1887 წლის სტუდენტთა დიდი არეულობა.  ჩემი პირველი დაპატიმრება

1884 წლის საუნივერსიტეტო წესდება იმდენად რეაქციონური იყო და იმდენად ამახინჯებდა სააკადემიო ცხოვრებას, რომ თვით ძველმა სახელმწიფო საბჭომაც კი დაიწუნა. საბჭოს უმრავლესობამ უარჰყო წესდება, მაგრამ კატკოვ-ლეონტიევის ქმნილება სასარგებლოდ მიაჩნდა მთავრობას და იმპერატორმა ალექსანდრე მესამემ საბჭოს უმცირესობის აზრი დაამტკიცა: წესდება 3 წლით იქმნა
«საცდელად» შემოღებული. სწორედ 1887 წ. თავდებოდა ეს «საცდელი» ვადა და ამიტომ სტუდენტების წრეებში დაიწყეს ლაპარაკი, საჭიროა დემონსტრაციის

მოხდენაო; საჭიროა მთავრობას გავაგებინოთ, რომ ჩვენ წინააღმდეგნი ვართ წესდებისაო.., ეს იყო ნოემბრის დამლევს. მე უკვე მეოთხე კურსზე ვიყავი.

ლაპარაკი-ლაპარაკად რჩებოდა, რადგან ჯერ-ერთი, იმედი არავისა ჰქონდა, რომ ადგილობრივ სტუდენტობაში მღელვარების გამოწვევა შეიძლებოდა, მეორეც ის, რომ სხვა უნივერსიტეტებიდან არაფერი ისმოდა... მაგრამ ამ დროს მოსკოვიდან რამდენიმე წერილი მოვიდა, რომლებიდან გავიგეთ, მოსკოვში უკვე ერთი კვირაა, რაც სტუდენტების არეულობა დაიწყო, უნივერსიტეტი დაიხურა, ქუჩებში შეტაკებაც მოუხდათ პოლიციასთან და ჯართანაო.

მეორე თუ მესამე დღეს ამგვარივე ცნობები მოვიდა პეტერბურგის და ხარკოვის უნივერსიტეტიდან. ეს ამბავი უცბად გავრცელდა სტუდენტებში და დაიწყო ცხარე ლაპარაკი. რევოლუციონერები რასაკვირველია, მაშინვე ჩაერიენ და გააჩაღეს პროპაგანდა. ორი დღის შემდეგ ნიადაგი უკვე მზად იყო; სტუდენტები ღელავდენ; დაინიშნა კრება, რომელსაც დიდძალი სტუდენტობა დაესწრო. ინსპექცია დაფაცურდა, უნდოდა კრების ჩაშლა, მაგრამ სტუდენტებმა ღონე იღონეს და «კურილკაში» ინსპექციის მოხელე შემოუშვეს. კრებაზე წაკითხულ იქნა მოსული წერილები, რომელთაგან ყოველი თავდებოდა მხურვალე მოწოდებით ამხანაგთადმი მხარი დაგვიჭირეთო. ერთმა-ორმა სიტყვაც წარმოთქვა, გამოუძახეს დემონსტრაციის მოხდენის მოწინააღმდეგეთ. მაგრამ ასეთი არავინ აღმოჩენილა. ამიტომ გადაწყდა მეორე დღეს ლექციების შეწყვეტა და მოთხოვნის წარდგენა. უმრავლესობა იმ აზრისა იყო, რომ არეულობა მიმართული უნდა ყოფილიყო მხოლოდ წესდების წინააღმდეგ და სხვა რამ პოლიტიკური ხასიათი დემონსტრაციას არ მიეღო.

მეორე დღეს დილა ადრიანად მივედი უნივერსიტეტში. უნივერსიტეტის წინ ქუჩასა და ეზოში უკვე ჯარი და პოლიცია იდგა, მაგრამ უნივერსიტეტში სტუდენტებს თავისუფლად უშვებდენ. 10 საათისათვის უკვე მრავალი სტუდენტობა შეგროვილიყო. ზოგგან ლექციები დაეწყოთ კიდეც. სტუდენტებმა ჯგუფ-ჯგუფად ჩამოუარეს აუდიტორიებს, გამორეკეს სტუდენტები, დაითხოვეს პროფესორები; შემდეგ წაართვეს მსახურთ გასაღებები და ყველა აუდიტორია დაჰკეტეს. გამოცხადდა, კრება სააქტო დარბაზში მოხდებაო და მოთხოვნა იქ წარედგინება რექტორსაო. მივაწყდით სააქტო დარბაზს, კარები დაკეტილი დაგვხვდა; პატარა ხანს უკან კარები ძალით შეამტვრიეს წინმდგომმა სტუდენტებმა და პირველი რიგი უკვე დარბაზში შევარდა. მივიხედ-მოვიხედეთ, სტუდენტები ცოტანი აღმოჩნდენ დარბაზში; უმეტესობა გარეთ კიბეებსა და დერეფნებში იდგა და როგორღაც ყოყმანობდა. მაგრამ ერთი-ორი ცხარე სიტყვა და დარბაზი მაშინვე გაიჭედა ახალგაზრდობით; მოვიწვიეთ რექტორი; ინსპექტორი, რომელიც ჯერ წინააღმდეგი იყო და უარს გვეუბნებოდა, მალე დარწმუნდა, რომ ურექტოროდ ვერას გახდებოდა, და იგი მოიწვია. დარბაზში შემოვიდა და კათედრაზე ავიდა რექტორი იაროშენკო. იმას მეტ სახელად იანუსს ვეძახდით; დიდი დიპლომატი იყო; მთავრობასთანაც კარგი დამოკიდებულება ჰქონდა, სტუდენტობაშიაც ახერხებდა კარგი სახელის მოხვეჭას. გადასცეს ჩვენი მოთხოვნა 1884 წლის წესდების გაუქმებისა და ისევ 1863 წლის წესდების შემოღების შესახებ. გვერდში მდგომმა ამხანაგმა მითხრა:

ვერა ჰხედავ, თორემ დარწმუნდებოდი, რომ ნამდვილი ორსახიანი იანუსია: ცალი პირი, რომელიც კარებიდან სჩანს (კარებში ინსპექტორი იდგა თავის ამალით) მრისხანედ მოღუშულია; მეორე პირი კი, ჩვენკენ, იღიმება.

რექტორმა გამოართვა თუ არა სტუდენტს ჩვენი მოთხოვნა, მაშინვე დახია და ცალი ყბით მრისხანედ სთქვა:

მე არც ნება მაქვს, არც მინდა თქვენი მოთხოვნა მივიღოო... მეორე მხრით თანაგრძნობის კილოთი გვითხრა:

ვიცი, რაც სწერია თქვენს მოთხოვნაში და პირადად გადავცემ სამოსწავლო ოლქის მზრუნველს; თანაც ვთხოვ, თქვენი აზრი ახალ წესდებაზე, საერთო განათლების მინისტრს შეატყობინოს... ახლა კი გთხოვთ დამშვიდდეთ და სწავლა განაგრძოთ...

ჩვენ მივაძახეთ, სწავლას არ დავიწყებთ, სანამ ჩვენი მოთხოვნა არ იქნება დაკმაყოფილებული-თქო. თან მოვითხოვეთ, რომ ოლქის მზრუნველი მოეწვიათ. შეიქნა ყვირილი: ოლქის მზრუნველი დაიბარეთ ახლავე, ოლქის მზრუნველი, ყვიროდენ დარბაზში, ყვიროდენ კიბეებზე, დერეფნებში. რექტორი გაიქცა. ერთი საათის განმავლობაში არ შეწყვეტილა საშინელი აურ-ზაური. ბოლოს, როგორც იქნა დავაწყნარეთ სტუდენტობა და წინადადება მივეცით მზრუნველთან დეპუტაციის გაგზავნისა. სტუდენტებმა იყვირეს: ყველანი წავიდეთ ერთად მზრუნველთანაო! მაგრამ ეს უეჭველად გამოიწვევდა ქუჩაში მდგომ პოლიციასთან და ჯართან შეტაკებას: ატყდა ისევ საშინელი ყვირილი. მღელვარება თანდათან მატულობდა. ვინ იცის, რით გათავდებოდა ეს ამბავი, რომ უეცრად ინსპექტორის თანაშემწე არ გამოჩენილიყო, რომელმაც შემდეგი განცხადება მოიტანა: მზრუნველის განკარგულებით უნივერსიტეტიც დახურულიაო.

ურაა! გაისმა ყვირილი, ჩვენც ეს გვინდოდა!, სანამ წესდებას არ გამოსცვლით, ამ უნივერსიტეტის კარებს არ გაგაღებინებთ...

იქვე გადავწყვიტეთ; რაკი ჩვენს მიზანს მივაღწიეთ და უნივერსიტეტი დავაკეტინეთ (sic!), პოლიციას ნუღარ მივცემთ ჩვენის დარბევის საბაბს და მშვიდობიანად, პატარ-პატარა ჯგუფად დავიშალოთ-თქო. ეს გონიერი გადაწყვეტილება სისრულეში მოვიყვანეთ და გადავრჩით ცემა-ტყეპასა და იქნება უარესსაც, რასაც იმ დღეებში ადგილი ჰქონდა მოსკოვსა და პეტერბურგს.
იმავ საღამოს ბევრი სტუდენტი დაატუსაღეს. მე ჩემს ბინაზე გვიან მივედი, თითქმის შუაღამისას. შესავალ კარებთან დამხვდენ «შპიკები» და პოლიციელები. თავაზიანად გზა მომცეს და კარი გამიღეს. დერეფანში გაფითრებული დიასახლისი შემხვდა და ჩამიჩურჩულა პოლიცია გიცდისო. მართლაც ჩემს ოთახში პოლიციას უკვე დაეწყო ჩხრეკა. დაკეტილი ჩემოდანი გამაღებინეს, დაათვალიერეს, მეც გამჩხრიკეს და შემდეგ ეტლით წამიყვანეს ციხეში... ეს იყო პირველი ჩემი დაპატიმრება 1887 წელს დეკემბრის დამდეგს.

ოდესის პოლიტიკურთა ციხე განთქმული იყო თავის მიზანშესაფერის მოწყობითა და სასტიკი რეჟიმით. სავსებით შეიძლებოდა სრული იზოლაცია პატიმრისა გარეშე ქვეყნისაგან. თვითეული კამერა ნამდვილი კუბო იყო, სადაც არავითარი ხმა არსაიდან არ მოდიოდა და საიდანაც ვერავის დაინახავდი, გარდა ზედამხედველი-ჟანდარმისა. კამერა საკმაოდ დიდი იყო და სუფთა; პატარა ფანჯარა ზემოთ ჰქონდა და პატიმრისათვის სრულიად მიუწდომი იყო. კარში პატარა რგვალი ფანჯარა, გარედან (დერეფნიდან) იკეტებოდა ხის ფიცრითა, დერეფანში ქეჩა იყო დაფენილი. ასე რომ იქ მოსიარულე ჟანდარმების ფეხის ხმა არ ისმოდა; უცებ ასწევდა ფიცარს და მოგაშტერებდა ერთ თვალს. კამერაში რკინის კრაოტი იდგა, რომელიც დილიდან საღამომდე კედლებზე იყო მიჯაჭული და მხოლოდ ღამით ჩამოუშვებდენ. გარდა ამისა, იდგა რკინისავე მაგიდა და სკამი,

რომელიც აგრეთვე მიჭედილი იყო იატაკზე, იქვე კუთხეში აუცილებელი «პარაშა», რომელიც გერმეტიულად იხურებოდა და რომელსაც დღეში ერთხელ გამოსცვლიდა მსახური... ორ კვირას ვიჯექ ამ ციხეში; არც სეირნობა, არც წიგნი მქონია, არსაიდან ხმა, არსად ადამიანის სახე, გარდა ზედამხედველ მუდამ დამუნჯებულის ჟანდარმისა. ასეთ პირობებში დამწყვდევა დიდი ხნით ადამიანს გააგიჟებდა და მართლაც, ოდესის ამ ციხიდან ჩემს ხსოვნაში არავინ გასულა ისე, რომ ნერვები ძალზე არ ჰქონოდა მოშლილი... საჭმელი წარმოუდგენელი იყო; სალდათის შავი პური, რომლის მარტო ზედა ქერქის ჭამა შევძელი და რაღაც უგემური ბრინჯის ფაფა, რომელშიაც გირვანქის მეოთხედი ხორცი იყო ჩაჭრილი...

ერთი კვირა გავიდა და უეცრად ჩემი კამერის კარი გაიღო. შემოვიდა ციხის უფროსის თანაშემწე და კანცელარიაში გამიწვია. პირველი გამოსვლა იყო ჩემი გარეთ და სიხარულით გავედი ეზოში, ვინმეს ვნახავ მეთქი, ვფიქრობდი; მაგრამ მთელი ეზო ისე გავიარე, არავინ შემხვედრია. აი, როგორ მზეთუნახავებივით უფრთხილდებოდენ იმ დროს პოლიტიკურ ტუსაღებს!
კანცელარიაში ციხის უფროსი გადაჭარბებულის თავაზიანობით მომეგება და რაღაც სადარბაზო ბარათი გადმომცა. დავხედე, რუსულად დაბეჭდილი იყო «თავადი გურიელი» და ზედ ვეებერთელა სათავადო გვირგვინი. ციხის ზედამხედველმა განმარტება მომცა:

თავადი თქვენს სანახავად მობრძანდა, მაგრამ ნება არ გვაქვს და ვერ განახვეთ. მოკითხვა გადმოგცათ და ფული დაგიტოვათ... თქვენ მგონი, ჩვენ საჭმელს ვერ შეეგუეთ. შეგიძლიათ თეთრი პური მოითხოვოთ და სადილიც გაიუმჯობესოთ.

შემდეგში ამხანაგ-სტუდენტებმა გადმომცეს დაწვრილებით ეს შემთხვევა. იმ ხანებში ტელემაკ გურიელი ოდესაში ცხოვრობდა და სტუდენტებს მისთვის ეთხოვათ ციხეში მოსულიყო ჩვენთან (ჩემთან ერთად დაპატიმრებული იყო კიდევ ორი ქართველი): ტელემაკი «კარეტაში», კოზლაზე ახოვანის მსახურით რომ მოსულიყო ციხის ალაყაფის კარებთან და თავისი სადარბაზო ბარათი გადმოეცა, ციხის მთელი ადმინისტრაცია ფეხზე დამდგარიყო. მაშინვე კარები გაეღოთ და თავადი დიდის ამბით მიეღოთ...
ტელემაკის ამ ვიზიტმა, ცოტა არ იყოს, შეგვიმსუბუქა ციხეში ჯდომის პირობები, მაგრამ სეირნობის ნება და წიგნი, რაც ყველაზე უფრო საჭირო იყო ჩვენთვის, არ მოგვცეს... საბედნიეროდ დიდხანს არ გაგრძელებულა ჩემი პატიმრობა. ერთ საღამოს შემოვიდა ჟანდარმი და მითხრა:

შეაგროვეთ თქვენი ბარგი, ჩაიცვით და გამომყევით...

სად უნდა წამიყვანოთ? შევეკითხე მე.

ეს ჩემი საქმე არ არის! ცივად მომიგო ჟანდარმმა და თან მომაძახა: ჩქარა, ჩქარაო.

მე იმავ წუთს ვიყავ ჩაცმული და «ბარგით» ხელში სიამოვნებით გავყევ ჟანდარმს, რადგან ეს «ბარგი» რაღაც ცვლილებას მოასწავებდა...

კანცელარიაში, ციხის უფროსის სავარძელში ჟანდარმის ოფიცერი იჯდა, რომელმაც გამომიცხადა: ოდესის გენ.-გუბერნატორის განკარგულებით თქვენ სამშობლოში იგზავნებით პოლიციის ზედამხედველობის ქვეშაო... ჟანდარმმა ისევ წამიყვანა და გრძელი და ბნელი დერეფნით მიმიყვანა ერთ დიდ ოთახში, სადაც უკვე ირეოდა 30-მდე სტუდენტი, კამერის საშინელ სიჩუმის შემდეგ ძალიან მეუცხოვა ყვირილი და სიცილი, რომელიც აქ დამხვდა, მაგრამ ამხანაგთა პირველ

მისალმებისთანავე, მეც ძალიან მხიარულად ვიგრძენი თავი. სხვა ამხანაგთა შორის აქვე აღმოჩნდენ ვასილ წერეთელი და კოტე მესხი. გავიგე ამბებიც: სამოცამდე სტუდენტი ყოფილიყო დატუსაღებული; ყველანი უნივერსიტეტიდან გამოერიცხათ; ორმოცამდე კაცი თავ-თავიანთ სამშობლოში იგზავნება, ხოლო ოცამდე ციხეში რჩება, და მათ შესახებ გამოძიება სწარმოებს...
პატარა ხანს შემდეგ თითო-თითო გამოგვიყვანეს და ეტლით, ჟანდარმების თანხლებით მიგვიყვანეს სადგურზე, სადაც ეტაპის უფროს ოფიცერს ჩაგვაბარეს: რამდენსამე სადგურს შემდეგ სტუდენტების უმეტესობამ ჩრდილოეთისაკენ განაგრძო გზა. ჩვენ ოთხი კი მე, ვასილ წერეთელი, კოტე მესხი და ებრაელი კოგანი, რომელსაც კავკასია ამოერჩია საცხოვრებლად მეორე ეტაპს გადაგვცეს და პოლტავისაკენ გავემართეთ.
 

ქუთაისში ჩასვლა. გიორგი ზდანოვიჩის ოჯახში. ჩემი გაჩხრეკა და მეორედ დაპატიმრება. გამოძიება და სტუდენტ გინცბურგის გამცემლობის ამბავი.

ამრიგად, 1888 წლის იანვრის ოც რიცხვში ისევ ქუთაისს მომიხდა ჩასვლა. პირველი ჩემი განზრახვა იყო მაშინვე გამეგზავნა თხოვნა კიევის, ან ხარკოვის უნივერსიტეტში. საქმე ისაა, რომ ოდესის უნივერსიტეტის მართველობამ ყველა გამორიცხულთ ერთნაირი მოწმობა არ მოგვცა. ზოგს მოწმობაში აღნიშნული ჰქონდა გამორიცხულია და ნება აღარ აქვს სხვა უმაღლეს სასწავლებელში შესვლისაო. მე ეს არ მეწერა ჩემს მოწმობაში და ამიტომ სრული იმედი მქონდა, რომ სხვა უნივერსიტეტში უთუოდ მიმიღებდენ, მაგრამ მალე ამ განზრახვის ასრულება დროებით გადავდე: ერთის მხრით სანამ მე თხოვნას გავგზავნიდი და პასუხს მივიღებდი, სამოსწავლო წელიწადიც გათავდებოდა; მეორე მხრით, არც საშუალება მქონდა. ამიტომ გადავწყვიტე გაკვეთილები, ან რამე ადგილი მეძებნა, ცოტა ფული შემეგროვებინა და უნივერსიტეტისაკენ მომავალ შემოდგომაზე გავმგზავრებულიყავი. მაგრამ ამ დროს მოხდა ჩემთვის სრულიად მოულოდნელი ამბავი, რომელმაც ყველა განზრახვა-პლანი სრულებით დამიწეწა და სულ სხვარიგად დაატრიალა ჩემი ცხოვრების ჩარხი.

ქუთაისში მე დავბინავდი ჩემი ნათესავის მარიამ ქორქაშვილის ქვრივის სახლში. იმერეთში რასაკვირველია დღესაც ბევრს ახსოვს აწ განსვენებული მარიამი ანუ, როგორც ყველანი ეძახდენ, მაია მიქელაძის ქალი-ქორქაშვილისა. ის თავის დროზე განთქმული იყო სილამაზით, დარბაისლობით და ჭკუით. მიუხედავად იმისა, რომ ევროპიული განათლება არ ჰქონდა მიღებული, შედარებით განვითარებული ადამიანი იყო და ესმოდა ახალი დროის მისწრაფება-მოთხოვნანი. ამ მხრით მასზე დიდი გავლენა მოახდინა უსაყვარლეს შვილის გიორგი ზდანოვიჩის (მაიას პირველი ქმარი სამხედრო ექიმი ზდანოვიჩი იყო) დატუსაღებამ, გასამართლებამ და ბოლოს კატორღაში გაგზავნამ. გიორგი 17 წლის არც კი იყო, ქუთაისის გიმნაზია რომ გაათავა და პეტერბურგს გაემგზავრა, სადაც ტექნოლოგიურ ინსტიტუტში შევიდა. მალე ის ჩაერია მაშინდელ რევოლუციურ მოძრაობაში და თვალსაჩინო ადგილი დაიჭირა მოწინავე მებრძოლ ახალგაზრდობაში, როგორც დიდი ენერგიის, ნიჭის, ღრმა რწმენის და მეტად კეთილშობილურ გულის ადამიანმა.

1876 წ. იგი დაატუსაღეს, რამდენისამე წლის შემდეგ გაასამართლეს (ეგრეთწოდებული ორმოცდაათის პროცესი) და 6 წლის კატორღა მიუსაჯეს. ბევრი ტანჯვა-ვაება გამოიარა ახალგაზრდამ, დატუსაღებიდან დაწყებული ვიდრე სამშობლოში დაბრუნებამდე (1889 წელს). ადვილად წარმოსადგენია, როგორ იტანჯებოდა დედამისი, რომლისთვის გიორგი ჯერ კიდევ ბავშვი იყო და რომელსაც სიზმარშიაც კი არ მოელანდებოდა, თუ მის საყვარელ ბავშვს ასეთი მწარე ბედი ხვდებოდა!.

მოხუცებული ქალი ორჯერ წავიდა ქუთაისიდან რუსეთს ერთხელ პეტერბურგს, მეორედ ხარკოვს, თავისი შვილის საშველად და სანახავად. შვილს რაღას უშველიდა, ხოლო ნახვა კი მოახერხა. ზდანოვიჩი იმ დროს ბელგოროდის ცენტრალურ სატუსაღოში იჯდა, საიდანაც ციმბირს (კატორღაში) უნდა გაეგზავნათ. ხარკოვის გენ-გუბერნატორად მაშინ იყო მ. ტ. ლორის-მელიქოვი, რომელიც პირადად იცნობდა მარიამ მათეს ასულს და ნება მისცა შვილის ნახვის მხოლოდ ორჯერ თუ სამჯერ.

ახალგაზრდა შვილის პირველმა ნახვამ პატიმარის მაზრაში და ბორკილებში საზარელი შთაბეჭდილება მოახდინა მოხუცზე, რომელსაც ღრმად ჩაებეჭდა გულში ყველაფერი და აღივსო მძულვარებით მტარვალებისადმი. რამდენჯერ

უამბნია ჩემთვის ტირილითა და ოხვრით ეს შეხვედრა და მთლად გიორგის თავგადასავალი. შემდეგში, როცა მე უკვე გიმნაზიაში უფროს კლასებში ვიყავი, რასაკვირველია ჩემზე ეს ამბები დიდ შთაბეჭდილებას ახდენდა...

აღვნიშნავ აქვე, რომ უბედურ დედას უკვე ღრმად მოხუცებულს და სიკვდილის პირას მდგომს, ბედმა გაუღიმა: 15 წლის განმავლობაში დაკარგულ შვილის დაბრუნებას მოესწრო და მხოლოდ შემდეგ გარდაიცვალა.

აი, ამ მოხუცებულ მანდილოსანს, რომელიც დედასავით მიყვარდა, ვებაასებოდი 1888 წლის 2 თებერვალს, როცა ზემოაღნიშნული ამბავი მოხდა, რომელმაც სრულებით სხვა მსვლელობა მისცა ჩემს ცხოვრებას. ის იყო ჩამოვიდა სოფლიდან და პირველ მისალმების შემდეგ ტკბილად, დედისამებრ მისაყვედურა: შვილო, რად იღუპავ თავს, შენც გიორგის მწარე გზაზე დგები?!..

მე ვუპასუხე, რომ საიმისო არა მომხდარა რა, სტუდენტების უბრალო არეულობა იყო, დროებით გამომრიცხეს და ისევ შევალ უნივერსიტეტში, ასე რომ საციმბირო და საშიში არა არის რა-მეთქი.

ჯერ გათავებული არ მქონდა ეს საპასუხო ფრაზა, როცა ოთახში აჩქარებით შემოვიდა მოხუცებული მსახური და აკანკალებულის ხმით გვაუწყა: ეზოში აუარებელი პოლიცია შემოვიდა და აქეთკენ მოდიანო. გადავიხედეთ ფანჯარაში, მართლაც პოლიციელები და ჟანდარმები ალყას არტყამდენ სახლს, ბევრი კი მაღლა მოდიოდა, მეორე სართულში.

მე კარებში მივეგებე. აღმოჩნდა რომ ჩემთან მოდიოდენ: ჟანდარმის ოფიცერმა გამომიცხადა, ოდესის ჟანდარმთა მართველობის განკარგულებით უნდა გაგჩხრიკოთ და დაგაპატიმროთო. შევიყვანე ჩემს ოთახში. იქაურობა აიკლესააქოთეს, მაგრამ ვერაფერი იპოვნეს. სხვათა შორის ამ გაჩხრეკიდან ერთი ეპიზოდი დამახსოვდა, რომელიც კარგად ახასიათებს, თუ სადამდე მიდიოდა «მათი» უაზრო ეჭვიანობა. ჩხრეკის დროს ჟანდარმის უფროსი ოფიცერი მომიბრუნდა და მკითხა:

ხშირად დადიხართ ხოლმე სოფელში? სრულებით ვერ გავიგე, რას მეკითხება, როდინდელ ამბავს და პასუხი არ გავეცი.

მე თქვენ გკითხავთ, სოფლებში ხშირად მოგზაურობთ? მეორედ დამეკითხა ჟანდარმი. მე ვუპასუხე, რომ ათი დღეა, რაც ჩამოვედი ოდესიდან და ჯერ ქუთაისიდან ფეხი არ გამიდგამს მეთქი.

მაშ ეს რა არის, რათ გინდათ? მიმითითა მან უნაგირზე, რომელიც დერეფანში, ჩემ ოთახის კარებთან იდგა. ეს უნაგირი ჩემი არ არის, ჩემი სახლის პატრონების არის მეთქი, ვუპასუხე. გამოჰკითხეს მსახურს და ძლივს დამშვიდდენ. ჟანდარმებმა იფიქრეს, ალბათ სოფლად ხშირად დაიარება და პროპაგანდას ეწევაო. გათავდა ჩხრეკა; ნება მომცეს შინაურებს გამოვთხოვებოდი და მეც შევედი ჟანდარმების თანხლებით ჩემი ძვირფასი ნათესავის ოთახში. მოხუცებული ქალი თვალცრემლიანი მომეგება და დამლოცა. გამოთხოვებისას მითხრა: ღმერთმა

გიხსნას, შვილო, მაგ მტარვალთა ხელიდანაო!..

ჩამსვეს ეტლში; გვერდით მომიჯდა ჟანდარმის ოფიცერი, წინა სკამზე ორი ჟანდარმი. ორივე მხარეს ეტლს მისდევდა ორი ცხენოსანი კაზაკი, უკან მეორე ეტლი პოლიციელებით და ასე გავემართეთ ჟანდარმთა მართველობისაკენ, რომელიც მაშინ სამოქალაქო, ბაღის («ბულვარის» როგორც ქუთაისში ეძახიან) გვერდით იმყოფებოდა.

შუადღე იყო. თბილი დღე და ქუჩებში ბევრი ხალხი მიდი-მოდიოდა. ქუთაისში ასეთი უცნაური კორტეჟი არა ჩვეულებრივი რამ იყო და ხალხში დიდი სენსაცია

გამოიწვია «სტუდენტი, (სტუდენტის სერთუქი მეცვა) სტუდენტი დაუჭერიათო!» მესმოდა თანაგრძნობის ხმა სხვადასხვა ადგილას შეჯგუფულ დამსწრეთაგან... მივედით ჟანდარმთა მართველობაში, სადაც მალე წარვდეგ «სამსჯავროს» წინაშე. პატარა ოთახში დიდ მაგიდას ერთ მხრიდან შემოსხდომია სამი კაცი: პროკურორის ამხანაგი ნეპოკოინიცკი, ჟანდარმთა სამართველოს უფროსი პოლკოვნიკი ნესტერევი და მისი ადიუტანტი ფედოროვი. ჩვეულებრივ ფორმალურ კითხვების შემდეგ ნესტერევი დიდის რიხით შემეკითხა:

აღიარებთ თუ არა, რომ თქვენ ეკუთვნით ბოროტმოქმედთა კავშირს, რომელიც თავის თავს «ნაროდნაია ვოლიას» პარტიას უწოდებს?! მე რასაკვირველია უარი ვუთხარი.

შემდეგ დამიწყეს გამოკითხვა: იცნობ ამას თუ იმას, იყავით ამა თუ იმ კრებაზე, იყავით თუ არა სტუდენტთა ცენტრალურ სარევოლუციო ორგანიზაციაშიო და სხვა. საკითხები ოდესიდან იყო გამოგზავნილი და ზოგიერთი ისე მენიშნა, რომ ძალიან გავკვირდი და შევშფოთდი. საქმე ისაა, რომ ორიოდე სხდომა მეტად საიდუმლო გვქონდა გამართული. შვიდი კაცის მეტი არ დასწრებია და სხვა ამხანაგებმა ამ სხდომისა არაფერი იცოდენ. წარმოიდგინეთ ჩემი განცვიფრება, როცა ამ ორ სხდომის და იქ ნალაპარაკევის გამოც შემეკითხნენ ჟანდარმები.

ცხადი იყო, ვიღაცას ამ შვიდ კაცისაგან გაუცივართ, ყველა გაუცივართ, ყველა და ყველაფერი, მაგრამ ვის?! სული შემეხუთა, თმა ყალყზე დამიდგა, როცა შვიდივე ამხანაგის სახემ სათითაოდ გაიელვა თავში; არა, არც ერთზე შეჩერება არ შემიძლია. მაშ როგორ ავხსნა ეს ჯადოსნური გამჭრიახობა ჟანდარმებისა?!..

დაკითხვა გათავდა, ციხეში წამიყვანეს და ისევ თავბრუდასხმულივით ვიყავი: ისეთი საზარელი შთაბეჭდილება მოახდინა ჩემზე ამ გარემოებამ, რომ ამხანაგებზე ეჭვი უნდა შემეტანა. ამაზედ ფიქრმა დამტანჯა, სანამ ციხეში ვიჯექ; მინდოდა გამეგო რამე, მაგრამ საიდან! მხოლოდ ციხიდან განთავისუფლების შემდეგ, ზაფხულში ოდესიდან ჩამოსულ ამხანაგებისგან გავიგე ცოტათი საიდუმლო, თუმცა ბევრი რამ დღესაც გამოურკვეველია ჩემთვის.

აი თურმე რა მოხდა. როგორც ზემოთ ვსწერდი, ზოგი დაპატიმრებული სტუდენტი ოდესის ციხეში დასტოვეს და მათ შესახებ გამოძიება სწარმოებდა. მათ შორის იყო ერთი ებრაელი გვარად გინცბურგი. მეტად ენერგიული და ნიჭიერი ახალგაზრდა, რომელიც მეტად საიმედო ამხანაგად მიგვაჩნდა ყველას. ოთხი თუ ხუთი თვის შემდეგ გინცბურგი ციხიდან გადაეყვანათ ფსიქიატრიულ სამკურნალოში, როგორც ძალზე ნერვებაშლილი და ცოტა ჭკუაზე შერყეული. მის სანახავად მისულ სტუდენტებისთვის გინცბურგს მთელი ისტორია უამბია: საშინლად მაწვალეს ციხეში, ბევრჯერ მცემეს, თითქმის სულ კარცერში ვეგდეო, ბოლოს ჰიპნოტიზმს მიმართეს და რაც ვიცოდი სტუდენტების წრეზე, ყველაფერი მათქმევინეს ჰიპნოზური ძილის დროსო...

ამ ისტორიაში ბევრი რამ არის გაუგებარი. ოდესის პოლიტიკურ ციხეში მეტად სასტიკი რეჟიმი სუფევდა, მაგრამ ცემა-ტყეპაზე არაფერი არ გაგვიგონია. მერე, ეს ჰიპნოტიზმი რაღაა! მეორე მხრივ ესეც საკვირველია: გინცბურგი ფიზიკურადაც ძლიერი იყო და სრულიად ჯანსაღი, სულითაც მეტად მაგარი ადამიანი, და ოთხ თვეში რა მოუვიდა, რომ ფიზიკურადაც ინვალიდი გახდა და ფსიქიატრების პაციენტიც შეიქნა?! ასე თუ ისე, იმის წყალობით ბევრი სასტიკად დაისაჯა, თვითონ კი მალე სამკურნალოდანაც გამოვიდა და ოდესაში დარჩა. შემდეგში ეს გინცბურგი სიონიზმის

მხურვალე ადეპტი გახდა, საზღვარგარეთ წავიდა და ავსტრიის ქალაქ ლვოვში რუსულ ენაზე სიონისტურ გაზეთს სცემდა.

ქუთაისის ციხეში. ტუსაღები. განთავისუფლება

ქუთაისის ციხეში პირველხანს სასტიკ რეჟიმში ვიმყოფებოდი. უნდა აღვნიშნო, რომ ჩემამდე იქ, ვგონებ, პოლიტიკური პატიმარი არა ყოფილა, გარდა მ ი ხ ე ი ლ ყ ი ფ ი ა ნ ი ს ა, რომელიც როგორც გამიგონია, ქუთაისში იყო დაპატიმრებული და ცოტახანს იქაურ ციხეში იჯდა, შემდეგ ტფილისში იქნა გადაყვანილი. რასაკვირველია ცალკე კამერაში («სეკრეტში») ჩამსვეს. ციხის უფროსი იმდენად შეშინებული იყო არაჩვეულებრივი ტუსაღით, რომ ჩემ კამერასთან განსაკუთრებული დარაჯობა დააწესა: ორი თოფიანი სალდათი გამიჩერეს, რომელთაც ნაბრძანები ჰქონდათ ჩემ ფანჯარასთან არავინ მიეშვათ, გარდა ზედამხედველებისა. არც სეირნობა, არც წიგნები, არც საწერი იარაღი. ორი კვირის განმავლობაში ასე ვიყავ მოწყვეტილი ციხესაც. ორი კვირის შემდეგ ციხეში მოვიდა ჟანდარმთა ოფიცერი ფეოდოროვი, რომელსაც ძალიან გაუკვირდა ჩემს კარებთან საგანგებო სადარაჯო პოსტი რომ დაინახა.

ეს სრულებით მეტია, ჩემის აზრითაო, უთხრა მან უფროსს და მაშინვე მომაშორეს სალდათები, რომელნიც დღე და ღამ თავზე მადგნენ და თვალს არ მაშორებდენ. ჟანდარმთა ოფიცერი ფეოდორივის ძალიან მადლიერი ვიყავ: არ იყო ურიგო ადამიანი, დროგამოშვებით მოდიოდა ციხეში და ყოველთვის რაიმე შეღავათს მაძლევდა. თანდათან წიგნებიც მომცეს, წერის ნებაც, სეირნობაც. (მარტოს) ასე, რომ ერთი თვის შემდეგ რეჟიმი სულ შემეცვალა...

ქუთაისის საგუბერნიო ციხე მაშინ საძაგლობა რამ იყო. საშინელი უსუფთაობა, სივიწროე, ზამთარში აუტანელი სიცივე, ზაფხულში გადამეტებული სიცხე. თითო კამერაში («სეკრეტში), რომელშიაც ორი კაცის ალაგია, ექვსი-რვა კაცი იყო მოთავსებული. საზოგადო კამერები მე არ მინახავს; არც «ნარები», არც კრაოტები არ იყო და ტუსაღები იატაკზე ეყარნენ. სიბინძურე სუფევდა აუწერელი და შმორის სუნი დღედაღამ იდგა დერეფნებს და კამერებში. ბაღლინჯოების ამბავს ნუღარ იკითხავთ!..

რაც შეეხება იქაურ წესრიგს, პატიმრები მაინცდამაინც შევიწროებაში არ იყვნენ. კამერები თითქმის სულ გაღებული ჰქონდათ, გადიოდენ დერეფნებში ერთმანეთის შესახვედრად. დღეში ორჯერ ეზოში გაჰყავდათ სასეირნოდ. რეჟიმი იცვლებოდა მხოლოდ საგანგებო რამ შემთხვევის შემდეგ, ისიც დროებით. ერთი ასეთი «საგანგებო შემთხვევა» ჩემსობასაც მოხდა.

ერთ საღამოს «პროვერკის» დროს, დარაჯთა შორის ხმაურობა ასტყდა, აქეთ-იქით სირბილი, ალიაქოთი; უცბად კამერებშიაც პატიმრებმა ასტეხეს ყვირილი: «მუხუზლამ უქუსლა, მუხუზლამ უქუსლა»! თურმე გაქცეულიყო ტუსაღი, გვარად მუხუზლა, რასაც მოჰყვა დროებით სისასტიკის გამეფება...

ჩემი დერეფნის ტუსაღები მალე გავიცან: კარის სარკმელთან მოვიდოდენ ხოლმე და მებაასებოდენ. საინტერესო ტუსაღი არავინ იყო, რთული რამ ფსიხოლოგიური მოტივები მათ დანაშაულებაში არ იყო რა. როგორც ჩვეულება აქვთ ამგვარ ტუსაღთ, თავის თავს დამნაშავედ თითქმის არავინ არ აღიარებდა. ერთნი გაუბედურების მიზეზად მეზობლების მტრობას და შურს სახავდენ, მეორენი «უბედურ შემთხვევას» და მესამენი და უმრავლესნი სულ უარს ამბობდენ არავითარი ავკაცობა არ ჩაგვიდენიაო. ერთმა ორმა გულახდილად მიამბო თავისი თავგადასავალი. დამამახსოვდა ერთი მეტად მახინჯი, ნახშირივით შავი, დაბალი ტანის რაჭველი გლეხი.

ეშმაკმა შემაცდინა ბატონო! მითხრა მან, როცა ჩემთან მოვიდა იმის გასაგებად, თუ რა სასჯელი მოელის...

ორმოცი წლის კაცი ვარ აგერ, მუშაობა შემიძლია, არც ისე ღარიბი ვიყავი, რომ ცოლის შენახვა არ შემძლებოდა და ცოლი კი ვერ შევირთე. არავინ გამომყვა, არც ჩვენი სოფლისა, არც შორეული... მთელი სოფელი დამცინოდა... გოგოებიც ამიტყდენ აი, შე ნაგაზო, აი, შე ჯუჯა, ქალს ვინ მოგცემსო! ერთი გოგოს ჯავრი ჩამყვა, მეზობლის გოგოსი; სულ მუხლებს ვუკოცნიდი მის დედ-მამას, მაგრამ გოგო უარზე იყო თავს მოვიკლავ და ე მაგ ნაგაზს არ წავყვებიო. გულში დარდი ჩამწვდა და გადავწყვიტე, გოგო ხელში ჩამეგდო... ერთხელ საღამო ხანზე, შორს სოფლიდან წყაროზე ჩავიგდე ხელში; მარტოკა იყო; ისევ გამაჯავრა და დამცინა, ვეღარ მოვითმინე, შენი ჭირიმე, სისხლი აქ მომაწვა, ვეცი და ნამუსი ავხადე...

ვიფიქრე ნამუსახდილ გოგოს ჩემს მეტი ვერავინ წაიყვანს მეთქი, ცოლიც მეყოლება და მეზობლების დაცინვასაც გადავურჩები მეთქი. მარა იმ უნამუსოებმა არ დამაცალეს. მომვარდენ მამამისი და ქალები, კეტებითა და ნაჯახებით. რა მექნა, მე ხანჯლით დავუხვდი, მუცელში ვკარ მეზობელსა. მეც დამჭრეს თავში... იმ ღამესვე მამამისი მოკვდა, მე კი შემკრეს და აი ამ უბედურებაში ჩავ-ვარდი...

მახსოვს კიდევ ერთი ტუსაღის, სამურზაყანოელი თუ მეგრელი თავადი ფარნა გოშუა, წარმოსადეგი ვაჟკაცი, რომელსაც რამდენიმე მკვლელობა ბრალდებოდა და უკვე კატორღა ჰქონდა გადაწყვეტილი. ამას პოლიტიკაზე უყვარდა ლაპარაკი და ხშირად მკითხავდა ხოლმე:

მიბრძანეთ გიორგი, სოციალისტები რომ გაიმარჯვებენ, ჩვენ არაფერი გვეშველება მაშინ? მახლობელ კამერაში იჯდა მაშინ სახელგანთქმული გიორგი მიქელაძე, ეს იმდროინდელი

ზელიმ-ხანი დასავლეთ საქართველოში. გიორგი მიქელაძე ახალგაზრდობაში «კონვოიში» იყო პეტერბურგს. ლამაზი, წარმოსადეგი ვაჟკაცი, უდარდელად სცხოვრობდა სატახტო ქალაქში; ქეიფობდა, არშიყობდა და რასაკვირველია, ფუფუნებაში თანდათან ირყვნებოდა. როცა «კონვოი» გააუქმეს, გიორგი სამშობლოში დაბრუნდა. რა კი პეტერბურგული ცხოვრების გასაგრძობად ფული იყო საჭირო, ადვილად მიეკედლა ვიღაც ავაზაკებს, რომელთაც ებრაელები გაძარცვეს. გიორგი «ყაჩაღად გადავარდა» და მრისხანე სახელი მოიხვეჭა. მთელი ჯარი, პოლიცია ფეხზე დააყენეს მის დასაჭერად, მაგრამ ამაოდ: სასწაულებრივ უქრებოდა ხელიდან მდევნელთ. რამდენჯერმე ციხიდანაც გაიქცა. ქუთაისის ციხეში ჩემი ყოფნის დროს იგი უკვე მოხუცებული და დავრდომილი იყო. ავადმყოფობის გამო კატორღაშიაც არ გზავნიდენ, რომელიც კარგა ხანია გადაწყვეტილი ჰქონდა მას. ყველა ტუსაღები დიდ პატივსა სცემდენ ამ ოდესღაც ლეგენდარულ ვაჟკაცს და აღტაცებით მომითხრობდენ იმის ამბებს.

თითქმის ექვსი თვე ვიჯექ ქუთაისის ციხეში. ზამთარში, როცა პატარა დღე იყო, დრო მალე მირბოდა, ვკითხულობდი, ფრანგულს ვსწავლობდი, ტუსაღებს თხოვნებს ვუწერდი და სხვა. აპრილიდან დაწყებული კი ძალიან გამიჭირდა კარჩაკეტილში ჯდომა. ჩემ ფანჯრიდან ვხედავდი, რომ ბუნება აყვავდა, მზე დიდებულად ანათებდა, ხალხიც ახმაურდა. კვირადღეობით ვხედავდი, რომ დიდძალი ხალხი სადღესასწაულოდ ფერად-ფერადად გამოწყობილი, მხიარულად მიეშურებოდა ახლადამწვანებულ მინდვრებში სასეირნოდ. გული მწუხარებით მიცემდა. მინდოდა მეც ბუნების დღესასწაულს დავწაფებოდი, მწყუროდა თავისუფლება. ამის მაგიერ მესმოდა ბორკილების ჩხარუნი, დარაჯთა გინება და ციხის სხვა ხმები რაღაც სასოწარკვეთილების და ტანჯვის ხმები...

ივლისის დამლევს მესტუმრა ჟანდარმთა ოფიცერი ფეოდოროვი და მახარა: თქვენი საქმის გამოძიება (რომელიც ოდესაში სწარმოებდა), გათავდაო და მომავალ კვირას თქვენი დის ნახვის ნებას მოგცემთო...

ვინც ციხეში არ მჯდარა, ის ვერ გაიგებს, რა დიდი სიხარულია დამწყვდეულისათვის ახლობელის ნახვა, ისიც ხუთი-ექვსი თვის შემდეგ. ის ერთი კვირა გიჟივით ვიყავ, არ მეძინა,

არ ვჭამდი და არ ვსვამდი, ვშფოთავდი და ვღელავდი. დროც ისე ნელა მიდიოდა, რომ ერთი კვირა წელიწადად მეჩვენა! ბოლოს მოვიდა კვირაც და ჩემი ძვირფასი და, რომელიც ოდესაში დავტოვე, ვინახულე. იმან სასიხარულო ამბები მომიტანა: ლორთქიფანიძე (დავით არჩილის ძე, ნაფიცი ვექილი, შემდგომ ქალაქის მოურავი) სცდილობს თავდებით გაგანთავისუფლოსო. აქაური ჟანდარმები წინააღმდეგი არ არიან და ახლა ოდესაში შეეკითხნენო...

მაცადინეობამ მაინც ერთ თვეზე მეტს გასტანა და როგორც იქნა, ივლისში გამოვედი ციხიდან «საქმის დასრულებამდე», როგორც ამიხსნა პოლ. ნესტერევმა.

როგორ უნდა გათავდეს ჩემი საქმე? შევეკითხე პოლკოვნიკს.

არაფერი ვიცით... მგონია კი, რომ სულ უბრალოდ გადარჩებით ამხანად... ჟანდარმის ამ პასუხმა დიდ შეცდომაში შემიყვანა: სრულიად დავმშვიდდი და

დავივიწყე, რომ საქმე გათავებული არ იყო. ხოლო როცა ჩემი ოდესელი ამხანაგები ვნახე საზაფხულოდ ჩამოსულები, არხეინად გავერთე და ყველაფერი დამავიწყდა

ეტაპიც, ციხეც, ისიც კი, პოლიტიკურ დანაშაულობისათვის სენატის განსაკუთრებულ კომისიას რომ უნდა გავესამართლებინე.

ალექსანდრე III-ის ჩამოსვლა კავკასიაში და «საეჭვო პირების» გაგზავნა ფოთში.პროვოკატორი მერკულოვი.

ერთ თვეს განცხრომაში ვიყავ: დავტრიალობდი სოფლად თუ ქუთაისში; ვისვენებდი ეტაპისა და ციხეების შემდეგ. შემოდგომის დაწყებისას კი შევუდექ სამუშაოს ძებნას, მაგრამ ახლაც თურმე ჩემი ბედი, თუ უბედობა, სხვას მიმზადებდა.

ენკენისთვის ერთ მშვენიერ დილას გამომეცხადა უბნის ზედამხედველი და პოლიციაში მიმიწვია. კარგს არას მოასწავებდა ეს უდროო დროს დაბარება, მაგრამ რაში იყო საქმე, ვერ მივხვდი. დანიშნულ დროს მივედი და ვნახე, რომ ჩემს გარდა კიდევ 20-ზე მეტი ახალგაზრდა, ზოგი ნაცნობი, ზოგიც უცნობი, ყოფილიყო დაბარებული. შევედით პოლიცმეისტერის კაბინეთში და იქ გამოგვიცხადეს: უმაღლეს მთავრობის განკარგულებით ხვალვე ფოთში უნდა წახვიდეთ, სადაც ერთ თვეს დაჰყოფთ პოლიციის ზედამხედველობის ქვეშო. მიზეზი უმაღლეს სტუმართა მობრძანება ა/კავკასიაში, რის გამო ნაბრძანებია, ყველა პოლიტიკურად არასაიმედო ქუთაისის გუბერნიიდან ფოთში იქნეს გადაგზავნილიო.

მეორე დღეს დანიშნულ საათზე ყველანი შევიკრიფეთ სადგურზე და პოლიციის ბოქაულის თანხლებით გავემგზავრეთ ფოთისაკენ. ფოთში საღამოს ჩავედით. იქ უკვე გაეგოთ ჩვენი ჩასვლის ამბავი და სადგური გაჭედილი იყო ცნობისმოყვარე საზოგადოებით. წინ მოგვეგება პოლიცმეისტერი ობიევსკი, რომელსაც ბოქაულმა ჩააბარა ჩვენი თავი და სათანადო ქაღალდები. ობიევსკიმ გამოგვიცხადა, აკრძალული გაქვთ ქალაქიდან გასვლა, ხოლო ქალაქში შეგიძლიათ ცხოვრება; ბინა «სახაზინო» გექნებათ საერთოდ და საჭმელ-სასმელისთვის დღეში თითო მანეთი მოგეცემათო... წავედით «სახაზინო ბინაზე». ეს იყო რაღაც ძველი შენობა, რომელშიაც წინად კლუბი ყოფილიყო მოთავსებული. იქ უკვე დაგვხვდა ოცამდე ამხანაგი, ბათომიდან და რკინის გზის სხვადასხვა სადგურიდან გამოგზავნილი. უმეტესობა რუსები იყვნენ, ახალგაზრდობა თუ «ნაციმბირალი» ძველი რადიკალები, რომელნიც უმთავრესად რკინის გზაზე მსახურობდენ.

სახაზინო ბინა კარგა მოზრდილი აღმოჩნდა და შესდგებოდა ერთის დარბაზისა და რამოდენიმე ოთახისაგან. უმეტესობა აქ მოვთავსდით, ზოგს კერძო ბინაზე ცხოვრების ნება მისცეს. გვემსახურებოდენ პოლიციელნი; თითო მანეთი დღეში, იმ ხანებში, კარგად გვყოფნიდა... პირველ საღამოსვე საინტერესო ინცინდენტი მოხდა. დარბაზში დიდ მაგიდას მოვუსხედით და ჩაის შევექეცით; ერთმანეთს ვეცნობოდით, ვებაასებოდით. უცბად კარი გაიღო და გამოჩნდა პოლიციელი ჩემოდნით ხელში.

იი, კიდევ ერთი ამხანაგი მოგემატათ! სთქვა მან, ჩემოდანი კუთხეში დადგა და გავიდა. დარბაზში შემოვიდა მაღალი ტანის, ძალიან გამხდარი შაგვრემანი, შუახნის კაცი. თავი დაგვიკრა საერთოდ და გამოგვიცხადა თავისი ვინაობა.

ალექსანდროვ!...

ამის შემდეგ მაგიდაზე თავისუფალი სკამი დაიჭირა.

სხვებს შორის ბათომიდან იყო გამოგზავნილი ვინმე გურსკი (იმ დროს სტამბის პატრონი), ოდესღაც რადიკალი და დასჯილი (შემდეგში კი, თუ არა ვცდები, ის ცნობილ შავრაზმელის პალმის ამხანაგი და მეგობარი გახდა) აი, ეს გურსკი უცბად ადგილიდან წამოხტა, მიუახლოვდა ახლადმოსულს, ჩააჩერდა და მოულოდნელად შესძახა:

თქვენ მერკულოვი ხართ და არა ალექსანდროვი!’

მერკულოვის ხსენებაზე ყველას ჟრუანტელმა დაგვიარა ტანში: ყველამ კარგად ვიცოდით, რომ ოდესღაც გამოჩენილი რევოლუციონერი მერკულოვი შემდეგ არა ნაკლებ გამოჩენილი პროვოკატორი შეიქნა. მან გასცა ვერა ფიგნერი და მთელი მისი წრე... ყველა ფეხზე წამოდგა. ადგა ახლადმოსულიც და რაღაც წაიბუტბუტა.

გაეთრიეთ აქედან, თქვენ მერკულოვი ხართ! ყვიროდა გურსკი... ვითომ ალექსანდროვმა ჩაღუნა თავი და მოჰკურცხლა.

პატარა ხანს შემდეგ შემოვიდა იგივე პოლიციელი და მისი ჩემოდანი წაიღო....

ამ საღამოს შემდეგ მერკულოვ-ალექსანდროვი აღარ გვინახავს ფოთში და ჩვენთვის საიდუმლო დარჩა, განგებ იყო გამოგზავნილი თვალყურის სადევნებლად, თუ მართველობამ ისიც საეჭვოდ მიიჩნია, მიუხედავად დამსახურებისა და ჩვენთან გამოგზავნა, როგორც არაკეთილსაიმედო...

საზოგადოდ უნდა აღვნიშნო, რომ ის ერთი თვე ფოთში სრულიად თავისუფლად ვიყავით, თვალყურსაც არ გვადევნებდენ მაინცდამაინც, ასე, რომ ვინმეს სდომებოდა, ადვილად გაიპარებოდა. რასაკვირველია, მთელი ეს გამოგზავნა უბრალო ფორმა იყო, ჩვეულებრივი უაზრობა «ოხრანკისა», რომელსაც ნამდვილი დაცვა ვერასოდეს ვერ აუსრულებია რიგიანად და ტყუილაუბრალო აწიოკება კი ჩვეულებად ჰქონდა გადაქცეული.

ერთი რამ უნდა აღვნიშნო კიდევ ფოთის ამ, ეპიზოდიდან. ადგილობრივმა საზოგადოებამ ვერ გამოიჩინა მაინცდამაინც მოქალაქეობრივი გამბედაობა. ისე ეშინოდათ ჩვენი, რომ ახლოს არავინ გვეკარებოდა. ზოგს ძველი ნაცნობები ჰყავდა, ისინიც შორიდან გვერდს გვივლიდენ.

ქუთაისის საადგილმამულო ბანკში. ჩემი არჩევა დამფასებლად და მოულოდნელი «ოპოზიცია». მამია გურიელი. კოტე მესხი. ისევ დაპატიმრება და ციმბირში გამგზავრება.

დავბრუნდი თუ არა ქუთაისში დავით ლორთქიფანიძემ მირჩია: სათავადაზნაურო ბანკში დამფასებლის ადგილი იცლება და თხოვნა შეიტანე ზედამხედველ კომიტეტშიო (ქუთაისის ბანკში დამფასებლებს საზოგადო კრება კი არ ირჩევდა, არამედ შეერთებული სხდომა გამგეობისა და ზედამხედველ კომიტეტისა). პატარა ხნის ყოყმანის შემდეგ წინადადება მივიღე, თხოვნა წარვადგინე და მალე არჩეულ ვიქმენ კიდეც დამფასებელ კომისიის წევრად. საზოგადოებაში ამ ჩემს «პირველს გამოსვლას», ჩემდა სამწუხაროდ სრულიად მოულოდნელი, წარმოუდგენელი აურზაური და მახინჯი ისტორია მოჰყვა. ჩემ წინამოადგილედ იყო ერთი მეგრელი თავადიშვილი ფაღავა, რომლის არჩევა ზედამხედველ კომიტეტმა აღარ მოისურვა; მოხუცებულია, მუშაობა აღარ შეუძლიაო. ნათესავებმა და ახლობლებმა იწყინეს მისი გადაყენება და... ასტეხეს აურ-ზაური: როგორ თუ ძველი, დამსახურებული დამფასებელი გააშავეს და ვიღაც «ბავშვი» აირჩიესო!.. ამას «კუთხური შოვინიზმიც» მოაყოლეს: ერთი მეგრელი იყო კომისიაში, იმერლებმა ისიც გამოაძევესო!

მალე აღმოაჩინეს, რომ არც მე, არც მამაჩემი ბანკის დამფუძნებელთა სიაში არ ვეწერეთ. შეაგროვეს ხმები და ზედამხედველ კომიტეტს მოსთხოვეს საგანგებო კრების მოწვევა «უკანონო არჩევნების» გასაბათილებლად. ადვილად წარმოიდგენთ, როგორ მომიწამვლავდა გულსა და სულს ეს განგაში მე, გუშინდელ სტუდენტს, რომელიც შორს და ძალიან შორს იდგა ცხოვრების ყოველ ამგვარ დუხჭირ პროზისაგან! მაშინვე გადავწყვიტე უარის თქმა ადგილზე, მაგრამ ზედამხედველ კომიტეტის წევრებმა ამის გაგონებაც არ მოისურვეს: საქმე ჩვენ შეგვეხება და არა თქვენაო. როგორ, უაზრო მოთხოვნას დავუთმოთო. ამით თქვენ გარყვნილობის გამეფებას შეუწყობთ ხელს საზოგადო საქმეებშიო და სხვა. მეტი ღონე არ იყო უნდა დავმორჩილებოდი: Il vin est tire, il faut boire. განკარგულება მოახდინეს საგუბერნიო სამმართველოს არქივში შეეძინათ საბუთი, რომ მამაჩემს გლეხები ჰყავდა და, რომ ამიტომ ისიც უნდა ყოფილიყო ერთ-ერთი ბანკის დამფუძნებელთაგანიო. დიდის ძებნის შემდეგ გამოჩხრიკეს ქაღალდი, საიდანაც სჩანდა, რომ მამაჩემს და მის უფროს ძმას ერთი გლეხი ჰყოლიათ!..

დადგა საგანგებო კრების დღე. ბანკის საკმაოდ დიდი დარბაზი გაჭედილი იყო ხალხით: წინანდელი დამფასებლის მოსარჩლედ მრავალი მეგრელი თავად-აზნაურობა ჩამოეყვანათ (მაშინ ჩვენ ბანკებში წარმომადგენელთა ინსტიტუტი არ იყო ჯერ). რასაკვირველია, გუბერნიის სხვა ადგილებიდან ამისთანა მცირე შემთხვევისათვის არავინ ჩამოვიდოდა და ამიტომ მეგრელების მეტი თითქმის არავინ იყო. აქ სჩანდა მხოლოდ ათიოდ-ოციოდე ქუთაისელი ინტელიგენტი, რომელნიც ზედამხედველ კომიტეტზე მიტანილ უსაბუთო იერიშისაგან დასაცავად მოსულიყვნენ. წაიკითხეს საჩივარი: ზედამხ. კომიტეტის მიერ არჩეული პირი დამფუძნებელთა სიაში არ არის და ამიტომ არჩევნები უკანონოაო.

წამოდგა ცნობილი ენერგიული საზოგადო მოღვაწე განსვენებული ლუკა ნიკ-ძე ასათიანი (ქალაქის მოურავი და ზედამხ. კომიტეტის წევრი) და ჩვეულებრივ მჭერმეტყველური და საბუთიანი სიტყვით მიჰმართა კრებას: დამფუძნებელთა სიაში ბევრი ჩვენგანიც არაა შეტანილი, ან ჩვენი მამებია, ან მათი უფროსი ძმებია, მაგრამ აქამდის ეჭვი არავის გამოუცხადებია ჩვენი ბანკის წევრობაზეო: ლასხიშვილის მამის უფროსი ძმა შეტანილი უნდა იყოს სიაში, რო-

გორც გლეხის მეპატრონე, რადგან ძმები გაუყოფელნი იყვნენ. ამიტომ ყველა მათი მემკვიდრეებიც ბანკის წევრები იყვნენო და სხვა.

წაიკითხეს საგუბერნიო მართველობის ზემოხსენებული საბუთიც ერთი გლეხის შესახებ. ბრწყინვალე კრება სიცილით მიეგება ერთი გლეხის ამბავს, ხოლო ერთმა წარჩინებულმა თავადმა წამოიძახა: ერთი გლეხი ჩემ მზარეულსაც კი ჰყავდაო.

წამოვარდა გაცხარებული დავით არჩ. ლორთქიფანიძე და მწარე და მწარე სიტყვებით უსაყვედურა კრებას უაზრობა და უსაბუთობა მისი მოთხოვნისა, მაგრამ სიტყვები აღარავის ესმოდა: დარბაზში ატყდა ყვირილი: კენჭი, კენჭი, რა საჭიროა აქ ლაპარაკიო.

ჩემზე საზარელი შთაბეჭდილება მოახდინა ამ, პირად მოტივებით გამოწვეულმა ვნებათა ღელვამ. რამდენჯერმე დავაპირე უარის თქმა, დავიწყე კიდეც ლაპარაკი, მაგრამ ხმაურობაში არაფერი ისმოდა. მომვარდა განსვენებული ანტონ ნიკ-ძე ლორთქიფანიძე (ისიც წევრი იყო ზედამხედველ კომიტეტის) წამავლო ხელი და შემათრია გამგეობის თავმჯდომარის კაბინეთში. დარბაზში საშინელი აურ-ზაური იყო: «კენჭი, კენჭი»-ის ყვირილით აიკლეს იქაურობა. -

ლუკა ასათიანი მედგრად ებრძოდა კრებას, მაგრამ ბოლოს იძულებული გახდენ ყუთი დაედგათ და ხმები მოეკრიბათ საკითხისთვის: კანონიერად მოიქცა თუ არა შეერთებული სხდომა გამგეობისა და ზედამხედველ კომიტეტისა? სანამ იქ კენჭის ყრა იყო, ანტონ ლორთქიფანიძე, რომელმაც აუარებელი ისტორიები და ანეკდოტები იცოდა, კაბინეთში მოგროვილთ მამაჩემზე ერთი ანეკდოტი უამბო, რომელიც წინადაც მქონდა სხვებისაგან გაგონილი:

ხომ გაიგონეთ მზარეული, რომ მოუყვანეს გიორგის მაგალითად? მზარეულობა საზოგადოდ დაებედა ამათ გვარს... მამამისი მიხეილი, ოფიცერი იყო და თან დიდი ლიბერალი. გლეხების განთავისუფლების წინად კრებები იყო ქუთაისში თავად-აზნაურობისა და მიხეილი დიდ მონაწილეობას იღებდა ამ კრებებში, თავგამოდებით ესარჩლებოდა გლეხთა განთავისუფლების საქმეს... ერთ სხდომაზე, რომელსაც დაესწრო იმერეთში ცნობილი მსხვილი მემამულე თავ. ნიკო ჩიჯავაძე დიდ ნიკოდ წოდებული, მიხეილმა კვლავ წარმოსთქვა მხურვალე სიტყვა. ამ დროს «დიდმა ნიკომ» წამოიძახა: მაგას რა ენაღვლება, გლეხები არა ჰყავს და თვითონაც ჩემ სამზარეულოში არის გამოზრდილიო:

თქვენ სამზარეულოში, რომ გამოვიზარდე, სწორედ იმიტომ ვარ გასუქებულიცო, მოუჭრა სიტყვა მიხეილმა და მთელი დარბაზი სიცილით დაიხოცა, რადგან მიხეილი იმერელ გლახა ჩურჩხელასავით ჩამომხმარი იყო...

გათავდა კენჭის ყრა, რასაკვირველია, დიდის ხმის უმეტესობით, უკანონოდ სცნეს ბანკის მართველ ორგანოთა მოქმედება... მეორე დღეს შემატანიეს 25 მანეთი ბანკის სალაროში და მე კანონიერად გავხდი ბანკის დამფუძნებელ წევრად, როგორც ქუთაისის გუბ. აზნაური. დანიშნეს ხელახლა არჩევნები და დამფასებლად ისევ მე ამირჩიეს... აქ უნდა აღვნიშნო რომ ჩემი არჩევის წინააღმდეგნი, გარდა მეგრელ თავად-აზნაურობისა რამდენიმე ქუთათური ინტელიგენტიც იყო, გარიყული დამფასებლის კარგი ნაცნობი და მეგობარი... მათ შორის, ჩემდა სამწუხაროდ, მამია გურიელიც ერია. კრებაზე ისიც ამხედრდა ზედამხ. კომიტ. წინააღმდეგ და დაჟინებით მოითხოვდა კენჭის ყრას. კრება რომ გათავდა, საღამოს მე და განსვენებული გრიშა აბაშიძე, რომელღაც სასტუმროს რესტორანში შევედით, იქ დაგვხდა, თუ არა ვცდები, კოტე ბაქრაძე და ცოტა ხნის შემდეგ მამიაც შემოვიდა. მე მამიას პირადად არ ვიცნობდი, მაგრამ ქუთაისის გიმნაზიელებს ის ხშირად გვყავდა, რასაკვირველია, ნანახი და ძალიანაც გვიყვარდა; მისი ზოგი პატრიოტული ლექსი ზეპირად ვიცოდით: განსაკუთრებულად აღტაცებაში მოვყავდით მის სცენიდან დეკლამაციას. ახლაც თვალწინ მიდგას მამია სცენაზე: პენსნე ქვეით ჩამოწეული, მამია ზევიდან გამოიყურება და თავისებურის ხელების ქნევით, მომხიბლავი კილოთი წარმოსთქვამს: «ყმაწვილებო ჯერ ვუსურვოთ ჩვენ სამშობლოს დღეგრძელობა»...

და ბოლოს:

«ასე ვუთხრათ: საქართველო აღსდეგ,

გახდი კვლავ თავხედი, არა რა არს უსაშველო,

ყმაწვილებო ალავერდი»!

ამ «ყმაწვილებო ალავერდის» ისეთი გრძნობითა და აღტაცებით იტყოდა ხოლმე, რომ მთელი თეატრი ერთხმად და აღტაცებით შესძახოდა: «იახშიოლ».

გრიშამ მამიას სთხოვა ჩვენთან მოსულიყო და ჩემთან ესაუბრა. მამია მოვიდა, გამეცნო და მითხრა: ყმაწვილო, არ გეგონოთ, რომ პირადად თქვენი საწინააღმდეგო მქონდეს რამე. მე მეწყინა, რომ კომიტ. უმიზეზოდ გამორიცხა ძველი, მოხუცებული მსახური. ჩვენი ბანკი, ყმაწვილებო, ამგვარ მოხუცებულებისთვის არის გაჩენილი, ის არის ინვალიდების კომანდა და ახალგაზრდობას რა გინდათ იქ, ვნებას მოგიტანთ იქ ყოფნაო!..

ასეთის არგუმენტაციით გაათავა მამიამ თავისი იმდღევანდელი ოპოზიციის განმარტება და მეტი ხმა აღარ ამოუღია ბანკის საქმეებზე. თუმცა კოტემ და გრიშამ იერიში მიიტანეს მასზე და მხურვალედ უმტკიცებდენ, ბანკი არც არის და არც უნდა იყოს «ინვალიდების კამანდაო». მალე ყველანი გავერთეთ ასე მამიასთან მეტად ტკბილ საუბარში პოეზიაზე და ჩვენი ქვეყნის ძველსა და ახალზე და ბანკიც, იმ დღის საზარელი კრებაც, სრულებით გადაგვავიწყდა...

ქუთაისის ბანკის გამგეობის თავჯდომარედ იყო დასავლეთ საქართველოს ცნობილი საზოგადო მოღვაწე გაზეთ «შრომის» დამაარსებელი და რედაქტორი თავ. დიმიტრი ელიზბარის ძე დადიანი განათლებული, შრომისმოყვარე და პატიოსანი კაცი იყო, მაგრამ რამდენადაც მე მაშინ შემეძლო დაკვირვება და როგორც სხვებისაგან გამიგონია, საფინანსო ფართო მხედველობისა და გამჭრიახობის ფხა არ ჰქონდა, რომ ბანკის საქმეები ენერგიულად წაეყვანა განვითარების გზაზე. მისი უახლესი თანამშრომლები, ბანკის დირექტორები თავ. ნესტორ ერისთავი და ი. პ. ჯაიანი მხოლოდ მიმდინარე საქმეებს აწარმოებდენ, ასე ვსთქვათ ბანკის «სტატიკა» იცოდენ; ამრიგად ბანკი «დინამიკას» ხელმძღვანელი არ ჰყავდა და ამიტომ ეს დაწესებულება თითქმის არ იზრდებოდა...

ჩემს განყოფილებას დამფასებელ კომისიას თავჯდომარეობდა თავ. სამსონ წულუკიძე, რომელიც გამოცდილ და ფრთხილ დამფასებლად ითვლებოდა ყველასაგან. დამფასებლად იყო მაშინ აგრეთვე ჩვენი გამოჩენილი არტისტი კოტე მესხიც. იგი უკვე გამოსული იყო სასცენო ასპარეზზე, მაგრამ მონაწილეობას იღებდა უფრო როგორც სცენის მოყვარე და არა როგორც პროფესიონალი-არტისტი. ნიჭიერი არტისტი რომ იყო, ამას ბანკშიაც ყველა მისი ამხანაგი ჰხედავდა.

არ შემიძლია აქ მაგალითისთვის არ გავიხსენო, როგორი ინტერესით ვუცქერდით კოტე მესხს, როცა ის თავის ურიცხვ კრედიტორებს «უსწორდებოდა». მისი კრედიტორები სულ ქუთათური ებრაელები იყვნენ. ყოველ ოც რიცხვს, ჯამაგირების მიღების დღეს, სათითაოდ გამოცხადდებოდენ ხოლმე ვალის მისაღებად. დამფასებლების ოთახი აივანზე გადიოდა ფანჯრებითა და კარით, ისე რომ წინდაწინვე ვხედავდით, ვინც ჩვენკენ მოდიოდა. კოტე, რომელმაც მშვენივრად იცოდა ყოველ თავის კრედიტორის ხასიათი, ბეჯითად ადევნებდა თვალყურს, რომელი მათგანი მოდიოდა და იმის ხასიათის შესაფერ შეხვედრასაც უმზადებდა. ზოგს მრისხანედ დახვდებოდა და მისი თვალები ცეცხლს აფრქვევდენ. შეშინებული კრედიტორი იმწამსვე გარბოდა; ზოგს მხიარულის სახით უხვდებოდა და ხუმრობით გაისტუმრებდა. ზოგს კი მეტად დაღვრემილი და მოწყენილი დახვდებოდა ხოლმე: ესენი ხშირად თვითონვე აძლევდენ ფულს სესხად და თან ანუგეშებდენ: არა ღირს ასე შეწუხებაო!..

ისე სწრაფად იცვლიდა ხოლმე კოტე სახის გამომეტყველებას, ლაპარაკის კილოს, მანერას, ისე ბუნებრივი იყო ყოველი ეს ცვლილება, რომ პირდაპირ ესთეტიურ სიამოვნებას გრძნობდენ გარეშე მაყურებლები ამ სასაცილო სცენებისა...

მუშაობა უნდა დამეწყო, როცა ჩემმა თითქმის მივიწყებულმა «პოლიტიკურმა საქმემ» უმოწყალოდ და სასტიკად გამახსენა თავი და დამატოვებინა არა თუ ბანკი, არამედ მთლად ჩემი სამშობლოც. მე იმედი მქონდა «საქმე» უბრალოდ გათავდებოდა და ისევ უნივერსიტეტს დავუბრუნდებოდი. ამიტომ ბანკიც, ქუთაისში მაშინდელი ცხოვრებაც დროებით ეტაპად მიმაჩნდა, რომლის შემდეგ ისევ უნდა გამეგრძო ჩემი მზადება სამერმისო მოღვაწეობისათვის. და მართლაც ბანკიც, ქუთაისში მაშინდელი ჩემი ცხოვრებაც, მოკლე ეტაპი აღმოჩნდა, მაგრამ არა უნივერსიტეტის წინა ეტაპი, არამედ სულ სხვა ცხოვრების და სხვა გზისა.

როგორ უკვე მოვიხსენიე ზემოთ, ამ წლის (1889) მაისში ციმბირიდან დაბრუნდა გიორგი ზდანოვიჩი. არ გაუვლია ამის შემდეგ ერთ თვეს, რომ ახლა მე უნდა გავმგზავრებულიყავ იქით. აგვისტოს ერთ დღეს, იმავ ქორქაშვილების სახლის ეზოში გიორგი და მე ვისხედით და ახლად მიღებულ «რუსკ. ვედომ.»-ს ვკითხულობდით. ამ დროს ალაყაფის კარები გაიღო და დიდ ეზოს თავში გამოჩნდა ეტლი პოლიციელებით. ეტლიდან ჩამოვიდა ბოქაული და გამომიცხადა, რომ გუბერნატორის განკარგულებით უნდა დამატუსაღოს, რადგან «თქვენი საქმე გათავდა და უმაღლესის ბრძანებით დასავლეთ ციმბირში უნდა გაიგზავნოთ ხუთი წლის ვადითაო. ჩამსვეს ეტლში და წამიყვანეს ჯერ პოლიციაში. იქიდან ისევ ციხეში უნდა გავეგზავნეთ, მაგრამ შეატყობინეს ჩემს თავდებს დ. ა. ლორთქიფანიძეს, რომლის მეცადინეობით მეორე დღეს გამანთავისუფლეს. პირველი, რაც მაფიქრებდა და მაწუხებდა მაშინ, ეს იყო ეტაპით გამგზავრება ციმბირში. რომ გამახსენდებოდა ოდესიდან კავკავამდე გავლილი ეტაპი, ტანში ჟრუანტელი მივლიდა. ხოლო რა იყო ეს ეტაპი იმასთან შედარებით, რომელიც ქუთაისიდან ომსკამდე მომელოდა! შევუდექი შუამდგომლობას ჩემი ხარჯით გამგზავრების ნებართვის შესახებ. დ. ა. ლორთქიფანიძემ 120 სიტყვიანი დეპეშა გაუგზავნა შინაგან მინისტრს. ქუთაისის გუბერნიის მაშინდელმა მმართველმა, ვიცე-გუბერნატორმა ფონდერ-ბრიუგენმაც შეგვიწყო ხელი და, როგორც იქნა, გადავრჩი ეტაპს: მინისტრმა ნება დამრთო და რამოდენიმე დღის შემდეგ უნდა წავსულიყავი ჩემის ხარჯით. მომცეს «გასასვლელი მოწმობა» (проходное свидетельство), რომელშიაც აღნიშნეს მარშრუტიც: ბაქო, ასტრახანი, სამარა, ორენბურგი შემდეგ ფოსტის გზაზე ცხენებით ომსკამდე. ბოლოს, აგვისტოს შუა რიცხვებში, გამოვეთხოვე ჩვენიანებს, მეგობრებს და ამხანაგებს, ჩემ ძვირფას ქუთაისს და შორი გზისაკენ გავემართე. იმ გზისაკენ, რომელსაც ათასობით ჩემამდე და ჩემ შემდეგ უნახავს მაშინდელ რუსეთის მთავრობის ბარბაროსობის მსხვერპლი... აქამდე როგორღაც ბურუსში ვიყავ, აჟიტაციაში: მეცადინეობა, სამგზავროდ მზადება, სირბილი აქეთ-იქით მართობდა და დროს არ მაძლევდა დაფიქრებისათვის. ხოლო როცა ვაგონში მარტო დავრჩი და ჩემი მდგომარეობა გავითვალისწინე, თვალები ცრემლით ამევსო, გულმა მწუხარებით ტოკვას უმატა, ასე ადრე და ასე უაზროდ თავდებოდა ჩემი ახალგაზრდობა, ბოლო ეღებოდა ჩემს გეგმებსა და მისწრაფებას, ხუთი წელიწადი საუკეთესო ხანისა უნდა წაერთმიათ ჩემთვის... და მერე რისთვის?..

ტფილისში ერთ დღეს გავჩერდი, მინდოდა მენახა კოტე მესხი, რომელსაც აგრეთვე ხუთი წლით დასავლეთ ციმბირში გადასახლება გადაუწყვიტეს, რადგანაც მასაც მისცეს ნება თავისი ხარჯით წასვლისა, ამიტომ ერთად წასვლა გვიჯობდა; მაგრამ ის ტფილისში აღარ დამხვდა: რამდენისამე დღით თავის სოფელში (იმერეთში) წასულიყო; გავუგზავნე დეპეშა, ორენბურგში მოგიცდი მეთქი, მაგრამ დეპეშაც ასცდენოდა და სხვა მარშრუტით წასულიყო.

ტფილისიდან ორენბურგამდე გზა მეტად საინტერესო იყო: ვნახე დიდი ქალაქები ბაქო, ასტრახანი, ცარიცინი, სარატოვი, სამარა; ვნახე რუსეთის დიდებული მდინარე ვოლგა თავის მშვენიერი და მჭიდრო დასახლებულის ნაპირებით; ვნახე დიდი, გაძლიერებული სავაჭრო მოღვაწეობა და მოძრაობა კასპიის ზღვასა და ვოლგაზე. მაგრამ, სამაგიეროდ, ორენბურგიდან დაწყებული ომსკამდე გზა არც არაფერს საინტერესოს წარმოადგენდა და მისი გადაბიჯებაც ნამდვილი წვალება იყო... ადვილი სათქმელია: თითქმის 1500 ვერსი უნდა გამეარნა ცხენებით

სრულიად უვარგის საფოსტო გზებზე, საძაგელ ურესორო ეტლებში (ჩვენში «ტროიკას» რომ უძახიან).

ორი კვირა მოვუნდი ამ გზას ომსკამდე და ძალზე გალახული, დატანჯული მივაღწიე. ორენბურგიდან დაწყებული ქალაქ ომსკამდე და შემდეგ ქალაქ ვერხნეურალსკამდე კიდევ იყო ცოტა მაინც საინტერესო გზა: ურალის მთების კალთები, ხევები, მდინარეები და აქა იქ მოსახლეობა; მერე კი გზა ნამდვილ უდაბნოს წარმოადგენდა, გახრიოკებულს, გადამწვარს, სადაც თვალის შესაჩერებლად არც ხე, არც გორაკი, არც მდინარე იყო. გაივლი 60-80 ვერსს ისე, რომ ერთი სოფელიც არ გხვდება, მხოლოდ სახაზინო «სადგური» თავის ორიოდე საცოდავ შენობით!

გული შემიწუხა დილიდან საღამომდე ჩემი «ტროიკის» ზარების რაწკუნმა! ეს «ძინ-ძინძინ» დიდხანს მესმოდა ყურებში შემდეგაც, როცა დანიშნულ ადგილას ვცხოვრობდი უკვე... მგზავრიც ბევრი არ მინახავს: ორი კვირის განმავლობაში ათიოდე კაციც არ შემხვედრია; მხოლოდ ფოსტა გამასწრებდა, ან წინ შემეჩრებოდა (მაშინ ციმბირის რკინის გზა არ იყო ჯერ გახსნილი და ფოსტას ცხენებით ზიდავდენ); ასე რომ ცხენები მუდამ იყო სადგურებზე და დიდხანს არ მაგვიანებდენ. მხოლოდ ორჯერ თუ სამჯერ მიპირებდენ კარგა ხნით გაჩერებას: «სტაროსტა» გამომიცხადებდა, რაც ცხენები იყო, ფოსტას მოუნდა, ორი სამი ცხენი დაგვრჩა მხოლოდ და ისინიც ყოველთვის მოხელებისათვის უნდა გავაჩეროთ, რომელნიც «по казенной надобности» დადიანო. იმ შემთხვევებში დიდ დახმარებას მიწევდა «პროხოდნოე» მოწმობა. ის ასე იწყებოდა: 14 ივნისს 1889 წლის უ მ ა ღ ლ ე ს ი ს ბ რ ძ ა ნ ე ბ ი თ, თანახმად სენატის განსაკუთრებულ კომისიის დადგენილებისა, ქუთაისის გუბერნიის აზნაური, ესა და ეს, 23 წლისა, იგზავნება «სტეპნოი გენ.-გუბერნატორის განკარგულებაში»... და სხვ. «სტაროსტები» ამ

«უმაღლეს ბრძანებას», რომ წაიკითხავდენ, ხელები აუკანკალდებოდათ ხოლმე, მოწიწებით გადმომცემდენ ქაღალდს და ცხენები ორ წუთში მზად იყო, არც ერთს არ წაუკითხავს ქაღალდი ბოლომდე და არც გაუგია, რომ მე პოლიტიკური დამნაშავე ვიყავი.

ერთი კურიოზიც: ყოველ სადგურზე მწერალი ჩამომართმევდა წინა სადგურის ქვითარს, გამომართმევდა ცხენების ქირას და სწერდა ახალ ქვითარს, რომელშიც აღნიშნული იყო; წოდება, გვარი და სახელი, მოთხოვნილ ცხენების რაოდენობა და სხვა. ჩემი გვარი უჭირვებდათ საქმეს და ათასნაირად ამახინჯებდენ; მე ჯერ ვუსწორებდი ხოლმე. მაგრამ მალე მომბეზრდა და თავი დავანებე. ხანდახან ჩავიხედავდი ქვითარში და ვკითხულობდი; აზნაური, ლასიტვილ, აზნაური, გიორგი ლასვილ, ბოლოს ომსკის წინ ჩავიხედე და ამოვიკითხე «მეშჩანინ ეგორ ლოსვენ». გიორგი ლასხიშვილიდან, რომ ეგორ ლოსვენად გადამაქციეს, ეს არ არის გასაკვირალი, «დვორიანინიდან» მეშჩანინი როგორ გავხდი, ეს ჩემთვის საიდუმლოდ დარჩა.

29 აგვისტოს ღამით ჩავაწიე ომსკს და სასტუმროში გავჩერდი. მეორე დღეს დილა ადრიანად გამომეცხადა თვით ადგილობრივი პოლიცმეისტერი, გადმომცა ისევ «პროხოდნოე» და მითხრა: ეხლავ უნდა განაგრძოთ გზა სემიპალატინსკშიო (ჩემი მოსვლის შესახებ ცნობაც თურმე აქ უკვე მიეღოთ და მოწმობა დაემზადებინათ კიდეც). გზის გაგრძელება რომ გავიგონე, ტანში ჟრუანტელმა დამიარა და გამოვუცხადე პოლიცმეისტერს: გენ-გუბერნატორს წარვუდგები და ვსთხოვ, რომ ომსკში ცხოვრების ნება მომცეს მეთქი.

არ შეიძლება, მიპასუხა მან. ტყუილად შეიწუხებთ თავს. არაფრისთვის არ მოგცემთ ნებას აქ დარჩენისა, ომსკში მხოლოდ ერთი პოლიტიკურია ზარუდნი, ცნობილი სენატორის შვილი და იმასაც დიდის პროტექციით დართეს ნება. დანარჩენები, ვინც იყო, ახალმა გენ.-გუბერნატორმა (ბარონი ტაუბე) სულ აქეთ-იქით დაგზავნა, სჯობია წახვიდეთ ბარემ... სემიპალატინსკში ყოფნა კიდეც სჯობია; იქ ყველაფრით უფრო კმაყოფილი იქნებით, ვიდრე ომსკშიო.

მეტი რა გზა იყო, უნდა წავსულიყავ და ისედაც საშინლად დაქანცული გრძელი გზით, ისევ ჩავჯექი ეტლში და გავუდექ გზას. სემიპალატინსკამდე კიდევ 700 ვერსის გავლა დამჭირ-

და. იმის იმედი მამხნევებდა მხოლოდ, რომ გზა უკანასკნელია და სემიპალატინსკში დავისვენებ მეთქი. მაგრამ მწარედ შევცდი, დამავიწყდა, რომ რუსეთის სამფლობელო დაუსრულებელია:

სემიპალატინსკში ისევ ახალი «პროხოდნოე» მომაჩეჩეს და მიბრძანეს, ქალაქ უსტკამენოგორსკში წაბრძანდითო. მე გამოუცხადე, რომ დავიტანჯე და აღარ ძალმიძს თრევა; ძლივძლივობით მომცეს ნება 24 საათის დასვენებისა. სემიპალატინსკში პირველად ვნახე პოლიტიკური გადმოსახლებულები 30 კაცამდე სტუდენტები, ოფიცრები (რასაკვირველია ყოფილები), ორი ექიმი, რამდენიმე მუშა და სხვა.

მეორე დღეს პოლიტიკურებმა სადილი გამართეს ჩემდა პატივსაცემელად. სუფრას ამშვენებდა აუარებელი რიცხვი არაყით და ლუდით სავსე ბოთლებისა. პირველად ჩემი სადღეგრძელო დალიეს «მშვენიერ საქართველოს შვილისა». ამ დროსვე ჩემდა განსაცვიფრებლად და თან სასიხარულოთ მძლავრად დასძახეს ქართულად ჩვენი ჩვეულებრივი «მრავალ-ჟამიერ». სემიპალატინსკში «მრავალ-ჟამიერ»! აღმოჩნდა, რომ აქ იყო ათამდე პეტერბურგელი სტუდენტი, რომელთაც ქართველ სტუდენტებისაგან ესწავლათ ეს ხმა და სიტყვები. ქართველ სტუდენტებს შორის, მახსოვს, დამისახელეს ილია ნაკაშიძე. გამოვიდა, რომ ჩვენი ძვირფასი ილიკო, ერთად-ერთი ქართველი ტოლსტოისტი და დაუძინებელი მტერი სპირტიან სასმელებისა ოდესღაც გამავრცელებელი იყო ქართულ «საქეიფო კულტურისა» რუსებს შორის. არ დავიჯერე, რადგან კარგად ვიცოდი, რომ ილია არც სტუდენტობის დროს იყო ღვინისა და ქეიფის მოსიყვარულე.

საღამოს გამოცხადდა პოლიციის ბოქაული და გამახსენა წასვლის დრო. მთვრალმა კამპანიამ სიმღერით მიმაცილა საფოსტო სადგურამდე. გავიარე კიდევ 230 ვერსი და ბოლოს მივედი ქალაქ უსტკამენოგორსკში, სადაც მთელი 5 წელიწადი «უნდა დამესვენა».

უსტკამენოგორსკი. ძველი და ახალი პოლიტიკური გადასახლებულნი. გადასახლებულთა ყოფა-ცხოვრება. მათი და ჩემი მაშინდელი სარევოლუციო იდეოლოგია

ვისაც კენანის ცნობილი თხზულება ციმბირის შესახებ წაუკითხავს, მას ახსოვს ალბად ეს ღვთისა და კაცისაგან მივიწყებული გადაყრუებული ჩინეთის ჩრდილო-დასავლეთ საზღვრებისაკენ მიგდებული ქალაქი: ახლაც, როცა ციმბირში რკინის გზა მუშაობს, იგი დაშორებულია უახლოეს რკინის გზის სადგურს ომსკიდან თითქმის 1000 (970) ვერსით. მაშინ კი უსტკამენოგორსკი მოწყვეტილი იყო, არა თუ რუსეთს, ციმბირის მთავარ ქალაქებსაც. პეტერბურგის და მოსკოვის ფოსტა 18-19 დღეზე ადრე ვერ მოგვდიოდა: ტფილისიდან გაზეთებს 24 დღის შემდეგ ვღებულობდით! ეს ზაფხულსა და ზამთარში, ხოლო გაზაფხულსა და შემოდგომაზე, როცა გზები ფუჭდება, ხშირად თვეობით ვისხედით უფოსტოდ. ტომსკის გაზეთები კი 8-9 დღეზე ადრე ვერ მოგვდიოდა. თვით ქალაქში, რასაკვირველია, არავითარი ნიშანწყალი საზოგადოებრივ და უბრალო კულტურულ ცხოვრებისა არ იყო. სულ ქალაქში ითვლებოდა მაშინ 6 ათასი მცხოვრები ნაკაზაკარი მოქალაქენი, წვრილი ვაჭარ-ხელოსანნი. «ინტელიგენციას» შეადგენდა: ერთი მომრიგებელი მოსამართლე, ორი სამხედრო და ერთი კერძო ექიმი, ერთი ვეტერინარი, ორი-სამი მასწავლებელი ადგილობრივ დაბალ სამეურნეო სკოლისა, ერთი აქციზის მოხელე, ყაზახთა რამდენიმე ოფიცერი და რამდენიმე მღვდელი, სულ ერთად 1516 კაცი. ამათგან დიდ უმეტესობას ადამიანობის აღარაფერი შერჩენოდა: სამსახურის საქმეების საცოდავად ასრულების შემდეგ, მთელ დროს განუწყვეტლივ ლოთობაში ატარებდენ; არავითარი ინტერესები სულიერ ცხოვრებისადმი ამათ აღარ ჰქონდათ. ყველაფერი ადამიანური და

კულტურული დაეკარგათ ამ მიყრუებულ ადგილას დიდი ხნით ცხოვრებაში. მხოლოდ სამს შერჩენოდა კიდევ ძველებური და ესენი განდგომილ ბერებივით ცხოვრობდენ კარჩაკეტილნი. ერთი მათგანი იყო აქციზის მოხელე, მიხაელისი. ეს ის მიხაელისია, რომელსაც სპასოვიჩი იხსენიებს თავის მოგონებებში და რომელზედაც ამბობს: ფრიად ნიჭიერი სტუდენტი მიხაელისი იყო შემაერთებელი ხიდი მაშინ (მე-60 წლების დასაწყისში) უნივერსიტეტისა და პეტერბურგის მოწინავე ინტელეგენციას შორისაო; იმის მაჯისცემაზე ვტყობილობდით ჩვენ ახალგაზრდობის სულიერ მისწრაფების მდგომარეობასო. მიხაელისი მაშინ გადაასახლეს ციმბირში, იქ სამსახურში შევიდა და იქვე დარჩა სამუდამოდ. ძველ დროიდან მას შერჩენოდა სამაგალითო სიყვარული მეცნიერებისადმი (ბუნებისმეტყველება); მოსდიოდა უცხოეთური და რუსული სამეცნიერო ჟურნალები, იწერდა ყველა ახალ წიგნებს და დღე და ღამე კითხვაში ატარებდა.

მეორე იყო ექიმი პიტკევიჩი, პოლონელი, რომელიც 1863 წლის აჯანყებაში მონაწილეობის მიღების გამო იყო აქეთ გამოგზავნილი. ესეც სულ კითხულობდა, განვითარებული კაცი იყო, მაგრამ კარჩაკეტილი ცხოვრობდა და როგორღაც ცხოვრების ეშინოდა.

ბოლოს მოვიხსენიებ ყაზახთა ოფიცერს ბარანოვს, რომელსაც კენანიც ასახელებს, როგორც თავის ჩიჩერონეს პოლიტიკურთა კოლონიაში. ეს ოფიცერი ძალიან განვითარებული და მოწინავე იდეების კაცი იყო; სულ პოლიტიკურებთან ცხოვრობდა, რისთვისაც, როგორც შემდეგში გავიგე, დაისაჯა კიდეც: სამსახურიდან დაითხოვეს და შორეულ აღმოსავლეთში გადაასახლეს.

პირველ ხანებში ყველა ამ «გარეშეებთან» გვქონდა ჩვენ, პოლიტიკურებს ურთიერთობა; მაგრამ შემდეგში ორიოდე-სამიოდეს გარდა ყველას დავშორდით, რადგან საერთო არა გვქონდა რა მათთან.

პოლიტიკურები იმ ხანებში უსტკამენოგორსკს ვიყავით ხუთმეტამდე კაცი: ერთი საშუალო სასწავლებელში მასწავლებლად ნამყოფი, ერთი ფარმაცევტი, ორი მუშა პოლონელი (ცნობილ პროცესის «პროლეტარიატის» მონაწილენი), ერთი რუსი მუშა (მჭედელი ოდესიდან), დანარჩენი სტუდენტები. ამათში უმთავრესად ორმა მიიქცია ჩემი ყურადღება. ერთი იყო პეტერბურგელი სტუდენტი ვატსონი, შვილი 60-ან წლებში ცნობილ რუსის მწერლის «სოვრემენნიკის» მთავარ თანამშრომლის ვატსონისა. როგორც შემდეგში გავიგეთ ამ სტუდენტის დიდი იმედი ჰქონდათ პეტერბურგში: ჰფიქრობდენ, რომ გამოჩენილი მეცნიერი და ლიტერატორი დადგებოდა: ბევრს მეცადინეობდა, ბეჯითად ემზადებოდა სამეცნიერო მოღვაწეობისათვის. მართლაც, ძალიან განვითარებული ახალგაზრდა იყო და ამასთან ყველა ევროპული ენები მშვენივრად იცოდა. ის რომ გავიცანი უსტკამენოგორსკში, მაშინ თარგმნიდა ინგლისურიდან ჰენრი ჯორჯის თხზულებას, რაიც პეტერბურგიდან ერთმა გამომცემელმა ფირმამ შეუკვეთა. თან მეტად ცოცხალი და სიმპატიური ადამიანი იყო, მაგრამ, დახეთ, რა ბედი ეწვია უბედურს! მალე ის გადაიყვანეს პოსად ზაიასანსში, ჩინეთის საზღვარზე, სადაც სრულებით მარტო იყო ველურ ყაზახებსა და ყირგიზებში. საშინლად იტანჯებოდა მარტოობაში და მიისწრაფოდა რუსეთში. პეტერბურგში ბევრს ეცადენ მის გადაყვანას სადმე რუსეთში, მაგრამ ვერაფერი მოახერხეს. ერთი წლის შემდეგ საცოდავს ჭლექი აღმოაჩნდა და სასოწარკვეთილებისაგან მიჰყო ხელი არყის სმას, რამდენიმე თვის შემდეგ ეს უბედური იპოვეს ქუჩაში გაყინული... ასე უდროოდ და უცბად გამოესალმა წუთისოფელს ახალგაზრდა, რომელიც დიდ იმედებს იძლეოდა. რამდენი ასეთი მსხვერპლი შეიწირა რუსეთის ბედუკუღმართმა ისტორიამ!...

მეორე იყო კიეველი სტუდენტი, უფროს კურსის იურისტი პოლონელი ხრისტიან დომბროვსკი.

პირველი წლები უსტკამენოგორსკში ცხოვრებისა იყო თითქმის გაგრძელება სტუდენტობის დროისა: ვმეცადინეობდით, ხშირად ვიკრიბებოდით, სიმღერა

თითქმის ყველამ ვიცოდით და კარგი გუნდიც შევადგინეთ. ჩვენი ლოტბარი იყო იაროსლავლის იურიდიული ლიცეის ყოფილი სტუდენტი ვასილ ალექსანდრეს ძე გ ე დ ე ო ნ ო ვ ს კ ი. შემდეგში ცნობილი სოც.-რევ., ამჟამად პოლიტკატორღელთა საზოგადოების პრეზიდიუმის წევრი. ვმღეროდით რევოლუციონურსა და ხალხურ სიმღერებს, რუსულსა და უკრაინულს. ზოგი სიმღერა ისე გვიყვარდა, რომ აუცილებლად ყოველთვის, როცა-კი სიმღერა გვექნებოდა, ვიმეორებდით, ეს იყო პლეშჩეევის

«Друзья, дадим друг-другу руки

И смело дминемся вперед»

შემდეგ რევოლუციონური სიმღერა «Замучен тяжелой неволей, ты славною смертью погиб». განსაკუთრებით გვიყვარდა ცნობილ ძველ რევოლუციონერი ვ ა ლ ე რ ი ა ნ ო ს ი ნ ს კ ი ს სიკვდილით დასჯაზე გამოთქმული სიმღერა. ოსინსკი ოდესაში საჯაროდ ჩამოახრჩვეს. დიდძალი ხალხი დაესწრო თურმე ამ საშინელებას; სხვათა შორის დედაც მოსულიყო. როცა შვილი დაუნახავს ეშაფოტზე, უკივლია: «ვალერიან, ვალერანო», გული გახეთქია და იქვე უსულოდ დაცემულიყო. ეს მეტად სევდიანი ჰანგის სიმღერა ასე თავდებოდა:

«Палач кудри поднял
И топле показал
Ту головушку непокорную...
Вдруг в топле раздалось:
Валерьян, Валерьян!
Голос стонущий, умирающий»...

საგაზეთო დებიუტი. სამეტერეოლოგიო სადგური. ვერნერის ნაამბობი.  პეტრეპავლოვსკში გადასვლა.  განთავისუფლება.

დადგა მესამე ზამთარი ჩემი უსტკამენოგორსკში ცხოვრებისა და დაიწყო ჩემი ტანჯვაც. გა დასახლებულთა მჭიდრო კოლონია დაიქსაქსა; ყველა როგორღაც თავის ქერქში შეძვრა, ერ თმანეთს ვეღარ ვეგუებით. საერთო იდეური ინტერესებით ცხოვრების ადგილი დაიჭირა წვრილმანმა საპირადო ინტერესებმა, გაჩნდა წვრილმანი ინტერესები, შუღლი და ისედაც მწარე ცხოვრება კიდევ უფრო გამწარდა. სწავლის და მეცადინეობის ხალისიც აღარავის ჰქონდა. ყველას გულს მოაწვა სევდა, ყველას ნერვები აეშალა. მიყრუებულ ადგილს გადაკარგული ახალგაზრდობა, დაშორებული ყოველგვარ საზოგადოებრივ მუშაობას, უსაქმო და ხელ-ფეხ შებორკილი, კარგავდა სულიერ თანასწორობას. ზოგმა ლოთობას მიჰყო ხელი, ზოგიც კარტის თამაშობაში ატარებდა დღესა და ღამეს. მე არაყის მოყვარული არას-დროს არ ვყოფილვარ და ვერც ბანქოს თამაშს შევეჩვიე მაინცა და მაინც. ამიტომ ვიყავ კარჩაკეტილი ჩემ ოთახში და ვითვლიდი თვეებსა და დღეებს, როდის დამიდგებოდა ბედნიერი წამი, რომ ჩემს საკუთარ სამშობლოში დავბრუნებულიყავი. ჩემი უბედურება ის იყო კიდევ, რომ იმ ხანებში თვალის ტკივილმა გამიხშირა და მეცადინეობაც უნდა შემემცირებინა. გასართობად განვიზრახე ციმბირის გაზეთებში კორესპონდენციების და წერილების გაგზავნა. პირველი წერილი გავგზავნე ირკუტსკში, სადაც გამოდიოდა პროგრესიული გაზეთი, თუ არა ვცდები «სიბირსკაია გაზეტა». პატარა ხნის შემდეგ მოვიდა გაზეთის ნომერი, რომლის პირველი გვერდი, დიდის, რუსული ეროვნული დროშით იყო შემკობილი, რადგან ეს ნომერი გამოვიდა სწორედ იმ დღეს, რა დღესაც ირკუტსკში ტახტის მემკვიდრე ნიკოლოზი ჩასულიყო. ის მაშინ შორეულ აღმოსავლეთში მოგზაურობდა. ჩემი პირველი წერილიც სწორედ ამ ნომერში იყო მოთავსებული.

ტფილისში ჩამოსვლა და დაბინავება. ხანმოკლე «სახელმწიფო» სამსახური, - პირველი ვიზიტი ილია ჭავჭავაძესთან და `ივერიის» რედაქციაში მუშაობის დაწყება.

XV.

90-იანი წლების რეაქცია. Бессмысленные мечтания. ორი ბანაკი: «კვალი» და დასელები, «ივერია» და ძველი თაობა. უპარტიო დემოკრატები ამ ბანაკებს გარეშე. ჩემი პოზიცია, პოზიციის გაურკვევლობის მიზეზები: საცენზურო პირობები და სხვა. რაფიელ ერისთავი. ეროვნული და აგრარული პრობლემები. ურთიერთობა დასელებთან. კ. ჩხეიძე., ფ. მახარაძე, მიხა ჩოდრიშვილი და სხვები.

ამგვარად, ჩემი გამოსვლა ქართულ სალიტერატურო და საზოგადოებრივ ასპარეზზე მოხ- და ოთხმოცდაათიან წლებში.

შავბნელი დრო იყო ის დრო რუსეთში და, მაშასადამე, ჩვენშიაც. ის იყო რუსეთის ტახტზე ავიდა ახალი თვითმპყრობელი ნიკოლოზ მეორე. როცა ეს უკანასკნელი წარმომადგენელი რომანოვების სამეფო გვარისა მემკვიდრედ იყო, რუსთა ლიბერალურ საზოგადოებაში დაჟი- ნებით იმეორებდენ, არავინ იცის რაზე დამყარებულ ლეგენდას, «ცესარევიჩი ნიკოლოზი» ლი- ბერალი არისო და პაპამისის ალექსანდრე მეორის ლიბერალურ რეფორმების განგრძობის მომხრეაო.

ტახტზე ასვლისთანავე ახალმა თვითმპყრობელმა უმოწყალოდ დაამსხვრია ეს ლეგენდა. 1895 წელს მას წარუდგნენ ერობისა და ქალაქების წარმომადგენლები ცნობილ მოღვაწის ს. ტრუბეცკოის მეთაურობით, მიულოცეს ტახტზე ასვლა და გადაკვრით მოახსენეს ის იმედი, რომელიც ლიბერალურ საზოგადოებაში ღვიოდა. ნიკოლოზმა ამის საპასუხოდ წაიკითხა წი- ნადვე დამზადებული მოკლე სიტყვა, რომელშიაც გარკვევით იყო აღნიშნული, რომ ის განაგ- რძობს მამის, ალექსანდრე მესამის პოლიტიკას და «ყოველგვარი «უაზრო ოცნება» უკუგდე- ბულ უნდა იქნასო. მაშინ დაჟინებით ამბობდენ: პობედონოსცევის მიერ შედგენილ სიტყვაში ეწერა «безпочвенные мечтания» (უნიადაგო ოცნება), ნიკოლოზმა-კი პობედონოსცევის რეაქცი- ონერობასაც გადააჭარბა და ერის წარმომადგენლებს «бессмысленные мечтания» (უაზრო ოც- ნება) მიახალაო.

მართლაც ახალი მეფობა გამოდგა უფრო დაბალი ხარისხისა და დამახინჯებული კოპიო ძველის რეაქციონური პოლიტიკისა. ნიკოლოზ მეორე ისე, როგორც მამამისი, ცდილობდა ფე- ოდალურ პოლიტიკურ რეჟიმის გამაგრებას, სასტიკად სდევნიდა და ანადგურებდა ლიბერა- ლიზმის ყოველგვარ ნასახს. რუსეთის, ლიბერალური საზოგადოება სასოწარკვეთილებას მიე- ცა და გაჩუმდა. ის ვერ ამჩნევდა, ვერ ხედავდა, რომ ყოველივე ეს ზედაპირი იყო მხოლოდ და რომ იქ, ცხოვრების სიღრმეში, შეუმჩნევლად და მედგრად ვითარდებოდა ახალი ხანა, ცხოვ- რების ახალი საფუძვლები; ვერ ხედავდა ნათლად, რომ ბატონყმობის გადავარდნის შემდეგ რუსეთი გაევროპიელების გზას დაადგა, რომ ფეოდალურ-პოლიციური წესწყობილება თან- დათან ირღვევა და მის ნაცვლად ფეხს იკიდებს კაპიტალისტური წყობილება და ბურჟუაზიუ- ლი ხანა. ამ ახალი ვითარების შეჩერება და ისტორიის ბორბლების უკუღმა დატრიალება არ შეეძლო არც ალექსანდრე მესამის და არც ნიკოლოზ მეორის ცდას, რეპრესიებსა და ჯალათო- ბას. თუ ამას ვერ ხედავდა რუსთა ლიბერალური საზოგადოება და სასოწარკვეთილი გაჩუმ- და. სამაგიეროდ ამას კარგად ხედავდენ რუსეთის რევოლუციონური ძალები და ამათ გააცხო- ველეს თავისი მუშაობა. მათთვის ცხადი იყო, რომ ძველი რეჟიმის აღსასრული მოახლოვებუ- ლია და იმ დღიდან ნიკოლოზ მეორე სარევოლიუციო პრესაში მონათლულია «ნიკოლოზ მე- ორედ და უკანასკნელად». ამის მთავარი თავდები ის იყო, რომ ინტელიგენციის ნაცვლად პო- ლიტიკურ ბრძოლის ასპარეზზე იმ ხანებში თვით ხალხმა დაიწყო გამოსვლა.

რა თქმა უნდა, როცა რუსეთში გაძლიერდა რეაქცია, ჩვენს ქვეყანას უარესი დღე დაადგა. მართლაც დაახლოებით იმ დროიდან დაიწყო საერთოდ განაპირა ქვეყნებში და კერძოდ სა- ქართველოში გაშმაგებული რეაქცია. თუ რუსეთში ამ რეაქციამ მიზანში ინტელიგენცია და მშრომელი ხალხი ამოიღო, ჩვენში დევნა და განადგურება მთელს ერს არგუნეს, მეფის მოად- გილეების - დონდუკოვ-კორსაკოვის, შერემეტიევის, გოლიცინის და სხვათა მიზანი გახდა ძი- რიან-ფესვიანად აღმოეფხვრათ ეროვნული კულტურა და გაეძლიერებინათ გამარუსებელი პოლიტიკა. სწორედ ამ ხანას ეკუთვნის შიდა-რუსეთიდან ჩვენში გადმოსახლების პოლიტი- კის გაძლიერება, ტირიფონის ველისა და მის გარშემო სოფლების გაუქმებისა და იქ სამხედრო პლაცდარმის გაშენების პროექტი, ჩვენი ჯარისკაცების გადაყვანა ჩრდილოეთში, ჩვენი ახალ- გაზრდობისათვის სახელმწიფო სამსახურის კარების დაკეტვა საქართველოში, ქართული პირველდაწყებითი სკოლის გაუქმებაც-კი, ყველა იმ რეფორმების გადადება შორი დროის- თვის, რომელიც დღის წესრიგში მაინც იყო წინად (ერობა, ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო, უმაღლესი სასწავლებლის დაარსება) და სხვა.

აი ამ შავბნელ დროში მოხდა ჩემი გამოსვლა ქართულ სალიტერატურო და საზოგადოებ- რივ სარბიელზე. სალიტერატურო ასპარეზზე ჩემ თვალწინ იდგა ორი ბანაკი. ერთის მხრით ძველი, ეროვნული, უმთავრესად თავად-აზნაურული ინტელიგენცია, მეორის მხრით, ახალი დემოკრატიული ნაკადული - ეგრეთწოდებული «მესამე დასი». პირველი ბანაკის ორგანო იყო ილია ჭავჭავაძის «ივერია», ხოლო მეორის გიორგი წერეთლის «კვალი». ამ ორ ბა- ნაკს შუა იდგა განცალკევებული პატარა ჯგუფი ქართველ ინტელიგენციისა, რომელიც სავსე- ბით ვერ მიემხრებოდა ვერც პირველს და ვერც მეორე ბანაკს. აქ იყვნენ: გიორგი ზდანოვიჩი (მაიაშვილი), ალექსანდრე ნანეიშვილი(ა. ნ-ლი, ნ ა-ლ ი), სტეფანე ჭრელაშვილი (სანო), რომანოზ ფანცხავა (ხომლელი), იაკობ ფანცხავა (ფ ხ ა), დიმ. მაჩხანელი და სხვანი; შემდეგ ამავ ჯგუფს მიემატნენ ვასილ წერეთელი, (ვ. წ.), კიტა აბაშიძე, ილია ნაკაშიძე და სხვანი. ამ ჯგუფიდან ზოგი შეეხიზნა «ივერია-მოამ- ბეს» (მაიაშვილი, ნანეიშვილი, ვასილ წერეთელი, კიტა აბაშიძე), ზოგი «კვალს» (რომანოზ და იაკობ ფანცხავები). როგორც ზემოთ აღვნიშნე, მე «ივერია» ავირჩიე და დროებით იქ შევაფარე თავი.

როგორც ზემოთა ვთქვი, მე სტუდენტობის დროს «ნაროდოვოლეცი» ვიყავი. ჩემი მსოფ- ლმხედველობის საფუძველმდებელნი იყვნენ ლავროვი, ტკაჩოვ-ტიხომიროვთან ერთად და მიხაილოვსკი. შემდეგში, განსაკუთრებით ციმბირში ყოფნის დროს, ეს მსოფ- ლმხედველობა, ჩემი სოციალისტური აზროვნება შეარყია იმ დავამ, რომელიც ატყდა რუსეთ- ში ნაროდნიკებისა და მარქსისტებს შორის. ერთის მხრით მარქსის შესწავლამ და მეორე მხრით სტრუვეს და განსაკუთრებით პლეხანოვის ნაწერებმა, ღრმა შთაბეჭდილება მოახ- დინეს ჩემზე და მომაშორეს ის წმინდა წყლის რუსული უტოპია, ვითომ თემი და არტელი იხ- სნიან რუსეთს კაპიტალიზმისგან და შესაძლებლად გახდიან მისთვის პირდაპირ სოციალიზ- მის დამყარებას. ჩემთვის ცხადი შეიქმნა, რომ რუსეთი სრულ გაევროპიელების გზაზეა, რომ მან აუცილებლად უნდა განვლოს კაპიტალისტური ხანა. რა თქმა უნდა, რუსეთთან ერთად საქართველოც ამ ევოლუციის კანონებს უნდა დამორჩილებოდა, მით უმეტეს, რომ ჩვენი სა- თემო მიწათმფლობელობის ხსენებაც არ იყო იმ ხანად.

ამის მიხედვით რომ ვიანგარიშოთ, ჩემი სიმპატიები უფრო «კვალისკენ» უნდა ყოფილიყო მიმართული, ვიდრე «ივერიისკენ». მაგრამ იყო ერთი გარემოება, რომელმაც სამუდამოდ დამა- შორა ქართველ მარქსისტებს, და, ბოლოს, საკუთარ ნავთსაყუდელში მიმიყვანა, სოციალიზმ- ფედერალიზმის ნავთსაყუდელში. ეს იყო ეროვნული საკითხი. ჩემთვის ეს საკითხი ყოველ- თვის იყო განსაკუთრებულის ღირებულებისა, ამავე დროს საკუთარი თვითკმარი ღირსებუ- ლებისა, რომელსაც ვერ დაფარავდა და ვერც დაჩრდილავდა ვერც ერთი სოციალისტური მსოფლმხედველობა. ჩემი ღრმა რწმენა იყო, რომ თანამედროვე სოციალურ წესწყობილებაში- ვე უნდა მოხდეს და შეიძლება მოხდეს დამონავებული ერის განთავისუფლება ამა თუ იმ სა- ხით. ეროვნულ პრობლემას, ამგვარად, უპირველეს მნიშვნელობას ვაძლევდი და ამიტომ პო- ლიტიკურ ბრძოლას პირველ ადგილს ვაკუთვნებდი.

პირველ ჩემ წერილებში, განსაკუთრებით ხაზს ვუსვამდი, პოლიტიკურ ბრძოლას და თვითმპყრობელობის დამხობასთან ერთად, ვგულისხმობდი ეროვნულ საკითხის რეალუ- რად დაყენებას.

ამიტომ ადვილად წარმოსადგენია, რა შთაბეჭდილებას მოახდენდა ჩემზე ის პოზიცია, რო- მელზედაც იდგა ამ საკითხში მესამე დასი. მათთვის ეროვნული საკითხი სრულებით არ არსე- ბობდა, მუშას სამშობლო არ აქვსო, ერი განთავისუფლდება, როცა სოციალიზმი განხორციელ- დებაო, მანამდის კი ყოველი ამგვარი ცდა მესამე დასელებმა მონათლეს ფეოდალურ, ან წვრილ-ბურჟუაზიულ მისწრაფებად, თავის კლასიურ ან წოდებრივ ბატონობის გამაგრები- სათვის...

რა თქმა უნდა, მე ვერას გზით ვერ შევურიგდებოდი ასეთ თვალსაზრისს.

ახლა რომ გადავათვალიერე ჩემი იმ დროის ნაწერები ამ საგანზე, მესამე დასელების პოლე- მიკა, გამაკვირვა ამ პოლემიკის და წერილების სიმკრთალემ. კარგად მახსოვს, როგორ ვიყავი გატაცებული ეროვნულის იდეით ერთის მხრით და სოციალისტურის მისწრაფებით მეორე მხრით. მაგრამ ჩემს წერილებს არაფერი აცხია ამ გატაცების, კიდევ მეტი - საკითხები არცკი არის საკმაოდ გაშუქებული. ეს გარემოება ერთის მხრით, რასაკვირველია, აიხსნება ჩემი სამ- წერლო ნიჭისა და ტალანტის სისუსტით, მეორე მხრით, რაც უფრო მნიშვნელოვანია ჩვენი სა- ზოგადოებრივობის ისტორიისათვის, იმ პირობებით, რომელშიაც მომიხდა მუშაობა. ვგუ- ლისხმობ მაშინდელ საცენზურო პირობებს. მაშინ შეუძლებელი იყო ეროვნული საკითხის დაყენება, მისი რეალურ შინაარსის გარკვევა. ვერ იქნა და ვერ მოვახერხე მთელი წლის განმავ- ლობაში, სიტყვა «ადგილობრივი ეროვნული თვითმართველობა» ვერსად გავაპარე. 1895 წელს გარდაიცვალა ციმბირის ცნობილი პატრიოტი იადრინცევი. განვიზრახე ამ გარემოებით მესარგებლა და, რადგან იადრინცევი გადამეტებული ავტონომისტი, თითქმის სეპარატისტი იყო, აღმეძრა საკითხი დეცენტრალიზაციის, ფართო ადგილობრივ თვითმართველობის შესა-

ხებ. დავწერე ვეებერთელა წერილი, სამი ფელეტონი გამოვიდა. მაგრამ, ცენზორი მიმიხვდა ეშმაკობას, შემიმოკლა და შემიტრუსა წერილი იმნაირად, რომ ძლივს ერთი მკრთალი ფელე- ტონი დაიბეჭდა («ივერია» 1895). იმ დროში «მესამე დასელებს» უფრო თავისუფლად შეეძ- ლოთ წერა, ვიდრე ჩვენ. რუსეთში, რუსულ პრესაში იმხანად უკვე დამკვიდრდა ლეგალური მარქსიზმი, რომელიც ცოტად თუ ბევრად თავისუფლად მსჯელობდა ბევრ საჭირბოროტო და სახიფათო პოლიტიკურ და ეკონომიურ საკითხზე. მარქსისტების მიერ რუსულ ლიტერა- ტურაში დაპყრობილ პოზიციებზე ჩვენს მესამე დასელებსაც გაუადვილდათ დაყრდნობა. ჩვენც მათის წყალობით ვსწერდით კაპიტალიზმზე, კოლექტივიზმზე, «ზედნაშენის» მოსპო- ბაზე. მაგრამ ეროვნულ საკითხზე, ცოტა თუ ბევრად ფართოდ და რეალურად ლაპარაკი შე- უძლებელი იყო.

ჩვენს ცენზორად იმხანად იყო ქართველთა საყვარელი მგოსანი რაფიელ ერისთავი. რასაკვირველია, ის ჯალათი არ იყო ჩვენი ლიტერატურისა, პირიქით ჩვენზე უფრო პატ- რიოტი და მოსურნე ქართულ ლიტერატურის განვითარებისა, მაგრამ, საერთო პირობები და სისტემა ისეთი იყო, რომ რაფიელი ყოველ მხრით შეზღუდული იყო.

საცენზურო საქმეებს ასრულებდა კომიტეტი, რომლის თავმჯდომარედ იყო გ ა კ კ ე ლ ი, მის უფროს თანაშემწედ ქიშმიშევი, რუსულ ენის ცენზორად - ნ ო ფ ა ლ ი, სომხურისა, თუ არა ვცდები, კარახანოვი. ქართველ, სომეხ და რუს ცენზორებს ყოველივე პრინციპიალუ- რი და მნიშვნელოვანი წერილი უნდა მოეხსენებიათ კომიტეტისათვის, რომელიც ამგვარად ასრულებდა მთავარ ზედამხედველისა და ჯალათის როლს. ქართველ ცენზორებად შემდეგ- შიაც იყვნენ ჩვენი ლიტერატურისათვის ბევრად თუ ცოტად თავგამოდებულნი და კეთილის მსურველი ადამიანები: ცნობილი საზოგადო მოღვაწე გიორგი ჟურული, ცნობილი ჟურ- ნალისტი და მოღვაწე პართენ გოთუა და ბოლოს აგრეთვე ცნობილი მთარგმნელი ი ვ. პოლუმორდვინოვი. ყველას ამათ იმ ხანებში ჩვენ ვერიდებოდით და ვლანძღავდით, მაგრამ სი- მართლისათვის უნდა ითქვას, რომ არც ერთი მათგანი ჯალათი არ ყოფილა. მხოლოდ იმგვარ პირობებში იყვნენ ჩაყენებული, რომ ან უნდა წასულიყვნენ სამსახურიდან, ან უნდა დამორჩი- ლებოდენ სასტიკ წესდებას. კიდევაც იმიტომ იყო, რომ დიდხანს არც ერთს არ შერჩა ეს უსია- მოვნო თანამდებობა.

მე პირადად ბევრჯერ მქონია უსიამოვნო შეტაკება ცენზორებთან, მაგრამ ბოლოს დავ- წყნარდი და დავემორჩილე სასტიკ რეჟიმს იმდენად, რომ თვით შევიქენი ჩემთვის და სხვა თა- ნამშრომლებისათვის «მრისხანე» ცენზორი. სხვადასხვა პრინციპიალურ წერილების გამო შე- ტაკებაზე აღარაფერს ვიტყვი, აღვნიშნავ მხოლოდ რამდენსამე დამახასიათებელ წვრილმან კურიოზებს.

ერთხელ ერთ წერილში მქონდა სახარებიდან ამოღებული ციტატა იმის შესახებ, რომ ხში- რად ადამიანი სხვის თვალში ხედავს ბეწვს, მაშინ როდესაც თავის თვალში დვირეს ვერ ამ- ჩნევს. ეს ადგილი რაფიელმა სრულიად ამოიღო. ამ გარემოებამ იმდენად გამაკვირვა, რომ არ დავიზარე და გავწიე მგოსანთან სალაპარაკოდ. რაფიელმა ჩვეულებრივის თავაზიანობით მი- მიღო და ღიმილით მითხრა:

- კაცო, დაანებე თავი სახარებას, მღვდლებს, ჩვენს სასულიერო წოდებას, სახიფათო ხალ- ხია. ვინ იცის, რა შარი მოგდონ.

მაშინ ამგვარმა ახირებულმა განმარტებამ არ დამაკმაყოფილა, მაგრამ შემდეგში, როცა «ივე-

რია» დახურა მთავრობამ, დავაფასე რაფიელის სიტყვა და გაფრთხილება.

მეორე ცენზორს სახელდობრ ნოფალს - ძალიან არ უყვარდა სიტყვა «რესპუბლიკა». «საფ- რანგეთის რესპუბლიკას» აუცილებლად გადააკეთებდა საფრანგეთად, მესამე რესპუბლიკის მთავრობას, საფრანგეთის მთავრობად. როცა შევეკითხე ასეთ უცნაურ საქციელზე და მივუ- თითე, რომ სიტყვა რესპუბლიკა ოფიციალურად იხმარება რუსეთში. დაღრეჭით მიპასუხა:

- А знаете, лучше избегать таких опасных слов. Я вас прошу.

ყველაზე უდიდესი კურიოზი და თანაც სავალალო კურიოზი ის იყო, რომ ჩვენ ცენზო- რებს იმ ხანებში მეტად ეშინოდათ სიტყვა «საქართველოსი». იშვიათად თუ გაუშვებდენ ამ სიტყვას, თორემ უმეტეს შემთხვევაში წაშლიდენ და ზედ წააწერდენ «ჩვენი ქვეყანა».

აი ამ პირობებს ჩვენი მაშინდელი ჟურნალისტიკისას ხშირად ივიწყებენ ჩვენი წარსულის მკვლევარნი. ჩემს წინ დევს სიმონ ხუნდაძის ახლად გამოსული წიგნი «სოციალიზ- მის ისტორიისათვის საქართველოში» ტომი II. სხვათა შორის მკვლევარი სწერს... «პოლიტი- კურ პროგრამასთან მჭიდროდ არის შეწონილი წვრილბურჟუაზიული ინტელიგენციის ეროვნული პროგრამაც. რა მოგვცა ამ მხრივ ახალი 90-ანი წლების ინტელიგენციამ? თითქმის არაფერი. ისინი მტკიცედ იდგნენ სამოციანი წლების მოღვაწეთა ეროვნულ პროგრამის ნია- დაგზე: ქართული ენის დაცვა».. და სხვ. (გვ. 189).

ეს არის ისტორიულ პერსპექტივის სრული მივიწყება. როგორ შეიძლებოდა ახალ პოლი- ტიკურ ეროვნულ პრობლემების წამოყენება იქ, სადაც სიტყვა საქართველოც-კი აკრძალული იყო. თითქმის ორი წელიწადი «ივერიაში» და სამი წელიწადიც «ცნობის ფურცელში» მე და ჩე- მი უახლოესი მაშინდელი თანამშრომლები უნაყოფოდ ვცდილობდით ეროვნულ საკითხის გაშუქებას. და სწორედ ამ გარემოებამ გვაფიქრებინა ბრძოლის გადატანა საზღვარგარეთ, მაგ- რამ ამაზე შემდეგ.

მეორე გარემოება, რომელმაც დამაშორა მესამე დასელებს, იყო საკითხი გლეხის, სოფლის შესახებ. მესამე დასელების რწმენით ჩვენში ამ დროს სწრაფად იზრდებოდა კაპიტალიზმი, რომელიც მალე გააპროლეტარებდა სოფელს და გამოხარშავდა გლეხს ფაბრიკის ქვაბში.

გლეხი წვრილ ბურჟუად ჰყავდათ აღიარებული და სათვალავში არ აგდებდენ მას, რო- გორც ელემენტს ახალ ცხოვრების აშენებისათვის. მე ასეთ თვალსაზრისს ვერ ვიზიარებდი. მე არ მწამდა კაპიტალიზმის სწრაფი განვითარების შესაძლებლობა თანამედროვე პირობებში და ამიტომ ვფიქრობდი, რომ საჭიროა გლეხთა ცხოვრების გაუმჯობესება სხვა და სხვა რეფორმე- ბით: მისი მიწათმფლობელობის გაფართოება, დახმარება იაფ-ფასიან წვრილის კრედიტით, კოოპერატივების მოწყობა და სხვა. მოკლედ რომ ვთქვათ და შემდეგი დროის ტერმინოლოგია ვიხმაროთ, მე საჭიროდ მიმაჩნდა აგრარული პროგრამა, მესამე დასელებმა კი ამ პროგრამაზე ძალიან დაგვიანებით დაიწყეს ლაპარაკი.

ჩემმა პირველმა წერილებმა ამ საგნის შესახებ «ივერიაში» ცოტა გაუგებრობა გამოიწვია. როგორც ახლა ვხედავ, ამ გაუგებრობის მიზეზი უმთავრესად მე თვითონ ვიყავი. საქმე ის არის, რომ პოლემიკამ გამიტაცა და აქა-იქ უკიდურესობაში გადამაგდო, წინააღმდეგ ჩემი მა- შინდელი რწმენისა. მე სრულიადაც არ უარვყოფდი კაპიტალიზმის ხანის დაწყებასა და საჭი- როებას. ამ მხრით მე არ ვეთანხმებოდი არც ნალს (ა ლ. ნანეიშვილს), არც ვ. წ. (ვ. წერეთელს), რომელნიც თითქმის უბედურებად სთვლიდენ ჩვენის ქვეყნისათვის კაპიტალიზმს (ვ. წ.), ან უარყოფდენ ამ ხანის დაწყებას საქართველოში (ა. ნა-ლი). მაგრამ მიუხედავად ჩემის რწმენისა, ზოგიერთი ადგილი ჩემი ნაწერებიდან, ვიმეორებ, საბუთს აძლევდა მკითხველს ეფიქრა, თითქო მეც ვიზიარებდე ზემოხსენებულ მწერალთა აზრს. მაგალითისათვის დავასა- ხელებ «კვალის» მაშინდელს მთავარ თანამშრომელს სილ. ჯიბლაძე ს, რომელიც სწერდა:

«ლალის წერილებმა ბურუსში გამახვია: ვერ გაგვიგია, უარყოფს თუ არა იგი ნაროდნიკობა- საო». შემდეგ მიხ. საღარაძე თავის წიგნში «ახალი თაობა» პირდაპირ მიკიჟინებს წინააღ- მდეგობაში ჩავარდნას. ჩემ მიერ უკვე დასახელებულ სიმონ ხუნდაძის ახლად გამოსულ წიგნში ავტორი მახვევს თავს ვ. წ.-ის აზრს კაპიტალიზმის მავნებლობის შესახებ.

საგაზეთო პოლემიკის გარდა, მესამე დასელებთან ჩემმა მაშინდელმა პირადმა დამოკიდე- ბულებამ, შეხვედრამ, ურთიერთობამ დამარწმუნეს, რომ ჩვენს შორის ღრმა უფსკრული იყო გათხრილი.

თითქმის პირველ წერილების დაბეჭდვისთანავე ჩემთან მოვიდენ აწ განსვენებული კარლო ჩხეიძე და პეტრე გელეიშვილი. დავიწყეთ საუბარი «მწვავე საკითხებზე». კარ- ლოსა და პეტრეს უფრო აინტერესებდათ ჩემი აზრი-შეხედულება იმ პოლემიკაზე, რომელიც მაშინ იყო მარქსისტებსა და ნაროდნიკებს შორის: უნდოდათ გამოერკვიათ, საბოლოოდ დავ- შორდი თუ არა ნაროდნიკებსა და ნაროდოვოლცებს. მე-კი უფრო მაინტერესებდა მათი აზრი ეროვნულ საკითხის შესახებ, მინდოდა გამომერკვია - მართლა ისეთი ნიჰილისტები არიან ამ საკითხში, როგორც სწერენ, თუ არა. საუბარმა ვერც ერთი მხარე ვერ დაგვაკმაყოფილა და ერ- თმანეთს ცივად დავშორდით. ამის შემდეგ პ. გელეიშვილი და ერთი რუსი მარქსისტი - ლუზინი ხშირად დადიოდენ ჩემთან და გვქონდა გაცხარებული დავა კაპიტალიზმზე. ეროვნულ იდეალზე, სოციალიზმზე. ბოლოს, ჩვენი კარგი განწყობილება ურთიერთობა დაირღვა: შოვი- ნისტად მომნათლეს და დამშორდენ.

იმავ ხანებში გავიცანი «კვალის» მთავარი თანამშრომელი ახალგაზრდა მესამე დასელი ფილიპე მახარაძე. «წერა-კითხვის საზოგადოების» სასარგებლოდ გამართულ სეირნობაზე შევხვდით ერთმანეთს და გაგვაცნეს. არ მახსოვს - ვინ და რატომ ჩამოაგდო ლაპარაკი შამილ- ზე. მალე საუბარში ფილიპე ჩაერია და სრულიად საწინააღმდეგო აზრი გამოთქვა. რის ეროვ- ნული გმირი, რას ლაპარაკობთ: შამილი თავის ბატონობას იცავდაო, ეშინოდა რუსებს არ შე- ერყიათ მთიელთა პატრიალქალური ბატონყმური ურთიერთობაო. მე ყმაწვილობიდანვე თაყვანს ვსცემდი შამილს, როგორც გმირს და თავის სამშობლოს დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლს, ამიტომ ძალიან მეუცხოვა ფილიპე მახარაძის სიტყვები და შევები. კამათმა დამარ- წმუნა, რომ ფილიპეც ისეთისავე უარყოფით ეკიდება ეროვნულ საკითხს, როგორც მისი თანა- მოკალმენი «კვალში».

შემდეგ გავიცანი სილ. ჯიბლაძე, უფრო გვიან ნოე ჟორდანია და მათთან ურთიერთობაში თანდათან ვრწმუნდებოდი, რომ ჩვენ შორის დიდი უფსკრული იყო: მე რო- მანტიკოსი-იდეალისტი ვიყავი, ისინი შეუდრეკელი მატერიალისტები, კლასთა ბრძოლის თვალსაზრისზე მტკიცედ მდგარნი. მაგრამ მაშინ კიდევ არ ვფიქრობდი, რომ მალე ჩვენს შო- რის დიდი ხელჩართული ბრძოლა გაჩაღდებოდა ეროვნულ საკითხის გარშემო.

ბოლოს უნდა გავიხსენო ისიც, რომ მესამე დასელთა ბანაკშიაც იყვნენ ისეთები, რომელ- თაც აგრეთვე აღფრთოვანებდა ეროვნული იდეალი და ჯერ არ შეეტოპათ ნიჰილიზმის მო- რევში ამ საკითხის მხრივ. აღვნიშნავ რამოდენიმე მაგალითს. მახსოვს, ჩემთან მოვიდა ორი ახალგაზრდა; დიდი თანაგრძნობა გამომიცხადეს. საუბრის დროს დავრწმუნდი, რომ ისინიც ჩემსავით ფიქრობდენ ეროვნულისა და სოციალიზმის იდეალების შეთანხმება-შეკავშირებას. ერთი მათგანი - მიმკაშა კლიმიაშვილი მალე კიდეც დაუახლოვდა ჩვენ ჯგუფს და გვეხმარებოდა, როცა გაზეთის გამოცემა განვიზრახეთ საზღვარგარეთ და როცა შევუდექით სოც.-ფედერალისტთა პარტიის შექმნის საქმეს. შემდეგში, როცა მიწის სოციალიზაცია გადმო- ვიღეთ სოც.-რევოლუციონერების პროგრამიდან, მიშა კლიმიაშვილმა თავი დაგვიკრა და მოგ- ვშორდა: ჩვენს გლეხებში მიწის სოციალიზაციას მე ვერ ვიქადაგებო.

მახსოვს აგრეთვე პეტრე სურგულაძე. მარქსისტი იყო, მესამე დასელებთან იყო სუ- ლით და გულით, მაგრამ ეროვნულ საკითხში ჩვენ თანაგვიგრძნობდა. დიდხანს კარგ განწყო- ბილებაში იყო ჩვენთან. შემდეგში ის სულ ჩამოშორდა მესამე დასელებს, მაგრამ სამუშაოდ ჩვენთანაც არ მოსულა.

მახსოვს ერთხელ რედაქციაში, ის იყო ჩვენმა «ცნობის ფურცელმა» იწყო გამოსვლა, - მოვი- და ახალგაზრდა - ალ. ლომთათიძე და ადგილი გვთხოვა. მივიღეთ თანამშრომლად და ერთი წლის განმავლობაში მუშაობდა: თარგმნიდა, კორექტურას ასწორებდა და სხვა. მალე გა- მოირკვა, რომ ახალგაზრდა სტუდენტი მესამე დასელია, მაგრამ ჯერ კიდევ არ იყო ეროვნულ ნიჰილიზმით შეპყრობილი და ბევრ რამეში თანაგვიგრძნობდა.

ციმბირიდან ახალი ჩამოსული ვიყავი, ჩემთან მოვიდა მიხა ჩოდრიშვილი. ძა- ლიან მესიამოვნა მუშა ხალხის ნამდვილი წარმომადგენლის გაცნობა, დაუახლოვდი და ცოტა ხანს კარგ განწყობილებაში ვიყავით. იმ დროს იგი გატაცებული იყო ხელოსანთა არტელის თუ საზოგადოების დაარსების იდეით. წესდება შევადგინეთ და მე წერილებიც მოვათავსე ამ საქმის შესახებ «ივერიაში». მიხამ მითხრა, მოდი ერთი ილია ჭავჭავაძეს გავაცნოთ წეს- დება და ეს საქმეო. ზაფხულის თვეები იყო და ილია იმჟამად საგურამოში ცხოვრობდა. წავე- დით და იქ ვესტუმრეთ; წავაკითხეთ ილიას წესდება და გავაცანით მთელი საქმე. ილია თანაგ- რძნობით მიეგება ხელოსანთა საზოგადოების დაარსების იდეას, მიუბრუნდა და უთხრა მი- ხას:

- მშვენიერი აზრია. დროა, კაცო, მოაშოროთ ჩარჩები მუშა-ხელოსანს და მომხმარებელსაც. მხოლოდ ერთი რამ არ მომწონს თქვენ წესდებაში: აქ სულ ხელოსანთა უფლებაზეა ლაპარაკი, მოვალეობაზე კი არაფერია. სადაც უფლებაა, იქ მოვალეობაც უნდა იყოსო. სათანადო შესწო- რება იქვე შევიტანეთ წესდებაში და, რამდენიმე საათის შემდეგ, ნასიამოვნები ილიას კარგი მი- ღებითა და საინტერესო ბაასით, ტფილისში დავბრუნდით. ჩოდრიშვილმა ბოლოს საზოგა- დოება დაარსა, მაგრამ მერე რა ბედი ეწია მას, მე აღარ ვიცი. ჩვენ მალე დავშორდით ერთმა- ნეთს: მიხა ჩაება მუშათა მოძრაობაში, მე საგაზეთო და საზოგადოებრივ მოღვაწეობაში. მხო- ლოდ ათი წლის შემდეგ შევხვდით ერთმანეთს ნაძალადევის ფარულ კრებებზე და შევხვდით როგორც მოწინააღმდეგენი: მიხა ს.-დემოკრატთა პროგრამით ხელში, მე ს.-ფედ. დროშით.