2007 წლის მიწურულს ყველანი იმის მომსწრენი გავხდით, რომ ბოლო პერიოდში მომხდარმა პოლიტიკურმა ცვლილებებმა აქტუალური თემების მასშტაბი გაამსხვილა, პოლიტიკური და სოციალური ცხოვრების ზედაპირს დემოკრატიული სიღრმე და პერსპექტივა შესძინა.

სახელმწიფოში, რომლის ხელისუფლება მრავალმხრივ რეფორმებს ახორციელებს, მაგრამ ამავდროულად ადამიანის უფლებების უხეშ იგნორირებას ახდენს, ფუნდამენტური პოლიტიკური და სოციალური საკითხების გადაუჭრელად, შეუძლებელია მყარი საფუძველი შეექმნას ტოლერანტობის, თანასწორობისა და პლურალიზმის ღირებულებების დამკვიდრებას. სწორედ ამიტომ ამ ბოლო მოვლენებითვეა გამოწვეული დემოკრატიული ინსტიტუტების, ადამიანის უფლებების, თავისუფალი მედიის, პოლიტიკური პლურალიზმისა და დიალოგის მნიშვნვნელობის აქტუალიზაცია.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, 2008 წლიდან ჟურნალი „სოლიდარობა“ განახლებული კონცეფციითა და ფორმატით წარსდგება თქვენს წინაშე. გასული ორი წლის განმავლობაში ვცდილობდით, რომ ყურადღების ცენტრში ტოლერანტობასა და სამოქალაქო ინტეგრაციასთან დაკავშირებული ესა თუ ის საკითხი მოგვექცია; ვცდილობდით პასუხი გაგვეცა კითხვაზე, რა შინაარსი დევს ადამიანის ამა თუ იმ უფლებასა და თავისუფლებაში; ასევე საქართველოში არსებული სხვადასხვა რელიგიური გაერთიანების საქმიანობა და ეთნოსების ცხოვრება გაგვეცნო საზოგადოებისათვის და შეძლებისდაგვარად წარმოგვეჩინა ყველაზე დაუცველი ჯგუფების უმთავრესი პრობლემები. ნაკლებად ვეხებოდით თემებს, რომლებიც, თუ შეიძლება ასე ითქვას, კონტექსტუალურია ადამიანის უფლებებთან მიმართებით.

„სოლიდარობის“ მთავარი სიახლე სწორედ ამ კონტექსტუალური თემების შესახებ კვალიფიციური ანალიტიკური მასალის მკითხველისთვის მოწოდება გახდება. ეს საკითხები უმთავრესად ე.წ. საარჩევნო დემოკრატიის ქვეყნებში ლიბერალური დემოკრატიის განვითარებასთან იქნება დაკავშირებული, ვინაიდან, როგორც საერთაშორისო გამოცდილება გვიჩვენებს, სწორედ ამ გადასვლის პროცესთან არის გადახლართული საქართველოში ადამიანის უფლებების, ტოლერანტობის კულტურის, თანასწორობისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის ბედი.

მრგვალი მაგიდა

ლიბერალიზმის ბედი საქართველოში

დისკუსიაში მონაწილეობენ: პოეტი რატი ამაღლობელი, სოციოლოგი ემზარ ჯგერენაია, ფონდ „ინკლუზივის“ დამფუძნებელი ეკა აღდგომელაშვილი და დეკანოზი კახაბერ კურტანიძე.

ბექა მინდიაშვილი: ბოლო თვეების განმავლობაში საქართველოში პოლიტიკური თვალსაზრისით ბევრი რამ შეიცვალა. აქედან გამომდინარე, საინტერესოა რა ცვლილებები მოხდა ან შესაძლებელია მოხდეს ღირებულებების შკალაზე. ხელისუფლების მომხრეები ხშირად ხაზს უსვამდნენ იმ გარემოებას, რომ სამართალდამცავი სტრუქტურების გაძლიერებისა და უსაფრთხოების პრობლემების გადაუჭრელად შეუძლებელია სახელმწიფოს აშენება, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ დემოკრატიული ინსტიტუციების ჩამოუყალიბებლადაც შეუძლებელია სახელმწიფოს აშენება. ეს ბოლო პერიოდში განვითარებულმა მოვლენებმაც კარგად დაგვანახა. თუმცა ძალიან საინტერესოა ერთი რამ: ხელისუფლება ცდილობდა გადაედგა რეალური ნაბიჯები რელიგიის თავისუფლების დაცვისა და ეთნიკური უმცირესობების ინტეგრაციისკენ. ეს, მართლაც, ერთ-ერთი ნიშანია თანამედროვე დასავლური ლიბერალური პოლიტიკისა, მაგრამ შესაძლებელია თუ არა ამ პოლიტიკის შენარჩუნება და გარკვეული შედეგების მიღება ძლიერი დემოკრატიული ინსტიტუტების გარეშე. მეორე მხრივ, ოპოზიციის ერთი ნაწილი გამუდმებით საუბრობს ეროვნული ტრადიციების დაცვაზე, ბუნდოვან „ქართულ ფასეულობებზე“, გაჩნდა ანტიდასავლური, ანტიამერიკული განწყობებიც...

რატი ამაღლობელი - ადამიანებში მართლაც ძალიან დიდი მოლოდინი არსებობდა, რომ ჩვენში ლიბერალური ღირებულებები დამკვიდრდებოდა, - რაც თავისთავად სიახლე იყო ქართული საზოგადოებისთვის, რადგან კომუნისტურ წარსულში რეალურად ლიბერალიზმთან ინსტიტუციური და სახელმწიფოებრივი შეხების საშუალება არ გვქონდა, ამას მხოლოდ თითოოროლა ადამიანი ახერხებდა ინდივიდუალური ინტელექტუალური ძალისხმევის შედეგად. 2003 წლის ცნობილი მოვლენების შემდეგ სერიოზული მოლოდინი გაჩნდა იმისა, რომ სახელმწიფო ლიბერალური იდეებისა და ფასეულობების მიმართულებით განვითარდებოდა და საზოგადოება ამ პროცესში აქტიურ მონაწილეობას მიიღებდა. თუმცა, ჩემი აზრით, ასე არ მოხდა: სწორედ იმ ადამიანებმა, რომლებიც ბევრს საუბრობდნენ ლიბერალიზმზე, „ქართული“ კომპრომისი დაუშვეს ლიბერალურ ფასეულობებთან მიმართებით. ამიტომ ლიბერალიზმის იდეამ დღეს ერთგვარი მარცხი განიცადა და არაპოპულარული გახდა საზოგადოებისთვის. 2003-2004 წლებში კი კეთილგანწყობა და მოლოდინები ამ თვალსაზრისით გარკვეულწილად არსებობდა, ლიბერალური იდეებისადმი, თუნდაც როგორც უცხო ხილისადმი, მისწრაფება შეინიშნებოდა. დღეს, სამწუხაროდ, პოლიტიკოსებმა, რომლებიც ლიბერალური დემოკრატიის პრინციპების ცხოვრებაში დამკვიდრებას გვპირდებოდნენ, უამრავი აშკარად არალიბერალური კომპრომისი დაუშვეს თავიანთ პრაქტიკულ საქმიანობაში. ლიბერალურმა ფასეულობებმა რომ უკანა პლანზე გადაიწია, სწორედ ამ ადამიანების კომპრომისს ვუკავშირებ, მათ ქართული ისტებლიშმენტი მოახმარეს გენერალური პროკურატურისა და შინაგან საქმეთა სამინისტროს მოქმედებების ინტელექტუალურ გამართლებას და სხვას არაფერს. ეს იყო მთავარი მარცხი იმ პოლიტიკოსებისა, რომლებიც პოლიტიკაში ლიბერალური ფასეულობების დამამკვიდრებლებად არიან მიჩნეულნი. ეს იყო მთავარი მარცხი და მთავარი შეცდომა, რამაც გამოიწვია ის უამრავი ნეგატიური ამბები და მოვლენები, რომლებიც ბოლო დროს განვითარდა საქართველოში.

ემზარ ჯგერენაია - არის თუ არა ოპოზიციისთვის ცენტრალური ლიბერალური ღირებულებები?

რატი ამაღლობელი

რატი ამაღლობელი - ოპოზიციიდან შემიძლია დავასახელო რამდენიმე ადამიანი, რომლებსაც პირადად ვიცნობ, და ვთქვა, რომ ისინი იზიარებენ ლიბერალურ ღირებულებებს. მაგრამ ამას მთელ ოპოზიციურ სპექტრზე ვერ ვიტყვით, ისევე როგორც ვერ ვიტყვით ამას ხელისუფლებაში მყოფ ყველა ადამიანზეც. თუმცა აქ საუბარია იმ რიტორიკაზე და იმ ლექსიკაზე, რომელიც, ბუნებრივია, აღარ არის ლიბერალური, აღარ არის მკვეთრად ორიენტირებული ლიბერალურ განვითარებაზე. მიხეილ სააკაშვილის მთავარი ლოზუნგი იყო „საქართველო სიღარიბის გარეშე“. ლიბერალურ საზოგადოებაზე და ლიბერალურ დემოკრატიაზე ორიენტირებული სახელმწიფოს მომავალი მეთაურები ასეთი ლოზუნგით არ გამოდიან. ოპოზიციის მოთხოვნები და მისი დისკურსი მკვეთრად განსხვავდება ერთმანეთისგან, ოპოზიციის პოლიტიკური მოთხოვნები, ჩემი შეხედულებით, ლიბერალიზმს და დემოკრატიას საფრთხეს არ უქადის. აქ საქმე დისკურსში და იმ ფილოსოფიაშია, რომელიც შეიძლება ჰქონდეს ამა თუ იმ პოლიტიკურ პარტიას იმ სახელმწიფოებრივ სიტუაციაში, რომელშიც ვცხოვრობთ.

ემზარ ჯგერენაია

ემზარ ჯგერენაია - ჩემთვის ძალიან მნიშვნელოვანი იყო ოპოზიციის მოქმედება ამ ბოლო დროს და ვთვლი, რომ მან ძალიან პოზიტიური როლი შეასრულა. მან რევოლუციური სულისკვეთების შეკავება მოახდინა და ყველა დაგვაფიქრა იმაზე, სწორად ვაკეთებთ თუ არა იმას, რასაც ვაკეთებთ, - როგორც ხელისუფლება ასევე საზოგადოება. ჩემთვის მნიშვნელოვანი იყო, რომ, ოპოზიციაშიც და ხელისუფლებაშიც, ადამიანები მიხვდნენ: კი, ცვლილებები საჭიროა, მაგრამ პრობლემა ინსტიტუციურად უნდა გადაწყდეს. ეს იყო ქართული საზოგადოებისთვის და, ცხადია, სახელმწიფოსთვის, ძლიერი რყევა. დაპირისპირების მიუხედავად, ორივე მხარე იმ აზრზე იდგა, რომ აუცილებელია პროცესის გადატანა ქუჩიდან ინსტიტუციებში. თუ ჩვენ ქუჩის გზას დავადგებით, პრობლემა ვერასოდეს გადაიჭრება, მხოლოდ ინსტიტუციის შიგნით უნდა გადაიჭრას პრობლემა და მიღწეულ იქნეს კონსენსუსი. ჩვენი რაციონალური აზროვნების გაძლიერებად მიმაჩნია, ხელისუფლება და საზოგადოება პრობლემის გადაჭრას ინსტიტუციურ პირობებში რომ ესწრაფვის. ვთქვათ, იმართება სასამართლო პროცესი. თუ სასამართლოს გადაწყვეტილება დამოკიდებული იქნება ქუჩაში გამოსულ ხალხთა რაოდენობაზე, სასამართლო საზოგადოების ერთი ნაწილის ზემოქმედების ქვეშ აღმოჩნდება, მაგრამ თუ სასამართლო ხელისუფლებისგან იქნება მართული, მაშინ ის არც იქნება სასამართლო. ჩვენი საზოგადოების პრობლემა ძალიან მკაფიოდ გამოიკვეთა - ინსტიტუციებმა, ამ ინსტიტუციებში მომუშავე ადამიანებმა, მაქსიმალური დამოუკიდებლობა უნდა შეიძინონ და სახელმწიფო უნდა გათავისუფლდეს ბევრი იმ საზრუნავისგან, რომელიც თავის თავზე აქვს დღეს აღებული. ვფიქრობ, ეს თანდათანობით ასეც მოხდება. საზოგადოების შეკვეთაა, რომ ინსტიტუტები მაქსიმალურად დამოუკიდებლები გახდნენ. საზოგადოების მეორე შეკვეთა, ჩემი აზრით, პროცედურების დაცვაა, რომელიც ასევე უკავშირდება ინსტიტუციების დამოუკიდებლობას. ყველამ ვიცით, რა ეკონომიკური მდგომარეობაა, მაგრამ მაინც მგონია, რომ ფარული სურვილი, რაც ხალხის მოძრაობაში იდო, ეს არის სამართლიანობის მოთხოვნა, რაც პროცედურების დაცვის მოთხოვნასაც გულისხმობს და, ვფიქრობ, ესეც ჩვენი საზოგადოების ძალიან მნიშვნელოვანი მიღწევაა. ძალიან მწვავეა არჩევნების თემაც. მაგალითად, ჩვენ ვკამათობთ არჩევნებთან დაკავშირებით: თქვენ ამბობთ, რომ გაყალბდა არჩევნები, მე მომაქვს სხვადასხვა უბნებიდან მონაცემები და გეუბნებით, რომ ამ უბანზე არ გაყალბებულა. პრობლემა სწორედ ინსტიტუტებისადმი უნდობლობაა. როდესაც ინსტიტუტები მოიხვეჭენ ავტორიტეტს და საზოგადოების ნდობას დაიმსახურებენ, მაშინ სახელმწიფოში ყველა პრობლემა ინსტიტუციების შიგნით გადაწყდება და მოხდება კონფლიქტების შთანთქმა. არჩევნების დროს ქვეყანაში იქმნება ვითარება, რომელიც ძალიან ჰგავს სამოქალაქო ომის მდგომარეობას. ეს ყველა დემოკრატიულ ქვეყანაში. ასეა. არის რამდენიმე დაპირისპირებული მხარე, მიმდინარეობს დისკუსია, მაგრამ საარჩევნო სისტემა ის სისტემაა, რომელიც კონფლიქტის აბსორბაციას იწვევს, შთანთქავს ამ კონფლიქტს, კონფლიქტი ინსტიტუციის შიგნით წყდება და შედეგებს ყველა ენდობა. თუ ჩვენ ამ ამოცანას ვერ გადავჭრით, ფაქტობრივად არ გვექნება სახელმწიფო და, შესაბამისად, არ ვიქნებით საზოგადოება. ეს არის ის გამოწვევა, რომელიც ყველაზე მთავარია ჩვენი საზოგადოებისთვის. საქართველოში არსებობენ ის სახელმწიფო ინსტიტუტები, რომელთაც აქვთ ნდობა. ამ კუთხით მართლაც გვაქვს წარმატებები.

რატი ამაღლობელი - დაგეთანხმები. არსებობს ორი ასეთი ინსტიტუცია: საპატრიარქო და სახალხო დამცველის აპარატი. თავად პრეზიდენტი ცდილობდა მიეღო ლეგიტიმაცია ამ ორი ინსტიტუციისგან.

ემზარ ჯგერენაია - პრეზიდენტის სოზარ სუბართან მისვლამ დაადასტურა, რომ კარგია ასეთი ნეიტრალური ინსტიტუტის არსებობა, რადგან ყოველთვის შეგიძლია არგუმენტად მოიტანო მისი დასკვნები.

რატი ამაღლობელი - მახსენდება პარლამენტში ნაციონალური მოძრაობის, უმრავლესობის ლიდერთა მუდმივი ცინიკური დამოკიდებულება სოზარ სუბარის კრიტიკული მოხსენებებისადმი. ნიშანდობლივია, როდესაც პარტიის ლიდერი სათათბიროდ მიდის იმ ადამიანთან, რომელიც გალანძღული ჰყავს მისი პარტიის უმრავლესობას.

ბექა მინდიაშვილი - პრეზიდენტი საარჩევნო კამპანიისას საკუთარ თავს დაუპირისპირდა, იმას დაუპირისპირდა, ვისაც ის ოთხი წლის განმავლობაში განასახიერებდა - „მაგარი ხელის“ მქონე მმართველს. ამ აუტორევიზიის ყველაზე თვალსაჩინო სიმბოლო ალბათ სახალხო დამცველთან მოსვლა და ამით ადამიანის უფლებების მნიშვნელობის აღიარება იყო.

ემზარ ჯგერენაია - ჩემი აზრით, ხელისუფლებას თავისი საქმიანობის საწყის ეტაპზე ჰქონდა განცდა, რომ საზოგადოების მთავარი შეკვეთა მყარი რეჟიმის, მყარი სახელმწიფო სტრუქტურების ფორმირება და წესრიგის უზრუნველყოფა იყო. მაგრამ ამ წესრიგს აუცილებლად უნდა ახლდეს სხვა კომპონენტებიც, რომელთა ნაკლებობა ნამდვილად შეინიშნებოდა ადამიანის უფლებების დაცვის თვალსაზრისით. ქვეყანაში წესრიგის დამყარების პროცესში, როცა კონკრეტული ადამიანი დგახარ სახელმწიფო მანქანის წინაშე, თუკი არ არსებობს დამოუკიდებელი სასამართლო და დამოუკიდებელი ინსტიტუტები, შენი გასრესა ძალიან ადვილია. ადამიანებს ეს შიში ჰქონდათ. ძალიან მნიშვნელოვანი შეკვეთა არსებობს საკუთრების დაცვაზე. მაკიაველი ამბობს ერთგან: „ადამიანები უფრო ადვილად ეგუებიან მამის სიკვდილს, ვიდრე საკუთრების დაკარგვას“. როდესაც ფალიაშვილზე 300 კვადრატულმეტრიან ბინაში მცხოვრებისა და ვარკეთილის მასივის ოთახნახევარში მცხოვრების საკუთრების ხელყოფა ხდება, კაპიტალისტი და პროლეტარი ერთიანდება იმ ინსტიტუციის წინააღმდეგ, რომელიც მათ საკუთრებას ხელყოფს. ნამდვილად არ ვიცი კონკრეტულ შემთხვევებში სახელმწიფო არღვევდა თუ არა საკუთრების უფლებას, მაგრამ საზოგადოებისთვის არ იყო გასაგები საკუთრების ხელყოფის მიზეზები. ეს ძალიან დიდი პრობლემაა და, ცხადია, ამასაც უნდა მიხედოს ქვეყანამ. ჩანს, ახლა პრეზიდენტი ამ საკითხის მოგვარებას ცდილობს.

რაც შეეხება ღირებულებებს... ბოლოს და ბოლოს, რას ნიშნავს ეს ლიბერალური ღირებულებები? ერთ რამეში მთელი საზოგადოება თანხმდება: მიუხედავად იმისა, როგორი ორიენტაცია აქვს ადამიანს, ჰომოსექსუალია თუ ჰეტეროსექსუალი, ყველა გეტყვის, რომ ჰომოსექსუალები არ უნდა გამოვაჩინოთ არსად და უნდა განვდევნოთ ჩვენი საზოგადოებიდან. მე მინდა ფეხზე ავდგეთ და წუთიერი დუმილით პატივი მივაგოთ უდანაშაულოდ „მოკვდინებული“ პაკოს ხსოვნას, ჯეობარის ოთახიდან რომ გააგდეს.

რატი ამაღლობელი - მე ამაში პოლიტიკურ კრიზისში მყოფი ხელისუფლების შიშს ვხედავ...

ემზარ ჯგერენაია - თუ ეს პოლიტიკოსებმა გააკეთეს, მხოლოდ იმიტომ, რომ მათ ძალიან კარგად იციან თავიანთი ხალხის „სიზმრები“. ჩვენი საზოგადოების ერთ-ერთი „სიზმარი“ არის ის, რომ ევროპა, დასავლეთი გარყვნილებაა. გაიხსენეთ მთელი შეთქმულების თეორიები... ასე ფიქრობს როგორც მთავრობაში, ასევე ოპოზიციაში მყოფიც. საზოგადოებას არ ესმის მესამე ხმა. ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ უნივერსიტეტებმა შეასრულონ თავიანთი ფუნქცია, როგორც დამოუკიდებელმა ინსტიტუტებმა, განათლების ცენტრებმა, მეცნიერებმა და ასე შემდეგ, რომლებიც ილაპარაკებენ, როგორც დამოუკიდებელი ადამიანები და არ იქნებიან პოლიტიკაში ასე ინტეგრირებულები.

ეკა აღდგომელაშვილი - რაც შეეხება თავად ლიბერალურ ღირებულებებს, ცალსახად ხელისუფლების დადანაშაულებას და ერთი მხარისათვის მთელი პასუხისმგებლობის გადაბარებას ნამდვილად ვერ გავამართლებ. ცოტა უკან რომ დავიხიოთ და სამოქალაქო საზოგადოების ხანმოკლე ისტორიას გადავხედოთ, ძალიან უცნაურ ტენდენციას შევნიშნავთ: სულ რაღაც ათიოდე წლის წინ გამოჩნდა ისეთი არასამთავრობო ორგანიზაციები, რომლებსაც ჰქონდათ ელიტარულობის განცდა. ამ განცდის გაძლიერებაში მათ ხელს უწყობდნენ მაშინდელ ხელისუფლებაში მყოფი პიროვნებები, გარკვეული ძალები, მათ შორის დასავლური წარმომავლობის ზოგიერთი ფონდიც. ანუ გარკვეულწილად ჩამოყალიბდა რაღაცა ელიტა და ესენი არიან ის ადამიანები, რომლებიც ხელისუფლებაში მოვიდნენ ვარდების რევოლუციის შემდეგ. მათ მანამდეც ჰქონდათ იმის პრეტენზია, რომ ყოველთვის იცოდნენ რა უნდოდა ხალხს. სამწუხაროდ, ეს ტენდენცია, მინისტრთა კაბინეტის დაკომპლექტების პროცესს თუ დავაკვირდებით, დღესაც გრძელდება: ელიტარული არასამთავრობო ორგანიზაციებიდან ხდება სახელისუფლებო პოზიციის გაძლიერება. ვფიქრობ, ეს იყო დიდი შეცდომა, რადგან, რატომღაც, ლიბერალური ღირებულებები ამ ერთი მუჭა ადამიანების ფასეულობებად მოიაზრებოდა და იგივე ლიბერალური ღირებულებები ნაკლებად იქცა საზოგადოების ღირებულებებად. რა ემართებათ ლიბერალურ ღირებულებებს, როდესაც მათი მატარებელი ადამიანები ხელისუფლებაში მოდიან, ჩვენ უკვე ვნახეთ. ასეთ შემთხვევაში დასავლეთის ქვეყნებში დამცველი მექანიზმის როლს ის ინსტიტუციები ასრულებს, რომლებზედაც თქვენ საუბრობდით, და თვითონ საზოგადოებაც, რომელსაც გათავისებული აქვს ლიბერალური ღირებულებები, მისთვის მართლაც ძალიან ძვირფასი. ჩვენთან, სამწუხაროდ, არ იქნა გათავისებული ეს ღირებულებები და შეიქმნა ძალიან დიდი ვაკუუმი, როდესაც ამ ადამიანების უმრავლესობა ხელისუფლებაში მოხვდა. საბჭოთა კომუნისტური რეჟიმიც კი უშვებდა დისიდენტების არსებობას თავის სივრცეში, დღეს ამგვარი დისიდენტებისთვის პრაქტიკულად არ დარჩა ადგილი. ვგულისხმობ ადამიანებს, რომლებიც აღიარებდნენ სახელმწიფოს მიერ დეკლარირებულ ფასეულობებს, მაგრამ არ მოსწონდათ ის, რომ რეალურ ცხოვრებაში ეს ფასეულობები არ ფასობდა. მე ვეთანხმები დეკლარირებულ ფასეულობებს და ეს ჩემი ფასეულობებია, მაგრამ მე ვერ ვპოულობ ადგილს ვერც ხელისუფლების და ვერც ოპოზიციის გვერდით და, სამწუხაროდ, დღეს ისეთი მდგომარეობაა ქვეყანაში, როდესაც ნებისმიერი უცხო მტრად ითვლება, აუცილებლად ან ერთ ბანაკში უნდა იყო, ან მეორე ბანაკში, სხვა გამოსავალს არ გიტოვებენ. არ არის არავითარი პლურალიზმი, მრავალფეროვნება, რაც ლიბერალიზმის ფუნდამენტია.

ბექა მინდიაშვილი - დემოკრატიზაციის პროცესში მყოფი ქვეყნისთვის პოლარიზაცია დამახასიათებელია და საპრეზიდენტო თუ საპარლამენტო მოწყობაზე საუბრისას ან არჩევნების ვადის გადმოტანით სწორედ დაძაბულობის თუ კრიზისის განმუხტვის სურვილიც გამოიკვეთა. ამ ჭრილში განსაკუთრებით საინტერესოა ალბათ ეკლესიის როლი, როგორც ერთგვარი დამაბალანსებელი ფაქტორისა დაპირისპირებული საზოგადოებრივი ძალების არსებობის პირობებში. გარდა ამისა, საარჩევნოდ ყველა საპრეზიდენტო კანდიდატი ცდილობდა მოეპოვებინა ეკლესიის მხარდაჭერა და ხაზი გაესვა იმისთვის, რომ საუკეთესო ურთიერთობა აქვს საპატრიარქოსთან. მეორე მხრივ, ამ საარჩევნო „რელიგიურობას“ წინ უსწრებდა საპატრიარქოს გამოსვლა კონსტიტუციური მონარქიის შექმნის იდეით, რომელიც შემდეგ ოპოზიციამაც აიტაცა.

დეკანოზი კახაბერ კურტანიძე - ქართულ ღირებულებებს ხაზს უსვამს ოპოზიცია და შეიძლება სინონიმი „ქართული“ ჩავანაცვლოთ „მართლმადიდებლურით“ ან „ეკლესიურით“ და ვთქვათ - „მართლმადიდებლური, ეკლესიური ღირებულებები“. რა იგულისხმება ამ ღირებულებებში ვერ გეტყვით, ალბათ ეს მისტიკის სფეროა. ყველა პარტია თუ ყველა მხარე რომ საპატრიარქოში მიდის და იქიდან ღებულობს თავისთვის სასარგებლო „შთაგონებას“, და ისიც, რომ ეს ღირებულებები ბუნდოვანია, იმის ბრალია, რომ ეკლესიას თვითონ არ აქვს გარკვეული სამოქალაქო და პოლიტიკური პოზიცია. ეკლესია აირეკლავს საზოგადოებაში მომხდარს, ახდენს მის ტრანსფორმაციას და შემდეგ პროეცირებას. ამ დროს ეკლესიაში საკუთარ თავს ხედავ და როდესაც ეს გამოსახულება ბუნდოვანია, საშუალება გეძლევა დაინახო ის, რაც შენ გინდა. ამიტომ თანხვდება ერთმანეთს ვითომ ტრადიციული და ქართული ღირებულებები და ის, რომ ამ ღირებულებებს ყველა ისე ხედავს, როგორც თვითონ სურს. ავიღოთ თუნდაც ტერმინები, რომელთაც ჩვენ ურთიერთმონაცვლედ ვიყენებთ - ეკლესია და საპატრიარქო; ამ ტერმინების ურთიერთჩანაცვლება ეკლესიის ბუნებისთვის მიუღებელია. საპატრიარქო ძალიან ახალი ტერმინია (თუ საერთოდ არის ტერმინი). ეს ჩანაცვლება დაკავშირებულია პატრიარქის ადმინისტრაციასთან. დღეს ეკლესია ამბობს - მე პოლიტიკაში არ ვერევი, ჩემი საქმე არ არის პოლიტიკა. ასეთმა მიდგომამ შედეგად ის გამოიღო, რომ პოლიტიკის ყველაზე აქტიური მონაწილე ეკლესია გახდა და საკმაოდ არაპოზიტიურ როლსაც თამაშობს.

ემზარ ჯგერენაია - ადამიანის უფლებების გარეშე, სექსუალური უმცირესობების უფლებების გარეშე და, საერთოდ, უფლებების გარეშე დემოკრატია არ არსებობს. როგორია ამ მხრივ ეკლესიის პოზიცია?

დეკანოზი კახაბერ კურტანიძე - ერთ-ერთი თეოლოგი ქრისტოს იანარასი პირდაპირ ამბობს, ადამიანის უფლებები წინარეპოლიტიკური მოვლენაა და არა პოლიტიკური მოვლენა. ადამიანის უფლებები უფრო დაბალი დონეა, რომელზეც არ უნდა დააფუძნო პოლიტიკა. რუსეთის ეკლესიამ ერთ-ერთ შეკრებაზე განაცხადა - ადამიანის უფლებები ეს დასავლური მოვლენაა და არსებობს ალტერნატიული გზა. ალტერნატიული გზა ალბათ რუსული „სობორნოსტია“, რომელიც საშინელ ფორმებს ღებულობს. უნდა ხდებოდეს ლიბერალური ღირებულებების წინ წამოწევა და პროპაგანდა სახელმწიფო და საზოგადოებრივი სტრუქტურების მიერ. უნდა არსებობდეს წმინდა იდეალი, არ შეიძლება იდეალის დამდაბლება, რაც რუსეთში ხდება და რასაც „მართვად დემოკრატიას“ უწოდებენ. თუ „მართვად დემოკრატიას“ დაისახავ იდეალად, ვერასდროს მიაღწევ დემოკრატიას.

ეკა აღდგომელაშვილი

ბექა მინდიაშვილი - ადამიანის უფლებების თემა ძალიან მნიშვნელოვანი იყო მათთვის, ვინც შევარდნაძის ხელისუფლებას ებრძოდა, და ასევე ძალიან მნიშვნელოვანი გახდა ადამიანის უფლებები ოპოზიციისთვის სააკაშვილის ხელისუფლებასთან საბრძოლველად. ხელისუფლება შეიძლება დავადანაშაულოთ არაგულწრფელობაში, ვინაიდან მან ვერ მოახერხა ადამიანის უფლებების, თუ შეიძლება ასე ითქვას, „საკუთარ თავში“ ღირებულებად დამკვიდრება და დაცვა. როგორ ფიქრობთ, დღეს გულწრფელია ოპოზიცია, როდესაც ადამიანის უფლებების შესახებ საუბრობს?

რატი ამაღლობელი - ადამიანის უფლებები ეს არის ერთგვარი ინსტიტუციური გარანტია სახელმწიფოში. ბუნებრივია, ოპოზიციის ეს მოთხოვნები შეიძლება იყოს ან არ იყოს გულწრფელი, მაგრამ, თუ ოპოზიციას სურს, რომ ამომრჩევლის ხმა მიიღოს, უნდა იბრძოლოს ამ ამომრჩევლისთვის. ჩემი აზრით, უამრავი ადამიანი თავისი უფლებების დასაცავად გამოვიდა ქუჩაში და არამც და არამც მხოლოდ სოციალური პრობლემების გამო. თუნდაც პათეტიკის დონეზე ძალიან მუშაობს ადამიანის უფლებები საქართველოში. ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ საქართველოში 72%25-მა დაუჭირა მხარი ნატოში ინტეგრაციას. ნატო არ არის მხოლოდ სოციალური კეთილდღეობის გარანტი, ეს სამხედრო ალიანსია, რომელსაც, რეფერენდუმი ნახევარი წლით ადრე რომ ჩატარებულიყო, დარწმუნებული ვარ საქართველოს მოსახლეობის 92%25 დაუჭერდა მხარს. შესაბამისად, არსებობს საზოგადოების რეალური სწრაფვა, ინფანტილური სწრაფვა ევროპისაკენ. ამ სწრაფვას აქვს ზრდის პერსპექტივა. იმედი მაქვს, რომ ქართული საზოგადოება რეალურად დასავლეთზეა ორიენტირებული და არა რუსეთზე.

დეკანოზი კახაბერ კურტანიძე - აქ ჩანს პროპაგანდის მნიშვნელობა. ნატოს კარგად უწევენ პროპაგანდას და ამიტომაც დაუჭირა მას მხარი 72%25-მა. და თუ სახელმწიფო ასევე იქნებოდა ორიენტირებული ლიბერალური ღირებულებების პროპაგანდაზე, მაშინ ეს ღირებულებები საზოგადოებაში უფრო მეტად გაიდგამდა ფესვს.

ემზარ ჯგერენაია - როგორ ესმით რეფერენდუმის მონაწილეებს ნატოს წევრობა და რა მოლოდინები აქვთ მის მიმართ, ჩვენ არ ვიცით. ჩემი აზრით, მათ იმის მოლოდინი აქვთ, რომ ნატოში შევალთ და მოხდება „გაბრწყინება“, უსაფრთხოდ ვიგრძნობთ თავს. თუმცა არავინ ფიქრობს იმაზე, რა მოგეთხოვება შენ იმისთვის, რომ ნატოში შეხვიდე.

ბექა მინდიაშვილი - ქართული პოლიტიკის ერთ-ერთი მთავარი პრობლემა ალბათ ისაა, რომ საზოგადოებისთვის ფუნდამენტურ, ეგზისტენციალურად მნიშვნელოვან აუცილებლობებს რაღაც სრულიად სხვა სიბრტყეში არსებულ მოვლენებთან მიმართებით განიხილავს. მაგალითად - ევროსტრუქტურებში გაწევრიანებისთვის აუცილებელია ადამიანის უფლებების კონვენციებთან მიერთება, დამოუკიდებელი სასამართლო ნატოში შესვლის ერთ-ერთი წინაპირობაა და ა.შ. მაგრამ ამის იქით, განხორციელების თვალსაზრისით, ჩნდება სირთულეები, ანუ ადამიანის უფლებები, სასამართლო თვითკმარ და „ორგანულ“ ფენომენებად ნაკლებად არის გააზრებული. შესაბამისად, საზოგადოების დიდი ნაწილი მათ უფრო დასავლურ, უცხო მოვლენად მიიჩნევს ხოლმე და ვერ ხედავს მათში თავისი ღირსეული არსებობისთვის აუცილებელ პირობას.

ემზარ ჯგერენაია - ეს დამოკიდებულება, რა თქმა უნდა, უნდა შეიცვალოს. ქართული საზოგადოების წინაშე დგას დილემა - წესრიგი თუ თავისუფლება? ყველა პრობლემას გარკვეული ისტორიული გენეზისი აქვს, ადამიანების ჩამოყალიბებასა და სოციალიზაციაში წარსული მონაწილეობს, თუნდაც ისტორიის სახელმძღვანელობის და ისტორიული გადმოცემების სახით. წესრიგისადმი და სახელმწიფოსადმი ნდობა არ არის იმის გამო, რომ ჩვენ ისტორიულად დიდი ხნის მანძილზე წესრიგის ქმნადობაში მონაწილეობას არ ვიღებდით. ეს წესრიგი ყოველთვის გარედან იყო ინსპირირებული. დღეს ეს წესრიგი ზოგიერთი ადამიანის მიერ გაიგება როგორც გლობალიზაციის შედეგად თავსმოხვეული რამ. აქვს თუ არა ჩვენს მოქალაქეს იმის განცდა, რომ მონაწილეობს წესრიგის ქმნადობაში? სწორედ ამის გამო მიმაჩნია მნიშვნელოვნად ოპოზიციის გამოსვლები, რადგან ეს იყო ქმნადობაში მონაწილეობის პროცესი და თუ რამე გადაწყვეტილებებს მიიღებენ და წინ წავალთ, აუცილებლად გაჩნდება იმის შეგრძნება, რომ ჩვენ სრულფასოვნად ვმონაწილეობთ წესრიგის ქმნადობაში. დავაკვირდეთ, რა მემკვიდრეობა გვაქვს - მეთექვსმეტე, მეჩვიდმეტე, მეთვრამეტე საუკუნეებში დასავლური სოციალური აზრი, ფილოსოფია მსჯელობდა რა არის სახელმწიფო, რა არის უფლებები, როგორი უნდა იყოს ხელისუფლება, როგორ უნდა ზრუნავდეს ის ხალხზე. იყო ძალიან მძაფრი დისკუსიები ამ საკითხებზე, ჩვენ კი ამ დროს ისტორიულად პოეზიის ეპოქაში ვიმყოფებოდით. ჩვენი მეფეები წერდნენ ლექსებს, რაც ასევე მნიშვნელოვანია, მაგრამ ამგვარი დისკურსები: მსჯელობა სახელმწიფოზე, საზოგადოებაზე, თვითორგანიზებულობაზე, წესრიგზე და ა.შ. ჩვენი კულტურის ორგანული ნაწილი არ იყო, ჩვენთვის უცხოა ეს ყველაფერი. შესაბამისად, გვიან ჩამოყალიბდა სკოლა, უნივერსიტეტები და ა. შ. გვიან ჩამოყალიბდა სოციალიზაციის ეს აგენტები, რომელთაც ხალხში საზოგადოების მოწყობის იდეათა გატანა შეუძლიათ; ეს ის ინსტიტუციებია, რომლებიც ხელს უწყობენ დისკუსიას და რეფლექსიას ამ საკითხებზე. ფაქტობრივად, ჩვენ არ გვაქვს ის საცეცები, რომლითაც მივუერთდებოდით დასავლეთს. ჩვენ დასავლეთი გვინდა როგორც ჩვენი უზრუნველობის გარანტია. რატის ვეთანხმები იმაში, რომ აქ არის ინფანტილიზმის მომენტი. ეს ყველაფერი ყალიბდება ახლა და ყალიბდება ტანჯვით.

რატი ამაღლობელი - მეოცე საუკუნის ქართული კულტუროლოგიური წარმატებები შეგვიძლია დავთვალოთ იმის მიხედვით, თუ რამდენი ვიზა არის გაცემული ევროპის ქვეყნებში გასამგზავრებლად 1900-იანი წლებიდან 1921 წლებამდე. ამ ვიზების რაოდენობა წარმოაჩენს, რა წარმატებები გვქონდა ამა თუ იმ დარგში. მხატვრობაში, მაგალითად, დავით კაკაბაძე, ელენე ახვლედიანი. ჩვენ შეგვიძლია მარტივად ვთქვათ: ვისაც არ აქვს დასავლურ ღირებულებებთან კავშირი, არ აქვს დასავლური განათლება, დასავლური აზროვნება, ასეთი ადამიანი ვერაფერს ვერ შექმნის საქართველოში. მე ვფიქრობ, რომ ქართული საზოგადოება ამას მიხვდება და ამ იდეას გაითავისებს. როგორც კი ჩნდება მომხმარებლის კულტურა, ადამიანს ექმნება მომხმარებლის ისტორია, და იგი, ბუნებრივია, ჩართული აღმოჩნდება, როგორც მომხმარებელი, დასავლური მომხმარებლური ურთიერთობების სივრცეში. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ჩვენ სხვა გზა არ გვაქვს და კარგია რომ სხვა გზა არ გვაქვს, გარდა იმისა, რომ ვიყოთ დასავლეთში. თუ ჩვენ არ წავალთ ევროპისკენ, ევროპა მოდის ჩვენკენ. ამ მხრივ უფრო იმედიანად ვარ განწყობილი და ვთვლი, რომ ქართული საზოგადოება მაქსიმალურად შეძლებს ინტეგრაციას იმ მომავალთან, რასაც ევროპა ჰქვია.

ბექა მინდიაშვილი - ბოლოს ისევ უმცირსობების საკითხს მივუბრუნდეთ. არჩევნებმა აჩვენა, რომ პოლიტიკოსები ფრთხილობდნენ არ გამოევლინათ ქსენოფობია ეთნიკური ან რელიგიური უმცირესობების მიმართ, მაგრამ საჯაროდ პოზიტიურ ჭრილში მათზე საუბარს ვერავინ ახერხებდა. ჩვენს საზოგადოებაში უმრავლესობას ვერ გაუცნობიერებია, რომ არ აქვს უფლება თავს მოახვიოს განსხვავებული იდენტობის მქონე ადამიანებს თავისი ნება-სურვილი. აქ პირველ ყოვლისა სახელმწიფომ და სამოქალაქო საზოგადოებამ უნდა თქვან თავიანთი სიტყვა, ასევე ეკლესიამაც, როგორც ეს დასავლეთში ხდება. თუკი, ვთქვათ, საზოგადოებაში ოპოზიციის ის ნაწილი სარგებლობს პოპულარობით, რომლისთვისაც პრიორიტეტია მართლმადიდებლობის როლი და „ქართული ღირებულებები“, რამდენად მოხერხდება სამომავლოდ ე.წ. ტოლერანტობის აუცილებელი ბალანსის შენარჩუნება?

დეკანოზი კახაბერ კურტანიძე

ეკა აღდგომელაშვილი - ჩვენ ვსაუბრობდით იმაზე, ხელისუფლება უფრო გულწრფელია ადამიანის უფლებებთან მიმართებით თუ ოპოზიცია. მე ოპოზიციას მეტ სიყალბეს ვამჩნევ ამ დროს. იყო ცალკეული საქმეები, რომლებიც წინ წამოწიეს ოპოზიციონერებმა და ამით „ვაჭრობა“ დაიწყეს ხელისუფლებასთან. თუმცა ეს ნორმალურია და ეს ასეც უნდა იყოს, მაგრამ მე ისეთი შთაბეჭდილება მრჩება, რომ ადამიანის უფლებებთან ოპოზიციის დამოკიდებულება ქიშმიშიან ფუნთუშასთან დამოკიდებულებას ჰგავს, როდესაც შეგიძლია გამოარჩიო ის ნაწილი, რომელიც გიყვარს. მათ დასაშვებად მიაჩნიათ, რომ ქვეყანაში არსებობდეს პირველხარისხოვანი და მეორეხარისხოვანი ადამიანები. ნამდვილად არ აქვს მნიშვნელობა ადამიანის „მეორეხარისხოვნებას“ რითი განსაზღვრავ - რელიგიური თუ სხვა ნიშნით. ამის კომპენსაცია სახელმწიფოს მხრიდან იქნებოდა მოქალაქეობრივი იდენტობა, რაც ჩვენთან პრაქტიკულად არ არსებობს. შემიძლია ვთქვა, მე ვარ ქართველი, მართლმადიდებელი და მე ვარ საქართველოს მოქალაქე, თუნდაც ეროვნებით ვიყო აზერბაიჯანელი. მუდმივად ხდება იდენტობების წრის დავიწროვება, ანუ მუდმივად მცირდება მათი რაოდენობა, ვინც შეიძლება იყოს პირველხარისხოვანი მოქალაქე. გავრცელებულია ლოზუნგები - აუცილებლად ქართველი, აუცილებლად მამაკაცი, აუცილებლად მართლმადიდებელი, ამაზე იყო გათვლილი წინასაარჩვენო პოლიტიკა. თუ დავაკვირდებით როგორ იყო მომზადებული წინასაარჩევნო სარეკლამო რგოლები, ამაში ადვილად დავრწმუნდებით. ეს საკმაოდ საშიში ტენდენციაა. ბოლო დროს ნებისმიერ უმცირესობებთან დაკავშირებით ასეა. იმაზეა საუბარი, რომ დღეს გარკვეულწილად შეიცვალა დამოკიდებულება. ადრე ასეთი დამოკიდებულება იყო - ეს დაავადებულია, ავადმყოფია და ა.შ. ამ მოსაზრების გამყარებას ცდილობდნენ ექსპერტების საშუალებით. დღეს გაქრა ამგვარი ლეგიტიმაციის აუცილებლობა და ახლა საკითხი ასე დგას: ცოდვა არის ეს თუ - არა. ეს კითხვა მარტო სექსუალური უმცირესობების მიმართ როდი დაისმის. დაიძრა ნეომორალიზმის ახალი ტალღა. თუ პოლიტიკოსების მეტყველებას დააკვირდებით, იფიქრებთ, რომ ეკრანიდან მოძღვარი გელაპარაკებათ. ნეომორალიზმის ტალღას ძალიან ხშირად მოსდევს საჯარო სივრცის ერთგვარი წმენდა. ამის კონკრეტული მაგალითი იყო ჯეობარში პაკოს მაგალითი, როდესაც ერთი ამბავი ატყდა - კი, ბატონო, იყვნენ მაგრამ საჯარო სივრცეში ნუ მოხვდებიან, ანუ ასეთებმა არ უნდა იარსებონ საჯარო სივრცეში, განსაკუთრებით არჩევნების დროს.

ემზარ ჯგერენაია - საინტერესოა, ტელევიზია „კავკასია“ თანახმა იქნებოდა ასეთი ადამიანისთვის დაეთმო ეთერი?

ეკა აღდგომელაშვილი - თუ თავისუფალ მედიაზე და ალტერნატივაზე ვსაუბრობთ, ისიც უნდა ითქვას, რომ მედიის მონოპოლიზაციის გამო გაჩენილი ოპოზიციური ნიშა „ტელეიმედმა“ შეავსო, როგორც ერთადერთმა თავისუფალმა მედია-საშუალებამ, მაგრამ სწორედ ეს ტელევიზია იყო ყველაზე ქსენოფობიური. საათნახევრიანი გადაცემიდან შეიძლებოდა ამოგეკრიფათ „უიშვიათესი მარგალიტები“ ეროვნული თუ რელიგიური უმცირესობების შესახებ. ხდებოდა გაუთავებელი შიშის გაღვივება „უცხოს“ მიმართ, ხშირი იყო „უცხოსთვის“ მტრის სახელის დარქმევა და მასზე ნეგატიურ კონტექსტში საუბარი. 1998 წლიდან ვაანალიზებ მასმედიის მუშაობას და დავრწმუნდი იმაში, რომ პოლიტიკური კრიზისების დროს, ხელისუფლების გადანაწილებისათვის ბრძოლის დაწყებისთანავე, უმცირესობების თემის პოლიტიზებაც იწყებოდა. ეს თემა ყოველთვის იყო პოლიტიკური ბრძოლის იარაღი. მედია სექსუალური უმცირესობის თემიდან ქმნიდა ისტერიის ტალღას, რომელსაც პოზიციაც იყენებდა და ოპოზიციაც. დღეს ოპოზიცია ძალიან ღიად თამაშობს ამ თემით, გავიხსენოთ იგივე არარსებული „პარადი“, რომელიც მესამეჯერ გამოიგონა გაზეთ „ალიას“ კორესპონდენტმა. მხოლოდ ერთ შემთხვევაში მოჰყვა ამ თემას გამოხმაურება, როდესაც სტატიის ბოლოში ასეთი შინაარსის მინაწერი ვიხილეთ: ყოველივე ამას ხელს უწყობს ხელისუფლება, ეს სააკაშვილის ინიციატივით ხდებაო. რაც შეეხება ხელისუფლებას, მისი მხრივ ამ თემაზე უშუალო დისკრიმინაციული გამონათქვამები არ ყოფილა, თუმცა ვერავინ დამაჯერებს, რომ გამოთქმა „კოკოითი ფანდარასტი“ ადგილზე მოიგონეს. ხელისუფლებაც და ოპოზიციაც ხშირად მანიპულირებს საზოგადოებაში არსებულ რელიგიურ, ეთნიკურ თუ ნებისმიერ კულტურულ ან სოციალურ უმცირესობებთან დაკავშირებული ფობიებით.

დეკანოზი კახაბერ კურტანიძე - ცნობილი მართლმადიდებელი თეოლოგი ზიზიულასი ამბობს, რომ აუცილებლია დიალოგი. დიალოგი შემწყნარებლობაზე მეტია: თუ ჩვენ შემწყნარებლობას გავიგებთ „ზემოდან“ „ქვემოთ“ ჩამოსვლის მსგავსად, მაშინ მე ასეთი შემწყნარებლობა არ მჭირდება. დიალოგი კი შეიძლება, უბრალოდ, არ შედგეს. სწორედ ამ შემთხვევაში სახელმწიფომ უნდა შეუწყოს ხელი დიალოგს და ერთად აცხოვროს ეს ადამიანები, უბრალოდ, არ შეიძლება ასეთ დროს ნეიტრალური დარჩეს სახელმწიფო, არ შეიძლება ნეიტრალური დარჩეს თუნდაც რელიგიასთან მიმართებაში.

მეოცე საუკუნის დამდეგს რელიგიებმა დაინახეს, რომ ევროპაში რაღაც ცუდი ხდებოდა, და გაერთიანება სცადეს, მაგრამ დააგვიანეს - ორი მსოფლიო ომი დაატყდათ თავს.

როგორი დამოკიდებულება უნდა ჰქონდეს ეკლესიას სხვა ეკლესიებთან მიმართებაში? არსებობს სამნაირი მიდგომა - ექსკლუზიური, პლურალისტური და ინკლუზიური.

ექსკლუზიური მიდგომა ნიშნავს, რომ ჩემთან არის ჭეშმარიტება, ხოლო ყველა დანარჩენი მარგინალია და წარწყმდება. დღეს ეს პოზიცია უჭირავს თითქოს ჩვენს ეკლესიას.

უფრო პროგრესულია პლურალისტური მიდგომა - ასეთი მიდგომა ფაქტობრივად ნატურალური თეოლოგიის, მორალისა და დეისტური შეხედულებისგან (განმანათლებლობისგან) მომდინარეობს. ეს ძალიან ფარდობითი მიდგომაა: ჭეშმარიტება მიუწვდომელია, ყველა რელიგია და ყველა აღქმა ნაკლულია, ის ვერ წვდება ჭეშმარიტებას და ამის გამო ყველა თანასწორია. ასეთი მიდგომით ნებისმიერი რელიგია უარიყოფა და პრივატულ სფეროში გადადის. ეს კი საბოლოო ჯამში გამორიცხავს გულწრფელ რელიგიურობას, რადგან ამ დროს ღმერთისთვის ადგილი აღარ რჩება.

მესამე, ინკლუზიური, მიდგომა ალბათ ჩვენი პერსპექტივაა და, მგონია, რომ ჩვენი ეკლესია ამ გზას ადგას: გამოცხადება რეალურად ხდება. ნებისმიერი რელიგია ამბობს, მე ღმერთის წვდომა მაქვს, იქნება ეს ტრადიციის თუ სიყვარულის გზით, მე აღვიქვამ ჭეშმარიტებას და ჭეშმარიტებაა, რომ მე ნამდვილად მაქვს ცოცხალი კავშირი ღმერთთან. ასეთი მიდგომით მე ვაცხადებ, რომ ჩემ გარდა სხვებსაც შეუძლიათ ღმერთის წვდომა, სხვა რელიგიებსაც შეუძლიათ ღმერთის წვდომა. სწორედ ამ მიდგომის შედეგად ვახერხებ დიალოგს სხვებთან, მე ვურთიერთობ სხვა კულტურასთან, სხვა რელიგიასთან, ვმდიდრდები მათი გამოცდილებით და მათ ჩემს გამოცდილებას ვუზიარებ.

ისეთი საზოგადოება უნდა ჩამოყალიბდეს, სადაც არავინ იქნება მარგინალი, განაპირებული, გარიყული.

არსებობს სიმბოლოები, რომლითაც გონება კავშირს ამყარებს რეალობასთან, და სოციუმში ჩვენი ურთიერთობაც ამ სიმბოლოების მეშვეობით ხდება. რიტუალი კი სიმბოლოებით ოპერირება და ამ სიმბოლოების იერარქიულად დალაგებაა. რიტუალი ყოველთვის აუცილებელია და ყველა საზოგადოებას ჰქონდა რიტუალი. როგორც დაალაგებ შენს სიმბოლოებს, იმგვარ გაგებას და იმგვარ მნიშვნელობას ღებულობენ ისინი ერთმანეთთან მიმართებაში. მერე ეს გაგება ისევ შენ გიბრუნდება რიტუალის დასრულების შემდეგ და ამ სიმბოლოების მეშვეობით აღიქვამ სამყაროს. თუ ისეთი რიტუალი გაქვს, რომელიც ერთს იერარქიულად უფრო ახლოს აყენებს ღმერთთან, მეორეს კი უფრო შორს, გინდა არ გინდა, ეს მიმართებები გადმოდის ონტოლოგიაში. სწორედ ამის გამო ჩნდება ბელადომანია, მარგინალიზმი.

რატი ამაღლობელი - ვეთანხმები ეკას. მე ვიყავი ძალიან ამაყი, როდესაც მიხეილ სააკაშვილმა თქვა: ჩემი ქვეყნის მთლიანობისთვის და საქართველოსთვის მე დიდი სიხარულით ვიქნები ოსი, ვიქნები აზერბაიჯანელი, სომეხი და ა.შ. ეს იყო ის წამები, როდესაც მე აბსოლუტურად გულწრფელად ვამაყობდი ჩემი პრეზიდენტით და ძალიან მომწონდა ეს სულისკვეთება, რომელიც რატომღაც შემდეგ დაიკარგა. არსებობს პოლიტიკური სპეკულაციები ადამიანის უფლებებით თუ სხვა თემებით, მაგრამ ჩემთვის პირველადია სტრუქტურული ძალადობა და ხელისუფლებიდან მომდინარე ძალადობის წყარო, ძალადობისა, რომელიც შესაძლოა მიემართებოდეს თითოეულ ადამიანს, პოლიტიკურად „შეუწყნარებელ“ თითოეულ სუბიექტს. ამას მე ბევრად უფრო მძაფრად განვიცდი, ვიდრე რომელიმე ოპოზიციურად განწყობილი ლიდერის სპეკულაციებს, რადგან სწორედ ხელისუფლება, სახელმწიფო ინსტიტუცია შეძლებისდაგვარად თავისუფალი უნდა იყოს ძალადობისგან. სწორედ ეს არის ჩემი იდეალი, რომელიც შეიძლება ვერასდროს ვერ განხორციელდეს. ნუ დაგვავიწყდება ისიც, რომ ეთნიკური აზერბაიჯანელებისათვის, მათი უფლებებისთვის, მათი ინტეგრაციისთვის ცუდია ის, რომ ხელისუფლებას მუდამ მოაქვს ხმათა თითქმის 100%25 ამ ეთნიკური უმცირესობით კომპაქტურად დასახლებული რეგიონიდან. ეს ძალიან ღრმა პრობლემაა და ამის გაუთვალისწინებლობამ შეიძლება ძალიან ცუდი შედეგები მოიტანოს. ეს ხალხი ისევე უნდა იყოს ჩართული ქვეყნის ცხოვრებაში, როგორც თითოეული ჩვენგანი, უნდა სარგებლობდნენ პროტესტის უფლებით და ეს უნდა აისახებოდეს არჩევნების შედეგებზე. ხელისუფლება პოლიტიკური ეგოიზმით არ უნდა ხელმძღვანელობდეს ნაციონალურ უმცირესობებთან ურთიერთობისას, ეს არის სწორედ არაპარიტეტული, არათანასწორუფლებიანი მიდგომა საკითხისადმი. ძალიან ბევრია სადავოც და ბევრ რამეზე შეიძლება თანხმობის მიღწევაც. და საინტერესოა პასუხი ამ კითხვაზე: რა უფრო მნიშვნელოვანია - თანხმობა თუ სამართლიანობა? სად არის სამართლიანობის ცენტრი, რა კრიტერიუმით შეიძლება განვსაზღვროთ ეს სამართლიანობა? ან იქნებ უფრო მნიშვნელოვანია სოლიდარობა, თანხმობა გარკვეულ სუბიექტებს შორის - იქნება ეს პოლიტიკური თუ სექსუალური უმცირესობები. ყველაფერს თავისი ადგილი აქვს: სამართლის სივრცეში - სამართლიანობა, სოციალურ სივრცეში - თანხმობა და ა.შ.

დღეს ჩემთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი ის არის, რომ თითოეულ მოქალაქეს ჰქონდეს თავისუფლების შეგრძნება. შეგვიძლია დავიდეთ გეოგრაფიამდე და ვთქვათ: ცხოვრების წესით რამდენადაც თავისუფალია ადამიანი, იმდენად არის ის ევროპელი. ამ თავისუფლებისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანია რელიგიური თავისუფლება და რელიგიური თავისუფლების პატივისცემა. როდესაც ადამიანი თავისუფლების რაღაც ხარისხს მიაღწევს, ეს თავისუფლება, პირველ ყოვლისა, სწორედ რელიგიურ შემწყნარებლობას და რელიგიურ თავისუფლებას გულისხმობს. იმედი მაქვს, ჩვენ მალე ვიცხოვრებთ იმ საზოგადოებაში, რომლის წევრებს თავისუფლების ის შეგრძნება ექნებათ, რომლის ღირსიც არის ყველა, ვინც განგების ძალით ამ ქვეყანას ადამიანად მოევლინა.

LIBERUM ARBITRIUM

პოლემიკა

ბოლო პერიოდში საქართველოში განსაკუთრებით აქტუალური გახდა მმართველობის საპრეზიდენტო და საპარლამენტო მოდელების თემა. განახლებული „სოლიდარობის“ პირველი ნომერი ითვალისწინებს საზოგადოებაში არსებულ დიდ ინტერესს და გთავაზობთ სამი ცნობილი პოლიტოლოგის ხუან ხოსე ლინცის, დონალდ ჰოროვიცისა და სეიმურ ლიფსეტის პოლემიკას ამ თემაზე.

ხუან ხოსე ლინცი, იელის უნივერსიტეტის სოციოლოგიისა და პოლიტოლოგიის პროფესორი, ცნობილია იმ წვლილით, რომლიც მან ავტორიტარული და დემოკრატიული სისტემების, პოლიტიკური პარტიებისა და ელიტარული ჯგუფების, დემოკრატიული სისტემების რღვევისა და გარდამავალი დემოკრატიების ქვეყნების ისტრიის შესწავლაში შეიტანა. 1987 წელს მას „Principe de Asturias“ პრემია მიენიჭა სოციალურ მეცნიერებებში ჩატარებული კვლევებისათვის.

დიუკის უნივერსიტეტის სამართლისა და პოლიტოლოგიის პროფესორის, დინალდ ჰოროვიცის მუშაობის სფერო გარდამავალი დემოკრატიის ქვეყნებში სახელმწიფოს მოწყობის საკითხებია. მისი წიგნები „ეთნიკური დაჯგუფებები კონფლიქტისას“ და „დემოკრატიული სამხრეთ აფრიკა? კონსტიტუციური პრინციპების შემუშავება გაყოფილ საზოგადოებებში“ დაბეჭდილია „University of California Press“-ის მიერ.

სეიმურ მარტინ ლიფსეტი ჯორჯ მეისონის უნივერსიტეტის სოციალური პოლიტიკის პროფესორი და სტენფორდის უნივერსიტეტთან არსებული გუვერის ინსტიტუტის უფროსი თანამშრომელია. ავტორია წიგნებისა: „პოლიტიკა“, „პირველი ახალი ნაცია“, „რევოლუცია და კონტრრევოლუცია“, „კონსენსუსი და კონფლიქტი“, „კონტინენტური დანაწილება: აშშ-სა და კანადის ღირებულებები და ფასეულობები“ და სხვ.

1. საპრეზიდენტო მმართველობის საფრთხეები

ხუან ხოსე ლინცი

მას შემდეგ, რაც მსოფლიოს სახელმწიფოების უმეტესობა დემოკრატიისკენ შემობრუნდა, ალტერნატიული კონსტიტუციური მოწყობებისა და ფორმების მიმართ ინტერესი აკადემიური წრეების ფარგლებს გასცდა. ისეთ ურთიერთგანსხვავებულ ქვეყნებში, როგორებიცაა ჩილე, სამხრეთი კორეა, ბრაზილია, თურქეთი და არგენტინა, პოლიტიკოსები და კონსტიტუციის ექსპერტები აქტიურად განიხილავენ სხვადასხვა ტიპის დემოკრატიული რეჟიმების ღირსება-ნაკლოვანებებს. ზოგიერთ ქვეყანაში ამ განხილვების შედეგად კონსტიტუციური წყობა შეიცვალა, მაგალითად, შრი ლანკა საპარლამენტო დემოკრატიული რეჟიმიდან საპრეზიდენტოზე გადავიდა. მეორე მხრივ, ლათინური ამერიკის საზოგადოებებმა თავიანთი ძველი მეტროპოლიის, ესპანეთის, გამოცდილება არჩიეს, სადაც 1970-იან წლებში დაწყებულ დემოკრატიზაციის პროცესში საპარლამენტო სისტემაზე არჩევანის გაკეთებამ უდიდესი როლი შეასრულა.

ესპანეთი არაა ერთადერთი ქვეყანა, სადაც პარლამენტარიზმმა თავისი უპირატესობების დადასტურება პოვა. ფაქტია, რომ მსოფლიოს სტაბილური დემოკრატიების უმეტესობა დღეისათვის საპარლამენტო სისტემებს წარმოადგენენ, სადაც აღმასრულებელი ხელისუფლება საკანონმდებლო უმრავლესობიდან გამომდინარეობს და მისი არსებობა უმრავლესობის არსებობაზეა დამოკიდებული.

ამის საპირისპიროდ ერთადერთი საპრეზიდენტო დემოკრატია, რომელსაც ხანგრძლივი კონსტიტუციური უწყვეტობა აქვს, ამერიკის შეერთებული შტატებია. ფინეთისა და საფრანგეთის კონსტიტუციები უფრო ჰიბრიდები არიან, ვიდრე წმინდა სახის საპრეზიდენტო სისტემები; საფრანგეთის მეხუთე რესპუბლიკის სისტემის ტიპზე მსჯელობა ჯერ კიდევ მიმდინარეობს. შეერთებული შტატების გარდა მხოლოდ ჩილემ მოახერხა საპრეზიდენტო მმართველობის საუკუნენახევრიანი უწყვეტობის შედარებით სტაბილურად შენარჩუნება, თუმცა აქაც 1970-იან წლებში დემოკრატია განსაცდელში აღმოჩნდა და დაემხო.

რა თქმა უნდა, საპარლამენტო რეჟიმებიც შეიძლება არასტაბილურნი იყვნენ, განსაკუთრებით მწვავე ეთნიკური წინააღმდეგობების პირობებში; ამის დასტურია თანამედროვე აფრიკის ბევრი ქვეყანა. მიუხედავად ამისა, ინდოეთის და კარიბის ზღვის აუზის ინგლისურენოვან ქვეყნებზე დაკვირვება ცხადყოფს, რომ საზოგადოებრივი მრავალფეროვნების პირობებში პერიოდული საპარლამენტო კრიზისები არ გულისხმობს მაინცდამაინც სისტემურ კრიზისში გადაზრდას და პრემიერ-მინისტრისა და მისი კაბინეტის გადადგომა ან გადაყენება არ ნიშნავს თავად დემოკრატიის დასასრულს.

ამ ნარკვევის მიზანია წარმოაჩინოს, რომ ისტორიულ პერსპექტივაში საპარლამენტო დემოკრატიის უპირატესობის გამოვლენა შემთხვევითობა არ არის. პარლამენტარიზმის აკურატულ შედარებას საპრეზიდენტო სისტემასთან მივყავართ დასკვნამდე, რომ პირველი უფრო შესაფერისია სტაბილური დემოკრატიისთვის, ვიდრე მეორე. ეს დასკვნა განსაკუთრებით მიესადაგება სახელმწიფოებს, რომლებსაც ღრმა პოლიტიკური განშრევებები და პოლიტიკური პარტიების სიმრავლე ახასიათებთ. ასეთ ქვეყნებს პარლამენტარიზმი დემოკრატიის შენარჩუნების მეტ შანსს სთავაზობს.

საპარლამენტო სისტემები საპრეზიდენტო სისტემების წინააღმდეგ

საპარლამენტო რეჟიმი თავისი პირდაპირი გაგებით ისეთი სისტემაა, რომელშიც ერთადერთი დემოკრატიული ლეგიტიმური ინსტიტუტი პარლამენტია, ასეთი რეჟიმის შემთხვევაში მთავრობის ძალაუფლება მთლიანად პარლამენტის რწმუნებაზეა დამოკიდებული. ფაქტია, რომ პარტიული ლიდერობის მზარდი პერსონალიზაცია ზოგ საპარლამენტო რეჟიმში პრემიერ-მინისტრს სულ უფრო და უფრო ამსგავსებს პრეზიდენტს, მაგრამ ისიც ფაქტია, რომ, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა პარლამენტი დათხოვნილია და ახალი არჩევნებია დანიშნული, პრემიერ-მინისტრს არ შეუძლია ხალხს მათი წარმომადგენლების გვერდის ავლით, პირდაპირ მიმართოს. საპარლამენტო სისტემები შესაძლოა გულისხმობდნენ პირდაპირი არჩევის წესით არჩეულ პრეზიდენტებსაც, მაგრამ, როგორც წესი, მათ არ ძალუძთ ძალაუფლებისთვის პრემიერ-მინისტრს შეეცილონ.

საპრეზიდენტო სისტემებში აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაური, რომელიც არსებით კონსტიტუციურ ძალმოსილებას ფლობს, რაც, როგორც წესი, კაბინეტისა და ადმინისტრაციის დაკომპლექტებაზე სრულ კონტროლს გულისხმობს, აირჩევა დაწესებული ვადით პირდაპირ ხალხის მიერ და არ არის დამოკიდებული საპარლამენტო რწმუნების ხმებზე. იგი წარმოადგენს არა მხოლოდ აღმასრულებელი ხელისუფლების მპყრობელს, არამედ სახელმწიფოს სიმბოლურ მეთაურსაც; არჩევნებს შორის მისი გადაყენება შესაძლებელია მხოლოდ იმპიჩმენტის გზით. როგორც ამერიკის შეერთებული შტატების ისტორია ცხადყოფს, საპრეზიდენტო სისტემები შესაძლოა მეტ-ნაკლებად დამოკიდებულნი იყვნენ საკანონმდებლო ორგანოსთან თანამშრომლობაზე, შესაბამისად თანაფარდობა აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ხელისუფლებებს შორის სხვადასხვა შემთხვევაში შეიძლება მნიშვნელოვნად განსხვავებული იყოს.

საპრეზიდენტო მმართველობისას ორი მნიშვნელოვანი რამ გამოიკვეთება: პირველი, ესაა პრეზიდენტის მძლავრი განაცხადი დემოკრატიულ, შესაძლოა სახალხო-პლებისციტურ, ლეგიტიმაციაზე, და მეორე - სამსახურის განსაზღვრული ვადა. ორივე ეს მახასიათებელი სათანადო ანალიზს საჭიროებს. ზოგმა პრეზიდენტმა შესაძლოა თანამდებობა საერთო სახალხო ხმების შედარებით მცირე უპირატესობით დაიკავოს, ვიდრე ბევრმა სხვა პრემიერმა, რომლებიც უმცირესობათა კაბინეტებს მეთაურობენ, რის გამოც ამ უკანასკნელთ ამომრჩევლები უფრო სუსტ ლეგიტიმაციას მიაწერენ. ღირებულია ერთი მაგალითის გახსენება: 1970 წელს ჩილეში პრეზიდენტად სალვადორ ალიენდეს არჩევა ხმების საერთო ოდენობის 36,2%25-ით მოხდა, ეს იყო ის მაჩვენებელი, რამაც ალიენდეს მრავალფეროვან კოალიციას სხვა კანდიდატებთან შედარებით ხმათა უმეტესობა მიანიჭა. ამისაგან განსხვავებით, 1979 წელს ადოლფო სუარესის პარტიამ ესპანეთის საპარლამენტო არჩევნებში 35,1%25 მიიღო. როგორც მოვლენების შემდგომმა განვითარებამ აჩვენა, ალიენდემ მთავრობის დამოუკიდებლად კონტროლის ექვსწლიანი მანდატი მოიპოვა იმ პირობებში, როდესაც საერთო სახალხო ხმების უმეტესობა მიიღო და არა უმრავლესობა. სუარესს კი იმავე სახალხო მხარდაჭერის პირობებში სხვა პარტიებთან თანამშრომლობა უწევდა იმისთვის, რომ თავისი უმცირესობის მთავრობა შეენარჩუნებინა. ბრიტანელი პოლიტიკური მოაზროვნის უოლტერ ბეჯეთის (Walter Bagehot. 1826-1877) მსგავსად, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საპრეზიდენტო სისტემა უმაღლესი თანამდებობის პირს აღჭურვავს როგორც „ცერემონიული“ ფუნქციებით, ვინაიდან იგი სახელწიფოს მეთაურია, ისე „ქმედითი“ ფუნქციებითაც, ვინაიდან იგი მთავარი აღმასრულებელია, რითაც ქმნის აურას, სახეს და მათ შესაბამისობას სახალხო მოლოდინებთან. ს ყოველივე პრეზიდენტს განსხვავებულ მდგომარეობაში აყენებს საპარლამენტო რეჟიმის მთავრობის მეთაურთან - პრემიერ-მინისტრთან - მიმართებაში, იმისდა მიუხედავად, თუ რაოდენ პოპულარულია ეს უკანასკნელი.

მაგრამ ყველაზე თვალშისაცემი ისაა, რომ საპრეზიდენტო სისტემებში კანონმდებლები, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, როდესაც ისინი დისციპლინებულ და შეკრულ პარტიებს წარმოადგენენ, რომლებიც ცხად პოლიტიკურ და იდეოლოგიურ ალტერნატივებს სთავაზობენ საზოგადოებას, ასევე შეიძლება აცხადებდნენ პრეტენზიას დემოკრატიულ ლეგიტიმურობაზე. ამ განაცხადს უფრო მეტი წონა მაშინ აქვს, როდესაც საკანონმდებლო ორგანოში არჩეული უმრავლესობა სხვა პოლიტიკურჯგუფს წარმოადგენს და არა იმას, რომლისგანაც პრეზიდენტი აირჩა. ასეთ პირობებში ვის აქვს მეტი უფლება ისაუბროს ხალხის სახელით: პრეზიდენტს თუ საკანონმდებლო უმრავლესობას, რომელიც მის პოლიტიკას ეწინააღმდეგება? ვინაიდან ორთავეს ძალაუფლება კარგად განსაზღვრულ ალტერნატივებს შორის კონკურენციის პირობებში მიღებული ხალხის ხმებიდან მომდინარეობს, კონფლიქტი ყოველთვის შესაძლებელია და ის ხშირად საკმაოდ დრამატულადაც კი შეიძლება წარიმართოს. არ არსებობს დემოკრატიული პრინციპი, რომლის საფუძველზეც ეს დაპირისპირება შეიძლება გადაიჭრას, და მექანიზმები, რომლებიც შესაძლოა კონსტიტუციამ შემოგვთავაზოს, ხშირად რთული და რუტინულად ლეგალისტურია, რათა ელექტორატის თვალში სისტემის ლეგიტიმურობის ხარისხი არ დაეცეს. ამიტომაც შემთხვევითი არაა, რომ წარსულში ზოგ მსგავს სიტუაციაში, კრიზისის დაძლევის მიზნით, ხშირი იყო ცდუნება მედიატორი ძალაუფლების სახით შეიარაღებული ძალები გამოეყენებინათ. ვინმემ შეიძლება ამის საწინააღმდეგო არგუმენტად ის მოიყვანოს, რომ შეერთებულმა შტატებმა წარმატებით შეძლეს მსგავსი კონფლიქტების „ნორმალურად“ მოგვარება. იმისახსნა, თუ როგორ შეძლეს ამერიკულმა პოლიტიკურმა ინსტიტუტებმა და პოლიტიკის პრაქტიკამ ასეთი შედეგის მიღწევა, ამ ნარკვევის ფარგლებს მიღმა გაგვიყვანდა, მაგრამ ღირს ვახსენოთ, რომ ამასთან კავშირი აქვს ამერიკის შეერთებული შტატების პარტიათა განშრევების უნიკალურ ხასიათს, რაც ხშირად ირონიის საგანია. ეს გარემოება აღიზიანებთ ამერიკელ პოლიტიკის მკვლევარებს და აიძულებს მათ პარტიებისგან მეტი პასუხისმგებლობა, დისციპლინა და იდეოლოგიური თანმიმდევრულობა მოითხოვონ. საუბედუროდ, ამერიკის შემთხვევა, როგორც ჩანს, გამონაკლისია. თანამედროვე პოლიტიკური პარტიების განვითარება, განსაკუთრებით სოციალურად და იდეოლოგიურად პოლარიზებულ ქვეყნებში, როგორც წესი, უფრო ამწვავებს კონფლიქტს საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებებს შორის, ვიდრე ხელს უწყობს მის შერბილებას.

საპრეზიდენტო სისტემების მეორე გამორჩეული თვისება - პრეზიდენტობის შედარებით განსაზღვრული ვადა - ასევე არა არის უხარვეზო. ის პოლიტიკურ პროცესს მყარად განსაზღვრულ დროით პერიოდებად ყოფს და ანგარიშს არ უწევს მიმდინარე პოლიტიკური პროცესის თავისებურებებს და განწყობათა ცვალებადობას, არადა, შესაძლოა დრო და მოვლენათა განვითარება ამ გარემოებების გათვალისწინებას მოითხოვდეს. პრეზიდენტის მანდატის ხანგრძლივობა პოლიტიკოსთა გათვლებისთვის ძირითად ფაქტორად და ათვლის წერტილად იქცევა. ეს არის ფაქტი, რომელიც, როგორც შემდგომ ვნახავთ, მნიშვნელოვან შედეგებს იწვევს. მაგალითად, განვიხილოთ პრეზიდენტის შეცვლის წესი იმ შემთხვევაში, თუ პრეზიდენტი გარდაიცვალა ან არ შეუძლია დაკისრებული მოვალეობების შესრულება: ზოგ შემთხვევაში მემკვიდრე შეიძლება ცალკე იქნას არჩეული და შესაძლოა იგი სხვა პოლიტიკურ ორიენტაციას წარმოადგენდეს, ვიდრე წინა პრეზიდენტი; სხვა შემთხვევებში მემკვიდრე შეიძლება დანიშნულ იქნას პრეზიდენტის მიერ იმის გათვალისწინების გარეშე, თუ რამდენად შეძლებს იგი აღმასრულებელი ხელისუფლების ფუნქციების განხორციელებას და სახალხო ნდობისა და მხარდაჭერის შენარჩუნებას. ბრაზილიის ისტორია პირველი შესაძლებლობის მაგალითებს გვაძლევს, მაშინ როდესაც მარია ესტელა მარტინეს კარტას დე პერონის მიერ არგენტინაში თავისი ქმრის ჩანაცვლება მეორე ვარიანტის ნიმუშია. საპრეზიდენტო მმართველობის პარადოქსია, რომ იგი ძალაუფლების პერსონალიზაციის საშუალებას იძლევა და ამავდროულად, საპრეზიდენტო ვადის მოულოდნელი წყვეტის შემთხვევაში, მისი სამართლებრივი მექანიზმები შესაძლოა გზას უხსნიდეს ადამიანს, რომელიც ჩვეულებრივი საარჩევნო პროცესის საშუალებით ვერასდროს გახდებოდა სახელმწიფოს მეთაური.

საპრეზიდენტო მმართველობის პარადოქსები

საპრეზიდენტო კონსტიტუციები პარადოქსულად აერთიანებენ ურთიერთსაწინააღმდეგო პრინციპებსა და დაშვებებს. ერთი მხრივ, ასეთი სისტემები გამიზნულია იმისათვის, რომ შექმნან სტაბილური და ძლიერი აღმასრულებელი ხელისუფლება საკმარისი პლებისციტური ლეგიტიმაციით, რათა შესაძლებელი იყოს ეფექტური მართვის მიზნით საკანონმდებლო ორგანოში მოცემულ კერძო ინტერესთა მრავალფეროვნების დაძლევა. დემოკრატიის რუსოსეულ კონცეფციაში, რომელიც „ხალხის“ იდეაზეა ამოზრდილი, ხოლო „ხალხის“ სახელით მოსაუბრედ პრეზიდენტი მოიაზრება, ამ ინტერესებს ლეგიტიმურობა აკლია. ასევე განიხილავს ინტერესს დემოკრატიის ანგლო-ამერიკული გაგება, რომლის თანახმადაც დემოკრატია ბუნებრივად მოიცავს ინტერესების შეჯახებას, ხშირ შემთხვევებში ბრძოლასაც. ინტერესის ჯგუფთა კონფლიქტი ამ შემთხვევაში პოლიტიკურ სივრცეში კი არა, სხვა სფეროებში იჩენს თავს. მეორე მხრივ, საპრეზიდენტო კონსტიტუციები ძალაუფლების პერსონალიზაციის მიმართ საფუძვლიან ეჭვსაც ასახავენ: საზოგადოებრივ ცნობიერებაში შემონახული შიშები მეფეებისა და კაუდილიოების მიმართ იოლად არ ქრება. ძალაუფლების მითვისებისა და ბოროტად გამოყენებისგან დაცვის ყველაზე გამორჩეული კონსტიტუციური მექანიზმი ხელახალი არჩევის აკრძალვაა. სხვა კონსტიტუციური მექანიზმები, როგორიცაა საპრეზიდენტო დანიშვნებზე საპარლამენტო რჩევები და თანხმობა, იმპიჩმენტის მექანიზმები, სასამართლოს დამოუკიდებლობა და სპეციფიკური ინსტიტუტები, მაგალითად, ჩილეს რესპუბლიკის გენერალური კონტროლის სამსახური (Contraloria General de la Republica de Chile), ასევე ასახავენ აღნიშნულ ეჭვებს და შიშებს. ამ კონტექსტში შეიარაღებული ძალების, როგორც power moderator-ის (გამშუალებელი ძალის), მიერ პოლიტიკაში ჩარევა ზოგ კულტურაში ასევე შეიძლება განხილულ იქნას როგორც ეფექტური მექანიზმი ზედმეტად თავდაჯერებული აღმასრულებლის დასამუხრუჭებლად. საპრეზიდენტო სისტემების კონსტიტუციურ ტექსტებსა და პოლიტიკურ პრაქტიკაში წინააღმდეგობების მრავალი მაგალითის მოძიება შეიძლება ლათინური ამერიკის საპრეზიდენტო რეჟიმების ღრმა ანალიზის საშუალებით.

სასარგებლო იქნებოდა შეგვესწავლა, თუ რა გავლენას ახდენს პოლიტიკის წარმართვისა და გადაწყვეტილებების მიღების პროცესზე, ლიდერობის სტილზე, როგორც პრეზიდენტების, ისე მათი და ზოგადად საპრეზიდენტო სისტემის მოწინააღმდე გეების რიტორიკაზე ფუნდამენტური წინააღმდეგობა, ერთი მხრივ, ძლიერი და სტაბილური აღმასრულებლის მოთხოვნილებასა და, მეორე მხრივ, ძლიერი და სტაბილური საპრეზიდენტო ხელისუფლების მიმართ ფარულ თუ აშკარა ეჭვებს შორის. ამ შემთხვევაში მკვლევარის წინაშე იშლება კონფლიქტის განზომილება, რომელიც ერთიანობაში ვერ აიხსნება სოციალ-ეკონომიკური, პოლიტიკური თუ იდეოლოგიური ცვლადებით. მაშინაც კი, თუ ვინმე გაიზიარებს აზრს, რომ ესპანურენოვანი საზოგადოებები შინაგანად კეთილგანწყობილნი არიან personalismo-ს მიმართ, მაინც ეჭვს გარეშე რჩება ის ფაქტი, რომ ეს ტენდენციაც კი სათავეს ინსტიტუციური მოწყობიდან იღებს.

შესაძლოა საუკეთესო გზა საპრეზიდენტო და საპარლამენტო სისტემებს შორის ბაზისური განსხვავებების შეჯამებისთვის ის იყოს, რომ, თუკი პარლამენტარიზმი პოლიტიკური პროცესის მოქნილობას უზრუნველყოფს, საპრეზიდენტო მმართველობა მას მყარ ხასიათს აძლევს. საპრეზიდენტო მმართველობის დამცველები ალბათ გვიპასუხებენ, რომ მსგავსი სიმყარე უპირატესობაა, ვინაიდან იგი იცავს პროცესს არასტაბილურობისა და არასასურველი მოულოდნელობებისაგან, რაც ესოდენ დამახასიათებელია საპარლამენტო პოლიტიკისათვის. საპარლამენტო მმართველობის პირობებში, ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, უამრავ აქტორს (პარტიებს, მათ ლიდერებს, რიგით კანონმდებლებს) ძალუძთ საკანონმდებლო ცვლილებები მიიღონ არჩევნებიდან არჩევნებამდე, განახორციელონ თანამდებობრივი გადაადგილებები, შეცვალონ პრემიერ-მინისტრები. მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ ძალაუფლებისა და სტაბილურობის მოთხოვნილება უპირატესობას საპრეზიდენტო მმართველობას ანიჭებს, არსებობს წინასწარ გაუთვლელი და მოულოდნელი შესაძლებლობებიც (დაწყებული მოქმედი პრეზიდენტის დაღუპვიდან, დამთავრებული გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში უმართავი პირობების გამო დაშვებული სერიოზული შეცდომებით), რაც პრეზიდენტის მმართველობას ნაკლებად გათვლადს და ხშირად უფრო სუსტს ხდის, ვიდრე პრემიერმინისტრისას. ეს უკანასკნელი ყოველთვის შეძლებს გაამყაროს თავისი ძალაუფლება და ლეგიტიმურობა რწმუნების ხმათა მოპოვების ან პარლამენტის დაშლისა და ახალი არჩევნების დანიშვნის გზით. უფრო მეტიც, პრემიერ-მინისტრი ყოველთვის შეიძლება შეცვლილ იქნას რეჟიმის კრიზისის გარეშე.

ამ სახის მოსაზრებები განსაკუთრებით დიდ გავლენას ახდენენ რეჟიმების ცვლისა და კონსოლიდაციის პერიოდებში, როდესაც საპრეზიდენტო წყობის სიმყიფე ნაკლებად მისაღებია იმ შესაძლებლობებთან შედარებით, რასაც პარლამენტარიზმის კონკრეტული სიტუაციებისადმი მორგებადობა გვთავაზობს.

ნულოვანჯამიანი არჩევნები

პირდაპირი საპრეზიდენტო არჩევნების სისტემებში ყურადღება უნდა დაეთმოს იმასაც, თუ როგორ წარმოებს პოლიტიკური კონკურენცია, როგორია პოლიტიკური ლიდერობა, როგორია ურთიერთობები პრეზიდენტს, პოლიტიკურ ელიტებსა და ფართო საზოგადოებრიობას შორის, როგორ ხდება ძალაუფლების გამოყენება და კონფლიქტების დაძლევა. ჭეშმარიტია მოსაზრება, რომ ინსტიტუციური მოწყობა აყალიბებს პოლიტიკურ პროცესს და მართვის სტილს როგორც პირდაპირ, ისე ირიბად. რაკიღა უკვე აღვწერეთ განსხვავებები მმართველობის საპარლამენტო და საპრეზიდენტო ფორმებს შორის, რაც მათი ურთიერთგანსხვავებული ინსტიტუციური წყობიდან გამომდინარეობს, მზად უნდა ვიყოთ იმისათვის, რომ დავსვათ კითხვა - ამ ორთაგან რომელი ფორმა გვთავაზობს უკეთეს შესაძლებლობებს დემოკრატიის შექმნის, გამყარებისა და შენარჩუნებისთვის.

საპრეზიდენტო სისტემა აუცილებლად პრობლემატურია, ვინაიდან იგი მოქმედებს პრინციპით „გამარჯვებულს რჩება ყველაფერი“, რაც დემოკრატიულ პოლიტიკას ნულოვანჯამიან თამაშად აქცევს და, ცხადია, თან ახლავს თამაშის ასეთი წესისთვის დამახასიათებელი კონფლიქტური პოტენციალი. მართალია, საპარლამენტო სისტემებში არჩევნებს შეუძლიათ აბსოლუტური უმრავლესობა მისცენ ერთ კონკრეტულ პარტიას, მაგრამ უფრო ხშირად პარლამენტებში მრავალი პარტიაა წარმოდგენილი. სხვადასხვა პოლიტიკურ ჯგუფს შორის ძალაუფლების განაწილებააზიარება და კოალიციების ჩამოყალიბება ჩვეულებრივი ამბავია ასეთ სისტემაში, და, შესაბამისად, არჩეულ უმაღლეს პირს უწევს მცირე პარტიების მოთხოვნებისა და ინტერესების მიმართაც კი ყურადღებიანი იყოს. ეს პარტიები თავის მხრივ ინარჩუნებენ მოლოდინს მონაწილეობა მიიღონ ძალაუფლების ურთიერთობებში და, ამდენად, სისტემის, როგორც მთელის, ნაწილი გახდნენ. ამის საპირისპიროდ, პრეზიდენტს აქვს იმის რწმენა, რომ დამოუკიდებელი ძალაუფლებით და სახალხო ნდობის მანდატით არის აღჭურვილი, და მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლოა მისი ამომრჩეველი უმრავლესობა საკმაოდ სუსტი იყოს, მას გარკვეული მისიის განმახორციელებლის შეგრძნება უყალიბდება. თავისი ადგილისა და როლის შესახებ ამგვარი წარმოდგენების შესაბამისად, იგი თავისი პოლიტიკის მიმართ ნებისმიერ წინააღმდეგობას გამაღიზიანებლად და მწვავედ აღიქვამს, განსხვავებით პრემიერ-მინისტრისგან, რომელმაც იცის, რომ დროებით მმართველი კოალიციის მეთაურია და არა ერის ხმა ან ხალხის ტრიბუნი.

აკლია რა აბსოლუტური და ერთიანი უმრავლესობის მხარდაჭერა, საპარლამენტო მმართველობა აუცილებლად მოიცავს ელემენტებს, რომლებიც ინსტიტუციონალიზდებიან ეგრეთ წოდებულ კონსოციატიურ დემოკრატიაში. საპრეზიდენტო რეჟიმებიც შეიძლება მოიცავდნენ კონსოციატიურობის ელემენტებს, მაგრამ ეს უფრო დაუწერელი წესებისა და ნორმების საფუძველზე ხდება. მაგალითად, როდესაც ვენესუელასა და კოლუმბიაში არცთუ სახარბიელო პირობებში დემოკრატია აღდგა, მართალია, ოფიციალურად დაწერილი კონსტიტუცია საპრეზიდენტო მმართველობის შესაბამის სტილს - „გამარჯვებულს რჩება ყველაფერი“ - გულისხმობდა, მაგრამ მთავარი პარტიების ლიდერებმა სასწრაფოდ მოახერხეს ურთიერთობების კონსოციატიურ შეთანხმებებზე აგება, რათა შეერბილებინათ საპრეზიდენტო არჩევნების უხეში („გამარჯვებულს რჩება ყველაფერი“) თამაშის წესების შედეგები.

იმ საფრთხეს, რასაც ნულოვანჯამიანი საპრეზიდენტო არჩევნები ქმნის, აძლიერებს მყარად განსაზღვრული საპრეზიდენტო ვადა. გამარჯვებულები და დამარცხებულები მკვეთრად არიან გამიჯნულნი საპრეზიდენტო მანდატის მთელი პერიოდის განმავლობაში. არ არსებობს იმედი იმისა, რომ მოხდება ცვლილებები ალიანსებში, რომ შემცირება მთავრობის მხარდაჭერა ან მწვავე მოვლენების პასუხად ახალი არჩევნები დაინიშნება და ა. შ. ამის ნაცვლად დამარცხებულებს ოთხ ან ხუთ წელიწადს უწევთ ლოდინი და მთელი ამ ხნის განმავლობაში მოკლებულნი არიან სამთავრობო პოსტებზე მოღვაწეობის შესაძლებლობას. ნულოვანჯამიანი თამაშები საპრეზიდენტო რეჟიმებში მაღლა წევს საპრეზიდენტო არჩევნების ფასს და აუცილებლად ამწვავებს ამ ვითარების თანმხლებ დაპირისპირებას და პოლარიზაციას.

მეორე მხრივ, საპრეზიდენტო არჩევნები ხალხს უეჭველად სთავაზობს იმის შესაძლებლობას, რომ უმაღლესი აღმასრულებელი ღიად და პირდაპირ, განსაზღვრული დროით აირჩიოს, და არ მიანდოს ეს გადაწყვეტილება პოლიტიკოსთა ვიწრო ჯგუფის კულისებს მიღმა თამაშებს. მაგრამ ეს უპირატესობა ხალხის მხარეს მაშინაა, თუ არჩევნების შედეგები ცხად მანდატს იძლევა. თუკი გამარჯვებულის მიერ მიღებული ხმათა რაოდენობა დიდად არ განსხვავდება დამარცხებულის მიერ მიღებულ ხმათა რაოდენობისაგან და თუკი რამდენიმე კანდიდატი ერთმანეთს მხოლოდ ერთ ტურში უპირისპირდება, ზღვარი გამარჯვებულსა და პრეზიდენტობის სხვა კანდიდატს შორის შეიძლება იმდენად პირობითი იყოს, რომ გაჭირდეს თქმა, შედგა თუ არა უეჭველი და გადამწყვეტი პლებისციტი. ამის თავიდან აცილების მიზნით, საარჩევნო კანონმდებლობა რიგ შემთხვევებში გამარჯვებისთვის აუცილებელ ხმათა უმეტესობის მინიმუმს დაბალი ზღვარით განსაზღვრავს ან ქმნის კანდიდატებს შორის არჩევანის გაკეთებისთვის საჭირო მექანიზმს. თუ ხმათა საერთო რაოდენობაში ვერცერთი მათგანი ვერ იღებს გამარჯვებისთვის კანონით განსაზღვრულ ხმათა აუცილებელი უმეტესობის მინიმალურ წილს, ასეთი პროცედურა არ გულისხმობს თანამდებობის მიცემას კანდიდატისთვის, რომელმაც მეტი ხმა მიიღო. უფრო ჩვეულებრივია შემთხვევა, როდესაც ბოლო ტურის დანიშვნა ხდება საჭირო იმისათვის, რომ ორ მთავარ კანდიდატს შორის უკვე გამოკვეთილი სახალხო მხარდაჭერის პოლარიზაცია მოხდეს. რამდენიმეტურიანი არჩევნების ერთ-ერთი შედეგი ისაა, რომ საერთო კანდიდატების წარდგენა ხდება მრავალპარტიული კოალიციების მიერ, რომლებშიც ხშირად ექსტრემისტულ პარტიებს აქვთ მოპოვებული დაუმსახურებელი გავლენა. თუკი ხმის მიმცემთა დიდი რაოდენობა თავის მხარდაჭერას ასეთ პარტიას უცხადებს, მას შეუძლია განაცხადოს, რომ იგი გადამწყვეტ ელექტორალურ ბლოკს წარმოადგენდა ამ შეჯიბრში და, შესაბამისად, თავის მოთხოვნებსაც წაუყენებს მოკავშირეებს. თუკი ცენტრისტი კანდიდატი პრინციპულად ეწინააღმდეგება ექსტრემისტულ განწყობებს და, შესაბამისად, ამ პლატფორმის ირგვლივ დაჯგუფებულ ძალებს, საპრეზიდენტო არჩევნებს შეუძლია ელექტორატის პოლარიზაცია და ფრაგმენტირება მოახდინოს, რაც საგრძნობი უმრავლესობის მიმხრობის საშუალებას ამცირებს ან სულაც სპობს.

ქვეყნებში, რომლებშიც ხმის მიმცემთა უმეტესობა ცენტრისტულადაა განწყობილი, არსებობს თანხმობა ექსტრემისტების გარიყვის თაობაზე, და, შესაბამისად, არსებობს მოლოდინი როგორც მემარჯვენეების ისე მემარცხენეების მიმართ, მიაღწიონ ზომიერ კონსენსუსს, რის საფუძველზეც კოალიციის შიგნით იდეოლოგიურ სხვაობებს საპრეზიდენტო არჩევნებისთვის დიდი მნიშვნელობა აღარ ენიჭება. იქ, სადაც ელექტორატის განწყობა ძირითადად ზომიერებით გამოირჩევა, ის პოლიტიკური ჯგუფები, რომლებიც ექსტრემიზმისკენ გადახრილ პოზიციებს იკავებენ, როგორც წესი, ვერ იმარჯვებენ. მაგრამ საზოგადოებებში, რომლებიც დიდ სოციალურ და ეკონომიკურ პრობლემებს განიცდიან, გახლეჩილი არიან გადატანილი ავტორიტარიზმის გამო, რომელსაც შესაძლოა მაღალი საზოგადოებრივი მხარდაჭერა ჰქონდა, და სადაც კარგად დისციპლინებულ ექსტრემისტულ პარტიებს საგრძნობლად დიდი ელექტორალური მხარდაჭერა აქვთ, უადგილოა მმართველობის იმ მოდელის წარმატებით გამოყენებაზე ფიქრი, რომელიც ამერიკის შეერთებულ შტატებში მოქმედებს. პოლარიზებულ საზოგადოებებში, რომლებშიც ამომრჩეველთა განწყობები სწრაფად ცვალებადია, არცერთ სერიოზულ კანდიდატს არ შეუძლია ერთტურიან არჩევნებში უგულებელყოს ისეთ პარტიებთან ურთიერთობა, რომლებთანაც სხვა პირობებში არასოდეს ითანამშრომლებდა.

ორტურიან არჩევნებს შეუძლია ზოგი ამ პრობლემის თავიდან აცილება, ვინაიდან პირველი ტური ყოველთვის წარმოაჩენს ექსტრემისტული პარტიების ძალმოსილების რეალურ ზღვარს და საშუალებას აძლევს ორ კანდიდატს გათვალონ ვისთან ალიანსი მოუტანთ გამარჯვებას. ეს უფრო რაციონალური არჩევანის საშუალებას აძლევს როგორც ამომრჩევლებს, ისე თავად კანდიდატებსაც. შედეგად, საპრეზიდენტო სისტემას ამ გზით შეუძლია იმ ტიპის მოლაპარაკებების წარმოება, რომლის საშუალებითაც მთავრობა იქმნება საპარლამენტო რეჟიმში. მაგრამ საზოგადოების პოლარიზაციის საფრთხე მაინც ძალაში რჩება, ისევე როგორც ის სირთულე, რომელიც ექსტრემისტული პარტიების იზოლაციას ეხება, მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლოა მათ ელექტორატის და ელიტების მნიშვნელოვანი ნაწილი უზომო ანტიპათიით ეკიდებოდეს.

საპრეზიდენტო პოლიტიკის სტილი

ცხადია, რომ ერთია არჩევნები, და სულ სხვაა გამარჯვებულის მიერ თავისი მოვალეობების შესრულება: რაკიღა გაიმარჯვა, შეუძლია თუ არა მას განკურნოს საზოგადოების ის ჭრილობები, რაც საარჩევნო კამპანიამ მოიტანა, და აღადგინოს ერის მთლიანობა? შეუძლია თუ არა მას შესთავაზოს თავის დამარცხებულ მეტოქეებს, და არა თავისი კოალიციის ექსტრემისტულ ელემენტებს, ადგილი და როლი თავის ადმინისტრაციაში და ამგვარად მთელი ხალხის პრეზიდენტი გახდეს? ასეთი პოლიტიკა, რა თქმა უნდა, შესაძლებელია, მაგრამ იგი უმეტესწილად დამოკიდებულია ახალი პრეზიდენტის პიროვნულ თვისებებსა და პოლიტიკურ სტილზე, და უფრო ნაკლებად მის მოწინააღმდეგეებზე. არჩევნებამდე ვერავინ იქნება დარწმუნებული, რომ ახალი ხელისუფალი შემრიგებლურ ნაბიჯს გადადგამს, ვინაიდან პოლიტიკური მობილიზაციის პროცესი პლებისციტურ კამპანიაში არ არის მოვლენების ამგვარი განვითარების მიმართ კეთილგანწყობილი. ახალმა პრეზიდენტმა უნდა განსაჯოს, რამდენად უმტკივნეულო იქნება მისთვის ამგვარი ჟესტი, ვინაიდან არაა გამორიცხული მისი კოალიციის წამყვანმა ჯგუფებმა ამის გამო მიატოვონ იგი. იმის ალბათობაც არსებობს, რომ ოპოზიციამ არ მიიღოს თანამშრომლობის ეს დიდსულოვანი შეთავაზება და ამით, პირიქით, დააზარალოს პრეზიდენტის სტრატეგია. გამოწვდილი ზეთისხილის რტოს საჯარო უარყოფას შეუძლია ორივე მხარის პოზიციები გაამყაროს და უფრო მეტი ანტაგონიზმი და პოლარიზაცია გამოიწვიოს.

პოლიტიკის სტილის ზოგიერთ მნიშვნელოვან შედეგზე გავლენას ახდენენ თავად პრეზიდენტის ინსტიტუტის მახასიათებლები. ამ მახასიათებლებს შორის იგულისხმება არამარტო პრეზიდენტობასთან ასოცირებული უზომო ძალაუფლება, არამედ ის შეზღუდვებიც, რაც მისთვის არის დაწესებული, განსაკუთრებით ისინი, რომლებიც საკანონმდებლო ორგანოსთან თანამშრომლობას მოითხოვენ, მეტადრე იმ შემთხვევაში, როდესაც საკანომდებლო ორგანოში ის პოლიტიკური ძალები დომინირებენ, რომლებიც საპრეზიდენტო პარტიის ოპოზიციას წარმოადგენენ. ყოველივე ამას ემატება პრეზიდენტობის ფიქსირებული ვადა ან ვადები, რომელიც ეძლევა თანამდებობის მპყრობელს. პრეზიდენტის ინსტიტუტი თავისი ბუნებით ორგანზომილებიანია და, გარკვეული თვალსაზრისით, ორაზროვანიცაა. ერთი მხრივ, პრეზიდენტი სახელმწიფოს მეთაური და მთელი ერის წარმომადგენელია, მეორე მხრივ კი, ის რომელიმე კონკრეტული პოლიტიკური პოზიციის მქონე ჯგუფის წარმომადგენელია. თუკი იგი მრავალპარტიულ კოალიციას უდგას სათავეში, მაშინ კიდევ შეიძლება იმაზე საუბარი, რომ იგი ამომრჩეველთა გარკვეულ სიმრავლეს წარმოადგენს და გამარჯვებული ელექტორალური ალიანსის სხვადასხვა ჯგუფთან აქვს შეხება.

პრეზიდენტისთვის ძნელი შესათავსებელია თავისი, როგორც ბეჯეთი იტყოდა, პოლიტეიას საპატიო თუ სიმბოლური ასპექტის მქონე მეთაურის როლი (რასაც ბრიტანეთში მონარქი, ხოლო თანამედროვე რესპუბლიკურ საპარლამენტო დემოკრატიებში პრეზიდენტი ასრულებს), სხვა როლთან, რომელიც უმაღლესი აღმასრულებლის და კონკრეტული პოლიტიკური ჯგუფის ლიდერის ფუნქციას გულისხმობს. ყოველთვის იოლი არაა ერთდროულად იყო პრეზიდენტი, ვთქვათ, ჩილეს მთელი ხალხისა და ამავდროულად მხოლოდ მუშების, რთულია იყო ლა მონედას (ჩილეს პრეზიდენტის ოფიციალური რეზიდენცია) ელეგანტური და თავაზიანი ბატონი, და ამასთან იყო ფეხბურთის სტადიონზე გამართული მასობრივი აქციის დემაგოგი ორატორი. ბევრი ამომრჩეველი და საზოგადოების მნიშვნელოვანი ელიტები ფიქრობენ, რომ მეორე როლის თამაში პირველის ღალატს გულისხმობს. საპრეზიდენტო სისტემა კონსტიტუციური მონარქიისგან და საპარლამენტო რესპუბლიკისგან განსხვავებით (სადაც ცალ-ცალკე პრემიერიცაა და სახელმწიფოს მეთაურიც), არ იძლევა როლების ასეთი მკვეთრი გამიჯვნის საშუალებას.

შესაძლოა იმ უშუალო ურთიერთობის შედეგები, რაც პრეზიდენტსა და ელექტორატს შორის არსებობს, იმაში გამოიხატოს, რომ პრეზიდენტს გაუჩნდეს გრძნობა, რომ იგი მთელი ხალხის ერთადერთი რჩეულია, და გაჩნდეს იმის საფრთხეც, რომ შესაძლოა მან ერთმანეთში აურიოს ან ერთმანეთთან გააიგივოს თავისი მხარდამჭერები და ხალხი როგორც ასეთი. პრეზიდენტის ძალაუფლებაში ნაგულისხმევი პლებისციტურ კომპონენტი გარკვეულ წინააღმდეგობას ქმნის განსხვავებული პოზიციების მისაღებლობის თვალსაზრისით და ოპოზიციასთან შეჯახება გამაღიზიანებელი ხდება. ამ პირობებში შეიძლება თავი იჩინოს ცდუნებამ და პრეზიდენტმა საკუთარი პოლიტიკა ხალხის ნების ამსახველად, ხოლო სხვების აზრი ვიწრო ინტერესების თავკერძულ გამოვლინებად გამოაცხადოს. ლიდერის ასეთმა იდენტიფიკაციამ ხალხთან შესაძლოა გარკვეული სახის პოპულიზმი აღმოაცენოს და შეუზღუდავი ძლიერების წყაროც კი გახდეს. ამან შესაძლოა იმ მიმართულებითაც კი იმოქმედოს, რომ პრეზიდენტმა უარი თქვას აღიაროს თავისი მანდატის ზღვარი, რომელიც თუნდაც უმრავლესობამ ან უბრალო უმეტესობამ დააკისრა მას, როგორც დემოკრატიული გზით თავისი პოლიტიკური პროგრამის განხორციელების საშუალება. ასეთ ვითარებაში იკვეთება სამწუხარო შესაძლებლობა იმისა, რომ არაა გამორიცხული ინდიფერენტულობის, უპატივცემლობის და აშკარა მტრობის გამოვლენაც კი ოპოზიციის მიმართ.

ამგვარი პრეზიდენტისგან განსხვავებით, პრემიერ-მინისტრი პარლამენტის ჩვეულებრივი წევრია. მიუხედავად იმისა, რომ იგი სამთავრობო სკამზე ზის, უფრო ფართო პოლიტიკური ორგანოს ნაწილად რჩება. იგი ვალდებულია რაღაც ზომით გაითვალისწინოს თავისი კოლეგა კანონმდებლების პოზიცია და დაიცვას თანასწორობა, როგორც ამას ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრი აკეთებს ტრადიციული შეკითხვების საათის დროს თემთა პალატაში. თუკი იგი კოალიციურ ან უმცირესობის მთავრობას ხელმძღვანელობს ან თუკი მისი პარტია მცირედი უპირატესობით ფლობს უმრავლეს ადგილებს პარლამენტში, მას მხოლოდ ოდნავ შეუძლია პარლამენტის აზრს გადაუხვიოს. ამისგან განსხვავებით, პრეზიდენტი მთავრობის დამოუკიდებელ შტოს ხელმძღვანელობს და საკანონმდებლო ორგანოს წევრებს საკუთარი პირობებით ხვდება. განსაკუთრებით გაურკვეველია საპრეზიდენტო რეჟიმებში ოპოზიციის ლიდერების ადგილი, რომლებიც შესაძლოა არც კი ფლობდნენ საჯარო თანამდებობებს და უმეტეს შემთხვევებში არ გააჩნდეთ თითქმის ოფიციალური სტატუსი, როგორც ეს, მაგალითად, ბრიტანეთშია.

საპრეზიდენტო რეჟიმებში მონარქის ან „რესპუბლიკის პრეზიდენტის“ არარსებობა, რომლებსაც შეუძლიათ სიმბოლურად იმოქმედონ როგორც გამაწონასწორებელმა ძალაუფლებამ, მოქნილობას და თვითშეზღუდვის უნარს ართმევს სისტემას. საერთოდ, ნეიტრალურ პოლიტიკურ ფიგურას შეუძლია კრიზისის შემთხვევაში მორალური ბალასტის ან მოდერატორის როლი შეასრულოს პრემიერსა და მის ოპონენტებს შორის (რომლებიც შესაძლოა როგორც პარლამენტის წევრები, ისე სამხედრო ლიდერებიც იყვნენ). საპარლამენტო მმართველობას ჰყავს თავისი სპიკერი ან პარლამენტის თავმჯდომარე, რომელსაც შეუძლია შემაკავებლის როლი ითამაშოს პარლამენტში დაპირისპირების დროს, მას შეუძლია გავლენა მოახდინოს თავად პრემიერზეც, რომელიც, ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, იმ პარლამენტის რიგითი წევრია, რომელსაც სპიკერი მეთაურობს.

გაორებული ლეგიტიმურობის პრობლემა

თავისი უალტერნატივო ინსტიტუციური სიტუაციიდან გამომდინარე, პრეზიდენტს სამართლიანად მიაჩნია თავისი მხარდამჭერების გადაჭარბებული მოლოდინების საკუთარ თავზე აღება. ისინი (პრეზიდენტის მხარდამჭერები) ფიქრობენ, რომ პრეზიდენტს გაცილებით მეტი ძალაუფლება აქვს, ვიდრე სინამდვილეში, ან მათი სურვილია მას მეტი ძალაუფლება ჰქონდეს, ვიდრე აქვს, და მეტად იყოს პოლიტიკურად მობილიზებული ოპონენტთა წინააღმდეგ. პრეზიდენტსა და მის მხარდამჭერ მასას შორის ურთიერთობამ შესაძლოა დააფრთხოს მისი ოპონენტები და დაძაბულობა შექმნას პოლიტიკურ გარემოში. დაახლოებით იგივე შეიძლება ითქვას პრეზიდენტებზე, რომლებსაც ზურგს სამხედროები უმაგრებენ ან ახლო კავშირები აქვთ სამხედრო წრეებთან, თუკი ეს ურთიერთობები გაშუალებული არ არის კაბინეტის წევრი სამოქალაქო თავდაცვის მინისტრის მიერ.

საპარლამენტო რეჟიმებში მინისტრების სტატუსი განსხვავებულია საპრეზიდენტო რეჟიმების საკაბინეტო მაღალჩინოსანთა სტატუსისაგან, განსაკუთრებით კოალიციურ ან უმცირესობათა მთავრობებში, რომლებშიც პრემიერ-მინისტრები ნაკლებ აღმატებულნი არიან თავიანთი კოლეგებზე, ვიდრე პრეზიდენტი თავის მიერ დანიშნულ კაბინეტის წევრებზე¹. საპრეზიდენტო კაბინეტი, თავისი საპარლამენტო ანალოგისგან განსხვავებით, ნაკლებად გულისხმობს ძლიერ და დამოუკიდებელ მინისტრებს. პრეზიდენტის ადმინისტრაციის მაღალჩინოსნები თავიანთ პოსტებს მისი ნებართვის საფუძველზე ფლობენ და თუკი მათ მოვალეობის შესრულებისგან ათავისუფლებენ, ისინი საჯარო ცხოვრებას სრულიად ეთიშებიან. ამისგან განსხვავებით, პრემიერის-მინისტრებს შეუძლიათ დატოვონ თავიანთი ადგილი მინისტრთა კაბინეტში და საპარლამენტო საქმიანობას დაუბრუნდნენ. მათ შეუძლიათ პრემიერს კითხვები დაუსვან პარტიულ კრებებზე და ჩვეულებრივ საპარლამენტო სხდომებზე ისევე თავისუფლად, როგორც ეს პარლამენტის სხვა წევრებს ძალუძთ. პრეზიდენტს უფრო მეტად შეუძლია თავისი კაბინეტის წევრები კრიტიკისგან დაიცვას, ვიდრე პრემიერს, რომლის კაბინეტის წევრები რეგულარულად აბარებენ ანგარიშს საპარლამენტო სხდომებზე, პასუხს სცემენ კითხვებს და საჭირო შემთხვევებში პარლამენტის მკაცრ საყვედურებს იღებენ.

არაა საჭირო სხვადასხვა საპრეზიდენტო სისტემაში აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ორგანოებს შორის ურთიერთობების ღრმა ანალიზი იმ დასკვნის გამოსატანად, რომ ეს სისტემები გაორებულ დემოკრატიულ ლეგიტიმურობას ეფუძნებიან. არ არსებობს არანაირი დემოკრატიული პრინციპი იმისთვის, რომ გადაჭრილ იქნას დავა ხელისუფლების აღმასრულებელ და საკანონმდებლო შტოებს შორის, ვინაიდან ორთავე ხალხის ნების გამომხატველია. როგორც წესი, ქვეყნებში, სადაც მოდერნიზაციის თვალსაზრისით რეგიონებს შორის მკვეთრი უთანასწორობაა, კანონზომიერია საკანონმდებლო შტოს სოციალური და პოლიტიკური მრწამსის განსხვავება იმისგან, რა სოციალური და პოლიტიკური მრწამსიც პრეზიდენტსა და მის მხარდამჭერებს აქვთ. წარმომადგენლობის ტერიტორიული პრინციპი, რაც ხშირად უფრო მკვეთრი ხდება წარმომადგენლობითი დისპროპორციის ან ისეთი ფედერალური ინსტიტუტების წყალობით, როგორიცაა არაპროპორციული საპარლამენტო ზედა პალატა, მეტ კანონმდებლობით წონას აძლევს პატარა ქალაქებსა და რურალურ (სასოფლო) ზონებს. ასეთ პირობებში პრეზიდენტს ეძლევა იმის საფუძველი, რომ ეჭვქვეშ დააყენოს თავისი კანონმდებელი ოპონენტების დემოკრატიული რწმუნების მანდატი. მას შეუძლია თავისი ოპონენტები იმაშიც კი დაადანაშაულოს, რომ ისინი ადგილობრივ ოლიგარქიებს და ვიწრო, თავკერძა კლიენტელებს წარმოადგენენ. ეს შესაძლოა სიმართლეც იყოს, და შესაძლოა უარესობას არ წარმოადგენდეს ის, რომ საკანონმდებლო დეპუტატის ხმის მიღმა ადგილობრივი წარჩინებულები, მიწათმფლობელები, მღვდლები იდგნენ და არა მხოლოდ პროფკავშირები, სამეზობლო ასოციაციები და პარტიული სტრუქტურები. თანამედროვე ურბანული ელიტები ყოველთვის შეინარჩუნებენ სკეპტიციზმს რურალური რეგიონებიდან და პროვინციებიდან არჩეული კანონმდებლების დემოკრატიული კეთილსინდისიერების მიმართ. ასეთ კონტექსტში კანონმდებლების ურჩობით გაღიზიანებული პრეზიდენტი ვერ გაუძლებს ცდუნებას მოახდინოს ხალხის მობილიზება ცრუ ოლიგარქების და კერძო ინტერესების წინააღმდეგ, როგორც ხალხის ტრიბუნმა, საკუთარი თავი დემოკრატიული ლეგიტიმურობის ერთადერთ მატარებლად გამოაცხადოს და ოპოზიციის წინააღმდეგ გაილაშქროს. ასევე მართებულია ეს მოსაზრება ზოგი სხვა ქვეყნის შემთხვევაში, სადაც შესაძლოა თავად პრეზიდენტი წარმოადგენდეს უფრო ტრადიციულ და პროვინციულ ელექტორატს და სახალხო მხარდაჭერა საზოგადოების უფრო ურბანული და მოდერნული სეგმენტების წინააღმდეგ გამოიყენოს.

უარესიც შეიძლება მოხდეს: დემოკრატიული ლეგიტიმურობის ჭეშმარიტი მატარებლის განმსაზღვრელი პრინციპის არარსებობის შემთხვევაში, პრეზიდენტს შეუძლია იდეოლოგიური ფორმულირებები გამოიყენოს თავისი მოწინააღმდეგეების დისკრედიტაციისთვის, და, ამგვარად, ინსტიტუციურ წინააღმდეგობას თან ახლავს საფრთხე, რომ ეს წინააღმდეგობა პოტენციურად ფეთქებად სოციალურ და პოლიტიკურ ბრძოლაში გადაიზარდოს. ინსტიტუციურ დაძაბულობას, რაც რიგ საზოგადოებებში მოლაპარაკებებისა და სამართლებრივი საშუალებების გამოყენებით შესაძლოა მშვიდობიანად დარეგულირდეს, სხვა ნაკლებად იღბლიან ქვეყნებში გადაწყვეტა შეიძლება ქუჩაში მოენახოს.

სტაბილურობის საკითხი

საპრეზიდენტო სისტემის ხშირად აღნიშნულ უპირატესობებს შორის მოიაზრება მისი უნარი უზრუნველყოს აღმასრულებელი ხელისუფლების სტაბილურობა. ეს თვისება საპრეზიდენტო და საპარლამენტო სისტემებს შორის განსხვავებას უსვამს ხაზს და აშიშვლებს ბევრი საპარლამენტო მთავრობის იმანენტურ პრობლემას, რაც სამთავრობო კრიზისებსა და პრემიერთა ხშირ ცვლას გულისხმობს, განსაკუთრებით დასავლეთ ევროპის მრავალპარტიულ დემოკრატიებში. საპარლამენტო რეჟიმების არასტაბილურობის ისეთმა მაგალითებმა, როგორიც საფრანგეთის მესამე და მეოთხე რესპუბლიკები და უახლეს დროში იტალია და პორტუგალია იყვნენ, ბევრ მკვლევარს, უმეტესწილად ლათინურ ამერიკაში, საპრეზიდენტო სისტემის მიმართ სიმპათია ჩამოუყალიბა. ასეთი უმართებულო შედარებების შედეგი ისაა, რომ ყურადღების მიღმა რჩება სტაბილურობის ის ხარისხი, რასაც საპარლამენტო რეჟიმები რეალურად გვთავაზობენ. ის ვიზუალური ცვალებადობა, რასაც საპარლამენტო რეჟიმები გვიჩვენებენ, ამცირებს პარტიების შესაძლებლობას ხანგრძლივად იყვნენ ხელისუფლების სათავეში, ხანმოკლეს ხდის კოალიციების არსებობას, საშუალებას არ აძლევს პარტიების ლიდერებსა და მინისტრებს თანამდებობათა დატოვების გარეშე დააღწიონ თავი სამთავრობო კრიზისებს. აქვე გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მმართველობის სტაბილურობის მკვლევარები გვერდს უვლიან საპრეზიდენტო მთავრობების არასტაბილურობის საკითხებს. ასევე არასათანადოდაა გაშუქებული ის გარმოება, რომ საპარლამენტო სისტემები სწორედ თავიანთი მოჩვენებითი არასტაბილურობის წყალობით ღრმა პოლიტიკური კრიზისების თავიდან აცილების საშუალებას იძლევიან. პრემიერ-მინისტრი, რომელიც სკანდალში გაეხვევა ან დაკარგავს თავისი პარტიის თუ კოალიციის ნდობას, ან კიდევ თანამდებობაზე ხანგრძლივი ყოფნით ხმაურს იწვევს, პოსტიდან უფრო იოლი გადასაყენებელია, ვიდრე კორუმპირებული და უკიდურესად არაპოპულარული პრეზიდენტი. სანამ ძალთა ნებაყოფლობითი გადაჯგუფება შესაძლებელს არ გახდის ახალი დემოკრატიული ლეგიტიმურობის მქონე კაბინეტის ჩამოყალიბებას, პარლამენტი უფლებამოსილია ახალი პრემიერი შეარჩიოს, რომელიც ახალ მთავრობას შექმნის.

სამთავრობო კრიზისები და მინისტრების ხშირი ცვლა, რაც ასე პრობლემატურია საპარლამენტო რეჟიმებისთვის, გამორიცხულია პრეზიდენტობის ფიქსირებული ვადის შემთხვევაში, მაგრამ ამგვარი სტაბილურობის ფასი მისივე პროპორციული რიგიდულობაა (მოუქნელობაა). მუდმივად ცვალებადი სიტუაციის ფონზე საპრეზიდენტო მმართველობის ძლიერი მხარე არაა მოქნილობა. შეცვალო პრეზიდენტი, რომელმაც თავისი პარტიის ან ხალხის ნდობა დაკარგა, უკიდურესად რთული საქმეა. მაშინაც კი, როდესაც საზოგადოებაში პოლარიზაცია ძალადობას და უკანონობას წარმოშობს, ჯიუტ პრეზიდენტს შეუძლია თანამდებობიდან წასვლაზე უარი თქვას. დროთა განმავლობაში უფრო უნარიანი და შემრიგებელი შემცვლელის სასარგებლოდ მისი გადაყენებისთვის არსებული მოუქნელი მექანიზმები შესაძლოა ამოქმედდეს, მაგრამ შეიძლება უკვე გვიანიც იყოს. იმპიჩმენტი გაუთვლელი და ხანგრძლივი პროცესია იმასთან შედარებით, რასაც უნდობლობის საკითხზე კენჭისყრის მარტივი საპარლამენტო პროცედურა გვთავაზობს. საბრძოლო მზაობაში მყოფ პრეზიდენტს შეუძლია ძალაუფლება ისე გამოიყენოს, რომ მის ოპონენტებს აღარ მოუნდეთ ლოდინი მისი საპრეზიდენტო ვადის დასრულებამდე, რათა გააძევონ იგი, მაგრამ კონსტიტუცია იმპიჩმენტისა და ზეწოლის ქვეშ გადადგომის გარდა სხვა სამართლებრივ მექანიზმს არ ცნობს. უფრო მეტიც, ამ სრულიად სამართლებრივ მეთოდებსაც კი თან ახლავს გარკვეული რისკი, პრეზიდენტის მომხრეებს შეუძლიათ თავი მოტყუებულად ჩათვალონ და თავიანთ რჩეულს მხარი მასობრივი გამოსვლებით დაუჭირონ, რითაც კრიზისი კიდევ უფრო გაღრმავდება. ძნელი წარმოსადგენია როგორ შეიძლება კრიზისის განმუხტვა მხოლოდ პოლიტიკური ლიდერების მიერ, ხალხის ან ისეთი არადემოკრატიული ინსტიტუტების ჩარევის გარეშე, როგორიც შეიარაღებული ძალები არიან. ასეთი ანტაგონიზმის შემცველი კრიზისის დაფარვა საკანონმდებლო ორგანოს კორიდორებსა და გარდერობებში შეუძლებელია. ასე რომ, ის რაც საპარლამენტო სისტემის პირობებში მხოლოდ სამთავრობო კრიზისით შეიძლება შემოიფარგლოს, საპრეზიდენტო სისტემის შემთხვევაში შესაძლოა რეჟიმის სრული კრახით დასრულდეს.

პარლამენტარიზმი და პოლიტიკური სტაბილურობა

დემოკრატიის მიმართ საპრეზიდენტო სისტემის შედეგების ეს ნაკლებად ოპტიმისტური ანალიზი არ გულისხმობს იმას, რომ არცერთი საპრეზიდენტო დემოკრატია სტაბილური არ არის - პირიქით, მსოფლიოს ყველაზე სტაბილური დემოკრატია, ამერიკის შეერთებული შტატები საპრეზიდენტო მმართველობის ნიმუშს წარმოადგენს. მიუხედავად ამისა, ბევრ სხვა საზოგადოებაში ის სიკეთეები, რასაც დემოკრატიისთვის საპრეზიდენტო სისტემა იძლევა, სათანადოდ გამოყენებული არ არის.

მართალია, საპარლამენტო სისტემა უფრო მოქნილ და ადაპტირებად ინსტიტუციურ გარემოს ქმნის დემოკრატიის დაფუძნებისა და გამყარებისთვის, მაგრამ ეს არ გულისხმობს იმას, რომ ყველა სახის საპარლამენტო რეჟიმს აქვს ამის უნარი. იმისათვის, რომ ანალიზი დასრულდეს, საჭიროა საპარლამენტო მმართველობის საუკეთესო ტიპისა და მისი სპეციფიკური ინსტიტუციური მახასიათებლების განხილვა. ამათ შორის აუცილებლად მოხვდება პრემიერ-მინისტრის ინსტიტუტი, რომელიც ძალაუფლებას პასუხისმგებლობასთან აერთიანებს, და რომელიც თავის მხრივ აუცილებლად ითხოვს ძლიერი, კარგად დისციპლინებული პარტიების არსებობას. ასეთი მახასიათებლები (და სხვებიც, რომელთა განხილვისთვის ადგილი არ რჩება) განაპირობებს პასუხისმგებლობის გრძნობაზე დაფუძნებული გადაწყვეტილებების მიღებას, სტაბილურობას ანიჭებს მმართველობას, წაახალისებს პარტიებს შორის ჭეშმარიტ კონკურენციას უზომო პოლიტიკური ფრაგმენტაციის რისკის გარეშე. ამასთან, ყველა ქვეყანაში პოლიტიკურ ცხოვრებას თავისი უნიკალური ასპექტები აქვს, როგორიცაა ფედერალიზმის ტრადიცია, ეთნიკური თუ კულტურული მრავალფეროვნება და ასე შემდეგ, რაც აუცილებლად გასათვალისწინებელია. და ბოლოს, უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენი ანალიზი ეფუძნება მხოლოდ შესაძლებლობებს და ტენდენციებს და არა უცილობელ ჭეშმარიტებებს. არავის შეუძლია იმის გარანტია მოგვცეს, რომ საპარლამენტო სისტემები არ განიცდიან ღრმა კრიზისებს და თუნდაც არ დაემხობიან.

ყველა რეჟიმი, თუ ისინი გონივრულად არიან მოწყობილნი, თავის შესანარჩუნებლად და გადასარჩენად დამოკიდებული უნდა იყოს ფართო საზოგადოების მხარდაჭერაზე, ამ საზოგადოების ძირითად ძალებზე, ჯგუფებსა და ინსტიტუტებზე. შესაბამისად, ისინი ემყარებიან საზოგადოებრივ კონსენსუსს, რომლის თანახმადაც ერთადერთი ლეგიტიმური ხელისუფლება ის ძალაა, რომელიც სამართლებრივი და დემოკრატიული საშუალებებითაა მოპოვებული. რეჟიმები დამოკიდებულნი არიან აგრეთვე თავიანთი ლიდერების მართვის, მათ მიერ ნდობის მოპოვების, ძალაუფლების ზღვარის პატივისცემისა და კონსენსუსის საჭირო ხარისხის მიღწევის უნარებზე. ეს უნარები ყველაზე მეტად საპრეზიდენტო სისტემაშია საჭირო, და სწორედ აქ არის მათი რეალიზება ყველაზე რთული. პოლიტიკური ლიდერის პირად თვისებებზე ან, გნებავთ, სახელმწიფო მოღვაწის სიქველეზე, დანდობა სარისკოა, ვინაიდან არავინ უწყის მოიძებნება თუ არა ადამიანი, რომელიც პრეზიდენტის თანამდებობის ღირსი აღმოჩნდება. ამგვარი გაურკვევლობების ფონზე ჩვენი ნარკვევის მიზანი სტაბილური დემოკრატიების შენების პროცესში ალტერნატიული დემოკრატიული ინსტიტუტების როლის შესახებ კამათის განახლებაა.

2. დემოკრატიული ინსტიტუტების შედარება

დონალდ ჰოროვიცი

„საპრეზიდენტო მმართველობის საფრთხეებში“ პროფესორი ლინცი ამტკიცებს, რომ საპარლამენტო სისტემები უფრო კეთილგანწყობილნი არიან სტაბილური დემოკრატიის მიმართ, ვიდრე საპრეზიდენტოები. მისი აზრით, ეს მოსაზრება განსაკუთრებით მართებულია იმ ქვეყნების მიმართ, რომლებიც ღრმა პოლიტიკური დანაწევრებულობით გამოირჩევიან და სადაც მრავალი პოლიტიკური პარტიაა წარმოდგენილი. ეს თემა პროფესორ ლინცის ბოლოდროინდელ ნაშრომებს ლაიტმოტივად გასდევს, და ხშირად სხვა მკვლევართა მიერ გაუაზრებლადაა გაზიარებული, რაც იმის საფრთხეს შეიცავს, რომ დეტალური კვლევის გარეშე შესაძლოა იგი პირობით ცოდნად იქცეს...

ეს საკმაოდ ძლიერი ბრალდებაა, რასაც მერყევი დემოკრატიული რეჟიმების სტაბილურობისთვის მუდმივი ზრუნვა ამსუბუქებს. ლინცის მტკიცებულებები არაა საკმარისად დამაჯერებელი. პირველ ყოვლისა, ისინი ერთი რეგიონის, კონკრეტულად კი ლათინური ამერიკის შედარებითი კვლევის ასიმეტრიულ გამოცდილებაზეა დაფუძნებული. მეორეც, ისინი საპრეზიდენტო მმართველობის მექანისტურ, ხშირად კარიკატურულ ხედვას ემყარება. მესამეც, ისინი პრეზიდენტის არჩევის ერთ კონკრეტულ სისტემას ეყრდნობა, რომელიც სავალდებულო არაა საუკეთესოდ მივიჩნიოთ. და ბოლოს, იმ ფუნქციების უგულებელყოფით, რასაც ცალკე არჩეული პრეზიდენტი დანაწევრებული საზოგადოებებისთვის ასრულებს, ლინცი საკუთარ აზრებს დამარცხებისთვის წირავს.

საპრეზიდენტო მმართველობა და პოლიტიკური სტაბილურობა

ბრაზილიის, კოლუმბიის, ვენესუელის და ჩილეს მიმართ ხშირი რეფერირება მიუთითებს, რომ ლინცს სჯერა - საპრეზიდენტო მმართველობა ლათინურ ამერიკაში არასტაბილურობას უწყობს ხელს. მისი ყურადღება პოსტკოლონიურ აზიასა და აფრიკაზე რომ ყოფილიყო მიმართული, მაშინ ინსტიტუციური ბოროტება საპარლამენტო სისტემა იქნებოდა. სერ არტურ ლიუისი თავის სალექციო კურსში „პოლიტიკა დასავლეთ აფრიკაში“ მიუთითებდა, რომ საპარლამენტო დემოკრატიის უესტმინსტერული სისტემა იყო დამნაშავე იმაში, ინგლისურენოვან აფრიკაში ავტორიტარული რეჟიმები რომ ჩამოყალიბდა. ის, რაზეც ლიუისი ამახვილებდა ყურადღებას, უესტმინსტერული სისტემის თვისება იყო, რაც იმაში მდგომარეობდა, რომ გამარჯვებულს რჩებოდა ყველაფერი. ამ სისტემაში ყველას, ვისაც საპარლამენტო უმრავლესობა უპყრია, შეუძლია სახელმწიფოც ხელთ ეპყრას.

ლიუისის ხედვა აფრიკაში გაზიარებულ იქნა იმათ მიერ, ვისაც დემოკრატიული მმართველობის აღდგენა სურდა. რედემოკრატიზაციის ყველაზე შთამბეჭდავი მცდელობები ნიგერიაში 1978-1979 წლებში მოიცავდა საპრეზიდენტო სისტემის შემოღებას არსებულ საზოგადოებრივ დანაწევრებათა დასაძლევად. ამ ქვეყანაში დამოუკიდებლობის მოპოვებისას მემკვიდრეობით მიღებულმა საპარლამენტო სისტემამ საშუალება მისცა ჩრდილოეთის ეთნიკურ ჯგუფებს საპარლამენტო ადგილების უმეტესობა მოეპოვებინათ და ძალაუფლების მიღმა დაეტოვებინათ სხვა ეთნიკური ჯგუფები. სრული ჩართულობისა და გარიყვის პოლიტიკის ასეთმა თამაშმა, რაც ნიგერიის პოლიტიკას 1960 წლიდან ახასიათებდა, შედეგად მოიტანა 1966 წლის სამხედრო გადატრიალება და 1967-1970 წლების ბიაფრას სეცესიონისტური ომი. საპრეზიდენტო სისტემისთვის დამახასიათებელი ძალაუფლების გამიჯვნის არჩევით ნიგერიელებმა შეძლეს თავიდან აერიდებინათ ის საფრთხე, რასაც ერთ კონკრეტულ ჯგუფს პარლამენტის კონტროლის საშუალებით მთელი ქვეყნის კონტროლის საშუალებას მისცემდა.

შესაძლოა საპარლამენტო სისტემები ახშობდნენ დემოკრატიას აფრიკაში მაშინ, როდესაც იმასვე აკეთებდნენ საპრეზიდენტო სისტემები ლათინურ ამერიკაში, თუმცა ამ ჰიპოთეზის მიმართ ეჭვის საფუძველი მაინც რჩება. ლინცი ახსენებს კოლუმბიის, ვენესუელისა და ბრაზილიის საპრეზიდენტო სისტემებში შემრიგებლური პრაქტიკის აღმოცენებას, მაგრამ იგი ამ ტენდენციას დევიაციად აცხადებს. მეორე მხრივ, სალვადორ ალიენდეს ჩილე, როგორც ისეთი საპრეზიდენტო სისტემა, რომელიც საზოგადოებრივ კონფლიქტებს აღვივებს, ნორმასთან მიახლოებულადაა წარმოჩენილი. ზოგი მკვლევარი, მაგალითად, არტურო ვალენსუელა, მიიჩნევს, რომ იმავე ჩილეში ალიენდემდე ბევრი პრეზიდენტი ცენტრისტულ, ზომიერ პოლიტიკას უჭერდა მხარს. საპრეზიდენტო მმართველობის გამოცდილება ამერიკის შეერთებულ შტატებში, რომლის გამოგონებასაც წარმოადგენს მმართველობის ეს სისტემა, ლინცის მიერ ასევე „გამონაკლისად“ განიხილება. შესაბამისად, ჩილეს კონფლიქტის სიმწვავე მმართველობის სისტემას მიეწერება, მაშინ როდესაც შეერთებულ შტატებში კონფლიქტის გაწონასწორებული ხასიათის მიღმა სხვა მიზეზები მოიაზრება. გამოდის, რომ პოლიტიკურ წარმატებას, ასე ვთქვათ, ბევრი მშობელი ჰყავს, წარუმატებლობას კი მხოლოდ ერთი - საპრეზიდენტო სისტემა.

ლინცი სხვადასხვა გზით ცდილობს საპრეზიდენტო მმართველობა ნულოვანჯამიანი პოლიტიკისკენ გადახრილ მოუქნელ ინსტიტუტად წარმოადგინოს. მაგრამ რის წინააღმდეგაც ის ილაშქრებს, ყალბი საპრეზიდენტო მმართველობაა და არა საპრეზიდენტო მმართველობა როგორც ასეთი. მაგალითად, ის ამბობს, რომ საპარლამენტო სისტემა, საპრეზიდენტოსგან განსხვავებით, არ ახდენს პოლიტიკური პროცესის მონაწილეების დაყოფას გამარჯვებულებად და დამარცხებულებად. საპარლამენტო დემოკრატიებში შესაძლებელია კოალიციური მთავრობების ჩამოყალიბება და მთავრობას და ოპოზიციას შეუძლიათ თანამშრომლობა. ასეთი რამ რეალურად საპრეზიდენტო სისტემებშიცა შესაძლებელია. ნიგერიის მეორე რესპუბლიკას პრეზიდენტიც ჰყავდა და კოალიციაც საკანონმდებლო ორგანოში. უფრო მეტიც, მთავრობა და ოპოზიცია ხშირად თანამშრომლობენ საკანონმდებლო პროცესში, შეერთებული შტატების კონგრესი ამ თვალსაზრისით გამორჩეულია. ლინცი ამ თანამშრომლობას შეერთებული შტატების უნიკალურად დიფუზიურ პარტიულ სისტემას მიაწერს, ამბობს, რომ მას ღრმად აქვს ფესვები გადგმული ფედერალიზმში, რაც თავის მხრივ განსაზღვრავს პრეზიდენტის არჩევის წესს. განა თავად ეს არგუმენტი არ ააშკარავებს იმ ფაქტს, რომ ლინცი პრეზიდენტის ინსტიტუტს როგორც ცალკე აღებულს, ისე აკრიტიკებს, სხვა ინსტიტუციათა კონფიგურაციის გათვალისწინების გარეშე?

რთულია იმის გაანალიზება, თუ როგორ შეუძლია საპრეზიდენტო სისტემას, საპარლამენტოსგან განსხვავებით, გამარჯვებულებისა და დამარცხებულების შექმნა. საპრეზიდენტო მმართველობის მიმართ ლინცის ერთ-ერთი საყვედური იმას ეხება, რომ იგი აღმასრულებელ და საკანონმდებლო შტოებს შორის ფუჭ კონფლიქტს უდებს საფუძველს, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც მათ სხვადასხვა პარტია აკონტროლებს. თუკი მართლა შესაძლებელია შეიქმნას ისეთი სიტუაცია, როდესაც ხელისუფლების ამ ორ შტოს სხვადასხვა პარტია გააკონტროლებს, განა უადგილო არაა საუბარი იმაზე, რომ გამარჯვებულს რჩება ყველაფერი? ასევე არაა სათანადოდ შეფასებული შტოებს შორის კონტროლისა და გაწონასწორების მექანიზმები და ამ შემთხვევაშიც საფუძველს მოკლებულია ჩივილი, რომ „ყველაფერი გამარჯვებულს რჩება“.

ლინცის აზრით, პრეზიდენტის ინსტიტუტი თავის მპყრობელს უქმნის შთაბეჭდილებას, რომ მას იმაზე მეტი ძალაუფლება აქვს, ვიდრე ამის რეალური საფუძველი მოეპოვება. პრეზიდენტი ნიშნავს თანამდებობის პირებს, ვეტოს ადებს რიგ საკანონმდებლო აქტებს ან ახდენს მათ ინიცირებას და ფიქსირებული ვადის წყალობით შეუძლია თავი დაიცვას, როცა მისი პარტიის მიმართ საზოგადოებრივი მხარდაჭერა მერყეობს. ლინცის მიხედვით, სამთავრობო კრიზისი ამ მყარი ვადის პირობებში კონსტიტუციურ კრიზისში გადაიზრდება, ვინაიდან არ არსებობს საპრეზიდენტო ვადის დასრულებამდე წარუმატებელი პრეზიდენტის თანამდებობიდან გაშვების სამართლებრივი მექანიზმები. ამის საპირისპიროდ საპარლამენტო მთავრობა, რომელმაც ადგილების უმეტესობა ან მხარდაჭერა დაკარგა პარლამენტში, აუცილებლად გადადგება, მიუხედავად იმისა არის თუ არა მორიგი არჩევნების დრო მოსული. ასე რომ, ამ შემთხვევაში კონფლიქტი რუტინიზებულია და არაა სავალდებულო ის კრიზისში გადაიზარდოს.

სანამ ამ მტკიცებებს ვუპასუხებდეთ, აუცილებელია შევაჯამოთ ლინცის ანალიზის ძირითადი დასკვნები: პრეზიდენტი ირჩევა უმეტესობის პრინციპით (first-past-the-post სისტემა, როდესაც გამარჯვებული არჩევნების ერთ ტურში ხმების უმეტესობის საფუძველზე დგინდება) ან უმრავლესობის პრინციპით (როდესაც გამარჯვებული ხმების უმრავლესობის, ანუ 50%25+1 საფუძველზე დგინდება). ამ გარემოებაზეა დამყარებული ლინცის კრიტიკის უდიდესი ნაწილი. დანაწევრებულ საზოგადოებებში პრეზიდენტები განსხვავებული სისტემით უნდა აირჩეოდნენ, ისეთით, რომელიც უზრუნველყოფს პრეზიდენტისთვის ფართო საზოგადოებრივ მხარდაჭერას. „გამარჯვებული იღებს ყველაფერს“ საარჩევნო სისტემის ფუნქციაა და არა ზოგადად წარმომადგენლობითი ინსტიტუტებისა.

საპრეზიდენტო არჩევნების მოდელები

ლინცის მთელი ანალიზი საპრეზიდენტო არჩევნების პროცესთან დაკავშირებულ გარკვეულ ვარაუდებზეა აგებული. იგი მიიჩნევს, რომ საპრეზიდენტო კანდიდატები იმ სისტემებში, რომლებიც შეფარდებით უმრავლესობას ეფუძნება, არჩევნებზე წარმატების მისაღწევად, როგორც წესი, ხელს უწყობენ პოლიტიკური ექსტრემიზმის გამძაფრებას. ასე რომ, რადიკალური პოლიტიკური შეხედულებები ამ შემთხვევაში მეტად ფასობენ. საპარლამენტო სისტემის პირობებში კი ასეთი რამ ნაკლებად მოსალოდნელია. მაგრამ, თუკი პრეზიდენტს ამ პრინციპით, უბრალოდ, არ ავირჩევთ, უმრავლესობის მიღების მიზნით ექსტრემისტებისთვის დათმობის წინასწარგანსაზღვრული აუცილებლობა თავისთავად მოიხსნება. სწორედ ამის გამოა, რომ ექსტრემისტები საპარლამენტო სისტემებშიც გავლენის სხვადასხვა ხარისხით სარგებლობენ. მაგალითად, ისრაელის სისტემა გვიჩვენებს, რომ ერთ-ერთი ფაქტორი, რომელიც მათი გავლენის ხარისხს განსაზღვრავს, არის საარჩევნო სისტემის ტიპი.

ლინცი აცხადებს, რომ კიდევ ერთი პრობლემა ჩნდება პრეზიდენტის მეორე ტურით არჩევისას, რომელშიც ის ორი კანდიდატი მონაწილეობს, ხმათა უმრავლესობა რომ მოაგროვეს პირველ ტურში. მეორე ტურის ჩატარება აიოლებს ზომიერი ძალების კონსოლიდაციას, მაგრამ იგი ასევე ხელს უწყობს „კონფრონტაციას“ ორ ძირითად კანდიდატს შორის, რამაც მთელი საზოგადოების პოლარიზაციამდე შეიძლება მიგვიყვანოს.

სინამდვილეში, პრეზიდენტის პირდაპირი არჩევნებით გამოვლენა, რაც ხმათა შეფარდებითი უმრავლესობის პრინციპს ეყრდნობა, არ სარგებლობს პოპულარობით იმ ქვეყნებში, სადაც ბოლო ხანებში მიღებულია კონსტიტუციები, რომლებიც საპრეზიდენტო მმართველობას აწესებენ. სისტემა, რომელიც აშშ-ის პრეზიდენტის არჩევისას გამოიყენება, გაცილებით უფრო რთულია, ვიდრე პირდაპირი ხმის მიცემის სისტემები, რომლებიც მაჟორიტარულობას ან არჩევნების ორ ტურს ითვალისწინებენ. შტატებში ამომრჩეველთა ხმების გადანაწილებით აშშ-ის საპრეზიდენტო კანდიდატებს შეუძლიათ იმსჯელონ იმის შესახებ, რომელი ინტერესებია ძლიერი ამა თუ იმ შტატში. ამ პროცესს არაფრით არ მიესადაგება ტერმინი „ექსტრემიზმი“ ან „პოლარიზაცია“. მაგრამ რადგანაც ლინცი დაბეჯითებით დგას იმ აზრზე, რომ დაუშვებელია საპრეზიდენტო მმართველობის შემოღება ქვეყნებში, რომლებსაც ღრმა საზოგადოებრივი წინააღმდეგობები ახასიათებთ, გთავაზობთ განვიხილოთ საპრეზიდენტო არჩევნების სისტემა ორ ისეთ ქვეყანაში, როგორიცაა შრი ლანკა და ნიგერია.

საპრეზიდენტო მმართველობის სისტემა შემოღებული იყო ნიგერიის მეორე რესპუპლიკის პერიოდში, რომელსაც საფუძველი 1979 წელს დაედო. (მესამე რესპუბლიკაში ანალოგიური საარჩევნო სისტემა და მმართველობის პრინციპი იქნება გამოყენებული). გასამარჯვებლად კანდიდატს უნდა მოეპოვებინა იმჟამად არსებული 19 შტატის არანაკლებ ორ მესამედში ხმების 25%25-ზე მეტი. ამ ორმაგ პირობას უნდა უზრუნველეყო პრეზიდენტის მხარდაჭერა სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფების მხრიდან. თუ გამოვიყენებთ ტერმინოლოგიას, რომელსაც ლინცი მიმართავს, ამ პირობის მიზანს ნაციონალ-ექსტრემისტების გავლენის გამორიცხვა და ზომიერი, ცენტრისტულად განწყობილი პრეზიდენტის არჩევა წარმოადგენდა. სწორედ ამგვარი პრეზიდენტი აირჩიეს ნიგერიელებმა ახალი სისტემის შესაბამისად. ექსტრემისტები კი აირჩიეს პარლამენტში და არა საპრეზიდენტო პოსტზე. იქ ძალთა პოლარიზაციასაც არ ჰქონია ადგილი, რასაც ლინცი მაჟორიტარული სისტემის პირობებში მეორე ტურის ჩატარებას უკავშირებს. საპრეზიდენტო არჩევნების საგულდაგულოდ შემუშავებული სისტემის გამოყენებით შესაძლებელია ცენტრისტული ძალების მხარდაჭერა და დანაწევრებული საზოგადოების შეკავშირებაც.

რამდენადაც საპრეზიდენტო არჩევნების სისტემაზე შეჩერდნენ, რომელიც ფართოდ გადანაწილებული მხარდაჭერის პრინციპს ითვალისწინებს, ნიგერიელებმა უარყვეს ის პოლიტიკური პრინციპი, რომლის დროსაც გამარჯვებული იღებს ყველაფერს. ამის ნაცვლად მათ სურდათ ჰყოლოდათ პრეზიდენტი, რომლის კურსი შერიგებაზე იქნებოდა ორიენტირებული და არა კონფლიქტზე, და მათ მიაღწიეს კიდეც წარმატებას.

1978 წელს შრი-ლანკაც გადავიდა საპრეზიდენტო სისტემაზე. მის ძირითად მიზანს პოლიტიკური აღმასრულებელი ძალაუფლების შექმნა წარმოადგენდა უფლებამოსილების ფიქსირებული ვადით, რაც იმას, ვინც პრეზიდენტის პოსტს დაიკავებდა, საშუალებას მისცემდა მიეღო არაპოპულარული გადაწყვეტილებები, განსაკუთრებით კი ისეთი, რომელიც ეთნიკური კონფლიქტების შერბილება-შენელებასთან იქნებოდა დაკავშირებული. დანერგილი იყო მაჟორიტარული პრინციპი. იმასთან დაკავშირებით, რომ შრი-ლანკის მრავალპარტიული სისტემის პირობებში კანდიდატების უმრავლესობას ხმების უმრავლესობის მოპოვება გაუჭირდებოდა, მიღებული იყო ხმის მიცემის ალტერნატიული მეთოდი.

თითოეულ ამომრჩეველს შეეძლო ხმა მიეცა რამდენიმე კანდიდატისთვის ისე, რომ იგი მათ „უპირატესობის შკალაზე“ ათავსებდა. თუკი კანდიდატებისგან ვერცერთი ვერ მიიღებდა „პირველი უპირატესობით“ საჭირო უმრავლესობას, იმ ორი კანდიდატისთვის, რომლებმაც „პირველი უპირატესობით“ ხმათა უბრალო უმრავლესობა მიიღეს, ხმათა დამატებით გადათვლა ტარდებოდა, რაც არსებითად მეორე ტურს წარმოადგენდა. ახლა უკვე ითვლიდნენ ამომრჩეველთა „მეორე უპირატესობებს“, შემდეგ კი - „მესამეს“, მანამდე, სანამ ორიდან ერთ-ერთი არ მიიღებდა ხმების უმრავლესობას. არსებობდა მოლოდინი, რომ პრეზიდენტობის კანდიდატები შეძლებდნენ თავიანთი უმრავლესობა აეგოთ იმ ამომრჩევლების „მეორე“ და „მესამე უპირატესობებზე“, რომლებმაც თავიანთი პირველი ხმა სხვა კანდიდატებს მისცეს. ამგვარად, ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლები (განსაკუთრებით ლანკიელი ტამილები) საკუთარი მეორე უპირატესობის საფასურად შეძლებდნენ კომპრომისის მოთხოვნას. ისევე, როგორც ნიგერიაში, საპრეზიდენტო სისტემას ექსტრემისტებისთვის ხელისუფლებისკენ მიმავალი გზა უნდა გადაეღობა და ხელი შეეწყო ზომიერი ტენდენციების გაძლიერებისთვის, გახლეჩილ საზოგადოებას კომპრომისის მოძიებაში უნდა დახმარებოდა.

მაჟორიტარულობის პრინციპი საფრთხეებს შეიცავდა, რასაც თავად ლინციც აღიარებს. ისევე, როგორც ლინცი, ლანკიელებიც შიშობდნენ, რომ ფარდობითი უმრავლესობის პრინციპზე დაფუძნებულმა არჩევნებმა შეიძლება ისეთი პრეზიდენტის არჩევამდე მიგვიყვანოს, რომელსაც მხოლოდ 30-35%25 მხარდამჭერი ეყოლება და არჩევნებზე მხოლოდ ხმათა უმნიშვნელო უმრავლესობით გაიმარჯვებს. იმისთვის, რათა პირს, რომელიც უმაღლეს აღმასრულებელ ხელისუფლებას ფლობს, არ მიეჩნია რომ მმართველობის „მანდატიც“ გარანტირებული აქვს, ლანკიელები „მეორე და მესამე უპირატესობების“ გაერთიანებას მოითხოვდნენ, რათა აუცილებელი უმრავლესობა მიეღოთ. ამგვარი სისტემის შემუშავების სიმარტივე იმთავითვე აბათილებს მის მიმართ ყოველგვარ კრიტიკას.

მართალაცდა, ლანკიელებს და ნიგერიელებს საპრეზიდენტო არჩევნების თავიანთი სისტემები უფრო ადრე რომ მიეღოთ, ყველა საფუძველი გვაქვს ვივარაუდოთ - ამ ქვეყნებში კონფლიქტები შერბილდებოდა. ეს კონფლიქტები გამწვავებული იყო „გამარჯვებული იღებს ყველაფერს“ ტიპის პროცედურების გამოყენებით, რომლებიც ამ ქვეყნების საპარლამენტო სისტემების საფუძველში იდო და უმცირესობებს ხელისუფლებისგან რიყავდა.

უმნიშვნელო განსხვავებები

ბრალდებათა დანარჩენი ელემენტები, როგორიცაა პრეზიდენტის ფიქსირებული ვადის მოუქნელობა, სუსტი კაბინეტი და საპრეზიდენტო ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების შესაძლებლობა, საპრეზიდენტო სისტემის შინაგან დეფექტებადაა მიჩნეული. ეს საკითხები პრაქტიკულად უმნიშვნელოა.

რა თქმა უნდა, ჭეშმარიტია ის აზრი, რომ პრეზიდენტები დადგენილი ვადით მსახურობენ და შეუძლებელია მათი გადაყენება უნდობლობის გამოცხადების საფუძველზე. მაგრამ პირდაპირი წესით არჩეული პრეზიდენტის ვადა არაა საპარლამენტო მთავრობის მოქნილ ვადაზე მეტი მიზეზი სამთავრობო კრიზისის გამოსაწვევად. როდესაც საპარლამენტო რეჟიმებში ესა თუ ის პარტია მყარ უმრავლესობას იღებს, მის მიერ დაკომპლექტებული მთავრობა ასევე სრული ვადით ფუნქციობს. გამონაკლისს მხოლოდ ის შემთხვევები წარმოადგენს, როდესაც შერყეული პოპულარობის გამო რიგგარეშე არჩევნები ინიშნება. თეორიულად, რა თქმა უნდა, გაცილებით იოლია საპარლამენტო მთავრობის გადაყენება ვადის დასრულებამდე, ვიდრე პირდაპირი წესით არჩეული პრეზიდენტისა. თუმცა პრაქტიკულად ასეთი რამ იშვიათად ხდება, და მხოლოდ იმ შემთხვევებშია შესაძლებელი, როდესაც საზოგადოება უკიდურესად ფრაგმენტირებულია და, შესაბამისად, მის მიერ არჩეული კოალიციური მთავრობაც არაა მყარი. ასეთ შემთხვევაში დგება ხელსაყრელი დრო საპრეზიდენტო მმართველობაზე გადასვლისთვის, რომელსაც შემრიგებლურ და კონსენსუსზე ორიენტირებული საარჩევნო სისტემა განამტკიცებს. ეს არის რეალურად ის, რაც ფრანგებმა გააკეთეს 1958 წელს, როდესაც მეხუთე რესპუბლიკა შექმნეს.

როგორც ლინცი შენიშნავს, საპრეზიდენტო სისტემებში მინისტრთა კაბინეტი ჩვეულებრივ უფრო სუსტია, ვიდრე საპარლამენტო რეჟიმებში. საპრეზიდენტო სისტემებში მინისტრთა კაბინეტის სისუსტე ძალაუფლების განაწილების შედეგი და მისი ნაწილია. ვინაიდან მინისტრები არჩეულნი არ არიან, ისინი თავიანთ თანამდებობებს პრეზიდენტისაგან იღებენ. თუ პრეზიდენტი შემრიგებლურია, ისინიც ასევე შემრიგებლურნი იქნებიან, რაც უფრო მნიშვნელოვანია დემოკრატიული მმართველობის იმ ასპექტებისათვის, რაზედაც ლინცი მსჯელობს, ვიდრე ის, თუ რამდენად ძლიერები ან სუსტები არიან ისინი.

ნებისმიერ შემთხვევაში განსხვავებები გაზვიადებულია. ლინცი ამტკიცებს, რომ მინისტრთა კაბინეტის სისუსტე პრეზიდენტის უცილო ძლიერების განუყოფელი ნაწილია. მაგრამ აქვე უნდა აღინიშნოს ამის სხვა მიზეზიც. მაგალითად, შეერთებულ შტატებში მთავრობის დაკომპლექტებას განსაზღვრავენ სპეციალური ინტერესები, როგორიცაა სასოფლო სამეურნეო, ვაჭრობის, შრომითი და ა.შ. ინტერესები. ეს იმას ნიშნავს, რომ პრეზიდენტი აბსოლუტურად თავისუფალი არ არის მინისტრების შერჩევისას. უფრო მეტიც - ძლიერი პრემიერ-მინისტრები, როგორებიც იყვნენ მარგარეტ ტეტჩერი ან ინდირა განდი, იმდენად ძლიერნი იყვნენ, რომ დაუსჯელად შეეძლოთ საკაბინეტო ცვლილებები განეხორციელებინათ და გადაჯგუფებები მოეხდინათ.

და ბოლოს, არგუმენტი ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების შესახებ. ძნელია თქვა, რომ ასეთი რამ პრეზიდენტის მონოპოლიაა. საპარლამენტო რეჟიმები აზიასა და აფრიკაში ძალაუფლების გადამეტების შემთხვევათა რაოდენობით შესაძლოა თავის საპრეზიდენტო ანალოგებს უსწრებდნენ კიდეც. ლათინურ ამერიკასა და სამხრეთ ევროპაში, ისევე როგორც აზიასა და აფრიკაში, ძალაუფლების ბოროტად გამოყენება შესაძლებელი ხდება სამხედრო გადატრიალებების ან ერთპარტიული ჰეგემონიის ზრდის წყალობით. ამ თვალსაზრისით საპრეზიდენტო და საპარლამენტო რეჟიმებს შორის არჩევანის გაკეთება არც გვიწევს, ორივენი თანაბრად ექვემდებარებიან ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების შესაძლებლობას.

დემოკრატიული ინსტიტუტების არჩევა

მიუხედავად იმისა, რომ დაუსაბუთებელია მტკიცება, თითქოს საპრეზიდენტო და საპარლამენტო სისტემები მკვეთრად განსხვავდებოდნენ ერთმანეთისაგან, გარდამავალი დემოკრატიის ქვეყნებში მაინც არსებობს საფუძველი სახელმწიფო ინსტიტუციების ბედზე წუხილისა, რასაც ლინცი გამოხატავს. ეს განსაკუთრებით იმ ქვეყნებს ეხება, სადაც ღრმა სოციალური წინააღმდეგობებია გამოკვეთილი და მრავალი პარტია მოქმედებს.

ლინცი მართალია, როცა „გამარჯვებული იღებს ყველაფერს“ სახელით ცნობილი პოლიტიკური პრინციპისა და ამ პრინციპის შედეგების მიმართ შეშფოთებას გამოხატავს ისეთ ქვეყნებში, სადაც არჩევნების ამ წესს მოსახლეობის გარკვეული ჯგუფების ხელისუფლებისგან ჩამოშორებისა და გარიყვისთვის იყენებენ. მაგრამ ვესტმინსტერულ სისტემას, ყველა პარლამენტის ამ წინასახეს, ამგვარივე შედეგებამდე ისევე ხშირად მივყავართ, როგორც საპრეზიდენტო მმართველობის ნებისმიერ მოდელს.

აქედან გამომდინარეობს, რომ ლინცი საპრეზიდენტო მმართველობის კი არა, იმ ორი მახასიათებლის წინააღმდეგ უნდა გამოდიოდეს, რომლებსაც დემოკრატიის ვესმინსტერული ვარიანტი განასახიერებს: პირველ ყოვლისა ეს არის არჩევნები შეფარდებითი უმრავლესობის პრინციპით, რომელიც განზე ტოვებს მესამე რიგის პარტიებს; და მეორე: სირთულეს წარმოშობს დემოკრატია, რომელიც პაექრობაზეა აგებული და მკვეთრად მიჯნავს გამარჯვებულსა და დამარცხებულს, მთავრობასა და ოპოზიციას. ვინაიდან ლინცი ფაქტობრივად სწორედ ამის წინააღმდეგია, დიდი ძალისხმევა არ სჭირდება მისი არგუმენტების შემობრუნებას საპარლამენტო სისტემის წინააღმდეგ, იმ შემთხვევებში მაინც, როცა მას მკაფიო უმრავლესობისა და უმცირესობის გაჩენამდე მივყავართ. იმ შემთხვევებში კი, როდესაც უმრავლესობა არ არის მიღწეული და კოალიციების წარმოქმნის აუცილებლობა ჩნდება, ზოგჯერ, და მხოლოდ ზოგჯერ, წარმოიშობა პროცესები, რომლებიც დიდწილად შერიგებისა და შეთანხმებისკენაა მიმართული. ამგვარად, ლინცის მტკიცება დაიყვანება არგუმენტაციამდე, რომელიც მიმართულია არა საპრეზიდენტო მმართველობის, არამედ ისეთი საარჩევნო სისტემის წინააღმდეგ, რომელიც შედარებითი უმრავლესობის პრინციპს ეყრდნობა. ამდენად, მისი ძალისხმევა საპარლამენტო სისტემის კი არა, საპარლამენტო კოალიციების დაცვისკენაა მიმართული.

ეს მართლაც მნიშვნელოვანი არგუმენტებია, რამდენადაც დემოკრატიაზე გადასვლის პერიოდში მყოფი სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან ღრმად გაიაზრონ შექმნილი ვითარება და ისეთი საარჩევნო სისტემები შემოიღონ, რომლებიც ხელს შეუწყობენ შერიგებას და იმგვარ მმართველობას, რომლის დროსაც სხვადასხვა ძალებს კი არ გარიყავენ, არამედ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ჩართავენ. ყველაზე არსებითი იმ ნოვაციებიდან, რომლებიც მათ შეუძლიათ განიხილონ, არის პრეზიდენტის იმ პრინციპით არჩევა, ყველაზე მეტად რომ შეუწყობს ხელს მოპაექრე პოლიტიკური ძალების შერიგებას. დემოკრატიული სიახლეების მომხრეებს ლინცი მხოლოდ იმ ყურადღებით შეიძლება დაეხმაროს, რომელსაც იგი სახელმწიფო ინსტიტუტების შემუშავებას უთმობს. მაგრამ ისინი შეიძლება დააბნიოს მის მიერ შემოთავაზებულმა დაუსაბუთებელმა დებულებამ მმართველობის ორი სისტემის დიქოტომიის შესახებ, რომელსაც ლინცი იზოლირებულად განიხილავს, იმ საარჩევნო და სამთავრობო კონსტრუქციებისგან მოწყვეტით, რომელთა საზღვრებშიც ეს სისტემები არსებობენ.

3.პოლიტიკური კულტურის როლი

სეიმურ მარტინ ლიფსეტი

ხუან ლინცი და დონალდ გოროვიცი მართლაცდა ქებას იმსახურებენ, რადგან მათ სტაბილური დემოკრატიის ხელშემწყობ გარემოში საპრეზიდენტო და საპარლამენტო კონსტიტუციური მოწყობის შესახებ დისკუსია გააცოცხლეს. ლინცი, რაკიღა მეტწილად ლათინური ამერიკის გამოცდილებას ეყრდნობა, შენიშნავს, რომ საპრეზიდენტო სისტემების უმრავლესობა არაერთხელ წარუმატებელი გამოდგა. გოროვიცი კი აზიასა და აფრიკას მიმართავს და ხაზს უსვამს, რომ საპარლამენტო სისტემების უმეტესობაც, განსაკუთრებით კი ისინი, რომელთა შექმნას თითქმის ყველა აფრიკულ ქვეყანაში და ომისშემდგომი აზიის ზოგიერთ ახალ სახელმწიფოში შეეცადნენ, წარუმატებელი იყო. თუმცა მას შეეძლო ორ მსოფლიო ომს შორის დემოკრატიული პარლამენტარიზმის კრახიც გაეხსენებინა, რასაც ადგილი ჰქონდა ესპანეთში, პორტუგალიაში, საბერძნეთში, იტალიაში, ავსტრიაში, გერმანიასა და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოთა დიდ ნაწილში. და საპირისპიროდ, ჩრდილოევროპულ წარმატებულ საპარლამენტო რეჟიმებსა და ინდუსტრიულად განვითარებულ ბრიტანულ თანამეგობრობასთან ერთად, შესაძლებელი იყო წარმატებული დემოკრატიული საპრეზიდენტო მმართველობის ნიმუშების მოხმობაც, შეიძლებოდა გაგვეხსენებინა, მაგალითად, საფრანგეთი (მეხუთე რესპუბლიკის პერიოდისა), ჩილე (ალიენდემდე), კოსტა რიკა და ურუგვაი (ხანგრძლივად XX სა-უკუნეში).

ცხადია, მჭიდრო კავშირის არსებობა აღმასრულებელი ხელისუფლების კონსტიტუციურ ვარიაციებსა და დემოკრატიულ ან ავტორიტარულ შედეგს შორის აშკარა არ არის. ლინცი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ საპარლამენტო მმართველობა (განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, როცა პარტიებიდან არცერთი მკაფიოდ გამოხატულ უმრავლესობას არ ფლობს) ცალკეულ საარჩევნო ოლქებს უფრო მეტად აძლევს საშუალებას ხელმისაწვდომი გახდეს მათთვის გადაწყვეტილების მიღების პროცესი, ვიდრე ეს საპრეზიდენტო მმართველობისას იქნებოდა შესაძლებელი, რითაც ერთგვარად ქმნის იმის წინაპირობას, რომ ეს ოლქები სახელმწიფოს მიაბას. საპრეზიდენტო მმართველობის დროს ჯგუფებმა, რომლებიც პრეზიდენტის პარტიის წინააღმდეგ გამოდიან, შეიძლება თავი მარგინალიზებულებად მიიჩნიონ და პრეზიდენტის ძალაუფლების ლეგიტიმურობის შერყევა სცადონ. რამდენადაც საპრეზიდენტო მმართველობა სახელისუფლებო უფლებამოსილებებისა და საბოლოო პასუხისმგებლობის ერთი პირისათვის გადაცემას ითვალისწინებს, ზოგიერთი მეცნიერი მიიჩნევს, რომ მმართველობის ეს სისტემა შინაგანად არასტაბილურია; მის წარუმატებლობებს შეუძლია ძალაუფლების სიმბოლოს სრულ გარიყვამდე ან განდევნამდე მიგვიყვანოს. მიაჩნიათ, რომ ძალაუფლება უფრო მრავალგვაროვნად არის წარმოდგენილი საპარლამენტო რეჟიმების შემთხვევაში.

მაგრამ რეალობა მეტისმეტად რთული რამ არის. რაკი მხედველობაში ვიღებთ პრეზიდენტსა და საკანონმდებლო ორგანოს შორის ძალაუფლების გამიჯვნას, პრემიერ-მინისტრი და მისი კაბინეტი უფრო ძლიერია და მას შეუძლია ნაკლები ყურადღება მიაქციოს მოსახლეობის განსაკუთრებული ჯგუფების მოთხოვნებს. პრემიერ-მინისტრი, რომლის უკან საპარლამენტო უმრავლესობა დგას, გაცილებით უფრო დიდი ძალაუფლებით სარგებლობს, ვიდრე, მაგალითად, ამერიკის პრეზიდენტი. ამგვარი პარლამენტები ძირითადად ხმას აძლევენ ბიუჯეტებს, კანონპროექტებს, პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებს, რომლებსაც მათ მთავრობა სთავაზობს. მმართველი პარტიის წევრები სწორედ ასე უნდა იღებდნენ მონაწილეობას კენჭისყრაში, რადგან სხვა შემთხვევაში მთავრობა დაიშლება და ახალი საპარლამენტო არჩევნები დაინიშნება. ამათგან განსხვავებით, ოპოზიციონერი პარლამენტარები, მიუხედავად იმისა, რომ მათ აქვთ დისკუსიის, კრიტიკის ან აღმასრულებელი ხელისუფლების წინააღმდეგ ხმის მიცემის თავისუფლება, იშვიათად ფლობენ მასზე ზემოქმედების შესაძლებლობას.

საპრეზიდენტო მმართველობისას ვითარება სრულიად განსხვავებულია. საპრეზიდენტო უფლებამოსილებისა და მინისტრთა კაბინეტის ვადები არ არის დამოკიდებული საკანონმდებლო ორგანოში გამართულ კენჭისყრაზე. ამის შედეგად პარტიული დისციპლინა, მაგალითად, ამერიკულ კონგრესში ბრიტანულ პარლამენტთან შედარებით გაცილებით სუსტია. აშშ-სა და სხვა საპრეზიდენტო სისტემებში პარტიების შიგნით სხვადასხვა ინტერესებისა და ჯგუფების არსებობა ამა თუ იმ საკითხთან დაკავშირებით პარტიათაშორისი ალიანსების წარმოქმნას იწვევს. ადგილობრივი ინტერესები უკეთ არის წარმოდგენილი კონგრესში, ვინაიდან წარმომადგენელთა პალატის წევრისთვის, მისი ხელმეორედ არჩევის მოტივაციიდან გამომდინარე, აუცილებელია თავისი საარჩევნო ოლქის მიმხრობა, ამიტომ მას შეუძლია საკუთარი პრეზიდენტის ან პარტიის წინააღმდეგ მისცეს ხმა. ხოლო ბრიტანეთის პარლამენტის წევრი ვალდებულია მხარს უჭერდეს საკუთარ პრემიერ-მინისტრსა და პარტიას, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ის ამგვარი ქმედებით დაკარგავს საკუთარი საარჩევნო ოლქის მხარდაჭერას.

ის ფაქტი, რომ საპრეზიდენტო მმართველობა ხელს უწყობს პარტიისა და აღმასრულებელი ხელისუფლების სისუსტეს მაშინ, როცა საპარლამენტო მმართველობა საპირისპირო ტენდენციით ხასიათება, ცხადია, გავლენას ახდენს დემოკრატიის ბუნებასა და შესაძლოა მისი განხორციელების პირობებზე. მაგრამ კვლევების უმრავლესობაში შეცდომით გამოითქმის პირდაპირ საწინააღმდეგო მოსაზრება: პრეზიდენტი „შინაგანად“ უფრო მეტად ძლიერია და უფრო დიდი ძალაუფლების თავმოყრას ახერხებს საკუთარ ხელში, ვიდრე პრემიერ-მინისტრი. მე ხაზს გავუსვამდი, რომ მინისტრთა კაბინეტის სიძლიერის პირობა ახალი არჩევნების ჩატარების აუცილებლობა გახლავთ იმ შემთხვევაში, თუ საპარლამეტო კენჭისყრისას კაბინეტი მარცხდება. იქ, სადაც პარლამენტი აგრძელებს ფუნქციონირებას, ხოლო ახალი მინისტრთა კაბინეტი პარტიათა კოალიციის შედეგად ფორმირდება, რომელთაგან არცერთს უმრავლესობა არ გააჩნია, საპარლამენტო მინისტრთა კაბინეტი შეიძლება იყოს სუსტი, როგორც ეს იყო ვაიმარის რესპუბლიკაში, საფრანგეთის მესამე და მეოთხე რესპუბლიკებში, აგრეთვე თანამედროვე ისრაელსა და ინდოეთში.

ჩემს ბოლო წიგნში „კონტინენტური დანაწილება“, სადაც მე აშშ-სა და კანადის სახელმწიფო ინსტიტუტებსა და ღირებულებებს ვადარებ ერთმანეთს, აღვნიშნავ, რომ ამ ორ, მსგავსი მასშტაბების მქონე, ფედერალურ სახელმწიფოთა საპრეზიდენტო და საპარლამენტო სისტემებს შორის ის განსხვავებაა, რომ აშშ-ში ორი სუსტი პარტიაა, ხოლო კანადაში რამდენიმე ძლიერი. შეიძლება ითქვას, რომ აშშ-ს სისტემა უფრო სტაბილური ჩანს; 1921 წლიდან კანადა 50-ზე მეტი მნიშვნელოვანი „მესამე პარტიის“ აღზევებისა და დაცემის მოწმე გახდა. პრეზიდენტად ან გუბერნატორად ერთი ადამიანის არჩევის ამერიკული პრინციპი განსხვავებულ ჯგუფებს იძულებულს ხდის საკუთარი იდენტიფიკაცია ორიდან ერთ ძირითად საარჩევნო ალიანსთან მიმართებით მოახდინონ, იმ პრინციპიდან გამომდინარე, რომელიც მათ უფრო არსებითად მიაჩნიათ დანაწილებისთვის. ყოველი მსხვილი ალიანსი ანდა კოალიციური პარტია ინტერესთა განსხვავებულ ჯგუფებს შეიცავს, რომლებიც პირველადი არჩევნებისას სხვა ჯგუფებზე გამარჯვებას ესწრაფვიან.

კანადასთან დაკავშირებით მე ვასკვნი, რომ ცვლილებები მის საარჩევნო სისტემაში, როგორც ჩანს, მძაფრი არასტაბილურობისა და დაძაბულობის კი არა, არამედ უფრო მეტად მისი პოლიტიკური სისტემის შედეგი გახლდათ. სინამდვილეში დისციპლინებული საპარლამენტო პარტიების არსებობის აუცილებლობა ხელს უწყობს პოლიტიკური პროტესტების, საზოგადოებრივი მოძრაობების, ძირითადი პარტიის პოლიტიკის მიმართ უკმაყოფილების გადანაწილებას მესამე, მეოთხე და მეხუთე რიგის პარტიებზე. აშშ-ის საპრეზიდენტო სისტემისთვის დამახასიათებელი „ნაკლებად დისციპლინებული“ პარტიები კი, კანადის საპარლამენტო პარტიებისგან განსხვავებით, გაცილებით იოლად ახერხებენ საპროტესტო ტალღის ამორტიზებას ტრადიციული მექანიზმების საშუალებით.

კულტურული ფაქტორი

ჩნდება კითხვა: ლათინური ამერიკის ქვეყანათა უმრავლესობა პოლიტიკური კულტურით ასე რატომ განსხვავდებოდა ამერიკის შეერთებული შტატებისაგან? პასუხი ეკონომიკურ და კულტურულ ფაქტორებშია საძიებელი. პოლიტიკური სისტემების შედარება გვიჩვენებს, რომ სტაბილური დემოკრატიების უმრავლესობა უფრო მდიდარ და პროტესტანტულ ქვეყნებშია გავრცელებული. თუკი მხედველობაში არ მივიღებთ „მეოთხე სამყაროს“ ანუ ყველაზე განუვითარებელ ქვეყნებს, მაშინ ვნახავთ, რომ ნაკლებად სტაბილური დემოკრატიული რეჟიმები დამახასიათებელია კათოლიკური და უფრო ღარიბი ქვეყნებისთვის. ბოლო პერიოდში, ცხადია, სიტუაცია გარკვეულწილად შეიცვალა. არაპროტესტანტულ სამხრეთევროპულ ქვეყნებში (საბერძნეთი, იტალია, პორტუგალია და ესპანეთი) შეიქმნა საპარლამენტო დემოკრატიები, ხოლო უმრავლეს ლათინურამერიკულ კათოლიკურ ქვეყანაში საპრეზიდენტო კანდიდატების პაექრობაზე დაფუძნებული საარჩევნო სისტემები დამკვიდრდა.

არ ვაპირებ დემოკრატიის განვითარების ხელშემწყობი სხვადასხვა სოციალური პირობების ჩემეულ გადმოცემას მივუბრუნდე; მხოლოდ იმას აღვნიშნავ, რომ დემოკრატიის, პროტესტანტიზმისა და ბრიტანეთთან კავშირების არსებობა მკაფიოდ ავლენს დემოკრატიის განვითარებისთვის კულტურული ფაქტორის მნიშვნელობას. ამ კუთხით შეიძლება ითქვას, რომ კანადურ „ლათინურ“ (ფრანკოფონურ და კათოლიკურ) პროვინცია კვებეკში, როგორც ეტყობა, XX საუკუნის 60-იან წლებამდე არ იყო შექმნილი პლურალისტური პარტიული სისტემისა და დამოკრატიული უფლებების შესატყვისი გარემოპირობები, მაშინ როცა კანადის ინგლისურენოვანი და პროტესტანტული ნაწილი სტაბილურ, დემოკრატიული გარანტიების მქონე, მრავალპარტიულ სისტემას ფლობდა თითქმის მთელი საუკუნის განმავლობაში. 1958 წელს პოლიტოლოგი პიერ ტრუდო (რომელსაც მოგვიანებით 16 წელიწადს პრემიერ-მინისტრის პოსტი ეკავა კანადაში) ცდილობდა აეხსნა „თუ რატომ არ სჯეროდათ ფრანკოკანადელებს, რომ დემოკრატიას მიაღწევდნენ“, და რატომ არ ჰქონდათ ერთმანეთთან მოპაექრე პარტიების მოქმედი სისტემა. ის წერდა: „ფრანკოკანადელები კათოლიკეები არიან, ხოლო კათოლიკე ერები დემოკრატიის თავგამოდებული მომხრეები ყოველთვის არ იყვნენ. სულიერ საკითხებში ისინი ავტოკრატიულები არიან და... ხშირად არც კი სურთ ხმების უბრალო დათვლის საშუალებით ეძიონ საერო პრობლემების გადაჭრის გზა.

ტრუდომ, ცხადია, მრავალი სხვა მიზეზიც ახსენა. განსაკუთრებით გამოკვეთა მისი ფრანგულენოვანი თანამოქალაქეებისთვის, როგორც უმცირესობისთვის, „შინაგანად“ დამახასიათებელი ფაქტორები. შეეხო ეკონომიკური ვარდნის საკითხს, მაგრამ, მისი აზრით, ძირითადი პრობლემა ისაა, რომ კანადას ერთი სამთავრობო და საკონსტიტუციო მოწყობის ფარგლებში ერთმანეთისგან განსხვავებული ორი კულტურა და პოლიტიკური სისტემა აქვს. კვებეკი, ისე როგორც სამხრეთ ამერიკის ქვეყნების უმრავლესობა, შეიძლება დახასიათდეს როგორც ერთდროულად ლათინურიც და ამერიკულიც. მისი პოლიტიკური ცხოვრება 1960 წლამდე დიდწილად სხვა ლითინურ სახელმწიფოებს უფრო გვაგონებდა, ვიდრე ინგლისურენოვან ქვეყნებს, სულერთია, იქნებოდა ეს საპრეზიდენტო თუ საპარლამენტო სისტემათა მქონე ქვეყნები. კვებეკი, ცხადია, თვალსაჩინოდ შეიცვალა 60-ანი წლების შემდეგ. ახლა აქ გვაქვს სტაბილური ორპარტიული სისტემა. მაგრამ ეს პოლიტიკური გარდაქმნა მოჰყვა კათოლიკურ ეკლესიაში, საგანმანათლებლო სისტემაში, ეკონომიკურ განვითარებასა და განსაკუთრებით ფრანგულენოვანი მოსახლეობის მობილობაში მომხდარ დიდ ცვლილებებს. ერთადერთი რაც შეუცვლელი დარჩა - ოფიციალური პოლიტიკური სისტემაა.

მუსლიმური ქვეყნებიც შეიძლება განხილულ იქნას როგორც გამოცალკევებული ჯგუფი. თითქმის ყველა ეს ქვეყანა ავტორიტარული, მონარქიული ან საპრეზიდენტო მმართველობის მქონეა. იოლი არ იქნებოდა ამ სახელმწიფოებში დემოკრატიის სისუსტე აქ არსებული პოლიტიკური ინსტიტუტების ტიპისთვის მიგვეწერა. ზოგიერთი მკვლევარი ამტკიცებს, რომ ისლამი დასავლური მოდელის პოლიტიკური დემოკრატიის მიღწევას განსაკუთრებულად რთულს ხდის, ვინაიდან ის არ აღიარებს სასულიერო და საერო ძალაფლელების გამიჯვნას. ამის მტკიცებისას ზედმეტად კატეგორიულები არ უნდა ვიყოთ, ვინაიდან ისევე, როგორც ქრისტიანობაში, დროთა განმავლობაში მოძღვრებამ და პრაქტიკულმა საქმიანობამ შეიძლება სახეცვლელება განიცადოს.

მეიორ ვინერი ადასტურებს კულტურული ფაქტორების მნიშვნელობას შემდეგი შენიშვნით: თითქმის ყველა ომისშემდგომი „ახალი სახელმწიფო“, რომელსაც სტაბილური დემოკრატიული განვითარება ახასიათებს, ყოფილ ბრიტანულ კოლონიას წარმოადგენს ისევე, როგორც ზოგიერთი სხვა ქვეყანა (ნიგერია, პაკისტანი), სადაც უფრო მცირე დროის განმავლობაში ასევე არსებობდა კანდიდატების პაექრობაზე დაფუძნებული არჩევითი ინსტიტუტები. ბელგიის, ჰოლანდიის, საფრანგეთის, პორტუგალიის ან ესპანეთის თითქმის არცერთ ყოფილ კოლონიაში ასეთი რამ არ მომხდარა. მესამე მსოფლიოს ქვეყნებში დემოკრატიული პროცესის თანამდევი ფაქტორების შედარებითი სტატისტიკური ანალიზი გვიჩვენებს, რომ დემოკრატიის ხელშემწყობი ერთ-ერთი ყველაზე მძლავრი ფაქტორი ბრიტანულ მმართველობასთან პრაქტიკული ნაცნობობაა.

კულტურული ფაქტორებით, რომლებიც დაკავშირებულია წინარე ისტორიული განვითარების თავისებურებებთან, განსაკუთრებით რთულია მანიპულირება. პოლიტიკური ინსტიტუტები, მათ შორის საარჩევნო სისტემები და კონსტიტუციური მოწყობა, გაცილებით იოლად ექვემდებარება ცვლილებებს. ამიტომაც ისინი, ვინც იმისთვის ზრუნავენ, რომ გააძლიერონ სტაბილურ დემოკრატიულ მმართველობაზე გადასვლის შესაძლებლობა, ყურადღებას სწორედ ამ ინსტიტუციებზე ამახვილებენ. მაგრამ თუკი მხედველობაში არ მივიღებთ მეხუთე ფრანგულ რესპუბლიკას და დასავლეთ გერმანიის საპარლამენტო წარმომადგენლობაში მცირე პარტიების შეზღუდვას, ნაკლებად სარწმუნოა, რომ ამ მიმართულებით გაწეულმა ძალისხმევამ სერიოზულ რეზულტატებამდე მიგვიყვანა, თანაც მეორე მაგალითიც ასევე საკმაოდ საეჭვოა.

4. საბოლოო კომენტარი

ხუან ხოსე ლინცი

...როგორც აღვნიშნე, სანამ საბოლოო დასკვნებს გავაკეთებდეთ, საპრეზიდენტო მმართველობის კონკრეტული შემთხვევების უფრო სისტემატური შედარება და კვლევაა საჭირო. არსებული კვლევებიდან არცერთს არ ძალუძს ჩემი ძირითადი მტკიცებების შერყევა, რომელთა თანახმად საპრეზიდენტო მმართველობისთვის დამახასიათებელი იმანენტური პრობლემების თვისება ისაა, რომ ასეთ სისტემებში ჭირს მათ მიერ გამოწვეული სირთულეების დაძლევა, რაც ადვილი შესაძლებელია საპარლამენტო სისტემებში. მას შემდეგ, რაც ყველა საჭირო შეფასება გამოთქმულია, ჩემი დასკვნა შეიძლება შემდეგი სახით ჩამოყალიბდეს: ზოგი საპარლამენტო სისტემა უფრო წარმატებულია მრავალპარტიული პოლიტიკის პრობლემათა გადაწყვეტის თვალსაზრისით, ვიდრე საპრეზიდენტო სისტემები. მიუხედავად იმისა, რომ ეს შეფასებები გამოვთქვი, მაწუხებს იმის შეგრძნება, რომ კონკრეტული პოლიტიკური სისტემების შეფასების შედარებით ანალიზს გავურბივართ. შედარებითმა ანალიზმა შესაძლებლობები უნდა განგვისაზღვროს და არა ჭეშმარიტებები, და, აქედან გამომდინარე, ის მუდამ ღია უნდა იყოს კითხვებისთვის.

...ჩვენ გვიწევს ვეძიოთ ისეთი პოლიტიკური ინსტიტუტები, რომლებიც უკეთ მიესადაგებიან იმ კონკრეტულ გარემოებებს, რომლებიც ამა თუ იმ ქვეყანაში გვხვდება. ეს მოკრძალებული, მაგრამ ღირებული ძიებაა. საპრეზიდენტო მმართველობა, საპარლამენტო სისტემა თუ ორივე მათგანის რაღაც სახის ჰიბრიდი, ცენტრალიზმი თუ ფედერალიზმი, ერთტურიანი თუ ორტურიანი არჩევნები? ნებისმიერ შემთხვევაში მაინც ერთი და იგივე საკითხი რჩება ძალაში: კანონებისა და ინსტიტუტების როგორი ნაზავი შეძლებს ამა თუ იმ საზოგადოებაში არსებული ურთიერთდაპირისპირებული ინტერესების მშვიდობიან და დემოკრატიულ არხებში მოქცევას? აი საკითხი, რომლის ამოხსნაშიც წვლილის შეტანა მსურს...

თარგმნა

მალხაზ სალდაძემ

____________________

1. აქვე შეიძლება შევნიშნოთ, რომ გამოიკვეთება გარკვეული ტენდენციები, რომელთა შედეგადაც შეიძლება ისეთი ინსტიტუციური გარემო ჩამოყალიბდეს, როგორიცაა Kanzlerdemokratie გერმანიაში, როდესაც პრემიერს შეუძლია თავისი კაბინეტი ცალკეულ მინისტრებზე პარლამენტის თანხმობის გარეშე ჩამოაყალიბოს. საპარლამენტო რეჟიმები, რომლებშიც ერთი პარტია ადგილების უმრავლესობას ფლობს, შესაძლოა ისეთივე ძალაუფლებას აძლევდეს პრემიერ-მინისტრს, როგორიც საპრეზიდენტო სისტემაში უმაღლეს პირს აქვს. თანამედროვე პოლიტიკაში ძალაუფლების პერსონალიზაციის ტენდენცია, რაც თავის მხრივ ტელევიზიის გავლენას უნდა უმადლოდეს, ამცირებს არამარტო მინისტრების დამოუკიდებლობის ხარისხს, არამედ კოლეგიალობის და კოლექტიური პასუხისმგებლობის გრძნობასაც.

პოლიტიკური ექსპლიკაციები

მალხაზ სალდაძე

XX საუკუნის 80-იან წლებში საბჭოთა კავშირში დაწყებული პოლიტიკური ცვლილებები, რომელიც საბჭოთა პოლიტიკური სისტემის სრული კოლაფსითა და ჩვენი ქვეყნის ისტორიაში ახალი ეტაპის დადგომით აღინიშნა, მთელი იმ პოლიტიკური და სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების გათვალისწინებით, რაც ძველი პოლიტიკური სისტემისგან მემკვიდრეობით გვერგო თუ დამოუკიდებლობასთან ერთად დადგა ახალი პოლიტიკური სისტემის წინაშე, ბუნებრივია, აღრმავებს ინტერესს ამგვარ ცვლილებათა თუ პრობლემათა გამოცდილების მქონე სხვა ქვეყნების მიმართ. რა თქმა უნდა, არ არსებობს აბსოლუტური მსგავსებები განსხვავებული ისტორიული და კულტურული კონტექსტების მქონე ქვეყნებში მიმდინარე პროცესებს შორის, მაგრამ, როდესაც დემოკრატიულ მმართველობასა თუ საბაზრო ეკონომიკურ ურთიერთობებზე გადასვლას ეხება საქმე, ერთმანეთისგან სრულიად განსხვავებულ ერებსაც კი საერთო ან მსგავსი პოლიტიკური და სოციალური პრობლემები წამოეჭრებათ. სწორედ ამიტომ ინტერესი საქართველოსგან გეოგრაფიულად და კულტურულად ისე დაშორებული ქვეყნების მიმართ, როგორებიც მექსიკა, არგენტინა თუ ბრაზილიაა, დემოკრატიზაციისა და ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მათი გამოცდილების შესწავლის თუ შეცნობის თვალსაზრისით სავსებით კანონზომიერია.

მექსიკა ლათინური ამერიკის ქვეყნებს შორის გამორჩეულია პოლიტიკური განვითარების თავისებურებებით. ერთ-ერთი ნიშანი, რაც მას ამ რეგიონის სხვა ქვეყნებისგან განასხვავებს, ისაა, რომ ათწლეულების განმავლობაში ჩამოყალიბებული ფორმალურად დემოკრატიული პოლიტიკური სისტემა, რომელიც არ ეფუძნებოდა სხვადასხვა პოლიტიკურ ძალთა თანაბარ კონკურენციას, საკმაოდ მოქნილი აღმოჩნდა იმისათვის, რომ დემოკრატიზაციის პროცესი შიგნიდან დაწყებულიყო და სისტემას კრახი არ განეცადა. მექსიკის პოლიტიკის დამკვირვებლები ერთგვარი გაოცებითაც კი აღნიშნავენ იმ ფაქტს, რომ, თუმცა დიდი დრო დასჭირდა, მაგრამ მაინც წარმატებით დაგვირგვინდა დომინანტური პარტიული პოლიტიკური სისტემის სხვა სისტემით შეცვლა. იმისათვის, რომ უკეთ გავიგოთ რაში მდგომარეობს მექსიკის პოლიტიკური დემოკრატიზაციის ფორმულის არსი, უპრიანია ზედაპირულად მაინც წარმოვიდგინოთ რა ტიპის პოლიტიკური სისტემა ჩამოყალიბდა ამ ქვეყანაში XX საუკუნის დამდეგს მომხდარი რევოლუციის შედეგად, საზოგადოებასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობების რა მექანიზმები არსებობდა და რა ცვლილებებს განიცდიდა ყოველივე ეს დროთა განმავლობაში გარე თუ შიდა ფაქტორების ზემოქმედებით.

მექსიკის პოლიტიკური სისტემის უნიკალურობა სხვა ლათინურამერიკულ ქვეყნებთან შედარებით შემდეგში მდგომარეობს:

1. 1910-1917 წლებიდან დაწყებული 1928-1929 წლების ჩათვლით მექსიკა მწვავე სოციალური ბრძოლის ადგილი გახდა, და ეს ბრძოლა, უბრალოდ, იმ სახის ბრძოლას კი არ წარმოადგენდა, როგორიც ამ სახელმწიფოში მანამდეც მიმდინარეობდა ძალაუფლების მოსაპოვებლად, არამედ საზოგადოებაში მომხდარ სიღრმისეულ ცვლილებებს ასახავდა და ახალი ტიპის სახელმწიფოს დაფუძნების მიზნით წარიმართებოდა;

2. რევოლუციის შედეგად ჩამოყალიბდა პოპულისტური რეჟიმი, რომელმაც ეკონომიკის გასახელმწიფოებრიობა შეძლო;

3. მექსიკამ მოახერხა ლათინური ამერიკისთვის ლამის უპრეცედენტო, თითქმის საუკუნოვანი პოლიტიკური სტაბილურობის მიღწევა;

4. ათწლეულების განმავლობაში შესაძლებელი გახდა ეკონომიკური მდგრადობის უზრუნველყოფა და თითქმის 30-40 წლის მანძილზე შენარჩუნებულ იქნა ეკონომიკური ზრდის სტაბილური ტემპები - 1950-1970 წლებში ეკონომიკის ზრდის წლიური მაჩვენებელი 6,6%25-ს შეადგენდა, ხოლო ინფლაცია 4%25-ს არ აჭარბებდა;

5. სამოცდაათი წლის განმავლობაში ფორმალურად დემოკრატიულ პოლიტიკურ სისტემაში ერთი პარტია დომინირებდა და ის ახორციელებდა კონტროლს სახელმწიფოზე.

1917 წლის კონსტიტუციაც ლათინურ ამერიკაში ამ ქვეყნის გამორჩეულობის ინდიკატორს წარმოადგენს; იგი მექსიკის რევოლუციის სამართლებრივ განზომილებაში გადატანის მცდელობაა, მასში დეტალურადაა გაწერილი სახელმწიფოს ცხოვრების ყველა ასპექტი იმ მიზნით, რომ დაცული იყოს რევოლუციის ძირითადი მონაპოვრები. კონსტუტუცია ორ ძირითად ცნებას ეფუძნებოდა, რაც ასევე განასხვავებდა ამ ქვეყანას რეგიონის სხვა სახელმწიფოებისგან: ერთი იყო ეკონომიკური ნაციონალიზმი¹ და მეორე -სოციალური სამართლიანობა.

რევოლუციის შედეგად ჩამოყალიბებული რეჟიმი იმთავითვე ინკლუზიური გახდა. არ დაწყებულა პორფირიო დიასის² დროინდელი ელიტების დევნა, პირიქით - მოხდა მათი ჩართვა ახალ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ურთიერთობათა სისტემაში, რის გამოც რევოლუციის შედეგად ჩამოყალიბებულ ელიტას, რომელშიც ძველი კლანური ურთიერთობები ჯერ კიდევ ჭარბობდნენ, Familia Revolucionaria (რევოლუციური ოჯახი) ეწოდა. ზემოთქმულზე მეტყველებდა ისიც, რომ 1946 წლამდე მექსიკის პრეზიდენტები დიასის დროინდელი გენერლები იყვნენ.

მექსიკაში ახალი პოლიტიკური ეპოქის დასაწყისის ერთ-ერთი თავისებურება ისიც იყო, რომ შესაძლებელი გახდა მანამდე მრავალჯერ წარუმატებლად ნაცადი სეკულარიზაციის განხორციელება. თუმცა ეს უმტკივნეულოდ როდი მოხდა - ამან 1920-იან წლებში რელიგიურ ნიადაგზე აღმოცენებული სისხლიანი სამოქალაქო დაპირისპირება გამოიწვია. სეკულარიზებულ ეროვნულ მთავრობას ორთოდოქსული კათოლიკური მოძრაობა, ე.წ. Cristeros (ჯვრის მტვირთველები), დაუპირისპირდა. ამ რელიგიურ მოძრაობას, რომელმაც ქვეყნის რამდენიმე რეგიონი მოიცვა (1926-1929 წწ. აჯანყებები მოხდა ზაკატეკასში, მიჩუაკანში, კოლიმასა და გუანახუატოში) შედეგად ის მოჰყვა, რომ ახალი პოლიტიკური სისტემა იმთავითვე ანტიკათოლიკური იყო და მისი ინკლუზიურობა რელიგიურ სფეროზე არ ვრცელდებოდა. ამ მხრივ ვითარება მხოლოდ ათწლეულების შემდეგ შეიცვალა - კათოლიკეებთან ურთიერთობების მოგვარება მხოლოდ მანუელ ავილა კამაჩოს პრეზიდენტობისას (1940-1946 წწ.) გახდა შესაძლებელი. კამაჩომ თავისი პრეზიდენტობა შემრიგებლური ლოზუნგით Soy Creyente (მორწმუნე ვარ) წარმართა და კათოლიკურ ეკლესიასთან სახელმწიფოს დაპირისპირება დაასრულა, თუმცა ამას არ მოჰყოლია ეკლესიის პოლიტიკურ სისტემაში ინკორპორირება.

რევოლუციის შემდგომი მექსიკის პოლიტიკური სისტემის ჩამოყალიბებაში უდიდესი წვლილი მიუძღვით პრეზიდენტებს პლუტარქო ელიას კალესს (1924-1928 წწ.) და ლაზარო კარდენასს (1934-1940 წწ.). პირველის მმართველობის პერიოდში ჩამოყალიბდა ეროვნული რევოლუციური პარტია (Partido Nacional Revolucionario - PNR), რომლის რეფორმირებაც ლაზარო კარდენასმა მოახდინა და მექსიკური რევოლუციის პარტია (Partido de la Revolucion Mexicana - PRM) დააარსა; მას ცენტრისტ კამაჩოს მმართველობის დროს ინსტიტუციური რევოლუციური პარტია (Partido Revolucionario Institucional - PRI) ეწოდა. ამ პარტიისა და მისი პირველი ლიდერების როლი მექსიკური პოლიტიკის ფორმირებაში უდავოდ დიდია:

1. საკუთრება გლეხობას გადაუნაწილეს;

2. სახელმწიფოს ჩარევით წარმართული დაჩქარებული ინდუსტრიალიზაციის ფონზე დაიწყო საზოგადოების მაქსიმალურად ფართო სპექტრის მომცველი წვრილი კერძომესაკუთრების წამახალისებელი ეკონომიკური რეფორმები;

3. საფუძველი ჩაეყარა მთელ საზოგადოებაზე ორიენტირებულ ახალ საგანამანათლებლო სისტემას, რისი შედეგიც უკვე 1960-იან წლებში დაწყებითი განათლების 100%25-იანი ხელმისაწვდომობა იყო, ხოლო საშუალო განათლება საზოგადოების 66%25-ს ჰქონდა მიღებული.

მზრუნველი პოლიტიკური რეჟიმის ჩამოყალიბება თავისთავად როდი გულისხმობდა დემოკრატიული თამაშის წესების უნივერსალურობას. ამ შედეგების მიღწევა შესაძლებელი გახდა სწორედ რომ ლიბერალურ-დემოკრატიული ღირებულებების დაკნინებით და პოლიტიკაში ძალაუფლების ერთი ცენტრის ჩამოყალიბებით, რომელსაც ინსტიტუციური რევოლუციური პარტია და მისი ლიდერები წარმოადგენდნენ. აგრარული ეკონომიკური რეფორმები მსხვილ მესაკუთრეთა უფლებების დარღვევის ხარჯზე მოხდა, ხოლო ინდუსტრიალიზაცია და მექსიკის წვრილ მესაკუთრეთა სუბსიდიური კლასის ჩამოყალიბება უცხოური კაპიტალის შევიწროებისა და ქვეყნის ბუნებრივი რესურსების ნაციონალიზაციის საშუალებით მობილიზებული ფინანსური რესურსებით გახდა შესაძლებელი. სწორედ ასეთი მახასიათებლების გამო იმ პერიოდის მექსიკას სულ უფრო ხშირად ამსგავსებდნენ საბჭოთა კავშირს და განსაკუთრებით კრიტიკულად განწყობილი ვაშინგტონელი პოლიტიკოსები ამ ქვეყანას „საბჭოთა მექსიკას“, ხოლო კალესის მთავრობას „ბოლშევიკურ რეჟიმს“ ეძახდნენ. მსგავსი შედარებები, რა თქმა უნდა, გადაჭარბებულია, ვინაიდან სწორედ ამ პერიოდში ხდება ოპოზიციური კონსერ-ვატიულ-კათოლიკური პოლიტიკური პარტიის - ეროვნული ქმედების პარტიის (Partido Accion Nacional - PAN) ჩამოყალიბება, რომელიც შეზღუდული კონკურენციის პირობებში მაინც ახერხებდა სხვადასხვა დროს მეტ-ნაკლები წინააღმდეგობა გაეწია მმართველი პარტიისთვის და 2000 წელს ის ძალა გახდა, რომელმაც დაასრულა PRI-ს სამოცდაათწლიანი მონოპოლია მექსიკის პოლიტიკურ არენაზე.

PRI-ს პოპულისტურმა პოლიტიკამ ის მოახერხა, რომ მარტო პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილურობა კი არ მოუტანა მექსიკელებს, არამედ გაზარდა ქვეყნის პოლიტიკური სისტემის მიმართ საზოგადოების ფართო წრეების ნდობაც. ამის მიღწევა შესაძლებელი გახდა როგორც თავად პოლიტიკური სისტემის ინკლუზიური ხასიათის გამო, რისი შედეგიც ის იყო, რომ პოლიტიკურ პროცესებში საზოგადოების სხვადასხვა სეგმენტი ჩაერთო, ასევე თავად PRI-ს გახსნილობითა და ინკლუზიურობითაც, რაც ამ პარტიას და ზოგადად მექსიკის პოლიტიკურ სისტემას უნიკალურობას ანიჭებდა. პარტია სხვადასხვა იდეოლოგიური სპექტრის ჯგუფებს მოიცავდა, უკიდურესი მემარჯვენე ნაციონალ-ეტატისტებიდან დაწყებული, მემარცხენეებით დამთავრებული; პარტია თავის რიგებში დისიდენტების ყოფნასაც ეგუებოდა, და არათუ ეგუებოდა, მიზანმიმართულადაც კი ეწეოდა მათ ინტეგრირებას საკუთარ ორგანიზაციებში. PRI-მ ასევე შეძლო თავის ინსტიტუციურ გარემოში შეექმნა მუშათა და გლეხთა პროფესიული კავშირები და ამით ფართო საზოგადოებრივი მხარდაჭერა მოეპოვებინა. საზოგადოებასა და პოლიტიკურ სისტემას შორის ასეთი ურთიერთობის რეჟიმში ზემოთ ჩამოთვლილი მიზნების მისაღწევად სახელმწიფოს არ სჭირდებოდა რეპრესიული მანქანის ამუშავება (რაც მექსიკას დიდად განასხვავებს საბჭოთა კავშირისაგან). გამონაკლისი იყო 1958-1959 წლების და 1968 წლის მოვლენები, როდესაც სახელმწიფოს საზოგადოებრივი პროტესტის წინააღმდეგ ძალის გამოყენება მოუხდა; პირველ შემთხვევაში რკინიგზელთა გაფიცვის აღკვეთის მიზნით, მეორე შემთხვევაში კი დემოკრატიზაციის მოთხოვნით გამოსული სტუდენტების (რაც რევოლუციის შემდგომ მექსიკაში მსგავსი მოთხოვნით გამართული პირველი დემონსტრაცია იყო) დასაშლელად. ამ ორი მოვლენის შემდეგ სახელმწიფოსადმი საზოგადოებრიობის განწყობას და პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობის ფორმებს ისეთი ცვლილებები დაეტყო, რომ აშკარა გახდა - მექსიკაში რეპრესიული მანქანის ამუშავება არათუ აძლიერებდა სახელმწიფოს, რომელსაც ჯერ კიდევ გააჩნდა რევოლუციური ლეგიტიმურობა, არამედ ასუსტებდა მას.

მიუხედავად ამ მძლავრი სოციალური მოძრაობებისა, რომლებმაც მეტ-ნაკლებად შეარყიეს მექსიკის დომინანტური პარტიულ-პოლიტიკური სისტემის ლეგიტიმურობა, სახელმწიფოს ჯერ კიდევ შეეძლო უზრუნველეყო სტაბილურობა და გადამანაწილებელ-დირიჟისტული სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკის მეოხებით (რის საშუალებასაც მას ეკონომიკურ რესურსებზე, უპირველეს ყოვლისა, ნავთობზე კონტროლი აძლევდა) საზოგადოებაში სისტემის ლეგიტიმურობის განცდა შეენარჩუნებინა. მაგრამ უკვე 1970-იან წლებში ეკონომიკაში წარმოქმნილმა პრობლემებმა მექსიკის ხელისუფლება დილემის წინაშე დააყენა: ან უარი ეთქვა გადამანაწილებელ ეკონომიკურ მოდელზე და შეემცირებინა სოციალური სერვისები, ანდა გაეძლიერებინა ეტატიზაცია. პრეზიდენტმა ხოზე ლოპეს პორტილიომ (1976-1982 წწ.), მიუხედავად იმისა, რომ იმპორტჩანაცვლების ძველი ეკონომიკური პოლიტიკა ეფექტიანი აღარ იყო და სამრეწველო საქონელზე (მათ შორის მსუბუქი და კვების მრეწველობის ნაწარმზე) მოხმარების ზრდამ ქვეყანა იმპორტზე დამოკიდებული გახადა (რაც, ცხადია, სახელმწიფო ხარჯებს ზრდიდა), არჩევანი მეორე ვარიანტის სასარგებლოდ გააკეთა. ძლიერდება ეკონომიკაში ჩარევა, იზრდება ნავთობის მოპოვებიდან მიღებული შემოსავალი და ამის ხარჯზე ხდება სახელმწიფოს სოციალური ვალდებულებების ზრდა. პარალელურად იზრდება ზეწოლა მემარცხენე ოპოზიციურ პოლიტიკურ სპექტრზე, რომელიც მზარდი ეტატიზაციის ფონზე წარმოქმნილ მასშტაბურ კორუფციასა და სახელმწიფო აპარატში აღმოცენებულ და გაძლიერებულ კლანურ ქსელებს აკრიტიკებდნენ. სახელმწიფოს რეპრესიული პოლიტიკის მსხვერპლი აღმოჩნდა მექსიკის კომუნისტური პარტიაც, რომელსაც მოღვაწეობის ხანგრძლივი ისტორია ჰქონდა და საზოგადოების მოდერნული ნაწილის მხარდაჭერით სარგებლობდა. მექსიკის კომუნისტური პარტიის საქმიანობა რამდენიმე ხნით მთელი ქვეყნის მასშტაბით აიკრძალა.

პორტილიოს საპრეზიდენტო ვადის დასასრულს, 1982 წელს, მექსიკის პოლიტიკურ სისტემას ახალი უბედურება დაატყდა თავს. ნავთობის მსოფლიო ბაზარზე ფასების დაცემამ ხელისუფლება აიძულა სახელმწიფო ვალების მიმართ სახელმწიფო დეფოლტი გამოეცხადებინა. ინსტიტუციური რევოლუციური პარტიის რეჟიმის სამ საყრდენ მითს - მართვადი ეკონომიკის ეფექტიანობას, საზოგადოებაზე კონტროლისა და პოლიტიკური სტაბილურობის უზრუნველყოფის შესაძლებლობას - საფუძველი გამოეცალა. სახელმწიფოს მოუწია შეემცირებინა სოციალური საჭიროებებისთვის გაწეული ხარჯების ოდენობა და ნელ-ნელა გაეთავისუფლებინა ეკონომიკის სხვადასხვა დარგი თავისი კონტროლისაგან. ამ ცვლილებების შედეგი იყო თვითგადარჩენას მინდობილი საკმაოდ ფართო საზოგადოებრივი სეგმენტის ჩამოყალიბება, მზარდი კრიმინალიზაცია (განსაკუთრებით მეხიკოს აგლომერაციაში) და, შესაბამისად, პოლიტიკური სისტემის მიმართ ნდობის შემცირება, რამაც ოპოზიციურ პარტიებს უბიძგა ფართო საზოგადოებრივი მხარდაჭერის მობილიზებისთვის დაეწყოთ ბრძოლა. ლიბერალიზაციის ტენდენციის გამარჯვებამ ინსტიტუციურ რევოლუციურ პარტიაში თავად ეს ძალაც დააზარალა, სოციალურ ვალდებულებებზე ნაწილობრივ უარის თქმამ გაზარდა შიდაპარტიული უთანხმოება და პარტიის ერთ-ერთი ლიდერის კუაუტემოკ კარდენასის (ლაზარო კარდენასის შვილის) ირგვლივ დაჯგუფებული მემარცხენეების წყრომა გამოიწვია (ეს ჯგუფი PRI-ს შიგნით დემოკრატიული მიმართულების ანუ Corriente Demokratica-ს სახელით იყო ცნობილი და ეკონომიკის ლიბერალიზაციას აკრიტიკებდა). მოგვიანებით, 1988 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებისთვის, კუაუტემოკ კარდენასმა გადაწყვიტა ინსტიტუციური რევოლუციური პარტიის, ანუ საკუთარი პარტიის, კანდიდატის საწინააღმდეგოდ მიეღო არჩევნებში მონაწილეობა. იგი თავის მომხრეებთან ერთად გამოეყო პარტიას და ეროვნული დემოკრატიული ფრონტი (Fronte Democratico Nacional - FDN) ჩამოაყალიბა. მოგვიანებით ამ გაერთიანებამ დემოკრატიული რევოლუციის პარტიის (Partido de la Revolucion Demokratika - PRD) სახელწოდება მიიღო.

ამგვარად, ეკონომიკურმა კრიზისმა და მის კვალდაკვალ საზოგადოებაში დაწყებულმა სოციალურმა ცვლილებებმა, ერთი მხრივ, შეასუსტა დომინანტური პარტიული სახელმწიფოს უნარი ძველ რეჟიმში განეგრძო საზოგადოებრივი ცხოვრების ამა თუ იმ სფეროს კონტროლი და მონოპოლია შეენარჩუნებინა პოლიტიკურ სივრცეში, და, მეორე მხრივ, ბიძგი მისცა პოლიტიკურ დემოკრატიზაციას, რითაც გზა გაუხსნა რეჟიმის ძველ და ახლად აღმოცენებულ ოპონენტებს რეალური ალტერნატივები შეეთავაზებინათ მექსიკის საზოგადოებისათვის.

1988 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებს მექსიკის პოლიტიკის ექსპერტები განსაკუთრებული მოლოდინით და სიფრთხილითაც ელოდნენ. ხოზე პორტილიოს მემკვიდრე პრეზიდენტის მიგელ დე ლა მადრიდის (1982-1988 წწ.) მმართველობის პერიოდში, მიუხედავად წინასაარჩევნოდ ინიცირებული ეკონომიკური სოლიდარობის პაქტისა (1987 წ.), ინსტიტუციური რევოლუციური პარტიის მიმართ საზოგადოებრივი მხარდაჭერა შესუსტდა (ვერ მოხერხდა ეკონომიკის სტაბილიზება, 1987 წელს ინფლაციამ უპრეცედენტო ზღვარს, 159%25-ს მიაღწია). სახელმწიფოს, როგორც სოციალური მასტაბილიზებელის, როლის დაკნინებამ ავტომატურად პარტიის მიმართ დამოკიდებულებაზეც იმოქმედა, რაც პარტიასა და სახელმწიფოს შორის ზემოთ აღნიშნული ერთობის კვალობაზე ბუნებრივიც იყო. ფინანსურეკონომიკურმა კრიზისმა და სახელმწიფოს მხრიდან სოციალური გარანტიების შემცირებამ საზოგადოების დიდ ნაწილში PRI-ს საწინააღმდეგო განწყობა წარმოშვა, ჩათვალეს, რომ პარტიამ რევოლუციურ იდეალებს და მის მონაპოვრებს უღალატა, დაივიწყა კონსტიტუციით გათვალისწინებული სოციალური სამართლიანობის უზრუნველყოფის ცნება. ამან, ცხადია, მეტი გასაქანი მისცა პოლიტიკური სპექტრის მემარცხენე პოპულისტურ ფრთას. ასეთ ვითარებაში PAN თავისი მემარჯვენე კონსერვატიული რიტორიკით, რასაკვირველია, ვერ გაუწევდა დიდ კონკურენციას მმართველ პარტიას, რომელიც საზოგადოებას ჯერ კიდევ ჰპირდებოდა ძველი, ჩვეული სტაბილურობის დაბრუნებას. ამიტომ, ბუნებრივია, PRI-ს რეალურ კონკურენტად 1988 წლის არჩევნებზე კუაუტემოკ კარდენასი და მისი ჯგუფი გამოდიოდნენ. მიუხედავად ძალთა ასეთი განლაგებისა, საპრეზიდენტო არჩევნებში PRI-ს კანდიდატმა კარლოს სალინას დე გორტარიმ (1988-1994 წწ.) გაიმარჯვა, თუმცა ექსპერტები PRI-ს მომავალს მაინცდამაინც ოპტიმისტურად ვერ უყურებდნენ. მექსიკელებს უპირველეს ყოვლისა არჩევნების შედეგების სამართლიანობა აეჭვებდათ. სიცხადე აკლდა სალინასის მომავალ ეკონომიკურ პოლიტიკასაც, ნათელი არ იყო მოექცეოდა იგი მემარცხენეების გავლენის ქვეშ და შეაჩერებდა ეკონომიკურ ლიბერალიზაციას თუ მოახდენდა ეკონომიკური სექტორის სრულ გათავისუფლებას სახელმწიფო კონტროლისგან და შეეგუებოდა რეჟიმის თანმიმდევრულ დელეგიტიმაციას. ამრიგად, PRI-ს წინაშე ერთგვარი ავბედითი სამკუთხედი გამოიკვეთა: მზარდი ეკონომიკური სტაგნაცია, საზოგადოების ფართო ფენების სოციალური დაუცველობა და გარდაუვალი პოლიტიკური კრახი.

მიუხედავად ასეთი მოლოდინებისა, სალინას ადმინისტრაციამ შექმნილ ვითარებას მეტ-ნაკლები წარმატებით გაართვა თავი. მან შეძლო გვერდი აექცია ქაოტური რეგულირების გზისთვის და მოახდინა სისტემის „გადაწყობა“ ახალი რეალიების გათვალისწინებით, რითაც კიდევ ერთი ვადით გაუხანგრძლივა PRI-ს ხელისუფლებაში ყოფნა. პრეზიდენტ სალინასის პროგრამამ მექსიკა არ მიიყვანა დემოკრატიამდე დომინანტი პარტიით თუ მის გარეშე, მოვლენები ისე განვითარდა, რომ მოხდა პარტიის გამიჯვნა საზოგადოების ეკონომიკური ცხოვრების სფეროებიდან (მაგალითად, მკვეთრად შეიზღუდა PRI-თან არსებული პროფკავშირების ჩარევის შესაძლებლობა ეკონომიკაში) და კერძო სექტორში სახელმწიფო რეგულაცია შეიზღუდა. მაგრამ რთულია ვისაუბროთ სრულფასოვან ეკონომიკურ ლიბერალიზაციაზე, ალბათ უფრო უპრიანი იქნება ეს პროცესი კონტროლირებად ლიბერალიზაციად შევაფასოთ.

ცვლილებები შეეხო პოლიტიკურ სისტემასაც. პოლიტიკურმა რეჟიმმა მოახდინა თავისი ფუნქციობის გარკვეული ასპექტების რევიზია, უპირველეს ყოვლისა პრეზიდენტის როლის ნაწილობრივი გადააზრება მოხდა, რაც იმაში გამოიხატა, რომ მხარდაჭერის მობილიზების პარტიული კორპორატისტული მექანიზმები დათმობილ იქნა, რითაც მეტი გასაქანი მიეცა დემოკრატიზაციას და პოლიტიკურ ლიბერალიზაციას როგორც თავად PRI-ში, ისე ზოგადად პოლიტიკურ სპექტრში (მუშათა და გლეხთა მხარდაჭერის მობილიზების პარტიული კორპორატისტული მექანიზმების დათმობით სხვა პარტიები მმართველ პარტიასთან თანაბარ კონკურენტულ პირობებში აღმოჩნდნენ). ასეთი ცვლილებების განხორციელება ლოგიკურად რეჟიმის დასრულებით უნდა დაგვირგვინებულიყო, მაგრამ მექსიკაში ამ ეტაპზე ასე არ მოხდა. ეს გარემოებაც ალბათ ხაზს უსვამს მექსიკის პოლიტიკური სისტემისა და მექსიკის საზოგადოების პოლიტიკური კულტურის კიდევ ერთ უნიკალურობას, რაც იმით გამოიხატება, რომ სხვა ლათინურამერიკული ქვეყნებისგან განსხვავებით, სადაც მსგავსი დათმობები მმართველი რეჟიმის სისუსტედ და მარცხად აღიქმება, მექსიკაში ეს პოლიტიკური კაპიტალის დაგროვებისა და საზოგადოებრივი ნდობის აღდგენის საფუძველი აღმოჩნდა, რამაც PRI-ს 1994 წელს საშუალება მისცა თავისი კანდიდატი მომდევნო ექვსი წლით ისევ გაეყვანა პრეზიდენტად არჩევნების გზით.

სალინასის ადმინისტრაციის პერიოდში დაწყებული კონტროლირებადი ეკონომიკური ლიბერალიზაციის პროცესი, სოციალურ სფეროში სახელმწიფო რეგულაციის მინიმიზაციის მანამდე გამოკვეთილი ტენდენციის გათვალისწინებით, მექსიკას საკმაოდ ძვირად დაუჯდა. სოციალური დიფერენციაციის პროცესმა შეუქცევადი ხასიათი მიიღო და საზოგადოების ვერტიკალურ სტრუქტურაში მომხდარი ცვლილებების გარდა გეოგრაფიული გამოხატულებაც პოვა. თავისუფალი ბაზრის პრინციპებზე აგებულმა ეკონომიკურმა ურთიერთობებმა ქვეყნის ზოგიერთი შტატი რთულ ვითარებაში ჩააყენა, მანამდე არსებულმა სახელმწიფო-დირიჟისტული ეკონომიკური ინფრასტრუქტურის ზოგიერთმა სეგმენტმა, განსაკუთრებით აგრარულმა სფერომ, თავისი ადგილი ვერ მონახა ახალ ვითარებაში, რასაც შედეგად სიღატაკე და უკიდურესი სოციალური დაუცველობა მოჰყვა. ამისი თვალსაჩინო მაგალითი მექსიკის სამხრეთში მდებარე ჩაპასის შტატია, რომელიც ძირითადად მაიას ტომის ინდიელებითაა დასახლებული და სადაც სალინასის მომდევნო პრეზიდენტის ერნესტო ზედილიოს (1994-2000 წწ.) საპრეზიდენტო ვადის დასაწყისში მძლავრი ანტისამთავრობო გამოსვლების ტალღა აგორდა. კარლოს სალინასის პრეზიდენტობის ბოლოს ჩრდილო ამერიკულ სავაჭრო შეთანხმებაში (North American Free Trade Agreement -NAFTA) მექსიკის გაწევრიანება, რაც თავისთავად ვაჭრობის გაფართოებასა და კაპიტალის თავისუფალ ბრუნვას გულისხმობდა, ჩაპასელი ინდიელებისთვის ცხადს ხდიდა, რომ ისინი აგრარულ სექტორში თავიანთი თვითკმარი მეურნეობებით კონკურენციას ვერ გაუწევდნენ ინვესტიციებით წელგამართულ მოდერნიზებულ მსხვილ მეურნეობებს. მექსიკის კონსტიტუცია ინდიელთა მიწების პრივატიზაციას და გაყიდვას კრძალავდა, მაგრამ 1993 წელს სალინასის ადმინისტრაციამ ამ მუხლების გაუქმება ითხოვა, რაც, ცხადია, PRI-ს წევრებით დაკომპლექტებულმა კონგრესმა დააკმაყოფილა კიდეც. ყოველივე ეს დაუცველობის გრძნობას უძლიერებდა ჩაპასის მცხოვრებლებს და რაკიღა ინსტიტუციური გზებით საწადელს ვერ მიაღწიეს, 1994 წლის დამდეგს შეიარაღებული ამბოხი წამოიწყეს. მიუხედავად იმისა, რომ მექსიკის ფედერალური მთავრობა დღემდე ირწმუნება ჩაპასში (სადაც არმიის 60 000-იანი კონტინგენტია განთავსებული) მშვიდობა აღდგაო, შტატის ტერიტორიაზე ყოველწლიურად ასობით მკვლელობისა და ადამიანთა გატაცების ფაქტი ფიქსირდება.

სალინასის მომდევნო პრეზიდენტის, ერნესტო ზედილიოს (1994-2000) მმართველობის პერიოდში ჩაპასის აჯანყების გარდა სხვა ტიპის პრობლემებმაც იჩინა თავი. ეკონომიკური ლიბერალიზაციის დასაწყისი, მაშინ, როდესაც ეკონომიკაზე კონტროლისა და სოციალური რეგულირების სახელმწიფო მანქანა მოშლილი არ იყო, სახელმწიფო აპარატსა და PRI-ს სტრუქტურებში კორუფციული ქსელების გაძლიერების საფუძველი გახდა. მართალია, სახელმწიფო და კერძო სექტორების ურთიერთგამიჯვნა ჯერ კიდევ 1985 წლის საკონსტიტუციო ცვლილებებით განხორციელდა მიგელ დე ლა მადრიდის მმართველობის დროს (1982-1988 წწ.), მაგრამ ეკონომიკაში ჩარევის ძველი მექანიზმები ჯერ კიდევ არსებობდა. გარდა ამისა, საკმაოდ დიდი იყო სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული საწარმოო საშუალებების პოტენციალი, რომლის კაპიტალიზაცია უცხოური ინვესტიციების მოზიდვისა და პრივატიზაციის გზით სოლიდურ მოგებას მოუტანდა სახელმწიფოს ან მასთან შეზრდილ პატრონ-კლიენტურ ქსელებს. სალინასის დროის PRI-ს ძალთა დაჯგუფებების ურთიერთშეჯახების ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი სწორედ კონფლიქტური ეკონომიკური ინტერესები და, აქედან გამომდინარე, სიმდიდრის გადანაწილების სურვილი იყო, რაც პარტიის იმიჯზე უარყოფითად მოქმედებდა. ამგვარი კლანური ურთიერთდაპირისპირებების ლოგიკურ გამოხატულებად მიიჩნია მექსიკურმა საზოგადოებამ 1994 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებში PRI-ს თავდაპირველი კანდიდატის ლუის დონალდო კოლოსიოს მკვლელობა საარჩევნო კამპანიის დროს ტიხუანაში. კოლოსიოს მოწოდება ხელისუფლებისადმი, ყურადღება მიექცია იმ გარემოებისთვის, რომ ხალხს სამართლიანობა სწყუროდა, თანაპარტიელების მიერ გაგებულ იქნა როგორც გაფრთხილება და მუქარა. მოკლული კანდიდატის სწრაფი ჩანაცვლებაც მისი წინასაარჩევნო შტაბის მეთაურით, ერნესტო ზედილიოთი, საზოგადოების ნაწილის მიერ შეთქმულების დასტურად იქნა აღქმული. ასეთ ვითარებაში ზედილიოს პრეზიდენტობა, მით უმეტეს 1994 წლის დეკემბერში პესოს დევალვაციის ფონზე (ამ დევალვაციის შეჩერება მხოლოდ ამერიკის შეერთებული შტატების ორმოცდაათ მილიარდდოლარიანი კრედიტის საშუალებით გახდა შესაძლებელი) ვეღარ გადაავადებდა PRI-ს სამოცდაათწლიანი მმართველობის დასასრულს. მრავალრიცხოვანმა წარუმატებლობებმა ეკონომიკის დარგში, კერძოდ, სალინასისგან მემკვიდრეობით მიღებული პრობლემების გადაუჭრელობამ (მათ შორის დეკემბრის კრიზისმა, რომელიც სალინასის ადმინისტრაციის არასწორი და დანაშაულებრივი ფისკალური პოლიტიკის შედეგი იყო), პოლიტიკური მკვლელობების გაუხსნელობამ და საზოგადოდ ცნობილი კორუმპირებული ჩინოვნიკების დაუსჯელობამ არამარტო ზედილიოს, არამედ მმართველ პარტიასაც შეურყიეს ავტორიტეტი. საზოგადოებაში მომხდარმა ცვლილებებმა, კერძოდ, სახელმწიფოს ჩარევისაგან თავისუფალმა ცხოვრების რეჟიმმა, შესაძლებელი გახადა ძალაუფლების მშვიდობიანი გზით გადაცემა სხვა პოლიტიკური ძალისათვის, რომელსაც 2000 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებში PRI-ს მთელი ისტორიის განმავლობაში მისი ტრადიციული ოპონენტი პარტიის PAN-ის კანდიდატი ვისენტე ფოქსი (2000-2006 წწ.) წარმოადგენდა.

2000 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებში PAN-ის გამარჯვება 1980-იან წლებში დაწყებული პოლიტიკური სისტემის ტრანსფორმაციის ლოგიკური დასასრული იყო. რა თქმა უნდა, ხელისუფლებაში ერთი პარტიის მეორეთი ჩანაცვლება ძველი რეჟიმის და მასთან ასოცირებული პრობლემების სრულ გაქრობას არ ნიშნავს და დემოკრატიული ტრანსფორმაციის პროცესი, რომელშიც სამოქალაქო საზოგადოების როლი მანამდელთან შედარებით დიდია, დღემდე გრძელდება. ამის დადასტურება 2006 წლის საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ მომხდარი გამოსვლები იყო მეხიკოში, ატენკოში, ენსინასსა და სხვა ქალაქებში (განსაკუთრებული აქტიურობით ოახაკას შტატი გამოირჩეოდა), რომლებზეც სოციალური სამართლიანობის, ფართო თვითმმართველობის და კორუფციასთან ბრძოლის მოთხოვნები ისმოდა.

_____________________

1. კონსტიტუციის თანახმად მექსიკაში უცხოური კაპიტალის მონაწილეობით მოქმედ სამეწარმეო სუბიექტებში უცხოური კაპიტალის წილი 49%25-ს არ უნდა აღემატებოდეს.

2. პორფირიო დიასი - მექსიკის პრეზიდენტი და დიქტატორი 1876-1911 წწ. 1880-1884 წწ. ქვეყანას დიასის მარიონეტი პრეზიდენტი მანუელ გონსალესი მართავდა. როგორც ჩანს, გონსალესის შემდეგ დიასი აღარ ენდობოდა სიმბოლურ პრეზიდენტებსაც კი, და 1911 წლამდე თავად მართავდა ქვეყანას. დიასის ეპოქა პორფირიატოს სახელით შევიდა მექსიკის ისტორიაში.

უფლება

გიორგი მშვენიერაძე

„არასდროს იმდენს არ იტყუებიან, რამდენსაც ომის დროს,
ნადირობის შემდეგ და არჩევნების წინ”.

ოტო ფონ ბისმარკი

კონსტიტუციის მიხედვით, საქართველოს სახელმწიფოს წყობილების ფორმა დემოკრატიული რესპუბლიკაა. დემოკრატიულ რესპუბლიკაში ხელისუფლების წყარო ხალხია. საქართველოს მოქმედი კონსტიტუციის მე-7 მუხლიც ამავე ჩანაწერს შეიცავს. ხალხის მმართველობის განსახორციელებლად აუცილებელია გარკვეული ფორმების არსებობა, რომელთა მეშვეობითაც შესაძლებელია, საზოგადო წესრიგის ფარგლებში, ხალხის მმართველობის განხორციელება. ხელისუფლების წყარო ხალხია - ეს გულისხმობს სხვადასხვა პოლიტიკურ უფლებებს, რაც საერთო ჯამში დემოკრატიის განხორციელების ფორმებია.

ზოგადად დემოკრატიის ორ ფორმას გამოყოფენ - უშუალოს და წარმომადგენლობითს. უშუალო დემოკრატიის ფორმებს განეკუთვნება რეფერენდუმი, პლებისციტი, თვითმმართველობა, არჩევნები და ა.შ. ეს ის საშუალებებია, რომელთა გამოყენებითაც ხალხს შეუძლია პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ სოციალური შეხედულებების გამოხატვა. დემოკრატიის წარმომადგენლობითი ფორმა არჩევნების შედეგია. არჩევნები შეგვიძლია განვიხილოთ როგორც გარკვეული პროცესი, ხოლო წარმომადგენლობითი დემოკრატია - როგორც ამ პროცესის შედეგი. წარმომადგენლობითი დემოკრატიის განმახორციელებელი სუბიექტებია: პარლამენტი, პრეზიდენტი, მათი მეშვეობით დაკომპლექტებული მთავრობა, სასამართლო და სხვა ინსტიტუციები.

ხელშეკრულება

დემოკრატიის უშუალო ფორმებიდან ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი როლი არჩევნებს ენიჭება. არჩევნები არის ის ფორმა, რომლითაც ხდება ხალხის მიერ პოლიტიკური არჩევანის გაკეთება.

ხელისუფლებასა (მმართველ პოლიტიკურ ძალასა) და ხალხს შორის ურთიერთობა შეიძლება განვიხილოთ როგორც სახელშეკრულებო ურთიერთობა, რომელიც ძირითად და დამატებით პირობებს მოიცავს. ძირითადი პირობების შეუსრულებლობა აუცილებლად იწვევს ხელშეკრულების მოშლას, ხოლო დამატებითი პირობების არაჯეროვნად შესრულება ან შეუსრულებლობა, მხარეს უფლებას აძლევს ხელშეკრულების ვადის გასვლის შემდეგ იმავე პირთან ხელახალი ხელშეკრულების გაფორმებაზე უარი თქვას. ანალოგიური ურთიერთობა არსებობს ხალხსა და ხელისუფლებას შორის. ძირითადი პირობები განსაზღვრულია ორივე მხარისათვის. ამ პირობებს საქართველოს კონსტიტუცის მე-7 მუხლი ასახელებს.

ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდულნი არიან ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით. ხელშეკრულების ძირითადი პირობების დარღვევა იქნება პრეზიდენტის მიერ კონსტიტუციური ვალდებულებების შეუსრულებლობა ან კონსტიტუციის საწინააღმდეგო ქმედება, რაც უპირობოდ პრეზიდენტის იმპიჩმენტის გამოცხადების (ხელშეკრულების შეწყვეტის) საფუძველი ხდება. დამატებითი პირობების დარღვევა იქნება პოლიტიკური პროგრამის და საარჩევნო დაპირებების შეუსრულებლობა. ასეთი დარღვევა არ შეიძლება მივიჩნიოთ ხელშეკრულების ვადამდე შეწყვეტის საფუძვლად.

წინასაარჩევნო ბაზრობა

არჩევნები შეგვიძლია შევადაროთ ვაჭრობის პროცესს, როდესაც შემსყიდველი (ხალხი) ცდილობს შეიძინოს საუკეთესო ხარისხის მომსახურება, ხოლო ბაზარზე არსებული მიმწოდებლები (პოლიტიკური პარტიები, საარჩევნო სუბიექტები) მას საკუთარ საშუალებებსა და მომსახურებას (რესურსებს) სთავაზობენ. ამ შემთხვევაში შემძენი აკეთებს არჩევანს და დებს მომსახურების ხელშეკრულებას გარკვეული ვადით (ეს იქნება საპრეზიდენტო ან საპარლამენტო ვადა). სწორედ ამდაგვარი პროცესია არჩევნები, რომლისთვისაც შემუშავებულია გარკვეული წესები და ყველა პირი (მყიდველიც და გამყიდველებიც) მოვალენი არიან იხელმძღვანელონ ამ წესებით. ასეთი წესები დადგენილია როგორც კონსტიტუციით, ასევე საარჩევნო კოდექსით.

განსაკუთრებული ყურადღება საზოგადოების მხრიდან სწორედ წინასაარჩევნო პერიოდს უნდა ეთმობოდეს. უნდა ხდებოდეს წინასაარჩევნო დაპირებების გულდასმით შესწავლა მათი რეალურობისა და შესასრულებლად საჭირო რესურსების გათვალისწინებით. კარგია, თუ პოლიტიკური ჯგუფები თავის საარჩევნო პროგრამას სრულყოფილი სახით და წერილობით წარმოადგენენ, სადაც ყველასათვის გასაგებად და ეკონომიკური გათვლების საფუძველზე იქნება დასახული სახელმწიფოს ეკონომიკური განვითარების სამომავლო გეგმა, სადაც მკვეთრად იქნება გამოხატული სამართლებრივი პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებები, რომელსაც გამარჯვების შემთხვევაში შესაბამისი პოლიტიკური ჯგუფი აირჩევს.

საზოგადოება უნდა გაეცნოს ამ გეგმებს, გაანალიზოს, განსაჯოს, რამდენად რეალურნი არიან ისინი და ამის შემდეგ გადაწყვიტოს, ვის მისცეს ხმა. თუმცა, რამდენადაც პრაქტიკა ცხადყოფს, საარჩევნო დანაპირებების შესრულებაც კი ვერ უზრუნველყოფს ამომრჩეველთა სრულ კმაყოფილებას. ეს, ერთი მხრივ, განპირობებულია იმით, რომ ამომრჩეველთა სხვადასხვა ჯგუფს სხვადასხვა სოციალურ-ეკონომიკური და სამართლებრივი პრობლემები აწუხებს და, მეორე მხრივ, იმ გარემოებით, რომ სახელმწიფო ცოცხალი ორგანიზმივით ვითარდება და მისი განვითარების თითოეულ საფეხურზე სხვადასხვა პრობლემები ჩნდება, რომლებიც ახლებურ მიდგომებსა და გადაწყვეტის ახალი გზების ძიებას საჭიროებენ.

დიდი მნიშვნელობა ენიჭება თავად პოლიტიკური ორგანიზაციების ისტორიას. რაც უფრო დიდი ისტორიის მქონეა პოლიტიკური ორგანიზაცია, მით უფრო მკვეთრად არის გამოხატული მისი პოლიტიკური კურსი, მით უფრო ნაცნობია საზოგადოებისთვის მისი პოლიტიკურ-ეკონომიკური მსოფლმხედველობა და პასუხისმგებლობის გრძნობა, შესაბამისად, არჩევანის გაკეთებაც შედარებით უადვილდება ამომრჩეველს.

ქართული არჩევნები

საქართველოში არჩევნები, როგორც ხელისუფლების ფორმირების საშუალება, პირველად 1919 წლის მარტში ჩატარდა. არჩეული იქნა დამფუძნებელი კრება. აღნიშნულ არჩევნებში მონაწილეობა მიიღო ამომრჩეველთა 60%25-მა.

მოგვიანებით, რუსეთის მიერ საქართველოს ანექსიის პერიოდში, სამოცდაათი წლის განმავლობაში, არჩევნები მხოლოდ ფორმალურ ხასიათს ატარებდა. არჩევნების მიზანი ხელისუფლების ფორმირების დროს ხალხის პოლიტიკური ნების გამოხატვაა, ხოლო საბჭოთა პერიოდში, პოლიტიკური პლურალიზმის არარსებობის გამო, არჩევნები არ შეიძლებოდა ასეთად მიგვეჩნია.

დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ საქართველოში არაერთი არჩევნები ჩატარდა, თუმცა საარჩევნო კულტურის ჩამოყალიბება მაინც ვერ მოხერხდა. 17 წლის მანძილზე ყველა არჩევნების წინ საგანგებოდ ხდება საარჩევნო კანონმდებლობის კონკრეტული პოლიტიკური სიტუაციისათვის მორგება, რაც უარყოფითად მოქმედებს არჩევნების თვით იდეის მიმართ ხალხის დამოკიდებულებაზე.

საარჩევნო პროცედურების ცვალებადობის თავიდან ასაცილებლად საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციამ განსაზღვრა, რომ საარჩევო კოდექსი მიღებული ყოფილიყო ორგანული კანონის სახით, რაც მას სიხისტეს შემატებდა და მასში ცვლილებებისა და დამატებების განხორციელება არცთუ ისე მარტივი იქნებოდა, თუმცა რეალურმა მდგომარეობამ ცხადყო, რომ კანონზე მაღალი აქტის არსებობაც კი ვერ უშლის ხელს არჩევნების პროცედურების სისტემურ ცვალებადობას, განსაკუთრებით სწორედ არჩევნების წინ. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ საქართველოში საზოგადოება არ აღმოჩნდა მზად დემოკრატიული საზოგადოებრივი წესწყობილების ერთბაშად დასამყარებლად და კონსტიტუციაში ასახული საქართველოს მოქალაქეთა ნება - „დაამყარონ დემოკრატიული საზოგადოებრივი წესწყობილება“ - ჯერ კიდევ მომავალში განსახორციელებელ მიზნად რჩება.

ისტორია ცხადყოფს, რომ არჩევნების ნორმალურად წარმართვა დემოკრატიული კულტურისა და გამოცდილების გარეშე მოჩვენებითი ხასიათის იქნება. სწორედ ამ კულტურისა და გამოცდილების ნაკლებობა უნდა მივიჩნიოთ იმის ძირითად მიზეზად, რომ საქართველოში არჩევნების დემოკრატიულად და სამართლიანად ჩატარება დღემდე ასე ძნელი მისაღწევია.

სამი ეტაპი

საქართველოში არჩევნები გამოიყენება სახელმწიფოს მეთაურის (პრეზიდენტის) ასარჩევად, საკანონმდებლო ორგანოს (პარლამენტის) და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების დასაკომპლექტებლად. არსებობს ძირითადი, ყველა ორგანოს არჩევნებისათვის საერთო, პრინციპები და აგრეთვე ისეთი დებულებები, რომლებიც სპეციალურად არის შემუშავებული თითოეული მათგანისათვის.

არჩევნები შეიძლება გავყოთ სამ ძირითად ეტაპად:

1. წინასაარჩევნო პერიოდი;

2. კენჭისყრა;

3. კენჭისყრის შემდგომი პერიოდი.

ეს ის ძირითადი ეტაპებია, რომლებიც დამოუკიდებლადაც შეიძლება განვიხილოთ, თუმცა ისინი საერთო ჯაჭვის რგოლები არიან და უერთმანეთოდ მათ არსებობას არანაირი მნიშვნელობა არ ექნებოდა.

I. გუნდები თუ პროგრამები?

წინასაარჩევნო პერიოდი მოიცავს დროის მონაკვეთს არჩევნების დანიშვნიდან კენჭისყრის დღემდე. ამ პერიოდისათვის განსაკუთრებულად აქტიურდება პოლიტიკური ცხოვრება, ყველა საარჩევნო სუბიექტი აწარმოებს წინასაარჩევნო კამპანიას, ხდება საარჩევნო ადმინისტრაციების მომზადება კენჭისყრის პროცესისათვის, წარმოებს კანდიდატთა და დამკვირვებელთა რეგისტრაცია და მედიასაშუალებების აკრედიტაცია. თითოეული ამ საკითხის გადასაწყვეტად დადგენილია გარკვეული პროცედურები, თუმცა ამ ეტაპზე მათ განხილვას არ შევუდგებით.

ქართული რეალობიდან გამომდინარე, თუ ბოლო საპრეზიდენტო არჩევნებს არ ჩავთვლით, ამომრჩევლები ხმას ყოველთვის პოლიტიკურ ლიდერებსა და მათ გუნდებს აძლევდნენ და არა მათ პროგრამას. არჩევნები ყოველთვის არაკონკურენტულ გარემოში ტარდებოდა. სწორად წარმართული წინასაარჩევნო კამპანიის მიზანი პიროვნებების დადებითი თვისებების ხაზგასმა კი არა, არამედ მათი სამოქმედო გეგმების სარგებლიანობისა და რეალურობის წარმოჩენა უნდა იყოს.

საქართველოში ბოლო 15 წლის განმავლობაში განსაკუთრებულ პრობლემად იქცა ამომრჩეველთა ერთიანი სიის ფორმირება. მიუხედავად იმისა, რომ ცენტრალური საარჩევნო კომისიისა და სახელმწიფოს სხვა ორგანოთა მიერ არაერთი პროექტი განხორციელდა ამ საკითხის მოსაწესრიგებლად, ამომრჩეველთა ზუსტი რაოდენობის განსაზღვრა და სრულყოფილი სიების საფუძველზე არჩევნების ჩატარება ჯერ კიდევ პოლიტიკურ ოცნებად რჩება.

ეს განპირობებულია მთელი რიგი გარემოებით, მათ შორის შეიძლება გამოიყოს - მოქალაქეთა დიდი რაოდენობით (ხშირად არალეგალურად) გასვლა სახელმწიფოდან, საპასპორტო მონაცემთა ბაზების არასრულყოფილება, მოქალაქეთა რეგისტრაციის ადგილების დუბლირება, დაბალი დონის პასპორტიზაცია და ა.შ.

II . პრინციპები

არჩევნების მეორე ეტაპი მოიცავს უშუალოდ კენჭისყრის პროცედურას. კენჭისყრის პროცესში ამომრჩევლები ახორციელებენ თავიანთ აქტიურ საარჩევნო უფლებას და ხმას აძლევენ მათთვის სასურველ კანდიდატს. განსაკუთრებული მნიშვნელობა სწორედ ამ ეტაპს ენიჭება. ეს ის ეტაპია, როდესაც ამომრჩეველთა ნების გამოხატვა ხდება.

ამ უფლების განსახორციელებლად დადგენილია სპეციალური პროცედურები, რომლებმაც კენჭისყრის პროცესის მშვიდ და წყნარ ვითარებაში წარმართვა უნდა უზრუნველყოს. ყველა მოქალაქე ვალდებულია დაემორჩილოს იმ წესებს. კენჭისყრის პროცედურის მკაცრი რეგლამენტაცია უნდა უზრუნველყოფდეს არჩევნების გაყალბების თავიდან აცილებას. ამისათვის შემუშავებულია მთელი რიგი მექანიზმები. მათგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია: ამომრჩეველთა მარკირება, საარჩევნო ბიულეტენების სპეციალურ ფურცელზე დაბეჭდვა, ამომრჩეველთა ერთიან სიაში ამომრჩეველთა მონაცემების შეტანა, ბიულეტენების ხელმოწერითა და ბეჭდით დამოწმება, ბიულეტენების სპეციალურ კონვერტში მოთავსება და ა.შ. ამ მხრივ ძალიან დიდი მნიშვნელობა ენიჭება საარჩევნო პროცესის საჯაროობას, რაც გულისხმობს დამკვირვებელთა შესაძლებლობას დაესწრონ და თვალყური ადევნონ ყველა პროცედურას, გაასაჩივრონ კომისიის წევრთა ქმედებები, მოითხოვონ საარჩევნო წესების დარღვევის აღკვეთა და ა.შ.

არჩევნების ჩატარებისას დაცული უნდა იქნას პრინციპები, რომელიც კონსტიტუციური ხასიათისაა.

ეს პრინციპებია:

საყოველთაოობა გულისხმობს იმას, რომ არჩევნებში მონაწილეობის უფლება აქვს საქართველოს ყოველ მოქალაქეს. არჩევნების ჩასატარებლად არ ხდება რომელიმე კონკრეტული სოციუმის გამოყოფა, მასში მონაწილეობს შესაბამის ტერიტორიაზე მცხოვრები ყველა მოქალაქე, გარდა იმ გამონაკლისებისა, რომელთა შესახებ ქვევით ვისაუბრებთ.

თანასწორობა გულისხმობს ყველა მოქალაქის ხმათა თანასწორობას. ყოველ მოქალაქეს აქვს თანაბარი ხმა განურჩევლად რასის, კანის ფერის, ენის, სქესის, რელიგიის, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებებისა, ეროვნული, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილების, წარმოშობის, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილისა.

პირდაპირობა გულისხმობს არჩევნებში მონაწილე სუბიექტთა პირდაპირ არჩევის შესაძლებლობას, ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საქართველოში არჩევნები ერთსაფეხურიანია. არსებობს სახელმწიფოები, სადაც არჩევნები მრავალსაფეხურიანია. ამის თვალსაჩინო მაგალითი ამერიკის შეერთებული შტატებია.

კენჭისყრის ფარულობა ნიშნავს, რომ მოქალაქეთა ნების გამოვლენა უნდა ხდებოდეს ფარულად. არავისთვის არ უნდა იყოს ხელმისაწვდომი ინფორმაცია მოქალაქეთა პოლიტიკური არჩევანის შესახებ. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის (მუხლი 164) თანახმად, კენჭისყრის ფარულობის დარღვევა დანაშაულად არის გამოცხადებული. უფრო მეტიც, საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსი ადმინისტრაციულ ორგანოებს უკრძალავს იმ ტიპის ინფორმაციის შეგროვებას, რომელიც დაკავშირებულია პირის პოლიტიკურ შეხედულებებთან.

კონსტიტუციის 28-ე მუხლის დათქმა, რომ სახელმწიფო უზრუნველყოფს მოქალაქეთა თავისუფალი ნების გამოვლენას, სწორედ ამ პრინციპებზე დაყრდნობით ხორციელდება.

III. შეჯამება

მესამე ეტაპს წარმოადგენს კენჭისყრის შემდგომი პერიოდი, რომელიც მოიცავს არჩევნების შეჯამების პროცესს, საჩივრებისა და განცხადებების განხილვას, ფინანსური ანგარიშების წარდგენას და ა.შ. ეს პროცესი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია და გადამწყვეტ როლს თამაშობს. სწორედ ამ დროს ცხადდება არჩევნებში გამარჯვებული და ოფიციალურად ქვეყნდება არჩევნების შედეგები.

აქტიური და პასიური უფლება

საქართველოს კონსტიტუციის 28-ე მუხლის შესაბამისად, არჩევნებში მონაწილეობის უფლება აქვს საქართველოს ყოველ მოქალაქეს 18 წლის ასაკიდან. აღნიშნული უფლება გულისხმობს პირის შესაძლებლობას ხმა მისცეს (აირჩიოს) მისთვის სასურველი საარჩევნო სუბიექტი. ამ უფლებას აქტიური საარჩევნო უფლება ჰქვია. ამ უფლებით ვერ სარგებლობენ პირები, რომლებიც სასამართლოს გადაწყვეტილებით ქმედუუნაროდ არიან ცნობილნი ან სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენით სასჯელს იხდიან სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში.

ცალკე უნდა განვიხილოთ პასიური საარჩევნო უფლება, რომელიც უკავშირდება საქართველოს მოქალაქის შესაძლებლობას არჩეული იქნას ამა თუ იმ არჩევით თანამდებობაზე. აღნიშნული უფლების წარმოსაშობად დადგენილია სხვადასხვა ასაკი და მოთხოვნები. საქართველოს პარლამენტის წევრად არჩევისათვის აუცილებელია არჩევნების ჩატარების დღისთვის საქართველოს მოქალაქეს შესრულებული ქონდეს 25 წელი, პრეზიდენტის არჩევნებისათვის - 35 წელი და ა.შ.

საქართველოს პრეზიდენტის არჩევნებში პასიური საარჩევნო უფლება გარდა ასაკისა სხვა განსაკუთრებულ გარემოებასთანაც არის დაკავშირებული. კონსტიტუციურ სამართალში ამ განსაკუთრებულ გარემოებას არათანაბარი მოქალაქეობის პრინციპი ეწოდება. საქართველოს კონსტიტუცია მოქალაქეობის მოპოვების ორ გზას იცნობს. პირველია საქართველოს მოქალაქეობის მოიპოვება დაბადებით, ხოლო მეორე - ნატურალიზაციით. საქართველოს კონსტიტუციისა და საარჩევნო კოდექსის მიხედვით საქართველოს პრეზიდენტად მხოლოდ იმისი არჩევა შეიძლება, ვინც დაბადებით არის საქართველოს მოქალაქე.

საარჩევნო ადმინისტრაცია

არჩევნების ჩასატარებლად იქმნება საარჩევნო ადმინისტრაცია, რომელიც შედგება ცენტრალური საარჩევნო კომისიის, საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიებისაგან. აღნიშნული კომისიების დაკომპლექტების წესი (გარდა საოლქო საარჩევნო კომისიისა) შერეული ტიპისაა. ანუ მასში შედიან პროფესიული ნიშნით დანიშნული წევრები, თავმჯდომარე და პოლიტიკური პარტიების მიერ დანიშნული წევრები.

აღნიშნული წესით დაკომპლექტებული საუბნო საარჩევნო კომისიები ვერ გამოირჩევიან მაღალი პროფესიონალიზმით, რაც ხშირად არჩევნების მშვიდ და კანონის შესაბამის ვითარებაში წარმართვის საშუალებას არ იძლევა. ხშირია შემთხვევები, როდესაც კომისიის პარტიული ნიშნით დანიშნული წევრები კანონის მოთხოვნებზე მაღლა საკუთარ პარტიულ ინტერესებს აყენებენ, რაც მიუღებელია. მეორე მხრივ, საქართველოს რეალობიდან გამომდინარე, ვერ მოხერხდა კომისიების სრულად დაკომპლექტება პროფესიული ნიშნით შერჩეული წევრებით, რადგანაც ზემდგომი ორგანოს მიერ დანიშნული წევრებიც ვერ არიან პოლიტიკურად ნეიტრალურები და მმართველი პარტიის ინტერესების დაცვას ცდილობენ.

ყოველივე ეს კვლავ და კვლავ იმას ადასტურებს, რომ ჩვენში ჯერჯერობით არ არსებობს დემოკრატიული თანაცხოვრების კულტურა, ამიტომაც საქართველოში გაუყალბებელი არჩევნების ჩატარება ვერა და ვერ ხერხდება.

ეთნოსები საქართველოში

Ираклий Чихладзе

Прошедшие 5 января в Грузии президентские выборы проходили на фоне жёсткого противостояния оппозиции и властей. Кандидаты от оппозиционных партии и от партии власти постарались охватить агитацией все регионы Грузии. Однако, как и в предыдушие годы, наименьшую активность кандидаты проявили в отношении регионов Квемо Картли и Самцхе-Джавахети.

В регионах компактного проживания этнических меньшенств во время выборов любого уровня традиционно всегда наблюдалась очень высокая активность избирателей (более 90%25), и местное население всегда отдавало препочтение кандидату от власти.

«Самая большая активность на нынешных выборах была зафиксирована в двух регионах Грузии - Самцхе-Джавахети и Квемо Картли, и большая часть населения отдала голоса Михаилу Саакашвили» - говорит сотрудник Кавказского института мира, развития и демократии, психолог Марина Элбакидзе

В то же время бывший министр юстиции Эка Ткешелашвили после выборов заявила, что ни на одном участке в Марнеули, Гардабани, Болниси, Ахалкалаки, Ниноцминда не было 100%25-ой активности избирателей и 100%25 голосов отданных за кандидата от власти. По её словам, это является показателем демократичности выборов, беспрецедентным случаем в истории Грузии, когда были проведены действительно конкурентные выборы.

Однако оппозиция не согласна с этим утверждением и считает, что нарушения были допушены именно в регионах. Оппозиционная коалиция потребовала от властей опубликовать видеоматериял, записанный на тех избирательных участках, в оснавном регионах Самцхе-Джавахети и Квемо Картли, где была зафиксированна самая высокая активность избирателей, близкая к 100%25.

«Мы предлагаем властям и требуем опубликовать и сделать доступным для нас, наблюдателей и медия все записи на видеокамерах, которые были смонтированы в Южной Грузии, а также списки избирателей. Это очень простой путь, которым моментально может быть установлена реальная картина - заявил депутат Парламента от партии «Консерваторов» Каха Кукава.

«Например, по 46-му избирательному участку в Болниси ЦИК даёт данные о том, что там проголосовали 1300 человек. Но в Болниси и также в Цалке деревни фактически опустошены, более половины их жителей - избиратели, находятся на заработках или в Азербайджане, или в России», - сказал Кукава.

«Мне звонили из многих сёл в Цалкском районе и говорили что в тех деревнях, где живут 12 семей максимум, к 12:00 дня 5 января уже числилось среди проголосовавших 400 человек», - отметил он. По его словам, все зарегистрированные избиратели приняли участие в выборах, что практически нереально.

Баллоторовавшийся в президенты лидер «Новых правх» Давид Гамкрелидхе также считает, что многие факты нарушений полностью меняют картину по итогом выборов: «В том числе фалсификация выборов в Квемо Картли, где практически на всех участках показатель активности избирателей достигал 95-98 процентов, и это в условиях 25-градусного мароза, и к тому же показатель поддержки Саакашвили здесь достигает 90%25.

«Активность регионов Самцхе-Джавахети и Квемо Картли была всегда велика. Наблюдатели отмечали эту особенность во время всех трёх этапов и этих выборов. Так была и во времена Шеварднадзе. Сегодня ситуация в стране совершенно другая, но эта тенденция остаётся», - считает исполнительный директор НПО «Многонациональная Грузия» Агит Мирзоев.

«Оппозиция ничего не сделала для того, чтобы привлечь голоса нацменьшинств. А власти, в свою очередь хорошо изучили их психологию. И оппозиция думает, что их ориентация может отрицательно повлиять на поддержку этнических грузин. Это печальная реальность. Проблемой является то, что с обеих сторон шло абсолютное игнорирование интересов нацменьшенств. Никто не затронул проблемы взаимоотношения. Считаю, что проблемы нацменьшенств надо решать в общем государственном разрезе,» - говорит он.

«Что касается кандидатов в президенты, то ни один из них ничего не предлагал и они допускали такие ошибки в своих заявлениях, которые напрямую затрагивают чувства нацменьшинств. Приведу в пример заявление Левана Гачечиладзе: в первую очередь мы делаем акцент на грузинах, но, конечно, мы должны сделать всё, что нацменьшинства чувствовали себя хорошо. Это грубо, и неэтично сказано». - считает Мирзоев.

Кмнокритик и журналист Гоги Гвахария также говорит о том, что оппозиция допустила ошибки, которые не прибавили ей голоса ибирателей в регионах: «во время предвыборного периода были и проблемы с масс-медиа. Да, люди в этих регионах может быть, и не смотрели «Имеди», и слава Богу, а то стронников у оппозиции было бы меньше. В то же время Саакашвили вёл лучшую кампанию, когда говорил, что с азербайджанцами он азербайджанец, с осетинами - он осетин, с армянами - армянин и т.д., что он президент всех нации, проживающих в Грузии. Тем самым он и завоевал голоса в регионах, где компактно проживают нацменьшенства».

В то же время оппозиция делает акцент на нарушениях, которые допускались в регионах во время выборов. Так, член избирательной комиссии от «Лейбористской партии» Елена Хуцишвили рассказала, что в Гардабани на избирательном участке №5 была задействована так называемая «карусель».

«Я сама участвовала в составлении избирательных списков до того, как их сдать в ЦИК. Когда утром вывесили списки, я увидела, что они изменены. В них было добавлено около 100 человек, проживающих в других районах. Когда избиратель приходил (один из этих добавленных ста), получалось что в списке он был, а в паспорте был прописан совершенно другой адрес. Если учитывать этот адрес, то, конечно же, они должны были голосавать на других избирательных участках», - сказала Хуцишвили.

Она утверждает, что с 8 утра и до 8 вечера 5 января проголосовало 100 человек, которые были в списках, но должны были голосовать на других участках. Всего на этом участке зарегистрировано 1387 избирателей.

Марина Элбакидзк говорит, что даже на проводимых оппозицией перед выборами митингах, где более или менее были представлены все слои населения, представители нацменьшинств была намного меньше: «У оппозиции была не меньше встреч с местным населением, чем у Саакашвили, но дело в том, что она вообще была слабо представлена в регионах».

«Когда кандидаты ездили по регионам, они обещали то, что сделают в будущем, а Саакашвили постоянно напоминал, что он сделал во время своего президентства: открыл клубы, построил дороги и т.д. Причём обещания оппозиции были приблизительно такими же, как и у кандидата от правящей партии, ничего нового они не предлагали.

Обе стороны обещали, что отношения с Россией у Грузии улучшается. Это очень важно для населения Самцхе-Джавахетии Квемо картли. Что касается вопроса турков-месхетинцев, то большенство обещало, что турки-месхетинцы в регион Самцхе-Джавахети не вернутся, тем самым, получая поддержку населения», - рассказывает она.

По мнению Мирзоева, оппозиция допустила много ошибок, и «выбор стоял так: либо уже знакомый человек (в данном случае Михаил Саакашвили) либо тот, кто допускает такие ошибки. У оппозиции не было права на ошибки. Оппозиция с этой стороны была очень слабой. Не было координации. Они не были последовательны в своей политике. Это отрицательно на решении избирателей (особенно оппозиционно настроенных, либо ещё не определившихся). А власти использовали ошибки оппозиции».

«Многие прогнозировали, что в Самцхе-Джавахети и Квемо Картли большенство голосов получит Михаил Саакашвили, но меньше чем раньше. После 7 ноября рейтинг Саакашвили в регионах упал, но затем, благодаря предвыборной кампании, поднялся. Были и такие, кто искренне считал, что им всё равно, кто победит, так как никто не решит их прблемы, и поэтому выбирали наиболее знакомого из кандидатов. К тому же во всём мире существует тенденция, когда нацменьшинства поддерживают кандидата от правяшей партии», - подвела итог Марина Элбакидзе.

Руководитель студии «Ре» Мамука Купрадзе считает, что «в последнее время заметна тенденция большей интеграции Самцхе-Джавахети и Квемо Картли к центру, больше интереса к государственному языку, к тому, чтобы трудоустроиться в Грузии».

«Но, например, в последдних числах декабря в этих регионах ещё где-то знали только двух кандидатов - Патаркацишвили и Саакашвили. Потом по одному разу приезжали оппозиционные кандидаты. Очень жаль, что у нацменьшинств нет своих представителей в правяшей элите. Это говорит о несовершенстве власти и государственной системы», - Говорит Купрадзе.

Марина Элбакидзе считает, что до сих пор дистанция между регионами и центром сохраняется: «Политики никогда не должны забывать, эти группы. Это им же во вред - ведь они теряют избирателя. Историческая родина имеет значение, но не было таких фактов, как раньше, когда шла пропаганда, что, вот Алиев или Кочарян поддерживают того или иного кандидата и нужно проголосовать за него. С этой точки зркния выборы 5 января были более свободными».

По оценке руководителя Кавказского института мира, демократии и развития Гии Нодиа большинство жителей регионов Самцхе-Джавахети и Квемо Картли не владеют грузинским языком и плохо интегрированы с большинством населения. Это объективно препятствует реальному участию этнических меньшенств в политической и гражданской жизни Грузии. И уровень участия в выборах всех уровней вряд ли может служить индикатором участия меньшенств в жизни общества. Во-первых, уровень фальсификации выборов - в том числе, за счёт искусственного увеличения числа участников в регионах компактного проживания, как правило, выше. Во-вторых, представители меньшинств часто рассмотривают участие в выборах скарее как ритуальное выражение лояльности к государству, чем как действительное участие в определении того, какая из политических сил должна быть у власти. Именно такое отношение к выборам находидило выражение в том, что этнические меньшенства часто голосовали за партию власти.

Сегодняшняя реальность Грузии такова, что этнические меньшенства практически не учавствуют в политической жизни: их представителей почти нет среди активистов политических партии, - считает Нодиа. По его мнению, политические партии Грузии должны активно работать по привлечению реальных (а не символических) представителей меньшенств и стараться представлять реальные проблемы этих групп населения.

Выборы 5 января: взгляд из региона

Согласно последним опубликованным данным ЦИК, в Гардабани за Михаила Саакашвили (№5) проголосовало 70,72%25 избирателей, за кандидата от объединённой оппозиции Левана Гачечиладзе (№1) - 11,59%25; в Марнеули соответственно, №5 - 88,595, №1 - 5,49%25; в Болниси №5 - 85,19%25, №1 - 7,83%25; в Ахалцихе - №5 - 81,22%25; №1 - 10,55%25; в Ахалкалаки №5 - 83,04%25; №1 - 2,47%25; в Ниноцминда №5 - 90,18%25, №1 - 2,63%25; в Цалка №5 - 72,72%25, №1 - 10,42.

Для внеочередных выборов президента Грузии и плебисцита, Центральная избирательная комиссия Грузии напечатала бюллетени на грузинском, азербаджанском, армянском и осетинских языках, а также шрифтом брайля. В частности, на азербайджанском языке напечатано 150 тысяч 900 бюллетеней, на армянском - 73 тысячи 250, на осетинском - 300, шрифтом брайля 4 тысячи бюллетеней. ЦИК Грузии готов был напечатать бюллетени и на русском языка, однако такого заказа не поступило.

Бюллетени, напечатанные на азербайджанском и армянском языках, были использованы в местах компактного населения нацменьшинств, В частности, бюллетены на азербайджанском языке поступил на избирательные участки в Марнеульский, Гардабанский, Болнисский и Дманисский округа. Бюллетени на армянском языке также были розданы на некоторых участках этих округов. Кроме того, они поступили в Ахалкалакский, Ниноцминдский и на часть участков Ахалцихского округов. По избирательным бюллетеням на осетинском языке проголосовали избиратели лиахвского округа.

Интересно мнение жителей регионов Квемо Картли и Самцхе-джавахети. Житель Гардабани Карахан Гаджиев рассказывает: «Я работаю в совместной грузино-азербайджанской фирме. После «революции роз» я могу себе позволить работать и заработывать деньги, так как знаю, что вечером ко мне домой не придут рекетёры, не потребуют денег. Когда оппозиция говорит, что сломает всё сделанное Саакашвили, я опасаюсь. Мы можем работать и жить. Так что я голосую за того, кого знал».

Вагиф Мамедов житель Гардабани, безработный: «Я не знаю никого из кандидатов в президенты. Знаю что президент - Саакашвили, поэтому и голосовал за него».

Джайран Алиева, журналист из Азербайджана: «Мы делали фильм о выборах в Грузии. Местные азербайджанцы говорят, что не знают никого из кандидатов, кроме Саакашвили. Наверное политики проводили слабую агитацию... Мы спрашивали у людей, как они относятся к тому, что президент Азербайджана призвал голосовать за Саакашвили. Люди ответили, что для них Алиев - не авторитет. Они считают себя гражданами Грузии и говорят, что их президент - лучше азербайджанского.

По словам Алиевой, в Гардабани и Марнеули их группа наблюдала за выборами, и не обнаружила каких-либо нарушении.

Журналист из Марнеули Заур Даргали: «Я сам находился на одном из участков. Агитации там не было никакой. Только в самом городе пробовали вести агитацию за того или другого кандидата, но их остановили наблюдатели и члены других партий».

По словам Даргали, в Марнеули большенство из оппозиционных партии не проводили встреч с избирательями и другие мероприятия: «Я присутствовал только на встречах с избирательями, которые проводил Саакашвили и Гачечиладзе. Кстати, на улицах Марнеули висели только их предвыборные плакаты. Остальные кандидиты не проявили активности. Так что, в нашем городе мало кто знал о них».

По оценке Даргали, в Марнеули однлзначно выиграл Саакашвили: «У нас вообше традиционно голосуют за представителей влсти. Единственное нарушение, которое можно предположить - это заявлённое каличество избирателей, пришедшее на избирательные участки, Скорее всего было не 80%25, как заявил Центризбирком, а около 65%25. Но это чисто визуальная оценка».

Руководитель неправительственной организации «Новое обшинное радио («НОР») Арарат Ттян: «В Ниноцминда не было особых нарушений. Большенство голосовало за Саакашвили, потому что его знают и при нём начались движения в сторону развития региона. Кроме того, в регионе Самцхе-Джавахети оппозиционные партии вели слабую агитационную работу. Например, в Ниноцминда приезжали только Саакашвили и Гачечиладзе. Остальные посетили только Ахалцихе и Ахалкалаки. Но у нас в городе в оснавном голосовали именно за Саакашвили».

Часто жители регионов отмечали, что информации обо всех кандидатах в президенты просто не хватало.

«Нам нужно знать, что представляют из себя кандидаты в Президенты, какая у них биография, что они делали, и что смогут сделать», - говорит один из жителей Гардабани Эльдар.

«У нас в деревнях почти нет никакой информации о политике в Грузии, - говорит житель села Кулари (Квемо Картли) Ахмед. - Большенство моих односельчан не знают когда и какие выборы проводятся. Только директор школы соберёт людей перед выборами, скажет, когда голосование и кто выставляется. Мы даже не знаем, кто эти люди. Знаем только нашего президента».

Были и другие любопытные позиции по отношению к кандидату от власти. Например, житель Ахалкалаки Армен говорит, что «мы проголосовали за Саакашвили, потому что он теперь обещает исправить ошибки. Но это будет в последний раз. Если он не исправится, то мы его больше поддерживать не будем».

Директор НПО «Transparency International - Georgia» Тамуна Каросанидзе озвучила нарушения допушенные партией власти ещё во время предвыборной кампании в регионах.

Так, в середине декабря власти начали программу «Новогодний подарок», согласно которой 700 тысяч социально незащишённых семей получили помощ пишевыми продуктами. На этл мероприятие было потрачено около 6 млн. Лари ($3,7 млн.). В предыдушие предновогодние дни подобных подарков правительство не делало. Внимание НПО привлекло то, что во время раздачи подарков чиновники агитировали в пользу Михаила Саакашвили, и напоминали, что эти продукты для них приобрело: «Единое национальное движение». Данные факты были зафиксированы, в том числе, и в Квемо Картли.

Руководитель «Ассоциации молодых юристов Грузии» (АМЮГ) Георгий Чхеидзе заявил,что, по данным АМЮГ, на 11.00 5 января, с опозданием открылись 10 избирательных участков в Ахалкалаки. В Дманиси из-за непогоды с опозданием были доставлены конверты для голосования. В Ахалцихе на участок №6 вместо 1 тысячи 340 бюллетеней были доставлены 1 200.

უფლება

ბესარიონ ბოხაშვილი

„თავისი უმოქმედობით [საქართველოს] კომპეტენტურმა ორგანოებმა არ აღასრულეს თავიანთი ვალდებულება, მიეღოთ სათანადო ზომები, რათა ... ექსტრემისტთა ჯგუფს ... გამოეჩინა შემწყნარებლობა განმცხადებელთა რელიგიური გაერთიანების მიმართ და მიეცა მათთვის რელიგიის თავისუფლების უფლებით სარგებლობის საშუალება“.¹

1. ზოგადი ასპექტები

აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება წარმოადგენს „დემოკრატიული საზოგადოების“ ქვაკუთხედს. ეს უფლება მორწმუნეთა ცნობიერებისა და ცხოვრების წესის განმსაზღვრელი ერთ-ერთი სასიცოცხლო ელემენტია. ამასთანავე, იგი ფასეულია ათეისტების, აგნოსტიკოსების, სკეპტიკოსებისა და იმ პირებისთვის, რომლებიც ინდიფერენტულად ეკიდებიან ამ საკითხებს. დემოკრატიული საზოგადოებისაგან განუყოფელი პლურალიზმი, რომლის მიღწევაც შესაძლებელი გახდა საუკუნეების მანძილზე ბრძოლის შედეგად, დამოკიდებულია ამ უფლებაზე და მის ეფექტურად განხორციელებაზე. მაშინ, როდესაც რელიგიური თავისუფლება წარმოადგენს პიროვნების სინდისის საკითხს, იგი გულისხმობს აგრეთვე „რელიგიის გამჟღავნების თავისუფლებასაც“. მორწმუნე საუბრისას თუ ქმედებისას გამსჭვალულია რელიგიური მრწამსით.

აზრისა და სინდისის თავისუფლება, ისევე როგორც რელიგიური შეხედულებების შეცვლის უფლება, არ შეიძლება სახელმწიფოს რეგულირების საგანი გახდეს. „სახელმწიფომ შეიძლება მოაწესრიგოს რელიგიის მხოლოდ გარეგანი გამოვლინება“.² სინდისისა და აზრის თავისუფლება გულისხმობს ყოველი ადამიანის უფლებას, იცხოვროს სხვა ადამიანთა სინდისთან ჰარმონიაში, რაც ნიშნავს იმას, რომ იგი სინდისის აბსოლუტური თავისუფლებით სარგებლობს მანამ, სანამ სხვათა თავისუფლებას არ შეეხება.

2. რელიგიის თავისუფლების მოქმედების სფერო

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-18, ევროპის კონვენციის მე-9 და სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პაქტის მე-18 მუხლში მოცემული ტერმინები „რელიგია“ და „რწმენა“ სათავეს ერკოტ კრიშნასვამისაგან იღებს. მან როგორც დისკრიმინაციის თავიდან აცილებისა და უმცირესობათა უფლებების დაცვის ქვეკომისიის სპეციალურმა მომხსენებელმა 1956 წელს პირველად გამოიყენა ეს ორი ტერმინი - „რელიგია“ და „რწმენა“ - ერთად, რაც გამართლებული იყო იმითაც, რომ ისინი სხვადასხვა თეისტურ მრწამსს მოიცავენ, ისეთ რწმენას, როგორიცაა აგნოსტიციზმი, თავისუფალი აზრი, ათეიზმი და რაციონალიზმი. ტერმინი „რწმენა“ არარელიგიურ მრწამსსაც გულისხმობს. ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ 1993 წელს გამოცემულ ზოგად კომენტარში³ კი საუბარია იმაზე, რომ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პაქტის მე-18 მუხლი რელიგიურ, არარელიგიურ და ათეისტურ რწმენას ისევე, როგორც უფლებას, არ აღიარო არც ერთი რელიგია და მრწამსი, რითაც ხაზი გაესვა ამ ტერმინების ფართოდ განმარტების საჭიროებას. ადამიანის უფლებათა კომიტეტი მიიჩნევს, რომ მნიშვნელობა არა აქვს რელიგიისა და რწმენის წარმოშობის დროს და რომ ძირძველ რელიგიებს არ უნდა ჰქონდეთ არანაირი განსხვავებული სამართლებრივი სტატუსი.

რელიგიის გამომჟღავნების თავისუფლება შეიძლება განხორციელდეს არა მხოლოდ სხვებთან ერთად, „საჯაროდ“ და იმ პირთა წრეში, რომელთა რწმენასაც პირი იზიარებს, არამედ ასევე „მარტოც“, „კერძოდ“. უფრო მეტიც, პრინციპში იგი მოიცავს პირის უფლებას, ეცადოს დაარწმუნოს, მაგალითად, თავისი მეზობელი სწავლებით.

3. საერთაშორისო სტანდარტები

3.1. პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ

სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პაქტის მე-18 მუხლთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა 1993 წელს მიიღო ოცდამეორე ზოგადი კომენტარი, სადაც განმარტებულია მუხლის დებულებანი.

კომიტეტმა განაცხადა, რომ მე-18.1 მუხლში მოცემული აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება (რომელიც გულისხმობს რწმენის თავისუფლებასაც) მოიცავს ნებისმიერი ტიპის აზრის, რელიგიის ან რწმენის ქონის თავისუფლებას, რათა აზრისა და სინდისის თავისუფლება თანაბრად იქნეს დაცული რელიგიისა და რწმენის თავისუფლებასთან ერთად.

მე-18 მუხლი იცავს ადამიანის თავისუფლებას, არ მისდიოს რომელიმე რელიგიას და არ იქონიოს მრწამსი საერთოდ (არათეისტური - non-theistic, ათეისტური - atheistic).

კომიტეტმა ფართოდ განმარტა ტერმინები „რელიგია“ და „რწმენა“ და განაცხადა, რომ მე-18 მუხლის მოქმედების არე არ შემოიფარგლება ტრადიციული რელიგიებით, იმ რელიგიებით, რომლებიც ინსტიტუციონალურადაა უკვე ჩამოყალიბებული ან მსგავსია ტრადიციული რელიგიებისა. დაუშვებელია ნებისმიერი დისკრიმინაცია იმ მოტივით, რომ ესა თუ ის რელიგიური მიმდინარეობა ახლად დაფუძნებულია ან წარმოადგენს უმცირესობას, რაც ხშირად რელიგიური უმრავლესობის მხრიდან მტრული დამოკიდებულების საგანია.

მე-18 მუხლი განასხვავებს აზრის, სინდისის, რელიგიისა და რწმენის თავისუფლებას რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის თავისუფლებისაგან. აზრისა და სინდისის თავისუფლება, ისევე როგორც პიროვნების უფლება, ჰქონდეს ან მიიღოს რელიგია ან მრწამსი თავისი შეხედულებისამებრ, აბსოლუტური უფლებაა და შეზღუდვას არ ექვემდებარება.

რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის თავისუფლება შესაძლოა განხორციელებულ იქნეს როგორც ცალკე, ისე სხვებთან ერთად - საჯაროდ და კერძოდ, რაც გულისხმობს მოქმედებათა ფართო სპექტრს. ღვთისმსახურება მოიცავს იმ რიტუალურ და ცერემონიულ მოქმედებებს, რომლებიც ადამიანთა მრწამსის გამოხატვას ემსახურებიან და რომელთა რეალიზებაც მოითხოვს სალოცავი ადგილების აშენების და საკულტო საგნებისა და წეს-ჩვეულებების გამოყენების შესაძლებლობას. რელიგიისა და მრწამსის გამოხატვა გულისხმობს არა მხოლოდ გარკვეულ ცერემონიულ მოქმედებებს, არამედ ასევე გარკვეული ჩვეულებების დაცვას, მაგალითად: საკვების მიღებისას გარკვეული შეზღუდვების დაწესებას (მარხვა), გამორჩეული ტანსაცმლის ან თავსაბურავის ტარების უფლებას, ანდა განსაკუთრებულ ენაზე საუბარს.

რელიგიისა და მრწამსის განხორციელება (practice) და სწავლება (teaching) გულისხმობს ისეთ ქმედებებს, როგორიცაა, მაგალითად: რელიგიური ლიდერების (წინამძღვრები, მასწავლებლები) არჩევის შესაძლებლობა, სემინარიებისა და რელიგიური სასწავლებლების დაარსების უფლება, ასევე გარკვეული რელიგიური შინაარსის ტექსტების მომზადებისა და გავრცელების შესაძლებლობა.

18.2-ე მუხლი კრძალავს ყოველგვარ იძულებას, რომელიც მიმართულია პიროვნების რწმენის შეცვლის ან აღიარებისაკენ. დაუშვებელია ამ მიზნით ფსიქიკური იძულება ან რაიმე სახის სასჯელის დაწესება.

კომიტეტმა აღნიშნა, რომ საჯარო საგანმანათლებლო დაწესებულებებში რომელიმე კონკრეტული რელიგიის სწავლება ეწინააღმდეგება მე-18.4 მუხლს და დასაშვებად მიჩნეულია მხოლოდ რელიგიის ზოგადი ისტორიისა და ეთიკის სწავლება მაქსიმალური ობიექტურობისა და ნეიტრალურობის პირობებში.

პაქტის მე-20 მუხლის შესაბამისად, ყოველგვარი ეროვნული, რასობრივი ან რელიგიური შუღლის გაღვივებისაკენ მიმართული გამოსვლა, რომლის მიზანია დისკრიმინაციის, მტრობის ან ძალადობის წაქეზება, უნდა აიკრძალოს კანონით. კომიტეტმა თავის მეთერთმეტე ზოგად კომენტარში განაცხადა, რომ სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან შემოიღონ კანონმდებლობა, რომელიც ამგვარ მოქმედებას დასჯადად გამოაცხადებს.

18.3-ე მუხლი განსაზღვრავს შესაძლებლობას, როდესაც დასაშვებია რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის უფლების შეზღუდვა. კერძოდ, ამგვარი შეზღუდვა აუცილებლად გათვალისწინებული უნდა იყოს კანონით და აუცილებელი უნდა იყოს საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, წესრიგის, ჯანმრთელობის ან მორალის და სხვათა ფუნდამენტური უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად.

არ შეიძლება შეიზღუდოს პიროვნების უფლება - არ დაექვემდებაროს იძულებას, რომელიც ლახავს მის თავისუფლებას ჰქონდეს ან მიიღოს რელიგია ან მრწამსი თავისი არჩევანის მიხედვით, ასევე მშობელთა და კანონიერ მეურვეთა უფლება - საკუთარი მრწამსის შესაბამისად უზრუნველყონ თავიანთი ბავშვების რელიგიური და ზნეობრივი აღზრდა. დასაშვები შეზღუდვების შესახებ დებულებათა განმარტებისას მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გაითვალისწინონ პაქტით აღიარებული თანასწორობისა და დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპი, შეზღუდვა შესაძლოა განხორციელდეს მხოლოდ პაქტის მე-2, მე-3 და 26-ე მუხლებისათვის ზიანის მიუყენებლად.

კომიტეტის აზრით, მე-18 მუხლის მე-3 ნაწილი ვიწროდ უნდა განიმარტოს და შეზღუდვა დასაშვებად ჩაითვალოს მხოლოდ იმ კონკრეტულ შემთხვევებში, რომლებიც მოცემულია მესამე პუნქტში და უნდა ემსახურებოდეს მხოლოდ იმ მიზნებს, რომლებიც აღნიშნულ პუნქტშია ჩამოთვლილი, გარდა ამისა შეზღუდვა მისაღწევი მიზნის პროპორციული უნდა იყოს.

იმ ფაქტმა, რომ რომელიმე რელიგია აღიარებულია სახელმწიფო ან ოფიციალურ (ტრადიციული) რელიგიად, ან მისი მიმდევრები წარმოადგენენ ქვეყნის მოსახლეობის უმრავლესობას, არ შეიძლება რაიმე გავლენა იქონიოს პაქტის მე-18 მუხლით აღიარებული უფლებით სარგებლობაზე იმ პირთა მიერ, რომელნიც წარმოადგენენ რელიგიურ უმცირესობას. აღნიშნულ პოზიციას ამყარებს პაქტის ოცდამეშვიდე მუხლი, რომელიც ამბობს: „იმ ქვეყანაში, სადაც არსებობენ ეთნიკური, რელიგიური და ენობრივი უმცირესობები, პირებს, რომელნიც ასეთ უმცირესობებს მიეკუთვნებიან, არ შეიძლება უარი ეთქვათ უფლებაზე იმავე ჯგუფის სხვა წევრებთან ერთად ისარგებლონ თავიანთი კულტურით, აღიარონ და აღასრულონ თავიანთი რელიგია; აგრეთვე ილაპარაკონ მშობლიურ ენაზე“.

3.2 რეგიონული სტანდარტები

ევროპის საბჭოს ეგიდით მიღებული დოკუმენტებიდან, რომლებიც უზრუნველყოფენ რელიგიის თავისუფლებას, ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებათა და ფუნდამენტურ თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენცია, რომლის მე-9 მუხლში ნათქვამია:

1. ყველას აქვს აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების უფლება; ეს უფლება მოიცავს რელიგიისა და რწმენის შეცვლის თავისუფლებას მარტო თუ სხვებთან ერთად, საჯაროდ და კერძოდ; თავისუფლებას, გამოამჟღავნოს თავისი რელიგია ან მრწამსი აღმსარებლობით, სწავლებით, რიტუალების შესრულებითა და დაცვით.

2. ადამიანის რელიგიისა და რწმენის გამომჟღავნების თავისუფლება ექვემდებარება მხოლოდ ისეთ შეზღუდვებს, რომლებიც განსაზღვრულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებიდან გამომდინარე, საზოგადოებრივი წესრიგის, ჯანმრთელობისა თუ მორალის ან სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვისათვის.

მნიშვნელოვან დებულებებს შეიცავს ევროპის საბჭოს პოლიტიკური ორგანოების - საპარლამენტო ასამბლეისა და მინისტრთა კომიტეტის - მიერ მიღებული გადაწყვეტილებანი. მიუხედავად იმისა, რომ ამგვარი დოკუმენტები წევრ სახელმწიფოთათვის იურიდიულად სავალდებულო ხასიათს არ ატარებს, მათი მნიშვნელობა დიდია ერთიანი სტანდარტების ჩამოყალიბებისა და შემდგომში მიღების თვალსაზრისით, ასევე ორგანიზაციის პოლიტიკის განსაზღვრისათვის ამა თუ იმ საკითხთან მიმართებაში.

საპარლამენტო ასამბლეის მიერ მიღებულ დოკუმენტთაგან შეიძლება გამოვყოთ შემდეგი რეკომენდაციები:

1. რელიგია და დემოკრატია

2. რელიგიური შემწყნარებლობა დემოკრატიულ საზოგადოებაში

ევროპაში მიმდინარე ცვლილებები და უწყვეტი მიგრაციული პროცესები განაპირობებდა განსხვავებული მსოფლმხედველობრივი და რელიგიური მრწამსის მქონე ადამიანთა მშვიდობიანი თანაცხოვრების აუცილებლობას.

3. სექტების არალეგალური მოღვაწეობა

ასამბლეა რელიგიური პლურალიზმის ბუნებრივ შედეგად მიიჩნევს რელიგიის თავისუფლებას. სახელმწიფოს ნეიტრალურობა და კანონის წინაშე თანაბარი დაცვის პრინციპები წარმოადგენს ფუნდამენტური ხასიათის გარანტიებს ნებისმიერი ფორმის დისკრიმინაციისაგან დასაცავად.

ასამბლეა მოუწოდებს წევრ-სახელმწიფოებს:

ა. დააფუძნონ ეროვნული და რეგიონალური საინფორმაციო ცენტრები.

ბ. ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების სასწავლო პროგრამებში ჩართონ ინფორმაცია მნიშვნელოვანი რელიგიური მოძღვრებების ისტორიისა და ფილოსოფიის შესახებ.

გ. გამოიყენონ „ნორმალური“ სამოქალაქო და სისხლის სამართლებრივი სამართალწარმოების პროცედურები სექტების უკანონო საქმიანობის აღმოსაფხვრელად.

დ. სადაც აუცილებელია, ხელი შეუწყონ არასამთავრობო ორგანიზაციების დაფუძნებას რელიგიური ძალადობის მსხვერპლთა და მათი ოჯახის წევრთა დაცვის მიზნით.

მიიღონ მკაცრი ზომები დისკრიმინაციული ან ისეთი პრაქტიკის წინააღმდეგ, რომელიც იწვევს რელიგიურ უმცირესობათა საზოგადოებისაგან გარიყვას.

4. პროზელიტიზმი

პროზელიტიზმის დასჯადობის საკითხმა პირველად ევროსასამართლოს პრაქტიკაში თავი იჩინა საქმეში Kokinakis vs. Greece. განმცხადებელი, ბატონი მანოს კოკინაკისი, რომელიც იეჰოვას მოწმე გახლდათ, არაერთხელ იქნა დაკავებული საბერძნეთის ხელისუფლების მიერ პროზელიტიზმის განხორციელებისათვის.

საბერძნეთის კონსტიტუციის მე-13 მუხლის (პუნქტი 2) თანახმად, პროზელიტიზმი აკრძალულია, ხოლო საბერძნეთის კანონმდებლობით პროზელიტიზმი განმარტებულია როგორც „პიროვნების რელიგიურ რწმენაში ჩათრევის ნებისმიერი, პირდაპირი თუ არაპირდაპირი, მცდელობა, როცა მიზნადაა დასახული რწმენის დაკნინება ნებისმიერი სახის ცდუნების ან მორალური თუ მატერიალური დახმარების დაპირების მეშვეობით, ცრუ საშუალებებით ან შესაბამისი პირის გამოუცდელობის, ნდობის, საჭიროების, დაბალი ინტელექტის ან გულუბრყვილობის გამოყენებით“.⁴

აღნიშნულ საქმეში სასამართლომ ერთმნიშვნელოვნად გამიჯნა ერთმანეთისაგან პროზელიტიზმის დაშვებული და დაუშვებელი ფორმა. სასამართლოს განმარტებით:

„ბოროტი პროზელიტიზმი გულისხმობს სხვა სარწმუნოებისა თუ მიმდევრობის წარმომადგენლის გადაბირებას მისთვის მატერიალური თუ სოციალური სახის მოგების შეთავაზება-შეპირებით...“

ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა: „რელიგიის თავისუფლება წარმოადგენს პიროვნების სინდისის საკითხს, იგი გულისხმობს აგრეთვე რელიგიის გამომჟღავნების თავისუფლებასაც, ვინაიდან მორწმუნე საუბრისას თუ ქმედებისას გამსჭვალულია რელიგიური მრწამსით“.

საბერძნეთის სასამართლოებმა პირის ბრალეულობა დაადგინეს მხოლოდ შესაბამისი კანონის მე-4 ნაწილის უბრალო მოხმობით და საფუძვლიანად არ გამოარკვევს, ცდილობდა თუ არა განმცხადებელი თავისი თანამოქალაქის დარწმუნებას მიუღებელი საშუალებებით. მათ მიერ წარმოდგენილი არც ერთი ფაქტი არ ასაბუთებს მათ დასკვნას.

ამას გარდა, არ დადასტურდა, რომ განმცხადებლის დამნაშავედ ცნობა მოცემულ სიტუაციაში გამართლებული იყო უკიდურესი საზოგადოებრივი აუცილებლობით. ამდენად, სადავო ზომა არ იყო მისაღწევი კანონიერი მიზნის თანაზომიერი და, შესაბამისად, არ იყო „აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად. აქედან გამომდინარე, კონვენციის მე-9 მუხლი დაირღვა“.⁵

კიდევ ერთი საქმე, რომელიც ევროპულმა სასამართლომ განიხილა და რომლიდანაც ჩანს, თუ რა გარემოებების არსებობისას შეუძლიათ სახელმწიფოებს შეზღუდონ პროზელიტიზმის აქტები, aris Larissis, Mandalaridis and Sarandis v. Greece. საქმეში განსახილველი მოვლენების განვითარების პერიოდში სამივე განმცხადებელი ოფიცრად მსახურობდა სამხედრო-საჰაერო ძალების ერთ-ერთ ქვედანაყოფში. ისინი ორმოცდაათიანელთა გაერთიანების, პროტესტანტული ქრისტიანული დენომინაციის, მიმდევრები იყვნენ, რომლის პრინციპის მიხედვით თითოეული მორწმუნე ვალდებულია ეწეოდეს ევანგელიზაციას. განმცხადებლები, ერთი მხრივ, გასამართლებულნი იყვნენ მათი ხელქვეითი სამხედრო პირების მიმართ განხორციელებული პროზელიტიზმის გამო. აღნიშნული სამხედრო პირები აცხადებდნენ, რომ ვინაიდან განმცხადებლები მათზე ზემდგომი ოფიცრები იყვნენ, ისინი თავს ვალდებულად თვლიდნენ, მიეღოთ მონაწილეობა რელიგიური ხასიათის საუბრებში, რომელსაც მათი ხელმძღვანელები საკუთარი ინიციატივით იწყებდნენ. მეორე მხრივ, მათი გასამართლება მოხდა სამოქალაქო პირების მიმართ განხორციელებული პროზელიტიზმის გამოც.

თუ კოკინაკისის საქმის განხილვისას ევროპის სასამართლომ დაადასტურა მე-9 მუხლის დარღვევა, ლარისისის საქმეზე ხაზგასმით აღნიშნა: „იერარქიული სტრუქტურა, რომელიც შეიარაღებული ძალების ერთ-ერთ თავისებურებას წარმოადგენს, სამხედრო მოსამსახურეებს შორის ურთიერთობას განსაკუთრებულ ელფერს აძლევს. ეს ხელს უშლის ქვეშევრდომს, წინაღმდეგობა გაუწიოს წოდებით ზემდგომს ან თავი აარიდოს ამ უკანასკნელის მიერ დაწყებულ საუბარს. ამგვარად, ის რაც სამოქალაქო ცხოვრებაში აზრთა უწყინარ გაცვლაგამოცვლად აღიქმება (სადაც მოსაუბრეს თავისუფლად შეუძლია მიიღოს ან უარყოს მეორე მოსაუბრის აზრი), სამხედრო ცხოვრებაში იგი შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც დაუშვებელი ზეწოლის ფორმა საკუთარი ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებით“.

3. პოზიტიური ვალდებულებები

აღმსარებლობასა და სარწმუნოებასთან ურთიერთობაში სახელმწიფო ვალდებულია იყოს ნეიტრალური და მიუკერძოებელი⁶, რაც სრულიად შეუთავსებელია მისი მხრიდან რელიგიური სარწმუნოების ლეგიტიმურობის შეფასების უფლებამოსილებასთან⁷.

დაუშვებელია რელიგიის თავისუფლების სახელით სხვა ადამიანებზე ზეწოლის განხორციელება საკუთარი რელიგიური შეხედულებების გავრცელების მიზნით⁸. ამასთანავე, ხელისუფლების როლი მდგომარეობს არა დაძაბულობის მიზეზის აღმოფხვრაში პლურალიზმის გამორიცხვის გზით, არამედ იმის უზრუნველყოფაში, რომ დაპირისპირებულ ჯგუფებს შორის დამკვიდრდეს შემწყნარებლური განწყობა⁹. სახელმწიფოს ეს ფუნქცია ხელს უწყობს საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვას, რელიგიური მშვიდობისა და შემწყნარებლობის დამკვიდრებას დემოკრატიულ საზოგადოებაში¹⁰. არავითარ შემთხვევაში არ უნდა ჩაითვალოს, რომ ამ მისიის აღსრულებამ შეიძლება დააკნინოს ეკლესიისა და სარწმუნოების როლი, რომლის მიმდევარიც ისტორიულად და კულტურულად არის ამა თუ იმ ქვეყნის მოსახლეობა.

სტრასბურგის ორგანოების პრაქტიკაში მე-9 მუხლთან მიმართებაში ჩამოყალიბდა სტანდარტი, რომლის მიხედვითაც წევრი სახელმწიფოები არა მარტო ვალდებულნი არიან თავი შეიკავონ რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის პროცესში ჩარევისაგან, არამედ მათ უნდა უზრუნველყონ ამ უფლებით დაუბრკოლებლად სარგებლობის შესაძლებლობა მათ იურისდიქციაში მყოფი ყველა პირისათვის. საქმეში Ubovska and Skup v. Poland კომისიამ განაცხადა, რომ პოზიტიური ვალდებულებები, რომლებიც გულისხმობს სათანადო ზომების მიღების აუცილებლობას თუნდაც კერძო პირთა შორის ურთიერთობის რეგულირებისას, შეიძლება სახელმწიფოსაგან ისეთი გარანტიების შექმნას მოითხოვდეს, რომელიც გარკვეულ ფიზიკურ პირთა ჯგუფს ან ცალკეულ პირებს არ მისცემს შესაძლებლობას ჩაერიოს სხვა პირთა მიერ განხორციელებული რელიგიური აღმსარებლობის პროცესში“ (მაგალითად: რელიგიური შეკრებების დროს თავმოყრილ პირთა დაცვა თავდასხმისაგან).

მე-9 მუხლიდან გამომდინარე, პოზიტიურ ვალდებულებათა უზრუნველსაყოფად სათანადო ზომების მიღება გარკვეულ პირობებში შეიძლება მოიცავდეს კონვენციით აღიარებული მეორე უმნიშვნელოვანესი უფლების, გამოხატვის თავისუფლების (მუხლი 10), შეზღუდვის რისკს. აღნიშნული პრობლემა კარგად ჩანს საქმის - otto Preminger Vs. austria - მაგალითზე.

ევროსასამართლომ განაცხადა: „ისინი, ვინც გამოხატავენ საკუთარ რელიგიურ მრწამსს, მიუხედავად იმისა, უმრავლესობას მიეკუთვნებიან თუ უმცირესობას, ბუნებრივია, შეიძლება გახდნენ კრიტიკის „მსხვერპლნი“. მათ უნდა გამოიჩინონ მოთმინება და უნდა შეეგუონ იმას, რომ სხვები უარყოფენ მათ რელიგიურ მრწამსს ან ავრცელებენ სწავლებას, რომელიც მათი რელიგიური მრწამსისათვის შეიძლება ზიანის მომტანი იყოს. თუმცა კრიტიკის საშუალებებმა და რელიგიური სწავლების უარყოფამ შეიძლება გამოიწვიოს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა, თუ ამ ქმედებებს შედეგად მოჰყვა მე-9 მუხლით დაცული სიკეთეების ხელყოფა. არსებობს სამართლიანი საფუძველი ვარაუდისთვის, რომ მორწმუნეთა გრძნობები ხელყოფილ იქნა ფილმში მათი რელიგიური კულტების პროვოკაციულად განსახიერების შედეგად. აღნიშნული გამოხატვის ფორმა შეიძლება ჩაითვალოს დემოკრატიული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი შემწყნარებლობის სულისკვეთების ბოროტად გამოყენებად“.

რელიგიური გაერთიანების რეგისტრაციისათვის სათანადო პირობების შექმნის ვალდებულების საკითხმა წინა პლანზე წამოიწია საქმეში Manoussakis and Others vs. Greece. განმცხადებლებმა (იეჰოვას მოწმეებმა) ქ. ჰერაკლიონში საიჯარო ხელშეკრულებით იქირავეს შენობა. ხელშეკრულება ითვალისწინებდა, რომ აღნიშნული შენობა იეჰოვას მოწმეების მიერ გამოყენებული იქნებოდა რელიგიური მიზნებისათვის. 1983 წლის 28 ივნისს განმცხადებლებმა მიმართეს ეროვნული განათლებისა და კულტურის მინისტრს, რათა მიეღოთ მისგან ნებართვა შენობის რელიგიური მიზნებისათვის გამოსაყენებლად. თუმცა ამის პარალელურად ქ. ჰერაკლიონის ორთოდოქსულმა ეკლესიამ მიმართა პოლიციას განცხადებით, რომელშიც იტყობინებოდა იეჰოვას მოწმეთა სამლოცველო სახლის უკანონო არსებობის შესახებ.

განმცხადებლები ეროვნული სასამართლოს მიერ დაჯარიმებულ იქნენ ნებართვის გარეშე სამლოცველო შენობის შენახვისა და სარგებლობისათვის საბერძნეთის №1363/1938 და №1672/1939 კანონების შესაბამისად.

აღსანიშნავია, რომ განმცხადებლებმა არაერთხელ მიმართეს დასახელებულ სამინისტროს საჭირო ნებართვის მისაღებად, თუმცა იმ დროისათვის, როცა საქმეს ევროპის სასამართლო განიხილავდა, კერძოდ 1994 წელს, მათ აღნიშნული ნებართვა ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ მიღებული.

მოწმეთა ჩვენებები და სხვა საქმეებიდან განმცხადებლების მიერ მოყვანილი ფაქტები იმაზე მეტყველებენ, რომ საბერძნეთის ხელისუფლება განზრახ იყენებდა დასახელებული კანონების შესაბამისად არსებული ნებართვის პროცედურას არამართლმადიდებლური რელიგიური მიმდინარეობების, მათ შორის იეჰოვას მოწმეთა სექტის, საქმიანობისათვის ხელის შეშლის მიზნით. ერთი შეხედვით უწყინარი ნებართვის მიღების პროცედურა საბერძნეთის ხელისუფლებისათვის იქცა მრისხანე „იარაღად“ რელიგიის თავისუფლებასთან საბრძოლველად.

მანუსაკისის საქმის ანალიზიდან ლოგიკურად გამომდინარეობს, რომ სახელმწიფომ არათუ ხელი არ უნდა შეუშალოს რელიგიური ორგანიზაციების რეგისტრაციას, არამედ, პირიქით, ვალდებულია შექმნას ყველა სათანადო პირობა, რათა ასეთ გაერთიანებებს სურვილის შემთხვევაში ჰქონდეთ ზედმეტი დაბრკოლებების გარეშე რეგისტრაციის შესაძლებლობა, რამეთუ ასეთი რეგისტრაცია ზოგჯერ აუცილებელიცაა ნორმალურ სამოქალაქო-სამართლებრივ ურთიერთობებში შესვლისათვის (შენობის იჯარით აღება, რელიგიურ-საგანმანათლებლო დაწესებულების დაარსება, რელიგიური ლიტერატურის იმპორტექსპორტი და სხვ.).

4. სავალდებულო სამხედრო სამსახურიდან სინდისის საფუძველზე უარის თქმის შესაძლებლობა

სავალდებულო სამხედრო სამსახურიდან სინდისის საფუძველზე უარის თქმის შესაძლებლობის საკითხი ერთ-ერთი აქტუალურია იმ საკითხთაგან, რომლებიც წარმოიშობა კონვენციის მე-9 მუხლთან მიმართებაში. ამ საკითხთან დაკავშირებით ევროსაბჭოს პოლიტიკური ორგანოების პრაქტიკა განსხვავებულია სასამართლოსა და კომიტეტის პრაქტიკისაგან და, შეიძლება ითქვას, გაცილებით პროგრესულიც. როგორც საპარლამენტო ასამბლეამ, ასევე კომიტეტმა თავის გადაწყვეტილებებში არაერთხელ მიუთითეს, რომ მე-9 მუხლიდან უდავოდ გამომდინარეობს სავალდებულო სამხედრო სამსახურიდან რელიგიური, ეთიკური, მორალური, ფილოსოფიური ან სხვა მსგავსი მოტივების საფუძველზე გათავისუფლების ვალდებულება.

როგორც აღინიშნა, კონვენციის მაკონტროლებელი ორგანოების პრაქტიკა განსხვავებულია პოლიტიკურ ორგანოთა პრაქტიკისაგან. თავის ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში კომისიამ მიუთითა კონვენციის მე-4.3.ბ პუნქტზე, რომელიც ამბობს: ტერმინი - ძალდატანებითი ან იძულებითი სამუშაო - არ მოიცავს ნებისმიერ სამხედრო სამსახურს ან სამსახურს, განსაზღვრულს სავალდებულო სამხედრო სამსახურის ნაცვლად იმ ქვეყნებში, სადაც ამგვარი გათავისუფლების შესაძლებლობა აღიარებულია. კომისიამ აგრეთვე განმარტა, რომ ფრაზა - „იმ ქვეყნებში, სადაც ამგვარი გათავისუფლების შესაძლებლობა აღიარებულია“ - მიუთითებს იმაზე, რომ სახელმწიფოები სარგებლობენ თავისუფლებით დააწესონ ან არ დააწესონ ალტერნატიული სამოქალაქო სამსახური სავალდებულო სამხედრო სამსახურის ნაცვლად.¹¹ შესაბამისად, წევრ სახელმწიფოებს შეუძლიათ, დააწესონ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა სავალდებულო სამხედრო სამსახურისათვის თავის არიდების შემთხვევაში.¹²

საქმეში G. v. Netherlands, რომელიც ალტერნატიული სამსახურის ვადებს ეხებოდა, ჰოლანდიის მთავრობა ამტკიცებდა, რომ უფრო დიდი ვადის დაწესება ალტერნატიული სამსახურისათვის საჭიროა საზოგადოებრივი უშიშროების დაცვის მიზნით, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში საზოგადოების უმრავლესობა უარს იტყვის სამხედრო სამსახურზე. იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ალტერნატიული სამსახურის ვადა (16 თვე) ორჯერ აღემატებოდა სამხედრო სამსახურის ვადას, კომისიამ მე-9 მუხლის დარღვევა არ დაადასტურა.¹³

გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ განხილულ საქმეში Brinkhof v. the Netherlands ბატონმა ბრინკჰოფმა რელიგიური მრწამსის გამო უარი განაცხადა როგორც სავალდებულო სამხედრო, ასევე ალტერნატიულ სამოქალაქო სამსახურზე. იგი დააკავეს შესაბამისმა სამსახურებმა, რის შემდეგაც მოსთხოვეს ჩაეცვა სამხედრო ფორმა და მიეღო საბრძოლო აღჭურვილობა, რაზეც მან უარი განაცხადა. ბატონი ბრინკჰოფი გასამართლებულ იქნა ნიდერლანდების სამხედრო სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით და სასამართლო გადაწყვეტილების საფუძველზე მიესაჯა 12 თვით თავისუფლების აღკვეთა.

კომიტეტმა განაცხადა, რომ ბრინკჰოფმა ვერ შეძლო დაემტკიცებინა, თუ რატომ იყო პაციფისტური შეხედულებები შეუსაბამო ალტერნატიულ სამოქალაქო სამსახურთან. შესაბამისად, მას არ ჰქონდა უფლება, თავი აერიდებინა ამ უკანასკნელისთვის, თუმცა სამხედრო სამსახურისათვის თავის არიდების გამო მისი დასჯა ეწინააღმდეგება პაქტის მე-18 მუხლს.

2007 წელს საქართველოს ცალკეული სასამართლოების მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილებები რელიგიასთან დაკავშირებულ საკითხთან მიმართებით¹⁴

[ბოლო პერიოდის განმავლობაში] იკლო რელიგიურ უმცირესობებზე განხორციელებულმა თავდასხმებმა... საგამოძიებო ორგანოების მიერ ანალოგიურ ქმედებებზე რეაგირებისა და გამოძიების აღძვრის შემთხვევათა რაოდენობამ იმატა¹⁵.

2007 წლის განმავლობაში საქართველოს საერთო სასამართლოების მიერ რელიგიის თემასთან დაკავშირებით გამოტანილი ცალკეული გადაწყვეტილებები აშკარად პროგრესულ ნაბიჯად შეიძლება შეფასდეს. მაშინ, როდესაც გასული წლების განმავლობაში საერთო სასამართლოების მიერ რელიგიის თემასთან დაკავშირებული ცალკეული გადაწყვეტილებები ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოსა და სხვადასხვა საერთაშორისო და საერთაშორისო არასამთვარობო ორგანიზაციის კრიტიკის საგანი გახდა, 2007 წლის გადაწყვეტილებები აშკარად ასახავს სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულების ჯეროვნად განხორციელების მნიშვნელოვან მცდელობას. განსაკუთრებულად უნდა აღნიშნოს ის ფაქტი, რომ გადაწყვეტილების გამოტანისას სასამართლოები ქვემოთ განხილულ გადაწყვეტილებებში მეტ-ნაკლებად ეყრდნობიან საერთაშორისო სტანდარტებს, კერძოდ, ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას და კონვენციის მე-9 მუხლთან დაკავშირებულ პრეცედენტულ სამართალს.

ამ მხრივ გამოირჩევა რუსთავის საქალაქო სასამართლოს მიერ (მოსამართლე ნატა თედეშვილი) 2007 წლის 13 თებერვალს გამოტანილი განაჩენი განსასჯელ მელიქიძის საქმესთან დაკავშირებით, რომელსაც ბრალი ედებოდა ს.ს.კ-ის 156-ე მუხლით გათვალისწინებული დანაშაულის ჩადენაში. აღნიშნულ საქმეში განსასჯელს ბრალად ედებოდა რელიგიური უმცირესობის იეჰოვას მოწმეების ფიზიკური შეურაცხყოფა, რელიგიური უმცირესობის წარმომადგენლების წინააღმდეგ მიმართული აქციის ორგანიზება და მასში მონაწილეობა. მოსამართლემ განაჩენის გამოტანამდე განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმო იმ საკითხის განხილვას, თუ რამდენად შეიძლებოდა ჩათვლილიყო რელიგიურ უმცირესობათა წარმომადგენლების მიერ განხორციელებული საქმიანობა ბოროტ პროზელიტიზმად. მოსამართლემ მოიშველია სტრასბურგის სასამართლოს მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილება კოკინაკისი საბერძნეთის წინააღმდეგ და განმარტა, თუ რა შემთხვევაში ჩაითვლება საქმიანობა არაკეთილსინდისიერ პროზელიტიზმად და წარმოადგენდა თუ არა იეჰოვას მოწმეების მიერ განხორციელებული ქმედებები არაკეთილსინდისიერ პროზელიტიზმს. მხოლოდ მას შემდგომ, რაც მოსამართლემ დაადგინა, რომ „განსასჯელის ქმედება არ იყო პროპორციული იეჰოვას მოწმეების მიერ ჩვეულებრივი მშვიდობიანი მეთოდებითა და ქადაგებით მიეღოთ მქადაგებლის სარწმუნოება“, მოსამართლემ დაადგინა, რომ განსასჯელი დამნაშავედ ყოფილიყო ცნობილი.

ასევე რელიგიური უმცირესობის წარმომადგენელთა ცემის ფაქტთან იყო დაკავშირებული ზესტაფონის რაიონული მოსამართლის როინ პერანიძის მიერ 2007 წლის 4 ივლისს გამოტანილი განაჩენი. აღნიშნულ საქმეში განსასჯელ გიორგი ფერაძეს ბრალი ედებოდა იეჰოვას მოწმეების ფიზიკურ შეურაცყოფაში მას შემდგომ, რაც მათ განსასჯელს გადასცეს რელიგიური ლიტერატურა. განაჩენში მოსამართლემ მიმოიხილა საქართველოს კონსტიტუციისა და საერთაშორისო ხელშეკრულებების დებულებები, რომლებიც უზრუნველყოფენ რელიგიის თავისუფლებას და კრძალავენ ნებისმიერ დისკრიმინაციას რელიგიისა და მრწამსის საფუძველზე, და დაუშვებლად მიიჩნია განსასჯელის მიერ განხორციელებული ფიზიკური ძალადობა.

საყურადღებოა ასევე თბილისის საქალაქო ადმინისტრაციულ საქმეთა კოლეგიის მოსამართლე ინგა კვაჭანტირაძის მიერ 2007 წლის 19 ოქტომბერს გამოტანილი გადაწყვეტილება. 2007 წლის 29 ივნისს თბილისის საქალაქო სასამართლოს ადმინისტრაციულ საქმეთა კოლეგიაში ერთ წარმოებად გაერთიანდა მოქალაქეების ერეკლე მაღრაძის, გიორგი მეზვრიშვილის და მალხაზ სადოიანის საქმეები. მოსარჩელეები ითხოვდნენ ქ. თბილისის ისანისამგორის რაიონის გამგებლისა და ამავე რაიონის გამგეობის სამხედრო განყოფილების უფროსის ინდივიდუალური ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი აქტების ბათილად ცნობას, რომელთა მიხედვითაც მოსარჩელეებს - „იეჰოვას მოწმეების“ რელიგიური ორგანიზაციის ეპისკოპოსსა და დიაკვნებს - უარი ეთქვათ სამხედრო სამსახურში გაწვევის გადავადებაზე. მოსარჩელეები ითხოვდნენ აგრეთვე მოპასუხეებისთვის ინდივიდუალური ადმინისტაციულ-სამართლებრივი აქტების გამოცემის დავალდებულებას, რომელთა მიხედვითაც მათ გადაუვადდებოდათ სამხედრო სამსახური. მოსარჩელეები თავიანთ მოთხოვნებს აფუძნებდნენ „სამხედრო ვალდებულების და სამხედრო სამსახურის შესახებ საქართველოს კანონის“ 23-ე, 24-ე, 25-ე და 30-ე მ.-ის 1-ლი პუნქტის „ლ“ ქვეპუნქტს.

სასამართლომ დაადგინა, რომ მოსარჩელეები წარმოადგენენ მღვდელმსახურებს ზემოაღნიშნული კანონის 30-ე მუხლის „ლ“ ქვეპუნქტის თანახმად, რადგან ისინი, თავიანთი ფუნქციებიდან გამომდინარე, ახორციელებენ მღვდელმსახურებას. განხილული მუხლი არ აწესებს შეზღუდვას რომელიმე რელიგიური კუთვნილების მიხედვით. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლი კი, თავის მხრივ, უზრუნველყოფს რელიგიის თავისუფლებას, მე-14 მუხლი კი - მოქალაქეთა თანასწორობას რელიგიური კუთვნილების მიუხედავად.

სასამართლომ არ გაიზიარა მოპასუხეთა პოზიცია, რომ მოსარჩელეებს ეკუთვნოდათ არა სამსახურის გადავადება, არამედ მისი ალტერნატიული სამსახურით შეცვლა, რადგან „არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის თანახმად, არასამხედრო, შრომითი ალტერნატიული სამსახური ეხება იმ პირებს, ვინც უარს აცხადებს სამსახურის გავლაზე.

საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსის (ზაკ-ის) მე-601 მუხლის თანახმად, აქტი ბათილია, თუ ეწინააღმდეგება კანონს ან დარღვეულია მისი გამოცემის პროცედურა. სასამართლომ განმარტა, რომ საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე, აქტი არათუ ეწინააღმდეგებოდა კანონს, არამედ დარღვეული იყო პროცედურაც, შესაბამისად, არსებობდა მისი ბათილად ცნობის ყველა საფუძველი.

სასამართლომ, საქართველოს ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის 32-ე და 33-ე მუხლების შესაბამისად, სრულად დააკმაყოფილა მოსარჩელეთა მოთხოვნა.

დასკვნა

დასკვნის სახით კიდევ ერთი ციტატა საქართველოს წინააღმდეგ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილებიდან:

„დაუშვებელია რელიგიის თავისუფლების სახელით სხვა ადამიანებზე ზეწოლის განხორციელება საკუთარი რელიგიური შეხედულებების გავრცელების მიზნით. ამასთანავე, ხელისუფლების როლი მდგომარეობს არა დაძაბულობის მიზეზის აღმოფხვრაში პლურალიზმის გამორიცხვის გზით, არამედ იმის უზრუნველყოფაში, რომ დაპირისპირებულ ჯგუფებს შორის დამკვიდრდეს შემწყნარებლური განწყობა. სახელმწიფოს ეს ფუნქცია ხელს უწყობს საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვას, რელიგიური მშვიდობისა და შემწყნარებლობის დამკვიდრებას დემოკრატიულ საზოგადოებაში“.

______________

1. გლდანის კონგრეგაციის 97 წევრი და ოთხი სხვა პირი საქართველოს წინაააღმდეგ (განაცხადი №71156/01) 2007 წლის 3 მაისის განჩინება, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო

2. Human Rights Ceneral Coment №22(48)

3. სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პაქტის მე-18 მუხლზე

4. კანონი № 1672/1939.

5. Kokkinakisc vs. Greece pars. 31,49.

6. (Hassan et Tchaouch, ზემოთ დასახელებული, $ 78; Manoussakis et autres c. Grèce, 1996 წლის 26 სექტემბრის განაჩენი, კრებული 1996-IV, $ 47; Église métropolitaine de Bessarabie et autres c. Moldova, №45701/99, $ 123, CEDH 2001-XII)

7. (იხ. მუტატის მუტანდის, Cha'are Shalom Ve Tsedek c. France [GC], № 27417/95, $ 84, CEDH 2000-VII)

8. (Larissis et autres c. Grèce, 1998 წლის 24 თებერვლის განაჩენი, კრებული 1998-I, $$ 54 და 59)

9. (Serif c. Grèce, № 38178/97, $ 53, CEDH 1999-IX)

10. (Refah Partisi (Parti de la prospérité) et autres c. Turquie [GC], №41340/98, 41342/98, 41343/98 et 41344/98, $ 91, CEDH 2003-II).

11. X vs. Austria.

12. Appl. 10640/83.

13. Autio vs. Finland.

14. წინამდებარე შეფასებები წარმოადგენს ავტორის პირად შეფასებას და ისინი არ შეიძლება გაიგივებულ იქნეს იმ ორგანიზაციის მოსაზრებებთან, რომელშიც ავტორია დასაქმებული

15. შეერთებული შტატების სახელმწიფო დეპარტამენტის 2006 წლის მოხსენება ადამიანის უფლებათა სფეროში არსებულ სიტუაციასთან დაკავშირებით

ზღვარი

ელიზაბეტ პროდრომუ

21-ე საუკუნის გარიჟრაჟზე მსოფლიო მასშტაბით რელიგია, პოლიტიკური თვალსაზრისით, იმდენად მნიშვნელოვანი გახდა, რომ განცვიფრებაში მოჰყავს მრავალი მიმომხილველი. სხვაზე რომ არაფერი ვთქვათ, რელიგიური დაწესებულებები, პიროვნებები და იდეები დემოკრატიზაციის ძალებად იქცნენ სხვადასხვა ტრადიციასა და განსხვავებულ საზოგადოებებში, თანაც ისე, რომ მათ ტერმინების: „თანამედროვე“, „საერო“, „დემოკრატიული“ - და ამ ტერმინთა შორის კავშირების ხელახლა გააზრება და გადაფასება მოახდინეს. საკითხავია, მართლა ჩაენაცვლებიან თუ არა ერთმანეთს ეს ცნებები, როგორც ბევრს ჰგონია? დღეს სოციალურ მეცნიერებათა უმეტესი წარმომადგენელი, ვინც მუშაობდა ამ საკითხზე, ერთი აზრისაა იმის თაობაზე, რომ ქრისტიანობა თავისი კათოლიკური და პროტესტანტული გამოვლინებებით შეთავსებადია დემოკრატიის ინსტიტუციონალურ და კულტურულ განზომილებებთან. მაგრამ რა ხდება ქრისტიანობის მეორე უდიდეს ნაკადში - მართლმადიდებლურ ტრადიციაში? დღემდე დემოკრატიის მკვლევარები, ისტორიასა და თანამედროვე გამოცდილებაზე დაყრდნობით, მართლმადიდებლობას ან უგულებელყოფდნენ, ან უარყოფდნენ, როგორც დემოკრატიასთან შეუთავსებელს და სეკულარიზმისა და მოდერნულობის მიმართ მტრულად განწყობილს.¹

არსებობს აუარებელი ემპირიული მოწმობა იმისა, რომ მართლმადიდებლობა და დემოკრატია, საზოგადოდ, თანაარსებობენ როგორც თეორიაში, ისე პრაქტიკაში. და მაინც, არ შეიძლება იმის უარყოფა, რომ მართლმადიდებლური ეკლესიები ხშირად ამბივალენტურნი არიან პლურალიზმის იმ მთავარი ელემენტების მიმართ, რომლებიც დემოკრატიულ წყობას ახასიათებს. მიმართავს თუ არა მართლმადიდებლობა ამ ამბივალენტობას პლურალიზმისაკენ და თუ მიმართავს, როგორ და როდის?

ტორსი ყვითელ პერანგში

ამის გაგება ბევრად განსაზღვრავს, რამდენად ეფექტურად შეძლებენ მართლმადიდებლური ეკლესიები და მორწმუნენი, ხელი შეუწყონ დემოკრატიზაციას ნახევრადავტორიტარულ და დემოკრატიის გზაზე ახლად დამდგარ ქვეყნებში, რამდენად საფუძვლიანად და შემოქმედებითად ჩაერთვებიან ისინი იმ ქვეყნების პოლიტიკურ ცხოვრებაში, სადაც დემოკრატია უფრო ღრმად და ძლიერადაა ფესვგადგმული.

პლურალიზმზე ყურადღების გამახვილებამ შესაძლოა დაგვანახოს, რა გზითა და საშუალებით შეიძლება მართლმადიდებლური იდეები და ცხოვრებისეული გამოცდილება წაადგეს დემოკრატიზაციას, თუნდაც ძირითად სფეროებში. ამგვარმა ყურადღებამ შეიძლება უკეთ გაგვაგებინოს მართლმადიდებლობის წუხილი, პრობლემები პლურალიზმთან დაკავშირებით, კერძოდ, ის დამოკიდებულება, რაც ამ უკანასკნელისათვის არის დამახასიათებელი კონკურენტობასა და განსხვავებულობასთან მიმართებაში; ეს კი იქნებ დაგვეხმაროს, თავიდან ავიცილოთ დემოკრატიის, ძველისა თუ ფეხზე მყარად მდგომის, ზოგიერთი თვითგამანადგურებელი ტენდენცია. ასეთი ყურადღება შეიძლება ბევრად უფრო ნაყოფიერი აღმოჩნდეს როგორც ინტელექტუალური, ისე პრაქტიკული თვალსაზრისით, ვიდრე დემოკრატიასთან მართლმადიდებლობის ურთიერთობის სხვადასხვაგვარი განხილვა, რომელიც ამ უკანასკნელს მარტივად წარმოადგენს - როგორც ანტილიბერალურს ან ანტიმოდერნულს, დროსთან შეუსაბამოს.

რომ გავიგოთ, რატომ ხდება ასე, კარგი იქნებოდა, თავდაპირველად თვალი გადაგვევლო მართლმადიდებელი ქრისტიანული სამყაროს ისტორიისა და გეოგრაფიისათვის. მართლმადიდებლობა, რომელსაც ზოგჯერ „აღმოსავლურ“ მართლმადიდებლობას უწოდებენ, რათა განასხვავონ დასავლური (ან ლათინური) ქრისტიანული ტრადიციისაგან, რომელშიც შედის რომაული კათოლიციზმი და პროტესტანტიზმის სახეობათა უმეტესობა, ერთი მხარეა აღმოსავლეთად და დასავლეთად ეკლესიის პირველი დიდი გათიშვისა. ეს დიდი სქიზმა ფორმალურად 1053-54 წლებში გაფორმდა რომის პაპს, ლეო IX, და კონსტანტინოპოლის პატრიარქს, მიქაელ კერულარიუსს, შორის ურთიერთბრალდებებით, თუმცა, მისი ფესვები გაცილებით შორს მიდის.² დიდი სქიზმის უშუალო მიზეზი დოქტრინალური ხასიათის თეოლოგიური წინააღმდეგობებიდან მოდის, მაგრამ განხეთქილება სინამდვილეში ხანგრძლივი, რთული პროცესის შედეგი იყო. ეს პროცესი პოლიტიკურ-ეკონომიკურიც იყო და კულტურულ-რელიგიურიც. დაპირისპირებამ ქრისტიანული სამყარო ანტაგონისტურ თეოლოგიურ და ინსტიტუციონალურ ერთეულებად დაყო, რომელთა ტერიტორიული და საეკლესიო იურისდიქციები მეტ-ნაკლებად შეესატყვისებოდა ძველი რომის იმპერიის აღმოსავლურ (მეტწილად ბერძნულენოვან) და დასავლურ (მეტწილად ლათინურენოვან) ნაწილებს, ადმინისტრაციულად აღმოსავლურ და დასავლურ სეგმენტებად ჯერ კიდევ ახალი წელთაღრიცხვით 284 წელს რომ დაიყო.³

მართლმადიდებელი ქრისტიანები ანდა მათი შთამომავალნი ჭარბობენ ან ქმნიან მნიშვნელოვან უმცირესობებს დღევანდელი სამხრეთ-აღმოსავლეთი ევროპისა და აღმოსავლეთი ხმელთაშუაზღვისპირეთის ქვეყნების, ასევე რუსეთის, უკრაინისა და ბალტიისპირეთის რესპუბლიკების ტერიტორიებზე. ისევე, როგორც ერთ დროს პროტესტანტიზმისა და კათოლიციზმის გეოგრაფიულ-დემოგრაფიული მიზიდულობის ცენტრების გადანაცვლება მოხდა ევროპის შუაგულიდან დედამიწის სამხრეთისაკენ,⁴ მართლმადიდებლობამაც გასულ საუკუნეში გლობალიზაცია განიცადა მართლმადიდებლური „ღრმა ზურგიდან“ (ძირითადად, ყოფილი ბიზანტიის, ოტომანთა და რუსეთის იმპერიის ტერიტორიებიდან, ასევე ჩრდილო-აღმოსავლეთი და ცენტრალურდასავლეთი აფრიკის ნაწილებიდან) ამერიკის შეერთებულ შტატებში, კანადაში, ავსტრალიასა და დასავლეთ ევროპის ზოგიერთ ქვეყანაში მოსახლეობის ემიგრაციის შედეგად. შედარებით ახლო წარსულში მისიონერულმა აქტივობამ მართლმადიდებლობას საფუძველი გაუმყარა აღმოსავლეთ აზიაში.

მართლმადიდებლური ეკლესია, რომელიც დაახლოებით 300 მილიონ წევრს ითვლის მსოფლიო მასშტაბით (ციფრები ცვალებადია), სიდიდით მესამეა ქრისტიანულ აღმსარებლობათაგან და ქრისტიანთა საერთო რაოდენობის დაახლოებით 15 პროცენტს წარმოადგენს. ასი ან ასზე მეტი მილიონი მართლმადიდებელი ქრისტიანი ცხოვრობს ქვეყნებში, რომლებიც ადრე საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკებად იწოდებოდნენ. შემდეგ დიდ კონცენტრაციას ისტორიულად მართლმადიდებლური სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის ისეთ სახელმწიფოებში ვხვდებით, როგორიცაა: საბერძნეთი, რუმინეთი, ბულგარეთი, სერბეთი-მონტენეგრო და კვიპროსი (მნიშვნელოვანი მართლმადიდებლური უმცირესობებია ევროპის სხვა ნაწილებში). მართლმადიდებელი ქრისტიანები ისრაელის, პალესტინის, იორდანიის, სირიის, ლიბანისა და ეგვიპტის მთელი ქრისტიანული მოსახლეობის უმრავლესობას შეადგენენ. მნიშვნელოვან მართლმადიდებლურ თემებს ვხვდებით აფრიკაში, ავსტრალიაში, კანადასა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში. დაბოლოს, არაქალკედონური⁵ ანუ აღმოსავლეთის მართლმადიდებელი ქრისტიანები უმრავლესობას წარმოადგენენ სომხეთში და პროცენტულად, ეკონომიკურად თუ პოლიტიკურად მნიშვნელოვან უმცირესობებს - ეთიოპიაში, სომალიში და ეგვიპტეში (სადაც მათ კოპტების სახელით იცნობენ). მიუხედავად იმისა, რომ ეს თემები ცივი ომის პერიოდის დასრულების შემდეგ განიხილავენ აღმოსავლეთ მართლმადიდებლურ ეკლესიასთან შერიგების შესაძლებლობას, ნარკვევის მიზნებიდან გამომდინარე, ვამჯობინებ გვერდზე გადავდო ამ საკითხზე მსჯელობა; მხოლოდ აღვნიშნავ, რომ მათ საერთო საეკლესიო სტრუქტურები, ლიტურგიკული წესები და ისტორიული გამოცდილება აქვთ, რითაც აღმოსავლურ მართლმადიდებლობას ენათესავებიან; მათაც პლურალიზმის მიმართ გარკვეული თავშეკავება ახასიათებთ.

მთლიანობაში, მართლმადიდებლური ქრისტიანობა დღეს გლობალური დიფუზიის პროდუქტია. მსოფლიო მართლმადიდებლობის ინსტიტუციონალური სქემა ბორბალს ჰგავს. ღერძიდან გამოდის კონსტანტინოპოლის (ასე იწოდება სტამბოლი ქრისტიანულ ეკლესიურ ენაზე), ანტიოქიის, ალექსანდრიის და იერუსალიმის უძველესი საპატრიარქოები. ამ ცენტრიდან მანების მსგავსად ფართოდ იშლება ქსელი ეკლესიებისა, რომლებიც აღინიშნება როგორც ავტოკეფალური ან ავტონომიური, რომ შესაძლებელი იყოს, შესაბამისი ისტორიული საპატრიარქოებისაგან, ანუ „დედა ეკლესიებისაგან“, მათი დამოუკიდებლობის ხარისხის იდენტიფიცირება. ეს ქსელი მართავს მართლმადიდებლურ თემთა რეგიონულ თუ ადგილობრივ გაერთიანებებს, რომლებიც ტერიტორიალური ტერმინებით განისაზღვრება, ჩვეულებრივ, იმ ქვეყნის ან კონტინენტის სახელით, რომელშიც არიან დამკვიდრებული.

გლობალიზაციამ პლურალიზაციის შინაგანი დინამიკის წარმოშობას დაუდო სათავე; ეს კი ცვლის მართლმადიდებლობის საეკლესიო და იურისდიქციულ კონტურებს. პლურალიზაციის დინამიკა გარდაქმნის მართლმადიდებლობის დამოკიდებულებასაც დემოკრატიის მიმართ. ამის გარკვევა უმთავრესი ამოცანაა მოცემული ესეს ფარგლებში. დღემდე მართლმადიდებლობას, კათოლიციზმისა და პროტესტანტობისგან განსხვავებით, არ უცდია, თეოლოგიურ ასპექტში აეხსნა და გაემართლებინა დემოკრატიის გლობალური პოლიტიკური ინტერესები. ეს „თეორიული დაშორება“ ერთი იმ მიზეზთაგანია, რომელიც ხსნის, რატომ განიხილავდა მართლმადიდებლობა მსოფლიო მასშტაბით დემოკრატიზაციაში ჩართვის საკითხს შემთხვევიდან შემთხვევამდე, რატომ არ ხდებოდა მართლმადიდებლობისა და დემოკრატიის კავშირების შედარებითი ანალიზი როგორც მეცნიერთა, ისე დემოკრატიის პრაქტიკოსთა მხრიდან.⁶

ძირეული წყაროები

უძლიერესი ფაქტორი, რითაც მართლმადიდებლობა დემოკრატიასა და დემოკრატიზაციაზე შინაგან გავლენას ახდენს, ამოსავალი თეოლოგიური დოქტრინები, ასევე ასოცირებული ინსტიტუციონალური სტრუქტურები და ორგანიზაციული წესებია, რომლებიც განსაზღვრავენ ამ ტრადიციას ქრისტიანობაში. მთავარი დოქტრინალური წყაროებია სამყაროს შექმნის თეოლოგია, პიროვნების ანთროპოლოგია და სამების დოგმატი (პირველი ორი, რასაკვირველია, ამ უკანასკნელი მოძღვრების გავლენასაც ასახავს).

აღმოსავლური მართლმადიდებლური ეკლესია აცხადებს, რომ იგი არის მატარებელი და განმასახიერებელი ქრისტეს „ერთი წმიდა კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიის“ სწორი რწმენისა (სიტყვასიტყვით, „ჭეშმარიტი რწმენების“ (orthodoxies)) და წირვა-ლოცვისა, როგორც ეს ნიკეის სარწმუნოების სიმბოლოს ტექსტში ჩაიწერა ახ. წ. 325 წელს. როგორც ასეთი, მართლმადიდებლობა თავს ცხოველ და უწყვეტ ტრადიციად განიხილავს; იგი „შინაგანად უცვლელია, [მაგრამ]... მუდმივად ახალ ფორმებს იღებს, რომლებიც ძველებს ავსებენ ისე, რომ მათ არ ცვლიან.“⁷

მართლმადიდებლობის პრეტენზია, რომ მასშია ჭეშმა-რიტება, ამოდის ღმერთის, როგორც წმინდა სამების, დოქტრინიდან. მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველება სამების კონცეფციას იყენებს იმის დასამტკიცებლად, რომ ყოველი ქმნულის განუყოფელი ბუნება მის პირვანდელ და პოტენციურ ერთიანობაშია. რას ნიშნავს ადამიანად ყოფნა, ამის მართლმადიდებლურ გაგებას იძლევა პიროვნების ანთროპოლოგია, რომელიც უშუალოდ უკავშირდება შესაქმის თეოლოგიას, რადგან შექმნილი (მაგრამ დაცემული) რეალობის რეინტეგრაციისა და კაცობრიობის ღმერთთან ზიარებისაკენ სვლა მხოლოდ მაშინაა შესაძლებელი, თუ ადამიანები საკუთარ თავისუფალ ნებას პასუხისმგებლობით ეკიდებიან და იყენებენ; „შეგნებულად იღებენ მონაწილეობას შესაქმის სრულქმნაში ... [იმით, რომ არიან] ... „თანაშემოქმედნი“ ... შემოქმედთან ერთად.“⁸ ამდენად, მართლმადიდებლობა, სხვა ქრისტიანულ ტრადიციათა მსგავსად, ქადაგებს როგორც თავისუფლებას, ისე პასუხისმგებლობას.

ღმერთის სამების სახით წარმოდგენაც გარკვეულად აისახება მართლმადიდებლურ ეკლესიოლოგიაში. ეკლესია ერთია, მაგრამ უშვებს სასულიერო ხარისხთა სიმრავლეს (ეპისკოპოსები, მღვდელმსახურები და ჩვეულებრივი მორწმუნეები), რაც ეკლესიის მისიაში გადამწყვეტ როლს თამაშობს. სამებისეული ცნებაც ერთიანობისა მრავალსახეობაში აჩვენებს, როგორ არის მოწყობილი ეკლესია. გლობალურ დონეზე ეკლესიას აერთიანებს სარწმუნოება, ცხოვრებისეული გამოცდილება და ინსტიტუტები, მაგრამ გარკვეულწილად იგი მრავალფეროვნებასა და განსხვავებულობასაც უშვებს, დეცენტრალიზაციის გამოცდილების გათვალისწინებით, რის შედეგადაც ეკლესიის უფლებამოსილება რეგიონულ, ნაციონალურ და ადგილობრივ დონეზე ვრცელდება. კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ატარებს უნიკალურ ტიტულს - „ეკუმენური“, მაგრამ მისი პოზიცია იერუსალიმის, ანტიოქიისა და ალექსანდრიის პატრიარქების თანდასწრებით არის საპატიო „პირველი თანასწორთა შორის“ და არა აღმატებული. საპატრიარქო ცენტრიდან მოშორებით ავტოკეფალიური და ავტონომიური ეკლესიების ადმინისტრაციული მოქნილობა, ასევე რეგიონული (საეპარქიო) ქსელებისა და ადგილობრივ მრევლთა თავისუფლება ყოველდღიურ საქმიანობაში ხელს უწყობს მრავალფეროვნებასა და დინამიზმს; ყოველივე ეს კი სამებისეული პიროვნულობის მახასიათებლებია. იგულისხმება, რომ კულტურული თავისებურებისა და ისტორიული გამოცდილების რეალობა უნდა იქნეს აღიარებული და ასახული გლობალური მართლმადიდებლობის ინსტიტუციონალური წყობის ერთიანობასა და მრავალფეროვნებაში.

სამპიროვანი ღმერთის შესახებ მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველების განაზრებანი საფუძველს იძლევა, განსაკუთრებით გამახვილდეს ყურადღება თავისუფლებასა და თანასწორობაზე; ეს კი მართლმადიდებლობასა და დემოკრატიას შინაგანად შეთავსებადს ხდის. მართლმადიდებლური ტრადიციის მიხედვით, თავისუფლება, არჩევანი და ადამიანური მოქმედება ყოველგვარი სოციალური ცვლილების აუცილებელი ფაქტორებია: ეჭვგარეშეა, აქ საქმე გვაქვს დემოკრატიის ძირეულ პრინციპებთან და ღირებულებებთან. უფრო მეტიც, მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ ორგანიზებისა და მოქმედების პრინციპად ინტეგრაციის გამოკვეთა კიდევ ერთი მაგალითია მისი სიახლოვისა დემოკრატიასთან, რომელიც აღიქმება, როგორც კონფლიქტის მშვიდობიანი მოწესრიგების სისტემა.⁹

იმის შემდეგ, რაც ითქვა, აუცილებელია აღინიშნოს, რომ მართლმადიდებლობის ძირეული წყაროები ირიბად აღიარებს პლურალიზმის ცნებას, თუმცა, გარკვეული შეზღუდვით. შესაძლოა, ღვთისმეტყველება ნაირგვარობასა და არჩევანს ანიჭებდეს უპირატესობას, მაგრამ მართლმადიდებლურ სამყაროში ბევრია ისეთი, ვინც კონკურენციასა და განსხვავებულობას პრობლემურ ფენომენად განიხილავს. ამ უკანასკნელს, მათი აზრით, იმ ეროვნულ თავისებურებათა გათვალისწინებით უნდა მივუდგეთ, რომლებიც ფესვგადგმულია ამა თუ იმ ხალხის ისტორიულ გამოცდილებაში და თანამედროვე პირობებში მის ორგანულ ნაწილს წარმოადგენენ.¹⁰ სამების გაგება ხაზს უსვამს ერთიანობას ადამიანთა მრავალსახეობაში, ეს კი აუცილებლად მიგვიყვანს ძალაუფლების მატერიალური და სიმბოლური დისბალანსის უარყოფამდე; ხოლო ის, რომ პლურალიზმი ყურადღებას განსხვავებულობაზე ამახვილებს (მართლმადიდებლური ფორმულირებით, versus distinctiveness), აღიქმება როგორც საზღვრებისა და დემარკაციების აღიარება, რამაც შეიძლება წარმოშვას სოციალური დაყოფა და ფრაგმენტაცია.

ასევე მნიშვნელოვანია, რომ მართლმადიდებლობის მიერ აქცენტის გადატანა სიყვარულსა და ჰარმონიაზე ბადებს სკეპტიციზმს პლურალიზმის, როგორც განსხვავებულობისა და შეუზღუდავი კონკურენციის დამცველის მიმართ. სპორტულ მოედანზე სრულიად თანაბარი სათამაშო პირობები იშვიათადაა; შეჯიბრის რეალური პირობები ვერ უზრუნველყოფს ყველა მოთამაშეს სრული ინფორმაციით, თავისუფალი მისაწვდომობით და თანაბარი რესურსებით. მსგავსად ამისა, დიფერენციაციის ფორმალისტური ერთგულება ხშირად ქმნის პირობებს, როდესაც პროცედურალიზმი ძალაუფლების იმ ასიმეტრიებს ნიღბავს, რომლებმაც სოციალური დეზინტეგრაცია და თვით ძალადობაც კი შეიძლება გამოიწვიოს. დაბოლოს, მართლმადიდებლობა, გამოცხადების რელიგიის სხვა ფორმათა მსგავსად, გამოთქვამს პრეტენზიას ჭეშმარიტებაზე, რომელზეც, როგორც მიიჩნევენ, გადის პიროვნული ხსნის გზა. აქედან გამომდინარე, მის მიერ შემოთავაზებული ზნეობრივი მოძღვრება მხარდაჭერას ვერ პოულობს. რამდენად შორს შეიძლება წავიდნენ ან უნდა წავიდნენ ასეთი რელიგიები, პლურალიზმის გათავისების თვალსაზრისით, მეტად მნიშვნელოვანი და რთული კითხვაა მართლმადიდებლურ საზოგადოებაშიც და მის გარეთაც.

ისტორიამ კიდევ უფრო დაამძიმა მართლმადიდებლობის ამბივალენტობა შეჯიბრისა და განსხვავებულობის, როგორც პლურალიზმის ნიშნების, მიმართ. ბიზანტიის იმპერიისა და რუსეთის ისტორიულ მართლმადიდებლურ ცენტრებს ხშირად არაქრისტიანები ეპატრონებოდნენ (პირველს სელჯუკები და ოტომანი თურქები, ხოლო მეორეს - მონღოლები). განსხვავება დამორჩილებასა და ჩაგვრას ნიშნავდა, ზოგჯერ - განადგურებასაც. რას ნიშნავდა განსხვავებულობა მართლმადიდებლობის ახლო წარსულის გამოცდილებაში? ერთ შემთხვევაში, ეს იყო ბრძოლა გადარჩენისათვის მძლავრი სეკულარული და ტოტალიტარული რეჟიმების პირობებში, რომელთა მიზანიც მართლმადიდებლობის კოოპტაცია ან განადგურება იყო მისსავე ისტორიულ სამშობლოში; მეორე შემთხვევაში, ადგილი ჰქონდა მცდელობას, გადარჩენილიყვნენ როგორც დაუცველ უმცირესობათა რელიგიები შუა აღმოსავლეთისა და აფრიკის ავტორიტარული რეჟიმების პირობებში, სადაც თემობრივი უმცირესობანი განიცდიდნენ რეპრესიებსა და შეურაცხყოფას.¹¹ ეს ნეგატიური გამოცდილება იმისა, თუ რას შეიძლება ნიშნავდეს, იყო განსხვავებული, ხელს ვერ შეუწყობდა კონკურენციის იდეის განვითარებას, რომელიც ისევ და ისევ მოედანზე თამაშს ჰგავს, სადაც გამჭვირვალე წესები და ნეიტრალური ხელმძღვანელობა ყველას თანაბარ პირობებში აყენებს. ამის საპირისპიროდ, შევიწროება და გარიყვა ბადებდა ცინიზმსა და ეჭვს თავად ისეთი ცნებების მიმართ, როგორიცაა მიუკერძოებლობა და უპირატესობის მისაღწევად სამართლიანი ბრძოლა შეთანხმების ფარგლებში.

საუკუნეების მანძილზე, როდესაც მართლმადიდებლები დაპყრობილნი იყვნენ ან ითმენდნენ არასახარბიელო უმცირესობის სტატუსს, მათ დემოკრატიული პლურალიზმის წიაღში ცხოვრების ნაკლები გამოცდილება დაუგროვდათ. ცივი ომის დასრულებამდე, საბერძნეთისა და ჩრდილოეთი ამერიკის, ავსტრალიისა და დასავლეთი ევროპის მართლმადიდებლური დიასპორების გარდა, დანარჩენი მართლმადიდებელი მოსახლეობისათვის დემოკრატია ძირითადად უცხო იყო. აღმოსავლეთ ევროპასა და საბჭოთა კავშირში კომუნიზმის მარცხმა მართლმადიდებლობა და დემოკრატია ერთმანეთს შეახვედრა. და მაინც, სახელმწიფოს მიერ თავსმოხვეული დიფერენციაციისა და არათანაბარ პირობებში თამაშის კვალი ისევ სახეზეა; შესამჩნევი დეფიციტია ინსტიტუციონალური კაპიტალისა, რომლისთვისაც ამოსავალია კონკურენცია შედარებით გახსნილ რელიგიურ და კულტურულ სივრცეში. ამან განაპირობა ვითარება, როცა მართლმადიდებლური ეკლესიის მამები თავისუფლების, დემოკრატიისა და პლურალიზმის აღიარებისაკენ იხრებიან, მაგრამ რეალურ ცხოვრებაში ფრთხილობენ ღია შეჯიბრისა და დემოკრატიის მიერ წინ წამოწეული განსხვავებულობის აღიარებისას.

განმტკიცებულ დემოკრატიასა და ძლიერ პლურალიზმთან მართლმადიდებლობის დაგვიანებულმა შეხვედრამ აშშ-ში, კანადასა და ავსტრალიაში, სადაც მართლმადიდებელი მორწმუნენი თაობათა მანძილზე სრულ და აქტიურ მოქალაქეობრივ ცხოვრებას ეწეოდნენ, ეკლესიები ისეთი აქტივობისა და დისკუსიის წინა პლანზე მოაქცია, როგორიცაა მართლმადიდებლობის როლი დემოკრატიზაციის პროცესში და მისი დამოკიდებულება პლურალიზმთან. ამ დემოკრატიულ ქვეყნებში შემოსავლების, განათლებისა და პოლიტიკური აქტივობის გარშემო ჩატარებულმა კვლევებმა ცხადყო, რომ მართლმადიდებელმა ქრისტიანებმა იციან, სათანადოდ როგორ გამოიყენონ ის შესაძლებლობები, რომლებსაც მათ პლურალიზმი სთავაზობს. მართლმადიდებლებმა ისიც დაგვანახეს, რომ მათ კარგად იციან, როგორ შეიძლება კონკურენცია იყოს არაპატიოსანი, დიფერენციაცია კი - უსამართლობის წინაპირობა.¹² მეტიც, დიასპორათა მართლმადიდებელ მოსახლეობაში აქტიურობის ზრდასთან ერთად იცვლება მათი ურთიერთობა, საზოგადოდ, „ძველ ქვეყნებთან“, კონკრეტულად კი, მათი ქვეყნების „დედა ეკლესიებთან“. ამგვარად, მართლმადიდებლობას მხოლოდ გარე სამყაროში როდი უწევს ჭიდილი პლურალიზმთან, ის საკუთარი რიგებიდანაც განიცდის ზეწოლას გავლენიანი რეგიონების მხრიდან, რომლებიც უფრო ფართო შინაგან პლურალიზმს მოითხოვენ.

გლობალიზაციისა და დემოკრატიზაციის განვითარება გლობალურ მართლმადიდებლურ სივრცეში ახალ კითხვებს ბადებს პლურალიზმთან დაკავშირებით. როგორ უნდა გავიგოთ პლურალიზმი? სად გადის მისი საზღვრები? რა სახითა და ხარისხით ამყარებს ყველაზე კარგად პლურალიზმი დემოკრატიულ წყობას? რამდენად შეიძლება ის გავაიგივოთ დემოკრატიასთან? რა როლს უნდა ასრულებდეს და ასრულებს ამჯერად ისტორია, ტრადიცია და კულტურა პლურალიზმის შესახებ საზოგადოების აზრის ჩამოყალიბებაზე? როგორ უნდა იმართებოდეს პლურალიზმი?

შენიშვნები, რომლებიც მართლმადიდებელ ქრისტიანებსა და სხვა რელიგიის მიმდევრებს აქვთ პლურალიზმის მიმართ, გვიჩვენებს, რომ აზრი არა აქვს ამტკიცო, თითქოს დემოკრატიას პლურალიზმის უსიტყვო აღიარება განსაზღვრავს. შეიძლება არსებობდეს პლურალიზმის მოქნილი განსაზღვრება? თუ ამ კითხვაზე დადებით პასუხს გავცემთ, მაშინ რას ნიშნავს ეს დემოკრატიისათვის? ერთმანეთის კვალდაკვალ, მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში - განსაკუთრებით, ყოფილ საბჭოთა ტერიტორიებზე და მუსლიმურ სამყაროში, მაგრამ ამავე დროს ევროპულ და ჩრდილოამერიკულ საზოგადოებებშიც - შექმნილი ვითარება გვაფიქრებინებს, რომ საფუძვლიანი დემოკრატიზაცია საჭიროებს დემოკრატიისა და პლურალიზმის ურთიერთობის სერიოზულ განხილვას.

დემოკრატიზაციის მკვლევარებს შორის მყარი კონსენსუსის არარსებობამ იმის თაობაზე, რომ პროცედურაზე მინიმალური ფოკუსირება ადგენს დემოკრატიისათვის აუცილებელ, მაგრამ არასაკმარის პირობათა ჯაჭვს, ბევრი ამ მკვლევართაგანი დაარწმუნა, რომ დროა, უფრო მეტი გაკეთდეს, ვიდრე დემოკრატიის ისეთ ფორმალურ ასპექტზე ყურადღების კონცენტრირებაა, როგორიც არჩევნებია. ამავე დროს, დემოკრატიის მაქსიმალისტური მოდელებისაკენ შემობრუნება განაპირობა იმის გაცნობიერებამ, რომ უმრავლესობის პრივილეგიური ბატონობა საერთო სიკეთის სახელით საფრთხეს შეიძლება უქადდეს უმცირესობებს. ამიტომ პლურალიზმის საკითხი მთავარია დემოკრატიის ავთენტურობისა და სიმყარისათვის, ეს უკანასკნელნი კი უაღრესად აქტუალური თემებია სამყაროში, სადაც არადემოკრატიული მმართველობიდან დემოკრატიულზე მკვეთრი გადასვლის „მესამე ტალღა“ პიკს გასცდა და ახლა გზას უთმობს იმ ქვეყნების დიდ „რუხ ზონას“, სადაც ძალაუფლების მპყრობელნი დემოკრატიული რიტორიკის, ინსტიტუტებისა და პროცედურების გარეგნული მხარეებით ავტორიტარიზმის სხვადასხვა ფორმას ნიღბავენ.¹³

დემოკრატია - დიახ, პლურალიზმი?

შედარების გზით მიღებულმა სიცხადემ შეიძლება გამოაცოცხლოს დემოკრატიისა და პლურალიზმის მიმართ მართლმადიდებლობის დამოკიდებულების, ცოტა არ იყოს, აბსტრაქტული შეფასება. ალბათ, სასარგებლო იქნება, თუ ერთ გამორჩეულად კრიტიკულ შემთხვევას განვიხილავთ, განსაკუთებით იმიტომ, რომ მისგან გამომდინარე დასკვნები ეხმიანება სხვა ქვეყნების მონაცემებს.

საბერძნეთში სახელმწიფოსა და მართლმადიდებლური ეკლესიის ურთიერთობა მშვენივრად მეტყველებს მართლმადიდებლობისა და დემოკრატიზაცია პლურალიზმის ინტერაქტივობაზე. ევროკავშირის სახელმწიფოები მხარს უჭერენ რელიგიის ლეგალური სტატუსისა და საზოგადოებრივი როლის განსხვავებულ მოდელებს; ამავე დროს, იხრებიან იმ საერთო აზრისაკენ, რომ ცივი ომის შემდგომდროინდელი ევროკავშირის გაფართოების, იმიგრაციისა და დემოგრაფიული ცვლილებების საბოლოო შედეგები გააზრებულ პასუხს მოითხოვს. ამ ქვეყნების მსგავსად, საბერძნეთიც ესწრაფვის, იმდაგვარად გაამყაროს ნაციონალური იდენტობის მოდელი, რომ ერთმანეთს არ დაუპირისპირდეს უმრავლესობის ისტორიული რელიგიური ტრადიცია და ყველა მოქალაქისათვის ძირითადი დემოკრატიული უფლებებისა და თავისუფლების გარანტია.

საბერძნეთში მართლმადიდებლობისა და პლურალიზმის დაპირისპირება რამდენიმე ფაქტორის თავმოყრამ გაამწვავა. მას შემდეგ, რაც 1970-იან წლებში ქვეყანა დემოკრატიის გზას დაადგა, ქვეყნის საჯარო სივრცე გაფართოვდა, გაღრმავდა და უფრო ჰეტეროგენული გახდა. უკანასკნელი ათწლეულის მანძილზე მნიშვნელოვნად გაიზარდა ემიგრანტთა რაოდენობა ყოფილი იუგოსლავიის კონფლიქტური რეგიონებიდან: ზოგი ნებით ჩამოდიოდა, ზოგი იძულებული იყო, ასე მოქცეულიყო; ამან, ისევე როგორც ევროკავშირში გაწევრიანების შედეგებმა (საბერძნეთი ევროკავშირში 1981 წელს მიიღეს) და, შესაბამისად, ქვეყნის ინტეგრაციამ სოციალურ-ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული ცვლილებების გლობალურ პროცესებში, საბერძნეთში საზოგადოებრივი ცხოვრების გამრავალფეროვნება დააჩქარა. მართლმადიდებელი ეკლესია საბერძნეთის კონსტიტუციით აღიარებულ ეკლესიად რჩება (ევროკავშირის ქვეყნებში გავრცელებული „გაბატონებული რელიგიის“ ფორმულის მიხედვით) და ახლა თავს ვალდებულად მიიჩნევს მონაწილეობა მიიღოს საზოგადოებრივ სფეროში, რომელშიც მნიშვნელოვანი საშინაო, რეგიონული და სისტემური ძალების გავლენით ძლიერდება პლურალიზაცია.

ეკლესიის რეაქცია პლურალიზმზე გვიჩვენებს, რომ ის კარგად ხედავს და გრძნობს როგორც საჭიროებას, ისე შესაძლებლობას, სამოქალაქო საზოგადოებაში ჩართოს სხვა რელიგიური თუ საერო მოღვაწეები და მონაწილეობა მიიღოს ევროკავშირის დონეზე გამართულ დისკუსიებსა და ღონისძიებებში, რომლებიც გაფართოების გზაზე მდგარ ევროპაში რელიგიისა და კულტურის საკითხებს ეხება. პლურალიზმმა, ინტერაქციისა თუ კომუნიკაციის თვალსაზრისით, ეკლესიის აქტიური და, მნიშვნელოვანწილად, პოზიტიური რეაქცია გამოიწვია. მართლმადიდებლობის საერო თუ სასულიერო ლიდერებმა დემოკრატიზაციაში დაინახეს გამოწვევა და შესაძლებლობა, ხელახლა განსაზღვრულიყო ეკლესიის საზოგადოებრივი როლი ბერძნულ საზოგადოებაში ნაწილობრივ იმით, რომ მთავარ საეკლესიო ინსტიტუტებში გაეცოცხლებინათ და გაეძლიერებინათ ისეთი თვისებები, როგორიცაა შემრიგებლობა, მიმტევებლობა, ნაწილობრივ კი იმით, რომ, და ეს უმთავრესია, წინ წამოეწიათ ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის გადასინჯვის პერსპექტივა, რათა მართლმადიდებლობას მეტი შესაძლებლობა ჰქონოდა, თავისი წვლილი შეეტანა ბერძნულ დემოკრატიაში. მაგრამ პლურალიზმის, როგორც კონკურენციის, ან ეთნიკური თუ რელიგიური დიფერენციაციის სახით აქტუალურ საკითხად ქცევაზე ეკლესიის რეაქცია ერთობ ამბივალენტური იყო. მართლმადიდებელი ლიდერების წინაშე დაისვა საკითხი, როგორ ემოქმედათ დემოკრატიის პირობებში ისე, რომ მართლმადიდებლობას შეენარჩუნებინა თავისი როლი იმის დადგენაში, რას ნიშნავს იყო ბერძენი, უფრო ზოგადად კი, როგორ გამკლავებოდნენ ამოცანას, მონაწილეობა მიეღოთ პლურალიზმის საერთო მიზნის განხორციელებაში და დაეძლიათ პოტენციურად დანაწევრებული სოციალურ-ეკონომიკური შედეგები.

უკანასკნელი ოცდაათი წლის განმავლობაში ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა ბერძნული საზოგადოებისათვის პრობლემური საკითხი იყო. ისტორია გვიჩვენებს, რომ მართლმადიდებლობას შესწევს უნარი ითამაშოს დემოკრატიული წესებით და, იმავდროულად, შეზღუდოს ის განსხვავებები, რომლებიც, ეკლესიის აზრით, საფრთხეს უქმნის ბერძნულ ნაციონალურ კულტურაში მართლმადიდებლობის განსაკუთრებულ როლს. მაგალითად, 1980-იან წლებში დემოკრატიის კონსოლიდაციამ გაიზიარა პასოკის (საბერძნეთის სოციალისტური პარტია) ხელმძღვანელობის ინიციატივა, განეხორციელებინა ხანგრძლივი დისკუსიის საგნად ქცეული, მაგრამ პოლიტიკურად მნიშვნელოვანი წინადადება და ეკლესია სახელმწიფოსაგან გაემიჯნა. საოჯახო კოდექსთან და აბორტის უფლებასთან დაკავშირებული სოციალური რეფორმის გატარების შემდეგ, პასოკ-ის მთავრობამ განსახილველად წარადგინა ეკლესიის სახელმწიფოსაგან გამოყოფის კანონი. იგი აცხადებდა, რომ ეს აუცილებელი ნაბიჯი იყო ლიბერალური დემოკრატიის ხარისხის ასამაღლებლად.

საარჩევნო ხმების დაკარგვის შიშით, რასაც მართლმადიდებლური ეკლესიის მამამთავრებისა და არაერთი საერო პირის მიერ გაჩაღებული და ფართოდ გაშუქებული ოპოზიციური კამპანია ბადებდა, პასოკ-მა უკან დაიხია. მას შემდეგ დისკუსიებმა ეკლესიის სახელმწიფოსაგან გამოყოფის საკითხზე გამარტივებული სახე მიიღო; მას განმარტავდნენ როგორც ლიბერალური დემოკრატიის მიღება-არმიღებას. ეკლესიის სახელმწიფოსაგან გამოყოფის მომხრეები მიიჩნევენ, რომ რელიგიური თავისუფლების სრული აღიარება „გაბატონებული რელიგიის“ ფორმულაზე უარის თქმას უნდა გულისხმობდეს, მიუხედავად იმისა, რომ ეს ფორმულა ევროკავშირის მრავალ სხვა სახელმწიფოში მოქმედებს. ამის მსგავსად, 2001 წლის გაზაფხულზე პასოკ-ის მთავრობის განცხადება იმის თაობაზე, რომ პირადობის მოწმობებში აღარ უნდა მითითებულიყო მფლობელის რელიგია, აიხსნებოდა არა მხოლოდ ევროკავშირის მანდატთან შესაბამისობის აუცილებლობით, არამედ რეალური ნაბიჯებით, რათა უზრუნველეყოთ ყველა მოქალაქის პოლიტიკური და მოქალაქეობრივი თანასწორობა.

პირადობის ბარათებთან დაკავშირებული აურზაურის მეორე მხარეს მდგომმა ბევრმა საეკლესიო იერარქმა ეკლესიის სახელმწიფოსაგან გამოყოფის წინააღმდეგ მოიშველია მართლმადიდებლობისა და ბერძენი ერის (ბერძენთა 98%25 მართლმადიდებელია) ურღვევი, როგორც თავად უწოდებენ, კავშირები. ეს ეპისკოპოსები და მათი საერო მომხრეები ხაზს უსვამდნენ მართლმადიდებლობის ისტორიულ გადამწყვეტ როლს ბერძნული ნაციონალური შეგნების შენარჩუნებაში, როდესაც ჯერ ოტომანთა უშუალო ბატონობის დროს, ხოლო შემდგომ მათი მემკვიდრე თანამედროვე თურქეთის რესპუბლიკიდან რეალური თუ ასეთად აღქმული მუქარა მოდიოდა. ეკლესიის მიერ მასმედიით გაჩაღებული

პროპაგანდის ნაწილი იყო კარგად ორგანიზებულ პეტიციათა კამპანიაც, რომლის დროსაც სამ მილიონზე მეტი ხელმოწერა შეგროვდა (საბერძნეთის მოსახლეობის საერთო რაოდენობა დაახლოებით 10,7 მილიონია) პირადობის მოწმობათა საკითხზე რეფერენდუმის ჩატარების მოთხოვნით. ათენის არქიეპისკოპოსმა ქრისტოდულოსმა 1999 წელს კიდევ უფრო განავრცო კრიტიკა, ევროკავშირი სადნობ ქვაბს შეადარა და მოსახლეობას შეახსენა, ევროკავშირის წესებმა „რა ტრაგიკული შედეგები [კულტურისა და უსაფრთხოების მხრივ] შეიძლება მოუტანოს ელინიზმსა და მართლმადიდებლობას“¹⁴.

მართლმადიდებლობის იდენტიფიკაცია ერის ერთიანობასთან და ეროვნული სახელმწიფოს ტერიტორიულ მთლიანობასთან ნათლად აჩვენებს მართლმადიდებლობის ამბივალენტობას პლურალიზმის, როგორც მაორგანიზებელი ლოგიკის მიმართ, რომელიც დიფერენციაციასა და კონკურენციას ემყარება. და მაინც შეიძლება იმის თქმა, რომ ეკლესიის რეაქცია ერთსულოვანი არ იყო. მართლაც, ეკლესიის სახელმწიფოსაგან გამოყოფის წინადადება (პასოკ-მა პირველად 1980-იან წლებში წამოაყენა ეს საკითხი) ითვალისწინებდა ეკლესიის მამების, სამღვდელოებისა და თეოლოგების აზრს, რომლებიც მიიჩნევდნენ, რომ მართლმადიდებლობის ლეგიტიმურობა, როგორც სოციალური სამართლიანობის ხელშემწყობი ფაქტორისა, მოითხოვდა, ეკლესია რელიგიურ და სოციალურ განსხვავებათა მიმართ ტოლერანტული ყოფილიყო. მეტიც, ეს მოღვაწეები ფიქრობდნენ, რომ საბერძნეთის ეკლესიამ თავისი კავშირით სახელმწიფოსთან დაშრიტა გარდაქმნის პოტენციალი, რომელიც მართლმადიდებლობის სახარებისეულ შეტყობინებაშია. სახელმწიფოსა და ეკლესიის გამიჯვნის მომხრე მართლმადიდებელი ქრისტიანები იმედოვნებდნენ, რომ კონსტიტუციური უპირატესობის დაკარგვის შემდეგ კონკურენტული მოთხოვნები უბიძგებდა მართლმადიდებლობას, შეესრულებინა თავისი საზოგადოებრივი როლი, თავისუფლებისა და თანასწორობის დემოკრატიული პრინციპების შესაბამისად, ამ ღირებულებების მიმართ სწორედ შინაგანი თეოლოგიური მსგავსების გამო. ეკლესიის წარმომადგენელთა საზოგადოებრივი პოზიციები შეეჯახა ერთმანეთს პირადობის მოწმობის საკითხთან დაკავშირებითაც; ასევე სასულიერო პირები დაუპირისპირდნენ ეკლესიის ზოგიერთ წარმომადგენელს (მათ რამდენიმე საერო ინტელექტუალიც შეუერთდა), რომელთაც მიაჩნდათ, რომ არქიეპისკოპოსის მიერ მართლმადიდებლობისა და ნაციონალიზმის იდენტიფიცირება თეოლოგიური პოზიციიდან არასწორი იყო.

ამრიგად, საბერძნეთის მაგალითი ფარდას ხდის მრავალი გავლენიანი ადამიანის წინააღმდეგობრივ პოზიციას მართლმადიდებლობაში იმ რთულ კონკურენტულ გარემოსა და განსხვავების წყაროებთან დაკავშირებით, რომლებიც შეუქცევლად ვითარდება პლურალიზმის პირობებში. პლურალიზმის ამ ელემენტების საწინააღმდეგო რეაქცია ბადებს კითხვებს იმასთან დაკავშირებით, თუ რამდენად ერთგულია მართლმადიდებლობა პლურალიზმის სხვა ისეთი ძირითადი ელემენტების მიმართ, როგორიც ტოლერანტობა, არჩევანი და მრავალფეროვნებაა. ამდენად, მართლმადიდებლობის მოწოდება, რომ პლურალიზმის ზედაპირზევე დაწესებულიყო საზღვრები, ხელს ხომ არ უშლის ამ უკანასკნელი ასპექტების პატივისცემას? ამასთან, მართლმადიდებლობის მიერ პლურალიზმის გარეგნული მოწონება და იმავდროულად დემოკრატიის ერთგულება ხომ არ მიგვითითებს მსგავს ტენდენციაზე მსოფლიოს მასშტაბით და, ამდენად, ხომ არ საჭიროებს შემდგომ შესწავლას?

ზოგიერთი წინასწარი დასკვნა

მრავალმხრივი ინტერპრეტაცია და რეაქცია, რომლებიც პლურალიზმმა გააცხოველა მართლმადიდებლობის აქტორთა შორის საბერძნეთში, ნამდვილად მიგვანიშნებს რამდენიმე წინასწარ დასკვნაზე, შემდგომ კვლევას რომ იმსახურებს. ამ დასკვნათა ეფექტურობის დადგენა დაგვეხმარებოდა, უკეთ გაგვეგო, რა სახის დემოკრატია გაუმკლავდებოდა ყველაზე კარგად გლობალიზაციით გამოწვეულ ეკონომიკურ და სოციალურ ზეწოლას. დამატებით იმასაც გავიგებდით, თუ როგორ დავეხმაროთ პოლიტიკოსებს, აამოქმედონ მართლმადიდებლური ინსტიტუტები და მოღვაწეები, რომლებმაც სხვადასხვა ქვეყანაში, განსხვავებულ პირობებში უკვე მიიღეს მონაწილეობა დემოკრატიზაციის პროცესში.

უპირველეს ყოვლისა, ცალკე განმარტებას იმსახურებს საბერძნეთის აშკარად პარადოქსული შემთხვევა; სახელდობრ, როდესაც მართლმადიდებელი იერარქები პლურალიზმის მიმართ ამბივალენტობას ამჟღავნებენ, ხშირად დემოკრატიულ წანამძღვრებს, პროცესებსა და გამოცდილებას ეყრდნობიან. როგორც პირადობის მოწმობათა პეტიციის აქცია ცხადყოფს, ეკლესიის ოფიციალური წარმომადგენლები, ისევე როგორც დამოუკიდებლად მოქმედი მორწმუნეები, შეთანხმდნენ, რომ დემოკრატიის იურიდიული, ინსტიტუციონალური და ნორმატიული საფუძვლები მართლმადიდებელი ქრისტიანობის ცალსახა მხარდაჭერას იმსახურებს.

Freedom House-ის უახლესი კვლევები ნათელყოფს, რომ მართლმადიდებლობას აქვს უნარი, წარმატებას მიაღწიოს სრული ან ნაწილობრივი დემოკრატიის პირობებში და წვლილიც შეიტანოს დემოკრატიზაციის პროცესში. პოლიტიკური უფლებებისა და სამოქალაქო თავისუფლებების ეს ყოველწლიური საერთაშორისო რანჟირება მსოფლიოს ყველა ქვეყანაში (ზოგიერთ არასრული სუვერენიტეტის მქონე ქვეყნის ტერიტორიაზეც) დემოკრატიის მთავარი მაჩვენებლის როლს ასრულებს და ფართოდ გამოიყენება მეცნიერებისა და კომენტატორების მიერ. Freedom House-ის ბოლო ანგარიშში ჩამოთვლილია ოცი ქვეყანა, რომლებიც შეიძლება მივაკუთვნოთ როგორც მართლმადიდებლურ სამყაროს, ისე თავისუფალ ან ნახევრად თავისუფალ სახელმწიფოთა რიგს.¹⁵ (ყველა თავისუფალი ქვეყანა მსოფლიოში ცალსახად დემოკრატიულია. ნაწილობრივ თავისუფალი ქვეყნები ხშირად „არჩევით დემოკრატიებს“ წარმოადგენენ, სადაც შეთანხმებაზე, თანამოაზრეობაზე დაფუძნებული გარკვეული ინსტიტუტები არსებობს, მაგრამ სადაც ჯერაც დიდი ჩამორჩენაა სამოქალაქო თავისუფლებებისა და სიტყვის თავისუფლების დაცვის მხრივ.) ეს აღმოჩენები ადასტურებს დემოკრატიასა და პლურალიზმს შორის ანალიტიკური და პრაქტიკული გამიჯვნისა და იმის აღიარების საჭიროებას, რომ პლურალიზმით განპირობებულ საკითხთა მოგვარების სხვადასხვა გზამ, შეიძლება ძლიერი ზემოქმედება იქონიოს დემოკრატიის სიცოცხლისუნარიანობასა და ხარისხზე.

ამავე მოვლენას ვხედავთ საბერძნეთის გარეთაც, მაგალითად, რუსეთში. რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მრავალი ოფიციალური პირი ამართლებს არამართლმადიდებელი რელიგიების მიერ წარმოებული პროზელიტიზმის კანონის ძალით შეზღუდვას. ამას ხსნიან მართლმადიდებლური ეკლესიის უუნარობით, წინ აღუდგეს იმ ტრანსნაციონალურ რესურსებს, რომლებიც კათოლიკურმა და პროტესტანტულმა ჯგუფებმა შეიძლება შემოიტანონ რუსეთის მიწა-წყალზე. მრავალი რუსი მართლმადიდებელი ქრისტიანი მიუთითებს ორმოცდაათიანელთა და ევანგელისტ პროტესტანტთა საჯარო განცხადებებზე, რომლებშიც საკუთარ მოღვაწეობას რუსეთში „გაქრისტიანების“ მცდელობას უწოდებენ; მიუთითებენ ასევე ვატიკანის მიერ ახალი კათოლიკური ეპარქიების შექმნის მცდელობაზე ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებში, სადაც ქრისტიანი უმცირესობების უდიდესი უმრავლესობა მართლმადიდებელია. მათი აზრით, ყოველივე ეს, ანუ პლურალიზმის რუბრიკით მოწოდებული შეჯიბრისა და განსხვავებულობის მომენტები, ნიღბავს სხვის მიმართ შემწყნარებლობის ნამდვილ დეფიციტს ქრისტიანობის შიგნით.

მეორეც, მართლმადიდებლობის აქტორები იყენებენ იმ შესაძლებლობებს, რომლებსაც დემოკრატია წარმოქმნის პლურალიზმის წყაროებისა და ქვეტექსტების იმგვარი ინტერპრეტაციისათვის, რაც მართლმადიდებლობას პლურალისტურს ხდის შიგნიდან. შინაგანი პლურალიზაციის ეს დინამიკა გამოკვეთს არა მხოლოდ ნაირფეროვნებასა და ტოლერანტობას, არამედ კონკურენციასა და განსხვავებულობასაც, როგორც წყაროებს ინსტიტუციური ტრანსფორმაციის ასახსნელად და გასატარებლად. ამის ილუსტრაციაა ამჟამინდელი მოძრაობა აშშ-ის მრავალ მართლმადიდებლურ იურისდიქციაში იმ მიზნით, რომ ბევრი ეთნიკურ ნიადაგზე შექმნილი ეკლესია (მსაზღვრელებით: „ბერძნული“, „რუსული“, „უკრაინული“, „რუმინული“, „სერბიული“ და ა. შ.) ამერიკის ერთიან მართლმადიდებლურ ეკლესიად გაამთლიანონ. ცვლილების მომხრეები მხოლოდ იმას როდი ამტკიცებენ რომ, აშშ-ის მართლმადიდებლობის ოფიციალურ საქმიანობაში დემოკრატიული პრინციპების, თვითმმართველობის, თანასწორობის, მონაწილეობის გამოყენებას, აზრი აქვს აშშ-ის კონკურენტული რელიგიური „ბაზრისათვის“, არამედ იმასაც, რომ ჯანსაღი თეოლოგია ამგვარ მოძრაობას უჭერს მხარს. ოპონენტები ბაზრის მეტაფორის წინააღმდეგ გამოდიან და ჩივიან, რომ მისი გამოყენება, განსაკუთრებით საერო პირთა მიერ, საშიშია; ასე მართლმადიდებლობა მწარმოებელ-მომხმარებლის მოდელამდე შეიძლება დავიდეს, რაც რწმენის მისტიკურ და ტრანსცენდენტურ ელემენტებს ძირშივე ანადგურებს. ბოლო ხანს ამერიკის შეერთებული შტატების სასამართლოებში ხშირად შემოდის სარჩელები მოქალაქეთა მხრიდან. ისინი წინააღმდეგნი არიან ამერიკის ბერძნული მართლმადიდებლური ეპარქიის სახელმძღვანელო ქარტიაში შეტანილი ცვლილებისა. ამ კრიტიკოსთა აზრით, ეს სწორედ საბაზრო იდეოლოგიის გამთიშავ ტენდენციაზე მეტყველებს მაშინ, როცა საქმე სარწმუნოების საკითხებს ეხება.

როგორი შედეგიც უნდა მოჰყვეს დიალოგსა და ინსტიტუციონალურ ინიციატივებს ამერიკის შეერთებულ შტატებში საყოველთაო მართლმადიდებლური გაერთიანების ირგვლივ, ეჭვგარეშეა, რომ მართლმადიდებლობისა და ამერიკული დემოკრატიული პლურალიზმის პირისპირ შეხვედრამ კატალიზატორის როლი შეასრულა ამ უაღრესად მნიშვნელოვან დებატებში. ამას მართლმადიდებლობისათვის გლობალური მნიშნელობა ჰქონდა. პლურალიზმის შედეგები კომპლექსურია; ისინი მიმართულია, ერთი მხრივ, მჭიდრო სარწმუნოებრივი ერთიანობისკენ, რაც უკვე იწყებს ამერიკის რეალობაში მართლმადიდებლური ეკლესიებიდან ძველი ეთნოლინგვისტური განსხვავებების გამოდევნას, მეორე მხრივ, კავშირების განახლებაზე აშშ-ის მართლმადიდებლურ ეკლესიებსა და შესაბამის „დედა ეკლესიებს“ შორის საზღვარგარეთ. მნიშვნელოვანი ფაქტია, რომ კონსტანტინოპოლის ეკუმენურმა საპატრიარქომ ახლახან წმინდა სინოდის პლურალიზაცია გამოაცხადა; მის მუშაობაში მონაწილეობას მიიღებენ იერარქები ეკუმენური საპატრიარქოს ადმინისტრაციული ეგიდის ქვეშ მყოფი მსოფლიოს სხვადასხვა იურისდიქციიდან. ეს ინსტიტუციური ადაპტაცია მიგვანიშნებს საპატრიარქოს მცდელობაზე, კიდევ უფრო ღრმად გააცნობიეროს პლურალიზმის კონკურენტული, მადიფერენცირებელი შედეგები კონსტანტინოპოლის მართლმადიდებლური იურისდიქციების გლობალურ ქსელში.

იმ დაძაბულობათა პირობებში, რომლებიც ეკონომიკურმა მოთხოვნებმა და გლობალიზებული სამყაროს სოციალურმა ჰეტეროგენულობამ შეიძლება შეუქმნას დემოკრატიის გზაზე მდგომ ქვეყნებს, მართლმადიდებლობის მცდელობა - თავი გაართვას შეზღუდვებსა და პლურალიზმის შედეგებს განსხვავებულ გარემოში, უნდა აფიქრებდეს ყველას, ვინც დემოკრატიული ცვლილებების წარმატებას და შეუქცევადობას ესწრაფვის. საფრანგეთის ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში გარკვეული სახის რელიგიური სამოსლისა და სიმბოლიკის აკრძალვა, ისევე როგორც აშშ-ის 1998 წლის საერთაშორისო რელიგიური თავისუფლების აქტი, რომელიც ქვეყნის საგარეო პოლიტიკის მთავარ ამოცანად რელიგიური თავისუფლების ხელშეწყობას სახავს, ქვეყნის შიგნით და გარეთ პლურალიზმის ნაციონალური აღქმისა და მისი პრიორიტეტად დასახვის გამოვლინებაა. ასეთი შემთხვევები სხვა არაფერია, თუ არა დემოკრატიის გაფორმება ისტორიული ნიადაგის მქონე, პლურალიზმის სპეციფიკურ ეროვნულ კონცეფციებად. ამასთან, ეს არის კონკურენტული გამოწვევებისა და გლობალიზაციით გაზრდილი სახელისუფლო ძალების წინაშე დემოკრატიის გაძლიერების მცდელობა.

ერთი სიტყვით, პოლიტიკოსებს უნდა ესმოდეთ, რომ მართლმადიდებლობის კავშირი დემოკრატიასა თუ დემოკრატიზაციასთან, სხვადასხვა კონტექსტით, იმ დროს ემთხვევა, როდესაც პლურალიზმის შედეგებისა და საზღვრების შესახებ საკითხები აღელვებს არა მხოლოდ მართლმადიდებლებს, არამედ - საერთოდ ყველას. შესაბამისად, საერთაშორისო სააგენტოებმა და სახელმწიფოებმა, რომელთა ამოცანაა დემოკრატიზაციის პროცესების ხელშეწყობა ევროპის პოსტკომუნისტურ სახელმწიფოებში, სადაც მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი მართლმადიდებელია, უნდა გამონახონ გზები, რათა დაეხმარონ ამ სახელმწიფოებს პლურალიზმის რეალურ თუ არარეალურ საშიშროებათა შესუსტებასა და განეიტრალებაში. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ეკონომიკური განვითარების ინიციატივები, რომლებიც ხელს უწყობენ სოციალურ სამართლიანობასა და სიმდიდრის დანაწილებას საზოგადოებრივი არხების მეშვეობით. ასევე მნიშვნელოვანია ტრანსნაციონალური ეკონომიკური დაბანდების წახალისების მცდელობები მართლმადიდებლური დიასპორის იმ ჯგუფების მხრიდან, რომლებსაც წარმატებული რეპუტაცია აქვთ საბაზრო ეკონომიკასა და კონკურენტულ დემოკრატიულ ქვეყნებში.

მნიშვნელოვანია, რომ ზეწოლა მართლმადიდებლურ ეკლესიებსა და სახელმწიფოებს შორის ლეგალურ-კონსტიტუციურ ურთიერთობათა რესტრუქტურიზაციაზე, შეუზღუდავი პლურალიზმის ზოგადი დასავლური მოდელის მიხედვით, არ უნდა განიხილებოდეს როგორც ერთადერთი მეთოდი ძლიერ დემოკრატიათა განსავითარებლად, რომლებიც რელიგიურ თავისუფლებასა და სხვა სამოქალაქო თავისუფლებებს იცავენ. დემოკრატიზაციის მიზანი შესაძლოა უკეთესად განხორციელდეს ეკონომიკური და უსაფრთხოების სტიმულთა გამოყენებით. ამ გზით პოლიტიკური ლიდერები და მართლმადიდებლური ეკლესიები უფრო გაბედულად დაუჭერენ მხარს კონსტიტუციებსა და იურიდიულ სისტემებს, რომლებიც პოლიტიკურ და სამოქალაქო უფლებებს იცავენ მოქალაქეობრივ საფუძველზე. მოქალაქეობაზე აქცენტირება, თითქოს რელიგიური პლურალიზმისადმი აგრესიული ერთგულების საწინააღმდეგოდ, წაადგება ისეთი დემოკრატიის აშენებას, რომელიც მგრძნობიარე იქნება ეროვნული თავისებურებების მიმართ, რომელთაც განსაზღვრავს, ერთი მხრივ, ისტორია, მეორე მხრივ, დღევანდელობის ეკონომიკური და უსაფრთხოების ინტერესები.

სახალხო დიპლომატიის ძალისხმევა, რომელიც ტოლერანტობისა და თანასწორობის პრინციპებზე დაფუძნებული საერთაშორისო საგანმანათლებლო და სარწმუნოებათაშორისი გაცვლების გამოყენებას გულისხმობს, უნდა ითვალისწინებდეს იმ სარგებელს, რომელსაც მოუტანდა დემოკრატიას ამ საქმეში მეტი მართლმადიდებელი ინტელექტუალისა და აქტივისტის ჩაბმა მსოფლიო მასშტაბით. ამჟამად სხვადასხვა ქვეყანაში მართლმადიდებელ ქრისტიანულ უმცირესობებს ცხოვრება უწევთ რთულ ვითარებაში - კონფლიქტის ზონებში და ნახევრადავტორიტარული რეჟიმების პირობებში. საჭიროა ამ თემებთან უფრო ფართო კონტაქტები და მათი დახმარება, რათა თავი გაართვან სიძნელეებს. თანადგომის გზა მხოლოდ გადარჩენას არ უნდა გულისხმობდეს: ის მართლმადიდებლურ ეკლესიებს დემოკრატიზაციისა და სამშვიდობო პროცესების უფრო ეფექტურ ძალად და დაინტერესებულ მონაწილედ უნდა ხდიდეს. პოლიტიკოსმა უნდა მიმართოს შემოქმედებით ხერხებს, რათა მიმზიდველი გახადოს იდეური და პრაქტიკული სიახლოვე, მართლმადიდებლურ ქრისტიანობას დემოკრატიასთან რომ აკავშირებს. იმავდროულად უნდა აღიაროს, რომ პლურალიზმის გაგების, მართვისა და რეალიზების მეთოდები, რომლებიც მართლმადიდებლობას აქვს, დამატებითი წყარო იქნება მსაზღვრელებისა და პრეფიქსებისთვის, რომლებსაც უკვე მიაწერენ დემოკრატიას, გლობალიზებულს, მაგრამ ჯერ ისევ მრავალსახოვანს.

ინგლისურიდან
თარგმნა თამარ ბაკურაძემ

_________________

ამ სტატიის იდეები ერთი პროექტის კონტექსტში დაიბადა „მართლმადიდებლური ქრისტიანობა ამერიკულ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში: რელიგიური პლურალიზმის გამოწვევები და შესაძლებლობები 21-ე საუკუნეში“. ეს პროექტი ბოსტონის უნივერსიტეტში იყო ორგანიზებული. სასარგებლო შენიშვნები მომაწოდეს ნენსი ამერმანმა, კირიაკოს მაკრიდისმა, არისტოტელე პაპანიკოლაუმ, ანდრიუ უოლშმა და რ. სტეფან უორნერმა, ასევე ბრუკლინის, მესაჩუსეტსის, Holy Cross Greek Orthodox School of Theology-ის მიერ მოწყობილი კონფერენციის - „მართლმადიდებლური ეკლესიები პლურალისტურ სამყაროში“ - მონაწილეებმა, რისთვისაც მათ მადლობას ვუხდი. ყველაზე მეტად კი მსურს მადლობა გადავუხადო ალექსანდროს კ. კირუს ამ სტატიის სხვადასხვა ტექსტის ვერსიის მისეული შეფასებისათვის.

1. დემოკრატიასთან მართლმადიდებლობის შეუთავსებლობის არგუმენტის ყველაზე ცნობილ ფორმულირებას ვხვდებით სემუელ ჰანტინგტონის სტატიაში „The Clash of Civilizations?“ Foreign Affairs 72 (1993 წ. ზაფხული): 22-49. შთამბეჭდავი, თუმცა განსხვავებული დისკუსიის გასაცნობად, რომელიც მართლმადიდებლობას მოდერნისადმი მტრულ და ხელისშემშლელ ფაქტორად გვიხასიათებს, იხილეთ: Victoria Clark, Why Angels Fall: A Journey Through Orthodox Europe from Byzantium to Kosovo (New York: St. artin's, 2000); Daniel Clendenin, Eastern Orthodox Chirstianity: A Western Perspective (Grand Rapids, Mich.: Baker, 1994); da Adamantia Pollis, „Greece: A Problematic Secular State,“ William Safran. ed., The Secular and the Sacred: Nation, Religion, and Politics (London: Frank Cass, 2003).

2. დიდ სქიზმასან დაკავშირებით იხ. Timothy Kallistos Ware, The Orthodox Church (Middlesex, England: Penguin, 1983), 51-95.

3. ქრისტიანობაში ფრაგმენტაცია მეთერთმეტე საუკუნემდე დიდი ხნით ადრე დაიწყო; მეხუთე საუკუნის შუა წლებში თეოლოგიური სახის წინააღმდეგობებს აღმოსავლური ანუ ნესტორიანული ეკლესიების ფორმალური გამოყოფა, საუკუნეზე ცოტა მეტი ხნის შემდგომ კი, არაქალკედონურ (ორიენტალურ მართლმადიდებლურ) ეკლესიებთან ფორმალური გათიშვა მოჰყვა. ამ გაყოფათა ნათელი და დეტალური აღწერისათვის იხ. Mircea Eliade, ed., „Eastern Christianity,“ Encyclopedia of Religion (New York: Macmillan, 1987): 4:558-63.

4. Philip Jenkins, The Next Christendom: The Coming of Global Christianity (New York: Oxford University Press, 2002).

5. არაქალკედონურ, ანუ ორიენტალურ მართლმადიდებლურ, ეკლესიებს ზოგჯერ მონოფიზიტურ ეკლესიებს უწოდებენ, რადგან ისინი არ აღიარებენ ქალკედონში (კონსტანტინოპოლის სიახლოვეს) ახ.წ. 451 წელს მეოთხე ეკუმენურ (მსოფლიო) საბჭოზე დამტკიცებულ დოქტრინას იესო ქრისტეს ორბუნებოვნების შესახებ (ერთი - სრულიად ადამიანური, მეორე - სრულიად ღვთიური); მონოფიზიტთა აზრით, იესო ქრისტე, როგორც წმინდა სამების მეორე წევრი, ერთბუნებოვანია (ბერძნულ ენაზე monophysis) და ეს ბუნება ღვთიურია. აღმოსავლური მართლმადიდებლური ეკლესია დღეს ისევე, როგორც რომის კათოლიკური ეკლესია და პროტესტანტული აღმსარებლობები, ქადაგებს პირველი შვიდი ეკუმენური საბჭოს სწავლანს, მათ შორის ქალკედონურისასაც (შვიდივე საბჭო შედგა ახ. წ. 325-787 წლებს შორის)

6. ამ არგუმენტთან დაკავშირებით, რომელიც იწონებს პროტესტანტულ თეოლოგიურ ჩარჩოს გლობალურ კონტექსტში დემოკრატიზაციის ხელისშემწყობის როლში, იხ. Mark T. Mitchell, „A Theology of Global Engagement for the „Newest Internationalists,“ Brandywine Review of Faith and International Affairs I (Spring 2003): 11-19.

7. Timothy Kallistos Ware, The Orthodox Church, 2nd ed. (New York: Penguin, 2003), 206.

8. Gennadios Limouris, „Introduction,“ in Genadios Limouris, ed., Justice, Peace and the Integrity of Creation: Insights from Orthodoxy (Geneva: World Council of Churches, 1990), ix-x.

9. Alfred Stephan, „Religion, Democracy, and the „Twin Tolerations,“ Journal of Democracy

11 (October 2000):39.

10. Merriam-Webster Online Dictionary „პლურალიზმს“ განსაზღვრავს როგორც „საზოგადოების მდგომარეობას, რომელშიც განსხვავებული ეთნიკური, რასობრივი, რელიგიური თუ სოციალური ჯგუფის წარმომადგენლები დამოუკიდებელნი არიან საერთო ცივილიზაციის საზღვრებში საკუთარი ტრადიციული კულტურისა თუ განსაკუთრებული ინტერესების განვითარებისა და ამ პროცესში მონაწილეობის თვალსაზრისით”; ასევე განსაზღვრავს მას, როგორც „ცნებას, დოქტრინას ან პოლიტიკურ კურსს, რომელიც ამ მდგომარეობას გამოხატავს“ იხ. www.m-w.com/cgi-bin/dictionary.

11. ეს გამოცდილება განსაკუთრებით დამახასიათებელია არაქალკედონური (ორიენტალური მართლმადიდებლური) ეკლესიებისათვის, რომლებმაც გადადგეს ნაბიჯი სრული თეოლოგიური გაერთიანებისაკენ იმ გამოწვევების გამო, რომლებიც მათ გადარჩენას კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებდა ახლო აღმოსავლეთსა და აფრიკაში ავტორიტარული და ნახევრად ავტორიტარული რეჟიმების დროს.

12. პლურალიზმისა და დემოკრატიის დაპირისპირების საკითხზე წამოჭრილი დებატების ანალიზისათვის იხ. Harley Blazer, „Managed Pluralism: Vladimir Putin's Emerging Regime,“ www.sais-jhu.edu; Emmanuel Clapsis, ed., Orthodoxy and Pluralism: An Ecumenical Conversation (Geneva: World Council of Churches, 2004); da Nikolas K. Gvosdev, „Managed Pluralism' and Civil Religion in Post-Soviet Russia,“ in Christopher Marsh and Nikolas K. Gvosdev, eds., Civil Society and the Search for Justice in Russia (Lanham, Md.: Lexington Books, 2002).

13. Thomas Carothers, „The End of the Transition Paradigm,“ Journal of Democracy 13 (January 2002): 5-21.

14. Christodoulos, Archbishop of Athens and All Greece, From Earth and Water (Athens: Kastaniotis Press, 1999), 15.

15. ის ოცი ქვეყანა, რომლებიც ლოგიკურად მოიაზრება „მართლმადიდებლური სამყაროს“ მფარველობის ქვეშ, არის: ალბანეთი, სომხეთი, ბელორუსი, ბოსნია და ჰერცოგოვინა, ბულგარეთი, კვიპროსი, ერიტრეა, ესტონეთი, ეთიოპია, ფინეთი, საქართველო, საბერძნეთი, ლიბანი, მაკედონია, მოლდოვა, რუმინეთი, რუსეთი, სერბია-მონტენეგრო, სირია და უკრაინა. ქვეყანა „მართლმადიდებლურ“ ჯგუფს მიეკუთვნება, თუ შემდეგი კრიტერიუმებიდან ერთს მაინც აკმაყოფილებს: მართლმადიდებელი ქრისტიანები მოსახლეობის უმრავლესობას შეადგენენ; მართლმადიდებლობა ოფიციალურად აღიარებულია, როგორც სახელმწიფო რელიგია; მართლმადიდებლობას განეკუთვნება გარკვეული როლი ქვეყნის ჩამოყალიბებაში, პოლიტიკური და კულტურული განვითარების თვალსაზრისით; მართლმადიდებელი ქრისტიანები თამაშობენ მთავარ როლს სოციალურ და მართვა-გამგეობის საკითხებში. თუ როგორია მართლმადიდებელი ქვეყნების კლასიფიკაცია თავისუფლების მაჩვენებლის მიხედვით იხ.

www.freedomhouse.org/research/freeworld/2003/averages.pdf.

EX CATHEDRA

დეკანოზი ალექსანდრე შმემანი

1967 წელს ბიევრში საეკლესიო ყრილობაზე წაკითხული მოხსენება

„თავისუფლებისთვის გაგვათავისუფლა ქრისტემ. მაშ, იდექით და ნუღარ შეუდგებით მონობის უღელს“ (გალატ. 5,1)

დეკანოზ ალექსანდრე შმემანს ამ მოხსენების წაკითხვა 1965 წელს, რუსეთის პტრიარქის ალექსი I (სიმანსკი) მიერ ორი მოსკოველი მღვდლის - ნიკოლაი ეშლიმანისა და გლებ იაკუნინისთვის მღვდელმოქმედების უფლების შეჩერებამ გადააწყვეტინა. რუსეთის ეკლესიის მეთაურმა ეს იმის პასუხად მოიმოქმედა, რომ ამ ორმა მღვდელმა ღია წერილით მიმართა პირადად მას და იმჟამინდელი კომუნისტური ხელისუფლების პირველ პირებს. ეს ფაქტი ნამდვილ სკანდალად იქცა. წერილში მხილებული იყო მართლმადიდებელ ეკლესიაში არსებული მანკიერებები და ის ვითარება, რომელშიც კომუნისტური რეჟიმის პირობებში აღმოჩნდა ეკლესია.

წერილს ფართო საერთაშორისო რეზონანსი მოჰყვა. ორ „თავზეხელაღებულ“ მღვდელს მხარი დაუჭირა ისეთმა საეკლესიო მოღვაწეებმა, როგორებიც იყვნენ სუროჟელი მიტროპოლიტი ანტონი, სანფრანცისკოს მთავარეპისკოპოსი იოანე შახოვსკოი, ტაშკენტის მთავარეპისკოპოსი გერმოგენ გოლუბევი, ვოლგოგრადის ეპისკოპოსი მიხაილ მიდიუგინი, დეკანოზი ალექსანდრე მენი და სხვ.

ალექსანდრე შმემანი გამოცდილი საეკლესიო მოღვაწე იყო და მას კარგად მოეხსენებოდა, რომ პატრიარქი იძულებული გახდა ასე მოქცეულიყო, რათა ეკლესიითვის კიდევ უფრო მძიმე დარტყმა აერიდებინა თავიდან, მაგრამ იგი სხვა რამესაც ხვდებოდა, კერძოდ, იმას, რომ საქმე მარტო გარედან, ხელისუფლების მხრიდან ეკლესიაზე ზეწოლაში არ იყო: მსოფლიოის ნებისმიერ ქვეყანაში, ნებისმიერ იურისდიქციაში შეიძლებოდა მომხდარიყო იგივე, რადგან თავად ეკლესიაში გაბატონდა ავტორიტარიზმი, „აპარატჩიკული“ სული.

1.

თემა უაღრესად რთულია და ერთობ კარგად ვაცნობიერებ პასუხისმგებლობას, რომელიც ამძიმებს ყველას, ვინც მასთან მიახლებას ბედავს. ამიტომ შევეცდები ყოველგვარი რიტორიკული აქცენტირებისა და გადაჭარბების თავიდან არიდებას. ჩვენ მეტისმეტად დაძაბულ გარემოში ვცხოვრობთ და საეკლესიო სინამდვილეში ეს საკითხი აკადემიური აბსტრაქცია კი არა, ცოცხალი ტკივილია. ყველას უნდა გვახსოვდეს იოანე ღვთისმეტყველის სიტყვები: „გამოსცადეთ სულნი, ღვთისაგან არიან თუ არა...“

მოკლედ შეგახსენებთ ორი მოსკოველი მღვდლის საქმეს, რადგან მეჩვენება, რომ საუბრის დასაწყებად ეს კარგ ნიადაგს მოგვიმზადებს. საპატრიარქოსთან მათი კონფლიქტი, რაც უნდა სერიოზული იყოს თავისთავად, რანაირადაც უნდა დასრულდეს და, ბოლოს და ბოლოს, როგორიც არ უნდა იყოს მისი გამართულებელი, მაგრამ ჩვენთვის უცნობი ფაქტორები, სცდება თავის კონკრეტულ და სადღეისოდ აქტუალურ შინაარსს, სცდება, რადგან მკაფიოდ, ვიტყოდი, ტრაგიკულად მკაფიოდ და მარტივად სვამს კითხვას თვით ეკლესიის არსის, თავად მართლმადიდებლობის საზრისის შესახებ. ნამდვილად არ ვცდილობ ამ დასანანი ინციდენტის შეგნებულ გაზვიადებას, რათა შემდეგ ის რაღაც სხვა მიზნით გამოიყენონ. რაც ახლა რუსეთში, იქაურ განსაკუთრებულ პირობებში ხდება, სამწუხაროდ, მართლმადიდებლური სამყაროს ნებისმიერ კუთხეში, ნებისმიერ „იურისდიქციაში“ შეიძლებოდა მომხდარიყო. მაგრამ, როგორც ჩანს, სწორედ რუსეთის ეკლესიას უწევს ხოლმე იმ კითხვებისა და გამოწვევების მიღება, მთელი მართლმადიდებლური სამყაროს წინაშე რომ წამოიჭრება.

მნიშვნელოვანი ისაა, რომ მოსკოველი მღვდლების საქმეში უბრალოდ „შავი“ და „თეთრი“, სიმართლე და სიცრუე კი არ ებრძვის ერთმანეთს (როგორც არ უნდა გადავანაწილოთ ისინი), არამედ უპირისპირდება ორი ლოგიკა, ორი სულისკვეთება, ორი მიზანი. მათგან ერთმა, გარეგნულად მოზეიმემ, უკვე დიდი ხანია, რაც ჩაიბუდა საეკლესიო ფსიქიკაში, მეორე კი - ჯერ ძალიან სუსტია და ერთობ იოლია მისი დაწიხლვა, ამა თუ იმ „დამაჯერებელი“ არგუმენტით დისკრედიტაცია. ამ არგუმენტებს კი ვაწყდებით ყოველთვის, როცა ეკლესიაში თავისუფალი ხმა გაისმის; ისინი მუდამ ერთნაირად ჟღერენ: „ეკლესიის სასიკეთოდ“. ყველა წინასწარმეტყველს ყოველთვის ერთსა და იმავე უმოწყალო მიზეზს უპირისპირებდნენ: „ეკლესიის კეთილდღეობის, მშვიდობის, არსებულის შენარჩუნების სახელით დადუმდით, რადგან ეკლესიის სასარგებლოდ ზოგჯერ სიმართლეც უნდა გაიწიროს...“ ვიმეორებ, ეს არგუმენტი საფუძვლიანია და მტანჯველი. აქ მყოფთათვის ქადაგება და საკუთარი მოსაზრების გამოხატვა იოლია, მაგრამ რას მოვიმოქმედებდით „იქ“. რა უფრო მნიშვნელოვანია? რაა მეტად ფასეული - ორიეული, თუნდაც გმირი ადამიანის ხმა თუ „სიმართლე“ მათი, ვინც მოწოდებულია ზიდოს მილიონობით ადამიანის ტვირთი? ჩვენს დროში თავისუფლებისა და ავტორიტეტის პრობლემა ეკლესიაში საბოლოოდ სწორედ ამ ტრაგიკულ კონტექსტშია მოქცეული და ამ თემაზე საუბრისას ეს მუდამ უნდა გვახსოვდეს.

2.

ახლა თავად საკითხის არსზე გადავიდეთ, სახელდობრ კი, ვცადოთ, გავიგოთ თავისუფლებისა და ავტორიტეტის „დიალექტიკა“. ეკლესიაში მათი ურთიერთმიმართების განხილვამდე საჭიროა, ზუსტად ვიცოდეთ, რის შესახებ ვსაუბრობთ; როგორ თავისუფლებასა და ავტორიტეტზე გვიწევს მსჯელობა; რას ვგულისხმობთ მათში?

დავიწყებ მტკიცებით, რომ თავისუფლებისა და ავტორიტეტის დიალექტიკა, ისე როგორც ახლაა გააზრებული იგი, განსხვავდება მართლმადიდებლურ ჭრილში საკითხის ჩემეული ხედვისგან. ვფიქრობ, ეს დიალექტიკა დასავლურია და აქტუალიზებულია რეფორმაციისა და კონტრრეფორმაციის დროიდან, ხოლო შემდეგ, დასავლეთის, ერთ-ერთ მთავარ სულიერ პრობლემადაა ქცეული. ჩვენ კი, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გავიგოთ, რა არის ამ პრობლემის ძირითადი ნაკლი. ამით ნამდვილად არ მსურს, მსუბუქად მაინც გავკიცხო დასავლეთი. „ანტიდასავლელი“ არ ვარ, მხოლოდ იმის თქმა მინდა, რომ ყველაზე მკვეთრად თავისუფლებისა და ავტორიტეტის პრობლემის „დასავლური“ გადაწყვეტა წარმოაჩენს არსებით სხვაობას საბოლოო რელიგიური საკითხების დასავლურ და მართლმადიდებლურ გაგებას შორის.

მეტი სიცხადისთვის მარტივად ვიტყვი: დასავლეთში ავტორიტეტისა და თავისუფლების პრობლემა, უპირველეს ყოვლისა, მათი ურთიერშეფარდებაა. მაგალითად, კათოლიციზმი უფრო ავტორიტეტს ეყრდნობა და აქვე ისმის კითხვა: ავტორიტეტის მიმართ როგორია თავისუფლების ხარისხი? როგორია თავად ეს ავტორიტეტი? დღეს კათოლიკური ცნობიერება ამ თემით განსაკუთრებულადაა დაინტერესებული: თუკი ეკლესია უდავო ავტორიტეტია, მაშინ ის არ უნდა გამორიცხავდეს გარკვეულ თავისუფლებას... პროტესტანტიზმი კი მეტ ადგილს თავისუფლებას უთმობს. შესაბამისად, აქ საუბარი უკვე ავტორიტეტის მიმართებაზეა თავისუფლებასთან.

ისინი (ერთიცა და მეორეც) მხოლოდ მახვილის დასმით განსხვავდებიან ერთმანეთისგან, რადგან აქაც და იქაც მიდგომა, საბოლოო ჯამში, ერთი და იგივეა. კათოლიციზმისა და პროტესტანტიზმის დავა ეკლესიაში იმთავითვე თავისუფლებისა და ავტორიტეტის ურთიერთმიმართებასა და მათი განხორციელების ზუსტ მოდუსს ეხებოდა... თუმცა დასავლეთში თავისუფლებისა და ავტორიტეტის თემამ განვითარება მაშინაც ჰპოვა, როცა იგი „სეკულარიზაციის“ პროცესს დამორჩილდა, ანუ გაემიჯნა თავის რელიგიურ ობიექტებს. ამ თვალსაზრისით, „დასავლეთი“ ახლა უკვე გეოგრაფიული კი არა, „სულიერი“ სივრცეა და გარკვეულწილად მთელ მსოფლიოს მოიცავს. ასე რომ, თავისუფლებისა და ავტორიტეტის „დასავლური“ პრობლემა თითოეული ჩვენგანისთვისაც აქტუალურია.

მაგრამ ვფიქრობ, საკითხის ამ კუთხით ფორმულირება მცდარია, რადგან გამოდის, რომ „თავისუფლება“ და „ავტორიტეტი“ უცილობლად ურთიერთფარდი ცნებებია, ანუ თავისუფლება მუდამ რაიმე ავტორიტეტთან მიმართებით არის თავისუფლება, ხოლო ავტორიტეტი ყოველთვის საზღვარი და დაბრკოლებაა რაიმე თავისუფლებისთვის. ასეთი მიდგომა თავად თავისუფლების ცნებას აუფასურებს. სამწუხაროდ, ჩვენი საეკლესიო ცხოვრებისა და რელიგიური ფსიქოლოგიის ზედაპირზე სწორედ ის არის გაბატონებული. თავისუფლებისა და ავტორიტეტის ამგვარი ხედვა მართლმადიდებლობის ჭეშმარიტი სულისკვეთებისთვის მიუღებლად მიმაჩნია.

3.

თავისუფლებაზე, როგორც ჩანს, იმდენს არასდროს საუბრობდნენ, რამდენსაც ახლა. ჯერ კიდევ მრავლად არიან, ასე ვთქვათ, „ზომიერი“ ადამიანები, რომლებიც თავისუფლებაში სწორედ რაიმე ავტორიტეტით შეძღუდულ თავისუფლებას გულისხმობენ. მაგრამ დიდი ხანია არსებობს და ჩვენს თვალწინ რაღაც პაროკსიზმსაც აღწევს თავისუფლების სხვა გაგება თუ განცდა. მხედველობაში მაქვს წარმოდგენა, რომ თავისუფლება ნებისმიერი ავტორიტეტის უარყოფას ნიშნავს. ესაა რადიკალური, აბსოლუტური თავისუფლების კულტი. ამ რამდენიმე ხნის წინ ერთ-ერთ ამერიკულ უნივერსიტეტში სტუდენტურ მანიფესტაციას შევესწარი. ვაკვირდებოდი, ვუსმენდი ახალგაზრდებს და ჩემთვის ნათელი გახდა, რომ მათი ამბოხი შედარებით მეტი თავისუფლების მოთხოვნილებიდან არ გამომდინარეობდა, ხოლო შეშინებული ხელმძღვანელობა მზად იყო „ავტორიტეტის“ საზღვარი კიდევ უფრო შორს გადაეწია ისე, რომ ვერც კი ხვდებოდა ამას. მრავალ აფეთქებას შორის ეს ერთ-ერთი იყო, სადაც სწორედ „რადიკალური“ თავისუფლების - ყველანაირი ავტორიტეტის სრული უარყოფის სურვილი იკითხებოდა. მაგრამ მნიშვნელოვანია გავაცნობიეროთ, რომ სტუდენტების მოქმედების ლოგიკა თავისუფლებისა და ავტორიტეტის იმ დიალექტიკის შედეგია, რამაც უკვე დიდი ხანია, მოწამლა ადამიანის გონება. ვიდრე არსებობს თუნდაც „მცირე“ ავტორიტეტი, თავისუფლება არასრულყოფილია... შეგახსენებთ ლუდოვიკო XVI პროცესზე სენ ჟიუსტის მიერ წარმოთქმულ ცნობილ სიტყვებს: „Il faut que cet homme regne ou meure...“ „ამ კაცმა ან უნდა იმეფოს, ან უნდა მოკვდეს...“ ადამიანის ავტორიტეტი ან ღვთაებრივია და მაშინ შეუძლებელია თავისუფლება, ან ადამიანი თავისუფალია და მაშინ უნდა მოისპოს ღვთაებრივი ავტორიტეტი. ამ გზას რომ გავყვეთ, ფრიდრიჰ ნიცშესთან მიგვიყვანს - აბსოლუტური თავისუფლების კიდევ ერთ წინასწარმეტყველთან. ისიც იმასვე ამბობს, რასაც სენ ჟიუსტი, მაგრამ ამჯერად მეფის კი არა, ღმერთის წინააღმდეგ. ნიცშეს მიხედვით, მძიმე ხვედრია, ღმერთს სიკვდილი მიუსაჯო, მკვდრად გამოაცხადო იგი. გეხსომებათ მისი შემაძრწუნებელი სტრიქონები საშინელი მარტოობის, საშინელი წყვდიადის შესახებ, რომელსაც ღმერთის გარეშე დარჩენილი ადამიანი მოუცავს... გეხსომებათ, როგორ დარბის ის ჩამქრალი ლამპრით ხელში... ეს არის თავისუფლების საფასური, რადგან თუკი არსებობს უზენაესი ავტორიტეტი, არ არსებობს თავისუფლება. განა შემთხვევითია, ჩვენი დროის ე.წ. „რადიკალურ თეოლოგებს“ ნიცშეს დამოწმება რომ დასჩემდათ? „ღმერთის სიკვდილი“ მხოლოდ ფილოსოფიური პრობლემა როდია? ღმერთი იმიტომ კი არ კვდება, ადამიანებს ფილოსოფიური მოსაზრებების გამო რომ აღარ სწამთ ის; არა, ეს მოვლენა თავისუფლების იმ გაგების ლოგიკური დასასრულია, რომელიც მთელი თავისი სიღრმიდან ყველანაირი ავტორიტეტის დამხობას, შესაბამისად, ღმერთის უარყოფასა და განადგურებას მოითხოვს... თუმცა, გზას თუ კიდევ გავაგრძელებთ, დოსტოევსკის „ეშმაკნის“ პერსონაჟთან, კირილოვთან, მივალთ. ხომ გახსოვთ, საკუთარ აბსოლუტურ თავისუფლებას იგი თვითმკვლელობით ამტკიცებს. ადამიანისთვის უთუოდ სიკვდილია გარდაუვალი, ობიექტური, მისგან დამოუკიდებელი და სწორედ ამიტომ, საბოლოო და საზარელი ავტორიტეტი, რომლის გადალახვით და განადგურებით იგი ღმერთს ედრება. დოსტოევსკიმ გენიალურად მიაგნო ამბოხის დიალექტიკის ბოლო წერტილს და მისი საშინელება და უაზრობა გამოააშკარავა. თავის ლოგიკურ ზღვრადე მისული თავისუფლება შეუძლებელია იყოს „ზომიერი“ ანუ ამგვარი: რომის პაპს ოდნავ „ნაკლები“ ავტორიტეტი, მოქალაქეებს - ოდნავ „მეტი“ უფლებები; თითოეულს კი ჰქონდეს არჩევნებში მონაწილეობის შესაძლებლობა და ამით დაკმაყოფილდეს. ასეთ ფარდობითობას სპობს კირილოვი (უმნიშვნელოა, „მარცხნიდან“ მოდის ის თუ „მარჯვნიდან“) და „ზომიერ“, „წვრილ-ბურჟუაზულ“, „აკურატულ“ თავისუფლებას უყვირის: „ეშმაკსაც წაუღიხარ!“ ვიდრე თავისუფლება მხოლოდ შეფარდებულია ავტორიტეტთან, ის ან შიგნიდან არყევს მას, ანდა გარედან შთაინთქმება მის მიერ. დოსტოევსკის მიგნება გენიალურია, რადგან გვიჩვენებს: რადიკალური თავისუფლება სიკვდილს უდრის. კირილოვს აბსოლუტური თავისუფლების მოპოვება სურს და თავს იკლავს. „თავისუფლება ან სიკვდილი!“ - გაიძახიან თავისუფლებისთვის მებრძოლნი. მაგრამ რა ვიღონოთ, თვითონ თავისუფლება თუ იქცევა საბოლოო ჯამში სიკვდილად? საქმე სწორედ ისაა, რომ ამ თავისუფლებით მთვრალ ადამიანს ვეღარ ხიბლავს ვერანაირი „ბელგიური კონსტიტუცია“. იგი აბსოლუტური თავისუფლების სახელით სპობს „ზომიერ“ თავისუფლებას, თუმცა, თავად რომ ვერ ხვდება ისე, ნაბიჯ-ნაბიჯ საკუთარ თავსაც ანადგურებს...

4.

ამავე დროს შეუძლებელია დაგვაეჭვოს იმან, რომ ადამიანებს აბსოლუტური თავისუფლების დაუოკებელი წყურვილი სწორედ ქრისტიანობამ გაუჩინა. თუ შეიძლება ითქვას, ქრისტიანობის მთელი „საშინელება“ ისაა, რომ მასში არაფერია „გაწონასწორებული“, მიმართული „ზომიერი“ მოთხოვნილებების მქონე „საშუალო“ ადამიანისკენ. იგი ნებისმიერს ეუბნება: ღმერთი ან ეშმაკი, ზეცა ან ჯოჯოხეთი, მაგრამ არა საშუალო, ნელთბილი, ნაცრისფერი. ამიტომ საბოლოოდ, მართლაც, ქრისტიანობა აგებს პასუხს თავისუფლებისა და ავტორიტეტის იმ საშინელ პოლარიზმზე, რომელიც მუდმივად აფეთქებს ადამიანთა „მშვიდ ცხოვრებას“. დიახ, ქრისტიანობამ წაშალა `ზღვარი“, რითაც ასე ძლიერი იყო ანტიკური კოსმოსი: „ადამიანი ყველაფრის საზომია...“ ჯვარცმის, აღდგომისა და სულთმოფენობის შემდეგ ამ „საზომისგან“ მცირედიღა დარჩა. ყოველთვის ყველაფერი წყდება თავის საყრდენს, კითხვის ნიშნის ქვეშ ექცევა და „ზომიერი“ როგორღაც უკვე აღარაფერი გამოდის. ზომიერება გარკვეული დროით თუ ნარჩუნდება, მერე კი აუცილებლად ირღვევა. მაგრამ იქნებ ეს იმას უფრო ნიშნავს, რომ თვით ავტორიტეტისა და თავისუფლების დიალექტიკაა (თავს რომ გვახვევენ როგორც ერთადერთ, თუმცა მუდმივად შეუძლებელ შესაძლებლობას) მცდარი. ეგებ შესაძლებელია მართლმადიდებლობის წიაღში მისი სრულიად სხვა რაკურსით დანახვა?

დიდხანს მართლმადიდებლობისთვის ავტორიტეტისა და თავისუფლების დიალექტიკა უბრალოდ არ არსებობდა. ერთი მხრივ, იგი საკრალური ავტორიტეტისა და აბსოლუტური ძალაუფლების გამოცდილებით ცხოვრობდა, რასაც არასდროს არანაირი „კონსტიტუციური“ ელემენტი არ შემატებია. მეორე მხრივ, საზრდოობდა სულიერი თავისუფლების გამოცდილებით და აბსოლუტურ და საკრალურ ავტორიტეტთან ყოველგვარი კოლიზიის ასარიდებლად, თითქოსდა სხვა განზომილებაში - უდაბნოში იყო გადატანილი.

უდაბნოში მოღვაწე ნეტარი თავისუფალია. ის უბრალოდ გასცდა ცხოვრების იმ სამანებს, სადაც ავტორიტეტი და თავისუფლება ხვდება ან ხელს უშლის ერთიმეორეს. აქ მისი დათრგუნვა უკვე არავის შეუძლია, რაკი „ცხოვრება მისთვის ქრისტეა, სიკვდილი კი - შენაძენი“... ამრიგად თავისუფლების მოპოვება ისტორიის მსვლელობის, ყოველგვარი დიალექტიკის მიღმა გასვლით იყო შესაძლებელი, ასე განსაჯეთ, უშუალოდ საეკლესიო ცხოვრების დიალექტიკისგან თავდახსნითაც კი. ეს იმ შინაგან, სულიერ თავისუფლებაში გადაბიჯება იყო, რომლის წართმევა აღარავის ხელეწიფებოდა.

მაგრამ მართლმადიდებლური „თეოკრატიების“ დამხობასთან ერთად მართლმადიდებლურ ცნობიერებაში ავტორიტეტისა და თავისუფლების დასავლურმა დიალექტიკამ შემოაღწია და თანდათან ჩვენი ცხოვრების განმსაზღვრელიც გახდა. ახლა უკვე ზოგიერთს კი არა, ალბათ, უმეტესობას ეჩვენება, რომ საკითხი სხვანაირად ვერ დაისმება. ჩვენს თვალწინ ეკლესიის „დემოკრატიზაციის“ მცდელობას აქვს ადგილი. თუმცა ამ ძალისხმევის შედეგად, ერთი მხრივ, ხელუხლებელი დარჩა საკრალური ძალაუფლების მთელი სტრუქტურა, მეორე მხრივ კი, იქმნება საბჭოები, კომისიები, კომიტეტები, რაც ძალაუფლების შეზღუდვას მოასწავებს. მაგრამ მთელი ეს მოძრაობა, ყველა მცდელობა ჯერჯერობით გაურკვევლობის ნიშნითაა აღბეჭდილი. თითქოს ვერ მოვძებნეთ ენა, სააზროვნო ცნებები, ფორმულები, რათა რაღაც უმნიშვნელოვანესი და სიღრმისეული გამოგვეთქვა ეკლესიის გამოცდილებიდან, და ამის გამო ვცდილობთ გამოვხატოთ იგი ავტორიტეტისა და თავისუფლების „დასავლური“ კატეგორიებით: აქ ავტორიტეტია, აქ - თავისუფლება... აქ „ეკლესიაა ეპისკოპოსში“, აქ - მრევლის „უფლებები“... მე კი დარწმუნებული ვარ, გაურკვევლობას მხოლოდ მაშინ გავფანტავთ, როცა ამ მცდარ „დიქოტომიას“ გადავლახავთ და ბოლოს და ბოლოს ჭეშმარიტად ქრისტიანული თავისუფლებისკენ მივმართავთ ინტუიციას.

5.

მოხსენების პოზიტიურ ნაწილს ხომიაკოვის ცნობილი სიტყვებით დავიწყებ: „არც ეკლესია, არც ღმერთი, არც ქრისტე არ არის ავტორიტეტი, რადგან ჩვენთვის ავტორიტეტი გარეგანი რამაა. ვამბობ: არ არის ავტორიტეტი, არამედ ჭეშმარიტებაა...“ ანუ ეკლესია - ხომიაკოვის ხედვა სწორედ ამითაა გენიალური - ავტორიტეტისა და თავისუფლების „საწუთროული ხატის“ მსგავსი კომბინაცია როდია; იგი არ ზღუდავს თავისუფლებას ავტორიტეტით და თავისუფლებით არ აკნინებს ავტორიტეტს. მაშ, რა არის ეკლესია? პავლე მოციქული ეპისტოლეებში საკუთარ თავს „იესო ქრისტეს მონად“ იხსენიებს. მაგრამ ეს მონა დაუღლელად გვამცნობს თავისუფლების, როგორც ყველაზე მნიშვნელოვანისა და ძვირფასის შესახებ: „თავისუფლებისთვის გაგვათავისუფლა ქრისტემ“. თავისუფალი მონა... განთავისუფლებული ანდა მონობიდან დახსნილი კი არა, საკუთარი არსების იმდენად დამმორჩილებელი, რომ - თავისუფალი! რას ნიშნავს ეს? რა მიმართებაა ამასა და იმ თავისუფლებას შორის, „ავტორიტეტის“ უარყოფისა და მოსპობისკენ რომ ისწრაფის და თუნდაც პოტენციურად თვითმკვლელობით სრულდება?

უნდა გავიაზროთ, რომ ავტორიტეტთან შეფარდებული „წუთისოფლისეული“ თავისუფლებით ადამიანი მხოლოდ იმდენადაა თავისუფალი, რამდენადაც არ განახორციელა „არჩევანი“. ასე რომ, ამგვარი თავისუფლება მარტოდმარტო შესაძლებლობაა - ცარიელი, ჯერ არაფრით შევსებული. მაგრამ არჩევანთან ერთად ქრება თავისუფლება, რაკი არჩევის უცილობლობა მას მხოლოდ „ავტორიტეტის“ თავისუფლებად აქცევს ანუ სწორედ იმად, რაც თავისუფლებას ზღუდავს და მის საზღვრებში უბრალოდ ანადგურებს... ქრისტიანობა საპირისპიროს გვაუწყებს. პავლე მოციქულის თანახმად, იგი იმ მორჩილებისკენ მიგვიხმობს, რომელიც თავის სასრულ მდგომარეობაში სწორედ თავისუფლებაა, თავისუფლება დასასრულისას, როგორც „ფორმა“ ან „პირობა“ კი არა ცხოვრებისა, არამედ - განხორციელება, სრულქმნა, მისი შინაარსი. ქრისტიანობა, პირველ რიგში, გვეუბნება, რომ ადამიანმა დაკარგა თავისუფლება, ხოლო რაც თავისუფლებად მიაჩნია, რისი სახელითაც ავტორიტეტს ებრძვის, თავისუფლება კი არ არის, არამედ მისი არცოდნა და მონადყოფნის უკიდურესი გამოვლინებაა. „სცნათ ჭეშმარიტი და ჭეშმარიტებამან განგათავისუფლნეთ თქვენ,“ - ამბობს ქრისტე. მაგრამ რაა ეს ცოდნა და როგორ მიიღწევა იგი?

6.

მახარებს, აქ რომ უკვე არაერთხელ ახსენეს სულიწმინდა, რაკი თავისუფლების შესახებ ქრისტიანული მოძღვრება, ისევე როგორც მოძღვრება ეკლესიაზე, სულიწმინდის ცოდნიდან უნდა იყოს ამოზრდილი. ახლა ნამდვილად ესაა, რაც განსაკუთრებით გვჭირდება, რადგან შესაძლოა, ყველაზე მეტად ის დაივიწყოს ქრისტიანულმა ცნობიერებამ, რომ ეკლესია სულთმოფენობისას იშვა, რომ ეკლესია გაცხადდა, როგორც სულიწმინდის სუნთქვა. ჰო, უთუოდ, წმინდა სულის ადგილი ზუსტად აღიწერა და განისაზღვრა მწყობრ საღვთისმეტყველო სისტემებში და მას „თავისას“ მიაგებენ, მაგრამ რეალურად საეკლესიო ცხოვრებამ, დარწმუნებული ვარ, ერთობ უცნაურად „შეავიწროვა“ სულიწმინდის ცნობიერება და გამოცდილება. „შევიწროება“ შეიძლება განვსაზღვროთ, როგორც სულიწმინდის შესახებ სწავლებისგან ეკლესიის შესახებ სწავლების მოწყვეტა, ანუ, საღვთისმეტყველო ენით რომ ვთქვათ, პნევმატოლოგიისა და ეკლესიოლოგიის განცალკევება. ჩვენამდე მოღწეული უძველესი მრწამსი მოკლე დებულებით მთავრდება: „და სული წმინდა ეკლესია“. ეკლესია აქ თითქოს სულიწმინდასთანაა გაიგივებული, როგორც მისი გაცხადება და მისი „სუნთქვის“ წიაღში ყოფნა... მაგრამ თანდათანობით ეს ცოდნა „მადლის“ შესახებ მოძღვრებამდე იქნა დაყვანილი. თუმცა „მადლსაც“ განსაზღვრული, ზედმიწევნით „გაფორმებული“ და „აზომილი“ სფერო მიუჩინეს ეკლესიაში. სახარება სულიწმინდაზე ამბობს: „გამოზომილად არ იძლევა ღმერთი სულს“. ჩვენ კი იმითღა ვართ დაკავებული, რომ ვზომავთ და ვწონით მადლს. განა არ ვსაზღვრავთ მას „რაოდენობრივად“: ეპისკოპოსი „მეტს“ ფლობს, დიაკონი „ნაკლებს“... აქ არის მადლი, იქ არ არის... მაგრამ იქნებ დროა, კვლავ განვიცადოთ და გავიცნობიეროთ, რომ მთელი ქრისტიანობა, ერთი მხრივ, უდიდესი სევდაა სულიწმინდის გამო, მისი წყურვილია და, მეორე მხრივ, მისი გარდამოსვლით, თანაარსებობით, სუნთქვით აღძრული სიხარულის გამოცდილებაა... საღვთო წერილი სულს „ქარს“ (ruah) უწოდებს, მასზე ნათქვამია, რომ „სუნთქავს, სადაც ნებავს, და არ იცი, საიდან და საით ქრის იგი“.

ქარი! ახლახანს მივალაგეთ ოთახი, მაგიდაზე ყველა ნივთს ადგილი მივუჩინეთ. ყველაფერი ცხადია, მარტივი და განსაზღვრული... სისტემა, დისციპლინა, წესრიგი... მიიღე, დამორჩილდი და იწამე, რომ მხოლოდ ასე, სწორედ ასე უნდა იყოს და არა სხვაგვარად. მაგრამ იღება ფანჯარა, მძლავრი ნაკადით იჭრება ქარი და წესრიგი ქაოსად იქცევა, ყოველივე ახლებურად მოჩანს, ცოცხლდება, მოძრაობს... ეს სულიწმინდისა და ეკლესიის ხატია, მაგრამ ეკლესიაში ამგვარი გამოცდილება მივიწყებულია, უკეთ რომ ვთქვათ, „განზეა გადადებული“, რადგან შეუთავსებელია სხვა - ეკლესიის „კონსისტორიულ“ გამოცდილებასა და იერსახესთან, მისი გაზიარებით ხომ მართლაც ვერ ააგებ „კონსისტორიას“.

მაგრამ, სადღაც, ჩვენი რწმენისა და საეკლესიო ცნობიერების უღრმეს შრეზე, გვახსოვს და ვიცით, რომ ეკლესია დაიწყო, როცა ქრისტე დაგვპირდა მანუგეშებლის მოვლინებას; ეკლესია დაიწყო მისი მოლოდინით... და აი, დადგა ეს ჟამი, გამოჩნდა ეს ცეცხლოვანი ენები და „ყველამ სხვადასხვა ენით იწყო ლაპარაკი...“ სწორედ ესაა, რასაც სამყარო ელოდა, რისკენაც ჯერ კიდევ დაცემამდე იყო ორიენტირებული მთელი ქმნილება. როგორც იქნა, მოვიდა ეს წვიმა სულისა და ყველა დაარწყულა, რათა ხილვით გვეხილა და გათენებულიყო უფლის დღე, დიადი და საშინელი... სწორედ ეს არის ეკლესია; სწორედ ამისთვის არსებობს იგი; სწორედ ამაშია მისი სიცოცხლე.

ხოლო ამ სიცოცხლის სახელი - სულიწმინდის სახელი - თავისუფლებაა.

7.

თავისუფლება - სულიწმინდის მიერ მონიჭებული... სული, ეკლესია, თავისუფლება... რა რთულია ამაზე საუბარი! სიტყვებიც არ გვყოფნის. ალბათ, მისანიშნებლად თუ წერდა ბერდიაევი „ობიექტივაციის“ საშინელების შესახებ. ობიექტივაცია ისაა, რაც მიღმა რჩება - სამყაროსა და ცხოვრების „საგნობრიობა“, ობიექტის შეუვალობა სუბიექტისთვის. სხვაგვარად თუ ვიტყვით, ესაა სამყარო, სადაც ყველაფერი „გარეგანია“ და ამდენად ყველაფერი - ავტორიტეტი, ანუ ის, რაც უბრალოდ მზღუდავს მე და მარტოობის დილეგში მამწყვდევს. მაგრამ საოცარია: მსოფლიო ჩვენს ირგვლივ არსებითად ამ ობიექტივაციის „პათოსით“ ცხოვრობს, მას მხოლოდ „ობიექტური“ სწყურია. ამაზეა დამყარებული მეცნიერება. მაგრამ ჩვენ ხომ ამით არ ვკმაყოფილდებით და „მეცნიერული იდეოლოგიაც“ გვსურს. ცხოვრების მიმართ დამოკიდებულებით, ობიექტური ჭეშმარიტებისა და „ნორმის“ მოთხოვნილებით კონსისტორიელი რჯულის მეცნიერი და ორთოდოქსი კომუნისტი ერთმანეთს ჰგვანან. მათი იდეალი მთელი ცხოვრების, მისი ყველა „განზომილების“ ერთი ყოვლისმომცველი ჭეშმარიტებისთვის დაქვემდებარებაა, რადგან ის „ობიექტურია“; მათთვის ამაშია ნამდვილი თავისუფლება. ღმერთით დაწყებული მატერიის ბოლო ატომამდე, ყველაფერი ერთი და იგივე „ობიექტური“ პრინციპით უნდა იყოს აგებული: „ორჯერ ორი ოთხია“, - ავტორიტეტის უმარტივესი და მარადიული ფორმულა. ცხადია, აქ კამათი არ ღირს და კედელსღა შეგიძლია ახალო თავი, შესტოვივით, რომელმაც გამოსავალს ვერ მიაგნო, ან თვითმკვლელობა სცადო, როგორც კირილოვმა, ანდა სულაც უნაყოფო აბსურდს დასჯერდე: „ორჯერ ორი ოთხია, - შენიშნავს ვიღაც დოსტოევსკისთან, - მაგრამ ორჯერ ორი ხუთია“...

დასაფიქრებელი კი სწორედაც ისაა, რომ ქრისტიანობა არ შემოსულა სამყაროში, როგორც საბოლოო და, ამდენად, უზენაესი „ავტორიტეტი“. იმავე სიტყვებით თუ ვიტყვით, ქრისტიანობა ყოველგვარი „ობიექტივაციის“ საბოლოო, დამასრულებელი გადალახვა ანუ უსიცოცხლო „ავტორიტეტისა“ და „თავისუფლების“ მიმართ მონობის დაძლევაა. ის შემოვიდა როგორც განახლება დაკარგული ჭეშმარიტი თავისუფლებისა. საბოლოო ჯამში, ცოდვით დაცემა სწორედ თავისუფლების დაკარგვაა, რადგან ცოდვის არსი კანონის დარღვევასა და „ავტორიტეტის“ წინააღმდეგ ჯანყს კი არა, იმას გულისხმობს, რომ ღმერთი და სამყარო ადამიანმა შეიგრძნო როგორც „ავტორიტეტი“, მოახდინა მათი „ობიექტივაცია“ და დილეგში გამოიკეტა. აი, რატომ არის ქრისტე „ტანჯულთა გასათავისუფლებლად“ მოვლენილი...

ამ თავისუფლების ძღვენი, მისი პირობა, განხორციელება, საზრისი და სიხარული სულიწმინდაა. ის არის „ობიექტურის“ „სუბიექტურად“ გარდამქმნელი და უპიროვნოს პიროვნებად მომყვანი. ის ყველაფერს მადლად, საუნჯედ, სიხარულად, ცხოვრებად აქცევს... არსობრივად მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველება მუდამ სულიწმინდის თეოლოგიაა - არა ღვთის შესახებ ცოდნის, არამედ ღვთის ცოდნის მოსურნე, არა „აბსოლუტური“ და „ობიექტური“ ჭეშმარიტების, ღვთაებრივი „ორჯერ ორი ოთხიას“ არამედ ყველგან და ყველაფერში მასთან და მის წიაღში ერთობისა და ცხოვრების მაძიებელი. მისი დღესასწაული წმინდა სამებაა, ანუ თავად ღვთაებრივი მყოფობა, რომელშიაც „სამი“ არამარტო აბსოლუტურად და ამდენად „აბსოლუტურად ობიექტურად“ იცნობს ერთმანეთს, არამედ მათი ურთიერთშეცნობა მუდმივად სრულ ერთობაში, თანაფლობაში, თანაარსობაში გადადის. ჩვენს დაცემულ და ცოდვილ ყოფაში სულიწმინდის მოქმედების ერთადერთი „ბუნებრივი“ ანალოგი, შესაძლოა, ხელოვნება იყოს. ვ.ვ. როზანოვი ამბობდა: საგნის სტილი ის ადგილია, სადაც მას ღმერთი კოცნის. ყველასთვისაა ცნობილი, რომ არის ნივთები, რომლებსაც არავინ კოცნის და ამიტომ „მხოლოდ ნივთებად“ რჩებიან. ფოტოგრაფია ვერასდროს შეცვლის ფერწერას, რაკი სწორედ ფერწერაშია დაძლეული „ობიექტურობა“, რითაც აღბეჭდავს სამყაროს ფოტო-აპარატის თვალი. ფერწერა სამუდამოდ გვასაჩუქრებს შემოქმედის მიერ დანახული და აღქმული აი ამ სახით, შემოდგომის ამ დღით, იმით, თუ როგორ დაეუფლა მხატვარი სამყაროს... ის, რაც ხდება აქ, რაც ხდება ყოველ ნამდვილ ხელოვნებაში, ნამდვილ სიყვარულში, ნამდვილ ურთიერთობაში არის კიდეც ობიექტივაციის დაძლევა, ანუ, ისევ ამ ბარბაროსული ენით თუ ვიტყვით, „ინტერიორიზაციის“ სასწაული... სწორედ ეს არის სულიწმინდის სასწაული, მისი მოქმედება, თავისუფლების ღვთაებრივი „რუაჰის“ ქროლვა... ჩვენს თემას რომ დავუბრუნდეთ, შეგვიძლია ვთქვათ: სულიწმინდის ქმედება ყოველგვარი ავტორიტეტისა და ამბოხებულ მონათა თავისუფლების დაძლევაა...

8.

„და სული წმინდა ეკლესია“... ეკლესია იშვა და შემოვიდა სამყაროში, როგორც სულიწმინდის ძღვენი ანუ უფლის ძეთა თავისუფლება. სულიწმინდის სიხარულით, მისი გარდამოსვლისა და მყოფობის სინათლით ბრწყინავს ადრეული ეკლესია. მაგრამ ახლაც, მირონცხების საიდუმლოს აღსრულებისას გვენიჭება იგივე „მადლი სულისა წმინდისა“, მადლი, რათა საბოლოოდ და ბოლომდე მოვიპოვოთ მეობა და თავისუფლება, გავხდეთ უფლისანი, „წმიდანნი“. მაგრამ ვამბობთ ამ სიტყვებს და ვხვდებით კიდეც, რამდენად დავშორდით მათ შინაარსს, რა საშინელ უდაბნოში გვიწევს ყოფნა. როცა ზოგიერთ საეკლესიო ჟურნალს ვკითხულობ, ამა თუ იმ დადგენილების პოლიტიკური ელფერი ან „წუთისოფლისადმი“ ეკლესიის გარეგნული მონობა იმდენად არ მაკვირვებს, რამდენადაც მანცვიფრებს ეკლესიის ის სახე, დღითი დღე რომ მისი ერთადერთი მოდუსი ხდება და რომლითაც მას ბოლომდე, თან ერთგვარი აღტაცებითაც კი წარმოაჩენენ, როგორც ავტორიტეტს. იყო დრო, როცა ეკლესია მძიმე ტვირთად ან დაცემად აღიქვამდა თავის წიაღში „ფორმალობის“ (კაზიონშინა) ზეიმს, მის აუცილებლობას. ახლა კი იგი გულწრფელად „ეტრფის“ მას, „ტკბება“ მისით. ეკლესიაში ჩვენ თვალწინ გაჩნდა და გაბატონდა „ადმინისტრაციული ქედმაღლობით“ გამაძღარი ეპისკოპოსის, მღვდლის თუ ერისკაცის სახე, რომელმაც „არხეინად და უმტკივნეულოდ“ მიატოვა „უფალსა ზედა მწუხარება“ და უაღრესად კმაყოფილია რაღაც კოსმიური კონსისტორიით. ნუთუ ამად უნდა იქცეს მთელი მართლმადიდებელი ეკლესიის ცხოვრება? სამწუხაროდ, ამაში უკვე საკმაოდ წრფელი ადამიანებიც ხედავენ „ეკლესიის ხსნას“, მის „სიმართლეს“. გათვლა, დიპლომატია, „საერთაშორისო ნორმები“, „კანონიკური ურთიერთობები“ - ეს ყველაფერი ხდება გარეთ, სხვათა დასანახად, ყოველგვარ კონფერენციებსა და მიღებებზე, ყოველგვარ „როდოსებზე“, შიგნით კი - გაუცხოება, განკარგულებები, განჩინებები, დასმენები... ეკლესიაში მარტო გარედან ზეწოლის გამო კი არა, უფრო შიგნიდან გაბატონდა რომელიღაც უსახური „სამმართველოს“ ყოვლისმომცველი „რეფერენტი“. უკვე გვიყვარდება ადმინისტრაციული ფორმალობა, მოწყენილობა, რუტინა, ეს „იერარქიული შიში“, რომელიც მსჭვალავს ეკლესიას. ყველაზე საზარელი კი ისაა, რომ თითქმის ვეღარ ვგრძნობთ ამ ცბიერ და თვალთმაქც, „სიწმინდეებით“, „საზეიმო ამაღლებულობით“, „ტრადიციული მართლმადიდებლობით“ მოპირკეთებულ ცხოვრებაში, ამ ტყუილში, რატომ არის აუტანელი სიცოცხლე!

შესაძლებელია თუ არა ყოველივე ამის დაძლევა? გახსოვთ ის წუთი სულთმოფენობის მწუხრისას, როცა ორმოცდაათდღიანი პაუზის შემდეგ პირველად გაისმის „მეუფეო ზეცათაო“? თითქოს გვალვა იყო და წვიმა წამოვიდა! მთელი წელი, მთელი ცხოვრება თითქოს ამ წუთს, ამ წვიმას ველოდით. ყველაფერი ახალია, ყველაფერი ფერს იცვლის. უნდა შევძლოთ, ავაღორძინოთ ჩვენში ეკლესიის ეს გამოცდილება. სწორედ ამ გამოცდილებიდან გამომდინარე წერდა ხომიაკოვი: არც ღმერთი, არც ეკლესია, არც ჭეშმარიტება არ არის ავტორიტეტი.“ პირველ რიგში, ჩვენში უნდა დავძლიოთ თავისუფლებისა და ავტორიტეტის ეს წუთისოფლისეული, დაცემული დიალექტიკა და დავუბრუნდეთ ღვთის შვილთა სიხარულსა და თავისუფლებას...

შინაგანად, საკუთარ არსებაში გვჭირდება გათავისუფლება. უნდა ჩამოვიცილოთ შიში, ფორმალობა, ცბიერება და ხელახლა მხოლოდ მაშინ გავიგებთ და შევიგრძნობთ, რომ ეკლესია არც ორგანიზაციაა და არც ავტორიტეტი, არამედ სულიწმინდის მიერ დარწყულებული სხეულია, რომლის წიაღში ბოძებული გვაქვს საოცარი შესაძლებლობა - თავისუფლებით გვწამდეს ერთმანეთი. „შვილნო, ერიდეთ კერპებს!“ რაც უნდა შემაძრწუნებელი იყოს ამის თქმა, „კერპად“ შეიძლება თავად ეკლესია გადაიქცეს. ის კერპია, როცა მოგვიწოდებენ „ეკლესიის სასიკეთოდ“ დავარქვათ შავს თეთრი, ტყუილს - სიმართლე, ბოროტებას - სიკეთე; კერპია, როცა „ეკლესიის სახელით“ სულიწმინდას აკნინებენ, რადგან მხოლოდ და მხოლოდ მისთვის და მის მიერ არსებობს იგი. ეკლესია არ არის „უმაღლესი ღირებულება“. იგი არსებობს, რათა სულიწმინდა მოდიოდეს და გვათავისუფლებდეს, „ტანჯულთ სამზეოზე“ გვიშვებდეს. „ეკლესიის სასიკეთოდ“, გარკვეული აზრით, არასოდეს არაფერი უნდა აკეთო. სანაცვლოდ კი, საკმარისია, ვიცოდეთ, რომ თუკი ვცხოვრობთ ქრისტესთვის და ვიქცევით ქრისტეს მცნებათა მიხედვით, მაშინ ვართ ეკლესიაში და მაშინ ვართ ეკლესია... ამიტომ, ჩამოვიფერთხოთ მთელი ეს „ეკლესიოლატრია“, მისი სიდიადისკენ სწრაფვა, თვით საეკლესიო კრებებსაც რომ იმორჩილებს „პრესტიჟის“, „რანგის“, „დიდების“ მარწუხებით... რომელია პირველი ეკლესია, რომელი - მეორე? რომელია უფროსი? როგორ არ მიადგეს ეკლესიას ჩრდილი? როგორ აღვაზევოთ იგი? სამყარო შორდება ქრისტეს! ჩვენ კი, ისევ ვკამათობთ, „ვინ არის უპირატესი“? ეკლესია ხომ სწორედ ამაოების არად ჩათვლაა. ეკლესია სულიწმინდის ძღვენია, განმათავისუფლებელია, სიტყვის „დემოკრატიული“ მნიშვნელობით კი არა, იმ თავისუფლებით, ძალას რომ გვანიჭებს, თითოეულ ადამიანში დავინახოთ ის, რასაც ხედავს მასში ღმერთი, დროის ყველა მონაკვეთში - ხსნის ჟამი, სივრცის ყოველ წერტილში - ღვთის სასუფეველი ამოვიცნოთ, რომელიც ნელ-ნელა ივრცობა.

მეტისმეტად ბევრი მზაკვარი სიტყვა ითქვა და ითქმება კიდეც მორჩილების თაობაზე. მართლაც, მორჩილება უმაღლესი ქრისტიანული სათნოებაა, მაგრამ მორჩილება ღვთის მიმართ! ეკლესია მხოლოდ და მხოლოდ იმისთვის არსებობს, რომ უფლის მორჩილება - საბოლოო თავისუფლება - გვიძღვნას და შთაგვაგონოს, რათა მთელი გულით შევძლოთ ამოვთქვათ ის, რაც ყოველ ცისკარზე იგალობება: „ერთ ხარ შენ, უფალო!“ იგი ერთია და სამყაროში ქრისტეს გარდა არავითარი სხვა მეუფება არ არსებობს. მას არც ეკლესიაში გადაუცია ვინმესთვის თავისი ძალაუფლება, არამედ თავად „მეფობს“ სულიწმინდის - სიყვარულისა და თავისუფლების, მშვიდობისა და სიხარულის ძალით. ასე რომ, ეკლესია, როგორც „ინსტიტუტი“, არსებობს, რათა დროულად „დაიმცროს“ და გამჭვირვალე გახდეს ქრისტესთვის, სულიწმინდისთვის.

9.

ამიტომ ვიმეორებ, საქმე ის არაა, ეკლესიამ ადმინისტრაციის ისეთ ფორმას მიაგნოს, რომ ავტორიტეტის ხარისხმა იკლოს, თავისუფლებისამ კი მოიმატოს, ან პირიქით. არც ისაა განსჯის საგანი, მიესადაგება თუ არა ერთმანეთს ეკლესია და დემოკრატია. მთავარია, თვით ჩვენში აღდგეს ეკლესიის, როგორც სულიწმინდის, თავისუფლების, სიყვარულის სამეუფოს ხატი, რათა გაუქმდეს ავტორიტეტისა და თავისუფლების ეს საშინელი დიქოტომია. ნუთუ ვერ ვგრძნობთ, რომ ეკლესია შიშითაა სავსე; შიშით, რომელიც, მოციქულის თქმით, სიყვარულის გარეშეა. მორწმუნე სამყაროს უნდა წარუდგეს როგორც თავისუფალი და განუმეორებელი ადამიანი, ჭეშმარიტად და საბოლოოდ თავისუფალი, ერთადერთი, ვისაც შეუძლია თქვას: „ყველაფერი ძალმიძს იესოში“... ის კი დამფრთხალ მონას ჰგავს, რომელიც მარტო ხელისუფლების კი არა, საკუთარი ჩრდილის წინაშეც ძრწის და პანიკით მოცული ეძებს „ავტორიტეტს“.

ეკლესია ხელახლა უნდა დავინახოთ სულიწმინდაში და სულიწმინდა ეკლესიაში. ჩვენ გვჭირდება არა სქოლასტიკა მადლის შესახებ, რომელიც „აქ“ მეტადაა, „იქ“ კი - ნაკლებად, არამედ ეკლესია, როგორც „ზიარება სულისა წმინდისა“. აი, მოდის ის და ყველაფერს აახლებს; აღარც მონაა და აზნაური, აღარც მამაკაცი და დედაკაცი. ყველას ნიჭი მიეცა, ყველა დარწყულებულია. საეკლესიო იერარქია სწორედ ამ ჭეშმარიტების, ამ თავისუფლების მსახურება, ამის დაცვაა... და მაშინ, როცა ეკლესიის ამ ხატს გავითავისებთ და თავისუფლებისა და პასუხისმგებლობის სიმძიმისგან დასახსნელად („ჩემს ნაცვლად სხვა გადაწყვეტს“) კი არა, ქრისტეში, ღმერთში სისავსის მოსაპოვებლად გავხდებით ეკლესიის თანამოზიარენი, გავაცნობიერებთ, რომ რაც ახლა ხდება ყველგან - მოსკოვსა თუ დასავლეთში, ჩვენს სამრევლოებსა თუ „იურისდიქციებში“, მოუსვენარი ყმაწვილკაცების მორიგი კონფლიქტი კი არ არის განბრძნობილ „ავტორიტეტებთან“, არამედ სულიწმინდისადმი ისევ იმ წყურვილის გამოვლენაა, ურომლისოდ უფრო და უფრო ცივი და რთული ხდება ცხოვრება... იქნებ, ეკლესიაში ბოლოს და ბოლოს სულთმოფენობის მოლოდინი, სულიწმინდის მიმართ წყურვილი მძაფრდება... ამ წყურვილზე წერდა ხომიაკოვი; მან დაუდო სათავე ყოველივე საუკეთესოს რუსეთის ეკლესიასა და ღვთისმეტყველებაში; ამის შესახებ ამოწმებდა წმინდა სერაფიმე საროველი, როცა მოგვიწოდებდა: „მოიხვეჭეთ სულიწმინდა...“

თარგმნა
ნინო დობორჯგინიძემ

თვალთვალი

ნინია კაკაბაძე

ეს ერთგვარი პროტესტია იმ ტენდენციის წინააღმდეგ, რომელიც ქართულ მედიაში აშკარაა.

კულტურა

ზოგადად კულტურას, ხელოვნებას სატელევიზიო მედიაში ყველაზე ნაკლები ყურადღება ეთმობა, ყველაზე ცოტაა გადაცემები თანამედროვე ხელოვნებაზე, თანამედროვე სახელოვნებო ტენდენციებზე... შორს რომ არ წავიდეთ, კულტურა ყველა საინფორმაციო გამოშვებაში ამინდისა და სპორტის სიახლეების შემდეგ ხვდება. ამიტომ სტატია, რომელიც სატელევიზიო მედიის მიმოხილვას წარმოადგენს, სწორედ იმ პრობლემით გვინდა დავიწყოთ, რომელიც მედიაში პირველ ადგილზეა. ვფიქრობთ, ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითი პოპულარული ტელეარხების ინტერნეტგვერდიდან შეიძლება მოვიყვანოთ. ყველა ტელეარხს თავის ვებ-გვერდზე საინფორმაციო გადაცემის ცალკე განყოფილება აქვს, სადაც ასევე ცალკე (ბოლო ადგილზე, ბუნებრივია) მოთავსებულია გრაფა „კულტურა“. შემოგთავაზებთ მხოლოდ პირველ სამ პუნქტს, როგორც ყველაზე მნიშვნელოვან ინფორმაციას - კულტურაში. „რუსთავი 2“ - „თსუ-მ და ტალინის უნივერსიტეტმა მემორანდუმი გააფორმეს“, „ქართველი მართლმადიდებლები ნინოობას აღნიშნავენ“, „სააკაშვილი გელათს ეწვია“. „მზე“ - „საქართველოს დელეგაცია პეტერბურგს გაემგზავრა“, „ზუგდიდის ბიბლიოთეკაში ამერიკული კუთხე გაიხსნა“, „საპატრიარქოში მიმდინარეობს კონფერენცია“. „საზოგადოებრივი მაუწყებელი“ - „ევროვიზიის კონკურსის ნახევარფინალისტები ორ ჯგუფში გადანაწილდნენ“ (ეს ჩინებული კონკურსი ამ არხის ექსკლუზივია), „გელა დაიაურის შემოქმედებითი საღამო გაიმართა“, „აზერბაიჯანში ევროვიზიის შიდა შესარჩევ კონკურსზე ელნურ ჰუსეინოვმა გაიმარჯვა“. „იმედი“ - „დღეს ნინო ბურჯანაძე პარლამენტში კათოლიკოს-პატრიარქს უმასპინძლებს“, „გარდაიცვალა ლეგენდარული ჯაზმენი ოსკარ პეტერსონი“, „საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქის ინტრონიზაციიდან 30 წელი შესრულდა“. ვფიქრობთ, კომენტირებას მოცემული სურათი არ საჭიროებს. თანამედროვე ხელოვნების მხოლოდ ერთადერთმა აქციამ მიიპყრო ტელემედიის ყურადღება, აქციამ სახელწოდებით „სველი წრე“, სადაც სამხატვრო აკადემიის სტუდენტები წრეში ისხდნენ და ერთმანეთს აფურთხებდნენ. ამ აქციას თითქმის ყველა არხმა მიუძღვნა დამოუკიდებელი რეპორტაჟი, სადაც ჟურნალისტები თუ გადაცემის წამყვანები საკუთარ აღშფოთებას არ მალავდნენ და დაუფარავად იწუნებდნენ ახალგაზრდების საქციელს. თუმცა, ვინც აქციას ვერ დაესწრო, ყველა თავისებურად ხსნიდა პერფორმანსის კონცეფციას, ერთნი აკრიტიკებდნენ, მეორენი კი იწონებდნენ, მაგრამ ჟურნალისტები კონცეფციამ არ დააინტერესა, კითხვა არ დაუსვამთ მისი ავტორებისათვის და მხოლოდ აქციის არაესთეტიკურობაზე ისაუბრეს. თუმცა ვინ უთხრა მათ, რომ ხელოვნების ერთადერთი დანიშნულება ესთეტიკური სიამოვნების მიღებაა, ეს არავინ იცის. ერთი სიტყვით, „სველ წრეს“ რომ თავი დავანებოთ, უნდა ითქვას, რომ ქართველი ჟურნალისტებისათვის კულტურა მხოლოდ საპატრიარქოში მომხდარი სიახლეები და მთავრობის მიერ დაფინანსებული ღონისძიებებია. მკითხველი იტყვის, რომ თანამედროვე ხელოვნებაში არაფერია საინტერესო და ამიტომ არც მათი ადგილია ტელემედიაში. ამის საპასუხოდ უნდა ითქვას, რომ საინტერესო არც თუ ისე ცოტაა, მაგრამ, რაც არის, თუკი მის პოპულარიზაციაზე არავინ იზრუნა, არ მოიმატებს კარგი კულტურული ღონისძიებების რაოდენობა, ხელოვანს ენთუზიაზმი ჩაუქრება და ვერ განვითარდება. ქვეყანა კი, სადაც ხელოვნება, კულტურა არ არის განვითარებული, საეჭვოა სრულფასოვან ქვეყნად ჩაითვალოს. არ არის აუცილებელი, რომ ხელოვნების პოპულარიზაცია მაინცდამაინც იმ საინფორმაციო გამოშვებებში მოხდეს, სადაც მაყურებელი ძირითადად პოლიტიკურ სიახლეებზეა კონცენტრირებული, მაგრამ სამწუხარო ის გახლავთ, რომ არც სხვა საგანმანათლებლო თუ შემეცნებით გადაცემებში (ასეთების არსებობის შემთხვევაში) ხდება მათი წარმოდგენა. ერთადერთი გამონაკლისია ტელეკომპანია „მზე“, სადაც კვირა დღეს კულტურას დამოუკიდებელი გადაცემა ეძღვნება, მაგრამ ეს მხოლოდ და მხოლოდ ჩვეულებრივ საინფორმაციო გადაცემებში მომზადებული რეპორტაჟების ვრცელი ვერსიებია. ჯერ ქართულ მედიასივრცეში უნდა გაჩნდეს გადაცემა, სადაც, მაგალითად, კვირის მნიშვნელოვანი კულტურული ღონისძიებების კრიტიკული ანალიზი იქნება წარმოდგენილი, რომელიც დროთა განმავლობაში თანამედროვე ხელოვნების განვითარების ინსპირატორად იქცევა. მაგრამ ქართულ მედიას ჯერჯერობით მხოლოდ პოლიტიკა აინტერესებს...

პოლიტიკა

წერილის ეს ნაწილი შესაძლებელია რამდენიმე რუბრიკად დავყოთ: მედია პოლიტიკაში, პოლიტიკა მედიაში, პოლიტიკოსები მედიაში, ჟურნალისტები პოლიტიკაში და ა.შ. და ა.შ. ბუნებრივია, ყოველივეს ვერ მიმოვიხილავთ, მაგრამ ძირითადი ასპექტების გამოყოფას მაინც შევეცდებით.

სამწუხაროდ, ტენდენცია, რომელიც წლების წინ არსებობდა, დღესაც ცოცხლობს. სატელევიზიო მედიას, კერძო ტელეარხებს კვლავ ფლობენ გავლენიანი (როგორც პოლიტიკური, ასევე ფინანსური მდგომარეობის მიხედვით) სუბიექტები. ამ სუბიექტების (როგორც პოლიტიკური, ასევე ფინანსური) კეთილდღეობა კვლავ ქვეყნის მმართველი პარტიის კეთილგანწყობაზეა დამოკიდებული. ამიტომ მათი მიზანია მაქსიმალურად მაამებელნი იყვნენ და „სტაბილურობის“ გარანტიები რაც შეიძლება ხანგრძლივად შეინარჩუნონ. გავლენიანი მფლობელების კეთილგანწყობაზეა დამოკიდებული (ნებისმიერი) კერძო ტელეარხის ხელმძღვანელი, საინფორმაციოს პროდიუსერი, რედაქტორი, გამომშვები და ამ ჯაჭვის სულ ბოლო რგოლი - ჟურნალისტიც, რომლისგანაც მაყურებელი ყველაზე მეტს ითხოვს და რომლის მისამართითაც ყველაზე ხშირად გაისმის პრეტენზიები. თუმცა ფაქტი ერთია: ვიდრე ეს მანკიერი წრე არ დაირღვევა, მანამდე არალოგიკურია მოვითხოვოთ რიგითი ჟურნალისტისგან მაქსიმალური ობიექტურობა (აქვე, მოკლედ, ისიც უნდა ითქვას, რომ ჟურნალისტს არ იცავს შრომითი ხელშეკრულება, რომელიც გაფორმებული აქვს მფლობელთან. ჟურნალისტმა იცის, რომ მფლობელს იურიდიულად ნებისმიერ მომენტში აქვს მისი განთავისუფლების უფლება). ეს რაც შეეხება ტელევიზიებს („რუსთავი 2“-სა და „მზეს“). მაგრამ საერთო ბალანსის მხრივ გაცილებით ასატანი მდგომარეობა იყო იქამდე, ვიდრე არსებობდა ტელეკომპანია „იმედი“. ცხადია, თუკი ქვეყანაში არსებობს თუნდაც ორი ტენდენციური, სუბიექტური ტელემაუწყებლობა, მეტია იმის შანსი, რომ მაყურებელმა მეტ-ნაკლებად სრული ინფორმაცია მიიღოს მიმდინარე მოვლენების შესახებ. ამიტომაც ამერიკის შეერთებული შტატები სიტყვის თავისუფლების მხრივ ერთ-ერთ პირველ ადგილს მუდმივად ინარჩუნებს, თუმცა იქ ყველა ტელევიზია რომელიმე პოლიტიკური იდეოლოგიის აქტიური გამტარებელია - ერთნი - დემოკრატების, მეორენი კი - რესპუბლიკელების. ამერიკული საზოგადოება დაახლოებით ისევე პოლარიზებულია (და არა დაპირისპირებული), როგორც ქართული, და ამიტომაც, განსხვავებით ევროპელებისგან, ისინი ამგვარ შემთხვევებში ტრაგიკულს ვერაფერს ხედავენ. თუმცა, ბუნებრივია, ტენდენციურობის ხარისხი საქართველოში განსაკუთრებულია. განსაკუთრებული იყო ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი მედიამფლობელის სურვილები, რომლის ხორცშესხმასაც ის სწორედ მისი კუთვნილი „ტელეიმედის“ მეშვეობით ცდილობდა. „იმედის“ შემთხვევაში იმავე მანკიერ წრესთან გვქონდა საქმე, რომელიც არა ხელისუფლებასთან „თანამშრომლობით“, არამედ ხელისუფლებაში მისვლის მიზნით იყო მოტივირებული. ორივე დაპირისპირებული გუნდის წინააღმდეგობა იმდენად მნიშვნელოვანი იყო, რომ მათ კუთვნილებაში მყოფი ტელევიზიების მეშვეობით ქართველი მაყურებელი ორი სუბიექტური რეალობის წინაშე აღმოჩნდა. ერთი წარმოსახვითი რეალობა, რომელიც სახელისუფლო გუნდს სურდა სინამდვილედ ექცია, და მეორე წარმოსახვითი რეალობა, რომელიც ბადრი პატარკაციშვილს და მის თანამოაზრეებს სურდათ რეალობად ექციათ. მაყურებელი ორად გაიყო, ერთმა ერთი დაიჯერა, მეორემ - მეორე. დღეს აღარ არსებობს ორი სუბიექტური რეალობა (დახურულია „იმედი“), და იმისათვის, რომ საზოგადოებაში უნდობლობის ხარისხმა არ იმატოს, დარჩენილი ტელემაუწყებელნი ცდილობენ მოჩვენებითი ბალანსი შექმნან, რომელიც სატელევიზიო მედიის მეტ-ნაკლებად მიუკერძოებლობის ილუზიას გააჩენს. დასრულდა ბოიკოტირების ხანგრძლივი ხანა, როდესაც ერთი მხარე მეორეს უცხადებდა ბოიკოტს, მეორე მხარე კი - პირველს. თითქოს ყველაფერი თავის ადგილზე, ჩვეულ რიტმში იწყებს ჩადგომას და ყველა პოლიტიკოსი ხვდება - ტელეეკრანი ყველა მათგანს სჭირდება. ერთ-ერთ ინტერვიუში იტალიელი მწერალი უმბერტო ეკო წერს: „დღეს თავის უახლეს იდეებს პოლიტიკოსები ტელევიზიით წარადგენენ და არა პარლამენტში, მიუხედავად იმისა, რომ პარლამენტში ისინი უფრო გააღრმავებდნენ და უკეთესი არგუმენტებით გაამყარებდნენ თავის წინდადებებს. პოლიტიკოსები პრესას ანიჭებენ უპირატესობას და ამიტომ თავიანთი გამოსვლები და პროგრამები თითო-თითო ლოზუნგამდე დაჰყავთ. ასეთი სავარჯიშოები აუცილებლობად იქცა და ამგვარ მეთოდებზე უარის თქმა პოლიტიკური კარიერის დასასრულს ნიშნავს“. უმბერტო ეკოს ბერლუსკონის ცნობილი სატელევიზიო გამოსვლებიდან თუ პრესის ფურცლებზე გაკეთებული დანაპირებებიდანაც მოჰყავს მაგალითი და ამბობს: საზოგადოებამ ერთი დღისთვის განკუთვნილი განცხადებებით დაიწყო ხელმძღვანელობა, განცხადებებით, რომელთა შინაარსი მეორე დღეს არც განმცხადებელს ახსოვს და არც მსმენელს. ჩვენს შემთხვევაში (რაკიღა განვითარების გზაზე მდგარ სახელმწიფოს წარმოვადგენთ) პრობლემა გაცილებით ღრმა არის. პირველ ყოვლისა ის უნდა ითქვას, რომ სატელევიზიო მედია არ ცდილობს მოქმედ პოლიტიკოსებს პირობები ჩამოართვას. ჟურნალისტები საკუთარ ფუნქციას მხოლოდ საბრძოლო რინგის ორგანიზებაში ხედავენ და დასასრულს ერთადერთ შედეგზე ფოკუსირდებიან - მათთვის სიმპათიური პოლიტიკოსი გამოვიდეს გამარჯვებული. პოლიტიკოსები კი ცდილობენ საკუთარი რეიტინგი კიდევ ერთი დღით მაინც გაიხანგრძლივონ. იციან, რომ ვინც უფრო რადიკალურ, სკანდალურ, პოპულისტურ შეფასებას, კომენტარს გააკეთებს, მასზე ილაპარაკებს მეორე დღეს საზოგადოება, მაყურებელი. ქართული საზოგადოება კი, პოლიტიკოსთა და ჟურნალისტთა ამ ტაქტიკას აყოლილი, სულ უფრო და უფრო ხანმოკლე მეხსიერების რეჟიმში გადადის და პოლიტიკურ ვითარებას, ქვეყნის მომავალს წინა დღეს მოსმენილით განსაზღვრავს. ორივე მხარე თავთავიანთ დასამშვიდებელს თუ ასაღელვებელს ისმენს და ამის მიხედვით იქმნის განწყობას. ამიტომ ტელემედია, ამ შემთხვევაში კი ძირითადად პოლიტიკური თოქშოუები და მათი მეტად თუ ნაკლებად პოპულარული წამყვანები, საბრძოლო რინგზე პრაქტიკულად მსაჯის ფუნქციას ასრულებენ. მათ მიერ დასმული კითხვები ერთადერთ მიზანს ისახავს - რაც შეიძლება მეტად გააღიზიანონ ოპონენტები და ფინალში გამარჯვებული გამოავლინონ. ქართული თოქშოუები ამ უცხოური სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობის („ლაპარაკის შოუ, კონცერტი“) ილუსტრაციაა, სადაც წამყვანი განსაკუთრებულად ბედნიერი მაშინ არის, თუკი მაყურებელთა დარბაზშიც ხმამაღალი დებატები იმართება. ამიტომაც ერთხელ სიამოვნება ვერ დაფარა ინგა გრიგოლიამ და ქართული მრავალხმიანი შეძახილების დროს განაცხადა: „კარგია, შოუს უხდება ხმაური!“. ასე რომ, წამყვან და ყველაზე პოპულარულ პოლიტიკურ თოქშოუებზე მხოლოდ ხმის ტემბრის და ბრძოლის უნარიანობის შემოწმება შეგვიძლია და ამიტომაც არის, რომ საზოგადოებრივ არხზე გადაცემები დათო აფრასიძის მოდერატორობით ყველაზე დაბალრეიტინგულია. „დღის კომენტარში“ არავინ ყვირის, კითხვებიც გაცილებით ადეკვატურად ისმება და იშვიათად პასუხებსაც ვისმენთ. თუმცა სწორი არ იქნება ყველაფერი ჩვენი პოლიტიკური დისკურსის უკულტურობას დავაბრალოთ. სამწუხაროდ, „საზოგადოებრივი მაუწყებლის“ გამოსახულება, დეკორაცია იმდენად ფერმკრთალია (ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით), რიტმი იმდენად დუნე, რომ 21-ე საუკუნის მაყურებელს არ მოსწონს ბურუსით მოცული, მონოტონური გადაცემა და მას ისევ მძაფრსიუჟეტიან „თრილერს“ ამჯობინებს.

საზოგადოება - (არა)პოპულარული თემები

თავისი მიზეზები აქვს იმას, რომ ქართულ საზოგადოებას სტერეოტიპული აზროვნება ახასიათებს. ეს საკითხი იმდენად სერიოზულია, მასზე მეტ-ნაკლებად ამომწურავი, ღრმა მსჯელობისთვის ერთი დამოუკიდებელი პუბლიკაციაც არ იკმარებს, ამიტომ მხოლოდ მის ზედაპირს შევეხოთ, რომელიც სწორედ მედიის წყალობით ძალიან მკაფიოდ მოჩანს. ტელევიზორის ეკრანიდან ერთი და იმავე შინაარსის ლოზუნგები ისმის - მუშათა კლასის წარმომადგენლების ბაგეთაგან, პოლიტიკოსებისგან, ხელოვანებისგან და ა.შ. იქიდან გამომდინარე, რომ საქართველო ერთ-ერთი უპირველესი ევროპული ქვეყანაა და თანაც მარიამ ღვთისმშობლის წილხვედრი, ბუნებრივია, ქართული სტერეოტიპები ძველი ქართული ტრადიციებიდან მომდინარეობს. მათი უმეტესობა უკვე ანაქრონისტულ ხასიათს ატარებს, მაგრამ ჭეშმარიტი ქართველი მაინც მუდმივად მათ სადარაჯოზე დგას. სტერეოტიპული ცნობიერება განსაკუთრებით იმ საზოგადოებას ახასიათებს, რომელიც ინდივიდების ნაკლებობას განიცდის, საზოგადოებას, რომელსაც ცოტა გამორჩეული, განცალკევებული მოთამაშე ჰყავს და რომელსაც სისტემატურ რეჟიმში უკიჟინებენ: ეს კარგია, ეს კი ცუდი! ამ შემთხვევაში არა მხოლოდ ქვეყნის მართველ ძალაზე გვაქვს საუბარი. არსებობს ტრადიციები, რომელიც ყველას არ მოსწონს, მაგრამ ამაზე ხმამაღლა საუბარს ვერავინ ბედავს. ამიტომ ეს ე.წ. პოპულარული თემები, სატელევიზიო მედიის საშუალებით თითქმის ყველა გამომსვლელის მიერ არის აგიტირებული. მაგალითად, გამოდის ტელევიზიით რიგითი მოქალაქე და საოცრად ეგზალტირებული ჩივის: „როგორ შეიძლება მართლმადიდებელმა ბავშვმა სკოლაში სექსუალური განათლება მიიღოს?!“ „თქვენ ქართულ სუფრას შეურაცხყოფთ“, „ქართველი ქალი არ უნდა მუშაობდეს ტაქსის მძღოლად“, „ახალი მინისტრი ანტიეროვნულია, ანტიქართულია“ და ა.შ. და ა.შ. ვფიქრობ, მკითხველისთვის უკვე ნათელია, რომელ ტრადიციებზე, სტერეოტიპებზე ვსაუბრობთ. სატელევიზიო მედია, ისევე როგორც ქართული სუფრა, ის ადგილია, სადაც ამ სტერეოტიპული ცნებების აკუმულირება და პრეზენტირება ხდება. ამ სტერეოტიპებზე ქართული საზოგადოება ერთხელვე შეთანხმდა და ამ შეთანხმებით ცხოვრება მისთვის ძალიან კომფორტულია. სტერეოტიპების მსხვრევას ორი სავარაუდო მიზეზი შეიძლება ჰქონდეს: საკუთარი განსხვავებული აზრის გამოხატვის გულწრფელი სურვილი და ეპატაჟი - ქმედება, სიტყვა, რომელიც ხმაურზე, აჟიოტაჟის გამოწვევაზეა გათვლილი. საბედნიეროდ, არსებობენ ინდივიდები, რომლებიც ხმამაღლა აპროტესტებენ საყოველთაოდ შეთანხმებულ, მაგრამ უკვე მოძველებულ ნორმებს. მაგალითად, ემზარ ჯგერენაიას პუბლიცისტური წერილი „ქართული სუფრის სოციოფილოსოფია და ზოგიერთი სხვა რამ“ რამდენიმე წლის განმავლობაში იყო აქტუალური და მტკივნეული ქართველებისთვის. სამწუხაროდ, არსებობს მაგალითი, სადაც სტერეოტიპის დასანგრევად გამიზნული ქმედება მხოლოდ სკანდალზე იყო გათვლილი. სკანდალი კი სრულიად საპირისპირო შინაარსით შედგა.

„რუსთავი 2“-მა თავისი ინიციატივით, სატელევიზიო შოუ „ჯეობარში“ გეი მოთამაშე შეიყვანა. „ლაივშოუს“ შემოქმედებითმა ჯგუფმა გეი მოთამაშე საგანგებოდ მოამზადა, გააფრთხილა, რომ ის ამ შოუში სწორედ მისი ორიენტაციის გამო მოხვდა, სთხოვა მას ტელემაყურებლებისათვის თავი წარმოედგინა, როგორც ჰომოსექსუალს, დაუყენა „ექსტრავაგანტური“ თმის ვარცხნილობა, გაუკეთა „შესაფერისი“ვიზაჟი და ისე გაუშვა სათამაშოდ. მეორე დღეს შოუს წამყვანი ნინო ხოშტარია შედის „ჯეობარის“ სტუდიაში, მოთამაშეს ატოვებინებს სტუდიას და განმარტავს, რომ პაკო (ასე ერქვა მოთამაშეს) ეწინააღმდეგება ქართული საზოგადოების მიერ დადგენილ მორალურ ნორმებს და ამ ნორმებს ჩვენ (ანუ „რუსთავი 2“) ვერ გადავაბიჯებთო. ასე დასრულდა თითქოსდა უმცირესობის „სოლიდარობის“ მიზნით წამოწყებული თამაში პოპულარულ ტელეარხზე. რასაკვირველია, მეორე დღეს ქართველი ლიბერალი ინტელექტუალები სამზარეულოში ღელავდნენ, რადგან ქვეყანაში მართლაც არ არის დაცული არატრადიციული სექსუალური ორიენტაციის მოქალაქეთა უფლებები, მაგრამ საჯაროდ ფაქტის გაპროტესტება ვერავინ გაბედა, მათ შორის ვერც სხვა კონკურენტმა არხებმა. არც ცალკეულმა ჟურნალისტებმა სცადეს ამ მოვლენისათვის ყურადღების მიქცევა, არც საზოგადოების სხვა წევრებმა... როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მცირერიცხოვანი ჯგუფი სამზარეულოში ღელავდა მხოლოდ, მრავალრიცხოვანი ჯგუფი კი ტელეეკრანებთან ხარობდა - ამჯერად ქართული მამაკაცის ხატი ხელშეუხებელი დარჩა. ამ კონიუნქტურაში ერთად მონაწილეობს ხელისუფლება, საზოგადოება, ეკლესია და მედია - „ქართული ჯიშის“ საწინააღმდეგოდ ვერავინ გაბედავს საჯაროდ გალაშქრებას. ეს ის ერთ-ერთი კონფორმისტული დამოკიდებულებათაგანია, რომელშიც საკუთარ თავს „საუკეთესოდ“ წარმოადგენს სატელევიზიო მედია. „რუსთავი 2“-ს ხმაური და სანახაობის გამძაფრება სურდა, მაგრამ „ზემოდან“ წამოსული ერთი ზარი საკმარისი აღმოჩნდა იმისათვის, რომ ასე ნანატრ რეიტინგზეც კი უარი ეთქვა.

სხვა მრავალთა შორის ერთ-ერთი არაპოპულარული თემა - მშვიდობაა. მაშინ, როდესაც ქვეყნაში არის კონფლიქტური ზონები და ქვეყნის პოლიტიკა არ ატარებს მშვიდობიან ხასიათს, ხშირია ძალისმიერი რიტორიკა ქვეყნის მმართველთა მხრიდან, აქტიურად მიმდინარეობს მილიტარისტული პროპაგანდა, მშვიდობის მშენებლობის კონცეფციაზე უნდა ზრუნავდეს არასამთავრობო სექტორი, საზოგადოება და მედია. ასე უნდა ხდებოდეს ქვეყანაში, სადაც სამოქალაქო ცნობიერება მაღალია, ქვეყანაში, სადაც განსხვავებული მოსაზრებები არსებობს. აი, მაგალითად, რას წერს ნოამ ჩომსკი: „ვიეტნამის ომის დროს, ამერიკაში საპროტესტო ტალღა, ომის დაწყებიდან 4-5 წელიწადში გაჩნდა, ერაყის ომის წინააღმდეგ პროტესტმა ჯერ კიდევ ომის დაწყებამდე იჩინა თავი და მრავალრიცხოვანი საპროტესტო აქციების სახით განვითარდა, რაც სიტყვის თავისუფლების პირდაპირი ნაყოფია“. მიუხედავად იმისა, რომ ვიეტნამის ომის საწინააღმდეგოდ გაჩენილი საპროტესტო ტალღა გაცილებით უფრო მძაფრი და ეფექტური იყო, ვიდრე თუნდაც უფრო მრავალრიცხოვანი საპროტესო აქციები ერაყის ომის წინააღმდეგ, თავისთავად ფაქტი (მრავალრიცხოვანი საპროტესტო აქციები და საზოგადოებრივი განწყობა) მნიშვნელოვანია. ჩომსკი ამერიკის შეერთებულ შტატებში ერაყის ომის წინააღმდეგ ყველაზე ეფექტურ იარაღად თავისუფალ მედიას მიიჩნევს - „სიტყვის თავისუფლება, როგორც მშვიდობის ინსპირატორი და ძალადობის მოწინააღმდეგე“. რა ხდება ჩვენთან? დაკარგული ტერიტორიების დაბრუნება ის საკითხია, სადაცხელისუფლება, ეკლესია, საზოგადოება, არასამთავრობო სექტორი და მედია ერთ აზრზე დგას: „ჩვენ მშვიდობით ვაპირებთ დაკარგული ტერიტორიების დაბრუნებას, მაგრამ...“. მაგრამ ყველამ იცის, რომ ამჟამინდელი საჯარო თუ დიპლომატიური პოლიტიკიდან გამომდინარე, დღეისათვის და კიდევ დიდხანს აფხაზებთან შერიგება, ანუ აფხაზეთის მშვიდობიანი გზით დაბრუნება, შეუძლებელია. ამიტომ ყველა თანახმაა იმაზე, რაც სიტყვა „მაგრამის“ შემდეგ იგულისხმება და ხშირად წარმოითქმება კიდეც. მაგალითად, დღეს საომარი მოქმედებები არ მიმდინარეობს, მაგრამ მწვავე კონფლიქტია აფხაზ და ქართველ ხალხს შორის (ყოფილი სამხრეთ ოსეთი ოდნავ განსხვავებული შემთხვევაა, როგორც კონფლიქტის არსით, ასევე მისი მოგვარების ხერხებითაც), ქართული მედია კი მხოლოდ კონფლიქტის გამწვავებით არის დაკავებული.

ნორვეგიელ კონფლიქტოლოგს, იოჰან გალტუნგს, ეკუთვნის ტერმინი სამშვიდობო ჟურნალისტიკა. როდესაც გალტუნგი ომის ჟურნალისტიკას აკრიტიკებს, ის ამგვარად ახასიათებს მას: „ომის ჟურნალისტიკა (აქ იგულისხმებიან ის ჟურნალისტები, რომელნიც მიმდინარე ომს აშუქებენ), წააგავს სპორტულ ჟურნალისტიკას, სადაც ფოკუსირება ხდება გამარჯვებაზე, როგორც ერთადერთ სასურველ შედეგზე“. გალტუნგი ამბობს, რომ კარგი იქნება, თუკი სამშვიდობო ჟურნალისტიკა დაემსგავსება ჯანმრთელობის ჟურნალისტიკას, ისაუბრებს „დაავადების“ მიზეზებზე და მოძებნის განკურნების გზებს, სასიცოცხლო გზებს. გაცილებით ეფექტიანი შეიძლება იყოს მედიის მუშაობა საომარი ქმედებების დაწყებამდე, ვიდრე ომის დროს. დღეს მედიას შეუძლია გადამწყვეტი როლი შეასრულოს კონფლიქტის მშვიდობიანი გზით მოგვარების პროცესში. ის ამ შემთხვევაში უნდა მოგვევლინოს როგორც დამოუკიდებელი ერთეული და არა მხოლოდ ქვეყნის (აგრესიული) პოლიტიკის გამხმოვანებელი და გამტარებელი. ამ შემთხვევაში მან შეიძლება ითამაშოს შუამავლის როლი აფხაზურ და ქართულ მხარეს შორის, მიაწვდინოს ხმა დაპირისპირებულ მხარეებს, დააყენოს პრობლემა, გაახმოვანოს მხარეთა ინტერესები და აქტიურად ჩართოს ორივე მათგანი პრობლემის გადაწყვეტის პროცესში, ერთგვარი პასუხისმგებლობაც კი აიღოს საკუთარ თავზე. მედიას აქვს როგორც სიტუაციის განმუხტვის, ასევე ვითარების დაძაბვის უნარი, მაგრამ, სამწუხაროდ, ქართული მედია მხოლოდ მეორე უნარს იჩენს და საზოგადოებაში მილიტარისტულ პროპაგანდას ეწევა.

გარდა იმ მონოტონური მილიტარისტული პროპაგანდისა, რომელსაც ახალი ქართული პოლიტიკა ხალხში მედიის საშუალებით ატარებს, აღინიშნება განსაკუთრებული თარიღებიც, მაგალითად, სოხუმის დაცემის დღე. ბუნებრივია, ამ დღეს გადაცემების თუ თოქშოუების უმეტესობა სწორედ ამ საკითხს ეხება. „ფრთხილად უნდა მოვეკიდოთ ტელევიზიისაგან მიღებულ შთაბეჭდილებებს. ტელევიზია აუდიტორიაში ემოციებს აღძრავს. ამგვარი სცენები ქმნის „ფაქტებს“, რომელთა ობიექტურობის შემოწმება ჩვენ არ შეგვიძლია“ - ამას ებრაელი შალომ შვარცი (სოციალური ფსიქოლოგიის პროფესორი) ამბობს მოხსენებაში „ისრაელ-პალესტინის კონფლიქტის შესახებ“. „ფაქტებში“ კი ის ომის სცენებს გულისხმობს, რომლებიც ტელევიზიის მეშვეობით მიეწოდება მაყურებელს. სოხუმის დაცემისადმი მიძღვნილ გადაცემებში მუდმივი მცდელობაა ამგვარი სცენების გახსენების, ერთგვარი რეტრანსლირებისა. როგორც წესი, თოქშოუებში მონაწილეობის მისაღებად ომის მონაწილეთ ან ომით დაზარალებულებს იწვევენ და მათში მძიმე მოგონებების გაცოხლებას ცდილობენ. „მოგვიყევით თქვენი გმირობების შესახებ“, „მოგვიყევით ომში განცდილის შესახებ“ - ტელევიზიების მეშვეობით გამოწვეული „ფლეშ ბექი“ საზოგადოებაში, დამარცხებულ ხალხში, შურისძიების წყურვილს იწვევს.

კიდევ ერთი, სხვა სახის მაგალითი. ერთ-ერთ პოპულარულ თოქშოუში ტელეხიდის მეშვეობით ჩართეს აფხაზეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი სერგეი შამბა, რომელიც, ბუნებრივია, დღესდღეობით არ არის მზად პირდაპირ ეთერში მთელი ქართული მოსახლეობის წინაშე მშვიდობიანი, შემრიგებლური პათოსით ისაუბროს. თუმცა ის სანიმუშოდ მშვიდი იყო. მას თავს დაესხა სტუდიაში მყოფი ქართული „ელიტის“ წარმომადგენელთა ჯგუფი. სიტუაციის კიდევ უფრო გასამწვავებლად სრულიად აბსურდულ კითხვას სვამს წამყვანი: „როგორ ფიქრობთ, ბატონო შამბა, აფხაზეთი დაბრუნდება საქართველოს შემადგენლობაში?“ საინტერესოა რა პასუხს ელოდა ჟურნალისტი?! ამ კითხვის პასუხი ყველამ წინასწარ იცის, მაგრამ მისი კიდევ ერთხელ გაგონებისას მაყურებელი კიდევ უფრო აგრესიული ხდება. ამგვარი ჟურნალისტიკის (წამყვანის) პირობებში სატელევიზიო სტუდიაში ჩამოყალიბებული კონფლიქტური, არამშვიდობიანი და ზერელე საუბარი მთელ საზოგადოებაზე ახდენს ნეგატიურ ზეგავლენას.

ასე რომ, მედია ამ შემთხვევაშიც არა როგორც დამოუკიდებელი ერთეული, არამედ როგორც ერთი მთლიანობის ნაწილი ჰარმონიულად თანაარსებობს საზოგადოებასთან, ხელისუფლებასთან, ეკლესიასთან. საბოლოო ჯამში ის მთლიანად ექვემდებარება დაკვეთას, პოლიტიკას, რომელიც მას უმრავლესობამ (ამ შემთხვევაში არა მხოლოდ პარტიულმა უმრავლესობამ) შესთავაზა. თუმცა კიდევ ერთხელ უნდა აღვნიშნოთ, რომ განსაკუთრებით სატელევიზიო მედიას შესწევს უნარი კონფლიქტში შუამავლის როლი ითამაშოს, რაც არავითარ შემთხვევაში არ გულისხმობს მომრიგებლის ფუნქციის შეთავსებას. მედია შესაძლებელია იყოს დიალოგის აღდგენის მაპროვოცირებელი. მაგალითისათვის, მას აქვს შესაძლებლობა ერთ გადაცემაში მიაღებინოს მონაწილეობა ქართველსა და აფხაზს ტელეხიდის მეშვეობით, მისცეს მათ საშუალება გამოთქვან საკუთარი აზრი, გვიჩვენოს მოსმენის, ყურის დაგდების მაგალითი და დასმული კითხვების მეშვეობით შექმნილი მდგომარეობიდან გამოსავლის ერთობლივ ძიებამდე მიგვიყვანოს. მაგრამ ამას პროფესიონალიზმის სხვა დონე, სხვა დიაპაზონი სჭირდება!

და ბოლოს: მაშინ, როდესაც სატელევიზიო მედიის კრიტიკულ ანალიზს ვცდილობთ, ვამჩნევთ, რომ მედია არსებულ (საზოგადოებრივ, პოლიტიკურ, რელიგიურ) კონიუნქტურასთან მორგებას ცდილობს, რაც ამ ერთი სიტყვით გამოიხატება - კონფორმიზმი. ის არ არის თავისუფალი და ამას რამდენიმე ობიექტური და სუბიექტური მიზეზი აქვს. თავი და თავი კი არაპროფესიონალიზმია, რომელიც ზემოხსენებულ ტენდენციებს თავისთავად ბადებს. თანამედროვე სამყაროში მედიას საზოგადოებრივი აზრის მანიპულირების ყველაზე დიდ უნარი შესწევს. ჩვენ არაერთხელ ვნახეთ, რომ სატელევიზიო მედიას შეუძლია რევოლუცია ან კონტრრევოლუცია მოახდინოს ქვეყანაში; ეს საქართველოში ყველაზე მარტივი აღმოჩნდა, მაგრამ ჩვენს ცნობიერებაში რევოლუციის მოხდენას კი მედიის პროფესიონალზმის ის ხარისხი სჭირდება, რომელიც უახლოესი 10 წლის განმავლობაში ძნელად მისაღწევი ჩანს. ამას ახალი თაობა და ახალი პროფესიული განათლება დასჭირდება.

ორიენტირი

ვაცლავ ჰაველის წარსული და აწმყო

ბაქარ ბერეკაშვილი

ვაცლავ ჰაველზე, ყოფილ დისიდენტსა და ჩეხეთის რესპუბლიკის ყოფილ პრეზიდენტზე, ხშირად ამბობენ - მან შეძლო კაცობრიობისთვის დაემტკიცებინა, რომ იდეალისტსაც შეუძლია წარმატებით შეასხას ხორცი თავის იდეალებს, თუკი სჯერა იმ იდეალებისა, რისთვისაც იბრძვისო. ჰაველმა ისიც დაამტკიცა, რომ პოლიტიკოსი შეიძლება იყოს მორალისტი, თანაც არა ისეთი, თანამედროვე რეალური პოლიტიკის ან, გნებავთ, გეოპოლიტიკური დოქტრინების მამებს რომ წარმოუდგენიათ.

ინტელექტუალი, დისიდენტი და სინდისის პატიმარი

ჰაველის ინტელექტუალური ცხოვრება მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ჩეხური კულტურის იმ ჰუმანისტური ღირებულებების ძიებასა და პოპულარიზაციასთან, რაც მიჩქმალული, იგნორირებული იყო ჩეხოსლოვაკიის ხელისუფლების მიერ. ფსევდოსოციალიზმი, რომელიც ჩეხოსლოვაკიაში არსებობდა, ცალსახად გმობდა კონკრეტული ეთნიკური იდენტობის დაცვას და ეროვნული კულტურული ღირებულებების პოპულარიზაციას. ამგვარი რამ დამახასიათებელი იყო სოციალური, კულტურული თუ პოლიტიკური ცხოვრებისათვის იმ ქვეყნებში, სადაც საბჭოთა ადამიანის მსგავსი არსება უნდა შექმნილიყო, ყოველგვარ კულტურულ, ეთნიკურ თუ რელიგიურ იდენტობას მოკლებული. თუმცა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში საზოგადოებებმა შეძლეს იმ ევროპული იდეალებისა და კულტურული ღირებულებების შენარჩუნება, რაც ისტორიულად მათი სოციალური და კულტურული ცხოვრების განუყოფელი ნაწილს შეადგენდა. ჰაველი იყო ერთ-ერთი მათგანი, ვინც გმობდა დომინანტური დისკურსის არსებობას და მხარს უჭერდა დისკურსულ მრავალფეროვნებას როგორც კულტურულ, ასევე პოლიტიკურ ცხოვრებაში.

1960-იანი წლების ბოლოდან ჰაველის ავტორიტეტი საერთაშორისო არენაზეც იზრდება. 1968 და 1970 წლებში იგი ნიუ-იორკში ობიეს პრემიით დააჯილდოვეს და ამ პერიოდიდან აქტიურად მეგობრობს ამერიკელ ინტელექტუალ ჯოზეფ პაპთან. ჰაველის პიესები, განსაკუთრებით „ბაღის წვეულება“ და „კონცენტრაციის მზარდი სირთულე“ უკვე ხელმისაწვდომი ხდება დასავლელი ინტელექტუალებისათვის, რომლებიც ჰაველის იდეებს იზიარებან და სოლიდარობას უცხადებენ მას სამოქალაქო ბრძოლაში. რადგანაც 1970-იან წლებში ჩეხოსლოვაკიაში ე.წ. „ანტიპარაზიტული“ კანონმდებლობა მოქმედებდა, რაც ყველა იმ ადამიანისთვის თავისუფლების აღკვეთას ითვალისწინებდა, ვინც უარს აცხადებდა მუშაობაზე, ჰაველი, რომელიც შემოსავალს საერთაშორისო ბაზარზე თავისი ნაშრომების გაყიდვით იღებდა, იძულებული გახდა მუშად დაეწყო მუშაობა ტრუტნოვოს ლუდსახარშში, სადაც მან შექმნა მორიგი პიესია „აუდიენცია“.

1975 წელს ჰაველმა ღია წერილი გაუგზავნა ჩეხოსლოვაკიის პრეზიდენტს გუსტავ ჰუშაკს, რომელშიც იგი ამტკიცებდა, რომ ის სულიერი და მორალური კრიზისი, რაც ქვეყანაში სუფევდა, ვერ წაიყვანდა საზოგადოებას პროგრესული განვითარების გზით. ეს წერილი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ინტელექტუალური მანიფესტია ჰაველის ცხოვრებაში, ის კარგად წარმოაჩენს ჰაველის სულს, ღირებულებათა სისტემას, მისწრაფებებს და მისი იდეალების ერთობლიობას. წერილში ჰაველი ეჭვის თვალით უყურებს ჩეხოსლოვაკური საზოგადოების კონსოლიდაციას, იგი მიიჩნევს, რომ არაფერი გაკეთებულა საზოგადოების მორალური და სულიერი აღორძინებისათვის, ცხოვრების ჭეშმარიტად ადამიანური განზომილებების გაძლიერებისათვის, ადამიანის ზრდისთვის; მისი აზრით, მაშინდელ ჩეხოსლოვაკიაში არ არსებობდა ის გარემო, რომელიც შესაძლებლობას მისცემდა ადამიანს თავისუფლად და უტყუარად შეეფასებინა საზოგადოებაში მიმდინარე პროცესები და ღირსეულ პიროვნებად ჩამოყალიბებულიყო. აღსანიშნავია, რომ ჰაველი ამ წერილს პრეზიდენტ ჰუშაკს სწორედ მაშინ სწერს, როდესაც მორალურ და სულიერ ღირებულებებზე ყურადღების გამახვილება მოძველებულ, საზოგადოებისთვის არაფრის მიმცემ დისკურსად აღიქმებოდა. ამ წერილში ჰაველი ცდილობს დაარწმუნოს პრეზიდენტი ჰუშაკი გახდეს უფრო პროგრესული ლიდერი, რომელიც ყურადღებას მიაქცევს ქვეყნის სულიერ და მორალურ რეაბილიტაციას. მიუხედავად იმისა, რომ ჰაველის წერილი უპასუხოდ დარჩა, მან დიდი გავლენა მოახდინა საზოგადოებრივი აზრის მობილიზაციაზე, რაც დაკავშირებული იყო ჩეხოსლოვაკიაში სულიერი ღირებულებებისათვის ბრძოლის გაგრძელებასთან.