„ალმანახის“ წინამდებარე გამოშვებაში თავმოყრილია იურიდიული ფაკულტეტის სტუდენტთა, კურსდამთავრებულთა, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის იურიდიული სწავლების ცენტრის მსმენელთა და პაქტიკოს იურისტთა ნაშრომები. კრებულში განხილულია კრიმინალისტური ციკლის მეცნიერებებში არსებული პრობლემების ზოგიერთი ასპექტი, კერძოდ, ავტორები ცდილობენ სისხლის სამართალში, სისხლის სამართლის პროცესში, კრიმინოლოგიაში, სასჯელაღსრულებით სამართალსა და საერთაშორისო სისხლის სამართალში წარმოქმნილი ხარვეზების სწორ გააზრებასა და მათი გადაჭრის ოპტიმალური გზების მოძებნას.

იურისპრუდენციით დაინტერესებულ მკითხველს საშუალება ეძლევა სწორად გაიგოს მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსით, უფრო ვრცლად, საკანონმდებლო დონეზე ჩამოყალიბებული დანაშაულზე ნებაყოფილობით ხელის აღების ინსტიტუტი; კიდევ ერთხელ შეეხოს მიზეზობრივი კავშირის თეორიებს, სასჯელის მიზნებს, დღეისათვის ერთობ აქტუალურ გადასახადისათვის თავის არიდებას, როგორც დანაშაულს და კანონმდებლობით დადგენილ პასუხისმგებლობას ამ სამართალდარღვევისათვის; გაეცნოს არა მარტო ეროვნული, არამედ საეთაშორისო მასშტაბით არსებულ ისეთ აქტუალურ პრობლემას, როგორიცაა ტერორიზმი: ჩაუღრმავდეს კრიმინოლოგიის სფეროს ისეთ საკითხებს, როგორებიცაა: არასრულწლოვანთა დანაშაულობა და შეზღუდული შერაცხადობის გამომწვევ გარემოებათა კრიმინოგენულობა.

კრებულში შესულია ასევე დაკავების ინსტიტუტის ვრცელი და შედარებით-სამართლებრივი განხილვა და პენიტენციური სისტემის პრობლემა - მსჯავრდებულთა უფლბები; წარმოდგენილია ნაშრომი ქართული სამართლის ისტორიიდან - სისხლის სამართლის საქმეთა სასამართლო წარმოება გვიანფეოდალურ საქართველოში; საინტერესოდ და ვრცლადაა განხილული ევთანაზია, აბორტი და სიკვდილით დასჯა სიცოცხლის უფლებასთან მიმართებით.

განსაკუთრებით საყურადღებოა კრებულში წარმოდგენილი საერთაშორისო სისხლის სამართლის სფეროს მიკუთვნებული საკითხები, რომლებსაც ვრცლად, კომპლექსურად და ამომწურავად განიხილავენ ავტორები.

წინამდებარე კრებული დააინტერესებს როგორც პროფესიონალ იურისტებს, ისე მკითხველთა ფართო წრეს, რამეთუ სამართლებრივი სახელმწიფოს მშენებლობის გზაზე ერთ-ერთი აუცილებელი წინაპირობა ქვეყანაში მოქალაქეთა მართლშეგნების დონის ამაღლებააა, რაც უდავოდ მიიღწევა სამართლებრივ საკითხთა მეცნიერებულად დასაბუთებული ინტერპრეტაციით და მისი მოსახლეობაში პროპაგანდით. ამ საქმიანობაში გარკვეული წვლილი მიუძღვის საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციას, რომელიც ხელს უწყობს იურისპრუდენციით დაინტერესებულებს ნაშრომების გამოცემაში.

ირაკლი დვალიძე

ირაკლი თაბორიძე

შესავალი

მიზეზობრივი კავშირი სისხლის სამართლის დოგმატიკის ეთ-ერთი კლასიკური პრობლემათაგანია.

ერთი მხრივ, ეს არის ერთ-ერთი ყველაზე ფილოსოფიური საკითხი სისხლის სამართალში, მეორე მხრივ დიდია მისი სამართალგამოყენებითი მნიშჭვნელობა - მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის დადგენის გარეშე შეუძლებელია შედეგიანი და დანაშაუკლის და კონკრეტული საფრთხის შემქმნელი დელიქტების დამთავრებულად გამოცხადება.

საკითხის აქტუალობას ხაზი გაუსვა საქართველოს მოქმედმა სისხლის სამართლის კოდექსმა, რომელმაც წინა კოდექსებისა და, ამ მხრივ, მსოფლიოს უმეტესი ქვეყნებისაგან განსხვავებით, ნორმატიულად განსაზღვრა მიზეზობრივი კავშირი*

„მიზეზობრივი კავშირი არსებობს მაშინ, როდესაც ქმედება წარმოადგენდა ამ კოდექსით გათვალისწინებული მართლსაწინააღმდეგო შედეგის ან კონკრეტული საფრთხის აუცილებელ პირობას, ურომლისოდაც, ამჯერად, ეს შედეგი არ განხორციელდებოდა, ან ასეთი საფრთხე არ შეიქმნებოდა“ (სსკ მე-8 მუხლი, ნაწილი მე-2).

ჩვენი ნაშრომის მიზანს წარმოადგენს: განსახილველი ინსტიტუტის ჩამოყალიბების ისტორიის მიმოხილვა (სტატიის I ნაწილი); მიზეზობრივი კავშირის არსებული თეორიებიდან, რომელთა რაოდენობა ოცზე მეტია, უმნიშვნელოვანესის გამოყოფა და მათი დეტალური გაშუქება; იმ წინააღმდეგობების წარმოჩენა, რაც შეიძლება არსებობდეს, მათი პრაქტიკული გამოყენებისას (სტატიის II ნაწილი). სტატიის III ნაწილში ცალკე გამოვყოფთ მიზეზობრივი კავშირის გაწყვეტის პრობლემას და მოკლედ შევჩერდებით მასზე, რისთვისაც მოვიტანთ გერმანული სისხლის სამართლის დოქტრინაში გავრცელებულ პოსტულატებს, სადაც ეს საკითხი, ისევე როგორც მთლიანად მიზეზობივი კავშირი, მასზე მუშაობის დიდ ისტორიას ითვლის. რაც შეეხება მიზეზობრივი კავშირის ისეთ ფუნდამენტალურ თემას, როგორიც არის უმოქმედობის მიზეზობრიობის პრობლემა, თავისი დიდი და დამოუკიდებელი მნიშვნელობის გამო, წინამდებარე სამუშაოს მსჯელობის საგანი ვერ გახდება. აქვე ვიტყვით მხოლოდ იმას, რომ მოქმედი კოდექსით იგი მთლიანად შეფასებით კატეგორიად არის გამოცხადებული (მე-8 მუხლის მე-3 ნაწილი).

მიზეზობრივ კავშირზე მუშაობისას გვერდს ვერ ავუვლით ისეთ საკამათო საკითხს, როგორიცაა მიზეზობრივი კავშირის ზოგადფილოსოფიური და ნატურალისტური კატეგორიის მიღების პრობლემა სისხლის სამართალში. ამ საკითხის დასმა შეადგენს თემის კიდევ ერთ მიზანს.

ა) საკითხის ისტორიულ- ფილოსოფიური ასპექტები

I. მიზეზობრიობის გააზრების დინამიკა ანტიკური სამყაროდან დღემდე

1. მიზეზობრივი კავშირის გაგება ანტიკურ აზროვნებაში

მიზეზობრივი კავშირი ანტიკურ სამყაროში, ამ ეპოქის აზროვნების მაღალი დონის შესაბამისად არის დასმული და არაერთ განზომილებაში განხილული.

მიზეზის განმარტება უკვე სოკრატემდელ ფილოსოფიაში გვხვდება. დემოკრიტე (460-370) და მისი თანამედროვე ბერძენი ფილოსოფოსები სამყაროს პირველმიზეზს მატერიაში - ატომებში (განუყოფლი) ხედავდნენ.

პლატონისათვის (427-347) ყოფიერების პირველმიზეზი იდეათა ტრანსცენდენტულ სამყაროში ძევს. ყოველ საგანს გააჩნია თავისი ნიმუში (Paradigma) პრეეგზისტენციაში, რაც შეადგენს ამ საგნის ფორმას - მის იდეას. ის არის პირველადი და დამოუკიდებელი საკუთარ განხორციელებასთან მიმართებაში.

პლატონის მოძღვრების საფუძველზე მიზეზის შესახებ თავის საკუთარ სისტემას ქმნის არისტოტელე (384-324).

არისტოტელეს მიხედვით ქმედების განსახორციელებლად, როგორც ბუნებაში, ისე ხელოვნებაში, საჭიროა ოთხი სახის მიზეზის ერთდროული არსებობა. შესაბამისად, ყოფიერების ყოველი გამოვლინებისადი შეიძლება დაისვას კითხვა:

1. თუ რისგან შედგება ის (cauza materialis), ანუ რა შეადგენს მის შინაარსს;

2.თუ რა ირის ის (causa fomalis), ანუ რაშია მისი არსი;

3. თუ რა წარმოადგენს მის მამოძრავებელს (causa efficiens);

4. თუ რისკენ არის იგი მიმართული (causa finalis).

ასე მაგალითად, მარმარილოსაგან (მატერიალური მიზეზი) ქანდაკებას (ფორმალური მიზეზი) ქმნის ხელოვანი (ქმედითი მიზეზი), მისი რიტუალური თაყვანისცემისათვის (საბოლოო მიზანი).

ფორმა და მატერია იწოდება საგნის შინაგან, ქმედით მიზეზებად, საბოლოო მიზეზი კი გარეგან მიზეზად. ფორმალურ მიზეზს აქვს პრიორიტეტი მატერიალურთან, ისევე, როგორც საბოლოო (თელეოლოგიურ) მიზეზს, ქმედით მიზეზთან შედარებით¹. არისტოტელეს მიხედვით, ფორმა და შინაარსი, თუ მათ სტატიკურად განვიხილავთ, თვითკმარი პირობებია სინამდვილის ასახსნელად. ამგვარად, ადამიანი არის მისი მატერია (სხეული) და მისი ფორმა (სული). მაგრამ თუ განვიხილავთ ადამიანს დინამიურობის თვალსაზრისით, აუცილებელი ხდება მიზეზობრიობის ორი დანარჩენი განზომილების აღქმაც: მოქმედი (მამოძრავებელი ძალა) - მშობლები, ვინც სიცოცხლეს აძლევენ ადამიანს და საბოლოო მიზეზი, - მიზანი, რა მიმართულებითაც ადამიანი ვითარდება².

არისტოტელეს მიერ დამკვიდრებული მიზეზობრიობის ეს გაგება ძალაშია აღორძინების ეპოქის დასასრულამდე.

2. მდგომარეობა შუა საუკუნეებში

რაც შეეხება სისხლის სამართლის დაინტერესებას მიზეზობრივი კავშირით, ამას ადგილი აქვს XIV საუკუნიდან. როდესაც იტალიელი მეცნიერები ცდილობდნენ ამ საკითხის წინ წამოწევით შეეზღუდათ სიკვდილით დასჯის გამოყენება მკვლელობისათვის. პრობლემის განსაკუთრებულ აქტუალობას, ამ დროს, განაპირობებდა ის გარემოება, რომ მანამდე მკვლელობის ყველა შემთხვევა, მათ შორის გახშირებული დუელებიც, იწვევდა სიკვდილით დასჯას.

თეორიას, რომელიც XIV-XVII საუკუნეების სისხლის სამართლებივ აზროვნებას გამოხატავს „კრიტიკული ვადების თეორიას“ უწოდებენ. ამ თეორიის მიხედვით:

1. შედეგი უნდა ყოფილიყო გამოწვეული უშუალოდ დამნაშავის მოქმედებით, ამასთან, მას საერთოდ უნდა შეძლებოდა ასეთი შედეგის წარმოდგენა;

2. მიზეზობრივი კავშირის დადგენა ხდებოდა მხოლოდ უშუალოდ სიცოცხლის მოსპობისას - მაგ. ნაჯახის ჩარტყმისას ან პირდაპირ ნასროლი ტყვიის შემთხვევაში;

3. რაიმე სხვა ძალთა შემოერთება, რომლებიც გარკვეულ ზემოქმედებს ახდენდნენ შედეგზე, გამორიცხავდა ამ შედეგის დამოუკიდებელ მიზეზობრივად შერაცხვას;

4. თუ სიკვდილი ან სხეულის დაზიანება გამოწვეული იყო დაზარალებულის ორგანიზმის თავისებურებებით, მიზეზობრივი კავშირი გამოირიცხებოდა.

5. თუ სიკვდილის თავიდან აცილება, სავარაუდოდ, შესაძლებელი იქნებოდა სამედიცინო ჩარევის შედეგად, მიზეზობივი კავშირი, ასევე გამოირიცხებოდა. მაგ. მოწამვლისათვის ინიშნებოდა განსხვავებული სასჯელი, თუ დამტკიცდებოდა, რომ შხამის გამანეიტრალებლის მიცემის შემთხვევაში, შეიძლებოდა დაზარალებულის გადარჩენა. სხეულის დაზიანებათა კლასიფიკაცია ხდებოდა: უპირობოდ მომაკვდინებელ, განკურნებად და შემთხვევის წყალობით სიკვდილის გამომწვევ სხეულის დაზიანებათა კატეგორიებად.

ჭრილობის მიყენებასა და სიკვდილს შორის მიზეზობრივი ურთიერთობის ცნობის აუცილებელ პირობას წარმოადგენდა, ასევე, კრიტიკული ვადების გასვლა - საფრანგეთში ორმოცი დღე, ინგლისში წელიწადი და ერთი დღე.

ამ თავისთავად ჰუმანური მიზნებით შექმნილი, მაგრამ კაზუისტური თეორიის კრიტიკა გაისმა უკვე XVII საუკუნეში, თუმცა მისი დასაბუთებულობის მიუხედავად, იგი არ იქნა გაზიარებული.

XIX საუკუნის დასაწყისში ხდება ამ თეორიის უარყოფა შტუბელისა (რომელსაც ზოგი ექვივალენტური თეორიის დამაარსებლად მიიჩნევს) და ანსელმ ფოიერბახის მიერ³.

3. საკითხის განვითარება ახალი დროიდან

ახალი დროის მეცნიერება განმსჭვალული იყო სამყაროს მექანისტური, ტექნიცისტური აღქმით. XVI-XVII საუკუნეებში საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების განვითარებისა და მათ მიერ აზროვნების ყველა სფეროში გაბატონებული მდგომარეობის დაკავების შემდეგ, ფილოსოფიაში მიმდინარეობს მიზეზობრიობის კატეგორიის ნატურალისტური კანონზომიერების პრიზმიდან კორექტირება. ამ დროს, საგნის არსობრივ და თეოლოგიურ მიზანს მათი ემპირიული გზით დასაბუთების შეუძლებლობის გამო, უარყოფენ. მატერიალური მიზეზი ჩანს თავისთავად ცხადად და რჩება ერთადერთი მნიშვნელობა ძველი მიზეზობრიობისა causa efficiens - ქმედითი მიზეზი, რაზეც ხდება ყოველგვარი მიზეზობრიობის დაყვნა.

რაციონალიზმის ეპოქის სერთო ტენდენცია არის უარის თქმა საგნის არსის ცნებაზე და მის კვლევაზე, საგნის ფუნქციის ცნების სასარგებლოდ. ბუნების კვლევის მეთოდად აღიარებულია ქვანტიტატიური შემეცნება.

პოზიტიური ფილოსოფია ახლებურად სვამს კითხვას დეტერმინიზმის უნივერსალურობის, მიზეზისა და შედეგის დროში და სივრცეში არსებობის პრობლემებზე.

ერთმანეთს უპირისპირდებიან უკიდურესი დეტერმინიზმი, პრედეტერმინიზმი, რომელიც სამყაროს, მათ შორის ადამიანის ქმედებას ბუნების კანონებით ხსნის და ნების თავისუფლების თეორია (ინდეტერმინიზმი), რომელიც უარყოფს ყოველგვარ წინასწარ განსაზღვრულობას, რაც, ამ თეორიის მიმდევართა აზრით ადამიანის ქცევის მორალური და სამართლებრივი შეფასების შესაძლებლობას გამორიცხვს. მათი აზრით, ქცევის გაკიცხვის ან შექების შესძლებლობა არსებობს მაშინ, თუ ადამიანს შეეძლო სხვაგვარად ემოქმედა.

არჩევანის, ნების თავისუუფლების და დეტერმინიზმის შეთავსებადობის (კოპატიბილიზმი) იდეით გამოდის დავიდ ჰიუმი (1711-1776), რომლის ფილოსოფიაზეც, თემასთან მისი უშუალო კავშირის გამო, დაწვრილებით შევჩერდებით.

ამგვარი ზომიერი დეტერმინიზმი ამბობს, რომ ამ სამყაროში შესაძლებელია ადამიანთა მოქმედების თავისუფლების თაობაზე საუბარი და ამასთან არის საფუძველი მსჯელობისათვის, რომ მისი მოქმედების თავისუფლება შეზღუდბულია გარკვეული კანონზომიერებებით⁴.

ჰიუმის ფილოსოფია, რომელიც საფუძვლად დაედო ექვივალენტობის თეორიას, აგნოსტიკური ფილოსოფიაა. მის საფუძველს ქმნის ის დებულება, რომ ადამიანის შეზღუდული შესაძლებლობებისათვის საგნებისა და მოვლენების ნამდვილი საზრისის წვდომა მიუღწეველია. მაგრამ იმ საზღვრებში, სადაც ადამიანის გონება წვდება, მას შეუძლია შექმნას შემეცნების ობიექტური, საყოველთაო მეთოდი. ამ მიმართულებით იკვლევს ჰიუმი კაუზალურობის პრობლემას. მიზეზობრიობაზე, ისევე როგორც სხვა მოვლენებზე, ჩვენი ცოდნა, მისი აზრით, იქმნება ცხოვრების პროცესში დაგროვილი გამოცდილებიდან მიღებული შთაბეჭდილებისა და წარმოდგენისაგან. მათი ურთიერთმიმართება დაახლოებით ისეთია, როგორც ტკივილის განცდასა და მის გახსენებას შორის.

ჩვენ, ასოციაციის კნონით, რომელიც არის ტენდენცია საგნებზე ვიმსჯელოთ მსგავსების, დროსა და სივრცეში მათი შემხებლობის მიხედვით, ვიქმნით ცოდნას მიზეზობრიობაზე. ეს უკანასკნელი კი (იმ ფარგლებში, რაც ჩვენთვის ხელმისაწვდომია) სხვა არაფერია, თუ არა რეგულარობის - რიგითობი განცდა⁵.

ადამიანის მოლოდინი მიაწერს ობიექტურ გარესამყაროს მის ცნობიერებაში არსებულ წარმოდგენას.

„როცა მე ვხედავ ბილიარდის ბურთს, რომელიც მეორისკენ მიგორავს, მე მიჩნდება მოლოდინი უკვე აქამდე განმეორებული შედეგისა⁶.“

მაგრამ ამგვარი ინდუქციური ცოდნა, მისი თქმით, ლოგიკურად გაუმართავია. ლოგიკურად ამის შემდეგ არ ნიშნავს ამის გამო (pos noc non propter nic).

თუ ჩვენი ცოდნა დამყარებულია იმაზე, რომ მოვლენა ა-ს ჩვეულებრივ მოჰყვება მოვლენა ბ, ჩვენი არგუმენტი კი ის გახლავთ, რომ აქამდე ეს ასე ხდებოდა, ეს ლოგიკურად არ ნიშნავს იმას, რომ ასეთი სურათია დაკვირვების მიღმა დარჩენილ შემთხვევებში, ასევე, არ ნიშნავს იმას, რომ მომავალშიც ასე მოხდება (უნიფორმულობის პრინციპი) და მით უფრო არ ნიშნავს იმას, რომ პირველი არის მეორის მიზეზი⁷.

XIX საუკუნეში აღნიშნული დებულებების განვითარებაში დიდ როლს თამაშობს სხვა ინგლისელი პოზიტივისტი ფილოსოფოსი ჯონ სტიუარტ მილი (1866-1873).

ის ამბობს, რომ მიზეზობრივი კავშირის ცნებას არავითარი დამოკიდებულება არა აქვს რაიმე მოსაზრებებთან მოვლენათა წარმოშობის შესახებ და აგრეთვე იმის შესახებ, არსებობს თუ არა „საგანი თავისთავად“. „მიზეზობრივი კავშირის კანონი, რომლის აღიარებაც ინდუქციური მეცნიერების მთავარ საფუძველს წარმოადგენს, მხოლოდ ის საყოველთაოდ ცნობილი ჭეშმარიტებაა, რომ ჩვენი დაკვირვების თანახმად, ბუნების ყოველი ფაქტი მუდმივი თანამიმდევრობით მისდევს მეორე, მის წინამორბედ ფაქტს.“

მოვლენის ნამდვილ მიზეზად ის ისეთ წინამორბედს თვლის, რომელიც უცილობლად და უცვლელად წინ უსწრებს მას, ვინაიდან წინამორბედთა შორის შეიძლება იყოს ისეთი მოვლენებიც, რომელთა არსებობა შედეგის წარმოშობაზე ზეგავლენას არ მოახდენდა.

ყოველი მოვლენა, მილის აზრით, შეიძლება წარმოიშვას არა ერთი წინამორბედის, არამედ მთელი რიგი წინამორბედ ერთობლიობათა შედეგად, ამიტომ ფილოსოფიური თვალსაზრისით, მიზეზი არის ერთად აღებულ დადებით და უარყოფით მოვლენათა სრული ჯამი, მთელი ერთობლიობა ყოველგვარი შემთხვევითობებისა, რომელთა არსებობა იწვევს შედეგს.

ფილოსოფიური თვალსაზრისით მილს არასწორად მიაჩნია ზოგიერთი პირობის გამოყოფა და მისთვის მიზეზის სახელწოდების მინიჭება: კანტის (1724-1804) აგნოსტიციზმი ოდნავ განსხვავდება ჰიუმის მიმართულებისაგან. მიზეზობრიობის კანტისეული გაგება შეადგენს ადეკვატურობის თეორიის დოგმატურ საფუძველს. კანტი ემპირიული ცდის პრინციპის პარალელურად ამკვიდრებს შემეცნების მეტაფიზიკურ პრინციპს.

კანტის მიხედვით შემეცნება კი არ არის მიმართული საგნებისაკენ, არამედ საგნები შემეცნებისაკენ. გამოცდილებიდან მიღებულ (აპოსტერიორი) ცოდნას ის უპირისპირებს ადამიანში იმთავითვე არსებულ (აპრიორი) ცოდნას. მაგალითად, როგორიცაა სივრცისა და დროის განცდა.

მაგრამ როგორც აპოსტერიორული ცოდნაა არასრულყოფილი, ასევე, არასრულყოფილია აპრიორული ცოდნაც. ვინაიდან, თუ დრო და სივრცე აპრიორული კატეგორიებია, მაშინ ყველაფერი, რაც განიხილება დროსა და სივრცეში, სხვა არაფერია, თუ არა ჩვენი წარმოდგენით განსაზღვრული ფენომენი. საგნის გამოვლინება, საგანი ჩვენთვის (Ding für uns ), ერთია და საგანი თავის თავად (ing für sich) კი სხვა⁸. პარალელის გავლება შეიძლება პლატონთან, ვისთვისაც მატერიალური სამყარო იდეალურის არასრულ ანარეკლს წარმოადგენს.

კანტის სწავლებით მიზეზობრიობაც ერთ-ერთი აპრიორული კატეგორიაა.

კაუზალურობის კანტიანური გაგება ნათლად არის ასახული ადექვატური თეორიის წარმომადგენლის ლიპმანის სიტყვებში:

„მიზეზობრივი ურთიერთობა თვით საგნებში კი არ ძევს, არამედ ჩვენი შემეცნების სინთეზია, გონებითი ცნებაა, რომლის საშუალებით ჩვენ ვაზროვნებთ ერთ საგანზე, როგორც აუცილებლობით დაკავშირებულზე მეორესთან... თანაც მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ, რომ ამით უარვყოფთ არა მოქმედი ძალების არსებობას, არამედ მათი შეცნობის შესაძლებლობას.“⁹

დასკვნის სახით უნდა ითქვას, რომ იმისდა მიხედვით, თუ რომელ ფილოსოფიურ მიმდინარეობასთან გვაქვს საქმე, მიზეზობრიობის კატეგორიის თვით უზოგადესი დებულებების განსაზღვრისასაც განსხვავებულ სურათს ვაწყდებით.

თუ ზოგს კაუზალობა ესმის როგორც მიზეზისა და შედეგის იმგვარი ურთიერთმიმართება, როდესაც მიზეზი არის მოვლენა, რომელიც დროში წინ უსწრებს, სივრცით შემხებლობაშია და აუცილებლობით იწვევს მეორე მოვლენას - შედეგს. სხვანი მაგ. ჰობსი, დეკარტი, ნიუტონი მიზეზისა და შედეგის დროში ერთდროულ თანაარსებობას ამტკიცებენ¹⁰ ან კიდევ დაპირისპირება ხდება აუცილებლობის კატეგორიაზე მსჯელობისას. ზოგს იგი ობიექტური ბუნების მქონედ მიაჩნია, ზოგსაც სუბიექტურის და სხვა.

პოზიციათა ამგვარ სიმრავლეში ზოგიერთი კრიმინალისტი გმობს იმ აზრს, რომ სისხლის სამართალმა შეიმუშავოს მიზეზობრიობის საკუთარი კატეგორია.. ისინი ამტკიცებენ, რომ არ შეიძლება არსებობდეს ფილოსოფიისაგან განსხვავებული მიზეზობრიობის კატეგორია, მაგრამ ავიწყდებათ, რომ თავად ფილოსოფიას არ გააჩნია ერთმნიშვნელოვანი განმარტება, რაზეც შეიძლებოდა აპელირება და ასეთი რომც გააჩნდეს, ეს არ მოხსნიდა სხვა მეცნიერების მოთხოვნილებას, საკუთარი პერსპექტივიდან და პრაქტიკული ინტერესებიდან გამომდინარე შეექმნა საკუთარი ცნებები. ასე იქცევა მრავალი მეცნიერება და ეს თავისთავად ცხად პროცესად აღიქმება.

შემდეგ თავში, სადაც საუბარი იქნება მიზეზობრივი კავშირის ძირითადი თეორიების შესახებ სისხლის სამართალში, ვფიქრობთ ასეთი საჭიროება უფრო ნათლად წარმოჩნდება.

ბ) მიზეზობრივი კავშირის თეორიები სისხლის სამართალში

I. ექვივალენტობის თეორია…

ექვივალენტობის თეორია XIX საუკუნის პირმშოა. მას როგორც ითქვა, პირდაპირი კავშირი აქვს ამ პერიოდის ინგლისის პოზიტიურ, აგნოსტიკურ ფილოსოფიასთან, რომლის უმნიშვნელოვანესი წარმომადგენლები არიან დავიდ ჰიუმი და ჯონ სტიუარტ მილი.

თეორიის დამაარსებელია ავსტრიელი პროცესუალისტი იოჰანეს გლაზერი, მისი შემდგომი განვითარება კი დაკავშირებულია გერმანიის საიმპერიო სასამართლოს სისხლის სამართლის სენატის წევრის - მაქსიმილიან ფონ ბურის სახელთან.

უპირველესი, რაც ამ თეორიის დასახასიათებლად უნდა ითქვას, გახლავთ ის, რომ იგი არ განარჩევს მიზეზს და პირობას, როგორც თვისობრივად განსხვავებულ დეტერმინანტებს.

ამ სწავლების აზრი მიზეზობრივ კავშირზე ჩამოყალიბებულია ფონ ბურის სიტყვებში: ,,მიზეზობრივი კავშირი მოვლენის წარმოშობის პროცესს ნიშნავს, თუ გვსურს გამოვიკვლიოთ რაიმე მოვლენის მიზეზობრივი დამოკიდებულება, განსაზღვრული თანამიმდევრობით უნდა დავადგინოთ ყველა ის ძალა, რომელმაც რაიმე ქმედითობა გამოავლინა ამ მოვლენის წარმოშობაში, მაგრამ ამ საფუძვლით, თითოეული ამ ძალათაგანი შეიძლება განხილულ იქნას როგორც მოვლენის მიზეზი, ვინაიდან მოვლენის არსებობა იმდენად არის დამოკიდებული თითოეულ ცალკეულ ძალაზე, რომ თუ მიზეზობრივი კავშირიდან თუნდაც ერთ ცალკეულ ძალას გამოვაკლებთ, მოვლენა არ განხორციელდება. ამრიგად, თითოეული ცალკეული პირობა (mitursдchliche Bediengung) რომელიც სასიცოცხლო ძალას ანიჭებს სხვა ძალების მკვდარ მასას, ამით კაუზალურად აქცევს დანარჩენ ძალებსაც.”¹¹ ამრიგად, თითოეულ ასეთ აუცილებელ პირობას აქვს წილი შედეგში და ყოველ მათგანს შეიძლება პირობითად მიზეზი ვუწოდოთ, პირობითად, რამეთუ მიზეზი ყოველთვის აუცილებელი პირობების ჯამად გვევლინება.

ამის საფუძველზე ექვივალენტობის თეორია მიზეზობრივ კავშირს ცნობს ყველა იმ შემთხვევაში, როდესაც ეს ქმედება იყო შედეგის conditio sine qua non - პირობა, რომლის გარეშეც შედეგი არ დადგებოდა. ცალკეული პირობის ასეთად შეფასების გზად მოცემული სწავლება ჰიპოთეტიური ელიმინაციის, ანუ აზრობრივი გამორიცხვის მეთოდს სახავს, რაც გულისხმობს მოვლენათა ჯაჭვიდან ჩვენთვის საინტერესო ქმედების გამორიცხვას და შესატყვისი დასკვნის გაკეთებას: თუ აღმოჩნდება, რომ ამ ქმედების გარეშე შედეგი ამ დროს ამავე ფორმით მაინც დადგებოდა - ეს ნიშნავს იმას, რომ მოცემული ქმედება არ ყოფილა შედეგის აუცილებელი პირობა და მისი მიზეზი.

ეს ორი - ,,პირობათა ტოლფასოვნების“ და ,,აუცილებელი პირობის“ დებულება შეადგენს ექვივალენტობის თეორიის ორ მთავარ პოსტულატს. უკანასკნელს მრავალი მეცნიერი პირობითად, თეორიის ყველაზე ღირებულ ნაწილად მიიჩნევს, ვინაიდან ის მიზეზობრივი კავშირის მის განვითარებაში განხილვის საშუალებას იძლევა და იზღუდება მხოლოდ ქმედებითა და შედეგით. თუმცა, ამ თეორიის კრიტიკა ორივე ხსენებული დებულების სისუსტეებს წარმოაჩენს. სანამ პირობათა თეორიის კრიტიკას მოვიტანდეთ, დავასახელოთ ამ თეორიის ორი საგულისხმო მომენტი: მიზეზობრივი კავშირის არსებობა ეჭვის ქვეშ არ დგება იმ შემთხვევაშიც, თუ შედეგის დადგომა განაპირობა დაზარალებულის ატიპიურმა კონსტიტუციამ. და არც იმ შემთხვევაში როცა პირის ქმედებასა და შედეგს შორის ერთვება ბუნების ძალა, მესამე პირის, თუ თავად დაზარალებულის ქმედება.

კრიტიკა: ითვლება, რომ ეს თეორია იძლევა პასუხისმგებლობის დასაბუთების ზედმეტად ფართო, სხვა შემთხვევაში კი ზედმეტად ვიწრო ჩარჩოებს და ამის გამო არ მოიცავს შედეგის შერაცხვისათვის სისხლის სამართლებრივად რელევანტურ პირობებს.

1. ზედმეტად ფართოა ამ თეორიით გათვალისწინებული ჩარჩოები, იქ სადაც ხდება წინაპირობების შედეგთან მიმართების დაკავშირება. თეორიულად ასეთი კავშირების ადრესატების რიცხვი შეიძლება უსასრულო იყოს (regressus ad infinitum). მაგალითად: ამ თეორიის ლოგიკით თუ ვიხელმძღვანელებთ, სახეზე გვაქვს მიზეზობრივი კავშირი მაშინაც, თუ პიროვნებას, რომელმაც მიიღო სხეულის ნაკლებად მძიმე დაზიანება, საავადმყოფოში მიმავალს იმსხვერპლებს უბედური შემთხვევა. იმ არგუმენტაციით, რომ თუ არა მიყენებული დაზიანება, დაზარალებული არ გახდებოდა იძულებული, წასულიყო საავადმყოფოში, შესაბამისად, არ მოყვებოდა ავარიაში. ამგვარად, მიზეზობრივი კავშირი სახეზეა. თუმცა უნდა ითქვას, რომ პირობათა ტოლფასოვნების თეორიის მიმდევრები სხეულის დამზიანებლის ხსნას, ამ შემთხვევაში, ხედავენ მისი დანაშაულის კვალიფიკაციისას სასამართლოს მიერ სუბიექტური შემადგენლობის გათვალისწინებაში, რაც ყოველ მსგავს შემთხვევაში შეზღუდავს ამ თეორიის უსასრულოდ განვრცობით გამოყენებას.

2. ექვივალენტურობის თეორია გამოუსადეგარია, ამჯერად უკვე მისი სივიწროვის გამო, როცა საქმე ეხება პასუხისმგებლობის დაკისრებას ჰიპოთეტიური ან ალტერნატიული (ორმაგი) მიზეზობრიობის არსებობისას - როდესაც პირობის აზრობრივი გამორიცხვის მერე, მავნე შედეგი მაინც დგება (მაგალითად, გამოვრიცხავთ ა-ს მოქმედებას, რომელმაც საწამლავი ჩაუყარა ბ-ს, მაგრამ შედეგი მაინც დგება გ-ს მიერ, ასევე სასიკვდილო დოზით მიცემული საწამლავის შედეგად). ლოგიკური დასკვნა, რაც ამ თეორიის მიხედვით უნდა გავაკეთოთ მდგომარეობს იმაში, რომ ა-ს ქმედება არ წარმოადგენს აუცილებელ პირობას შედეგისათვის, ვინაიდან ეს უკანასკნელი, ამ ქმედების მიუხედავად, იგივე ფორმით განხორციელდებოდა და, შესაბამისად, არ გვაქვს მიზეზობრივი კავშირი. იგივე ითქმის გ-ს თაობაზეც.¹²

3. ეს თეორია უსარგებლოა მიზეზობრივი კავშირის დადგენისას, როცა სახეზეა სხვა გზით მიღებული ინფორმაციის ნაკლებობა. ამ საკითხზე ყურადღებას ამახვილებს ენგიში (1930წ.), ის ამბობს, რომ რაიმე ხდომილების ჰიპოთეტიური გააზრება რეალური მიზეზობრიობის დასადგენად არ არის ნაყოფის მომტანი. თავისთავად ორი გარემოების ერთმანეთთან დაკავშირება არაფერს იძლევა. მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ცნობილია მოვლენა ა-სა და დროში მომდევნო მოვლენა ბ-ს შორის არსებული კავშირის შესახებ, შეგვიძლია ვუპასუხოთ კითხვას, შესაძლებელი იქნებოდა თუ არა ა-ს გარეშე ბ-ს წარმოშობა.

conditio sine qua non-ის ფორმულა კი უკვე ამ მეორე სტადიისათვის შეიძლება მნიშვნელოვანი იყოს. არტურ კაუფმანი მას განიხილავს მხოლოდ როგორც ერთ-ერთ იმ ინსტრუმენტს, რომელსაც იურისტი იყენებს მისი სხვა გზით (მაგ. სამედიცინო ექსპერტიზის) მიღებული ცოდნისათვის ლოგიკური სიზუსტის მისანიჭებლად¹³.

ამ თეორიის მთავარი პრობლემები მაინც მისი პირობათა ტოლფასოვნების, შედეგის განუყოფლობის დოგმატისგან მომდინარეობს. ბური მოითხოვს „სოლიდარულად პასუხისმგებლად” ვცნოთ ყველა პირობა მავნე შედეგის განხორციელებაში.

,,უარი უნდა ვთქვათ შედეგის გაყოფადობის პრინციპზე და ვაღიაროთ, რომ თითოეული ძალა, იმისდა მიუხედავად, თუ როგორი იყო მისი ზემოქმედება, იწვევს მთელ შედეგს მთლიანად.“¹⁴

იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ამგვარ პოზიციას ფილოსოფიური თვალსაზრისით მართებულად ჩავთვლით, ვერ გავექცევით მის მიერ წარმოშობილ პრობლემებს სისხლის სამართალში. კერძოდ, ეს პრინციპი არ იძლევა დანაშაულის მომზადებისა და მცდელობის რაიმე ობიექტური კრიტერიუმის მიხედვით გამიჯვნის შესაძლებლობებს. თუ პირობებს არ გააჩნიათ მთავარი და მეორეხარისხოვანი მნიშვნელობა შედეგის განხორციელებისათვის, არ არსებობს საფუძველი ობიექტურად მეტი მნიშვნელობა მივანიჭოთ მოქმედებას, რომლითაც იწყება დანაშაულებრივი შედეგის განხორციელება, მოსამზადებელ მოქმედებასთან შედარებით. ექვივალენტობის თეორიის მომხრეები შეეცადნენ მომზადებისა და მცდელობის განმასხვავებელი ნიშნების სუბიექტურ სფეროში ძიებას და აღმოჩნდნენ დანაშაულებრივი ფსიქიკური განწყობის დასჯადად გამოცხადების აუცილებლობის იდეასთან.

პირობათა ტოლფასოვნების დებულება არ იძლევა, აგრეთვე, თანამონაწილეთა ობიექტური ნიშნით დიფერენცირების შესაძლებლობას, უნაყოფო ცდის შემდეგ გაემიჯნათ თანამონაწილენი სუბიექტური ნიშნით. მაგ., ამსრულებელი - პირი, რომელიც მოქმედებს საკუთარი ინტერესიდან გამომდინარე, დამხმარე - პირი, ვინც მოქმედებს სხვისი ინტერესიდან გამომდინარე, განსახილველი თეორიის წარმომადგენლები აყენებენ თანამონაწილეობის ცნების საერთოდ გაუქმების მოთხოვნას.

მესამე სისუსტე, ამ თეორიის ის გახლავთ, რომ მასზე დაყრდნობით, მიზეზობრივი კავშირი არ შეიძლება გათვალისწინებული იქნას ქმედების დასჯადობის საკითხის დასმისას. ცნობილი მომხრე პირობათა თეორიისა ჰარტმანი, შესაბამისად, იმ აზრზეა, რომ „სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის ერთად-ერთი საფუძველი მოქმედის დანაშაულებრივი ნებაა¹⁵.“

ექვივალენტობის თეორიასთან შინაგან სიახლოვეს ამჟღავნებენ: იტალიური კრიტიკული ვადების თეორია (მასზე საუბარია I ნაწილში); ამ უკანასკნელის საფუძველზე შექმნილი უშუალო (უახლოესი) მიზეზის თეორია, რომელიც პრაქტიკოს იურისტთა შორის ყველაზე პოპულარულადაა მიჩნეული; ტრაინინის მიზეზობრიობის ხარისხთა თეორია და ექვივალენტობის თეორიის ფაქტიურად იდენტური აუცილებელი პირობის თეორია (ამ უკანასკნელს ცალკე სახით არსებობის თეორიული საფუძველი არ გააჩნია).

ყველა ამ თეორიას აერთიანებს მათ მიერ მიზეზობრივი კავშირის ნატურალისტური გაგება.

2. ადეკვატურობის თეორია…

XIX საუკუნის ბოლოს ექვივალენტობის თეორიის ნორმატიული გზით შეზღუდვის ინიციატივით გამოდის ადეკვატურობის თეორია. ეს თეორია ემხრობა მიზეზისა და პირობის ერთმანეთისაგან გამიჯვნას.

მიზეზად ამ თეორიის ავტორები მიიჩნევენ ისეთ დეტერმინანტს, რომელიც თავისი ადეკვატურობით - შესატყვისობით შეიძლებოდა საერთოდ ყოფილიყო ასეთი შედეგის წარმომშობი. თეორიის სახელწოდებაც აქედან მომდინარეობს. შემთხვევითი, არატიპიური, არასტანდარტული მოვლენები, იმისდა მიუხედავად, რომ ისინი ზოგჯერ ფიზიკურად იწვევს შედეგს, ადექვატურ პირობებად - მიზეზებად არ მოიაზრება.¹⁶

ადექვატური თეორიის მომხრეები მიზეზობრიობის კატეგორიას უნივერსალურ - ყველა მეცნიერებისათვის ერთგვაროვან ბუნებას არ მიაწერენ, არამედ ყოფენ მას მიზეზობრიობაზე ფილოსოფიურ და სისხლის სამართლებრივი მიზეზობრიობის მნიშვნელობით. რაც შეეხება მის ფილოსოფიურ გაგებას - ისინი ამ საკითხთან დაკავშირებით ექვივალენტური თეორიის პოსტულატებს იზიარებენ.

ამავე დროს აუცილებელ პირობათა ტოლფასოვნება ადეკვატურობის თეორიის მიხედვით მართებულია მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც საქმე კონკრეტულ მიზეზობრივ კავშირს ეხება (რაც ფილოსოფიის პერსპექტივიდან ყურებას ნიშნავს), მაგრამ მიზეზობრივი კავშირი შეიძლება და საჭიროა გავიგოთ, აგრეთვე (სისხლის სამართლის ინტერესებიდან გამომდინარე), როგორც განყენებული კატეგორია, რაც სისხლის სამართლის პრაქტიკულ მოთხოვნილებებს შეესაბამება იმდენად, რამდენადაც არ აფართოებს პასუხისმგებლობას და იძლევა საქმის სამართლიანად გადაწყვეტის საშუალებას.

სისხლის სამართლის მეცნიერების პერსპექტივიდან აუცილებელი პირობები აღარ გვევლინება ტოლფასოვნად, არამედ მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმანეთისაგან.

ამ სწავლების მიხედვით, საჭიროა, ჩვენთვის საინტერესო კონკრეტული შემთხვევების გარკვეული ტიპიური მაჩვენებლების მიხედვით დალაგება და მათი მხოლოდ ასეთი ფორმით და არა განცალკევებით განხილვა.

არატიპიური პირობები არ აიყვანება მიზეზის ხარისხში. ამ თეორიის არსი კარგად აქვს ფორმირებული ცნობილ ქართველ კრიმინალისტს თინათინ წერეთელს. მიზეზობრივ კავშირზე მსჯელობისას ,,ის კი არ უნდა იქნას გარკვეული, შეეძლო თუ არა განსაზღვრულ პიროვნებას ზუსტად მოცემულ კონკრეტულ პირობებში გამოეწვია ზუსტად განსაზღვრული შედეგი, არამედ შეუძლია თუ არა საზოგადოდ ამგვარ პიროვნებას ჩვენი გამოცდილების თანახმად გამოიწვიოს ასეთივე შედეგი.”¹⁷

კითხვაზე, თუ რა ნიშნით უნდა მოხდეს აუცილებელ პირობათა მასიდან ასეთი პირობების გამოყოფა, თეორიის მომხრეები ერთმანეთისაგან ოდნავ განსხვავებულად პასუხობენ. კრისისთვის ადექვატურია ,,ამგვარი შედეგისათვის საერთოდ ხელშემწყობი პირობა”; ლიპმანისათვის: ,,ისეთი პირობა, რომლის კავშირი შედეგთან შეიძლება საზოგადოდ იქნას გათვალისწინებული”; ტრეგერისათვის: ,,პირობა, რომელიც არაუმნიშვნელოდ უწყობს ხელს შედეგის განხორციელებას“; ალფელდისათვის: ,,პირობა, რომელიც ცხოვრების გამოცდილების თანახმად, საერთო წესით ან არაიშვიათად წარმოშობს შედეგს” და სხვა.

შემდგომ ამისა ჩნდება კითხვა: რომელია ის ვითარება, როდესაც მას ასეთი შედეგის გამოწვევა შეეძლო?

პასუხი: მოქმედება ასეთად შეიძლება ჩაითვალოს მაშინ, როდესაც ის სხვა პირობებთან ურთიერთკავშირში ამაღლებს შედეგის დადგომის ობიექტურ შესაძლებლობას, ხდის მას მოსალოდნელს.

იბადება მეორე შეკითხვა: რა პირობებთან ურთიერთკავშირში ხდება შედეგის დადგომა, შესაძლებელია და უნდა იყოს თუ არა ისინი სუბიექტისათვის ცნობილი. ამ კითხვაზე პასუხის მიხედვით განარჩევენ სუბიექტურ (კრისი, ლიპმანი, მოკრინსკი) და ობიექტური (რუმელინი, ტრეგერი, ტარინოვსკი) ადეკვატურობის თეორიას.

პირველი მიმართულება ამ კითხვაზე პასუხობს, რომ აუცილებელია მხედველობაში მიღებულ იქნას - სუბიექტისათვის ქმედების მომენტში ცნობილი ან მისთვის შეცნობადი ყველა პირობა. ეს პოზიცია ნიშნავს მიზეზობრიობის კატეგორიაში ბრალის ელემენტების შემოტანას.

მეორენი ამბობენ, რომ ქმედების მომენტში არსებული ყველა პირობის არსებობა მხედველობაში უნდა იქნას მიღებული არა დანაშაულის სუბიექტის, არამედ მისი შემფასებლის მიერ. ტრეგერისათვის ასეთ მასშტაბს წარმოადგენს ,,ყველაზე გამოცდილი და შორსმჭვრეტელი ადამიანი'', რუმელინთან კი - უბრალოდ მოსამართლე. ცხადია, ადექვატური თეორიის ამ განშტოებისათვის ობიექტურის წოდება მხოლოდ პირობითად არის შესაძლებელი, ვინაიდან ესეც მიზეზობრიობას განიხილავს არა როგორც ობიექტურად არსებულს, არამედ ადამიანის ცნობიერებაში (თუნდაც ყველაზე გამოცდილის) ცნობიერებაში ჩამოყალიბებულ კატეგორიას.¹⁸

კრიტიკა:

ადეკვატურობის თეორიამ ვერ შეძლო მის მიერ ჩამოყალიბებული დებულებების ზუსტი კრიტერიუმების შექმნა. მისი დოგმატური სისუსტე მდგომარეობს იმაში, რომ ადეკვატურობის თეორიამ სცადა ექვივალენტობის თეორიის ნაკლოვანებების გამოსწორება იმთავითვე მცდარი მიმართულებით. ეს თეორია უარყოფს მიზეზობრივი კავშირის არსებობას იქ, სადაც მხოლოდ პასუხისმგებლობის დამასაბუთებელი რელევანტობაა უარსაყოფი. ვერ ანსხვავებენ მიზეზობრივი ურთიერთობების ფაქტის დადგენას ამ ურთიერთობების დანაშაულებრივ მიზეზობრიობად შერაცხვისაგან.¹⁹

ტიპიურობის კრიტერიუმი, რომელსაც მიზეზობრიობის განსაზღვრისათვის ადეკვატურობის თეორია გვთავაზობს, აბსოლუტურად გამოუსადეგარია განსაკუთრებით კარგად შენიღბული, მზაკვრულად განხორციელებული დანაშაულის დროს. ეს გარემოება ბევრ მეცნიერს დიდი ხნის წინათ ჰქონდა გაცნობიერებული. მაგ., გერმანელი მეცნიერი მეიერი (1865 წელს - ადეკვატურობის თეორიის გამოჩენამდე 20 წლით ადრე) წერდა: ,,ვინც მიისწრაფვის ყველაზე არაჩვეულებრივი შედეგისაკენ და სინამდვილეშიც ახორციელებს მას, უნდა იყოს კიდეც მისთვის პასუხისმგებელი.” მაგალითად, მას მოჰყავს ავსტრიის 1855 წლის სასამართლო პრეცედენტი: დამნაშავე, რომელმაც იცის, რომ დაზარალებულის ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო მისთვის ძლიერი სილის გაწვნა საკმარისია მისი სიცოცხლის მოსასპობად და მისი მოკვლის მიზნით ასეც იქცევა, უნდა იქნეს ცნობილი დამნაშავედ განზრახ მკვლელობაში.²⁰

ადეკვატურობის თეორიის ლოგიკით, ამ კაზუსთან დაკავშირებით, არ შეგვიძლია ვილაპარაკოთ მიზეზობრივი კავშირის არსებობაზე, ვინაიდან სახეზე არ გვაქვს დანაშაულის ჩადენის საშუალება, რომელიც ,,საერთოდ ხელს უწყობს” ასეთ შედეგს, სიკვდილის დადგომა შეიძლება ჩაითვალოს ,,შემთხვევით ეფექტად”, რაც სისხლის სამართლისათვის ირელევანტურია.

კრისის თეორია და მისი ნაშრომი ,,ობიექტური შესაძლებლობების ცნებისა და მისი ცალკეული გამოყენებისათვის”, შეგვიძლია, ერთი შეხედვით ერთმანეთისაგან განსხვავებული, ისეთი თეორიების შექმნის ინსპირატორად მივიჩნიოთ როგორებიცაა: რელევანტობის თეორია (მეცგერი, ბლაი), რომელიც ერთგვარად ცდილობს ოქროს შუალედი იპოვოს ექვივალენტობის და ადეკვატურობის თეორიებს შორის, ცნობს რა მიზეზობრივი კავშირის ობიექტივისტური (ექვივ. თ.) და ნორმატივისტული (ადექვ. თ.) მომენტების მნიშვნელობასა და ურთიერთგამიჯვნას. შედეგის მიხედვით საბოლოოდ მაინც ადეკვატურობის თეორიისაკენ იხრება. მის მთავარ პრობლემასაც ცხადი (ამ შემთხვევაში რელევანტურობის) კრიტერიუმების ჩამოყალიბების არარსებობა წარმოადგენს;²¹ მოკრინსკის თეორია მოქმედების პოტენციურ მომენტებზე (ერთადერთი რევოლუციამდელი რუსი ავტორი, რომელმაც ადეკვატურობის თეორია მიიღო); შესაძლებლობებისა და სინამდვილის თეორია (საბჭოთა სისხლის სამართალში გაბატონებული თეორია); ალბათობითი მიზეზობრიობის თეორია. ყველა მათგანს აერთიანებს ის გარემოება, რომ ისინი თავისი დებულებების ამოსავალს ხედავენ არა სინამდვილეში, არამედ შესაძლებლობებში.

3. სხვა თეორიები

ამ თავში ჩვენ მოკლედ განვიხილავთ რამდენიმე, ჩვენი აზრით, მნიშვნელოვან თეორიას, იმათგან, რომლებიც პირდაპირ არ გამომდინარეობს ზემოთ აღწერილი ორი თეორიიდან. ესენია, ერთის მხრივ, მთავარი მიზეზის (ბირკმაიერი) და შინაგანი მიზეზის (კოლერი) და, მეორეს მხრივ, ბრალეული მიზეზობრივი კავშირის (სერგეევსკი) და მართლსაწინააღმდეგო მიზეზობრივი კავშირის (ბარი) თეორიები. პირველი ორი თეორია ჯგუფდება იმ ნიშნით, რომ ორივე მკაცრად ასხვავებს მიზეზს პირობისაგან. ექვივალენტობის თეორიის პასუხისმგებლობის გაფართოების ტენდენციის შეზღუდვისაკენ მიმართული ამ ორი თეორიის არსი შემდეგში მდგომარეობს: გერმანელი მეცნიერი ბიკმაიერი არ ეწინააღმდეგება იმ მოსაზრებას, რომ შედეგს ყველა პირობის ერთიანობა წარმოშობს, მაგრამ თვლის, რომ მიზეზად სისხლის სამართლებრივი მნიშვნელობით უნდა მოიაზრებოდეს ისეთი პირობა, რომელიც თავისი მნიშვნელობით აღემატება სხვა პირობებს.

მიზეზი არის ყველა ქმედითი, ან მთავარი პირობა, რომელმაც ყველაზე მეტად (რაოდენობრივი მაჩვენებლებით) შეუწყო ხელი შედეგის დადგომას. ბირკმაიერი იძლევა შემდეგ ფორმულას: თუ დამდგარი შედეგი 12-ის ტოლია, მისი პირობები კი ცალ-ცალკე 7-ის, 3-ის და 2-ის, ამოსავალი სიდიდე - მთავარი მიზეზი 7 იქნება.

ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში ამგვარი მთავარი მიზეზის გამოაშკარავებას თეორიის ავტორი მთლიანად მოსამართლის ,,კეთილგონიერებისა და ტაქტის” იმედად ტოვებს.²²

ეს თეორია ფაქტიურად პასუხისმგებლობისაგან ათავისუფლებს მეორეხარისხოვანი როლის შემსრულებელს თანააღმსრულებლობით ჩადენილი დანაშაულის დროს. კუმულაციური მიზეზობრიობისას თუ მაგ. ა-ს მიერ ც-სთვის მიცემული შხამი ნაკლებია მისთვის ბ-ს მიერ მიცემულ შხამზე, მაგრამ ისინი მხოლოდ ერთად შეადგენს სასიკვდილო დოზას, ა-ს ქმედება უნდა დარჩეს დაუსჯელი, ვინაიდან ,,ლომის წილი” ამ დანაშაულში მას არ მიუძღვის.

შტუბელი ამ თეორიას უწოდებდა ნამდვილ თავშესაფარს მკვლელებისათვის. გერმანელი მეცნიერი კოლერი, სხვათაგან განსხვავებით, გვთავაზობს მიზეზისა და პირობის ერთმანეთისაგან არა რაოდენობრივი, არამედ თვისობრივი ნიშნით გარჩევას.

მისი ,,შინაგანი მიზეზის თეორია” ეფუძნება პრინციპს, რომ ერთი თვისობრიობა მეორე თვისობრიობაში არ შეიძლება გადაიზარდოს. პირობა, იმისდა მიუხედავად, რას მივუმატებთ მას ან რა მიმართულებით მოხდება მისი აქტუალიზაცია, მაინც არ იქცევა მიზეზად. ,,თუ მე ვთესავ რაიმე მცენარეს, საჭიროა ნიადაგის, კლიმატის და სხვ. სათანადო მდგომარეობის არსებობა, რომ ეს მცენარე აღმოცენდეს, მაგრამ იმისათვის, რომ ალვის ხე გაიზარდოს და არა არყის, აუცილებელია თესლის სპეციფიკური თვისებების არსებობა, მას უნდა გააჩნდეს საკუთარი ბუნება, რაც შეადგენს კი-დეც ალვის ხის ყოფიერების მიზეზს”²³, ეს სპე-ციფიკურობა საგანთა ბუნებაში დაფარულად არის მოცემული, იგი შეადგენს საგნის იდეას.

რაც შეეხება შემდეგ ორ თეორიას, რომლებიც პირდაპირ ამკვიდრებს სისხლის სამართლებრივი მიზეზობრივი კავშირის კატეგორიას, ეს არის ცნობილი რევოლუციამდელი რუსი ავტორის სერგეევსკის ბრალეული მიზეზობრივი კავშირის თეორია და გერმანელი მეცნიერ ბარის მართლსაწინააღმდეგო მიზეზობრივი კავშირის თეორია. სერგეევსკი განასხვავებს კაუზალურობის საერთო მნიშვნელობას (ეკვივალენტობის თეორიის საფუძველზე) და მიზეზობრიობას სისხლის სამართლებრივი მნიშვნელობით. ამ უკანასკნელის არსი კი მას ესმის ისეთ სიტუაციად, როდესაც ერთის მხრივ სახეზეა პირველი სახის ბუნებრივი მიზეზობრიობა და ამასთან განხორციელებულია ამ მოვლენის, როგორც შედეგის გათვალისწინებით.

სერგეევსკი ფიქრობს, რომ შედეგის არცოდნა ან მისი გაუთვალისწინებლობა ,,წყვეტს” მიზეზობრივ კავშირს.²⁴

მიზეზობრიობის ჯაჭვის ბოლო რგოლად სისხლის სამართლისათვის მას ქმედებისას შედეგის გათვალისწინების შესაძლებლობა მიაჩნია. ქმედება კი მთავრდება მაშინ, როდესაც მოვლენის დადგომა გარდაუვალი ხდება. მოვლენის გათვალისწინება შესაძლებელია მაშინ, როდესაც სახეზეა მისი წინამორბედი ძალებისა და ფაქტების კომბინაციის ცოდნა და მხოლოდ ისეთი მოვლენები შეიძლება შეერაცხოს პირს მის ქმედებად, რომლებიც წარმოშობილია მათი გათვალისწინების შესაძლებლობისას. ბრალეული მიზეზობრივი კავშირის თეორიის მიხედვით შედეგის გათვალისწინება დროში უნდა ემთხვეოდეს ქმედებას და ეს ორი - ქმედების ობიექტური მომენტი და გათვალისწინების სუბიექტური მომენტი უნდა არსებობდეს ერთდროულად. თავად გათვალისწინება აქ ნაგულისხმევია ამ ცნების ვიწრო მნიშვნელობით. საუბარია შედეგის სუბიექტის მიერ გათვალისწინებაზე და არა მაგ. ,,ყველაზე გამოცდილი და შორსმჭვრეტელი ადამიანის”, როგორც ეს ტრეგერთან იყო. თუ შედეგის გათვალისწინებას ან ასეთ შესაძლებლობას კონკრეტულ ვითარებაში ადგილი არ ჰქონია, ე.ი. მიზეზობრივ კავშირზე საუბარი არ შეიძლება. ამგვარად, სერგეევსკს მიზეზობრივი კავშირის ცნებაში შეაქვს ბრალის ელემენტები.

მსგავს შეთავსებას აკეთებს ბარი, იგი მიზეზობრივ კავშირს სისხლის სამართლებრივი მნიშვნელობის თვალსაზრისით მხოლოდ მართლწინააღმდეგობასთან ერთად განიხილავს, რაც მას ცხოვრების ,,წესებსა და ნორმებთან” წინააღმდეგობად აქვს წარმოდგენილი. მიზანი აქაც იგივეა, ნორმატიულად შეიზღუდოს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის გაფართოების შესაძლებლობა. ამ მიზნის მისაღწევი გზაც ანალოგიურია - სისხლის სამართლებრივი და არა ნატურალისტური გაგება კაუზალობისა.²⁵

გ) მიზეზობრივი კავშირის გაწყვეტა

ამ საკითხზე მსჯელობის დაწყებამდე უპრიანი იქნებოდა ჩამოგვეთვალა მიზეზობრიობის სახეები. საინტერესო სქემაა მოცემული გერმანული სისხლის სამართლის ზოგადი ნაწილის ერთ-ერთი სახელმძღვანელოში²⁶.

- უპრობლემო მიზეზობრიობის შემთხვევა

შემთხვევა, როდესაც კონკრეტული მოქმედება იწვევს კონკრეტულ შედეგს. EDE

- ალტერნატიული (ორმაგი) მიზეზობრიობა

შემთხვევა, როდესაც ერთი ან რამდენიმე მოქმედებიდან თითოეული საკმარისია შედეგის დასადგომად.

- კუმულატური მიზეზობრიობა

შემთხვევა, როდესაც ორი ან რამდენიმე მოქმედება ერთობლივად იძლევა შედეგს.

- ატიპიური მიზეზობრიობა

შემთხვევა, როდესაც ქმედებას უერთდება სხვა მიზეზი და შედეგი ამის შემდეგ დგება. მაგ.: თ აზიანებს ო-ს, რომელიც ა-ს მიერ განხორციელებული სამედიცინო შეცდომის წყალობით იღუპება.

- ჰიპოთეტიური მიზეზობრიობა

შემთხვევა, როდესაც სხვა მიზეზი იმავე შედეგს, იმავე დროისათვის გამოიწვევდა, რაც ქმედებას მოჰყვა. მაგ.: თ აძლევს სიკვდილის პირას მყოფ ო-ს საწამლავს, რომელიც შედეგის დადგომის მომენტისათვის თავისით მოკვდებოდა.

- გაწყვეტილი მიზეზობრიობა

სხვა მიზეზი ქმედებისაგან სავსებით დამოუკიდებლად თვითონ იწვევს შედეგს. მაგ.: ტ აძლევს საწამლავის სასიკვდილო დოზას ო-ს, მის ამოქმედებამდე ო-ს იმსხვერპლებს დ-ს ნასროლი ტყვია.

მერაბ ტურავა, მის სისხლის სამართლის ზოგადი ნაწილის მიმოხილვაში, მიზეზობრიობის სახეებზე საუბრისას განიხილავს ალტერნატიულ, კუმულაციურ და ჰიპოტეთიურ მიზეზობრიობას²⁷ (უპრობლემო მიზეზობრიობა იგულისხმება). არაერთგვაროვანია მეცნიერთა აზრი მიზეზობრივი კავშირის გაწყვეტის შესახებ სწავლებისადმი დამოკიდებულებაში.

შემთხვევები, როდესაც ერთი პირის ქმედებას უერთდება ბუნების ძალთა, მესამე პირის, დაზარალებულის ან თავად მოქმედი პირის ქმედება, რაც მნიშვნელოვან ცვლილებებს იწვევს მიზეზ-შედეგობრიობის განვითარებაში, სამართლის ზოგიერთ დოქტრინაში ჩამოყალიბებულია მიზეზობრიობის გაწყვეტის სწავლების სახით. არსებობს მიზეზობრიობის გაწყვეტის ორი - ფართო და ვიწრო მნიშვნელობა.

ზემოთ ნაჩვენებ სქემაში მიზეზობრივი კავშირის გაწყვეტის ფართო გაგებაა ასახული, როდესაც პირის ქმედების მიერ შედეგის გამოწვევას ასწრებს სხვა ქმედება იგივე შედეგის განხორციელებას.

ამ საკითხზე მსჯელობისას უპირველესად სვამენ კითხვას, შეეძლო თუ არა პირველ ქმედებას და მისი მეშვეობით დაწყებულ ხდომილების პროცესს დანაშაულებრივი შედეგის გამოწვევა. დადებითი პასუხის შემთხვევაში ხდება ამ, დიდი ალბათობით ნავარაუდები, კაუზალობის რეალურად მიჩნევა და შემდგომ შემოერთებული პირობის იმგვარ მოვლენად განხილვა, რომელიც წყვეტს უკვე არსებულ მიზეზობრივ კავშირს.

მიზეზობრივი კავშირის გაწყვეტა ვიწრო მნიშვნელობით გვაქვს იმ შემთხვევაში, როდესაც თავდაპირველად განხორციელებული ქმედება ქმნის შედეგის ცონდიტიო სინე ქუა ნონ-ს, მაგრამ ახალ გარემოებათა ჩარევით, მიზეზობრიობის ჯაჭვი წყდება მის ლოგიკურ დასრულებამდე.

მაგალითი: ა დაჭრის ბ-ს, რომელიც დიდი ოდენობით სისხლის დაკარგვის გამო გონებას კარგავს და ავტოკატასტროფის მსხვერპლი ხდება. ა-ს მოქმედება წარმოადგენს შედეგის აუცილებელ პირობას, მაგრამ იგი ხორციელდება არა უშუალოდ ა-ს მოქმედებით, არამედ ახალი გარემოების წყალობით, რომელსაც ქმედების მომენტში პირი არ ითვალისწინებდა.

მსგავსი კაზუსი ჩვენს მიერ ნაჩვენებ ჩამონათვალში, რომელიც მიზეზობრივი კავშირის გაწყვეტის ფართო მნიშვნელობას ასახავდა, მიკუთვნებული იყო ,,ატიპიური მიზეზობრიობის კატეგორიას”.

მიზეზობრივი კავშირის გაწყვეტის შესახებ სწავლების მომხრეთა აზრით შემოერთებული ძალა, რომელმაც კაუზალობის თავდაპირველ მიმდინარეობას მიმართულება შეუცვალა, წყვეტს მიზეზობრივი კავშირის პირველ ქმედებასა და შედეგს შორის. შესაბამისად პირველი ქმედება არ არის მხედველობაში მისაღები, ვინაიდან იგი არ წარმოადგენს ,,ქმედით პირობას” (ბირკმაიერი), მიზეზს სისხლის სამართლებრივი მნიშვნელობით” (ბარი) და სხვა.²⁸

მოგვიანებით გერმანულ სამართალში მკვიდრდება ,,რეგრესის აკრძალვის ცნება”, რომელიც გამოიყენება იმ შემთხვევებში, როდესაც მიზეზობრიობის ახალი ჯაჭვის შექმნაზე აღარ ხდება აპელირება, არამედ სისხლის სამართლებრივი შეფასების შეზღუდვის ინტერესიდან გამომდინარე დგება მოთხოვნა განსაზღვრული მიზეზების ირელევანტურად ცნობისა²⁹.

მიზეზობრივი კავშირის გაწყვეტისა (Unterbrechung des Kausalzusammenhangs) და რეგრესის აკრძალვის (Regresverbot) ძველი ცნებები თანამედროვე გერმანულ იურიდიულ ლიტერატურაში შეცვლილია: შერაცხვის კავშირის გაწყვეტის (Unterbrechung des Zurechnungszusammenhangs), პასუხისმგებლობის კავშირის გაწყვეტის (Unterbrechung des Verantwortungssammenhangs), რისკის კავშირის გაწყვეტის (Unterbrechung des Risikozusammenhangs) და მართლწინააღმდეგობის კავშირის გაწყვეტის (Unterbrechung des Rechtswiedrigkeitszusammenhangs) ცნებებით.

შერაცხვის კავშირის გაწყვეტა, გერმანული დოქტრინის მიხედვით შესაძლებელია მესამე პირის, დაზარალებულის ან თავად მოქმედი პირის ქმედების შედეგად განხორციელდეს. განვიხილოთ ისინი თანმიმდევრობით.

1. შერაცხვის კავშირის გაწყვეტა მესამე პირის ჩარევის შედეგად

ასეთია შემთხვევა, როდესაც მესამე პირი ახალ, დამოუკიდებელ შედეგზე ზემოქმედების მქონე საფრთხეს აფუძნებს.

მაგალითად: ა გაუფრთხილებლობით ეჯახება კ-ს მანქანით, რაც იწვევს მისთვის სიცოცხლისათვის საშიში დაზიანებების მიყენებას. კ-ს სიკვდილამდე გამოჩნდება ბ და მოკვლის განზრახვით მას კიდევ გადაუვლის მანქანით. კ მიღებული დაზიანებისაგან კვდება.

ა-ს ქმედების კვალიფიკაცია ხდება, როგორც სხეულის განსაკუთრებით მძიმე დაზიანების მიყენება გაუფრთხილებლობით, ბ-ს ქმედებისა კი როგორც განზრახ მკვლელობა.

2. შერაცხვის კავშირის გაწყვეტა დაზარალებულის მიერ

შერაცხვის კავშირის დაზარალებულის მიერ გაწყვეტაზე მაშინ შეიძლება ვისაუბროთ, როდესაც მისი ქმედება გამორიცხავს მოვლენების განვითარებაზე პირველი პირის ზემოქმედებას.

მაგალითად:

ა წამლავს ბ-ს შენელებული მოქმედების მომაკვდინებელი შხამით, შემდეგ ინანიებს ჩადენილს და ცდილობს გამანეიტრალებელი საშუალებით მის გადარჩენას, მაგრამ ბ სარგებლობს ხელსაყრელი მომენტით, რათა წავიდეს ამ ქვეყნიდან, რაც მისი დიდი ხნის სურვილი იყო და უარყოფს შეთავაზებულ დახმარებას.

შედეგად ა პასუხს აგებს მკვლელობის მცდელობისათვის, ვინაიდან მან ხელი აიღო დანაშაულის ჩადენაზე. ბ-ს ქმედებით კი იწყება მიზეზობრიობის ახალი ათვლა, რასაც მისივე სიკვდილი მოსდევს.

3. შერაცხვის კავშირის გაწყვეტა მოქმედი პირის მიერ

თავად მოქმედ პირს შეუძლია მის მიერვე დაფუძნებული შერაცხვის კავშირის გაწყვეტა, მაშინ როდესაც ის სისხლის სამართლით დაცული სიკეთის მიმართ ახალ საფრთხეს წარმოშობს ან ახდენს პირველის გადადებას.

მაგალითად:

ა გაუფრთხილებლობით აჯახებს მანქანას ბ-ს და მძიმედ აზიანებს მას. შემდეგ, პასუხისმგებლობის თავიდან აცილების სურვილით, გადაწყვეტს ბ-ს როგორც მოწმის თავიდან მოცილებას და მისი მოკვლის მიზნით ხელმეორედ გადაუვლის მანქანით. ბ ადგილზე კვდება.

კვალიფიკაცია ასეთია: ა პასუხს აგებს გაუფრთხილებლობით სხეულის მძიმე დაზიანებისათვის და განზრახ მკვლელობისათვის³⁰.

მიზეზობრივი კავშირისას გარე ფაქტორების შემოერთების ისეთ შემთხვევებში, როდესაც საქმე გვაქვს სხვა პირის განზრახ მოქმედებასთან სიტუაცია ნათელია, მაგრამ თუ ვიგულისხმებთ შემთხვევებს, როცა მიზეზობრიობის მსვლელობაში ხდება შერაცხადი პირის თავისუფალი ნებელობითი ქმედების ჩართვა, რომელსაც დანაშაულებრივი განზრახვა არ გააჩნია, მაშინ წარმოიშობა პრობლემა ორი მიმართულებით:

პირველი: შეუძლებელი იქნება იმ პირის პასუხისმგებლობის დასაბუთება, რომელიც შედეგის მისაღწევად იყენებს სხვა შერაცხადი პირის ნებელობით მოქმედებას.

მეორე: პრობლემა წარმოიშობა ალტერნატიული მიზეზობრიობის დროს, როდესაც შედეგი გამოწვეულია ორი პირის ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი ქმედებით, რომელთაგან თითოეული საკმარისი იქნებოდა შედეგის განსახორციელებლად და როდესაც მათთვის უცნობი იყო ერთმანეთის მოქმედების შესახებ. ამ დროს თითოეული მათგანის ქმედებისას მიზეზობრიობა გაწყვეტილია მეორეს ქმედებით. შესაბამისად არც ერთი არ აგებს პასუხს³¹.

მიზეზობრივი კავშირის გაწყვეტის საკითხს კიდევ ერთხელ მივყავართ მიზეზობრიობის სპეციალური კატეგორიის არსებობის აუცილებლობამდე, რომელიც იმისდა მიუხედავად, თუ რა აზრია ამ საკითხზე ფილოსოფიაში გავრცელებული, შესაძლებელს გახდის მის ჩართვას სამართალგამოყენებაში.

სხვადასხვა ფილოსოფიური მიმდინარეობა ამ საკითხზე ერთმანეთისაგან კარდინალურად განსხვავებულ პოზიციაზეა.

იგი მიუღებელია მატერიალიზმისათვის, რომლის თანახმადაც, რომ ერთხელ წარმოშობილი მიზეზი არავითარ შემთხვევაში აღარ წყვეტს თავის არსებობას კონკრეტულ შედეგთან მიმართებაში; თავისთავად ცხადია ინდეტერმინიზმისათვის, რომლისთვისაც ადამიანის ნება აბსოლუტურად წინასწარ განუსაზღვრელი ბუნებისაა და რომ მის ყოველ ახალ გამოვლინებას მოჰყვება ძველი კაუზალობის გაწყვეტა.

ამგვარი პოზიცია საუკეთესოდ არის გამოხატული ვინგენშტაინის სიტყვებში ,,ნების თავისუფლება მდგომარეობს იმაში, რომ მომავალი ჩვენი მოქმედების შესახებ ამჟამად არაფრის ცოდნა არ შეგვიძლია³².”

დასკვნა

Юридически значимая причинная связь существует безусловно, если в качестве обстоятельства, превратившего возможность в действительность, выступило неправомерное поведение человека.

О. Иоффе.

ამ ნაშრომში მოტანილი ინფორმაცია, მისი სიმცირისა და ფრაგმენტულობის მიუხედავად, განსახილველი საკითხის მნიშვნელობის კიდევ ერთხელ ხაზგასმის მცდელობას წარმოადგენს. ზემოთქმულის შეჯამების მიზნით დავამატებთ, რომ არსებობს ორი ერთმანეთისაგან განსხვავებული გზა ქმედებასა და შედეგს შორის კავშირის საკითხზე პასუხის გასაცემად.

პირველია მიზეზობრიობა, ხოლო მეორე - შერაცხვა. მიზეზობრიობის პერსპექტივიდან ყურებისას ქმედებიდან მივდივართ შედეგისაკენ. შერაცხვის პერსპექტივიდან თავდაპირველად ამ, მაგრამ შემდგომ საპირისპირო მიმართულებით, შედეგიდან ქმედებისაკენ.

პირველი გზა დამახასიათებელია საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათათვის, ხოლო მეორე ნორმატიულთათვის.

პირველ გზას ადგას კლასიკური სწავლება დანაშაულის შესახებ, მეორეს ანიჭებს უპირატესობას სისხლის სამართლის თანამედროვე დოგმატიკა. კლასიკური, პოზიტივისტურად ორიენტირებული დანაშაულის გაგება გამოსავალს მიზეზობრიობის ნატურალისტურ კატეგორიაში პოულობს, რაც ექვივალენტობის თეორიაში აისახა.

ნორმატივისტები, ამის საპირისპიროდ ცდილობენ სისხლის სამართლებრივი მიზეზობრიობის ნატურალისტური და ფილოსოფიური კაუზალურობისაგან გამიჯვნას. კიდევ ერთხელ გავიმეორებთ, რომ ამ საკითხთან დაკავშირებით თავად ფილოსოფიაში ურთიერთგამომრიცხავი არაერთი პოზიცია არსებობს და ამდენად შეიძლება ითქვას, რომ ზოგადფილოსოფიური მიზეზობრიობის ცნება არც არსებობს. საბჭოთა პერიოდის იდეოლოგიზირებული, შტამპირებული დოქტრინა ამ ცნებასაც ერთმნიშვნელოვნად მხოლოდ დიალექტიკური მატერიალიზმის საფუძველზე განიხილავდა. აზროვნების ყველა სხვა ფორმიდან მიღებული ვერსია ცხადდებოდა არა მარტო მცდარად, არამედ მას ერთმეოდა არსებობის უფლება.

რაც შეეხება ნატურალისტური მიზეზობრიობის საკითხს, მასზე ნიუტონის მიერ მექანიკის კანონების აღმოჩენის შემდეგ, როგორც წესი არ კამათობენ. პრობლემა მდგომარეობს იმაში, მართებულია თუ არა სისხლის სამართლის მეცნიერების მიზეზობრიობის მასთან გაიგივება.

სისხლის სამართალში ნატურალიზმის მოწინააღმდეგენი ვფიქრობთ, მართებულად თვლიდნენ, რომ კაუზალობა ნატურალისტური მნიშვნელობით, ანუ მოვლენების იმგვარი ურთიერთმიმართება, როდესაც ერთი მეორეს ბუნებრივი კანონზომიერებით მისდევს (როგორც ერთადერთი პრინციპი), არ იქნებოდა საკმარისი და გამოსადეგი შედეგის შერაცხვისათვის. სისხლის სამართლის მეცნიერებისათვის, მისი როგორც თეორიული, ისე სამართალგამოყენებითი მნიშვნელობით საყურადღებო მიზეზობრიობა კი ესმოდათ, როგორც სამართლებრივ-სოციალური ხასიათის კატეგორია, რომელსაც ერთდროულად ონტოლოგიური და ნორმატიული ბუნება გააჩნია.

და ბოლოს ვიტყვით, რომ ჩვენი აზრით, სისხლის სამართლებრივი მიზეზობრიობა, ერთის მხრივ არ მოდის წინააღმდეგობაში ნატურალისტურ კაუზალობასთან, მეორეს მხრივ კი არ შემოიფარგლება მისით.

____________________

* ცნობილია ავღანეთის 1976 წლის სსკ და ვიეტნამის 1976 წლის სსკ, რომლებიც ამ საკითხს არეგულირებდა, აგრეთვე, აშშ-ს 1965 წლის მოდელური სსკ.

1. Dtv. Atlas zur Philosophie, Munhcen 1991. s. 49.

2. Малинин В.Б. Причинная связь в уголовном праве.Санкт-Петербург 2000. с. 27-28.

3. Малинин В.Б. Причинная связь в уголовном праве.Санкт-Петербург 2000. с. 28.

4.Sandkьhher H. J. (Hg), Enyiklopдdie, Hamburg 1999 s.. 240.

5. Dtv. Atlas zur Philosophie, Mьnchen 1991. s. 125.

6. Dtv. Atlas zur Philosophie, Mьnchen 1991. s. 125.

7. Sandkьhher H. J. (Hg), Enyiklopдdie, Hamburg 1999 s. 676.

8. Dtv. Atlas zur Philosophiу, Mьnchen 1991. s. 136.

9. წერეთელი თ. ტყეშელიაძე გ. მოძღვრება დანაშაულზე. - თბილისი. - 1957., - გვ. 223.

10. Малинин В.Б. Причинная связь в уголовном праве.Санкт-Петербург 2000. с. 20.

11. წერეთელი თ. ტყეშელიაძე გ. მოძღვრება დანაშაულზე. - თბილისი. - 1957., გვ. 211.

12. Wessels., Strafrecht, Allgemeine Strafrechtslehre. Berlin - New York 1996s.. 45.

13. Otto H., Grundkurs Strafrecht. Allgemeine Strafrechtslehre - 1996. s. 55-57.

14. წერეთელი თ., ტყეშელიაძე გ. მოძღვრება დანაშაულზე. თბილისი. 1957., გვ. 210-212.

15. წერეთელი თ., ტყეშელიაძე გ. მოძღვრება დანაშაულზე. თბილისი. 1957., გვ. 213-215.

16. Курс уголовного права, том 1, общая часть, учиение о преступлении. с. 252-253.

17. წერეთელი თ., ტყეშელიაძე გ. მოძღვრება დანაშაულზე. - თბილისი. - 1957., გვ. 224.

18. Малинин В.Б. Причинная связь в уголовном праве.Санкт-Петербург 2000. с. 95-96.

19. Wessels., Strafrecht, Allgemeine Strafrechtslehre. Berlin - New York 1996.

20. Малинин В.Б. Причинная связь в уголовном праве.Санкт-Петербург 2000. с. 53-56.

21. Wessels., Strafrecht, Allgemeine Strafrechtslehre. Berlin - New York 1996. z. 48.

22. Малинин В.Б. Причинная связь в уголовном праве.Санкт-Петербург 2000. с. 43.

23. Малинин В.Б. Причинная связь в уголовном праве.Санкт-Петербург 2000. с. 42.

24. Малинин В.Б. Причинная связь в уголовном праве.Санкт-Петербург 2000. с. 47.

25. Малинин В.Б. Причинная связь в уголовном праве.Санкт-Петербург 2000. с. 69.

26. Fr. Half., Stralnacht, Algemeiner teil, Mьnchen. 1990. s. 60.

27. ტურავა მ. სისხლის სამართალი, ზოგადი ნაწილის მიმოხილვა, - გვ. 28-31.

28. წერეთელი თ. ტყეშელიაძე გ. მოძღვრება დანაშაულზე. - თბილისი. - 1957., გვ. 278.

29. Otto H., Grundkurs Strafrecht. Allgemeine Strafrechtslehre - 1996. s. 64.

30. Otto H., Grundkurs Strafrecht. Allgemeine Strafrechtslehre - 1996. s. 66-67.

31. წერეთელი თ. ტყეშელიაძე გ. მოძღვრება დანაშაულზე. - თბილისი. - 1957., გვ. 280.

32. Sandkьhher H. J. (Hg), Enyiklopдdie, Hamburg 1999 s. 241.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი - თბილისი;

2. ტურავა მ. სისხლის სამართალი, ზოგადი ნაწილის მიმოხილვა, თბილისი, 2002;

3. წერეთელი თ. ტყეშელიაძე გ. მოძღვრება დანაშაულზე. - თბილისი. - 1957;

4. Краткий словарь по философии, М. - 1982;

5. Курс уголовного права, том 1, общая часть, учиение о преступлении;

6. Малинин В.Б. Причинная связь в уголовном праве.Санкт-Петербург 2000;

7. Церетели Т., причинная связь в уголовном праве - 1957;

8. Brugger W. Philosophischen Wцrterbuch. Freiburg. Basel. Wien.-1995;

9. Dtv. Atlas zur Philosophiу, Mьnchen 1991;

10. Greifelds., Rechtswцrterbuch, Mьnchen 2000;

11. Haft F., Strafrecht. Allgemeiner Teil. Mьnchen 1990;

12. Otto H., Grundkurs Strafrecht. Allgemeine Strafrechtslehre - 1996;

13. Sandkьhher H. J. (Hg), Enyiklopдdie, Hamburg 1999;

14. Wessels., Strafrecht, Allgemeine Strafrechtslehre. Berlin - New York 1996.

ირაკლი დვალიძე

დანაშაულებასთან ბრძოლის სფეროში სახელმწიფოს მიერ განხორციელებული სისხლის სამართლის პოლიტიკა იძულებითი მეთოდების გარდა, რაც სასჯელისა და სხვა იძულებითი ხასიათის ღონისძიების დანიშვნის ან მისი დანიშვნის მუქარაში გამოიხატება, იყენებს დარწმუნების მეთოდსაც, რომელიც დამნაშავისათვის სასიკეთო შედეგს იწვევს, თუ ის კანონით დათქმულ პირობას შეასრულებს.

დარწმუნების მეთოდი ე.წ. ,,წამახალისებელ” ნორმებშია გამოხატული. ,,წამახალისებელი” ნორმები სისხლის სამართალში ორი სახისაა: ერთი, რომელიც დანაშაულის დამთავრებამდე გამოიყენება. კერძოდ, დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღების ინსტიტუტი და მეორე, რომელიც დანაშაულის დამთავრების შემდეგ გამოიყენება, - ე.წ. ,,პოსტკრიმინალური წამახალისებელი” ნორმა. ეს უკანასკნელი, ყოველთვის სისხლის სამართლის კოდექსის კერძო ნაწილის შესაბამის მუხლში შენიშვნის სახითაა მოცემული. მაგ: თუ პირმა უკანონოდ შეიძინა ცეცხლსასროლი იარაღი ან სხვა საბრძოლო საშუალება, სსკ-ის 236-ე მუხლის შენიშვნით გათავისუფლდება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან, თუ სათანადო ორგანოებს ნებაყოფლობით ჩააბარებს აღნიშნულ საგნებს და სხვა დანაშაულის ნიშნები არ არის მის ქმედებაში.

დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღების ინსტიტუტი ,,პოსტკრიმინალური წამახალისებელი” ნორმებისაგან განსხვავებით სისხლის სამართლის ზოგად ნაწილშია მოცემული. მაშასადამე, ეს უკანასკნელი გამოიყენება ცალკეული დანაშაულების მიმართ, რაზეც სისხლის სამართლის კანონში სპეციალურადაა მითითებული, ხოლო დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება გამოიყენება ნებისმიერი დანაშაულის მიმართ, სადაც ეს იურიდიულად შესაძლებელია.

სსკ-ის 21-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის თანახმად, ,,პირს არ დაეკისრება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა, თუ მან დანაშაულის დამთავრებამდე ნებაყოფლობით და საბოლოოდ აიღო ხელი”. ამ ნორმის ანალიზი გვიჩვენებს, რომ დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებისას, ისევე როგორც დაუმთავრებელი დანაშაულისას, არ გვაქვს დანაშაულებრივი შედეგი. თუმცა, მათ შორის განსხვავება ისაა, რომ დანაშაულის განმახორციელებელი თავადვე სპობს მართლსაწინააღმდეგო შედეგის დადგომის შესაძლებლობას, რითაც მთლიანად ქრება განხორციელებული ქმედების სოციალური საშიშროება.

დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება, როგორც ვხედავთ, გამორიცხავს სისხლისსამართლებრივ პასუხიმგებლობას, მაგრამ ხომ არ ნიშნავს ეს იმას, რომ ეს ინსტიტუტი მართლწინააღმდეგობის ან ბრალის გამომრიცხველი ერთ-ერთი გარემოებაა? ამ კითხვაზე უარყოფითად უნდა ვუპასუხოთ. პირველ შემთხვევაში, მართლწინააღმდეგობის გამომრიცხველი გარემოებანი თავიდანვე სასარგებლოა მართლწესრიგისათვის. მეორე შემთხვევაში, ბრალის გამომრიცხველი რომელიმე გარემოება მართლსაწინააღმდეგო ქმედების დაწყებიდან ითვლება არაბრალეულად. რაც შეეხება, დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებას, იგი თავიდანვე დანაშაულებრივ ხასიათს ატარებს და მხოლოდ შემდეგ ქარწყლდება მისი მართლწინააღმდეგობა და ბრალეულობა.

სახელმწიფო, ანსელმ ფოიერბახის თქმით, ამ ინსტიტუტის დაწესებით დამნაშავეს უგებს ,,ოქროს ხიდს”, რომელიც სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლების ერთ-ერთი შანსია. დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება, უმეტესწილად და არა ყოველთვის, მეტყველებს პირის საზოგადოებრივი საშიშროების წაშლაზე. მაგალითად, თუ პირი დანაშაულზე ხელს აიღებს იმ მოსაზრებით, რომ დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში მას მთელი სიცოცხლე შეაწუხებს ჩადენილი ცოდვა ღვთის წინაშე, მაშინ იგი აღარ არის საზოგადოებისათვის საშიში, ხოლო თუ დანაშაულზე ხელის აღების მოტივი იქნება სასჯელის შიში, მაშინ იგი კვლავ რჩება საზოგადოებისათვის საშიშ პირად.

დანაშაულის დამთავრებამდე ნებაყოფლობით ხელის აღებისათვის აუცილებელია ორი პირობის არსებობა: ნებაყოფლობითობა და საბოლოობა.

ადამიანის ნებაყოფლობით მოქმედებას მხოლოდ მაშინ აქვს ადგილი, როდესაც მის მიერ დასახული მიზნის მიღწევა მიმდინარეობს მისი სურვილის შესაბამისად. თუ მოქმედების გადაწყვეტილებას პირი გარეგანი ფაქტორების იძულების შედეგად იღებს, მაშინ თავისუფალი ქცევა გამორიცხულია.

დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღების მოტივი შეიძლება სხვადასხვა ხასიათის იყოს. მაგალითად, დაზარალებულის სიბრალული, კანონის შიში, ღვთის შიში, დაზარალებულისადმი სიმპათიით განწყობა და ა.შ. ნებაყოფლობით ხელის აღების გადაწყვეტილება არაა აუცილებელი, რომ თვით დამნაშავეს წარმოეშვას. შესაძლებელია ასეთი ინიციატივა დამნაშავეს გაუღვიძოს მისმა თანამონაწილემ, დანაშაულის შემსწრემ, დაზარალებულმა დ ა.შ. აქ მთავარია ერთი მომენტი: მიზნის მიღწევაზე უარის თქმის მოტივის ჩამოყალიბებისას პირს შეცნობილი უნდა ჰქონდეს, რომ მას აქვს ობიექტური შესაძლებლობა ბოლომდე მიიყვანოს დანაშაული. მაშასადამე, თუ დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღების მოტივი იძულებითია, მაშინ ,,ნებაყოფლობითობაზე” საუბარი გამორიცხულია. მაგალითად, თუ პატიმარი მომზადებულია გაქცევისათვის, მაგრამ შეიტყობს, რომ საპატიმრო დაწესებულებაში დაცვის გაძლიერებული რაზმი დააყენეს და ამის გამო გაქცევაზე უარს იტყვის, დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება არ გვექნება. წინააღმდეგობა შეიძლება თვით დაზარალებულიდან მომდინარეობდეს. მაგალითად, თუ ა.-მ. ბ. ვერ გააუპატიურა, რადგან ბ-ს ფიზიკური ძალადობა ვერ გადალახა, ადგილი აქვს გაუპატიურების მცდელობას.

დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება გამორიცხულია, თუ დანაშაულის შეწყვეტა გამოწვეულია ობიექტში ან საგანში შეცდომით. მაგალითად, თუ ა.-ს სურს სამხედრო ტერიტორიიდან საბრძოლო მასალის გატაცება, მაგრამ საწყობში მხოლოდ სამხედრო ტანსაცმელი აღმოჩნდება, სახეზეა მცდელობა.

საგანში შეცდომა, როგორც ცნობილია, არის ორი სახის: თვისობრივი და რაოდენობრივი. პირველი სახის შეცდომა გვექნება, თუ ა. აფთიაქში შევა ნარკოტიკების გატაცების მიზნით, მაგრამ ნარკოტიკის ნაცვლად სხვა სამკურნალო მედიკამენტი აღმოჩნდება. რაოდენობრივ შეცდომას ადგილი აქვს, თუ, მაგალითად, დამნაშავე სეიფს გააღებს იმ მიზნით, რომ გაიტაცოს 5000 დოლარი, მაგრამ სეიფში აღმოჩნდება 5 ლარი. ორივე შემთხვევაში ნებაყოფლობით ხელის აღება გამორიცხულია.

ასეთივე სიტუაცია არის უვარგის ობიექტზე ან ადგილზე არმყოფ ობიექტზე თავდასხმის შემთხვევაშიც. მაგალითად, თუ ა. მივიდა ბ-ს მოსაკლავად, მაგრამ ბ. სახლში არ დახვდა, დამნაშავის უკან გამობრუნება არ განიხილება ნებაყოფლობით ხელის აღებად. ყველა აღნიშნულ შემთხვევაში ადგილი აქვს დანაშაულის დასრულების ობიექტურად არსებულ შეუძლებლობას.

დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება შესაძლებელია, თუ მოტივი ანგარებითია ან დანაშაულის განხორციელების მომენტში პარალელურად უკიდურესი აუცილებლობის მდგომარეობა იქმნება. მაგალითად, დაზარალებული დამნაშავეს შესთავაზებს ფულად საზღაურს, თუ დამნაშავე მის გაუპატიურებაზე უარს იტყვის. უკიდურესი აუცილებლობის მდგომარეობა გვექმნება თუ ა. დამნაშავეს შესთავაზებს ბ. კი არ მოკლას, არამედ მისი ცემით დაკმაყოფილდეს. პირი აღარ დაისჯება მკვლელობისათვის. თუმცა, პასუხს აგებს ცემისათვის.

სსკ-ის 21-ე მუხლის ანალიზი საშუალებას გვაძლევს ვთქვათ, რომ დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება შეიძლება, როგორც მომზადების, ისე მცდელობის სტადიაზე. გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს დანაშაულის შემადგენლობით გათვალისწინებული შედეგის თავიდან აცილებას. მაშასადამე, ნებაყოფლობით ხელის აღების არსებობა-არარსებობის საკითხის გადაწყვეტისას ყურადღება უნდა მიექცეს დანაშაულის შემადგენლობის კონსტრუქციას, თუ როდის ითვლება დანაშაული იურიდიულად დამთავრებულად. მაგალითად, დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება პირს არ შეუძლია სსკ-ის 224-ე მუხლით (ბანდიტიზმი) ან სსკ-ის 404 -ე მუხლის 1-ლი ნაწილით (აგრესიული ომის მომზადება ან წარმოება) გათვალისწინებული დანაშაულების განხორციელებისას.

დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება აქტიური მოქმედებით ჩადენილ დანაშაულში მომზადების ან დაუმთავრებელი მცდელობის სტადიაზე პასიური მოქმედებით გამოიხატება. შეიძლება პირი აქტიურ მოქმედებას ახორციელებდეს, მაგრამ აქ მთავარია სისხლის სამართლისათვის მნიშვნელობის მქონე მოქმედების არგანხორციელება. სწორედ, ამ მხრივ ფასდება პირის ქცევა უმოქმედობად. მაგალითად, ა.-მ ბ.-ს დაუმიზნა იარაღი, მაგრამ ბ-ს მოკვლა გადაიფიქრა და იარაღი ძირს დაუშვა. ა-ს მოქმედება განიხილება დაუმთავრებელი მცდელობის სტადიაზე ნებაყოფლობით ხელის აღებად.

ვერ გავიზიარებთ თ. წერეთლის პოზიციას, რომელიც მომზადებასა და დაუმთავრებელი მცდელობის დროს ნებაყოფლობით ხელის აღებას მხოლოდ პასიური მოქმედებით თვლის შესაძლებლად, ხოლო დამთავრებული მცდელობისას მხოლოდ აქტიური მოქმედებით¹. რამდენადაც ,,წმინდა” უმოქმედობისას მხოლოდ დანაშაულის მომზადებაა შესაძლებელი, ამდენად ამ დელიქტის განხორციელებაზე ნებაყოფლობით ხელის აღება მხოლოდ მომზადების სტადიაზე უნდა განხორციელდეს ან მოქმედებით ან უმოქმედობით. მაგალითად, მოწმე სასამართლოში არ გამოცხადების მიზნით საზღვარგარეთ გაემგზავრა, მაგრამ დანაშაულის ჩადენაზე უარი თქვა და უკან დაბრუნდა. ადგილი აქვს დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებას მოქმედებით. თუ ბილეთებს იყიდის, მაგრამ არ წავა საზღვარგარეთ, მაშინ ადგილი აქვს უმოქმედობით ხელის აღებას.

შერეული უმოქმედობის დელიქტებში ამსრულებლის მიერ დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება მომზადებისა და მცდელობის სტადიაზე როგორც მოქმედებით, ისე უმოქმედობით შეიძლება. აღნიშნულ დელიქტებში ორი ვარიანტი იჩენს თავს: 1) როდესაც მომზადება და დაუმთავრებელი მცდელობა მოქმედებით ხორციელდება და ნებაყოფლობით ხელის აღება უმოქმედობით ხდება. მაგალითად, თუ რკინიგზის მეისრე ალკოჰოლურ სასმელს მიიტანს პოსტზე, რომ მისი დალევის შედეგად უგონო მდგომარეობაში აღმოჩნდეს და მატარებლის მარცხი გამოიწვიოს, მაგრამ შემდეგ აღარ დალევს, იქნება მომზადების სტადიაზე დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება უმოქმედობით. თუ სასმელის მიღებას დაიწყებს, მაგრამ შემდეგ შეწყვეტს, მაშინ დაუმთავრებელ მცდელობის სტადიაზე იქნება დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება უმოქმედობით; 2) როდესაც მომზადება და დაუმთავრებელი მცდელობა უმოქმედობით ხორციელდება, მაგრამ მასზე ნებაყოფლობით ხელის აღება მოქმედებით ხორციელდება. მაგალითად, თუ მამა ხედავს, რომ 13 წლის ბავშვს იარაღი მოაქვს თავის მეზობლის მოსაკლავად და მასაც სურს მეზობლის მოკვლა და ამ მიზნით იგი ხელს არ უშლის ბავშვს. თუმცა, შემდეგ ბავშვს იარაღს წაართმევს, ადგილი ექნება დანაშაულის მომზადების სტადიაზე ნებაყოფლობით ხელის აღებას მოქმედებით. ძიძა ხედავს, რომ 10 წლის ბავშვი იარაღს უმიზნებს საკუთარ ძმას, მაგრამ მკვლელობის სურვილით ხელს არ უშლის მას, თუმცა, შემდეგ შეეშინდება პასუხისმგებლობის და იარაღს წაართმევს, ადგილი ექნება დაუმთავრებელი მცდელობის სტადიაზე ნებაყოფლობით ხელის აღებას მოქმედებით.

დანაშაულის მცდელობის სტადიაზე ნებაყოფლობით ხელის აღება არ შეიძლება შედეგგარეშე შემადგენლობის მქონე დანაშაულებში. მაგალითად, ცილისწამებაზე (სსკ-ის 148-ე მუხლი) ნებაყოფლობით ხელის აღება შეიძლება მხოლოდ მომზადების სტადიაზე.

საყურადღებოა სსკ-ის 21-ე მუხლის მე-5 ნაწილი, რომელიც პირდაპირ მიუთითებს დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღების შესაძლებლობაზე დამთავრებული მცდელობისას. აღნიშნულ მუხლში ნათქვამია: ,,სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა არ დაეკისრება აგრეთვე იმას, ვინც დანაშაულის შემადგენლობის შესაბამისი შედეგების განხორციელებისათვის ყველაფერი გააკეთა, რაც მასზე იყო დამოკიდებული, მაგრამ შემდეგ თავისი ნებაყოფლობითი ქმედებით თავიდან აიცილა ეს შედეგი”. ამგვარი შესაძლებლობის გამოყენება გარდა ზემოაღნიშნული შემთხვევებისა, შეუძლებელია ,,შეკვეცილ შემადგენლობაშიც”. მაგალითად, ყაჩაღობა (სსკ-ის 179-ე მუხლი) დამთავრებულად ცხადდება თავდასხმის და არა ნივთის მითვისების მომენტიდან, რის გამოც ყაჩაღობაზე ნებაყოფლობით ხელის აღება შესაძლებელია მხოლოდ დაუმთავრებელი მცდელობის სტადიაზე.

შედეგიან დელიქტებში ნებაყოფლობით ხელის აღება დამთავრებული მცდელობისას (ე.ი. როდესაც დამნაშავე ყველაფერს გააკეთებს რაც მასზეა დამოკიდებული იმისათვის, რომ შედეგი დადგეს, მაგრამ შედეგის დადგომის პროცესი ჯერ კიდევ მიმდინარეობს), როგორც მოქმედებით ისე უმოქმედობით სავსებით დასაშვებია. მაგალითად, ა.-მ ცეცხლი წაუკიდა მეზობლის სახლს, მაგრამ ცეცხლი დროის მცირე მონაკვეთში ჩააქრო. ან კიდევ: ა.-მ გადააგდო ბ. წყალში, მაგრამ შემდეგ დახრჩობისაგან იხსნა.

დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება დამთავრებული მცდელობისას, რაც უკანასკნელ მაგალითებშიც ნათლად ჩანს, როგორც წესი, აქტიური მოქმედებით ხდება, მაგრამ არაა გამორიცხული ამ დროს უმოქმედობით შედეგის თავიდან აცილება. მაგალითად, ა.-მ ბავშვი ჩააგდო წყალში, მაგრამ მისმა ძაღლმა ბავშვი ნაპირზე გამოიყვანა, ხოლო ა.-მ ძაღლს ხელი არ შეუშალა, რადგან ბავშვი შეეცოდა.

თუკი დანაშაულებრივი განზრახვის სისრულეში მოყვანა, რამდენიმე ცალკეული აქტის კუმულაციურად განხორციელებითაა შესაძლებელი, მაშინ ნებაყოფლობით ხელის აღება შესაძლებელია უკანასკნელი აქტის განხორციელებამდე. მაგალითად, დაზარალებულს საწამლავი მცირე დოზებით ეძლევა. აქ ყურადღება უნდა მიექცეს დამნაშავის განზრახვას, რამდენადაც, თუ ცალკეული დოზა მას მომაკვდინებლად მიაჩნდა, მაშინ ადგილი აქვს მცდელობის არაერთგზისობას. მაშასადამე, თუ პირი, ასეთ შემთხვევაში, უკანასკნელი დანაშაულებრივი აქტის განხორციელებაზე უარს იტყვის, მაშინ დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება გავრცელდება მხოლოდ ამ უკანასკნელზე და არა მის წინამორბედ დანაშაულებრივ ქმედებებზე. ამიტომ პირი პასუხს აგებს არაერთგზისი მკვლელობის მცდელობისათვის, თუ დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებას ორი ან მეტი მცდელობა უსწრებდა წინ.

დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება, მხოლოდ და მხოლოდ მაშინაა შესაძლებელი, ვიდრე დამნაშავის მიერ განხორციელებული ქმედება ჯერ კიდევ არაა დამთავრებული, ანუ ქმედების პროცესი კვლავ მიმდინარეობს და მისი სხვა გზით წარმართვა არაა გამორიცხული. მაგალითად, თუ ა.-მ ბ.-ს მოკვლის მიზნით ერთი ტყვია ესროლა და დაზარალებულის სიბრალულის გამო მეორედ აღარ სცადა მისი მოკვლა, ან არ დაახრჩო, გვექნება მკვლელობის მცდელობა.² თუ ჩვენ ასეთ მოქმედებას მცდელობად არ დავაკვალიფიცირებთ, მაშინ სამართლებრივი შეფასების გარეშე რჩება პირველი მოქმედება, რომელიც უკვე წარსულის კუთვნილებად იქცა, რადგან ტყვიის გასროლა, როგორც პროცესი, უკვე დასრულებულია. ამასთან, თუ ასეთ სიტუაციაში დასაშვებად მივიჩნევთ ნებაყოფლობით ხელის აღებას, მაშინ საკითხავია, სად არის ზღვარი გასროლილი ტყვიების რაოდენობას შორის? შეიძლება თუ არა დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება თუკი ოცდაათი გასროლილი ტყვიის შემდეგ, რომლიდანაც არც ერთი არ მოხვდა დაზარალებულს, დამნაშავემ ოცდამეთერთმეტე აღარ ესროლა? რა თქმა უნდა არა, რადგან დამნაშავე ვერ აკონტროლებს მიზეზობრივი კავშირის განვითარებას.

როგორც ვხედავთ, დანაშაულზე ნებაყოფლობითი ხელის აღებისას მთავარია შედეგის აცილება, რომლის განხორციელება დამნაშავეს შესაძლებლად მიაჩნია. ამიტომ უნდა დავადგინოთ, რომ დანაშაულის ბოლომდე მიყვანა შეუძლებელია ობიექტურად არსებული აბსოლუტური თუ შეფარდებითი დაბრკოლების გამო. ობიექტურ ფაქტორთან ერთად უნდა გავითვალისწინოთ დამნაშავის სუბიექტური დამოკიდებულებაც ამ დაბრკოლების მიმართ. თუ დამნაშავე აბსოლუტურ დაბრკოლებას ადეკვატურად აღიქვამს, ნებაყოფლობით ხელის აღება გამორიცხულია. მაგალითად, ა-მ დაინახა ღია მანქანა და მისი გატაცება გადაწყვიტა, მაგრამ ახლოს რომ მივიდა, მანქანაში პოლიციელი და ძაღლი შენიშნა. თუ აბსოლუტურ დაბრკოლებას დამნაშავე არაადეკვატურად აღიქვამს, ე.ი. მან არ იცის დაბრკოლების შესახებ, ნებაყოფლობით ხელის აღება სრულიად დასაშვებია. მაგალითად, ა.-მ განიზრახა ც.-ს ტელევიზორის მოპარვა, მაგრამ ბინის კარებთან რომ მივიდა, გადაიფიქრა ქურდობა. თუმცა ც.-ს ტელევიზორი ხელოსანთან ჰქონდა წაღებული.

შეფარდებითი დაბრკოლება ართულებს, მაგრამ შეუძლებელს არ ხდის დანაშაულის ბოლომდე მიყვანას. მაგალითად, ა-მ ხელი აიღო ბ.-ს გაუპატიურებაზე მას შემდეგ, როდესაც შეიტყო რომ ინფექციური დაავადება (დიფტერია, ბოტკინი, მუნი და სხვ.) გადაედებოდა; ან ვენერიული სენით (ათაშანგი, რბილი შინკრი და სხვ.) დაავადდებოდა; ან ქალისგან შეიტყო, რომ მას მენსტრუაცია აქვს. ასეთ შემთხვევებში ადგილი აქვს დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებას. სხვაგვარად უნდა გადაწყდეს საკითხი, თუ საქმე ეხება განუკურნებელ დაავადებას. მაგალითად, თუ ბოროტმოქმედი გაუპატიურებაზე ხელს აიღებს იმის გამო, რომ ქალი შიდსითაა დაავადებული, მაშინ მისი მოქმედება დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებად არ ჩაითვლება. ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ შეფარდებითი დაბრკოლება ყველასათვის და ყოველთვის ერთნაირ პირობას არ წარმოადგენს. შეფარდებითი დაბრკოლების საკითხი უნდა გადაწყდეს ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში სუბიექტის თვისებების, მდგომარეობისშესაძლებლობისა და სხვა ობიექტური თუ სუბიექტური გარემოებების გათვალისწინებით. მაგ. ქალის შიდსით დაავადება არანაირ დაბრკოლებას არ წარმოადგენს იმ პირისათვის, ვინც თვითონაა შიდსით დაავადებული. ასეთ შემთხვევაში მართებულია ვისაუბროთ დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებაზე.

არის ისეთი შემთხვევებიც, როდესაც დამნაშავე შეცდომით აფასებს შექმნილ სიტუაციას და დაბრკოლება მხოლოდ მის წარმოდგენაში არსებობს. ,,მოჩვენებითი” დაბრკოლებისას ნებაყოფლობით ხელის აღება გამორიცხულია. მაგალითად, ა-ს ჰგონია, რომ ავტომანქანის გატაცება შეუძლებელია, მასში ჩამონტაჟებული დამცავი სიგნალიზაციის გამო. ეს შემთხვევა არ უნდა გავუთანაბროთ იმ სიტუაციას, როდესაც დანაშაულის ჩადენა შეუძლებელია პირის უმეცრების ან სხვა პიროვნული ნაკლის გამო (იხ. სსკ-ის მე-20 მუხლი), მაგრამ პირი წყვეტს ქმედების განხორციელებას. მაგალითად, თუ ა. 3 კმ-ის სიმაღლეზე მყოფი თვითმფრინავის ჩამოგდებაზე ხელს აიღებს, ამ შემთხვევაში ნებაყოფლობით ხელის აღების შესახებ საკითხი საერთოდ არ უნდა დაისვას, რადგან პირის არც ერთი მოქმედება არაა დანაშაულებრივი.

და ბოლოს, დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება შეიძლება პირმა არა მარტო საკუთარი ძალებით, არამედ სხვისი დახმარებითაც განახორციელოს. მაგალითად, ექიმის, მეხანძრის და სხვათა გამოძახება.

დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება მხოლოდ მაშინ გაათავისუფლებს პირს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან, თუ მის მიერ ნებაყოფლობით მიღებული გადაწყვეტილება საბოლოოა, რაც იმას ნიშნავს, რომ დანაშაულის ბოლომდე მიყვანაზე უარის თქმა უნდა იყოს არა დროებითი, არამედ მუდმივი. მაგალითად, თუ ა-მ ქურდობის განხორციელება გადადო იმ მოსაზრებით, რომ მომავალ დღეს ავტომანქანას გამოიყენებდა ტვირთის გადასაზიდად არ გვექნება დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება.

კონკრეტულ დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება არ ათავისუფლებს პირს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან იმ დანაშაულისათვის, რომელიც დამნაშავის დასახული მიზნის განხორციელებამდე უკვე დამოუკიდებელ დამთავრებულ დანაშაულს ქმნის. სწორედ ასე უნდა გავიგოთ სსკ-ის 21-ე მუხლის მე-2 ნაწილი, რომლის თანახმადაც, ,,პირს, რომელმაც ნებაყოფლობით აიღო ხელი დანაშაულის დამთავრებაზე, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაეკისრება მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ მის მიერ ფაქტობრივად ჩადენილი ქმედება სხვა დანაშაულს წარმოადგენს“. მაგალითად, ა. გაიქცა თავისუფლების აღკვეთის ადგილიდან ბ-ს მოსაკლავად, თუმცა აღარ მოკლა, რადგან ბ-ს ცოლ-შვილი შეებრალა. ა. გათავისუფლდება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან მკვლელობის მომზადებისათვის და პასუხს აგებს თავისუფლების აღკვეთის ადგილიდან გაქცევისათვის (იხ. სსკ-ის 399-ე მუხლი).

დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებაზე საუბარი მხოლოდ პირდაპირი განზრახვით განხორციელებული დანაშაულისას შეიძლება, რადგან მომზადება და მცდელობა მხოლოდ პირდაპირი განზრახვით შეიძლება. არაპირდაპირი განზრახვით ჩადენილ და გაუფრთხილებელ დანაშაულებში შედეგის დადგომამდე პირის ქმედებას არავითარი სისხლისსამართლებრივი მნიშვნელობა არა აქვს. მაშასადამე, ამ უკანასკნელ შემთხვევებში არც ნებაყოფლობით ხელის აღებაზე შეიძლება საუბარი, რადგან დანაშაულებრივი ქმედება არა გვაქვს.

თუ დანაშაული თანამონაწილეობით ხორციელდება, ნებაყოფლობით ხელის აღების საკითხი ამსრულებლისა და ყოველი თანამონაწილისათვის იმისდა მიხედვით უნდა გადაწყდეს, თუ რა როლი შეასრულა თითოეულმა მათგანმა დანაშაულებრივი შედეგის თავიდან აცილებაში. პირიქით, თუ რომელიმეს თავისი წვლილი არ შეუტანია დანაშაულებრივი შედეგის თავიდან აცილებაში, მაგრამ შედეგი სხვა თანამზრახველების მეცადინეობით არ დადგა, იგი პასუხს აგებს დანაშაულის მომზადების ან მცდელობისათვის.

ამსრულებლის მიერ დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღების შემთხვევაში, თანამონაწილენი პასუხს აგებენ დანაშაულის მომზადების ან მცდელობისათვის (იხ. სსკ-ის 25-ე მუხლის მე-7 ნაწილი). ამ დროს ყურადღება უნდა მიექცეს დანაშაულის კატეგორიასაც, რადგან სსკ-ით მხოლოდ განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის მომზადება ისჯება (იხ. სსკ-ის მე-18 მუხლის მე-2 ნაწ).

სსკ-ის 21-ე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, ,,დანაშაულის ორგანიზატორს, წამქეზებელსა და დამხმარეს არ დაეკისრებათ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა, თუ მათ გადაარწმუნეს ამსრულებელი, დროულად შეატყობინეს ხელისუფლების ორგანოს ან სხვაგვარად შეუშალოს ხელი ამსრულებელს ან სხვა თანამონაწილეს და ამით არ მისცეს დანაშაულის დამთავრების შესაძლებლობა”. ნორმის ამ ნაწილში იგულისხმება ისეთი შემთხვევა, როდესაც თანამონაწილეებმა ყველაფერი გააკეთეს დანაშაულის ბოლომდე მისაყვანად, რაც მათზე იყო დამოკიდებული, მაგრამ საკუთარი ინიციატივით დანაშაული ბოლომდე არ განხორციელდა. ამგვარი ინიციატივა შეიძლება გამოიხატოს: 1) ამსრულებლის ან სხვა თანამონაწილის გადარწმუნებაში. მაგალითად, წამქეზებელმა ურჩია ამსრულებელს არ ჩაედინა ყაჩაღობა, ან ორგანიზატორმა წამქეზებელი გადაარწმუნა აღარ გადმოებირებინა ვინმე ქურდობის ჩასადენად და ა.შ.; 2) ხელისუფლების ორგანოში ინფორმაციის მიწოდებაში. ასეთებია, ძირითადად სამართალდამცავი ორგანოები. მაგალითად, პოლიცია, პროკურატურა, უშიშროების სამსახური და ა.შ. შესაძლებელია შეტყობინება მიეწოდოს პარლამენტს, მერიას, და ა.შ.; 3) სხვაგვარად ხელის შეშლაში იგულისხმება ნებისმიერი მოქმედება, რაც გამორიცხავს დანაშაულის ბოლომდე მიყვანას. მაგალითად, თანხის გადახდა, შეპყრობა, საძილე წამლის მიცემა და ა.შ. ასე, რომ თანამონაწილეთა ინიციატივის გარდა დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებისათვის თანამონაწილეებს (გარდა ფიზიკური დამხმარისა) მეორე აუცილებელ პირობად მოეთხოვებათ დანაშაულებრივი შედეგის თავიდან აცილება.

საყურადღებოა, რომ სსკ-ის 21-ე მუხლის 3-ე ნაწილის მეორე წინადადება ითვალისწინებს ისეთ შემთხვევას, როდესაც ფიზიკურ დამხმარეს აღნიშნული მეორე პირობა, ე.ი. დანაშაულის შედეგის თავიდან აცილება, არ მოეთხოვება იმისათვის, რომ მისი ქმედება დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებად ჩაითვალოს. კანონში ამის შესახებ ნათქვამია: ,,დამხმარეს აგრეთვე არ დაეკისრება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა, თუ მან ამსრულებლის მიერ დანაშაულის დაწყებამდე უარი თქვა, შეესრულებინა შეპირებული ქმედება, ანდა ამსრულებლის მიერ დანაშაულის დამთავრებამდე უკან დაიბრუნა დანაშაულის ჩასადენად გადაცემული იარაღი, ან საშუალება”. როგორც ვხედავთ აქ ორი შემთხვევაა: 1) დამხმარეს უარი შეპირებული ქმედების შესრულებაზე ნათქვამი უნდა იყოს ამსრულებლის მიერ დანაშაულის დაწყებამდე. მაგალითად, ა.-მ განუცხადა თავის მეგობრებს, რომ ქურდობის ჩასადენად იგი ფაბრიკის კარებს ღიას დატოვებდა, მაგრამ დანაშაულის ჩადენამდე უარს განაცხადებს შეპირებული ქმედების შესრულებაზე; 2) დანაშაულის დასრულებამდე დამხმარე უკან იბრუნებს მის მიერ მიცემულ იარაღს ან საშუალებას. მაგალითად, ა-მ ბ-ს დაუმიზნა ცეცხლსასროლი იარაღი, ხოლო ამ იარაღის მიმცემმა წაართვა.

როგორც ვხედავთ, ამსრულებლის მიერ დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღება არ ათავისუფლებ სთანამონაწილეებს სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან. ასეთივე ვითარება იქნება იმ შემთხვევაშიც, თუ თანამონაწილეთა ნებას არ შეუერთდა ამსრულებელიც. მაგალითად, თუ წამქეზებელი ეტყვის ამსრულებელს, რომ მან აღარ ჩაიდინოს მკვლელობა, რადგან ეს ცოდვაა და ამსრულებელიც დაეთანხმება, ორივეს მხრიდან ადგილი აქვს დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებას. თუ წამქეზებელი ამსრულებელს იარაღზე ხელს აუკრავს და ამით მკვლელობას გადაარჩენს პირს, მაშინ წამქეზებლის მოქმედება შეფასდება ნებაყოფლობით ხელის აღებად, ხოლო ამსრულებლის მოქმედება - მკვლელობის მცდელობად.

რამდენადაც დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღების მიზანი დანაშაულებრივი შედეგის თავიდან აცილებაა, ამდენად თანამონაწილეთა მოქმედება მხოლოდ და მხოლოდ პასუხისმგებლობას შეამსუბუქებს თუ მათი მოქმედების მიუხედავად დანაშაული მაინც დასრულდა. სსკ-ის 21-ე მუხლის მე-4 ნაწილის თანახმად, ,,თუ ორგანიზატორმა, წამქეზებელმა და ფსიქიკურმა დამხმარემ თავიანთი მოქმედებით ვერ შეძლეს თავიდან აეცილებინათ ამსრულებლის მიერ დანაშაულის დამთავრება, მაშინ მათ მიერ მიღებული ზომები სასამართლომ სასჯელის დანიშვნისას შეიძლება მიიჩნიოს პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელ გარემოებად”.

დანაშაულის დამთავრების შემდეგ განხორციელებული ნებისმიერი მოქმედება შეიძლება გახდეს პირის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლების საფუძველი, თუ იგი აკმაყოფილებს ქმედითი მონანიების პირობებს (სსკ-ის 68-ე მუხლი). დანაშაულის დამთავრების შემდეგ დამნაშავის პოზიტიური მოქმედება, რომელიც სსკ-ის 54-ე მუხლშია (სასჯელის დანიშვნა შემამსუბუქებელ გარემოებათა არსებობისას) მოცემული, დამნაშავეს აუცილებლად უმსუბუქდება სასჯელი, თუ არ არსებობს დამამძიმებელი გარემოებანი. კერძოდ, სსკ-ის 54-ე მუხლში ნათქვამია: ,,თუ დანაშაულის ჩადენის შემდეგ დამნაშავე გამოცხადდა ბრალის აღიარებით, აქტიურად შეუწყო ხელი დანაშაულის გახსნას და არ არსებობს დამამძიმებელი გარემოებანი, სასჯელის ვადა ან ზომა არ უნდა აღემატებოდეს ამ კოდექსის კერძო ნაწილის შესაბამისი მუხლის ნაწილით გათვალისწინებული ყველაზე მკაცრი სახის სასჯელის მაქსიმალური ვადის ან ზომის სამ მეოთხედს”.

___________________

1. წერეთელი თ. დანაშაულის მომზადება და მცდელობა, გვ. 149 და გვ. 223 თბ., 1961

2. ჩვენ ვერ დავეთანხმებით მ. ტურავას, რომელიც დასაშვებად თვლის ასეთ სიტუაციაში დანაშაულზე ნებაყოფლობით ხელის აღებას. იხ: მ. ტურავა, სისხლის სამართალი, ზოგადი ნაწილის მიმოხილვა, თბ., 2000, გვ. 81.

ნინო ლომჯარია
მაია კვარაცხელია

დანაშაულს სიცოცხლის წინააღმდეგ ნებისმიერი ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონმდებლობა განსაკუთრებულ ადგილს უთმობს, რადგან ,,სიცოცხლის უფლება”, ეს არის ის უზენაესი ღირებულება, რომელიც აღიარებულია ყველაზე ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების კანონმდებლობითაც. მიუხედავად ამისა, იგი თავის თავში საკმაოდ რთულ ასპექტებს მოიცავს და კანონმდებლებს ხშირად ძალიან უჭირთ,განსაზღვრონ არის თუ არასახეზე მკვლელობის (ანუ მართლსაწინააღმდეგოდ სიცოცხლის მოსპობის) ფაქტი. ასეთ შემთხვევებს ისინი საკმაოდ ფრთხილად ეკიდებიან და მკვეთრი გადაწყვეტისაგან თავს იკავებენ, რადგან ისეთი ფაქტორები, როგორიცაა საზოგადოებრივი აზრის მზად არ ყოფნა მსგავსი კანონმდებლობის ცხოვრებაში გასატარებლად, რელიგიის გავლენა და ა.შ. დიდ გავლენას ახდენს მათზე. ,,ასეთ შემთხვევებში” ჩვენ უპირველესად ვგულისხმობთ ევთანაზიას, აბორტს, სიკვდილით დასჯას და ა.შ. ქვემოთ მოცემული მსჯელობით ვცდილობთ ჩვენი იდეები და მოსაზრებები გაგაცნოთ ამ საკითხებთან მიმართებაში და ამით მოკრძალებული წვლილი შევიტანოთ მათი სამართლიანად გადაწყვეტის საქმეში.

ევთანაზია: დანაშაული თუ პირადი თავისუფლების გამოხატულება?!

სისხლის სამართლის თეორეტიკოსები მკვლელობას განმარტავენ, როგორც მეორე ადამიანისათვის მართლსაწინააღმდეგოდ სიცოცხლის მოსპობას. ხშირად სახეზე გვაქვს ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა, მაგრამ ეს ქმედება დანაშაულად რომ ჩაითვალოს, იგი მართლსაწინააღმდეგო უნდა იყოს, ანუ აკრძალული მოცემული ქვეყნის კანონმდებლობით. სწორედ აქ წარმოიშობა სიძნელე. ევთანაზიას თითქმის ყველა ქვეყნის სისხლის სამართლის კოდექსი დანაშაულად აღიარებს, (მიუხედავად იმისა რომ მას ძალზე მრავალრიცხოვანი მომხრეები ჰყავს), განსხვავებები ძირითადად ამ დანაშაულის ობიექტურ მხარესა და სასჯელის ზომაში გამოიხატება. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 110-ე მუხლი დანაშაულად აღიარებს მკვლელობას მსხვერპლის დაჟინებული თხოვნით და მისი ნამდვილი ნების შესაბამისად, ჩადენილს მომაკვდავის ძლიერი ფიზიკური ტკივილისაგან გათავისუფლების მიზნით. განსხვავებულია ასევე იურისტების, მედიკოსების, ეკლესიისა და უბრალო მოქალაქეების შეხედულებები მისი ლეგალიზაციის შესახებ. სანამ ჩვენ მოსაზრებებს გაგაცნობდეთ, მცირე მიმოხილვას შემოგთავაზებთ იმის შესახებ, თუ როგორი დამოკიდებულება აქვთ ევთანაზიის მიმართ მსოფლიოს წამყვან ქვეყნებს.

ევთანაზიას საფუძველი პირველად დიდ ბრიტანეთში, 1935 წელს ჩაეყარა, ამერიკის შეერთებულ შტატებში 1938 წელს. კანადაში კი, სადაც მას ძალზე მრავალრიცხოვანი მომხრე ჰყავს, მხოლოდ 1990 წელს. თავდაპირველად ბრიტანული და ამერიკული ჯგუფები მცირე და უმნიშვნელო იყო, ამიტომ მათ მხარდაჭერა ვერ მოიპოვეს შემდგომი 2 ათწლეულის განმავლობაში. თუმცა, თანდათანობით მათ მომხრეები გაუჩნდათ და ევთანაზიის საკანონმდებლო წესით რეგულირების საკითხიც დღის წესრიგში დადგა.

აშშ-ში ევთანაზიის მომხრეები 1947 წლიდან-37%-დან 75%-მდე გაიზარდა, ავსტრალიაში 1947 წლიდან- 1995 წლამდე 47%-დან 78%-მდე გაიზარდა, კანადაში ეს რიცხვი 74%-ს აღწევს, ხოლო ყველაზე აშკარა თანაგრძნობა მას დიდ ბრიტანეთში აქვს-82%.

გამოკითხვები მედიკოსთა შორისაც წარმოებს, რითაც ჩანს, რომ აშშ-ში ექიმთა 15%-ზე მეტი ევთანაზიას უკვე იყენებს სათანადო სიტუასამედიცინო საზოგადოების ხელმძღვანელობა, როგორიცაა, აშშ-ს სამედიცინო ასოციაცია, ურყევად რჩება მისი მოწინააღმდეგე.

ინგლისში იზრდება სამედიცინო მხარდაჭერა და დაინტერესება ევთანაზიის ლეგალიზაციისადმი. 1990 წელს სამედიცინო ეთიკის ინსტიტუტმა განაცხადა: ,,ექიმის მოქმედება, რომელიც კეთილსინდისიერად ეხმარება პაციენტს სიკვდილში ეთიკურად გამართლებულია, თუ დახმარების საჭიროება გამოწვეულია განუკურნებელი ავადმყოფობის გამო წარმოშობილი ტკივილებითა და ტანჯვით.”

ოფიციალური შეხედულება ბრიტანეთში მხარს უჭერს არსებულ კანონს(რომელიც კრძალავს ევთანაზიას). დღესდღეობით ამ ქვეყნის სამედიცინო ასოციაცია ევთანაზიის ლეგალიზაციის წინააღმდეგია. თუმცა, 1997 მათ მხარი დაუჭირეს პაციენტის უფლებას უარი თქვას მკურნალობაზე. 1995 წელს მათ განაცხადეს: ,,არსებული სამართლებრივი პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ ინფორმირებული და გათვითცნობიერებული პაციენტის უარი სპეციალური მკურნალობის მიღებაზე, რომელიც შეიძლება სხვაგვარად იქნეს მიღებული მოგვიანებით, ექიმს სამართლებრივად ავალდებულებს.”

1995 წლის ივლისში ,,The Lancet”, - ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ჟურნალი მსოფლიოში, მიემხრო ევთანაზიის ლეგალიზაციას. რაც შეეხება ექიმების აზრს კანონში ცვლილებების შეტანასთან დაკავშირებით, იგი ევთანაზიის მომხრეებად და მოწინააღმდეგეებად გაიყო. 1996 წლის მონაცემებით:

46% ექიმებისა მხარს უჭერდა კანონში ცვლილებების შეტანას და ევთანაზიის ლეგალიზაციას.

44% წინააღმდეგი იყო ევთანაზიისა და მხარს არსებულ კანონს უჭერდა.

37%-მა განაცხადა, რომ ისინი დაეხმარებოდნენ მძიმედ ავადმყოფ პაციენტებს სიკვდილში, კანონს რომ ამისი ნება მიეცა.

22 ექიმმა აღიარა, რომ უკვე დაარღვია კანონი და ვიღაცას სიკვდილში დაეხმარა. 1994 წელს ბრიტანეთის სამედიცინო ჟურნალმა გამოაქვეყნა ინფორმაცია, რომ მიუხედავად კანონისა, ბრიტანელი ექიმები მაინც ახორციელებენ ევთანაზიას.

კემბრიჯის უნივერსიტეტის მიერ ჩატარებულმა კვლევამ დაადგინა, რომ 32% ექიმებისა დაეთანხმა პაციენტის თხოვნას დაეჩქარებინა მისთვის სიკვდილი, 46%-მა განაცხადა, რომ დაეხმარებიან პაციენტს სიკვდილში, თუკი კანონი ამის ნებას მისცემს.

1998 წელს ,,The Sunday Times”-ის მიერ ჩატარებულმა გამოკითხვამ 300 ექიმს შორის უჩვენა, რომ ყოველ მე-7 ექიმს უკვე დარღვეული ჰქონდა კანონი და დახმარება აღმოუჩენია პაციენტისთვის სიკვდილში მათივე თხოვნით.

მიუხედავად იმისა, რომ გამოკითხვები ევთანაზიის ლეგალიზაციის მომხრეთა აშკარა უმრავლესობას ადასტურებენ, სახელმწიფოები (საბედნიეროდ) მაინც ძალზე ფრთხილობენ მის დაკანონებას. მსოფლიოში იგი მხოლოდ 2 ქვეყანაში არის დაკანონებული.

ამერიკის შტატ ორიგონში (1994 წლის ნოემბერში) მოქალაქეებმა მხარი დაუჭირეს ევთანაზიას-უკიდურესი ავადმყოფობის პირობებში;

1995 წლის მარტში ავსტრალიის ჩრდილოეთ ტერიტორიის შტატების საკანონმდებლო ორგანომ მიიღო კანონი, რომელიც ნებას რთავს უკიდურესად ავადმყოფ ადამიანებს მოითხოვონ სიკვდილი სამედიცინო დახმარებით ინექციის გზით, ან აბის თავადვე მიღებით. თუმცა, ეს კანონი მალევე გააუქმეს.

2003 წელს კოლუმბიაში ევთანაზია ლეგალურად აღიარეს, თუმცა, გარკვეული გარემოებების გათვალისწინებით.

რაც შეეხება ჰოლანდიას, სადაც ევთანაზიას წლების მანძილზე ახორციელებენ, იგი ჯერ კიდევ დანაშაულად ითვლება, მაგრამ ჰოლანდიის პარლამენტმა და უზენაესმა სასამართლომ დააწესა, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში ექიმებს შეუძლიათ დაეხმარონ ადამიანებს სიკვდილში სასიკვდილო ინექციის, ან სასიკვდილო წამლის მიღებით. არავინ იცის, თუ რა ოდენობით ხორციელდება ევთანაზია ყოველწლიურად, რადგან თვითმკვლელობის ხელშეწყობა დანაშაულია და ამიტომ ის ხშირად ფარულად ხდება, რათა თავი აარიდონ სავარაუდო ბრალდებებს. აშშ-ში 7000 შემთხვევას ვარაუდობენ ყოველ წელს.

რეალურად ევთანაზია ორი სახით ხორციელდება: აქტიურად და პასიურად. აქტიურია ევთანაზია, როცა პაციენტი უშუალოდ იღებს წამალს, რომელიც მას კლავს, ხოლო პასიურია, როცა ადამიანის სიკვდილს მედიკამენტების, საკვების და წყლის არმიცემა იწვევს. მას ,,პასიური” ჰქვია იმიტომ, რომ სიკვდილის მიზეზს უმოქმედობა წარმოადგენს.

პრო-ევთანაზისტები, როგორც წესი, მას პირადი თავისუფლების გამოხატულებად მიიჩნევენ. როცა ადამიანი გადაწყვეტს სიკვდილს, ეს, რა თქმა უნდა, ცუდი გადაწყვეტილებაა, მაგრამ, რა უფლება გვაქვს ჩვენ დავუშალოთ მას ამის გაკეთება? - კითხულობენ ისინი.

ისინი, როგორც წესი, ასე აღწერენ ხოლმე სიტუაციას: ადამიანს მძიმე, სასიკვდილო ავადმყოფობა სჭირს, იგი მიჯაჭვულია საავადმყოფოს საწოლს, სამედიცინო აპარატურას, არ შეუძლია მოძრაობა და არაფერი, არსებობის გარდა. იგი მძიმე ტკივილს განიცდის, ითხოვს, რომ მოაშორონ სხვადასხვა სახის აპარატი, რომელზედაც მიერთებულია, რათა წავიდეს სახლში და დარჩენილი ცხოვრება მშვიდ გარემოში გაატაროს. მაგრამ ექიმები ეწინააღმდეგებიან, რადგან, აპარატების გამორთვა მის აუცილებელ სიკვდილს გამოიწვევს, მათი იდეოლოგია კი ამის გაკეთებას უკრძალავს.

არის თუ არა ექიმი, ან სხვა პირი სამართალდამრღვევი, თუკი იგი ადამიანს სიკვდილში ეხმარება?

ამერიკის შეერთებული შტატების ვაშინგტონის ოლქის საოლქო სასამართლომ განიხილა ევთანაზიის საქმე ,,არაკომერციული ორგანიზაცია ,,Compassion in Dying” ვაშინგტონის შტატის წინააღმდეგ”. (ეს ორგანიზაცია არის ვაშინგტონის არასამეწარმეო ორგანიზაცია, რომელიც ,,დახმარებას უწევს” საღ გონებაზე მყოფ, უკურნებელი სენით დაავადებულებს ავადმყოფებს და მათი ოჯახის წევრებს.)

ვაშინგტონის შტატში დღესდღეობით არ არსებობს თვითმკვლელობის, ან თვითმკვლელობის მცდელობის ამკრძალავი კანონი, თუმცა ვაშინგტონის კანონმდებლობა კრძალავს თვითმკვლელობაში სხვა პირის მონაწილეობას: ,,პიროვნება ჩაითვლება დამნაშავედ, თუკი იგი მონაწილეობას იღებს თვითმკვლელობის მცდელობაში, წინასწარი განზრახვითა და შეცნობით ეხმარება სხვა პირს მის აღსრულებაში.” - ასეთი ქმედება იმავე კანონმდებლობით ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 5 წლამდე და ჯარიმით 10000 დოლარის ოდენობით.

მოსარჩელენი აპროტესტებდნენ სწორედ ამ ნორმას. ისინი ეყრდნობოდნენ კონსტიტუციის იმ ნორმას, რომლის თანახმადაც ადამიანებს გააჩნიათ მოქმედების თავისუფლება და იგი დაცულია სახელმწიფოს გადაჭარბებული ჩარევისაგან. აქედან გამომდინარე, პირს უფლება აქვს თავადვე აირჩიოს, განსაზღვროს და გადაწყვიტოს, დააჩქარებს თუ არა სიკვდილს ექიმთა მეშვეობით. მათ არგუმენტებს ამყარებდა ექიმთა ჩვენებები, რომლებიც აღწერდნენ მომაკვდავ ავადმყოფთა მდგომარეობას, მაგრამ სასამართლომ ორგანიზაციის მოთხოვნა არ დააკმაყოფილა.

ყველაზე გახმაურებული საქმე ევთანაზიასთან დაკავშირებით ჯეკ კევორკიანის საქმე იყო. ,,სიკვდილის ექიმი”- ასე უწოდებენ ჯეკ კევორკიანს, რომელიც მიჩიგანის შტატში გაასამართლეს. მას 130-მდე ადამიანის სიკვდილში თანამონაწილეობას სდებენ ბრალს. მან თავისი ,,პრაქტიკა” 1990 წლიდან დაიწყო და ძირითადად მიჩიგანისა და კალიფორნიის შტატებში მოღვაწეობდა. სამართლებრივად სიკვდილში თანამონაწილეობა იქ ჯერ კიდევ მკვლელობად ითვლება, ამიტომ კევორკიანმა ნაფიცი მსაჯულები ვერ დაარწმუნა თავისი საქციელის ,,ჰუმანურობაში.” ,,სასიკვდილო ავადმყოფებისა და ინვალიდების ნებაყოფლობითი თვითგანადგურება მხოლოდ და მხოლოდ დაიცავს საზოგადოების ჯანმრთელობას და გაზრდის მათ კეთილდღეობას.” - განაცხადა მან სასამართლო პროცესზე.

ეკონომიკური გამართლება ევთანაზიის მომხრეთა ერთ-ერთი სერიოზული არგუმენტია. ერთ-ერთმა პროფესორმა, ლინდა პეენომ დაკითხვის დროს განაცხადა, რომ 1987 წლის გაზაფხულზე ერთ ადამიანს სიკვდილში დაეხმარა. ,,მიუხედავად იმისა, რომ ეს ფაქტი ყველასათვის ცნობილი გახდა, არავის წავუყვანივარ სასამართლოში. პირიქით - მე დამაჯილდოვეს ამისთვის. ამ ფაქტმა ჩემი პროფესიული რეპუტაცია გაზარდა, რადგან მე მოვიქეცი ისე, როგორი ქცევაც მოსალოდნელი იყო ,,კარგი ,, ექიმისაგან, მე დავზოგე ნახევარი მილიონი დოლარი.”(!!!)

ასე რომ, პროევთანაზიური არგუმენტებიდან ძირითადად შეიძლება შემდეგი მიმართულებები გამოვყოთ:

1. ადამიანის უფლება, აირჩიოს მშვიდი გზა სიკვდილისა.

2. ეკონომიკური გამართლება.

რაც არ უნდა ,,ჰუმანური” მიზნები ამოძრავებდეთ ევთანაზიის მომხრეებს, საწინააღმდეგო არგუმენტების დაპირისპირება რთულ საქმეს არ წარმოადგენს.

ჩვენ არ მიგვაჩნია, რომ ევთანაზიის აკრძალვით პრობლემა გადაიჭრება, რადგან თუკი ადამიანი სიკვდილს გადაწყვეტს, მას ვერც ერთი კანონი ვერ შეაჩერებს. მაგრამ, ევთანაზიის ლეგალიზაცია, რომელიც მძიმე ავადმყოფებს სიკვდილის უფლებას მიანიჭებს, ხოლო მის ხელშემწყობს პასუხისმგებლობას არ დააკისრებს, სავარაუდოდ შემდეგ უარყოფით შედეგებს გამოიწვევს:

არასოდეს არის გამორიცხული, რომ ავადმყოფობის დადგენაში შეცდომა მოხდეს. ცნობილია, რომ კევორკიანის 93 ,,პაციენტიდან” 66 არ პასუხობდა იმ მოთხოვნებს, რომელიც ევთანაზიისათვის არის დადგენილი, კერძოდ, არ იყო ,,სასიკვდილოდ ავად.”

ეს უფლება შეიძლება ბოროტად იქნეს გამოყენებული ნათესავების, ექიმების მხრიდან. ევთანაზიის შესახებ ერთ-ერთი სტატიის ავტორი, ჯეი ჯოჰანსენი აღწერს შემთხვევას, რომელიც მეგობარმა უამბო: იგი მოხუცთა თავშესაფარს ესტუმრა პაციენტის მოსანახულებლად. სახლის დირექტორმა უამბო მას, რომ ახლახან ეწვია წყვილი, რომლებმაც მას განუცხადეს, რომ სურდათ დედის ევთანაზირება. მათ გულწრფელად უთხრეს მას, რომ ამას მემკვიდრეობისთვის აკეთებდნენ და აღარ შეეძლოთ იმის ლოდინი, თუ როდის გარდაიცვლებოდა იგი თავისი სიკვდილით. სახლის დირექტორმა გაყარა ისინი. მალე წყვილმა დედა სხვა თავშესაფარში გადაიყვანა. ორი კვირის შემდეგ კი მოხუცი გარდაიცვალა.

შემდეგი შემთხვევა ჰოლანდიელ ექიმს შეემთხვა: მან ერთ ქალს სიმსივნის დიაგნოზი დაუსვა, პარასკევ საღამოს საავადმყოფოში მოათავსა და მკურნალობა დაუწყო. შაბათს პაციენტს უკვე გაუმჯობესება დაეტყო, კვირას ექიმი იმედით სავსე იყო, რომ პაციენტი გამოჯანმრთელდებოდა. ორშაბათს, როცა საავადმყოფოში მივიდა, პაციენტის საწოლში სხვა ადამიანი დახვდა. მან ჰკითხა საავადმყოფოს პერსონალს, თუ სად წაიყვანეს იგი. პასუხი შემდეგი იყო: ოჰ, ჩვენ მას ღამით ინექცია გავუკეთეთ, რადგან საწოლი გვჭირდებოდა. რა თქმა უნდა, სასიკვდილო ინექციას გულისხმობდა.

ა: ხდება მრავალი კურიოზიც. მაგალითად, ჰოლანდიაში იმის შიშით, რომ არ მოკლან, ასაკოვანი ხალხი უარს ამბობს საავადმყოფოში დაწოლაზე. თუ დავეყრდნობით ანტი-ევთანაზიური საზოგადოების წევრის განცხადებას, ნიდერლანდებში სიკვდილიანობის 15% პროცენტი ევთანაზიაზე მოდის. ხოლო მოხუცთა მკვლელობების ინციდენტების შესწავლამ დაადგინა, რომ აშშ-ში რამდენიმე ასი ათასი მოხუცის სიკვდილში მათი ოჯახის წევრები არიან გარეულნი. გამოძიების ფედერალური ბიუროს მოხსენებით, 50 წელს გადაცილებული ადამიანების მკვლელობის 21% ოჯახის წევრების მიერ არის ჩადენილი.

ადამიანები, რომლებიც მძიმედ არიან ავად, ძლიერ დეპრესიას განიცდიან. ისინი, ფაქტიურად, არ განსხვავდებიან იმათგან, ვინც თვითმკვლელობაზე ფიქრობს. ამ ადამიანებს არ შეუძლიათ იმის ატანა, რომ ვერ იცხოვრებენ ისეთი აქტიური ცხოვრებით, როგორიც ავადმყოფობამდე ჰქონდათ. ზოგი იმით გრძნობს თავს დამნაშავედ, რომ ოჯახს ტვირთად აწვება. მაგრამ სოციოლოგებმა და ფსიქოლოგებმა დაადგინეს, რომ როდესაც ადამიანები ასე ლაპარაკობენ, მათ სინამდვილეში არ სურთ სიკვდილი. მათ მხოლოდ გარშემომყოფების ყურადღების მიპყრობა სურთ. უნდათ, რომ სხვებმა უთხრან: ,,როგორ ვერ ვამჩნევდით, რომ უბედური იყავი”, მათ სურთ, რომ მათი თვითმკვლელობის მცდელობა წარუმატებელი იყოს. ასეთი ადამიანებისათვის თვითმკვლელობის უფლების მინიჭება და მისი ხელშეწყობა იგივე იქნება, რომ მათთვის გვეთქვა: ,,მართალი ხარ, შენ უსარგებლო ინვალიდი ხარ, შენზე ტყუილად ფლანგავენ ექიმები დროს და სამყარო შენს გარეშე უკეთესი იქნება.”

თუკი გავიზიარებთ იმ იდეას, რომ ზოგიერთი ადამიანის თვითმკვლელობა გამართლებულია, ამით ჩვენ გავანადგურებთ იმ ადამიანებს, რომლებიც ამ მომენტისათვის დეპრესიულ მდგომარეობაში იმყოფებიან, ან სხვა მხრივ ვერ აგებენ პასუხს თავიანთ საქციელზე.

მაგრამ, ყველაზე შემაშინებელი არგუმენტი ის არის, რომ ადამიანი უნდა მოკვდეს იმისთვის, რომ იგი საზოგადოების ტვირთია. ისინი ამბობენ, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია ადამიანებს მივაწოდოთ ძვირადღირებული წამლები იმისათვის, რომ მხოლოდ რამდენიმე თვით გავუხანგრძლივოთ სიცოცხლე. განა უკეთესი არ იქნება უფრო სასარგებლო რამეებზე დავხარჯოთ ფული?

ან უფრო უარესი არგუმენტი არის ის, რომ უნდა განადგურდნენ ,,ზედმეტი” ადამიანები, რადგან დედამიწა ისედაც ,,გადატვირთულია”, როგორც ჯეკ კევორკიანი, უამრავ ევთანაზიაში ბრალდებული ექიმი მიიჩნევდა.

როგორც კოლორადოს შტატის გუბერნატორმა, რიჩარდ ლამმა განაცხადა, ,,შეიძლება ითქვას, რომ მძიმე ავადმყოფებს აკისრიათ სიკვდილის მოვალეობა, რათა სხვებს ,,დაუთმონ გზა.”(!!!)

გამოდის, რომ ,,სიკვდილის უფლება” ,,სიკვდილის მოვალეობად” იქცევა!

არ შეიძლება ადამიანის სიცოცხლე შეფასდეს იმით, თუ რამდენი აპარატია მასზე მიერთებული. ეკონომიკა არ არის ყველაფერი, რისთვისაც ჩვენ ვცოცხლობთ. ეკონომიკის მიზანი უნდა იყოს ადამიანის სიცოცხლის ხელშეწყობა და არა ადამიანის სიცოცხლის მიზანია ეკონომიკის ხელშეწყობა.

ინვალიდი, ღრმად მოხუცებული, პენსიონერი არ არის ნაკლებმნიშვნელოვანი, ვიდრე ახალგაზრდა, ჯანმრთელი ადამიანი. ის ფაქტი, რომ ისინი ეკონომიკას ნაკლებად მატებენ რამეს, არ ნიშნავს იმას, რომ მათ სიცოცხლეს ფასი არა აქვს.

დღესდღეობით მედიცინის, ტექნიკის განვითარება იძლევა იმის საშუალებას, რომ დღეს შეუძლებელი ხვალ შესაძლებელი გახდეს. ჩვენ ავადმყოფები კი არ უნდა მოვიშოროთ თავიდან, არამედ მედიცინა სამართლებრივადაც უნდა ვაიძულოთ, რომ მუდმივად ეძიოს გამოსავალი. თუკი ყველა მძიმე ავადმყოფს თავიდან მოვიშორებთ იმ მოტივით, რომ იგი განუკურნებელია, ამით, ფაქტიურად, ხელს შევუშლით მედიცინის დაინტერესებას, დაძლეული იქნას ესა თუ ის ავადმყოფობა, რაც უარყოფითად იმოქმედებს მის სამომავლო განვითარებაზე.

და ბოლოს, სიცოცხლე ადამიანის ხელშეუვალი უფლებაა და მას იცავს კანონი, ამიტომ, ყოველი სამართლებრივი აქტი, რომელიც ევთანაზიას გაამართლებს, არაკონსტიტუციური იქნება!

აბორტი

არის თუ არა აბორტი დანაშაული სიცოცხლის წინააღმდეგ? ეს არის კითხვა, რომელიც სამართლებრივად ყველაზე მაღალგანვითარებულ ქვეყნებშიც კი გადაუწყვეტელია. საქმე იმაშია, რომ, ჩანასახის მოშორება ,,მკვლელობად” რომ ვცნოთ, ამისათვის აუცილებელია, რომ ჩანასახის სიცოცხლის უფლება, ისე, როგორც ჩვეულებრივი ადამიანის სიცოცხლის უფლება სამართლებრივად აღიარებული იყოს, ეს კი საკმაოდ საკამათო საკითხია.

ჩანასახის სიცოცხლის უფლებასთან დაკავშირებით არსებობს ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო მოსაზრება. აბორტის მომხრენი მიიჩნევენ, რომ ჩანასახი არ სარგებლობს ამ უფლებით, რადგან მას არ შეუძლია ამ უფლების გამოყენება. ამასთან, ჩანასახის უფლებას უპირისპირდება დედის უფლება, მოიშოროს არასასურველი ნაყოფი. მეორენი კი მიიჩნევენ, რომ ჩანასახს სიცოცხლის იგივე უფლება აქვს, როგორიც დაბადებულ ადამიანს. ისინი აბორტს ადამიანის მკვლელობის ტოლფასად აღიარებენ. ეს პოზიცია ხშირად რელიგიური წარმოდგენებიდან გამომდინარეობს. სანამ პოზიციებს დავაფიქსირებთ, მიმოვიხილოთ, თუ რა მდგომარეობაა ამ მხრივ მსოფლიოში.

თანამედროვე მონაცემებით მსოფლიოში ყოველწლიურად 46 მილიონი აბორტი კეთდება. აქედან, 20 მილიონი არალეგალურია. აბორტს მიმართავენ ნებისმიერი ქვეყნის, ნებისმიერი სოციალური ფენის წარმომადგენლები. (აბორტის უძველესი შემთხვევები ცნობილია ძველ ჩინეთში, ეგვიპტეში, რომსა და საბერძნეთში).

მთელი 19 საუკუნის განმავლობაში აბორტი თითქმის ყველა ქვეყანაში აკრძალული იყო. ამ პერიოდში უკანონო აბორტებმა თითქმის კრიმინალური ხასიათი მიიღო და ექიმებმაც, აბორტის მავნე შედეგებისაგან ქალთა დასაცავად აქტიური მოძრაობა დაიწყეს აბორტის ლეგალიზაციისათვის.

აბორტის საწინააღმდეგო კამპანიამ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, განსაკუთრებით კი, სოციალისტურ ქვეყნებში, უდიდეს მასშტაბებს მიაღწია. მოგვიანებით, 1986 წლის მონაცემებით, 36 ქვეყანაში აბორტი უკვე ნებადართული იყო.

რაც შეეხება თანამედროვე ქვეყნებს, სადაც აბორტი აკრძალულია, ესენია: ლათინური ამერიკა, აფრიკა, ნეპალი და ის ქვეყნები, რომლებიც რელიგიის დიდ გავლენას განიცდიან.

ცენტრალურ და სამხრეთ ამერიკაში აბორტი აკრძალულია. გამონაკლისია კუბა და გენუას რესპუბლიკა. ლათინური ამერიკა -ესაა მსოფლიოში ყველაზე დიდი კათოლიკური რეგიონი, რაც განაპირობებს აბორტის აკრძალვას, თუმცა ეს ფაქტი არ გამორიცხავს უკანონო აბორტების არსებობას. მაგალითად, ბრაზილიაში ყო-ველწლიურად 1500000 უკანონო აბორტს აქვს ადგილი. განსაკუთრებით მკაცრად ისჯება უკანონო აბორტი ჩილეს რესპუბლიკაში. აქ ქალებს ხშირ შემთხვევაში პატიმრობა ემუქრებათ.

აფრიკის ძალიან ცოტა რესპუბლიკაშია აბორტი ნებადართული. აქ ყოველი 100000 აბორტის შემთხვევიდან 680 სიკვდილით მთავრდება. ამის მიზეზად ცხოვრების ცუდი პირობები სახელდება. ამ მხრივ, ყველაზე ცუდი მდგომარეობაა ეთიოპიასა და ნიგერიაში.

ყველაზე მკაცრად აბორტი აკრძალულია ნეპალში. აქ აბორტი იკრძალება მაშინაც, როცა დედის სიცოცხლეს ემუქრება საფრთხე. აკრძალვის სიმკაცრეზე აქაც რელიგიური ფაქტორი მოქმედებს. სასჯელი ემუქრება როგორც ქალს, ასევე ექიმსაც. მიუხედავად ამისა, აბორტი მაინც კეთდება და ნეპალელ ქალთა 2/3 ციხეში იხდის სასჯელს.

ნიდერლანდებში, შვედეთში, კანადაში, ამერიკის შეერთებულ შტატებში და სხვა მრავალ ქვეყანაში აბორტი ნებადართულია.

ჰოლანდიაში აბორტი ნებადართულია, მიუხედავად ამისა იქ აბორტის მაჩვენებელი არცთუ ისე მაღალია. ერთადერთი, რაც შეიძლება ათვისებულ იქნეს ამ ქვეყნის მაგალითზე, ეს არის კონტრაცეპტივების ფართო გამოყენება, რომლის ფონზეც აბორტი წარმოადგენს უკიდურეს ზომას.

შვედეთში აბორტი 1973 წლიდანაა ნებადართული ორსულობის მე-18 კვირამდე. .ჰოლანდიის მსგავსად სკოლებში აქაც შემოღებულია სექსუალური განათლება.

კანადაში აბორტი ნებადართულია, თუმცა მოწესრიგებული არ არის ზუსტი ვადები, პროცედურები. ამიტომ, ხშირად მას მძიმე გართულებები მოყვება თან. ამიტომაც, აბორტის საწინააღმდეგო კამპანიაც საკმაოდ ხშირია.

ამერიკის შეერთებულ შტატებში აბორტი 1973 წლიდანაა ნებადართული. აქ ყოველწლიურად 1300000 ქალი მიმართავს აბორტს. რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, ყველაზე მძლავრი აბორტსაწინააღმდეგო კამპანია სწორედ ამერიკაში არსებობს.

როგორც ვხედავთ, აბორტის ძირითადი მოწინააღმდეგე რელიგიაა და მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ ეს საკითხი წმინდა სამართლებრივი კუთხით გვაინტერესებს, ამ ფაქტორს მაინც ვერ ავუვლით გვერდს, რადგან მრავალ ქვეყანაში ამა თუ იმ ქმედების დანაშაულად აღიარებას ხშირად რელიგიური წარმოდგენები განაპირობებს, ამასთან, მრავალი ადამიანი აბორტის გაკეთებაზე რელიგიური მოტივებით ამბობს უარს. წმინდა ეკლესიამ თავის უზენაეს და მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე განიხილა ეს საკითხი და ჩვილთა კვლა კაცის კვლის დანაშაულს გაუტოლა. (ანკირიის კრება, კანონი 21; მე-6 მსოფლიო კრება, კანონი 91). საეკლესიო პირები აცხადებენ: ,,ცოცხალი ორგანიზმი ჩასახვის მომენტიდანვე წარმოიშობა, რომელიც უკვე გენეტიკური კოდისა და ადამიანის მთელი პიროვნული პოტენციალის მატარებელია. ექსპერიმენტულად უკვე დამტკიცებულია, რომ ნაყოფს რთული და მიზანმიმართული რეაქციები გააჩნია გარემო პირობებზე. ეს არსება ტკივილს განიცდის, სიცოცხლის სურვილი აქვს და რაც ქრისტიანისათვის ყველაზე მთავარია - ადამიანის უკვდავი სული გააჩნია, რომლის არასრულყოფილება მხოლოდ ის არის, რომ სხეული - ეს სულის ინსტრუმენტი - არ არის ფორმირებული... ჩვენი უპირველესი მოთხოვნაა, რომ ადამიანის ნაყოფს, როგორც პიროვნებას, დაცვა ესაჭიროება... პრინციპული განსხვავება ნაყოფის მოკვდინებასა და სხვა სახის მკვლელობას შორის არ არის... აბორტის დაუსჯელობა და იმ ზნეობრივი თუ იურიდიული კანონების უქონლობა, რომლითაც ნაყოფი და მისი ხელშეუვალი უფლება სიცოცხლეზე დაცული იქნება, ყველა დეკლარაციას ადამიანის ღირსებისა და თავისუფლების შესახებ თვალთმაქცობად და უაზრობად აქცევს (არქიმანდრიტი რაფაელი ,,აბორტის ცოდვის შესახებ).”

განვიხილოთ, თუ რას წარმოადგენს ჩანასახი. ჩანასახი არის ადამიანი თავისი ფიზიკური განვითარების გარკვეულ ეტაპზე, როგორიცაა - ბავშვი, ახალგაზრდა, მოხუცი და ა.შ.

თუკი მივემხრობით იმ მოსაზრებას, რომ ჩანასახი არ სარგებლობს სიცოცხლის უფლებით იმიტომ, რომ მას ამ უფლების გამოყენება-განხორციელება არ შეუძლია, გამოდის, რომ ეს უფლება არ გააჩნია ჩვილ ბავშვსაც, რომელსაც სხვისი დახმარების გარეშე არსებობაც კი არ შეუძლია.

მიუხედავად იმისა, რომ მსოფლიოს მრავალი ქვეყნის კანონმდებლობით ჩანასახს სიცოცხლის უფლება არ გააჩნია, არსებობს ნორმები, რომლებიც, ფაქტიურად საწინააღმდეგოს მეტყველებს:

როგორც ცნობილია, ჩანასახი გარკვეული სამოქალაქო უფლებით სარგებლობს, როგორიცაა - მემკვიდრეობის უფლება. მაშინ, რატომ არ უნდა გააჩნდეს მას ყველაზე მნიშვნელოვანი და უზენაესი სიცოცხლის უფლება?

ასევე ფაქტია, რომ ყველა ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონმდებლობა ორსულის წინააღმდეგ ჩადენილ მკვლელობას, ან სხვა სახის დანაშაულს დამამძიმებელ გარემოებად თვლის. ე.ი. ჩვენ დამნაშავეს პასუხს ჩანასახის სიცოცხლისათვის და უსაფრთხოებისთვისაც ვაგებინებთ, მაშინ, როდესაც იგივე ქმედება ჩადენილი დედის მხრიდან დანაშაულად არ აღიქმება.

მიუხედავად ზემოთქმულისა, ვთვლით, რომ აბორტის დაუყონებლივ დანაშაულად გამოცხადება და ქალთა ,,დასჯა” ამ პრობლემიდან გამოსავალი არ არის რადგან იგი არ გადაჭრის პრობლემას და შეიძლება ისეთ სიტუაციამდეც მიგვიყვანოს, როგორზედაც ზემოთ იყო ლაპარაკი. მაგრამ, ფაქტია, რომ, როდესაც არსებობს მრავალი რეალური და მარტივი საშუალება იმისა, რომ თავიდან იქნეს აცილებული არასასურველი ორსულობა (კონტრაცეპტივები და ა.შ.), მაგრამ თუ ეს საშუალებები არ არის გამოყენებული, მაშინ ადამიანის ქმედება განზრახვას ემსგავსება და აბორტიც დანაშაულებრივ სახეს იღებს.

ბოლოს, მინდა აღვნიშნო რომ, იყო დრო, როცა ადამიანთა გარკვეულ ფენას არანაირი უფლება არ გააჩნდა და მათთვის რაიმე უფლების მინიჭებაზე საუბარი ძალზე გაბედულად, ხმამაღლა და, შეიძლება ითქვას, არარეალურად ჟღერდა. მაგრამ, ეს პრობლემა დღესდღეობით გადაჭრილია და ყოველ ადამიანს აქვს სიცოცხლის უფლება. ასევე, აუცილებლად დადგება დრო, როცა არასასურველი ჩანასახის მოშორება საზოგადოების თვითშეგნებაში განზრახ მკვლელობას გაუტოლდება, მკვლელობას, რომელიც ჩადენილია უსუსური არსების წინააღმდეგ და ეს თვითშეგნება შემდეგ ასახვას ჰპოვებს კანონმდებლობაში.

სიკვდილით დასჯა - დანაშაული თუ სასჯელი?!

ბოლო საკითხი, რომელზედაც ჩვენ ამ თემაში შევჩერდებით, ესაა სიკვდილით დასჯა. მრავალი საუკუნის მანძილზე იგი სანქციის ერთ-ერთ სახეს წარმოადგენდა და მიუხედავად იმ საერთაშორისო ხელშეკრულებებისა, რომლებიც სიკვდილით დასჯას კრძალავს, ეს სასჯელი დღესდღეობითაც საკმაოდ აქტუალურია. არის თუ არა მრავალი მძიმე დანაშაულისათვის განსაზღვრული ეს სასჯელი (მათ შორის უმეტესად მკვლელობისთვის) თავად ,,დანაშაული სიცოცხლის წინააღმდეგ? აქვს თუ არა ვინმეს უფლება ,,კანონიერად” მოუსწრაფვოს ადამიანს სიცოცხლე? ეს საკმაოდ სადავო საკითხია და იმ ქვეყნებშიც კი, სადაც სიკვდილით დასჯა გაუქმებულია, (მათ შორის საქართველოშიც,) ან მის გაუქმებაზეა საუბარი, ხშირად გაიგო-ნებთ ფრაზას, რომ ეს ნაბიჯი ნაადრევია. ეს პრობლემა განსაკუთრებით მწვავედ მაშინ იჩენს ხოლმე თავს, როდესაც განსაკუთრებული სისასტიკით ჩადენილ დანაშაულს აქვს ადგილი.

სიკვდილით დასჯა სასჯელის უმკაცრესი ზომაა. მსგავსი ფორმით მრავალი ქვეყნის ხელისუფლება ცდილობს საზოგადოების ,,განწმენდას”, დაცვას. უკანასკნელ წლებში თანამედროვე მსოფლიოს უმრავლესი სახელმწიფოები სულ უფრო და უფრო იზიარებენ იმ მოსაზრებას, რომ სიკვდილით დასჯა მიუღებელია განვითარებული, სამართლებრივად განმტკიცებული ქვეყნისათვის.

საინტერესოა, რა საერთაშორისო ინსტრუმენტები არსებობს სიკვდილით დასჯის საწინააღმდეგოდ? ერთ-ერთი პირველი საერთაშორისო დოკუმენტი, რომელმაც აღიარა ადამიანის უზენაესი ღირებულება - სიცოცხლე - არის ,,ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია.” (მიღებული 1948 წლის 10 დეკემბერს), ასევე ,,ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენცია” (მიღებული 1950 წლის 4 ნოემბერს), რომლის მე-2 მუხლი აღიარებდა, რომ ,,ადამიანის უფლება სიცოცხლეზე დაცული იქნება კანონის მიერ. არავის სიცოცხლე არ შეიძლება იყოს განზრახ ხელყოფილი, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც სრულდება სასამართლოს განაჩენი პიროვნების დამნაშავედ აღიარების შემდეგ და როცა ასეთ სასჯელს ითვალისწინებს კანონი.” მოგვიანებით, 1983 წლის 28 აპრილს სტრასბურგში ხელი მოეწერა ევროპის კონვენციის მე-6 ოქმს, რომლის ძალითაც ,,სიკვდილით დასჯა უქმდება. არავის არ შეიძლება შეეფარდოს სიკვდილით დასჯა, ან დაისაჯოს სიკვდილით (მუხლი 1).

სახელმწიფოებს შეუძლიათ გაითვალისწინონ თავის კანონმდებლობაში სიკვდილით დასჯა იმ ქმედებებისათვის, რომელიც ჩადენილია ომის, ან მისი გარდაუვალი საფრთხის არსებობის დროს; ამგვარი სასჯელი გამოიყენება მხოლოდ კანონით დადგენილ შემთხვევაში და მისი დებულებების შესაბამისად'' (მუხლი 2).

ევროპის კონვენციის მე-13 ოქმით კი სიკვდილით დასჯა ახლა უკვე ყველა გარემოებაში გაუქმდა: ,,სიკვდილით დასჯა უნდა გაუქმდეს.არავის შეიძლება მიესაჯოს ეს სასჯელი. სიკვდილით დასჯა უქმდება ყველანაირ გარემოებაში.”

მნიშვნელოვანია ასევე ,,სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის” (მიღებული 1966 წ.) მე-6 მუხლის შემდეგი პუნქტები:

2. ,,ქვეყნებში რომლებსაც არ გაუუქმებიათ სიკვდილით დასჯა, სასიკვდილო განაჩენი შეიძლება გამოიტანონ მხოლოდ მძიმე დანაშაულისათვის, დანაშაულის ჩადენის დროს მოქმედი კანონის შესაბამისად... ეს სასჯელი შეიძლება სისრულეში მოყვანილ იქნას მხოლოდ კომპეტენტური სასამართლოს მიერ გამოტანილი საბოლოო განაჩენის შესასრულებლად:

4. თითოეულ სიკვდილმისჯილს უფლება აქვს ითხოვოს შეწყალება, ან განაჩენის შერბილება. ამნისტია, ან სიკვდილით დასჯის განაჩენის შეცვლა შეიძლება ნაბოძები იყოს ყველა შემთხვევაში.

5. სასიკვდილო განაჩენის გამოტანა არ შეიძლება დანაშაულისათვის, რომელიც ჩაიდინეს 18 წლამდე ასაკის პირებმა და მისი აღსრულება არ შეიძლება ფეხმძიმე ქალების მიმართ.”

განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ამ პაქტის მეორე ფაკულტატურ ოქმს სიკვდილით დასჯის გაუქმების შესახებ, რომელიც 1989 წლის 15 დეკემბერს იქნა მიღებული. მისი შინაარსი ასეთია: ,,ამ ოქმის მონაწილე სახელმწიფოებს, სჯერათ რა, რომ სიკვდილით დასჯის გაუქმება ხელს შეუწყობს ადამიანის უფლებების პროგრესულ განვითარებას, იხსენებენ რა, 1948 წლის 10 დეკემბრის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციას, და 1966 წლის 16 დეკემბრის საერთაშორისო პაქტს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ... შეთანხმდნენ შემდეგზე:

მუხლი 1

1. წინამდებარე ოქმის მონაწილე ქვეყნის იურისდიქციაში არავინ არ შეიძლება დაისაჯოს სიკვდილით.

2. თითოეულმა მონაწილე სახელმწიფომ უნდა მიიღოს ყველა საჭირო ზომა, რათა მათი იურისდიქციის ფარგლებში გაუქმდეს სიკვდილით დასჯა.”

მიუხედავად ამისა, სიკვდილით დასჯა უამრავ ქვეყანაში მოქმედებს. ეს ძირითადად განვითარებადი სახელმწიფოებია. ხშირად სასჯელის ამ სახეს რელიგიური ფაქტორიც განაპირობებს. მაგალითისთვის მუსლიმური ქვეყნებიც კმარა. ასეთი წინაპირობების ფონზე ცოტა არ იყოს პარადოქსულად გამოიყურება დემოკრატიის აკვნად წოდებული ამერიკის შეერთებული შტატები, სადაც სიკვდილით არასრულწლოვანებსაც სჯიან.

აშშ-სა და სხვა ქვეყნებში არსებულ ვითარებას ჩვენ იმ სავარაუდო არგუმენტების მიხედვით განვიხილავთ, რომელიც შეიძლება სიკვდილით დასჯის საწინააღმდეგოდ მივმართოთ. თანმიმდევრულად სურათი ასე გამოიყურება:

1) შეცდომის რისკი. საფრთხე იმისა, რომ უდანაშაულო ადამიანები დაისჯებიან სისხლის სამართლის იუსტიციაში არსებული ხარვეზების გამო, დღითი დღე იზრდება. აშშ-ში 1973 წლიდან დღემდე ასეთი 69 ადამიანი იქნა გათავისუფლებული. რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, ამგვარ საქმეთა უმრავლესობა გაირკვა არანორმალური სააპელაციო პროცესის შედეგად, არამედ ჟურნალისტური გამოძიების, ან ექსპერტ-ადვოკატთა დამოუკიდებელი კვლევის მეშვეობით. ამ ფაქტთან დაკავშირებით, აშშ-ს სიკვდილით დასჯის საინფორმაციო ცენტრმა მოამზადა მოხსენება ,,უდანაშაულოთა სიკვდილით დასჯის პრობლემის შესახებ”. ეს მოხსენება მომზადდა კონგრესის წარმომადგენელთა პალატის წევრის დონ ედვარდსის მოთხოვნით, რომელიც ასევე სამოქალაქო და კონსტიტუციურ უფლებათა კომისიის თავმჯდომარეა. ცენტრმა მოხსენება საკუთარ მონიტორინგზე დაყრდნობით მოამზადა. მასში ახსნილია, თუ რა უდევს საფუძვლად უდანაშაულოთა დასჯას და რატომ შეინიშნება ამ ტენდენციის ზრდა. უდანაშაულო პირთა დასჯა უპირველეს ყოვლისა იმ ძირეული შეცდომების ბრალია, რომელთაც სასამართლო პროცესზე აქვთ ადგილი. ამ შეცდომების გამოსწორება კი, განაჩენის გამოტანის შემდგომ სამწუხაროდ შეუძლებელია. სიკვდილით დასჯის საქმეთა ყველაზე შემზარავი რეალობა ის არის, რომ უდანაშაულოთა ძალიან ბევრი საქმე დღემდე გაუხსნელია. პირველი ბიძგი, რამაც ხელი შეუწყო ამგვარ საქმეთა სიმრავლეს არის შემდეგი ფაქტი: ფედერალური ფონდები, რომლებიც ხელს უწყობდნენ უდანაშაულოთა საქმეების აპელაციის დაჩქარებას ფაქტიურად დაიშალნენ. ანუ, ამჟამად არ არსებობს ისეთი მძლავრი მექანიზმი, ორგანიზაცია, რომელიც ფინანსურად და ასევე პროფესიონალური იურიდიული მომსახურებით შეძლებს სააპელაციო პროცესის დაჩქარება-წარმართვას. მთელი სიმძიმე ამ ტვირთისა აწევს მხოლოდ და მხოლოდ კლიენტს. მას კი, ხშირ შემთხვევაში არ ძალუძს ისარგებლოს მაღალკვალიფიციური იურისტის მომსახურებით. არის სხვა სახის შემთხვევებიც. მაგ: როცა ადგილი აქვს სიკვდილით დასჯად სისხლის სამართლებრივ ქმედებას, დაცვის მხარე ვალდებულია შეემზადოს არა მხოლოდ დამნაშავედ, ან უდანაშაულოდ ცნობის ფაზისთვის, არამედ აპელაციის ეტაპისთვისაც. ხშირად, სწორედ ფინანსების უკმარისობის გამო, ადვოკატები იძულებული არიან გარისკონ კლიენტის თავისუფლებით, რათა შემდგომ, დაგროვილი თანხებით წარმართონ სააპელაციო პროცესი. ამგვარი ტაქტიკა ამართლებს, მაგრამ არა ყოველთვის.

2) მეორე ძირითადი ფაქტორი ის არის, რომ უმრავლეს სასამართლოთა პოზიციით, ნებადართული უნდა იყოს სასიკვდილო განაჩენის გამოტანა მაშინაც კი, როცა ყველა ეჭვი დადასტურებული არ არის. ყოველივე ეს მიგვანიშნებს იმაზე, რომ უდანაშაულოთა დასჯა შემდგომშიც გარდაუვალი იქნება.

3) ,,უსამართლო სასამართლო” მომრავლდა შემთხვევები, როცა სიკვდილით არათანაბრად ისჯებიან იმავე აშშ-ს მოქალაქეები და როცა სიკვდილით დასჯად საქმეში ძალიან დიდ როლს თამაშობს ეთნიკური კუთვნილება.

საერთოდ, სიკვდილით დასჯა იყო და არის რეპრესიული რეჟიმის იარაღი მოწინააღმდეგის დასათრგუნად და ინსტრუმენტი, რომელიც განამტკიცებს რასისტულ პოლიტიკას. ამ მოსაზრების დამტკიცება საკმაოდ იოლია, თუკი გავეცნობით აშშ-ს უმსხვილეს კვლევით ორგანიზაციათა მონაცემებს. 2002 წელს კვლევის ორგანიზაციებმა ,,Brinberg/Lake” da ,,Terens Group”-მა ჩაატარეს გამოკითხვა აშშ-ს ტერიტორიაზე, რათა გაეგოთ ხალხის აზრი სიკვდილით დასჯის თანმდევი რასიზმის შესახებ. გამოკითხულთა 48% აღნიშნა, რომ სიკვდილით დასჯის დროს რასისტული მიდგომა შეინიშნება. გამოკითხვის შედეგები კიდევ უფრო გაამყარა ოფიციალურ მონაცემთა შეჯამებამ: კერძოდ, აშშ-ს შავკანიან მოქალაქეებს 3-ჯერ უფრო ხშირად ემუქრებათ ეს სასჯელი, ვიდრე დანარჩენებს. ამავე მონაცემებით, დამნაშავეები, რომლებმაც თეთრკანიანი პირი მოკლეს, უფრო ხშირად ისჯებიან სასჯელის ამ ფორმით ვიდრე ისინი, რომლებმაც შავკანიანი მოქალაქის სიცოცხლე ხელჰყვეს. შავკანიანი მოსახლეობის ѕ-ს სჯერა, რომ ერთი და იმავე დანაშაულისათვის შავკანიანი უფრო მკაცრად დაისჯება. 1908 წლიდან 1962 წლამდე მხოლოდ ვირჯინიის შტატში ელექტრო სკამზე 236 ადამიანი აღესრულა. მათგან, 201 შავკანიანი მამაკაცი, 34 თეთრკანიანი მამაკაცი (მათგან 21-ლათინურ- ამერიკული წარმოშობის ) და ერთი შავკანიანი ქალი.

4) სიკვდილით დასჯა, როგორც სახელმწიფო პოლიტიკის ნაწილი. ბევრ ქვეყანაში სიკვდილით დასჯა სულ უფრო და უფრო იძენს პოლიტიკურ ელფერს. ამის დასტურია თუნდაც ის ფაქტი, რომ კანონმდებლები, პროკურორები და თვით მოსამართლეებიც კი ერთგვარად ,,შუამავლობენ“ სასჯელის ამ სახეს თავიანთ კამპანიაში. შედეგად სახეზეა სიკვდილით დასჯად დანაშაულთა დიდი რაოდენობა და შეუსაბამოდ ხანმოკლე სააპელაციო პროცესი. პროკურორები თითქმის აულაგმავ ქმედებებს ახორციელებენ ამ სასჯელის დამკვიდრებისთვის. მაშინაც კი ემხრობიან სასიკვდილო განაჩენს, როცა ბრალდება საკმაოდ სუსტია. მოსამართლეები, რომელთა უმრავლესობა არჩევნების სუბიექტია, ხშირად განიცდიან ზეწოლას და აქედან გამომდინარე ზოგჯერ იძულებული არიან იგნორირება გაუკეთონ უდანაშაულოთა საქმეებს, სანამ უდანაშაულობა აბსოლუტურად არ გამოაშკარავდება. გარდა ამისა, ამ სასჯელის დაწესება სულ უფრო და უფრო მეტი დანაშაულისათვის, სასიკვდილო განაჩენის გამოტანა მაშინაც კი, როცა ყველა ეჭვი დადასტურებული არ არის. დაბოლოს, რასისტული მიდგომა სხვა არაფერია, თუ არა სახელმწიფო პოლიტიკის ნაწილი.

5) საზოგადოებრივი აზრი სიკვდილით დასჯასთან მიმართებაში. იგი სხვადასხვა გარემოებათა მიხედვით იცვლება. უდანაშაულო პირთა დასჯა ხალხს ამ სასჯელის წინააღმდეგ განაწყობს, ხოლო მაშინ, როცა ადგილი აქვს ისეთ დანაშაულებს, როგორიცაა თვითმფრინავის გატაცება, ტერორიზმი, ადამიანის გატაცება თუ მცირეწლოვნის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული, - ხალხის აზრი საპირისპიროდ იცვლება. ფაქტიურად, საზოგადოების აზრს გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. ამაში უფრო დავრწმუნდებით, თუ გავეცნობით მიჩიგანის უნივერსიტეტის იურიდიული სკოლის პროფესორის, სამუელ გროსის მოხსენებას სიკვდილით დასჯის შესახებ, სადაც ავტორი საკმაოდ ვრცლად განიხილავს იმ ფატალურ შეცდომებს, რომელთაც პროცესებზე აქვთ ადგილი. ძალზე ხშირად, საზოგადოების მხრიდან ადგილი აქვს ზეწოლას პოლიციასა და პროკურატურაზე. ბუნებრივია, პოლიციის ოფიცრის, მაღალჩინოსნის, ცნობილი ჟურნალისტის, ან არასრულწლოვანის მკვლელობის შემთხვევაში საზოგადოება უზომოდ დაინტერესებულია დამნაშავის აღმოჩენით. ეს კი დამაჩქარებლად მოქმედებს საქმის წარმოებაზე. ასეთ შემთხვევაში დიდია ალბათობა იმისა, რომ ნამდვილი მკვლელისაგან ყურადღება შეიძლება გადატანილ იქნას სრულიად უდანაშაულო პირზე. გარკვეულ უარყოფით გავლენას ახდენს ასევე გაძლიერებული საჯაროობა. საზოგადოების მრავალრიცხოვანი წარმომადგენლებით გარშემორტყმული ნაფიცი მსაჯულები დიდ ფსიქოლოგიურ ზეწოლას განიცდიან. ამის შედეგად ისინი ზოგჯერ იგნორირებას უკეთებენ ცალკეულ მნიშვნელოვან დეტალებს, რომლებიც ბრალდებულის სასარგებლოდ მეტყველებენ. შეიძლება ითქვას, რომ სიკვდილით დასჯის შესახებ შეხედულებაზე დიდ გავლენას ახდენს ემოციური ფაქტორი და საზოგადოებაც იმ მოსაზრებას იზიარებს, რომელიც მათ იმწუთიერ საჭიროებას შეესაბამება.

6) ,,სიკვდილის რიგში” დგომის ხანგრძლივობა. აშშ-ს სიკვდილით დასჯის ცენტრის მონაცემებით, განაჩენის გამოტანიდან სასჯელის აღსრულებამდე პერიოდი მოიცავს საშუალოდ 7 ან 8 წელს. დროის ეს მონაკვეთი საკმაოდ მნიშვნელოვანია - ამ პერიოდში ხდება განაჩენის გასაჩივრება, დამატებითი ძიების ჩატარება, დამატებითი მტკიცებულებების მოპოვება და ა.შ. ამჟამინდელი სურათის მიხედვით, როგორც ცენტრალური, ასევე ფედერალური სასამართლოს რგოლები მიილტვიან ამ ვადის განახევრებისაკენ. ადვილი მისახვედრია, რომ ვადის შემცირება მეტად სავალალო შედეგებს გამოიწვევს. კერძოდ, უდანაშაულო პირი შეიძლება დასჯილ იქნეს მანამ, სანამ ფატალური შეცდომა გამოაშკარავდება. თუმცა, მედალს ორი მხარე აქვს და აქედან გამომდინარე არც უაღრესად გახანგრძლივებული ვადა შეიძლება ჩავთვალოთ მიზანშეწონილად. ,,სიკვდილის რიგში” დგომა, სიკვდილის განაჩენის აღსრულების მოლოდინში წლობით ყოფნა იმდენად დამანგრეველად მოქმედებს ადამიანის ფსიქიკაზე, რომ არის შემთხვევები, როცა წლობით მოლოდინის შემდეგ, მსჯავრდებულისათვის განაჩენის აღსრულება იმდენად სასჯელს აღარ წარმოადგენს, რამდენადაც შვებას ხანგრძლივი ტანჯვის შემდეგ.

7) სიკვდილით დასჯის პროცედურის სისასტიკე. გარდა იმისა, რომ სასჯელის ეს სახე მორალურად გაუმართლებელი მოვლენაა, იგი იმავდროულად ადამიანისათვის სიცოცხლის წართმევის სასტიკი, არაჰუმანური გზაა. მეთოდები, რომლითაც სასჯელის ამ სახის აღსრულება ხდება, ფიზიკური წამების ტოლფასია.: ,,ელექტროდენი მასიურ დამწვრობებს იწვევს და დამნაშავის საბოლოოდ მოსაკვდინებლად საჭიროა მისი რამდენჯერმე გამოყენება” (დამნაშავის მოსაკვდინებლად უფრო მსუბუქი მეთოდების გამოყენება მეტ ფინანსებს მოითხოვს!). რაც ყველაზე შემზარავია, იყო რამდენიმე შემთხვევა, როცა სიკვდილით დასაჯეს შიზოფრენიით, ან გონებრივი ჩამორჩენილობის სხვა ფორმით დაავადებული პირები (ვირჯინიის შტატი-მორის მეისონი, ვალტერ კორელი).

8) არგუმენტთა სისუსტე სიკვდილით დასჯის სასარგებლოდ. ბევრ სახელმწიფოში სიკვდილით დასჯის არსებობას ერთგვარად ამართლებენ მოსაზრებით, რწმენით, რომ იგი დამაშინებლად მოქმედებს იმ ადამიანების მიმართ, რომლებიც ანალოგიური დანაშაულის ჩადენას აპირებენ, თუმცა, ამ სასჯელის სწორედ ასეთი ეფექტის არსებობა საფუძველს მოკლებულია. ჩვენი მოსაზრებით, ადამიანზე, რომელიც შეგნებულად გადაწყვეტს მძიმე დანაშაულის ჩადენას, ნაკლებად მოქმედებენ დამაშინებელი ფაქტორები. ხშირად პიროვნებას კარგად აქვს გააზრებული როგორც დანაშაულის, ისე სასჯელის სიმძიმე და მიუხედავად ყველაფრისა, იგი მაინც ჩადის ამ დანაშაულს. დაუმტკიცებელია, ასევე მეორე, არანაკლებ გავრცელებული მტკიცება იმისა, რომ სიკვდილით დასჯა ამცირებს დანაშაულის რიცხვს. იმ სახელმწიფოებში, სადაც სიკვდილით დასჯა გაუქმდა, დანაშაულის რიცხვობრივმა მაჩვენებელმა აღმავლობა არ განიცადა, ამიტომ შემაშფოთებელია ამერიკული ტენდენცია, სასჯელის ეს სახე დღითი დღე გავრცელდეს და სხვა სახის ნაკლებმნიშვნელოვან დანაშაულებზე დაწესდეს, რადგან ეს არა თუ შეამცირებს, არამედ გარკვეულწილად გაზრდის იმ სამართალდარღვევათა რიცხვს, რომელზედაც ზემოთ გვქონდა საუბარი.

ბოლოს, გვინდა აღვნიშნოთ, რომ ყველა ადამიანს აქვს სიცოცხლის, თავისუფლების და ბედნიერების უფლება, მაგრამ, არის მეორე მხარეც: ზოგი ქმედება იმდენად ბილწი და დამღუპველია საზოგადოებისთვის, რომ თვით ეს ქმედება უკრძალავს დამნაშავეს უფლებას იყოს საზოგადოების წევრი, იყოს ცოცხალი.

და მაინც, ჩვენი ღრმა რწმენით, სიკვდილით დასჯა არ წარმოადგენს პანაცეას, რომელიც ყველა სიმახინჯისგან განკურნავს საზოგადოებას, რადგან ბოროტება ბოროტებით არასოდეს აღმოიფხვრება. დასჯის მიზანი ჩადენილის გათვითცნობიერების შესაძლებლობა უნდა იყოს და არა შურისძიება. უფრო მიზანშეწონილი იქნება თუ დამნაშავისაგან მოვითხოვთ გარკვეული სახის სამსახურს საზოგადოებისათვის, როგორც კომპენსაციის გარკვეულ სახეს. ჩვენ კარგად გვესმის, რომ წართმეულ სიცოცხლეს ვერავითარი სამსახური ვერ აანაზღაურებს, მაგრამ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ვერც საზღაურის მიგება და მეორე სიცოცხლის მოსპობა გამოიწვევს სასიკეთო შედეგს. ეს მხოლოდ და მხოლოდ სავალალო შეცდომის ,,კანონიერი” განმეორება იქნება რომელიც სხვა არაფერია, თუ არა დანაშაული სიცოცხლის წინააღმდეგ!

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი მე-15;

2. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი;

3. ,,ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია”;

4. ,,საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ,” მიღებული 1966 წ. გენერალური ასამბლეის 2200A (XXI) რეზოლუციით;

5. მისი მე-2 ფაკულტატური ოქმი სიკვდილით დასჯის გაუქმების შესახებ;

6. ,,ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპის კონვენცია.” 1950 წ. კონვენციის მე-6 და მე-13 ოქმები;

7. მაკა ძამუკაშვილი, ,,ადამიანის უფლებები, რომელთა დარღვევისთვის უნდა მივმართოთ სასამართლოს”;

8. მამა რაფაელი, ,,აბორტის ცოდვის შესახებ”;

9. Lean Levil, ,,Human Rights-questions and answers.” 2000;

10. ,,Human Rights in OSCE Region. The Balkans, the Caucasus, Europe, Central Asia and North America,” 2001-02;

11. Kenneth Cauthen, ,,Capital Punishment,” 2001;

12. United States District Court, No. C94-119R, Judge Rothstein's ruling;

13. ,,Some Basic information about Abortion Around the World”- by Arthur Joyce, 1999;

14. Frequently asked questions about ,,Right to Dies”, updated 19 november, 1995;˜ю:

15. ,,Euthanasia: A case of Individual Liberty” by Jay Johanson, updated November 14, 1995;

16. Medical opinion about Euthanasia in GB. Last updated 5 May 1999;

17. ,,Speech in Favor of Capital Punishment” by John Stuart Mill;

18. გერმანიის კონსტიტუციის კომენტარები.- სიცოცხლის უფლება.

ეკატერინე იაკობიშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

ტერორიზმი - დღეს ეს სიტყვა შიშთან, საშინელებასთან, აფეთქებასთან, სიკვდილთან ასოცირდება. იგი დიდი ხანია გასცდა ეროვნულ ჩარჩოებს ეფექტური იარაღი გახდა ქვეყანათაშორის საშინელ და დამამცირებელ ომებში.

ტერორიზმი უახლესი ისტორიის ერთ-ერთი ყველაზე საშიში გამოხატულებაა. თანამედროვე ეპოქაში მისი გავრცელება კიდევ უფრო შორს წავიდა ვიდრე ეს წინა საუკუნეებში იყო შესაძლებელი.

უკანასკნელი წლების მაგალითმა ნათლად დაგვანახა თუ რა საშიშროების წინაშე დგას კაცობრიობა. ცათამბჯენების დანგრევა თუ ცალკეული ტერორისტული აქტების ჩადენა, არ არის ერთი რომელიმე სახელმწიფოს შიდა პრობლემა, ეს საერთაშორისო ტერორიზმის გამოხატულებაა და საფრთხეს უქმნის მსოფლიო საზოგადოების უშიშროებას, ამიტომ მთელი მსოფლიო უნდა გაერთიანდეს მის წინააღმდეგ უთანასწორო ბრძოლაში.

ტერორიზმმა - მოვლენამ, მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანას გააცნო თავი და მილიონობით დაზარალებული ადამიანის სტატუსი დაამკვიდრა. თანამედროვე მსოფლიოს წინაშე მრავალ სხვა გადაუჭრელ პრობლემათა შორის ტერორიზმით გამოწვეულ ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და ადამიანურ დანაკარგებს ერთ-ერთი პირველი ადგილი უკავია.

ტერორიზმი მაღალხარისხოვან საფრთხეს წარმოადგენს, რადგან მას ხშირად ადამიანთა მასობრივი მსხვერპლი მოყვება, ფიზიკურად მახინჯდება მრავალი ადამიანი, იღებენ ფსიქიკურ ტრავმას, ნადგურდება მატერიალური და სულიერი ღირებულებები, რომლებიც აღდგენას არ ექვემდებარება. ტერორისტები ანადგურებენ ხალხს არა კონფლიქტში, არამედ ადრესატზე ზემოქმედების მიზნით.

თანამედროვე ტერორიზმი მხოლოდ თავისთავად არ არის პრობლემა. ის ახალი პრობლემატური რეალობის ელემენტია, რომელიც შეიძლება ასეთ ტრიადად იქნას ფორმულირებული: გლობალიზაცია - პოსტმოდერნიზაცია - უშიშროება.

თანამედროვე ტერორიზმთან ყველაზე უფრო ახლოს დგას სიტყვები: ომი, აგრესია, გენოციდი. ტერორიზმისათვის დამახასიათებელია აგრეთვე ისიც, რომ მსოფლიოში მისი რაოდენობრივი მაჩვენებელი იკლებს, მაგრამ მსხვერპლთა რიცხვი იზრდება გამოყენებული იარაღისა და მისი ჩადენის ხერხის მასშტაბურობის გამო. არსებობს აგრეთვე კიბერტერორიზმის საფრთხე, რომელიც ტერორიზმის უახლეს ფორმას წარმოადგენს და მისი წინასწარ განჭვრეტა თითქმის შეუძლებელია.

მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში მომხდარმა ტერორისტულმა აქტებმა კაცობრიობა უდიდესი პრობლემის წინაშე დააყენა, იგი პოლიტიკური ძალაუფლებისათვის ბრძოლის ერთ-ერთ სახედაც კი იქცა, მაგრამ მიუხედავად ამ საშიშროებისა მეცნიერებამ აქამდე ვერ შეძლო შეემუშავებინა ამ დანაშაულთან ბრძოლის მოქმედი სისტემა და მეცნიერული დეფინიცია.

ტერორიზმის საყოველთაო დეფინიციის ფორმულირების პირველი ნაბიჯები ჯერ კიდევ XX საუკუნის 30-იან წლებში, საკანონმდებლო უნიფიკაციისას გადაიდგა და ის საყოველთაო ხასიათს ატარებდა.¹ გარდა ამისა, უკანასკნელი 25 წლის განმავლობაში მოხდა უამრავი საერთაშორისო შეთანხმება, რომლებიც საერთაშორისო ტერორიზმს შეეხება. მიუხედავად ამისა, არცერთ მათგანში არ არის მოცემული ტერორიზმის სრული განსაზღვრება, ეს კი გამოწვეულია იმით, რომ აღნიშნული ხელშეკრულებები შეეხება მხოლოდ ერთადერთ ასპექტს ტერორიზმთან მიმართებაში - მასთან ბრძოლა და თავიდან აცილება.

ტერორიზმს, როგორც მოვლენას განსხვავებული ასპექტები ახასიათებს. ფილოსოფიური, პოლიტიკური, ისტორიული, ფსიქოლოგიური, სამართლებრივი, პუბლიცისტური და ა.შ. თითოეული დარგი მას თავისი სპეციფიკით განიხილავს და მისთვის მისაღებ ინტერპრეტაციას იძლევა. ამასთან ტერორიზმის განსაზღვრებისას აუცილებელია ზღვარი გავავლოთ ტერორიზმსა და აგრესიას, ტერორიზმსა და მეკობრეობას, ტერორიზმსა და ორგანიზებულ დანაშაულს, ტერორიზმსა და ტერორს შორის.²

აღნიშნული პრობლემის გარკვევისას წარმოიშობა მეცნიერული კრიტერიუმი, რომელიც არ შემოისაზღვრება ტერორიზმის მხოლოდ დანაშაულებრივი ხასიათით, იგი მოიცავს აგრეთვე ზოგად სოციალურ და ზოგად სისხლის სამართლებრივი კატეგორიის მოქმედებებს, რომლებიც დანაშაულის შემადგენლობის შექმნის ბაზას წარმოადგენს. ამასთან დაკავშირებით აუცილებელ განსახილველს წარმოადგენს ტერორიზმი, დანაშაულის ტერორისტული ხასიათი, ტერორიზმის ნიშნები ორი ასპექტით: როგორც ნეგატიური სოციალური გამოხატულება და როგორც დანაშაულის შემადგენლობა.

ტერორიზმის განსაზღვრების შემუშავება ყველაზე რთული პრობლემაა მსოფლიოს მეცნიერებასა და პრაქტიკაში - დანაშაულებასთან ბრძოლის დარგში. სხვადასხვა ავტორების მიერ ტერორიზმის ასიდან ორასამდე განსხვავებული გაგება იქნა შემუშავებული, მაგრამ არც ერთი მათგანი არ იყო კლასიკური და მისაღები.

ა.შ.შ.-ის ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოს ტერორიზმის კვლევის ცენტრის განმარტებით ტერორიზმს ახასიათებს 4 ძირითადი ნიშანი:

1. წინასწარ მოფიქრებულობა და გათვლილობა;

2. პოლიტიკური ხასიათი;

3. სამიზნე - მშვიდობიანი მოსახლეობა;

4. მოქმედებენ ორგანიზებული ჯგუფები.

აშშ-ს გამოძიების ფედერალური ბიუროს განმარტებით, ,,ტერორიზმი არის უკანონო ძალადობა მიმართული ადამიანის ან საკუთრების წინააღმდეგ, იმისათვის, რომ დააშინოს და აიძულოს სახელმწიფო, სამოქალაქო მოსახლეობა ან ნებისმიერი სხვა ფიზიკური თუ იურიდიული პირი, პოლიტიკური ან სოციალური მიზნების მხარდასაჭერად”.³

ექსპერტთა მტკიცებით, ტერორიზმი არ არის მხოლოდ არაჰუმანური და მოუფიქრებელი ძალადობა, ტერორისტების მოქმედების მიღმა ყოველთვის იმალება სტრატეგია, მიუხედავად ძალადობის ფორმისა - იქნება ეს დაბომბვა, მკვლელობა თუ თვითმფრინავის გატაცება. ტერორიზმი არ არის შემთხვევითი, მოუმზადებელი ან ბრმა აქტი. ეს არის წინასწარ კარგად გათვლილი ძალადობა სამოქალაქო მოსახლეობის წინააღმდეგ.

ისევე როგორც ყველა დანაშაული, ტერორისტული აქტების განხორციელებაც გარკვეული მიზნების მისაღწევად ხდება, თუმცა ამ მხრივ, მას განსაკუთრებული სპეციფიკა გააჩნია. ტერორიზმის ზოგიერთ დეფინიციაში მიზნად მიჩნეულია მოსახლეობის დაშინება (დატერორება). მკვლევართა უმრავლესობა კი აღნიშნავს რომ ტერორიზმი დანაშაულია თუ ის პოლიტიკური მიზნის მისაღწევად იქნება განხორციელებული.

მეცნიერთა დიდი ნაწილი ტერორიზმს მხოლოდ პოლიტიკურ მიზნებთან აერთიანებს. ასეთია ერთ-ერთი ცნება. მაგალითად, ,,ტერორიზმი დანაშაულია მხოლოდ მაშინ, როდესაც ის პოლიტიკური მიზნებით იქნება განხორციელებული.” სახელდობრ, საერთაშორისო ურთიერთობის გამძაფრება, სახელმწიფო წესრიგის დესტაბილიზაცია, და ა.შ.

ამ თვალსაზრისით, აქტი, სადაც მთავარი პოლიტიკური მიზანი არ არის, მაგრამ იგი განსაკუთრებული საერთაშორისო დაცვის ობიექტების წინააღმდეგ არის მიმართული, არ შეიძლება ტერორისტულ აქტს წარმოადგენდეს. მაგალითად, თუ თვითმფრინავის გატაცებისას არ აყენებენ პოლიტიკურ მოთხოვნებს და მხოლოდ სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობისაგან თავის დაღწევა სურთ. ამ შემთხვევაში, დანაშაული საერთაშორისო ტერორიზმად აღარ კვალიფიცირდება, ყოველივე ეს კი უპირისპირდება ტერორიზმის შესახებ სხვა დეფინიციებს.

ტერორიზმის შესაძლო მიზნებიდან მხოლოდ პოლიტიკურ მიზნებზე შემოსაზღვრაც არ იქნებოდა გონივრული, რადგან ამ შემთხვევაში მისი განხორციელების შესაძლებლობა სოციალური, რელიგიური ან სხვა მიზნებიდან სრულიად უნდა გამორიცხულიყო, მიუხედავად იმისა, რომ პრაქტიკაში ასეთი ხშირია.

ვფიქრობ ეს ორი კომპონენტი თანაბრად მნიშვნელოვანია და არც ერთის გამორიცხვა არ შეიძლება. მიზნების ეს ორი სახეობა ერთმანეთისგან რადიკალურად განსხვავდება როგორც შინაარსით, ასევე მნიშვნელობით, მაგრამ, ამავე დროს, ისინი ტერორისტული აქტის განხორციელების პროცესში მჭიდრო ურთიერთკავშირში არიან. მოსახლეობაში შიშის ზრდა ყოველი ტერორისტული აქტის შედეგია, მაგრამ მხოლოდ ეს არ არის მიზანი, მისი ყველაზე ლტოლვადი, უმნიშვნელოვანესი და საბოლოო მიზანი ყოველთვის მოიცავს კონკრეტულ პოლიტიკურ, სოციალურ ან სხვა შინაარსს. ე.ი. მოსახლეობის დატერორება არის მოკლე, სასწრაფო მიზანი, რომელიც სხვა სასურველი მიზნის მიღწევის მეშვეობით, დანაშაულის განხორციელების მომდევნო საფეხურზე ვითარდება.⁴

აგრეთვე, მხედველობაშია მისაღები ის ფაქტი, რომ მოსახლეობის დატერორება არა მხოლოდ დიდი მასების დატერორებაა, არამედ კონკრეტულ პირზე ან პირთა ჯგუფზე ჩაგვრის განხორციელებაცაა.

სისხლის სამართლის კანონმდებლობის უნიფიკაციის პროცესი 30-იანი წლების დიდი დისკუსიის მიზეზად იქცა.⁵ ზოგს მიაჩნდა, რომ მიზნის მითითება, როგორც ტერორიზმის ერთ-ერთი მიზეზი, ამ ქმედების პოლიტიკურ მდგომარეობას ,,გაასესხებდა“ და სადამსჯელო უფლებების მქონე ორგანოების მიერ დამნაშავეების ძიებას მნიშვნელოვნად შეუშლიდა ხელს. ამის გამო, ტერორიზმის ცნებაში ,,პოლიტიკური მიზნები” უნიფიკატორების მიერ მთლიანად იქნა გამოტოვებული.

იქიდან გამომდინარე, რომ არ არსებობს ტერორისტული აქტის ერთიანი განსაზღვრება, რომელიც მოცემული იქნებოდა საერთაშორისო კანონმდებლობაში ან მეცნიერთა მიერ, ვფიქრობ სხვადასხვა განსაზღვრებების შეჯერების შედეგად შესაძლებელი იქნებოდა, მიღებული ყოფილიყო განსაზღვრება, რომელიც თუ ყველა არა, უმრავლესი შემთხვევისათვის, მაინც მისაღები და გამოსაყენებელი იქნებოდა. ამ კუთხით შეიძლება ჩამოყალიბდეს შემდეგი თეზისები:

● ტერორისტული აქტი უსამართლო ძალაუფლების გამოყენებას ან ძალაუფლების გამოყენების მუქარას უნდა აღნიშნავდეს;

● იგი პოლიტიკური, რელიგიური, სოციალურ ან სხვა მიზნების მიღწევას უნდა ემსახურებოდეს;

● ცალკეული პიროვნებების ან ჯგუფის ცხოვრებას და საკუთრებას უნდა უქმნიდეს საფრთხეს. ამასთან ტერორისტული აქტი ისეთი პირის ან პირთა ჯგუფის წინააღმდეგ უნდა იყოს მიმართული, რომლებსაც ტერორისტების ინტერესების საგანთან არანაირი კავშირი არა აქვთ;

● მოსახლეობაში უნდა თესავდეს შიშს;

● ზიანს უნდა აყენებდეს ქვეყნის ინტერესებს.

ტერორიზმის განსაზღვრებისას, აგრეთვე, გათვალისწინებული უნდა იქნას, როგორც მისი რთული გამოვლინება, მიზანი, ასევე, სუბიექტური ხასიათის ფაქტორები, შიდასახელმწიფოებრივი თუ საერთაშორისო ზიანი.

ცნობილია, რომ ანტინეკო თავის დისერტაციაში ამტკიცებდა ,,ტერორიზმი მხოლოდ პოლიტიკური მიზნების და პრინციპების ბაზაზე აღმოცენდება”. ჩემი აზრით, ტერორიზმი არა მხოლოდ პოლიტიკურ, არამედ რელიგიურ, ეთნიკურ და სხვა მრავალ საფუძველზე შეიძლება აღმოცენდეს. ტერორიზმის დეფინიციაში, რა თქმა უნდა, შეუძლებელია ჩამოთვლილ იქნას მოტივთა ის სპექტრი, რომლითაც კონკრეტული ტერორისტი მოქმედებდა. აგრეთვე აუცილებელია, მითითებულ იქნას მიზანი, ვინაიდან სწორედ იგი განაპირობებს დანაშაულებრივი ქმედების ტერორისტულ აქტად დაკვალიფიცირებას.

ტერორისტული აქტები ძალიან ხშირად გათვლილია იმაზე, რომ საზოგადოებაზე მოახდინოს დიდი გავლენა, იყოს სანახაობრივად ძალიან შემაძრწუნებელი. მიზანი არის ის, რომ ფსიქიკური დარტყმა მიაყენოს საზოგადოებას. სწორედ ამიტომ სავსებით სწორად განაცხადა 1971 წელს ტერორიზმის ექსპერტმა ბრაიან ჯენკონსმა რომ ,,ტერორიზმი არის თეატრი, მათ სურთ, რომ ბევრმა ადამიანმა უყუროს და არა ბევრი ადამიანი მოკლან.”⁶

დიახ, ტერორიზმი ,,თეატრია“, ცალკეული ტერორისტული აქტები კი ,,სპექტაკლი“, ,,გართობა“ მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების დახმარებით, კრიზისი საერთო ატმოსფეროს ცნობით, ნდობის დაკარგვა არამყარი მმართველი რეჟიმის და მისი პროვოცირება, მკაცრი რეპრესიული ზომებით, რომელიც ბევრად ჩამორჩება ქვეყნის მოსახლეობას.

ტეროლოგიაში (მეცნიერება ტერორიზმის შესახებ) ტერორიზმის მრავალი სახე არსებობს. მისი სახეებად დაყოფის კრიტერიუმი მრავალია. დაწყებული ხასიათითა და მოტივებით, დამთავრებული მისი განმახორციელებელი ძალებით. ერთმანეთისაგან განასხვავებენ, აგრეთვე, ტერორიზმსა და ტერორს. პოლონელი ტეროლოგი ბერნარდ გომი საკუთარ წიგნში ,,ტერორიზმის სტრატეგია” აღნიშნავს, რომ ,,ტერორი არის ძალადობა ჩადენილი ობიექტურად უფრო ძლიერი სუბიექტის მიერ, ხოლო ტერორიზმი ძალადობაა რომელიც ჩადენილია ობიექტურად უფრო სუსტი ძალის მიერ.”⁷

თვით სიტყვის (ტერორი) მნიშვნელობიდან გამომდინარე, ობიექტურად უფრო ძლიერი მხარე ზემოქმედებს სუსტზე, რათა დააშინოს იგი თავისი მიზნების იოლად განხორციელებისათვის. ე.ი. აქ სუბიექტი მოქმედებს უშუალოდ იმ მასაზე, რომლისგანაც მოელის შემდგომი მოქმედებების განხორციელებას. მოსახლეობის ტერორი ხორციელდება უწყვეტლივ, ხშირ შემთხვევაში, მას შეიძლება განგრძობადი ხასიათიც ჰქონდეს.

რაც შეეხება ტერორიზმს, იგი მრავალი ცალკეული ტერორისტული აქტისაგან შემდგარი, მასობრივი მოვლენაა. ასეთ აქტებს მიმართავენ ობიექტურად სუსტი ძალები, ძლიერზე ზემოქმედების მიზნით. მისი თავისებურება ისაა, რომ იგი უშუალოდ ადრესატზე არ არის მიმართული. ასეთი ქმედება ხორციელდება გარკვეულ პირზე (ან პირთა ჯგუფზე) ზემოქმედების მიზნით, რათა აიძულოს ობიექტურად ძლიერი მხარე შეასრულოს გარკვეული მოქმედება, ან თავი შეიკავოს მისგან, მიიღოს კონკრეტული გადაწყვეტილება, ან თავი შეიკავოს ასეთი გადაწყვეტილების მიღებისაგან. ტერორისტული აქტის განხორციელების ერთ-ერთი შედეგი, სხვა მრავალ საზიანო შედეგთან ერთად არის შიში, ტერორი.

ტერორიზმი საშინელებასთან აღიქმება და ადამიანთა ემოციურ შემადგენლობაში წარმოიქმნება. ტერორი კი რომელიც შიშს, დაშინებას ნიშნავს ძალადობის საფუძველზე წარმოიშობა და გარდაუვალი შედეგია ტერორისტული აქტისა⁸.

მიუხედავად იმისა, რომ სხვადასხვა ტერორისტული ორგანიზაციების ინტერესები და მიზნები განსხვავებულია, ყველა ტერორისტული ორგანიზაციისათვის არსებობს ერთი საერთო განსაზღვრება პოლიტიკური, იდეოლოგიური და ფსიქოლოგიური ფაქტორებით. ეს ფაქტორები ჯაჭვისებურად არის დალაგებული და ერთმანეთთან მჭიდროდაა დაკავშირებული.

ესენია: რადიკალიზმი - ექსტრემიზმი - ფანატიზმი. ამას გარდა, კონკრეტული რეალიები მას, თანამედროვე მსოფლიოში, ამატებს კიდევ ერთ აუცილებელ ნიშანს - ფუნდამენტალიზმს. ჯაჭვის ამგვარ მსვლელობას კი ბოლოს მივყავართ - ტერორიზმამდე. მოვლენამდე, რომელსაც არა ინდივიდუალური, ჯგუფური, ან ლოკალური, არამედ საერთაშორისო ხასიათი აქვს.⁹

რადიკალიზმი ლათინური სიტყვაა და განისაზღვრება, როგორც სოციალური პოლიტიკის იდეა, ყველაზე უფრო რადიკალური, მტკიცე და შეუპოვარი მოქმედება. იგი ცვლის არსებულ სოციალურ და პოლიტიკურ ინსტიტუტებს. განმარტებითი ლექსიკონის მიხედვით, რადიკალიზმი ნიშნავს ძირეული, გადამჭრელი ზომების მიღებას, თეორიული და პრაქტიკული საკითხების გადასაწყვეტად (ასეთი შეიძლება იყოს, აგრეთვე, პოლიტიკური მიმდინარეობა), რომელიც მოითხოვს დემოკრატიული რეფორმების გატარებას ბურჟუაზიული სახელმწიფოს ჩარჩოებში და მისი ინტერესებისათვის.

ისტორიაში ამ ტერმინით ჭკვიან და რეფორმატულ მოქმედებებს აღნიშნავდნენ. ამასთან, დასავლეთში რადიკალური ტრადიციის მიხედვით, იყო ცენტრისტული და მემარცხენე პარტიები. მისგან განსხვავებულია რადიკალიზმი, რომელიც რიგ შემთხვევაში ექსტრემიზმის სინონიმად გამოიყენება, თუმცა ექსტრემიზმისაგან განსხვავებით, რადიკალიზმი შინაარსობრივად სხვა მხარეს აფიქსირებს. მისი რეალიზაციის მეთოდებიც განსხვავებულია. რადიკალიზმს ახასიათებს იდეურობა და არა მოქმედება. მოქმედება, უპირველეს ყოვლისა, ექსტრემიზმს ახასიათებს.

რადიკალიზმი ყოველთვის ოპოზიციური მიმართულებაა და სოციალურ პოლიტიკურ პროცესებში განმსაზღვრელ ფუნქციას ასრულებს. ესენია:

● სიგნალ ინფორმაციის ფუნქცია;

● სოციალურად დაძაბული ჯგუფის სვლა, გავიდეს უკმაყოფილების მოგვარების პროცესიდან;

● გავლენა გაბატონებულ პოლიტიკურ ინსტიტუტებზე, პოლიტიკური გადაწყვეტილების მომზადება, მიღება და განხორციელება;

● პოლიტიკური კურსის კორექტირება;

● ძირეული პოლიტიკური ცვლილებების სტიმულირება.

რადიკალიზმი პოლიტიკურად გამორჩეულ ადამიანებს ახასიათებს. იგი თანამედროვე ექსტრემიზმის, შემდეგ კი ტერორიზმის საფუძველს წარმოადგენს.

ექსტრემიზმი პოლიტიკური იდეოლოგიის განსხვავებული შეხედულებებისა და მოქმედებებისადმი თავდადებას ნიშნავს. განმარტებითი ლექსიკონის მიხედვით, ექსტრემიზმი უკიდურესი შეხედულებებისა და ზომების მომხრეობას (უკიდურესად პოლიტიკური) გულისხმობს, ფსიქოლოგიურად კი, იგი რადიკალიზმის განვითარებაა. ექსტრემიზმი, პირველ რიგში, ყურადღებას აქცევს ბრძოლის საშუალებებს და მეთოდებს, რომელთა საშუალებითაც საკუთარ იდეებს ახორციელებს. ექსტრემიზმი შეიძლება სხვადასხვა, ერთმანეთისაგან განსხვავებული ფაქტორებით განვითარდეს: სოციალურ-ეკონომიკური კრიზისით, მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილის ცხოვრების დონის მკვეთრი დაცემით და პოლიტიკური ინსტიტუტებისა და ხელისუფლების სტრუქტურების დეფორმაციით. საზოგადოებრივი პრობლემების განვითარებასა და მომწიფებაში გამომჟღავნებული მათი უუნარობით, პოლიტიკური რეჟიმის ტოტალიტარული ხასიათით, ოპოზიციური ხელისუფლების ჩახშობით, დევნით სხვაგვარი აზროვნების გამო და სხვა. იდეოლოგიურად ექსტრემიზმი უარყოფს ყველა სხვა განსხვავებულ აზრს. ისინი მხოლოდ თავის ისეთ თანამოაზრეებს საჭიროებენ, რომლებიც ნებისმიერ ბრძანებას შეასრულებენ.

ერთმანეთისაგან განასხვავებენ სახელმწიფო ექსტრემიზმს და სახელმწიფო ოპოზიციას.

სახელმწიფო ექსტრემიზმი არსებობს სახელმწიფო ხელისუფლების სტრუქტურებში და მის საფუძველს იარაღი, დემაგოგია, რეპრესია წარმოადგენს, ხოლო, ოპოზიციური ექსტრემიზმი არსებობს ანტირეჟიმული სახელმწიფო სტრუქტურებისადმი დაპირისპირებულ ჯგუფებში, რომელთა მთავარი საშუალება ტერორისტული აქტებია.

არსებობს, აგრეთვე, ნაციონალური ექსტრემიზმი რომელიც ხშირად დაკავშირებულია სეპარატიზმთან და მიმართულია მრავალეროვნული სახელმწიფოს ნგრევისა და მათი ცალკე შემადგენლობებად გამოყოფისაკენ.

მსოფლიოს ნებისმიერი ექსტრემისტული ორგანიზაცია არალეგალურად მოქმედებს, პარტიზანულ ბრძოლას აწარმოებს, სჩადის ტერორისტულ აქტებს, დივერსიებს და ამ გზით ახორციელებს თავიანთ მიზნებს.

ფსიქოლოგიურად ექსტრემისტები შესაძლოა გმირებადაც კი იწოდებოდნენ. გმირული ექსტრემიზმისათვის კი, თავის მხრივ, დამახასიათებელია განსაკუთრებული შეფასება და თვითშეფასება. ისინი ერთმანეთისაგან განსაკუთრებული ემოციებით განსხვავდებიან. ექსტრემიზმისათვის დამახასიათებელია, აგრეთვე, ლოგიკური მსჯელობის განსაკუთრებული ნორმები.¹⁰

თანამედროვე ექსტრემიზმს თან სდევს პოტენციური დარღვევები და ექსტრემისტული ჯგუფების გარდაქმნა ცხოვრების გავლენიან სტრუქტურებად. იგი ექსტრემიზმის მკაცრ, მრავალმხრივ მოქმედებებს აძლიერებს და ახალ ტექნიკურ მიღწევებს იყენებს. ასეთი დაჯგუფებები მიისწრაფვიან საერთაშორისო რეზონანსისაკენ, მოსახლეობის დაშინებისაკენ და ა.შ. ექსტრემიზმი, ამ გზით, აგრძელებს რადიკალიზმს, მოქმედებაში მოჰყავს რადიკალიზმისას არსებული რადიკალური იდეები და წარმოადგენს მის ბუნებას.

განსხვავებული ზომები, უკიდურესობები, რომლებიც რადიკალიზმისა და ექსტრემიზმისათვისაა დამახასიათებელი, გროვდება და თავის აპოთეოზს ფანატიზმში აღწევს.

ფანატიზმი განმარტებითი ლექსიკონის მიხედვით რელიგიური რწმენით უკიდურესი გატაცება, ბრმადმორწმუნეობაა, აგრეთვე საქმით, ან იდეით უკიდურესი გატაცებაა. ფსიქოლოგიურად ფანატიკოსი ყოველთვის თავის იდეების ერთგულია. ეს კი მისი მსოფლმხედველობის საფუძველია, რადგან ეს იდეები აძლევენ აზრს მის ცხოვრებას. იგი ძირითადი ღერძია საზოგადოებისა და სხვა ადამიანებისათვის. ფანატიკოსები მუდამ მზად არიან თავისი იდეების, შეხედულებებისა და შეფასებების მსხვერპლი იყვნენ.

ფანატიზმი მასის ფსიქოლოგიის განსაკუთრებული ფენომენია. ფანატები რომლებიც მხარს უჭერენ ერთმანეთს, ამაღლებული, ემოციური ხასიათი აქვთ, პრაქტიკულად ეპყრობიან ნებისმიერ ინფორმაციას. მათთვის მიუღებელია თვით კეთილსასურველი და კონსტრუქციული კრიტიკაც კი. ისინი მსოფლიოს თავისი მკაცრი შეხედულებებისა და რწმენის პრიზმაში აღიქვამენ და ამ პრიზმაში არ უშვებენ არაფერს.

ფსიქოლოგიურად ფანატიკოსები ხშირად ეყრდნობიან რადიკალიზმის იდეებს და ექსტრემიზმს, ამიტომ იგი ხშირად ტერორიზმის საფუძველია. ფანატიკოსები ძალადობრივ ქმედებებს საკუთარი სახელისა და იდეების გავრცელებულობის მიზნით სჩადიან, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ყველა ფანატიკოსი ტერორისტია, თუმცა უმრავლესობა ტერორისტებისა ფანატიკოსია, რომლებიც ხშირად შეუწყნარებელი არიან სხვათა აზრებთან მიმართებაში და უკიდურესად არაფრად მიიჩნევენ არსებულ იურიდიულ, ეთიკურ და მორალურ ნორმებს.

ფანატიზმის ყველაზე უფრო გავრცელებულ, შემხვედრ ვარიანტს წარმოადგენს საკუთარი ცხოვრების რწმენის მტკიცების შეფასება. პრაქტიკაში გვხვდება აგრეთვე რელიგიური, იდეური, პოლიტიკური და პატრიოტული ფანატები. ნაკლებად არის ცნობილი ფანატიზმის გამოვლენა მეცნიერებაში, კულტურაში და სხვა სფეროებში^.11

რელიგიური ფანატიზმის საფუძველი არის რწმენა. ამასთან, რელიგია და ფანატიზმი მჭიდრო ურთიერთკავშირშია.

იდეური ფანატიკოსები მზად არიან თვით სიკვდილისათვის და მსოფლიო რევოლუციის ზეიმისათვის. ასეთი ფანატიკოსები იყვნენ სოციალისტური უტოპიის წარმომადგენლები: თომას მორი, შარლ ფურე.

პოლიტიკური ფანატიკოსები თავის პოლიტიკურ მიზნებს, შეხედულებებს მტკიცედ ადგენენ და პოლიტიკურ სისტემასაც განსაზღვრავენ, მათ ხელისუფლების რეჟიმისა და საკუთარი წარმატებისათვის სჭირდებათ მსხვერპლი. ამასთან იგი კავშირშია ტერორიზმთან, როგორც ხელისუფლებისათვის ბრძოლის საშუალებასთან, ან პირიქით, უფლებასთან - შეინარჩუნონ არსებული ხელისუფლება.

ფსიქოლოგიურად პოლიტიკური ფანატიზმი ყოველთვის არსებული ხელისუფლების მიერ განხორციელებულ ქმედებებზე შურისძიების განხორციელებაა.

პატრიოტული ფანატიზმის მაგალითი ისტორიაში მრავალია. აქ ხშირად შოვინიზმსაც აქვს ადგილი, რომელიც ნაციონალიზმის უკიდურესი ფორმაა. მისთვის განსაკუთრებული ეროვნულობა, ერთი ეროვნების ინტერესების დაპირისპირება სხვებისადმი, ნაციონალური ამპარტავნობის გავრცელება, ეროვნული შუღლისა და შეუწყნარებლობის გაღვივებაა დამახასიათებელი.

ფანატიზმი ფუნდამენტალიზმის სუბიექტური საფუძველია. ისინი მხოლოდ მიმოქცევაში ცვლიან ერთმანეთს.

ფსიქოლოგიურად, ტერორიზმი რადიკალიზმის, ექსტრემიზმის და ფანატიზმის ბუნებრივი განვითარებაა. ამასთან, ექსტრემიზმი არა თეორიულ მსჯელობაში, არამედ უშუალოდ პრაქტიკულ მოქმედებაში გამოიხატება.

ზემოაღნიშნულ მოქმედებათა შორის, რეალობაზე მოქმედების ბუნებით ყოველთვის გამოირჩევა ტერორიზმი. ამ შემთხვევაში ქმედების ხასიათი და მიზანი მთლიანად გამართლებულია. აგრეთვე, არსებობს ტერორიზმის მეთოდების არჩევანი. მისი მასშტაბურობა, რეზონანსი. ცნობილია აგრეთვე, მათი აქციები. ხალხის უმრავლესობა მათ იცნობს. ამით კი მისი მიზეზები მასშტაბურად არის წარმოდგენილი. ე.ი. მათთვის (ტერორისტული ორგანიზაციებისათვის) ,,მიზანი ამართლებს საშუალებას”.

ტერორიზმის განვითარების პირობაა, აგრეთვე ის ფაქტი, როდესაც მოწინააღმდეგეები ვერ თანხმდებიან დავის გადაწყვეტაში მოლაპარაკებების სხვა საშუალებებზე გარდა ფიზიკური ლიკვიდაციისა. ე.ი. ტერორიზმს მიმართავენ მაშინ, როცა არ არსებობს სხვა გამოსავალი, ან ბრძოლის რესურსები.

ტერორისტული აქტების ზრდის მიზეზი ყოველთვის დაკავშირებულია კრიზისული მოვლენების ზრდასთან, პოლიტიკური რეგულაციური კონტროლის ფორმების დასუსტებასთან და სახელმწიფოს ფუნქციის ნაწილობრივ დაკარგვასთან.

როგორც აღვნიშნე, ტერორიზმი დამამთავრებელი რგოლია რთული ჯაჭვისა: რადიკალიზმი - ექსტრემიზმი - ფანატიზმი (რიგ შემთხვევებში ფუნდამენტალიზმი) - ტერორიზმი. ყოველი მათგანი კი ხალხის (მასის) განსაკუთრებული რადიკალური შეხედულებებით და პოზიციებით იწყება.

რადიკალიზმი, ადრე თუ გვიან, საჭიროებს კონკრეტულ მოქმედებებს. ასეთი უკიდურესი მოქმედებებისაკენ მიდრეკილება რადიკალური შეხედულებების საფუძველია და ექსტრემიზმის გამოხატვას საჭიროებს. რადიკალიზმის და ექსტრემიზმის უკიდურესი ხარისხი კი ფანატიზმში გამოიხატება, რომელიც თავისი მონოიდეური ხასიათით განსაკუთრებული ფსიქოლოგიური მდგომარეობაა.

ტერორისტების ხასიათი ისეთი ნეგატიური მსოფლშეგრძნებით ხასიათდება, რომელიც მთელი რიგი ფაქტორების ზემოქმედების შედეგად წარმოიშობა. პირველ რიგში, მას მიეკუთვნება სამყაროს იდეურ მოდელსა და თავისი მოქმედებების რეალურობას შორის შეუსაბამობა, სადაც იგი საჭიროებს თვითრეალიზაციას. ეს წინააღმდეგობაშია სუბიექტის შეგრძნებათა იდეალურ ტრანსფომაციასთან. შედეგად თითოეული ტერორისტის პოზიცია ასეთია: „მე კარგი ვარ, სამყარო კი ცუდი”. აღნიშნული გამომდინარეობს მისი მორალური თავდაცვის საშუალებებიდან, რომელიც ფსიქოლოგიურად ნებას რთავს გამოიყენოს, გაამართლოს ნებისმიერი საკუთარი დესტრუქციული მოქმედება. ამის შემდგომ, უარყოფილი იქნება კონცეფცია, დარწმუნებული იყოს საკუთარ სიმართლეში და იგი წარმოშობს მინიმალურ შესაძლებლობას ტერორისტული ჯგუფისა თუ ცალკეული ტერორისტების პოზიტიური მოქმედებებისა. ტერორისტებში წარმოიშობა ემოცია, ცნობილი როგორც აგრესია, შეუპოვრობა და დეპრესია.

ზემოთ მითითებულ ნიადაგზე, რომელიც ცალკეული პიროვნებების ფსიქიკაშია მომზადებული, წარმოიშობა დესტრუქციულ მოქმედებათა კულტი, როგორც მსოფლმხედველობისა და მსოფლშეგრძნების სისტემა. მათი განსაზღვრის საფუძველში ეთნოფსიქოლოგიური წინააღმდეგობა დევს, რომელიც დაკავშირებულია ეთნოსთა განსხვავებასა და შეუთავსებლობასთან. დესტრუქციული კულტის ბირთვი შედგება გულწრფელი ფანატებისაგან, რომლებიც საკუთარი რწმენისათვის თვით სიკვდილზეც თანახმა არიან და ტერორისტული მოქმედებები მათი მონაწილეობით გამოხატავს რეალურ, სოციალურ სინამდვილეში არსებულ პარადოქსული ადაპტაციის ხერხს.

მიუხედავად იმისა, ფსიქოლოგიურად როგორი განვითარება ჰპოვა ამა თუ იმ ტერორისტულმა აქტმა, ტერორიზმის ცენტრალურ ელემენტს კონკრეტულად ცალკეული ტერორისტული აქტი, ან ასეთის მუქარა წარმოადგენს. ყველა ამ შემთხვევაში უმთავრესი მიზანია გავრცელდეს საერთო შიში, პანიკა, ქაოსი და მოახდინოს სახელმწიფოს მხრიდან რეპრესიების პროვოცირება. ხშირად ტერორისტებისათვის ტერორისტული აქტი თავიანთი საჭიროებებისა და შესაძლებლობების დემონსტრირების საშუალებაა. ამასთან, ტერორისტული აქტების ორგანიზატორები და ამსრულებლები სახალხოდ იღებენ პასუხისმგებლობას მისი ჩადენისათვის და აცხადებენ ,,ვის სახელზეა” იგი.

ამდენად, ტერორიზმი და ტერორი ერთმანეთისაგან განსხვავებული მოვლენებია. ტერორი ტერორისტული აქტის განხორციელების შედეგად წარმოიქმნება, ხოლო ტერორიზმი ტერორისტული აქტების ერთობლიობისაგან შემდგარი მოვლენაა. აღნიშნულნი ერთმანეთთან მჭიდრო ურთიერთკავშირითა და განსხვავებული ბუნებით გამოირჩევიან.

ტერორისტულ დანაშაულებზე საუბრისას აუცილებელია შევჩერდეთ მის მოტივებზე. ტერორიზმი უამრავი მოტივის საფუძველზე შეიძლება იქნას ჩადენილი. ამის მიხედვით, ტერორიზმი თანამედროვე მსოფლიოში განვითარდა კიდეც, როგორც:

● პოლიტიკური ბრძოლის მეთოდი მსოფლიოში და ომის დროს;

● ინდივიდუალური და ორგანიზებული ტერორიზმი, როგორც სახელმწიფო პოლიტიკა;

● შიდა პოლიტიკური ბრძოლის მეთოდი;

● სახელმწიფოთა შორისი ხასიათის ტერორისტული აქტები;

● საერთაშორისო ტერორიზმი, რომელიც გაზრდის, დიფერენცირების და სრულყოფისაკენ მიისწრაფვის.

თანამედროვე ტერორიზმი განსხვავდება ისტორიაში ყველა სხვა შემხვედრისაგან. განსაკუთრებით თავისი მასობრივი მსხვერპლით, თავისი სირთულით, სახელმწიფოთაშორისი და ეროვნებათშორისი ხასიათით.

სახელმწიფო ტერორი, უპირველეს ყოვლისა, დაკავშირებულია განსაკუთრებულ რეპრესიებთან და სახელმწიფო ხელისუფლების მკაცრ მოქმედებებთან მის პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეებთან მიმართებაში, როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე მის გარეთ. აქედან გამომდინარე სახელმწიფო ტერორიზმი შეიძლება იყოს საშინაო და საგარეო.¹²

საგარეო ტერორიზმი სახელმწიფოს აგრესიულ ან კოლონიურ პოლიტიკასთან ასოცირდება, რომელიც ტერიტორიების დაკავების, ეროვნუი სიმდიდრეებისა და ხალხის გაძარცვის, ადამიანის უფლებათა უხეში დარღვევისაკენ არის მიმართული. საგარეო ტერორიზმის კონკრეტული მაგალითებია: რუსეთის ბატონობა თათარ მონღოლებზე, ფაშისტური გერმანიის მოქმედებები ოკუპირებულ ტერიტორიებზე, კოლონიის ხელისუფლების მოქმედებები. ,,ნებისმიერი კოლონიის ისტორია - ამბობს გარიშევი მონოგრაფიაში - არის შეიარაღებული ტერორის ისტორია და ნებისმიერი დამოუკიდებელი ტერიტორიის არმია, პოლიცია, ჟანდარმერია წარმოადგენს მომზადებული მეომრების შემადგენლობას არა მხოლოდ ამ კოლონიის შემთხვევაში, ეროვნულ გამათავისუფლებელი მოქმედებებისას, არამედ მსოფლიოში სიმშვიდისათვის და განვითარებისათვის.”¹³

სახელმწიფო ტერორიზმთან დაკავშირებით აუცილებელია აღინიშნოს ის გარემოება, რომ მეცნიერთა შორის არსებობს დავა იმის შესახებ, შეიძლება თუ არა სახელმწიფო იყოს ტერორიზმის, როგორც დანაშაულის სუბიექტი. მეცნიერთა ნაწილი ამტკიცებს, რომ ეს შესაძლებელია, რადგან ამ შემთხვევაში მოსახლეობისაკენ მიმართულ ტერორს ახორციელებს სახელმწიფო, კონკრეტული პირების (ხელმძღვანელების) მეშვეობით, სანქცია კი სახელმწიფო ტერორიზმისათვის საერთაშორისო სამართლის ნორმებითაა გათვალისწინებული. მეცნიერების მეორე ნაწილი ამტკიცებს, რომ არ შეიძლება სახელმწიფო იყოს ტერორიზმის სუბიექტი, რადგან, სუბიექტი არის კონკრეტული პირი, რომელიც პასუხს აგებს მის მიერ ჩადენილი ქმედებისათვის და ახორციელებს სახელმწიფო პოლიტიკას. ფიზიკური პირი შესაძლოა დასჯილი იქნას სისხლის სამართლებრივი წესით, ,,სახელმწიფოს დასჯა“ კი თვით ცნებაა აბსურდული. შესაბამისად ასეთი მოსაზრება რუსულ სისხლის სამართლის ლიტერატურაში უარყოფილია.

რა თქმა უნდა, შეუძლებელია სახელმწიფოს სისხლის სამართლებრივი წესით დასჯა, თუმცა არც იმის უარყოფა შეიძლება, რომ სახელმწიფო ტერორიზმისას, ტერორს, როგორც სახელმწიფო პოლიტიკას, ახორციელებს სწორედ სახელმწიფო, სახელისუფლო სტრუქტურების, ორგანოებისა და პოლიტიკური ლიდერების მეშვეობით. შესაძლებელია როგორც კონკრეტული პირის, პოლიტიკური ლიდერის დასჯა (თუმცა კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე ასე დასჯილი მხოლოდ ერთი, ან ორი თუ უნახავს საზოგადოებას), ასევე, სახელმწიფოსათვის გარკვეული საერთაშორისო სანქციის დაწესებას. პრობლემას, ჩემი აზრით, კვლავ მივყავართ ტერორიზმის განსაზღვრებამდე, რომელიც დღემდე გადაუჭრელ პრობლემად რჩება.

მ:ტერორიზმის საფუძველი სხვადასხვა სოციალური ჯგუფების წინააღმდეგობრივ და განსხვავებულ ხასიათში მდგომარეობს. სწორედ ამიტომ ხდება ტერორიზმის გამოვლინება სხვადასხვა ფორმით და არსებობს მისი მრავალი სახე. ტერორიზმის სახეებს შორის კავშირი კონკრეტულ მოქმედებებში, მიზანში და მისი რეალიზაციის სფეროში, შემდეგ კი ქცევის მოტივაციაში გამოიხატება.

ტერორიზმის ტიპოლოგიზაციის მცდელობა ერთმნიშვნელოვანია. ლუნეევა მას სპეციფიკურ ფორმებად: - პოლიტიკურ და იდეოლოგიურ - ტერორიზმად ყოფს. მათ შორის კიდევ გამოყოფს რევოლუციურ და კონტრრევოლუციურ პერიოდში - რევოლუციისა და სამოქალაქო ომის პერიოდებს, შიდა სახელმწიფოებრივ ტერორიზმში - სტალინის პოლიტიკის პერიოდს და შემდგომ რეპრესიებს. საერთაშორისო ტერორიზმს - საბჭოთა კავშირის არსებობის მთელ პერიოდს.¹⁴ თუმცა ტერორიზმის ეს ფორმები მისი არსებობის მანძილზე არ იყო კრიმინალიზებული. (საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, საზოგადოების შეფასებით, ეს იყო გასული წლების პოლიტიკური ტერორიზმი.)

ამ ეტაპზე, ლუნეევას აზრით, არსებობს ტერორისტული მოქმედებების სხვადასხვა ფორმები: ტერორიზმი პოლიტიკური მოტივებით, სისხლის სამართლებრივი (კრიმინალური) ტერორიზმი - ჩადენილი ორგანიზებული, დანაშაულებრივი ჯგუფის მიერ, ასეთი შეიძლება იყოს საერთაშორისო და შიდა სახელმწიფოებრივი, ნაციონალური ტერორიზმი - ჩადენილი სეპარატისტული ძალების მიერ, საჰაერო ტერორიზმი, საერთაშორისო ტერორიზმი. საჰაერო ტერორიზმი მისი მომეტებული საფრთხის გამო ცალკეა გამოყოფილი.

განსხვავებულად ყოფს ტერორიზმის სახეებს მალენტეევა. კერძოდ, მისი განმარტებით არსებობს:

● იდეოლოგიური ტერორიზმი, რომელიც შეიძლება იყოს სხვადასხვა პოლიტიკური იდეოლოგიით წარმოდგენილი. ასეთი იდეოლოგია დომინირებს საზოგადოებაში და გამოვლინებას ტერორის სახით მაშინ ნახულობს, როდესაც სხვა გამოსავალი მისი რეალიზებისა სოციალურ-პოლიტიკურ რეალობაში არ არსებობს;

● ეთნიკური ტერორიზმი. ასეთს ძირითადად მიმართავს დაჩაგრული ერი, ეთნიკური ჯგუფი ან ცალკეული პირებისაგან შემდგარი ჯგუფი, რომელიც უარყოფს სახელმწიფოს სამართალს და მიისწრაფვის თვითგამორკვევისაკენ. ამ შემთხვევაში პოლიტიკური სისტემების სტრუქტურა თვითონ არ ბარდება ცალკეულ ერთეულს. ეთნოტერორიზმმა შეიძლება მიიღოს რასობრივი ხასიათიც;

● რელიგიური ტერორიზმი. ასეთის სუბიექტები რელიგიური უმცირესობები, ან ცალკეული რელიგიის მიმდევრები არიან. რელიგიური ტერორიზმის განსაკუთრებული სახეა არაორთოდოქსული რელიგია, სექტა და ა.შ., რომლებიც საკუთარ ქმედებას ამართლებენ იმით, რომ ისინი არიან მხსნელები და რჩეულები შემრყვნელების წინააღმდეგ. ასეთის კლასიკური მაგალითია სიონისტური ტერორიზმი პალესტინაში და თანამედროვე ისლამური ტერორიზმი. რელიგიური ტერორისტები ფართოდ იყენებენ ძალადობას, ,,ღმერთის ნების შესასრულებლად”, იგი, უმეტეს შემთხვევაში, ფართო მასებზეა მიმართული. რელიგიური ტერორისტები შეიძლება მიეკუთვნებოდნენ როგორც დიდ რელიგიას, ასევე პატარა კულტებს. ასეთი სახის ტერორიზმი იზრდება და ვითარდება ძალიან სწრაფად. რელიგიური რწმენით აღსავსე ტერორისტებს სურთ, რომ საკუთარი შეხედულებისამებრ განახორციელონ ,,ღმერთის ნება”. მათი ძალადობა მიმართულია შეუზღუდავი კატეგორიების წინააღმდეგ. ეს შეიძლება იყოს ყველა, ვინც არ არის ამ რელიგიის ან სექტის აღმსარებელი. რელიგიურ ტერორისტთა რიგს მიეკუთვნება ,,ალ-ქაიდას” ქსელი, პალესტინის მუსლიმური ორგანიზაცია ,,ჰამასი”, ლიბანური ,,ჰეზბოლა”, იაპონიაში ,,აუმ-შინრიკოს კულტი”;

● კრიმინალური ტერორიზმი, რომელიც მოიცავს ორგანიზებულ, სისხლის სამართლებრივი ჯგუფების მიერ ჩადენილ დანაშაულებს;

● ინდივიდუალური ტერორიზმი. ეს ძალადობა გამოიხატება ცალკეული ინდივიდის დამოკიდებულებაში საზოგადოების სხვა წევრების მიმართ, მის სუბიექტურ, დაუსაბუთებელ, რაციონალურ და იდეოლოგიურ პროტესტში. აქ ერთი პირი უპირისპირდება საზოგადოებას. ინდივიდუალური ტერორიზმი შეიძლება გამოწვეული იყოს ფსიქოლოგიური ტრავმით, რომელშიც ვარდება სუბიექტი ტერორისტული აქტის დროს.¹⁵

ტერორიზმის ტიპოლოგიამ უნდა მოიცვას მისი ყველა განსხვავებული გამოვლინება. ამასთან, ერთმანეთისაგან უნდა განვასხვავოთ ტერორიზმის კრიმინოლოგიური და სისხლის სამართლებრივი ბუნება, რომელთაგან პირველი ბუნებრივად მოიცავს მეორეს. შემდეგ კი შესაძლებელი იქნება, გამოყოფა ტერორიზმის სახეებისა (პოლიტიკური, სამართლებრივი, რელიგიური, ნაციონალური, საომარი და სხვა.)

ანტონიანი გამოყოფს ტერორიზმის შემდეგ სახეებს:

● პოლიტიკური კავშირებით ბრძოლა ხელისუფლებისათვის;

● სახელმწიფო ტერორიზმი (საბჭოთა კავშირი, ჩინეთი, კამბოჯა);

● რელიგიური ტერორიზმი;

● ანგარებითი ტერორიზმი. ასეთი ტერორიზმით დაინტერესებულია მასში მონაწილე პირი. ამასთან, ყველა ტერორისტული აქტი ხდება იმისათვის, რათა აიძულონ სახელმწიფო, დაფაროს ნარკობიზნესი, ნარკობარონები, რეკეტი და ა. შ.

● კრიმინალური ტერორიზმი. ასეთი აქტები პრაქტიკაში ხშირია და მსხვერპლიც ბევრია. ხდება განადგურება დანაშაულებრივ დაჯგუფებებს შორის. კრიმინალური ტერორი ანგარებით არის შებოჭილი და მასთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული;

● საომარი ტერორიზმი. ასეთს შეიძლება ადგილი ჰქონდეს მხოლოდ ომის დროს. ეკონომიკური და სამხედრო დასუსტების, ან თავდაცვის სისტემის განადგურების მიზნით;

● ნაციონალური ტერორიზმი. ხშირად ამ ფორმით გამოხატულებას პოულობს სეპარატიზმი (ჩეჩნები, ბასკები, აფხაზები). უნდა აღინიშნოს, რომ ტერორისტულ სეპრატიმზს არაფერი აქვს საერთო ნაციონალურ მოძრაობასთან.

● იდეოლოგიური ტერორიზმი. როდესაც ტერორისტული აქტი, ან სხვა ქმედება მიმართულია, გარდაქმნას მსოფლიო, გაიმარჯვოს სამართლიანობამ და ა.შ. იდეოლოგიური ტერორისტები ყველაზე უფრო საშიშები არიან, ამას გარდა, მათ შორის არიან ფანატიკოსი მორწმუნეები, რომლებიც არ გადადიან არანაირ სხვა აზრზე, გარდა იმისა რომელიც მათ სწამთ.

● პარტიზანული ტერორიზმი - მიუხედავად იმისა, რომ მისი საფუძველი საომარი ტერორიზმია ცალკე უნდა იქნას მოხსენიებული. საომარი მოქმედებების დამთავრების შემდეგ, ამოქმედდება პარტიზანული ჯგუფები, რომელთა მოქმედებას ხშირად ტერორისტული ხასიათი აქვს. ასეთი კი მრავალია ისტორიაში.¹⁶

ტერორიზმის მოცემული ტიპოლოგია არ არის ამომწურავი და ცალსახა. მას კიდევ ახასიათებს ისეთი მძაფრი ნიშნები, როგორიცაა: საზოგადოების ცხოვრების სფერო, სად ხდება მისი რეალიზაცია, მისი მიზანი, სოციალური კონფლიქტები - რომლებიც შემდეგ პოულობს გამოხატულებას. აქედან გამომდინარე, არსებობს განსხვავებული ფორმით გამოვლენილი ტერორისტული აქტები, რომელთა რეზულტატი ათობით მკვდარი ადამიანია. ტერორიზმის კლასიფიკაცია შეიძლება მოხდეს, აგრეთვე, მოქმედებათა მასშტაბის, შედეგის ხასიათის, მოტივის, მოქმედების ჩადენის ხერხის, გამოყენებული იარაღის და საშუალების, მონაწილეთა რაოდენობისა და ორგანიზებულობის ხარისხის, ასევე, სხვა კრიტერიუმების მიხედვით.

1985 წ. ვიტიუკი ტერორიზმს ყოფდა მემარცხენე და მემარჯვენე სახეებად. მემარჯვენე ტერორიზმი იყო რეაქცია ტოტალიტარულ რეჟიმზე, მემარცხენე იყო პროლეტარული რევოლუცია და კაპიტალური სისტემის დანგრევა. ორივე მათგანის გამოხატულება პოლიტიკური რეჟიმები იყო. მემარჯვენე ტერორიზმს მიმართავდა ნაცისტური რეჟიმი, ხოლო მემარცხენე ტერორიზმს მიმართავდა ბოლშევიკური რეჟიმი.

კირეევი, ლინდერი, ტიშკოვი გამოყოფენ საჰაერო და საზღვაო ტერორიზმის სახეებს. მათი აზრით ტერორიზმის ასეთ სახეს განსაკუთრებული სიმკაცრე ახასიათებს და თავისი სპეციფიკით გამოირჩევა. ცნობილია, რომ ასეთი ტერორისტები მძევლებს ხშირად იმეტებენ სასიკვდილოდ. ასეთი აქტები კი შეიძლება ჩადენილ იქნას როგორც წყალში, ასევე ჰაერში, ნავსადგურსა თუ აეროდრომზე.¹⁷

საჰაერო ტერორიზმს განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევს გაერო. მის მიერ სხვადასხვა წლებში მიღებული იქნა მთელი რიგი კონვენციები, რომლებიც სწორედ ამ სფეროში ჩადენილ ტერორისტული აქტების აღკვეთაში სახელმწიფოთა ურთიერთთანამშრომლობას ითვალისწინებდა. საჰაერო ტერორიზმთან დაკავშირებული კონვენციებია: ,,საჰაერო ხომალდში ჩადენილ დანაშაულთა და ზოგიერთ სხვა მოქმედებათა შესახებ; „ჰააგის - ,,საჰაერო ხომალდის გატაცების წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ.” მონ-რეალის - ,,სამოქალაქო ავიაციის უსაფრთხოების წინააღმდეგ მიმართულ უკანონო აქტებთან ბრძოლის შესახებ.“ რაც შეეხება საზღვაო ტერორიზმს, 1998 წელს რომში მიღებული იქნა კონვენცია ,,საზღვაო ნაოსნობის უსაფრთხოების წინააღმდეგ მიმართული არაკანონიერი აქტების წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ”, რომელიც ადგენს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას იმ პირების მიმართ ვინც ხელში იგდებს გემს, ან ხელში იგდებს მას კონტროლის ძალის გამოყენებით, ძალის მუქარით, ან დაშინების ნებისმიერი სხვა სახით, აგრეთვე, ვინც ახორციელებს ძალადობას გემის ბორტზე მყოფი პიროვნების წინააღმდეგ, თუ ამ აქტებმა შეიძლება საფრთხე შეუქმნას ამ გემის უსაფრთხო ნაოსნობას, აგრეთვე გემზე ჩადის ნებისმიერ სისხლის სამართლებრივ დანაშაულს.¹⁸

აუცილებელია, ცალკე გამოიყოს საერთაშორისო ტერორიზმი, რომელიც ბოლო ხანს ყველაზე მეტად მოიხსენიება. თუმცა იგი არ არის დღევანდელის გაგრძელება, ის ათასწლეულების წინ დაიბადა და არც თუ ისე იშვიათად გამოვლინდებოდა. საერთაშორისო ტერორიზმი შიდასახელმწიფოებრივზე არანაკლებ საშიშია და მეტიც, თავისი აურაცხელი ზიანით იგი არც კი შეედრება მას. საერთაშორისო ტერორიზმი ახლა საიდუმლო ომს წარმოადგენს, თუმცა არა იმდენად ინტენსიურად, რამდენადაც ჩვეულებრივი ომის შემთხვევაში. ის, აგრეთვე, ხშირად დაკავშირებულია ნარკობიზნესთან და ნაციონალურ სეპარატიზმთან.

იმისათვის, რომ ტერორიზმი გახდეს საერთაშორისო, საჭიროა რამოდენიმე ელემენტი: 1) ტერორისტული აქტის მსხვერპლი უნდა იყოს სხვადასხვა ქვეყნის მოქალაქე, 2) პირი, რომლის მიმართაც ხორციელდება ტერორისტული აქტი, უნდა იყოს საერთაშორისო დაცვით მოსარგებლე, 3) ტერორისტული აქტი უნდა მომზადდეს ერთ და ჩადენილ იქნას მეორე ქვეყანაში, 4) აქტი ჩადენილ იქნას ერთ სახელმწიფოში, ხოლო ტერორისტებმა თავი შეაფარონ სხვა სახელმწიფოს.¹⁹

საერთაშორისო ტერორიზმი - ეს უკვე არა მხოლოდ ცალკეული დივერსიული მკვლელობები, თვითმფრინავების გატაცება და მკვლელი კამიკაძეებია, არამედ იგი ხელისუფლების მაღალი სტრუქტურების შეთანხმებულ და მასშტაბურ აღჭურვილობასაც გულისხმობს. მაგ: ავღანეთი, ტაჯიკეთი, კოსოვო, ჩეჩნეთი, აგრეთვე მათი მფარველი და დონორი ქვეყნების ხელისუფლება, რომელიც აღნიშნავს რომ საერთაშორისო ტერორიზმი არის დივერსიულ-ტერორისტული ომი, მონაწილე მასშტაბური და შეიარაღებული კონფლიქტებისა.

ტერორიზმის მიზანს და ცალკეულ ტერორისტულ აქტებს თანამედროვე მსოფლიოში უფრო ფართო მასშტაბები აქვს, ვიდრე XIXს-ში. დღეს საერთაშორისო ტერორიზმი ემუქრება ყველას უსაფრთხოებას ხმელეთზე, წყალში, ჰაერში, მიწის ქვეშაც კი. საერთაშორისო ტერორისტები ხშირად მოძრაობენ შეუმჩნევლად, ბომბებს ამონტაჟებენ განსხვავებულ ობიექტებზე, განსაკუთრებით კი ხალხის სამოძრაო ადგილას, უკიდებენ ცეცხლს, იყენებენ ცეცხლსასროლ იარაღს, იყვანენ მძევლებს, ანადგურებენ ხალხს, ანადგურებენ ან წამლავენ საფოსტო გზავნილებს და ნივთებს და ა.შ. ტერორისტული აქტი ხორციელდება ვაგზალზე, რკინიგზაზე, საჰაერო და საზღვაო ტრანსპორტზე, იარაღის საწყობზე, საჰაერო და საზღვაო ფლოტზე. საერთაშორისო ორგანიზაციის შტაბ ბინაში, სახალხო შეხვედრების ადგილებზე, საცხოვრებელ სახლებში, სახალხო და საზოგადოებრივ დაწესებულებებში და სხვა.

დასავლეთის ქვეყნებში საერთაშორისო და ნაციონალურ ტერორიზმთან ბრძოლის მცდელობა დიდია, ბევრი ქვეყანა მრავალი ასპექტით სწავლობს მას როგორც ფენომენს, იმუშავებს პრაქტიკულ რეკომენდაციებს და უნდა ითქვას, რომ აღწევს კიდეც წარმატებას ამ ბოროტებასთან ბრძოლაში.

საერთაშორისო ტერორიზმი კიდევ უფრო განსხვავდება ნაციონალური ტერორიზმისაგან. მასში შედის სოციალურ ფსიქოლოგიური პარამეტრებიც. ამასთან, შეიძლება ტერორისტული ჯგუფს სცნობდეს ერთი სახელმწიფო მეორე სახელმწიფოს წინააღმდეგ გარკვეული მოქმედებების განსახორციელებლად. იგი ფსიქოლოგიური კუთხითაც განსხვავებულია, ვინაიდან ამ შემთხვევაში სახელმწიფოა ორგანიზატორი. პირველ მხარდაჭერას და მიმართულებასაც სახელმწიფო ახორციელებს. ისინი მოქმედებენ ომის განზრახვით. ასეთი ჯგუფები უმცირესობებისაგან შედგება. თითოეულ მის წევრს არა აქვს ინდივიდუალური ღირებულება და პირადი მიზანი. მათი მოტივების დიდი ნაწილი შეიძლება იყოს ანგარება.

ჩემი აზრით, შეიძლება არსებობდეს ტერორიზმის იმდენი სახე, რამდენი მოტივიც შეიძლება დაედოს საფუძვლად მის გამოვლინებას. თუ პირი ტერორისტულ აქტს ჩადის იმ მოტივით, რომ მან გარკვეული თანხა ან სხვა მატერიალური ფასეულობა მიიღოს შედეგად. ეს იქნება კრიმინალური ტერორიზმი, დაკავშირებული ანგარებასთან. თუ პირი (დიქტატორი) მიმართავს სახელმწიფო სტრუქტურების იმგვარ მოწყობას, რომ იდეურად ყველა მიმართულია ერთი აზროვნებისაკენ, აქ შესაძლოა სახეზე გვქონდეს იდეოლოგიური, სახელმწიფო, პოლიტიკური ტერორიზმი და ა.შ.

ტერორიზმის სახეებად დაყოფა არ შეიძლება იყოს მკაცრად დოგმატირებული, ვინაიდან იგი ისეთი მოტივის საფუძველზე შეიძლება აღმოცენდეს, რომელსაც დღემდე კაცობრიობის ისტორიაში არ ჰქონია ადგილი. მნიშვნელოვანია, რომ სისხლის სამართლის დოგმატიკიდან გამომდინარე ყოველი ქმედების კრიმინალიზაციას ვახდენთ ქმედების ობიექტური მხარის საფუძველზე, სწორედ ამიტომ როდესაც საუბარი გვაქვს ტერორიზმის სახეებზე, აუცილებელია გავითვალისწინოთ ამ დანაშაულთა ობიექტური მხარე და, შესაბამისად, განვსაზღვროთ მისი სახე და ფორმა. მოტივი ქმედების სუბიექტურ მხარეს მიეკუთვნება და იგი არ შეიძლება გახდეს ტერორიზმის, როგორც მოვლენის ცალკეულ დანაშაულებად (სახეებად) დაყოფის საფუძველი. მნიშვნელოვანია აგრეთვე განვასხვავოთ ტერორიზმის სახე და მისი გამოვლენის ფორმა, რომელიც ქმედების ობიექტურ მხარეზეა დაფუძნებულიდა შესაძლებლობას გვაძლევს, ქმედების გამოვლენის ფორმის მიხედვით მოვახდინოთ მისი კრიმინალიზაცია.

ტერორიზმი განსხვავდება ყველა სხვა ძალადობრივი მკვლელობის, ფიზიკური განადგურებისა და ა.შ დანაშაულებისაგან. იგი მასობრივი შიშის, ფიზიკური და მატერიალური ღირებულებების განადგურების გამომწვევი დანაშაულებრივი მოვლენაა. იგი არ შეიძლება გაიგივებული იქნას მკვლელობასთან, ძალადობასთან და სხვა დანაშაულებრივ ქმედებებთან, რომლებიც რა თქმა უნდა თავისთავად შიშის გამომწვევია, მაგრამ არა იმ მასშტაბით და ხარისხით, როგორც ეს ტერორიზმს ახასიათებს.

ტერორისტული აქტი ყველაზე საშიში დანაშაულია, რადგან ის იწვევს პოლიტიკური მდგომარეობის დესტაბილიზაციას, ამწვავებს სოციალურ, პოლიტიკურ, სახელმწიფო და ეკონომიკურ წინააღმდეგობებს ქვეყანაში, ან ქვეყნებს შორის. სწორედ ამიტომ არ არის შემთხვევითი, რომ მსგავსი მიზნების მისაღწევად ტერორისტული აქტები აქტიურად გამოიყენებოდა წარსულში და გამოიყენება დღესაც.

როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ტერორიზმის, ცენტრალურ ელემენტს, როგორც კონკრეტული მიზანი, ტერორისტული აქტი წარმოადგენს. გენეტიკურად ტერორიზმი ყველაზე ახლოს დგას ტერორისტულ აქტთან და ხშირ შემთხვევაში მათი ურთიერთდამოკიდებულება წარმოდგენილია როგორც ნაწილი და მიზანი. განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც საქმე ეხება რეალურ ძალადობრივ აქტს, რომელიც ზოგადი საფრთხის შემქმნელია, საფრთხე ემუქრება პირთა განუსაზღვრელ წრეს ან იწვევს მძიმე შედეგებს. ტერორისტული აქტი აუცილებლად ტერორიზმის ყველა ნიშანს უნდა შეიცავდეს.

ტერორიზმი ყოველთვის არ წარმოადგენს ტერორისტული აქტის განსაკუთრებულ შემთხვევას, რადგან:

● ტერორიზმი შეიძლება გამოიხატოს არა მხოლოდ ძალადობრივ მოქმედებაში, არამედ ასეთი მოქმედების განხორციელების მუქარაშიც. ამ ნაწილში აზრობრივად ტერმინი ტერორიზმი შედის ტერორისტული აქტის განსაზღვრების ჩარჩოში, სადაც რეალურად ძალადობრივი ქმედებები ხორციელდება და არა მუქარა;

● ტერორისტული აქტის ჩადენის ძალადობრივი მოქმედება და მუქარა მიმართულია მსხვერპლთა განუსაზღვრელ რაოდენობაზე;

● ტერორიზმი ყოველთვის ხორციელდება საფრთხის შემქმნელი საშუალებით. მას აქვს არა მარტო მსხვერპლი, არამედ იწვევს ქონებრივ ზიანსაც;

● ტერორისტული აქტის მსხვერპლი მკაცრად პერსონიფიცირებულია, იგი საფრთხეს უქმნის არა მხოლოდ კონკრეტულ პირს და არა მხოლოდ ირგვლივ მყოფთ, ტერორისტული აქტის განხორციელებისას გამოვლინდება ტერორიზმის თვისებანი. ტერორისტული აქტი ტერორიზმის სახესხვაობას წარმოადგენს და მეცნიერებაში იგი განცალკევებულად განიხილება.

ტერორისტული აქტი არ არის თვითმიზანი. ის ყოველთვის საზოგადოებრივ, პოლიტიკურ რეზონანსზე მუშაობს და არ არის იმდენად დიდი, რამდენადაც საინფორმაციო საშუალებები ავრცელებენ.

ტერმინი ტერორისტული აქტი ყველაზე ხშირად გამოიყენება როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაში, ასევე, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში. რიგი ქვეყნების კანონმდებლობა მას ითვალისწინებს კიდეც სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში დანაშაულის შემადგენლობად. ზუსტად განსაზღვრავენ მოქმედებებში გამოხატულ მის ხასიათსა და ნიშნებს.

ტერორისტული აქტის კლასიკურ ვარიანტს აუცილებლად ძალადობრივი მოქმედება, სიცოცხლის ხელყოფა უნდა ახასიათებდეს. ის მიმართულია სახელმწიფოს ან საზოგადოების მოქმედებებზე, უცხო სახელმწიფოს ან ნებისმიერი პირისაკენ. ასეთი განსაზღვრება მაქსიმალურად ახლოს დგას ტერორისტული აქტის კლასიკურ ვარიანტთან, რომელსაც შემდეგი ნიშნები ახასიათებს:

● ძალადობრივი ქმედება ჩადენილი უნდა იყოს კონკრეტული პირის მიმართ;

● ეს მოქმედება მიმართული უნდა იყოს მოსახლეობის დაშინებისაკენ, ნაწილობრივ, ხელისუფლების სტრუქტურებისაკენ, საერთაშორისო ან საზოგადოებრივი რეზონანსისაკენ;

● მიზანი გამოხატული უნდა იყოს გარკვეული გადაწყვეტილების მისაღებად, ან მისგან უარსაყოფად.²⁰

ტერორიზმს, ტერორისტულ აქტს, დანაშაულის ტერორისტულ ნიშნებს არა მარტო თეორიული, არამედ უდიდესი პრაქტიკული მნიშვნელობაც აქვს, ვინაიდან მეცნიერული კრიტიკის მკაფიო განუსაზღვრელობა და დაუმუშავებლობა კანონმდებლობის საწინააღმდეგოა და არაეფექტური დანაშაულთან ბრძოლის პრაქტიკაში.

ნებისმიერი ტერორისტული დანაშაულის გამწვავება და შემდგომი რეაგირება დამოკიდებულია ტერორისტული აქტის მიმართულებაზე. კერძოდ, იგი მიმართულია უცხო სახელმწიფოს, მძევლად აყვანის, საჰაერო ხომალდის გატაცების, რადიოაქტიური ნივთიერების გატაცება-გამოყენების, ან ასეთის მუქარის, აფეთქება - ცეცხლის წაკიდების, თუ სხვა ისეთი მოქმედებისაკენ (ან მოქმედების მუქარისაკენ), რომელიც საფრთხეს უქმნის საზოგადოების უსაფრთხოებას. რის შედეგადაც კანონით დადგენილი ახალი დანაშაულის შემადგენლობა წარმოიშობა.

უცხოეთის ქვეყნების სისხლის სამართლის კოდექსებში ტერორისტული აქტის ჩადენის დასჯადობა გათვალისწინებულია, მაგრამ აღრეულია ტერორიზმისა და ტერორისტული აქტის ცნებები. უზბეკეთის, იტალიის სისხლის სამართლის კოდექსები ითვალისწინებს ტერორიზმისათვის სასჯელს, რაც შეეხება უკრაინის, რუსეთის, საფრანგეთის, დიდი ბრიტანეთის და აშშ-ს კანონმდებლობებს, აქ გათვალისწინებულია პასუხისმგებლობა არა ტერორიზმისათვის, არამედ ტერორისტული აქტისათვის.²¹ აგრეთვე უნდა აღინიშნოს, რომ მთელ რიგ ქვეყნებში მიღებულია სპეციალური კანონები, რომლებიც არეგულირებს ტერორიზმთან დაკავშირებულ საკითხებს. (აღნიშნულთან დაკავშირებით აუცილებელია, შეინიშნოს ის გარემოება, რომ უკვე ერთი წელია პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტში შემუშავებულია კანონპროექტი ,,ტერორიზმთან ბრძოლის შესახებ“, რაც ვფიქრობ კიდევ ერთი წინ გადადგმული ნაბიჯია ქართული, დემოკრატიული საზოგადოებისათვის ტერორიზმთან ბრძოლის თვალსაზრისით). ვფიქრობ, აგრეთვე, ძალზედ მართებულია სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში მითითებული პასუხისმგებლობა არა ტერორიზმისათვის, არამედ ტერორისტული აქტისათვის, რადგან ტერორიზმი ფართო ცნებაა და თავისი არსით არა მარტო ცნება, არამედ კომპლექსური, მრავალწახნაგოვანი მოვლენაა. თავისი შინაარსით იგი მოიცავს კიდეც ტერორისტულ აქტს. ტერორიზმი მრავალი ფორმით შეიძლება იქნას გამოვლენილი, მათ შორის ტერორისტული აქტის ფორმითაც, რომელიც ყველაზე უფრო ტრადიციული და გავრცელებულია.

ბოლოს აუცილებელია, წარმოვადგინო საქართველოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში მოცემული, ტერორიზმის გამოვლინების¹⁰ ფორმა, რომელიც დანაშაულის შემადგენლობად განიხილება და შესაბამისი სანქციებიცაა განსაზღვრული სსკ-ით. სისხლის სამართლის კოდექსის მე-11 კარში, რომელიც სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებს აერთიანებს, 38-ე თავი ეძღვნება ტერორიზმს. აღნიშნული მოიცავს იმ დანაშაულებს, რომლებიც ცალკეულ ტერორისტულ აქტებად განიხილება. ესენია: ტერორისტული აქტი (მუხლი 323); ტექნოლოგიური ტერორიზმი (მუხლი 324); კიბერტერორიზმი (მუხლი 324 პრიმა); საქართველოს პოლიტიკური თანამდებობის პირზე თავდასხმა (მუხლი 325); საერთაშორისო დაცვით მოსარგებლე პირზე, ან დაწესებულებაზე თავდასხმა (მუხლი 326); ტერორისტული ორგანიზაციის შექმნა ან ხელმძღვანელობა ანდა მასში მონაწილეობა (მუხლი 327); უცხო ქვეყნის ტერორისტულ ორგანიზაციაში ან უცხოეთის კონტროლს დაქვემდებარებულ ასეთ ორგანიზაციაში გაერთიანება ანდა მისი დახმარება (მუხლი 328); მძევლად ხელში ჩაგდება ტერორისტული მიზნით (მუხლი 329); სტრატეგიული ან განსაკუთრებული მნიშვნელობის ობიექტის ხელში ჩაგდება ან ბლოკირება ტერორისტული მიზნით (მუხლი 330); ტერორიზმის შესახებ ცრუ შეტყობინება (მუხლი 331).²²

სტატიის დასასრულს, ვფიქრობ, უპრიანი იქნება ორიოდე სიტყვით შევეხო კანონპროექტს ,,ტერორიზმთან ბრძოლის შესახებ.“

უპირველეს ყოვლისა უნდა აღინიშნოს რომ კანონპროექტი ეფუძნება ,,საერთაშორისოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს“ ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში და საქართველოს კანონმდებლობას. არსებული კანონპროექტი შედგება VII თავისაგან.

I თავში განხილულია ტერორიზმთან ბრძოლის სამართლებრივი საფუძვლები, ძირითადი პრინციპები და საერთაშორისო თანამშრომლობის თვალსაზრისით კომპეტენციის ფარგლები.

II თავში განსაზღვრულია სუბიექტები, რომლებიც უფლებამოსილი არიან ტერორიზმთან ბრძოლის საკითხში და მათი უფლება-მოვალეობები.

III თავში მოცემულია ის სპეციფიური დეტალები, რომელიც დაკავშირებულია ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში ტერორისტული აქტის ჩადენასთან.

IV თავი ითვალისწინებს ტერორისტული აქტის შედეგად დაზარალებული პირის სოციალურ რეაბილიტაციასთან დაკავშირებულ საკითხებს.

V თავი აერთიანებს მუხლებს, რომლებითაც გათვალისწინებულია ანტიტერორისტული დანაყოფების სამართლებრივი და სოციალური დაცვის მექანიზმებს.

VI თავი ადგენს კონტროლის მექანიზმს: პრეზიდენტის, პარლამენტისა და გენერალური პროკურორის კომპეტენციის ფარგლებს ტერორიზმთან ბრძოლის განხორციელებაზე კონტროლის თვალსაზრისით.

VII თავში წარმოდგენილია გარდამავალი დებულებები.

წარმოდგენილ სტატიაში შევეცადე, წარმომეჩინა ის პრობლემები, რომელიც პრობლემის არათანმიმდევრულ შესწავლასა და მისი მეცნიერული დამუშავების არასრულყოფილებაში შეინიშნება. რა თქმა უნდა, წარმოდგენილ ნაშრომს არა აქვს პრეტენზია პრობლემის გადაწყვეტაზე, თუმცა, არის ძალზედ მოკრძალებული მცდელობა, ტერორიზმის ცნების დამუშავებისა და მისი სახეებად დაყოფის თვალსაზრისით.

___________________

1. ნინო ჩაჩავა ,,ZUR DEFINION DES TERRORIZMUS" ჟურნალი ,,საერთაშორისო სამართალი" 1999 წ. ტ. III. 1998 წ.

2. Ю. А. Антонян - ,,Терризм - криминологическое и уголовно прововое иследование”.ст. 65.

3. http://www.state.gov.

4. В. Л. Васильев - ,,Юридическая психология”. ст. 345.

5. В. П. Емельянов - ,, Терроризм и преступпения с признаками терроризирования.” ст. 54.

6. terrorizm in Asia - ტერორიზმის კვლევის ცენტრის დირექტორის ქალებ თემბლის მოხსენება, 26 აგვისტო 1999 წ.

7. Д. В. Ольшанский - ,,Психология терора”. ст. 132.

8. ,,ტერორიზმის მოტივების ფსიქ. ასპექტები” ქ.ჟელაძე ალმანახი № 12 (საია).

9. Д. В. Ольшанский - ,,Психология терора”. ст. 154.

10. Д. В. Ольшанский - ,,Психология терора”. ст. 96.

11 იქვე.

12 Ю. А. Антонян - ,,Терроризм - криминологическое и уголовно прововое иследование”. ст. 87.

13. იქვე.

14. в. п. Емельянов - ,,Терроризм и преступпения с признаками терроризирования “ ст. 86.

15. Ю. А. Антонян - ,,Терроризм - криминологическое и уголовно прововое иследование”.

16. Ю. А. Антонян - ,,Терроризм - криминологическое и уголовно прововое иследование”. ст. 108-165.

17. П. В. Емельянов - ,,Терроризм и преступпения с признаками терроризирования”. ст.156.

18. ,,გაეროს ანტიტერორისტული კონვენციები და ოქმები(კრებულები). პროექტი ,,გავერთიამდეთ ტერორიზმის წინააღმდეგ”. საქართველოს გაეროს ასოციაცია. 2002 წ.

19. იქვე.

20. П. В. Емельянов - ,,Терроризм и преступления с признаками терроризирования .”ст.198.

21. ,,Зарубежное законадательство в борьбе с терроризмом”- колектив авторов. ст. 68.

22. სისხლის სამართლის კოდექსი 1999 წ. 22 ივლისი.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. „დანაშაული სახელმწიფოსა და სასამართლო ხელისუფლების წინააღმდეგ.“

მ. ლეკვეიშვილი; გ. მამულაშვილი.

2. ნინო ჩაჩავა - ,,ZUR DEFINITI ON DES TERRORISMUS”. ჟურნალი საერთაშორისო სამართალი ტ.III № III-IV. 1998 წ.

3. კამილ სალიმოვი ,,ტერორიზმის პრობლემა აზერბაიჯანში - ამიერკავკასიის პრობლემები“. ჟურნალი საერთაშორისო სამართალი ტ.III № III-IV. 1998 წ.

4. ფიზულ მამედოვი „ფსიქოლოგიური მონაცემების აღრიცხვა ნაციონალური ტერორიზმის გამოძიებისას“. ჟურნალი საერთაშორისო სამართალი ტ. III № III-IV. 1998 წ.

5. მარინა კვაჭაძე „სახელმწიფო ორგანოების როლი ტერორიზმთან ბრძოლაში - ამიერკავკასიის რეგიონი.“ ჟურნალი საერთაშორისო სამართალი ტ. III № III-IV. 1998 წ.

6. ქეთევან ჯელაძე „ტერორიზმის მოტივების ფსიქოლოგიური ასპექტები“. ჟურნალი ალმანახი № 12 (საია).

7. სისხლის სამართლის კოდექსი 1999 წ. 22 ივლისი

8. კანონპროექტი „ტერორიზმთან ბრძოლის შესახებ“ 2003 წ.

9. колектив авторов ,,Зарубежное законадательство в борьбе с терроризмом''.

10. В. Л. Васильев - ,,Юридическая психология“.

11. Д. В. Ольшанский - ,,Психология террора“.

12. ,,Коментарий к уголовному кодексу Росийской федераций” Ю. А. Антонян - ,,Терроризм - криминологическое и уголовно прововое иследование”.

13. П. В.Емельянов - ,,Терроризм и преступления с признаками терроризирования.”

14. Terrorizm in Asia - ტერორიზმის კვლევის ცენტრის დირექტორის ქალებ თემბლის მოხსენება, 26 აგვისტო 1999 წ.

15. Neal A. Pollard ,,The future of terrorizm'', ტერორიზმის კვლევის ცენტრი. http://www. terrorizm/index.shtm

16.გაერო ანტიტერორისტული კონვენციები და ოქმები (კრებულები) პროექტი ,,გავერთიანდეთ ტერორიზმის წინააღმდეგ”. საქართველოს გაეროს ასოციაცია

17. აშშ-ს თავდაცვის დეპარტამენტის 1997-98 წლების მოხსენება.

18. ,,Patterns of Global Terrorizm” აშშ-ს სახელმწიფო დეპარტამენტი. აპრილი, თბილისი.

19. http://elem 2000 virtualave. net/elem. htm terrorizm http://www. terrorizmanswers.com/home/

20.http://www.state.gov

მირიან ქათამაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

სასჯელს ერთ-ერთი ადგილი უჭირავს, როგორც სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში, ისე თეორიაში. ეს გასაკვირიც არ უნდა იყოს, ვინაიდან სასჯელი დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლის ერთ-ერთი ღონისძიებაა. სასჯელი, ისევე როგორც დანაშაული გათვალისწინებულია კანონში. სისხლის სამართლის კანონის პრაქტიკული მოქმედებისა და გამოყენების გარეშე, დანაშაულის ცნება დაკარგავდა თავის მნიშვნელობას.

სასჯელის პრობლემა გაცხოველებული კამათის საგანი იყო. ამ კამათში გამოიკვეთა რამდენიმე მიმართულება, ძირითადად კი, თეორიათა ორი ჯგუფი - აბსოლუტური და შეფარდებითი. პირველი თეორიის მიმდევრები, ძირითადად კლასიკური სკოლის წარმომადგენლები, ფიქრობდნენ, რომ დელიქტი არის არა მარტო სასჯელის წანამძღვარი, არამედ საფუძველიც. სასჯელი კი წარმოადგენს უმართლობის სამართლებრივ შედეგს და მხო-ლოდ ასეთს. ის გამოიყენება ქუია პეცცატუმ ესტ. აბსოლუტური თეორია, სასჯელის მიზნის გაგების თვალსაზრისით, შეიძლება, თავის მხრივ, ორ ჯგუფად დავყოთ:

1) სასჯელმა უნდა გამოასწოროს ჩადენილი უმართლობა, განკურნოს და აღადგინოს სამართალი;

2) სასჯელი უნდა იყოს შურისძიება მომხდარი უმართლობისათვის¹.

შეფარდებითი თეორიის მომხრეები სასჯელს პრაქტიკულ მიზანს უსახავდნენ და მიაჩნდათ, რომ სასჯელი უნდა იძლეოდეს საზოგადოებისა და სახელმწიფოსათვის სასარგებლო შედეგებს². ისინი ფიქრობდნენ, რომ დელიქტი არის სასჯელის მხოლოდ წანამძღვარი და არა საფუძველი. ამიტომაც სასჯელი არის არა უმართლობის შედეგი, არამედ სასჯელის საფუძვლის აღმოფხვრის საშუალება. შეფარდებითმა თეორიამ განსაკუთრებული განვითარება ჰპოვა ბუნებითი სამართლის მოძღვრების პერიოდში. ამ მოძღვრების წარმომადგენლები მიიჩნევდნენ, რომ თუკი სახელმწიფო, როგორც ინდივიდთა გაერთიანება, წარმოიშვა საზოგადოების წევრთა მოლაპარაკების შედეგად იგივე საზოგადოების სასარგებლოდ, მაშინ სახელმწიფოს მიერ გამოცემულ ნორმებს, მათ შორის სისხლისსამართლებრივსაც, მხოლოდ ერთი გამართლება შეიძლება ჰქონდეთ - საზოგადოებისათვის სარგებლობის მოტანა. კ. ბინდინკის თანახმად, ამ შემთხვევაში სასჯელი იქცევა საზოგადოების უსაფრთხოების ზომად (Sicherunqsstrafe)³.

ამ ორ თეორიას შორის დაუსრულებელი დავა არსებობდა. სწორედ ასეთ ჭიდილში წარმოიშვა მესამე თეორია - შემაერთებელი ანუ ეკლექტიკური, რომლის მიზანია ორი საპირისპირო ბანაკის კონცეფციათა შერიგება და შერწყმა.

სასჯელის არსის და მიზნების შესახებ ჭიდილი ჯერ არ შეწყვეტილა. ამ პრობლემაზე ბევრი იწერება დღესაც. სამწუხაროდ. სასჯელის პრობლემა ქართულ სისხლის სამართლის თეორიაში სათანადოდ არა არის დამუშავებული, რადგან აქ აქცენტი ძირითადად დანაშაულის პრობლემატიკაზეა გადატანილი, თუ არ მივიღებთ მხედველობაში ზოგიერთ გამონაკლისს⁴.

სასჯელის პრობლემატიკიდან ჩვენ შევეხებით სასჯელის მიზნებს. მოძღვრება სასჯელის მიზნების შესახებ წარმოადგენს ერთ-ერთ ყველაზე სადისკუსიო თემას როგორც სისხლის სამართლის ისტორიაში, ასევე თანამედროვე სისხლის სამართლის თეორიაში. საქართველოს სსკ-ს 39-ე მუხლში მოცემულია სასჯელის მიზანთა ამომწურავი ჩამონათვალი: „სასჯელის მიზანია სამართლიანობის აღდგენა ახალი დანაშაულის თავიდან აცილება და დანაშაულის რესოციალიზაცია“. როგორც ვხედავთ, ახალი კანონმდებლობა განსხვავებით ძველისაგან, ცვლის თავის მიდგომას სასჯელის მიზნებისადმი. ამ ნორმაში ერთად არის გათვალისწინებული პრევენციის ორივე სახე: საერთო და სპეციალური. წინა პლანზე არის გადმოტანილი სამართლიანობის აღდგენის მიზანი, ხოლო დამნაშავის გამოსწორების ნაცვლად სახეზე გვაქვს დამნაშავის რესოციალიზაციის მიზანი. მოკლედ მიმოვიხილოთ თითოეული მათგანი.

სამართლიანობის კატეგორია პრაქტიკულად საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში გამოვლინდება. წარმოდგენა სამართლიანობის, როგორც ფუნდამენტალური სოციალურ-ფილოსოფიური კატეგორიის შესახებ, მნიშვნელოვანია მეთოდოლოგიური თვალსაზრისითაც, რადგან სამართლიანობის კატეგორიას მარტო ეთიკისა და სამართლის კუთხით კი არ უნდა შევხედოთ, არამედ ჩვენ მთლიანად უნდა აღვიქვათ ის როლი, რომელსაც სამართლიანობა ასრულებს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში.

თუ ადრე თანასწორობა და სამართლიანობა, როგორც სოციალურობის აუცილებელი პირობები, საშუალება იყო პირადი კეთილდღეობისათვის (სხვას თუ ანგარიშს ვერ გაუწევდი, ისე საკუთარ თავს ვერ გადაარჩენდი), შემდეგ ზნეობრივი განვითარების გარკვეულ ეტაპზე, თანასწორობა და სამართლიანობა გადაიქცა თვითმიზნად, უმაღლეს ღირებულებად, რომლისთვისაც გაწეული სამსახური იმთავითვე ნიშნავს საკუთარი თავისათვის ზრუნვასაც. სამართლიანობისთვის ვინც იბრძვის, ის იმავე დროს საკუთარი თავის, ღირებულებათა საკუთარი წილის გადარჩენისათვის იბრძვის.⁵

სასჯელი, როგორც სამართლებრივი იძულების ერთ-ერთი სახე, მიზნად ისახავს სამართლიანობის აღდგენას, ანუ დარღვეულის აღდგენაში გამოიხატება. პირველ რიგში უნდა ვიგულისხმოთ, რომ დანაშაულის ჩადენის მომენტამდე, იმ ადგილას, სადაც დანაშაულია ჩადენილი, არსებობდა სამართლიანობა. დანაშაული არღვევს ამ სამართლიანობას, ამიტომ სასამართლო მისი აღდგენისათვის ბრალეულ პირს უნიშნავს სასჯელს.

სამართლიანობის აღდგენის საფუძვლად შეიძლება მივიჩნიოთ სამართლიანი სამაგიეროს მიზღვა, თუ მის შინაარსში თეოლოგიურ ან ირაციონალურ აზრს არ ჩავდებთ, როგორც ეს აბსოლუტური თეორიის მიმდევრებმა მოახდინეს. ი. კანტმა სამაგიეროს მიზღვა ტალიონის პრინციპის ჩარჩოებში მოაქცია, ჰეგელმა კი სასჯელი დაამყარა მეტაფიზიკური სამართლიანობის მოთხოვნაზე და მას პრაქტიკული მიზანი გამოაცალა.

საბჭოთა მეცნიერების უმრავლესობამ უარი თქვა სამაგიეროს მიზღვის ელემენტზე, მაგრამ ისინი აღიარებენ სამაგიეროს მიზღვას, როგორც სამართლიანობის აქტს და მორალური მოთხოვნის დაკმაყოფილებას. ამ შეუსაბამობას შეეხო ალ. ვაჩეიშვილი, რომელმაც აღნიშნა, რომ საბჭოთა სამართალი, ერთი მხრივ, უარყოფს სამაგიეროს მიზღვის პრინციპს, ხოლო მეორე მხრივ აღიარებს, რომ სასჯელის შეფარდება იწვევს საბჭოთა საზოგადოებაში ზნეობრივი გრძნობების დაკმაყოფილებას. ავტორი გაკვირვებული გვეკითხება: „თუ სამაგიეროს მიზღვა უკავშირდება ზნეობრივ გრძნობებს და აკმაყოფილებს ჯანსაღ ზნეობრივ მოთხოვნას, რატომ არ უნდა ვაღიაროთ იგი საბჭოთა სისხლის სამართლის პრინციპად“⁶.

ზოგიერთი ავტორი უარყოფს სამართლიანობის აღდგენას, როგორც სასჯელის მიზანს. მაგ.: ს. პოლუბინსკაია სასჯელს მხოლოდ პრევენციულ მიზანს უსახავს და მიიჩნევს, რომ შეუძლებელია სამართლიანობის აღდგენის მიზანის კანონში დაფიქსირება, რადგან შეუძლებელია ამ მიზნის მიღწევის ხარისხის გაზომვა⁷. ჩვენთვის გაუგებარია თუ რა ხარისხის გაზომვა უქმნის სირთულეს ს.პოლუბინსკაიას. სამართლიანობის აღდგენის მიზანი მიღწეულია მაშინ, როცა სასჯელი საზოგადოებასა და დაზარალებულ პირს უბრუნებს სამართლიანობის უზენაესობის შეგრძნებას.

ჩვენი აზრით, უმართებულოდ შეიძლება ჩაითვალოს ზოგიერთი მეცნიერის შეხედულება იმის შესახებ, რომ სამაგიეროს მიზღვა წარმოადგენს სასჯელის მიზანს. მაგ.: ვ. დუიუნოვის აზრით, „აღნიშნული მიზნის (ლაპარაკია სამართლიანობის აღდგენაზე - მ.ქ.) კანონმდებლობაში საჯაროდ გამოცხადება წარმოადგენს კანონმდებლის მიერ სამაგიეროს მიზღვის, როგორც სასჯელის ერთ-ერთი მიზნის, ოფიციალურ აღიარებას.⁸ ავტორი არ ეთანხმება არც ტერმინ „სამართლიანობის აღდგენას“. ის ფიქრობს, რომ „დანაშაულის წინ“ არსებული ყველა ურთიერთობა არ შეიძლება იქნას დახასიათებული, როგორც სამართლიანი და, აქედან გამომდინარე, ისინი არ ექვემდებარება აღდგენას. მაგ: ქმარი სისტემატურად „ატერორებს” ოჯახს და ამის გამო ცოლი კლავს მას. შეიძლება თუ არა მსგავსი ცხოვრებისეული სიტუაცია, რომელიც დანაშაულის ჩადენის წინ წარმოიქმნება მივიჩნიოთ სამართლიანად? რომელი სამართლიანობა უნდა აღადგინოს ამ შემთხვევაში სასჯელმა? გვეკითხება ავტორი და იქვე გვთავაზობს რომ „სამართლიანობის აღდგენა“ შეიცვალოს „სამართლიანობის დამტკიცებით“ ან „მოქალაქეთა სამართლიანობის გრძნობის დაკმაყოფილებით“⁹.

ჩვენ ვერ დავეთანხმებით ვ. დუიუნოვის ამ „ნოვატორულ“ მოსაზრებას იმის გამო, რომ ჯერ ერთი, სამაგიეროს მიზღვის მიჩნევა სასჯელის მიზნად ყოვლად გაუმართლებელია, რადგან სასჯელის არსი ყოველთვის განსაზღვრული უნდა იყოს იმ მიზნისაგან დამოუკიდებლად, რა მიზანსაც ისახავს ის. მიზანი ყოველთვის დაკავშირებულია ადამიანის მიერ მომავლის ხედვის შესაძლებლობისა და საკუთარი მოქმედების შედეგთან. ეს არის მომავლის მოდელი, რომელსაც ჯერ ისევ უნდა მიაღწიო, მოქმედების მომავალი შედეგი. რაკიღა ვფიქრობთ, რომ მიზანი და მისი შესრულება მომავალთანაა დაკავშირებული და პარალელურად სამაგიეროს მიზღვას სასჯელის მიზნად მივიჩნევთ მაშინ გამოდის, რომ მისი დანიშვნის მომენტში პირი, რომელსაც ის დაენიშნა, სამაგიეროს მიზღვის გარეშე რჩება. ამით კი სასჯელს თავისი არსი ეკარგება.

მეორეც, ჩვენი აზრით, კანონმდებლის მიერ ჩამოყალიბებული ტერმინი „სამართლიანობის აღდგენა“ არანაირ სრულყოფას არ საჭიროებს. მნიშვნელობა არა აქვს იმ ფაქტს, თუ როგორი ურთიერთობები არსებობდა დანაშაულის ჩადენამდე - სამართლიანი, თუ უსამართლო. დანაშაული ყველა შემთხვევაში უსამართლო აქტია. ის შეურაცხყოფს საერთო ნებას. როგორიცაა: კანონი, საზოგადოება, სახელმწიფო. სწორედ კანონი, რომელიც დარღვეულია მის მიერ აკრძალული ქმედების შედეგად, უნდა შეიცავდეს ამ ქმედების განმახორციელებლის მიმართ ადექვატურ ზომებს. ამ დროს სასჯელს უნდა ახასიათებდეს თანაზომიერების პრინციპი, რაც ქმედებისა და სასჯელის პროპორციულობაში გამოიხატება.

სამართლის ზოგიერთი მეცნიერი სამართლიანობის აღდგენის მიზანს დანაშაულის შედეგად მიყენებული ზიანის ანაზღაურებასა და დარღვეული საზოგადოებრივი ურთიერთობების აღდგენას უკავშირებს¹⁰. ჩვენი აზრით, ისინი მხედველობაში არ იღებენ დანაშაულის შეუქცევადობის საკითხს. როგორც პროფ. გ. ნაჭყებია ფიქრობს, სისხლის სამართალში პირვანდელი მდგომარეობის აღდგენა შეუძლებელია მაშინაც კი, როცა დანაშაულის ჩამდენი პირი ნებაყოფლობით დაფარავს დანაშაულით მიყენებულ ზარალს, რადგან ამ შემთხვევაში ადგილი არა აქვს პასუხისმგებლობას... დანაშაული საზოგადოებას აყენებს არა მარტო მატერიალურ, არამედ მორალურ-პოლიტიკურ ზიანსაც, ბუნებრივია, ამგვარი დანაშაულისთვის პასუხისმგებლობა მიყენებული ქონებრივი ზიანის ნებაყოფლობით აღდგენაში მდგომარეობს, ვინაიდან ამ დანაშაულით მიყენებული მორალურ-პოლიტიკური ზიანის აღდგენა შეუძლებელია¹¹.

როგორც ვხედავთ, სამართლიანობის აღდგენა არ შეიძლება მიყენებული ზიანის ანაზღაურებასა და საზოგადოებრივ ურთიერთობათა აღდგენას დავუკავშიროთ. ჩვენი აზრით, სასჯელის მიზანი მოცულია იმ ამოცანებით, რაც კანონის ავტორიტეტის აღდგენას, საზოგადოებრივი მართლშეგნების დაკმაყოფილებასა და უფრო მეტიც, დანაშაულის პრევენციას უკავშირდება, რადგან სამართლიანობის აღდგენით, რაც დანაშაულსა და მართლწესრიგს შორის გასწორებას ნიშნავს, იქმნება დანაშაულის ჩადენის სერიოზული კონტრმოტივი. ამ შემთხვევაში ადამიანი ფიქრობს, რომ სახელმწიფო საზოგადოების ინტერესებს იცავს ნამდვილად და არა დეკლარირებულად.

სასჯელის მეორე მიზანი დანაშაულის თავიდან აცილებაა. აქ კანონმდებელმა გაითვალისწინა პრევენციის ორივე სახე: ზოგადი და კერძო, მაგრამ ისინი ერთ დებულებაში მოაქცია. იბადება კითხვა: გამართლებულია თუ არა იურიდიულად კანონმდებლის ეს ტექნიკური ხერხი? კანონის ტექსტიდან გამომდინარე, ერთი შეხედვით, რთულია გავიგოთ, რომ სასჯელს პრევენციის ორივე სახე აქვს მიზნად დასახული, მაგრამ ამ შემთხვევაში უნდა ვიგულისხმოთ ზოგადი და კერძო პრევენციის ურთიერთმიმართების საკითხი. ისინი დიალექტიკურად ერთიანნი და ურთიერთგანპირობებულნი არიან არც ერთ მათგანს არ აქვს, მეორესთან შედარებით, უფრო დიდი მნიშვნელობა დანაშაულის თავიდან აცილების თვალსაზრისით. ეს მიზნები საბოლოოდ იმ ზოგად მიზანში ერთიანდება, რასაც დანაშაულის თავიდან აცილება ჰქვია. აქედან გამომდინარე, კანონმდებლის ეს ნაბიჯი, როგორც თეორიული, ისე პრაქტიკული მოსაზრებებითაც, მისაღებად შეიძლება ჩაითვალოს.

კერძო, ანუ სპეციალური პრევენციის მიზანი მდგომარეობს სასჯელის ისეთ ზემოქმედებაში, როცა დამნაშავე მომავალში აღარ ჩადის ახალ დანაშაულს, თუნდაც სასჯელის შიშის გამო. კერძო პრევენციის შესახებ იურიდიულ ლიტერატურაში ორი აზრი არსებობს: პირველი შეხედულების თანახმად, კერძო პრევენცია ნიშნავს სასჯელის მოხდის დროს ისეთი პირობების შექმნას, რომელიც გამორიცხავს ახალი დანაშაულის ჩადენის შესაძლებლობის აზრს. ვ. ზუბკოვასათვის ასეთი პოზიცია მიუღებელია, რადგან ავტორის სიტყვით: „პრაქტიკულად ძნელია აღმოაჩინო, აქვს თუ არა მსჯავრდებულს ახალი დანაშაულის ჩადენის სურვილი, რადგან მომავალზე ადამიანის შეხედულებების შესახებ მსჯელობა, მისი გარეგნული ქცევით, შეუძლებელია.¹² ავტორი, ამ მხრივ, მართებულად მსჯელობს, რადგან სასჯელის მოხდის პერიოდში მსჯავრდებულის მიერ შეიძლება სრულად იქნას აღქმული იმ სამართლებრივი შეზღუდვების სირთულე, რომელიც მას სასჯელიდან გამომდინარე ეკისრება და უსიტყვოდ ემორჩილებოდეს ამ შეზღუდვებს, მაგრამ ასევე შესაძლებელია, რომ მთელი ამ პერიოდის მანძილზე მას თან სდევდეს აზრი გათავისუფლების შემდეგ, ახალი დანაშაულის ჩადენის შესახებ, რომელსაც ვერავინ ვერ აღმოაჩენს, თუ ის მსჯავრდებულმა გარეგნულად არ გამოამჟღავნა. ამ შემთხვევაში კერძო პრევენციის მიზნის მიღწევის ხარისხის განსაზღვრა შეუძლებელი ხდება. აქედან გამომდინარე, უფრო მისაღებია მეორე შეხედულება, რომელიც კერძო პრევენციაში მოიაზრებს მსჯავრდებულის მიერ ახალი დანაშაულის ჩადენის ხელშემშლელი პირობების შექმნას.

კერძო პრევენციის მიზანი მიიღწევა მსჯავრდებულზე სასჯელის ისეთი ზემოქმედებით, რომ მომავალში აღარ ჩაიდინოს ახალი დანაშაული. ეს უკანასკნელი კი მიიღწევა მსჯავრდებულის გამოსწორების გზით, რომელიც სასჯელის მოხდის პროცესში უნდა განხორციელდეს. ამასთანავე უნდა აღინიშნოს, რომ კერძო პრევენციის მიზანი არ დაიყვანება მსჯავრდებულის გამოსწორებაზე. მსჯავრდებულის მიერ ახალი დანაშაულის ჩადენის თავიდან აცილება შესაძლებელია, მაგ: სასამართლოს მიერ თანამდებობის დაკავების ან საქმიანობის უფლების ჩამორთმევით, როცა მსჯავრდებული ბოროტად იყენებდა თავის სამსახურებრივ მდგომარეობას ან პროფესიას (სამუშაოს) დანაშაულებრივი მიზნის მისაღწევად. აგრეთვე მსჯავრდებულის ხანგრძლივი იზოლაციის ფაქტი (მაგ: უვადო თავისუფლების აღკვეთის დროს) რამდენადმე აქარწყლებს მის მიერ ახალი დანაშაულის ჩადენის შესაძლებლობას.

იმდენად, რამდენადაც სასჯელი ზემოქმედებს არა მარტო მსჯავრდებულზე, არამედ სხვა პირებზე, ის განსაზღვრული ხარისხით ახორციელებს როგორც სპეციალური, ისე ზოგადი პრევენციის მიზანს. ზოგად ანუ გენერალურ პრევენციაზე იურიდიულ ლიტერატურაში გამოთქმულია სხვადასხვა მოსაზრება. ხშირად ავტორები მიიჩნევდნენ რომ ეს მიზანი წარმოადგენს იმ პირთა მხრიდან ახალი დანაშაულის ჩადენის თავიდან აცილებას, რომელთა საქმიანობაც დანაშაულის ჩადენაზეა ორიენტირებული. მაგ: ვ. ზუბკოვას მიაჩნია, რომ სასჯელის ზოგადპრევენციული მიზანი ხორციელდება დაშინებისა და სხვა მსჯავრდებულზე სასჯელის დაკისრების საშუალებით, პრინციპით: „დაე სხვებს ეშინოდეთ“. ავტორს ასევე მიაჩნია, რომ სასჯელის პრევენციული ზემოქმედება არ შეიძლება დავიყვანოთ დაუმორჩილებელი პირების მიმართ დამაშინებელ ზემოქმედებაზე. დანაშაულის თავიდან აცილებაში მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს საზოგადოების წევრთა აღზრდა მათში პოზიტიური მორალის, რწმენისა და შეხედულებების გამომუშავების მიმართულებით.¹³

სასჯელის ზოგადი პრევენციის მიზანს ეხებოდა ცნობილი კრიმინალისტი ჩ. ბეკარია, რომელიც წერდა: დანაშაულის შემაკავებელი, შემაჩერებელი ერთ-ერთი ყველაზე მოქმედი საშუალება მდგომარეობს არა სასჯელის სისასტიკეში, არამედ მის გარდუვალობაში“¹⁴. როგორც ვხედავთ, იტალიელი სწავლული იურისტი სასჯელის ზოგადპრევენციულ ზემოქმედებას მის სისასტიკეში კი არ ეძებდა, არამედ გარდუვალობაში.

ნორვეგიელი კრიმინალისტი ი. ანდენესი თავის ნაშრომში თანმიმდევრულად იხილავს სასჯელის ზოგადპრევენციული გავლენის საკითხს. მისი აზრით, „სასჯელი ზოგადგამაფრთხილებელი მოქმედების სამ სახეს ფლობს: მას შეუძლია ჰქონდეს დაშინების ეფექტი, შეუძლია გააძლიეროს მორალური აკრძალვები (მორალური ეფექტი) და შეუძლია ჩვეულებრივი კანონმორჩილი ქცევის სტიმულირება¹⁵. როგორც ვხედავთ, ი.ანდენესი ცდილობს სისხლისსამართლებრივი სასჯელის როლი უფრო ფართო, სოციალურ კონტექსტში წარმოადგინოს, რაც უდავოდ ყურადღების ღირსია.

ე. შმიდჰოიზერის აზრით, სასჯელის ზოგადპრევენციული მიზანშეწონილობა (generalprhventive Zweckhaftigkeit) ეფუძნება სასჯელის სამ ფუნქციას: სამართლის დამტკიცება (Rechsbewhhrung) ზოგადი დაშინება (Allgemeine abschreckunგ) და აკრძალვა (Tabuiserung) ავტორის თანახმად Rechsbewhhrung -ის ფუნქცია იმაში მდგომარეობს, რომ ყოველი სასჯელი, რომელიც სამართლიანად რეაგირებს ამორალურ და დასჯად ქცევებზე, ამტკიცებს საზოგადოებაში აღიარებულ თანაცხოვრების ნორმათა მოქმედებას და ამით საზოგადოების მართლშეგნებას. allgemeine Abschreckung ანუ ზოგადი დაშინება გულისხმობს იმას, რომ ნებისმიერი დასჯა, თავისი სისხლისსამართლებრივი იძულების სფეროში, მომავალში ჩადენილი დანაშაულისათვის შესაბამისი სასჯელით იმუქრება. Tabuisierung - ის ფუნქცია კი სასჯელის მუქარით სხვადასხვა ქმედებების აკრძალვასთან არის დაკავშირებული¹⁶.

ამ ავტორთა შეხედულებების ანალიზიდან გამომდინარე შეგვიძლია ვიფიქროთ, რომ ზოგადი პრევენციის მიზანი სასჯელით დაშინების გარდა ფლობს უდიდეს მორალურ ეფექტს და ის მიღწეულია მაშინ, როცა არაკანონმორჩილი მოქალაქეები აღიქვამენ იმ ფაქტს, რომ ყოველ ჩადენილ დანაშაულს გარდაუვლად მოჰყვება სასჯელი და ამის შედეგად შეწყვეტენ თავიანთ საქმიანობას, რომელიც დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენაზეა ორიენტირებული.

სასჯელის მომდევნო მიზანი, რომელიც სისხლის სამართლის კანონმდებლობით არის გათვალისწინებული - არის დამნაშავის რესოციალიზაცია. როგორც ვხედავთ ამ უკანასკნელმა ჩაანაცვლა ძველი სისხლის სამართლის კოდექსში ფორმულირებული მსჯავრდებულის გამოსწორების მიზანი, რომელიც საბჭოური პერიოდის სისხლისსამართლებრივ ლიტერატურაში ფართო დისკუსიის საგანს წარმოადგენდა და როგორც სასჯელის მიზანი, წინა პლანზე იყო წამოწეული. მაგ.: ნ. ბელიაევი მნიშვნელოვან ადგილს უთმობს ამ საკითხს თავის მეცნიერულ ნაშრომში და თვლის, რომ ,,გამოსწორება - ეს ის მინიმალური ამოცანაა, რომელიც უნდა გადაიჭრას სასჯელის აღსრულებისას¹⁷. დამნაშავის გამოსწორებაზე ლაპარაკი შეიძლება მაშინ, როცა მის შეგნებაში, სასჯელის ზეგავლენით ხდება ცვლილებები, რომელთა არსებობის შემთხვევაში, მართალია დამნაშავე არ იქცევა ჩვენი საზოგადოების აქტიურ და შეგნებულ წევრად, მაგრამ უკვე საზოგადოებისათვის უსაფრთხოა.

ი. ნოის აზრით, ,,გამოსწორება - ეს მსჯავრდებულის მიერ ახალი დანაშაულის არჩადენაა, არა სასჯელის შიშიდან გამომდინარე, არამედ იმის გამო, რომ ეს ეწინააღმდეგება მის ახალ შეხედულებებსა და მრწამსს¹⁸”. მ. შარგოროდსკი თვლიდა, რომ გამოსწორების მიზანი სასჯელისათვის ნიშანდობლივი არ არის, მაგრამ ამასთანავე მიაჩნდა, რომ ,,გამოსწორების მიზანი შეიძლება მიღწეულად ჩაითვალოს, თუკი სამართალდამრღვევი, რომელმაც სასჯელი, მოიხადა აღარ ჩაიდენს დანაშაულს”¹⁹

ამ მეცნიერთა შეხედულებების ანალიზი იმაზე მიუთითებს, რომ ისინი გამოსწორების მიზანს კერძო პრევენციის მიზანთან მჭიდრო კავშირში განიხილავდნენ. ჩვენ ზემოთ დავაფიქსირეთ სასჯელის ამ ორი მიზნის ერთმანეთთან გაიგივების საწინააღმდეგო პოზიცია. აქვე შეიძლება ისიც დავამატოთ, რომ მსჯავრდებულის გამოსწორების მიზანი არ უნდა დავიყვანოთ მხოლოდ ისეთ ზემოქმედებაზე, რომელიც გამორიცხავს მსჯავრდებულის მხრიდან ახალი დანაშაულის ჩადენას. მისი აუცილებელი კომპონენტი უნდა იყოს ის გამასწოებელი ზემოქმედება, რომელიც მსჯავრდებულის ღირსების და ჯანმრთელობის შენარჩუნებისკენაა მიმართული. აქ აუცილებლად უნდა მოვიაზროთ მსჯავრდებულში პოზიტიური პასუხისმგებლობის მომენტი, რომელიც მისი გათავისუფლების შემდეგ საზოგადოებასთან რეინტეგრაციისა და კანონიერების მოთხოვნათა დაცვის აუცილებელი პირობაა.

სსკ-ს 39-ე მუხლის თანახმად თვით კანონმდებელი გამოსწორების მიზნის აუცილებელ კომპონენტად მსჯავრდებულში პოზიტიური პსუხისმგებლობის აღდგენას მიიჩნევს.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ახალი სისხლის სამართლის კანონმდებლობა, მსჯავრდებულის გამოსწორების ნაცვლად, სასჯელის მიზნად დამნაშავის რესოციალიზაციას ასახელებს. სპეციალურ იურიდიულ ლიტერატურაში ეს ცნება ვერ ჰპოვებდა სათანადო ასახვას და იცვლებოდა მსჯავრდებულის გამოსწორების ცნებით. ამავე დროს გამოთქმული იყო აზრი ამ ორი ცნების გაიგივების წინააღმდეგ, არსებობდა მათი თეორიული გამიჯვნის ცდები. ეს ხდებოდა ისეთ დეფინიციათა შემოღების გზით, როგორებიცაა: ,,რესოციალიზაცია - კრიმინოლოგიური გამოსწორება”²⁰. რესოციალიზაცია არის დამნაშავის არამარტო უფლება, არამედ მოვალეობაც, ,,რესოციალიზაცია - ეს არის ფსიქოლოგიურ-პედაგოგიური ფენომენი” და ა.შ.

დამნაშავის რესოციალიზაციის მიზნის ზუსტი გაგებისათვის აუცილებელია სოციალიზაციის ცნების სწორი ახსნა. რუსი მეცნიერ-კრიმინალისტი მ. რიბაკი აანალიზებს რა იურიდიულ ლიტერატურაში არსებულ სხვადასხვა მეცნიერულ პოზიციას, მიდის დასკვნამდე, რომ სოციალიზაცია წარმოადგენს ადამიანის ფორმირების, ცვლილებისა და ხარისხობრივი გარდამქნის მიზანმიმართულ (სპონტანურ) მრავალმხრივ პროცესს... სოციალიზაცია - ეს მრავალასპექტიანი ფენომენია, რომლის სფეროშიც ურთიერთდაკავშირებულნი და ურთიერთგანპირობებულნი არის ისეთი პროცესები, როგორიცაა სისხლისსამართლებივ სასჯელს დაქვემდებარებულ, აგრეთვე თავისუფლების აღკვეთის ადგილიდან გათავისუფლებულ პირთა რესოციალიზაცია და სოციალური ადაპტაცია.²¹

როგორც ვხედავთ, ავტორი მსჯავრდებულთა რესოციალიზაციას სოციალიზაციის მრავალმხრივი პროცესის შემადგენელ ნაწილად მიიჩნევს. საყურადღებოა აგრეთვე მისი მოსაზრება იმის შესახებ, რომ მსჯავრდებულთა რესოციალიზაცია ძირითადად მათი გამოსწორების გზით ხორციელდება²². ჩვენ შეგვიძლია დავეთანხმოთ მ. რიბაკის ამ შეხედულებას, რადგან დამნაშავის რესოციალიზაცია უფრო ფართო ცნებაა, ვიდრე გამოსწორება. რესოციალიზაცია თავისთავად გულისხმობს, დამნაშავის კანონმორჩილ მოქალაქედ გადაქცევის მიზანმიმართულ პროცესს, დესოციალიზებული პიროვნების ხელახალ სოციალიზაციას, მისი შემდგომი თავისუფალი ცხოვრებისათვის მომზადებას. სასჯელის ამ უმნიშვნელოვანესი მიზნის მიღწევა, გარდა მსჯავრდებულის გამოსწორებისა, სხვა გზებითაც ხდება. მაგ: გარკვეული პირობების შექმნა სოციალურ სამყაროსთან ნეგატიური კავშირების გასაწყვეტად; მსჯავრდებულებთან აღმზრდელობითი საქმიანობა; ამ პირების სოციალური ადაპტაცია და სხვ. ე.ი. მსჯავრდებულის გამოსწორება სასჯელის დამოუკიდებელი მიზანი კი არ არის, არამედ სასჯელის მიზნის (დამნაშავის რესოციალიზაციის) მიღწევის პენიტენციური საშუალებაა. აქედან გამომდინარე, მართებულად მიგვაჩნია კანონმდებლის ზემოხსენებული პოზიცია, რითაც მან სასჯელის მიზნად მსჯავრდებულის გამოსწორების ნაცვლად დამნაშავის რესოციალიზაცია აღიარა.

ამგვარად, სისხლისსამართლებრივი სასჯელის მიზნები, რომლებიც სისხლისამართლის კანონში ამომწურავად არის ფორმულირებული, არ შეიძლება ერთმანეთისაგან მოწყვეტით განიხილებოდეს, რადგან ისინი ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირში არის. თეორიულ ან პრაქტიკულ სიბრტყეზე, მათი ინდივიდუალური განხილვა-გაანალიზება სასჯელს, როგორც უკიდურეს სისხლისსამართლებრივ ღონისძებას, თავის აზრს უკარგავს. სასჯელი თავის ფუნქციას ამომწურავად მხოლოდ სამივე მიზნის მიღწევის შემდეგ ასრულებს.

___________________

1. К. Биндинг. Противоречия в теориях наказания в сб. ,,Цели наказания СПБ. 1914. с. 404.

2. ალ. ვაჩეიშვილი. სასჟელი და სოციალური დაცვის ღონისძიებანი. თბ., 1960, გვ. 61.

3. К. Биндинг. Противоречия в теориях наказания в сб. ,,Цели наказания СПБ. 1914. с. 44.

4. აქ იგულისხმება ალ. ვაჩეიშვილის ნაშრომი; გ. ტყეშელიაძე - Судебная практика и уголовный закон. კ. ქამხაძე Индивидуализация за неосторожные преступления.

5. ვ. ბანძელაძე. მადლიერებისა და სამართლიანობის მაღალი კულტურისათვის, თბ., 1981. გვ 10. სამართლიანობის, როგორც სოციალური ფილოსოფიის კატეგორიის, შესახებ მსჟელობა. ზ. ბერბეშკინა. ავტორი სამართლიანობის განსაზღვრისას, მართებულად მიიჩნევს - გამოიყოს და გაანალიზდეს სამი ელემენტი: მოთხოვნის ზომა, სამაგიეროს მიზღვა და შეფასების მართლზომიერება (Бербешкина З.Н. Социальная справедливость).

6. ალ. ვაჩეიშვილი. დას. ნაშრომი.

7. С. Полубинская. Цели уголовного наказания М. 1980. с. 23.

8. В. К. Дуюнов. Механизм уголовно-правового воздействия теоретические основы и практика реализации. дисс. докт. Юрид. Наук. Тольяти 2001 с. 162.

9. იქვე ст. 182-183.

10. Никифоров Б. С. Наказание и его цели. Сов. Государство и право М. 1981 с 9. Похмельник В. В. - Социальная справедливость и уголовная ответственность Красноярск 1987 с 7 62. Ширяев В. Ф. - Наказание в системе мер уголовно-правового воздействия содержание, проблемы совершенствования дисс. канд. юрид. наук Ярослав 2001 ст. 62.

11. გ. ნაჭყებია, სისხლის სამართლის საგანი, თბ., 1997 გვ. 59-60.

12. В. Зубкова. Уголовное наказание и его социальная роль: теория и практика М. 2002. ст. 86.

13. В.И Зубкова დასახ. ნაშრომი, с. 87-88.

14. Ч. Бакериа. О преступлениях и наказаниях, 308-309. 1877.

15. Н. Анденес. Наказание и предупреждение преступлении М. 1979 с. 149.

16. E. Schmiedhдuser. Strafrecht. Allgemeiner Teil. Tьbingen 1984 s 18-19.

17. Н.Беляев Цели наказания и средства их достижения в НТУ Л. 1963 с. 46.

18. И. Ной. Вопросы теории наказания в советском уголовном праве Л.

19. М. Шаргородский. Наказание его цели и эффективность. 1973. с. 32.

20. Зайцева Е. Цели наказания и средства их достижения в исправительных учреждениях дис. докт. юрид. наук. Краснодар. 1998 ст. 25.

21. М. Рыбак Ресоциализация осужденных к лишению свободы Саратов 2002. ст. 13-14.

22. М. Рыбак. iqve - ст. 17-18.

კახაბერ სვანიძე

თანამედროვე სახელმწიფოსათვის გადასახადების ადმინისტრირება ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პრობლემაა, რადგან თვით სახელმწიფოს არსებობა განუყოფლად არის დაკავშირებული გადასახადებთან. საგადასახადო სისტემის ეფექტურობა სახელმწიფოს თვითმყოფადობისა და სიცოცხლისუნარიანობის აუცილებელი წინაპირობაა. თანამედროვე სამართლის მეცნიერებაში ერთხმადაა აღიარებული გადასახადების უმნიშვნელოვანესი როლი სახელმწიფოს არსებობაში. ქართველი მეცნიერები და სამართლის თეორეტიკოსები ყოველთვის მიუთითებენ საგადასახადო სისტემის აუცილებლობაზე სახელმწიფოს ნიშნების განსაზღვრისას. პროფ. გივი ინწკირველი სახელმწიფოს უმნიშვნელოვანესი ნიშნის - საჯარო ხელისუფლების შინაარსში ერთ-ერთად სწორედ საგადასახადო სისტემას მოიაზრებს. ამასვე იზიარებს ბ. სავანელი. პროფ. გ.ლობჟანიძე კი მას უშუალოდ სახელმწიფოს ნიშნების დახასიათებისას განიხილავს.

გადასახადების ინსტიტუტი ქართული სახელმწიფოს გაჩენიდანვე იღებს სათავეს და მთელი მისი არსებობის განმავლობაში ფორმირდება სახელმწიფოს პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ცვლილებასთან ერთად. დღევანდელი სახელმწიფოსათვის განუზომლად დიდია საგადასახადო სისტემის მნიშვნელობა; სწორედ იგი წარმოადგენს ბიუჯეტის შევსების უმნიშვნელოვანეს წყაროს. ამიტომ სახელმწიფო თავისი იძულებითი აღსრულების აპარატით აქტიურადაა ჩართული საგადასახადო სახსრების მობილიზაციის საქმეში.

სწორედ ზემოაღნიშნულს ემსახურება საგადასახადო იძულების სისხლისსამართლებრივ დონემდე აყვანა. სახელმწიფოს საგადასახადო პოლიტიკა მიმართულია ამ იძულების უმაღლეს ფორმაში გამოხატვისაკენ, სწორედ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა ითვალისწინებს ყველაზე მკაცრ სახელმწიფო იძულების ღონისძიებებს.

სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა საგადასახადო დარღვევისათვის შემოღებულ იქნა 1994 წლიდან. სისხლის სამართლის კოდექსში შევიდა 160-ე მუხლი (მოგების (შემოსავლის) ან გადასახადით დასაბეგრი სხვა ობიექტის დამალვა (შემცირება), და 1601-ე მუხლი (სახელმწიფო საგადასახადო ორგანოების მოთხოვნების შეუსრულებლობა გადასახადის გადახდისაგან თავის არიდების მიზნით). ამ მუხლებს 1994 წლიდან დაემატა სამი მუხლი: 173-ე (ყალბი აქციზური მარკების დამზადება, გასაღება ან გამოყენება), 1731-ე (ყალბი საგადასახადო ანგარიშ-ფაქტურის დამზადება, გასაღება ან გამოყენება) და 1732-ე (მარკირებას დაქვემდებარებული აქციზური საქონლის აქციზური მარკის გარეშე გამოშვება, რეალიზაცია, შენახვა და ტრანსპორტირება) მუხლები.

2000 წლის პირველ ივნისს ძალაში შესულ ახალ სისხლის სამართლის კოდექსში პასუხისმგებლობა საგადასახადო კანონმდებლობის დარღვევისათვის ფორმულირებულია ორ მუხლში: მე-200 მუხლში (მარკირებას დაქვემდებარებული აქციზური საქონლის აქციზური მარკის გარეშე გამოშვება, შენახვა, რეალიზაცია ან გადაზიდვა), რომელიც მოთავსებულია ოცდამეექვსე თავში - დანაშაული სამეწარმეო და სხვა ეკონომიკური საქმიანობის წინააღმდეგ და 218-ე მუხლში (გადასახადისათვის თავის არიდება), რომელიც მოთავსებულია ოცდამერვე თავში - დანაშაული საფინანსო საქმიანობის სფეროში.

დავიწყოთ 218-ე მუხლის თანახმად: დიდი ოდენობით გადასახადისათვის თავის არიდება. მოცემული მუხლის დისპოზიცია ბლანკეტურია; იგი ასახელებს მხოლოდ ქმედებას, ამიტომ უნდა მივმართოდ საგადასახადო და საბაჟო კანონმდებლობას, აუცილებელია მხედველობაში მივიღოთ ამ ქმედების როგორც სისხლისსამართლებრივი, ასევე საგადასახადო დახასიათებაც.

საგადასახადო ურთიერთობები რეგულირდება 1997 წლის 13 ივნისს მიღებული საგადასახადო კოდექსით, ასევე კანონქვემდებარე აქტებით. ამ კოდექსის მე-5 მუხლის თანახმად, გადასახადი არის ბიუჯეტებსა და სპეციალურ სახელმწიფო ფონდებში სავალდებულო შესატანი, რომელსაც იხდის გადასახადის გადამხდელი, გადახდის აუცილებელი, არაექვივალენტური და უსასყიდლო ხასიათიდან გამომდინარე. საქართველოში მოქმედებს საერთო-სახელმწიფოებრივი და ადგილობრივი გადასახადები. გადასახადის გადამხდელია ფიზიკური და იურიდიული პირები, რომლებიც გადასახადს იხდიან ამ კოდექსითა და საბაჟო კოდექსით გათვალისწინებული საფუძვლებითა და წესით.

საერთო-სახელმწიფოებრივი გადასახადებიდან საშემოსავლო გადასახადს იხდიან მხოლოდ ფიზიკური პირები, მოგების გადასახადს იხდიან მხოლოდ იურიდიული პირები, დანარჩენი სახის გადასახადს კი იხდიან, როგორც ფიზიკური, ასევე იურიდიული პირები. ესენია:

1. დამატებითი ღირებულების გადასახადი;

2. აქციზი;

3. ქონების გადასახადი;

4. ავტოსატრანსპორტო საშუალებების მესაკუთრეთა გადასახადი;

5. გადასახადი ქონების გადაცემისათვის;

6. სოციალური დაზღვევის გადასახადი;

7. გადასახადი ბუნებრივი რესურსებით სარგებლობისათვის;

8. გადასახადი მავნე ნივთიერებებით გარემოს დაბინძურებისათვის;

9. გადასახადი ავტოსატრანსპორტო საშუალებების საქართველოს ტერიტორიაზე შემოსვლისა და ზენორმატიული დატვირთვისათვის;

10. მცირე ბიზნესის გადასახადი;

11. ფიქსირებული გადასახადი.

რაც შეეხება ადგილობრივ გადასახადებს, მხოლოდ ფიზიკური პირები იხდიან საკურორტო გადასახადს, დანარჩენს კი იხდიან როგორც ფიზიკური, ისე იურიდიული პირები, ესენია:

1. გადასახადი ეკონომიკური საქმიანობისათვის;

2. სათამაშო ბიზნესის გადასახადი;

3. სასტუმროს გადასახადი;

4. რეკლამის გადასახადი;

5. გადასახადი ადგილობრივი სიმბოლიკის გამოყენებისათვის;

6. მიწის გადასახადი.

გადასახადის გადამხდელის საგადასახადო ვალდებულების მოცულობა დიფერენცირებულია რეზიდენტობის პრინციპის შესაბამისად. საგადასახადო კანონმდებლობა ერთმანეთისაგან ასხვავებს რეზიდენტ და არარეზიდენტ პირებს. ამ ორ ჯგუფს შორის განსხვავება მდგომარეობს იმაში, რომ გადასახადით დაბეგვრას ექვემდებარება რეზიდენტის შემოსავლები, რომლებიც მიღებულია როგორც მოცემულ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, ისე მის ფარგლებს გარეთ ანუ მას გააჩნია სრული საგადასახადო ვალდებულება, ხოლო არარეზიდენტ გადასახადის გადამხდელს - მხოლოდ ის შემოსავლები, რომლებიც მიღებულია მხოლოდ მოცემულ სახელმწიფოში - ანუ მას გააჩნია არასრული საგადასახადო ვალდებულება.

ფიზიკური და იურიდიული პირების მიმართ რეზიდენტობის განსაზღვრა სხვადასხვაგვარად ხდება. რეზიდენტად ითვლება ფიზიკური პირი, რომელიც ფაქტობრივად იმყოფება საქართველოს ტერიტორიაზე 182 დღეზე მეტ ხანს ნებისმიერ თორმეტთვიან პერიოდში ან უცხოეთში საქართველოს სამსახურში. რეზიდენტად ითვლება იურიდიული პირი, რომლის საქმიანობის ან მართვის ადგილი საქართველოშია.

არარეზიდენტად ითვლება პირი, რომელიც არ არის რეზიდენტი (საქართველოს საგადასახადო კოდექსი, მუხლი 29-ე).

დანაშაულის უშუალო ობიექტია სახელმწიფოს საფინანსო ინტერესები, საგადასახადო რეგულირების სფეროში წარმოშობილი საზოგადოებრივი ურთიერთობები. გადასახადისათვის თავის არიდებისას ადგილი აქვს ბიუჯეტში და სახელმწიფო ფონდში გადასახადის გადაუხდელობის ან არასრულყოფილად გადახდის ფაქტებს, რაც უარყოფითად მოქმედებს ბიუჯეტის შევსებაზე.

დანაშაულის ობიექტური მხარე გამოიხატება დიდი ოდენობით გადასახადისათვის თავის არიდებაში. მაკვალიფიცირებელ ნიშნად 218-ე მუხლის მე-2 ნაწილით გათვალისწინებულია, იგივე ქმედება ჩადენილი: ა) არაერთგზის; ბ) განსაკუთრებით დიდი ოდენობით.

გადასახადისათვის თავის არიდება გულისხმობს გადამხდელის მართლსაწინააღმდეგო და განზრახ ქმედებას, რომლის მეშვეობითაც იგი თავს არიდებს ვალდებულებას. „გადასახადის გადაუხდელობა გულისხმობს გადახდის მთლიან უგულებელყოფას, ამას შეიძლება დამნაშავემ მიაღწიოს ობიექტის ყალბად გაუქმებით, აღრიცხვიდან მოხსნით ,, - მიუთითებს ზ. მჟავანაძე.

ზ. როგავა კი თავის ნაშრომში აღნიშნავს: ,,გადასახადისაგან თავის არიდება გამოიხატება გადამხდელის ამა თუ იმ მიზანმიმართულ მოქმედებაში, რომელიც საშუალებას აძლევს მას თავი აარიდოს ან ამა თუ იმ დონით შეამციროს თავისი საგადასახადო ვალდებულება“.

გადასახადის გადამხდელის ქმედება გადასახადისათვის თავის არიდებისას დასაწყისშივე უკანონო და მართლსაწინააღმდეგოა. იგი შეიძლება მიმართული იყოს როგორც გადასახადის შემცირებისაკენ, ასევე საერთოდ გადასახადის დამალვისაკენ. სხვა სიტყვებით, გადასახადისაგან თავის არიდებისას საგადასახადო ვალდებულება მცირდება საგადასახადო კანონმდებლობის დარღვევის გზით.

გადასახადისაგან თავის არიდება უმეტეს შემთხვევაში გამოიხატება მოგების ან შემოსავლის დამალვასა და შემცირებაში, დაბეგვრის ობიექტის დამალვასა და აღურიცხაობაში, საბუღალტრო აღრიცხვის ფალსიფიცირებაში, გადასახადების არადროულ გადახდაში, გადასახადების გასაანგარიშებლად და გადასახდელად საჭირო დოკუმენტების წარუდგენლობაში ან არადროულ წარდგენაში, საგადასახადო შეღავათების არამართლზომიერ გამოყენებაში, ასევე მიღებული შემოსავლის ხარჯების არასწორად აღრიცხვაში, რის შედეგადაც გადასახადები სრული ოდენობით არ ჩაირიცხება ბიუჯეტში ან სახელმწიფო ფონდებში.

გადასახადისათვის თავის არიდება შეიძლება გამოვლინდეს როგორც მოქმედებაში (დეკლარაციაში ყალბი მონაცემების შეტანა, საგადასახადო და საბუღალტრო დოკუმენტებში შემოსავლებისა და გამოქვითვების შესახებ მონაცემთა გაყალბება და სხვა), ასევე უმოქმედობაში (საბუღალტრო და საგადასახადო დოკუმენტებში დაბეგვრის ობიექტის შეუტანლობა, საგადასახადო დეკლარაციის დადგენილ ვადაში წარუდგენლობა). იურიდიული პრაქტიკის განზოგადების საფუძველზე დადგენილია ის ხერხები და საშუალებები, რომელთაც გადასახადებისათვის თავისამრიდებელნი თავიანთ საქმიანობაში იყენებენ, თუმცა მათ ქმედების სისხლისსამართლებრივი კვალიფიკაციისათვის მნიშვნელობა არა აქვს.

218-ე მუხლის პირველი ნაწილით გათვალისწინებული სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა რომ დადგეს, აუცილებელია გადაუხდელი თანხა მერყეობდეს 2000-დან 10000 ლარამდე, მეორე ნაწილით გათვალისწინებულ შემთხვევაში კი გადაუხდელი თანხა უნდა აღემატებოდეს 10 000 ლარს. სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დადგება როგორც ერთი სახის გადასახადის გადაუხდელობისათვის, ასევე რამდენიმე სხვადასხვა გადასახადის გადაუხდელობისათვის.

თავისი კონსტრუქციით ეს დანაშაული ფორმალურ შემადგენლობათა ჯგუფს განეკუთვნება და დამთავრებულად ითვლება დიდი ოდენობით ან განსაკუთრებით დიდი ოდენობით გადასახადისათვის თავის არიდებით. კერძოდ, დამთავრებულად ითვლება, როცა დამნაშავე გაყალბებულ დოკუმენტს წარადგენს შესაბამის ორგანოში და შემცირებულად გადაიხდის გადასახადს ან საერთოდ არ გადაიხდის.

სუბიექტური მხრივ დანაშაული ხასიათდება პირდაპირი განზრახვით - პირს გაცნობიერებული აქვს, რომ მართლსაწინააღმდეგო ქმედებით თავს არიდებს გადასახადის გადახდას, ითვალისწინებს, რომ ამით ზიანს აყენებს სახელმწიფოს საფინანსო ინტერესებს და სურს ასეთი ზიანის მიყენება. მიზანი და მოტივი კვალიფიკაციისას მხედველობაში არ მიიღება. თუმცა, მნიშვნელობა აქვს სასჯელის დანიშვნისას.

დანაშაულის სუბიექტია გადასახადის გადამხდელი პირი: ფიზიკური პირი - საქართველოს მოქალაქე, უცხოელი, მოქალაქეობის არმქონე პირი, ინდივიდუალური მეწარმე, ასევე პირი, რომელიც ნორმატიულ-სამართლებრივი ან საწარმოს სადამფუძნებლო დოკუმენტების შესაბამისად ვალდებულია უზრუნველყოს გადასახადის გასაანგარიშებლად საჭირო მონაცემების უტყუარობა (დირექტორი, ბუღალტერი), საბაჟო გადასახადის გადამხდელი პირი. თანამონაწილენი შეიძლება იყვნენ საგადასახადო და საბაჟო სამსახურის მოხელეები, რომლებიც ეხმარებიან გადამხდელს გადასახადისათვის თავის არიდებაში.

აღსანიშნავია საგადასახადო დარღვევისათვის საგადასახადო და სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის თანაფარდობა. საგადასახადო პასუხისმგებლობა დგება მიუხედავად იმისა, დაეკისრება თუ არა იგი პირს სისხლისსამართლებრივი წესით (მაგ: თუ პირი გათავისუფლებულია სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან). საგადასახადო პასუხისმგებლობა, განსხვავებით სისხლისსამართლებრივისაგან, ეკისრება დამრღვევს იმ შემთხვევაშიც, თუ თავის არიდება მოხდა 2000 ლარზე ნაკლები თანხისათვის. სამართლის იურისპრუდენციაში აღიარებული ინსტიტუტი - საგადასახადო ამნისტია, შეიძლება გახდეს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლების საფუძველი.

როგორ უნდა გადაწყდეს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საკითხი, როცა გადაუხდელი გადასახადის ოდენობა არ აღწევს ქმედების შემადგენლობისათვის აუცილებელ მინიმალურ ოდენობას, მაგრამ მასზე დარიცხული თანხები (რაც გათვალისწინებულია საგადასახადო კოდექსით საგადასახადო დარღვევებისათვის) და ძირითადი გადაუხდელი თანხა საერთო ჯამში საკმარისია ქმედების შემადგენლობისათვის? (მაგ.: ძირითადი დავალიანება შეადგენს 1500 ლარს, რამდენიმე თვეში მასზე დარიცხულმა საურავმა და ძირითადმა თანხამ საბოლოო ჯამში შეადგინა 2001 ლარი. შეიძლება თუ არა ამ შემთხვევაში სისხლის სამართლის საქმის აღძვრა?).

მიმაჩნია, რომ ამ შემთხვევაშიც პირს უნდა დაეკისროს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა. ზემოთ განხილულ შემთხვევაში პირი ფაქტიურად არღვევს მართლწესრიგს, იგი არ იხდის კანონმდებლობით განსაზღვრულ გადასახდელს (გადასახადს + დარიცხული თანხა). ძირითად თანხაზე დარიცხვა და მისი აუცილებელი გადახდა განსაზღვრულია საგადასახადო კანონმდებლობის მეშვეობით, ამიტომ ამ დროს ირღვევა საგადასახადო კანონმდებლობა. სწორედ მისი დარღვევის თავიდან აცილების საშუალებას წარმოადგენს დამრღვევის პასუხისმგებლობის სისხლისსამართლებრივ დონემდე აყვანა. ამ ქმედების გამო ზიანს განიცდის ქვეყნის საფინანსო ინტერესები. კერძოდ, ზიანი ადგება ბიუჯეტს და ეს გრძელდება გადასახადისათვის თავის არიდების დღიდან, მასზე დარიცხული თანხის გადაუხდელობის მთელი პერიოდის განმავლობაში. ფაქტიურად ბიუჯეტი ზარალდება როგორც ძირითადი თანხის, ასევე დარიცხული თანხის გადაუხდელობის პროპორციულად (ზემოთ მოყვანილ მაგალითში ბიუჯეტისათვის მიყენებული ზარალი შეადგენს 2001 ლარს). სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დგება არამხოლოდ ერთი სახის გადასახადის გადაუხდელობისათვის, არამედ რამდენიმე გადასახადისათვის თავის არიდების შემთხვევაში, როცა მათი საერთო ჯამი აღემატება მოცემულ ზღვარს, ან გადასახადის შემცირებისას, თუ გადაუხდელი თანხა და არა მხოლოდ კონკრეტული გადასახადი აღწევს შესაბამის ოდენობას. ამგვარადვე უნდა გადაწყდეს საკითხი ძირითადი და დარიცხული თანხის გადაუხდელობისას. სწორედ გადაუხდელ თანხაზეა საუბარი 218-ე მუხლის შენიშვნაში, სადაც მითითებულია, რომ პასუხისმგებლობა დგება, როცა ფაქტიურად გადაუხდელი თანხა და არა მხოლოდ კონკრეტული გადასახადი აღწევს შესაბამის ოდენობას. სწორედ ზემოაღნიშნულ მსჯელობაზე დაყრდნობით მიმაჩნია, რომ 218-ე მუხლით პასუხისმგებლობა უნდა დადგეს როცა განსაზღვრულ ოდენობას აღემატება გადაუხდელი არა მარტო ძირითადი თანხა, არამედ ძირითადი და დარიცხულ თანხათა ჯამი.

საგადასახადო სამართალდარღვევისათვის პასუხისმგებლობისას უნდა განვასხვავოთ დამრღვევზე დასაკისრებელი ჯარიმის ორი სხვადასხვა სახე: 1) ჯარიმა, რომელიც დაეკისრება დამრღვევს საგადასახადო პასუხისმგებლობისას (მხედველობაში მაქვს ჯარიმები და საურავები, რომლებიც ერიცხება ძირითად გადაუხდელ თანხას), 2) ჯარიმა, რომელსაც ითვალისწინებს 218-ე მუხლის სანქცია. საკითხი იმის შესახებ, გადახდილ უნდა იქნას თუ არა ორივე სახის ჯარიმა, უნდა გადაწყდეს დადებითად. პირველ ჯარიმას დამრღვევს აკისრებს საგადასახადო საქმის-მწარმოებელი ორგანო, მეორეს კი - სასამართლო.

კიდევ ერთი მუხლი, რომელიც სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას ითვალისწინებს საგადასახადო დარღვევისათვის გახლავთ სისხლის სამართლის კოდექსის მე-200 მუხლი, რომლის თანახმადაც ,,აქციზური მარკის სავალდებულო დართვას დაქვემდებარებული საქონლის აქციზური მარკის გარეშე გამოშვება, შენახვა, რეალიზაცია და გადაზიდვა”.

მეორე ნაწილი დამამძიმებელ გარემოებად მიიჩნევს იგივე ქმედებას ჩადენილს ა) არაერთგზის, ბ) დიდი ოდენობით. მესამე ნაწილით განსაკუთრებით დამამძიმებელ გარემოებად დადგენილია ამ მუხლის პირველი და მეორე ნაწილებით გათვალისწინებული ქმედება, ჩადენილი განსაკუთრებით დიდი ოდენობით.

აღნიშნული მუხლით პასუხისმგებლობა დგება თუ გადაუხდელი თანხა აღემატება 200 ლარს. დიდ ოდენობად ითვლება 2000-დან 10000-ლარამდე თანხა, განსაკუთრებით დიდ ოდენობად - 10 000 ლარს ზევით.

აქციზი (accidere ლათ. ჩამოჭრა) არის არაპირდაპირი, საერთო სახელმწიფოებრივი გადასახადი რომელიც გადაიხდება აქციზური საქონლის მიწოდებისას მის ფასთან ერთად. „აქციზი არის ზემოგების ნაწილი, რომელიც მიიღება ძალიან დიდი განსხვავებისას საქონლის ღირებულებასა და გასაყიდ ფასს შორის, რომელსაც სახელმწიფო ჩამოაჭრის მეწარმე სუბიექტის მოგებას. სხვები თავად აქციზს თვლიან მიზეზად იმისა, რომ საქონელი თვითღირებულებასთან შედარებით ძალიან მაღალ ფასებში იყიდება და ვერ ხდება მისი ჩამოფასება თავისუფალი კონკურენციის კანონების შესაბამისად” - აღნიშნულია საქართველოს საბაჟო კოდექსის კომენტარებში.

საქართველოს კანონმდებლობით აქციზური საქონლის წარმოება ან იმპორტი იბეგრება აქციზით. იგი დაწესებულია ალკოჰოლიან სასმელებზე, თამბაქოზე, საიუველირო ნაწარმზე, თევზეულობის ზოგ სახეობაზე, მსუბუქ ავტომობილებზე და ა.შ.

მოქმედი კანონმდებლობით აქციზური მარკების სავალდებულო დართვას ექვემდებარება მხოლოდ განსაზღვრული საქონელი, საქართველოს საგადასახადო კოდექსის 134-ე მუხლით: აქციზური მარკის სავალდებულო დართვას ექვემდებარება საქართველოში მოხმარებისათვის განკუთვნილი საქართველოს ტერიტორიაზე წარმოებული და საქართველოს ტერიტორიაზე შემოტანილი (იმპორტირებული) ალკოჰოლური სასმელი, მათ შორის ლუდი, რომელშიც ალკოჰოლის შემცველობა აღემატება 1.15 გრადუსს (გარდა 50 გრამსა და მასზე ნაკლები მოცულობის, აგრეთვე 10 ლიტრსა და მასზე მეტი მოცულობის ჭურჭელში ჩამოსხმულისა) და თამბაქოს ნაწარმი მოსაწევი (ჩიბუხის) თამბაქოს გარდა.

დანაშაულის ობიექტად სისხლის სამართლის მეცნიერებაში აღიარებულია ქვეყნის საფინანსო ინტერესები. ამ აზრს ავითარებს მეცნიერთა უმეტესობა (ზ. წულაია, მ. ლეკვეიშვილი, ზ. როგავა, გ. მამულაშვილი). განსხვავებული შეხედულება აქვს ზ. მჟავანაძეს. იგი ობიექტად მიიჩნევს ქვეყნის სამეწარმეო და ეკონომიკურ საქმიანობას. ამ წინააღმდეგობის შესახებ ქვემოთ გვექნება საუბარი.

დანაშაულის საგანია მარკირებას დაქვემდებარებული აქციზური საქონელი, სახელდობრ ალკოჰოლური სასმელები, ლუდი და თამბაქოს ნაწარმი.

ობიექტური მხარე გამოიხატება მარკირებას დაქვემდებარებული საქონლის აქციზური მარკის გარეშე გამოშვებაში, შენახვაში, რეალიზაციასა ან გადაზიდვაში (როცა საქონლის ღირებულება აღემატება დაწესებულ მინიმალურ ზღვარს 200 ლარს). „აქციზური მარკების რეალიზაციას ახორციელებს საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო. მასვე შემუშავებული აქვს აქციზური მარკების აღრიცხვის, რეალიზაციის და კონტროლის, აგრეთვე ალკოჰოლური სასმელების და თამბაქოს ნაწარმის აქციზური მარკებით ნიშანდების წესები”.

დანაშაული დამთავრებულად ითვლება მარკირებას დაქვემდებარებული აქციზური საქონლის მარკის გარეშე გამოშვების, შენახვის, რეალიზაციის ან გადაზიდვის მომენტიდან. დადგენილი წესის დარღვევით მარკირებული საქონელი ჩაითვლება არამარკირებულად (საგადასახადო კოდექსი, მუხლი 134-ე, მეორე ნაწილი). სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის შესაბამისად, ჩამორთმევას ექვემდებარება დანაშაულის საგანი და საშუალება. ამ შემთხვევაში, არამარკირებული საქონელი, როგორც დანაშაულის საგანი, ექვემდებარება ჩამორთმევას. მოცემული დანაშაული ფორმალურ დანაშაულთა რიგს მიეკუთვნება.

სუბიექტური მხარე ხასიათდება პირდაპირი განზრახვით. სუბიექტი შეიძლება იყოს როგორც სპეციალური სუბიექტი (მწარმოებლები და იმპორტიორები), ასევე ნებისმიერი პირი (შემნახველი, რეალიზატორი, გადამზიდველი).

მოცემული მუხლი ბლანკეტურია. იგი არ გვაძლევს ქმედების სისხლისსამართლებრივ დახასიათებას. ამიტომ ქმედების შემადგენლობის განსაზღვრისას უნდა გამოვიყენოთ საგადასახადო კანონმდებლობა: საგადასახადო კოდექსი, კანონქვემდებარე აქტები, შესაბამისი თანამდებობის პირთა ან ორგანოთა მიერ გამოცემული (მიღებული) ინსტრუქციები, დადგენილებები. ფინანსთა სამინისტრო ახორციელებს აქციზური მარკების მომხმარებელთა რეგისტრაციას და გასცემს შესაბამის მოწმობას. აქციზური მარკების მომხმარებელი დეკლარაციის წარდგენისას მიუთითებს მისთვის საჭირო აქციზური მარკების რაოდენობას და იხდის შესაბამის თანხას - ყიდულობს აქციზურ მარკებს, რაც ითვლება აქციზის გადასახადის გადახდად (განსხვავებით იმ აქციზური საქონლის გადასახადისაგან, რომლებიც მარკირებას არ ექვემდებარება). მარკების მიღების შემდეგ პირი დადგენილი წესით მათ დაურთავს აქციზური მარკის სავალდებულო დართვას დაქვემდებარებულ საქონელს. რეალურად ეს პროცესი დროში განგრძობადია, გრძელდება მარკების შეძენიდან - მის საქონელზე დართვამდე. დამკვიდრებული პრაქტიკისა და მეცნიერებაში განვითარებული მოსაზრების შესაბამისად, სსკ მე-200 მუხლი ერთნაირად აკვალიფიცირებს ქმედებას, როგორც მარკების არ შეძენის შემთხვევაში, როცა აქციზის გადასახადი გადაუხდელია, ასევე როდესაც მარკები შეძენილია, მაგრამ არ არის დართული საქონელზე - ამ მეორე შემთხვევაში ფაქტიურად აქციზის გადასახადი უკვე გადახდილია. დანაშაული როგორც ერთ ისე მეორე შემთხვევაში დამთავრებულია საქონლის გამოშვების, შენახვის, რეალიზაციისა და გადაზიდვის მომენტიდან. ქმედება დანაშაულად დაკვალიფიცირდება თუ საქონელზე მისი გამოშვების, შენახვის, რეალიზაციისა და გადაზიდვისას არ აკრავს აქციზური მარკა, მიუხედავად იმისა აქციზის გადასახადი გადახდილია თუ არა. სწორედ აღნიშნულ ქმედებათა არადიფერენციული საკანონმდებლო მოწესრიგება იწვევს გაუგებრობას ამ დანაშაულის ობიექტის განსაზღვრისას. პირველ შემთხვევაში, როცა აქციზის გადასახადი გადაუხდელია და ცხადია არც მარკებია დართული საქონელზე - დანაშაული მიმართულია სახელმწიფოს საფინანსო ინტერესების წინააღმდეგ.

მეორე შემთხვევაში, როცა აქციზის გადასახადი გადახდილია და შეძენილია აქციზური მარკები, მაგრამ არ არის დართული საქონელზე - მიმაჩნია, რომ დანაშაული მიმართულია ქვეყნის სამეწარმეო და ეკონომიკური საქმიანობის წინააღმდეგ და არა საფინანსო ინტერესების წინააღმდეგ.

მიმაჩნია, რომ მე-200 მუხლი წარმოადგენს სპეციალურ მუხლს 218-ე მუხლის მიმართ, რადგანაც მე-200 მუხლით კვალიფიცირდება ზემოთ აღნიშნული პირველი ქმედება - აქციზის გადასახადის გადაუხდელობა. ამ შემთხვევაში პასუხისმგებლობა დგება, როცა საქონლის ღირებულება აღემატება 200 ლარს. განსხვავებით 218-ე მუხლისაგან, რომელიც ქმედების შემადგენლობისათვის აუცილებელ პირობად მიიჩნევს, რომ საქონლის ღირებულება აღემატებოდეს 2000 ლარს.

მიმაჩნია, რომ აუცილებელია მე-200 მუხლის კორექტირება ზემოთაღნიშნული პრინციპით, რადგან დაუშვებელია ორი სხვადასხვა ქმედება - 1) აქციზის გადასახადის გადაუხდელობა და 2) აქციზური მარკების დაურთველობა, როცა აქციზის გადასახადი ფაქტიურად გადახდილია - ერთი და იმავე დანაშაულად კვალიფიცირდებოდეს, მიუხედავად მათი აშკარად სხვადასხვა საზოგადოებრივი ზიანისა.

ამგვარია საგადასახადო დარღვევებისათვის სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის დახასიათება. როგორც დავინახეთ, საგადასახადო დანაშაულის ჩადენის მიზანს წარმოადგენს საგადასახადო ვალდებულების შემცირება ან სრული შეუსრულებლობა. ძირითადად მოტივები ანგარებითი ხასიათისაა. დანაშაულის გამომწვევი მიზეზებია გადასახადის გადამხდელთა ნეგატიური დამოკიდებულება საგადასახადო სისტემის მიმართ, რაც გამოწვეულია დაბალი სამართლებრივი კულტურითა და დანაშაულის სუბიექტთა ანგარებითი მოტივებით.

ამ მიზეზების აღმოფხვრის ეფექტურ საშუალებად მიმაჩნია საგადასახადო ურთიერთობათა დაწვრილებითი, სრული მოწესრიგება, სისხლისსამართლებრივი და სხვაგვარი პასუხისმგებლობისაგან თავის დაღწევის გზების აღმოფხვრა, საკანონმდებლო ხარვეზების არარსებობა, რაც შექმნის კანონის მიზნის მიღწევის წინაპირობას.

დავით ლეპერტი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

სისხლის საპროცესო სამართლებრივი იძულების ღონისძიებათა შორის, დაპატიმრებასთან ერთად ცენტრალური ადგილი უჭირავს ადამიანის თანდაყოლილი ფუნდამენტური უფლების პიროვნების ხელშეუხებლობის, მისი თავისუფლების მეტად უხეშად ხელმყოფ ისეთ ღონისძიებას, როგორიცაა პირის დაკავება. აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლი ადგენს, რომ ,,პირს თავისუფლება შეიძლება შეეზღუდოს მხოლოდ კანონით დადგენილ შემთხვევებში, ამავე მუხლის III ნაწილის მიხედვით, დაკავებული პირი დაუყოვნებლივ უნდა წარედგინოს სასამართლოს, ან სხვა მოხელეს, რომელიც უფლებამოსილია განახორციელოს სასამართლო ხელისუფლება. დაკავებულს უფლება აქვს, გონივრულ ვადაში გადაწყდეს მისი დაკავების კანონიერების საკითხი, ან გათავის-უფლდეს საქმის სასამართლო განხილვამდე.

დაკავებასთან დაკავშირებით ძირითად დებულებებს შეიცავს საქართველოს კონსტიტუცია, ხოლო უფრო დეტალურად აღნიშნულ საკითხებს არეგულირებს საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი. მიუხედავად იმისა, რომ დაკავების ვადა ხანგრძლივი არ არის (არა უმეტეს 72 საათისა) სწორედ ამ პერიოდში ხდება იმ ძირითადი მტკიცებულებების მოპოვება, რაც გავლენას ახდენს საქმის შემ-დგომ პერსპექტივაზე, პირისათვის დასაბუთებული ბრალდების წარდგენაზე. აღნიშნულიდან გამომდინარე პრაქტიკული თვალსაზრისით უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება დაკავებასთან დაკავშირებული საკანონმდებლო ნორმების სიზუსტესა და არაორაზროვნებას.

მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, როგორც ცნობილია, კონსტიტუციის შესაბამისად, ორიენტირებულია ადამიანის უფლებათა დაცვისა და, კერძოდ, დაკავების ინსტიტუტის სამართლებრივი რეგლამენტაციის თანამედროვე სტანდარტზე. მიუხედავად ამისა, დაკავების შესახებ საპროცესო კოდექსში მოცემული ნორმები, მთელ რიგ ურთიერთ გამომრიცხველ თეზისებსა და კონსტიტუციასთან შეუსაბამო დებულებებს შეიცავს, რაც სრულიად სამართლიანად საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 29 იანვრის გადაწყვეტილებით არაკონსტიტუციურად იქნა ცნობილი.

აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით, არსებული წინააღმდეგობანი, ასევე ვერ იქნა დაძლეული ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის პროექტითაც, რომელშიც დაკავებას, როგორც ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა კანონის ფარგლებში შემზღუდველ ღონისძიებას ეძღვნება პროექტის 165-ე -170-ე მუხლები.

დაკავების პროცესუალურად დარეგულირების საკითხს შეიცავს რუსეთის ფედერაციის ს.ს.ს.კ. მე-5 მუხლი, რომელითაც დაკავება არის ,,დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილი პირი დაკავება არაუმეტეს 48 საათისა მისი ფაქტიური დაკავებიდან.” ამავე ნორმის მე-15 პუნქტის შესაბამისად, ფაქტიური დაკავება განიმარტება, როგორც მომენტი, რა დროიდანაც დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილ პირს ფაქტიურად შეეზღუდება თავისუფალი გადაადგილების საშუალება. რუსეთის კანონმდებლობით, დაკავების უფლება გააჩნია, მოკვლევის ორგანოს, გამომძიებელსა და პროკურორს, იმ შემთხვევაში, თუ არსებობს ეჭვი, რომ პირს ჩადენილი აქვს ისეთი სახის დანაშაული, რისთვისაც სასჯელის სახით შეიძლება დაინიშნოს თავისუფლების აღკვეთა. დაკავებული პირის შესაბამის ორგანოში მიყვანიდან არა უგვიანეს 3 საათისა უნდა შედგეს დაკავების ოქმი, რომელშიც მიეთითება, როგორც ფაქტიური დაკავების დრო, ასევე ოქმის შედგენის დრო, აგრეთვე დაკავების საფუძველი და პირადი ჩხრეკის შედეგები. ოქმს ხელს აწერენ დაკავებული და ოქმის შემდგენი პირი. დაკავების შესახებ ეცნობება პროკურორს 12 საათის განმავლობაში, იმავე ვადაში დაკავების შესახებ ეცნობებათ დაკავებულის ახლო ნათესავებს, ამასთან გამოძიების ინტერესებიდან გამომდინარე, პროკურორის თანხმობით, პირის დაკავების შესახებ შეიძლება არ ეცნობოთ შესაბამის პირებს, გამონაკლისია არასრულწლოვანის დაკავება. (მუხლი 96) რუსეთის ს.ს.ს.კ-ში დეტალურად არის ჩამოყალიბებული პირის დაკავებისა და დაკავებიდან გათავისუფლების საფუძვლები, კერძოდ, დაკავებული დაუყოვნებლივ უნდა განთავისუფლდეს თუ:

ა) არ დადასტურდა ეჭვი დანაშაულის ჩადენის შესახებ;

ბ) არ არსებობს საფუძვლები დაკავებული პირის მიმართ აღკვეთის ღონისძიების სახით დაპატიმრების გამოყენებისათვის;

გ) დაკავება განხორციელებული იყო 91-ე მუხლის (ეჭვმიტანილის დაკავების საფუძვლები) მოთხოვნათა დარღვევით;

დ)კანონით დადგენილ ვადაში სასამართლოს მიერ არ იქნა მიღებული გადაწყვეტილება, პირის დაპატიმრების, ან დაკავების ვადის გაგრძელების შესახებ.

რუსეთის კანონმდებლობით, დაკავების ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 48 საათს, ამ ვადის გასვლამდე 8 საათით ადრე მაინც სასამართლოს უნდა წარედგინოს შუამდგომლობა პირის დაპატიმრების შესახებ და სისხლის სამართლის საქმის მასალები. შუამდგომლობა სასამართლოს მიერ განხილული უნდა იქნას შეტანიდან 8 საათის განმავლობაში, მაგრამ არა უგვიანეს დაკავებიდან 48 საათისა. ამდენად, რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის შესაბამისად პირის დაკავების ვადა სასამართლოში წარდგენამდე, არ უნდა აღემატებოდეს 48 საათს; დაკავების ვადა სასამართლოს მიერ შეიძლება გაგრძელდეს შემდგომი 72 -საათით, რა დრომდეც უნდა დამთავრდეს სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილების მიღება. პირის შემდგომი დაკავება დაუშვებელია რუსეთის ფედერაციით ს.ს.ს.კ-ის მიხედვით პირი ეჭვმიტანილად ითვლება თუ მის მიმართ აღძრულია სისხლის სამართლის საქმე და იგი დაკავებულია, როგორც დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილი პირი, თუ მის მიმართ გამოყენებულია აღკვეთის ღონისძიება ბრალდების წარდგენამდე. ამავე ს.ს.ს.კ-ის მიხედვით, აღკვეთის ღონისძიების მათ შორის დაპატიმრების შერჩევა დასაშვებია, როგორც ბრალდებულის ასევე ეჭვმიტანილის მიმართ. თუ არასაპატიმრო აღკვეთის ღონისძიება შერჩეულია ეჭვმიტანილის მიმართ, მას ბრალდება უნდა წარედგინოს არა უგვიანეს 10 დღისა დაკავების მომენტიდან. ამ ვადის გასვლამდე, ბრალდების წარუდგენლობა იწვევს აღკვეთის ღონისძიების გაუქმებას.

ანალოგიური შინაარსის დებულებებს შეიცავს ბელორუსიის რესპუბლიკის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, ამავე კოდექსი 107-ე მუხლის მიხედვით, დაკავება არის ,,პირის ფაქტობრივი დაკავება და წარდგენა სისხლის სამართლებრივი დევნის განმახორციელებელ ორგანოში, მისი მოკლე ვადიანი დაკავების მიზნით. ეჭვმიტანილად ითვლება ფიზიკური პირი, რომელიც დაკავებულია დანაშაულის ჩადენაში ეჭვით, ან პირი, რომლის მიმართაც გამოტანილია დადგენილება ეჭვმიტანილად ცნობის შესახებ, ან დადგენილება აღკვეთის ღონისძიებების შერჩევის შესახებ ბრალდების წარდგენამდე. ეჭვმიტანილის სახით დაკავების ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 72 საათს ფაქტიური დაკავების მომენტიდან. დაკავება დასაშვებია სისხლის სამ. საქმის აღძვრამდე. ასეთ შემთხვევაში სისხლის სამ. საქმის აღძვრის საკითხი უნდა გადაწყდეს 12 საათის განმავლობაში. თუ აღნიშნულ ვადაში საქმე არ აღიძრა პირი უნდა გათავისუფლდეს. ბელორუსიის რესპუბლიკის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული დაკავების შესახებ ნორმების მსგავს დებულებას შეიცავს საქ. მოქმედი ს.ს.ს.კ., რომლის 72-ე მუხლის 3-ე ნაწილისა და 265-ე მუხლის 4-ე ნაწილის მიხედვით ,,თუ პირი დაკავებულია მის, მიერ დანაშაულის ჩადენის შესახებ ცნობების შემოწმება და სისხლის სამართლის საქმის აღძვრა ხდება პოლიციის დაწესებულებაში ან მოკვლევის სხვა ორგანოში მიყვანიდან არა უგვიანეს 12 საათისა.” ბელორუსიის კანონმდებლობით აღკვეთის ღონისძიების გამოყენება შეიძლება, როგორც ბრალდებულის, ასევე ეჭვმიტანილის მიმართ. თუ აღკვეთის ღონისძიება გამოყენებულია ეჭვმიტანილის მიმართ, მას ბრალდება უნდა წარედგინოს არა უგვიანეს 10 დღისა, ფაქტიური დაკავების მომენტიდან.

საფრანგეთის კანონმდებლობით, ეჭვმიტანილი პირის თავდაპირველი დაკავების ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 24 საათს. პროკურორს შეუძლია გააგრძელოს ვადა კიდევ 24 საათით. პროკურორი ნებართვას დაკავების ვადის გაგრძელების შესახებ გასცემს წერილობითი ფორმით. 48 საათის გასვლამდე დაკავებული უნდა წარედგინოს სასამართლოს. საფრანგეთის კანონმდებლობით დაკავებასთან დაკავშირებით გამონაკლის წარმოადგენს, მხოლოდ ტერორისტული დანაშაულობანი, ასეთ შემთხვევებში, თავდაპირველი 48 საათიანი ვადის გასვლამდე სასამართლოს შეუძლია მიიღოს გადაწყვეტილება დაკავების ვადის კიდევ ორი დღით გაგრძელების შესახებ, ანუ ტერორისტული დანაშაულის შემთხვევაში დაკავების ვადა შეადგენს ოთხ დღეს .

დიდ ბრიტანეთში დაკავების ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 96 საათს. პროცედურა შემდეგნაირია: დაკავებიდან 24 საათიანი ვადის გასვლამდე სულ მცირე სუპერინდენტანტის რანგის მქონე პოლიციელი უფლებამოსილია დაკავების ვადა გააგრძელოს 36 საათამდე. დაკავების ვადის შემდგომი გაგრძელება დასაშვებია 72 საათამდე და აღნიშნული გადაწყვეტილების მიღება შეუძლია, სულ მცირე, ორი მომრიგებელი მოსამართლისაგან შემდგარ სასამართლოს. იგივე წესით ხდება ვადის შემდგომი გაგრძელება 96 საათამდე. ისევე როგორც საფრანგეთის კანონმდებლობაში, დიდი ბრიტანეთის ს.ს.ს.კ. განსხვავებული მიდგომაა ტერორისტულ დანაშაულებთან მიმართებაში. ასეთ შემთხვევაში, პირველი 48 საათის გასვლამდე შესაძლებელია, მიღებული იქნას გადაწყვეტილება დაკავების ვადის კიდევ ხუთი დღით გაგრძელების შესახებ, ანუ ასეთ შემთხვევებში დაკავების ვადა განისაზღვრება არა უმეტეს შვიდი დღისა. ამ ვადის გასვლამდე დაკავებული უნდა წარედგინოს სასამართლოს ან უნდა გათავისუფლდეს.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-8 მუხლის მიხედვით ,,ადამიანის თავისუფლება ხელშეუვალია. თავისუფლების აღკვეთა ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა დაუშვებელია სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე ადამიანის დაკავება დასაშვებია კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში, საგანგებოდ უფლებამოსილი პირის მიერ. დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლება შეზღუდული პირი უნდა წარედგინოს სასამართლოს განსჯადობის მიხედვით არა უგვიანეს 48 საათისა. თუ მომდევნო 24 საათის განმავლობაში სასამართლო არ მიიღებს გადაწყვეტილებას, დაპატიმრების ან თავისუფლების სხვაგვარად შეზღუდვის შესახებ პირი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს. დაკავებულ პირს დაკავებისთანავე განემარტება მისი უფლებების და თავისუფლებების შეზღუდვის საფუძვლები, მას დაკავებისთანავე შეუძლია მოითხოვოს დამცველის დახმარება, რაც უნდა დაკმაყოფილდეს. დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილის დაკავების ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 72 საათს. მოქმედი სისხლის სამართლის საპოცესო კოდექსის 143-ე-146-ე მუხლების ანალიზის საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ ეჭვმიტანილის დაკავების პროცედურის ,,სრული ციკლი” შედგება სამი ეტაპისაგან:

1. ფაქტობრივი დაკავება (მაგ. შეპყრობა დანაშაულის ადგილზე);

2. დაკავებული ეჭვმიტანილის მიყვანა სათანადო დაწესებულებაში, სადაც დაუყოვნებლივ უნდა შედგეს დაკავების ოქმი დაკავების დროის და იმის მითითებით, რომელ საათზე მიიყვანეს იგი დაკავების ოქმის შედგენის ადგილას;

3. ეჭვმიტანილად ცნობილი პირის დაკავების შესახებ დადგენილების გამოტანა (იურიდიულად დაკავება).

ზემოთ აღნიშნულთაგან, ს.ს.ს.კ.-ის 146-ე მუხლიდან გამომდინარე მხოლოდ მეორე მომენტიდან იანგარიშება ყველა საპროცესო ვადა:

ა) 12 საათიანი - შემოწმებისათვის.

ბ) 24 საათიანი - დაკითხვისათვის

გ) 48 საათიანი - ბრალდების წარსადგენად,

უმნიშვნელოვანესია საკითხი იმის შესახებ, თუ ვისი დაკავება შეიძლება და რა საპროცესო სტატუსი აქვს დაკავებულ პირს.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-3 ნაწილი მიუთითებს ,,ადამიანის დაკავებაზე”. ამავე მუხლში აღნიშნული პირი არაერთხელ მოიხსენიება, როგორც დაკავებული და მხოლოდ ერთხელ, მეექვსე პუნქტში დაკავებული მოხსენიება, როგორც დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილი. აღნიშნულიდან გამომდინარე, უნდა ვიგულისხმოთ, რომ ყველა შემთხვევაში, როდესაც კონსტიტუცია მოიხსენიებს დაკავებულს ,,გულისხმობს დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილს”. მიმაჩნია, რომ საქართველოს კონსტიტუციაში ზოგადად ადამიანის დაკავებაზე მითითება დაუშვებელია, რადგანაც მართალია ეჭვმიტანილიც ადამიანია, მაგრამ დასაშვები უნდა იყოს მხოლოდ იმ ადამიანის დაკავება, რომლის მიმართაც არსებობს დანაშაულის ჩადენის ეჭვი და დაკავების საფუძვლები. საქართველოს ს.ს.ს.კ. 141-ე მუხლის მიხედვით დაკავება შეიძლება მხოლოდ ისეთი პირისა, რომლის მიმართაც არსებობს საკმაო საფუძველი, რომ ეჭვი მიიტანონ იმ დანაშაულის ჩადენაში, რომლისთვისაც კანონი ითვალისწინებს სასჯელს თავისუფლების აღკვეთის სახით. დაკავებულ ეჭვმიტანილს დაუყოვნებლივ უნდა განემარტოს დუმილის უფლება, უფლება არ დაიბრალოს დანაშაული და დამცველის მოწვევის უფლება (ს.ს.ს.კ. 72-ე მუხლი). დაკავებულის პოლიციის დაწესებულებაში მიყვანის შემდეგ დაუყოვნებლივ უნდა შედგეს დაკავების ოქმი, რომელშიც სხვა მონაცემებთან ერთად აუცილებლად უნდა მიეთითოს, თუ რა დანაშაულის ჩადენაშია ეჭვმიტანილი დაკავებული. აღნიშნულიდან გამომდინარე ცხადია, რომ მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი მკაცრად არ მიჯნავს დაკავებულ პირსა და დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილი პირის სტატუსს. მაგ. სსსკ. 146-ე მუხლის თანახმად, პირი მოხსენიებულია ხან როგორც დაკავებული, ხანაც როგორც დაკავებული ეჭვმიტანილი. აღნიშნული საკითხის გარკვევას დიდი მნიშვნელობა აქვს, რადგან სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის შესაბამისი სამართლებრივი ურთიერთობების სუბიექტად აღიარებულია მხოლოდ ეჭვმიტანილი და არა დაკავებული.

პირის დაკავებით (შეპყრობით), პოლიციის დაწესებულებაში მიყვანითა და დაკავების ოქმის შედგენით მთავრდება დაკავების პირველი ეტაპი და იწყება მეორე 12 საათიანი ეტაპი. აღნიშნული ნორმა არაკონსტიტუციურად იქნა ცნობილი საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 29 იანვრის გადაწყვეტილებით, რის გამოც ამავე წლის 1 მაისიდან უნდა დადგენილიყო განსხვავებული ვადა თუმცა აღნიშნული საკითხი ჯერჯერობით გადაწყვეტილი არ არის.

ნორმატიული აქტების შესახებ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის 1-ელი ნაწილის „გ” ქვეპუნქტის საფუძველზე დადგენილია, რომ ნორმატიული აქტი ან მისი ნაწილი ძალას კარგავს იმ შემთხვევებში თუ უფლებამოსილი სახელმწიფო ორგანოს (თანამდებობის პირის) მიერ მიღებულია (გამოცემულია) ისეთი გადაწყვეტილება, რომელიც საქართველოს კონსტიტუციისა და სხვა საკანონმდებლო აქტის მიხედვით იწვევს მისი იურიდიული ძალის დაკარგვას.

საქართველოს ს.ს.ს.კ.-ის 72-ე და 146-ე მუხლების შესაბამისად, დაკავებულის პოლიციის დაწესებულებაში მიყვანიდან არა უგვიანეს 12 საათისა უნდა დამთავრდეს შემოწმება და მიღებული იქნას ერთ-ერთი შემდეგი გადაწყვეტილება: დადგენილება სისხლის სამართლის საქმის აღძვრისა და პირის ეჭვმიტანილად ცნობის შესახებ, აქვე ცალკე მითითებულია დადგენილება ეჭვმიტანილად დაკავების შესახებ (ს.ს.ს.კ.-ის 72-ე მუხლის მე-3 ნაწილი); ს.ს.ს.კ.-ის 146-ე მუხლის მიხედვით, კი დაკავების შემდეგ პროცესის მწარმოებელი ორგანოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები სხვაგვარად არის ჩათვლილი, კერძოდ ,,დადგენილება სისხლის სამართლის საქმის აღძვრის, პირის ეჭვმიტანილად ცნობისა და დაკავების შესახებ, ან დადგენილება სისხლის სამართლის საქმის აღძვრაზე უარის თქმისა და დაკავებულის გათავისუფლების შესახებ. ს.ს.ს.კ.-ის 72-ე მუხლში მითითებულია საქმის აღძვრისა და ეჭვმიტანილად ცნობის ერთ დადგენილებაზე და ცალკეა გამოყოფილი დადგენილება ეჭვმიტანილი დაკავების შესახებ, ს.ს.ს.კ.-ის 146-ე მუხლის მიხედვით, კი ყველა აღნიშნული გადაწყვეტილება საქმის აღძვრის, ეჭვმიტანილის ცნობისა და დაკავების შესახებ ერთ დადგენილებაშია მითითებული. მაგ., 12 სთ-ის განმავლობაში შეიძლება შეიკრიბოს მასალები საქმის აღსაძრავად, მაგრამ არ დადასტურდეს დაკავებულის მიერ დანაშაულის ჩადენის ეჭვი. ამ შემთხვევებში საქმე უნდა აღიძრას, ამასთან პირი უნდა გათავისუფლდეს დაკავებიდან, ანუ გამოტანილი იქნას ორი დადგენილება, საქმის აღძვრის შესახებ და პირის დაკავებიდან გათავისუფლების შესახებ, ანუ ფორმალურად ირღვევა კანონი. ანალოგიური შემთხვევა წარმოიშვება მაშინ, როცა 12 საათის განმავლობაში შეკრებილი მასალებით დადასტურდა პირის მიერ დანაშაულის ჩადენის ეჭვი. მაგრამ არ არსებობს საფუძველი პირის შემდგომი დაკავებისათვის. ე.ი. დაკავება არ არის აუცილებელი, აქაც გამოტანილი უნდა იქნას სამი დადგენილება: საქმის აღძვრის შესახებ, პირის ეჭვმიტანილად ცნობის შესახებ და დაკავებულის გათავისუფლების შესახებ; ანუ აქაც ფორმალურად ირღვევა კანონი. ს.ს.ს.კ.-ის 72-ე მუხლის შესაბამისად, თუ არსებობს საფუძველი ეჭვისათვის, რომ პირმა ჩაიდინა დანაშაული, მაგრამ ეს არ არის საკმარისი ბრალდების წასაყენებლად მომკვლევი გამომძიებელი ან პროკურორი დანაშაულის ფაქტზე აღძრავს სისხლის სამართლის საქმეს და ცნობს პირს ეჭვმიტანილად, რის შესახებაც გამოაქვს დადგენილება, ანუ კანონმდებელი მიუთითებს, რომ პირის ეჭვმიტანილად ცნობის შესახებ დადგენილების გამოტანა დასაშვებია მხოლოდ აღძრულ სისხლის სამართლის საქმეზე. ამასთან, გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ პირის დაკავება დანაშაულის ჩადენაში ეჭვით დასაშვებია საქმის აღძვრამდე. ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის პროექტის 165-ე მუხლის მიხედვით დადგენილია, რომ ,,გადაუდებელი აუცილებლობის შემთხვევაში, პროკურატურა, საგამოძიებო ორგანო და პოლიცია უფლებამოსილია თავდაპირველი დაკავებისათვის თუ არსებობს დაპატიმრების ბრძანების ან სამედიცინო დაწესებულებაში პირის მოთავსებისათვის ბრძანების გაცემის საფუძველი. პოლიციის მიერ პირის დაკავების შემთხვევაში დაკავებული დაუყოვნებლივ უნდა წარედგინოს საგამოძიებო ორგანოს. პროკურატურა, საგამოძიებო ორგანო და პოლიცია ვალდებული არიან დააკავონ პირი, რომლის მიმართაც არსებობს დაპატიმრების ან სამედიცინო დაწესებულებაში მოთავსების შესახებ ბრძანების გაცემის საფუძველი.

ნებისმიერ ადამიანს აქვს პირის თავდაპირველი დაკავების უფლება თუ ამ პირს მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენისას ან მისი ჩადენისთანავე წაასწრეს. დაკავებული დაუყოვნებლივ საგამოძიებო ორგანოს უნდა გადაეცეს.

მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის (142-ე მუხლის 1-ელი ნაწილი) მიხედვით განსაზღვრულია დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილი პირის დაკავების საფუძვლები:

ა) პირს წაასწრეს დანაშაულის ჩადენისას ან ჩადენისთანავე;

ბ) თვითმხილველები მათ შორის დაზარალებულებიც პირდაპირ მიუთითებენ ამ პირზე, როგორც დანაშაულის ჩამდენზე;

გ) პირზე, მასთან ან მის ტანსაცმელზე აღმოჩნდება ჩადენილი დანაშაულის აშკარა კვალი;

ე) პირის მიმართ გამოტანილია განჩინება (დადგენილება) ძებნის წარმოების შესახებ.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის პროექტით უშუალოდ მითითებული არ არის დაკავების კონკრეტული საფუძვლები, 165-ე მუხლის მიხედვით კი განსაზღვრულია, რომ დაკავების უფლების გამოყენება შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა არსებობს პირის მიმართ დაპატიმრების ან სამედიცინო დაწესებულებაში მოთავსების შესახებ ბრძანების გაცემის საფუძველი, რაც რეგლამენტირებულია პროექტის 172-ე მუხლის 2-ე ნაწილით.

მიგვაჩნია, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით დაკავების საფუძვლების ჩამონათვალზე მითითების გაუქმება, გამოიწვევს თვითნებურ დაკავებასა და ადამიანის უფლებათა უხეშად დარღვევას.

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საკითხი იმის შესახებ, რომ პროექტის 166-ე მუხლით განსაზღვრულია დაკავების საპროცესო წესი, რაც გარკვეულ წინააღმდეგობებს შეიცავს, ასევე, პირდაპირ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციისა და საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 29 იანვრის გადაწყვეტილებას. 166-ე მუხლის მიხედვით დადგენილია რომ ,,სისხლის სამართლებრივი დევნის ორგანო დაუყოვნებლივ ადგენს დაკავებული პირის ვინაობას აცნობებს ამ უკანასკნელს მისთვის გასაგებ ენაზე დაკავების საფუძვლის შესახებ და როგორც ბრალდებულს განუმარტავს უფლებებს, რის თაობაზეც დგება ოქმი. ოქმში უნდა აღინიშნოს ასევე დაკავების დრო. სისხლის სამართლებრივი დევნის ორგანოებმა უნდა განახორციელონ საჭირო საგამოძიებო მოქმედებები, რათა დანაშაულის ჩადენის შესახებ ეჭვი და დაპატიმრების საფუძველი დადგინდეს ან უარყოფილი იქნას. 169-ე მუხლის მიხედვით დაკავებულს უნდა გადაეცეს დაკავების ოქმის ასლი. საპროცესო კოდექსის პროექტის 166-ე მუხლიდან გამომდინარე, დაკავებული უფლებრივად უთანაბრდება ბრალდებულს, გამომდინარე იქიდან, რომ დაკავებულს, როგორც ბრალდებულს განემარტება უფლებები, რის შესახებაც დგება ოქმი. მიმაჩნია, რომ დაკავებული პირის მიმართ, დაკავების მომენტშივე ბრალდებულის სტატუსის მინიჭება არსებითად ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მოთხოვნებს. საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-3 და მე-6 ნაწილებში მითითებულია დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილის სტატუსზე და უფლებრივ მდგომარეობაზე, კონსტიტუციის მე-40 მუხლის 3-მე ნაწილის მიხედვით კი ცალსახად არის დადგენილი, რომ დადგენილება ბრალდებულის სახით პირის პასუხისგებაში მიცემის შესახებ უნდა ეყრდნობოდეს მხოლოდ უტყუარ მტკიცებულებებს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საპროცესო კანონმდებლობით პირის ბრალდებულად ცნობისთვის აუცილებლობას უნდა წარმოადგენდეს შესაბამისი დასაბუთებული დადგენილების გამოტანა.

საქართველოს ს.ს.ს.კ-ის პროექტის 166-ე მუხლის მე-5 ნაწილის შესაბამისად, დაკავებული პირი დაკავებიდან 48 საათის განმავლობაში უნდა წარედგინოს გამოძიების მოსამართლეს, რომელიც მომდევნო 24 საათის განმავლობაში განიხილავს აღკვეთის ღონისძიების საკითხს. თუ სასამართლო 24 საათის განმავლობაში არ მიიღებს გადაწყვეტილებას დაპატიმრების ან თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვის შესახებ, პირი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს. საქართველოს კონსტიტუცია ადგენს დაკავებისაგან გათავისუფლების ერთადერთ საფუძველს ,,თუ დაკავებიდან 72 საათის განმავლობაში სასამართლო არ მიიღებს გადაწყვეტილებას პირის დაპატიმრების ან თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვის შესახებ პირი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს.

უფრო დეტალურად დაკავებისაგან გათავისუფლების საფუძვლებს შეიცავს მოქმედი სისხლი სამართლის საპროცესო კოდექსი. რაც შეეხება ამავე კოდექსის პროექტს, მასში აღნიშნულია, რომ დაკავებისაგან გათავისუფლების საფუძველს წარმოადგენს 166-ე მუხლის მე-3 ნაწილი, რომლის მიხედვითაც იმპერატიულად არის დადგენილი, თუ ჩატარებული საგამოძიებო მოქმედების შედეგად დადგინდა, რომ დაპატიმრების საფუძველი აღარ არსებობს, დაკავებული პირი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს. გამომძიებლის მიერ დაკავებული პირის გათავისუფლება ხდება პროკურორის თანხმობით. ამ მხრივ საპროცესო კოდექსის პროექტი არსებით ნაკლოვანებებს შეიცავს. მიმაჩნია, რომ მასში დეტალურად უნდა იყოს მითითებული დაკავებულის გათავისუფლების საფუძვლები მათ შორის ისეთი გარემოება, როცა დაკავების დროს არსებითად დაირღვა სისხლის სამართლის საპროცესო კანონი. აქვე დეტალურად უნდა იქნას განმარტებული თუ რა სახის დარღვევა ითვლება საპროცესო კანონის არსებითად დარღვევად, რაც დაკავებულის განთავისუფლებას იწვევს.

მოქმედი ს.ს.ს.კ.-ის 150-ე მუხლის მიხედვით, დადგენილია დაკავებულის განთავისუფლების პროცესუალური საფუძვლები, რომლებიც შეიძლება დაიყოს რამდენიმე ჯგუფად:

ა) დაკავებისაგან გათავისუფლების იმპერატიული საფუძვლები.

ბ) დაკავებისაგან გათავისუფლების შეფასებითი საფუძვლები.

გ) დაკავებისაგან განთავისუფლება დაკავების აუცილებლობის არარსებობის გამო.

დ) დაკავებისაგან გათავისუფლება საპროცესო კანონის არსებითი დარღვევის გამო.

საქართველოს ს.ს.ს.კ. 150-ე მუხლის პირველი ნაწილის ,,დ” ქვეპუნქტი დაკავებისაგან განთავისუფლების საფუძვლად მიიჩნევს დაკავების დროს სისხლის სამართლის საპროცესო კანონის არსებით დარღვევას, რასაც არ შეიცავს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის პროექტი. მიუხედავად იმისა, რომ მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი არ შეიცავს განმარტებას იმის შესახებ, თუ რა ჩაითვლება დაკავების დროს საპროცესო კანონის არსებით დარღვევებად. მიგვაჩნია, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის პროექტში უნდა შევიდეს შესაბამისი ცვლილება იმ მხრივ, რომ იმპერატიულად იქნება აღნიშნული დაკავებისაგან გათავისუფლების საფუძველი. აღნიშნული გარემოება ხელს შეუწყობს, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვას და სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის კონსტიტუციური პრინციპების რეალურ ცხოვრებაში უზრუნველყოფას.

ნათია ქურთაული
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

სულიერი კულტურის უმნიშვნელოვანეს შენაკადს სამართალიც წარმოადგენს. აღიარებულია, რომ ძველ ქართულ სამართალს ახასიათებს იურიდიული აზროვნების მაღალი დონე. ქართული სამართლებრივი კულტურა უპირველესად კანონშემოქმედებაში ვლინდება. ამ ხასიათის ჩვენამდე მოღწეული პირველი ძეგლი ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის ფრაგმენტია, რომელიც IX საუკუნით თარიღდება. შემდეგი პერიოდის ქართული სამართლის ძეგლებიდან აღსანიშნავია: ხელმწიფის კარის გარიგება (XII ს), ბექა-აღბუღას სამართალი (XIII -XIV სს), გიორგი ბრწყინვალეს სამართლის წიგნი (XIV ს), კათალიკოსთა სამართალი (XVI ს), დასტურლამალი (XVIII ს), ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნი და კოდიკო და სხვა.

აღსანიშნავია, რომ ჰუმანურობა ძველი ქართული სამართლის ძირითადი დამახასიათებელი ნიშან-თვისებაა, რითაც იგი განსხვავდება ევროპისა და რუსეთის კანონმდებლობისაგან. სასჯელთა ჰუმანიზაცია ნაყოფი იყო არა რომელიმე მეფისა თუ მთავრის ზნეკეთილობისა, არამედ ქართული სახელმწიფოებრივი ცხოვრებისა და ქართული კულტურის აღმავლობით. მართალია, ქართული სამართალი, სხვა ქვეყნებისა და ხალხების მსგავსად, იცნობს ისეთ სასჯელებს, როგორიცაა: დასახიჩრება, დაბრმავება, სიკვდილით დასჯა, მაგრამ ვერსად ვერ შევხვდებით ამ სასჯელების ისეთი ველური ფორმით გამოყენებას, როგორც ეს იყო XVII-XVIII საუკუნეების რუსეთში, მაგალითად, ოთხად დაჭრა ანუ „ჩეტვერტოვანიე“, ან ცოცხლად დამარხვა, ბორბლებზე დაგლეჯა - „კოლესოვანიე“ და სხვა.

ჰუმანურობაზე მიუთითებს ისიც, რომ ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის მიხედვით, სიკვდილი და დამასახიჩრებელი სასჯელები თვით ყმა-გლეხებისთვისაც კი არ შეიძლებოდა შეეფარდებინათ მეფის დასტურის გარეშე. ივ. ჯავახიშვილის მითითებით,¹ ძველ ქართულ სამართალში გამოიყენებოდა სიკვდილით დასჯის ორი სახე: თავის მოკვეთა და ,,ძელსა მიცემა ანუ ჩამოხრჩობა”. სიკვდილით დასჯა შეზღუ-დულად გამოიყენებოდა. მას უფარდებდნენ მხოლოდ სახელმწიფოს ღალატისათვის, მეფის პირადი შეურაცხყოფისათვის, მეკობრეობისათვის.

ქართული სამართლებრივი კულტურის დადასტურებაა ჯერ კიდევ ადრეულ პერიოდში ბრალის, როგორც პასუხისმგებლობის საკითხის დამუშავება მაღალ დონეზე. ლაპარაკია იმაზე, რომ პასუხისმგებლობა განისაზღვრება არა მხოლოდ იმის მიხედვით, რომ დანიშნულებრივი ქმედება სახეზეა, არამედ იმითაც, თუ როგორ ფსიქიკურ დამოკიდებულებაშია პირი მის მიერ ჩადენილი ქმედებისადმი. ჭკუასუსტებს, სულით ავადმყოფებსა და სათანადო ასაკმიუღწევლებს არ ეკისრებოდათ პასუხისმგებლობა. ეს მაშინ, როცა ევროპის ქვეყნებში ასამართლებდნენ ცხოველებს, მწერებს და უსულო საგნებსაც კი. სამართლის ისტორიაში ფიქსირებულია ასეთი ფაქტიც: მარჩენალი თხა გაასამართლეს რუსეთში და სასჯელად ციმბირში გადასახლება მიუსაჯეს. ამავე ქვეყანაში ყური ჩამოტეხეს ეკლესიის ზარს და გააციმბირეს.

ცნობილ ქართველ ფილოსოფოსს ექ. მთაწმინდელს (XI ს.) გამოთქმული აქვს მოსაზრება იმასთან დაკავშირებით, რომ პირმა შეიძლება დანაშაული ჩაიდინოს როგორც განზრახ, ისე გაუფრთხილებლობით, განასხვავებს ნებსით - ანუ განზრახ ბრალს, უნებლიე - ანუ გაუფრთხილებლობით, შემთხვევას უწოდებს ფათერაკს და სხვ.² ასევე, შესაძლებელია დანაშაულებრივი შედეგი დადგეს შემთხვევით (ცასუს), როცა პირს არ შეეძლო მისი მოქმედების შედეგის გათვალისწინება, - ამდენად პასუხისმგებლობაც არ უნდა დაეკისროს მას.

უნდა აღინიშნოს, რომ ქართული ფეოდალური სისხლის სამართალი გვევლინება, როგორც სამართალი-პრივილეგია, რომელშიც აშკარად არის გამოხატული კლასობრივი უთანასწორობის პრინციპი. სასჯელების სისტემა დამნაშავისა და დაზარალებულის საზოგადოებრივი მდგომარეობით არის განპირობებული.

გვიანფეოდალური საქართველოს სასამართლო სხდომის მსვლელობისა და სხვადასხვა პროცესუალურ მოქმედებათა თანამიმდევრობის აღდგენა შესაძლებელი ხდება იმ სასამართლო აქტების საფუძველზე, რომლებიც დღემდე არის შემორჩენილი.

ისტორიულად ქართული ფეოდალური სასამართლო წარმოებისათვის ცნობილი იყო პროცესის ორი ძირითადი ფორმა: პირველი - საბრალდებო პროცესი, რომელიც გამოიყენებოდა ფეოდალიზმის აღორძინების ეპოქაში; მეორე - სამძებრო, ინკვიზიციური პროცესი, ნიშანდობლივი ფეოდალიზმის უფრო გვიანდელი პერიოდისათვის.

საბრალდებო პროცესისათვის დამახასიათებელი იყო სისხლისა და სამოქალაქო სამართლის საქმეების წარმოების ერთი და იგივე, იდენტური წესი. ყოველი სასამართლო საქმე წარმოადგენდა საჯარო დავას დაზარალებულსა და ბრალდებულს, თუ მოსარჩლესა და მოპასუხეს შორის.

საბრალდებო პროცესი იწყებოდა კერძო პირის, დაზარალებულის ინიციატივით. სასამართლო პასიურ როლს თამაშობდა. მისი ფუნქციები შემოიფარგლებოდა პროცესის მონაწილე მხარეთა მოქმედებებზე თვალყურის დევნებითა და ამ მოქმედებათა შეფასებით სამართლის ფორმალურ მოთხოვნათა შესაბამისად.

საქმის განხილვა წარმოებდა ზეპირსიტყვიერად, ფეოდალური ადათებით დაწესებული ფორმების ზუსტი დაცვით. მხარეებს თანასწორი პროცესუალური უფლებები გააჩნდათ; ისინი იწყებდნენ საქმეს, აგროვებდნენ დამამტკიცებელ საბუთებს, წარუდგენდნენ მათ მოსამართლეებს. მხარეები თანასწორად იყვნენ პასუხისმგებელნი სასამართლოს წინაშე.

ბრალდებულის გამართლებისას სასჯელი ედებოდა ბრალმდებელს, რომელმაც ბრალდების დამტკიცება ვერ შესძლო. სასჯელის ზომა ბრალდებულის გამტყუნების შემთხვევაში დაწესებული სასჯელის იდენტური უნდა ყოფილიყო.

სასამართლო პროცესზე დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ფორმალური მხარის მტკიცედ დაცვას. მაგალითად, დაწესებული ფორმის დარღვევით ბრალის შეწამება ბრალმდებელს სასამართლოში ჩივილის უფლებას უკარგავდა.

ბრალმდებლად, როგორც წესი, გამოდიოდა ან თვით დაზარალებული, ან უახლოესი ნათესავი. გარეშე პირი ამ უფლებას მოკლებული იყო. წარმომადგენლობა, პროცესის პირადული ხასიათის გამო, არ დაიშვებოდა. დაცვა, ამ სიტყვის თანამედროვე გაგებით, არ არსებობდა.

ბრალდებულიც ისევე, როგორც ბრალმდებელი, ვალდებული იყო განსაზღვრული წესით წარმოთქმული სიტყვებით უარეყო წამოყენებული ბრალდება და ფაქტებით დაემტკიცებინა თავისი სიმართლე. ბრალდებულის დუმილი ბრალის აღიარებას უდრიდა.

გვიანფეოდალურ საქართველოში სასამართლო დაწესებულებას სხვადასხვაგვარად უწოდებდნენ. ზოგჯერ მას ,,დივანის“ სახელწოდებით მოიხსენიებდნენ.

,,დივანი“ არაბული სიტყვაა. არაბულადაც იგი სამსაჯულოსა და სახელმწიფო დაწესებულებას შეესატყვისება. ტერმინი ,,დივანი“, როგორც სასამართლო დაწესებულების აღმნიშვნელი, გვხვდება გვიანფეოდალური პერიოდის მთელ რიგ საბუთებში. 1636 წლის დოკუმენტში, რომელიც როსტომ მეფის მიერ დიდებულების თანდასწრებით მოხდენილ გასამართლებელ ოქმს წარმოადგენს, ვკითხულობთ: ,,ჩინებული თავადები და დარბაისელნი დავისწარით და თქუენც დივანში დაგიხვედრეთო“.³

,,დივანის“ გარდა საქართველოში სასამართლო დაწესებულების აღსანიშნავად არსებობდა გაქართულებული ტერმინებიც - ,,სამდივნო სახლი“ და ,,სამსაჯულო“. მოსამართლეთა მიერ სამოსამართლო მოვალეობის შესრულებას, ე.ი. საქმის გარჩევას ,,სამართლობას”, ,,სამართლის ქნას“ და ,,გაბრჭობას“ უწოდებდნენ.

გვიანფეოდალურ საქართველოში მართლმსაჯულების განხორციელების ფუნქცია სხვადასხვა პირებს ჰქონდათ დავალებული. კოსამართლისა და მსაჯულის სახელწოდებით იხსენიებოდნენ არა მხოლოდ ისინი, რომელნიც სპეციალურად და ყოველთვის ეწეოდნენ სასამართლო მოღვაწეობას, არამედ ის პირებიც, ვისაც მეფისა თუ სხვა კომპეტენტური მოხელის მიერ ერთი გარკვეული სასამართლო საქმის განხილვა ჰქონდათ დავალებული.

მოსამართლეებს სხვადასხვაგვარად უწოდებდნენ. სპეციალურად სამოსამართლო ფუნქციის შესასრულებლად განწესებულ მოხელეს მდივანბეგი ერქვა. მოსამართლეებს ,,მსაჯულის“, ,,ბჭის“ სახელწოდებითაც იცნობდნენ.

სასამართლოში საქმის განხილვას ,,სამართალში ლაპარაკი“ ეწოდებოდა.

გვიანფეოდალური საქართველოს სინამდვილეში სისხლის სამართლისა და სამოქალაქო სამართლის საქმეების აღძვრისა და განხილვის წესებში არავითარი არსებითი სხვაობა არ არსებობდა. როგორც სისხლის, ისე სამოქალაქო სამართლის საქმეებზე სამართლის წარმოება იწყებოდა დაინტერესებული მხარის საჩივრის საფუძველზე. როგორც წესი, არც თვითონ სასამართლო და არც სხვა სახელმწიფო ორგანო თავისი ინიციატივით საქმეს არ აღძრავდა.

საჩივარი, რომელსაც შესაძლოა სისხლის ან სამოქალაქო სამართლის სფერო მოეცვა, ან კიდევ ორივე ერთად, გადაეცემოდა მეფეს ან მოსამართლეებს. მეფე ერეკლე II-ის მიერ მსაჯულთშეკრებულების დაწესებულების შემოღებამდე სასამართლო საჩივრების უდიდესი უმრავლესობა მეფესთან მიდიოდა; მაგრამ სპეციალური სასამართლო ორგანოს შექმნის შემდგომ საჩივართა ნაწილი უკვე პირდაპირ მდივანბეგის სახელზე იგზავნებოდა.

მრავალი დოკუმენტი მოწმობს, რომ საქართველოში მიღებული იყო საჩივრის გაფორმება წერილობით. საჩივარი ასე და ამის მსგავსად იწყებოდა: ,,ღმერთმან ჩვენის მოწყალის მდივანბეგის ჭირი მათს ფერხთა მიწა მტვერს ერთაწმინდელს წმიდის ესტატის ყმას ხახანაშვილს ივანეს მისცეს. ამას მოვახსენებთ“-ო და შემდგომ საქმის შინაარსი იყო გადმოცემული⁴.

მეფესთან ან მის შვილებთან შესულ საჩივრებს რეზოლუციას დაადებდნენ იმის აღნიშვნით, თუ ვის უნდა განეხილა და გადაეწყვიტა ესა თუ ის საქმე.

მეფეს შეეძლო მომჩივანის თხოვნაზე ამა თუ იმ დავის სასამართლო წესით გადაწყვეტის შესახებ უარი ეთქვა და საჩივრისათვის მსვლელობა არ მიეცა.

სასამართლო პროცესში მხარეებს ,,მოდავეები“ ეწოდებოდათ. მხარეთა მიერ სამსჯავრო სხდომაზე მოთხოვნის ჩამოყალიბებასა და სასამართლოსათვის მოხსენებას წერილობით თუ ზეპირად „სარჩელსა“ და „საჩივარს“ ეძახდნენ. აქედან გამომდინარე, ურთიერთდავას „სარჩვლა“, „ცილება“, „ჩივილი“ ეწოდებოდა. ეს ტერმინოლოგია მიღებული იყო როგორც სისხლის სამართლის, ისე სამოქალაქო სამართლის დავათა სასამართლო წარმოების დროს.

ქართული სამართალი იცნობს ქალის მხარედ გამოსვლას სასამართლო პროცესზე. ამის შესახებ ჯერ კიდევ მე-17 საუკუნის საბუთებში გვხვდება მითითება. 1692 წლის ერთ-ერთი განჩინების წიგნში ჩაწერილია: „ამაზე ოთარის ძმისწულები და ბატონი მარიამ სარჩლობდენო“.

კანონმდებელი დასაშვებად სთვლიდა ქალის მონაწილეობას სასამართლო პროცესზე, თუმცა კი ზღუდავდა მის უფლებებს. ქალს შეეძლო მხარედ გამოსვლა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მისი მოწინააღმდეგე მამაკაცი იყო; ქალები ერთმანეთს სასამართლოში ვერ ელაპარაკებოდნენ. ქალის მდგომარეობა პროცესზე მამაკაცთან შედარებით უფრო ცუდი იყო, მას ნაკლებად ერწმუნებოდნენ, მისი თქმით მოპასუხეს ფიცი არ დაედებოდა, მის მიერ წამოყენებულ მოწმის ჩვენებას ფასი არ ქონდა.

როდესაც ერთ-ერთ სასამართლო პროცესზე ქალი უჩიოდა ელიზბარ დავითიშვილს შვილის მოკვლას, სასამართლომ საჭიროდ სცნო ფიცი დაედო დაზარალებული მხარისათვის, მაგრამ არა მოკლულის დედის - ქალისათვის, არამედ მოკლულის ბიძაშვილისათვის, რომელიც პროცესს ესწრებოდა როგორც მოწმე⁵.

საბრალდებო პროცესისათვის დამახასიათებელ მხარეთა აქტივობასა და ინიციატივასთან ერთად, თვითონ სასამართლოც ხშირად გამოდიოდა ამა თუ იმ საპროცესო მოქმედების ინიციატორად. კერძოდ, როდესაც ბრალდებული თუ მოპასუხე თავისი ნებით არ ცხადდებოდა სასამართლოში, მოსამართლენი, რიგ შემთხვევაში, ავალებდნენ კომპეტენტურ პირებს ურჩების სასამართლოში მოყვანას. საბრალდებო პროცესის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პრინციპი - პროცესის საქვეყნოობა გვიანფეოდალურ ქართულ სამართალში დაცული იყო. სამსჯავრო პროცესი წარიმართებოდა საქვეყნოდ, ხალხის თანდასწრებით და არა დახშულ კარებში, როგორც ეს სამძებრო პროცესისათვის იყო დამახასიათებელი.

საბრალდებო პროცესს შეჯიბრებითი ხასიათი ჰქონდა. ეს ჩანს თვით ვახტანგ VI სამართლის წიგნიდანაც. მოსამართლემ „მარტო მოჩივარს სამართალი არ უნდა უყოს, მეორეც დაიბაროს, ორნივ ერთად ალაპარაკოს“, მოუსმინოს ორივე მხარეს, როგორც მომჩივანს, ისე მის მოპასუხეს. „მათი საჩივრის მართლად შეტყობას ეცადოს... ხან ერთად, ხან ცალ-ცალკე ალაპარაკოს“⁶ - ვკითხულობთ ამ ძეგლში.

პროცესზე დაცული იყო უშუალობის პრინციპი. მოსამართლე თვითონ უშუალოდ ეცნობოდა ყველა იმ მასალას, რომელიც საქმეში იყო, ისმენდა მხარეთა ახსნა-განმარტებას, აწარმოებდა მოწმეთა დაკითხვას, დამამტკიცებელი საბუთების შეფასებას.

პროცესის საბრალდებო ფორმისათვის ცნობილი იყო მტკიცების შემდეგი საშუალებები: ორდალები, ფიცი, მოწმის ჩვენება, ცოდვის მოკიდება.

ორდალების გამოყენებას სასამართლო პროცესზე ძველი დროიდანვე მიმართავდნენ: სასამართლოს მიაჩნდა, რომ ორდალებით გამოცდა დამნაშავეთა გამოვლენის საუკეთესო საშუალებას წარმოადგენდა. ორდალების გამოყენება რელიგიურ ცრურწმენაზე იყო დაფუძნებული. სთვლიდნენ, რომ ეს იყო ღვთის მსჯავრი, ღმერთი მართალ კაცს არ გაამტყუნებდა. ამიტომ ორდალებმა განსაკუთრებით ფართო სამოქმედო ასპარეზი საეკლესიო სასამართლოების პრაქტიკაში ჰპოვა.

ცნობილი იყო ორდალების სხვადასხვა სახე. ყველაზე ხშირად მიმართავდნენ გამოცდას ადუღებული წყლისა და გახურებული რკინით. ბრალდებულს ადუღებულ წყალში ხელი უნდა ჩაეყო. შემდეგ მას ხელს შეუხვევდნენ; განსაზღვრული დროის გავლის შემდეგ სახვევს შემოხსნიდნენ და თუ ხელი არ დაეწვებოდა ბრალდებული გამართლებულად ჩაითვლებოდა. მსგავსი წესით ხდებოდა გამოცდა გახურებული რკინის საშუალებით. გავარვარებული ლითონი ბრალდებულს ხელში უნდა დაეჭირა და რამდენიმე ნაბიჯი გადაედგა, შემდგომ მასაც ხელს შეუხვევდნენ და თუ სახვევის შემოხსნისას აღმოჩნდებოდა, რომ ხელი არ დამწვარიყო, მას ამართლებდნენ.

უფრო იშვიათად მიმართავდნენ გამოცდას პურითა და ყველით. ფიქრობდნენ, რომ ჭამის დროს დამნაშავე ნამდვილად დაიხჩობოდა. ორდალების ყველაზე იოლ ფორმას ჯვრით გამოცდა წარმოადგენდა. მოდავეებს ხელები ჰორიზონტალურად, როგორც ჯვარი, უნდა გაეჭიმათ. ვინც უფრო ადრე დაიღლებოდა და ხელებს ჩამოუშვებდა, დამნაშავედ ის ითვლებოდა⁷.

დამამტკიცებელი საბუთებიდან საკმაოდ ცნობილი იყო სასამართლო ორთაბრძოლაც, რომლის დროსაც მოდავეებს ხმლით ხელში უნდა დაემტკიცებინათ თავისი სიმართლე. სასამართლო დუელი გამოიყენებოდა როგორც საერო, ისე სასულიერო სასამართლოების პრაქტიკაში. მტკიცების ამ საშუალებას უფრო ხშირად მიმართავდნენ წარჩინებული წოდების წარმომადგენელთა შორის დავის გადასაჭრელად. ზოგიერთ შემთხვევაში დაშვებული იყო ხმლით ბრძოლა წარმომადგენლის მეშვეობით. ასეთი პრივილეგია გააჩნდათ სასულიერო პირებს, ქალებს, ბავშვებს, მოხუცებს. სასამართლო დუელის ბედი სწყვეტდა სადავო საქმის ბედსაც. ორთაბრძოლაში დამარცხებული გამტყუნებულად ითვლებოდა და სასჯელი ეკისრებოდა.

მტკიცების ერთ-ერთ სახეს წარმოადგენდა მოწმეთა ჩვენებაც. მათი რაოდენობა ორზე ნაკლები არ უნდა ყოფილიყო. ზოგჯერ მათ ჩვენებას ჰქონდა არქაული - თანამოფიცართა განცხადების ფორმა, როდესაც მოწმეები ერთნაირი სიტყვების წარმოთქმით ადასტურებდნენ ერთ-ერთი მხარის ჩვენებას, თუმცა კი ისინი დანაშაულებრივი ფაქტის უშუალო მნახველნი არ იყვნენ.

ორივე მოდავეს უფლება გააჩნდა მოწინააღმდეგე მხარის მოწმეებისათვის მოტივირებული აცილება მიეცა. მოწმეებად არ დაიშვებოდნენ მხარეების ნათესავები, ბავშვები, მსახურები, ის პირები, რომლებიც მხარისაგან დამოკიდებულ მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ, აგრეთვე მსჯავრდადებულნი.

ფიცი, როგორც მტკიცების საშუალება, გამოიყენებოდა შედარებით ნაკლები მნიშვნელობის საქმეთა გადაწყვეტის დროს. ფიცის საფუძველსაც რელიგიური მსოფლმხედველობა წარმოადგენდა. სპეციალური სიტყვების წარმოთქმით მოფიცარი თავისი სიმართლის დასამტკიცებლად ღმერთსა და წმინდანებს მოწმედ იშველიებდა. რიგ შემთხვევებში, მხარეთა ფიცი განმტკიცებული უნდა ყოფილიყოგანსაზღვრული რაოდენობის თანამოფიცართა ფიცითაც. აქაც ფორმალობის დარღვევა, დაფიცების სიტყვების შეშლა იწვევდა სასამართლოში საქმის წაგებას. ფიცზე უარის თქმა საკმარისი იყო მოდავის მტყუანად ცნობისათვის.

მხარეები მოვალენი იყვნენ სწორი ჩვენება მიეცათ სასამართლოსათვის. ეს ეხებოდა როგორც დაზარალებულს, ისე ბრალდებულს. მათ მიერ ტყუილი ჩვენების მიცემა და სამართალში სიტყვის გამოცვლა უარყოფითად მოქმედებდა საქმის საბოლოო შედეგზე.

სასამართლო თუ საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენის მიზნით საჭიროდ მიიჩნევდა ადგილობრივი დათვალიერების ჩატარებას, იგი მთელი შემადგენლობით მიდიოდა ადგილზე და ატარებდა განსაზღვრულ პროცესუალურ მოქმედებას.

სამსჯავრო სხდომაზე სასამართლო ატარებდა მთელ რიგ პროცესუალურ მოქმედებებსაც. მაგალითად, პროცესის მსვლელობაში სასჯელის ზომის განსაზღვრის მიზნით ხდებოდა ჭრილობის გაზომვა ქერის მარცვლით. ამაზე მიუთითებს სისხლის სამართლის ერთ-ერთ საქმეზე გამოტანილი განაჩენი: „მორდალს გიორგის და ნაზირს ბარამს ლაპარაკი მოსვლოდათ, მორდალს ჯიქურად ჯოხი წაექანებინა ბარამისათვის; თვალს ქვემოთ ქუთუთო გაეჭრა. რადგან ბარამს ბრალი არა ქონოდა რა და გაჯავრებით მორდალს წაექანებინა და თვალთან დიდათ გაეჭრა, ბარამის ჭრილობა გავზომეთ, ცხრა ქერის მარცვლის ზომა ჭრილობა ჰქონდა“.⁸

მას შემდეგ, როცა სასამართლო პროცესზე გამოირკვეოდა საქმის ნამდვილი ვითარება, დადგენილი იქნებოდა ჭეშმარიტება, სამსჯავრო სხდომა დამთავრებულად ჩაითვლებოდა და სასამართლოს განაჩენი გამოჰქონდა.

გვიანფეოდალურ საქართველოში განსახილველი საქმის დაბოლოებისას, იყო ეს სამოქალაქო სამართლისა, თუ სისხლის სამართლის საქმე, ორივე შემთხვევაში განაჩენი გამოჰქონდათ. სასამართლოს მიერ გამოტანილ გადაწყვეტილებას „განჩინებასაც“ უწოდებდნენ. მსაჯულთშეკრებულება წერდა: „ჩვენ ეს განჩინება ვნახეთ, ქაეხოსრო მდივანბეგს გაესამართლებინა ესრედ“-ო ვახტანგის სამართლის წიგნი მოსამართლეებს სავალდებულოდ უხდიდა განაჩენის გამოტანისას სამართლის წიგნით ხელმძღვანელობას. განაჩენში ორივე მხარის მოთხოვნები უნდა ჩამოყალიბებულიყო⁹.

როგორც წესი, განაჩენი დასაბუთებული უნდა ყოფილიყო. მაგრამ, მთელი რიგი დოკუმენტებიდან ნათელი ხდება, რომ დასაბუთებული, კარგად ჩამოყალიბებული განაჩენები, სადაც დაწვრილებით იქნებოდა მოთხრობილი საქმის ნამდვილი ვითარება და სასამართლოს მოსაზრება ამა თუ იმ საკითხზე; უმთავრესად სისხლის სამართლის საქმეზე გამოტანილ განაჩენებში გვხვდება.

ვახტანგ მეფე თავის სამართლის წიგნში აუცილებლად სთვლიდა საქმეზე განაჩენის გამოტანისას კანონის სათანადო მუხლზე მითითებას. კანონმდებელი სამართლის წიგნის 205-ე მუხლში პირდაპირ წერდა, რომ განაჩენში მითითებული უნდა იქნას კანონის იმ მუხლზე, რომლის საფუძველზედაც არის საქმე გადაწყვეტილიო. ეს მას საჭიროდ მიაჩნდა იმისათვის, რომ „როდესაც ან ამჟამად და ბოლოს მოჩივარმა როდესმე თქვას - „ქრთამითა და მიდგომით მოსამართლემ უსამართლო მიყოვო“, მაშინ განაჩენსა და ამ სამართლის წიგნს შეამოწმებენ და „აქედამ ნასამართლი იქნების და ვერავინ იუარებს“. ამავე დროს კანონმდებელი აღნიშნავს, რომ მოსამართლენი „თუ არა ამ წიგნში წერებულსა სხვას მოგონებულს სამართალს ვერ გააჩენენ“.

საილუსტრაციოდ შეიძლება მოვიყვანოთ 1717 წლის სისხლის სამართლის ერთ-ერთი განაჩენი შემთხვევითი მკვლელობის შესახებ: „მეფის პატრონის ვახტანგის სამართლის წიგნში და კარში შუას აზნაურისშვილი მთელი სისხლი ოთხმოცდათექვსმეტი თუმანი გაჩენილი არის; მაგრამ ესეც იმისი ნაბრძანები არის ამ კარში. თავადი და აზნაურიშვილი გაუყრელი სხვაა, სხვა სისხლი სდის. გაყრილი სხვა არის, სისხლი დაუმცირდების. ეს სახლთუხუცესი რადგან გაყრილი იყო, შუას აზნაურისშვილის სისხლი აღარა სდის, ამიტომ შუას აზნაურიშვილზედ ოცდაექვსი თუმანი დავაკელით. დარჩების სამოცდაათი თუმანი და ეს გაუჩინეთ. ამის გან სამართლის წიგნში სწერია და დადებული არის, მესამედი უნდა მკვდრის იყოს ბატონმან გაუშვას, რომ იქნების კიდე. დარჩების ორმოცდაექვსი თუმანი ამისაგან“.

მიუხედავად კანონის პირდაპირი მოთხოვნისა საქმის გადაწყვეტისას სამართლის წიგნის სათანადო მუხლზე მითითების შესახებ სასამართლო პრაქტიკაში მაინც მრავლად გვხვდება ისეთი განაჩენები, სადაც ეს მოთხოვნა დაცული არ არის. უნდა შევნიშნოთ, რომ მსაჯულთშეკრებულება, როგორც უფრო კომპეტენტური სასამართლო ორგანო, რომელიც სისხლის სამართლის მნიშვნელოვან საქმეებს განიხილავდა, უფრო იცავდა კანონის ამ მოთხოვნას და გამოტანილ განაჩენებში სასჯელის ღონისძიების არჩევისას, როგორც წესი, მიუთითებდა ვახტანგის სამართლის წიგნის სათანადო მუხლზე.

„თოფის დაცდენისათვის ვახტანგ მეფის სამართალში ნახევარს სისხლს აჩენს, რისიც გვარისა იქნება. ეს კობიაშვილი ლუარსაბ აზნაურიშვილიც არის და მოხელეცაა, ორს აზნაურშვილათ დავდევით, რომ ორის აზნაურიშვილის სისხლი ოთხმოცდათექვსმეტი თუმანი არის და ამ ოთხმოცდა თექვსმეტი თუმნის ნახევარი, ორმოცდა რვა თუმანი სისხლი თოფის მსროლელმა მეღორემ და ხუთმა იმისმა ამხანაგმა ლუარსაბს უნდა მისცენ, მაგრამ თოფის მსროლელმა სხვას თავის ამხანაგებზე მეტობით უნდა გაიღოს“-ო, აღნიშნავდა მსაჯულთშეკრებულება ერთ-ერთი სისხლის სამართლის საქმის განხილვის შედეგად.¹⁰

სასამართლოს უფლება ჰქონდა საქმის ფაქტიურ გარემოებათა გათვალისწინებით შეემსუბუქებინა ის სასჯელი, რომელიც სამართლის წიგნის ძალით ბრალდებულს დაეკისრებოდა. მაგ. ჩხუბის შედეგად მკვლელობისათვის სასჯელის დაწესებისას მსაჯულები აღნიშნავდნენ: „სისხლად სამოცი ძროხა გავაჩინეთ. თხუთმეტი ძროხა დარბაისელთ იპატივეს. თხუთმეტი ძროხა ამისთვის ჩაუტარეთ, რომ ნავროზაშვილი შინ ყოფილიყო და დათუნაშვილი ბანზედ მოჰხდომდა და თავისავ ბანზედ წაკიდებოდა“. ამ შემთხვევაში სასამართლოს სასჯელის შემსუბუქების სხვა მოტივირება აქვს მოცემული: მოკლულის ბრალი, რომელიც ჩხუბის ინიციატორად გამოდიოდა.

საქართველოს სასამართლო პრაქტიკაში სასჯელის შემსუბუქებასთან ერთად მიღებული იყო აგრეთვე ე.წ. „ჩარონინება“, რაც თანამედროვე ტერმინოლოგიით რომ ვთქვათ, დანაშაულის გაბრას გულისხმობს. სასამართლო გაბრას მაშინ მიმართავდა, როდესაც პროცესის ორივე მხარე ურთიერთის მიმართ მეტ-ნაკლებად დამნაშავე აღმოჩნდებოდა.

ჩვენამდე მოღწეული გვიანფეოდალური პერიოდის მრავალი საბუთის მიხედვით, საქართველოში წესად იყო მიღებული დადგენილი განაჩენი მეფის მიერ დამტკიცებულიყო. თითქმის ყველა განაჩენს თან ერთვის მეფის დამტკიცება და არა მარტო მეფის, არამედ ხშირად დედოფლის და მეფის ოჯახის სხვა წევრებისაც კი გიორგი XI I ერთ-ერთ მიწერილობაში მოსამართლეთა სახელზე აღნიშნავდა: „უფალნო კახეთის მოსამართლეებო! ამ აზრის პატრონსა და ამის მოდავეს სამართალი თქვენ უსაჯეთ და, რაც სამართალი საჯოთ, განაჩენი მიეცით და ჩვენც დაგვამტკიცებინეთ“.

თვით ვახტანგ VI სამართლის წიგნის 206-ე მუხლის შინაარსიც ამ წესზე მეტყველებს. კანონმდებელი ეხება მხარეთა მიერ განაჩენის გაპროტესტების შემთხვევას და მიუთითებს: „მეფემ მოსამართლეთა და დამსწრეთ უნდა უწყინოს და გარდაახდევინოს, შეცდომით განაჩენი რატომ დააბეჭდინეს?!“

მეფის მიერ განაჩენის დაუმტკიცებლობა თავისთავად არ შეიძლება ყოფილიყო განაჩენის დამრღვევი, მას ძალა ეკარგებოდა მხოლოდ მაშინ, როდესაც მეფე თავისი რაიმე აქტით გამოთქვამდა საწინააღმდეგო აზრს.

მეფეს ყოველთვის შეეძლო ერთხელ დადგენილი განაჩენის მოშლა და დარღვევა, მასვე უფლება ჰქონდა საქმე სასამართლოში წარემართა ან კიდევ თვითონ უშუალოდ გაერჩია იგი.

მეფის მიერ ყოველგვარი განმარტების გარეშე უკანონოდ და თვითნებურად სასამართლოს მოშლა ერთეული შემთხვევებით არ ამოიწურებოდა.

სასამართლო პრაქტიკის მასალებს რომ გადავავლოთ თვალი, დავინახავთ, რომ საქართველოს სასამართლოებში ერთხელ გარჩეული საქმის ხელმეორედ განხილვისა და ახალი განაჩენის გამოტანის შემთხვევები ბევრი იყო. ხშირად განაჩენის დარღვევის მიზეზი ხდებოდა საქმეზე ახლად აღმოჩენილი გარემოება, რომელიც სასამართლო სხდომის დროს მოსამართლეთათვის ცნობილი არ იყო: „შემდგომად ამ განაჩენის, რომელიც ფიცით გადაწყვეტილა, მაჩაბელს ფარსადანს მისის უმაღლესობისათვის მოეხსენებინა: ასეთი საბუთები ვიპოე, რომ ამ განაჩენის დაწერის ჟამს არა მქონდაო და კიდევ სამართალში შესვლას ვითხოო“. ახლად გამოტანილი განაჩენი ყველა წინანდელ განაჩენს ძალას უკარგავდა.

ცალკეული მდივანბეგის მიერ გარჩეული საქმე ერთ-ერთი მხარის პროტესტის შედეგად ზემდგომი სასამართლო ორგანოს - საქართველოს მსაჯულთშეკრებულების მსჯელობის საგანი ხდებოდა. მსაჯულთშეკრებულება არზა ზე მიწერილობით მდივანბეგ იესე ამილახვარს ატყობინებდა: „მერე ამ აზრის პატრონი ასე რომ ჩივის, ესენი თქვენთან ალაპარაკეთ და სამართალი მიეცით. და თუ რომელმანმე სამართლის უარშიობა დაიწყოს, თქვენ განაჩენი მიეცით, და რომელსაც თქვენ სამართალში არ დაუჯერებია და აქაც ის გამტყუვნდება, განწესებისაებრ გარდახდეს”. ამრიგად, ამ დოკუმენტებით მსაჯულთშეკრებულების სასამართლო მეორე ინსტანციის სახით გამოდის.

მსაჯულთშეკრებულების სასამართლოს მიერ გამოტანილი განაჩენის დარღვევა მხოლოდ მეფეს შეეძლო.

საქართველოს სასამართლო პრაქტიკაში ერთ მეტად საინტერესო გარემოებას ვხვდებით. მხარეებს, როგორც სამოქალაქო, ისე სისხლის სამართლის საქმის დამთავრებისა და მასზე განაჩენის გამოტანის შემდეგაც რჩებოდათ უფლება ურთიერთშეთანხმების საფუძველზე მოეშალათ სასამართლო აქტი.

განაჩენის უშუალო აღმსრულებლად გვევლინება იასაული, რომელიც ეშიკაღასბაშის ხელქვეითია. ეშიკაღასბაში საპოლიციო აპარატს ედგა სათავეში, მას სხვადასხვაგვარი ფუნქცია ქონდა დაკისრებული, ხოლო მის ხელქვეითებად იასაულები ითვლებოდნენ; იასაულები სახელმწიფო მმართველობის ყველა დარგში გვხვდებიან, ისინი საქართველოში გავრცელებულ მოხელეთა რიცხვს მიეკუთვნებოდნენ.

საბრალდებო პროცესი თანდათანობით ადგილს უთმობს ე.წ. სამძებრო, ინკვიზიციურ პროცესს. ვითარდება ე.წ. ოფიციალური დევნის პრინციპი, რომლის დროსაც სისხლის სამართლის დევნის აღძვრა კერძო პირის უფლებიდან სახელმწიფო პრეროგატივად გადაიქცევა. სახელმწიფო, სპეციალურად განწესებული მოხელეების საშუალებით თავისი ინიციატივით იწყებს სისხლის სამართლის სამართალწარმოებას. ბრალდების ადგილს იკავებს დასმენა; იგი გამოძიების დაწყების საბაბი ხდება.

სამძებრო პროცესისათვის დამახასიათებელია წარმოების საიდუმლოება და ბრალდებულის უუფლებო მდგომარეობა. სამართალწარმოება წერილობით ხასიათს იღებს. შეჯიბრებითობის პრინციპი უარყოფილია. მხარეები პროცესის თანასწორუფლებიან სუბიექტებად აღარ გვევლინებიან.

პროცესი ორ სტადიად იყოფა. წინასწარ გამოძიებას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება. წინასწარი გამოძიების დროს ხდება მტკიცებათა შეკრება. მოსამართლეს, რომელსაც საქმის გამოძიება აქვს დაკისრებული, განუსაზღვრელი უფლებები გააჩნია. პროცესის მონაწილე მხარეები მოკლებულნი არიან უფლებას, გაეცნონ მოწინააღმდეგის ჩვენებასა და საქმეში არსებულ სხვა მასალებს. წინასწარი გამოძიების სტადიაში ხდება დაპირისპირებაც.

სამძებრო პროცესის პრინციპს წარმოადგენს საქმის განხილვა კარჩაკეტილ სხდომაზე. აქედან გამომდინარე, განაჩენის გამოტანისასაც უარყოფილია პროცესის საჯარო ელემენტი. განსაკუთრებით ფართოდ არის გამოყენებული წამება, როგორც ბრალის აღიარების საუკეთესო საშუალება.

სამძებრო პროცესში მიღებულია ლეგალური დამამტკიცებელი საბუთების თეორია, რომლის თანახმად, განაჩენი გამოიტანება მტკიცების ისეთ საშუალებებზე დაყრდნობით, რომელთა ძალა და ღირებულება წინასწარ განსაზღვრულია კანონით. მოსამართლეთა შინაგანი რწმენით დამამტკიცებელ საბუთთა შეფასება გამორიცხულია. მტკიცების საშუალებები იყოფა სრულფასოვან და არასრულფასოვან მტკიცებებად. დამამტკიცებელ საბუთთა შორის პირველი ადგილი მიეკუთვნება ბრალდებულის აღიარებას. მას „მტკიცებულებათა დედოფალს“ უწოდებენ.

დამამტკიცებელ საბუთთა შორის დიდი მნიშვნელობა ენიჭება, აგრეთვე, მოწმეთა ჩვენებასა და წერილობით დამამტკიცებელ საბუთებს. სასამართლო დუელი, როგორც მტკიცების საშუალება, თანდათანობით იკრძალება.

სამძებრო პროცესისათვის ცნობილია სამი სახის განაჩენი: 1) გამამტყუნებელი, რომელიც გამოიტანებოდა სამართალში მიცემულის ბრალეულობის სრული დამტკიცების დროს; 2) გამამართლებელი, სამართალში მიცემულის უდანაშაულობის დადგენისას და 3) ბრალდებულის ეჭვს ქვეშ დატოვება, როდესაც სასამართლოს მიერ შეკრებილი მტკიცების საშუალებანი საკმარისი არ იყო სამართალში მიცემულის არც გასამართლებლად და არც გასამტყუნებლად. განაჩენის ამ უკანასკნელი სახით სასამართლო საქმე გადაუწყვეტელი რჩებოდა ან განსაზღვრული ვადით, ან, მძიმე დანაშაული ბრალდებისას - უვადოდ, საქმეზე ახალ გარემოებათა აღმოჩენამდე.

სისხლის სამართლის საქმე იწყებოდა ან ჩვეულებრივი საჩივრით, თუ ბრალდებული ცნობილი იყო, ან კიდევ ბრალის შეწამებით. შემწამებლად გამოდიოდა დაზარალებული პირი, რომელსაც შეეძლო ან თვითონ უშუალოდ დაეწამებინა რაიმე დანაშაული ამა თუ იმ პირისათვის; ან კიდევ მასთან მოსული მთხრობელის საშუალებით. როგორც წესი, თვითონ მთხრობელი არ იყო უფლებამოსილი აღეძრა სისხლის სამართლის საქმე.

ვახტანგის სამართლის წიგნი ითვალისწინებს დანაშაულის შეწამებას ცილითა და მთხრობელით. სამართლის წიგნში საკანონმდებლო წესით მოწესრიგებულია სხვადასხვა დანაშაულის შეწამებისას თავის გამართლების რიგი. კანონმდებელი საჭიროდ მიიჩნევს შეწამებისას თავის მართლებას ან მდუღარით, ან შანთით, ზოგჯერ კი, მოწმითა და ფიცით (მ. მ. 37, 39, 40, 41, 62, 97)¹¹.

ჯერ კიდევ ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის შექმნამდე მე-17 საუკუნის დოკუმენტებში გვხდება მითითება იმის შესახებ, რომ მეფეები და სხვა მოსამართლეები საქმეზე წინასწარი გამოძიების მოსახდენად იასაულებს აგზავნიდნენ, რომელთაც ევალებოდათ ადგილზე საქმის გარემოებათა გამორკვევა და მოსამართლეთათვის ჭეშმარიტი ამბის მოხსენება.

საქმის გარემოებათა წინასწარი შესწავლა სასამართლოს სხვა პირებისთვისაც შეეძლო დაეკისრებინა.

დიდმნიშვნელოვან სისხლის სამართლის საქმეზე წინასწარ გამოძიებას თვითონ მეფე ედგა სათავეში. იგი ხელმძღვანელობდა გამოძიებას და უშუალოდ ატარებდა სხვადასხვა საგამომძიებლო მოქმედებას. 1782 წელს მეფე ერეკლემ გამოიძია საქმე შერმაზან აფხაზიშვილის მკვლელებისა, რომლებიც მას ლევან ბატონიშვილის მოწამვლით მოკვლას სწამებდნენ. „ეს საშინელი შეწამება მათს უმაღლესობას მეფეს მოხსენდა. მათმა უმაღლესობამ ამ აფხაზიშვილის შერმაზანის მკვლელნი და ამ ხმის შემწამებელნი მოასხმევინა და მრავალი გვარის ფრთხილად გამოძიებით გამოიკითხა და ამათი სამართალი და კიდევ ბევრ გვარად ამ საქმის გამოჩხრეკა ჩუენ საქართველოს მსაჯულთ შეკრებულებას გვიბრძანა“ - აღნიშნავდნენ მდივანბეგები.

როდესაც ერეკლე მეორეს შეთქმულება მოუწყვეს, საქმის წინასწარ გამოძიებას თვითონ მეფე აწარმოებდა, და როდესაც დარწმუნდა შეთქმულებაში, დამნაშავენი გასასამართლებლად დარბაზს გადასცა.

მეტად საინტერესო ცნობას გვაწვდის დავით ბატონიშვილი საქართველოს სასამართლოში პროცესის სამძებრო ფორმის არსებობის შესახებ. იგი მოურავთა კომპეტენციის განსაზღვრისას მიუთითებს, რომ მოურავებს ხელქვეითებად ყავდათ რამდენიმე კაცი, რომელთა მოვალეობას შეადგენდა დამნაშავეთა ძებნა და შედეგის მოხსენება მოურავისათვის.¹²

სამძებრო პროცესის ერთ-ერთ დამახასიათებელ ნიშანს წარმოადგენს ბრალდებულის წამება დანაშაულის აღიარების მიზნით. დავით ბაგრატიონს თავის „მიმოხილვაში“ მითითებული აქვს წამებაზე. წამებას იგი ქართულად „ტანჯვას“ უწოდებს.

დავით ბატონიშვილი აღნიშნავს, რომ ძველთაგანვე მეფეების მიერ საქართველოში სისხლის სამართლის საქმეებზე მიღებული იყო „ტანჯვის” გამოყენება. ეს წესი მის დრომდეა შენარჩუნებული. მაგრამ თუმცა ტანჯვა“ დაიშვებოდა, იგი არ უნდა იყოს კაცობრიობის შეურაცხმყოფელი. წამების გამოყენებას უნდა მიმართავდნენ მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში, როგორიცაა მაგალითად, მეფის პიროვნებისა და სიცოცხლის საწინააღმდეგო დანაშაული, ღალატი, გამცემლობა, ციხე-სიმაგრის ჩაბარება მტრისათვის, სახელმწიფო საიდუმლოების გამომჟღავნება, მკრეხელობა, მკვლელობა, ყაჩაღობა, ძარცვა, მეფის ქონების ქურდობა.

დავით ბატონიშვილი შენიშნავს, რომ მოსამართლეებმა მეტად ფრთხილად და გულდასმით უნდა გამოიძიონ საქმე, რათა უდანაშაულო პირი ტყუილად არ იქნას წამებული. მღვდელმა სამგზის უნდა არწმუნოს ბრალდებული გამოაცხადოს სიმართლე და მხოლოდ მას შემდეგ, როდესაც ყველა ზომა იქნება მიღებული, მაგრამ ბრალდებული მაინც არ გატყდება და ან დანაშაულში თანამონაწილეთ დაფარავს, მის მიმართ წამებას გამოიყენებენ. თუ ბრალდებულმა არც წამების შემდეგ აღიარა ბრალი, საჭიროების შემთხვევაში, შესაძლოა იგი მეორედაც აწამონ.

დავით ბატონიშვილის „მიმოხილვის“ მიხედვით რამდენიმე განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის გამოკლებით, როგორიცაა სამშობლოს ღალატი, მეფის პიროვნებისა და სიცოცხლის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული, მკვლელობა და ყაჩაღობა, სხვა დანაშაულთა დასადგენად სასულიერო პირების, თავადაზნაურობის, მოხელეების, მეფის კარის მსახურების, მცირე წლოვანებისა და ქალების მიმართ წამება არ გამოიყენებოდა.

ამრიგად, ნაშრომში განხილული იქნა საინტერესო საკითხი ძველ ქართულ სამართალში. ასე ხასიათდება გვიანფეოდალური ქართული სისხლის სამართლის საქმეთა სასამართლო წარმოება, ჩვენამდე მოღწეუილი პირდაპირი თუ არაპირდაპირი სამართლის წყაროების მიხედვით.

ქართველ მეცნიერთა გამოკვლევებით დასტურდება, რომ შემორჩენილი არ არის სისხლის სამართლის ნორმატიული წყაროები, რომელთა მეშვეობით სრულყოფილად შეგვეძლო გვემსჯელა ძველ ქართულ სისხლის სამართალზე. მაგრამ ნორმატიული წყაროების ანუ პირდაპირი წყაროების ნაწილობრივი კომპენსაცია უნდა მოხდეს არაპირდაპირი წყაროებით, როგორებიცაა: საეკლესიო ხასიათის ძეგლები, საისტორიო ხასიათის თხზულებები, მატერიალური კულტურის ძეგლები, მხატვრული ლიტერატურის ნიმუშები და სხვა ვრცელ ცნობებს გვაწვდის ასევე ჩვეულებითი სამართალი.

_________________

1. ივ.ჯავახიშვილი თხზ. თორმეტტომეული ტ. VII გვ. 370.

2. ვ. მეტრეველი, საქართველოს სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია, ლექციების კურსი, თბ. 2003 წ.

3. ლეკვეიშვილი მ., სასამართლო პროცესი XVII-XVIII სს.-ის აღმოსავლეთ საქართველოში, თბ. 1963, გვ. 9.

4. ლეკვეიშვილი მ., დასახ. ნაშრომი, გვ. 13.

5. იგივე, გვ.16.

6. დოლიძე ი., სამართალი ვახტანგ მეექვსისა, თბ., 1981.

7. ლეკვეიშვილი მ., დასახ. ნაშრომი, გვ. 5.

8. ლეკვეიშვილი მ., სასამართლო პროცესი XVII-XVIII სს აღმოსავლეთ საქართველოში; თბ. 1963, გვ. 24.

9. ლეკვეიშვილი მ., დასახ. ნაშრომი, გვ. 28.

10. ლეკვეიშვილი მ., დასახ. ნაშრომი, გვ. 30.

11. დოლიძე ი., სამართალი ვახტანგ მეექვსისა, თბ., 1981.

12. ბაგრატიონი დ., საქართველოს სამართლისა და კანონთმცოდნეობის მიმოხილვა, თბ.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ჯავახიშვილი ივ., თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტ. VI, თბ., 1982;

2. ჯავახიშვილი ივ., თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტ. VII, თბ. 1984;

3. დოლიძე ი., გიორგი ბრწყინვალის სამართალი, თბ., 1975;

4. დოლიძე ი., ძველი ქართული სამართალი, თბ., 1953;

5. დოლიძე ი., სამართალი ვახტანგ მეექვსისა, თბ., 1981;

6. დოლიძე ი., ადრინდელი ფეოდალური სამართლის ძეგლები, თბ., 1950;

7. დოლიძე ი., ქართული სამართლის ძეგლები, VI I I ტომეული, თბ., 1963-1981;

8. ნადარეიშვილი გ., ნიკო მარი და ქართული სამართლის ისტორიის საკითხები, თბ., 1989;

9. ბაგრატიონი დ., საქართველოს სამართლისა და კანონთმცოდნეობის მიმოხილვა, თბ., 1959;

10. სურგულაძე ივ., ქართული სამართლის ისტორიის ნარკვევები, თბ., 2000;

11. კეკელია მ., სასამართლო ორგანიზაცია და პროცესი საქართველოში რუსეთთან შეერთების წინ, წ.I, თბ., 1970;

12. კეკელია მ., სასამართლო ორგანიზაცია და პროცესი საქართველოში რუსეთთან შეერთების წინ, წ.II, თბ., 1981;

13. დავითაშვილი გ., სასამართლო ორგანიზაცია და პროცესი ძველ ქართულ სამართალში, თბ., 2002;

14. მეტრეველი ვ., საქართველოს სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია, თბ., 2002;

15. ლეკვეიშვილი მ., სასამართლო პროცესი მე-17-18 საუკუნეების აღმოსავლეთ საქართველოში, თბ., 1963.

ეკატერინე იაკობიშვილი

I. შესავალი

დღეს პატიმართა უფლებრივი მდგომარეობა ძალიან პოპულარული თემაა სხვადასხვა ადგილობრივი და საერთაშორისო არასამთავრობო თუ სამთავრობო ორგანიზაციებისათვის. ისეთ ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა მრავალ სხვა სახელმწიფოებრივ დონეზე მდგარ გადაუჭრელ პრობლემასთან ერთად დგას სასჯელაღსრულებით დაწესებულებებში მყოფ პატიმართა მდგომარეობაც. ციხეებში არსებული აუტანელი სანიტარიისა და ელემენტარული საცხოვრებელი პირობების არარსებობის გამო, გახშირებულია სასჯელაღსრულებით დაწესებულებებიდან პატიმართა გაქცევის შემთხვევები, რაც უარყოფითად მოქმედებს, როგორც ქვეყნის საერთაშორისო იმიჯზე, ასევე, სახელმწიფოს შიდაკრიმინოგენულ მდგომარეობაზე და მოსახლეობის ნდობაზე ძალოვანი სტრუქტურების მიმართ.

აღნიშნული, ერთი მხრივ, დეტერმინებულია იმ სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორებით, რომელიც ამ ეტაპზე დამახასიათებელია ჩვენი სახელმწიფოსათვის, მეორე მხრივ, ძალოვანი სტრუქტურების უმოქმედობით დანაშაულებრივი ფონის მიმართ.

ერთი შეხედვით, შესაძლოა ძალიან ტრივიალურად ჟღერდეს დებულება - „ციხეში ადამიანები იმყოფებიან,“ - მაგრამ ეს გამომდინარეობს იქიდან, რომ პატიმრებს, ისევე, როგორც ყველა ადამიანს, აქვთ უფლებები და გრძნობები, ციხეები კანონის საფუძველზეა შექმნილი, ხოლო პატიმრები და ციხეში მომუშავე პერსონალი კანონმდებლობის მოთხოვნებს ემორჩილებიან, მათ შორის იმ კანონმდებლობისა, რომლებიც აღიარებს და იცავს პატიმართა უფლებებს. მათ რიცხვში შედის როგორც სახელმწიფოს შიდა მექანიზმები, ასევე საერთაშორისო თუ რეგიონული დოკუმენტები - პენიტენციურ სფეროში მიღებული.¹

ამ თვალსაზრისით სასჯელაღსრულების სამართლის ერთ-ერთ ფუნდამენტური მნიშვნელობის საკითხს წარმოადგენს პატიმართა უფლებრივი მდგომარეობის განხილვა ქართული კანონმდებლობის მიხედვით.

ძალზე მნიშვნელოვანია, აგრეთვე, არასამ-თავრობო ორგანიზაციათა როლი უშუალოდ პატიმრის სტატუსით, სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში მოხვედრილი პირის უფლებათა დაცვაში. ერთ-ერთი ასეთი საკმაოდ ძლიერი ორგანიზაცია, რომლის მიზანს პენიტენციურ სისტემაში მსჯავრდებულის სტატუსით მოხვედრილ პირთა უფლებების დაცვა წარმოადგენს, არის ციხის საერთაშორისო რეფორმა (PRI), რომელიც ხელს უწყობს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნების პენიტენციურ სისტემაში რეფორმების განხორციელებას და, ამავდროულად, სხვადასხვა ქვეყნების განსხვავებულ კულტურულ თავისებურებებს იღებს მხედველობაში, ხელს უწყობს ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო ინსტრუმენტების შემუშავებას და ცხოვრებაში საკანონმდებლო პრაქტიკის დანერგვას ციხის პირობებისა და სტანდარტების საფუძველზე. ამ მიმართებით მუშაობს, აგრეთვე, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის (გაეროს) ადამიანის უფლებათა დაცვის კომიტეტი და წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი. გაეროს ეგიდით მიღებულია მრავალი საერთაშორისო დოკუმენტი, რომელთაგან, პირველ ყოვლისა, აღსანიშნავია, „პატიმრებთან მოპყრობის გაეროს მინიმალური სტანდარტული წესები.“ აღნიშნული ყველაზე ძველი დოკუმენტია პენიტენციურ სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკისა და პრაქტიკის სრულყოფის თვალსაზრისით და ფართო აღიარება აქვს მოპოვებული. (მიღებულია 1955 წ. შედგება 94 წესისაგან, მხოლოდ 1977 წელს დაემატა 95-ე წესი, რომლის მიხედვითაც მინიმალური სტანდარტული წესები გავრცელდა ყველა ფორმით თავისუფლებაშეზღუდულ პირზე) „პატიმრებთან მოპყრობის გაეროს მინიმალური სტანდარტული წესები“ წარმოადგენს მსჯავრდებულთან მოპყრობის წესების მინიმუმს და ადგენს სტანდარტებს, რომლებიც უპირობოდ უნდა იქნეს დაცული თავისუფლებააღკვეთილ პირებთან ურთიერთობისას. ამასთანავე, ეს დოკუმენტი ქმნის ფუნდამენტური მნიშვნელობის პრინციპებს, რომლებიც უნდა სრულდებოდეს ყველგან და ყოველთვის. ისინი გამოიყენება გაეროს ინსტრუმენტებთან ერთად ადამიანის უფლებების უზრუნველყოფისა და დაცვისათვის.

აქვე აუცილებლად უნდა აღინიშნოს ის გარემოება, რომ მსოფლიოში არსებული არც ერთი პენიტენციური სისტემა არ პასუხობს მინიმალურ სტანდარტულ წესებში ასახულ მოთხოვნებს, ზოგიერთი სისტემა კი ამ მოთხოვნებს საგრძნობლად ჩამორჩება. აქედან გამომდინარე, თვით მინიმალური სტანდარტული წესების 56-ე წესის მიხედვით „სახელმძღვანელო პრინციპები გამოხატავს იმ სულისკვეთებას, რომლის მიხედვითაც უნდა ხორციელდებოდეს პენიტენციური დაწესებულებების მართვა და მიზნები, რომელთა განხორციელებისკენაც უნდა მიისწრაფვოდეს ეს დაწესებულებები.“ თუმცა ეს დებულება არ მიუთითებს ციხის ადმინისტრაციას მათ მიერ კანონმდებლობის სრული უგულებელყოფისა და ამავე მინიმალური სტანდარტების შეუსრულებლოსაკენ.

ადამიანები ციხეში იმყოფებიან არა იმიტომ, რომ ციხეში დაიტანჯონ, არამედ მხოლოდ იმის გამო, რომ ისინი დასჯილები არიან. თავისუფლების აღკვეთა უკვე თავისთავად წარმოადგენს სასჯელს, ამიტომ ციხის პირობები დამატებითი სასჯელის ფორმად არ შეიძლება იქნეს გადაქცეული. იქიდან გამომდინარე, რომ სახელმწიფო არის მონოპოლისტი სასჯელ-აღსრულების პოლიტიკის გატარების სფეროში, როდესაც იგი თავისუფლებას უზღუდავს პიროვნებას, იმ მომენტიდანვე კისრულობს მასზე ზრუნვის ვალდებულებასაც. უპირველეს ყოვლისა კი, ეს პატიმართა უსაფრთხოების უზრუნველყოფაში გამოიხატება.

იქიდან გამომდინარე, რომ თავისუფლების აღკვეთის შემთხვევაში იზრდება ადამიანის უფლებების დარღვევის რისკი, პატიმართა უფლებების საკანონმდებლო განმტკიცება და დაცვა განსაკუთრებული ყურადღების ცენტრშია მოქცეული. თუმცა, გარკვეული ხარვეზები აღნიშნულთან დაკავშირებით საქართველოს კანონმდებლობისათვის უცხო არ არის და მნიშვნელოვან დახვეწას საჭიროებს. კერძოდ, არ არის გარკვეული პატიმრის სამართლებრივი სტატუსი. ისმება კითხვა: ვინ არის პატიმარი? ასეთ ცნებას არ იცნობს საქართველოს კანონმდებლობა. გვყავს მსჯავრდებული, ამ დროს კანონი „პატიმრობის შესახებ“ ადგენს როგორც მსჯავრდებულის, ასევე წინასწარ დაკავებულისათვის კანონით დადგენილი სასჯელის თუ პატიმრობის მოხდის წესს. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს მსჯავრდებულს და წინასწარ პატიმრობაში მყოფ პირს (არაიურიდიული მნიშვნელობით პატიმარს). ამდენად, საკამათო ხდება საკითხი იმის შესახებ, რეალურად რასთან გვაქვს საქმე. პატიმრის ზოგად ცნებასთან, რომელიც მოიცავს როგორც მსჯავრდებულის, ასევე წინასწარ პატიმრობაში მყოფი პირის სამართლებრივ მდგომარეობას, თუ საუბარია ცალკე აღებულ, განსაკუთრებული სტატუსის მქონე ადამიანებზე, რომლებიც განსაკუთრებულ სამართლებრივ რეჟიმში იმყოფებიან. აღნიშნული, რა თქმა უნდა, არ შეიძლება გადაწყდეს მხოლოდ სტატიაში დასმული პრობლემით და მასზე მსჯელობით, ამიტომ აქვე აღვნიშნავ იმ გარემოებას, რომ წარმოდგენილ სტატიაში ყურადღება იქნება გამახვილებული მხოლოდ თავისუფლებააღმკვეთი სასჯელით მსჯავრდებულთა განსაკუთრებულ სამართლებრივ მდგომარეობაზე და მათთვის მახასიათებელ უფლებათა სპექტრზე.

მეორე პრობლემატურ საკითხს წარმოადგენს ის გარემოება რომ მსჯავრდებულის ცნება მოიცავს, როგორც თავისუფლებააღკვეთილ, ასევე, ალტერნატიული სასჯელით მსჯავრდებული პირის ცნებას. თუმცა თავი რომ დავანებოთ ასეთ გამიჯვნას, მაინც ღიად რჩება საკითხი იმის შესახებ, საერთოდ სარგებლობენ თუ არა არათავისუფლებააღმკვეთი სასჯელ-შეფარდებული პირები რაიმე უფლებით (სპეციფიურით, ან არასპეციფიურით)? პასუხი იქნება არა, რადგან კანონი „არასაპატიმრო სას-ჯელთა აღსრულებისა და პრობაციის შესახებ“ არ ითვალისწინებს (ცალკეული გამონაკლისების გარდა) ალტერნატიული სასჯელით დასჯილი პირის უფლებებს (სპეციფიურს ან არასპეციფიურს). რა თქმა უნდა, არც აღნიშნული პრობლემის დასმით შეიძლება გადაწყდეს საკითხი. თუმცა, ის გარემოება, რომ არსებული რეალობა ერთობ პრობლემატურია და იგი დოქტრინალურ დამუშავებას საჭიროებს, აშკარაა და ეჭვს არ იწვევს.

ვიდრე გადავიდოდე უშუალოდ იმ უფლებათა სპექტრის განხილვაზე, რომელიც საქართველოს კანონმდებლობის მიხედვით დამახასიათებელია თითოეული მსჯავრდებულისათვის, აუცილებელია შევეხოთ მათ სამართლებრივ მდგომარეობას, მოვახდინოთ კლასიფიკაცია სქესის, ასაკისა თუ მოქალაქეობის მიხედვით და ამ ჭრილში მოვახდინოთ თითოეული მათგანისათვის დამახასიათებელი უფლებების განხილვა.

II. მსჯავრდებულთა სამართლებრივი მდგომარეობა, კლასიფიკაცია

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით, მსჯავრდებული არის პიროვნება, რომლის მიმართაც გამოტანილია სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენი. ხოლო 1999 წლის „პატიმრობის შესახებ“ კანონის მიხედვით მსჯავრდებულებს მათი სქესის, ასაკისა და ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმის მიხედვით, ცალკე ათავსებენ და განსხვავებული უფლებრივი მდგომარეობით სარგებლობენ. კერძოდ, ცალკე ათავსებენ:

● ქალებს;

● არასრულწლოვანებს;

● პირველად მსჯავრდებულებს;

● უვადოდ თავისფულებააღკვეთილებს;

● შიდსით და სხვა უკურნებელი სენით დაავადებულებს;

● სახელმწიფო დაცვის სპეციალური სამსახურის თანამშრომლებს.

გარდა ამისა, აუცილებელია იმის აღნიშვნა, რომ რადგან უცხოელი პატიმრების განცალკევებით მოთავსება არ ხერხდება, ამიტომ ისინი წარმოადგენენ განსაკუთრებით დაუცველ ჯგუფს. მათ ტერიტორიული სიშორისა და ეკონომიკური ფაქტორების გამო შეზღუდული აქვთ კავშირი თავიანთ ნათესავებთან, მოკლებულნი არიან თანადგომას, რომელიც სხვა პატიმრებს აქვთ თავისი ახლობლების და ნათესავების მიერ. აქ ხაზგასასმელია ენის ბარიერიც, რის გამოც ისინი ვერ ახერხებენ კონტაქტს მომსახურე პერსონალთან. ამიტომ, საკითხის დასმა, რომ ამ პრობლემას ციხის ხელმძღვანელი პირები უნდა მოეკიდონ მთელი სერიოზულობით და იგრძნონ ხსენებული კატეგორიის პატიმართათვის თანადგომის და მხარდაჭერის აუცილებლობა, ძალიან მნიშვნელოვანია. აქედან გამომდინარე, მათ ნებისმიერ საჩივარს უნდა მოეპყრონ განსაკუთრებული ყურადღებით.

14-18 წლამდე მსჯავრდებულები სასჯელს სპეციალურ აღმზრდელობით დაწესებულებაში იხდიან. საქართველოში ასეთი ერთი დაწესებულება ფუნქციონირებს (ე.წ. №10 სასჯელაღსრულებითი დაწესებულება, რომელიც 2002 წელს იქნა რესტავრირებული და ამავე წელს შევიდა ექსპლუატაციაში). ერთი დაწესებულებაა, აგრეთვე ქალებისათვის, სადაც სასჯელს იხდიან როგორც სრულწლოვანი, ასევე არასრულწლოვანი მსჯავრდებული ქალები. თუმცა, ოფიციალური მონაცემების მიხედვით ამ ეტაპზე საქართველოში არ არსებობს არასრულწლოვანი მსჯავრდებული ქალი.

საქართველოს სასჯელაღსრულებით სისტემაში ფუნქციონირებს შემდეგი სასჯელაღსრუ-ლებითი დაწესებულებები, სადაც თავსდებიან მსჯავრდებულები ზემოაღნიშნული კლასიფიკაციის მიხედვით, სასამართლოს მიერ გამამტყუნებელი განაჩენის გამოტანისა და მისი ძალაში შესვლის შემდეგ დადგენილი პროცედურის შესაბამისად:

● №1 საერთო რეჟიმის (რუსთავის) სასჯელაღსრულებითი დაწესებულება;

● №2 მკაცრი რეჟიმის (რუსთავის) სასჯელაღსრულებითი დაწესებულება;

● №3 მკაცრი რეჟიმის (საგარეჯოს) სასჯელაღსრულებითი დაწესებულება;

● №4 სასჯელაღსრულებითი დაწესებულება (საგარეჯოს ჩასახლების ტიპის)²;

● №5 საერთო რეჟიმის (თბილისი, ქალთა) სასჯელაღსრულებითი დაწესებულება;

● №6 მკაცრი რეჟიმის (თბილისის) სასჯელ-აღსრულებითი დაწესებულება; (რომელიც ამ ეტაპზე გაუქმებულია და არ ფუნქციონირებს);

● №7 მკაცრი რეჟიმის (მცხეთის) სასჯელაღსრულებითი დაწესებულება;

● №8 საერთო რეჟიმის (წყალტუბოს) სასჯელაღსრულებითი დაწესებულება;

● №9 საერთო და მკაცრი რეჟიმის (მცხეთის, ყოფილი სამართალდამცავ ორგანოთა თანამშრომლებისათვის) სასჯელაღსრუ-ლებითი დაწესებულება;

● №10 არასრულწლოვანთა საერთო რეჟიმის (ხონის) სასჯელაღსრულებითი დაწესებულება (რომელიც ამ ეტაპზე არ ფუნქციონირებს); სასჯელაღსრულების დაწესებულების (ქსნის) ტუბერკულიოზით დაავადებულთა სამკურნალო დაწესებულება;

მსჯავრდებულთა და პატიმართა სამკურნალო დაწესებულება. ე.წ. ციხის საავადმყოფო;³

აგრეთვე:

● №1 საპყრობილე (თბილისის);

● №2 საპყრობილე (ქუთაისის);

● №3 საპყრობილე (ბათუმის);

● №4 საპყრობილე (ზუგდიდის);

● №5 საპყრობილე (თბილისის).

III. საერთაშორისო დოკუმენტებით აღიარებული უფლებები, რომლებიც ვრცელდება ყველა მოქალაქეზე (მათ შორის მსჯავრდებულებზე)

დიდია დოკუმენტების ჩამონათვალი, რომელიც ცივილიზებული საზოგადოების ჩამოყალიბებიდან დღემდე ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროშია მიღებული. განსაკუთრებით XX საუკუნე გამოირჩევა ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში მიღებულ დოკუმენტთა სიმრავლით და იმ ინსტრუმენტებისა და მექანიზმების შექმნით, რომელიც უზრუნველყოფს თითოეული მათგანში დანერგილი დოგმის განხორციელებას.

ამ კუთხით აუცილებელია აღინიშნოს გაეროს 1948 წლის „ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია,” რომელშიც დეკლარირებული უფლებათა ორი ჯგუფი, მის შემდეგ მიღებული ყველა დოკუმენტისათვის მთავარი წყარო გახდა. აგრეთვე, ,,სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი, „ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტი”, ევროპის საბჭოს 1950 წლის ,,ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის შესახებ” კონვენცია, რომლებიც ადგენს უფლებათა მინიმუმს. რაც შეეხება თითოეული მათგანის სტატიაში განხილვასთან დაკავშირებით, უნდა აღინიშნოს რომ გაეროს 1990 წლის 14 დეკემბრის 45/111 რეზოლუციით მიღებული „ძირითადი პრინციპები პატიმართა მოპყრობის შესახებ” მე-5 მუხლის მიხედვით, ,,ისეთი შეზღუდვების გარდა, როდესაც გარდაუვალია პირის დაპატიმრება და როდესაც შესაბამისი სახელმწიფო მონაწილეა, ყველა პირი ინარჩუნებს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციით აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, აგრეთვე იმ უფლებებსა და თავისუფლებებს, რომლებიც განმტკიცებულია ,,ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებისა და სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტებსა და ფაკულტატურ ოქმში”, აგრეთვე სხვა მსგავს უფლებებს, რომლებიც მოცემულია გაეროს სხვა პაქტებში. ყოველივე აქედან გამომდინარე, საერთაშორისო დოკუმენტებით აღიარებული უფლებები უპირობოდ და ყოველგვარი შეზღუდვების გარეშე ვრცელდება როგორც თავისუფლებაშეუზღუდავ, ასევე თავისუფლებაშეზღუდულ ადამიანებზე, მათ შორის მსჯავრდებულებზე. ეს უფლებებია:

● ადამიანის სიცოცხლისა და ხელშეუხებლობის უფლება;

● წამებისაგან, სხვა სახის დამამცირებელი მოპყრობისაგან ან სასჯელისაგან დაცულობის უფლება;

● ჯანმრთელობის უფლება;

● ადამიანური ღირსების პატივისცემის უფლება;

● სათანადო სამართლებრივი პროცედურის აღსრულების უფლება;

● ყოველგვარი სახის დისკრიმინაციისაგან თავისუფლების უფლება;

● მონობისაგან თავისუფლების უფლება;

● სინდისისა და აზრის თავისუფლება;

● აღმსარებლობის თავისუფლება;

● ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება;

● თვითგანვითარების უფლება.⁴

ჩამოთვლილი უფლებებიდან, პატიმრობაში ყოფნის ფაქტის გამო თავისთავად იზღუდება გარკვეული კატეგორიის უფლებები. ასეთია:

● პირადი თავისუფლების უფლება;

● განმარტოების უფლება;

● გადაადგილების თავისუფლება;

● აზრის გამოხატვის თავისუფლება;

● შეკრებების თავისუფლება;

● არჩევნებში ხმის მიცემის უფლება.

უფლებების ეს ჩამონათვალი გათვალისწინებულია, აგრეთვე, საქართველოს კონსტიტუციაში და უპირობოდ ვრცელდება როგორც საქართველოს მოქალაქეებზე და მოქალაქეების არმქონე პირებზე, ასევე უცხოელებზე. კონსტიტუციის მე-2 თავი მთლიანად ეძღვნება ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს, ხოლო ამავე კონსტიტუციის მე-7 მუხლის თანახმად, „სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს როგორც წარუვალ და უზენაეს ღირებულებებს. ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდული არიან ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით.” ე.ი. ზემოთ ჩამოთვლილი უფლებებიდან არც ერთ მათგანს შიდა სამართალში იმპლემენტაცია არ სჭირდება და სახელმწიფო ვალდებულია, გარკვეულ დოგმაში მოაქციოს თავისი ქმედებები ნებისმიერ ადამიანთან (მათ შორის მსჯავრდებულთან) მიმართებაში.

გარდა აღნიშნულისა, გაერომ 1955 წელს მიიღო „პატიმრებთან მოპყრობის მინიმალური სტანდარტული წესები,” რომელიც შედგება 95 წესისგან და დეტალურად განსაზღვრავს იდეალური ციხის პირობების სტანდარტებს. აგრეთვე, გაეროს 1988 წლის „პრინციპთა ერთობლიობა ნებისმიერი ფორმით დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირთა დასაცავად” (თუმცა აღნიშნული დოკუმენტი ნაკლებად ეხება უკვე მსჯავრდებულთა უფლებრივ მდგომარეობას, მაინც გასათვალისწინებელია მისი როგორც სამართლებრივი დოკუმენტის მნიშვნელობა). მნიშვნელოვანია, გაეროს 1990 წლის „ძირითადი პრინციპები პატიმართა მოპყრობის შესახებ” - რომელიც ნებისმიერი ფორმით თავისუფლებააღკვეთილ პირებს (მათ შორის მსჯავრდებულებს) ეხება და ადგენს კიდეც. მისი წევრი ქვეყნების მიმართ, დოკუმენტში წარმოდგენილი ათივე პრინციპის მიუკერძოებლად გავრცელების ვალდებულებას

საქართველოს ტერიტორიაზე მოქმედებს, აგრეთვე, გაეროს და ევროსაბჭოს კონვენციები „წამების, სხვა სასტიკი არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობის ან სასჯელის წინააღმდეგ”, რომლებიც ერთნაირად ვრცელდება როგორც წინასწარ დაკავებაში მყოფ, აგრეთვე სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში მყოფ პირებზე, ამ კონვენციების შესაბამისად, შექმნილია წამების საწინააღმდეგო კომიტეტები, რომლებიც შეიმუშავებენ პრაქტიკულ რეკომენდაციებს წამებისა თუ სხვა სასტიკი და არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობის თავიდან აცილებისათვის.

თითოეული ზემოთ ჩამოთვლილი უფლება, როგორც უკვე აღვნიშნე, გათვალისწინებულია კონსტიტუციით და არა მარტო კონსტიტუციით, არამედ შიდა საკანონმდებლო და ქვენორმატიული აქტებით პენიტენციურ სფეროში. გარდა იმისა, რომ საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილია, ასევე, იმპერატიულად არის მითითებული მსჯავრდებულთა იმ აუცილებელი პირობებით დაკმაყოფილება, რომელთა საჭიროება წარმოიშობა მათი განსაკუთრებული სტატუსის გამო. მსჯავრდებულის უზრუნველყოფა კვებით და საცხოვრებლით არის არა უფლება, არამედ სახელმწიფოს ვალდებულება, უზრუნველყოს იგი ანუ მსჯავრდებულს არა უფლება აქვს უზრუნველყოფილი იყოს კვებით, საცხოვრებელი სადგომით და ა.შ. არამედ უნდა იყოს უზრუნველყოფილი. აღნიშნული პუნქტი, ნათლად წარმოაჩენს სახელმწიფოს ვალდებულებას, უზრუნველყოს მსჯავრდებულები ყველა იმ საჭიროებით, რომელიც მათ თავიანთი განსაკუთრებული მდგომარეობის გამო უჩნდებათ და რომლის შესრულებაც ამ შემთხვევაში სახელმწიფო ვალდებულებად აღიქმება. კერძოდ, საქართველოს კანონის „პატიმრობის შესახებ” 26-ე მუხლის შესაბამისად:

მსჯავრდებული უზრუნველყოფილი უნდა იყოს:

● საცხოვრებელი სადგომით, კვებით, ტანსაცმლითა და შრომის უსაფრთხოებით;

● სამედიცინო დახმარებითა და მომსახურებით;

● დამცველთან შეუზღუდავი შეხვედრით;

● სატელეფონო საუბრებით, კანონმდებლობით დადგენილი წესით ადმინისტრაციის კონტროლით, აგრეთვე მიმოწერით;

● ბანდეროლების, ამანათებისა და ფულადი გზავნილების მიღება-გაგზავნით, ადმინისტრაციის კონტროლით.

გარდა ამისა, მსჯავრდებულს უფლება აქვს:

● შეიტანოს საჩივარი სასჯელაღსრულებითი დაწესებულების ადმინისტრაციის მოსამსახურეთა, დეპარტამენტის ან სხვა სახელმწიფო დაწესებულების უკანონო მოქმედებაზე;

● მიიღოს ზოგადი, პროფესიული ან უმაღლესი განათლება, გაიაროს სოციალური ადაპტაციის კურსები, გაეწიოს კონსულტაციები;

● მიიღოს მონაწილეობა კულტურულ-აღმზრდელობით ან რელიგიურ ღონისძიებაში, ისარგებლოს შესაბამისი ინვენტარითა და ლიტერატურით;

● ეწეოდეს ინდივიდუალურ საქმიანობას და ადმინისტრაციის კონტროლით იქონიოს ამისათვის საჭირო ხელსაწყოები;

● მოსთხოვოს დაწესებულების ადმინისტრაციას ზომების მიღება მისი პირადი უსაფრთხოების დასაცავად;

● მსჯავრდებულს, რომელიც რეჟიმის ან სხვა გარემოებათა გამო არ შეიძლება რეგულარულად იქნას გამოყვანილი გასასეირნებლად, უნდა მიეცეს ჰაერზე ყოფნის ნება დღეში არანაკლებ 1 საათისა;

● მსჯავრდებულს უფლება აქვს შეხვდეს ოჯახის წევრებს, ნათესავებს და სხვა პირებს, რომელთა მიმართაც სასჯელ-აღსრულების დაწესებულების ადმინისტრაციას უნდობლობა არა აქვს. ამასთან ერთად, მსჯავრდებულს ეძლევა როგორც მოკლე ვადიანი, ასევე, გრძელვადიანი შეხვედრის შესაძლებლობა;

● უცხოელ მსჯავრდებულს უფლება აქვს შეხვდეს თავისი ქვეყნის საკონსულოს წარმომადგენელს, ან მათი ინტერესების დამცველ სხვა ქვეყნის წარმომადგენლობას;

● სასჯელაღსრულების დაწესებულების ადმინისტრაცია ვალდებულია, შექმნას სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის უზრუნველმყოფი შრომის პირობები. მსჯავრდებულზე ვრცელდება შრომის კანონმდებლობით დადგენილი წესები.

● მსჯავრდებულებს სისტემატურად უტარე-ბენ კონსულტაციას სოციალური დაცვის გარანტიებზე და ქონებრივ უფლებებზე.

● სასჯელაღსრულების დაწესებულების ადმინისტრაციას ეკრძალება, შეაჩეროს ან შეამოწმოს სასამართლოს, სასჯელაღ-სრულების დეპარტამენტის, დამცველის ან პროკურორისადმი გაგზავნილი მსჯავრდებულის განცხადება;

● საჭიროების შემთხვევაში სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში ეწყობა სპეციალური განყოფილება ფეხმძიმე ქალებისა და ბავშვებისათვის. სასჯელაღსრულების დაწესებულების ადმინისტრაცია ვალდებულია, შექმნას ბიბლიოთეკა, რომელშიც უნდა იყოს, როგორც საგანმანათლებლო ლიტერატურა, ასევე მსჯავრდებულთათვის გასაგებ ენაზე ევროპული პენიტენციური წესები და პატიმრობის საერთაშორისო სტანდარტები.

IV. ცალკეული კატეგორიისა და სხვადასხვა რეჟიმის დაწესებულებებში მოთავსებულ მსჯავრდებულთა უფლებები

საქართველოს კანონის ,,პატიმრობის შესახებ“ 24-ე მუხლის მიხედვით, რეჟიმის ძირითად პირობებზე შეიძლება საუბარი. თუმცა, კანონში არ არის განმარტებული რა არის თვით რეჟიმი, რომლის მიხედვითაც დიფერენცირებულია მსჯავრდებულთა უფლებები, კანონმდებლობით დადგენილი კლასიფიკაციის შესაბამისად. რეჟიმის ცნება გვჭირდება არა მარტო იმისთვის, რომ განვსაზღვროთ თითოეულ რეჟიმში მოხვედრილი მსჯავრდებულის უფლება და მასზე დაკისრებული მოვალეობა, არამედ საშუალებას გვაძლევს დანაშაულთა სიმძიმის მიხედვით დავადგინოთ, რომელ რეჟიმს იმსახურებს მსჯავრდებული.

,,პატიმრობის შესახებ” საქართველოს კანონის მე-6 მუხლის მე-3 ნაწილის შესაბამისად, საქართველოს ტერიტორიაზე მოქმედებს შემდეგი რეჟიმის სასჯელაღსრულებითი დაწესებულებები:

● საერთო;

● მკაცრი;

● საპყრობილე;

● არასრულწლოვანთა აღმზრდელობითი დაწესებულება;

● საერთო რეჟიმის სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში სასჯელს იხდიან: პირველად თავისუფლებააღკვეთილი მსჯავრდებული, განზრახ ნაკლებად მძიმე ან მძიმე დანაშაულისათვის, აგრეთვე გაუფრთხილებელი დანაშაულისას მსჯავრდებულები და ქალები ვადიანი თავისუფლების აღკვეთისას.

საერთო რეჟიმის დაწესებულებაში მოთავსებულ მსჯავრდებულს უფლება აქვს:

● თავისუფლად იაროს დაწესებულების ტერიტორიაზე;

● იქონიოს 5 ხანმოკლე და 5 ხანგრძლივი პაემანი;

● მკაცრი რეჟიმის სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში სასჯელის მოხდა დაენიშნება პირველად განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულისათვის მსჯავრდებულ პირს, დანაშაულის რეციდივის ან საშიში რეციდივის დროს.

მკაცრი რეჟიმის დაწესებულებაში მოთავსებულ მსჯავრდებულებს, აგრეთვე უფლება აქვთ, თავისუფლად იარონ ამ დაწესებულების ტერიტორიაზე შინაგანაწესით დადგენილი წესით;

იქონიოს 4 ხანმოკლე და 3 ხანგრძლივი პაემანი.

● საპყრობილე - განსაკუთრებული რეჟიმის სასჯელაღსრულებით დაწესებულებას წარმოადგენს. საპყრობილეში სასჯელს იხდიან უვადოდ თავისუფლებააღკვეთილი მსჯავრდებულები, განსაკუთრებით საშიში რეციდივით და განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულში მსჯავრდებულები, თუ სასამართლო განაჩენით სასჯელის ვადის ნაწილის მოხდა დანიშნული აქვს საპყრობილეში მოთავსებით.

იმ სპეციფიკიდან გამომდინარე, რომელიც საპყრობილეში მოთავსებულ მსჯავრდებულთა განსაკუთრებულ სამართლებრივ ყოფას უკავშირდება, განსხვავებულია, აგრეთვე, მათი უფლებრივი მდგომარეობაც.

დავიწყოთ იქიდან, რომ საპყრობილეში რამდენიმე კატეგორიის მსჯავრდებულები თავსდებიან. აქედან:

● საპყრობილეში უვადოდ მოთავსებული მსჯავრდებულები უფლებამოსილი არიან, იქონიონ წელიწადში 2 ხანმოკლე და 2 ხანგრძლივი პაემანი - სპეციალურად ამისათვის გამოყოფილ სადგომში.

გარდა ამისა, დადგენილია საპყრობილის რეჟიმის კიდევ სამი სახე:

● ტუსაღობა;

● მკაცრი რეჟიმის საპყრობილე;

● საერთო რეჟიმის საპყრობილე.

სხვადასხვა რეჟიმში მოთავსებულ მსჯავრდებულთა შორის აკრძალულია ურთიერთობა.

ტუსაღობა საპყრობილის ყველაზე მკაცრი რეჟიმია. შესაბამისად, აქ მოთავსებული მსჯავრდებულის უფლებრივი მდგომარეობა დანარჩენებზე დაბალია. კერძოდ, ტუსაღი იმყოფება სადღეღამისოდ ჩაკეტილ საკანში და მისი სხვა სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში გადაყვანა დაუშვებელია. იგი სარგებლობს მხოლოდ ყოველდღიური ერთსაათიანი გასეირნების უფლებით და ხანმოკლე პაემანის უფლებით თვეში ორჯერ ორი საათის ხანგრძლივობით. აქ აუცილებელია კიდევ ერთ ხარვეზზე შევაჩეროთ ყურადღება, რომელიც დაკავშირებულია მოქმედ კანონმდებლობასთან სასჯელაღსრულების სფეროში. სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით, ტუსაღობა მიჩნეულია სასჯელის ერთ-ერთ სახედ და კოდექსი ადგენს კიდეც მისი, როგორც სასჯელის გამოყენების წესს, შეფარდების ვადას, პირებს, ვისაც არ შეიძლება იგი შეეფარდოს და ა.შ. კანონმა პატიმრობის შესახებ ამ სასჯელით დასჯილი პირები მოაქცია რა სრულ გაუგებრობაში და ხელაღებით მოისროლა საპყრობილეში, მეტიც, განსაზღვრა არა ტუსაღობის, როგორც სასჯელის მოხდის წესი, არამედ ტუსაღობა მოაქცია საპყრობილის რეჟიმში და შედეგად ტუსაღობის, როგორც სასჯელის აღსრულება კანონმდებლობით არ არის დარეგულირებული.

საპყრობილის საერთო რეჟიმში იმყოფებიან ის მსჯავრდებულები, რომლებიც პირველად არიან მსჯავრდებული საპყრობილეში მოთავსებით. მათ წლის განმავლობაში 4 ხანმოკლე და 2 ხანგრძლივი პაემანის უფლება აქვთ, აგრეთვე, ყოველდღიური 2 საათიანი გასეირნებისა.

საპყრობილის მკაცრ რეჟიმში იმყოფებიან ის პირები, რომელთაც პატიმრობა მიესაჯათ თავისუფლების აღკვეთის ადგილში ჩადენილი დანაშაულისათვის. მკაცრ რეჟიმში მოთავსებული პირები ისეთ სამუშაოს ასრულებენ, რომელიც საკნიდან გამოსვლას არ საჭიროებს. მათ უფლება აქვთ, წლის განმავლობაში იქონიონ 3 ხანმოკლე და 1 ხანგრძლივი პაემანი ადმინისტრაციის მეთვალყურეობით და ისარგებლონ ყოველდღიური ერთსაათიანი გასეირნებით.

არასრულწლოვანთა აღმზრდელობით დაწესებულებაში თავსდებიან მსჯავრდებულები, რომელთაც განაჩენის გამოტანის დროისათვის არ შესრულებიათ 18 წელი. მძიმე დანაშაულისათვის მსჯავრდებული არასრულწლოვნები, აგრეთვე, განცალკევებით თავსდებიან. თვით დაწესებულება იყოფა ღია, დახურული და ნახევრად ღია ტიპის რეჟიმის ბლოკებად. სასჯელის მოხდის რეჟიმს ადგენს სასჯელაღსრულების დაწესებულების ადმინისტრაცია.

არასრულწლოვნები სარგებლობენ ახლო ნათესავებთან შეუზღუდავი ხანმოკლე პაემანით და ყოველთვიური ხანგრძლივი პაემანით სარგებლობის უფლებით. 18 წლის მიღწევის შემდეგ მსჯავრდებული გადაიყვანება საერთო ან მკაცრი რეჟიმის სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში. თუმცა, შესაძლებელია მისი დატოვება ამ დაწესებულებაშიც, მაგრამ არა უმეტეს 20 წლის მიღწევისა - რაც ფორმდება დაწესებულების დირექტორის ბრძანებით.

ზემოთ ჩამოთვლილი საერთო უფლებებიდან, რომელიც უპირობოდ ვრცელდება ნებისმიერ უფლების შეზღუდვა, მისი განხორციელებისა და სიმძიმის მიხედვით, შესაძლოა მოექცეს წამების, დამამცირებელი ან ღირსების შემლახავი მოპყრობის ქვეშ.⁵ გამონაკლისია სიცოცხლის უფლება, რომელიც თავისი სპეციფიური ბუნებიდან გამომდინარე არ შეიძლება მოექცეს წამების ქვეშ.

,,პატიმრობის შესახებ” კანონის შესაბამისად, მსჯავრდებულები მაქსიმალურად უნდა იყვნენ დასაქმებული მათი პროფესიის მიხედვით, თუმცა შესაძლებელია, აგრეთვე, ადმინისტრაციის თანხმობით, მათი შრომის გამოყენება სტიქიური უბედურების, საწარმოო ავარიების თავიდან აცილების თუ ლიკვიდაციის დროს, ან ამ შედეგების აღმოსაფხვრელად, უბედურ შემთხვევათა თავიდან აცილების ან სასჯელაღსრულების დაწესებულების ტერიტორიაზე შენობა ნაგებობის კეთილმოწყობისათვის. ადმინისტრაცია ვალდებულია, მსჯავრდებულის შრომითი საქმიანობისას შექმნას სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის სათანადო პირობები. ამასთან, სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში მომუშავე მსჯავრდებულზე ვრცელდება შრომის კანონმდებლობით დადგენილი წესები.

საქართველოს კანონმდებლობის მიხედვით ერთ მსჯავრდებულზე საცხოვრებელი ფართის მინიმუმი სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში არის 2კვ.მ., საპყრობილეში 2,5კვ.მ., ქალთა დაწესებულებაში 3კვ.მ., არასრულწლოვანთა აღმზრდელობით დაწესებულებაში 3,5კვ.მ., ხოლო სამკურნალო დაწესებულებაში 3კვ.მ. საცხოვრებელ სადგომს უნდა ჰქონდეს ფანჯარა ბუნებრივი განათებისა და ვენტილაციის უზრუნველსაყოფად. მსჯავრდებულს პირად სარგებლობაში უნდა გააჩნდეს საწოლი და თეთრეული, რომლის გამოცვლის პერიოდიც სავსებით უნდა აკმაყოფილებდეს ჰიგიენის მოთხოვნებს.

მსჯავრდებულთა კვების ნორმები(ოდენობა, სახეობა) დადგენილია იუსტიციის მინისტრის ბრძანებით. იგი უნდა შეესაბამებოდეს მოსახლეობის კვების ტრადიციებს და შეიცავდეს ადამიანისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელ კომპონენტებს. მსჯავრდებული უფლებამოსილია მიიღოს დამატებითი კვების პროდუქტები და ამანათები, საკუთარი თანხით შეიძინოს კვების პროდუქტები. გარდა ამისა, აუცილებელია, მსჯავრდებულების უზრუნველყოფა შეუზღუდავი რაოდენობის სასმელი წყლით.

მსჯავრდებულის დასჯის მიზნით საკვების კალორიულობის დაქვეითება სასტიკი მოპყრობის ერთ-ერთ ფორმად განიხილება(ევროპის საბჭოს წსკ-ის საერთო ანგარიშების მიხედვით) და დაუშვებელია მოქმედი კანონმდებლობის მიხედვით.

აუცილებელია მსჯავრდებულთა უზრუნველყოფა ტანსაცმელით, თუ მას არა აქვს ან არ სურს იხმაროს პირადი ტანსაცმელი, ან აკრძალულია ასეთი ტანსაცმლის ტარება იმ სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში, რომელშიც იგი იხდის სასჯელს, ადმინისტრაცია ვალდებულია, მისცეს მას სეზონის შესაფერი ტანსაცმელი, რომელიც თავისი ფორმით არ უნდა ლახავდეს ადამიანის ღირსებას. ამასთან ერთად, მათ ეძლევათ სამუშაო ტანსაცმელი.

წელიწადში ერთხელ აუცილებელია მსჯავრდებულის ჯანმრთელობის მდგომარეობის შემოწმება, ხოლო ისეთი პატიმარი, რომლის მიმართ მკურნალობა არ შეიძლება განხორციელდეს სამკურნალო პუნქტში ან სხვა სამედიცინო დაწესებულებაში, გადაიყვანება სასჯელაღსრულებითი დეპარტამენტის სამკურნალო დაწესებულებაში ან საავადმყოფოში.

სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში არსებული სანიტარულ-ჰიგიენური პირობების დაცვაზე კონტროლს ახორციელებს სამედიცინო სამსახური ან ექიმი. ისინი ამოწმებენ: 1. საკვების ხარისხს და ოდენობას, რომელიც გადაეცათ მსჯავრდებულებს, რამდენად შეესაბამება მათი მომზადების სანიტარულ-ჰიგიენურ პირობებს ან დაწესებულების ტერიტორიისა და ნაგებობის სანიტარულ-ჰიგიენურ პირობებს; 2. მსჯავრდებულის ტანსაცმლისა და თეთრეულის მდგომარეობას და სეზონურ პირობებთან მათი შესაბამისობა. ყოველივე აქედან გამომდინარე, კვირაში ერთხელ მაინც აუცილებელია, მსჯავრდებული უზრუნველყოფილი იყოს სუფთა თეთრეულით და დალაქის მომსახურებით.

აუცილებელია, რომ სამედიცინო სამსახური ეფექტურად წარმართავდეს მუშაობას სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში, რაც ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა მსჯავრდებულთა ცხოვრების ნორმალური პირობების უზრუნველსაყოფად. ევროპის წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის საერთო ანგარიშების მიხედვით, თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში ჯანმრთელობის დაცვის სამსახურებს შეუძლიათ ხელი შეუწყონ პატიმართა წინააღმდეგ ძალადობის თავიდან აცილებას სხეულის დაზიანების სისტემატური რეგისტრაციით, ან შესაბამისი უწყებებისათვის საერთო ინფორმაციის მიწოდებით. გამოყენებული ძალადობის ყველა ნიშანი უნდა იქნას დაფიქსირებული ამ პირის განაცხადისა და ექიმის დასკვნასთან ერთად. თავის მხრივ, ექიმი გადაწყვეტილების გამოტანისას უნდა ხელმძღვანელობდეს მხოლოდ სამედიცინო კრიტერიუმებით.

მსჯავრდებულის ყველაზე უფრო მნიშვნელოვან უფლებას, ვფიქრობ, წარმოადგენს ოჯახის წევრებთან და ახლობლებთან მისი შეხვედრის შესაძლებლობა, რაზეც ზემოთ ვისაუბრე. საქართველოს კანონმდებლობა, მსჯავრდებულის ახლობლებთან შეხვედრის ორ სახეს იცნობს: 1. ხანგრძლივი და 2. ხანმოკლე. ხანმოკლე პაემანი არის მსჯავრდებულსა და მის ახლო ნათესავებს შორის 3 სთ-იანი შეხვედრა, რომელიც სპეციალურად ამისთვის გამოყოფილ შენობაში ეწყობა. ხოლო ხანგრძლივი პაემანი წარმოადგენს 3 დღის ხანგრძლივობით მსჯავრდებულისა და მისი ახლო ნათესავებისათვის, აგრეთვე, სპეციალურად ამისათვის გამოყოფილ შენობაში ერთად ცხოვრების ნებართვის მიცემას. ახლო ნათესავის ცნება განმარტებულია კანონშივე. კერძოდ, ასეთი შეიძლება იყოს: დედა, მამა, შვილი, მეუღლე (მათ შორის გაშორებული), ბებია, პაპა, შვილიშვილი, და, ძმა.

,,პატიმრობის შესახებ“ კანონის მიხედვით, ბრალდებული არ სარგებლობს რა პაემანის უფლებით, მას კანონის 89-ე მუხლის შესაბამისად, შეიძლება მიეცეს ხანმოკლე პაემანის უფლება იმ პირადი ან სამართლებრივი ინტერესებიდან გამომდინარე, რომელთა განხორციელება არ შეიძლება მე-3 პირთა მეშვეობით. აღნიშნულის უფლებას კი იძლევა გამომძიებელი, პროკურორი, ან მოსამართლე.

აღნიშნული ნორმა ერთის მხრივ, ემსახურება გამოძიების ინტერესებს წინასწარი გამოძიების წარმოების პროცესში. ამასთან, გარკვეულწილად ზღუდავს და არათანაბარ პირობებში აყენებს თავისუფლებაშეზღუდულ ადამიანთა კატეგორიას. თუმცა, ეს შესაძლოა გამართლებულიც იყოს მათი სხვადასხვა სამართლებრივი სტატუსისა და მდგომარეობის გამო. ამიტომ ვფიქრობ, იგი გარკვეულ ჩარჩოებში მოქცევასა და სამართლებრივ რეგულირებას საჭიროებს.

შეხვედრის უფლებასთან მჭიდრო კავშირშია ამანათების და გზავნილების მიღება და გადაცემა, რომელიც სპეციალურად ამისათვის გამოყოფილ შენობაში ხორციელდება. ისევე როგორც შეხვედრის, ამანათების მიღება-გაგზავნის უფლების რეალიზება იუსტიციის მინისტრის ბრძანებით დადგენილი წესით ხორციელდება, სადაც კონკრეტულად განსაზღვრულია რამდენ კილოგრამს არ უნდა აღემატებოდეს ამანათი, რა შეიძლება იქნეს გაგზავნილი და ა.შ.

საყოველთაოდ მიღებული პრინციპი, რომ ,,ბავშვები არ უნდა იბადებოდნენ საპატიმროებში,“ წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის განცხადებით ,,მსოფლიოს ნებისმიერ ქვეყანაში დაცულია“ (მათ შორის საქართველოში). ნებისმიერ დედას ნება უნდა დაერთოს, იმყოფებოდეს ბავშვთან ერთად, ხოლო თუ ისინი სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში იმყოფებიან, მოთავსებულ უნდა იქნან ისეთ პირობებში, რომელიც უზრუნველყოფს მათ ცხოვრების ნორმალური პირობებით.⁶

გარდა ზემოაღნიშნულისა, საქართველოს კანონმდებლობით მტკიცედ არის დაცული პრინციპი იმის თაობაზე, რომ თავისუფლებააღკვეთილი ქალები უნდა მოთავსდნენ ისეთ შენობაში, რომელიც ფიზიკურად გამოყოფილია თავისუფლებააღკვეთილი მამაკაცების სადგომისაგან. მსჯავრდებული ქალები თანაბრად უნდა იყვნენ დასაქმებული თანასწორუფლებიანობის პრინციპის საფუძველზე. განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა აგრეთვე ჰიგიენისა და ჯანმრთელობის საკითხებს, რომელიც მნიშვნელოვნად განსხვავდება იგივე მდგომარეობაში მყოფი მამაკაცების მოთხოვნილებებისაგან. ქალთა ჰიგიენის სპეციფიური მოთხოვნები სათანადო წესით უნდა იქნეს განხილული, ვინაიდან ასეთის უზრუნველყოფის არარსებობა შეიძლება შეიცავდეს პატივისა და ღირსების შემლახველ მოპყრობას.

არასრულწლოვნები იმყოფებიან სპეციალურად მათთვის გამოყოფილ დაწესებულებებში. ზემოთ მრავალგზის აღვნიშნე იმის შესახებ, რომ ისინი ყველაზე უფრო მეტად პრივილეგირებული უფლებებით სარგებლობენ. კერძოდ, მათთვის განკუთვნილი ნაგებობები უნდა იყოს სათანადო ზომის, კარგი განათებით, ვენტილაციით, ოთახები მოწყობილი უნდა იყოს ავეჯით. მათი არსებობისათვის აუცილებელი ნივთებით მომარაგების საშუალებების არარსეობა შესაძლოა თავისთავად უტოლდებოდეს ღირსების შემლახავ მოპყრობას. არასრულწლოვანები თავისი ბუნებით ყველაზე უფრო დაუცველი არიან, ამიტომ მათი ფიზიკური და ფსიქიკური სიჯანსაღის დასაცავად განსაკუთრებული ყურადღებაა საჭირო.

V. კანონმდებლობა და რეალური მდგომარეობა

განსხვავებული მდგომარეობაა საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილსა და სასჯელ-აღსრულებით დაწესებულებებში არსებულ რეალურ მდგომარეობას შორის. მრავალი საერთაშორისო და ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაცია (Human rights watch; Amnesty International; Penal Reform International; ყოფილი პოლიტპატიმრები ადამიანის უფლებებისათვის და სხვ.) თავიანთ ყოველწლიურ ანგარიშებში მიუთითებენ, იმის შესახებ, რომ სასჯელაღ-სრულებით დაწესებულებებში მსჯავრდებულთა კონტინგენტი არ არის უზრუნველყოფილი სუფთა თეთრეულით, მძიმეა საკნების სანიტარული მდგომარეობა, თვითდინებაზეა მიშვებული პატიმართა ჰიგიენის საკითხი. საკვები არის უხარისხო, მომზადებულია არასაკმარისი პროდუქტით და ჰიგიენის ნორმების დარღვევით. აქტუალურია, აგრეთვე, დასაქმების პრობლემა, რომელიც თითქმის ყველა სისტემაში განუვითარებელია და არ ექცევა არავითარი ყურადღება. არ ხდება, აგრეთვე, განათლების უფლების რეალიზება. არ არსებობს არავითარი ბაზა საშუალო ან უმაღლესი განათლების მისაღებად. დაწესებულებაში არ არის გათბობა, ელექტროენერგია, რაც ძალიან ართულებს მსჯავრდებულთა ცხოვრების საერთო პირობებს. ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ განხორციელებული მონიტორინგის შედეგად გამოვლინდა, რომ გარდა ზემოაღნიშნული გარემოებებისა, სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში პატიმრები შეზღუდული არიან, აგრეთვე, საჩივრის უფლების რეალიზაციით და პროტესტის გამოხატვის უკიდურეს ფორმად მიიჩნევენ პირის ამოკერვას, რათა ამით აიძულონ ადმინისტრაცია, არ მოხდეს კანონმდებლობით მათთვის მინიჭებული უფლებების ხელყოფა. მრავალი ასეთი ფაქტი, აგრეთვე, მითითებულია სახალხო დამცველის მთელ რიგ ანგარიშებში. თუმცა, რეალური ძვრები სახელმწიფოში ამ მიმართებით არ შეინიშნება.

სახალხო დამცველი თავის ყოველწლიურ ანგარიშებში მიუთითებს, რომ მიუხედავად საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი ნორმებისა, საპატიმროები გადავსებულია. „ხშირია შემთხვევები როდესაც პატიმრები საწოლითაც არ არიან უზრუნველყოფილნი და რიგრიგობით უწევთ ძილი. რეალურად კანონის მოთხოვნების შესრულებაზე საუბარიც არ შეიძლება“ - დასძენს სახალხო დამცველი თავის 2001 წლის ანგარიშში.

2002 წლის ანგარიშში სახალხო დამცველი კიდევ ერთხელ მიუთითებს, რომ მიუხედავად გატარებული ღონისძიებებისა, იუსტიციის სამინისტროს მიერ სასჯელაღსრულების დაწესებულებებსა და საპყრობილეებში კვლავ ადგილი აქვს პატიმართა და მსჯავრდებულთა კანონით გათვალისწინებული უფლებების დარღვევის შემთხვევებს.

„პატიმრობის პირობები არ შეესაბამება საერთაშორისო მოთხოვნების მინიმუმს. ისინი არ არიან უზრუნველყოფილი ნორმალური საყოფაცხოვრებო პირობებით, ტანსაცმლით, თეთრეულითა და ლოგინებით, ხშირად საწოლებითაც კი. საწოლების არასაკმარისი რაოდენობაა სასჯელაღსრულების დაწესებულებების თითქმის აბსოლუტურ უმრავლესობაში. არის შემთხვევები, როდესაც პატიმრებს უწევთ რიგრიგობით წოლა (ირღვევა ,,პატიმრობის შესახებ“ კანონის 33-ე მუხლი). სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში არასახარბიელო მდგომარეობაა მსჯავრდებულთა სამედიცინო მომსახურების სფეროში. კერძოდ, მინიმუმამდე არის დაყვანილი სამედიცინო მედიკამენტებითა და პრეპარატებით მომარაგება, აღნიშნულით ირღვევა როგორც პატიმრებთან მოპყრობის მინიმალური წესებისა და სხვა საერთაშორისო კონვენციების მოთხოვნები, ასევე ,,პატიმრობის შესახებ“ კანონის VI თავის („მსჯავრდებულთა უფლებები და მოვალეობები“) 26-ე მუხლის ,,ა“, ,,ბ“, ,,გ“, ,,დ“ და ,,ე“ პუნქტების, VIII თავის (,,მსჯავრდებულთა საყოფაცხოვრებო პირობები“), IX თავი (,,მსჯავრდებულთა სამედიცინო მომსახურება“) 38-ე მუხლის მოთხოვნები.

არ არის დაცული კანონმდებლობის მოთხოვნა დაცული მსჯავრდებულთა კლასიფიკაციასთან დაკავშირებით. კერძოდ, ,,ზოგ საკანში შერეულად განთავსებულია პირველად და ნაკლებად მძიმე დანაშაულისათვის ბრალდებული პირები. აგრეთვე, ადრე რამდენჯერმე ნასამართლევი პირები მოთავსებული არიან მძიმე დანაშაულისათვის მსჯავრდებულებთან, ცალკეულ შემთხვევაში კი წინასწარი პატიმრობით აღკვეთილებთან ერთად.

პატიმართა საცხოვრებელი შენობები ამორტიზებულია, მიუხედავად იმისა, რომ ბოლო რამდენიმე ათეულ წელს ჩატარებული იქნა კაპიტალური და მიმდინარე შეკეთება-რემონტი, შენობა საცხოვრებლად უვარგისი და გამოუსადეგარია, კედლები დანესტიანებულია, ზოგიერთში ბათქაში ჩამოცვენილია და ყოველთვის მოსალოდნელია მისი ჩამონგრევა; საკნებში მოშლილია საკანალიზაციო გაყვანილობა, ზოგიერთ საკანში არ იკეტება წყლის ონკანი, რაც იწვევს კედლების დანესტიანებას. იმ საკნებში, რომლებსაც აფარებული აქვს რკინის დარაბები, ჰაერი ძნელად მოძრაობს და არ ხდება მისი ვენტილაცია. შენობები მოითხოვს მთლიან კაპიტალურ შეკეთებას.

საკნებში ძირითადად სუფევს ანტისანიტარია და სათანადო ტემპერატურით არაა არიან უზრუნველყოფილი, საკნის განიავება ხდება იშვიათად, მხოლოდ მაშინ, როცა პატიმრები გაჰყავთ სასეირნოდ. ფანჯრებზე მიმაგრებულია დარაბები, შესაბამისად, ბუნებრივად არ ხდება საკნების განათება. 24 საათის განმავლობაში საკნები ნათდება ხელოვნურად დაბალი შუქით. მათში მოთავსებულია ორსართულიანი რკინის საწოლები, ტუმბოები თითქმის არ არის, ყველა საკანში არის ერთი გრძელი ხის მაგიდა და გრძელი სკამი, რომლებიც ჩამაგრებულია იატაკში. საკნები საწოლი საშუალებებით (თეთრეულით) არ მარაგდება; თეთრეული არ ირეცხება თვეობით. ყველა საკანში მოწყობილია წყლის ონკანი პირსაბანით და ელექტროჩასართავებით. თუმცა, ზოგიერთ საკანში ისინი გაფუჭებულია, რის გამოც პატიმრები თვითნებურად ახდენენ მათ გამოყენებას. 2000-2002 წლებში 4 პატიმარი დაიღუპა ,,სპირალის“ ჩართვის დროს.

საქართველოს იუსტიციის მინისტრის 1999 წლის 2 დეკემბრის №5/500/ო ბრძანებით, განისაზღვრა პატიმართათვის განკუთვნილი ყოველდღიური მენიუ. მიუხედავად იმისა, რომ მენიუთი განსაზღვრულია სხვადასხვა საკვებით უზრუნველყოფა, რეალურად ყოველდღიურ მენიუს შეადგენს ისეთი საკვები, რომლით კვებაც რეალურად შეუძლებელია^.7

ეს არის მხოლოდ შიდა, სახელმწიფო მექანიზმით ადამიანის უფლებებში დარღვევების გამოვლენის შედეგად მიღებული დასკვნა. რაც შეეხება სხვა არასამთავრობო, თუ სამ-თავრობო, საერთაშორისო თუ რეგიონალურ ორგანიზაციათა დასკვნებსა და რეკომენდაციებს, სტატიაში არ შევეხები, მისი, როგორც თემის გაფართოების საშიშროების გამო.

VI. საზოგადოებრივიმონიტორინგი მსჯავრდებულთა უფლებების დასაცავად

ზემოთ მრავალჯერ შევეხე თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში მოთავსებულ მსჯავრდებულთა უფლებებს, სხვადასხვა კონტექსტში განვიხილე ისინი (საყოველთაოდ აღიარებული უფლებები, მსჯავრდებულთა სპეციფიკური უფლებები, უფლებები, რომლებიც ეზღუდებათ მათ განსაკუთრებული სამართლებრივი მდგომარეობისა და სხვადასხვა რეჟიმის დაწესებულებაში მოთავსების გამო). აღვნიშნე აგრეთვე ისიც, რომ ამ უფლებათა განხორციელება უზრუნველყოფილი და გარანტირებულია როგორც საერთაშორისო, ასევე შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობით. თუმცა, არ მიმითითებია იმის შესახებ, როგორ ხდება ამ უფლებათა რეალიზება რეალურად (თუ არ ჩავთვლი იმ ანგარიშებს არასამთავრობო ორგანიზაციებისა, რომლის შესახებ მცირე მითითება გავაკეთე). საერთოდ, ხორციელდება თუ არა მათ ცხოვრებაში გატარებაზე მონიტორინგი, ვის აქვს ამის უფლება საქართველოს კანონმდებლობით და ა.შ.

ამ თვალსაზრისით აუცილებელია შევეხო სახალხო დამცველის ინსტიტუტს, რომელიც დემოკრატიული საქართველოს მონაპოვარს წარმოადგენს. საქართველოს კონსტიტუციის 43-ე მუხლი სახალხო დამცველის შესახებ ადგენს: ,,საქართველოს მთელს ტერიტორიაზე ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვას ზედამხედველობს სახალხო დამცველი. მისი უფლებაა გამოავლინოს ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტები, შეატყობინოს ამის შესახებ შესაბამის ორგანოებსა და პირებს.“ აღნიშნული გავრცობილია კანონში ,,სახალხო დამცველის შესახებ“ რომლის მე-18 და მე-19 მუხლების შესაბამისად: ,,სახალხო დამცველი ამოწმებს დაკავების, წინასწარი პატიმრობისა და თავისუფლების შეზღუდვის სხვა ადგილებში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობას, პირადად ხვდება და ესაუბრება დაკავებულებს, წინასწარ პატიმრობაში მყოფთ და მსჯავრდებულებს. ამოწმებს აღნიშნულ დაწესებულებაში მათი ყოფნის დამადასტურებელ დოკუმენტაციას.“ აღნიშნული სახალხო დამცველის შესაძლებლობის სათანადოდ გამოყენება მონიტორინგის და დაცვის გარანტიების შექმნის შესაძლებლობას იძლევა. თუმცა, პრაქტიკაში ნაკლებად ხდება სახელმ იფო მოხელეთათვის მინიჭებული ამ ძალაუფლების რეალური გამოყენება.

გარდა ამისა, თვით „პატიმრობის შესახებ“ კანონის XVIII თავი მთლიანად ეთმობა „საზოგადოებრივ კონტროლს სასჯელაღსრულებით დაწესებულებებში,“ რომელიც განსაზღვრავს სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში საზოგადოებრივი კონტროლის განმახორციელებელი მუდმივმოქმედი კომისიის შექმნის წესს. აღნიშნული კომისია საზოგადოებრივ საწყისებზე მომუშავე პირთაგან შედგება და ძირითადად დაკომპლექტებულია ადგილობრივი მმართველობისა და თვითმმართველობის ორგანოების, საზოგადო მოღვაწეთა, არასამთავრობო და რელიგიური ორგანიზაციების წარმომადგენელთაგან და სხვა პირებისაგან, გარდა სასჯელაღსრულებითი დაწესებულების თანამშრომლებისა. უმთავრესი ამოცანა, რომლის ცხოვრებაში გატარებას ემსახურება მონიტორინგის კომისია, არის:

1. სასჯელაღსრულებით დაწესებულებათა ადმინისტრაციისათვის დახმარების გაწევა და მსჯავრდებულთა განთავსების, სწავლების, მუშაობის, კვების და სამედიცინო მომსახურეობის საკითხის გადაწყვეტაში;

2. დახმარების გაწევა მსჯავრდებულთან ზედამხედველობის განხორციელების საკითხის გადაწყვეტაში;

3. დახმარების გაწევა სასჯელის აღსრულებასთან დაკავშირებული საკითხების გადაწყვეტაში.

ამ ფუნქციების შესრულებისას კომისია სისტემატურ ყურადღებას უთმობს მსჯავრდებულთა უფლებების რეალიზებას და შესაბამის ანგარიშებსა და რეკომენდაციებს ყოველწლიურად წარუდგენს იუსტიციის მინისტრს.

აქვე შევეხებით ასეთი კომისიების მუშაობის ხარისხს, სადაც აუცილებლად უნდა მივანიშნოთ ისეთი ხარვეზის შესახებ, რომელიც დამოუკიდებელი მონიტორინგის საბჭოსა და კომისიებთან მიმართებაში შეინიშნება. აქ ორ გაურკვეველ მდგომარეობასთან გვაქვს საქმე: 1. მოქმედებენ კომისიები, რომლებიც დამოუკიდებლად არსებობენ ადგილებზე სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში და მათი მოქმედება საკანონმდებლო დონეზეა რეგულირებული; 2. მოქმედებს დამოუკიდებელი მონიტორინგის საბჭო, რომელიც მინისტრის ბრძანების საფუძველზეა შექმნილი და კავშირი არ აქვს ადგილებზე შექმნილ კომისიებთან. საბჭოს მოქმედებასთან დაკავშირებით რეალურ პრობლემად მიიჩნევა მისი საკანონმდებლო დონეზე დარეგულირებისა და მუშაობის რეკონსტრუქციის საკითხი. კერძოდ, აუცილებელია მთელი რიგი პრაქტიკული საკითხების გადაწყვეტა და დარეგულირება. (ეს შეეხება საბჭოს მუშაობის საკანონმდებლო ჩარჩოში მოქცევას, მისი წევრების სრულ დამოუკიდებლობას და შერჩევის პრინციპის განსაზღვრას, ფინანსური დახმარების საკითხის გადაწყვეტას და ა.შ.) აუცილებელია, აგრეთვე, გარკვეული კოორდინაციის შექმნა ადგილობრივ კომისიებსა და სამინისტროსთან არსებულ საბჭოს შორის, რომელიც საკანონმდებლო დონეზე გადასაწყვეტ საკითხს წარმოადგენს.

განსხვავებით საქართველოს კანონმდებლობისაგან, რუსეთის ფედერაციაში მოქმედებს კანონი, „თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში ადამიანის უფლებათა უზრუნველყოფისა და საზოგადოებრივი კონტროლის, აგრეთვე საზოგადოებრივი გაერთიანებისა და ურთიერთთანამშრომლობის შესახებ,“ რომელიც ითვალისწინებს როგორც საზოგადოების ჩაბმას თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში დამკვირვებლისა და მსჯავრდებულთა უფლებების უზრუნველყოფისათვის, ასევე, მათ დაცვას წამების, ძალადობის, სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის ან სასჯელისაგან. აღნიშნული კანონი არის მსჯავრდებულთა უფლება-თავისუფლებათა ფართო საზოგადოებრიობის მონაწილეობით რეალური განხორციელების გარანტია.

გარდა იმ სამართლებრივი ბაზისა, რომელიც ჩვენს ქვეყანაში არსებობს, (სახალხო დამცველი, საზოგადოებრივი მონიტორინგის კომისია და დამოუკიდებელი მონიტორინგის საბჭო) გარკვეული მონიტორინგის სახით სასჯელ-აღსრულების სისტემაზე დაკვირვებას სხვადასხვა არასამთავრობო (საერთაშორისო თუ ადგილობრივი) ორგანიზაციებიც აწარმოებენ. რიგ შემთხვევებში ისინი პირდაპირ უთითებენ იმ დარღვევებზე, რომელიც სასჯელაღსრუ-ლებით სისტემაშია წლების მანძილზე გამეფებული და მისი გადაჭრის რეალურ გზებსაც ეძებენ. ამ თვალსაზრისით, შემუშავებულია კონცეფცია სასჯელაღსრულების სისტემის რეფორმისა, რომელიც პროექტის სახით არის წარმოდგენილი და მისი აქტიური განხილვა ამ ეტაპზე არ მიმდინარეობს.

VII. დასკვნა

მსჯავრდებულთა უფლებრივი მდგომარეობის გაუმჯობესების გზა მრავალია. თუმცა, ქართულ რეალობაში ამ მიმართებით არსებული პრობლემები ჯერჯერობით მოუგვარებელია. აღნიშნული პრობლემა უაღრესად ფართო სამუშაოების ჩატარებასთან არის დაკავშირებული, ამიტომ აუცილებელია იგი განხილულ იქნას არა როგორც სისხლის სამართლის ნაწილი, არამედ როგორც სამართლის დამოუკიდებელი დარგი და სახელმწიფო პოლიტიკის შემადგენელი ნაწილი.

მრავალი წლის განმავლობაში, რიგი ობიექტური მიზეზების გამო, ვერ იქნა შესწავლილი და დამუშავებული სამართლის ეს დარგი. სწორედ ამიტომ საბჭოთა მმართველობის მრავალწლიან ეპოქაში განვითარება სისხლის სამართალსა და სისხლის სამართლის პროცესში ჰპოვა.

ამ ეტაპზე დღის წესრიგში, პირველ ყოვლისა, უნდა დადგეს პენიტენციურ სისტემაში არსებული პრაქტიკის შესწავლა, მისი განზოგადება და შემდგომი დოქტრინული კვლევა, რაც ვფიქრობ, საფუძველი გახდება სასჯელაღ-სრულებითი სამართლის, როგორც სამართლის დამოუკიდებელი დარგისა და მეცნიერების შემდგომში ჩამოყალიბებისა. ამ თვალსაზრისით სწორედ ფუნდამენტური მნიშვნელობის საკითხებად მიმაჩნია მთელი რიგი მიმართულებები, რომელიც პრობლემად იქნა დასახული წარმოდგენილ სტატიაში.

აუცილებელია კანონმდებლობის სისტემატური დახვეწა. თუმცა, იგი არ უნდა ხორციელდებოდეს სასჯელაღსრულების მეცნიერების თეორიული ასპექტების დამახინჯების ხარჯზე.

აუცილებელია გადაისინჯოს კანონმდებლობა პატიმრობის ალტერნატიულ სასჯელთა ინსტიტუტის აღსრულების კუთხითაც, რომელიც ერთ-ერთ შემადგენელ ნაწილად უნდა ჩაითვალოს სასჯელაღსრულებითი სისტემის რეფორ-მისა და მისი რეალური განხორციელებისა, რაც, თავის მხრივ, აუცილებელი პირობაა თავისუფლებააღკვეთილ მსჯავრდებულთა რაოდენობის შემცირებისა და თვით სასჯელის მიზნების მიღწევისა. მნიშვნელოვანია ეტაპობრივად, მაგრამ მაინც განხორციელდეს ყაზარმული ტიპის ციხის სისტემიდან საკნის ტიპის ციხის სისტემაზე გადასვლა, რაც ამ კუთხით არსებულ მრავალ პრობლემას მოაგვარებდა.

სასჯელაღსრულების რეფორმის შესაბამისად, პენიტენციურ სისტემაში მატერიალურ-ტექნიკური ბაზისა თუ პატიმართა ყოფითი პირობების გაუმჯობესება აუცილებელია განხორციელდეს ეტაპობრივად, ვინაიდან ამან, ცალკე აღებულმა, შეუძლებელია მოახერხოს რევოლუციური გარდაქმნა და ევროპის განვითარებული ქვეყნების სასჯელაღსრულებით დაწესებულებათა სტანდარტებამდე მიღწევა. პენიტენციური სისტემა მთელი ქვეყნის ცხოვრების განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს და რადიკალური გარდაქმნებიც მხოლოდ მთელს ქვეყანაში ცხოვრების პირობების გაუმჯობესების პარალელურად არის შესაძლებელი.

ამდენად, „რამდენადაც გაადამიანურდება ქვეყნის ცხოვრება, იმდენად გაადამიანურდება ციხე... და პირიქით.“⁸

P.S. სტატიაზე მუშაობის პერიოდში იუსტიციის სამინისტროში შეიქმნა მუშა ჯგუფი, რომელმაც სასჯელაღსრულების კოდექსის პროექტზე დაიწყო მუშაობა. სამინისტროს შესაბამისი სამმართველოს ხელმძღვანელობამ მიმიწვია კომისიის წევრ-ექსპერტად (რისთვისაც უღრმეს მადლობას მოვახსენებ მათ) და შესაძლებლობა მომეცა, თვითონ დამენახა ის პრობლემები, რომელიც შეინიშნება სასჯელაღსრულების სისტემაში მთელი ქვეყნის მასშტაბით. რა თქმა უნდა, რიგი პრობლემები, რომელიც დასახულ იქნა სტატიაში, შევეცადეთ გადაჭრილიყო კოდექსში, რიგი ისევ ღიად რჩება, ქვეყანაში მიმდინარე სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური პროცესების გამო. აგრეთვე კოდექსის ჯერჯერობით პროექტის სახით არსებობის გამო მიზანშეუწონლად მივიჩნიე მასში მოყვანილი დებულებების განხილვა. იმედს ვიტოვებ, რომ აღნიშნული კოდექსი მიღებული იქნება მომავალი პარლამენტის მიერ, რამეთუ, აქ რეალიზებულია არა მარტო ის პრინციპები, რომელიც მთლიანი ქართული სისხლის სამართლის კანონმდებლობის საფუძველს წარმოადგენს, არამედ იგი სისტემურად წარმოაჩენს კანონმდებლობით განსაზღვრულ სასჯელთა აღსრულების საკითხს და ემყარება დემოკრატიული საზოგადოებისათვის აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს.

______________________

1. „პატიმრობის საერთაშორისო სტანდარტები“ ჰააგა. 2000 წ.

2. უახლესი ინფორმაციის მიხედვით, რომელიც სასჯელაღსრულების დეპარტამენტიდან იქნა მოწოდებული, №4 სასჯელაღსრულების დაწესებულება, მისი განსაკუთრებული ამორტიზებუული მდგომარეობის გამო დაიხურება.

3 „საქართველოს ციხეები“ გ. ნიკოლაიშვილი.

4. „პატიმრობის საერთაშორისო სტანდარტები“ ჰააგა. 2000 წ.

5. ევროსაბჭოს წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის საერთო ანგარიში(2002წ).

6. www.coe. ინტ. სახალხო დამცველის ანგარიში, 2002 წ.

7. სახალხო დამცველის ანგარიში, 2002 წ.

8. „საქართველოს ციხეები“, გ. ნიკოლაიშვილი.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. საქართველოს 1999 წლის კანონი „პატიმრობის შესახებ“;

2. საქართველოს 1996 წლის კანონი „სახალხო დამცველის“ შესახებ;

3. „პატიმრობის საერთაშორისო სტანდარტები“, ჰააგა, 1995წ.;

4. „საქართველოს ციხეები“ გ. ნიკოლაიშვილი;

5. 1999წ „თავისუფლების აღკვეთა - საქართველოს კანონმდებლობა და საერთაშორისო სტანდარტები“, გ. ნიკოლაიშვილი;

6. იუსტიციის სამინისტროს პროექტი, „სასჯელაღსრულების სისტემის რეფორმის კონცეფცია“;

7. „სასჯელაღსრულების სისტემის რეფორმა,“ იუსტიციის მინისტრის ბრძანებები;

8. სახალხო დამცველის ანგარიშები, 2000წ., 2001წ., 2002წ.;

9. ადამიანის საყოველთაო უფლებათა ბილი (საერთაშორისო დოკუმენტების კრებული. დეკლარაციები, კონვენციები);

10. Уголовно-исполнительное право России. 1997г. Москва, Авторский коллектив;

11. Комментарий Уголовно-исполнительного кодекса Российской Федерации;

12. ,,Как выжит в советской тюрьме” редактор Валерий Абрамкин;

13. Федеральный закон ,,Об обшественном контроле за обеспечением прав человека в местах принудительного содержания и о содействии обшественных объединений их деятелбности”;

14. ,,The Penal System” (An Introduction) Third Edition. Michael Cavadino and James Dignan;

15. www.prison.com;

16. www.penalreform.org;

17. www.coe.int.

ალექსანდრე გიორგიძე

შეზღუდული შერაცხადობის გამომწვევ გა-რემოებათა კრიმინოგენულობის საკითხის განხილვას დავიწყებთ ფსიქიკური ანომალიებით. ფსიქიკური ანომალიების კრიმინოგენულობაზე საკმაოდ ბევრი დაწერილა. ეს საკითხი ყოველთვის ცხარე დისკუსიების საგანი იყო საბჭოთა პერიოდის ლიტერატურაში, რაც გამოწვეული იყო დანაშაულებრივი ქცევის წარმოშობაში სოციალური და ბიოლოგიური ფაქტორების, უფრო ზუსტად კი, ამ უკანასკნელის როლთან და მნიშვნელობასთან მიმართებით აშკარად უარყოფითი პოზიციით. ავტორთა უმრავლესობის მიერ ხდებოდა ცალმხრივად სოციალურ ფაქტორებზე ყურადღების შეჩერება, დანაშაულის მიზეზებად სოციალური გარემოს და სოციალური ფაქტორების აღიარება. ბიოლოგიური ფაქტორების ხსენება საკითხისადმი ,,არამეცნიერული“ მიდგომად ითვლებოდა და უსამართლო კრიტიკის ქარცეცხლს იწვევდა. აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ მეცნიერთა ასეთი დამოკიდებულება უმთავრესად იდეოლოგიური მდგომარეობით იყო განპირობებული. მიუხედავად ასეთი ფონისა, იყო განსხვავებული მოსაზრებებიც. ერთი-ერთი პირველი საბჭოთა კრიმინოლოგთაგანი, ვინც დანაშაულებრივი ქცევის ბიოლოგიურ ფაქტორებზე გაამახვილა ყურადღება, იყო ი. ნოი თავის ნაშრომში. ის წერს: ,,სოციალური გარემო არ შეიძლება იყოს ის ფაქტორი, რომელიც თავისთავად, განაპირობებს დანაშაულებრივ ქცევას“.¹ მისი აზრით, ინდივიდუალური დანაშაულის მიზეზებს წარმოშობს გარემოს უარყოფითი ფაქტორებისა და ადამიანის უარყოფითი თვისებების შეჯახება.² ასეთ შეხედულებას კატეგორიულად არ ეთანხმებოდა ა. გერცენზონი. ის უარყოფდა ფსიქიატრიული და ფსიქოპათოლოგიური გამოკვლევების მნიშვნელობას კრიმინოლოგიისათვის, აგრეთვე, წინააღმდეგი იყო იმ პირების გამოკვლევისა, რომლებმაც მიიღეს თავის ტვინის დაზიანება და შემდეგ ჩაიდინეს დანაშაული. მისი აზრით ასეთ გამოკვლევებს არავითარი მნიშვნელობა არ ჰქონდა კრიმინოლოგიისათვის, რადგან ისინი ვერ მოჰფენდნენ ნათელს დანაშაულის, როგორც სოციალური მოვლენის ნამდვილ მიზეზებს.³ ანალოგიურ პოზიციას ვხვდებით ი. კარპეცის ნაშრომებში. ერთ-ერთ თავის ბოლო ნაშრომშიც ი. კარპეცი იცავს სოციალურ ფაქტორთა ცალსახა უპირატესობას, რის საილუსტრაციოდაც მიუთითებს ე.წ. ,,თეთრ საყელოთა“ დამნაშავეობაზე. ,,თეთრ საყელოთა“ დამნაშავეობაც ერთგვარი ეკონომიკური ფენომენია, ამბობს ი. კარპეცი. დამნაშავეთა ეს კატეგორია იდენს დანაშაულს, გაუმაძღრობის, გამდიდრების, ქონების მოხვეჭის დაუოკებელი სურვილის გამო.”⁴ მაგრამ აქ ი. კარპეცი ხომ სწორედ ადამიანის ბიოლოგიურ (ფსიქო-ლოგიურ) თვისებებს უსვამს ხაზს. როგორც ვხედავთ ი. კარპეცი თვითონ ეწინააღმდეგება თავის თავს. მის მიერ მოყვანილი თავისთავად სწორი დებულება, არ გამოდგება მისი პოზიციის არგუმენტირებისათვის. გაცილებით უფრო კონსტრუქციული პოზიცია უჭირავთ ამ მხრივ ი. ანტონიანს და ს. ბოროდინს. როგორც ისინი წერენ, ფსიქიკური ანომალიები ახდენენ გაღიზიანებადობის, სისასტიკის, აგრესიულობის პროვოცირებას, რაც ხელს უწყობს ძალადობითი დანაშაულის ჩადენას. ანომალიები აქვეითებს ნებელობით პროცესებს, ზრდის შთაგონებას, აფერხებს ადამიანის ნორმალური სოციალიზაციის პროცესს, რაც ზრდის მართლსაწინააღმდეგო ქმედებების ჩადენის ალბათობას.⁵ ნ. კუზნეცოვას აზრით, ნერვიულ-ფსიქოლოგიური დაავადებები შეიძლება გახდეს კრიმინოგენული, გარემოს გავლენასთან ზემოქმედებასთან ურთიერთქმედების შედეგად. ფსიქიკური ანომალიები წარმოადგენს დანაშაულის პირობებს და არა მიზეზებს - ასკვნის ნ. კუზნეცოვა.⁶ მსგავს მოსაზრებას ვხვდებით ავტორთა კოლექტივის მიერ შექმნილ ნაშრომში, სადაც ავტორები გამოდიან იმ პოზიციიდან, რომ ფსიქიკური ანომალიები წარმოადგენენ დანაშაულის პირობებს და არა მიზეზებს.⁷ ა. მეგრაბიანი მიუთითებს, რომ ფსიქოპათოლოგიურ ფაქტორებს შეუძლიათ ხელი შეუწყონ ანტისაზოგადოებრივი ქცევის სათანადო პირობების წარმოშობას, ხოლო თუ ეს პათოლოგიური პირობები წარმოადგენენ გადამწყვეტ მიზეზებს, ფაქტორებს პიროვნების ანტისოციალური ნიშნების ჩამოყალიბებისათვის, მაშინ დგება აუცილებლობა საკითხის განხილვისა, არა სოციალურ-სამართლებრივი, არამედ სამედიცინო, ფსიქიატრიული თვალსაზრისით.⁸

ჩვენ ვერ ვიზიარებთ ბოლომდე ასეთ პოზიციებს, თუმცა ამის შესახებ ქვემოთ გვექნება მსჯელობა.

ჩვენ უფრო ლოგიკურად მიგვაჩნია ვ. ემელიანოვის პოზიცია, რომ დამნაშავეობა წარმოადგენს სოციალურ და ბიოლოგიურ ფაქტორთა სინთეზს.⁹ ის მიუთითებს, რომ პრაქტიკაში ბიოლოგიურ ფაქტორთა გაუთვალისწინებლობას მივყავართ აღმზრდელობით ღონისძიებათა უსარგებლობამდე ფსიქიკური ანომალიების მქონე პირთა მიმართ, რადგან ცდილობენ შაბლონური მეთოდებით იმის გამოსწორებას, ვისაც უპირველესად ესაჭიროება სამედიცინო ზემოქმედება და ვისი მოქმედება მნიშვნელოვანწილად დეტერმინებულია ფსიქიკური ანომალიით.¹⁰

როგორც ვხედავთ, მიუხედავად არსებული მდგომარეობისა და იდეოლოგიური წნეხისა, მაინც არსებობდნენ მეცნიერები, რომლებიც ცდილობდნენ უფრო ობიექტურად მიდგომოდნენ პრობლემას და დაეფიქსირებინათ თავიანთი განსხვავებული ხედვა. როგორც ლიტერატურაში მიუთითებენ, ფსიქიკურ ანომალიებში განსაკუთრებული კრიმინოგენულობით გამოირჩევა ფსიქოპათიები. რუსი ფსიქიატრი პ. განუშკინი აღნიშნავდა, რომ დანაშაული არის იმ სახის საქმიანობა, რომელიც ყველაზე მეტად შეესაბამება მათ (ფსიქოპატების) მიდრეკილებებს. ამ დამნაშავეებისათვის დამახასიათებელია სრული გამოუსწორებლობა და ამის შედეგად მიდრეკილება რეციდივებისაკენ. ხშირად მათგან გამოდიან ნამდვილი „საზოგადოების მტრები“, რომლებიც შურს იძიებენ მათთვის დაწესებული შეზღუდვებისათვის. დანაშაული იზიდავს მათ, როგორც საყვარელი საქმე.¹¹

ფსიქიატრიულ და იურიდიულ ლიტერატურაში ამ საკითხზე შემდეგი მოსაზრებები გვხვდება. ითვლება, რომ ფსიქოპათები ზოგადად მიდრეკილი არიან დანაშაულებრივი ქმედებებისაკენ მომატებული აგრესიულობის, რაიმე მოთხოვნილების დაკმაყოფილებაზე უარის თქმის უუნარობის გამო და ა.შ. მეორეს მხრივ, მათ მიერ ჩადენილი დანაშაულთა მოტივები ფასდება, როგორც ყოფითი, მიკროსოციალური ფაქტორებით გამოწვეული.¹² დანაშაულის მოტივის ფორმირებას ფსიქოპათიურ პირებში აქვს თავისი სპეციფიკური თავისებურებები, რომელიც განპირობებულია მათი ხასიათის პათოლოგიური სტრუქტურით.

სხვადასხვა მონაცემების მიხედვით, ფსიქოპატთა რაოდენობა დანაშაულის ჩამდენ პირთა შორის მერყეობს 30-70%-მდე. განსაკუთრებით დიდია მათი რიცხვი რეციდივისტთა შორის.

ჩვენს მიერ შესწავლილი იქნა ა. ასათიანის სახელობის ფსიქიატრიის ინსტიტუტის საექსპერტო პრაქტიკა 2000-2003 წლებში, სადაც შეზღუდულ შერაცხადებად ცნობილ პირთა რაოდენობამ შეადგინა 75 კაცი, აქედან 37 იყო ოლიგოფრენი, 27 ფსიქოპათი, 5 ეპილეფტიკი, 4 შიზოფრენიით დავადებული (რემისიის მდგომარეობა), 4 თავის ტვინის დაზიანებით გამოწვეული ფსიქიკური აშლილობებით, 1 ქრონიკული ალკოჰოლიკი. მათ შორის იყვნენ ისეთი პირები, რომლებსაც ერთდროულად ჰქონდათ რამდენიმე ფსიქიკური ანომალია. მაგ. პიროვნული აშლილობა გართულებული ქრონიკული ალკოჰოლიზმით; ორგანული პიროვნული აშლილობა გართულებული ნარკომანიით, ფსიქოპათია, ალკოჰოლიზმი, თავის ტვინის დაზიანებით გამოწვეული ნარჩენი მოვლენები და ა.შ. ამ პირთა მიერ ჩადენილ დანაშაულთა უმრავლესობა მიმართულია ადამიანის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის წინააღმდეგ, აგრეთვე, დიდია საკუთრების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა რიცხვი, განსაკუთრებით ოლიგოფრენთა შორის. ხშირია საზოგადოებრივი უშიშროებისა და წესრიგის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა შემთხვევები, ნარკოტიკული დანაშაული. აგრეთვე გვხვდება დანაშაულთა ერთობლიობა განსაკუთრებით ფსიქოპატთა შორის. თუ აღნიშნულ მონაცემებს პროცენტებში გადავიყვანთ შემდეგ სურათს მივიღებთ: პიროვნების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაული - 35%, საკუთრების წინააღმდეგ - 30%. საზოგადოებრივი უშიშროების წინააღმდეგ 20%, ნარკოტიკული დანაშაული 10%, სხვა დანაშაული 5%. მათ შორის შეიძლება გამოვყოთ სქესობრივი თავისუფლებისა და ხელშეუხებლობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული, მმართველობის წესის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული, ოჯახისა და არასრულწლოვანის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული და სხვ.

ლიტერატურაში მიუთითებენ, აგრეთვე, რომ კრიმინოგენულობის მაღალი ხარისხით გამოირჩევა ალკოჰოლიზმი, რომელიც ხელს უწყობს სხვა სპეციფიკური ანომალიების განვითარებას, ამავე დროს თვითონაც წარმოადგენს დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენის ხელშემწყობ (გამაადვილებელ) გარემოებას. ქრონიკული ალკოჰოლიზმის დროს, ადამიანში მძაფრდება ისეთი უარყოფითი თვისებები, როგორიცაა ეჭვიანობა, უნდობლობა, შურისძიება, უმიზეზო გაღიზიანებადობა და ა.შ. რაც ხელს უწყობს დანაშაულებრივი აქტის რეალიზაციას. ალკოჰოლიკთა მიერ ჩადენილ დანაშაულთა უმრავლესობა ძალადობით ხასიათს ატარებს. ძირითადად ეს არის ადამიანის სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, სქესობრივი ხელშეუხებლობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული.

მესამე ადგილი ფსიქიკურ ანომალიებში კრიმინოგენულობის მიხედვით უჭირავს ოლიგოფრენიას. გონებრივი ჩამორჩენილობა განაპირობებს სოციალურ დეზადაპტაციას. ოლიგოფრენები, როგორც ცნობილია ხასიათდებიან აზროვნების კონკრეტულობით, პრიმიტიულობით. ისინი ცალმხრივად გებულობენ სოციალური, სამართლებრივი, ზნეობრივი ნორმების შინაარსს. ფსიქოლოგიური გამოკვლევებით დადგენილია, რომ ოლიგოფრენებს ახასიათებთ ემოციურ-ნებელობითი სფეროს დარღვევები, მიდრეკილება აფექტური რეაქციებისადმი, იმპულსურობა, გაღიზიანებადობა, რაც ხელს უწყობს დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენას. ძირითადად ოლიგოფრენები ჩადიან ქურდობას, სხეულის დაზიანებას, ხულიგნობას, სექსუალურ დანაშაულს.

კრიმინოგენულობის მაღალი ხარისხით ხასიათდება თავის ტვინის დაზიანებით გამოწვეული ფსიქიკური გადახრები. სტატისტიკური მონაცემებით ფსიქიკური ანომალიების მქონე პირთა შორის მათი რაოდენობა დაახლოებით 10%-ია. ამ პირებს აღენიშნებათ ინტელექტის, მეხსიერების, ემოციურ-ნებელობითი სფეროს დარღვევები. ისინი განსაკუთრებით არიან მიდრეკილი დემორალიზაციისაკენ, რაც ხშირად მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენის მიზეზი ხდება.

ფსიქიკური ანომალიების მქონე პირთა შორის კრიმინოგენულობის შედარებით ნაკლები ხარისხით ხასიათდება შიზოფრენია, ეპილეფსია, თავის ტვინის სისხლძარღვთა დაავადება. შიზოფრენიის დაბალი კრიმინოგენულობა იმით აიხსნება, რომ რემისიის მდგომარეობაში ასეთ პირთა მიერ დანაშაულის ჩადენა საკმაოდ იშვიათად გვხვდება. თავის ტვინის სისხლძარღვთა დაავადება ძირითადად მოხუცებულობის ასაკში წარმოიშობა და როგორც ვიცით ადამიანთა ეს კატეგორია არ ხასიათდება კრიმინალური აქტივობით.

სპეციალურ ლიტერატურაში აგრეთვე მიუთითებენ გარკვეულ კანონზომიერებაზე, კონკრეტულ ფსიქიკურ ანომალიებსა და კონკრეტულ დანაშაულებს შორის. ასე ითვლება, რომ ფსიქოპათები მიდრეკილნი არიან ძალადობითი დანაშაულის ჩადენისაკენ - მკვლელობები, სხეულის დაზიანება, ხულიგნობა, ძარცვა, ყაჩაღობა, გაუპატიურება და ა.შ. ამასთან, ისინი ხშირად სჩადიან პიროვნების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულს. ასევე, მაღალია ძალადობითი დანაშაულის ჩამდენთა რიცხვი, თავის ტვინის დაზიანებით გამოწვეული ფსიქიკური გადახრების მქონე პირთა შორის. ისინი ხშირად ჩადიან მკვლელობებს, ხულიგნობებს, ყაჩაღობას. ოლიგოფრენთა შორის ხშირად გვხვდებიან საკუთრების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულის ჩამდენი პირები. ცნობილია მათი მიდრეკილება ქურდობისაკენ. ასევე, ხშირად ისინი ჩადიან სექსუალური ხასიათის დანაშაულებს, ხულიგნობას. შედარებით იშვიათად ხდება მათ მიერ მკვლელობის, ყაჩაღობის, ჯანმრთელობის დაზიანების ჩადენა. ეპილეპტიკთა, შიზოფრენიკთა (რემისიის მდგომარეობაში) შორის უფრო ხშირად ვხვდებით მკვლელობებს, ჯანმრთელობის დაზიანებას, ხულიგნობას.¹³

ასეთია ზოგადი ტენდენცია და როგორც თავად მკვლევარები აღნიშნავენ არ არსებობს მყარი კავშირი კონკრეტული ფსიქიკური ანომალიასა და კონკრეტულ დანაშაულს შორის, ანუ დანამდვილებით არ შეიძლება იმის თქმა, თუ რომელი ფსიქიკური ანომალია, რა სახის დანაშაულის ჩადენას განაპირობებს. ეს კონკრეტულ ანომალიასთან ერთად სხვა დამატებითი ფაქტორებითაც არის გამოწვეული.

შეზღუდული შერაცხადობის გამომწვევ მდგომარეობათა კრიმინოგენულობის თვალსაზრისით საყურადღებოა ხასიათის აქცენტუაციების საკითხი. აქცენტუაციაში, როგორც ვიცით, იგულისხმება ფსიქიკის გარკვეული თვისებების უპირატესი განვითარება სხვა თვისებების საზიანოდ, რაც იწვევს პიროვნულ სირთულეებს გარშემომყოფებთან ურთიერთობის თვალსაზრისით. როგორც ფსიქიატრები აღნიშნავენ, ხასიათის აქცენტუაციები, წარმოადგენს შუალედურ მდგომარეობას ნორმასა და პათოლოგიას შორის და არახელსაყრელ პირობებში ადვილად შეიძლება გამოიწვიოს სხვადასხვა ფსიქიკური აშლილობა (ნერვოზები, ფსიქოპათიები და სხვა პიროვნული აშლილობა).

ა. ლიჩკო და ა. ვდოვიჩენკო აღნიშნავენ, რომ დელიკვენტური ქცევის ხასიათი დამოკიდებულია აქცენტუაციის ტიპზე. მისი ტიპი განაპირობებს დანაშაულებრივი ქცევის მოტივაციას. მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენის დროს აქცენტუაციის ტიპი განაპირობებს არა მარტო მოტივაციას, არამედ მართლსაწინააღმდეგო ქცევის ხასიათსა და ფორმას.¹⁴

ი. ანტონიანი და ვ. იუსტიცკი, ასევე, მიუთითებენ რომ აქცენტუაციები კრიმინოგენულობის მაღალი პოტენციალით ხასიათდება, ხოლო აქცენტუანტთა ხვედრითი წილი დამნაშავეთა შორის საკმაოდ მაღალია.¹⁵ ისინი აღნიშნავენ, რომ ბევრ შემთხვევაში აქცენტუირებულ პირთა მიერ მოქმედების არჩევის თავისუფლება შეზღუდულია. ასეთ შეზღუდვებს იწვევს ინტელექტუალური და ნებელობითი სირთულეები (სიტუაციის გააზრების არასაკმარისი უნარი, არასაკმარისი უნარი აგრესიული, სექსუალური და სხვა ლტოლვის დათრგუნვის), ფიზიკური სირთულეები¹⁶ როგორც ვხედავთ, ხასიათის აქცენტუაციები ზღუდავენ ადამიანის ინტელექტუალურ და ნებელობით სფეროს, რითაც ხელს უწყობენ კრიმინოგენული მოტივაციის გაძლიერებას და დანაშაულებრივი ზრახვების რეალიზაციას. ნიშანდობლივია აგრეთვე ისიც, რომ ხასიათის აქცენტუაციების მქონე პირთა ქცევა არ ხასიათდება მოტივთა ბრძოლით, რამეთუ ისინი ყოველთვის ირჩევენ ხელმისაწვდომ (ადვილ) გზას მოთხოვნათა დაკმაყოფილებისათვის და თავიანთი ქმედების სოციალურ თუ სამართლებრივი შედეგების იგნორირებას ახდენენ. აქცენტუაციების მაღალი კრიმინოგენულობა იმითაც დასტურდება, რომ ჩატარებული გამოკვლევების მიხედვით დამნაშავეთა დაახლოებით 80%-ს აღენიშნება ხასიათის აქცენტუაციის ესა თუ ის ტიპი.

აფექტური დანაშაულის კრიმინოგენულობასთან დაკავშირებით მართებულად აღნიშნავენ, რომ ეს დანაშაული ხასიათდება კრიმინოგენულობის ძალიან მაღალი ხარისხით. აფექტი ფეთქებადი ხასიათის ემოციური პროცესია, რომელიც მთლიანად მოიცავს ადამიანს და მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს მის ქცევაზე. აფექტისათვის დამახასიათებელია ის, რომ აფექტი ზღუდავს ადამიანის უნარს სრულად გააცნობიეროს თავისი ქმედების მნიშვნელობა და მართლწინააღმდეგობა და უხელმძღვანელოს მას. ეს გამოიხატება მოქმედების ადეკვატურობის მიზანმიმართულობის თანმიმდევრობის დარღვევაში. აფექტური მდგომარეობა განიცდება ადამიანის მიერ როგორც თავსმოხვეული მისი ნებისაგან დამოუკიდებელი ემოციური განცდა. ფსიქოლოგები აღნიშნავენ, რომ აფექტის დროს ცნობიერების შეზღუდვას განაპირობებს მისი კონცენტრაცია მხოლოდ აფექტურ განცდებზე, რაც იწვევს ადამიანის ქცევის სიტუაციურობას, მის უხეშობას, ავტომატიზმს. ასეთი ქცევა წინააღმდეგობაში მოდის მის პიროვნულ თვისებებთან და ხასიათთან.¹⁷

როგორც ფსიქოლოგები აღნიშნავენ, აფექტი გადის სამ სტადიას: მოსამზადებელი, სადაც ხდება ძალიან მძაფრი გამღიზიანებლის აღქმა. აფექტური აფეთქების სტადია, რომელსაც ახასიათებს ცნობიერების შეზღუდვა, მისი ფიქსაცია აფექტოგენურ ფაქტორზე; ფსიქიკური და ფიზიკური გამოფიტვის სტადია, რომელიც აფექტურ განმუხტვას მოჰყვება და ხასიათდება მოდუნებით, დაბნეულობით.¹⁸ განასხვავებენ აგრეთვე კუმულაციურ აფექტს, რომლის მოსამზადებელი სტადია ხასიათდება დიდი ხანგრძლივობით და შეიძლება შეადგინოს რამდენიმე თვე ან წელი, რა დროსაც ხდება ფსიქოტრავმული ფაქტორების აკუმულირება ადამიანში, მეორე სტადიაზე ხდება აფექტური განმუხტვა, რაც შეიძლება გამოიწვიოს უმნიშვნელო მიზეზმაც კი, ამიტომ ფსიქოლოგიაში ითვლება, რომ აფექტური მდგომარეობა (თუ მას წინ უძღოდა მძიმე ფსიქოტრავმული სიტუაცია) შეიძლება გამოიწვიოს, ერთი შეხედვით, უმნიშვნელო გამაღიზიანებელმაც. (მცირე შენიშვნა, უმნიშვნელო შეურაცხყოფა და ა.შ.) ფსიქოლოგები მიუთითებენ, რომ კუმულაციური აფექტის მდგომარეობაში გაცილებით უფრო სასტიკი და მძიმე დანაშაულის ჩადენა ხდება, ვიდრე კლასიკური აფექტის დროს, რადგან ფსიქოტრავმული ემოციების ხანგრძლივი დროის განმავლობაში დაგროვება უფრო მძაფრ და უკიდურეს აგრესიას იწვევს ადამიანში.

აფექტური დანაშაულის ერთ-ერთი დამახასიათებელი თვისებაა აფექტური განმუხტვა. სწორედ აფექტური განმუხტვის ხარჯზე ეს დანაშაული განსაკუთრებული კრიმინოგენულობით გამოირჩევა. ასეთი განმუხტვა თავის მხრივ დამოკიდებულია ადამიანის პიროვნულ თვისებებზე და მაპროვოცირებელ ფაქტორებზე. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ფსიქოლოგები მაპროვოცირებელ ფაქტორებზე საუბრისას ყურადღებას ამახვილებენ არა მარტო დაზარალებულის მართლსაწინააღმდეგო ან ამორალურ ქმედებაზე, არამედ დამნაშავის ფსიქოფიზიკურ მდგომარეობაზეც, ანუ იმ შინაგან ემოციურ ფონზე, რომელმაც ხელი შეუწყო აფექტურ მოქმედებას. აფექტურ დანაშაულში განსაკუთრებული კრიმინოგენულობით გამოირჩევა კუმულაციური აფექტი. კრიმინოგენულობის ხარისხით ის ბევრად უსწრებს ფიზიოლოგიურ აფექტს, რადგან ხანგრძლივი დროის მანძილზე დაგროვილი ფსიქოტრავმული სიტუაციით გამოწვეული მდგომარეობა მაღალი კრიმინალური პოტენციალით ხასიათდება. ჩატარებული გამოკვლევების მიხედვით მკვლელობათა, სხეულის დაზიანებათა დაახლოებით 20% ხდება აფექტურ მდგომარეობაში, რაც ამ მდგომარეობის მაღალი კრიმინოგენულობის დასტურია. ფსიქოლოგები აფექტური მდგომარეობის ახსნისას მიუთითებენ აფექტის ხასიათსა და ხარისხზე. აფექტის ხასიათი უკავშირდება მის გამომწვევ იმპულსს და კანონში განმარტებულია მითითებით მიყენებული შეურაცხყოფის ან ძალადობის სიმძიმეზე. რაც შეეხება აფექტის ხარისხს, ის უკავშირდება პიროვნების ინტელექტს, ემოციურ მდგომარეობას. ე.ი. ფსიქოლოგიურ და ბიოლოგიურ თავისებურებებს. თუმცა როგორც ფსიქოლოგები აღნიშნავენ აფექტის ხარისხის საკითხი პრაქტიკულად შეუსწავლელია¹⁹.

რაც შეეხება ისეთ მდგომარეობებს, როგორიცაა ორსულობა, მშობიარობა, ემოციური სტრესი და ა.შ., ისინი ნაკლები კრიმინოგენულობით ხასიათდება და ასეთ მდგომარეობაში მყოფ პირთა მიერ დანაშაულის ჩადენა შედარებით იშვიათად ხდება. ფსიქოლოგები მიუთითებენ, რომ ადამიანის მოქმედებაზე სტრესული სიტუაციის ზემოქმედება ორი ფორმით გამოიხატება: ნერვულ-ფსიქიკური დაძაბვის შედეგად ხდება ადამიანის მოქმედების ეფექტურობის ზრდა, ან პირიქით, ხდება მისი ნორმალური ფუნქციონირების სრული რღვევა. ხშირად სტრესის დროს ირღვევა რთული ინტელექტუალური და მოძრაობითი აქტების შესრულების თანმიმდევრობა, ადგილი აქვს შეცდომებს გარე სინამდვილის აღქმისას, მცირდება ყურადღება და ა.შ. ერთი და იგივე სტრესულმა სიტუაციამ სხვადასხვა ადამიანში შეიძლება დიამეტრალურად საწინააღმდეგო შედეგები გამოიწვიოს. ეს დამოკიდებულია როგორც თავად გამღიზიანებლის ხარისხზე, ასევე ადამიანის ინდივიდუალურ-ფსიქოლოგიურ თავისებურებებზე.²⁰

ახლა გვინდა გამოვთქვათ ჩვენი მოსაზრება საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა პერიოდის იურიდიულ ლიტერატურაში გაბატონებულ მოსაზრებებზე, რომ ფსიქიკური ანომალიები წარმოადგენს მხოლოდ პირობებს და არა მიზეზებს დანაშაულის ჩადენისა, რომ ფსიქიკური ანომალია თავისთავად არ წარმოშობს დანაშაულებრივ ქცევას და მხოლოდ ნეგატიურ-სოციალურ ფაქტორებს შეუძლია განაპირობოს იგი. ჩვენ ვერ ვიზიარებთ ამ მიდგომას და ვფიქრობთ, რომ სოციალური ფაქტორები ზოგიერთ შემთხვევაში შესაძლოა არ ასრულებდეს გადამწყვეტ როლს, რადგან ზოგადად, დადებით სოციალურ ფაქტორს შეუძლია უარყოფითად იმოქმედოს კონკრეტულ ფსიქიკურ ანომალიებზე და პირიქით, არც თუ ისე ხელსაყრელმა სოციალურმა პირობებმა შეიძლება არ გამოიწვიოს ფსიქიკური ანომალიის მქონე პირში ნეგატიური რეაქცია. ჩვენი აზრით, ფსიქიკური ანომალიის მქონე პირთა ქცევაში ბიოლოგიურ (ფსიქოფიზიოლოგიურ) ფაქტორს შესაძლოა ზოგჯერ უპირატესი როლი ენიჭებოდეს დანაშაულებრივი განზრახვის ჩამოყალიბებისა და რეალიზაციის დროს. მოქმედების არჩევის შეზღუდული უნარი, ზედმეტი შთაგონება, ხასიათის მერყეობა, იმპულსურობა და ა.შ., სწორედ ის ფაქტორებია, რომლებიც ანომალიის მქონე პირთა ქცევის ძირითადი დეტერმინანტებია. გვინდა, აგრეთვე, ჩვენი მოსაზრება გამოვთქვათ დანაშაულებრივი ქცევის ბიოლოგიურ და სოციალურ დეტერმინანტებზე. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ზოგადად დავა იმაზე, თუ რა თამაშობს უპირატეს როლს დანაშაულებრივი ქცევის დეტერმინირებაში ბიოლოგიური, თუ სოციალური ფაქტორები უსარგებლო და არაფრისმომცემია. უფრო უპრიანად მიგვაჩნია, კონკრეტული დანაშაულის ფაქტიდან გამომდინარე საუბარი იმაზე, თუ რამ ითამაშა გადამწყვეტი როლი ამ დანაშაულებრივი აქტის რეალიზაციაში - სოციალურმა, თუ ფსიქოფიზიოლოგიურმა ფაქტორებმა. როგორც ვიცით, ზოგადად ადამიანზე ორივე ფაქტორი მოქმედებს და მხოლოდ კონკრეტულ შემთხვევაში შეიძლება თითოეულის როლის უფრო ზუსტად დადგენა. ასეთი მიდგომა, ვფიქრობთ, სასარგებლო იქნება კრიმინოლოგიური, სისხლისსამართლებრივი და პენიტენციური მიზნებისათვის, რადგან უკეთ გვეცოდინება თუ რა ზომებს მივმართოთ კონკრეტული პიროვნების რესოციალიზაციისათვის ახალი დანაშაულის ჩადენის თავიდან აცილებისათვის, მსგავსი დანაშაულების აცილებისათვის და ა.შ.

_____________________

1. Ной И. С. Методологические проблемы советской криминологии. ჩаратов 1975, ст. 136.

2. Ной И. С. Организационные основы изучения личности преступника в условиях лишения свободы. Биологическое и социальное в личности преступника и проблемы её ресоциализации. Материалы межвузовской конференции. Уфа: УВШ МВД РФ 1994 ст. 11.

3. Герцензон А. А. Против биологических теории причин преступности ,,Вопросы борбы с преступностью“ М. 1967 (очерк II) выпуск 5. ст. 49.

4. Карпец И. И. Преступность иллюзии и реальность М. 1992 ст. 173 изд. Российское право.

5. Антонян Ю. М. Бородин С.В. Преступность и психические аномалии М., 1987. ст. 9.

6. Кузнецова Н. Ф. Проблемы криминологической детерминации М., 1984 ст. 13.

7. Дубинин Н. П. Карпец И.И. Кудрявцев В.Н. Генетика, поведение ответственность. О природе антиобщественных поступков и путях их предупреждения М., 1982. ст. 248 изд. ,,Политиздат“.

8. Меграбян А. А. Личность и сознание (в норме и патологии) М., 1978 ст. 159.

9. Емельянов В.П. Преступность несовершеннолетних с психическими аномалями как комплексная проблема//Личность преступника и уголовная ответстенность. Правовые и криминологические вопросы. Саратов 1979. вып. 1. с. 110-113.

10. Емельянов В. П. Преступность несовершеннолетных с психическими аномалиями. Саратов, 1980. ст. 52. Изд. Саратов у-та.

11. Ганушкин П. Б. Клиника психопатии, их статистика, динамика, систематика Н.Новгород. 2000 ст. 46

12. Фреиеров О. Е. ,,Мотивациа“ обшественно опасных действии психически неполноценных лиц//Сов. госуд прво. 1969. №4. ст. 96-101.

13. Антонян Ю. М. Бородин С. В. Преступное поведение и психические аномалии. М., 1998. ст. 64-65.

14. Личко А. Е. Вдовиченко А. А. Деликвенное поведение при родовых типах акцентуации характера //Судебно-психологическая экспертиза. М., 1970 ст. 16-18.

15. Антонян Ю. М. Юстицкий В.В. несовершеннолетние престепники с акцентуациями характера М., 1993. ст. 6-7.

16. Антонян Ю. М. Юстицкий В.В. დასახელებული ნაშრომი გვ.18-19.

17. Ситковская О. Д. Конишева Л.П. Коченов М.М. Новые направления судебно-психологической экспертизы. М.. 2000 Изд. ,,Юрлитинформ“ ст. 46-48.

18. Ситковская О. Д. Судебно-психологическая экспертиза афекта. М.. 1983 ст. 15-16.

19. Кудрявцев И. А. Судебная психолого-психиатрическая экпертиза. М.. 1998г. ст. 106.

20. Ситковская О. Д. Конишева Л.П. Коченов М.М. Новые направления судебно-психологической экспертизы. М. 2000 Изд. ,,Юрлитинформ“ ст. 58.

იზა კელენჯერიძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

XX საუკუნის 90-იან წლებში საქართველომ დამოუკიდებლობა მოიპოვა. ჩვენი ქვეყანა გახდა თავისუფალი სახელმწიფო. კომუნისტური საზოგადოების დაშლის შემდეგ საქართველო მწარე რეალობის პირისპირ აღმოჩნდა. საქმე ის არის, რომ კომუნისტური საზოგადოება აცხადებდა იდეალურობის პრეტენზიას, თითქოსდა საბჭოთა სახელმწიფოში ეკონომიკური და სოციალური განვითარების და აგრეთვე დანაშაულობის მხრივაც ყველაფერი რიგზე იყო. ამ დროს მიჩქმალული იყო დანაშაულობის მრავალი სახე. მაგ: ნარკომანია (როგორ შეიძლებოდა საბჭოთა ახალგაზრდა ნარკომანი ყოფილიყო?!), ორგანიზებული დანაშაულობა და ა.შ. ამის გამო, როგორც კი კომუნისტურმა საზოგადოებამ კრიზისი განიცადა, ყველა ეს ლატენტური დანაშაული გამოაშკარავდა. დანაშაული ყოველთვის არსებობდა და არსებობს ნებისმიერ საზოგადოებრივ წყობილებაში. მართალია, იგი საზოგადოების განვითარების კვალდაკვალ იცვლება და ვითარდება (მეცნიერულ-ტექნიკურმა პროგრესმა წარმოშვა ახალი დანაშაულები, რამაც ჩვენს სისხლის სამართლის კოდექსშიც ჰპოვა ასახვა, მაგ: გენეტიკური მანიპულაცია, კომპიუტერული დანაშაული და ა.შ.), მაგრამ პრინციპი ყოველთვის ერთია: იგი არღვევს ადამიანის უფლებებს, საფრთხეს უქმნის პიროვნებას, მის სიცოცხლეს, ჯანმრთელობას, ქვეყნის ეკონომიკურ, პოლიტიკურ სისტემას და ა.შ. იგი არის ისტორიულად ცვლადი, მასობრივი და სოციალური მოვლენა.

დამოუკიდებლობის მოპოვებისთანავე, საქართველოს, ისევე როგორც კოლონიურ რეჟიმიდან გათავისუფლებულ სხვა მრავალ ქვეყანას, გაუჩნდა სამართლებრივი სახელმწიფოს მშენებლობის პრეტენზია. ჯერ კიდევ, ანტიკური პერიოდის მოაზროვნე პლატონი აღნიშნავდა: მე ვხედავ იმ სახელმწიფოს მოახლოებულ სიკვდილს, სადაც არ ბატონობს კანონები. საქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულაში სამართლებრივი სახელმწიფოს შექმნა აღიარებულია, როგორც ქართველი ხალხის მიზანი. სამართლებრივი სახელმწიფოს თანამედროვე დასავლური დოქტრინა მიიჩნევს, რომ სამართლებრივი სახელმწიფო არ არსებობდა არც წარსულში, იგი არ არსებობს არც აწმყოში და ვერ განხორციელდება მომავალშიც. ეს არის სახელმწიფოს იდეალური ტიპი, რომელსაც შეიძლება მიუახლოვდე ან დაშორდე, მაგრამ მისი აბსოლუტური სიზუსტით რეალიზაცია შეუძლებელია.

იმისათვის, რომ მივუახლოვდეთ სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეალურ ტიპს, სხვა მრავალი ფაქტორების გადაწყვეტასთან ერთად, აუცილებელია, უპირველეს ყოვლისა, დანაშაულობის აღმოფხვრა ქვეყნის მასშტაბით. პირველ რიგში კი დიდი ყურადღება უნდა დაეთმოს არასრულწლოვან დამნაშავეებს, რომლებიც ნებსით თუ უნებლიეთ, შეგნებულად თუ გარემოების წყალობით, დამნაშავეები აღმოჩნდნენ. საჭიროა ჩავწვდეთ მათ სულიერ სამყაროს, გავიგოთ, თუ რამ მიიყვანა ისინი დანაშაულებრივ ქმედებამდე (უმრავლეს შემთხვევაში ეს არის დღეს არსებული მძიმე სოციალური ფონი, მაგრამ მიზეზებზე და პირობებზე მოგვიანებით მექნება საუბარი). დანაშაულობის აღმოფხვრისათვის ეს არის აუცილებელი წინაპირობა, რადგანაც, როგორც ცნობილია, მოზარდები - ეს არის პროფესიული და რეციდიული დანაშაულობის რეზერვი, მარაგი. ამის გამო კი, საჭიროა არასრულწლოვანთა დანაშაულობის მაქსიმალური პროფილაქტიკა.

1. არასრულწლოვანთა დანაშაულობის სტრუქტურა და დინამიკა

არასრულწლოვანთა დანაშაულობა ზოგადად დანაშაულობის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილია. ამიტომ მას, როგორც მთლიანობის ნებისმიერ სხვა შემადგენელ ნაწილს, გააჩნია საკუთარი, მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი თავისებურებები.

უნდა აღინიშნოს, რომ ი. გოძიაშვილი გამოყოფს არასრულწლოვანთა დანაშაულობის შემდეგ თავისებურებებს, სხვა დანაშაულობისაგან განსხვავებით.

იგი ამბობს, რომ პირველ რიგში, არასრულწლოვანთა დანაშაულობა საზოგადოებისათვის ნაკლებად საშიში დანაშაულობაა (რადგანაც ნაკლებ ზიანს აყენებს მას და დაბალია მძიმე დანაშაულობათა ხვედრითი წილი); ეს არის მაღალლატენტური დანაშაული; უმეტეს შემთხვევაში ჩადენილია წინასწარ მომზადებული გეგმის გარეშე; ხასიათდება ჯგუფურობით; უმეტესად ხდება ქალაქებში და ძირითადად ხასიათდება მამრობითი სქესის სამართალდამრღვევებით.

,,მოზარდთა დანაშაულობასთან შედარებით არასრულწლოვანთა დანაშაულობა საზოგადოებისთვის ნაკლებ საშიშროებას წარმოადგენს, რაც გამოიხატება იმაში, რომ მათ დანაშაულს ნაკლები ზარალი მოაქვთ და რომ აქ შედარებით დაბალია მძიმე დანაშაულობათა წილი“.¹

არასრულწლოვანთა დანაშაულობის დახასიათებისათვის საჭიროა ითქვას, რომ მის მთავარ თავისებურებას დამნაშავის ასაკი წარმოადგენს. არსებობს ავტორთა მრავალი მოსაზრება, რომლებიც არასრულწლოვანთა ასაკს სხვადასხვაგვარად განმარტავენ. როგორც ცნობილია, 1960 წლის კოდექსი პასუხისმგებლობას აწესებდა 16 წლის ასაკიდან, გამონაკლის შემთხვევებში (მკვლელობა, გაუპატიურება, აფეთქება და ა.შ.) კი - 14 წლის ასაკიდან. ახალმა, 1999 წლის კოდექსმა აღარ გაითვალისწინა ამგვარი დიფერენცირება და პასუხისმგებლობის ასაკად 14 წელი აღიარა, რასაც აქვს გარკვეული უარყოფითი მხარე. ზოგადი განმარტების თანახმად, არასრულწლოვანი - ეს არის პირი 14-დან 18 წლის ასაკამდე.

არასრულწლოვანთა დანაშაულობის დონესთან დაკავშირებით, საჭიროა აღინიშნოს, რომ საქართველოში 1990 წლისათვის ყოველი 100000 ადამიანზე 14-17 წლის ასაკში რეგისტრირებულია 225 სამართალდარღვევა, 1991 წლისათვის - 265, 1992 წლისათვის - 250, 1993 წლისათვის -177, 1994 წლისათვის - 155, 1995 წლისათვის - 206, 1996 წლისათვის - 198, 1997 წლისათვის - 180, 1998 წლისათვის - 200, 1999 წლისათვის - 185, 2000 წლისათვის - 191.²

საერთოდ კი აღსანიშნავია ის, რომ ,,არასრულწლოვნების საერთო რაოდენობა, რომლებმაც ჩაიდინეს დანაშაული, განსაზღვრულ დონეზე დამოკიდებულია არასრულწლოვანი მოსახლეობის რიცხვზე და მის ცვალებადობაზე“.³

აღსანიშნავია არასრულწლოვანთა დანაშაულობის ის მნიშვნელოვანი დამახასიათებელი თავისებურება, რომ იგი უმეტესწილად ხასიათდება მამრობითი სქესის სამართალდამრღვევებით ანუ ძირითადში იგი არის მამრობითი სქესის წარმომადგენელთა დანაშაულობა. არასრულწლოვანი სამართალდამრღვევების შესახებ საინტერესო მასალას იძლევა სოციალურ-დემოგრაფიული მონაცემები. ირკვევა, რომ არასრულწლოვან დამნაშავეთა შორის ჭარბობენ უფროსი ასაკის - 16-17 წლის მოზარდები. მათი რაოდენობა 91%-ს შეადგენს. გარკვეულწილად ეს იმითაც აიხსნება, რომ საზოგადოებრივად საშიში ქმედების ჩამდენი ზოგიერთი მოზარდი თავისუფლდება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან 14 წლის მიუღწევლობის გამო.

2. მოზარდისთვის, როგორც დამნაშავისთვის დამახასიათებელი ძირითადი თავისებურებები

რაც შეეხება არასრულწლოვანი დამნაშავის პიროვნებას, უნდა აღინიშნოს, რომ საზოგადოების პოზიტიური გავლენის შედეგად პიროვნება ყალიბდება დადებითად, ხოლო უარყოფითი, სუბკულტურული ფასეულობების გავლენის შედეგად იგი გვევლინება დელინქვენტური, ასოციალური ქმედების ჩამდენ პირად, რომელიც გარდა იმისა, რომ უარყოფს და არღვევს კანონის მოთხოვნას, ასევე უგულებელყოფს და აბუჩად იგდებს საზოგადოებაში არსებულ ტრადიციებსა და მორალის ნორმებს.

ისმის კითხვა: რა თავისებურებებით გამოირჩევა არასრულწლოვანი დამნაშავის პიროვნება ზოგადად პიროვნებისაგან? ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ძირითადი სფეროების მიხედვით შეგვიძლია გამოვყოთ არასრულწლოვან დამნაშავეთა პიროვნების გარკვეული მახასიათებლები.

უპირველეს ყოვლისა, არასრულწლოვანი დამნაშავის გარკვეულ მახასიათებელს წარმოადგენს: განათლებისა და კულტურის დაბალი დონე; სწავლისადმი ინტერესის შესუსტება; ინტერესთა და მოთხოვნილებათა პრიმიტიულობა; მისწრაფება ალკოჰოლის, ნარკოტიკების და ილუზორული სიამოვნებებისადმი; მისწრაფება იარაღისადმი; პოზიტიური ღირებულებების არამყარობა, რაც მათ უბიძგებს ასოციალური ქცევებისადმი, მომეტებული აგრესიულობა; კომპრომისის გამონახვის შეუძლებლობა თანატოლებთან ურთიერთობაში; უხეშ ძალაზე ორიენტაცია; გამომდინარე იქედან, რომ უგულებელყოფენ სწავლას, ორიენტაცია ისეთი პროფესიების დაუფლებაზე, რომელიც არ მოითხოვს დიდ განათლებას.

ჩემი აზრით კი, ყველაზე პირველი და ძირითადი მახასიათებელი არასრულწლოვანი დამნაშავის პიროვნებისა დაკავშირებულია მის ასაკთან. არასრულწლოვანი იმ ასაკში იმყოფება, რომლის დროსაც, როგორც მედიკოსები ამბობენ, ორგანიზმში ნამდვილი გრიგალია. მოზარდი ცდილობს, გაარკვიოს თუ რა უნდა მას სინამდვილეში და რა უნდა გააკეთოს იმისათვის, რომ მიაღწიოს იმას, რაც მას უნდა. ამ ასაკში პიროვნებას საკმაოდ მაღალი, უფრო სწორად, მიუწვდომელი მიზნები ამოძრავებს. იგი ხშირად ვერ პოულობს ამ მიზნის მისაღწევად კანონიერ, დასაშვებ გზას, რადგან არ გააჩნია ამისათვის საჭირო ფული, გამოცდილება და შეიძლება ითქვას, რომ ისიც კი არ იცის, თუ რა უნდა მას სინამდვილეში. „არასრულწლოვანთა მოქმედების ფარგლები ზრდადასრულებულ ადამიანებთან შედარებით ვიწროა, ცხოვრების გამოცდილება მეტად ღარიბია. სამაგიეროდ მდიდარია მათ მისწრაფებათა და განცდათა სამყარო. იგი ახლა დგამს დამოუკიდებელ ნაბიჯებს ცხოვრებაში, ახლა ისახავს პირველ სასიცოცხლო მიზანს. მათი ხასიათი ჯერ კიდევ არაა ჩამოყალიბებული.⁴

აღსანიშნავია ისიც, რომ არასრულწლოვანთა განსაზღვრული კატეგორიისათვის დამახასიათებელია თავიდანვე დამნაშავედ ჩამოყალიბების მიზანდასახულობა. უფრო მეტიც, პროფესიონალ დამნაშავედ გახდომა მათ ოცნებას წარმოადგენს და საუბედუროდ, ისინი ყოველ ღონეს ხმარობენ ამ მიზნის რეალიზაციისათვის. „მე მინდა კანონიერი ქურდი ვიყო“ - დღეს ამ ფრაზას ბევრი წარმოთქვამს. ზოგს მოსწონს შავი სამყაროს იდეალები და პრინციპები, რომელთაც მოზარდებს ამავე წრის წარმომადგენლები აცნობენ, რათა ისინი თავიანთი შავბნელი ზრახვებისთვის გამოიყენონ; ზოგს მშობლები უმუშევარი ჰყავს, თავად კი ქუჩაში მათხოვრობას ქურდობა ურჩევნიათ; ასე რომ მოზარდები თავის რჩენისა და გამოჩენის იოლ, მაგრამ მართლსაწინააღმდეგო გზებს ეძებენ და პოულობენ კიდეც.

3. ძირითადი ფილოსოფიური შეხედულებები მიზეზებისა და პირობების შესახებ

ზოგადად, პრობლემის გადაწყვეტა მისი მიზეზების ახსნაში მდგომარეობს. როგორც ცნობილია, მიზეზი - ეს არის პირველსაწყისი. ურთიერთზემოქმედება ხასიათდება აქტიურ და პასიურ მხარეთა ორმაგი ბუნებით, მათი ურთიერთდამატებით. დანაშაულობის ახსნისათვის და აღმოფხვრისათვის საჭიროა მისი ხელშემწყობი პირობების გამოკვლევა და თავიდან აცილება. „მიზეზთა წარმოშობა ხდება მხოლოდ განსაზღვრულ პირობებში. იცვლება არა მარტო ადამიანთა შინაგანი ცხოვრების პირობები, არამედ იცვლება მათი წარმოდგენებიც, დასაშვები და უზრუნველყოფის ეფექტური საშუალებები თავიანთი მოთხოვნილებების ცვალებად პირობებში“.⁵

საზოგადოებაში მიზეზების დადგენა უფრო რთული საკითხია, ვიდრე ბუნებაში. ამის გამო მეცნიერებამ გამოიმუშავა მეთოდები ამ მიზეზების გამოკვლევისა და შესწავლისათვის. საერთოდ, ამა თუ იმ მოვლენის (ზოგადად მოვლენის) მიზეზების შესახებ თავისებური მიდგომა გააჩნდათ ფილოსოფოსებს. მიზეზების მატერიალისტური გაგება დაკავშირებულია ძირითად მდგომარეობასთან, რომლის თანახმად, ჩვენი აზროვნების წყაროდ, მიზეზების გაგებისას, გვევლინება ობიექტური კანონზომიერებანი ბუნებისა და საზოგადოებისა ანუ სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მატერიალური მეცნიერება გამოყოფს მიზეზობრივ კავშირს მოვლენებს შორის, რომელთაგან ერთ-ერთი განსაზღვრულ პირობებში წარმოშობს (განაპირობებს) მეორეს. ხოლო იდეალისტური კი მიგვანიშნებს, რომ ზემოაღნიშნული წყარო ადამიანების გონების დამახასიათებელი თავისებურებაა, მისთვის შეძლოს შეიტანოს ცნობილი აპრიორებული ჭეშმარიტებანი.

უნდა აღინიშნოს, რომ პირველი მიზეზი დანაშაულობისა არის ის სიტუაცია, რომლის გარეშეც ის ვერ წარმოიშობოდა და ვერ იარსებებდა. ერთი სახის სიტუაციები ქმნის მიზეზს დანაშაულისათვის, ხოლო მეორე სიტუაცია აქცევს მას უკვე დანაშაულად. ამიტომ პირველს ვიხილავთ როგორც სიტუაციას, სადაც იქმნება მიზეზები - დანაშაულის ჩასადენად, ხოლო მეორეს - სიტუაციას, სადაც პირობებია დანაშაულის ჩასადენად.