ძვირფასო მკითხველო,

საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია აგრძელებს ,,ალმანახის” საშუალებით საერთაშორისო სამართლის საკითხებით დაინტერესებული საზოგადოებისათვის ახალი ნაშრომების მიწოდებას.

წინამდებარე ნომერი თავის მკითხველებს რამდენიმე ახალ და უდავოდ საინტერესო სტატიას სთავაზობს. როგორც ,,ალმანახის” საერთაშორისო სამართლის სერიის სხვა გამოცემებშიც ნახავდით, ჩვენ ვცდილობთ პუბლიკაციებმა მოიცვას ამ დარგის რაც შეიძლება ფართო წრე, როგორც საჯარო, ისე კერძო სამართლის ასპექტები. ამჯერადაც კომბინირებულია ზემოხსენებულ თემატიკაზე ახალგაზრდა მკვლევარების მიერ მომზადებული პუბლიკაციები. წამყვანი როლი კი საერთაშორისო კერძო სამართლით დაინტერესებული იურისტების მოსაზრებებს ეთმობა. სტატიათა უმრავლესობა, თეორიული ასპექტების მიმოხილვის გვერდით, მნიშვნელოვან ადგილს უთმობს მათ პრაქტიკულ მნიშვნელობას საქართველოს სინამდვილესთან მიმართებაში.

გარდა ამისა, წინამდებარე ნომერში შეხვდებით ავტორებს, რომლებიც საინტერესო ხედვას გვთავაზობენ საერთაშორისო საჯარო სამართლის ისეთი სპეციფიური დარგების განვითარების თაობაზე, როგორებიცაა: სახელმწიფოთა საერთაშორისოსამართლებრივი პასუხისმგებლობა, გაერო-ს სამშვიდობო ოპერაციების სამართლებრივი რეჟიმი, კოსოვოს კონფლიქტის შეფასება ჰუმანიტარული სამართლის პერსპექტივით და სხვა. ნომერში აგრეთვე წარმოდგენილია ვატიკანისა და იტალიის მთავრობას შორის შეთანხმების თარგმანი, რომელიც, ვფიქრობთ, საინტერესო და აქტუალობის მატარებელი უნდა იყოს მკითხველისათვის.

,,ალმანახი” მომავალშიც გააგრძელებს საერთაშორისო სამართლის სერიას და ამ დარგის მკვლევარებს საშუალებას მისცემს გააცნონ ფართო საზოგადოებას უახლესი ინფორმაცია და საკუთარი მოსაზრებები.

ზურაბ ბურდული

ზვიად მათიაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

საერთაშორისო კომერციულ ხელშეკრულებათა პრინციპები (UNIDROIT) 1994 წლიდან მოქმედებს და საერთაშორისო სამართალის, კერძოდ, საერთაშორისო სავაჭრო სამართალის სრულიად ახალ სახეს წარმოადგენს. აღნიშნული თანამედროვე დოკუმენტი საყოველთაოდ მიჩნეულია მნიშვნელოვან წინგადადგმულ ნაბიჯად სამართლებრივი შეგნებისა და აზროვნების გლობალიზაციისა და კონკრეტიზაციის თვალსაზრისით, რაც, თავის მხრივ, საერთაშორისო კერძო სამართლებრივი ევოლუციის შემდგომ საფეხურზე გადასვლის წინაპირობაა.

საერთაშორისო სამართლებრივი პრინციპები - UNIDROIT, არ ესადაგება არც ერთ დღესდღეობით ცნობილ და არც ჩვენს დრომდე არსებულ ტრადიციულ სამართლებრივ კატეგორიას. შეიძლება ითქვას, რომ ისინი ჩამოყალიბებულია საერთაშორისო კონვენციის ან უნიფიცირებული სამართლის მსგავსად.

სამწუხაროდ, საქართველოს ჯერ არ მოუხდენია UNIDROIT-ის რატიფიცირება. მიუხედავად ამისა, ამ დოკუმენტის დებულებებიდან გამომდინარე, ნებისმიერი სახის სამოქალაქო სამართალწარმოების დროს, ჩვენს ქვეყანაშიც შესაძლებელია მისი პრინციპების გათვალისწინება, როგორც საყოველთაო, უნიფიცირებული ხასიათის მქონე დოკუმენტისა.

საინტერესოა ის ფაქტი, რომ UNIDROIT-ს არ გააჩნია რაიმე სახის ,,შემზღუდავი” მექანიზმი, როგორც ასეთი, და პრაქტიკაში მხოლოდ მისი საერთაშორისო სამართლებრივი ,,ავტორიტეტის”, დამაჯერებლობის გამო, გამოიყენება; ანუ ამ პრინციპებმა საკმარისი ნდობა და გავლენა მოიპოვეს საერთაშორისო ბიზნესისა და იურიდიულ წრეებში.

ისმის კითხვა, თუ რატომ აიღო საკუთარ თავზე მსგავსი პროექტის განხორციელება - კერძო სამართლის საერთაშორისო უნიფიცირების ინსტიტუტმა და რატომ UNIDROIT პრინციპები? ამის მიზეზად შეგვიძლია მივიჩნიოთ ის, რომ ახლო წარსულში საერთაშორისო სავაჭრო სამართალში თავი იჩინა გარკვეულმა ხარვეზებმა თუ ნაკლოვანებებმა ,,თეთრი ლაქების” სახით. სამართლის ამ დარგში წარსულში არსებული დებულებები ნაკლებად აკმაყოფილებდა თანამედროვე მოთხოვნებს.

საერთაშორისო სავაჭრო ურთიერთობები მოიცავს ისეთ ხშირ შემთხვევებს, როდესაც ნაციონალური სამართალი თავისი დებულებებით ყოველთვის ვერ აკმაყოფილებს და ვერ ესადაგება საერთაშორისო სავაჭრო ტრანსაქციების სპეციფიკურ მოთხოვნებს ან პირიქით უარყოფით ზეგავლენასაც კი ახდენს მსგავს ურთიერთობათა ნორმალურ განვითარებაზე.

საერთაშორისო კერძოსამართლებრივი ხელშეკრულებები ხშირ შემთხვევაში იწვევენ კანონთა კონფლიქტის პრობლემას (კოლიზიას).

აშკარაა, რომ ახლო წარსულში, მსოფლიო გლობალიზაციისა და მზარდი საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობების ფონზე, იყო საკმაოდ შესამჩნევი ტენდენცია, როცა სახელმწიფოები უერთდებოდნენ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა მზარდ რაოდენობას, მათ შორის, კერძოსამართლებრივ დოკუმენტებს, იმ მიზნით, რომ ამ გზით აღმოეფხვრათ შეუსაბამობანი, რომლებიც თავს იჩენდნენ ხოლმე სხვადასხვა სამართლებრივ სისტემათა თანაარსებობისას.

საერთაშორისო ხელშეკრულებები თავისი ხასიათით უფრო ფრაგმენტულია, განსხვავებით შიდასახელმწიფოებრივი სამართლისაგან, სადაც სამართლებრივი დოკუმენტები ერთ გარკვეულ მთლიანობაში მოქმედებენ.

ფართოდ გავრცელებული (სტანდარტული) ტერმინები და სხვა ინსტრუმენტები, რომლებსაც ბიზნესმენები საერთაშორისო ურთიერთობებში იყენებენ, წლების განმავლობაში განიცდიან ცვლილებას, განსხვავებით იმ ნორმებისა და დებულებებისაგან, რომლებიც ტრადიციულად იქმნებოდა ადგილობრივ მოთხოვნათა დასაკმაყოფილებლად. ეს ტერმინები და საშუალებები ძირითადად დანერგილი იყო კერძო საწარმოებისა და ნაციონალური სავაჭრო ასოციაციების მიერ, რომლებიც, როგორც წესი, მოღვაწეობდნენ მსოფლიო მნიშვნელობის ფინანსურ, კომერციულ თუ ინდუსტრიულ ცენტრებში. შედეგად, უმრავლეს შემთხვევაში, მათი შინაარსობრივი შემცველობა გარდაუვლად ცალმხრივი აღმოჩნდა, რაზეც მნიშვნელოვანი ზეგავლენა იქონია მათი წარმოშობის ქვეყნის სამართლებრივმა კონცეფციებმა.

მსოფლიოს შემდგომმა ეკონომიკურმა და, შესაბამისად, სამართლებრივმა განვითარებამ შექმნა მრავალი ნეიტრალური საშუალება, როგორც თავისი ფორმით, ისე თავისი შინაარსით (მაგალითად, საერთაშორისო სავაჭრო პალატის მიერ მიღებული INCOTERMS), მაგრამ, როგორც უკვე აღვნიშნე, საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ფრაგმენტულობის გამო, ისინი მხოლოდ ნაწილობრივ, ლიმიტირებულ ფარგლებში, არეგულირებენ საერთაშორისო ურთიერთობებს.

რაღა თქმა უნდა, არის იმის შესაძლებლობა, რომ საერთაშორისო კერძო სამართლის დებულებები წინააღმდეგობაში მოდიოდნენ ნაციონალური კანონმდებლობის არა მარტო ცალკეულ ნორმებთან, არამედ მის ძირითად პრინციპებთან და ფასეულობებთან. ეს შეიძლება დავუშვათ ისეთ რეგიონებშიც კი, სადაც ითვლება, რომ აღნიშნული დებულებები საკმაოდ წარმატებულად მოქმედებს.

UNIDROIT-ის პრინციპები მრავალ საყოველთაოდ აღიარებულ საერთაშორისო კერძოსამართლებრივ დებულებას მოიცავს თუმცა, ამავდროულად, მათი ჩამოყალიბების მხრივ, გარკვეულ სიახლეებს მაინც გვთავაზობს.

მხარეებს ყოველთვის შეუძლიათ ამომწურავად და დეტალურად ჩამოაყალიბონ ხელშეკრულებაში, როგორც თავიანთი უფლებები, ისე ვალდებულებები, რათა თავიდან იქნას აცილებული უზუსტობა თუ ყოველგვარი სამომავლო შეზღუდვა. მხარეები ყოველთვის იღწვიან იმისათვის, რომ მათი უფლებაუნარიანობა, მოქმედების არეალი მაქსიმალურად ფართო იყოს. შესაბამისად, ისინი, ხშირ შემთხვევაში, ნაციონალურ კანონმდებლობასთან შედარებით, უპირატესობას ანიჭებენ საყოველთაო, საერთაშორისო ნორმებსა და პრინციპებს. თუმცა, ამგვარი მცდელობის მიუხედავად, მხარეები არცთუ იშვიათად დგებიან გადაულახავ წინააღმდეგობათა წინაშე, რომლებსაც იწვევს, მაგალითად, ენობრივი ბარიერები ან ისეთი ერთიანი, ინტერნაციონალური, უნიფიცირებული, იურიდიული ტერმინოლოგიის არარსებობა, რომელზე დაყრდნობასაც ისინი შეძლებდნენ სახელშეკრულებო თუ სხვა სახის საერთაშორისო ურთიერთობებში.

საერთაშორისო ურთიერთობებში მხარეთა მიერ თავიანთი უფლებების გამოყენება, მათთვის სასურველი კანონმდებლობის არჩევის მხრივ, მაინც ყოველთვის ვერ უზრუნველყოფს მხარეთა მოთხოვნების სრულ დაკმაყოფილებას. ეს განსაკუთრებით აშკარად ვლინდება იმ დროს, როცა ერთ-ერთ მხარეს, პრესტიჟის ან პოლიტიკური იმპერატივების მიზეზით, არ სურს დაეყრდნოს რომელიმე კონკრეტული სახელმწიფოს კანონმდებლობას და, ამავდროულად, იცის, რომ მისი ნაციონალური სამართალი აშკარად არაადექვატურია, არსებული ტრანსაქციის დასარეგულირებლად; თუ პოლიტიკური ხასიათის პრობლემები არ არსებობს, ხშირ შემთხვევაში, ეს მაინც არ გამორიცხავს სხვა სახის ბარიერების არსებობას.

ნების თავისუფლებას შიდასახელმწიფოებრივ სამართალში ისეთი დატვირთვა გააჩნია, როგორსაც უშვებენ კონკრეტული სახელმწიფოს ორგანოები, მაგალითად, სასამართლოები იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ ერთ-ერთ ან ორივე მხარეს მოუწევს შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის გამოყენება, სამართლისა, რომელსაც ისინი კარგად იცნობენ, მაგრამ რომელიც ბოლომდე არ აკმაყოფილებთ.

ასევე არსებობს რიგი სხვა სირთულეებისა, რომლებიც შესაძლებელია ფსიქოლოგიურად ჩაითვალოს ყოველთვის, როცა ადგილი აქვს არა მარტო სხვადასხვა სამართლებრივ, არამედ რადიკალურად განსხვავებულ კულტურათა ურთიერთობას.

გავრცელებულია აზრი, რომ საერთაშორისო საარბიტრაჟო სასამართლოში ის მხარე, რომელიც უცხო ქვეყნის სამართალზე დაყრდნობით გამოდის, რეალურად განიცდის გარკვეულ უხერხულობას, რომელიც უბრალო ენობრივმა ბარიერმაც კი შეიძლება გამოეწვიოს, განსაკუთრებით, თუ გავითვალისწინებთ, ზოგადად, სამართლისა და იურისტების სკურპულოზურ ხასიათს.

მიუხედავად იმისა, რომ მსოფლიო სულ უფრო და უფრო გლობალიზირდება და, ამასთან ერთად, მრავალმხრივობისა და უნიფიცირებისაკენ მიემართება, საქმიან ურთიერთობებში ხშირია უთანხმოება არათუ განვითარებული და მესამე მსოფლიოს ქვეყნების იურისტებს (მათ სამართლებრივ ფასეულობებსა და ჩვეულებებში მნიშვნელოვან განსხვავებათა გამო), არამედ თვით განვითარებული ქვეყნების საქმიან წრეებს შორის.

მაგალითად, იაპონური კომპანიებისათვის სრულიად მიუღებელი იქნებოდა ისეთ კანონზე დაყრდნობა, რომელიც მხარეებს შორის დავის შემთხვევაში მოითხოვს მის ამერიკაში სამართალწარმოებას, ვინაიდან ეს, თავის მხრივ, გულისხმობს მსაჯულთა ინსტიტუტის არსებობას და პროცესის რეალურად საჯაროობას, მაშინ, როცა იაპონელები გასაიდუმლოებას მოითხოვენ, განსაკუთრებით, როცა დავა ეხება მათი საქონლის ხარისხს. მსგავს შემთხვევაში, იაპონური კომპანიები უპირატესობას ანიჭებენ საარბიტრაჟო სასამართლოს, რომელიც უზრუნველყოფს სპეციალიზირებული მოსამართლეების მიერ პროცესის დახურულ კარს მიღმა ჩატარებას, ხშირ შემთხვევაში - საბოლოო გადაწყვეტილების გამოტანით, რაც გაცილებით ფასეულია იაპონელთათვის.

UUNIDROIT -ის პრინციპების ძირითადი დანიშნულებაა საერთაშორისო კომერციულ ურთიერთობათა სამართლებრივი საკითხების გამარტივება და საერთაშორისო სავაჭრო სამართალში არსებული მრავალი უზუსტობის გამოსწორება.

იმისათვის, რომ უფრო უკეთესად გაგვეგო, თუ როგორ შეუძლიათ ამ პრინციპებს მიაღწიონ მხარეთათვის სასურველ შედეგს, საჭიროა გავაცნობიეროთ მათი ფაქტობრივი არსი.

UUNIDROIT-ის პრინციპების შექმნის იდეა პირველად გაჩნდა რომში, 1968 წელს, როცა აღინიშნებოდა საერთაშორისო კერძო სამართლის უნიფიცირების ინსტიტუტის 40 წლის იუბილე.

აღნიშნული ინსტიტუტის (რომლის 57 წევრ სახელმწიფოს შორის საქართველო არ ირიცხება) უმაღლესმა სამეცნიერო ორგანომ 1971 წელს მიიღო გადაწყვეტილება ინსტიტუტის სამუშაო პროგრამაში ჩართულიყო შემდეგი ფრანგული სახელწოდების პროექტი - ,,მცდელობა უნიფიკაციისა, რომელიც შეეხება კონტრაქტების ზოგად ნაწილს” (,,essai d'unification portant sur la partie generale des contrats”).

პროექტის შემუშავებაში მონაწილეობას იღებდა ყველა სამართლებრივი სისტემის წარმომადგენელი, მათ უმრავლესობას წარმოადგენდნენ აკადემიკოსები, ასევე რამდენიმე მაღალი რანგის მოსამართლე და სახელმწიფო მოხელეები. მომუშავე ჯგუფი საკუთარ თავს არასოდეს განიხილავდა ერთადერთად და ხშირად რჩევებს სხვადასხვა წყაროდანაც იღებდა.

პროექტი წარედგინა 56 წევრ სახელმწიფოს. ჯგუფის ძირითადი სამუშაო ენა იყო ინგლისური.

UNIDROIT-ის პრინციპების დანიშნულებაა გადმოსცეს ის წესები, რომლებიც საყოველთაოდ მიღებული ან მისაღებია სამართლებრივ სისტემათა უმრავლესობისათვის და, ამავდროულად, შეძლებს საკითხის ისეთ მოწესრიგებას, რომელიც ოპტიმალურად მიესადაგება საერთაშორისო სავაჭრო სამართალის სპეციფიკურ მოთხოვნილებებს, მაშინ, როცა შიდასახელმწიფოებრივი სამართალი სავაჭრო სამართლის დარეგულირებისას ძირითადად ეყრდნობა შიდასახელმწიფოებრივ ურთიერთობებს.

ხელშეკრულების მხარეებს, გასაგები მიზეზების გამო, არ შეუძლიათ მხედველობაში მიიღონ ყველა იმ სახელმწიფოს კანონმდებლობა, რომელიც საერთაშორისო კომერციულ ურთიერთობებში მონაწილეობს. ამავდროულად, ყოველ სამართლებრივ სისტემას არ შეუძლია ერთნაირი ზეგავლენა იქონიოს ყოველ წამოჭრილ პრობლემასა თუ საკითხზე.

UNIDROIT-ის პრინციპების შემუშავების დროს, ნაციონალურ კოდიფიკაციებს შორის, დიდი ყურადღება ექცეოდა მსოფლიოში ყველაზე თანამედროვე უნიფიცირებული ტიპის დოკუმენტებს, როგორებიცაა, მაგალითად: ამერიკის უნიფიცირებული სავაჭრო კოდექსი (The United States Uniform Commercial Code), იგივე ამერიკის განახლებული (მეორე) სახელშეკრულებო სამართალი (Restatement (Second) of the Law of Contracts), ალჟირის 1975 წლის სამოქალაქო კოდექსი, კვებეკის ახალი სამოქალაქო კოდექსი, ჰოლანდიის ახალი სამოქალაქო კოდექსის პროექტები და სხვა.

იმდენად, რამდენადაც საერთაშორისო კანონმდებლობა დაინტერესებულია და დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს გაეროს 1980 წლის კონვენციას საქონლის საერთაშორისო ყიდვა-გაყიდვის შესახებ (CISG), რა თქმა უნდა, შეუძლებელი იყო ამ კონვენციისათვის გვერდის ავლა, პირიქით აუცილებელიც კი იყო მისი დებულებების გათვალისწინება.

სპეციალური ყურადღება დაეთმო ასევე იურიდიული თვალსაზრისით არც თუ ყოველთვის (ხშირ შემთხვევაში) სავალდებულო ნორმატიულ წყაროებს, იმ ტრადიციებსა და ჩვეულებებს, რომლებიც სპეციალიზირებულმა ორგანოებმა თუ სავაჭრო ასოციაციებმა შეიმუშავეს და რომლებიც ფართოდ გამოიყენება საერთაშორისო ვაჭრობაში, მაგალითად, უკვე მოხსენიებული INCOTERMS, ან UNCITRAL - ელექტრონული სატრანსფერო ფონდების სამართლებრივი სახელმძღვანელო (Legal Guide on Electronic Funds Transfer), UNCITRAL - საერთაშორისო საკრედიტო ტრანსფერების მოდელური სამართალი (Model Law on International Credit Trensfers) და სხვა.

ამასთანავე, მომუშავე ჯგუფში იკვეთებოდა ორი საპირისპირო მხარე, ერთი მხრივ, ,,ტრადიციონალისტები” და მეორე მხრივ, ,,ნოვატორები”. ,,ტრადიციონალისტები” მხარს უჭერდნენ შედარებით ძველ, მაგრამ უკვე საკმაოდ მყარად დაფუძნებულ სამართლებრივ პრინციპებს. ,,ნოვატორები” კი, პირიქით, უპირატესობას ანიჭებდნენ სამართლის უახლეს, უფრო ექსპერიმენტალურ მიღწევებს, მიუხედავად იმისა, რომ ეს უკანასკნელნი უცხო ქვეყნის სამართლებრივ სისტემას ეკუთვნოდნენ, არ იყვნენ საკმარისად აპრობირებული ან საყოველთაოდ მიღებული.

მთლიანობაში, ამ ორმა მხარემ ერთი-მეორე გააწონასწორა იმდენად, რომ საბოლოოდ შეუძლებელი გახდა UNIDROIT-ის პრინციპები მხოლოდ რომელიმე მათგანის შეხედულებებზე ყოფილიყო დამყარებული.

კონვენციაში შეიძლება ვიპოვოთ ორივე მხარისათვის დამახასიათებელი შეხედულებები, ზოგადად, დღესდღეობით მსოფლიოში არსებული საერთაშორისო სავაჭრო სამართლისა და განსხვავებული პოლიტიკურ-ეკონომიკური წყობილებების გათვალისწინებით.

მთლიანად UNIDROIT-ის პრინციპები ისეა ჩამოყალიბებული, რომ უპრობლემოდ შესაძლებელია მათი საერთაშორისო სავაჭრო სამართლისათვის დამახასიათებელი სპეციფიკური და, ამავდროულად, მრავალმხრივი გადაწყვეტის გზებზე მორგება, რათა დაძლეულ იქნას ენობრივი შეუსაბამობანი ხელშეკრულებების სხვადასხვა ვერსიების არსებობისას, ან თანხის გადახდის განსხვავებულ საშუალებათა გათვალისწინება თუ სხვა.

სტრუქტურა

UNIDROIT-ის პრინციპები შედგება პრეამბულისა და 119 მუხლისაგან, რომლებიც, თავის მხრივ, 7 თავშია ჩამოყალიბებული.

პრინციპები გადმოცემულია უფრო ევროპული საკანონმდებლო სტილით, ვიდრე ანგლო-ამერიკული სამართლის მსგავსად.

მოიპოვება დებულებები, რომლებიც ადგენენ ხელშეკრულების თავისუფლების პრინციპს და, ასევე - ნორმები ხელშეკრულებათა ფორმის შესახებ. ისინი ძალზე მოკლედ და ზოგადი წესებითაა ჩამოყალიბებული მაშინ, როცა სხვა ნორმები, როგორებიცაა, მაგალითად, შესაბამისი ვალუტით გადახდის წესები, უფრო დეტალურადაა დადგენილი.

ის ფაქტი, რომ UNIDROIT-ის პრინციპები, სპეციალურ ნორმებთან ერთად, შეიცავს ,,ოპერაციული” ხასიათის ნორმებს, პრინციპების ზოგად ინსტრუქციებსა და სტანდარტებს, ამით ისინი უფრო ემსგავსებიან განმარტებით დებულებებს (მაგალითად, როგორც კეთილსინდისიერებისა ან ხელშეკრულების ძალაში შესვლის პრინციპები).

ფაქტიურად, წესებსა და საერთო პრინციპებს შორის ურთიერთკავშირი ყოველი სამართლებრივი სისტემისათვის აუცილებელი დამახასიათებელი ნიშანია და იგივე მეორდება UNIDROIT-ის პრინციპების შემთხვევაში.

UNIDROIT-ის პრინციპების ყველა მუხლს თან ახლავს შესაბამისი კომენტარები, რომლებიც მისი განუყოფელი და შემადგენელი ნაწილია, ისინი არ მარტო განმარტავენ, არამედ ავსებენ და ერთგვარად ასრულებენ მათ.

UNIDROIT, როგორც ჭეშმარიტად უნიფიცირებული საერთაშორისო დოკუმენტი, განზრახ ცდილობს თავი აარიდოს ისეთი ტერმინოლოგიის გამოყენებას, რომელიც მომდინარეობს მხოლოდ რომელიმე ცალკეული სამართლებრივი სისტემისათვის დამახასიათებელი საფუძვლებისაგან.

დოკუმენტის პრეამბულაში ნათქვამია (და, ფაქტიურად, ეს ესეც არის), რომ ეს პრინციპები ადგენენ ზოგად ნორმებს (წესებს) საერთაშორისო კომერციული კონტრაქტებისათვის, მაგრამ, სხვა მხრივ, არსებობს ორი ძირითადი მიზეზი UNIDRIOT-ის, როგორც საერთაშორისო ხასიათის დებულების, შესაზღუდავად:

პირველ რიგში, როცა არსებობს ტრანსაქცია ერთზე მეტ სახელმწიფოსთან, ამ დროს დიდია ალბათობა მოცემულ სახელმწიფოთა ნაციონალური კანონმდებლობების კოლიზიისა.

მეორე მხრივ, დღესდღეობით კვლავ არსებობს მნიშვნელოვანი განსხვავებები სხვადასხვა ქვეყნებს შორის. მათი ეკონომიკურ-პოლიტიკური სისტემები და მათი განვითარება შედეგად გვაძლევს იმას, რომ ადგილობრივი სახელშეკრულებო სამართალი ჯერ კიდევ საკმაოდ განსხვავებული და ცვალებადია ერთი ქვეყნიდან მეორემდე.

რაც შეეხება UNIDROIT-ის პრინციპების ბუნებას, როგორც ,,კომერციულ” ხელშეკრულებებს, ამ შემთხვევაში, სიტყვით - ,,კომერციული” UNIDROIT არ ცდილობს გააკეთოს რაიმე განსაზღვრული გამიჯვნა, მაგალითად, უბრალო სამოქალაქო და კომერციულ ხელშეკრულებებს ან ამ ხელშეკრულების მხარეთა შორის, როგორც ეს ზოგიერთ სამართლებრივ სისტემაში ხდება. ამ მხრივ, პრინციპები აქცენტირებას იმაზე უფრო აკეთებენ გამოდის თუ არა რომელიმე მხარე ,,მოვაჭრის” (,,commercant”, ,,keufleuete”) სახით ან არის თუ არა ხელშეკრულება კომერციული (,,actes de commerce”, ,,Handelsgeschafte”) სხვა გარკვეული ობიექტური ნიშნით. სხვა კუთხით თუ შევხედავთ, ეს საჭიროა იმისათვის, რომ გამოირიცხოს ე.წ. ,,სამომხმარებლო ურთიერთობები”, ანუ ურთიერთობები, რომლებშიც მხარეები არ გამოდიან როგორც მოვაჭრეები ან რაიმე მსგავსი პროფესიული (მაგალითად, კომერსანტის) სახით.

რაც შეეხება ,,საერთაშორისობის” კრიტერიუმს, კარგად არის ცნობილი, რომ არსებობს ხელშეკრულებისათვის საერთაშორისო ხასიათის მიცემის მრავალი შესაძლებლობა. ,,საერთაშორისობის” განსაზღვრება შეიძლება მიღებულ იქნას რამდენიმე ქვეყნის მიერ ერთი ნორმატიული დოკუმენტის მიღებაზე შეთანხმებით, ან ხელშეკრულების ერთ-ერთი მხარის საზღვარგარეთ მუდმივი ცხოვრებით ან სხვადასხვა ქვეყანაში რეზიდენციების ფლობით, ხელშეკრულებაში ისეთი უფლების დაფიქსირებით, რომელიც, განსაზღვრულ შემთხვევაში, შესაძლებლობას იძლევა მხარეებმა აირჩიონ უცხო ქვეყნის სამართალი.

UNIDROIT-ის პრინციპები მხარს უჭერს საერთაშორისობის კონკრეტული კრიტერიუმის ამოქმედების შესაძლებლობას, რადგან ეს უკანასკნელი იძლევა პრინციპების უფრო ფართო ინტერპრეტაციის, ურთიერთობათა მაქსიმალურად ფართო არეალზე მათი გავრცელებისა და ხშირი გამოყენების საშუალებას - ანუ ყოველ ისეთ ხელშეკრულებასთან მიმართებაში, რომელშიც საერთაშორისობის რაიმე ელემენტარული ნიშანი მაინც არსებობს და ხელშეკრულების ყველა ასპექტი არ უკავშირდება მხოლოდ ერთ სახელმწიფოს.

,,სამომხმარებლო” და ,,არასამომხმარებლო” ხელშეკრულებებს (ჩვენს შემთხვევაში - კომერციული ხელშეკრულებები) შორის არსებული განსხვავებების გამო, საერთაშორისობის კრიტერიუმი ყოველთვის არ უზრუნველყოფს მათზე UNIDROIT-ის პრინციპების გავრცელებას, მაგრამ როგორც კომენტარებშია აღნიშნული, კომერციულობის პრინციპი, თავის მხრივ, გაგებულ უნდა იქნას არა მარტო სერვისის, საქონლის, თუ ბარტერული გაცვლების სავაჭრო ტრანსაქციებთან, არამედ, ასევე, ტიპიურ ეკონომიურ ტრანსაქციებთან მიმართებაშიც, მაგალითად: ინვესტიციები, პროფესიული მომსახურების, უფლების დათმობის ხელშეკრულებები და სხვა.

UNIDROIT-ის პრინციპების ძირითადი მიზანი, რომელიც მის შესავალ ნაწილშია ჩამოყალიბებული, არის მცდელობა დაამყაროს ბალანსი საერთაშორისო კომერციულ ურთიერთობებში ისეთი წესების დადგენით, რომელთა გამოყენება საყოველთაოდ იქნება შესაძლებელი, სამოქმედო სივრცის, სამართლებრივი ტრადიციების, ეკონომიკური თუ პოლიტიკური პირობების მიუხედავად.

UNIDROIT-ის პრინციპებს საკმაოდ მოქნილი მექანიზმი გააჩნია ისეთი მუდმივად ცვალებადი გარემოებების გასათვალისწინებლად, რომლებიც ტექნოლოგიური თუ ეკონომიკური მიღწევებით არის გამოწვეული და ზეგავლენას ახდენს საერთაშორისო ვაჭრობის განვითარებაზე. თუმცა, ამავდროულად, UNIDROIT ცდილობს საერთაშორისო კომერციულ ურთიერთობებში უზრუნველყოს რიგი ძირეული პრინციპების გარანტირება.

ხელშეკრულების დადების თავისუფლება ერთ-ერთი ყველაზე ფუნდამენტური იდეაა, რომელსაც UNIDROIT-ის პრინციპები ეფუძნება. აღნიშნული პრინციპი პირდაპირ არის ჩამოყალიბებული 1.1 მუხლში: ,,მხარეები თავისუფალი არიან დადონ ხელშეკრულება და განსაზღვრონ მისი შინაარსი”. როგორც კომენტარებშია აღნიშნული, ბიზნესმენთა უფლება თავისუფლად გამოხატონ თავიანთი ნება იმის შესახებ, თუ ვის შესთავაზებენ თავიანთ საქონელსა თუ მომსახურეობას (ოფერტა), ან კონკრეტულად ვისგან სურთ, რომ მიიღონ ოფერტა, ასევე, აქცეპტირების თავისუფლება კონკრეტულ ტრანსაქციებზე - ვაჭრობაზე ორიენტირებული, ღია და კონკურენტუნარიანი ეკონომიკური წყობილების საფუძველს წარმოადგენს.

ერთი მხრივ, ხელშეკრულების დადების თავისუფლების პრინციპიდან გამომდინარე, მხარეებს აქვთ თავისუფლება დადონ ხელშეკრულება იმ პირთან ვისთანაც სურთ, თუმცა, მეორე მხრივ, განსხვავებული ნაციონალურობისა თუ სამართლებრივი სისტემის მიუხედავად, UNIDROIT მაინც აყალიბებს მთელ რიგს წესებისა, რომლებიც მსგავს ურთიერთობებს აწესრიგებენ.

1.1 მუხლის დებულებას, რომელშიც საუბარია ხელშეკრულების დადების თავისუფლებაზე, აგრძელებს 1.5 მუხლი, რომლის მიხედვით, მხარეებს შეუძლიათ გამორიცხონ UNIDROIT-ის პრინციპების გავრცელება მათ ხელშეკრულებებზე ან შეცვალონ მისი რომელიმე დებულების მოქმედება თუ UNIDROIT-ით სხვა რამ არ არის დადგენილი.

UNIDROIT-ის პრინციპებიდან გამომდინარე, მხარეთა ავტონომია იმდენად ფართოა, რამდენადაც არ არის ლიმიტირებული, ვინაიდან, როგორც აღნიშნულია 1.5 მუხლში UNIDROIT-ის პრინციპები თავისთავად შეიცავს დებულებებს, რომელთა მიხედვითაც მხარეებს არ შეუძლიათ გადაუხვიონ მათ. თუ მხარეები ამ დებულებებს გამოიყენებენ ხელშეკრულებაში, მათ შეეზღუდებათ თავიანთი ხელშეკრულების ხასიათისა თუ სახის განსაზღვრის თავისუფლება.

UNIDROIT-ის პრინციპების კიდევ ერთი არსებითი ელემენტია მათი გამოყენების ღია ხასიათი. ამის მიზეზი ძევს UNIDROIT-ის პრინციპების საერთო მიზანში - უზრუნველყოს, როგორც უკვე აღინიშნა, საერთაშორისო კომერციულ ურთიერთობათა საკმაოდ მოქნილი რეგულირება იმისათვის, რათა ადაპტაცია მოახდინოს მუდმივად ცვალებად სხვადასხვა სახის ტექნიკურ თუ ეკონომიკურ გარემო პირობებში, შესაბამისად - საერთაშორისო ვაჭრობაში.

UNIDROIT-ის პრინციპების პრაქტიკაში გამოყენების შესაძლებლობა მის 1.8 მუხლშია ჩამოყალიბებული. ამ მუხლის მიხედვით, მხარეები თავიანთ ქმედებებში შეზღუდული არიან იმ ვალდებულებებით, რომლებიც მათ იკისრეს კონკრეტულ ტრანსაქციასთან მიმართებაში, ან ჩვეულებად არის დადგენილი მათ ურთიერთობაში. ისინი უნდა დაემორჩილონ, აგრეთვე, საერთაშორისო ვაჭრობაში დამკვიდრებულ, იმპერატიულ ვალდებულებებს, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც ზემოაღნიშნულ დებულებათა გამოყენება არაგონივრული იქნებოდა.

1.8 მუხლის გარდა მოქმედებს სხვა დებულებებიც, რომლებიც შეეხება გარკვეული სახის მსგავს ნორმათა პერმანენტულ მოქმედებას და UNIDROIT-ის შესაძლებელ ალტერნატივად განიხილება.

დასასრულს, ამასთან დაკავშირებით შეიძლება ითქვას, რომ UNIDROIT-ის პრინციპების სისტემის ფარგლებში, მხარეთა უფლებები და მოვალეობები მათ კონკრეტულ ხელშეკრულებაში განსაზღვრულია სხვადასხვა ჩვეულებითი ნორმის საფუძველზე, მათი შესაბამისი გამოყენებით.

საერთაშორისო კერძო სამართლის ერთ-ერთი ფუძემდებლური იდეაა - ხელშეკრულების მხარეთა კეთილსინდისიერების პრინციპი.

კეთილსინდისიერების პრინციპი ჩამოყალიბებულია UNIDROIT-ის პრინციპების 1.7 მუხლში, რომლის თანახმად, საერთაშორისო ვაჭრობაში, ყოველი მხარე უნდა მოქმედებდეს კეთილსინდისიერებისა და ,,კეთილსინდისიერი გარიგების” შესაბამისად; მხარეებს უფლება არა აქვთ გამორიცხონ ეს დებულება ან შეზღუდონ მისი მოქმედების ფარგლები.

კეთილსინდისიერებაზე საუბარია არა მხოლოდ თვით ხელშეკრულებასთან მიმართებით, არამედ მისი შექმნისა და მის შესახებ მოლაპარაკების წარმოების ეტაპებზეც, რაც უნდა გამოიხატოს მხარეთა კეთილსინდისიერ მიზნებში. მსგავსი ფორმულირებით, UNIDROIT-ის პრინციპები სამოქალაქო სამართალს უფრო უახლოვდება ვიდრე ანგლო-ამერიკული სამართლის სისტემას, რომელიც მართალია აფიქსირებს კეთილსინდისიერებას - როგორც ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პრინციპს, მაგრამ ზღუდავს მისი მოქმედების არეალს თვით ხელშეკრულების მოქმედების ბაზაზე. ამავდროულად, მიუხედავად იმისა, რომ კეთილსინდისიერების ცნება საკმაოდ ზოგადი ხასიათისაა და UNIDROIT-ის პრინციპები არ იძლევა კეთილსინდისიერების, როგორც ასეთის განმარტებას - ეს მაინც არ ქმნის რაიმე არსებით გაურკვევლობას. ის ფაქტი, რომ სიტყვა ,,კეთილსინდისიერება” აღნიშნულია გარიგების (სავაჭრო კეთილსინდისიერება) გვერდით, მიგვანიშნებს იმაზე, რომ იგი უნდა გავიგოთ მისი ობიექტური, სინონიმური მნიშვნელობით, რაც თვით UNIDROIT-ის პრინციპებში მოხსენიებულია როგორც - ,,გონიერი კომერციული სტანდარტები და სავაჭრო პატიოსნება”, მაგრამ არა სუბიექტური გაგებით, როგორც, მაგალითად, ,,კეთილსინდისიერი განწყობა” ან ,,კეთილსინდისიერად მოქმედი”.

UNIDROIT-ის კონტექსტში კეთილსინდისიერების პრინციპის ანალიზი ააშკარავებს იმ ფაქტს, რომ საერთაშორისო ვაჭრობაში ეს პრინციპი არ უნდა იქნას გამოყენებული იმ გზით, როგორც ეს ზოგადად მიღებულია ნაციონალურ კანონმდებლობაში, განსაკუთრებით მათი ჩამოყალიბების საწყის ეტაპზე.

რაც შეეხება სხვადასხვა შესაძლო ენობრივ მნიშვნელობას, რომელიც შეიძლება სიტყვა ,,კეთილსინდისიერებიდან” გამომდინარეობდეს - ყოველი მათგანი გაგებული უნდა იქნას საერთაშორისო ვაჭრობის სპეციფიკურ მოთხოვნათა კონტექსტში.

სხვა საერთაშორისო კერძო (,,ბიზნეს”) სამართლის დოკუმენტებისაგან განსხვავებით, UNIDROIT არ იზიარებს იმ შეხედულებას, რომ საერთაშორისო ვაჭრობის მონაწილეები ყოველთვის გამოცდილი და პროფესიონალი საქმოსნები არიან, რომლებიც თითქმის არასოდეს არ უშვებენ სერიოზულ შეცდომებს. პრაქტიკა ამ ოპტიმიზმს ყოველთვის არ ადასტურებს, ამიტომაც UUNIDROIT-ის პრინციპებმა ამ მხრივ შედარებით რეალური გზა აირჩია და შედეგად უზრუნველყო ხელშეკრულებისა და მისი ცალკეული დებულებების მაქსიმალური დაცვა.

ის საკანონმდებლო მოდელი, რომელსაც UNIDROIT ამკვიდრებს, შეიძლება გამოყენებულ იქნას ნაციონალური და საერთაშორისო დონის კანონმდებელთა მიერ, როგორც სახელშეკრულებო სამართლის ფარგლებში, ისე სპეციალური ტრანსაქციებისათვის მომავალი ნორმატიული აქტების მოდელირებისას. რამდენიმე სახელმწიფომ, ფაქტიურად, ეს უკვე გააკეთა - ძირითადად, შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის რეფორმირების სახით. მაგალითად, UNIDROIT-ის დებულებების განსაზღვრული რაოდენობა დაედო საფუძვლად ახალი ზელანდიის სახელშეკრულებო სამართლის ახალ კანონს.

UNIDROIT შეიძლება გახდეს ასევე ერთგვარი გზის მაჩვენებელი საერთაშორისო კომერციული კონტრაქტების შემუშავების პროცესში. მაგალითად, როცა ორი მხარე სხვადასხვა სახელმწიფოს წარმოადგენს და ხელშეკრულების დადებას აპირებს, მათ შეიძლება გაუჭირდეთ შეთანხმება განსხვავებული შიდასახელმწიფოებრივი სამართლებრივი ტერმინოლოგიის გამო. ერთმა მხარემ შეიძლება სრული მოცულობით ვერ შეაფასოს მეორე მხარისათვის ამ ტერმინოლოგიის მნიშვნელობა, ხოლო UNIDROIT-ის ნეიტრალური ტერმინებისა და განსაზღვრებების გამოყენებით მხარეები გაცილებით ადვილად მიაღწევენ კონსენსუსს. ამ მხრივ, UNIDROIT, თავისი ბუნებით, რაღაც საერთაშორისო ენის მსგავსი, ყველასათვის თანაბრად განსაზღვრული საერთაშორისო დოკუმენტია.

UNIDROIT-ს შეიძლება დაეკისროს ასევე ,,პედაგოგური” ფუნქცია. 1996 წელს ჩატარდა გლობალური გამოკითხვა UNIDROIT-ის პრინციპების გამოყენებადობასთან დაკავშირებით. შედეგებმა ცხადყო, რომ რესპოდენტთა დაახლოებით 60% იყენებს ამ პრინციპებს სახელშეკრულებო მოლაპარაკებების დროს, როგორც ენობრივი ბარიერის გადალახვის საშუალებას და შესათანხმებელი საკითხების გადასამოწმებელ ,,რუქას”. UNIDROIT გამოიყენება, აგრეთვე, სახელშეკრულებო დებულებათა მოდელირებისათვის.

UNIDROIT-ის პრინციპების პრეამბულის მიხედვით, მათი გამოყენება მოხდება იმ შემთხვევაში, თუ მხარეები შეთანხმდებიან ამ პრინციპებით თავიანთი ხელშეკრულების დარეგულირების შესახებ. რაღა თქმა უნდა, საერთაშორისო სავაჭრო ხელშეკრულების მხარეები, როგორც წესი, ამჯობინებენ მათი სამართლებრივ ურთიერთობები რომელიმე კონკრეტული შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის ნაცვლად UNIDROIT-ის პრინციპებით დარეგულირდეს. აღნიშნულ გადაწყვეტილებას გააჩნია მთელი რიგი უპირატესობებისა: UNIDROIT-ის პრინციპებს მყარი სტრუქტურა ახასიათებთ, ჩამოყალიბებულია გასაგები და მარტივი ენით, რამდენადაც ეს შესაძლებელია ტექნიკური ტერმინოლოგიის გამოყენების პირობებში.

შესაძლებელია მეორე შემთხვევაც, როდესაც UNIDROIT-თან ერთად მხარეები შეთანხმდებიან დამატებით რომელიმე ნაციონალური კანონმდებლობის გამოყენებაზე, რათა მოიცვან ის ურთიერთობები, რომლებიც UNIDROIT-ას პრინციპებით არ რეგულირდება. ზემოაღნიშნული გამოკითხვის შედეგად ასევე გაირკვა, რომ დღესდღეობით, საერთაშორისო სავაჭრო სამართლის ურთიერთობებში მონაწილე პირთა მხოლოდ 27% სარგებლობს თავიანთ ხელშეკრულებებში მსგავსი მექანიზმით.

საინტერესოა ასევე, თუ რა როლი შეიძლება ითამაშონ UNIDROIT-ის პრინციპებმა სამართალწარმოების დროს, როგორც ნორმატიულმა ბაზამ, რომელსაც სასამართლოები დაეყრდნობიან გადაწყვეტილებების მიღებისას. პირველი პრაქტიკული ნაბიჯები ამ მიმართულებით საკმაოდ იმედისმომცემად გამოიყურებიან. UNIDROIT-ის პრინციპები არა მარტო უფრო ხშირად გამოიყენება ინდივიდუალურ სარჩელებში, არამედ, ასევე, სასამართლოთა გადაწყვეტილებებში. 1999 წლის მაისისათვის მხოლოდ იმ საარბიტრაჟო სასამართლოების გადაწყვეტილებათა რაოდენობა, რომელთა შესახებაც ეცნობა UNIDROIT-ის საბჭოს - 42-ს შეადგენდა. პირველი მსგავსი გადაწყვეტილება გამოტანილ იქნა ბერლინის საარბიტრაჟო სასამართლოს მიერ 1990 წელს, მაშინ, როდესაც UNIDROIT-ის პრინციპების დასრულებული ვერსია ჯერ კიდევ არ იყო გამოქვეყნებული.

UNIDROIT-ის მმართველი საბჭო, ახლო მომავალში, აპირებს ჩამოაყალიბოს ახალი სამუშაო ჯგუფი, რომელიც შექმნის განახლებულ და შედარებით ფართო არეალის მომცველ დოკუმენტს.

იმედია, საერთაშორისო კომერციულ ხელშეკრულებათა UNIDROIT-ის პრინციპები საქართველოს მცირე, მაგრამ მაინც საერთაშორისო სავაჭრო სამართლებრივ ურთიერთობათა პრაქტიკაშიც დაიკავებს თავის კუთვნილ ადგილს.

ოთარ მაჭარაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

,,ჩვენი მოვალეობა არის პიროვნების შემზადება უსამართლობასთან ბრძოლისათვის, ე.ი. ბრძოლა უფლების იმგვარი შელახვის წინააღმდეგ, რომელსაც პიროვნების შეურაცხყოფის ხასიათი აქვს.

რუდოლფ ფონ იერინგი,
,,ბრძოლა სამართლისათვის”, თბილისი, 1908 წ. გვ. 24

თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში, საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებთან ერთად, დიდი ყურადღება ექცევა პიროვნების პირადი არაქონებრივი უფლებების აღიარებასა და დაცვას. სწორედ პიროვნების პირადი არაქონებრივი უფლებების დარღვევისათვის სამოქალაქო პასუხისმგებლობის დაკისრებისა და მიყენებული პირადი ქონებრივი და არაქონებრივი ზიანის, ფიზიკური ტრავმის და ცილისწამებისათვის შესაბამისი ანაზღაურების აუცილებლობამ წარმოშვა თანამედროვე საერთაშორისო კერძო სამართალში დელიქტური ვალდებულებები (ex delicto).

კერძო ხასიათის სამოქალაქო სამართალდარღვევების - დელიქტების, განვითარება საერთაშორისო სამართალსა და ცივილურ სამართალში გამოიწვია პიროვნების სამოქალაქო ავტონომიურობის, სამართლებრივი თავისუფლების საზღვრების გაფართოებამ, რაც შეიმჩნევა ჯერ კიდევ ძველი რომის სამოქალაქო სამართალში. თვით სამოქალაქო არასახელშეკრულებო დელიქტურ ვალდებულებათა კვლევას საერთაშორისო კერძო სამართალში საკმაოდ დიდი ისტორია გააჩნია.

1. Ex Delict - დელიქტის ცნება

თანამედროვე იურისპრუდენციაში საკმაოდ დიდ აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს დელიქტის ცნება.

საქართველოს ახალი 1997 წლის 26 ივნისის სამოქალაქო კოდექსის 992-ე მუხლი დელიქტს განმარტავს როგორც იმ პირის მოქმედებას, ,,რომელიც სხვა პირს მართლსაწინააღმდეგო, განზრახი ან გაუფრთხილებელი მოქმედებით მიაყენებს ზიანს.”

დელიქტის ზოგად განმარტებად კი შეიძლება მივიჩნიოთ ,,სამართალდარღვევა, მიმართული საზოგადოების წინააღმდეგ, რომელიც ისჯება კანონით” (3). თუმცა, სამოქალაქო სამართლებრივ დელიქტად ითვლება დარღვევა, რომელიც დაკავშირებულია არა ხელშეკრულების დარღვევასთან, არამედ ზიანის მიყენებასთან. ზიანის მიყენებაში კი იგულისხმება ქონებრივი ან არაქონებრივი ზიანი, ფიზიკური ტრავმა, ცილისწამება, პირადი თავისუფლების, საკუთრების უფლებისა და კომერციული ინტერესების შეზღუდვა.

მოწინავე გერმანული ცივილისტიკა დელიქტად - Unerlaubte Handlungen, მიიჩნევს აკრძალულ მოქმედებას, დანაშაულებრივ მოთხოვნას. საერთაშორისო სამართლის თვალსაზრისით კი, მას Zwischenrecht -ს (სამართალშორის ნორმებს) უწოდებენ.

სრულიად განსხვავებულ განმარტებას გვაძლევს საერთო სამართლის ქვეყნების სამართალი, სადაც დელიქტად (tort wrong, tortus wrong) მიჩნეულია მოქმედება, რომელიც ზიანს აყენებს ადამიანის აბსოლუტურ უფლებებს და როცა ზიანის მიმყენებელი იდენტიფიცირებულია და იგი მოქმედებს პირდაპირი განზრახვით. ამასთან, ზიანად მიჩნეულია არალიკვიდირებული ზიანი, რომელიც გამომდინარეობს ნდობის დარღვევიდან, ან სხვა თანაბარ მნიშვნელოვანი ვალდებულებების დარღვევიდან (salmond).

2. დელიქტური ვალდებულებების ადგილი საერთაშორისო კერძო სამართალში

სანამ უშუალოდ დელიქტურ ვალდებულებებზე გადავიდოდეთ, შევეცდებით ერთმანეთისაგან განვასხვავოთ საერთაშორისო კერძო სამართლისა და საერთაშორისო საჯარო სამართლის დელიქტები.

საერთაშორისო კერძო სამართლის დელიქტები საერთაშორისო საჯარო სამართლის დელიქტებისაგან განსხვავდებიან იმით, რომ ისინი წარმოიშობიან კერძო სამოქალაქო სამართლებრივი არაქონებრივი უფლებების დარღვევისას და არა საჯარო ძირითადი კონსტიტუციური უფლებების ხელყოფისას.

გარდა ზემოაღნიშნულისა, საერთაშორისო კერძო სამართლის დელიქტის თავისებურებაა ისიც, რომ მისი წარმოშობა დაკავშირებული არა ხელშეკრულების არსებობასთან, არამედ ზიანის მიყენების ფაქტის დადგომასთან, იმის მიუხედავად, ბრალის რომელი ფორმითაა იგი ჩადენილი და რა ზიანია მიყენებული.

საერთაშორისო კერძო სამართლის დელიქტიდან წარმოშობილი სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტებიდან აღსანიშნავია სახელმწიფო და საერთაშორისო ორგანიზაციები, თუმცა ძირითად სუბიექტებად მიიჩნევიან ფიზიკური პირები, ე. წ. ,,უცხოური ელემენტის” სახით, ასევე, უცხოეთში დაფუძნებული კერძო და საჯარო სამართლის იურიდიული პირები.

საქართველოში საერთაშორისო კერძო სამართლის დელიქტიდან წარმოშობილი სამართლებრივი ურთიერთობის ძირითად მარეგულირებელ წყაროს წარმოადგენს საქართველოს 1997 წლის 26 ივნისის ახალი სამოქალაქო კოდექსი და საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ 1998 წლის 29 აპრილის საქართველოს კანონი. სწორედ სამოქალაქო კოდექსის 992-1016-ე მუხლები და აღნიშნული კანონის 42-ე მუხლი მოიცავს დელიქტურ ვალდებულებებს.

გარდა აღნიშნული ნორმატიული აქტებისა, საქართველოში საერთაშორისო კერძო სამართლის დელიქტურ ვალდებულებათა წყაროებად მიიჩნევა ის საერთაშორისო კონვენციები და შეთანხმებები, რომლებსაც ჩვენი ქვეყანა უკვე შეუერთდა, კერძოდ, ნიუ-იორკის 1958 წლის კონვენცია ,,უცხოეთის საარბიტრაჟო გადაწყვეტილებათა ცნობისა და აღსრულების შესახებ”; 1969 წლის საერთაშორისო კონვენცია ,,ნავთობით გაჭუჭყიანებისაგან მიყენებული ზარალისათვის სამოქალაქო პასუხისმგებლობის შესახებ”; 1996 წლის კონვენცია სამოქალაქო, საოჯახო და სისხლის სამართლის საქმეებზე სამართლებრივი დახმარებისა და სამართლებრივ ურთიერთობათა შესახებ და სხვა. საერთაშორისო კერძო სამართლის ძირითად წყაროებად მიჩნეულია: 1962 წლის ბრიუსელის კონვენცია ,,ატომურ გემთა ოპერატორების პასუხისმგებლობის შესახებ”; ჰააგის 1971 წლის კონვენცია ,,სატრანსპორტო შემთხვევათა შესახებ”; ჰააგის 1973 წლის კონვენცია ,,დამამზადებლების პასუხისმგებლობის შესახებ”; პარიზის 1973 წლის კონვენცია ,,ატომური ენერგიის სფეროში მესამე პირთა წინაშე პასუხისმგებლობის შესახებ”; 1990 წლის კონვენცია ,,სამოქალაქო პასუხისმგებლობის შესახებ მიყენებული ზიანისათვის საშიში ტვირთების საავტომობილო, სარკინიგზო და შიდა წყლების სატრანსპორტო საშუალებებით გადატანისას”; გაეროს 1991 წლის კონვენცია ,,საერთაშორისო ვაჭრობაში სატრანსპორტო ტერმინალების ოპერატორთა პასუხისმგებლობის შესახებ”. აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ ბოლო პერიოდში შეიმჩნევა საერთაშორისო კერძო სამართლის ნორმათა მზარდი უნიფიკაცია. ამის დასტურია თუნდაც 1952 წლის რომის კონვენცია ,,უცხოეთის საჰაერო ხომალდების მიერ მესამე პირთათვის ზედაპირზე მიყენებული ზიანის შესახებ” და 1978 წლის ,,მონრეალის პროტოკოლი”.

ხსენებული კონვენციებისაგან განსხვავებით, არის რიგი საერთაშორისო ნორმატიული აქტებისა, რომლებიც შეიცავენ ცალკეულ გამონაკლისებსა და განსხვავებულ წესებს. ასე მაგალითად, დსთ-ს ქვეყნების 1992 წლის შეთანხმება ,,დავათა გადაწყვეტის წესის შესახებ, დაკავშირებული სამეურნეო საქმიანობის განხორციელებასთან” შეიცავს კლასიკურ კოლიზიურ ნორმას - კანონს მიყენებული ზიანის ადგილი შესახებ და სხვა ცალკეულ, დელიქტური ვალდებულებებიდან გამომდინარე, ნორმებს.

საქართველოში საერთაშორისო კერძო სამართლის დელიქტურ ვალდებულებათა კლასიკურ პრინციპებს შეიცავს საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ 1998 წლის 29 აპრილის საქართველოს კანონის 42-ე მუხლი, რომლის მიხედვითაც, ზიანის ანაზღაურების ვალდებულება ექვემდებარება:

ა) დაზარალებულისათვის უფრო ხელსაყრელი ქვეყნის სამართალს;

ბ) იმ ქვეყნის სამართალს, სადაც ადგილი ჰქონდა იმ მოქმედებას ან გარემოებას, რომელიც საფუძვლად უდევს ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნას;

გ) იმ ქვეყნის სამართალს, სადაც სამართლით დაცულ ინტერესს ზიანი მიადგა.

საერთაშორისო კერძო სამართლის დელიქტური ვალდებულებების გადაწყვეტის მნიშვნელოვან საფუძვლებს წარმოადგენს მოქალაქეობის, საცხოვრებელი ადგილის, ნების ავტონომიურობისა და სასამართლო განსჯადობის პრინციპები.

საერთაშორისო კერძო სამართლის დელიქტური ვალდებულებები თანამედროვე საერთაშორისო კერძო სამართალში წყდება იმ თეორიებისა და დოგმატური პრინციპების გათვალისწინებით, რომლებიც მოქმედებენ სხვადასხვა ქვეყნების სამართლის სისტემებში. ასე მაგალითად, ცნობილია ინტერესის თეორია, რომელმაც თავისი პრაქტიკული გამოყენება ჰპოვა ლეხ ლიცი დელიცტი-ის პრინციპში, რომელიც მოცემულია შვეიცარიის 1987 წლის კანონში საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ. აღნიშნული კანონის მიხედვით, სამართლის ნორმის არჩევისას ხდება შემდეგი მომენტების გათვალისწინება:

1. როცა დელიქვენტი (დელიქტის ჩამდენი) და დაზარალებული ერთი ქვეყნის მოქალაქეები არიან;

2. როცა დელიქვენტი და დაზარალებული სხვადასხვა ქვეყნის მოქალაქეები არიან.

საკმაოდ სრული კოლიზიური ნორმებია ავსტრიის 1978 წლის კანონში საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ, რომლის 48-ე მუხლით, ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის დადგომისას დელიქტური ვალდებულების გადაწყვეტა ხდება იმ ქვეყნის სამართლის ნორმებით, სადაც იგი იქნა ჩადენილი და რომელსაც მოჰყვა ზიანის დადგომა.

ნების ავტონომიურობის პრინციპს, ანუ სამართლის არჩევის კანონისმიერ ვალდებულებას, ითვალისწინებს ავსტრიის აღნიშნული კანონის 35-ე მუხლი, რომლის მსგავსი ნორმაა საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ 1998 წლის 29 აპრილის საქართველოს კანონის 43-ე მუხლში, რომლის მიხედვითაც, დელიქტური ვალდებულების წარმოშობის შემდეგ მხარეებს შეუძლიათ აირჩიონ სამართალი, რომელსაც მოცემული ურთიერთობები დაექვემდებარება. ამ შემთხვევაში, მესამე პირთა უფლებები ხელშეუხებელი რჩება.

ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი საერთაშორისო კერძო სამართლის დელიქტთა გადაწყვეტისას არის მისი ჩადენის ადგილის კვალიფიკაცია. სხვადასხვა ქვეყნების სამართლის ნორმები მას სხვადასხვა განმარტებას აძლევს. ქვეყანათა უმრავლესობის სამართლის სისტემებში ზიანის მიყენების ადგილად მიიჩნევა ის ქვეყანა, სადაც მოხდა დელიქტი. ხოლო, თუ დელიქტი ჩადენილია ერთ ქვეყანაში და ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნა წარმოიშვა სხვაგან, მაშინ მისი გადაწყვეტა ხდება დაზარალებულის მიერ არჩეული სამართლის ნორმებით (ლეხ ფორი).

საერთაშორისო კერძო სამართლის დელიქტთა გადაწყვეტისათვის მნიშვნელოვანი წესია დადგენილი საქართველოს აღნიშნული კანონის 42-ე მუხლის მე-2 პუნქტში, რომლის მიხედვითაც, თუ დელიქტისას არ არის განსაზღვრული მისი გადაწყვეტისათვის საჭირო სამართალის ნორმები, მის ნაცვლად გამოიყენება:

ა) იმ ქვეყნის სამართალი, სადაც ზიანის ანაზღაურებაზე ვალდებულ პირსა და დაზარალებულს ზიანის მიყენებისას ჰქონდათ ჩვეულებრივი ადგილსამყოფელი;

ბ) არაკეთილსინდისიერ კონკურენციასთან დაკავშირებული მოთხოვნებისათვის იმ ქვეყნის სამართალი, რომლის ბაზარზეც ასეთი კონკურენცია გავლენას ახდენს, თუ ეს კონკურენცია არ შემოიფარგლება ბაზრის ცალკეულ მონაწილეთა ინტერესებისათვის სრული ან ნაწილობრივი ზიანის მიყენებით.

მნიშვნელოვან, მზარდ ნორმას წარმოადგენს დაზღვეული ვალდებულების დელიქტური დარღვევისას დაზარალებულის უფლებამოსილება მოსთხოვოს ზიანის ანაზღაურება უშუალოდ პასუხისმგებლობის დამზღვევს, თუ ამას ითვალისწინებს იმ ქვეყნის სამართალი, რომელიც გამოიყენება ზიანის ანაზღაურებაზე პასუხისმგებლობის მიმართ, ან იმ ქვეყნის სამართალი, რომელსაც დაზღვევის ხელშეკრულება ექვემდებარება.

საქართველოს სამართლის სისტემაში საკმაოდ დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სამოქალაქო დელიქტთა განმარტებას, რომელიც თავისთავად საერთაშორისო კერძო სამართლის მნიშვნელოვანი წყაროა.

4. საქართველოს სამოქალაქო სამართალის დელიქტური ვალდებულებები, როგორც საერთაშორისო კერძო სამართლის წყარო

პიროვნების კერძო სამოქალაქო უფლებებისა და ღირებულებების აღიარების, ინსტიტუციონალური განვითარებისა თუ გაცნობიერების შედეგია საქართველოს ახალ სამოქალაქო კოდექსში დელიქტურ ვალდებულებათა არსებობა ცალკე კარად, რომელიც შედგება 2 თავისა და 25 მუხლისაგან (992-1016).

დელიქტურ ვალდებულებათა წარმოშობის საფუძველი გახდა პირადი სამოქალაქო უფლებების დაცვის თაობაზე არსებული დიდძალი სამართლებრივი მასალა, საერთაშორისო კონვენციებით ნაკისრი ვალდებულებები და სასამართლო პრაქტიკის განვითარების შედეგები.

სწორედ თანამედროვე სამოქალაქო კერძო სამართლის მიღწევებისა და დასავლეთის ქვეყნების სასამართლო პრაქტიკის, უახლეს სამეცნიერო ლიტერატურით აღიარებული პირადი არაქონებრივი უფლებებიდან საქართველოს სამოქალაქო კოდექსში მოხვდა მათგან ყველაზე მნიშვნელოვანი ნორმები.

საქართველოს სამოქალაქო სამართლის კოდექსით, დელიქტურ ვალდებულებათა განხორციელებისა და სხვა პირადი არაქონებრივი უფლებების დაცვის სამართლებრივ საფუძველს წარმოადგენს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-18-19 მუხლები.

საკითხის უფრო კარგად წარმოსაჩენად განსასაზღვრია, თუ რა იგულისხმება პირად სამოქალაქო უფლებებში და რით განსხვავდება ისინი სხვა სამოქალაქო სამართლებრივი უფლებებისაგან.

პირადი სამოქალაქო უფლებების სახეები მოცემულია კოდექსის მე-18 მუხლში, რომელიც ერთმანეთისაგან განასხვავებს შემდეგ პირად უფლებებს: სახელის ტარების, პატივის, ღირსების, პირადი ცხოვრების საიდუმლოების, პირადი ხელშეუხებლობის, ან საქმიანი რეპუტაციის დაცვის უფლებას. მათგან აღსანიშნავია სახელის ტარების უფლების შელახვის დელიქტი. იგი შეიძლება წარმოიშვას ორ შემთხვევაში: 1. როცა ფიზიკურ პირს სახელს ეცილებიან და 2. როცა ფიზიკური პირის სახელით სხვა სარგებლობს და ამით მისი ინტერესი ილახება. ფიზიკური პირის სახელის ტარების უფლების დარღვევისას, აუცილებელია ორი გარემოების არსებობა: 1. სადაო სახელი უნდა ეკუთვნოდეს მოსარჩელეს და 2. მოპასუხე უნდა უარყოფდეს მოსარჩელისათვის სადაო სახლის კუთვნილებას. ფიზიკური პირის სახელით სარგებლობისას მას უფლება აქვს დელიქტური სარჩელით მოითხოვოს ქონებრივი და მორალური ზიანის ანაზღაურება.

სამოქალაქო დელიქტის ზოგად ცნებას არ შეიცავს ხსენებული მე-18 მუხლი, არამედ იგი მოცემულია 992-ე მუხლში, რომელიც მას განმარტავს როგორც სხვა პირისათვის მართლსაწინააღმდეგო, განზრახი ან გაუფრთხილებელი მოქმედებით მიყენებულ ზიანს.

ზიანში კი იგულისხმება სუბიექტური სამოქალაქო უფლების (მოცემულ შემთხვევაში მე-18 მუხლით დაცული უფლებების) ან არაქონებრივი კეთილდღეობის დამცირება, განადგურება.

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ მიყენებული ზიანი უნდა იყოს ბრალის განზრახი (პირდაპირი განზრახვა) ან გაუფრთხილებელი მოქმედებით. მასთან, იგი შეიძლება ჩადენილ იქნას ალტერნატიული განზრახვის, თვითიმედოვნების ან დაუდევრობის, ანუ შეუგნებელი გაუფრთხილებლობის ფორმითაც.

რაც შეეხება თვით ზიანის მიყენების ფაქტს, სწორედ იგი (კანონში მითითებული ერთობლიობით), სამართლის სპეციალური (სსკ. 993-1016 მმ.) ნორმების საფუძველზე წარმოშობს მხარეებს შორის (დაზარალებული და დამზარალებელი) სამართლებრივ ურთიერთობას. საქართველოს სამოქალაქო სამართლის კოდექსის 992-ე მუხლით, დელიქვენტი ვალდებულია განზრახი ან გაუფრთხილებელი ბრალით მიყენებული ზიანი, ანუ მე-18 მუხლით დაცული უფლებების დარღვევისას, წარმოშობილი ზიანი აანაზღაუროს სრულად.

პიროვნების პატივსა და ღირსებაში იგულისხმება მისი პიროვნების ობიექტური საზოგადოებრივი შეფასება, საკუთარი მორალური თუ სხვა თვისებების, უნარის, საზოგადოების წინაშე საკუთარი ვალის მოხდის, საკუთარი საზოგადოებრივი როლის მიხედვით.

საქმიან რეპუტაციაში კი გულისხმობენ საზოგადოების მიერ პირის პროფესიული თუ სხვა საქმიანი თვისებების შეფასებას, რასაც. თავის მხრივ, ემყარება საზოგადოების დამოკიდებულება მოცემული ფიზიკური თუ იურიდიული პირის მიმართ. პატივი და ღირსება დაცულია კონსტიტუციითაც (მ. 17).

992-ე და მე-18 მუხლებით გათვალისწინებულ შემთხვევებში დელიქტური ვალდებულება წარმოიშობა მაშინაც, როცა გავრცელდება ფიზიკური თუ იურიდიული პირის პატივის, ღირსების ან საქმიანი რეპუტაციის შელახვის შესახებ შესაბამისი ცნობები, რომლებიც, თავის მხრივ, სინამდვილეს არ შეესაბამება. ასეთ ცნობათა გავრცელებაში იგულისხმება მათი გამოქვეყნება პრესაში, ტელევიზიის, რადიოსა და სხვა მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით.

აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ კოდექსის 993-ე მუხლის მე-2 პუნქტითა და მე-18 მუხლით გათვალისწინებული არ არის ხსენებული ცნობების დაცვა, თუ ისინი წარმოადგენენ სასამართლო გადაწყვეტილებებს, საგამოძიებო დადგენილებებს, ან ამ ცნობათა განხილვა ექვემდებარება საჯარო საკანონმდებლო განხილვას.

ზიანის მომტანი ცნობების დელიქტის თავისებურებაა ის, რომ, თუ ცნობები მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით გავრცელდა, ამ დროს დელიქვენტს უნდა წარმოადგენდნენ პუბლიკაციის ავტორი და რედაქტორი (გაზეთის), ხოლო, თუ რედაქცია იურიდიული პირი არაა, დელიქვენტად გვევლინება მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების დამფუძნებელი.

დელიქტური ვალდებულება წარმოიშობა მე-18 მუხლის მე-2 და მე-3 ნაწილით დაცული არამატერიალური სიკეთის, პირადი ცხოვრების საიდუმლოსა და პირადი ხელშეუხებლობის დარღვევითაც. პირადი ცხოვრების საიდუმლოს ქვეშ კი იგულისხმება ინფორმაცია, რომელიც არ შეეხება პიროვნების საზოგადოებრივ ცხოვრებას და გამიზნულია პირის მკაცრად განსაზღვრული წრისათვის, ანუ მისი ფართო საზოგადოებისათვის გაცნობა საერთოდ არ შეადგენს პირის ინტერესს. პირად ცხოვრებაში კი იგულისხმება პირადი საქმიანობა, პირადი ჩანაწერი, პირადი მიმოწერა, სატელეფონო საუბარი და სხვა სახის ტექნიკური საშუალებებით მიღებული შეტყობინებები, აგრეთვე, კერძო დოკუმენტაცია.

პატივისა და ღირსების შელახვას უთანაბრდება პირის გამოსახულების გამოქვეყნება, მისი თანხმობის გარეშე. გამოსახულების ქვეშ კი გულისხმობენ მხატვრულ პორტრეტს, ინდივიდის გამოსახულებას კინოფილმში, ტელეგადაცემაში, სადაც მისი გარეგნული იერის მიხედვით შესაძლებელი იქნება მისი შეცნობა. ამდენად, საკუთარი გამოსახულების უფლების ობიექტია ინდივიდის პიროვნული თავისუფლება და არა ის საგანი, რაზეც ისაა გამოსახული. ხსენებულ მუხლშივე: საკუთარი გამოსახულების დაბეჭდვა-გამოქვეყნება, პირის თანხმობის გარეშე, არ იწვევს დელიქტურ ვალდებულებას, თუ ეს დაკავშირებულია მის საზოგადოებრივ საქმიანობასთან, დაკავებულ თანამდებობასთან, მართლმსაჯულების ან პოლიციის მოთხოვნებთან, სამედიცინო, სასწავლო ან კულტურულ მიზნებთან, ანდა ფოტო-ვიდეო გადაღება მოხდა საზოგადო ვითარებაში, ანდა პირმა პოზირებისათვის მიიღო საზღაური (ფოტომოდელი).

აღსანიშნავია ინდივიდის საზოგადოებრივი აღიარების შედეგად მისი გამოსახულების გამოქვეყნების მართლზომიერების საკითხი, რომელიც ინდივიდუალურ და საზოგადოებრივ ინტერესთა რთულ კოლიზიას წარმოადგენს. ასე მაგალითად, როცა პირს ირჩევენ პრეზიდენტად ან ნიშნავენ მინისტრად, ცხადია, მისი სურათის გამოქვეყნებისას მას არავინ ეკითხება ამის შესახებ, რადგან ეს მისი საზოგადოებრივი აღიარებითაა გამოწვეული. 993-ე მუხლით გათვალისწინებულ დელიქტურ ვალდებულებათა წარმოშობის საფუძვლად ჩაითვლება შემდეგი გარემოებები:

1. თუ გავრცელებული ან გახმაურებული ცნობები აშკარად არ შეესაბამება სინამდვილეს;

2. თუ ქონებრივი ზიანის მიყენება გამოწვეულია იმ ცნობების გავრცელებით ან გახმაურებით, რომლებსაც საზოგადოებრივი მნიშვნელობა არ ჰქონდათ;

3. თუ არსებობს მიზეზობრივი კავშირი დელიქვენტის მართლსაწინააღმდეგო ქმედებასა და დამდგარ შედეგს შორის. ხოლო ქონებრივი ზიანი უნდა იყოს შედეგი პირადი არაქონებრივი უფლების დარღვევისა;

4. დელიქვენტი უნდა მოქმედებდეს ბრალის პირდაპირი ან არაპირდაპირი ფორმით. იგი მიზნად უნდა ისახავდეს უფლების მატარებელი პირის კომპრომეტაციას ან მისი პირადი არაქონებრივი უფლებების შელახვას.

მნიშვნელოვან სიახლეს წარმოადგენს მორალური ზიანის შედეგად წარმოშობილი დელიქტური ვალდებულება, რომელიც გათვალისწინებულია მე-18 მუხლის მე-6 ნაწილით. მორალური ზიანის ცნებაში იგულისხმება სამართლებრივად დაცული იმ არაქონებრივი ინტერესის ხელყოფა, რომელსაც ქონებრივი ექვივალენტი არ გააჩნია.

ცნობილია მორალური ზიანის სხვადასხვა სახეები, კერძოდ: სირცხვილის გრძნობის შელახვა, სულიერი ტკივილი, რომელიც პირის ფსიქიკური და ფიზიკური დაუძლურების საფუძველი შეიძლება გახდეს, და ა.შ. მორალური ზიანის ანაზღაურებიდან გამომდინარე, დელიქტური ვალდებულების წარმოშობის საფუძველია შემდეგი პირობების არსებობა:

1. ფაქტიურად არსებული არამატერიალური ზიანის განსაზღვრული ოდენობა;

2. მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ან უმოქმედობის ჩადენა;

3. მიზეზობრივი კავშირის არსებობა მორალურ ზიანსა და მართლსაწინააღმდეგო მოქმედებას შორის;

4. ბრალის ფორმის არსებობა.

მორალური ზიანის ანაზღაურება ხდება გონივრულობისა და სამართლიანობის სოციალური ამოცანების განხორციელებით, რასაც მიზნად ისახავს აღნიშნული დელიქტური ვალდებულება. თვით მორალური ზიანის ანაზღაურება კი ასრულებს სამ ძირითად ფუნქციას:

ა) აკმაყოფილებს დაზარალებულს;

ბ) ზემოქმედებას ახდენს დელიქვენტზე;

გ) თავიდან იცილებს პიროვნული უფლებების ხელყოფას სხვა პირების მიერ. სწორედ აღნიშნული სამი - სატისფაქციური, რეპრესიული და პრევენციული, ფუნქციების ერთობლიობა არის მორალური ზიანის ანაზღაურების ერთიანი მიზანი, რაც ასახვას ჰპოვებს მორალური ზიანის ფულად ანაზღაურებაში.

უნდა აღინიშნოს, რომ მორალური ზიანის ანაზღაურებისას, სასამართლო პრაქტიკა დიდ ყურადღებას უთმობს ზიანის მიმყენებლის გადახდისუნარიანობის დადგენას, ზიანის მიყენების ფორმას, ადგილს, გარემოებებს, ქმედების განმეორების საშიშროებასა და დელიქვენტის მიერ მოგების მიღების, ქონებრივი ხეირის, დანაკლისის, ანუ იმ ზარალის არაფულად შეფასებას, რომელიც მან მიაყენა დაზარალებულს.

ქართული სამოქალაქო სამართლის სიახლეს წარმოადგენს მე-18 მუხლით აღნიშნული უფლებების დაცვა პირის გარდაცვალების შემდეგ.

დელიქტური ვალდებულების წარმოშობის საფუძველია გარდაცვლილი პირის სახელის, პატივის, პირადი ცხოვრების საიდუმლოს, საკუთარი გამოსახულების უფლებების დარღვევა. ხსენებულ უფლებათა დარღვევისას, ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლება გააჩნიათ როგორც გარდაცვლილ მემკვიდრეებს, ისე სხვა დაახლოებულ პირებს, ვისთვისაც გარდაცვლილის პიროვნება მნიშვნელოვანი იყო. თუმცა მორალური ზიანის ანაზღაურება შეიძლება მოხდეს იმ პირის მოთხოვნით, რომელმაც სარჩელით მიმართა სასამართლოს, მაგრამ გადაწყვეტილების გამოტანამდე იგი გარდაიცვალა. მორალური ზიანის ფულადი საზღაური მოცემულ შემთხვევაში ჩაითვლება უკვე სამკვიდრო მასის შემადგენელ ნაწილად.

სამოქალაქო კოდექსის 994-ე მუხლი აწესრიგებს ზოგადი ქმედუნარიანობის საკითხს დელიქტური ვალდებულებების წარმოშობისას. აღნიშნული მუხლის პირველი ნაწილი დელიქტუუნაროდ აცხადებს ათ წლამდე პირს, რაც, თავის მხრივ, ახალი არაა ქართული სამართლისათვის, ვინაიდან იგივე პირი, ვახტანგ მეექვსის სამართლის წიგნის 187-ე მუხლის თანახმად, დელიქტუუნაროდ ითვლებოდა ძველ ქართულ სამართალშიც.

994-ე მუხლის მიხედვით, ათი წლის ასაკის მიუღწეველი პირი, როგორც არასრულწლოვანი, შეზღუდული ქმედუნარიანობის მქონე, პასუხს არ აგებს იმ ზიანისათვის, რომელიც მან სხვას მიაყენა. თუმცა, მის ნაცვლად, მისი მშობლები ან მეთვალყურეობაზე ვალდებული პირები მოვალენი არიან აანაზღაურონ ამ პირის მიერ მიყენებული ზიანი.

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ უკვე 10 წლის ასაკიდან პირი დელიქტუნარიანია და პასუხს აგებს იმ ზიანისათვის, რომელიც მან სხვას მიაყენა, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა მას ამის გაცნობიერება არ შეეძლო. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ მისი ქონება ან შემოსავალი მიყენებული ზიანის ასანაზღაურებლად საკმარისი არაა, დგება სუბსიდიური პასუხისმგებლობა და იგი ეკისრებათ მის კანონიერ წარმომადგენლებს (994-ე მუხლის მე-2 ნაწილი).

დელიქტურ სამართალდარღვევად გვევლინება კოდექსის 995-ე მუხლი, რომელიც სულით ავადმყოფის მიერ მიყენებული ზიანისაგან წარმოიშობა. არაქმედუნარიანად აღიარებული მოქალაქის (სულით ავადმყოფის) მიერ მიყენებული ზიანის ანაზღაურებას ეხებოდა საბჭოთა სამოქალაქო კოდექსის 466-ე მუხლიც. მის ინსტიტუციონალურ და არსობრივი მხარის განვითარებად გვევლინება სწორედ ჭკუასუსტი ან სულით ავადმყოფი პირის (არაქმედუნარიანის) მიერ მართლსაწინააღმდეგო მოქმედებით მიყენებული ზიანის ანაზღაურების დელიქტური ვალდებულება.

ფრიად საყურადღებოა, თუ რა იგულისხმება თვით ჭკუასუსტობაში, რომელიც არის ,,ფსიქიკის ღრმა, ძნელად შექცევადი ან შეუქცევადი დეფექტი, რაც ვლინდება ინტელექტის სისუსტეში, ადრე შეძენილი ცოდნის დაკარგვასა და ახალი ცოდნის გაძნელებულ აღქმაში, ქცევის ცვლილებებში.

საერთოდ კი, იცნობენ თანდაყოლილ ჭკუასუსტობას (ოლიგოფენია) და შეძენილ ჭკუასუსტობას (დემენიცია), ტვინის უჯრედების ცვლილებას ზოგიერთი მძიმე დაავადების დროს (ტვინის სისხლძარღვთა ათეროსკლეროზი, ეპილეფსია და სხვა). ხოლო ჭკუასუსტობის ყველაზე მსუბუქ ფორმას წარმოადგენს დებილიზმი. ასეთი პირები პასუხს აგებენ სხვა პირთა მიმართ მართლსაწინააღმდეგო მოქმედებით მიყენებული ზიანისათვის (მ. 995.1). თუმცა ისინი უმეტეს შემთხვევებში იმყოფებიან მეურვეთა (მ. 1276) მეთვალყურეობის ქვეშ, რომლებიც, თავის მხრივ, უკვე დელიქტუნარიანნი არიან. თუ მეურვეს კანონით დაკისრებული აქვს მეთვალყურეობა ზიანის მიმყენებელზე, მაშინ იგი უკვე ვალდებულია დაზარალებულს აუნაზღაუროს ზიანი, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა შეუძლებელი იყო ამ ზიანის საერთოდ თავიდან აცილება (მ. 995.2).

მუდმივი სულიერი დაავადების გარდა, არსებობს დროებითი სულიერი მოშლილობის შემთხვევებიც, რომლის დროსაც ირღვევა ნორმალური ფსიქიკური პროცესები, რაც გამოიხატება პირის დროებით დაქვეითებულ უნარში აღიქვას გარემო და გააკონტროლოს თავისი ქცევა. ესაა პიროვნების აღქმის, აზროვნების, მეხსიერების, ემოციებისა და ყურადღების, ნებისა და ქცევის დროებითი დაქვეითებისა და დარღვევის მდგომარეობა. ასეთ შემთხვევაში პირი დროებით არაქმედუნარიანად ითვლება და პასუხს არ აგებს მიყენებული ზიანისათვის (მ. 996). თუმცა თუ პირი თვითონ იყენებს თავს (შეგნებულად) ასეთ მდგომარეობაში ალკოჰოლური სასმელისა და ტოქსიკური თუ სხვა მსგავსი საშუალების გამოყენებით, იგი უკვე თავისუფლდება დელიქტური ვალდებულებისაგან აანაზღაუროს მიყენებული ზიანი. აღნიშნული ვალდებულება გამორიცხულია მხოლოდ პირის არაბრალეული მდგომარეობის შემთხვევაში (მ. 996).

საკმაოდ საინტერესო დელიქტური ვალდებულებაა სამსახურეობრივი მოვალეობის შესრულებისას მიყენებული ზიანის ანაზღაურება (მ. 997). მართალია, 997-ე მუხლში დაკონკრეტებული არაა ფიზიკური თუ იურიდიული პირია ვალდებული აანაზღაუროს ზიანი, რომელიც მისივე მუშაკის ბრალეული მოქმედებით მიადგა მესამე პირს შრომითი (სამსახურეობრივი) მოვალეობის შესრულებისას.

997-ე მუხლში კანონმდებელი მუშაკის მოქმედებაში გულისხმობს დამქირავებლის (იურიდიული ან ფიზიკური პირის) მართლსაწინააღმდეგო მოქმედებას. დელიქტის წარმოშობის აუცილებელი პირობაა, რომ მუშაკი შრომითი ხელშეკრულების (კონტრაქტით) ან კოლექტიური ხელშეკრულებით (შრომის კანონთა კოდექსის თავი 2, 3) იყოს დაკავშირებული დამქირავებელ პირთან.

997-ე მუხლის დარღვევისას წარმოიშობა დამქირავებელი იურიდიული თუ ფიზიკური პირის რეგრესული სარჩელის უფლებაც, რომლითაც იგი მიმართავს დაქირავებულ მუშაკს მესამე პირის მიმართ მიყენებული ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნით. აღნიშნული ურთიერთობა კი წესრიგდება არა სამოქალაქო, არამედ უკვე შრომის კანონთა კოდექსით.

მესამე პირის მიმართ მუშაკის ბრალით მიყენებული ზიანის ანაზღაურების დელიქტური ვალდებულებების წარმოშობის აუცილებელ პირობად უნდა ჩაითვალოს ის, რომ მუშაკს უნდა ემოქმედა დამქირავებლის დავალებით და ყოფილიყო მისი ზედამხედველობის ქვეშ. თუმცა აღნიშნული ვალდებულება არ დგება, თუ მუშაკი მოქმედებდა ბრალის გარეშე.

მნიშვნელოვან სიახლეს წარმოადგენს მიყენებული ზიანისათვის სოლიდარული პასუხისმგებლობის საკითხი. ორი ან მეტი დელიქტური ვალდებულების არსებობისას, სამოქალაქო არაქონებრივი უფლებების დარღვევისათვის წარმოიშობა პასუხისმგებლობის ისეთი ნაირსახეობა, როგორიცაა, სოლიდარული პასუხისმგებლობა. 998-ე მუხლის თანახმად, მას ადგილი აქვს მოვალეთა სიმრავლისას, როცა რამდენიმე დელიქვენტი ერთმანეთთან დაკავშირებულია საერთო სამოქალაქო პასუხისმგებლობით ანუ სოლიდარული პასუხისმგებლობით, რომელსაც ადგილი აქვს მაშინ, როცა რამდენიმე პირს ევალება ვალდებულების შესრულება ისე, რომ თითოეულმა უნდა მიიღოს მონაწილეობა მთლიანი ვალდებულების შესრულებაში, ხოლო დაზარალებულს - კრედიტორს, აქვს შესრულების მხოლოდ ერთჯერადი მოთხოვნის უფლება.

თვით სოლიდარული ვალდებულება - დელიქტი, წარმოიშობა ხელშეკრულებით, კანონით ან ვალდებულების საგნის განუყოფლობით.

სოლიდარული ვალდებულების დროს, ანუ არაქონებრივი სამოქალაქო უფლებების რამდენიმე დელიქვენტის მიერ დარღვევისას, დაზარალებულს შეუძლია მიყენებული ზიანის ანაზღაურება მოსთხოვოს თითოეულ დელიქვენტს როგორც მთლიანად, ისე წილობრივად.

კოდექსის 998-ე მუხლით განსაზღვრული დელიქტური სოლიდარული ვალდებულების წარმოშობისას, დელიქვენტსა და დაზარალებულს შორის სამართლებრივი ურთიერთობა წესრიგდება სოლიდარული მოვალეების შესახებ კოდექსის 463-474-ე სპეციალური მუხლებით.

სოლიდარული სამოქალაქო პასუხისმგებლობის დაკისრებისას, 998-ე მუხლის მე-2 ნაწილით მიყენებული (მორალური, არაქონებრივი ან არამატერიალური სახის) ზიანისთვის პასუხს აგებენ არა მარტო უშუალოდ დელიქვენტები, არამედ ის პირებიც, რომლებმაც ისინი დაიყოლიეს, ან ხელი შეუწყვეს მათ ქმედების განხორციელებაში, ასევე, ვინც შეგნებულად ისარგებლა (ნახა ქონებრივი ან სხვა სახის მოგება, ან ხეირი). ამდენად, სოლიდარული პასუხისმგებლობა ვრცელდება არა მარტო უშუალოდ მოქმედ დელიქვენტებზე, არამედ მათ თანამონაწილე პირებზეც.

აღნიშნული პუნქტი ისევე, როგორც მისი მემკვიდრის უფლებები სოლიდარული მოვალის გარდაცვალებისას (მ. 461) აძლიერებს პირის არაქონებრივი სამოქალაქო უფლებების დარღვევისას წარმოშობილ დელიქტთა ანაზღაურების გარანტიებს.

მნიშვნელოვან დელიქტურ ვალდებულებას წარმოადგენს სატრანსპორტო საშუალების ექსპლუატაციის შედეგად დამდგარი ზიანის ანაზღაურება (მ. 999). საერთაშორისო სამართლებრივი ხასიათის დელიქტურ ვალდებულების შემთხვევაში, სატრანსპორტო საშუალების ექსპლუატაციისას, გამოიყენება საქართველოს მიერ რატიფიცირებული საერთაშორისო ხელშეკრულებებისა და შეთანხმებების მოთხოვნებიც.

აღნიშნული დელიქტის წარმოშობისათვის აუცილებელია რამდენიმე პირობის არსებობა, კერძოდ, მგზავრების გადაყვანისა და ტვირთის გადაზიდვისათვის გათვალისწინებული ვალდებულებების, სატრანსპორტო საშუალების ექსპლუატაციის წესების დარღვევა და ადამიანის სიკვდილის, დასახიჩრების ან ჯანმრთელობის მოშლის, ანდა მგზავრის ნივთის დაზიანების ფაქტები (მ. 999.1).

თვით სატრანსპორტო საშუალებებით ტვირთისა და მგზავრთა გადაყვანა-გადაზიდვის სამოქალაქო ვალდებულებებს ითვალისწინებს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კერძო ნაწილის მე-12 თავი (668-708 მმ). საერთოდ კი გადაზიდვის სფეროში მოქმედი კანონმდებლობა იცნობს მგზავრების გადაყვანისა და ტვირთის გადაზიდვის შემდეგ სახეებს (ტრანსპორტის სახეთა მიხედვით): სარკინიგზო, საზღვაო, შიდა წყლის, საჰაერო და საავტომობილო სახეებს. თითოეულ მათგანს გააჩნია თავისი სპეციფიკა და განსაკუთრებული წესები (უსაფრთხოების), რომლებიც რეგულირდება შესაბამისი ნორმატიული აქტებით, საქართველოს საჰაერო, საზღვაო კოდექსებითა და საავტომობილო ტრანსპორტის წესდებით. გარდა აღნიშნული აქტებისა, თუ დელიქტი საერთაშორისო კერძო ხასიათს ატარებს, მისი გადაწყვეტისას ითვალისწინებენ 1993 წელს საქართველოს მიერ რატიფიცირებულ კონვენციის ,,საერთაშორისო სამოქალაქო ავიაციის შესახებ”, ასევე, რიგი საერთაშორისო სახელმწიფოთაშორისო საჰაერო მიმოსვლებზე სხვა შეთანხმებათა მოთხოვნებსაც.

სამოქალაქო კოდექსის 999-ე მუხლის დელიქტური ვალდებულება ვრცელდება ყველა მათგანზე.

სატრანსპორტო საშუალების მფლობელი ვალდებულია შეთანხმებული საზღაურის გადახდით გადაიტანოს ტვირთი ან გადაიყვანოს მგზავრი დანიშნულების ადგილზე (მ. 668). ხოლო მგზავრის სიკვდილის, დასახიჩრების ან ჯანმრთელობის მოშლის ანდა მისი ბარგის დაზიანების შემთხვევაში, რაც აუცილებლად გამოწვეული უნდა იყოს დელიქვენტის (სატრანსპორტო საშუალების მფლობელის) სატრანსპორტო საშუალების (ავტომანქანა, სარკინიგზო, საზღვაო და სხვა სატრანსპორტო საშუალება) ექსპლუატაციისა და სარგებლობის წესების დარღვევით, იგი ვალდებულია დაზარალებულს აუნაზღაუროს აქედან წარმოშობილი ზიანი. თუმცა აღნიშნული ზიანი არ ანაზღაურდება, თუ:

ა. ზიანდება გადასაზიდი ტვირთი, რომელიც მგზავრს მგზავრობის ან გადაყვანისას თან არ მიაქვს;

ბ. ზიანდება სატრანსპორტო საშუალების მფლობელის მიერ შესანახად მიღებული ნივთი;

გ. ზიანი გამოწვეულია ფორს-მაჟორულ გარემოებათა (დაუძლეველი ძალის, სტიქიური უბედურებების და სხვა) გამო.

დელიქვენტის ორმაგ ვალდებულებას ითვალისწინებს 999-ე მუხლის მე-4 ნაწილი, რომლის მიხედვითაც, იგი არასაკუთარი სატრანსპორტო საშუალების გამოყენებისას (მისი მფლობელის ნებართვის გარეშე) ვალდებულია აანაზღაუროს მისი მფლობელის ნაცვლად მიყენებული ზიანი, ხოლო, თუ ეს ზიანი უშუალოდ მფლობელის ბრალითაა გამოწვეული (მოსარგებლე მის მიერ იყო დანიშნული სატრანსპორტო საშუალების სამართავად ან, თუ ეს სატრანსპორტო საშუალება მას ქონდა გადაცემული იჯარით ან სარგებლობის სხვა უფლებით), მაშინ დელიქვენტი თავისუფლდება ზიანის ანაზღაურების ვალდებულებისაგან და ეს მოვალეობა ეკისრება სატრანსპორტო საშუალების უშუალო მფლობელს. ამდენად, ზემოაღნიშნული ერთგვარად იცავს თვით სატრანსპორტო საშუალების მოსარგებლეს მფლობელის ბრალეული მოქმედებისაგან. ასე მაგალითად, თუ შვილი მამის დაუკითხავად წაყვანილი ავტომანქანით დააზიანებს მგზავრის ჯანმრთელობას, სწორედ მას ეკისრება ზარალის ანაზღაურება ანაზღაურების გადახდის შესაძლებლობის გათვალისწინებით და არა ავტომანქანის უშუალო მფლობელს.

მნიშვნელოვან სიახლედ უნდა ჩაითვალოს დელიქტური ვალდებულებებისას ინსტიტუციონალური და ნორმატიული შემადგენლობა, რაც მოცემულია ნაგებობიდან გამომდინარე მომეტებული საფრთხისა და ხანძრის ჩაქრობის დროს წარმოშობილი ზიანის ანაზღაურებაში, გათვალისწინებული კოდექსის 1000-ე და 1001-ე მუხლებით. აღნიშნული დელიქტური ვალდებულება სხვათაგან განსხვავდება წარმოშობის პირობებითა და სპეციალური ხასიათით.

აშკარა აუცილებლობას წარმოადგენს განიმარტოს, თუ რა იგულისხმება მომეტებულ საფრთხეში და რა შეიძლება ჩაითვალოს მისი წარმოშობის საფუძვლად. საერთო გაგებით, მომეტებულ საფრთხეში იგულისხმება ნებისმიერი საქმიანობა, რომლის განხორციელება შეიცავს ზიანის მიყენების აშკარა შესაძლებლობას და რომლის კონტროლირებაც აღემატება ადამიანის შესაძლებლობებს. მომეტებულ საფრთხედ მიიჩნევა ასევე სპეციალურ შენობა-ნაგებობებში წარმოებული, მოთავსებული ან მიწოდებული ელექტროენერგიის ანდა ხანძარსაშიში, ფეთქებადსაშიში, შხამიანი ანდა მომწამვლელი ნივთიერებების წარმოება, შენახვა, ტრანსპორტირება, რასაც მოჰყვა ადამიანის სიკვდილი, სხეულის ან ჯანმრთელობის დაზიანება ანდა ნივთის დაზიანება (მე-1000 მუხლის პირველი ნაწილი).

მე-1000 მუხლი გამოყოფს მომეტებული საფრთხის მქონე ობიექტებისა და უშუალოდ საგნების მფლობელებს. მომეტებული საფრთხის მქონე ნაგებობის მფლობელებად შეიძლება მივიჩნიოთ როგორც იურიდიული, ისე ფიზიკური პირები, რომლებიც იურიდიულ უფლებამოსილებათა და მატერიალურ ნიშანთა მიხედვით შეიძლება განვასხვავოთ. პირველში იგულისხმება კანონით მინიჭებული უფლებამოსილება მომეტებული საფრთხის შემცველი ნივთიერებების ან ენერგიის წარმოება, შენახვა ან გამოყენება (მაგალითად, ქიმიური საწარმო, საქენერგოს ობიექტები და სხვა). მატერიალურ ნიშანში კი იგულისხმება მომეტებული საფრთხის შემცველი ნაგებობის მფლობელი ან მესაკუთრე, დროებით მოსარგებლე თუ სახელმწიფო ორგანო. ამავე მუხლის მე-2 ნაწილი ითვალისწინებს მომეტებული საფრთხის შემცველი ნაგებობის ან ნივთის მფლობელის ვალდებულებას აანაზღაუროს საფრთხის განხორციელების შედეგად წარმოშობილი ზიანი, თუ იგი დაზარალებულს მიადგა სხვა გარემოების გამო, ვიდრე ამას ამ მუხლის პირველი ნაწილი ითვალისწინებს. ანუ თუ დაზარალებულს მომეტებული საფრთხის განხორციელებით მიადგა მორალური, არამატერიალური ზიანი, დელიქვენტი ვალდებულია იგი მას აუნაზღაუროს. თუმცა აღნიშნული საფუძვლით დელიქვენტის ვალდებულება არ არსებობს, როცა ნაგებობიდან გამომდინარე მომეტებული საფრთხე გამოწვეულია დაუძლეველი ძალით (ფორს-მაჟორული გარემოებები), ან ელექტროგადამცემი ხაზების ავარიით, ან ნავთობის, გაზის, წყლის თუ ნავთობპროდუქტების მიმწოდებელი მოწყობილობების დაზიანებით (მ. 1000.3), ხოლო, თუ სახეზეა რადიაციული ნივთიერებით მიყენებული ზიანი, მისი ანაზღაურების ვალდებულება ეკისრება უშუალოდ მის გამომყენებელს (მაგალითად, ატომური ელექტროსადგურის ადმინისტრაციას, მ. 1000.4).

სრულიად განსხვავებული მომეტებული საფრთხისაგან წარმოშობილ დელიქტურ ვალდებულებას ითვალისწინებს სამოქალაქო კოდექსის 1001-ე მუხლი, რომელიც ხანძრის ჩაქრობის დროს წარმოშობილ ზიანს ეხება. დელიქვენტად მოცემულ შემთხვევაში ითვლება არა ხანძრის ჩაქრობისას მეზობელ ბინებსა და ნაგებობებზე გავრცელების თავიდან აცილების მიზნით მოქმედი პირი, არამედ უშუალოდ ამ ხანძრის გაჩენაში ბრალეული პირი. კოდექსის 1002-ე მუხლი გამორიცხავს 999-ე და მე-1000 მუხლებით გათვალისწინებულ ზიანის ანაზღაურებას - დელიქტების წინასწარ გამორიცხვასა და რაიმე სახის შეზღუდვას. ასე მაგალითად, თუ პიროვნება წინასწარ გაფორმებული კონტრაქტით მუშაობს ატომური ენერგიის ან ატომური იარაღის შემქმნელ საწარმოში (საჯარო სამართლებრივი ფორმის) და მისთვის წინასწარ იყო ცნობილი მომეტებული საფრთხისა და მოსალოდნელი ფიზიკური ზიანის შესახებ, მისი დადგომისას აღნიშნული სუბიექტი, 1002-ე მუხლის საფუძველზე, თავისუფლდება 999-ე და მე-1000 მუხლებით გათვალისწინებული დელიქტური ვალდებულებისაგან.

მეტად საინტერესო დელიქტურ ვალდებულებებს შეიცავს სამოქალაქო კოდექსის 1003-1004-ე მუხლები, რომლებიც ითვალისწინებენ ცხოველის მიერ მიყენებული და შენობის ჩამოქცევით გამოწვეული ზიანის ანაზღაურების შემთხვევებს.

კოდექსის 1003-ე მუხლის დელიქტური ვალდებულება წარმოიშობა, თუ ცხოველის მფლობელის მიერ არ მოხდა საჭირო ზომების გატარება, რათა ცხოველისაგან დაცული ყოფილიყო მესამე პირი (დაზარალებული), რის გამოც მას მიადგა ფიზიკური თუ მორალური ზიანი. ცხოველში შეიძლება ვიგულისხმოთ შინაური, ეგზოტიკური, წვრილფეხა, მსხვილფეხა და სხვა სახის ცხოველები, რომლებიც იმყოფებიან მფლობელის მეთვალყურეობის ქვეშ ან გაქცეული არიან. დელიქტური ვალდებულება ცხოველის მფლობელს არ დაეკისრება, თუ მან ყველა ზომა იხმარა (მაგალითად, დააბა, მოათავსა იზოლირებულ ადგილას და ა.შ.) რათა თავიდან აეცილებინა ცხოველის მიერ მესამე პირისათვის ზიანის მიყენება. აღნიშნული დელიქტისათვის მნიშვნელოვანია ცხოველის მიერ, უშუალოდ მფლობელის ბრალის გამო, მესამე პირის ფიზიკური ან ქონებრივი ზიანის ფაქტი. ხოლო იყო თუ არა ცხოველი მფლობელის ზედამხედველობის ქვეშ ან გაქცეული, არსებითი მნიშვნელობა არ ენიჭება.

1004-ე მუხლი უზრუნველყოფს შენობის ჩამოქცევით დაზარალებულ პირთა უფლებების დაცვასა და მიყენებული ზიანის ანაზღაურების ვალდებულებას. დელიქტური ვალდებულება წარმოიშობა იმ შემთხვევაში, თუ მოხდება შენობის ჩამოქცევა ან მისი ცალკეული ნაწილის ჩამონგრევა, რომელიც გამოწვეული იყო შენობის არასათანადო მოვლით ან მისი ნაკლით. ამ დროს შენობის მესაკუთრე ვალდებულია აუნაზღაუროს დაზარალებულს მიყენებული ფიზიკური თუ ქონებრივი ზიანი. თუმცა, იგი ამ ვალდებულებისაგან თავისუფლდება, თუ შენობის ჩამოქცევა ან მისი ცალკეული ნაწილის ჩამონგრევა მოხდება მისგან დამოუკიდებელი არაბრალეული მოქმედების გამო. 1004-ე მუხლის მე-2 ნაწილი იცავს თვით შენობის მფლობელის უფლებებს უშუალოდ მის მფლობელობაში არსებული შენობის ჩამოქცევისას წარმოშობილ ვალდებულებათაგან. კერძოდ, თუ ზიანი მიყენებულია შენობიდან საგნის გადაგდებით, გადავარდნით ან გადაყრით, პასუხს აგებს უშუალოდ ის პირი, რომელსაც ეს სადგომი (შენობის ნაწილი) აქვს დაკავებული და არა ამ შენობის უშუალო მესაკუთრე. თუმცა ისიც კი თავისუფლდება ამ ვალდებულებისაგან, როცა საგნის გადაგდება გადავარდნა ან გადაყრა მოხდა დაუძლეველი ძალის მოქმედებით ან თვით დაზარალებულის ბრალით.

სამოქალაქო დელიქტის განსხვავებულ სახეს წარმოადგენს კოდექსის 1005-ე მუხლით გათვალისწინებული სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა მისი მოსამსახურის მიერ მიყენებული ზიანისათვის, რომელიც კონსტიტუციურ (კონსტიტუცია მ. 18) უფლებათა - ადამიანის თავისუფლებისა და პირადი ხელშეუხებლობის, დაცვის დამატებით სამოქალაქო სამართლებრივ გარანტს იძლევა. სწორედ საქართველოს კონსტიტუციით, ადამიანის თავისუფლება ხელშეუვალია და თავისუფლების აღკვეთა ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა დაუშვებელია სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე.

აღნიშნული დელიქტის საერთაშორისო ხასიათის შემთხვევაში მისი გადაწყვეტის წყაროდ უნდა მივიჩნიოდ რიგი საერთაშორისო კონვენციებისა, რომლებსაც საქართველო ადრე თუ გვიან შეუერთდება. კერძოდ, გაეროს 1988 წლის 9 დეკემბრის პრინციპთა ერთობლიობა ნებისმიერი ფორმით დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირთა დასაცავად; გაეროს 1990 წლის 14 დეკემბრის ძირითადი პრინციპები პატიმართა მოპყრობის შესახებ; 1984 წლის 10 დეკემბრის კონვენცია წამებისა და სხვა სასტიკი არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობის ან სასჯელის წინააღმდეგ და გაეროს სხვა კონვენციები ადამიანის უფლებათა შესახებ. საყურადღებოა თვით სახელმწიფო მოსამსახურის ცნება, რომელშიც იგულისხმება საჯარო მოხელე. მისი სტატუსი და ძირითადი უფლება-მოვალეობები განსაზღვრულია კანონით ,,საჯარო სამსახურის შესახებ”. 1005-ე მუხლი ითვალისწინებს მე-18 მუხლით დაცულ არამატერიალურ სამოქალაქო უფლებათა ხელყოფიდან წარმოშობილ დელიქტურ ვალდებულებებსაც. აღნიშნული დელიქტის თავისებურებაა ბრალეული ქმედებისათვის სახელმწიფო მოსამსახურის ანუ საჯარო სამართლის იურიდიული პირის პასუხისმგებლობა. სახელმწიფო მოსამსახურეები 1005-ე მუხლში გვევლინებიან სახელმწიფო ინტერესების მატარებლებად და დელიქტურ სამართლებრივ ურთიერთობებში უმრავლეს შემთხვევაში გამოდიან როგორც იურიდიული პირები. ხოლო მოცემულ ვითარებაში მნიშვნელობა არა აქვს ეს იურიდიული პირები სამეურნეო ორგანიზაციები არიან თუ საბიუჯეტო საჯარო სამართლის იურიდიული პირები.

დელიქტური ვალდებულების დადგომისათვის აუცილებელია:

ა) სახელმწიფო მოსამსახურე ან იურიდიული პირი განზრახ ან უხეში გაუფრთხილებლობით არღვევდეს თავის სამსახურეობრივ მოვალეობას სხვა პირთა (მოქალაქეთა) მიმართ;

ბ) მოსამსახურის, სახელმწიფო მოხელის მოქმედება უნდა იყოს პირდაპირი განზრახვით ჩადენილი. თუმცა მოსამსახურე დელიქვენტად არ ჩაითვლება, თუ თვით დაზარალებული არ შეეცდება განზრახი ან უხეში გაუფრთხილებლობით არსებული სამართლებრივი გზებით თავიდან აიცილოს დამდგარი ზიანი.

საკმაოდ საინტერესო დელიქტურ ვალდებულებას ეხება 1005-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული რეაბილიტირებული პირის უკანონო მსჯავრდების, სისხლის სამართლის პასუხისგებაში უკანონოდ მიცემის, აღკვეთის ღონისძიებების სახით პატიმრობის ან გაუსვლელობის ხელწერილის უკანონო გამოყენების, პატიმრობის ან გამასწორებელი სამუშაოების სახით ადმინისტრაციული სახდელის არასწორად დაკისრების შედეგად მიყენებული ზიანის ანაზღაურება შესაბამისად უფლებამოსილი სახელმწიფო ორგანოების მიერ.

დელიქვენტებად 1005-ე მუხლით გვევლინებიან მოკვლევის, წინასწარი გამოძიების, პროკურატურისა და სასამართლო ორგანოების წარმომადგენლები, ან მათში მომუშავე თანამდებობის პირები, რომლებიც, სახელმწიფოსთან ერთად, სოლიდარულად აგებენ პასუხს.

რაც შეეხება უშუალოდ რეაბილიტირებულ პირს, ასეთად მიიჩნევა განაჩენის გამოტანით, სისხლის სამართლის საქმის შეწყვეტით, დანაშაულის შემადგენლობის არარსებობის გამო ან დანაშაულში მონაწილეობის მტკიცებულებების არარსებობის გამო საკუთარ უფლებებში აღდგენილი პირი. რეაბილიტირებულ პირს, აღნიშნული დელიქტური ვალდებულებიდან გამომდინარე, აქვს კომპენსაციის მიღების უფლება როგორც მატერიალური, ასევე მორალური ზიანის მიყენებისათვის.

შესაბამისი სახელმწიფო ორგანოების (პოლიცია, პროკურატურა, სასამართლო) პასუხისმგებლობას უკანონო მოქმედებებით მიყენებული ზიანისათვის ითვალისწინებს ასევე სპეციალური ორგანული კანონი საერთო სასამართლოების შესახებ (თავი 8, მმ. 53-58), პროკურატურის შესახებ (თავი 6, მუხლი 38), და კანონი პოლიციის შესახებ (მმ. 27-30). აღნიშნული პირების სისხლისსამართლებრივ დელიქტურ ვალდებულებებს ხსენებულ საკითხებზე ეხება სისხლის სამართლის კოდექსის 39-ე თავი (მმ. 332-342).

სრულიად სხვაგვარი კომპენსაციის უფლებას ანიჭებს რეაბილიტირებულ მოქალაქეებს კანონი პოლიტიკური რეპრესიების მსხვერპლთა რეაბილიტაციის შესახებ.

სამოქალაქო დელიქტურ ვალდებულებათა საერთო წესიდან გამომდინარე, სამოქალაქო კოდექსის 1006-ე მუხლის თანახმად, ზიანის ანაზღაურება გრძელდება დაზარალებულის სიკვდილის შემდეგაც. ნებისმიერი ზიანის მიყენებისას, დაზარალებულის გარდაცვალების შემთხვევაში დელიქვენტი, რომელიც პასუხისმგებელია ზიანის ანაზღაურებაზე ვალდებულია აანაზღაუროს იგი დაზარალებულის რჩენაზე დამოკიდებული პირების სასარგებლოდ მანამ, სანამ დაზარალებული ვალდებული იქნებოდა ეხადა სარჩო (მ. 106).

მარჩენალის სასარგებლოდ მიყენებული ზიანისათვის ანაზღაურების მიღების უფლება გააჩნიათ სამოქალაქო კოდექსის, საოჯახო სამართლის შესაბამისი მუხლებით უფლებამოსილ პირებს, კერძოდ:

ა) არაშრომისუნარიან პირებს, რომლებიც იმყოფებოდნენ დაზარალებულის რჩენაზე;

ბ) პირები, მართალია, არ იყვნენ დამოკიდებული დაზარალებულის რჩენაზე, თუმცა მის სიკვდილამდე ჰქონდათ მისგან სარჩოს მიღების უფლება;\\

გ) დაზარალებულის ბავშვი, რომელიც დაიბადა მისი სიკვდილის შემდეგ;

დ) დაზარალებულის ოჯახის წევრები, რომლებიც მის კმაყოფაზე იმყოფებოდნენ (მშობლები, მეუღლე და სხვა).

დაზარალებულის მნიშვნელოვან უფლებას წარმოადგენს დელიქვენტისაგან დაწესებული სარჩოს სანაცვლოდ მისი ერთჯერადი ანაზღაურების უფლება, თუკი, ცხადია, ამის მნიშვნელოვანი საფუძველი არსებობს.

მნიშვნელოვან დელიქტურ ვალდებულებასა და ნორმატიულ სიახლეს წარმოადგენს სამოქალაქო კოდექსის 1007-ე მუხლით გათვალისწინებული სამედიცინო დაწესებულების მიერ მიყენებული ზიანის ანაზღაურება.

საყურადღებოა, თუ რას მიიჩნევენ სამედიცინო დაწესებულებად. 1997 წლის ,,ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ” საქართველოს კანონის 53-ე მუხლის მიხედვით, ,,სამედიცინო დაწესებულება არის საქართველოს კანონმდებლობით დაშვებული ორგანიზაციულ სამართლებრივი ფორმის იურიდიული პირი, რომელიც დადგენილი წესით ახორციელებს სამედიცინო საქმიანობას”.

სწორედ სამედიცინო დაწესებულებაში მკურნალობისას, ანუ პაციენტის ჯანმრთელობის მდგომარეობის განსაზღვრისა და დაავადებათა პროფილაქტიკის ან პაციენტთა რეაბილიტაციისას (ხსენებული კანონის მ. 53.2), ქირურგიული ოპერაციისას ან არასწორი დიაგნოზით დამდგარი შედეგისა და სხვა მიზეზთა გამო, პირის ჯანმრთელობისათვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურება ხდება ზიანის ანაზღაურების საერთო საფუძვლების შესაბამისად. თვით სამედიცინო პერსონალისა და დაწესებულების პროფესიული პასუხისმგებლობა გათვალისწინებულია ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ საქართველოს კანონის მე-18 თავით, რომლის 104-ე მუხლის მიხედვით, დაზარალებულს, ან მის ნათესავს, ან სხვა კანონიერ წარმომადგენელს უფლება აქვს ექიმს ან ექთანს ან უშუალოდ ამ სამედიცინო დაწესებულებას უჩივლოს სასამართლოში ან დავის განმხილველ სხვა ორგანოებში. ჯანმრთელობის დაცვის უფლება, ამასთანავე, გარანტირებულია კონსტიტუციის 37-ე მუხლით. აღსანიშნავია თვით პაციენტთა - მოქალაქეთა, სამოქალაქო უფლებების ზრდაც, რაც ჩანს პაციენტთა უფლებების შესახებ საქართველოს 2000 წლის 5 მაისის კანონის მე-10 მუხლიდანაც. მის საფუძველზე, დაზარალებული პაციენტი მიმართავს სასამართლოს და შეუძლია მოითხოვოს:

ა) კომპენსაცია ქონებრივი ან არაქონებრივი ზიანისა, რომლებიც გამოწვეულია:

ა. ა. პაციენტის უფლებების დარღვევით;

ა. ბ. მცდარი სამედიცინო მოქმედებით;

ა. გ. სამედიცინო დაწესებულების ფუნქციონირების სხვა ხარვეზებით;

ა. დ. სახელმწიფოს მიერ არასწორად განხორციელებული ზედამხედველობასთან რეგულირებით;

ბ) სამედიცინო პერსონალის ლიცენზიის შეჩერება;

გ) სახელმწიფო სამედიცინო სანიტარული სტანდარტების შეცვლა (კანონი პაციენტთა უფლებების შესახებ, მ. 10).

ზემოხსენებული ყველა დელიქტური ვალდებულებებით (მმ. 992-1007) გამოწვეული ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის ხანდაზმულობის ვადა, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1008-ე მუხლის მიხედვით, არის სამი წელი იმ დღიდან და საათიდან, როცა დაზარალებული შეიტყობს მიყენებულ ზიანზე ან მის ანაზღაურებაზე ვალდებული პირის შესახებ. სამოქალაქო არაქონებრივ უფლებათა დაცვის მნიშვნელოვან გარანტიას წარმოადგენს დელიქტურ ვალდებულებათა მე-2 თავი (1009-1016-ე მუხლები) - უხარისხო პროდუქტით გამოწვეული ზიანისათვის პასუხისმგებლობა. ჩვენთვის საყურადღებოა გავარკვიოთ, თუ რას წარმოადგენს თავად უხარისხო პროდუქტი. 1010-ე მუხლით, უხარისხოდ მიჩნეულია პროდუქტი, თუ იგი არ უზრუნველყოფს იმ საიმედოობას, რომელიც ყველა გარემოების გათვალისწინებით მოსალოდნელი იყო ამ პროდუქტისაგან, თუმცა პროდუქტი უხარისხოდ არ მიიჩნევა მხოლოდ იმის გამო, რომ მოგვიანებით უფრო უკეთესი პროდუქტი იქნა ბრუნვაში შეტანილი.

რა შედეგი შეიძლება გამოიწვიოს, ანუ რა გარემოებებია აუცილებელი აღნიშნული დელიქტური ვალდებულების დადგომისათვის?

აღნიშნულ კითხვაზე პასუხს იძლევა კოდექსის 1014-ე მუხლი, რომლის თანახმად, რომლითაც 1009-ე მუხლით გათვალისწინებული უხარისხო პროდუქტის მოხმარების გამო მიყენებული ზიანი დგება, თუ მოხდა დაზარალებულის სიკვდილი ან მისი სხეულის ანდა ჯანმრთელობის დაზიანება. ფრიად საყურადღებოა უხარისხო პროდუქტის გამოწვეული დელიქტური ვალდებულების სამოქალაქო სამართლებრივი ინსტიტუციონალური და ნორმატიული განვითარების ზოგადი ისტორიაც. სწორედ პროდუქტით სარგებლობით ხდება ნებისმიერი პირი მომხმარებელი. ამდენად, სპეციალურ ნორმათა სისტემა, რომელიც აღნიშნულ დელიქტურ ვალდებულებას აწესრიგებს, ესაა მომხმარებელთა უფლებების შესახებ 1996 წლის 20 მარტის საქართველოს კანონი.

უხარისხო პროდუქტით გამოწვეული დელიქტური ვალდებულების საერთაშორისო კერძო ხასიათის შემთხვევაში მისი გადაწყვეტის წყაროდ, ქართულ კანონმდებლობასთან ერთად, გვევლინება გაეროს 1985 წლის 9 აპრილის ,,სახელმწიფოთა პრინციპები მომხმარებელთა ინტერესების დაცვისათვის”. მომხმარებლად მოიაზრება პირადი საჭიროებისათვის საქონლის (სამუშაოს, მომსახურების) გამომყენებელი, შემძენი, შემკვეთი ან ასეთი განზრახვის მქონე მოქალაქე. უხარისხო პროდუქტით გამოწვეული ზიანის ანაზღაურების საერთაშორისო კერძო სამართლებრივ ასპექტებს ითვალისწინებს დსთ-ს ქვეყნების სანიმუშო სამოქალაქო სამართლის კოდექსის პროექტიც.

თავისთავად პროდუქტის მწარმოებლის - დამამზადებლის (შემსრულებელი, გამყიდველი) უშუალო მოვალეობას წარმოადგენს არა მარტო უხარისხო პროდუქტით მიყენებული ზიანის ანაზღაურება, არამედ მისი ვალდებულებაა დროულად მიაწოდოს მომხმარებელს აუცილებელი და უტყუარი ინფორმაცია პროდუქტის შესახებ, რაც უზრუნველყოფს მოქალაქის ძირითადი სამომხმარებლო უფლებების დაცვას, კერძოდ, მოითხოვოს: საქონლის, სამუშაოს, სავაჭრო და სხვა სახის მომსახურების სათანადო ხარისხი, პროდუქციის უსაფრთხოება, სათანადო ინფორმაცია პროდუქტის რაოდენობაზე, ხარისხსა და ასორტიმენტზე.

თუმცა, უხარისხო პროდუქტის მწარმოებლის დელიქტური ვალდებულება შეიძლება არც წარმოიშვას, თუ:

ა) მას არ გაუტანია ეს პროდუქტი სარეალიზაციოდ;

ბ) საქმის გარემოებიდან გამომდინარე, პროდუქტს არ გააჩნდა ზიანის გამომწვევი ნაკლი;

გ) მწარმოებელს (დამამზადებელს) პროდუქტი არ უწარმოებია არც გასაყიდად და არც თავისი პროფესიული საქმიანობის ფარგლებში;

დ) პროდუქტს ჰქონდა ნაკლი, რომელიც ნორმალური იყო დადგენილი სტანდარტებით და შეუძლებელიც იყო არსებული ტექნიკით მისი გაუმჯობესება;

ე) ადგილი ჰქონდა დაზარალებულის ბრალეულ მოქმედებას;

აღსანიშნავია ისიც, რომ კანონი მომხმარებელთა უფლებების დაცვის შესახებ იცნობს გარემოებებს, რომლებიც გამორიცხავენ დელიქტურ ვალდებულებებს, კერძოდ იმ შემთხვევაში, როცა მოთხოვნა უხარისხო პროდუქტით მიყენებული ზიანის ანაზღაურებაზე წარდგენილია დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადის გასვლით, მომხმარებლისთვის გადაცემული პროდუქტი დაზიანდა მესამე პირის ან დაუძლეველი ძალის მიერ.

ზემოაღნიშნული დელიქტური ვალდებულების არსის გაგებისათვის, მისი ფაქტობრივი განხორციელებისათვის მნიშვნელოვანია თვით პროდუქტის ცნების გარკვევა, რომელსაც ეძღვნება კოდექსის 1011-ე მუხლი. აღნიშნული მუხლის თანახმად, პროდუქტად მიიჩნევა ყველა მოძრავი ნივთი, მაშინაც, როცა იგი სხვა მოძრავი ან უძრავი ნივთის ნაწილს შეადგენს, ასევე - ელექტროდენი. ხოლო იგივე მუხლი პროდუქტად არ მიიჩნევს ჯერ კიდევ დაუმუშავებელ, მეცხოველეობის, მეფუტკრეობისა და მეთევზეობის, მიწათმოქმედებით მიღებულ სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებს, ასევე, ნადირობის პროდუქტებს. თუმცა, საერთო გაგებით, პროდუქტად მიიჩნევა ეკონომიკური საქმიანობის ნივთობრივი შედეგი, ხოლო პროდუქტისა და ნახევარფაბრიკატის (რესურსების) ურთიერთგამიჯვნა კი დამოკიდებულია ეკონომიკურ ფაქტორზე.

თანამედროვე იურისპრუდენციაში პროდუქტად მიჩნეულია არამატერიალური სიკეთეც, როგორიცაა, ინტელექტუალური პროდუქტი კომპიუტერული პროგრამის სახით. აღნიშნული მუხლი არაფერს ამბობს პროდუქტის წარმოების სახეზე, ასეთად კი ითვლება ქარხნული, ხელოვნური წესით წარმოება, ან (ხელოვნების ნიმუში) ნაწარმოები როგორც ერთადერთი პროდუქტი. უხარისხო პროდუქტის დელიქტური ვალდებულებებისას დგება ორმაგი პასუხისმგებლობის პრობლემაც, კერძოდ, როცა სახეზეა ორი ან მეტი დელიქვენტი და ისინი უკვე პასუხს აგებენ როგორც სოლიდარული მოვალეები (სამოქალაქო კოდექსის 1013-ე მუხლისა და სოლიდარული მოვალეების შესახებ სხვა მუხლების გათვალისწინებით). ხსენებული 1011-ე მუხლი, პროდუქტის ცნებასთან ერთად, საბოლოოდ განმარტავს მწარმოებლის ცნებას, როგორც პროდუქტის შემოქმედს და საფუძველს.

მწარმოებლად მიიჩნევა მხოლოდ ის, ვინც აწარმოა საბოლოო პროდუქტი, ძირითადი ელემენტი ან პროდუქტის ნაწილი, ვინც საკუთარი სახელით ან სხვაგვარი განმასხვავებელი ნიშნით (ასეთად ითვლება სავაჭრო ან სასაქონლო ნიშნები) გამოდის როგორც მწარმოებელი. ასეთადვე ითვლება პირი, ვინც ყიდის, აქირავებს, ლიზინგის ან სხვა ფორმით სამეურნეო მიზნით გამოდის მესამე პირის წინაშე. იმ შემთხვევაში კი, თუ სახეზე არაა მწარმოებელი, ასეთად მიიჩნევა მიმწოდებელი, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა დელიქტიდან ერთი თვის ვადაში იგი დაზარალებულს წარუდგენს უშუალო პროდუქტის მწარმოებელს.

უხარისხო პროდუქტით მიყენებული ზიანისას, დაზარალებულმა თვითონვე უნდა დაამტკიცოს სასამართლოს ან სხვა ორგანოების წინაშე (არსებულ მტკიცებულებათა გათვალისწინებით) დამდგარი დელიქტური ვალდებულებიდან ზიანის ანაზღაურების აუცილებლობა. მან უნდა ასევე წარმოადგინოს მტკიცებულება, რომ მას ნამდვილად მიადგა ზიანი და სწორედ უხარისხო პროდუქტისაგან, ასევე, დაადგინოს დამამზადებლის, მწარმოებლის ვინაობაც. ამდენად, 1012-ე მუხლის თანახმად, მთლიანი მტკიცების ტვირთი ეკისრება მხოლოდ დაზარალებულს და არა მწარმოებელს.

უხარისხო პროდუქტით გამოწვეული დელიქტიდან გამომდინარე, მოთხოვნის ხანდაზმულობის ვადას ადგენს სამოქალაქო კოდექსის 1015-ე მუხლი, რომლითაც დაზარალებულს დელიქტის დადგომიდან სამი წლის განმავლობაში უფლება აქვს მოითხოვოს დელიქვენტისაგან მიყენებული ზიანის ანაზღაურება, ხოლო აღნიშნული მოთხოვნა უქმდება დელიქტის დადგომიდან ათი წლის შემდეგ, უშუალოდ იმ დღიდან, როცა მწარმოებელმა ზიანის გამომწვევი პროდუქტი გასაყიდად, სარეალიზაციოდ გაიტანა. სამოქალაქო არაქონებრივი უფლების დამატებით გარანტიად უნდა მივიჩნიოდ მიყენებული ზიანის სამოქალაქო პასუხისმგებლობის წინასწარ გამორიცხვის ან შეზღუდვის დაუშვებლობა, რომელიც 1016-ე მუხლითაა განსაზღვრული.

ალბათ, საკმაოდ რთულია სრულყოფილად მოიცვა საერთაშორისო კერძო სამართლის დელიქტთა და სამოქალაქო არაქონებრივ უფლებათაგან გამომდინარე დელიქტურ ვალდებულებათა რთული და მზარდი ბუნება. ჩვენ შევეხეთ სქემატურად მხოლოდ მათ ცალკეულ მნიშვნელოვან მხარეებს. როგორც გამოჩენილი რუსი მეცნიერი, ს. ალექსეევი წერდა, დელიქტურ ვალდებულებათა განვითარებიდან კარგად ჩანს ის, რომ ცივილისტიკაში გაერთიანდა სამართლებრივი განვითარების ორი ფუნდამენტური ხაზი, რომლებიც, ერთი მხრივ, გამოხატავს კერძო სამართლის ღირებულებებს, ხოლო, მეორე მხრივ - ბუნებითი სამართლის საწყისებს მათი თანამედროვე მნიშვნელობით (ადამიანის უფლებების სახით). ეს ყველაფერი კი მეტყველებს საერთაშორისო კერძო და სამოქალაქო სამართლის, მისი განვითარების ახალ ეტაპზე - 21-ე საუკუნის სამოქალაქო სამართლის საზოგადოების ცხოვრებაში სულ უფრო მზარდ და საფუძვლიან დამკვიდრებაზე.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Д. В. Дождев, Римское частное право, М., 1997 г.

2. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, თბილისი, 1997 წ.

3. ჟურნალი ,,ადვოკატი მეოხი”, სამოქალაქო კოდექსში უცხო სიტყვათა განმარტებითი ლექსიკონი, 1999 წ.

4. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი პირველი, თბილისი, 1999 წ.

5. Rechtswörterbuch, Verlag Beck, München, 2000.

6. Osborn's Concise Law Dictionar, Eighth Edition, London, 1993.

7. Международное частное право, М., 1998 г.

8. Международное частное право, М., 1998 г.

9. ლადო ჭანტურია, შესავალი საქართველოს სამოქალაქო სამართლის ზოგად ნაწილში, თბილისი, 1997 წ.

10. შალვა ჩიკვაშვილი, მორალური ზიანი სამოქალაქო სამართალში, თბილისი, 1998 წ.

11. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, თბილისი, 1997 წ.

12. მერაბ ტურავა, სისხლის სამართალი, თბილისი, 2000 წ.

13. საქართველოს შრომის კანონთა კოდექსი, თბილისი, 1999 წ.

14. სამართალი ვახტანგ მეექვსისა, თბილისი, 1981 წ.

15. ზურაბ ახვლედიანი, ვალდებულებითი სამართალი, თბილისი, 1998 წ.

16. ჟურნალი ,,საბჭოთა სამართალი”, 1989 წ. № 5, რ. შენგელია, სახელმწიფო და მისი ორგანოები, როგორც სამოქალაქო სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტები.

17. საქართველოს კონსტიტუცია, თბილისი, 1999 წ.

18. საქართველოს კანონთა კრებული, თბილისი, 1990 წ.

19. მომხმარებელთა უფლებების დაცვის შესახებ კანონის კომენტარები, ქვემო ქართლის მომხმარებელთა უფლებების დაცვის საზოგადოება, რუსთავი, 1999 წ.

20. ჟურნალი ,,სამართალი”, საქართველო, თბილისი, 1999 წ. № 5, ბ. შაკიაშვილი პროდუქტის ცნება სამოქალაქო კოდექსში.

21. რუდოლფ ფონ იერინგი, ,,ბრძოლა სამართლისათვის”, თბილისი, 1908 წ.

22. Д. В. Дождев, Римское частное право, М., 1997 г.

23. Энциклопедический юридический словарь, М., 1998 г.

24. Гражданское право, Учебник, том 3, под ред. А. П. Сергеева, К. Толстого, М., 2000 г.

25. F.G. West, haten, das neue Produkthaftungsgesetz in NJW, Heft 2, S-87.

ვალერი ხუჯაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

ყოველივე წყობილება, რომლის ძალითაც მოქმედებს მთელი კაცობრიობა, იმიტომ არის შემოღებული, რომ ადამიანი, რამდენადაც შესაძლოა, ბედნიერი იყოს

ილია ჭავჭავაძე

მსოფლიო ცივილიზაციის განვითარების გზაზე მე-20 საუკუნე უმნიშვნელოვანესია ეკონომიკური და პოლიტიკური პროცესების მრავალგვარობის მიხედვით. სწორედ ამ საუკუნეში მომხდარმა გლობალურმა პროცესებმა - ტექნიკურმა და ინდუსტრიულმა პროგრესმა, ბირთვული იარაღის შექმნამ და მნიშვნელოვანმა პოლიტიკურმა ბატალიებმა (ორი მსოფლიო ომი, ,,ცივი ომი”), განსაზღვრეს სამყაროს შემდგომი განვითარების, მისი არსებობის პირობები. საბჭოთა კავშირში დაწყებული დემოკრატიზაციის პროცესი, გერმანიის გაერთიანება, ვარშავის პაქტის, მისი ეკონომიკური ზედნაშენის აღსასრული და ცენტრალური ევროპიდან რუსული ჯარის გამოყვანა მსოფლიოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში ახალი ერას მოასწავებდა. კომუნიზმის საყოველთაო ბატონობის დასასრულმა ხმელთაშუა ზღვისპირეთიდან წყნარ ოკეანემდე და ჩინეთის საზღვრებამდე მცხოვრებ ხალხებს საშუალება მისცა დაემკვიდრებინათ დემოკრატიული, სუვერენული სახელმწიფოები და განევითარებინათ საბაზრო ეკონომიკა. მსოფლიო საზოგადოებრიობა ისტორიული პროცესის ახალ ეტაპზე ავიდა. დღეს მსოფლიოში ძველი სამყაროს რღვევისა და ახლის შენების პროცესი მიმდინარეობს. XX საუკუნის ბოლოს მსოფლიოში მომხდარმა უმნიშვნელოვანესმა პოლიტიკურმა ცვლილებებმა არსებითად შეცვალა ძალთა ბალანსი როგორც მთელ მსოფლიოში, ასევე ცალკეულ რეგიონებში. ამ უპრეცედენტო ცვლილებათა შედეგად, ძველი ბიპოლარული სისტემა ფაქტიურად აღარ არსებობს, ხოლო ძალთა ახალი თანაფარდობა ჩამოყალიბების პროცესშია, მაშასადამე, მიმდინარეობს ახალი მსოფლიო წესრიგის ჩამოყალიბება, რაც უშუალოდაა დაკავშირებული ახალი საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმებისა და პრინციპების შექმნის აუცილებლობასთან.

სახელმწიფოთა წარმოშობის დროიდან საერთაშორისო სამართლის განვითარება ობიექტურად კანონზომიერი პროცესია, განპირობებული ცალკეულ სახელმწიფოებში საწარმოო ძალთა ზრდა-განვითარებითა და ამის შედეგად, - სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების განვითარებითა და ინტენსიფიკაციით. სწორედ ამგვარი ცვლადი საერთაშორისო ურთიერთობების მოწესრიგების აუცილებლობა იწვევს სახელმწიფოთა ქცევის ახალი წესების წარმოშობასა და დამკვიდრებას, ე.ი. ახალი საერთაშორისოსამართლებრივი პრინციპებისა და ნორმების შექმნას თვით სახელმწიფოების მიერ, რომლებიც, ამავე დროს, ხელს იღებენ მოძველებულ, თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობათა მოსაწესრიგებლად უვარგის პრინციპებსა და ნორმებზე. მსოფლიო საზოგადოებრიობის განვითარება შეუქცევადი ისტორიული პროცესია. განვითარების ყოველ ახალ ეტაპზე მისთვის დამახასიათებელია ახალი ქცევის წესების დამკვიდრება, რომლებიც თანდათანობით იურიდიულად სავალდებულო ნორმებად იქცევიან და განსაზღვრავენ მათი შემდგომი განვითარების პირობებს. მსოფლიო საზოგადოებრიობის განვითარების თანამედროვე ეტაპზე ჩამოყალიბდა პროგრესული კაცობრიობის ერთიანი მართლშეგნება, რომელმაც შეიმუშავა ნორმათა კომპლექსი სავალდებულო საერთაშორისოსამართლებრივ ურთიერთობებში მონაწილე ყველა სახელმწიფოსათვის. დღეისათვის საყოველთაო საერთაშორისო სამართალში განმტკიცებულია ყველაფერი საუკეთესო, რაც მოგვცა კაცობრიობის ისტორიულმა განვითარებამ. იგი გვევლინება იმ პრინციპებისა და ნორმათა სისტემად, რომლებიც განამტკიცებენ თანამედროვე საერთაშორისო საზოგადოებრიობის მორალურ ფასეულობებს. ამ ფასეულობებს ზოგადდემოკრატიული ხასიათი აქვთ და ემსახურებიან საზოგადოების ნორმალურ ფუნქციონირებას, ყველა სახელმწიფოს კეთილმეზობლური და მშვიდობიანი თანამშრომლობის უზრუნველყოფას, მიუხედავად მათი სოციალურ-პოლიტიკური წყობისა.

თანამედროვე ეტაპზე ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობად აღიარებული ადამიანის უფლებები საფუძვლად დაედო საერთაშორისო სამართალს. გერმანიის გაერთიანების, აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების რეალური განთავისუფლებისა და განიარაღების სფეროში რადიკალური შეთანხმებების მიღწევის შემდეგ ,,ცივი ომის” ხანა ისტორიას ჩაბარდა; შეიქმნა სრულიად განსხვავებული კლიმატი, ფორმალურად არსებული პრინციპები ,,რეალურ სამართლად” იქცნენ.¹ საერთაშორისო საზოგადოებრიობის უდიდეს მიღწევად უნდა ჩაითვალოს სწორედ იმ საერთაშორისოსამართლებრივ ნორმათა სისტემის ჩამოყალიბება, რომლებიც საკაცობრიო ფასეულობებად იქცნენ და განსაზღვრავენ კაცობრიობის არსებობის პირობებს, მაგრამ კიდევ უფრო მეტი და სასიცოცხლო მნიშვნელობისაა მსოფლიო საზოგადოებრიობისათვის ამ ნორმათა დამცავი მექანიზმების ჩამოყალიბება და მათი რეალურად ცხოვრებაში გატარება. II მსოფლიო ომის შემდეგ ჩამოყალიბებულმა საერთაშორისოსამართლებრივმა ნორმებმა და პრინციპებმა, რომელთაც განსაკუთრებული როლი შეასრულეს ბიპოლარულ მსოფლიოში მშვიდობისა და უსაფრთხოების შენარჩუნებაში, ბოლო პერიოდში მომხდარი გლობალური ცვლილებების ფონზე ახალი მნიშვნელობა შეიძინეს სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობებში და, ამასთანავე, აღნიშნული პროცესების შედეგად, საზოგადოების მართლშეგნების განვითარებასთან ერთად, შეიქმნა ახალი საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმების ჩამოყალიბების აუცილებლობა, რომლებიც განამტკიცებდნენ იმ მექანიზმებსა და საშუალებებს, რომელთა მეშვეობითაც შესაძლებელი იქნებოდა აღნიშნული ნორმებისა და პრინციპების დაცვა და ცხოვრებაში მათი რეალური გატარება.

XX საუკუნის ბოლოს მომხდარი საერთაშორისო მნიშვნელობის პოლიტიკური ცვლილებების შედეგად დაინგრა ბერლინის კედელი, საბჭოთა იმპერია ისტორიას ჩაბარდა, მის ადგილზე წარმოიქმნენ ახალი თავისუფალი და დემოკრატიული ქვეყნები, ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობებმა საყოველთაო აღიარება და დამკვიდრება ჰპოვეს საზოგადოებაში. მართლაც რომ შესანიშნავი დასასრულია ფილმისათვის XX საუკუნის შესახებ, მაგრამ, რა ვუყოთ შემზარავ შავ-თეთრ კადრებს - ეთნიკურ წმენდას, მილიონობით ლტოლვილს, ტერორიზმისა და ექსტრემიზმის ახალ და ძველ ნაირსახეობებს, მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში არსებულ მოუგვარებელ ეთნიკურ თუ სხვაგვარ კონფლიქტებს, რომლებიც დღესაც უმძიმეს ტვირთად აწევს მშვიდობიან მოსახლეობას და მკვეთრად აფერხებს კაცობრიობის შემდგომ განვითარებას.

კოსოვოში გასულ წელს მომხდარმა მოვლენებმა კიდევ ერთხელ და განსაკუთრებული დრამატიზმით დაადასტურა ის, რაზეც კარგა ხანია მიგვითითებს სხვა მოუგვარებელი თუ ,,გაყინული” კონფლიქტები, მათ შორის აფხაზეთშიც. საჭიროა დღეს არსებული უსაფრთხოების მექანიზმების სერიოზული სრულყოფა, რომლებიც სულ სხვა ეპოქაში და სულ სხვა მიზნების აღსასრულებლად ჩამოყალიბდა; საჭიროა არა თანამედროვე მსოფლიოს მორგება საკუთარ წესდებაზე, წარმოდგენებსა და ტრადიციებზე, არამედ დღევანდელ რეალობებთან ადაპტაცია, ახალი საფრთხეების წინააღმდეგ ადექვატური მოქმედების უნარის გამომუშავება, რაც, უპირველესად, უნდა გამოიხატოს ახალი საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმებისა და მექანიზმების ჩამოყალიბებაში, რომელთა მეშვეობითაც რეალურად გახდება შესაძლებელი ახალი მსოფლიოს მშვიდობისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფა. უსაფრთხოების მტკიცე გარანტიების, ძალით ზურგგამაგრებული დიპლომატიის, მათ შორის მშვიდობის ძალდატანებით დამყარების, პრინციპის რეალური ამოქმედების გარეშე მსოფლიო ვერ განიკურნება კონფლიქტების ეპიდემიისაგან, ახალი გაბედული მიდგომა უნდა დაუპირისპირდეს კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულისათვის საკმაოდ ფართოდ გავრცელებულ დაუსჯელობის სინდრომს.² 

მართალია, ბიპოლარული დაპირისპირების გაქრობის შედეგად მსოფლიო უფრო თავისუფალი გახდა, მაგრამ, სამწუხაროდ, ამით მისი სტაბილურობის ხარისხი არ გაზრდილა. პირიქით, ჯერ კიდევ არ გამქრალა ძველი კონფლიქტები, ჩნდება კონფლიქტთა ახალი კერები, რომლებიც ტოტალიტარული სისტემის მსხვრევითაა გამოწვეული. მსოფლიოში დღეს შექმნილი უმძიმესი მდგომარეობა, რაც, უმთავრესად, არსებული მოუგვარებელი კონფლიქტებით, ასევე, ტერორიზმის, უშუალო აგრესიისა და სხვა მრავალი საერთაშორისო დანაშაულებათა არსებობაში გამოიხატება, ნათლად მეტყველებს იმაზე, რომ დღეს არსებული უსაფრთხოების სისტემა ვერ უზრუნველყოფს თანამედროვე მოთხოვნების შესრულებას და საჭირო ხდება მათი ახალი რეალობის გათვალისწინებით რეფორმირება ან კიდევ ახალი უსაფრთხოების მექანიზმის ჩამოყალიბება, რომელიც სრულყოფილად დაიცავდა საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს, ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობებს და კაცობრიობის შემდგომი განვითარებისათვის შექმნიდა საკმაოდ მტკიცე ბაზისს.

ერთი შეხედვით, თითქოსდა მსოფლიოში დღეს არსებული უსაფრთხოების საერთაშორისო მექანიზმი, კერძოდ, გაერო-ს უშიშროების საბჭო, თავისი სტრუქტურითა და საწესდებო დებულებებით ერთობ შთამბეჭდავ, საკმაოდ მძლავრ და იმედისმომცემ მექანიზმად შეიძლება წარმოგვესახოს, მაგრამ ფაქტია, რომ იგი აუცილებელ რეფორმირებას მოითხოვს.

ვიდრე გაეროს უსაფრთხოების სისტემასა და მის ნაკლოვანებებზე ვისაუბრებთ, მინდა მოკლედ განვიხილოთ, თუ რა მიზნებისათვის შეიქმნა ეს ორგანიზაცია, როგორია მისი უსაფრთხოების მექანიზმი და რა როლი შეასრულა მან მსოფლიოში მშვიდობისა და უშიშროების განსამტკიცებლად?

გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია მართლაც უნიკალური საერთაშორისო ორგანიზაციაა, რომელიც მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ჩამოყალიბდა, რათა შეენარჩუნებინა მსოფლიოში მშვიდობა და უსაფრთხოება, დაემყარებინა მეგობრული ურთიერთობები სახელმწიფოთა შორის და დაემკვიდრებინა სოციალური პროგრესი, ცხოვრების უკეთესი სტანდარტები და დაეცვა ადამიანის უფლებები, როგორც მსოფლიო თანამეგობრობის განვითარების მიზნები.³ თავისი ნახევარსაუკუნოვანი არსებობის მანძილზე,გაერომ მართლაც უნიკალური როლი შეასრულა მსოფლიო საზოგადოებრიობის გაჯანსაღებისა და განვითარების საქმეში. ,,ცივი ომის”, ბიპოლარული დაპირისპირების პირობებში გაერომ უდიდესი როლი ითამაშა მშვიდობის შენარჩუნებისა და ბირთვული ომის საშიშროებათა თავიდან აცილებაში; უკანასკნელი წლების განმავლობაში, გაეროს მეშვეობით საერთაშორისო სამართალი განვითარდა იმაზე მეტად, ვიდრე მთელი განვლილი ისტორიის მანძილზე: გაეროს მიერ ჩამოყალიბებული საერთაშორისო სამართლის ძირითადი პრინციპები საფუძვლად დაედო კაცობრიობის შემდგომ განვითარებას; მან მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი და განავითარა დემოკრატიული ინსტიტუტები, დაამკვიდრა ადამიანის საყოველთაო უფლებების პატივისცემა; მის მიერ შემუშავებულმა განვითარების პროგრამებმა მნიშვნელოვნად აამაღლა ღარიბ და განვითარებად ქვეყნებში ცხოვრების დონე; მან განსაკუთრებული წვლილი შეიტანა ისეთ გლობალურ პრობლემებთან ბრძოლაში, როგორებიცაა; სიღარიბე, უმუშევრობა, გარემოს დაცვა, საერთაშორისო დანაშაულობები, ნარკოტიკები და ა.შ. ერთი სიტყვით, მართლაც რომ უდიდესია გაეროს ღვაწლი, დამსახურება მსოფლიო თანამეგობრობის წინაშე და მისი ამ მიმართულებით საქმიანობის გაგრძელება კვლავაც დიდ როლს შეასრულებს მომავალში კაცობრიობის განვითარების საქმეში. მაგრამ აქვე უნდა აღინიშნოს ის გარემოებაც, რომ გაერო სულ სხვა ეპოქაში და სულ სხვა მიზნების აღსასრულებლად ჩამოყალიბდა. იგი ერთგვარ ფორუმს წარმოადგენდა ორი სრულიად განსხვავებული ფასეულობების მქონე სამყაროსათვის. გაერო და მისი უსაფრთხოების სისტემა იმ პერიოდში და იმ პრინციპებზე დაყრდნობით შეიქმნა, რომლებიც II მსოფლიო ომის შემდეგ მსოფლიოს ბიპოლარული მოწყობით განისაზღვრა. თუმცა, ნათელია, რომ გაეროს თავისი უსაფრთხოების მექანიზმისა და პრინციპების ადაპტირება და შეხამება რომ არ მოეხდინა ბიპოლარული სისტემის პირობებში არსებული მსოფლიო წესრიგის რეალობებთან, დღემდე არსებობასაც კი ვერ შესძლებდა. ამგვარად, მის მიერ შექმნილი უსაფრთხოების მექანიზმი სრულად შეხამებული, შეთავსებული იყო იმ პირობებსა და რეალობებთან, რასაც მას ცივი ომის პერიოდის მსოფლიო წესრიგი სთავაზობდა, მიუხედავად იმისა, რომ მისი ქარტია და საყოველთაოდ აღიარებული საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმები და პრინციპები სრულიად სხვა მსოფლიოს გვისახავდა. 90-იანი წლების დასაწყისში კი ბლოკური დაპირისპირების გაქრობისა და სხვა მნიშვნელოვანი პოლიტიკური ცვლილებების შედეგად, გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია მრავალი გადაუჭრელი პრობლემის წინაშე აღმოჩნდა. მიუხედავად იმისა, რომ ცივი ომის დასრულება და სოციალისტური ბანაკის დაშლა შედარებით ,,უსისხლოდ” მოხდა, ამ ,,ტექტონიკური ძვრის” შედეგად მსოფლიო საზოგადოებრიობას პოსტბიპოლარულ მსოფლიოში არსებული დაძაბული და ანარქიული მდგომარეობით მაინც უდიდესი ზიანი მიადგა. ეს მდგომარეობა, უპირველესად, აისახება მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში მრავალი მოუგვარებელი თუ ,,გაყინული” კონფლიქტებით, კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული უმძიმესი დანაშაულობების, კერძოდ: გენოციდის, ეთნიკური წმენდისა და სხვათა ფართოდ გავრცელებითა და, რაც ყველაზე სამწუხაროა, მათი დაუსჯელობით, სხვა ისეთი უმძიმესი საერთაშორისო დანაშაულობის გავრცელებით, როგორიცაა ტერორიზმი. ამ უმძიმესი პრობლემების მოსაგვარებლად კი, რომლებიც ახალ საფრთხეთა რიგს განეკუთვნებიან, გაერო და მის მიერ შექმნილი უსაფრთხოების მექანიზმი მოუმზადებელი აღმოჩნდა. ,,ბოლო წლების მოვლენებმა მთელი სიცხადით გვიჩვენა, რომ პლანეტაზე გაეროს მიერ შექმნილი უშიშროებისათვის კოლექტიური პასუხისმგებლობის სისტემას ჯერ კიდევ ბევრი აკლია სრულყოფამდე. და თუმცა ბიპოლარულობის დარღვევამ მნიშვნელოვნად გააუმჯობესა საერთაშორისო ორგანიზაციების, განსაკუთრებით გაეროს, საქმიანობის პერსპექტივები, მათ მაინც ყოველთვის არ ძალუძთ თავი გაართვან ახალ საფრთხესა და საშიშროებას. წესრიგი ვერ იქნება უზრუნველყოფილი, თუ არ იქნება გამოყენებული ნეგატიური სანქციები, ეს კი სწორედ ის გახლავთ, რასაც გაერო ყოველნაირად თავს არიდებს ან უბრალოდ არ ძალუძს მათი გამოყენება. ათასგვარი სერიოზული დანაშაულის ჩამდენი აგრესორები კვლავაც დაუსჯელნი არიან და ერთგვარ რესპექტაბელობასაც იძენენ, მონაწილეობენ რა გაეროს მიერ გამართულ მოლაპარაკებებში, კანონიერი მთავრობების თანაბრად. არადა გაეროს წესდება თითქოს ითვალისწინებს ქვეყნად უშიშროების უზრუნველყოფის საკმაოდ მძლავრ მექანიზმს. ისეთი მრისხანე სიტყვათშეთანხმებები, როგორიცაა ქარტიის მეშვიდე თავი, ან იგივე სამხედრო-საშტაბო კომიტეტი, ხშირად მხოლოდ ფარატინა ქაღალდზე რჩება”.⁴

გაეროს ქარტიის თანახმად, უშიშროების საბჭო წარმოადგენს გაეროს იმ ძირითად ბირთვს, ორგანოს, რომელიც, უპირველეს ყოვლისა, პასუხისმგებელია საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფაზე. უშიშროების საბჭო თითქმის მუდმივად მუშაობს იმ კრიზისულ სიტუაციებზე, რომლებიც მსოფლიოში იქმნება. საბჭომ მარლაც დიდი როლი შეასრულა მრავალი რეგიონალური კონფლიქტის მოგვარებაში. თავისი მოვალეობის შესასრულებლად იგი მრავალ საშუალებას იყენებს, რომელთა შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი და გავრცელებულია სამშვიდობო ოპერაციების ჩატარება. უკანასკნელ წლებში წარმატებით განხორციელებული სამშვიდობო მისიების მაგალითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ ირან-ერაყის ომის დასრულება 1988 წ., ავღანეთიდან საბჭოთა ჯარების გამოყვანა 1989 წ., სამოქალაქო ომის დასრულება ელ-სალვადორში (1992 წ.), კამბოჯის (1993 წ.), მოზამბიკისა (1994 წ.) და ანგოლის (1995 წ.) სამშვიდობო მისიები. არსებობს სამშვიდობო ოპერაციათა ორი სახეობა: დამკვირვებელთა მისია და სამშვიდობო ძალები. დამკვირვებელთა მისიას შეიარაღება არ გააჩნია, ხოლო სამშვიდობო ძალები აღჭურვილი არიან ყველა სახის საბრძოლო იარაღით და მათი გამოყენებაც უკიდურეს შემთხვევაში ნებადართულია, მაგრამ მხოლოდ თავდაცვის მიზნით. სახელმწიფოები ნებაყოფლობით გამოყოფენ შეიარაღებულ ძალებს სამშვიდობო ოპერაციებისათვის. აღნიშნული ოპერაციები საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოებისათვის პოტენციურად საშიში კონფლიქტების მხოლოდ გაკონტროლების ერთ-ერთი საშუალებაა, ვიდრე კონფლიქტის პოლიტიკური დარეგულირების საბოლოო კონტურები არ გამოიკვეთება. აქედან გამომდინარე, მათ არ ძალუძთ კონფლიქტის საბოლოოდ მოგვარება და მოსალოდნელი საფრთხის აღკვეთა. აქვე უნდა ითქვას, რომ აღნიშნულმა ოპერაციებმა უამრავ ადამიანს შეუნარჩუნა სიცოცხლე, სწორედ მათი მეშვეობით ცდილობდა გაერო კონფლიქტების შეწყვეტას, მშვიდობისა და სტაბილურობის დამყარებას კამბოჯაში, ელ-სალვადორსა და მოზამბიკში. მიუხედავად მათი ძალისხმევისა, კონფლიქტები კვლავ გრძელდებოდა სომალიში, რუანდასა და ბოსნია-ჰერცოგოვინაში, და მათი ძალისხმევის მიღწევა მხოლოდ ჰუმანიტარული დახმარების განაწილებითა და სამოქალაქო მოსახლეობის დაცვით შემოიფარგლა. ამრიგად, ცხადი ხდება, რომ დღესდღეობით მსოფლიოში არსებული განსაკუთრებით დაძაბული ცხელი წერტილების მოგვარება, ვფიქრობ, ამგვარი ,,სუსტი” მექანიზმების მეშვეობით შეუძლებელია. გაეროს სამშვიდობო ძალებს კი ყველაზე მეტად უჭირდათ მაშინ, როდესაც მათ კონფლიქტში ჩართვა უხდებოდათ საომარი მოქმედებების მიმდინარეობისას, სადაც მშვიდობის დაცვაზე ლაპარაკიც კი ზედმეტი იყო, სამშვიდობო ძალების მანდატი კი - გაურკვეველი. ძალები იძულებული ხდებოდნენ გასცილებოდნენ მშვიდობის დაცვითი ოპერაციების ფარგლებს, რისთვისაც მათ არც საკმარისი პოლიტიკური მხარდაჭერა გააჩნდათ, არც შესაბამისი პერსონალი, აღჭურვილობა და დაფინანსება. ბოსნია-ჰერცოგოვინისა და სომალის გამოცდილება ცხადყოფს, რომ მშვიდობის დაცვითი ოპერაციების ეფექტურობა მკვეთრად მცირდება, როდესაც მებრძოლი მხარეები პატივს არ სცემენ ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმებებს, თანამშრომლობის სურვილი კი არ არსებობს ან მინიმალურია. აღსანიშნავია, რომ გარდა მშვიდობის დაცვითი ოპერაციებისა, გაერო ეწევა ,,პრევენციულ დიპლომატიას” კონფლიქტების დაწყების აღსაკვეთად. როგორც ნეიტრალურ ძალას, მას ნაყოფიერად შეუძლია იმუშაოს პრობლემათა მოგვარებისათვის და ხელი შეუწყოს მხარეთა შორის მშვიდობიან დიალოგს. ამ მხრივ, აღსანიშნავია გენერალური მდივნის ინსტიტუტი. თანამედროვე ეტაპზე, როდესაც კონფლიქტების მოუგვარებლობა ეპიდემიად იქცა, განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა კონფლიქტების გამოუვალ მდგომარეობაში მშვიდობის ძალდატანებითი დამყარების პრინციპის გამოყენებამ. ამასთან დაკავშირებით, შეიძლება დაგვებადოს კითხვა - რატომ არ შეუძლია გაეროს მშვიდობის დამყარება ძალისმიერი მეთოდებით? უნდა ითქვას, რომ გაერო არაა მსოფლიოს მთავრობა, მას არ გააჩნია მუდმივი არმია, ის არც საერთაშორისო პოლიციაა და, შესაბამისად, არ გააჩნია მშვიდობის ძალისმიერი მეთოდებით დამყარების საშუალება. გაეროს სამშვიდობო მოღვაწეობა ემყარება მისი ქარტიის პრინციპებსა და არგუმენტების ძალას. უშიშროების საბჭოს შეუძლია პოლიტიკური ზეწოლა მოახდინოს კონფლიქტში მონაწილე მხარეებზე, გამოიყენოს სხვადასხვა სახის სანქციები (ემბარგო და სხვა), ან მიიღოს ამ კონფლიქტის მოგვარებისათვის აუცილებელი ზომები ფაქტების დამდგენი ან მედიატორთა მისიების სახით. ყოველივე ეს მექანიზმები კი, ჩემი აზრით, დღეს არსებული პოტენციურად საშიში კონფლიქტების მოსაგვარებლად არამყარი გარანტიაა. თუმცა, ქარტიიდან გამომდინარე, წევრ სახელმწიფოებს შეუძლიათ, ასევე, მიმართონ უფრო მკაცრ ღონისძიებებს. იყო შემთხვევები, როდესაც უშიშროების საბჭო უფლებას აძლევდა წევრ სახელმწიფოებს ,,მიეღოთ ყველა აუცილებელი ზომა” (ძალის გამოყენების ჩათვლით) შეიარაღებული კონფლიქტის შესაჩერებლად. ამგვარი მანდატით წევრი სახელმწიფოების მიერ შეიქმნა კოალიციური ძალები ქუვეითის სუვერენიტეტის აღსადგენად (1991 წ.), ჰუმანიტარული ოპერაციების ჩასატარებლად სომალისა (1992 წ.) და რუანდაში (1994 წ.), ლეგიტიმური მთავრობის აღსადგენად ჰაიტიში (1994 წ.). აღნიშნული ღონისძიებები უშიშროების საბჭოს ნებართვით ტარდებოდა და მთლიანად კოალიციის მონაწილე ქვეყნების მიერ კონტროლდებოდა.⁵ აღსანიშნავია ასევე გაეროს მიერ მშვიდობის ძალდატანებითი დამყარება ყოფილ იუგოსლავიაში, კერძოდ, ბოსნია-ჰერცოგოვინაში, რომელიც 1992-1995 წლებში უშიშროების საბჭოს 781-ე რეზოლუციის საფუძველზე ჩრდილო-ატლანტიკური ალიანსის სრული მხარდაჭერითა და უშუალო მონაწილეობით მიმდინარეობდა. ამგვარმა ოპერაციებმა მთელ რიგ შემთხვევებში შეწყვიტეს კონფლიქტები და ხელი შეუწყვეს სტაბილურობას. მაგრამ ფაქტია, რომ კონფლიქტის სრულმასშტაბიანი მოწესრიგებისათვის აუცილებელია სახელმწიფოთა ერთიანი პოლიტიკური ნება. ამგვარი ნება კი მსოფლიოს უდიდესი სახელმწიფოებისა, რომელთაც უშიშროების საბჭო უპირველესად აკისრებს კოლექტიური უშიშროების პასუხისმგებლობას, ძალზე იშვიათად ემთხვევა ერთმანეთს. ასეთ შემთხვევაში, ბუნებრივია ისმის კითხვა - რა შეიძლება მოიმოქმედოს საერთაშორისო საზოგადოებრიობამ, როდესაც არ არსებობს ამ სახელმწიფოთა ერთიანი პოლიტიკური ნება, რაც ფუძემდებლურად განსაზღვრავს უშიშროების საბჭოს ძალისმიერი მექანიზმების ამოქმედების შესაძლებლობებს და, ამავე დროს. ვდგევართ უმძიმესი საერთაშორისო დანაშაულებრივი ფაქტების წინაშე, რომელთა გამოც უამრავი უდანაშაულო ადამიანის სიცოცხლეს საფრთხე ემუქრება? სწორედ ამაში გამოიხატება დღევანდელი მსოფლიო უსაფრთხოების სისტემის ნაკლოვანება, ვინაიდან იგი დაფუძნებულია სახელმწიფოთა ერთიან პოლიტიკურ ნებაზე და არა მორალურ პრინციპებსა და ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობებზე, რომელთა დაცვისათვის გამართლებული იქნებოდა ძალისმიერი მეთოდების გამოყენებაც კი. სწორედ ამგვარი ერთიანი პოლიტიკური ნების არარსებობა შესაძლებლობას არ აძლევს უშიშროების საბჭოს მშვიდობის დასამყარებლად გამოიყენოს ძალისმიერი მეთოდები ყოველთვის, როდესაც ეს აუცილებელი იქნება გამოუვალ მდგომარეობაში. ,,ცივი ომის” დასრულების შემდეგ, მშვიდობისათვის იძულების მიზნით კოლექტიური გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა კვლავ გაჩნდა. კუვეიტის წინააღმდეგ აგრესიასთან დაკავშირებით გადაწყვეტილებამ ბევრს ჩაუსახა იმედი, რომ ამიერიდან უშიშროების საბჭოს ქვეყნები დაიცავენ ერთიან პრინციპებს და ეთიკური მიდგომა გაიმარჯვებს. მაგრამ კოსოვოს მოვლენებმა კვლავ ცხადყვეს უშიშროების საბჭოს უძლურება მშვიდობის ძალისმიერი მეთოდებით დამყარებაში. გაეროში შექმნილ უსაფრთხოების ორგანოში თავიდანვე სწორედ ასეთი მექანიზმი ჩაიდო, რომელიც უშიშროების საბჭოს მიერ გადაწყვეტილების მიღების დროს ხმის მიცემისას დამატებით პრივილეგიებს ანიჭებს 5 მუდმივ წევრს: აშშ-ს, დიდ ბრიტანეთს, საფრანგეთს, რუსეთის ფედერაციასა და ჩინეთს, რომელთაგან თითოეულს შეუძლია წინადადების ბლოკირება, თუ წინააღმდეგ მისცემს ხმას, იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ყველა დანარჩენი წევრი თანახმაა. ეს უფლება ცნობილია ,,ვეტოს უფლების” სახელით, რომელმაც თითქმის ავტომატური აბსოლუტური ვეტოს სახე მიიღო. ფაქტია, რომ ბიპოლარულ მსოფლიოში ეს პრაქტიკა არსებითად გამორიცხავდა მშვიდობისათვის იძულების ოპერაციების გამოყენების შესაძლებლობას, რადგან იმხანად კონფლიქტში მონაწილე ნებისმიერი ძალა, გარკვეულწილად, ერთ ან მეორე პოლუსს წარმოადგენდა. მიუხედავად იმისა, რომ ბიპოლარული მსოფლიო აღარ არსებობს, დღესდღეობით მაინც იგივე სცენარი მეორდება, ვინაიდან, მართალია, გაქრა ორ არსებულ სისტემას შორის იდეოლოგიური თუ სხვაგვარი დაპირისპირება და მსოფლიო შედარებით უფრო ერთიანი გახდა, მაგრამ დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ფასეულობებს, მსოფლმხედველობებს შორის ჯერ კიდევ მკვეთრი განსხვავება და დაპირისპირება არსებობს, რაც ერთგვარი ეჭვის ქვეშ აყენებს მსოფლიოს უსაფრთხოებისათვის უმნიშვნელოვანესი საკითხების გადასაჭრელად უშიშროების საბჭოში ერთიანი პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბების შესაძლებლობას. ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან ყველასათვის ნათელი ხდება, რომ გაეროში ჩამოყალიბებული მსოფლიო უსაფრთხოების მექანიზმი, კერძოდ, უშიშროების საბჭოს ინსტიტუტი, ვეღარ პასუხობს თანამედროვე მოთხოვნებს, ახალ რეალობას და საჭიროებს სერიოზულ სრულყოფას, რაც მისი რეფორმირების მეშვეობით უნდა მოხდეს. აღსანიშნავია, რომ უშიშროების საბჭოს რეფორმაზე მუშაობს სპეციალური ჯგუფი, რომელშიც ყველა წევრი სახელმწიფოს წარმომადგენელი შედის. აღიარებულია, რომ საბჭოს შემადგენლობა ვეღარ ასახავს მსოფლიოში შექმნილ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ რეალობას. ამიტომ წევრმა სახელმწიფოებმა მოითხოვეს საბჭოს შემადგენლობის იმგვარად შეცვლა, რომ მან რეალურად შეასრულოს მასზე დაკისრებული მოვალეობები. სამუშაო ჯგუფმა დაამუშავა ისეთი საკითხები, როგორებიცაა მუდმივი და დროებითი წევრების გაზრდა, საბჭოში ადგილების როტაცია ან გაყოფა, ვეტოს უფლების ერთგვარი შეზღუდვა, ურთიერთდამოკიდებულება საბჭოს, გენერალურ ასამბლეასა და სხვა ორგანოებს შორის. აღნიშნულ საკითხებთან დაკავშირებით, დამუშავდა მრავალი პროექტი. ერთ-ერთის თანახმად, მუდმივ წევრებს უნდა დაემატოს ორი ინდუსტრიულად განვითარებული და სამი განვითარებადი ქვეყანა - აფრიკიდან, აზიიდან და ლათინური ამერიკიდან. მეორე პროექტი ითვალისწინებს მუდმივი ადგილების განაწილებას რეგიონალური პრინციპით და ამ ადგილების როტაციას რეგიონის ქვეყნებზე. არსებობს წინადადება გაიზარდოს მხოლოდ დროებითი წევრების რაოდენობა და მათი არჩევა მოხდეს გაეროს სამშვიდობო და სხვა ღონისძიებებში შეტანილი წვლილის საფუძველზე. ვინაიდან ვერც ერთმა პროექტმა ვერ მოიპოვა ხმების საჭირო რაოდენობა (2/3), სამუშაო ჯგუფი აგრძელებს მუშაობას კომპრომისის მისაღწევად. ჩემი აზრით, გაეროს რეფორმირების პროცესში ყველაზე მნიშვნელოვანი მაინც ვეტოს უფლების შეზღუდვაა, რაშიც ყველაზე მიზანშეწონილად კონსენსუსს მინუს ერთი (consensus-1) პრინციპის ამოქმედება მიმაჩნია. მაგრამ იმის განჭვრეტა, თუ უშიშროების საბჭოს რეფორმირება რამდენად სწრაფად და ეფექტურად განხორციელდება და მოხდება თუ არა მომავალში საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების, საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებისა და ნორმების დაცვის სრულყოფილი მექანიზმის ჩამოყალიბება, ძალზე ძნელია. ის კი ნათელია, რომ საერთაშორისო საზოგადოებრიობა გადაუდებელი ამოცანის წინაშე დგას - გამოძებნოს და ჩამოაყალიბოს ის სტრუქტურები და მექანიზმები, რომლებიც რეალურად უზრუნველყოფდნენ საყოველთაო მშვიდობასა და უსაფრთხოებას, ანუ შეიქმნას მსოფლიო უსაფრთხოების ახალი სისტემა, რომელიც დაეფუძნება მორალურ, ზნეობრივ პრინციპებსა და საყოველთაოდ აღიარებულ ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებებს, სადაც იხელმძღვანელებენ რა კონფლიქტური სიტუაციების მოგვარების ცივილიზებული პრინციპებით (დავების მშვიდობიანი გზით, მოლაპარაკებათა საფუძველზე მოგვარება და ა.შ.), უკიდურეს შემთხვევებში შესაძლებელი იქნება მშვიდობის დამყარება ძალის გამოყენების მეშვეობითაც. ამგვარი უსაფრთხოების სისტემის აუცილებლობა კიდევ ერთხელ თვალნათლივ დაადასტურა კოსოვოში მომხდარმა ბოლოდროინდელმა მოვლენებმა. კოსოვოს მოვლენებმა, ჩემი აზრით, მსოფლიო საზოგადოებრიობისათვის განსაკუთრებული პრეცედენტული მნიშვნელობა შეიძინა, რომელიც შესაძლებელია უახლოეს მომავალში ახალი საერთაშორისოსამართლებრივი წესრიგის, ანუ მსოფლიო უსაფრთხოების ახალი სისტემის ჩამოყალიბებას დაედოს საფუძვლად. სწორედ ამიტომ კოსოვოს მოვლენებს განსაკუთრებული ადგილი დაეთმობა.

თითქმის ერთი წელი გავიდა მას შემდეგ, რაც კოსოვოში მომხდარმა მოვლენებმა საერთაშორისო საზოგადოების განსაკუთრებული ყურადღება მიიპყრო და მაინც რა მოხდა კოსოვოში და რატომ? სწორედ ამ პრობლემის გაანალიზებისა და მისი დაკავშირების საფუძველზე შევეცდები მსოფლიო უსაფრთხოების ახალი მექანიზმების ჩამოყალიბების პროცესის განხილვას. დღევანდელი კონფლიქტებისათვის თვალის ერთი გადავლებითაც კი სავსებით ცხადი ხდება, რომ ამ კონფლიქტებს, პრაქტიკულად, საფუძვლად უდევს ან აგრესიული სეპარატიზმი, ანდა ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების არანაკლებ აგრესიული შელახვა, ზოგიერთ შემთხვევაში კი, - ერთიც და მეორეც. ასეთი დაპირისპირებისას მოსახლეობის რაღაც ნაწილი არასასურველი ხდება, ანუ ხელს უშლის ავანტიურის წამომწყებ ვაიპოლიტიკოსთა ჯგუფს. ასეთ არასასურველთ სასტიკად უსწორდებიან, მათ წინააღმდეგ ეთნიკურ წმენდასა და გენოციდსაც კი მიმართავენ. სწორედ ამგვარი პოლიტიკის მსხვერპლი აღმოჩნდა კოსოვოს მშვიდობიანი მოსახლეობის უმრავლესობა - ალბანელები, რომლებიც მოსახლეობის 80%-ს შეადგენენ. მილოშევიჩის ხელისუფლების მიერ კოსოვოს ალბანელი მოსახლეობის მიმართ განხორციელებული ეთნიკური წმენდით მსოფლიო საზოგადოებრიობა კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული უმძიმესი საერთაშორისო დანაშაულის მომსწრე გახდა. ,,ის, რაც კოსოვოში მოხდა, წარმოადგენდა კულმინაციას მჩაგვრელობითი პოლიტიკისას, ეთნიკური წმენდისა და ძალადობისას, რომელსაც იუგოსლავიის ხელისუფლება კოსოვოს ალბანელი მოსახლეობის მიმართ ახორციელებდა”.⁶

ყველასათვის კარგად ცნობილია, რომ ბალკანეთზე ეთნიკური დაპირისპირებები ყოველთვის არსებობდა და ამ რეგიონში უკვე დიდი ხანია მოსალოდნელი იყო კონფლიქტების დაწყება. ეს ვითარება კი მილოშევიჩმა თავის სასარგებლოდ გამოიყენა: ჯერ იყო, ხორვატიის ტერიტორიაზე მცხოვრები 300000 სერბი წააქეზა და მათაც, სერბებთან გაერთიანების მიზნით, აჯანყება მოაწყვეს. ამით იგი შეეცადა დაეჩრდილა ქვეყანაში არსებული პოლიტიკური არასტაბილურობა, რადგანაც როცა ომი მიმდინარეობს, ყოველგვარ უთანხმოებაზე საუბარიც კი ზედმეტია. თავიდან სერბები წარმატებებს განიცდიდნენ და ხორვატები მნიშვნელოვან დათმობებზეც მიდიოდნენ, მაგრამ საბოლოოდ ხორვატებმა იმარჯვეს და სერბებმა შედეგად 300000 დევნილი და სერბებისაგან სრულიად გაწმენდილი ხორვატია მიიღეს. მცირე ხნის შემდეგ კი, შიდაპოლიტიკური სიტუაციის დაძაბვისას, მილოშევიჩმა კვლავ ნაცად ხერხს მიმართა და ამჯერად ომი ბოსნიაში დაიწყო, რომლის საბოლოო შედეგიც სერბ ლტოლვილთა რაოდენობის კიდევ რამდენიმე ასეულათასობით გაზრდა იყო. შემდეგი შიდაპოლიტიკური სიტუაციის დაძაბვის დროს, აშკარა გახდა, რომ ჯერი კოსოვოელ ალბანელებზე მიდგა. ალბანელები, მიუხედავად იმისა, რომ კოსოვოს მოსახლეობის უმრავლესობას შეადგენდა, დიდ სივიწროვეში იმყოფებოდნენ და მათი, როგორც ეროვნული უმცირესობის, ყოველგვარი უფლებები შელახული და დარღვეული იყო. კოსოვოში სერბები ხომ არავითარ შევიწროებას არ განიცდიდნენ, პირიქით: რეგიონს არ ჰქონდა ავტონომია; აბსოლუტურად ყველა თანამდებობა სერბებს ეკავათ; ძალოვანი სტრუქტურები სერბული იყო; საღამოს საათებში ქალაქის ქუჩებში მხოლოდ სერბები დადიოდნენ; პოლიციისა და კგა-ს (კოსოვოს განმათავისუფლებელი არმია) მებრძოლების შეტაკებაში 1 დაღუპულ სერბზე 15-20 ალბანელი მოდიოდა. მილოშევიჩს, სულ ცოტა, კულტურული ავტონომიაც რომ მიეცა, დასავლეთის წინაშე არგუმენტი ექნებოდა, მაგრამ მას ომი უნდოდა, რათა კვლავ გაემყარებინა თავისი, როგორც ერის ლიდერის, პოზიცია. მას არ ეგონა, თუ იუგოსლავიას დაბომბავდნენ, იგი ფიქრობდა, რომ უკიდურეს შემთხვევაში, ნატო კოსოვოში ჯარს შეიყვანდა და გაჭიანურებული პარტიზანული ომიდან თვითონ გამოვიდოდა გამარჯვებული (ჩეჩნური ვარიანტი), რის შემდეგადაც გმირის შარავანდედით შემოსილი გააგრძელებდა ქვეყნის მართვას. უნდა აღინიშნოს აგრეთვე ისიც, რომ მილოშევიჩს რუსეთის სამხედროებისა და დუმის რეაქციული ძალების (და არა დიპლომატების) სრული მხარდაჭერის იმედი ჰქონდა. თუმცა, ვერ გათვალა და შედეგად სერბი ერი აღმოჩნდა დაზარალებული. იუგოსლავიის აღდგენას შეიძლება წლები დასჭირდეს, კოსოვოში სერბების დაბრუნება კი ჯერჯერობით ძალზე საეჭვოა. მიუხედავად იმისა, რომ ჰააგის საერთაშორისო სამხედრო ტრიბუნალმა მილოშევიჩი საერთაშორისო დამნაშავედ გამოაცხადა, კვლავ საეჭვოა ტრიბუნალისათვის მისი ექსტრადიცია, რათა მან პასუხი აგოს კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი უმძიმესი დანაშაულისათვის. თუმცა, ამ პროცესის დასაწყისის ერთგვარ გამოხატულებად შეიძლება მივიჩნიოთ 2000 წლის 24 სექტემბერს, იუგოსლავიაში გამართული საპრეზიდენტო არჩევნები, სადაც სერბმა ხალხმა მილოშევიჩს უნდობლობა გამოუცხადა და ქვეყნის ახალ პრეზიდენტად ოპოზიციის ლიდერი - ვიოსლავ კოშტუნიცა, აირჩია.

როდესაც მილოშევიჩმა კოსოვოში ალბანელი მოსახლეობის ეთნიკური წმენდა დაიწყო, მან, რა თქმა უნდა, საერთაშორისო საზოგადოების რეაგირება გამოიწვია. მას შემდეგ, რაც რამბუეის მოლაპარაკებებზე მილოშევიჩმა კონფლიქტის მშვიდობიან მოგვარებაზე აშკარა უარი განაცხადა, ცხადი გახდა, რომ აუცილებელი იყო მის წინააღმდეგ ისეთი ადეკვატური ძალისმიერი ზომების გამოყენება, რომელიც აიძულებდა მილოშევიჩს ხელი აეღო ეთნიკურ ნიადაგზე ადამიანთა უმოწყალო ჟლეტაზე და აღკვეთილიყო მისი მჩაგვრელობითი პოლიტიკა. ასეთ უმძიმეს ვითარებაში კი გაეროს უშიშროების საბჭოდან ისევ ომისშემდგომი კონფრონტაციის ცივმა ნიავმა დაბერა. უშიშროების საბჭო ვერ აღმოჩნდა მზად კონფლიქტის სწრაფად მოგვარებისათვის, თუნდაც შეიარაღებული ძალების გამოყენებით. მისგან კვლავ გაისმოდა მხოლოდ კონფლიქტის მშვიდობიანი მოგვარების ფრაზები, როდესაც, პარალელურად, ასიათასობით ალბანელს თავიანთი სახლებიდან ყრიდნენ და სასტიკად უსწორდებოდნენ. ბუნებრივია, ამგვარი სისასტიკის შეჩერება დროში გაწელილი მშვიდობიანი მოლაპარაკებებით, რომლის არანაირ სურვილსაც მილოშევიჩის ხელისუფლება არ გამოთქვამდა, შეუძლებელი იქნებოდა. საჭირო იყო კონფლიქტის სწრაფი, ძალისმიერი მეთოდებით მოგვარება. ამ შემთხვევაში ნათელი იყო, რომ რაღაც ეტაპზე დადგებოდა შეიარაღებული ძალების გამოყენების საკითხი. მაგრამ ამის გაკეთება საერთაშორისო სამართლის ნორმების დაცვით, ალბათ, შეუძლებელი იქნებოდა, რადგან რუსეთი, სერბების მიმართ თავისი ცნობილი სიმპატიების გამო, უთუოდ გამოიყენებდა ვეტოს უფლებას უშიშროების საბჭოში. ამ შემთხვევაში, ნატო საერთაშორისო სამართლის ,,მძევალი” გახდებოდა და იძულებული იქნებოდა ეცქირა, თუ როგორ იგდებდა აბუჩად იუგოსლავიის რეტროგრადული ხელისუფლება იმავე სამართლის ელემენტარულ ნორმებს, რომლის ამოსავალი წერტილი დღევანდელ მსოფლიოში ადამიანის უფლებების დაცვაა. კონფლიქტის სწრაფი მოგვარების ფუნქცია ჩრდილო-ატლანტიკურმა ალიანსმა იკისრა, რასაც, შეიძლება უკვე თამამად ითქვას, ბრწყინვალედ გაართვა თავი: სწორედ მისი უდიდესი ძალისხმევით აღდგა მშვიდობა კოსოვოს რეგიონში, ათასობით ლტოლვილი დაუბრუნდა საკუთარ საცხოვრებელ სახლს და ტარდება მთელი რიგი ღონისძიებებისა მათი უსაფრთხოებისა და სტაბილური სიტუაციის შესანარჩუნებლად.

როგორც ომის პერიოდში, ასევე დღესაც, კოსოვოს ომთან დაკავშირებით, ნატოს ბევრი განიხილავს როგორც აგრესორს, საერთაშორისო სამართლის დამრღვევ სუბიექტსა და სერბი ხალხის წინააღმდეგ მებრძოლს, მაგრამ არავინ აქცევდა ყურადღებას იმას, თუ რა სამსახური გაუწია ამით ნატომ მსოფლიო საზოგადოებრიობას. საკითხისადმი ამგვარი მიდგომა, სამწუხაროდ, საქართველოშიც ბევრს გააჩნია, მიუხედავად ჩვენი სწრაფვისა ევრო-ატლანტიკურ სტრუქტურებში ინტეგრაციისაკენ. მე კი პირიქით, ნატოს ამგვარ აქციას ,,ჰუმანიტარულს” ვუწოდებდი, რადგანაც ამ ოპერაციით ნატო, დაუპირისპირდა რა კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულებისათვის საკმაოდ ფართოდ გავრცელებულ დაუსჯელობის სინდრომს, უზრუნველყო დაეცვა ის ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობები, რომლებიც საყოველთაოდ აღიარებულია მსოფლიო საზოგადოებრიობის მიერ და რომლებიც საფუძვლად უდევს საერთაშორისო სამართალს და საზოგადოების განვითარებას. ეს ფასეულობებია: დემოკრატია, ადამიანთა ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები, სამართლის უზენაესობა და საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფა. მილოშევიჩის მოქმედება კი ყველა ამ ფასეულობის უგულებელყოფას წარმოადგენდა. და მაინც ისმის კითხვა - რატომ ჩაება ნატო ომში? ჰქონდა თუ არა მას ამის უფლება, ანუ სამართლებრივი საფუძველი? ალიანსს სამართლებრივი საფუძველი, ანუ რაიმე საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმა (წესდება, უშიშროების საბჭოს რეზოლუცია ან სხვა), რომელსაც დაეფუძნებოდა მისი ოპერაციები, ნამდვილად არ ჰქონდა. ამ ოპერაციის ყველაზე საგულისხმო მომენტი, სამართლებრივი თვალსაზრისით, იყო ის, რომ იგი განხორციელდა გაეროს უშიშროების საბჭოს სანქციის გარეშე, რითაც იგი განსხვავდება ბოსნია-ჰერცოგოვინის სამხედრო აქციისაგან, სადაც მოკავშირეთა შეიარაღებული ძალები გაეროს შესაბამისი რეზოლუციის საფუძველზე მოქმედებდნენ. მაგრამ არსებობს მთელი რიგი ფაქტორებისა, რომლებზე დაყრდნობითაც მისი მოქმედება სრულიად გამართლებულია: პირველ რიგში, უნდა გამოვყოთ ის გარემოება, რომ ალიანსს კონფლიქტში ჩასაბმელად ჰქონდა სრული მორალური, ზნეობრივი უფლება, რაც, უპირველესად, მის მიერ ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობათა დაცვაში გამოიხატება. იგივე საერთაშორისო სამართლის საფუძველზეც, რომლის დამრღვევადაც ბევრი ნატოს განიხილავს და არა იფრ-ის (იუგოსლავიის ფედერაციული რესპუბლიკა) ხელისუფლებას, ალიანსს სრული უფლება ჰქონდა ჩაბმულიყო კონფლიქტის მოსაგვარებლად, ვინაიდან საერთაშორისო სამართალის საყოველთაოდ აღიარებული ჩვეულებითი ნორმაა, რომ ადამიანის უფლებების დაცვა წარმოადგენს საერთაშორისო სამართლის საფუძველთა საფუძველს, მის ფუნდამენტურ პრინციპს და, რომ ყველა სახელმწიფოს აქვს მორალური უფლება ,,ჩაერიოს” იმ სახელმწიფოს საშინაო საქმეებში, სადაც ადგილი აქვს ადამიანის უფლებათა მასობრივ და უხეშ დარღვევებს. აქედან გამომდინარე, ადამიანის უფლებათა დაცვის პრინციპი საერთაშორისო სამართლის სხვა პრინციპებსა და ნორმებზე მაღლა დგას და საერთაშორისო საზოგადოებისათვის იგი უფრო დიდ ფასეულობას წარმოადგენს, ვიდრე, ვთქვათ, სახელმწიფოს სუვერენიტეტის, ტერიტორიული უზენაესობის, საშინაო საქმეებში ჩაურევლობისა და სხვა ძირითადი პრინციპები.

ყოველი სახელმწიფოს საშინაო მდგომარეობა მისი ,,საშინაო საქმეა”, სანამ ის თვითონ არ აქცევს მას საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმების ობიექტად. მაგრამ არსებობს შემთხვევები, როდესაც სახელმწიფოს ,,საშინაო საქმე” საერთაშორისო სამართლის ნორმას არღვევს და იწვევს საერთაშორისო კონფლიქტს. ეს ხდება მაშინ, როდესაც იგი საფრთხეს უქმნის მშვიდობასა და ხალხის უშიშროებას, არღვევს საყოველთაოდ აღიარებულ საერთაშორისოსამართლებრივ ნორმებს ადამიანის, ეროვნული უმცირესობებისა და ერების (ხალხების) უფლებათა შესახებ.⁷ აღსანიშნავია, რომ თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობებსა და სამართალში თანდათან მკვიდრდება ტერმინი ,,ჰუმანიტარული ინტერვენცია”. ეს ტერმინი სრულიად ახალია და პირველად იგი ეუთო-ს სტამბულის 2000 წლის სამიტზე გამოიყენეს. იგი გულისხმობს სახელმწიფოთა უფლებას დაიცვან ადამიანთა საყოველთაოდ აღიარებული უფლებები, თუნდაც იმ შემთხვევაში, როდესაც ირღვევა სხვა სახელმწიფოს სუვერენიტეტი, ტერიტორიული მთლიანობა და საშინაო საქმეებში ჩაურევლობის პრინციპი. ალიანსის ოპონენტები მის საწინააღმდეგო არგუმენტად ძირითადად იყენებენ საბრძოლო ოპერაციების დროს საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის არცთუ ხშირი დარღვევის ფაქტებს, რომელთა შედეგადაც სერბ მშვიდობიან მოსახლეობას მართლაც გარკვეული ზიანი მიადგა. მაგრამ ფაქტია, რომ ამგვარი რთული მისიის შესრულებას, რომელიც ალიანსმა იკისრა, შეუძლებელი იყო არ მოჰყოლოდა უარყოფითი შედეგებიც. სამწუხაროდ, მეცნიერებას ჯერ კიდევ არ მიუღწევია განვითარების იმ დონისათვის, როდესაც იარსებებდა ე.წ. ,,ჭკვიანი ბომბები”, რომლებიც ერთმანეთისაგან გაარჩევდნენ სამოქალაქო პირებსა და კომბატანტებს. აქ მთავარი ყურადღება, ჩემი აზრით, უნდა მიექცეს იმას, რომ მსგავს ოპერაციათა შედეგად დაცული უნდა იყოს საერთაშორისო საზოგადოების უფრო მაღალი ფასეულობები, ვიდრე ამას ჰუმანიტარული სამართლის ნორმები გვთავაზობენ. და საერთოდ, როცა ადამიანს მხოლოდ მისი ეთნიკური კუთვნილების გამო კლავენ, არანაირ სამართალზე ლაპარაკი აღარ არის და არც შეიძლება იყოს. ის, ვინც ამას სჩადის, ტყუის, ეთნიკური ან რელიგიური კუთვნილების გამო თუნდაც ერთი კაცის მკვლელობა (ანუ მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს კაცი განსხვავებულ, სხვა ეთნიკურ ჯგუფს ეკუთვნის) არანაირად შეიძლება იქნას გამართლებული. ,,წარმოიდგინეთ, რა ქაოსური გახდება ჩვენი სამყარო და რა ენით აუწერელი ტანჯვა-წამება დაატყდება თავს მილიონობით უდანაშაულო ადამიანს მხოლოდ იმის გამო, რომ ეთნიკურობის ან თუნდაც სარწმუნოების თვალსაზრისით შეუფერებელნი აღმოჩნდნენ...ჩემი აზრით, არავის არა აქვს მორალური უფლება დაგმოს ნატო განხორციელებული ოპერაციისათვის, და მით უმეტეს იმათ, ვინც თავიანთი უმოქმედობით წესრიგის დამრღვევთა წისქვილზე ასხამენ წყალს. და მაინც ეს არ არის ნამდვილი კოლექტიური პასუხისმგებლობის გამოვლენა, გამოდის, რომ დემოკრატიული, განვითარებული და შესაბამისად, ძლიერი სახელმწიფოების ნაწილი გარკვეულწილად კისრულობს დანარჩენი მსოფლიოს მეურვეობას. და ამის გამო მადლობა გვეთქმის..⁸

ნატომ კოსოვოში საბრძოლო მოქმედებები განახორციელა და იგი, ჰუმანური მოტივების მიუხედავად, შეიცავდა პრაგმატულ მოტივებსაც. ნატო კოსოვოში შექმნილ სიტუაციაში რომ არ ჩარეულიყო, ლტოლვილთა ნაკადი უთუოდ დაარღვევდა სუსტ წონასწორობას ევროპის ამ უაღრესად მნიშვნელოვან რეგიონში. შესაძლებელია ამ კონფლიქტში ჩართულიყვნენ მთელი რიგი სახელმწიფოებისა და შედეგად დიდი ბალკანური ომის მომსწრენიც ვყოფილიყავით. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ევროპაში ერთადერთი მაჰმადიანი ერის - ალბანელების, დაჩაგვრას უთუოდ მოჰყვებოდა მთელი მუსლიმანური სამყაროს შესაბამისი რეაქცია, თუ არ მოხდებოდა მისი აღკვეთა. ამრიგად, კოსოვოში შექმნილი მძიმე სიტუაცია უდიდეს საფრთხეს უქმნიდა არა მარტო კოსოვოელი მოსახლეობის არსებობას, არამედ ზოგადად, საერთაშორისო მშვიდობასა და სტაბილურობას. იუგოსლავია და მთლიანად ბალკანეთის რეგიონი ყოველთვის განიხილებოდა ევროპული უსაფრთხოების შემადგენელ ნაწილად. ამიტომაც ნატოსათვის, რომლის ძირითადი მიზანია ევრო-ატლანტიკურ სივრცეში მშვიდობისა და უსაფრთხოების განმტკიცება, სასიცოცხლო მნიშვნელობის იყო უსაფრთხოებისა და სტაბილურობის უზრუნველყოფა სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის რეგიონში და არსებული საფრთხის აღმოფხვრა.

კოსოვოელი ალბანელებისა და სხვა ეროვნული უმცირესობების მიმართ განხორციელებული რეპრესიები, ეთნიკური წმენდა კიდევ უფრო მეტად ამწვავებდა და ზრდიდა ჰუმანიტარული კატასტროფის საშიშროებას. ყოველივე ეს კი სერიოზულ საფრთხეს უქმნიდა მთლიანად რეგიონის სტაბილურობას, კერძოდ, შესაძლებელი იყო საფრთხე დამუქრებოდა უშუალოდ ალიანსის წევრ სახელმწიფოებს, რომლებიც იუგოსლავიას ესაზღვრებიან. აქედან გამომდინარე, ნატო სამხედრო მოქმედებებში ჩაბმით იძენს კოლექტიური თავდაცვის ფუნქციასაც, რასაც შესაძლებელია სამართლებრივ საფუძვლად დაედოს გაეროს ქარტიის 51-ე მუხლი, რომელიც აღიარებს სახელმწიფოთა კოლექტიური ან ინდივიდუალური თავდაცვის უფლების რეალიზაციის შესაძლებლობას შეიარაღებული თავდასხმის შემთხვევაში, უშიშროების საბჭოს მიერ სათანადო ღონისძიებათა გამოყენებამდე, თუკი, რა თქმა უნდა, შეიარაღებულ თავდასხმას განვიხილავთ როგორც მშვიდობის დაცვის საფრთხეს და არა როგორც უშუალო აგრესიას. მაგრამ ალიანსს ამისათვის გაეროს წესდების შესაბამისად უშიშროების საბჭოს თანხმობა არ გააჩნდა. ,,ბალკანეთის რეგიონის უსაფრთხოებას არსებითი მნიშვნელობა აქვს მთლიანად ევრო-ატლანტიკურ სივრცეში მუდმივი სტაბილურობის მიღწევისათვის, აქედან გამომდინარე, ჩვენი მიზანია მოხდეს რეგიონის სახელმწიფოთა ინტეგრირება ევრო-ატლანტიკურ საზოგადოებაში. ჩვენი სურვილია სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოები ცხოვრობდნენ მშვიდობისა და უსაფრთხოების პირობებში და დაამყარონ სხვა სახელმწიფოებთან ნორმალური ურთიერთობები, დაფუძნებული ადამიანის უფლებების, დემოკრატიის, ინდივიდუალური თავისუფლების და სამართლის უზენაესობის პატივისცემაზე”.⁹ ამრიგად, ალიანსის ჩართვა კონფლიქტის მოსაგვარებლად, ერთი მხრივ, თავდაცვითი ღონისძიებების მნიშვნელობასაც იძენდა და, მეორე მხრივ, ადამიანთა წინააღმდეგ მიმართული უმძიმესი დანაშაულობების აღკვეთის, როგორც საერთაშორისო საზოგადოების საერთო ნების, გამოხატულებას წარმოადგენდა. ამდენად, ნატოს საბრძოლო მოქმედებები, რომლებიც მიმართული იყო მხოლოდ და მხოლოდ იფრ-ის ხელისუფლების წინააღმდეგ, საერთაშორისო საზოგადოების პოლიტიკურ მხარდაჭერას იმსახურებდა. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული საბრძოლო მოქმედებები არ ეფუძნებოდა უშიშროების საბჭოს რეზოლუციას, მისი მიზანი სრულიად შეესაბამებოდა საერთაშორისო საზოგადოების საყოველთაო ნებას, მის ფასეულობათა მოთხოვნებს, რომლებსაც აღიარებს და პატივს სცემს გაერო (თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ მას კონფლიქტის მოსაგვარებლად რეალური ნაბიჯი არ გადაუდგამს და უფრო მეტიც, დღემდე არ მოუხდენია კოსოვოს მოვლენების შეფასება), ევროკავშირი და სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციები.¹⁰

მაგრამ ყველაზე სასიკეთო შედეგი მთლიანად საერთაშორისო საზოგადოებისათვის არის ის, რომ საერთაშორისო სამართლის განვითარების გზაზე შეიქმნა ძალზე მნიშვნელოვანი საერთაშორისო პრეცედენტი, რაც, უპირველესად, გამოიხატება კონფლიქტების მოგვარებისადმი ახალ მიდგომაში. კოსოვოში ნატო-ს მოქმედებამ უდიდესი როლი შეასრულა თანამედროვე საერთაშორისო სამართლისა და პრაქტიკის ახლებურად გააზრების საქმეში, რაც, უპირველეს ყოვლისა, გამოიხატა იმით, რომ შეიქმნა პრეცედენტი ალიანსს თავის ფარგლებს გარეთ განეხორციელებინა მასშტაბური სამხედრო ოპერაცია სამართლიანობის აღდგენისა და ზნეობრივი პრინციპების დაცვის მიზნით. ამ ნაბიჯით ნატოს თვისობრივი ცვლილება შეჰქონდა არა მარტო ალიანსის ფილოსოფიაში, არამედ საერთაშორისო სამართალშიც. ნატო და მისი წევრი სახელმწიფოები პრაქტიკულ განაცხადს აკეთებდნენ იმის თაობაზე, რომ სახელმწიფო სუვერენიტეტი არ უნდა იყოს იმუნიტეტი კაცობრიობის წინააღმდეგ დანაშაულის ჩასადენად.

სწორედ ეს ახალი მიდგომა საერთაშორისო პრობლემებისა და საფრთხისადმი დაუპირისპირდა ძველ ქარტიისეულ წესრიგს, სადაც მთავარი განმსაზღვრელი სახელმწიფოს სუვერენიტეტი და აბსოლუტური ხელშეუხებლობაა. ამ პრეცედენტით კი გზა გაეხსნა ახალ აზროვნებას, რომელიც საფუძვლად უნდა დაედოს ახალი საერთაშორისოსამართლებრივი წესრიგის, ანუ ახალი საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმების ჩამოყალიბებას. ახალი აზროვნება, რომელიც ჯერ კიდევ ,,პერესტროიკის” პერიოდში ჩაისახა, არის ერთგვარი კონცეფცია, რომელიც გამიზნულია პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ცნობიერების ყველა სფეროს ჰუმანიზაციისათვის. იგი მრავალ ელემენტს შეიცავს და, უპირველეს ყოვლისა, ნიშნავს კლასობრივი იდეოლოგიზირებული პრინციპების, ქარტიისეული წესრიგის შეცვლას ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებათა სისტემაზე დაფუძნებული ეთიკური მიდგომით. იგი გულისხმობს უსაფრთხოების მტკიცე გარანტიების, უფრო მკაცრი და სამართლიანი წესრიგის შექმნას, მსოფლიო ხალხების ერთიან ინტეგრირებულ საზოგადოებად ჩამოყალიბებასა და ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობათა უზენაესობას. ახალი აზროვნების მნიშვნელობას ხაზი გაუსვა პრეზიდენტმა შევარდნაძემ გაეროსა და ნატოში გამოსვლისას: ,,საჭიროა არა თანამედროვე მსოფლიოს მორგება საკუთარ წესდებაზე, წარმოდგენებსა და ტრადიციებზე, არამედ დღევანდელ რეალობებთან ადაპტაცია, ახალი საფრთხეების წინააღმდეგ ადეკვატური მოქმედების უნარის გამომუშავება.... სწორედ მორალური პრინციპებით უნდა ვიმოქმედოთ, თუ გვინდა სიკეთე მოვუტანოთ კაცობრიობას. უნდა ვირწმუნოთ მხოლოდ იმ პოლიტიკისა, რომელიც მორალისა და ზნეობის საფუძველს ეყრდნობა. ეს უნდა გახდეს მომავალ XXI საუკუნეში ახალი აზროვნების ძირითადი შემადგენელი”.¹¹ მსოფლიოში დიდი მასშტაბის ცვლილებებს ყოველთვის წინ უძღოდა პარადიგმატული ძვრები ადამიანთა შეგნებაში, ანუ ყალიბდება აზროვნება, რომელსაც განაპირობებს სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების განვითარება და ინტენსიფიკაცია. ახალი აზროვნების საფუძველზე ჩამოყალიბებულ საერთაშორისოსამართლებრივ წესრიგში მთავარი ყურადღება ეთმობა საერთაშორისო უსაფრთხოების მექანიზმების შექმნას. ამ ურთულეს პროცესში კი დღესდღეობით ყველაზე დიდ და განსაკუთრებულ როლს ჩრდილო-ატლანტიკური ალიანსი თამაშობს. კოსოვოს მოვლენები თუნდაც იმიტომაა მნიშვნელოვანია თუნდაც იმიტომ, რომ მან საერთაშორისო საზოგადოებისათვის ცხადყო სამი ძირითადი მოვლენა, პრობლემა: 1. მიუხედავად იმისა, რომ ჩამოყალიბებულია მრავალი შემზღუდავი თუ ამკრძალავი საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმა, ჯერ კიდევ არ გამქრალა უშუალო საფრთხე ისეთი უმძიმესი საერთაშორისო დანაშაულობების წარმოშობისა, როგორებიცაა: აგრესია, გენოციდი, ეთნიკური წმენდა, ტერორიზმი, ადამიანის უფლებათა სხვა მასობრივი და უხეში დარღვევები და ა.შ.; 2. კოსოვოში შექმნილმა უმძიმესმა სიტუაციამ ცხადყო, რომ ზემოთ ჩამოთვლილი დანაშაულობების აღსაკვეთად და არსებული კონფლიქტების სწრაფად და ეფექტურად მოსაგვარებლად და, საერთოდ, მსოფლიოში მშვიდობისა და უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად არსებული საერთაშორისო სამართლის დამცავი მექანიზმები არასრულყოფილია და საჭიროა ახალი მექანიზმებისა და საშუალებების ძიება; 3. ფაქტია, რომ ამ კონფლიქტის სწრაფად და ეფექტურად მოგვარებით ალიანსმა დაადასტურა თავისი უდიდესი შესაძლებლობები და როლი საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების განმტკიცების საქმეში. მისი შემდგომი გაფართოება და სამომავლოდ მისი საერთაშორისო უსაფრთხოების რეალურ დამცავ მექანიზმად ჩამოყალიბება მსოფლიო მშვიდობისა და სტაბილურობის მთავარ გარანტიად იქცა.

XXI საუკუნის დასაწყისში ჩრდილო-ატლანტიკურმა ალიანსმა სრულიად ახალი ფუნქცია შეიძინა და, გააკეთა რა სერიოზული განაცხადი საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების განმტკიცების საქმეში თავისი მნიშვნელოვანი როლის შესახებ, მსოფლიო საზოგადოებრიობის წინაშე უდიდესი მოვალეობა იტვირთა სტაბილურობისა და მშვიდობის შესანარჩუნებლად. მსოფლიო საზოგადოების ახალი აზროვნების უმთავრეს ამოცანად კი, ჩემი აზრით, უნდა იქცეს ალიანსისათვის იმ საერთაშორისო-სამართლებრივი ბაზისის შექმნა, რომელზე დაყრდნობითაც იგი შეძლებს მასზედ დაკისრებული მოვალეობის რეალურად შესრულებას. ნატო ცივი ომის პირმშოა და მისი შექმნა ევროპაში საბჭოთა კავშირის მზარდი იმპერიული ექსპანსიის შეჩერების მიზანმა განაპირობა. აღნიშნულ ხიფათს ქმნიდა II მსოფლიო ომის შემდეგ აღმოსავლეთ ევროპაში სსრკ-სა და მის სატელიტ ქვეყნებში ჩამოყალიბებული მძლავრი სამხედრო პოლიტიკური პოტენციალი, რომელიც ვარშავის პაქტის სახელით იყო ცნობილი. ცივი ომის შემდეგ ნატომ მნიშვნელოვანი ტრანსფორმაცია განიცადა, ევროპაში, ახალი პოლიტიკური ვითარების შექმნასთან ერთად, საფუძვლიანად შეიცვალა უსაფრთხოების სფეროში ნატოსადმი წაყენებული მოთხოვნები. თუკი უწინ ძირითად მისიას მხოლოდ კოლექტიური თავდაცვა წარმოადგენდა, ამჟამად იგი განიხილება როგორც მსოფლიო უშიშროების დარგში თანამშრომლობის ძირითადი მამოძრავებელი ძალა და პოლიტიკური ცვლილებების კატალიზატორი. ის საფრთხე, რომელიც მას ვარშავის პაქტის სახით ემუქრებოდა, აღარ არსებობს, ამიტომ ნატო შეუდგა ახალი საფრთხის წყაროების გამოკვლევას და მათ წინააღმდეგ ადეკვატური მოქმედების უნარის გამომუშავებას. შეუძლებელია არ ვაღიაროთ, რომ მსოფლიოს მოწესრიგების მცდელობის მიუხედავად, პლანეტის დიდი ნაწილი ისევ ანარქიის მდგომარეობაში ცხოვრობს. ამასთანავე, აშკარაა, უფრო მკაცრი და სამართლიანი წესრიგის აუცილებლობა. ეროვნული სახელმწიფოები ვეღარ იტევენ დღევანდელ საფრთხეთა უმრავლესობას - ისინი პლანეტური არიან და კვლავაც სერიოზულ საფრთხეს უქმნიან საერთაშორისო მშვიდობასა და უშიშროებას. მათ შორის თვალსაჩინოა საფრთხის ორი ძირითადი წყარო. დღეს არსებულ პოტენციურად საშიშ კონფლიქტებს საფუძვლად უდევს აგრესიული სეპარატიზმი, ანდა ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების აშკარა შელახვა. აღნიშნულ კონფლიქტთა ლოკალიზებასა და მათ საბოლოოდ მოგვარებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ნატოს მშვიდობისმყოფელ საქმიანობაში. მეორე მნიშვნელოვანი საფრთხე კი, რომელიც შეიძლება მშვიდობასა და უშიშროებას დაემუქროს, ჩრდილოეთსა და სამხრეთს შორის ფასეულობათა დაპირისპირებაში გამოიხატება. ბოლო პერიოდში, განვითარებული მოვლენების შედეგად ,,აღმოსავლეთი” თანდათან ქრება მსოფლიო არენიდან, რაც ნიშნავს, რომ სახეზეა აღმოსავლური და დასავლური ფასეულობების უნიფიცირების პროცესი. თუმცა, წინააღმდეგობა კვლავ რჩება ,,ჩრდილოეთსა და სამხრეთს” შორის და ალბათ მომავალშიც გაგრძელდება. ჩრდილოეთში დღეს მიმდინარეობს ინტეგრაციისა და უნიფიკაციის მძლავრი პროცესი, რომელიც, საბოლოო ჯამში, ზოგადსაკაცობრიო და ეროვნული ფასეულობების მაქსიმალურ დაახლოებას გამოიწვევს. ამ პროცესში განსაკუთრებულ როლს ასრულებს ჩრდილო-ატლანტიკური ალიანსი. სამხრეთი კი ყოველივე დასავლურის მოძულე მაჰმადიანურ სამყაროს გულისხმობს და მოიცავს ისლამის დოგმატიკის საფუძველზე ჩამოყალიბებულ მსოფლმხედველობასა და მორალურ-ეთიკურ ნორმებზე დაფუძნებულ საზოგადოებრივ სისტემებს. ფუნდამენტალიზმი გახდა ამ საზოგადოების საპასუხო რეაქცია დასავლური ცივილიზაციის შემოჭრაზე. მათ მიერ გამოცხადებული დოქტრინით ,,ისლამური რევოლუციის ექსპორტის” შესახებ, ფუნდამენტალიზმის გავრცელება დაემუქრა ცენტრალური აზიის რესპუბლიკებს, აზერბაიჯანსა და სხვა სახელმწიფოებს. ცხადია, რომ თუ ფუნდამენტალისტებმა იმძლავრეს, ეს რეგიონი საერთო დესტაბილიზაციის წყაროდ იქცევა. ასეთ რთულ და დაძაბულ ვითარებაში ნატო კვლავ რჩება ევროპაში უსაფრთხოებისა და სტაბილურობის გარანტი.

ვაშინგტონის დეკლარაციაში, რომელიც ხელმოწერილ და მიღებულ იქნა 1999 წ. 23-24 აპრილს ჩრდილო-ატლანტიკური საბჭოს სახელმწიფოთა და მთავრობათა მეთაურების მიერ, ალიანსმა მკაფიოდ ჩამოაყალიბა თავისი ახალი სტრატეგია, რომლის მიხედვითაც, ნატოს უმთავრეს მიზანს წარმოადგენს გააძლიეროს თავდაცვითი შესაძლებლობები და განსაკუთრებით გააფართოვოს და გააძლიეროს პარტნიორობა და თანამშრომლობა ტრანსატლანტიკურ სივრცეში მშვიდობისა და უსაფრთხოების კიდევ უფრო მყარი გარანტიების შესაქმნელად.¹² ნატოს ძირითადი მიზანია, რასაც ითვალისწინებს ვაშინგტონის ხელშეკრულება, დაიცვას თავისი წევრების მშვიდობა და უსაფრთხოება ორივე - პოლიტიკური და სამხედრო, საშუალებების გამოყენებით. ალიანსი, ეფუძნება რა დემოკრატიის ზოგად ღირებულებებს თავიდანვე ცდილობს უზრუნველყოს სამართლიანი, ხანგრძლივი მშვიდობიანი წესრიგი ევროპაში. აღნიშნული მიზნის მიღწევას შეიძლება საფრთხე შეუქმნას რეგიონში არსებულმა კრიზისებმა და კონფლიქტებმა, რომლებიც უდიდეს გავლენას ახდენენ ევრო-ატლანტიკური სივრცის უსაფრთხოებაზე. ამიტომ ალიანსი უზრუნველყოფს არა მარტო თავისი წევრების უსაფრთხოებას, არამედ აქტიურად მონაწილეობს რეგიონში მშვიდობისა და სტაბილურობის დასამყარებლად.¹³ ნატოს მზარდი პოლიტიკური როლი საერთაშორისო უშიშროების უზრუნველყოფაში, მისი განმტკიცებული პოლიტიკური და სამხედრო თანამშრომლობა, პარტნიორობა და დიალოგი სხვა ქვეყნებთან, მათ შორის რუსეთთან, უკრაინასა და ხმელთაშუა ზღვის სახელმწიფოებთან, მისი ღიაობის პრინციპი წევრების მიღებისას, თანამშრომლობა სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებთან, მისი ახალი მიდგომა კონფლიქტების სწრაფი და ეფექტური მოგვარებისადმი, მათ შორის მშვიდობის მხარდასაჭერი ოპერაციები, ასახავს ნატოს ახალი სტრატეგიის მიმართულებას უზრუნველყოს მშვიდობა და უშიშროება მთლიანად ტრანსევროატლანტიკურ სივრცეში.¹⁴ საერთაშორისო მშვიდობა და უშიშროება ყოველთვის უნდა განიხილებოდეს კომპლექსურად, ერთიან სისტემად, სადაც თითოეული სახელმწიფოს თუ რეგიონის უსაფრთხოება მჭიდროდ იქნება დაკავშირებული ერთმანეთთან. სწორედ ამგვარ კონტექსტში განიხილება ალიანსის ახალი უსაფრთხოების კონცეფცია, რომლის მთავარი მიზანი გამოიხატება მთელს მსოფლიოში მშვიდობისა და უშიშროების დამყარებაში. საერთაშორისო უსაფრთხოების ერთიანი სისტემის ჩამოყალიბებაში კი ნატოს მართლაც უზადო როლი შეუძლია შეასრულოს, ვინაიდან სწორედ ევროპის უსაფრთხოება წარმოადგენს მთავარ გარანტს იმისა, რომ დაცული იყოს მშვიდობა და უსაფრთხოება დანარჩენ მსოფლიოში. ისტორიული პრაქტიკა ამის ნათელი დასტურია და ალბათ, შემთხვევითი არ უნდა იყოს ის, რომ XXI საუკუნის მსოფლიო უსაფრთხოების ერთიანი სისტემის შექმნის პროცესი ევროპის ინტეგრირებით დაიწყო, სადაც ალბათ, ყველაზე უკეთ ,,იციან”, თუ რა მძიმე შედეგები მოჰყვება ომსა და დესტაბილიზაციას და რა მნიშვნელობა აქვს მშვიდობასა და სტაბილურობას. საერთაშორისო უსაფრთხოების უზრუნველყოფაში ევროპის წამყვან როლთან დაკავშირებით, მაკინდერის თეორიის - ,,ჰართლენდის”, შესაბამისად, ოღონდ უსაფრთხოების კონტექსტში, მინდა საკუთარი თეორიული ხედვა ჩამოვაყალიბო, რომლის შინაარსიც დაახლოებით შემდეგნაირია: ის, ვინც იცავს მშვიდობასა და უსაფრთხოებას ევროპაში, ძალუძს უზრუნველყოს სტაბილურობა მსოფლიო კუნძულზე, ანუ ევრაზიის კონტინენტზე, ხოლო ის, ვინც იცავს სტაბილურობასა და უსაფრთხოებას მსოფლიო კუნძულზე, ძალუძს დაიცვას მთლიანად საერთაშორისო მშვიდობა და უსაფრთხოება. სწორედ ამ თეორიაზე დაყრდნობით, შემიძლია გამოვთქვა ჩემი შეხედულება იმის შესახებ, რომ ახლო მომავალში ჩრდილო-ატლანტიკური ალიანსი შესაძლოა ჩამოყალიბდეს როგორც არა მხოლოდ ევროპული უსაფრთხოების გარანტი, არამედ მსოფლიო უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მტკიცე მექანიზმი. ალიანსი, მსოფლიოში დღეს არსებულ უსაფრთხოების მექანიზმთა შორის, მესახება სწორედ იმ რეალურ ძალად და სტრუქტურულ ორგანიზაციად, რომელიც რეალურად და ეფექტურად დაიცავს მსოფლიო უსაფრთხოებასა და სტაბილურობას, რომელიც მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს საერთაშორისო სამართლის განვითარებასა და, რაც ყველაზე მთავარია, მის ,,რეალურ სამართლად” ჩამოყალიბებას. ამ მიმართულებით განსაკუთრებით საყურადღებო დებულებაა ჩამოყალიბებული ალიანსის ახალი სტრატეგიული კონცეფციის 48-ე პუნქტში, რომლის თანახმად, ალიანსის მიზანია კრიზისული სიტუაციების მოგვარება ადრეულ სტადიაზე, რათა მათ საფრთხე არ შეუქმნან წევრ სახელმწიფოთა სასიცოცხლო ინტერესებს, ხოლო “თუკი კრიზისული ვითარება საშიშროებას შეუქმნის ევროატლანტიკურ სტაბილურობასა და ალიანსის უსაფრთხოებას, ალიანსის შეიარაღებული ძალები შეიძლება გამოყენებულ იქნას კრიზისის მართვის ოპერაციებში”.¹⁵ აღნიშნულ დებულებაში, უპირველეს ყოვლისა, საინტერესოა ის, რომ საერთაშორისო სამშვიდობო ოპერაციების განხორციელების აუცილებელ პირობად აღარ არის დასახელებული გაეროს ან ეუთოს შესაბამისი მანდატი. ეს კი საჭიროების შემთხვევაში ისეთი დასკვნის გაკეთების საშუალებას იძლევა, რომ ნატოს დამოუკიდებლად შეუძლია მიიღოს გადაწყვეტილება ევროატლანტიკურ სივრცეში სამშვიდობო ოპერაციების წარმოებასთან დაკავშირებით. ალიანსის მიერ ამგვარი საერთაშორისო ნორმის ჩამოყალიბება კი, ვფიქრობ, მისი საერთაშორისო სამართლის ახლებურად გააზრების ერთგვარი გამოხატულებაა, რომელიც მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს სამომავლოდ, კრიზისულ სიტუაციებში კონფლიქტების ეფექტურ მოგვარებას. ამრიგად, ნატო შეიძლება წარმოვიდგინოთ იმ ორგანიზაციად, რომელიც შესაძლოა გახდეს საერთაშორისო სამართლის სრულყოფილი დამცავი მექანიზმი, კერძოდ მისი უაღრესად მნიშვნელოვანი სფეროს - საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების მყარი გარანტი, ისეთი, როგორიც, მაგალითად, ადამიანის უფლებათა დარგში ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპული სასამართლოა. ამის უნარი და შესაძლებლობა კი ალიანსს ნამდვილად გააჩნია. ყოველივე ზემოხსენებულის საფუძველს იძლევა ბოლო დროს მომხდარი მოვლენები (განსაკუთრებით კოსოვოს ომი), ინტეგრირების პროცესები და ალიანსის ახალი სტრატეგიული კონცეფცია, რომელიც 1999 წლის ვაშინგტონის სამიტზე იქნა მიღებული და რომლის მთავარი მიმართულებაა ნატოს გაფართოება, ასევე, პარტნიორობა და თანამშრომლობა სხვა სახელმწიფოებსა და საერთაშორისო ორგანიზაციებთან. ეს პროცესი ალიანსისათვის, მართალია, ძალზე რთული, მაგრამ, ამავე დროს, ძალზე მნიშვნელოვანი და აუცილებელია. ნატოს გაფართოების მნიშვნელობა იმდენად დიდია, რომ მისმა წარუმატებლობამ შეიძლება გამოიწვიოს დისკრედიტაცია ერთიანი ინტეგრირებული ევროპის კონცეფციისა, რომელიც მოახდენდა დემორალიზებას ცენტრალური ევროპელებისა და აღმოსავლეთ ევროპაში შექმნილი ვაკუუმის ისევ რუსეთის გეოპოლიტიკური მოწყობით შევსებას, რაც, უპირველესად, უდიდეს ზიანს მიაყენებს ნებისმიერი შესაძლო ერთიანი ევრაზიული უსაფრთხოების სისტემის შექმნას.¹⁶ ალიანსის გაფართოება და მისი გაძლიერება შეესაბამება და მნიშვნელოვნად არის დაკავშირებული ერთიანი ევროპული საზოგადოების ჩამოყალიბებასა და ევროპაში მიმდინარე ინტეგრაციულ პროცესებთან.

ვინაიდან ნატოს უსაფრთხოება განუყოფლადაა დაკავშირებული სხვა სახელმწიფოთა და რეგიონთა უსაფრთხოებასთან, იგი თავის ახალ სტრატეგიაში განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს მათთან და სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებთან თანამშრომლობასა და პარტნიორობას მშვიდობისათვის, კერძოდ, ისეთ საერთაშორისო ორგანიზაციებთან, როგორებიცაა გაერო, ეუთო, ევროპის კავშირი და სხვა. ეს პარტნიორობა დაარსდა როგორც გამოხატულება ერთიანი რწმენისა, რომ ევრო-ატლანტიკურ არეალში სტაბილურობისა და უსაფრთხოების მიღწევა შეიძლება მხოლოდ ერთობლივი ურთიერთქმედებებითა და თანამშრომლობით, რომლებიც ეფუძნება ადამიანის უფლებების, თავისუფლებების, სამართლის უზენაესობისა და მშვიდობის დაცვის ფასეულობებს დემოკრატიის პირობებში.¹⁷ ეს თანამშრომლობა ნატოსათვის უსაფრთხო და მეგობრული გარემოცვის გარანტიაა, პარტნიორობის განვითარება კი ნატოს შემდგომი გაფართოების ერთგვარი წინაპირობაა. მისი გაფართოების ერთ-ერთი ძირითადი მიზანი არის ის, რომ არც ერთი ევროპის სახელმწიფო არ შეიძლება მოწყვეტილ იქნას ტრანსატლანტიკური უსაფრთხოების სისტემას და მათ შესაძლებლობებს გახდნენ მომავალში ნატოსა და ევროპის კავშირის სრულუფლებიანი წევრები.¹⁸ ნატოსათვის განსაკუთრებული სასიცოცხლო მნიშვნელობისაა რუსეთთან შეთანხმებული პარტნიორული კავშირების შენარჩუნება და გაღრმავება, რადგანაც, რუსეთის აქტიური მონაწილეობის გარეშე, წარმოუდგენელია ერთიანი და უსაფრთხო ევრო-ატლანტიკური სახლის შენება. უნდა აღინიშნოს, რომ მომავალში ბევრი რამ დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ განვითარდება რუსეთში შიდაპოლიტიკური ვითარება და განსაკუთრებით იმაზე, გახდება რუსეთი ევროპული დემოკრატია, თუ ისევ - ევროპული იმპერია. რუსეთის შიდა გაჯანსაღება აუცილებელია მისი დემოკრატიზაციისა და საბოლოოდ, მისი ევროპიზაციისათვის.¹⁹ ერთი მხრივ, თუკი ევროპა შეძლებს ინტეგრაციისა და ნატოს გაფართოების პროცესის წარმატებით განხორციელებას და თუ რუსეთი, იმავდროულად, გარდაიქმნება დემოკრატიულ სახელმწიფოდ და მოხდება მისი მოდერნიზაცია, მაშინ რუსეთი შესაძლებელია გახდეს ნატოში გაწევრიანების რეალური კანდიდატი, რაც საბოლოო გაერთიანება იქნებოდა ტრანსატლანტიკური უსაფრთხოების სისტემისა ტრანსკონტინენტალური უსაფრთხოების სისტემასთან. მეორე მხრივ კი, რუსეთის ოფიციალური წევრობის საკითხი, პრაქტიკული რეალობიდან გამომდინარე, ვერ დადგება დღის წესრიგში, ვინაიდან იგი კვლავ რჩება ნატოსა და მისი გაფართოების მოწინააღმდეგედ. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ რუსეთში დღეს მიმდინარე დემოკრატიზაციის პროცესები, დემოკრატიული ძალების მომძლავრება (რაც ახლახან ჩატარებული არჩევნებით დადასტურდა) იმის იმედის მომცემია, რომ რუსეთი საბოლოოდ უარს იტყვის თავის იმპერიულ ამბიციებზე და ჩამოყალიბდება ცივილიზებულ ევროპულ სახელმწიფოდ. ამის შესაძლებლობის ისტორიული დადასტურებაა პოსტოსმალური თურქეთის მაგალითი, რომელმაც უარყო თავისი იმპერიული ამბიციები და დაადგა მოდერნიზაციის, ევროპიზაციისა და დემოკრატიზაციის გზას.

რუსეთისათვის ერთადერთი გეოსტრატეგიული არჩევანი, რომლის შედეგადაც იგი შეძლებდა საერთაშორისო არენაზე დაეკავებინა მოწინავე პოზიცია და მიეღო ტრანსფორმირებისა და მოდერნიზაციის მაქსიმალური შესაძლებლობა - ეს ევროპაა; და არა უბრალოდ ნებისმიერი სახის ევროპა, არამედ ტრანსევროატლანტიკური ევროპა, გაფართოებულ ევროკავშირსა და ნატოსთან ერთად. სწორედ ასეთ ევროპასთან მოუწევს ურთიერთობა რუსეთს იმ შემთხვევაში, თუ მას სურს თავიდან აიცილოს საშიში გეოპოლიტიკური იზოლაცია.²⁰ უნდა ითქვას, რომ დღესდღეობით რუსეთისათვის არ არსებობს ისეთი უპირატესად მომგებიანი არჩევანი, როგორიცაა თანამედროვე, მდიდარი და დემოკრატიული ევროპა, ამერიკასთან ერთად. ამერიკა და ევროპა არ წარმოადგენენ რუსეთისათვის რაიმე საფრთხეს. მათ არ გააჩნიათ რუსეთისადმი ტერიტორიული პრეტენზიები, როგორიც შეიძლება ჰქონდეს ჩინეთს ან იაპონიას. ისინი ასევე არ წარმოადგენენ მისთვის იმგვარ არასაიმედო და პოტენციურად ფეთქებადსაშიშ მოსაზღვრეებს, როგორიც რუსეთისათვის მისი სამხრეთით მოსაზღვრე მუსლიმანური სახელმწიფოებია. პირიქით, როგორც ევროპისათვის, ასევე ამერიკისათვის დემოკრატიული რუსეთი წარმოადგენს გეოპოლიტიკური თვალსაზრისით სასურველ პარტნიორს ცვალებადი ევრაზიული კომპლექსის სტაბილიზაციისათვის. ამიტომ ნატოს სახელმწიფოებისათვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია რუსეთთან კომპრომისი და თანამშრომლობა, ამისათვის საჭიროა რუსეთმა დადოს ნატოსთან არა მარტო სპეციალური შეთანხმება ან ქარტია, არამედ ამერიკამ და ევროპამ, რუსეთთან ერთად, დაიწყოს მომავალი შესაძლო ტრანსკონტინენტალური უსაფრთხოების სისტემის შექმნა და თანამშრომლობის გაღრმავება.²¹

მაშასადამე, საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოებისათვის აუცილებელია შეიქმნას ტრანსკონტინენტური უსაფრთხოების ერთიანი სისტემა, სადაც მიღწეულ იქნება შეთანხმება უშიშროებისა და თანამშრომლობის სფეროში, რისთვისაც მთავარი მნიშვნელობა ენიჭება გაფართოებული ნატოს თანამშრომლობას რუსეთთან, ჩინეთსა და იაპონიასთან. ამისათვის, ერთი მხრივ, მიღწეულ უნდა იქნას ნატოს გაფართოება და, ამავე დროს, მოხდეს რუსეთის უფრო აქტიურად ჩართვა რეგიონალური უსაფრთხოების სისტემაში თანამშრომლობისათვის. ამგვარი უსაფრთხოების სისტემის შექმნისათვის, რომელიც მთელ კონტინენტს მოიცავს, აუცილებელია მისი სტრუქტურული ჩამოყალიბება, მისი არსის და სამართლებრივი სტატუსის განსაზღვრა. მას შესაძლებელია ჰქონდეს, ასევე, უშიშროების მუდმივი კომიტეტი, რომელშიც შევიდოდა ძირითადი ევრაზიული სუბიექტები, რათა აემაღლებინათ ტრანსევრაზიული სისტემის უსაფრთხოების ხარისხი, მშვიდობისა და სტაბილურობისათვის მნიშვნელოვანი საკითხების ირგვლივ ეფექტური თანამშრომლობის საფუძველზე.

უახლოესი ათწლეულის განმავლობაში შესაძლებელია შეიქმნას გლობალური თანამშრომლობის ისეთი რეალურად ფუნქციონირებადი უსაფრთხოების სისტემა, რომელიც თანდათანობით თავის თავზე აიღებს საერთაშორისო ,,რეგენტის” როლს, რომელიც პასუხისმგებელი იქნება მსოფლიოში მშვიდობისა და სტაბილურობის უზრუნველყოფაზე.²²

,,დღეს არსებულ სერიოზულ საფრთხეთა მიუხედავად, გადაჭარბებული არ იქნება თუ ვიტყვი, რომ კაცობრიობას ისტორიის მანძილზე არ ჰქონია ესოდენ უნიკალური შანსი შექმნას სამართლიანი მსოფლიო წყობა, ხალხთა ერთგვარი, შეძლებისდაგვარად ჰარმონიული თანამეგობრობა. მართალია ზოგჯერ ისევ გაისმის კონფრონტაციული რიტორიკა, მაგრამ მერწმუნეთ დღევანდელი წინააღმდეგობები დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ძველი დაპირისპირებიდან ხელოვნურადაა გადმოტანილი და ყავლგასულია…... თაობები რომლებმაც კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე საშიში ,,ცივი ომი” უსისხლოდ დაამთავრეს, შესძლებენ კონტინენტებს, სახელმწიფოებს და ადამიანებს შორის გამოძებნონ საერთო ენა და ცივილიზებული დიალოგების მეშვეობით შეამოკლონ დღევანდელი და ხვალინდელი ზოგადსაკაცობრიო პრობლემების გადასაწყვეტად გასავლელი გზა…... კაცობრიობა იძენს გამოცდილებას, სწავლობს და შეუძლია გარდაიქმნას. ამის მაგალითად გამოდგება მარშალის გეგმაც და ომის შემდგომი ევროპაც, რომელმაც უკუაგდო ძველი ანტაგონიზმების ქიმერა და ისწავლა ახლებურად ინტეგრირება”.²³ ზემოთაღნიშნული რწმენის საფუძველზე, მინდა აღვნიშნო ,,მონდეალიზმის” კონცეფციის მზარდი მნიშვნელობა, რომლის ძირითადი პოსტულატი არის ის, რომ გარდაუვალი პროცესია პლანეტური, გლობალური ინტეგრაცია, რომ მრავალი სახელმწიფოს, ხალხის, ერისა და კულტურის სამყარო გარდაიქმნება ერთიან სამყაროდ (One World), რომ აუცილებლად დაძლეული იქნება რელიგიური, იდეოლოგიური და სხვა სახის დიფერენციაციის ფორმები და დადგება საერთო ადამიანური ცივილიზაციის ერა, რომელიც დაფუძნებული იქნება ლიბერალური დემოკრატიის პრინციპებზე.

ამიტომ, ამ სანუკვარი მიზნის მისაღწევად, ჩემი აზრით, XXI საუკუნის საერთაშორისო საზოგადოებისათვის უმთავრეს ამოცანას წარმოადგენს კიდევ უფრო განავითაროს საერთაშორისო სამართალი და ჩამოაყალიბოს ისეთი საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმათა სისტემა და მექანიზმები, რომლებიც რეალურად უზრუნველყოფენ მსოფლიო მშვიდობასა და უსაფრთხოებას და ხალხთა საერთო კეთილდღეობას.

დაბოლოს, მინდა გამოვთქვა ჩემი ღრმა რწმენა, რომ სწორედ ამგვარ, ახლებურად აზროვნებას დაფუძნებული კაცობრიობა მომავალ საუკუნეს ყველასათვის ჭეშმარიტი თავისუფლების, მშვიდობის, სამართლიანობისა და საყოველთაო ჰარმონიის ეპოქად აქცევს.

________________________

1. ლ. ალექსიძე, ,,თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი“, გვ. 11, თბილისი, 1994 წ.

2. საქართველოს პრეზიდენტის, ედუარდ შევარდნაძის, გამოსვლა ევრო-ატლანტიკური თანამშრომლობის საბჭოს სახელმწიფოთა უმაღლესი დონის შეხვედრაზე, ვაშინგტონი, 25 აპრილი, 1999 წ.

3. ,,იმიჯი და რეალობა“, გაერო, საქართველოს ასოციაცია, თბილისი, 1997 წ., გვ.30

4. საქართველოს პრეზიდენტის, ედუარდ შევარდნაძის, გამოსვლა გაეროს გენერალური ასამბლეის 56-ე სესიაზე, 20 სექტემბერი, 1999 წ.

5. ,,იმიჯი და რეალობა“, გაერო, საქართველოს ასოციაცია, თბილისი, 1997 წ., გვ.30

6. ,,Statement on Kosovo”, NATO, reviev - Documentation, summer, 1999.

7. ლ. ალექსიძე, ,,თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი“, თბილისი, 1994 წ., გვ. 42,

8. საქართველოს პრეზიდენტის, ედუარდ შევარდნაძის, გამოსვლა გაეროს გენერალური ასამბლეის 56-ე სესიაზე, 20 სექტემბერი, 1999 წ.

9. ,,The Washington declaration”, NATO, review - Documentation, summer, 1999.

10. ,,Statement on Kosovo”, NATO, reviev - Documentation, summer, 1999.

11. პრეზიდენტის სირტყვა გაეროს გენერალური ასამბლეის 56-ე სესიაზე, 1999 წ.

12. ,,The Washington Deklaration”, NATO, Washington, 23-24 April, 1999.

13. ,,The ALLIANCE^,S STRATEGIC CONCEPT `', NATO, Washington, 23-24 April, 1999.

14. ,,The ALLIANCE^,S STRATEGIC CONCEPT `', 48, Washington, 23-24 April, 2000.

15. ,,პარტნიორობა და თანამშრომლობა“, ნატო, თბილისი, 1996 წ., გვ. 75.

16. Збигнев Бжезинский, ,,Великая Шахматная Доска“, ст. 101,Москва, 1999 г.

17. ,,პარტნიორობა და თანამშრომლობა“, ნატო, თბილისი, 1996 წ., გვ. 75.

18. Збигнев Бжезинский, см выше.

19. იგივე, ,,Черная дыра“, გვ. 68.

20. იგივე, გვ. 143.

21. Збигнев Бжезинский, ,,Великая Шахматная Доска“, ст. 106,Москва, 1999 г.

22. იგივე, გვ. 254.

23. საქართველოს პრეზიდენტის, ედუარდ შევარდნაძის, გამოსვლა გაეროს გენერალური ასამბლეის 56-ე სესიაზე, 20 სექტემბერი, 1999 წ.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ლ. ალექსიძე, ,,თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი”, თბილისი, 1994 წ.

2. რონდელი, ,,საერთაშორისო ურთიერთობები”, თბილისი, 1996 წ.

3. ,,იმიჯი და რეალობა”, გაერო, საქართველოს ასოციაცია, თბილისი, 1998 წ.

4. ,,პარტნიორობა და თანამშრომლობა”, ნატო, თბილისი, 1996 წ.

5. საქართველოს პრეზიდენტის, ედუარდ შევარდნაძის, სიტყვა ჩრდილო-ატლანტიკური თანამშრომლობის საბჭოს სახელმწიფოთა უმაღლესი დონის შეხვედრაზე, ვაშინგტონი, 25 აპრილი, 1999 წ.

6. საქართველოს პრეზიდენტის სიტყვა გაეროს გენერალური ასამბლეის 56-ე სესიაზე, 20 სექტემბერი, 1999წ.

7. Збигнев Бжезинский, ,,Великая Шахматная Доска“, Москва, 1999 г.

8. NATO, review - Documentation, summer, 1999.

თამაზ ბერაია
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

თანამედროვე ეტაპზე და მომავალშიც, მსოფლიო ხალხთა, სახელმწიფოთა საერთაშორისო თანამეგობრობის უმთავრესი ამოცანაა საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების, როგორც ხალხთა საერთო კეთილდღეობის განმსაზღვრელი და აუცილებელი ფაქტორის, დაცვა და განმტკიცება. მშვიდობის შენარჩუნებისაკენ სწრაფვა, ატომური იარაღისა და მასობრივი განადგურების სხვა საშუალებების გამოყენების საშიშროებათა თავიდან აცილება სხვადასხვა პოლიტიკური თვალსაზრისისა და მრწამსის მქონე ხალხებს აერთიანებს.

პროგრესული საზოგადოებრივი ძალების საქმიანობა წარმოადგენს იმ მნიშვნელოვან ფაქტორს, რომელიც გავლენას ახდენს საერთაშორისო ურთიერთობებზე და მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს მსოფლიოში ისტორიული პროცესის პოზიტიურ განვითარებას. ისტორიული მოვლენები გვიჩვენებს, რომ თანამედროვე სამყაროში საზოგადოებრივ ძალთა მნიშვნელობა, მათი ზემოქმედება საერთაშორისო პოლიტიკაზე განუხრელად იზრდება. საერთაშორისო ორგანიზაციები ამჟამად განსაკუთრებით მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ საერთაშორისო მშვიდობის, უსაფრთხოებისა და ურთიერთგაგების უზრუნველსაყოფად და ხალხთა შორის მეგობრობისა და თანამშრომლობის განმტკიცების ხელსაყრელი პირობების შესაქმნელად. ამ მხრივ, განსაკუთრებით აღსანიშნავია გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის როლი. ბოლო პერიოდში, მსოფლიოში მშვიდობისა და უშიშროების განმტკიცების საქმეში მნიშვნელოვნად გაიზარდა ასევე ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის როლი.

მსოფლიოში მშვიდობის დამყარება აუცილებელი პირობაა ყველა ხალხის ეკონომიკური და სოციალური პროგრესის უზრუნველსაყოფად. აქედან გამომდინარე, დედამიწაზე მშვიდობის დამყარება ყოველი ადამიანის ხელშეუვალი უფლებაა. ეს არის უმაღლესი მიზანი, რასაც მსოფლიოს ყველა ხალხი ესწრაფვის. მშვიდობის გარეშე შეუძლებელია მივაღწიოთ კეთილდღეობას და უზრუნველვყოთ ყველა ხალხის, თითოეული ადამიანის განვითარება. მსოფლიო საზოგადოებრიობის ბრძოლა მშვიდობის დაცვისათვის მჭიდროდ არის დაკავშირებული განიარაღებისა და ნებისმიერი შეიარაღების შეზღუდვის და, საერთოდ, მათი აკრძალვის პრობლემასთან. მეცნიერულ-ტექნიკურმა რევოლუციამ ხელი შეუწყო ახალი, უფრო ძლიერი მასობრივი განადგურების იარაღების შექმნას. ის ფაქტი, რომ დღეისათვის სახელმწიფოს არსენალში დაგროვილია იარაღის დიდი მარაგი, რაც პოტენციურად საფრთხეს უქმნის კაცობრიობის არსებობას, გადაუდებელ ამოცანად აქცევს არსებული მარაგის ლიკვიდაციასა და ამგვარი იარაღების წარმოების შეწყვეტას. განიარაღების იდეა ფიქსირებულია გაეროს წესდებაში, რომლის მიხედვით, განიარაღების პრინციპის იურიდიული შინაარსი მდგომარეობს იმაში, რომ სახელმწიფოები და თვით ეს ორგანიზაცია ვალდებული არიან შეიმუშავონ განიარაღების პრაქტიკული განხორციელების ღონისძიებანი. თანამედროვე პირობებში ძირითადი მოთხოვნაა სახელმწიფოებმა დადონ სპეციალური შეთანხმება განიარაღების შესახებ, როგორც მშვიდობის განმტკიცებისათვის აუცილებელი პირობა. აქვე უნდა აღინიშნოს, თუ რა იგულისხმება საყოველთაო და სრულ განიარაღებაში:

ა) შეიარაღებული ძალების დათხოვნა, სამხედრო დაწესებულებათა ლიკვიდაცია, შეიარაღების წარმოების შეწყვეტა, აგრეთვე მათი ლიკვიდაცია ან მშვიდობიანი მიზნებისათვის გამოყენება;

ბ) ბირთვული, ქიმიური, ბაქტერიოლოგიური ან სხვა ტიპის მასობრივი განადგურების იარაღის მარაგის ლიკვიდაცია, ასეთი იარაღის წარმოების შეწყვეტა;

გ) მასობრივი განადგურების იარაღის მიწოდების ყველა საშუალების ლიკვიდაცია;

დ) სამხედრო მიზნებისათვის სახსრების ხარჯვის შეწყვეტა.

თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ აუცილებელია სახელმწიფოს შინაგანი უშიშროებისათვის ჰყავდეს შეიარაღებული ძალები, ასევე, გარეშე მტრისაგან სახელმწიფოს დაცვაზე ზრუნვა ყოველი მთავრობის მოვალეობაა, ამიტომ, ბუნებრივია, ყოველ ქვეყანას ტერიტორიისა და მოსახლეობის რაოდენობის გათვალისწინებით უნდა ფლობდეს ისეთ არაბირთვულ იარაღს, შეიარაღებულ ძალებს, საშუალებებსა და დაწესებულებებს, რომლებიც საჭირო იქნება მომხდური მტრისაგან დასაცავად, შინაგანი წესრიგისა და მოქალაქეთა უსაფრთხოების განმტკიცებისათვის. აქედან გამომდინარე, საყოველთაო და სრული განიარაღება არ გულისხმობს იმ სახის შეიარაღებისა და შეიარაღებული ძალების ლიკვიდირებას, რაც აუცილებელია ქვეყანაში მშვიდობისა და უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად.

მიუხედავად იმისა, რომ დღესდღეობით შექმნილია უამრავი მომაკვდინებელი იარაღი, რაც საკმარისია ქვეყნებისა თუ დიდი ქალაქების გასანადგურებლად, ასეული მილიონობით ადამიანების დასაღუპავად, მისი წარმოება არ ჩერდება, იქმნება კიდევ უფრო დიდი დამანგრეველი ძალის, მასობრივი მოსპობის ახალ-ახალი იარაღები. მრეწველობის სწრაფი განვითარება, ახალ-ახალი აღმოჩენები მეცნიერებისა და ტექნიკის დარგში ხელს უწყობს გაუმჯობესებული საომარი იარაღების შექმნას, იზრდება არმიების რიცხვი, სამხედრო საზღვაო ფლოტის შემადგენლობა, რაც მძიმე მდგომარეობაში აყენებს მშვიდობიან მოსახლეობას არა მხოლოდ მათი საშიშროების გამო, არამედ იმიტომაც, რომ ყოველივე ეს იწვევს მათ შემდგომ გაღატაკებასა და გაჩანაგებას, ვინაიდან გამალებული შეიარაღება, ომისათვის გახელებული მზადება დაკავშირებულია დიდ ფინანსურ ხარჯებთან. უნდა აღინიშნოს, რომ იმ დროს, როდესაც ათეული და ასეული მილიარდები იხარჯება გამალებულ შეიარაღებაზე, ატომურ და რაკეტული ომისათვის მზადებაზე, მსოფლიო მოსახლეობის ორი მესამედი შიმშილობს და არაადამიანური ცხოვრების პირობებში იმყოფება.

თანამედროვე ეტაპზე მსოფლიო პროგრესული საზოგადოებრიობისა და მრავალი საერთაშორისო თუ სხვა ორგანიზაციების პროტესტებისა და შეზღუდვების მიუხედავად, დიდი სახელმწიფოები, მათ შორის აშშ, რუსეთი და სხვები, ისწრაფვიან გამალებული შეიარაღებისაკენ და დაუფარავად, აშკარად ზრდიან თავიანთ სამხედრო პოტენციალს, რასაც თუნდაც მათი უზარმაზარი სამხედრო ხარჯები მოწმობს (მაგალითად, აშშ-ს ბიუჯეტის 30% სამხედრო ხარჯებზე მოდის). ყოველივე ეს კი მსოფლიო პროგრესული საზოგადოებრიობის სამართლიან აღშფოთებას იწვევს, ვინაიდან იგი საფრთხეს უქმნის ხალხთა მშვიდობასა და უშიშროებას. ამიტომაც კაცობრიობის არსებობისა და მისი შემდგომი განვითარების აუცილებელ პირობას საყოველთაო და სრული განიარაღება წარმოადგენს. თუმცა, მიმაჩნია, რომ ამ პრობლემის გადაწყვეტა დღესდღეობით შეუძლებელია და უდიდეს სირთულეებთანაა დაკავშირებული, ვინაიდან დიდი სახელმწიფოების - აშშ-ს, რუსეთის და სხვათა საყოველთაო და სრული განიარაღება გამოიწვევს მსოფლიო ასპარეზზე მათი უპირატესი პოზიციების დათმობას, რაც ასეთი ქვეყნების ინტერესში არ შედის.

მეორე მსოფლიო ომის დამთავრების შემდეგ, ,,ცივი ომის” პერიოდში კაპიტალისტურ და სოციალისტურ ბანაკებს შორის მიმდინარეობდა მწვავე ბრძოლა, უფრო სწორად ,,შეჯიბრი” გამალებული შეიარაღებისათვის იმ მიზნით, რომ შეიარაღების რაოდენობისა და სიძლიერის გაზრდით საერთაშორისო ასპარეზზე მოეპოვებინათ და განემტკიცებინათ თავიანთი პოზიციები, ყოველივე ამას კი კაცობრიობა უფსკრულის პირამდე მიჰყავდა. ასეთ ურთულეს ვითარებაში, როდესაც დიდ სახელმწიფოთა მთავარი ყურადღება გამალებული შეიარაღებისაკენ იყო მიმართული, განიარაღებაზე ფიქრი, მით უმეტეს, მისი განხორციელება, განსაკუთრებით იმ პერიოდისათვის, ყოვლად აბსურდულ ხასიათს ატარებდა და აქედან გამომდინარე, იგი ყველაზე ურთულეს, მოუგვარებელ პრობლემად რჩებოდა, რომლიდანაც გამოსავალის მოძებნა ძალიან რთული ან საერთოდ შეუძლებელი იყო, ვინაიდან არც ერთი მხარე თავისი პოზიციების დათმობას არ აპირებდა. კაცობრიობა, რომელსაც ბირთვული კატასტროფის საფრთხე დაემუქრა, მძიმე ამოცანის წინაშე აღმოჩნდა. საერთაშორისო საზოგადოებრიობის მრავალი პროტესტის მიუხედავად, რომლებიც მიმართული იყო გამალებული შეიარაღების წინააღმდეგ, ამგვარი ,,შეჯიბრი” კიდევ უფრო ფართო ხასიათს იძენდა და სახელმწიფოთაშორისო დაძაბულობის პიკს აღწევდა. სწორედ ამ პერიოდიდან, როდესაც მსოფლიო ბირთვული ერის კრიტიკულ ფაზაში შევიდა, დაიწყო საზოგადოების მწვავე ფორმირების პროცესი, რასაც თან ახლდა საზოგადოების რეალური ხედვის, პროგრესული აზროვნების ჩამოყალიბება, რომელიც, ითვალისწინებდა რა ბირთვულ-რაკეტული ხანის რეალურ საშიშროებებს, მიმართავდა მკაცრ პროტესტებს ყოვლად გაუმართლებელი გამალებული შეიარაღების წინააღმდეგ.

XX საუკუნის დასაწყისიდან, განსაკუთრებით კი II ნახევრიდან, მრეწველობის სწრაფმა განვითარებამ, მეცნიერებისა და ტექნიკის დარგში ახალ-ახალმა აღმოჩენებმა, უამრავ დადებით შედეგთან ერთად, მოიტანა უაღრესად უარყოფითი შედეგებიც, რაც უმთავრესად გამოწვეული იყო ბირთვული იარაღის შექმნითა და მისი გავრცელებით. როგორც უკვე რამდენჯერმე აღინიშნა, დედამიწაზე ამ იარაღის უდიდესი მარაგი და მისი წარმოების კიდევ უფრო გაზრდა უამრავ საზრუნავს უქმნის საზოგადოებრიობას, მათი გამოყენების საშიშროებები კი სერიოზული საფრთხის წინაშე აყენებს საერთოდ კაცობრიობის არსებობას. ამგვარად, კაცობრიობის წინაშე დადგა საკითხი ყველაზე ურთულესი და მეტად მნიშვნელოვანი პრობლემის გადასაჭრელად. აქედან გამომდინარე, მსოფლიო პროგრესულმა საზოგადოებრიობამ უპირველეს ამოცანად დაისახა საყოველთაო და სრული განიარაღება, რაც მსოფლიოში მშვიდობისა და უშიშროების უზრუნველყოფისა და განმტკიცების აუცილებელი ელემენტია. განიარაღების ფართო და ყოვლისმომცველი პროგრამის რეალიზაცია, რომელიც შემუშავებულ იქნა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიერ, ერთბაშად პრაქტიკულად შეუძლებელია.

თანამედროვე ეტაპზე საყოველთაო და სრული განიარაღების რეალიზაცია რთული და ხანგრძლივი პროცესია. ამიტომ ყველაზე ეფექტიან გზად მიჩნეულია ნაწილობრივი ზომები, ამ ამოცანის ნაბიჯ-ნაბიჯ გადაწყვეტა. ამისათვის საჭიროა ისეთი შეთანხმებების მიღწევა, რომლებიც არეგულირებენ იარაღის ცალკეული სისტემისა და სახეების შეზღუდვის, შემცირებისა და ლიკვიდაციის საკითხებს გლობალური მასშტაბით. ამასთანავე, აუცილებელია აღნიშნული საკითხების მოგვარება რეგიონალურ საწყისებზე, კონკრეტულ გეოგრაფიულ არეში. ამ მხრივ, საერთაშორისო საზოგადოებრიობამ საკმაოდ შთამბეჭდავი გამოცდილება დააგროვა.

იმის გათვალისწინებით, რომ საყოველთაო და სრული განიარაღების ერთბაშად განხორციელება შეუძლებელია, სახელმწიფოები ცდილობენ, პირველ რიგში, გადაწყვიტონ მშვიდობისათვის ყველაზე საშიში იარაღის წარმოების, დაგროვებისა და გამოყენების აკრძალვის პრობლემა და, შესაბამისად, ძირითადი ყურადღება მახვილდება ბირთვული იარაღის გამოყენებისა და ბირთვული ომის თავიდან აცილების საკითხებზე.

საყოველთაოდ აღიარებული ფაქტია, რომ დღესდღეობით არ არსებობს ბირთვული იარაღის წარმოების, დაგროვებისა და გამოყენების სპეციალური აკრძალვა. თუმცა, არსებობს მთელი რიგი ხელშეკრულებებისა, რომლებიც არეგულირებენ ბირთვულ იარაღთან დაკავშირებული საქმიანობის ზოგიერთ ასპექტს. ამ მხრივ აღსანიშნავია გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის საქმიანობა. გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო რამოდენიმე რეზოლუცია და დეკლარაცია, რომელთა მიზანია ბირთვული ომის თავიდან აცილება. ასეთ აქტებს მიეკუთვნება: ,,დეკლარაცია ბირთვული და თერმობირთვული იარაღის გამოყენების აკრძალვის შესახებ” (1961 წ.) და ,,დეკლარაცია საერთაშორისო ურთიერთობებში ბირთვული იარაღის გამოყენების სამარადისოდ აკრძალვის შესახებ” (1972 წ.).

გარდა ზემოჩამოთვლილი საერთაშორისო აქტებისა, გაეროს დეკლარაციებთან ერთად, ბირთვული იარაღის მოსპობის გზაზე მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს სახელმწიფოთაშორის დადებულ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს. გაეროსა და განიარაღების კომიტეტის მჭიდრო თანამშრომლობის შედეგად, შემუშავდა უმნიშვნელოვანესი საერთაშორისო დოკუმენტები, რომლებიც დღეს მრავალმხრივი საერთაშორისო ხელშეკრულებების სახეს ატარებენ და ეფექტურად ზღუდავენ ბირთვული და მასობრივი მოსპობის სხვა იარაღის გამოცდის, დამუშავებისა და დაგროვების შესაძლებლობას, რაც ხელს უწყობს მშვიდობის დაცვის საქმეს. ასეთ საერთაშორისო-სამართლებრივ დოკუმენტებს განეკუთვნება: 1968 წლის 1 ივლისის ხელშეკრულება ,,ბირთვული იარაღის გაუვრცელებლობის შესახებ”; 1967 წლის 27 იანვრის ხელშეკრულება ,,კოსმოსური სივრცის კვლევისა და გამოყენების შესახებ”, რომელიც ითვალისწინებს კოსმოსურ სივრცეში ბირთვული იარაღის განლაგების აკრძალვას; 1971 წლის 11 თებერვლის ხელშეკრულება ,,ზღვებისა და ოკეანეების ფსკერზე, ასევე მათ წიაღში ბირთვული იარაღის განლაგების აკრძალვის შესახებ”. ამასთანავე, მიღებულ იქნა სხვა მრავალი საერთაშორისო ხელშეკრულება, რომლებსაც ცალკეული საკითხების განხილვისას კონკრეტულად შევეხებით. უნდა აღინიშნოს ასევე ის ფაქტი, რომ ბირთვული იარაღის შესახებ არ იქნა მიღწეული შეთანხმებანი საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის განვითარებისათვის ისეთი დიდმნიშვნელოვანი დიპლომატიური კონფერენციების დროს, რომლის შედეგადაც შემუშავდა ჟენევის 1949 წლის ოთხი კონვენცია და 1977 წლის ორი დამატებითი ოქმი. თუმცა, აღნიშნული კონფერენციის მუშაობა სწორედ ამ დისკუსიების ფონზე წარიმართა. მართალია, I ოქმში საერთოდ არ არის ნახსენები ბირთვული იარაღი, როგორც ასეთი, მაგრამ მის 51-ე და 53-ე მუხლებში ნათქვამია: აკრძალულია არაარჩევითი ხასიათისა და ზედმეტი ტანჯვის მიმყენებელი იარაღის გამოყენება. I ოქმის შექმნის ისტორია გვაფიქრებინებს, რომ დიპლომატიურ კონფერენციას არც კი უნდოდა შეხებოდა იმ სამართლებრივ საკითხებს, რომლებიც ბირთვული იარაღის გამოყენებას ეხება, სხვანაირად რომ ვთქვათ, I ოქმმა არ შეიტანა რაიმე ცვლილება ამ საკითხის თაობაზე წარმოშობილ სამართლებრივ სიტუაციაში, თუმცა ეს სრულიადაც არ მიგვანიშნებს იმაზე, რომ ბირთვული იარაღის გამოყენება საერთაშორისო სამართლის ნორმებით არ არის შეზღუდული.

ბირთვული იარაღის აკრძალვისა და შეზღუდვის გზაზე უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა 1957 წელს ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტოს შექმნას. ამ ორგანიზაციის ძირითადი ამოცანებია: ბირთვული მასალების გამოყენებისა და შენახვის უსაფრთხოების წესებისა და ნორმების დამუშავება და კონტროლი; ბირთვული ენერგიის გამოყენების უსაფრთხოების უზრუნველყოფა და ადამიანისა და გარემოს დაცვა ბირთვული რადიაციის, ბირთვული დანადგარების რადიოაქტიური და არარადიოაქტიური გამოსხივების მავნე ზეგავლენისაგან.

მეორე მსოფლიო ომის დროს, აშშ-ს მიერ იაპონიის დიდ ქალაქებში - ხიროსიმასა და ნაგასაკში, ატომური ბომბების გამოყენებამ მსოფლიოს თვალნათლივ დაანახა, თუ რა საშინელება და უბედურება შეიძლებოდა კაცობრიობისათვის მოეტანა ამ იარაღის გამოყენებას. ატომური ბომბების გამოყენებით გამოწვეულმა მოულოდნელმა შედეგებმა მთელი მსოფლიო აღაფრთოვანა, მათ შორის ამერიკის შეერთებული შტატებიც კი. ამ პერიოდიდან მოყოლებული მსოფლიოს პროგრესულმა საზოგადოებრიობამ უპირველეს ამოცანად დაისახა ყოველგვარი ბირთვული იარაღის გამოყენებისა და მისი წარმოების აკრძალვა, რაც დღემდე ყველაზე პრობლემატურ და გადაუჭრელ საკითხად რჩება.

გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ რამდენჯერმე მიიღო დეკლარაცია ბირთვული იარაღის გამოყენების აკრძალვის მიზნით, რომელთაგან ორი ძირითადი დეკლარაციის შესახებ ჩვენ უკვე ზემოთ ვისაუბრეთ. გარდა ამისა, გენერალურმა ასამბლეამ თავის XXXVIII სესიაზე მიიღო რეზოლუცია ბირთვული იარაღის დაგმობის შესახებ. რეზოლუცია მიმართულია არა მარტო ბირთვული ომის წინააღმდეგ, არამედ უფრო შორს მიდის და გმობს ისეთი პოლიტიკური და სამხედრო დოქტრინებისა და კონცეფციების შემუშავებას, წამოწყებას, გაგრძელებასა და პროპაგანდას, რომლებიც ამართლებენ ბირთვული იარაღის პირველად გამოყენების ,,მართლზომიერებას”, ასეთი ომის გაჩაღებას და სხვა. გენერალურმა ასამბლეამ თავის 1983-1984 წწ. სესიებზე კიდევ ერთხელ მოუწოდა ბირთვულ სახელმწიფოებს უარი განაცხადონ ბირთვული იარაღის გამოყენებაზე. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ გაეროს მიერ მიღებულ რეზოლუციებსა და დეკლარაციებს რეკომენდაციის ხასიათი აქვს და იგი ნაკლებად ეფექტურ საშუალებას წარმოადგენს ამ ურთულესი პრობლემის გადასაჭრელად, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ აუცილებელია მსოფლიო საზოგადოებრიობამ ამ მიმართულებით ჩამოაყალიბოს ახალი იმპერატიული ნორმები და მექანიზმები. თუმცა, არ შეიძლება უარყოფილ იქნას ამ სფეროში გაეროს ფართომასშტაბიანი მუშაობის უდიდესი მნიშვნელობა. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ გაეროს წესდების მიხედვით, მის წევრ სახელმწიფოთა თანამშრომლობა განიარაღების დარგში განიხილება როგორც ამ საერთაშორისო ორგანიზაციის საქმიანობის ერთ-ერთი უმთავრესი პრინციპი, რაც, უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობს აღნიშნულ სახელმწიფოთა საერთაშორისო ვალდებულებას მიიღონ ყველა აუცილებელი ზომა განიარაღებასთან დაკავშირებით, რომლის უმთავრესი მიზანია ხალხთა საერთო მშვიდობისა და უშიშროების განმტკიცება. თანამედროვე ეტაპზე განიარაღება გახდა გაეროს ერთ-ერთი უმთავრესი ამოცანა.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, ,,ცივი ომის”, ,,ძალის პოზიციის პოლიტიკის” წლებში დიდი სახელმწიფოები ისწრაფვოდნენ სამხედრო მდგომარეობის გაუმჯობესებისაკენ, რის შედეგადაც იქმნებოდა ბირთვული იარაღის უდიდესი მარაგი, რაც, ასევე, კიდევ უფრო ზრდიდა ამ იარაღის გავრცელების საფრთხეს. სხვა ქვეყნების მიერ ბირთვული იარაღის შექმნის ან შეძენის შესაძლებლობის თავიდან აცილებისათვის საერთაშორისო საზოგადოებრიობამ მიაღწია მეტად მნიშვნელოვან საყოველთაო შეთანხმებას - 1968 წლის 1 ივლისს დაიდო ხელშეკრულება ბირთვული იარაღის გაუვრცელებლობის შესახებ, რომელიც ძალაში შევიდა 1970 წლის 5 მარტს (მონაწილეობს 120-ზე მეტი სახელმწიფო). მოცემულ ხელშეკრულების ძალით, არც ერთ ბირთვულ ქვეყანას უფლება არა აქვს:

ა) ნებისმიერი ფორმით, პირდაპირ თუ არაპირდაპირ, გადასცეს ვინმეს ბირთვული იარაღი ან სხვა ბირთვული მოწყობილობა, მათ შორის ისეთ სახელმწიფოებს, რომლებსაც ასეთი იარაღი არ გააჩნიათ;

ბ) ხელი შეუწყოს არაბირთვულ ქვეყანას შექმნას საკუთარი ბირთვული იარაღი.

ხელშეკრულება უკრძალავს არაბირთვულ სახელმწიფოებს შექმნან ბირთვული იარაღი საკუთარი ძალით ან სხვა სახელმწიფოსთან ერთად. ხელშეკრულების მონაწილე სახელმწიფოები, რომლებსაც არ გააჩნიათ ასეთი იარაღი, კისრულობენ ვალდებულებას უარი თქვან სხვა სახელმწიფოსაგან ბირთვული იარაღის მიღებაზე ან შეძენაზე. ხელშეკრულების ძალით, ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტოს დაეკისრა ფართო ფუნქცია მონაწილე სახელმწიფოთა მიერ აღებული ვალდებულებების შესრულებაზე კონტროლის მიზნით, კერძოდ, არ დაუშვას ორგანიზაციის მეთვალყურეობის ქვეშ მყოფი ბირთვული დანადგარების გამოყენება სამხედრო მიზნებისათვის.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, ატომისა და წყალბადის ბომბების მფლობელი სახელმწიფოები სისტემატიურად ახდენდნენ ბირთვული იარაღების გამოცდას, მათი დამანგრეველი ძალის გაზრდის მიზნით, ახალ-ახალ სახეობათა რაკეტების შექმნას მათი მიზანთან მიტანისათვის. გამოცდებს აწარმოებდნენ ის ქვეყნებიც, რომლებიც ცდილობდნენ შეექმნათ ატომისა და წყალბადის ბომბები. აღნიშნულ გამოცდებს ყოველთვის დიდი უბედურება მოჰქონდა და მოაქვს დღესაც მთელი მსოფლიოს მოსახლეობისათვის; იგი იწვევს ჰაერის დაშლას, რადიოაქტიული ფერფლის, ნალექის გამოყოფას, რაც წვიმის სახით ეშვება აფეთქების რაიონში ან ქარს გადააქვს შორეულ მანძილზე; იწვევს ადამიანების მოწამვლას, ნაადრევ დაღუპვასა და სხვა მძიმე შედეგებს. ამ მხრივ, აღსანიშნავია, რომ 80-იან წლებში, 70-იანი წლებისაგან განსხვავებით, საგრძნობლად გაიზარდა საერთაშორისო წრეებისა და მთავრობათა დაინტერესება საცდელ ბირთვულ აფეთქებათა აკრძალვასთან დაკავშირებით. მშვიდობიან დროს ბირთვული აფეთქებები ასევე დიდ საფრთხეს უქმნის ახლომდებარე დასახლებულ პუნქტებსა და მათ მოსახლეობას. ჩერნობილის ტრაგედიამ კიდევ უფრო მწვავედ დააყენა ბირთვული იარაღის ლიკვიდაციის საკითხი. ამ იარაღის გამოცდის აკრძალვის მიზნით, მსოფლიო საზოგადოებრიობამ რამდენიმე მნიშვნელოვან შეთანხმებას მიაღწია. მათ შორის, აღსანიშნავია 1963 წლის 5 აგვისტოს მოსკოვში ხელმოწერილი ხელშეკრულება ატმოსფეროში, კოსმოსურ სივრცესა და წყალქვეშ ბირთვული იარაღის გამოცდის აკრძალვის შესახებ; ასევე, - 1974 წლის სსრკ-აშშ ხელშეკრულება მიწისქვეშ ბირთვული იარაღის გამოცდის შეზღუდვის შესახებ (მაგრამ იგი რატიფიცირებული არ არის და ამგვარად ძალაში არ შესულა). აქედან გამომდინარე, მიწისქვეშ ბირთვული იარაღის გამოცდის აკრძალვისათვის საჭიროა სპეციალური ხელშეკრულების დადება, რომელიც მოსკოვის ხელშეკრულების დანამატად ჩაითვლება, ან ახალი საყოველთაო ხელშეკრულების დადება რომლის შემადგენელ ნაწილად იქცევა ეს ხელშეკრულება.

უნდა აღინიშნოს, რომ ბირთვული იარაღის ლიკვიდაციის თაობაზე შეთანხმება მიღწეულ იქნა საერთაშორისო მოლაპარაკების შემდეგ, რომელიც დაგვირგვინდა 1988 წელს ხელშეკრულების ხელმოწერით (PCMD). აღნიშნული ხელშეკრულების თანახმად, მხარეებს უნდა გაენადგურებინათ ყველა საშუალო და ნაკლები სიშორის რაკეტები, გამშვები დანადგარები და დამხმარე ნაგებობები და მოწყობილობები. ამასთანავე, დაწესდა მკაცრი ინსპექცია და კონტროლი. ხელშეკრულება დადებულ იქნა უვადოდ და ძალაში შევიდა 1989 წელს. დღეისათვის ყველა მისი მოთხოვნა შესრულებულია - განადგურდა აღნიშნული სახის რაკეტები, რაც უდავოდ იყო უდიდესი მონაპოვარი ევროპასა და საერთოდ, მსოფლიოში მშვიდობის განმტკიცების საქმეში.

თანამედროვე ეტაპზე ბირთვულ-რაკეტული ომის საფრთხის თავიდან აცილების გზაზე, მშვიდობის განმტკიცების საქმეში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა დედამიწის სხვადასხვა კუთხის უბირთვო ზონად გამოცხადებას. თუ რომელიმე ტერიტორია, კონტინენტი ან სახელმწიფო გამოცხადებულია დემილიტარიზებულ ზონად, მისი რეჯიმი ავტომატურად უბირთვო ზონად იქცევა (მაგალითად, ალანდის კუნძულები, ანტარქტიდა და სხვა). აგრეთვე, წამოყენებულია მრავალრიცხოვანი პროექტები უბირთვო ზონების შექმნის შესახებ. ასეთი ზონების შექმნას, რაღა თქმა უნდა, დიდი მნიშვნელობა აქვს ბირთვული და სხვა მასობრივი მოსპობის იარაღის აკრძალვისა და შეზღუდვისათვის და საერთოდ, მშვიდობის შესანარჩუნებლად. მაგრამ დღესდღეობით საჭიროა ამ გზაზე უფრო ქმედითი ღონისძიებების გატარება.

ამრიგად, მთელი რიგი საერთაშორისო აქტებისა უკვე გამორიცხავს ბირთვული იარაღის შექმნასა და განლაგებას: 1959 წლის ხელშეკრულება ანტარქტიდის შესახებ; მოსკოვის 1963 წლის ხელშეკრულება სამ სფეროში ბირთვული იარაღის გამოცდის აკრძალვის შესახებ; 1968 წლის ხელშეკრულება კოსმოსური სივრცის შესახებ; 1971 წლის ხელშეკრულება ოკეანეებსა და ზღვის ფსკერზე და მის წიაღში ბირთვული იარაღის ან მასობრივი მოსპობის სხვა იარაღის განლაგების აკრძალვის შესახებ და სხვა. მიუხედავად ჩვენს მიერ ზემოჩამოთვლილი აკრძალვებისა და შეზღუდვებისა, კაცობრიობის წინაშე დღესდღეობით მაინც დიდია საშიშროება ბირთვული ომის შემთხვევითი დაწყებისა. დღეს, კაცობრიობის, მთელი პლანეტის, პროგრესული ძალების ისტორიული, გადაუდებელი ამოცანაა ბირთვული ომის თავიდან აცილება, რასაც მათთვის მეტად სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს. ამიტომ ბირთვული იარაღის მქონე სახელმწიფოები ცდილობენ მაქსიმალურად გამორიცხონ ბირთვული იარაღის შეცდომით ან უნებლიე გამოყენების შესაძლებლობა, ღებულობენ ვალდებულებებს არ შექმნან ისეთი სიტუაცია, რომელმაც შეიძლება აიძულოს მეორე მხარე გამოიყენოს ბირთვული იარაღი.

საყოველთაო და სრული განიარაღების გზაზე, როგორც უკვე აღინიშნა, განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ნორმების ჩამოყალიბებისა და განვითარების პროცესს, რაც გულისხმობს ბაქტერიოლოგიური და სხვა მასობრივი მოსპობის და, ასევე, იარაღის ცალკეული სახეების აკრძალვას. ამ მხრივ, მიღებულ იქნა მრავალი საერთაშორისო-სამართლებრივი ხელშეკრულება, რომელთაც მნიშვნელოვნად შეუწყვეს ხელი გარკვეული სახის იარაღების ხმარებიდან ამოღებასა და მათი წარმოების შეწყვეტას. ამ სახის იარაღების აკრძალვა მიღწეულ იქნა 1925 წელს, როდესაც მიღებულ იქნა ჟენევის ოქმი ქიმიური და ბაქტერიოლოგიური იარაღის აკრძალვის შესახებ.

ბაქტერიოლოგიური იარაღი საშიშ დაავადებათა გამომწვევი იარაღია. იგი მასობრივი მოსპობის იარაღის ერთ-ერთი სახეობაა და მისი გამოყენება დანაშაულია კაცობრიობის წინაშე. ამგვარი იარაღის გამოყენების პირველი ცდები დაკავშირებულია კაიზერულ გერმანიასთან. ისინი მას იყენებდნენ პირველ მსოფლიო ომში საფრანგეთის არმიის წინააღმდეგ. ნიურბერგის პროცესზე დადასტურდა ასევე ჰიტლერელთა მიერ ბაქტერიოლოგიური ომის მზადების ფაქტი. მეცნიერულ-ტექნიკურმა რევოლუციამ ხელი შეუწყო ახალი, მრავალჟერ უფრო ძლიერი ქიმიური და ბაქტერიოლოგიური იარაღის შექმნას. მათ შორის ზოგიერთი გამოყენებულ იქნა კიდეც. პარალელურად, ხდებოდა ამ იარაღის თანდათანობითი საიდუმლო გამოცდა მისი შემდგომი გაუმჟობესების მიზნით. ის ფაქტი, რომ დღესდღეობით დაგროვილია ამ სახის იარაღის უდიდესი მარაგი, გადაუდებელ ამოცანად აქცევს არსებული მარაგის ლიკვიდაციასა და ამ ტიპის იარაღის წარმოების შეწყვეტას. ამ გზაზე უდიდეს მიღწევად უნდა ჩაითვალოს 1972 წელს ხელმოწერილი კონვენცია “ბაქტერიოლოგიური და ტოქსიკური იარაღის დამუშავების, წარმოებისა და დაგროვების აკრძალვის და მათი მოსპობის შესახებ”. აღნიშნული კონვენციის ძალით, მხარეები ვალდებულებას იღებენ არასოდეს შექმნან, დააგროვონ, შეიძინონ ან შეინახონ იმ სახის ან რაოდენობის მიკრობიოლოგიური ან სხვა ბიოლოგიური აგენტები ან ტოქსინები, რაც არ შეესაბამება მშვიდობიან მიზნებს. ასეთივე ვალდებულებები ეხება იარაღს, მოწყობილობას ან მიწოდების საშუალებებს, რომელთა დანიშნულებაა აღნიშნული იარაღების გამოყენება არასამშვიდობო მიზნებისათვის ან შეიარაღებულ კონფლიქტებში. მხარეებმა ვალდებულება იკისრეს კონვენციის ძალაში შესვლის დღიდან არა უგვიანეს ცხრა თვის განმავლობაში გადაიყვანონ მშვიდობიან გზაზე მათ განკარგულებაში ან კონტროლის ქვეშ მყოფი ყველა აგენტი, ტოქსინი, იარაღი, მოწყობილობა და მათი მიწოდების საშუალებები. აკრძალულია აღნიშნული იარაღის სხვა სახელმწიფოსათვის გადაცემა ან მისი წარმოებისათვის დახმარების აღმოჩენა. ყოველმა მონაწილე სახელმწიფომ უნდა მიიღოს სათანადო სამართლებრივი და სხვა ზომები ზემოაღნიშნული ვალდებულებების შესრულების მიზნით.

ბაქტერიოლოგიური იარაღის აკრძალვისა და მოსპობის პარალელურად, მიმდინარეობდა აგრეთვე სხვა მასობრივი მოსპობის იარაღების აკრძალვა. უნდა აღინიშნოს, რომ რთულად მიმდინარეობდა მოლაპარაკება ქიმიური იარაღის აკრძალვისა და მოსპობის შესახებ. მაგრამ 1992 წელს პარიზში ხელმოწერილ იქნა კონვენცია ქიმიური იარაღის აკრძალვის, განლაგების, წარმოების, შენახვის, გამოყენებისა და მისი სრული განადგურების შესახებ. აღნიშნული კონვენციით აკრძალულია ყოველგვარი ქიმიური იარაღის წარმოება, შენახვა და სხვა ქვეყნისათვის გადაცემა. არსებული ქიმიური იარაღის მარაგი უნდა განადგურებულიყო 1995 წლიდან. ამ დოკუმენტის ხელმოწერის პროცესში მონაწილეობდა საქართველოს რესპუბლიკის დელეგაციაც.

ამრიგად, მასობრივი განადგურების ყველა საშუალებების, მათ შორის ბირთვული და ბაქტერიოლოგიური, ქიმიური და სხვა იარაღის მარაგის არსებობა, გარდა მშვიდობიანი მიზნებისათვის მათი გამოყენებისა, ყოვლად შეუთავსებელია სახელმწიფოთა მშვიდობიანი თანაარსებობისა და განვითარების პრინციპებთან და მათი ლიკვიდირება სწორედ ამ პრინციპების განმტკიცების აუცილებელ ელემენტს წარმოადგენს.

საყოველთაო და სრული განიარაღების დარგში საერთაშორისო საქმიანობაში, სამთავრობო ორგანიზაციებთან ერთად, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ასევე საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციებს. მათ შორის აღსანიშნავია ,,მშვიდობის მსოფლიო საბჭო”, რომელიც დაარსდა 1950 წელს მშვიდობის მომხრეთა მეორე კონგრესზე. ამჟამად მასში წარმოდგენილია 150 ქვეყნის 200-ზე მეტი ეროვნული ორგანიზაცია. ,,მშვიდობის მსოფლიო საბჭო წარმართავს და კოორდინაციას უწევს სხვადასხვა ქვეყნის მშვიდობის მომხრეთა საქმიანობას, ახდენს მათ მობილიზაციას მსოფლიო ომის საფრთხის წინააღმდეგ და საყოველთაო განიარაღებისათვის საბრძოლველად, მხარს უჭერს ბრძოლას აგრესიის წინააღმდეგ. ამ მიზნით, საბჭო აწყობს საერთაშორისო კამპანიებს, იწვევს მსოფლიო კონგრესებს, კონფერენციებს, საერთაშორისო საზოგადოებრიობის შეხვედრებსა და სხვა ღონისძიებებს. ,,მშვიდობის მსოფლიო საბჭო” მშვიდობის დაცვისათვის, საყოველთაო განიარაღებისათვის, ხალხთა შორის მეგობრობისა და თანამშრომლობის განმტკიცებისათვის დიდმნიშვნელოვანი მასობრივი მოძრაობისა და ღონისძიებების ინიციატორი და ორგანიზატორია. ასევე, ამ მხრივ, დიდ როლს თამაშობს ,,ვენის მშვიდობის საერთაშორისო ინსტიტუტი”, რომლის მრავალმხრივი საქმიანობა მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს მშვიდობის განმტკიცებას, ბრძოლას საყოველთაო და სრული განიარაღებისათვის.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, ფართოდ გაიშალა და განმტკიცდა პროგრესული ძალები, შემცირდა და შესუსტდა რეაქციული ძალები, ყოველივე ამან კი გაამწვავა ბრძოლა მშვიდობისათვის. თანამედროვე ეტაპზე მსოფლიოს პროგრესული საზოგადოებრიობა მწვავედ იბრძვის უომო, უიარაღო მსოფლიოსათვის, განიარაღების პრობლემის გადასაწყვეტად, დაძაბულობის შესანელებლად, მთელ მსოფლიოში მშვიდობის განსამტკიცებლად. უნდა აღინიშნოს, რომ ძალთა თანაფარდობა ახლა, ისე როგორც არასოდეს, განიარაღების, მშვიდობის მომხრეთა მხარეზეა, რაც გარკვეულ (და არა ყველა) შესაძლებლობას ქმნის ამ პრობლემის ხალხთა სასარგებლოდ გადასაწყვეტად. ამიტომ სახელმწიფოები დაინტერესებული უნდა იყვნენ, და დღეს ფაქტიურად უმთავრესად ასეცაა, მშვიდობის შენარჩუნებითა და განმტკიცებით, სადავო საკითხების მშვიდობიანი გზებით მოგვარებით, ატომური, წყალბადისა და ადამიანთა მასობრივი მოსპობის სხვა იარაღის აკრძალვით, შეიარაღების შემცირებითა და მთლიანი განიარაღებით, საერთაშორისო დაძაბულობის სრული მოსპობით, რაც არსებითი ფაქტორია მომავალში მშვიდობის, სამართლიანობისა და კეთილდღეობის, სახელმწიფოთა შორის მეგობრულ ურთიერთობათა და თანამშრომლობის განვითარების უზრუნველყოფისათვის.

აი, რატომ არის დიდი ჰუმანური იდეა საყოველთაო და სრული განიარაღება, რომელსაც აყენებს მსოფლიოს პროგრესული საზოგადოებრიობა, რომელიც მოუწოდებს მთელ მსოფლიოს მისი განხორციელებისაკენ. კაცობრიობას შემთხვევითი ომის საფრთხეს ააცდენს მხოლოდ და მხოლოდ საყოველთაო და სრული განიარაღების იდეის განხორციელება, ატომგულის იარაღის აკრძალვა, წარმოებიდან მისი ამოღება, შექმნილი მარაგის ლიკვიდირება და სანამ ყოველივე ეს არ მოხდება, კაცობრიობა ყოველთვის დიდი საფრთხის წინაშე იქნება. სწორედ ომის საშიშროების მუქარისა და საფრთხისაგან გათავისუფლებული კაცობრიობა შეძლებს მშვიდობიან პირობებში შექმნას საყოველთაო ღირებულება და მყარი მომავალი.

შორენა გაბიჩვაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

თემა, რომელიც ჩვენი საუბრის საგანია, ამავე დროს საერთაშორისო კერძო სამართლის ინსტიტუტია, ამიტომ აუცილებლად მიმაჩნია საერთაშორისო კერძო სამართლის (სკს) ირგვლივ მოკლედ მიმოვიხილოთ ზოგიერთი დეტალი.

სკს-ით, საერთაშორისო საჯარო სამართლისაგან განსხვავებით (სსს) რეგულირდება განსაკუთრებული კერძო სამართლებრივი ურთიერთობები, რომელთაც საერთაშორისო ხასიათი აქვთ. აქ იგულისხმება როგორც ქონებრივი ისე არაქონებრივი ურთიერთობები. სსს-ში მთავარი ადგილი უჭირავს სახელმწიფოთა შორის პოლიტიკურ ურთიერთდამოკიდებულებას, საერთაშორისო უსაფრთხოების, სახელმწიფო სუვერენიტეტის ხელშეუხებლობის, განიარაღების, ეკონომიკური თანამშრომლობის რეგულირების საკითხებს, რაც გვაძლევს საერთაშორისო ეკონომიკურ სამართალზე საუბრის უფლებას, მაგრამ ეს ეკონომიკური ურთიერთობები ატარებენ არა მოქალაქეთა სამართლებრივ, არამედ სახელმწიფოთა ხასიათს. გარდა ამისა, სკს-ის სუბიექტები არიან: ფიზიკური პირი, ანუ მოქალაქე, იურიდიული პირი ანუ სამთავრობო ორგანიზაციები. სახელმწიფოთა შორის დადებული შეთანხმება ვაჭრობის სფეროში წარმოადგენს სსს-ის ხელშეკრულებას, რადგანაც სახელმწიფო არის სსს-ის სუბიექტი და იგი, გამონაკლისის გარდა, არ მონაწილეობს სკს-ის ურთიერთობებში.

მართალია, სკს, საქართველოში ფეხს იკიდებს მე-20 საუკუნის 20-იან წლებში (ჩვენი ქვეყნის დამოუკიდებლობის აღდგენის პერიოდში), მაგრამ, ევროპისა და სხვათა თვალსაზრისით, იგი ძველ რომსა და საბერძნეთში მაშინ წარმოიშვა, როცა პოლისები არსებობდა. აქ სამართლის არჩევის საკითხი წყდებოდა ორი პრინციპით - მოქალაქეობისა და ტერიტორიულობის მიხედვით. თუმცა თავდაპირველად პოლისებს შორის სამართლის არჩევის პრობლემა არ იდგა, მაგრამ ხალხთა გადასახლების პერიოდმა (შუა საუკუნეები) და ვაჭრობის განვითარებამ განაპირობა სახელმწიფოთა შორის მშვიდობიანი თანამშრომლობისა და ურთიერთობის პრობლემის გადაწყვეტა. ასე წარმოიშვა სკს, რომელიც განსაკუთრებით 18-20-ე სს-ში დაიხვეწა სავაჭრო-ეკონომიკური, სამეცნიერო-ტექნიკური და კულტურული თანამშრომლობის გაფართოების საფუძველზე. მის განვითარებაზე გავლენას ახდენს თანამედროვე პროცესები, კერძოდ: ა) სამეურნეო ცხოვრების ინტერნაციონალიზაცია; ბ) მიგრაციის მკვეთრი გაძლიერება; გ) სამეცნიერო ტექნიკური პროგრესი. კომუნიკაციის, ტრანსპორტისა და კავშირგაბმულობის სფეროში არსებულმა მიღწევებმა მჭიდროდ დაახლოვა ქვეყნები ეკონომიკური და პოლიტიკური მიმართულებით. რადიოს, ტელევიზიის, ვიდეო-ტექნიკისა და მაუწყებლობის გამოყენებამ შესაძლებელი გახადა ინფორმაციის ტრანსნაციონალური გავრცელება.

სკს-თვის მნიშვნელოვანია საერთაშორისო ურთიერთობათა ჰუმანიზაცია - ადამიანის უფლება-თავისუფლებების დაცვა. სახელმწიფოებს შორის თანამშრომლობის გაღრმავება ხდება სამართლით, სამართლებრივი მეთოდებითა და საშუალებებით. სკს-ს ამოცანაც სწორედ ესაა, - სხვადასხვა სახელმწიფოთა ორგანიზაციებისა და ფირმების საქმიანი კავშირების სამართლებრივი რეგულირება. ამისათვის სკს სახელმწიფოთა განსხვავებული სამართლებრივი სისტემების დაცვითა და კოლიზიური ნორმების გამოყენებით განსაზღვრავს, თუ რომელი სახელმწიფოს სამართალია მისაღები შესაბამის შემთხვევაში.

მეტად საინტერესოა საკითხი, თუ რის საფუძველზე იქმნება და შემდეგ რეგულირდება ურთიერთობა, ანუ რა არის სკს-ს წყარო? დღეს სკს-ს წყაროდ მიჩნეულია საერთაშორისო ხელშეკრულებები, შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა, სასამართლო და საარბიტრაჟო პრაქტიკა და საერთაშორისო ჩვეულებები. რუსი იურისტის, ბოგუსლავსკის, განმარტებით, სასამართლო პრაქტიკაში იგულისხმება წარმოებულ საქმეზე სასამართლო შეხედულებები, რომლებიც შეიძენენ შემდეგში სახელმძღვანელო მნიშვნელობას ანალოგიური საკითხების გადასაწყვეტად. სასამართლო გადაწყვეტილებისთვის ნორმატიული ხასიათის მინიჭებისას, იგი ხდება სასამართლო პრეცედენტი, რომელიც სამართლის წყაროს წარმოადგენს ბრიტანეთსა (ნაწილობრივ) და აშშ-ში (სრულად). ასევე, ბოგუსლავსკის თქმით, სკს-ს სფეროში საარბიტრაჟო სასამართლო პრაქტიკაში უნდა ვიგულისხმოთ არა სახელმწიფო საარბიტრაჟო სასამართლო ორგანოების, არამედ საერთაშორისო კომერციული არბიტრაჟის პრაქტიკა.

ჩვეულება, ეს ის წესია, რომელიც დიდი ხნის წინ ჩამოყალიბდა და სისტემატურად გამოიყენება, თუმცა არსად არ დაფიქსირებულა. სწორედ ამით განსხვავდება იგი კანონისაგან. ჩვეულება, რომელიც განამტკიცებს სუვერენიტეტის და თანასწორობის პრინციპებს, სავალდებულოა ყველა მხარისათვის. სხვა ჩვეულებები სავალდებულოა ამა თუ იმ მხარისათვის, თუ ისინი მას რაიმე ფორმით აღიარებენ.

ჩვეულებათა შორის მნიშვნელოვანია სავაჭრო ჩვეულებები, რომლებიც გამოიყენება მხარეთა მიერ საერთაშორისო ვაჭრობაში. აღნიშნულ ჩვეულებებს მიმართავს საარბიტრაჟო სასამართლო იმ შემთხვევაში, როცა ეს განპირობებულია ხელშეკრულებით, რომლის გამოც წარმოიშვა დავა და როცა ჩვეულებაზე სამართლის ნორმა მიუთითებს, ასევე, თუ ჩვეულების გამოყენება ეფუძნება საერთაშორისო ხელშეკრულების მდგომარეობას, რომელიც მოქმედებს მონაწილე მხარეებს შორის წარმოქმნილ დავაში. საარბიტრაჟო სასამართლოს მიერ სავაჭრო ჩვეულებები გამოიყენება იმ შემთხვევაშიც, როცა სამართლის ნორმა, რომელიც არეგულირებს სადავო საკითხებს, არ შეიცავს აუცილებელ მითითებას, ხოლო სავაჭრო ჩვეულებებზე მიმართება გამომდინარეობს დავასთან დაკავშირებულ პირობათა ხასიათიდან.

სამართლის არჩევის განმსაზღვრელი ფაქტორები (კოლიზიური და მატერიალურ-სამართლებრივი ნორმები)

საერთაშორისო სავაჭრო სამართლებრივი ურთიერთობის მოწესრიგება და მხარეთა უფლება-მოვალეობების განსაზღვრა ხდება სკს-ს კოლიზიური და მატერიალურსამართლებრივი რეგულირების სს მეთოდებით. პირველ შემთხვევაში სკს დაკავშირებულია ამ მეთოდთან თავისი წარმოშობითა და შემდგომი განვითარებით. სწორედ მისი საშუალებით უნდა გადაწყდეს ,,ურთიერთდაჯახებული” ნორმებიდან რომელი ექვემდებარება გამოყენებას - მოქმედი ტერიტორიაზე, სადაც საქმის განმხილველი სასამართლო მდებარეობს თუ იმ ქვეყნის კანონები, რომელსაც უცხო ელემენტი განსახილველ საქმეში ექვემდებარება.

,,კოლიზია” ლათინური სიტყვაა და ნიშნავს შეჯახებას. ეს ტერმინი ატარებს პირობით ხასიათს. კოლიზიური პრობლემაა სამართლის არჩევის საკითხის გადაწყვეტა. კოლიზია შეიძლება თავიდან აცილებულ იქნას ე.წ. კოლიზიური ნორმების გამოყენების გზით. კოლიზიური ნორმების აუცილებლობა გამოწვეულია იმით, რომ აქ ადგილი აქვს განსხვავებაა ცალკეულ სახელმწიფოთა მართლწესრიგს შორის. აღნიშნულ ნორმათა დანიშნულებაა, გადაწყვიტოს კოლიზია ორ ან მეტ კონკურენტ სახელმწიფოს შორის და ,,ურთიერთობა” დაუქვემდებაროს იმ მართლწესრიგს, რომელიც მეტად შეესაბამება ასეთი ურთიერთობის არსს ან უფრო მჭიდროდ კავშირშია მასთან. თავად კოლიზიური ნორმა არ წყვეტს მოცემულ საკითხს, იგი მიუთითებს მატერიალურ ნორმებზე, რომლებიც ითვალისწინებს კონკრეტულ წესებს და სწორედ ამ წესებზე დაყრდნობით ხდება საკითხის გადაწყვეტა. კოლიზიური ნორმებით ხელმძღვანელობა შეიძლება იმ მატერიალურსამართლებრივ ნორმასთან ერთად, რომელზედაც ის მიუთითებს. მატერიალურსამართლებრივ ნორმებს შეიძლება შეიცავდეს კოლიზიური ნორმით მითითებული სახელმწიფოს მართლწესრიგი, როგორც საერთაშორისო შეთანხმებებში, ისე შიდა საკანონმდებლო აქტებში. თუმცა არსებობს საერთაშორისო ელემენტებთან კონკრეტული ურთიერთობის მომწესრიგებელი ნორმები. საქართველოს მაგალითზე ეს ასე გამოიყურება: საგარეო ეკონომიკური ურთიერთობის მარეგულირებელი ნორმები; საქართველოს ტერიტორიაზე დაფუძნებული უცხო ინვესტიციების სხვადასხვა საწარმოებთან სამართლებრივი მდგომარეობის განმსაზღვრელი ნორმები; საქართველოს ორგანიზაციების საინვესტიციო რეჟიმის, საქმიანობის მომწესრიგებელი ნორმები საზღვარგარეთ; უცხო მოქალაქეებისა და ორგანიზაციების უფლება-მოვალეობების განმსაზღვრელი ნორმები საქართველოს სამოქალაქო და პროცესუალური სამართლის სფეროში. მოცემული ნორმების პირდაპირ დანიშნულებაა - საქართველოსა და უცხოელ მოქალაქეთა შორის ურთიერთობებში მათი უფლება-მოვალეობების განსაზღვრა.

ყოველი კოლიზიური ნორმა შედგება ორი ნაწილისაგან - მოცულობა და მითითება. პირველში საუბარია იმ კონკრეტულ სამართალურთიერთობებზე, რომლებიც ექვემდებარება ერთი, რომელიმე სახის ურთიერთობისათვის გამოყენებას.

საერთაშორისო ვაჭრობის სფეროში არის მითითება, რომ გამოყენებულ იქნას გამყიდველის ადგილსამყოფელის მართლწესრიგი (მაგალითად, ნასყიდობის ხელშეკრულებაში). სახელმწიფოთა შორის სავაჭრო ურთიერთობებში გამოიყენება მითითება ხელშეკრულების შესრულების ადგილის შესახებ, რაც ნიშნავს იმას, რომ ხელშეკრულების შემადგენლობისათვის, მხარეთა უფლება-მოვალეობის განსაზღვრისათვის გამოიყენება იმ სახელმწიფოს სამართალი, სადაც ხელშეკრულება შესრულებას ექვემდებარება. საზღვაო ვაჭრობის სფეროში რიგ შემთხვევებში გამოიყენება დროის კანონი (Lex flagi).

არ არის გამორიცხული კოლიზიური ნორმა შეიცავდეს მითითებას ორ სახელმწიფოს სამართალზე. აქ დაინტერესებულ მხარეს ეძლევა შანსი აირჩიოს ერთ-ერთი მათგანი (ალტერნატიული მითითება). გვხვდება ძირითადი და დამატებითი კოლიზიური ნორმებიც, მათ შორის დამატებითი გამოიყენება მხოლოდ ძირითადი მითითების გამოყენების შეუძლებლობის შემთხვევაში.

კოლიზიური ნორმები შეიძლება ატარებდნენ იმპერატიულ და დისპოზიციურ ხასიათს. დისპოზიციური კოლიზიური ნორმა მხარეებს საშუალებას აძლევს შეთანხმდნენ იმ მართლწესრიგზე, რომელსაც დაექვემდებარება მათ შორის შემდგარი ურთიერთობა. სამართლის არჩევის საკითხისათვის კოლიზიური ნორმებს დისპოზიციური ხასიათი აქვთ ნასყიდობის ხელშეკრულებაში, სპეციალიზაციასა და კოოპერირებაში, სამონტაჟო და სხვა კაპიტალური მშენებლობის სამუშაოებში.

იმპერატიული კოლიზიური ნორმები გამოიყენება ერთობლივი წარმოების ხელშეკრულების მიმართ, რომლის მონაწილენი არიან ადგილობრივი და უცხო პირები. ამ შემთხვევაში მიმართავენ იმ ქვეყნის სამართალს, რომელშიც ერთობლივი წარმოება დაწესდა. გარდა ამისა, აუქციონსა და ბირჟაზე, კონკურსის წესით დადებული სავაჭრო ხელშეკრულების მიმართ გამოიყენება იმ სახელმწიფოს სამართალი, სადაც წარმოებდა აუქციონი, ბირჟა, კონკურსი.

კოლიზიური ნორმების გამოყენების პროცესში წარმოიშვება კვალიფიკაციის, იურიდიული გაგების პრობლემა, რომლითაც ფორმულირებულია კოლიზიური ნორმა (როგორც მოცულობა, ისე მითითება). სხვადასხვა სახელმწიფოს სამართალში ისევე, როგორც იურიდიული ტერმინები, კოლიზიური ნორმების გაგება ერთმანეთს არ ემთხვევა. ამიტომ დასავლეთის გაბატონებული დოქტრინის მიხედვით, ნორმისა და მასში გამოყენებული ტერმინების იურიდიული გაგების კვალიფიკაცია უნდა მოხდეს მანამ, ვიდრე სამართლის არჩევის პრობლემა გადაწყდება; უკიდურეს შემთხვევაში - მანამ, ვიდრე კოლიზიური ნორმა იქნება გამოყენებული. მაგრამ, თუ ეს ასე არ მოხდება, და კოლიზიურ ნორმას გამოიყენებენ, რომელიც კონკრეტული სახელმწიფოს სამართალზე მიუთითებს მაშინ ყოველგვარი იურიდიული გაგება შეიძლება დაწესდეს იმ სამართლებრივი სისტემის საფუძველზე, რომელზეც კოლიზიური ნორმა მიუთითებს.

საერთაშორისო ვაჭრობის პრაქტიკაში პრობლემა წარმოშვა იმან, რომ არსებობს კონტრაქტის დადების ადგილის განსხვავებული გაგება. ინგლისურ სამართალში ეს ადგილი განისაზღვრება აქცეპტის გაგზავნის ადგილით (საფოსტო ყუთის თეორია). ბევრ სხვა ქვეყანაში კონტრაქტის დადების ადგილად მიჩნეულია აქცეპტის მიღების ადგილი. გაეროს 1980 წლის №281 კონვენციის “საქონლის საერთაშორისო ყიდვა-გაყიდვის ხელშეკრულებათა შესახებ”, 23-ე მუხლით კონტრაქტი დადებულად ითვლება, თუ ოფერტის აქცეპტი ძალაში შედის კონვენციის დებულებათა შესაბამისად.

მე-20 საუკუნის ბოლოს კოლიზიური ნორმების გამოყენებისას წარმოიშვა სირთულე უკუმითითების ირგვლივ. უკუმითითება სახეზე გვაქვს მაშინ, როცა კოლიზიური ნორმა უთითებს ერთი ქვეყნის ნორმაზე, ხოლო ეს უკანასკნელი უთითებს იმავე სახელმწიფოს ან უცხო სახელმწიფოს სამართალზე. ცალკეულ სახელმწიფოთა დამოკიდებულება უკუმითითებასთან დაკავშირებით არაერთაზროვანია. პოლონეთის სკს-ის კანონი აღიარებს მითითების ორივე (უკუ და შემდგომ) სახეს. გფრ-ს კანონი არ ცნობს მას სახელშეკრულებო სფეროში, თუმცა მისი გამოყენების შესაძლებლობას უშვებს სხვა სფეროში. უნგრეთის კანონი უთითებს საკუთარ კანონზე. უკუმითითებას აღიარებს ავსტრიისა და შვეიცარიის კანონები. უკუმითითების დოქტრინა არ არის მიღებული რობის 1980 კონვენციაში წლის ,,სახელშეკრულებო ვალდებულებების შესახებ”. უკუმითითების საკითხი ასევე უარყოფილ იქნა ეკონომიკური ურთიერთდახმარების საბჭოს მონაწილე ქვეყნების მიერ საგარეო ვაჭრობის მიწოდებით ურთიერთობებში. კერძოდ, იგი გამოიხატა იმაში, რომ საქონლის მიწოდების ურთიერთობის მხარეებს შორის საკითხები, რომლებიც არ დარეგულირდება კონტრაქტით ან საერთო პირობებით, გადაწყდება გამყიდველი ქვეყნის მატერიალური ნორმების შესაბამისად, ანუ უკუმითითება გამოირიცხება. საქართველოს სკს-ის შესახებ კანონის მე-4 მუხლის მითითება ეფუძნება გერმანული სამართლის ,,ერთიანი მითითების” თეორიას. იგი უშვებს უკუ და შემდგომ მითითებას, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება მითითების არსს, ანუ არ ზღუდავს კონკრეტული სამართლებრივი სფეროს ნორმების მოქმედებას. იმ შემთხვევაში, თუ კოლიზიური ნორმა უთითებს უცხო ქვეყნის სამართალზე, ეს უკანასკნელი კი უარს ამბობს ამ ურთიერთობის მოწესრიგებაზე, უთითებს რა საქართველოს სამართალზე, გამოიყენება საქართველოს სამართალი. ეს წესი არ მოქმედებს, თუ უცხო ქვეყნის სამართლის გამოყენება არჩეულია მხარეთა მიერ. ეს ხდება მაშინაც, როცა უცხო ქვეყნის სამართლის არჩევაზე შეთანხმება გულისხმობს კონკრეტულად ამ სამართლის გამოყენებას.

გაეროს კონვენცია ,,საქონლის საერთაშორისო ყიდვა-გაყიდვის ხელშეკრულებათა შესახებ №281
(ვენა 1980)

ყოველ საერთაშორისო სავაჭრო გარიგებას, დადებულს საერთაშორისო სავაჭრო ან სხვა ორგანიზაციის მიერ უცხოელ კონტრაგენტთან, აქვს დამოუკიდებელი მნიშვნელობა. მხარეთა უფლება-მოვალეობები, ასევე გარიგების შინაარსი დგინდება მხარეთა შორის შეთანხმებით, ამიტომ პრაქტიკაში გარიგების პირობების, მხარეთა პასუხისმგებლობის და სხვა პირობების ზუსტ და მკვეთრ ფორმულირებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. ეროვნული სამართლის ნორმების არსებული სხვაობებისა და სამართლის განსაზღვრის სირთულის გამო პარტნიორები ცდილობენ რაც შეიძლება დეტალურად ჩამოაყალიბონ თავიანთი ურთიერთობები კონტრაქტში. ეს კი, თავის მხრივ, ართულებს კონტრაქტის დადების მოლაპარაკებებს.

აღნიშნულ ურთიერთობათა გათვალისწინებით აიხსნება საერთაშორისო ვაჭრობაში უნიფიცირებული მატერიალურსამართლებრივი ნორმების შექმნის ტენდენცია. ერთიანი მატერიალურსამართლებრივი ნორმის არსებობის გამო, რომელიც დაარეგულირებდა საერთაშორისო ვაჭრობას, აუცილებელია მივმართოთ კოლიზიურ მეთოდს. გაეროს გენერალური ასამბლეის 1966 წლის 17 დეკემბრის №2205 რეზოლუციით განცალკევებით აღინიშნა, რომ სახელმწიფოთა კანონმდებლობაში არსებული სხვაობები და შეუთანხმებლობა საერთაშორისო ვაჭრობასთან მიმართებაში წარმოადგენს ერთ-ერთ დაბრკოლებას მისი განვითარების გზაზე. ის, თუ როგორ იქნება გადაწყვეტილი კოლიზიური საკითხი, რომელი სამართალი იქნება გამოყენებული სადავო საკითხთან, ბევრ შემთხვევაში დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად მართლზომიერად არის წარმოდგენილი ესა თუ ის მოთხოვნა მხარეთა შორის ხელშეკრულებაში, რა მოცულობისაა პასუხისმგებლობა და ა.შ.

სხვადასხვა სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციები, ასევე ცალკეული სახელმწიფოები მრავალმხრივ ცდილობენ უნიფიცირებული ნორმების შექმნას, რომლებიც დაარეგულირებდნენ საერთაშორისო სავაჭრო ურთიერთობებს. ასეთი უნიფიკაცია შეიძლება განხორციელდეს მოდელური და ერთგვაროვანი კანონების ფორმულირებით; ეროვნულ კანონმდებლობაში საერთაშორისო ხელშეკრულების ფარგლებში შემუშავებული ნორმების შეტანით; საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ სავაჭრო ტერმინებთან დაკავშირებით შეთანხმებით.

1980 წ. ქ. ვენაში საბოლოო სახით მიღებულ იქნა გაეროს კონვენცია ,,საქონლის საერთაშორისო ყიდვა-გაყიდვის ხელშეკრულებათა შესახებ”, რომელიც 50 ხელშემკვრელი სახელმწიფოსათვის ძალაში შევიდა 1988 წლის 1 იანვრიდან და წარმოადგენს ყველაზე ფართო საერთაშორისო სავაჭრო კოდიფიკაციასა და ნასყიდობის სამართლის უნიფიკაციის უმაღლეს საფეხურს.

კონვენცია პირდაპირ არ გვაძლევს ნასყიდობის ხელშეკრულების ცნებას, თუმცა, მისი 30-ე და 53-ე მუხლების მიხედვით, ნასყიდობის ხელშეკრულება ისეთი ხელშეკრულებაა, რომელშიც ერთი მხარე მოვალეა მიაწოდოს საქონელი მეორე მხარეს (კონკრეტულ შემთხვევაში მასთან დაკავშირებული საბუთები) და გადასცეს საქონელზე საკუთრების უფლება, ხოლო მეორე მხარე მოვალეა გადაიხადოს საქონლის ფასი და განახორციელოს ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ხელშეწყობა. მისი პირველი მუხლის თანახმად, ეს კონვენცია გამოიყენება ნასყიდობის ხელშეკრულებათა მიმართ იმ მხარეებს შორის, რომელთა კომერციული საწარმოები სხვადასხვა სახელმწიფოებში იმყოფებიან - როცა ეს ქვეყნები - კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები არიან ან, როცა სკს-ის ნორმებს მივყავართ ხელშემკვრელი სახელმწიფოს სამართლის გამოყენებამდე. ბარტერული კონტრაქტები და საკომპენსაციო გარიგებები არ ექცევა ვენის კონვენციის მოქმედების სფეროში. ასევე, კონვენციის მოქმედების სფეროში არ შედის მის მე-2 მუხლში ჩამოთვლილი ნასყიდობის სახეები, დაკავშირებული აუქციონიდან გაყიდვასთან, ფასიან ქაღალდებთან, საჰაერო და წყლის ტრანსპორტთან, ელექტროენერგიასთან. საინტერესოა, რომ ელექტროენერგიის გაყიდვის ხელშეკრულება არ მოექცა ამ კონვენციის სფეროში მაშინ, როცა გაზის, ნავთობისა და სხვა ენერგორესურსების ნასყიდობა ამ კონვენციის ქვემდებარეა.

აღნიშნული კონვენცია უნივერსალური ხასიათისაა და მისი ნორმები დისპოზიციურია, მაგრამ, თუ ხელშეკრულებაში არ იქნება მითითებული მხარეთა ურთიერთობის რეგულირების სხვა მექანიზმზე შეთანხმების შესახებ, მაშინ შესაბამისი ურთიერთობების მიმართ გამოყენებულ უნდა იქნას ეს კონვენცია, რომელიც შეიცავს პასუხებს საერთაშორისო ნასყიდობის ხელშეკრულების ყველა ძირითად საკითხზე, შედგება 101 მუხლისგან და გაერთიანებულია ოთხ ნაწილში.

კონვენციაში ნათქვამია, რომ მხარეთა ეროვნულ კუთვნილებას, მათ სამოქალაქო და სავაჭრო სტატუსს, ასევე, ხელშეკრულების სამოქალაქო და სავაჭრო ხასიათს მნიშვნელობა არ აქვთ კონვენციის გამოყენების საკითხის გადაწყვეტისთვის. მეორე ნაწილში განსაზღვრულია მხარეთა უფლება-მოვალეობები. კონვენცია არეგულირებს მყიდველის ან გამყიდველის მიერ ხელშეკრულების დარღვევისას სამართლებრივი დაცვის საშუალებებს და შეიცავს რისკის გადაცემის ნორმებს.

რაც შეეხება ამ კონვენციის გამოყენების პირობებს. ნებისმიერ შემთხვევაში, როცა მხარეებმა ხელშეკრულებისათვის ქართული სამართლის გამოყენება გადაწყვიტეს (ან ქვეყნის სამართალი, რომლის სკს-ის პრინციპები დაფუძნებულია 1980 წლის რომის კონვენციაზე ,,სახელშეკრულებო ვალდებულებების მიმართ გამოსაყენებელი სამართლის შესახებ”), მათ შეუძლიათ უარი განაცხადონ ვენის კონვენციის გამოყენებაზე.

თუ მხარეები არ შეთანხმდნენ რომელიმე ქვეყნის სამართლის გამოყენებაზე და არც I მუხლის I პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტში (როცა ეს სახელმწიფოები ხელშემკვრელი სახელმწიფოები არიან) განსაზღვრული გამოყენების ობიექტური პირობები არ არის მოცემული, საქართველოს საერთაშორისო კერძო სამართლის ისევე, როგორც იმ ქვეყნების სამართლის შესაბამისად, რომლებშიც ვრცელდება 1980 წლის რომის კონვენცია “სახელშეკრულებო ვალდებულებების მიმართ გამოსაყენებელი სამართლის შესახებ”, გამოყენებულ უნდა იქნას იმ ქვეყნის სამართალი, რომელთანაც ხელშეკრულება ყველაზე მჭიდროდაა დაკავშირებული. ვინაიდან ივარაუდება, რომ ხელშეკრულება ყველაზე მჭიდროდ დაკავშირებულია ხელშეკრულების იმ მხარის ქვეყანასთან, რომელიც ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ მოვალეობებს ასრულებს, საერთაშორისო ნასყიდობის ხელშეკრულების მიმართ გამოყენებულ უნდა იქნეს გამყიდველის ქვეყნის სამართალი. თუ გამყიდველს ასეთი საწარმო საქართველოში გააჩნია, მაშინ ხელშეკრულების მიმართ გამოყენებული იქნება ქართული სამართალი, რასაც თან სდევს ვენის კონვენციის გამოყენებაც. დაბოლოს, იმ საექსპერტო გარიგებების მიმართ, რომელთა შესახებაც არ მომხდარა სამართლის არჩევა, პრაქტიკულად, ყოველთვის უნდა იქნეს გათვალისწინებული ვენის კონვენციის განმსაზღვრელი როლი.

თუმცა, ყურადსაღებია თავად კონვენციის მე-6 მუხლი, რომლითაც მხარეებს ეძლევათ მისი არგამოყენების ან დათქმების გაკეთების (მე-12 მუხლის დაცვით) საშუალება. ეს მომენტები ხელშეკრულებაში შეიძლება პირდაპირ იყოს დაფიქსირებული ან ივარაუდებოდეს. საქართველოს ვენის კონვენციასთან შეერთებისას არ გაუკეთებია რაიმე დათქმა თუ განცხადება კონვენციის რომელიმე მუხლთან დაკავშირებით.

აღნიშნულ კონვენციაზე საუბრისას აუცილებლად უნდა ითქვას მისი დროში მოქმედების შესახებ. ისევე, როგორც ყველა სახელმწიფოს საერთაშორისო შეთანხმებას, კონვენციასაც არ გააჩნია უკუქცევითი ძალა. ამის ნათელი დადასტურებაა თუნდაც მე-100 მუხლი, რომლის მიხედვითაც, მუხლები, რომლებიც ხელშეკრულების დადებას შეეხებიან (14,24), მხოლოდ მაშინ შეიძლება იქნეს გამოყენებული, როცა ხელშეკრულების დადება შეთავაზებული იქნება შესაბამისი ქვეყნისათვის (ქვეყნებისთვის) კონვენციის ძალაში შესვლის დღეს ან მას შემდეგ. ყველა დანარჩენ შემთხვევაში, ამავე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, გადამწყვეტია არა ოფერტის გაკეთების, არამედ ხელშეკრულების დადების მომენტი.

ამასთან, აუცილებელი არ არის, რომ მხარეებმა რაიმე სახით გამოთქვან სურვილი ვენის კონვენციის გამოყენების შესახებ და ეს ხელშეკრულებაში დააფიქსირონ, ვინაიდან ვენის კონვენცია მოქმედებს ,,ავტომატურად”.

საერთაშორისო ორგანიზაციების როლი საერთაშორისო ვაჭრობაში
(მსოფლიო სავაჭროს ორგანიზაცია - მსო)

მნიშვნელოვნად მიმაჩნია და ალბათ საინტერესოც არის ორიოდე სიტყვა ითქვას მსოფლიო ვაჭრობის ისტორიულ თუ დღევანდელ ასპექტებზე. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ დანგრეული ეკონომიკა, სახელმწიფოებს შორის მტრული დამოკიდებულება და გაჩანაგებული ადგილობრივი მეურნეობა განვითარებას ითხოვდა. საჭირო იყო ღია მსოფლიო სავაჭრო სისტემის შექმნა, რაც 30-იან წლებშიც კი არ არსებობდა. მისი დაარსება (1995 წლის 1 იანვარი) ერთჯერადი აქტი არ ყოფილა. იგი სათავეს იღებს ომის შემდგომი დისკუსიებიდან, რომელიც 1947 წლის ვაჭრობასა და ტარიფებზე გენერალური შეთანხმებით დამთავრდა. მას ხელი მოაწერა მსოფლიოს 23 სახელმწიფომ და ძალაში შევიდა 1948 წლის 1 იანვარს. GATT იყო დროებითი შეთანხმება, რომლის მონაწილეები ვალდებულებას იღებდნენ ურთიერთვაჭრობა აეგოთ გარკვეულ წესებზე დაყრდნობით. ეს წესები იყო: შიდა ინდუსტრიის დაცვა ტარიფების საშუალებით, ტარიფების შემცირება და უპირატესი ხელშეწყობის ეროვნული რეჟიმი. GATT არ იყო არც მუდმივმოქმედი და არც უცვლელი შეთანხმება. მასში შევიდა არა ერთი ცვლილება დამატებითი მოთხოვნების გათვალისწინებით. იმართებოდა სავაჭრო რაუნდები და სწორედ ურუგვაის რაუნდი იყო GATT-ის კარიერის დასასრული. 1982 წლის ნოემბერში ჟენევაში საფუძველი ჩაეყარა ამ რაუნდს, რომელიც დამთავრდა 1993 წლის 15 დეკემბერს ჟენევაში, ურუგვაის რაუნდის დასკვნით აქტს 1994 წლის 15 აპრილს ხელი მოაწერა 125 წევრი სახელმწიფოს მინისტრმა. იგი შეიცავს 30-მდე შეთანხმებას და მინისტრების გადაწყვეტილებებისა და დეკლარაციების 25-ზე მეტ ტექსტს. მსო-ს დამფუძნებელი შეთანხმების განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს ვაჭრობასა და ტარიფებზე გენერალური შეთანხმება GATT-94 და გააჩნია საქონლით საერთაშორისო ვაჭრობის უმთავრესი მარეგულირებელი ინსტრუმენტის როლი.¹

მსო-ს აქვს ხუთი ძირითადი ფუნქცია:

1. ხელს უწყობს სავაჭრო შეთანხმების ცხოვრებაში გატარებას;

2. წარმოადგენს ფორუმს წევრებს შორის მრავალმხრივი სავაჭრო მოლაპარაკებებისთვის და უზრუნველყოფს მათი შედეგების რეალიზაციისთვის სტრუქტურის შექმნას;

3. აგვარებს სავაჭრო დავებს მის წევრებს შორის;

4. ზედამხედველობას უწევს მისი წევრი ქვეყნის ეროვნულ სავაჭრო პოლიტიკას;

5. გლობალურ ეკონომიკურ პოლიტიკაში კოოპერაციის გაზრდის მიზნით, თანამშრომლობს საერთაშორისო სავალუტო ფონდთან, რეკონსტრუქციისა და განვითარების საერთაშორისო ბანკთან და სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებთან.

მსო-ს საქმიანობის ფუნდამენტურ პრინციპებს წარმოადგენენ: ვაჭრობა დისკრიმინაციის გარეშე; ბაზარზე დაშვების პროგნოზირებადი და მზარდი შესაძლებლობა; კეთილსინდისიერი კონკურენციის წახალისება; განვითარებისა და ეკონომიკური რეფორმის გატარებისთვის ხელის შეწყობა.

საკონტრაქტო ვალდებულებების დარღვევისას დავის გადაწყვეტა მსო-ში

მრავალი სახელმწიფოს, მათ შორის საქართველოს, მიზანია იყოს მსო-ს წევრი, რადგან ეს ორგანიზაცია სავაჭრო ურთიერთობებში დავის მოგვარების ძირითად სამართლებრივ ინსტრუმენტს წარმოადგენს. მსო-ს შეთანხმებამ ხელი შეუწყო ვაჭრობის შემდგომ ლიბერალიზაციას, GATT 94-ის მიღებით გაუმჯობესდა საქონლით ვაჭრობა, ხელი მოეწერა გენერალურ შეთანხმებას (GATS) მომსახურებით ვაჭრობის შესახებ და შეთანხმებას ინტელექტუალური საკუთრების უფლებების ვაჭრობასთან დაკავშირებული ასპექტების შესახებ (TRIPS). ეს უკანასკნელი წევრ სახელმწიფოებს ავალდებულებს მიიღონ შესაბამისი ნორმატიული აქტები აღნიშნული შეთანხმებით გათვალისწინებული წესების განსახორციელებლად და, GATT 47-ის წესებისაგან განსხვავებით ითვალისწინებს ამ წესების ასამოქმედებლად გაუმჯობესებულ მექანიზმს, რამეთუ მსო-ს წევრობა გაზრდის კონკურენციას ადგილობრივ მეწარმეებს შორის და შეამცირებს მათი დაცვის შესაძლებლობებს. საქართველომ მსო-ში გაწევრიანების ოქმს ხელი მოაწერა 1999 წლის 6 ოქტომბერს, გაწევრიანების სამწლიანი დაჩქარებული პროცედურის შემდეგ. საბოლოო ეტაპი კი საქართველოს პარლამენტში მისი რატიფიკაცია იყო.

დავის მოგვარების სამართლებრივ ინსტრუმენტს წარმოადგენს ,,შეთანხმება დავების გადაწყვეტის წესებსა და პროცედურებზე” (DSU). აღნიშნული შეთანხმება მსო-ს შეთანხმების განუყოფელი ნაწილია, რომლის მიხედვითაც, მსო-ს წევრი სახელმწიფოს მიერ მსო-ს წესების დარღვევისას, სხვა წევრ სახელმწიფოს უფლება აქვს წამოიწყოს დავის გადაწყვეტის პროცედურა, ანუ შეიტანოს სარჩელი მსო-ში. მსო, როგორც დავების გადამწყვეტი დამოუკიდებელი ორგანო, ითვალისწინებს დავის მოგვარების კონსულტაციურ, კონსენსუსის მიღწევის ფორმას. DSU-ს პირველი მუხლის თანახმად, აღნიშნული შეთანხმება გამოიყენება იმ დავების მიმართ, რომლებიც წარმოიშვა მსო-ს წევრ ქვეყნებს შორის და რომლებიც შეეხება DSU-თი განსაზღვრულ უფლება-მოვალეობებს. ამასთან, დავის გადაწყვეტის პროცედურაში მონაწილეობს მხოლოდ სახელმწიფო; ლოგიკურია, - კერძო პირთა და ტრანსნაციონალურ საწარმოთა მონაწილეობა გამოირიცხება. თუმცა, ვეთანხმები, გერმანელ იურისტსა და მეცნიერს, მაიკ ს. მასბაუმს, იმაში, რომ ტრანსნაციონალური საწარმოების საერთაშორისო ურთიერთკავშირის გამო, ხშირად ვერ ხდება მათი მიკუთვნება რომელიმე სახელმწიფოსთვის, რაც მათ შეიძლება დასჭირდეთ მსო-ს წესებით განპირობებული თავიანთი ინტერესების დასაცავად.

შეტანილი სარჩელი განიხილება მსო-ს დავების მოგვარების ორგანოს (DSB) მიერ მსო-ს შეთანხმების მე-3-4 მუხლების მიხედვით. მოცემული ორგანო უფლებამოსილია საქმის განსახილველად შექმნას ,,კომისიები”, განახორციელოს მონიტორინგი გადაწყვეტილებებისა და რეკომენდაციების რეალიზაციაზე, გასცეს ნებართვა საპასუხო ზომებზე იმ შემთხვევაში, თუ ქვეყანა არ ასრულებს გადაწყვეტილებებს. DSB იკრიბება საჭიროებისამებრ და, რაც მთავარია, გადაწყვეტილებას იღებს მოდავე მხარეთა შორის მიღწეული კონსენსუსის საფუძველზე.

დავის განხილვის პროცედურა გრძელდება მაქსიმუმ ცხრა თვე და უშუალოდ წარმოებს დამოუკიდებელი სამი-ხუთი წევრისგან შექმნილი კომისიის მიერ. კომისიის წევრთა კანდიდატები თანხმდება მსო-ს მიერ მოსარჩელე და მოპასუხე მხარეებთან კონსენსუსის საფუძველზე.

DSU-ს გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ, შესაძლებელია მისი გასაჩივრება სააპელაციო წესით, მაგრამ არა სააპელაციო სასამართლოში. სააპელაციო წესით დავის (სარჩელის) განმხილველი ორგანო შედგება ოთხი წლით არჩეული საერთაშორისო ვაჭრობასა და მასთან დაკავშირებულ სხვა დისციპლინებში კომპეტენტური შვიდი უფლებამოსილი პირისგან, რომელთაც არანაირი კავშირი არა აქვთ რომელიმე მოდავე მხარის მთავრობასთან.

აპელაციის მეშვეობით შესაძლებელია კომისიის სამართლებრივი გადაწყვეტილებისა და დასკვნების შენარჩუნება, შეცვლა ან გაუქმება. კომისიის გადაწყვეტილების გასაჩივრების ხანდაზმულობის ვადა აითვლება მისი მიღებიდან სამოცი დღის, გამონაკლის შემთხვევაში (გაითვალისწინება საპატიო მიზეზები) - ოთხმოცდაათი დღის მანძილზე. კომისია ვალდებულია წარუდგინოს DSB-ს თავისი მოხსენება, სადაც მიმოხილული იქნება დავის დეტალები. DSB-ს შეუძლია ოცდაათ დღეში უარყოს აღნიშნული მოხსენება, ასევე, - კონსენსუსის საფუძველზე; წინააღმდეგ შემთხვევაში კომისიის გადაწყვეტილება შედის ძალაში და იძენს სავალდებულო ხასიათს. სააპელაციო სარჩელის საფუძველს უნდა წარმოადგენდეს მხოლოდ სამართლებრივი ასპექტები, მხარეებს და კომისიას არა აქვთ ახალი ან არსებული მტკიცებულებების ხელახალი განხილვის უფლება. DSB-ს გადაწყვეტილება სავალდებულოა ყოველი მხარისთვის. თუ გამტყუნებულ მხარეს არ ძალუძს რეკომენდაციების დაუყოვნებლივ შესრულება, მაშინ DSB-ს გადაწყვეტილება სავალდებულოა ყოველი მხარისთვის. თუ გამტყუნებულ მხარეს არ ძალუძს რეკომენდაციების დაუყოვნებლივ შესრულება, მაშინ DSB უნიშნავს მას განსაზღვრულ ვადას. თუ დამრღვევი მხარე დაკისრებული მოვალეობის შესრულებას ვერ შეძლებს განსაზღვრულ ვადაში, მოსარჩელე უფლებამოსილია ხელახალი მოთხოვნით მოითხოვოს კომპენსაცია, მაგრამ დამრღვევი მხარის (სახელმწიფოს) ინიციატივით შეიძლება გაიმართოს მოლაპარაკება მოსარჩელესთან და მიღწეულ იქნას კონსენსუსი, მაგრამ იმ შემთხვევაში, თუ ბრალდებული მხარე უარს აცხადებს მოვალეობის შესრულებაზე, თუნდაც კომპენსაციის გადახდაზე, მოსარჩელე უფლებამოსილია, DSB-ს თანხმობით, განახორციელოს მსუბუქი სანქციები ბრალდებული მხარის მიმართ, რაც შესაძლებელია პროდუქციაზე ტარიფების გაზრდაში ან სხვაში გამოიხატოს, რაც ბრალდებული მხარის სავაჭრო პოლიტიკის სიმტკიცეზე იმოქმედებს. ასევე, შესაძლებელია მოსარჩელე მხარემ განახორციელოს ისეთი გონივრული ქმედება, რაც ბრალდებულ მხარეს აიძულებს რეკომენდაციების შესრულებას.

მსო-ს ამ მოკლე მიმოხილვიდან ნათლად ჩანს მისი როლი საერთაშორისო სავაჭრო ურთიერთობებში. ეს არის ორგანიზაცია, რომელიც ხელს უწყობს ვაჭრობის ლიბერალიზაციას, მხარეთა თანამშრომლობასა და დავების სწრაფად და ეფექტურად მოგვარებას.

საქართველო საერთაშორისო ვაჭრობაში
საქართველოს კანონი ,,საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ”

უპირველეს ყოვლისა, განვიხილოთ საქართველოს კანონი ,,საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ”. კერძოდ, კანონის მხოლოდ ის მუხლები, რომლებიც ჩვენი საუბრის თემას შეეხება, გარდა ამისა, მოვიშველიებთ ბ-ნ სულხან გამყრელიძის მოსაზრებებსაც, ვინაიდან იგი ამ კანონის პროექტის ერთ-ერთი თანაავტორია.

კანონი მიღებულია 1998 წლის 29 აპრილს და გამოიყენება იმ შემთხვევაში, როცა საჭიროა განისაზღვროს, თუ რომელი სამართლებრივი წესრიგი უნდა იქნეს გამოყენებული უცხო ქვეყნის სამართალთან დაკავშირებული საქმის ფაქტობრივი გარემოებების არსებობისას. კანონის მიღების პროცედურული ეტაპები კარგადაა ჩვენთვის ცნობილი. იგივე ეტაპების გავლით, შეხვედრების, დისკუსიების, გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლების საზოგადოებისა (GTZ) და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს სამართლებრივი პროგრამის ფარგლებში მოხდა აღნიშნული კანონის პროექტის შემუშავება.

კანონი ეფუძნება გერმანულ, შვეიცარიულ და იტალიურ სამართალს. გარდა ამისა, ითვალისწინებს საერთაშორისო კერძო სამართალთან დაკავშირებულ ევროკავშირის კონვენციებს: 1980 წლის კონვენციას ,,სახელშეკრულებო ვალდებულებით ურთიერთობებში გამოსაყენებელი სამართლის შესახებ''; 1973 წლის ჰააგის კონვენციას ,,რჩენის ვალდებულებისას გამოსაყენებელი სამართლის შესახებ”; 1961 წლის ჰააგის კონვენციას ,,მემკვიდრეობისას გამოსაყენებელი სამართლის შესახებ”; 1968 წლის ევროპის კონვენცია (ეკონომიკური თანამეგობრობის კონვენცია) ,,სამოქალაქო და სავაჭრო საქმეებში სასამართლო კომპეტენციისა და სასამართლო გადაწყვეტილებების აღსრულების შესახებ”. ზემოჩამოთვლილ კონვენციათა რიგი დებულებებისა იმპლემენტირებულ იქნა ქართულ კანონში.²

კანონის პირველი მუხლი შეეხება კანონის გამოყენების სფეროს, რომელიც ფორმულირებულია შემდეგნაირად: ეს კანონი განსაზღვრავს, თუ რომელი სამართლებრივი წესრიგი უნდა იქნეს გამოყენებული უცხო ქვეყნის სამართალთან დაკავშირებული საქმის ფაქტობრივი გარემოებების არსებობისას. მოცემულ ფორმულირებაში გამოყენებული სამართლებრივი წესრიგის ცნება არასრული გაგებით ესმის ზოგ მეცნიერსა თუ იურისტს; ზოგიც არასწორად აღიქვამს ფაქტობრივ გარემოებას. სამართლებრივი წესრიგის ქვეშ მოქცეულია არა მარტო პოზიტიური სამართალი, არამედ ჩვეულებითი სამართალიც, მასში თავსდება სამართლის იმპერატიული და დისპოზიციური, მატერიალური და ფორმალური, კერძო და საჯარო გაგებაც. ამ კანონს ექვემდებარება მხოლოდ ისეთი კონკრეტული შემადგენლობა (ფაქტობრივი გარემოება), რომელიც თუნდაც ერთი ნიშნით მაინც (ხელშეკრულების დადების ადგილი, პირის მოქალაქეობა, ვალდებულების შესრულების ადგილი და ა.შ.) უკავშირდება უცხო სახელმწიფოს სამართალს.

ლათინური პრინციპის lex specialis derogat legi generali -ის თანახმად, საერთაშორისო ხელშეკრულება წარმოადგენს სპეციალურ ნორმას, კანონი სკს-ის შესახებ კი - ზოგადს, ამიტომ, როგორც ეს მეორე მუხლშია განსაზღვრული, პრიორიტეტი ენიჭება სპეციალურ ნორმას.

მეოთხე მუხლის მიხედვით, დაშვებულია მითითების როგორც უკუ, ისე შემდგომი სახე, საქართველოს სამართალზე უკუმითითებისას კი გამოიყენება კონკრეტულ საქმესთან დაკავშირებული საქართველოს სამართლის ნორმები, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა მხარეთა მიერ არჩეულია უცხო ქვეყნის სამართალი. ასე ხდება მაშინაც, თუ უცხო სამართლის არჩევაზე შეთანხმება გულისხმობს კონკრეტულად ამ სამართლის გამოყენებას. სკს იცნობს საერთაშორისო კომპეტენციის ინსტიტუტს, რომელსაც ახორციელებენ სასამართლოები. საერთაშორისო კომპეტენცია გულისხმობს იმას, თუ რომელი სასამართლოა კომპეტენტური (რომელი ქვეყნის სასამართლომ უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება) უცხო ქვეყნის სამართალთან დაკავშირებულიო საქმის ფაქტიური გარემოებების არსებობისას.

საქართველოს სასამართლოებს საერთაშორისო კომპეტენცია აქვთ მაშინ, თუ: ა) მოპასუხე რამდენიმე პირია და ერთ-ერთ მათგანს საცხოვრებელი ადგილი, რეზიდენცია ან ჩვეულებრივი ადგილსამყოფელი საქართველოში აქვს; ბ) სახელშეკრულებო ვალდებულებების შესრულების ადგილი საქართველოა; გ) დავა ეხება იმ საწარმოს ფილიალს, რომლის რეზიდენციაც საქართველოშია; დ) სარჩელი ეხება მართლსაწინააღმდეგო ან მასთან გათანაბრებული ქმედებით მიყენებულ ზიანს და ასეთი ქმედების ჩადენა ან ზიანის მიყენება საქართველოში მოხდა; ე) პატენტის, სავაჭრო ნიშნის ან სხვა უფლების რეგისტრაციას, როცა ამ უფლებათა რეგისტრაცია ან რეგისტრაციის მოთხოვნა საქართველოში განხორციელდა; ვ) იძულებითი აღსრულების ღონისძიებებს, როცა მათი მოთხოვნა ან განხორციელება საქართველოში მოხდა. სავაჭრო გარიგებისას მხარეებს შეუძლიათ შეთანხმდნენ საქართველოს სასამართლოს საერთაშორისო კომპეტენციაზე, გარდა ზემოჩამოთვლილისა, მაგრამ იმ ფორმით, რომელიც შეესაბამება საერთაშორისო სავაჭრო ჩვეულებებს და რაც მხარეებისთვის ცნობილია ან ცნობილი უნდა ყოფილიყო.

კანონის 35-ე მუხლიდან გამომდინარე, მხარეები საერთაშორისო ვაჭრობის სფეროში ხელშეკრულების დადებისას იყენებენ მათ მიერვე არჩეულ სამართალს, რომლითაც განისაზღვრება მხარეთა უფლება-მოვალეობები, ხელშეკრულების განმარტების, შესრულების, შეწყვეტისა და ბათილობის ვალდებულებათა დარღვევის პირობები. მხარეებს შეუძლიათ ერთხელ არჩეული სამართალი შეცვალონ ხელშეკრულების დადების შემდეგ, მაგრამ არ უნდა მოხდეს ხელშეკრულებასთან ყველაზე მჭიდროდ დაკავშირებული ქვეყნის სამართლის იმპერატიული ნორმების უგულებელყოფა, წინააღმდეგ შემთხვევაში დადგება ხელშეკრულების ბათილად ჩათვლის საკითხი.

როდესაც მხარეები სხვა ქვეყნის სამართლისაგან დამოუკიდებლად თავად განსაზღვრავენ ხელშეკრულების პირობებს, ე.ი. არ ირჩევენ კონკრეტულ სამართალს, კანონის 36.1-ე მუხლით, ხელშეკრულება დაექვემდებარება მასთან ყველაზე მჭიდროდ დაკავშირებულ სამართალს. ყველაზე მჭიდრო კავშირში იგულისხმება იმ ქვეყნის სამართალი, სადაც: ა) სახელშეკრულებო ვალდებულება უნდა შესრულებულიყო; ბ) ხელშეკრულების დადებისას ჰქონდა ჩვეულებრივი ადგილსამყოფელი ან ადმინისტრაციის რეზიდენცია. სამართლის ეს ნორმა ეხება მოძრავ ნივთებს. უძრავ ნივთებთან დაკავშირებით კი, კანონი იმპერატიულ ნორმას შეიცავს და ხელშეკრულებას უქვემდებარებს იმ ქვეყნის სამართალს, სადაც ეს უძრავი ნივთი მდებარეობს, მაგალითად, მიწის ნაკვეთის ნასყიდობისას. საინტერესო განსხვავებებია ცალკეულ სახელმწიფოთა სამართლებრივ დოქტრინებში საზღვაო ხომალდების შესახებ. ზოგიერთი სახელმწიფო მას უძრავ ქონებად თვლის და ამდენად, იგი, როგორც ნასყიდობის ობიექტი, დაექვემდებარება მის მფლობელ სახელმწიფოს (მხარის) სამართალს. საქართველოს კანონმდებლობა პირდაპირ არ მიუთითებს საზღვაო ხომალდის მოძრავ ან უძრავ ხასიათზე, მაგრამ სამოქალაქო კოდექსით თუ ვიმსჯელებთ, უძრავ ნივთად იწოდება ის, რაც ნიადაგზე მყარადაა მიმაგრებული. ამდენად, საზღვაო ხომალდი საქართველოში შეიძლება მივაკუთვნოთ მოძრავ ნივთთა კატეგორიას.

ტვირთის (ნასყიდობის ობიექტის) გადაზიდვის მომენტი ძირითადია სავაჭრო ურთიერთობაში, რომლის პირობებიც შეიძლება განისაზღვროს როგორც ძირითადი, ისე ცალკე ხელშეკრულებით. ზემოაღნიშნული ნორმიდან ეს ხელშეკრულებაც იმ ქვეყნის სამართალს დაექვემდებარება, რომელთანაც ეს ურთიერთობა ყველაზე მჭიდროდაა დაკავშირებული. ამ დროს მჭიდრო კავშირში მოიაზრება ფაქტობრივი კავშირი იმ ქვეყანასთან, სადაც ხელშეკრულების დადებისას გადამზიდველს ადმინისტრაციის ძირითადი ადგილსამყოფელი აქვს, თუ ამავე ქვეყანაშია დატვირთვის, გადმოტვირთვის, ან გამგზავნის ძირითადი ადგილსამყოფელი. სავაჭრო ხელშეკრულების ობიექტი ექვემდებარება დაზღვევას და, შესაბამისად, იდება სადაზღვევო ხელშეკრულება. თუ ხელშეკრულებაში მითითებული არ არის დაზღვევასთან გამოსაყენებელი სამართალი, მაშინ მოქმედებს იმ ქვეყნის სამართალი, სადაც დასაზღვევი რისკის ძირითადი ნაწილი არსებობს.

საერთაშორისო კერძო სამართლის ნორმებთან, ჩვეულებებთან შესაბამისობაშია მოყვანილი ასევე ზიანის ანაზღაურების ვალდებულებაც, რომელიც შეიძლება დაექვემდებაროს იმ ქვეყნის სამართალს, რომელიც ხელსაყრელია დაზარალებულისათვის, ან სადაც მოხდა მოქმედება, რომელიც შემდეგში ზიანის ანაზღაურების საფუძველი გახდა, ან სადაც სამართლით დაცულ ინტერესს ზიანი მიადგა.

თუ ის შესაძლებლობები, რაზედაც ზემოთ ვისაუბრეთ, უარყოფილი იქნება, მაშინ გამოიყენება იმ ქვეყნის სამართალი, სადაც ვალდებულ პირს და დაზარალებულს ზარალის მიყენებამდე ჩვეულებრივი ადგილსამყოფელი ჰქონდათ ან არაკეთილსინდისიერ კონკურენციასთან დაკავშირებული მოთხოვნებისათვის - იმ ქვეყნის სამართალი, რომლის ბაზარზეც ასეთი კონკურენცია გავლენას ახდენს, თუ ეს კონკურენცია არ შემოიფარგლება ბაზრის ცალკეულ მონაწილეთა ინტერესებისთვის სრული ან ნაწილობრივი ზიანის მიყენებით.

დაზარალებულს შეუძლია თავისი პრეტენზია წარუდგინოს პასუხისმგებლობის დამზღვევს, თუ ამას ითვალისწინებს იმ ქვეყნის სამართალი, რომელიც გამოიყენება ზიანის ანაზღაურებაზე პასუხისმგებლობის მიმართ, ან იმ ქვეყნის სამართალი, რომელსაც დაზღვევის ხელშეკრულება ექვემდებარება.

დასკვნა

ამდენად, საერთაშორისო სავაჭრო ურთიერთობის მომწესრიგებელი სპეციალიზირებული პრინციპები და ნორმები ცალკე არ არსებობს, რამდენადაც ყველა ისინი დამოკიდებულებაშია სკს-ის კოლიზიური და მატერიალურსამართლებრივი რეგულირების მეთოდებთან (ნორმებთან).

საერთაშორისო სავაჭრო ურთიერთობის მოსაწესრიგებლად, მართალია, მხარეთა მიერ არჩეულ უნდა იქნას ამა თუ იმ სახელმწიფოს სამართალი, მაგრამ აქ ყველაზე მთავარია ის, რომ სავაჭრო ხელშეკრულების დადებისას სამართლის არჩევა უნდა მოხდეს მხარეთა ნების ავტონომიის პრინციპით. თავად მხარეები დამოუკიდებლად თანხმდებიან სახელშეკრულებო პირობებზე, ეს იქნება მხარეთა უფლება-მოვალეობები თუ სხვა.

სახელმწიფოთა შორის მეგობრული თანამშრომლობისა და, ასევე, ვაჭრობის ლიბერალიზაციის მიზნით, იმის გამო, რომ ცალკეულ სახელმწიფოებს განსხვავებული სამართლებრივი სისტემა აქვთ, რამაც ხელშეკრულების მხარეებს შორის შეიძლება არაერთაზროვანი პოზიცია ჩამოაყალიბოს, იქმნება უნიფიცირებული, ანუ ერთიანი სამართლებრივი ნორმები. ეს ნორმები გამოხატულებას პოულობენ სახელმწიფოთა შორის ორმხრივ თუ მრავალმხრივ შეთანხმებებში (კონვენციებში). საერთაშორისო სავაჭრო სფეროში რეგულირების ფართო დატვირთვა გააჩნია 1980 წლის ვენის კონვენციას ,,საქონლის საერთაშორისო ყიდვა-გაყიდვის შესახებ”, რომელიც გვთავაზობს უნიფიცირებულ ქცევის წესებს.

მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნაც, რომ სახელმწიფოები კონვენციის შემუშავებისას უნიფიცირებულ ნორმებს ჰაერზე არ ქმნიან, რამეთუ მოქმედებს მთელი მექანიზმი, რომელიც ამუშავებს განსხვავებულ სამართლებრივ სისტემებს, საერთაშორისო პრინციპებს, პოზიტიურ და ჩვეულებით სამართალს, მათ დისპოზიციურ და იმპერატიულ ხასიათს და გადამუშავების შედეგად ღებულობს ყველასთვის (კონვენციის წევრი სახელმწიფოებისათვის) სასურველ შედეგებს. კონტრაგენტებს კი ხელშეკრულებაში საშუალება ეძლევათ უფრო იოლად განსაზღვრონ საკონტრაქტო პირობები.

კონტრაქტის გაფორმებისას უნდა მოხდეს ყოველი საკონტრაქტო დებულების იურიდიული გაგების უზრუნველყოფა მანამ, ვიდრე გამოყენებული იქნება კოლიზიური ნორმა. მაგრამ, თუკი კოლიზიური ნორმის გამოყენებისას ეს უკანასკნელი მიუთითებს კონკრეტული სახელმწიფოს სამართალზე, მაშინ ყოველი საკონტრაქტო დებულების იურიდიული გაგების უზრუნველყოფა მოხდება მითითებული სახელმწიფოს სამართლის ფარგლებში.

უნიფიცირებული უნივერსალური ხასიათის ზემოაღნიშნული კონვენცია გამოყენებულ უნდა იქნეს ყოველგვარი დამატებითი პირობების არსებობის მიუხედავად, თუ სახეზეა საქონლის (მოძრავი ქონების) ნასყიდობის ხელშეკრულება, რომლის ობიექტია საქონელი; გამყიდველისა და მყიდველის კომერციული საწარმოები, რომლებიც, სხვადასხვა ქვეყანაში მდებარეობენ. ეს ქვეყნები უნდა იყვნენ კონვენციის წევრები ან, უკიდურეს შემთხვევაში, საერთაშორისო კერძო სამართლის წესებს უნდა მივყავდეთ ერთ-ერთი მათგანის სამართლის გამოყენებამდე; ხელშეკრულების მხარეებს ვენის კონვენციის გამოყენება შეუძლიათ მთლიანად ან ნაწილობრივ, კონკრეტული მითითებით ან შეთანხმების პირობებიდან გამომდინარე; განსახილველი ნასყიდობის ხელშეკრულება ვენის კონვენციის დროში მოქმედების ქვეშ ექცევა კონვენციის მე-100 მუხლის ფარგლებში. გარდა ამისა, აუცილებელი არ არის, რომ მხარეებმა რაიმე სახით გამოთქვან სურვილი ვენის კონვენციის გამოყენების შესახებ და ეს ხელშეკრულებაში დააფიქსირონ. ვენის კონვენცია მოქმედებს ,,ავტომატურად”.

უნიფიცირებული ნორმების (კონვენცია, შეთანხმება) შემუშავებას თან ახლავს საერთაშორისო ორგანიზაციების (როგორც სამთავრობათშორისი, ისე არასამთავრობათშორისი) შექმნა. ასეთი სახით შეიქმნა მსო, რომლის ფუნქციები და საქმიანობა ნათლად მეტყველებს მის როლზე საერთაშორისო ვაჭრობის განვითარების ხელშეწყობაში. ეს ორგანიზაცია ხელს უწყობს სავაჭრო შეთანხმების ცხოვრებაში გატარებას, წარმოადგენს ფორუმს წევრებს შორის მრავალმხრივი სავაჭრო მოლაპარაკებისთვის და უზრუნველყოფს მათი შედეგების რეალიზაციისთვის სტრუქტურის შექმნას, აგვარებს სავაჭრო დავებს მის წევრებს შორის და ზედამხედველობას უწევს მისი წევრი ქვეყნის ეროვნულ სავაჭრო პოლიტიკას. ეს უკანასკნელი მიუთითებს, რომ მსო-ს აქვს ცალკეული სახელმწიფოს შიდა სავაჭრო სფეროში ჩარევისა და კონტროლის უფლება.

მსო-ს როლის ზრდას იწვევს ასევე მისი ფუნქცია - სავაჭრო დავების მოგვარება წევრ სახელმწიფოებს შორის, რასაც იგი სპეციალური ორგანოს (DSB) მეშვეობით კონსულტაციებისა და კონსენსუსის მიღწევის საფუძველზე ახორციელებს. ეს არის დავის მოგვარება მშვიდობიანი გზით, რაც მხარეების (სახელმწიფოების) დაინტერესებას ზრდის მსო-ში გასაწევრიანებლად. საქართველო დღეისთვის მსო-ს წევრი არ არის, მაგრამ გააჩნია დამკვირვებლის სტატუსი. იმისთვის, რომ საქართველო მსო-ს წევრი გახდეს, განსაზღვრული დროის მანძილზე უნდა გაიაროს პროცედურული ეტაპები - მსო-ს გენერალურ ასამბლეას უნდა წარუდგინოს მემორანდუმი თავის სავაჭრო პოლიტიკის განსაზღვრასა და პრიორიტეტებზე, შეიტანოს ცვლილებები და დამატებები შიდა კანონმდებლობაში.

საქართველოს კანონი სკს-ის შესახებ სრულად შეესაბამება საერთაშორისო პრინციპებსა და სტანდარტებს, საერთაშორისო სავაჭრო სფეროში დამკვიდრებულ ჩვეულებებს. მაგრამ თავად საქართველოს ვაჭრობა შიდა თუ გარე ბაზარზე არ გამოირჩევა დადებითი შედეგებით. ეს განაპირობა საბჭოთა ეკონომიკიდან თავისუფალ ეკონომიკაზე გადასვლის ვითარებამ. ეს ორი დროის სრულიად განსხვავებული ეკონომიკური სისტემა სხვადასხვაგვარად იმართება. კაპიტალისტური ეკონომიკის აწყობა და მართვა გამოუცდელ ქართველ სპეციალისტებს, როგორც ამ რამდენიმე წელიწადმა დაგვანახა, არ ძალუძთ.

სპეციალისტებსა და ექსპერტებს მიაჩნიათ, რომ ამოსავალი პრიორიტეტი საქართველოს საგარეო სავაჭრო პოლიტიკისა უნდა იყოს მსო-ში გაწევრიანება, ხოლო მანამდე მოხდა პროტექციონისტული ღონისძიებების გატარება, რათა დაცული ყოფილიყო საკუთარი წარმოება იმპორტის შემოტევისგან. ეს მოხდა ადგილობრივ ნაწარმზე მაღალი საბაჟო ტარიფების დაწესებით. საქართველოს ყველა პირობა (ბუნებრივი რესურსი) გააჩნია ადგილობრივი წარმოების განვითარებისთვის. თუმცა სწრაფი განვითარების პირობაა გრძელვადიანი პრიორიტეტული დარგები ეტაპობრივად შეიცვალოს მოკლევადიანი დარგებით (ჩაის მრეწველობა, ციტრუსი, ღვინო და ღვინის მასალები). გრძელვადიან პრიორიტეტულ დარგებში ნაგულისხმევი კომპიუტერული (პროგრამული მომსახურება, მონაცემთა დამუშავება) მომსახურება ითხოვს მცირე დანახარჯს, მაგრამ რენტაბელობა და სწრაფი პროგრესი გარდაუვალია.

___________________

1. ა. ტუშური, მსო-ს ისტორიის, სტრუქტურისა და გაწევრიანების პროცედურის მიმოხილვა, ჟურნალი ქართული სამართლის მიმოხილვა“, 1999 წ.

2. ს. გამყრელიძე, საქართველოს კანონი ,,საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“, საფუძვლები და მოკლე მიმოხილვა, ჟურნალი ,,,ქართული სამართლის მიმოხილვა“, 1998 წ.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. В. О. Попов,Международное частное право, 1996 г.

2. Норт Чешир, Международное частное право, 1982 г.

3. Практическое руководство по международному арбитражу, 1996 г.

4. М. М. Богуславский, Международное частное право, 1998 г.

5. Международное торговое право, 1999 г.

6. Гражданское и Торговое право капиталистических государств, 1993.

7. საქართველოს კანონი ,,საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ”.

8. გაეროს კონვენცია ,,საქონლის საერთაშორისო ნასყიდობის ხელშეკრულებათა შესახებ”, ვენა,?1980.

9. მაიკ ს. მასბაუმი, ,,მსო-ს წესები დავის გადაწყვეტის თაობაზე”, 1998 წ.

10. ა. ტუშური, ,,მსო-ს ისტორიის, სტრუქტურისა და გაწევრიანების პროცედურის მიმოხილვა”, 1999 წ.

11. საქართველოს ეკონომიკური განვითარების პრიორიტეტები, 1996 წ.

12. 1980 წლის რომის კონვენცია ,,სახელშეკრულებო ვალდებულებების მიმართ გამოსაყენებელი სამართლის შესახებ”.

ირაკლი გორდულაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

საერთაშორისო ასპარეზზე სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობათა დახვეწამ, გლობალურ ცვლილებათა დინამიურობაში ეფექტურმა ჩართვამ და მჭიდრო თანამშრომლობის გაძლიერებამ აქტუალურობის შინაარსით დატვირთა რეგიონალიზაციის მზარდი მსოფლიო პროცესი. რეგიონალიზმის ტენდენციების ფორსირება უმეტესად ნაკარნახევია უმცირესობათა სტატუსის მოწესრიგებით. ამ საკითხზე სახელმწიფოთა ინტერესების თანხვედრამ ხელი შეუწყო ჯანსაღ კოორდინაციას შიდასახელმწიფო სფეროშიც, რამაც მყარი საფუძველი შეუქმნა ოპტიმალური სახელმწიფო პოლიტიკის შემუშავების გზების ცენტრალურ და რეგიონალურ საწყისებზე ერთდროულ ძიებას.

კულტურული პროგრესი და მორალურ-ეთიკური ძვრები ხალხთა თანაცხოვრების განუყოფელი ატრიბუტია, რაც სახელმწიფო ფორმების სრულყოფასა და ახლებურ ტერიტორიულ მოწყობას განსაზღვრავს. ერთა შორის კონფლიქტების დაძლევა დამოკიდებულია არა მარტო სახელმწიფოს სამართლიანი კურსის ფორმირებაზე, არამედ მცირერიცხოვანი ერებისა და მათი წარმომადგენლების ძალისხმევაზე - მიღწეულ იქნას ურთიერთგაგება და მშვიდობიანი თანაარსებობის სტაბილურობა სამართლებრივი მექანიზმების საერთოეროვნულ დონეზე კონსტრუირებით.

თანამედროვე მსოფლიოში ხშირია შემთხვევა, როცა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ცხოვრობენ სხვადასხვა ეროვნების ადამიანები. ქვეყნების უმრავლესობაში არის მოსახლეობის ჭარბი ჯგუფები, თავისი საერთო ისტორიითა და კულტურით და უფრო პატარა ჯგუფები - უმცირესობები, რომელთაგანაც თითოეულს თავისი დამახასიათებელი თავისებურებანი გააჩნია.

დღეს ერთი ქვეყანაც კი არ მოიძებნება, სადაც ყველა ადამიანი ლაპარაკობდეს ერთ ენაზე, ეკუთვნოდეს ერთ რასას, ჰქონდეს ერთნაირი კულტურა, რწმენა და ტრადიციები. ნებისმიერ სახელმწიფოში სხვადასხვა ეროვნული, ეთნიკური, ენობრივი თუ რელიგიური ჯგუფების მშვიდობიანი ცხოვრება წარმოადგენს დადებით ფაქტორს, რომელიც სოციალური და კულტურული რენესანსის წყაროა. თუმცა, სხვადასხვა ჯგუფების თანაარსებობა ყოველთვის არ ატარებს მშვიდობიან ხასიათს. ეთნიკურ ნიადაგზე წარმოშობილი კონფლიქტები შეიძლება მიმდინარეობდეს ძალადობისა და ნგრევის თანხლებით, იწვევდეს რეპრესიული ხასიათის საპასუხო მოქმედებებს, საშიშროების ქვეშ აყენებდეს იმ სახელმწიფოების ერთიანობას, რომელთა ტერიტორიაზეც ისინი ხორციელდება და ქმნიდეს საშინაო საქმეებში მეზობელი ქვეყნების ძალადობრივი ჩარევის საფრთხეს.

ბოლო წლებში შესამჩნევად გაიზარდა ინტერესი ეროვნული უმცირესობების პრობლემისადმი. მეცნიერებისათვის პრინციპულად მნიშვნელოვანია, რომ ცნების - ,,უმცირესობა” განსაზღვრება სარგებლობდეს საყოველთაო აღიარებით, რადგან უმცირესობის დაცვა დისკრიმინაციისა და დევნისაგან წარმოადგენს საერთაშორისო სამართლის ერთ-ერთ უძველეს პრობლემას.

უმცირესობის უნივერსალური განსაზღვრების ძიება არ მოითხოვს ისეთ ყურადღებას, როგორც ადრე, მაგრამ ამ საკითხზე გამართული დისკუსიები მნიშვნელოვან როლს თამაშობს მრავალი პრობლემის გამორკვევაში. სირთულე შედგება იმ სიტუაციების მრავალფეროვნებაში, რომლებიც დაკავშირებულია უმცირესობის არსებობასთან. ზოგიერთი მათგანი ცხოვრობს ერთად მკაცრად განსაზღვრულ რაიონში მოსახლეობის ძირითადი ნაწილისაგან განცალკევებით, სხვები გაფანტულია ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე; ცალკეულ უმცირესობებს ძლიერად აქვთ განვითარებული კოლექტიური თვითმყოფადობის გრძნობა, რომელიც განმტკიცებულია ჯერ კიდევ მეხსიერებაში ცოცხალი ანდა ქაღალდზე დაფიქსირებული ისტორიით მაშინ, როცა სხვებმა მათ საერთო მემკვიდრეობაზე შეინარჩუნეს მხოლოდ ბუნდოვანი წარმოდგენა; ცალკეულ შემთხვევებში უმცირესობები სარგებლობდნენ ან სარგებლობენ ავტონომიით; ზოგჯერ ავტონომიებს ან თვითმმართველობებს არ აქვთ რაიმე ისტორიული ფესვები.

როგორც ჩანს, ადვილი არ არის ერთ განსაზღვრებაში მოვაქციოთ მსოფლიოს ყველა უმცირესობის ნიშან-თვისებები. მაგრამ არსებობს ამ ცნების ისეთი აღწერა, რომელიც ფართოდ გამოიყენება. სახელდობრ: უმცირესობა, ეს არის ეროვნული, ეთნიკური, რელიგიური ან ენობრივი ჯგუფი, რომელიც განსხვავდება სუვერენული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე მცხოვრები სხვა ჯგუფებისაგან.

არსებობს სხვა კრიტერიუმებიც, რომლებიც მათ ერთობლიობაში უმცირესობების ყველა ნაირსახეობას მოიცავს: უმცირესობა რაოდენობით მიმართებაში უნდა ჩამორჩებოდეს მოსახლეობის იმ დანარჩენ ნაწილს, რომელიც უმრავლესობას შეადგენს (არის შემთხვევები, როცა რომელიმე ჯგუფი არც უმცირესობას შეადგენს და არც უმრავლესობას); იმისათვის, რომ ჯგუფმა განავითაროს საკუთარი შიდასუვერენულობა, უნდა იყოს საკმაოდ მრავალრიცხოვანი. თავისთავად ცხადია, რომ ნებისმიერი უმცირესობა - თვით ყველაზე მცირერიცხოვანი, არ უნდა იტანჯებოდეს რაიმე სახის მოპყრობის ან დისკრიმინაციისაგან, ხოლო მათი წარმომადგენლები დაცული უნდა იყვნენ ადამიანის უფლებათა შესახებ არსებული კანონმდებლობით.

უმცირესობების დაცვა გამართლებულია მხოლოდ მაშინ, როცა მათ წარმომადგენლებს არ უკავიათ გაბატონებული მდგომარეობა. არსებობენ უმცირესობები, რომლებიც არ საჭიროებენ სხვათა დაცვას, რადგან ამის უნარი და შესაძლებლობა თავადაც შესწევთ. უფრო მეტიც, ხდება ისე, რომ გაბატონებული უმცირესობები არღვევენ, ზოგჯერ ძალზე სერიოზულად, თანასწორობის, მშვიდობიანი ყოფის, დისკრიმინაციის აკრძალვის, ხალხთა თავისუფალი ნების გამოხატვის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციით გათვალისწინებულ პრინციპებს.

უმცირესობებს ახასიათებთ მტკიცე ეთნიკური, რელიგიური ან ენობრივი თავისებურებანი, რაც მათ მოსახლეობის უმრავლესობისაგან განასხვავებს. ამავე დროს, ჩამოთვლილი თვისებების მატარებელი შეიძლება იყვნენ ჯგუფები, რომლებიც არ წარმოადგენენ ნამდვილ უმცირესობებს - მუშა-ემიგრანტებს, ლტოლვილებს, აპატრიდებსა და სხვა პირებს, რომლებიც არ არიან ქვეყნის ქვეშევრდომები. როგორც არ უნდა იყოს, აღიარებულია: უმცირესობები არიან იმ სახელმწიფოს მოქალაქეები, რომელშიც ისინი ცხოვრობენ.

ამა თუ იმ ქვეყანაში სხვადასხვა ეთნიკური, რელიგიური ან ენობრივი ჯგუფების არსებობა ყოველთვის არ ქმნის უმცირესობის პრობლემას. მათთან დაკავშირებული პრობლემები წარმოიშობა მხოლოდ მაშინ, როცა განსხვავებულ ერთობებს შორის გარკვეული დონის დაძაბულობა არსებობს. შეიძლება გამოვყოთ დღეს არსებული პრობლემების ხუთი კატეგორია:

1. ეთნიკური დისკრიმინაცია; როცა განსაზღვრული ჯგუფები განიცდიან სოციალურ ექსპლუატაციას ან წარმოადგენენ შეუწყნარებლობისა და სიძულვილის ობიექტს. ამის მაგალითია, ბოშათა ბედი ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ზოგიერთ ქვეყანაში. ანალოგიურ პრობლემას, ხშირად დაკავშირებულს რასისტულ ასპექტებთან, აწყდებიან მკვიდრი მცხოვრებლებიც, რაზეც მოწმობს აბორიგენების მდგომარეობა გვატემალასა და ავსტრალიაში. მსგავს შემთხვევაში აუცილებელია კონკრეტული ზომების მიღება, დამცავი მექანიზმებისა და ხელისუფლების განაწილების სისტემის შექმნა;

2. პლურალიზმის უარყოფა; შეზღუდვები, რომლებიც ეხება რელიგიურ, ენობრივ და კულტურულ თვითმყოფადობას;

3. მოსახლეობის უმცირესობის მიერ გაბატონებული მდგომარეობის დაკავება არადემოკრატიული საშუალებების გამოყენებით ან მოსახლეობის უმრავლესობის ფიზიკური შევიწროების გზით; როცა არ ხერხდება წინააღმდეგობის გაწევა დემოკრატიის დამყარებისა და საზოგადოების პოლიტიკურ ცხოვრებაში მთელი მოსახლეობის რეალური მონაწილეობისათვის (სამხრეთ აფრიკის მაგალითი). უმცირესობათა წარმომადგენლებმა, რომელთაც ადრე გაბატონებული მდგომარეობა ეჭირათ, შეიძლება გამოიყენონ უმცირესობის უფლება, როგორც მოპოვებული პრივილეგიების მოთხოვნისა და დაცვის საფუძველი. ასეთ შემთხვევაში საჭიროა უმცირესობის უფლების ბოროტად გამოყენების თავიდან აცილება სამართლებრივი მეთოდების დამუშავებით;

4. განსაზღვრულ ტერიტორიაზე კომპაქტურად დასახლებული ჯგუფების წინააღმდეგობის გაძლიერება ცენტრალურ მთავრობასთან, გარკვეული სახის ავტონომიის მოპოვების მიზნით; ამგვარმა დაპირისპირებამ დიდი სიმწვავე შეიძლება შეიძინოს, როცა მოცემული ეთნიკური ჯგუფი ცდილობს შეავიწროოს ან გააძევოს იმავე რაიონში მცხოვრები სხვა ეთნიკური ჯგუფის წევრები. თუმცა საერთაშორისო სამართალში არ არსებობს ავტონომიის უფლების ძირითადი საფუძვლები, არის მრავალრიცხოვანი მაგალითი ისეთი ხელშეკრულებებისა, რომელთაგან ზოგიერთი განმტკიცდა სახელმწიფოთაშორის შეთანხმებებში და საერთაშორისო სამართალში თავისი გამოხატულება ამგვარად ჰპოვა. ასეთი ხელშეკრულებები მისაღებია იმ შემთხვევაში, როცა მათ საფუძველზე იქმნება საკმარისი პირობები შესაბამის ავტონომიურ რეგიონში მცხოვრები უმცირესობების უსაფრთხოებისათვის. ავტონომიის თაობაზე კონსტრუქციული მორიგების მაგალითია შეთანხმება ალანდის კუნძულების სტატუსზე, რომლებიც იმყოფებოდა ფინეთის კონტროლის ქვეშ;

5. გამოყოფისათვის ბრძოლა; რაც ითვალისწინებს სახელმწიფოსაგან ტერიტორიის ნაწილის ჩამოცილებას დამოუკიდებელ წარმონაქმნად გადაქცევის ან სხვა სახელმწიფოსთან მიერთების მიზნით. ზოგ შემთხვევაში შესაბამის ერს აქვს თვითგამორკვევის გამამართლებელი უფლება, თუმცა ბევრ სხვა მოთხოვნაში, საერთაშორისო სამართლის თვალსაზრისით, ეს ძალზე საეჭვოა. ავტონომიის თუ გამოყოფის მისაღწევად მიმართული მოქმედების წახალისება ან მხარდაჭერა, რასაც ხშირად ქვეყნის საშინაო საქმეებში უცხო ძალის აშკარა ჩარევა მოსდევს, სერიოზულად არღვევს საერთაშორისო სამართლის მოთხოვნებს.

მსოფლიო წესრიგი ემყარება სუვერენული და დამოუკიდებელი სახელმწიფოების არსებობას, რომელთა რიცხვი დაახლოებით 200-ს შეადგენს. დღეს მსოფლიოში არსებობს 6000-მდე ეთნიკური ჯგუფი, რომელთაგან უმრავლესობა ორი ან მეტი სუვერენული ქვეყნის ტერიტორიაზე ცხოვრობს. ყველა ამ ჯგუფს, რა თქმა უნდა, არ შეიძლება ჰქონდეს საკუთარი სახელმწიფო. თანამედროვე საერთაშორისო სამართლებრივი წესრიგის მთავარი განსაკუთრებულობა არის ტერიტორიული მთლიანობის პრინციპის პატივისცემა, თავდაუსხმელობისა და ჩაურევლობის პრინციპების თანაბრად.

ზემოჩამოთვლილი პრობლემებიდან საქართველოსათვის განსაკუთრებით საყურადღებოა გამოყოფისაკენ სწრაფვის საკითხი, თვითგამორკვევის უფლებიდან გამომდინარე, რაც თავისთავად განსაზღვრავს სახელმწიფოს სუვერენულობასა და ტერიტორიულ ხელშეუხებლობას. ამგვარი პოლიტიკა შეიძლება ატარებდეს ტერიტორიულ ან არატერიტორიულ ხასიათს.

თეორიაში ანსხვავებენ ტერიტორიული გაყოფის ორგვარ სახეს - დომინირებადს და ეგალიტარულს. დომინირებადი გაყოფის უკიდურეს ფორმას წარმოადგენს სეგრეგაცია, რომლის ნათელი მაგალითია აპარტეიდი, მიმართული ეთნიკური ჯგუფების ტერიტორიული დაყოფის, მათი ერთმანეთისაგან იზოლირებისაკენ და მათ შორის, იერარქიული პრინციპით განსხვავების გასატარებლად. ეგალიტარულ საფუძველზე ტერიტორიულ გაყოფას ადგილი აქვს, როცა სხვადასხვა ჯგუფებს შეუძლიათ ნებაყოფლობით მიიღონ გადაწყვეტილება ერთი და იმავე სუვერენული სახელმწიფოს ფარგლებში ცალკეულ ტერიტორიებზე ცხოვრების შესახებ. ტერიტორიული განაწილება ხელს უწყობს შესაბამისი ჯგუფების ცხოვრებისა და კულტურის დაცვას იმ დროს, როცა ისინი უფრო მსხვილი წარმონაქმნის ფარგლებში თანაბარი პარტნიორები შეიძლება იყვნენ.

ინტეგრაციის პოლიტიკა ითვალისწინებს განაწილების გარკვეულ დონეს არატერიტორიულ საფუძველზე. საერთო ტერიტორიაზე სხვებთან ერთად მოსახლე ჯგუფები ცხოვრების განსაზღვრულ სფეროებში შეიძლება მიისწრაფოდნენ განსაკუთრებული სტატუსის მისაღებად. ბევრი ასეთი მაგალითი დაკავშირებულია რელიგიასთან, ენასა და განათლებასთან. დღეს, მრავალი კონფლიქტის შემდეგ, ნაპოვნია რელიგიურ პრობლემათა უმრავლესობის გადაწყვეტის გზა. ყოველდღიურად აღიარებენ საკულტო შენობების (ეკლესიების, მეჩეთების, სინაგოგების, ტაძრების) და რელიგიური ორგანიზაციების არსებობას, აგრეთვე მათზე დამოუკიდებელი ზედამხედველობის განხორციელებას, თუმცა მსოფლიოს ზოგიერთ ნაწილში ეს პრობლემები წინანდებურად იწვევს მნიშვნელოვან დაძაბულობას.

რელიგიური ჯგუფები მოსახლეობის უმრავლესობისაგან განსხვავდებიან თავიანთი რელიგიის თავისებურებებით, რომელიც არ ემთხვევა ადგილსამყოფელი ქვეყნის გაბატონებულ რელიგიას. აღნიშნული ჯგუფები ძირითადად დაინტერესებული არიან ჰქონდეთ რელიგიის დაუბრკოლებლად აღსრულების თავისუფლება. ზოგიერთი ჯგუფი პრეტენზიას აცხადებს საკუთარი რელიგიის პრიორიტეტზე. ისტორიულად რელიგიების ნაწილმა შექმნა ეთნიკური ან ეროვნული თვითმყოფადობის ფუძემდებლური კრიტერიუმები. ეს ეხება ეროვნულ მართლმადიდებელ ეკლესიებს, კერძოდ, სომხურ და ქართულ ეკლესიებს, გარკვეულწილად იუდაიზმსაც, აგრეთვე ისეთ რელიგიურ ჯგუფს, როგორიცაა, მაგალითად, სიქხები. სხვა რელიგიები დაკავშირებული არ არის კონკრეტულ ეთნიკურ ჯგუფთან ან ერთან. მიუხედავად ამისა, კონფლიქტების პერიოდში ამა თუ იმ ჯგუფის რელიგიური მრწამსი მოწინააღმდეგეების მიერ განიხილება მისი ეთნიკური თვითმყოფადობის შემადგენელ ნაწილად (მაგ., მუსლიმანები ბოსნიაში).

ენობრივი უმცირესობები განსხვავდებიან კონკრეტული ენის გამოყენებით. ასეთ შემთხვევაში მათი ერთადერთი მიზანია დაიცვან საკუთარი ენის გამოყენებისა და განვითარების უფლება.

უმცირესობათა უმრავლესობა შერეული სახისაა. მათში შეხამებულია კონკრეტული ენა და ხშირად კონკრეტული რელიგია საერთო კულტურული ტრადიციებით, რაც ერთობლიობაში მათ ეთნიკურ იდენტურობას აყალიბებს. ასეთ ჯგუფებს შეიძლება ჰქონდეთ უფრო ყოვლისმომცველი მოთხოვნები არა მარტო აღასრულონ თავიანთი რელიგია, გამოიყენონ და განავითარონ საკუთარი ენა, არამედ დაიცვან თავიანთი ტრადიციები, უზრუნველყონ მათი ისტორიის სწავლება და ა.შ.

ტერიტორიული გაყოფა შეიმჩნევა ბევრ ფედერაციულ სისტემაში, რომლებიც დაფუძნებულია ეროვნული, ეთნიკური და რელიგიური თავისთავადობის სხვადასხვაობაზე (ჩინეთი). ამ ინტერესთა გათვალისწინებით, განსხვავებულ მიდგომას გვთავაზობს ესპანეთის კონსტიტუცია. საკითხი სულ სხვაგვარადაა გადაწყვეტილი, მაგალითად, შვეიცარიაში. არანაკლებ საინტერესო მოდელი არსებობს ბელგიაშიც. ინდოეთში აქცენტი კეთდება ენობრივ დანაწილებაზე, როგორც ფედერალური მოწყობის საფუძველზე. ტერიტორიული დანაწილების ნიმუშს წარმოადგენენ ის ფედერაციები, რომელთა საფუძველშიც დევს არა ენობრივი, ეთნიკური ან ეროვნული ელემენტები, არამედ მათი წარმოშობა ისტორიული პროცესების შედეგია, რომელთა მიმდინარეობისას ერთი და იგივე ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლები გაიფანტნენ სხვადასხვა ტერიტორიაზე ან შექმნეს ცალკეული პოლიტიკური წარმონაქმნები. ასეთ შემთხვევებში ფედერაციები შენარჩუნებულია ნაწილობრივ ტრადიციების, ნაწილობრივ კი ადმინისტრაციული და პოლიტიკური უპირატესობების ძალით. არც ერთ ასეთ ფედერაციულ გაერთიანებაში უმცირესობას არ უკავია გაბატონებული მდგომარეობა (ავსტრალია, გერმანია, აშშ).

უმცირესობების უფლებების სტანდარტები დადგენილია როგორც შიდასახელმწიფოებრივ, ისე საერთაშორისო დონეზე. გაეროს ადამიანის უფლებათა დაცვის ღონისძიებათა განხორციელების დროს არაერთგზის დაუფიქსირებია თავისი პოზიცია უმცირესობათა უფლებების კონკრეტულ ასპექტებზე. ყველგან, სადაც ადგილი აქვს მათი ნება-სურვილის უგულებელყოფას და ირღვევა საყოველთაოდ აღიარებული ადამიანის უფლებები. დისკრიმინაცია, ანუ უმცირესობებთან ნაკლებად კეთილსასურველი ურთიერთობა პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ თუ კულტურულ სფეროებში წინანდებურად არსებობს, რაც დედამიწის ბევრ ნაწილში სერიოზული დაძაბულობის წყაროს წარმოადგენს, მიუხედავად საერთაშორისო შეთანხმებებში მისი დაგმობისა.

გაეროს წესდება და 1948 წელს მიღებული ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია ადამიანის უფლება-თავისუფლებების სფეროში უნივერსალური საერთაშორისო-სამართლებრივი ნორმების სახით ამკვიდრებენ დისკრიმინაციის აკრძალვისა და თანასწორი მოპყრობის პრინციპებს. უფრო დაწვრილებით მათ შესახებ საუბარია 1966 წლის საერთაშორისო პაქტებში ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ და სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ. ამავე სფეროს ეხება რიგი სპეციალური საერთაშორისო შეთანხმებებისა, როგორებიცაა, მაგალითად: საერთაშორისო კონვენცია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ (1965 წ.), დეკლარაცია რასისა და რასობრივი ცრურწმენის შესახებ (1978 წ.) და ა.შ. ჩამოთვლილ აქტებში ჩამოყალიბებული გარანტიებიდან მნიშვნელოვანია სამართალსუბიექტობის, კანონის წინაშე თანასწორობისა და კანონით თანაბარი დაცვის აღიარება. გაცილებით ნაკლები ერთსულოვნება შეიმჩნევა უმცირესობებისათვის განსაკუთრებული უფლებებისა და შეღავათების მიცემის საკითხებში, რომლებიც მოწოდებულია მოსახლეობის უმრავლესობასთან მათი თანაბარი შესაძლებლობების უზრუნველსაყოფად.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, როცა შეიქმნა გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია, გაბატონებული იყო მოსაზრება, რომ, თუ ადამიანის ინდივიდუალური უფლებები სათანადოდაა დაცული, მაშინ აუცილებლობას არ წარმოადგენს უმცირესობათა თაობაზე განსაკუთრებული კანონების მიღება. გაეროს წესდებაში არაფერია ნათქვამი მათ შესახებ. ასევე კრახი განიცადა უნგრეთის მცდელობამ, როცა 1946 წელს ლონდონის სამშვიდობო კონფერენციაზე წარადგინა უმცირესობის დაცვის ხელშეკრულების პროექტი. არ მოიწონეს ასევე წინადადებები შეეტანათ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში დებულებები უმცირესობების შესახებ.

დღეს არსებული არც ერთი საერთაშორისო ხელშეკრულება არ მოიცავს უმცირესობის უფლებებს ერთიანობაში. თუმცა ზოგიერთი მნიშვნელოვანი შეთანხმება უმცირესობის წარმომადგენლებს აძლევს შესაძლებლობას შეინარჩუნონ და გამოხატონ თავიანთი ენობრივი, კულტურული და რელიგიური თვითმყოფადობა. ამ მხრივ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ 1966 წლის 16 დეკემბერს (ძალაში შევიდა 1976 წლის 23 მარტს) მიღებული ,,საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ”, რომლის 27-ე მუხლში ნათქვამია: ,,იმ ქვეყნებში, სადაც არსებობენ ეთნიკური, რელიგიური და ენობრივი უმცირესობები, ამ უმცირესობების წარმომადგენლებს არ შეიძლება უარი ეთქვათ უფლებებზე იმავე ჯგუფის სხვა წევრებთან ერთობლივად ისარგებლონ თავიანთი კულტურით, აღასრულონ თავიანთი რელიგია და შეასრულონ მათი წეს-ჩვეულებები, აგრეთვე ისარგებლონ მშობლიური ენით”.

საერთაშორისო შეთანხმებათა რიცხვში, რომლებიც უმცირესობების პრობლემებს ეხება, შედის კონვენცია ,,გენოციდის დანაშაულის თავიდან აცილებისა და მისთვის სასჯელის დაწესების შესახებ” (9 დეკემბერი, 1948 წ.), კონვენცია ,,ბავშვის უფლებების შესახებ” (20 ნოემბერი, 1948 წ.), კონვენცია ,,რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ” (21 დეკემბერი, 1965 წ.).

უმცირესობებს ფართო უფლებები მიენიჭათ 1989 წელს ევროპაში უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის (მაშინდელი თათბირის) წევრი-სახელმწიფოების წარმომადგენელთა მიერ ვენის შეხვედრაზე მიღებული შემაჯამებელი დოკუმენტით, რამაც დიდი გამოხმაურება ჰპოვა მათ მორიგ შეხვედრაზე კოპენჰაგენში 1990 წელს და ექსპერტთა შეხვედრაზე ჯენევაში 1991 წელს. ამ უფლებათა გავრცობას წარმოადგენდა პარიზის ქარტია, რომელსაც ეუთო-ს წევრი-სახელმწიფოების მეთაურებმა 1990 წლის ნოემბერში მოაწერეს ხელი.

აღნიშვნის ღირსია გაეროს 1992 წლის 18 დეკემბრის დეკლარაცია ,,პირთა უფლებების შესახებ, რომლებიც ეროვნულ ან ეთნიკურ, რელიგიურ და ენობრივ უმცირესობებს მიეკუთვნებიან”. დასახელებულ დოკუმენტში დეკლარირებული მოთხოვნები და ვალდებულებები უმცირესობათა თვითმყოფადობის დაცვისა და განვითარების რეალური პირობების შექმნას კარნახობენ გაეროს წევრ-სახელმწიფოებს, რომელთა ეროვნული კანონმდებლობა ცხოვრების ყველა სფეროში, საერთოეროვნულ თუ რეგიონალურ დონეზე უმცირესობათა უფლებების თავისუფალი რეალიზების საფუძველს უნდა წარმოადგენდეს. აქვე ხაზგასმულია, რომ უმცირესობათა მოქმედება არ უნდა არღვევდეს ეროვნულ კანონმდებლობას ან ეწინააღმდეგებოდეს საერთაშორისო ნორმებს, სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობისა და პოლიტიკური დამოუკიდებლობის პრინციპების ჩათვლით.

უმცირესობების საკითხს მნიშვნელოვანი ადგილი დაეთმო 1993 წლის ივნისში ვენაში ადამიანის უფლებათა შესახებ ჩატარებულ მეორე მსოფლიო კონფერენციაზე, რომელზეც მიღებულ იქნა ვენის დეკლარაცია და მოქმედებათა პროგრამა. კონფერენციამ კიდევ ერთხელ დაადასტურა სახელმწიფოთა ურყევი ნება უარი ეთქვას ნებისმიერ დისკრიმინაციას უმცირესობათა წარმომადგენლების მიმართ, აღიარებულ იქნას მათი სრული თანასწორობა კანონის წინაშე, ხელი შეუწყონ მათ უფლებების განხორციელებაში, რაც გულისხმობს კერძოდ ან საჯაროდ კულტურის განვითარებას, რელიგიისა და რელიგიური წეს-ჩვეულებების აღსრულებას, ენით სარგებლობას გარედან ყოველგვარი ძალადობრივი ჩარევის გარეშე.

მნიშვნელოვანი დოკუმენტი, პირველი მცდელობა, შევსებული ყოფილიყო ამ სფეროში არსებული ხარვეზი, რაც უკავშირდება მთლიანობაში ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების დაცვის ძირითადი საერთაშორისო სამართლებრივი სისტემების ჩამოყალიბებას, არის ევროპის საბჭოს მიერ 1995 წლის 1 თებერვალს სტრასბურგში მიღებული კონვენცია ,,ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ”. ინსტიტუციონალური პოზიციიდან გამომდინარე, კონვენცია ითვალისწინებს საკონსულტაციო კომიტეტის შექმნას, რომლის ძირითადი ფუნქცია ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტისათვის აღნიშნულ დოკუმენტში მოყვანილი ნორმების განხორციელებაში დახმარების გაწევა იქნება.

რეგიონალური ძვრები ქვეყანაში უმცირესობათა ადგილის განსაზღვრასთან მიმართებით იმ სახელმწიფოებისაგან, რომლებიც ჩამოთვლილ საერთაშორისო აქტების რატიფიკაციას ახდენენ ან მათ უერთდებიან, მოითხოვს გამოყენებულ ძალისხმევათა ეფექტურობის ამაღლების მნიშვნელობის მართებულ გაგებას. ისინი ვალდებული არიან შესაბამისობაში მოიყვანონ შიდაეროვნული კანონმდებლობა სახელმწიფოთაშორის შეთანხმებებთან და მოახდინონ ნაკისრ ვალდებულებათა რეგიონებზე ხარისხობრივი გადანაწილება.

საერთაშორისო დეკლარაციებსა და კონვენციებში საკმაოდ ნათლადაა აღიარებული დისკრიმინაციის აკრძალვა. მიუხედავად ამისა, უმცირესობათა უმრავლესობა უფლებების სერიოზულ დარღვევებს განიცდის; იყო ასიმილაციის მცდელობებიც, მაგრამ ბევრ შემთხვევაში მათ მარცხი განიცადეს. დღეს მისწრაფებები თვითმყოფადობის შენარჩუნებისაკენ ფართოდ ვლინდება, რაც დამახასიათებელია როგორც მრავალეროვნული, ისე ნაციონალური სახელმწიფოებისათვის. იმ ქვეყნების გამოცდილება, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობა თანხმობაში ცხოვრობს ერთ ან რამდენიმე უმცირესობასთან, მოწმობს ერების დაახლოების ურთიერთხელსაყრელი გზების მოძებნის აუცილებლობაზე. თუმცა მშვიდობიანი და კონსტრუქციული გადაწყვეტილებების მიღების წარმატებულობა დამოკიდებული არ არის მხოლოდ სამართლებრივ და ადმინისტრაციულ ზომებზე. არავითარ კონსტიტუციურ მექანიზმს, რა რთულიც არ უნდა იყოს იგი, არავითარ ტერიტორიულ დაყოფას, რაც არ უნდა ხელსაყრელი იყოს ეს ტექნიკური თვალსაზრისით, არავითარ ხელისუფლების დანაწილებას, თუნდაც ლიბერალურს, არ შეუძლია იხსნას საზოგადოება დამანგრეველი კონფლიქტებისაგან, თუ მხარეებს არ სურთ იმოქმედონ ორმხრივ რაციონალურად. ბოლო წლებში ძალადობის გლობალური ესკალაცია ამის ნათელი დასტურია.

მსოფლიოში წარმოიშვა კიდევ უფრო მეტი დაძაბულობა, რაც იწვევს ადამიანთა დიდ ტანჯვასა და მათ შორის სიძულვილის გაძლიერებას. ამ კონფლიქტებში ჩათრეულია ბევრი ეროვნება და უმცირესობა. ამ ჯგუფების ზოგიერთი წევრები საკუთარ თავს განიხილავენ არა როგორც უმცირესობებს, არამედ ერს, რომელსაც აქვს თვითგამორკვევის უფლება. სამწუხაროა იმის აღიარება, რომ, როგორც კი მსგავსი წინააღმდეგობები გასცდებიან ძალადობის საზღვარს, პროცესის უკან მობრუნება უკიდურესად ძნელი ხდება. მოქმედებით თუ უმოქმედობით გამოწვეული პროცესები ითრევენ იმასაც, ვინც თავიდან დიალოგსა და თანამშრომლობას ანიჭებდა უპირატესობას. როცა მათ გვერდით მცხოვრებნი მკვლელობის ან ძალადობის მსხვერპლი ხდებიან, ან როცა წვავენ და ანგრევენ მათ სახლებს, კონფრონტაციის მოწინააღმდეგეთა ზომიერება ხშირად სიძულვილში გადაიზრდება ხოლმე.

მეტად ფორმალური და მარჟინალური სახის მატარებელია ისეთი ეროვნული კანონმდებლობა, რომელიც ეხება უმცირესობებს და იმ მოსაზრებიდან გამომდინარეობს, რომ თითქოს შესაძლებელია ისეთი იდეალური მოდელების პოვნა, რომელთაც მძვინვარე კონფლიქტების წარმოქმნის თავიდან აცილება ძალუძთ. ამის ერთ-ერთი მაგალითია იუგოსლავია. თუ მხედველობაში კოსოვოს პრობლემას არ მივიღებთ, შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ ნაპოვნი გადაწყვეტილებები ძალიან ბრძნულია, ყოვლისმომცველი და მიმართული იმგვარი დონის ეროვნული და ეთნიკური პლურალიზმის მისაღწევად, როგორიც ჯერ დედამიწაზე არ მოხერხებულა. მიუხედავად ამისა, იუგოსლავიის ფედერაცია დაიშალა, უფრო მეტიც, ეროვნულმა და ეთნიკურმა მტრობამ წარმოუდგენელ მასშტაბებს მიაღწია, რის შედეგსაც დღეს იმკის ამ ტერიტორიაზე მოსახლე უმრავლესობები თუ უმცირესობები.

კონსტრუქციული გადაწყვეტილებების მიღება შეიძლება საკმაოდ ეფექტური გამოდგეს მეტად ექსტრემალურ სიტუაციებშიც კი, რომლებსაც ადგილი აქვს მსოფლიოს ზოგიერთ რაიონში, თუ მხარეები მზად იქნებიან ითანამშრომლონ ამგვარი შეთანხმებების დასამუშავებლად და განსახორციელებლად. მიმდინარე კონფლიქტებზე დაკვირვებისას, იქნება ეს გვატემალა, სომალი, შრი-ლანკა, ყოფილი იუგოსლავია, ხორვატიისა და ბოსნია-ჰერცოგოვინის ჩათვლით, აგრეთვე ამიერკავკასიის ქვეყნები, ყალიბდება შეხედულება, რომ კონფლიქტის მონაწილეებმა დაივიწყეს ის ძირითადი პრინციპები, რომლებიც მოცემულია ადამიანის უნივერსალურ უფლებათა სისტემაში.

პრობლემები უკიდურესად რთულია და მათ გადაჭრას რეალისტურად უნდა მივუდგეთ. მთავარი საზრუნავი კონფლიქტის მშვიდობიანი გზით მოწესრიგებაა, რომლის მიღწევა მხოლოდ ტექნიკური გადაწყვეტილებების გზით შეუძლებელია, აუცილებელია კონფლიქტის მონაწილე მხარეების საერთო ნება - ითანამშრომლონ საერთო კეთილდღეობის დასამკვიდრებლად. სამწუხაროა, რომ უნივერსალური გადაწყვეტილება არ არსებობს: ის, რაც მსოფლიოს ერთ რეგიონში კარგ მიდგომად ითვლება, შეიძლება უბედურებად შემოტრიალდეს მეორეში, რისი მაგალითიც ბევრი გვაქვს.

სახელმწიფოს შიგნით ეროვნებათა ურთიერთდამოკიდებულება, უმცირესობების სამართლებრივი და ფაქტიური მდგომარეობა, მათი პოლიტიკური მისწრაფებები და, საერთოდ, ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებული საკითხები ხშირად იღებს საერთაშორისო მნიშვნელობას: ზემოქმედებს სუვერენული სახელმწიფოების ურთიერთობებზე და გარკვეულწილად განსაზღვრავს კიდეც მათ და შეუძლია საფრთხე შეუქმნას მსოფლიოში საერთაშორისო უშიშროებასა და სტაბილურობას. მიუხედავად იმისა, რომ ეროვნული უმცირესობის საკითხი საერთაშორისო ყურადღების ცენტრში ხვდება, იგი მაინც სახელმწიფოს საშინაო კომპეტენციის სფეროს განეკუთვნება: გავლენას ახდენს სახელმწიფოს ფორმასა და სტრუქტურაზე, ხელისუფლების ორგანოებში წარმომადგენლობის სისტემაზე და ა.შ.

ეროვნული ურთიერთობები საზოგადოებრივი ცხოვრების განსაკუთრებით რთული და დამოუკიდებელი სფეროა. ამა თუ იმ ქვეყანაში ისტორიული განვითარების თავისებურებების გავლენით, მოსახლეობის ეროვნული შემადგენლობითა და სხვა ფაქტორებით განპირობებული ერთა კონტაქტები უმთავრესად წინასწარ განსაზღვრავენ საზოგადოებაში მიმდინარე ეკონომიკურ, სოციალურ და პოლიტიკურ პროცესებს.

ევროპაში არის ქვეყნები მოსახლეობის მრავალეროვნული შემადგენლობით (ბელგია, შვეიცარია, ესპანეთი, დიდი ბრიტანეთი) და ქვეყნები, სადაც ცხოვრობენ მსხვილი ეროვნული ჯგუფები (ფინეთი, შვედეთი). ზოგან მოსახლეობის დიდი ნაწილი, ეროვნული შემადგენლობის მიხედვით ერთგვარია, მცხოვრებთა დიდი რაოდენობა ეკუთვნის ერთ ეთნიკურ ჯგუფს, სხვაგან ცხოვრობს რამდენიმე ძირითადი ეთნიკური ჯგუფი (ბელგია) ან მოსახლეობა ეთნიკური ნიშნით დაყოფილია უმრავლესობად და უმცირესობად (კანადა); ამასთან, ეროვნული უმცირესობები კომპაქტურად ცხოვრობენ და აქვთ თავიანთი ტერიტორია მაშინ, როცა სხვებს საკუთარი ტერიტორია არ გააჩნიათ. ნაციონალური სიტუაციების კლასიფიკაცია უმეტესწილად რთულია, რამდენადაც ისინი მრავალ კომბინაციაში არსებობს. იმ ქვეყნებშიც კი, სადაც ძირითადი ეროვნული ჯგუფი შეადგენს მოქალაქეთა 90%-ს, არის ოლქები მოსახლეობის შერეული შემადგენლობით (ავსტრია, გერმანია, პორტუგალია, იტალია, დანია, ირლანდია, ისლანდია). მაგალითად, იტალიის მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა, ერთგვაროვანია თავისი ეროვნული კუთვნილების მიხედვით. ამასთან, ქვეყანაში ცხოვრობენ სხვა ენობრივი უმცირესობები - გერმანელები, სარდინიელები, ალბანელები, სლოვენები, ლადინები, ძველი პროვანსალები, კატალონიელები, ფრანგები, ხორვატები და სხვა. დიდი ბრიტანეთის მოქალაქეთა უმრავლესობა მოსახლეთა შემადგენლობის მრავალეთნიკურობით ქმნის ერთგვაროვან ეროვნულ ჯგუფს (ინგლისელებს), ეროვნული უმცირესობების მდგომარეობაში იმყოფებიან შოტლანდიელები, ვალიელები და ირლანდიელები. ამათ გარდა, ქვეყანაში ცხოვრობენ სხვა ანგარიშგასაწევი უმცირესობებიც, რომლებიც მოსული არიან ყოფილი კოლონიებიდან - ვესტ-ინდოეთიდან, აზიიდან, აფრიკიდან; ზოგიერთ ეროვნულ უმცირესობას აქვს საკუთარი ტერიტორია (შოტლანდიელები, ვალიელები), სხვები გაფანტული არიან მთელს სახლმწიფოში და ქმნიან დისპერსიულ ეთნიკურ ჯგუფებს. მოყვანილი მაგალითები ნათლად აყალიბებს, რომ ეროვნებათშორისი ურთიერთობების ერთ-ერთი თავისებურება არის მათი განსხვავებული სხვადასხვაობა.

ისტორიული გამოცდილება მოწმობს, რომ ეროვნულ უმცირესობათა პრობლემის გადაწყვეტა ერთხელ და საბოლოოდ შეუძლებელია ერთჯერადი ღონისძიებების გატარების გზით. ეროვნებათშორისი ურთიერთობების მოწესრიგება ხანგრძლივი პროცესია, რომელშიც დიდია სტიქიური ელემენტები. დაძაბულობა ხან ძლიერდება და მწვავდება, ხან კი - სუსტდება და მიჩუმდება. ამის კარგი მაგალითია კანადა: ფრანგულ და ინგლისურენოვან თემებს შორის ურთიერთობის გამწვავების პიკი შეინიშნებოდა 60-იან წლებში, კვებეკის პროვინციაში ლევეკის ეროვნული მთავრობის ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ; 70-იანი წლები იყო შედარებით მშვიდობიანი თანაარსებობის პერიოდი; 90-იან წლებში მდგომარეობა ისევ გართულდა. აქვე შეიძლება დავასახელოთ სახელმწიფოები, სადაც ეროვნული კონფლიქტები ატარებენ პერმანენტულ ხასიათს, მაგალითად, ჩრდილოეთ ირლანდია, ბასკების ქვეყანა ესპანეთში და ა.შ.

ეროვნებათშორისი ურთიერთობები ყოველთვის კონკრეტულია. ერთგან არსებობს ეთნოკულტურული და ლინგვისტური პრობლემები (ბელგია, კანადა), მეორეგან - მკვიდრი მოსახლეობის პრობლემა (ავსტრალია, ახალი ზელანდია), მესამეგან კი - ეთნიკური, ეროვნულ-რელიგიური (ჩრდილო ირლანდიური დიდ ბრიტანეთში), რასობრივი (აშშ) პრობლემების ერთობლიობა. კონკრეტული სახისაა ის მოთხოვნებიც, რომლებიც ნაციონალური საკითხის გადაწყვეტას ითვალისწინებს. ერთ შემთხვევაში ეს საერთოდემოკრატიული მოთხოვნებია, დაკავშირებული ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლობის შიდასახელმწიფოებრივ პოდიუმზე გაფართოებასთან (სამები ნორვეგიასა და შვედეთში, ინდიელები და ესკიმოსები კანადაში), ეროვნული კულტურისა და ენის დაცვასა და განვითარებასთან (ბელგია, იტალია, უელსი დიდ ბრიტანეთში) და უფრო ფართო ავტონომიისა და დამოუკიდებლობის მიღებასთან. სხვა შემთხვევაში შესამჩნევად ძლიერდება სეპარატისტული ტენდენციები: გამოყოფის მოთხოვნა, დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შექმნა (კვებეკი კანადაში, შოტლანდია დიდ ბრიტანეთში, ფრანგულენოვანი კათოლიკური კანტონების სეპარატისტული მოძრაობები შვეიცარიაში). მთელ რიგ სახელმწიფოებში ეროვნებათშორისი წინააღმდეგობებმა უკიდურესი ფორმა მიიღეს შეიარაღებულ ბრძოლასა და ტერორისტულ აქტებამდეც კი (ჩრდილოეთ ირლანდია, ბასკების ქვეყანა).

ამა თუ იმ ქვეყანაში ეროვნებათშორის ურთიერთობებზე გავლენას ახდენს პოლიტიკური რეჟიმი. ცნობილია, რომ მრავალეთნიკურ ესპანეთში ეროვნული პრობლემა წარმოიშვა ფრანკოს დროს. ქვეყნის ტერიტორიაზე ძველთაგანვე ცხოვრობდნენ სხვადასხვა ერები საკუთარი ენით, ტრადიციებითა და სტატუსით. ფრანკოს მმართველობის პერიოდში იდევნებოდა კატალონიელების, ბასკებისა და გალისიელების ნაციონალური გრძნობების ნებისმიერი გამოვლინება - მათ ეკრძალებოდათ მშობლიურ ენაზე ლაპარაკი. ფრანკოს შემდეგ ქვეყანაში აგორდა ეროვნული ტალღა, 1978 წლის 29 დეკემბრის კონსტიტუციით კი საბოლოოდ განმტკიცდა ავტონომიებისაკენ მისწრაფება.

სოციოლოგიურმა გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ 60-იანი წლების ბოლოდან დასავლეთ ევროპის პრაქტიკულად ყველა ქვეყანაში შეინიშნებოდა ეთნიკური მოძრაობის გაცოცხლება. ეროვნული ცნობიერების გამოღვიძების მეორე გამოვლინება დღევანდელ ეტაპზე მოდის. დასავლელი სპეციალისტების აზრით, ცივი ომის დასრულებით გამოწვეულმა დეზინტეგრაციულმა პროცესებმა კატალიზატორის როლი შეასრულეს სეპარატისტული განწყობილებების მომძლავრებისათვის, რასაც დასავლეთში შოტლანდიელების, ბრეტონელების, კორსიკელების, ბასკების, კატალონიელების და სხვათა მოძრაობების გააქტიურება მოჰყვა. მსოფლიოს მთელი რიგი რეგიონებისაგან განსხვავებით, დასავლეთ ევროპა ამ მოვლენებს ნაკლებ მტკივნეულად იტანს, რადგან აქ სხვადასხვა ერთობათა ჰარმონიული თანაარსებობის გზების ძიების მდიდარი გამოცდილება დაგროვდა.

უნდა აღინიშნოს, რომ ნაციონალიზმის აღმავლობა თანამედროვეობის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო შესამჩნევი მოვლენა გახდა, რომელიც შეეხო როგორც განვითარებულ, ისე განვითარებად სახელმწიფოებს. ამ ნიადაგზე აღმოცენებული ეთნოკონფლიქტების დასაძლევად აუცილებელია მეტი ინტეგრაცია და კონსოლიდაცია, საზოგადოების აქტიური ჩართვა ეროვნული აღმშენებლობის პროცესებში, სახელმწიფოს ერთიანობის უზრუნველყოფა ავტონომიების შენარჩუნებით, მნიშვნელოვანია ცალკეულ მოქალაქეთა და ეთნიკურ ჯგუფთა თავისუფლებების პატივისცემა, უმცირესობების ეროვნული კულტურის, ენის, ტრადიციების დაცვა, რასობრივი დისკრიმინაციის თავიდან აცილება და ა.შ. ეროვნებათშორისი ურთიერთობების სტაბილურობისა და მშვიდობიანობის ერთ-ერთ გარანტს წარმოადგენს ნამდვილი სამართლებრივი სახელმწიფოსა და დემოკრატიული მმართველობის პრინციპების უზრუნველყოფა. დაძაბულობის განმუხტვისათვის დროულია რეფორმები, რაც გულისხმობს სახელმწიფო აპარატში ეროვნულ-ეთნიკური ერთობების საკითხთა შემსწავლელი ორგანოების თუ ორგანიზაციების შექმნას. ამას გარდა, იქმნება სპეციალური ორგანოები კონფლიქტების განსახილველად. ეროვნული დავების გადაწყვეტაში განსაზღვრულ ფუნქციებს ასრულებენ კონსტიტუციური ზედამხედველობის ინსტიტუტები, სასამართლო დაწესებულებები. კონფლიქტის მოწესრიგების საშუალებად გამოიყენება რეფერენდუმის ინსტიტუტიც, რიგ ქვეყნებში ფუნქციონირებს ე.წ. ეთნიკური რადიო და ტელემაუწყებლობა (ამგვარი პრაქტიკა დანერგილია დიდ ბრიტანეთში, საფრანგეთში, შვედეთსა და გერმანიაში). ეროვნებათშორის ურთიერთობებზე გავლენას ახდენს ისიც, თუ რამდენად ადეკვატურად და ოპერატიულად რეაგირებენ ხელისუფლების ორგანოები ეთნიკური ჯგუფების მოთხოვნებზე. ცენტრალური და რეგიონული ხელისუფლების მოუქნელმა პოლიტიკამ შეიძლება წარმოქმნას დაძაბულობის კერა ამა თუ იმ ტერიტორიაზე და გაართულოს ურთიერთობები მეზობელ ქვეყნებს შორის (მაგალითად, კონფლიქტი ავსტრიასა და იტალიას შორის სამხრეთ ტიროლიის გერმანულენოვანი მოსახლეობის უფლებებთან დაკავშირებით). ევროპის ქვეყნების უმრავლესობისათვის დამახასიათებელია ისეთი ზომიერი ეროვნული პოლიტიკის არსებობა, რომელშიც გამოიყენება ურთიერთობათა მოწესრიგების მრავალი ქმედითი საშუალება. ზოგიერთ ქვეყანაში მოსახლეობის ეროვნული შემადგენლობა სახელმწიფოებრივი მოწყობის განმსაზღვრელი ფაქტორი ხდება (მაგალითად, უნიტარული ბელგიის მისწრაფება ფედერაციისაკენ; ცენტრალისტური ფედერალური მოდელის უფრო მოქნილით შეცვლა კანადაში). ამ ურთიერთობათა ინსტიტუციონალიზებისათვის შეიძლება ავტონომიის სხვადასხვაგვარი მოდელის გამოყენება. საკმაო მრავალფეროვნებით ხასიათდება აგრეთვე სახელმწიფოს ცენტრალურ ორგანოებსა და ავტონომიის ორგანოებს შორის დამოკიდებულების ფორმები.

ეროვნულ პოლიტიკაში, წმინდა სახელმწიფო-სამართლებრივის გვერდით, არსებითია სოციალური და ეკონომიკური ასპექტებიც. საუბარია ფედერაციის სუბიექტებისა და ავტონომიური წარმონაქმნებისათვის ეკონომიკური დამოუკიდებლობის მინიჭებაზე, გადასახადების დაწესებისა და შემოსავლების განაწილების საკითხის გადაჭრაზე.

ერებს შორის ხელოვნურად თუ ბუნებრივად შექმნილ დაპირისპირებათა მშვიდობიანი გზით მოგვარების პრიორიტეტულობა ყოველთვის სახელმწიფოებრივ ფორმას ენიჭება, ანუ რა წარმატებით მოახერხებს მოცემული ქვეყანა ოქროს შუალედის მოძებნას ცენტრსა და გარკვეულ რეგიონს შორის მისაღები საზღვრის გასავლებად. თანამედროვე მსოფლიოში სახელმწიფოთა უმრავლესობა სახელმწიფო მოწყობის ტრადიციული უნიტარული ფორმისაა. ფედერაციულობას ითვალისწინებს ოცამდე კონსტიტუცია, რომელთა დიდი ნაწილი ეკუთვნის განვითარებადთა რიცხვს (მათ შორის არიან ისეთი მსხვილი სახელმწიფოები, როგორებიცაა: ინდოეთი, ბირმა, მალაიზია, პაკისტანი, ნიგერია, არგენტინა, ვენესუელა, მექსიკა და სხვა). ზოგიერთმა ფედერაციამ შეწყვიტა არსებობა, ხოლო მათი შემადგენელი ნაწილები დამოუკიდებელ სუვერენულ ქვეყნებად იქცნენ (მაგალითად, ჩეხოსლოვაკია), სხვა უნიტარული სახელმწიფოები, პირიქით, გადაიქცნენ ფედერაციებად (ბელგია) ან ცდილობენ ასეთი გარდაქმნის საშუალებების გამოყენებას (კვიპროსი, თურქეთი).

დღეს განვითარებული ფედერაციული ქვეყნები (ავსტრია, ავსტრალია, ბელგია, გერმანია, კანადა, აშშ, შვეიცარია) მრავალეთნიკურია. ყოველ მათგანში ეროვნულ სიტუაციას აქვს თავისი სპეციფიკა, მაგრამ ფედერაციული ფორმის არჩევა უმეტესად განპირობებული არ ყოფილა ნაციონალური ფაქტორით, ეროვნულობის საკითხის გადაწყვეტის აუცილებლობითა და ეთნიკური ჯგუფების გაერთიანების მოთხოვნილებით. გამონაკლისს წარმოადგენს მხოლოდ კანადა. ერთმნიშვნელოვნად უნდა აღინიშნოს, რომ დასახელებული ფედერაციების საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში გაძლიერდა ეთნიკური ფაქტორის მნიშვნელობა. ცალკეულ შემთხვევებში ამან გამოიწვია სტრუქტურული გარდაქმნები, რაც უკავშირდებოდა ფედერაციის ახალი შემადგენელი ნაწილების წარმოშობას ან ფედერაციის ცალკეული ერთეულებისათვის განსაკუთრებული სტატუსის მინიჭებას, ცალკეული ტერიტორიებისა და რეგიონების დამოუკიდებლობის გაფართოებას ანდა ცენტრალურ მთავრობასა და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოებს შორის ურთიერთდამოკიდებულების სისტემის ცვლილებას. ისტორიულად ფედერაციის შექმნის პირველი ცდა იყო აშშ. ამერიკული ფედერაციის ქვეშევრდომთა ერთგვაროვნება აიხსნება იმით, რომ მის უდიდეს ნაწილს ჰქონდა საერთო ენა და კულტურა. ამასთან, ფედერაციის ჩამოყალიბების მომენტში მოსახლეობა შედგებოდა ეროვნული უმცირესობების მრავალი ჯგუფისაგან. მიუხედავად ამისა, ფედერაციის ფორმის არჩევისას ამერიკის სახელმწიფოს ფუძემდებელ მამებს მხედველობაში არ მიუღიათ ეთნიკური ფაქტორი. ევროპის ყველაზე ძველი საკავშირო სახელმწიფოს - შვეიცარიის, მოსახლეობა არასოდეს ყოფილა ერთეროვნული, უმრავლესობას ძირითადად შეადგენდა გერმანულად მოლაპარაკე ხალხი, მაგრამ იყო ტერიტორიები ფრანგულენოვანი და იტალიურენოვანი ჯგუფებით. 1848 წელს, კონსტიტუციის მიღების შემდეგ, შვეიცარიის კავშირში გაერთიანებულმა კანტონებმა მიიღეს ფედერაციის ფორმა. მაგრამ აქაც ფედერაციული ფორმის არჩევა არ იყო გამოწვეული ნაციონალური პრობლემის მოგვარების საჭიროებით. ამ შემთხვევაში, ფედერალიზმი ძალიან წარმატებული გამოდგა კულტურულ-ლინგვისტური პრობლემების დაძლევის თვალსაზრისით. ეთნიკური საკითხის გადაჭრის ფედერაციული გზა უფრო მშვიდობიანი იყო შვეიცარიაში, ვიდრე კანადაში, რომელიც ისტორიულად მესამე ფედერაცია გახდა და პირველი ქვეყანა, სადაც ფედერაციული ფორმის შემოღება უშუალოდ მოსახლეობის ეთნიკურ შემადგენლობასთან იყო დაკავშირებული.

კანადის კვალდაკვალ ფედერალიზმი გამოიყენეს ავსტრალიაში, რომელმაც მიიღო ოფიციალური სახელწოდება - ,,ავსტრალიის თანამეგობრობა” და რომელიც ექვს დამოუკიდებელ კოლონიას აერთიანებდა. კანადისაგან განსხვავებით, აღნიშნული გაერთიანება ეკონომიკურმა მიზეზებმა გამოიწვია. ავსტრალიის თანამეგობრობაში ეთნიკურმა ფაქტორმა დღეს დიდი მნიშვნელობა შეიძინა, რაც, ძირითადად, დაკავშირებულია მკვიდრი მოსახლეობის სტატუსის პრობლემასთან. კლასიკური ფედერაციის გამოცდილებას დაემატა სხვადასხვა მოდელიც, რომელთა მიზანს ნაციონალური საკითხის გადაწყვეტა წარმოადგენდა. არსებითად ასეთი მცდელობის მაგალითია 1922 წელს მრავალეროვანი რუსეთის იმპერიის ტერიტორიაზე ფედერაციის შექმნა. როგორც სსრკ-ს გამოცდილებიდანაა ცნობილი, აქ არ მოხერხდა შემადგენელ ნაწილებთან ურთიერთობების ჩამოყალიბება ნამდვილ ფედერაციულ საწყისებზე.

როგორც ზემოთ უკვე ითქვა, დასავლური დემოკრატიები იყენებენ უფრო მოქნილ მექანიზმს, რომლის არსებითი შემადგენელი ელემენტია სახელმწიფოებრივი მოწყობის ფორმის გარდაქმნა, ურთიერთობის შეცვლა ცენტრალურ ორგანოებსა და ცალკეულ ტერიტორიებსა და რეგიონებს შორის უფრო მეტი დეცენტრალიზაციისა და ცალკეული ნაწილების დამოუკიდებლობის გაფართოების მიმართულებით.

ფედერალიზმისადმი პოზიტიური მიდგომა შეინიშნება არა მხოლოდ ტრადიციულ ფედერაციებში, არამედ უნიტარულ სახელმწიფოებშიც, რომლებიც ხელმძღვანელობენ თვითმმართველობისა (self rule) და მმართველობის (shared rule) პრინციპებით (ბელგია, იტალია და ესპანეთი მათთვის დამახასიათებელი ავტონომიისა და რეგიონალიზმის ტენდენციებით; კორსიკის გამო იძულებული გახდა საფრანგეთიც; პორტუგალია, რომელიც ანიჭებს მთელ რიგ უფლებამოსილებებს კუნძულის პროვინციებს).

ეთნიკური ერთობების უფლებებისა და ინტერესების დაცვაში გადამწყვეტ როლს ასრულებს ავტონომია, რომელიც შეიძლება იყოს კულტურულ-ნაციონალური ან ტერიტორიული (ეროვნულ-ტერიტორიული). ზოგჯერ გამოიყენება ავტონომიის ყველა ფორმა (ფინეთი), ზოგჯერ კი - ცალკეული სახესხვაობანი (იტალია, ესპანეთი, დანია).

ექსტერიტორიული ავტონომიის პირველი ფორმაა პერსონალური ავტონომია. ის გამოიყენება იმ შემთხვევაში, როცა უმცირესობა გაფანტულია ქვეყნის ტერიტორიაზე და არ შეადგენს მოსახლეობის უმრავლესობას რომელიმე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულში. ამასთან, დაცვის ობიექტი შეიძლება იყვნენ როგორც ეთნიკური ჯგუფები, ისე მათი ცალკეული წარმომადგენლები. ფაქტიურად, სახელმწიფო მათ აძლევს შესაძლებლობას დაიცვან კულტურულ-ეროვნული თავისებურებანი და თავიდან აიცილონ ასიმილაცია. გარკვეული დამოუკიდებლობის მიცემა დანიური უმცირესობისათვის გერმანიაში და გერმანულენოვანი უმცირესობისათვის დანიაში განხორციელდა ამ სახელმწიფოებს შორის შეთანხმების მიღწევის შემდეგ; შვედეთი ხელს უწყობს ეთნიკური, ენობრივი და რელიგიური უმცირესობების ძალისხმევას, რომელიც მიმართულია საკუთარი კულტურისა და საზოგადოებრივი ცხოვრების დაცვისა და განვითარებისაკენ; ავსტრიაში, სადაც ავსტრიელები ქვეყნის მოსახლეობის 92,1 %-ია, მსხვილ ეროვნულ უმცირესობებს შეადგენენ ხორვატები, სლოვენები, უნგრელები და მათი უფლებები დაცულია კანონით ეროვნულ უმცირესობათა შესახებ; ფინეთში ოფიციალურად აღიარებულ ეთნიკურ გაერთიანებებს ქმნის შვედურენოვანი უმცირესობა, რომელიც მოსახლეობის 6%-ია და მკვიდრი მცხოვრებლები - სამები. ქვეყნის კანონმდებლობა ითვალისწინებს მათი კულტურულ-ეროვნული თვითმყოფადობის შენარჩუნების ღონისძიებებს.

ექსტერიტორიული ავტონომიის სახესხვაობაა კორპორაციული ავტონომია, რაც იშვიათად გვხვდება (ფინეთი, ნორვეგია, ავსტრია). მისი გამოყენების შემთხვევაში ქვეყანაში მცხოვრებ მოქალაქეებს, რომლებიც იურიდიულად აღიარებულ ეთნიკურ ჯგუფებს ეკუთვნიან, უფლება აქვთ საერთოსახელმწიფოებრივ დონეზე დააფუძნონ მათი ინტერესების გამომხატველი ორგანოები. მაგალითად, ფინეთში არის შვედების სახალხო ასოციაცია (75 წევრი) და სამების პარლამენტი (20 წევრი). ანალოგიური ორგანო სამებისათვის შექმნილია ნორვეგიაში. ავსტრიაში არსებობს ეროვნულ უმცირესობათა საბჭოები, რომლებიც კონსულტაციებს უწევენ ფედერაციისა და მიწების მთავრობებს და მთლიანობაში წარმოადგენენ და იცავენ ამ უმცირესობათა კულტურულ, სოციალურ და ეკონომიკურ ინტერესებს.

მეორე თავისებურებად ასახელებენ ტერიტორიულ ავტონომიას. იგი ითვალისწინებს განსაზღვრული ტერიტორიებისათვის მათი სპეციფიკური მნიშვნელობის გათვალისწინებით უფრო ფართო უფლებების მინიჭებას, ვიდრე სხვა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულებისათვის. ტერიტორიული ავტონომიის კერძო შემთხვევაა დამოუკიდებლობის მიცემა მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობის გათვალისწინებით (ფინეთი, დანია, იტალია, ესპანეთი და დიდი ბრიტანეთი). ავტონომიის მითითებული სახე გამოიყენება იმ შემთხვევაში, როცა ეთნიკური ჯგუფი ცხოვრობს კომპაქტურად და შეადგენს უმრავლესობას განსაზღვრულ რეგიონში. ავტონომიის სტატუსი ეძლევა არა გამოკვეთილ ეთნიკურ ჯგუფს, არამედ განსაზღვრულ ტერიტორიას, ე.ი., რეგიონის მთელ მოსახლეობას.

ტერიტორიულ-ავტონომიური წარმონაქმნების სიმრავლით გამოირჩევა იტალია და ესპანეთი. იტალიის 1947 წლის კონსტიტუციით და ესპანეთის 1978 წლის კონსტიტუციით მაქსიმალური დამოუკიდებლობა აქვთ მსხვილ ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ რგოლებს (20 ოლქი იტალიაში, 17 ავტონომიური გაერთიანება ესპანეთში). მთელ რიგ სფეროებში ისინი უფრო ფართო უფლებამოსილებებს ფლობენ, ვიდრე ზოგიერთი ფედერაციის სუბიექტები. ესპანეთის უმცირესობებიდან გამოირჩევიან ბასკები. ბასკები, კატალონიელებსა და გალისიელებთან შედარებით, ყველაზე მცირერიცხოვანი ერია, რომელიც სარგებლობს რეგიონის ენით. აქ ინდივიდუალურობის შენარჩუნების მძლავრ სურვილზე მოწმობს ტერორისტულ-ნაციონალისტური დაჯგუფებების აქტიურობა. ბასკების ქვეყანაში კვლავ აქტუალურია ესპანეთიდან გამოყოფა და საფრანგეთის ბასკებთან ერთად დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შექმნის საკითხი. ბასკეთისა და კატალონიის გარდა, ავტონომიის მომხრეა ტრადიციულად მშვიდი სხვა ოლქებიც - ანდალუზია, ვალენსია, ესტრამადურა, აგრეთვე ცალკეული პროვინციებიც - მადრიდი, მურსია და ლა-რიოხა.

ეროვნულ უმცირესობათა პრობლემა მეტად აქტუალურია დიდ ბრიტანეთშიც (ინგლისი, უელსი, შოტლანდია და ჩრდილოეთ ირლანდია). განსაკუთრებით ძლიერია რელიგიური ელფერით შემოსილი სეპარატისტული ტენდენციები ჩრდილოეთ ირლანდიაში, თუმცა ბოლო დროს შეიმჩნევა მხარეებს შორის საერთო შეხების წერტილების გამოძებნის მცდელობა.

საყოველთაო ჰუმანურობისა და ტოლერანტობისაკენ მსოფლიოს პროგრესული საზოგადოების არაერთგზის მოწოდებამ ნაყოფის გამოღება ასახა საერთაშორისო თანამეგობრობის მრავალმხრივ მცდელობაში მიღწეული ყოფილიყო კონსენსუსი ერთობლივი ძალისხმევით უმცირესობების იზოლაციის გამომწვევი მიზეზების ღრმად გააზრებისათვის. საკითხი ცხადია საერთაშორისო-სამართლებრივ დარეგულირებას გულისხმობს, ამგვარი წესრიგი კი ძირითადად გლობალური ან რეგიონალური ხასიათისაა. შიდასახელმწიფოებრივ ფარგლებში უმცირესობების მდგომარეობის მოწესრიგებას ლოკალურსაც უწოდებენ. დღეს ამ პრობლემის გადაწყვეტის ორი მთავარი მიდგომა არსებობს. პირველი, ესაა ეროვნულ-კულტურული ავტონომიის მიცემა, რომლის მიზანია უმცირესობათა უფლებების დაცვა, უპირველეს ყოვლისა, კულტურის, აღზრდის, განათლებისა და სხვა. სფეროებში. მრავალეროვნული სახელმწიფოების მცხოვრებთათვის, აგრეთვე ეროვნულ უმცირესობათა ეთნიკური თვითმყოფადობის განვითარებისათვის გადამწყვეტია ენა და კულტურა. გერმანულ ენაზე მოლაპარაკე დანიელები, ჰოლანდიელები და ბელგიელები გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში მცხოვრებ გერმანელებთან დაკავშირებული არიან არა საერთო სახელმწიფოებრიობითა და ტერიტორიულობით, არამედ საერთო ენითა და საერთო გერმანული კულტურით. მეორეა ეროვნული უმცირესობებისათვის განსაზღვრული ტერიტორიისა და, შესაბამისად, მისი პოლიტიკური ორგანიზაციის უფლების მიცემა.

სახელმწიფომ შიდა კანონმდებლობის სრულყოფით გადამწყვეტი როლი უნდა შეასრულოს ეროვნებათშორისი ურთიერთობების მოწესრიგებაში, რაც გულისხმობს სახელმწიფო-საზოგადო საქმეების მართვაში უმცირესობების წარმომადგენელთა აქტიურ ჩართვას თვითმმართველობისა და ავტონომიის განსაკუთრებული ორგანოების შექმნის საშუალებით. ცივილურ ქვეყნებში დიდი ყურადღება ეთმობა ეროვნებათშორისი ურთიერთობების შემსწავლელი სახელმწიფოს ცენტრალური, რეგიონალური თუ ადგილობრივი სტრუქტურების საქმიანობას. მაგალითად, შვედეთში, ემიგრაციის საკითხის გამწვავების გამო, ქვეყნის უმაღლეს საკანონმდებლო ორგანოში - რიკსდაგში, 1987 წელს შეიქმნა და მოქმედებს რასიზმსა და უცხოელთა შეუწყნარებლობასთან ბრძოლის კომისია; ავსტრალიის პარლამენტის ქვედა პალატაში ფუნქციონირებს აბორიგენთა საქმეების მუდმივი კომიტეტი; ბრიტანეთის თემთა პალატაში ტრადიციულად მუშაობს კომიტეტი, რომელიც იხილავს შოტლანდიასა და უელსთან დაკავშირებით წამოჭრილ საკითხებს; კანადაში მოქმედებს ინდიელთა საქმეების შემსწავლელი სპეციალიზირებული სამინისტრო, ხოლო აშშ-ში ამ მიმართულებით საერთო ხელმძღვანელობა ხორციელდება პრეზიდენტის აპარატის დონეზე.

კრიტიკულ სიტუაციებში, ანუ შეიარაღებული დაპირისპირებებისა და ძალადობრივი აქტების, მასობრივი მღელვარებებისა და ტერორისტული ორგანიზაციების აქციების დროს, ერებს შორის არსებული დაძაბული ურთიერთობების მოსაწესრიგებლად ზოგჯერ მიმართავენ საგანგებო ზომებს. ამგვარ შემთხვევებში აპრობირებულ მეთოდს წარმოადგენს საგანგებო კანონმდებლობის გამოყენება: მოქმედებაში შედის კანონები საგანგებო მდგომარეობის, განსაკუთრებული უფლებამოსილებების, საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის, ტერორიზმთან ბრძოლის შესახებ. ერთადერთი მაგალითი, სადაც ათწლეულების მანძილზე საგანგებო კანონმდებლობა მოქმედებდა, არის ჩრდილოეთ ირლანდია.

ხალხებისა და სახელმწიფოების შიდა განვითარება უნდა მიმდინარეობდეს თავისუფლად, ყოველგვარი ძალადობის გარეშე, რათა მოხერხდეს რეგიონალური კონფლიქტების თავიდან აცილება. ამ მიმართებით საერთაშორისო ურთიერთობათა ცივილიზებული ფორმირებისათვის ხელოვნური ბარიერების დასამსხვრევად აუცილებელია საყოველთაოდ აღიარებული საერთაშორისო პრინციპებისა და ნორმების განუხრელად დაცვა, კონკრეტულად საუბარია სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობის (ხელშეუხებლობის) პრინციპისა და ერის თვითგამორკვევის პრინციპის თანაფარდობის საკითხზე, რომელთა არამართლზომიერი ინტერპრეტაცია ბევრ სირთულეს წარმოშობს. ცხადია, ეს ცალკე მსჯელობის საგანს წარმოადგენს, მაგრამ მნიშვნელოვანია ოდნავ მაინც შევეხოთ, გამომდინარე მზარდი რეგიონალიზაციის პირობებში უმცირესობათა პრობლემის უნივერსალური საერთაშორისო მოწესრიგების აუცილებლობიდან.

თვითგამორკვევის უფლება გულისხმობს ხალხის და არა ერის თვითგამორკვევას. ხალხში იგულისხმება სახელმწიფოს შემადგენელი მოსახლეობა, ერში კი - ცალკეული ეთნიკური ჯგუფები. სახელმწიფოში მცხოვრები რომელიმე ერის თვითგამორკვევის უფლების რეალიზაციის საჭიროება გამართლებული და მისაღებია მაშინ, როცა გარკვეული ტერიტორია მთლიანად უჭირავს მხოლოდ ამ ერს, რაიმე ფორმით არ არის განსაზღვრული მისი პოლიტიკური სტატუსი, განიცდის სოციალურ-ეკონომიკური, კულტურულ-ენობრივი ან რელიგიური თავისუფლებების აშკარა დისკრიმინაციას და არ შესწევს თავდაცვის უნარი. თუმცა საერთაშორისო სამართლის პრინციპების შესახებ 1970 წლის დეკლარაცია თვითგამორკვევით ვარაუდობს სუვერენული და დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შექმნას, დამოუკიდებელ სახელმწიფოსთან თავისუფალ მიერთებას ან მასთან გაერთიანებას ანდა ხალხის მიერ განსაზღვრული ნებისმიერი სხვა პოლიტიკური სტატუსის დადგენას (უმცირესობების მხრიდან სუბიექტური დამოკიდებულებით ხშირად ხდება ამ დებულების წინააღმდეგობრივი იმპლემენტაცია), მაგრამ ეს არ გულისხმობს გარდაუვალ სეცესიას. თვითგამორკვევა, ესაა უფლება და არა ვალდებულება. იგი არ უნდა ხორციელდებოდეს სეპარატისტული, ცალმხრივი პოზიციიდან სუვერენული სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობისა და პოლიტიკური ერთიანობის საზიანოდ. თვითგამორკვევა უნდა შეესაბამებოდეს ხალხის ისტორიულ, გეოგრაფიულ, კულტურულ, რელიგიურ და სხვა ტრადიციებს. საქართველოს რთული უნიტარული სახელმწიფოს ფარგლებში აფხაზეთს მინიჭებული ჰქონდა ფართო ავტონომიის ძალმოსილება და მტკიცედ იყო დაცული მისი ეროვნული იდენტურობა. აქ თვითგამორკვევა აღქმულ იქნა მხოლოდ როგორც აფხაზი ერის და არა აფხაზეთში მცხოვრები ხალხის პოლიტიკური ნების გამოხატვა, რამაც გამოიწვია მშვიდობიანი თანაარსებობის საფუძვლების მოშლა.

თვითგამორკვევის უფლების განმახორციელებელი სუბიექტის მიერ გათვალისწინებულ უნდა იქნას ერთად მცხოვრები სხვა ერის ან ხალხის უფლებები და სახელმწიფოს ინტერესები. აღნიშნულის უგულებელყოფა ერთი საერთაშორისო პრინციპის დაცვის დროს არღვევს მეორეს - ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობის (ხელშეუხებლობის) პრინციპს.

მსოფლიოში ბიპოლარული სივრცის რღვევამ მთელ რიგ უმცირესობებით ჭარბად მოცულ რეგიონებში, მათ შორის კავკასიაში, პოზიციათა არაერთგვაროვნების გამო, დღის წესრიგში დააყენა თვითგამორკვევის რეალიზების მოთხოვნა. მაგრამ ეს არ ყოფილა საყოველთაოდ სავალდებულო პრინციპის უზრუნველყოფა. პროცესებმა გეოპოლიტიკური ელფერი შეიძინა და ძალთა ადრეული პროპორციის აღდგენის გზით ერთმნიშვნელოვნად წარიმართა, რამაც ყველა ცნობილ შემთხვევაში არასასიამოვნო შედეგები მოგვცა.

ისტორიულად საქართველო იყო და არის მრავალეროვნული სახელმწიფო, სადაც ფედერალიზმისაკენ სწრაფვის ეპოქაში უმცირესობათა მდგომარეობის პოლიტიკურ-სამართლებრივი კონსტატირება შედარებით მგრძნობიარეა და მისი გადაჭრა დიდ ყურადღებასა და საკითხის არსში არსებით წვდომას ითხოვს. პრობლემა უნდა გადაიჭრას არა მხოლოდ დღევანდელობიდან გამომდინარე, არამედ უნდა მოხდეს სამომავლო პერსპექტივების დაკვირვებული და რეალისტური განჭვრეტა საყოველთაო გლობალიზაციის ჭრილში, დასახელებულ სახელმწიფოებთან უნდა გაძლიერდეს პარიტეტული თანამშრომლობა უმცირესობებთან დაკავშირებულ სფეროებში ინფორმაციისა და გამოცდილების გაცვლის გზით, რაც, ბუნებრივია, თავიდან აგვაცილებს განმეორებით დაძაბულობათა შესაძლო ესკალაციას.

გივი მიქანაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაცია, რომელიც შეიქმნა 1948 წელს, თავის ფუნქციებს ასრულებს ცალკეულ ორგანოთა, მათ შორის გენერალური ასამბლეისა და მუდმივი საბჭოს, მეშვეობით. გენერალური ასამბლეა ორგანიზაციის უმაღლესი ორგანოა, რომელიც მის პოლიტიკას განსაზღვრავს. ის მიმდინარე სხდომაზე იკრიბება წელიწადში ერთხელ, ხოლო რიგგარეშე სხდომებზე - იმდენჯერ, რამდენჯერაც ჩათვლის საჭიროდ. ასამბლეაში ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის თითოეულ წევრ სახელმწიფოს ერთი ხმა აქვს. მუდმივი საბჭო შედგება ორგანიზაციის წევრ სახელმწიფოთა წარმომადგენლებისაგან. საბჭო ასრულებს ასამბლეის სხდომებს შორის გადაწყვეტილებების მიმღები ორგანოს როლს და ასრულებს სხვა ფუნქციებსაც, დაკავშირებულს დავათა გადაწყვეტასა და მშვიდობის შენარჩუნებასთან. აღნიშნულ ორგანოებს ასევე აქვთ ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული საკითხების გადაწყვეტის კომპეტენცია.

ადამიანის უფლებათა დაცვის ამერიკის სახელმწიფოთაშორის სისტემას გააჩნია ორი სამართლებრივი წყარო: პირველი, დაფუძნებული ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდებაზე და მეორე - ადამიანის უფლებათა ამერიკის კონვენციაზე. ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდების საფუძველზე შექმნილი სისტემა იურიდიულად სავალდებულოა ორგანიზაციის წევრ 35 სახელმწიფოსათვის, ხოლო კონვენციის ფარგლებში მოცემული სისტემა - მხოლოდ კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებისათვის.

I. ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდების საფუძველზე შექმნილი ადამიანის უფლებათა დაცვის სისტემა

ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდების საფუძველზე შექმნილი ადამიანის უფლებათა დაცვის ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი სისტემის ნორმები და ინსტიტუტები 50 წლის განმავლობაში ვითარდებოდნენ. სხვადასხვა სამართლებრივმა და პოლიტიკურმა შეხედულებებმა შეიტანეს წვლილი მის განვითარებაში. ამ პერიოდის განმავლობაში ადგილი ჰქონდა უმნიშვნელოვანეს სამართლებრივ მოვლენებს, რომელთა შორის აღსანიშნავია ადამიანის უფლებათა და მოვალეობათა ამერიკის დეკლარაციის გამოცხადება, ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი კომისიის შექმნა, ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდების 1970 წლის ცვლილებები და ადამიანის უფლებათა ამერიკის კონვენციის ამოქმედება.

წესდება მრავალმხრივი ხელშეკრულებაა, რომელიც ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის კონსტიტუციას წარმოადგენს და ხელმოსაწერად ღიად გამოცხადდა 1948 წელს ბოგოტაში (კოლუმბია) და ძალაში შევიდა 1951 წელს. 1967 წელს წესდებაში შეტანილ იქნა ცვლილებები ბუენოს-აირესის პროტოკოლით, რომელიც ამოქმედდა 1970 წელს, და კარტახენის პროტოკოლით (კარტახენ-დე-ინდიაზ, კოლუმბია). ეს უკანასკნელი ხელმოსაწერად ღიად გამოცხადდა 1985 წელს და ძალაში შევიდა 1988 წელს. ორი უკანასკნელი ცვლილება - ვაშინგტონისა და მანაგუას პროტოკოლები, დღემდე არ შესულა ძალაში.

1948 წლის წესდებაში ძალიან მცირე სახით იყო ასახული ადამიანის უფლებები. ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს დებულებას წარმოადგენდა 3 (j) (ამჟამად 3 (k)) მუხლი, რომლის თანახმად ამერიკის სახელმწიფოები აღიარებენ ადამიანის უფლებებს, რასობრივი, ეროვნული კუთვნილებისა თუ რწმენისა და სქესის მიუხედავად. მეორე მნიშვნელოვანი მუხლი ადამიანის უფლებათა შესახებ მე-13 (ამჟამად მე-16) მუხლი იყო. მასში დეკლარირებულია, რომ ყოველ სახელმწიფოს უფლება აქვს თავისუფლად განავითაროს თავისი კულტურული, პოლიტიკური და ეკონომიკური ცხოვრება, თითოეული ადამიანის უფლებებისა და საერთო მორალის პრინციპების პატივისცემის გათვალისწინებით. იმავე კონფერენციაზე, რომელზეც ზემოაღნიშნული წესდება იქნა მიღებული, გამოცხადდა ადამიანის უფლებათა და მოვალეობათა ამერიკის დეკლარაცია. მიუხედავად იმისა, რომ დეკლარაცია კონფერენციის ჩვეულებრივი რეზოლუციის სახით გამოქვეყნდა, მასში დაფიქსირდა ადამიანის უფლებათა ფართო ჩამონათვალი.

ბუენოს-აირესის პროტოკოლმა წესდებაში შეიტანა რიგი ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული მნიშვნელოვანი ცვლილებებისა. პროტოკოლით შეიქმნა ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი კომისია, რომლის ფუნქციად ადამიანის უფლებათა განხორციელება და დაცვა განისაზღვრა. აღნიშნული ცვლილებებით კომისიამ მოიპოვა კონსტიტუციური ლეგიტიმურობა, რომელიც მანამდე მას არ გააჩნდა. ამასთან, ამ ცვლილებებმა მნიშვნელოვნად განამტკიცა ამერიკის დეკლარაციის ნორმატიული ხასიათი.

ადამიანის უფლებათა და მოვალეობათა ამერიკის დეკლარაცია მიღებულ იქნა ამერიკის 1948 წლის 2 მაისს სახელმწიფოთა მეცხრე საერთაშორისო კონფერენციაზე. პრეამბულაში ხაზგასმულია, რომ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დაცვა უნდა იყოს ამერიკის განვითარებადი კანონმდებლობის ამომავალი პრინციპი. შეიტანა.

ამერიკის დეკლარაციაში განსაზღვრულია ადამიანის 27 უფლება-მოვალეობა. იგი მოიცავს როგორც სამოქალაქო-პოლიტიკურ, ასევე სოციალურ-კულტურულ უფლებებსაც.

დეკლარაცია მიღებულ იქნა როგორც კონფერენციის არასავალდებულო რეზოლუცია, რომელსაც, როგორც მისი შემქმნელები ვარაუდობდნენ, არ უნდა ჰქონოდა სამართლებრივი ეფექტი. თუმცა, დროთა განმავლობაში ამერიკის დეკლარაციის იურიდიულმა სტატუსმა გარკვეული ცვლილებები განიცადა. ამაზე მოწმობს ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომლის მიხედვითაც ,,ორგანიზაციის წევრი სახელმწიფოებისათვის დეკლარაცია წარმოადგენს ტექსტს, რომელშიც განსაზღვრულია წესდებით გათვალისწინებული უფლებები . . . ამ სახელმწიფოთათვის დეკლარაცია წარმოადგენს ორგანიზაციის წესდებასთან დაკავშირებულ საერთაშორისო ვალდებულებათა წყაროს”.

ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი კომისიის შექმნის მანდატი 1959 წელს გაიცა, საგარეო საქმეთა მინისტრების მეხუთე საკონსულტაციო შეხვედრაზე. ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის საბჭომ 1960 წელს სისრულეში მოიყვანა აღნიშნული მანდატი კომისიის წესდების მიღებითა და კომისიის პირველი შვიდი წევრის არჩევით. გამომდინარე იქიდან, რომ 1948 წლის ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდებით გათვალისწინებული არ ყოფილა კომისიის შექმნა, საბჭომ მას ,,ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის ავტონომიური ორგანოს სტატუსი” მიანიჭა, რომლის ფუნქციადაც ადამიანის უფლებებისადმი პატივისცემის განვითარებისათვის ხელშეწყობა განისაზღვრა. წესდება, ადამიანის უფლებების კუთხით, ეფუძნება ადამიანის უფლებებისა და მოვალეობების ამერიკის დეკლარაციაში ასახულ უფლებებს. კომისიის წესდების მიღებამ და მასში გამოყენებულმა ფორმულირებებმა საფუძველი ჩაუყარა ხანგრძლივ პროცესს, რომლის საფუძველზეც მოხდა დეკლარაციის მნიშვნელოვან ნორმატიულ დოკუმენტად გარდაქმნა.

1960 წლის წესდების მე-9 მუხლი კომისიას ანიჭებდა მრავალმხრივ უფლებამოსილებას ადამიანის უფლებების განვითარებისათვის ხელშეწყობაში, მათ შორის იყო გამოკვლევების ჩატარება და მოხსენებების მომზადება, აგრეთვე, ორგანიზაციის წევრი სახელმწიფოებისათვის რეკომენდაციების მიცემა ეროვნული კანონმდებლობის ფარგლებში ადამიანის უფლებათა განვითარებისა და დაცვის ხელშესაწყობად, თანდათანობითი ზომების მიღების მიზნით. კომისიამ თავის პირველსავე სხდომაზე აღნიშნული დებულება განმარტა როგორც მისი უფლება მიემართა რეკომენდაციებით ცალკეული სახელმწიფოებისათვის. ეფუძნებოდა რა ამ განმარტებასა და გამოკვლევების ჩატარების უფლებამოსილებას, კომისიამ პრაქტიკაში შემოიღო ქვეყნების მიხედვით სისტემატიურ გამოკვლევათა ჩატარება.

1965 წლის მეორე სპეციალურმა ამერიკულმა კონფერენციამ კომისია აღჭურვა ინდივიდუალურ განცხადებათა მიღებისა და განხილვის უფლებით, მხოლოდ იმ პირობით, თუ დარღვეული უფლება შეესაბამებოდა ამერიკის დეკლარაციაში მოცემულ ერთ-ერთ უფლებას და დამრღვევი იყო ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წევრი სახელმწიფო. ახალი უფლებამოსილება, რომელიც წესდებაში დაფიქსირდა 9 (ბის) მუხლის სახით, ეხებოდა შემდეგი უფლებების დარღვევას: სიცოცხლის, თავისუფლებისა და უსაფრთხოების (მუხლი 1), კანონის წინაშე თანასწორობის (მუხლი 2), რწმენის თავისუფლების (მუხლი 3), აზრის გამოხატვის თავისუფლების (მუხლი 4), უკანონო დაპატიმრებისაგან დაცვის (მუხლი 25), სამართლიანი სასამართლოს (მუხლი 26) უფლების დარღვევას. ამგვარად, მე-9 (ბის) მუხლმა კომისიას მისცა ინდივიდუალურ საჩივართა მიღებისა და განხილვის სისტემის შეზღუდვის საშუალება. აღნიშნული სისტემის სამართლებრივ წყაროს წარმოადგენს ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდებაში და არა ადამიანის უფლებათა შესახებ რაიმე სპეციალურ ხელშეკრულებაში მოცემული უფლებამოსილებები.

კომისიის სტატუსი შეიცვალა მას შემდეგ, რაც ძალაში შევიდა 1970 წლის ბუენოს-აირესის პროტოკოლი. პროტოკოლის საფუძველზე, ცვლილებები შევიდა ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის 1948 წლის წესდებაში და ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი კომისია ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის ოფიციალურ ორგანოდ გამოცხადდა. ამ უკანასკნელის მთავარ ფუნქციად განისაზღვრა ადამიანის უფლებების განვითარებისა და უზრუნველყოფისთვის ხელშეწყობა და ორგანიზაციის საკონსულტაციო ორგანოს როლის შესრულება. პროტოკოლმა ახალ ორგანოს დაუწესა ორი მნიშვნელოვანი დებულება: პირველი - მუხლი 112 (2) (ამჟამად 111 (2)), რომლის საფუძველზეც, ადამიანის უფლებათა ამერიკის კონვენცია განსაზღვრავს კომისიის სტრუქტურას, კომპეტენციასა და პროცედურას. მეორე დებულებას წარმოადგენდა 150-ე მუხლი, რომელშიც ნათქვამია: ,,მანამ, სანამ ადამიანის უფლებათა ამერიკის კონვენცია, რომელზეც ლაპარაკია . . (111-ე მუხლში), არ შევა ძალაში, მოქმედი ადამიანის უფლებათა ამერიკის კონვენცია თვალყურს ადევნებს ადამიანის უფლებათა განხორციელებაზე”. ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდებაზე დაყრდნობით, ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისმა კომისიამ მოიპოვა ინსტიტუციონალური და კონსტიტუციური ლეგიტიმურობა, რაც მას მანამდე არ გააჩნდა.

ადამიანის უფლებათა ამერიკის კონვენცია მიღებულ იქნა 1969 წელს, ძალაში კი შევიდა 1978 წელს, მაშინ, როდესაც ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდების ცვლილებები შემუშავდა ჯერ კიდევ 1967 წელს. აქედან გამომდინარე, კონვენციის შემქმნელებმა აღჭურვეს ადამიანის უფლებათა ამერიკის კომისია ფუნქციათა ორი ჯგუფით. პირველი რიგის ფუნქციები, რომლებიც მოცემული იყო კონვენციის 41-ე მუხლის (ა)-(ე) და (გ) პუნქტებში, ეხებოდა ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის ყველა წევრ სახელმწიფოს, ხოლო მეორე, მოცემული კონვენციის 41-ე მუხლის (ფ) და 44-51 მუხლებში, - მხოლოდ კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებს.

კონვენციის ძალაში შესვლამ აიძულა ამერიკის სახელმწიფოთა გენერალური ასამბლეა მიეღო კომისიის ახალი წესდება, რაც 1979 წელს განხორციელდა. აღნიშნული წესდება დღესაც ძალაშია. წესდებით განსაზღვრულია კომისიის კომპეტენცია ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის ყველა წევრი სახელმწიფოსადმი, - კონვენციის წევრი სახელმწიფოებისა და ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის იმ წევრი სახელმწიფოებისადმი, რომლებიც მიერთებული არ არიან აღნიშნულ კონვენციას.

ადამიანის უფლებებზე ლაპარაკია ახალი წესდების 1 (2) მუხლში, რომლის მიხედვით ადამიანის უფლებები გაგებულ უნდა იქნას როგორც: ა) ამერიკის კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებისათვის ამ კონვენციაში ასახული ადამიანის უფლებები; ბ) ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის სხვა წევრი სახელმწიფოებისათვის ადამიანის უფლებათა და მოვალეობათა ამერიკის დეკლარაციაში ასახული უფლებები.

დეკლარაციაზე ამგვარი დაფუძნება ამყარებს მის ნორმატიულ ხასიათს და აკანონებს კომისიის უფლებამოსილებას იმ სახელმწიფოთა მიმართ, რომლებიც კონვენციის მონაწილენი არ არიან. ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდება და დეკლარაცია აკისრებენ ამ სახელმწიფოებს ვალდებულებას დაიცვან ადამიანის უფლებები. კომისია, თავის მხრივ, თავისი წესდებიდან გამომდინარე, ფლობს ბერკეტებს უზრუნველყოს აღნიშნულ ვალდებულებათა შესრულება.

კომისია, როგორც ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდების საფუძველზე შექმნილი ორგანო, ასრულებს სხვადასხვა ფუნქციებს ადამიანის უფლებათა განვითარების ხელშეწყობისა და საკონსულტაციო საქმიანობის ჩათვლით. კომისია დიდ დახმარებას ეწეოდა ადამიანის უფლებების შესახებ ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის დოკუმენტების, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ამერიკის კონვენციის, შექმნაში. იგი, ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხებთან დაკავშირებით, რეგულარულად უწევს კონსულტაციებს ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის მუდმივ საბჭოსა და გენერალურ ასამბლეას. თავისი არსებობის პერიოდში კომისია ხშირად გამოდიოდა შუამავლად და იცავდა ადამიანის უფლებებს სამოქალაქო ომების, საერთაშორისო შეიარაღებული კონფლიქტებისა და მძევალთა აყვანის შემთხვევებში. თუმცა, კომისია ძირითადად დაკავებული იყო ცალკეულ ქვეყნებში ადამიანის უფლებათა მდგომარეობის შესწავლითა და ინდივიდუალურ საჩივართა განხილვით.

კომისიის მიერ ჩატარებული გამოკვლევები ძირითადად უკავშირდება ინდივიდუალური საჩივრით მიღებულ ინფორმაციას, რომელიც კომისიას აძლევს საფუძველს კონკრეტულ ქვეყანაში შეისწავლოს ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში არსებული საერთო მდგომარეობა. პირველი ამგვარი მოხსენებები მომზადდა 60-იანი წლების დასაწყისში და ისინი შეეხებოდა ადამიანის უფლებათა დაცვის მდგომარეობას კუბაში, ჰაიტისა და დომინიკის რესპუბლიკაში. კუბისა და ჰაიტის მთავრობებმა არ დართეს ნება კომისიის წევრებს ჩასულიყვნენ ამ ქვეყნებში. დომინიკის რესპუბლიკამ კი ამგვარი უფლება დართო და იგი გახდა პირველი ქვეყანა, სადაც გამოძიება ადგილზე ჩატარდა.

გამოძიების ადგილზე ჩატარების ორგანიზება ხდება კომისიის თავმჯდომარესა და დაინტერესებული სახელმწიფოს მთავრობას შორის მიმოწერით. კომისია, როგორც წესი, ითხოვს ნებართვას ეწვიოს რომელიმე კონკრეტულ სახელმწიფოს. თუმცა, ზოგიერთი ქვეყნის მთავრობა ამგვარ მოწვევას საკუთარი ინიციატივითაც ახორციელებს. 1977 წლამდე ადგილზე გამოძიების ჩატარება წინასწარ თანხმდებოდა ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში. სწორედ ამიტომ კომისიამ, ამ საკითხთან დაკავშირებით, მიიღო რიგი წესებისა, რომლებიც კოდიფიცირებულია კომისიის წესდების 55-59-ე მუხლებში. წესდების 58-ე მუხლი ყოველ სახელმწიფოს ავალდებულებს მისცეს კომისიას ყველა საშუალება დაკისრებული მისიის განსახორციელებლად და დადოს პირობა არ გამოიყენოს დამსჯელი ზომები ყველა იმ პირის მიმართ, რომლებიც ითანამშრომლებენ კომისიასთან ან მიაწვდიან მას ინფორმაციას. კომისიის წევრთა და დამხმარე პერსონალის უფლება - თავისუფლად გადაადგილდნენ ქვეყნის მასშტაბით, შეხვდნენ ნებისმიერ პირს და მოინახულონ სასჯელის მოხდის ადგილები, გათვალისწინებულია კომისიის წესდების 59-ე მუხლით. აღნიშნულ დებულებებში ლაპარაკია სახელმწიფოთა მოვალეობაზე უზრუნველყონ კომისიის წევრთა და დამხმარე პერსონალის უსაფრთხოება, წარუდგინონ მათ მიერ მოთხოვნილი ნებისმიერი დოკუმენტი ან ინფორმაცია.

დღესდღეისობით, ადგილზე გამოძიებას აწარმოებს ე.წ. ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი კომისიის სპეციალური კომისია. ამასთან, მნიშვნელოვანი დებულებაა ჩადებული კომისიის წესდების 56-ე მუხლში, რომლის მიხედვით, ,,კომისიის წევრებს, რომლებიც ცხოვრობენ ან არიან იმ ქვეყნის მოქალაქეები, სადაც უნდა ჩატარდეს გამოძიება, არ აქვთ უფლება იყვნენ სპეციალური კომისიის წევრები”.

ქვეყნების მიხედვით გამოკვლევათა ჩატარების მომზადებისას, კომისიის სამუშაო იყოფა სტადიებად, მიუხედავად იმისა, ადგილზე ჩატარდება თუ არა გამოძიება. თავდაპირველად, შესაბამისი ინფორმაციის შეგროვების შემდეგ, კომისია ამზადებს მოხსენების პროექტს. მასში განიხილება მოცემულ ქვეყანაში არსებული ბაზა ადამიანის უფლებათა ამერიკის კონვენციასა ან ადამიანის უფლებათა და მოვალეობათა ამერიკის დეკლარაციაში მოცემულ ნორმებთან მიმართებაში, გამომდინარე იქიდან, არის თუ არა ეს სახელმწიფო კონვენციის მონაწილე. ამის შემდეგ, მოხსენების პროექტი კომენტარების გასაკეთებლად განსახილველად გადაეცემა დაინტერესებულ სახელმწიფოს. ქვეყნის მთავრობისგან მიღებული შესაბამისი პასუხი ანალიზირდება კომისიის მიერ იმ მიზნით საჭიროა თუ არა მოხსენებაში წარმოდგენილი ახალი გარემოებების გათვალისწინებით დამატებებისა და ცვლილებების შეტანა. კომისია, თავისი დასკვნების გადასინჯვის შემდეგ, იღებს გადაწყვეტილებას მოხსენების გამოქვეყნების თაობაზე. კომისიის წესდების თანახმად, მოხსენების გამოქვეყნება სავალდებულოა, თუ დაინტერესებული სახელმწიფოს მთავრობა არ პასუხობს მოთხოვნას გააკეთოს შენიშვნები. ამასთან, კომისია არ აქვეყნებს მოხსენებას, თუ მთავრობა თანხმდება რეკომენდაციების შესრულებაზე, ან ამტკიცებს, რომ არ არღვევს ადამიანის უფლებებს.

კომისიას, მოხსენების გამოქვეყნების გარდა, შეუძლია იგი განსახილველად გადასცეს ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის გენერალურ ასამბლეას. იმის გარდა, რომ ასამბლეაში გამართული დებატები საზოგადოების დიდი ნაწილის ყურადღებას იპყრობს, ასამბლეის მიერ კომისიის მოხსენებაზე დაყრდნობა და მისი განხილვის შედეგად მიღებული შესაბამისი რეზოლუცია სერიოზულ ზეგავლენას ახდენს იმ ქვეყნის მთავრობის მოქმედებაზე, რომელიც კომისიამ დაადანაშაულა ადამიანის უფლებების დარღვევაში. მიუხედავად იმისა, რომ ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის ასამბლეის რეზოლუციას იურიდიულად სავალდებულო ძალა არა აქვს, მას გააჩნია მნიშვნელოვანი მორალური და პოლიტიკური ზეგავლენა. კონკრეტული ქვეყნის ხელისუფლება ამჯობინებს გაიზიაროს რეზოლუციაში ასახული მოსაზრებები მანამ, სანამ გადაწყვეტდეს, თუ როგორი რეაგირება მოახდინოს კომისიის გამოკვლევის შედეგად გაკეთებულ რეკომენდაციებზე. საბოლოო ჯამში, კომისიის მიერ ქვეყნებში ჩატარებული გამოკვლევების ეფექტურობა დამოკიდებულია მის ავტორიტეტსა და ნდობაზე, მისი რეკომენდაციებით გამოწვეულ საზოგადოებრივი აზრის ზეწოლასა და ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის მხარდამჭერ რეზოლუციაზე.

ამერიკის კონვენციის ამოქმედებამდე, კომისია იხილავდა და რეაგირებდა მხოლოდ იმ კერძო განცხადებებზე, რომლებიც ეხებოდა მისი ადრინდელი წესდების 9 (ბის) მუხლში ჩამოთვლილი ერთ-ერთი ,,პრივილეგირებული“ უფლების დარღვევას. აღნიშნული პრაქტიკა კომისიის ახალი წესდების გამოქვეყნებისთანავე შეიცვალა - კომისია აღარ ასხვავებს ერთმანეთისაგან ,,პრივილეგირებულ” და ამერიკის დეკლარაციით გამოცხადებულ სხვა უფლებებს. წესდების მე-20 მუხლი კომისიას უფლებას აძლევს განსახილველად მიიღოს და რეაგირება მოახდინოს ყველა ინდივიდუალურ განცხადებაზე, რომელიც დეკლარაციაში მოცემული ნებისმიერი უფლების დარღვევას ეხება.

კომისია აღნიშნულ განცხადებებს იხილავს თითქმის ისევე, როგორც კონვენციის დარღვევასთან დაკავშირებულ კერძო შეტყობინებებს. ამ ორი ტიპის განცხადებების განსხვავება თავს იჩენს მთელი პროცესის დასრულების სტადიაზე. კონვენციის არმონაწილე სახელმწიფოების მიმართებაში განცხადებათა განხილვის პროცესი მთავრდება მოხსენების მომზადებით, რომელსაც ,,საბოლოო გადაწყვეტილება” ეწოდება. ჩვეულებისამებრ, ამ გადაწყვეტილებაში მოცემულია გამოაშკარავებული ფაქტები, კომისიის დასკვნები და რეკომენდაციები. თუ სახელმწიფო მისთვის მიცემულ რეკომენდაციებს არ ასრულებს, კომისიას შეუძლია გამოაქვეყნოს თავისი გადაწყვეტილება. ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეისთვის მომზადებულ კომისიის ყოველწლიურ მოხსენებაში არის თავი, რომელშიც ასახულია ზოგიერთი ამ გადაწყვეტილებათაგანი.

ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდების საფუძველზე შექმნილ ადამიანის უფლებათა დაცვის სისტემას, ვფიქრობ, ორი ძალიან სუსტი მხარე აქვს. პირველის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ, როდესაც განცხადება იმ სახელმწიფოთა წინააღმდეგ არის მიმართული, რომლებიც არ არიან მიერთებული კონვენციას, ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორის სასამართლოს არა აქვს უფლებამოსილება განიხილოს განცხადებები. მეორეს არსი კი იმაში მდგომარეობს, რომ კომისია კონკრეტულ საქმეებზე თავის გადაწყვეტილებებს გადასცემს გენერალურ ასამბლეას, ეს უკანასკნელი კი თითქმის არ იჩენს ინტერესს ინდივიდუალურ საჩივართა განსახილველად. შესაბამისად, სახელმწიფოთა მიერ კომისიის გადაწყვეტილებათა შეუსრულებლობა, კონკრეტულ შემთხვევებთან დაკავშირებით, მცირე ყურადღებას იპყრობს, რაც მოცემულ სისტემას ეფექტურობას უკარგავს.

II. ადამიანის უფლებათა დაცვის ამერიკის კონვენციის საფუძველზე შექმნილი ადამიანის უფლებათა დაცვის სისტემა

ადამიანის უფლებათა ამერიკის კონვენცია ხელმოსაწერად ღიად გამოცხადდა 1969 წლის 20 ნოემბერს, სან-ხოსეში (კოსტა-რიკა) მიმდინარე ამერიკის სახელმწიფოთა დიპლომატიურ კონფერენციაზე. იგი ძალაში შევიდა 1978 წლის 18 ივლისს და დღეისათვის რატიფიცირებულია ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის მხოლოდ 25 წევრი სახელმწიფოს მიერ. კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებია: არგენტინა, ბარბადოსი, ბოლივია, ბრაზილია, ჩილი, კოლუმბია, კოსტა-რიკა, დომინიკა, დომინიკის რესპუბლიკა, ეკვადორი, ელ-სალვადორი, გრენადა, გვატემალა, ჰაიტი, ჰონდურასი, იამაიკა, მექსიკა, ნიკარაგუა, პანამა, პარაგვაი, პერუ, სურინამი, ტრინიდადი და ტობაგო, ურუგვაი და ვენესუელა. ამ სიაში არ არის კანადა, ამერიკის შეერთებული შტატები და კარიბის აუზის რამოდენიმე ინგლისურენოვანი სახელმწიფო. შეერთებულმა შტატებმა ხელი მოაწერა კონვენციას, ხოლო პრეზიდენტმა ჯიმი კარტერმა იგი სენატს განსახილველად და სარატიფიკაციოდ გადასცა. სენატმა რეაგირების გარეშე დატოვა პრეზიდენტის წარდგინება, ხოლო შემდგომ პრეზიდენტებს ეს მონდომება არ გამოუჩენიათ. ორი დამატებითი პროტოკოლი - ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა (1988 წ.) და სიკვდილით დასჯის გაუქმების (1990 წ.) შესახებ, დღემდე ძალაში არ შესულა.

კონვენციაში გარანტირებულია ოცზე მეტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლება. მათ რიცხვს მიეკუთვნება: სამართალსუბიექტურობის, სიცოცხლის, ჰუმანური მოპყრობის უფლება, პირადი თავისუფლება, სამართლიანი სასამართლოს უფლება, სასამართლო შეცდომაზე კომპენსაციის მიღების უფლება, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება, სინდისის, რწმენის, აზრის თავისუფლება, მოქალაქეობის უფლება და სხვ. აღნიშნულ უფლებებს ავსებს დისკრიმინაციის საწინააღმდეგო დებულება და კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა ვალდებულება განახორციელოს ეტაპობრივი ღონისძიებები, ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდებასა და ბუენოს-აირესის პროტოკოლის ცვლილებებში დაფიქსირებული ეკონომიკური, სოციალური, საგანმანათლებლო, სამეცნიერო და კულტურული უფლებების სრული რეალიზაციის მიზნით.

კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულებას კისრულობენ არა მარტო პატივი სცენ კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებებს, არამედ უზრუნველყონ მათი თავისუფალი და სრული განხორციელება. აქედან გამომდინარე, ამ სახელმწიფოებს აქვთ პოზიტიური და ნეგატიური ვალდებულებები, ანუ მათ არ უნდა დაარღვიონ კონვენციით გარანტირებული უფლებები და მიიღონ ყველა ზომები მათ ცხოვრებაში გასატარებლად.

კონვენციის 27-ე მუხლი სახელმწიფოებს აძლევს შესაძლებლობას ომის, საზოგადოებრივი საფრთხის ან სხვა საგანგებო შემთხვევაში, რომელიც მათ დამოუკიდებლობას ან უსაფრთხოებას ეხება, დროებით თავი შეიკავონ ნაკისრი ვალდებულებების შესრულებაზე. ამასთან, აკრძალულია კონვენციით გარანტირებული განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ადამიანის უფლებების ნაწილობრივი გაუქმება. აღნიშნული შეთანხმებებისაგან განსხვავებით, ამერიკის დეკლარაციაში მითითებულია, რომ უფლებების განხორციელების სასამართლო წესით დაცვა, რომლებიც ნაწილობრივ გაუქმებას არ ექვემდებარება, არ შეიძლება იქნეს შეჩერებული.

კონვენცია შეიცავს ე.წ. ,,ფედერალურ მდგომარეობას”, რომელიც ფედერაციული წეს-წყობილების მქონე სახელმწიფოებს ნაკლები ვალდებულებებით შეზღუდვის საშუალებას აძლევს. ისინი ხელშეკრულებას აღიარებენ მხოლოდ იმ საკითხებთან მიმართებაში, რომლებზედაც ახორციელებენ საკანონმდებლო და სასამართლო იურისდიქციას. აღნიშნული დებულება კონვენციაში ჩაიდო შეერთებული შტატების დელეგაციის დაჟინებული მოთხოვნით სან-ხოსეს კონფერენციაზე. დელეგაციის წევრებმა ამგვარი პრინციპული მოთხოვნა დაასაბუთეს იმ გარემოებით, რომ საწინააღმდეგო შემთხვევაში ამერიკის შეერთებულ შტატებს არ ექნებოდა საშუალება გამხდარიყო კონვენციის მონაწილე.

კონვენცია ითვალისწინებს ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი კომისიისა და ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი სასამართლოს შექმნას და ანიჭებს მათ უფლებამოსილებას კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა მიერ ნაკისრი ვალდებულებების შესრულებასთან დაკავშირებით.

თითოეული ინსტიტუტი შედგება შვიდი წევრისგან, რომელთაც კერძო პირების სახით ირჩევენ. კომისიის წევრები აირჩევიან ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის ყველა წევრი სახელმწიფოების მიერ მაშინ, როდესაც სასამართლოს კანდიდატურების დანიშვნისა და წევრების არჩევის უფლებით სარგებლობენ მხოლოდ კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები. იმის გამო, რომ კომისია წარმოადგენს როგორც კონვენციის, ასევე ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდების ორგანოს, სრულიად ლოგიკურია ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის ყველა წევრ სახელმწიფოს ჰქონდეს უფლება აირჩიოს კომისიის წევრები, მიუხედავად იმისა, მოახდინეს თუ არა მათ კონვენციის რატიფიცირება.

კომისიის ადგილსამყოფელია ვაშინგტონი (კოლუმბიის ოლქი), ხოლო სასამართლოსი - სან-ხოსე (კოსტა-რიკა). სასამართლოც და კომისიაც წელიწადში სულ მცირე ორ რიგით სესიაზე იკრიბებიან. მათ აქვთ იმდენი რიგგარეშე სესიების ჩატარების უფლება, რამდენსაც საჭიროდ ჩათვლიან. კომისიისა და სასამართლოს წევრობა არ წარმოადგენს შტატიან სამუშაოს. ამისდა მიუხედავად, ორივე ინსტიტუტს გააჩნია თავისი მუდმივი, რიცხობრივად მცირე დამხმარე პერსონალი.

კომისიის ფუნქციები მოცემულია კონვენციის 41-ე მუხლში. მასში კოდიფიცირებულია კომისიის, როგორც ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის ორგანოს, მანამდე არსებული ფუნქციები და ჩამოყალიბებულია უფლებამოსილება განცხადებებისა და სხვა შეტყობინებების საპასუხოდ კონვენციის 44-51-ე მუხლებით კომპეტენციის განსაზღვრულ ფარგლებში ზომების მიღების თაობაზე. აღნიშნული დებულება ეხება მხოლოდ კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებს და უკავშირდება მის მიერ შექმნილ განცხადებათა განხილვის სისტემას. ზემოთქმული სისტემა განსხვავდება განცხადებათა განხილვის იმ სისტემისაგან, რომელსაც იყენებს კომისია, როგორც ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის წესდებით შექმნილი ორგანო.

კონვენცია კომისიას ინდივიდუალური და სახელმწიფოთაშორისი განცხადებების განხილვის შესაძლებლობას ანიჭებს. სახელმწიფო, რომელიც კონვენციის მონაწილე ხდება, აღიარებს კომისიის იურისდიქციას განიხილოს მის წინააღმდეგ მიმართული კერძო საჩივრები. კომისიას შეუძლია ერთი სახელმწიფოს განცხადების განხილვა მეორის წინააღმდეგ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ორივე სახელმწიფომ, კონვენციის რატიფიცირების გარდა, აღიარა კომისიის სახელმწიფოთაშორისი კომპეტენციაც. ამერიკის კონვენცია კომისიისათვის კერძო საჩივრით მიმართვის უფლებას აძლევს არა მხოლოდ ადამიანის უფლებათა დარღვევის მსხვერპლთ, არამედ ნებისმიერ პირს, პირთა ჯგუფს ან არასამთავრობო ორგანიზაციებს.

განცხადებათა განსახილველად მიღების შესაძლებლობა განპირობებულია შემდეგი ფაქტორებით: (1) ყველა შიდასახელმწიფოებრივი სამართლებრივი დაცვის საშუალება ამოწურულია საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპების შესაბამისად და (2) განცხადება კომისიას უნდა გაეგზავნოს არა უგვიანეს ექვსი თვისა, მას შემდეგ, რაც სავარაუდო მსხვერპლს საქმესთან დაკავშირებით მისი სახელმწიფოს სასამართლომ გამოუცხადა საბოლოო გადაწყვეტილება. დასაშვებია ამ შემზღუდველი გარემოებების უგულებელყოფაც, თუ (1) სახელმწიფოში არ არსებობს უფლებათა დაცვის საშუალებები; (2) სავარაუდო მსხვერპლს უარი ეთქვა შიდასახელმწიფოებრივ სამართლებრივ დაცვაზე ან ადგილი ჰქონდა ამ ორგანოების საქმიანობაში ჩარევას; (3) ადგილი ჰქონდა ადგილობრივი სამართლებრივი დაცვის საშუალებების გამოყენების უკანონო გადავადებას. კომისიის პროცედურის წესების თანახმად, მოპასუხე სახელმწიფომ უნდა დაამტკიცოს, რომ ყველა შიდასახელმწიფოებრივი მექანიზმი ამოწურული არ არის იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფო აცხადებს ამის შესახებ, ხოლო მომჩივანი ამბობს, რომ მათი გამოყენება შეუძლებელი იყო.

საჩივარი განსახილველად არ მიიღება მაშინაც, როდესაც იგი არ შეიცავს მტკიცებულებას, დაფუძნებულ ფაქტს, ან უსაფუძვლოა. 47 (d) მუხლის საფუძველზე, კომისიამ არ უნდა განიხილოს განცხადება, თუ იგი მსგავსია კომისიის მიერ ადრე განხილული განცხადებისა ან განხილულია რომელიმე საერთაშორისო ორგანიზაციის მიერ. აღნიშნულ დებულებას ავსებს 46 (c) მუხლი, რომლის თანახმად, საჩივარი არ დაიშვება განსახილველად მაშინაც კი, როცა იგი სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციაში განხილვის პროცესშია.

საჩივართა განხილვისას, კომისია ამოწმებს ყველა არგუმენტს, ინფორმაციის მისაღებად მიმართავს დაინტერესებულ სახელმწიფოს და იძიებს არსებულ ფაქტებს. საგამოძიებო პროცესის დროს, კომისიას შეუძლია ჩაატაროს მოსმენა, რომელშიც მონაწილეობენ დაინტერესებული სახელმწიფოს მთავრობის წარმომადგენლები და მომჩივანი. კომისია უნდა შეეცადოს და მოაგვაროს არსებული სადავო საკითხი მხარეებს შორის შეთანხმებით. თუ მსგავსი შეთანხმება მიიღწევა, კომისია ამზადებს მოხსენებას, რომელშიც ხდება საქმესთან დაკავშირებული ფაქტებისა და მისი დარეგულირების აღწერა.

მხარეების მიერ მეგობრული შეთანხმების მიუღწევლობისას, კომისია ამზადებს მოხსენებას, რომელშიც წარმოდგენილი იქნება მის მიერ მოცემულ საქმეზე გაკეთებული დასკვნები. მოხსენება, რომელშიც მოცემულია კომისიის დასკვნა ადამიანის უფლებების დარღვევის ფაქტების დადასტურებით, და შესაბამისი რეკომენდაციები გადაეცემათ დაინტერესებულ სახელმწიფოებს. მათ აქვთ სამი თვე იმისათვის, რომ შეასრულონ კომისიის რეკომენდაციები ან მოახდინონ მათზე გარკვეული სახით რეაგირება. ამ დროის განმავლობაში კომისიამ ან დაინტერესებულმა სახელმწიფომ საქმე შეიძლება გადასცეს ადამიანის უფლებათა ამერიკის სასამართლოს.

საქმის განხილვისას, რომელიც განსახილველად არ გადაეცა სასამართლოს ან არ დარეგულირდა მხარეთა მიერ, კომისიას შეუძლია, წევრთა უმრავლესობის თანხმობით, გამოთქვას თავისი მოსაზრება და გააკეთოს შესაბამისი დასკვნა. თუ კომისია დაადგენს, რომ კონვენცია დაირღვა, მან უნდა ჩამოაყალიბოს თავისი რეკომენდაციები და განსაზღვროს ვადა, რომლის განმავლობაშიც სახელმწიფომ უნდა მიიღოს სათანადო ზომები განხორციელებული დარღვევების გამოსასწორებლად. აღნიშნული ვადის ამოწურვისთანავე კომისიამ ხმათა აბსოლუტური უმრავლესობით უნდა გადაწყვიტოს საკითხი სახელმწიფოს მიერ სათანადო ზომების გატარებისა და მოხსენების გამოქვეყნების საჭიროების თაობაზე.

კომისიის საპროცედურო წესები ამ უკანასკნელს ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის ყოველწლიურ მოხსენებაში რომელიმე კონკრეტულ საქმეზე დასკვნითი მოხსენების ჩართვის საშუალებას აძლევს. აღნიშნულის საფუძველზე, წლიურ ანგარიშში მოცემული საკითხი განსახილველად ეგზავნება გენერალური ასამბლეის სხდომას, რომელიმე სახელმწიფოს მიერ კომისიის რეკომენდაციების შეუსრულებლობაზე რეაგირების მიზნით.

კომისიას უფლება აქვს განიხილოს სახელმწიფოთაშორისი დავები მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც მოსარჩელე და მოპასუხე სახელმწიფოებმა აღიარეს მისი კომპეტენცია მსგავსი განცხადებების განხილვასთან დაკავშირებით. სახელმწიფოთა მხრიდან კომისიის კომპეტენციის აღიარება შეიძლება როგორც ზოგადად ყველა, ასევე რომელიმე კონკრეტულ საქმესთან მიმართებაში. მიუხედავად იმისა, რომ კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა თითქმის ნახევარზე მეტმა გააკეთა შესაბამისი ზოგადი განცხადება, დღემდე სახელმწიფოთაშორის დავებზე გამოძიება არ დანიშნულა. სახელმწიფოთაშორისი განცხადებების დასაშვებობის საკითხი და განხილვის პროცედურა ინდივიდუალური განცხადებების მოთხოვნათა მსგავსია.

კომისიის გადაწყვეტილება განცხადების განსახილველად დაუშვებლობის შესახებ საბოლოოა და გასაჩივრებას არ ექვემდებარება. კონვენციაში არაფერია ნათქვამი იმაზე, თუ რა იურიდიული ეფექტი ექნება კომისიის დასკვნას, თუ ეს უკანასკნელი მიიჩნევს, რომ სახელმწიფომ დაარღვია კონვენცია. მართალია აღნიშნული გადაწყვეტილება, სასამართლოს გადაწყვეტილების მსგავსად, არ არის ოფიციალურად სავალდებულო, მაგრამ იგი წარმოადგენს კომპეტენტური იურიდიული ორგანოს დასკვნას, რომელსაც კონვენცია ანიჭებს კომპეტენციას კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოების მიერ ნაკისრ ვალდებულებათა შესრულებასთან მიმართებაში. აქედან გამომდინარე, ზემოხსენებულ სახელმწიფოებსა და ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციას უფლება აქვთ განიხილონ კომისიის გადაწყვეტილება როგორც ავტორიტეტული დასკვნა იმის თაობაზე, რომ კონვენციის მონაწილე რომელიმე სახელმწიფომ დაარღვია თავისი სახელშეკრულებო ვალდებულებები, და იმოქმედონ შესაბამისად.

კონვენცია კომისიას ანიჭებს უფლებას გადასცეს საქმეები სასამართლოს და მიიღოს მონაწილეობა ყველა მათგანის განხილვაში. აღნიშნულით კომისია უფრო მეტ ფუნქციას იძენს, ვიდრე მხოლოდ მხარის წარმოდგენა სასამართლოს მიერ განხილულ საქმეში. პრაქტიკაში დამკვიდრებულია, რომ კომისია საქმეს სასამართლოში გადასცემს არა საკუთარი, არამედ კონკრეტული პირის ან სახელმწიფოს სახელით. სასამართლოში კომისიის უმთავრეს საზრუნავს წარმოადგენს კონვენციის საფუძველზე შექმნილი ადამიანის უფლებათა დაცვის სისტემის სამართლებრივი და ინსტიტუციონალური მთლიანობის უზრუნველყოფა.

კომისია უფლებამოსილია მოთხოვოს სასამართლოს საკონსულტაციო დასკვნების გაკეთება. უფრო მეტიც, სასამართლოს დროებითი ამკრძალავი ბრძანებები შეიძლება გამოიცეს განსაკუთრებულ შემთხვევებში და მხოლოდ კომისიის შუამდგომლობის საფუძველზე.

ამგვარად, კომისია, განცხადებათა განხილვასთან დაკავშირებულ მრავალ ფუნქციასთან ერთად, მნიშვნელოვან როლს ასრულებს იმდენად, რამდენადაც ეხმარება სასამართლოს მინიჭებული უფლებამოსილების რეალიზებაში. კომისიის ყოველწლიურ მოხსენებებში ცალკე თავი აქვს დათმობილი ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი კომისიის საქმიანობას, დაკავშირებულს ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორის სასამართლოსთან.

სასამართლოს იურისდიქციაში შედის მხარეთა შორის დავის განხილვა, ე.ი. სასამართლო გადაწყვეტილებების გამოტანა იმ საქმეებზე, რომლებიც დაკავშირებულია მონაწილე სახელმწიფოს მიერ კონვენციის დარღვევის ბრალდებასთან. მასვე ევალება კონვენციისა და ადამიანის უფლებათა შესახებ სხვა ხელშეკრულებების განმარტებასთან დაკავშირებული საკონსულტაციო დასკვნების გაკეთება.

კონვენციის მონაწილე სახელმწიფო არ სცნობს სასამართლოს იურისდიქციას მხოლოდ კონვენციის რატიფიცირებით. დამატებით, საჭიროა გარკვეული ვადის მქონე ან განსაკუთრებული შემთხვევებისთვის სპეციალური განცხადების ორგანიზაციის გენერალური მდივნისთვის წარდგენა, რომელიც ასლებს გადასცემს ორგანიზაციის წევრ სახელმწიფოებსა და სასამართლოს სამდივნოს, ან სპეციალური შეთანხმების დადება. დღეისათვის საერთო განცხადებები სასამართლოს იურისდიქციის ცნობის თაობაზე გააკეთეს არგენტინამ, ბოლივიამ, კოლუმბიამ, ჩილემ, კოსტა-რიკამ, ეკვადორმა, ელ-სალვადორმა, გვატემალამ, ჰონდურასმა, ნიკარაგუამ, პერუმ, პანამამ, პარაგვაიმ, სურინამმა, ტრინიდადმა და ტობაგომ, ურუგვაიმ და ვენესუელამ.

კონვენციის 61 (1) მუხლში მითითებულია, რომ მხოლოდ კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებს აქვთ საქმის სასამართლოში გადაცემის უფლება. ცალკეულ ინდივიდებს, რომელთაც განცხადებები გაუგზავნეს კომისიას, არ შეუძლიათ საქმის სასამართლო განხილვისათვის გადაცემა და დამოკიდებული არიან კომისიაზე ან სახელმწიფოზე, რომელსაც შეუძლია ამის გაკეთება მათ მაგივრად. ამასთანავე, სანამ საქმე სასამართლოზე განიხილება, კომისიის ყველა შესაბამისი პროცედურა უნდა ამოიწუროს.

სასამართლოსთვის საქმის გადაცემისთანვე, ეს უკანასკნელი უფლებამოსილია თავიდან განიხილოს კომისიის დასკვნა. სასამართლოს კომპეტენციაში შედის ასევე თავისი იურისდიქციის საწინააღმდეგო ყველა არგუმენტის მოსმენა, დაფუძნებული კომისიის მიერ კონვენციით განსაზღვრულ პროცედურათა შეუსრულებლობაზე.

კონვენციის 67-ე მუხლით გათვალისწინებულია, რომ სასამართლოს მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებას არ ექვემდებარება. იგივე მუხლი სასამართლოს ანიჭებს უფლებას განმარტოს თავისი გადაწყვეტილებები მათი მნიშვნელობისა და შეფარდების სფეროს თაობაზე წარმოშობილი გაურკვევლობის შემთხვევაში. კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებული არიან შეასრულონ სასამართლოს ნებისმიერი გადაწყვეტილება, რომელიც მათ ეხებათ.

სასამართლო აღჭურვილია ფულადი კომპენსაციის მინიჭებისა და დეკლარაციული ხასიათის გადაწყვეტილებების გამოტანის უფლებით. ამ უკანასკნელში მითითებული უნდა იყოს არა მარტო ის, თუ რომელი უფლებები დაირღვა, არამედ ისიც, თუ როგორ უნდა გამოასწოროს სახელმწიფომ ისინი. სასამართლო გადაწყვეტილების ის ნაწილი, რომელშიც კომპენსაციაზეა საუბარი, უნდა განხორციელდეს დავის მონაწილე სახელმწიფოში იმ შიდასახელმწიფოებრივი პროცედურების შესაბამისად, რომლებიც არეგულირებენ სასამართლო გადაწყვეტილებების სისრულეში მოყვანას. კონვენცია კი არ ავალდებულებს მონაწილე სახელმწიფოებს კომპენსაციის თაობაზე სასამართლო გადაწყვეტილებების შესასრულებლად მექანიზმის შექმნას, არამედ აძლევს მას ამის გაკეთების უფლებას.

კონვენცია არ ქმნის რაიმე განსაკუთრებულ მექანიზმს სასამართლო გადაწყვეტილების შესრულებაზე საზედამხედველოდ. თუმცაღა, 65-ე მუხლი პირდაპირ მიუთითებს, რომ სასამართლომ ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის გენერალურ ასამბლეას უნდა მიაწოდოს ინფორმაცია სასამართლო გადაწყვეტილების შეუსრულებლობის შესახებ. აღნიშნულის საფუძველზე, გენერალური ასამბლეა იხილავს მოცემულ საკითხს და ურჩი სახელმწიფოს წინააღმდეგ იღებს მისი აზრით საჭირო ნებისმიერ პოლიტიკურ ზომებს. მიუხედავად იმისა, რომ ასამბლეის რეზოლუციებს ორგანიზაციის წევრ სახელმწიფოებთან მიმართებაში არა აქვთ იურიდიულად სავალდებულო ძალა, მათ აქვთ მნიშვნელოვანი პოლიტიკური ბერკეტი, რომელიც გამოიხატება საზოგადოებრივი აზრის ზეწოლაში.

ამერიკის კონვენცია ერთადერთია ადამიანის უფლებათა შესახებ ძირითადი შეთანხმებებიდან, რომელიც პირდაპირ ახდენს სასამართლოს ამკრძალავი დროებითი ბრძანებების სანქციონირებას. 63 (2) მუხლში პირდაპირაა მითითებული ე.წ. დროებით ზომებზე: ,,აუცილებელი მნიშვნელობისა და გადაუდებლობის, აგრეთვე, ცალკეულ პირთათვის გამოუსწორებელი ზიანის მიყენების თავიდან აცილების შემთხვევებში, სასამართლომ თავის შეხედულებისამებრ უნდა მიიღოს დროებითი ზომები იმ საკითხებთან დაკავშირებით, რომლებიც მისი განხილვის პროცესშია. იმ საქმეებთან მიმართებაში, რომლებიც ჯერ არ არის მისთვის განსახილველად გადაცემული, მას შეუძლია იმოქმედოს კომისიის თხოვნით”.

სასამართლოს საკონსულტაციო იურისდიქციის ფარგლები ძალიან ფართოა. ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის ნებისმიერ წევრ სახელმწიფოს და არა მარტო კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოს, შეუძლია მოსთხოვოს სასამართლოს საკონსულტაციო ხასიათის დასკვნის გამოტანა. უფრო მეტიც, სასამართლოს ეს ფუნქცია არ შემოიფარგლება მხოლოდ კონვენციის განმარტებით და ვრცელდება ამერიკის სახელმწიფოებში ნებისმიერ სხვა შეთანხმებაზე დაკავშირებული ადამიანის უფლებების დაცვასთან. ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის ყველა ორგანოს (გენერალურ ასამბლეას, მუდმივ საბჭოს და სხვა, ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი კომისიის ჩათვლით) უფლება აქვს სთხოვოს სასამართლოს საკონსულტაციო ხასიათის დასკვნის გამოტანა. ამასთანავე, სასამართლოს, ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის ნებისმიერი წევრი სახელმწიფოს თხოვნით, შეუძლია გააკეთოს საკონსულტაციო დასკვნა მოცემული სახელმწიფოს ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისობაზე კონვენციასა და სხვა ადამიანის უფლებათა შესახებ სახელმწიფოთაშორის შეთანხმებებზე.

იმ შემთხვევაში, თუ სასამართლო დაადგენს, რომ სახელმწიფომ სთხოვა საკონსულტაციო დასკვნის გამოტანა კომისიაში საქმის განხილვის გასაჭიანურებლად ან მეორე მხარის მიმართ გარკვეული უპირატესობის მოსაპოვებლად, მას შეუძლია უარი განაცხადოს ამგვარი დასკვნის გამოტანაზე.

საკონსულტაციო დასკვნები არ არის იურიდიულად სავალდებულო ძალის მქონე. ამაზე მეტყველებს მათივე დასახელებაც და ამტკიცებს ის არგუმენტიც, რომ კონვენციაში არსადაა ლაპარაკი მათი სავალდებულობის შესახებ. თუმცა, ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი სასამართლო წარმოადგენს სასამართლო ინსტიტუტს, რომლის მიზანია ადამიანის უფლებათა ამერიკის კონვენციის განხორციელება, განმარტება და ზედამხედველობა კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოების მიერ ნაკისრი ვალდებულებების შესრულებაზე. სასამართლო გადაწყვეტილებას, გამოტანილს სადავო საკითხთან დაკავშირებით ან საკონსულტაციო დასკვნის სახით, გააჩნია იურიდიული ძალა, სასამართლოს სპეციფიურობიდან გამომდინარე.

განსხვავება სასამართლოს გადაწყვეტილების შეუსრულებლობასა და საკონსულტაციო დასკვნის გაუზიარებლობას შორის მდგომარეობს იმაში, რომ პირველი იწვევს კონვენციის დარღვევას, ხოლო მეორე - არა. თუმცა, თუ სახელმწიფო ახორციელებს მოქმედებებს, რომლებიც სასამართლოს საკონსულტაციო დასკვნით ეწინააღმდეგება კონვენციის მოთხოვნებს, იგი იღებს გაფრთხილებას იმის თაობაზე, რომ აღნიშნული მოქმედებები არღვევს ნაკისრ ვალდებულებებს.

ადამიანის უფლებათა დაცვის ამერიკის სახელმწიფოთაშორისი მექანიზმი ადამიანის უფლებათა დაცვის უაღრესად მნიშვნელოვანი საერთაშორისო სისტემაა, რომელიც ჯერ კიდევ სრულყოფილი არ არის და დახვეწას მოითხოვს. მიუხედავად ამისა, აღნიშნული სისტემის ფარგლებში მოქმედმა საერთაშორისო მექანიზმებმა (ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისმა კომისიამ და ადამიანის უფლებათა ამერიკის სახელმწიფოთაშორისმა სასამართლომ) დიდი წვლილი შეიტანეს ადამიანის უფლებების დაცვასა და ადამიანის უფლებათა შესახებ საერთაშორისო კანონმდებლობის განვითარებაში.

გიგა ამირანაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

საერთაშორისო სამართლის წინა ნომერში ჩვენს მიერ ვრცლად იქნა გაშუქებული სამშვიდობო ოპერაციების არსი, ამოცანები და ფუნქციები; ასევე, განვიხილეთ სამშვიდობო ოპერაციების ჩატარების პროცედურა, ფინანსური უზრუნველყოფის გზები და საშუალებები.

ამჯერად, გავეცნობით სამშვიდობო ოპერაციების როლს მულტიპოლარული მსოფლიოს პირობებში; მიმოვიხილავთ საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ შემუშავებული კონფლიქტების დარეგულირებისა და კონტროლის ინსტრუმენტებს, განვიხილავთ მათ ფუნქციებსა და პერსპექტივებს სამშვიდობო ოპერაციების ჩატარების საქმეში.

სამშვიდობო ოპერაციები და მსოფლიოს ახალი გადანაწილება

ხშირ შემთხვევებში სახელმწიფოების მონაწილეობა სამშვიდობო ოპერაციებში უკავშირდება მის ეროვნულ ინტერესებს. რამდენად გამოხატავს იგი ქვეყანაში არსებულ ძალთა მზადყოფნას და სურვილს. ასევე საყურადღებოა, თუ როგორია მმართველ და ოპოზიციურ პარტიათა განლაგება, მათი ურთიერთთანამშრომლობა, ვინაიდან ხშირად ოპოზიციური ძალების უარყოფითი განწყობა აიძულებს ამ თუ იმ სახელმწიფოს ხელისუფლებას თავი შეიკავოს სამშვიდობო ოპერაციებში მონაწილეობისაგან.

ფაქტია, რომ ბიპოლარული მსოფლიო აღარ არსებობს; მისი ადგილი დაიკავა დიდი სახელმწიფოების ჯგუფმა, რომლებმაც ფაქტიურად განახორციელეს მსოფლიოს ახალი გადანაწილება ლოკალური კონფლიქტების დარეგულირებაში პასუხისმგებლობის ზონების მიხედვით.

პასუხისმგებლობის აღნიშნული ზონები პირობითად შეიძლება დაიყოს ორ კატეგორიად: ამა თუ იმ დიდი ქვეყნების განსაკუთრებული პასუხისმგებლობის ზონები და რამდენიმე დიდი სახელმწიფოს კოლექტიური პასუხისმგებლობის ზონები. მაგალითად, ა.შ.შ-ს განსაკუთრებული პასუხისმგებლობის ზონებს წარმოადგენს ცენტრალური ამერიკა და კარიბის აუზი, აგრეთვე, ახლო აღმოსავლეთი; ევროპის დიდი სახელმწიფოებისათვის (პირველ რიგში, საფრანგეთისათვის) - ეკვატორული აფრიკა, რუსეთისათვის - ყოფილი სსრკ-ს ტერიტორია.

კოლექტიური პასუხისმგებლობის ზონის მაგალითად გამოდგება ყოფილი იუგოსლავიის ტერიტორია, როცა რამდენიმე დიდი სახელმწიფო (ა.შ.შ., დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი, გერმანია და რუსეთი) ცდილობს კოლექტიური ძალისხმევით დაარეგულიროს ეს კონფლიქტი, და კორეის ნახევარკუნძული, სადაც პრობლემის გადაწყვეტაში მონაწილეობს ა.შ.შ., ჩინეთი, იაპონია და რუსეთი. ლოკალური კონფლიქტების დარეგულირებაში მთავარი პასუხისმგებლობა ეკისრება დიდ სახელმწიფოებს, რომლებიც, როგორც წესი, საერთაშორისო ორგანიზაციების (გაერო, ნატო, ეუთო, დ.ს.თ., აზიის ქვეყნების ორგანიზაცია და ა.შ.¹ ) ეგიდით გამოდიან.

რაც შეეხება ზოგადად იუგოსლავიასა და ბოსნიის კრიზისს, უნდა ითქვას, რომ მისი დარეგულირების ბოლო ეტაპზე ინიციატივა ნამდვილად გადავიდა ა.შ.შ-ს ხელში რისი ნათელი დასტურიცაა დეიტონის შეთანხმება და დღესდღეობით მიმდინარე მოვლენები. თუმცა, ეს არ იძლევა იმის საფუძველს, რომ ა.შ.შ ჰეგემონიზმში დავადანაშაულოთ, რაც რუსეთის პოლიტიკოსებისა და მეცნიერ-სპეციალისტების მხრიდან ხშირად გაისმის ხოლმე. მათ უნდა ახსოვდეთ, რომ ყოფილი სსრკ-ს ტერიტორიაზე კონფლიქტების დარეგულირება მოსკოვის დიქტატის ქვეშ მიმდინარეობს. იქნება ეს კონფლიქტი დნესტრისპირეთში (მოლდოვა) თუ აფხაზეთში (საქართველო), ყარაბახში (აზერბაიჯანი) თუ ყოფილ სამხრეთ ოსეთში (საქართველო) ან კიდევ ტაჯიკეთში.

ამასთან დაკავშირებით, უშიშროების საბჭოსადმი აღსანიშნავია საქართველოს მთავრობის მიმართვა, სადაც იგი რუსეთისა და დ.ს.თ-ს ძალებისათვის სამშვიდობო სტატუსის მინიჭებას ითხოვდა, რაც იმ პერიოდისათვის გაეროს ყოფილმა მდივანმა, ბუტროს ბუტროს გალიმ უარყოფითად შეაფასა. მან განაცხადა: ,,თუ წარმოდგენილია ერთი ან ორი ქვეყანა, ეს არ ნიშნავს, რომ იგი დ.ს.თ-ს მრავალეროვნული ძალებია. ისინი ვერ მიიღებენ გაეროს დროშის ქვეშ სამშვიდობო ოპერაციების ჩატარების უფლებას”,² რასაც არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ. თუმცა ბ. ბ. გალის პოზიცია, საქართველოში სამშვიდობო ოპერაციასთან დაკავშირებით, ძალზე მალე შეიცვალა. ეს დაემთხვა ა.შ.შ-ს ხელისუფლების გადაწყვეტილებას ბოლო მოეღო ჰაიტის სამხედრო რეჯიმისათვის, რომელსაც მხარი გაერომაც დაუჭირა. ჰაიტიში დემოკრატიისა და კანონიერი ხელისუფლების აღდგენის მიზნით, დაიწყო ა.შ.შ-ს სამხედრო მზადება. მალე უშიშროების საბჭომ თითქმის ერთდროულად მიიღო რეზოლუციები 937 და 940, რომლებითაც სანქციონირებული იყო როგორც საქართველოში გაეროს ეგიდითა და ეუთო-ს წარმომადგენელთა მონაწილეობით დ.ს.თ-ს სამშვიდობო ძალების შეყვანა (თუმცა, ცხადი იყო, რომ ფაქტიურად რუსეთის ძალები იქნებოდა), ისე ჰაიტიში სამხედრო ძალის გამოყენება (ძირითადი ბირთვი იყო ამერიკის შეიარაღებული ძალები).

საქართველოსა და ჰაიტის შესახებ ამ გადაწყვეტილებების მოტივების თაობაზე უშიშროების საბჭოს რეზოლუციების მიღების ფაქტმა სერიოზული პოლემიკა გამოიწვია. აი, რას წერდა მიმდინარე პროცესებთან დაკავშირებით ,,თაიმსი” - ,,ჰაიტიში ჯარების შეყვანის შესახებ უშიშროების საბჭოს გადაწყვეტილება არის დიდი სახელმწიფოების გარიგების შედეგი. იმისათვის, რომ ა.შ.შ-ს მთავრობას მოსკოვისაგან მიეღო მხარდაჭერა, იგი დაეთანხმა გაეროს ეგიდით საქართველოში სამშვიდობო მისიის შეყვანას.³ ჰ. კისინჯერმა პირდაპირ განაცხადა ამის შესახებ ,,ვაშინგტონ პოსტის” ფურცლებზე - ,,ა.შ.შ-ს ხელისუფლებამ დაუშვა შეცდომა, შექმნა პრეცედენტი, რომელიც შეიძლება რუსეთის მხრიდან გამოყენებულ იქნას იმასთან მიმართებაში, რასაც რუსეთში ,,ახლო საზღვარგარეთს” ეძახიან''.⁴ 

საქართველოში დღესდღეობით დიდი პოლემიკაა გაჩაღებული ,,მშვიდობისათვის იძულების” ბოსნიური მოდელის აფხაზეთის მიმართებაში გამოყენების თაობაზე. უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ ე.წ. ბოსნიური მოდელი გაცილებით ფართო ცნებაა, რაც საკითხთა მნიშვნელოვან სპექტრს მოიცავს და ბოსნია-ჰერცოგოვინას სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკურ წყობას უკავშირდება, რომელიც დეიტონის შეთანხმების შედეგად კონფედერაციულ სახელმწიფოდ გაფორმდა (ბოსნია-ხორვატული ფედერაცია და სერბთა რესპუბლიკა), რაც, ვფიქრობთ, საქართველოსათვის მისაღებ მოდელად არ გამოდგება. ალბათ აქ უფრო ადამიანის უფლებათა უხეშ დარღვევასა და საერთოდ, ძალადობაზე საერთაშორისო თანამეგობრობის მხრიდან ადეკვატური მოქმედებების, ,,მშვიდობისათვის იძულების” ბოსნიური პრინციპის გამოყენებას გულისხმობენ, როცა აღნიშნულ საკითხს ეხებიან. თუმცა ერთია ,,მშვიდობისათვის იძულების” ოპერაციის ჩატარება ბოსნიაში (ან საერთოდ, იუგოსლავიაში) და მეორეა მისი გამოყენება საქართველოში, რაც, ამ ეტაპზე არარეალურია.

როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, ყოფილი სსრკ-ს ტერიტორია (გარდა ბალტიისპირეთისა) დასავლეთსა და რუსეთს შორის გეოპოლიტიკური გარიგების შედეგად რუსეთის გავლენის სფეროდ რჩება (ყოველ შემთხვევაში ამ ეტაპზე მაინც). ამას ემატება რუსეთის სამხედრო ბაზების არსებობა საქართველოში (მათ შორის აფხაზეთში). იმ შემთხვევაში, თუკი გაეროს მხრიდან ,,იძულება მშვიდობისათვის” ოპერაციის საქართველოში ჩატარების საკითხი უშიშროების საბჭოზე განსახილველად დადგება, რუსეთი უეჭველად ვეტოს უფლებას გამოიყენებს (გეოპოლიტიკური ინტერესების მომიზეზებით). თეორიულად დავუშვათ, რომ ასეთი ღონისძიების ჩატარება თავის თავზე ნატომ აიღო, როგორც ამას დღესდღეობით იუგოსლავიაში ახორციელებს. ამ შემთხვევაში იგი იძულებული იქნება რუსეთთან სამხედრო მოქმედებებში ჩაებას, რისი დაშვებაც წარმოუდგენელია და ამავე დროს, - ნაკლებ სავარაუდო. ერთია, ჩაატარო სადამსჯელო ოპერაციები (რომელსაც ექსპერიმენტული სახე აქვს) შუა ევროპაში საერთაშორისო თანამეგობრობის მხარდაჭერით და მეორეა, ჩაატარო იგი აფხაზეთში, სადაც ნებისმიერი სამხედრო აქცია (თუნდაც საჰაერო) უშუალოდ რუსეთის სამხედრო ბაზების უსაფრთხოებას დაუკავშირდება. ამასთანავე, შეუძლებელია საერთაშორისო თანამეგობრობა წავიდეს ამ ნაბიჯზე მაშინ, როცა ნატოს ოპერაცია ჯერ არ დამთავრებულა და კოსოვოს საკითხი საბოლოოდ არ მოგვარებულა. ამდენად, რომ არაფერი ვთქვათ სხვა ფაქტორებზეც, ხსენებულიც საკმარისია იმისათვის, რომ გაეროს ეგიდით ან ნატოს მიერ საქართველოში ,,მშვიდობისათვის იძულების” ოპერაციის ჩატარება არარეალურად მივიჩნიოთ. ისმის კითხვა, შესაძლებელია თუ არა შესაბამისი მანდატით რუსეთმა ჩაატაროს ზემოხსენებული ოპერაცია, ანუ აიძულოს აფხაზები (მათ შორის ძალისმიერი მეთოდებით) დათანხმდნენ ლტოლვილების აფხაზეთში დაბრუნებასა და შედეგიანი სამშვიდობო მოლაპარაკებების გაგრძელებაზე? ჯერ ერთი, რუსეთი რომ დიდად იყოს დაინტერესებული ამ საკითხით, იგი მას ყოველგვარი სამხედრო მოქმედებებისა და გართულებების გარეშე მოაგვარებდა. მეორეც, რუსეთის მხრიდან აფხაზების მიმართებაში ნებისმიერი ძალისმიერი აქცია კიდევ უფრო დაძაბავს პოლიტიკურ ურთიერთობას რუსეთის მთავრობასა და ოპოზიციას შორის (რომელიც მნიშვნელოვან სამხედრო თუ პოლიტიკურ მხარდაჭერას უწევს სეპარატისტების მთავრობას). ამასთანავე, გასათვალისწინებელია ჩრდილო-კავკასიური ფაქტორიც. აფხაზეთში ,,იძულება მშვიდობისათვის” ოპერაციის ჩატარება კიდევ უფრო გაზრდის ანტირუსულ განწყობას ჩრდილო კავკასიურ რესპუბლიკებში და რუსეთს მათთან ურთიერთობაში სერიოზულ პრობლემებს შეუქმნის. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, რუსეთი ასეთ რისკზე ნამდვილად არ წავა.

ამრიგად, ამ ეტაპზე საქართველოში ,,მშვიდობისათვის იძულების” ბოსნიური ,,მოდელის” (უფრო მართებულია თუ ვიხმართ ,,მეთოდს”) გამოყენების შესაძლებლობა არარეალურად გვეჩვენება. მაგრამ, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ახლო მომავალში აღნიშნული საკითხი დღის წესრიგში არ დადგება.

მსოფლიოში ა.შ.შ-ს დომინირებული როლის მომხრეები მკაცრად იცავენ იმ პოზიციას, რომლის მიხედვითაც, პოსტსაბჭოთა სახელმწიფოებში პირდაპირი ინტერესების არარსებობა არ ნიშნავს იმას, რომ ა.შ.შ. ამ რეგიონიდან უნდა გავიდეს და მისცეს რუსეთს მონოპოლური უფლება დაიცვას მშვიდობა და უშიშროება მის მეზობელ ქვეყნებში.

ცნობილი პოლიტოლოგი, ჩ. მეინსი (რომელიც არაერთხელ გამოვიდა ბუშისა და ქლინტონის ადმინისტრაციის პოლიტიკის კრიტიკით), მიიჩნევს, რომ შეცვლილ საერთაშორისო პირობებში აუცილებელია დიდ სახელმწიფოებს შორის მოხდეს გავლენის სფეროების გადანაწილება. ა.შ.შ დასავლეთის ქვეყნებს შორის შეინარჩუნებს დომინირებულ მდგომარეობას, ანალოგიურ მდგომარეობას დაიკავებს რუსეთი ყოფილი სსრკ-ს ტერიტორიაზე, ინდოეთი გახდება ლიდერი სამხრეთ აზიაში, ჩინეთი და იაპონია - აზიური კონტინენტის დანარჩენ ტერიტორიაზე. მეინსის აზრით, ეს შეესაბამება თანამედროვე მსოფლიოს ახალ რეალიებს.⁵ 

როგორც ჩანს, ასეთი ტენდენციების განვითარება დროებით ხასიათს ატარებს და ღრმად გვწამს, რომ 21-ე საუკუნეში კონფლიქტების დარეგულირებაში ზონური განაწილების პრინციპი ადგილს დაუთმობს ჭეშმარიტად კოლეგიალურ, საერთო, საერთაშორისო ჰუმანიტარული მისწრაფებებით გაჯერებულ პოზიციებს.

სამშვიდობო ოპერაციების კლასიფიკაცია

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას შემუშავებული აქვს კონფლიქტების დარეგულირებისა და კონტროლის საშუალებების მთელი სპექტრი.

ნატოს საინფორმაციო სისტემებისა და ოპერაციების ჩატარების საბჭოს დირექტორი, ნატოს აღმასრულებელი მდივნის მოადგილე, ბ. გეცი, გვაძლევს სამშვიდობო აქციების შემდეგ კლასიფიკაციას:

1) პრევენტიული დიპლომატია (Preventive Diplomacy);

2) სამშვიდობო საქმიანობა - მშვიდობის დამყარება (Peacemaking);

3) მშვიდობის დაცვის ღონისძიებები (Peacekeeping);

4) მშვიდობის დამყარების კოლექტიური მოქმედება (Collective Peace Enforcement);

5) საქმიანობა მშვიდობის განმტკიცებისათვის (Peacebuilding).

პრევენტიული დიპლომატიის (Preventive Diplomacy) დროს მოქმედებები მიმართულია პოტენციური კონფლიქტური ზონების გამოსავლენად და სამხედრო ქმედებების დაწყების თავიდან ასაცილებლად. ისინი შეიცავენ ისეთ ღონისძიებებს, როგორებიცაა: არსებული მდგომარეობის შესახებ ფაქტიური ინფორმაციის შეგროვება, კონსულტაციები, გამაფრთხილებელი მოქმედებები და სანქციები, ინსპექცირება. პრევენტიული დიპლომატია მიმართულია იქეთკენ, რომ კონფლიქტურ მხარეებს შორის დიალოგისათვის შექმნას პირობები, უზრუნველყოს ადრეული გაფრთხილებით კონფლიქტის შესაძლო დაწყება.

კონფლიქტის თავიდან აცილება, ესაა კონფლიქტის დარეგულირების ყველაზე ეფექტური და იაფი საშუალება. გამოცდილება გვასწავლის, რომ პასიურობა, პრევენტიული წესით კონფლიქტში ჩაურევლობა იწვევს მილიონობით ადამიანის დაღუპვას და დაკავშირებულია უდიდეს ხარჯებთან.

პირველი ,,პრევენტიული განთავსება”, რომელმაც მნიშვნელოვანი პრეცედენტი შექმნა და განხორციელდა 1993 წელს, სანქცირებული იყო 1992 წლის დეკემბერში უშიშროების საბჭოს 795 რეზოლუციით, რომლის მიხედვითაც, ყოფილი იუგოსლავიის რესპუბლიკა - მაკედონიაში გაიგზავნა ჯარები იმისათვის, რათა არ დაეშვათ ბოსნიაში არსებული კონფლიქტის მასშტაბის გაზრდა და თავიდან აეცილებინათ ევროპაში ფართომასშტაბიანი ომი. დღეისათვის იქ დაახლოებით 1100 ,,ცისფერმუზარადიანი” იმყოფება.

მთავარი პასუხისმგებლობა პრევენტიული მოქმედებისათვის და სამშვიდობო საქმიანობაში ეკისრება პოლიტიკური საკითხების დეპარტამენტს. აღნიშნულ სფეროში დეპარტამენტი 5 მთავარ ფუნქციას ასრულებს: პირველ რიგში, ის მოვალეა გააკონტროლოს, გააანალიზოს და შეაფასოს პოლიტიკური სიტუაციები. შემდეგ დეპარტამენტი განსაზღვრავს პოტენციურ ან უკვე არსებულ კონფლიქტებს. იგი ატარებს ცხოვრებაში მოწონებულ, დიპლომატიური ხასიათის პოლიტიკას, დაბოლოს, იგი გენერალურ მდივანს დახმარებას უწევს პოლიტიკური ღონისძიებების ჩატარების საქმეში (გენერალური ასამბლეას ან უშიშროების საბჭოს მანდატით პრევენტიული დიპლომატიის, სამშვიდობო ოპერაციების დროს და მშვიდობის დაცვის სფეროში).

საერთაშორისო სასამართლოს შეუძლია უმნიშვნელოვანესი როლი ითამაშოს კონფლიქტების თავიდან აცილების საქმეში. თუმცა უნდა ითქვას, რომ დავების გადაწყვეტის საქმეში საერთაშორისო სასამართლოს როლი შეზღუდულია საერთაშორისო სასამართლოს სტატუსით, კერძოდ, სასამართლოს იურისდიქცია სახელმწიფოებისათვის არის არა სავალდებულო, არამედ ფაკულტატური. ე.ი. სასამართლოს შეუძლია განიხილოს სადავო საქმეები მხოლოდ მოდავე მხარეებთან თანხმობის შემთხვევაში, რაც შეუძლებელს ხდის ცალმხრივად დავების განხილვის დაწყებასა და რეალურ გადაწყვეტას.

ბოსნიის, სომალისა და რუანდის კრიზისების შემთხვევებში ადგილი ჰქონდა ადრეული გაფრთხილების ღონისძიებებს. მიუხედავად ამისა, ნაციონალურმა ინსტიტუტებმა და საერთაშორისო საზოგადოებამ ვერ შეძლო მიეღო გადამწყვეტი ზომები კონფლიქტის ესკალაციის წინააღმდეგ. ამიტომ რეალური ამოცანაა არა უბრალოდ ადრეული გაფრთხილება, არამედ ინფორმაციისა და ცოდნის გარდაქმნა პრევენტიული აქციების სახით.

დღესდღეობით, გენერალურ ასამბლეაში განსახილველად წარმოდგენილია წინადადება უშიშროების საბჭოს ეგიდით შეიქმნას სწრაფი რეაგირების ბრიგადა, რომლის მიზანი იქნება პრევენტიული განთავსება იმ ადგილებში, სადაც კრიზისი გარდაუვალია, და მშვიდობის შენარჩუნება უშიშროების საბჭოს გადაწყვეტილებასა და საერთაშორისო სამშვიდობო ძალების შეყვანას შორის პერიოდში.

ამ მიმართულებით აქტიური პოზიცია უკავია ნიდერლანდებს, რომლის მთავრობამაც ბოლო დროს ფართო მოსამზადებელი კვლევითი სამუშაოები ჩაატარა. როგორც ჰოლანდიელები აღნიშნავენ, ბრიგადა სწორედ იმ პერიოდში იმოქმედებს, ვიდრე სამშვიდობო ძალები შემოვლენ რეგიონში და მათი შემოსვლისთანავე დატოვებენ კონფლიქტის ზონას. სწრაფი რეაგირების ბრიგადა შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას სამ შემთხვევაში:

1) როდესაც კრიზისი გარდაუვალია;

2) უშიშროების საბჭოს მიერ სამშვიდობო ოპერაციის განხორციელებასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილების მიღებიდან საერთაშორისო სამშვიდობო ძალების შეყვანის დაწყებამდე არსებულ მონაკვეთში;

3) საგანგებო ჰუმანიტარული სიტუაციების პირობებში.

ყველა ზემოხსენებულ შემთხვევაში ბრიგადას უნდა ჰქონდეს შეიარაღებული ქმედების პოტენციალი არ მარტო საკუთარი თავის დასაცავად, არამედ აუცილებლობის შემთხვევაში ადგილზე სხვა გადამჭრელი ზომების მისაღებადაც. ბრიგადას ქმნის უშიშროების საბჭო, ხოლო შემდგომ პერიოდში მისი პრაქტიკული მართვა შესაძლებელია განახორციელოს გენერალურმა მდივანმა ან მის მიერ სპეციალურად დანიშნულმა პირმა.

მშვიდობის ,,დამყარება” (Peacemaking). მას მიმართავენ კონფლიქტის დაწყების შემდეგ მის დასარეგულირებლად. ასეთი საქმიანობის ფარგლებში, კონფლიქტის მხარეების წარმომადგენლებს შორის შერიგების მიზნით, მშვიდობის მისაღწევად საჭირო პირობების შესამუშავებლად, ტარდება შეხვედრები და ღონისძიებები. მშვიდობის დაცვის ძალისხმევასა და მეომარ მხარეებს შორის სამხედრო მოქმედებების შეჩერებასთან ხშირად მჭიდროდ არის დაკავშირებული სამშვიდობო აქციები. ისინი შეიცავენ ჰუმანიტარული დახმარების მიწოდებასა და განაწილებას, კონსულტაციებს და სოციალ-პოლიტიკური და ეკოლოგიური პრობლემების გადაწყვეტაში დახმარების გაწევას. ასეთი სახის ოპერაციები ჩატარდა ანგოლაში, ტაჯიკეთში, ავღანეთსა და ბურუნდში. წარმატებული გამოდგა გაეროს სამშვიდობო საქმიანობა გვატემალაში, სიერა-ლიონესა და იემენში.

რაც შეეხება მშვიდობისდაცვით ოპერაციებს (peace-keeping), მის შესახებ თემის დასაწყისში დაწვრილებით გვქონდა საუბარი. დავამატებთ და აღვნიშნავთ, რომ არსებობს სამი ასპექტი, რის გამოც, ნაწილობრივ, მშვიდობისდაცვის ოპერაციებმა დაკარგეს მხარეების თანხმობის აუცილებლობა. საუბარია მიმდინარე სამხედრო მოქმედებების პირობებში ჰუმანიტარული ოპერაციებისა და უშიშროების დადგენილ რაიონებში სამოქალაქო მოსახლეობის დაცვაზე. მესამე ასპექტი, ეს არის კონფლიქტის მხარეებზე ზეგავლენა, ზემოქმედება იმ მიზნით, რათა მათ მიაღწიონ ეროვნულ შერიგებას უფრო სწრაფი ტემპებით, ვიდრე ისინი ფიქრობენ. ამის ნათელი მაგალითია სომალიში და ბოსნია-ჰერცოგოვინაში ჩატარებული ოპერაციები. ორივე შემთხვევაში მშვიდობის დაცვის ოპერაციებს მიანიჭეს დამატებითი მანდატი, რომელიც ითვალისწინებდა ძალის გამოყენებას.⁶ 

ასეთი სახის ოპერაციების ჩატარების მოთხოვნილება უფრო გაიზარდა და ფართო მასშტაბები მიიღო ეთნიკური დაძაბულობებისა და ჩაგვრის კერების შექმნის შემდეგ, რაც ცივი ომის პერიოდში, გარკვეულწილად, შეკავებული და კონტროლირებადი იყო.

მშვიდობის დაცვის საშუალებების გაფართოების რეკომენდაციები განსაზღვრავს სამშვიდობო ძალების საქმიანობას და მათი მხრიდან მოსახლეობის კვების პროდუქტებით მომარაგებისა და ჰუმანიტარული დახმარების გაწევის განხორციელებას. ასე მაგალითად, უშიშროების საბჭომ ყოფილ იუგოსლავიაში ,,მშვიდობისდაცვით ძალებს” განუსაზღვრა სარაევოს აეროპორტის კონტროლი და დახმარების კორიდორის შექმნა. სომალიში მათ მიიღეს მეტად ფართო მონაწილეობა, რაც გამოიხატა იმ უფლებამოსილებაში, რომელიც ჰუმანიტარული მანდატის განსახორციელებლად ყველა აუცილებელი საშუალებებით სამშვიდობო ძალების ამოცანების გაერთიანებას ითვალისწინებდა. განიარაღება და ნაღმების გაუვნებელყოფა ადგილობრივი მოსახლეობის პროდუქტებით უზრუნველყოფის უმთავრესი გარანტია იყო. სომალიში სამშვიდობო ძალებს მანდატით ევალებოდა ორივე ამოცანის შესრულება. ასეთი ოპერაციების შემადგენლობა, მომარაგება და მატერიალურ-ტექნიკური დახმარება მათ წინაშე მდგარ ამოცანებს უნდა შეესაბამებოდეს, განსაკუთრებით მაშინ, თუ უშიშროების საბჭო წესდების მე-7 თავის საფუძველზე ძალის გამოყენების ნებას იძლევა. ბოლო პერიოდში მისიების რაოდენობა და მათ წინაშე მდგარი ამოცანების სიძნელე გაიზარდა.

რაც შეეხება მშვიდობისდაცვითი ოპერაციების მეთაურობასა და მართვას, აუცილებელია განვასხვავოთ ოპერაციების სამი დონე:

ა) საერთო პოლიტიკური ხელმძღვანელობა, რომელიც უშიშროების საბჭოს პრეროგატივას წარმოადგენს;

ბ) აღმასრულებელი ხელმძღვანელობა და მეთაურობა, რომელზეც პასუხისმგებელია გენერალური მდივანი;

გ) ადგილებზე მეთაურობა, რომელიც გენერალური მდივნის მიერ დაკისრებული აქვს მისიის ხელმძღვანელს (სპეციალურ წარმომადგენელს ან ძალების მეთაურს, მთავარ სამხედრო მეთვალყურეს).

რაც შეეხება მშვიდობის უზრუნველყოფის კოლექტიურ მოქმედებას (Collective Peace Enforcement), იგი გამოიყენება გაეროს წესდების მე-7 თავის შესაბამისად. ვინაიდან მასზე წინა ნომერში უკვე გვქონდა საუბარი, აღნიშნულ საკითხს მეტად აღარ დავუბრუნდებით.

ღონისძიებები, რომლებიც მიმართულია მშვიდობის აღსადგენად და გასამტკიცებლად (Peacebuilding), ანუ პოსტკონფლიქტური სამშვიდობო საქმიანობა ითვალისწინებს საერთაშორისო საზოგადოების მხრიდან ახალი სახელმწიფოების ეროვნული შეიარაღებული ძალების ფორმირებაში დახმარების გაწევას, დემოკრატიის მშენებლობის პროცესში შეიარაღებული ძალების როლის საკითხებზე კონსულტაციას, აუცილებელი სამხედრო ორგანიზაციებისა და სტრუქტურების ფორმირებაში ხელშეწყობას.⁷ იმისათვის, რომ გაეროს მშვიდობის დაცვის ოპერაციები ნამდვილად წარმატებული გამოდგეს, არც თუ ისე იშვიათად მის შემდეგ ხორციელდება ღონისძიებები, რომლებიც ცნობილია როგორც პოსტკონფლიქტური სამშვიდობო საქმიანობა. ასეთი ღონისძიებები მიმართულია კონფლიქტის ძირეული მიზეზების აღმოსაფხვრელად და შეიცავს არა მარტო ჰუმანიტარულ დახმარებას, არამედ ღონისძიებებს პოლიტიკური და ადმინისტრაციული სტრუქტურების აღსადგენად და განსამტკიცებლად. მასში შედის:

1) საგანგებო ჰუმანიტარული დახმარება (ე.ი. პროდუქტებით დახმარება, რეაბილიტაციის სახით მოკლევადიანი დახმარება და ა.შ.);

2) მშვიდობიან ცხოვრებაში ყოფილი კომბატანტებისა და ქვედანაყოფების სხვა წევრების დემობილიზაცია და რეინტეგრაცია (მაგ., სალვადორი, ნიკარაგუა), რაც გულისხმობს აუცილებელი მოთხოვნილებების (პროდუქტი, პროფესიონალური მომზადება და სხვა) დასაკმაყოფილებლად საგანგებო დახმარების მოკლევადიანი პროგრამების განხორციელებას;

3) პოლიციის დემილიტარიზაცია და სამოქალაქო პოლიციის ძალების შექმნა;

4) სასამართლო და სხვა სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტების შექმნა და განმტკიცება, ადამიანის უფლებათა დაცვის საქმეში ხელშეწყობა;

5) ფიზიკური ინფრასტრუქტურის, მათ შორის დანგრეული ხიდების, საავტომობილო და სარკინიგზო გზების, ელექტროგადამცემი ხაზების რეკონსტრუქცია;

6) ნდობის განმტკიცების ღონისძიებები და ყოფილი მოწინააღმდეგე მხარეების შერიგება ომის განახლების თავიდან აცილების მიზნით.⁸ 

გაეროს მშვიდობისდამცველები, სამხედრო მოქმედებების შეწყვეტისა და ჯარების დემობილიზაციის შემდეგ, აქტიურად დაკავებული არიან მშვიდობის აღდგენით, დემოკრატიის, ეროვნული შერიგებისა და ქვეყნის განმტკიცების საქმეებით. მაგალითად, სალვადორში გაერო მეთვალყურეობს სამხედროების მხრიდან ადამიანის უფლებების დაცვას და კონფლიქტის ორივე მხარეს დახმარებას უწევს დემობილიზირებული სამხედროებისათვის მიწების განაწილებაში. სალვადორში, ისინი ასევე, მეთვალყურეობენ არჩევნებს. 1994 წლის 27-29 ოქტომბრამდე მოზამბიკში გაეროს დახმარებითა და მხარდაჭერითY ჩატარდა ქვეყნის ისტორიაში პირველი სამართლიანი არჩევნები. წარმატებით ხორციელდება მშვიდობის განმტკიცების პროცესები ანგოლაში, კამბოჯასა და ჰაიტიში.

სამშვიდობო ოპერაციები და ნატო

ბოლო პერიოდში ნატო სამშვიდობო საქმიანობას განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს. სამართლებრივი საფუძვლები მოცემულია გაეროს წესდების მე-7 თავში (რეგიონალური შეთანხმებები) და ნატოს შექმნის თაობაზე მიღებულ შეთანხმებაში. აქედან გამომდინარეობს, რომ ნატომ გაეროს სამშვიდობო ოპერაციებში გაეროს წესდების შესაბამისად უნდა იმოქმედოს, ე.ი. დავების მშვიდობიანი გზით მოგვარებას უნდა მისდიოს და უშიშროების საბჭოს ინფორმაცია უნდა მიაწოდოს სამშვიდობო აქციების თაობაზე; და რაც მთავარია, იძულებითი მოქმედებები მხოლოდ უშიშროების საბჭოს ნებართვით შეიძლება გამოიყენოს.

ჩრდილოატლანტიკურ საბჭოსა და სხვა კომიტეტებს კარგი საკომუნიკაციო სისტემის, რეგულარული კოლექტიური წვრთნების პერიოდში შემუშავებული, პრაქტიკული სამხედრო აქციების მეშვეობით შეუძლიათ უზრუნველყონ როგორც, კონფლიქტის ,,გაფრთხილების” მიზნით, ოპერაციის ჩატარებაზე სწრაფი გადაწყვეტილების მიღება, ისე, კონფლიქტის ესკალაციის თავიდან აცილების მიზნით, ღონისძიებების განხორციელება.⁹ 

ნატოს პოლიტიკის უკეთ კოორდინაციის მიზნით, ამერიკელი სამხედროები გვთავაზობენ დავუკავშიროთ ერთმანეთს მისი სამხედრო ამოცანები და სამშვიდობო საქმიანობის განხორციელების დამატებითი მიზნები და ყველა ეს ღონისძიება ერთობლივად შეტანილ იქნას საერთო სტრატეგიულ გეგმაში, მეთაურობის, კონტროლისა და კომუნიკაციის სტრუქტურაში, აგრეთვე სასწავლო პროგრამებში.

იმისათვის, რომ შეანელონ ნატოს თანამედროვე სტრატეგიის კრიტიკა, მისი ავტორები გამოყოფენ ბლოკის საქმიანობის კიდევ ერთ ამოცანას, ესაა ეუთოს, გაეროს, ნატოს კოლექტიური ძალისხმევით მშვიდობისა და უშიშროების დაცვის საერთოევროპული სტრატეგიის შემუშავებაში მონაწილეობა.

გაეროს საქმიანობის რეალისტიკური დაგეგმვისა და მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეებში ა.შ.შ-ს პოლიტიკის კარდინალური გადახედვის მომხრე, რ. მეინსი, გამოთქვამს ეჭვს, რომ უშიშროების საბჭოს 5 მუდმივი წევრი სახელმწიფო, რომლებსაც ვეტოს დადების უფლება აქვთ, ვერ შეთანხმდებიან ყოფილი სსრკ-სა და ევროპის კონფლიქტურ ზონებში ამა თუ იმ პოლიტიკის გატარებაზე (ამის თვალსაჩინო მაგალითია, დღესდღეობით იუგოსლავიის მისამართით შექმნილი მდგომარეობა). მიზნების განსხვავებამ (რუსეთი და ჩინეთი) შეიძლება შეაფერხოს უშიშროების საბჭოში კონსტრუქციული გადაწყვეტილების მიღება.

ჩვენი აზრით, როცა საკითხი უშიშროების საბჭოს გადაწყვეტილებას ეხება, არ შეიძლება არ დაიბადოს ბუნებრივი კითხვა - ეფუძნება თუ არა ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში უშიშროების საბჭოს რეზოლუციები შესაბამის ნორმატიულ-სამართლებრივ ბაზას? ან კიდევ, სად გადის უშიშროების საბჭოს გადაწყვეტილებების პოლიტიკური და სამართლებრივი ზღვარი? არსებობს კი რომელიმე ზეორგანო, სტრუქტურა, რომელიც უშიშროების საბჭოს გადაწყვეტილების კანონიერებას ზოგად სამართლებრივ კონტროლს მაინც გაუწევს? - რა თქმა უნდა, - არა. რეალობა ისეთია, რომ სამშვიდობო ოპერაციები დიდი სახელმწიფოების ინტერესებს ემსახურება, რომლებიც ჯერ კიდევ ვერ თუ არ ელევიან ფსევდოსტრატეგიულ თუ ნაციონალურ ინტერესებს, რომლებიც შეიძლება ხანდახან წინააღმდეგობაში მოვიდეს კონფლიქტის სწრაფად გადაწყვეტის საერთაშორისო ძალისხმევასთან. ბევრი რომ არ გავაგრძელოთ, აფხაზეთის კონფლიქტში რუსეთის მაგალითიც საკმარისია და არა მარტო იქ, ე.წ. ახლო საზღვარგარეთის ქვეყნების კონფლიქტებშიც, იგი თავისი მიზნებით მოქმედებს (ცნობილია, რომ უშიშროების საბჭოში რუსეთმა ვეტო დაადო აფხაზეთში საერთაშორისო დამკვირვებლების დასაცავად ორი ასეული საერთაშორისო ქვედანაყოფის გაგზავნას).

საერთოდ, სანამ ვეტოს პრინციპი არსებობს (რაც დრომოჭმულად მიგვაჩნია თუნდაც იმიტომ, რომ იგი შემოღებულ იქნა იმდროინდელი რეალობის გათვალისწინებით), დიდი სახელმწიფოების ინტერესების შეჯერების საჭიროება აქტუალურია. უშიშროების საბჭოს გადაწყვეტილებებიც ამ შეთანხმების შედეგი არის და იქნება. უნდა ვიმედოვნოთ, რომ დიდი სახელმწიფოების პასუხისმგებლობა საყოველთაო მშვიდობისა და უშიშროების, ჰუმანური საკითხების დაცვის საქმეში, აგრეთვე, პრინციპული ერთგულება და ურყევი პოზიცია დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და იდეალებისთვის იქნება ცალმხრივი გადაწყვეტილებების თავიდან აცილების გარანტი.

სამშვიდობო ოპერაციები და გაეროს სტრუქტურები

მშვიდობის შენებისა და შენარჩუნების მრავალასპექტიანი ხასიათი განაპირობებს სამდივნოს კოორდინაციის დახვეწის აუცილებლობას იმისათვის, რომ გენერალური მდივნის ხელმძღვანელობით შესაბამისი დეპარტამენტები მოქმედებდნენ როგორც მთლიანი სხეული. ამ კონტექსტში, ჰუმანიტარული საკითხების დეპარტამენტის ინიციატივის საფუძველზე, სამმა დეპარტამენტმა (ჰუმანიტარული საკითხების, პოლიტიკური საკითხებისა და მშვიდობის შენარჩუნების ოპერაციების დეპარტამენტებმა) შექმნა მოქმედების ბლოქ-სქემა, რომელიც ითვალისწინებს ინფორმაციის გაცვლას, კონსულტაციასა და ერთობლივ მოქმედებებს იმ მიზნით, რომ დაგეგმვის დროს მათ უზრუნველყონ თავიანთი საქმიანობის კოორდინაცია და ადგილებზე განახორციელონ კომპლექსური ოპერაციები. აღნიშნული მექანიზმი მოიცავს დეპარტამენტების მოქმედებას მიმდინარე კონტროლის მიმდინარეობის დროსა და წინასწარი გაფრთხილების ანალიზს, პრევენტიული მოქმედებების ვარიანტების შეფასებას, ფაქტების დადგენას, ადგილებზე ოპერაციების დაგეგმვასა და განხორციელებას, შემდგომ კი მის გაანალიზებას. დიდი და კომპლექსური ოპერაციის დაგეგმვასა და განხორციელებაზე კონტროლი ევალება სამდივნოს 12 ოფიციალურ მოხელეს.

საინტერესოა კონფლიქტების თავიდან აცილების საქმეში გაერთიანებული საინსპექციო ჯგუფის რეკომენდაცია, სადაც მოცემულია შემდეგი მოსაზრებები:

1) იმ პრაქტიკული გზებისა და საშუალებების განსაზღვრა, რომლითაც გენერალური ასამბლეა ჩაერთვება პრევენტიულ დიპლომატიაში;

2) მოსალოდნელი კონფლიქტური სიტუაციების განხილვის მიზნით უშიშროების საბჭოს რეგულარული თათბირების ჩატარების პრაქტიკის შემოტანა;

3) ისეთი გზების განსაზღვრა, რომლებითაც ეკონომიკური და სოციალური საბჭო შეძლებს იმ სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების ზუსტ პროგნოზირებას, რომლებსაც შეუძლიათ გამოიწვიონ კრიზისული სიტუაციები, და კონფლიქტების თავიდან აცილების სტრატეგიის შემუშავებას;

4) უშიშროების, სოციალური და ეკონომიკური საბჭოების შემადგენლობაში კონფლიქტების თავიდან აცილების საქმეებზე სპეციალური სამუშაო ჯგუფის ან კომიტეტის დაარსება;

5) დავების მშვიდობიანი გადაწყვეტის მიზნით საერთაშორისო სასამართლოს გამოყენება, მათ შორის სასამართლო პალატებში გადაწყვეტილების გამოტანა და არაოფიციალური საშუამავლო სამსახურის გაწევა.

სამდივნოს სტრუქტურული ცვლილებები მოუწოდებს საერთაშორისო თანამეგობრობას რეფორმების განახლებისკენ, განსაკუთრებით, უშიშროების საბჭოს გაფართოებისაკენ. გერმანია და იაპონია ისწრაფვიან მუდმივი წევრობისა და სამშვიდობო ოპერაციებში მონაწილეობისათვის, რაც სავსებით კანონზომიერია.

გაეროს ყოფილი გენერალური მდივანი, ბატონი ბ. ბ. გალი, ორგანიზაციის შესახებ ყოველწლიურ მოხსენებაში საუბრობდა სამ მნიშვნელოვან პრობლემაზე: ,,პირველ რიგში, აუცილებელია ადგილებზე გაეროს პერსონალის უშიშროებისა და ხელშეუხებლობის უზრუნველყოფა. როცა მსუბუქად შეიარაღებული მშვიდობისდამცველები ან ჰუმანიტარული დახმარების თანამშრომლები ხდებიან საფრთხის, მუქარის ობიექტები, როცა მათ მძევლებად იყვანენ ან სულაც კლავენ, ასეთ შემთხვევებში მსოფლიომ უნდა გაატაროს ღონისძიებები ამგვარი ქმედებების თავიდან ასაცილებლად. მეორე - ფინანსური პრობლემა - გაერომ უნდა მიმართოს მთელი ძალისხმევა ორგანიზაციის ფინანსური მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად. მესამე - ორგანიზაციის განვითარების მიზნით უნდა გამოიძებნოს ყველა საშუალება. ჩვენ მხოლოდ ერთდროული ძალისხმევით შეგვიძლია გადავიყვანოთ გაეროს წესდების სულისკვეთება დღევანდელი დროის რეალობაში. მისასალმებელია ის ფაქტი, რომ მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადაიდგა იქეთკენ, რომ გაერო გახდეს უფრო შემოქმედი ორგანიზაცია ინტელექტუალური თვალსაზრისით, უფრო სტაბილური ფინანსური თვალსაზრისით და უფრო ეფექტური მართვის თვალსაზრისით. თუმცა, აქვე უნდა ვახსენოთ ორგანიზაციის ხარვეზები, არაადექვატური მანდატები, არასაკმარისი ფინანსური და მატერიალური რესურსები, წევრი სახელმწიფოების მხრიდან თავიანთი ვალდებულებების შეუსრულებლობა. ყოველივე ზემოაღნიშნული კი წარმოადგენდა კრიტიკის კატალიზატორს დროთა მანძილზე”.¹⁰ 

დასკვნა

ჩვენი აზრით, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ განსაკუთრებით დიდი როლი ითამაშა ,,ცივი ომის” პერიოდში დასავლეთისა და აღმოსავლეთის პოზიციების დაბალანსების მისაღწევად. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ჯამთა ცვლამ და მსოფლიოში მიმდინარე მოვლენებმა სრულად გამოავლინეს დამახასიათებელი ნაკლოვანებები, რომლებმაც განსაკუთრებით თავი იჩინა და მკაფიოდ გამოვლინდა საერთაშორისო კონფლიქტების დარეგულირებისას; იგი პირისპირ აღმოჩნდა რეფორმების დაწყების აუცილებლობის წინაშე. არაოპერატიულობისა და მოვლენებზე არადროული რეაგირების ძირითად მიზეზს, ალბათ, გაეროს წესდებასა და მისი დაცვისათვის პრაქტიკულად განსახორციელებელ ღონისძიებებს შორის არსებული ვაკუუმი წარმოადგენს.

,,ცივი ომის” პერიოდმა, გამალებულმა შეიარაღებამ, დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის გაყინულმა ურთიერთობებმა და უნდობლობამ შეუძლებელი გახადა ამ ხნის მანძილზე შემუშავებულიყო საერთო პოზიცია საერთაშორისო დავების დარეგულირებისა და მასში სამშვიდობო ძალების გამოყენების თაობაზე.

დასახვეწია სამშვიდობო ძალების გამოყენების პროცედურა. როგორც ვხედავთ, ე.წ. ,,ცისფერი ჩაფხუტების” დაკომპლექტება და კონფლიქტურ ზონაში მათი მოქმედება დაგვიანებულ ხასიათს ატარებს. მხარეების დაშორიშორება და მათ შორის ძალების ჩაყენება ხდება მას შემდეგ, რაც კონფლიქტმა გარკვეული ეტაპი განვლო და, შესაბამისად, შედეგებიც სახეზე გვაქვს. ბუნებრივია, ამ დროს ორი მოდავე მხარიდან ერთ-ერთი უფრო, მისთვის მომგებიან პოზიციაში იმყოფება. ამდენად, მოცემული მომენტის დაფიქსირება და ასეთ ვითარებაში მხარეებს შორის ძალების ჩაყენება, ცხადია კონფლიქტის საბოლოოდ მშვიდობიანი გზით მოგვარებას ვერ დაისახავს მიზნად და მას უფრო დროებითი ხასიათი ექნება. მისი განახლების შესაძლებლობები დაზარალებული მხარის მობილიზების შემდეგ დროთა განმავლობაში უფრო გაიზრდება (რაც ხდებოდა კიდეც ბოსნია-ჰერცოგოვინაში). იმისათვის, რომ ეს თავიდან ავიცილოთ, ჩვენი აზრით, აუცილებელია გაერომ აგრესორი ან მშვიდობის დამრღვევი მხარე აიძულოს ყველა საშუალებით (იქნება ეს მოლაპარაკებები, ეკონომიკური სანქციები თუ ძალის გამოყენება) დაუბრუნდეს ომის წინანდელ პოზიციას, აღადგინოს ე.წ. სტატუს-ქვო და დაიწყოს მოლაპარაკება. სწორედ ასეთი გზით უნდა მოხდეს მხარეების დაშორიშორება და კონფლიქტის ზონაში სამშვიდობო ძალების ჩაყენება.

ძალზე აქტუალურად გვეჩვენება კონფლიქტებში ნატოს სამხედრო შენაერთების გამოყენება და გაეროს სწრაფი რეაგირების ბრიგადის შექმნის იდეა. ამასთან დაკავშირებით, მხარს ვუჭერთ ჰოლანდიის მთავრობის პროექტს და მიგვაჩნია, რომ სწრაფი რეაგირების ბრიგადის განთავსება შეავსებს სამშვიდობო ოპერაციის თაობაზე უშიშროების საბჭოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებასა და ამ გადაწყვეტილების განხორციელებას შორის ვაკუუმს. აუცილებელია, რომ გადაუდებელ შემთხვევაში ბრიგადას ჰქონდეს ძალის გამოყენების უფლება, რომელიც კონფლიქტის დაწყებისთანავე, დაუყონებლივ ჩაერთვება აღნიშნულ პროცესში და მხარეებს შორის შეიარაღებული დაპირისპირების თავიდან აცილების გარანტი იქნება.

დროულია, თუ არა დაგვიანებული, იაპონიისა და ბრაზილიის მთავრობების წინადადება გაეროს წესდებაში სპეციალური დამატებითი მუხლის შეტანის თაობაზე, რომელმაც უნდა გაითვალისწინოს როგორც სამშვიდობო ოპერაციის ჩატარების პროცედურა, ისე მისი მექანიზმი და იმ ორგანოების კომპეტენცია, რომლებსაც პასუხისმგებლობა დაეკისრებათ სამშვიდობო ოპერაციის ჩატარებაზე.

ამასთანავე, მიგვაჩნია,რომ უნდა გაიზარდოს ნატოს როლი საერთაშორისო კონფლიქტების დარეგულირებაში. როგორც უკვე მოგახსენეთ და პრაქტიკამაც დაადასტურა, მას საკმაოდ კარგად აღჭურვილი და სათანადოდ გაწვრთნილი მობილური ძალები ჰყავს. ნატოს დახვეწილი სტრუქტურა კი მათი ოპერატიული გამოყენების საშუალებას იძლევა. რომ არა ნატოს მკაცრი პოზიცია ბოსნია-ჰერცოგოვინაში, რაც სერბებისადმი ულტიმატუმსა და პოზიციების დაბომბვაში გამოიხატა, ვინ იცის, როდის დამთავრდებოდა ბოსნიის სისხლისმღვრელი კონფლიქტი. დეიტონის ხელშეკრულების ხელმოწერაც ნატოს ძალისხმევის შედეგია. აღნიშნული შეთანხმების უზრუნველყოფაც ნატოს ძალებს დაეკისრა და უფლებაც აქვთ ძალის გამოყენებით აღკვეთონ სამშვიდობო შეთანხმების ყოველი დარღვევა. ვფიქრობთ, მიზანშეწონილია, დაიდოს გაეროსა და ნატოს (როგორც რეგიონალურ სამხედრო ორგანიზაციას) შორის ხელშეკრულება (პაქტი), რომლითაც დარეგულირდება მომავალში კონფლიქტების მოწესრიგების საქმეში ნატოს ძალების გამოყენების საკითხები.

ამ მიზნით, უფრო ხშირად უნდა გამოვიყენოთ საერთაშორისო სასამართლოც. აუცილებელია მისი იურისდიქცია სახელმწიფოებისათვის იყოს სავალდებულო და არა ფაკულტატური. ერთი მხარის მოთხოვნის საფუძველზეც შესაძლებელი უნდა იყოს საქმის ფაქტიური განხილვა.

გაეროს მოქმედებების ოპერატიულობის მიზნით, აუცილებლობას წარმოადგენს სამშვიდობო ძალების ფინანსური უზრუნველყოფის ფონდის შექმნა, რათა მათი გამოყენების პროცესში თავიდან იქნას აცილებულ ფინანსური სიძნელეები. კარგად მოგეხსენებათ, თუ რა სირთულეებთან არის დაკავშირებული ამა თუ იმ ქვეყნის სამშვიდობო ძალების დაფინანსება (კერძოდ, ა.შ.შ-ს პრეზიდენტი პეტიციის უფლებით შედის კონგრესის წინაშე, რათა მან გარკვეული თანხა გამოყოს ა.შ.შ-ს სამშვიდობო კონტინგენტისათვის და მხოლოდ მის კეთილ ნებაზეა დამოკიდებული საკითხის დადებითად გადაწყვეტა). სწორედ აღნიშნული პრობლემის მოხსნის საშუალებად მიგვაჩნია ფონდის შექმნა, ძირითადად, გაეროს ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს, ეკონომიკური ხასიათის სპეციალიზირებული ორგანიზაციების (მათ შორის რეკონსტრუქციისა და განვითარების საერთაშორისო ბანკის, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის) ან კიდევ ნებაყოფლობითი შემოწირულობების ბაზაზე, ასევე არ არის გამორიცხული ფონდის სხვა საშუალებებით შევსება.

უნდა აღდგეს უშიშროების საბჭოსთან არსებული სამხედრო-საშტაბო კომიტეტი, რომელიც საბჭოს მუდმივ წევრთა სამხედრო შტაბების მეთაურებისაგან შედგებოდა და მოწოდებული იყო დახმარება გაეწია საბჭოსათვის სამხედრო ღონისძიებების რეალიზაციის საქმეში, კერძოდ, სწრაფი რეაგირების შეიარაღებული ძალების ფორმირებაში.

გაერო დღეს ისე, როგორც არასდროს თავის საწესდებო ამოცანების შესასრულებლად საჭიროებს ძალისხმევის გააქტიურებას, მით უმეტეს, როცა დღის წესრიგში დადგა მსოფლიოს ახალი გადანაწილების საკითხი, როცა აღმოსავლეთ ევროპა გათავისუფლდა, ხოლო ყოფილი სსრკ-სა და იუგოსლავიის ტერიტორიაზე ახალი სახელმწიფოები ჩამოყალიბდა.

დაბოლოს, ღრმად ვართ დარწმუნებული, რომ გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია თავისი სტრუქტურებითა და ინსტიტუტებით 21-ე საუკუნეში შეაბიჯებს როგორც მსოფლიო თანამეგობრობის გამაერთიანებელი ორგანო და უკვე ახალი იდეებით გამდიდრებული მოგვევლინება არა მარტო სახელმწიფოების, არამედ ამ სახელმწიფოებში მცხოვრები ცალკეული მოქალაქეების თუ ეროვნული უმცირესობების ჭეშმარიტ დამცველად.

_____________________

1. В. И. Батюк, США - экономика, политика, идеология, 1996 г., №12.

2. Известия, 1994, №6, აპრილი.

3. Times, 1994, Aug. 1.

4. Washington Post, 1994, Sep. 25.

5. „Foreign Policy”, Winter, 1993/94, pp.8-9.

6. ,,Доклад Генерального Сукрутаря о работе Организации “, А/50/60, S/1995/1, 3 January 1995, Russian, p. 9.

7. Ethnik Conflicts, p. 197.

8. Генералтная Ассамблея, Объеденения Инспекционная Группа, А/50/853, 22 December 1995, Russian, p. 9.

9. Ethnik Conflicts, p. 197.

10. Б. Б. Гали, „Навстречу новым вызовам“, Годовой доклад о деятельности Организации, 1995 г.

ედიშერ ჩუბინიძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

თანამედროვე საერთაშორისო სამართალს უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობებში, ვინაიდან იგი, თავისი მიღწევებით, პრინციპებითა და ნორმებით ხელს უწყობს სახელმწიფოთა საერთაშორისო თანამეგობრობას დაიცვან და განამტკიცონ საერთაშორისო მშვიდობა და უშიშროება, ხელი შეუწყონ საერთაშორისო ეკონომიკურ სტაბილურობასა და პროგრესს, ხალხთა საერთო კეთილდღეობასა და საერთაშორისო თანამშრომლობას, რომელიც თავისუფალია ყოველგვარ განსხვავებაზე აღმოცენებული დისკრიმინაციისაგან. თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი იცავს მსოფლიოში მშვიდობას, როგორც კაცობრიობის კეთილდღეობის განმსაზღვრელ და აუცილებელ ფაქტორს (ელემენტს), ხოლო მისი დარღვევის შემთხვევაში - თითოეული ადამიანის უფლებებსა და ინტერესებს. თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობების რთული საკითხებიდან წინანდებურად ყველაზე მწვავე პრობლემად რჩება ომისა და მშვიდობის საკითხი. ომი და მშვიდობა - ეს ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო ცნება, ყოველთვის, განსაკუთრებით კი თანამედროვე ეტაპზე, აღელვებს მსოფლიოს პროგრესულ საზოგადოებრიობას და მისი ყურადღების ცენტრში დგას.

რთულმა ისტორიულმა პრაქტიკამ მსოფლიო საზოგადოებრიობას თვალნათლივ დაანახა, თუ რა მძიმე შედეგები მოაქვს ომს კაცობრიობისათვის. ამ მწარე გამოცდილებამ დაარწმუნა მსოფლიო ომის საშიშროებათა თავიდან აცილების აუცილებლობაში, რომელსაც დიდი უბედურება მოაქვს, უპირველესად, ხალხისათვის. სიკვდილი და განადგურება, შიმშილი, სიღატაკე, ცრემლი, ტანჯვა, ასობით და ათასობით ადამიანთა მსხვერპლი, უდიდესი მატერიალური ზარალი - აი, რა შეუძლია გამოიწვიოს ომმა. ომი უდიდეს უარყოფით მოვლენას წარმოადგენს კაცობრიობისათვის. ომი - ეს არის პირველყოფილი, უხეში ძალადობის გამოვლინება, როდესაც სახელმწიფოებს არ ძალუძთ მშვიდობიან მოლაპარაკებათა მეშვეობით გადაწყვიტონ უთანხმოება ან კონფლიქტი, მაშინ ისინი მიმართავენ ძალის, იარაღის გამოყენებას. ომს კი მოაქვს უზომო მწუხარება და უდიდესი მატერიალური დანაკარგი. საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ ომი მორალურობის ანტითეზაა. იგი კანონის არარსებობის ან მორალური პრინციპების რღვევის მანიფესტაციაა, და ამიტომაც არ შეიძლება, რომ კანონი ან მორალი მიმართულ იქნას მის მიმართ. ჯერ კიდევ ბლუნჩი ამბობდა, რომ „საერთაშორისო სამართლის სფეროში არსებული ჰუმანიზმი, ომიანობის საკითხთან დაკავშირებით, მხოლოდ იქ გაიმარჯვებს, სადაც პატივისცემით მოეპყრობიან ომის კანონებსა და ადათებს.” მთელი ისტორიის მანძილზე კაცობრიობა აწარმოებდა განუწყვეტელ და გამანადგურებელ ომებს. სწორედ ამიტომ არის, რომ ომმა ამ ხნის განმავლობაში საზოგადოების უდიდესი ყურადღება მიიპყრო. უნდა აღინიშნოს, რომ ომი კაცობრიობის განვითარების ისტორიაში ჩვეულებრივ მოვლენას წარმოადგენდა. იგი ძველი საუკუნეების გამოუვალ, ბუნებრივ მდგომარეობად ითვლებოდა; შუა საუკუნეების ფეოდალიზმისათვის კანონს ნიშნავდა. ასე გრძელდებოდა თანამედროვე ეტაპამდე, როდესაც იმპერიალისტური სახელმწიფოები მსოფლიო ტერიტორიების გადანაწილებისათვის განუწყვეტელ და საშინელ ომებს აწარმოებდნენ. ამ ხნის განმავლობაში, მიუხედავად ომის წინააღმდეგ მიმართული მრავალი მოძრაობისა თუ საქმიანობისა, მიუხედავად მრავალი კონფერენციებისა და ხელშეკრულებებისა, ომის კანონები და ჩვეულებები სათანადოდ არ იყო დაცული, პირიქით, ისინი უხეშად ირღვეოდა სახელმწიფოების მიერ და მაშინდელ საერთაშორისო სამართალში არ არსებობდა ამ ქმედებათა აღმკვეთი, პასუხისმგებლობის დამკისრებელი რაიმე მექანიზმი. საერთაშორისო სამართლის ნორმები I მსოფლიო ომამდეც არსებობდა და ის თვით ამ სამართლის სუბიექტებს უნდა დაეცვათ. თუმცა, როგორც უკვე აღინიშნა, ამ მხრივ არ არსებობდა არც საერთო კანონმდებლობა და, შესაბამისად, არც დასჯის სანქციათა სისტემა. იმ პერიოდისათვის საერთაშორისო სამართალში პასუხისმგებლობას ანალოგიით იყენებდნენ. თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში ეს ვითარება მკვეთრად შეიცვალა და იგი მნიშვნელოვნად განსხვავდება ადრინდელი საერთაშორისო სამართლისაგან, რომელიც მხოლოდ ძლიერთა ინტერესებს იცავდა.

საერთაშორისო სამართლის განვითარების ერთ-ერთ უდიდეს შედეგს წარმოადგენს უმაღლესი საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმების, საერთაშორისო სამართლის ძირითადი პრინციპების ჩამოყალიბება, რომელთა იმპერატიული ხასიათი სავალდებულოს ხდის მათ სახელმწიფოებისათვის და საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტებისათვის. ეს პრინციპები ყველაზე უფრო ზოგადი, უმნიშვნელოვანესი და საყოველთაოდ აღიარებული საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმებია, რომლებიც მიუთითებენ იმ ძირითად გზას, რომლითაც უნდა ვითარდებოდეს საერთაშორისოსამართლებრივი რეგულირების სისტემა. ყველა ძირითადი პრინციპი ატარებს ამკრძალავი ნორმის ხასიათს და ამდენად, კრძალავს ერთი ან რამდენიმე სახელმწიფოს ყველა იმ ქმედებას ან ქმედებისაგან თავის შეკავებას, რომელიც სხვა სახელმწიფოების მიმართ გამოიყენება, ამ უკანასკნელთა სუვერენული უფლებების დარღვევა-შევიწროების მიზნით. სწორედ ამაშია თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის ძირითადი პრინციპების დიდი მარეგულირებელი ძალა. თანამედროვე ეტაპზე ისევე, როგორც მომავალში სახელმწიფოები ვალდებული არიან ითანამშრომლონ ერთმანეთთან, საერთაშორისო ურთიერთობათა სხვადასხვა დარგებში, მიუხედავად მათი პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური სისტემის, აგრეთვე, მათი სიდიდის, გეოგრაფიული მდებარეობისა და ეკონომიკური განვითარების დონისა, იმ მიზნით, რომ დაიცვან საერთაშორისო მშვიდობა და უშიშროება და ხელი შეუწყონ ხალხთა საერთო კეთილდღეობასა და პროგრესს. ყოველივე ეს კი ნათლად მეტყველებს იმ ფაქტზე, რომ სახელმწიფოთა მშვიდობიანი თანაარსებობის პრინციპი დღეს საყოველთაოდ აღიარებულია, როგორც არსებითად, ასევე ფორმის მიხედვით. ამრიგად, თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში ჩამოყალიბებულია შემდეგი ძირითადი პრინციპები:

1. სახელმწიფოთა სუვერენული თანასწორობის პრინციპი;

2. ძალის გამოყენებაზე ან ძალით დამუქრებაზე უარის თქმა;

3. სახელმწიფოთა ტერიტორიული მთლიანობის ხელშეუხებლობის პრინციპი;

4. საზღვრების ურღვევობის პრინციპი;

5. სხვა სახელმწიფოს საშინაო საქმეებში ჩაურევლობა;

6. ხალხთა თანასწორუფლებიანობისა და თვითგამორკვევის პრინციპი;

7. ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემა;

8. საერთაშორისო დავების მშვიდობიანი მოწესრიგების პრინციპი;

9. სახელმწიფოთა მოვალეობა ითანამშრომლონ ერთმანეთთან გაეროს წესდების შესაბამისად და

10. საერთაშორისო სამართლით განსაზღვრულ ვალდებულებათა კეთილსინდისიერი შესრულების პრინციპი.

სწორედ მოცემული პრინციპების დაცვა და მათი კეთილსინდისიერი შესრულება წარმოადგენს სახელმწიფოთა მშვიდობიანი თანაარსებობის აუცილებელ ელემენტს. საჭიროა აგრეთვე აღინიშნოს, თუ რა იგულისხმება მშვიდობიანი თანაარსებობის ქვეშ. „სახელმწიფოთა მშვიდობიანი თანაარსებობა” გულისხმობს: უარის თქმას ომზე, როგორც სახელმწიფოთა შორის სადავო საკითხების გადაჭრის საშუალებაზე, მათ გადაწყვეტას მოლაპარაკების გზით; თანასწორუფლებიანობას, ურთიერთგაგებასა და ნდობას სახელმწიფოებს შორის, ერთმანეთის ინტერესების გათვალისწინებას, შინაგან საქმეებში ჩაურევლობას, აღიარებას ყოველი ხალხის უფლებისა დამოუკიდებლად წყვეტდეს თავისი ქვეყნის ყველა საკითხს; ყველა ქვეყნის სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის მკაცრ პატივისცემას, ეკონომიკური და კულტურული თანამშრომლობის განვითარებას, სრული თანასწორობისა და ურთიერთსარგებლობის საფუძველზე. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ლოგიკურია დასკვნა იმის შესახებ, რომ ომის (უსამართლო, აგრესიული ომის) წარმოება ყველა ამ პრინციპებისა და, ასევე, სხვა საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმების უხეშ დარღვევას წარმოადგენს და ამდენად, უმძიმეს საერთაშორისო დანაშაულებრივ ხასიათს ატარებს.

როგორც უკვე რამდენჯერმე აღინიშნა, ომი უდიდეს უარყოფით მოვლენას წარმოადგენს კაცობრიობისათვის და მის წინააღმდეგ მიმართული უმძიმესი დანაშაულია, ვინაიდან ირღვევა სახელმწიფოთა მშვიდობიანი თანაარსებობისათვის აუცილებელი საყოველთაოდ აღიარებული ყველა საერთაშორისოსამართლებრივი პრინციპი. დავიწყოთ თუნდაც იქედან, რომ ომის წარმოება, რა სახისაც არ უნდა იყოს იგი, გულისხმობს ძალის გამოყენებასა და ძალით დამუქრებას, რითაც ირღვევა საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმა „ძალის გამოყენებაზე ან ძალით დამუქრებაზე უარის თქმა”. ამ პრინციპის შესაბამისად კი, ყოველი სახელმწიფო მოვალეა თავს იკავებდეს ძალისმიერი მუქარის ან ძალის გამოყენებისაგან მეორე სახელმწიფოს არსებული საერთაშორისო საზღვრების დარღვევის მიზნით ან საერთაშორისო დავების, მათ შორის, ტერიტორიული დავებისა და სახელმწიფო საზღვრებთან დაკავშირებული საკითხების, გადასაწყვეტად. სახელმწიფოს მიერ აგრესიული ომის წარმოება კი ამ პრინციპის აშკარად უხეში დარღვევაა. ასევე, ომის დროს შეუძლებელია დაცულ იქნას ,,სახელმწიფოთა სუვერენული თანასწორობის პრინციპი”, ვინაიდან მასში მონაწილე მხარეების უპირველეს მიზანს სწორედ ერთმანეთის მიმართ გარკვეული უპირატესობის მოპოვება ან რაიმე ზეგავლენის მოხდენა წარმოადგენს; უმრავლეს შემთხვევაში ომის წარმოების უმთავრეს მიზანია სახელმწიფოების ტერიტორიათა მიტაცება, მათი დაპყრობა, რის შედეგადაც ირღვევა როგორც ,,სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობის პრინციპი”, ასევე, მასთან მჭიდრო კავშირში არსებული ,,საზღვრების ურღვევობის პრინციპი”; სახელმწიფო, რომელიც აწარმოებს ომს სხვა სახელმწიფოს მიმართ, მთავარ მიზნად ისახავს ამ სახელმწიფოს საშინაო საქმეებზე გარკვეული ზემოქმედების მოპოვებას ანდა მის აშკარა დაქვემდებარებას თავისი პოლიტიკის მიმართ, რაც ,,საშინაო საქმეებში ჩაურევლობის პრინციპის” აშკარა დარღვევაა; ,,ხალხთა თანასწორუფლებიანობისა და თვითგამორკვევის პრინციპი” ირღვევა ისეთი სახის ომის წარმოების დროს, როგორიც ძირითადად იყო კოლონიური ომები, რომლებსაც აწარმოებდნენ იმპერიალისტური სახელმწიფოები დაპყრობილი ერების (ხალხების) თვითგამორკვევისა და თავისუფლებისათვის ბრძოლის წინააღმდეგ მათ ჩასახშობად. სახელმწიფოთა ამგვარი მოქმედება აღნიშნული იმპერატიული ნორმების აშკარა დარღვევაა, ვინაიდან საერთაშორისო სამართლის ამ პრინციპის მიხედვით, საყოველთაოდ აღიარებულია ყოველი ერის (ხალხის) თვითგამორკვევის უფლება და ის, რომ ყველა ერს (ხალხს) შეუძლია თავისუფლად შექმნას თავისი პოლიტიკური სტატუსი და განახორციელოს თავისი ეკონომიკური, კულტურული და სოციალური განვითარება. აქედან გამომდინარე, ომის წარმოება ხალხის დამონებისა და ექსპლუატაციის მიზნით უარყოფს ადამიანის ძირითად უფლებებს და ეწინააღმდეგება გაეროს წესდებასა და საერთაშორისო სამართლის ძირითად პრინციპებს. დღესდღეობით ყველაზე ფართოდაა გავრცელებული ისეთი სახის ომები, რომლებსაც საფუძვლად უდევთ ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების შელახვა, რაც, ასევე, ამ პრინციპის აშკარა დარღვევაა; აქვე უნდა აღინიშნოს ის, რომ ომის წარმოებისას უხეშად ირღვევა თითოეული ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები. ამასთან, გამომდინარე იქედან, რომ აგრესიული ომის წარმოება არ წარმოადგენს საერთაშორისო დავების მშვიდობიანი მოწესრიგების საშუალებას, ირღვევა ,,საერთაშორისო დავების მშვიდობიანი მოწესრიგების პრინციპი”, რომლის მიხედვით, ყოველი სახელმწიფო თავის საერთაშორისო დავებს სხვა სახელმწიფოებთან უნდა წყვეტდეს მშვიდობიანი საშუალებებით ისე, რომ საფრთხე არ შეუქმნას მშვიდობას, უშიშროებასა და სამართლიანობას. ამიტომ სახელმწიფოები უნდა ესწრაფოდნენ რაც შეიძლება მალე და სამართლიანად გადაწყვიტონ თავისი საერთაშორისო დავები მოლაპარაკებით, შუამავლობით, შერიგებით, არბიტრაჯით ან სხვა მშვიდობიანი საშუალებებით, არჩევანის მიხედვით, მთავარია ააცილონ მშვიდობიან მოსახლეობასა და, საერთოდ, კაცობრიობას ომის საშიშროება. დაბოლოს, ომის წარმოება არღვევს სახელმწიფოთა იმპერატიულ ნორმას, ვალდებულებას ,,ითანამშრომლონ ერთმანეთთან გაეროს წესდების შესაბამისად” და ,,კეთილსინდისიერად შეასრულონ ნაკისრი ვალდებულებები”, რადგან სახელმწიფო, რომელიც აგრესიულ ომს აწარმოებს, არ ცნობს რაიმე ვალდებულებას და უარყოფს სხვა სახელმწიფოებთან ყოველგვარ კეთილსინდისიერ თანამშრომლობას.

როგორც ვხედავთ, ომის (აგრესიული ომის) წარმოება იწვევს როგორც ერთი იმპერატიული ნორმის, ასევე, მასთან ერთად, სხვა პრინციპების დარღვევას. ეს კი გამომდინარეობს იქედან, რომ აღნიშნული პრინციპები ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირში არიან ან ერთმანეთისაგან გამომდინარეობენ.

ამრიგად, ნათელი ხდება, თუ რატომ აქვს ომს საერთაშორისო დანაშაულებრივი ხასიათი და რატომ არის იგი კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული. ამიტომ მსოფლიოს პროგრესული საზოგადოებრიობა იბრძვის, რათა საერთოდ აიკრძალოს ომის წარმოება, ხოლო გამოუვალ მდგომარეობაში შეზღუდოს მისი წარმოების მეთოდები და საშუალებები და გარკვეული კანონებისა და წესების ფარგლებში მოაქციოს იგი, რათა არ იქნეს დარღვეული ხალხთა მშვიდობიანი თანაარსებობისა და უშიშროების პრინციპები, რაც განსაკუთრებულად აუცილებელია კაცობრიობის შემდგომი განვითარებისათვის. აქედან გამომდინარე, თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი ომს, როგორც საერთაშორისო დავებისა და უთანხმოებების გადაწყვეტის საშუალებას, რომელიც საფრთხეს უქმნის ხალხთა მშვიდობასა და უშიშროებას, ლახავს ყველა სახელმწიფოს სასიცოცხლო ინტერესებსა და საერთაშორისო სამართლის ძირითად საწყისებს, კანონგარეშედ აცხადებს. ამრიგად, ომი წარმოადგენს მართლსაწინააღმდეგო აქტს, საერთაშორისო დანაშაულს, რომელიც უმძიმეს საერთაშორისოსამართლებრივ პასუხისმგებლობას იწვევს, რომლის მიზანია განამტკიცოს საერთაშორისოსამართლებრივი ნორმების გამოყენების სტაბილურობა და მოწოდებულია, პირველ რიგში, უზრუნველყოს თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის ძირთადი საწყისის - მშვიდობიანი თანაარსებობის, პრინციპის ხელშეუხებლობა და განმტკიცება.

ზემოთ განხილულ იქნა, თუ რით არის გამოწვეული ომის საერთაშორისო-დანაშაულებრივი ხასიათი და თუ რატომ იბრძვის მსოფლიო საზოგადოებრიობა მის თავიდან ასაცილებლად, მაგრამ, ამასთანავე, მნიშვნელოვანია განვიხილოთ, თუ როგორია თვითონ ომის ხასიათი, საჭიროა ერთმანეთისაგან განვასხვაოთ ომები, რომლებსაც კატეგორიულად კრძალავს საერთაშორისო სამართალი და ომები, რომლებიც სამართლიანი შეიარაღებული ბრძოლაა და საერთაშორისო სამართალი მათ საერთაშორისო დავების გადაჭრის უკიდურეს საშუალებად მიიჩნევს. თავიდანვე უნდა აღინიშნოს, რომ ომი, იქნება იგი სამართლიანი თუ უსამართლო, აგრესიული თუ თავდაცვითი, იწვევს მშვიდობიანი მოსახლეობის უშიშროების დარღვევას, განუზომელ ტანჯვასა და მწუხარებას, აყენებს უდიდეს ზარალს მასში მონაწილე თითოეულ მხარეს, ამიტომ პროგრესული საზოგადოებრიობა იბრძვის, რათა თავიდან იქნას აცილებული ყოველგვარი შეიარაღებული კონფლიქტები და მხარეთა შორის წარმოშობილი დავები და ისინი მოგვარდეს მშვიდობიანი გზით, სუვერენული თანასწორობის საფუძველზე.

თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი, მისი წარმოების ხასიათის მიხედვით, განასხვავებს ორი სახის ომს:

ა) ,,ომი - სამართლიანი, არამტაცებლური, განმათავისუფლებელი, თავდაცვითი, რომელიც მიზნად ისახავს ან ხალხის დაცვას გარეშე თავდასხმისაგან და დამონების ცდისაგან, ან კოლონიებისა და დამოკიდებული ქვეყნების, დაპყრობილი ერების (ხალხების) ეროვნულ-განმათავისუფლებელ ბრძოლას კოლონიური ჩაგვრისაგან. ასევე, ამგვარი ომი გულისხმობს საერთაშორისო შეიარაღებული ძალების გამოყენებას აგრესორებისა და ასევე, სხვა საერთაშორისო სამართალდამრღვევების წინააღმდეგ”;

ბ) ,,ომი - უსამართლო, აგრესიული, მტაცებლური, რომელიც მიზნად ისახავს სხვა ქვეყნების, სხვა ხალხების დაპყრობასა და დამონებას და რაც მიმართულია სახელმწიფოთა სუვერენიტეტის, მათი ტერიტორიული ხელშეუხებლობისა და პოლიტიკური დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ.

ცხადია, რომ მეორე სახის ომი ყოვლად მიუღებელია მსოფლიო საზოგადოებრიობისათვის, მისი მეტად საშიში ხასიათის გამო. ამიტომ, როგორც უკვე აღინიშნა, თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი აგრესიულ ომს, როგორც ეროვნული პოლიტიკის საშუალებას, კანონგარეშედ აცხადებს, აკრძალულია არა მარტო ომის დაწყება, არამედ ნებისმიერი სახის სამხედრო, ეკონომიკური, ფინანსური და სხვა ზომების გამოყენება, სხვა სახელმწიფოს დაპყრობის, ან მისი პოლიტიკის დაქვემდებარების მიზნით, რაც საფრთხეს უქმნის ხალხთა მშვიდობასა და უშიშროებას. აგრესიული ომის დაგეგმვა, მომზადება და გაჩაღება, ნიურნბერგისა და ტოკიოს საერთაშორისო სამხედრო ტრიბუნალების წესდებისა და გაერო-ს გენერალური ასამბლეის 1946 წ. 11 დეკემბრის რეზოლუციით, საერთაშორისო დანაშაულადაა აღიარებული და დამნაშავეს მძიმე პასუხისმგებლობას აკისრებს.

უნდა აღინიშნოს, რომ XX საუკუნის დასაწყისამდე საერთაშორისო სამართალი ომის ინსტიტუტს დავის გადაჭრის ერთ-ერთ საშუალებად ცნობდა და სიმძიმის ცენტრი ომის მოტივების ,,სამართლიანობაზე” გადაჰქონდა. მხოლოდ 1928 წლის ე.წ. ბრიან-კელოგის პაქტით, დასავლეთის სახელმწიფოებმა პირველად თქვეს უარი ომზე, როგორც ეროვნული პოლიტიკის საშუალებაზე. ამ მხრივ, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ნაბიჯები მხოლოდ მეორე მსოფლიო ომის მწარე გამოცდილების შემდეგ გადაიდგა. ამასთანავე, დასაფასებელია გაერთიანებული ერების დიდი ღვაწლი, რომლის ყველა წევრი სახელმწიფო კისრულობს ვალდებულებას მიიღოს ყველა ზომა იმისათვის, რომ ,,ააცილოს მომავალ თაობას ომის უბედურებები და დედამიწაზე მტკიცე მშვიდობა და ხალხთა უშიშროება განამტკიცოს” (გაეროს წესდების პრეამბულა). გაეროს წესდების პრინციპები კიდევ უფრო დაიხვეწა 1970 წლის დეკლარაციით, რომლის მიხედვითაც, იკრძალებოდა ყოველგვარი სახის ძალის გამოყენება ან ძალით დამუქრება, და საერთოდ, ომის წარმოება. გაეროს წესდების შესაბამისად, საერთაშორისო სამართალი ავალდებულებს ყველა სახელმწიფოს თავის საერთაშორისო ურთიერთობებში თავს იკავებდეს ძალისმიერი მუქარის ან ძალის გამოყენებისაგან, როგორც ამა თუ იმ სახელმწიფოს ტერიტორიული ხელშეუხებლობის ან პოლიტიკური დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ, ასევე, სხვა რაიმე სახით, რაც შეუთავსებელია გაეროს მიზნებთან. ასეთი ქმედება საერთაშორისო სამართლისა და გაეროს წესდების დარღვევაა და მას, როგორც საერთაშორისო სადავო საკითხების მოწესრიგების საშუალებას, არასდროს უნდა მიმართონ სახელმწიფოებმა. მაგრამ აქვე უნდა აღინიშნოს ის ნაკლიც, რაც გაეროს ფარგლებში ჩამოყალიბებულ სისტემაში არსებობს, კერძოდ ის, რომ გაეროს სისტემაში არ არსებობს სრულყოფილი და ეფექტურად მოქმედი მექანიზმი, რომელიც უზრუნველყოფდა საერთაშორისო სამართალში ჩამოყალიბებული ნორმებისა და ძირითადი პრინციპების სრულყოფილ დაცვას. ამაში ნათლად დაგვარწმუნა ბოლო დროს მომხდარმა მოვლენებმა.

ამრიგად, აგრესიული ომი არის მშვიდობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული, რომელიც იწვევს პასუხისმგებლობას საერთაშორისო სამართლით გათვალისწინებული ნორმებით. ამასთანავე, სახელმწიფოები ვალდებული არიან თავი შეიკავონ სხვა მართლსაწინააღმდეგო ქმედებისაგან, რომელიც არღვევს ხალხთა მშვიდობასა და უშიშროებას. საჭიროა კიდევ უფრო კონკრეტულად ჩამოვაყალიბოთ აგრესიული ომის განსაზღვრება, რაც მოცემულია გაეროს გენერალური ასამბლეის 1974 წლის რეზოლუციაში:

,,აგრესიულად ჩაითვლება სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალების გამოყენება სხვა სახელმწიფოს სუვერენიტეტის, ტერიტორიული ხელშეუხებლობის, ან პოლიტიკური დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ, ან გაეროს წესდებით დაუშვებელი სხვა რომელიმე სახით. ყოველი სახელმწიფო, რომელიც პირველი გამოიყენებს შეიარაღებულ ძალას, ჩაითვლება აგრესორად, თუკი უშიშროების საბჭო სხვანაირად არ შეაფასებს ამას. მაშასადამე, აგრესიულ აქტად ჩაითვლება:

ა) ერთი სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალების შეჭრა ან თავდასხმა სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე; ნებისმიერი სამხედრო ოკუპაცია, თუნდაც დროებითი, რომელიც ასეთი თავდასხმის შედეგია; სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიის ან მისი ნაწილის ანექსია ძალის გამოყენებით;

ბ) ერთი სახელმწიფოს მიერ სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიის დაბომბვა ან ამ მიზნით სხვა იარაღის გამოყენება;

გ) ერთი სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალების მიერ სხვა სახელმწიფოს ნავსადგურების ან ნაპირების ბლოკადა;

დ) სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალების თავდასხმა სხვა სახელმწიფოს სახმელეთო, საზღვაო ან საჰაერო ძალებზე;

ე) ერთი სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალების, რომლებიც იმყოფებიან სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ამ სახელმწიფოს შეთანხმების ძალით, უკანასკნელის უშიშროების წინააღმდეგ გამოყენება ან შეთანხმების ვადის გაწყვეტის შემდეგაც ამ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე დატოვება;

ვ) ერთი სახელმწიფოს ქმედება, რომელიც აძლევს სხვა სახელმწიფოს საშუალებას გამოიყენოს მისი ტერიტორია მესამე სახელმწიფოს წინააღმდეგ აგრესიის ჩადენისათვის:

ზ) ერთი სახელმწიფოს მიერ ან მისი სახელით სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე შეიარაღებული ბანდების, ჯგუფების, რეგულარული ან სხვა დაქირავებული ძალების შეგზავნა, რასაც იმდენად სერიოზული სახე აქვს, რომ ისინი აგრესიის სხვა სახეებად შეიძლება ჩაითვალოს.”

აგრესიული ომის წარმოება არის დანაშაულებრივი აქტი არა მარტო მსხვერპლი სახელმწიფოების მიმართ, არამედ მთელი საერთაშორისო საზოგადოებრიობისათვის, ვინაიდან საფრთხე ემუქრება საერთაშორისო მშვიდობასა და უშიშროებას. აქედან გამომდინარე, აგრესიისაგან თავს უნდა იცავდნენ არა მარტო სახელმწიფოები, არამედ მთელი საერთაშორისო საზოგადოებრიობა. აგრესიის უახლოეს მაგალითს წარმოადგენს ერაყის თავდასხმა ქუვეითზე.

აგრესიული ომისაგან აუცილებლად უნდა განვასხვაოთ თავდაცვითი, სამართლიანი ხასიათის ომი. თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი, კრძალავს რა აგრესიულ ომს, როგორც საგარეო პოლიტიკის საშუალებას, ამავე დროს, ყოველ სახელმწიფოს უფლებას ანიჭებს მის პოლიტიკურ დამოუკიდებლობაზე ან ტერიტორიულ მთლიანობაზე შეიარაღებული თავდასხმის შემთხვევაში გამოიყენოს ,,ინდივიდუალური ან კოლექტიური თავდაცვის” უფლება, ე.ი., შეიარაღებულ თავდასხმას დაუპირისპიროს ან საკუთარი შეიარაღებული ძალები, ან მოკავშირე ქვეყნების ძალები. გაეროს წესდების 51-ე მუხლის თანახმად, თუ ორგანიზაციის წევრი შეიარაღებული თავდასხმის მსხვერპლი გახდება, წესდება არ უარყოფს ინდივიდუალური ან კოლექტიური თავდაცვის უფლების რეალიზაციის შესაძლებლობას, უშიშროების საბჭოს მიერ სათანადო ღონისძიებათა გამოყენებამდე. აღსანიშნავია კოლექტიური თავდაცვის ისეთი სახე, როგორიცაა, რეგიონალური საერთაშორისო ორგანიზაციები და ურთიერთდახმარების ხელშეკრულებები, რომელთაც აქტიურად იყენებდნენ კოლონიალიზმის წინააღმდეგ მებრძოლი ქვეყნები. აგრესიისაგან უნდა განვასხვაოთ, აგრეთვე, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ბრძოლები, ე.ი., როდესაც ჩაგრული კოლონიური ერი ან ხალხი განთავისუფლებისათვის, მშვიდობიანი საშუალებების ამოწურვის შემდეგ იძულებულია მიმართოს იარაღის, ძალის გამოყენებას. ეს ბრძოლა არ შეიძლება კვალიფიცირებულ იქნას როგორც აგრესიული ომი, იგი სამართლიანი შეიარაღებული ბრძოლაა, თავდაცვითი ომია. ამ შემთხვევაში კოლონიზატორთა ცდა - ჩაახშონ ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა ამა თუ იმ ქვეყანაში, აგრესიას წარმოადგენს.

საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, არც ერთ სახელმწიფოს აქვს უფლება თავს დაესხას მეორე სახელმწიფოს, რაგინდ ჭეშმარიტად სამართლიანი არ უნდა იყოს ის მოტივები, რომლებიც კარნახობენ ასეთი პრევენციული ზომების აუცილებლობას. ის, ვინც პირველი ,,ასწევს მახვილს” - აგრესორია. თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში ჩამოყალიბებული ნორმების შესაბამისად, მხოლოდ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას აქვს უფლება მიიღოს სათანადო ზომები, შეიარაღებული ძალების გამოყენების ჩათვლით, როდესაც ამას უშიშროების საბჭო დაადგენს (მაგ. გაეროს ღონისძიებები ერაყის აგრესიის წინააღმდეგ). მაგრამ თანამედროვე ეტაპზე, როდესაც დედამიწაზე მრავალი აგრესიული ძალაა და ყოველთვის არსებობს საშიშროება აგრესიისა და სხვა უმძიმესი საერთაშორისოსამართლებრივი დარღვევებისა, რაც, უპირველეს ყოვლისა, უდიდეს საფრთხეს უქმნის ხალხთა საერთო მშვიდობასა და უშიშროებას, მსოფლიო საზოგადოებრიობამ მიმდინარე პროცესების საფუძველზე აშკარად დაინახა, რომ გაეროს სისტემაში ჩამოყალიბებული საერთაშორისო სამართლის ძირითადი პრინციპებისა და ნორმების დაცვის მექანიზმი დღესდღეობით ვეღარ უზრუნველყოფს აღნიშნული პრინციპებისა და ნორმების სრულყოფილ და ეფექტურ დაცვას, და დღეს საერთაშორისო თანამეგობრობა დგას სრულიად ახალი პრობლემის წინაშე - ჩამოაყალიბოს ახალი მსოფლიო წესრიგი, ანუ ის წყობა და სისტემა, რომლის მეშვეობითაც უფრო ეფექტურად იქნება უზრუნველყოფილი საერთაშორისო სამართლის დაცვა.

თანამედროვეობის ერთ-ერთ უმთავრეს სენს სწორედ დღეისათვის მსოფლიოში მრავლად არსებული შეიარაღებული კონფლიქტები წარმოადგენს. ამ კონფლიქტებს საფუძვლად უდევს ან აგრესიული სეპარატიზმი, ანდა ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების შელახვა. მათი თავიდან აცილების, გაეროს მიერ შექმნილი მსოფლიო უშიშროების მექანიზმი კი არასრულყოფილია, რაზეც მეტყველებს ის ფაქტი, რომ მსოფლიოს თითქმის ყველა კუთხეში მოუგვარებელია შეიარაღებული კონფლიქტები (ან ცხელი წერტილები). ამრიგად, ჩემი აზრით, მსოფლიო უშიშროების ახალი მექანიზმის ჩამოყალიბება მსოფლიო საზოგადოებრიობის უპირველეს ამოცანას წარმოადგენს, რაც აუცილებელია უმთავრესად ხალხთა მშვიდობისა და უშიშროებისათვის.

როდესაც ვლაპარაკობთ ომის საერთაშორისო-დანაშაულებრივ ხასიათზე, ვფიქრობ, საჭიროა ერთმანეთისაგან განვასხვავოთ ,,სამართლიანი ომი” და ,,სამართლიანობა ომის წარმოებაში”, რომლებიც ერთმანეთისაგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება. ომის მორალური ასპექტები და რეალობა შესაძლებელია გაიყოს ორ ნაწილად. პირველი მოიცავს იმ მიზეზებს, რომლებიც სახელმწიფოებს ომის დაწყებისა და დამთავრებისას აქვთ მაშინ, როცა მეორე მოიცავს საშუალებებს, რომლებსაც ისინი ომის წარმოებისათვის იყენებენ. მაშასადამე, ომის მიზეზების გაანალიზების შემდეგ პრობლემა შესაძლებელია ფორმულირებულ იქნას შემდეგნაირად, ყოველი კონკრეტული ომი წარმოებული უნდა იყოს სამართლიანად. ეს კი იგივეა, რაც შუა საუკუნეების მწერალთა მიერ Jus ad bellem (სამართალი ომში) და Jus in bello -ად (სამართლიანი ომი) იქნა წოდებული. Jus ad bellem მოითხოვს აგრესიისა და თავდაცვის შესახებ გადაწყვეტილების მიღებას, მაშინ, როცა მეორე შეეხება ომის პოზიტიური და ჩვეულებითი წესების დარღვევის განხილვასა და მის თაობაზე გადაწყვეტილებების მიღებას. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ეს ორი განსაზღვრება ან მიმართულება ერთმანეთთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული. კერძოდ, შესაძლებელია სამართლიანი ომის არასამართლიანი საშუალებებით წარმოება და პირიქით, უსამართლო ომის უკიდურესად სამართლიანი საშუალებებით წარმართვა.

ზოგჯერ ამბობენ, რომ სამართლიანი ომი არის ომი, რომელიც წარმოებულია თავდაცვის ან კოლექტიური თავდაცვის მიზნით, შეიარაღებული თავდასხმის საწინააღმდეგოდ. თუმცა თავდაცვითი ომიც კი აუცილებლად არ ნიშნავს სამართლიანი ომის წარმოებას. ომის წარმოება უნდა შეესაბამებოდეს არადისკრიმინაციისა და ადეკვატურობის პრინციპებს, არამედ საყოველთაოდ აღიარებული საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ძირითად პრინციპებსა და ნორმებს, ეს უკანასკნელი კი ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანია. თავდაცვითი ომის წარმოებაც კი შესაძლებელია იქცეს უსამართლო ომად, თუ იგი გამოირჩევა არასამხედრო პირებზე თავდასხმით ან, თუკი გამოყენებული იქნება საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლით აკრძალული საშუალებები და მისი წარმოებისას ჩადენილი სიბოროტე აშკარად აღემატება სიკეთეს, რომლის დაცვაც ამ ომით მოხდა. სამართლიანი ომი კი არის ბრძოლის ისეთი ფორმა, რომლის მიზანია დაარეგულიროს მორალური სტანდარტები. სამართლიანი ომი შეზღუდული ომია და მისი წარმოება ხორციელდება ომის კანონების შესაბამისად.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, ,,ცივი ომის”, ,,ძალის პოზიციის”, მსოფლიოს ომის ზღვარზე ბალანსირების პოლიტიკის წლებში, კიდევ უფრო აქტიური და თანმიმდევრული გახდა სახელმწიფოთა ბრძოლა მშვიდობისათვის, დაძაბულობის შენელებისათვის, მშვიდობიანი თანაარსებობისათვის, განიარაღებისათვის, ატომური და წყალბადის ბომბებისა და სხვა მასობრივი მოსპობის იარაღების აკრძალვისათვის, მათი გამოცდების შეწყვეტისათვის, წარმოებიდან ამოღებისათვის. ყოველივე ამ ღონისძიებების განხორციელება თითოეული სახელმწიფოს მიერ წარმოადგენს აუცილებელ პირობას დედამიწაზე მშვიდობისა და უშიშროების უზრუნველსაყოფად. ამიტომ სახელმწიფოთა შორის წარმოშობილი იდეოლოგიური ბრძოლა და პოლიტიკური დავა ომით არ უნდა წყდებოდეს, იგი უნდა წარმოებდეს მშვიდობიანი საშუალებებით, სხვა ქვეყნის საშინაო საქმეებში ჩარევის გარეშე, ისე, რომ საფრთხე არ შეექმნას საერთაშორისო მშვიდობას, უშიშროებასა და სამართლიანობას. ამ მიზნით, ისინი გამოიყენებენ ისეთ საშუალებებს, როგორებიცაა: მოლაპარაკება, გამოკვლევა, შერიგება, არბიტრაჯი, სასამართლო გარჩევა ან სხვა მშვიდობიანი საშუალებები, მათი საკუთარი არჩევისამებრ.

სახელმწიფოთა მშვიდობიანი თანაარსებობა საზოგადოების განვითარების ობიექტური აუცილებლობაა. ამიტომ ომი არ შეიძლება იყოს და არც უნდა იყოს საერთაშორისო დავის გადაჭრის საშუალება. მაგრამ, მიუხედავად ყოველივე ამისა, თანამედროვე ეტაპზე არ არის ლიკვიდირებული ომის საშიშროება - სახელმწიფოების მიერ წარმოებულ იქნას აგრესიული თუ სხვა ხასიათის არაკანონიერი ომი. ამას ნათლად ადასტურებს თანამედროვე საერთაშორისო პრაქტიკა, თუნდაც მხოლოდ იმით, რომ დღესდღეობით მსოფლიოს სხვადასხვა მხარეში ათეულობით შეიარაღებულ კონფლიქტებს აქვს ადგილი, რამაც შესაძლებელია უფრო გლობალური ხასიათი მიიღოს, თუკი საერთაშორისო თანამეგობრობა სათანადო ზომებს არ მიმართავს, რაზეც ზემოთ გვქონდა საუბარი.

ამრიგად, ომის მძიმე საერთაშორისო-დანაშაულებრივმა ხასიათმა მიიყვანა კაცობრიობა იმ შეგნებამდე, რომ ომი (მისი ხასიათის მიხედვით) კანონგარეშედ და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ უმძიმეს დანაშაულად გამოცხადებულიყო, ხოლო მისი დაწყების შემთხვევაში მოეხდინათ მისი ჰუმანიზაცია, მისი წარმოებისათვის მეთოდებისა და საშუალებების ჩამოყალიბება, გარკვეულ ფარგლებში მოქცევა, რათა არ დარღვეულიყო მთლიანად ხალხთა მშვიდობა და უშიშროება.

(არაოფიციალური თარგმანი)

ჩიორა თაქთაქიშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

მხედველობაში მიიღეს რა, წმინდა საყდარმა და იტალიის რესპუბლიკამ უკანასკნელი ათწლეულების მანძილზე იტალიაში მიმდინარე სოციალურ-ეკონომიკური გარდაქმნებისა და ვატიკანის საეკლესიო კრების მიერ ეკლესიაში გატარებული რეფორმების პროცესი;

გაითვალისწინეს რა, იტალიის რესპუბლიკის მხრივ, მისი კონსტიტუციით სანქცირებული პრინციპები, ხოლო, წმინდა საყდრის მხრივ, ვატიკანის II მსოფლიო კრების მიერ მიღებული დეკლარაციები რელიგიური თავისუფლებისა და ეკლესიასა და პოლიტიკურ საზოგადოებას შორის ურთიერთობების შესახებ;

დაეყრდნენ რა, იტალიის რესპუბლიკის კონსტიტუციის მე-7 მუხლის მე-2 პუნქტს, რომლის ძალითაც სახელმწიფოსა და კათოლიკურ ეკლესიას შორის ურთიერთობები რეგულირებულია ლატერანის პაქტებით, რომლებშიც შესაძლებელია ცვლილებების შეტანა ორივე მხარის საერთო შეთანხმებით, გარდა იმ შემთხვევებისა, თუ ეს კონსტიტუციის გადასინჯვას მოითხოვს;

მათ გონივრულად სცნეს შეთანხმებულიყვნენ პაპის ხელშეკრულებაში ცვლილებების შეტანაზე:

მუხლი 1

იტალიის რესპუბლიკა და წმინდა საყდარი ადასტურებენ, რომ სახელმწიფო და კათოლიკური ეკლესია, თითოეული, დამოუკიდებელი და სუვერენულია თავის მოწყობაში და ისინი ვალდებულებას კისრულობენ მთელი პატივი მიაგონ ამ პრინციპს თავიანთ ურთიერთობებში და ითანამშრომლონ ადამიანის სულიერი ამაღლებისა და ქვეყნის კეთილდღეობისათვის.

მუხლი 2

1. იტალიის რესპუბლიკა აღიარებს კათოლიკური ეკლესიის სრულ თავისუფლებას მისი სამოძღვრო, აღმზრდელობითი, საქველმოქმედო, ევანგელიზაციისა და განწმენდის მისიის განხორციელებაში. კერძოდ, ეკლესიას გარანტირებული აქვს თავისუფლება ორგანიზაციაში, სახალხო რიტუალების, მოძღვრებისა და ღვთისმსახურების აღსრულებაში, ასევე, საეკლესიო საკითხების განსჯაში.

2. წმინდა საყდარს, იტალიის საეპისკოპოსო კონფერენციას, რეგიონულ საეპისკოპოსო კონფერენციებს, ეპისკოპოსებს, სამღვდელოებასა და მორწმუნეებს თანაბრად აქვთ უზრუნველყოფილი ერთმანეთს შორის კავშირისა და მიმოწერის თავისუფლება ისევე, როგორც თავისუფლება ეკლესიის მისიის შესახებ აქტებისა და დოკუმენტების პუბლიკაციასა და გავრცელებაში.

3. კათოლიკეებს, მათ ასოციაციებსა და ორგანიზაციებს გარანტირებული აქვთ გაერთიანებისა და აზრის გამოთქმის სრული თავისუფლება სიტყვით, წერილობით და ნებისმიერი სხვა საშუალებით.

4. იტალიის რესპუბლიკა აღიარებს ქალაქ რომის - როგორც პაპის საეპისკოპოსოს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას კათოლიკური სამყაროსათვის.

მუხლი 3

1. ეპარქიებისა და სამწყსოს საზღვრები განსაზღვრულია საეკლესიო ხელისუფლების მიერ. წმინდა საყდარი ვალდებულებას კისრულობს ეპარქიაში არ ჩათვალოს იტალიის ტერიტორიის ის ნაწილი, რომლის საეპისკოპოსო მდებარეობს სხვა ქვეყნების ტერიტორიაზე.

2. საეკლესიო თანამდებობის პირების დანიშვნას აწარმოებს საეკლესიო ხელისუფლება თავისუფლად. ეს უკანასკნელი ვალდებულია არქიეპისკოპოსების, ეპისკოპოსების, კოადიუტორების, აბატებისა და პრელატების, ასევე, მრევლის მოძღვრისა და სახელმწიფოს ბრძანებით დაწინაურებულ სხვა საეკლესიო პირთა თანამდებობაზე დანიშვნის შესახებ აცნობოს კომპეტენტურ სამოქალაქო ორგანოებს, ტერიტორიული დაქვემდებარების მიხედვით;

3. გარდა რომის საეპარქიოსა და მისი შემოგარენისა, სადაც საეკლესიო თანამდებობებზე არ დაინიშნებიან იტალიის მოქალაქეობის არმქონე პირები.

მუხლი 4

1. მღვდლებს, დიაკვნებსა და სხვა სასულიერო პირებს, რომელთაც დადებული აქვთ აღთქმა, უფლება ენიჭებათ, თავიანთი თხოვნით, გათავისუფლდნენ სამხედრო სამსახურიდან ან შეასრულონ მისი შემცვლელი სამოქალაქო სამსახური.

2. საყოველთაო მობილიზაციის შემთხვევაში სასულიერო პირები, რომლებიც უშუალოდ არ არიან დაკავებული სულზე მზრუნველობით, გამოძახებული იქნებიან სამხედრო ნაწილებში ღვთისმსახურების აღსასრულებლად ან გამოყენებული იქნებიან სანიტარული სამსახურისათვის.

3. თეოლოგიის ფაკულტეტის, თეოლოგიის პროპედევტიკის ბოლო ორი წლის სტუდენტებს, წმინდა ცხოვრების ინსტიტუტებისა და საეკლესიო საზოგადოებების მსმენელებს შეუძლიათ ისარგებლონ სამხედრო სამსახურის გადავადების იმავე უფლებით, როგორიც აქვთ იტალიის უნივერსიტეტების სტუდენტებს.

4. სასულიერო პირები არ არიან ვალდებული სასამართლო ან სხვა ხელისუფლების წარმომადგენლებს მისცენ პირებისა თუ ნივთების შესახებ ის ინფორმაცია, რაც მათთვის ცნობილი გახდა ღვთისმსახურების აღსრულების საშუალებით.

მუხლი 5

1. საკულტო შენობები არ შეიძლება დაექვემდებაროს კონფისკაციას, დაკავებას, ჩამორთმევას ან დანგრევას, თუ არ არსებობს რაიმე სერიოზული მიზეზი და კომპეტენტურ საეკლესიო ხელისუფლებასთან შეთანხმების შემთხვევაში.

2. გარდა გადაუდებელი აუცილებლობის შემთხვევებისა, სახალხო ჯარი ვერ შევა საკულტო შენობებში თავისი ფუნქციების განსახორციელებლად, საეკლესიო ხელისუფლების გაფრთხილებისა და მისი თანხმობის გარეშე.

3. სამოქალაქო ხელისუფლება გაითვალისწინებს კომპეტენტური საეკლესიო ხელისუფლების მიერ წარდგენილ ხალხის იმ რელიგიურ მოთხოვნებს, რომლებიც შეეხება ახალი კათოლიკური საკულტო შენობების მშენებლობასა და საეკლესიო მოღვაწეობას.

მუხლი 6

იტალიის რესპუბლიკა უქმე დღეებად ცნობს ყველა კვირასა და მხარეთა შეთანხმებით განსაზღვრულ სხვა რელიგიურ დღესასწაულებს.

მუხლი 7

1. იტალიის რესპუბლიკა, კონსტიტუციის მე-20 მუხლზე დაყრდნობით, ამტკიცებს, რომ საზოგადოებისა და დაწესებულების საეკლესიო ხასიათი და რელიგიური თუ საკულტო მიზანი არ შეიძლება იყოს საფუძველი სპეციალური საკანონმდებლო შეზღუდვისა და არც ამ საზოგადოებისა თუ დაწესებულების შექმნის, იურიდიული ქმედუნარიანობისა თუ მოღვაწეობის ნებისმიერი ფორმისათვის სპეციალური ფისკალური გადასახადის დაწესების მიზეზი.

2. ძალაში რჩება რა საეკლესიო ორგანიზაციებისადმი ამ დრომდე მინიჭებული სამართალსუბიექტურობა, იტალიის რესპუბლიკა, საეკლესიო ხელისუფლების თხოვნით, განაგრძობს იტალიაში არსებული იმ რელიგიური თუ საკულტო მიზნის მქონე საეკლესიო ორგანიზაციების ცნობას, რომლებიც შექმნილი და რეგისტრირებული იქნებიან კანონიკური სამართლის ნორმების შესაბამისად. ანალოგიურად იწარმოებს ამ ორგანიზაციების არსებითი ცვლილებების სამოქალაქო შედეგების ცნობა.

3. დაჯილდოების საქმეში რელიგიური და საკულტო მიზნების მქონე საეკლესიო ორგანიზაციები, აგრეთვე, ამავე მიზნებისაკენ მიმართული მოღვაწეობა გათანაბრებულია საქველმოქმედო თუ საგანმანათლებლო მიზნის მქონე ორგანიზაციებთან.

საეკლესიო ორგანიზაციების რელიგიურისა და საკულტოსაგან განსხვავებული საქმიანობა, ამ ორგანიზაციების მიზნისა და სტრუქტურის პატივისცემით, ექვემდებარება სახელმწიფო კანონებს აღნიშნული საქმიანობის შესახებ და ამ ორგანიზაციებისათვის გათვალისწინებულ დაჯილდოების რეჟიმს.

4. საკულტო შენობები, აქტების პუბლიკაცია, პლაკატები საკულტო თუ საეკლესიო შენობების შიგნით ან შესასვლელსა და ზემოაღნიშნულ შენობებში მიღებული შემოწირულობა ექვემდებარება მოქმედ რეჟიმს.

5. საეკლესიო ორგანიზაციების კუთვნილი ქონების მართვა ექვემდებარება კანონიკური სამართლით გათვალისწინებულ კონტროლს, თუმცა ამ ორგანიზაციების შენაძენები ექვემდებარება ასევე - იურიდიულ პირთა შენაძენების შესახებ იტალიის კანონებით გათვალისწინებულ კონტროლსაც.

6. ამ შეთანხმების ხელმოწერისას მხარეები დაამტკიცებენ პარიტეტულ კომისიას მათთვის დასამტკიცებლად წარსადგენი ნორმების შესამუშავებლად, რომლებიც შეეხება ამ ორგანიზაციების მთელი საეკლესიო ქონების განაწესს, აგრეთვე, იტალიის სახელმწიფოს ფინანსურ საქმიანობასა და საეკლესიო ორგანიზაციების ქონებრივ მართვაში სახელმწიფოს ოპერაციებზე ზედამხედველობას.

დროებით, ახალი განაწესის ძალაში შესვლამდე, მოქმედებაში რჩება ძველი ხელშეკრულების ტექსტის მე-17 მუხლის მე-3 პუნქტი, მე-18, 27-ე, 29-ე და 30-ე მუხლები.

მუხლი 8

1. ცნობილია კანონიკური სამართლის ნორმების მიხედვით განხორციელებული ქორწინების სამოქალაქო შედეგები იმ შემთხვევაში, თუ ეს აქტი რეგისტრირებულია სამოქალაქო მდგომარეობის რეგისტრში, საქალაქო ორგანოს პუბლიკაციის შესაბამისად. ცერემონიის დამთავრებისთანავე, მღვდელი ან მისი წარმომადგენელი მხარეებს განუმარტავს ქორწინების სამოქალაქო შედეგებს სამოქალაქო კოდექსის იმ მუხლების ციტირებით, რომელშიც გათვალისწინებულია მეუღლეთა უფლებები და მოვალეობები, და წერილობით გადასცემს მათ ქორწინების მოწმობის ორიგინალს ორ პირად, რომელშიც შესაძლებელია ჩართული იყოს მეუღლეთა დეკლარაციები, სამოქალაქო კოდექსის შესაბამისად.

2. წმინდა საყდარი ითვალისწინებს, რომ რეგისტრაციას არ ექნება ადგილი:

ა) როდესაც მეუღლეები არ პასუხობენ სამოქალაქო კანონმდებლობის მოთხოვნებს, ქორწინებისთვის დადგენილი ასაკის გამო;

ბ) როდესაც მეუღლეებს შორის არსებობს ისეთი შეუთავსებლობა, რომელსაც სამოქალაქო კანონმდებლობა მოუგვარებლად მიიჩნევს.

რეგისტრაცია ნებადართულია მაშინაც კი, როდესაც სამოქალაქო კანონმდებლობის შესაბამისად გაბათილების ან გაუქმების პროცედურა აღარ შეიძლება იყოს აღძრული.

მოთხოვნა რეგისტრაციის შესახებ კეთდება წერილობითი ფორმით დაქორწინებიდან არა უგვიანეს 5 დღისა იმ ადგილის მღვდლის მიერ, სადაც მოხდა ქორწინება. მოქალაქეობრივი მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანო, სადაც არსებობს სათანადო პირობები, რეგისტრაციას ახორციელებს შესაბამისი მოთხოვნის აქტის მიღებიდან არა უგვიანეს 24 საათისა და ამის შესახებ აცნობებს მღვდელს.

ქორწინება ძალაშია ცერემონიის მომენტიდან, იმისდა მიუხედავად, თუ მოქალაქეობრივი მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანომ რაიმე მიზეზის გამო, ვერ განახორციელა რეგისტრაცია მითითებულ ვადაში.

რეგისტრაცია შეიძლება განხორციელდეს შემდეგაც, ორივე ან ერთ-ერთი მხარის თხოვნით და მეორის ცოდნისა და წინააღმდეგობის არარსებობის შემთხვევაში, მესამე პირთა მიერ შეძენილი კანონიერი უფლებების წინასწარი გათვალისწინების გარეშე, თუ ორივე მხარეს დაუქორწინებლობის სტატუსი შენარჩუნებული ჰქონდა დაქორწინების მომენტიდან ზემოაღნიშნული მოთხოვნის წარდგენამდე.

3. საეკლესიო ტრიბუნალის მიერ ქორწინების ბათილად ცნობის შესახებ გამოტანილი დადგენილებები, რომლებიც დამტკიცებულია ზემდგომი საეკლესიო კონტროლის ორგანოს მითითებით მისი სისრულეში მოყვანის შესახებ, მხარეების ან ერთ-ერთი მათგანის თხოვნით ცხადდება მოქმედად იტალიის რესპუბლიკაში კომპეტენტური საეკლესიო სასამართლოს დადგენილებით, თუ იგი ამტკიცებს:

(ა) რომ საეკლესიო მოსამართლემ იცოდა, რომ ქორწინების ცერემონია განხორციელდა ამ მუხლის შესაბამისად;

(ბ) რომ საეკლესიო ტრიბუნალში საქმის განხილვისას მხარეებს მინიჭებული ჰქონდათ მოქმედებისა და წინააღმდეგობის გაწევის უფლება იტალიის წყობილების ძირითადი პრინციპების დაურღვევლად;

(გ) რომ არსებობს იტალიის კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა პირობები, რათა ცნობილ იქნას სხვა ქვეყნის დადგენილებების ძალა.

სააპელაციო სასამართლო შეძლებს კანონიკური დადგენილების სისრულეში მოყვანის შესახებ დადგენილებაში დააწესოს დროებითი ეკონომიკური ღონისძიებები ერთ-ერთი მეუღლის სასარგებლოდ, რომლის ქორწინებაც ცნობილ იქნა ბათილად, და მხარეებს საქმის გადასაწყვეტად კომპეტენტურ მოსამართლესთან გაგზავნის.

4. წმინდა საყდარი ეთანხმება ქორწინების ამ რეგლამენტს და, ამასთანავე, აღიარებს ქორწინების შესახებ კათოლიკური მოძღვრების შეუცვლელ მნიშვნელობასა და ოჯახის, როგორც საზოგადოების საფუძვლის, ღირსებისა და დაფასებისათვის ეკლესიის მზრუნველობის საჭიროებას.

მუხლი 9

1. იტალიის რესპუბლიკა, სკოლისა და სწავლების თავისუფლების პრინციპის შესაბამისად და კონსტიტუციით გათვალისწინებულ ფარგლებში, კათოლიკურ ეკლესიას ანიჭებს ნებისმიერი საფეხურისა და კატეგორიის სკოლებისა და საგანმანათლებლო დაწესებულებების თავისუფლად შექმნის უფლების გარანტიას.

იმ სკოლებს, რომლებიც მოიპოვებენ თანასწორუფლებიანობას, გარანტირებული აქვთ სრული თავისუფლება, ხოლო მათ მოსწავლეებს - ისეთივე სასკოლო მოპყრობა, როგორიც აქვთ სახელმწიფოსა და სხვა ტერიტორიული ორგანიზაციების სკოლების მოსწავლეებს და ორივე კატეგორიისათვის გათვალისწინებულია სახელმწიფო გამოცდა.

2. იტალიის რესპუბლიკა ცნობს რელიგიური კულტურის ღირებულებას, ითვალისწინებს კათოლიციზმი პრინციპების მნიშვნელობას იტალიელი ხალხის ისტორიულ მემკვიდრეობაში და სასკოლო მიზნების ფარგლებში განაგრძობს კათოლიკური რელიგიის სწავლების უზრუნველყოფას ნებისმიერი საფეხურისა და კატეგორიის არასაუნივერსიტეტო სახალხო სკოლებში.

თითოეულ მათგანს, მშობლების სინდისის თავისუფლებისა და აღმზრდელობითი პასუხისმგებლობის პატივისცემიდან გამომდინარე, გარანტირებული აქვს უფლება გადაწყვიტოს, ისარგებლოს თუ არა ამ შეთავაზებული გაკვეთილებით.

ჩარიცხვისას მოსწავლეები ან მათი მშობლები, სკოლის ხელმძღვანელობის მოთხოვნით, გამოიყენებენ ზემოაღნიშნულ უფლებას იმის გათვალისწინებით, რომ მათი არჩევანი არ გამოიწვევს რაიმე სახის დისკრიმინაციას.

მუხლი 10

1. საუნივერსიტეტო დაწესებულებები, სემინარიები, აკადემიები კოლეჯები და სხვა ინსტიტუტები, რომლებიც მოწყობილია კანონიკური სამართლის შესაბამისად, საეკლესიო პირთა და მორწმუნეთათვის ან საეკლესიო დისციპლინათა დასაუფლებლად, განაგრძობენ მხოლოდ ეკლესიის ხელმძღვანელობაზე დაქვემდებარებას.

2. მხარეთა შეთანხმებით განსაზღვრულ, შესაბამისი ფაკულტეტის მიერ მინიჭებულ აკადემიურ წოდებებს თეოლოგიასა და სხვა საეკლესიო დისციპლინებში, რომლებიც დამტკიცებულია წმინდა საყდრის მიერ - ცნობს სახელმწიფოც.

ასევე, აღიარებულია პალეოგრაფიის, დიპლომატიის, არქივთმცოდნეობისა და ბიბლიოთეკათმცოდნეობის ვატიკანის სკოლებში მოპოვებული დიპლომები.

3. ,,ქრისტეს წმინდა გულის უნივერსიტეტისა” და მასზე დაქვემდებარებული ინსტიტუტების რელიგიური პროფილის პროფესორ-მასწავლებლების დანიშვნა დამოკიდებულია კომპეტენტურ საეკლესიო ხელისუფლებაზე.

მუხლი 11

1. იტალიის რესპუბლიკა აცხადებს, რომ შეიარაღებული ძალების, პოლიციისა თუ სხვა მსგავსი სამსახურისათვის მიკუთვნებულობამ, წოლითმა რეჟიმმა საავადმყოფოში, მზრუნველობისა თუ დახმარების სახალხო სახლებში, დაკავებისა ან სასჯელის მოხდის დაწესებულებებში ყოფნამ არ შეიძლება გამოიწვიოს რელიგიური თავისუფლების განხორციელებისა და კათოლიკური საკულტო საქმიანობის აღსრულების შეფერხება.

2. ზემოთ დასახელებული კატეგორიების წარმომადგენლებისათვის სულიერ დახმარებას უზრუნველყოფენ იტალიის კომპეტენტური ხელისუფლების მიერ დანიშნული საეკლესიო პირები, ეკლესიის ხელმძღვანელობის წარდგინებით, კანონმდებლობის, შიდასაუწყებო და იმ წესების შესაბამისად, რომელთაც დაადგენენ ეს მხარეები ურთიერთშეთანხმების საფუძველზე.

მუხლი 12

1. წმინდა საყდარი და იტალიის რესპუბლიკა მზადყოფნას აცხადებენ ითანამშრომლონ ისტორიულ და კულტურულ მემკვიდრეობაზე ზრუნვის საქმეში.

იტალიის კანონების ცხოვრებაში გატარებისა და რელიგიური ხასიათის მოთხოვნილებების ჰარმონიზაციის მიზნით, ორი მხარის კომპეტენტური ორგანოები შეათანხმებენ შესაბამის დისპოზიციებს საეკლესიო დაწესებულებებსა და ორგანიზაციებს მიკუთვნებული რელიგიური ინტერესების, კულტურული სიკეთის დაცვის, დაფასებისა და ქებისათვის.

საეკლესიო ორგანიზაციებისა და დაწესებულებების, ბიბლიოთეკებისა და ისტორიული ინტერესების მქონე არქივების შენარჩუნება და მათთვის დახმარების აღმოჩენა დაფუძნებული იქნება ორი მხარის კომპეტენტური ორგანოების შეთანხმებაზე.

2. წმინდა საყდარი ინარჩუნებს რომსა და იტალიის ტერიტორიის სხვა ნაწილებში არსებულ ქრისტიანულ კატაკომბებს, მათი შენახვის, მოვლისა და შენარჩუნებიდან გამომდინარე ვალდებულებების გათვალისწინებით, და უარს ამბობს სხვა კატაკომბების დასაკუთრებაზე.

სახელმწიფო კანონების გათვალისწინებით და მესამე პირთა შესაძლებელი უფლებების გაუთვალისწინებლად, წმინდა საყდარს შეუძლია აწარმოოს საჭირო გათხრები და წმინდა რელიქვიების გადაადგილება.

მუხლი 13

1. წინამდებარე დისპოზიციები აწესრიგებს ცვლილებებს მხარეებს შორის დადებულ ლატერანის ხელშეკრულებაში და ძალაში შედის სარატიფიკაციო სიგელების გაცვლის დღიდან. ზემოაღნიშნული ხელშეკრულების დისპოზიციები, რომლებიც არ არის განახლებული მოცემულ ტექსტში, გარდა 7.6 მუხლით გათვალისწინებულისა, გაუქმებულია.

2. საკითხები, რომლებიც მომავალში წარმოაჩენს კათოლიკურ ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთთანამშრომლობის საჭიროებას, შეიძლება დარეგულირდეს როგორც მხარეებს შორის ახალი შეთანხმებებით, ისე სახელმწიფოს კომპეტენტურ ხელისუფლებასა და იტალიის საეპისკოპოსო კონფერენციას შორის მოლაპარაკებებით.

მუხლი 14

თუ მომავალში წარმოიქმნება სირთულე წინამდებარე დისპოზიციების ინტერპრეტაციისა თუ ცხოვრებაში გატარებისას, წმინდა საყდარი და იტალიის რესპუბლიკა აწარმოებენ მეგობრული გამოსავლის ძიებას პარიტეტული კომისიის შექმნით, რომლის შემადგენლობაც განისაზღვრება მათ მიერ.

რომი, 18 თებერვალი, 1984 წელი
კარდ. ავგუსტინე კაზაროლი
ბ. კრაქსი

დამატებითი ოქმი

პაპის ხელშეკრულებაში ცვლილებების შეტანის შესახებ შეთანხმების ხელმოწერის მომენტში წმინდა საყდარი და იტალიის რესპუბლიკა, რომელთაც სურთ შესაბამისი დაზუსტებით უზრუნველყონ პაპის პაქტებისა და შეთანხმებული ცვლილებების ცხოვრებაში საუკეთესოდ გატარება და ინტერპრეტაციის ნებისმიერი სირთულის თავიდან აცილება, ურთიერთშეთანხმების საფუძველზე, აცხადებდნენ:

1. 1-ელ მუხლთან მიმართებით

უპირველეს ყოვლისა, ძალადაკარგულად ჩაითვლება პაპის პაქტებით განსაზღვრული პრინციპი კათოლიკური რელიგიის, როგორც იტალიის სახელმწიფოს ერთადერთი რელიგიის შესახებ.

2. მე-4 მუხლთან მიმართებით

ა) მე-2 პუნქტთან დაკავშირებით, სულზე მზრუნველობით დაკავებულებად ჩაითვლებიან ეპისკოპოსები, მღვდლის თანაშემწეები, საკულტო ეკლესიათა რექტორები და მღვდლები, რომლებსაც მუდმივად ევალებათ სულიერი დახმარების აღმოჩენა, მათ შორის მე-11 მუხლში აღნიშნულნიც.

ბ) იტალიის რესპუბლიკა უზრუნველყოფს, რომ სასამართლო ხელისუფლებამ ტერიტორიის მიხედვით შეატყობინოს კომპეტენტურ საეკლესიო ხელისუფლებას საეკლესიო პირთა მიმართ აღძრული სისხლის სამართლის საქმის შესახებ.

გ) წმინდა საყდარი სარგებლობს პაპის ხელშეკრულებაში ცვლილებების შეტანით, რათა კანონიკური განაწესის წინასწარი გათვალისწინების გარეშე, თანხმობა განაცხადოს პაპის ტრაქტატის 23-ე მუხლის მე-2 პუნქტის იტალიის სახელმწიფოსეულ ინტერპრეტაციაზე, რომლის მიხედვითაც, საეკლესიო ხელისუფლების დადგენილებებისა და ღონისძიებების ამ მუხლით გათვალისწინებული შედეგები ჰარმონიულად უნდა შეესაბამებოდეს იტალიის მოქალაქეებისათვის კონსტიტუციურად გარანტირებულ უფლებებს.

3. მე-7 მუხლთან მიმართებით

ა) იტალიის რესპუბლიკა ათავისუფლებს საეკლესიო ორგანოებს უძრავი ქონების ბრუნვის წარმოების ვალდებულებისაგან, გარდა დროდადრო კომპეტენტური მმართველობისა და საეკლესიო ორგანოთა მიერ შეთანხმების მიღებისა განსაკუთრებული საფუძვლის არსებობისას.

ბ) მე-6 პუნქტში აღნიშნულმა პარიტეტულმა კომისიამ თავისი სამუშაო უნდა დაამთავროს წარმოდგენილი შეთანხმების ხელმოწერიდან არა უგვიანეს 6 თვისა.

4. მე-8 მუხლთან მიმართებით

ა) 1-ლი პუნქტის ბ) ქვეპუნქტის ცხოვრებაში გატარების მიზნით, სამოქალაქო კანონებით მოუგვარებად შეუთავსებლობად ჩაითვლება:

1) ერთ-ერთი მხარის ქმედუუნარობა ჭკუასუსტობის გამო;

2) ერთ-ერთი მეუღლის ყოფნა სამოქალაქო შედეგების მქონე სხვა ქორწინებაში;

3) დამნაშავეობიდან ან პირდაპირი ხაზის ნათესაობიდან გამომდინარე წინააღმდეგობანი.

ბ) მე-2 პუნქტთან დაკავშირებით, იტალიის სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 796-ე და 797-ე მუხლების ცხოვრებაში გატარების მიზნით, გათვალისწინებულ უნდა იქნას კანონიკური განაწესის სპეციფიკურობა, რომლის დროსაც წარმოიშვა ქორწინება. კერძოდ,

1) გათვალისწინებულ უნდა იქნას, რომ იტალიის კანონმდებლობის მოთხოვნები იმ ადგილის კანონებისადმი, სადაც გადაწყვეტილება იქნა მიღებული, ანგარიშს გაუწევს კანონიკურ სამართალს;

2) საბოლოო დადგენილება, რომელიც არ ექვემდებარება გასაჩივრებას, სისრულეში უნდა იქნას მოყვანილი კანონიკური სამართლის მიხედვით;

3) გათვალისწინებული იქნება, რომ ნებისმიერ შემთხვევაში იწარმოებს საქმის არსის გადასინჯვა.

გ) მე-2 პუნქტის დისპოზიციები შეეხება აგრეთვე წარმოდგენილი შეთანხმების ძალაში შესვლამდე განხორციელებულ ქორწინებებს, პაპის ხელშეკრულებების 34-ე მუხლისა და 1929 წლის 27 მაისის კანონის 847-ე მუხლის ნორმებთან შეთანხმებით, რომელთა წინააღმდეგაც სამოქალაქო სასამართლოში არ აღძრულა ამ ნორმებით გათვალისწინებული პროცესი.

5. მე-9 მუხლთან მიმართებით

ა) მე-2 პუნქტში მითითებულ სკოლებში კათოლიკური რელიგიის სწავლებას აწარმოებენ საეკლესიო მოძღვრებასთან შეთანხმებით და მოსწავლეთა სინდისის თავისუფლების პატივისცემით მასწავლებლები, რომლებსაც შესაფერისად ცნობს საეკლესიო ხელისუფლება, ხოლო სასკოლო ხელმძღვანელობა კი დანიშნავს მასთან შეთანხმების საფუძველზე.

სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებებსა და დაწყებით სკოლებში აღნიშნული სწავლება შეიძლება აწარმოოს კლასის მასწავლებელმა, რომელიც ცნობილი იქნება შესაფერისად საეკლესიო ხელისუფლების მიერ და მოწოდებული იქნება ამ საქმიანობისათვის.

ბ) კომპეტენტური სასკოლო ხელისუფლება და იტალიის საეპისკოპოსო კონფერენცია შემდგომი შეთანხმებით განსაზღვრავენ:

1) კათოლიკური რელიგიის სასწავლო პროგრამებს სხვადასხვა საფეხურისა და კატეგორიის სახალხო სკოლებისათვის;

2) ამ სწავლების ორგანიზაციის ფორმას გაკვეთილების განრიგის ფარგლებში მოქცევასთან დაკავშირებით;

3) კრიტერიუმებს ტექსტების წიგნების შესარჩევად;

4) მასწავლებელთა პროფესიული კვალიფიკაციის ფორმებს.

გ) მ მუხლის დისპოზიციები არ ეხება სასაზღვრო რეგიონებში მოქმედ რეჟიმს, სადაც აღნიშნული საკითხი მოწესრიგებულია განსაკუთრებული ნორმებით.

6. მე-10 მუხლთან მიმართებით

იტალიის რესპუბლიკა მე-3 პუნქტის ინტერპრეტაციაში, რომელიც არ ანახლებს 1929 წლის 11 თებერვლის ხელშეკრულების 38-ე მუხლს, ეყრდნობა ამავე მუხლის შესახებ საკონსტიტუციო სასამართლოს 195/1972 დადგენილებას.

7. მე-13 მუხლის 1-ელ პუნქტთან მიმართებით

მხარეები, თავიანთი წყობიდან და კომპეტენციიდან გამომდინარე, აწარმოებენ შესაბამის კონსულტაციებს წარმოდგენილი შეთანხმების დისპოზიციების განსახორციელებლად.

დამატებითი ოქმი წარმოადგენს წმინდა საყდარსა და იტალიის რესპუბლიკას შორის ხელმოწერილი შეთანხმების ,,პაპის ხელშეკრულებაში ცვლილებების შეტანის შესახებ” განუყოფელ ნაწილს.

რომი, 18 თებერვალი, 1984 წელი
კარდ. ავგუსტინე კაზაროლი
ბ. კრაქსი

ოქმი

წმინდა საყდარსა და იტალიის რესპუბლიკას შორის ,,პაპის ხელეკრულებაში ცვლილებების შეტანის შესახებ“ შეთანხმების მე-7 მუხლის მე-6 პუნქტით გათვალისწინებული საკითხის მომწესრიგებელი ნორმების დამტკიცების შესახებ.

მუხლი 1

პარიტეტული კომისიის მიერ მაღალი მხარეებისადმი წარდგენილი 1984 წლის 18 თებერვლის წმინდა საყდარსა და იტალიის რესპუბლიკას შორის შეთანხმების მე-7 მუხლის მე-6 პუნქტით განსაზღვრული ნორმები საეკლესიო ორგანიზაციების შესახებ დამტკიცებულია 1984 წლის 8 აგვისტოს პარიტეტული კომისიის მიერ ხელმოწერილი ტექსტის ფორმულირებით, I დანართში მოცემული წერილებით შეთანხმებული ცვლილებების გათვალისწინებით.

მუხლი 2

ძალაში რჩება, რომ ეს ნორმები არ შეეხება წმინდა საყდრისა და მისი ორგანოების იურიდიულ მდგომარეობას.

მუხლი 3

გარდა ამისა, ძალაში რჩება შეთანხმება იმის შესახებ, რომ ზემოაღნიშნული ნორმებით რეგულირებული საკითხებისათვის გამოიყენება 1984 წლის 18 თებერვლის შეთანხმების მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტისა და მე-14 მუხლის დისპოზიციები.

მუხლი 4

მხარეები სრულ და მთელ ძალას მიანიჭებენ წარმოდგენილ ოქმს და პატივცემული მხარეების იურიდიული დოკუმენტებით გამოსცემენ დღევანდელი თარიღით დამტკიცებულ ნორმებს.

მუხლი 5

წარმოდგენილი ოქმი და ზემოაღნიშნული ნორმები ძალაში შევა 1984 წლის 18 თებერვლის შეთანხმებისა და ამ ოქმის სარატიფიკაციო სიგელების გაცვლის თარიღიდან.

რომი, 15 ნოემბერი, 1984 წელი
კარდ. ავგუსტინე კაზაროლი
ბ. კრაქსი

კომენტარი

დღეისათვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი და საშური გახდა საქართველოს სახელმწიფოსა და ქართულ მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის ურთიერთობების სამართლებრივი რეგულირება. ამას მოწმობს ბოლო დროს წარმოშობილი უთანხმოებები ქართულ სამოციქულო მართლმადიდებელ ეკლესიასა და სასკოლო სახელმძღვანელოს - ,,რელიგია და კულტურა”, ასევე რელიგიის ისტორიის სახელმძღვანელოს - ,,კარიბჭე” ავტორებთან, სხვადასხვა რელიგიურ დაჯგუფებებსა თუ სახელმწიფო ორგანოებთან. ცალკე მსჯელობის საგანს წარმოადგენს ის, თუ რამდენად მისაღებია ჩვენს სინამდვილეში, სახელმწიფოსა და მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის ურთიერთობის დარეგულირება მათ შორის ხელშეკრულების (კონკორდიუმის) დადებით. მის ამოსავალ წერტილად, სამართლებრივი თვალსაზრისით, უნდა ჩაითვალოს, საქართველოს კონსტიტუციის მე-9, მე-14, მე-19 მუხლები. თუმცა, ჩემი აზრით, ამ მხრივ გასათვალისწინებელია საზღვარგარეთის ქვეყნების გამოცდილებაც, კერძოდ, რომის პაპის კონკორდატები. კონკორდატი წარმოადგენს შეთანხმებას რომის პაპს, როგორც კათოლიკური ეკლესიის მეთაურსა და რომელიმე სახელმწიფოს შორის, რომელიც არეგულირებს კათოლიკური ეკლესიის სტატუსს ამ სახელმწიფოში და ურთიერთობებს ვატიკანის სახელმწიფოსთან.

ამ მხრივ, განსაკუთრებით მნიშვნელოვნად მიმაჩნია 1929 წლის ლატერანის ხელშეკრულება (CONCORDATO LATERANENSE), რომელიც არეგულირებს ურთიერთობებს წმინდა საყდარსა (კათოლიკურ ეკლესიასა) და იტალიის რესპუბლიკას შორის. აღსანიშნავია, რომ ეს კონკორდატი წარმოადგენს საერთაშორისოსამართლებრივ ხელშეკრულებას ორ დამოუკიდებელ სახელმწიფოს - სამართლის სუბიექტს შორის. აქედან გამომდინარე, იმ ურთიერთობების სამართლებრივი ბუნება, რომლებსაც კონკორდატი არეგულირებს სრულიად განსხვავებულია საქართველოში არსებული სიტუაციისაგან, რადგან მართლმადიდებლური ეკლესია წარმოადგენს საჯარო სამართლის იურიდიული პირს და არავითარ შემთხვევაში დამოუკიდებელ სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნს.

მუსოლინისა და პაპ პიუს XI მიერ ხელმოწერილი ლატერანის ხელშეკრულება, ბუნებრივია, ვეღარ შეესაბამებოდა იტალიის დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუციით განმტკიცებულ რელიგიის თავისუფლებისა და ყოველი ადამიანის თანასწორობის პრინციპს, განურჩევლად რელიგიისა, ასევე, სინდისის, რწმენისა და აღმასრულებლობის თავისუფლებას.

1984 წლის 18 თებერვალს ლატერანის ხელშეკრულებაში შეტანილ იქნა ცვლილებები წმინდა საყდარსა და იტალიის რესპუბლიკას შორის შეთანხმებით, რომელმაც მთლიანად გააუქმა ლატერანის ხელშეკრულების ნორმები, რის შედეგადაც 1985 წლის 3 ივნისიდან ლატერანის ხელშეკრულება მოქმედებს 1984 წლის შეთანხმებით გათვალისწინებული ცვლილებების სახით.

შეთანხმება ,,წმინდა საყდარსა და იტალიის რესპუბლიკას შორის ლატერანის ხელშეკრულებაში ცვლილებების შეტანის შესახებ” არეგულირებს სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთობების ფართო სპექტრს, კერძოდ, ესენია: კათოლიკური ეკლესიის სტატუსი იტალიის რესპუბლიკაში, საეკლესიო თანამდებობის პირთა დანიშვნის წესი, რელიგიურ და საკულტო შენობათა თავისებურებები, საეკლესიო ორგანიზაციების ქონებრივი მართვა, ქორწინებისა და განქორწინების საკითხში კათოლიკური ეკლესიის მნიშვნელობა, კათოლიკური რელიგიის სწავლება სახალხო სკოლებში, რელიგიური ხასიათის უმაღლესი სასწავლებლების სტატუსი, კულტურულ მემკვიდრეობაზე კათოლიკური ეკლესიის უფლება-მოვალეობები და ა.შ.

წარმოდგენილი ნაშრომი პირველი მცდელობაა ამ მეტად მნიშვნელოვანი საერთაშორისო სამართლებრივი ხასიათის აქტის ქართულად თარგმნისა, რომელიც მეტ-ნაკლებ წარმოდგენას შეუქმნის საერთაშორისო, კონსტიტუციური და საეკლესიო სამართლით დაინტერესებულ მკითხველს რომის კათოლიკურ ეკლესიასა და იტალიის რესპუბლიკას შორის ურთიერთობების მოწესრიგების სამართლებრივ საფუძვლებზე.

ალექსანდრე ორახელაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

საერთაშორისო ხელშეკრულების სამართალი და საერთაშორისო პასუხისმგებლობის სამართალი საერთაშორისო სამართლის ორი ერთმანეთისაგან განცალკევებული ქვედარგი. მათ გააჩნიათ ერთმანეთისაგან განცალკევებული რეგულირების სფეროები და წყაროები. მიუხედავად ამისა, წინამდებარე სტატიის მიზანია წარმოაჩინოს ამ ორი ქვედარგის ურთიერთმოქმედება საერთაშორისო მართლწესრიგის ეფექტურობის თვალსაზრისით და მხარი დაუჭიროს იმ მოსაზრებას, რომ ორივე ეს ქვედარგი, მიუხედავად მათი ფორმალური განცალკევებულობისა, მათი პრაქტიკურლი მოწმედების პროცესში წარმოადგენს საერთაშორისო მართლწესრიგის ოპერირების ერთიანი ინტერესის ინტეგრალურ ნაწილს.

ბუნებრივია, ურთიერთშეხება ამ ორ სფეროს შორის შეიძლება მოხდეს იქ, სადაც ერთდროულად ფიგურირებს სახელშეკრულებო და პასუხისმგებლობითი ურთიერთობები. ამ დებულებით ჩვენა არ მოვიაზრებთ მხოლოდ იმ ურთიერთობებს რომლებიც ეხება პასუხისმგებლობას სახელშეკრულებო ვალდებულების დარღვევისათის. თუმცა ეს საკითხი აქ ერთ-ერთი უმთავრესია. აქედან გამომდინარე, ჯერ განვიხილავთ ამ ორი დარგის ფუნქციების ურთიერთმიმართების ზოგად საკითხებს და შემდეგ, - იმ კონკრეტულ ასპექტებს, რომლებიც კონკრეტული სამართლებრივი ურთიერთობებისას შეიძლება წამოიჭრას.

ხელშეკრულებების სამართლისა და პასუხისმგებლობის სამართლის ურთიერთმიმართება მათი წყაროებისა და ფუნქციების მიხედვით

საერთაშორისო ხელშეკრულების სამართლის ძირითად წყაროს წარმოადგენს ვენის 1969 წლის კონვენცია ,,საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“. აღნიშნული კონვენცია არის საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის კოდიფიკაციის შედეგი და ასახავს არა მარტო მის მხარეთა უფლება-ვალდებულებას, არამედ საერთაშორისო თანამეგობრობის საყოველთაო მართლშეგნებას. მეტიც, კონვენციის მე-4 მუხლი მიუთითებს, რომ კონვენციის რეგულირების გარეთ დარჩენილი ხელშეკრულებათა სამართლის საკითხები წარმოადგენს საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის რეგულირების საგანს.

საერთო პასუხისმგებლობის სამართლის წყაროს წარმოადგენს ჩვეულებითი საერთაშორისო სამართალი, რომლის მტკიცებულებაც არის გაეროს საერთაშორისო სამართლის კომისიის პროექტი ,,სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის შესახებ“ (შემდგომში - კომისიის პროექტი).¹ აღნიშნული პროექტი კომისიის მიერ მიღებულ იქნა პირველი მოსმენით 1996 წელს და მეორე ვერსიაზე მუშაობა დასრულდა 2000 წელს, კომისიის 52-ე სესიაზე.

ის გარემოება, რომ ხელშეკრულებათა სამართალიც და საერთაშორისო პასუხისმგებლობის სამართალიც საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლით რეგულირდება, მეტყველებს იმაზე, რომ ორივე დარგი სართო საერთაშორისო სამართლის ნაწილია და ასახავს საერთაშორისო თანამეგობრობის, როგორც ასეთის, ნებას. ამ ნების ძირეული ელემენტი მიმართულია საერთაშორისო მართლწესრიგის რეგულირების მეთოდისა და განხორციელების ეფექტურობაზე. ეს ფაქტორი იწვევს ამ ორი, ფორმალურად ერთმანეთისაგან განცალკევებული, დარგის² იმ სახით ურთიერთქმედებას, რომ მათ მიერ დაწესებული იურიდიული შედეგები ერთმანეთს ავსებენ საერთაშორისო მართლწესრიგის ეფექტურობის გაძლიერების მიზნით, ამიტომ აღსანიშნავია, რომ მათ მიერ დაწესებული იურიდიული შედეგები ერთმანეთს ავსებენ საერთაშორისო მართლწესრიგის ეფექტურობის გაძლიერების მიზნით. ამიტომ აღსანიშნმავია, რომ ვენის 1969 წლის კონვენციისა (რომლის პროექტიც ასევე საერთაშორისო სამართლის კომისიის მიერ იქნა შემუშავებული) და პასუხისმგებლობის შესახებ პროექტის მიდგომები მთელ რიგ საკითხებში მემკვიდრეობითობით გამოირჩევა,³ რაც ქვემოთ კონკრეტული საკითხების ანალიზისას უფრო დეტალურად იქნება განხილული.

საერთაშორისო სასამართლომ Gabcikovi-Nagimaros-ის საქმეზე ნათლად ჩამოყალიბება ხელშეკრულებების სამართლისა და პასუხისმგებლობის სამართლის ურთიერთმიმართება მის მიერ განსახილველი კონკრეტული საქმის კონტექსტში. მოცემული ორი დარგის ურთიერთმიმართების თაობაზე, მხარეების მოსაზრებებისაგან⁴ დამოუკიდებლად, სასამართლომ ჩამოაყალიბა ამ საკითხის მისეული ხედვა, რომელიც დამყარებულია ორი დარგის ინტეგრალურ კავშირზე:

,,საქართველოს არ სჭირდება გააშუქოს ხელშეკრულებების სამართლისა და პასუხისმგებლობის სამართლის ურთიერთმიმართების საკითხი, რომელსაც მხარეებმა ვრცელი არგუმენტები მიუძღვნეს, რამდენადაც ეს ორი დარგი ერთმანეთისაგან განსხვავდება მოქმედების სფეროს თვალსაზრისით, იმის განსაზღვრა, არის თუ არა ხელშეკრულება ძალაში და სწორად მოხდება თუ არა მისი მოქმედების შეწყვეტა თუ შეჩერება, უნდა მოხდეს ხელშეკრულებების სამართლის შესაბამისად. მეორე მხრივ, იმ მოცულობის შეფასება, რომლითაც ხელშეკრულების შეჩერება ან დენონსაცია, როგორც ხელშეკრულებათა სამართალთან წინააღმდეგობაში მყოფი, უკავშირდება ამის განმახორციელებელი სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას, უნდა მოხდეს სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის სამართლის შესაბამისად.“⁵

ეს მიდგომა ნათლად ასაბუთებს, რომ რიგ კონკრეტულ შემთხვევებში რთულია იმის მტკიცება, რომ საერთაშორისო ვალდებულებების შესრულების საკითხი მხოლოდ ხელშეკრულებათა სამართლით რეგულირდება ან მხოლოდ პასუხისმგებლობის სამართლით. ეს ორი დარგი ერთმანეთთან ჰარმონიაში განსაზღვრავს საერთაშორისო ვალდებულებების შესრულებისა და მათი დარღვევის შედეგებს; თუმცა ამ ორი დარგის მიერ გათვალისწინებული იურიდიული შედეგები ერთმანეთისაგან გათვალისწინებულია.

ხელშეკრულებების სამართალის, პასუხისმგებლობის სამართალი და საერთაშორისო საჯარო წესრიგი

ხელშეკრულებების სამართალი და პასუხისმგებლობის სამართალი ერთმანეთის პარალელურად ასახავს საერთაშორისო მართლწესრიგის ფარგლებში მომხდარ პროგრესულ ცვლილებებს და საკუთარი სპეციფიკის გათალისწინებით, ადგენს საერთაშორისო საჯარო წესრიგთან დაკავშირებულ კონკრეტულ შედეგებს. საერთაშორისო საჯარო წესრიგის ძირეული ელემენტებია საერთაშორისო სამართლის საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმები (jus cogens) და erga omnes ვალდებულებები, რამდენადაც ამ ნორმებსა და ვალდებულებებს საჯარო წესრიგის ხასიათი აქვთ, მათ სამართლებრივ შედეგებს მისადაგებულია როგორც საერთაშორისო ხელშეკრულებების, ისე საერთაშორისო პასუხისმგებლობის სამართალი. ეს გამომდინარეობს იქიდან, რომ იმპერატიული ნორმები საერთაშორისო მართლწესრიგის ფარგლებში უნივერსალური მნიშვნელობისაა და მათი შედეგები თავს იჩენს ნებისმიერ საერთაშორისოსამართლებრივ ურთიერთობაში, რომელშიც იმპერატიულ ნორმებთან წინააღმდეგობა სახეზე იქნება.

საერთაშორისო ხელშეკრულებების სამართალი ვენის 1969 წლის კონვენციის მეშვეობით, საერთაშორისო საჯარო წესრიგთან შეხებაში მოდის იმ სფეროებში, სადაც საერთაშორისო ხელშეკრულების მოქმედებაზე საჯარო წესრიგი ახდენს გავლენას. ეს არის, უპირველეს ყოვლისა, ხელშეკრულების ბათილობის და ხელშეკრულების შეწყვეტის საკითხები. კონვენციის 53-ე მუხლის მიხედვით ხელშეკრულება ბათილია, თუ ის ეწინააღმდეგება საერთაშორისო სამართლის იმპერატიულ ნორმას, რომელიც ასეთად აღიარებულია მთლიანი საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ, რომლისგანაც გადახვევა დაუშვებელია, ხოლო მისი შეცვლა დაიშვება მხოლოდ იმავე ხასითის მქონე საერთაშორისო სამართლის შემდგომი ნორმით. კონვენციის 64-ე მუხლის მიხედვით, ხელშეკრულების დადების შემდეგ აღმოცენებული იმპერატიული ნორმა, რომელიც ეწინააღმდეგება ხელეკრულებას, იწვევს მისი მოქმედების შეწყვეტას. ამასთანავე, ხელშეკრულების ბათილობისა და შეწყვეტის ორდინალური შემთხვევებისგან განსხვავებით, იმპერატიულ ნორმებთან კონფლიქტის გამო, ხელშეკრულების ბათილობა ან შეწყვეტა ეხება მთლიან ხელშეკრულებას⁶ (სხვა შემთხვევებში შესაძლოა ხელშეკრულების მხოლოდ კონკრეტული დებულებები გაბათილდეს და დანარჩენი ხელშეკრულება ძალაში დარჩეს⁷). ამასთან დაკავშირებით, საერთაშორისო სამართლის კომისიამ მიჩნია, რომ იმპერატიული ნორმები იმდენად ფუნდამენტალური მნიშვნელობისაა, რომ ხელშეკრულება, რომლის თუნდაც მხოლოდ ზოგიერთი დებულება ეწინააღმდეგება ამ ნორმებს, მთლიანად უნდა ჩაითალოს ძალადაკარგულად.⁸ რაც შეეხება ხელშეკრულების შეწყვეტის საკითხს ახლადშექმნილ იმპერატიულ ნორმასთან წინააღმდეგობისას, ზოგადი წესისაგან განსხვავებით,⁹ იმპერატიულ ნორმასთან კონფლიქტის გამო, ხელშეკრულების შეწყვეტა ხდება რეტროსოპექტიული წესით, ანუ უკუქცევითი ძალით უქმდება ის უფლებები, ვალდებულებები თუ იურიდიული მდგომარეობა, რომელიც იმპერატიულ ნორმებს ეწინააღმდეგება.¹⁰

ამ ფართო ხასიათის რეგულირების მიუხედავად, ვენის 1969 წლის კონვენცია იმპერატიული ნორმების ეფექტს სრული მოცულობით მაინც ვერ არეგულირებს და ეს ხდება ორი პრობლემის გამო. პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ ვენის 1969 წლის კონვენცია ამომწურაცად არ არეგულირებს იმპერატიული ნორმების ექეფტს ხელშეკრულებათა მიმართ. აღნიშნული კონვენციის 53-ე და 64-ე მუხლები ეხება იმპერატიული ნორმების ხელშეკრულებებთან მათი შინაარსით კონფლიქტს; თუმცა იმპერატიული ნორმის შესრულება-განხორციელებას ხელი შეიძლება შეუშალოს არა მარტო ხელშეკრულებამ თავისი შინაარსით, არამედ, ასევე ხელშეკრულებამ მისი შესრულების პროცესში, იმისდა მიუხედავად, ეწინააღმდგება თუ არა მოცემული ხელშეკრულება იმპერატიულ ნორმებს თავისი შინაარსით.¹¹ საერთაშორისო სამართლის კომისიამ ამ მოსაზრებას აშკარად მხარი დაუჭირა.¹²

გარდა ამისა, დღეს უკვე აღარ შეიძლება იმის სერიოზულად მტკიცება, რომ იმპერატიული ნორმების ეფექტი და მოქმედების სფერო ხელშეკრულებათა სამართლით შემოიფარგლება.¹³ საერთაშორისო სამართლებრივი პრაქტიკა საკმარისად იძლევა იმის მტკიცებულებებს, რომ იმპერატიული ნორმების ეფექტი ეხება სახელმწიფოთა მიერ შესრულებულ ნებისმიერ მოქმედებას და განსაზღვრავს მათ შედეგებს, მიუხედავად იმისა, ემყარება თუ არა აღნიშნული მოქმედება საერთაშორისო ხელშეკრულებას.¹⁴ პირველ რიგში უნდა გამოიყოს სახელმწიფოთა მოქმედებების ბათილობის საკითხი და, აქედან გამომდინარე, იმპერატიული ნორმების საწინააღმდეგო მოქმედებების შედეგების არცნობის ვალდებულება.¹⁵ როგორც საერთაშორისო, ისე შიდასახელმწიფო სასამართლო პრაქტიკა იძლევა საკმაო მაგალითებს იმისათვის, რომ jus cogens-ის მოქმედება სახელმწიფოს არასახელსეკრულებო მოქმედებებზეც ვრცელდება. მაგალითად, იუგოსლავიის ტრიბუნალმა Furundzia-ს საქმეზე დაადასტურა, რომ იმპერატიული ნორმების მოქმედება ვრცელდება იმ საამინისტიო ღონისძიებების მიმართაც, რომელთაც ესა თუ ის სახელმწიფო იმპერატიული ნორმების დარღვევის მიუხედავად ახორციელებს.¹⁶ ბრიტანეთის ლორდთა პალატამ დაადასტურა იმპერატიული ნორმების როლი ადამიანის უფლებათა უხეში დარღვევისათვის ფიზიკური პირების პასუხისმგებლობაში და ამ ნორმების გავლენა თანამდებობის პირთა საიურისდიქციო იმუნიტეტზე.¹⁷ აღნიშნულ საკითხებზე იმპერატიული ნორმების გავლენა ცალსახად დადასტურდა, თუმცა საქმეში არც ხელშეკრულების ბათილობა და არც მისი შეწყვეტა ფიგურირებდა Pinochet-ის საქმეზე აშკარად გამოიკვეთა იმპერატიული ნორმების გავლენა ისეთ არასახელშეკრულებო ურთიერთობაზე, როგორიცაა, სახელმწიფოთა მიერ იურისდიქციის განხორციელება.¹⁸

რამდენადაც ამ პრობლემას ხელშეკრულებათა სამართალი ვერ აგვარებს, იგი უნდა გადაწყდეს სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის სამართლის ფარგლებში. ეს ეხება არა მხოლოდ ზოგადად სახელმწიფოთა ქმედებების იმპერატიულ ნორმებთან შესაბამისობას, არამედ იმ კონკრეტულ საკითხებსაც, რომელიც სახელმწიოფოს საერთაშორისო ვალდებულებებს შორის კონფლიქტზე იმპერატიული ნორმების გავლენაში მდგომარერობს. ხელშეკრულებების სამართლის შეხება იმპერატიულ ნორმებთან სწორედ ვალდებულებათა კონფლიქტის დროს ხდება, მაგრამ რამდენადაც ეს დარგი, თავისი ვიწრო სპეციფიკიდან გამომდინარე, ამ საკითხს ამომწურავად ვერ დაარეგულირებს, იმპერატიული ნორმების სრულფასოვანი მოქმედებისათვის აუცილებელია, რომ საერთაშორისო პასუხისმგებლობის სამართლის ფარგლებში საერთაშორისო ვალდებულებათა კონფლიქტის დროს, იმპერატიულ ნორმებს სრულფასოვანი ეფექტი ეძლეოდეს.

ამის გამო, სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის პროექტის მეორე მოსმენით განხილვისას, საერთასორისო სამართლის კომისიამ, სპეციალური მომხსენებლის - კროუფორდის, წინადადების საფუძველზე, პროექტში ჩართო სპეციალური მუხლი იმპერატიულ ნორმებთან სახელმწიფოთა ქცევის შესაბამისობის შესახებ, რომლის მიხედვითაც: ,,საერთაშორისო ვალდებულებასთან შეუსაბამო სახელმწიფოს მოქმედების არამართლზომიერება გამოირიცხება, თუ ამ მოქმედებას გარემოებებიდან გამომდინარე მოითხოვს საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმა.“¹⁹ აღნიშნული დებულების არსი მდგომარეობს, როგორც ტექსტიდან ჩანს, იმპერატიული ნორმით მოთხოვნილი ნორმის არამართლზომიერების გამორიცხვაში. ეს დებულება ემყარება სპეციალური მომხსენებლის წინადადებას იმის თაობაზე, რომ ,,მას შემდეგ რაც jus cogens ნორმის იმპერატიული ხასიათი აშკარადაა აღიარებული, ეს ნორმა პრიმატით უნდა სარგებლობდეს ნებისმიერ სხვა საერთაშორისო ვალდებულებასთან მიმართებაში, რომელსაც მსგავსი სტატუსი არ გააჩნია.“²⁰

ეს ყოველივე ნათლად აჩვენებს ხელშეკრულებების სამართლისა და პასუხისმგებლობის სამართლის ურთიოერთშემავსებელ მოქმედებას საერთაშორისო საჯარო წესრიგის მოქმედების გარანტიების შექმნის თვალსაზრისით. ამ ორი დარგის ურთიერთქმედება მოცემულ საკითხში ნათელს ხდის საერთაშორისო საჯარო წესრიგის ყოვლისმომცველ ხასიათს და იმას, რომ მისი ეფექტების ამომწურავი დარეგულიორება პრაქტიკულად შეუძლებელია ერთი რომელიმე დარგის ფარგლებში.

საერთაშორისო ხელშეკრულების შეწყვეტა სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის სამართლის კონტექსტში

საერთაშორისო ხელშეკრულების შეწყვეტა წარმოადგენს სუვერენული სახელმწიფოს მიერ ცალმხრივად მიღებული გადაწყვეტილების განხორციელებას და როგორც ასეთი, შესაბამისობაშია არა მარტო ხელშეკრულების ზოგად კონტრაქტუალურ ბუნებასთან, არამედ, ასევე, საერთაშორისო მართლწესრიგის დეცენტრალიზებულ ხასიათთანაც. ამ დეცენტრალიზებული ხასიათის კონკრეტული გამოვლინებაა ის, რომ სახელმწიფოებიმ როგორც წესი, საერთაშორისო სამართალდარღვევებს ინდივიდუალური ზომების მიღებით პასუხობენ. ამ პროცესში არსებული ორი ძირითადი ღირებულებაა სახელმწიფოთა სუვერენული ნების თავისუფლების დაცვა და საერთაშორისო ვალდებულებების ეფექტური მოქმედება და ამ ორი ღირებულების დაბალანსება წარმოადგენს იმ ნორმათა ფუნქციას, რომლების საერთაშორისო ხელშეკრულებების შეწყვეტად არეგულირებს.

როგორც სახელმწიფოთა სუვერენული თავისუფლების, ისე საერთაშორისო ვალდებულებების ეფექტური ფუნქციონირების სრული გარანტირება ნაკლებად რეალურია ერთი რომელიმე დარგის ფარგლებში, დარგების კონკრეტული სპეციფიკიდან გამომდინარე. კონკრეტულ სიტუაციაში აუცილებელია გაცნობიერდეს არა მხოლოდ ხელშეკრულების მოქმედებისა და დარღვევების შედეგები, არამედ მოცემულ სიტუაციაში სამართალდარღვევის არსებობა და მისი შედეგებიც. ამიტომ ღირებულებათა ის ბალანსი, რომელიც არასაკმარისადაა დაცული ერთი დარგის - ხელშეკრულებების სამართლის, ფარგლებში, უნდა უზრუნველყოს მეორემ - პასუხისმგებლობის სამართალმა.

ვენის 1969 წლის კონვენციის მე-60 მუხლის მიხედვით, სახელმწიფოს შეუძლია შეწყვიტოს ხელშეკრულების მოქმედება, თუნდაც ამას თავად ხელშეკრულება არ ითვალისწინებდეს, თუ ხელშეკრულების სხვა მხარემ ხელშეკრულების არსებითი დარღვევა მოახდინა. პასუხისმგებლობის სამართალში ამას ორმხრივობის ზომები ეწოდება. ორმხრივობის პრინციპის ერთ-ერთი გამოვლინება მდგომარეობს იმაში, რომ რომელიმე სახელმწიფოს მიერ ამა თუ იმ საერთაშორისო ვალდებულების შესრულება შეიძლება დამოკიდებული იყოს ამავე ვალდებულებით შებოჭილი სხვა სახელმწიფოს მიერ იგივე ვალდებულების შესრულებაზე. სწორედ ეს არის ვენის კონვენციის მე-60 მუხლის კონცეპტუალური საფუძველი. ამასთანავე, სახელშეკრულებო სამართალში მოცემული ეს დებულება ნაწილია იმ უფრო ფართო სამართლებრივი ინსტიტუტისა, რომელსაც კონტრზომების ინსტიტუტი ეწოდება.

ვენის კონვენციის მე-60 მუხლი ამომწურავად არ განსაზღვრავს იმ შემთხვევებს, როდესაც საერთაშორისო სამართალში დაშვებულია ხელშეკრულების ცალმხრივად შეჩერება ან შეწყვეტა. მე-60 მუხლი ძირითადად ეხება ხელშეკრულების შეწყვეტას ამავე ხელშეკრულების არსებითი დარღვევის შემთხვევაში, მაგრამ, გარდა ამისა, საერთაშორისო სამართალი უშვებს იგივე მოქმედების განხორციელებას (ა) სხვა ხელშეკრულების დარღვევის საპასუხოდ და (ბ) ჩვეულეითი ნორმის დარღვევის საპასუხოდ.²¹ სწორედ ეს შემთხვევები რეგულირდება კონტრზომების ინსტიტუტის მეშვეობით.

კონტრზომების ინსტიტუტი ეკუთვნის საერთაშორისო პასუხისმგებლობის სამართალს და წარმოადგენს პასუხისმგებლობის ინსტრუმენტულ ელემენტს, ანუ მისი დანიშნულებაა სამართალდამრღვევი სახელმწიფოს მიერ დარღვევით მიყენებული ზიანის ანაზღაურების და/ან არამართლზომიერი ქცევის შეწყვეტის უზრუნველყოფა. ამ მიზნით, კონტრზომა გამოიხატება დაზარალებული სახელმწიფოს მიერ დამრღვევი სახელმწიფოს მიმართ თავისი ერთი ან რამდენიმე ვალდებულების შეუსრულებლობაში.²² ასეთი მიდგომა დადასტურებულია სასამართლო პრაქტიკითაც.²³ სახემწიფო არ გაებს პასუხს კონტრზომის შედეგად მიყენებული ზიანისათვის, რადგანაც მისი ქმედება ამ დროს არ ითვლება არამართლზომიერად, კონტრზომა წარმოადგენს პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლების გარემოებას.²⁴

შესაძლებელია, კონტრზომა და ხელშეკრულების შეწყვეტა არსებითი დარღვევის საფუძველზე ერთი და იმავე მოქმედებით ხორციელდებოდეს. ამის მაგალითი იქნება თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ ორმხრივი ხელშეკრულების შეწყვეტა მეორე მხარის მიერ ხელშეკრულების დარღვევით საბაჟო გადასახადების დაწესების გამო. ამ მოქმედების შედეგი, ხელშეკრულების სამართლის მიხედვით, ეხება ხელშეკრულების მოქმედებას და ამითვე ამოიწურება . პასუხისმგებლობის სამართალში კი ეს მოქმედება შეიძლება იყოს უფრო ფართო კონტექსტის ნაწილი და ეხებოდეს ვალდებულების შემდგომ შესრულებას, დარღვევით მიყენებული ზიანის ანაზღაურებას. ამიტომ, საერთაშორისო ვალდებულების ეფექტური ფუნქციონირების თვალსაზრისით, აუცილებელია, რომ ორივე დარგის ნორმების მოქმედება ერთიან კონტექსტში იქნას დანახული.

ამ კონტექსტში სპეციალურმა მომხსენებელმა - კროუფორდმა, სცადა განსხვავების გატარება ხელშეკრულების სამართლისა და პასუხისმგებლობის სამართლის ურთიერთქმედების კუთხით:

,,არსებობს აშკარა განსხვავება ხელშეკრულებითი სამართლის (რომელიც კოდიფიცირებულია ვენის კონვენციაში) ფარგლებში შესრულებულ მოქმედებასა და სახელმწიფთა პასუხისმგებლობის (რომელიც ვენის კონვენციის სფეროს გარეთაა) საკითხებთან დაკავშირებულ ქცევას შორის. არსებითად ხელშეკრულებების სამართალი უკავშირდება პირველადი ნორმების შინაარსსა და მათი შეცვლის მცდელობათა ნამდვილობას; პასუხისმგებლობის სამართალი არ ეხება პირველადი ნორმების (მიუხედავად იმისა, დადგენილია თუ არა ისინი ხელშეკრულებით) არსებობს და უკავშირდება საკითხს, შეიძლება თუ არა ამ ნორმებთან შეუთავსებელი ქცევის პატიება და თუ არა, რა არის ამ ქცევის შედეგები. ასე რომ, თანმიმდევრული იქნებოდა გამოვუყენოთ ვენის კონვენციის ნორმები დარღვევის არსებითობისა და ხელშეკრულების დებულებების განცალკევებადობის შესახებ ხელშეკრულების შეჩერებასთან მიმართებაში, და პროექტში შემოთავაზებული ნორმები პროპორციულობის და ა. შ. შესახებ - კონტრზომებთან მიმართებაში“.²⁵

ასეთი მიდგომის შედეგია, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულების დარღვევის ან შეწყვეტის ფაქტის შედეგები კონკრეტულ შემთხვევებში გაანალიზებულ უნდა იქნას როგორც ვენის კონვენციის, ისე პასუხისმგებლობის სამართლის კონტექსტში, რომ აღნიშნული დარღვევის შედეგების სრული სურათი წარმოვიდგინოთ. საერთაშორისო სასამართლომაც Gabcikovo-Nagymaros-ის საქმეზე მხარეთა შორის არსებული ხელშეკრულების დარღვევა განიხილა აუცილებლობის მდგომარეობის, როგორც აუცილებლობის მდგომარეობის, როგორც პასუხისმგებლობის გამომრიცხველი გარემოების, ფარგლებში და მხოლოდ ამის შემდეგ შეძლო დარღვევის ფაქტის სრულფასოვანი შეფასება.²⁶

მსგავსი მიდგომის მეორე ილუსტრაციაა იმავე საქმეზე ერთ-ერთი მხარის მიერ ხელშეკრულების დარღვევაზე საპასუხო ღონისძიებების სასამართლოს მიერ ერთდროული განხილვა როგორც ხელშეკრულების შეწყვეტის (ვენის კონვენციის მე-60 მუხლი), ისე კონტრზომების კონტექსტში. აქაც, გასაჩივრებული მოქმედების სრული იურიდიული შედეგების გასარკვევად აუცილებელია, რომ ერთი და იგივე ქმედება გაანალიზდეს ორივე რეჟიმის ფონზე. - ამ საქმეზე ნათლად იქნა გაანალიზებული ერთი განსხვავება, კერძოდ, ხელშეკრულების შეწყვეტის დასაშვებობა მისი დარღვევის შემთხვევაში რეგულირდება თავად ამ ხელშეკრულების ტიპისა და მასში მოცემული ვალდებულების ბუნებიდან გამომდინარე;²⁷ ხოლო კონტრზომის დასაშვებობა განისაზღვრება თავად იმ მოქმედების მოცულობითა და ეფექტით, რომლებიც კონტრზომას განასახიერებენ.²⁸ ყოველივე ამას მივყავართ იმ დასკვნამდე, რომ, თუმცა, ზოგადად კონტრზომის სახით ხელშეკრულების დარღვევა, მათ შორის მისი მოქმედების შეწყვეტა, გამართლებულია, ეს უნდა ხდებოდეს კონტრზომებისათის სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის სამართლის ფარგლებში წაყენებული შეზღუდვების შესაბამისად.

კონტრზომების განხორცილებისას, ბუნებრივია, სახელმწიფოს ეკისრება გარკვეული შეზღუდვები,²⁹ რომლებიც დადგენილია იმ ღირებულებათა მიხედვით, რომელთაც საერთაშორისო თანამეგობრობა მიიჩნევს საერთაშორისო მართლწესრიგის საფუძვლად და ამ შეზღუდვების დაცვა სახელმწიფოს ევალება, თუნდაც მისი სუბიექტური ინტერესები და უფლებები საფრთხის ქვეშ იყოს. ასეთ შეზღუდვებს შორის უნდა მოვიხსენიოთ, პირველ რიგში, ჰუმანიტარული ხასიათის ვალდებულებები, რადგან ისინი ჩვენს მიერ განხილული ორივე დარგისათვის პრობლემატურია. როგორც ზემოთ დავიმოწმეთ, კონტრზომები არ უნდა ხელყოფდნენ ადამიანის ძირითად უფლებებს. ვენის კონვენციის მე-60 მუხლის მე-5 პარაგრაფიც ამავე მიდგომას იზიარებს და ადასტურებს, რომ არ დაიშვება იმ ხელშეკრულებების შეწყვეტა, რომლებიც ეხება ადამიანის უფლებებს. ამავე პარაგრაფის შემდგომი დებულება კიდევ უფრო ადასტურებს ხელშეკრულებების სამართალსა და პასუხისმგებლობის სასამართლოში ამ ინსტიტუტების საერთო კონცეპტუალურ ბაზისს: იკრძალება რეპრესალიები, რომლებმაც შეიძლება დააზარალოს ჰუმანიტარული ხელშეკრულებებით დაცული პირები. ამის საილუსტრაციოდ გამოდგება ჟენევის 1949 წლის კონვენციების რიგი დებულებებისა, რომლებიც კრძალავენ რეპრესალიების წესით კონვენციით ბენეფიციართა უფლებების დარღვევას. ვენის კონვენციის 60(5) მუხლი კანონგარეშედ აცხადება როგორც ადამიანის უფლებათა დარღვევით განხორციელებულ კონტრზომებს, ისე ასეთი კონტრზომების ამკრძალავი ხელშეკრულების შეწყვეტას (დარღვევას). თუმცა, დარღვევის სპეციფიკიდან გამომდინარე, ვენის კონვენცია აღარ იჭრება პასუხისმგებლობის სამართლის სფეროში და ეხება მხოლოდ ხელშეკრულების მოქმედებას. ხელშეკრულების დარღვევის პრეტენზიის წაყენება მხოლოდ მის საფუძველზე შეიძლება და არა თავად უკანონო კონტრზომის საფუძველზე. ჟენევის 1949 წლის კონვენციები კი ქმნიან საფუძველს, რომ პრეტენზია გაცხადდეს თავად უკანონო რეპრესალიების გამო.

ბუნებრივია, ადამიანის უფლებათა დარღვევის აკრძალვა შეზღუდვად უდგინდება კონტრზომებსაც სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის კონტექსტშიც. მეორე მოსმენით მიღებული პროექტის 51-ე მუხლი ეხება არა მარტო ადამიანის უფლებას, არამედ უშუალო შეზღუდვას კონტრზომებზე³⁰ და უნდა აღინიშნოს, რომ სწორედ მსგავსი მიდგომა გვხვდება ვენის კონვენციის მე-60 (5) მუხლში, რომელიც ხელშეკრულებათა ვიწრო კონტექსტს ეხება.

კონტრზომების შეზღუდვებს შორის, რომლებიც შეიძლება აქტუალური იყო სახელშეკრულებო სამართლის სფეროშიც, უნდა მოვიხსენიოთ იმპერატიული ნორმების ამსახველი ვალდებულებებიც. ასეთი ნორმების დამრღვევი კონტრზომები აკრძალულია ჩვეულებითი სამართლით, რომელიც კომისიის პროექტშია ასახული, როგორც დავინახეთ, ვენის 1969 წლის კონვენცია იმპერატიულ ნორმებს იხსენიებს ხელშეკრულების ბათილობის კონტექსტში (მუხლი 53) და ახალი იმპერატიული ნორმის წარმოქმნის გამო არსებული ხელშეკრულების მოქმედების შეწყვეტასთან დაკავშირებით (მუხლი 64), ასევე, განსაზღვრავს ამ ბათილობისა და შეწყვეტის შედეგებს (მუხლები 44 და 71). იმპერატიული ნორმები, როგორც შეზღუდვა არსებითი დარღვევის საფუძველზე ხელშეკრულების შეწყვეტისათის, კონვენციაში არ ფიგურირებს. ნიშნავს თუ არა ეს, რომ არსებითი დარღვევის საპასუხოდ ხელშეკრულების დარღვევისას სახელმწიფოს შეუძლია იგნორირება გაუკეთოს ხელშეკრულებაში მოცემულ ვალდებულებებს, რომლებიც იმპერატიულ ნორმებს ემყარება? პასუხი ამ შეკითხვაზე, რა თქმა უნდა, უარყოფითია. იმპერატიული ნორმების მთლიანობის ხელყოფა დაუშვებელია ხელშეკრულების დარღვევის საპასუხოდაც. იმპერატიული ნორმები არ იქმნება ხელშეკრულებით, ხელშეკრულება შეიძლება მხოლოდ წარმოადგენდეს ასეთი ნორმების მტკიცებულებას ან ეტაპს იმპერატიული ხასიათის ნორმის ჩამოყალიბებაში, ამ მიმართულებით opinio juris-ის გამომუშავებაში. იმპერატიული ნორმები არის ხელშეკრულების გარეთ, ხელშეკრულების ზემოთ მდგომი კატეგორია, გარკვეულწილად სტანდარტი ხელშეკრულების მეშვეობით სახელმწიფოთა ნების შეთანხმებისათვის.³¹ რაც ვერ შეიქმნება სახელმწიფოთა ნების ერჯერადი შეთანხმებით, ვერც გაუქმდება ასეთი შეთანხმების დარღვევის შედეგად.

აქედან გამომდინარე, იმპერატიული ნორმების ამსახველი ხელშეკრულების შეწყვეტა არ უკარგავს ძალას მასში ასახულ იმპერატიულ ნორმებს, ამ უკანასკნელთა ექსტრაკონტრაქტული ბუნების გამო. სამართლის წყაროთა საკითხიდან გამომდინარე, გარემოებების გარდა, იმპერატიული ნორმების ბუნება ვერ თავსდება იმ ორმხრივობის ფარგლებში, რასაც ხელშეკრულების შეწყვეტის ინსტიტუტი ემყარება.³² როგორც ფიცმორისი აღნიშნავს, იმპერატიული ნორმების დარღვევა არის არა მარტო უკანონო აქტი, არამედ melum in se, რადგანაც სათავეს უდებს აბსოლუტური ხასიათის მქონე ვალდებულებების დარღვევას და მისტომ კონტრზომა მისი გამამართლებელი ფაქტორი ვერ იქნება.³³

თუ სახელმწიფო არსებით დარღვევზე საპასუხოდ გაწყვეტს იმპერატიული ნორმების ამსახველ ხელშეკრულებას, იგი ამით დაიჩემებს უფლებას დაარღვიოს პასუხისმგებლობის სამართალში კონტრზომებზე დაწესებული სხვა შეზღუდვები, რასაც სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის კონტექსტში დამოუკიდებელი შედეგები ექნება. ამ შედეგებს შორის მოხსენიებულ უნდა იქნას დარღვევის შედეგად წარმოქმნილი სამართლებრივი ინტერესის საკითხი. თუ სახელმწიფო ხელშეკრულების შეწყვეტის შედეგად არღვევს იმპერატიულ ნორმას, რომელიც სათავეს იღებს erga omnes ვალდებულებებს, იგი ამით ხელყოფს არა მხოლოდ რომელიმე კონკრეტული სახელმწიფოს ინტერესებს, არამედ სხვა, ანუ მესამე, სახელმწიფოთა სამართლებრივ ინტერესებსაც. ეს კი ხელშეკრულების შეწყვეტის ორმხრივობაზე დამყარებულ ურთიერთობებში ვერ მოთავსდება.

სახელშეკრულებოსამართლებრივი შეზღუდვები სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის განხორციელებისათვის

სახელშეკრულებოსამართლებრივი შეზღუდვების არსი და დანიშნულება გამომდინარეობს საერთაშორისო ხელშეკრულებათა კონსენსუალური ბუნებიდან. მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო პასუხისმგებლობის ურთიერთობები საერთო საერთაშორისო სამართლით რეგულირდება, ხელშეკრულებით შექმნილი ინსტიტუციური მექანიზმის ფარგლებში სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის განხორცილება, როგორც წესი, შესაძლებელია მხოლოდ შესაბამისი ხელშეკრულების დებულებათა შესაბამისად და ამ დებულებათა მიერ დაწესებულებული შეზღუდვების გათვალისწინებით.

საერთაშორისო მართლწესრიგის დეცენტრალიზებული ბუნებიდან გამომდინარე, როგორც წესი, სახელმწიფოთა თანხმობის საფუძველს ემყარება როგორც ზოგადად საერთაშორისო ვალდებულებები, ისე ამ ვალდებულებათა განსახორციელებლად შექმნილი ორგანოების კომპეტენცია. ხელშეკრულებები, რომელთა საფუძველზეც შექმნილია საერთაშორისო სასამართლო და კვაზისასამართლო ორგანოები (საერთაშორისო სასამართლო, საარბიტრაჟო ტრიბუნალები, უნივერსალური და რეგიონული ადამიანის უფლებათა სასამართლო და კვაზისასამართლო ორგანოები), კონსენსუალური ხასიათის დოკუმენტებია. ამ გზით შექმნილი საერთაშოერისო ორგანოები), კონსენსუალური ხასისთის დოკუმენტებია. ამ გზით შექმნილი საერთაშორისო ორგანოები შეიძლება შეხებაში მოდიოდნენ სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის ამა თუ იმ ასპექტის განხორციელებასთან, მაგრამ მათ ამასთან დაკავშირებული საკითხის განხილვა თუ გადაწყვეტა მხოლოდ მათ დამფუძნებელი ხელშეკრულებით დადგენილი შეზღუდვებით გათალისწინებით შეუძლიათ.

საგნობრივი შეზღუდვების დაწესება გარკვეულ შემთხვევებში ხდება სახელშეკრულებო ორგანოს დამფუძნებელი აქტიდან გამომდინარე. ასეთი შეზღუდვები არ შეიძლება ივარაუდებოდეს, თუ ისინი კონკრეტულად არ გამომდინარეობს თავად დამფუძნებელი დოკუმენტიდან. ასე მაგალითად, საერთაშორისო სასამართლოს მისი სტატუტის 36-ე მუხლის შესაბამისად, არ აქვს შეზღუდული საგნობრივი კომპეტენცია და შეუძლია განიხილოს საერთაშორისო სამართლის ნებისმიერი საკითხი, ასევე, საერთაშორისო ვალდებულების დარღვევისა და ზიანის ანაზღაურების საკითხი საგნობრივი შეზღუდვის გარეშე.

მაგრამ ეს შეუზღუდავი კომპეტენცია ვრცელდება მხოლოდ ფაკულტატური კლაუზულის საფუძველზე წარმოქმნილ იურისდიქციასთან მიმართებაში. სასამართლოს სტატუტის 36 (1) მუხლის საფუძველზე, სახელმწიფოებს შეუძლიათ აღიარონ სასამართლოს იურისდიქცია ორმხრივი ან მრავალმხრივი ხელშეკრულების მეშვეობით. ასეთი წესით აღიარებული იურისდიქცია, როგორც წესი, სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის პერსპექტივას ითვალისწინებს მხოლოდ ამ ხელშეკრულებაში დაფიქსირებულ ვალდებულებებთან მიმართებაში და ეს ნათლად დადასტურდა Bosnian Genocide-ს საქმეზეც.³⁴

შეზღუდვები ratione materiae მოცემულია, მაგალითად, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ორგანოების დამფუძნებელ აქტებში. სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი (1966) და ევროპის ადამიანის უფლებათა კონვენცია (1950) მიზნად ისახავს უნივერსალური ადამიანის უფლებების კოლექტიურ შესრულება-განხორციელებას. მასათანავე, მათ საფუძველზე შექმნილი ორგანოები უფლებამოსილი არიან განიხილონ მხილოდ იმ უფლებათა დარღვევა, რომლებიც ასახულია ამ დოკუმენტებში. წინააღმდეგ შემთხვევაში ეს ორგანოები საჩივრებს მათ დამფუძნებელ დოკუმენტებთან შეუთავსებლად აცხადებენ და უარყოფენ.³⁵

შეზღუდვები ratione personae მოცემულია, მაგალითად, საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტის იმ დებულებებში, რომლებიც ეხება იურისდიქციის ცნობის წესებს.³⁶ სასამართლოს შეუძლია მხოლოდ ისეთი სამართალდარღვევებისათვის პასუხისმგებლობის განხორციელება, რომლის ჩამდენ სახელმწიფოსაც წინასწარ ჰქონდა ცნობილი საერთაშორისო სასამართლოს იურისდიქცია. აღნიშნული წესი ეხება არა მარტო იმ შემთვევებს, როცა უშუალოდ უჩივიან დამრღვევ სახელმწიფოს, რომელსაც იურისდიქცია ცნობილი არ აქვს. აღნიშნული წესი მოქმედებს აგრეთვე იმ შემთხვევებში, როცა უჩივიან სახელმწიფოს, რომელზედაც ვრცელდება სასამართლოს იურისდიქცია არ უცვნია; და თანაც, ამ სხვა სახელმწიფოს კავშირი დარღვევასთან არსებითია დავის გადასაწყვეტად. East Timor-ის საქმეზე³⁷ სასამართლომ თავი არაკომპეტენტურად, ხოლო სარჩელი მიუღებლად ცნო იმის გამო, რომ მოპასუხის (ინდონეზიას სასამართლოს იურისდიქცია ცნობილი არ ჰქონდა). მიუხედავად East Timor-ს საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების სისწორისა, აღნიშნული ზოგადი პრინციპის არსებოსას ცოტანი თუ უარყოფენ. მთელ რიგ საქმეებზე დადასტურდა ამ პრინციპის მნიშვნელობა, მიუხედავად იმისა, რომ მისი გამოყენება მხოლოდ იშვიათ შემთხვევებში ხდება.³⁸

ასეთი შეზღუდვები არსებობს და მოქმედებს, მიუხედავად იმისა, თუ რას ეხება განხილვის პროცესში მყოფი საქმე: მარტივ ორმხრივ ურთიერთობას თუ საერთაშორისო საჯარო წესრიგს. საერთაშორისო პასუხისმგებლობის სამართალი არ შეიცავს ზემოხსენებულ შეზღუდვებს სამართალდარღვევის შედეგების ლიკვიდაციისათვის. მაგრამ პასუხისმგებლობა ხელშეკრულებითი მექანიზმის ფარგლებში მხოლოდ ასეთი შეზღუდვების საზუძველზე ხორციელდება: ეს მექანიზმები შექმნილია კონსენსუალური წესით და მათი კომპეტენციაც კონსენსუალურია.

მოცემული საქმის ფონზე გამონაკლისს წარმოადგენს გაერო-ს უშიშროების საბჭო. ეს ორგანოც სახელშეკრულებო საფუძველზეა შექმნილი, მაგრამ, ამავე ხელშეკრულების მიხედვით, მის მოქმედებას პიროვნული და საგნობრივი შეზღუდვა არ უწესდება. უშიშროების საბჭოს მიერ პასუხისმგებლობის რეჟიმის შესრულებას აქვს მხოლოდ ერთი (საკმაოდ ფართო) კრიტერიუმი: საერთაშორისო მშვიდობის დარღვევის ან საერთაშორისო მშვიდობისათის საფრთხის არსებობა.³⁹ ამ სუბიექტურად შეფასებადი კრიტერიუმის გამოყენებით უშიშროების საბჭოს კომპეტენცია მეტად ფართოა. შესაბამისად, უშიშროების საბჭოს გააჩნია ფართო დისკრეცია ამ საკითხების განსაზღვრისას, თუ (ა) არა სამართალდარღვევისათვის განახორციელებს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას და (ბ) რა შედეგებს დააწესებს პასუხისმგებელია სახელმწიფოსათვის. ამ თვალსაზრისით, უშიშროების საბჭო განსხვავდება საერთაშორისო სასამართლო ორგანოებთან, რომლებიც ხშირად გადამეტებული სიფრთხილით ახდენენ საკუთარი კომპეტენციის ზღვრების შეფასებას.⁴⁰

დასკვნები

ზემოთ გაკეთებული ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ხელშეკრულებების სამართალსა და პასუხისმგებლობის სამართალს საკუთარი რეგულირების სფერო და ფუნქციები გააჩნია. ამასთანავე, ამ ორი დარგის ურთიერთქმედება ემსახურება საერთაშორისო მართლწესრიგის ეფექტურობას. ამის გამოვლინება კი ისაა, რომ სახელმწიფოთა გარკვეული და მოქმედებების სამართლებრივი შედეგები ამ ორ დარგში მემკვიდრეობით ხასიათდება და ერთმანეთს ავსებს. ერთი დარგის მიერ გათვალისწინებული სამართლებრივი შედეგები მეორე დარგის ეფექტური მოქმედების წინაპირობაა და პირიქით. პირველ რიგში, ორივე დარგი, აუცილებლობიდან გამომდინარე, შეესაბამება საერთაშორისო საჯარო წესრიგის მოთხოვნებს. მეორეც, ორივე დარგი ერთმანეთთან ჰარმონიაში აწესრიგებს საერთაშორისო ვალდებულებების შეუსრულებლობის საკითხსა და ამ შეუსრულებლობის იურიდიულ შედეგებს. ამ სფეროშიც საერთაშორისო საჯარო წესრიგის მნიშვნელობა თავის გამოხატულებას პოულობს.

ჩვენი ანალიზიდნ ნათლად გამოჩნდა ხელშეკრულების სამართლისა და პასუხისმგებლობის სამართლის ურთიერთშემავსებელი და ურთიერთმხარდამჭერი მოქმედება. მაგრამ ამავე ანალიზმა დაგვანახა საერთაშორისო პასუხისმგებლობის ის პრაქტიკული შეზღუდვები, რომლებიც სახელშეკრულებო რეჟიმების ბუნებიდან გამომდინარეობს. ამასთანავე, უნდა აღინიშნოს, რომ ეს შეზღუდვები არ ნიშნავს იმას, რომ პასუხისმგებლობითი ურთიერთობები მათი მატერიალური გაგებით იზღუდება. ეს მხოლოდ მიუთითებს, რომ სახელშეკრულებო ინსტიტუციური რეჟიმის ფარგლებში ამ პასუხისმგებლობითი ურთიერთობების ფუნქციონირება მხოლოდ იმდენად არის რელური რამდენადაც ამას კონკრეტული სახელშეკრულებო რეჟიმი უშვებს. ის საკითხი, თუ რამდენად შეიძლება მოახდინოს გავლენა მოცემული სამართლებრივი ურთიერთობის ბუნებამ, - გავლენა სახელშეკრულებო ორგანოების კომპეტიენციის მოცულობაზე და მის განმარტებასა და გამოყენებაზე, აქ არ შეიძლება სრულფასოვნად იქნას განხილული და მას შემდგომი შესაძლებლობების შესაბამისად განვიხილავთ.

_____________________

1. Gabcikovo-Nugimaros, ICJ Reports, 1998, paras 50-58, paras 83-88; Cumaraswamy, ICJ Reports, General List No. 100, para. 62; Rainbow Warrior, XX Reports of International Arbital Awards; Meron, Human Rights and Humanitarian Norms as Customary Law (1989), 137.

2. ასეთი დასკვნის გაკეთების საშუალებას იძლევა ვენის 1969 წლის კონვენციის 73-ე მუხლი, რომელიც პასუხისმგებლობით ურთიერთობებს ამ კონვენციის რეგულირების სფეროდან გამორიცხავს.

3. ვენის კონვენციის 73-ე მუხლის მიხედვით, ეს კონვენცია არ არეგულირებს საერთაშორისო პასუხისმგებლობის კონტექსტში წამოჭრისლ საკითხებს.

4. Gabcikovo-Nugimaros, ICJ Reports, 1998, paras 42-43.

5. იქვე, paras 47.

6. ვენის 1969 წლი კონვენცის მუხლი 44 (5).

7. ვენის 1969 წლი კონვენცის მუხლი 44 (3), რომელიც განსაზღვრავს ხელშეკრულების დებულებათა განცალკევების (separability) პირობებს.

8. Yearbook of the International Law Commission, 1966, Vol. II, 239.

9. ვენის 1969 წლი კონვენცის მუხლი 72 (2)

10. საერთაშორისო სამართლის კომისიამ დაადასტურა, რომ იმპერატიულ ნორმთან კონფლიქტი ხელშეკრულების შეწყვეტის სპეციალურ შემთხვევას უდებს სათავეს, იხ. Yearbook of the International Law Commission, 1966, Vol. II, 266.

11. Rozakis, The Concept of Jus Cogens in The Law of Treaties (1976), 97, Crawford, Second Report on State Responsibility, UN Doc. A/CN.4/ 498/ Add.2 (1999), 38-39, para. 306.

12. ,,The infocation of jus cogens invalidated the treaty as a whole. Such cases were very rare. Usually, breaches ofjus cogenes occourend through the continued performance of a perfectly normal treaty in the event of , for example, a proposed planned aggression or the supply of aid to a regime thet become genosidal. Such Breaches were thus to be considered as ,,occasional” or ,,incidental”: they did not arise from the terms of the treary as such but from the citcumstances which had arisien.” Report of the ILC on the Work of its 51 st Session (1999), para. 307. ,,Furthermore, the law of treaties was concerned with the treaty as a whole and, in the event of any inconsistency with a treaty, the effect of jus cogens would be the invalidity of the treaty as a whole. But the most common instances of inconsistency occurend in terms of performance of the treaty,” id., para 97.

13. თუმცა ზოგიერთი ავტორი ამ მოსაზრებას მხარს უჭერს, იხ. Sztucki, Jus Cogens and the Vienna Convention on the Law of Treaties (1973), 66ff. თუმცა, ავტორთა დიდი უმრავლესობა ამ მოსაზრებას აღარ იზიარებს: Fitzmaurice, The General Principles of International Low Considered from the Standpoint of the Rule of Law, 92 Recueil des Cours,1957 (II), 122; Meron, On A Hierarchy of International Human Rights, 80 AJIL (1986), 19ff.; Rozakis, The Consept of Jus Cogens in the Law of Treaties (1976), 16ff.; Suy, The Concept of Jus Cogens, in: Lagonissi Conference (1975), 75ff. Egalab, The Legality of Non-Forcible Countermeasures in International Law, 1990, 97ff.; Gaja, Jus Cogens beyond the Vienna Convention, Recueil des Cours, 1983.

14. ასე მაგალითად, იმპერატიული ნორმების საკითხი თავს იჩენს სახელმწიფოთა ცალმხრივი აქტების ბათილობისას, იხ. Cedeno, Third Report on Unilateral Acts of States, UN Doc. A/CN.4/505 (2000).

15. Dugard, Recognition and the United Nations (1987), 111 ff., 123 ff., 137; Fitzmaurice, RdC 92 (1957), 122; Brownile, International Law and the Use of Force, 410 ff.

16. 38 International Legal Materials (1999), 349-350, paras 153 ff.

17. 2 All England Law Reports (1999), 108-109, 114-115.

18. Fox, The Pinochet Case No. 3 48 International and Comparative Law Quarterly (1999), 688.

19. ომისიის პოექტის 21-ე მუხლი, A/CN 4/L. 6000; იხ. ასევე A/CN.4/498/Add. 2 (1999), 57.

20. A/CN.4/498/Add. 2 (1999), 40, para 311.

21. Arangio- Ruiz, Third Report on State Rensposibility, UN Doc, A/CN.4/440 ((1999), 37-38, para 72.

22. საერთაშორისო სამართლის კომისიიის პროექტის II ნაწილის III თავი, კონკრეტულად, 47-ე მუხლი.

23. Case concering Air Services Agreement (us-France), 1977, XVIII Reports of International Arbitral Awerds, 417.

24. პროექტის 30-ე მუხლი (მიღებულია პირველი მოსმენით).

25. Crafword, Third Report on State Responsibility, A/CN.4/507/Add.3(2000), 20, para 325.

26. Gabcikovo-Nugimaros, ICJ Reports, 1998, paras 549ff.

27. id, para 100.

28. id, para 82-87.

29. კომისიის პროექტის 50-ე მუხლი გვაძლევს აკრძალული კონტრზომების ჩამონათალს: ,,დაზარალებულმა სახელმწიფომ კონტრზომების სახით არ უნდა მიმართოს:

1. გაერო-ს წესდებით აკრძალული ძალის გამოყენებას ან ძალით დამუქრებას;

2. უკიდურეს პოლიტიკურ ან ეკონომიკურ იძულებას, რომელიც მიმართულია საერთაშორისო არამართლზომიერი აქტის ჩამდენი სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობის ან პოლიტიკური დამოუკიდებლობისათვის საფრთხის შექმნაზე;

3. ნებისმიერ ქცევას, რომელიც ხელყოფს დიპლომატიურ ან საკონცულტაციო აგენტებს, შენობებს, არქივებსა და დოკუმენტებს;

4. ნებისმიერ ქცევას, რომელიც არის ადამიანის ძირითაადი უფლებებიდან გადახვევა;

5. სხვა ნებისმიერ ქცევას საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმის დარღვევით.“

30. Report of the Drafting Committee, A/CN.4/L>600.

31. ხელისუფლების დადებისას, სახელმწიფოებმა უნდა გაითვალისწინონ, რომ მათი შეთანხმება უნდა შეესაბამებოდეს იმპერატიულ ნორმებს და მათთან წინააღმდეგობის შემთხვევაში ამ შეთანხმებას ძალა არ ექნება. შდრ. ვენის კონვენციის 53-ე მუხლი.

32. Egalab, Legality of Non-Forcible Countermeasures in International Law (1988), 98.

33. Fitzmaurice, General Prinsiples of International Law Considered from the Standpoint of the Rule of Law, 92 Recueil des Cours (1957-II), 120.

34. Bosnion Cenocide (Order of 8 April 1993), ICJ Reports, 1993, 19.

35. იხ., მაგალითად, ევროპის ადამიანის უფლებათა კონვენციის 35-ე მუხლის მე-3 პარაგრაფი.

36. საერთაშორისო სამართლის სტატუსის 36-ე მუხლი.

37. East Timor, ICJ Reports, 1995, 105.

38. ეს პრინციპი, რომელსაც სათავე დაედო Monetray Gold-ის საქმეზე, საერთაშორისო სასამართლომ არ გამოიყენა ისეთ საქმეებზე, როგორებიცაა: Nicaragua, ICJ reports, 1984, 431; Land, Island and maritime Frontier, ICJ Reports, 1990, 92, Phosphates in Navru, ICJ Reports, 1992, 261-261.

39. გაეროს წესდების 33-ე, 34-ე და 39-ე მუხლები.

40. მაგალითად, ევროპის ადამმიანის უფლებათა სასამართლო, როგორც წესი, თავს იკავებს სახელმწიფოებისათვის განკარგულებების (conseqental orders) მიცემისაგან და საკუთარ კომპეტენციას ფინანსური პასუხისმგებლობით შემოფარგლავს, რომელსაც, ასევე, მნიშვნელოვანი თვითშეზღუდვის საფუძველზე ახორციელებს. იხ. Ireland v. UK, Judgement of 18 January 1978, paras 186-187; Selmouni v. France, Judgement of 28 July 1999, paras 1209-133. ყოველივე ეს ხდება, მიუხედავად იმისა, რომ ევროპის ადამიანის უფლებათა კონვენცია ამ სასამართლოს განკარგულებითი განაჩენის მიღებას არ უკრძალავს.

41. Certain Expenses of the United Nations, ICJ Reports, 1962, 167-168; Namibia, ICJ Reports, 1971, 51 ff.

42. ამ ფენომენის კონკრეტული სფეროებისა და პრეცედენტების აღწერისათვის იხ. ა. ორახელაშვილი, გაერო-ს უშიშროების საბჭოს როლი ფუნდამენტური საერთაშორისო ვალდებულების განხორციელებაში, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ალმანახი, საერთაშორისო სამართლის სერია, №2, გვ. 1-16.

ალექსანდრე იოსელიანი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

დღესდღეობით დამოუკიდებელი ქართული სახელმწიფოს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ამოცანაა რაც შეიძლება დიდი ოდენობით უცხოური ინვესტიციების მოზიდვა და მსოფლიოს მრავალ ქვეყანასთან საერთაშორისო სავაჭრო ბრუნვის გაზრდა. ბუნებრივია, ეს უკანასკნელი შეიძლება განხორციელდეს მხოლოდ შესაბამისი საერთაშორისო ხასიათის ხელშეკრულებების დადების შედეგად. აქ კი წარმოიშობა გარკვეული პრობლემა, რომელი კონტრაჰენტის ქვეყნის სამართლით უნდა მოწესრიგდეს სამართალურთიერთობა? ბოლო ხანებამდე ეს საკითხები სასამართლო ქვეყნის (lex fori) საკოლიზიო ნორმებით (საკოლიზიო მიბმებით) წყდებოდა. ამავე დროს, საერთაშორისო სავაჭრო პრაქტიკაში დიდი გავრცელება პოვა მხარეთა ნების ავტონომიის პრინციპმა. ამ უკანასკნელის მიხედვით, თვით კონტრაჰენტები ირჩევენ ხელშეკრულების მომწესრიგებელ სამართალს. თუმცა, აქვე წარმოიშვება წინააღმდეგობა, თითოეულ კონტრაჰენტს სურვილი აქვს, რომ ხელშეკრულება თავისივე ქვეყნის სამართლით მოწესრიგდეს. მხარეები ერთმანეთს კონკურენციას უწევენ არა მარტო საქონლის მიწოდებასა და მომსახურების გაწევაში, არამედ, ასევე, სამართლებრივი სისტემის არჩევაში. თუ კონტრაჰენტები თავიანთი ქვეყნის სამართლის არჩევაში ვერ შეთანხმდებიან, მაშინ მათ შეუძლიათ ნეიტრალური - მესამე ქვეყნის სამართლის არჩევა. ისმება კითხვა - შეუძლიათ თუ არა მხარეებს აირჩიონ არა რომელიმე კონკრეტული ქვეყნის სამართალი, არამედ, ვთქვათ, სამართლის ზოგადი პრინციპები? წინამდებარე სტატია სწორედ ამ პრობლემის განხილვას შეეხება.

XX საუკუნის 60-იანი წლებიდან მოყოლებული, სხვადასხვა ქვეყნის იურიდიულ ლიტერატურაში ფართოდ გავრცელდა თეორია, რომლის მიხედვითაც, მსოფლიოში წარმოიშვა სამართლებრივ ნორმათა ახალი ერთობლიობა, რომელიც გამოყოფილია ეროვნული სამართლებრივი სისტემებისაგან და გამიზნულია საერთაშორისო ხელშეკრულებების მოსაწესრიგებლად. საუბარია ,,არანაციონალურ სამართალზე,” რომელსაც სამართლებრივ ლიტერატურაში lex mercatoria-ს¹ უწოდებენ.

Lex mercatoria-ს მოქმედების სფეროდ ითვლება საერთაშორისო კომერციული გარიგებები, როგორიცაა: ნასყიდობის, იჯარის, ნარდობის, გადაზიდვის, საბანკო და სხვა სახის ხელშეკრულებები. Lex mercatoria-ს მომხრეები მისი წარმოშობის წყაროებად მიიჩნევენ სხვადასხვა საერთაშორისო კონვენციებს და მოდელურ კანონებს, საერთაშორისო სავაჭრო ჩვეულებებს, საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ შექმნილ ტიპურ სახელშეკრულებო ფორმებს, ტრანსნაციონალურ კოდიფიკაციებს (მაგალითად, UNIDROIT პრინციპები საერთაშორისო კომერციული ხელშეკრულებების შესახებ,² ევროპის სახელშეკრულებო სამართლის პრინციპები³ და სხვა), საერთაშორისო ორგანიზაციების (განსაკუთრებით საერთაშორისო სავაჭრო პალატის) სარეკომენდაციო დოკუმენტებსა და საერთაშორისო არბიტრაჟების მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებს.

ზოგიერთი ავტორი გამოყოფს რამდენიმე პრინციპს, რომლებიც დამახასიათებელია lex mercatoria-ს კონცეფციისათვის. აქედან ყველაზე მეტად აღსანიშნავია შემდეგი პრინციპები: 1) ხელშეკრულება უნდა შესრულდეს (pacta sunt servanda); 2) ხელშეკრულება კეთილსინდისიერად უნდა შესრულდეს; 3) ფორს-მაჟორული გარემოებების დადგომა შეიძლება იყოს ვალდებულების შეუსრულებლობის საფუძველი; 4) ექსპროპრიაციას თან უნდა ახლდეს სათანადო კომპენსაცია.⁴

ჩვენს მიზანს არ წარმოადგენს lex mercatoria-ს კონცეფციის ანალიზი, მაგრამ ვერც ზოგიერთი საკითხის განხილვას ავცდებით, ვინაიდან ზემოთ აღნიშნული ინსტიტუტი მჭიდრო კავშირშია სახელშეკრულებო საკოლიზიო სამართალთან. რამდენიმე ათეული წელია, რაც მიდის კამათი იმის შესახებ, არის თუ არა lex mercatoria სამართალი (ავტონომიური სამართლებრივი ნორმების ერთობლიობა) და თუ ეს ასეა, შეიძლება თუ არა ასეთი სახის სამართლებრივ ნორმათა ერთობლიობა, რომლებიც გამომდინარეობს განსხვავებული, ზოგჯერ არაკონკრეტიზებული წყაროებიდან, განისაზღვროს როგორც ტრანსნაციონალური სამართალი?

lex mercatoria-ს მოწინააღმდეგეები ნებისმიერი სამართლებრივი ნორმის შექმნას (ან ცნობას) სუვერენული ქვეყნის პრეროგატივად მიიჩნევენ. კერძოდ, ისინი აღნიშნავენ, რომ საერთაშორისო სავაჭრო ჩვეულებები შეიძლება მიჩნეულ იქნეს სამართლის წყაროდ, თუ იგი ცნობილი იქნება ასეთად ეროვნული სამართლებრივი სისტემის მიერ. ისინი უარყოფენ იმას, რომ lex mercatoria-ს ავტონომიური სამართლებრივი სისტემაა, რომელიც არსებობს დამოუკიდებლად, ეროვნული და საერთაშორისო სამართლის გარეშე.⁵

lex mercatoria-ს მომხრეები აღნიშნავენ, რომ ტრადიციული შეხედულებები ვეღარ პასუხობს თანამედროვე ეკონომიკური ურთიერთობების მოთხოვნებს, რომლებიც სულ უფრო ინტერნაციონალური ხდება და lex mercatoria-ს განიხილავენ როგორც ტრანსნაციონალურ - ავტონომიურ სამართლებრივ ნორმათა ერთობლიობად. ისინი მიიჩნევენ, რომ საერთაშორისო ბიზნესი სწორედ ტრანსნაციონალურ სამართალს ეყრდნობა.⁶

საინტერესოა ამ მხრივ თუ რა პოზიცია უკავიათ საერთაშორისო კონვენციებს და ეროვნულ კანონმდებლობებს.

1961 წლის ,,საერთაშორისო სავაჭრო არბიტრაჟის” შესახებ ევროპული კონვენციის მე-7 მუხლის მიხედვით: ,,მხარეებს შეუძლიათ თავიანთი შეხედულებით, ურთიერთშეთანხმებით დაადგინონ სამართალი, რომელიც საქმის არსებითად გადაწყვეტის დროს დაექვემდებარება არბიტრების მხრიდან გამოყენებას. თუ მხარეთა მიერ არ არის მითითებული სამართალი, რომელიც ექვემდებარება გამოყენებას, მაშინ საკოლიზიო ნორმების შესაბამისად, არბიტრები გამოიყენებენ იმ კანონს, რომელსაც მოცემულ შემთხვევაში ჩათვლიან საჭიროდ. როგორც ვხედავთ, აღნიშნული მუხლის მეორე წინადადებაში საუბარია სიტყვა ,,კანონზე,” რომელშიც, ცხადია, რომელიმე არსებული ქვეყნის ეროვნული კანონი იგულისხმება. კონვენციის ტექსტში არაფერია ნათქვამი იმის შესახებ, მოქმედებს თუ არა ეს შეზღუდვა მხარეთა ნების ავტონომიის პრინციპის მიმართაც, ანუ შეუძლიათ თუ არა მხარეებს აირჩიონ lex mercatoria. კონვენციის მოსამზადებელ დოკუმენტებში გამოთქმულია კეთილგანწყობა ,,არანაციონალური სამართლის” არჩევის მიმართ. ზოგიერთი ავტორი⁷ მიიჩნევდა, რომ მე-7 მუხლი პირდაპირ მიუთითებდა მხარეებს ტრანსნაციონალური სამართლის არჩევაზე. ასეთი მოსაზრება ეფუძნებოდა კონვენციის ფრანგულ ტექსტს, რომლის პირველ წინადადებაში გამოიყენებოდა ტერმინი droit (სამართალი), ხოლო მეორე წინადადებაში - ტერმინი loi (კანონი, ნორმა). საერთოდ, მოცემული ცნების გამიჯვნას ადგილი აქვს ინგლისურ და გერმანულენოვან იურიდიულ დოკუმენტებშიც. ინგლისურად სამართალი აღინიშნება ტერმინით law, ხოლო გერმანულში - Recht; სამართლის ნორმები ინგლისურში - rules of law, ხოლო გერმანულში - Rechtsvorschriften. პირველს უფრო ვიწრო მნიშვნელობა აქვს და გულისხმობს ეროვნულ სამართალს, მეორეს კი უფრო ფართო მნიშვნელობა აქვს იმ კუთხით, რომ მასში არა მხოლოდ ეროვნული სამართლის ნორმები შეიძლება იგულისხმებოდეს, არამედ ასევე სამართლის ზოგადი ნორმები. სწორედ ამ უკანასკნელი მოსაზრებიდან გამოდის ზოგიერთი იურისტი, როცა კონვენციის მე-7 მუხლს განმარტავს ისეთნაირად, რომ თითქოს დასაშვები იყოს არბიტრების მიერ lex mercatoria-ს გამოყენება ხელშეკრულების მოსაწესრიგებლად. ვფიქრობთ, ეს ასე არაა, ვინაიდან კონვენციის გერმანული და ინგლისური ტექსტებით, ფრანგულისაგან განსხვავებით, არაფერს ამბობს ,,სამართლის ნორმებზე” და, შესაბამისად, ისინი არანაირ საბაბს არ იძლევა გამოტანილ იქნეს ზემოაღნიშნული დასკვნა.

UNCITRAL 1986 წლის მოდელურ კანონს ,,საერთაშორისო კომერციული არბიტრაჟის შესახებ,” არაერთგვაროვანი პოზიცია უკავია lex mercatoria გამოყენების მიმართ. მოდელური კანონის 28.1-ე მუხლი ითვალისწინებს არბიტრაჟის მიერ დავის იმ სამართლებრივი ნორმების შესაბამისად გადაწყვეტას, რომელიც მხარეებმა აირჩიეს. ამავე დროს 28.2-ე მუხლი აცხადებს, რომ მხარეთა მიერ რაიმე მითითების არარსებობის შემთხვევაში, არბიტრაჟმა, საკოლიზიო ნორმების შესაბამისად, უნდა გამოიყენოს ის სამართალი, რომელსაც ის საჭიროდ მიიჩნევს. როგორც ვხედავთ, ერთ შემთხვევაში საუბარია მხარეთა მიერ სამართლის ნორმების არჩევაზე, მეორე შემთხვევაში კი, როდესაც ადგილი არა აქვს მხარეთა მიერ სამართლის არჩევას, საუბარია არბიტრაჟის მიერ ხელშეკრულების მომწესრიგებელი სამართალის დადგენაზე. როგორც ჩანს, მთავარი პრობლემაა, თუ როგორი განმარტება მიეცემა სიტყვებს ,,სამართლის ნორმები.” მოდელური კანონის მოსამზადებელი დოკუმენტებიდან ჩანს, რომ სამუშაო ჯგუფის უმეტესობამ უარყო წარმოდგენილი წინადადება მიეცათ მხარეთათვის უფლება აერჩიათ სამართლის ზოგადი პრინციპები. იქ მითითებულ იქნა, რომ ზემოაღნიშნული წინადადება ,,ძალიან შორს მიდის, რათა სულ ცოტა დღევანდელი დღისათვის იგი გაზიარებულ იქნეს მრავალი ქვეყნის მიერ.“ მიუხედავად დოკუმენტზე მომუშავე დელეგატთა უმრავლესობის წინააღმდეგობისა, მოდელური კანონის განმარტებით ბარათში განცხადებულ იქნა, რომ მხარეთა უფლება აუცილებელი არაა შეზღუდულ იქნეს მხოლოდ ეროვნული სამართლებრივი სისტემის არჩევით, არამედ იგი ასევე შესაძლოა ითვალისწინებდეს საერთაშორისო კონვენციის ნორმების არჩევასაც, რომელიც ჯერ არ შესულა ძალაში.⁸

ჰააგის 1985 წლის კონვენციის მე-7 მუხლის მიხედვით, ნასყიდობის ხელშეკრულება წესრიგდება მხარეთა მიერ არჩეული სამართლით. შვედი დელეგატების ძალისხმევა მიეცათ მხარეთათვის უფლება ხელშეკრულების მომწესრიგებლად lex mercatoria-ც აერჩიათ - არ იქნა დაკმაყოფილებული. ზოგიერთმა დელეგატმა ლეხ მერცატორია-ს ,,მიკიმაუსის სამართალი” უწოდა^.9 თუმცა, კონვენციის მიხედვით, პირდაპირ აკრძალული არ არის lex mercatoria-ს გამოყენება. ზოგიერთი დელეგატი მე-15 მუხლს განმარტავს ისეთნაირად, რომ იგი გამორიცხავს lex mercatoria-ს არჩევას, ვინაიდან მასში საუბარია რომელიმე ქვეყნის სამართალზე, რომელიც მხარეებს არ აურჩევიათ. ჰარვარდის უნივერსიტეტის პროფესორი ფონ მეერენი (von Mehren), რომელიც მოცემული კონვენციის ერთ-ერთი ავტორია, წინააღმდეგია კონვენციის ამდაგვარი ინტერპრეტაციისა და აღნიშნავს, რომ lex mercatoria-ს გამოყენება-არგამოყენების საკითხი ღიად რჩება. თუ რა პოზიციას დაიკავებენ მომავალში კონვენციის კომენტატორები, უცნობია, მაგრამ არსებობს იმის საფუძვლიანი ეჭვი, რომ სასამართლოები მე-15 მუხლს განმარტავენ ისეთნაირად, რომ კონვენციის მიხედვით აკრძალულია lex mercatoria-ს არჩევა.¹⁰

რომის 1980 წლის კონვენციით ასევე არაა გათვალისწინებული lex mercatoria-ს გამოყენება. ეს დასტურდება კონვენციაში გამოყენებული შემდეგი ფრაზებით: ,,დაკავშირებული ქვეყნის სამართალი” (მუხ. 2); ,,უცხო სამართალი” (მუხ. 3.3); ,,იმ ქვეყნის სამართალი, რომელთანაც ხელშეკრულება ყველაზე მჭიდროდაა დაკავშირებული” (მუხ. 4.1); ,,იმ ქვეყნის სამართალი, სადაც (მომხმარებელს) აქვს თავისი ჩვეულებრივი ადგილსამყოფელი” (მუხ. 5.2) და სხვ. ყველგან საუბარია რომელიმე არსებული ქვეყნის სამართალზე.

პირველი კონვენცია, სადაც არაორაზროვნად გაცხადებულ იქნა lex mercatoria-ს გამოყენების შესაძლებლობა, იყო ვაშინგტონის კონვენცია, რომელიც სახელმწიფოსა და კერძო პირებს შორის წარმოშობილ საინვესტიციო დავებს ეხება.¹¹ როგორც ცნობილია სწორედ ამ ორ სუბიექტებს შორის ურთიერთობაში ჩამოყალიბდა იდეა ,,არანაციონალური” სამართლებრივი ნორმების ერთობლიობის გამოყენების შესახებ (ამისათვის არსებობდა საკმაო საფუძველი, მაგალითად, აშშ-ს და ინგლისის ნავთობკომპანიებს, რომლებმაც მილიარდობით დოლარის ინვესტირება მოახდინეს სპარსეთის ყურის ქვეყნებში, არ სურდათ ადგილობრივი სამართლით მოწესრიგებულიყო ის ხელშეკრულებები, რომლებიც მათ შესაბამისი ქვეყნის სახელმწიფო სააგენტოებთან დადეს. ამ უკანასკნელებს კი კონტრაჰენტის სამართლის არჩევა არ სურდათ).

კონვენციის 42-ე მუხლი აცხადებს, რომ ,,არბიტრაჟი წყვეტს დავას იმ სამართლებრივი ნორმების შესაბამისად, რომელთა მიმართაც თანხმობა გამოხატეს მხარეებმა.” ამავე მუხლის მეორე წინადადება ასეთივე შესაძლებლობას ანიჭებს არა მხოლოდ მხარეებს, არამედ თვით არბიტრებსაც. საუბარია შემთხვევაზე, თუ მხარეებმა არ აირჩიეს სამართალი, მაშინ გამოყენებულ უნდა იქნეს გარიგებაში ერთ-ერთ კონტრაჰენტად მონაწილე ქვეყნის სამართალი და ,,საერთაშორისო სამართლის ისეთი ნორმები, რომლებიც შეიძლება იყოს გამოსაყენებელი.”

მსოფლიოს ინტელექტუალური საკუთრების ორგანიზაციის (WIPO) საარბიტრაჟო წესები, რომლებიც 1994 წელს მიღებულ იქნა WIPO-ს საარბიტრაჟო საბჭოს მიერ, ითვალისწინებს შემდეგს (მუხ. 59 პ. ,,ა”): ,,საარბიტრაჟო ტრიბუნალმა სადავო საკითხი უნდა გადაწყვიტოს სამართლით ან სამართლებრივი ნორმებით, რომლებიც მხარეებმა აირჩიეს.” როგორც ვხედავთ, მოცემულ შემთხვევაში არბიტრაჟს შეუძლია გამოიყენოს lex mercatoria, ანუ სამართლის ზოგადი პრინციპები.

რომის 1980 წლის კონვენციისაგან განსხვავებული პოზიცია უკავია მეხიკოს 1994 წლის კონვენციას ,,სამართალი, რომელიც გამოიყენება სახელშეკრულებო ვალდებულებითი ურთიერთობების მიმართ.” ზემოხსენებული კონვენციის მე-7 მუხლი, რომის კონვენციის მე-3 მუხლის მსგავსად, ითვალისწინებს მხარეთა მიერ ,,სამართლის არჩევას.” საყოველთაოდ გავრცელებული აზრით აქ იგულისხმება რომელიმე ქვეყნის ეროვნული სამართალი. ასევე ემთხვევა ერთმანეთს რომის კონვენციის მე-4 და მეხიკოს კონვენციის მე-9 მუხლის პირველი წინადადება, სადაც საუბარია მხარეთა მიერ მომწესრიგებელი სამართლის არარჩევის შემთხვევაში - ,,ყველაზე მჭიდროდ დაკავშირებული ქვეყნის სამართლის გამოყენებაზე.” მე-9 მუხლის მეორე წინადადებით, სასამართლომ მხედველობაში უნდა მიიღოს ხელშეკრულების ყველა ობიექტური და სუბიექტური ელემენტები, რათა დაადგინოს, თუ რომელ ქვეყანასთან არის იგი ყველაზე მეტად დაკავშირებული. ამის შემდეგ კი მეხიკოს კონვენცია განსხვავებულად აწესრიგებს სახელშეკრულებო საკოლიზიო ურთიერთობებს. მე-9 მუხლის მესამე წინადადებით: სასამართლომ მხედველობაში უნდა მიიღოს საერთაშორისო სავაჭრო სამართლის ზოგადი (საერთო) პრინციპები, რომლებიც აღიარებულია საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ. ამ უკანასკნელში კონვენციის კომენტატორები,¹² პირველ რიგში გულისხმობენ UNIDROIT-ის მიერ შემუშავებულ ,,საერთაშორისო სავაჭრო ხელშეკრულებების პრინციპებს.” ეს უკანასკნელი, როგორც ცნობილია, მიიჩნევა lex mercatoria-ს შემადგენელ ნაწილად. გარდა ამისა, კონვენციის მე-10 მუხლში დამატებით განმარტებულია, რომ საერთაშორისო სავაჭრო სამართლის პრინციპები ისევე, როგორც ზოგადად აღიარებული სავაჭრო ჩვეულებები, გამოყენებულ უნდა იქნეს თითოეულ კონკრეტულ საქმეში ,,სამართლიანობისა” და კანონიერების მოთხოვნების უზრუნველსაყოფად.

აქ თვალში საცემია მთლიანად მე-9 მუხლში არსებული წინააღმდეგობები. ერთის მხრივ, საუბარია არსებული სახელმწიფოს სამართლის გამოყენებაზე, ხოლო, მეორეს მხრივ, მოსამართლისაგან ითხოვენ მხედველობაში მიიღოს lex mercatoria. კონვენციის ასეთი ორაზროვანი პოზიცია გამოწვეულია სხვადასხვა დელეგატთა შორის არსებულ აზრთა სხვადასხვაობით. აშშ-ს დელეგაციამ წამოაყენა წინადადება იმის შესახებ, რომ, თუ მხარეები ხელშეკრულების მოსაწესრიგებელ სამართალს არ აირჩევენ, მაშინ სამართალურთიერთობა უნდა მოწესრიგებულიყო საერთაშორისო სავაჭრო ჩვეულებების თანახმად, რომლებიც მიღებული იქნებოდა საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ. ცხადია, ასეთი რევოლუციური წინადადების მიღებას სხვა ქვეყნის დელეგატები არ დათანხმდნენ და, საბოლოოდ, მიღებულ იქნა კომპრომისული ვარიანტი.¹³ ისმება კითხვა, მოცემული კონვენციიდან გამომდინარე, როგორ უნდა იმოქმედოს სასამართლომ კონკრეტულ შემთხვევაში, როდესაც მხარეებს არ აურჩევიათ სამართალი? ვფიქრობთ, მან ჩვეულებრივ უნდა გამოიყენოს ტრადიციული მეთოდი, დაადგინოს ხელშეკრულებასთან ყველაზე მჭიდროდ დაკავშირებული ქვეყნის სამართალი და, ამავე დროს, ეროვნული სამართლის ხარვეზები შეავსოს UNIDROIT-ის პრინციპებით. საერთაშორისო არბიტრაჟებს კი შეუძლიათ, პირიქით, უპირატესობა მიანიჭონ UNIDROIT-ს პრინციპებს და ამ უკანასკნელით, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, მოაწესრიგონ ხელშეკრულება, დამხმარე სახით კი, ხარვეზების შესავსებად, გამოიყენონ ეროვნული სამართალი.

საერთოდ, გაკვირვებას იწვევს ერთი მომენტი - კონვენცია ასე თუ ისე ითვალისწინებს lex mercatoria გამოყენებას, მაგრამ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა მხარეებს სამართალი არ აურჩევიათ. ცხადია, ელემენტარული ლოგიკიდან გამომდინარე, პირიქით უნდა ყოფილიყო, წინააღმდეგ შემთხვევაში გამოდის, რომ მხარეებს, როგორი სურვილიც არ უნდა ჰქონდეთ, არ შეუძლიათ აირჩიონ ლეხ მერცატორია, ხოლო, თუ ისინი ამ საკითხზე საერთოდ დუმან, სასამართლოს შეუძლია გამოიყენოს სამართლის ზოგადი პრინციპები. ასეთი გაუგებრობა შეიძლება ავხსნათ მხოლოდ ერთი მიზეზით, პრობლემების გადასაწყვეტად კომპრომისი ყოველთვის საუკეთესო გზა როდია.

არ შეიძლება არ ვაღიაროთ, რომ რომის 1980 წლის კონვენციისაგან განსხვავებით, მეხიკოს 1994 წლის კონვენციამ უფრო მეტად გაითვალისწინა მსოფლიოში განვითარებული მოვლენები და მხარი დაუჭირა lex mercatoria-ს გამოყენების შესაძლებლობას. ამ უკანასკნელის აუცილებლობა უმეტეს წილად UNIDROIT-ის ზემოაღნიშნული პრინციპების მიღებითაც იქნა განპირობებული, რომლებიც ხშირად უკეთ პასუხობს საერთაშორისო სავაჭრო გარიგებების ინტერესებს, ვიდრე რომელიმე ქვეყნის ეროვნული სამართალი.

სახელმწიფოთა ეროვნული საკოლიზიო სამართლის კანონმდებლობათა უმრავლესობა საერთოდ არ განიხილავს lex mercatoria-ს გამოყენების შესაძლებლობას. ამავე დროს, უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგიერთი ქვეყნის საარბიტრაჟო კანონმდებლობა უშვებს lex mercatoria-ს გამოყენების შესაძლებლობას.

ამ მხრივ მოწინავე ქვეყნად ითვლება საფრანგეთი, საიდანაც, როგორც ცნობილია, მომდინარეობდა ახალი lex mercatoria-ს მხარდაჭერის იდეები. საფრანგეთის იურიდიულ ლიტერატურაში გაბატონებულმა შეხედულებამ 1981 წელს ასახვა პოვა სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის იმ ნაწილში, რომელიც საერთაშორისო კომერციულ არბიტრაჟს ეხება. კერძოდ, საფრანგეთის სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 1496-ე მუხლი ითვალისწინებს შემდეგს: ,,არბიტრი წყვეტს სადაო საკითხს მხარეთა მიერ არჩეული სამართლებრივი ნორმების შესაბამისად, ხოლო ასეთი არჩევანის არარსებობის შემთხვევაში - იმ სამართლებრივი ნორმებით, რომელსაც იგი მოცემულ საქმეში შესაფერისად მიიჩნევს.”

საფრანგეთისაგან განსხვავებით, არცთუ ერთგვაროვანი მდგომარეობაა შვეიცარიაში. შვეიცარიის საერთაშორისო კერძო სამართლის კანონის ფრანგულენოვან ტექსტში (მუხ. 187.1) საუბარია regles de droit-ის (სამართლებრივი ნორმების) შესახებ, გაბატონებული თეორიის მიხედვით, მასში lex mercatoria მოიაზრება. კანონის გერმანულ და იტალიურ ტექსტებში, პირიქით, საუბარია სამართალზე - Recht და diritto. ზემოაღნიშნულ ტერმინებს შორის განსხვავება აიხსნება იმით, რომ იურიდიულ დოქტრინაში განსახილველი პრობლემის მიმართ ერთგვაროვანი პოზიცია ჩამოყალიბებული არ არის. უნდა აღინიშნოს, რომ შვეიცარიის ფრანგულენოვან ნაწილში lex mercatoria-ს მომხრე უფრო მეტია, ვიდრე ქვეყნის დანარჩენ კანტონებში.

გერმანიაშიც, შვეიცარიის მსგავსად, არაერთგვაროვანი დამოკიდებულებაა lex mercatoria-ს მიმართ. ბევრი გერმანელი იურისტი წინააღმდეგია განიხილოს lex mercatoria ტრანსეროვნულ სამართლად. მას მოიხსენიებენ როგორც ,,სოციოლოგიურ ფენომენს,”¹⁴ ,,სამართლებრივ უტოპიას,”¹⁵ სხვადასხვა სამართლებრივი სისტემიდან ,,ამოგლეჯილ ნორმათა კონგლომერანტს,” მომავლის სამართლებრივ ოცნებას.”¹⁶ ამიტომ, ბევრი ავტორი მიიჩნევს, რომ ის საერთაშორისო არბიტრები, რომლებიც ტრადიციულ საკოლიზიო სამართლის ნორმებს იყენებენ - სწორად იქცევიან.¹⁷ 

მიუხედავად ზემოაღნიშნულისა, გერმანიაში, როგორც ჩანს, გაიმარჯვა იმ აზრმა, რომ საერთაშორისო არბიტრაჟს შეუძლია გამოიყენოს lex mercatoria, თუ ამის შესახებ არსებობს მხარეთა შეთანხმება (როგორც ვნახეთ, ფრანგული სამართალი უფრო შორს მიდის და უშვებს lex mercatoria-ს გამოყენების შესაძლებლობას იმ შემთხვევაშიც, როცა მხარეებს იგი არ აურჩევიათ). გერმანიის ახალი საარბიტრაჟო კანონის (იგი მეათე წიგნადაა შესული სამოქალაქო საპროცესო სამართლის კოდექსში და ძალაში შევიდა 1998 წელს) 1051.3-ე მუხლში გათვალისწინებულია შემდეგი: არბიტრაჟს შეუძლია გამოიტანოს გადაწყვეტილება არა მხოლოდ სამართალზე, არამედ ასევე ,,სამართლიანობაზე” (aequo et bono) დაყრდნობით ან ,,მეგობრული შუამავლობით” (ინგ. amiable compositeur; რუს. дружеский посредник), თუ მხარეები პირდაპირ გამოხატავენ თავიანთ ნებას ამის შესახებ. 1051.4-ე მუხლში კი საუბარია იმის შესახებ, რომ საარბიტრაჟო ტრიბუნალის ყოველი გადაწყვეტილება გამოტანილი უნდა იყოს ხელშეკრულების პირობების შესაბამისად და მხედველობაში უნდა იყოს მიღებული შესაბამისი სავაჭრო ჩვეულებები.

როგორც ვხედავთ, კანონში საერთოდ არაა ნახსენები lex mercatoria, არამედ საუბარია ,,სამართლიანობის” პრინციპზე, რომელიც არც სამართლებრივ ნორმას და არც სამართალს არ წარმოადგენს. ვფიქრობთ, მართლები არიან ის ავტორები, რომლებსაც მიაჩნიათ, რომ თუ არბიტრაჟს შეუძლია გამოიტანოს თავისი გადაწყვეტილება ,,სამართლიანობის” პრინციპიდან გამომდინარე, მით უფრო, მას შეუძლია გამოიტანოს თავისი გადაწყვეტილება lex mercatoria-ზე დაყრდნობით, რომელიც ასე თუ ისე რაღაც სამართლებრივ ბაზას მაინც წარმოადგენს.

მიუხედავად გერმანულ იურიდიულ ლიტერატურაში არსებული დიამეტრულად განსხვავებული პოზიციისა, მრავალი ავტორის პოზიცია ემთხვევა იმ საკითხში, რომ გერმანიის სასამართლო, როგორც წესი, ცნობს და აღასრულებს საარბიტრაჟო გადაწყვეტილებას, რომელიც lex mercatoria-ს ემყარება, თუ იგი დაფუძნებული იყო მხარეთა ნების ავტონომიის პრინციპზე.¹⁸

დიდ ბრიტანეთში lex mercatoria-ს მიმართ დამოკიდებულება ბოლომდე გარკვეული არ არის. სტატუტური ნორმები დუმს ამის შესახებ, ხოლო პრეცედენტულ სამართალს მხოლოდ რამდენიმე შემთხვევაში ჰქონდა თავის გამოვლენის შესაძლებლობა, თუმცა არსებული საქმეების განხილვა გვიჩვენებს, რომ, თუ მხარეებმა ლეხ მერცატორია აირჩიეს, მაშინ სავარაუდოდ მას ცნობს ინგლისის სასამართლო და არბიტრაჟი.

მიუხედავად მხარეთა ნების ავტონომიის მიმართ ინგლისის სამართლის დადებითი დამოკიდებულებისა, რომელიც უცხო სამართლის არჩევაში ვლინდება, თავდაპირველად სასამართლოები წინააღმდეგი იყვნენ lex mercatoria-ს ცნობისა. მხედველობაში გვაქვს მოსამართლე დიპლოკის განცხადება, რომელიც მან 1983 წელს ლორდთა პალატის გადაწყვეტილებაში გამოხატა: ,,ხელშეკრულება არ შეიძლება არსებობდეს სამართლებრივ ვაკუუმში, იგი მხოლოდ ფარატინა ქაღალდია, რომელიც ყოველგვარ იურიდიულ ძალას მოკლებულია, თუ არ ეყრდნობა რომელიმე სამართლებრივ სისტემას, რომელიც განსაზღვრავს მხარეთა ვალდებულებებს და აწესებს სავალდებულო ნორმებს, რომლებიც უნდა იქნეს გამოყენებული სასამართლოს მიერ.”¹⁹ ზემოხსენებული განცხადება განმარტებულ უნდა იქნეს ისე, რომ დასაშვებია მხოლოდ რომელიმე ქვეყნის ეროვნული სამართლებრივი სისტემის არჩევა. აქ აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ საუბარია სასამართლო და არა საარბიტრაჟო გადაწყვეტილებაზე.

ინგლისელმა ავტორებმა, მოგვიანებით, უფრო მოქნილი პოზიცია დაიკავეს. გარკვეულწილად ეს განპირობებული იყო 1979 წლის სააარბიტრაჟო კანონის მიღებით. იგი უფლებას აძლევდა არბიტრებს ემოქმედათ როგორც ,,მეგობრულ შუამავლებს” (amiable compositeur), რაც ნიშნავდა, რომ მხარეებს შეეძლოთ ე.წ. ,,გამორიცხვის” შეთანხმებით გამოეყვანათ არბიტრაჟები სასამართლოთა კონტროლიდან - სამართლის სწორად შეფარდების საკითხში. კანონში ჩამოყალიბებული ასეთი პოზიცია წინ გადადგმული ნაბიჯი იყო lex mercatoria-ს ცნობის მიმართულებით. 1978 წელს სააპელაციო სასამართლომ სცნო საარბიტრაჟო დათქმა, რომელიც ითვალისწინებდა არბიტრისაგან ,,ხელშეკრულების განმარტებას სამართლიანობის პრინციპიდან გამომდინარე და არა მკაცრად - სამართლებრივად.”²⁰ რამდენიმე ათეული წლის წინ სასამართლომ არ ცნო ასეთი სახის საარბიტრაჟო დათქმა იმ მოსაზრებიდან გამომდინარე, რომ ,,საერთოდ, არბიტრებმა უნდა გამოიყენონ ფიქსირებული და აღიარებული სამართლებრივი სისტემა.”²¹

ინგლისურმა და ფრანგულმა მხარეებმა დადეს შეთანხმება იმის შესახებ, რომ მათი ხელშეკრულება უნდა მოწესრიგებულიყო ინგლისისა და საფრანგეთის სახელშეკრულებო სამართლის საერთო (ზოგადი) პრინციპების მიხედვით, ხოლო დავის წარმოშობის შემთხვევაში, საქმე უნდა განეხილა ბრიუსელის არბიტრაჟს. მას შემდეგ, რაც საქმე მართლაც განიხილა ამ უკანასკნელმა, ერთ-ერთმა მხარემ მიმართა ინგლისის სასამართლოს, სადაც განაცხადა შემდეგი: ბელგიის არბიტრაჟმა განიხილა დავა არაბელგიელ პირებს შორის და აქედან გამომდინარე, მას (ბელგიის არბიტრაჟს) მოცემული საქმის მიმართ ბელგიის სასამართლოს კონტროლის არანაირი ,,შიში” არ ჰქონდა. ამიტომ, მოსარჩელის აზრით, მხარეები დარჩნენ სასამართლო დაცვის გარეშე და, აქედან გამომდინარე, მან მოითხოვა ინგლისის სასამართლოსგან გადამწყვეტი ზომების მიღება. ამასთან დაკავშირებით, ლორდმა მუსთილმა (Mustill) განაცხადა: მხარეებმა აირჩიეს ,,დაუდგენელი სამართალი,” რომელითაც უნდა მოწესრიგებულიყო მათი უფლება-მოვალეობები, გარდა ამისა, სადავო საკითხის განხილვის ადგილის ლოკალიზაცია მოახდინეს თავიანთი ქვეყნების გარეთ. ყოველივე ეს, ნეიტრალური (არანაციონალური) სამართლის არჩევა და საარბიტრაჟო დათქმა ,,შესაძლოა სწორი გადაწყვეტილება იყო, რაც გამომდინარეობდა ფრანგულ-ინგლისური ერთობლივი საწარმოს წინაშე მდგარი ამოცანების უკეთ გადაწყვეტის მცდელობაში (საუბარია ლამანშის სრუტის ქვეშ გვირაბის გაყვანაზე, რომელიც ორ ქვეყანას სარკინიგზო გზით დააკავშირებდა). მიუხედავად ამისა, როგორიც არ უნდა იყოს მხარეთა არჩევანი - სწორი თუ მცდარი, მათ თავიანთი ნება გამოხატეს.”²²

სასამართლოს გადაწყვეტილებიდან ისეთი დასკვნა უნდა გამოვიტანოთ, რომ იგი არ ერევა იმ საქმეებში, სადაც ადგილი აქვს მხარეთა ნების გამოვლენას, თუნდაც იგი მდგომარეობდეს კონტრაჰენტთა მიერ lex mercatoria-ს ანუ ,,ხელოვნურად შეკოწიწებული სამართლის” არჩევაში.

ინგლისის ახალმა, 1996 წლის საარბიტრაჟო კანონმა აღიარა lex mercatoria-ს გამოყენების შესაძლებლობა (მუხ. 46.1 პ. ,,ბ”), თუ ამის შესახებ მხარეები გამოხატავენ თავიანთ ნებას, ან თუ თვით საარბიტრაჟო ტრიბუნალი ჩათვლის საჭიროდ მის გამოყენებას.

საერთაშორისო კომერციული არბიტრაჟების პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ მხარეები სამართალურთიერთობის მოსაწესრიგებლად არც ისე ხშირად ირჩევენ lex mercatoria-ს. ერთ-ერთი ევროპელი ავტორი 1991 წელს აღნიშნავდა, რომ მან მხოლოდ ორმოცდაათამდე საარბიტრაჟო გადაწყვეტილება მოიძია, სადაც სადავო საკითხი ,,არანაციონალური” სამართლით იქნა გადაწყვეტილი და მათგან ორი-მესამედი შეეხებოდა ისეთ ხელშეკრულებებს, სადაც სულ მცირე ერთ-ერთ მხარეს სახელმწიფო წარმოადგენდა.²³ 

მიუხედავად ზემოთქმულისა, ფაქტია, რომ დღესდღეობით მხარეები საერთაშორისო ხელშეკრულებების მოსაწესრიგებლად სულ უფრო ხშირად ირჩევენ lex mercatoria-ს. თუ 1979 წელს საერთაშორისო არბიტრაჟის პრაქტიკაში (საუბარია გამოქვეყნებულ გადაწყვეტილებებზე) მხოლოდ ერთ საქმეში იყო გამოყენებული lex mercatoria, დღეს მდგომარეობა მნიშვნელოვნად შეიცვალა და მას საერთაშორისო დავების გადასაწყვეტად გაცილებით უფრო ხშირად მიმართავენ. საერთაშორისო კომერციული არბიტრაჟები კი (ეროვნული სასამართლოებისაგან განსხვავებით), როგორც წესი, ყოველთვის ცნობენ მხარეთა ასეთ არჩევანს. ალბათ, ამ მიზეზით იყო გამოწვეული ის, რომ UNIDROIT-ის ეგიდით 1994 წელს შემუშავებული ,,საერთაშორისო კომერციული ხელშეკრულებების პრინციპების” ავტორებმა მოუწოდეს კომერსანტებს (ბიზნესმენებს) - თუ მათ სურვილი აქვთ ზემოაღნიშნული პრინციპების მეშვეობით მოაწესრიგონ ხელშეკრულება, მაშინ ამის თაობაზე მათ პირდაპირ უნდა გამოხატონ თავიანთი ნება და გაუთვალისწინებელი პრობლემების თავიდან აცილების მიზნით, ხელშეკრულებაში დამატებით მოახდინონ საარბიტრაჟო დათქმა.²⁴ 

ზემოაღნიშნულის დასადასტურებლად განვიხილოთ ერთი ცნობილი საარბიტრაჟო საქმე:²⁵ მხარეები შეთანხმდნენ ხელშეკრულების მიმართ გამოიყენონ ირანისა და სხვა რამდენიმე ქვეყნის (სადაც ზოგიერთი კონტრაჰენტის კომპანია იყო რეგისტრირებული) ,,სამართლის საერთო პრინციპები, ხოლო ასეთის არარსებობის შემთხვევაში, ის სამართლებრივი პრინციპები, რომლებიც ზოგადად აღიარებულია ცივილიზებული ქვეყნების მიერ.”²⁶ არბიტრაჟმა მთლიანად გაიზიარა მხარეთა არჩევანი. საარბიტრაჟო გადაწყვეტილებაში ნათქვამია: ,,მხარეებს უნდოდათ თავიანთი ხელშეკრულება დაექვემდებარებინათ იმ სამართლის პრინციპებისადმი, რომლებიც საყოველთაოდ აღიარებულია ცივილიზებული ერების მიერ” და შესაბამისად იგი უნდა იქნას გამოყენებული და არა ირანის სამართალი.²⁷ 

საერთაშორისო სავაჭრო პალატასთან არსებულმა საარბიტრაჟო სასამართლომ (The Court of Arbitration of the International Chamber of Commerce) 90-იან წლებში, რამდენიმე საქმეში გამოიყენა UNIDROIT პრინციპები (ე.ი. lex mercatoria), მიუხედავად იმისა, რომ მხარეებს ამის შესახებ თავიანთი ნება არ გამოუხატავთ. თვალსაჩინოებისათვის მოვიყვანთ ერთ მაგალითს: იტალიურ კომპანიასა და ახლო აღმოსავლეთის ერთ-ერთი ქვეყნის სახელმწიფო სააგენტოს მიერ დადებულ იქნა ხელშეკრულება. სამართალურთიერთობის მოსაწესრიგებლად მხარეებს არ აურჩევიათ სამართალი. მას შემდეგ, რაც საერთაშორისო არბიტრაჟში დაიწყო დავის განხილვა, ორივე მხარე თავიანთი ეროვნული სამართლის გამოყენებას ითხოვდა. საარბიტრაჟო სასამართლომ დახმარებისთვის არ მიმართა საკოლიზიო ნორმებს, რათა მათი მეშვეობით დაედგინა იმ ქვეყნის სამართალი, რომლითაც ხელშეკრულება უნდა მოწესრიგებულიყო. ამის მაგივრად მან განაცხადა, რომ მისი გადაწყვეტილება დაფუძნებული იქნება: ,,ხელშეკრულების პირობებზე, რომლებიც შევსებული იქნება საერთაშორისო სავაჭრო გარიგებების მიმართ გამოსაყენებელი სამართლის ზოგადი (საერთო) პრინციპებით, რომლებიც განსხეულებულია lex mercatoria-ში.” არბიტრაჟმა სადავო საკითხის გადასაწყვეტად, გამოიყენა UNIDROIT პრინციპების კონკრეტული ნორმები, როგორც lex mercatoria-საგან მომდინარე წყაროები^.28