Nazi (Nonna) Ushveridze, Ketevan Galoberi
(GEORGIA)

As the name of this period indicates, Middle English is a kind of middle stage within the evolution of English. It is the period that lies between Old English and Early Modern English. It should be seen as a transition point. The transformation of English in the middle ages mars its turn from the early Anglo-Saxon to the Modern Period. By the end of Middle English stage, all the basic linguistic moments that lead to its modern structure and form are established.

The evolution of English from the second half of the Old English to the end of the Middle English period was deeply influenced by language contact situations that change its smooth development as a Germanic language.

In early Anglo-Saxon times, Old English dialects co-existed with Latin, the language of church. However, while Latin was only spoken by a small group of educated people, the status of English was strong; this is reflected by the impressive literature written in the West-Saxon standard.

The linguistic structure of Old English was first affected by its contact with Old North in the North, North East and Mid-East of England - the result of Viking Invasions and settlements.

The Scandinavian conquest of England that had begun as early as the 8th century, was a great military and political event which also influenced the English language. The Scandinavian power in England lasted until 1042. The dialects spoken by the invaders belonged to the North Germanic languages and their phonetic and grammatical structure was similar to that of Old English.

Though the Scandinavian invasions of England date from Old English period, their effect on the language is particularly apparent in ME. Eventually the Scandinavians and the English intermarried and intermixed. They intermingled more easily as there was no linguistic barrier between them.

Influence of Scandinavian dialects made itself felt in two spheres: vocabulary and morphology. We find a large number of Scandinavian words in early Middle English, especially they are connected with geographical names. In Yorkshire, Lincolnshire, Northumbrian and more place-names are Danish or Norwegian.

Altogether more than 1.400 English villages and towns bear names of Scandinavian origin with the element „thorp“ meaning „village“ e.g. „Woodthorp“; „toft“ - „grassy spot“ e.g. „Langtoft“.

The second decisive language contact situation to strike English defines the Middle English period to a great extent, namely, the advent of French after 1066. This date is common known as the date of the Norman Conquest, though the military occupation of the country was not completed until a few years later. The Normans occupied all the important posts in church, in the government, in the army and etc. After the conquest hundreds of people from France crossed the channel to make their home in Britain. French monks, tradesmen and craftsmen flooded the southwestern towns, so that not only the higher nobility but also much of the middle class was French. The Norman Conquest was not only a great event in British political history but also the greatest event in the history of the English language. Its earlier effect was a decisive change in the linguistic situation. The Norman Conquerors of England had originally come from Scandinavia. The origin of the Norman is hidden in their very name Nor(se}man. The Normans came to France in IX century. They were Norwegian Vikings raided the French territory. About one hundred and fifty years before they seized the valley of the Seine and settled in what was henceforth known as Normandy. They were swiftly assimilated by the French and in the XI century came to Britain as French speakers and bearers of French culture. The Norman Conquest influenced the linguistic landscape of England immensely.

The Normans brought power with them: they were more powerful politically and ecclesiastically. Evidence of Norman ecclesiastical power is visible in many impressive cathedrals usually constructed in Romanesque style. They also imported their national symbols. The three golden lions in the coat of arms of England are derived from the symbol of the Kingdom of Normandy.

The most immediate consequence of Norman domination in Britain is to be seen in the wide use of the French language in many spheres of life. For almost three hundred years French was the official language of administration: it was the language of king's court, the law courts, the church, the army and etc. The intellectual life, literature and education were in the hands of French-speaking people; French, alongside Latin, was the language of writing. For all that, England never stopped being an English-speaking country. The bulk of population held fast to their own tongue: the lower classes in the towns, and especially in the country-side, those who lived in the Midlands and up North, continued to speak English and looked upon French as foreign and hostile. Since most of the people were illiterate, the English language was almost exclusively used for spoken communications. At first the two languages existed side by side without mingling. Then, slowly they began to permeate each other. The Norman barons and the French town-dwellers had to pick up English words while the English began to use French words in current speech. A good knowledge of French would give a person a certain social prestige and probably many people became bilingual and had a fair command of both languages. These peculiar linguistic conditions could not remain static. The struggle between French and English was bound to end in complete victory of English, for English was the living language of the entire people, while French was used in certain social spheres and also in writing. Yet the final victory was still a long way off. In XIII century only a few steps were made in that direction. The earliest sign of the official recognition of English by the Norman Kings was in 1258 when Henry III addressed the population of the country in Proclamation written in English (in London dialect). And later in 1362 (under King Edward III) English was used in Parliament.

The three hundred years of the domination French affected English more than any other foreign influence before or after.

About ten thousand French words had been taken over by English during the Middle English period, and most of them have remained in the language until the present day. Aside from the already mentioned new vocabulary pertaining to the affairs of government, court, the church, the army, and education, many words relating to food and fashion were introduced as well. In some fields an original English terminology did not exist. Therefore, many French terms were borrowed. One example is the names of animals and their meat. Whereas the names of the animals remained the same, their meat was renamed according to the Norman custom. This correlated to the sociological structures: the farmers that raised the animals were predominantly English natives and could afford to keep using their own vocabulary while farming - those serving the meat at the dining-room table to the mainly French upper classes had to conform to the French language.

Despite the use of French in court, Middle English was the language of the people, and few people outside the nobility or the church were readers. Moreover, even with the development of the printing press, books were highly expensive, and few, except for those in the upper classes, could afford them. It's also important to understand that Middle English was not the only language spoken in England. Scots, Cornish and Welsh were spoken and differ from modern and even Middle English, and several prominent dialects of ME like the West Midland dialect have significant differences from the „London“ form of the language.

It is necessary to mark that the regional Middle English dialects had developed from respective OE dialects. So in Early ME the following dialect groups can be distinguished:

1. The southern group included the Kentish and the South-Western dialects. Kentish was a direct descendant of the OE Saxon dialects, - not only the West Saxon, but also East Saxon. The East Saxon dialect was not prominent in OE but became more important in Early ME as it made The basis of the London dialect in XII and XIII centuries.

2. The group of Midland (Central) dialect corresponding to the OE Mercian dialect is divided into West Midland and East Midland as two main areas. In Middle English the Midland area became more diversified linguistically than the OE Mercian kingdom occupying approximately the same territory: from the Thames in the South to the Welsh-speaking area in the West and up north to the river Humber.

3. The Northern dialect had developed from the OE Northumbrian dialect. The Early Middle English dialect division was preserved in the succeeding centuries, though even in Late Middle English the linguistic situation changed. In Early Middle English while the state language and the main language of literature was French, the local dialects were relatively equal. In Late ME when English had been reestablished as the main language of administration and writing, one of the regional dialects, the London dialect prevailed over the others. For a long time after the Norman Conquest there were two written languages in England both of them foreign: Latin and French. English was as a tongue used only by common illiterate people and not fit for writing.

The victory of English was predetermined and prepared for by previous events and historical conditions.

The works in the vernacular, which began to appear towards the end of XII century, were mostly of a religious nature.

As in the Late Old English period, Middle English texts came down to us on manuscripts.which are books and documents handwritten by scribes. Many thousands of manuscripts survive from the Middle English period. We can still see some of them on display in museums and libraries such as the British Library in London, Bodleian Library in Oxford or the National Library of Scotland in Edinburgh.

Towards the end of the XIV century as the language of administration, literature and education, English was once more the dominant speech of all social classes in all regions. In 1363, for the first time in history, parliament was opened by the King's chancellor with an address in English. And in 1399 King Henry IV used English in his official speech when accepting the throne. All these events were the steps to the recognition of English as the state language.

As French influence faded a number of writers from XII and XIII centuries decided to write in the vernacular language rather than in French and Latin. This tradition spread and XIV ANIMAL MEAT sheep mutton cow beef swine pork century produced probably the most important vernacular writes Geoffrey Chaucer, the author of the best-known literary work of the period - „The Canterbury Tales“, which dates from 1390-1400. Here are the opening lines of „The Canterbury Tales“, which give us an idea of the language used in London at the end of the fourteenth century.

From these lines one can easily see that Middle English speakers to understand than Old English.

Thus, the centuries, after the Norman Conquest, witnessed enormous changes in the English language. In the course of what is called the Middle English period, the fairly rich inflectional system of Old English broke down. The vocabulary of English, during the later medieval period also changed greatly. Tremendous numbers of borrowings from French and Latin, in addition to the Scandinavian loanwords, were slowly starting to appear in the written language.

Literature:

1. kraveiSvili m. Sesavali germanul FfilologiaSi da inglisuri enis istoria. Tbilisi, 1997.

2. Baugh, Albert C., Cable Thomas. - A History of the English Language 5th edition routledge, 2002.B

3. Bjorkman, erik - Scandinavian Loan - words in Middle English part 1 kessinger publishing, 2007.

4. Gelderen E. - A nhistory of the English Language. Arizona State university, 2006U

5. Horobin Simon and Jeremy Smith. An introduction to middle english edinburg university press. 2002.

6. Ilish b. - History of the english language. l., 1973.

7. Mclntyre dan - History of English. routledge. 2008.

Нази (Нонна) Ушверидзе, Кетеван Галобери
Лингвистическая ситуация в среднеанглийский период
Резюме

Среднеанглийский период является вторым этапом на пути развития английского языка. Он охватывает период с середины XI века до конца XV века. В 1066 г. Началось завоевание Англии норманнами. Это событие было поворотным пунктом в истории Англии и оказало значительное влияние на английский язык. Норманны по происхождению были скандинавским племенем (Norman < Nor man северный человек). В IX веке они захватили северные берега Франции, и в течение полутора столетий (до их вторжения в Англию) они смешались с местным французским населением и стали носителями французской феодальной культуры и французского языка.

В течение нескольких столетий после завоевания Англии норманнами господствующим языком страны был французский язык. Он был языком двора, правительства, судебных учреждений и высших слоев населения; английский язык был оттеснен в более низкую социальную сферу; на нем говорила основная масса крестьян и городского населения. Таким образом, страна была разделена в языковом отношении на два слоя. Существование в стране двух языков неизбежно вызывало борьбу между ними, которая длилась в течение трех столетий. В конце XIV в., одержав победу, английский язык вернул себе статус государственного - это был прорыв в истории английского языка. Из этой борьбы английский язык вышел в значительно измененном виде - обогатив свой словарь обширным пластом французской лексики. В это время особую роль начал играть лондонский диалект, вобравший в себя четыре различных территориальных диалекта. Крупнейшая фигура английской литературы Средневековья Джеффри Чосер (1344-1400) мастерски использовал лондонский диалект при создании своего знаменитого сочинения „Кентерберийские рассказы“.

К концу XIV в. складывается лондонский диалект как вид языка, который становится основой новоанглийского национального языка.

ნაზი (ნონა) უშვერიძე, ქეთევან გალობერი
ლინგვისტური მდგომარეობა საშუალო ინგლისურის პერიოდში
რეზიუმე

ინგლისური ენის ისტორიის განვითარების მთელ მანძილზე, ენის ლექსიკური შემადგენლობა განიცდიდა განუწყვეტლივ ცვლილებას, რომელიც გამოწვეული იყო როგორც ლინგვისტური, ასევე ექსტრალინგვისტური ფაქტორებით.

ჩვენ ნაშრომი ეხება საშუალო ინგლისურის პერიოდის ლინგვისტურ მდგომარეობას, რომელზეც დიდი გავლენა იქონია სკანდინავიურმა და ფრანგულმა ენებმა, განსაკუთრებით კი მის ლექსიკურ შემადგენლობაზე.

საშუალო ინგლისურის პერიოდი წარმოადგენს ინგლისური ენის განვითარების მეორე ეტაპს, რომელიც მოიცავს პერიოდს - XI საუკუნის შუახანებსა და XIV საუკუნის დასასრულს.

სკანდინავთა შემოსევას და ბრიტანეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ტერიტორიაზე მათ დასახლებას მოჰყვა სკანდინავიური სიტყვების შემოდინება. უნდა აღინიშნოს, რომ სკანდინავიური და ინგლისური ენები წარმოშობით ენათა ერთსა და იმავე ჯგუფს მიეკუთვნება. ამდენად, ისინი დიდად არ განსხვავდება ერთმანეთისაგან და ამიტომაც მოსახლეობას უადვილდებოდა ურთიერთგაგებაც.

1066 წელს დაიწყო ინგლისის დაპყრობა ნორმანთა მიერ. ამ მოვლენამ დიდი გავლენა მოახდინა როგორც ინგლისის ისტორიაზე, ასევე თვით ინგლისური ენის განვითარებაზე.

ნორმანთა მიერ ინგლისის დაპყრობის შემდეგ რამდენიმე ასეული წლების განმავლობაში ქვეყანაში გაბატონებულ ენად ითვლებოდა ფრანგული. ის მიჩნეული იყო როგორც სამეფო კარის, მთავრობის, სასამართლოებისა და მოსახლეობის მაღალი ფენის ენა. ხოლო ინგლისურმა ენამ გადაიწია სოციალურად დაბალ ფენაში, რომელზედაც ლაპარაკობდა გლეხებისა და ქალაქის მოსახლეობის ძირითადი მასა. ამრიგად, ენობრივი თვალსაზრისით ქვეყანა იყო ორ ფენად გაყოფილი. ქვეყანაში ორი ენის არსებობამ გარდაუვალი გახადა მათ შორის ბრძოლა, რომელიც თითქმის 300 წლის განმავლობაში გრძელდებოდა. XIV საუკუნის ბოლოს ინგლისურმა ენამ, გამოვიდა რა გამარჯვებული ამ ბრძოლაში, დაიბრუნა სახელმწიფო სტატუსი. ინგლისური ენის ისტორიაში ეს იყო გარდამტეხი მომენტი. ამ პერიოდში განსაკუთრებულ როლს თამაშობს ლონდონის დიალექტი, რომელმაც გაითავისა ოთხი სხვადასხვა ტერიტორიალური დიალექტი შუა საუკუნეების ინგლისური ლიტერატურის გამოჩენილმა წარმომადგენელმა ჯეფრი ჩოსერმა (1344-1400) ოსტატურად გამოიყენა, სწორედ ლონდონის დიალექტი, თავისი ცნობილი ნაწარმოების - „კენტერბერიული მოთხრობების“ შექმნისას.

ამგვარად, XIV საუკუნის დასასრულს ლონდონის დიალექტი იწყებს ლიტერატურულ ენად ჩამოყალიბებას, რომელიც შემდგომში საფუძვლად დაედო ახალი ინგლისური ენის შექმნას.

Арсен Бертлани
(Грузия)

Первый из рассматриваемых вопросов касается одной детали физиологии звукообразования в русской лингвистике, второй - наличия сильного приступа анляутных гласных в русском языке.

Известно, что любой звук как разговорной (устной), так и вокальной речи обязательно сопровождается голосом (человеческим), являющимся в то же время свойством звука [5, 488]. Иначе говоря, голос - то же самое, что совокупность звуков [4, 34; 5, 488]. Еще проще говоря, голос - то же, что и звук [8, 79].

В научной литературе порой встречаются дифференцированные понятия - „голос вообще“ и „голос в фонетике“ [5, 488].

Голос вообще - это разнообразные по высоте, силе и тембру звуки, „издаваемые при помощи голосового аппарата человеком и дышащими лёгкими животными“ [4, 34; 5, 488]. Кроме того, что голосом сопровождаются такие безусловнорефлекторные движения мышц гортани, как чиханье, кашель и т. д., человек выражает голосом ощущения, чувства и мысли в виде крика, смеха, плача, разговорной и вокальной речи [4, 34; 5, 488].

Голос в фонетике - это свойство звука, соответствующее периодическим колебаниямнапряженных голосовых связок во время речи [5, 488].

О том, каков механизм звукообразования (т. е. голосообразования), имеются две исключающие друг друга русскоязычные информации (тут ещё нет речи о различении двух - мюллеровской и юсоновской 1- теорий звукообразования).

Согласно одной из этих информаций, голос - это „звук, образуемый в гортани колебанием приближённых друг к другу напряжённых голосовых связок под давлением выдыхаемого (фонационного - А. Б.) воздуха“ [8, 79].

Вторая информация, которая, в свою очередь, опирается на мышечно- эластическую (мио-эластическую) теорию И. Мюллера, гласит, что „началу любого звукоизвлечения предшествует смыкание голосовых связок“ [4, 34], а не их приближение друг к другу, как это было сказано в первом случае, что имеет существенное значение для данного рассуждения. В этой же информации даётся описание того, что имеет место и что происходит вслед за смыканием голосовых связок, так как только смыканием не получится то, что называется голосом или звуком: „При этом повышается внутритрахеальное (интратрахеальное) давление; в момент, когда оно превысит силу натяжения голосовых связок, происходит прорыв внутритрахеального воздуха через голосовую щель (т. е. происходит размыкание голосовых связлок - А. Б.)“ и „связки начинают вибрировать, приводя в колебание воздух, находящийся выше них“ [4, 34]. Этим завершается артикуляционный момент фонетики звука и начинается акустический.

Имеется и грузинскоязычная информация, которая, разъясняя ту же - миоэластическую - теорию, сообщает нам, что звукоизвлечению предшествут приближение друг к другу голосовых связок гортани, при этом повышается интратрахеальное давление, а поток воздуха не прорывает, а проходит через голосовую щель, вызывая при этом вибрацию голосовых йогов, за которой следует колебание находящегося выше них воздуха [7, 488].

Какую же из этих научных информаций следует считать правомерной - ту, согласно которой извлечениюголоса предшествует взаимоприближение голосовых связок, что подразумевает слабый (мягкий) приступ, или ту, согласно которой при адекватной ситуации имеет место смыкание и размыкание голосовых связок, что идентично сильному (твёрдому) приступу?

Если смыкание и размыкание голосовых связок (голосовой щели) сопровождают любое звукоизвлечение, то почему общей фонетикой приписывается не сильный, а слабый приступ гласным, например, грузинского языка, а также гласным романских и славянских языков, в частности, русского языка [1, 105; 2, 107]?

При каких же случаях имеют место придыхательный и мягкий приступы, о которых говорится в общей фонетике [1, 103-105; 2, 104-107]?

Эти и другие вопросы дают повод ещё раз пересмотреть эту сферу общей фонетики.

Речь пойдёт о гласных русского языка, где сильный приступ до сих пор не обнаружен [1, 105; 2, 107]. Для примера возьмём мужскую фамилию с именным инициалом и эту же фамилию без инициала, принадлежащую женщине: Сидоров А. - Сидорова, или Сидорова - Сидоров А.

Если эти антропонимические формы несколько раз повторить вслух, нельзя не заметить как акустическое, так и артикуляционное различие в приступе, т. е. экскурсии звука (фонемы) „а“. Различие станет более явным, если артикулирование произвести шёпотом.

При произнесении инициала А. из примера Сидоров А. слышится „своего рода сильный стонообразный шум“, о котором говорит грузинский фонолог Г. Ахвледиани [1, 104; 2, 106] и который наблюдательный человек непременно воспримет и осмыслит. Эффект этого шума станет более сильным, если сравниваемые формы „произнести“ через „второй канал“ (замкнутыми губами, через нос), когда А., „конечно, не произносится (не узнаётся) по той простой и ясной причине, что губы замкнуты и таким образом не достигается соответсвующая конфигурация речевых органов“, а что самое главное, через полость рта не протекает поток ни фонационного и даже ни респирационного воздуха; но зато образовывается и „ясно распознаётся ларингальный ['], который произносится на месте, ему принадлежащем - в ларинксе“ [3, 153], т. е. в голосовых связках благодаря их замыканию и размыканию, что является подтверждением присутствия сильного приступа в артикуляции инициала (гласного) А.

Можно обратиться также к шёпоту через „второй канал“, когда губы замкнуты и „произношение“ осуществляется без голоса (так „говорим“, обычно, с самим собой).

При произнесении инициала А. голосовые связки замыкаются и размыкаются, что является результатом присутствия здесь ларингального ['], т. е. сильного приступа и что не имеет места в случае формы Сидорова: „стонообразный шум“ получается как раз по причине замыкания голосовых связок (когда воздух в области трахеи находится под давлением „в ожидании“ прорыва) и последующего размыкания их. Если при произнесении А. не замкнём, а затем не разомкнём голосовые связки, акустически невозможно различить эти два отличных друг от друга случая (Сидоров А. и Сидорова), что, вместе с фонологией, вовлекает и фонетические особенности русского языка, связанные с редукцией бузударного аусляутного гласного. Ср.: Сидоров А., т. е. Сидоро[в'а] - Сидорова, т. е. Сидоро[въ]. Здесь, вместе с фонетическим, интерес 11 вызывает и фонологический фон, состоящий в том, что в случае А. налицо антропонимическая модель муж, рода, а в случае -а - антропоним жен. рода. Значит: замыкание и размыкание голосовых связок в приступе гласного, вместе с фонетическим различием, может дать и фонологическую разницу, что приводит к социальному (дистинктивному) назначению искомого признака - сильного приступа.

Как раз то, чем отличается и выделяется акустика и, значит, артикуляция приступа инициала А. и есть „своего рода сильный стонообразный шум“, т. е. здесь гласный имеет сильный присуп - признак любого отдельно признесённого (изолированного) гласного. Ничего подобного не имеет гласный -а в форме Сидорова.

Таким образом, инициал А. является гласным с сильным приступом: ['а]. Почему же должно быть дано иное истолкованиеостальным гласным русского языка в аналогической ситуации? Ср.: Сидоров Э., т. е. Сидоро[в'э]; Сидоров И., т. е. Сидоро[в'и]; Сидоров О., т. е. Сидоро[в'о]; Сидоров У., т. е. Сидоро[в'у].

Фонетика (артикуляция и акустика) изолированного гласного в его экскурсии ничем не отличается от фонетики любого анляутного гласного в любом языке, в частности, в самом русском, так как перед ним нет другого звука, который мог бы оказать то или иное влияние на его экскурсию. Это очень важно при учёте того, что когда речь идёт о сильном приступе, как правило, подразумеваются именно анляутные гласные, т. е. гласные в абсолютном начале слова. Ср. (читать столбиком вниз и вверх)( Гласный „А“ („а“) везде ударный.):

Сидоров Á.
Áвель
Áвров
áвгуст
áд

(повторить шёпотом).

В результате налицо такая артикуляция:

Сидоро[в' á]
[' á]вель
[' á]вров
[' á]вгуст
[' á]д

Ещё примеры для „а“: áд - сáд - áд, áкт - тáкт - áкт, áлый - мáлый - áлый, áрка - мáрка - áрка, áхнуть - пáхнут - áхнуть...

А раз так, значит, любой анляутный гласный имеет сильный приступ в любом языке.

Следует заметить, что в отличие от других (напр., картвельских) якыков, присутствие сильного приступаа намного легче выявить (распознать) в анляутных гласных русского языка, где сам гласный, если он бузударный, редуцируется, т. е. ослабевает, сокращается, уменьшается (лат. reductio), „отодвигается“, а сильный приступ в виде ларингального согласного ['], не подвергаясь законам редукции, свойственной именно гласным (русского языка), как бы выступает „во всей красе“: абáк ['Λ]бáк. Более того: гласный, редуцируясь, как бы передаёт возлагаемые на него словообразующие функции предшествующему согласному: барáк > [бΛрáк] > [бΛрáк], кабáн > [кΛ-бáн] > и т. д. В этом смысле в артикуляции доминирует не гласный (редуцируемый), который в принципе можно и не произносить (порой в живой речи исчезает не только безударный, т. е. редуцируемый и не только способный рудуцироваться гласный: говорит [грт]), но и предшествующий согласный, как бы принявший на себя слогообразующие функции: барáк > [б Λ рáк] > [бºрáк] > [бº -рáк], кабáн > [кΛбáн] > [к º бáн] > [кº-бáн] и т. д. Всему этому способствует то, что при артикурировании редуцированного гласного не достигается конфигурация речевых огранов, необходимая для произнесения нередуцированного гласного. А раз сильный приступ гласного выступает в виде ларингального согласного ['], можно сказать, что в русскоязычных примерах с анляутной безударной позицией фактически доминирует не гласный звук, а сильный приступ, являющийся, в отличие от [б] и [к], лишь фонетической, а не фонологической величиной, гласный же, как и выше, в принципе почти не произносится, в результате чего налицо „перебазирование“ фонологических функций с фонемы (с гласного) на звук (на согласный [']): абáк [' Λбáк] > [' ºабáк] > [' º- бак]. Так что, в конце концов, при артикуляции от анляутной безударной (редуцированной) гласной фонемы остаётся лишь его фонетический признак - сильный приступ в виде ларингального согласного [']. Описанные примеры демонстрируют первые преударные слоги. Редукция ещё сильнее во втором (третьем и т. д.) предударном (а также в любом заударном) слоге, где, естественно, намного выше и эффект сильного приступа.

Итак: в отличие от примера Сидорова, где каждый звук, в том числе и конечный гласный „а“, сливается с предыдущим звуком как бы в нечто единое целое, в примере Сидоров А. гласный „А“, являющийся инициалом, имея сильный присуп, не может слиться с предыдущим звуком [в]. Сравним ещё раз:

Сидорова - С и д о р о [в ъ]
Сидоров Á. - С и д о р о [в ' á]

Подобным образом можно охарактеризовать любой гласный русского языка.

Такая интерпретация, в свою очередь, непременно ведёт к необходимости переосмысления вопроса о различении гласных и согласных по признаку наличия или отсутствия той или иной преграды в речевом тракте, начиная с голосовых связок и кончая губами и полостью носа.

Идея сильного приступа любого анляутного (или изолированного) гласного влюбом языке, в частности, в русском инспирирована существованием архиархаичного ларингального согласного ['] в тушинском языке.

Что касается явления, имеющего место в гласных литературного немецкого языка и известного под названием Knacklaut или Knackgeräusch [7, 34-35] 'силиный приступ', то о нём отдельная речь.

Литература:

1. Ахвледиани Г. Введение в общую фонетику. Тб., 1966.

2. Ахвледиани Г. Основы общей фонетики. Тб., 1949.

3. Бартишвили А. Краткая характеристика цоватушинского ларингального ['] с точки зрения его дальнейшего исследования. Труды Телавского государственного университета им. Я. Гогебашвили, т. IX. Телави, 1998.

4. Большая советская энциклопедия, т. 7. М., 1972.

5. Грузинская советская энциклопедия, т. 11. Тб., 1987.

6. Ермолаев В. Г. Некоторые вопросы фониатрии. В кн.: Многотомное руководство по оториноларингологии, т. 4. М., 1963.

7. Никонова О. Н. Фонетика немецкого языка. М., 1958.

8. Розенталь Д. Э., Теленкова М. А. Словарь - справочник лингвистических терминов. М., 1976.

9. Фомичев М. И. Основы фониатрии Л., 1949.

Arsen Bertlani
Ideas About Two Phonetic Points in the Russian Language
Summary

In this work the author discusses two mutually excluding scientific approaches related to the general phonetics. According to one of the theses the voice of a human being, i. e. vocal sound is formed under the pressure of breathed out (phonation) air, and as a result of waving the neared and stretched vocal strings, which is identical to soft strengthening. According to the second thesis the sound-making process is outstripped by the stifling and weakening of vocal strings, which is identical to strong (hard) strengthening. Having revealed various points of view in the scientific discourse, the author puts a lot of questions giving us the reason and stimuli for reexamining this sphere of general phonetics. As it is known the general phonetics considers that the anlauts of the Russian language do not have any kind of strengthening. The work represented is the attempt to reveal the strong (sharp, occlusive) strengthening of vowels (that are isolated) in the Russian language.

არსენ ბერთლანი
მოსაზრებები ორი ფონეტიკური საკითხის შესახებ რუსულ ენაში
რეზიუმე

ერთი მხრივ, სამეტყველო ბგერის, ანუ სამეტყველო ხმის წარმოქმნის შესახებ ზოგადფონეტიკურ ლიტერატურაში არსებული სამეცნიერო ინფორმაციის წინააღმდეგობრიობა იძლევა ფონეტიკის ამ სფეროს კიდევ ერთხელ გადახედვის საბაბსა თუ სტიმულს. მეორე მხრივ, წინამდებარე ნაშრომი წარმოადგენს მცდელობას პირველად მათი კვლევის ისტორიაში გამოვლინდეს ძლიერი (მკვეთრი, ხშული) შემართვის არსებობა რუსული ენის ხმოვნებში.

ეს იდეა ინსპირირებულია არქიარქაული ლარინგალური ['] თანხმოვნის არსებობით თუშურ ენაში.

ქეთევან სვანიძე, სალომე ჯინჭარაძე
(საქართველო)

თანამედროვე სამყაროში განსაკუთრებული სიმძაფრით დგება მონო - და კულტურათშორისი ურთიერთობის პრობლემა. კულტურათშორისი ურთიერთობის პროცესში ვლინდება ამა თუ იმ ეთნიკური ერთობის წარმომადგენელთა ინდივიდუალური ფსიქოლოგიური თავისებურებანი. ინფორმაციის გაცვლა მიმდინარეობს ინტერესთა ურთიერთმოქმედების ფონზე, რასაც თან ახლავს სიმპატიისა და ანტიპატიის გამოვლენა და გამოხატვა, მსგავსებებისა და განსხვავების გამოკვეთა.

განსხვავებები შეიძლება იყოს მეტნაკლებად გამოხატული, რაც ერთა შორის ურთიერთკონტაქტების თავისებურებებსაც განსაზღვრავს. ეთნოსთა ურთიერთობების შედეგად ყალიბდება ეთნიკური სტერეოტიპები, რომლებიც საკუთარი ეთნიკური ჯგუფისათვის დამახასიათებელი ნიშან-თვისებების გაცნობიერების შედეგს წარმოადგენს.

ადამიანის ცნობიერებაში მყარად ძევს თვისება მიანიჭოს ამა თუ იმ ეთნიკურ ჯგუფს ესა თუ ის დამახასიათებელი ნიშანი: ცბიერება, აგრესიულობა, უშუალობა, სიბრიყვე, ბოროტება და სხვა, რაც ეთნოკულტურული სტერეოტიპების ჩამოყალიბების საფუძველს შეადგენს. ეთნოკულტურული სტერეოტიპები არის განზოგადოებული წარმოდგენები ამა თუ იმ ერის ტიპიური თვისებების შესახებ. გერმანული აკურატულობა, ჩინური ცერემონიები, აფრიკული ტემპერამენტი, იტალიური ფეთქებადობა, ფინური სიჯიუტე, ესტონური სინელე, პოლონური გალანტურობა - სხვა არაფერია თუ არა ერზე წარმოქმნილი შეხედულება, რომელიც მის თითოეულ წარმომადგენელზე ვრცელდება. ყოველივე ეს ხშირად ხდება სხვადასხვა გამონათქვამისა და ანეკდოტის შექმნის მიზეზი.

ერთა ურთიერთწარმოდგენებისა და ურთიერთშეფასებების ამსახველი ერთერთი ნათელი მაგალითი ლინგვოკულტუროლოგიური ანეკდოტები და ხუმრობებია.

სწორედ სტერეოტიპულ წარმოდგენებს ეყრდნობა ლინგვოკულტუროლოგიურ ანეკდოტთა უმრავლესობა, როგორც, მაგალითად:

„სხვადასხვა ერის წარმომადგენლებს გაუგზავნეს შემდეგი შინაარსის მქონე ფილმი: უდაბნოში, გაგანია მზეზე ქალი და კაცი მოდიან ძლივს-ძლივობით. უცებ კაცი წვნიან ფორთოხალს ამოიღებს და ქალს აწვდის. მაყურებელს ეკითხებიან: რა ეროვნებისაა კაცი?”

ფრანგი მაყურებელი ამბობს: „მხოლოდ ფრანგს შეეძლო ასე გალანტურად მოპყრობა ქალთან“. რუსი ამბობს: „არა. იგი რუსია. ასეთი დურაკი როგორ უნდა იყო! თვითონ ვერ შეჭამა?!“. ებრაელი: „არა, იგი ებრაელია. აბა შუა უდაბნოში ებრაელის გარდა ვინ ნახავდა ფორთოხალს“.

ესეც ჩვენი სტერეოტიპები - ფრანგული გალანტურობა, რუსული უზრდელობა, ებრაული მოხერხებულობა.

ანეკდოტი (საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ან მწვავე ყოფითი შინაარსის მოკლე ზეპირი თხრობაა სახუმარო ან სატირული შეფერილობითა და მოულოდნელი გონებამახვილური დაბოლოებით. ვ.ხიმიკი აღნიშნავს, რომ მხოლოდ რუსულ კულტურაში აქვს განსახილველ მოვლენას სპეციალური დასახელება, რაც მას სხვა კულტურებში ანალოგიური მოვლენებისგან განასხვავებს. „ინგლისურ ენობრივ კულტურაში ანეკდოტს უწოდებენ joke, canned joke, funny story („ხუმრობა, სახუმარო, ეფექტური ისტორია”). ფრანგები ანალოგიურ მოვლენას ჰისტორიე (იგავს), უწოდებენ. ასეთსავე სიტუაციას სიტყვით Witz გერმანელები აღნიშნავენ ხუმრობასაც, ენამოსწრებულ ნათქვამსაც და იმასაც, რასაც ჩვენ ანეკდოტს ვუწოდებთ” (3,17).

ლიტერატურული ანეკდოტისაგან განსხვავებით, თანამედროვე ანეკდოტი მხოლოდ და მხოლოდ სამეტყველო (და არა ლიტერატურული) ჟანრია. ერთმანეთისგან უნდა გაიმიჯნოს ანეკდოტის თხრობა, როგორც ზეპირი სამეტყველო ჟანრი და ანეკდოტის ტექსტი - ის, რაც მოცემული სამეტყველო ჟანრის რეალიზაციისას წარმოითქის. ამავე დროს, სწორედ ანეკდოტის თხრობის ანუ ანეკდოტის, როგორც სამეტყველო ჟანრის ფუნქციონირებისას განისაზღვრება მისი დანიშნულება, რაშიც მდგომარეობს მისი სპეციფიკა.

სამეტყველო ჟანრების უმრავლესობისაგან ანეკდოტის თხრობა იმით განსხვავდება, რომ მთხრობელი (სამეტყველო ჟანრის სუბიექტი) ანეკდოტის ტექსტის ავტორობაზე არასოდეს აცხადებს პრეტენზიას. ჩვეულებრივ, როცა ადამიანი ხუმრობს, ეს გულისხმობს, რომ მან თავად მოიგონა ხუმრობა. საკუთარი, ან სხვისი ხუმრობის გამეორება არ ნიშნავს, თავად იხუმრო. რა თქმა უნდა, შესაძლებელია, ადამიანი სხის ხუმრობას იმეორებს და თავისად ასაღებს ან სხვის მიერ მოგონილ ტექსტს როგორც საკუთარს ახმოვანებს, მაგრამ ასეთ შემთხვევებში სუბიექტი იძულებულია სხვისი ტექსტის ნასესხობა დამალოს: როგორც კი „პლაგიატი” გამოაშკარავდება, სამეტყველო ჟანრი იშლება. თუმცა, როგორც მ.კაგანი აღნიშნავს, თითოეული ადამიანი მოცემული ავტორის ტანაავტორი ხდება, იმდენად რამდენადაც მას აქვს უფლება თავისებურად მოყვეს ეს ანეკდოტი, შეცვალოს რა ტექსტი - აუტენტური, ავტორის მიერ ფიქსირებული ტექსტი, როგორც ხალხური სიმღერის ან ზღაპრის შემთხვევაში, არ არსებობს (1,6).

ამავე დროს, ანეკდოტი, მაშინაც კი, თუკი ის თავად მთხრობელმა მოიგონა, ისე უნდა იქნას მოყოლილი, როგორც სხვებისაგან გაგონილი. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ანეკდოტი ხასიათდება კვლავწარმოებით: ანეკდოტის თხრობის სამეტყველო ჟანრში ის თავიდან არ წარმოიშვება, არამედ განმეორებით (არაერთგზის) იწარმოება. ამ შემთხვევაში ანეკდოტის თხრობა რამდენადმე გვაგონებს ისეთ სამეტყველო ჟანრებს, სადაც კლიშირებული ფორმულები გამოიყენება, როგორებიცაა, მაგალითად, ეტიკეტური ჟანრები: მისალმება, მადლობის გამოხატვა, ბოდიშის მოხდა, დღესასწაულის მილოცვა. ეტიკეტური სამეტყველო ჟანრების შემადგენლობაში, ეტიკეტური ფორმულების გამოყენებისას მოლაპარაკეს პრეტენზია არა აქვს შესაბამისი ფორმულის ავტორობაზე, მაშინაც კი, თუკი ყველა მისი გამონათქვამი ამ ერთი ფორმულის გამოთქმის გარდა სხვას არაფერს არ შეიცავს.

არსებობს მთელი რიგი სხვა სამეტყველო ჟანრებისა (მაგალითად, ლოცვები), რომლებიც მზა ტექსტების კვლავწარმოებამდე შეიძლება იყოს დაყვანილი, მაგრამ ანეკდოტის თხრობა ასეთი სახის ჟანრებისაგანაც განსხვავდება. თუმცა მთხრობელი ანეკდოტს აწვდის როგორც სხვებისაგან გაგონილს, მას იმავდროულად გათვლილი აქვს, რომ ანეკდოტი აუდიტორიისათვის უცნობია, რომ მსმენელებს (ნაწილს მაინც) ის ჯერ არ მოუსმენია. ამ მხრივ, ანეკდოტის ტექსტი არ შეიძლება განხილული იქნას როგორც ენობრივი კლიშე ამ სიტყვის ზუსტი მნიშვნელობით, ის ხასიათდება არამარტო კვლავწარმოქმნით, არამედ იმითაც, რომ სამეტყველო კომუნიკაციის გამოყენებისას იგულისხმება ნაცნობი მონაწილეების მიერ. ეტიკეტური ფორმულების, პარემიების, ლოცვებისაგან ჩვენ სიახლეს არ ველით. ანეკდოტი კი პირიქით, „ახალი” უნდა იყოს. თუკი ანეკდოტი მსმენელისათვის ნაცნობი აღმოჩნდა, მისი ბოლომდე თხრობაც არ არის აუცილებელი. ასეთ შემთხვევაშიც კი შეიძლება ჩაითვალოს, რომ ანეკდოტის თხრობა შედგა (და ამ გაგებით ჟანრი არ მოიშალა), მაგრამ „წარუმატებელი” აღმოჩნდა.

ანეკდოტის ტექსტის მრავალჯერადი რეპროდუცირება, როცა ვარირება დაშვებულია ადრესატისა ან ურთიერთობის სიტუაციის მიხედვით, ანეკდოტს აახლოვებს ისეთ სამეტყველო ჟანრებთან, როგორიცაა ლიტერატურული ანეკდოტი და მონაჭორი, მაგრამ ეს ჟანრები განსხვავება მოქმედი პირებითა და მათი წარდგენის ხერხებით. თანამედროვე ქალაქურ ანეკდოტში სხვადასხვა პერსონაჟის მეტ-ნაკლებად მუდმივი ნაკრები გამოიყენება. ესენია ზოგიერთი ხალხებისა და ეთნიკური კატეგორიების წარმომადგენლები (რუსი, ამერიკელი, ფრანგი, ინგლისელი, გერმანელი, ბულგარელი, ჩინელი, ქართველი, ჩუკჩა, ებრაელი, უკრაინელი), ფილმების გმირები (ჩაპაევი, პეტკა, ანკა, შტირლიცი, მიულერი, შერლიკ, ჰოლმსი, ვატსონი, ჩებურაშკა, ნიანგი გენა და სხვ.). ასევე ისეთი გმირები, როგორც ქმარი - ცოლი - საყვარელი; უფროსი - მდივანი ქალი; პროფესორი - ასპირანტები; მოსწავლე - მასწავლებელი, მილიციონერი - გამვლელი, ჭიჭიკია - ბიჭიკია; მიხო - მარო და ა.შ. თანამედროვე ანეკდოტის პერსონაჟები შეიძლება იყვნენ ისტორიული პირები - პოლიტიკური მოღვაწეები, მათი ცოლები და საყვარლები (ლენინი - კრუპსკაია - ინესა არმანდი; ძერჟინსკი - სტალინი - ბერია; ბრეჟნევი, ხრუშჩოვი, კლინტონი - მონიკა ლევინსკი), მაგრამ იმდენად რამდენადაც თანამედროვე ანეკდოტებს, წარსული საუკუნეების ლიტერატურული ანეკდოტებისაგან განსხვავებით, პრეტენზია არა აქვს ფაქტების უეჭველობაზე, მეტყველების მახასიათებლებზე, ხასიათის ნიშან-თვისებებზე, პოლიტიკოსების ჩვევებზე - ანეკდოტების პერსონაჟები მხოლოდ ისტორიული პიროვნებების მეტყველების თავისებურებებს ასახავენ, რაც, ძირითადად, ანეკდოტის თხრობისას ვლინდება. ანეკდოტების პერსონაჟთა „კორპუსი” დროთა განმავლობაში იცვლება. კარგა ხანია აღარ ყვებიან ანეკდოტებს მაიორ პრონინზე (1960-იან წლებში პოპულარული ანეკდოტების პერსონაჟი), ამჟამად კი აღარ ყვებიან ანეკდოტებს ავდოტია ნიკიტიჩნა და ვერონიცა მავრილიევნაზე (ეს ანეკდოტები 1980-იან წლებში ფრიად პოპულარული იყო). მეორე მხრივ, მუდმივად ჩნდებიან ანეკდოტების ახალი პერსონაჟები, მაგ, 1990-იან წლებში გაჩნდა ანეკდოტები ახალ რუსებზე.

იმის მიუხედავად, თუ როგორი სტრუქტურა აქვს ანეკდოტს - მონოლოგური თუ დიალოგიური, მოქმედებენ მასში გარკვეული პერსონაჟები თუ არა, ანეკდოტს ყოველთვის აქვს ორნაწილიანი სტრუქტურა: კვანძი (ესე თუ ის მოვლენა, რომლის შესახებაც ხდება თხრობა ან გადმოიცემა პერსონაჟების დიალოგით) და კვანძის მოულოდნელი გახსნა (რაშიც მდგომარეობს ანეკდოტის იუმორისტული ეფექტი).

კომიკური ეფექტის მიღწევის თვალსაზრისით ანეკდოტების ორი ძირითადი ტიპი არსებობს: ანეკდოტები, სადაც რომელიმე სიტუაციის შეუსაბამობა თამაშდება, პერსონაჟების ქცევის სამყაროზე ჩვენი წარმოდგენების შესაბამისობა (ე.წ. „რეფერენციალური“ ანეკდოტები) და ანეკდოტები, სადაც ესა თუ ის ენობრივი მოვლენა (ე.წ. „ლინგვისტური” ანეკდოტები) - მრავალნიშნიანობა, ომონიმია, ლექსიკის სტილისტური დიფერენციაცია და სხვა. რიგ შემთხვევებში კომიკური ეფექტი მთხრობელის ინტონაციის, მისი მიმიკისა და ჟესტიკულაციის ხარჯზე მიიღწევა, რაც ანეკდოტის სამეტყველო ჟანრის ზეპირ ბუნებას ადასტურებს. ასეთი ანეკდოტების წერითი სახით წარმოდგენა ძალიან ძნელია: საჭიროა სპეციალური მეთოდების გამოყენება, რომლებიც მსგავსია იმისა, რომელთაც სახალხო თეატრის წარმოდგენების აღწერისას შეიძლება იქნას გამოყენებული.

მთელი რიგი ნიშნების მიხედვით ანეკდოტები ხალხური თეატრის ნაწარმოებებთან უფრო ახლოს დგას, ვიდრე ლიტერატურულ ან თხრობით ფოლკლორულ ჟანრებთან, რომლებთანაც ანეკდოტი ისტორიულ კავშირშია (მხედველობაში გვაქვს იგავები, ზღაპრები და სხვ.). ანეკდოტის კარგად თხრობა არა მარტო ამბის მოყოლაა, არამედ ამ ეპიზოდის როლებრივი წარმოდგენა, „გათამაშება”. რიგ შემთხვევებში, ანეკდოტის თხრობა არა უბრალოდ მისი მოყოლაა, არამედ ერთი მსახიობის მიერ გამართული წარმოდგენა.

განსაკუთრებით მკაფიოდ სამეტყველო მახასიათებლები ანეკდოტების პერსონაჟებს განასხვავებენ მეზობელი ხალხებისაგან (კავკასიური ეროვნების პირი, ჩუქჩა, ებრაელი, ხოხოლი). ისინი თავად ქმნიან კომიკურ სიტუაციას და დაცინვის ობიექტები ხდებიან. უცხოელების გამოსახვისას ანეკდოტებში აქცენტის იმიტირება, როგორც წესი, არ ხდება. იშვიათ გამონაკლისს წარმოადგენენ იაპონელები, რომელთა მეტყველებაც შიშინა და სისინა ბგერებით გამოირჩევა, რითაც იაპონელის ფონეტიკური მეტყველება ანეკდოტებში ჩუქჩების მეტყველებას უახლოვდება. მსგავსი ხერხებითაა გამოხატული ჩინელების მეტყველებაც.

ებრაელები ანეკდოტებში განსაკუთრებულ „სამეტყველო ეტიკეტს” ქმნიან, რაც მათ მეტყველებას სპეციფიკური „ნაციონალურ კოლორიტს” სძენს. ისინი კითხვაზე კითხვით პასუხობენ, ყველაზე მეტად თანაგრძნობის გამოვლინებას აფასებენ, ნებისმიერი პირის ხსენებისას თვლიან, რომ აუცილებელია ის შეაფასონ, შეკითხვას კავშირით იწყებენ და ა.შ.

ანეკდოტის ჟანრის დამახასიათებელ თავისებურება მათი „გაფართოებაა”, როდესაც ერთი ანეკდოტი მთლიანად მეორე ანეკდოტის შემადგენლობაში შედის. ასე მაგალითად, ცნობილი ანეკდოტის თავდაპირველი ვერსია იმის შესახებ, თუ როგორ იწერებოდა სხვადასხვა ქვეყანაში წიგნი სპილოებზე, სადაც ფიგურირებდნენ მხოლოდ გერმანელები, ამერიკელები (ფაკულტატურად, ფრანგები) და რუსები, მოგვითხრობს, რომ სპილოების შესახებ გერმანელებმა ხუთი სქელი ტომი გამოსცეს სახელწოდებით „სპილოთმცოდნეობის მოკლე შესავალი”, ამერიკელებმა - ჯიბის ფორმატის წიგნი „ყველაფერი სპილოების შესახებ”, ხოლო საბჭოთა კავშირში გამოვიდა მრავალტომეულის ორი ტომი, რომელთაგან მეორე ტომს ეწოდა - „მარქსიზმ-ლენინიზმის კლასიკოსები სპილოების შესახებ”, მესამეს კი - „სპილოები კომპარტიის 20-ე ყრილობის გადაწყვეტილებათა შუქზე”. ამ ანეკდოტის შემდგომი ვერსია ბულგარეთში გამოვიდა, სადაც პირველი სამი ტომი საბჭოთა გამოცემის იდენტური იყო, ხოლო მეოთხე ტომის სათაური ასეთი იყო: „ბულგარელი სპილო - საბჭოთა სპილოს უმცროსი ძმა”.

ინგლისელების ზოზინი და სიმშვიდე ყველას პირზე აკერია, თანაც თავად ბრიტანელები სიამოვნებით ხუმრობენ თავიანთ „განმასხვავებელ ნიშნებზე”. ამის ნათელი მაგალითია ანეკდოტი: ნავში სამი მეთევზე ზის. „დღეს მშვენიერი ამინდია!” - ამბობს ერთი. ნახევარი საათის შემდეგ მეორე პასუხობს: „არა, დღეს საშინელი ამინდია. კიდევ ნახევარი საათის შემდეგ მესამემ ამოიღო ხმა: „ჯენტლმენებო, ნუ კამათობთ!” ან კიდევ, საკუთარ სახლში, სასტუმრო ოთახში, სავარძელში მოკალათებული ზის ინგლისელი, ჩიბუხს ეწევა და დილის „თიმეს“ კითხულობს. უცბად კედელი ჩამოინგრევა და ოთახში მუხრუჭების ჭრიალით შემოგრიალდება „ბენტლი”, რომლის საჭესთან მეორე ინგლისელი ზის. პირველი მშვიდად უყურებს, ჩიბუხებს პირიდან გამოიღებს და ეკითხება: „შემიძლია ვიკითხო, ასე სად გეჩქარებათ“? - „მანჩერტერში, სერ!” - „ასეთ შემთხვევაში სამზარეულოდან უფრო ახლოსაა!”.

თავად ინგლისელები აღნიშნავენ, რომ უნარი, იცინო საკუთარ თავზე, უფრო ღირსებაა, ვიდრე ნაკლი.

იმისათვის, რომ ინგლისური ნატიფი იუმორი გავიგოთ, საკმაოდ ბევრი უნდა ვიცოდეთ ინგლისელთა კულტურის, მათი შეხედულებების შესახებ. ბრიტანელებს „უცნაურ ადამიანებად” უმიზეზოდ როდი თვლიან. ეს არც არის გასაკვირი, რადგან:

იუმორისთვის დაბრკოლებები არ არსებობს. ბრიტანელები ყველაფერზე იცინიან, რასაც კი ღიმილის გამოწვევა შეუძლია, მათ შორის ამა ქვეყნის ძლიერებზე, მთავრობასა და სამეფო ოჯახის წევრებზეც კი. ამასთანავე, ხუმრობაზე განაწყენება მიღებული არ არის, ხოლო უნარი იხუმრო საკუთარ თავზე, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, დიდ ღირსებად ითვლება. თქვენი რეაქცია იუმორზე არის ერთგვარი შემოწმება თქვენთან შემდგომი პარტნიორობისა. რა არის „ინგლისური იუმორი“? ინგლისურია იუმორი, როცა ერთი ძალიან ინტელიგენტი ჯენტლმენი მეორე ფრიად პატივსაცემ ჯენტლმენს ისეთ რაღაც ეუბნება, რაც სხვებისათვის გაუგებარია. სწორედ ეს ახალისებს მათ. ამასთან, ნისლიანი ალბიონის ექსპერტები გვერდს ვერ აუვლიან ცხოვრების ისეთ სპეციფიკურ ფენომენს, როგორც იუმორი.

მეცნიერებმა იდეალური ხუმრობის ფორმულის გამოყვანა სცადეს, რაც, მათი აზრით, უსამართლობას მოუღებდა ბოლოს. მართლაც, თუ არის დენის ძალის, ვაკუუმში სინათლის სიჩქარისა, მოცულობის ერთეულზე ნივთიერების რაოდენობის გამოთვლის საშუალება, მაშინ ციფრების საშუალებით რატომ არ შეიძლება სიცილის პარამეტრების აღწერა? ბუნებრივია, საეჭვოა, რომ რომელიმე ერთეულებში და რომელიმე ხელსაწყოთი შესაძლო იყოს ხუმრობის ყბადაღებული „მარილის” გაზომვა. თუმცა, ინგლისელ მკვლევარებს ეს სრულებითაც არ უშლით ხელს გაარკვიონ, თუ რომელი ხუმრობები და ანეკდოტებია ყველაზე სასაცილო. მთელი მსოფლიოს ინტერნეტ-მომხმარებლებს მეცნიერებმა მიმართეს თხოვნით, გამოეგზავნათ თავიანთი საყვარელი ხუმრობები და შეეფასებიათ სხვა მომხმარებლების მიერ გამოგზავნილი ხუმრობები. ამ გამოკვლევაში 2 მილიონზე მეტმა ადამიანმა მიიღო მონაწილეობა მსოფლიოს 70 ქვეყნიდან. კვლევის შედეგად გაირკვა, რომ მსოფლიოში ყველაზე სასაცილო, ხუმრობა საზრიანობასა და მოხერხებულობის (ან მათი არარსებობის) შესახებაა: ტყეში ორი მონადირე მიდის. ერთს მოულოდნელად გული წაუვიდა. მეორე ხედავს, რომ მისი მეგობარი აღარ სუნთქავს. რეკავს მობილურით: „გესმით, ჩემი მეგობარი პიდაპირ ჩემს თვალწინ მოკვდა! რა ვქნა?” მორიგე პასუხობს: „დარწმუნდით, რომ ის ნამდვილად მოკვდა”. ყურმილში ჯერ სიჩუმე ისადგურებს, შემდეგ გასროლის ხმა ისმის. ამის შემდეგ კი შეშფოთებული მონადირე კითხულობს: „კარგი, შემდეგ რა ვქნა?”

მიიჩნევენ, რომ ინგლისელის ამოცნობა სამი ნიშნის მიხედვით შეიძლება: მედიდურობა, ქედმაღლობა და იუმორის გრძნობა, რასაც ინგლისურის ცუდად მცოდნე უცხოელი ვერასდროს გაიგებს. როგორც ჩეხი მწერალი კარელ ჩაპეკი თავის „წერილებში ინგლისიდან” წერდა: „ინგლისელები საოცრად სერიოზული, სოლიდური და დარბაისელი ხალხია, მაგრამ უცბად რაღაც იფეთქებს, იტყვიან რაღაც ძალიან სასაცილოს, იუმორით მოელვარეს და ისევ გახდებიან სოლიდურები როგორც ტყავის ძველი სავარძელი” (4,98). სამართლიანად ამტკიცებენ, რომ ინგლისელის ამოცნობა არა მხოლოდ ბრიტანული პასპორტით შეიძლება.

ტიპიური ინგლისური ანეკდოტის განმასხვავებელი ნიშანია დაუჯერებელი ამბების თხრობისას სრული უშფოთველობის შენარჩუნება და უმნიშვნელო ფაქტების გამო გაოცება საერთო აბსურდულობის ფონზე, როგორც, მაგალითად, ანეკდოტში, სადაც ბარში შედის კლიენტი, უკვეთავს ორ ულუფა ვისკის და ერთ ულუფა სოდიანს. სვამს, იხდის, შემდეგ ადის კედელზე, აუჩქარებლად გაივლის ჭერზე, მოპირდაპირე კედელს ჩამოჰყვება და გარეთ გადის. ყველა გაოგნებული ბარმენს უყურებს. „უცნაურია, - ამბობს ის, - ჩვეულებრივ ეს ჯენტლმენი მხოლოდ ერთ ულუფა ვისკის მიკვეთავს...”

ინგლისური იუმორის უმაღლესი პილოტაჟი - უნარი იხუმრო რაღაც საკრალურსა და ხელშეუხებელზე, და ამავე დროს ეს არ იყოს მკრეხელობა და ყბადაღებული ხითხითი (მღვდელი ეტლით მიდის მშვენივრად დამუშავებული ჭვავის ყანის გასწვრივ. იქვე ღობესთან დგას ფერმერი და ჩიბუხს ეწევა. „გამარჯობა, შვილო, ეს თქვენი ყანაა“? - „ჩემი”. - „მშვენიერია”. - „როგორ?” „მშვენიერია, როცა ღვთისა და ადამიანის ძალისხმევა ერთიანდება”. - „შესაძლოა, ასეა. მაგრამ უნდა გენახათ, მამაო, ეს ყანა, როცა აქ უფალი მარტოკა ამუშავებდა მიწას”).

ანეკდოტებში „ინგლისელები - მეტისმეტად თავშეკავებული, მედიდური, სკურპულოზური და არქითვითკმაყოფილ-აღუშფოთებლები არიან; ებრაელები - ეშმაკები, გამომწვევად არასასიამოვნო და სიმპათიურად წუწურაქები; რუსები - უდარდებელი და ცბიერები, მაგრამ ნებისმიერი ადამიანი, რომელიც ჩამოთვლილ ერთა წარმომადგენლებთან უშუალო კონტაქტში შევა, იტყვის, რომ ანეკდოტური ტიპაჟები ცოტა რამით თუ წააგავს თავის ეთნიკურ… პროტოტიპებს. „ეროვნული ნიშნების” დონეზეც კი ასეთი მსგავსება მიახლოებითია. ეს ბუნებრივია: ჩვენი წარმოდგენები სხვების შესახებ აუცილებლად კორექტირდება და განისაზღვრება წარმოდგენებით საკუთარი თავის შესახებ” (2,128).

ინგლისური იუმორი - არა იმდენად სტილია, რამდენად ცხოვრების წესი. სწორედ ამაზე ამბობს ინგლისური ანდაზა: Every one has a fool in his heve (ყველას სახელოში თავისი მასხარა უზის). ინგლისური საუბარი დღესაც წარმოადგენს სიტყვიერი პაექრობას, როცა მოსაუბრეები მომენტალურად აიტაცებენ შემოთავაზებულ როლებს და მათ საჭირო მანერაში ათამაშებენ. და ასეთ საუბარში თანასწორი მონაწილეობის უფლება რომ მიიპოვო, სულ ცოტა, რამ არის საჭირო - ინგლისელად უნდა დაიბადო.

ლიტერატურა:

1. Каган М.С. Анекдот как феномен культуры. Материалы круглого стола. 16 ноября, 2002 г. СПб., 2002.

2. Соколов Е.Г. (Русская) культура как феноменально-феноменологический анекдот. Анекдот как феномен культуры. Материалы круглого стола 16 ноября 2002 г. СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 2002.

3. Химик В.В. Анекдот как уникальное явление русской речевой культуры. Анекдот как феномен культуры. Материалы круглого стола 16 ноября 2002. СПб.: Санкт- Петербургское философское общество, 2002. 4. Чапек К. Рассказы северных ветров или по пабам и паркам. М., 2004.

5. 101 The Best English Jokes.

6. www.astropolis.net/humour

Ketevan Svanidze, Salome Jincharadze
English National Character in Jokes and Anecdotes
Summary

The article deals with English national character in jokes and humour. Ethnic stereotype is forming by result of ethnic interrelation and giving any kind of mark for this or that ethnic group which is cause of making various of jokes and expression.

Llingvoculturological humour and jokes exactly are one of the real (clear) example of nations performance and estimation.

Кетеван Сванидзе, Саломе Джинчарадзе
Английский национальный характер в шутках и анекдотах
Резюме

В статье рассматривается, как в результате присвоения тому или иному этносу определенных черт, формируются этнические стереотипы, которые впоследствии становятся одним из факторов, определяющих успех либо неудачу межкультурных отношений.

Указанные явления находят отражение в живой разговорной речи, дискурсе, а также в публицистике, художественной литературе, во всех сферах межкультурных отношений. Одним из ярчайших примеров отражения взаимооценки разных народов являются шутки и анекдоты.

В статье выявлены наиболее характерные черты англичан, нашедшие отражение в английских шутках и анекдотах, а также анекдотах про англичан.

Irina Jobava
(Georgia)

In these turbulent times, there is increased demand for effective military communications in English, particularly between members of international forces involved in peacekeeping operations in the world's trouble spots, but also between peacekeepers and local community leaders.

Why Military English? The resolution of international conflicts and subsequent peacekeeping duties require organisations such as the United Nations and NATO as well as individual nations to supply military support and personnel. Army, navy and air forces from many nations need to work together effectively, using English as the lingua franca.

This article will focus throughout on the incredible productivity and flexibility of military terminology. For better or worse, the language of the military and of warfare in particular has greatly impacted the English language( Algeo 1980).

In recent years, numerous dictionaries have been compiled in the attempt to ascertain and record the often ephemeral vocabulary associated with specific wars-not only weapons terminology and technical jargon, but also the colorful slang that inevitably characterizes every war. As Thomas E. Murray remarks in his discussion of naval fighter pilot terminology, „The study of English nowadays has shown that members of the armed services…are especially prone to linguistic creativity,“ whether soldiers, sailors, or flyers (Murray, 1986 ). Wayne Silkett adds that „few specialized vocabularies have been as similarly borrowed, copied, and altered as has the military vocabulary“ (Silkett 1985: 13-16). That military language is exceptionally productive is not, perhaps, surprising; it makes sense that „each crisis creates its own vocabulary“ (John Mason in Murray, 126). Moreover, since the armed forces and its component units constitute definitive „subcultures or social groups“ that „daily share a common set of experiences and, perhaps, even a world view,“ they „can be expected to share a common lingo“ (Murray 1986: 126).

Military English is a specific genre of the language, mostly expressed by military slang that contains emotivity. Military vocabulary appears as a result of some processes and has much in common. First of all, we should differ words and collocations that are widely used and well-known, and then unfamiliar and less popular wordstock.

Current and well-known part of English emotive military vocabulary consists of words and expressions used for determinig military concepts. For example, for the verb „to move“ we can come across the following synonyms: to dash; to drive; to forge ahead; to pour; to push; to race; to roll; to spear-head; to steamroll; to surge; to sweep; to thrust and etc. Characteristic features of the military vocabulary are the following: words and expressions containing emotivity can be found mainly among military personnel of England and America then borrowed by other countries, as well. This vocabulary is used both in spoken and written form. Nevertheless, most of them appear in spoken English and are being fixed in military literature that causes their popularity and application on a large scale.

This category of words frequently can be unclear and confusing for non-military people, or people having no specific connection with soldiering, army or military surrounding. As a result, we can distinguish three types of military vocabulary: 1) literary; 2) colloquial; 3) so-called „military slang“. The third type is characterized by repletion of emotivity (Gilliland, 25)

Military slang, according to its usualness, may be divided into two categories. The first, less numerous, is widely used and it belongs to low colloquial English; for example, leatherneck „marines“; brass hat „general“; GI „soldier“; flat top „aircraft-carrier“.

The second category (more numerous) has very narrow usage, basically by the armed forces of the USA and England. This category mainly consists of specific common military vocabulary; for example, loot „lieutenant“; boondocks „jungles“; behavior report „soldier's letter home“; side arms „tableware“.

Besides limited sphere of usage military slang differs from colloquial language by following characteristic features: use of strictly specialised military terminology as in direct, so figurative sense; wide use of abbreviations; intense use of borrowings from gangland cant; borrowings from foreign languages; use of emotivity denotata with negative and extremely unceremonious tint.

In addition to vernacular language, military slang contains plenty of vulgar and jargon expressions that do not correspond to certain military terms but they are used by representatives of armed forces of the USA and England more frequently than in other spheres.

Military slang is an array of colloquial terminology used commonly by military personnel, including slang which is unique to or originates with the armed forces. It often takes the form of abbreviations/acronyms or derivations of the NATO Phonetic Alphabet, or otherwise incorporates aspects of formal military concepts and terms. Military slang is often used to reinforce or reflect (usually friendly and humorous) interservice rivalries. Military slang has often been incorporated into wider usage. Military slang and jargon are distinguishable, as the latter has official currency, while the former is a grassroots phenomenon. Some of these terms have been considered derogatory to varying degrees and attempts have been made to eliminate them.

The NATO phonetic alphabet, more formally the international radiotelephony spelling alphabet, is the most widely used spelling alphabet. Though often called „phonetic alphabets“, spelling alphabets have no connection to phonetic transcription systems like the International Phonetic Alphabet. Instead, the NATO alphabet assigns code words to the letters of the English alphabet acrophonically (Alfa for A, Bravo for B, etc.) so that critical combinations of letters (and numbers) can be pronounced and understood by those who transmit and receive voice messages by radio or telephone regardless of their native language, especially when the safety of navigation or persons is essential. The paramount reason is to ensure intelligibility of voice signals over radio links.

After the alphabet was developed by the International Civil Aviation Organization (ICAO) it was adopted by many other international and national organizations, including the North Atlantic Treaty Organization (NATO), the International Telecommunication Union (ITU), the International Maritime Organization (IMO), the Federal Aviation Administration (FAA), the American National Standards Institute (ANSI), and the American Radio Relay League (ARRL). It is a subset of the much older International Code of Signals (INTERCO), which originally included visual signals by flags or flashing light, sound signals by whistle, siren, foghorn, or bell, as well as one, two, or three letter codes for many phrases. The same alphabetic code words are used by all agencies, but each agency chooses one of two different sets of numeric code words. NATO uses the regular English numeric words (Zero, One, with some alternative pronunciations), whereas the IMO provides for compound numeric words (Nadazero, Unaone, Bissotwo...). In practice these are very rarely used, as they frequently lead to more confusion between speakers of different languages.

Most of the words are recognizable by native English speakers because English must be used upon request for communication between an aircraft and a control tower whenever two nations are involved, especially when they have different languages. English is not required domestically, thus if both parties to a radio conversation are from the same country, then another phonetic alphabet of that nation's choice may be used.

In most versions of the alphabet, the non-English spellings Alfa and Juliett are found. Alfa is spelled with an f as it is in most European languages. The English and French spelling alpha would not be properly pronounced by speakers of some other languages whose native speakers may not know that ph should be pronounced as f. Juliett is spelled with a tt for native French speakers because they may treat a single final t as silent. In English versions of the alphabet, like that from ANSI or the version used by the British armed forces and emergency services, one or both may revert to their standard English spelling.

The pronunciation of the words in the alphabet as well as numbers may vary according to the language habits of the speakers. In order to eliminate wide variations in pronunciation, posters illustrating the pronunciation desired are available from the ICAO.

Letters

The alphabet is used to spell out parts of a message containing letters and numbers to avoid confusion, because many letters sound similar, for instance „n“ and „m“ or „b“ and „d“. For instance the message „proceed to map grid DH98“ could be transmitted as „proceed to map grid Delta-Hotel-Niner-Ait“. Using „Delta“ instead of „D“ avoids confusion between „BH98“ and „DH98“. The unusual pronunciation of certain numbers was designed to reduce confusion, eg, „Fife“ instead of „Five“ to avoid confusion with „Fire“.

In addition to the traditional military usage, civilian industry uses the alphabet to combat similar problems in the transmission of messages over telephone systems. For example, it is often used in the retail industry where customer or site details are spoken over the telephone (in order to authorize a credit agreement or confirming stock codes), although ad hoc coding is often used in that instance. It has found heavy usage in the information technology industry to accurately and quickly communicate serial/reference codes (which can be and frequently are extremely long) or other specialised information by voice. In addition, most major airlines use the alphabet to communicate passenger name records (PNRs) internally, and in some cases, with customers.

Several letter codes and abbreviations using the phonetic alphabet have become wellknown, such as Bravo Zulu (letter code BZ) for „well done“, Checkpoint Charlie (Checkpoint C) in Berlin, and Zulu Time for Greenwich Mean Time or Coordinated Universal Time. During the Vietnam War, Viet Cong guerrillas and the group itself were referred to as VC, or Victor Charlie; the name „Charlie“ became synonymous with this force. In recent years „Charlie“ has become viewed as a a racist term when used in relation to the Vietnamese.

Literature:

1. Algeo, John. „Where Do All the New Words Come From?“ American Speech 55.4 (1980): 264 .

2. Gilliland, C. Herbert. „U.S. Naval Slang: Shitcan“. American Speech 55.2 (1980): 153-54.

3. Murray, Thomas E. „The Language of Naval Fighter Pilots“. American Speech 61.2 (1986): 121.

4. Silkett, Wayne A. Words of War. Military Affairs 49.1 (1985): 13-16.

5. Судзиловский Л. А.Эмотивно окрашенные элементы английской военной лексики.

http://www.zw-observer.narod.ru

6. Судзиловский Г. А., Богданова К. Н., Буряков Ю. Ф., Воронин В. П., Сергеев О. Н., Туров А . А. Англо-русский военный словарь (1-е издание). М., Воениздат, I960.

ირინა ჯობავა
ინგლისური სამხედრო ლექსიკის ზოგიერთი თავისებურება
რეზიუმე

სამხედრო ლექსიკას მიეკუთვნება ის სიტყვები და სიტყვათაშეთანხმებანი, რომლებიც სამხედრო ცნებებს აღნიშნავენ, ანუ ცნებებს, რომლებიც უშუალოდ უკავშირდება სამხედრო ძალებს, სამხედრო საქმეებს, ომსა და ა.შ. ამასთან სამხედრო ლექსიკას მიეკუთვნება სამეცნიერო-ტექნიკური ტერმინები, რომლებიც გამოიყენება სამხედრო ცნებებთან დაკავშირებით. სამხედრო ლექსიკას მიეკუთვნება ისეთი სიტყვები და გამოთქმებიც, რომლებიც არ უკავშირდება სამხედრო ცნებებს, მაგრამ მხოლოდ სამხედრო სფეროში გამოიყენება (მაგალითად, boondocks „ჯუნგლი”, behavior report „წერილი (ჯარისკაცის) სახლში”, side arms „მაგიდის მოწყობილობა”). აგრეთვე, ზოგიერთი უცხოური შეთანხმება, ზოგიერთი ჟარგონი.

ამრიგად, ინგლისური ენის სამხედრო ლექსიკა შეიძლება გავყოთ ორ ნაწილად:

1) სამხედრო ტერმინოლოგია; 2) სამხედრო ლექსიკის ემოციურად შეფერილი ელემენტები.

Ирина Джобава
Некоторые особенности английской военной лексики
Резюме

К военной лексике относятся прежде всего все слова и сочетания, обозначающие военные понятия, т. е. понятия, непосредственно связанные с вооруженными силами, военным делом, войной и т. д. Кроме того, к военной лексике следует отнести научно- технические термины, употребляемые в связи с военными понятиями. Далее, к военной лексике могут относиться слова и сочетания, которые хотя и не обозначают собственно военных понятий, однако употребляются почти исключительно в военной среде, а в общем употреблении малоизвестны или вовсе неизвестны (например, boondocks „джунгли“; behavior report „письмо (солдата) домой“; side arms „столовые принадлежности“), а также некоторые иностранные заимствования, различные жаргонизмы и т. д.

Таким образом, военную лексику в английском языке можно разделить на следующие две группы:1) военная терминология; 2) эмоционально окрашенные элементы военной лексики.

მაია მარღანია
(საქართველო)

კომუნიკაციის პროცესში მეტადრე მნიშვნელოვანია, რომ ადრესანტის (მოსაუბრის) ნათქვამი სწორად იქნეს დეკოდირებული ადრესატის (მსმენელის) მიერ. ვერბალურ და არავერბალურ ურთიერთობათა საშუალებების არჩევანზე, სწორ აღქმაზე დიდ გავლენას ახდენს ექსტრალინგვისტური ფაქტორები, ამ რიგისაა: კომუნიკანტების (მოსაუბრეების) ფონისეული ცოდნა (ცოდნის საერთო მარაგი), ადრესანტისა და ადრესატის ნაცნობობის, სიახლოვის ხარისხი, სამეტყველო სიტუაცია. გაუგებრობას ადგილი აქვს იმ შემთხვევაში, როცა საქმე ეხება განსხვავებული კულტურის ადამიანებს. აქედან გამომდინარე შეიძლება ვთქვათ, რომ არაენობრივი სიტუაცია კომუნიკაციის შემადგენელი ნაწილია.

საუბრის შინაარსი სწორად რომ იქნეს გაგებული, განვიხილოთ რამდენიმე ფაქტორი, რომელიც დაკავშირებულია სოციალურ დისტანციასა და სიახლოვესთან (social distance and closeness). ამ ფაქტორების ერთ ნაწილს ადგილი აქვს დიალოგის დაწყებამდე და აქედან გამომდინარე წარმოადგენს გარე ფაქტორებს. ჩვეულებრივ ისინი დაკავშირებულია საკომუნიკაციო აქტის მონაწილეების შედარებით სტატუსთან, რომელიც ეფუძნება ისეთ სოციალურ ღირებულებებს, როგორებიცაა ასაკი და ძალაუფლება (age and power). მაგალითად, ინგლისურენოვან კონტექსტში უფრო დაბალი სტატუსის მქონე მოსაუბრეები მიმართვის ფორმების გამოყენებით (რომლებიც შეიცავენ ტიტულს და გვარს, მაგრამ არა სახელს) გამოყოფენ სოციალურ განსხვავებას, დისტანციას მათსა და უფრო მაღალი სტატუსის მქონე კომუნიკანტებს შორის: Dr. Baker, Mr. Brown, Mrs. Smith.

ჯ. იული განიხილავს თავაზიანობას როგორც მუდმივი ცნება. თვაზიანობა დამკვიდრებულია კულტურაში როგორც თავაზიანი კულტურული ქცევა (polite social behavior) ანუ ეტიკეტი. თითოეულ კულტურაში შესაძლებელია გამოიყოს თავაზიანობის მთელი რიგი განსხავავებული პრინციპები, სახელდობრ: ტაქტიანობა, გულუხვობა, თავმდაბლობა, თანაგრძნობა სხვების მიმართ და სხვა, საკომუნიკაციო აქტის მონაწილეებს ძირითადად გაცნობიერებული აქვთ მსგავსი ნორმებისა და პრინციპების არსებობა საზოგადოებაში. დიალოგის დროს კომუნიკანტები იყენებენ ნაკლებად დაკონკრეტებულ თავაზიანობის ფორმას. ამ ფორმის აღწერისათვის საჭიროა სახის ცნება. სახე (face) ტექნიკური ტერმინია და გულისხმობს საზოგადოებაში შექმნილ იმიჯს პიროვნების შესახებ. იგი ყველა ადამიანს გაჩნია და თოთოეული მათგანი მოელის, რომ მისი სახე გაგებული იქნება საზოგადოების მიერ.

საუბრისას ყურადღება უნდა მიექცეს სოციალურ დისტანციასა და სიახლოვეს. როდესაც ადრესანტი აცნობიერებს დისტანციას მასსა და ადრესატს შორის, იგი იყენებს თავაზიანი მიმართვის ფორმებს. მაგალისათვის მოვიხმოთ ქალბატონის მიმართვა ყოფილი ჯარისკაცისადმი. ის გამოხატავს პატივისცემას მის მიმართ სიტყვით - sir სამშობლოს წინაშე დიდი დამსახურების გამო: „You have done a great deal for your country, sir”. თუ საუბრის მონაწილეებს შორის თბილი და ახლო დამოკიდებულებაა, მოსაუბრე, შესაბამისად, იყენებს მეგობრული მიმართვის ფორმებს, მეტსახელებს, გახუმრებას, დიალექტურ სიტყვებსა და სლენგს: Kiss me, my baby და ა.შ.

კომუნიკაციის პროცესში გასათვალისწინებელია სახის მოთხოვენები (face wants). იული გამოყოფს სახის რღვევისა (face threatening act) და სახის გადარჩენის აქტს (face saving act). სახის რღვევისას მოიაზრება მუქარა სხვა ადამიანის მიმართ. სახის გადარჩენისას მოსაუბრეს შეუძლია შეამსუბუქოს თავისი გამონათქვამი ანუ მუქარა. სხვა პიროვნების სახის გადარჩენის მიზნით იული ყურადღებას ამახვილებს ნეგატიური და პოზიტიური სახის მოთხოვნებზე (negative face wants and positive face wants): ნეგატიური სახე ნიშნავს ადამიანის სურვილს იყოს დამოუკიდებელი და შეძლოს თავისუფლად მოქმედება. პოზიტიური კი ნეგატიურისაგან რადიკალურად განსხვავდება და გულისხმობს ადამიანის სურვილს იყოს დაკავშირებული სხვებთან, თავს გრძნობდეს ჯგუფის წევრად და იცოდეს, რომ მის სურვილებს სხვებიც იზიარებენ.

თავაზიანობის ისეთ ტიპს (სახის გადარჩენის აქტი,) რომელიც ორიენტირებულია პიროვნების ნეგატიურ სახეზე, ხაზს უსვამს განსხვავებას კომუნიკანტებს შორის და შეიძლება შეიცავდეს მობოდიშებასაც კი, ეწოდება ნეგატიური თავაზიანობა ანუ დამოუკიდებლობის სტრატეგია. ხოლო თავაზიანობის ისეთ ტიპს, რომელიც ორიენტირებულია პიროვნების პოზიტიურ სახეზე, გამოხატავს სოლიდარობას და ხაზს უსვამს კომუნიკანტების საერთო მიზანს, ეწოდება პოზიტიური თავაზიანობა ანუ ჩაბმის სტრატეგია (G. Yule,1997).

ამ შემთხვევაში ტერმინები „ნეგატიური” და „პოზიტიური” არ მოიაზრება კარგისა და ცუდის მნიშვნელობით. ისინი წარმოადგენენ საპირისპირო ტერმინებს.

იულის, ბრაუნისა და ლევინსონისაგან განსხვავებით, სიუზან და რონ სქოლანებმა ჩამოაყალიბეს თავაზიანობის სისტემის სამი მთავარი ტიპი. ამ რიგისაა: სოლიდარობის, დიფერენციალური და იერარქული თავაზიანობის სისტემები. თითოეული მათგანი ცალკე განხილვის ღირსია:

სოლიდარობის თავაზიანობის სისტემა მიუთითებეს კომუნიკანტების თანასწორობაზე, რომელიც საუბარშიც აისახება, ანუ დიალოგი შეიძლება იყოს ფამილიარული. დიფერნციალური თავაზიანობისას მოსაუბრეები თითქმის თანასწორნი არიან, მაგრამ მათ შორის შეინიშნება გარკვეული დისტანცია, ხოლო იერარქიული თავაზიანობისას კომუნიკანტები განსხვავდებიან სოციალური პოზიციით. მათი საუბარი ძალიან ოფიციალურია.

1) განვიხილოთ შვილის მიმართვა დედამისისადმი: „When will he come, mammy?” შვილი მიმართვის ფორმად იყენებს სიტყვას „დედიკო”, რაც ძალიან ახლო ურთიერთობაზე მიუთითებს. მიუხედავად ასაკობრივი სხაობისა, დედასა და შვილს შორის არ არის არავითარი დისტანცია და, შესაბამისად, მიმართვის ფორმაც ფამილიარულია. ეს მაგალითი წარმოადგენს სოლიდარობის, დადებითი თავაზიანობის ნიმუშს.

2) დიფერენციალური თავაზიანობის სისტემის მაგალითად შეგვიძლია მოვიხმოთ შემდეგი გამონათქვამი: „She's nice, thank you Mr. Laurence“. მოსაუბრე მსმენელისადმი იყენებს თავაზიანი მიმართვის ფორმას Mr. Laurence. მიუხედავად იმისა, რომ ამ კონკრეტულ მაგალითში მოსაუბრე და მსმენელი სოციალურ სტატუსითა და ასაკით თანასწორნი არიან, მათ შორის არ არის ახლო ურთიერთობა.

3) „I was only trying to be neighbourly, sir“. გოგონა იყენებს სიტყვას სირ, რაც იმითაა გამოწვეული, რომ მათ შორის დიდი ასაკობრივი სხვაობაა და აქედან გამომდინარე დისტანციაც. ამრიგად, კომუნიკაციის პროცესში მნიშვნელოვანია ნათქვამის სწორი დეკოდირება (აღქმა), კომუნიკანტების მიერ თავაზიანობის ტიპების და მიმართვის ფორმებისა და მათი სიტუაციის მიხედვით სწორი, შესაბამისი შერჩევა.

ლიტერატურა:

1. Brown P. Lewinson S. Universals in Language Usage: Politeness Phenomena 1978

2. Scollon R, Scollon S.W. Intercultural Communication, Oxford, Blackwell, 1977.

3. Yule G. Pragmatics. Oxford University Press, 1997.

4. რუხაძე ნ. თავაზიანობის საკითხი და მიმართვის ფორმები ინგლისურ, ქართულ და რუსულ ენებში. საენათმეცნიერო ძიებანი, XX, 2005.

Maia Marghania
Types of Politeness in Modern English Language
Summary

The paper deals with types of politeness (positive and negative) and forms of address. In the communication process it is especially significant to understand correctly speaker's utterance by a listener. Sometimes misunderstanding is caused by different culture of participants. Extralinguistic factors have a great effect on the choice of verbal and non-verbal means of communications and on the right decode, they are participants' background knowledge, the quality of addresser's (speaker) and addressee's (listener) closeness, speech situation and etc.

Майя Маргания
Типы вежливости в современном английском языке
Резюме

В статье рассматриваются типы вежливости в современном английском языке. В процессе коммуникации важным является правильное понимание адресанта (говорящего) по отношению к адресату (слушающему). На выбор вербальных и невербальных средств большое влияние имеют экстралингвистические факторы, это: фонетическое знание говорящих (общий багаж знания), степень знакомства, речевая ситуация. Непонимание же происходит в том случае, когда дело касается представителей различных культур.

Merab Nachqebia
(Georgia)

Toponymy is a historical chronicle of this or that people (resp. of a name-giving people's group). It is a inseparable companion of society. Origination of toponyms coincides with of a mankind's civilization. But only macro-toponyms are fixed in the historical sources. As for micro-toponyms, they are less durable, they easily submit to renaming-changing owing to influence of different factors and thus, they are manly preserved in people's memory and are passed from generation to generation.

For the country having such geographical location and history like Georgia (especially in the present-day situation), scientific, objective studying of toponym has no less importance, then archeological data, archeological monuments, charters and historical-epigraphic monuments achieved up-to-date.

Toponymia, as a science which is at the boundary of historical, geographical, ethnological and linguistic discipline, is often applied by historians, geographers, ethnologists during researching a number of specific issues (which, naturally, is not forbidden), but studying this discipline is first of all an object of linguists (toponymists), as „toponymic, as a linguistic branch, has such methods and means, which is essential and specific for it...“(P. Tskhadaia).

As for the specialists of other branches, „taking into account the outcomes of linguistic (of general-onomastics or definitely-toponimic) researches will make their discussions and conclusions more objective and convincing and will not make the impression of preliminary, idee fixe (even if tendentious) research“.

Georgia as a gathering place of the modern marine, land and energy-resources mains a significant place in one of the important strategic regions of Eurasia - in the Caucasus. Since then Georgian state controlled the Caucasian mountain range and other basic mains of Transcaucasus. Hence, different empires (Byzantium, Persia, Arabia Mongolia, Ottoman Turkey, Russia...) tried to „to be partner“ with Georgia in this controlling in different periods of history. There is a rare nation, who could protect from permanent aggression during the centuries and bring up-today its originality: language, home-land, faith, spiritual or material culture.

Though, in incessant geopolitical fight, the country often lost its historical function owing to others „help“. From this point, first colonial policy of tsarism and then bolshevist Russia appeared to be destructive for Georgia. During more then two centuries Russia actually governed geopolitical capacities of Georgia. The situation became worse after the war in August, 2008, which became the beginning of the next stage of the Russian revenge.

Proceeding from above mentioned discussion, Russia tried and tries even today to change demographic situation in Georgia appropriate for o. s., which naturally results changing of toponyms in order to wipe out a historical memory of local, primary, aborigine population.

For this purpose:

1. In the 19^th century first through so called Muhajirs, then Russian-Georgian war in 1992-2008 Russia fulfilled genocide of Georgians and the Abkhazians inclined anti-Russian in the historical part of Georgia - Abkhazia, where Russia created Abkhazian soviet autonomous republic within the artificial boarders; Today Russia tries to finish this process by creating a satellite „state“, where the Abkbazians inclined pro-Russian, migrant Armenians, new-settled Russians or north-Caucasian rebel fighters-aggressors will live instead of the aboriginal population - Georgians, who are expelled from Abkhazia.

2. In the 20th-21st centuries the Russian political power settled Ossetians, who were its supporters from Ossetia (from the North-Caucasus) in the Shida Kartli (in the Tskhinvali-Java regions). Russia created non-legitimately so-called „South Ossetian autonomous“, and today Russia tries to create on this artificial formation Kokoit's Russian „state“.

Note: Till the 19th c. using of the term „South Ossetia“ is not attested either in Georgian or foreign written sources. According to the understanding of that period, the country of Ossetians is in Ossetia, in the North Caucasus. The term „South Ossetia“ was firstly used in the series of letters in 1830 which was printed in „Tifliski vedemosti“ (№72-86). As it is seen from the material, a correspondent used this term on his/her initiative. In the political vocabulary this term was appeared in 60s of the 19^th c, which then the Russian officials established.( A. Totadze)

The main goal of the tsarism and then of soviet Russia was the broadening the spheres of influence and the complete assimilating of Georgians. This aimed the creating of illogical „Soviet Ossetia“, in the constituent parts of which at first were united about 40 Georgian villages and one town Tskhinvali, where Ossetians have never lived till the 20th century (according to 1922 data Ossetians were only 13,5%25 of Tskhinvali's population).

Provocative policy of tsarism then was „developed“ by Soviet authorities and the Java, Akhalgori (posterior Leningori) and Qornisi (posterior Znauri) regions was added to Tskhinvali. The mentioned information clearly reflects a concrete aim of the empire: division of Georgian territory into different kinds of parts and changing of demographic situation on maintenance of autochthonous Georgian population.

At the same time in order to justify illegal creating of region and to underline the autochthonousness of Ossetians on this land, „toponymical war“ was planned which aimed the changing of the existing geographical names of the Georgian origin according to relevant Ossetian phonetic laws and the establishing of the Ossetian geographic names instead of the Georgian toponyms. This assumption was confirmed by the Ossetian researcher Z. Tskhovrebova's brochure, (Z. Tskhovrebova) from which we find out, that central executive committee of South Ossetia set task to the terminological commission of the Institute of Regional Studies existed in Tskhinvali at the beginning of 30s of the 20^th century to make the list of new names of the geographical areas of the regional territory. The commission fulfilled this task and it is cleared up, that in 352 from 558 geographical names different kinds of corrections and changes were entered or 63%25 of the names of regional settled areas was changed. If such massive changes of toponyms was planned for the region which has a lass importance from the strategic viewpoint, it is natural to think (and it is evidenced in real), that the similar projects existed for Abkhazia and the regions where non-Georgian population is compactly settled.

The situation is more complex in reflecting an objective picture of historical reality of the north-west part of Georgia - a present-day Abkhazia. Owing to different reasons, falsifying the history of the Georgian nation, comprommis policy towards the Abkhazian separatism, which took place on maintenance of limiting the rights of the local Georgian population, at the end of the 20^th c. and especially the Russian aggression in 2008 nearly passed a death verdict on Georgian statehood.

Historical written sources, archeological-ethnographic and folklore materials, monuments of the material culture and epigraphy confirm, that in the present-day Abkhazia the primary, aborigine population was Colchian-Svan (resp. Kartvelian). The same materials confirm, that the first living-place of the modern Abkhazians (of Apsuas) was situated in the North of the Caucasus range, at the basin of the river Qubani and „the modern Abkhazians are the Apsuas, who settled from the north Caucasus in late and following centuries“.( M. Lordkipanidze) Massive settling of the present-day Abkhazians' (Apsuas) ancestors begins since the 15^th c. In this period striving towards the isolation of different administrative units was strengthened to which the outer enemies (Persians, Ottoman Turks, north-Caucasian tribes...) was added. The result of this was a divided country of the monarchic state, which caused physical destroying of population and settling of foreign tribes on its site of former dwelling. This process took place more rapidly then usual in the outlying parts of the country, among them in Abkhazia, where a large ethnic stream from the north-Caucasus rushed since the 16th c. Just this period is considered to be the beginning of a „creeping colonization“ and in this period the first cases of settling of Abkhazians on the Abkhazian territory, in particular, in the surroundings of Bichvinta, which is testified by „Hymnary of Bichvinta“ composed under the name of Odishi's Duke Mamia III Dadiani (ruled in 1512-1533) lived in the 1st half of the 16th c. In it two geographical names according to Abkhazian norms are firstly fixed: Aitarne and Arukha. (T. Gvantseladze).

Since this time we must focus our attention on toponimical changes in Abkhazia and its causing objective or subjective reasons.

We must emphasize, that the objective studying of historical changes of toponymy in Abkhazia was pied less attention till the last period owing to well-known reasons. From this respect each scientific argument caused especially bitter reaction in Abkhazia. Thus, ignoring and distorting of reality through absolutely unacceptable methods for science took place in Abkhazian historiography, supporting by the Russian incompetent scientists and their direct participating.

The periods are distinguished in the works dedicated to the historical changes of the geographical names in Abkhazia, in particular, according to O. Mikiashvili, purposeful changes began after I. Stalini's death (during N. Khrushchov's ruling), the following period of the war of Abkhazia is considered to be the second stage (O. Mikiashvili).

Prof. T. Gvantseladze distinguishes five stages since 1864 up-today, in particular, according to the researcher's viewpoint, in the 16^th-18^th c.c. migration of the Abkhazian population to the river Enguri, naturally caused the changing of the names of the geographical areas on the territory between Kodori-Enguri. The changes took place in this period are mainly of three kinds: 1. the former Kartvelian names are being consigned to oblivion; 2. the geographical names which were of Kartvelian origins, were phonetically changed according to the vocabulary laws characteristic for the Apsuan language and 3. absolutely new Abkhazian toponyms appeared. (T. Gvantseladze). In the same period, about two geographical names of Turkish origin are also fixed. Though, in this part, before final strengthening of Russia (1864), the Kartvelian (Colchian, Svan, Georgian) names exceed those of Abkhazian and a couple each of Turkish toponyms.

The basic characteristics of the toponymic changes in Abkhazia since 1864 till 1992 can be formulated as the following:

1. disappearing of the Georgian and Abkhazian toponyms and their changing by Russian names, in particular, historical toponyms were changed into the names of the members of king's family, by the surnames of generals of the Russian army, by the names indicated to place of origin of settled colonists and by other Russian names (Apra - Andreevka: in honour of emperor's grand-son Andrei; Tsandripshi - Pilenkov: in honour of general Pilenkov; Ermolovka // Ermolovski: in honour of general Ermolov; Evdokimovka: in honour of general Evdokimov. The followings are of same type: Vladimirovka, Vorontsovka, Zakharovka... (T. Gvantseladze) and so forth. Russian names of other type: Bogoyavlenskoe, Troitskoe, Spasskoe, Vesioloe, Otradnoe, Grebeshok, Chernigovka, Poltavskoe...

The names indicated to place of origin of settled colonists: Estonka, Naa-Aryanskoe, Naidorp, Granderburg...

2. Historical names and the toponyms established by tsarism are changed into the surnames of communist party's leaders and the artificial names connected with revolution conception. This process took place on the whole country (resp. Soviet Union) scale: Psirtskha - Oktiabrskoe, Tsqubun - Arkhireiskoe - Shaumianovskoe//Shaumianovka, Reper - Lenino, Dali - Miasnikov//Miasnikova, Asabulei - Kultuchastok, Katsikta - Konsovkhoz...

3. About 254 toponysm were changed in Abkhazia in 1943-55. Mainly the Russian toponyms entered in tsarism period and the other-language ones of earlier period were changed. Changing of Abkhazian names into Georgian in this period is defined only by several units, which really, will not serve for testifying the insulting of the Abkhazian people's interests. The more, communist authorities of Abkhazia of that time held back maximally from changing of Abkhazian toponyms

4. Attacking to Georgian toponyms and their changing with Abkhazian and especially Russian ones begins in the 2nd half of the 20th c. Anti-Georgian hysteria reached even to the point that the Kartvelian names were changed into the names of tsarism epoch: Qazbegi was changed into Chernigovka, Bagratistsikhe - Alekseevka, Kodori - Vladimirovka, Sagiorgio - Georgievskoe, Lower Akhuti - Poltava - Aleksandrevskoe, Bagnasheni - Estonka and so forth.

As we see, almost during a century planned changing of Georgian historical geographic names was purposefully realized in Abkhazia. By supporting the leaders of Kremlin a separatist part of the Abkhazian authority since the 80s of the last century intended more aggressively massive changing of Georgian toponyms by Abkhazian and Russian names. Doing this, the empire aimed to oppose to a national movement in the country. A definitive commission of toponymy at the Abkhazian supreme soviet played a great role in opposing of sides. Though, the rising of the national movement, actual political current life in Abkhazia, massive rebellion of the youth against the Kremlin's adventure made to bring to a stop temporarily the intention of this commission and it had a form of recommendation. These recommendations were sent to all regional leaders of the Abkhazian autonomous republic for illustrating the fact, what changes were intended. It is enough to bring the directives given to the leaders of the Gali region in May, 1989. According to this instructions the name of town Gali might be changed into Alekumhara, v. Mziuri (former Tskhiro Gali) - Shashikvara, Chuburkhinji - Akvalia, former v. Subeishi, which was named Achigvara in the 18th c. - Achguara according to recommendation of the commission, Repo-Shesheleti - Akvarikea, v. Chkhortoli - Chkhuartal, Ghumurishi - Gumrish and so forth.

If the communist authorities planned such changes in historical Samurzaqano, where an Abkhazian (Apsuan) practically has never lived (if we don't include several families settled in the 19th c.), it will be easy to imagine, what intentions it had towards the Georgian toponyms of Ochamchire, Sokhumi, Gudauta, Tqvarcheli and Gagra zone. Though they did not hold back from changing some separate Georgian toponyms even in this period. From this respect, the first step was made during the period of reigning of communists, when the part of Sh. Rustaveli avenue - the name identified with Georgian statehood, was changed into Koghonia (cf.: the great poet had no luck in other towns of Abkhazia, in particular, the Abkhazian separatists changed the Sh. Rustaveli arterial street in Gagra and named it after someone komsomol worker Demij-Ipa).

Since the war in Abkhazia in 1992-93 the separatist regime of Sokhumi has been trying to wipe out the traces of Georgians' residence on the land of Abkhazia. The separatist inclined anti-Georgian abolished not only Georgian toponyms, but they completely changed the names of streets, health centers, parks after Georgian public figures, Georgian names of different organizations... Their places were occupied by Russian-Abkhazian toponyms, the names denoting the places of origin of the north-Caucasian confederants who took part in genocide of Georgians, the names of different languages... Though, it must be noted, that the Abkhazian people's interests were not taken into consideration in new names.

At present, the Georgian toponymy is almost completely changed in Abkhazia or Georgian names are changed according to phonetic laws of Abkhazian. The mentioned problem needs to be researched and analyzed deeply and thoroughly. At the same time the realized changes, especially in micro-toponymy, are on the level of internal usage and thus, official information can not be found on virtual web-page of so called Abkhazian state.

On this stage we will represent the part of the changes realized in the Gali region, Sokhumi and Gagra, in which one can clearly see the direction of action of so called Abkhazian de facto political power.

According to the resolution of the supreme soviet of Abkhazian republic (May, 1994) renaming of names and transcriptive changes are explained by restoration of „historical justness“. Hypothesis of „historical justness“ looks like as the following:

Bulishkhinji is changed into Apsankhinj, Repo-Shesheliti - Akvarikea, Kolonia -Achandara, Sabchota chai - Atour...

Transcriptive changes have such forms:

Gali - Gal (according to commission's recommendation it must be changed into Alekumharat, at present - Gal), Agvavera - Aguaiuara, Gudava (1st, 2nd) - Gudaa, Chuburkhinji - Akvalia, Barghebi - Biargiah, Ghumurishi - Gumrish, Lekumhara - Alamkuhara, Okumi - Uakum, Tsarche - Tsarcha, Chkhortoli - Chkhuartali, Mziuri - Shashikvara... The names of streets, which were Georgian, were also changed: Sakartvelo street - Apsni street, Baratashvili street - Ketsba street, Tsalenjikha street - Arbsha street, Rustaveli street - Leoni street and so forth.

The listed changes were realized in the Gali region, where Georgians are the absolute majority of population even today. It is easy to imagine the situation in the depth of the Abkhazian territory, where some remnant Georgians have to camouflage not only Georgian speaking, but their own origination.

In the towns of Abkhazia the names and surnames of streets after Georgian writers, artists, public figures are completely changed, despite the deed of most of them before the Abkhazian people. The new names are noteworthy from many aspects. The Russian names and the ones denoting the places of origin of the confederants who fought against Georgian are dominated. For illustration we will bring the names of the streets in Sokhumi before the war and after the war:

Mininoshvi lane is changed into Ostroumov's name, Tsitrusebis lane - G. Ribinsk, 60 anniversary of pioneer - 30 September, Adamia - Bashkiret, Bagrationi - Biguaa, Baratashvili - Gumi, Gelovani - Qabardo, Gogebashvili - Machavariani (the only Georgian maybse because together with D. Gulia he created the Abkhazian alphabet), Gulia - Scotland, Gumista - Slavs, Jubguria - Jonua, Dzidzaria - Adyghes, Qazbegi - Chochua, Kvaratskhelia - Vavilov, Kirov - Aiaipa, Tsitelplotelebi - Shapsugs, Kutaisi - University, Kukhaleishvili - Dagestan, Lenini - Leon, Leselidze - Abazins, Marx - Inal-Ipa, Mataradze - Pate-Ipa, Miminoshvili - Ubikhs, Goriskaya - Narta, Nagornaya - Artsakhi, Ninoshvili - Chernyavsk, Abvadnoe Shose - Tatreti, October - Acad. Sakharov, Olympiskaya - Qarachals, Orakhelashvili - Confederants, Orjonikidze - Voronov, Pilia - Alans, Rustaveli - Muhajirs Coast, Svanidze - Soloviov, Tavadze - Ashkhvatsava, Tarkhnishvili - Imam Shammil, Tbilisi highway - Kodori highway, Turists - Albova, Prunze - Aidgilara, Tsereteli - Zvanba, Tskhakaia - Bobnov, Chavchavadze - Gulia, Chochua - Dzizdaria, Shukura - Kazachia, Engels - Acad. Marr.

Gagra zone: Lidzava - Ldaa, Grebeshoki - Gagripshi, Bzipi - Bzipta, Alakhadze - Alakhadzisi, hamlet Bichvinta was intented to be named Basaevski (in honour of Shamil Basaev, fighter against Georgians)..., Tsereteli street - Abazgians, Baratashvili - Kabardians, Vazha-Pshavela - Adyges, October-Russian Volunteers, Soviet - Cherkezia, Colchida gorge - Vainakhs, Kutaisi - Shapsughs, Poti - Ossetians, Tbilisi - Gumista, Gegechkori - Rashid Ketsba and so forth. Also the Georgian names of health centres, test houses and others are completely changed: Tbilisi - Nartaati, Sakartvelo - Gagripshi, Kodori - Kudari, Caucasioni - Cavcaz, Colcheti - Tqvarcheli, Iveria - Amzarat, Shukura - Aibgati, Mziuri - Abazins, coastal park - Prince Oldenburg park and so forth.

The Gali region, historical Samurzaqano are reminded problematic for the Abkhazian de-facto authorities. They use all means for assimilation of absolutely Georgian population. Abkhazian-Megrelian-Russian newspaper is published, in the last period radio-broadcast is in Megrelian. Just as with a purpose of establishing an effective monitoring they divided Samurzaqano (Gali region, were more then 90%25 is Georgian population) and united to Ochamchire and Tqvarcheli regions. The territories of Achigvara, Gudava and Shesheleti were united with the Ochamchire region, Bedia, Chkhortoli, Tsarche, Okumi, Mukhuri, Pirveli (First) Gali, Ghumarishi were recovered in the limits of Tqvarcheli zone.

The goals and future plans of the separatist authorities and its supporters are clear.

literatura:

1. P. Tskhadaia, Historical and present-day toponymia of Samurzaqano, Linguistic research, Tb., 2004; p. 4.

2. See, A. Totadze, Ossetians in Georgia: Myth and reality, Tb., 2006, p. 34.

3. Z. Tskhovrebova, Toponymia of the South Ossetia in the written sources, 1979.

4. M. Lordkipanidze, „They don't know, that...“, newsp. „Literary Georgia“, 16 February, 1990.

5. T. Gvantseladze, Massive changes of toponyms in Abkhazia after 1864, Ibero-Caucasian linguistics, XXXIV, Tb., 2000, p. 44.

6. O. Mikiashvili, From the history of the toponymy of Abkhazia, 1943-1952, 1953-1967, coll. „Kartvelian legacy“, v. IV, Kutaisi, 2000.

7. T. Gvantseladze, cited work, pp. 44-51.

მერაბ ნაჭყებია
აფხაზეთის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფა და
ტოპონიმიკური პრობლემები
რეზიუმე

წინამდებარე სტატიაში დოკუმენტურ წყაროებზე დაყრდნობით გატარებულია აზრი იმის შესახებ, რომ საქართველოს ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში, ამჟამინდელ აფხაზეთში, გვიან შუასაუკუნეებამდე დომინირებდა ქართველური ტომები (resp. ძირითადად მეგრული მოსახლეობა) და აქედან გამომდინარე ქართველური გეოგრაფიული სახელწოდებანი. აფხაზური ენის ნორმებით გაფორმებული ორიოდე გეოგრაფიული სახელი პირველად ქვეყნის უკიდურეს ნაწილში, ბიჭვინთის მიდამოებში, მე-16 საუკუნის პირველ მეოთხედში მოიხსენიება. ნაშრომში აფხაზეთის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფა და ტოპონიმია ისტორიული ცვლა სწორედ ამ დროიდანაა გაანალიზებული.

სტატიაში შესწავლილ-გაანალიზებულია ომისშემდგომ (1992-93წ.წ.) აფხაზეთში ე. წ. აფხაზეთის დე-ფაქტო ხელისუფლების მიერ განხორციელებული ახალი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფისა და ქართველური ტოპონიმების სრული გაუქმების წინაპირობები და მიზეზები; ირკვევა, რომ ძირძველ ქართულ მიწა-წყალზე, აფხაზეთში, სეპარატისტული ხელისუფლება ცდილობს წაშალოს ქართველთა ოდინდელი ბინადრობის კვალი.

Мераб Начкебия
Административно-территориальное разделение Абхазии и топонимические проблемы
Резюме

В настоящей статье, на основе документальных источников, проводится мысль о том, что в Абхазии, до позднего средневековья, доминировали картвельские племена (в основном мингрельское население) и исходя из этого, - грузинские географические названия. Впервые несколько географических названий в окрестностях Пицунды, оформленных нормами абхазского языка, упоминаются в первой четверти 16 - го века.

В работе административно - территориальное разделение и изменение исторической топонимики проанализированы именно с этого времени. В статье изучены предпосылки и причины нового административно - территориального послевоенного (1992-93 г.г.) периода де-факто правительством Абхазии. Выясняется, что на грузинской земле сепаратистское правительство пытается стереть следы древнейшего пребывания грузин на этой земле.

Асмат Ардзенадзе
(Грузия)

Вопросительность как понятийная категория, несомненно, относится к языковым универсалиям. По определению Т. В. Булыгиной, „понятийными категориями в языкознании принято называть смысловые компоненты общего характера, свойственные не отдельным словам и системам их форм, а обширным классам слов, и выражаемые в естественном языке разнообразными средствами. В отличие от скрытых категорий и грамматических категорий, понятийные категории рассматриваются безотносительно к тому или иному конкретному способу выражения (прямому или косвенному, явному или неявному, лексическому, морфологическому или синтаксическому)“ (Булыгина 1981:87).

Универсальность вопросительности как понятийной категории подтверждается тем, что она свойственна большинству языков мира, причем понятийные категории различных типов и сфер обнаруживают многообразные пересечения и взаимосвязи, как в синтагматике, так и в парадигматике.

Относясь к уровню мыслительного содержания, понятийные категории вырабатывают в каждом конкретном языке определенные языковые средства выражения. В концепции А. В. Бондарко они подразделяются на универсальный фундаментальный базис и систему понятийных категорий конкретногоязыка, что же касается уровня языкового выражения, то он обусловлен системой конкретного языка (Бондарко 1984:24).

Наше исследование, выполненное в русле структурного подхода к понятийной категории вопросительности в русском дискурсе, продемонстрировало интересную закономерность. Несмотря на разнообразие типов вопросительности в прямых речевых актах, когда вопросительная форма соотносится с вопросительными иллокутивными целями, широкое распространение в русском дискурсе приобрело именно использова- ние вопросительных конструкций в косвенных речевых актах с целью выражения невопросительных иллокутивных целей. Подобная тактика речевого поведения ориентируется на конкретные условия прагматической ситуации, обычно объясняется желанием адресанта не ставить своего собеседника в неловкое положение прямо выраженной просьбой, запретом и пр. Способы подобного оформления высказываний шлифовались на протяжении длительного периода развития языка, не удивительно, что в русском речевом этикете так много просьб, выраженных в вопросительной форме, не говоря уже о контактоустанавливающих репликах.

Особый интерес представляют собой вопросительные высказывания с комбинированными иллокутивными целями, диапазон их дискурсивных реализаций в русском языке весьма широк. Вопросительные по форме высказывания, используемые в соответствующей коммуникативной ситуации для выражения двух иллокутивных целей, мы назвали контаминированными конструкциями (по определению авторов „Словаря иностранных слов“, одним из значений слова контаминация является - возникновение нового слова или выражения в результате смешения частей двух слов или выражений) (Словарь иностранных слов 1988: 255), так как гибридизация происходит лишь на уровне содержания, на уровне иллокутивных целей. А контрвопросы, в которых процесс гибридизации затрагивает и форму, и содержание, мы назвали собственно гибридными конструкциями.

Граница между контаминированными и косвенными речевыми актами не всегда четко прослеживается, но в большинстве случаев действенным дифференцирующим признаком является наличие двух равноправных иллокутивных целей в гибридных речевых актах, тогда как в косвенных речевых актах наличествует лишь одна иллокутивная цель (в медитативных вопросах, в вопросах-запретах, в так называемых риторических вопросах и др.). Даже когда помимо основной невопросительной иллокутивной цели в косвенном речевом акте присутствует другая иллокутивная цель, она не столь явно выражена, как первая, носит дополнительный характер. И что самое главное, не соответствует своей интенции. Так например, в просьбах- вопросах типа мы имеем имплицитную просьбу, выраженную в вопросительной конструкции: Вы не можете присмотреть за моим багажом?

Вопросительная форма не приводит к сочетанию двух иллокутивных целей, как это наблюдается в контаминированных высказываниях. Форма вопроса смягчает форму просьбы, она приобретает более мягкий характер, позволяет адресату отказаться от ее выполнения, заранее предоставляя ему для этого возможность. В гибридных формах происходит не просто сочетание, а тесное переплетение двух иллокутивных целей, что диктуется своеобразными условиями типовой ситуации, необходимостью максимально усилить апеллятивно-воздействующую функцию конта- минированного высказывания. Не удивительно, что вопросы-призывы часто употре- бляются в рекламном деле, особенно в политической рекламе.

Сильным оказывается воздействующая сила контаминированных высказываний рекламного характера: Кто не пробовал наш двойной чизбургер? Вы знаете, кто защитит ваши зубы?

Помимо вопросов-призывов очень распространены вопросы-предостережения, например, плакат-памятка в альпинистском лагере: Вы проверили свое снаряжение?

Очень необычной разновидностью вопросительных конструкций являются фразы, направленные на сознательную дискредитацию одного из присутствующих, например: Ты все еще продолжаешь избивать своего престарелого отца?

В подобных конструкциях наблюдается синкретизм провоцирующего вопроса и утверждения, что становится возможным благодаря частновопросительному характеру реплики: актуализатором информации в этом предложении является слово продолжаешь. Именно это пытается выяснить говорящий, все остальное подразумевается, что так оно и есть. Не удивительно, что подобное утверждение-вопрос не нуждается в ответной реплике.

Собственно гибридным конструкциям соответствуют два высказывания, две реплики: одна ответная, другая вопросительная. Например: - Приезжай к нам в субботу.

- С удовольствием! А по какому случаю собираемся?

- Решили отметить конец сессии.

Вместо второй реплики, которая состоит из двух фраз - ответа и следующего вопроса - возможно употребление одной гибридной фразы, одного контрвопроса, выполняющего в дискурсе ту же функцию:

- Приезжай к нам в субботу.

- А зачем?

Сфера применения контрвопросов весьма обширна. Прежде всего они используются при нежелании коммуниканта отвечать на вопрос, то есть для сокрытия информации. Например, учитель на экзамене не хочет отвечать на поставленный учеником вопрос:

- Иван Павлович, „корзина“ через „а“ пишется или через „о“?

- Петров, экзамен ты сдаешь или я?

Для уяснения специфики контрвопроса всегда нужно четко представлять себе ситуацию общения. Иногда нежелание отвечать на вопрос вызвано соображениями дипломатии:

- Мне подходит это платье?

- А то голубое ты еще не мерила?

В некоторых случаях контрвопрос необходим для получения дополнительных сведений, без которых невозможно ответить на предыдущий вопрос. Например, деловое общение:

- Как быстро вы сможете принять решение?

- А в какие сроки вы бы хотели уложиться?

Высока частотность подобных конструкций в разговорной речи:

- Вась, ты придешь к нам сегодня вечером?

- А зачем?

или

- Когда встретимся?

- А когда мы должны быть у Ивановых?

Встречные вопросы часто используются в ситуациях, когда коммуникант не обладает информацией, необходимой для ответа на поставленный вопрос и хочет отвлечь своего собеседника от этого факта. В подобных случаях контрвопрос выполняет роль отвлекающего маневра, маскирует отсутствие информации.

Например:

- Кто играет в полузащите у бразильцев?

- А список нападающих вы уточнили?

Эта разновидность контрвопросов обладает высокой частотностью в дискурсе, не случайно говорят, что лучшая защита - это нападение:

- Почему ты не привез мне книги?

- А почему ты не прислал машину?

Часто встречаются в живом дискурсе предложения фразеологизированной структуры. Фразеологизм Что такое? означает вопрос как непосредственную реакцию на что-либо:

Что ты делаешь? - А что такое?

При введении частицы же этот фразеологизм выражает оценку сообщаемого как несущественного.

Но контрвопросы могут содержать информацию, являющуюся ответом на предыдущую вопросительную реплику, причем вполне самодостаточную. Совмещение в контрвопросе ответа и последующего вопроса обычно не требует дальнейшей ответной реплики собеседника.

Анализ эмпирического материала, представленного в данной статье, позволяет утверждать, что гибридные конструкции представляют собой совершенно особые образования и делятся в свою очередь на контаминированные, имеющие две иллокутивные цели (вопрос+побуждение; вопрос+предостережение), и собственно гибриды, так называемые контрвопросы, в которых сочетаются ответ и следующая вопросительная реплика. Прагматический диапазон их употребления также весьма широк, в первом случае это особая сложность ситуации, требующая мобилизации как минимум двух иллокутивных целей для усиления воздействия на адресата; во втором случае это целый ряд вариантов: уход от нежелательной темы, сокрытие или отсутствие информации. Не случайно контрвопросы весьма распространены в дипломатической речи.

Литература:

1. Бондарко А.В. Функциональная грамматика. Ленинград, 1984.

2. Булыгина Т. В. О границах и содержании прагматики. Известия Академии наук СССР. ЛИЯ. 1981.

3. Словарь иностранных слов. Москва, 1988.

Asmat Ardzenadze
Question Construction by two Illocution Aims
Summary

The article analyses indirect speaking acts. They contain not only one, but two illocation aims. In addition, to use such constructions in discourse causes the problem of hierarchical aims. To conjoint two illocation aims in one expression is predicted by peculiarity and necessity of typical situation to increase appellative- influence function of expressions. This is not surprising at all. Similar phrases are often used in the business of advertisement.

ასმათ არძენაძე
კითხვითი კონსტრუქციები ორი ილოკუციური მიზნით
რეზიუმე

ნაშრომში გაანალიზებულია ისეთი ირიბი სამეტყველო აქტები, რომლებშიც ვლინდება არა ერთი, არამედ ორი ილოკუციური მიზანი, ამასთან დისკურსში ასეთი კონსტრუქციების გამოყენებისას დგება მიზნების იერარქიის პრობლემა. ორი ილოკუციური მიზნის შერწყმა ერთ გამონათქვამში ჩვეულებრივ ნაკარნახევია ტიპიური სიტუაციების თავისებურებებით, აუცილებლობით მაქსიმალურად გაიზარდოს გამონათქვამის აპელაციურ-ზემოქმედებითი ფუნქცია. ეს არც არის გასაკვირი. მსგავსი ფრაზები ხშირად სარეკლამო საქმეში გამოიყენება.

Ольга Петриашвили
(Грузия)

Вслед за А.С.Пушкиным, который, как известно, был основоположником критического реализма в русской и мировой литературе („натуральной школы“, по выражению В.Г.Белинского), Н.В.Гоголь стал его самой яркой фигурой („Мертвые души“, „Ревизор“, „Шинель“). „Все мы вышли из гоголевской „Шинели“, − писал Достоевский, продолживший гоголевскую традицию в русской литературе вместе с И.С.Тургеневым, Н.А.Некрасовым, М.Е.Салтыковым-Щедриным, Л.Н.Толстым и А.П.Чеховым. (О реализме повести Н.В.Гоголя „Шинель“ см. 1,2). В предлагаемой статье, отдавая дань уважения Н.В.Гоголю в год его 200-летнего юбилея, мы рассмотрим три рассказа из цикла гоголевских петербургских повестей: „Невский проспект“, „Портрет“ и „Записки сумасшедшего“.

В „Невском проспекте“ предстает образ Петербурга, воплощенный в главной петербургской улице, где в течение одного дня можно увидеть представителей всех сословий столицы Российской империи. „Нет ничего лучше Невского проспекта, по крайней мере в Петербурге; для него он составляет все. Чем не блестит эта улица − красавица нашей столицы! Я знаю, что ни один из бледных и чиновных ее жителей не променяет на все блага Невского проспекта. Не только кто имеет двадцать пять лет от роду, прекрасные усы и удивительно сшитый сюртук, но даже тот, у кого на подбородке выскакивают белые волоса и голова гладка, как серебряное блюдо, и тот в восторге от Невского проспекта. А дамы! О, дамам еще больше приятен Невский проспект. Да и кому же он не приятен? Едва только взойдешь на Невский проспект, как уже пахнет одним гуляньем“ (3, т.3, с.7). Уже в этом эпическом и одновременно лирическом зачине „Невского проспекта“ звучит ирония о „бледных жителях“ Петербурга, о том, как „пахнет гуляньем“. Далее Н.В. Гоголь как бысам подсказывает, намекает на „фантасмагоричность“ всего того, что совершается на Невском проспекте: „Какая быстрая совершается на нем фантасмагория в течение одного дня! Сколько вытерпит он перемен в течение одних суток“ (там же, с.8). За внешним лоском и блестящей мишурой раскрывается аморальность и пустота петербургского общества, где внешний порядок сочетается с фальшью.

И в самом деле, Н.В. Гоголь в „Невском проспекте“ на примере двух рассказанных историй, случившихся с приятелями − художником Пискаревым и поручиком Пироговым, показывает, какие невероятные события могут приключиться с человеком на Невском проспекте. Художник Пискарев последовал за незнакомой красавицей, которую он принимает за знатную даму („один плащ на ней стоит рублей восемьдесят!“) и „за один небесный взгляд который он готов был отдать свою жизнь“. Но это прекрасное создание оказывается порочной женщиной и приводит бедного влюбленного художника в публичный дом. „Боже, куда он зашел!“ (там же, с.10).

Впрочем, такое в жизни бывает. Но фантасмагория начинается с того момента, когда художнику дома, далеко за полночь, в состоянии дремоты являются видения: за художником присылают богатую карету и везут в великосветское общество, где блистает его красавица... „Так это был сон! Боже, какой сон! И зачем было просыпаться?“ (там же, с.23). Противоречия между недостижимым идеалом и грубой реальностью уводят беднягу в мир сновидений, в мир воображаемой жизни, где прекрасная незнакомка предстает в чистом и непорочном облике. В сюжетном построении автор использует прием сновидения как способ оправдоподобления. Вначале художнику снится незнакомая красавица, но когда он уже не может вызвать во сне обожаемый образ, то прибегает к опиумному (искусственному) сну. В конце концов сновидения сделались частью существования Пискарева, затем сутью, и с этого времени вся его жизнь приняла странный оборот: он, можно сказать, спал наяву и бодрствовал во сне. После одного такого опиумного опьянения он решает пойти в тот публичный дом и вырвать оттуда невольную жертву разврата: „Если она изъявит чистое раскаяние и переменит жизнь свою, я женюсь на ней... Я возвращу миру прекраснейшее его украшение“ (там же, с.26). Но из этой великодушной затеи ничего не вышло: красавица не пожелала ни раскаяться, ни переменить свою жизнь, и тогда несчастный Пискарев бросился вон. Бедный влюбленный художник не выдержал крушения своей мечты, потеряв рассудок, он покончил жизнь самоубийством. „Так погиб, жертва безумной страсти, бедный Пискарев...“ (там же, с.28). Прекрасные иллюзии и грубая действительность, противоречие идеала и реальной жизни вступают в трагический конфликт.

В повести „Невский проспект“ развивается и вторая сюжетная линия - линия поручика Пирогова. Если художник Пискарев мечтает о прекрасной женщине, то у поручика на уме вполне практичная цель - выгодная женитьба. Пока же он проводит время в легких интрижках. Любовное приключение Пирогова на том же Невском проспекте потерпело фиаско, муж мещанки-немки, за которой поручик решил поухаживать, высек неудачливого ухажера и выгнал. Но прогулка по Невскому проспекту успокоила Пирогова и примирила с крушением „мечты“, поручик с удовольствием завершил вечер в приятном обществе, а случившееся происшествие совершенно изгладилось из его памяти. Финал повести пронизан тонкой иронией Н.В.Гоголя, которая переходит в сарказм: „О, не верьте этому Невскому проспекту!... Все дышит обманом. Он лжет во всякое время, этот Невский проспект... но более всего тогда, когда сам демон зажигает лампы для того только, чтобы показать все это в ненастоящем виде“ (там же, с.39).

Повесть „Портрет“ Н.В. Гоголь создавал восемь лет (1834-1842 гг.). В этом произведении писатель обращается к теме искусства, заостряя внимание на власти денег в жизни творческой личности. Среди других петербургских повестей это самое сложное в композиционном построении произведение. В сюжете нарушена хронология событий, наблюдается инверсия времени: во второй части от первого лица рассказано о том, что по временипредшествовало событиям первой части, а также заключен намек на продолжение истории с дьявольской картиной. Следует отметить, что Гоголь значительно переработал первоначальную редакцию повести. В первом варианте повесть была насыщена совершенно невероятными событиями и происшествиями. Старик-ростовщик действительно является Черткову, но не во сне, а наяву, как положено представителям иррациональных сил. Он ведет пространный разговор с художником, убеждая заняться прибыльным делом. „Все делается в свете для своей пользы. Бери же скорее кисть и рисуй портреты со всего города! Бери все, что ни закажут; не влюбляйся в свою работу, не сиди над нею дни и ночи: время летит скоро, и жизнь не останавливается. Чем более смастеришь ты в день своих картин, тем больше в кармане будет у тебя денег и славы“ (4, с.183). В окончательный вариант повести эпизод искушения молодого художника деньгами и славой Гоголь не включил, чтобы показать нравственную деградацию личности. Отказался писатель и от драматизированных эпизодов второй части повести (внезапная и загадочная смерть матери художника Б., гибель его маленького брата), которые своими необъяснимыми событиями в духе „готических романов“ ничего не добавляли к художественному замыслу произведения, уводя внимание читателя в сторону от основной темы. Что касается финала повести, то она также первоначально была выдержана в мистическом духе: „Черты странного изображения почти нечувствительно начали исчезать, как исчезает дыхание с чистой стали. Что-то мутное осталось на полотне. И когда подошли к нему ближе, то увидели какой-то незначащий пейзаж, так что посетители, уже уходя, долго недоумевали, действительно ли они видели таинственный портрет, или это была мечта и представилась мгновенно глазам, утружденным долгим рассматриванием старинных картин“ (4, с.216).

Тема власти денег и ростовщичества в мировой литературе представлена именами Шейлока (У.Шекспир), Гобсека (О. де Бальзак), скупого рыцаря (А.С.Пушкин). У Гоголя коломенский ростовщик „азиатского“ типа - „дьявол, совершенный дьявол“: „В одном уже образе было столько необыкновенного, что всякого заставило бы невольно приписать ему сверхъестественное существование“ (3, с.105). И действительно, деньги, которые он давал охотно, не приносили счастья. Все, кто получал от ростовщика ссуду, заканчивали жизнь трагически. Однажды ростовщик является к художнику. „Нарисуй с меня портрет, − просит он. − Я, может быть, скоро умру, детей у меня нет; но я не хочу умереть совершенно, я хочу жить. Можешь ли ты нарисовать такой портрет, чтобы был совершенно как живой?“ (там же, с.107.). Вместе с целым каскадом ужасных человеческих драм и трагедий, убийств и самоубийств, всеобщей тревожности, зависти, предательством друзей, гибелью талантов душа ростовщика как бы переселилась в портрет. Ростовщик выходит из портрета, тревожа людей, внушая бесовские побуждения, совращая с пути истины, сея вокруг несчастья и страдания. В конце повести портрет, выставленный на вернисаже, украден и снова пойдет по свету, чтобы творить зло каждому, кому он достанется.

Повесть „Портрет“ − реалистическое произведение с характерным для гоголевской манеры письма обилием деталей и подробностей, тщательным выписыванием человеческих образов. Даже последствия деяний „нечистой силы“ подаются с максимальным правдоподобием или как случайное, нелепое совпадение. К примеру, первое „оживление“ портрета происходит в полусне, в котором находится молодой человек, и вполне может быть приписано дремотному состоянию, когда всякое может причудиться. Художник Чартков лег в постель покойнее, стал думать о бедности и жалкой судьбе художника, о тернистом пути, предстоящем ему на этом свете; а между тем глаза его невольно глядели сквозь щелку ширм на закутанный простынею портрет... Но наконец уже в самом деле... он видит, видит ясно: простыни уже нет... портрет открыт весь и глядит мимо всего, что ни есть вокруг, прямо в него, глядит просто к нему вовнутрь... У него захолонуло сердце. И видит: старик пошевелился и вдруг уперся в рамку обеими руками. Наконец, приподнялся на руках и, высунув обе ноги, выпрыгнул из рам... сквозь щелку ширм видны были уже одни только пустые рамы. По комнате раздался стук шагов, который наконец становился ближе и ближе к ширмам. Сердце стало сильнее колотиться у бедного художника. С занявшимся от страха дыханьем он ожидал, что вот-вот глянет к нему за ширмы старик. И вот он глянул, точно, за ширмы, с тем же бронзовым лицом и поводя большими глазами. Чартков силился вскрикнуть − и почувствовал, что у него нет голоса, силился пошевельнуться, сделать какое-нибудь движение − не движутся члены... Полный отчаяния, стиснул он всею силою в руке свой сверток (с золотыми монетами − О.П.), употребил все усилие сделать движение, вскрикнул − и проснулся». Сюжет развивается дальше, и еще дважды точно так же просыпался с воплем отчаяния бедный художник: „С воплем отчаяния отскочил он − и проснулся“. „Господи боже мой, что это!“ − вскрикнул он, крестясь отчаянно, и проснулся.

И это был также сон! Он вскочил с постели, полоумный, обеспамятевший, и уже не мог изъяснить, что это с ним делается: давленье ли кошмара или домового, бред ли горячки или живое виденье (там же, с.73-75).

Перед нами характерная для литературного гротеска ситуация- фантасмагория, когда действие происходит во сне, и Гоголь трижды (используется магическое число три) дает сцену просыпания, усиливая психологизм и драматизм происходящего. Примерно так же обстоит дело и в эпизоде с червонцами, найденными полицейским в рамке картины: „Послышался треск. Квартальный пожал, видно, слишком крепко раму портрета, благодаря топорному устройству полицейских рук своих; боковые досточки выломались вовнутрь, одна упала на пол, и вместе с нею упал, тяжело звякнув, сверток в синей бумаге. Чарткову бросилась в глаза надпись: „1000 червонных“ (там же, с.78). Внешне все вполне реально: в каких только местах ни находили золотые клады, тайники с деньгами и драгоценностями, и рама с портретом не выглядитисключением, чем и воспользовался Н.В. Гоголь для гарантированного правдоподобия. В результате перед нами вовсе не чертовщина, необъяснимые сверхъестественные явления, а выворачивание изнанки человеческого общества, обличение людских пороков и страстей, которые Н.В. Гоголь наблюдал в окружавшем его обществе.

Наконец, с той же целью Н.В. Гоголь в „Записках сумасшедшего“ прибегает к приему умопомешательства, что также является одним из приемов литературного гротеска, однако писатель так искусно пользуется избранным им приемом „оправдоподобления неправдоподобного“, достигнутое впечатление столь велико, сумасшествие описано с такой медицинской точностью, что реализм полностью возобладал над гротеском. В.Г.Белинский так писал по поводу „Записок сумасшедшего“: „Возьмите „Записки сумасшедшего“, этот уродливый гротеск, эту странную прихотливую грезу художника, эту добродушную насмешку над жизнью и человеком, жалкою жизнью и жалким человеком, эту карикатуру, в которой такая бездна поэзии, такая бездна философии... вы еще смеетесь над простаком, но уже ваш смех растворен горечью; это смех над сумасшедшим, которого бред и смешит, и возбуждает сострадание“ (5, т.1, с. 297). Н.В. Гоголь в этом произведении показал себя поистине виртуозом изображения клинических проявлений сумасшествия, если учесть, как трудно порою воплотить в зримые формы „арабески мысли“, возникающие в больной голове сумасшедшего, и в этом еще одно проявление гоголевского реализма. Как писал П.Николаев, „Здесь - вообще реалистическая основа гротеска Гоголя как ярчайшего элемента его поэтики“ (6, с. 7).

Литература:

1. Петриашвили О.М. Очерк истории русского литературного гротеска. Тбилиси, 2000.

2. Петриашвили О.М. Гротеск в русской литературе ХХ века. Тбилиси, 2005.

3. Гоголь Н.В. Собрание сочинений в семи томах. Москва, 1977.

4. Сочинения Н.В.Гоголя. Издание пятнадцатое. Т. 7, С.- Петербург, 1900.

5. Белинский В.Г. Полное собрание сочинений в 13-ти томах. Москва, 1953-1956.

6. Николаев П. Художественные открытия Гоголя. В кн.: Н.В.Гоголь.

Избранные сочинения в двух томах. М., 1984.

Olga Petriashvili
„Peterburg Stories“ by N.V.Gogol
(Towards the 200th Anniversary of N.V.Gogol)
Summary

After A.S.Pushkin N.V.Gogol carried on the tradition of the critical realism in Russian literature. This is clearly shown in his works: „Dead Heads“, „Inspector“. „The Greatcoat“ and series of „The Peterburg Stories“. In the paper some elements of the literary grotesque are discussed through the series of „Peterburg Stories“ by N.V.Gogol, namely „The Nevski Avenue“, „The Portrait“ and „The Notes of an Insane“.

ოლღა პეტრიაშვილი
ნიკოლაი გოგოლის „პეტერბურგის მოთხრობები“
(ნიკოლაი გოგოლის დაბადებიდან 200 წლისთავისათვის)
რეზიუმე

ა. ს. პუშკინის შემდეგ ნიკოლაი გოგოლმა გააგრძელა კრიტიკული რეალიზმის ტრადიცია რუსულ ლიტერატურაში, რაც ნათლად ჩანს მის ნაწარმოებებში: „მკვდარი სულები“, „რევიზორი“, „პეტერბურგის მოთხრობები“. სტატიაში ეს თეზისი დასაბუთებულია სამი მოთხრობის მაგალითზე: „ნევის პროსპექტი“, „პორტრეტი“, „ჭკუაშეშლილის ჩანაწერები“.

Лилиана Джанашия
(Грузия)

Русские писатели и поэты начала XX века, преодолевая идеологические преграды своей эпохи, противопоставляли ей иной, достойный человека мир или хотя бы идею такого мира. Именно такое противопоставление имеет в виду Евг. Замятин в своем „Рассказе о самом главном“, где автор в финале не только направляет на обезумевшую землю падающую звезду, но и выражает надежду, что когда-нибудь человечество, очистившееся в космическом катаклизме от своей социальной скверны, породит новых, „цветоподобных“ людей будущего.

Литература, создававшаяся в условиях осуществленной утопии, страдая, ужасаясь и смеясь над абсурдизмом нового жизнеустройства, является зеркалом действительности, об ужасах которой предупреждал ещё Ф.М. Достоевский в своих антиутопических рассуждениях и пророчествах (1). Так Раскольников в эпилоге „Преступления и наказания“ видит четвертый сон (скрытая полемика с четвертым сном Веры Павловны из романа Чернышевского „Что делать“), в котором эгоистичные, властолюбивые, зараженные „трихинами“ индивидуализма люди, присвоившие себе „равное право“ убивать, грабить, жечь, ведут мир к катастрофе. Об этом же можно прочитать в романе „Бесы“. „Бесы, - пишет современный исследователь, - как бы фиксирует моменты, когда социальная утопия с прихотливыми фантазиями и чисто романтическими ситуациями обретает статус „учебника жизни“ и становится своеобразным указующим перстом „деятелей движения“ (2, 40). Достоевский утверждает, что идея счастья и насилие несовместимы, что насилие над человеческой природой может привести лишь к трагическим последствиям.

Необходимость художественно запечатлеть необычность, невероятность, нередко даже фантастичность происходящего, не укладывавшегося в рамки привычного здравого смысла, „остановить мгновение“ - увы, не столько прекрасное, сколько безобразное, - с помощью каких-то особых сюжетных коллизий, образов, стилевых средств выделяет в русской прозе 20-30-х годов обширную группу авторов, создававших произведения, которые можно условно назвать „российскими фантасмагориями», имея в виду не какое-либо жанровое обозначение, а специфику художественного мировосприятия. В „Конармии“ Бабеля есть характерный эпизод убийства старика еврея: „Прямо перед моим окном несколько казаков расстреливали за шпионаж старого еврея с серебристой бородой. Старик взвизгивал и вырывался. Тогда Кудря из пулеметной команды взял его голову и спрятал у себя под мышкой. Еврей затих и расставил ноги. Кудря правой рукой вытащил кинжал и осторожно зарезал старика, не забрызгавшись“. Еврея убивают под аккомпанемент „восторженных“ речей об интернационализме и убивают не без своеобразного человеколюбия, разрешая родственникам забрать труп. Примерно так же убивают в рассказе Вс.Иванова „Дите“ грудного киргизёнка, чтобы теперь мать его все молоко отдавала на прокорм русскому младенцу.

После публикации чудом уцелевших конармейских дневников Бабеля, становится очевидным, что автор не героизировал своих персонажей и не преувеличивал их жизненную практику, он просто писал о них правду, которая с трудом укладывалась в уме. Жизнь человека в послереволюционные годы фантастически упала в цене, убийство перестало быть трагедией, души ожесточились и очерствели.

Гражданская война была чревата длительной духовной порчей, плоды которой постсоветское пространство пожинает до сих пор. В 20-е и даже еще в 30-е годы литература фиксировала эту порчу во множестве деталей, эпизодов, жанровых поворотов.

Как может, казалось бы, в притче М.Слонимского „Антихристово причастие“ один персонаж поверить другому, пригласившему его в гости, что хозяин действительно будет угощать собравшихся за трапезой человечиной? Но он верит, да так, что убедить его в розыгрыше невозможно, и автор вовсе не ставит перед собой цель изобразить клинический случай, напротив, он наделяет героя-рассказчика какой-то фанатичной внутренней правотой, исходящей из ощущения, что людоедство, в ситуации повседневного богохульства и безнравственности, не противопоказано.

Жестокость, насилие и безразличие, как подтверждает современная история всего постсоветского пространства, обнаружила способность укореняться в человеческой природе и генетически передаваться от поколения к поколению, входя во все поры общественного устройства. Поэтому рассказ Зощенко „История болезни», прикрываясь маской бесхитростной юмористики, на самом деле более страшен, чем смешен, - ведь это история болезни общества. В нем речь идет о привычке превращать человека в мертвое тело и даже как бы заранее видеть его в этой многообещающей перспективе… В некой больнице обстановка на каждом шагу напоминает персонажу рассказа, что он уже почти мертв, начиная от плаката на стене „Выдача трупов от 3-х до 4-х“ или сцены в „обмывочной“, где героя норовят поместить в одну ванну с умирающей старухой, и кончая репликами медперсонала: „Наверно, - говорит, - вы не выздоровеете, что во всё нос суете“, „Нет, - говорит, - я больше люблю, когда к нам больные поступают в бессознательном состоянии“.

Зощенко стилевой игрой, комизмом ситуаций и какой-то их абсурдностью (семья, живущая, за отсутствием площади, в ванной комнате и испытывающая „одно только неудобство - по вечерам коммунальные жильцы лезут в ванную мыться“) эстетически как бы нейтрализует глубокую внутреннюю безысходность и печаль своих рассказов.

Фантасмагории Зощенко сопоставимы с мировосприятием Д.Хармса, одного из самых одаренных участников группы „Обэриутов“. Один из мотивов, отчетливо различимых у Харомса 1920-30-х годов, сформулирован в названии фрагмента - „История дерущихся“. „Алексей Алексеевич подмял под себя Андрея Карловича и, набив ему морду, отпустил его. Андрей Карлович, бледный от бешенства, кинулся на Алексея Алексеевича, не ожидая такого быстрого нападения, повалился на пол, а Андрей Карлович сел на него верхом…“. Таких „случаев“ (так сам автор обозначает жанр этих историй) у Хармса описано множество, и сама плотность их в прозе не случайна. Это - авторское подсознание Хармса, рождающее чудовищ, подсознание, где гнездится постоянный страх перед жестокостью, поразившей общество. Жестокость толпы для Хармса страшнее жестокости индивида: „Толпа волнуется и, за неимением другой жертвы, хватает человека среднего роста и отрывает ему голову. Оторванная голова катится по мостовой и застревает в люке для водостока. Толпа, удовлетворив свои страсти, - расходится“.

Еще одна сквозная тема Хармса - исчезновение человека, арест. В этюде „Рыцарь“ (1934-1936) Хармс сатирически изобразил старого „либерала“, которого, несмотря на его выкрики во славу революции, в новое время опять увозят в „крытой машине“.

Репрессии против обэриутов начались с 1937 года - первым был Н.Олейников, потом Н. Заболоцкий, а в 1941 году пришли за Хармсом. Незадолго он написал рассказ „Старуха“ - одно из самых мрачных и многослойных произведений художника. Борьба героя-литератора с мертвой старухой, то исчезающей, то возникающей вновь с почти физиологической достоверностью, - это борьба автора с реальным страхом перед наступающей развязкой, метафора глубокой депрессии в условиях глобальной творческой несвободы.

В повести А. Платонова „Котлован“, написанной в 1930 году, рабочие роют яму для закладки фундамента „общепролетарского дома“, в котором потом должно счастливо жить новое поколение. Котлован уже выдавил все жизненные соки из рабочих: „Все спящие были худы, как умершие, тесное место меж кожей и костями у каждого было занято жилами, и по толщине жил было видно, как много крови они должны пропускать во время напряжения труда“. Ужасные своей абсурдностью картины советской жизни противопоставляются идеологии и целям, провозглашенным коммунистами, и при этом человек превращаетсяиз разумного существа в придаток пропагандистской машины. Другая важная проблема этого произведения ближе к реальной жизни тех лет. Платонов отмечает, что в угоду индустриализации страны были принесены в жертву тысячи крестьян. Рабочие натыкаются на крестьянские гробы. Сами крестьяне объясняют, что они заранее готовят эти гробы, так как предчувствуют скорую гибель. Платонов показывает фантастическую картину строительства новой жизни на мертвых телах крестьян и их детей. Людей арестовывают и отправляют на перевоспитание даже за то, что они „впали в сомнение“ или „плакали во время обобществления“.

Особое место в повести занимает образ девочки. Философия Платонова здесь проста: критерием социальной гармонии общества является судьба ребенка. А судьба Насти страшна. Девочка не знает имени матери, но зато знает, что есть Ленин. Мир этого ребенка изуродован, ведь для того, чтобы спасти дочку, мать внушает ей необходимость скрывать свое непролетарское происхождение. Символично, что ребенок игрушки хранит в гробу. В конце повести девочка погибает, а вместе с ней погибает и луч надежды для Вощева и других рабочих. В своеобразном противостоянии котлована и Насти побеждает котлован, и в основание будущего дома ложится ее мертвое тело.

В конце 1931 года вышел роман „Бамбочада“ Константина Вагинова. Тема искусства - искусственного существования - творимой реальности продолжается в романе как тема игры в расширенном смысле. Идея здесь аналогична идее „Козлиной песни“: сохранение культуры. Только в данном случае - культуры материальной, также восходящей к античности и Возрождению: греко-латинские прозвища, культ красивой еды с хорошим вином, музицированием и занимательными беседами, и все это на слегка намеченном диссонирующем фоне рубежа 20-х - 30-х годов. Вагиновские чудаки не нужны новой действительности. Они общаются с себе подобными в „башне культуры“ („Козлиная песнь“), пишут романы, продиктованные ощущением „пародийности мира по отношению к какой-то норме“ - ученые, художники, поэты и просто талантливые бездельники без определенных занятий. А умирая, уносят с собой все, чем жили - Данте и Петрарку, богатства Эрмитажа, Лувра и Дрездена, искусство эллинизма и старинную музыку, древних христианских философов и Вл.Соловьева, русскую классику и символизм.

Вместе с ними уходит в небытие наследство, накопленное человечеством неизвестно для кого и зачем. Наследство, от которого явно отказываются „съезды делегатов электроучреждений“, посетители библиотеки „Кооперативный отдых“, и, возможно, даже сам Кремль - эта „реальная, движущая политическая и моральная сила для рабочих и угнетенных национальностей“, которая приковывает взоры не только Европы, но и Азии, и Австралии, и Америки.

Торопуло, один из героев „Бомбочады“, - идеолог образа жизни, построенного не столько на материальной обеспеченности, сколько на проникновении в сущность, „душу“ предметов с их преходящей прелестью, - страстный кулинар, коллекционер меню и конфетных бумажек. Кредо его молодого друга, главного героя романа с легкомысленной фамилией Фелинфлеин - столь же широко понимаемая игра. Вся жизнь для него - „игорный дом“ или „фантастический бытовой театр“, его дух находится на эстетической, по С.Кьеркегору, стадии, в основе которой лежит всепроникающая ирония. Гурманство, коллекционирование мелочей, смакование старинной и новой музыки, редких книг и гравюр - все это попытки удержать, увековечить материальную прелесть жизни. Ирония, игра, эстетство - оборваны, как легкие паутинки. В санатории, куда попадает Евгений в финале романа, зимняя оттепель, тает снег, березы выпускают почки, которым суждено замерзнуть. Герой рассматривает надписи, покрывающие полуколонны беседки, „прелестные нежные надписи», запечатлевшие чью-то любовь, чью-то жизнь. Скорее всего, это подлинные надписи, списанные Вагиновым в одном из санаториев, где он часто бывал в последние годы. Эти надписи - плод безотчетного стремления смертного человека увековечить себя, и с сочувствием, не лишенным мягкой иронии, Вагинов увековечивает их в книге. Автор с удовольствием занимает место в ряду своих уходящих, истаивающих, словно дым, персонажей и с тонким сарказмом говорит о своем легкомыслии, о привычке восхищаться тем, чем «восхищаться не полагается“.

Проза Вагинова - один из ярчайших образцов сугубо эстетического, но от этого еще более яростного, сопротивления надвигающейся бездуховности и цинизму. Блудный сын эпохи, Вагинов перебирал ее смешные, уродливые, милые мелочи с ностальгией, не понятной современникам, но такой близкой потомкам, которым уже не вернуться на покинутую дедами метафизическую родину. Он, не захотевший писать эпоху такою, какой она хотела казаться, увидел в ней вечное, неподвластное воле тех, кто претендовал на роль ее творцов и хозяев. Культура стояла за его плечами, на его стороне.

Русские фантасмагории 20-30-х годов, запечатлевшие наступление новой эры в кровавом зареве революции и гражданской войны, по глубинной сути своей, представляют литературу нравственного сопротивления, изображаемой жестокости, антигуманизму, деградации человеческой личности, которая в ходе социально- исторических потрясений и катаклизмов понесла огромные духовные потери.

Литература:

1. Достоевский Ф.М. Дневник писателя//Возвращение человека. - М., 1989.

2. Сараскина Л.И. „Бесы“ - роман-предупреждение. - М., 1990.

Liliana Janashia
Phantasmagorias in Russian Literature of the 1920-30s
Summary

Russian writers and poets of the beginning of the 20th century overcame ideological obstacles of their era, comparing it with another world, which would be more appropriate for human beings, or at least with an idea of such a world.

The literature, which was created in conditions of implemented utopia, suffered and feared and, at the same time, laughed at the absurdity of the new way of organizing life, was the mirror of the reality of the beginning of the 20th century.

In their deep essence, Russian phantasmagorias of the 1920-30s, which embodied the start of a new era in the bloody glow of the revolution and civil war, represented a literature of moral resistance to depicted cruelty, anti-humanism, and the degradation of human personality, which suffered immense spiritual damage during the social and historic upheavals and cataclysms.

ლილიანა ჯანაშია
ფანტასმაგორიები XX საუკუნის 20-იანი და 30-იანი წლების რუსულ ლიტერატურაში
რეზიუმე

XX საუკუნის დასაწყისის რუსი მწერლები და პოეტები თავიანთი ეპოქის იდეოლოგიურ ბარიერებს ძლევდნენ და მას სხვა, ადამიანისათვის უფრო ღირსეულ სამყაროს ან თუნდაც ასეთი სამყაროს იდეას უპირისპირებდნენ.

ლიტერატურა, რომელიც განხორციელებული უტოპიის პირობებში იქმნებოდა, ტანჯვასა და შიშში არსებობდა და ამასთან, ცხოვრების ახლებური მოწყობის აბსურდულობას დასცინოდა, საუკუნის დასაწყისში არსებული სინამდვილის სარკეა.

20-იანი და 30-იანი წლების რუსული ფანტასმაგორიები, რომლებშიც რევოლუციისა და სამოქალაქო ომის სისხლიან დაფიონზე დაწყებული ახალი ეპოქა აღიბეჭდა, თავიანთი სიღრმისეული არსით ზნეობრივი ლიტერატურაა, რომელიც ასახულ სისასტიკეს, ანტიჰუმანიზმსა და ადამიანის პიროვნების დეგრადაციას ეწინააღმდეგება. იმ პიროვნებისა, რომელმაც სოციალურ-ისტორიული ძვრებისა და კატაკლიზმების დროს დიდი სულიერი დანაკარგები განიცადა.

ლუარა სორდია
(საქართველო)

ვაჟა ეგრისელი იმთავითვე განუდგა მეოცე საუკუნის ქართულ მწერლობაში ხელისუფლებისაგან დაკანონებული სოციალისტური რეალიზმის სტერეოტიპებს, დოგმებს, შაბლონებს, სატანისტურ იდეოლოგიას.

ეს შეეხება როგორც მის მსოფლმხედველობრივ სამყაროს, ისე მხატვრულ პალიტრას.

მისი პოეზიის ანი და ჰოე არის ქრისტიანული სამება.

პოეტი უგალობს უზენაესს, მის მარადიულ სიბრძნეს, მარადიულ სიყვარულს, უზენაეს სამართლიანობას, „ღმერთ - მამულს“. მისი პოეზიის მისიაა რწმენის, სიკეთის სამსახური, ხალხისთვის ტაძრისკენ სავალი გზის ჩვენება, ეროვნულმოქალაქეობრივ იდეალებთან ერთად. მას სურს ებრაელი ხალხის წინამძღოლ მოსესავით ურწმუნოების უკაცრიელი უდაბნოდან გამოიყვანოს ხალხი, მოსესავით ხელთ იპყრას ჯადოსნური კვერთხი, რათა ბიბლიური წინაპარივით კლდიდან გამონადენი წყაროთი - რწმენით დარწეულს ხალხი და ღმერთის აღთქმულ ქვეყანაში მიიყვანოს. ამ ურთულეს გზაზე იგი ერკინება აპოკალიფსურ მხეცებს, ამარცხებს მათ და „გალობათა ციხე-კოშკს“ აშენებს.

უფლის ძალისხმევით აწყნარებს ზღვას - ცოდვილ სავანეს და როგორც ბრძენი ზეციური მენავეთმოძღვარი მიემართება უმაღლესი მთისკენ.

ვაჟა ეგრისელი წარმავალ მოდას - „სონეტს, ტერცინას, ტრიოლეტს“ კი არ მიმართავს, არამედ თავისი რელიგიური პოეზიისათვის შესაფერისი „მთიებივით ტროპარს“, „ლოცვისფერ კონდაკს“.

წმინდა მამა გვირჩევს : „...იკითხე ტროპარები და მათი კეთილხმოვნებით ნუ ტკბები, ეცადე კარგად ჩასწვდე აზრს.

...იშრომე, ილოცე, რათა მოიპოვო თვალნი, კეთილად მხედველნი.

ვერავინ სძლევს ხორცის ვნებებს სულიერ სათნოებათა გარეშე. როგორც მზე არ ჩანს ნისლში, ისევე არ ჩანს სულიერი სათნოება, ვიდრე ვნებათა შფოთი არ დაცხრება.

ევედრე ღმერთს, რათა მოგანიჭოს მხურვალება და სურვილი სულისა წმიდისა... ამას დაყუდების, მოღვაწეობის, წმიდა წიგნების კითხვის გარეშე ვერ მიიღებ და ნურც ეძიებ, რამეთუ თუ არასწორად ეძიებ, სულიერი საქმენი მალე ხორციელად გექცევვა „ისაკ ასური, გონების დაცვისა და ჭეშმარიტი შინაგანი ხედვისათვის“(1, 246-247).

ვაჟა ეგრისელი როგორც რელიგიური პოეტი, უპირატესობას საგალობლებს, ლოცვა-ვედრებას ანიჭებს.

აპოკალიფსში „ახალი საგალობლის“ შესწავლა მხოლოდ ქრისტესათვის სისხლის გამღებთა ხვედრია: „ვიხილე: აჰა, კრავი დგას სიონის მთაზე და მასთან ასორმოცდაათი ათასი, რომელთაც შუბლზე აწერიათ მისი სახელი და მისი მამის სახელი.

გავიგონე ხმა ზეციდან, როგორც მრავალი წყლის ხმა და როგორც ძლიერი ქუხილის ხმა, რომელიც გავიგონე, ჰგავდა მექნარეთა ხმას, ქნარზე რომ უკრავენ.

ისინი გალობდნენ ახალ საგალობელს ტახტის წინაშე და ოთხი ცხოველისა და უხუცესთა წინაშე და არავის შეეძლო ამ საგალობლის შესწავლა, გარდა მიწისგან გამოსყიდული ასორმოცდაოთხი ათასისა“ (იოანეს გამოცხადება, 14, 1, 2, 3) (2, 507-508).

ქრისტეს მხედრის, ახალი საგალობლის ოსტატის პრეტენზიით გვეცხადება ვაჟა ეგრისელი.

ქართული სასულიერო პოეზია, რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანი“, დავით გურამიშვილის „დავითიანი“, ნიკოლოზ ბარათაშვილის, ილია ჭავჭავაძის, აკაკი წერეთლის, ვაჟა ფშაველას, გალაკტიონის, ტერენტი გრანელის, ანა კალანდაძის შემოქმედება სავსეა გალობის, ლოცვა-ვედრების ინტონაციებით.

ვაჟა ეგრისელი დიდ წინაპართა თანავარსკვლავედში მოიაზრებს თავის თავს, შემოქმედებითად, მოწიწებით ეკიდება მათ ტრადიციებს, მაგრამ იგი მზერას უფრო შორეული წარსულისკენ მიმართავს და მისი იდეალია ბიბლიური წინასწარმეტყველის დავითის ფსალმუნები. ამისთვის ევედრება ღმერთს: „ვითარცა დარეჯანის ძე, მეცა ვარ ქრისტეს ნათლული და ღმერთო, ისიც მაღირსე რომ ავაშენო ქართული ბაღი დავითის ბაღისებრ (3, 506).

პოეტი ზეცის შეწევნით მართლაც აშენებს სიყვარულით, იდუმალებით გამორჩეულ ქართული ფსალმუნების ბაღს: „აჰა, ეს წიგნი - ჩემი ფსალმუნი, ფურცლებს კი არა, ცით აკინძულ ჩემს გულს გადაშლი. სიყვარულით და იდუმალი ფიქრით მოცული და მეც მუხლმოყრით შენზე ვლოცულობ, მზით განათებული პოეზიის წმინდა ტაძარში“ (ფსალმუნი) (3, 17).

ვაჟა ეგრისელის საგალობლებს „კოლხური ფსალმუნები“ ჰქვია და არ არის შემთხვევითი მის გამორჩეულობაზე საუბარი: „სხვაა კოლხური ფსალმუნი. სულ სხვა ჰანგი აქვს იადონს. ძნელ გზას ვერ გავიიოლებ და სათქმელს ვეღარ მივანდობ: „სონეტს, ტერცინას, ტრიოლეტს“(სონეტს, ტერცინას, ტრიოლეტს) (4, 857).

ასევე პოეტის გიგანტური „იქმენ ნათელი“ სახელდებულია „ოქროს საწმისად“: „იქმენ ნათელი არის ჩემი ოქროს საწმისი, მეც მზის შვილი ვარ აიეტივით“. პარალელურად, „ფსალმუნად“ მოიხსენიება „იქმენ ნათელი“.

ამ მოსაზრებას პოეტი პრეისტორიის და ისტორიის მეცნიერული არგუმენტებით ამაგრებს. კოლხეთი მისთვის არის „ელდორადო და არკადია“, კოლხეთი კაცობრიობის კულტურული აკვანია, სამყაროს დასასრული და დასაწყისი, საქართველოს ისტორიის თავფურცელი.

ამის დასტურად ჯერჯერობით მხოლოდ მსოფლიოში გახმაურებული „ოქროს საწმისის“ ლეგენდა ჩაითვლება.

პოეტი ბიბლიურ ქალდეველებთან, შუმერებთან ეძებს ქართული კულტურის ძირებს, ფესვებს...

რწმენა იმისა, რომ დავიწყების უფსკრულში ჩაძირული სიბრძნე, ტრადიცია უკვალოდ არ ქრება, პოეტის ფანტაზიას ფრთებს ასხამს და ახალ დროში კოლხეთის დიდი სულიერების, აზროვნების ახლებურ გამოვლინებად სახავს თავის წიგნებს - „იქმენ ნათელი“ და „კოლხური ფსალმუნების“ ხუთტომეულს. ამ მოსაზრებას ამაგრებს ქართული მესიანისტური იდეა, რომ ქრისტეს კვართი მცხეთაშია, რომ საქართველო მარიამ ღვთისმშობლის ქვეყანაა, რომ ქართველი ბაგრატიონები ბიბლიური დავით წინასწარმეტყველის შთამომავლები არიან.

მოკლედ, აქ სინამდვილე და ლეგენდა ერთმანეთშია გადახლართული და საბედნიეროდ ყოველივე დაფარული, „ეზოთერული“ ვაჟა ეგრისელის პოეზიაში „ამოწყაროებულია“ სიხარულად, სიბრძნედ.

ვისაც ამ კოლხეთიდან მოსული „ქრისტეს მხედარის“ შემოქმედებისათვის თვალი გაუდევნებია, პოეტის ამ გასაოცარ სითამამეს და გაბედულებას არ იუცხოებს. მის სამართლიან პრეტენზიებს საძირკველად უდევს უდიდესი ნიჭი, გამორჩეული ინტელექტი, მსოფლიოში ცნობილი ყველა რელიგიური, ფილოსოფიური, მი თოლოგიური, კლასიკური ლიტერატურის სიბრძნის წყაროების შემოქმედებითი გათავისება და, შეიძლება ამთავითვე ითქვას, ამ წყაროებთან, მასალებთან ტოლფარდი ძალებით გაპაექრება, უფრო ხშირ შემთხვევაში, სხვათა მონაპოვრებზე გადამეტება...

ამ საკითხს საფუძვლიანი კვლევა-ძიება სჭირდება, რაც, სამწუხაროდ, არც დაწყებულა და ამჯერად ჩვენი აზრი შეიძლება მხოლოდ უარგუმენტო განაცხადის დონეზე დარჩეს, მაგრამ თავს იმით ვინუგეშებთ, რომ პირველი ცდა ასეთ უზარმაზარ პრობლემებთან შეჭიდებისა, ხშირად დიდი შედეგებით ვერ სრულდება, მაგრამ სტიმულს მაინც მისცემს ჩვენს შემდეგ დაწყებულ კვლევებს, რათა ფაქტებზე დამყარებით დასაბუთდეს ან ასევე არგუმენტირებულად იქნეს, უარყოფილი აქ გამოთქმული შთაბეჭდილება.

ვაჟა ეგრისელი კი დაბეჯითებით ამტკიცებს, რომ დავით წინასწარმეტყველის ფსალმუნებივით აოცებს სამყაროს მისი საგალობლების ტომეულები: შენიც ისე ხმიანებს, ვით დავითის ფსალმუნი, სამყაროს რამ აოცებს, ხმა არის სამშობლოსი. და ვითარცა ქაოსი შენც შვილი ხარ ქრონოსის (ქაოსი - მარადისობის შვილი, ქრონოსი - დროში გამნასახიერებელი) (შენც შვილი ხარ ქრონოსის) (4, 63).

კოლხური სულის, მისი ისტორიის და პრეისტორიის სულით ხორცამდე შემგრძნობი პოეტი არა მარტო წარსულის ღირსშესანიშნავი თარიღების მჭვრეტელია, არამედ პოეზიაში გარდასახული კოლხური სულის ამობრწყინებას ხედავს თავის ფსალმუნში, ისტორიული ძნელბედობების შედეგად დაბინდული წარსულის ახალი ძალით აელვარებას, რაც გაუნელებელ ტკივილებს აყუჩებს: „ბრძოლებით განვლო ქარიშხლიანი - ათასწლეულთა გზები უვალი და მის შარაზე, უცაბედად როცა შეშინდა, მაშინ ჩემს კოლხეთს ისტორია გადაუმალეს, მაგრამ „ამოდის“ ის - „კოლხური ფსალმუნებიდან“ (ამოდის, ნათდება) (4, 196)“.

კოლხეთის დიდი შემოქმედებითი პოტენციის გამოვლინება, დადუმებული წარსულის ტაბუს ახსნაა „იქმენ ნათელი“, „კოლხური ფსალმუნები“, ტაძრად აღმართული ახალი საგალობლების ტომეულები, რომელსაც, ჯერჯერობით, არ ჰქვია დამსახურებული სახელი - პოეზიის სვეტიცხოველი: „თუთარჩელათი და ფსალმუნებით“ - კოლხეთის დუმილს ტაბუ ახსენი - ჩურჩულებს ხორგა... კივის დარჩელი: სვეტიცხოველი აღარ ახსენო, თორემ მარჯვენას არ შეგარჩენენ!!! („სვეტიცხოველი აღარ ახსენო“) (4, 377).

პოეტი შემთხვევით არ იტყვის სხვა კონტექსტში, რომ დრომ არსაკიძის მოკვეთილი მარჯვენა მას ჩამოჰკიდა.

უეჭველია, ვაჟა ეგრისელის პოეზია ახალი საგალობლების დიდი, ცადაღმართული ტაძარია, ბიბლიური იაკობივით ღმერთთან მორკინალი, ღმერთებთან მოდავე პოეტის მარადიული ტაძარი.

წმინდა ბასილის „ფსალმუნთა განმარტებანი“ (საუბარი პირველ ფსალმუნზე) გვაუწყებს: „...ფსალმუნთა წიგნი წინასწარმეტყველებს მომავალზე და შეგვახსენებს ისტორიასაც, იძლევა ცხოვრების კანონებს და რჩევას საქმეთა კეთებისას,... საერთო საგანძურია კეთილ მოძღვრებათა“.

„სულიწმიდამ... მოძღვრებას მელოდიის სიტკბოება შეუერთდა, რათა იმასთან ერთად, რაც სმენას ნაზად ეალერსება და ატკბობს, შეუმჩნევლად მიგვეღო სიტყვათაგან სარგებელნიც... ასე იქცევიან ბრძენი ექიმები, რომელნიც მწარე წამალს იმათ, ვისაც მისი დალევა ეზარებათ, თაფლდასმული თასით აძლევენ... თუკი ვინმე, რისხვისაგან გამხეცებული სმენას ფსალმუნით დაატკბობს, მსწრაფლ მოახერხებს სულის მოთვინიერებას მელოდიით:

...სათნოებათაგან უდიდესი - სიყვარული ფსალმუნთა გალობის შედეგად იბადება. ფსალმუნი თავშესაფარია დემონთაგან და ანგელოზთა მოხმობა შემწეობისათვის.

ფსალმუნი ხმაა ეკლესიისა... იგი განაბრწყინებს დღესასწაულებს და ღმრთისთვის სასურველ სევდას ბადებს, რადგან ცრემლებს თვით ქვის გულიდანაც კი გამოსწოვს. ფსალმუნი საქმეა ანგელოზთა, ზეციური მმართველობა, კეთილსურნელება სულისა, ბრძნული ჩანაფიქრი მასწავლებლისა, რომელმაც მოიფიქრა, რომ სასარგებლო სიმღერით გვესწავლა.

...აქ არის სრულყოფილი ღმრთისმეტყველება, წინასწარმეტყველება ქრისტეს ხორციელად მოსვლის თაობაზე, ძრწოლა სამსჯავროს წინაშე, სასოება აღდგომის, შიში სასჯელისა, აღთქმა დიდებისა, გახსნა საიდუმლოთა“ (5, 44-45).

წმიდა ბასილი დიდი ყურადღებას მიაქცევს დავით წინასწარმეტყველის მუსიკალურ საკრავს - ფსალტირს, რომელსაც „მადლი ზემოდან, სულიწმიდისგან მიეცა, რადგანაც იგი ერთადერთი მუსიკალური საკრავია, რომელიც ხმებს ზემო ნაწილიდან გამოსცემს, განსხვავებით კითარისა და ლირასგან.

„წინასწარმეტყველის სიტყვამ თვით ინსტრუმენტის აგებულებითაც კი ღრმად და ბრძნულად გვასწავლა რომ მშვენიერსა და ჰარმონიულ სულებს ადვილად შეუძლიათ ასვლა სიმაღლეზე“(5, 46).

ჩვენ ამჯერად არ ვაპირებთ დავით წინასწარმეტყველის ფსალმუნების იმ განმარტებებზე შევჩერდეთ, რასაც წმიდა ბასილ დიდი გვთავაზობს და ისინი შევადაროთ ვაჟა ეგრისელის ფსალმუნებს, მხოლოდ იმის ხაზგასმა გვსურს, რომ ბიბლიური დავითის დარად, რომელმაც თავისი საგალობლები იგავებით შეაზავა, იგავები ორგანულია „კოლხური ფსალმუნების“ ავტორისათვის, მაგრამ ეს საკითხი დაკვირვებას, ღრმა ძიებას მოითხოვს, რაც მომავლის საქმეა.

წმიდა ნილოსი სინელი მოგვიწოდებს: „ფსალმუნთგალობას ნუ დაცხრების ბაგენი შენნი: რამეთუ ღვთის სახელის ხმობა განასხამს დემონთ.

გასწვრთვენი გონება მცნებათა სწავლებით: რამეთუ მით წარიხოცება გონებიდან მზაკვრული ფიქრები“ (6, 106).

ამჯერად ჩვენი მიზანი როდია კოლხი „ქრისტეს მხედრისა“ და დიდი ბიბლიური წინასწარმეტყველის შემოქმედებითი შეხვედრების ძიება, ჩვენ მხოლოდ იმის აღნიშვნა გვსურს, რომ ქართველი პოეტი უფლებამოსილი იყო, შეექმნა ეროვნული სულის შესაფერი რელიგიური საგალობლები, როგორც მშობელი ხალხის დამოძღვრების საშუალება და მაგალითად ესახებოდა ქართველთა შორეული წინაპარი: „ისე, ვითარც მუმლი მუხას, ფიქრთა ურდო / დამესია, არ მაქვს ძალა მათთან დავის. გადავავლე მთებსაც ჰუნე და მოვუხმე ორ დიდ დავითს: ერთს, ვით მეფეს და მესიას და მეორეს მეფსალმუნეს“ („ორ დიდ დავითს“) (4, 270).

ვაჟა ეგრისელი ხშირად საუბრობს ლექსთა წყალდიდობაზე, წარღვნაზე, მეორედ მოსვლაზე, რომელსაც მხოლოდ რჩეულნი გადაურჩებიან ნოესავით. გადარ- ჩენილთა შორის ესახება თავისი „კოლხური ფსალმუნები“: „...და შენი წიგნი მოჰგავს კიდობანს, წარღვნას და მეორედ მოსვლას გადარჩენილს“...

წარღვნის წვიმაში აყურადებს უფლის ხმას, უწყებას, ზეთისხილის შტოს, - სიმღერას, რომელიც მტრედივით (სულიწმინდის სიმბოლოა) მიფრინავს და მოაქვს რტო-სიმღერა: „პოეტთა მეორე მოსვლაა - წვიმს ხმები... და შენი დისკანტი მიფრინავს მტრედივით და მოაქვს რტოსავით - სიმღერა - ნისკარტით“ („პოეტთა მეორე მოსვლაა“) (4, 141).

ლექსში სიმღერა გაიგივებულია წარღვნის დროს ნოესთვის მტრედის მიერ მოტანილ რტოსთან, რაც განსაცდელის დასრულების, მშვიდობის, ახალი ერის დაწყების მაცნე იყო ანუ ქართველი პოეტის სიმღერა არის დასაწყისი პოეზიის ახალი ეპოქის, საღვთო მშვიდობის მაუწყებელი ახალი, ღვთივკურთხეული პოეზიისა.

უძველესი კოლხეთის მეფე „ცის-კაცი“ ან-მარე ბაბილონის გოდლით ცდილობდა უფლის ხილვას, ხოლო მისი კოშკის ქვაზე ამოტვიფრულ კოლხურ ფსალმუნებს მთვარე კითხულობდა - ასე პრესიტორიაში ეძებს პოეტი თავისი სიტყვის ძირებს: „უფალთან აჰყავს ბაბილონის გოდოლს ან-მარე და სიახლოვის ბუგავს ალმური. „ცისკაცია“ და მიტომ დიდგულობს... და... ღამღამობით მთვარე კითხულობს მის კოშკის ქვაზე ამოტვიფრულ „კოლხურ ფსალმუნებს“ (ბაბილონის გოდოლი) (7, 937).

„კოლხური ფსალმუნების“ ბედი არასახარბიელოა მიწისქვეშეთში. მისი ავტორი, მზის წყვდიადშია (ანტონიმი!), ანუ მზიან ღამეში (ღმერთის სიმბოლოა), მარტო, როგორც რჩეული: ვარსკვლავთა და ელვათა (საღმთო სახელების) თანხლებით, ჯვარცმული ქრისტე კი რწმენის ციდან უმზერს: „წყვდიადში მარტოდ მავალს - ვარსკვლავები მიმაცილებს: „ფსალმუნებით“ და „მაყრულით“. გზას კი ელვა მიგვირისტებს. მოძმისაგან - ჯვარს გაკრული რწმენის ციდან - მიმზერს ქრისტე“ (მოწყენილი მიმზერს ქრისტე) (4, 69).

ე.ი. რაც მიწიერთათვის უცხოა, (ჯერჯერობით) ღვთისგან კურთხეულია... ჯვარცმულის, მარტოსულის ხვედრი კი ბოლოს ამაღლებაა...

ქართველი პოეტის მიერ ფსალმუნების საგალობლად ქცეული ცეცხლის კოლხური სახელი - გიბილი - შუმერების საზიაროდ წარმოჩნდება ლექსში „გიმილი“: „ნაპერწკალი, რადგანაც მზის ერია, თაყვანს ვცემდი - ცეცხლის მისტერიას, რომელსაც მე ფსალმუნებში ვუმღერე. ჰყავდათ ცეცხლის ერთი ღმერთი - გიბილი, კოლხებსა და შუმერებს“(4, 215).

„კოლხური ფსალმუნების“ მარადიულობის რწმენას თვით იდუმალი ღმერთი (გაზაფხულის მზე) მიანიშნებს პოეტს: „გაზაფხულის მზე სტყორცნის ისრებს, როგორც ამური, ჩემი ოდის აბარწას. და ჩემს „კოლხურ ფსალმუნებს“ აწ ჟამი ვერ გაბაწრავს, ვით ლერწამს სასალამურეს“ (გაზაფხულის მზე სტყორცნის) (4, 125).

ათასწლეულები, მთები, მწვერვალები, ზღვები, ვარსკვლავები, ელვა, ღმერთი, ადამიანი გააუკვდავა პოეტმა „კოლხურ ფსალმუნებში“: „ცეცხლთან ომებში მკვდარ ათასწლეულებს, მთებსა და მწვერვალებს, ზღვებსა და ვარსკვლავებს და ელვას ზეცაში შიშით რომ ცახცახებს“ - „კოლხური ფსალმუნით“ - მე სული ჩავუდგი და ჩემს წიგნებში დავასახლე (მთებს და მწვერვალებს) (4, 483).

ცასავით, ვარსკვლავებივით, ანგელოზებივით სისპეტაკე დაანათლა პოეტმა თავის კოლხურ ფსალმუნებს: „თვალებში ცას რომ უბრწყინავს ვარსკვლავები - ანგელოზების ცრემლებია, შენი ფსალმუნებივით სპეტაკი“ (ღვთის შესაწირავ ბატკანივით) (4, 722).

„კოლხური ფსალმუნების“ ზნეობის მიმართება უმრავლესობის ზნეობასთან სრულ კონტრასტშია, ამიტომ მის ქმედით ძალაში დაეჭვებული პოეტი (რადგან მცირედნი არიან რჩეულნი წოდებულთა შორის) ერთგან ირონიულად შენიშნავს: „რა ვქნა, კოლხური ფსალმუნებით, დღე-ღამის ბრუნვას ვერ ვცვლი, რადგან სოფელი არის მოკლე, „აიღე ოქრო და ვერცხლი“, შორეულ წარსულიდან მომძახის თემისთოკლე“ (კოლხური ფსალმუნები) (4, 642).

ზეცის მადლია, ღმერთის განმანათლებელი ცეცხლია აბრწყინებული - „კოლხური ფსალმუნების“ გვერდებზე და მისი სტრიქონების ნაკვერჩხლები გათოშილი სულის გათბობას გვპირდება: „ვითარც პრომეთემ, ეს მცირე ცეცხლი ზეშთაგონების ღმერთს მოვტაცე მაღლა ზეციდან, და ავაბრწყინე ამ წიგნის ველი. ადექ, გახსენი, თუკი შეგცივდა და სტრიქონების ნაკვერჩხლებზე გაითბე ხელი“ (ფსალმუნი) (7, 15).

ვაჟა ეგრისელის აზრით, ყოველი ეპოქის ნააზრევს მოელის დიდი განკითხვა, განსჯა ღმერთის სამსჯავროს წინაშე. მისი „კოლხური ფსალმუნები“, მართალია, ორ წარღვნას გადარჩენილია, მაგრამ პოეტი შვიდი ათასწლეულის მერეც მოელის ღვთის რისხვას, სწორედ ამ უშორესი დროისათვის აგებს „კოლხური ფსალმუნების“ მითიურ კიდობანს, ანუ მარადისობას გასცქერის მისი მზერა, ხოლო პოეტური შედევრების გამძლეობა გათვლილი აქვს ყველაზე დიდი კატაკლიზმების, გამოცდებისა და განსაცდელისათვის, ანუ უდროო დროისათვის: „ერთს კი არა, ორ წარღვნას, ბედად გადარჩენილი, შვიდი ათასწლეულის მერეც ველი ღვთის რისხვას, მერეხს და წყალდიდობას და... ვით ნოე, მეც ვაგებ: „კოლხური ფსალმუნების“ დიდ მითიურ კიდობანს“ (ნოეს კიდობანი) (7, 931).

ლიტერატურა:

1. სიტყვა მართლისა სარწმუნოებისა, წიგნი 3, თბ., 1991.

2. ახალი აღთქმა და ფსალმუნები, სტოკჰოლმი, 1992.

3. ვაჟა ეგრისელი, კოლხური ფსალმუნები ხუთ ტომად, ტ. I, თბ., 2001.

4. ვაჟა ეგრისელი, კოლხური ფსალმუნები, ტ. 2, თბ., 2006.

5. წმ. ბასილი დიდი, თხზულებანი. ფსალმუნთა განმარტებანი. ჰომილიები ექვსი დღისთვის, თბ., 2002.

6. სიტყვა მართლისა სარწმუნოებისა, წიგნი IV, თბ., 1992.

7. ვაჟა ეგრისელი, კოლხური ფსალმუნები, ტ. 3, თბ., 2007.

Luara Sordia
About the Title „Colchian Psalms“ of the Titanic Five Volume Book by Vazha Egriseli
Resume

form the beginning Vazha egriseli stood apart from the legalised dogmas and stereotypes, Satanic ideology of the Soviet Union writing.

The alpha and omega of his poetry is the christian saint Trinily.

The author of „Colchian Psalms“ never joined the trend, he rejected sonnet-tercinatriolet and favoured the intonations of Cristian hymns, prayers, suitable for his religious poetry.

According to John's „Revelation“ , studying of the new hymns is the fate only of those people who are devoted to religion and can assign blood for the sake of Christ.

Vazha Egrisel's ideal is the psalms of Prophed David. The works of the Georgian poet is the continuation of traditions of the Colchian Golden Fleece, the Holy Grail genes. Vazha Egriseli created the eternal temple of poetry, which survuved from the judgment of opochs, the two floods, but his truths are targeted at feasible floods after seven milleniums or eternity.

„Сolchian Psalms“ is a new word by the aspects of History, ohilosophy, Aesthetics, Psychology, or Generally by spiritua aspects not only in Georgian poetry but on a world scale.

Луара Сордия
О названии титанического пятитомника Важи Эгрисели «Колхские псалмы»
Резюме

Важа Эгрисели всегда стоял далеко от социалистического реализма ХХ-го века, от тех стереотипов и догм, узаконенных в советских писательских кругах. Идеал поэта - псалмы Давида. В творчестве грузинского поэта продолжаются великие генетические традиции колхского золотого руна. Важа Эгрисели создал вечное в поэзии, которое будет интересным для читателей и много веков спустя. „Колхские псалмы“ - новое слово в истории, философии, эстетике, психологии, а также в целом не только грузинской, но и мировой поэзии.

ქეთევან სვანიძე, მაია ბოლქვაძე
(საქართველო)

ყველა ერს გააჩნია საკუთარი შეხედლებები გარემოს, ხალხსა და მათი კულტურების შესახებ. საზოგადოებაში ჩნდება გარკვეული სტერეოტიპები როგორც საკუთარ თავზე და საკუთარ კულტურულ გარემოში არსებულ ტრადიციებსა და ქცევებზე, ასევე უცხო ენასა და კულტურაში არსებულ თავისებურებებზე.

ტერმინი „სტერეოტიპი” (ბერძ. stereos - მტკიცე, tipos-ანაბეჭდი) მეცნიერული კვლევის საგნად ამერიკელმა სოციოლოგმა - ლიპმანმა აქცია. წიგნში „საზოგადოებრივი აზრი”, რომელიც 1922 წ. გამოიცა, მეცნიერი შეეცადა სტერეოტიპის ადგილი და როლი დაედგინა საზოგადოებრივი აზრის სისტემაში.

ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში მიმდინარეობს სტერეოტიპის განსაზღვრების პოლიტიკა, არსებობს უამრავი მცდელობა ეროვნული სტერეოტიპების ფორმირებისა და საზოგადოებაში მათი გავრცელების გზების გამოვლენისა, აგრეთვე მათი ეროვნებებს შორის ურთიერთობებზე ზეგავლენის საკითხი განიხილება. დღემდე მეცნიერებს ვერ დაუდგენიათ სიტყვა სტერეოტიპის გამოყენების მართებულობა.

სტერეოტიპი არის კონცეპტუალური სამყაროს სურათის რაღაც ფრაგმენტი, მდგრადი კუტურულ-ნაციონალური წარნოდგენა რაღაც საგანზე ან სიტუაციაზე. იგი არის კულტურულ-დეტერმინირებული წარმოდგენა საგანზე, მოვლენასა თუ სიტუაციაზე. სტერეოტიპი არის ის რაც სოფლის, გლეხური კულტურის წარმომადგენელს მთვარის შუქით განათებულ ღამეზე ათქმევინებს: ისეთი ნათელი ღამეა, რომ კერვაც კი შეიძლება, მაშინ როდესაც ქალაქის მაცხოვრებელი იგივე სიტუაციაში იტყვის: ისეთი ნათელი ღამეა, რომ კითხვაც კი შეიძლება.

სტერეოტიპი კულტურული მოვლენაა, იგი არსებობს ნებისმიერ საზოგადოებაში ამ საზოგადოების მიერ დაგროვებული გამოცდილების სახით, რომელიც გადაეცემა თაობებს, რასაკვირველია პერიოდისა და საზოგადოების განვითარების დონის შესაბამისი გარკვეული ცვლილებებით. სტერეოტიპის არსებობა კულტურის გარეშე წარმოუდგენელია, რამდენადაც თვით ტერმინი კულტურა შეიძლება განვიხილოთ როგორც სტერეოტიპების გარკვეული ერთიანობა, რომელიც განსაზღვრავს და ამავდროულად ზღუდავს ადამიანის მოქმედებას მისთვის უცნობ ან მიუღებელ სიტუაციაში.

იმდენად, რამდენადაც სტერეოტიპი კულტურული მოვლენაა და იგი ყველა საზოგადოებაში არსებობს, შეიძლება ითქვას რომ ჩვენ ვცხოვრობთ სტერეოტიპთა სამყაროში. ისინი არსებობენ ყველგან და ჩვენი ცხოვრების ყველა სფეროს ეხებიან. საინტერესოა გენდერული სტერეოტიპების განხილვა და მათი სხვადსხვა კულტურებში მიგრირებისას წარმოშობილი განსხვავებანი. სქესთან დაკავშირებული კვლევების უმეტესობა ქალებზე განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებენ, რომელთა შედეგადაც დადგინდა, რომ ქალები მიჩნეულია პასიურ, კაცებს დაქვემდებარებულ არსებებად, რომლებიც მუდმივად ემოციებით არიან შებყრობილნი. ქალები ასევე წარმოდგენილნი არიან კაცებთან შედარებით ნაკლებ განათლებულ და სუსტ პიროვნებებად. როლი, რომელსაც ქალი კისრულობს უკავშირდება ოჯახს, თანაც წარმოუდგენელია ქალისათვის ოჯახური და სამსახურებრივი საქმიანობების წარმატებულად შეთავსება. თუმცა ქალისა თუ მამაკაცის შესახებ შექმნილი სტერეოტიპების განხილვამდე და სხვადასხვა კოლექტივებში არსებული განსხვავებისა თუ მსგავსების პოვნამდე აუცილებელია საერთოდ ქალისა და მამაკაცის საზოგადოებრივი როლისა და ადგილის განსაზღვრა. დღეისათვის მეცნიერები თვლიან რომ არსებული წარმოდგენები „ქალთა მეფობის“ შესახებ სხვა არაფერია, თუ არა ანაქრონიზმი. თუმცა ბევრი მეცნიერის აზრით, ძველ დროში მატრიარქატის არსებობას მოწმობს სხვდასხვა მითოლოგიური თქმულებანი. უპირველესად ყოვლისა საუბარია ქალღმერთებზე მაგალითად ისიდა ან ქალთა ტრიადა, რომელიც ბევრ წყაროებში მოიხსენიება.

ოჯახისა და საზოგადოების კეთილდღეობა ქალზეა დამოკიდებული, იმდენად რამდენადაც ბავშის გაჩენის დღიდან ქალის როგორც დედის ფუნქცია ამოუწურავია. იგი ქვეცნობიერად ცდილობს ბავშვის მომავალი უზრუნველყოს. ქალი ფიქრობს ოჯახის მომავალზე და მამაკაცს სტიმულს აძლევს ოჯახის ნათელი მომავალი შექმნაში.

მაშინაც კი, როცა მამაკაცი სამეცნიერო საქმიანობას ეწევა, მისი სამეცნიერო ფანტაზიის წყარო ქალია. დედობრივ ინსტინქტებთან ერთად ქალს მიწიერი პრობლემებიც აღელვებს, მისი დარდია იყოს სახლი, პური, არ იყოს ომი და მის შვილებს ბედნიერი დღეები გაუგრძელდეს.

დღეს ხშირად კაცები ხუმრობენ რომ ქალი კაცის ნეკნისგან შეიქმნა, იმ ერთადერთი ძვლისაგან რომელიც ტვინის უჯრედებს არ შეიცავს და ამიტომ ქალი უტვინოაო. ამაში ბევრი მახვილგონიერებას ხედავს, თუმცა მახვილგონიერება მოგვეხსენება რომ ჭკვიანი პიროვნების პრიორიტეტული უნარია, ჭკვიანს კი მმართებს იცოდეს ისიც რომ ბერძნული სიტყვა ცელა, რომლიც ბიბლიაში ნეკნად არის ნათარგმნი, ნიშნავს არა მარტო ძვალს არამედ ნაწილს, ზღვარს. ამ შემთხვევაში იგულისხმება ემოციონალურ-მგრძნობელობითი ზღვარი, რომელიც მართლაც მხოლოდ ქალს ახასიათებს. მოცემული მაგალითის საშუალებით შესაძლებელია დამტკიცდეს კაცის არა მახვილგონიერება არამედ ამის საპირისპირო. იგივეს მოწმობს თუნდაც ის ფაქტი, რომ ქალის შექმნა დაკავშირებულია იმასთან, რომ პირველი ადამიანის არსებობა დაუსრულებელი ქმნილება იყო, უჰარმონიულობა იყო: არც თუ ისე კარგია მარტო იყოს კაცი.

და მართლაც ყოველდღიური ცხოვრება და უამრავი ცოცხალი მაგალითები კიდევ ერთხელ მოწმობენ ამ ორი არსების სხვადასხვანაირობას, რაშიც შემდეგი მაგალითებით დავრწმუნდებით.

ტელევიზორის პულტის მეპატრონე კაცები რეკლამის დროს ერთი არხიდან მეორე არხზე ჭენებით ნერვებს იმშვიდებენ რასაც ბოლოში ჩვეულებრივ საჭირო არხის დაკარგვაც კი მოყვება, მაშინ როცა საოცარი გამძლეობის მქონე ქალები არასოდეს არ რთავენ სხვა არხზე, ან იქნებ ეს სიზარმაცეცაა...

სტრესის მოხსნის მიზნით კაცები ან არაყს მიმართავენ ან მეზობლის ხარჯზე განიტვირთებიან, ქალები ან შოკოლადს მიირთმევენ ან კიდევ მაღაზიებს დაივლიან ხოლმე.

ქალები კაცებს აკრიტიკებენ იმის გამო, რომ ისინი უგულო, უყურადღებო არსებები არიან, მათ არ იციან მოსმენა, სითბოს გამოხატვა, არასაკმარისად უყვართ მეორე ნახევრები.

კაცები კი აკრიტიკებენ ქალების იმის გამო, რომ ისინი ცუდად ატარებენ მანქანას, ვერ უგებენ საგზაო რუკას რომელსაც თავდაყირა უყურებენ ხოლმე, სულ ტირტილებენ და ვერ ასხვავებენ დედააზრს უბრალო ნააზრევისგან.

კაცები ვერასოდეს პოულობენ საკუთარ ტანსაცმელს, თუმცა კომპიუტერული დისკები ყოველთვის ანბანის მიხედვით უწყვიათ.

ქალი ყოველთვის იპოვის მანქნის დაკარგულ გასაღებს მაგრამ იშვიათად მიაგნებს მოკლე გზას დასახელებულ პუნქტამდე.

კაცები თავს ყველაზე ცნობიერი სქესის წარმომადგენლებად მიიჩნევენ, ქალებმა კი არც იციან რომ მათ უკეთ ვერავინ განსჯის.

კაცები აღფრთოვენდებიან იმით, რომ მათი მეორე ნახევრები სტუმრებით სავსე ოთახში ორი წუთით შესვლის შემდეგ სახლში თითოეულ იქ მყოფთაგანს დეტალურად აღწერს.

ქალებს კი არ ჯერათ რომ კაცი იმდენად დაუკვირვებელია რამდენადაც ამას იბრალებს.

კაცი ოცდება იმით, რომ ქალი ვერასოდეს ამჩნევს მანქანის საავარიო ნათურას, მაგრამ წამიერად შეამჩნევს ბინძურ ნასკებს რომელიც ოთახის ბნელ კუთხეში აგდია მისგან 50 მეტრის მანძილზე.

ქალები კი ოცდებიან იმაზე, რომ კაცი რომელიც წარმოუდგენლად ვიწრო გასასვლელში უპრობლემოდ გაატარებენ მანქანას, საათობით ეძებენ კაცის გამოსახულებიან კარებს (ტუალეტს) ფართო ჰოლში.

კაცების შეფასებით ქალის სისუსტეზე მიანიშნებს მის მიერ დახმარების თხოვნა მანქანით ქუჩების აბნევის დროს.

კაცებს ამ შემთხვევაში ურჩევნიათ საათობით ერთი და იგივე ადგილზე სიარული და ბუზღუნი იმაზე რომ ეს ბენზინგასამართი სადგური უკვე მერამდენედ შეხვდა!

მოცემულ კვლევაში მიზნად დავისახეთ წარმოგვეჩინა ქალის ხატი სხვადასხვა, კერძოდ ქართულ, რუსულ და ინგლისურ კულტურებში, გამოგვევლინა ქალის ადგილი თითოეულ ამ კულტურათაგანში და დაგვენახა არსებული მსგავსება-განსხვავებანი მათ შორის. მიღებული შედეგების საფუძველზე კი შეპირისპირებით ასპექტში შეგვეფასებინა ქალის ადგილი და როლი განსახილველ კულტურებში. სხვადასხვა ლიტერატურულ ნაწარმოებებსა და ხალხურ ენობრივ ფონდში შემონახულ გამოთქმებზე დაყრდნობით მოვახდინეთ ერთგვარი კლასიფიკაცია, თემატური ტიპოლოგია, რომელზე დაყრდნობითაც განვიხილავთ ქალს სხვადასხვა რაკუსში, კერძოდ კი ქალი როგორც - დედა, მეუღლე, საყვარელი, და სხვა.

ჩვენ მიერ განხილული ნაწარმოებები დაახლოებით ერთსა და იმავე პერიოდს მიეკუთვნება. ეს პერიოდია XIX-XX საუკუნეები. თუმცა ქალის სტერეოტიპული ხატის შექმნა მხოლოდ ამ პერიოდის განხილვით წარმოუდგენელი შეიქმნა, რამდენადაც ყველა საუკუნეს ჰყავს თავისი პერსონაჟი, თავისი იდეალი, რომელიც საუკუნეთა ბრუნვის წიაღში კიდევ უფრო იხვეწება და დროის მოთხოვნათა შესაბამისი ხდება.

კვლევის ობიექტებად აღებულ იქნა ის ნაწარმოები, რომლებიც მარტივი, ყველასათის კარგად ნაცნობი და ეროვნული სულისკვეთების ყველაზე მკვეთრად გამომხატველია. ქართველი ქალის სტერეოტიპული ხატის შექმნაში ილია ჭავჭავაძის ოთარაანთ ქვრივი, მგზავრის წერილები, ნიკო ლორთქიფანიძის თავსაფრიანი დედაკაცი და კიდევ არა ერთი დიდი ქართველი მწერლის თუ პოეტის ქმნილება დაგვეხმარა. მაგრამ აქვე უნდა დავამატოთ, რომ ქართველი ქალის სტერეოტიპული ხატის შექმნა მხოლოდ ამ ნაწარმოებებზე დაყრდნობით შეუძლებელია, რადგანაც თვით ოთარაანთ ქვრივის არსი მისმა „წინაპრებმა”, თინათინმა და ნესტან-დარეჯანმა განსაზღვრეს, მათი სახე კი შუშანიკმა, ისევე როგორც თანამედროვე ქართველი მანდილოსნის არსი ოთარაანთ ქვრივისა და თავსაფრიანი დედაკაცის ხასიათში იღებს სათავეს. იგივე შეიძლება ვთქვათ ინგლისურ და რუსულ სინამდვილეზე.

ჩვენი კვლევის შედეგად გამოლინდა, რომ ქართულ სინამდვილეში ქალის როლის მნიშვნელობა მის დედობაში ყველაზე მკვეთრად ვლინდება. იგია ერთგული და მზრუნველი დედა, რასაც ილია, ნიკო ლორთქიფანიძე და ვაჟა ერთხმად უსვამენ ხაზს:

ინგლისურ სინამდვილეში ჩვენ მიერ განხილული მასალის საფუძველზე მსგავსი სიმკვეთრით წამოყენებული მოთხოვნა არ გვხვდება, თუმცა დიდი მოემის ნაწარმოებში მთვარე და ექვსპენსინი, მისის სტრიკლენდი გვევლინება მიმტევებელ ცოლად და ერთგულ დედად, რომელიც ყველაფერს აკეთებს რათა შვილები ღირსეულად აღზარდოს და ცხოვრების გზაზე დააყენოს.

საინტერესოა რუსი დედის მაგალითი, რომელსაც ლევ ტოლსტოის ანა კარენინაში ვხვდებით, სადაც ავტორს მოყვანილი აქვს დედობრივი სიყვარულის გაორება ერთსა და იმავე პერსონაჟის, ანა კარენინას ცხოვრებაში: Но при виде этого ребенка (дочери) ей еще яснее было, что то чувство, которое она испытывала к нему, было даже не любовь в сравнении с тем, что она чувствовала к Сереже. Все в этой девочке было мило, но все это почему-то не забирало за сердце. На первого ребенка, хотя и от нелюбимого человека, были положены все силы любви, не получавшие удовлетворения; девочка была рождена в самых тяжелых условиях, и на нее не было положено и сотой доли тех забот, которые были положены на первого. Кроме того, в девочке все было еще ожидания, а Сережа был уже почти человек, и любимый человек; в нем уже боролись мысли, чувства; он понимал, он любил, он судил ее, думала она, вспоминая его слова и взгляды. И она навсегда не только физически, но духовно была разъединена с ним, и поправить этого нельзя было.

ქალის, როგორც საყვარლის როლი ქართულ სინამდვილეში შემდეგი სიტყვებით განისაზღვრება: თქვენი ქალები (ქართველები) კაცს დაინახავენ და იმალებიან. თუმცა რუს ქალებთან მიმართებით შემდეგს ვკითხულობთ: იზლერის ბაღი?... ფერიებით სავსე სამოთხე არის ის! ის ბაღი სავსეა ჟუჟუნათვალებიან ქალებითა. გინდა ერთს წაავლე ხელი გინდა მეორეს.

ტოლსტოი კი ისევ შედარებას გვაძლევს ორი ქალის, საყვარლისა და მეუღლის: Есть две женщины - одна настаивает только на своих правах, и права эти твоя любовь, а другая жертвует тебе всем и ничего не требует в замен.

ქალის მუშაობასთან დაკავშირებით დიდ სხვაობას ვხვდებით ქართულ და ინგლისურ კულტურებში. ოთარაანთ ქვრივში ვკითხულობთ: როცა უსაქმურ დედაკაცს დაინახავდა ძირიანად ამოიღებდა: „რაო, მუქთამჭამელოო? შენს ქმარს თავის თავის გამოკვება კი ეადვილება, რომ შენც მუქთად გკვებოსო. რას დაგიკრებია გულზედ ეგ დასამიწი ხელი“!

„მთვარე და ექვსპენსიან-ში” კი შემდეგნაირი ფორმულირება გვხვდება: მისის სტრიკლენდი ძალიან თაკილობდა, რომ საკუთარი შრომით უხდებოდა თავის რჩენა.

რუსული მაგალითიც ინგლისურს ემთხვევა იმაში, რომ აქ ქალი არ მუშაობდა მისი ძირითადი მოვალეობა მაღალ საზოგადოებაში ტრიალი და სტუმართ-მასპინძლობის მაღალ დონეზე გაწევა იყო.

ქალი, როგორც სუსტი არსება განსაკუთრებული ხაზგასმით ინგლისურ სინამდვილეში შეგვხვდა: ქალი, თუ უყვარხარ მანამ არ მოისვენებს, სანამ შენს სულს არ დაეუფლება. იგი სუსტია და ამიტომ დაუცხრომლად ესწრაფვის სრულ ბატონობას; ბუნება ცდილობდა ქალის სახით შემოქმედების მწვერვალის შექმნას, მაგრამ შეცდა, თიხა ძალიან რბილი ამოირჩია; მაშინ ჯერ კიდევ არ ვიცოდი, რომ ქალებს ერთი გამოუსწორებელი ნაკლი ჰქონდათ: ოღონდ კი მსმენელი ეშოვათ და ყველას დიდი სიამოვნებით გაანდობდნენ პირად საიდუმლოს.

რუსული მაგალითებით ვრწმუნდებით რომ ქალი უფრო ძლიერია ვიდრე სუსტი, რაზეც ნ.ნეკრასოვი ამბობს:

Есть женщины в русских селениях
С спокойною важностью лиц
С красивою силой в движеньях
С походкой, со взглядом цариц, -
В игре ее конный не словит,
В беде — не сробеет, — спасет:
Коня на скаку остановит,
В горящую избу войдет!

დაახლოებით იგივე შეიძლება ითქვას ქართველ ქალებზე: რა თქმა უნდა ოთარაანთ ქვრივი ცრემლს არავის დაანახებდა.

ქალისა და სიყვარულის ურთიერთმიმართების განხილვისას აშკარა სხვაობას ვხვდებით ქართულ და რუსულ შემთხვევებში, იქ სადაც თინათინისათვის ჯერ მოვალეობა და მერე სიყვარულია, ანა კარენინასთვის სიყვარული პირველ ადგილზეა და მერე სხვა დანარჩენი. საინტერტესოდ აქვს წარმოჩენილი ქალისა და სიყვარულის ურთიერთმიმართება მოემს:

და ბოლოს ქალური სიტყვაძუნწობა ქართულ და ინგლისურ სინამდვილეში ძალიან ახლოს დგას ერთმანეთთან. ქართულ წყაროებში ვკითხულობთ: დედაკაცს თუ გმირობა სურს, დაე, ნახევარ საათს გაჩუმდეს; ბევრი ქალი - ბევრი სიტყვაო, - გვეუბნება ინგლისური გამონათქვამი, რასაც შექსპირი თავისებურად დაასრულებს: ვერასოდეს იპოვი ქალს, რომელიც პასუხის გარეშე დაგტოვებს. განა უენო ქალი გინახავს?

კვლევამ საშუალება მოგვცა შეგვექმნა ე.წ. ქალის სტერეოტიპული ხატი, რომელიც ქვემოთ მოცემული ცხრილის სახით შეიძლება წარმოვადგინოთ:

ქალის სტერეოტიპული ხატი

კვლევაში მოყვანილი მაგალითებისა და ცხრილის მეშვეობით აშკარა ხდება ის ძირითადი მსგავსებები თუ განსხვავებანი, რომლებიც ამ სამი ქართული, ინგლისური და რუსული კულტურების წარმომადგენელ ქალებს შორის არსებობს.

დასკვნის სახით კი კიდევ ერთხელ უნდა ვთქვათ, ჩვენი კვლევის მიზანი იყო სხვადასხვა კულტურებში ქალის როლისა და ადგილის გამოკვეთა, რასაც მივაღწიეთ კიდეც, მაგრამ აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ეს მხოლოდ და მხოლოდ ქალების სტერეოტიპული ხატია და არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება იმის მტკიცება, რომ ყველა ის თვისებები თუ მახასიათებლები რომლებმაც თავი იჩინა ამ ნაშრომში აუცილებლად ამ ერების სრულ და სავსე დახასიათებას იძლევა. როგორც უკვე ვთქვით, საუკუნეები თავიანთ მოთხოვნებს აყენებენ და თითოეულ მათგანს ჰყავს თავისი იდეალი, ისე როგორ იაკობ ცურტაველის სამოღვაწეო პერიოდის იდეალი ქართველი ქალი შუშანიკი იყო და დარჩება, ილია ჭავჭავაძის - ოთარაანთ ქვრივი, ნიკო ლორთქიფანიძისა კი თავსაფრიანი დედაკაცი.

ლიტერატურა:

1. ნიკო ლორთქიფანიძე, თავსაფრიანი დედაკაცი. ქართველი მწერლები - თბილისი, 2000. წიგნი 9.

2. ილია ჭავჭავაძე, მგზავრის წერილები, ოთარაანთ ქვრივი. თბილისი, 1985.

3. სომერსეტ მოემი, მთვარე და ექვსპენსიანი. თბილისი, 1989.

4. Лев Толстой. Анна Каренина. М., 1987.

5. Николай Некрасов. Мороз, Красный нос. Собрание сочинений в десяти томах. М., 1984.

Ketevan Svanidze, Maia Bolkvadze
Stereotypical Image of Woman
Summary

The article is devoted to revealing the stereotype image of women in different Georgian, English and Russian cultures. Basing on the number of works of literature, XIX-XX centuries, the author exposed women's status - as - mother, wife, mistress in each of these cultures and caught the likeness and difference between them.

Кетеван Сванидзе, Майя Болквадзе
Стереотипный образ женщины
Резюме

Статья посвящена анализу стереотипного образа женщины в разных (грузинской, русской и английской) культурах конца XIX-начала XX вв. С опорой на анализируемый материал в работе выявлены место и роль женщины в каждой из указанных культур, выявлены и проанализированы также сходства и различия между женскими образами в названных культурах. Анализ данных литературных произведений и языкового фонда, а также их классификация и рассмотрение в разных ракурсах позволили „создать“ т.н. женский стереотипный образ определенной эпохи.

Марина Сиоридзе, Нуну Бакуридзе
(Грузия)

Марсель Пруст известен в истории французской литературы как родоначальник современной психологической прозы. Его произведения интересны именно тем, что он представляет картину психологической жизни человека, которая вырисовывается в одном из гениальных литературных опытов XX века - в романе Пруста „В поисках утраченного времени“.

Цикл романов „В поисках утраченного времени“, наверное, можно назвать главным произведением французского писателя. Цикл состоит из семи романов. Все семь книг объединены образом рассказчика Марселя, пробуждающегося среди ночи и предающегося воспоминаниям о прожитой жизни: о детстве, о своих родителях и знакомых, о любимых и светских друзьях, о путешествиях и светской жизни.

„По направлению к Свану“ (1913) - первый роман цикла. Образ героя - Свана - дробится на множество составляющих. Так, Сван, умный и утонченный посетитель аристократических салонов, каким он предстает на первых страницах романа в детском восприятии Марселя, и Сван - любовник Одетты, а затем увиденный уже глазами повзрослевшего Марселя, Сван, - благополучный семьянин, заискивающий перед ничтожными гостями своей супруги, и, наконец, Сван - неизлечимо больной, умирающий человек, - все это как бы разные люди. Такое построение образа отражало мысль Пруста о субъективности наших представлений о личности другого, о принципиальной непостижимости его сущности. Человек осмысливает не объективный мир, но лишь свое субъективное представление о нем. Такой подход к внутреннему миру романа отражает одну из основных особенностей психологизма самого произведения.

Следует отметить, что произведение Пруста с трудом поддается жанровой классификации: хотя оно прочно связано с романической традицией, это не совсем роман, не мемуары, несмотря на углубленную автобиографичность. Метод, использованный для его создания, не только реалистический, хотя реализм и составляет здесь ядро. Он вобрал в себя свойства и принципы самых различных течений: таких приближенных во времени, как символизм и импрессионизм, и таких отдаленных, как романтизм и классицизм. Интрига в „Поисках“ практически отсутствует: вместо нее функцию цементирующего вещества этой огромной конструкции, которую автор любил сравнивать с готическим собором, выполняют ощущения, приводящие в действие механизм непроизвольной памяти и связующие прошлое с настоящим. Благодаря идентичным ощущениям, сплавляющим воедино различные моменты жизни рассказчика, и еще чаще благодаря искусству психологического анализа прошлое избегает забвения и обретает спасение от смерти в искусстве.

Важной особенность психологизма произведения является как раз то, что в нем закладывалась основа нового типа романа - романа „потока сознания“. Архитектоника „романа-потока“, воссоздающего воспоминания главного героя Марселя о детстве в Комбре, о родителях, о знакомых и светских приятелях, свидетельствует о том, что Пруст запечатлевает текучесть жизни и мысли. Для автора „длительность“ психической деятельности человека - это способ воскрешения прошлого, когда реконструируемые сознанием прошедшие события зачастую приобретают большее значение, чем ежеминутное настоящее, несомненно, воздействуя на него. Пруст открывает, что сочетание ощущения (вкусового, тактильного, сенсорного), которое хранит подсознание на чувственном уровне, и воспоминания, дают объемность времени.

Жизнь в Комбре для Марселя начинается с звучащих имен: господин Сван, Германты, Одетта, Альбертина, дочь Свана Жильберта и так далее. Затем имена начинают совмещаться с персонами, которые теряют свое обаяние при более близком знакомстве. Первичные периоды очарования людьми и словами сменяются затем у героя разочарованием, потому что детальное знание, возникающее при приближении к человеку, лишает воспринимающего иллюзий. Столь же последовательно, вслед за Стендалем и Флобером, писатель отстаивает представление об относительности чувств. Автор говорит, что человек влюбляется не в определенное лицо и не в момент встречи, а в свое представление о нем, которое уже существует в его сознании. Для влюбленного важнее и существеннее не сама любовь к женщине, а ее предвкушение и ожидание, потому что любовь живет в душе до реального свидания, что неизбежно приводит к искажению личностного восприятия.

Пруст последовательно доказывает, что бессознательное воскрешение прошлого происходит не от интеллектуального импульса, оно не зависит от желания или не желания человека в отдельный момент бытия. Именно поэтому воспоминания героя выстраиваются перед читателем не в хронологическом или логическом порядке, а достаточно хаотично. Мимолетные образы прошедшего визуализируются через ощущение, которое может неожиданно повториться в настоящем и которое разматывает цепь воспоминаний.

Авторская направленность на воспроизведение впечатления приводит к тонкой деталировке, импрессионистичности письма. В то же время прустовские образы сохраняют логическую основу, писатель не стремится полностью имитировать подсознание. В первую очередь, автор визуализирует для читателя не развитие характера, а разные состояния одного и того же человека в различные моменты течения жизни. Закладывая основы нового типа романного повествования - романа „потока сознания“, Пруст во многом продолжает традицию аналитического психологического романа Стендаля и Флобера.

„В поисках утраченного времени“ - это, возможно, величайший роман двадцатого века; это размышления о природе времени, памяти, смысле человеческого существования. Вся картина, развернутая в „В поисках утраченного времени“, связана с развитием Марселя, дана через его восприятие. И это восприятие непрерывно изменяется с течением лет. „Постепенно, - пишет Пруст, - действительность заставляла мою мечту сдавать одну позицию за другой“. И действительность романа становится все серее и будничное. Происходит своеобразный процесс „деромантизации мира“. История жизни Пруста, рассказанная в романе, превращается в историю разочарования.

Таким образом, весьма характерно, что название романа „В поисках утраченного времени“ приобретает двусмысленный оттенок. Это одновременно и потерянное время, ибо Пруст-пессимист считает бесплодно потерянной всю свою прожитую жизнь и утраченное уже время, которое Пруст-апологет пытается еще раз искусственно воскресить в воспоминаниях.

Психологизм Пруста основан как раз на воспоминаниях, размышлениях о природе времени и памяти. Однако при этом писатель не желает, прибегая к помощи памяти как поставщика материала, реконструировать былую реальность, но, напротив, он желает, используя все вообразимые средства - наблюдения над настоящим, размышления, психологические выкладки, - смочь воссоздать собственно воспоминания. Итак, не вещи, которые вспоминаются, но воспоминания о вещах - главная тема Пруста. Впервые память из поставщика материала, с помощью которого описывается другая вещь, сама становится вещью, которая описывается. Поэтому автор обычно не добавляет к вспоминаемому того, чего ему не хватает, он оставляет воспоминание таким, как оно есть, объективно неполным, - и тогда и возникают в призрачном отдалении изувеченные временем несчастные калеки.

Как отмечает X. Ортега-и-Гассет в своей работе „Время, расстояние и форма в искусстве Пруста“, „У Пруста есть поразительные страницы, на них говорится о трех деревьях, что растут на склоне, - за ними, помнится, было что-то очень важное, да забылось что, выветрилось из памяти. Автор напрасно силится вспомнить и воссоединить уцелевший обрывок пейзажа с тем, что уже не существует: только трем деревьям удалось пережить крушение памяти“.

В своем произведении Пруст сам предстает исследователем утраченного времени как такового. Он наотрез отказывается навязывать прошлому схему настоящего, практикуя строгое невмешательство, решительно уклоняясь от какого-либо конструирования. Вот что пишет по этому поводу X. Ортега-и-Гассет: „Из ночной глубины души отделяется, воспаряя, воспоминание, и это похоже на то, как в ночи над горизонтом загорается созвездие. Пруст удерживает желание восстановить воспоминание и ограничивается описанием того, что сохранилось в памяти. Вместо того, чтобы реставрировать утраченное время, он довольствуется созерцанием его обломков. Поэтому можно сказать, что жанр memoires у Пруста обретает достоинство чистого метода“.

Психологизм Пруста находит разнообразные формы выражения: роман абсолютно невозможно представить без многословия и растянутых описаний. Однако это тот случай, когда растянутость и многословие перестают быть недостатками, превращаясь в два могучих источника вдохновения, в авторских муз. Конечно, может создаться впечатление, что Пруст слишком увлекается деталями: десятки страниц он посвящает какой-нибудь встрече у моря с группой девушек, причем ничего внешне примечательного в этой встрече нет, какой-нибудь прогулке; ему ничего не стоит столь же расточительно описать колокольню Сент-Илер, вечер у моря, вокзал, сад, скалы, лепестки липового настоя. Прусту не обойтись без растянутости и многословия уже по тому простому соображению, что он ближе обычного подходит к предметам. Ведь Пруст был тем, кто установил между нами и вещами новое расстояние.

Острота и сила впечатлительности у Пруста необычайны. Он сам говорит о своих нервах, что они „не только не задерживают на пути к сознанию, а напротив легко допускают к нему во всей отчетливостипостоянные мучительные, изнурительные жалобы самомалейших элементов нашего „я“. Несомненно, такая острота граничит с явной болезненностью и, действительно, находит свое объяснение в том, что Марсель Пруст страдал жесточайшими припадками нервной астмы, так что последние десять лет своей жизни почти не выходил из комнаты, обитой пробкой. У писателя с меньшей одаренностью такая впечатлительность могла бы легко выродиться в скрупулезную и ненужную мелочность, он не сумел бы овладеть материалом. Пруста спасает эта гениальная одаренность и культурность; благодаря своему чудесному дару он господствует над материалом, побеждает его, писатель не растворяется в нем, а растворяет его в себе; поэтому-то, что у другого явилось бы источником непоправимых недостатков, ошибок и погрешностей, у Пруста становится большим и безусловным художественным достижением.

Пруста часто называют „мастером припоминания“, „психологом памяти“. И действительно, в анализе припоминания Пруст не знает себе равных. В прошлом хранятся наиболее непосредственные картины мира, особенно в нашем детстве и в юности. Восстанавливая в своей памяти это прошлое, мы возвращаем себе в позднейшем возрасте редкие и восхитительные дары жизни - самые могучие, самые яркие впечатления. И надо удивляться тому упорству, мастерству, с каким Марсель Пруст извлекает из темной кладовой прошлого то, что, казалось бы, давным-давно и безвозвратно там погребено для нас. По этой причине писатель ценит такие моменты, как пробуждение ото сна, первые встречи и знакомства с людьми, когда контролирующая сила рассудка не успевает еще наложить своего отпечатка на непосредственные восприятия.

Марсель Пруст - глубокий психолог. Некоторые современные литературные критики сравнивают его с Достоевским. Пруст сам говорит о радости извлекать из себя и выводить на свет что-то скрытое в сумраке души, свойственной ему. Произведения Пруста едва ли можно назвать романами, скорее - это психологические мемуары, но с планом, внимательно обдуманным и последовательно проведенным. Аналитический дар писателя изумителен. Ему удается вскрывать самые сложные, запутанные, еле уловимые движения человеческого духа. Психология припоминания, одиноких ожиданий ребенка ночью матери, анализ ревности, влюбленности, многообразия „я“, вдохновения, привязанности, дружбы и т.д., отличаются у Пруста истинным проникновением и наглядной убедительностью. В частности в вещах Пруста читатель найдет драгоценный материал, относящийся к психологии творческого художественного процесса.

Как уже было упомянуто, психологизм Пруста во многом напоминает психологизм Достоевского. „Человеческое существо, - утверждает Пруст, - никогда не бывает похоже на прямую дорогу, но изумляет нас своими неожиданными и в то же время неизбежными для него изворотами, которых другие не замечают и по которым нам трудно бывает пробиваться“. В этом утверждении - исходный пункт психологизма Марселя Пруста. Также, как и Достоевский, он полагает, что душевные состояния человека и его поведение неожиданны, противоречивы, причудливы, сложны; в них много таинственного, скрытого и бессознательного. Человеческие характеры - глухие проселочные дороги, непроходимая чаща, сплошь и рядом сумрачная и темная. В человеческом существе заключена не одна, а много личностей, и они ведут между собой неустанную борьбу. Возраст, новая обстановка, новая социальная среда в корне разрушают наше прежнее бренное „я“, и оно сформировывается совсем по-новому. Нет ничего окончательного, застывшего, человеческая психика зыбка, подвергнута всяким превратностям. Но в отличие от Достоевского Пруст не терзает читателя. Сквозь сложнейшую психологическую ткань и здесь у него просвечивает нечто относительно устойчивое. Извилистые тропы в конце концов приводят у Пруста всегда к широкой, торной дороге. В его психологизме нет ничего преувеличенного, ничего противоестественного, Восстанавливая хотя и с огромным трудом мир первоначальных ощущений и впечатлений, писатель как бы преодолевает психологические надрывы, дисгармоничность, растерзанность и разрозненность душевных человеческих состояний. Одним словом, смысл и основная цель психоанализа Пруста находится в неразрывном соответствии с этим его стремлением. Психологизм его произведений обусловлен его основным художественным методом.

С равным мастерством Марсель Пруст изображает и человеческие типы, характеры и социальную среду, которая его окружала. Блестяще очерчена Прустом тетя Леония, Франсуаза, Евлалия, Сван, кружок Вердюренов, Одетта, мадам де-Вильпаризи, Блох- отец, Блох-сын, Сен-Лу, Альбертина, мосье де-Шарлю. Творчество Пруста и в этой области вполне самостоятельно и своеобразно. Он не повторяет никого из прежних мастеров. Созданные им типы и образы людей вполне индивидуальны, новы и зарисованы Прустом тщательно, выпукло и тонко. Это тем более удивительно, что изображаемые писателем люди взяты в самом обыкновенном, сером быту. Пруст не ставит их в необычайные, острые, исключительные положения. Он - не экспериментатор, а наблюдатель. Его герои ничего не совершают, они прогуливаются, беседуют, отдыхают на курорте, находятся в обычном домашнем, семейном кругу, очень тесном и замкнутом. Пруст создает свои типы, пользуясь житейскими бытовыми мелочами. Он с явной неприязнью и с тонкой насмешкой относится к буржуазному укладу и к буржуазной интеллигенции. Достаточно вспомнить, с какой иронией изображен кружок Вердюренов, семья Блоха или буржуа на курорте. Пруста отталкивает от них плоскость и пошлость вкусов и суждений, тупая ограниченность, самодовольство и самоуверенность, грубость и чванливость, отсутствие настоящей культурности наряду с нагловатой претенциозностью, бестактность и бесцеремонность, безвкусица, неистребимая склонность к сплетням и ехидству, зависть и заскорузлое себялюбие. Все эти черты и свойства добрых, уравновешенных французских буржуа последних десятилетий Пруст показывает, нимало их не скрывая и не подкрашивая. С этой точки зрения его произведения - превосходный документ эпохи, и нет преувеличения в том, что его имя ставят рядом с Бальзаком, Толстым и Золя.

Психологический литературный метод Пруста, безусловно, выделяется и запоминается. Весьма интересен и его подход в трактовке любовных чувств и переживаний героев. Как писал в своей работе X. Ортега-и-Гассет: „Книга о любви Свана - пример психологического пуантилизма. У Пруста любовь Свана ничем не напоминает любовь. И чего только в ней нет: огненных вспышек чувственности, темно- лилового тона ревности, бурого - скуки, серого - угасания жизненных сил. Единственное, чего нет, - это любви. Она возникает, как возникает на гобелене фигура, когда вдруг переплетутся несколько нитей, и не важно, что ни одна не имеет очертаний этой фигуры. Без Пруста осталась бы невоплощенной та литература, которую надлежит читать так, как рассматривают картины Манэ, - прищурив глаза“.

Говоря о новом психологической методе писателя, стоит отметить, что Пруст приносит в литературу то, что можно назвать воздушной средой. Пейзаж и люди, внешний и внутренний мир - все пребывает в состоянии мерцающей неустойчивости. Мир у Пруста устроен так, чтобы его вдыхали, ибо все в нем воздушно. В его книгах никто ничего не делает, там ничего не происходит, нам является только череда состояний. Да и как может быть иначе - ведь для того, чтобы что-то делать, надо быть чем-то определенным. Действия животного осуществляются целенаправленно, его поведение можно изобразить в виде прямой линии, ломающейся тогда, когда она наталкивается на какое-то препятствие, и неизменно возрождающейся, свидетельствуя о наличии борющегося с препятствием субъекта. Эта ломаная линия, воплощающая в данном случае действия животного - человека или зверя, полна скрытого динамизма. Но прустовские персонажи живут, если можно так сказать, растительной жизнью. Ведь для растений жить - это пребывать и бездействовать. Погруженное в воздушную среду растение неспособно противостоять ей, его существование не приемлет никакой борьбы. Так же и персонажи Пруста: как растения они инертно покоряются своим атмосферным предназначениям. Биография каждого героя покоряется воле неких духовных тропических вихрей, поочередно взвивающихся над ними и обостряющих чувствительность. Все зависит от того, откуда рождается живительный порыв.

Одним словом, произведения Пруста таят в себе целые россыпи художественных сокровищ. Его эстетический мир прекрасен, глубок и благороден, его психоанализ приводит к подлинным и редким открытиям из жизни человеческого духа, характеристики изображаемых им людей метки и новы; он культурный и умный писатель, он много знает; его метафора всегда неожиданна и отличается выразительностью: словом, он крайне поучителен и содержателен. Делая обобщающий акцент на особенностях психологизма в романе Пруста „По направлению к Свану“, хочется подчеркнуть следующее. Изысканный и причудливый мир прустовской прозы воссоздает бесконечно увлекательное и удивительно разнообразное движение человека в глубины своей внутренней вселенной.

Литература:

1. Воронский А. Марсель Пруст: к вопросу о психологии художественного творчества. М., 1974.

2. 0ртега-и-Гассет X. Время, расстояние и форма в искусстве Пруста. Перев. В.Г. Резник. - М., 1991.

3. Пруст М. По направлению к Свану. М., 1973.

4. Ревель Ж.-Ф. О Прусте. М., 1995.

5. Berton Jean-Claude, Histoire de la littérature et des idées, en France au XXe siècle. Collection PROFIL LITTÉRATURE, Série HISTOIRE LITTÉRATURE. Hachette, Paris. 1995.

6. Prat M.-H., Aviйrinos M., Brunet M.-H., Jurado M., Labouret D., Naugrette F.,Auger C. Littйrature - textes, histoire, mйtode. Tome 2: XIXe et XXe siиcles. Larousse-Bordas, Paris, 1997.

7. Littйrature/Critique littйraire sur le site: du site: www.weblettres.net.

Marina Sioridze, Nunu Bakuridze
To the Question on Features of Psychologism in Marcel Proust's Works
Summary

Marcel Proust's works conceal in themselves the whole scatterings of art treasures. Its aesthetic world is fine, deep and noble, its psychoanalysis leads to original and rare opening from a life of human spirit, the characteristic of people of a label represented by it and are new; he the cultural and clever writer, it knows much; its metaphor is always unexpected and differs expressiveness: a word, it is extremely instructive and substantial.

მარინა სიორიძე, ნუნუ ბაკურიძე
ფსიქოლოგიზმის თავისებურებების საკითხისათვის მარსელ პრუსტის შემოქმედებაში
რეზიუმე

მარსელ პრუსტის ნაწარმოებებში მიმოფანტულია მხატვრული საგანძურის ნიმუშები. მისი ესთეტიკური სამყარო მშვენიერი, ღრმა და კეთილშობილია, მის ფსიქოანალიზს მივყავართ ორიგინალურ და იშვიათ აღმოჩენებამდე გონიერი ადამიანის ცხოვრებიდან, მის მიერ გამოსახული ადამიანების დახასიათებები ზუსტი და ახალია; ის კულტურული და ნიჭიერი მწერალია, მან ბევრი იცის; მისი მეტაფორა ყოველთვის მოულოდნელია და გამოირჩევა ექსპრესიულობით: ერთი სიტყვით, ის ყურადსაღები და მნიშვნელოვანია.

მარინე ტურავა
(საქართველო)

ჭაბუა ამირეჯიბის „დათა თუთაშხიაში“ არის კონტრაპუნქტის პრინციპით ჩართული მოსე ზამთარაძის ეპიზოდი, რომელიც კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს ნაწარმოების პოსტმოდერნისტულ ფორმას და ამასთანავე მნიშვნელოვან ფუნქციას ასრულებს მწერლის ესთეტიკური მოდელის გააზრებაში. აბელი, რომელიც არქიფოდ გარდასახულა და თავი საირმეს ტყეში მცხოვრები ადამიანების მესიად წარმოუდგენია, მინი-დიქტატურის, ტოტალიტარული რეჟიმის შემქმნელია. მის მიერ ჩამოყალიბებული მინი-სახელმწიფო საბჭოთა სინამდვილის გროტესკი, პაროდიაა. აქ აკრძალულია ემოცია, განწყობა, პოზიციის ქონა, ფიქრიც კი, ზოგადად ადამიანობა. ამას ტაბუ აქვს დადებული. ეს ყველაფერი ამავე ადამიანებზე ან ადამიანადყოფილებზე ფიქრით არის გამართლებული. არქიფო სეთურის ავტოკრატიას, როგორც ყველა ავტოკრატიას დედამიწის ზურგზე, საკუთარი იდეოლოგი ჰყავს - კაკოია თაბაგარი, რომელიც დილის ხუთი საათიდან ლოცვით აღვიძებს ხალხს და მამა-მარჩენლის ბრმად მორჩილებასა და სიყვარულს უნერგავს.

„ხალხს თუ უთხარი, ადამიანი ხარო, რას გეტყვის თუ იცი? ადამიანი თუ ვარ, მაშინ მეც შემიძლია, შენი მაგივრობა გავწიო და გამოდი მაქედანო. გამოხვალ. დაჯდება შენს ადგილას და გაუბედურდება, ცხენი და სახედარი ხარ-თქვა, უნდა ელაპარაკო. ადვილად იჯერებენ ამას. თვითონაც იციან, ასე რომაა, იჯერებენ და წესიერად და ბედნიერად არიან. ასეა, მაგრამ პირდაპირ არ უნდა ელაპარაკო. შეპარვით უნდა უთხრა, ქარაგმით“. ამ იდეოლოგიით მართავდნენ სახელმწიფოს, თავი თავლის უფროსად, ცხენების მმართველად წარმოედგინათ. უბრალო აბელები (რაც მოფუსფუსეს, შეწუხებულს, არარაობას, მოჩვენებას ნიშნავს) მხსნელებად, გადამრჩენლებად გვევლინებოდნენ. ხალხი კი მხოლოდ ბრბო იყო, აზროვნებასა და ინდივიდუალობას მოკლებული, უსახური. ამიტომ იყო ადამიანად ყოფნა გაუსაძლისი, შეუძლებელი. ასეთ ქარაგმაში და საყოველთაო სიცრუეში ცხოვრობდა მთელი საბჭოეთი, ყველამ ყველაფერი იცოდა, მაგრამ ყველა დუმდა.

სწორედ ამგვარი რეალობის წინააღმდეგ არის მიმართული ირაკლი ლომოურის პატარა მოთხრობა „შემთხვევა“, რომლის ეპიგრაფადაც თავად მწერლის სიტყვები გამოდგებოდა: „შემიძლია ვთქვა, რომ ლიტერატურა ჩემთვის (და, ცხადია, არა მხოლოდ ჩემთვის) ერთგვარი თამაშია. და თამაში, თავისთავად, რაღა თქმა უნდა, მისტიფიკაციის ელემენტსაც შეიცავს“. მოთხრობა გასული საუკუნის 80-იანი წლების დასაწისშივე გამოქვეყნდა, როდესაც ქვეყანა ჯერ კიდევ უძრაობის ჭაობში იყო ჩაძირული, ეროვნული მოძრაობა მხოლოდ იატაკქვეშეთსა და ღრმა გულაგებში არსებობდა, ერის საუკეთესო შვილები ოცნებაში თუ წარმოიდგენდნენ საქართველოს დამოუკიდებელ მომავალს.

ნაწარმოებს, ერთი შეხედვით, შეუფერებელი დოკუმენტურ-ქრონიკული ფორმა აქვს, მასში უამრავი ინფორმაცია და სტატისტიკაა ჩადებული, მაგრამ მწერალი ამას გააზრებულად, მკითხველის დასაინტრიგებლად აკეთებს. ავტორის მიზანია ნაწარმოებში აღწერილი ფანტასტიკური ამბის ფონზე საკუთარი პროტესტი გამოხატოს. სიუჟეტი მარტივი და დაუჯერებელია: მეტრო „პოლიტექნიკურის“ გვირაბს, მორიგი მატარებლის ჩამოვლამდე, აქლემებზე ამხედრებული ბედუინები ჩაუქროლებენ. ამ უცნაურ ქარავანს ცხრამეტი, ერთი ადამიანის მტკიცებით, კი ოცი მგზავრი შეესწრო. („მეტროს სადგურ „პოლიტექნიკური ინსტიტუტის“ ბაქანზე ვიდექი, მატარებელი იგვიანებდა, და უცებ წარმოვიდგინე, რომ გვირაბიდან გამოდის აქლემების ქარავანი. ისე ცხადად წარმოვიდგინე, თითქმის დავინახე... მერე დავიწყე ფიქრი, რა მოხდებოდა, მართლა რომ ჩამოევლო, ვინა რას იზამდა, როგორ მოიქცეოდა...“ ირაკლი ლომოური).

მწერალი თითოეული მოწმის ბიოგრაფიულ ცნობას გვაწვდის, მოგვიანებით მკითხველისათვის გასაგები ხდება, რომ ყოველი მათგანი ცოდვილი იყო, ამ ამბის შემდეგ მოინანია დანაშაული და გამოსწორდა. უცოდველი ადამიანი არ არსებობს, მაგრამ მოთხრობის პერსონაჟებს ისეთი ცოდვები აღმოაჩნდათ, აშკარად რომ ბღალავდა საბჭოთა მოქალაქის სახელს: „ასე მაგალითად, ჯ.მ. ქობულაშვილმა გულახდილად აღიარა სამრეწველო საქონლის დატაცების მრავალრიცხოვანი შემ- თხვევები, გ.გ. გიგაური გამოტყდა ფულის გამოძალვის მცდელობაში, ა.ტ. ლაბაძეს ჰყოლია ოთხი ცოლი რესპუბლიკის სხვადასხვა რაიონებში და ა.შ.“ მისტიფიკაცია ზღვარს აღწევს, როდესაც გაუთხოვარი და თავისივე მტკიცებით, სულაც ქალიშვილი, 37 წლის, ზოოვეტერინარული ინსტიტუტის ლაბორანტი, ზინაიდა ტერენტის ასული ჯანიაშვილი მეტროს ბაქანზე მშობიარობს (ბავშვს, რატომღაც მუსულმანური სახელი, მაჰმუდი დაარქვეს, ალბათ, ბედუინების სახსოვრად). საბჭოთა სინამდვილეში, სადაც არც ქურდობა იყო, არც მექრთამეობა, არც მრავალცოლიანობა, არც ფსიქო-სომატური ტკბობის მოთხოვნილება, ცხრამეტი მგზავრიდან არც ერთი არ აღმოჩნდა წითელი იმპერიის ღირსების მატარებელი.

ყველაზე მთავარი, ალბათ, ის მეოცე, უკვალოდ გამქრალი მგზავრია, რომელიც, მხოლოდ ერთი თვითმხილველის მტკიცებით, აქლემების ქარავანს გაჰყოლია. ეს მგზავრი თავად ავტორი უნდა იყოს - „მაღალი, გამხდარი, გაბურძგნული შავი თმებით, გაუპარსავი, ჯინსებიან-ტყავისქურთუკიანი, 20-22 წლის“. ამ მოთხრობის დაწერისას ირაკლი ლომოური სწორედ 22 წლის იყო. ახალგაზრდა მწერლისათვის იმდენად აუტანელი გახდა მის გარშემო გამეფებული სიყალბე, რომ მოთხრობის მეოცე პერსონაჟი, ავტორის ორეული, აქლემების არარსებულ ქარავანს მიჰყვება წარმოსახვით, ვირტუალურ სამყაროში. როგორც აღვნიშნეთ, ამ ჩვენებას მხოლოდ ერთი სტუდენტი გოგონა იძლეოდა, რომელიც, ჩანს, ბოლომდე არ იყო ჩაფლული სიყალბისა და უძრაობის მორევში და „თვალი სულიერი“ ჯერაც არ ჰქონდა დახშული, თუმცა დანარჩენი, თვრამეტის ჩვენებები, მეოცე მგზავრის არსებობასა და ქარავანს ადევნებას უარყოფდა.

კარგი ტექსტი აუცილებლად გულისხმობს კარგ მკითხველსაც, ეს ის მინიმალური მოთხოვნაა, რომელიც აუცილებლად სჭირდება ლიტერატურას. „შეიძლება ითქვას, რომ მწერალი მკითხველი გახლავთ, ანუ მკითხველი განსაზღვრავს მწერლობის დონეს, მკითხველის მოთხოვნილება, მკითხველის გემოვნება, მკითხველის ერუდიცია განსაზღვრავს, ან თუ შეიძლება ასეც რო ითქვას, რის ღირსიცაა ხალხი, მწერლობაც ისეთი გააჩნია, შეიძლება ითქავს“ (ოთარ ჩხეიძე). ნაწარმოების უცნაური ლიტერატურული ცხოვრება ერგო. ის პროსპერ მერიმეს პირველ ლიტერატურულ ტყუილზე არა ნაკლებ ხმაურიანი აღმოჩნდა. (მერიმემ გამოსცა ესპანური დრამების კრებული, რომელსაც „კლარა გაზულის თეატრი“ უწოდა. ამ დრამების ავტორად ყველასათვის უცნობი ესპანელი ქალი გამოაცხადა, წიგნს გაზულის ბიოგრაფია და ფოტოსურათიც კი დაურთო. მასზე ესპანელი ქალის ტანსაცმელში მორთული მერიმე იყო გამოსახული. ამას მოჰყვა არა ნაკლებ ხმაურიანი, სლავური სიმღერებიც, რომლის პროზაული ვერსიის ავტორიც თავად მწერალი იყო). მოთხრობის გამოქვეყნებისთანავე, იმავე 80-იანების დასაწყიში, თბილისში ხმები დაირხა, მეტროს სადგურში, აქლემების ქარავნის გამოჩენის შესახებ. ქალაქში ათასგვარ ტყუილ-მართალს, მოთხრობის დამახინჯებულ ვერსიებს ყვებოდნენ. „ჩემმა მოთხრობამ „შემთხვევა“, ქალაქში მითქმა-მოთქმა გამოიწვია, მოთხრობა ჩემს იმდროინდელ განწყობას გამოხატავდა, - აბსურდული რეალობა, საიდანაც გმირს გაქცევა სურს და კიდევაც გარბის, აქლემების ქარავანს მიჰყვება, - მაგრამ სრულიადაც არ მიფიქრია, რომ ვინმე ამას სინამდვილედ და მართლა მომხდარ შემთხვევად მიიღებდა. თუმცა, თუ დავფიქრდებით, გასაკვირი არაფერია, საბჭოთა მოქალაქე ყველაფერს იჯერებდა, რასაც უწერდნენ“... (ირაკლი ლომოური). „მოთხრობის ირგვლივ ატეხილი ხმაური გასცდა საქართველოს ფარგლებს. რუსი ემიგრანტი მწერალი სერგეი დოვლატოვი ესმაურება ამ მოთხრობას მოწონებით. აღნიშნავს, ესაა ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო მოთხრობა, რაც ბოლო დროს წავიკითხეო“ (როსტომ ჩხეიძე).

თხრობის ზედაპირულობას შეჩვეულმა საბჭოთა მკითხველმა, რომელმაც დაკარგა ეროვნული ტექსტების და სირთულეების აღქმის უნარი და იმპერიის კლიშეებს შეეჩვია, ნაწარმოებში აღწერილი ამბავი, მხატვრული გამონაგონი, რეალობად აღიქვა. „კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა“ დეფიციტური გახდა. მხატვრული სიტყვა აღარ ასრულებდა აზროვნების ლინგვისტური ეკვივალენტის (იოსიფ ბროდსკი) ფუნქციას. ადამიანებმა დაივიწყეს სიტყვისადმი პირველყოფილი დამოკიდებულება, ამიტომაც დაკარგეს ლიტერატურის აღქმის უნარიც. ამ ფაქტმა კიდევ ერთხელ დაადასტურა, რომ ირაკლი ლომოურის მოთხრობაში აღწერილი ყოფა, მისი აბსურდულობა, არ იყო უტრირებული, მხოლოდ მწერლის მისტიფიკაციის ნაყოფი. ისეთი შეგრძნება რჩებოდა, რომ მკითხველი თავად მოთხრობის გვერდებიდან გადმოვიდა.

ახალგაზრდა მწერლის მოთხრობა მყისიერად შეაფასა თანამედროვეობის ერთ-ერთმა დიდმა მწერალმა გურამ დოჩანაშვილმა: „პირველი, რაც ამ მოთხრობის წაკითხვისას დამეუფლა, იყო აღტაცებასთან შეზავებული გაკვირვება, რადგან, მართლაც, ძნელი წარმოსადგენია, ოცდაორი წლის კაცი ასეთ ძნელ თემებს შეეჭიდოს და, რაც მთავარია, წარმატებით დაძლიოს... ესაა მოთხრობა, დაწერილი უაღრესად ძნელ თემაზე, და აქ საოცარი ოსტატობით ენაცვლება ერთმანეთს ყოვლად რეალური და დიდად ფანტასტიკური ამბები. ნამდვილად გასაკვირველი ზომიერების გრნობითა და საჭირო ოსტატობითაა დაწერილი მთელი ნაწარმოები“. თითქოს ახალგაზრდობა პოეზიას უხდება, პროზას კი დადინჯება, გამოცდილება, ცხოვრების ცოდნა სჭირდება. ამ სტერეოტიპის მსხვრევაა ირაკლი ლომოურის არა მხოლოდ ეს მოთხრობა, არამედ მთელი შემოქმედება.

ლიტერატურული მისტიფიკაცია, თამაშის ელემენტი ირაკლი ლომოურის მხატვრული სტილის განუყოფელი ნაწილი გახდა. 2003 წელს გაზეთ „ჩენი მწერლობის“ №13(143)-ში დაიბეჭდა მწერლის რეცენზია „ეროტომანის ჩანაწერების“ გამო, რომელშიც იგი თითქოს გედევან გედაევანიშვილის რომანს მიმოიხილავდა. აღმოჩნდა, რომ „ეროტომანის ჩანაწერები“ თავად ირაკლი ლომოურის ჯერ გამოუქვეყნებელი რომანის სათაური იყო. მწერლის შემოქმედებისათვის მისტიფიკაციასთან ერთად ჭარბად არის დამახასიათებელი თითოეული დეტალის, პასაჟის ზუსტი გათვლა, პერსონაჟის ფსიქოლოგიის ოსტატური გახსნა. მისი მოთხრობებისათვის არ არის ორგანული, ზოგადად ჩვენი დროის ლიტერატურისათვის დამახასიათებელი, სირთულე, რაც მკითხველის ერთგვარი დაკვეთაც არის. ირაკლი ლომოურს მარტივი მხატვრული ფაქტურით, სადა თხრობით შეუძლია ჩვენი ეპოქის ურთულეს პრობლემებზე საუბარი. მისი ლიტერატურული დებიუტი „შემთხვევა“ XX საუკუნის 80-იანი წლების საქართველოს ანარეკლია, მოგვიანებით, XXI საუკუნეში, გამოსული მოთხრობების კრებული „ექსლიბრისი“ (გამომცემლობა „მერანი“) უკვე მილენიუმის სულიერ ტკივილებს და განცდებს გადმოგვცემს.

თამაზ ბიბილური წერს: „სტილი თვით მწერალიაო, ამბობენ, მაგრამ ალბათ მხოლოდ მაშინ, როცა მწერალი მართლა იმას წერს, რასაც ფიქრობს. იქნებ სტილის თავისებურებას სწორედ მწერლის გულახდილობა ქმნის? თუ ის მართალია (და არ შეიძლება მართალი არ იყოს), რომ ყოველი ადამიანი განუმეორებელია, მაშინ მწერლის სრული გულახდილობა უნდა ქმნიდეს სტილის გულახდილობასაც, ანუ თავისებურებას სტილისა. მაგრამ არიან კი ქვეყნად გულახდილი მწერლები? გაპატიებს კი გარემო, საზოგადოება, ტრადიცია ამგვარ გულახდილობას? აი, რამდენი დაბრკოლება აღიმართა ერთბაშად „საკუთარი სტილის“ ძიების გზაზე. თანამედროვე ქართულ მწერლობაში ირაკლი ლომოურიც არის ერთ-ერთი იმათგანი, ვისაც სრული გულახდილობა და სიწრფელე შეუძლია, ვინც გარემოს, საზოგადოების დაწერილ და დაუწერელ კანონებს არად დაგიდევთ, რომ საკუთარი, თავისთავადი სტილით ისევ ამ გარემოსა და საზოგადოების შესახებ წეროს.

ლიტერატურა:

1. ირაკლი ლომოური, ექსლიბრისი, თბ., 2003.

2. ოთარ ჩხეიძე, ეპიკური სტილის დასაცავად, „ჩვენი მწერლობა“, 6-12 ივნისი, 2003.

3. ნინო თარიშვილი, პროსპერ მერიმე, წიგნიდან: „პროსპერ მერიმე, შარლ მეცხრის მეფობის ქრონიკა, ნოველები“, მსოფლიო ლიტერატურის ბიბლიოთეკა, თბ., 1978.

4. „ლიტერატურა - ერთგავრი თამაში“ (ექსპრეს-ინტერვიუ ირაკლი ლომოურთან), ჩვენი მწერლობა 25 აპრილი-1 მაისი, 2003.

Marine Turava
„Passenger Following after Camels“ (About „The Event“ of Irakli Lomouri)
Summary

The aim of the author is to present personal protest using fantastic background of text. The fable is too simple and unbeliavable: The beduins go through the underground tube „Politecnikuri“ till coming the next train. Nineteen, or twenty passengers had seen the strange caravan. For the twentieth passenger (may be, the author himself) the false existence is so tragic, that he is ready to leave for virtual world following the irreal caravan.

Марина Турава
Путник, следующий за караваном верблюдов (По произведению Ираклия Ломоури „Случай“)
Резюме

Цель автора - выразить протест на фоне описанных в произведении событий. В тонелле метро „Политехническая“ до появления следующего поезда, промелькнули бедуины, сидящие на верблюдах. Это наблюдало девятнадцать, а по утверждению одного, двадцать человек. Для двадцатого же пассажира, которым был сам писатель, настолько фальшивой была окружающая его действительность, что сам он готов был в своем воображении уехать вместе с караваном в виртуальный мир.

მარინე ჯაიანი
(საქართველო)

ქართველი და უნგრელი ხალხის კულტურულ-ლიტერატურულ ურთიერთობას ხანგრძლივი ისტორია აქვს. ძველი ქართულ-უნგრული ისტორიულ-ლიტერატურული მასალის შესწავლა ცხადყოფს, რომ ამ ორი ერის საუკეთესო წარმომდგენები უკვე ადრეულ ხანაში იცნობდნენ ერთმანეთს.

ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში შესწავლილია მეტად საგულისხმო ცნობები აღორძინების ეპოქაში ქართველთა და უნგრელთა პოლიტიკური, დიპლომატიური თუ მეცნიერული ურთიერთობებისა. ყურადსაღებია უნგრელ ჰუმანისტთა მიერ შემუშავებული ე.წ. „სკვითური თეორია“, რომლის თანახმად უნგრელთა წინაპრების ერთ-ერთ პირველ საცხოვრისად და სანათესაოდ სახელდებულია საქართველო და ქართველები (ლ. ტარდი, უნგრეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან, თბ., 1968). ამ შეხედულების ერთგვარი გამოძახილი უნდა ყოფილიყო უნგრელთა დაინტერესება საქართველოთი... პირველი მოგზაურებიც გამოჩნდნენ: გერგეი, ორლაი, დეჩი და სხვანი.

XVII-XVIII საუკუნეთა მიჯნაზე, ქართული კულტურის მოღვაწეთა წინაშე, მთელი სიცხადით დადგა საკითხი ქართული სტამბის დაარსების აუცილებლობის შესახებ. როგორც ცნობილია, ქართული ეროვნული სტამბა ჯერ მოსკოვში დაარსდა, შემდეგ - თბილისში. მოსკოვის სტამბის ამუშავება უკავშირდება არჩილ ბაგრატიონის სახელს (1647-1713); თბილისის სტამბა კი ვახტანგ VI-მ მოაწყო (1675- 1737). არჩილმა და ვახტანგმა თავიანთი საშვილიშვილო წამოწყება განახორციელეს უნგრელი სპეციალისტების - მიკლოშ კიშისა და მიხაი იშტვანოვიჩის დახმარებით. არჩილ მეფე, მოსკოვში პირველი ჩასვლისას, 1686 წელს ქართული საბეჭდი შრიფტის დამზადებას სთხოვს და შეუკვეთავს კიდევაც, უნგრელ მესტამბეს მიკლოშ კიშს. მიხაი იშტვანოვიჩის (იგივე მიხაილ უნგრო ვლახელი), ცნობილი მესტამბის სახელი მკვიდრად არის შესული ქართული კულტურული ცხოვრების ისტორიაში. ის იყო ანთიმოზ ივერიელის გამორჩეული მოწაფე. მან უდიდესი როლი შეასრულა თბილისში, ვახტანგ VI-ის მიერ, ქართული სტამბის ორგანიზაციისა და დაარსების საქმეში. მ. იშტვანოვიჩის ხელმძღვანელობით მაღალ დონეზე შესრულდა პირველი ქართული გამოცემები. „ვახტანგ VI-ც არა ერთხელ გვახსენებს, - „...მოვიყვანე მესტამბე ვლახეთით და გავაკეთე სტამბაო“, ხოლო თავად მიხაელ სტეფანეს ძე ასე მიმართავდა ქართველებს: ღვთის მოყვარენო და ყოვლად შვენიერნო მკვიდრნო საქართველოსანო! ყოველივე საქმენი, რაოდენნი იხილვებიან - ასონი, ორღანონი და ყოველნი სახმარნი სტამბისა, დაწყებით სრულყოფამდე, მოქმედი და წინამძღოლი მე ვარ, უნდო მონა თქვენი (ქრ: შარაშიძე, პირველი სტამბა საქართველოში, თბ., 1955).

აღორძინებისა და გარდამავალი ხანის ქართველი მწერლები, ლევან ბაქარის ძე, დავით და იოანე ბატონიშვილები უნგრულ კულტურას, ისტორიასა და ეთნოგრაფიას კარგად იცნობენ. საგულისხმოა დავით ბატონიშვილის სიტყვები: „ვენგერნი არიან მამაცნი, გამბედავნი, ბრძოლასა შინა მიდრეკილნი, კარგ ჰასაკოვანნი და თავმოყვარენი“ (ტ. რუხაძე, ქართულ-უნგრული ურთიერთობის სათავეებთან, გაზ., „ლიტერატურული საქართველო“, 1967, №37). ასევე, ერეკლე II-ის კარზე 1779-83 წლებში მოღვაწეობდა უნგრეთიდან ჩამოსული ექიმი, მეცნიერი იაკობ რეინეგსი. საქართველოში მუდამ თანაგრძნობით ეკიდებოდნენ უნგრელი ხალხის თავისუფლებისაკენ ლტოლვას. მათი სახალხო გმირები ჩვენშიც მისაბაძნი გამხდარან: ლაიოშ კოშუტი, შანდორ პეტეფი და სხვანი (ბ. დადიანი-მასხარაშვილისა, წარსულის ფურცლებიდან, „ცისკარი“, 1976, №8).

გრაფი ევგენი ზიჩი მე-19 საუკუნის 90-იან წლებში ორჯერ ჩამოდის კავკასიაში (1895-1898 წლებში). ეს იყო სამეცნიერო ხასიათის ექსპედიციები. მასში მონაწილეობას იღებდნენ არქეოლოგი ბელა პოშტა და ეთნოგრაფი იანოშ იანკო. ევგენი ზიჩის საქართველოში ჩამოსვლას, თავის დროზე გამოეხმაურა როგორც ქართული, ასევე უნგრული პრესა. გრაფს ჩვენს სამშობლოში იზიდავდა წარმტაცი ლეგენდა, რომლის თანახმად ზიჩები ციციშვილების შთამომავლები არიან. 1895 წელს „ივერია“ (№182) იტყობინება: „გრაფი ზიჩი თ.-თ. ციციშვილებში... გრაფს გაუგონია, რომ ქართლში ცხოვრობენ თავადნი ციციშვილები და ეს გვარი თავის გვართან შეუდარებია, მოუსურვებია მათი ნახვა და გაცნობა... გრაფი თითქმის გამონათესავებია: თქვენ უსათუოდ უნგრელები უნდა იყოთო, ან მე ქართველი უყოფილვარ ოდესმეო. უსათუოდ უნდა მეწვიოთ ჩემს სამშობლოში და ვეცდები, მაგიერი პატივისცემა იქ გადაგიხადოთო“. საინტერესოა, რომ პეტერბურგში გამომავალი ჟურნალი „Новь“-ც იმეორებს ამ შეხედულებას და მკითხველს აუწყებს, რომ ციციშვილები ზიჩების წინაპრები არიანო (1897, №12).

საგანგებო წვეულება, რომელიც დაით დიმიტრის ძე ციციშვილს გაუმართავს უნგრეთიდან წვეული სტუმრისათვის, უხვი და გამორჩეული ყოფილა. არც სტუმარს შეურცხვენია თავი, ოჯახისათვის საჩუქრად მიურთმევია დეკორატიული თეფში (ჭედურობა). მკვლევარ გ. შარაძის დასტურით, ჭედური ხელოვნების ეს ნიმუში დღესაც დავით ციციშვილის შთამომავალთა ძვირფასი რელიქვიაა. მოგზაურობის დროს ე. ზიჩიმ ქართულ სიძველეთა მდიდარ კოლექციას მოუყარა თავი, რომელიც ბუდაპეშტშია დაცული (გ. შარაძე, ქართული სიძველენი ბუდაპეშტში, გაზ., „ლიტერატურული საქართველო“, 1970, 8.VIII).

მართალია, წინამდებარე ნაშრომში მიხაი ზიჩის ღვაწლზე გვექნება საუბარი, მისი განუსაზღვრელი წვლილის შესახებ „ვეფხისტყაოსნის“ ილუსტრაცია-დასურათების საქმეში, მაგრამ გვერდს ვერ ავუვლიდით ქართულ-უნგრული ურთიერთობის ლამაზი ისტორიების თუნდაც მცირედ მიმოხილვას, რადგან სწორედ ასეთი სახის დაინტერესება ჩვენი ქვეყნის ისტორიით, წარსულით, კულტურით და ა.შ. იმპულსის მიმცემი გახდა მიხაი ზიჩისათვის, როგორც შემოქმედისათვის.

მიხაი ალექსანდრეს ძე ზიჩი დაიბადა 1827 წლის 15 ოქტომბერს უნგრეთში, სოფელ ზალაში, არისტოკრატთა ოჯახში. იქვე, მეზობლად, მდებარეობს სოფელი ზიჩი, ამ საგვარეულოს საძვალით და კოპწია ეკლესიით. მათი გვარიც აქედან მომდინარეობს - ზიჩი, რაც ქართულად ზიჩელს ნიშნავს. სოფელ ზალაში დიდი მხატვრის სახლ-მუზეუმია განლაგებული, რომელსაც საგულისხმო მემორიალური დაფა ამშვენებს, წარწერით: „აქედან დაიწყო თავისი სახელოვანი ცხოვრების გზა მიხაი ზიჩიმ“, შომოდის ოლქის მცხოვრებლებისაგან. უნებურად გვახსენდება მიხაის ძმის, ანტალ ზიჩის წერილი, რომელიც 1875 წლით თარიღდება. ბარათი წინასწარმეტყველური სიტყვებითაა სავსე, „...დადგება დრო და შენი ხალხი შენ მუზეუმს გაგიხსნის“... (წერილები გამოქვეყნებულია წიგნში: გ. შარაძე, „არქეოლოგიური ძიებანი“, თბ., 1973 წ.)

ზიჩების მამა ადრე გარდაცვლილა. ობოლ ძმებს დედა ზრდიდა. გიმნაზიის წლებს მომავალი მხატვარი სიამოვნებით იხსენებს... უმაღლესი, იურიდიული განათლება დედაქალაქში მიიღო... 1842 წლიდან იგი იწყებს მეცადინეობას ფერწერაში. მისი მასწავლებელი იტალიელი მხატვარი იაკობ მარასტონი იყო, რომელმაც პეშტში გახსნა პირველი სამხატვრო სასწავლებელი. დედას თავისი წოდებისათვის შეუფერებლად მიაჩნდა უმცროსი ვაჟის მხატვრობით გატაცება. ზიჩიმ უარი თქვა თავის გატაცებაზე და 1943 წლიდან ვენაში გადავიდა იურისპრუდენციაში ცოდნის გასაღრმავებლად. ნიჭი და გატაცება აქაც თავისას გაიტანს. მიხაი ზიჩი დაუკავშირდება ვენის სამხატვრო აკადემიის პროფესორს, გამოჩენილ მხატვარს ფერდინანდ- გეოგრ ვალდმიულერს. მომავალი მხატვარი მასთან დაუფლებია ხატვის ტექნიკას, პორტრეტისტიკას და ცნობილი მხატვრის საუკეთესო მოწაფე გამხდარა. 1844-46 წლებში ზიჩიმ ვენაში, სამხატვრო აკადემიის დიდ დარბაზში გამოფინა თავისი პირველი ნამუშევრები და პოპულარობაც მოიხვეჭა.

ვენაში სწავლის დროს მიხაი გატაცებულია ფრანგული რომანტიზმით, აღელვებს ზოგადსაკაცობრიო პრობლემები, ძლიერი ადამიანური ვნებები, გულწრფელი პატრიოტული მისწრაფებანი. მისი სურათები საზოგადოებას მოსწონდა და გამოფენებიდან იყიდებოდა. ცოტაოდენი ფული გაუჩნდა თუ არა, იტალიაში გაემგზავრა.

გამგზავრების წინ, მიხაი ზიჩიმ მონაწილეობა მიიღო ვენის სამხატვრო აკადემიის მიერ გამოცხადებულ კონკურსში და გამოფინა სურათი „მაშველი ნავი“. საერთო აზრით, მას ჯილდოც უნდა მიეღო, მაგრამ ვინაიდან კონკურსში მონაწილეობას იღებდა ზოგიერთი პროფესორიც, „მიუდგომლობის“ მიზეზით, ჯილდო საერთოდ არ გაუციათ. ამ უსამართლობის გამო, ვალდმიულერმა საჯაროდ თქვა უარი პროფესორის თანამდებობაზე.

ფერდინანდ-გეორგ ვალდმიულერის რჩევით, დაჟინებული მოთხოვნით, მ. ზიჩი რუსეთში მიემგზავრება. ამიერიდან მისი ცხოვრების გზა რადიკალურად იცვლება. ეს იყო 1847 წელი; დედოფალი ელენე პავლეს ასული სთხოვს პროფესორს, ქალიშვილის მასწავლებლად ჩამობრძანდეს რუსეთში. ვალდმიულერი, დედოფლის წინაშე რეკომენდაციას უწევს მის საუკეთესო მოწაფეს მ. ზიჩის. ეს ის დრო იყო, როცა ჯერ კიდევ არ ჩამცხრალიყო ხალხში „პეტრე-პავლეს ციხის“ მიწაყრილზე 1826 წელს აღმართული ბოძები დეკაბრისტების გვამებით. პუშკინის, ლერმონტოვის მკვლელობის ამბები, სალტიკოვ-შჩედრინის, დოსტოევსკის გადასახლებანი და კატორღაში გაგზავნა... მხატვრის ბიოგრაფიები მიუთითებენ, რომ რომანტიკულად განწყობილი ზიჩი უტოპიური სოციალიზმის იდეების გავლენას განიცდიდაო. ნიკოლოზ I სასტიკ, რეპრესიულ პოლიტიკას ატარებდა მთელს რუსეთში. საიდუმლო ორგანიზაციებს, კომიტეტებს, ევალებოდათ რევოლუციურად განწყობილ ადამიანთა მხილება და დასჯა. მ. ზიჩი ასეთ ყოფას ვერ შეურიგდა. იგი დარწმუნდა, რომ მეფის კარზე მისი ცხოვრება სრულიად არ შეესაბამებოდა იმ იდეალებსა და სულისკვეთებას, რომლითაც სუნთქავდა, არსებობდა მხატვარი. მ. ზიჩიმ სწორედ პეტერბურგში ყოფნისას გაიგო, რომ მის ქვეყანაში მიმდინარე სახალხო-გამათავისუფლებელი ბრძოლა ავსტრიელი ჰაბსბურგების წინააღმდეგ, რუსეთის იმპერატორის აქტიური ჩარევით სისხლში ჩაახრჩვეს. 1849 წელს, პროტესტის ნიშნად, მხატვარი ტოვებს სამეფო კარს, სასახლის ბრწყინვალე ცხოვრებას უთვისტომოდ დარჩენას ამჯობინებს. საბედნიეროდ, შემონახულია მდიდარი ეპისტოლური მემკვიდრეობა, საიდანაც ნათლად ჩანს, პატრიოტი ახალგაზრდა კაცის სულიერი მდგომარეობა. ზიჩიმ, უცხო ქალაქში თავის გამარტოებით, სულიერი სიმშვიდე იპოვა.

უთვისტომოდ დარჩენილი მხატვარი, ცნობილ პეტერბურგელ პოტოგრაფ ვენინგერთან, რეტუშორად იწყებს მუშაობას. ეს იყო აუტანელი შრომა მთელი რვა წლის განმავლობაში. მიუხედავად გაუსაძლისი პირობებისა, მ. ზიჩი ეწაფება რუსულ მწერლობასა და ხელოვნებას, უმეგობრდება მოწინავე რუს მხატვრებს: ვ. ტიმი, მ. მიკეშინი, პ. სოკოლოვი, ა. პოპოვი და სხვანი მისი სულიერი თანამგზავრები ხდებიან.

ახალგაზრდა ზიჩის შემოქმედებაში განსაკუთრებულია მ. ლერმონტოვის პოეზიის გავლენა, რამაც იმთავითვე განაპირობა მისი შეუნელებელი ინტერესი კავკასიისადმი. კავკასიის თემატიკით იყო ნასაზრდოები მისი მეგობარი მხატვრების გ. გაგარინის, ვ. ტიმისა და სხვათა ტილოები.

მ. ზიჩის კავკასიაში გამგზავრების ნებართვას არ მისცემენ. კაცი, რომელსაც ეს მხარე თვალითაც არ უნახავს, გასაოცარი ფანტაზიის წყალობით ქმნის შედევრებს. „კავკასიის სცენები“ (12 ნახატი) ორიგინალური, ახალი სიტყვა იყო მხატვრობაში. ამ ტილოების შესრულებასა და რომანტიკულ პათოსს ასაზრდოებდა კავკასიური ხასიათების, სიფიცხის, ვაჟკაცური სულისკვეთების ახალგაზრდული გზნებით გადმოცემა. „კავკასიური სცენები“ ცალკე ალბომად 1853 წელს გამოვიდა. მას ვრცელი ნარკვევი უძღვნა ვ. ვერეშჩაგინმა.

1850 წელს მ. ზიჩი ქორწინდება უბრალო წრიდან გამოსულ რუს ქალბატონზე. ალექსანდრა ერშოვამ მას ოთხი შვილი აჩუქა. მხატვარმა კათოლიკური სარწმუნოება არ შეიცვალა, ამიტომ რუსულმა მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ მისი ქორწინება და შვილები კანონიერად არ ცნო. სულის სიღრმემდე აფორიაქებული ზიჩი იძულებული გახდა ცოლ-შვილი უნგრეთში ჩაეყვანა და იქ დაეტოვებინა, სადაც კათოლიკურმა ეკლესიამ მათი ქორწინება შეიწყნარა.

1856-57 წლებში მ. ზიჩიმ მონაწილეობა მიიღო რუსეთის მხატვართა პირველი გაერთიანების „პარასკევობის“ დაფუძნებაში. აივაზოვსკი, სვერჩკოვი, ძმები შარლემანები და სხვები დახმარების ხელს უწვდიდნენ გაჭირვებულ მხატვრებს, საზოგადო მოღვაწეებს. ჯგუფის არსებობის მიზანიც ეს იყო. მართალია, ნელ-ნელა, მაგრამ თანდათან ხდებოდა მიხაი ზიჩის ტალანტის აღიარება. 1858 წლის აპრილის თვეში, რუსეთის სამხატვრო აკადემიამ მას აკადემიკოსის წოდება მიანიჭა, ხოლო იმპერატორმა ალექსანდრე მეორემ საიმპერატორო კარის მხატვრის თანამდებობა უბოძა საგულისხმოა, რომ ზიჩიმ შეცვალა მოხუცი ადოლფ შარლემანი. ახალგაზრდა მხატვრის მოხდენილობა, ნიჭთან ერთად, დახვეწილი არისტოკრატული მანერები შეუმჩნეველი არ დარჩენია სამეფო კარზე მყოფ ქალთა საზოგადოებას. მალე ზიჩი პეტერბურგის სალონების სასურველი სტუმარი გახდა. აღტაცებაში მოჰყავდა ყველა მისი სწრაფი ხატვის განუმეორებელი ფლობით, ტექნიკით. ზიჩისთვის არ არსებობდა დამაბრკოლებელი სიძნელე აზრისა და გრძნობის გადმოცემის დროს.

1869 წელს პეტერბურგში მოეწყო ზიჩის პირველი პერსონალური გამოფენა, რომელსაც ფართო გამოხმაურება მოჰყვა პრესაში. მხატვარი ნაყოფიერად მუშაობდა მსოფლიო ლიტერატურის შედევრთა ილუსტრაციებზე და შექმნილი ჰქონდა ტილოები ბაისონის „დონ ჟუანის“, პუშკინის „ბაღჩისარაის შადრევანის“, ლერმონტოვის „დემონის“, გოგოლის „ტარას ბულბას“, გოეთეს, შილერის და სხვათა ქმნილებათა მიხედვით.

კ. ბრიულოვი რუსულ პრესაში მ. ზიჩის შემოქმედებას მაღალ შეფასებას აძლევდა: „ხატვა უნდა იცოდე იმაზე ადრე, სანამ მხატვარი გახდებოდე... ფანქარმა უნდა ისრიალოს ქაღალდზე ყოველგვარი ძალდატანების გარეშე. მხატვარს გრძნობა აძლევს აზრს, ნახატი კი მას შობს. პირველი მეორის გარეშე მუნჯი და უნაყოფოა... ზიჩი განუმეორებელია,,,“ (ბ. გორდეზიანი, ზიჩი საქართველოში, თბ., 1960).

1871 წელს მ. ზიჩიმ იმოგზაურა ევროპაში, მონაწილეობა მიიღო გამოფენებში უნგრეთში, გერმანიაში, ბელგიაში, საფრანგეთში, შოტლანდიაში და ისევ რუსეთში დაბრუნდა. აქ მას ახალი განსაცდელი ელოდება. მ. ზიჩის მოწესრიგებული, დალაგებული ცხოვრებისა და შემოქმედების გზა, მკვეთრად იცვლება. იმპერატორის ბრძანებით, მხატვარი თანამდებობიდან დაითხოვეს. ნამდვილი მიზეზი მისი ჩამოშორებისა, სახლის ინტრიგების გარდა, ალბათ ისიც იყო, რომ ზიჩის მრავალმხრივი ურთიერთობა ჰქონდა რუსული ინტელიგენციის გამორჩეულ, პროგრესულად მოაზროვნე ადამიანებთან.

შეურაცხყოფილი მხატვარი პეტერბურგიდან სამშობლოში მიემგზავრება, შემდეგ შოტლანდიას სტუმრობს და ბოლოს პარიზში მკვიდრდება. აქ იგი აქტიურ შემოქმედებით ცხოვრებას იწყებს, გაიცნობს და დაუახლოვდება ცნობილ მწერლებს, მხატვრებს, ქმნის უთვალავ ილუსტრაციებსა და მხატვრულ ტილოებს. ამ პერიოდში შექმნილ ქმნილებათაგან გამოირჩევა უნგრეთის მთავრობის დაკვეთით შესრულებული ტილო: „ავსტრიის დედოფალი გვირგვინით ამკობს დეაიკის კუბოს“ და შანდორ პეტეფის პოეზიაზე დაყრდნობით შექმნილი ილუსტრაციები. ორივე შემოქმედი, გმირი, არა მარტო ზიჩისათვის, არამედ მთელი უნგრეთისათვის იყო სინონიმი პატიოსნებისა, ადამიანობისა და სამშობლოს უსაზღვრო სიყვარულისა.

1878 წელს მ. ზიჩიმ მონაწილეობა მიიღო ვენაში გახსნილ საერთაშორისო სამხატვრო გამოფენაში. სურათის შექმნა თავად ზიჩიმ გადაწყვიტა. მას სურდა შეექმნა ისეთი ტილო, სადაც ნაჩვენები იქნებოდა როგორც მისი მხატვრული ნიჭის ძალა, ასევე ის საშინელი ბოროტება, რომელიც იმპერიალისტური და, საზოგადოდ, ომებს მოაქვს კაცობრიობისათვის. ასეთი სურათი მართლაც შეიქმნა: სურათი წარმოადგენს გაშლილ ველს, სადაც მიმდინარეობს სასტიკი ომი, რომელსაც ველური ცეკვით დირიჟორობს ბოროტი სული (დემონი). ირგვლივ ნგრევა და სიკვდილია. დემონი ზეიმობს, ნადგურდება ცხოვრება, სიცოცხლე, მომავალი... სურათმა ძლიერი ზეგავლენა მოახდინა უნგრეთის მმართველ წრეებზე, სამღვდელოებაზე. მისი საკითხი პარლამენტმაც კი განიხილა. რეაქციამ არ აპატია ზიჩის ასეთი თავისუფალი სულისკვეთება, პროგრესული აზრებისადმი თანაგრძნობა... პრესა პირდაპირ ნადირობდა მასზე... შეწუხებული, დაავადებული და დათრგუნული მხატვარი ისევ რუსეთში ბრუნდება...

1879 წელს ცნობილმა რუსმა გამომცემელმა ი. გლაზუნოვმა მ. ლერმონტოვის „დემონის“ მდიდრულად გამოცემა გადაწყვიტა (სხვათა შორის, ლერმონტოვის თხზულებათა გამოცემის უფლება ი. გლაზუნოვის ფირმას ეკუთვნოდა). ახსოვდა რა მ. ზიჩის ადრინდელი ილუსტრაციები მ. ლერმონტოვის ნაწარმოებებისა, გამომცემელმა გადაწყვიტა ეს მნიშვნელოვანი საქმე მისთვის მიენდო. დასახული ამოცანის სერიოზულობამ მხატვარს კავკასიაში წამოსვლა უკარნახა...

1881 წლის ივლისში პეტერბურგიდან გამომგზავრებული მ. ზიჩი, შემოდგომაზე უკვე კავკასიაშია: პიატიგორსკსა და კისლოვოდსკში ჩაიხატავს ლერმონტოვისეულ ადგილებს, ქმნის „დემონის“ ილუსტრაციათა სერიალს, „ჩვენი დროის გმირისა“ და „თავადის ქალი მერის“ რამდენიმე ეპიზოდს. ი. გლაზუნოვი წინასწარ შეთანხმებას, გარიგებას ჩაშლის და უარს ამბობს მ. ზიჩის ილუსტრაციების შესყიდვასა და გამოქვეყნებაზე. ეს იყო საშინელი მორალური ტრავმა მხატვრისათვის. ცნობილია, რომ მოგვიანებით, მან უსასყიდლოდ უსახსოვრა ეს ნამუშევრები პეტერბურგში ახალგახსნილ მ. ლერმონტოვის მუზეუმს.

მართალია, მ. ზიჩის კავკასიაში ჩამოსვლამ როგორც მორალურად, ისე მატერიალურად იმედები გაუცრუა, მაგრამ სწორედ ამ დროს მიეცა შესაძლებლობა, ჩამოსულიყო საქართველოში. მხატვრის აქ პროგრესულად მოაზროვნე საზოგადოება, ბრწყინვალე ახალგაზრდა თაობა დახვდა ილია ჭავჭავაძის თავკაცობით. მას საქართველოში ყველაფერი მოსწონდა. აოცებდა ერის შვილთა ერთსულოვანი მისწრაფება თავისუფლებისა და უკეთესი მომავლისათვის ბრძოლისაკენ. ქართველთა შემართება მშობელ ქვეყანას, თავისუფლებისმოყვარე უნგრელ ერს აგონებდა. ის იყო 54 წლის კაცი, როდესაც ჩვენს სამშობლოს ეწვია, განვლილი ჰქონდა რთული, წინააღმდეგობებითა და წარმატებებით აღსავსე შემოქმედებითი გზა... მკვლევართა აზრით, მ. ზიჩი საქართველოში 1881 წელს ჩამოვიდა იმ სამხედრო დღესასწაულში მონაწილეობის მისაღებად, რომელსაც იმპერია თბილისში მართავდა.

1881 წლის შემოდგომა იდგა. „ვეფხისტყაოსნის“ ახალი ბეჭდური გამოცემის ორგანიზატორები მომქანცველ, შრომატევად სამუშაოებს ამთავრებენ... სწორედ ამ დროს ეწვია თბილისს მ. ზიჩი: „ამ ჟამად ჩვენ ქალაქში იმყოფება... გამოჩენილი პირი - მხატვარი ზიჩი. ის ჩვენში მოსულა იმ განზრახვით, რომ შეისწავლოს ჩვენი (ქართველების) ტიპები და დახატოს რუსის პოეტის ლერმონტოვის „დემონის“ სურათებისათვის; დახატოს აგრეთვე ზოგიერთი სურათები ბუნებისა, რომელნიც ამ პოემაში არიან მოხსენიებულნი და აწერილნი“... („დროება“, №220). მხატვრის საქართველოში ჩამოსვლის მიზანი აშკარაა, სამხედრო აღლუმში მონაწილეობის მიღება ალბათ, საბაბი იყო, ოფიციოზისათვის თვალის ასახვევად. ქართველ მოწინავე მოღვაწეთა გაცნობისა და დამეგობრების შემდეგ, მათივე რჩევით, შთაგონებით, მ. ზიჩი ხელს ჰკიდებს „ვეფხისტყაოსნის“ ილუსტრაციათა შექმნის საქმეს. ქართველმა ერმა მას მიანდო სწორუპოვარი პოემის დასურათხატებაც.

„დროების“ ამავე ნომერში, ახალ ამბების სვეტზე, სრულიად დამოუკიდებლად, ცალკე ცნობად არის აღნიშნული... „დღევანდელს ქართულ წარმოდგენაზე, სხვათა შორის, გამართული იქნება ერთი ცოცხალი სურათი „ვეფხისტყაოსნიდამ“ - ის სურათი, როდესაც ასმათი კოშკში მიიყვანს ტარიელს ნესტან-დარეჯანთან“. უნდა აღვნიშნოთ, რომ წარმოდგენების ბოლოს ცოცხალი სურათების ჩვენება ლიტერატურული ნაწარმოებების, იმ დროის თბილისში ტრადიცია და ჩვეულებრივი მოვლენა იყო... „ეს არ იყო ახალი საქმე. ამდაგვარი სურათებით, რომელსაც ერქვა „აპოთეოზი“, ხშირად მთავრდებოდა ესა თუ ის თეატრალური დადგმა (ბ. გორდეზიანი, ზიჩი საქართველოში, თბ., 1960).

„დროების“ 1882 წლის 19 იანვრის ნომერი იტყობინება (№12) „...ბატონ ზიჩის სურვილი გამოეცხადებინა - თუ კარგ ლეკურს მაჩვენებენ, რომელიც თავისი მხატვრობისათვის ეჭირვება, ცოცხალ სურათებს დავუდგამ ქართულ თეატრის დასსაო“.

„ვეფხისტყაოსნის“ ათი ცოცხალი სურათი თბილისში, საზაფხულო თეატრის სცენაზე მ. ზიჩის პირველად თებერვლის თვეში დაუდგამს. მას ამ საქმეში, თანადგომას უწევდა ბარბარე გიორგის ასული ბარათაშვილი. სურათებმა საზოგადოებაზე წარუშლელი შთაბეჭდილება მოახდინა. ილია წინამძღვრიშვილი აღფრთოვანებას ვერ მალავდა და „...ზიჩიმ დიდი ღვაწლი დასდო თავის შრომით საქართველოს. იმან განახორციელა და სული ჩაუდგა იმ გმირებს, რომელნიც უკვდავმა შოთა რუსთველმა მშვენიერის ლექსით გამოხატა თავისი უკვდავს პოემაში... ამ შემთხვევაში მიიღეს მონაწილეობა ჩვენმა ქართველმა ქალებმა... გამორჩეულებმა თავისი სილამაზით, ნაზობით და სახისმეტყველებით... წარმოგვიდგინეს ის ძველი ქართველი ქალები, რომელნიც სცხოვრობდნენ XII ს-ში რუსთველის დროს. ამ სურათებს არა შეედრებოდა რა. ეტყობოდა, რომ აქ მოქმედი პირი პოეტი-მეცნიერი კაცი იყო. თუმცა ამ პოეტმა-მხატვარმა ზიჩიმ ქართული არ იცის, მაგრამ საქართველოს მდიდარმა ბუნებამ შთააგონა, გააგებინა იმას დიდებულ რუსთველის აზრი და მით წარმოუდგინა იმ გრძნობას გმირი „ვეფხისტყაოსანისა“. ზიჩიმ გააცოცხლა ჩვენი მკვდარი ქართველნი... ურიგო არ იქნება, რომ ეს ამისთანა შრომა ბ-ნი ზიჩისა, ჩვენ, ქართველებმა, გარდა თანაგრძნობის გამოცხადებისა, დავაგვირგვინოთ რაიმე ნივთის მირთმევით... რომ სახსოვრად ჰქონდეს რუსთველის შვილებისგან“ („დროება“, 1882, 9.II, №27)

სურათების დადგმით მიღებულ პირველ შთაბეჭდილებას მიხაი ზიჩი ძმას, ანტალის გაუზიარებს. წერილი ვრცელია და საინტერესო: „გარდასული ასაკის მიუხედავად, მაინც თვალში საცემი სილამაზის მქონე თავადის ქალმა ბარათოვამ მთხოვა, ქველმოქმედების მიზნით, დამედგა ცოცხალი სურათები უძველესი თხზულებიდან „ვეფხისტყაოსანი“. წარმოდგენაში მონაწილეობდა მთელი არისტოკრატია... რვა საათზე დავიწყეთ წარმოდგენა, წარმატებით ჩაიარა. ძალიან რთული ამოცანის წინაშე აღმოვჩნდი. უკანასკნელ სურათში 105 კაცი მონაწილეობდა, დანარჩენებში კი 30-40 პირზე მეტი. ყოველივე ეს პატარა, ჩაგრული ერის დემონსტრაციას წარმოადგენდა... მათ აღფრთოვანებას საზღვარი არ ჰქონდა. ცალკეულ სურათებს შორის იმდენჯერ გამომიძახეს სცენაზე, თვითონაც აღარ მახსოვს... ისინი ალბათ, ხელში ამიყვანდნენ და ისე წამიყვანდნენ სახლში... ქურდებივით გავიპარეთ... მარისთან ერთად...“ (იგულისხმება მარი ეტლინგერი, ცნობილი მხატვარი ქალი, მიხაი ზიჩის მოწაფე, დ. ერისთავის მომავალი მეუღლე. ის პირველად, ზიჩისთან ერთად ჩამოსულა საქართველოში, - მ.ჯ.). თუკი ვინმე ქართველებს სამსახურს გაუწევს, ისინი ყოველთვის მზად არიან გადაუხადონ მას ეს სამსახური... თანაც ამას აკეთებენ უნაზესი მეგობრული გრძნობით“... (მ. ზიჩი, წერილი ძმისადმი, რუსთველი მსოფლიო ლიტერატურაში, ტ. II, თბ., 1978). მართლაც, „უნგრეთში, მიხაი ზიჩის სახლ-მუზეუმში დაცულია ორი ქართული ვერცხლის სასმისი - კულა და ჭინჭილა, ერთს თარიღიც აქვს - 1779 წ. იქვეა ერთი ქართული ხალიჩა“ (გ. შარაძე, სამეცნიერო ექსპედიცია უნგრეთში, წიგნში „არქეოლოგიური ძიებანი“, თბ., 1973 წ.).

ხარჯის ამოსაღებად ცოცხალი სურათები სამჯერ წარმოუდგენიათ თბილისის სცენაზე. ამ მოვლენით საქართველოში გამოწვეულ პატრიოტულ, საზეიმო განწყობილებას შეიცავს მიხაი ზიჩის ერთი წერილიდან ამონარიდი: „ეს იქნება პატარა ქართული დემონსტრაცია, კატკოვისა და მისი თანამზრახველებისათვის“. საცნაურია, რომ ზიჩის სურათების დადგმა მალამოდ დასდებია შავრაზმელი კატკოვის ქმედებებით გამწარებულ ქართველ ხალხს.

თბილისში წარმოდგენილ ცოცხალ სურათებში თამარ დედოფალი წარმოადგინა მ. იოსელიანის ქალმა, შოთა რუსთველი - დ.ზ. სარაჯიშვილმა... „ისეთი ლაზათიანი იყვნენ, რომ კაცის გული ნატრობდა ფარდის ჩამოშვების დაგვიანებას“... („დროება“, 1882, №39). დანარჩენ როლებში გამოდიოდნენ: თინათინი - ს. ჩოლოყაშვილი, მეფე როსტევანი - რაფიელ ერისთავი, მეფე ფარსადანი - ვ. თარხნიშვილი, ტარიელი - ბარათაშვილი, ნესტან-დარეჯანი - ნ. ოგლობჟიო (ორბელიანის ასული), ავთანდილი - აფხაზი (გ. შარვაშიძე), დავარი - ა. მესხიშვილი, ფატმანი - ნ. ორბელიანისა და ა.შ.

ზიჩისეული სურათების ამბავს პეტერბურგამდეც ჩაუღწევია, ჩვენ გვითხრეს, თბილისში ვითომც მოსულიყოს ტელეგრამა დიდის მთავრის მიხეილ ნიკოლოზის ძისა, რომ გადაიღონ ყველა ცოცხალი სურათი... და გაუგზავნონ დიდ მთავარს პეტერბურღში („დროება“, 1882, №36).

მ. ზიჩი ძმას აცნობებდა, „ქუთაისშიც მელოდებიან „ვეფხისტყაოსნის“ ცოცხალი სურათების დასადგმელად, იქაც ხომ მშვენიერი ხალხია, განსაკუთრებით ლამაზები არიან იქ მცხოვრები ქალები...“ (გ. შარაძე, მიხაი ზიჩი და ქართული კულტურა, თბ., 1978 წ.). ცოცხალი სურათების წარმოდგენა ქუთაისში 1882 წლის მაისში გაიმართა. რაიონის პირზე, საზოგადო საკრებულოს ეზოში, საგანგებოდ დადგმულ ფიცრულში ერთმანეთს ცვლიდნენ ულამაზესი ქალები და კაცები. ამ საქმეს უწინამძღოლა და თავადაც მონაწილეობდა ნინო წერეთელი, გენერალი ბიძინა ჩოლოყაშვილის მეუღლე. მ. ზიჩის გვერდში ედგნენ და ყოველნაირად ხელს უწყობდნენ: მარიამ მაჩაბელი, მარიამ დადიანი, თათარხან დადეშქელიანი, აკაკი წერეთელი, მამია გურიელი, გიორგი შარვაშიძე, კირილე ლორთქიფანიძე და სხვები.

წარმოდგენა ქუთაისში ორჯერ გამართულა. მასში მონაწილეობდნენ სილამაზით და მოხდენილობით ცნობილი მანდილოსნები და ვაჟკაცები, ქართული ინტელიგენციის საუკეთესო წარმომადგენლები. პოემის მირთმევის ცნობილ სცენაში თამარი მეფეს ასახიერებდა ნინო წერეთელი-ჩოლოყაშვილისა (რომლის სიმშვენიერეს პოეტმა გიორგი შარვაშიძემ ლექსი უძღვნა - ო. ჭურღულია, მიხაი ზიჩი და ქართული კულტურა, „საბჭოთა აფხაზეთი“, 1966, 11 მაისი), შოთა რუსთველს - პოეტი მამია გურიელი, ხოლო პოემის გმირებიდან: ტარიელს - გიორგი შარაშიძე და თათარხან დადეშქელიანი, ნესტან-დარეჯანს - დესპინე ფაღავა (ერთ წარმოდგენაში ამ როლს ხუთი შემსრულებელი ჰყოლია), თინათინს - ნინო წერეთელი (ის დარეჯანსაც განასახიერებდა), როსტევან მეფეს - რუსეთ-თურქეთის ომის მონაწილე, გურიის ლაშქრის უფროსი ქაიხოსრო ქაჯაია, ჯაბა გურიელი, ანტონ წულუკიძე და სხვანი... „ვეფხისტყაოსნის“ პერსონაჟთა შესრულებაზე, პოემის ზიჩისეულ ილუსტრაციათა პროტოტიპებზე პირდაპირ ცნობებს იძლევა დოკუმენტი, დაცული ქართველიშვილისეული გამოცემის იმ ცალში, რომელიც ცნობილ საზოგადო მოღვაწეს ივ. ელიაშვილს ეკუთვნოდა და ამჟამად ინახება კ. კეკელიძის სახელობის ქართულ ხელნაწერთა ინსტიტუტში, აკადემიკოს ალ. ბარამიძის პირად არქივში.

აღნიშნული დოკუმენტი ავსებს ცნობებს ზიჩისეულ ილუსტრაციებში „ვეფხისტყაოსნის“ გმირთა პროტოტიპებზე, „და რაც ყველაზე ფასეულია, უკვე ნათელი ეფინება იმ საკითხს, თუ რატომ არის, ვთქვათ, ტარიელი ან ნესტან-დარეჯანი ზიჩის სხვადასხვა ილუსტრაციაში გარეგნული შესახედაობით განსხვავებული. ირკვევა, რომ ტარიელის პროტოტიპად მხატვარი იყენებდა იაკინთე ყიფიანს, თათარხან დადეშქელიანს და სიმონ მიქელაძეს; ნესტანისად კი - ქეთო წერეთელს, დესპინე ფაღავასა და ვერა ერისთავს და ა.შ. (გ. შარაძე, მიხაი ზიჩი და ქართული კულტურა, თბ., 1978).

იმდროინდელი პრესა გიორგი შარვაშიძის მიერ განსახიერებული ტარიელის შესახებ წერდა: „თ.გ. შარვაშიძე ტარიელის სურათად იმისთანა იყო, რომ მგონია თვით საფლავიდან ამდგარი შოთაც არ დაიწუნებდა მისს იერს და სახისმეტყველებას“ („დროება“, 1882, №115). მწერალი შალვა დადიანი ასე იგონებს ამ წარმოდგენებს: „გიორგი შარვაშიძე, რომელიც მხატვარმა გამოიყენა ტარიელის სახისათვის, გამოირჩეოდა თავისი ვაჟკაცური იერით, სილამაზით და ჭკვიანური სახით. ზიჩი მას თვლიდა საუკეთესო ქართულ ტიპად“. (ო. ჭურღულიას დასახელებული სტატია).

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მ. ზიჩის ჩამოსვლა საქართველოში დაემთხვა იმ დროს, როცა ქართველ მოღვაწეთა ჯგუფი ამზადებდა „ვეფხისტყაოსნის“ ახალ გამოცემას. ქართველთა თხოვნით მხატვარი შეუდგა მზადებას პოემის დასასურათებლად. მან გულდასმით გაიცნო ჩვენი ქვეყანა, ხალხი, ადათ-წესები, ყოფა-ცხოვრება, დადგა ცოცხალი სურათები „ვეფხისტყაოსნიდან“ და საქართველოში შეკრებილი მასალა, ჩანახატები და სხვა, პეტერბურგში წაიღო.

რუსეთში ჩასული მ. ზიჩი ახლო ურთიერთობას ამარებს ნიკო ნიკოლაძესთან, ახალგაზრდა ქართველ მხატვრებთან დავით გურამიშვილთან, გიგო გაბაშვილთან და სხვებთან. ცნობილია ასეთი ფაქტი, რომ პეტერბურგის მანეჟში ცხენით მოჯირითე დავით გურამიშვილის მიხედვით, მხატვარი „ვეფხისტყაოსნის“ ილუსტრაციების პირველ ჩანახატებს ქმნიდა.

პეტერბურგშივე დაასრულა მ. ზიჩიმ შესანიშნავი ილუსტრაციები პოემისა და უსასყიდლოდ გამოუგზავნა ქართველ ხალხს. უნგრელი მხატვრის ნამუშევრებით დამშვენდა „ვეფხისტყაოსნის“ 1888 წლის გამოცემა. ქართველი მეცნიერები, საზოგადო მოღვაწეები ერთხმად აღნიშნავენ მ. ზიჩის განსაკუთრებული წვლილის შესახებ ჩვენი კულტურის ისტორიაში: „ვეფხისტყაოსნის“ იმ დროისათვის საუცხოო, უნგრელი მხატვრის ზიჩის მიერ დასურათებული გამოცემის მსგავსი ჯერჯერობით არაფერი მოგვეპოვება“ - ივ. ჯავახიშვილი; „რუსთაველის გმირები ქართველი ხალხის ცნობიერებაში შევიდნენ და დამკვიდრნენ ზიჩის შესანიშნავი ილუსტრაციებით“ - გ. ახვლედიანი; „ზიჩი რუსთაველის დორეა“, - აკ. გაწერელია...

მიხაი ზიჩიმ არა მხოლოდ „ვეფხისტყაოსნის“ ქართული გამოცემა დაასურათა, არამედ ერთგვარი მუშაობაც ჩაატარა რუსთველის პოემის უნგრულად თარგმნისა და პოპულარიზაციის მიზნით. ცნობილია, რომ ბელა ვიკარმა (მეცნიერი, მთარგმნელი 1859-1945) „ვეფხისტყაოსანი“ მ. ზიჩის შთაგონებით თარგმნა. ეს იყო პოემის სრულად გადათარგმნის ერთ-ერთი წარმატებული ცდა. მიხაი ზიჩის ღვაწლი ქართული კულტურის ისტორიაში ფასდაუდებელია. მისი უკეთილშობილესი დამოკიდებულება დიდ ქართველ საზოგადო მოღვაწეებთან ჩვენი და უნგრელი ხალხის ისტორიული თანამეგობრობის გაუხუნარი ფურცლებია.

ლიტერატურა:

1. ბ. დადიანი - მასხარაშვილისა, წარსულის ფურცლებიდან, „ცისკარი“, 1976, №8.

2. ბ. გორდეზიანი, ზიჩი საქართველოში, თბ., 1966.

3. ტ. რუხაძე, ქართულ-უნგრული ურთიერთობის სათავეებთან, გაზ., „ლიტერატურული საქართველო“, 1967, №37.

4. ლ. ტარდი, უნგრეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან, თბ., 1968.

5. ქრ. შარაშიძე, პირველი სტამბა საქართველოში, თბ., 1955.

6. გ. შარაძე, მიხაი ზიჩი და ქართული კულტურა, თბ., 1978.

7. გ. შარაძე, სამეცნიერო ექსპედიცია უნგრეთში, „არქეოლოგიური ძიებანი“, თბ., 1973.

8. გ. შარაძე, ქართული სიძველენი ბუდაპეშტში, „ლიტერატურული საქართველო“, თბ., 1970, 8.VIII.

9. ო. ჭურღულია, მიხაი ზიჩი და ქართული კულტურა, გაზ., „საბჭოთა აფხაზეთი“, 1966, 11.05.

10. რუსთველი მსოფლიო ლიტერატურაში, ტ. II. თბ., 1978.

11. „ივერია“, 1895, №182.

12. „დროება“, 1881, №220, 1882, № 12, 27, 36, 39, 115.

Marine Jaiani
Mikhai Zichi and Georgian Culture
Summary

The article presents very important and interesting (for cultural interrelations) issue „Mikhai Zichi and Georgian culture“.

It is presented the way of life of the great Hungarian painter, who arrived to the Russian Empire in the land half of the light century. The was interested in the works of the great Russian romanticist Mikhail Lermontov and fainted about 12 works using Lermontov's poetry visions.

Then the painter arrived to Georgia. He was interested in Georgian culture, staged so called „living passages“ from the masterpiece of Georgian literature „The Knight in the Panter's Skin“, selected personages for the scenes.

Works of Zichi were used in the publication of the Rustaveli poem of 1888 (D. Qartvelishvili publishing).

Georgian - Hungarian cultural interrelations have longstanding traditions (Georgian Kings Vakhtang VI and Archil began it).

Just the Zichi portraits and wonderful paintings were the source for inspiration of Hungarian translator of the poem B. Vicar.

The article presents these issues with conclusions.

Марине Джаиани
Михай Зичи и грузинская культура
Резюме

В статье рассмотрен важный и интересный в свете межкультурных взаимоотношении вопрос „Михай Зичи и грузинская культура“.

Представлен жизненный путь великого венгерского художника, который приехал в Российскую империю во второй половине XIX века. Зичи заинтересовался творчеством великого русского романтика Михаила Лермонтова и написал около 12 картин на его поэтические сюжеты.

Художник приехал также в Грузию. Он заинтересовался грузинской культурей, поставил т.н. „живые картины“ на сюжет шедевра грузинской литературы „Витязь в тигровой шкуре“, избрал героев для живых картин.

Полотна Зичи были использованы в публикации поэмы Руставели 1888 года издания (издание Р. Картвелишвили).

Грузино-венгерские культурныевзаимоотношения имеют долгую традицию (У истоков этих взаимоотношении стояли еще грузинские цари Вахтанг VI и Арчил).

Именно полотна Зичи вдохновили переводчика великой поэмы на венгерский язык Б. Викар.

В статье представлены эти вопросы и сделаны соответствующие выводы.

ფიქრია ჩხარტიშვილი
(საქართველო)

ქართველი და აფხაზ ერებს ეთობლივი ცხოვრების მრავალსაუკუნოვანი ისტორია გააჩნიათ. ამას ერთიანი გეოგრაფიული არეალი (კავკასია) და სახელმწიფოებრივი სივრცე განაპირობებდა, რომელშიც საუკუნეთა განმავლობაში უცხოვრიათ ქართველებსა და აფხაზებს და საერთო ჰქონიათ ჭირი თუ ლხინი, დამარცხების ტკივილი თუ გამარჯვების სიხარული.

კავკასიაში მცხოვრები ეს ორი უძველესი ერი საუკუნეთა მანძილზე ერთიან სახელმწიფოში ახერხებდა მშვიდობიან, მეგობრულ თანაცხოვრებას, ქართულ და უცხოურ წყაროებში „აფხაზეთად” არაისვიათად იწოდებოდა ერთიანი ქართული სახელმწიფო და, შესაბამისად, ქართველი მეფეები - აფხაზ მეფეებად. „აფხაზი” ნიშნავდა ზოგადად ქართველს. ეთნოტერმინის ასეთი განზოგადება თავისებური გამოხატულება იყო იმ წამყვანი როლისა, რომელიც აფხაზთა სამეფომ შესასრულა ერთიანი ქართული სახელმწიფოს მშენებლობაში (ჯამბულ ანჩაბაძე, „ძმობის ფურცლები” (ქართულ-აფხაზური ურთიერთობის ისტორიიდან), გაზეთი „ილორი”, №71, თებერვალი, 2009, გვ. 3).

დღევანდელ რთულ ვითარებაში, როდესაც ქართველთა და აფხაზთა მრავალსაუკუნოვან თანაცხოვრებასა და მეგობრობას ბზარი გაუჩნდა და მათი თანაცხოვრებაც ერთიან სახელმწიფოებრივ სივრცეში (იმედია, დროებით) დღესდღეობით გადაუჭრელ პრობლემად რჩება, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია აფხაზ მწერალთა და მოღვაწეთა ნააზრევის წინ წამოწევა ისეთ საკითხებზე, როგორიცაა ქართველთა და აფხაზთა ერთიან სახელმწიფოში ცხოვრება და განვითარება.

აფხაზთა და ქართველთა მეგობრობა, ზიარი სულიერი ფასეულობები, ამ ორი ერის მწერლობაში ღრმად და საუკეთესოდაა ასახული. „ეს ხალხები საუკუნეების მანძილზე საერთო ისტორიული ცხოვრებით ცხოვრობდნენ, რამაც განაპირობა მათი სულიერი სამყარის თავისებურება. აფხაზური კულტურა ვითარდებოდა ქართულ კულტურასთან მჭიდრო კავშირში. ქართული და აფხაზური კულტურის ურთიერთდამოკიდებულება თავს იჩენდა ეთნიკურ, საყოფაცხოვრებო, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და სხვა სფეროებში” (პროფ. ო. ჭურღულია, აბესალომ გადილიას წიგნიდან „მეგობრობის საგალობელი”, გამომცემლობა „უნივერსალი”, თბილისი, 2008, გვ. 3).

არიან ადამიანები, რომლებიც თავიანთი ცხოვრებითა და მოღვაწეობით არა მხოლოდ საკუთარი, არამედ სხვა ერის ცხოვრებაშიც მნიშვნელოვან კვალს ტოვებენ. მათ რიცხვს მიეკუთვნება აფხაზეთის უკანასკნელი მთავრის - მიხეილ შარვაშიძის უფროსი ვაჟი, პოეტი, დრამატურგი, პუბლიცისტი და საზოგადო მოღვაწე გიორგი შარვაშიძე. იგი სამრთლიანადშეიძლება მივიჩნიოთ როგორც აფხაზი, ისე ქართველი ხალხის ღვიძლ შვილად, რადგან მისი ცხოვრება, შემოქმედება და რვაწლი თანაბრად ემსახურება ამ ორი ერის კეთილდღეობას, განვითარებასა და წინსვლას. ეს ორი ერი გახლდათ გიორგი შარვაშიძის როგორც გენეტიკური, ისე სულიერი მშობელი, რომელთა უანგარო, თავდადებულ სამსახურს მიუძღვნა თავისი ცხოვრება და ერთი მეორისაგან (აფხაზი ქართველისაგან) განცალკევებული არასოდეს წარმოედგინა, ვინაიდან ამ ორი ერის ერთიანობა მიაჩნდა მას როგორც აფხაზი, ისე ქართველი ერის სიძლიერისა და ბედნიერი მომავლის შექმნის საფუძველთა საფუძვლად. აფხაზეთი და საქართველო მისთვის ერტნაირად ზვირფასი იყო და ამ ორ გეოგრაფიულ ტერმინს ის ერთიან, ძლიერ სახელმწიფოში მოიაზრებდა. ამ სახელმწიფოს საქართველო („ივერია”) ერქვა, აფხაზეთი კი მის განუყოფელ ნაწილად მიაჩნდა. „როგორც ნამდვილ აფხაზს შეეფერებოდა, გიორგი შარვაშიძეს ერტნაირი სიძლიერით უყვარდა ის დედაც, რომელმაც შობა და ის დედაც, რომელმაც თავისი რძით გამოკვება. მას მათტვის არ უღალატნია, მათი სიღარიბისა და დამცირების დროს და ცხოვრების გზის დასასრულამდე შეინარჩუნა რწმენა, რომ ორივეს ბედნიერი მომავალი ელოდა”, - წერს გიორგი შარვაშიძეზე გერონტი ქიქოძე (გ. ქიქოძე, წერილები, ესსეები, ნარკვევები, თბილისი, „მერანი”, 1985, გვ. 227).

გიორგი შარვაშიძე XIX საუკუნის მეორე ნახევრისა და XX საუკუნის დასაწყისის საქართველოს ისტორიისა და კულტურის გამორჩეულ ფიგურადაა მიჩნეული, რომლის ცხოვრება, შემოქმედება და მსოფლმხედველობა ქართველთა და აფხაზთა დაახლოების, ძმობისა და სიყვარულის გაღრმავებისკენაა მიმართული. მის ცნობიერებაში სამშობლოს ცნება სრულიად საქართველოს, მისი სიტყვებით რომ ვთქვათ, „მთელ ივერიას” მოიცავდა და მხოლოდ აფხაზეთით არ იყო ლოკალიზებული. იგი ქართველებსა და აფხაზებს ერთი დიდი სახელმწიფოებრივი ოჯახის შვილებად მიიჩნევდა, ამ ერთიან ქავეყანას „ივერიას” უწოდებდა, ერთიანი ივერიის შვილების - ქართველი და აფხაზი ხალხის - ბედნიერებისათვის კი ერთნაირად იღვწოდა და ამ ორი ერის განვითარების გზა ერთმანეთისაგან არასოდეს გაუყვია. მას ყოველთვის კარგად ესმოდა, რომ საშიშროება, რაც ქართველ ერს ემუქრებოდა, აფხაზთათვისაც რეალური იყო და ამ ორ ერს ერთად უნდა დაეცვა თავი. ქართველსა და აფხაზს ერთად უნდა ებრძოლათ და შენარჩუნებინათ ერთიანი სამშობლო - საქართველო, ვინაიდან მტერი ყოველთვის ერთი ჰყავდათ, მტერი საქართველოსი - აფხაზეთის, ხოლო მტერი აფხაზეთისა - საქართველოს მტრად მიაჩნდა. აფხაზი ხალხის განვითარებას, წინსვლასა და მომავალს კი გიორგი შარვაშიძე ყოველთვის ქართველი ხალხის გვერდით ხედავდა. მისი ქართული სამყაროსადმი ერთიანი ქართული სახელმწიფოებრიობისადმი მიდგომის პოლიტიკამ უდიდესი გავლენა იქონია მის თანამედროვეთა ცნობიერებაზე და დიდი როლი ითამაშა მისი ეპოქის ქართულ-აფხაზურ ურთიერთობებში.

ერთიანი ქართული სახელმწიფოებრიობისადმი გიორგი შარვაშიძის ხედვა კარგადაა ასახული მის ისტორიულ თემაზე შექმნილ დრამატულ ნაწარმოებში „გიორგი მესამე”. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, გიორგი შარვაშიძე ერთიან საქართველოს, თავის სამშობლოს, „ივერიას” უწოდებდა, რაც ძალიან კარგად აჩვენებს ავტორის პოლიტიკურ ორიენტაციას და მის დამოკიდებულებას საქარტველოსადმი. საქართველოს ისტორიული წარსულის ასახვისას (სტატია „სოციალიზმი საქართველოში”, გაზ. „საქართველო”, №137, 1917 წ.) გ. შარვაშიძე მიუთითებდა, რომ ამ ქვეყანას ჰქონდა ძლიერი სახელმწიფოებრიობა, მეზობელი ძლიერი სახელმწიფოები ანგარიშს უწევდნენ საქართველოს და ცნობდნენ მის ავტორიტეტს, როდესაც ქვეყანა ერთიანი და ცენტრალიზებული იყო. ეს პრინციპი უდევს საფუძვლად დრამას „გიორგი მესამე”, რომელიც ისტორიულად ცნობილ ეპიზოდს - სამეფო ტახტის ხელში ჩასაგდებად გამიზნულ დემნა ბატონისვილის აჯანყებას ეყრდნობა. უნდა არინიშნოს, რომ ნაწარმოებში ისტორიული სიმართლითაა გადმოცემული სამეფო კარზე იმხანად არსებული დაპირისპირებები, თუმცა მოვლენათა ქრონოლოგიური თანმიმდევრობა რამდენადმე გადაადგილებულია (შეთქმულების დროისათვის თამარი ჯერ კიდევ არ იყო მეფედ ნაკურთხი, გიორგი შარვაშიძის დრამაში გიორგი მეფე დემნას დანაშაულს პატიობს და ათავისუფლებს, ისტორიული სინამდვილე კი სხვაა - გიორგი მესამის ბრძანებით დემნა ბატონიშვილს თვალები დათხარეს, დაასაჭურისეს და ციხეში ჩააგდეს, სადაც მალე დაიღუპა კიდეც) და ისტორიული პერსონაჟებიც უფრო მწერლის სუბიექტური ხედვით შექმნილი სახეებია, რომლებიც მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან თავიანთი ისტორიული პროტოტიპებისაგან.

მიუხედავად იმისა, რომ დრამაში რეალურ ისტორიულ მოვლენათა ქრონოლოგიური თანმიმდევრობა შეცვლილია, ადგილი აქვს სხვა ფაქტობრივ უზუსტობას. დრამის მოქმედი პერსონაჟები მკვეთრად განსხვავდებიან ისტორიულ პროტოტიპთაგან.

ნაწარმოების უდავო ღირსებაა ის, რომ აქ სახელმწიფოებრივი მთლიანობის იდეაა გატარებული. ნაწარმოები თამარის მეფედ კურთხევის ცერემონიალით იწყება, რაც „ვეფხისტყაოსანში” თინათინის გამეფების სცენას გვაგონებს. გიორგი მესამე, როსტევანის მსგავსად, დიდებულებს თავის გადაწყვეტილებას აცნობს - იგი დაბერდა და ტახტს თავის ასულს, თამარს უთმობს, თვითონ კი შეცდომებისა თუ ცოდვების გამოსყიდვას ლოცვა-მარხვით აპირებს, თუმცა მეფობის დროს მიღწეულ გარკვეულ წარმატებებსაც არ ივიწყებს და ამბობს: „ერი მწყალობდა და მპოვებდა ღირსად ქებისა”-ო. გიორგი მესამეს სურს, რომ ახალ მეფეს ყველამ ერთგულების ფიცი მისცეს და ასეც ხდება, თუმცა ნაწარმოების დასაწყისშივე ჩანს, რომ ყველა, ვინც მოწიწებით დადო ფიცი თამარის წინაშე, ტახტის ერთგული არ არის. ავტორი ხატავს დიდებულთა საინტერესო გალერეას, რომელიც ორ ბანაკადაა გაყოფილი - გიორგი მესამის მომხრეებად და მის მოწინააღმდეგე დიდებულებად, დემნა ბატონიშვილის გამზრდელის, ამირსპასალარ იოანე ორბელიანის ხელმძღვანელობით. სასახლის კარზე გამართული ინტრიგების ქსელი პერსონაჟების ბუნებას კარგად წარმოაჩენს. მოვლენათა ცენტრში მეფე გოირგი მესამე დგას, თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ იგი ნაკლებად გავს ისტორიულ გიორგი მესამეს, რომელიც ბრძენი, წინდახედული და ძლიერი პიროვნება იყო. გიორგი მესამე პატივმოყვარე, ეკონომიკურად და სოციალურად დაწინაურებულ და ძალაუფლებისათვის მებრძოლ დიდგვაროვანებს უფლებებს უკვეცდა. ისტორიულად ცნობილია, რომ დიდი ფეოდალები ეძებენ საბაბს სამეფო ხელისუფლების წინააღმდეგ ასამხედრებლად. საბაბი, მართლაც, გამოინახა - დიდებულებმა მეფის წინააღმდეგ ბრძოლის დროშად დემეტრე (დემნა) დავითის ძე აქციეს და მას ამოფარებულებმა დაიწყეს ბრძოლა. ისტორიული წყაროები სხვადასხვაგვარად აშუქებენ იმ საკითხს, თუ რატომ გაკეთდა არჩევანი დემნა უფლისწულზე. „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი” გიორგი მესამის დამსახურებას მიაწერს იმ გარემოებას, რომ იგი, უფროსი შვილისაგან განსხვავებით, გამორჩეული ჰყავდა მეფეს. „დიმიტრისა... ორ ძე ებადესა, რომელთა დავით და გიორგი (ეწოდებოდა სახელად). მარჩეველი ძისა უმცროსისა მლარწველი მკიცხველი იქმნა, ვითარ ისაკი იაკობისადმი. და ვედრებისა შემასმენელმან ღმერთმან დავითის დღეთა შემცირებითა სრულყო პირველ მამისა. და მამამან ძითურთ ძე ტკბილი, შემგუარი მამისა აღამაღლა თავისა თანა და ძისა სწორად მოსაყდრედ გამოაჩინა.”

სომეხი ისტორიკოსი სტეფანოზ ორბელიანი სხვანაირად გადმოგვცემს ამ ამბავს. მისი თქმით, დავით მეხუთემ სიკვდილის წინ მცირეწლოვანი შვილის დემეტრეს პატრონად დანიშნა გიორგი მესამე და მის სრულასაკოვნებამდე სამეფოს მართვის საქმეც მას მიანდო, შემდეგ კი გიორგის დემეტრესათვის უნდა დაეთმო ტახტი. „ორბელთა ისტორიის” ქართული ვერსიაც იგივეს გვაუწყებს... (როინ მეტრეველი, მეფე თამარი, გამომც. „განათლება”, თბილისი, 1991. გვ. 71-72).

ნაწარმოებში გულისტკივილია გამოთქმული იმის გამო, რომ შეთქმულებებით, გამცემლებით, ორგულობის ფაქტებით სავსეა საქართველოს ისტორია, რაც დამანგრეველ გავლენას ახდენდა სახელმწიფოებრიობაზე. ქვეყნის ამ სატკივარს მეფის სიტყვები გადმოსცემს:

„აჰა, გაცემა, ორგულობა, ეგ სენნი ძველნი,
ეს შინაურნი გველ-მატლები, ქართველთ მჭამელნი!..
ვით ვერა გრძნობენ სულელ-შმაგნი, ბოროტი სულნი,
რად დაივიწყეს აგრე მალე დრონი წასულნი,
რომ ჩვენს სამეფოს, შემოვა რა განხეთქილება,
მას დაიმონებს და შემუსრავს სხვისი კირთება!
რომ სამშობლოის მუდამ იყვნენ დამამხობელი
დას-დასობითა ბატონები, როგორც ორბელი”.

(გიორგი შარვაშიძე, ლირიკა, ეპოსი, დრამა,
გამომც. „საქართველო”, თბილისი, 1985, გვ.
133).

ქართული და სომხური ისტორიული წყაროების შეჯერებისა და გაანალიზების შედეგად ისტორიკოსები ასკვნიან, რომ დემნა უფლისწულის გამეფების საკითხი სრულიადაც არ ყოფილა აჯანყების მიზეზი. ეს მომენტი ფაქტობრივად იყო საბაბი, რომელსაც ეფარებოდა მსხვილ ფეოდალთა სურვილ-ზრახვანი და მოქმედება. თვით დემნა აჯანყების ძალზე პასიური მონაწილე ჩანს. აი, რას აცხადებს ლაშა-გიორგის დროინდელი მემატიანე: „ოდეს ორბელნი უკუაგდეს გიორგი მეფესა, იგი (დემეტრე) თანაუკუიტანეს და ლორეს შედგეს (ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 366). ისტორიკოსი დავით ქობაირელი: „ორბელებმა - ივანე სპასალარმა, მისმა ძმამ ლიპარიტმა, მათმა შვილებმა და ნათესავებმა გადაიბირეს იმავე მეფის ძმისწული, მოიყვანეს აგარაკის სიმაგრეში და გაამეფეს.”

თვით გიორგი მესამეც ასეთ შეფასებას აძლევს დემნას განდგომას ერთ თავის სიგელში: „ოდეს ბირებითა და გაზრახვითა ეშმაკისათა შეითქუეს ვიეთნიმე მეფობისა ჩუენისა დიდებულნი და აზნაურნი ორგულობისა ჩუენისათვის და ძმისწული ჩუენი გაგუიყენეს”. ამასთანავე თუ გავიხსენებთ იმას, რომ დემნა ერთ-ერთი პირველი მიუვიდა საქართველოს მეფეს და პატიება სთხოვა, ნათელი ხდება, რომ დემნა უფლისწულს აჯანყების გამოწვევაში მნიშვნელობანი როლი არ შეუსრულებია.

აჯანყების ძირითადი მიზეზი იყო ეკონომიკურად დაწინაურებული და გაძლიერებული ფეოდალების ბრძოლა პოლიტიკური უფლერბების გაზრდა-გაფართოებისათვის. ამ საკითხის მოგვარება კი პირდაპირ ეწინააღმდეგებოდა სამეფო ხელისუფლების ინტერესებს, რადგან მიმართული იყო ცენტრალიზებული, ფეოდალური სახელმწიფოს მმართველი ორგანოების უფლებათა დამცრობისაკენ, რა თქმა უნდა, საკუთარი უფლებების გაზრდის ხარჯზე (როინ მეტრეველი, მეფე თამარი, გამომც. „განათლება”, თბილისი, 1991. გვ. 79-80).

ნაწარმოებშიც დემნა ბატონიშვილი კეთილშობილ და ზნეობრივ პიროვნებადაა წარმოდგენილი, რომლის ამაღლებული ბუნება მკვეთრად უპირისპირდება შეთქმულთა სხვა სახეებს. გ. შარვაშიძე დემნა ბატონიშვილს გონიერ და ჰუმანურ პიროვნებად წარმოგვიდგენს, რომელიც უარყოფს კაცთა კვლას და ამბობს, ადამიანს ღმერთმა იმიტომ უბოძა გონება, რომ მიყვასის გასანადგურებლად ხელი არ აღმართოსო. ასეთი პიროვნება საკუთარი ინტერესებისათვის მებრძოლ ავანტურისტად არ წარმოგვიდგება:

„ეჰ! მამამძუძუვ, მაგაზე ჩვენ ვერ შევთანხმდებით,
ომს მირჩევნია დავრჩე მარად გონების შვებით,
რადგან კაცია ცხოველთა შორის გონებიანი
და თუ მახვილით აღჭურვილი ადამიანი,
ცდილობს რომ მოსპოს სხვისი სიცოცხლე, მისი მსგავსისა
და მოსტაცოს ეს უმჯობესი ნიჭი ზეცისა,
მკვდარია მასში კაცობრივი გონიერება
და შტება მხოლოდ სულდგმულისა მას მძვინვარება”

(გიორგი შარვაშიძე, ლირიკა, ეპოსი, დრამა, გამომც.
„საქართველო”, თბილისი, 1985, გვ. 144).

მანდატურთუხუცესი ყუბარსან ჯავახიანი დემნა ბატონიშვილისაგან მკვეთრად განსხვავებული პერსონაჟია, რომელიც საკუთარი ინტერესებისათვის არავის და არაფერს არ ერიდება - ავრცელებს ჭორს, ხლართავს ინტრიგებს, სწამებს ცილს და იმდენადაა გამჯდარი მის არსებაში ბოროტების თესვა, რომ სხვაგვარად ვეღარც წარმოუდგენია, თუმცა მისმა ნამოქმედარმა ისე ჩაითრია, როგორც „საფლობმა”.

პიესაში თამარის გამეფების ცერემონიალზე საქართველოს სხვადასხვა კუთხის ერისთავებს ვხედავთ. აქვეა აფხაზეთის მთავარი თადეოზ შარვაშიძე, რომელიც საქართველოს სამეფო კარზე მოღვაწეობს და იგი საქართველოს მეფის ერთგული ქვეშევრდომია. ეს კარგად ჩანს მის ნათქვამში:

„ხელმწიფეო, დიდო ბატონო! შენ იცი კარგად,
მშვილდ-ისარითა მომართულით ჩვენი ქვეყანა (აფხაზეთი - ფ. ჩ.)
ჰგმირავს შენს მტერსა; მამაცურად შეაკვდებიან,
ხოლო რაი სჯობს სამეფოსთვის, რას მიხვდებიან!
ოღონდ ნებასა, სიტყვას შენსა ემონებიან!”

(გიორგი შარვაშიძე, ლირიკა, ეპოსი, დრამა, გამომც.
„საქართველო”, თბილისი, 1985, გვ. 131).

აფხაზეთის მთავარი საქართველოს სხვა კუთხეთა წარმომადგენლებთან ერთად მზადაა იბრძოლოს ქვეყნის ინტერესებისათვის, ვინაიდან მას აფხაზეთი საქართველოს განუყოფელ ნაწილად მიაჩნია. როგორც ავთანდილ ნიკოლეიშვილი წერს: „დღეს ჩვენთვის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ის ფაქტი, რომ საქართველოს ერობნულ-სახელმწიფოებრივი მთლიანობის იდეასა და ამ მთლიანობის შემადგენელ ღვიძლ ნაწილად აფხაზეთის მიჩნევას აფხაზეთის მთავრის მემკვიდრე, აფხაზი ეროვნების კაცი ქადაგებს” (ავთ. ნიკოლეიშვილი, „გიორგი შარვაშიძე - საქართველოს ერთიანობისათვის მებრძოლი აფხაზი მწერალი”, „ცისკარი”, №6-7, 2000, გვ. 120).

როგორც ვხედავთ, გიორგი შარვაშიძის შემოქმედება, კერძოდ, მისი დრამატურგიული ნაწარარმოები „გიორგი მესამე” ავტორის თვალსაზრისს წარმოაჩენს ქართული სახელმწიფოებრიობის შესახებ და მისი ეს პატრიოტული განაცხადი მნიშვნელოვანია ქართულ კულტურასა და ისტორიაში. ამ ნაწარმოებით გიორგი შარვაშიძემ კიდევ ერთხელ განაცხადა ის, რაც არაერთხელ უთქვამს - აფხაზეთი და საქართველო განუყოფელია და მათ ბედნიერი მომავალისათვის ერთად უნდა იბრძოლონ.

ლიტერატურა:

1. მეტრეველი როინ, მეფე თამარი, გამომცემლობა „განათლება”, თბილისი, 1991

2. „ნიკოლეიშვილი ავთანდილ, გიორგი შარვაშიძე - საქართველოს ერთიანობისათვის მებრძოლი აფხაზი მწერალი”, „ცისკარი”, №6-7, 2000

3. ქიქოძე გერონტი, წერილები, ესსეები, ნარკვევები, თბილისი, “მერანი”, 1985

4. შარვაშიძე გიორგი, თხზულებანი ორ ტომად, ტომი I, პოეზია, დრამატურგია, პუბლიცისტიკა, ქუთაისი, 2006

5. შარვაშიძე გიორგი, თხზულებანი ორ ტომად, ტომი II, წერილები და ესსეები გიორგი შარვაშიძეზე, ქუთაისი, 2006

6. შარვაშიძე გიორგი, ლირიკა, ეპოსი, დრამა, აკად. სიმონ ჯანაშიას რედაქციითა და ნარკვევით, მეორე გამოცემა, თბილისი, 1985

7. ჭურღულია ოთარ, ქართულ-აფხაზური ლიტერატურულ-კულტურული ურთიერთობანი, თბილისი, 1983

Piqria Chkhartishvili
Abkhazian Writer and the Georgian Statehood
Summary

The paper covers the opinions on the Georgian Statehood of the well-known Abkhazian poet, dramatist, essayist and public figure of XIX century George Sharvashidze on the base of his play „George III“.

George Sharvashidze was the son of the last ruler of Abkhazia. His biography is closely connected to the political history of Abkhazia, which was itself the indivisible part of Georgia.

Пикрия Чхартишвили
Абхазский писатель и грузинская государственность
Резюме

В статье на основе анализа пьесы Георгия Шарвашидзе „Георгий III“ освещаются взгляды на грузинскую государственность этого известного абхазского поэта, драматурга, публициста и общественного деятеля XIX столетия.

Георгий Шарвашидзе был сыном последнего абхазского правителя Михаила Шарвашидзе. Его биография тесно связана с политической историей Абхазии, которая в свою очередь, была неотъемлемой частью Грузии.

Светлана Тер-Минасова
(Россия)

Как известно, роль английского языка как главного средства международного общения, его статус глобального, или всемирного языка и связанная с этим статусом опасность вытеснения английским языком и американской культурой языков и культур других народов - все эти вопросы уже давно находятся в центре внимания как научного, так и общественного, и являются предметом широкого обсуждения.

Гораздо менее распространены и многими воспринимаются с недоумением и недоверием вопросы о том, какие негативные последствия могут ожидать в этой ситуации сам английский язык и какие неприятности подстерегают англоязычные народы.

Их преимущества очевидны.

Их родной язык стал средством международного общения. Им не нужно, в отличие от сотен миллионов говорящих на других языках, тратить время, здоровье и деньги на изучение английского, на переводчиков и преподавателей. Не нужно страдать от неспособности общаться с иностранными коллегами и друзьями, от комплекса неполноценности, от сознания собственной беспомощности и т.п.

Их родной язык, его экспорт приносит им огромные доходы. Я не знаю точных цифр, но уверена, что миллионы носителей английского языка зарабатывают очень приличные деньги во всех уголках мира, причем часто, не имея специального образования, просто как счастливчики, которые могут говорить на своем родном языке, получив этот дар с рождения, бесплатно, естественно и без усилий.

Издание учебной литературы в Англии - родине и колыбели английского языка, сделало преподавание английского языка глобальным бизнесом с оборотом в много миллиардов фунтов стерлингов (Phillipson R ).

Знание английского языка престижно во всем мире, с ним связано продвижение по служебной лестнице, оно помогает сделать карьеру в самых разных сферах человеческой деятельности. Носители английского языка - любого уровня - имеют это преимущество.

Все это очевидно, это та польза, которую англоязычные народы извлекают из ситуации с английским языком как средством международного общения.

А есть ли вред, и если да, то какой?

Вот что мне удалось увидеть в качестве ответа на этот вопрос за долгие годы изучения английского языка, обучения ему студентов Московского университета и общения с коллегами из разных стран мира - общения и прямого, непосредственного, и косвенного - через чтение книг.

1. Во-первых, то, что все знают и о чем с грустью говорят представители англоязычных наций: нежелание изучать другие языки.

Действительно, изучение иностранных языков в англоязычном мире не слишком популярно по понятным причинам: „весь мир учит наш язык, все мало-мальски образованные люди знают или учат английский, нам незачем беспокоиться”. В известном смысле английский язык мешает бизнесу англоязычных наций: их компании и предприятия за рубежом много теряют из-за того, что их представители не знают (и не изучают) местных языков и культур. Учат - в несравнимых с остальным миром масштабах - язык ближайших соседей: англичане - французский, американцы - испанский, австралийцы - китайский или японский. По данным 2001 года, 90%25 британцев перестают изучать иностранные языки в возрасте 16 лет (Phillipson R.).

Это, конечно, минус, поскольку знание других языков, а через них - культур, духовно обогащает человека, расширяет горизонты, дает новый взгляд на мир. Кроме того, совершенно прав был великий Гете, когда говорил, что учить иностранные языки надо еще и для того, чтобы лучше овладеть своим родным языком. Р. Филлипсон приводит пример из опыта студенческих обменов в рамках программ Европейского Союза. Британские студенты, приехавшие по обмену в университет в Данию часто уступали в знании письменного английского датским студентам, для которых этот языкбыл иностранным (Phillipson R.).

И печально знаменитая нелюбовь британцев к иностранным языкам и всему иностранному связана с этим моментом тоже. Нельзя остаться равнодушным к народу, язык которого изучаешь. Поэтому весь мир, изучающий английский язык, испытывает особые чувства к людям, владеющим этим даром, поэтому так велик интерес к англоязычным странам, так много восхищения и англомании - просто за радость узнавания выученных слов, за близкое знакомство с культурой - через учебники английского языка. Когда я впервые попала в Англию по стипендии Британского Совета, мне было 35 лет, я уже 12 лет преподавала английский язык в МГУ и защитила кандидатскую диссертацию по вопросам синтаксиса и лексикологии английского языка. В первое же воскресенье нас повезли на экскурсию в Стрэтфорд. Я от волнения почти ослепла (от слез восторга) и оглохла (от эмоций): еще бы, тексты „A Visit to Stratford” из учебников Хорнби и Эккерсли я знала наизусть - сначала как студентка английского отделения филологического факультета МГУ, потом - как преподаватель там же. Шекспир был (и есть) мой любимый писатель, мы ставили его пьесы в студенческом английском театре, которым я руководила счастливейшие 30 лет своей университетской жизни.

Я ехала в Стретфорд впервые в жизни, но я могла работать там экскурсоводом. Извините, это, конечно, лирическое отступление, но оно уместно, потому что иллюстрирует простую мысль: весь мир любит англоязычные страны и народы за то, что изучает их язык и культуру и знает их! К ним отношение, как к друзьям, почти родственникам. А они избалованы этим вниманием миллионов иностранцев (bloody foreigners) и часто ведут себя высокомерно, хотя не приложили особых усилий - просто случайно родились в английский язык.

И еще одно лирическое отступление - по ассоциациис последним предложением, которое я мысленно перевела с английского.

Принцесса Анна во время своего визита в МГУ произвела очень хорошее впечатление открытостью, прямолинейностью (в хорошем смысле), отсутствием жеманства и рисовки. Она начала свою встречу со студентами и преподавателями со слов о том, что она волнуется в этой академической компании, потому что она сама в жизни ничего выдающегося не сделала, просто случайно родилась в королевской семье.

По-английски это было так: I just happened to have been born into the Royal Family. И „академическая компания” очень ее за это зауважала. Хорошая принцесса Анна!

А по поводу „избалованности всеобщим вниманием” - это, к сожалению, становится характерной чертой англичан.

Особенно грустно это наблюдать у преподавателей - носителей английского языка, в отличие от принцессы, не только сознающих, но и демонстрирующих свое превосходство перед учениками, которые старательно изучают чужой язык и с наивным восхищением ловят каждое слово этих „полубогов”, с такой легкостью владеющих своим родным языком. Р. Филлипсон приводит яркий пример в уже цитированной работе. Американский политолог Дуглас Ламмис (Douglas Lummis) поехавший на работу в Японию в 1961, был поражен уверенностью американцев - преподавателей языка - в своем культурном превосходстве. „In an article entitled „English conversation as ideology“, he wrote that the world of English conversation is racist… The expression `native speaker' is in effect a code word for `white'… their real role is not language teacher but living example of the American Way of Life“ (в статье под названием „Беседа на английском как идеология“ он писал, что мир разговоров на английском языке это расистский мир… Выражение „носитель языка“ это зашифрованное слово „белый“… их подлинная миссия не преподавать английский, а быть живым образцом Американского образа жизни“).

Вот совсем свежий пример избалованности вниманием на высоком дипломатическом уровне. Мы, на факультете иностранных языков и регионоведения МГУ, сделали уникальный мультимедийный курс „Англия и англичане”, в который входит книга с таким названием, 7 фильмов на DVD, снятые в Англии („Что едят и пьют англичане”, „Английские сады и парки”, „Традиции английского чаепития”, „Англия и Россия”, „Мир Итона”, „Быть англичанином”, „Английский национальный характер”) и 7 учебных пособий к фильмам. Потратили очень много сил, знаний, талантов, времени и денег, но очень счастливы и довольны, потому что уверены: изучение языка через культуру и культуры через язык - дело важное, нужное и новое. Отправили по комплекту в подарок в Московское представительство Британского Совета и в Посольство Великобритании в РФ. И не получили никакого ответа. А как же знаменитая британская дипломатия? Вежливость, этикет, манеры? Используя английскую же идиому, where are their p's and q's? (Не буду переводить!)

Вернемся, однако, к вопросу о том, чем грозит статус английского языка как глобального средства общения самим англоязычным народам.

1. „Во-первых” было нежелание изучать иностранные языки.

2. Во-вторых, по мнению Д. Кристала, в этой ситуации возникает лингвистическая элита, состоящая из носителей языка, которая может использовать английский язык в корыстных целях и для манипуляций в разных сферах (Crystal D.).

3. В-третьих. Очень важное. Став языком международного общения, английский язык как бы перешел во всеобщее пользование, стал всеобщим, международным, глобальным достоянием.

С этим связаны два последствия.

3.1. Первое. Поскольку основная идея этой работы заключается в том, что язык - это не только барьер, разделяющий народы, но и щит, защищающий национальную идентичность и самобытность, англоязычные народы, отдав (пожертвовав?) свой родной язык в чужие „международные” руки, потеряли свой щит и им грозит утрата этой самой национальной идентичности.

У меня сложилось впечатление, что сейчас и английский язык, и культура, в нем заложенная, и, следовательно, национальная идентичность как бы выставлены напоказ в некоей глобальной витрине с рекламной надписью: „пользуйтесь, наш язык - ваше лучшее средство общения”. И все пользуются, и число желающих растет каждый день.

Это впечатление оформилось после одного эпизода из моей научной жизни. Я была в Италии на лингвистической конференции по проблемам преподавания английского языка в университетах. После докладов многие участники конференции пошли поужинать в ближайшее кафе. Там были и местные жители, и делегации из разных стран. Наша российская компания с удовольствием обсуждала на родном языке и доклады конференции, и Италию, и итальянцев. Чувствовали мы себя хорошо, потому что русский язык был нашей защитой, и мы говорили на самые разные темы легко и свободно. Нашими соседями были 2 молодых человека, которые говорили по-английски на довольно интимные темы. Невольно мы стали прислушиваться, и я увидела, что итальянцы, французы, финны, сидевшие за соседними столиками, делают то же самое. Все маленькое кафе их понимало и с интересом слушало их частную беседу. Они были как бы выставлены напоказ, их язык не защищал их, не был им щитом, потому что все его знали.

Как известно, язык выполняет 2 основные функции по отношению к „обслуживаемой” и сформированной им этнической группе: служит, во-первых, средством общения и, во-вторых, средством идентификации. Из-за своей глобальности английский язык сильно ослаблен в плане выполнения функции идентификации. Он, конечно, язык общения, или коммуникации англоязычных народов, но как язык идентификации, как щит он уже очень тонок и к тому же прозрачен, это хрупкий стеклянный щит: весь мир наблюдает, изучает, критикует, заимствует все то, что отражает зеркало английского языка и хранит его сокровищница, то есть жизнь, быт, культуру в самом широком смысле слова англоязычных народов. Немного напоминает кошмарные телепередачи „За стеклом”. Такова оборотная сторона медали „За глобальность языка”, та дорогая цена, которую платят носители великого и могучего английского языка за то, что именно он стал средством международного общения.

3.2. И второе. Поскольку английский язык отдан в пользование и во власть всему миру, все народы, особенно многочисленные, подделывают его под свою культуру, свой менталитет и под свой язык, то есть создают свой вариант английского языка. Иными словами, наряду с американским, австралийским, канадским вариантами „первичного” британского английского, существуют, развиваются и множатся варианты „иных стран”: индийский английский, китайский, японский, русский и т.п.

Когда одним языком пользуются миллионы разноязычных людей, это не может не сказаться на уровне и качестве этого языка. А поскольку количество иностранных пользователей во много раз превышает число носителей языка и растет оно гораздо быстрее, то будущее натурального английского внушает определенные опасения. Я слышала историю от иностранных коллег о том, как у носителя языка не приняли статью в международный сборник и попросили ее переписать, потому что его английский был „не такой, как у всех”. Мне эта история кажется маловероятной, но сам факт ее появления на свет - даже как анекдота, мифа, шутки - представляется показательным.

Термин „World Englishes“ стал сейчас очень популярным, и научный журнал под таким названием издается издательством Blackwell Publishing в Оксфорде, Великобритания, и Бостоне, США. Ноябрьский номер 2005 года был посвящен Russian Englishes (русским английским). Множественное число настораживает: неужели и в России есть разные варианты русского английского?

World Englishes возникают легко и быстро. „Видимо, две основные причины - широчайшая распространенность английского в мире и некоторые особенности строя -приводят к тому, что региональные варианты возникают иногда с поразительной легкостью даже среди немногочисленных English users“. (Муковский Олег).

На основании этой способности английского языка строятся предположения о том, что в будущем английский язык может постичь судьба латыни, которая умерла, породив целую семью романских языков (французский, испанский, итальянский и другие) на основе своих вариантов. Правда, в отличие от О. Муковского, ярко и информативно описавшего и процесс „фрагментации английского”, и возможные результаты, я не считаю судьбу латыни трагической. Столько языков жителей Земли умерли и умирают, ничего не родив, часто не оставивдаже следа в виде письменности…

На эту же тему рассуждает экс-президент TESOL Д. Нунан (David Nunan).

„In becoming the medium for global communication, English has detached itself from its historical roots. In the course of doing so, it has also become increasingly diversified to the point where it is possible to question the term English. World Englishes has been used for quite a few years now, and it is conceivable that the plural form Englishes will soon replace the singular English…

In fact, with globalization and the rapid expansion of information technologies has come an explosion in the demand for English worldwide. This has led to greater diversification in the contexts and situations in which it is learned and used as well as in the nature of the language itself. It has also provided many more opportunities for learners to use the language for authentic communication. English no longer belongs to Britain or to the United States. It is an increasingly diverse and diversified resourse for global communication“ (Nunan D.).

(Став средством глобальной коммуникации, английский язык оторвался от своих исторических корней. При этом он стал таким разнообразным, что сам термин „Английский язык” можно поставить под сомнение. Термин „всемирные английские” (world Englishes) получил в последние несколько лет широкое распространение, и можно предположить, что множественное число „английские языки” скоро вытеснит единственное число „английский язык”…

С глобализацией и быстрым развитием информационных технологий во всем мире резко возрос спрос на английский язык, Это привело к еще большей диверсификации как в тех контекстах и ситуациях, в которых он изучается и используется, так и в структуре самого языка. Это также обеспечило гораздо больше возможностей для изучающих язык использовать его с целью реального, подлинного общения.

Английский язык уже не принадлежит ни Великобритании, ни США. Он становится все более разнообразным и вариантным ресурсом глобальной коммуникации).

Местные „английские языки“ пополняют запас английских слов: английский язык насчитывает сейчас около 1000000 слов, в том числе и благодаря „гибридам“ типа Spanglish (испанский английский), Chinglish (китайский английский).

Варианты, не столь полноценные, но также имеющие вполне устойчивые черты, складываются в тех странах (Россия, Китай) с многочисленным населением (имеется в виду, главным образом, количество изучающих язык), которые долго были в изоляции от англоязычного мира, жили в условиях совершенно иного режима, требовавшего своей особой лексики и стилистики и - очень важный момент! - изучали английский по учебникам, написанным местными авторами.

Соответственно, сложился свой специфический вариант английского языка, отразивший иную культуру (зеркало же!) посредством иных лексико-фразеологических средств, не говоря уже о фонетике (особенно - интонации). В главе V приводились примеры английских советизмов в комментариях Роберта Даглиша (indestructible unity - нерушимое единство).

Когда в начале 90х годов XX века окончательно поднялся железный занавес и открылись „окна в Европу“ и двери во весь мир, то есть когда кончилась изоляция России, первой и главной проблемой с изучением английского языка стали учебные материалы. Все наши учебники английского языка, написанные в СССР, в одночасье (overnight) вышли из употребления - они устарели морально и идеологически: старая жизнь кончилась, новая еще не началась. Впрочем, эта ситуация длилась недолго: в открытые окна и двери хлынул поток „настоящей“, аутентичной учебной литературы, созданной в странах изучаемого языка. Гигантская индустрия ELT (English Language Teaching) Великобритании получила огромный новый рынок. Прекрасно изданные, яркие, с цветными иллюстрациями, „рассортированные“ по уровням учебники завораживали своей английскостью. Первой трудностью оказалась разница в терминологии: за годы изоляции у нас сложилась своя система грамматических терминов, более наукообразная и сложная, чем терминосистема университетского английского: наше родное, любимое Indefinite Tense называлось у них Simple. Это несколько огорчало: во-первых, надо было отвыкать и переучиваться, во-вторых, Indefinite как более специфический и поэтому более наукообразный термин, импонировал нашему менталитету и национальному характеру: изучение иностранного языка - очень сложное и серьезное дело, мы готовы преодолевать трудности, знание специфических терминов возвышает нас и в глазах окружающих, и в собственных глазах. Короче, Simple Tense звучало слишком simple. И что это за თაგ Questions вместо Disjunctive Questions? Впрочем, эти настроения быстро прошли, их вытеснило всеобщее ликование по поводу новой, свободной возможности изучения „настоящего английского языка“ прямо из первоисточника, с его исторической родины. И это замечательное чувство „мы теперь, как все“ грело душу. Сейчас ситуация меняется, снова пишутся и издаются - в жесткой конкурентной борьбе - „местные“ учебники, имеющие, по крайней мере, одно преимущество перед учебниками англоязычного мира: мы знаем, что именно нашим студентам особенно трудно. Мы знаем и нашу культуру вообще, и культуру изучения иностранных языков в России, имеющую в этой области богатый опыт нескольких столетий интенсивнейшего использования иностранного языка как средства общения образованных слоев общества (вплоть до отхода на задний план родного языка, как это было в XIX веке, веке русской франкофонии). Но дело не в этом.

4. В-четвертых, дело в том, что столь массовое распространение английского языка как глобального привело к созданию некоей особой разновидности университетского „английского как иностранного“, некоего усредненного, упрощенного для „бедных иностранцев“, стандартного, унифицированного, „дистиллированного“ языка. Автор „Базового английского“ (Basic English) Чарльз Огден (C.K. Ogden) писал в 1930г., что вопрос глобального общения (он назвал его „debabelization“ - что-то вроде „девавилонизации“) должен быть решен не с помощью искусственного языка, а посредством упрощенной формы английского (a simplified form of English). „Basic English“ (Базовый английский, лексический словарь которого был сокращен Огденом до 850 слов, был задуман как вспомогательный международный язык (an auxiliary international language“). (Concise Encyclopedia of Educational Linguistics )

В научной литературе „учебный“ вариант английского языка, этот стиль учебников, получил название прагмалингвистического. Этот стиль занимает особое положение, так как в нем не доминирует ни функция сообщения, ни функция воздействия в их чистом виде. Его основное предназначение - служить основой для создания безупречных в языковом отношении учебных пособий, дать изучающим язык образцы лексики, грамматики, фонетики и т.п. Соответственно, его основная характерная черта - строгая нормативность на всех уровнях: от фонетики (в английском языке RP - Received Pronunciation) до лексики (никаких слэнгов, диалектизмов, жаргонизмов). (См. об этом подробно: Магидова И.М.).

Хочу напомнить, что здесь обсуждается не вопрос качества учебных материалов для иностранцев, это отдельная проблема, сейчас широко и противоречиво исследуемая. Я как раз считаю, что с точки зрения иностранцев все правильно: Кесарю - кесарево, иностранцам - иностранцево, мы должны знать свое - иностранное - место при пользовании чужим языком. Для отклонений от норм, игры, коверкания и творчества у нас есть свой родной язык. Это - как поведение дома и в гостях. Речь же здесь идет о проблемах натурального английского языка, возникающих в связи со столь широким распространением его прагмалингвистического, все более искусственного варианта. Это и есть, - „в-четвертых“. Разрыв между английским как иностранным и подлинным английским, используемым как единственное средство общения в англоязычных странах, растет и углубляется.

5. В-пятых, этот „подлинный, настоящий английский“ вообще не существует, как таковой. Есть несколько вариантов „подлинных“ английских, служащих единственным средством общения для своих народов, из которых два основных (основных как материал для изучения английского как иностранного): британский и американский. И разрыв между ними тоже непрерывно увеличивается. Британский вариант престижнее (история, великая литература, ярко выраженный национальный характер, традиции), американский - практичнее и выгоднее для карьеры. Старшие поколения в „иных странах“, как правило - за британский вариант, молодежь - за американский. Молодежи среди изучающих гораздо больше, поэтому американский вариант как язык очень активной супердержавы сейчас более распространен, чем британский.

Оба варианта, впрочем, столкнулись с большими проблемами.

Америка - страна иммигрантов, и „американский“ язык представлен большой коллекцией вариантов, начиная от самых примитивных. Это проблема №1.

Поскольку именно в Америке родилась идея борьбы за права человека, не удивительно, что именно там встал вопрос о признании права человека на язык (recognition of linguistic rights as human rights). Это проблема №2, напрямую связанная с проблемой №1.

Сложность этого вопроса хорошо иллюстрирует инцидент, описанный Т. Лобачевым в академической коллективной монографии „Решение национально- языковых вопросов в современном мире“.

Суть этого инцидента в том, что некая мексиканская эмигрантка Марта Сандовал подала в суд на власти штата Алабама за то, что ее лишили водительских прав „из-за плохого знания английского языка“. В этом штате есть закон о монополии английского языка во всем, что не касается частной жизни говорящих. Истица же апеллирует к основополагающему закону - акту 1964 года о гражданских правах, запрещающих всякую дискриминацию, основанную на национальном признаке. Поскольку таковая дискриминация в законе 1964 года запрещена во всех учреждениях, получающих в той или иной форме государственные деньги (отношения в частном секторе регулируются по-другому), то Департамент автомотодвижущихся средств (так называются американские аналоги нашего ГИБДД) Алабамы должен этому закону подчиниться, ибо он под эту категорию подпадает

Правозащитные организации с большим вниманием следят, чем же закончится дело, создающее очень важный прецедент: речь идет о том, что если прецедент действительно состоится, то можно будет по всякому правозащитному поводу подавать на власти штатов в Верховный суд, не дожидаясь, пока федеральные органы (как происходит сейчас на основании практики, сложившейся на основе закона 1964 года) обратят внимание на те или иные факты сегрегации или притеснения. Процесс в результате может принять неконтролируемый и обвальный характер. Тем паче, что количество неанглосаксов и людей, для которых английский язык, англосаксонские ценности и американская система вообще, сложившаяся на основе как раз таких ценностей, не представляет никакой ценности, неуклонно растет (в силу нынешних демографических тенденций в США). Более того, вся эта система для них чужеродна“ (Лобачев Т.) (подчеркнуто мной - С.Т.)

У Британского варианта - свои проблемы, связанные прямо или косвенно с глобальным статусом английского языка.

Современный британский английскийпроявляет тенденцию к размыванию, расшатыванию языковых норм, отходу от RP, queen's English (Received Pronunciation, Королевский английский). Это выражается в том, что в литературном, стандартном английском, в языке СМИ употребляются жаргонизмы, слэнг, диалектизмы, сниженная лексика, вульгарные выражения, то есть то, что профессор факультета иностранных языков и регионоведения МГУ В.С. Елистратов, вслед за известным советским филологом Б.А. Лариным, называет „варваризацией“, сопровождающей конец всякой стабильной эпохи. По мнению В.С. Елистратова „историческая эволюция любого литературного языка может быть представлена как ряд последовательных „снижений“, варваризаций…“

За прошлый век Россия претерпела „конец стабильной эпохи“ дважды. Сначала в 1917 году во время Октябрьской революции. В те годы „язык улицы“, язык действительно народных (в данном контексте - необразованных) и действительно масс, грубый, вульгарный, нарушающий нормы русского литературного языка, превратился в идеологический знак: он служил подтверждением правильной, „революционной“ классовой принадлежности, а правильный русский язык, великий, могучий и прекрасный, выдавал „гнилую интеллигенцию“ и „проклятую буржуазию“.

Второй раз процесс „варваризации“ мы наблюдаем сейчас, начиная с конца 80- ых годов XX века, когда кончилась еще одна стабильная эпоха - эпоха Советского Союза.

В наши дни поток жаргонизмов, брани, нецензурных, грязных и грубых слов, заполонивший страницы газет, журналов и художественных (!) произведений, объяснить несколько труднее. Нет сомнений, что это отражение социокультурных изменений в российском обществе. По-видимому, в качестве объяснения можно предположить ложно понятую свободу вообще и свободу слова, в частности. Как бы вид протеста против запретов тоталитаризма. С одной стороны. С другой стороны, это может быть влияние „новых русских“ или подыгрывание им. Этот новый класс нашего общества, который составили люди, не слишком образованные, но баснословно разбогатевшие на шальных деньгах, не слишком многочисленен, но чрезвычайно активен и влиятелен. От их прошлого (да и настоящего) и мода на приблатненный, иногда воровской жаргон.

Столь длинное „лирическое отступление“ о варваризации русского языка в разделе о последствиях глобализации для английского языка вообще и для британского его варианта, как исконного, изначального, первичного и потому олицетворяющего Норму для всех „Englishes“, можно объяснить и оправдать именно тем, что только что было сказано: во-первых, у нас больше опыта наблюдения и изучения этого языкового явления и, во-вторых, странным образом, эти процессы или, может быть, их осознание и отражение в СМИ и научной литературе совпало по времени. В начале 90-х годов XX века газета „Таймз“ комментирует сообщение о готовящейся публикации словаря BBC English следующим образом.

„The BBC is to publish the first comprehensive guide to „BBC English“ in its history in an attempt to rid programmes of Americanisms, cliches, jargon, inaccuracies and bad taste…“ (The Times, 5 July, 1993). (БиБиСи собирается опубликовать первый полный справочник по „BBC English“ за свою историю. Это попытка избавить программы от американизмов, клише, жаргона, неточностей и дурного вкуса).

Однако, несмотря на издание словарей и обеспокоенность общественности, процесс расшатывания и, соответственно, изменения норм остановить не удается (см. по этому вопросу Главу I). Известный британский лингвист Рон Картер в своей лекции на тему: „The Changing English Language 2000-2010” на факультете иностранных языков и регионоведения МГУ имени М.В. Ломоносова 16 октября 2007 года сказал: „То, что сейчас говорится на британском телевидении, 20 лет назад вызвало бы немедленное увольнение всей редакции, 10 лет назад - поток возмущенных откликов зрителей, а сейчас не вызывает никакой реакции“.(По вопросу распространения мировых языков Р. Картер привел следующие цифры: Родной язык. Китайский (мандарин) - 1,2 млрд., английский - 508 млн., хинди - 487 млн., испанский - 417 млн., русский - 277 млн., бенгальский - 211 млн.).

Сильный удар в этом же направлении нанесло использование английского языка как глобального для электронной коммуникации. Вот что пишут об этом уже цитированныевыше послы Франции и Германии в Великобритании:

„You should protect yourselves, from Electronic English. Electronic communication is a good thing. But it is equally important to maintain the quality of spoken and written English“. (The Spectator, 17 February 2001, op. cit.). (Вы должны защищать себя от электронного английского. Электронная коммуникация - вещь хорошая. Но не менее важно сохранить качество устного и письменного английского языка).

Да, это важно, но невозможно.

6. По-видимому, одной из причин «варваризации» современного британского английского - по моему мнению, главная - это все растущая глобализация английского языка. Этот процесс расшатывания норм можно рассматривать как попытку уйти от нормативного языка, отданного для общения „глобальной деревне“, в субстандартный, „сниженный“ вариант, недоступный и ненужный „этим иностранцам“. Он может стать 100 новым щитом, языком идентификации. Вопрос как раз и заключается в том: чтó он будет идентифицировать? Что это будет за нация?! Британцы, разговаривающие (и пишущие!) жаргонизмами, вульгаризмами и т.п.?! Получается, что они отдают изысканные, элегантные костюмы, модели которых творили великие портные (Шекспир, Свифт, Вордсворт, Байрон, Остин, Диккенс, Теккерей, Шоу и многие, многие другие), и надевают лохмотья.

Итак, у британского английского свои проблемы в связи со статусом глобального. Эта проблема особенно ярко видна на примере британского литературного языка, образцового для всех появившихся впоследствии и родившихся из его недр вариантов, но реально она касается всех существующих английских языков всех англоговорящих народов и поэтому эта тенденция - в-шестых.

7. Наконец, в-седьмых, английский язык как глобальный приобретает определенную негативную окраску, и это может вызывать негативное же отношение к пользующимся английским языком в качестве средства общения - в первую очередь к англоязычным - народам.

Негативная окраска английского языка обусловлена целым рядом причин.

Господствующее положение всегда вызывает недовольство. Английский язык имеет отпечаток престижности, элитарности, перспективности, обещания материального преуспевания. Это раздражаетдругие народы, как те, которые утратили свой высокий международный статус (французский, много лет бывший эксклюзивным языком дипломатии и почты, русский, царивший на огромном советском и околосоветском пространстве, немецкий как язык науки), так и те, которые никогда его не имели. У каждого есть свой язык, язык родины, язык матери (mother tongue), любимый и родной.

И чем выше поднимается статус английского языка, чем более глобальным он становится, чем больше мыслей и разговоров о смерти и убийстве языков, тем сильнее антипатия к английскому, потенциальному убийце.

По словам кенийского писателя Нгуги английский язык расцвел „на кладбище языков других народов“. Его с удовольствием цитирует Р. Филлипсон, один из наиболее ярых борцов с глобализмом своего родного языка, не без оснований считающий английский язык орудием в руках глобальных финансистов и политиков, которым нужен общий язык - их язык - для захвата глобальной власти. Приведя метафору писателя из Кении, Филлипсон иллюстрирует ее: „Most of the languages of the indigenous inhabitants of North America and Australia will never enjoy the revival that Welsh, Scots Gaelic and other languages are currently enjoying. They have gone for good“ (Phillipson R.). (Большинство языков коренного населения Северной Америки и Австралии никогда не вернутся к жизни, в отличие от оживающих сейчас валлийского и гельского языка шотландцев. Они исчезли навсегда).

Растущее негативное отношение к английскому языку вызвано также и изменением в отрицательном направлении оценки народами многих стран мира международной политики США. Подобно тому, как в ЮАР язык африкаанс потерял свои господствующие позиции, получив ярлык „языка агрессоров“, так и английскому языку может угрожать такой же ярлык с соответствующими последствиями. В нашей стране после II мировой войны резко упал интерес (и, соответственно, количество изучающих) к немецкому языку: одна из главных причин - ассоциации с насилием и агрессией.

Негативные чувства к языку могут быть - несправедливо, но закономерно - перенесены на носителей языка. Мы в нашей стране, как говорится, это проходили в обоих направлениях: от языка к народу и от народа к языку. Действительно, во многих нашихреспубликах и странах „социалистического лагеря“ недовольство политическим режимом приняло форму отторжения и неприятия русского языка. И его не спасли ни Пушкин, ни Толстой, ни Чехов, ни Шолохов, ни Есенин. И, наоборот, навязывание русского языка как обязательного иностранного вызывало общую антипатию к народу и стране - а сейчас, в условиях интенсивной международной коммуникации, сколько поляков, венгров и чехов сожалели о том, что не выучили русский язык. Я храню книгу по современной русской литературе изданную в Американском университете и подписанную мне автором: „от поляка, обрусевшего в Америке“. И помню грузина, с которым мы вместе летели из Америки, признавшегося мне в изменении отношения к русскому языку (который он прекрасно знал, но разлюбил по политическим мотивам): он жил у родственников в США месяц, английский язык не знал, отрезан был от мира, а потом ему стали приносить газеты на русском языке, и он был счастлив. И со мной радостно говорил по-русски.

Итак, подведем итоги обсуждению вопроса об английском языке как глобальном.

В этом вопросе имеются противоречия диалектического характера, то есть такие, которые, по Гегелю, своей борьбой оказываются движущими сила и прогресса общественной жизни и человеческой деятельности.

1. Противоречие между техническим прогрессом, объединяющим людей, создающим все новые возможности и способы глобальной коммуникации, и человеческим фактором, представленным языками и культурами, разъединяющими народы соответствующими барьерами.

2. Противоречие между глобальным языком и национальными языками и культурами. Идея объединения людей для сотрудничества в жизненно важных для человечества воросах: экологии, охраны окружающей среды, борьбы с мировым терроризмом, наркотиками, преступным миром, болезнями, голодом; экономических и торговых совместных предприятий всех уровней - от мелкого бизнеса до гигантских международных концернов и многое другое, эта идея требует единого языка общения для ее наиболее успешной и быстрой реализации. Однако глобальность одного языка (в наши дни - английского) угрожает если не полным уничтожением других языков и культур, то их ослаблением, угасанием, необратимыми изменениями под давлением доминирующего языка и заложенной в нем культуры.

3. Противоречие между понятиями равенства и разнообразия (индивидуальности). Люди рождаются равными, они хотят иметь равные права и возможности самореализации. Борьба за равные права человека - стержень многих современных (в первую очередь, западных) идеологий. Но люди также рождаются разными, и они хотят сохранить свою индивидуальность. Однако равенство и разнообразие - это противоречащие друг другу и даже взаимоисключающие понятия. Это относится и к отдельным людям, и к народам, и к их языкам.

Советский Союз можно рассматривать как огромный (по масштабу и протяженности) исторический эксперимент - попытку достичь всеобщего равенства. Эта попытка удалась до определенной степени в некоторых аспектах: сократился разрыв между богатыми и бедными, были предоставлены равные права в образовании и здравоохранении (и то, и другое бесплатно). Однако все эти достижения в области равенства привели к явному дефициту разнообразия, индивидуальности. „Мы“ почти совершенно вытеснило „я“, воцарились обезличивание, уравниловка, игнорирование индивидуальности: нужд, желаний, проблем отдельного человека.

Торжествовала идея винтиков в машине, отдельных прутиков в общенациональной метле (которую нельзя сломать, в отличие от прутика, ломавшегося легко…), наконец, щепок, которые летят, когда рубят лес. Наоборот, повышенное внимание к разнообразию, к уникальному, неповторимому индивидууму ведет к открытому и тотальному неравенству

Вот такое обидное и неразрешимое противоречие. Одна надежда на Гегеля.

4. Сравнительно недавно (а в историческом плане только что) в нашу жизнь явилось, вторглось, ворвалось нечто очень новое и очень противоречивое: ИНТЕРНЕТ. Явление Интернета народу решило многие проблемы человечества и поставило новые, еще более сложные.

С одной стороны, Интернет сделал возможным глобальное распространение компьютерных технологий и мгновенную передачу любой информации в любую точку земли. Мечты о глобальной деревне, о всемирном космополитическом обществе с пришествием Интернета неожиданно быстро приблизились к реальности.

Интернет своей всемирной сетью (www-world wide web) мгновенно создал непрерывно растущую интернациональную интернетную семью, где особенности национальной культуры, менталитета, идеологии смешиваются, размываются и могут вообще исчезнуть.

В Интернете Интернациональное довлеет над национальным.

Характерные черты Интернета - интерактивность, открытость, подлинная демократичность, выражающаяся в том, что каждый отдельный человек (индивидуум) может свободно выразить свое мнение, отношение к происходящему, обменяться идеями, найти сторонников, перестать чувствовать себя одиноким. Все это очень важно для современного общества! Интернет даже как будто бы сумел соединить равенство и разнообразие, стремление к индивидуальности. В отличие от средств массовой информации, обрушивающих лавины своей информации на эти массы, Интернет приглашает всех желающих активно участвовать в коммуникации, обмениваться мнениями и идеями, искать и находить единомышленников во всем мире.

Иными словами, индивидуум представляющий собой объект для СМИ, является одновременно и субъектом и объектом в виртуальном обществе Интернета.

Интернет сыграл огромную роль в укреплении английского языка в качестве глобального, вся терминология информатики, того, что называется „computer science“ - английская, и во всемирной сети лидирующая роль принадлежит, несомненно, английскому языку как средству международного общения. Вместе с языком в интернете царят и заложенные в нем культурные ценности, взгляды на жизнь, на роль человека в обществе, на само общество. И - в этом и кроется суть противоречия - интернетная свобода и доступность оборачивается серьезной угрозойнавязывания всему миру идеологии и культуры, экономических и политических взглядов Запада, а еще конкретнее через глобальный язык - Соединенных Штатов Америки.

В этом противоречие Интернета: величайшее открытие человеческого гения, давшее человеку новые необыкновенные возможности более полноценной жизни - и интеллектуальный колониализм, культурный империализм…

Итак, язык играет важнейшую роль в жизни человечества: он и объединяет, и разъединяет, и создает противоречия, и разрешает их. Эту противоречивость языка замечательно отразил Эзоп, когда для своего хозяина философа Ксанфа, велевшего ему купить „самого лучшего, самого прекрасного на свете», принес ему свиных языков и объяснил Ксанфу: „А есть ли что на свете лучше и прекраснее, чем язык? Разве не языком держится вся философия и вся ученость? Без языка ничего нельзя сделать - ни дать, ни взять, ни купить; порядок в государстве, законы, постановления - все это существует лишь благодаря языку. Всей нашей жизни основа - язык, нет ничего лучше на свете“. Когда же Ксанф отправил Эзопа на рынок, чтобы тот купил „самого дрянного, самого негодного на свете“, Эзоп снова принес язык, объяснив хозяину: „Что же на свете хуже языка? Язык нам несет раздоры, заговоры, обманы, побоища, зависть, распри, войну; разве может быть что-то еще хуже, еще презреннее, чем язык“.

Противоречивость же, даже парадокс ситуации с самим языком заключается в том, что язык, с одной стороны, важнейшая составляющая жизни человека, главный двигатель и науки, и культуры, и политики, и практически всех сфер человеческой деятельности, а, с другой стороны, эта роль и значение языка плохо осознаются, не замечаются, принимаются за данное. Язык - как дыхание: человек непрерывно дышит, но не замечает этого и не думает об этом, а вспоминает и с ужасом осознает, только когда возникают трудности с дыханием, когда начинает задыхаться.

5. Миссия служителей иностранных языков - преподавателей и переводчиков - тоже противоречива, поскольку противоречив сам язык и его роль в жизни человека. Профессионалы в области английского языка озабочены этим противоречием все больше и больше.

Традиционный взгляд на преподавателей иностранных языков и переводчиков: это люди, сближающие народы, позволяющие им найти общий язык (в прямом и переносном смысле), миссионеры и миротворцы, бесстрашно и самоотверженно идущие в джунгли чужого языка и культуры, чтобы проложить в них дороги мира и дружбы. Все это правда, и всю жизнь я жила с чувством гордости за свою профессию, за свой выбор, за своих коллег.

Но вот пришли проблемы глобализации, и язык, которому я служу вместе с миллионами моих товарищей по работе, оказался в самом центре и внимания, и борьбы за него, и борьбы против него. И для всех миллионов преподавателей английского языка неожиданно встал очень важный вопрос: кто мы? На чьей мы стороне? Кому мы служим? У всех у нас есть родной, любимый, свой язык и культура. И вдруг оказывается, что язык, который мы изучаем и преподаем, которому мы посвятили свои таланты и жизни, угрожает нашему родному языку и нашей родной культуре. И ведь преподавая английский язык, мы сознаем, что мы одновременно продвигаем идеологию, взгляды, образ жизни, систему ценностей англоязычного мира, не всегда к нам дружественного (далеко-о-о не всегда), часто чуждого, всегда чужого, иногда враждебного.

Кто же мы - мужественные и самоотверженные борцы за мир и дружбу между народами или пятая колонна в своей стране, проводники чужих идей и ценностей?

На конференции IATEFL в Брайтоне в 2001 году Питер Меджеш, известный венгерский англист, провел опрос участников конференции и познакомил нас с результатами такого же опроса в Венгрии и других странах: иностранным учителям английского языка было предложено ответить на вопрос: „Английский язык стал глобальным языком нашей эпохи. Мы как профессиональные преподаватели английского языка должны радоваться или принести извинения за ту роль, которую мы играем в распространении английского языка часто за счет другихиностранных языков“?

Ответы могут быть сгруппированы следующим образом

1. Мы должны радоваться.

К этому общему ответу добавлялись комментарии:

„Мы приносим людям пользу, помогаем им функционировать в современном мире“.

„Мы должны гордиться, что можем играть эту роль“.

„Радуйтесь, у нас будет больше работы“.

„Не будем лицемерить и кривить душой: надо радоваться, что благодаря этой социальной потребности мы будем какое-то время востребованы“.

„Мы можем внести свой вклад в обеспечение и облегчение взаимопонимания между людьми и в повышение эффективности коммуникации между представителями разных культур“.

2. Мы должны принести извинения.

„Мы должны извиниться. Печально, что английский язык -это сорняк, который может погубить другие языки в „Саду Языков“.

„У меня есть мои собственные угрызения совести, но мы просто шли в этом направлении, мы его не создавали“.

„Мы должны развить более критическое отношение к английском языку и передать его нашим ученикам“.

„Можно ли приносить извинения за то, что мы не можем контролировать?“.

„Я с огромным облегчением наблюдаю за подъемом китайского языка. Надеюсь, что старейшая на земле культура спасет нас от дальнейшей экспансии Imperium Americanum“.

„Как мы знаем, многие мировые конфликты начались из-за языковых недоразумений“.

3. И то, и другое. Ни то, ни другое.

„Радуйтесь, если мы „продвигаем“ плюралистический взгляд на варианты английского языка (Englishes), извиняйтесь за языковой империализм“.

„Если учащиеся приходят в класс для того, чтобы улучшить знание английского языка, учитель должен им помочь“.

„Давайте возьмем все лучшее из английского языка, чтобы обогатить свой родной язык и культуру“.

„Нужно изучать местные языки в тех странах, где мы работаем“.

„Я надеюсь, что будущее за полиглотами“.

В Китае учитель английского языка сказал англичанину из Британского Совета: „учите нас Вашему языку, но не Вашей культуре. Мы хотим сохранить свою“. Заявление трогательно патриотическое, но несколько наивное: язык и культуры неразделимы („Союз нерушимый…“).

Так же наивно и заявление Роберта Филлипсона на конференции в Брайтоне:

„English is never culturally neutral“ („английский язык никогда не нейтрален культурно“).

Никакой естественный человеческий язык не может быть культурно нейтральным, только искусственные языки - просто потому, что за ними нет никакой культуры.

Как и можно было бы предположить, мнения разошлись. Где же правильное решение? На чьей стороне преподаватели и переводчики в непрерывной войне языков и культур?

Прежде чем ответить на эти вопросы, подведем итоги обсуждению проблемы глобального языка. Что мы знаем точно? Что можно сказать студентам как твердые мнения учителя?

1. Английский язык - это главный язык международного общения. Он получил этот статус по вполне определенным социально-историческим причинам. Он ни в чем не виноват. Он не купил это положение, не достал по знакомству. Так сложилась его история. Его нельзя „снять с должности“, повысить или понизить в статусе. Это определяет ход истории человечества.

2. Будущее английского языка как глобального неизвестно. Можно (и нужно) делать предположения, но предсказать его судьбу невозможно.

Он может распасться на варианты, которые станут отдельными языками (как русский, белорусский, украинский). На это нужно время.

Он может быть вытеснен другим языком.

Например, китайским…Это может произойти гораздо быстрее.

Могут получить статус глобальных, наравне с английским, другие языки.

3. Конечно, преподавание языка означает продвижение заложенной в нем культуры народа - носителя этого языка. Ничего плохого в знакомстве с другой культурой нет. Это только полезно, это расширяет горизонты, обогащает родную культуру, тем более что за английским языком стоит великая культура. Плохо, если это насильно навязывается или приводит к раболепному подражанию. Но это крайности.

4. Хорошо, что народы осознали угрозу этих крайностей. Это полезно и учителям, и учащимся. Сам факт, что вопросы „вины и ответственности“ встали между людьми, - тоже факт отрадный: все заинтересованные стороны будут осторожнее, тактичнее, корректнее. Реальной угрозы вытеснения других языков нет. Но осознавать опасность и быть начеку - полезно.

5. Замечательный и неожиданный парадокс: перспектива глобализации и вторжения глобального языка заставила все народы встрепенуться, очнуться, осознать свою национальную самобытность, глубже оценить свою культуру и свой язык и начать о них заботиться.

6. Еще один важный и неожиданный результат глобальных процессов - это осознание необходимости изучать иностранные языки. В неоднократно цитированной замечательной статье, написанной Даниэлем Бернаром и Гансом-Фридрихом фон Плётцем (Daniel Bernard, Hans-Frienrich Von Ploetz) послами Франции и Германии в Великобритании, говорится: „Learning one or more foreign languages is the true way of becoming „global” (изучение одного или более иностранных языков - это и есть настоящий способ стать „глобальными“). (The Spectator).

Вот оно, прекрасное будущее английского языка: стать стимулом для изучения новых иностранных языков.

На этой мажорной ноте и остановимся.

Литература:

1. Phillipson R. Voice in Global English… Applied linguistics. 20/2 OUP 1999, p. 269.

2. Phillipson R. English and the World's languages. Humanizing Language Teaching. Pilgrims Ltd., 2001.

3. Crystal D. English as a Global Language… p. 12,17.

4. Муковский Олег. Фрагментация английского. შტუდიო. № 1, 2000. „Марина”. СП б.

5. Nunan D. Yes, but Is It English? TESOL Matters, December-January, 1999.

6. Concise Encyclopedia of Educational Linguistics, ed. by Spolsky B, Oxford, 1999, p. 782.

7. Магидова И.М. Теория и практика прагмалингвистического регистра английской речи. Докторская диссертация. М., 1989.

8. Лобачев Т. Мексиканка судится с английским языком. Решение национально-языковых вопросов в современном мире. СПб, „Златоуст“, 2003, стр. 315-316.

9. Phillipson R. English and the World's Languages. Humanizing Language Teaching Online.

Pilgrims Ltd, December 2001, p. 2.