ლელა გაფრინდაშვილი

მკვლევარისთვის, რომელიც საქართველოში ქალთა საკითხის შესწავლას გადაწყვეტს, აუცილებელია პროვოკაციული ბიძგი, რომელიც მის სულისკვეთებას წარმართავს და რასაც მისი მოთმინება დაემყარება, რადგან ასეთი რეფლექსიისთვის საჭირო ანალიტიკური მასალა ძალიან ცოტაა, ხოლო გასაანალიზებელს კი თვითონ უნდა მიწვდეს და მიაგნოს რაციონალურინტუიციური გზებით. გარდა ამისა, მას მოუწევს ხანგრძლივი და შრომატევადი მუშაობა თითოეული ქალის ისტორიის დასაწერად ან გადასაწერად, რადგან ყოველ ჯერზე აღმოაჩენს, რომ ის, რაც ჩვენ ვიცით მათ შესახებ, არ არის ის, რაც მათ სურდათ, რომ გვცოდნოდა. გარდა ამისა, მკვლევარი გადააწყდება სრულიად უცნობ ქალებსაც, რომლებიც კი არ დაივიწყეს, არამედ უარყვეს, როგორც - უცხო, დამანგრეველი და საშიში.

ჩემი კვლევითი სამუშაოსათვის ორი მთავარი ბიძგი არსებობდა: ერთი - XX საუკუნის 90-იან წლებში დაწყებული დისკუსიები ქალთა საკითხზე, რომელთა უმრავლესობას წარმართავდა უშორესი წარსულის აჩრდილები: ყველა იხსენებდა წმინდა ნინოს, თამარ მეფეს და აფორიზმს „ლეკვი, ლომისა სწორია...“ ამიტომ, დავინტერესდი, მეპასუხა კითხვებზე: რატომ გვახსოვს აქტუალურად წარსული, რომელიც უკვე სოციუმზე გავლენას ვეღარ ახდენს? და სად იყვნენ ქალები ჩვენს ახლო წარსულში?

მეორე, რამაც ჩემი ინტერესი წარმართა იყო ამერიკელი მკვლევარის რიჩარდ სტაიტსის ნაშრომი „ქალთა განმათავისუფლებელი მოძრაობა რუსეთში“, სადაც ავტორი 1860-1930 წლების პერიოდს ეხება და რატომღაც ლაპარაკობს რუსეთზე და არა რუსეთის იმპერიაზე. სწორედ ამ შეცდომის გამო (იმედი მაქვს - უნებლიე) თანამედროვე დასავლელი მკვლევარებისთვის წარმოუდგენელია, რომ შეიძლება არსებობდეს ქალთა საკითხის ქართული კონტექსტი და რომ თუ ასეთი რამ მაინც არის, იგი აუცილებლად რუსეთისგან იქნება დავალებული.

თავიდანვე ნათელი იყო, რომ ქართული ფემინისტური დისკურსის რე/დეკონსტრუქციამდე საჭირო იყო სააზროვნო კონსტრუქციის შექმნა, ქალის/ქალურის რეპრეზენტაცია ანუ Her-story-ის დაწერა, რომელიც He-story-ს შეავსებდა და სამართლიანობას აღადგენდა, როგორც სოციო-კულტურულის, ასევე პოლიტიკურის შესახებ ჩვენი და სხვების ცოდნის სფეროში.

„ქალთა საკითხის“ პრობლემატიზაცია საქართველოში XIX საუკუნის 50-იანი წლებიდან იწყება, როცა საზოგადოებრივი ცხოვრების კარიბჭეებთან ოჯახური მყუდროებიდან გამოსული ქალების პირველი გაბედული მოძრაობა დაიწყო. ამას დაემატა დასავლეთიდან განმანათლებლობის პერიოდის იდეების შემოსვლა, რომელთაგანაც თანასწორობის იდეა ერთ-ერთი ცენტრალურია.

უმთავრესი როლი საკითხის რაციონალიზაციის საკითხში ითამაშა ორმა ნაშრომმა - ჰარიეტ ტეილორის „ქალთა განთავისუფლებამ“ და ფანი ლევარდის წიგნმა „გერმანელ ქალთა სასარგებლოდ და წინააღმდეგ“, რომლებიც 60-70-იან წლებში ითარგმნა. ამ გამოცემებმა ქალთა საგანმანათლებლო აქტიურობა, მათი ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების (1879-1927) საქმიანობაში ჩაბმა და საქალებო სკოლების გახსნისათვის ზრუნვა გამოიწვია. მაგრამ ქალები აქ პირველ წინააღმდეგობასაც წააწყდნენ, რასაც აპროტესტებს კიდეც ეკატერინე გაბაშვილი:

„მე გამაკვირვა მხოლოდ იმან, რომ თორმეტიდგან დაწყებული თითქმის ხუთ საათამდე იყო ცხარე ბაასი საზოგადოების ფულის მოხმარებაზედ წერა-კითხვის გავრცელებისათვის და არავის იმაზედ ხმა არ ამოუღია, ეს ღვაწლი მარტო ვაჟების სასწავლებლებს და იმათ განათლებას უნდა ეკუთვნოდეს, თუ ქალებსაც უნდა ჰქონდეთ რამე მონაწილეობა. მართლაც გასაკვირია, როგორ ერთს ან საზოგადოების წევრს ან საზოგადოების მმართველებს ფიქრადაც არ მოუვიდათ ქალების ბედის გახსენებაც. განა ცუდი იქნებოდა, როგორც ბათუმისა და თბილისის შკოლებზე ლაპარაკობენ, ესეც გადაეწყვიტნათ, რომ ყველა შკოლა საქალ-ვაჟო ყოფილიყო?... წარსულის კვირის კრებაში ვიყავით რამდენიმე ქალი და ვერც ერთმა ჩვენთაგანმა ვერ მოვახერხეთ ხმის ამოღება ქალების გამოსასარჩლებლად. რატომ? იმიტომ, რომ შევკრთით, ვერ გავბედეთ ხმამაღლა გამოგვეთქვა ჩვენი აზრი, არა ვართ ქალები შეჩვეული საზოგადო საქმეებში მონაწილეობის მიღებას. იმედი გვაქვს, საქართველოს წერა-კითხვის საზოგადოება მიიღებს მხედველობაში ამ აზრს და შემდეგისთვის მისცემს ღონის-ძიებას ქართველ ქალებს თავის დედა-ენის შესწავლისას; ვგონებთ, საქმითაც მალე გამოჩნდეს, რომ ეს საზოგადოების ზრუნვა უსარგებლოთ არ ჩაივლის.“

ამ წერილისა და სხვა, მრავალი პროტესტის მიუხედავად, ქალთა განათლებისათვის ფული არ გამოიძებნა. ამიტომ, მათ გადაწყვიტეს შეექმნათ სკოლა, რომელიც თავსაც შეინახავდა და განათლებასაც მისცემდა გოგონებს. სწორედ ასეთი იყო 1897-1922 წლებში მომუშავე ქალთა ახალი პროფესიული სკოლა, რომლის გამგეობაში იყვნენ ეკატერინე გაბაშვილი, ოლღა გურამიშვილი, ეკატერინე ფურცელაძე, ოლღა აღლაძე და სხვები.

ნათარგმნმა ლიტერატურამ და ქალთა საკითხის აქტუალიზებამ ნათელი გახადა ამ თემებისადმი ქართული საზოგადოების დამოკიდებულების ლოგიკა: თავიდან ფემინისტურ იდეებს მამაკაცები ფართოდ უღებენ კარს, სანამ ასპარეზზე ნამდვილი, ცოცხალი და ქმედითი ქალები გამოჩნდებოდნენ. მათი „ხილულობის“ მომენტიდან იწყება ქალის გონებრივ შეზღუდულობასა და უზნეობისაკენ მიდრეკილებაზე მსჯელობა. აკაკი წერეთლის ერთ-ერთ ასეთ წერილს ეპასუხება „ქალი“:

ვაი თქვენი ბრალი საცოდავო ქალებო, ვაი თქვენი ცოდვა! ვერც ერთს გაზეთის ნომერს ვერ წაიკითხავთ, რომ თქვენზედ საყვედური არ ეწეროს, არც ერთი საათი არ გავა, რომ ყოველი კუთხიდან ქვას არ გესროდენ ბრალიანიცა და უბრალონიცა; ზოგიერთნი იმ დასკვნაზედაც მისულან ჩვენდა სამწუხაროდ, როგორც თავადი აკაკი წერეთელი, რომ ქალებზედ ლაპარაკი არ ღირსო. მე არ დავმალავ იმას, რომ ჩვენი ქალები საზოგადოთ უფრო უქმი წევრები არიან საზოგადოებისა, ვინემ კაცები. მათში ნახავთ ზნეობით უფრო დაცემულსაც, მეჭორესაც და სხვა ცუდი ზნეობის მქონესაც; მაგრამ ვკითხავ მე თავადს აკაკი წერეთელს, რა მიზეზია ქალების ზნეობით უფრო დაცემისა? ეს თანშობილი თვისებაა მათი, რომ ქალები ამ მდგომარეობაში არიან, თუ სხვა რამ მიზეზია?! მე გაბედვით შემიძლია ვსთქვა, რომ თითონ ქალები (დღევანდელი თაობა, რასაკვირველია) ისეთივე დამნაშავე არიან თავიანთ დამცირებაში, როგორც აკაკი წერეთელია დამნაშავე იმაში, რომ ის თავადი წერეთელია. რისი ბრალია ქალების დამცირება? - იმისი, რომ მათ არ მისცეს არც განათლება, არც უფლება, არც რიგიანი მიმართულება, ისევ იმ კაცებმა, რომელნიც ლაპარაკსაც აღარ კადრულობენ მათზე. ... ესეც მიბრძანეთ, ვინ ატყუებს ქალს, ვინ აშორებს მას ოჯას, ქმარ-შვილს, ვინ ამცირებს მას ზნეობით? იგივე კაცი, რომელიც მას პირში ელაქუცება, ღმერთი ხარო, ეუბნება და მერე სიცილს აყრის. განა ქალს შეუძლია გარყვნილი შეიქმნეს, რომ კაცი არ ჰყავდეს მას მოზიარეთ? მაშასადამე, რატომ მარტო ქალს ჰკიცხავენ უფრო გარყვნილობისთვის და კაცს არა? ეს იმიტომ ხდება, რომ საზოგადო აზრს ყოველთვის კაცები შეადგენენ და მათი ინტერესია თავი დაიმალონ და თავის მწვირე უფრო სუსტს - უფლებამოხდილს სქესს გადაახოცონ. მოსპეთ, ბატონებო, ქალების დამცირების მიზეზი და, მერწმუნეთ, შედეგი თავისით მოისპობა. გვიბოძეთ ჩვენ ის უფლება, ის აღზრდა, რომელიც თქვენ მიგიღიათ და მერე ვნახოთ, თუ უკან ჩამოგიდგებით. მოდით, ამხანაგური ხელი მოგვეცით, ძმურათ შემოგვხედეთ, ადამიანათ გვიცანით და არა თავის გასართობ ნივთად, და მაშინ, მერწმუნეთ, ქალებიც მოახერხებენ თავიანთის დანიშნულების ასრულებას და აღარც არავის შეეზიზღება მათზე საუბარი. ქალი ყველა ამ დისკუსიის ბოლოს ილია ჭავჭავაძე აქვეყნებს ,,პატარა საუბარს”, სადაც აკანონებს ცნებას „დედაკაცი“, როგორც ქალის ზოგადსაკაცობრიო დანიშნულების გამომხატველს:

... „დედაკაცის“ „ქალამდე“ ჩამოსვლა და „მამაკაცის“ „ვაჟამდე“ - ცხენოსნის დაქვეითებაა, დიდისა პატარად გარდაქმნაა, გარდაცვლაა აზრისა და სამცნების ჩამოდნობაა, დაფუყვაა. მამაკაცი კიდევ ბევრს არას დაჰკარგავს, რომ „ვაჟამდე“ ჩამოხდეს. ვაჟს კიდევ მიეკერება სახელი კაცისა. „ქალი-კაცი“ არ ითქმის, არ მოდის, არ ეხერხება ენას. იქნებ იმიტომაც, რომ ქალი მეტად სუსტია და თან ვერ ატარებს, ვერა ჰზიდავს „კაცის“ მძიმე სახელს. თუნდაც ეგრეც იყოს, აქ სიტყვა არ უხდება საგანს და საგანი სიტყვას. ქალი ქალიღაა და თითქო არა კაცისად ქალობა და სად დედაკაცობა!.. ქალისათვის ეს წუთისოფელი სასეირნო წალკოტია, დედაკაცისათვის - სახლია პატიოსანი შრომისა, მინდორია სახნავ-სათესი, ყანაა სამკალი, ძნაა სალეწი, სარბიელია საომარ ჭკუითა და მარჯვენითა. ქალი უფარ-ხმალო დედაკაცია, დედაკაცი ფარ-ხმლიანი ქალია და სად მოვლენ ერთმანეთთან!.. ვაი, რომ დედაკაცნი წავიდნენ, აღარ გვყვანან და მარტო „ქალები“-ღა დაგვრჩნენ და, ჩვენის ფიქრით, აქ არის სხვათა შორის სათავე ჩვენის უბედურებისა.

ანალიზისთვის მნიშვნელოვანია დავაკვირდეთ, თუ როგორ იმოქმედა მწერლის ასეთმა პოზიციამ მის თანამედროვე ქალებზე. ეს გავლენა იმდენად ძლიერია, რომ ლატენტური ტაბუს სახეს იღებს და ქალების ხელნაწერებში ხშირია ,,ქალის” გადახაზვა და ,,დედაკაცით” შეცვლა.

ქალთა მოძრაობის სურათის სრულყოფისათვის აუცილებელია ვიცოდეთ, რომ საგანმანათლებლო მოძრაობის გვერდით არსებობს მებრძოლი სუფრაჟიზმის ტალღაც, რომელიც XX საუკუნის 10-იანი წლებიდან იკიდებს ფეხს და ქალის პოლიტიკური გააქტიურების მომხრეა. ამ მიმართულებას კატო მიქელაძე ხელმძღვანელობს. მისი შეხედულებით ქალის პოლიტიკური სტატუსის გასაუმჯობესებლად აუცილებელია კულტურის ფუნდამენტური კრიტიკა.

დამფუძნებელი კრება ახლოვდება. იქნება ის მოწვეული ბოლშევიკური მთავრობიდან, თუ ახალი მთავრობიდან, ის მაინც ქალთა საქმის გადაჭრას მოითხოვს. რა უნდა მისცეს დამფუძნებელმა კრებამ ქალებს? უპირველეს ყოვლისა, მან ახლანდელი სიტყვით აღიარებული თანასწორუფლიანობა საქმით, ე. ი. კანონით უნდა დააფუძნოს და განამტკიცოს. რა უნდა მოსთხოვონ ქალებმა დამფუძნებელ კრებას? პირველ ყოვლისა -სრული პიროვნული თავისუფლება და შემდეგ - პოლიტიკური უფლება. ქალები უნდა იყვენენ როგორც ამომრჩეველნი წარმომადგენლებისა, ისე არჩეულები ხალხის წარმომადგენელისაგან. ქალი უნდა შეუდგეს თავისი ინტერესის დაცვას. ქალებს უნდა მიენიჭოთ უშუალოდ ხმა, რადგან მათი ამხანაგები კაცები ამის მაგიერობას ვერ გასწევენ. ხალხის სუვერენიტეტის პრინციპის მიხედვით ლოგიკურადაც გამომდინარეობს ორთავე სქესის თანასწორი პოლიტიკური უფლება. სასაცილოა საუბარი წარმომადგენლობაზე, სადაც ნახევარი ნაწილი ხალხისა წარმომადგენლობიდან გამორიცხული იქნება. მომავალმა დამფუძნებელმა კრებამ უნდა თანასწორად განამტკიცოს ორთავე სქესის აქტიური და პასიური ხმის უფლება. სქესის თანასწორი უფლება როგორც საზოგადო, ისე - კერძო სფეროში. არსებული ომიანობის წლებმა საკმარისად დაანახა ქვეყანას რამდენათ თვით დღევანდელი მოუმზადებელი ქალები პატივით და ღირსეულად ასრულებდენ კაცების მაგიერობას, როგორც სახელმწიფო, ისე კერძო დაწესებულებებში. განათლებასთან ერთად, ცხადია, ქალები ჩამორჩებიან შრომით უფლებაში. ამისათვის დამფუძნებელმა კრებამ უნდა დააწესოს თანასწორი შრომა ორთავე სქესისათვის. მან უნდა მოსპოს საზარელი მტარვალობა. რეგლამენტაცია პროსტიტუციისა და სხვა ბოროტმომქმედებთან ერთად დასჯილნი იყვნენ ვაჭარნი ქალთა სხეულისა და საროსკიპოების გამგენი. გაუქმებული უნდა იქნეს პოლიციური ზედამხედველობა პროსტიტუტკებზე, რადგან ასეთი ზედამხედველობა მხოლოდ ერთს სქესზე, როცა მეორე სრული თავისუფლებით ავრცელებს ვენერულ სენის საწამლავს, ამცირებს მხოლოდ დედაკაცის პიროვნებას და სხვა დადებით შედეგს ვერ აღწევს. დაარსებული იყოს საკანონმდებლო მფარველობა ყოველი ფორმის ქალთა შრომაზე. დამფუძნებელმა კრებამ უნდა შესცვალოს არსებული საოლქო და სამოქალაქო კანონები და მოსპოს დღეს არსებული სქესთა შორის სხვაობა სასჯელისა და მოქალაქური უფლებისა. მოსპობილ იქნას მემკვიდრეობითი განსხვავება სქესისა და ოჯახურ ცხოვრებაში პრივილეგია მამის უფლებისა შვილებზე. ქალებო, გასხოვდეთ თუ რა უნდა დააბაროთ თქვენს მიერ ამორჩეულთა ხალხის წარმომადგენლებს. მათზეა დამოკიდებული თქვენი სწორუფლებიანობის არსებობა. თითეულ კენჭის ჩაგდებაზე მოაგონეთ მათ, რომ თუ დამფუძნებელმა კრებამ ქალების უფლება შეკვეცა და არ დააკმაყოფილა ზემო აღნიშნული მათი მოთხოვნილებანი, მაშინ გულღიად ვერ მიეგებებით მათ, როცა ეს წარმომადგენელნი ხალხისა სამშობლოში უკანვე დაბრუნდებიან.

XIX საუკუნის და XX-ს დასაწყისის ქალთა საქმიანობის, ქალთა საკითხის რაციონალიზაციის ისტორია გვაძლევს საშუალებას დავასკვნათ, რომ არსებობს ქართული ფემინიზმი, რომელიც შემოსული იდეების უბრალო გადმოტანა კი არ არის, არამედ - მათი ადაპტირება და ორგანულ სჭიროებებთან/პრობლემებთან მორგება, რაც ამ პროცესს ქალთა მოძრაობის სახეს აძლევს. ეს კი ნიშნავს, რომ ხდება იდეათა ქართულ სოციო-კულტურულ ენაზე ტრანსლაცია და არა - ახალ და უცხო ქსოვილში მათი ნაძალადევი, ხელოვნური ტრანსპლანტაცია.