სოფიო მუჯირი
(საქართველო)

მე-20 საუკუნის 70-იან წლებში გერმანულ-თურქული („გასტარბაიტერული“) ლიტერატურის ავტორები - არას ორენი, იუქსელ პაზარქაია, გიუნეი დალი, ორჰან ფამუკი და სხვ. თურქ და გერმანულ საზოგადოებას შორის ერთგვარი შუამავლის როლს ასრულებდნენ და გერმანელ მკითხველს იდენტობის მოპოვების რთული გზის, მათი გრძნობებისა და აზრების გათავისებას და გულთან მიტანას სთავაზობდნენ. მათგან განსხვავებით, 90-იან წლებში ასპარეზზე გამოსული თურქი მწერლები - ფერიდუნ ზაიმოღლუ, ემინე სევგი ოზდამარი, ზაფერ შენოჯაქი და სხვ. უკვე თანასწორუფლებიანი პარტნიორის რანგში იბრძვიან გერმანულ ლიტერატურაში საკუთარი ადგილის დამკვიდრებისთვის. ეს თურქი ინტელექტუალები იბრძვიან გერმანიის ფილოსოფიურ, კულტურულ და კრიტიკულ დისკურსში ხმის უფლების მოპოვებისათვის და ამავე დროს ხაზს უსვამენ საკუთარ განსხვავებულობას, ეროვნულ თვითშეგნებას, კულტურასა და ფასეულობებს.

ფერიდუნ ზაიმოღლუს აღარ სურს იკვებოს ილუზიებით კულტურათა ჰარმონიული და უკონფლიქტო თანაარსებობის შესახებ და ცდილობს გერმანული საზოგადოება ჩაახედოს ინტერკულტურული ლიტერატურის სარკეში, რომელშიც ამ უკანასკნელმა თავისი კონფორმიზმი და ობივატელური სახე უნდა შეიცნოს. განსხვავებით თავისი წინამორბედი მწერლებისაგან, ფერიდუნ ზაიმოღლუ აღარ ითხოვს, რომ გერმანელმა მკითხველმა გულთან ახლოს მიიტანოს და გაითავისოს მისთვის ეთნიკურად უცხო სუბიექტის აზრები და გრძნობები. პირიქით, იგი ცალსახად ილაშქრებს დომინანტურ გერმანულ კულტურასთან თურქთა ასიმილაციის ნებისმიერი ფორმის წინააღმდეგ. როგორც ჩანს, მისი ტექსტების ლიტერატურულენობრივი ეფექტიც, რომელიც უარყოფს ოფიციალური გერმანული ენის ნორმებს, სწორედ ამ კონფრონტაციის გამოხატულებას წარმოადგენს.

ფ. ზაიმოღლუ, რომელიც ავტორია მოთხრობებისა და რომანების: „ლექი“ (1997), „ტვინი“ (1998), „სიყვარულის დაღი“, „მეწამული ფერი“ (2000), „12 გრამი ბედნიერება“ (2004), „ლეილა“ (2006) და სხვ., დაჯილდოებულია 2002, 2003 და 2005 წლებში ჰებელის, ინგებორგ ბახმანის და ადალბერტ ფონ შამისოს პრემიებით.

1995 წელს ფერიდუნ ზაიმოღლუმ გამოაქვეყნა თავისი პირველი ინტერვიუების კრებული - „კანაკ შპრაკ“ (1995). სიტყვა „კანაკე“ ახალი კალედონიის ძირძველი მოსახლეობის ენაზე „ადამიანს“ ნიშნავს, მაგრამ ფრანგებმა და გერმანელებმა იგი მალე სალანძღავ სიტყვად აქციეს, რომელსაც ე.წ. „პრიმიტული და უკულტურო აბორიგენების“ მისამართით იყენებდნენ (Zaimoglu, 1995:17-18). ამ ერთ სიტყვაში (კანაკე) გამოხატულია გერმანელების აგდებული დამოკიდებულება უცხოელების, პირველ რიგში, კი თურქი ახალგაზრდების მიმართ, რომლებიც აპროტესტებენ მათი იდენტობის სინონიმად ამ ცნების გამოყენებას. ფერიდუნ ზაიმოღლუ ცდილობს 24 „კანაკი“ ალაპარაკოს და თანაც მათი თვალსაზრისი გადმოსცეს ისეთი გერმანულით, რომელშიც ტოტალურად უგულვებელყოფილია სტანდარტული გერმანული ენის ნორმა, ლოგიკა და სინტაქსი.

„კანაკების“ აუთენტიკური ენა წარმოადგენს თურქულისა და გერმანულის ნაჯვარს. ფ. ზაიმოღლუს მიზანიც, როგორც ჩანს, ის იყო, რომ შეექმნა ენის ისეთი ნიმუში, რომელზეც მხოლოდ გერმანიაში მცხოვრები თურქები ლაპარაკობენ. „კანაკეს“ პერსონაჟის მეტყველება წარმოადგენს სულმოუთქმელად წამოსროლილი სიტყვების კორიანტელს, ფრაზების კომბინაციებს ყოველგვარი წერტილ-მძიმის გარეშე, თვითნებურად გადანაწილებული პაუზებითა და იმპროვიზებული გამოთქმებით. „კანაკე“ თავის მშობლიურ ენაზეც შეცდომებით ლაპარაკობს, „ალემანურსაც“ მხოლოდ პირობითად „ფლობს“. მისი ლექსიკა ხშირად დანაგვიანებულია გაუგებარი სიტყვებითა და გამოთქმებით, რომლებიც არ გვხვდება არც გერმანულ და არც თურქულ ენაში. „კანაკეს“ გერმანულში უხვადაა ჟარგონები და დიალექტიზმები, დაწყებული ზემოთურქული და დამთავრებული ანატოლიური დიალექტით:

Pop is ne fatalle orgie, ein ding ohne höhre weihen, und es macht aus jeder göre aus'm vorort'n.... zappler und aus jedem zappler ne runde null... und der poper... er sieht mtv und klaubt so viel ollen schotter zusammen, daß er auch schön'n videostrahlemann mimen kann (Zaimoglu, 1995:19). მსგავს ენობრივ ნიმუშებს ვხვდებით წიგნის სხვა ადგილებშიც: Im anfang der rap-times stand wie ein göttlicher koloß und makelos zulu nation, der mc-parties schmiß, ... und nun den dancern offenstand... und ollem groll... Mit public enemy glomm die wahre kulturepoche auf, ...weil die information an das volk über die mundaussage ging... (Zaimoglu, 1995:21).

ფერიდუნ ზაიმოღლუს გერმანულ სალიტერატურო ენაში თავისი ინტერვიუების კრებულით: „ქანაქ შპრაკ“ მოთხრობებითა და რომანებით: „ლექი“ „კანი“ და „ტვინი“ ენობრივი გაუცხოების ეფექტი შემოაქვს, თუმცა იგი სხვა ლიტერატურულ-ესთეტიკურ ხერხებსაც, კერძოდ, პერსონაჟთა ენობრივი პორტრეტის შექმნის ხერხსაც მიმართავს: მისი პერსონაჟები - ნარკომანები, ტრანსსექსუალები, ორთოდოქსი მუსლიმები, უმუშევრები და ინტელექტუალები თავიანთი ცხოვრების შესახებ სტაკატოსებრი, წყვეტილ-რიტმული მეტყველებით გვიყვებიან, ხოლო ავტორს ამ „მულტიმედიური საოცრებების“ ენობრივი ხარვეზები თვითმყოფადი ესთეტიკის რანგში აჰყავს. ზაიმოღლუს ხელში „კანაკეს“ ფიგურამ გარკვეული სტილიზაცია განიცადა - ეს უკანასკნელი სისტემისადმი უფრო კრიტიკული და ენობრივად პერფორმატულია. ამასთან, უნდა ითქვას, რომ ავტორის როლი არ ამოიწურება მხოლოდ ინტერვიუერის ან დოკუმენტალისტის ფუნქციით. როგორც მანუელა გიუნტერი „კანაკ შპრაკის პერფორმატული სტრუქტურის“ ანალიზში აღნიშნავს, ზაიმოღლუ, 1970-1980-იანი წლების რეპორტაჟული ლიტერატურისაგან განსხვავებით (რომლის მანიაკალურ სწრაფვას აუთენტურობისადმი მწერალი მისთვის დამახასიათებელი პაროდისტული ყაიდით ეხმიანება), თავად „ერევა“ პერსონაჟის ტექსტში და შემოქმედებითად ახდენს მის რეკონსტრუირებას, თუმცა, ცდილობს „ორიგინალის“ სტილის მაქსიმალურ დაცვას. ზაიმოღლუ თვითონვე მიუთითებს ინტერვიუების პროტოკოლთა წარმომავლობასთან დაკავშირებით გაკეთებულ კომენტარებში: „მე იმათ ნაამბობს მაგნიტოფონის ფირზე ვიწერდი, პერიოდულად ცალკეულ პასაჟებს ჩემს ბლოკნოტშიც ვინიშნავდი. ხანდახან, როდესაც, სიტუაციიდან გამომდინარე, ჩაწერა არ ხერხდებოდა, უბრალოდ ვიმახსოვრებდი მათ მონათხრობს. ამასთან, ვცდილობდი საკუთარ მეხსიერებაში მტკიცედ აღმებეჭდა კანაკეს ენის არავერბალური ატრიბუტიკაც - მათი ჟესტებისა და მიმიკის ამოუწურავი რეპერტუარი. ხშირად რესპონდენტთან დიდხანს ვრჩებოდი საერთო შთაბეჭდილების შესაქმნელად და მხოლოდ ამის შემდეგ ვქმნიდი ხსენებულ ტექსტებს“ (Skiba, 2004:183 - 190). ზაიმოღლუ კანაკეს ხატის სტილიზაციას იმ მიზნით ახდენს, რომ მისი ფიგურა უფრო თვალშისაცემი და კოლორიტული გახადოს. შესაბამისად, „მისი აუთენტური მეტყველებაც, საბოლოო ჯამში, ხელოვნურად შექმნილი ენის ნიმუშია, რის გამოც მისი აუთენტიკური მეტყველებისა და ავტორის გამონაგონის ერთმანეთისაგან გამიჯვნა უკვე ვეღარ ხერხდება.

ენას, როგორც გაუცხოების საშუალებას, ზაიმოღლუ კიდევ მიმართავს თავის ერთ-ერთ ბოლო მოთხრობაში „კანი“, თუმცაღა „კანაკების ენისაგან“ იგი უფრო დისტანცირებულია და კონცენტრირებულია ამბის გადმოცემაზე. მოთხრობის გმირი ერთ მიყრუებულ სოფელში ჩამოსული ახალგაზრდა კაცია, რომელიც გზად პატარა ანტიკვარულ მაღაზიაში შეივლის და მეპატრონეს ძველებური საქორწინო ზეწრის თაობაზე შეევაჭრება - საქმე ეხება პირველი ღამის ზეწარს. როდესაც გამყიდველი შეიტყობს, რომ უცხოელი მუშტარი ექიმია, მას თავის ქალიშვილზე დაქორწინებას შესთავაზებს. ამ სცენას გოგონას დანიშნული შემოესწრება და უცნობისაგან კატეგორიულად მოითხოვს სასწრაფოდ დატოვოს მაღაზია. გაცხარებული საქმრო ჯერ მუქარაზე გადადის, მერე კი საქორწინო ზეწარს ნაკუწებად აქცევს და კლიენტს მაღაზიიდან გამოაპანღურებს. პროტაგონისტი გაქცევით უშველის თავს. „მაღაზიიდან გამოვვარდი და ჩემს შინაგან კომპასს მივენდე, რომელსაც სამშვიდობოს უნდა გავეყვანე. მსგავს სიტუაციაში ადრეც მოვხვედრილვარ და ჩემი ყისმათის ამბავი რომ ვიცოდი, დარწმუნებული ვიყავი, არც ძაღლები გამომეკიდებოდნენ და ვერც შურდულით ნასროლი ქვა მომეწეოდა“. ზაიმოღლუ ამ ტექსტით გვიხატავს ერთი პატრიარქალური სოფლის ცხოვრებას, რომელიც ნებისმიერ უცხოს, ჩამოსულს უნდობლობითა და აგრესიით უმასპინძლდება. „აქაური ბავშვები იმით არიან ცნობილი, რომ სოფლის გასასვლელში იყრიან თავს და ნებისმიერი ქალური იერის მქონე უცნობზე ნამდვილ ნადირობას იწყებენ. თურმე მათი ნასროლი ქვა ერთ გრძელთმიან „სტუმარს“ სიცოცხლის ფასადაც კი დაუჯდა“. მაგრამ საქმე იმაშია, რომ პროტაგონისტი აქ უცხო სულაც არ არის: იგი ამ სოფლის ენაზე ლაპარაკობს და „ვაჭრობის მუღამიც“ მშვენივრად იცის. იგი არც ვაჭრობის ფანდებში ერკვევა ადგილობრივებზე ნაკლებად. საქორწინო ზეწრით მისი დაინტერესებაც ერთგვარი მინიშნებაა აქაურობისადმი მის განსაკუთრებულ დამოკიდებულებაზე, რაც მოთხრობაში საბოლოოდ ნაძალადევი ქორწინების მცდელობით მთავრდება. მკითხველს შეიძლება შეექმნას შთაბეჭდილება, რომ პროტაგონისტი ერთი „დასავლურ ყაიდაზე გაზრდილი ან გაქალაქებული თურქია“, რომელიც ტრადიციულ-არქაული სოფლის ძიებაშია. თუმცა ამგვარი ინტერპრეტაციისათვის ტექსტში რაიმე სხვა დამატებითი მინიშნებები არ მოგვეპოვება: მაგალითად, მკითხველს არავინ ეუბნება, თუ სად და როდის ხდება აღწერილი ამბავი, ან ვინ არიან ხსენებული სოფლის მკვიდრნი. სიუჟეტში მეტი ადგილი ეთმობა სიურრეალისტურ ელემენტებს: მოქმედ პირებს, თითქმის ყველას, გარდა უცნობისა, კანი მოსვირინგებული აქვთ. ავტორი ზედმიწევნით დეტალურად აგვიწერს პერსონაჟებს, მათ აღნაგობას, სხეულს, კანს და ა.შ. თუმცა მაინც ეს ყველაფერი თითქოს ზედაპირულ შთაბეჭდილებას ახდენს. ანტიკვარის ცოლს ქვედა ტუჩი მთლიანად ტატუირებული აქვს, მელანში ამოწებულივით. (...) მის მარცხენა ხელზე კი თვალს ხვდება ისარგაყრილი წრის გამოსახულება, რომელიც ანტიკვარს თვითონაც ამოუშანთავს მკლავზე. ამ არქაულ გარემოცვაში მყოფი უცნობი აშკარად კონტექსტიდან არის ამოვარდნილი - მას არა აქვს სვირინგები და გაჭირვების ჟამსაც მხოლოდ თავისი „შინაგანი კომპასის“ იმედადაა, რომელიც პროტაგონისტს მართლაც „მიასწავლის“ სოფლიდან გამოსასვლელ გზას. მაგრამ მას ამ სოფლის უცნაურობათა ასავალ-დასავალი მშვენივრად გაეგება და იცის, როგორ მოიქცეს. პროტაგონისიტი, ისევე როგორც ეს სოფელი, არ ჯდება მარტივი და ცალსახა დეფინიციების ჩარჩოებში. ზღვარი სოფელსა და უცნობს შორის ინტერკულტურული დისკურსის მიღმა ძევს. ეს არის ზღვარი არქაულსა და არაარქაულს შორის, „სვირინგსა“ და „შინაგან კომპასს“ შორის და აქ გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება ენას (Skiba, 2004:190-200). თუმცა, ამჯერად ენობრივ კომპონენტს არ გააჩნია ხოლოდ სამკაულის ფუნქცია, არამედ გამოიყენება როგორც ქმედითი იარაღი გაუცხოების ეფექტის მიაღწევად.

ფ. ზაიმოღლუს პერსონაჟები გერმანული კულტურის ღირებულებათა სისტემას ეჭვქვეშ აყენებენ. ისინი ერთი მხრივ აღტაცებული არიან გერმანელებით და ცდილობენ მიბაძონ მათ. ბევრმა, განსაკუთრებით მიზანდასახულმა და ბეჯითმა თურქმა, უმაღლესი განათლება მიიღო და „კეთილი ალის“ იმიჯით, გზა გაიკვალა გერმანიის აკადემიურ წრეებში, მაგრამ უმეტესობამ ვერ მოახერხა ცივილიზებულ სამყაროსთან ადაპტაცია: „Wir wollen uns mit den insignieren der blonden übermenschen schmücken. Unser eigener schlechter geschmack kommt uns in die quere und das uns eingeflößte gefühl, daß wir minderwertig sind. Deshalb färben sich viele kümmelmammas ihr haar blond und tragen...blaue oder grüne kontaktlinsen. Deshalb giert das turcokid nach einem daimler...Den wechsel vom ackerland zum fließband haben wir nicht verdaut“ (Zaimoglu 1995:113).

ამ უკანასკნელებმა თამაში წააგეს, ლუმპენპროლეტარებად იქცნენ და ამიტომაც გადაიქცნენ ისინი კანაკებად, რომლებსაც მულტიკულტურულ ზოოპარკში ისე შეჰყურებენ, როგორც ხასხასა ფერებით გამორჩეულ ცხოველს (Zaimoglu 1995:11). თურქ იმიგრანტთა სწორედ ეს ნაწილი აკრიტიკებს „ალემანთა ქცევას“, რომელთა მოქმედება განპირობებულია არა ინტუიტური აზროვნებითა და გრძნობებით, არამედ დოგმატურად შესისხლხორცებული დისციპლინით, ქცევის წესებითა და ნორმებით, ავადმყოფურად პედანტური მიდგომით თავისი პროფესიული საქმიანობისადმი. გერმანელებს, თითქოსდა ბერლინის საკონდიტროს ნამცხვრების მსგავსად, კანის მაგივრად ჭიქური აქვთ გადაკრული. ისინი ისე მოქმედებენ, თითქოსდა რობოტებივით დისტანციური პულტის მეშვეობით იმართებოდნენ: der allemane...hat...statt ner hautne glasur wie'm berliner in der konditorai, und das, was ihm die lider so umfangen, kein aug ist, aber ne illusionskapsel, daß's teutsche gesicht wie die olle bismarckstatue im park befallen is von sonem ungeistigen grünspan) (Zaimoglu 1995:79).

„კანაკების“ აზრით, გერმანელებს საკუთარი თავიც სძულთ და ყველა, ვინც მათ გზაზე გადაეღობება. ეს მათ ძალიან აღიზიანებთ, რადგან ღვთისგან დაწყევლილ სულს ფულის დასტაში ცვლიან, თუმცა საზღაურსაც პუნქტუალური სიზუსტით ღებულობენ (Zeimoglu 1995:25). გერმანელისთვის დიდი შეწუხება და ხარჯია, თუ თითი გამოგიწოდა მოსასალმებლად და საუზმეზე დაგპატიჟა, თანაც გთხოვს, გეთაყვა, ფუნთუშა და ყავისათვის ნაღებიც წამოიყოლეო და თუ ასე არ მოიქეცი, პოტენციალურ ფუნდამენტალისტად გთვლის (Zaimoglu, 1995:21). გერმანელი გართობისა და სიამოვნების ჟამსაც კი დაძაბულია. განსაკუთრებით თვალშისაცემია მისი ზღვარგადასული სერიოზულობა და მელანქოლია. „ალემანი“, ძმაო, კრიზისს ჭამს, კრიზისს სვამს და კუჭშიც კრიზისით გადის. თანაც თავისი გაუთავებელი თავსატეხის მიკრობებს გარშემო ავრცელებს, რომ შენც გადმოგდოს და საშვილიშვილოდ დაგაკრიზისოს“ (Zaimoglu, 1995:83). „ისინი დაცულ სახლებში ზიან მცონარებივით. ცხოვრებაში აღარაფერი აქვთ დარჩენილი სანატრებელი. მხოლოდ თავიანთი ნალოლიავები ნივთები, წლების მანძილზე შეკოწიწებული ხარა-ხურა, სახლისა და პურის კურთხევა არ ავიწყდებათ, ასევე, ჭამის წინ ლოცვა და ბავშვების გაჩენა... და მთელი ეს იწილო-ბიწილო არის სახელმწიფო სისტემის საწყისი უჯრედი და საძირკველი!“... „ევრი რამეს ჩვენთვის ნიადაგის მოსასინჯად აკეთებენ, სინდის-ნამუსზე ხელი რომ იოლად აგვაღებინონ - აქაოდა რა, მაინც ერთი უსარგებლო ვიღაც გადამთიელი ხარ და, ღმერთმა უწყის, რა გამოძრავებსო. ყველანაირად გვამოწმებენ, მაქსიმალურად სრული სურათი რომ ჰქონდეთ ჩვენ შესახებ“. მაგრამ გერმანელს „აკლია ის ემოციური, ინტუიტური აზროვნება, რომელიც „კანაკეს“ აქვს (Zaimoglu, 1995:22, 110, 113).

როგორც ვხედავთ, ფ. ზაიმოღლუს პერსონაჟი „ანაკები“ გერმანელებზე ტერეოტიპებსა და კლიშე-წარმოდგენებს ქმნიან. აშკარად იგრძნობა, რომ გერმანელთა ანსაზღვრული ადამიანური თვისებები კულტურული განსხვავების თვალთახედვით ინტერპრეტირებულია როგორც მათთვის „ტიპური“ და რელევანტური.

ამგვარად, ტრადიციული და ობივატელური გერმანული აზროვნების საპირისპიროდ, კანაკები ქმნიან ოპოზიციურ თვალსაზრისს, რომელიც ემოციური სიმბოლოებით და რეალიებით ოპერირებს. „კანაკები“ გამომწვევი სიჯიუტით აპროტესტებენ გერმანული საზოგადოებისა და ენის ნორმებს და ეწინააღმდეგებიან გერმანელთა მიერ დასმულ „დიაგნოზს“, რომლის თანახმადაც, კანაკები ორ კულტურას შორის არიან გაჩხერილი და ამიტომ, აუცილებლად მხოლოდ ერთზე უნდა შეაჩერონ არჩევანი Man sagt dem bestard, er fühle sich unwohl, weil zwei seelen bzw. zwei kulturen in ihm wohnen. Das ist eine lüge. Man will dem bestard einreden, er müsse sich nur für eine einzige seele entscheiden... Der kanake ist so etwas wie ein synthetisches produkt, das sich und die fabrik haßt, in dem es gefertigt wurde... (Zaimoglu 1995 110). ფ. ზაიმოღლუ კანაკეს სხეულში „ორი სულის არსებობაზე ლაპარაკობს“, რითაც იგი როგორც ჩანს, გოეთეს „ფაუსტის“ გაორებაზე მიანიშნებს“. „კანაკე“ სინთეტიკური პროდუქტია, რომელსაც სძულს თავისი თავიც და ის ფაბრიკაც, რომელშიც დაამზადეს. როგორც კანაკე, ასევე ნებისმიერი სხვა პიროვნება შეიძლება იყოს პოტენციურად გახლეჩილი და გაორებული. ამიტომ, ფ. ზაიმოღლუს მიაჩნია, რომ განსხვავებულ ელემენტთა ჰომოგენიზაცია არაა გამოსავალი „უცხოს“ პრობლემის გადასაჭრელად.

ფ. ზაიმოღლუს ლიტერატურულ ტექსტებში ძნელად თუ წააწყდებით ბიოგრაფიულ დეტალებს. მათში არ არის აღწერილი ადამიანების პირადი ცხოვრება და ხვედრი. ფ. ზაიმოღლუს ლიტერატურა ასევე არ არის ორიენტირებული მხოლოდ კულტურათა იდენტობის პრობლემაზე. მასში უფრო ბურჟუაზიული ცხოვრების წესის კრიტიკასა და გაუცხოებული ენის დემონსტრირებაზეა აქცენტი გადატანილი. ენის ფაქტორი დომინირებს როგორც მოვლენათა რეალური სურათის გამაუცხოებელი ფენომენი, რომელსაც სხვა რანგში აჰყავს კულტურული განსხვავებები და ცდილობს მათ შორის საზღვრების მოშლას.

ლიტერატურა:

Sophio Mujiri
The Deconstruction of the Conventional Vocabulary
in the Works of Peridun Zaimoglu
Summary

The famous representative of the intercultural literature, writing in the German Language, a Turkish writer by origin - Peridun Zaimoglu is against any form of assimilating Turks with the dominant German culture. The literary - lilguistic of his texts that denies the use of the norms of the official German language is the expression of this very confrontation. Peridun Zaimoglu tries to make his Turk „Kanakes“ speak such German in his stories and novels in which the norm of the standard German, its phonetics, vocabulary and syntax are totally ignored. The authentic language of the Kanakes often presents a blend of Turkish and German abundant in slang and dialecticisms. Their speech is a combination of phrases, uttered in a hurry without any punctuation with voluntarily distributed pauses and improvised word combinations. P. Zaimoglu's aim is just this - he wants to create such a model of the language in which only the Turks, living in Germany, speak. „Kanakes“ authentic, rhythmical staccato speech, rich in the elements of the play on words, is used by the author as an effective means of creating the language portrait of his character and to achieve the effect of estrangement.

София Муджири
Деконструкция конвенциональной лексики
В творчестве Феридуна Займоглу
Резюме

Известный представитель немецкоязычной интеркультурной литературы, немецкий писатель турецкого происхождения Феридун Займоглу выступает против любых форм ассимиляции турков в доминантной немецкой культуре.

Литературно-языковой эффект его текстов, в которых не соблюдаются нормы официального немецкого языка, является ярким выражением этой конфронтации.

В своих рассказах и романах Феридун Займоглу старается, чтобы его турецкие «канаки» говорили на таком немецком языке, в котором тотально отвергнуты нормы, фонетика, лексика и синтаксис стандартного немецкого языка.

Аутентический язык канаков, в котором изобилуют жаргоны и диалектизмы, часто представляет собой смешение турецкого и немецкого языков. Их речь - это, комбинация фраз, произнесенных на одном дыхании без всяких знаков препинания, с самовольно распределенными паузами и импровизированными высказываниями.

Цель Ф. Займоглу состоит как раз в том, чтобы создать такой образец речи, который характерен только для проживающих в Германии турков.

Аутентическая, ритмико-стаккатная речь «канаков», богатая элементами языковой игры, используется автором как действенное вербальное орудие для создания языкового портрета персонажа и достижения эффекта отчужденности.

Жанна Толысбаева
(Казахстан)

В богатом поэтическом движении Казахстана рубежа ХХ-ХХI веков есть поэт, о творческой судьбе которого можно говорить как о потерянной для современника. Поэт Александр Соловьев, к счастью, продолжает писать, думать и чувствовать, правда, уже не на этой земле, но на чужбине. Но выхода к читателю в нужный момент он, к сожалению, получить не мог. Его удивительно современное (а в поэзии «современный» означает «опережающий время») мировидение, трепетно зафиксированное в жанре лирического цикла (далее - ЛЦ), абсолютно не соответствовало духу 1980-х годов - тому времени, когда поэт созрел до своей главной Книги. Такой вершиной поэтического возмужания А.Соловьева стала «Волшебная книга» (1), которая должна была продемонстрировать аудитории читателей-современников принципиально обновленный тип мировосприятия поэта. Почему «должна была»? Потому что книгу не удалось вовремя напечатать в том «волшебно»-целостном виде, в каком её первоначально задумал автор. На предложение редактора «рассыпать» целостность на отдельные ЛЦ автор ответил категорическим отказом и от своего решения не отступил: на протяжении последующих 20 лет читатель так и не услышит о существовании «Волшебной книги».

«Волшебная книга» выйдет в свет только в 2000 году. Так и не дождавшись милости от издательства, в котором поэт работал долгое время в надежде выпустить книгу, он печатает её на свои средства …И попрежнему остается в стороне от большой читательской аудитории. Так, вошедшая в литературу на сломе тысячелетий, «Волшебная книга» как будто предупреждает, что все должно происходить в своё время. В своей эпохе поэт должен был встряхнуть читателя, его инерцию проживания жизни, а читатель, в свою очередь, так же своевременно определить вектор своего желаемого преображения. Такой встречи-узнавания А.Соловьева и читателя, которая была бы так нужна всем нам в те ставшие немыслимо далёкими 1980-е годы, к великому сожалению, не произошло. И интересная поэзия, запоздало нашедшая своего читателя, останется, скорее всего, элитарным чтивом.

Чем необычна и значима «Волшебная книга»?

В первую очередь, удивляет высокий уровень филологического сознания поэта, органическое взаимопроникновение теории анализа и практики чувствования в художественную ткань книги как Целого. Не будет преувеличением резюме об исключительности А.Соловьева - поэта, не только экспериментирующего над Словом, но и подвергающего его грамотной филологической рефлексии.

Предисловие «Мои циклы», без сомнения, имеющее структурирующее значение для осмысления книги как целого, вносит оттенок личностной, даже отеческой озадаченности тем, правильно ли современники воспримут циклическую лирику. Заботливое наименование («Мои циклы»); эпиграф, образно-метафорически реконструировавший модель «цикл в книге» («Спи в лучшей из опочивален,/В меду усопшая пчела…»); система поэтических сравнений (Вселенная, акваторий) совершенно естественно врастают в ткань научных рассуждений о жанровой природе ЛЦ. «Из первых рук» читатель получает инструментарий к познанию «волшебной» сути книги А.Соловьева. В первую очередь, поэт заботится о том, чтобы в нетеоретизированной форме рассказать о сущности жанра ЛЦ. И здесь названы абсолютно все параметры жанра цикла: «связь каждого отдельного стихотворения с Целым, совершенно необходимая для правильного восприятия циклической лирики…» (1, 6), «формальное единство» (1, 6), «циклическая лирика в силу своего замкнутого характеразаставляет воспринимать каждую пору жизни как последовательность нескольких концентрических сфер…» (1, 7).

Здесь же, в предисловии к книге, а также в аннотации, поэт даёт установку на восприятие «Волшебной книги» как целостности принципиально иного уровня. Поэт признаётся, что «о цикле циклов как о жанре «Волшебной книги» можно говорить весьма условно. Её окончательная композиция сложилась спонтанно…» (1, 5). Помня о том, что цельность традиционно присуща произведениям, написанным залпом или с формально-фабульным усилением, можно высказать сомнение о реальной целостности «Волшебной книги» А.Соловьева. Но в авторской аннотации обозначены параметры преображения, выводящие контекст отдельного цикла к единому тексту: «Стезя, на которую поэт вступил тридцать лет назад, вела к постижению целостных временных единств, а вовсе не к созданию отдельных законченных стихотворений. Не имея кода к дешифровке фабулы - ни какого-либо скрытого сюжета - остаётся довольствоваться лишь иллюзией провиденциальной нити. Но поддержание подобной иллюзии является залогом эпического в книге» (1, 4).

Перед нами достаточно редкий случай в поэтической практике, когда авторефлексия поэта позволяет проникнуть вглубь литературных процессов другого времени. Тоска по «целостным временным единствам» - примета другого жанра, поэмы, идущей на смену ЛЦ. По-видимому, протяженное во времени «созревание» книги дало свой «чудесный» эффект.

«Волшебная книга» состоит из 10 циклических контекстов разной структуры: шести двухчастных ЛЦ, двух трёхчастных и двух четырёхчастных в следующем порядке (указано количество частей, из которых состоят циклы: 4 - 2 - 3 - 2 -2 - 2 - 2 -2 - 4 - 3). Средний объем каждой части цикла равен 8 - 9 стихотворениям. Формальное единство циклов поэт прокомментировал в предисловии к книге, обратив внимание читателя на циклытрилистники - структурированные фрагменты циклов, состоящие из трех стихотворений (одного короткого и двух длинных). На наш взгляд, очень значимо авторезюме: «Такой прием/структурирования циклического контекста - Т.Ж./создаёт ощущение ступенчатости в восхождении…» (1, 5). Если первый ЛЦ «Эхо сирени» отмечен тотальной формой внутреннего упорядочения контекста через трилистники, то последующее композиционное построение циклов уходит от монополии трилистников, вынося идею восхождения на ассоциативно-образный, художественно-логический уровень. Пятый - девятый цикл маркированно начинаются с трилистников, как бы намечая пунктир необходимого движения вверх.

Как на формальном уровне обозначена «идея восхождения»? Заметим, что девятый циклический контекст не равен по своему формально-композиционному построению первому циклу: если «Эхо сирени» - это цикл с 4-хчастной структурой, то «Звёздный рыцарь», определенный автором как «тетраптих», - полициклоид, состоящий из самостоятельных ЛЦ, имеющих отдельные заглавия. В известном смысле «Волшебную книгу» можно интерпретировать как циклическую «лестницу контекстов» (А.Эткинд): трилистник - ЛЦ - макроцикл с двух-, трех-, четырехчастной структурой - тетраптих - книга циклов. Но «Волшебную книгу» завершает цикл с трехчастной структурой «Крестовина любви». По логике данной книги семантические «полномочия» последнего ЛЦ значительно уступают тетраптиху. Следовательно, завершение «Волшебной книги» контекстом с формальным показателем некоей неполноты - прием размыкания художественного пространства книги, способ создания эффекта незавершенности действия.

Признавая высокую филологическую осведомленность автора, мы тем не менее, позволим себе не согласиться с определением жанра «Волшебной книги» как «цикла циклов» (1, 5). Многократное прочтение циклов в хронологической последовательности (и вне обозначенной заданности) обнаруживает доминирующий композиционный принцип ассоциативности. Рефлексия читателя по каждому тексту выводит к одному и тому жевыводу: циклы А.Соловьева имеют сверхцель - запечатлеть уникально-неповторимую жизнь души лирического героя. Предельно субъективированные, непереводимые на язык логической прагматики, образы «Волшебной книги» реанимируют духовный облик субъекта поэтических переживаний - личности, отмеченной очень ярким метафорическим мышлением, оригинальным мировоззрением. Неожиданные «скачки» ассоциаций, сюжетов, образные сближения, «тонизирующие» читательское внимание при чтении отдельного ЛЦ и вводящие в режим остраннения весь «книжный» контекст, есть не что иное, как выраженная верность своему индивидуально-личностному началу. И непонимание читателя в этой ситуации не свидетельство его «тугодумия», но доказательство избранности и «потусторонности» пути Поэта.

Что характерно для лирического субъекта книги? В первую очередь, высокопоэтичное метафорическое мышление. Пожалуй, ни один номинативно выдвинутый художественный образ не поддается дешифровке в биографической, исторической, культурной и других реальностях затекста. Заглавия ЛЦ, практически, не имеют предметно-образных эквивалентов в текстах циклов. Названия типа «Золотое руно», «Красные колеса», «Квадратный женьшень» и другие созданы глубоко индивидуальной ассоциацией (например:

Ты - эхо той сирени,
Что для меня цвела… («Эхо сирени»), (1, 17).

Исключением являются заголовки «Баумская роща» (это конкретное наименование топоса Алматы) и «Солнце на скале» (ср.: «На озере Дубогалинском/Я солнце нашел на скале» (1, 30).

Все заглавия циклов рождены в пределах одной системы поэтического мировидения. Переходя из контекста в контекст, номинативно актуализированные образы работают на создание художественной целостности высшего порядка - книги циклов. Поэтому «эхо сирени» звучит не только в первом цикле: «кусты сирени» (1, 34), «ветхозаветная сирень» (1, 70), «сирень, как … лицо твоё» (1, 93), «сирени ворох снеговой» (1, 116) многократно кумулируют на себе читательское внимание в циклах «Солнце на скале», «Красные колеса», «Златая цепь», «Золотой рыцарь». Заглавие ЛЦ «Красные колеса» предуготовлено предшествующим контекстом «Солнце на скале»:

…Спадает лист под чьё-то колесо…(1, 33),

а семантика наименования «Золотое руно» получит интерпретацию только в последующем цикле «Баумская роща

Колыханными рессорами
Нам в паденьи помогает -
Золотое, злое, сорное
Рукоделье под ногами (1, 62).

Пантеистическое мировоззрение субъекта «Волшебной книги» четко определяет устойчивая тенденция к метафоре одухотворения. Мир птиц, насекомых, деревьев и цветов настолько укоренен в поэтических откровениях субъекта, что позволяет выходить на более конкретные предположения о мировоозрении последнего. Преобладающее количество «птичьих» метафор («в доме с ласточкиным привиденьем», «молнии секутся, как чаячьи сердца», «тишина, как птеродактиль», «дни, как черные ночные птицы», «горлицею осень», «укутав муфтою кукушку» и др.); художественные сравнения с образами бабочек и других насекомых («качался дом мой, как стрекозка», «мотоцикл… как шмель», «как ласточки… ресницы», «стрекозино-легкокрылый поезд», «деревьев… сороконожки», «стрекозиными губами», «снег - как осиные гнезда») позволяют дешифровать контекст «Волшебной книги» как путь «небесных» поисков героя, конечная цель которых - обретение гармонии души. Именно в этом значении в циклах задействована семантика парности (людей, птиц, крыльев) и цельности:

В тебе самом, как на холсте, сплелись,
Свершая своей жизни круг почетный,
Те черные плащи двух мокрых птиц,
Тот красный зонтик бабочки пролетной (1, 50-51).

Интерес к образам деревьев (приоритетно - к березе) и цветов выдает другой полюс притяжения лирического героя - земное хаотичное бытие. В этом отношении хочется отметить, что появление образов неживой природы всегда оборачивается жизнеутверждающей интонацией, обнаруживая глубинную причастность субъекта «Волшебной книги» к материи реально протекающей жизни:

…Здесь качается на ремнях
Между облаком и землей
…Ослепительный березняк… (1, 10),
…остроты и шутки
тополями уходят в туман (1, 25),
…Хрупкие, как моль… (1, 57),
…Врастая в яблоневый хаос…(1, 57),
Береза солнечным перстом
Бежит по веточкам весенним…(1, 60),
Летят стволы берез… (1, 76),
…Скелетный перепляс берез…(1, 85),
…били ландышей копытца
по серебряной луне…(1, 132).

К числу ведущих сквозных художественных образов «Волшебной книги» можно отнести образы сада, женщины, дороги, музыки, осени, гор, степи, цветообразов (золотой, синий, серебряный, белый). Эти образы, переходя из цикла в цикл, имеют способность контаминировать семантические поля. Так, к примеру, с движением контекста сходятся значения наиболее часто употребляемого ценностно-оценочного эпитета «золотой» и словообраза «осень». В такие же отношения тождества вступают между собой образы яблока, гор, дерева, бабочки, зонтика, круга, дороги, а также цветосимволы «золотой» и «синий», где семантика синего цвета вбирает пространство «верх» (небо) и пространство «низ» (вершины гор с синеватым отливом), а «золотой» становится знаком, объединяющим внешний мир (вбирает в себя всю палитру осени) и внутренний жизнеутверждающий настрой героя (см. метафоричность словообразов «золото морщин», «золотые уголья», «золотой рыцарь», «солнца золотая горсть» и др.).

Если пантеизм субъекта поэтического высказывания проявляется уже в первых строках книги, то другая равнодействующая его мировоззрения проявляется постепенно, как бы нарастая к концу книги. Мы имеем в виду религиозные чувства героя. Его восторг перед жизнью природы, желание рассудочно понять неизбывность форм её проявления к концу книги обогащается иным содержанием - лирический герой вышел на умение жить единой жизнью с природой. И в этом прозрении немаловажную роль сыграла память детства, отрефлектированная взрослым сознанием. Так книжный контекст связал два мотива - детства и христианства. «Детское» сознание активно подключено автором к освоению художественной идеи «Волшебной книги» в цикле «Баумская роща»: оно стало символом полноценного растворения человеческого «я» в природном мире.

Смеялась девочка в лесах,
Лишь зубки белые блестели
Да капли пели в волосах
Холодным гребешком свирели.

С душистым клевером в венке,
Лягушку привязав за нитку,
Она домой в другой руке
Несла древесную улитку.

Большой олень по следу шел,
Чтоб только подчеркнуть в ней фею,
И вместо зонтика над нею
Голодный горбился орел (1, 58).

Сохранив способность детски-мудрого проживания жизни, вещно-одухотворенное и игровое восприятие действительности, любознательность, ожидание праздника как чуда, лирический герой смог подняться в духовном росте до самого высокого уровня метафизического прозрения. В конце книги он произносит облегченное: «Я рассекретил мир…» (1, 136).

Динамика и вектор духовного мужания героя отразились в обязательном для циклического контекста семантическом образе круга - знаковом воплощении сущности жанра ЛЦ. Идея круга рождается через осознание необходимой парности, сдвоенности жизни на земле:

… две радуги встали в саду!
…вовсе не радуги это, а раны,
не радуги вовсе, а раны любви (1, 19),
…нам сердце досталось одно на двоих (1, 33),
В тебе самом, как на холсте, сплелись,
Свершая своей жизни круг почетный,
Те черные плащи двух мокрых птиц,
Тот красный зонтик бабочки пролетной…(1, 50-51)

через необходимость проживать жизнь предельно индивидуализированно и, одновременно, уметь объективироваться от неё:

Я в сердце сентября
И на краю стареющей земли…
…Ты не измеришь жизнь-
Чертежным циркулем
Желания и жажды! (1, 16),

через понимание сложности пути к истине:

Пока, продираясь по кругу,
Я тек по альпийскому лугу… (1, 96).

Семантический спектр круга подчиняет себе содержательность образов глобуса, кольца, колеса, радуги, циркуля, яблока, бабочки, солнца («солнечный обруч»), ядра («мы стали пушечным ядром»), «желтков земли», «шаров росы» и других. Примечательно, что действия, направленные на гармонизацию отношений «человек - природа», также подчинены закономерности движения по кругу:

С увеличеньем солнцекратным,
Кровь земляничиной кругля,
По красочным полям сохранным
Закатывается Земля…(1, 81)
Или
Я люблю этот круг степенный
Поля сонного моего… (1, 99).

Все названные образы воспроизводят прежде всего идею бесконечного, замкнутого, повторяющегося движения как основу возвратно-поступательного хронотопа ЛЦ.

До сих пор, характеризуя «Волшебную книгу», мы рассматривали её с точки зрения циклический природы жанра. Но анализ пространственно-временных отношений обязывает обратить внимание на интересный факт «перерастания» циклического контекста в книжный, по-видимому, являющийся одним из проявлений «чудесного» в книге. И первым образом, проявившим книжное художественное пространство, стал образ города. Странным образом не обращая внимания на частые географические смещения лирического героя (из Баумской рощи в парк Паркинсона, на Бродвей, в Таллин, Москву, Петербург или Павловск), на бесконечные передвижения из настоящего времени в прошлое, и наоборот, и даже отклоняя логику взросления субъекта поэтической рефлексии (вспомним, что книга собрана без учета хронологии, «спонтанно» (1, 5), читательское сознание «выбирает» информацию, согласно которой лирический герой - человек, до конца своих дней преданный Алма-Ате, городу, который в значительной степени повлиял на формирование его личности. Можно с уверенностью говорить о том, что в поэзии второй половины ХХ века книга А.Соловьева - редкий образец такой поэзии, которая последовательно работает на создание «алматинской поэтики» (по аналогии с петербургской поэтикой). Кодами этой сакрально-проступающей поэтики являются яблоневые сады, многочисленные рощи и парки, хвойные деревья, ботанический сад, конкретная топонимика города и его окрестностей («город Зенкова», «ослепительный пик Талгар», Баумская роща, Капчагай, роща Ак-каин, речка Каратал и др.). Но репрезентативным знаком этого художественного топоса являются горы. Горы, поросшие реликтовым лесом, феноменальным образом продолжающие перспективу горизонтального и вертикального пространств, в книге А. Соловьева приобретают своё собственное, негеографическое содержание и поднимаются до уровня главной категории духовно-нравственного непокоя. Именно это качество позволяет лирическому герою

Уходить в девясил и мяту,
В темно-синие льны дорог,
И разгаданное когда-то
Снова ставить - снов поперек (1, 99).

Пространственное местоположение гор «поперёк», как видим, берет на себя значение нравственной координаты:

…Эта улица на исходе,
Осененная цепью гор.
Я прислушиваюсь к свободе,
Неизмеренной до сих пор (1, 63).

Для поэтики Алма-Аты (подчеркиваем - не Алматы, но Алма-Аты 1960-х, приметы времени которой собраны памятью поэта), возрождающейся «чудесным» способом на страницах «Волшебной книги», характерна своя элегическая интонация. Разрозненное прочтение ЛЦ убеждает в наличии разных регистров настроения, но Книга как целостность высшего порядка выводит иной интонационный рисунок. Отчего в откровениях достаточно оптимистичного и способного на шутку героя доминирует элегический настрой? Подвергнув поэтической рефлексии все формы и сюжеты жизни, субъект книги (не ЛЦ!) приходит к высокой печали, к мудрости предощущения тайны бытия, перед которой бессилен человеческий разум и дух. Эта печаль - свидетельство возмужания лирического героя:

Срывал не цветы, а печати
С поросших реликтовым лесом
Гор, полных глубокой печали
О человечестве в целом (1, 96).

Наверное, именно этим качеством становящегося элегического сознания определено постоянство образа осени как времени «собирания камней» и подведения итогов:

Спилили дерево в саду,
Прозрачнее, чем наши спины,
Оно проходит на свету
Своей тоски необъяснимой (1, 106),

дороги, рождающей полноту ощущения непридуманного одиночества:

По тысячам грустных сердец
Иду я в полях одиноко (1, 104),

музыки, вводящей в состояние восторга на грани с печалью:

Жизнь - забывчивость, вычет, разброд,
И поэтому знак отрицанья
Мне поёт этот грустный рапсод,
Головёшкой луны потрясая (1, 108)

и женщины - самым ярким символом единства мироздания, дающим почти физическое ощущение прикосновения к божественной тайне:

…но боюсь обжечься, как ребенок,
О белые закаты губ твоих…(1, 136).

Если в первых циклических контекстах в интонации субъекта речи печаль прорывается периодически, то к концу книги элегическая тональность берет на себя структурообразующую функцию и тревожно-настойчиво высвечивает идею книги:

Там, где берег исполнен прибоя,
Где взывает волна за волной,
В пламезарном предсердьи покоя
Привяжи меня болью живой!
В той лодчонке, изгвазданной дёгтем,
В кровеметном клочке бытия,
Боже мой, как под сорванным ногтем,
Биться будем всегда - ты и я! (1, 121).

Процитированные стихи позволяют увидеть ещё один, до сих пор неактуализированный библейски аллюзивный образ. Последний ЛЦ «Крестовина любви» очень активно вводит в художественный мир «Волшебной книги» религиозно-библейскую образность:

Там церкви, как раздетые мужчины,
Нисходят в ад, закрыв руками пах…(1, 126),
И лестница лианой золотой…
На землю сводит легкого Христа (1, 127),
Как молнии упавшие, зрачки
Я пуговицей к богу пришивал…(1, 127),
Я, кажется, люблю нагих людей…(1, 128)
В северную все вернулись веру,
В Иерусалим её высокий -
Киева Исакия Софьи…(1, 135) и т.д.

Примечательна корреляция христианских и детских образов:

У меня яблоко
Лежало в колыбели,
Деревянное
В облезшей акварели (1, 125-126).

Те «детские» мотивы, которыми изобиловали тексты первоначальных циклов, в книжном контексте «переродились», и детски-уютный мир «пряничных сосен» и «желтеньких подсолнышков» не утратил своей прелести в элегическом видении взрослого лирическогогероя, но вышел на новый уровень его понимания, когда детская простота и умение сорадоваться жизни обрели божественную ясность:

Грош цена каракулям твоим,
Если, не откладывая в ящик,
Принужденно мы добро творим…(1, 133).

Так обозначен долгий и сложный путь героя книги - от желания писать о жизни:

чернильницу неба
Перо окуну… (1, 9)
до признаний:
…истины дико просты… (1, 135)
и
Я рассекретил мир… (1, 136).

Теми же маркирующими функциями в «Волшебной книге» обладают высказывания об эпических жанрах. Сравним:

И будет день, и будет хлеб,
И эта дышащая полость
Перед тобой, как чья-то повесть
Сожженная. А новых нет (1, 9)
и
Каждый мой день - как рассказ без
рассказчика,
Ты их найдешь, если я тебе дорог (1, 134).

Почему в поэтической книге появляются жанровые определения эпоса? И насколько прав сам автор, говоря в аннотации к книге только о «залоге эпического»?

Как видим, вопрос о жанровой природе «Волшебной книги» бумерангом вернулся к читателю, обнаружив непростую сущность. «Волшебная книга», как бы парадоксально ни звучало это это суждение, перерастает границы циклической жанровости и подходит к освоению романного жанра.

Действительно, первичные контексты, вошедшие в «Волшебную книгу», собраны по законам ЛЦ. Восприятию «Волшебной книги» как книги циклов способствует: 1) художественное оформление книги, выводящее на графический уровень единый для всех циклов мотив поиска Любви в ипостасях любви к дому, женщине, ребенку, природе, родине; 2) постоянно действующая точка зрения лирического героя и система сквозных художественных образов, взаимодополняющих друг друга и «сшивающих» между собой разные мотивы и ситуации; 3) пространственно-временное единство книги (действие происходит в одном и том же городском интерьере - в окружении осенних садов, парков, улиц); 4) лексико-речевая организация, в одном речепотоке синтезировавшая возвышенно-поэтическую метафорику и сленг современного человека (позырели, хиппак, кейф, гнобить), просторечия («что спереду, что сзаду»), неологизмы, калькированные с иностранного языка («билдинги», «дабл'ю»), фразеологизмы («лыка не вяжешь»); 5) иерархия циклических контекстов «трилистник - ЛЦ - макроцикл - тетраптих - книга циклов», работающая на выделение главной мысли «Волшебной книги».

При явном перевесе признаков циклической организации «Волшебная книга» обладает приметами другого рода литературы, поскольку повествует о поисках героем своего бытийного места в мире. Объем книги стихов позволяет А.Соловьеву собрать такое количество жанров, образов, ситуаций, сюжетов, что в сознании читателя художественная идея текста начинает «требовать» другого, более масштабного жанрового измерения, например, романа, основной признак художественного мира которого - «разномирность» (М.М. Бахтин).

Полифония жанровых пространств, представленных в книге А.Соловьева, может получить наиболее завершенное осмысление в границах жанра романа, являющегосяпреимущественно синтетическим. В «Волшебной книге» мы находим образцы жанра сонета («Боже, дай мне кровавые слезы…» (1, 25), «Из меня ушел самолет…» (1, 26),К «ненасытимым тучам грозовым…» (1, 59), элегии („Глаза аллеи тишь захолонила…» (1, 60), «Когда наши пальцы оцепят земную кору…» (1, 63), поэтического письма («Выздоровей, астра…» (1, 92), баллады («Он мне обещал жеребенка…» (1, 71), частушечного жанра («У речонки Каратал…» (1, 65).

В фабулярную основу «Волшебной книги» А.Соловьева положено повествование субъекта о жизни в её грандиозных масштабах и взаимосвязанности явлений. Только однажды повествователь получил персонификацию под именем «Саша» (1, 93). Герой-повествователь занят тем, что пытается понять внутреннюю логику и необходимость всей жизни. Отправной точкой его рефлексии является миг прикосновения к своей или чужой судьбе:

Чем этот день запомнится? Посмеивающейся
Прохожей - неизвестно почему
Тебе навстречу выплюнутой семечкой,
Что пахла, как девичий поцелуй -

Компанией пьянчужек мировой,
Вдруг обдающей матерком, проштрафившись -
Иль бородатым мужиком на паперти,
Орудующим плотницкой пилой? (1, 16-17).

Подавляющая часть поэтических откровений рождена памятью субъекта: «И как часть той старой войны,/Ты стоишь предо мною, мама…» (1, 21), «Полынного детства последний привет…» (1, 33), «Старинную помня привычку…» (1, 40), «И вот из детства отзвучно…» (1, 54) и др. А стихи:

Ты поверь: чужие жизни - линзы,
Чтоб смотреть на черную сирень
В изохроматическом зверинце…(1, 117)

откровенно декларируют установку на полифонизм романного восприятия книги. В сознании героя «Волшебной книги» начинает вырабатываться такая идеальная социумная модель, в которой каждый член этого Целого самодостаточен и равноценен другому «я» вне зависимости от его материального представления. Герой-повествователь на равных входит в мир малых сущностей, обнаруживая свойства живого Духа во всем природном мире - от стрекозы и птицы до осенних листьев:

Как-будто следя за плотвицей,
Скрывая озерность чела,
Природа серебряной птицей,
Пернатостью инка цвела… (1, 30).

На этих же условиях равенства герой „Волшебной книги» вводит в мир природы близких по духу людей и просто случайных знакомых. Так обусловлено многосюжетие книги А.Соловьева, где соединяются повествования о том, как «я увел одну юную мисс…» (1, 12), как живут «утренние пассажиры, переполнявшие трамвай» (1, 22), как «около ломбарда… продавалась… белка в колесе» (1, 32), косарь «короткую косил солому» (1, 46), о «трех веселых бабоньках» (1, 65) и многие другие. При этом героем книги часто совершаются попытки представить «чужое» сознание (потому в книге наряду с высказыванием от первого лица употребляется прямая и косвенная речь):

Вдвоем мы играли на аккордеоне,
И думалось слушающим аккордеон,
Что вовсе не воры мы, не тихони… (1, 19),
Вчера твердили: - Идол,
Пускай стихи прочтет,
А идол взял и выдал… (1, 29),
И вот из детства отзвучно
Мне кто-то говорит,
Что маленькая звездочка
За каждого горит…(1, 54)

и побудить Другого к действию (см. «Иди, послушай…» (1, 29), «Странствуйте…» (1, 61), «Не уходи» (1, 85), «Храни…» (1, 106), «Танцуй…» (1, 107).

Сюжеты, привлеченные к описанию «Волшебной книгой», выявляют диалоговый потенциал сознания лирического героя. Если последний может любоваться из кузова грузовика «рукой шофёра, щупающей ветер» (1, 29), если память его бережно хранит образ старика, некогда попросившего огоньку, или голоса поющих старух, то можно предполагать в этой книге пристутствие романной субъектной организации. Важно отметить, что пути главного действующего лица и других «персонажей» книги даны на фоне конкретного времени: «В пыли полей …пронзительный росток шестидесятых,/Осенней кукурузы вертикаль» (1, 41).

В двух последних циклах, породнив природно-земное с человеческим, субъект азмышлений поднимается до познания гиперсущности Любви к Богу и Христу. Подвергая анровой рефлексии структуру «Волшебной книги» А.Соловьева, мы обратили внимание на о, что семантический комплекс ключевого словообраза «волшебный» представлен очень кудно и редко выводится на лексико-содержательный уровень: слова-коррелянты - дивный, идения, тайна, волшба, колдовство. В частной беседе с Александром Соловьевым нам далось выяснить, что никакой аллюзии, кроме «Глинянной книги» О.Сулейменова, автор в аглавии не предполагал. Но жанровый анализ контекста книги показал, что заглавие анифестирует потаённую, скорее всего бессознательную, установку на интерпретацию ниги. Тема чуда растворена в ситуации медленного приближения к истине Любви и вляется своего рода глоссарием к литературно родовой сущности «Волшебной книги», одируя тенденцию перехода книги из поэтического регистра в эпический. «Волшебная» уть книги А.Соловьева заключается в том, что она посягнула на чуждые ей жанровые рава; из множества точечных лирических высказываний она попыталась создать эпиковсеобъемлющую устойчивую картину мира. Думается эта задача оказалась автору под силу «Волшебная книга» А.Соловьева стала ещё одним шагом в сторону романизации итературы.

И вновь требует внимания способ завершения книжного контекста. Семантика многократных размыканий художественных миров отдельно-взятых циклов отлична от способа авершения книжного контекста. Последний ЛЦ «Крестовина любви» имеет не только иклическое, но и другое жанровое предназначение: он выводит временное бытие впространство вне времени - в пространство вечности Христовой жизни. Такой финал также позволяет обнаружить романную временную перспективу, в которой прошлое является единственным залогом обретения будущего:

И люди вновь возносятся на стены,
Нечаянные, как цветные тени.
И держатся за стены, как слепцы,
Святые и почтенные отцы (1, 136).

Как видим, «Волшебная книга» А.Соловьева - литературное явление, которое претендует на роль знакового произведения порубежья и Новейшего времени. Выходы на новый тип мировидения, заданные в пределах «Волшебной книги», настолько корректны, что произведение до сих пор не вызвало должного интереса со стороны читающей аудитории.

«Чудеса» книги А.Соловьева предложенная интепретация не исчерпывает, но позволяет аргументировать следующие выводы. Во-первых, циклическое мышление, активизировавшееся в поэзии А.Соловьева в 1980-1990 гг., проявило конечную цель своего существования - выход на эпически-масштабный, укорененный тип мировидения. Гетерогенная сущность циклического контекста, востребованная самой природой постмодернистской культуры, оказалась единственным способом тотального преодоления мировоззрения 1990-х с опережением на 10-20 лет и приобщения к более устойчивым ценнстям грядущего времени.

Во-вторых, не повторяя предшествующих опытов создания «книжных» контекстов (например, Е.Баратынского, В.Брюсова, И.Анненского, А.Блока и других поэтов), «Волшебная книга» преодолевает диониссийское начало циклической поэзии 1980-х и строит новый тип мировидения, обнаруживая во вновь обретенной гармонии ту меру хаоса, которая становится условием самособирания и существования новой романной картины мира. Фрагментарность, разномирность, наличие разноречивых точек зрения, хронотоп, выводящий за пределы времени, - эти принципы по-иному организуют «волшебно»-проступающий контекст книги А.Соловьева, сближая хтонизм циклической картины мира с романным. В ситуации сопоставления жанровых моделей ЛЦ, книги циклов и романа становится очевидной возможность применения термина М.Бахтина «антисистема» ко всем названным типам контекстов. Во всех трех случаях именно это свойство построения текста является генератором пересоздания реальной действительности в художественную.

Литература:

ჟანა ტოლისბაევა
ციკლური ლირიკა და პოეტური ჩანაფიქრი
რეზიუმე

სტატიაში განხილულია თანამედროვე ყაზახი ავტორის ა. სოლოვიოვის ლექსების „ჯადოსნური წიგნი“ და ნაჩვენებია, რომ პოეტმა შეძლო მსოფლიოს ეპიკურ-ყოვლისმომცველი სურათის შექმნა.

Zhanna Tolysbayeva
Cycle book: cycle lyrics and epic thought
Summary

The author of the article researches „Magic book“ of poems of a modern Kazakhstan author A. Solovyov in the position of meta genre integrity and proves that the poet managed to create epic universal stable picture of the world from a number of lyric statements.

ნანა მაზმიშვილი
(საქართველო)

ჯერ კიდევ ცოტა ხნის წინათ მეცნიერები კომუნიკაციის ძირითად ერთეულად წინადადებას თვლიდნენ, მაგრამ ტექსტის ლინგვისტიკის მკვეთრმა განვითარებამ საშუალება მისცა მათ მისულიყვნენ იმ დასკვნამდე, რომ ტექსტი წარმოადგენს მეტად რთულ სტრუქტურულ-სემანტიკურ წარმონაქმნს, რომელსაც აქვს შემდეგი უნივერსალური თვისებები: მთლიანობა, გამართულობა, ემოციურობა, მოდალობა, პრეცედენტულობა და ინფორმაციულობა. გარდა ამისა, ტექსტს გააჩნია მაღალი დონის ინტერპრეტაციის უნარი, საიდანაც შეიძლება უამრავი აზრის ამოღება.

ტექსტის ტიპის დადგენა ხდება გამოყენებული გამომსახველობითი ელემენტების ტიპისა და რაოდენობის მიხედვით. ტექსტის ერთ-ერთ ყველაზე ფენომენალურ სახეობას განეკუთვნება კრეოლიზებული ტექსტები, რომლებიც კომუნიკაციას ამყარებენ სხვადასხვა გამომსახველობითი ელემენტების საშუალებით. ასეთ ტექსტებს განეკუთვნება სარეკლამო ტექსტები, სადაც წამყვან როლს ინფორმაციის გადაცემაში ასრულებს ლოგო და სლოგანი, რომელთა ეფექტურობა, თავის მხრივ, დამოკიდებულია სწორად შერჩეულ სიმბოლიკასა და ფერებზე.

ტექსტის განხილვა სხვადასხვანაირია: ფსიქოლოგიური, ფსიქოლინგვისტური, ეთნოლინგვისტური, ეთნოლოგიური, სოციო-კულტურული, ფილოსოფიური, დიდაქტიკური და ა.შ. ჩვენს შემთხვევაში მოვახდენთ სარეკლამო ტექსტების ფსიქოლინგვისტური კუთხით განხილვას კულტურათშორისი კომუნიკაციის კონტექსტში. განსაკუთრებულ აქცენტს გავაკეთებთ კრეოლიზებულ ტექსტებში ფერის სწორად შერჩევის მნიშვნელობაზე სხვადასხვა კულტურის მქონე სამიზნე აუდიტორიის მოთხოვნის დაკმაყოფილების მიზნით.

მეცნიერები ასაბუთებენ, რომ ადამიანის თვალს შეუძლია აღიქვას 7 მილიონზე მეტი ფერი. ფერი ადამიანის სულიერი მდგომარეობის, გრძნობების გამოხატვის ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური საშუალებაა. ფერს შეუძლია „კომუნიკაციის დამყარება ადამიანთან“, იწვევს რა სხვადასხვა ასოციაციას ადამიანში და, შესაბამისად, განაპირობებს გარკვეული რეაგირების მოხდენას ადამიანის მხრიდან.

ერთი შეხედვით, ყველა ფერი თითქოს საერთოა ყველასთვის. სინამდვილეში, ადამიანის მიერ ფერის აღქმის თავისებურება და შესაბამისი რეაგირება კონკრეტულ ფერზე განსხვავებულია. ეს განსხვავება განპირობებულია სხვადასხვა დემოგრაფიული (ასაკი, სქესი, ინტერესის სფერო), ეთნიკური და რელიგიური ფაქტორით. ყველა ეს ფაქტორი დიდ გავლენას ახდენს ჩვენ მიერ ფერის აღქმაზე და განაპირობებს თითოეული ფერის დადებით თუ უარყოფით ზემოქმედებას ადამიანის ფსიქიკაზე.

არსებობს ორი სახის - კულტურული და ინდივიდუალური ფაქტორი, რაც გადამწყვეტ როლს თამაშობს ადამიანის მიერ ფერთა აღქმაში. ინდივიდუალურ ფაქტორებს მიეკუთვნება ადამიანის ფსიქოლოგიური, ფიზიკური თუ სულიერი მდგომარეობა, განწყობა, გარემო, სქესი და სხვ. კულტურულ ფაქტორებს კი წარმოადგენს კონკრეტული ერის კულტურა, ცხოვრების თავისებურება, კულტურული ფასეულობები და მორალური ღირებულებები, ტრადიციები, წეს-ჩვეულებანი, სამყაროს აღქმის თავისებურებანი და ცხოვრების პირობები.

ყველა ქვეყანას და, შესაბამისად, კულტურას აქვს ყველაფერის მიმართ საკუთარი სიმბოლური დატვირთვა. ყველა სიმბოლოსთან შედარებით, ფერი ყველაზე უნივერსალური სიმბოლოა, რომლის დატვირთვაც მკვეთრად განსხვავებულია ყველა ერის კულტურაში და რასაც შეუძლია მანიპულირება გაუწიოს ადამიანის ემოციებსა და რეაგირებას.

ფერის მსგავსი დატვირთვა განსაკუთრებულ პრაქტიკულ მნიშვნელობას იძენს მარკეტოლოგიის სფეროში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, კრეოლიზებული ტექსტების ეფექტურობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან განმსაზღვრელ ელემენტს ფერი წარმოადგენს იმდენად, რამდენადაც ფერს შეუძლია გარკვეული ზემოქმედება მოახდინოს მომხმარებლის მიერ პროდუქციის შეფასებაზე, მის მიერ პროდუქციის აღქმაზე. ეხმაურება რა ადამიანის ინსტიქტებს და იწვევს გარკვეული სახის ასოციაციების წარმოშობას, ფერი განაპირობებს მომხმარებლის რეაქციას პროდუქციის მიმართ. იმისათვის, რომ მომხმარებელმა მოახდინოს სასურველი რეაქცია პროდუქციაზე, მარკეტოლოგმა უნდა იცოდეს კონკრეტული სამიზნე მომხმარებლის პროფილის კულტურაში ფერის აღქმის თავისებურებანი. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ შემთხვევაში შედარებით მარტივია მარკეტინგული საქმიანობის წარმართვა ერთი კულტურის მატარებელ მომხმარებელთა სამიზნე ჯგუფის ფარგლებში, კერძოდ, კი მშობლიური ენის მატარებელი აუდიტორიის კულტურის სფეროში იმდენად, რამდენადაც მარკეტოლოგი სხვა ერების კულტურასთან შედარებით კარგად ერკვევა მშობლიური ენის კულტურულ ნიუანსებში, უპირატესობებში კონკრეტულ ფერთა მიმართ. სხვა შემთხვევაში, პროდუქციის სხვადასხვა კულტურულ სივრცეში რეკლამირებისას, სასურველი ეფექტის მოხდენისა და მომხმარებელთა დადებითი რეაგირების უზრუნველყოფისთვის, მარკეტოლოგებმა უნდა იცოდნენ სხვადასხვა კულტურის მატარებელი ხალხის დამოკიდებულება ფერების მიმართ, კონკრეტული ფერის მიერ გამოწვეული ემოცია და ასოციაცია სხვადასხვა ეროვნების მომხმარებელში.

თეთრი ფერი, მაგალითად, ქართულ კულტურაში ასოცირდება სინათლესთან, სიახლესთან და იწვევს დადებით რეაგირებას რეციპიენტის მხრიდან. ქართული კულტურის მსგავსად, თეთრი ფერი წარმოადგენს ბედნიერებისა და სიწმინდის სიმბოლოს ავსტრალიელი ხალხის კულტურაში, ახალ ზელანდიასა და ამერიკაში. აღმოსავლეთ აზიაში კი თეთრი ფერი სიცოცხლის დასასრულისა და გლოვის სიმბოლოა.

ამერიკული ბრენდების სარეკლამო ტექსტებში ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული ფერი არის ლურჯი ფერი, რომელიც ასოცირდება სითბოსა და სილამაზესთან ნიდერლანდებშიც. თუმცა, იგივე ფერი უარყოფით რეაგირებას იწვევს შვედებში, ირანელებსა და ინდოელებში იმდენად, რამდენადაც ლურჯი მიჩნეული არის ცივ ფერად შვედურ კულტურაში, იგივე ფერი ასოცირდება სიკვდილთან ირანულ და სიღარიბესთან - ინდურ კულტურაში.

საინტერესოა მწვანე ფერის დატვირთვა კრეოლიზებულ ტექსტებში. მწვანე ფერი ასოცირდება სიახლესთან, ხალისსა და წარმატებასთან ევროპულ კულტურაში. ამის მაგალითს წარმოადგენს კომპანია ვისოლის სარეკლამო ტექსტებში მწვანე ფერის ჭარბი გამოყენება. დადებითი დატვირთვა აქვს მწვანე ფერს იაპონიასა და ჩინეთში, თუმცა, იგივე ფერი ასოცირდება ავადმყოფობასთან მალაიზიაში.

კრეოლიზებულ ტექსტებში გამოყენებულ ყველაზე ჭარბ ფერს წარმოადგენს წითელი ფერი, რომელიც ძალიან ბევრ კულტურაში დადებით ემოციებს იწვევს და ენერგიისა და სტიმულის მომცემია. იგივე წითელი ფერი ასოცირდება სიყვარულსა და ბედნიერებასთან იაპონიასა და ჩინეთში. ამ ქვეყნების ხალხისგან განსხვავებით, ნიგერიელები და გერმანელები წითელ ფერს უბედურებასა და უიღბლობასთან აკავშირებენ.

საინტერესოა ყვითელი ფერის როლი სხვადასხვა კულტურულ არეალში შექმნილ კრეოლიზებულ ტექსტებში. ყვითელი ფერი ასოცირდება სითბოსა და ძალასთან საფრანგეთსა და გერმანიაში. ცნობილი გერმანული საკონსულტაციო მომსახურების კომპანიის „MACS and consulting services“ ლოგო ყვითელი ფერისაა. დადებით ემოციებს იწვევს ყვითელი ფერი ჩინელებში, რომელთა კულტურაშიც ეს ფერი ასოცირდება ბედნიერებასა და კარგ გემოვნებასთან. რუსეთში კი ყვითელი ასოცირდება შურთან.

ზემოთ მოცემული ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ ფერი კრეოლიზებული ტექსტების უმნიშვნელოვანესი და მარკეტინგული საქმიანობის ერთ-ერთი ინტეგრირებული ელემენტია, რასაც შეუძლია შეცვალოს ადამიანის ხასიათი, ემოციები და განწყობა, მანიპულირება გაუწიოს ფერის აღქმის პროცესს და დაეხმაროს კომპანიას საკუთარი პოზიციის გამყარებასა და კონკურენტი კომპანიებისგან განსახვავებული იმიჯის შენარჩუნებაში, ანუ სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, კორპორატიული იდენტურობის შექმნაში. აქედან გამომდინარე, კონკრეტული ფერის გამოყენება ნებისმიერ ბრენდში განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს. ბევრი ცნობილი ბრენდი უკვე დამკვიდრებულია თავისი რჩეული ფერით. მაგალითად, ბრენდი BP (ბრითიშ პეტროლიუმი) მწვანე ფერით გამოირჩევა სხვა ბრენდებისგან; ბრენდის Kodak რჩეულ ფერს კი ყვითელი ფერი წარმოადგენს. ასსეტ შემთხვევაში ფერი, როგორც კრეოლიზებული ტექსტის ელემენტი, ლოგოსთან ერთად სრულფასოვანი კომუნიკაციის დამყარების საშუალებაა. ხშირ შემთხვევაში, როდესაც მომხმარებელს არა აქვს პროდუქციის შეძენის კონკრეტული მოტივაცია ან ვერ აფასებს სათანადოდ მას, გადაწყვეტილების მისაღებად ის მიმართავს ინსტიქტის დონეზე განვითარებულ ისეთ ღირებულებებსა და ფასეულობებს, როგორიცაა გარეგნობა ან ფერი. განსაკუთრებით დიდი დატვირთვა აქვს ფერს ისეთ ქვეყნებში, სადაც სიმბოლიზმი გავრცელებულ მოვლენას წარმოადგენს. თანამედროვე გლობალიზაციის პროცესში დიდი მნიშვნელობა აქვს კრეოლიზებული ტექსტების ნაირსახეობის, კერძოდ, სარეკლამო ტექსტების სხვადასხვა კულტურულ სივრცეში ეფექტიანობის მთავარი გასაღების ცოდნას. მსგავსი ტექსტის ეფექტურობის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი განმსაზღვრელი კი სწორად შერჩეული ფერია.

ხშირად საერთაშორისო ბრენდის პოპულარიზაცის მცდელობას არ მოყვება სასურველი შედეგები, რის მიზეზსაც წარმოადგენს ის ფაქტი, რომ მომხმარებელი ვერ იგებს კრეოლიზებული ტექსტის ვერბალური ნაწილის მნიშვნელობას, კულტურულ ნიუანსებს და, შესაბამისად, არ ინტერესდება პროდუქციით. ასეთ შემთხვევაში გადამწყვეტ როლს საერთაშორისო ბრენდის სწრაფად და ეფექტურად პოპულარიზაციაში კრეოლიზებული ტექსტის არავერბალური მხარე, სწორად შერჩეული ფერი თამაშობს. აქედან გამომდინარე, მარკეტოლოგებმა აუცილებლად უნდა იცოდნენ, რომ ფერს არა აქვს უნივერსალური მნიშვნელობა და, შესაბამისად, არ იწვევს უნივერსალურ ასოციაციებს. მარკეტოლოგმა უნდა იცოდეს და გაითვალისწინოს ყოველი ფერის დატვირთვა მომხმარებელთა სამიზნე ჯგუფის კულტურაში და მოახდინოს კონკრეტულ კრეოლიზებულ ტექსტში ფერის შესაბამისად შეცვლა და სამიზნე აუდიტორიის ინტერესებსა და გემოვნებებთან მისადაგება.

ლიტერატურა:

Kaufman R. Strategic planning: An organization guide. Sage Publications. 1991.

Asad T. The Concept of Cultural Translation in British Social Anthropology. University of California Press. 1986.

Christiane Nord. Text analysis in Translation Theory. Methodology and Didactic Application of Model for Translation-oriented analysis. Amsterdam-New York. 2005.

Nana Mazmishvili
Secret of Effectiveness of Creolized Texts (Advertisements/Commercials) in Cross-Cultural Communication
Summary

The paper deals with the analysis of psychological effects of color in a cross - cultural context.

In the current process of globalization the most important role in successful marketing activities is played by the correctly chosen color in the creolized texts which among other types of texts comprise advertisements for products. Proper knowledge on the specific attitude of the target society towards every color is the main condition for brand popularization and implementation of the effective communication by the creolized texts.

Нана Мазмишвили
Секрет эффективности креализированных текстов ( рекламы) в контексте межкультурной коммуникации
Резюме

В статье анализируется психологическое воздействие цвета в межкультурном контексте.

В условиях современной глобализации, для правильного проведения маркетинга особенно важен правильный выбор цвета в креолизованных текстах, одной из разновидностью которых - рекламное объявление. Одним из главных условий для успешной популяризации брендов и эффективной коммуникации креолизоанных текстов является знание того, как воспринимает каждый цвет целевая аудитория, принадлежащая к той или иной культуре.

მადონა შელია
(საქართველო)

70 წელზე მეტია მეცნიერები ცდილობენ აღწერონ ის რიტმული შთაბეჭდილება, რომელსაც გადმოსცემს ენა. ამ შთაბეჭდილების გადმოსაცემად იყენებენ ისეთ გამონათქვამებს, როგორებიცაა: „უეცარი დარტყმა“ („bouncing“), „გულის პულსაცია“ („heartbeat“), „მორზეს ანბანის მსგავსი“ („morse-code like“), „სტაკატო“ („staccato“), „ტყვიამფრქვევიის მსგავსი“ („machine-gun like“), „დოლზე დაკვრა“ („pattering“), „დაკაკუნება“ („rat-a-rat“) და სხვ.

ინგლისურ ფონეტიკურ ლიტერატურაში საკითხი რიტმისა და მასთან დაკავშირებული ინტონაციის შესახებ პირველად არის გაშუქებული წიგნში - „Handbook of English Intonation“ (1). ამ ნაშრომის მიხედვით, აზრობრივი ჯგუფი ინგლისურ ენაში წარმოადგენს სიტყვათა ჯგუფს, რომელიც გამოხატავს მეტად ან ნაკლებად ერთიან აზრობრივ მთლიანობას შესაბამისი დასრულებული მელოდიური სურათით (ანუ დადაბლებით ან ამაღლებით დასრულებულს).

ინგლისური სინტაგმის რიტმული წყობა არ შემოიფარგლება ხანგრძლივობის მხრივ მეტ-ნაკლებად თანაბარი ინტერვალებით მახვილიანი სიტყვების ხმამაღლობის მწვერვალებს შორის; ასეთ მწვერვალებს შორის მოთავსებული უმახვილო სიტყვები აზრობრივი კავშირების შესაბამისად (ასევე გარკვეული საწარმოთქმო პირობების გამო), ერთვის მომდევნო მახვილიან სიტყვას და მასთან ერთად წარმოქმნის რიტმულ ერთეულებს, რიტმულ ჯგუფებს. სინტაგმა, რომელსაც მხოლოდ ერთი მახვილიანი სიტყვა აქვს, სწორედ ამ მიზეზით ერთ რიტმულ ჯგუფს ქმნის. სინტაგმა, რომელშიც რამდენიმე მახვილიანი სიტყვაა, შეიძლება შედგებოდეს ორი ან მეტი ასეთი ჯგუფისაგან (თუკი მახვილიან სიტყვებს შორის არის უმახვილო სიტყვებიც).

ერთი რიტმული ჯგუფი არ გამოიყოფა მეორისაგან პაუზით ერთი სინტაგმის შიგნით; გადასვლა ერთი რიტმული ჯგუფიდან მეორისაკენ არტიკულატორულ-აკუსტიკური მხრივ, პირველ ყოვლისა, ვლინდება ცვლილებებით ხმისმიერი ტონის მოძრაობაში, მელოდიკაში და ასევე არტიკულაციის დაძაბულობის განსხვავებული განაწილებით (მაგრამ მარცვალთა გადანაწილების გარეშე), რაც შეიძლება აისახოს ბგერათა ხანგრძლივობაში, მათი ხმამაღლობის გაძლიერებასა ან შესუსტებაში.

ცხადია, რომ სინტაგმის რიტმული სურათი საინტერესოა არა მარტო თეორიული თვალსაზრისით, არამედ მნიშვნელოვანია პრაქტიკულ კურსშიც, განსაკუთრებით, მზა გამოთქმების, ხშირად ხმარებული საყოველთაო ფრაზების სწორად წარმოთქმისათვის; შეიძლება იცოდე ბგერების სწორად წარმოთქმა, მაგრამ მაინც არ გქონდეს „ინგლისური აქცენტი“, თუკი არ დაიცავ ინგლისური ენის რიტმულ (ისევე როგორც სხვა) ნორმებს. მონოფთონგებისა და დიფთონგების ისტორიული სიგრძე გარკვეულწილად შეიძლება ზემოქმედებდეს სინტაგმის რიტმულ სურათზე. ამავე დროს მახვილიანი მარცვლების დროის მეტ-ნაკლებად თანაბარი შუალედების შემდეგ წარმოთქმის ტენდენცია ზემოქმედებს ხმოვნების ხანგრძლივობაზე (გარკვეულწილად თანხმოვნებისაზეც, უფრო სწორად - მათ შენაერთებზეც). ხმოვნების ხანგრძლივობის შეცვლას რიტმის გავლენით ხმოვნების რიტმული სიგრძე ეწოდება. აუცილებელია ინგლისური ენის სწავლებისას ყურადღების მიპყრობა ხმოვანთა რიტმული სიგრძეზე; ხმოვანთა ხანგრძლივობის გაგრძელება ან დამოკლება, რომელიც არ არის განპირობებული რიტმითა და პოზიციით, შესამჩნევად დაამახინჯებს ინგლისური მეტყველების ჟღერადობას. სინტაგმა, ისევე როგორც სიტყვა, არ წარმოადგენს ხარისხობრივად ან რაოდენობრივად თითქოსდა არაცვალებადი ბგერითი ერთეულების უბრალო ჯამს.

სინტაგმაში მახვილიანი მარცვლების უმახვილო მარცვლებთან მონაცვლეობის რიტმული ტენდენცია ორმარცვლიან სიტყვებში, განსაკუთრებით მაშინ, თუკი ისინი ახლოს მისდევენ ერთიმეორეს, იწვევს ერთ-ერთი მათგანის დაკარგვას. მაგალითად:

He is 'fifteen 'years 'old.
He is 'just fif'teen.

She is a 'good-looking 'girl.
She is 'quite good-'looking

რიტმის გავლენით სიტყვები ორი ძლიერი მახვილით და სიტყვები მთავარი და მეორეხარისხოვანი მახვილებით ცვლილებებს განიცდის. მაგალითად, პირველი მახვილიანი მარცვალი კარგავს თავის მახვილს, თუკი მას წინ უსწრებს მახვილიანი სიტყვა და ბოლო მახვილიანი მარცვალი კარგავს თავის მახვილს, თუკი მას უშუალოდ მოჰყვება მახვილიანი სიტყვა.

ამგვარად, ზედსართავი old-fashioned, რომელიც ცალკე ორი მახვილით წარმოითქმის ['½Uld'fQSnd], გამოთქმაში too old-fashioned წარმოითქმის როგორც: ['tu: ½Uld'fQSnd], გამოთქმაში an old-fashioned hat წარმოითქმის, როგორც: [½n '½UldfQSnd 'hQt]. სხვა მაგალითები: ||modifi'cation - 'this modifi'cation; 'un'known - an 'unknown 'writer - 'quite un'known; e||xami'nation - a 'hard exami'nation; 'pre'paid - a 'prepaid 'telegram; ||Pica'dilly - 'Piccadilly 'circus; to 'take 'off - 'take it 'off - 'take your 'hat. ეს წესი ვრცელდება ზმნებზე, რომლებიც შედგება ზმნისა და ზმნიზედისაგან, ამასთან, ზმნიზედა კარგავს თავის მახვილს, თუკი მას უშუალოდ წინ უძღვის მახვილიანი სიტყვა. ამგვარად, ზმნა to put on, რომელიც ცალკე წარმოითქმის ორი მახვილით, სახელდობრ ['pUt 'ün] წინადადებაში put your hat on წარმოითქმის როგორც: ['pUt jü 'hQt ün], კარგავს რა თავის მახვილს ზმნიზედაზე on, რომელსაც წინ უძღვის მახვილიანი სიტყვა hat. თუმცა გამოთქმა put it on გამოითქმის როგორც ['pUt It 'ün]. აქ ზმნიზედაზე მოდის მახვილი, ვინაიდან მას წინ უსწრებს უმახვილო ნაცვალსახელი.

გაბმული ინგლისური მეტყველება შედგება რამდენიმე ტონალური ჯგუფისაგან, თითოეული ჯგუფი კი თითო მახვილიან მარცვალს შეიცავს. მახვილიანი მარცვლები დროის დაახლოებით თანაბარ ინტერვალებში გვხვდება. მახვილისა და დროის ურთიერთობის შედეგია რიტმი. რიტმის უქონლობა მეტყველებას ძნელად აღსაქმელს ხდის. მახვილი ინგლისურ წინადადებაში ერთი და იგივე დროის ინტერვალის შემდეგ მეორდება. მაგალითად, წინადადებაში 'Mary'll buy a 'coat or something to pro'tect you from the 'cold 4 მახვილიანი მარცვალია. ამ მაგალითში არის 4 რიტმული ჯგუფი და ყველა მათგანში არის უმახვილო მარცვალთა სხვადასხვა რაოდენობა (პირველ ჯგუფში - სამი, მეორეში - ხუთი, მესამეში - სამი). უმახვილო მარცვლების რაოდენობა მახვილიან მარცვლებს შორის ყოველთვის ცვალებადია. თუკი ინგლისურ სინტაგმაში სამი (ან მეტი) მახვილია, ადვილად შეიძლება შევამჩნიოთ სინტაგმის მახვილიანი მარცვლების რიტმულად წარმოთქმის ტენდენცია დროის მეტ-ნაკლებად თანაბარი შუალედების შემდეგ.

ინგლისური ენის რიტმი ერთი და იმავე ინტერვალის შენარჩუნებაა მახვილიან მარცვლებს შორის. მნიშვნელობა არა აქვს უმახვილო მარცვლების რაოდენობას, ვინაიდან, რაც უფრო მეტია უმახვილო მარცვალი, მით უფრო სწრაფად ხდება მათი წარმოთქმა. მახვილიანი მარცვლები უმახვილო მარცვლებთან ერთად ქმნის რიტმულ ჯგუფს. იმისათვის, რომ ინტერვალები იყოს ერთნაირი, უნდა ვეცადოთ, უმახვილო მარცვლები მივამაგროთ მახვილიანს და წარმოვთქვათ მახვილიანთან ერთად. ინგლისურ ენას მახვილზე აგებული რიტმი ახასიათებს. ქართულ ენაში რიტმი არ არის დამოკიდებული მახვილზე, არამედ დამოკიდებულია მარცვლებზე, მიუხედავად იმისა, მახვილიანია თუ არა ეს მარცვლები. ქართულ ენას აქვს მარცვალზე აგებული რიტმი. ინგლისური ენის შემსწავლელმა ქართველებმა უნდა ივარჯიშონ რიტმული ჯგუფების წარმოთქმაში, არასოდეს არ უნდა წარმოთქვან მახვილით მოკლე სიტყვა, არამედ ყოველთვის უნდა მიამაგრონ ის წინა მახვილიანს. მაგალითად, I'm 'here - I was 'here - I was in 'here; she's 'home - she's at 'home - but she's at 'home; they 'work - they can 'work - they were at 'work; 'drink - 'drinking - 'drinking it; 'meet - 'meeting - 'meeting them; 'cheaper 'fares - 'cheap a'ffairs; he' plays 'very 'well - he is 'playing 'very 'well - he is 'playing it 'very 'well.

ინგლისურ ენაში რეალურად არსებული რიტმული ტენდენცია არ აღნიშნავს ინტერვალების აბსოლუტურ, მექანიკურ თანაბარზომიერებას სინტაგმის მახვილიანი მარცვლების ხმამაღლობის მწვერვალებს შორის. ხანგრძლივობის მერყეობა შესაძლოა გამოწვეული იყოს აზრობრივი მიზეზებით, ემოციურობით. ასე მაგალითად, რამდენიმე მახვილიანი სიტყვის რიგში ინტერვალის შემცირებას ორი მეზობლად მდებარე სიტყვის მწვერვალებს შორის შეუძლია უფრო ძლიერად გამოკვეთოს მეორე სიტყვა. ინტერვალების თანაბარზომიერების მერყეობა შესაძლოა გამოწვეული იყოს გარკვეულწილად ორ მწვერვალს შორის მოთავსებული უმახვილო მარცვლების რაოდენობით, ხმოვნების (გრძელი და მოკლე) განსხვავებული შედგენილობით, ასევე თანხმოვნების შეჯგუფებით ანდა მარცვალთა თანხმოვნების არსებობით სიტყვათა შეპირისპირების ადგილზე.

თანაბარი დროითი ინტერვალების შენარჩუნება ყოველთვის ვერ ხერხდება. მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ინგლისური ენის მელოდიურობა და ხიბლი მის რიტმში ძევს და ნიადაგ უნდა ვეცადოთ ჩვენი მეტყველება რიტმული იყოს.

მახვილზე აგებული რიტმი აქვს ინგლისურ, რუსულ, არაბულ, პორტუგალიურ, შვედურ, გერმანულ, ტაილანდურ ენებს. მარცვალზე აგებული რიტმი - ქართულ, ფრანგულ, ბერძნულ, იტალიურ, ესპანურ, ინდონეზიურ ენებს, ჰინდის. დ. კრისტალის (Cristal, D) (2) აზრით, მარცვალზე აგებული რიტმი მსოფლიოს ენებს შორის ყველაზე გავრცელებული უნდა იყოს. თუმცა, ერთი და იგივე ენის შიგნით შეიძლება იყოს როგორც მარცვალზე აგებული, ასევე მახვილზე აგებული რიტმი სხვადასხვა ხარისხით. მაგალითად, ლინგვისტ პ. როუჩის (Roach, P) (5) აზრით, რაც უფრო ფორმალურია მეტყველება, მით უფრო რიტმულია იგი. არ არსებობს ენა, რომელსაც მთლიანად მახვილზე, ან მთლიანად მარცვალზე აგებული რიტმი ჰქონდეს. ყველა ენაში არის ორივე რიტმი და მოლაპარაკეს სხვადასხვა გარემოებაში თუ კონტექსტში სხვადასხვა რიტმი აქვს. ლინგვისტი კ. პაიკი (Pike, K) (4) დასაშვებად მიიჩნევდა ორივე ტიპის რიტმის არსებობას ინგლისურ ენაში. დ. კრისტალი (2) თვლის, რომ ინგლისურ ენაში არის მახვილზე აგებული რიტმი, მარცვალზე აგებული რიტმის შედარებით იშვიათი გამოყენებით. მისი აზრით, ინგლისურ ენაში 500 წლის განმავლობაში დამკვიდრებული იყო მახვილზე აგებული რიტმი, ხოლო უფრო ადრეული წლების ინგლისური ენის რიტმის შესახებ არაფერია ცნობილი, თუმცა, მას მიაჩნია, რომ ასეთ ენას ადრე უნდა ჰქონოდა მარცვალზე აგებული რიტმი.

მარცვალზე აგებული რიტმი ითვლება ნაკლებად პრესტიჟულ მოდელად, თუმცა, არის ნიშნები მისი პოზიციების განმტკიცებისა. 1996 წლისათვის 400 მილიონზე ნაკლები ადამიანი საუბრობდა მახვილზე აგებული რიტმის ინგლისურით, ხოლო მარცვალზე აგებული ინგლისურით - 350 მილიონი. მაგრამ ტენდენციები ისეთია, რომ დაახლოებით 50 წელიწადში მარცვალზე აგებული რიტმის მქონე ინგლისურით მოლაპარაკეთა რიცხვი 50%-ით დაგააჭარბებს მახვილზე აგებული ინგლისურით მოლაპარაკეთა რიცხვს. ვინაიდან მსოფლიოში არის დიდი რაოდენობა ინგლისურ ენაზე მოლაპარაკე უცხოელებისა, რომელთა მშობლიურ ენას აქვს მარცვალზე აგებული რიტმი, მალე ვარიანტი ენისა, რომელსაც ექნება მახვილზე აგებული რიტმი, უმცირესობაში აღმოჩნდება. არის ბევრი შემთხვევა, როდესაც სტუდენტებს, რომელთა მშობლიურ ენას აქვს მარცვალზე აგებული რიტმი, ასწავლიან მასწავლებლები, რომელთა სალაპარაკო ინგლისურს ასევე მარცვალზე აგებული რიტმი ახასიათებს. ასეთ სტუდენტებს აქვთ ერთობ მცირე შანსი, მოუსმინონ ინგლისურს მახვილზე აგებული რიტმით. ამჟამად სიტუაცია ცვლილებების პროცესშია, ამიტომ დ. კრისტალის (3) აზრით, ნაკლებად უნდა წავახალისოთ მარცვალზე აგებული რიტმის ნორმების სწავლება, ტრადიციულად რომ გვხვდება მეორე ენის სწავლების პედაგოგიურ მოდელებში.

შეცვლის თუ არა მახვილზე აგებული რიტმი მარცვალზე აგებულ რიტმს, ან პირიქით, ძნელი სათქმელია. არის შესაძლებელი მესამე ვარიანტიც: შემსწავლელი კომპეტენტური გახდება ორივე ტიპის მეტყველებაში, გამოიყენებს რა მარცვალზე აგებულ რიტმს ადგილობრივ მეტყველებაში და საერთაშორისო კომუნიკაციის დროს კი მახვილზე აგებულ რიტმზე გადაერთვება. რიტმი მეტყველების მუდმივი მახასიათებელია მოლაპარაკის ნაციონალური იდენტიფიკაციისთვის, ის გაცილებით უფრო თვალსაჩინო საშუალებაა, ვიდრე მეტყველების სტილის სხვა მარკერები. ამიტომაც მიუხედავად მისი ფონეტიკური ბაზისა, მისი სოციოლინგვისტური მომავალი გარანტირებული ჩანს.

ლიტერატურა:

Madona Shelia
Rhythmic Peculiarities of the English Language
Summary

English rhythm is the regular alternation of stressed and unstressed syllables at certain intervals of time. All the unstressed syllables are attached to the previous stressed syllables and are pronounced together with them. The greater is the number of unstressed syllables the quicker they are pronounced. Rhythm is so typical of an English phrase that the incorrect use of rhythm betrays the non-English origin of a speaker even in case of correct pronunciation. English, German, Russian, Portuguese, Arabic languages have a stressed-timed rhythm, Georgian, French, Italian, Spanish, Greek, Indonesian languages have a syllable-time rhythm.

Мадона Шелия
Особенности ритма английского языка
Резюме

Ритм английского языка - сохранение одного и того же интервала между ударными слогами. Не имеет значение количество безударных слогов, поскольку, чем больше безударных слогов, тем быстрее происходит их произношение. Для того чтобы интервалы были идентичны, безударные слоги следует присоединить к ударным слогам и произносить вместе с ударными. Мелодичность английского языка определяется его ритмом, поэтому наша речь непременно должна быть ритмичной. Для английского, немецкого, русского и португальского языков характерен ритм обусловленный ударением, а для грузинского, французского, итальянского, испанского, греческого и индонезийского - слогом.

იგორ კეკელია
(საქართველო)

XVIII საუკუნის გამოჩენილი მეცნიერისა და სახელმწიფო მოღვაწის - ვახუშტი ბაგრატიონის ნააზრევი მნიშვნელოვან საგანძურს წარმოადგენს ქართული კულტურისა და მეცნიერების ისტორიაში. შუა საუკუნეების საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული და სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის საფუძვლიანი შესწავლის საქმეში ფასდაუდებელია მისი ძირითადი, პირად დაკვირვებებსა და საისტორიო წყაროების შესწავლაზე დაფუძნებული ნაშრომი - „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა“ და მისივე კარტოგრაფიული მემკვიდრეობა.

ვახუშტი თანმიმდევრულად განიხილავს ერთიანი საქართველოს დაშლის შემდეგ (XVს. II ნახევარი) წარმოქმნილ სამეფო-სამთავროებს, იძლევა გეოგრაფიულ დახასიათებასა და ისტორიული წარსულის აღწერას.

სახელოვანი მეცნიერის ნაშრომში მოცემულია საქართველოს სხვადასხვა მხარის აღწერა ადგილთა ბუნებრივი თანმიმდევრობისა (ხეობები, ისტორიულ-გეოგრაფიული პროვინციები...) და სამხედრო-პოლიტიკური დანაწილების (საერისთავოები, სასპასპეტოები, სადროშოები...) შესაბამისად. ნაშრომის ერთ-ერთი თავია „აღწერა ეგრისის ქვეყანისა, ანუ აფხაზეთისა, ანუ იმერეთისა“, რაც, თავის მხრივ, იყოფა რამდენიმე ქვეთავად. საქართველოს ამ ნაწილის (განსაკუთრებით აფხაზეთის, ოდიშის, გურიის, სვანეთის) ვახუშტისეული აღწერილობა ნაკლებად ზუსტი და სქემატურია, რასაც განაპირობებდა ის გარემოება, რომ იმ დროის საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ვითარების გამო ვახუშტის არ შეეძლო საქართველოს ყველა კუთხეში კვლევითი საქმიანობის თანაბრად წარმართვა. ამასთანავე, გასათვალისწინებულია ის გარემოება, რომ ნაკლებად შესწავლილი მხარეების აღწერა ვახუშტის, სავარაუდოდ, ისტორიულ და ლიტერატურულ წყაროებზე დაყრდნობით უნდა ეწარმოებინა.

ფრიად მნიშვნელოვანია ვახუშტის მიერ 1735 და 1745 წლებში შედგენილი გეოგრაფიული ატლასები, საქართველოსა და მის მეზობლად მდებარე და საქართველოს ცალკეული ნაწილების გამომსახველი რუკებით. მეცნიერს ამ რუკებზე გამოუსახავს ქვეყნის ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეები, დასახლებული პუნქტები, რელიეფი, ჰიდროგრაფიული ქსელი (მდინარეები, ტბები, ჭაობები, ვოკლუზები, მინერალური წყაროები) და ოროგრაფიული ერთეულები (ქედები, ბორცვები, ვაკეები, ხეობები, მწვერვალები...).

ამჟამად განვიხილავთ ხობისწყლისა და ჭანისწყლის ხეობების ისტორიულ გეოგრაფიას, ვახუშტის ნაშრომისა და მის მიერ შედგენილ რუკათა, ასევე სხვა წერილობითი წყაროების მონაცემების გათვალისწინებით.

უნაგირას მთასა და ჭანისწყალს შორის მდებარე ტერიტორიას ვახუშტი ასე აღწერს: „ხოლო ისულეთს, ტეხურის შესადინარს ქვეით, სადაცა ერთვის რიონი ზღვას, აქა არს ფოთი. და ამ ფოთის ჩდილოთ კერძ შესდის ზღვას ხორგისწყალი. მოიგო სახელი დაბის ხორგისაგან, ზღვის კიდესა ზედა შენისა, სადაცა არს სასახლე აფხაზთა კათალიკოზისა. გამოსდის მასვე წინხსენებულს კავკასს და მოდის აღმოსავლიდამ დასავლეთად. ამავ წყალზედ, მთის ძირში, უნაგირას ჩდილოთ, არს ციხე ჭაქვითი და სასახლე დადიანისა. ხოლო ამ წყლის ჩდილოთ, მთის ძირს, ველსა ზედა არს ხეთას ციხე და სასახლე დადიანისა“.

ვახუშტის მიერ შედგენილ რუკაზე დაბის პირობითი ნიშნით ფოთი აღნიშნულია რიონ-ტეხურის შესართავის დასავლეთით, ოდიშ-გურიის საზღვარზე, მდ. რიონის ნაპირას. ამიტომ ვახუშტი სწორია, როცა წერს: ფოთი მდებარეობს სწორედ იქ, „სადაც ერთვის რიონი ზღვას“.

მდ. ხობისწყალი სათავეს იღებს სოფ. მუხურში (ჩხოროწყუს რ.), ზ. დ. 2326 მ-ზე, ეგრისის ქედის სამხრეთ კალთაზე და წარმოადგენს ჩხოროწყუსა და ხობის რაიონების მთავარ საწყლოსნო არტერიას. მდინარის სიგრძე 150 კმ-ია, აუზის ფართობი - 1340 კმ. მთავარი შენაკადებია ოჩხომური, ჭანისწყალი და ზანაძგა. ჰიდრონიმის ადგილობრივ, არაოფიციალურ ვარიანტებად გავრცელებულია ხობწყარი და ხოპწყარი, რასაც ადასტურებს ჩხოროწყუსა და ხობის რაიონების ტოპონიმიური მასალაც. მაგალითად, მთა-საძოვარს ეგრისის ქედზე ხობწყარიშდუდი//ხოპწყარიშდუდი ეწოდება, რაც ხობისწყლის სათავეს წარმოადგენს; ჭალა-სახნავს ხობისწყლისა და ლანჯონიშ ღალის შესართავთან ხობწყარიშ ჭალე ჰქვია (კირცხი, ოჩხომური); სოფ. ახუთში, ლეგერსამეში მდებარეობს ღრმა ხევი, სადაც გაედინება ციის მარჯვენა შენაკადი სქვერია(შ)ღალუ. ამ ხევს ხობუ//ხობი ეწოდება. ხობის მონასტრის ეზო ხობმინდორიად//ხობმინდორიაშ კირდედ იწოდება. აქვეა წყარო ხობმინდორიაშ წყურგილეს//მონასტერიშ წყურგილეს სახელწოდებით. ტბორს ხობისწყლის მარცხენა ნაპირზე, ახალსოფლის თემის საშონიოს უბანში ხოპწყარიშ გილნახოფას „ხობისწყლის განარღვევს“ ეძახიან. პ. ცხადაიას განმარტებით, ამ ადგილას მდინარეს კალაპოტი გაურღვევია და ტბორი დაუტოვებია (ცხადაია, III, 2007:30); ხობისწყლისპირა ბექს სოფ. ზუბში ხოპწყარიშ გაბარი ჰქვია (იქვე:65). გუბეს ნოჯიხევის საზღვართან, ხობისწყლის ნაპირზე, სოფ. მეორე გურიფულში, ნახოპწყარი ეწოდება (იქვე:94); პირველ გურიფულში, მუნჩიის შენაკადის - წყაბუს მარცხენა ნაპირას აღმართული ბორცვი ხობიშ დიხაგუძუბას სახელითაა ცნობილი (იქვე:98); სოფ. ზენში, მეორე გურიფულის საზღვართან მდებარე ტბორს ჯვეშ ნახოპწყარს//პალოტს ეძახიან (იქვე:130); ხობანი//ხობანეღალ//ხობანეწყარი ღელე და ხეობაა ხუდონში; აქვე მორევს ხობანიშ ტომბა ჰქვია და ა. შ.

წერილობით წყაროებში მოიხსენიება მდინარე და პუნქტი ხობის//ხოფის სახელწოდებით. ა. ლამბერტის მსჯელობით, ადგილს სახელი „ხოფი“ მდინარისგან მიუღია. „ტეხურს ანუ სიგამეს მოსდევს ხობი, - წერს მისიონერი, - რომელსაც მკვიდრნი დღესაც მსგავს სახელს უწოდებენ - ხოფი. ეს მდინარე მეტად მდიდარია ნაირნაირი თევზით და ნავით სავალია იმ ადგილამდე, რომელსაც ჰქვია ხოფი. ამ ადგილის გამო თვით მდინარეს ეწოდება ხოფი. აქ არის ეკლესია, რომელიც წინად საეპისკოპოსო იყო“ (ლამბერტი, 1991:162). მისივე რუკაზე აღნიშნულია მდინარე ხოფი (Copis).

XVIII ს. გერმანელი მოგზაურისა და მეცნიერის - იოჰან ანტონ გიულდენშტედტის ნაშრომშიც ოდიშის მდინარეებს შორის დასახელებულია ხობისწყალი, ხოლო ოდიშის სოფლებს შორის „ხობი, არა კხოფა“. იქვე აღნიშნულია, რომ სენაკი და ხობი ორივე პატრიარქისაა (იგულისხმება აფხაზეთის კათალიკოსი), ხოლო ამ უკანასკნელში არის დიდი ეკლესია (გიულდენშტედტი, 1962:321, 325).

ფოთის ჩრდილოეთით, შავ ზღვასთან უსახელო მდინარის შეერთების მარჯვენა მხარეს, რუკაზე მეცნიერი აღნიშნავს პუნქტს ხორგის სახელწოდებით. ეს მდინარე, ვახუშტის თქმით, ხორგისწყალია, რასაც სახელი მიუღია „ზღვის კიდესა ზედა“ მდებარე დაბის - ხორგის სახელწოდების მიხედვით. მაგრამ საქმე ისაა, რომ ხორგა თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფის მიხედვით მდებარეობს ხობის რაიონში, ხობისწყლის ორივე ნაპირას. აკონკრეტებენ: გამოღმა და გაღმა პირველი ხორგა, გამოღმა და გაღმა შუა ხორგა. ხორგის თემის ცენტრს გამოღმა პირველი ხორგა წარმოადგენს და მდ. ხობისწყლის მარჯვენა მხარეს, ზ. დ. 11 მ-ზე მდებარეობს; ხობს 8 კმ-ით არის დაშორებული. გამოღმა შუა ხორგა ხობისწყლის ორივე ნაპირზე, პირველ ხორგასა და ქარიატას შუა მდებარეობს. თემის ცენტრია და კიდევ ორ სოფელს - გაღმა შუა ხორგასა და ყორათს აერთიანებს. გამოღმა შუა ხორგა ეწოდება სოფელს გამოღმა პ. ხორგასა და გამოღმა ქარიატას შუა, ხობიდან ყულევისკენ მიმავალ გზაზე, ხობისწყლის მარჯვენა მხარეს; ხობს 11 კმ-ითაა დაშორებული და ზ. დ. 9 მ-ზე მდებარეობს. გაღმა შუა ხორგა სოფელია ოდიშის დაბლობზე და ხობისწყლის მარცხენა ნაპირზეა. ხობს დაშორებულია 12 კმ-ით, ჭალადიდის რკინიგზის სადგურს - 5 კმ-ით და ზ. დ. 10 მზეა. გაღმა პირველ ხორგად იწოდება სოფელი ხობისწყლის მარცხენა მხარეს, რაც ახალსოფლის თემში შედის, ზ. დ. 10 მ-ზეა და ხობს 7 კმ-ით არის დაშორებული.

ირკვევა, რომ ყულევსა და ხობს შორის მდებარე ვრცელი ტერიტორია ხობისწყლის ორივე ნაპირას ხორგად იწოდებოდა (ცხადაია, II, 2007:139).

სოფელი ხორგა მოიხსენიება გვიანი შუა საუკუნეების არაერთ წერილობით დოკუმენტში. XVII ს. იტალიელი მისიონერი არქანჯელო ლამბერტი 1654 წელს შედგენილ რუკაზე აღნიშნავს პუნქტს ხორგას (Corgas) სახელწოდებით. ხორგა გამოსახულია იმავე წლის ე. წ. „ლათინურენოვან რუკაზეც“. როგორც ჩანს, სოფლის დაკონკრეტება გაღმა და გამოღმა ხორგად ახალი მოვლენა არაა. XVIII ს. დასაწყისით დათარიღებულ საეკლესიო გადასახადების გადამხდელთა სიაში მოიხსენიება გაღმა ხორგას მცხოვრები თაბუნია ხოჭოლავა, ბესია გიგიბერია, ინალუხუ ლეფონავა, ბაბაკოჩი, ხახუ, გურიკავა, ბეჯია და შოშიტა ბერაიები, ქომოკორდა არცანდია და მისი ძმისწული, „ჯაიანისსეული კაცი“ გონჯი ავშილავა (კაკაბაძე, I, 1921:116; ხობის მონასტერი, 2000:48). ლევან III დადიანის მიერ 1675 წელს შედგენილი შეწირულების წიგნიდან ირკვევა,რომ ოდიშის მთავარს ბიჭვინთის ღვთისმშობლისთვის შეუწირავს სოფ. ხორგა; ამასთანავე, „ხორგას სამი ნავი ვაჭარი თუ მოვიდეს, ერთი ბაზარგანი ვაჭარი სახობოს კაცისას დადგებოდეს...“ (კაკაბაძე, I, 1921: 76, 77). ჩვენ მიერ ზემოთ მოხმობილ, საეკლესიო გადასახადების გადამხდელთა სიაში დასახელებულია „ხორგას თავს დასტურაია ჭუჭუ და გაბრიელ“ (იქვე: 116). გიორგი თავდგირიძის მეუღლის - ხვარამზე ბატონიშვილის მიერ 1715-1730 წწ. დათარიღებული „შეწირულების წიგნი“ გვამცნობს ბიჭვინთის ღვთისმშობლისთვის შეწირულთა ვინაობას. ესენი გახლავთ ხორგას მცხოვრები ბარდღალეი და დოხვადი ბერიების ოჯახი (კაკაბაძე, I, 1921:119).

გრიგოლ კათალიკოსის 1733 წლის გუჯარში აღნიშნულია, რომ „ხორგას საკუტალიოს“ მცხოვრები გოჯი აფშილავა ცოლ-შვილითა და მამულით მერაბ ჯაიანს ბიჭვინთისთვის შეუწირავს (იქვე:144).

ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობა ხორგაში აფხაზთა კათალიკოსის სასახლის არსებობის შესახებ XVII-XVIII სს. სხვა, არაერთი ისტორიული დოკუმენტითაც დასტურდება, რაზეც ყურადღებას ამახვილებს მკვლევარი თამაზ ბერაძე (სიგკ, IV, 1971:58). 1696-1701 წლებით თარიღდება მამია დადიან-გურიელის შეწირულობის წიგნი, საიდანაც ირკვევა, რომ „ორგას ნაპარკაო სასახლე ცხრა კვამლის კაცით კათალიკოზს დავითს ნემსაძეს წულუკიძისაგან ეყიდა და... ჩვიდმეტად კვამლს კაცად გაეხედა...“ იქვე დასახელებულია ბიჭვინთის ღვთისმშობლისათვის შეწირულნი: ხვასკალია და ბაბადიშაი ხაზავები, ჯუბილეი და თოხულარა მოჯალაბენი, ჭუჭუ, თომიხილი და კოჩილეი დასტურაიები, მორდებული გიგიბერია, ხვიჩია ხოჭოლავა, ინაუხუ ლეფანავა (ლეფონავა), ...ალა, ბაძღალა, ბატკა, დიაკონი ბერაიები, „ერთი ბერი. კაცი მარტოხელი ქაშაგია, ქოჩუა მერცხულავა (მირცხულავა) და მამახუტა წულაია (კაკაბაძე, I, 1921:87).

აფხაზეთის კათალიკოს გრიგოლ ლორთქიფანიძის 1706 წლის სიგელში დასახელებულია „ხორგას ნაპარკევის სასახლე“ და ზემოთ მოხმობილი დოკუმენტიდან ცნობილი პიროვნებანი: „აზნაურისშვილი მორდებ გეგებერიაი ორის მოსახლე გლეხითა“, ჭუჭუ და მამაში დასტურაიები, „ძმებითა და სახლკარითა“; სოგიჯუმა ხოჭოლავა, სარჯელია და ბაბადიში ხაზავები. ბეჟან წულუკიძისგან ნაყიდი გლეხები გრიგოლ ნემსაძეს თურმე „შეუწირავად დარჩომოდა“. ბერაიების ოთხი კომლი გიორგი მიქელაძეს ასევე ბიჭვინტისთვის შეუწირავს. დოკუმენტიდან ირკვევა სხვა შეწირულ პირთა ვინაობაც. ესენია მღვდელი გიორგი ჭითავა და ხუცესი არცანდია (კაკაბაძე, I, 1921:90, 91).

ხორგის სასახლე „ნაპარკავისა“ და „ნაპარკეოს“ ფორმით დასახელებულია აგრეთვე XVIII ს. კიდევ ორ დოკუმენტში (კაკაბაძე, I, 1921:101, 103). გიულდენშტედტის ცნობით „ხორგა, არა კორგა“ სოფელია ოდიშში (1962:325).

ამრიგად, XVII-XVIII საუკუნეების უცხოურ და ქართულ წერილობით წყაროებში არაერთგზის მოხსენიებული სოფელი ხორგა, რაც ხობისწყლის ორივე ნაპირზე მდებარეობს, წარმოადგენდა აფხაზეთის კათალიკოსის ერთ-ერთ რეზიდენციას. ხორგის სახელით ცნობილი იყო ვრცელი ტერიტორია ყულევსა და ხობს შორის. ამიტომ ვახუშტის ცნობა დაბა ხორგის „ზღვის კიდესა ზედა“ მდებარეობის შესახებ, ვფიქრობთ, რომ სწორი უნდა იყოს, ოღონდ ერთი გარემოების გათვალისწინებით, სახელოვანი მეცნიერის მსჯელობა, რომ მდ. ხორგისწყალმა აღნიშნული სახელი „მოიგო“ დაბა ხორგისაგან, არასწორია, ვინაიდან ხორგის მახლობლად მდინარე ამ სახელწოდებით არ მოედინება და შეცდომით დასახელებული ხორგისწყალი სწორედ მდ. ხობისწყალი უნდა იყოს (ბერაძე, სიგკ, IV, 1971:58).

ვახუშტის რუკებისა და ნაშრომის მიხედვით „ციხე ჭაქვითი და სასახლე დადიანისა“ მდებარეობს ხორგისწყლის (ალბათ ხობისწყლის) აღმოსავლეთით, მაგრამ ეს შეცდომაა, და როგორც თ. ბერაძე აღნიშნავს, ეს პუნქტი მდებარეობს ჭანისწყლის მარჯვენა ნაპირზე (ბერაძე, სიგკ, IV, 1971:58).

სახელოვან მეცნიერს თვით სახელწოდებაც განსხვავებული ფორმით აქვს მოცემული. უფრო ადრინდელ, ლევან II დადიანის 1640 წლის წმ. ნიკოლოზის ხატის წარწერაში დასახელებულია „ჭაქვინჯის“, ხოლო მარტვილის ღვთისმშობლის ხატის წარწერაში - „ჭაქვიჯის“ ფორმით. აკად. ივ. ჯავახიშვილის მიერ შედგენილ საქართველოს ისტორიულ რუკაზე აღნიშნულია „ჭაქვიჯი“; ნ. დადიანიც რამდენჯერმე ასახელებს ტოპონიმ „ჭაქვიჯს“. მოგვაქვს საილუსტრაციო მასალა „ქართველთ ცხოვრებიდან“: „ხოლო ოდიშს იყო ციხე ჭაქვითისა, გამაგრებული მხეიძის პეტრე ბეჟანის ძისაგან...“; „დროსა ამას განურისხდა დადიანი ლეონ შარვაშიძეს ბეჟანს და შეიპყრა და პატიმარ ჰყო ციხესა შინა ჭაქვიჯისასა...“; „შემდგომად წარსვლისა დედისა თვისისა მთავარმან ჩვენმან ლეონ დადიანმან მოიყვანა მეუღლედ ზურაბ წერეთლის ასული მართა და ჰქმნა დიდი და სახელოვანი ქორწილი ჭაქვიჯს“ (დადიანი, 1962:236). გიულდენშტედტი ოდიშში მიუთითებს ჭაქვინჯის ციხეს (1962: 188, 199, 325).

გადავხედოთ XIX საუკუნის საარქივო მასალებსაც. სამეგრელოს ეპარქიის 1838 და 1846 წლების სტატისტიკურ აღწერილობაში დასახელებულია ჭაქვინჯის წმ. გიორგის ეკლესია. 1864 წლის საარქივო დოკუმენტში (ფონდი 489, აღწ. 6, საქმე №1724) მოიხსენიება ჭაქვინჯის წმ. გიორგის ეკლესიის მღვდელი დიანოზ შელია და მედავითნე („პრიჩეტნიკი“) გიორგი შელია; ასევე წმ. ნიკოლოზის ეკლესიის მღვდელი რომანოზ შენგელია და მედავითნე ათანასე ანთელავა (ჭითანავა, 2010:60, 61, 71). 1873 წლის სტატისტიკური აღწერილობის მასალებში ჭანისწყლის ხეობის გასწვრივ მდებარე სოფლებს შორის გვხვდება ჭაქელინჯი (იგივე ჭაქვინჯი), ხის სამი ეკლესიითა და ციხის ნაშთით. 1886 წლის კომლობრივი აღწერის მონაცემებით ზუგდიდის მაზრის ზუგდიდის საპოლიციო უბანში არსებობს ჭაქვინჯის სასოფლო თემი, სადაც კომლთა რაოდენობაა 556. მ. შ. კაცი - 1467, ქალი - 1380; სულ 2847.

ახლანდელ ზუგდიდის რაიონში, ჭანისწყლის მარჯვენა მხარეს, ზუგდიდიდან 16 კმ დაშორებით, ზ. დ. 130 მ სიმაღლეზე, ნარაზენისა და ჯიხასკარის საკრებულოებს შორის, მდებარეობს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული ჭაქვინჯის სახელწოდებით. ციხე აგებულია ჯიხაშკარის ტერიტორიაზე, რაც გასული საუკუნის 30-იან წლებში გამოეყო ჭაქვინჯის სასოფლო საბჭოს. ადმ.-ტერიტ. ცნობარის მიხედვით აღნიშნული სოფლის ოფიციალური სახელწოდებაა ჯიხასკარი, ხოლო თვით ციხე-სიმაგრე, რაც სოფლის ცენტრის დასავლეთით, მაღალ გორაზე დგას, „ჯიხას“ სახელითაა ცნობილი. აქვე წყაროს ჯიხანწყუს ეძახიან (ჭანისწყლის მარჯვენა შენაკადის - ჯაბახ(ი)ლეს სათავე), სახნავს - ჯიხა (შ)ფერდს, ხოლო ჩაის ფართობს - „ჯიხაშ ჩაის“ ეძახიან (ცხადაია, II, 2007:404, 405).

ვახუშტი თავის ნაშრომში სამჯერ ასახელებს პუნქტს ჭაქვითის ფორმით. ერთგან წერს: მეფე ვახტანგმა „მოსრნა ურჩნი ოდიშისანი, მოადგა ჭაქვითის ციხესა, აღიღო და გამოიყვანნა ცოლ-შვილნი ვამეყ დადიანისანი და საგანძურნი ყოველნი და მივიდა ზუგდიდს“ (დადიანი, 1962:162). ეს ამბები უკავშირდება 1662 წელს.

პ. ცხადაიას მსჯელობით ახლანდ. ჭაქვინჯის უწინდელი სახელი ქუატახტი იყო, ხოლო ჭაქვინჯი უფრო ჯიხაშკარს ერქვა (ცხადაია, II, 2007:352).

ჭაქვინჯის ციხის გრანდიოზულობით აღფრთოვანებული აკაკი ჭანტურია წერდა, რომ რუხის ციხისგან განსხვავებით, რისი ნახვაც შიშსა გგვრის, ჭაქვინჯის ციხე პირიქით - გხიბლავს... ეს ციხე ყოველმხრივ კეკლუცია (კალანდია, 2006:398).

პროფ. შ. მესხია ვარაუდობდა, რომ ჭაქვინჯში უნდა ყოფილიყო ეგრისის მმართველის - ქუჯის ციხე-სიმაგრე. ქუჯის ჯიხას ანუ ჯიხა-ქუჯის „ჭაქვინჯად“ გადაქცევა სავსებით შესაძლებელია, მაგრამ მკვლევრები საბოლოო და გადამწყვეტი დასკვნის გაკეთებისგან თავს იკავებდნენ, ვინაიდან ასეთი დასკვნა ციხის ნაშთების საფუძვლიან არქეოლოგიურ შესწავლაზე უნდა ყოფილიყო დამყარებული (პაჭკორია, 1975:33).

სოფლის სახელწოდება არაერთგზის გვხვდება მეგრულ ზეპირსიტყვიერებაში. მოვიხმობთ საილუსტრაციო მასალას. ლექსში „ოდიშიშ შარას“, ვკითხულობთ:

ან

(სამუშია, 1971:18,19).

პოემაში „ჟირი ჭკადუ - უტუ დო ბულათია“, ორგან მოცემულია ფორმა ჭაქვინჯი:

და

(იქვე:65, 74).

სხვა ლექსში ვკითხულობთ:

(სამუშია, 1979:155).

ტოპონიმ „ჭაქვინჯის“ ეტიმოლოგია გარკვეული არაა. ა. ქობალიას „მეგრულ ლექსიკონში“ მოცემულია შემდეგი მნიშვნელობები: „ჭაქვინჯი ჭის ფსკერი; ზოგან განმარტავენ როგორც ჭანთა ნაფუძარს, ჭანთა ქვედა ციხეს“ (ქობალია, 2010:707). მარტვილის რაიონის სოფ. გურძემში ჩავიწერეთ ტოპონიმი „ჭანურქვინჯი“. ჭანური სამეგრელოში ეწოდება კონუსის ფორმის თავწაჭრილ ქვაბს, რასაც ვიწრო თავი და ფართო ძირი აქვს, მაგრამ, ამასთანავე, ჭანირი, ჭანური მსხლის ჯიშიცაა. თუკი დავუშვებთ, რომ „ჭაქვინჯის“ უწინდელი ფორმა „ჭანურქვინჯი“ ან „ჭანირქვინჯი“ იყო, მაშინ შესაძლებელია სოფლის სახელწოდება მეტაფორულ ოროგრაფიულ ნომენად მივიჩნიოთ, კონუსის ფორმის თავწაჭრილ ქვაბთან გეოგრაფიული ობიექტის მიმსგავსებით. ხომ არ ნიშნავს ჭაქვინჯი „ჩავარდნილ-ჩადაბლებულ ადგილს“?

ნიშანდობლივია ის გარემოებაც, რომ სიტყვა ქვინჯი ფიგურირებს სამეგრელოში ჩაწერილ რამდენიმე ტოპონიმში. მაგალითად, ქვაბ(ი)ქვინჯი - ფერდობი სახნავით აბაშის მარჯვენა ნაპირზე, თათუღაის შესართავთან (ნაესუუ); ქვაბიშქვინჯი - ჭეჭყობიანი ვაკე რუხის თემში, ბექობთან; ქვაბიქვინჯი - ტაფობი აბაშის მარჯვენა ნაპირზე (ბობოთი)... ქვაბი იგივეა, რაც მღვიმე, გამოქვაბული; ქვაბქვინჯი „მღვიმის (გამოქვაბულის) ძირი“ მეტაფორულად აღნიშნავს ჩავარდნილ-ჩადაბლებულ ადგილს (კეკელია, 2008:62). საყურადღებოა ტოპონიმ „ქვიჯეს“ დადასტურებაც. ასე ეწოდება ხევსა და ღელეს სოფ. ქვაითში, რაც მარჯვნიდან შეერთვის ნოღას, საკირესთან. ქვიჯეც მეტაფორული ოროგრაფიული ნომენია და როდინივით (მეგრ. ქვიჯა, ქვიჯე) ჩაღრმავებულ ადგილს ნიშნავს. ქვინჯა, ქვინჯე, ქვინჯი გადატ. იგივეა, რაც ძირი, ფსკერი (კეკელია, 2008:63)

ჭაქვინჯის ციხე-სიმაგრე მატერიალური კულტურის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ძეგლია. ოდიშის საერისთავოში ჭაქვინჯის ციხე გამორჩეული იყო თავისი სიდიდითა და ძლიერებით. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ სწორედ ეს პუნქტი წარმოადგენდა ოდიშის საერისთავოს ცენტრს (ბერაძე, სიგკ, III, 1967:141). ციხის არქეოლოგიურ შესწავლას გასული საუკუნის 70-იანი წლებიდან აწარმოებდა საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის სამეცნიერო ექსპედიცია პროფ. პარმენ ზაქარაიას ხელმძღვანელობით. აღმოჩენილი ნივთიერი საბუთებით აქ დასტურდება მშენებლობის სამი ფენა: III-IV სს., დაახლ. VIII-IX სს. და XVI-XVIII სს. მშენებელს ციხის ასაშენებლად მოხერხებული ადგილი შეურჩევია. ესაა საკმაოდ მაღალი მთა ჭანისწყლის მარჯვენა მხარეს, საიდანაც თვალწინ იშლება კოლხეთის დაბლობი და ზღვისპირეთი.

მთის მაღალ წვერზე აგებული და გრძელი ელიფსის ფორმის მქონე ციტადელთან მისასვლელი გზა ადრე დასავლეთიდან ყოფილა, ამჟამად კი აღმოსავლეთიდან უვლის. კედლები ირეგულარული გეგმისაა. რელიეფის თავისებურების შესაფერისად განლაგებული კოშკები მრავალჯერ დანგრეულა და აღუდგენიათ. ციხის ადგილას მისადგომი ჩრდილოეთი მხარე სამი კოშკითაა გამაგრებული. ეგრისის სამეფოს ძლიერების პერიოდის კოშკების თლილი კვადრებით აგებული ქვედა ნაწილი ყრუა, რაზეც მოგვიანებით სხვადასხვა დროს სამი სართული დაუშენებიათ. ერთი კოშკი მოგვიანებით დაუდგამთ აღმოსავლეთითაც.

ციხის პირველი ფენა - IV-V სს. ოთხკუთხა გალავნის ნაშთები არქეოლოგებმა გამოავლინეს სწორედ ჩრდილოეთით მდგარი კოშკებიდან განაპირას. მოგვიანებით ციტადელის შიგნით ორსართულიანი პალატი და სასახლეც აუგიათ. ციხის დიდი მასშტაბით გადაკეთება XIII-XIV საუკუნეთა მიჯნას უკავშირდება. ესაა მტრის მიერ მიყენებული დიდი ნგრევის შემდეგდროინდელი აღდგენითი სამუშაოები, რაც გამოიხატა აღმოსავლეთი კოშკისა და ჩრდილოეთის სამი კოშკიდან შუაში მდგარი კოშკის ხელახალ აშენებაში. იმავე ხაზზე მდგარი განაპირა კოშკებისთვის დაუშენებიათ ახალი სართულები სვანური სალოდეებით. იმავე ეპოქით თარიღდება ფართის გათვალისწინებით გარნიზონისთვის განკუთვნილი დარბაზული ეკლესია. მას დასავლეთით სათავსი აქვს, ამ უკანასკნელის ქვეშ გამართული აკლდამა კი ეკლესიის ამგებისა და მისი ოჯახის წევრთათვის უნდა ყოფილიყო განკუთვნილი. სამხრეთი და დასავლეთი კედლების თაღედის სისტემითა და დეტალებით ეკლესია XIII-XIV სს-თა მიჯნით უნდა დათარიღდეს.

XV-XVI სს.-თა მიჯნაზე ციხის მასშტაბი ბევრად გაუზრდიათ და ციტადელის ჩრდილოეთით ახალი ციხე აუგიათ. ციტადელის კედლებს საბრძოლო ბილიკები მიუყვებოდა, რისი ნაშთებიც დღესაც შეიმჩნევა. ციტადელი ქვედა ციხის რამდენიმესართულიან კოშკს გვირაბით უკავშირდებოდა. ქვედა ციხის გალავნის კედლები პირწმინდადაა დანგრეული.

ვახუშტის ცნობა, რომ ჭაქვინჯის ციხე „დიდნაშენი“ იყო, სავსებით დასტურდება არქეოლოგიური გათხრებით. აქ გამოვლენილი პალატის ნაშთები, რაც თავის დროზე ორსართულიან კაპიტალურ შენობას წარმოადგენდა, მიუთითებს იმაზე, რომ გვიან შუა საუკუნეებში ჭაქვინჯი ციხე-დარბაზად ქცეულა (ზაქარაია, ლომოური..., 1984:54-56).

ჭაქვინჯის ციხესთან გამოივლიდა გზა, რაც სამეგრელოს ტოპონიმიაში „შქა სამარგალოშ შარას“ სახელითაა ცნობილი.

დადიანების ამ ადგილას მკვიდრობაზე მიუთითებს ტოპონიმური მასალაც. მაგალითად, ერას ხეობის მარჯვენა ნაპირას, დობერას სერზე, ისტორიული ციხის მახლობლად მდებარე ბორცვს ნადოხორ?ს//დადიაშ ნადოხორუს ეძახიან, სადაც, გადმოცემით, მდგარა დადიანის სასახლე. ასევე ციხის მახლობლად, მაღლობზე მდებარე მინდორს ნაბუხარუ ეწოდება. სწორედ აქ, დადიანის სასახლეში დაბადებულა დავით ლევანის ძე დადიანი. მოგვიანებით სასახლე დაურღვევიათ და ბუხრის ნაშთი დარჩენილა. ასევე ერაწყარის, ჭანისწყლისა და წკვიბღალის შესართავთან, რახვინად წოდებულ ჭალაში მდებარე ბორცვს ადგილობრივი მოსახლეობა ნამარან?ს//დადიაშ ნამარან?ს უწოდებს (ჯიხაშკარი). ასევე სოფლის ჩრდილოეთით, ალერტკარის საზღვართან მდებარე ტყეს „სადადიო ტყა“ (სადადიანო, დადიანებისთვის განკუთვნილი) ერქვა... სამწუხაროდ, ამ ტოპონიმების დათარიღება ჯერჯერობით ვერ შევძელით.

ვახუშტის აღწერის მიხედვით ხეთა მდებარეობდა ხორგისწყლის (ხობისწყლის) ჩრდილოეთით, მთისძირში, ველზე. ხეთა თანამედროვე ადმ.-ტერიტ. დაყოფით თემია ხობის რაიონში, ოდიშის დაბლობსა და ურთის მთის სამხრეთ-დასავლეთ კალთებზე, ზ. დ. 50 მ-ზე და ქ. ხობს 8 კმ-ით არის დაშორებული. რუსეთის იმპერიის მიერ XIX ს. 80-იან წლებში განხორციელებული კომლობრივი აღწერის მონაცემებით სოფელი ხეთა და ხეთის თემი ქუთაისის გუბერნიის ზუგდიდის მაზრის რედუტკალეს უბანში შედიოდა (იხ. 1893). სოფელი მოიხსენიება „საცაიშლო გამოსავალი მოსაკრებლობის დავთარში“, რაც მალაქია კათალიკოსის მიერ 1616-1621 წლებშია შედგენილი.

ამჟამად ხეთის თემი აერთიანებს ხუთ სოფელს:. ლარჩვას (თემის ცენტრი), ნოჩხონს, ოხვამეკარს, წინაგოლასა და ხეთას. გადმოცემით, ხეთა თემში შემავალი ხუთივე სოფლის გამაერთიანებელი სახელია. ინფორმანტთა ერთი ნაწილი კი თვლის, რომ ხეთაში იგულისხმება თემში შემავალი პატარა სოფელი საქირიო (უწინდელი პირველი საქირიო, ქუაკვინორი), რაც ურთის მთისკალთაზე, ხამისქურის საქირიოს საზღვარზე მდებარეობს (ცხადაია, III, 2007:266-267). აქვე ხამისკურის მარცხენა შენაკადის - (ფ)შხერულის მარცხენა ნაპირზე, ხეთის რკინიგზის ხაზსა და სოფელ ოხვამეკარს შორის მდებარე უბანს ხეთარზენი ეწოდება (რზენი „ვაკე“).

სოფელში შემორჩენილია ციხესიმაგრის ნაშთი, რაც დგას ხამისკურის მარჯვენა მხარეს. იქაურები მიიჩნევენ, რომ ჯიხა რუსეთ-თურქეთის ომის დროსაა აგებული. სინამდვილეში, როგორც ვახუშტის ნაშრომიდან ჩანს, უფრო ადრინდელია.

აქვეა წყარო „ჯიხაშ წყარის“ სახელწოდებით. ხეთა დამოწმებულია კახათელი სახალხო მთქმელის - ჯურუ შედანიას ლექსში, სადაც გადმოცემულია სოფლის ტრადიციული ყოფა:

(სამუშია, 1979:102).

თ. ბერაძის მსჯელობით, ხორგისწყლისა და მდ. ხობის იგივეობის შემთხვევაში ხეთის ციხე-სიმაგრისა და მის ირგვლივ არსებული გეოგრაფიული გარემოს ვახუშტისეული აღწერა სწორია: იგი მართლაც ურთის მთის სამხრეთ-ასავლეთი კალთისძირში, ველზე მდებარეობს.

სოფელს XVIII ს. უკანასკნელი ათწლეულის პოლიტიკური მოვლენების აღწერისას მოიხსენიებს მემატიანე ნიკო დადიანი: „გარნა გრიგოლი (ძე კაცია დადიანისა, ოდიშის მთავარი - ი. კ.) არ განეშორა ოდიშსა და იმყოფებოდა ხან ხორგას, ხან ხეთას, ხან ჭაქვიჯს, ხან ნოღას“ (დადიანი, 1962:190). იმავე საუკუნის მეცნიერი და მოგზაური იოჰან ანტონ გიულდენშტედტი აღნიშნავს, რომ ხეთა დიდი სოფელია ოდიშში (1962:325).

სოფელი გვხვდება XIX ს-ის საარქივო და სხვა სახის დოკუმენტებშიც. სამეგრელოს ეპარქიის 1838 წლის აღწერის მასალებში დასახელებულია სოფ. ხეთი, სადაც ყოფილა წმ. გიორგის, წმ. თეოდორე ტირონისა და მთავარანგელოზის ეკლესიები (ჭითანავა, 2010:60).

1864 წლის საარქივო დოკუმენტი (ფ. №489, აღწ. 6, საქმე №631) გვამცნობს, რომ ხეთის წმ. გიორგის ეკლესიის მღვდლები ყოფილან გიორგი კიმხაძე და გიორგი კუკავა. იქვე დასახელებულია ხეთის ლარჩვას(?) მთავარანგელოზის ეკლესიის მღვდლები - ვასილ ვართაგავა და იოანე კაშიბაძე (ჭითანავა, 2010:62).

1873 წლის სტატისტიკური აძღწერილობის მასალების ჩვენებით სოფ. ხეთაში ამ დროისთვის 5 ეკლესია და 1 სკოლა ყოფილა (იქვე:79).

ხეთის აღწერის შემდეგ ვახუშტი აღნიშნავს, რომ მის ჩრდილოეთით „დის ჭანის-წყალი, წოდებული ჭელენჯიხის გამო. გამოსდის მასვე კავკასსა და დის აღმოსავლიდამ დასავლეთად, და მიერთვის ზღვას ხოფს. ამ მდინარის ჩრდილოთ კერძოდ, ზღვის კიდეზედ არს ხოფი. აქ არს ეკლესია გუნბათიანი, კეთილშენი და შემკული. აქ ეკლესიის შინა მსვენარებს პერანგი ყოვლად-წმიდის ღვთისმშობლისა, სასწაულთმოქმედი. ამ წყალზედ, ჩრდილოს კიდესა ზედა და ხოფს ზეით, არს ეკლესია ჩაისს, დიდი, გუნბათიანი, კეთილშენი, და შემკული. ზის ეპისკოპოზი, მწყემსი ამ წყლის სამხრეთის კერძოსი უნაგირამდე და რიონა-ზღვამდე. ამავ მდინარის ჩდილოთ კერძოდ დიდს ველსა არს ზუგდიდი, სასახლე დადიანთა, დიდშენი და პალატებიანი, ზღუდე-გოდლიანი“.

ჭანისწყალი სამეგრელოს ერთ-ერთი დიდი მდინარეა. მისი სიგრძე 63 კმ-ია, აუზის ფართობი - 315 კმ. სათავეს იღებს ეგრისის ქედის სამხრეთ კალთაზე, ზ. დ. 1960 მ სიმაღლეზე. ჭანისწყალზე გადის. ჩხოროწყუს რ-ის სამხრეთ-დასავლეთი საზღვარი ზუგდიდისა და წალენჯიხის რაიონებს შორის, სოფ. კირცხთან და წალენჯიხისა და ჩხოროწყუს რაიონებს შორის, სოფელ სარაქონთან (ცხადაია, IV, 2008:424, 432).

ამდენად, ვახუშტის ცნობა, რომ ჭანისწყალი „მიერთვის ზღვას ხოფს“, არასწორია, ვინაიდან იგი ხობისწყლის მარჯვენა შენაკადს წარმოადგენს. რუკებზე შეცდომითაა გამოსახული ჭანისწყლის დინების მიმართულებაც.

მდინარის სახელწოდების ადგილობრივი არაოფიციალური ვარიანტია წენწყარი//ჭენწყარი, რაც დასტურდება ტოპონიმური და ფოლკლორული მასალებით. ასე, მაგალითად, ჭანისწყლის ჭალაში ჩამავალ გზა-დაღმართს სოფ. სარაქონში წენწყარიშ ალაულარი „წენწყარის ჩასასვლელი“ ეწოდება; წენწყარიშ ჩქონი//წენწყარიშ ჭალე ჭალა-კუნძული და სახნავია იმავე სოფელში, ჭანისწყალთან ჩეღალის შესართავს ზემოთ, მდინარის მარცხენა ნაპირზე (ცხადაია, IV, 2008:424).

ვახუშტი მიიჩნევს, რომ ჭანისწყალს სახელი მიუღია დასახლებული პუნქტისაგან. ესაა წალენჯიხა, რასაც სახელოვანი მეცნიერი „ჭელენჯიხის“ ფორმით მოიხსენიებს. ჭანისწყალს მოიხსენიებს არქანჯელო ლამბერტიც. იტალიელი მისიონერის თქმით, მდინარეს, რაც ხოფის შემდეგ მიედინება, ადგილობრივნი ჭანისწყალს უწოდებენ, ხოლო რუკებზე იწერება cianeo. ეს მდინარე ხოფის შენაკადია... ჩემის აზრით, მდინარეს ეს სახელი იმიტომ ეწოდება, რომ მასთან მოდის სავაჭროდ პატარა ნავებით მეზობელი ხალხი, რომელსაც ჭანი ჰქვიაო (ლამბერტი, 1991:164).

ენგურის სანაპიროზე მცხოვრებნი, - წერდა ფოლკლორისტი კ. სამუშია, - მდ. ჭანისწყალს მოიხსენიებენ წენდიხასა და წენწყარის ფორმით, ხოლო ჭანისწყლის პირას მცხოვრებნი - ჭენწყარისა და წენდიხას (ზოგან ჭანდიხა) ფორმით (სამუშია, 1990:142).

შამადავლა დადიანის წიგნში საკათალიკოზო სარგოს შესახებ, რაც 1470-1474 წწ. თარიღდება (გადაუწერიათ XVII ს-ში), მოიხსენიება ხოფი: „წყლის პირსა ჭალადიდს რიონს ზედან ნახევარი ბაჟი ხოფისა ღვთისმშობელისა არის და ნახევარი კათოლიკოზს...“ (კაკაბაძე, I, 1921:1) და იქვე: „ჭუირიას და ცუს შუა ტყე და წყალი ყოვლად წმიდისა არის და ნურავინ დააკლებთ და ვინ დააკლოს, რ[ისხ]ავსმცა მამა ძე და სული წმიდა და ყოვლად წმიდა ღვთისმშობელი ხოფისა...“ (იქვე:2).

ნიკოლოზ ხოფელის (წულუკიძის) 1569 წლის „შეწირულების წიგნში“ გვხვდება ხობი: „უფროსად კურთხეულსა დედოფალსა ხობისა ღვთის მშობელსა...“; „...შემოგწირეთ მცირე და კნინი შესაწირავი ესე შენ თეთროსანსა ხობისა ღუთისმშობელსა...“; „...რომელიც ზემოს წყევლაა და შეჩვენება სწერია, ისიც მოიწევს მას ზედან და ხობისა ღუთისმშობელიც, ამინ“ (კაკაბაძე, I, 1921:20, 21). მაგრამ იმავე დოკუმენტში გვხვდება „ხოფისა ღუთისმშობელი“, ხოლო თვით ეპისკოპოსი ნიკოლოზი, რომელიც ხოფელად მოიხსენიება, წერს: „ოდეს სხვა ხოფელი იჯდა და მონასტერი იყო, ესე მოგუცეს ჩვენ წულუკიძეს ხოფელს ნიკოლოზს, ესე აოხრებული მონასტერი და მამული“ (იქვე:20). მასვე „ერთი მოსახლე კაცი“ სქვამიკოჩა ფაცია თათრისაგან უყიდია, მოუნათლავს და ხოფს დაუსახლებია (იქვე).

ლევან III დადიანის 1675 წლის შეწირულობის წიგნში აღნიშნულია, რომ ოდიშის მთავარს კათალიკოს დავით ნემსაძისთვის შეუწირავს „ხოფი ორი მოსახლითა“ (კაკაბაძე, I, 1921:76). აქვე გვხვდება „სახობო“ და „ხოფისა ღუთისმშობელი“ (იქვე, გვ. 77). 1700 წლის ახლო ხანებში დაწერილ შეწირულობის წიგნში მოიხსენიება ხოფის ღვთისმშობელი და მთავარეპისკოპოსი ხოფელი ეფთიმი ფაღავა (იქვე: 84). 1706 წლით დათარიღებულ სიგელში გვხვდება „ხობს სამი მოსახლე კ-ცი სადადიანო გაჯინედი საარიაი, მერკვირიაი გ-ი, ბაბოლქუაძე ბიბია და მისი შვილები“... (იქვე:91). იმავე დოკუმენტის მიხედვით, „კიდევ ერთი მოსახლე კცი ჯღერიას ნაყმევი პაპაი ხუცობავაი და მისი ძმაი შარვაშიძისგნ სადეო კ-ცი იყო ჩნი და იმაშიდ წამოვიყვანეთ და ხობს დავასახლეთ“ (იქვე:92).

1712 წლის გარიგების წიგნში აღნიშნულია, რომ გრიგოლ ლორთქიფანიძეს „ენგურიდაღმი“ ტყვეობიდან დახსნილი ყმა-გლეხები ხიბულასა და ხობს დაუსახლებია და სამ-სამი ლოღარიკი სანთლით დაუბეგრავს (იქვე:105). XVIII ს. დასაწყისში შედგენილ ხობის გლეხთა სანთლის ბეგრის ნუსხაში მოიხსენიება „ხობის შესავალი და შეწირული სანთელი“ და „ხობს ბაბაკოჩი ბიგვავა“ (იქვე:115, 116). გრიგოლ კათალიკოსის 1733 წლის გუჯარში გვხვდება ბიჭვინტის ღვთისმშობლის ეკლესიისათვის შეწირული „სახოფოთ ბიას კოჩიგაძე სიჭინავა“, „თვითონ ხოფს საცხომარიოს გ-ი პაინჭკურია და მისი ძმისწული მახარობელა“, „სახოფო მათის წყლით, ტყით ადგილით და ყოვლისფერით“ და „ხოფისა ღუთისმშობელი“ (იქვე: 143-144).

1696-1742 წლებით თარიღდება დოკუმენტი, სადაც ჩამოთვლილია: „ხობს ხუტუ კოდუა და გელი მათის ცოლშვილითა... იქ კიდევ ხობსა მამაგული ბაბადიში და ბიძა მისი... ქ კიდევ [გეგი]ბერია ჭუჭუ, ახალიკოჩი...“ (კაკაბაძე, I, 1921:156).

ხობი უწინ ერქვა სოფლის ნაწილს ხობისწყლის მარცხენა ნაპირას და მონასტრის შემოგარენს. დღეს ამ ტერიტორიას მაჟია ხობი//მეორე ხობი ჰქვია და ნოჯიხევში ერთიანდება. 1930 წლის ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ცნობარის თანახმად ნოჯიხევის სასოფლო საბჭოში შედიოდა სოფ. ბია-ხობი 379 კომლით, მაგრამ ამასთანავე არსებობდა ხობის სასოფლო საბჭო (ცენტრით სოფ. ხობში), სადაც 460 კომლი მოსახლეობდა (ცხადაია, III, 200:10-11). 1961 წელს მას ქალაქის სტატუსი მიენიჭა.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, ხობის ცნობილი მონასტერი ტერიტორიულად მდ. ხობისწყლის მარცხენა ნაპირას, ოდიშის დაბლობზე მდებარეობს, ზ. დ. 25 მზეა და ხობს 2,5 კმ-ით არის დაშორებული (ცხადაია, III, 2007:16).

მონასტრის მშენებლობის დაწყებაზე მკვლევართა შორის აზრთა მკვეთრი სხვადასხვაობაა. ზოგნი თვლიან, რომ მისი აშენების თარიღია VII ს. პირველი ნახევარი. ე. თაყაიშვილის ცნობით, ხობის მონასტრის აშენების დრო უცნობია, მაგრამ შენობის გეგმისა და სტილის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, მონასტერი არა უგვიანეს X-XI სს-ში უნდა იყოს აგებული. XIV საუკუნეში ტაძარი მნიშვნელოვნად გადაუკეთებიათ. სამხრეთი შტო ამოვსებულია. სამხრეთ კედელზე დაუხატავთ შერგილ დადიანი, მისი მეუღლე - ნათელი და შვილი ცოტნე, რომლებიც XIII ს-ში მოღვაწეობდნენ (ხობის ტაძარი, 2006:12). გვხვდება მოგვიანო ხანის (XIV-XVII სს.) ფრესკული მხატვრობაც (იქვე:13-15).

ვახუშტის ცნობით ხობში „არს ეკლესია გუნბათიანი, კეთილშენი და შემკული“. მკვლევარი თ. ბერაძე აღნიშნავს, რომ „ხობის მონასტერი გუმბათიანი ეკლესია კი არაა, როგორც ამას ვახუშტი გვამცნობს, არამედ სამნავიანი ბაზილიკაა“ (ბერაძე, სიგკ, IV, 1971:58). საქმე ისაა, რომ ხობი გვხვდება ქრისტეფორე კასტელის ნახატების ალბომში, სადაც ერთ ეკლესიას აქვს შემდეგი წარწერა: „ხობის განთქმული ეკლესიის სურათი“. კასტელის სურათის მიხედვით ხობის საეპისკოპოსო ეკლესია გუმბათიანი ყოფილა...

ხობი მოიხსენიება რუსეთის ელჩების - ელჩინისა და ზახარევის მოგზაურობის აღწერილობაში. 1640 წლის 3 მაისს ელჩები ბანძა-ჭყონდიდიდან გამომგზავრებულან და ხობის მონასტერში გაჩერებულან.

წერილობითი წყაროებიდან ირკვევა, რომ ხობის მონასტერი საეპისკოპოსოს ცენტრი ყოფილა (ხობის მონასტერი, 2006:32-36). თუმცა აღნიშნულის შესახებ ვახუშტი არაფერს ამბობს. სამაგიეროდ ხობში ყოვლაწმინდა ღვთისმშობლის პერანგის არსებობის შესახებ ვახუშტის ცნობა სინამდვილეს შეესაბამება, რაც დასტურდება სხვა ისტორიული ცნობებითაც. კვართი XVII ს-ში უნახავს ანტიოქიის პატრიარქ მაკარის. საქართველოში მისი მოხვედრის შესახებ ორი ვერსიაა ცნობილი. პირველი ვერსიის მიხედვით ის ბიზანტიის დედაქალაქ კონსტანტინოპოლიდან VIII ს-ში უნდა ჩამოეტანათ; მეორე ვერსიის თანახმად კვართი საქართველოში კონსტანტინოპოლის თურქთაგან დაპყრობის (1453 წ.) შემდეგ უნდა მოხვედრილიყო (ბერაია, 2006: 25-29).

საინტერესოა ის გარემოებაც, რომ 1470-1474 წლებიდან ვიდრე 1553-1554 წლებამდე ხობი ბიჭვინთის პარალელურად აფხაზეთის საკათალიკოსოს რეზიდენციას წარმოადგენდა. დროის ამ მონაკვეთში ლითხიმერეთის მწყემსთმთავრები „ხობის კათალიკოსის“ საეკლესიო ტიტულით სწორედ ხობში მოსაყდრეობდნენ. ამით აიხსნება 1160 წლის გარეჯული ხელნაწერის ერთ-ერთი მინაწერი, რაც მკვლევარმა თ. ჯოჯუამ ასე ამოიკითხა: „ს(უ)ლსა ხობისა! ქათალ{ი}კოზ{ი}სა ბართლომეს{ა} შ(ეუნდვნე)ს ღ(მერთმა)ნ“ (კალანდია, წიგნში - ხობის მონასტერი, 2006:35).

ა. ლამბერტი აღნიშნავს, რომ ხოფის მარიამ ღვთისმშობლის სახელობის მონასტერში „აჩვენებენ ღვთისმშობლის პერანგს, რომელსაც იქაურები დიდ პატივსა სცემენ“. თეატინელთა მისიის პრეფექტი სამეგრელოში, XVII ს. მისიონერი ჯუზეპე მარია ძამპი გვამცნობს, რომ მეგრელებს ბევრი რელიქვია აქვთ, „რომლებიც მათ, პირველ ყოვლისა, მიიღეს იმ დროს, როცა აქ ქრისტიანობა ყვაოდა და მათ მთავრებს კავშირი ჰქონდათ კონსტანტინოპოლის იმპერატორებთან, რომლებიც ბევრ რელიკვიას უგზავნიდნენ საჩუქრად. შემდეგ ეს რელიკვიები მათ მიიღეს აგრეთვე ამავე ქალაქის სასულიერო პირთაგან... და ბოლოს რელიკვიები მიიღეს იმ წმიდა მამათაგან, რომელნიც თურქებისაგან კონსტანტინოპოლის აღების შემდეგ მაჰმადიანთა ტირანიისაგან თავის დასაღწევად სამეგრელოში გადაიხვეწნენ და გაიფანტნენ მეზობელ ქვეყნებში. ამბობენ, რომ მაშინ კოლხიდაში ჩამოვიდა ერთი არქიეპისკოპოსი, თან ჩამოიტანა ერთი მტკაველის ოდენა ნაჭერი ძელი ჭეშმარიტისა (ფრანგული ფუტის რვა დიუმზე რამდენადმე დიდი) და კვართი, რომელიც მათი თქმით, ღმრთისმშობელს ეკუთვნოდა. ჩვენს პატრებს იგი უნახავთ. ტილო, რომლისგანაც იგი არის შეკერილი, ყვითელი ფერისაა, აქა-იქ დაჩითულია ყვავილებით და მოქარგულია ნემსით. სიგრძით იგი რვა რომაული მტკაველის ოდენაა, განით კი ოთხისა, აქვს ერთი მტკაველი მოკლე მკლავები და ვიწრო საყელო. მეც მინახავს იგი ხობის ეკლესიაში, სადაც ის ინახება აქვე, ძვირფასი ქვებით მოოჭვილ ლუსკუმში“..

ღვთისმშობლის კვართის შესახებ ცნობები დაცულია რუსი ელჩების - ალექსი იევლევისა და ნიკოფორე ტოლოჩანოვის საანგარიშო აღწერილობაში (1650-1652 წწ.): „მე, ალექსიმ, ღმრთისმშობლის იმ კვართის შესახებ, ზაქარია მიტროპოლიტს ვკითხე - მას უნახავს თუ არა ის და ნამდვილად ღმრთისმშობლის კვართია თუ არა ის. მიტროპოლიტმა მითხრა - ის მრავალჯერ აქვს ნახული და წიგნების მცველის მიერ მოტანილია იმ დროს, როცა წმიდა ხატების დევნა იყოო (საბერძნეთში). ნამდვილად ღმრთისმშობლის კვართიაო ის და სნეულის განკურნებაც მისგან ყოფილაო“. ქრისტეფორე კასტელის ცნობითაც ხობის განთქმულ ეკლესიაში შემონახულია ჩვენი უფლისა და ღვთის დედის, ქალწულ მარიამის კვართი... ამ მხარეში ის დიდად პატივცემულია და ხოფის მონასტერში (სარკინოზების მიერ) კონსტანტინეპოლის აღების შემდეგ ბერძნებმა მოიტანეს (ხობის მონასტერი, 2006:51-55).

აქვე ინახებოდა სხვა წმიდა ნაწილები და რელიქვიები (წმ. მარინეს მკლავი, წმ. კვირიკეს ხელი, იოანე ნათლისმცემლის ძვლისა და ძელიცხოვლის ნაწილები, წმ. გიორგის ბარძაყის ძვალი. აღნიშნული სიწმიდეები ამჟამად ზუგდიდის ისტორიულ მუზეუმშია დაცული.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ვახუშტი ბაგრატიონის შრომისა და მის მიერ შედგენილი რუკების მონაცემთა გათვალისწინების გარეშე გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოს წარსულის შესწავლა, რასაკვირველია, სრულყოფილი არ იქნება. დავესესხებით პროფესორ ლევან მარუაშვილს: „ვახუშტი ბაგრატიონის გიგანტური შრომა, რაც გამოიხატა მშობლიური ქვეყნის დეტალურ, თავისი ეპოქისათვის ზუსტ აღწერაში და გამოსახვაში, შთამომავალთა აღტაცებას იწვევს. მხოლოდ სამშობლოს სიყვარულმა შეაძლებინა ჩრდილოეთში გადახვეწილ ბატონიშვილს ესოდენ ხანგრძლივი და ბეჯითი შრომა. შთამომავლობა ქედს იხრის ამ ფენომენის წინაშე, რომელმაც ასე სოლიდურად შეავსო ქართული მწერლობის თავისუფალი თარო“ (მარუაშვილი, „ისგს“, №4, 1989, გვ: 33).

ლიტერატურა:

Igor Kekelia
The Historic Geography of Khobistskali and Chanistskali Gorge
in Vakhushti Bagrationi`s work
Summary

Vakhushti Bagrationi is a well-known Georgian scientist and statesman of XVIII century whose research work is a very important treasure in the history of Georgian culture and science. His work „Description of Kingdom of Georgia“, which was based on his own research and learning of historical resources and also his cartographical atlas, has a big importance in the question of social-economic and historical geographic situation of Georgia in the middle Ages.

Vakhushti wrote about the division of whole Georgia (the second half of XV century) into small kingdoms and principalities and gave us description of historical and geographical past.

In his work Vakhushti described Qartli, Kakheti, Hereti, Kukheti, Tusheti, Didoeti, Ovseti, Samtskhe-Saatabago, Klarjeti, and some regions of Western Georgia (Abkhazia, Odishi, Guria, Svaneti).

Vakhushti's description of these regions is not so exact and schematic. The reason of it was conditioned with the circumstances of having the lack of information about these regions.

According to the research work it is very important to compile the geographical atlases, which were made in 1735 and 1745 by the scientist.

While discussing the questions of historical geography Chanistskali and Khobistskali Corge, the author gives us his viewpoint about etymology of some toponymy, about settlements (Khobi, Khobistskali, Khorga, Chakvinji, Kheta and Chanistskali).

Игорь Кекелиа
Историческая география оврагов и рек Хобисцкали и Чанисцкали
в рассуждениях Вахушти Багратиони
Резюме

Рассуждения выдающегося учёного и государственного деятеля Грузии XVIII века Вахушти Багратиони представляет собой значительный вклад в историю грузинской культуры и науки.

Неоценим его основной, основаный на личных наблюдениях и на изучении исторических источников, труд под названием: «Описание Государства Грузии и его картографическое наследие в деле основательного изучения историко-географического и социально-экономического положения средневековой Грузии».

На картах, составленных в 1735-1745 годах, учёный изобразил историко-географические стороны страны, населённые пункты, рельеф, гидрографическую сеть, и орографические единицы (хребты горы, равнины, оврагы, вершины…).

В статье даны рассуждения об исторической географии оврагов и рек Хобисцкали и Чанисцкали, с учётом труда Вахушти и составленных им карт, а также других письменных источников.

არმაზ მელაძე
(საქართველო)

დამოკიდებულება ენასა და აზროვნებას შორის ოდითგანვე იყო და არის ცენტრალური თემა ურიცხვი სამეცნიერო დისკუსიისა და ნაშრომის. ეს დამოკიდებულება შეიძლება საფუძვლიანად ორი სახით აღიწეროს: 1) პრიორიტეტი აზროვნებისა, რაც აღიქმება ენის საწინააღმდეგოდ და აზროვნების სასარგებლოდ: ეს არის ენის აზროვნებისგან დამოუკიდებლობა. სიტყვები და წინადადებები, ჩვეულებრივ, ემსახურება აზრების გამოხატვას. 2) აპრიორულად ენა ისე მოიცავს და ერწყმის აზროვნებას, რომ ამ უკანასკნელიდან გამომდინარე მენტალური პროცესი ენის საშუალებით ხორციელდება.

წინამდებარე სტატიაში ენის სტრუქტურას ვუკავშირებ ყველა იმ ენობრივი გამოხატვის საშუალებათა ერთიანობას, რაც ნებისმიერი და განსაკუთრებით ფილოსოფიური აზროვნების არაერთმნიშვნელოვან და კრეატიულ პრეზენტაციას ემსახურება, ვტოვებ შესაძლებლობას ვარაუდების, წარმოდგენების დაშვება - განხილვის ენის ლოგიკის სპეციფიკიდან გამომდინარე.

ენისა და აზროვნების დამოკიდებულების უფრო თვალსაჩინოდ გამოხატვისათვის, მოცემულ სტატიაში ვეყრდნობი ჰუმბოლდტის, ვიტგენშტაინისა და ნიცშეს ცნობილ მოსაზრებებს. საგნები სინამდვილისა არის ობიექტურად მოცემული და აი, ამ ობიექტურ ფორმაში ინდივიდუალურად ან კიდევ სუბიექტურად აღიქმებიან. ცნობიერებაში არსებობენ წარმოდგენები (გამოსახულებანი) საგნებისა. ეს მენტალური გამოსახულებები ენის სტრუქტურიდან გამომდინარე ყველა ინდივიდთან იდენტურია, მაგრამ თითოეულ ენაში განსხვავებულად გამოიხატებიან, რადგანაც დამოკიდებულება აღსანიშნსა და აღმნიშვნელს შორის, როგორც ვიცით, ჩვეულებრივ, კონვენციის საშუალებითაა სისტემაში მოყვანილი. მიუხედავად ამისა, ისინი მაინც ასახავენ თავიანთ დამოკიდებულებაში ენობრივი მთლიანობის სინამდვილეს. რეალობა უფრო მეტად ენისგან დამოუკიდებელია. ამრიგად, ჰუმბოლდტის აზრით, ენა ემსახურება ჩვეულებრივ, მენტალური წარმოდგენების, სახელდების რეპრეზენტაციას კომუნიკაციური მიზნებისათვის. აზროვნება ყველა თვალსაზრისით, ენობრივად თავისუფალია.

ვიტგენშტაინიც იგივე აზრისაა, მაგრამ გამოხატვა და ჩაღრმავება პრობლემაში, მასთან უფრო ბევრად ფილოსოფიური ხასიათისაა და, შესაბამისად, განსხვავევბულ შტრიხებსაც იძენს. მისი აზრით: „აზროვნება, ეს განსაკუთრებული ფენომენი, არ გვეჩვენება ასე განსაკუთრებულად და თავისებურად ფიქრის დროს. აზრს ვერ აღვიქვამთ როგორც საიდუმლოებით სავსეს ან კიდევ მიუწვდომელს, როცა ის ჩვენ თავში მოგვდის, არამედ უბრალოდ, რეტროსპექტული ხასიათისაა“.

რაც შეეხება სიტყვებს, როგორც საგანთა წარმოდგენების გამომხატველს, ისინი ძალაში შედიან შესაბამისად წინადადებაში და ენის სტრუქტურიდან გამომდინარე, სინტაქსური წესრიგი ითხოვს თავისას თითოეულ ენაში. ბევრ ენაში დიდი ყურადღება ექცევა (აუცილებელიც კია) წინადადებებში სიტყვათა განლაგებას. თუ სიტყვათა რიგი წინადადებებში სინტაქსურად დარღვეულია, სრულიად შესაძლებელია, რომ წინადადების აზრი სწორად ვერ იქნეს გაგებული. მაგალითად, გერმანულ ენაში აუცილებელია შემასმენელი იდგეს ყოველთვის არსებითი ან სხვა მეტყველების სახელის შემდგომ და ა. შ.

საწინააღმდეგო პოზიცია აღნიშნული მოსაზრებისა უარყოფს სინამდვილის შეცნობის ენისაგან დამოუკიდებლობის შესაძლებლობას. წინააღმდეგობაში მოდიან საგნები ენის ლექსიკურ შინაარსთან, სინამდვილე ისე აღიქმება, როგორც ენა აღიქვამს მას.

ჩემი აზრით, საწინააღმდეგო პოზიცია რეალურ თვალსაზრისთან არის სხვაგვარად და შეიძლება ცოტათი იდეალისტურადაც გამოხატული, რადგანაც შემეცნებითი და თეორიული პრიორიტეტი მენტალურ კონცეპტთან და ცნებებთან არის წარმოდგენილი. მონაცვლეობა ცნებებისა: ჭეშმარიტება - აზროვნება - ენა ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში მოდის.

ვიტგენშტაინთან ენა სიტყვიერ სამოსელში ახვევს აზრებს იმგვარად, რომ შესაძლებელია ამ სიტყვიერ სამოსელში გახვეული გარკვეული აზრის გამოტანა. ეს ხდება იმიტომ, რომ ამ სიტყვიერი სამოსელის გარეგნული ფორმა შექმნილია სხვა მიზნებიდან გამომდინარე და არა იმ მიზნიდან, რომ როგორმე სხეულის შინაგანი ფორმა შეცნობილი გახდეს.

„ჩვენი დამოკიდებულება სინამდვილესთან მიმართებაში ხორციელდება ჩვენივე აზრებში“. გაორება „მე“ და სამყაროსი აისახება აზრებში. ენა არის ღერძი აზროვნებისა. ამით არის ენა ნამდვილი მედიუმი, სადაც „ego“-სა და სამყაროს გაორება ხდება და სადაც ორივე მათგანი ერთმანეთს განაპირობებს და ერთმანეთისგან გამომდინარეობს“.

ვიტგენშტაინის აზრით, როცა ადამიანი ენის ფენომენს უღრმავდება, მაშინ ის ფიქრობს ენის არა მეორად ანუ საკომუნიკაციო მნიშვნელობაზე, არამედ იმაზე, რომ ენა არის თვითონ ღერძი აზროვნებისა და ყველაფერი მის ირგვლივ ტრიალებს. „ზოგჯერ გვეჩვენება, რომ აზროვნება რაღაც მოვლენაა, რომელიც ენას ან კიდევ სხვა რამეს თან ახლავს, ან დამოუკიდებლად ვლინდება. მაგრამ თუ კარგად დავფიქრდებით, მივხვდებით, რომ აზროვნება თანმხლები მოვლენა კი არ არის, არამედ ის ჩაქსოვილია თვით ენაში“.

აზროვნება და ენა ერთმანეთს მიეკუთვნება. ცნობილი მოსაზრების მიხედვით, როცა ბავშვი ენას სწავლობს, ის პარალელურად ამავე ენაზე აზროვნებასაც იწყებს. საკითხავია, იქნებ, ის ენის სწავლის დაწყებამდე იწყებს აზროვნებას? მე ვფიქრობ, არ არსებობს ე.წ. „წინა სტადია“, რომელშიც ბავშვი ენას არ იყენებდეს. ამ შემთხვევაში საუბარია გონის ენაზე, როგორც აზროვნების ღერძზე. არავის შეუძლია მეტყველება აზროვნების გარეშე და არავის შეუძლია ფიქრი საკუთარ თავთან საუბრის გარეშე. როცა მე ვფიქრობ, ვსაუბრობ კიდეც.

ყველგან, სადაც ენის ბუნების, ენის ყოფიერების, ენის შიდა ძალის, სიძლიერის, გენის თქმა არის და სადაც ეს ენის სული არ გაიგება, როგორც გრამატიკულ-ტიპოლოგიური თვისება, ხდება ყურადღების გამახვილება რეალისტური პოზიციის პრობლემაზე. მაგალითად, ბაროკოს ტექსტებში გერმანული ენის მცოდნეები ისეთ სიტყვებს იყენებდნენ, როგორებიცა: Aufrichtigkeit, Natürlichkeit, Treu, Würde და ა.შ. ასეთი არგუმენტაციები, ბუნებრივია, არ არის სრულიად რეფლექტური გამჟღავნება ენის ფილოსოფიური პოზიციისა. ისინი წარმოდგენილი არიან ტექსტებში საგნობრივ-სემანტიკური გამოთქმების გვერდით, მაგრამ ყოველთვის მიუთითებენ იმაზე, რომ ენა არ გვევლინება მხოლოდ საგნების პასიური გამოსახვის საშუალებად.

სიტყვები სეგმენტებად ყოფენ რეალობას და ერთხელ მომხდარი ენობრივი სეგმენტირება ერთი შეხედვით ახლოს დგას სინამდვილის სეგმენტირების ზღვართან. იქ, სადაც ენობრივი სეგმენტირება რეალურობის ფაქტობრივ მოცემულობებს ვერ ფარავს, შესაძლებელია სიტყვების ტვინის ხვეულების მიერ პროდუცირება. ადამიანები ადგენენ სიტყვების მნიშნელობებს მათი ყოველდღიური ინტერესიდან გამომდინარე და არა საგნის რეალური თვალსაზრისიდან გამომდინარე, რომელსაც შესაბამისად გამოხატულების უნარი არ აქვს. გამოხატულებები ეყრდნობიან მხოლოდ სხვადასხვა, უმეტესად არააბსტრაქტულად აღქმული საგნის ნიშნებს. მაგალითად, ბავშვი ითვისებს და აქცეპტირებას უკეთებს კონკრეტული საგნების ცნებებს, როგორიცაა: ქუდი, სკამი და ა.შ. ის გაოცდება, თუ მას აცნობებენ, რომ სიტყვები, რომლებსაც მისი მამა, მასწავლებელი ან მოძღვარი საუბრის დროს იყენებენ, ზოგიერთ შემთხვვევაში იმას გამოხატავენ, რაც სინამდვილეში კონკრეტულად არ არსებობს.

ჩვენ გვესაჭიროება ენობრივი ნიშნები არა მხოლოდ იმისათვის, რომ ჩვენი აზრები სხვას ვაცნობოთ, არამედ რათა ჩვენი აზრები ჩვენც დაგვეხმაროს საგნის რეცეპირებასა და აპერცეფცირებაში. მხოლოდ ენის საშუალებით არის შესაძლებელი კომპლექსური აზრების მოფიქრება, რადგანაც სიტყვები, როგორც მენტალური ნიშნები, აღიქმებიან როგორც აუცილებლობის კოგნიტური ნაწყვეტები. ენა არის „instrumentum rationis“ კომუნიკაციაში ღრმა აზროვნების გარეშე.

ჩემი აზრით, ენა ითვლება არა მხოლოდ გარე სამყარო/სინამდვილესთან დამოკიდებულების აუცილებელ ინსტრუმენტად ზოგადი და ყოვლისმომცველი გაგებით, არამედ ის შეიძლება აღვიქვათ, როგორც ხელსაწყო, რომლითაც ჩვენ იგივე სამყაროს აღმოვაჩენთ და ჩვენეულ წარმოდგენას შევიქმნით მასზე. ამ შემთხვევაში კი ენა გვევლინება „ხელსაწყოს“ ამპლუაში.

ნიცშესთან სინამდვილეს არა აქვს ენასთან და აზროვნებასთან პირდაპირი დამოკიდებულება. მისი აზრით, თუკი ჩვენ რამდენიმე ენას ერთმანეთის გვერდით წარმოვიდგენთ, მაშინ სიტყვებთან დამოკიდებულებაში ჭეშმარიტებას ვერ აღმოვაჩენთ და ვერც დავუშვებთ.... „Das ing an sich ist auch dem Sprachbildner ganz unfasslich und ganz und gar nicht erstrebenswerth“. აქედან ვასკვნით, რომ ნიცშესთვის ენა და აზროვნება კონტრუქციებია სინამდვილესთან მიმართებაში, რასაც თავისთავად კიდევ ენობრივ პრობლემასთან მივყავართ.

ვარაუდს ენისა და აზროვნების დამოკიდებულების შესახებ გერმანიაში მე-18 საუკუნეში ჩაეყარა საფუძველი. როგორც ლაიბნიცი, ასევე ვოლფი, საუბრობდნენ აზროვნების გამოყენების მიმართებაზე ენის პრაქტიკაში.

ვილჰელმ ფონ ჰუმბოლდტი ხედავდა აზროვნების ენობრივ კონსტრუირებას, რომელიც გარეენობრივი ფაქტორია და გაუჩნდა კითხვა არსებული სინამდვილის ენობრივი დამოუკიდებულობის არსებობის შესახებ.

ის გამოდიოდა იმ თეზისიდან, რომ ენა მანიპულირებს აზროვნებას. თითოეული ენა სინამდვილეში ახლოს დგას აზროვნებასთან და ყველა ენა გამოდის საკუთარი სამყაროს თვალსაზრისის გამოსახატავად.

როგორც თითოეული ბგერა საგანსა და ადამიანს შორის, ასევე გვევლინება ენაც თავის თავსა და მის გარე და შიდა ბუნებას შორის. ის გამოსცემს ბგერებს სამყაროში, რათა საგანთა სამყარო აღიქვას, თავისი სახელი დაარქვას და შესაბამისად გადაამუშავოს. ეს გამოხატულებები არასდროს აჭარბებენ ჭეშმარიტების წარმოდგენას: ადამიანი, ფაქტობრივად, ცხოვრობს მის ირგვლივ მყოფ საგნებთან ერთად და მათში, რადგანაც მასში ჩაქსოვილი შეგრძნებები და ქმედებები დამოკიდებულია მის წარმოდგენებთან, რომლებიც მიემართება ენისაკენ.

ჭეშმარიტი ყოფიერება ენაში აღიქმება. მისი შენარჩუნება წერილობით არ არის ყოველთვის სრულყოფილი. ის თვითონ არ არის ნაწარმოები (Ergon), არამედ მოღვაწეობა-ქმედებაა (Energeia). მისი ნამდვილი დეფინიცია შესაძლებელია გენეტიკურიც იყოს. ის არის იგივე ოდესღაც განმეორებული მუშაობა სულისა (ჩვენს შემთხვევაში იგივე გონისა), რომელსაც წარმოთქმული ბგერები აზრების გამოსახატავად იყენებენ.

უმბოლდტი, პირველ რიგში, ყურადღებას ამახვილებს თითოეული ენის კომპეტენციის გვერდით ადამიანურ გაუცნობიერებელ მიდრეკილებაზე უნივერსალურ ენასთან, რომელიც თითოეულ ენობრივ ტიპს წინ უსწრებს. ენა, როგორც „არა თავნება ემანცია (გათავისუფლება) სულისა“ დგას ცალკეული ენების საწინააღმდეგოდ, რომელიც შესაბამისი ერის განვითარებასთან კავშირშია ან შესაბამის ხალხთან ერთად წარმოიშვა. ყოველი კონკრეტული ენა, ეს იქნება გერმანული, ინგლისური, ფრანგული თუ სხვა დანარჩენი, არის აბსოლუტურად სპეციფიკური ენა განსაზღვრული ერისა ან თუნდაც განსაზღვრული ხალხისა, მაგრამ მას აქვს წილი ამ უნივერსალური ენის ე.წ. „ადამიანურ სიღრმეში“, ყოველ ეთნიკურ და ნაციონალურ დიფერენციაციაში. ამის გამო გამოიხატება ყველა ენაში იდეათა მთელი რიგი, რისი წყაროც უნივერსალური ენაა.

ჩემი აზრით, დედაენით ადამიანები, ჩვეულებრივ, ვიწოვთ წარმოდგენებს და ვიქმნით თვალსაზრისს საგნებზე; ის არის ამავდროულად ფორმა, რომელშიც მოღვაწეობა ჩვენი სულისა უნდა შეიკრას. ისე ფლობს ენა ჩვენს სულს, რომ ჩვენ ამას ვერ ვაცნობიერებთ.

ვიტგენშტაინისთვის ენა, როგორც ინსტიტუციონალიზირებული სისტემა, გვაძლევს ნებისმიერი აზრის გამოხატვისა და ენის სისტემაში რაიმე სიახლის შეტანის საშუალებას. ენა რომ მეტყველების დროს არ არის წარმოდგენილი როგორც სისტემა, მიუთითებს იმაზე, რომ ჩვენ აზრების გამოხატვა თითოეული გამოსაყენებელი სიტყვის მნიშვნელობების ცოდნის გარეშეც შეგვიძლია. „ადამიანს აქვს უნარი, ფლობდეს ენებს, რითაც შესაძლებელია აზრების განსხვავებულ სიტყვიერ სამოსელში გამოხატვა ისე, რომ მან არ იცოდეს ცალკეული ან კიდევ ყოველი სიტყვის მნიშვნელობა“.

აზროვნების ყოფიერებას ადგილი აქვს იმ მონაკვეთში, სადაც ის წარმოიშვება და ვითარდება და რომლის მეშვეობითაც მისი მოღვაწეობის წილი, ცალკ-ცალკე აღებული ერთ მთლიანობად იქცევა; და ეს წარმონაქმნები თავის მხვრივ, ერთმანეთთან, ან კიდევ ერთად აღებული ყველა ისინი, როგორც ობიექტი მოაზროვნე სუბიექტებისა, გაცვლა-გამოცვლით დამოკიდებულებაში არიან.

Kein Denken, auch das reinste nicht, kann anders, als mit Hülfe der allgemeinen Formen unsrer Sinnlichkeit geschehen; nur in ihnen können wir es auffassen und gleichsam festhalten.

ენის შემსწავლელი ადამიანის ენა ეძებს ნიშნებს, რომლის საშუალებითაც ის თავის სეგმენტებად დაყოფილ აზროვნებას უცხო ენაში ერთ მთლიანობად აქცევს. ასეთ ნიშნებად ჩვენ შეიძლება გამოგვადგეს არა სივრცითი დიმენზიით გაგებული, არამედ დროის განზომილებით აღქმული მოვლენები.

ადამიანი ერთმნიშვნელოვნად განასხვავებს გამოხატულების რაგვარობასა და თავისებურებას აზროვნებასა და ენაში. აღქმა მანიპულირებს გონებას აბსოლუტურად. თუ კი ადამიანზე ისე მოქმედებენ, რომ ის თავის ხატში საგნის წაშლაზე იფიქრებს, მაშინ ის გაუგებრად არტიკულირებს. სხვა შემთხვევაში ადამიანი მეტყველებს და ის ერთხელ კიდევ ხაზს უსვამს აფექტურობის მომენტში ემოციის მიერ ენის მანიპულირებას და კოგნიციური მომენტის გაუფერულებას.

ჰუმბოლდტის აზრს ვეთანხმები იმაში, რომ ინდივიდის წარმოშობისა და ენის სპეციფიკური ხასიათი ზოგადად მთლიანი ერის ხასიათსა და ენაში იკარგება. ამიტომაა, რომ ჰუმბოლდტი ცალკეული ინდივიდის ენას არავითარ გადამწყვეტ მნიშვნელობას არ ანიჭებს.

ენა სხვა არაფერია, თუ არა კომპლემენტი (გავრცობა) აზოვნებისა, მისწრაფება გარედან მიღებული შთაბეჭდილებებისა და ჯერ კიდევ არაერთმნიშვნელოვანი შინაგანი აღქმის გარკვეულ ცნებებად მოხაზვა, რათა შემდეგ ეს ახალი ფენომენები ერთმანეთს დაუკავშიროს.

ვინც სიტყვას „Wolke“ წარმოთქვამს, ფიქრობს არც მის დეფინიციასა და არც ამ ბუნებრივი მოვლენის განსაზღვრულ სურათზე. ყველა განსხვავებული ცნება და სურათი ამავე გრძნობისა, რომლებიც მათი აღქმიდან გამომდინარეობს, შესაძლებელია წარვუდგინოთ გონს ისე, რომ არ გვექნება იმის შიში, რომ მასზე კონტროლს დავკარგავთ, რადგან ეს ყველაფერი სისტემაში მოყვანილი და შეკრულია. მაგრამ თუ კი ის (ადამიანი) ამ საკითხს უფრო მეტად ჩაუღრმავდება, მაშინ მან უკვე განცდილი შეგრძნებიდან ან ერთი უნდა დაივიწყოს, ან მეორე. და თუ კი ყველაფერი ეს რელევანტურია, მაშინ ის ამას ყველაფერს ააწყობს საგნისათვის დამახასიათებელი გზით სულთან ჰარმონიაში, ნაწილობრივ, მისკენ, ნაწილობრივ, სხვებთან მიმართებაში, როცა ის მასზე ფიქრობს.

საერთოდ აზროვნება საგანს იზოლირებულად არ განსაზღვრავს და არც არასდროს სჭირდება ის რეალობაში მთლიანად მოცემული. აზროვნება ამოწურავს დამოკიდებულებებს, კავშირებს, აზრებს მასთან მიმართებაში და მიზანმიმართულად აკავშირებს მათ ერთმანეთთან. სიტყვა თავისთავად აღებული არ არის რაღაც ცარიელი სუბტრატი, რომელშიც ზემოთ ჩამოთვლი ნიუანსები შეგვიძლია განვალაგოთ, არამედ ეს არის ღრმა აზრობრივი ფორმა, რომელიც თავისი გამჭვირვალე უბრალოებით უშუალოდ ახდენს იმის დემონსტრირებას, რომ უკვე სიტყვით გამოხატული საგანი მხოლოდ აზროვნების მოთხოვნილებისდა მიხედვით წარმოვიდგინოთ.

In allen diesen Hinsichten ist die Art der sinnlichen Form, die nicht gedacht werden kann, ohne nicht auf eine weiter unten zu untersuchende vielfache Weise selbst als solche eine Wirkung auszuüben, auf keine Weise gleichgültig, und es läßt sich daher mit Grunde behaupten, daß auch bei durchaus sinnlichen Gegenständen die Wörter verschiedener Sprachen nicht vollkommene Synonyma sind, und daß wer „equus“ und Pferd ausspricht, nicht durchaus und vollkommen dasselbe sagt.

საინტერესოა ვიტგენშტაინის შედარება ენისა და აზროვნების ურთიერთდამოკიდებულების მიმართებაში: „როგორი იქნებოდა, მე რომ ორი სხეული მექნებოდეს, ეს ნიშნვას იმას, რომ ჩემი სხეული ორი განცალკევებული სხეულისგან უნდა შედგებოდეს? - ფილოსოფოსები, რომლებიც ფიქრობენ, რომ აზროვნებაში გამოცდილებაგანცდილის გაფართოება შეიძლება, იმაზეც უნდა დაფიქრდნენ, რომ ტელეფონის საშუალებით საუბრის გადაცემა ხდება და არა წითელასი (დაავადება)“.

ზემოაღნიშნულ პოსტულატში ნათლად არის წარმოჩენილი ვიტგენშტაინის დამოკიდებულება აზროვნებასთან, თუ რამდენად დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ის ადამიანის აზროვნებას, როგორც უმნიშვნელოვანესი ფენომენის შესაძლო გამოვლინებებზე და არა ადამიანის გარეგნულ წარმოდგენით ხატზე ენასთან მიმართებაში.

აზრისა და სინამდვილის დამოკიდებულების ჰარმონიულობა მდგომარეობს იმაში, რომ როცა მე ვამბობ შეცდომით, რაიმე არის წითელი, ის მაინც არ არის წითელი. და როცა ვინმეს მინდა ავუხსნა სიტყვა „წითელი“ წინადადებაში „ეს არის წითელი“, ამ დროს მე მას წითელ საგანზე მივუთითებ“.

აღნიშნულ პოსტუალტშიც კიდევ ერთხელ ხაზგასმულია აზროვნების განსაკუთრებულობა, რომელსაც, ჩვეულებრივ, ადამიანები დიდ მნიშვნელობას არ ანიჭებენ; თუმცა, ის, ჩვეულებრივ, მოცემულია ადამიანის გონში, ის ადამიანისათვის არ არის მიუწვდომელი და მისი პრეზენტაცია ნაწილობრივ ხდება მეტყველების დროს.

„წინადადებაში ცდისათვის სისტემაში ვადგენთ საგნებს, როგორადაც ისინი სინამდვილეში გვესახება. ამ დროს ჩვენ არ შეგვიძლია რაიმე არალოგიკურად შევადგინოთ, რადგანაც ამისათვის უნდა შევძლოთ უარის თქმა ენის ლოგიკაზე. - მაგრამ როცა, მთლიანი წინადადება მხოლოდ „ლოგიკურ კონსტანტებს“ შეიცავს, ასე ის ჩვენთვის წარმოადგენს, როგორც ლოგიკურ წარმონაქმნს და არ შეუძლია მისი ლოგიკური თვისებები არ წარმოაჩინოს“.

ზემოაღნიშნულ ნააზრევში საუბარია ენის ლოგიკაზე და აქედან გამომდინარე, მინიშნებაა ენის სტრუქტურაში სხვადასხვა ნიუანსზე, რომელიც წინადადების გამართვისა და სრულყოფისათვის ერთ-ერთ ძირითად პარამეტრს წარმოადგენს. თუ წინადადება ლოგიკას მოკლებულია, მისი გაგებაც და გაგებინებაც შეუძლებელია.

აზრებს მე ვუწოდებ იმ ჩანასახს, რომელსაც ჯერ კიდევ არა აქვს არტიკულაციური სახე. გამოხატულება-გამოთქმას ესაჭიროება ნიშნები. გამომხატველ ნიშნებში ხდება სამყაროსთან დაკავშირება. როცა აზროვნება და ენა ერთმანეთს განაპირობებენ, მაშინ შესაძლებელია აზროვნება ენას არ შეიცავდეს. ის შესაძლებელია „სულშიაც“ არ ამოტივტივდეს. ენა ნამდვილად არ არის სახეზე, ის ფარულია. ბევრი ამტკიცებს, თითქოს ენა სახეზე იყოს. „ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ჩვენ რაიმეს გადაყვანას ვცდილობთ ერთი გამოხატულების ფორმიდან სხვა ფორმაში. მაგრამ მთელი სერიოზულობით შესაძლებელია ითქვას, რომ ის არსებობს სულში“.

აქ კიდევ ერთხელ მოვახდენ ყოველივე ამის ენის სტრუქტურაში ექსტრაპოლირებას.

წარმოდგენა მეტყველებამდე არსებული აზროვნებისა განსაკუთრებით თავისებურ გამოხატულებას წერით მეტყველებაში პოულობს. აქედან გამომდინარე, შესაძლებელია წინადადება ისე არ გვქონდა გააზრებული, როგორც ეს ჩვენ შემდეგ წერილობით წარმოვაჩინეთ. ამის საფუძველზე ის ისე უნდა ჩასწორდეს, რომ შეესაბამოს აზრებს. აზროვნება არ შეიძლება აზრთა გამოხატულებებს დაშორდეს. აზროვნებისა და მეტყველების გვერდით ან კიდევ სადღაც კულისებში არ ფიქრობენ/აზროვნებენ. „ფიქრობდი, რასაც ამბობდი? - მე ვფიქრობდი მხოლოდ იმას, რაც ვთქვი“. ეს ჩემი აზრია და ეს ვრცელდება აზროვნების მიმართებაზე წერილობით კომუნიკაციაშიც.

მე მიზნად არა მაქვს ამ სტატიაში კომუნიკაციის წერილობით ფორმას შევეხო, როგორც მეორადი ენის ერთ-ერთ გამოხატულებას. ჩემი აზრით, აზრის წერილობითი გამოხატვა, ანუ წერილობითი კომუნიკაცია იმ ე.წ. „უნივერსალურ გონის“ ენასთან თავისი სიღრმით უფრო ახლოსაა, ვიდრე აზრის ზეპირი გამოხატულება (ზეპირმეტყველება). ამ საკითხს კი შეიძლება ცალკე კიდევ ერთი სხვა კვლევა მიეძღვნას.

აქ ენის სტრუქტურა უფრო ფილოსოფიურ-ლინგვისტურად მოიაზრება, ვიდრე სუფთა ლინგვისტურად.

ზოგჯერ ისე გვეჩვენება, რომ როცა ვფიქრობთ, ვთარგმნით ჩვენს აზრებს. როგორც ერთი გერმანელი, რომელიც კარგად ფლობს ინგლისურ ენას და იყენებს გერმანიზმებს. მას ჯერ კი არა აქვს შექმნილი ინგლისური წარმოდგენა, არამედ ის არის იქ, როგორც ქვესქემა. სწორედაც, რომ აზროვნების წინ აზროვნება არ არსებობს. ჩემი აზრით, აქ საუბარი შეეხება აზროვნებას გონის ენაზე და არა რომელიმე კონკრეტული ერის ენაზე.

აქედან გამომდინარე, აზროვნების დამოკიდებულება ენაზე და განსაკუთრებით ენა, რომელზეც არტიკულირება ხდება, არ მოიაზრება. ახალი აზრების წარმოქმნა გულისხმობს ენის სტრუქტურაში ახალ გამოხატულებათა შექმნას. აზრები განსაკუთრებით ენაში პოულობს გამოხატულებას. მაგრამ მაინც შემთხვევითია აზრების რომელიმე ენაზე ან რომელიმე სიტუაციაში გამოხატვა. ფილოსოფიურ გრამატიკაში ეს პრობლემა სხვანაირად არის წარმოდგენილი. ენობრივი თამაშები არის გამოყენებითი ლინგვისტიკის ერთ-ერთი პრაგმატული სახე. ეს შეიძლება იყოს ენობრივი ქმედება დიალოგსა თუ მონოლოგში. ენობრივი თამაშის სიმრავლის შესაბამისად, ხდება აზროვნებისა და საუბრის თანხვედრა უამრავ ნიუანსში. მათი ურთიერთობის პრინციპი ერთგულია ენის ლოგიკის ფენომენისა: თავი ავარიდოთ აზრის გაუგებარ გამოხატულებას.

საგნის ცნება მოცემულია მისი გამოხატულების გამოყენებათა უამრავ სფეროში. განსჯის დროს ხდება პერსუაზიული, ლოგიკური მანევრები და შესაბამისი ტაქტიკა არის წინაპირობა ენის სტრუქტურაში ადამიანის შემეცნებითი ან კიდევ აღქმითი შესაძლებლობების პრეზენტირებისა.

ფილოსოფიური გრამატიკა ასახელებს და თხზავს გამოყენებით მაგალითებს. მაგალითების არაიზოლირების საშუალებით ცნობილი ენის ფილოსოფოსების მიხედვით, ცნებას არ შეუძლია საგანი ერთმნიშვნელოვნად გამოხატოს; ენობრივ-ანალიზური თვალსაზრისით ეს ყველაფერი სხვანაირადაც შეიძლება იყოს წარმოდგენილი. როცა კინომოყვარული კინოფილმს უყურებს დიდ ეკრანზე, ის არაფერზე საუბრობს, თუმცა, მასში შინაგანად მიმდინარეობს ეკრანზე მომხდარი ამბების განსჯის პროცესი. რადგანაც კინოს მაყურებელი არაფერს ამბობს, ეს იმას ნიშნავს, რომ არ მიმდინარეობს ენობრივი ქმედება. შედეგიანობის მიხედვით არაენობრივ მოქმედებას ენობრივი ანალიზისათვის მნიშვნელობა არ გააჩნია, მაგრამ ამავე დროს უაღრესად რელევანტურია ფილოსოფიური აზროვნების პოზიციიდან გამომდინარე. ენა და აზროვნება ერთმანეთთან მჭიდროდ არიან დაკავშირებული. არავერბალური მოქმედება შეუძლებელია იქცეს ენობრივ ქმედების ცნებად, რადგანაც ინდივიდუალურობა და თვითშეცნობა ენის გარეშე არ მოიაზრება. აქ აზროვნება ცოტა უფრო სხვანაირ დატვირთვას იძენს, რადგან აზროვნება ჩვენი მაგალითის შემთხვევაში ვიზუალური აღქმის საფუძველზე ხდება.

წარმოვიდგინოთ ასეთი სურათი: მოკრივე განსაზღვრულ საბრძოლო სიტუაციაში. ეს სურათი შეიძლება იმისთვის გამოვიყენოთ, რომ ვინმეს ვაცნობოთ, თუ როგორ იდგა ის და როგორ იქცეოდა, როგორ მოძრაობდა ან როგორ არ მოძრაობდა; ან კიდევ მივაწოდოთ ინფორმაცია მოკრივის სხვა სავარაუდო პოზიციების შესახებ. შეუძლებელია ამ სურათს წინადადების რადიკალი უწოდონ, რადგან ენის სტრუქტურის ხასიათიდან გამომდინარე, აქ ჩვენ უკვე ვარაუდის ასპექტთან გვაქვს საქმე.

ეს კიდევ ერთი მაგალითია იმისა, თუ ვარაუდის ან წარმოდგენის საშუალებით როგორ შეიძლება აზროვნების შემდგომი განვითარება/დახვეწა. და ეს კიდევ ერთხელ მიუთითებს იმაზე, თუ აზროვნება, განსაკუთრებით, ფილოსოფიური აზროვნება, ენის სტრუქტურაში რაოდენ მდიდარი შემეცნებითი შესაძლებლობების არსებობას განაპირობებს.

პრინციპი გამოხატვისა მიუთითებს, რომ მოსაუბრეს შეუძლია თქვას ის, რასაც ის ფიქრობს. ეს მხოლოდ იმაზე არ მიუთითებს, რომ მოსაუბრე ინსტრუქციით გამოხატავს იმას, რაც მას სურს, არამედ მას შეუძლია მისი აზრი სხვადასხვაგვარად გამოხატოს. ბუნებრივია, ეს არც იმას ნიშნავს, რომ მოსაუბრე თავიდან იცილებს ზუსტი და შესაბამისი გამოხატულების გამოყენებას. შესაძლებელია მოსაუბრემ თავისი აზრი ისე ვერ გამოხატოს, როგორც მან გაიგო ან როგორც მას უნდა გაეგო. ენობრივი გამოხატულების პრინციპი აძლევს საშუალებას ადამიანს, შესაძლებლობის ფარგლებში ზუსტად და სრულყოფილად გაიგოს გამოხატვის აზრი, რადგან აზრის გამოხატვა შესაძლებელია გართულდეს გამოთქმა/გამოხატვის საშუალებათა მრავალფეროვნების გამო.

ჩემი ღრმა რწმენით, ამით გამოხატულების პოსტულატი, რომელსაც შეუძლია თავის მიზანს მიაღწიოს, არის ისეთი სიტუაციებით შეზღუდული, რომელთა ინტენცია, შესრულება და აღიარება განსაზღვრულ ენობრივ კულტურებში ბუნებრივი და დასაშვებია. ეს უკეთესია გავიგოთ, როგორც პრინციპი დასახელებისა და გამოთქმისა. აზრები, რომლებიც სხვა ვარაუდების ჩარჩოებში დამაჯერებელია, სწორად უნდა გაიგებოდეს. ენის აქტის თეორია შეზღუდულია დამახასიათებელ და განსაკუთრებულ სიტუაციებში.

ენა არ არის უბრალოდ ენა, რომელშიც ჩვენ როგორც ბგერათა ფორმას, ასევე მელოდიას, რიტმსა და მნიშვნელობას წარმოვიდგენთ. ჩვენ მოვიაზრებთ ბგერათა ფორმასა და ასობგერათა სურათს, როგორც სიტყვათა სხეულს, მელოდიასა და რიტმს, როგორც ენის სულს. ჩვენ მოვიაზრებთ ენას ჩვეულებრივ ადამიანის შესაბამის ყოფიერებაში, სადაც წარმოდგენილი იქნება, როგორც სხეულის, ასევე სულის-გონის ერთიანობა. ენა არის თავშესაფარი ყოფიერებისა. ენის არსება აქედან გამომდინარეობს და ეს შესაბამისობა არის სამყოფი ადამიანური ყოფიერებისა და აზროვნებისათვის.

ლიტერატურა:

Armaz Meladze
Philosophical Thinking as a Necessary Prerequisite for Cognitive Faculties of Humans
for the Language Structure and Logic
Summary

The article presents those important subjects, which concern function of philosophical thinking in language logic and lingual structure. In the article the author connects language structure unity of all those linguistic expression means which serve creative and complex presentation of any and especially philosophical thinking. He leavs possibility and discussion of suppositions, imagination according to language logic specification.

In this article the subject of dependence and interrelation problem of two significant phenomenon „language“ and „thinking“ is also discussed and for more clear expression of them the author recalls known theory of Humboldt, Wittgenstein and Nietzsche.

According to Humboldt, language is an organ creating thoughts. It is free. Wittgenstein is of the same idea but expression and intensification of the problem has more philosophical character and accordingly gains different accent. In his opinion „Language is the axis of thinking“, „Language embodies thoughts by wording“.

Reality of Nietzsche is not straightly depending on language and thinking. For him language and thinking are construction in relation to the truth which brings us to other linguistic problems.

Армаз Меладзе
Философское мышление - обязательная предпосылка познавательной
возможности человека в структуре и логике языка
Резюме

Вышеуказанная статья уделяет внимание таким важным вопросам, которые касаются роли философского мышления в языковой структуре и языковой логике. В настоящей статье структуры языка связаны и совраны средство выражения языковых единств, которые служат для неоднозначной и креативной презентации любого и особенно философского мышления, то есть оставляют возможность представления, доводов, обсуждений исходя из специфики логики языка.

В указанной статье речь идет о двух важнейших феноменах «языке» и «мышлении» об их проблемах взаимонаправления и относительности, для более четкого выражения которых мы опирается на известные высказывания Гумбольдта, Вингенштейна и Ницше.

По мере возможности в статье осуществлена экстраполитрость в структуре языка проблемных параметров философского мышления, что исходя из логики сущности языка, является еще одной предпосылкою для демонстрирования познания удачных человеческих возможностей.

Luara Sordia
(Georgia)

Terenti Graneli knew well that his religious poetry in the atheistic epoch would not be appreciated highly but he never tried to be on good terms with the government. Because of his principles he became persecuted, cursed and, at the same time, popular.

In his life-time the fame of the legendary poet also reached Vladimir Mayakovsky and the great Russian poet dedicated to make „Mourning Seraphimes“ poetry sound in his own language.

His recognition by foreign readers Terenti Graneli met with calmness and dignity. „I have heard about your poetry“ - said Vladimir Mayakovsky to Terenti - „Many interesting things from the Georgian poets: „Titsian Tabidze, Paolo Iashvili, Valerian Gaprindashvili, Kolau Nadiradze and others. That's why I decided to visit you as a poet. Would you give me your verses to translate them and publish in Russian press?“ Terenti's answer was as follows: „As for my verses, I will give them to you, Mr. Vladimir, but my poetry does not imply red agitation-propaganda, brutal excitement, biological pathos, it will not and it cannot be, no way. My verses are filled up with clemency from Holy Spirit; Holy Mother's and our Saviour's images are plaited into the lines, by mystic vision have been reached the past and the future of the Virgin-protected country, the stages of the divine spirit to live in the flash and men's immortal self to live in the spirit... not only a translator but a Georgian reader must be a mystery,... divine shearer..., so... eternity-poetry is in no hurry... let us, the poets not hasten ourselves. One day, when the sun of a far-off number comes upon my grave and spirituality revives, I know, the time will come for me to be understood“. He pronounced these words in the way as if he was standing in front of the altar praying. When he finished his monologue, he smiled: „so, it's not worth bothering, thanks...“

Terenti Graneli's words upset Mayakovsky and he could not cover his anxiety: „Poet. I have not come for agitating either“ (Al. Sigua, Recollections of Terenti Graneli) (1, 412).

Terenti Graneli presented true poetry as the mercy of Holy Spirit and he saw its mission in serving the faith, spirituality and setting out world-wide, epochal problems. Compromises with the Government, red flag are alien to him. He was horrified of „the times of noise“, of attempts to let the spirit die away. He hoped for infinity, eternity. He considered the Soviet Empire ephemeral, origination and collapse of which is prophesied in the Bible.

Different interpretation of the essence of poetry is shown in the verse „Poetry“ which was distributed as a manuscript and was published only later, in 1998 (1, 28).

In 1925 the great Russian poet Sergey Esenin was in Tbilisi for six months. He was hosted by Georgian symbolists Paolo Iashvili and TitsianTabidze. The meetings are reflected in Giorgi Leonidze's recollections as well as in Nino Makghashvili's book „Titsian and His Friends“.

Ignored by his contemporary poets Terenti Graneli never was officially invited to the meetings and neither Galaktioni participated in their Bacchanalia. Esenin had no time to see him.

It happened so that Terenti met Esenin by chance near the Vera bridge. The Georgian poet did not miss the opportunity and introduced himself in a manner he always did, „I am Tereni Graneli“. Esenin answered the greeting. Then Terenti added: „I am the poet Terenti Graneli“. „Oh, I am double pleased, your face prompts me you might be a poet“, - Sergey Esenin could not hide his delight and was astonished that such a pleasant, poetic-looking man had been disregarded by his compatriots.

The Georgian poet said to the very popular guest „you have been among greater poets“ - to which Sergey Esenin did not agree - „poet in itself in a broad notion“. Esenin was interested if there were Russian translations of Terenti's poetry, to which Geno Qelbaqiani (who was following them nearly) answered that Shalva Kashmadze had two or three verses translated into Russian and he had read „Wandering“.

„What are you working on at present?“ - asked the guest, and Terenti answered: „I never know what I will be writing about next hour“. Esenin liked the statement which outlines the irrational-intuitional nature of a verse (Geno Qelbaqiani - „He was only fed on poetry“) (2, 58).

The meeting of two great poets did not end with it. They became close friends and had many interesting adventures together.

Terenti resembled Esenin in poetry, spirit and grief. The author of „Memento Mori“ new by heart Esenin's poetry. Sergey Esenin was not given fees for the verses published in „Zaria Vostoka“. Terenti and his guest expressed their protest in their own way. They stood in front of the publishing house with hats in their hands begging for alms from passers-by. It appeared that Esenin collected ten rubles more than Graneli. Sergey wanted to share with him equally but Terenti refused to do so. Then Esenin warned him that if Terenti did not agree he would not translate his verses into Russian, so Esenin finally persuaded the Georgian had to agree. With the money the poet went to a restaurant where they got involved into a quarrel and as a result, were arrested. Esenin was released as a new comer right that day but Terenti was found guilty and sent to prison. That is how the Georgian host was punished for expressing solidarity and sympathy towards the guest.

The incident due to economic hardship was reflected in their works. Esenin ironically expressed it in the verse „Down of the East“ („Zaria Vostoka“). „Irony! whirl me away! - There are many roads on earth, like a rjazanian peasants with screwed up eyes, where ever you turn the roads meet and you run against the „Zaria Vostoka“ wall... the money, poet, you need for what? The hat is worn out, and shoes torn after, little money, even if they gave a thousand for a book, but could anyone take away a thousand rubles from Virap?“ (Beqa Lashkhia - Khibleli's recollections) (1,381).

The same themes were used by Graneli in one of his verses and showed extreme hardship that forced him to live like a beggar: „Such times is not welcome to be; me soul's mimosa's swinging in the gale, the blue infinity I'm still feeling and thinking of red wine. This sound, this fate is still mine. God's shadow far somewhere lies, and only way that is left to me is going begging in the streets“.

It is also known that Esenin helped the poet who was in more need than him with money. Esenin was the first to commit suicide, second was Mayakovsky and this became a matter for discussions in the society. Same people justified Mayakovsky's suicide, others blamed. It took place among the passengers on a tram. Terenti overheard a conversation, he cut into it saying: „Esenin's suicide may be justified in some ways but you can't justify Mayakovsky's suicide“. (4,131).

The tragedy filtered into Graneli's poetry as well. Permanently thinking of death, his suicidal disposition had been aggravated. Shakespearean to be - or - not - to be dilemma ran in his head: „the blue is coming and something dark and somewhere from the other side a shot is heard. To commit suicide like Esenin or go on fighting for life?“ (5, 44).

Constantine Gachechiladze called Terenti Graneli „Our Esenin“ (6,45). Spiritual relations and creative connections of the two poets are obvious and is the subject for study in the future. Thus, it is no more chance that they are mentioned together.

Literature:

ლუარა სორდია
ვლადიმერ მაიაკოვსკი, სერგეი ესენინი და ტერენტი გრანელი
რეზიუმე

მეოცე საუკუნის ოციან წლებში ტერენტი გრანელი უპირველეს პოეტად ითვლებოდა, ის აღიქმებოდა როგორც ცოცხალი ლეგენდა, ფეხზემოსიარულე ლექსი. ტერენტი გრანელის პოპულარობის ამბავი ვლადიმერ მაიაკოვსკისაც მისწვდა და დიდი რუსი პოეტი თვითონ გაეცნო „მემენტო მორის“ ავტორს, რათა რუსულად ეთარგმნა მისი ლირიკა.

უცხოელი მკითხველის აღიარებას და დაინტერესებას ტერენტი გრანელი სიმშვიდით, ღირსების გრძნობით შეხვდა. თარგმნის საკითხში აჩქარება მიზანშეუწონლად მიიჩნია, რადგან ეჭვობდა, რომ ათეისტურ ეპოქაში მისი რელიგიური პოეზია სათანადოდ ვერ დაფასდებოდა. დიდი ქართველი პოეტი დარწმუნებული იყო, რომ როცა სულიერება აღორძინდებოდა, როცა ადამიანი ღმერთს მიუბრუნდებოდა, მისი გაგების დრო უსათუოდ მოვიდოდა. ამ მოსაზრებას დაეთანხმა სტუმარი.

ტერენტი გრანელმა მაიაკოვსკის თვითმკვლელობა აღიქვა როგორც ეპოქალური ტრაგედია, კიდევ ერთი დასტური იმისა, რომ უდიდესი უფსკრული იყო სატანისტურ ხელისუფლებასა და სიმართლის მსახურ მხატვრულ სიტყვას შორის.

1925 წელს ქართველი პოეტი შემთხვევით ქუჩაში შეხვდა თბილისში ჩამოსულ ცნობილ რუს პოეტს სერგეი ესენინს. სულიერმა ერთნაირობამ ისინი იმდენად დააახლოვა, რომ ერთად ხეტიალობდნენ, ერთად ეძალებოდნენ ბახუსს. ერთხელ ჩხუბში მოხვედრილები საპატიმროს კედლებშიც აღმოჩნდნენ, რასაც ორივე პოეტი ლექსით გამოეხმაურა. „ცისფერ უსაზღვროებაზე“ - ღმერთზე შეყვარებული ტერენტი გრანელი აქცენტს აკეთებდა გულგრილ ეპოქაზე, რომელიც უნიჭიერეს პოეტს აიძულებდა მათხოვრად ქცეულიყო.

სერგეი ესენინი მატერიალურად ეხმარებოდა თავისზე უფრო უპოვარ პოეტს.

ესენინის თვითმკვლელობამ ისედაც სიკვდილზე მოფიქრალ პოეტს კიდევ უფრო გაუმძაფრა მიწიერი ცხოვრებისადმი პროტესტი, შექსპირული ყოფნა-არყოფნის დილემა, რაც მის ლექსში გამოიხატა კიდეც.

ტერენტი გრანელს სერგეი ესენინს ადარებდნენ გენო ქელბაქიანი, კონსტანტინე გაჩეჩილაძე.

არსებობს ცნობა, რომ სერგეი ესენინმა თარგმნა ქართველი პოეტის ლექსები, მაგრამ, სამწუხაროდ, ეს თარგმანები მიკვლეული არ არის.

Луара Сордиа
Владимир Маяковский, Сергей Есенин и Теренти Гранели
Резюме

В двадцатые годы двадцатого века Теренти Гранели считался первым поэтом, его воспринимали как живую легенду, ходячим стихом.

Весть о популярности Терентия Гранели дошла и до Владимира Маяковского и великий русский поэт сам познакомился с автором „Мементо Мори“ - он хотел перевести на русский язык лирику Терентия.

Признание и заинтересованность иностранного читателя спокойно, с чувством достоинства воспринял Теренти Гранели. Он посчитал нецелесообразным спешку в вопросе перевода. Он подозревал, что в атеистической эпохе его религиозная поэзия не могла быть оценена соответственно. Большой грузинский поэт был уверен, что в случае возрождения духовности, возвращения человека к Богу, обязательно настанет время, когда его поймут. С этим оображением согласился гость.

Теренти Гранели воспринял самоубийство Маяковского как эпохальную трагедию, ще одним подтверждением тому, что существовала огромная пропасть между сатанинской властью и служившему истине художественным словом.

В 1925 году грузинский поэт случайно, на улице Тбилиси встретил известного русского поэта Сергея Есенина. Духовная схожесть так сблизила их, что они вместе бродили, месте предавались Бахусу. Однажды они попали в драку и оказались в тюрьме. Об этом оба поэта писали в своих стихах. Влюбленный в «голубую безграничность» - Бога, Теренти Гранели делал акцент на равнодушную эпоху, которая заставляла поэта превратиться в нищего.

Сергей Есенин материально помогал более нищему чем сам поэту.

Самоубийство Сергея Есенина обострило в думающем о смерти поэте протест о земной жизни, шекспировскую дилемму «быть или не быть», что и было отражено в его стихах.

Терентия Гранели и Сергея Есенина сравнивали Гено Келбакиани и Константине Гачечиладзе.

Есть сведения, что Сергей Есенин переводил стихи грузинского поэта, но, к сожалению, эти переводы не обнаружены.

Marine Sioridze
(Georgia)

Regarded as one of the finest poets that Italy has ever produced, Dante is also celebrated as a major influence in Western culture. His masterpiece, La Divina Commedia (The Divine Comedy) s universally known as one of the great poems of world literature. Divided into three sections - nferno, Purgatorio, and Paradiso - The Divine Comedy presents an encyclopedic overview of the ores, attitudes, beliefs, philosophies, as pirations, and material aspects of the medieval world. ore than a summa of medieval life, however, Dante's poem is a superb work of fiction with oignant dramatic episodes and unforgettable characters. Dante's verse collection entitled Vita Nuova (The New Life), though not of the stature of The Divine Comedy, is well known for its xaltation of Beatrice, an idealized figure who inspired love poetry imbued with a fervent religious ndertone.

Although Dante's Divine Comedy caused an immediate sensation during his life, his fame aned during the Italian Renaissance, only to be revived in the nineteenth and, especially, twentieth centuries. Many scholars have examined the structural unity of the poem, discussing the interrelationship between medieval symbolism and allegory within the different parts of the poem nd exploring Dante's narrative strategy. Others have marvelled at the seemingly inexhaustible ormal and semantic richness of Dante's poetic text. With its various enigmatic layers of philological and philosophical complexities, The Divine Comedy has received scrutiny by critics, iterary theorists, linguists, and philosophers, who have cherished the immortal work precisely because it translates the harsh truth about the human condition into poetry of timeless beauty. The New Life has long basked in the reflected glory of The Divine Comedy. Criticism has almost nvariably been positive, although an occasional scholar has taken exception to its sensibility, finding in it an overwrought imagination and sensitivity unbecoming a great poet. Many commentators have proposed that Beatrice is a symbol, although of what there is no consensus. The tory of Dante's love for her is often taken as allegory, particularly by critics reading the book in the light of his later works.

Dante wrote his magnum opus well. Over the centuries since the Divine Comedy has seen rint, imaginations have sparked and fears confirmed. Of the three books of the Divine Comedy, he Inferno is the most vividly aware of the human condition. Incredibly detailed descriptions of eternal agony and suffering directly correlate to the misdeeds committed against God and common ecency, enabling those who read the Inferno to conclude that an otherworldly Hell would logically ollow Dante's thorough example. In the story, the character of Dante passes through the nderworld accompanied by famed and respected writer of the ancient world, Virgil, in an llegorical attempt to convey the hierarchical structure of justified pain and suffering. To Dante, the iblical passage of „ye for an eye, tooth for a tooth“ is the basis for which all punishment is ultimately given, and all those who suffer do so with a fitting or ironic method. The hierarchy is not andom; the methods of torture inflicted follow a scale of least to most serious the deeper into the nderworld the characters visit. In Dante's view there are three major divisions of the circles of Hell, populated by those who give into their lesser instincts and desires, those that refuse God, and hose that intentionally do harm to themselves or others by physical or deceptive means. Dante uses these three divisions to explain which misdeeds are more severe than others and why the punishments given to those populating each are fitting and deserved.

The first division is built upon those who give in to desire and instinct, as well as the irtuous heathens. The virtuous heathens are stranded in Limbo for not knowing God, their unishment merely an eternal longing: „they did not sin; and yet, though they have merits, that's not enough“ (Canto IV, 34-5). They died before knowing Christianity; therefore even the most oble and dedicated heathens could not ascend to Heaven. Their inability to reach Heaven tugs at ante's heartstrings like a Lyre, when he explains that „great sorrow seized my heart“ (IV, 43). Accompanying the heathens in lower circles of Hell are the Lustful and the Gluttons. The lustful re doomed to repeat their damning actions endlessly, and in the particular case of Francesca the ct of seduction is but one step over the line separating control over lust and loss of that control: „ne point alone defeated us'(V, 132). Dante draws in the audience, allowing readers to feel ympathy while at the same time challenging them not to: „Dante does not give us the story… nstead we are given her voice and words-a dramatic device emphasised by the fact that her nfinitely mournful account begins suddenly and unannounced“ (Berthoud 119). Gluttons are pelted y „old and filthy rain.“ It is not described what exactly makes this rain filthy, only that it turns the alling hailstones from their normal pure white to a drab, ashen gray. The darkening shade of the ormenting weather is an obvious allusion to the aversion of purity the sufferers have indulged to arn them a spot in Hell; what is not obvious is the reasoning for which Dante uses this method of orment for Gluttons. Gluttony is the act of overindulgence, therefore Dante needed to devise a method of punishment that embodied a sense of mass collection without being too harsh. Cold rain and hail, especially falling in mass quantities, provides this sense to Dante when exaggerated. To give an added touch of irony, Dante gives the rain a dimension of filth, perhaps commenting on the Glutton's insatiable need to satisfy their desires by giving them the filth they so desired in life. These three sins of the first major division exemplify the lightest of all sins, depicting punishments that are fitting yet tolerable.

Punishment becomes fiercer in the second division, increasing in physicality and becoming visually displeasing to the reader who imagines the scenes. Writhing in flaming agony are heretics, entombed within open sepulchers. Forever they must endure conscious awareness of their pain as a way to counter atheist beliefs. Believing that the soul's experiences ended after death was a literally grave miscalculation, and by giving heretics perpetual awareness the torture is a perfect example of counter-punishment as Virgil acknowledges: „Here are the Arch-Heretics and those that followed them, from every sect; those tombs are much more crowded than you think“ (IX, 127-9). It is implied that the followers of the heretics are imprisoned in the open tombs together with their leaders, as if a number of people are packed like radical sardines. Together they spoke against the notion of God and together they burn. Their error is worse than those of the first division because their sins are not impulsive as the first division's can be credited as being, but conscious decisions made by rational thought. Their choices, though clearly wrong ones in Dante's view, are not the most evil.

The third and last great division demonstrates far beyond impulses and erroneous decisions the evil that men do. In it contains fewer people, many more lesser divisions, and much more devious punishment. It is the realm of the violent and the deceivers, their acts so reprehensible that Dante implies God would find them to be worse than unbelieving. Whereas it is possible to live a virtuous life and not believe in God and the afterlife, Dante suggests those that hurt and betray trust cannot live a life of virtue because the said acts go against the very nature of faith. The violent, including tyrannical leaders and murderers, are boiled in a river of blood (XII, 46-8). Suicide victims are transformed into mangled, twisted, lamenting trees (XIII, 25-7). Blasphemers walk in fiery sands (XIV, 25-6). The punishments have become much more sadistic. Even deeper than violence lies betrayal, in which flatterers are submersed in bile, Astrologers walk with their heads screwed backwards, and Friars are crucified to the ground. At the bottom lays only three men and the tri-faced Devil gnashing them between its teeth, the three men Dante believed to be the most horrific to have ever lived for their acts of betrayal; Judas, Brutus, and Cassius. By placing violence and betrayal in the final division of the sins of man, Dante asserts that the worst things man can do are not impulses or bad choices, but acts that knowingly cause either physical, emotional, or spiritual harm.

Dante wrote the Inferno at a point in history when hopes of a better tomorrow were dismal and schisms in the church caused political, civil, and religious unrest. Morgghen writes that „it was a world that ensnared [Dante] with its sufferings and troubles“ (121). Exiled by the Black Guelphs from Florence, Dante began a journey of homelessness, depending on the charity of patrons for day-to-day extensions of life: "Dante came immediately into contact with the Ghibellines of northcentral Italy and obtained Ghibelline patronage in one court setting or another for the rest of his life" (LCC 283). Certainly the political message of the Inferno was not simply one of artistic retribution but also political spite. The growing ferocity of the eternal tortures endured by the shadows inhabiting Hell serve to pique the reader's emotions on which sins are, by Dante's definition, more accursed than others, thereby readers find alignment with his base values. By finding readers that learn to agree, Dante establishes political leverage used to support the Holy Roman Emperor to reestablish empirical power in Italy (LCC 283).

The Inferno, then, serves as a didactic multipurpose tool used for religious inspiration and political power simultaneously. The pain and suffering seen by Dante the character mirrors the exaggerated problems that he, Dante the poet, no doubt had seen through his life, and the writing of the Inferno allowed him to act as a harbinger of the final judgment. Lagercrantz comments on the realism Dante produces: „in all things, the dead are like the living. They are distinguished from the living only by their having moved on to another form of existence“ (134). The counter-punishments depicted therefore act as a believable supplement to Dante's frustration with the state of the world, and by delivering the tale as an allegorical quest of passage he is able to transcend the lines crossed by those that had crossed him. Traveling through depressing layers through and out of Hell while not belonging there, Dante simultaneously comments on his detractors and bestows grace upon himself.

Literature:

მარინე სიორიძე
დანტეს ნარატიული სტილი „ღვთაებრივ კომედიაში“
რეზიუმე

„ღვთაებრივი კომედიის“ უკვდავება და მნიშვნელობა, როგორც მსოფლიო ლიტერატურის ერთ-ერთი უდიდესი ქმნილებისა, განისაზღვრება არა მისი რთული სიმბოლოებისა და ალეგორიების დეტალური და დაწვრილებითი შესწავლითა და შუასაუკუნეობრივი კულტურისა და შუასაუკუნეების აზრობრივი წყობის სრული და საფუძვლიანი გადმოცემით, არამედ ახალი და შემოქმედებითად თამამი განცხადებით, რაც თქვა დანტემ თავის ხილვებსა და საკუთარ თავზე და იმით, თუ როგორ გამოთქვა მან თავისი აზრები. ახალი დროის პირველი პოეტის პიროვნება მისი ღრმა და ისტორიულად კონკრეტული შინაარსით მაღლა იდგა სქოლასტიკური აზროვნების სქემებზე და დანტეს მიერ სინამდვილის პოეტურმა აღქმამ დაიმორჩილა ესთეტიკური ნორმები, რომლებიც ნაკარნახევი იყო შუასაუკუნეების ლიტერატურული ტრადიციებით.

Марине Сиоридзе
Нарративный стиль Данте в «Божественной Комедии»
Резюме

Бессмертие «Божественной Комедии» и значение ее как одного из величайших творений мировой литературы определилось не ее сложной, требующей кропотливого изучения и детального комментария системой символов и аллегорий и не ее, наконец, полнотой отображения и воплощения средневековой культуры и средневекового строя мысли, а тем новым и творчески смелым, что сказал Данте о своих видениях и о самом себе, и тем, как он это сказал. Личность поэта, этого первого поэта нового времени, в своем глубоком и исторически конкретном содержании возвысилась над схемами схоластической мысли, и живое, поэтическое осознание действительности подчинило себе эстетические нормы, продиктованные традициями средневековой литературы.

ციალა მესხია
(საქართველო)

18 წლის მზეჭაბუკმა პოეტმა დათა გულუამ, გამაოგნებელი და დამაფიქრებელი ლექსები დაგვიტოვა. დათას ცხოვრების გზა ჩვეულებრივ ოცნებათა და სურვილთა დათმობის გზა იყო და მაინც ურთულესი იყო ეს გზა ხორციელების, ბიწიერების უკუგდების გზა. ტაძრისკენ მიმავალ გზასაც წინასწარ, „ჰაუს“ შეუძახებლად ჭვრეტდა. პოეტი ერთგულია სამშობლო მიწის, ზეცისა და ზღვისა. დათას პოეტური მემკვიდრეობა ჭეშმარიტი ნიჭის გამოსხივებაა.

მართებულად ბრძანებს პოეტი გენო კალანდია (დათას ხსოვნის საღამო, ახალგაზრდა მსახიობთა თეატრი, 2010 წ. 23 თებერვალი): „ჩემთვის დათა გულუას პოეზია აღმოჩენაა. ის ფილოსოფიურად მოაზროვნე და სამშობლოს სვე-ბედზე მოფიქრალი ჭაბუკი გახლდათ. გამაოგნებელი და დამთრგუნველია მისი პოეზია, რომელიც მისი ცხოვრების ანარეკლია, სამშობლოს ეზრდებოდა დიდი პოეტი. დათას სახელს, მის კაშკაშა ვარსკვლავს მისი ლექსები შემოუნახავს თაობებს“.

დათა გულუა სანთელივით იღვენთებოდა, ნისლივით უჩინარდებოდა, ვარდივით ჭკნებოდა და ვაგლახ, რომ ვერ მივუხვდით...

დათას ზეციური მირონით ცხებული პოეზია წინასწარ განჭვრეტს ერის სამომავლო გზებს და მზადაა დალეწოს „ბნელი ტაძრები“. ამოუწურავია, გამოულეველი გაგებისა და თანაგრძნობის საუნჯეც ნაბოძები პოეტისათვის მარადიული სიყვარულით. „მზიან ტოლჩებში“ აელვებულ სხივებთან ერთად სულის დაფაზე აღბეჭდილი ტკბილი სიმწარეც შემოგვანათებს: „და მოდით ვლეწოთ ბნელი ტაძრები, ჩვენს პოეზიას დავუდგათ ტახტი, კვამლით, ცხედრებით ზეცა ნავსები, გავწმინდოთ სულით, ავზიდოთ ხატი“.

დათაზე აუცილებლად ილაპარაკებ როგორც პოეტზე და როგორც ნაადრევად წასულ შემოქმედზე, რომელმაც წუთისოფელში მაინც მოასწრო შეესვა „ერთი ულუფა ყოფის შხამი“ და ხეტიალისგან გაეცვითა ტერფი და წავიდა მზესთან, იქ, სადაც „მუზები ტოვებენ უხმო წერილებს“.

დათამ ზუსტად იცოდა და განჭვრიტა, რა დარჩებოდა მისი სიკვდილის შემდეგ: „შენ დარჩები, სულო ჩემო, სარჩენად, შენ დარჩები, პოეზიავ, ჩემ შემდეგ“.

„სისხლისფერი ქოშებით“ მოსიარულე პოეტი ღამეშიც იმედის სხივს ხედავდა, მისი სურვილი უკიდეგანოა, ბოროტების დაგმობა, დემონებთან მედგარი ბრძოლა და ზეცისა და მიწის ერთიანობა...

„მე ღვინო ვასვი გუშინ დემონებს“, - ამბობს პოეტი და მხატვრული სახეებით

მიგვანიშნებს სულისა და სხეულის გაყრის პროცესზე. ტოვებს სხეულს სული იმ რწმენით, რომ ის ღმერთს ზეციურ საუფლოში სჭირდება. მაგრამ დათამ თავის ლექსებში დამაჯერებლად მიგვანიშნა ზესთასოფლისა და სოფლის ერთიანობაზე. ამ ერთიანობის გვირგვინად მესახება მისი „წერილი თანატოლებს“, რომელშიც ნათლად გვაგრძნობინებს, რომ „მზე უფლის მოციქულია ჩვენს გალაქტიკაში'.

პოეტს აშფოთებდა მის სარკმელთან მომზირალი თვალებაცრემლებული მზე, ნიადაგ ჩაესმოდა მზის ხროტინი და ეს იყო სწორედ შემზარავი. მისთვის ხომ მზე საკუთარი მეობის მნათობივით ამაღლების სადარი იყო.

რატომღაც გიორგი ლეონიძე გამახსენდა: „ოქროს ჩანგების სიმების ჟღერა ჰაერში მესმის გაურკვეველი, მაგრამ ვერა და ვერ გავხდი მისი გამაკვლეველი“ (1, 86).

დათა გულუასთვის მთავარია სული, ზეცისნათელი, დედაცა. მზე მას სინათლით, სითბოთი ავსებდა. იცოდა ტკივილის უკიდეგანო, თეთრი ღამეების ფასი და გვეუბნება: „ჩემო თანატოლებო, თქვენ შეიძლება, ჯერ ბოლომდე არც გესმოდეთ მზის ამოსვლის მიზეზი და არც ძარღვებში სისხლის ბრუნვას უგდებთ ყურს... მე, შეიძლება, ბოლომდე ვერა, მაგრამ ერთხელ მაინც განმიცდია ის ტკივილი, რაც ალიონს მოაქვს და ღრუბლების ფერდობებზე ანაწილებს“.

მართებულად ბრძანებს კრიტიკოსი თამაზ წივწივაძე: „ცხადია, უფალს უფლის მიაქვს, კეისრის წილს კი პოეზიის სახით ჩვენ გვიტოვებს!

არაა ეს მცირე ძღვენი, მაგრამ ვაი, რომ უფრო სრულყოფილი შეიძლებოდა. ეს კი მაშინ მოხდებოდა, ამ სოფლად მეტხანს რომ ეცოცხლა“ (2, 3).

დათა გულუას ზეცისკენ სწრაფვა, დედაცაში დამკვიდრების სურვილი პოეზიას უკავშირდება, იგი ტერენტი გრანელივით ლექსით ფრენაზე ოცნებობდა. დედაცა, მზე კიდევ უფრო აყვარებდა განთიადებს. „შენ შორეულო ჩემო ოცნებავ, მომეცი ფრთები და გამაფრინე“ (ეს ტერენტი გრანელია).

დათა გულუამ წინასწარ განჭვრიტა თავისი სიცოცხლის ტრაგიკული ფინალი და თბილისში ნარიყალას ეკლესიის წიაღში სამუდამო სასუფეველში დამკვიდრების ბედნიერებაც, რამეთუ ღრმად სწამდა: „რომ საფლავს თვითონ ჟამიც აორთქლებს, მთავარია პოეზიის ბრუნვა...“

დათა გულუა თავისი უიშვიათესი ნიჭით გამორჩეული პოეტი გახლდათ, რომლისთვისაც უმთავრესი იყო წამიერებაში მოქცეული მარადისობა, წარმავალში წარუვალის, მცირედში საყოველთაოს, მიწიერში ზეციერის ჭვრეტა.

მთავარი სასწაული დათა გულუას თვრამეტი წლის მზეჭაბუკის, როგორც შემოქმედისა ისაა, რომ ამ კრებულმა დაიტია თითქმის ყველაფერი, რაშიც მჟღავნდება ჩვენი ერის სული და ხასიათი, კარგად იცის, რომ მძიმეა პოეტის ხვედრი, მაგრამ მორჩილად და უყოყმანოდ შეუშვირა მკერდი

დათა გულუას პოეტური მედიტაციები სიკვდილ-სიცოცხლის მარადიულ ტკივილს არ განერიდა, შთაგონებული სულიერი მწუხრი და დახვეწილ განცდათა წყურვილი შემეცნების ამ პროცესის გარკვეულ წინაპირობას წარმოადგენს: „სველი ასფალტიდან ძვრებოდნენ აჩრდილები, ნაპრალებს აფარებდნენ წარსულის მანტიებს, ყოველი სახლის ზღურბლზე ცრემლების ქილები, აწყვია ცხედრებივით და სუსხი აციებს“.

პოეტი აცნობიერებს სიკვდილს, „ცრემლის ქილები“ უფრო გასაგებს ხდის მოძალებულ გრძნობათა სიჭარბეს. მთელი ლექსი გამსჭვალულია გულისდამამძიმებელი წინათგრძნობითა და ხილვებით, აქ წინასწარაა განჭვრეტილი მომავალი ტრაგედიაც, რაც არც თუ ისე იშვიათია ქართულ მწერლობაში.

ცრემლი და გლოვა გათანგავს უზენაესთან წილნაყარ ჭაბუკს. არ ასვენებს მარადიული ჩუმი ნათელი და ევედრება სიწმინდეთაგან უპირველესს ნინო კაბადოკიელს და მარადისობას უხმობს, ცხადად განჭვრეტს თავის სამუდამო სავანეს - ოთახს, ტუფის ლოგინსა და მარმარილოს სასთუმალს, სწორედ აქაა რაღაც ამამაღლებელი და გამწმენდი გრძნობა, რომელიც ჩურჩულთ ათქმევინებს: „კვამლის დემონმა ხელი დამრია, ტკვირეს ლექსების მზე მოკვდავებმა, წმინდაო - ნინო შანტა მარია, დედავ! ქარია და უკვდავება“ („დედათა სახენი“).

სიკვდილის წინათგრძნობა, მაგიური სამყარო, რომელსაც პოეტი თავისი ოცნებით ქმნის და სულში დაატარებს მისი სამოქმედო ასპარეზია, ვინ იცის, ეგებ, გრძნობდა, რომ მას უკვდავების სხვა ნაპირი უხმობდა, სულ სხვა მხარე. რამეთუ „სულს კაცისას განწმენდილს და განსპეტაკებულს, ცად ამაღლების სრული ნიჭი მოეფინება“ (3, 137).

დათა გულუასთან სიკვდილი უკვდავების ნაპირია, მასთან არასოდეს არაა გამორიცხული ესთეტიკური ეთიკურისაგან. მართლაც, რომ ძნელია ვინმეს დაესესხო ის ფერები, მისტიკური გარდაუვალობის, მოახლოებული სიკვდილის განცდას რომ გინერგავს და თხემით ტერფამდე გძრავს ასე მტკივნეულად, ასე სამუდამოდ: „მომაქვს თამარის ბაჯაღლო კუბო და ტაჯ-მაჰალის თეთრი ლოდები. მე უკვდავებას ვეძახი უფრო, ვით ბეთჰოვენის ლურჯი ნოტები დო ... დო ... ლა ... ლა ...“ („ადამიანნო, გამიღეთ კარი“).

აი, ასეთი სიკვდილია დათასთვის სულის დღესასწაული. აქაა პოეზიის მშვენიერებაც და მარადიულობაც.

დათა გულუამ გლოვის ზარი დარეკა და მოკრძალებით მოუხმო ტიციანს მარტოობის ორდენის ერთ-ერთ კავალერს: „ჩემ გვერდით უკვე არავინ იდგა, მხოლოდ ნაღველი მითბობდა მუხლებს, აქ ტიციანი მომიჯდა დინჯად და მაჩვენებდა უფეხო ღრუბელს“.

ბინდის, კაეშნის, გლოვის პოეტია დათა, შემოდგომის ფოთოლცვენით, ვარდის ჭკნობით, სიკვდილის მოახლოებით აცრემლებული დაეხეტება წუთისოფლის ქაოსში, მაგრამ მინდა დაბეჯითებით ვთქვა, რომ მისი გოდება სიკვდილზე არის ორიენტირი, მაცნე უმშვენიერესი დღესასწაულისა, ამიტომაც ეუბნება დედას ფაქიზად: „კვლავ აფრენილა ავაზა ოცი, ფრინავენ არსად. ლამპიონები წყვდიადისაკენ ილტვიან ჯარით. მე გავიღვიძებ, გპირდები დედა, აუცილებლად, ღია დატოვე ჩემი სარკმელის მტვრიანი კარი“ („რექვიემი“).

უკვდავების სხვა ნაპირში დაფრინვს პოეტის ამაყი სული პოეზიის, ლექსის „რითმების ჯარით“. მას თამამად შეეძლო ეთქვა: „მოვიძულე კრებული უკეთურთა და უღმრთოთა თანა მე არა დავჯდე“. „... ხოლო მე უმანკოებითა ჩემითა ვიდოდე“ (დავით წინასწარმეტყველი).

წუთისოფლის ქაოსში მოხეტიალე და უკვდავების ნაპირის მაძიებელი ჭაბუკი-პოეტის სული მტკივნეულად განიცდის უსაყვარლესი მეგობრის გოჩიკო ხუნდაძის გარდაცვალებას, რომლის სიკვდილმა ააფორიაქა. ლექსში „მეგობრის საფლავისკენ“ მეგობრის სიკვდილით გამოწვეული სევდა სისხლივით იღვრება ქაღალდზე და სულისშემძვრელი სტრიქონებით ემშვიდობება უერთგულეს ძმადნაფიცს.

როგორც დაჭრილი იცლება სისხლისგან, ისე იცლება დათას სული გრძნობებისა და განცდებისაგან, ასე მტკივნეულად რომ განიცდის სანუკვარი მეგობრის დაღუპვას და მაინც შემოქმედებითი ნიჭის, ინტელექტუალური განსჯის ნაყოფია მწუხარების, გლოვის უნიკალური მეტაფორული გაიგივება „ცრემლების ტაშთან“, რომლითაც პოეტი გადმოგვცემს რაღაც უჩვეულო განწყობილებას, ემოციას. დათას მეტაფორული აზროვნების უჩვეულო სიმდიდრე მოულოდნელობით შექმნილი ინფორმაციით პოეტის ნიჭის თვითმყოფადობაზე, მის გამორჩეულ ხელწერაზე მიგვანიშნებს.

სიკვდილთან პირისპირ დგომით, მისი საიდუმლოების ამოცნობის დაუოკებელი სურვილით პოეტმა გაიშინაურა სიკვდილი, დაამარცხა შიში, რომელიც თან სდევს სიკვდილის განცდას და მაინც, უკვდავების მოლოდინი რწმენით ავსებს მის ჭაბუკურ სულს და მისი ცხოვრების წესის გადასხვაფერებაც ხელეწიფება, რომელმაც კარგად უწყის, რომ მისი სიკვდილის შემდეგ დარჩება „შავი ფილა და ნაპრალთა „პლატე“, „წყალზე ძლიერი და მოყვასივით სანდო ღუზა“, „დანგრეული იდუმალი სივრცე“, უსასრულო კედლები, სიკვდილის იდუმალი, მაგრამ მშვენიერი ხიბლი გათანგავს პოეტს და გულის სისხლით დაწერს: „ეს დარჩება ჩემ შემდეგ გულის ნარჩენად. წაღებული მწუხარება მზის დამდეგს, შენ დარჩები, სულო ჩემო სარჩენად, შენ დარჩები პოეზიავ, ჩემ შემდეგ“ („ჩემ შემდეგ“).

სულ მალე სული სხეულს გაეყარა. მზეჭაბუკი მზემ ჩაიხუტა, დრომ ყველა და ყველაფერი დამარხა, მაგრამ დარჩა დათას პოეზია, მის საფლავთან მოსიარულე მუზა და გრძნობ სიკვდილის მშვენიერებას, მარადიულ სიცოცხლეს რომ იმარხავს. „უკვე დავტოვე სხეული ვიცი და უკვდავება ცაში დაფრინავს“.

დათას მთელი პოეზია სიკვდილზე ფიქრით გულის დამამძიმებელი წინათგრძნობითაა გამსჭვალული, რამეთუ არც თუ იშვიათი შემთხვევაა, როცა შემოქმედი ადამიანები მოახლოებული უბედურების ტრაგიკულ დასასრულს წინასწარ გრძნობენ. ქართულ მწერლობაში უამრავი მაგალითის დაძებნა შეიძლება.

ვინც გულით წაიკითხავს დათას ლექსებს, არ შეიძლება წუთიერად მაინც არ გაირინდოს, გული არ აუჩუყდეს, ცრემლი არ ჩამოუგორდეს და ჩურჩულით არ გაიმეოროს პოეტის სტრიქონები: „მე შენ გაჩუქე თვე გაზაფხული, შენ კი დამითმე ბილიკი ზამთრის, მე მაინც მიყვარს ის სასწაული, თეთრი კვიცივით უცებ რომ გარბის“.

მარად ბავშვს სიკვდილის აჩრდილი ევლინებოდა, რომელიც ცხოვრების ტრაგიკულ დასასრულზე მიანიშნებდა და მზეჭაბუკიც პოეტურ მუზას მოუხმობდა, თავზე ანბანი ათოვდა და ქაოსში ჭეშმარიტებას ეძებდა, ღრმად სჯეროდა და სწამდა, რომ სიტყვები არ დაელეოდა, სულზე ტყემლების გაკვირტებაც სწამდა და ლექსის შარავანდედიც. პოეზია, პოეტური სიტყვა მისი ცხოვრების მუდმივი თანამდევი და გადამრჩენელი იყო: „ლექსს უნაგირზე მე არ დავალპობ, და შენს თვალებში ჩავზილავ მზერას, დღეს მარტოობის სუფრას ვთამადობ საფანტით დაჭრილს, მე ვგავარ ძერას“.

დათა ყოველ წუთსა და წამს მზადაა სიკვდილის შესახვედრად. „მე მირჩევნია სიკვდილის ჩაცმა“, „მე უკვდავების სხვა ნაპირი მიაქვს“, „დღეს ალიონი კვლავ ძუ მგელია“, „და გარითმული ფრთების მიღმა იდუმალება მახურავს კარვად“. „წუთი იქით, წამი აქეთ გავიდა და სიკვდილიც კართან აიტუზა“ - მოტანილი სტრიქონები შემაძრწუნებელია და გამაოგნებელი. რამეთუ „ფიქრობენ ტრაგიკული პოეზიაში უბედურებაა; ტრაგიკული პოეზიაში გვაფხიზლებს და გვამაღლებს, ნადირის მშიერი თვალით გვიჩვენებს რეალობას. გვათავისუფლებს ყოველგვარი წვრილმანისაგან. არა, არა, ტრაგიკული პოეზიაში ნამდვილად არაა უბედურება, ვინაიდან პოეზია ყოველთვის ბედნიერებაა...“

დათა გულუას პოეზიაში განჭვრეტილია მომავალი უბედურება: „მე მირჩევნია სიკვდილის ჩაცმა“, „წუთი იქით, წამი აქეთ გავიდა და სიკვდილიც კართან აიტუზა“ ან კიდევ: „გურამ, ჩვენი ზეციური ქალაქი მიცვალებულთა ქალაქად იქცა“.

„ზღვას წუხელ ლურჯი მოატყდა ფეხი“ - ტკივილით აღმოხდება პოეტს და მიგვანიშნებს გურამ რჩეულიშვილის უკეთილშობილეს ბუნებაზე, რომლის შემოქმედებითაც აღფრთოვანებული იყო და თხემით ტერფამდე შეძრული.

აქაა ელეგია, კაეშნით გამსჭვალული ლირიკა სევდის, უიმედობისა, სასოწარკვეთის პრინციპზე აგებული და რატომღაც მეჩვენება, რომ პოეტი ყოველი ნაბიჯის გადადგმისას ედება ობობის ქსელს და მოძრაობის დროს ვერ ამჩნევს თუ როგორ იხლართება მის მსუბუქ, მაგრამ ფოლადზე უმტკიცეს ძაფებში.

თუ გალაკტიონი ამბობდა, რომ „სული ცოცხლობს, როს სხეული დუმს“ და სიკვდილის შემდეგ რჩება „ფერფლი ცა და ეს წიგნი“, დათა გულუა ამბობს: „დანგრეული იდუმალი სივრცე“, „უსასრულო კედლები“, „გვამად ქცეული პოეტი“, მაგრამ რა ოპტიმისტურად ჟღერს ლექსის ეს ბწკარი: „რა დაგრჩებათ, რა დარჩებათ თაობებს, ნუთუ სულზე უკუღმართი ჭმუნვა?! თორემ საფლავს თვითონ ჟამიც აორთქლებს, მთავარია პოეზიის ბრუნვა“ („ჩემ შემდეგ“).

პოეტი ხედავდა სულს, მიცვალებულთა ქალაქს, მარადიული ნათლით გაბრწყინებულს და გვასწავლიდა, გვმოძღვრავდა, სიკვდილი სულაც არ არის საშიში, გვანუგეშებდა და გვამხნევებდა, რომ სიცოცხლეშივე გვეფიქრა წარუვალ სულიერ ფასეულობებსა და ღირებულებებზე, ცის ჰარმონიაზე, მზეჭაბუკი ლექსით ამაყად მიაბიჯებს სასუფევლისკენ და საოცარია ისიც, რომ წინასწარ ხედავს ცხედარს, რომელშიც მხოლოდ მზის სარქველებთან თავის თავს გამოიცნობს: „ჩამოატარეს ჩემს სარკმელებთან თეთრ სუდარაში მძინარე გვამი, რომ მიასვენეს მზის სარქველებთან, მე მხოლოდ მაშინ ვიცანი თავი“ („მეთვრამეტე გამოსვენება“).

პოეტის მზერა მიღმურ სამყაროს გადასწვდა, მიუხედავად ამისა, კარგად უწყოდა: ზეცისკენ მიმავალი გზა ბილიკია და არა შარაგზა, „დიდ შარაგზაზე მუდამ დადიან“ (5, 53).

დათა გულუასთან ქარის წისქვილები ტოკავენ, ორბივით ფრინავენ ღიმილნიც და უკვირს თუ „ქარებს სად მიჰყავთ, ვინ იცის საით?“

დათა გულუას ფიქრი ოცნების იქით, შორეთს გადასწვდება. მისი სული მთელ სამყაროს დასტრიალებს თავს: „გადავუფრინე ერთხელ პლანეტას, იავარქმნილი არის ჩონჩხები, მარადისობა მოჰგავს კომეტას, კომეტას თავის თეთრი მონებით“ („აფეთქებული მიწა“).

ტერენტი გრანელი ლექსების ფრთებით მიიწევს ცისკენ, „უკვდავების ცისფერ მხარეში. მე ლექსები გამაფრენენ ცისკენ, მე ლექსების სიხარული მომკლავს“. „სული საზღვარს გადასცდება ფრენით“ (6, 45).

დათა გულუას, ტერენტი გრანელივით, სჯეროდა სიცოცხლის მარადისობის, სჯეროდა თავისი უკვდავება, „აკი პოეზიამ იცის უეცარი სიხარული, რომელიც უდრის გაფრენას“. „მე მინდა ყველგან ვიყო, როგორც ღმერთი“ (6, 4).

პოეტის ენიგმებით მომაჯადოებელი ლექსები რაღაც საოცარი ვნებიანობით ითხოვს დაუნჯებას. მაღალი ადამიანური ვნებებით აღბეჭდილი პოეტური სახეები ფიქრისა და განსჯისაკენ მიმართავს მკითხველის ცნობიერებას. პოეტის მედიტაციები მოულოდნელი სახით წარმოსახავენ ცხოვრებისეულ მოვლენებს, რომელნიც ახალი რაკურსით ირეკლებიან შემოქმედის გრძნობად ემოციურ შესაძლებლობათა სიბრტყეზე. მზეჭაბუკი პოეტი მხოლოდ მზეს, რწმენას, სულიერებას ეთაყვანება. მარადიული ნათელი, მზის სარქველები აოცებდა და ზეცისკენ უხმობდა და ისიც პოეზიით, „რითმათა თეთრი ჯარით“, გულჩამოჭრილი თავისი პორტრეტით დორიან გრეის - მარად ჭაბუკი სიკვდილის შესახვედრად ემზადება. კარგად იცის და გრძნობს რაინდული სულის ახალგაზრდა, რომ მალე დღისა და ღამის დუელიც შედგება, ჭაღარა მამალიც დაიყეფებს, ხოლო მზე სიცოცხლისა და უკვდავების წყარო თავის უძღებ შვილს დაელოდება. სულ მალე მსაჯული მთვარე წამებს დაითვლის და: „მან დაბაჩათა გაშალა ყუთი და გაისროლა ხმამაღლა: ჰეი! მიწა გათეთრდა, თვის თეთრი სისხლით მიწა თეთრია, თოვლივით თეთრი - მითხრა სიკვდილმა მარადჭაბუკმა, მარადჭაბუკმა დორიან გრეიმ“ („მისტერ დორიან გრეი“).

დორიან გრეის - მარადჭაბუკი სიკვდილის სიმბოლიკა საოცრად მისტიკურია, ღრმა დატვირთვის მქონე პარადიგმაა. დათა ის პოეტია, რომელიც მთელი თავისი ცხოვრებით მარადისობას ამკვიდრებდა. მისი ცხოვრება ერთი ტკივილიანი გაელვებაა, მაგრამ ცად აღმართული მწვერვალიც და უნებურად ეკლესიასტე გამახსენდა: „ვიხილე ყოველ მკვიდრს, მზისქვეშეთში ყმაწვილი ახლავს ...“ (5, 15).

დათას პოეზიაზე დაკვირვება გვარწმუნებს, რომ ის გახლდათ სულიერ სიმაღლეთა წვდომის ნიჭით მირონცხებული, ალბათ „გილგამეშიანის“ ეპოსშიც ღრმად იყო გაცნობიერებული.

დათამ, 18 წლის „ღიმილის ბიჭმა“ კარგად იცის ცხოვრების ფასი, სიცოცხლის ხიბლი და ძალა. ისიც რა და როდის, როგორ მოგვაწოდოს ტკივილიანი სტრიქონები. კითხულობ მის ლექსებს და გრძნობ სულისა და ხორცის ერთიანობას, როცა სულს ამღერება სწყურია, თვალზე მომდგარ ცრემლებს ტაშის დაკვრა სურთ; შემმართებლური ძალისმიერი ნიშანთვისებები „მარადი ბავშვისათვის“ სულაც არ არის უცხო, რამეთუ იგი დროის აკვანზე მდგარი პოეტია, რომელსაც ეზმანება ჟამთა ნიაღვარით გადარეცხილი ერთი მებრძოლი გმირის სახელი - მაგრამ იმ სულის ნათელი მაინც იკაშკაშებს სამარადჟამოდ.

დათა გულუა პოეზიაში, ლექსებში გამოსჭვივის სისპეტაკისა და სიწმინდის მისტიცისზმი. იგი სიწმინდის გედია... „სფინქსით შეუცნობელი თოვლის გულით და გედის სითეთრით“ („მშვენიერება“, შარლ ბოდლერი).

გალაკტიონ ტაბიძის პირველშობილი ფერებით მოქარგულ პოეზიაში გედი შავია და „ყელამართული“, „მთაწმინდის მთვარეში“ კი გედი სევდიანია, რომელიც სიმღერით კვდება „და მეც მოვკვდე, სიმღერებში ტბის სევდიან გედად, ოღონდ ვთქვა თუ ღამემ სულში როგორ ჩაიხედა“.

„პოეტი არის ყოველთვის ერთი, პოეტი არის ყოველთვის გედი“... „მოდის ზამთარი, თოვლი და ყინვა, თოვლის და ყინვის ცისფერი წვეთი, სნეული სახე - სიკვდილის წინ ვარ მე, როგორც გედი“ - გოდებდა ტერენტი გრანელი და მიგვანიშნებდა სიკვდილის გარდაუვალობაზე, მაგრამ მთელი არსებით ცდილობდა ხმა მიეწვდინა უფლისათვის, რათა მისკენ მიმავალ ბილიკებზე პოეტის გედის ნატერფალი დაემჩნია...

დათა გულუას მთელი პოეზია „ღიმილის ბიჭის“ ულამაზესი ცხოვრების გაბრწყინებაა, ურიოშო თვალმარგალიტებით სავსე სულიერი სამყაროს გამონაშუქი. ლექსში „გადაგვირჩინე, ღმერთო, სულები“ პოეტი ქმნის „სიწმინდის გედის“ შთამბეჭდავ სახეს. პოეტი ხედავს ფაუსტის მიერ გაყიდულ, ბოროტებით დაკაწრულ სულებს, არ ასვენებს ბნელი ხიდის ქვეშ გახიდული შავი აჩრდილები. შფოთავს დანგრეულ რწმენაზე. წართმეულ სიხარულზე, უმზეოდ ყოფნაზე და მაინც თავის პოეტურ მრწამსს აგვირგვინებს სილამაზის, სიწმინდის, სისპეტაკის, მაღალი იდეალების გამარჯვების მოლოდინით: „გადაგვირჩინე, ღმერთო, სულები, თავზე გვენგრევა სიცოცხლე ხედავ? მხოლოდ ვისაც გვწამს შენი სინათლის, დავრჩით ჭაობში სიწმინდის გედად“.

დათას პოეზია დაბინდული და დანისლული ის სურათია, საიდანაც უსასრულო მაცთუნებელი ფერი იღვრება. ერთობ ძნელია მათი სურნელისა და ხმების ამოკითხვა. და მაინც თითოეულ ლექსში თავისთავად გაისმის „სიწმინდის გედი ხმა“, განწირული სიყვარულის, წართმეული თავისუფლებისა და მთელი სამყაროს ტკივილით დამძიმებული პოეტის უკანასკნელი სიმღერა. ყოველგვარი ხმაურისა და ბრჭყვიალა სცენების გარეშე გამოკრთის აღტაცება არტისტული შთაგონების სახით. დათა გულუას არა ერთ და ორი ლექსი განასახიერებს ასეთ ფერწერულ ტილოს. ზეცისკენ მიმსწრაფი პოეტი, როცა მზის სარქველებთან თავის ცხედრის ამოიცნობს, უკვე მიხვდება, რომ მისთვის ნამდვილი ზამთარი დადგა. ვინ იცის, ეგებ ამიტომაც აღმოხდა ასეთი სულისშემძვრელი სტრიქონები: „ამოზნექილან სევდით მიწიდან, სველი საფლავნი, ვით კრატერები. ზარებით მტირალ ძველ სამრეკლოებს წვიმით ტოვებენ შავი ბერები“. ან კიდევ: „ჟამს ხელთ ეჭირა გლობუსის ღერძი, და მარად ბრუნვას უმზერდა მყარად. დრო დათრგუნული, ვით გუთნით ვერძი, წამოწოლილა ღრუბლებზე ნაცრად“ („ყვითელი საათი ანუ დიალოგი ჟამთან“).

დათა გულუას მთელი ცხოვრება გლოვის ზარია, ლამაზი გედის უკანასკნელი სიმღერაა, ღამის ნაღვლიანი სიცილით რომ მიისწრაფოდა ზეცის თავანისაკენ. ნიკოლოზ ბარათაშვილის, გალაკტიონის, ტერენტი გრანელისა და ნიკო სამადაშვილის მსგავსად დათა გულუა „ობოლო სულით“, „სევდის თავშალით“, „ვერხვების ღიმილით“, „ვარდების სილით“, „სიმწრის პერანგით“, „ლურჯი ბორკილით“, „ოცნების ფერით“ და „მზიანი ღამით“ ისწრაფვის მარადისობისაკენ...

დათას პოეტური სამყარო მრავალფეროვანი და მრავალწახნაგოვანია, მისი მუზა შინაგანი დიადი ენერგიით აღსავსე სილამაზეს შეფოფინებს, თუმცა კარგად უწყის, რომ ჩვენი ეპოქა მღელვარე და მშფოთვარე აზრის ეპოქაა, სადაც ყველაფერი გამსჭვალულია გარდაქმნის სულით, ამიტომაც მის ლექსებში დახატული მუქი პეიზაჟები ორიგინალურად ერწყმის ავტორის ეთიკურ მრწამს. ეს მის პოეზიაშია მისტიკური ერთობის დიდი სიხარული, მშვენიერებისა და სილამაზის განცდა. დათას სასიცოცხლო გარემო მდუმარებაა, ღამე, ქაოსი, ოცნება, ფანტაზია და სიზმარი. ღამე და იდუმალება მისი სასიცოხლო მედიუმია, მისი მიწიერი ხატები.

18 წლის დათამ, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის, სამართალმცოდნეობის სპეციალობის სტუდენტმა უკვე მოასწრო ისეთი გზის გავლა, რომელმაც, თავის მხრივ, შეიძლება ერთი მთლიანი შემოქმედებითი ცხოვრება დაიტიოს. მისი სტუდენტობის პირველი წელი თითქოს ძლიერი ნებისყოფის გაკვეთილად შემორჩა ახლობლებისა და მეგობრების ხსოვნაში. მისი ლიტერატურის მასწავლებლის, უახლოესი მეგობრის ლელა მელიქიშვილის აზრით, მას დაჟინებულად შეეძლო უარი ეთქვა იმაზე, რასაც მიაღწია, რაც ბევრს მოსწონდა და აღელვებდა ...

„მისი სამყარო შესაძლოა წუთისოფლის ყველაზე სრულყოფილი ჰალუცინაციაა, სულის მომლანდებელი ღრმა და წინასწარმეტყველური სიზმარია, რომელიც სინამდვილისაც კი ჯაბნის, მაგრამ ეს მაინც რეალიზმია, საკუთარი საზღვრებიდან ფანტასტიკაში რომ გადასულა“ (8, 211-212).

დათას პოეზიის გარეშე სიცოცხლე არ შეეძლო, როგორც შემოქმედი ზოგჯერ უარყოფდა სიყვარულსაც, რომელსაც „დინჯი და მოკრძალებული ნირვანა სთავაზობდა და მწუხარედ წერდა: „მე ვარსკვლავები მარილად მეწყვნენ გულის ჭრილობის წითელ არკებში. შენი თვალები ეკიდნენ ბეწვზე, ქარი კი იწვა დროის აფრებში“ („ich Liebe ანუ წარსული ნირვანა“).

ვკითხულობთ დათას ლექსებს და მარტოობის, მდუმარების, სიზმრის კურთხეული და დალოცვილი ღამე შემოგვანათებს თავისი სილამაზითა და სიდიადით: „და თვლემდა თალხი გალაკტიკაზე, რაღაცა ჰგვრიდა სიზმარში ღიმილს, ყინული გალღვა ანტარქტიდაზე, გული ამეწვა, ვით ლამპრის ფითილს“. „სილამაზეს გრძნობს ლამაზი სული, მსგავსი შეიცნობს მხოლოდ თავისსავე მსგავსს, თუ დავუკვირდებით, ასეთი აზრი ხელაღებით უარსაყოფი როდია. უთუოდ კარგი რწმენაა, რომ ვინც სილამაზეს გრძნობს, ლამაზი სულის პატრონია. ვინც სილამაზეს არარად აგდებს, უსულგულოდ ირაცხებოდა. ასე თავისებურად გამოსჭვივის აქედან ცნობილი იდეა, რომ სილამაზე აკეთილშობილებს ადამიანს“ (9, 37).

დათას პოეზიაში ყველაზე მძაფრადაა სულის სილამაზე გამოხატული. აკი ლამაზი სულის ფრთებითა, შესაძლებელი დედაცაში შეღწევა, ნათელი ფიქრით შემოსილი პოეტი ხედავდა ასტრალურ ორეულებს, სულს, სიცოცხლის დასასრულს, სიკვდილის აჩრდილს და მარადისობის მზეს ეთაყვანებოდა, ელტვოდა მთელ კოსმიურ სამყაროს და მისთვის ეს იყო სილამაზის დაუშრეტელი წყარო, ამიტომაც მისი სული სიზმარშიც მოგზაურობდა და ნეტარებით სვამდა გაზაფხულის მათრობელა არომატს, წებოვანი კვირტებისა და გაფუებული მიწის, ლურჯი ია-იებისა და ყოჩივარდების არეულ სურნელს და სულგანაბული მიაყურადებდა სამყაროს დიადი ქოროს ჰარმონიულ ხმებს, მაგრამ ვაი, რომ მთელი ეს მშვენიერება ხშირად ბურუსით იყო მოცული, თითქოს დაკარგული იყო ამ თვალწარმტაც წუთებში: „ხვალ ისევ ტროსტი მოვა ცილინდრით, ვარდის ყელები, იაგუნდები,სადგურს სახელად „თეთრი სიკვდილი“ კვლავაც გაავსებს რუხი ქუდები“ („ქუდები“).

დათა გულუას დიდი წინაპარი ტერენტი გრანელი დაწერს: „ეს ცა, ეს ყოფნა ხომ სიზმარია, ჩემი სული სიზმარია, ყველამ თქვა ყოფნა სიზმარია, ეს ქვეყანა სიზმარეთი და სიცოცხლე სიზმარია ღამის, ყოფნას ვიგონებ ისე, როგორც შორეულ სიზმარს, ყველაფერი სიზმარივით მიდის, გაქრება ისევ სიზმარი ღამის, ეს დღე, ძვირფასო, სხვა სიზმარია“...

მზეჭაბუკი პოეტი „სინდისის მძიმე ტვირთით“ მოგზაურობს სიზმარეთში, შორეულ სიმყუდროვეში. დროის გარეშე, სივრცეში ხატადქცეულს ბროლის მარადისობა ეთერივით ევალება თავს. მან კარგად იცის, რომ როგორც შემოქმედმა გასწირა თავი მოულოდნელი ჭეშმარიტების მუდმივი ძიებისათვის. მან გვაიძულა ამოგვეცნო მისი ფარული ტკივილი და გულზვიადობა, გამოწვევა თუ მორჩილება და ამიტომაც მისი ლექსები არაჩვეულებრივად ახლოს არის ჩვენთან. როგორი უფაქიზესი გრძნობითაა ნაჩვენები შინაგანი დრამა, როგორი ფრთხილი სინაზით წვდება სულის უღრმეს ხვეულებში დამარხულ სევდას და ჩუმი სიჯიუტით მიჰყვება განწირულის გზას, რომლის დასასრულიც მზით განათებულ სხვა მხარეშია:

„და მოლოდინი კვლავ მიმტვრევდა, სარკმელთან ბუდეს, სადაც მუზები მიტოვებდნენ უხმო, წერილებს. მე მოვყვებოდი საზარელი ტკივილის გუნდებს, თეთრი ღამენი ფლეიტებით ქსოვდნენ რექვიემს“ („იარაღისკენ მიმავალს“).

ფლეიტებით მოქსოვილი რექვიემი პოეტის ბოლო ამოსუთქვაა. საზარელი ტკივილებით გათანგული პოეტის უპირველესი მიზანი მაინც უკვდავების ნაპირისაკენ სწრაფვაა, მისი გული იმარხავს, ნისლოვან მისტერიას და ცრემლით, ტკივილითა და გოდებით დედაცისკენ გამგზავრების წინ თითქოს ხედავს ჯვარცმულ იესო ქრისტეს და მთელი კოსმიური სამყაროს ორომტრიალის მონაწილეს აღმოხდება: „შეიგდო მძივად ძილმა სამყარო, მხრებზე იქ, სადაც ეძინა დროშებს, გამიძეხ გზაზე, ბედო აფთარო, მე სიყვარულის მოვანგრევ კოშკებს“ („იარაღისკენ მიმავალს“).

დათა გულუასათვის სიკვდილი მშვენიერების დღესასწაულია, დედაცისაკენ გაფრენით ის ამარცხებს სიკვდილს და უკვდავების შარავანდედით იმოსება.

პოეტი ოცნებასა და სურვილს ამქვეყნიურის გარღვევისაკენ და მაცხოვართან მიჰყავს, რამეთუ დათას უყვარს „დედაცა“, უყვარს მზე, ვარსკვლავები, უყვარს სითბო, სილამაზე და უყვარს ეს სოფელი და ზესთასოფელი - ციურიც. დათას პოეზიის მომხიბლავი რიტმები და მაგიური პარადოქსებით დახვეწილი ხატები და მეტაფორები მაშინ შემოდის რაღაც უჩვეულო სილაღით ჩვენს არსებაში, როცა მას სიჩუმესა და მყუდროებაში წავიკითხავთ, რამეთუ მის პოეზიაში ადამიანის სულის სილამაზე, თავდავიწყება, არაჩვეულებრივი ექსტაზი და ჰაეროვნებაა სიცოცხლის დასასრულის თვით უმძიმეს წუთებშიც კი... პოეტის მძაფრი სურვილია გაექცეს დროს და დარჩეს თავის თავთან, თქვას თავისი სათქმელი პოეზიაში. და მართლაც მისმა პოეტურმა ფუნჯმა ქაღალდზე დაუზოგავად გადმოღვარა მზის ბრდღვიალა სხივები, რომლებიც ღრუბლებს იქით ცას მარადიულ ცისარტყელად დააჩნდნენ...

ლიტერატურა:

Tsiala Meskhia
„Death Esthetics“ in the poems of D.Gulua
Summary

There are a lot of themes and ideas in the verses of Data Gulua who had spent a very short lifetime. The most important of them is „Death Esthetics“. The shape of beautiful death in the poetry of Data Gulua comes from wideness of his world-outlook. He had studied „labyrinth of his soul“ and found the mystery of Death.

He was not afraid of it as he knew that „the time reduces the tombs“ and the highest happiness is in the „flight of poetry“.

The „sunny“ poet had seen the tragic of his life beforehand but he happily predicted the bliss of being buried in the church of the fortress Narikala - the holy place. The Death helped him to find the sun- the eternal paradigm of the Lord.

Циала Месхия
Эстетика смерти в поэзии Д. Гулуа
Резюме

Поэзия Д. Гулуа, поэта, который прожил совсем немного, многогранна. В ней огромное множество тем и идей.

Одной из них являеся тема «Эстетики смерти». Идея «прекрасной смерти» - отражение мудрого, глубокого мировосприятия Д. Гулуа. Он изучил «лабиринты собственной души» и «нашёл» мистерую смерти.

Он не боялся её, знал что время «супсает» могилы и высочайшее счастье - лишь «полет поэзии».

«Солнечный поэт» (как его называют грузинские критики) предчувствовал трагическую кончину, но с удивительной радостью предвкушал что будет похоронен в храме - святое место Нарикала стало последним пристанищем поэта.

Смерть помогла ему найти Солнце - вечную парадигму Господа Бога.

Manana Shelia, Maia Marghania
(Georgia)

Dedicated to refugees from Abkhazia feeling nostalgia
and looking forward to native places returning every day

The magic power of words can create wonders. It is wonderful how particular rhythm in our imagination is inseparably linked with poetry taking it from nature. Poetry is huge as an ocean. It is immortal and exists in time and space.

Poetry is fine and philosophical giving stories, ideas. With magic, wonderful words and imagination, full of marvelous metaphors, and emotions, poetry can educate, enlighten us and open the inner and outer world.

Robert Frost (1875-1963) American poet gives his viewpoint on poetry. A poem begins as a lump in the throat, a sense of wrong, homesickness, lovesickness. It finds the thought and the thought finds the words (1).

Poems offer vivid description of nature around and express spiritual, emotional, or psychological states of human beings. Listening to verbal music of poetic language poems makes people feel deep emotions.

The paper illustrates the poems related to the theme of homesickness in British and American poetry. We particularly have chosen the poems of different period authors describing the feeling of homesickness being a condition experienced universally in all periods and by all ages. Possibly, the first written description of nostalgic experiences contains in Homer's epic „Odyssey“. However the term was invented by the Swiss doctor Johann Hofer in 1688.

Homesickness is the distress or impairment caused by an actual or anticipated separation from the specific home environment or attachment objects. The Oxford English Dictionary gives the definition of homesickness as a feeling of being away from home and family. Feelings of longing are often accompanied by anxiety and depression (2,746). It is characterized by acute longing and preoccupying thoughts of home. In other words homesickness is characterized by recurrent cognitions focused on home; it is always precipitated by an actual or anticipated separation from home. Many immigrants and refugees have this problem. That is human nature we always long for the familiar. You have to adjust to be in a strange and new environment.

William Shakespeare (1564-1616), an English poet and playwright created a new epoch in world literature. His greatness lies in his humanism. Every new generation of people finds in his poetry something important. William Shakespeare's Sonnets deal with themes of beauty and love. He also touches upon the theme of homesickness in his sonnets. In Sonnet 28 the poet says the following: „He is far from home, working very hard, going back to his room at night, tired, but he's having trouble sleeping because he's homesick and lonely.

How can I then return in happy plight
That am debarred the benefit of rest?
When day's oppression is not eased by night,
But day by night, and night by day oppressed.
And each (though enemies to either's reign)
Do in consent shake hands to torture me,
The one by toil, the other to complain
How far I toil, still farther off from thee…
But day doth daily draw my sorrows longer,
And night doth nightly make grief's length seem stronger.
……(W. Shakespeare Sonnet 28; original language, but moderately updated)

Robert Burns (1759-1796), Scottish national poet devoted much of his poems to his native land. He was unique for the melody of his poems. The Scottish bard was born in a clay cottage at the picturesque village of Alloway. He describes the beauties of natural scenery - flowing streams, trees waving in the wind, nature in motion. For him nature is but a pleasant background for the daily life of a man (3,154). His poem „My Heart's In the Highlands“ is full of love and pride for his beautiful native place. The poet's heart belongs to his homeland. He remembers his homeland, soft snow, the wild-hanging woods, the loud-pouring floods and deeply cries over the fact that he will never return.

Farewell to the Highlands, farewell to the North,
The birth-place of Valour, the country of Worth;
Wherever I wander, wherever I rove,
The hills of the Highlands for ever I love.
My heart's in the Highlands, my heart is not here;
My heart's in the Highlands a-chasing the deer;
A-chasing the wild-deer, and following the roe,
My heart's in the Highlands wherever I go.
Farewell to the mountains high covered with snow;
Farewell to the straits and green valleys below;
Farewell to the forests and wild-hanging woods;
Farewell to the torrents and loud-pouring floods.
My heart's in the Highlands, my heart is not here;
My heart's in the Highlands a-chasing the deer;
A-chasing the wild-deer, and following the roe,
My heart's in the Highlands wherever I go.

/R. B. „My Heart's In the Highlands“/

William Wordsworth (1770-1850) is an important figure in English poetry. He found his inspiration in the lakes and mountains, and sought to present the simplicity of everyday life. Wordsworth is a nature poet - he adored the natural world. He developed a deep appreciation of the Lake Country in which he spent most of his adult life. He was allowed plenty of leisure to go boating and fishing on the lake and studying wild life in the woods. In his lovely village William came to know and love the world of nature (4, 58). The poet lived in harmony with nature revealing wonderful secrets. Every object in nature was in his eyes a source of poetry. For Wordsworth, the natural world figuratively impresses the human mind as for example, at the final verse of the famous poem `Daffodils':

For oft when on my couch I lie,
In vacant or in pensive mood
They flash upon that inward eye
Which is the bliss of solitude?
And then my heart with pleasure fills
And dances with the daffodils

Robert Browning (1812-1889), poet and playwright is considered to be the most modern of the Victorian poets. In the poem „Home-Thoughts, From Abroad“, his emotions are felt more acutely away from home. He expresses longing for his native place. Far away from home, the poet describes a typical springtime scene of English countryside, with birds singing and flowers blooming:

Oh, to be in England,
Now that April's there,
And whoever wakes in England
Sees, some morning, unaware,
That the lowest boughs and the brushwood sheaf
Round the elm-tree bole are in tiny leaf,
While the chaffinch sings on the orchard bough In England - now! …

Anne Brontë (1820-1849), was a British novelist and poet, the youngest member of the Brontë literary family. She encountered prominent occasions and incidents at various stages in her life. In her lyric poem „Home“ Anne Brontë expresses her 'anxieties' and 'feelings' related to such occasions and events, longs for home as a place of spiritual comfort and eternal rest, a home where heart and soul may rest:

How brightly glistening in the sun
The woodland ivy plays!
While yonder beeches from their barks
Reflect his silver rays.
That sun surveys a lovely scene
From softly smiling skies;
And wildly through unnumbered trees
The wind of winter sighs: …
For yonder garden, fair and wide,
With groves of evergreen,
Long winding walks, and borders trim,
And velvet lawns between;
Though all around this mansion high
Invites the foot to roam,
And though its halls are fair within --
Oh, give me back my HOME!

Henry Longfellow (1807-1882) was an educator a traveler, a linguist, and a romantic who identified with the great traditions of European literature and thought. He was a powerful figure in the cultural life of nineteenth century America. The poet loved his boyhood home of Portland, Maine. „My Lost Youth“ is a lyrical autobiography of the poet's early life. Living most of his adult years in Cambridge, Massachusetts, he never forgot his beloved Portland. In 1855, he notes in his diary, March 29: `A day of pain; cowering over the fire. At night, as I lie in bed, a poem comes into my mind, - a memory of Portland, - my native town, the city by the sea. He often thought of beautiful coastal town. He remembers its wharves and woodlands, the ships and sailors from distant lands sparking his boyish imagination:

Often I think of the beautiful town
That is seated by the sea;
Often in thought go up and down
The pleasant streets of that dear old town,
And my youth comes back to me……
I remember the black wharves and the slips,
And the sea-tides tossing free;
And Spanish sailors with bearded lips,
And the beauty and mystery of the ships,
And the magic of the sea.
And the voice of that wayward song
Is singing and saying still:
„A boy's will is the wind's will,
And the thoughts of youth are long, long thoughts."…
When I visit the dear old town;
But the native air is pure and sweet,
And Deering's Woods are fresh and fair,
And with joy that is almost pain
My heart goes back to wander there,
And among the dreams of the days that were,
I find my lost youth again.
And the strange and beautiful song,
The groves are repeating it still:
„A boy's will is the wind's will,
And the thoughts of youth are long, long thoughts“.

Great is the love of Henry Wadsworth Longfellow for his native places. He also expresses his nostalgic feelings and longings for his native place, describes the beauties of its nature in the following poems:

My soul is full of longing
For the secret of the Sea,
And the heart of the great ocean
Sends a thrilling pulse through me.
/H. W. Longfellow, „The Secret of the Sea“/
A feeling of sadness and longing
That is not akin to pain,
And resembles sorrow only
As the mist resembles the rain

/H. W. Longfellow, „The Day is Done“/

Emily Elizabeth Dickinson (1830-1886) is one of the popular American poets. She is

considered as one of the greatest lyric poets of all time. Almost unknown as a poet in her lifetime, Emily Dickinson is now recognized. Her poems are unique for the era in which she wrote. Many of her poems deal with themes of death and immortality, two recurring topics in letters to her friends. She composed by instinct, her themes are a mystic fear of the natural world, fame death and immorality; her verse is full of allusions to volcanoes, shipwreck, funerals, storms, imprisonments and other manifestations of violence (3, 201).

The poem „Absent Place - an April Day“ is written within the atmosphere of negativity and despair. The paper looks at how focusing on the specific symbolic and metaphoric use of winter as a negative and despairing environment, these authors create powerful images that are physical and mental in their descriptions of various human behaviors and life events. The paper further demonstrates that the overall scope of winter does not provide an overall positive image of coldness and despair, but illuminates the various problems that human beings must endure at different points in their lives.

Absent Place - an April Day -
Daffodils a-blow
Homesick curiosity
To the Souls that snow -
Drift may block within it
Deeper than without -
Daffodil delight but
Him it duplicates -

Pain plays a necessary role in human life. The pain of homesickness, separation, loss of homeland, indicates the degree of our desire for return to native places. Nature is at times connected with memory of home. Dickinson best expresses her acute feelings in her lyrical work „Homesick“.

I am homesick for the land I am willing to remember
The land I hope to have lived in
The land where falseness did not exist
Where we trusted each other
The house where one received you with open arms……..
I am homesick for the place that was full of laughter
Of clinking coffee cups and spoons made of silver
Flowers on the balcony
And toys in the garden……..
I am homesick
For peace
And carelessness
And warmth
I am homesick for the time
When we loved each other
Without thinking of
Being used……..

/E. Dickinson „Homesick“/

Carl Sandburg (1878-1967) American poet, historian, novelist and folklorist, 'the singing bard' is best known for his poetry. He composed his poetry primarily in free verse. What he wanted from life was „to be out of jail,... to eat regular,... to get what I write printed,... a little love at home and a little nice affection hither and yon over the American landscape,... [and] to sing every day.“ The poet had to travel frequently to attend special events, tour the lecture circuit, or work on projects. While he was gone, he wrote loving letters home to his family. His poem, „Home Thoughts“ expresses his feelings at being away from his family. In the beginning of the poem `Home Thoughts“ Sandburg describes his memories of the sea rocks, he imagines how native rocks miss him full of heavy heart.

The sea rocks have a green moss.
The pine rocks have red berries.
I have memories of you.
Speak to me of how you miss me.
Tell me the hours go long and slow.
Speak to me of the drag on your heart,
The iron drag of the long days.
I know hours empty as a beggar's tin cup on a rainy day,
empty as a soldier's sleeve with an arm lost.
Speak to me …

/C. Sandburg "Home Thoughts"/

We particularly have chosen the poems of different period English and American authors describing the feeling of homesickness. From among the creations of poets only those poems are discussed where longing and thoughts of home are deeply expresses. With great nostalgic emotions and acute longing they remember familiar places being far from home environment. That is human nature a man always longs for the familiar.

Literature:

მანანა შელია, მაია მარღანია
ნოსტალგიური გრძნობები ბრიტანულ და ამერიკულ პოეზიაში
რეზიუმე

წლების განმავლობაში ადამიანები იხსენებენ და ეფერებიან თავიანთ მშობლიურ კუთხეს, ქალაქს, სოფელს. ეს მონატრება, სიყვარული და ნოსტალგიური გრძნობები პოეტებსა და მწერლებს წიგნის ფურცლებზე გადააქვთ

წარმოდგენილი ნაშრომი ეხება ნოსტალგიის თემას. ყურადღება შევაჩერეთ ცნობილი ბრიტანელი და ამერიკელი პოეტების შემოქმედებაზე, რომლებიც მონატრებული არიან მშობლიურ მიწა-წყალს. ნაშრომში განხილულია მათი ემოციები და ტკივილი მშობლიური ადგილების მიმართ; ლექსები, რომლებშიც გამოხატულია ნოსტალგიური გრძნობები. ბრიტანელი და ამერიკელი პოეტების მოგონებებში ცოცხლობს ის ადგილები, სადაც მრავალი წელი გაუტარებიათ, ისინი აღწერენ და უმღერიან წარმტაც ბუნებას: მდინარეებს, ტბებს, მთებს, ველებს და ახლობელ ადამიანებს. ზოგი ბედმა დროებით მოაშორა მშობლიურ ადგილებს, ზოგი - სამუდამოდ.

Манана Шелия, Майя Маргания
Ностальгические чувства в британской и американской поэзии
Резюме

Как известно, поэзия - это страсть, история или наука о чувствах. Поэтический мир сложен, многогранен, полон противоречивых чувств: от восторга до отчаяния. В лирике поэтов чутко выражены состояния их душ.

Природа у поэтов - полна эмоций и глубоких чувств, в которых растворяются радость воспоминаний, тоска и печаль по родным местам. В статье рассматриваются стихи, связанные с темой ностальгии в поэзии британских и американских авторов. Ностальгическая лирика у поэтов всех времен ярко выражена и эмоциональна, проста и проникнута печалью. В статье показаны их чувства, глубокие эмоции, передается тоска по родным и любимым местам. На подсознательном уровне она почти всегда связана с воспоминаниями о детстве, юности и счастливых днях.

ელდინო წერეთელი
(საქართველო)

XVIII საუკუნეში უკრაინა სამშობლოდან გადახვეწილ ქართველთა სამშობლოდ იქცა. „ქართული ახალშენები უკრაინის ტერიტორიაზე ჩნდება მეთვრამეტე საუკუნის ორმოციან წლებში. ამ ახალშენების ბირთვს შეადგენა ქართლის მეფის ვახტანგ მეექვსის მხლებელთა წრე“ (1). იმავე საუკუნის 90-იან წლებში, უკრაინის ქალაქ კრემენჩუკში, ნაყოფიერ ლიტერატურულ საქმიანობას ეწეოდნენ ფელდმარშალ პატიომკინის ბანაკში მყოფი ქართლ-კახეთისა და იმერეთის საელჩოს წევრები - მირიან ბატონიშვილი, გაიოზ რექტორი, ბესარიონ გაბაშვილი (1, 10).

ხალხური სიტყვიერების მასალების შეგროვება პირველად მოახერხა უკრაინის ქართული კოლონიის წრიდან გამოსულმა ნიკოლოზ ანდრიას ძე წერეთელმა (1790-1869), იგი დაიბადა ქალაქ ხოროლში პოლტავშინაზე, მისი ბაბუა ავთანდილ წერეთელი იმერეთის თავადის დავით წერეთლის ბიძაშვილი და ვახტანგის წრესთან დაახლოებული პირი იყო. ნიკოლოზ ანდრიას ძე „ცერტელევის“ გვარით იყო ცნობილი. მან პირველმა შეასრულა კეთილშობილური მისია უკრაინული ხალხური პოეზიის შეგროვებისა და შესწავლისა. თითქმის ორასი წლის წინ გამოიცა მის მიერ შედგენილი უკრაინული ხალხური პოეზიის კრებული „ძველებური მალოროსიული სიმღერები“, რომლებიც დაისტამბა პეტერბურგში 1819 წელს.

უკრაინაში გაზრდილმა და დაბადებულმა ნიკოლოზ წერეთელმა დიდი ინტერესი გამოიჩინა ველიკორუსული ფოლკლორისა და ზოგადად კულტურის მიმართ. თავისი ინტერესი უკრაინული ხალხური პოეზიის, ზეპირსიტყვიერების მიმართ განმარტა წერილში ბ.იზმაილოვისადმი, რომელიც დათარიღებულია 1825 წლის 12 მაისით: „ბედმა უკვე დიდი ხანია ჩამომაშორა სამშობლოს, მაგრამ მე მახსოვს ყველაფერი, არა მარტო ჩვენ მიერ დანახული საგნები, არამედ თვით ბგერები, რომლებიც ბავშვობიდანვე მაკვირვებდნენ, მახსოვს ბევრი სიმღერა და ანდაზა, ხალხური აზრების საცავი და მგრძნობელობა - პირველი შთაბეჭდილებები წარუშლელია“. ამ წერილში იგრძნობა სამშობლოს დაკარგვით გამოწვეული სევდა, ნოსტალგია და მისი სუბლიმირების სურვილიც. უკრაინული ფოლკლორის სიყვარულით იგი თითქოს ქართულ ფესვებსაც მიაგებს პატივს.

თავადი წერეთლის სიმპათიები უკრაინული კულტურის მიმართ განსაკუთრებით ძლიერდება დ.ტროშინსკის გაცნობის შემდეგ, რომელიც 1814 წლამდე გუბერნიის მარშალი იყო, შემდეგ ექს-მინისტრი, ცხოვრების უკანასკნელი წლები მირგოროდშჩინაზე გაატარა, სწორედ ამ პერიოდთან არის დაკავშირებული წერეთლისა და ტროშინსკის მეგობრობა და თანამშრომლობა.

ეთნოგრაფიულ მოღვაწეობას ნიკოლოზ წერეთელი მოუმზადებელი არ შესდგომია. მან გულდასმით შეისწავლა ხალხური სიმღერები და ზღაპრები, რომელიც გამოიცა რუსეთში XVIII საუკუნის ბოლოსა და XIX საუკუნის დასაწყისში. კრებულში შემავალი პუბლიკაციებისადმი მეცნიერულმა ინტერესმა მას ერთგვარი ბიძგი მისცა. ეს კრებული იყო შთაგონება, რათა თავად წერეთელს შეესწავლა და გამოეცა უკრაინული ფოლკლორის ნიმუშები. უკრაინულმა ხალხურმა სიმღერამ ჯერ კიდევ ბავშვობაში მოახდინა მასზე დიდი ზეგავლენა, რაც კარგად ჩანს მისი პირადი წერილებიდანაც. 1818 წელს დაიბეჭდა ნიკოლოზ წერეთლის სტატია „ძველმალოროსიული სიმღერები“, რომელიც ერთი წლის შემდეგ, უმნიშვნელო შესწორებებით, შევიდა 1819 წელს გამოცემულ ზემოთნახსენებ კრებულში.

მოგვიანებით მკვლევარი ერთ-ერთ თავის მეგობარს წერდა: „დროა ჩვენც მივაქციოთ ყურადღება ჩვენი ხალხური პოეზიის ნაწარმოებებს.მარტო ჩვენ, განათლებული ევროპელებისაგან განსხვავებით, გულგრილი დავრჩით ამ საგნის მიმართ. ყველა სხვა ცდილობდა და ცდილობს შეუნარჩუნოს შთამომავლობას ხალხური პოეზიის ნარჩენები. ნუთუ იმას უნდა დაველოდოთ, რომ გადამთიელებმა მიგვითითონ იმაზე, რაც ხელთ გვაქვს.“ სწორედ ეს იყო ნიკოლოზ წერეთლის საზრუნავი და განსჯის საგანი. ის მოითხოვდა ხალხური წყაროების გაწმენდას, გასუფთავებას, მათთვის პირველადი სახის დაბრუნებას, რისთვისაც აუცილებელი იყო ამ წყაროების საფუძვლიანი შესწავლა და კვლევა-ძიება. კრებულის შედგენისას მკვლევარი იმაზეც ფიქრობდა, როგორი იქნებოდა მისი პრაქტიკული დანიშნულება, მან კარგად უწყოდა, რომ არაერთი მწერალი მიმართავდა ამ ტექსტებს, ბევრისათვის იგი შთაგონების წყაროდ იქცეოდა, ამიტომ ყველა დეტალს გულდასმით და სერიოზულად ეკიდებოდა.

XVIII საუკინის ბოლოსა და XIX საუკუნის დასწყისში გაიზარდა ინტერესი უკრაინული ფოლკლორისადმი. სლავური ზეპირსიტყვიერების შესწავლისა და გამოცემის პროცესს შეუერთდა უკრაინაც, პირველი ცხოველი ინტერესი საკუთარი ფესვების მიმართ გამოიჩინეს სერბებმა, ჩეხებმა, სლოვაკებმა, რომლებიც ინტერესდებოდნენ ხალხური ლექსებით, სიმღერებით, ცეკვებით. სწორედ ამ პერიოდში გამოდის ფოლკლორისტიკის პირველი სერიოზული კვლევები ევროპაში. 1765 წელს ლონდონში გამოვიდა თომა პერსის ხალხური სიმღერების კრებული, 1805-1808 წლებში გამოვიდა გერმანული ხალხური სიმღერების პირველი სამტომეული და ა.შ. ეს გადამდები აღმოჩნდა უკრაინელებისთვისაც. სწორედ ამ ფეხის ხმას აჰყვა ქართველი წერეთელიც, რომელსაც უკრაინაში იცნობდნენ როგორც კავკასიელი თავადების შთამომავალს. შემდეგ მის კვალს არაერთი მკვლევარი და მოღვაწე გაჰყვა, მაგრამ მნიშვნელოვანი სწორედ ის არის, რომ ნიკოლოზ ცერტილოვი არის უკრაინული ფოლკლორის შესწავლისა და კვლევის, მეცნიერული გამოცემის პიონერი.

სამწუხაროა, რომ მან თავისი ნიჭი და ღვაწლი სამშობლოსა და ქართული ფოლკლორის კვლევას ვერ შეალია, მაგრამ მადლიერი უკრაინელები მას დღემდე დიდ პატივს მიაგებენ. ბედის ირონიით არაერთ ქართველს მოუხდა უცხო ქვეყნის ინტერესების დაცვა, კულტურის მსახურება, ნიკოლოზ წერეთელი მიეკუთვნება იმ ქართველთა რიცხვს, რომლებიც საამაყოა ორივე ხალხისათვის - ქართველთა და უკრაინელთათვის, ის არის ამ ორი ხალხის საუკუნოვანი მეგობრობის კიდევ ერთი ნათელი დადასტურება.

ლიტერატურა:

Eldino Tsereteli
In the service of Ukrainian folklore
Summary

Ukrainian folk poetry was primarily collected by Nikoloz Tsereteli (1790-1869) who came from Georgian colony in Ukraine. His collection of Ukrainian folk poetry „Old Little Russian songs“ was published almost two hundred years ago that was printed in Petersburg in 1819.

Элдино Церетели
На страже украинского фольклора
Резюме

Материалы украинского народного творчества впервые собрал, вышедший из грузинских кругов украинской колонии, Николай Андреевич Церетели (1790-1869). Почти 200 лет назад увидел свет, составленный Н. Церетели и изданный в Петербурге в 1819 году сборник украинской народной поэзии «Старинные малороссийские песни».

Алмаз Алекберзаде
(Азербайджан )

Постмодернизм как новейшее течение философской мысли также имеет характерные постулаты. В целом постмодернизм предусматривает наличие интертекстуальности и гипертекстуальности, обилие цитат (центонность текстов), смешение разных стилевых начал (пастиш), второстепенная роль автора («смерть автора»), отказ от авторитарности и универсальности языка, многократное повторение одних и тех же общих мест, индивидуальные подходы к переосмыслению иронического взгляда на историю, в частности выражающиеся в пародировании художественных образов и ситуаций, негативизм по отношению к широкому тиражированию жанров массовой литературы, и как следствие этого - опора на тонкий элитарный вкус интеллектуалов, забвение идеалов прошлого, критический взгляд на традиции классической литературы ушедших десятилетий и тем более веков и т.д.

В последние годы XX века внимание литераторов и отчасти историков привлекло нетрадиционное, проблемно-новаторское творчество представителей двух национальных литератур - Бориса Евсеева в России и Камала Абдуллы в Азербайджане, единомышленников в развитии целого ряда теоретических положений постмодернизма. Хотя творчество этих прозаиков отлично и темы их главных книг трудно сопоставимы по причине разнохарактерного материала, но тем не менее их, по нашему мнению, роднит эстетика, явившаяся результатом последних двух десятилетий и получившая в России и Азербайджане право называться авангардной, или «нетрадиционной прозой». Следует отметить, что творчество Евсеева отмечено более ранними годами: он начал публиковаться как поэт ещё в середине 1970-х, но пик его популярности приходится на 1990-2000-ые годы.

Рассматривая творчество К. Абдуллы, прежде всего подчеркнём, что по своему базовому образованию он является лингвистом, автором многочисленных трудов по тюркологии

Произведения К. Абдуллы и Б. Евсеева свидетельствуют о широте исследовательского диапазона и разносторонности интересов этих писателей. Создание произведений требует основательных знаний не только в области современной лингвистики текста, но и философии, истории, культурологии.

Отметим, что анализируемые в статье произведения писателей «Романчик» и повесть «Юрод» Б. Евсеева, как и роман К. Абдуллы «Неполная рукопись» вобрали в себя опыт ранних рассказов и повестей русского писателя и изданий азербайджанского прозаика - романа-монографии «Тайный «Деде Коркуд», посвящённого героическому эпосу тюркского (огузского) народа. В целом ряде сочинений двух названных авторов, на наш взгляд, наблюдается редкостный сплав игры слов (феноменология письма Б. Евсеева) или творческих находок в области языкознания (К. Абдулла) в новейшей прозе с достоинствами художественного порядка.

Необходимо отметить, что постмодернизм как литературное направление в Азербайджане к настоящему времени не сложился. Национальные читатели и критика имеют дело с его отдельными ростками. Тем и примечательно творчество К. Абдуллы, что, с одной стороны, в «Неполной рукописи» многое выдержано в рамках основных законов и канонов русской и - шире - европейской постмодернистской эстетики. С другой стороны, у нас появляется возможность произвести ассоциативную перекличку с некоторыми мотивами в творчестве Б. Евсеева.

Современная проза Б. Евсеева и К. Абдуллы, по нашему мнению, тем интересна и поучительна, что она далека от изображения внешне броских эффектов, рассчитанных эпатировать национального читателя. Если говорить о наиболее общих чертах мировидения писателей, то непременно следует отметить отказ от иерархии целого ряда языковых клише, наличие традиционно общих мест, повторы ситуаций, приобретающих порою игровой характер. Любопытно, что игровая ситуация в указанных сочинениях временами носит локальный характер, но иногда, в процессе обобщения той или иной области познаний, оказывается умелым художественным изображением специфической области жизни, возводимой до общезначимого масштаба. Кроме того, внимательное прочтение текстов позволяет сделать вывод об отборе важных компонентов определённых разделов повествования (то есть своего рода литературно-лингвистическая селекция). Отдельные части «Романчика» и «Неполной рукописи» словно вложены в заблаговременно приготовленные «гнёзда», сюжеты в них то параллельны друг другу, то разлетаются в стороны. Так в двух случаях создаётся подобие постмодернистского метаромана. Б. Евсеев и К. Абдулла выступают против теории «смерти автора», усиленно постулируемой такими западноевропейскими теоретиками постмодернизма, как Жак Деррида, Роланд Барт и другими. Точнее, в политических сценах «Романчика» и финале «Неполной рукописи» философская суть этой теории сохранена, но её существенное переосмысление ярче подчёркивает вмешательство в текст авторского слова.

Представляется, что индивидуальная трактовка постмодернистских понятий в творчестве русского и азербайджанского прозаиков напоминает знаменитое высказывание Конфуция о разнице между знанием и познанием. «Знание, - подчёркивал он, - есть сумма приобретенных навыков, почерпнутых из книг. Познание - способ их применения в художественной практике». Б. Евсеев и К. Абдулла в заявленном вопросе ясно показывают, что основы знаний европейской постмодернистской теории «смерти автора» им хорошо известны, а специфика её использования в тексте глубоко индивидуальна.

Очевидно, что перечисленные черты в рамках внешней формы произведений Б. Евсеева и К. Абдуллы не препятствуют поиску новых художественных и композиционных форм. К тому же, писатели полностью с реалистическими тенденциями не порывают, а схватывают суть модернизма актуальным поиском обновлённого, в русской и азербайджанской прозах основного содержания.

В отношении композиционной общности в «Неполной рукописи» и «Романчике» моделируется один из постмодернистских постулатов - создание версии метаромана. В «Неполной рукописи» первая четверть романа состоит из авторского предисловия и подготовки к основному ходу расследования. Затем следует неизменная ремарка «на этом рукопись обрывается…», и роман словно переходит в исследование совершенно иной темы. Перед нами неожиданно «всплывает» новый исторический пласт, который ассоциативно связан с предыдущим лишь на основе чисто внешней или внутренней композиционной связи предметов, явлений, фактов средневековой действительности, то есть тематический перенос осуществлён по смежности характерных для двух периодов признаков. Затем повествование вновь возвращается к исходному материалу. И так несколько раз на протяжении всего романа в целом.

Точно такая же конструкция присутствует и в «Романчике». Более того, за внешней формой проглядывают, как нам представляется, некоторые общие мотивы, которые заключены в аналогичную трёхчастную форму. В «Романчике» как и в «Неполной рукописи» эти главные части повествования как отдельные разделы, взаимозаменяясь, не мешают проведению основных идей. У Б. Евсеева рассказы автора начинаются с попыток обучения музыке, затем переходят к любовной тематике, а от неё к автобиографии. Заключительная часть содержит политические выводы и обобщения.

В романе К. Абдуллы договорное начало заметок, ведущих рассказчиком Деде Горгудом по указанию Байандур-хана, переступая за порог экспозиции, превращается в допрос свидетелей преступления (в современной трактовке - юридический процесс). А от него мост аналогично перекидывается к политике огузского общества. Как музыка в «Романчике» отступает на второстепенный план, предоставляя место в романе зеркальному отражению событий 1973 года (читай 1937 с вытекающими политическими последствиями), так и в «Неполной рукописи» допрос остаётся малосущественной деталью по сравнению с истинными политическими целями хана, заботящегося о процветании огузского племени. В том и другом случаях история служит плацдармом для раскрытия тайны (ещё одного важного постулата постмодернистской эстетики).

Тем самым фактически можно признать, что «Романчик» и «Неполная рукопись» построены по очень сложной композиционной схеме, и осмысление отдельных разделов трёхчастного повествования при сравнительно-сопоставительном анализе по ассоциативным признакам требует частой и резкой перестройки всей системы читательских ориентиров и непосредственных контактов с текстом. В обоих романах повествование движется не плавно, а толчками. Постоянно меняются сфера действия и общая тональность: в «Романчике» забавный и лёгкий юмор сквозит в сценах студенческих тусовок советских времён с гитарами и пирушками; он же вскоре доходит до сатирического обличения человеческих пороков. В «Неполной рукописи» юридический процесс неожиданно прерывается появлением женщины, с уморительной историей о загадочном появлении на свет внебрачного ребёнка. Но за юмористическими эпизодами следует откровенный сарказм создателя заметок - отдельной части общего (то есть полной версии) героического сказания. В обоих случаях история играет определённую роль, а колорит и интонационные доминанты в свою очередь оказываются схожими. Причём в аспекте гармоничного соединения реалистических и постмодернистских критериев перепады эти настолько живы и интенсивны, что каркас «Романчика» и «Неполной рукописи» как некоей целостной субстанции подвергается испытанию на художественную правду и документальную верность. Насколько фундамент прочен - судить читателям. Мы в настоящей статье пытаемся поставить вопрос о возможности проведения параллелей как по формальным признакам, так и по внутреннему содержанию, которые составляют основу эстетики постмодернизма, неразрывающего генетических связей с принципами реалистического письма.--

Такие стыковки, на наш взгляд, покажутся ещё более достоверными, если вспомнить о пространственно-временных ориентирах, на которых базируются названные работы. Б. Евсеев, идеализируя Москву купеческо-кабацкую, неумолимо возвращает нас на «грешную землю», точнее, к периоду бесславного (с его точки зрения) правления Юрия Андропова. Со злой иронией выписаны сцены конного и пешего шествия людей под его предводительством. «Когда половина конного полка уже прошла, показались вскинутые, но покуда молчащие трубы, показались штандарты и тулумбасы. И ты увидел: в середину полка затесались какие-то две платформы с пушечками на задках. Платформы тотчас голосами, в этой полуяви гомонившими, были названы „лафетами“… В середине полка ехал Юрий Владимирович Андропов. Он был в генеральских штанах и военной фуражечке. Но при этом - в расстегнутой дубленке и в остроносых туфлях на босу ногу. Вид у Андропова был ошеломленный. Словно его только что выдернули из постели, не дали как следует одеться, напялили первое, что под руку попалось, - и в седло!» (3, 88).

В «Неполной рукописи» престарелый шах Исмаил I, желая остаться для народа живым и невредимым продолжительное время, предусмотрительно готовит себе двойника. Замысел дерзкий, дорогого стоит, потому что арена поддержания добрососедских отношений с чужеродными беками и ханами - это не театр, и играть новоявленному последышу предстоит тонко и аккуратно. Сарбазы шаха пытались подыскать нужного человека, но подходящей кандидатуры всё равно не нашли. Маховик шахской задумки, образно выражаясь, уже был запущен в действие, и остановить его не представлялось возможным. «Основная наша цель, - утверждает шах Исмаил I, - убедить людей, придворных, всех от мала до велика в том, что я могу находиться в одно и то же время в двух разных местах. Как мы с тобой. Займись-ка приготовлениями, пусть он хорошенько переймёт мою походку, усвоит все мои повадки...» (1, 96) и т.д.

Слепой исполнитель шахской воли, лже-шах Хыззыр действительно за короткий промежуток времени овладевает его походкой, перенимает манеру поведения, старательно учится привычкам и т.п. Ему, недалекому от природы человеку, не обладающему также и достаточно стойкой памятью, приходится даже научиться играть в шатрандж (так называли шахматы на Средневековом Востоке), лишь бы не перечить Исмаилу I. С течением времени лже-шах стал всё более походить на шаха. Как и в «Романчике» с переходом одного временного пласта в другой, здесь настаёт пограничный момент, когда игра превращается в жестокую реальность, и она же оказалась началом конца жизненного пути лже-шаха. К.Абдулла тем самым на страницах своего романа разворачивает большую человеческую драму. Корни её в глубоком убеждении автора: человек исчезает, но историческая роль его и миссия на земле остаются неизменной и нетленной.

Временные пласты сдвинулись, и заметки Коркуда словно перепрыгнули через какой-то едва уловимый рубеж. Историческое место сброшенного с пьедестала Андропова (падение с лошади как ремейк безвластия в бывшем СССР) оказалось в романе К. Абдуллы также занятым. В «Неполной рукописи» мы сталкиваемся с таким же постмодернистским приемом - смещением временных (исторических) пластов. Роковая встреча, по мысли К. Абдуллы, состоялась как бы в ином пространственно-временном измерении, в другой жизни двойника, и, разумеется, оказалась последней в жизни лже-шаха. «Непрерывным мерцанием параллельных миров» называет это известный русский критик Лев Аннинский и при этом добавляет, что средневекового общества, породившего легендарное сказание, уже давно нет. Тем не менее вход в двери неопознанного мы отыщем на пересечении нескольких тематических линий. В целом и общем состоялся один из самых смелых и новаторских в азербайджанской литературе экспериментов - проникновение одного художественного пласта времени в другой.

Рассматривая параллели в обрисовке характеров, нами подмечено, что в обоих произведениях иногда наблюдается отсутствие имён. Обратим внимание, к примеру, на странную кличку одного из персонажей «Романчика» - «Экклезиастэс», напоминающую греческого философа, но с намеренным фонетическим коверканием фамилии великого мыслителя. Особенно такое явление имеет место и в романе К. Абдуллы. Вместо заступившего на престол Хыззыра очень часто употребляется просто лже-шах, потому что зло в какие бы одежды не рядилось, в сущности не имеет имени. И не мудрено, что «человека без имени» в финале убивают. «Байандур-хан внимательно, очень внимательно смотрел на меня. В бездонной глубине его глаз я разглядел имя будущей жертвы...» (1, 251).

Формально старец Коркуд получает от Байандур-шаха прямое и однозначное задание: строго записывать все беседы с беками и иными лицами, официально вызываемыми на допрос. «Станешь записывать все, что бы ни произошло в этой комнате, каждое слово, кем бы оно ни было произнесено, каждую буковку записывать будешь… Набеги, охота, путешествия - мы все оставляем…, но сделай так, чтобы все наши слова и разговоры здесь же и остались, в землю зарой, но чтобы ни один мужчина не передал другому слово наших» (1, 31).

Но в действительности К. Абдулла неоднократно подчеркивает: хронология записей нередко нарушалась, в текст (становящийся уже интертекстом) часто вклиниваются комментарии самого сказителя-мудреца. «Ай да Газзан! И как это он додумался довыражения такого - «голова моя темная» (1, 41); или: О какой правде говоришь ты, Газзан? Ведомо ли тебе, что правда эта обрушит на голову твою темную новые беды, знаешь ведь?! Истина ли правда, о которой ты заговорил? Кто может знать, кроме всемогущего Тенги? (1, 43). Оттого-то, по заверению автора, «Неполная рукопись» не является сухим протоколированием процесса расследования; она, помимо дополнительного материала, словно расцветает красками беллетристики, становясь важной и органичной частью всего романа в целом.

Итак, творчество Б. Евсеева и К. Абдуллы свидетельствует о том, что оно укладывается в рамки постмодернизма в развитом и соответсвенно зачаточном состоянии. Но писателям тесно в рамках этого направления нетрадиционной прозы. Получается специфический показ большой и достаточно разветвлённой системы художественноизобразительных средств, применяемых художниками слова в границах данного течения и за её пределами как причудливая эклектика реализма и постмодернизма. Это объективный взгляд на вещи, ультра-современное мышление и других поэтов и писателей. А если говорить об общности и единой идейной направленности русского и азербайджанского прозаиков, то их объединяет эстетический демократизм, многополюсность российского и инонационального менталитета конца XX века, а, быть может, и западно-европейской культуры вообще, органически не воспринимающей иерархические конструкции и какиелибо централизованные структуры. Отношение к ним со стороны русского и азербайджанского писателей на примере «Романчика» и «Неполной рукописи» иронично, хотя, как было показано, их ирония не однозначна, порою принимает всевозможные оттенки сожаления об ушедшей эпохе или даже содержит нотки отчаяния.

Так всегда бывает с теми реформаторами в искусстве, которые смело ломают привычные формы читательского сознания. Быть может, талантливым писателям сегодня проще писать «по старинке», используя традиционные темы и мотивы; критика, скорее всего, отнесётся к таким литературным опусам если и не благосклонно, то спокойно. Но Б. Евсеев и К. Абдулла в своей феноменологии постмодернистского письма идут по усложнённому пути, игнорируя наименьшее сопротивление, повышая накал страстей вокруг своих новых творений.

Литература:

ალმაზ ალაქბერზადე
მოტივების ასოციაციური შედარება კ. აბდულას და ბ. იევსეიევის
ნაწარმოებებში
რეზიუმე

სტატია ეხება რუსი მწერლის ბორის იევსეიევის „რომანჩიკს“ და აზერბაიჯანელი მწერლის კამალ აბდულას „არასრულ ხელნაწერს“. ამ პროზაიკოსების ნაწარმოებები განსხვავებულია და მათი ძირითადი თემები შესადარებლად რთულია. ბორის იევსეიევმა და კამალ აბდულამ ბოლო ოცი წლის განმავლობაში მოიპოვეს უფლება მათ შემოქმედებას ეწოდოს ავანგარდული ან „არატრადიცუილი პროზა“.

Almaz Alakberzadeh
Associative Comparison of Motifs in K. Abdullah and B. Yevseyev's Works
Summary

The article deals with the works of the Russian writer - Boris Yevseyev - the „Romanchik“ and Azerbaijani writer Kamal Abdullah's „Incomplete manuscript“. Although the works of these prosaists are different and the themes of their main works are difficult to compare because of the diverse material, still aesthetics creates an infinity between these writers' works that in the last two decades have received the right to be called avant-garde, or „non traditional prose“ in Russia and Azerbaijan.

Афет Гасанова
(Азербайджан)

Азербайджанская художественная культура, азербайджанское искусство формировалось в условиях активного историко-социального контекста. Бурные события действительности включали в себя, среди прочего и динамику разного рода культурных взаимоотношений, взаимовлияний. Переплавлялись художественные традиции, опыт накопленных знаний, особенности духовной деятельности. Существовала определённая система многоуровневых связей, сложных взаимоотношений, неотделимых от исторических условий, от огромного комплекса самых разных факторов социально-политической, общественной и духовной жизни.

Сравнительный анализ восточных универсалий художественного творчества с особенностями азербайджанского художественного менталитета, позволяет глубже анализировать важные составные части азербайджанской культуры. Последнее необходимо как с исторической точки зрения, так и с теоретической. Рассматривая азербайджанскую культуру в плане историческом, мы определим основания традиций функционирующих в азербайджанском художественном творчестве многие века. С другой стороны, теоретический аспект раскрывает нам новые качества специфики азербайджанского искусства. Сказанное выше позволяет достичь конечной цели, а именно раскрыть цельность азербайджанского художественного творчества. Изучение взаимосвязей культуры подразумевает два тесно взаимообусловленных аспекта. Один из них заключает в себе общие закономерности в системе художественных традиций Ближнего и Среднего Востока. Второй аспект непосредственно связан с культурой Азербайджана, которая сформировалась в чёткую индивидуализированную систему.

Не предприняв морфологического анализа художественной культуры народов Ближнего и Среднего Востока, не дифференцировав отдельные проявления традиции, невозможно сформировать общие закономерности художественной культуры.

Как хорошо известно, решающим фактором этнической консолидации является культура, исследуемая в качестве традиции.

История азербайджанского народа, начиная от процесса происхождения этноса до формирования целостного этносоциального организма, актуализировалась и в разного рода взаимовлияниях, взаимосвязях.

В данной статье мы поставили перед собой определённые ограничения. Здесь речь идёт прежде всего о связях культур. Достаточно трудно в сложившемся, устоявшемся феномене художественной культуры дифференцировать уровни влияний, например первичность, вторичность, какова степень, сила влияния, каковы факторы двухстороннего обмена? Поэтому, мы остановились на этническом уровне связей и цивилизационном уровне связей.

Межэтнические, межнациональные связи азербайджанской художественной культуры складывали стойкие традиции творчества. В формировании традиций азербайджанского художественного творчества огромную роль сыграл историко-культурный опыт взаимосвязей и диалога азербайджанской культуры с Востоком и Западом. Наиболее функционально эффективные и социально приемлемые формы культурного общения способствовалирождению традиций, которые приобретали ярко ментальный, специфический характер. Таким образом, процесс интеграции в определённых историко-социальных условиях оборачивался процессом аккумуляции в автохтонном контексте этнокультуры.

Можно ли ответить на вопрос - в силу какого воздействия-исторического, социального, культурного - определённые элементы художественной системы приобретают особую значимость, становятся истинными ценностями в культуре азербайджанского народа, приобретают значение традиций, интегрируются в менталитет, миросознание, миропредставление народа?

Ответ на этот вопрос, безусловно, положителен. Однако для уяснения значения конкретных фактов, остановимся на некоторых теоретических постулатах. Обратимся к этнокультуре - как показателю национального характера. Это традиционные формы жизнедеятельности, обычаи, ритуалы, обряды, этикет, миропредставление, мифология, фольклёр, художественная культура.

Изучения взаимосвязей азербайджанского искусства раскрывает важные стороны этногенеза азербайджанского народа. Азербайджанская культура рассматривается в гуманитарной азербайджанской науке как ряд данностей. Последнее представляет собой мощный фундамент для изучения собственно процессов развития от этапа к этапу истории Азербайджана. Здесь я имею в виду этногенетические процессы от ранних форм до формирования целостных этнокультурных систем. Актуализация художественных связей азербайджанской культуры на протяжении её истории развития несомненно показывает путь формирования традиций, художественных ценностей, артефактов. В этом аспекте мы выдвигаем следующие позиции;

1. Формирование художественного единства через процесс интеграции различных ценностных ориентаций. Здесь могут функционировать различные формы объединения, смешение, взаимовлияние, воздействие, заимствование, синтез.

2. Складование художественной системы через отдельные детерминанты культуры. Здесь важен определённый доминирующий детерминант, который обладает своим ярко выраженным «магнетизмом», объединяющим вокруг себя целесообразное.

3. Будем учитывать и часто встречающиеся процессы дифференциации. Так, некое органичное художественное единство, например, обряд включающий в себя влияние тех или иных особенностей этноэтикета или элементов обыденного мировозрения, распадается на отдельные ритуалы. Либо может происходить процесс расчленения на разные виды искусств, сосуществуемые в едином контексте обряда.

4. Важный процесс взаимосвязей-это трансформация. Здесь может идти речь и о воздействии иноэтнических влияний на автохтонную культуру, в результате которого рождаются новые артефакты; возможна трансформация традиции в новых исторических условиях, ассимиляция инородных включений и так далее. В свете сказанного подчеркнём, что этнос - это прежде всего культурно-языковое сообщество «при зарождении этноса решающим фактором является общность территории и языка социальной коммуникации» (А.Я.Флиер)

Как известно, исторически этногенез соотносим с эпохой верхнего палеолита, когда начали складываться первые племенные объединения. Далее при переходе от позднепервобытного к раннеклассовому этапу социальной эволюции, этногенетические процессы формируются в этнокультурные общности.Универсальная форма культурной интеграции наследует этничность как исторический этап, предшествующий национальному в человеческой эволюции. Национальный характер определяет, как известно, устойчивые особенности, свойственные той или иной национальной группе, сообществу. Доминантными, безусловно, называются такие детерминанты, которые обеспечивают целостность сообщества, общие формы мировосприятия, поведения и мышления. Напомню опытописательной сравнительной психологии народов. Например «история» Геродота, в которой он отделял греков и азиатов, труды Платона и Аристотеля. Здесь привлекают, прежде всего, «видимые» черты культуры, например образ жизни, экзотические проявления разного рода традиций, материальная культура т.д. Монтескье опирался на выдвинутое им понятие «divers caracteres des nation» (различные характеры народов). Вольтер, Руссо также подчёркивали национальный характер различных народов.

Гердер определял национальный характер, как «народный дух». По его мнению, именно народный дух является активным движущим компонентом в историческом развитии наций.

Напомним и романтическую трактовку национального характера в первой половине XIX века, и рассовую - во второй половине века мистическую в начале XX века. И только в двадцатые годы XX века теории и концепции национального характера от практической описательности переходят к использованию междисциплинарных методик исследования. В этой связи обратимся к этнологии-науке о сравнительном изучении культур. Однако, этнология в разных научных традициях имеет свой особый круг идей и проблем. Так, американская этнология - это часть культурной антропологии, британская и французская - аналог социальной антропологии, а в странах немецкого языка этнология - это самостоятельное направление исследования.

Важно подчеркнуть, что основным объектом этнологии является этно-культура во всех её совокупных проявлениях. А именно, этнокультурой предоставляется исходный материал исследования. Поскольку этнология занимается этнокультурными универсамиями, то есть, общими закономерностями в развитии и функционировании культур, то мы вправе в результате сравнительного анализа выявить и национальную специфику азербайджанского искусства. Последнее, на наш взгляд, с неизбежностью выявится при сравнительном анализе.

Этнология насчитывает почти два века своего становления и развития. Так, в 1842 году в США было основано Американское этнологическое общество. Далее этнологические исследования стали вестись в Великобритании и Ирландии. Во Франции этнологическое общество возникло в 1838 году, а в Германии - в 1869 году.

Первоначально этнология в XIX и XX веке была ориентирована на изучение процессов, происходящих в результате миграции, изучению истории и этапов культурного прогресса. Здесь отметим интересующие нас аспекты сравнительного развития искусств, обычаев, возникновения и закономерностей образа мышления в разных культурах, изучения этноисторического происхождения мифов, магии, ритуалов, обычаев и так далее.

История этнологической науки буквально «изобилует» разными подходами, концепциями, школами. Формулируя некий «общий знаменатель» предметной сути этнологии, подчеркну следующее. Основной целью учёных было рассмотрение всеобщих законов человеческого духовного существования на основе анализа этнокультуры. Так Леви Стросс определял этнологию как универсальный общепланетарный гуманизм. Однако привлекательность этнологических исследований заключается не только в сравнительном анализе, анализе универсалей, или возможности привлечения многих наук. Подчеркну также и возможность реконструкции художественной культуры. Методы этнологической интерпретации позволяют анализировать культуру как сложный многопластовый феномен. Письменные памятники истории культуры, письменные источники дают информацию лишь об определённом отрезке истории цивилизации. Таким образом, этнология - это важная область гуманитарных наук, связанная с исторической реконструкцией этнокультуры.

Таким образом, этнические ценности - это наиболее характерные, специфичные, определяющие художественное своеобразия, ценности. Этническая маркировка, как правило, способствует узнаванию этноса. Формирование системы этнических характеристик тесносвязано с аккумулированием исторического, культурного, социального опыта, ибо этническое, как определяющий элемент жизнедеятельности народа, представляет собой наиболее глубинный пласт в функционировании культуры.

В совокупности культурных традиций этноса отражается и происхождение культурных форм, а также элементы культуры, интерпретируемые как этнические ценности.

Известно, что формирование этнокультуры обусловлено историко-социальным опытом коллектива. Наиболее типологически яркие, функционально эффективные элементы этнокультуры сохраняясь на протяжении веков, превращаются в стойкие традиционные формы. Изучение глобальных процессов развития человеческой культуры более всего связано с эволюционизмом. Именно эволюционизм, как направление культурной антропологии, впервые поставил проблему развития культуры как целостного процесса, объединённого в своей последовательности. Именно в лоне эволюционизма впервые возник и и сравнительный метод, а затем прогрессировал в лоне неэволюционизма.

Эволюция - это последовательность необратимых изменений. Эволюция - это путь, как известно, от неопределённой гомогенности к определённой согласованной гетерогенности. Речь идёт о формировании элементов культуры в рамках, с одной стороны, необратимых изменений, с другой, сохранений устойчивых к среде элементов. Эта устойчивость, безусловно, определяется процессами адаптации. Именно процессы взаимной интегрированности складывают артефакты, которые ложатся в основу традиций, культурного наследия, духовности человечества.

Существует три концепции в теории эволюционизма-однолинейная, универсальная и многолинейная. Первая концепция практически сегодня не используется, что же касается универсальной и многолинейной концепции, то они весьма широко распространены в научной сфере. Так универсальная концепция эволюционизма оперирует глобальными изменениями в развитии культуры. Концепция многолинейного становления культуры предполагает возможность множества равноценных путей развития.

Механизмы сохранения стабильности эволюционного процесса, прежде всего, обладают регулирующими свойствами, а потому, в определённый момент, оборачиваются своей типологической «ипостасью». Они берут на себя функцию жизнеобеспечения процесса, его динамику, разного рода взаимосвязи и взаимовлияния.

Признавая логику и целесообразность учёных-эволюционистов, отмечу приверженность и к другой парадигме. Так, например, Мирче Элиаде утверждал тезисы об универсальных морфологических образцах («паттерны»). Универсализм заключался в их независимости от хронологии и этнической принадлежности. Постулировалось единство и неизменность человеческой природы от глубокой архаики до современности.

В этнологии, безусловно, привлекательны идеи эволюционизма:

Взаимосвязи культур в процессе исторического развития-естественный и закономерный процесс. Ассимиляция, взаимопроникновения, заимствования - всё это определяет источники, динамику, особенности развития той или иной культуры. В этом смысле интересны действия детерминантов в контексте и наоборот. Так, известно, что эволюционный процесс обусловлен действием механизмов адаптации к контексту. Но в свою очередь и окружающая культурная среда весьма существенно влияет на привходящие элементы. Какие слагаемые культуры здесь выступают как контролирующие и стабилизирующие этот процесс? На наш взгляд, основным критерием здесь являются требования этнокультуры. В противном случае сегодня мы не имели бы ярко выраженной национальной спецификиазербайджанского искусства и художественной культуры. Именно поэтому, одной из доминант нашего исследования является коррелирование соотнесение анализа, универсалии, наблюдений и выводов с основными принципами и паритетами азербайджанской культуры.

Здесь отметим два взаимосвязанных процесса. С одной стороны, сохранение важнейших, жизнеспособных и жизнеобеспечивающих художественных идей; с другойизменения художественной структуры, контролируемые этносознанием, и соответствующих менталитету нации.

Итак, нами используются методологические приёмы разных областей гуманитарной науки. Опора на выше сказанное означает также и переосмысление их. Кроме того, методы разных дисциплин используются нами выборочно, в зависимости от решения той или иной задачи исследования. Спектр методологического пространства весьма обширен: и идентификация его с конкретикой исследования зависит от способности того или иного метода решать задачи исследования.

აფეტ გასანოვა
აზერბაიჯანის არტისტული კულტურის ასპექტები
რეზიუმე

მოცემული სტატია განიხილავს აზერბაიჯანის არტისტული კულტურის შესწავლის რემდენიმე ასპექტს. არტისტული კულტურა ვითარდებოდა აქტიურ სოციალურ და ისტორიულ კონტექსტში. რეალობის ხმაურიანი მოვლენები, სხვა პირობებთან ერთად, მოიცავდა განსხვავებულ კულტურულ ურთიერთობებს და კავშირებს. არტისტული ტრადიციები, მიღებულ ცოდნაზე დაფუძნებული გამოცდილება და სულიერი საქმიანობის თავისებურებანი შერეულ იქნა ერთმანეთში. არსებობდა განსაზღვრული სისტემა მრავალეტაპობრივი კავშირის და ჩახლართული ურთიერთობების, რომლებიც ისტორიული მოვლენების და სოციალური, პოლიტიკური, საზოგადოებრივი და სულიერი ცხოვრების სხვადასხვა ფაქტორის კომპლექსის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენდა.

Afet Gasanova
Some Aspects of Azerbaijan Artistic Culture
Summary

This article deals with some aspects of studying artistic culture of Azerbaijan. It was developing in terms of active social and historical context. Tumultuous events of reality included, in addition to other circumstances, different cultural relations and interaction. Artistic traditions, experience based on accumulated knowledge and peculiarities of spiritual activities were blended altogether. There existed a certain system of multistage network and intricate relations that are inseparable from historical events, from great complex of various factors of social, political, public and spiritual life.

Джавид Бадалов
(Азербайджан)

Начиная от древних цивилизаций Востока и до наших дней, человечество неустанно изобретает структуры, создает организации и учреждения, а затем включает их в разные сферы своей деятельности, решая социально-экономические, политические, духовнонравственные, хозяйственно-культурные и прочие задачи. Среди них политические институты занимают особое место. Их место в общественно-политической жизни народа, страны определяется функциями, которые они выполняют. Вся хитрость человека и общества как раз заключается в том, что они создают эти политические институты, исключительно для выполнения таких функций, которых другие институты (социальные, экономические, религиозные и прочие) выполнять не могут. Отсюда - их предназначение: создаваяполитический институт, его создатель, учредитель заранее знает, какие задачи будет решать данный институт. Притом, политический институт может быть и прогрессивным, и реакционным. Например, политические институты, созданные в свое время Адольфом Гитлером, были крайне реакционными. Их основные функции - это авантюра, провокации, убийство людей, тотальная слежка, оскорбление человеческого достоинства.

Но большинство политических институтов в мире выполняет положительные, а нередко и благородные функции. В переломные моменты истории надобность в создании политических институтов диктуется комплексом задач, объективно порожденных характерными для этого периода процессами, изменениями и трансформациями. Поэтому особенности возникновения политических институтов в Азербайджане следует рассматривать через эту призму

Одни из политических институтов, учрежденных в Азербайджане, созданы с целью ускорения, реформы, реорганизации и все задумки. Другие институты создаются группами, разного рода объединениями совершенно в других целях. Например, в конце 80-х начале 90-х гг. XX века в республиках СССР, а затем в постсоветских государствах создавались политические партии в целях: а) занять в социально-экономической и политической структуре общества какое-то место; б) занять какое-то место в переделе собственности; в) реализовать свои способности в сферах, куда раньше доступ был ограничен и. т. п. Все эти варианты имели место и в Азербайджане. Более того, в водовороте переходного периода усиливаются подводные течения, к процессам, происходящим внутри страны, нередко оказываются причастными внешние силы. Переходный период, переживаемый постсоветскими государствами, изобилует примерами, свидетельствующими о причастностивнешних сил к созданию некоторых организаций в той или иной стране. В Азербайджане, в СМИ, неоднократно обсуждался вопрос о финансировании некоторыми государствами или их структурами некоторых политических институтов. Опасность таких явлений становится особенно очевидней на фоне обсуждаемого в последнее время вопроса о государственном финансировании политических партий государством. Очевидно, вскоре парламент Азербайджана примет такой закон.

Если будет принят такой закон, то иностранное влияние на политические институты внутри Азербайджана уменьшится.

Возникновение политических партий в Азербайджане характеризуется рядом особенностей.

Первое и главное - это демократизация общества и утверждение новых форм, методов и принципов управления государством.

Начало этому процессу было положено в конце 80-х гг. XX века отменой 6 пункта Конституции СССР. В этом пункте было сказано, что КПСС является руководящей и направляющей силой в СССР. Как только был отменен 6 пункт Конституции СССР, в республиках, в том числе и в Азербайджане, начали создаваться разного рода политические партии и движения. Здесь имело определенное место и то обстоятельство, что в течение 70 лет народ был лишен возможности свободно создавать какие-нибудь политические партии или организации. И вдруг такая возможность внезапно появляется. Само собой разумеется, что многие, особенно молодежь, не хотела упускать такую возможность. Стало быть, реализуя такие возможности люди, создавали политические институты, в которых даженеобходимости не было. Таким образом, некоторые из ныне функционирующих политических институтов в конце 80-х начале 90-х гг. XX века появились на свет стихийно. Правда, часть из них со временем бесследно исчезала. Но основную тенденцию, образовали не стихийно появившиеся политические и социальные институты, а те, которые строго вписывались в русло демократических процессов и практических задач, которые предстояло решить азербайджанскому обществу. К числу таких задач относились - защита свободного слова, т.е. защита СМИ, журналистов, создание демократических институтов и реальная помощь в реализации их функций, демократизация деятельности существовавших в то время и доставшихся в наследство от социализма структур, главным образом занимавшихся вопросами управления, воспитания, образования и т.д.

Как известно, конец 80-х начало 90-х гг. в памяти азербайджанского народа сохранился как время правового беспредела. В период правления Народного фронта - Мусавата дело дошло до того, что некоторые должностные лица и их окружение даже имели собственные тюрьмы, где людей, не исполнивших их волю, подвергали пыткам. Это было время, когда всосавшиеся в живой организм нации и общества, «фронтисты» имели свои вооруженные формирования, а с народом, именно с тем народом, на плечах которого пришли к власти, говорили языком автоматов и пистолетов. Это было время, когда министр МВД с демократической фразеологией на устах лично громил редакции газет и избивалжурналистов. Именно в этот период появилась острейшая потребность в создании политических институтов, которые смогли бы хоть как-то содействовать государству в наведении элементарных порядков в стране. И надо с удовлетворением сказать, что начало процессам решительной борьбы с названными выше очагами напряженности в стране положил Гейдар Алиев.

В этих целях им был создан ряд политических институтов современного «формата», среди которых исключительное место принадлежит структурам по защите прав человека. Так, в 1998 году Гейдар Алиев подписал Указ о защите прав человека и гражданина в Азербайджане (2).

Логическим завершением этого Указа явились: а) учреждение института Омбудсмена; б) создание в Национальной Академии Наук Института защиты прав человека.

Это, фактически, два крыла одной новой целостной системы, где органически соединены теория и практика. Следует отметить, что учреждение этих двух институтов оказались своевременными и жизненно важными для Азербайджана еще и потому, что наша страна находилась в состоянии войны с Арменией, оккупировавшей более 20% территории республики и изгнавшей из своих родных мест более одного миллиона азербайджанцев. Поэтому новым политическим и традиционным правовым институтам предстоит выполнить очень тяжелую функцию - одновременно с защитой прав отдельного человека им предстоитупорно заниматься защитой прав более одного миллиона азербайджанцев. Притом, когда речь заходит о защите прав человека в Азербайджане, то имеется в виду не только работа двух, названных выше институтов, но и целого ряда других структур - государственных и негосударственных. Государственный Комитет по беженцам, СМИ, разного рода женские и молодежные структуры, организации ветеранов войны и труда, творческие союзы, словом, весь интеллектуальный потенциал республики - все они должны встать на защиту прав более одного миллиона Азербайджанцев - беженцев и вынужденных переселенцев. Достаточно отметить, что попранными правами азербайджанцев ни одна международнаяорганизация, ни один политический институт европейского уровня не занимается. «Спасение утопающих - дело самих утопающих» - вот основной принцип христианских международных структур, который они однозначно применяют к мусульманским народам и государствам, в том числе и к Азербайджану и азербайджанцам. В этих условиях Азербайджану самому приходится заниматься защитой прав своих граждан. Поэтому, учрежденные Гейдаром Алиевым институты прав человека никак нельзя считать «данью моде» или угождением международным организациям. Эти институты рождены потребностями Азербайджанского общества, требованиями эпохи и они, верно служат отечеству.

Параллельно с этим есть политические институты, которые появились на тусклом небосклоне политической жизни Азербайджана периода Народного фронта и Мусавата, и которые больше руководствуются голосами, которые раздаются то из США, то из европейских столиц, а то и из соседней республики. В данном случае мы имеем в виду организации «по защите прав человека», возглавляемые Арзу Абдуллаевой, Лейлой Юнус и др. Как в жизни добро и зло всегда соседствуют, так и здесь носители добра и патриотических идей шагают рядом с проармянскими, выполняющими чужой социальный заказ, горе-политиками, возглавляющими сомнительные политические институты… Все это реалии нашей жизни и писать об этом надо так, как все есть на самом деле.

В деятельности политических институтов проблема прав человека актуальна еще и потому, что этому вопросу отведено значительное место в Конституции Азербайджанской республики, которая принята 12 декабря 1995 года референдумом Азербайджанской Республики, творцом которой является Гейдар Алиев. Достаточно отметить, что вся третья глава Конституции, посвящена правам и свободам человека и гражданина (1).

Впервые в истории азербайджанского народа и азербайджанской государственности в Основном Законе государства так полно и подробно отражены прав и свободы человека и гражданина.

Примечательно то, что эта глава Конституции Азербайджанской Республики начинается со статьи 24, где сказано: «I. Каждый с момента рождения обладает неприкосновенными, незыблемыми и неотъемлемыми правами и свободами.

II. Права и свободы включают также ответственность и обязанности каждого перед обществом и другими лицами»1 .

С точки зрения создания политических институтов и других структур, прерогативой которых является защита прав человека, особую актуальность приобретает статья 26 Конституции «Защита прав и свобод человека и гражданина». Здесь сказано: «I. Каждый вправе защищать не запрещенными законом способами и средствами свои права и свободы.

II. Государство гарантирует защиту прав и свобод каждого» (1).

По отношению государственным политическим институтам, однозначно можно утверждать, что их деятельность по защите прав человека и гражданина основывается на этих положениях Конституции Азербайджанской Республики. В этой части своей практической и политической деятельности они выполняют работу государственного значения.

Еще на одном обстоятельстве хотелось бы заострить внимание. Статьи Конституции Азербайджанской Республики о правах и свободах человека и гражданина нельзя понимать упрощенно: вот, дескать нарушены права гражданина, давайте их восстановить. Нет, это лишь один аспект проблемы. Здесь важна, во-первых, профилактически - предупредительная работа, направленная на то, чтобы не допустить нарушения прав гражданина, пресекать всякие попытки нарушать чьи-то права. Во-вторых, огромное значение имеет реальное обеспечение человеческих свобод. Государство всеми, имеющимися в его распоряжении средствами обязано обеспечить эту свободу. Здесь так жевелика роль политических институтов. В частности, могут заниматься важной просветительской работой по повышению нравственной, политической и правовой культуры в стране.

Таким образом, политические институты возникли в Азербайджане на рубеже XX и XXI вв. как потребность социально-политического организма, с первых дней обусловливаясь либо интересами отдельных слоев общества или же государства, нации. После возвращения Гейдара Алиева во власть он проявил огромную заботу по обеспечению правовой деятельности политических институтов. Однако все это не образует специфику создания политических институтов в Азербайджане, именно в Азербайджане.

Специфика, особенности возникновения политических институтов в Азербайджане эскизно можно представить следующим образом.

Первое. В основном политические институтов создавались в Азербайджане по образцу западных институтов. Но их деятельность осуществляется с учетом национальных и культурных особенностей страны, а также с учетом исторической практики нации. В этом отношении характерной является деятельность парламента - самого значительного политического института Азербайджана. Следует отметить, что деятельность парламента осуществляется в соответствии с «положением», вобравшим в себя не только опыт работы европейских парламентов, но и опыта парламента Турции.

Второе. Специфика деятельности политических институтов Азербайджана во многом определяется особенностями проблем и задач, а также времени, в которое решаются эти задачи. На работу политических институтов влияют или пытаются повлиять владельцы криминального капитала, некоторая часть чиновничества и др. Это обстоятельство снижает коэффициент их позитивной деятельности.

Третье. Политические институты Азербайджана переживают процессы эволюции и становления, так же как это происходит с обществом и государством. Поэтому невозможно дать полную характеристику деятельности политических институтов до завершения переходного периода и связанных с ним явлений и процессов.

Литература:

ჯავიდ ბადალოვი
პოლიტიკური ინსტიტუტების ფორმირება და საქმიანობა აზერბაიჯანში
რეზიუმე

შედარებითი ანალიზის მეთოდის გამოყენებით სტატიაში განხილულია 1990-იან წლებში აზერბაიჯანში არსებული პოლიტიკური მდგომარეობა და დადგენილია პოლიტიკური ინსტიტუტების დანერგვის საერთო და სპეციფიკური მახასიათებლები.

პირველად აზერბაიჯანის სამეცნიერო ლიტერატურაში მოცემულია პოლიტიკური ინსტიტუტების კლასიფიკაცია გარდამავალი პერიოდის დროს. ყურადღება გამახვილებულია ინტერესების სფეროზე, რომელიც ხელს უწყობს პოლიტიკური ინსტიტუტების დაარსებას.

Javid Badalov
Formation and activities of political institutions in Azerbaijan
Summary

Using method of comparative analysis, the author explores the political situation in Azerbaijan in the 1990s, and defines common and specific features of establishment of political institutions in the country.

For the first time in the scientific literature of Azerbaijan, the author classifies political institutions, giving an insight into their tasks in the transition period. The author focuses on the issue of interests stimulating setting up political institutions in Azerbaijan.

Нигяр Байрамова
(Азербайджан)

После приобретения независимости Азербайджан стал лицом к лицу с угрозами терроризма (9, 5-6). На его территории находят прибежище члены различных международных террористических организаций, осуществляется транзит оружия и наркотиков, отмывание грязных денег. Об этом было сказано также в отчете Государственного Департамента США за 2001 год (9, 6). Поэтому, как государство, лицом к лицу столкнувшееся с этим злом, Азербайджанская Республика решительно осуждает все формы и проявления терроризма и агрессивного сепаратизма, несущих беды тысячам людей.

Начиная с 1993-го года, после возвращения общенационального лидера азербайджанского народа Гейдара Алиева к власти, Азербайджан, в сотрудничестве с мировым сообществом, активно включился в процесс борьбы с международным терроризмом (2). Целью борьбы Азербайджана с международным терроризмом в долгосрочном плане должны стать не только отдельные террористические организации, группы или лица, но и его причины и источники. Участие Азербайджана в международном сотрудничестве борьбы с терроризмом и его основные направления обусловлены национальными интересами страны (6, 26). В провозглашении принципов межгосударственного сотрудничества в борьбе с международным терроризмом особая роль принадлежит Президенту Азербайджана Ильхаму Алиеву, который в 2005 году во время выступления на 56 сессии ГА ООН провозгласил следующие принципы участия страны в борьбе с терроризмом (15. A/56/PV.20):

Первое, государства-члены должны недвусмысленно и безоговорочно осудить терроризм во всех его формах и проявлениях, а также любую поддержку или признание терроризма, а также отсутствие готовности напрямую осудить его;

Второе, терроризм, это транснациональная угроза жизни народов, подрывающая безопасность, территориальную целостность, единство и суверенитет государств;

Третье, в конечном итоге, конечная цель международного сообщества, бороться не только с террористическими организациями и отдельными лицами, но также делать все возможное для ликвидации причин терроризма, нередко имеющих политическую направленность;

Четвертое, ничто не может служить оправданием терроризма и ничто не может использоваться в качестве предлога для осуществления террористической деятельности;

Пятое, международное сообщество должно бороться с теми, кто выбрал террор в качестве средства достижения политических целей;

Шестое, терроризм широко практикуется сепаратистскими режимами и незаконными образованиями. Такие группы, используя подконтрольные территории, занимаются наркобизнесом, незаконной торговлей оружием, торговлей людьми, «отмыванием денег» и другой преступной и незаконной экономической деятельностью. Полученные средства направляются на финансирование терроризма. Поэтому крайне важное значение имеетукрепление и координация усилий международного сообщества, с тем, чтобы покончить с агрессивным сепаратизмом и другими формами экстремизма;

Седьмое, борьба с отдельными террористическими организациями независимо от масштабов их деятельности должна вестись на глобальном уровне. Международное сообщество должно последовательно осуществлять целенаправленную деятельность в целях ликвидации и борьбы с террористическими организациями, группами и лицами, которые выбрали террор в качестве инструмента достижения своих целей. ООН призвана возглавить разработку программы действий в борьбе с международным терроризмом и составить всеобъемлющий список террористических организаций. Явление терроризма должно быть вынесено за рамки религиозного и культурного контекста.

В-восьмых, в качестве главной задачи необходимо объединить усилия по предотвращению подготовки террористов, оказания помощи и финансирования террористических организаций и групп террористов какого-либо отдельного государства, в особенности предоставление террористам убежища и защиты.

Азербайджан занимает твердую позицию в вопросе осуждения международного терроризма (1, 3). Присоединившись к глобальной антитеррористической коалиции в 2001 году, Азербайджан подтвердил свою готовность сделать все возможное, чтобы внести свой вклад в усилия международного сообщества, направленные на искоренение этого зла (14, 1-3). В этой связи Азербайджан полностью поддержал резолюцию 56/1 Генеральной Ассамблеи и резолюции 1368 (2001) и 1373 (2001) Совета Безопасности (6, 30).

В современных условиях международный терроризм рассматривается Азербайджаном не только как угроза Азербайджану или отдельно взятым государствам, но и вызов всему человечеству (13, 73). Такая позиция предопределила ряд принципиально новых политических подходов страны к вопросу сотрудничества в сфере борьбы с международным терроризмом. Эти подходы были провозглашены Азербайджаном в 2002 году (9, 4):

−Во-вторых, практика показывает, что террористические и экстремистские организации самого разного толка хорошо взаимодействуют друг с другом. Политический, религиозный экстремизм, агрессивный сепаратизм, антиглобализм, левый и правый радикализм и т.д. - все это звенья одной террористической цепи, взаимодополняющие друг друга на различных участках террористической деятельности. Борьба с одним звеном, одним компонентом не является полноценным решением задачи борьбы с терроризмом в целом. Если, например, усилия мирового сообщества будут направлены только на борьбу с международным терроризмом, осуществляемым под религиозным прикрытием, то это не будет полным и окончательным решением проблемы. Эту борьбу нельзя разделять на «приоритетные» и «второстепенные» направления, война с терроризмом должна вестись по всему фронту;

−В-третьих, террористические организации взаимодействуют с группировками в других сферах организованной преступности. Так, сепаратистские режимы в новых независимых государствах, в том числе и в Нагорном Карабахе, используют контролируемые ими территории в интересах наркобизнеса, нелегальной торговли оружием и людьми, отмывания денег и другой незаконной деятельности, прибыль от которой направляется на финансирование терроризма. В известном отчете Госдепартамента США за 2001 год прямо указывается на факты использования оккупированных азербайджанских территорий для транзита наркотиков из Азии через Россию в Европу (15);

−В-четвертых, сегодня главной целью террористических атак являются объекты промышленной инфраструктуры в транзитных регионах с большим количеством населения, транспортные коммуникации и система жизнеобеспечения, которые в условиях глобализации, внедрения современных достижений науки и техники становятся более уязвимыми. Трагический опыт Азербайджана, где террористические акты совершались в основном на объектах транспортной инфраструктуры, является еще одним доказательством подобного развития событий. Можно представить себе, насколько уязвимым в этом плане являются страны Южного Кавказа, где уже начата реализация крупномасштабных международных проектов по восстановлению исторического «Шелкового Пути», укреплению транспортного коридора Европа-Кавказ-Азия, прокладке новых нефтяных и газовых трубопроводов (4). Если взглянуть на карту Южного Кавказа, то можно убедиться, что именно сепаратистские режимы в Нагорном Карабахе, Южной Осетии и Абхазии, являются источниками военных, террористических и диверсионных угроз региональному экономическому сотрудничеству, в том числе с Арменией (12, 217), к которому так усердно призывают некоторые так называемые «специалисты». В этой связи Азербайджан неоднократно указывал: Азербайджан не может участвовать в региональных проектах, предполагающих сотрудничество с Арменией, какими бы привлекательными эти проекты ни выглядели - до тех пор, пока не будут освобождены оккупированные азербайджанские земли, прекращена военная поддержка сепаратистского режима в Нагорном Карабахе, урегулированы все вопросы, связанные с обеспечением территориальной целостности страны и возвращением беженцев в постоянные места проживания (3; 7);

−В-пятых, масштабная и многоотраслевая террористическая деятельность может осуществляться только при целевой поддержке государственных органов какой-либо страны. Современные террористические организации - это мощные, строго иерархичные структуры с соответствующим их масштабам оснащением. Их больше не останавливают государственные границы. Они имеют в своем распоряжении оперативные, разведывательные и контрразведывательные подразделения, боевые группы прикрытия. Все это возможно лишь при условии государственной поддержки. Так, например, в Азербайджане имеются многочисленные процессуальные доказательства того, что совершенные в стране теракты были организованы со стороны государственных органов Республики Армения (5, 14). Именно в этом направлении Азербайджан устанавливает принципы двусторонних отношений, которые опираются на реальные практические дела.

Начиная с 1995 года между Министерством национальной безопасности (МНБ) Азербайджана и зарубежными партнерами (Россия, Грузия, Украина, Молдова, Иран, США, ЕС и т.п.) были подписаны 14 двусторонних протокола и 2 меморандума о сотрудничестве в области борьбы с терроризмом и другими проявлениями организованной преступности (9, 5; 8, 3). Московская декларация, подписанная между Азербайджаном и Россией, провозглашает сотрудничество в сфере безопасности (10).

−И, наконец, в шестых, это проблема, которая в английском варианте известна как «Harbouring of terrorizm» (предоставление причала, убежища терроризму) и «Apologizing of terrorizm» (оправдание терроризма). Государства, реализующие эту политику, создают террористам все условия для отдыха и лечения, предоставляют им политическое прикрытие после совершения террористических актов в других государствах, поощряют проведение грязных информационных кампаний, направленных на оправдание терроризма. Еще более опасным являются попытки создания террористам имиджа «национальных героев», «борцов за правое дело», способствующие воспитанию молодого поколения в духе традиций террористической борьбы. К таким государствам можно отнести и Республику Армения. Известный террорист Грант Маркарян и один из организаторов захвата турецкого посольства в Париже в 1981 году Вазген Сислян за активное участие в совершении террористических актов против Азербайджана были награждены званиями героев Карабахской войны (9, 6).

В этих условиях, создание международно-договорной базы и механизмов ее осуществления для борьбы с терроризмом и сепаратизмом превращается в жизненно важное направление двустороннего международного сотрудничества Азербайджана. Это, прежде всего, касается выработки общепризнанных юридических дефиниций «терроризма», «агрессивного сепаратизма», «религиозного экстремизма» и других определений как компонентов транснациональной преступной деятельности. Это также включает необходимость выработки соответствующих форм и методов реагирования на эти преступления посредством двустороннего международного сотрудничества.

Таким образом, основываясь на базовых принципах, Азербайджанская Республика ведет последовательную работу по активизации сотрудничества с международным сообществом в сфере борьбы с терроризмом и сепаратизмом. Терроризм тесно связан с агрессивным сепаратизмом, организованной преступностью, наркобизнесом, торговлей оружием и людьми. Необходимо отметить, что наличие конфликтных зон, в частности, оккупированных и неподконтрольных территорий, является благоприятной почвой для процветания террористических и преступных группировок (11, 268-270).

Литература:

1. Həsənov A.İ. Beynəlxalq terrorizm. I hissə. Bakı: «Əbilov, Zeynalov və oğulları», 2003.

2. Əliyev Н.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir: çıxışlar, nitqlər, bəyanatlar, məktublar, müsahibələr: 8 cilddə. Bakı: Azərnəşr, 1998, 1 c-480 s., II c-512 s., III c-532 s., IV c-476 s., V c-500 s., VI c-512 s., VII c-520 s., VIII c-488s.

3. Həsənov Ə.M. Azərbaycan və ATƏT. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi və Dağlıq Qarabağ problemi ümumavropa təhlükəsizliyi fonunda. Bakı: İşıq, 1997.

4. Nəsirov E.X. Azərbaycan nefti və beynəlxalq müqavilələr (1991-1999). Bakı: Respublika Xatirə Kitabı nəşriyyatı, 1999.

5. Rəcəbli A.Ə. Avropada təhlükəsizlik sisteminin formalaşması və Azərbaycanın milli-dövlət mənafeləri // Beynəlxalq münasibətlərin aktual problemləri, 2003, №2.

6. Rəcəbli A.Ə. Heydər Əliyev və beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin forma-laşması / «Heydər Əliyev: Qəlblərdə yaşayan ömür». BSU əməkdaşlarının elmi məqalələr toplusu. Bakı: Kitab aləmi, 2004.

7. Sevdimalıyev R.M. Beynəlxalq terrorizm müasir dövrün qlobal problemi kimi / Siyasi elm. dok. diss. avtoreferatı. Bakı: AMEA, 2009.

8. Дополнительный доклад Азербайджана, представленный во исполнение пункта 6 резолюции 1373 (2001) Совета Безопасности ООН, 13 November 2003.

9. Многосторонняя группа по международному сотрудничеству в борьбе с терроризмом (GMT). Достижения на национальном уровне - Азербайджан, GMT (2002) Inf 27, Strasbourg, 25 September 2002.

10. Московская декларация Российской Федерации и Азербайджанской Республики, Москва, Кремль, 6 февраля 2004 года // Сообщение пресс-службы Президента Российской Федерации, 09 февраля 2004.

11. Раджабли А.А. Особенности политического поведения государств Кавказа и Центральной Азии в процессе глобализации (теоретические вопросы) / «Qloballaşma prosesində Qafqaz və Orta Asiya» mövzusunda Beynəlxalq konfransın materiallan. Bakı: Qafqaz Universitetinin nəşriyyatı, 2003.

12. Эйвазов Дж.В. Безопасность Кавказа и стабильность развития Азербайджанской Республики. Баку: Нурлан, 2004.

13. Clark C, Sohn L. World peace and United Nations. N.Y.: Cambridge, 1994.

14. Joint Statement on Terrorism by United States, Georgia, Ukraine, Uzbekistan, Azerbaijan, and Moldova. November 15, 2001. N.Y.: UN, 2001.

15. www.un.org

ნიგიარ ბაირამოვა
აზერბაიჯანის მონაწილეობა ტერორიზმთან ბრძოლის საერთაშორისო თანამშრომლობაში
რეზიუმე

დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ აზერბაიჯანი ტერორიზმის საფრთხის პირისპირ აღმოჩნდა. 1993 წლიდან, აზერბაიჯანელი ხალხის საერთო ეროვნული ლიდერის ჰეიდარ ალიევის ხელისუფლებაში დაბრუნების შემდეგ, აზერბაიჯანი საერთაშორისო თანამეგობრობასთან ერთად, აქტიურად ჩაერთო ტერორიზმთან ბრძოლის პროცესში. გრძელვადიან პერსპექტივაში აზერბაიჯანის მიზანს ტერორიზმთან ბრძოლის საქმეში უნდა წარმოადგენდეს არა მარტო ცალკეული ტერორისტული ორგანიზაციების, ჯგუფების ან ფიზიკური პირების გამოვლენა, არამედ თვით ტერორიზმის გამომწვევი მიზეზებისა და წყაროების აღმოფხვრა. აზერბაიჯანის მონაწილეობა ტერორიზმთან ბრძოლის საერთაშორისო თანამშრომლობაში ქვეყნის ეროვნული ინტერესებით არის განპირობებული.

Nigar Bayramova
Participation of Azerbaijan in International Cooperation In the Field of Terrorism
Combating
Summary

Azerbaijan is an object of the terrorism. The country has joined the process of fighting against international terrorism since 1993 when national leader of Azerbaijani nation Heydar Alyev came again into power. Participation in international cooperation in this sphere and its basic directions proceed from national interests. In declaration of principles, concerning terrorism combating certain state organs play a special role. Azerbaijan occupies a firm position in the question of condemnation of the international terrorism.

Зумруд Меликова
(Азербайджан)

История взаимоотношений Европейского Союза и Азербайджана начинается с 1993 года, когда Азербайджан выразил свою заинтересованность в отношениях с Европейским союзом и приступил к планированию связей с ним в различных областях. У истоков этого сотрудничества стоял президент Азербайджана Г.А.Алиев. Президент Г.А.Алиев на церемонии подписания соглашения о партнерстве и сотрудничестве в 1996 г. отметил, что «Азербайджан возлагает большие надежды на интеграционные процессы между странами Европы и будет участвовать в этих процессах в качестве равноправного партнера» (1, 145). Очень важно, что Азербайджан с самого начала, несмотря на очевидное неравенство в экономическом, социальном и культурном отношениях между ним и Европейским Союзом, рассчитывал именно на равноправные отношения, на равноправное партнерство. Видимо, в этом сказывалось знание ресурсов республики, эконимического, культурного и интеллектуального потенциала Азербайджана. Сама же структура отношений была такой, какой она и могла быть для страны, пытающейся интегрироваться в европейское сообщество. То есть стране оказывалась значительная финансовая помощь и давалась ориентация обязательного развития, предполагавшая через определенные промежутки времени отчетность. Забегая вперед, можно указать, что, например, в отчете за 2008 г. Европейский союз (ЕС) констатировал ограниченный прогресс в реализации Азербайджаном Программы Европейского соседства (2, 4-5). Фраза об ограниченном прогрессе содержит очевидное недовольство ведущей стороны. Таким образом, фактическая структура отношений между странами Южного Кавказа, в том числе и Азербайджаном, и ЕС такова, что ЕС выделяет финансы на развитие и осуществляет контроль.

Геополитическая стратегия ЕС в отношении Азербайджана предполагает в первую очередь обеспечение безопасности региона. В этом отношении в Азербайджане срабатывает общий механизм внешней политики ЕС на Южном Кавказе, обозначенный как Восточное соседство. То есть забота о безопасности Азербайджана, как и в целом Южного Кавказа, реализуется по схеме «благополучие и безопасность Европы зависит от благополучия и безопасности Южного Кавказа». Кроме того, безопасность Азербайджана интересует ЕС как безопасность региона, являющегося источником и транзитом для энергоресурсов. Как отмечают исследователи, для более полной интеграции Азербайджана в ЕС необходимо более прямое европейское участие в вопросах энергетики и безопасности (3, 115).

С самого начала следует отметить, что реальная безопасность любого региона мира в настоящее время обеспечивается развитыми технологиями. При современном уровне спутникового слежения и высоких технологий неразвитым странам в принципе очень сложно обеспечить собственную безопасность. Развитые страны, обладающие высокими технологиями, могут на словах признавать право на безопасность менее развитых стран, а на деле, используя эти технологии, иметь колоссальное преимущество в сборе разведданных и осуществлении различного рода превентивных ударов там, где, по их мнению, будут затронуты их интересы. Исходя из этого, для менее развитых в настоящее время стран важно включиться в общую систему безопасности, организуемую более сильными партнерами. Следовательно, выдвинутый нами тезис об общем геополитическом характере деятельности ЕС на Кавказе в плане цивилизационного преобразования региона оправдан и в аспекте безопасности. Иными словами, Азербайджан должен реально войти в цивилизационное пространство Западной Европы, став ее фрагментом, пусть не формально, но содержательнои фактически. Только такого рода цивилизационное преобразование способно реально обеспечить безопасность Азербайджана, а также всего Южного Кавказа. В перспективе же именно такое обеспечение безопасности Азербайджана может означать реальное благополучие Европы. Следует отметить, что с точки зрения вхождения в пространство европейской цивилизации Азербайджан представляется наиболее оптимальным регионом. Это обеспечивается рядом факторов, среди которых на первом месте стоит независимость внешней политики Азербайджана (в отличие от Армении, являющейся форпостом России, и Грузии с ее многочисленными проблемами), стабильный экономический рост, а также социально-политическая обстановка, характеризующаяся развитием демократии и утверждением либеральных ценностей.

В рамках политики Европейского соседства в 2006 г. принят План Действий между ЕС и Азербайджаном, который предусматривает несколько приоритетных областей.

В документе отмечается, что ЕС может приглашать Азербайджан для присоединения к позиции ЕС по различным региональным международным вопросам. Проводить консультации по санкциям, введенным ЕС, включая эмбарго на ввоз оружия (4).

В рамках сотрудничества может начаться процесс присоединения к Римскому статусу международного уголовного суда. Для этого будет необходимо проведение правовых и конституционных изменений. ЕС и Азербайджан предполагают сотрудничество в борьбе против международной преступности в соответствии с международным правом.

Предполагается развивать сотрудничество в области предотвращения распространения оружия массового поражения и незаконного экспорта оружия. ЕС и Азербайджан обязываются сотрудничать в борьбе против терроризма.

Наконец, ЕС и Азербайджанская Республика обязываются вести совместную борьбу против организованной преступности, торговли людьми, наркотиками и отмывания денег.

Как видно, все эти пункты сотрудничества носят обычный характер и в общем-то предполагаются современным положением дел в мире. Однако для Азербайджана важнейшим вопросом, непосредственно связанным с его государственной безопасностью, является разрешение Нагорно-Карабахского конфликта. Всем ясно, что против суверенной Азербайджанской Республики совершена агрессия. Всем ясно также, что агрессор сам по себе не осуществляет самостоятельную политику экспансии и экстремизма. Существуют документы ООН, призывающие агрессора немедленно вывести войска из оккупированных азербайджанских земель. Несмотря на эти документы, Армения продолжает упорствовать в своей экспансионистской политике, а Россия продолжает ее поддерживать. Парадоксально к тому же, что все три страны входят в так называемое Содружество Независимых Государств. Нагорно-Карабахский конфликт и, более того, упорство в агрессии со всей очевидностью подрывает логику существования и целесообразности СНГ в целом. Тем не менее, страны, входящие в Содружество, делают вид, что возможно и такое.

С самого начала ЕС заявлял, что он не может решить конфликтную ситуацию вокруг части азербайджанской территории, именуемой Нагорный Карабах. Это означало, что у него нет рычагов давления на агрессора и тех, кто его поддерживает. С другой стороны, это могло означать, что такие рычаги есть, но следует говорить, что мы, дескать, эту проблему решить не можем. Имплицитно в таких высказываниях ЕС, сделанных на разных уровнях, содержалась мысль о том, что прерогатива решения Нагорно-Карабахского конфликта принадлежит России. Таким образом, эти заявления сродни заявлениям лидеров ЕС о том, что для них приоритетными остаются отношения с Россией. Иными словами, агрессия агрессией, но ЕС вовсе не собирается портить отношения с Россией из-за Азербайджана. Во всяком случае на уровне заявлений дело обстоит таким образом.

Следует отметить, что на официальном уровне не только ЕС, но Совет Безопасности ООН неоднократно принимал резолюции, однозначно осуждающие агрессию Армениипротив Азербайджана. Так, в резолюциях 822 (30 апреля 1993 г.), 853 (29 июля 1993 г.), 874 (14 октября 1993 г.) и 884 (12 ноября 1993 г.) Совет Безопасности ООН подтверждает суверенитет и территориальную целостность Азербайджана, требует прекратить огонь и вывести оккупационные войска с территории суверенной республики Азербайджан. Характерно, что эти документы содержат просьбу к Генеральному секретарю, действующему Председателю Совещания по безопасности и сотрудничеству в Европе и Председателю Минской конференции и впредь сообщать Совету о ходе минского процесса и обо всех аспектах положения на месте, в частности об осуществлении его соответствующих резолюций. Все четыре резолюции завершаются идентичной фразой: Совет Безопасности постановляет продолжать активно заниматься этим вопросом.

С 1993 г. прошло 16 лет, как Совет Безопасности постановил активно заниматься этим вопросом, но никаких конкретных мер по унятию агрессора принято не было. Отсюда следует, что у ООН нет рычагов для воздействия на агрессора.

Что касается ЕС, то существует целый ряд идентичных заявлений, подтверждающих территориальную целостность и суверенитет Азербайджана, призывающих к прекращению агрессии, выводу войск и мирному урегулированию конфликта. Сюда относятся документы 1992, 1993 и 1994 гг., осуждающие агрессию, а также заявление от 2 августа 2002 г., осуждающее президентские выборы в самопровозглашенной республике. В отличие от ООН, ЕС обладает определенными рычагами воздействия, однако эти рычаги носят в основном экономический характер. Важно другое. ЕС сотрудничает не только с Азербайджаном, но со всеми тремя республиками Южного Кавказа, включая, естественно, и Армению. Финансируя различные проекты на Южном Кавказе, ЕС сотрудничает не только с Азербайджаном, но и с Арменией, вовсе не бойкотируя ее как агрессора. Таким образом, если даже у ЕС и есть рычаги воздействия на агрессора, то она их не применяет. Или не использует их открыто. Именно в этом аспекте следует интерпретировать и заявления европейских руководителей. Так, 3 февраля 2009 года в интервью представителю Day.Az Хавьер Солана отметил, что «Военного решения Нагорно-Карабахского конфликта не существует. Это должно быть особенно очевидным после грузинского кризиса. Поэтому мы придаем большое значение тому факту, что президенты Азербайджана и Армении обязались решить конфликт мирным путем во время прошлогодней встречи в Москве. Новая динамика должна поддерживаться определенными шагами. ЕС полностью поддерживает усилия Минской группы ОБСЕ и готов оказать помощь для проведения мер по укреплению доверия и организации контактов между народами» (5).

Такого рода заявления европейских руководителей в принципе ничем не отличаются от предыдущих. Ясно, что агрессор может не обращать на них никакого внимания, и если динамика процесса зависит от заявлений, то ее просто нет. Действительно, если исходить из равноправного сотрудничества ЕС как с потерпевшей стороной, так и с агрессором, то следует признать, что никакого резона для Армении в том, чтобы убрать свои войска из Азербайджана, попросту не существует.

Однако анализ событий вынуждает признать, что какие-то сдвиги в этом отношении все же имеют место. В этом аспекте актуальны и попытки Турции наладить отношения с Арменией, и российско-турецкие отношения. Следовательно, необходимо разграничивать содержание актуального процесса от анализа заявлений и наших ожиданий от этих заявлений. Как отмечают исследователи, именно Турция может внести вклад в усиление регионального сотрудничества, чего так добивается ЕС (6, 105).

Ясно, что как в области безопасности, так и в целом с точки зрения сотрудничества между ЕС и Азербайджаном приоритетной областью для Азербайджана является мирное разрешение Нагорно-Карабахского конфликта. Следовательно, План Действий ЕС и Азербайджана в области безопасности рассматривает разрешение данного конфликта какважнейшую из приоритетных областей. В этой области ЕС и Азербайджан обязуются сделать следующее: усилить дипломатические попытки, в том числе и через Специального Представителя; увеличить политическую поддержку миротворческим усилиям МГ ОБСЕ на основе соответствующих резолюций СБ ООН и документов и решений ОБСЕ; поощрять контакты между людьми; углублять диалог ЕС со странами, способными ускорить переговорный процесс.

Раздел Плана, озаглавленный как «Общие цели и действия», раскрывает общие приоритетные области, освещает вопросы безопасности и, в частности, урегулирование Нагорно-Карабахского конфликта. План Действий предусматривает осуществление операций по разминированию. Оказание помощи беженцам. Содействие активному вовлечению гражданского общества в решении данной проблемы.

Уделяется внимание сотрудничеству в области управления границ. ЕС и Азербайджан собираются проводить тренинги по управлению границами, где будут освещаться Шенгенские правила и стандарты. Предполагается увеличение эффективности азербайджанских правоохранительных органов через предоставление современного оборудования, создания надлежащей инфраструктуры. Стороны обязуются также развивать трансграничное сотрудничество в сфере охраны границ.

Все документы ЕС относительно безопасности Азербайджана свидетельствуют об учете европейскими партнерами российского фактора и, следовательно, об их осторожности, которая может расцениваться по-разному азербайджанской стороной. Например, А.Бабаев, научный сотрудник Центра европейских социальных исследований при университете немецкого города Мангейма, считает, что карабахский конфликт всегда находился на задворках внешней политики Европейского Союза. «Единственное, что интересует ЕС, сказал он, - это строительство газопровода «Набукко». С ним Европа связывает большие надежды на диверсификацию энергоносителей» (7).

Н.Попеску в статье «Европейский Союз и конфликты на Южном Кавказе» также писал о том, что ЕС проводит, если проводит вообще, неэффективную политику по отношению к нагорно-карабахскому конфликту (8). C этим мнением солидаризируются и авторы доклада Международной кризисной группы, отмечая, что с 1994 ЕС фактически ничего не сделал в отношении этого конфликта (9, 26).

Другие исследователи, напротив, считают, что он всегда находился в центре внимания Европы, и ЕС всегда оказывал «решительную поддержку позиции Азербайджана по нагорно-карабахскому конфликту» (10, 3).

Н.Керимова считает также, что «политическая стабильность в регионе, прекращение военных действий в районе Нагорного Карабаха находились все время в поле внимания Евросоюза, так как конфликт грозил перерасти в затяжную и кровопролитную войну, а это могло помешать дальнейщим планам ЕС в реализации своих целей в районе Южного Кавказа» (11, 183). Однако все равно основной упор делался на экономическое присутствие стран Запада в регионе.

Азербайджан все же надеется, что ЕС может выступить посредником в урегулировании конфликта. Этого мнения придерживаются и ряд западных исследователей, призывая заменить Францию в числе со-председателей МГ ОБСЕ на Европейский Союз, считая тем самым, что Европа возьмет на себя урегулирование конфликта, основываясь на своей приверженности «мягкой силе», на способности обеспечивать пост-конфликтное восстановление и на своем положительном образе в регионе (12, 80). И после назначения в 2006 году специальным представителем ЕС на Южном Кавказе П.Семнеби ЕС отвел урегулированию региональных конфликтов приоритетное место, расширив мандат спецпредставителя (13, 14). Однако, по мнению азербайджанских экспертов, ЕС, как и США, не обнаруживает твердой позиции по этому вопросу. Например, тот же А.Бабаевсчитает, что Запад применяет двойные стандарты: «В то время как Запад и США настойчиво выступали за сохранение территориальной целостности Грузии, их призывы в сходной ситуации вокруг Азербайджана и Нагорного Карабаха звучали не столь убедительно» (7).

Вообще, конечно, применение двойных стандартов оказывается самым обычным явлением нашего времени. Видимо, именно это является одной из важнейших причин сложности решения многих спорных вопросов нашего времени. Вместе с тем следует отметить, что сами по себе заявления сторон мало что изменяют в мире и, возможно, мало что значат. Так, все заявления Запада относительно территориальной целостности Грузии вовсе не помешали России признать независимость Абхазии и Южной Осетии и, что важнее, укрепить свое военное присутствие в регионе. С другой стороны, не совсем понятно, что означает утверждение А.Бабаева о том, что призывы Запада в сходной ситуации вокруг Азербайджана звучали не столь убедительно. Существует ряд документов ЕС, однозначно свидетельствующих о позиции Европы относительно Азербайджана. Например, об этом категорично и однозначно свидетельствует Заявление руководства Европейского Союза по поводу президентских выборов в самопровозглашенной карабахской республике, в котором говорится о том, что ЕС еще раз подтверждает признание территориальной целостности Азербайджана и еще раз заявляет, что не признает независимость Нагорного Карабаха (Брюссель, 2 августа 2002 г.) (14, 387). Такого рода заявления, на наш взгляд, не оставляют места для сомнений по поводу позиции ЕС. Другое дело, что ЕС не может бомбить Россию или Армению для восстановления справедливости.

Видимо, А.Бабаев смешивает позицию Запада по тому или иному вопросу с действиями Запада, которые соответствовали бы его заявлениям. Понятно, что и ЕС, и США исходят из политических реалий. Но при этом используется любая возможность для претворения в жизнь собственных целей и реализации планов относительно справедливого и цивилизованного устройства современного мира. Например, Европарламент считает, что транс-граничные программы и диалог между гражданскими обществами есть эффективные инструменты для трансформации конфликтов (15). В связи с этим Европарламент рекомендовал специальному представителю ЕС П. Семнеби открывать информационные офисы в НК наподобие тех, что планируется открыть в Абхазии и Южной Осетии. Какими бы незначительными ни казались подобные шаги, они носят стратегический геополитический характер, так как позволяют иметь доступ к «закрытой зоне» и объективно освещать события. Таким образом, может сложиться совершенно новая ситуация, когда заведомая ложь будет совершенно по-другому восприниматься в мире.

Такая политика ЕС, если, конечно, правомерна подобная интерпретация, целиком и полностью соответствует стратегической политике вовлечения новых демократий на постсоветском пространстве в пространство европейской цивилизации. Безопасность, если речь не идет о каких-либо срочных мероприятиях, связанных с защитой того или иного региона, а носит стратегический характер, не составляет исключения и полностью соответствует целям, ставящихся в других областях. Как и в сфере экономики и культуры, так и в сфере безопасности ЕС, на наш взгляд, исходит из необходимости преобразования существующего положения вещей в цивилизационном плане. Не секрет, что за последние 20 лет Азербайджан не только подвергся агрессии и оккупации земель, значительным человеческим жертвам, но ему был нанесен и ни с чем не сравнимый моральный ущерб. Совершенно откровенно о стране и народе, его истории и культуре распространялась в мире ложь. Потерпевшая сторона выдавалась за преступника. Эти моральные раны вряд ли когданибудь заживут. Европа абсолютно права, считая, что создав в Азербайджане «фрагмент Европы», она сможет наилучшим образом защитить его. Опыт истории показывает, что затоптать права народа, обитающего в пространстве нецивилизации очень легко, но совершенно невозможно сделать это с народом, живущим в пространстве современнойглобальной цивилизации. Такая «цивилизованность» в современном мире в первую очередь проявляется в открытости информационного пространства. Ведь не случайно, заявления крупных мировых держав о том, что кто-то пытается вмешиваться в их дела, а бесправное отношение с кем-либо это их внутренние дела, часто может быть интерпретировано по схеме: «вы хотите знать правду о том, что я делаю, но я этого не хочу: невмешательство во внутренние дела - священно».

Проведенный анализ позволяет сделать вывод о том, что сотрудничество ЕС и Азербайджанской Республики в сфере безопасности может считаться перспективной областью взаимовыгодного сотрудничества. Его следует всемерно развивать. Параллельно должны вестись научные изыскания в этой сфере, что фактически будет представлять собой национальную рефлексию на современную историю.

Литература: