გიორგი სადღობელაშვილი

„საქართველოს რკინიგზა“ უმნიშვნელოვანესი სტრატეგიული ობიექტია, როგორც ეკონომიკური მომგებიანობის თვალსაზრისით, ასევე სატრანზიტო პოტენციალითაც. შესაბამისად, მისი პრივატიზებისა თუ მართვის უფლებით გადაცემისას, გასათვალისწინებელია მრავალი ფაქტორი, რათა ქვეყანამ არ დაკარგოს მეტად მნიშვნელოვანი სატრანზიტო სტრატეგიული ფუნქცია და ობიექტი არა მხოლოდ ფუნქციონირებადი დარჩეს, არამედ მკვეთრად გაიზარდოს მისი ფუნქციონირება და პოტენციალი.

დიახ, რკინიგზა მრავალსეგმენტიანი ობიექტია, მისი ეფექტიანობის ასამაღლებლად რეფორმების გატარებისას არსებობს მთელი რიგი საკითხები, რომელთა გათვალისწინება აუცილებელია რკინიგზის გასხვისებისა ან მართვის უფლებით გადაცემის საკითხის განხილვისას.

რკინიგზას განსაკუთრებულ სტატუსსა და მნიშვნელობას ანიჭებს საქართველოს კანონმდებლობა. მის შესახებ დებულებები მოცემულია ქვეყნის უზენაეს კანონში - კონსტიტუციაში. კონსტიტუციის მე-3 მუხლი ადგენს იმ საკითხებს, რომლებიც საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებულ გამგებლობას მიეკუთვნება. მათ შორისაა „სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის რკინიგზა“, თუმცა, მოქმედი კანონმდებლობით ცალსახად არ ირკვევა, თუ რა იგულისხმება „სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის რკინიგზაში“ კერძოდ, ცხადად არ ჩანს, თუ როგორ უნდა იყოს ასახული მისი სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა ინვესტორთან დადებულ ხელშეკრულებაში. აღსანიშნავია, რომ 2007 წლის ივლისამდე კანონით პირდაპირ იყო აკრძალული „სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის რკინიგზის“ პრივატიზება. 2007 წლის 11 ივლისის საკანონმდებლო ცვლილებით კი იმ სახელმწიფო ქონების ჩამონათვალიდან, რომლის პრივატიზებაც დაუშვებელია, ამოღებულ იქნა შპს „საქართველოს რკინიგზა“. აგრეთვე, საქართველოს სარკინიგზო კოდექსი, რომელიც სარკინიგზო ტრანსპორტის მარეგულირებელი ძირითადი ნორმატიული აქტია (მიღებულია 2002 წლის 28 დეკემბერს), არ იცნობს ისეთ ტერმინს, რაც ერთგვარ გაურკვევლობას იწვევს მისი პრივატიზების პროცესში.

დღეისათვის საქართველოში არსებული სარკინიგზო ტრანსპორტი და მთლიანად ინფრასტრუქტურა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება „საქართველოს რკინიგზას“ ეკუთვნის. შპს „საქართველოს რკინიგზა“ წარმოადგენს იურიდიულ პირს, რომელიც შეიქმნა „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის შესაბამისად და რომლის დამფუძნებელი პარტნიორი და 100 %25-იანი წილის მფლობელია სახელმწიფო. სახელმწიფოს უფლებამოსილებებს ახორციელებს საჯარო სამართლის იურიდიული პირი - „საწარმოთა მართვის სააგენტო“, ხოლო წილების პრივატიზებასა და განკარგვის უფლებამოსილებებს - საქართველოს ეკონომიკური განვითარების სამინისტრო. ფინანსთა სამინისტროს მონაცემებით, საწარმოს საწესდებო კაპიტალი 930 892 213 ლარია.

საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ საქართველოში განხორციელებული პირდაპირი ინვესტიციები ძირითადად, არა მწარმოებლურ სფეროში, კერძოდ, მშენებლობასა და ინფრასტრუქტურის განვითარებაში ხორციელდება. აღნიშნული დარგები საექსპორტო პროდუქციას ვერ შექმნიან და ხელს ვერ შეუწყობენ მომავალში სავაჭრო ბალანსის გამოსწორებას. ქვეყანაში არსებული მძიმე სოციალური ფონის შესაცვლელად, მნიშვნელოვანია, რომ ქვეყანამ გააძლიეროს საექსპორტო პოტენციალი. საქართველოს ეკონომიკური კეთილდღეობის მისაღწევად დიდი მნიშვნელობა ენიჭება საგარეო სექტორთან ეკონომიკური ურთიერთობის გაღრმავებას, ეს იმას ნიშნავს, რომ ქვეყანამ უფრო მეტი პროდუქცია აწარმოოს, ვიდრე მოიხმარს, უფრო მეტი გაყიდოს საგარეო სექტორზე, ვიდრე იყიდოს მისგან, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ამას შედეგად მოჰყვება შიდა ბაზარზე პროდუქციის დეფიციტი, ფასების ზრდა და ქვეყნის ეკონომიკური კრიზისი.

სახელმწიფო საწარმოებისა და ქონების არარეზიდენტებზე გასხვისება იმას ნიშნავს, რომ მომავალში ამ ობიექტების მიერ მიღებული შემოსავლები და მოგება წილის პროპორციულად გადაეცემა უცხოელ ინვესტორს, რაც ქვეყნიდან ფულადი ნაკადების გადინებას ნიშნავს და უარყოფითად მოქმედებს მომავლის პერსპექტივასა და პროგრესზე. აღნიშნული სირთულის დასაძლევად ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ქვეყანამ გააძლიეროს საექსპორტო პოტენციალი, რათა მომავალში შიდა სახელმწიფოებრივი მოთხოვნის დაკმაყოფილება არ მოხდეს მხოლოდ სესხის აღების, ან ქონების უცხოელებზე გაყიდვის ხარჯზე. საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ საქართველოში განხორციელებული ინვესტიციები მწარმოებლურ სფეროში განხორციელდეს, რათა აღნიშნულმა დარგებმა საექსპორტო პროდუქცია შექმნან და ხელი შეუწყონ მომავალში სავაჭრო ბალანსის გამოსწორებას.

საქართველოს რეალობიდან გამომდინარე, მომავალში ქვეყნის ეკონომიკის გაუმჯობესებაზე შეიძლება იმოქმედოს შემდეგმა ფაქტორებმა:

1. ტურიზმის განვითარების შედეგად მიღებულმა შემოსავლებმა. თუმცა, გულახდილად უნდა აღინიშნოს, რომ ამ სფეროში საქართველოს ბევრი ქვეყანა კონკურენციას გაუწევს;

2. მინერალური თუ ჩვეულებრივი სასმელი წყლის ექსპორტმა - ამ მხრივ საქართველოს დიდი უპირატესობა აქვს სხვა ქვეყნებთან შედარებით;

3. აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის მსხვილი სატრანზიტო დერეფნის ჩამოყალიბებამ, რაშიც დიდი როლი ყარსი- ახალქალაქის სარკინიგზო მაგისტრალის პროექტს და რკინიგზის ინფრასტრუქტურის განვითარებას ენიჭება.

ხელსაყრელი გეოპოლიტიკური მდებარეობა საშუალებას აძლევს საქართველოს, რომ ჩამოყალიბდეს, როგორც მთავარი გზაჯვარედინი ევროპისა და აზიის სატრანზიტო მაგისტრალზე. ამ გზით საქართველოს შეუძლია მომავალში საკმაოდ მნიშვნელოვანი შემოსავლების გენერირება და შიდა მოხმარების დაფინანსება - შედეგად ქვეყანა მოახერხებს სავაჭრო ბალანსის დეფიციტის პრობლემების თავიდან აცილებას.

ექსპერტთა მონაცემებით, მაგისტრალი, რომელიც ევროპის სარკინიგზო ქსელზე პირდაპირ გავა, ყოველწლიურად 30 მილიონ ტონა ტვირთს გაატარებს. საგულისხმოა, რომ ამ სარკინიგზო მაგისტრალის ამოქმედებით ევროპის ჩრდილოეთიდან, რუსეთიდან და ყაზახეთიდან, აზერბაიჯანისა და საქართველოს გავლით, ტვირთები თურქეთში და შემდგომ ხმელთაშუა ზღვის რეგიონში გავა და პირიქით, ტრანზიტის სრულიად ახალი შესაძლებლობები გაჩნდება. შორეულ პერსპექტივაში კი სავარაუდოდ, ყარსი- ახალქალაქის რკინიგზას ყაზახეთი და ჩინეთი შეუერთდება. ორივე ქვეყნის წარმომადგენლებმა, რკინიგზის მშენებლობის დასრულების შემთხვევაში, მასთან მიერთების სურვილი გამოთქვეს. ახალი სარკინიგზო გზით შესაძლებელი იქნება ყარსიდან ყაზახეთში, შანხაისა და ჰონკონგის მიმართულებით ტვირთების გადატანა. ასევე შესაძლებელია, ბრიტანეთიდან წამოსულმა მატარებელმა შავი ზღვის რეგიონის გავლით ჩინეთამდე მიაღწიოს. ასე რომ, მომავალი რკინიგზა ევროპიდან აზიის მიმართულებით აშკარად გააადვილებს ტვირთების გადაზიდვას. ევროკავშირის ექსპერტთა შეფასებით, დღეისათვის ევროპასა და აზიას შორის ტვირთბრუნვა წელიწადში 200 მილიონ დოლარს შეადგენს, ხოლო უკვე 2010 წლისთვის ეს მაჩვენებელი 10-ჯერ გაიზრდება და 2 მილიარდი დოლარი გახდება. ეს სერიოზული მიზეზებია, იმისათვის, რომ რკინიგზაში ინვესტიცია სწორად და სათანადო დოზით განხორციელდეს, რათა რკინიგზამ შეძლოს სამომავლო პოტენციალის განვითარება და შეძლოს დიდ სიმძლავრეებზე მუშაობა.

იმისათვის, რომ შევაფასოთ შპს „საქართველოს რკინიგზაში“ მოსალოდნელი ინვესტირების ეფექტი, როგორც ამ სექტორის მომავალ განვითარებაზე, ასევე, მთლიანად საქართველოს ეკონომიკაზე, აუცილებელია რკინიგზაში არსებული რთული მდგომარეობის ანალიზი.

რკინიგზის საქმიანობის სფერო ორ ძირითად მიმართულებად იყოფა: სატვირთო გადაზიდვები და სამგზავრო გადაყვანები. სატვირთო გადაზიდვები რკინიგზის შემოსავლის გენერირების ძირითადი წყაროა, ხოლო სამგზავრო გადაყვანები უმეტეს შემთხვევაში არც თუ მომგებიანი ოპერაციაა, რადგან მატარებლით მგზავრობის დაბალი ტარიფი საკმარისი არ არის რკინიგზის შენახვასა და მომსახურებისათვის. ცხადია, რკინიგზის ტექნიკური მდგომარეობა საკმაოდ რთულია, მოძველებულია როგორც ლიანდაგი, ისე მოძრავი შემადგენლობა, ამასთან, მოძველებულია ხიდები, გვირაბები რეალურად არ არის მომგებიანი სამგზავრო გადაყვანები, წამგებიანია განშტოებები, სადგურები და მასთან დაკავშირებული აღჭურვილობა. რელსის ბალასტის არა საკმარისი სიღრმე მიჩნეულია სარკინიგზო ხაზის ძირითად ნაკლოვანებად, რათა რკინიგზას უფრო მძიმე ტვირთების ტრანსპორტირების საშუალება მიეცეს. რაც შეეხება საკომუნიკაციო სისტემას, საჭიროა ძველი სადისპეტჩერო სისტემის ახალი ციფრული საკომუნიკაციო და სასიგნალო სისტემით შეცვლა და ა.შ. ეს და სხვა საკითხები საკმაოდ სოლიდურ ინვესტიციას მოითხოვს. საქართველოს რკინიგზა ერთ-ერთი ყველაზე მსხვილი დასაქმებული ორგანიზაციაა საქართველოში. საშუალო ხელფასი დაახლოებით 300 ლარს შეადგენს, რაც დღევანდელ პირობებში საკმაოდ მცირეა. პრივატიზების შემთხვევაში რკინიგზის ოპერაციებისა და ფინანსური შედეგის ზრდასთან ერთად სავარაუდოა, რომ გაიზრდება რკინიგზაში დასაქმებულთა საშუალო ხელფასიც და შესაბამისად შრომითი შემოსავალი. ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ რკინიგზაში ინვესტიციის განხორციელება გულისხმობს მისი ტექნიკური მდგომარეობის განახლებას, ხიდების, გვირაბების, დეპოების და ა.შ. მშენებლობასა და შეკეთებას, რაც თავის მხრივ, ახალი სამუშაო ადგილების და დამატებითი შემოსავლების წყარო გახდება. მიუხედავად ზემოთ აღნიშნული პრობლემების მოგვარებისა, საქართველოს რკინიგზის მართვის უფლებით გადაცემისას, ან მისი პრივატიზებისას გასათვალისწინებელია მრავალი ფაქტორი, რათა ქვეყანამ არ დაკარგოს მეტად მნიშვნელოვანი სატრანზიტო სტრატეგიული ფუნქცია და ობიექტი არა მხოლოდ ფუნქციონირებადი დარჩეს, არამედ მკვეთრად გაიზარდოს მისი ფუნქციონირება და პოტენციალი. ამასთან, შესაძლებელი გახდეს ახალი გენერალური ტვირთების მოზიდვა, პოტენციურად დაკარგული ან სხვა ალტერნატიული მარშრუტებით მოძრავი ტვირთების საქართველოს სეგმენტზე გავლა. ცენტრალური აზიის ქვეყნებიდან მშრალი ტვირთების მოზიდვა და ა.შ.

რკინიგზის პრივატიზაციამ ხელი არ უნდა შეუშალოს ტრასეკას პროგრამის, როგორც რეგიონალური თანამშრომლობისა და ევროპის ინტეგრაციის უმნიშვნელოვანესი კომპონენტების შემდგომ განხორციელებას.

სასურველია, რომ პრივატიზაციის სრული პროცესი მაქსიმალურად გამჭვირვალედ და კანონის დაცვით წარიმართოს. ინვესტორი კომპანიის შერჩევისას გასათვალისწინებელი და შესასწავლია ამ ორგანიზაციის გამოცდილება, მისი კაპიტალი და საერთაშორისო რეპუტაცია.

მნიშვნელოვანია, რომ რკინიგზის გასხვისების პროცესში განისაზღვროს კონკრეტული პროექტების ჩამონათვალი, რომელთა განხორციელების ვალდებულებასაც იკისრებს ინვესტორი, განხორციელების ვადების მითითებით. აქ იგულისხმება პროექტები რკინიგზის ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესების, შეცვლის, გზების, ხიდების, გვირაბების შეკეთება და ახლის მშენებლობა, მოძრავი შემადგენლობის შეკეთება- შეძენა და ა.შ.

რკინიგზის გასხვისებისას გარკვეული საკითხები, კერძოდ, სახელმწიფო სატარიფო პოლიტიკის განსაზღვრა, ძალიან მნიშვნელოვანია დარჩეს სახელმწიფოს კომპეტენციაში.

ინვესტორსა და სახელმწიფოს შორის დადებული ხელშეკრულება ნათლად უნდა განსაზღვრავდეს ორივე მხარის უფლება-მოვალეობებს და იცავდეს ორივე მხარის ინტერესებს.

სასურველია, რომ საპრივატიზაციო ფასი განისაზღვროს მომავალში მოსალოდნელი ფულადი ნაკადების წმინდა (შემოდინებასა და გადინებას შორის სხვაობა) დღევანდელი ღირებულების გაანგარიშების საფუძველზე.

მსოფლიოს რკინიგზების ისტორიაში სახელმწიფო რკინიგზებიც არის და კერძო რკინიგზებიც. რკინიგზის პრივატიზაციაც არ არის უცხო პროცესი. სარკინიგზო სექტორის პრივატიზების წარმატებული მაგალითი ესტონეთია. ეს წარმატება აიხსნება რუსეთის ეკონომიკის განვითარებით, ესტონეთის რკინიგზის ეფექტური მარკეტინგით, ბენჩმარკეტინგით, მენეჯმენტით და მოცემული შესაძლებლობის სარფიანი გამოყენებით. არ არის სავალდებულო, რომ ყველა ქვეყანა გაყვეს ესტონეთის მაგალითს და თავისი ძირითადი სარკინიგზო ქსელის პრივატიზება მოახდინოს. ბოლო დროს რკინიგზის პრივატიზაციაზე გერმანიაში ალაპარაკდნენ და გერმანიის რკინიგზის ნაწილის გაყიდვა გადაწყვიტეს.

მიუხედავად იმისა, რომ შავი ზღვა არც ერთ სახელმწიფოს არ ეკუთვნის, მასზე გადაწყვეტილებებს რეალურად თურქეთი იღებს, ვინაიდან თურქეთისაა ის ვიწრო ყელი, რომლითაც შავი ზღვა დანარჩენ სამყაროს უკავშირდება. მსოფლიო ოკეანეს იგი ბოსფორისა და დარდანელის სრუტეებით უკავშირდება. 1994 წელს თურქეთმა ცალმხრივად დააწესა სრუტეებზე ნაოსნობის რეგლამენტი. შეზღუდა დიდი გემების, განსაკუთრებით კი, ტანკერების მიმოსვლა, რითაც სერიოზული ზიანი მიაყენა რუსეთის ეკონომიკას და რეალურად დაანახა მსოფლიო თანამეგობრობას, თუ ვინაა შავ ზღვაზე „მუსიკის დამკვეთი“. ამ მაგალითის გათვალისწინებით მთელი ტრასეკა იმისი იქნება, ვის ხელშიც აღმოჩნდება საქართველოს რკინიგზა. მეპატრონე ინვესტორს შეუძლია ისეთი შეზღუდვები ან ტარიფები დააწესოს, რომლებიც ტვირთებს მარშრუტს შეუცვლის, ანდა ისეთ სტრატეგიულად და ეკონომიკურად უმნიშვნელოვანეს პროექტად იქცეს, რაც მკვეთრად გაზრდის ტვირთბრუნვას, ხელს შეუწყობს მისი პოტენციალის განვითარებას და შესაბა მისად, საქართველოში ეკონომიკის განვითარებას.

საქართველოს რკინიგზის კერძო ხელში გადაცემასთან დაკავშირებით ყველაფერი უნდა გაკეთდეს სხვადასხვა საფრთხეების მინიმიზაციისთვის. მისი პრივატიზებისას ნულამდე უნდა დავიდეს როგორც პოლიტიკური, ასევე ეკონომიკური საფრთხეები.

P.S.

საქართველოს მთავრობამ გამოსცა განკარგულება შპს „საქართველოს რკინიგზის“ სახელმწიფოს საკუთრებაში არსებული 100%25-იანი წილის „Parkfield Investment Limited“ -ისთვის 99 წლით მართვის უფლებით გადაცემის შესახებ. (საქართველოს მთავრობის განკარგულება № 423. 16.08.2007წ.)

სამი თვის შემდეგ გავრცელდა ინფორმაცია, რომ შპს „საქართველოს რკინიგზა“ Parkfield Investment Limited - ს მართვის უფლებით აღარ გადაეცემოდა. საქართველოს მთავრობის 2007 წლის 16 აგვისტოს განკარგულება № 423 გაუქმდა 2007 წლის 13 ნოემბრის № 622 განკარგულებით.

საკმაოდ მოულოდნელი აღმოჩნდა არა მარტო შპს „საქართველოს რკინიგზის“ მართვის უფლების შესახებ განკარგულება, არამედ ამ განკარგულების გაუქმებაც.

პრივატიზაციის პროცესი გაურკვეველი იყო როგორც ქართული, აგრეთვე უცხოური მედიისთვისაც. „როიტერისა“ და „ბლუმბერგის“ რედაქტორებმა კომპანია „Parkfield Investment Limited“ -ი ბრიტანეთში ვერ აღმოაჩინეს და ეს ინფორმაცია როგორც დაუდასტურებელი, არ გაავრცელეს (Desk-იდან მოხსნეს.)

აღნიშნულიდან გამომდინარე, კვლავაც აქტუალურია შპს „საქართველოს რკინიგზის“ პრივატიზაციის საკითხი: 2007 წლის ნოემბერში საქართველოს ეკონომიკური განვითარების სამინისტრომ გამოაცხადა ინტერესთა გამოხატვა სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული შპს „საქართველოს რკინიგზის“ გასხვისების შესახებ. განცხადების მიღების ბოლო ვადად 2008 წლის 25 იანვარი დასახელდა.

ტრასეკას დერეფნის საქართველოს მონაკვეთზე რადიკალური ცვლილებები დაიწყო. რკინიგზის პრივატიზებისა და ფოთში თავისუფალი ეკონომიკური ზონის მართვაზე ტენდერის გამოცხადების შემდეგ ცხადი გახდა, რომ მთავრობა თამაშის წესებს მკვეთრად ცვლის.

ევროპასა და აზიას შორის შექმნილი სავაჭრო საექსპორტო-საიმპორტო დისბალანსი ამ ქვეყნების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების დონეების მკვეთრ განსხვავებაზე მეტყველებს. ამ გარემოებამ განსაზღვრა საქართველოს საგარეო-პოლიტიკური კურსის ერთ-ერთი ძირითადი, სტრატეგიული მიმართულება: ევროპა-კავკასიააზიის სატრანსპორტო დერეფანი.

შპს „საქართველოს რკინიგზის“ პრივატიზების შემთხვევაში როგორ დალაგდება დერეფანი და ვის ხელში გადავა სტრატეგიულ დერეფანში მდებარე სტრატეგიული რკინიგზა, ჯერ უცნობია. პრივატიზების შემთხვევაში უცნობია აგრეთვე რკინიგზის როლი საქართველოს ეკონომიკაში.

საქართველოს ეკონომიკური ზრდა და მდგრადი განვითარება მეტწილად დამოკიდებულია მისი, როგორც სატრანზიტო ქვეყნის პოტენციალის ეფექტურ გამოყენებაზე.

პრივატიზების შემთხვევაში არსებობს მრავალი რისკფაქტორი, რომელმაც შეიძლება იმოქმედოს საქართველოს პოლიტიკურ-ეკონომიკურ ზრდასა და შემდგომ განვითარებაზე. განსაკუთრებით დიდი საფრთხის შემცველია რუსეთის ფაქტორი, რადგან რომელიმე უცხოური კომპანიის უკან შესაძლებელია იდგეს რუსეთი, ან რუსული კაპიტალი, რაც კოლაფსის ტოლფასი იქნება საქართველოსთვის, როგორც პოლიტიკური, ისე ეკონომიკური კუთხითაც. იგი ხელს შეუშლის ტრასეკას პროგრამის, როგორც რეგიონული თანამშრომლობისა და ევროპის ინტეგრაციის უმნიშვნელოვანესი კომპონენტის შემდგომ განხორციელებას. კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგება აგრეთვე ყარსი- ახალქალაქის მაგისტრალის პროექტი.

ობიექტის პრივატიზება გულისხმობს მოგების 100%25-ის ინვესტორის მიერ მიღების უფლებას, რაც ხელს შეუწყობს ფინანსური რესურსების გადინებას ქვეყნის გარეთ.

პრივატიზების შემთხვევაში მნიშვნელოვანი ფაქტორია სახელმწიფომ არ დაკარგოს უფლება გააკონტროლოს სატარიფო პოლიტიკა და იგი მის პრეროგატივაში დარჩეს, განსაკუთრებით კი ხელიდან არ გაუშვას მგზავრთა გადაყვანის ტარიფების რეგულირების ბერკეტები, რადგან სამგზავრო გადაყვანების არც თუ მომგებიანობის კუთხით, შესაძლებელია ინვესტორმა მგზავრობის ღირებულება მკვეთრად გაზარდოს, ანდა, ზოგიერთ მარშრუტზე მოხსნას სამგზავრო მატარებლები, რაც მოსახლეობის პოლიტიკურ უკმაყოფილებას გამოიწვევს.

უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია ისიც, თუ როგორ მოახერხებს ინვესტორი გადაზიდვის პროცესში ჩართულ რკინიგზებთან, საბორნე გადასასვლელებთან და ნავსადგურებთან ერთად „ლოგისტიკური“ ჯაჭვის დაგეგმვა-შეთანხმებას და ტვირთმფლობელებისთვის შეთავაზებას, რაზეც დამოკიდებულია რკინიგზის შემდგომი პოტენციალის განვითარება.

კობა ბიწაძე,
ეკონომიკის ექსპერტი

საქართველოს ეკონომიკის ოფიციალური „გაორმაგების“ მიუხედავად, უმუშევრობა ისევ მწვავე პრობლემად რჩება. ამ პრობლემის გადაჭრის ბევრი გზა დაისახა - ტურიზმი, მცირე ბიზნესი, უცხოური ინვესტიციების მოზიდვა და ისეთი „საბჭოთა გიგანტების“ აღორძინება, როგორებიცაა: „აზოტი“, ზესტაფონის „ფერო“, „რუსთავცემენტი“, „ჭიათურმანგანუმი“, ტყიბულის ნახშირის საბადოები და ა.შ.

ამას დაემატა დასაქმების პროგრამებიც, რომლებიც კრიტიკის ქარცეცხლში გაატარეს - თითქოსდა 100 ათასი ადამიანისთვის ყოველთვიურად 200 ლარის დარიგება ჰიპერინფლაციას გამოიწვევდა. მაგრამ პირიქით კი მოხდა - იანვრის თვეში სამომხმარებლო ფასების ინდექსი 0,48%25 - ით შემცირდა. ამ ფაქტმა კიდევ ერთხელ დაადასტურა კეინსის თეორიის ერთი ელემენტარული კანონი, რომლის მიხედვითაც, ინფლაცია იწყება მაშინ, როდესაც სრული დასაქმების პირობებში მოსახლეობის საარსებო მინიმუმია დაკმაყოფილებული. ასე რომ, დასაქმების პროგრამების გარეშედაც ყოველ ქართველ უმუშევარს უნდა ჰქონდეს ყოველთვიური შემწეობა 200 ლარის ოდენობით, მაგრამ ასეთი შემწეობა რომ დაკანონდეს, მას ალბათ, პირველ რიგში, ის ადამიანები დაინიშნავენ, ვინც უკვე მუშაობს არალეგალურად....

დასაქმების პროგრამების მესვეურები ამტკიცებენ, რომ გასულ წელს ამ პროგრამაში მონაწილეთა 30%25-ი ნამდვილად მიიღეს სტაბილურ სამუშაო ადგილზე. მაგრამ მიუხედავად ამისა, უმუშევართა რაოდენობა არა და არ კლებულობს.

გასათვალისწინებელია ის ფაქტიც, რომ 50-იან წლებში საქართველოს ინდუსტრიალიზაციის დაწყებამდე ქვეყნის ტერიტორიაზე დაახლოებით იმდენი ადამიანი ცხოვრობდა, რამდენიც დღეს, მაგრამ უმუშევრობას არავინ უჩიოდა, მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ არ იყვნენ აშენებულნი ზემოთაღნიშნული „გიგანტები“.

დღეისათვის, 70-იან წლებში გაჩენილი „ზედმეტი“ მოსახლეობა - 1 მილიონი ქართველი- უკვე გასულია საზღვარგარეთ. შესაბამისად, საქართველოში დარჩენილ 3,5 მილიონ ადამიანს უმუშევრობის პრობლემა არ უნდა აწუხებდეს.

მაგრამ ეს პრობლემა მაინც არის. პირველ რიგში, ალბათ იმიტომ, რომ «გაქალაქებულმა» ქართველებმა დაკარგეს სოფლის მეურნეობის გაძღოლის კულტურა და უნარი, რის შედეგადაც სოფლებში მიწების ნახევარზე მეტი მიტოვებულია. საქართველოში მოხმარებული აგრარული პროდუქციის 40%25-ზე მეტი კი იმპორტირებულია. საქართველოში მეზობელი ქვეყნებიდან და თქვენ წარმოიდგინეთ, შორეული ჩინეთიდანაც კი შემოდის ისეთი ტრადიციული „ქართული“ პროდუქცია, როგორებიცაა: ნიორი, ხახვი, ბადრიჯანი, კიტრი, პომიდორი, კარტოფილი და ა.შ.

მეცნიერთა ერთი ნაწილი თავგამოდებით ამტკიცებს - რა დროს სოფლის მეურნეობაა? - საქართველოში შეიქმნა 4 თუ 5 ტიპის „პერპეტუუმ მობილე“, ათეულობით ზემაღალი ტექნოლოგია, რომლებსაც მილიონობით ადამიანის დასაქმება შეუძლიაო. ელემენტარული საბაზრო ლოგიკით, დღეს საქართველოში უნდა არსებობდეს მინიმუმ 4 ავტოქარხანა, რომლებიც ელექტრომობილებს უნდა აწარმოებდნენ. სულ ამაოდ იმუქრებიან ზოგიერთები, აქაოდა მენავთობეები „აგვაფეთქებენო“. სინამდვილეში თვითონ ეს ნავთობკორპორაციები ხედავენ ალტერნატიული ენერგეტიკის აუცილებლობას და ნელი ტემპებით ამ მიმართულებითაც ვითარდებიან. მხოლოდ „შევრონი“ 2008 წელს აპირებს, რომ ალტერნატიული ენერგეტიკის განვითარებაზე 6 მილიარდი დოლარი დახარჯოს.

„შევრონისთვის“ საქართველოს ბაზარი იმდენად მცირეა, რომ ჩვენს ქვეყანაში ამ მიმართულებით საქმის დაწყება მას არ უღირს.

ამიტომ, ამ სფეროს ისევ თვითონ ქართველებმა უნდა მიხედონ. მით უმეტეს, რომ აშშ-ში არსებობს კანონი, რომლის მიხედვითაც სახელმწიფო ავტოპარკის 3%25 ალტერნატიულ ენერგიაზე მომუშავე ავტომობილებისგან უნდა შედგებოდეს.

ჩიკაგოს პოლიციამ უკვე შეისყიდა იაპონური კომპანიებისგან ისეთი ელექტრომობილები, რომლებიც წყალბადის ელექტრობატარეებზე მუშაობენ და რატომ დაიწუნებენ ჩვენი ამერიკელი მეგობრები ქართულ ელექტრომობილებს?

საქართველოს ინდუსტრიის განვითარებას თვითონ „ტრადიციონალისტი“ ქართველები აფერხებენ, არგუმენტით: „ჩვენ - ქართველები მიწის მუშა ხალხი ვართ. ამიტომაც შეგვარქვეს ძველმა ბერძნებმა „გეორგოსები“. ქართული ხასიათი ვერ იტანს ინდუსტრიასო“.

ჯერ ერთი, ძველი ქართველები ცნობილნი იყვნენ არა იმდენად მიწაზე მუშაობით, რამდენადაც მეტალურგიით - ძველ დროში რკინას და სპილენძს ქართული გვარ-ტომების სახელები ეწოდბოდათ - ხალიბი და მესინგ. ოქროს მოპოვების კოლხური ტექნოლოგიის მითვისების მიზნით ჩამოვიდა იასონი თავის არგონავტებიანად. ასე რომ, უფრო სწორი იქნებოდა, თუ ძველი ბერძნები „მეტალურგოსებს“ დაგვარქმევდნენ.

მაგრამ, რატომ უნდა ავყვეთ სხვის შერქმეულ სახელებს? - ძველ ბერძნებს რომ ჩვენი წინაპრებისათვის „ჰიპოპოტამოსები“ შეერქმიათ, ჩვენ რა, ბეჰემოტებივით უნდა გვეცხოვრა საქართველოს დიდ მდინარეებში?

გარდა ამისა, ქართული ხასიათი იტანდა არაბების, მონღოლების, თურქ- სელჯუკების, სპარსების, ოსმალების, ლეკების და ათასი სხვა რჯულის დამპყრობლების ხმლების ტრიალს და ახლა ავტოქარხანაში „ბოლტ-გაიკის“ და „შურუფების“ ტრიალი ვერ უნდა აიტანოს?

ასე რომ, მათ, ვინც თანამედროვე საქართველოში მძიმე მრეწველობის განვითარებას აფერხებს, ძველი ბერძნები ალბათ „იდიოტუსებს“ შეარქმევდნენ...

მით უმეტეს, რომ მრეწველობის განვითარებას არ ეწინააღმდეგება ყველაზე ორთოდოქსული და მართლაც რომ ტრადიციული მართლმადიდებლური ეკლესია.

საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას არაერთხელ განუცხადებია, რომ საქართველო არ უნდა ჩამორჩეს მსოფლიოს განვითარების დონეს იმისათვის, რომ გლობალიზაციის პროცესმა სუსტი ქვეყანა არ დაჩაგროს. მაგრამ ეს არ უნდა მოხდეს სულიერების ხარჯზეო.

ინდუსტრია არ მოითხოვს სულიერ მსხვერპლს, რადგან ტექნიკის გავლენა ადამიანზე დამოკიდებულია თვით ადამიანზე და არა ტექნიკაზე. ამის მაგალითია აბსოლუტურად ინდუსტრიული იაპონია. ამ ქვეყანაში მრეწველობა უმაღლეს დონეზეა განვითარებული, მაგრამ იაპონელებს არც ერთი ტრადიცია არ დაუკარგავთ. ზოგიერთმა იაპონურმა ტრადიციამ დაჰკარგა იურიდიული ძალა, დე ფაქტო კი ძალაში დარჩა - მათ შორის ისეთებიც, რომლებიც 21-ე საუკუნეში საუკუნეში ანტიჰუმანურად და ველურად გამოიყურება.

თუ როგორ მოქმედებს ქართულ სულიერებაზე ტექნოლოგიები, ამის მაგალითად ერთი კურიოზული ფაქტის გახსენება შეიძლება. ერთმა ღრმადმორწმუნე ქართველმა მენეჯერმა ე.წ. „ნოუტ-ბუკი“ იყიდა და თავის მოძღვარს აკურთხებინა. ნაკურთხმა წყალმა კლავიატურაში შეაღწია, მოკლე ჩართვა მოახდინა და დაწვა. მენეჯერმა მაშინვე დაასკვნა: „აი ხომ ხედავთ, კომპიუტერი ეშმაკის მოგონილია - ნაკურთხმა წყალმა დაწვაო“. მაგრამ მისდა გასაოცრად მონიტორი მთელი აღმოჩნდა, რადგან იგი ჰერმეტულია და მასში წყალს არ შეუღწევია. მორწმუნე მენეჯერს „ათეისტმა“ მეგობრებმა დაუწყეს დარწმუნება: „ხომ ხედავ, მონიტორი ღმერთის მიერ არის შექმნილი, რადგან ნაკურთხი წყლისაგან არ იწვისო“.

მაგრამ, თუ ტექნიკა „ეშმაკისეულია“ და ქართველთა საქმე მიწათმოქმედებაა, მაშინ თავისი სამყოფი ნიორის და ხახვის მოყვანა მაინც უნდა შეგვეძლოს „გეორგოსებს“.

საქართველოს სოფლის მეურნეობის გაჩანაგებას ვერც მაღალ გადასახადებს დააბრალებ და ვერც საწვავის სიძვირეს, რადგან მეზობელ თურქეთში ერთი ლიტრი ბენზინი საშუალოდ 188 ცენტი ღირს, საქართველოში კი 86 ცენტი.

საქართველოში 5 ჰექტრამდე მიწის მფლობელი, ასევე გადაუმუშავებელი ხილ-ბოსტნეულის გამყიდველი ფერმერი განთავისუფლებულია ყველა გადასახადისგან. თურქეთში კი შეღავათების სისტემა შედარებით უფრო სუსტია, ვიდრე საქართველოში.

მაშინ,რით გვჯობიან ჩვენი მეზობლები?

უპირველეს ყოვლისა, საქმის ორგანიზაციით. სანამ საქართველოს ეკონომიკა „გაორმაგდებოდა“, აგრარულ ბაზრებზე ქართული პროდუქცია დომინირებდა. იმპორტის წილი 20%25 -ს თუ აღწევდა და ისიც ძირითადად ხორბლის და ისეთი პროდუქციის ხარჯზე, რომლებიც საქართველოში ნაკლები რაოდენობით იწარმოება. მაგრამ, რაც უფრო იზრდებოდა მოხმარება, მით უფრო ეცემოდა ქართული პროდუქციის წილი ბაზარზე.

ეს გამოიწვია „ბრბოს ეფექტმა“, რაც დამახასიათებელი იყო ეკონომიკის ყველა სფეროსთვის - ფინანსური „ოქროს თასებით“ დაწყებული და დუბაიში „მოსეირნე“ ინდმოვაჭრეებით დამთავრებული.

ამ ეფექტის არსი საკმაოდ მარტივია: როდესაც ერთი ინდმოვაჭრე დუბაიდან რამე დეფიციტურ საქონელს (მაგალითად, მობილურ ტელეფონს) ჩამოიტანდა და ამით დიდ მოგებას მიიღებდა, მაშინვე ყველა დანარჩენი ინდმოვაჭრე ზუსტად რომ მობილური ტელეფონის საყიდლად მიდიოდა დუბაიში. ამდენი ახლადჩამოტანილი მობილური ტელეფონი კი საქართველოში არავის სჭირდებოდა. შედეგად ინდმოვაჭრეების 80%25-ი კოტრდებოდა. ალბათ ყველას ახსოვს, თუ რა ამბები ტრიალებდა საქართველოს 90-იან წლებში ამ ინდმოვაჭრეების მიერ ვალ ში ჩადებული ბინების თუ პიანინოების გამო.

დაახლოებით იგივე ხდებოდა სოფლის მეურნეობაშიც. თუ ერთი გლეხი, მაგალითად, ნივრის მოყვანით დიდ მოგებას მიიღებდა, მაშინვე ყველა მისი ნაცნობ- მეზობელი ნივრის გაშენებას იწყებდა. ამდენი ნიორი კი მაშინდელ ღარიბ საქართველოში არავის სჭირდებოდა. შესაბამისად, გლეხების 90%25- სთვის ნივრის მოყვანა წამგებიანი ხდებოდა. იგივე ხდებოდა სხვა კულტურების ბაზრებზეც. ამის შედეგად, ქართველ ფერმერებში დამკვიდრდა ასეთი სტერეოტიპი: „ყველამ რომ კიტრი (პომიდორი, ხახვი, ნიორი) მოიყვანოს, მაშინ ხომ ფასი დაეცემა და შრომა წყალში ჩაგვეყრებაო.“

ამ პრინციპის მიხედვით, გლეხების უმრავლესობა ნატურალურ მეურნეობას დაუბრუნდა და მხოლოდ თავის სამყოფი ხილ-ბოსტნეული მოჰყავს. საბაზრო პირობები კი მნიშვნელოვნად შეიცვალა:

90-იანი წლების შემდეგ საქართველოს მოქალაქეთა შემოსავლები თითქმის 4-ჯერ გაიზარდა, სოფლის მეურნეობის მოცულობა კი დაახლოებით 2-ჯერ. ამიტომაც გაოთხმაგებული მოთხოვნის დაკმაყოფილება ძირითადად იმპორტული ხილბოსტნეულით ხდება.

ქართული აგრარული პროდუქციის რაოდენობის გაზრდა მხოლოდ ინფორმაციის მიწოდებითაც კი შეიძლება. სოფლის მეურნეობის სამინისტრომ უბრალოდ უნდა მისცეს კვოტები სასოფლო თემებს - ე.ი. ამა თუ იმ თემს მისცეს რეკომენდაცია მოიყვანოს ესა თუ ის პროდუქტი იმ რაოდენობით, რა რაოდენობითაც მისი გაყიდვის ალბათობა დიდია.

აგრარული რეფორმის არსებული კონცეფციის მიხედვით არის გათვალისწინებული ფერმერთა მომსახურების ცენტრების გახსნა ყველა თემში. ეს ცენტრები მოამარაგებენ ფერმერებს შხამქიმიკატებით, ლიტერატურით ახალი აგრარული ტექნოლოგიების შესახებ და ა.შ.

მაგრამ, ასეთი ცენტრების გახსნა მხოლოდ ერთი- ორ რაიონში თუ მოხდა პოლიტიკური პი-არის მიზნით. ფერმერები ცდილობენ, რომ ამ ცენტრების გარეშედაც თვითონ გავიდნენ როგორმე ფონს. მაგალითად, მარნეულის რაიონში ორმა ფერმერმა თავისი ძალისხმევით გამოიყვანა ხორბლის ისეთი ჯიში, რომელიც ზუსტად შეესაბამება სამხრეთ საქართველოს ნიადაგს და ორმაგ მოსავალს იძლევა ხორბლის უმაღლეს ხარისხთან ერთად. ამ მაგალითიდან ჩანს, რომ აუცილებელია ახალი ჯიშების სელექცია, რადგან შემოტანილი თესლი არ არის ადაპტირებული ქართულ ნიადაგთან, რის შედეგადაც იმპორტირებული კულტურები არამდგრადი არიან დაავადებების მიმართ და შესაბამისად, მოსავლიანობაც დაბალია. სელექციის ინსტიტუტები კი საქართველოში აღარ დარჩა. თითო-ორი ფერმერის მცდელობა ყოველთვის არ გაამართლებს და სიტუაციას რადიკალურად ვერ გამოასწორებს. ასე რომ, აღნიშნულმა ცენტრებმა ალბათ სელექციისა და გამოცდილების გაზიარების ინსტიტუტების როლიც უნდა შეასრულონ.

მაგრამ, ყველაზე ადვილი და უფასო ეფექტის მიღება შეიძლება იმ შემთხვევაში, თუ ეს ცენტრები ზემოთაღნიშნულ კვოტებს გაანაწილებენ: თუ ფერმერს ეცოდინება, რომ მისი პროდუქცია იმპორტს ჩაანაცვლებს, მაშინ დანაკარგების შიშის გარეშე გაზრდის ხილ-ბოსტნეულის ნარგავებს თუ ნათესებს. შედეგად ფერმერთა უმეტესობა დამატებით ფინანსურ შემოსავლებს მიიღებს და სოფელში მცხოვრებ ახალგაზრდებს ნაკლები მოტივი ექნებათ იმისათვის, რომ „ელიავას“ ბაზრობასთან „შრომის ბირჟაზე“ დადგნენ და თავი უმუშევრად გამოაცხადონ.

ზაქარია ქუცნაშვილი,
იურისტი

ზაქარია ქუცნაშვილი, იურისტი საქართველოს ახალი შრომის კოდექსის მე-5 მუხლის თანახმად: „დამსაქმებელი ვალდებული არ არის დაასაბუთოს თავისი გადაწყვეტილება დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ“. საქართველოს პარლამენტმა აღნიშნული დებულების მიღებით აშკარად დაარღვია როგორც საქართველოს კონსტიტუციით, ასევე საყოველთაოდ აღიარებული ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები.

სადავო ნორმით ყველა დამსაქმებელს მიენიჭა უფლება, რომ მის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება - დასაქმებზე უარის თქმის შესახებ, არ დაასაბუთოს, იმისდა მიუხედავად, სამუშაოს მაძიებელი მოითხოვს ამას თუ არა, საქართველოს კონსტიტუციის 30-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად „შრომა თავისუფალია“ ამდენად, თავისუფალი შრომის უფლების საკანონმდებლო რეგლამენტაცია სახელმწიფოს უზენაესი კანონიდან, კონსტიტუციიდან იწყება. შრომის უფლების, ისევე როგორც სხვა სოციალური უფლებების კონსტიტუციური განმტკიცებით, სახელმწიფომ თავის თავზე აიღო მათი განხორციელების ვალდებულება. მართალია, კონსტიტუციის 30-ე მუხლის პირველ პუნქტში მხოლოდ შრომის თავისუფლებაზეა საუბარი, მაგრამ ეს არა თუ გამორიცხავს, არამედ, პირიქით, სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებებს წარმოშობს. ეს ვალდებულებები კი სწორედ შრომის უფლების, როგორც სოციალური უფლების ხასიათიდან გამომდინარეობს. სახელმწიფო ვალდებულია ადამიანის მიერ შრომის უფლების როგორც განხორციელებაზე, ასევე მის დაცვაზეც. ამავე აზრს ადასტურებს თავად საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 1998 წლის 3 ნოემბრის № 2/80-9 გადაწყვეტილებაც, რომელიც განმარტავს: „საქართველოს კონსტიტუციის 30-ე მუხლი შეეხება შრომის თავისუფლებას და შრომითი უფლებების დაცვის საკითხებს. ამ მუხლის პირველი პუნქტი აღიარებს არა შრომის უფლებას, არამედ შრომის თავისუფლებას, ე.ი. თავისუფალი შრომის უფლებას. შრომა თავისუფალია - ეს იმას ნიშნავს, რომ ადამიანს მინიჭებული აქვს უფლება, თავად განკარგოს საკუთარი შესაძლებლობები შრომით საქმიანობაში, თავად აირჩიოს შრომითი საქმიანობის ესა თუ ის სფერო. შრომა თავისუფალია ნიშნავს აგრეთვე იმას, რომ სახელმწიფო აღარ იღებს მოქალაქეთა შრომითი დასაქმების ვალდებულებას. მაგრამ ეს როდი ნიშნავს იმას, რომ სახელმწიფომ უარი თქვას უკვე დასაქმებული პირთა შრომითი უფლებების დაცვაზე. ე.ი. სახელმწიფო უარს ამბობს მოქალაქეთა შრომითი დასაქმების ვალდებულებაზე, მაგრამ კისრულობს ვალდებულებას დაიცვას დასაქმებულ მოქალაქეთა შრომითი უფლებები. ამაზე მეტყველებს კონსტიტუციის 30-ე მუხლის მე-4 პუნქტი, სადაც ნათქვამია: „შრომითი უფლებების დაცვა, შრომის სამართლიანი ანაზღაურება და უსაფრთხო, ჯანსაღი პირობები, არასრულწლოვანისა და ქალის შრომის პირობები განისაზღვრება კანონით“. როგორც კონსტიტუცია ადგენს, მოქალაქეთა შრომითი უფლებების დაცვა უნდა მოხდეს კანონით, ე.ი. კანონი უნდა იცავდეს მოქალაქეთა შრომით უფლებებს. უფრო მეტიც, სახელმწიფო კისრულობს ვალდებულებას, დაიცვას თავის მოქალაქეთა შრომითი უფლებები არა მარტო ქვეყნის შიგნით, არამედ საზღვარგარეთაც. ამაზე მეტყველებს ამავე მუხლის მესამე პუნქტი, სადაც ჩაწერილია: „შრომითი ურთიერთობების მომწესრიგებელ საერთაშორისო შეთანხმებათა საფუძველზე სახელმწიფო იცავს საქართველოს მოქალაქეთა შრომით უფლებებს საზღვარგარეთ“. საქართველოს მოქალაქეთა, ისევე როგორც საქართველოში მცხოვრებ ადამიანთა (უცხოელთა) შრომით უფლებებში შედის უფლებები, რომლებიც წარმოიშობა როგორც წინასახელშეკრულებო, ასევე შრომითი ურთიერთობების წარმოშობის, სამუშაოს შესრულების, მივლინებაში თუ შვებულებაში ყოფნის, შრომითი ურთიერთობების შეჩერებისა, თუ შეწყვეტის ეტაპებზე. კონსტიტუციით დაცული სიკეთე - ადამიანის შრომითი უფლებები არ შეიძლება მარტო დასაქმებულ მოქალაქეთა შრომითი უფლებების დაცვაში გამოიხატებოდეს. კონსტიტუციით დაცული სიკეთე - ადამიანის შრომითი უფლებები, დაცული უნდა იყოს როგორც წინასახელშეკრულებო, ასევე ყველა შემდგომი ურთიერთობების ეტაპზევე.

როგორც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ზემოთ ხსენებულ გადაწყვეტილებაშია ნათქვამი: „შრომა თავისუფალია - ეს იმას ნიშნავს, რომ ადამიანს მინიჭებული აქვს უფლება, თავად განკარგოს საკუთარი შესაძლებლობები შრომით საქმიანობაში, თავად აირჩიოს შრომითი საქმიანობის ესა თუ ის სფერო“. შრომითი საქმიანობის ამა თუ იმ სფეროს არჩევისათვის კი აუცილებელია, რომ დაცული იყოს სამუშაოს მაძიებლის უფლება - იცოდეს თუ რატომ უთხრეს მას უარი დასაქმებაზე. დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ გადაწყვეტილების დაუსაბუთებლობა ზიანს აყენებს ადამიანის უფლებას აირჩიოს შრომითი საქმიანობის ესა თუ ის სფერო იმის გამო, რომ მას უძნელდება თავისი არჩევანის სისწორის განსაზღვრა. ერთი შეხედვით, შრომით ვაკანსიებზე გამოცხადებულ კონკურსში მონაწილეობა კონკურსის პირობების გარდა სხვა რამე პირობით შეზღუდული არ არის და კონკურსში მონაწილეობის მიღებით, ადამიანი, თავად ირჩევს შრომითი საქმიანობის სფეროს. მაგრამ ერთგან ან/და რამდენიმე სხვა ადგილას მისი დამარცხებულად გამოცხადების შემთხვევაში, როცა ადამიანი ითხოვს და ვერ იღებს დასაბუთებას მისი დამარცხებულად გამოცხადების მიზეზების შესახებ, ეს მას მნიშვნელოვან ზიანს აყენებს. ზიანი გამოიხატება იმაში, რომ ის ვერ ამოწმებს, ვერ ზომავს შრომითი საქმიანობის არჩეულ სფეროში მისი ცოდნისა და უნარ-ჩვევების დონეს, რაც ჯამში მის დეზორიენტაციას და მის უფლებას - თავად აირჩიოს შრომითი საქმიანობა - უშლის ხელს.

შეიძლება ხაზგასმით ითქვას, რომ საქართველოს შრომის კოდექსის მე-5 მუხლის მე-8 ნაწილი არღვევს საქართველოს კონსტიტუციის 30-ე მუხლის როგორც პირველ, ასევე მე-4 პუნქტებს. კონსტიტუციის 30-ე მუხლის პირველი პუნქტით აღიარებული შრომის თავისუფლება, თავისი არსით გულისხმობს პროფესიის უფლებასაც. ადამიანი, რომელიც ახორციელებს ან უნდა განახორციელოს ესა თუ ის საქმიანობა და რომელიც საზოგადოებისათვის საზიანო არ არის, ეს თავისთავად, ზოგადად, მიუთითებს მის პროფესიაზე. შრომის, ანუ იგივე პროფესიის უფლება 3 ასპექტში გამოიხატება, მათ შორისაა: პროფესიის თავისუფლად არჩევის უფლება და არჩეული პროფესიის თავისუფლად განხორციელება. როგორც ვხედავთ, კონსტიტუციის დაცვის სფერო, საკმაოდ ფართოა და მისი უზრუნველყოფა სახელმწიფოს მხრიდან ასევე მრავალფეროვანი უნდა იყოს. თუმცა შრომის კოდექსით დადგენილი სადავო ნორმა არ წარმოადგენს ისეთი შინაარსის მატარებელს, რომელიც უზრუნველყოფდა კონსტიტუციის აღნიშნული დებულების განმტკიცებას. სადავო ნორმით ვერც ერთ ზემოაღნიშნულ ასპექტში ვერ მოხერხდება კონსტიტუციის 30-ე მუხლის პირველი პუნქტით აღიარებული უფლების (თავისუფალი შრომის უფლების) დაცვა, კერძოდ:

ა) ის რომ, სადავო ნორმის მიხედვით დამსაქმებელი ვალდებული არ არის დაასაბუთოს თავისი გადაწყვეტილება დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ, ვერ უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებას მომავალში თავისუფლად აირჩიოს რომელიმე პროფესია, რადგან, უარის დაუ საბუთებლობა პირს ართმევს საშუალებას და ზღუდავს თავისი შესაძლებლობების სწორად შეფასებაში - უზრუნველყოს თავისი შესაძლებლობების ფარგლებისა და კომპეტენციის განსაზღვრა. იგი ხდება შინაგანად შებოჭილი პროფესიის შემდგომ არჩევაში, რადგან მან არ იცის, თუ რა მიზეზის ან მიზეზების გამო ეთქვა უარი დასაქმებაზე;

ბ) თუ პირს დაუსაბუთებლად (უსამართლოდ) ეთქმევა უარი დასაქმებაზე, მას უკვე შეეზღუდება უფლება განახორციელოს პროფესიული საქმიანობა. აღნიშნული პირდაპირ კავშირშია პირის უფლების შეზღუდვაზე - შემდგომში განახორციელოს პროფესიული საქმიანობა, რადგან დასაქმებაზე დაუსაბუთებლად უარნათქვამ პირს, შეიძლება შეექმნას პრობლემები სხვა ადგილას დასაქმებაზე, სადაც მას შეუძლია მოუწიოს მტკიცება იმისა, თუ რატომ, რა მიზეზით ეთქვა მას უარი სხვა ადგილზე დასაქმებაზე, რის მტკიცებასაც ამ უსამართლო ნორმის გამო იგი ვერ შეძლებს. შრომის კოდექსის თანახმად, დამსაქმებელი უფლებამოსილია მოიპოვოს კანდიდატის შესახებ ყველანაირი ინფორმაცია, რომელიც მას ესაჭიროება (გამოადგება) დასაქმების თაობაზე გადაწყვეტილების მისაღებად. ამ შემთხვევაში, კანდიდატი ვალდებულია დამსაქმებელს აცნობოს ნებისმიერი გარემოების შესახებ, რომელმაც შეიძლება ხელი შეუშალოს მას სამუშაოს შესრულებაში ახლა ან მომავალში. მაგალითად: ვთქვათ, სამუშაოს მაძიებელი პატიოსნად განაცხადებს, რომ ახალ სამუშაო ადგილზე განცხადების შემოტანამდე მან უკვე გაიარა კონკურსი სხვა ადგილზე და ელოდება კონკურსის შედეგებს. პირველი კონკურსიდან დადებითი პასუხის მიღების შემთხვევაში, თუ დამსაქმებელთან შეთანხმდება შრომითი ხელშეკრულების პირობებზე, ის შეიძლება გადავიდეს პირველ კონკურსში გამოცხადებულ სამუშაო ადგილზე, რის შესახებაც წინასწარ, პატიოსნად აცნობებს მეორე დამსაქმებელს. ამ დროს, პირველი სამუშაო ადგილიდან მოსული უარყოფითი პასუხის შემთხვევაში, შეიძლება შეექმნას პრობლემები სხვა (მეორე) ადგილას დასაქმებაზე, სადაც მას შეუძლია მოუწიოს ახსნა- განმარტება იმის თაობაზე, თუ რატომ, რა მიზეზით ეთქვა მას უარი დასაქმებაზე. აღნიშნული კი შეიძლება გახდეს საფუძველი პირის მეორე ადგილზე დასაქმებაზე უარის თქმისათვის.

გადაწყვეტილების დასაბუთება ადამიანს ეხმარება როგორც სწორ ორიენტირებაში, ასევე უკმაყოფილებს არანაკლებ მნიშვნელოვან უფლებას, ინფორმაციის თავისუფლად მიღებაზე. საქართველოს კონსტიტუციის 24-ე მუხლის თანახმად „ყველა ადამიანს აქვს უფლება თავისუფლად მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია...“. მოთხოვნის შემთხვევაში დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ გადაწყვეტილების დასაბუთება უკმაყოფილებს პიროვნებას უფლებას ინფორმაციაზე და როგორც ზემოთ ვთქვით, ეხმარება შრომითი ურთიერთობების ამა თუ იმ სფეროში მისი შესაძლებლობის (ცოდნის, უნარ-ჩვევების) შეფასებაში, განსაკუთრებით საკონკურსო წესით დასაკავებელ ვაკანსიებზე, რაც ჯამში შრომითი საქმიანობის სფეროს სწორედ არჩევას განაპირობებს. საქართველოს შრომის კოდექსის სადაო მუხლი სწორედ ასეთადაც იწოდება - „მუხლი 5. წინასახელშეკრულებო ურთიერთობა და ინფორმაციის გაცვლა შრომითი ხელშეკრულების დადებამდე“. ამ მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, დამსაქმებელი უფლებამოსილია მოიპოვოს კანდიდატის შესახებ ყველანა ირი ინფორმაცია, რომელიც მას ესაჭიროება დასაქმების თაობაზე გადაწყვეტილების მისაღებად და ასევე ამავე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, დამსაქმებელს უფლება აქვს შეამოწმოს კანდიდატის მიერ წარდგენილი ინფორმაციის სისწორე. ამის გარდა, როგორც ზემოთ ვთქვით, კანდიდატი ვალდებულია დამსაქმებელს აცნობოს ნებისმიერი გარემოების შესახებ, რომელმაც შეიძლება ხელი შეუშალოს მას სამუშაოს შესრულებაში ახლა ან საფრთხე შეუქმნას მომავალში. მაშინ, როცა კანდიდატის უფლება მიიღოს დასაბუთებული ინფორმაცია დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ, დიდი ალბათობით, დაუკმაყოფილებელი დარჩება იმის გამო, რომ დამსაქმებელი არ არის ვალდებული გააკეთოს ეს. სამუშაოს მაძიებლის (კანდიდატის) უფლება მთლიანად დამსაქმებლის კეთილ ნებაზეა დამოკიდებული. მაშინ როგორ შეიძლება ეწოდოს ამ მუხლს „წინასახელშეკრულებო ურთიერთობა და ინფორმაციის გაცვლა შრომითი ხელშეკრულების დადებამდე“? როცა ერთი მხარე - დამსაქმებელი, უფლებამოსილია მოითხოვოს, მიიღოს და გადაამოწმოს ინფორმაცია, ხოლო მეორე მხარის - კანდიდატის უფლება ინფორმაციაზე - დიდი ალბათობით არ იქნება დაკმაყოფილებული, ანუ საკითხავია, როგორ შედგება ინფორმაციის გაცვლა?

სადავო ნორმით აშკარად ხელყოფილია საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპები და ნორმებიც, რომელთა დაცვასაც საქართველოს კონსტიტუციის მე-6 მუხლი მოითხოვს. საქართველოს კონსტიტუციის ამ მუხლის თანახმად: „საქართველოს კანონმდებლობა შეესაბამება საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს. საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებას ან შეთანხმებას, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას და კონსტიტუციურ შეთანხმებას, აქვს უპირატესი იურიდიული ძალა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ“, კერძოდ, სადაო აქტი არ შეესაბამება: 1948 წლის 10 დეკემბრის „ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის“ 23-ე მუხლის პირველ პუნქტს, რომლის მიხედვით: „ყოველ ადამიანს აქვს შრომის, სამუშაოს თავისუფალი არჩევის, შრომის სამართლიანი და ხელსაყრელი პირობების და უმუშევრობისგან დაცვის უფლება“. სადავო ნორმა არ შეესაბამება ასევე 1966 წლის 16 დეკემბრის საერთაშორისო პაქტს „ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ“, რომლის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად: „ამ პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ შრომის უფლებას, რომელიც შეიცავს თითოეული ადამიანის უფლებას საარსებო სახსრები მოიპოვოს საკუთარი შრომით, რომელსაც თავისუფლად აირჩევს ან თავისუფლად დათანხმდება ან განახორციელებს სათანადო ღონისძიებებს ამ უფლების უზრუნველყოფისათვის.“ სადავო ნორმა ეწინააღმდეგება შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის მიერ 1964 წლის 17 ივნისს მიღებულ №122 კონვენციასაც „დასაქმების პოლიტიკის შესახებ“, რომლის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის მიხედვით: „ეს პოლიტიკა მიზნად ისახავს უზრუნველყოს ისეთი მდგომარეობა, რომ: არსებობდეს დასაქმების არჩევის თავისუფლება და ფართო შესაძლებლობები ყოველი მშრომელისათვის, რათა მიიღოს სათანადო მომზადება და გამოიყენოს თავისი უნარ-ჩვევები თავისი შესაფერისი სამუშაოს შესრულებისთვის, რასის, კანის ფერის, სქესის, რელიგიის, პოლიტიკური შეხედულებების, უცხოური და სოციალური წარმოშობის მიუხედავად.“ როგორ გამოიყენებს თავის უნარ-ჩვევებს თავისი შესაფერისი სამუშაოების შესრულებისათვის თუ მას არ ეცოდინება მის დასაქმებაზე უარი რა მიზეზით არის განპირობებული, როგორ შეაფასებს საკუთარ ცოდნას და უნარ-ჩვევებს, თუ ეს შეფასება არ მოხდა. როგორც ვხედავთ, ის, რომ ადამიანს აქვს უფლება განახორციელოს შრომითი საქმიანობა და ასევე თავისუფლად აირჩიოს იგი, განმტკიცებულია არა მხოლოდ საქართველოს კონსტიტუციით, არამედ საერთაშორისო აქტებით, რომელსაც საქართველოსათვის სავალდებულო იურიდიული ძალა გააჩნია. შესაბამისად, უნდა ვთქვათ, რომ სადავო ნორმა, ეწინააღმდეგება ასევე საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხლსაც, რომლის თანახმად: „საქართველოს კონსტიტუცია არ უარყოფს ადამიანისა და მოქალაქის სხვა საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებს, თავისუფლებებსა და გარანტიებს, რომლებიც აქ არ არის მოხსენიებული, მაგრამ თავისთავად გამომდინარეობენ კონსტიტუციის პრინციპებიდან.“ აღნიშნულ ნორმაში სიტყვები „საყოველთაოდ აღიარებული უფლებები“ სხვას არაფერს გულისხმობს, თუ არა თვითონ კონსტიტუციაში და საქართველოს საერთაშორისო აქტებში განმტკიცებულ უფლებებს.

თავისუფალი შრომის უფლება, როგორც სოციალური უფლებების ოჯახის წევრი, მიეკუთვნება სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას, რაც მოქალაქეთა ძირითადი უფლებების და თავისუფლებების აქტიურ დაცვაში უნდა ვლინდებოდეს. ეს კი, პირველ რიგში, ნორმის სწორ საკანონმდებლო რეგლამენტაციაში უნდა გამოიხატებოდეს, რომ სამუშაოს მაძიებლის უფლება, მათ შორის წინასახელშეკრულებო ურთიერთობის ეტაპზე, მხოლოდ დამსაქმებლის სუბიექტურ (კეთილ) ნებაზე არ იყოს დამოკიდებული. კონკურსში თუ კონკურსგარეშე მონაწილეობის შემთხვევაში ადამიანს უნდა შეეძლოს გაიგოს, თუ რატომ გამოცხადდა დამარცხებულად და აქედან გამომდინარე, რატომ უთხრეს მას უარი დასაქმებაზე.

ჩვენი კონსტიტუციით 42-ე მუხლის თანახმად, ყველა ადამიანს მინიჭებული აქვს უფლება თავის უფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. შესაბამისად დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ შეტყობინების (გადაწყვეტილების) გასაჩივრების შემთხვევაში, განსაკუთრებით კონკურსების გზით გამოცხადებულ ვაკანსიებზე, დამსაქმებელს მაინც მოუწევს სასამართლოსათვის დასაბუთების წარმოდგენა, თუ რატომ ეთქვა უარი კონკურსში მონაწილე ამა თუ იმ პირს. ე.ი. პირი იძულებული ხდება დასაქმებაზე უარი გაასაჩივროს სასამართლოში და მხოლოდ მისი საშუალებით დაადგინოს უარი რამდენად დასაბუთებულად და სამართლიანად ეთქვა. ეს კი სახელმწიფოს როგორც პოზიტიურად ვალდებული სუბიექტის მიერ თავისი ვალდებულების არშესრულებით (შესაბამისი კანონმდებლობის მიუღებლობით) ადამიანის უფლებების დარღვევაა. ასეთ საკითხზე პასუხის მისაღებად ადამიანს არ უნდა სჭირდებოდეს სასამართლოსთვის მიმართვა. სახელმწიფომ უნდა შეასრულოს თავისი ვალდებულება და შექმნას ისეთი კანონმდებლობა, რომელიც დაიცავს ადამიანის შრომის უფლებას, მათ შორის, წინასახელშეკრულებო ურთიერთობის ეტაპზევე. ჩვენ არ ვამბობთ იმას, რომ შრომის კოდექსის ეს სადავო მუხლი ყველა შემთხვევაში სავალდებულოდ უნდა აცხადებდეს დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ გადაწყვეტილების დასაბუთებას. მაგრამ, ვფიქრობთ, რომ უარი აუცილებლად უნდა იქნეს დასაბუთებული იმ კანდიდატებისთვის, ვინც ამას მოითხოვს. ამ შემთხვევაში დამსაქმებელი ვალდებული უნდა იყოს დაასაბუთოს თავისი გადაწყვეტილება დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ. სხვა შემთხვევაში სამუშაო ადგილებზე გამოცხადებული კონკურსები აზრს დაკარგავს და დამსაქმებელი მის მიერვე დაწესებული პირობების დარღვევით მოახდენს დასაქმებულების შერჩევას.

გიორგი გვენეტაძე
დამოუკიდებელი ექსპერტი, ადვოკატი

გიორგი გვენეტაძე დამოუკიდებელი ექსპერტი, ადვოკატი ადმინისტრაციული საპროცესო სამართალი, როგორც სამართლის დამოუკიდებელი დარგი, ჩვენი ქვეყნის სამართლის სისტემის შედარებით ახალი და ამავე დროს მნიშვნელოვანი ნაწილია, რომელიც ადმინისტრაციული მართლმსაჯულების განხორციელების გზით მიზნად ისახავს კანონიერების აღდგენას და დაცვას აღმასრულებელი ხელისუფლების, ზოგადად ადმინისტრაციული ორგანოების მმართველობით საქმიანობაში წარმოქმნილი დავების განხილვისას.

აღმასრულებელი ხელისუფლების ესა თუ ის გადაწყვეტილება ან მოქმედება ხშირად წინააღმდეგობაში მოდის მოქალაქის, ბიზნესმენის და კერძო სამართლის სხვა სუბიექტების უფლებებთან და კანონიერ ინტერესებთან. აღნიშნული სიტუაცია, როგორც წესი, წარმოშობს დავას, რომლის განხილვისა და გადაწყვეტის ყველაზე ოპტიმალურ სამართლებრივ მექანიზმს წარმოადგენს მისი განხილვა სასამართლოს მიერ.

საქართველოს საერთო სასამართლოები მოცემული სახის დავებზე მართლმსაჯულებას ახორციელებენ ადმინისტრაციული სამართალწარმოების გზით - საქართველოს ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით.

მიუხედავად იმისა, რომ ადმინისტრაციულ სამართალწარმოებაში ძირითადად გამოიყენება საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის დებულებანი (იხ. სასკ-ის პირველი მუხლის მე-2 ნაწილი), საქართველოს ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსი ხასიათდება სამოქალაქო საპროცესო კოდექსისგან არსებითად განსხვავებული რიგი თავისებურებებით, რომელთა სწორად გაგებას გადამწყვეტი პრაქტიკული მნიშვნელობა აქვს ადმინისტრაციულ სასამართლოში საქმის წარმოებისათვის. ძალზე მნიშვნელოვანია ამ განსხვავებათა სწორი გაგება და გამოყენება პრაქტიკაში, როგორც პროცესის მონაწილე მხარეთა, ასევე სასამართლოს მიერ.

მკითხველის ყურადღებას შევაჩერებ ერთ-ერთ ძირითად თავისებურებაზე, კერძოდ, საქმე ეხება წმინდა შეჯიბრებითობის პრინციპისგან გარკვეულ გადახვევებს ადმინისტრაციულ პროცესში.

საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის მიხედვით, სასამართლო პროცესის მხარეებს (მოსარჩელეს და მოპასუხეს) ყველა შემთხვევაში აქვთ წარმმართველი და გადამწვეტი პოზიცია პროცესის მსვლელობისას. ისინი თვითონ წყვეტენ რა სახის გარემოებები გამოიყენონ განსახილველად და რა მტკიცებულებებს დაეყრდნონ. ესე იგი, სამოქალაქო პროცესში სასამართლო ასრულებს წმინდა არბიტრის როლს და სამართლებრივ შეფასებას აძლევს მხოლოდ მხარეთა მიერ წარმოდგენილ ფაქტებსა და მტკიცებულებებს.

აღნიშნულის საპირისპიროდ, ადმინისტრაციულ სამართალწარმოებაში სასამართლოს დაკისრებული აქვს აქტიური როლი, რაც იმაში გამოიხატება, რომ იგი თავისი ინიციატივით (მხარეთაგან დამოუკიდებლად), იკვლევს საქმის ფაქტობრივ გარემოებებს, აგროვებს მტკიცებულებებს და ინფორმაციას.

ამ თავისებურებებს, გადახვევას მხარეთა შეჯიბრებითობის პრინციპიდან, ადგენს საქართველოს ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის მე-4 მუხლი, რომელიც, ერთის მხრივ, ადასტურებს, რომ ადმინისტრაციული საქმის განხილვისას მხარეები სარგებლობენ საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის მე-4 მუხლით მინიჭებული უფლება-მოვალეობებით, ამასთან, მიუთითებს, რომ სასამართლო უფლებამოსილია თავისი ინიციატივით მიიღოს გადაწყვეტილება დამატებითი ინფორმაციის ან მტკიცებულების წარმოსადგენად.

განსხვავების უფრო თვალნათლივ საილუსტრაციოდ მოკლედ განვიხილოთ საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის მე-4 მუხლი.

იგი მიუთითებს, რომ სამართალწარმოება მიმდინარეობს შეჯიბრებითობის საფუძველზე. მხარეები სარგებლობენ თანაბარი უფლებებით და შესაძლებლობებით დაასაბუთონ თავიანთი მოთხოვნები, უარყონ ან გააქარწყლონ მეორე მხარის მიერ წამოყენებული მოთხოვნები, მოსაზრებები თუ მტკიცებულებები. მხარეები თვითონვე განსაზღვრავენ, თუ რომელი ფაქტები უნდა დაუდონ საფუძვლად მათ მოთხოვნებს, ან რომელი მტკიცებულებებით უნდა იქნეს დადასტურებული ეს ფაქტი.

ამავე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, საქმის გარემოებათა გასარკვევად სასამართლოს შეუძლია თავისი ინიციატივით მიმართოს ამ კოდექსში გათვალისწინებულ ღონისძიებებს. თუმცა, სასამართლოს ინიციატივა ამ შემთხვევაში შემოიფარგლება მხოლოდ სსსკ-ის 103-ე მუხლის მე-2 ნაწილით დადგენილი წესით, რომლის თანახმად, სასამართლოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეუძლია მხარეთა შუამდგომლობით თვითონ გამოითხოვოს მტკიცებულებები, თუ მხარეებმა ამა თუ იმ მიზეზით ვერ შეძლეს მტკიცებულებების უშუალოდ მიღება და სასამართლოში წარდგენა.

ამრიგად, სამოქალაქო პროცესში სასამართლოს მხოლოდ მხარეთა შუამდგომლობით იმ მტკიცებულებების გამოთხოვა შეუძლია, რომელსაც მხარე ასახელებს.

ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის მე-4 მუხლი კი, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ადმინისტრაციული მართლმსაჯულების განმახორციელებელ სასამართლოს ანიჭებს უფლებამოსილებას მხარეთა ნებისგან დამოუკიდებლად, თავისი შეხედულებით მოიპოვოს ინფორმაცია და დამატებითი მტკიცებულება, ე.ი. აწარმოოს მხარეთა მიერ მიუთითებელი გარემოებების კვლევა.

აღნიშნული უფლებამოსილება დამატებით განმტკიცებულია ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის მე-19 მუხლით, რომლის თანახმად, საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 103-ე მუხლით მინიჭებული უფლებამოსილების გარდა, სასამართლო უფლებამოსილია საკუთარი ინიციატივითაც შეაგროვოს ფაქტობრივი გარემოებები და მტკიცებულებები. უფრო მეტიც, უნიშნავს დამატებით ვადას მხარეს მტკიცებულების წარსადგენად და თუ ადმინისტრაციულმა ორგანომ არასაპატიო მიზეზით ვერ უზრუნველყო მტკიცებულების წარდგენა, აჯარიმებს შესაბამისი თანამდებობის პირს 200 ლარით, რაც არ ათავისუფლებს მას მტკიცებულებათა შემდგომში წარდგენის ვალდებულებისგან.

ამდენად, ადმინისტრაციულ პროცესში სასამართლო გარკვეულწილად წარმოადგენს მტკიცების ტვირთის სუბიექტს მხარეებთან ერთად, რადგან იგი შედის სარჩელის საგნის და საფუძვლის დამამტკიცებელი გარემოებების დამოუკიდებელ კვლევასა და დადგენაში.

აღნიშნულიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ადმინისტრაციული სასამართლო არ არის უფლებამოსილი დაამთავროს საქმის განხილვა და გამოიტანოს გადაწყვეტილება მხოლოდ იმ დასაბუთებით, რომ მხარემ ვერ წარმოადგინა სარჩელის ან შესაგებლის დამადასტურებელი ესა თუ ის მტკიცებულება.

ბუნებრივია, ისმის კითხვა, თუ რა მოსაზრებით ხელმძღვანელობდა კანონმდებელი შეჯიბრებითობის პრინციპისგან გარკვეული გადახვევის დაშვებისას და როგორ უნდა იქნეს იგი პრაქტიკაში გამოყენებული და გაგებული კონკრეტული საქმის წარმოებისას. ხომ არ ქმნის რაიმე სახის არათანაბარ პირობებს პროცესში მონაწილე პირებისთვის, სადაც, როგორც წესი, დაპირისპირებულ მხარეებად გვევლინებიან კერძო სამართლის სუბიექტები (ფიზიკური პირი, ინდ. მეწარმე, იურიდიული პირი) და ადმინისტრაციული ორგანოები.

აღსანიშნავია, რომ იურისტთა წრეებში ადმინისტრაციულ სასამართლოს ხშირად მოიხსენიებენ, როგორც „ინკვიზიციურ“ სასამართლოს და ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის მე-4 და მე-19 მუხლების არსებობას უკავშირებენ იმ ფაქტს, რომ სასამართლო მათზე დაყრდნობით, როგორც წესი, ახორციელებს მოპასუხე აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოს (ადმინისტრაციული ორგანოს) პოზიციის დამადასტურებელი ფაქტობრივი გარემოებების და მტკიცებულებების შეგროვებას.

ვფიქრობ, რომ აღნიშნული მოსაზრება ემყარება ინკვიზიციურობის ელემენტის არასწორ ინტერპრეტაციას, რადგან დასახელებული მუხლების შინაარსი, მათი ბუკვალური ტექსტი, ისევე როგორც კოდექსის სისტემატური განმარტება არ შეიძლება გულისხმობდეს მხოლოდ ამა თუ იმ მხარის „სასარგებლო“ მტკიცებულებათა შეგროვებას. ამდენად, მკითხველს ვურჩევთ, რომ ადმინისტრაციული დავის წამოწყებამდე კარგად გაერკვეს სამართალწარმოების ამ დარგის თავისებურებებში, რათა სწორი ტაქტიკა იქნეს არჩეული საქმის წარმოებისას.

ამ თვალსაზრისით, ყურადღება უნდა მიექცეს ადმინისტრაციული პროცესის კიდევ ერთ თავისებურებას, რომლითაც გარკვეული კატეგორიის სარჩელებზე მოსარჩელე (კერძო პირი) პრაქტიკულად მთლიანად განთავისუფლებულია მტკიცების ტვირთისაგან და იგი დაკისრებული აქვს მოპასუხე მხარეს - ადმინისტრაციულ ორგანოს. კერძოდ, კოდექსის მე-17 მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, თუ კანონით სხვა რამ არ არის დადგენილი, ადმინისტრაციულ- სამართლებრივი აქტის არარა აქტად აღიარების, ბათილად ცნობის ან ძალადაკარგულად გამოცხადების შესახებ სარჩელის წარდგენის შემთხვევაში მტკიცების ტვირთი ეკისრება ადმინისტრაციულ ორგანოს, რომელმაც გამოსცა ეს აქტი.

ადმინისტრაციული ორგანოსათვის მტკიცების ტვირთის დაკისრება ზემოაღნიშნული კატეგორიის სარჩელებზე განპირობებულია იმ გარემოებით, რომ ადმინისტრაციულ- სამართლებრივი აქტი საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსის შესაბამისად უნდა გამოიცეს დადგენილ შემთხვევებში და მის გამოსაცემად უნდა ჩატარდეს ამა თუ იმ სახის ადმინისტრაციული წარმოება (მარტივი, ფორმალური, საჯარო). ადმინისტრაციული წარმოება კი მოიცავს საკითხის შესწავლას, დაინტერესებული მხარეების ჩაბმას განხილვაში, მტკიცებულებათა შეგროვებას, შეფასებას და სხვა აუცილებელ წინაპირობებს. ამდენად, იგულისხმება, რომ ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი აქტის გამოცემისას ადმინისტრაციულ ორგანოს გააჩნია საკმარისი შესაძლებლობა მოამზადოს და დაასაბუთოს თავისი გადაწყვეტილება. შესაბამისად, იზრდება მისი პასუხისმგებლობა გამოცემული ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი აქტის კანონშესაბამისობაზე.

სწორედ აღნიშნული გარემოება განაპირობებს იმას, რომ თუკი კერძო პირის მიერ სასამართლოში გასაჩივრდა ასეთი ადმინისტრაციულ- სამართლებრივი აქტი, ადმინისტრაციულ ორგანოს სავსებით სამართლიანად ეკისრება ვალდებულება ამტკიცოს ადმინისტრაციული აქტის (ბრძანების, დადგენილების, განკარგულების, საგადასახადო მოთხოვნის და აშ. სისწორე), სამართლიანობა და კანონშესაბამისობა.

მაგალითად, თუ საწარმოს მიერ გასაჩივრებულია საგადასახადო ორგანოს ადმინისტრაციული აქტი - „საგადასახადო მოთხოვნა“ გადასახადის თანხის დარიცხვის შესახებ, მოსარჩელე ვალდებულია სასამართლოს წარუდგინოს მხოლოდ ის მტკიცებულებები, რაც დაადასტურებს მის მიერ ამ საგადასახადო მოთხოვნის მიღებას, ხოლო არსებობდა თუ არა გადასახადის დარიცხვის საფუძველი და დაცულია თუ არა საგადასახადო მოთხოვნის გამოცემისას კანონმდებლობით დადგენილი სხვა მოთხოვნები - უნდა ამტკიცოს მხოლოდ მოპასუხე საგადასახადო ორგანომ.

ასევე, თუ მაგალითად, გასაჩივრებულია ლიცენზიის გამცემი ორგანოს გადაწყვეტილება ერთ-ერთი კონკურსანტისათვის უარის თქმის შესახებ, სასამართლოში დავის შემთხვევაში სწორედ ლიცენზიის გამცემმა ორგანომ უნდა ამტკიცოს, რატომ მიანიჭა უპირატესობა წარდგენილი რამდენიმე სალიცენზიო განაცხადიდან ერთ-ერთს და არა მოსარჩელეს.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, შეჯიბრებითობის

პრინციპის თავისებურებებზე მსჯელობისას უნდა დავასკვნათ, რომ ინკვიზიციურობის ელემენტი ადმინისტრაციულ პროცესში, პირველ რიგში, გამოხატულია კერძო პირის ინტერესების დაცვის მიზნით სასამართლოს საქმიანობაში საკუთარი ინიციატივით შეაგროვოს ფაქტები და მტკიცებულებანი, რადგან კერძო პირი ხშირად ობიექტურად მოკლებულია შესაძლებლობას ამტკიცოს უფრო მეტი, ვიდრე უკვე წარმოადგინა სასამართლოში და ასკ-ის მე-4 და მე-19 მუხლებით მინიჭებულ უფლებებს სასამართლო ხშირად უნდა იყენებდეს სწორედ ამ მიმართულებით.

კერძო პირის უფლებისა და ინტერესის პრიორიტეტი ადმინისტრაციულ პროცესში დასტურდება ასკ-ის 281 მუხლითაც, რომლის მიხედვითაც, სასამართლოს უფლება აქვს არ შეიზღუდოს სასარჩელო მოთხოვნის ფორმულირებით და პროცესის დაჩქარების მიზნით შეუძლია დაეხმაროს მხარეს მოთხოვნის ტრანსფორმირებაში - ესე იგი, სასარჩელო მოთხოვნის სწორად ჩამოყალიბებაში. ვინაიდან ადმინისტრაციულ სასამართლოში მოსარჩელეს უმეტეს შემთხევვაში წარმოადგენს კერძო პირი, აღნიშნული დანაწესი მიმართულია სწორედ კერძო ინტერესის სასარგებლოდ.

ამავე დროს, უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ კერძო პირის კანონიერი უფლებისა და ინტერესის პრიორიტეტი ადმინისტრაციულ პროცესში არ გამორიცხავს საჯარო და საზოგადო ინტერესის გათვალისწინების აუცილებლობას. იმ კატეგორიის სარჩელებზეც კი, რომლებზეც მტკიცების ტვირთი ეკისრება მოპასუხე ადმინისტრაციულ ორგანოს (ადმინისტრაციულიაქტის არარად აღიარების, ბათილად ცნობის ან ძალადაკარგულად გამოცხადების სარჩელები), სასამართლო ვალდებულია დაიჭიროს ორმხივად აქტიური პოზიცია, რადგან ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის მე-4 და მე-19 მუხლებით სასამართლოსათვის მინიჭებული უფლებამოსილება არ არის დაკონკრეტებული რომელიმე მხარისათვის უპირატესობის მინიჭებით. აღნიშნული ნორმები თანაბრად ვრცელდება ასევე მოპასუხე ადმინისტრაციული ორგანოს შესაგებლის და პოზიციისდამადასტურებელი ფაქტების და მტკიცებულებების შეგროვებაზეც. აღნიშნულს ასეთი სახის სარჩელებზე ენიჭება განსაკუთრებული მნიშვნელობა, რადგან თუკი სასამართლოს გადაწყვეტილებით გაუქმდება ესა თუ ის ადმინისტრაციული აქტი, მხარეს ენიჭება უფლება სრულად აღიდგინოს დარღვეული უფლებები და მოითხოვოს დამდგარი ზიანის ანაზღაურება.

ამ მიმართებით სასამართლოს აქტიური როლის აუცილებლობა განპირობებულია ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის სხვა ნორმებითაც. კერძოდ, კოდექსის 26I მუხლის მე-3 ნაწილის და 262 მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, განსხვავებით სამოქალაქო პროცესისაგან, ადმინისტრაციული სასამართლო უფლებამოსილია საქმე განიხილოს და გადაწყვიტოს (ჩაატაროს განმწესრიგებელი სხდომა) მხარეთა დასწრების გარეშე (სამოქალაქო პროცესისგან განსხვავებით, ადმინისტრაციულ პროცესში არ დაიშვება სასამართლოს მიერ დაუსწრებელი გადაწყვეტილების გამოტანა).

ეს გარემოება, ბუნებრივია წარმოშობს სასამართლოს ვალდებულებას სრულყოფილად გამოიკვლიოს საქმის გარემოებები და დაასაბუთოს მიღებული გადაწყვეტილება. იმ შემთხვევაში კი, თუ სასამართლო დაეყრდნობა მხოლოდ მხარეთა მიერ წარმოდგენილ ფაქტობრივ მტკიცებულებებს, დიდია ალბათობა იმისა, რომ ამა თუ იმ მხარის მიერ დაშვებულმა გულგრილობამ (შესაგებლის, მტკიცებულების წარმოუდგენლობამ) შესაძლოა გამოიწვიოს არსებითად არასწორი გადაწყვეტილების მიღება, ხოლო, როცა დავა შეეხება ქონებრივ და ფულად ვალდებულებებს, შესაძლოა დადგეს მნიშვნელოვანი ზიანიც.

ადმინისტრაციული სასამართლოს გარკვეულ ვალდებულებას, მხედველობაში მიიღოს საზოგადო ან საჯარო ინტერესი, ადგენს არა მხოლოდ მოცემული ნორმების ზოგადი ინტერპრეტაცია, არამედ ადმინისტრაციულ საპროცესო კოდექსში არსებული ცალკეული ნორმის პირდაპირი მითითება ამის თაობაზე.

ასე მაგალითად, ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის 32-ე მუხლის მე-4 ნაწილის თანახმად, სადაო ადმინისტრაციული აქტის მომზადებისა და გამოცემის წესის არსებითი დარღვევის შემთხვევაში (რაც ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსის მე-60I მუხლის თანახმად აქტის ბათილად გამოცხადების საფუძველია), სასამართლო უფლებამოსილია არ გადაწყვიტოს არსებითად სადაო საკითხი, ბათილად ცნოს ადმინისტრაციული აქტი, მაგრამ დაუბრუნოს საქმე ხელახლა გამოსაკვლევად იმავე ადმინისტრაციულ ორგანოს შესაბამისი მითითებებით. ამით სასამართლო ადმინისტრაციულ ორგანოს აძლევს შესაძლებლობას, ჩაატაროს ახალი ადმინისტრაციული წარმოება, გამოასწოროს დაშვებული დარღვევები და უტოვებს შესაძლებლობას გამოსცეს არსებითად იგივე შინაარსის ადმინისტრაციული აქტი.

ადმინისტრაციულ პროცესში სასამართლოს წმინდა არბიტრის როლისგან გარკვეული გადახვევის ელემენტებს საჯარო ინტერესის სასარგებლოდ, დამატებით ცხადყოფს, აგრეთვე ზოგიერთი საპროცესო ინსტიტუტის მიმართ ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსით დადგენილი სპეციფიკური მიდგომა.

სამოქალაქო საპროცესო კოდექსისგან განსხვავებით, სადაც მხარეთა შეუზღუდავ უფლებას წარმოადგენს მოპასუხის მიერ სარჩელზე უარის თქმა, სარჩელის ცნობა, მორიგებით საქმის დამთავრება, ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-2 ნაწილით დადგენილია დისპოზიციურობის პრინციპის მნიშვნელოვანი შეზღუდვა. კერძოდ, ადმინისტრაციულ სამართალწარმოებაში მონაწილე ადმინისტრაციული ორგანო უფლებამოსილია საქმე მორიგებით დაამთავროს, უარი თქვას სარჩელზე ან სცნოს სარჩელი მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კანონმდებლობას.

მაგალითად, თუ დავა მიმდინარეობს 100 000 ლარის ოდენობით გადასახადის დარიცხვის კანონიერებაზე, მოპასუხე საგადასახადო ორგანოს უფლება არა აქვს შუთანხმდეს მოსარჩელეს სარჩელზე უარის თქმის შემთხვევაში 50 000 ლარის გადახდის შესახებ. ასეთი მორიგება სასამართლოს მიერ დამტკიცებული არ იქნება. ანალოგიურად გადაწყდება საკითხი ადმინისტრაციული ორგანოს მიერ სარჩელის ცნობის ან სარჩელზე უარის თქმის შემთხვევაში.

ამდენად, შესაძლებელია მოდავე მხარემ მიაღწიოს შეთანხმებას მოპასუხე ადმინისტრაციულ ორგანოსთან მორიგების თაობაზე, შედგეს მორიგების აქტი, მაგრამ შესაძლოა სასამართლომ არ დაამტკიცოს მორიგება, თუ მივა დასკვნამდე, რომ ადმინისტრაციული ორგანოს მორიგება ეწინააღმდეგება საქართველოს კანონმდებლობას. მაგალითად, თუ დავა მიმდინარეობს 100 000 ლარის ოდენობით გადასახადის დარიცხვის კანონიერებაზე, მოპასუხე საგადასახადო ორგანოს უფლება არა აქვს შუთანხმდეს მოსარჩელეს სარჩელზე უარის თქმის შემთხვევაში 50 000 ლარის გადახდის შესახებ. ასეთი მორიგება სასამართლოს მიერ დამტკიცებული არ იქნება. ანალოგიურად გადაწყდება საკითხი ადმინისტრაციული ორგანოს მიერ სარჩელის ცნობის ან სარჩელზე უარის თქმის შემთხვევაში. ამრიგად, ადმინისტრაციული ორგანოს (აღმასრულებელი ხელისუფლების დაწესებულების) მიერ სარჩელის ცნობის, სარჩელზე უარის თქმის ან მორიგების შემთხვევაში, სასამართლომ უნდა გამოიკვლიოს და შეამოწმოს მიღებული გადაწყვეტილების შესაბამისობა კანონმდებლობასთან და შეუძლია მიიღოს ან არ მიიღოს სარჩელის ცნობა (სარჩელზე უარის თქმა) და ადმინისტრაციული ორგანოს მორიგება. სასამართლოს ეს ვალდებულება კიდევ ერთხელ ხაზს უსვამს იმას, რომ ადმინისტრაციული მართლმსაჯულება არა მხოლოდ ასრულებს ნეიტრალური არბიტრის მოვალეობას მხარეთა შორის, არამედ უზრუნველყოფს გარკვეულ კონტროლს ადმინისტრაციული ორგანოების საქმიანობის კანონშესაბამისობაზე განსახილველი კონკრეტული საქმის ფარგლებში.

ზემოთქმულის გათვალისწინებით, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ შეჯიბრებითობის თავისებურება ადმინისტრაციულ პროცესში, გარკვეულწილად ინკვიზიციურობის ელემენტის არსებობა, განხილული უნდა იქნეს როგორც პროცესის ორივე დაპირისპირებული მხარის მიმართ სასამართლოს საქმიანობა, უფლებამოსილება, დამოუკიდებლად იკვლიოს როგორც სარჩელის, ისე შესაგებლის მამტკიცებელი ფაქტები, გარემოებები და მტკიცებულებანი. სასამართლომ ხელი უნდა შეუწყოს იმას, რომ სამართალწარმოების მონაწილეებმა შეავსონ არასრული და არასაკმარისი მონაცემები ფაქტობრივი გარემოებების შესახებ, განმარტონ და დაასახელონ მტკიცებისათვის აუცილებელი მომენტები.

ამ კუთხით, საინტერესოა როგორ რეგულირდება სამართლებრივი მტკიცების ტვირთის საკითხი საზღვარგარეთის ქვეყნების ადმინისტრაციული საპროცესო კანონმდებლობით.

იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსი და ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსი თავისი შინაარსით და ცალკეული ინსტიტუტებით უფრო ახლოს დგას კონტინენტური (გერმანულ- რომანული) სამართლის პრინციპებთან, უნდა ითქვას, რომ შეჯიბრებითობის და მტკიცების ტვირთის გადანაწილების საკითხი გერმანული და ფრანგული ადმინისტრაციული კანონმდებლობით ძირითადად ანალოგიურად არის მოწესრიგებული.

უფრო მეტიც, საფრანგეთის ადმინისტრაციული კანონმდებლობა ითვალისწინებს სასამართლოს არა უფლებამოსილებას, არამედ ვალდებულებას აქტიური როლი შეასრულოს მტკიცებულებათა შეგროვებაში. მაგალითად, შრომითი-სამართლებრივი დავების განხილვისას სასამართლო ვალდებულია არ დაამთავროს საქმის მომზადების ეტაპი, სანამ ბოლომდე არ დარწმუნდება, რომ კანონით გათვალისწინებული ყველა მტკიცებულება წარმოდგენილია მხარეთა მიერ.

ამავე დროს, მნიშვნელოვანია, რომ შეჯიბრებით პროცესში, რომელსაც აღიარებს ქართული ადმინისტრაციული საპროცესო სამართალი, მტკიცების (მთლიანად სამართალწარმოების) მიზნად არ შეიძლება იქნეს მიჩნეული ჭეშმარიტების დადგენა და მიღწევა, საქმის გარემოებათა ყოველმხრივ, სრულად და ობიექტურად გამოკვლევა, არამედ ადმინისტრაციული ინკვიზიციურობის ელემენტი მოქმედებს მხოლოდ კონკრეტული ფაქტის ირგვლივ საპროცესო კოდექსით განსაზღვრულ ფარგლებში გარემოებებისა და ფაქტების დადგენაში.

სასამართლო არ უნდა იქცეს ადმინისტრაციულ საქმეზე გამოძიების მწარმოებელ ორგანოდ. მან ინკვიზიციურობის ელემენტი უნდა აამოქმედოს კონკრეტული საქმის საჭიროებიდან გამომდინარე ზუსტად განსაზღვრული ამოცანების მისაღწევად. ხოლო მხარეებმა უარი არ უნდა თქვან მათთვის მინიჭებული უფლებების გამოყენებაზე იმ „იმედით“, რომ სასამართლო თავად მოიპოვებს მტკიცებულებებს და დაადგენს საქმის ყველა ფაქტობრივ გარემოებას. ხაზი უნდა გაესვას იმას, რომ საქართველოს ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის მე-4 და მე-19 მუხლების შესაბამისად, სასამართლო მხოლოდ უფლებამოსილია და არა ვალდებული თავისი ინიციატივით მიიღოს გადაწყვეტილება დამატებითი ინფორმაციისა ან მტკიცებულების წარსადგენად.

ვფიქრობთ, რომ ადმინისტრაციული პროცესის ზემოაღნიშნული თავისებურებების ცოდნა, კვალიფიციურად ჩამოყალიბებული სარჩელი და შესაგებელი, სწორად წარდგენილი მტკიცებულებები და მითითებული გარემოებები მნიშვნელოვნად უზრუნველყოფს ჩვენი უფლებების ეფექტურ დაცვას და დარღვეული უფლების აღდგენას სასამართლოში

ვფიქრობთ, რომ ადმინისტრაციული პროცესის ზემოაღნიშნული თავისებურებების ცოდნა, კვალიფიციურად ჩამოყალიბებული სარჩელი და შესაგებელი, სწორად წარდგენილი მტკიცებულებები და მითითებული გარემოებები მნიშვნელოვნად უზრუნველყოფს ჩვენი უფლებების ეფექტურ დაცვას და დარღვეული უფლების აღდგენას სასამართლოში.

ადრე თუ გვიან, კომპანიათა აბსოლუტური უმეტესობა აწყდება ერთი და იგივე პრობლემას - ეს არის „უძრაობის“ პერიოდი, როდესაც კომპანიის გაყიდვები და შემოსავლები აღარ იზრდება და შეიძლება შემცირდეს კიდეც.

ბევრს ეს ნორმალურად მიაჩნია, რადგან ფიქრობს, რომ კომპანიამ სრულად დაიკავა თავისი ნიშა ბაზარზე და შესაბამისად ზრდის პოტენციალი აღარ გააჩნია. მაგრამ დასავლური სტანდარტებით ზრდის თუნდაც 1%25 - იანი ტემპი უკვე დიდი ტრაგედიაა, რადგან წარმატებული კომპანია წელიწადში 3%25-ით მაინც უნდა იზრდებოდეს - წინააღმდეგ შემთხვევაში მას სხვა უფრო წარმატებული კომპანია „ჩაყლაპავს“. ბევრისთვის არც ეს არის პრობლემა, რადგან „ჩაყლაპული“ კომპანიის ყოფილ მფლობელებს მაინც რჩებათ „ჩამყლაპავი“ კომპანიის აქციათა პაკეტი, რაც მათ უზრუნველ ცხოვრებას უზრუნველყოფს. მაგრამ თუ თქვენ გაგიჩნდათ ჟინი, რომ სხვები თვითონ „ჩაყლაპოთ“, მაშინ აქტიურად უნდა იმოქმედოთ ბაზარზე და თქვენი კომპანია „უძრაობის პერიოდიდან“ გამოიყვანოთ.

თუ თქვენ ორიგინალური იდეით დაიწყეთ, მაშინ თავიდანვე ყველა საქმე კარგად მიდის: გაყიდვები ყოველთვიურად ორმაგდება, კლიენტები თვითონ გეძებენ ყოველგვარი რეკლამის გარეშე და ა.შ. მაგრამ, ერთი- ორი წლის შემდეგ აღმოაჩენთ, რომ „ზღაპარი დამთავრდა“ - გაყიდვების ტემპი ეცემა, კლიენტების მოზიდვას სულ უფრო მეტი რეკლამა სჭირდება და ა.შ.

მაგრამ რატომ? - რა დააშავეთ ასეთი? რითი მოაძულეთ თავი ასე კეთილგანწყობილ კლიენტებს?

არაფერი განსაკუთრებული არ მომხდარა - უბრალოდ თქვენმა იდეამ ინოვაციურობა დაჰკარგა და იგი ორდინალური გახდა.

თქვენი საქმე რომ სწრაფად გაკოტრებულიყო - ყველაფერი ნათელი იქნებოდა, ე.ი. უვარგისი იდეით დაიწყეთ. მაგრამ წარმატებული საქმის უეცარი დამუხრუჭება დაბნეულობას იწვევს. ზოგიერთი ამას პერსონალს აბრალებს - ამიტომ, ძველ თანამშრომლებს ათავისუფლებს და სამსახურში ახალი, ხალასი ძალები მოჰყავს.

ზოგი ხარჯების შემცირებას ცდილობს და ყოველ „თეთრზე“ ევაჭრება მომწოდებლებს.

ზოგი პროდუქციის ფასების გაზრდას ცდილობს დამატებითი რეკლამის ხარჯზე.

ზოგი ხურავს არსებულ ბიზნესს და ეძებს ახალ ნიშას მომიჯნავე ან სულაც ახალ სფეროებში.

მაგრამ უმეტეს შემთხვევაში შედეგი - მიზერულია, ან საერთოდ ნულოვანი.

არადა, ადვილი იქნებოდა საქმის გააქტიურება არსებული ბიზნესის ფარგლებში, მეწარმეს რომ ერთი მარტივი ამოცანის ამოხსნა შეეძლოს:

- ეცადეთ გააგრძელოთ თქვენი ბიზნესი ისევ ახალი ინოვაციური იდეით და არა დრომოჭმული სქემების სრულყოფით.

ასეთ შემთხვევაში, მაგალითის სახით მოჰყავთ ხოლმე ლეგენდა ერთ სამხრეთაფრიკელ ფერმერზე, რომელიც სწრაფ გამდიდრებაზე ოცნებობდა: როდესაც მან გაიგო, რომ კლონდაიკზე ოქროს დიდი საბადო აღმოაჩინეს, გაყიდა თავისი ფერმა და „ყინულოვან“ ალიასკაზე წავიდა, სადაც გაიყინა კიდეც. მისი ფერმის მყიდველმა კი „მზიურ“ სამხრეთ აფრიკაში იმავე ფერმის ნაკვეთზე ალმასების დი დი საბადო აღმოაჩინა: როდესაც მან გაიგო, რომ სამხრეთ აფრიკაში ბევრი ალმასებია - იქვე დაიწყო მიწის თხრა... და გაუმართლა...

ასე რომ, აუთვისებელ ტერიტორიებზე გაქცევის გარეშედაც შეიძლება ადგილობრივ ბაზარზე მოგების გადიდება.

ამისათვის არსებობს რამდენიმე სტანდარტული მეთოდი:

მაგრამ ეს მხოლოდ თეორიაა. პრაქტიკაში ამ მეთოდების გამოყენებას ორიგინალური მიდგომები სჭირდება - იმდენად ორიგინალური, რამდენადაც განსხვავებულია ადგილობრივი ბაზარი სხვა ბაზრებისაგან.

სპეციფიკის მიუხედავად, მაინც არსებობს რამდენიმე ზოგადი კანონზომიერება, რაც დამახასიათებელია თითქმის ყველა საზოგადოებისთვის:

1. ეს არის აჟიოტაჟი: მაგალითად, „ფორდმა“ თავის ერთ-ერთ სპორტულ მოდელზე ისეთი დიდი აჟიოტაჟი შექმნა, რომ მდიდარი ამერიკელების ერთ ნაწილს ღამით ავტომაღაზიების წინ ეძინათ თავიანთ „ძველ“ ავტომობილებში, რომ დილით მათთვის ამ მანქანის ყიდვა სხვა მდიდრებს არ დაესწროთ.

2. დადებითი იმიჯის შექმნა ცნობილი სახეების „ჭორებით“: მაგალითად, ერთ-ერთმა ცნობილმა მომღერალმა ჰილარი დაფმა ინტერვიუში განაცხადა, რომ სულ ბოლოს მან შეიძინა ხელჩანთის ექსკლუზიური მოდელი რომელიღაც „რაიონული მასშტაბის“ მოდელიორის სალონში. ამის შემდეგ „ნახევარი“ ამერიკა ამ მოდელიორის საფირმო მაღაზიებს ეძებდა მთელ მსოფლიოში... მაგრამ, ასეთ მასობრივ აქციებზე მხოლოდ დიდ კომპანიებს მიუწვდებათ ხელი.

მცირე კომპანიებმა უფრო დახვეწილ და ორიგინალურ მეთოდებს უნდა მიმართონ. ამისათვის თეორიები ნაკლებად გამოდგება, რადგან როგორც სერ ისააკ ნიუტონი ბრძანებდა: „ნებისმიერი საგნის შესწავლაში მაგალითებს უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვთ, ვიდრე წესებს“.

ამიტომ, თვალსაჩინო მაგალითებად შეიძლება რამდენიმე ნაკლებად ცნობილი კომპანიის გამოცდილება გამოდგეს:

თუ ამ კონკრეტული მაგალითების მასობრივი გამოყენება მოხდება - ეს მხოლოდ უკურეაქციებს გამოიწვევს მყიდველებში. ამიტომ, უმჯობესია ახალი ორიგინალური მეთოდი მოიფიქრო, ვიდრე არსებულ მაგალითებს მიჰყვე „ბრბოს ეფექტის“ მიხედვით. ამ „ეფექტის“ შედეგი მხოლოდ მასობრივი, ერთობლივი ვარდნაა...

კობა ცხრუკვეთელი

თამარ გოგოლაშვილი,
იურისტი

საქართველოს პარლამენტმა 2007 წლის 28 მარტს მიიღო საქართველოს კანონი „გადახდისუუნარობის საქმის წარმოების შესახებ“, რომელიც ძალაში შევიდა 2007 წლის 15 აგვისტოდან. შესაბამისად, 2007 წლის 15 აგვისტოდან ძალადაკარგულია საქართველოს კანონი „გაკოტრების საქმეთა წარმოების შესახებ“.

გადახდისუუნარობის სამართალი ის დარგია, რომელსაც საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. ასევე აღსანიშნავია, რომ საქართველოში აქამდე მას გაკოტრების სამართალი ეწოდებოდა, თუმცა, დღეისათვის მოქმედი კანონის სახელწოდებიდან გამომდინარე, მიზანშეწონილი და ალბათ, უფრო სწორი იქნება, თუ მას გადახდისუუნარობის სამართლის სახელით მოვიხსენიებთ.

მართალია, ისევე როგორც სამართლის სხვა დარგების (საბანკო სამართალი, სამეწარმეო სამართალი და სხვ.), გადახდისუუნარობის სამართლის ცოდნა და პრაქტიკული გამოყენებაც იურიდიულ ცოდნას მოითხოვს, მაგრამ ვფიქრობ, რომ გადახდისუუნარობის სამართალი (ანუ, გაკოტრების სამართალი) სამართლის იმ დარგთაგანია, რომლის გარკვეულ დონეზე ცოდნა თითოეული მეწარმისთვის აუცილებელია.

დარწმუნებული ვარ, რომ დღეისათვის თითოეული პირი, რომელიც ახორციელებს სამეწარმეო საქმიანობას, გარკვეული სახით იცნობს საქართველოს კანონს „მეწარმეთა შესახებ“. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ისევე როგორც „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონს, „გადახდისუუნარობის საქმის წარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონსაც დიდი მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს, რადგან თუ „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონი არეგულირებს სამეწარმეო საქმიანობის მონაწილეთა მოწყობის ორგანიზაციულ-სამართლებრივ ფორმებს, „გადახდისუუნარობის საქმის წარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონი აწესრიგებს საწარმოს (და არა მარტო საწარმოს) არსებობის იმ პერიოდს, როდესაც საწარმო ეკონომიკური არსებობის საფრთხის წინაშე დგება და ადგენს იმ წესებს, რომლის მიხედვითაც უნდა მოხდეს ან საწარმოს გაკოტრება, ან მისი ფინანსური სიძნელეების დაძლევა და საწარმოს გაჯანსაღება, ანუ, რეაბილიტაცია.

ვფიქრობ, მეწარმეთათვის ძალზედ მნიშვნელოვანია იმის ცოდნა, თუ როდის, რა საფუძვლების არსებობისას იწყებს მოქმედებას მეწარმის მიმართ გადახდისუუნარობის სამართალი და რა გზა უნდა გაიაროს მან ეტაპობრივად გადახდისუუნარობის, ან მოსალოდნელი გადახდისუუნარობის გამოაშკარავებიდან საწარმოს გაკოტრებამდე, ან რეაბილიტაციამდე.

1. რა მიზანს ისახავს „გადახდისუუნარობის საქმის წარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონი?

- ახალი კანონი ადგენს, რომ მისი მიზანი მოვალისა და კრედიტორების ინტერესების თანაზომიერი დაცვაა. იმ შემთხვევაში, თუ მოვალე ფინანსური სიძნელეების წინაშე აღმოჩნდება, არსებობს ორი გზა: საწარმოს გაკოტრება (ანუ, მოვალის ქონების რეალიზაცია და ამით კრედიტორების დაკმაყოფილება), ან საწარმოს რეაბილიტაცია (ანუ მოვალის ფინანსური სიძნელეების დაძლევა). ამდენად, რეაბილიტაციის ინსტიტუტის საკანონმდებლო რეგულირება კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს, რომ გადახდისუუნარობის სამართალი არეგულირებს არა მარტო სამართლებრივი და ეკონომიკური „ცხოვრებიდან“ მოვალის „გაქრობას“, არამედ, მოვალის გადარჩენას, მისი სამართლებრივი და ეკონომიკური სიცოცხლისუნარიანობის აღდგენას და გაჯანსაღებას.

2. ვისზე ვრცელდება „გადახდისუუნარობის საქმის წარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მოქმედება?

- „გადახდისუუნარობის საქმის წარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონი ვრცელდება შემდეგ პირებზე: ამხანაგობაზე, არარეგისტრირებულ კავშირზე, არასამეწარმეო იურიდიულ პირებზე და ბოლოს, მეწარმეთა შესახებ საქართველოს კანონით გათვალისწინებულ საწარმოთა ორგანიზაციულსამართლებრივ ფორმებზე: ინდივიდუალურ საწარმოზე, სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოებაზე (სპს), კომანდიტურ საზოგადოებაზე (კს), შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებაზე (შპს), სააქციო საზოგადოებაზე (სს) ან, კოოპერატივზე.

ამდენად, დღევანდელ სამეწარმეო საქმიანობაში ესოდენ გავრცელებული ფორმის საწარმოებზე, როგორიცაა: შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება (შპს), ვრცელდება „გადახდისუუნარობის საქმის წარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მოქმედება.

რაც შეეხება ფიზიკურ პირებს, საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებს, ბანკებს, არასაბანკო სადეპოზიტო დაწესებულებებსა და სადაზღვევო კომპანიებს, მათი გადახდისუუნარობის საკითხებს ზემოაღნიშნული კანონი არ არეგულირებს.

3. როდის დგება მოვალის ფინანსური სიძნელეების საფრთხე?

- კანონი ადგენს, რომ გადახდისუუნარობის შესახებ განცხადების სასამართლოში წარდგენის საფუძველია მოვალის გადახდისუუნარობა, ან მოსალოდნელი გადახდისუუნარობა. საინტერესოა, როდის არის მოვალე გადახდისუუნარო, ან მოსალოდნელი გადახდისუუნარობის საფრთხის წინაშე.

გადახდისუუნარობა სახეზეა, როდესაც, მოვალეს უნარი არ შესწევს დააკმაყოფილოს კრედიტორის ვადამოსული მოთხოვნა. ამდენად, იმისათვის, რომ გადახდისუუნარობის არსებობაზე ვისაუბროთ, უნდა არსებობდეს სამი პირობა: