ელენე ხოჯევანიშვილი
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი
გორის სასწავლო უნივერსიტეტის სრული პროფესორი

მაია ბოლაშვილი
გორის სასწავლო უნივერსიტეტის მოწვეული მასწავლებელი

ძველ ქართულ წერილობით ძეგლებს შორის ფსალმუნს განსაკუთრებული ადგილი უკავია. მისი პირველი ქართული თარგმანი, როგორც ქრისტიანული ლიტურგიისათვის აუცილებელი წიგნისა, არა უგვიანეს IV-V საუკუნეებში უნდა შეესრულებინათ. ადრინდელ ქრისტიანულ ეპოქაში ლიტურგია უმთავრესად ფსალმუნთა გალობისგან შედგებოდა და იგი ერთ ერთი ყველაზე ადრე ნათარგმნი წიგნია ყველგან, სადაც კი ქრისტიანობა მკვიდრდებოდა. ამიტომ ვარაუდობენ მეცნიერები, რომ ფსალმუნები ქართულად ქრისტიანობის შემოღებისთანავე უნდა ეთარგმნათ, უფრო მეტიც, ქრისტიანული თემების წიაღში ამ თარგმანის პირვანდელი ნიმუშები შესაძლოა უფრო ადრეც არსებულიყო და ამაში გარკვეული როლი მცხეთის ებრაულ დიასპორას შეესრულებინა.თვით ძველი აღთქმის წიგნებიდან ყველაზე ადრე ფსალმუნი უნდა ეთარგმნათ და დანარჩენი წიგნების თარგმანებიც მას უნდა მოჰყოლოდა. ყოველ შემთხვევაში,წინასწარმეტყველთა წიგნების ფრაგმენტები (ესაია, იერემია, ეზეკიელი) უკვე V-VI საუკუნეების პალიმფსესტებშია დადასტურებული.

ქართულ მწერლობას ფსალმუნის შესახებ ცნობები V საუკუნიდან დაუცავს. პეტრე მაიუმელის ცხოვრება მოგვითხრობს, რომ მან კონსტანტინოპოლს წასვლამდე (424 წ). „დაისწავლა ყოველივე სწავლა და გულისხმის-ყოფით ამოიკითხავნ წმიდა წერილთა და იწურთინ მათ დღე და ღამე“. „შუშანიკს წამებაში“ კი ვკითხულობთ, რომ შუშანიკს ხელთ ჰქონია „ევანგელე და წიგნნი იგი წმიდათა მოწაფეთანი“, ციხეში ყოფნისას კი ფსალმუნებს იზეპირებდა. VI საუკუნეში ფარსმან მეფემ შიო მღვიმის მონასტერს ვახტანგ გორგასლის მიერ მდიდრულად შემკობილი ქართული სახარება შესწირა. ამავე საუკუნიდან, პალესტინაში, საბა განწმედილის ლავრაში, ქართველებს უფლება ჰქონდათ ქართულად „ეკითხათ სამოციქულო სახარება და დავითნი“. ყოველივე ამის საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ამ პერიოდში, ძველი აღთქმის ეს წიგნი ხელთ უპყრიათ როგორც სასულიერო, ასევე საერო წრის წარმომადგენლებს. ფსალმუნის ტექსტის ყველაზე ადრეული დამოწმება VI-VII საუკუნეებით დათარიღებულ „ხანმეტ ლექციონარში, ხოლო შემდეგ 964 წელს გადაწერილ „სინურ მრავალთავში“ და 978 წ. გადაწერილ ოშკის ბიბლიაში გვხვდება. დღემდე მოღწეული ყველაზე ადრეული ხელნაწერი IX საუკუნით თარიღდება, (ეს არის სინას მთის ქართული კოლექციის კუთვნილი, ამჟამად დაკარგული ნუსხა, რომლის ფრაგმენტები პეტერბურგის საჯარო ბიბლიოთეკის ფონდებში ინახება. იგიუნიკალურია იმითაც, რომ გადაწერლია პაპირუსზე, რაც იშვიათი მოვლენაა ქართული ხელნაწერი წიგნის ისტორიაში).

XI საუკუნის შემდგომ ფსალმუნთა ძველი ტექსტები შეცვალა გიორგი მთაწმინდელის ნამუშაკევმა, რომელმაც იმთავითვე საყოველთაო აღიარება დაიმსახურა და საეკლესიო პრაქტიკაში მიღებულ ვულგატად იქცა.

გიორგი მთაწმინდელის ტექსტს, რომელსაც თავის „ანდერძში“ იგი თარგმანს უწოდებს, საფუძველად ძველი ქართული თარგმანი უდევს. მრავალი ბერძნული ხელნაწერისა და კომენტარის შეჯერების საფუძველზე ღირსმა მამამ ძირეული რედაქცია გაუკეთა ტექსტს. ამიტომ მკვლევრები ასკვნიან, რომ გიორგი მთაწმინდელისეული ტექსტი არის არა სრულიად ახალი თარგმანი, არამედ იგი წარმოადგენს ძველი „ქართული დავითნის“ საფუძვლიანი, დაწვრილებითი რედაქციის შედეგს.

ქართული ფსალმუნის ძველი ვერსიების თარგმნის ისტორიის შესწავლა რთული პრობლემაა. თანამედროვე კვლევის დონეზე ფსალმუნის ტექსტში ყველაზე მკვეთრად ბერძნულის გავლენა დასტურდება.

როგორც ლინგვისტები, ისე ლიტერატურათმცოდნეები ერთსულოვანნი არიან ფსალმუნის მნიშვნელობის შეფასებისას, როგორც ქართული ენის ისტორიის, ისე ქართული ლიტერატურისა და ძველი საქართველოს კულტურული ურთიერთობების საკითხების გარკვევისას. ფსალმუნის ლექსიკა და მხატვრული სახეები გამოძახილს პოულობს არა მხოლოდ ორიგინალურ ქართულ სასულიერო და საერო მწერლობაში, არამედ ისტორიკოსთა თხზულებებსა და ოფიციალურ დოკუმენტებში.

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ქართული ფსალმუნის არც ძველი რედაქციები და არც გიორგი მთაწმინდელის ტექსტი პოეტური ლექსთწყობის ზომით დაწერილი არ არის, თუმცა არ შეიძლება მისი გაიგივება თხრობითი ხასიათის თხზულებასთან. ქართულ ფსლმუნში გვხვდება ისეთი სტილისტური თავისებურებანი, რაც რიტმულ პროზასთან აახლოვებს მას. მიგვაჩნია,რომ აღნიშნული საკითხი კიდევ ერთი საინტერესო მასალაა მომავალი კვლევისათვის.

ინგლისში შექმნილ ბიბლიის თარგმანთა შორის პირველი იყო ფსალმუნის თარგმანი, რომელიც შესრულდა ქალაქ შერბორნის ეპისკოპოსის, ალდჰელმის, მიერ, ინგლისის სამხრეთში, დაახლოებით 700 წელს. სამწუხაროდ მისი თარგმანი არ შემოგვენახა. 1380 წელს ოქსფორდელმა პროფესორმა,სწავლულმა და თეოლოგმა ჯონ ვიკლიფმა ბიბლია ლათინური ვულგატადან თარგმნა, რამაც მაშინდელი პაპის აღშფოთება გამოიწვია. ვიკლიფის გარდაცვალებიდან 44 წლის შემდეგ, მისი ძვლები ამოათხრევინა და მდინარეში გადააყრევინა. შემდგომში უილიამ თანდეილმა, (რომელსაც, რეფორმათა სულიერ ლიდერსა და ინგლისური ენის „არქიტექტორსაც“ უწოდებენ, რადგან მის მიერ გამოყენებული ბევრი ფრაზა დღევანდელ ინგლისურში ისევ იხმარება), პირველმა დაბეჭდა „ახალი აღთქმა“ ინგლისურ ენაზე. თანდეილის შეგირდმა, ქავერდეილმა, „ძველი აღთქმის“ თარგმნა დაასრულა და 1535 წლის 4 ოქტომბერს ინგლისურ ენაზე შექმნილი ბიბლიის სრული ვერსია დაბეჭდა, რომელშიც ლუთერის გერმანული ტექსტი და ლათინური წყაროები იქნა გამოყენებული.

ჯეიმს პირველის გამეფების შემდეგ, პროტესტანტულ ეკლესიაში ბიბლიის ახლად თარგმნის სურვილი გაჩნდა, რათა 1568 წელს დაბეჭდილიეპისკოპალური ბიბლია შეცვლილიყო და ახალი თარგმანი ხალხისთვის უფრო მეტად გასაგები გამხდარიყო. მის თარგმანზე 50 სწავლული მუშაობდა. ისინი ეყრდნობოდნენ თანდეილის ახალ აღთქმას, ქავერდეილის ბიბლიას, მეთიუს ბიბლიას, დიდ და ჟენევის ბიბლიებს. მისი თარგმნა 1604 წელს დაიწყო და 1611 წელს „1611 მეფე ჯეიმსის ბიბლიის“ სახელწოდებით დაიბეჭდა. მის პოპულარობას საზღვარი არ ჰქონდა და ბევრი პროტესტანტული ეკლესია მას დღესაც ერთადერთ კანონიკურ თარგმანად მიიჩნევს.

როგორც ყველა ორთოდოქსი ქრისტიანისთვის, ჩვენთვისაც, „დავითნი“ აუცილებელი და სათუთი საკითხავია, რამეთუ უფლის დიდება ჩვენი სულების სალბუნი, შვებისა და სიმშვიდის მომგვრელია.

ამიტომაც შევეცადეთ გაგვერკვია, თუ როგორია ფსალმუნთა ქართული და ინგლისურენოვანი თარგმანების შესაბამისობა, როცა ქართული თარგმანი ძირითადად სეპტუაგინტას, ხოლო ინგლისური კი ებრაულ პირველწყაროს ეყრდნობა. ამისათვის ერთმანეთს შევუდარეთ რამდენიმე ფსალმუნის თარგმანი. მათ შორის საანალიზოდ გთავაზობთ 28-ე ფსალმუნის ქართულ და ინგლისურ ვარიანტებს:

„შესწირევდით უფლისა შვილნი ღმრთისანი
შესწირევდით უფლისა შვილთა ვერძთასა,
შესწირევდით უფლისა დიდებასა და პატივსა
შესწირევდით უფლისა დიდებასა სახელისა მისისასა“.
[ფსალმუნნი-ლოცვანი, თბ. 2005, ფს. 28,4, გვ. 47]

ინგლისურად ეს სტრიქონები ასე ჟღერს:

„Ascribe to the Lord, O sons of the mighty,
Ascribe to the Lord, glory and strength.
Ascribe to the Lord, the glory due to His name“.
[New Testament and Psalms, ps. 29, p. 810]

ინგლისურ თარგმანში ციტატის პირველივე სიტყვა „ascribe“ ქართულად ნიშნავს „მიწერა“, „მიაწერს“, ამიტომ მის ნაცვლად, ალბათ, უმჯობესი იქნებოდა ლექსიკური ერთეული „donate,“ (შეწირვა, შესაწირი), რაც უფრო ზუსტად გამოხატავდა ფსალმუნით გადმოცემულ აზრს, სტრიქონის მომდევნო სიტყვები კი ქართულსა და ინგლისურ თარგმანებში იდენტურია. საინტერესოა სიტყვა „ვერძთასა'', რომელიც ინგლისურ თარგმანში საერთოდ არ არის და შეცვლილია „glory“ და strength“ („დიდება“ და „ძალა“) სიტყვებით. ეს ორივე ლექსიკური ერთეული ქართულ თარგმანში მომდევნო, მესამე სტრიქონშია ასახული, ხოლო ინგლისურ თარგმანში, აღნიშნული სტროფის ბოლო სტრიქონი სრულიად სხვა შინაარსისაა და მისი ბწკარედული თარგმანი ასე ჟღერს: „მიაწერეთ უფალს დიდება, მისი სახელის შესაფერისად“. ათანასე დიდი ამ ფსალმუნს ასე განმარტავს: „ეს ფსალმუნი იგალობება ისრაელიანთა გაძევებისას და მათ ადგილზე წარმართთა დამკვიდრების შემდეგ და „შვილთა ვერძთაში“ მოციქულთა მიერ იუდეველთა ერისაგან ხმობილნი მოიაზრებიან“. ქალბატონ მზექალა შანიძის განმარტებით „შვილთა ვერძთასა“ ფსალმუნის ორიგინალში ნახსენები არ არის და მისი ბწკარედული თარგმანი ქართულად ასე გამოიყურება:

„მიეცით იაჰვეს ღმერთის ძენო,
მიეცით იაჰვეს დიდება და ქება“.

სიტყვა „ვერძთასას“ წმინდა ბასილი დიდიც ახსენებს ამ ფსალმუნის განმარტებისას: „შესწირევდით უფალსა შვილთა ვერძთასაო“,-იმიტომაც გვეუბნევა, რომ თვითონ შეწირულნი შეიცვალონ და ვერძის შვილებიდან ღმრთის შვილებად იქცნენ“. [წმიდა ბასილი დიდი, ფსალმუნთა განმარტებანი. თბ, 2010 გვ. 37-38.]

შედარებისთვის გთავაზობთ ამავე ფსალმუნის მეექვსე მუხლის ებრაული და ბერძნულის ბწკარედული თარგმანის ქართულ და ინგლისურ ვარიანტებს:

შდრ: „ახტუნებს, როგორც ხბოს ლიბანს,
და სირიონს - როგორც ახალგაზრდა გარეულ ხარს“ /ებრაული/

„დაა წულილნეს იგინი, ვითარცა ახალნერგნი ლიბანისანი
და რ~ი საყუარელ არს ვ~ა შვილი მარტორქისაჲ“ /ბერძნული/
[მ. შანიძე, ფსალმუნთა წიგნის ძველი ქართული თარგმანები, თბ, 1979 წ. გვ. 122]

„And he makes Lebanon skip
like a Calf, and Sirion like a young wild ox''. [New Testament and Psalms, ps. 29,6 p. 810]

სიტყვა „დაამწულილნეს“, რომელიც ათანასე დიდის განმარტებით „ჩამოსხმას“ ნიშნავს, ინგლისურში გადმოცემულია III პირის მხოლობითი რიცხვის აღმნიშვნელი ზმნური ფორმით „makes“, (გააკეთა). მართალია კონცეპტის რღვევას არც ერთი მათგანი არ იწვევს, მაგრამ ვფიქრობთ, რომ ქართულ თარგმანში მოხმობილი „დაამწულილნეს“ უფრო პოეტურია და გამოძახილია „გამოსვლათა“ წიგნში მოყვანილი ეპიზოდისა, „სადაც ხბო კერპთმსახურებისთვის ჩამოასხეს და რომელიც მოსემ შემუსრა და ხალხს შეასავა” [წმიდა ათანასე დიდი, ფსალმუნთა განმარტებანი. თბ, 2009, ნაწ. I, გვ. 160-161]

ყოველივე ზემოთ აღნიშნული, ნათელს ხდის ისრაელიანთა მეფის განწყობას თავისი თანამოძმეებისადმი. ზოგადად უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოთ ნახსენები ფსალმუნის ორივე ენებზე შესრულებული თარგმანი მხოლოდ უმნიშვნელოდ თუ განსხვავდება ერთმანეთისგან და კონცეპტუალურ-შინაარსობრივი მხარეც მოწესრიგებულია, რაც მთარგმნელთა მხრიდან დედნის ღრმა ანალიზს ადასტურებს.

რაც შეეხება სიტყვათა ფონეტიკურ სტრუქტურას, ამ თვალსაზრისით საინტერესო მაგალითებია საკუთარი და გეოგრაფიული სახელები, რომლებიც სხვა ბიბლიურ ტექსტთაგან განსხვავებით, ფსალმუნში ბევრი არ არის, მაგრამ რაც არის, ბერძნულის გავლენას ავლენს. კერძოდ, ებრაული შიშინა სპირანტი „Š“ ბერძნულში მსგავსი ბგერის არ ქონის გამო გადმოცემულია „S“ -თი. ჩვენ მიერ ზემოთ თქმულის ნათელი დადასტურებაა 78-ე, 98-ე, 47-ე, 8-ე, 71-ე, 10-ე და 82-ე ფსალმუნები, სადაც სიტყვები „ბასან'', „იერუსალემ“, „სამოელ“ და „ფილისტიმ“ გვხვდება. გამონაკლისია სახელები: თარშ და კიშონ, რაც არ შეიძლება ბერძნულიდან მომდინარეობდეს. ამ სიტყვებში ინგლისურშიც „შ“ ბგერაა შენარჩუნებული: თარშ ინგლისურად „Tarshish'' ფორმითაა გადმოცემული, სადაც ერთი „შ“- დამატებულია, რაც ამ საკუთარ სახელს ქართული ვარიანტისაგან მკვეთრად აშორებს.

შდრ.: „ქარითა სასტიკითა შეჰმუსრნე
ნავნი თარშისანი“ [ფს 47, 8 გვ. 80]
„With the East wind
Thou dost break the ships of Tarshish'' [ps. 48,7p. 843]

ინგლისურ თარგმანში „სასტიკი ქარის'' ნაცვლად გამოყენებულია „აღმოსავლეთის ქარი“, ხოლო ეს ორი სტრიქონი წმ. ათანასე დიდის მიერ ასეა განმარტებული: „თარშის“ ანუ სავაჭრო გემებს (მე-3 მეფეთა 10, 22), როგორც ძვირფასი და მდიდარი საქონლით დატვირთულებს (დავით მეფე,-ავტ.) ადარებს მეფეებს“. ამ განმარტების მიხედვით ლექსიკური ერთეული „თარშ“ საკუთარ სახელს არ აღნიშნავს და იგი სავაჭრო გემების მნიშვნელობითაა ნახმარი, თუმცა ინგლისურ თარგმანში დიდი ასოთია წარმოდგენილი, ნებისმიერი საკუთარი სახელის მსგავსად. რაც შეეხება სიტყვა - კიშონს: „ყვენ იგინი ვითარცა მადიანი და სისარა და ვითარცა იობი „ხევსა მას კიშონისასა“ [ფს. 82,9 გვ. 136]

„As with sisera and Jabin
at the torrent of Kishon.“ [ps. 83,9 p. 901]

ორივე ვარიანტი (ქართულ-ინგლისური) ერთმანეთის ადეკვატურია, თუმცა „torrent“ „ხევს“ არანაირად არ ნიშნავს და მისი ზუსტი ქართული შესატყვისია „ნაკადი“, „ღვარი“, „ნიაღვარი“, კიშონი კი სწორედაც რომ დღევანდელი ისრაელის სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ხულას ტბასთან ახლოს მდებარე რეალურად არსებული ხევია. ამიტომ ვფიქრობთ, რომ ამ შემთხვევაში ზუსტი შესატყვისი იქნებოდა „ravine“- „ხევი“ და არა „torrent”.

იდიომატური გამოთქმის საინტერესო მაგალითია 118-ე ფსალმუნის შემდეგი სტრიქონი:

„შეიყო ვითარცა რძე გული მათი,
ხოლო მე შსჯულსა შენსა ვიტყოდე“

ამ სტრიქონების ინგლისური თარგმანი ასეთია:

„Their heart is covered with fat,
But I delighted in Thy law'' [ps. 119,70 p. 962]

ორიგინალის ტექსტი სიტყვასიტყვით ნიშნავს:

„სქელი იყო, როგორც ქონი, გული მათი,
მე კი შენი სჯულით ვიხარებ.“ [ფს. 118,70 გვ. 196]

ეს უცნაური გამოთქმა სრულიად გამართულ ანტითეზურ პარალელიზმს წარმოადგენს: გამოთქმები, რომლებშიც „გულის გასქელების, გულზე ქონის დადების“ მნიშვნელობის მქონე სიტყვები გვხვდება, ებრაულში იდიომატურ გამოთქმებს წარმოადგენს და იხმარება „უგუნურების, ამპარტავნების“ გამოსახატავად. ე.ი ზემოთ მოყვანილი ადგილის შინაარსი ასეთია: „ისინი ამპარტავანნი, უგუნურნი არიან, ხოლო მე, შენი შჯულით ვიხარებ.“ [მ. შანიძე, ძველი ქართული ენის ლექსიკიდან, ხელნაწერთა ინსტიტუტის მოამბე, II. 1960, გვ. 60] ინგლისურ და ქართულ ენებზე შესრულებულ თარგმანში ამპარტავნება და უგუნურება არსადაც არ ჩანს. ინგლისური ბწკარედული თარგმანი ასეთია: „მათი გული ქონით არის დაფარული, მაგრამ მე აღვფრთოვანდი შენიკანონით“. როგორც ვხედავთ, ამ შემთხვევაშიც შინაარსიც და კონცეპტიც რადიკალურადაა შეცვლილი როგორც ქართულ, ისე ინგლისურ თარგმანებში, თუმცა ამის მიზეზი განსხვავებულია: ქართულში, როგორც ჩანს ეს გამოიწვია არასწორად შესრულებულმა ბერძნულმა თარგმანმა, რადგან ებრაულ გაუხმოვანებელ ტექსტში „shemen“ წაკითხულ იქნა როგორც „Khalav“ - „რძე“ და არა როგორც „ქონი“ და ეს ასევე გადმოვიდა ქართულში, ხოლო ინგლისურში, ებრაული იდიომატური გამოთქმა პირდაპირი მნიშვნელობით ითარგმნა, მიუხედავად იმისა, რომ ინგლისურ ენას იდიომატურ გამოთქმათა მდიდარი საგანძური გააჩნია. ასეთ შემთხვევაში მთარგმნელის წინაშე ურთულესი ამოცანა დგას: მან ზუსტად უნდა მიაგნოს უახლოეს შესატყვისს, ან რაიმე სხვა საშუალებით ახსნას, რას ნიშნავს ესე თუ ის სიტყვა.

რაც შეეხება ქართულ ვარიანტში არსებულ ლექსიკურ ერთეულს, - „შეიყო“ სულხან-საბას მიხედვით ის განმარტებულია, როგორც „შედედდა“, ''გასქელდა“, „დამსუყდა,“ რაც ზუსტი შესატყვისია „shemen“ - „ცხიმი“- სიტყვისა. ფსალმუნის ამ სტრიქონებს ეხმიანება წმინდა ათანასე დიდის მიერ მოცემული განმარტება: „სასტიკ და მძიმე განსაცდელს მიეცემი, რომელიც დაგამდაბლებს ცხოვრებაში და გასწავლის ხორცის მოკვდინებასა და დამორჩილებას, და სიარულს არა ფართო და ვრცელი გზით, არამედ - ვიწრო და შეჭირვებულით. ამიტომაცაა - წმინდანთა გული ფაქიზი, დახვეწილი და ნატიფი, ამპარტავანთა გული კი გასუქებული.“ [წმიდა ათანასე დიდი, ფსალმუნთა განმარტებანი, ნაწ. III გვ. 107]

ჩვენ მიერ ფსალმუნთა ქართულ და ინგლისურ თარგმანთა შედარებისას გამოვლენილი ტექსტუალური განსხვავებანი რამდენიმე მიზეზით ჩანს შეპირობებული. იგი გამოწვეული უნდა იყოს ერთი მხრივ პირველწყაროდ განსხვავებული დედნების გამოყენებით (ქართულისეპტუაგინტადან, ინგლისური ებრაულიდან), ხოლო მეორე მხრივ თვით ებრაული დედნის განსხვავებული რედაქციების არსებობით და ებრაული არქაული პოეტური ენის სირთულით და თუ პაულ კალეს მოხდენილი სიტყვების პერიფრაზირებას მოვახდენთ, სტანდარტული (ე. ი. დადგენილი და ერთიანი) ტექსტი არის განვითარების ბოლო და არა დასაწყისი.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. ფსალმუნ - ლოცვანი, თბ., 2005წ

2. წმიდა ათანასე დიდი, ფსალმუნთა განმარტება, ნაწილი I, ნაწილი II, ნაწილი III, თბ., 2009

3. მ. შანიძე, ფსალმუნთა წიგნის ძველი ქართული თარგმანები, თბ., 1979

4. მ.შანიძე, ძველი ქართული ენის ლექსიკიდა, ხელნაწერთა ინსტიტუტის მოამბე, II, 1960

5. წმიდა ბასილი დიდი, ფსალმუნთა განმარტებანი, თბ., 2010

6. ბიბლია, თბ., 1989

7. New Testaments and Psalms, copyright 1990, Slavonic Gospel Association

რეზიუმე
ფსალმუნთა წიგნის ქართული და ინგლისური თარგმანები
ელენე ხოჯევანიშვილი, მაია ბოლაშვილი

ნაშრომი ეძღვნება ფსალმუნთა წიგნის ქართულ და ინგლისურ ენაზე თარგმანებს (ფსალმუნი 28, 118, 82). ვფიქრობთ, რომ ჩატარებული ანალიზისას აღმოჩენილი თავისებურებანი გამოწვეული უნდა იყოს აღნიშნულ ფსალმუნთა განსხვავებული დედნებიდან თარგმნით (ქართული - ბერძნული სეპტუაგინტადან, ხოლო ინგლისური-ებრაულიდან). წინამდებარე ნაშრომი წარმოადგენს ავტორთა პირველ მცდელობას ამ სფეროში, თუმცა ვიმედოვნებთ, რომ სამომავლოდ ის წარმატებით გაგრძელდება.

SUMMARY
GEORGIAN-ENGLISH TRANSLATIONS OF PLASMS
ELENE KHOJEVANISHVILI, MAIA BOLASHVILI

The present study deals with Georgian-English translations of psalms (psalms 28,118,82). Some peculiarities were occurred while carrying out analyses. We consider that these are caused by the different originals they were translated from (Georgian from Greek Septuaginta, English from Hebrew). These are the authors' first attempts in this field and we hope to continue it successfully in future.

РЕЗЮМЕ
ГРУЗИНСКИЕ И АНГЛИЙСКИЕ ПЕРЕВОДЫ КНИГИ ПСАЛТЫРЕЙ
ЭЛЕНЕ ХОДЖЕВАНИШВИЛИ, МАИА БОЛАШВИЛИ

Представленная работа затрагивает грузинские и английские переводы Книги псалтырей (псалтыри 28, 118, 82). При анализе названных псалтырей был выявлен ряд примечательных особенностей, чтоб по нашим предложениям, было вызвано отступлением при их переводе от подлинника (грузинский-с греческй Септагенты, а

английский-с еврейского). Данный труд-первые попытки авторов глубже вникнуть в обнаруженные особенности. Оставляем надежду, что продолжение исследований в этом направлении даст ощутимые реальные результаты.

ირინე მანიჟაშვილი
ფილოლოგიის დოქტორი საქართველოს დავით აღმაშენებლის სახელობის უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი

სემიოტიკა ახალი დროის მეცნიერებაა, რომელიც შეისწავლის სხვადასხვა ნიშნური სისტემების შექმნის, აგებისა და ფუნქციონირების კანონებს. იგი თავისი კვლევის ობიექტს პოულობს ყველგან: ენაში, მათემატიკაში, ლიტერატურაში, არქიტექტურაში, ქვეცნობიერ პროცესებში, მითში, რიტუალში, ცხოველთა და მცენარეთა სამყაროში და სხვაგან. ნიშანთა ყველაზე სრულყოფილსა და გავრცელებულ სისტემას წარმოადგენს ენა. ემილ ბენვენისტის მოსაზრებით, „იგი არის ყველა სხვა სისტემის ინტერპრეტატორი“. ამდენად, ნიშნობრივ მოვლენათა შესწავლაში სწორედ ლინგვისტურ სემიოლოგიას ხვდა წილად სამაგალითო დისციპლინათაშორისი მეცნიერების პატივი.

ფუკო წერს იმის შესახებ, რომ თანამედროვე (პოსტმოდერნისტულ) ეპოქაში ფორმირდება აზროვნების ახალი სტილი, ახალი კულტურა. ნიშანდობლივია, რომ ბარტი სემიოტიკას განიხილავს თანამედროვე ფილოსოფიაში პოსტმოდერნისტული პროექტის რეალიზაციის საშუალებად.

სემიოტიკის ძირითადი ტერმინი - ნ ი შ ა ნ ი, სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა ავტორთან განსხვავებულად განისაზღვრებოდა. არისტოტელესთან ნიშანი აღნიშნავს არა მარტო ნიშანს, არამედ - სიმპტომსაც, ხოლო სიტყვები აზრის პირობით ნიშნებად არის მიჩნეული. პირსის მიხედვით, ნიშანი სხვა არაფერია, თუ არა უნივერსალური შუამავალი ადამიანურ გონებასა და სამყაროს შორის. აღსანიშნთან დამოკიდებულების მიხედვით, პირსი გამოყოფდა: იკონურ ნიშნებს, ნიშნებს და სიმბოლურ ნიშნებს.

სოსიური განიხილავდა ნიშანს, როგორც ბილატერალურს (ორმხრივი), როგორც აღმნიშვნელისა და აღსანიშნის ერთობას, რომელსაც არა აქვს თავისთავად მნიშვნელობა და მხოლოდ სისტემის სხვა ელემენტებით განისაზღვრება. სოსიურს მიზანშეწონილად არ მიაჩნდა ნიშნის სინონიმად სიმბოლოს გამოყენება, რადგან ნიშანი პირობითია, ხოლო სიმბოლო არ შეიძლება ყოფილიყო ბოლომდე პირობითი. ბენვენისტმა შემდგომში დააზუსტა, რომ პირობითია ნიშნის დამოკიდებულება რეალობასთან და არა ნიშნის კომპონენტებს შორის დამოკიდებულება. ნიშნები ქმნიან ენას, რომელიც გამოდის ყველა სხვა სისტემის ინტერპრეტატორად (ბენვენისტი).

სხვადასხვა სკოლისა და ავტორის მიერ ნიშნისა და სიმბოლოს განსხვავებულმა, ხოლო, ზოგ შემთხვევაში, სინონიმურმა განსაზღვრებებმა ამ ტერმინების აღრევა გამოიწვია. პირსმა ნიშნის განსაკუთრებული სახე აღნიშნა სიმბოლოთი და ტერმინად გამოიყენა. ამ ფაქტმა გამოიწვია უხერხულიომონიმია. რამდენადაც ზოგიერთ ევროპულ ტრადიციაში შესაბამისი სიტყვა აღინიშნებოდა საერთო მნიშვნელობით - ნიშანი.

ფრანგული ტრადიციის გათვალისწინებით, მალმბერგმა შემოგვთავაზა განვასხვაოთ სემიოტიკა, რომელიც შეისწავლის არაენობრივ ნიშნებს, მეცნიერებისაგან, რომელიც ენის სიმბოლოებს შეისწავლის. კასირერი „სიმბოლურ ფორმებს“ მიაკუთვნებდა ენას, მითს და ხელოვნებას და სიმბოლურს და სემიოტიკურს სინონიმებად მიიჩნევდა. მსგავსი ტერმინების მნიშვნელობა რუსულში დაეფუძნა დასავლურ ენებს, ხოლო მოგვიანებით, რუსული სიმბოლიზმის მიერ შემოტანილ ტერმინებს.

ზოგიერთი მეცნიერის მოსაზრებით, ნიშანი და სიმბოლო უბრალოდ, სინონიმებია. ნიშნის საინტერესო ინტერპრეტაცია წარმოადგინა როლან ბარტმა, რომლის მიხედვითაც, ნებისმიერი ნიშანი გულისხმობს სამი ტიპის დამოკიდებულებას. უპირველესად, შინაგანი დამოკიდებულება, რომელიც აკავშირებს აღმნიშვნელსა და აღსანიშნს და ორი გარეგანი დამოკიდებულება: პირველი ვირტუალურია, იგი მიაკუთვნებს ნიშანს სხვა ნიშანთა განსაზღვრულ სისტემას, მეორე დამოკიდებულება აქტუალურია, ის აერთიანებს ნიშანს გამონათქვამის სხვა ნიშნებთან. ამ დამოკიდებულებების მიხედვით, იგი გამოყოფს ნიშნის სამ განზომილებას: სიმბოლურს, პარადიგმატულს და სინტაგმატურს. ბარტის აზრით, ტერმინთა აღრევას იწვევს ის ფაქტი, რომ თითოეული მკვლევარი, თითოეული სკოლა ცდილობს თავისი ანალიზი დააფუძნოს ნიშნის მხოლოდ ერთ რომელიმე განზომილებაზე და ტერმინების ამოსავალიც ეს დამოკიდებულებაა.

ნიშნისა და სიმბოლოს სხვადასხვა განსაზღვრებების შეჯერების საფუძველზე ჩვენ უნდა ვაღიაროთ სემიოტიკის ტერმინთა იერარქიაში ნიშანი, როგორც ძითითადი ტერმინი, რომლის მნიშვნელობა გაცილებით უფრო ფართოა, ვიდრე სიმბოლოსი. სიმბოლო ნიშნის სახეა, რომელსაც თავისი მახასიათებლები აქვს და მხოლოდ ზოგ შემთხვევაში შეიძლება იყოს ნიშნის სინონიმი.

მესამე ათასწლეულში მეცნიერება თავისი განვითარების ახალ საფეხურზე გადადის. შეიცვალა სამყარო და ის ინფორმაციული ველი, რომელიც ამ სამყაროს აკრავს. შესაბამისად, ხდება მეცნიერების გადაწყობა ახალ მეთოდოლოგიებზე, რომლებიც უკეთ ახსნიან სამყაროს და ადამიანს. სწორედ ასეთი მეცნიერებაა სემიოტიკა. ის ორიენტირებულია იმ მნიშვნელობაზე, რომელსაც სიტყვა იძენს კონტექსტში, სადაც ფუნქციონირებს ნიშანი. ეს პროცესი პრაქტიკულად უსასრულოა.

დამოუკიდებლად, სიტყვას, როგორც ენობრივ ნიშანს, შესაძლოა სრულიად განსხვავებული მნიშვნელობა ჰქონდეს, მაგ. „ზარი”-სხვადასხვა მნიშვნელობით იხმარება, გააჩნია კონტექსტს - შიშის ზარი, მწუხრის ზარი ჩამოჰკრეს და სხვ. ასეთი უამრავი მაგალითი შეგვიძლია მოვიტანოთ.

ენობრივი ნიშანი, ჩვეულებრივ, არამოტივირებულია. ის ნებისმიერია. არ არსებობს არავითარი აუცილებლობა იმისა, რომ, ვთქვათ, სიტყვა „წიგნი“ რაიმეთი ჰგავდეს იმ ობიექტს, რომლის აღსანიშნადაც ის გამოიყენება. ნიშნისაგან განსხვავებით, მისი, ანუ აღსანიშნის-მნიშვნელობა არასდროს არ არის ნებისმიერი. ის ნაწილობრივ მაინც მოტივირებულია და უმეტეს შემთხვევაში ანალოგიით აიგება.

უნდა აღინიშნოს, რომ განსხვავებული ვითარებაა მეტყველების პროცესსა და მხატვრულ ლიტერატურაში. მეტყველებაში სიტყვის სემიოტიკური გააზრება უფრო მარტივად გასაგები და ასახსნელია, აქ საქმე გვაქვს ცოცხალ სამეტყველო პროცესთან, ხოლო მხატვრულ ლიტერატურაში გაცილებით რთულად არის საქმე.

ხელოვნება, პოეზია და სხვა საუკეთესო მასალაა, რათა შევისწავლოთ ნიშნის შინაგანი აგებულება, დავინახოთ კავშირი სიმბოლოსა და მის მნიშვნელობას შორის. ენის სისტემის ყველა ის დონე, რომელიც სასაუბრო ენაში მხოლოდ დამხმარე როლს ასრულებს, პოეტურ ენაში მეტნაკლებად დამოუკიდებელ აზრს იძენს. ექსპრესიული, ანუ აზრის გამოხატვის საშუალებები, რომლებიც სხვადასხვა დონეს განეკუთვნებიან, ასევე, მათ შორის ურთიერთკავშირები, კომუნიკაციურ ენაში ავტომატურობისაკენ მიილტვიან, პოეტურში კი - აქტუალიზაციისკენ.

თანამედროვე ლიტ.მცოდნეობაში კვლევების მთელი მრავალფეროვნების, უნივერსალობის, და უდავო აუცილებლობის მიუხედავად, მხატვრულ ტექსტში აზრის წარმოქმნისა და მისი ინტერპრეტაციის შესწავლასთან დაკავშირებული პრობლემები კვლავ გადაუჭრელი რჩება. თანაც, ტექსტების უმრავლესობა „მოუხელთებელია“ კვლევის მეთოდიკებისა და კონცეფციებისათვის, არ ესადაგება წაკითხვის არც ტრადიციულ და არც ნოვატორულ ხერხებს. არსობრივად, ეს გასაგებიცაა, ვინაიდან მხატვრული ნაწარმოების ბუნება ამოუწურავია და მისი დაყვანა რაციონალურ ფორმულირებებამდე შეუძლებელია. ამგვარად, თანამედროვე ფილოლოგიასა და მეთოდიკაში აქტუალური გახდა კითხვის ახალი სტრატეგიების კვლევა. ამას საფუძვლად უდევს პოეტიკის შესწავლა აზრის თვითწარმოქმნის თვალსაზრისით, რომელიც ყალიბდება მხატვრული ნაწარმოების კონტექსტში და გამოიყენება მკითხველის მიერ ტექსტის ანალიზისა და გაგებისათვის. მნიშვნელოვან ფაქტორად, რომელიც განაპირობებს წაკითხვის სტრატეგიების ძიებას თავად ტექსტში და გვიჩვენებს მისი გამოყენების ეფექტურობას, განსაკუთრებით, პედაგოგიურ პრაქტიკაში, გვევლინება თხრობის ენიგმატიზმი, ე.ი. სხვადასხვა „უცნაურობები“, „შეფერხებები“ სემანტიკურ სტრუქტურაში, ტექსტის აზრობრივი ქსოვილის „'წყვეტები“ და ა.შ. ფსიქოლოგიაში ცნობილია, რომ „გაუგებარი“ განაპირობებს ესთეტიკური კომუნიკაციის შეჩერებას და თავად მკითხველის აზრის წარმოქმნის რეფლექსიის დაწყებას, ჰერმენევტიკული ინტერესის გაჩენას. (სიტყვა, როგორც ნიშანი, აბსოლუტურად უარყოფილი და ფუნქცია დაკარგულია ე.წ. ალტერნატიულ პოეზიაში. იქ გამოყენებული ნიშნები სრულიად საპირისპიროა ლექსიკონში მოცემული განმარტებების).

იმავე ფუნქციას ასრულებენ აზრის განსხვავებული სტილისტური ფიგურები, რომლებიც მოწოდებულია, რათა ჩართონ პარასემანტიკაზე (შემთხვევით ასოციაციებსა და მათ რეფლექსურ შერჩევაზე) გადასვლის პროცესი. ამგვარი ფიგურები (ეტიმოლოგიური, წრიული განსაზღვრებები და ა.შ.) ფილოსოფიური ტექსტების მაგალითზე აღწერილია ო.ბ. ვაინშტეინის მიერ (ვაინშტეინი, 1994) გამოკვლევაში „რომანტიკული აზრი ენაში“. მაგრამ ფიგურები, რომლებიც ასრულებენ იმავე ფუნქციას, გვხვდება მხატვრულ ნაწარმოებებშიც და მათი კვლევა ასევე მეტად აქტუალურია. ასეთივე კატეგორიას განეკუთვნება კონტექსტისათვის გაურკვეველი შედარებები, მკითხველისათვის უცნობი სახელები და ა. შ.

თავისთავად, ნიშანი აბსტრაქტულად არ არსებობს. მისი ფუნქციონირებისთვის აუცილებელია ორი მხარე და ეს ორი მხარე შეთანხმებული უნდანიშნის მნიშვნელობის თაობაზე. მაგრამ ამით არ ამოიწურება ნიშნის არსებობის პირობა.

კულტურის მრავალმხრივ გამოვლენას, სხვადასხვა სიმბოლოში (ენა, მითი, საგანთა სამყარო, საკვები, სამოსი და ა.შ.) გააჩნია მნიშვნელობათა ერთიანი და საერთო სტრუქტურა, რისი მეშვეობითაც სრულიად განსხვავებულ კონფიგურაციათა ჯაჭვი იქმნება. ერნესტ კასირერის აზრით, „სულიერი კულტურის ნებისმიერი სახე სხვა არაფერია, თუ არა ნიშნები, კოდები”. გარკვეულ მომენტებში, კონკრეტული ისტორიულ-კულტურული ეპოქის მოთხოვნილებათა შესაბამისად, კულტურა ახდენს არა მხოლოდ კოდის გახსნას, არამედ უკვე გახსნილის ხელახლად დაშიფვრას, გასაიდუმლოებას მისი შენახვის მიზნით. სწორედ ამის მაგალითია მითი. მხატვრული ენა ისევე, როგორც ადამიანის სულიერი მოღვაწეობის სხვა ფორმები, სიმბოლური სახისაა. იგი წარმოადგენს მსოფლმხედველობრივ და კულტურულ-ესთეტიკურ შეხედულებათა, ინტენციათა, სურვილთა და ლტოლვათა კოდირებულ ნიშანთა სისტემას, რომელიც მასში დალექილი მრავალშრიანი სოციოკულტურული შინაარსის გამო, ახსნასა და ინტერპრეტაციას მოითხოვს.

მეცნიერებაში არაერთგზის დაისვა საკითხი იმის თაობაზე, რომ მჭიდრო კავშირი არსებობს გენეტიკურ და ლინგვისტურ კოდებს შორის. ამ მხრივ, განსაკუთრებით საინტერესოა ცნობილი ენათმეცნიერის რომან იაკობსონის გამოკვლევები. გენეტიკური კოდის საოცარი სტრუქტურული მსგავსება შეინიშნება ლინგვისტურ კოდთან. ბიოლოგიურ მეცნიერებაში დადასტურებულია, რომ მოლეკულური გენეტიკა ფართოდ იყენებდა ლინგვისტიკიდან ნასესხებ ცნებებსა და ტერმინებს. უნდა აღინიშნოს, რომ ლინგვისტურ კოდში, რომელიც ბუნებრივი ენის საფუძველს წარმოადგენს, საწყისი ერთეულების (ფონემების) რაოდენობა შედარებით დიდია (სწორედ მათი კომბინირებით აიგება მნიშვნელობის მქონე მინიმალური ელემენტები ბგერით ენაში). აღნიშნული მახასიათებელი გვევლინება ერთ-ერთ იმ სტრუქტურულ თვისებად, რითაც ლინგვისტური კოდი განსხვავდება გენეტიკური კოდისაგან. სწორედ მას უკავშირდება ენობრივი სისტემისათვის დამახასიათებელი სიჭარბე, რაც შეტყობინებაში გარეგანი ფაქტორებით გამოწვეული „ხმაურის“ შედეგად დაშვებული შეცდომების გასწორებისა და საწყისი ერთეულების დადგენილი მიმდევრობების აღდგენის საშუალებას იძლევა. გენეტიკურ კოდს ეს თვისება არ ახასიათებს.

სასაუბრო და სამეცნიერო ენის ნიშნისაგან განსხვავებით, რომელსაც დენოტაციური გამჭვირვალება ახასიათებს, მხატვრული ენის ნიშანი ბუნდოვანია და ასოციაციურ მნიშვნელობათა „შლეიფს“ მოიყოლებს. იგი უშუალოდ კი არ გვგზავნის აღსანიშნებთან, არამედ არაპირდაპირ. ამ ბუნების გამო მხატვრული ენა ახდენს ყველა იმ სიმბოლური შესაძლებლობის გააქტიურებას, რომელიც სიტყვაშია ჩადებული.

სემიოტიკის განვითარების ამ ეტაპზე ფუნქციური ლინგვისტიკა უკვე უარს ამბობს ენა-მეტყველების სოსიურისეულ მკვეთრ დაპირისპირებაზე და აღიარებს „ენის“ კვლევაში მიღწეული შედეგების უპირატესობას „მეტყველების“ სფეროსთან შედარებით. განსაკუთრებით საგულისხმოა, რომ „მეტყველების“ კვლევა სწორედ მხატვრული ტექსტების მაგალითზე ხდება.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. ვაინშტაინი 2002: ო. ვაინშტეინი. ლეოპარდები ტაძარში. დეკონსტრუქტივიზმი და კულტურული ტრადიცია//„სჯანი“, 3, 2002; 4, 2003.

2. ბარტი 1989: Берт Р. Избраные работы. Семиотика. поэтика. „Прогресс“, 1989.

3. benvenisti 1974: Бенвенист Э. Общаяа лингвистика. М. Прогресс.1974.

4. beli 1996: Бел М. Брайсен Н. Семиотика и искусствознание. „Вопросы искуствознания“, т. IX, №2, 1996.

5. lotmani 1999: Лотман Ю. М. Внутри мыслящих миров. М. 1999.

6. სოსიური 2008, ზოგადი ენათმეცნიერების კურსი, „დიოგენე”, 2008.

რეზიუმე
სიტყვის სემიოტიკური გააზრებისათვის მეტყველებასა და მხატვრულ ლიტერატურაში
ირინე მანიჟაშვილი

წინამდებარე სტატიაში განხილულია სიტყვის სემიოტიკური გააზრება მეტყველებასა და მხატვრულ ლიტერატურაში; თუ როგორ მოიაზრება სამეცნიერო ლიტერატურაში სიტყვა, როგორც ენობრივი ნიშანი. სასაუბრო და სამეცნიერო ენის ნიშნისაგან განსხვავებით, რომელსაც მეტი გამჭვირვალება ახასიათებს, მხატვრული ენის ნიშანი ბუნდოვანია. მხატვრული ლიტერატურა საუკეთესო მასალაა, რათა უკეთესად შევისწავლოთ ნიშნის შინაგანი აგებულება, დავინახოთ კავშირი სიმბოლოსა და მის მნიშვნელობას შორის.

SUMMARY
SEMIOTICS OF WORDS EXPRESSION IN ORAL SPEECH
AND BELLES-LETTRES
IRINE MANIJASHVILI

This article shows semiotics of word expression in oral speech and belles-lettres; as how is comprehended the word in scientific literature as a language symbol. If we compare the difference between oral speech and scientific speech in language symbols, the oral speech is more clear, simple and available than literature speech. Belles-lettres is the best material for investigation inner apprehension of symbols to find the connection between the symbol and its meaning.

РЕЗЮМЕ
СЕМИОТИКА ВЫРАЖЕНИЯ СЛОВ В РАЗГОВОРНОЙ РЕЧИ И В
ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЕ
ИРИНЕ МАНИЖАШВИЛИ

В данной статье рассматривается семиотика выражения слов в разговорной речи и в художественной литературе; тоесть как осмысливается в научной литературе слово,как языковый знак. При сравнении различия разговорная и научная речь в языковых знаках более доступна и ясна чем литературная. Художественная литература - это наилучший материал для изучения внутреннего восприятия знаков,чтобы найти связь между символом и его значением.

ВИОЛЕТТА АВЕТИСЯН
ДОКТОРАНТКА ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА ИЛЬИ ЛЕКТОР
ФАКУЛЬТЕТА НАУКИ И ИСКУССТВА
ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА ИЛЬИ

„Известно, что каждый художник создаёт свой пространственно-временной мир, свой космос. Постичь этот мир - значит понять художника, его творчество. Таким образом, через анализ пространственно-временной организации литературного текста мы можем раскрыть художественный мир произведения, а также выявить специфические особенности творчества писателя и сформировать представление о его философских взглядах“ [5]. По мнению современных литературоведов, „художественный мир - это символическая статико-динамическая модель произведения или творчества в целом...“ [6].¹

В своё время „существенную взаимосвязь временных и пространственных отношений, художественно освоенных в литературе“ [3], М. Бахтин назвал хронотопом (от др. греч. “chronos” - время, “topos” - место, пространство, т. е. - „времяпространство“). М. Бахтин перенёс этот термин с математического естествознания в литературоведение - „почти как метафору“, отметив в нём „неразрывность пространства и времени“. Хронотоп является „центром изобразительной конкретизации, воплощения для всего романа. Все абстрактные элементы романа - философские -и социальные обобщения, идеи, анализы причин и следствий и т. п. - тяготеют к хронотопу и через него наполняются плотью и кровью, приобщаются художественной образности“ [2]. Литературные хронотопы имеют, прежде всего, сюжетное значение, являются организационными центрами основных описываемых автором событий. „В хронотопе завязываются и развязываются сюжетные узлы. Можно прямо сказать, что им принадлежит основное сюжетообразующее значение“ [там же].

Одним из главных хронотопов в романе Григола Робакидзе „Змеиная рубашка“ является хронотоп природы (пейзажа). По определению Л. Щемелевой, „пейзаж в литературе - один из содержательных и композиционных компонентов художественных произведений: описание природы, шире - любого незамкнутого пространства внешнего мира. Функции пейзажа многообразны - от резко субъективированной <…> до описательной и символической...“ [4].

Изначально, в „Змеиной рубашке“ хронотоп природы входит в повествование (раскрыается) через хронотоп порога: именно во время случайных остановок, путники созерцают окрестности, их чарующую красоту. Природа в романе имеет „волшебные краски“ и „восхищает“ окружающих. Гр. Робакидзе использует, при описании пейзажа, разнообразную и насыщенную цветовую гамму. Мы видим в романе как „...краски и оттенки <…> подобно полосам радуги расцвечивают“ [8, 77] пейзаж.

В романе природа местами украшает путь героев, а инода она является дополнением к описанию их мрачного состояния, т. е. природа служит своеобразным зеркалом отражающим внутренний мир героев „Змеиной рубашки“. Так например, природа приобретает иную окраску, когда в романе описывается начало войны. Здесь пейзаж служит естественным дополнением к описанию происходящего в дороге,- его природным отражением. Хронотоп природы в этой части произведения передаёт всю мрачность военного положения, в книге говорится: „Равнина. Равнина. Равнина. Начало повсюду, и нигде - конец. Никаких пределов: чтобы отдохнул глаз. Никакого порога: чтобы преклонить голову. Ничего над головой: чтобы укрыться. Земля округлая и свод небесный. И больше ничего. Печаль в самом пространстве. Тоска - в просторе <…> По выцветшим полям мчатся горячие кобылицы степей. Глаза их - безумие, и копыта их гнев. Их ржание несёт с собой чуждый ветер, вдыхая который, земля меняет свой лик и потягивается, как проснувшаяся львица“ [9, 34].

В „Змеиной рубашке“ автор „антропоморфизирует природу. Поэту необходимо увидеть в ней человеческое начало, представленное в разных его проявлениях“ [4]. В романе говорится: „...ветви дуба глядят в реку и солнечный поток, прорываясь сквозь них, пригорошнями проливается в воду, на вечно движущееся тело реки“ [7,31]. Истощившаяся река видется писателю - как „печаль опустевших грудей“ [там же]. Арчибальд смотрит на „голые“ скалы. Горы же описываются как „нагие гиганты“ [там же]. Природа, в анализируемом произведении, не только принимает человеческий облик, но и проявляет человеческие качества, как например - родство и сплочённость. В книге рассказывается про девять дубов, „девять братьев образовали круг <…> Возраст братьев - за сто лет. Тело каждого - мозолистое, кряжистое <…> Узловатые и извилистые руки девяти братьев сплелись друг с другом, сплелись в объятии. Разъединить их могло бы лишь землятрясение. От переплетённых веток вверху пошли ещё ветки. И видишь: внизу - девять тел девяти братьев, а вверху - единая крона единого дуба“ [8, 94-95]. Из этого следует, что природа в романе показана как живой, чувствительный организм.

„В эстетических системах распространен принцип психологического параллелизма, основанный на контрастном сопоставлении или уподоблении внутреннего состояния человека жизни природы“ [4], как это и происходит в сюжете „Змеиной рубашки“. Здесь хронотоп природы не просто показывает картину окружающего героев мира, он также раскрывает картину внутреннего мира главного героя романа - Арчибальда Мекеша. При этом, писатель уподобляет эти два мира друг другу, одновременно сравнивая и сопоставляя один мир с другим.

Душевное состояние Мекеша, обусловленное оторванностью от исторической родины, потерей родных и близких людей, находит своё отражение в природе. У Арчибальда, как он сам говорит своему другу Уоррену, - „нет корней“, у него „нет никого: ни матери, ни брата, ни сестры и никакого другого родственника“ [7, 27]. Писатель показывает чувства героя через описание дерева растущего у водоёма. В романе сказано: „На берегу реки осина. Река размыла берег и обнажила корни осины. Волна бъёт о корни. Осина забывает о листьях. Забывает о ветках. Забывает о стволе. Чувства осины - в корнях, в обнажённых корнях... Арчибальд Мекеш глядит в безмолвное пространство и не видит ничего. Может, Арчибальд Мекеш ощущает обнажённые корни, когда их шевельнёт принесённая волной коряга. <...> Болят у него корни. И сладостна эта боль - значит, корни ещё живы, они не совсем оторвались... Арчибальд Мекеш собирает всю волю: чтобы окровавленные корни не закричали, как разъярённые менады“ [7, 43]. Из этого следует, что хронотоп природы служит логическим и гармоничным дополнением к душевному состоянию героя. Природа, в данном романе, отражает чувства и переживания Арчибальда Мекеша.

Местами в романе природа наделена чудотворной силой. Арчибальд Мекеш, оказавшись на родине, в родных местах, видит возле своего дома ореховое дерево, корень которого „выпирает из земли - конец его уходит далеко и снова скрывается в земле“ [8, 112], в этот момент Арчибальд вспоминает как „...протаскивают его, малыша, под дугой, образованной этим корнем... когда он болел...“ [там же, 112]. Чувства овладевают героем, он „падает на корень“ и „обнимает его“ как что-то близкое и дорогое его сердцу. В произведении описывается природа двух стран - Ирана и Грузии. Иран - это пустыня, горы, равнины, реки, деревья и т. п., но, как мы уже говорили,- Иранское плоскогорье достаточно изменчивое, противоречивое: его красота, а местами - мрачность красок, которыми писатель рисует нам его просторы, связанна в романе с состоянием главного героя или же событиями происходящими в сюжете, но бесспорным остаётся широта просторов этой земли. Грузия же, рисуется писателем как плодородная земля, со своими полями, нивами, деревьями, красивыми горами, виноградниками и т. п. Грузия, здесь показана не только как историческая родина Арчибальда Мекеша, но скорее как живой организм, подобный чистой деве.

В „Змеиной рубашке“ автор не только антропоморфизирует природу, но временами придаёт человеку природный облик. Поэтому, не случайно, присутствие в романе сравнения писателем героини,- грузинской девушки - Матаси, и самой грузинской земли. Арчибальд смотрит на Матаси и видится ему, что „тело её как бы сливается с листьями, словно и оно - плод кукурузного поля - зрелый початок: крупный и крепкий, початок грузинских полей“ [10, 177]. Когда Арчибальд обнимает Матаси „его пъянят ароматы Саирме - (Матаси - серна с гор Саирме)“ [там же, 179]. Героя „пъянит аромат свежеотжатой грозди виноградной - (Матаси сама - гроздь виноградная)“ [там же]. Он чувствует „аромат зрелого початка - (Матаси сама - початок)“ [10, 179]. Арчибальд видит, как „глаза Матаси рассширяются - точно свежие побеги дубового дерева, на которые льются сверкающие солнечные лучи. Он глядит на её высокие бёдра - и вот она, грузинская земля: с её пашнями - с её грудью - с её нивами. Дыхание земли необоримо. И голова у Арчибальда кружится“ [там же]. Следовательно, в романе показанно гармоничное сосуществование человека и природы, их „целостность и единость“.

Гр. Робакидзе не случайно выбрал для развития сюжета „Змеиной рубашки“ территорию Ирана. В одной из статей писателя можно найти объяснение этому. Писатель говорит: „На Востоке земля <…> космическое бытиё, в котором зарождается дыхание мифа. На этом ландшафте, человек кажется маленьким, можно даже сказать - размером в одну пядь. Сам ландшафт имеет превосходящее величие человека. Время здесь не течёт, оно возвышенное и окоменевшее в пространстве - и секунда содержит в себе вечность“ [1].² Материей, передающей „возвышенность“, „окаменелость“ времени в романе служат горы Ирана. В „Змеиной рубашке“ хронотоп гор является „мелким“ хронотопом входящим и дополняющим ведущий хронотоп природы.

В своих работах М. Бахтин на примере романов Стендаля и Бальзака определил „места пересечения временного и пространственного рядов“, места „сгушения следов хода времени в пространстве“. В анализируемом романе таким местом служит пустыня, скалистые горы Ирана. В книге говорится: „Здесь великие события стоят астральными тенями. Оцепенели астральные тени с затуманенными глазами, онемели и устремили взоры вовнутрь. Это - голые скалы Ирана“ [8, 78].

В этой же статье, Гр. Робакидзе рассуждает об особенностях западного пространства. Писатель говорит: „И здесь присутствуют прекрасные и дивные ландшафты, они находятся рядом с человеком, но в них почти не ощущается дыхание генезиса <...> У прекрасных и окончательно завершённых западных ландшафтов есть только эстетическое очарование. Здесь всё обремененно и даже в паузах не чувствуется тишина“ [1].3 Из всего вышесказанного следует, что в романе „Змеиная рубашка“ природа играет значительную роль. Хронотоп природы обогащает данный роман, делает сюжет более насыщенным. В этой книге Гр. Робакидзе показывает единство природы и человека,- их гармонию.

1. Цит. по: Зотов, С.Н. Изучение художественного пространства литературного произведения / С.Н. Зотов // Филологический вестник Ростовского гос. ун-та 1999. - №2.

2. Перевод автора данной статьи - В. А.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. რობაქიძე გრ., სიცოცხლის განცდა დასავლეთსა და აღმოსავლეთში
//http://burusi.wordpress.com/2010/02/04/grigol-robakidze-7/ (Посл. визит - 01.07.2011)

2. Бахтин М., Формы времени и хронотопа в романе, Очерки по исторической поэтике // http://philologos.narod.ru/bakhtin/hronotop/hronotop10.html (Посл. виз. - 14.07.2011)

3. Бахтин М., Формы времени и хронотопа в романе, Очерки по исторической поэтике // http://philologos.narod.ru/bakhtin/hronotop/hronmain.html (Посл. визит - 19.07.2011)

4. Максимова Т., Роль и назначение пейзажа в „Стихотворениях в прозе“ Шарля Бодлера // http://www.ispu.ru/files/118-124.pdf (Посл. визит - 26.08.2011)

5. Маслова А., Поэтика хронотопа в раннем творчестве Б. Л. Пастернака// http://www.lib.ua-ru.net/diss/cont/93464.html (Посл. визит - 02.08.2011)

6. Меркулова И., Хронотоп дороги в русской прозе 1830-1840-х годов// http://www.dissercat.com/content/khronotop-dorogi-v-russkoi-proze-1830-1840-khgodov (Посл. визит - 04.08.2011)

7. Робакидзе Гр., Змеиная рубашка // Журн. „Литературная Грузия“. - 1991. - Тб. - №1. - С. 7-55.

8. Робакидзе Гр., Змеиная рубашка // Журн. „Литературная Грузия“. - 1991. - Тб. - №2. - С. 19-113.

9. Робакидзе Гр., Змеиная рубашка // Журн. „Литературная Грузия“. - 1991. - Тб. - №3. - С. 8-77.

10. Робакидзе Гр., Змеиная рубашка // Журн. „Литературная Грузия“. - 1991. - Тб. - №4. - С. 121-183.

რეზიუმე
ბუნების ქრონოტოპი გრ. რობაქიძის „გველის პერანგი”-ს მხატვრულ სამყაროში
ვიოლეტა ავეტისიანი

სტატიაში შესწავლილია ბუნების ქრონოტოპი გრიგოლ რობაქიძის „გველის პერანგში”. ნაშრომში განხილულია ამ ქრონოტოპის სიუჟეტური და კომპოზიციური როლი. ასევე განსაზღვრულია მისი ადგილი რომანის მხატვრულ სამყაროში.

SUMMARY
THE CHRONOTOPE OF NATURE IN THE ARTISTIC WORLD OF
GR. ROBAKIDZE'S “THE SNAKE'S SKIN”
VIOLETA AVETISIAN

The article presents an analysis of the chronotope of nature in Grigol Robakidze's “The Snake's Skin”. The work deals with the meaning of the chronotope of nature in the plot and also determines its place in the artistic world of the novel.

РЕЗЮМЕ
ХРОНОТОП ПРИРОДЫ В ХУДОЖЕСТВЕННОМ МИРЕ
„ЗМЕИНОЙ РУБАШКИ“ ГР. РОБАКИДЗЕ
ВИОЛЕТТА АВЕТИСЯН

В статье проанализирован хронотоп природы в романе Григола Робакидзе „Змеиная рубашка“. В работе рассмотрена сюжетообразующая и композиционная роль данного хронотопа, а также определено его место в художественном мире романа.

LELA ABDUSHELISHVILI
PhD CANDIDATE OF TBILISI STATE UNIVERSITY
ASSISTANT PROFESSOR OF CAUCASUS ACADEMIC CENTER

The case study method has been widely used in education as the tool to help students learn their subject-matter well and develop their critical thinking and problem-solving skills. It has been extremely popular and useful in such areas as economics, social sciences, engineering, medicine, etc., where skills of problem solving are required to enable people to express their own ideas and react to others' appropriately. Most cases are either based on real events or very close to the reality. They tell a story, one involving issues or conflicts which need to be resolved - though most case studies do not have one obvious or clear solution. The information contained in the case study might be comprehensive (including charts, graphs, and relevant historical background materials) or simple - a human story which informs us about a difficult situation which requires a decision. Traditional case studies can include detailed historical information, such as, statistical data, relevant legal and governmental policy, and the arguments by various agencies for actions to be taken. But case studies are increasingly written from a more personal perspective, involving real characters in actual situations. To site Boehrer and Linsky (p.450), “a good case presents an interest-provoking issue and promotes empathy with the central characters. It delineates their individual perspectives and personal circumstances well enough to enable students to understand the characters' experience of the issue. The importance of the compelling issue and the empathetic character reflects the fact that cases typically focus on the intersection between organizational or situational dynamics and individual perception, judgment, and action”.

EFL sphere has also welcomed case studies as they provide students with the opportunity to read, understand and discuss a specific problem area as well as propose logical solutions to the given problem. Case studies provide a rich basis for developing students' problem-solving and decision making skills and make students deal with realistic situations and decide on an action under realistic conditions. Besides this, students learn to listen to each other and respect others' views on the same subject. The basic skills that are developed through case studies are active listening and reacting to the situation appropriately. As a result, students develop their analytical skills and practice applying concepts, techniques and principles in analysis. They learn how to plan communication and this all makes it possible for them to develop their communication skills in the foreign language as effectively as possible. As I said, critical thinking, creativity, communication skills, as well as attitude, selfanalysis, social skills and decision making skills are those elements that are present when we deal with case studies in the classroom.

The case study method promotes interaction between students in class. Obviously, this allows them to be effective speakers by managing the interaction, i.e. how to keep the conversation going and making sure that the partner understood them correctly and they understood him/her as well.

Using communicative tasks in the classroom involves learners in comprehending, manipulating, producing or interacting in the target language while attention is principally focused on meaning rather than form (Nunan, 1989). This especially suits adults, as they represent a special group of foreign language learners who have their own agendas and plans. Real life communication in the classroom is extremely interesting and useful to them. They talk in order to get information they want, reach a decision, or solve a problem. Students' collaboration is further enhanced by the growing satisfaction of dealing with such issues that matter in their lives and solving some actual problems together.

Let me also add that adults are more autonomous in their learning and have a greater need to know why they should learn something. They have set behaviors and strong opinions. They want a choice in what they learn. Brundage and McKeracher (1980, pp.21-31) in an article which focuses on adult learning styles, make the following points:

Understanding the principles of adult learning can help language teachers become better facilitators of learning.

As Barkley, Cross and Major (2005. p.182) state, “case studies bridge the gap between theory and practice and between the academy and the workplace”. I fully agree with them. On top of this, they recognize and articulate position, evaluate courses of action, and argue different points of view. This all leads to enhanced communication in the foreign language and development of the ability to exchange ideas, standing one's position or expressing strong viewpoints, thus, enabling the foreign language students to communicate in the target language.

Besides, use of case studies develops students' critical listening skill. Having this skill developed is extremely significant since it helps people to be effective at work. The underlying principle of critical listening is learning how to be skeptical, questioning and analyzing what you are told. Case studies promote development of this skill as students need to listen to each other carefully, analyze the situation and respond respectively.

As with other teaching methods, the effective use of case studies requires instructors to determine the specific goals they hope to accomplish. How we use case studies depends on a number of factors. First of all, the level and goals of the class should be envisaged. If the class does not have appropriate language level, it will be a loss of time as trainees will be struggling with the language, paying too much attention to how to say and disregarding the element of what to say. Secondly, case studies should be as realistic as possible, interesting and able to involve students in the discussion. Adult language learners require real-life context and, therefore, they will be happy to experience it through case studies as they force students into real-life situations, get them involved in communication and encourage collaborative learning and team-working skills in the language learner. Finally, they should be administered properly and accordingly.

It is significantly important to bear the following two factors in mind when using case studies in an EFL class. Firstly, having clear objectives, i.e. what the students are supposed to learn from the discussion, making sure the case study is able to let students carry on with the discussion. Secondly, planning and preparing the case study so that it helps you to achieve the objectives.

A good teaching case study should consist of the context, conflict, complexity and challenge. They provide much room for the development of critical thinking and culturally relevant curriculum. Besides, they improve students' organizational skills.

In order to take part in a case study and draw it to a final stage, students need to put information into logical sections and present a clear picture of the problem as well as enhance oral communication skills. Discussion in class, which is a collective exercise, is the main underlying factor for using case studies in teaching. Through it students learn how to tolerate each others' ideas and follow the discussion.

In order to let case studies improve our students' communication skills, it is essential that they are planned and executed properly. First, we should prepare them by taking into account what we want to accomplish, how much time we can spend on it and when to use it. In the classroom, we start by informing students of ground rules and offer them some strategies and tactics before starting a discussion. In other words, students need clear instructions on what their responsibilities are. We can either prepare a set of questions before and give them to students to let them create a general sense of the major issue to be discussed or have students form study groups to analyze and prepare comments before the class discussion takes place. As for tactics, sometimes it is useful for students if we give them some specific things to search and find out in the case. The role of the instructor is crucial. S/he is present to keep the discussion moving toward a meaningful goal and has very limited intervention. But, s/he inspires analytical thinking and develops their ability to defend an argument. So, it is useful if the instructor knows the directions the discussion might take. Since one of the goals of teaching with a case is to monitor students' ability to apply knowledge and principles to real experiences, it is useful to identify major concepts that students should be relying on.

During the discussion the teacher should try to be as quiet as possible to get students talk as much as possible. The teacher's role is just to clarify points in the case and then to direct the discussion toward the final outcome.

Lastly, the case should be brought to a closure.

Easton (1982) proposes the following steps for case study analysis:

1) Understanding the situation
2) Diagnosing problem areas
3) Generating alternative solutions
4) Predicting outcomes
5) Evaluating alternatives
6) Rounding out the analysis
7) Communicating the results.

All these stages are recommended for students to cope well with a case study. Here, the role of a teacher is extremely important. Students face problems in fully understanding the situation and diagnosing the problem. They come up with only one solution. So, they need to be encouraged to provide more and learn how to tolerate or accept the solution offered by others. When students are asked to analyze the case completely and evaluate alternative solutions, they usually get involved into the discussion actively which fosters development of their communication skills.

In my classes, the typical “flow” of a case discussion starts with a series of factual questions that set the scene and allow students to enter the discussion comfortably, followed by a lively role-play in which they debate until the problem is fully solved.

After the discussion I usually ask students to write the so-called “one word summary”, in which they have to find one word that best describes their evaluation of the discussion. All summaries are read to the whole class so that everyone hears what others think and by so doing encouraging them to give critical evaluation.

When students see that they take active role in class, they find case learning enjoyable and fun. Besides, they realize that they need to develop some new skills. To keep students involved and interested, the teacher can make the matter more complicated and give complex and ambiguous problems. As such, cases do not have one right answer. What matters here is choices out of which some are better some not so good and all this requires participation of all students which is so desirable in all classes not just language ones.

As for materials for case studies, although ready-made ones exist in various course books or separately, still it is more effective if the teacher designs them him/herself bearing into mind the level of students, their interest, course objectives, suitability of the topic, level of difficulty, cultural aspect. It is much easier to develop own case studies meeting students' particular needs, interest and demands. The difficulty of case studies can also be graded. What I mean is to introduce at the beginning of the course such case studies that focus more on development of speaking skills. Once students become familiar with case studies, we can then offer the ones that concentrate more on development of critical and analytical thinking skills.

To make sure the materials for case studies are designed appropriately and to the point, we should make sure the problem offers a real-life situation, the case provokes enough discussion, there are a number of solutions, it is challenging and requires students to be actively involved.

This approach is student-centered, highly interactive and enhances students' active participation. As I said above, it develops critical thinking skills, learning through decisions making and role-playing situations, developing confidence in defining, confronting, analyzing and solving problems through interactive discussions. Also, students learn how to listen to their classmates, keep an open mind, and incorporate ideas of other students when they find them persuasive.

At universities, generally, curricula in business, law, economics, medicine, etc. are usually based on the analysis of real world cases. Therefore, when students can handle this as a result of the skills developed at the English language lesson, it is rewarding for other subjects. I talked with the professors who confirmed that being acquainted with the case study method helped their students to synthesize, evaluate and apply information and concepts that they have learned at the lectures and texts.

Students' reactions to the case studies and evaluations of the method by my trainees, have convinced me that the case study method is engaging for students and beneficial to their intellectual development, which makes me conclude that the case study method helps students to enhance their communication skills in the foreign language and enlarge their knowledge which finally assists them in achieving their professional goals. This is particularly essential for adult language learners since they need proper and effective foreign language communication in their professional context. Much of their success depends on how well they can express their ideas and views and establish communication with a speaker. By using case studies in the EFL classroom and enhancing adult learners' skills we create opportunities for them to operate successfully in the target language and create positive image. This type of pedagogy will help create a more democratic culture in which people are prepared to consider and debate various alternatives to their problems. The skills that are developed by the case method make us all better prepared to take part in changing society.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. Barkley, E.F, Cross, K.P. & Major, C.H, 2005. Collaborative Learning Techniques: A Handbook for College Faculty. San-Francisco: Jossey - Bass

2. Boehrer, J., and Linsky, M. “Teaching with Cases: Learning to Question”. In M.D. Svinski (ed.), The Changing Face of College Teaching. New Direction for Teaching and Learning, no. 42. San Franscisco: Jossey-Bass, 1990

3. Brundage, D.H., and McKeracher, D (1980). Adult Learning Principles and their Application to Program Planning. Toronto. Canada: Ontario Institute for Studies in Education.

4. Easton, G. 1982. Learning from Case Studies. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall Regents

5. Nunan, D. 1989. Designing tasks for communicative classroom. Cambridge, CUP

რეზიუმე
ზრდასრულთა ზეპირი საკომუნიკაციო უნარის განვითარება უცხო ენაზე
პრაქტიკული მაგალითების გამოყენების მეშვეობით
ლელა აბდუშელიშვილი

სტატიის მიზანია მკითხველს გააცნოს უცხო ენის სწავლების მეთოდი პრაქტიკული მაგალითების გამოყენებით და როგორ უწყობს იგი ხელს ზრდასრულ შემსწავლელს უცხო ენაზე ზეპირი საკომუნიკაციო უნარის განვითარებაში.

SUMMARY
CASE STUDIES TO DEVELOP ADULT FOREIGN LANGUAGE LEARNERS'
ORAL COMMUNICATION SKILLS
LELA ABDUSHELISHVILI

The aim of the article is to provide information on the use of case studies in foreign language teaching and focus on how they develop adult foreign language learners' oral communication skills.

РЕЗЮМЕ
РАЗВИТИЕ УСТНОГО КОММУНИКАТИВНОГО НАВЫКА НА ИНОСТРАННОМ
ЯЗЫКЕ У ВЗРОСЛЫХ ПУТЕМ УПОТРЕБЛЕНИЯ ПРАКТИЧЕСКИХ ПРИМЕРОВ
ЛЕЛА АБДУШЕЛИШВИЛИ

Цeлью статьи является ознакомить читателя с опытом употребления практических примеров на урокe иностранного языка и как этот метод помогает в развитии устного коммуникативного навыка у зрослых.

მარინე ხიზანიშვილი
ფიზიკა-მათემატიკის მეცნიერებათა დოქტორი
ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის
სოციალურ და პოლიტიკურ მეცნიერებათა ფაკულტეტის ასოცირებული პროფესორი
საქართველოს დავით აღმაშენებლის სახელობის უნივერსიტეტის
სოციალურ და ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის
ასოცირებული პროფესორი

მასობრივი საინფორმაციო საშუალებების შექმნა ინტერნეტში დაიწყო ინფორმაციის უბრალო დუბლირებით ქსელში. ასე, 1993 წელს შეიქმნა გაზეთ „Washington Post“-ის ზუსტი კოპიო. ტრადიციული მასობრივი კომუნიკაციის საშუალებების თანდათანობით გადადინებას ინტერნეტში თან ახლდა ახალი ქსელური მასობრივი კომუნიკაციის საშუალებების შექმნა, ისეთების, როგორიცაა ინტერნეტ-გამოცემა (ინტერნეტ-გაზეთი, ინტერნეტ-ჟურნალი), ინტერნეტრადიო და ინტერნეტ-ტელევიზია. საზოგადოებამ უკვე გამოიჩინა ინტერესი პირველი მათგანისდამი, ინტერნეტ-რადიო და ინტერნეტ-ტელევიზია კი ჯერჯერობით შედარებით ახალ პროდუქტად რჩება.

2011 წლის მაისის მონაცემებით საქართველოში ინტერნეტ-მომხმარებელთა რაოდენობა 1 300 000-ს უდრიდა, ხოლო დარეგისტრირებული ინტერნეტრესურსების რაოდენობა 22 731-ს.

2011 წლის მაისისთვის top.ge კატალოგის „News, Media, TV, Radio, Newspapers“ კატეგორიაში დარეგისტრირებული ინტერნეტ-რესურსების რაოდენობა 515-ს აღწევდა, თუმცა, არ იქნებოდა მართებული კატალოგში დარეგისტრირებული ყველა რესურსი ჩაგვეთვალა მოქმედ მასობრივ საინფორმაციო საშუალებად.

მუდმივი და თანდათანობითი განვითარება სულ უფრო და უფრო ფრაგმენტირებულ სატელევიზიო ბაზარზე, სადაც ძლიერი კონკურენციაა, მასობრივი საინფორმაციო საშუალებებისთვის პრინციპული ამოცანა ხდება. ამ პრობლემის წარმატებით გადაწყვეტა დიდ სარგებელს მოუტანს როგორც მასობრივ საინფორმაციო საშუალებებს, ასევე მომხმარებლებს. სატელევიზიო არხების მფლობელებმა უნდა უპასუხონ ბაზრის ახალ მოთხოვნებს, გააფართოვონ საკუთარი მაუწყებლობა ინტერნეტში. ამას გარდა, მაყურებელთა აუდიტორიაში ახალგაზრდა თაობის გაჩენა, რომელიც მიილტვის ინფორმაციის მიღების თანამედროვე ფორმებისკენ, ასევე აისახება ტელეარხების მოღვაწეობაზე და ამ ფაქტორების გავლენა დროთა განმავლობაში მხოლოდ გაძლიერდება.

ცნება ინტერნეტ-მაუწყებლობა (internet-broadcasting) გულისხმობს ინტერნეტის ქსელით ვიდეო და აუდიო ინფორმაციის გადაცემას. ტრანსლაცია ინტერნეტით შეიძლება იყოს როგორც პირდაპირი („ცოცხალი მაუწყებლობა“), ასევე ჩანაწერი („ვიდეო ან აუდიო მოთხოვნით“). შემოღებულია ასევე ტერმინი“ინტერნეტ-არხი“ - ინტერნეტ-მკს, რომელიც ავრცელებს ინფორმაციას ინტერნეტში აუდიოვიზუალური საშუალებებით. ინტერნეტ-არხის თვალსაჩინო მაგალითია საიტი www.bbc.co.uk.

უკანასკნელ წლებში მასობრივი კომუნიკაციის საშუალებებში მყარად დაიმკვიდრეს ადგილი ინტერნეტ-გამოცემებმა. დღესდღეობით ინტერნეტში ტელე და რადიო მაუწყებლობის განვითარების თვალნათელი პროცესის გათვალისწინებით, მასობრივი კომუნიკაციის საშუალებების ტრადიციული სისტემა ინტერნეტ-გამოცემების ყველა სახეობასთან ერთად (ინტერნეტ-გაზეთი, ინტერნეტ-ჟურნალი, ინტერნეტ-პორტალი და სხვ.) უნდა შეივსოს ინტერნეტრადიო და ინტერნეტ-ტელევიზიითაც. ინტერნეტ-ტელევიზია იყოფა შემდეგ ქვეკატეგორიებად: ტელეარხების საიტები, რომლებიც ახდენენ საკუთარი მაუწყებლობის დუბლირებას ქსელში, ინტერნეტ-არხები ორიგინალური მაუწყებლობით და ინტერნეტ-არხები შერეული მაუწყებლობით.

ინტერნეტ-მაუწყებლობის სახეები

ისევე, როგორც ტრადიციულ ტელევიზიაში, ინფორმაცია ქსელში შეიძლება გადაიცემოდეს პირდაპირ ეთერში (ე.წ. „ცოცხალი მაუწყებლობა“) ან ჩანაწერის სახით - „ვიდეო მოთხოვნით“. ინტერნეტ-ტელევიზია ცოცხალი მაუწყებლობით გადასცემს პროგრამებს რეალურ დროში. ეს პროგრამები ძირითადად ახდენენ ტრადიციული სატელევიზიო მაუწყებლობის დუბლირებას. ცოცხალი მაუწყებლობის დროს მომხმარებელს საშუალება აქვს ურთიერთობა ჰქონდეს პროგრამის პროდიუსერთან რეალურ დროში: მიიღოს მისგან დამატებითი ინფორმაცია, დაუსვას შეკითხვები პროგრამის მონაწილეებს, მიიღოს მონაწილეობა ინტერაქტიულ გამოკითხვაში და ა.შ

„ვიდეო მოთხოვნით“ წარმოადგენს ინტერნეტ-ტელევიზიის ერთერთ ძირითად და ორიგინალურ ღირსებას. თუ თქვენ გამოტოვეთ რომელიმე საინტერესო ტელეგადაცემა, ინტერნეტ-ტელევიზია გაძლევთ დაარქივებული გადაცემების ყურების საშუალებას. არქივების შენახვა შესაძლებელი განუსაზღვრელი დროით.

ამის გარდა, „ვიდეო მოთხოვნით“ გულისხმობს პროგრამების არასწორხაზობრივ ჩვენებას. ეს იმას ნიშნავს, რომ მომხმარებელს ფაქტიურად შეუძლია უყუროს რამოდენიმე პროგრამას ერთდროულად და ასვე, უყუროს განვლილ გადაცემებს. ანუ, მომხმარებელს შეუძლია ააგოს სამაუწყებლო ბადე თავისი სურვილის მიხედვით.

აღვნიშნოთ, რომ ინტერნეტ-არხების უმეტესობა იყენებს „ცოცხალი მაუწყებლობის“ და “ვიდეო მოთხოვნით” სერვისებს შერეული სახით, ანუ შერეულ მაუწყებლობას.

ინტერნეტი ყოველდღიურად ვითარდება, დინამიური ხდება, იძენს ახალ მულტიმედია, გასართობ, ინტერაქტიულ და კომერციულ ფუნქციებს. ტრადიციული ტელევიზიაც იძენს ინტერაქტიულობის ელემენტებს. 40 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში ტელევიზია რჩებოდა მხოლოდ ვიდეო და ტელეპროდუქტის ტელემაყურებლისთვის ცალმხრივად მიწოდების საშუალებად. ინტერაქტიულობის ერთადერთ ელემენტად დიდი ხნის განმავლობაში რჩებოდა პირდაპირი ეთერის დროს ტელეფონით დარეკვის სერვისი.

ინტერნეტ-მაუწყებლობის ძირითადი მახასიათებლები

მასობრივი კომუნიკაციის საშუალებების ყველა ფორმის მიგრაცია ინტერნეტში აჩვენებს, რომ ინტერნეტი წარმოადგენს უნიკალურ გარემოს, რომელიც უზრუნველყოფს ინფორმაციის ყველა ფორმის მიწოდებას ერთიანი საშუალებებით. ის ასევე უზრუნველყოფს პირდაპირ და უკუკავშირს თითოეული მომხმარებლისთვის.

ამ დროისთვის შეინიშნება ინფორმაციის გავრცელების ყველა ფორმის კონვერგენციის პროცესი სამაუწყებლო ინტერნეტ-არხებში. ასეთი ტიპის საიტზე ინტერნეტში მომხმარებელი იღებს ინფორმაციას, რომელიც სორტირებულია თემების მიხედვით და გაერთიანებულია შემდეგ ბლოკებში: ვიდეო და აუდიოინფორმაცია, გრაფიკა და ტექსტი. ამას გარდა, მომხმარებელი იღებს უკუკავშირის მულტიმედია არხს. მას შეუძლია პარალელურ რეჟიმში ჩაერთოს ვიდეოკონფერენციაში მათთან, ვინც იმყოფება ტელეარხის სტუდიაში (საეთერო ან ინტერნეტ-არხის) და რეალურ დროში დასვას კითხვა, განიხილოს პრობლემა და გამოთქვას საკუთარი აზრი.

განვიხილოთ ინტერნეტ-მაუწყებლობის ძირითადი მახასიათებლები.

გლობალური გავრცელება. ინტერნეტ-მაუწყებლობა წვდომადია მსოფლიოს ნებისმიერი წერტილიდან და ნებისმიერ დროს. ინტერნეტ-მაუწყებლობის მისაღებად საკმარისია მხოლოდ ინტერნეტის ქსელში ჩართვა.

შეიძლება დავამატოთ, რომ მაუწყებელს თვითონვე შეუძლია შეზღუდოს მაუწყებლობის გეოგრაფია საკანონმდებლო ან კომერციული მოსაზრებებით.

კონვერგენცია. ინტერნეტ-სივრცეში მუდმივად იზრდება ისეთი რესურსების რაოდენობა, რომლებიც ერთი მასობრივი საინფორმაციო საშუალების ჩარჩოში იყენებენ ყველა მულტიმედია საშუალებას. ეს საშუალებას აძლევთ მათ, გამოვიდნენ ერთდროულად ტელე და რადიომაუწყებლის როლში. ასევე, აწარმოონ ბეჭდური გამოცემები. მასობრივი საინფორმაციო საშუალებების ყველა სახეობის კონვერგენციამ ინტერნეტის ქსელში წარმოშვა იხალი ტიპის ინტერნეტ-საიტები - ინტერნეტ-არხები, რომლებზე წვდომაც შესაძლებელია მხოლოდ ინტერნეტის საშუალებით.

ინტერნეტ-არხების შეუზღუდავი რაოდენობა. ინტერნეტში შეიძლება არსებობდეს რამოდენიმე მილიონამდე ვიდეოინფორმაციის წყარო. ქსელისთვის ვიდეოინფორმაციის შექმნა შეუძლია ყველას, ვისაც აქვს ინტერნეტში ჩართული კომპიუტერი და ვიდეოკამერა. ამერიკელი მკვლევარის, მეიგელის თქმით ”ჩვენ შევეჩვიეთ, რომ ტელევიზია არ მოითხოვს მაყურებლისგან არავითარ აქტივობას. მიაწექი საკუთარი სავრძლის ზურგს და დაელოდე, როდის გაგართობენ. ქსელური ტელევიზია კი გვთავაზობს, მაყურებელი გახდეს პროგრამის შექმნის პროცესის მონაწილე. თავიდან ისინი იღებენ საშუალებას, აირჩიონ რას უყურონ, შემდეგ მას შესთავაზეს, შევიდეს დიალოგში სტუდიის სტუმრებთან, ახლა კი ისინი თვითონ ირჩევენ კადრის რაკურსს. უფრო მეტიც, თუ მაყურებელს აქვს ვიდეო, რომელიც მას ფასეულად ეჩვენება, მას შეუძლია დამოუკიდებლად ჩართოს ის გადაცემაში და ამ კადრებს ნახავს დედამიწის ნებისმიერი მცხოვრები”

ინფორმაციის შეუზღუდავი არქივი. ინტერნეტი საშუალებას აძლევს მომხმარებელს, მოითხოვოს საინფორმაციო მასალები ნებისმიერი მიმდევრობით, ასევე მოიპოვოს ერთი, ორი, ან რამდენიმე წლის წინანდელისაარქივო ინფორმაცია. ინტერნეტს შეუძლია მოგცეთ იმის უფლება, რაც შეუძლებელი იყო ტრადიციულ ტელევიზიაში - მაგალითად, დააბრუნოს გადაცემა უკან. მომხმარებელს შეუძლია გამოიყენოს აუდიო და ვიდეოინფორმაციის არქივში ძიების სერვისი - ჩაწეროს საკვანძო სიტყვებად თარიღი, ავტორი, თემა, პროგრამა და ა. შ.

დამატებითი სერვისები. ინტერნეტი არ უნდა განვიხილოთ, როგორც მხოლოდ მასობრივი ინფორმაციის საშუალება. მთელი რიგი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები იყენებენ ინტერნეტის შესაძლებლობებს, როგორც დამატებით სერვისებს. მაგალითად, ინტერნეტ-მაუწყებლობასთან ერთად შესაძლებელია მუსიკალური კომპოზიციების არქივის, ფორუმის, ვიდეოჩათის და ა.შ. შეთავაზება მომხმარებლისთვის.

მაუწყებლობის პერსონალიზაცია. ბევრი საიტი იყენებს რეგისტრაციის ფორმას, როგორც თავისი რეალური აუდიტორიის შესწავლის ინსტრუმენტს და ასევე თითოეული მომხმარებლისთვის პერსონალური სერვისების შესათავაზებლად. მომხმარებლის მიერ მოწოდებულ მონაცემებზე დაყრდნობით შესაძლებელია არა მხოლოდ საიტის ელემენტების პერსონალიზაცია, არამედ სამაუწყებლო ბადისა და სარეკლამო ბლოკების შეცვლა. მაგალითად, თუ მომხმარებელმა ანკეტაში მიუთითა ინტერესების სფერო სპორტი, კინო, მუსიკა - მას შეეთავაზება სპეციალური მუსიკალური ან სპორტული არხი, ხოლო სარეკლამო ბლოკი მხოლოდ მისთვის საინტერესო თემებზე შეეთავაზება.

დაბალხარჯიანი ტექნოლოგიური ხაზი. ინტერნეტ-მაუწყებლობის ორგანიზება მოითხოვს გაცილებით ნაკლებ დანახარჯებს, ვიდრე ტრადიციული ტელევიზია: არ არის საჭირო გადამცემების დაყენება, დიდი საოფისე შენობა, ძვირადღირებული აპარატურა. ინტერნეტი შექმნილია, როგორც ღია გარემო, სადაც პრაქტიკულად ყველას შეუძლია თავისი შესაძლებლობების რეალიზება. დაბალი დანახარჯები იძლევა უფრო დიდ შესაძლებლობებს დამოუკიდებელი, არაკომერციული სამაუწყებლო არხების შესაქმნელად.

ინტერაქტიულობა. ინტერნეტი შესაძლებლობას იძლევა, თითოეულ კონკრეტულ მომხმარებელს შესთავაზოს ზუსტად ის, რაც მას სურს. მომხმარებელს შეუძლია თვითონ აირჩიოს, როდის და რა პროგრამას უყუროს. ის ამის შესაძლებლობას ღებულობს პირდაპირ ონლაინ რეჟიმში და პარალელურად უყურებს სხვადასხვა გადაცემებს. ამას იქამდე მივყავართ, რომ ძირეულად იცვლება ურთიერთობის მოდელი მაუწყებელსა და ტელემაყურებელს შორის, რომელსაც უკვე შეგვიძლია ტელემომხმარებელი ვუწოდოთ. ინტერნეტ-მაუწყებლობის განვითარებასთან ერთად ტელემომხმარებელი იღებს გაცილებით მეტ თავისუფლებას არა მხოლოდ იმის არჩევაში, თუ რას უყუროს, არამედ იმაშიც, თუ როდის და როგორ უყუროს.

მოსალოდნელია, რომ ტექნიკის განვითარებისა და ინტერნეტ-მაუწყებლობის გავრცელების გაფართოების ფონზე გაჩნდება ახალ-ახალი განსხვავებები ინტერნეტ-მაუწყებლობასა და ტელევიზიას შორის. მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ინტერაქტიული ტელევიზიის განვითარების ტენდენციას შეუძლია შეიტანოს თავისი კორექტივები და დაუახლოვოს ტელევიზია ინტერნეტმაუწყებლობას.

ინტერნეტ-მაუწყებლობის ეკონომიკური ასპექტები

ინტერნეტ-მაუწყებლობის ორგანიზებაზე გაწეული დანახარჯები მინიმალურია: იმისათვის, რომ გადასცეთ ვიდეოინფორმაცია ქსელში, არ არის საჭირო ძვირადღირებული გადამცემების შეძენა და რეტრანსლატორების აშენება. ასეთი ტიპის სერვისის შესაქმნელად საკმარისია მხოლოდ შედარებით იაფფასიანი აპარატურის შეძენა სიგნალის კოდირება/დეკოდირებისთვის. ასევე მნიშვნელოვანია იმის გადაწყვეტა, რას შესთავაზებთ პოტენციურ მომხმარებელს - მაყურებელს. თუმცა, მსხვილი ტელე და რადიოკომპანიების ხელმძღვანელები ხშირად ამტკიცებენ რომ ამ მინიმალური დანახარჯების ანაზრაურებაც კი რთულია. ამას ისინი იმით ხსნიან, რომ ინტერნეტმაუწყებლობას ჰყავს მცირე აუდიტორია. თუმცა ისინი აქტიურად ცდილობენ განსაზღვრონ, რითი შეიძლება აუდიტორიის დაინტერესება და რა „იყიდება” ყველაზე უკეთ ინტერნეტით. ასეთი მაუწყებლების ინტერესთა სფერო საკმაოდ ფართეა. მასში შედის რეკლამა, ახალი პროგრამული პროდუქტის გავრცელება და ორიგინალური პაკეტების შექმნა, ელექტრონული ვაჭრობა, მონაცემთა ბაზების კომერციული გამოყენება, ინფორმაციის მიწოდება შეკვეთით ან გამოწერით. ასეთი საიტების ეკონომიკური ეფექტურობა ჯერჯერობით დაბალი, მაგრამ აქტიურად მზარდია.

შევადგინოთ ჩამონათვალი იმ სერვისებისა, რომლითაც საშუალება ეძლევათ მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებს, მიიღონ შემოსავალი ინტერნეტით.

რეკლამა. რეკლამის მოცულობა ინტერნეტში შთამბეჭდავია. ინტერნეტ რეკლამის ბაზარი ამერიკის შეერთებულ სტატებში 2010 წელს გაიზარდა 15%-ით და 26 მილიარდ დოლარს მიაღწია, რაც რეკორდული მაჩვენებელია ინტერნეტის ისტორიაში. ამას ადასტურებს სააუდიტორო კომპანია PricewaterhouseCoopers (PWC)-ს კვლევა, რომელსაც ატარებს Associated Press-ი. წინა რეკორდი დამყარებული იქნა 2008 წელს, როცა ინტერნეტში რეკლამიდან შემოსავალმა შეადგინა 23,4 მილიარდი დოლარი. 2009 წელს ფინანსური კრიზისის გამო ის შემცირდა 3%-ით.

პროგრამების რეტრანსლაცია. საეთერო მაუწყებლების სულ უფრო მეტი რაოდენობა დებს კონტრაქტს ინტერნეტ-საიტების მფლობელებთან. ამ შერწყმის გზით მიღებულ პროდუქტს პორტალი ეწოდება. მათი შემოსავალი დამოკიდებულია პროგრამების რაოდენობაზე და იმაზე, რამდენად ფართო საინფორმაციო მხარდაჭერას იღებს მაუწყებელი პორტალზე. ანალიტიკური კომპანია “ჩ/Nეტ”-ის მონაცემებით, იმ კომპანიების რაოდენობა, რომლებიც ყიდულობენ ინტერნეტის საშუალებით ფილმების რეტრანსლაციის უფლებას, ყოველ წელს იზრდება 5-7 პროცენტით.

ელექტრონული კომერცია. სულ უფრო მეტი ინტერნეტ-მაუწყებელი ახორციელებს თავის საიტზე პროგრამული პროდუქტით, ინფორმაციით, კომპიუტერებით ვაჭრობის სერვისს. ასეთი ვაჭრობის მოცულობამ 2010 წელს 55 მილიარდი დოლარი შეადგინა.

ინტერაქტიული მონაცემთა ბაზების შექმნა ნაწილობრივ ფასიანი წვდომით. ასეთი ბიზნესის შემოსავალი პირველყოვლისა, დამოკიდებულია იმაზე, რამდენად ინფორმაციულია მონაცემთა ბაზა და რამდენად დახვეწილ სერვისებს სთავაზობს მომხმარებლებს.

ვიდეო და აუდიომაუწყებლობის გავრცელება ინტერნეტით. მიმდინარე პროგრამები უმეტესად ვრცელდება უფასოდ. მაუწყებლები შემოსავალს იღებენ ძირითადად არქივებზე წვდომის გაყიდვით.

ვიდეო მოთხოვნით. უახლოეს მომავალში ინტერნეტ-ტელევიზიის მომხმარებლები შეძლებენ თვითონვე შეარჩიონ, რას და როდის უყურონ. ტექნიკურად შესაძლებელია თითოეული მომხმარებლისთვის შეიქმნას ინდივიდუალური პროგრამული ბადე. თითოეული ინტერნეტ-მაუწყებლის მიზანია, მიიზიდოს რაც შეიძლება დიდი რაოდენობით მომხმარებელი იმით, რომ დააკმაყოფილოს მისი ნებისმიერი სურვილი მსოფლიოს ნებისმიერ წერტილში.

ინტერნეტ-მაუწყებლობის ბიზნეს-მოდელი. მოკლედ შევჩერდეთ ინტერნეტმაუწყებლობის ბიზნეს-მოდელების შესაძლო ვარიანტებზე. ეს მრავალმხრივი პრობლემაა, ამიტომ ჩვენ განვიხილავთ მხოლოდ ერთ საკითხს - ყველაზე მეტად დაინტერესებული მხარის განსაზღვრა, რომელიც შესაძლებელია გახდეს ინტერნეტ-მაუწყებლობის მომსახურების დამკვეთი. შესაძლო ვარიანტებია: მაუწყებელი, კონტენტის მფლობელი, მომხმარებელი ან რეკლამის მომწოდებელი.

რაც შეეხება ფასიან ინტერნეტ-მაუწყებლობას, უნდა აღინიშნოს, რომ დიდი უმრავლესობა მომხმარებლებისა არ არის მზად, რომ თანხა გადაიხადოს ასეთ მომსახურეობაში. მიუხედავად ამისა, შეიძლება მოიძებნოს მომხმარებლების გარკვეული რაოდენობა, რომელიც გადაიხდის გარკვეულ მცირე თანხას. შესაძლებელია ეს ბიზნეს-მოდელი აღმოჩნდეს მისაღები, თუმცა, თუ გავითვალისწინებთ მსოფლიო პრაქტიკას, და ასევე გადახდის სისტემების ორგანიზებასთან დაკავშირებულ პრობლემებს და საავტორო უფლებების დაცვის საკითხს, ეს ნაკლებად შესაძლებელი იქნება.

უახლოეს პერსპექტივაში, სავარაუდოდ მოსალოდნელია, იმუშავებს ბიზნეს-მოდელი, რომლის დროსაც დამკვეთად მოგვევლინება თავად მაუწყებელი ან „კონტენტის“ მფლობელი. ინტერნეტ-მაუწყებლობის განვითარებასთან ერთად შესაძლებელია მოხდეს გადასვლა ამ მოდელიდან რეკლამის მომწოდებლის შეკვეთაზე ან ამ ორი მოდელის შერწყმაზე.

კომერციული მოგების მიღება ჯერჯერობით ქსელური ტელევიზიის განვითარების მცირედ პოპულარული ფორმაა. ამის მიზეზია იმ აუდიტორიის სიმცირე, რომელსაც შეუძლია ინტერნეტ-მაუწყებლობის მიღება და, შესაბამისად, რეკლამის მომწოდებელთა მცირე დაინტერესება. თუმცაღა ქსელური ტექნოლოგიების უსწრაფესი განვითარება საშუალებას გვაძლევს, ვივარაუდოთ, რომ ინტერნეტ-მაუწყებლობის აუდიტორია იზრდება მაღალსიჩქარიანი ინტერნეტ-კვანძების ზრდის პირდაპირპროპორციულად. იგულისხმება ისეთი კვანძები, რომლებიც საშუალებას აძლევენ მომხმარებლებს შეუფერხებლად მიიღონ ვიდეოსიგნალები.

ამგვარად, შექმნილ პირობებში ინტერნეტ-მაუწყებლობის განვითარება შესაძლებელია ან მსხვილი ტელეკომპანიების ინვესტიციის ხარჯზე, ან გარე ინვესტორების ხარჯზე, რომლებიც დაინტერესებული არიან საკუთარი სავაჭრო ნიშნის რეკლამირებით ან ახალი ტექნოლოგიების განვითარებით.

ქართული ინტერნეტ-ტელევიზიები

პირველი ქართული ინტერნეტ-ტელევიზია „კოლხა“ კოლხური კულტურის საერთაშორისო ცენტრის ინიციატივით შეიქმნა და ეთერში 2007 წლისბოლოს გავიდა. ამჟამად მაუწყებლობა შეჩერებული აქვს, ხდება მხოლოდ ვებ გვერდის განახლება - www.kolkha.org. კიდევ ერთი ქართული ინტერნეტ ტელევიზია, gevision.tv 2008 წლის 8 ნოემბრიდან 2010 წლის დასაწყისამდე მაუწყებლობდა. მისი მაყურებელთა რაოდენობა დღეში 300-500 შეადგენდა. საქართველოში ინტერნეტ-ტელევიზიების მიმართ ინტერესი ყოველდღიურად იზრდება. ამაზე მეტყველებს „პირველი კავკასიურისა“ და „კავკასიის ინტერნეტ მედია ჯგუფის“ ინტერნეტ-ტელევიზია www.itv.ge. აღნიშნული ინტერნეტტელევიზია ძირითადად აქცენტს საინფორმაციო გადაცემებზე აკეთებს. დღის განმავლობაში სიუჟეტები პერიოდულად ქვეყნდება. მთავარი საინფორმაციო გამოშვება კი საღამოს 9 საათზე იწყება. საიტს მაყურებელი 90-ზე მეტი ქვეყნიდან ჰყავს. ბევრი ვიზიტორი ფიქსირდება რუსეთიდან, ამერიკიდან, საბერძნეთიდან, იმ ქვეყნებიდან, სადაც ბევრი ქართველი ცხოვრობს, იტვ.გე-ს საიტს დღეში საშუალოდ 5 ათასამდე ვიზიტორი ჰყავს. საიტი, რომელიც ინტერნეტმედიის ჰორიზონტზე 2009 წლის 31 მარტს გამოჩნდა, ჩვეულებრივი ტელევიზიის ანალოგს არ წარმოადგენს.

კიდევ ერთი და ინტერნეტმედია ბაზარზე უკვე საკმაოდ ფეხმოკიდებული ინტერნეტ-ტელევიზიაა პალიტრა. www.palitratv.ge ინტერპრესნიუსის ბაზაზე კვირის პალიტრის ჰოლდინგის შემადგენელი ტელევიზიაა, რომელმაც საკმაოდ მოკლე დროში მყარი რეიტინგის დაფიქსირება შეძლო. www.palitratv.ge საიტი ამჟამად საცდელ რეჟიმში მუშაობს, ხელმძღვანელობა ეგრეთწოდებული ლაივსტრიმის ჩართვასა და რადიოპალიტრის ეთრეში გადაცემების მუდმივ ტრანსლირებას გეგმავს.

ქართული ინტერნეტ-ტელევიზიების საიტებზე რეკლამის ნაკლებობა, სხვა განვითარებული ქვეყნებისგან განსხვავებით, საქართველოში ბიზნეს სექტორის მხრიდან ნაკლებ დაინტერესებაზე მეტყველებს.

2009 წელს დიდ ბრიტანეთში ინტერნეტ-რეკლამების რაოდენობამ სატელევიზიო რეკლამებს გადააჭარბა. ეს ბუნებრივი მოვლენაა საზღვარგარეთ, სადაც თვლიან რომ სატელევიზიო რეკლამების ხილვადობის მაჩვენებელი საკმაოდ დაეცა, ინტერნეტით კი რეკლამის აღქმა საკმაოდ ადვილი გახდა. სწორედ ინტერნეტით რეკლამის პლიუსად მიიჩნევენ მის შესაძლებლობას, დაადგინოს მომხმარებელთა ასაკობრივი და სოციალური ჯგუფები და შესაბამისად, სწორი მიმართულებით წარმართოს რეკლამა.

ინტერნეტ-მაუწყებლობა - მომავლის ტექნოლოგია

დაბალსიჩქარიანი ინტერნეტიდან მაღალსიჩქარიან ინტერნეტზე მომხმარებელთა აქტიურმა გადასვლამ გამოიწვია ინტერნეტ-მაუწყებლობის აუდიტორიის მკვეთრი ზრდა. შეიძლება ჩაითვალოს, რომ აუდიტორია მზად არის ინტერნეტ-მაუწყებლობის გასაფართოებლად. ახალი ტექნოლოგიები ნელნელა ანაცვლებენ ძველს.

ინტერნეტ-მაუწყებლობამ შექმნა ახალი ეტაპი ქსელური მასობრივი კომუნიკაციის საშუალებების განვითარებაში. კომუნიკაციის ეს ფორმა ტექნოლოგიურად უდავოდ უფრო მეტად დაიხვეწება და წარმოშობს ახალახალ ფორმებს ინფორმაციის დამუშავებისა და გავრცელებისთვის.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. Foust, James C., „Online Journalism: Principles and Practices of News for the Web”, Bowling Green State University, Holcomb Hathaway, Publishers Scottsdale, Arizona, 2007;

2. http://www.internetworldstats.com/

3. http://www.moneyma.com

4. http://www.netgazeti.ge

5. http://www.bbc.co.uk/

6. http://www.itv.ge

7. http://www.palitratv.ge

რეზიუმე
ქართული და უცხოური ინტერნეტ-ტელევიზიების მოქმედების ძირითადი
პრინციპები და განვითარების ტენდენციები
მარინე ხიზანიშვილი

ნაშრომის მიზანია, ინტერნეტ-მაუწყებლობის განვითარების მიმდინარე დონის შესწავლა და შემდგომი განვითარების პროგნოზირება ქართულ და უცხოურ ინტერნეტ-სივრცეში. განხილულია ინტერნეტ-მაუწყებლობის სახეები და ეკონომიკური ასპექტები. კონკრეტულ მონაცემებზე დაყრდნობით ნაჩვენებია აუდიტორიის მიერ მაუწყებლობის ამ ახალი ფორმის ათვისების მზარდი მოთხოვნილება.

SUMMARY
THE MAIN CONCEPTS OF GEORGIAN AND FOREIGN INTERNET-TELEVISION
AND IT'S DEVELOPMENT TRENDS
MARINE KHIZANISHVILI

The purpose of this work is to study the current level and evaluate future development of the internet broadcasting both in Georgian and foreign web-space, the types of internet broadcasting are discussed, as well as their economic aspects and audience. A growing need for this new type of broadcasting was noted in the analysis.

РЕЗЮМЕ
ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ ДЕЙСТВИЯ И ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ
ГРУЗИНСКИХ И ИНОСТРАННЫХ ИНТЕРНЕТ-ТЕЛЕВИДЕНИЙ
МАРИНЕ ХИЗАНИШВИЛИ

Целью работы является изучение текущего уровня развития интернет-вещания и прогнозирование его дальнейшего развития в грузинском и иностранном интернет- пространстве. Обсуждаются типы и экономические аспекты интернет-вещания. На основе конкретных данных показано ростущая потребность аудитории освоения этой новой формы вещания.

მარინე ჯაღიაშვილი
ფსიქოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორი
ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის
სოციალურ და პოლიტიკურ მეცნიერებათა ფაკულტეტის
ასისტენტ-პროფესორი

ადამიანის ფსიქიკის ერთ-ერთი ძირითადი ფუნქციაა გარე სინამდვილესთან შეგუება, ანუ ადაპტირება. ეს სინამდვილე კი სირთულეებით და პრობლემებით სავსეა. ადამიანის გონებრივი უნარები იმდენად მწირია ამ სირთულეების დასაძლევად, რომ როგორც ჰერბერტ საიმონი აღნიშნავს: „ადამიანი კმაყოფილი უნდა დარჩეს, თუ მოძებნა ამოცანის გადაჭრისა და მოქმედების არათუ საუკეთესო, არამედ საკმაოდ კარგი ფორმა” [2,432]. გარემოსთან ადაპტაციისათვის ადამიანს ჭირდება მსჯელობა და გადაწყვეტილების მიღება. ის, თუ როგორ მსჯელობს ადამიანი და როგორ ღებულობს გადაწყვეტილებას, უკანასკნელ პერიოდში ფსიქოლოგების ყურადღების საგანი გახდა.

გამოკვლევები ადასტურებს, რომ ადამიანის მსჯელობები ყოველთვის არ ეფუძნება ღრმა ანალიზს, რადგან ღრმა ანალიზისათვის მას ხშირად დროც კი არ რჩება, ისე სწრაფადაა გადაწყვეტილება მისაღები. ასეთ ვითარებაში ადამიანი თავის მსჯელობასა და გადაწყვეტილებას აფუძნებს საკუთარ გამოცდილებასა და ინტუიციაზე. გამოცდილება წარმოშობს სწრაფ გადაწყვეტილებას და ამცირებს იმ სირთულეებს, რაც თან ახლავს გადაწყვეტილების მიღებას; ასევეა ინტუიციაც, რომელიც არის ცოდნა გადაწყვეტილების მიღების გზების და პირობების გაცნობიერების გარეშე.

გამოცდილებასა და ინტუიციაზე დაყრდნობილ გადაწყვეტილებას ევრისტიკულ გადაწყვეტილებას უწოდებენ. ევრისტიკული გადაწყვეტილებები შეიძლება იყოს სამი სახის: ინფორმაციის მისაწავდომობის ევრისტიკა, ტიპურობის ევრისტიკა და ღუზის ევრისტიკა.

ინფორმაციის მისაწვდომობის ევრისტიკა ნიშნავს, რომ ადამიანი თავის გადაწყვეტილებას აფუძნებს იმ ინფორმაციაზე, რომელიც რაიმე მიზეზის გამო ადვილად ამოტივტივდება მის მეხსიერებაში. მაგალითად, ადამიანმა შეიძლება გადაწყვიტოს გამგზავრება მატარებლით და არა ავტომანქანით იმიტომ, რომ გაახსენდეს ამ საავტომობილო გზაზე ცოტა ხნის წინ მომხდარი საგზაო შემთხვევა. ან და, როცა ადამიანს ეკითხებიან, ასო “კ” სიტყვის დასაწყისში უფრო ხშირდ გვხვდება თუ შუაში, როგორც კვლევები აჩვენებს, იგი ირჩევს პასუხს “დასაწყისში”, რადგან მას უფრო სწრაფად აგონდება ის სიტყვები, რომლებიც ამ ასოზე იწყება (კარი, კედელი, კარადა, კიტრი და ა.შ.), ვიდრე ისინი, რომლებშიც იგივე ასო შუა პოზიციას იკავებს. ამ შემთხვევაშიც ინფორმაციის მისაწვდომობა იქცა არჩევანის შესახებ გადაწყვეტილების საფუძვლად.

ტიპურობის, ანუ რეპრეზენტატულობის ევრისტიკის შემთხვევაში ადამიანები იყენებენ წარსულში მიღებული ინფორმაციას, რათა იმსჯელონ მსგავს მოვლენებზე აწმყოში. ამ დროს ადამიანებნი მსჯელობენ, არის თუ არა რაღაც კონკრეტული შემთხვევა ტიპური და მიეკუთვნება თუ არა აწმყოში აღქმული წარსულში აღქმულის რაღაც კატეგორიას. მაგალითად, როდესაც გვეკითხებიან ვინ შეიძლება იყოს პოეზიის მოყვარული, მძღოლი თუ მასწავლებელი, ჩვენ ვირჩევთ მასწავლებელს და ჩვენი პასუხი დიდი ალბათობით სწორია, რადგან პოეზიის კითხვა მასწავლებლისათვის უფრო ტიპიური ქცევაა, ვიდრე მძღოლისათვის; მასწავლებელი პოეზიის მოყვარულთა კატეგორიას უფრო უკეთ წარმომადგენლობს, ვიდრე მძღოლი.

ღუზის ევრისტიკა გულისხმობს, რომ ჩვენი მსჯელობები და გადაწყვეტილებანი ზოგჯერ ეფუძნება ჩვენს წინასწარ ვარაუდებს, პირველად მიახლოებით სიდიდეებს მაშინაც კი, როცა ეს ვერ მიგვიყვანს სწორ გადაწყვეტილებამდე. მაგალითად, თუ თქვენ ვარაუდობდით, რომ თქვენთვის საჭირო ნივთს იყიდდით მაღაზიაში 100 სარად, მისი ფასი კი 2500 ლარი აღმოჩნდება, თქვენ შეიძლება შეცვალოთ თქვენი გადაწყვეტილება ამ ნივთის შეძენის თაობაზე, ხოლო თუ იგი 80 ლარი ეღირება, უყოყმანოდ მიიღოთ გადაწყვეტილება ნივთის შეძენის შესახებ.

ჩვენი გამოკვლევაც ევრისტიკულ გადაწყვეტილებას შეეხება, რადგან კვლევაში მონაწილე პირებს ევალებათ ინსტრუქციის მიღებისთანავე ამოცანებში მოცემულ ინფორმაციაზე დაყრდნობით სწრაფად მიიღონ გადაწყვეტილება და დასმულ კითხვებზე გასცენ პასუხი „დიახ“ ან „არა“.

ევრისტიკულ გადაწყვეტილებაზე, ტვერსკისა და კანემანის მიხედვით, გავლენას ახდენს გადაწყვეტილების ჩარჩო, რომელსაც ქმნის ადამიანის წარმოდგენა მიღებული გადაწყვეტილების შესაბამისი მოქმდების, მისი შედეგისა და იმ გაუთვალისწინებელი გარემოებების შესახებ, რაც კონკრეტულ არჩევანს, გადაწყვეტილებას უკავშირდება. ავტორების თანახმად, გადაწყვეტილების ჩარჩო ცვალებადია და დამოკიდებულია როგორც პრობლემის ფორმულირებაზე, ასევე სხვადასხვა ნორმებზე, ჩვევებსა და ინდივიდის პირად მახასიათებლებზე.

ტერმინი „ფორმულირება“, ტვერსკის და კანემანის თანახმად, იხმარება საქმის არსის და მასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილების მოკლედ და ზუსტად გადმოცემის მნიშვნელობით; ფორმულირების ცვლილება არ გულისხმობს საქმის არსის ცვლილებას. ტვერსკისა და კანემანის მონაცემების თანახმად, ამოცანის ფორმულირების ცვლილება იწვევს გადაწყვეტილების ცვლილებას: გადაწყვეტილება, რომელიც ერთ შემთხვევაში გამოიხატება პასუხით „დიახ“, ამოცანის სხვაგვარი ფორმულირების შემთხვევაში იცვლება პასუხით „არა“. განსხვავებული ფორმულირების ქვეშ მოიაზრება ისიც, თუ რა მოეთხოვება ადამიანს: ორი ალტერნატივიდან ერთის არჩევა, თუ ორიდან ერთის უარყოფა. ეს გავლენა ახსნილია იმით, რომ როცა ორი ალტერნატივიდან არჩევანს ვაკეთებთ, წინ წამოვწევთ უფრო მეტად დადებით მხარეებს, ხოლო როცა ორი ალტერნატივიდან ერთზე უარს ვამბობთ, ყურადღება მახვილდება უარყოფით მხარეებზე. 1993 წელს შაფირის მიერ ჩატარებულმა კვლევამ [2,439] აჩვენა, რომ ადამიანები ცვლიან თავიანთ გადაწყვეტილებას იმის მიხედვით, თუ რას მოითხოვს მათგან ამოცანა - რაიმეს არჩევას, თუ რაიმეს უარყოფას.

თსუ ფსიქოლოგიის მიმართულების სტუდენტების მცირე ჯგუფთან ტვერსკის, კანემანისა და შაფირის ექსპერიმენტების დემონსტრირებისას ჩვენ ვერ მივიღეთ იგივე შედეგები, რაც გახდა ასეთი ჰიპოთეზის საფუძველი: შესაძლოა ამოცანის ფორმულირების ზეგავლენა გადაწყვეტილების მიღებაზე შესუსტდეს ისეთი ფაქტორების ზეგავლენით, როგორიცაა მოტივაცია და კრიტიკული აზროვნება. ჰიპოთეზის შესამოწმებლად საჭირო იყო შერჩევის მოცულობის გაზრდა. მოცულობა ჩვენი კვლევის პირველ სერიაში შეადგინა სხვადასხვა ასაკის, სქესის და პროფესიის 355 ადამიანმა, ხოლო მეორეში - 159-მა. კვლევაში ჩვენ იგივე ამოცანები გამოვიყენეთ, რაც ზემოთ ხსენებულმა ავტორებმა, ამასთან, მათი მონაცემები განხილულია როგორც საკონტროლო ჯგუფის მონაცემები. პირველ სერიაში ადამიანთა ერთ ჯგუფს ვაძლევდით ასეთ ინსტრუქციას: “წარმოიდგინეთ, რომ გადაწყვიტეთ გენახათ პიესა, რომლის ბილეთის ფასია 10 დოლარი. თეატრთან მისვლისას კი აღმოაჩინეთ, რომ ათდოლარიანი დაგკარგვიათ; იყიდდით თუ არა, მიუხედავად ამისა, ათდოლარიან ბილეთს პიესის სანახავად?” (ამოცანის A ვარიანტი). მეორე ჯგუფს ეძლეოდა იგივე ამოცანა განსხვავებული ფორმულირებით: “წარმოიდგინეთ, რომ გადაწყვიტეთ პიესის ნახვა და ბილეთში 10 დოლარი გადაიხადეთ, თეატრში მისვლისას კი აღმოაჩინეთ, რომ ბილეთი დაგკარგვიათ; იყიდდით თუ არა, მიუხედავად ამისა, ათდოლარიან ბილეთს პიესის სანახავად?” (ამოცანის B ვარიანტი). არჩევანის გაკეთების შემდეგ, ცდის პირებს ვთხოვდით დაესაბუთებინათ თავიანთი გადაწყვეტილება.

ცდების მეორე სერიაში, რომელშიც მონაწილეობა მიიღო 159-მა ადამიანმა, მათ ვაწვდიდით ინფორმაციას ორი დასასვენებელი ადგილის შესახებ, მაგრამ იმ განსხვავებით, რომ მათგან ერთ ჯგუფს ვთხოვდით აერჩია ორიდან ერთ-ერთი ადგილი, ხოლო მეორე ჯგუფს ვთხოვდით უარი ეთქვა ერთ-ერთ ადგილზე. პირველ ჯგუფს ვაძლევდითა სეთ ინსტრუქციას: „თქვენ შეგიძლიათ არდადეგები გაატაროთ ზღვაზე. არის ორი ადგილი, რომელზე ფასებიც სავსებით გაკმაყოფილებთ. ტურისტებისათვის განკუთვნილ ბროშურაში მოცემულია ინფორმაცია ორივე ადგილის შესახებ. იმ ინფორმაციაზე დაყრდნობით, რომელიც თქენ შეგიძლიათ მიიღოთ, რომელ ადგილს მიანიჭებდით უპირატესობას?”. მეორე ჯგუფს მივაწოდეთ იგივე ინსტრუქცია, მაგრამ იმ განსხვავებით, რომ მათ ვთხოვდით მიეთითებინათ ის დასასვენებელი ადგილი, რომელზეც იტყოდნენ უარს. გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ ვთხოვდით მათ დაესაბუთებიანთ თავიანთი გადაწყვეტილება. დასასვენებელი ადგილების შესახებ ინფორმაცია ასეთი იყო:

ადგილი A ............................................................... ადგილი B

ჩვეულებრივი ამინდი ........................................... ბევრი მზე
ჩვეულებრივი სანაპირო ....................................... დიდებული სანაპირო
ჩვეულებრივი სასტუმრო ..................................... ულტრათანამედროვე სასტუმრო
ჩვეულებრივი ღამის გასართობი. ....................... ძალიან ცივი წყალი
..................................................................................... ძალიან ძლიერი ქარები
..................................................................................... არავითარი ღამის გართობები

ჩვენს კვლევაში მიღებული რაოდენობრივი მაჩვენებლები წარმოდგენილია ქვემოთ მოტანილ ცხრილში; აქვე წარმოდგენილია ტვერსკის, კანემანის და შაფირის მონაცემები იმავე ამოცანების შემთხვევაში.

საკონტროლო ჯგუფის მონაცემები იმავე ამოცანებისათვის

სიხშირეთა განაწილებაში მომახდარი ცვლილება სანდოა: x² = 6,7 p=0,01 (პირველი სერიის შემთხვევაში). რაც შეეხება მეორე სერიის ცდებს, სადაც საქმე ეხებოდა დასასვენებელი ადგილის არჩევას ან უარყოფას, B ადგილი, ჩვენი კვლევის შემთხვევაში, აირჩია 11%-მა და უარყო 81,9 %-მა,ხოლო შაფირის მონაცემების მიხედვით იგივე ადგილი აირჩია 67%-მა და უარყო 48%-მა. აქ განსხვავებები იმდენად დიდია, რომ სტატისტიკური სანდოობაც უდავოა.

როგორ შეიძლება აიხსნას მონაცემთა შორის არსებული ეს განსხვავებანი? რამ განაპირობა ჩვენს კვლევაში ამოცანის ფორმულირების გავლენის შესუსტება? ამ კითხვებზე პასუხის გასაცემად მივმართეთ სიტუაციის ანალიზს, განწყობის ცნების გამოყენებით: მიუხედავად იმისა, რომ ხშირად ჩვენი გადაწყვეტილებები ღრმა და ხანგრძლივ ანალიზს არ ეფუძნება და ევრისტიკულ ხასიათს ატარებს, როგორც ჩვენი ამოცანის შემთხვევაში, ნებისმიერ მოქმედებას ადამიანი გადაწყვეტილების საფუძველზე ახორციელებს. გადაწყვეტილების მიღებისთვის ადამიანს უნდა გააჩნდეს სათანადო მოტივი, რომელიც განსაზღვრავს ფიზიკური და ფსიქოლოგიური მოქმედების დაწყებას, მიმდინარეობას და მიმართულებას. ამ პროცესში კლაპარედი და პიაჟე მოიაზრებენ როგორც ემოციებს და გრძნობებს (მათ შორის მორალურსაც), რომელიც აძლევს ქცევას ენერგიას, ასევე ცოდნას, რომელიც აძლევს ქცევას სტრუქტურას. მოტივს, რომლითაც ხელმძღვანელობს ადამიანი გადაწყვეტილების გამოტანისას, გარკვეული მიზეზები გააჩნია, მას ხშირად ძნელად გასათვალისწინებელი, დახლართული ფაქტორების მთელი რიგი განსაზღვრავს. ამ ფაქტორთა შორის მნიშვნელოვანია ადამიანის ღირებულებითი ორიენტაცია. როგორც დ. უზნაძე წერს: „ადამინისთვის პირდაპირ დამახასითებელი შეიქმნა, რომ იგი ყოველთვის თავის მოთხოვნილებას, რომელიც მას სრულიად გარკვეულს მომენტში და გარკვეულს პირობებში უჩნდება, თავისი მე-ს მუდმივ, მაღალ, გარდუვალ მოთხოვნილებებს უკავშირებს და მათ დაკმაყოფილებაზე ამისდა მიხედვით ზრუნავს“ [1,273]. ამ მაღალ მოთხოვნილებებში მოიაზრება ინტელექტუალური, ესთეტიკური და მორალური მოთხოვნილებანი. დ. უზნაძე, არჩევანის და მოტივის საკითხის განხილვისას, გადაწყვეტილების მიღების პროცესს ასე აღწერს: „ჯერ აზროვნება ადგენს ქცევის მიზანშეწონილებას, შემდეგ მოტივაციის პროცესია და ბოლოს გადაწყვეტილების აქტი. გადაწყვეტილების მოტივი კი იმ ღირებულების უპირატესობის გაცნობიერებაა, რომელიც ამა თუ იმ ქცევას აქვს ადამიანისათვის და ამ ქცევის გამართლებაა. მას შემდეგ, რაც ადამიანი მიიღებს გადაწყვეტილებას, აღმოცენდება შესაბამისი ქცევის განწყობა“ [1,207]. მიზნის ღირებულებაზე მიუთითებს აგრეთვე ჯ. როტერის შემეცნებით-კოგნიტური თეორია, რომლის მიხედვით ქცევის განხორციელების ალბათობას მნიშვნელოვნად განაპირობებს მიზნის ღირებულება.

განვიხილოთ ის სიტუაცია, რომელიც აღწერილია ტვერსკისა და კანემანის კვლევაში: ადამიანმა უნდა მიიღოს დაგაწყვეტილება, შეიძინოს თუ არა ბილეთი, როცა მან დაკარგა ბილეთის ღირებულების ტოლი თანხა 10 დოლარი. (A ვარიანტი) და როცა მან დაკარგა უკვე შეძენილი ბილეთი (B ვარიანტი). დანაკარგი ორივე შემთხევვაში 10 დოლიარია. პასუხის გაცემისას იგი ხელმძღვანელობს წარმოსახული სიტუაციით: პირველ შემთხვევაში მას აქვს შემუშავებული წარმოდგენის ნახაზის განწყობა, რომელიც წარმართავს მის ქცევას ბილეთის შესაძენად. მეორე შემთხვევაში, როცა ბილეთი შეძენილია და დაკარგული, საჭირო ხდება განმეორებით შეიმუშაოს ბილეთის ყიდვის განწყობა; ასეთი განწყობის შექმნა შედარებით ძნელია, რადგან ბილეთის ხელახლა შეძენა დროის დამატებითი დანახარჯია და ადამიანთა გამოცდილებაში შეიძლება უკავშირდებოდეს რიგში დგომას, ან წარმოდეგნის ნახვის გადავადებას, ამიტომ იგი ღებულობს გადაწყვეტილებას, არ შიეძინოს ბილეთი. რა შემთხვევაში არ შეცვლის ადამიანი ამ კონკრეტულ სიტუაციაში თავის გადაწყვეტილებას? - როცა მისთვის ქცევის მიზანს დიდი ღირებულება აქვს, ანუ როცა მისი მოტივაცია ძლიერია. მხოლოდ ძლიერი მოტივაციის შემთხვევაში არ შეცვლის ადამიანი თავის გადაწყვეტილებას. ამას ადასტურებს გამოკითხულთა გამონათქვამები: „ვიყიდდი ბილეთს, იმიტომ რომ ძალიან მინდა პიესის ნახვა“, „არ შევცვლი ჩემს გადაწყვეტილებას, იმიტომ რომ ძალიან მიყვარს თეატრი“, „უფრო მეტი თანხაც რომ დამეკარგა, თუ ფული მექნებოდა, ბილეთს ხელახლა ვიყიდდი“, „თუ პიესას ვერ ვნახავდი, გუნება კიდევ უფრო გამიფუჭდებოდა“, „თუ უკან დავბრუნდებოდი, ბილეთის დაკარგვის გამო, ორმაგად დაზარალებულად ჩავთვლიდი თავს“. როგორც ჩანს, ძლიერი მოტივაციის შემთხვევაში, ამოცანის ფორმულირების ცვლილება გადაწყვეტილებას ვერ ცვლის. ადამიანები არ ცვლიან თავიანთ გადაწყვეტილებას, თუმცა ზოგიერთი ვერ ასაბუთებს რატომ აირჩია პასუხი „დიახ“.

ის განსხვავება, რომელმაც თავი იჩინა მეორე სერიის ცდებში, განპირობებულია კრიტიკული აზროვნებით, რომლის დროსაც ადამიანი ახდენს არჩევანის როგორც დადებითი, ისე უარყოფითი მხარეების გაცნობიერებას. მაგრამ რას ნიშნავს კრიტიკული აზროვნების უნარი, რა სახითაა იგი ადმიანში მოცემული? განწყობის თეორიის მიხედვით ეს იქნება ადამიანის წინასწარი მზაობა, ანუ განწყობა, არჩევანისას ყურადღება მიმართოს როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი მომენტებსაკენ და გააცნობიეროს მათი ნაკლი და უპირატესობა. ისევე როგორც ხასიათი არის, დ.უზნაძის მიხედვით, ნებელობითი დისპოზიცია, რომელიც ყალიბდება გარემოსთან ურთიერთობის პროცესში, კრიტიკული აზროვნებაც უნდა განვიხილოთ, როგორც გარემოსთან ხანგრძლივი ურთიერთობის საფუძველზე ჩამოყალიბებული და ადამიანის აზროვნების პროცესში გამოვლენილი კოგნიტური პროცესების მართვის მთლიანპიროვნებისეული დისპოზიცია. ასეთი განწყობა ჩვენს მიერ განხილულ შემთხევვაში (აირჩიოს ორი ადგილიდან ერთ-ერთი - პირველი ვარიანტი, ან უარყოს ორიდან ერთ-ერთი - მეორე ვარიანტი) იმთავითვე მიმართავს ადამიანის ყურადღებას დასასვენებელი ადგილების შესახებ მიწოდებული ინფორმაციის როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი მომენტებნისაკენ. აღარ წარმოიშობა განწყობა, რომელიც უნებლიედ მიმართავდა ყურადღებას ერთ შემთხევავში დადებითი, ხოლო მეორე შემთხევავაში - უარყოფითი მომენტებისაკენ, შესაბამისად, ამოცანის ფორმულირების ცვლა გადაწყვეტილების ცვლას არ გამოიწვევს.

კვლევის მონაწილენი თავიანთ გადაწყვეტილებას უმეტესად ასე ასაბუთებდნენ: „მირჩევნია ჩვეულებრივი გარემო და ღამის გართობები“, „B ადგილზე წყალი ძალიან ცივია, ქარიანი და ა არის ღამის გართობები”, „სულ სანაპიროზე ხომ არ ვიქნები, იქ კი არ არის ღამის გართობები“, „ჩვეულებრივი გარემო უმჯობესია ჩემთვის, ჩვენს სინამდვილეს ჩვეულებრვი გარემო უფრო შეესაბამება“,. - თუმცა, ამ სერიაშიც, მონაწილეთა გარკვეულმა ნაწილმა ვერ დაასაბუთა თავისი გადაწყვეტილება.

ამრიგად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ამოცანის ფორმულირების ცვლა ყოველთვის არ იწვევს გადაწყვეტილების ცვლილებას. გადაწყვეტილების ჩარჩო, რომელსაც ეფუძნება გადაწყვეტილების მიღება, რთული სტრუქტურაა. ნორმებს, ჩვევებს და პირად მახასიათებლებს, რომლებიც გადაწყვეტილების ჩარჩოში მოიაზრება, სავარაუდოდ მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს ადამიანის ღირებულებები, მოტივაცია და კრიტიკული აზროვნება.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. უზნაძე დ. - შრომები. ტ. III-IV თბ. 1964 წ.

2. Гериг Р, Зимбардо Ф. - Психология и жизнь. Питер, 2004 г.

3. Майерс Д. - Психология. Москва. 2001 г

4. Солсо Р. - Когнитивная психология. Питер, 2002 г.

რეზიუმე
ფსიქოლოგიური ფაქტორების გავლენა გადაწყვეტილებაზე
მარინე ჯაღიაშვილი

გამოკვლევამ აჩვენა, რომ მოტივაცია და კრიტიკული აზროვნება წარმოადგენს იმ ფაქტორებს, რომლებიც გავლენას ახდენს ევრისტიკულ გადაწყვეტილებაზე. მათი ზემოქმედების შედეგად სუსტდება ისეთი ფაქტორების ზეგავლენა, როგორიცაა ამოცანის ფორმულირება.

ევრისტიკული გადაწყვეტილებისას, როცა ადგილი აქვს ინფორმაციის ავტომატურ დამუშავებას ტვინში, ინტუიტური განსჯა აღმოცენდება წამიერად; ამიტომ ადამიანები ზოგჯერ ვერ აცნობიერებენ გადაწყვეტილების მოტივს, თუმცა მათი გადაწყვეტილება მოტივითაა განსაზღვრული და არა ამოცანის ფორმულირებით.

როგორც ჩვენი კვლევა ადასტურებს, კრიტიკული აზროვნება, რომელიც საშუალებას აძლევს ადამიანს მეტ-ნაკლებად გააცნობიეროს მოვლენის დადებითი და უარყოფითი მხარეები, ზოგჯერ ევრისტიკული გადაწყვეტილების პირობებშიც, მოტივაციასთან ერთად, გადამწყვეტ როლს თამაშობს.

SUMMARY
THE INFLUENCE OF PSYCHOLOGICAL FACTORS UPON A HEURISTIC DECISION
MARINE JAGIASHVILI

Studies have shown that motivation and critical thinking are the factors, which influence upon a heuristic decision making. Their influence results in such factors weakening as formulation of a task.

While making a heuristic decision when it takes place automatic processing of information in brain, an intuitive springs up in an instant; it's why people are not able to perceive cause of their decisions sometimes, however, their decision is determined by the cause, but not by formulation of a task.

As our studies confirm, critical thinking, which is enables a human to some or another extent to realize positive and negative aspects of a phenomenon, sometimes upon conditions of a heuristic decision, together with motivation, plays the decisive role.

РЕЗЮМЕ
ВЛИЯНИЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ НА РЕШЕНИЕ
МАРИНЕ ДЖАГИАШВИЛИ

Исследование показало, что мотивация и критическое мышление являются теми факторами, которые оказывают влияние на евристическое решение. Под их влиянием ослабевает влияние таких факторов, как формулировка задачи.

При принятии евристического решения, когда имеет место автоматическая обработка информации в мозгу, интуитивное суждение возникает мгновенно, поэтому люди иногда не в состоянии осознать мотивы своих решений, хотя их решение определено мотивацией, а не формулировкой задачи.

Как подтверждает наше исследование, критическое мышление, которое даёт людям возможность в большей или меньшей степени осознавать положительные и отрицательные стороны явлений, иногда и в условиях евристического решения, вместе с мотивацией, играет решающую роль.

TAMAR CHARKVIANI, ANA CHELIDZE
PhD CANDIDATES OF PHILOSOPHY AND SOCIAL SCIENCES FACULTY
OF ILIA STATE UNIVERSITY

The designate project has been fulfilled by the support of
Academic Swiss Caucasusus Net Program.
Research project: The Process of Formation of Meritocracy
in Transforming Public Services.

According to researchers and experts from post communist countries, Georgian society is in a `post Soviet' state. The terms `transitional/transforming society' and `country of young/beginner democracy' are also used to describe the situation. In a transitional society, the weakening of various systems brings about the necessity to transform and institutionalize social institutions and practices. This process is reflected in all spheres of social life. One of the main parts of the transforming space is state/public institutions, which determine working and living conditions and the ability of the majority of the population to adapt to new conditions.

The reform of public institutions is one of the most important for insuring efficiency of the state. The optimal model of public services organisation and HR policy determines how flawlessly and effectively they function. Even the best initiatives will not be realised if their implementation is entrusted to incompetent, corrupt people, or those disinterested in the reform. According to Bismarck's famous quote - `With bad laws and good civil servants it's still possible to govern. But with bad civil servants even the best laws can't help'. For a certain period of time the word `bureaucracy' acquired a pejorative connotation. At the same time we know that a `bureaucrat' is an absolutely neutral term and denotes a civil servant, i.e. a person who the state has employed to do certain work. `This person, unlike a representative of the Soviet bureaucracy/nomenclature, is a positive character, as he/she helps us with the issues within his competence. But in Georgia the reality is often different and the functions of bureaucracy are distorted'¹.

The formation of a new type of public servant within the modern bureaucratic system is especially topical in Georgia.

The 21st century is the time of establishment of a new type of society, `the knowledge society'. In it the measure for personal success is maximal realisation of individual potential.

The issues of degree of success and career advancement have been sufficiently studied in sociology. Peter Blau and Otto Dandly Duncan have conducted research on the social origins of individuals and the factors determining their status. The study has revealed that education and professional success are parts of an interconnected process: on the one hand, the processes which determine a person's aspiration to status, and which influence this aspiration; on the other hand, processes transforming this aspiration into a new status. The researchers have once more confirmed that the social class of parents (social origin, education, etc.) influence the children's future career and status.

Prioritising education and intellect has made the ancient idea of meritocracy pertinent once again. Meritocracy is a form of government in which posts and responsibilities are given to people according to their skills and abilities. In Meritocracy the society rewards (with wealth, rank and social status) those who show their skills and competence through their experience and who succeed in competition. Systems of evaluation such as formal education have a direct connection to meritocratic views.

Modern bureaucracy in Georgia is facing a challenge - to reform into a healthy system based on the principles of meritocracy; or to find alternative ways of functioning, which will hinder its development into an open, democratic system. In order to study the factors which determine the principles for managing public services and the success of public servants, the specific situation of our society should be taken into consideration.

The aim of this article is to address the lack of academic knowledge about public services in post Soviet Georgia. Its attention will be focused on the practices of career progression in public institutions in the context of meritocratic principles.

A sociological research methodology has been developed for the implementation of the aims and objectives of this research and for the acquisition of exhaustive/objective information on the subject under study. The sociological research is based mainly on qualitative research methods: analysis of theories connected with the subject under study and in-depth interviews. The object of the sociological research was public service and public servants employed therein. The selected public servants included 55 employees of different ranks in ministries, parliament and the Mayor of Tbilisi's Office.

The clear definition and implementation of career progression criteria, oriented on meritocratic principles, determines the openness of the structure of public service and its effective functioning.

The foundation of the management strategy of a public institution is a unity of clearly defined criteria essential for its successful functioning. Criteria for success and their adoption by public servants are one of the important bases for effectiveness and development of the public service and servant.

Meritocratic principles of management, as mentioned above, do not just involve formalisation and general adoption of criteria for success; the main indicator is the existence of a model of identification and measurement of knowledge, experience and professionalism that is open and obvious for public service employees. The research revealed that criteria of career progression and success conforming to meritocratic principles are not clearly formed in public service, and discourse on it shows that public servants' reflection on this subject is superficial:

`There are no formal norms. I think they are mostly selected spontaneously, probably based on their qualifications, experience and on how much they show their expertise in the process of work. Promotion is decided on the strength of this. No documents are created stating that the employee can be evaluated in such and such way; it does not happen this way, but as I said, on the basis of observation by and relationship with the manager. The manager can make observations - who does a certain job better, who is more competent, etc.' (One of the respondents)

`Clearly defined criteria for career progression and success? I don't know, I certainly don't know. Of course there is career success in general! Based on how the person works, how they've demonstrated their abilities and how they are evaluated and valued by their manager.' (One of the respondents)

`Clearly defined criteria for career progression and success? Oh, you know, I think that is something more within HR competence... I don't really know... It is not a question for me... I'm sorry, this is being recorded and I really apologize, but I think this is more of a question for Human Resources. I generally imagine it like this - since these questions are not to be asked in the Operations department. Well, as one of the elements, one of the cogs in this system, I'm for a public servant who conscientiously fulfils their duties, fully understands their responsibilities, all this, after a certain period is essential for promotion.' (One of the respondents)

`Clearly defined criteria for career progression and success - no, they don't exist!!! I can't tell you how promotions occur, competitions are held and you have to take part in the competition if there is one for your profile, but if there is no competition for your profile... without a competition it's rather difficult to get promoted. Of course it can always happen on the decision of the manager, but the manager decides. In my experience, I'd supervised a ministry department for seven years, then the ministers started changing, little by little they drew me further and further backwards and now I'm not part of the permanent staff at all.' (One of the respondents)

Unlike common employees of the ministry, officials occupying higher positions (deputy ministers, heads of departments) better realise the importance of formalising the criteria and admit their absence in the public service at this stage:

`There isn't a career development plan for each employee but just at the moment the HR department is working on this - working out a career development plan consisting of very many criteria. It will mainly depend on evaluations, the quality of their work, etc., their skills and a lot of other criteria will be taken into consideration, when planning their career development plan.' (One of the respondents)

As the extracts from the interviews show, due to the lack of formalised criteria for career success they are replaced by a subjective evaluation by the manager. i.e. commonly accepted criteria of selection are very general and their identification is based on individual interpretation, which allows for a non-objective, informal approach. Consequently, according to the results of the research, the evaluation of the quality and efficiency of the work carried out by public servants needs to be more standardised and formalised.

Non-formalised criteria of selection are employed not only in the process of promotion in public service but also at the stage of commencing employment, at the initial stage of the career. It has to be pointed out that public service organises employment competitions, but respondents interviewed by us failed to identify public servants employed at their department as a result of a competition. The dominant discourse on this topic is as follows:

`Not many people have been taken on in our department as a result of a competition. I don't know, I have no answer for this question... There haven't been big competitions in the last two years. I cannot tell you exactly how it was two years ago, I've been on this post for two years. For two years there haven't been big competitions so far. Has anybody beenemployed in your service as a result of a competition? No, no one in my department. There hasn't been a competition in our department since I've been here.' (One of the respondents)

`As a result of a competition in public service? In my case, since I've been here I haven't heard of an employment competition. You mean, a competition to employ people from the outside?.. There haven't been any external competitions as far as I know, since I've been working here.' (One of the respondents)

Public servants occupying higher positions are much better informed about employment competitions. Competitions for positions in ministries are rather common, in the Ministry of Justice, for example:

`We have employment competitions three times a month (laughs) if not more. We record the statistics, in the past year, including December, just the ministry - I'm not including legal entities - has announced 44 vacancies during the year. That makes about three vacancies a month on average, even three and a half. So, our principle is for the competition to be transparent, and anyone can take part in it.' (One of the respondents)

Those public servants who have limited information about employment competitions, or say that in their department there are no staff employed this way, state that employment happens the following way:

`In our department staff are appointed mainly by the manager, based on recommendations... I haven't heard of competitions...' (One of the respondents)

`You know what? It mainly happens based on recommendations again and again. This is not strange or unknown to anybody. Staff are not selected from outside, i.e. it happens on the basis of a recommendation.' (One of the respondents)

The above examples show that employment to public service also happens on the basis of unclear criteria, since it depends on the manager's decision, as it does in the case of promotion. This manner of employing staff reinforces the importance of informal connections and their influence in public service. It is important to emphasise the problem of informal relations as it is a distinctive indicator of principles opposing meritocracy. Public servants, naturally, avoid talking on the subject of employment and promotion on the basis of friendly or family relationships, so projective questions on this topic reveal the following discourse:

`In any case no one ever talks about this openly. Nobody talks about who appointed who or where, on whose recommendation, etc. It is a taboo topic, anyway it is normally discussed off-stage.' (One of the respondents)

Since the subject is taboo, the influence of informal connections on starting employment, promotion and keeping a position is revealed through indirect questions. This conclusion can be made on the basis of a question about the principles of team work. Discussing this topic reveals not just the extent of the influence of informal relationships but also the degree of their effectiveness. Public servants are not aware of meritocratic principles of teamwork; a team is understood and interpreted in the context of a clan. The latter carries a positive connotation in the respondents' reflections:

`In many cases the manager leaves and takes his whole team with them, if he trusts them... I, for example, was told by a manager once: `Wherever I go you must be by my side, with me'. But unfortunately later he had to leave Georgia and naturally, I couldn't have followed him.

But he was so attached to my work, my character, my style of writing that he would tell me: `Wherever I go, whatever post I have you have to be by my side'. So, this is team spirit, human culture, personal qualities, characteristics, how they influence you, how you get on with them: some people get so attached they can't imagine working without it.' (One of the respondents)

`I know very many cases, from here too, people have left, been appointed as managers and taken four or five people with them, we've had such cases. This is exemplary behaviour, it's not just loyalty, and it involves very many factors which I can't even list.' (One of the respondents)

In the new, ever-changing environment, with the inherited general mistrust of Soviettype institutions, and at the time when formal democratic social institutions (formal and moral criteria of success) are still in the process of development, informal factors (protectionism, nepotism, etc.) still largely determine social-economic success. This is inconsistent with the route declared by the state.

According to U. Beck's `Theory of Risk Society', modern informality is not intellectual capital from human and social development, but individual salvation in the conditions of general uncertainty and fear. Beck wrote that the negative logic of the risk society is motivated by the fear of uncertainty and is expressed in the formula `I am scared!'. An informal network requires an `institute of mediators', which provides security and has market value. All activity is directed at transforming formal/impersonal relations into trust/personal ones; i.e. return to archaic forms of social communication. Institutionalisation of informality is at the same time the process of deinstitutionalisation of the state. The results of the research can be explained through the prism of this theoretical approach. It becomes possible to explain logically that public servants artificially create a deficiency of legal opportunities, which in our case is reflected in the absence of formalised/written criteria for career success, in their vagueness, and the lack of interest in them on the part of rank and file employees. Later these legal rights are `sold' in exchange for involvement in informal relations. In this way a right is transformed into a commodity which is monopolised by the elite of state bureaucracy.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. საქართველოს კანონი საჯარო სამსახურის შესახებ (განმარტებები და კომენტარები 2003, 8 მაისის მდგომარეობით). თბ 2003.

2. საქართველო შრომის კანონმდებლობა (ცვლილებებითა და დამატებებით 2003, 25 ოქტომბრამდე). გამ. იურისტის ბიბლიოთეკა. თბ. 2003.

3. „საჯარო სამსახურში ინტერესთა შეუთავსებლობისა და კორუფციის შესახებ“ საქართველოს კანონი.

4. საქართველოს კანონი „სახელმწიფო სპეციალური წოდებების შესახებ“.

5. საქართველოს პრეზიდენტის 2001 წლის № 286 ბრძანებულება „საჯარო სამსახურის თანამდებობათა რეესტრის შესახებ“.

6. საქართველოს პრეზიდენტის 2003 წლის № 47 ბრძანებულება „საჯარო მოხელეთა საკლასო ჩინების მინიჭების წესის შესახებ დებულების დამტკიცების თაობაზე”

7. Blau P. The Dynamics of Bureaucracy. Chicago.1963.

8. Kochanowicz J. Reforming Weak States and Deficient Bureaucracies. In: Intricate Links: Democratization and Market Reforms in Latin America and Eastern Europe. Washington DC, ODC, 1994.

9. Polanyi K.” The Great Transformation”. London, 1944.

10. Toennies F. “Community and Society”. New York, 1987. Polanyi K.” The Great Transformation”. London, 1944.

11. Weber M., Economy and Society, Ed. by G. Roth and C. Wittich. N.Y.: Bedminster, 1968. - 352 p.

12. Бергер П.Капиталистическая революция (50 тезисов о процветании, равенства и свободы), М.,1994

13. Де Сото Э. Загадка капитала. Почему капитализм торжествует на Западе и терпит поражение во всем остальном мире. М., 2001

14. Де Сото Э. Иной путь. Невидимая революция в третьем мире. М.: 1995.

15. Мюрдаль Г. Современные проблемы „третьего мира“. М.,1972.

16. Уэллман Б. Место родственников в системе личных связей. Социологические исследования. 2000, №6.

რეზიუმე
მერიტოკრატიული პრინციპების კონტექსტში საჯარო სამსახურში
კარიერული წინსვლის პრაქტიკები
თამარ ჩარკვიანი, ანა ჭელიძე

მოცემული სტატიის მიზანია შეავსოს პოსტსაბჭოთა საქართველოში საჯარო სამსახურის შესახებ მეცნიერული ცოდნის დეფიციტი. სტატიაში ყურადღება გამახვილდება მერიტოკრატიული პრინციპების კონტექსტში საჯარო სამსახურში კარიერული წინსვლის პრაქტიკები.

საქართველოში თანამედროვე ბიუროკრატია დგას გამოწვევის წინაშე - გარდაიქმნას ჯანსაღ მერიტოკრატიულ პრინციპებზე დაფუძნებულ სისტემად ან მოძებნოს ფუნქციონირების ალტერნატიული მექანიზმები, რომლებიც შეაფერხებენ მის, როგორც ღია, დემოკრატიულ სისტემად ჩამოყალიბებას. საჯარო სამსახურის მართვის პრინციპებისა და საჯარო მოხელთა სამსახურეობრივი წარმატების განმსაზღვრელი ფაქტორების შესასწავლად უნდა გავითვალისწინოთ ჩვენი საზოგადოების სპეციფიკური ვითარება. ახალ, მუდმივად ცვალებად გარემოში, საბჭოური ინსტიტუტების მიმართ არსებული ზოგადი უნდობლობის მემკვიდრული ზეგავლენის ფონზე, მაშინ როდესაც დემოკრატიული ფორმალური სოციალური ინსტიტუტები (წარმატების ფორმალური და მორალური კრიტერიუმები) კვლავ ფორმირების პროცესშია, სოციალურ-ეკონომიკური წარმატების მიღწევის განმსაზღვრელ ფაქტორებს შორის ჯერ კიდევ ძლიერია არაფორმალური ფაქტორების (პროტექციონიზმი, ნეპოტიზმი და ა.შ.) გავლენა, რაც სახელმწიფოს მიერ დეკლარირებული კურსის არაადეკვატურია.

SUMMARY
PROSPECTS FOR CAREER PROGRESSION IN PUBLIC SERVICES IN THE
CONTEXT OF MERITOCRATIC PRINCIPLES
TAMAR CHARKVIANI, ANA CHELIDZE

The aim of this article is to address the lack of academic knowledge about public services in post Soviet Georgia. Its attention will be focused on the practices of career progression in public institutions in the context of meritocratic principles.

Modern bureaucracy in Georgia is facing a challenge - to reform into a healthy system based on the principles of meritocracy; or to find alternative ways of functioning, which will hinder its development into an open, democratic system. In order to study the factors which determine the principles for managing public services and the success of public servants, the specific situation of our society should be taken into consideration.

In the new, ever-changing environment, with the inherited general mistrust of Soviettype institutions, and at the time when formal democratic social institutions (formal and moral criteria of success) are still in the process of development, informal factors (protectionism, nepotism, etc.) still largely determine social-economic success. This is inconsistent with the route declared by the state.

РЕЗЮМЕ
ПРАКТИКИ КАРЬЕРНОГО РОСТА В ГОСУДАРСТВЕННОЙ СЛУЖБЕ В КОНТЕКСТЕ МЕРИТОКРАТИЧЕСКИХ ПРИНЦИПОВ
ТАМАР ЧАРКВИАНИ, АНА ЧЕЛИДЗЕ

Целью данной статьи является заполнить дефицит научных знаний о государственной службе в постсоветской Грузии. Главный вопрос, который обсуждается в статье, касается - практик карьерного роста в государственной службе в контексте меритократических принципов.

В Грузии современная бюрократия стоит перед вызовом - трансформироваться в здоровую систему, основанную на меритократических принципах, или найти альтернативные механизмы функционирования, которые будут препятствовать ее формированию в открытую, демократическую систему. Для изучения принципов управления государственной службы и факторов, определяющих служебный успех государственных служащих, должна быть учтена специфика нашего общества. В новом, постоянно меняющемся окружении, при влиянии наследственного недоверия к советским институтам, тогда когда демократические формальные социальные институты (формальные и моральные критерии успеха) являются в процессе формирования, среди факторов, определяющих социально-экономический успех, все еще сильно влияния неформальных факторов (протекционизм, непотизм и т.д.). Что является неадекватным декларированному государством курсу.

__________________

1. Margvelashvili G., Three Descriptions of Distorted Bureaucracy; Newspaper „Rezonansi“ 1.02.2005 p. 4.

თამარ ჩარკვიანი
ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის
ფილოსოფიისა და სოციალური მეცნიერებების ფაკულტეტის PHD კანდიდატი

აღნიშნული პროექტი განხორციელდა კავკასიის შვეიცარული აკადემიური ქსელის (ASCN) პროგრამის მხარდაჭერით. კვლევითი პროექტი: მერიტოკრატიის ფორმირების პროცესი ტრანსფორმირებად საჯარო სამსახურში.

სახელმწიფოს საქმიანობის ეფექტურობის უზრუნველსაყოფად განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი საჯარო სამსახურის რეფორმაა. საჯარო სამსახურის მოწყობის ოპტიმალური მოდელი და საკადრო პოლიტიკა განსაზღვრავს მის შეუფერხებელ და ეფექტურ მუშაობას. საუკეთესო წამოწყებებიც კი არ იქნება რეალიზებული, თუ მათი შესრულება დაევალება არაკომპეტენტურ, კორუმპირებულ ან რეფორმებით დაუინტერესებელ თანამდებობის პირებს. ბისმარკის ცნობილი გამონათქვამის თანახმად - „კარგი ჩინოვნიკებითა და ცუდი კანონებით ქვეყნის მართვა მაინც შეიძლება, მაგრამ ცუდი ჩინოვნიკებით, რა გინდ კარგი კანონები გვქონდეს, ქვეყანას ვერ ვმართავთ“. „ბიუროკრატია“ გარკვეული პერიოდის განმავლობაში საქართველოში სალანძღავ სიტყვად იქცა. ამავე დროს, ჩვენ ვიცით, რომ „ბიუროკრატი“ სრულიად ნეიტრალური ტერმინია და სახელმწიფო მოხელეს ნიშნავს, ანუ ადამიანს, რომელიც სახელმწიფომ დაიქირავა გარკვეული საქმიანობის განხორციელებისათვის - „წესით, ეს ადამიანი, განსხვავებით საბჭოთა ბიუროკრატი/ნომენკლატურის წარმომადგენლისაგან დადებითი პერსონაჟია, რადგან გვეხმარება და გვიგვარებს მის კომპეტენციაში მყოფ საკითხებს. მაგრამ, საქართველოში რეალურად ვითარება ხშირად განსხვავებულია და ბიუროკრატიის ფუნქციები გამრუდებულ სახეს იღებს¹.

საქართველოსათვის განსაკუთრებით აქტუალური საკითხია თანამედროვე ბიუროკრატიული სისტემის, ახალი ტიპის მოხელის - მერიტოკრატის და მერიტოკრატიული პრინციპების ჩამოყალიბება.

XXI საუკუნე არის ახალი ტიპის - მომავლის საზოგადოების, „ცოდნის საზოგადოების“ დამკვიდრების ეპოქა. მასში პიროვნების წარმატებულობის საზომად მიიჩნევა ინდივიდუალური შესაძლებლობების მაქსიმალური გამოვლინება- თვითრეალიზაცია.

წარმატების ხარისხის, კარიერაში წინსვლის საკითხები სოციოლოგიაში საკმარისად კარგად არის შესწავლილი. ცნობილი მკვლევარების პიტერ ბლაუს და ოტოს დანდლი დუნკანის კვლევებმა ცხადყო, რომ განათლება დაპროფესიული წარმატება ორი ერთმანეთთან დაკავშირებული პროცესის შემადგენელია: ერთი მხრივ, პროცესები, რომლებიც განაპირობებენ ადამიანის სწრაფვას სტატუსისაკენ და გავლენას ახდენენ ამ სწრაფვაზე, და მეორე მხრივ, პროცესები, რომლებიც გარდაქმნიან ამ მისწრაფებას ახალ სტატუსად. მკვლევარებმა კიდევ ერთხელ დაადასტურეს, რომ მშობლების კლასი (სოციალური წარმომავლობა, განათლების ხარისხი და ა.შ.) გავლენას ახდენს შვილების შემდგომ კარიერასა და სტატუსზე².

განათლებისა და ინტელექტუალური მაჩვენებლებისათვის უპირატესობის მინიჭებამ, ჯერ კიდევ ანტიკური ეპოქიდან მომდინარე მერიტოკრატიული მმართველობის იდეა კვლავ აქტუალური გახდა. მერიტოკრატია არის მმართველობის ფორმა, სადაც თანამდებობები გადაიცემა და პასუხისმგებლობა მიენიჭებათ ადამიანებს, მათ დემონსტრირებულ უნარებზე და შესაძლებლობებზე (დამსახურებაზე) დაყრდნობით. მერიტოკრატიის დროს, საზოგადოება აჯილდოვებს (სიმდიდრით, პოზიციით ან სოციალური სტატუსით) მათ, ვინც საკუთარ უნარსა და კომპეტენციას წარმოაჩენს თავისი ცხოვრებისეული გამოცდილებით ან რაიმე შეჯიბრში გამარჯვებით. შეფასების სისტემები, როგორიცაა, მაგალითად, ფორმალური განათლება პირდაპირ კავშირშია მერიტოკრატიულ შეხედულებებთან.

საქართველოში თანამედროვე ბიუროკრატია დგას გამოწვევის წინაშე - გარდაიქმნას ჯანსაღ მერიტოკრატიულ პრინციპებზე დაფუძნებულ სისტემად ან მოძებნოს ფუნქციონირების ალტერნატიული მექანიზმები, რომლებიც შეაფერხებენ მის, როგორც ღია, დემოკრატიულ სისტემად ჩამოყალიბებას. საჯარო სამსახურის მართვის პრინციპებისა და საჯარო მოხელთა სამსახურეობრივი წარმატების განმსაზღვრელი ფაქტორების შესასწავლად უნდა გავითვალისწინოთ ჩვენი საზოგადოების სპეციფიკური ვითარება.

მოცემული სტატიის მიზანია შეავსოს პოსტსაბჭოთა საქართველოში საჯარო სამსახურის შესახებ მეცნიერული ცოდნის დეფიციტი. სტატიაში ყურადღება გამახვილდება საჯარო სამსახურში კარიერული წინსვლის პრაქტიკებზე მერიტოკრატიული პრინციპების კონტექსტში.

კვლევის მიზნებისა და ამოცანების განხორციელებისათვის და შესასწავლი საკითხების შესახებ მაქსიმალურად სრული/ობიექტური ინფორმაციის მოპოვებისათვის შემუშავდა სოციოლოგიური კვლევის მეთოდოლოგია.სოციოლოგიური კვლევა დაეყრდნო თვისებრივი კვლევის მეთოდებს: შესასწავლ თემასთან დაკავშირებული თეორიების ანალიზსა და ჩაღრმავებულ ინტერვიუებს. სოციოლოგიური კვლევის ობიექტს წარმოადგენდა საჯარო სამსახური და მასში დასაქმებული საჯარო მოხელეები. საჯარო მოხელეთა შერჩევამ მოიცვა სამინისტროებში, პარლამენტში და თბილისის მერიაში დასაქმებული განსხვავებული რანგის 55 საჯარო მოხელე.

მერიტოკრატიულ პრინციპებზე ორიენტირებული კარიერული წინსვლის კრიტერიუმების მკაფიოდ ფორმალიზება და პრაქტიკაში დანერგვა განსაზღვრავს საჯარო სამსახურის სტრუქტურის ღიაობას და საჯარო სამსახურის ეფექტურ ფუნქციონირებას.

საჯარო სამსახურის მართვის სტრატეგიის ფუნდამენტს წარმოადგენს წარმატებული საქმიანობისთვის აუცილებელი მკაფიოდ განსაზღვრული კრიტერიუმების ერთობლიობა. წარმატების კრიტერიუმები და საჯარო მოხელეების მიერ მათი გაზიარება საჯარო სისტემისა და საჯარო მოხელის ეფექტურობის და განვითარების განმაპირობებელი ერთ-ერთი სერიოზული დეტერმინანტია.

მერტიოკრატიული მართვის პრინციპები, როგორც ზემოთ აღინიშნა არ გულისხმობს მხოლოდ წარმატების კრიტერიუმების ფორმალიზაციასა და საყოველთაო გაზიარებას, წამყვანი ინდიკატორი გახლავთ ცოდნის, გამოცდილებისა და პროფესიონალიზმის შეფასების, აღიარების მაჩვენებლების იდენტიდიცირებისა და გაზომვის მოდელის არსებობა, რომელიც ღიაა და ცხადია საჯარო სამსახურში დასაქმებული პირებისათვის. კვლევამ ცხადყო, რომ მერიტოკრატიული პრინციპების შესაბამისი კარიერული წინსვლის და წარმატების კრიტერიუმები საჯარო სამსახურში არ არის მკაფიოდ ჩამოყალიბებული, არ არის ფორმალიზებული და მის შესახებ დისკურსი აჩვენებს, რომ ამ საკითხზე საჯარო მოხელეთა რეფლექსია ზედაპირულია:

„გაწერილი ნორმები არ არსებობს. მე ვფიქრობ უფრო ზეპირად ხდება შერჩევა, ალბათ, შესაძლოა მისი კვალიფიკაციის შესაბამისად, გამოცდილების და რა თქმა უნდა სამუშაოს პროცესში რამდენად ავლენს ესა თუ ის თანამშრომელი თავის ცოდნას. ამის მიხედვით ხდება უკვე ვთქვათ დაწინაურება. ანუ ისე რომ ეს დოკუმენტურად დგებოდეს, რომ ეს თანამშრომელი ამა და ამ იმსახურებს ესე არ არის. აი, ხომ გეუბნებით დაკვირვების და უფროსთან ურთიერთობის საფუძველზე. შეუძლია უფროსს დააკვირდეს ვინ უფრო კარგად ასრულებს ამა თუ იმ სამუშაოს, ვინ უფრო კომპეტენტურია და ა.შ.“ (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

„მკაფიოდ ჩამოყალიბებული კარიერული წინსვლისა და წარმატების კრიტერიუმები? არ ვიცი, მე არ ვიცი ყოველშემთხვევაში. ზოგადად კარიერული წინსვლა, როგორ არ ხდება?!! იმ პრინციპებით, როგორ მუშაობს ეს ადამიანი, თავი გამოიჩინა და ხელმძღვანელი როგორ შეაფასებს და დააფასებს.“ (ერთერთი რესპონდენტი)

„მკაფიოდ ჩამოყალიბებული კარიერული წინსვლისა და წარმატების კრიტერიუმები? ვაიმე, იცით რა? ეგ უფრო მემგონი HR-ის კომპეტენციაა... მე უფრო არ ვიცი... ჩემთან დასმული კითხვები არ არის. უკაცრავად ეხლა ეს იწერება და ძალიან დიდ ბოდიშს მოგიხდით, მაგრამ მე ვფიქრობ რომ ეს უფრო საკადრო საკითხებია. მე ზოგადად ესე წარმომიდგენია, რადგან ეს საკითხები საქმის წარმოების დეპარტამენტთან არ არის დასასმელი. ნუ ეხლა, როგორც ერთ-ერთი ელემენტი, ჭანჭიკი ამ სისტემაში მე მომხრე ვარ, რომ საჯარო პირი, რომელიც კეთილსინდისიერად ასრულებს თავის მოვალეობას, აბსოლუტურად გაცნობიერებული აქვს დაკისრებული მოვალეობები, ეს ყველაფერი შესაბამისად რაღაც გარკვეული ეტაპის შემდგომ აუცილებელია დაწინაურების მიზნით.“ (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

„მკაფიოდ ჩამოყალიბებული კარიერული წინსვლისა და წარმატების კრიტერიუმები არა, არ არსებობს!!! როგორ ხდება დაწინაურება ვერ გეტყვით, კონკურსები ტარდება და კონკურსებში უნდა მიიღო მონაწილეობა თუ გამოცხადდა კონკურსი შენი პროფილით, მაგრამ თუ კონკურსი შენი პროფილით არ გამოცხადდა... ისე კონკურსის გარეშე დაწინაურება ცოტა ძნელია. რათქმა უნდა ხელმძღვანელის გადაწყვეტილებით ყოველთვის ხდება, მაგრამ ხელმძღვანელი წყვეტს. ჩემს პრაქტიკაში ესე ხდება, მე ვიყავი 7 წელი სამინისტროს აპარატის ხელმძღვანელი, შემდეგ რომ დაიწყო მინისტრების ცვლა, ნელ-ნელა წამომიყვანეს, წამომიყვანეს უკან და ამჟამად შტატში საერთოდ არ ვარ.“ (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

რიგირთი თანამშრომლებისაგან განსხვავებით სამინისტროს მაღალჩინოსნები (მინისტრის მოადგილე, დეპარტამენტების უფროსები) უკეთ აცნობიერებენ კრიტერიუმების ფორმალიზების აუცილებლობას და აღიარებენ ამ ეტაპზე მათ არარსებობას საჯარო სამსახურში:

„კარიერული განვითარების გეგმა თითოეულ თანამშრომელზე გაწერილი არ არის, მაგრამ აი, ახლა მუშაობს HR დეპარტამენტი ზუსტად ამ ნაწილზე, იმისთვის, რომ გაიწეროს კარიერული განვითარების გეგმა და ზუსტად ეს იქნება ძალიან ბევრი კრიტერიუმისგან შემდგარი. ძირითადად ეს იქნება შეფასებებზე დამოკიდებული, მის მიერ სამუშაოს შესრულების ხარისხზე და ა.შ. და მის უნარ-ჩვევებზე და ბევრი სხვა კრიტერიუმი იქნება ამ დროს გათვალისწინებული როცა დაიგეგმება მისი კარიერული განვითარების გეგმა.“ (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

კარიერული წინსვლის ფორმალიზებული კრიტერიუმების არ არსებობა, როგორც მოყვანილი ინტერვიუების ფრაგმენტებიდანაც ჩანს, ხელმძღვანელი პირის სუბიექტური შეფასების კრიტერიუმებით ნაცვლდება. ანუ საყოველთაოდ გაზიარებული შერჩევის კრიტერიუმები ზოგადია და მათი იდენტიფიცირება, ხდება ინდივიდუალური აღქმის მიხედვით, რაც რა თქმა უნდა ტოვებს არაობიექტური და არაფორმალური მიდგომის შესაძლებლობას. შესაბამისად კვლევამ აჩვენა, რომ საჯარო მოხელეთა მუშაობის ეფექტურობისა და ხარისხის შეფასება საჭიროებს მეტ სტანდარტიზებასა და ფორმალიზებას.

არაფორმალიზებული შერჩევის კრიტერიუმები ფუნქციონალურია არამხოლოდ საჯარო სამსახურში დაწინაურების პროცესში, არამედ ეს საკითხი ყურადსაღებია პირველ რიგში თავდ საჯარო სამსახურში კარიერის დაწყების საწყის ეტაპზე, სამსახურში მიღებისას. უნდა ითქვას, რომ საჯარო სამსახურში კონკურსები ცხადდება, თუმცა ჩვენს მიერ გამოკითხულ რესპონდენტებს გაუჭირდათ დაესახელებინათ კონკურსის წესით მათ დეპარტამენტებში დასაქმებული საჯარო მოხელეები. აღნიშნულ საკითხზე წამყვანი დისკურსი შემდეგია:

„კონკურსის წესით ჩვენთან ბევრი არ არის მიღებული. საერთოდ არ ვიცი ვერ გაგცემთ პასუხს... კონკურსები ამ ბოლო ორი წლის განმავლობაში არ იყო მასიური. ორი წლის წინ ზუსტად ვერ მოგახსენებთ ორი წელია რაც ამ თანამდებობაზე ვარ. ორი წლის განმავლობაში მასიური კონკურსები ჯერ ჯერობით არ ჩატარებულა. ვინმე არის მიღებული თქვენს სამსახურში კონკურსის წესით? არა, ჩემს სამმართველოში არავინ. ჩემს სამმართველოში კონკურსი არ გამოცხადებულა ჩემი პრაქტიკის განმავლობაში.“ (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

„საჯარო სამსახურში მისაღები კონკურსით? ჩემს შემთხვევაში რაც ვარ კონკურსის შესახებ არ მსმენია. ანუ გარედან რომ ვთქვათ ჩაგვეტარებინა?... გარედან მისაღები კონკურსები არ გამოცხადებულა რაც მე ვიცი, აქ რაც ვმუშაობ.“ (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

კონკურსების შესახებ გაცილებით უკეთ ინფორმირებული არიან წამყვანი თანამდებობის საჯარო მოხელეები. სამინისტროებში კონკურსები მეტ-ნაკლები სიხშირით ტარდება, ამის მაგალითია თუნდაც იუსტიციის სამინისტრო:

„ჩვენთან თვეში 3-ჯერ ცხადდება კონკურსი (იცინის) მეტჯერ თუ არა. ჩვენ სტატისტიკასაც ვაწარმოებთ და ბოლო ერთი წლის განმავლობაში, უკვე ანუ დეკემბრის ჩათვლით სამინისტროს, მარტო სამინისტროს, სიპებ-ზე არ მაქვს საუბარი, გამოცხადებული აქვს 44-ვაკანსია მთელი წლის განმავლობაში. ანუ საშუალოდ სადღაც 3 ვაკანსია გამოდის თვეში, სამ-ნახევარიც კი. ანუ, რეალურად ჩვენი პრინციპია რომ კონკურსი იყოს გამჭვირვალე, ნებისმიერ ადამიანს შეუძლია მიიღოს მონაწილეობა.“ (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

საჯარო მოხელეთა ის ნაწილი, რომელიც მწირ ინფორმაცია ფლობს კონკურსების შესახებ, ან საუბრობს რომ მის დეპარტამენტში ამ პრინციპით მიღებული კადრები არ არის, აცხადებენ, რომ კადრების მიღება ხდება შემდეგნაირად:

„ჩვენთან უფრო რაღაც წარდგინებით, რეკომენდაციით ხდება, უფროსის მიერ ხდება დანიშნვა… კონკურსის სახით არ გამიგია…“ (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

„იცით რა? ძირითადად ხდება რეკომენდაციით ისევ და ისევ. ეს არ არის უცხო და უცნობიარავისთვის. რადგან არ ხდება შერჩევა გარედან თანამშრომლების, ე.ი. ხდება რეკომენდაციის საფუძველზე.“ (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

მოყვანილი მაგალითებიდან ჩანს, რომ საჯარო სამსახურში მიღებაც ბუნდოვანი კრიტერიუმების თანახმად ხდება, რადგან დამოკიდებულია ხელმძღვანელის გადაწყვეტილებაზე, როგორც ეს იყო დაწინაურების შემთხვევაში.

სამსახურში მიღების ამგვარი პრაქტიკა, კვლავ ააქტიურებს არაფორმალური კავშირების მნიშვნელობას და მათ გავლენას საჯარო სამსახურში.

არაფორმალური კავშირების თემაზე ყურადღების გამახვილება მნიშვნელოვანი საკითხია, რადგან ეს უკანასკნელი მერიტოკრატიული მართვის პრინციპების მკაფიოდ საპირირისპირო მაჩვენებელია. საჯარო მოხელეები ბუნებრივია თავს არიდებენ ნაცნობობით, ნათესაობით და არა დამსახურებისამებრ საჯარო სამსახურში მიღებისა და დაწინარების თემაზე საუბარს, ამიტომ პროექციული შეკითხვები ამ საკითხზე ასეთ დისკურსს ავლენს:

„ყოველშემთხვევაში ამაზე ღიად საუბარი არ არის არასდროს. არავინ არ საუბრობს იმაზე, ვინ ვინ სად დანიშნა, ვისი დამსახურებით და ა.შ. ანუ ეს ტაბუდადებული თემაა, ყოველშემთხვევაში ამაზე კულუარებში საუბრობენ ძირითადად“. (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

რადგან აღნიშნული საკითხი ტაბუდადებულია, ირიბი კითხვებით ვლინდება არაფორმალური კავშირების გავლენა როგორც დაწინაურების ასევე სამხაურში მიღების და სამსახურის შენარჩუნების ფაქტებზე. ამ კონკრეტული დანსკვნის გაკეთების საშუალებას გვაძლევს, შეკითხვა გუნდური მუშაობის პრინციპებთან დაკავშირებით. აღნიშნულ თემაზე საუბარი იძლევა არაფორმალური ურთიერთობების არამხოლოდ გავრცელების, არამედ მათი ქმედითობის გამოვლენის შესაძლებლობას. გამომდინარე იქიდან, რომ საჯარო მოხელეები არ არიან გუნდურობის მერიტოკრატიული პრინციპების შესახებ ინფორმირებული, გუნდურობა კლანურობის კონტექსტში გაიგება და ინტერპრეტირდება. ამ უკანასკელს დადებითი კონოტაცია გააჩნია რესპონდენტების მსჯელობებში:

„არის ძალიან ბევრი შემთხვევა ხელმძღვანელი მიდის და მას მიყავს მთელი გუნდი, თუ ის მათ ენდობა... მე მაგალითად მქონდა შემთხვევა, ერთ-ერთმა უფროსმა მითხრა: “სადაც არ უნდა წავიდე, შენ უნდა იყო ჩემს გვერდით, ჩემთან ერთად“. მაგრამ სამწუხაროდ შემდეგ მას საერთოდ მოუწია საქართველოდან წასვლა და ბუნებრივია ვერ გავყვებოდი. მაგრამ იმდენად იყო მოჯაჭვული ჩემს მუშაობაზე, ჩემს ხასიათზე, ჩემი წერის მანერაზე, რომ მეუბნებოდა: „სადაც არ უნდა წავიდე, რა თანამდებობაც არ უნდა მქონდეს, შენ უნდა იყო ჩემს გვერდზე”. ამიტომ, ეს არის გუნდურობა, ეს არის ადამიანის კულტურა, მისი პიროვნული თვისებები, მახასიათებლები, როგორ დაგიპყრობს, როგორ შეეთვისები, ზოგი ამას ისე ეთვისება, ვერ წარმოუდგენია მის გარეშე მუშაობა.“ (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

„მე ვიცი ძალიან ბევრი შემთხვევები, აქედან წასულან თანამშრომლები სხვაგანაც, დაუნიშნიათ ხლმძღვანელად და 4-5 კაცი წაუყვანით თან, ესეთი შემთხვევები ყოფილა. ეს არის სამაგალითო შემთხვევა, ეს მხოლოდ ერთგულება კი არ არის, ეს არის ძალიან ბევრი ფაქტორის მომცველი, რომელსაც ვერც კი ჩამოვთვლი.“ (ერთ-ერთი რესპონდენტი)

ახალ, მუდმივად ცვალებად გარემოში, საბჭოური ინსტიტუტების მიმართ არსებული ზოგადი უნდობლობის მემკვიდრული ზეგავლენის ფონზე, მაშინ როდესაც დემოკრატიული ფორმალური სოციალური ინსტიტუტები (წარმატების ფორმალური და მორალური კრიტერიუმები) კვლავ ფორმირების პროცესშია, სოციალურ-ეკონომიკური წარმატების მიღწევის განმსაზღვრელ ფაქტორებს შორის ჯერ კიდევ ძლიერია არაფორმალური ფაქტორების (პროტექციონიზმი, ნეპოტიზმი და ა.შ.) გავლენა, რაც სახელმწიფოს მიერ დეკლარირებული კურსის არაადეკვატურია.

უ. ბეკის „რისკის საზოგადოების თეორის“ თანახად თანამედროვე არაფორმალურობა არის არა პიროვნებისა და საზოგადოების განვითარების ინტელექტუალური კაპიტალი, არამედ საყოველთაო გაურკვევლობის და შიშის პირობებში ინდივიდუალირი გადარჩენა. ბეკი წერდა, რომ რისკის საზოგადოების ნეგატიური ლოგიკა მოტივირდება გაურკვევლობის შიშით და გამოიხატება ფორმულით „მეშინია!“. არაფორმალური ქსელი „შუამავალთა ინსტიტუტს“ საჭიროებს, რომელიც უსაფრთხოების საფასურია, რომელსაცაქვს საბაზრო ღირებულება. მთელი საქმიანობა მიმართულია ოფიციალურუპიროვნო ურთიერთობების გარდაქმნისაკენ ნდობით-პიროვნულად, ანუ სოციალური კომუნიკაციის არქაულ ფორმებთან დაბრუნება. არაფორმალურის ინსტიტუციონალიზაცია, ამავე დროს წარმოადგენს სახელმწიფოს დეინსტიტუციონალიზაციის პროცესს. კვლევის მონაცემების ახსნა შესაძლებელია ამ თეორიული მიდგომის პრიზმიდანაც. ლოგიკურად ახსნადი ხდება რომ მოხელეები ხელოვნურად ქმნიან ლეგალური შესაძლებლობების დეფიციტს, რომელიც ვლინდება ჩვენს შემთხვევაში კარიერული წინსვლის ფორმალიზებული/ დაწერილი კრიტერიუმების არ არსებობაში, მათ ბუნდოვანებაში და რიგითი თანამშრომლების მათ მიმართ დაუინტერესებლობაში. ხოლო შემდეგ, სწორედ ეს კანონიერი უფლებები „იყიდება“ არაფორმალური ურთიერთობების, ქსელებში ჩართვის სანაცვლოდ. ამგვარად, უფლება გარდაიქმნება საქონლად, რომელსაც მონოპოლიურად განაგებენ სახელმწიფო ბიუროკრატიის მაღალჩინოსნები.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. საქართველოს კანონი საჯარო სამსახურის შესახებ (განმარტებები და კომენტარები 2003, 8 მაისის მდგომარეობით). თბ 2003.

2. საქართველო შრომის კანონმდებლობა (ცვლილებებითა და დამატებებით 2003, 25 ოქტომბრამდე). გამ. იურისტის ბიბლიოთეკა. თბ. 2003.

3. „საჯარო სამსახურში ინტერესთა შეუთავსებლობისა და კორუფციის შესახებ“ საქართველოს კანონი.

4. საქართველოს კანონი „სახელმწიფო სპეციალური წოდებების შესახებ“.

5. საქართველოს პრეზიდენტის 2001 წლის № 286 ბრძანებულება „საჯარო სამსახურის თანამდებობათა რეესტრის შესახებ“.

6. საქართველოს პრეზიდენტის 2003 წლის № 47 ბრძანებულება „საჯარო მოხელეთა საკლასო ჩინების მინიჭების წესის შესახებ დებულეიბს დამტკიცების თაობაზე“

7. Blau P. The Dynamics of Bureaucracy. Chicago.1963.

8 Kochanowicz J. Reforming Weak States and Deficient Bureaucracies. In: Intricate Links: Democratization and Market Reforms in Latin America and Eastern Europe. Washington DC, ODC, 1994.

9. Polanyi K. „The Great Transformation“. London, 1944.

10. Toennies F. „Community and Society“. New York, 1987. Polanyi K.” The Great?Transformation”. London, 1944.

11. Weber M., Economy and Society, Ed. by G. Roth and C. Wittich. N.Y.: Bedminster,?1968. - 352 p.

12. Бергер П.Капиталистическая революция (50 тезисов о процветании, равенства и

свободы), М.,1994

13. Де Сото Э. Загадка капитала. Почему капитализм торжествует на Западе и терпит

поражение во всем остальном мире. М., 2001

14. Де Сото Э. Иной путь. Невидимая революция в третьем мире. М.: 1995.

15. Мюрдаль Г. Современные проблемы „третьего мира“. М.,1972. 32. Уэллман Б. Место родственников в системе личных связей. Социологические исследования. 2000, №6.

რეზიუმე
მერიტოკრატიული პრინციპები საჯარო სამსახურში
თამარ ჩარკვიანი

საქართველოში თანამედროვე ბიუროკრატია დგას გამოწვევის წინაშე - გარდაიქმნას ჯანსაღ მერიტოკრატიულ პრინციპებზე დაფუძნებულ სისტემად ან მოძებნოს ფუნქციონირების ალტერნატიული მექანიზმები, რომლებიც შეაფერხებენ მის, როგორც ღია, დემოკრატიულ სისტემად ჩამოყალიბებას. საჯარო სამსახურის მართვის პრინციპებისა და საჯარო მოხელთა სამსახურეობრივი წარმატების განმსაზღვრელი ფაქტორების შესასწავლად უნდა გავითვალისწინოთ ჩვენი საზოგადოების სპეციფიკური ვითარება.

მოცემული სტატიის მიზანია შეავსოს პოსტსაბჭოთა საქართველოში საჯარო სამსახურის შესახებ მეცნიერული ცოდნის დეფიციტი. სტატიაში ყურადღება გამახვილდება მერიტოკრატიული პრინციპების კონტექსტში საჯარო სამსახურში კარიერული წინსვლის პრაქტიკები.

ახალ, მუდმივად ცვალებად გარემოში, საბჭოური ინსტიტუტების მიმართ არსებული ზოგადი უნდობლობის მემკვიდრული ზეგავლენის ფონზე, მაშინ როდესაც დემოკრატიული ფორმალური სოციალური ინსტიტუტები (წარმატების ფორმალური და მორალური კრიტერიუმები) კვლავ ფორმირების პროცესშია, სოციალურ-ეკონომიკური წარმატების მიღწევის განმსაზღვრელ ფაქტორებს შორის ჯერ კიდევ ძლიერია არაფორმალური ფაქტორების (პროტექციონიზმი, ნეპოტიზმი და ა.შ.) გავლენა, რაც სახელმწიფოს მიერ დეკლარირებული კურსის არაადეკვატურია.

SUMMARY
MERITOCRATIC PRINCIPLES IN PUBLIC SERVICES
TAMAR CHARKVIANI

Modern bureaucracy in Georgia is facing a challenge - to reform into a healthy system based on the principles of meritocracy; or to find alternative ways of functioning, which will hinder its development into an open, democratic system. In order to study the factors which determine the principles for managing public services and the success of public servants, the specific situation of our society should be taken into consideration. The aim of this article is to address the lack of academic knowledge about public services in post Soviet Georgia. Its attention will be focused on the practices of career In the new, ever-changing environment, with the inherited general mistrust of Soviettype institutions, and at the time when formal democratic social institutions (formal and moralcriteria of success) are still in the process of development, informal factors (protectionism, nepotism, etc.) still largely determine social-economic success. This is inconsistent with the route declared by the state.

РЕЗЮМЕ
МЕРИТОКРАТИЧЕСКИЕ ПРИНЦИПЫ НА ГОСУДАРСТВЕННОЙ СЛУЖБЕ
ТАМАР ЧАРКВИАНИ

В Грузии современная бюрократия стоит перед вызовом - трансформироваться в здоровую систему, основанную на меритократических принципах, или найти альтернативные механизмы функционирования, которые будут препятствовать ее формированию в открытую, демократическую систему. Для изучения принципов управления государственной службы и факторов, определяющих служебный успех государственных служащих, должна быть учтена специфика нашего общества.

Целью данной статьи является заполнить дефицит научных знаний о государственной службе в постсоветской Грузии. Главный вопрос, который обсуждается в статье, касается - практик карьерного роста в государственной службе в контексте меритократических принципов.

В новом, постоянно меняющемся окружении, при влиянии наследственного недоверия к советским институтам, тогда когда демократические формальные социальные институты (формальные и моральные критерии успеха) являются в процессе формирования, среди факторов, определяющих социально-экономический успех, все еще сильно влияния неформальных факторов (протекционизм, непотизм и т.д.). Что является неадекватным декларированному государством курсу.

___________________

1. მარგველაშვილი გ., გაუკუღმართებული ბიუროკრატიის სამი დახასიათება; გაზეთი „რეზონანსი”, 1.02.2005წ. გვ. 4.

ნანა მირცხულავა
ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორი

XX საუკუნის ხელოვნების აუტსაიდერთა რიგებში ჩაწერილი, მოდერნიზმის სასარგებლოდ უარყოფილი, ზედმეტად პოლიტიზირებული „სოც.რეალიზმის“ ხელოვნება დიდ ინტერესს იწვევს მთელს მსოფლიოში,როგორც სრულიად ახალი ტიპის უნიკალური ფენომენი.

იმისათვის, რომ „მიუდგე“ სოც.რეალიზმის ხელოვნებას, განსაკუთრებული მეთოდია საჭირო. ჩვეულებრივ, მხატვრულ ანალიზს ის არ ექვემდებარება. სოც.რეალისტური ხელოვნების სახვითი ენა, გამომსახველობითი სისტემა იმდენად ერთგვაროვავანია, რომ სხვადასხვა მიმართულებებზე მისი მორგების და სტილისტური კავშირების მოძიების მცდელობა წინა ეპოქების ხელოვნებასთან (პერედვიჟნიკები, იმპრესიონიზმი, აკადემიზმი, ავანგარდი) ყოველგვარ აზრს არის მოკლებული, თუმცა თითოეულ მათგანს აქვს შეხების წერტილები მასთან, მეტიც, თითოეულმა მათგანმა აქტიური მონაწილეობა მიიღო მის ჩამოყალიბებაში.

„სოც. რეალიზმის“ შეხედულებები ბევრწილად ეწინააღმდეგება მატერიალური სამყაროს ფაქტებს და მოვლენებს და თავად ტერმინიც - „სოც.რეალიზმი“ - საკმაოდ წინააღმდეგობრივია, რადგან გულისხმობს იმ ქვეყნის ცხოვრების რეალისტურ ასახვას, რომელშიც სოციალიზმი რეალურად არ არსებობს. ანუ სოც.რეალიზმის ხელოვნებაში დაკარგულია სამყაროს უშუალო შეგრძნება. ის არ უცქერის სამყაროს ობიექტურად, ქმნის ამაღლებულ მხატვრულ სინამდვილედ გარდასახულ გაკეთილშობილებულ რეალობას, კაშკაშა სინათლეში წარმოსახულ, აბსურდის ბუნებით მოცულ ალტერნატიულ სამყაროს, რეალობის და სიზმრების ნაერთს.

არსით ეს ხელოვნება ოპტიმისტური, იმედის მიმნიჭებელი უნდა ყოფილიყო, ნათელი იერი უნდა ეტარებინა,მოვლენები და ფაქტები იმედიანი მოტივით უნდა შეკრულიყო (პრინციპი რომლის დარღვევის უფლება ხელოვანს არ ჰქონდა). სამყაროს ცენტრში, ჯანსაღი ოპტიმისტის გენოტიპი იდგა, მშრომელის, შემომქმედის (აუცილებელი პირობა). ამდენად, „სოც.რეალიზმი უფრო რეფლექსიაა ადამიანზე, შემოქმედზე, ჰუმანიზმის რომელიღაცა ვერსიის გაცოცხლებაა, ოღონდ ეს ჰუმანიზმი რეპრესიულია, რადგან ადამიანური ქცევის ყველა სხვა ვერსიას გამორიცხავს“.

მაორგანიზებელი სოც.რეალიზმის ხელოვნებაში თემატიკაა, თუმცა, სოც.რეალისტური ხელოვნების სტილური მახასიათებლები მკაფიოებით გამოირჩევა სიუჟეტის გარეშეც (კომპოზიცია, მაჟორული კოლორიტი, ფიგურის პლასტიკა, გამომეტყველებაც კი).

სოც.რეალიზმზე საუბრისას უწინარესად მხედველობაში უნდა მივიღოთ ის ფაქტი, რომ ეს იყო ტოტალიტარული ქვეყნის ხელოვნება (დღევანდელ ხელოვნებათმცოდნეობაში დამკვიდრებული აზრის თანახმად ტოტალიტარულესთეტიკას საფუძვლად ძალისმიერად შეწყვეტილი ავანგარდის მასობრივი ხელოვნების კონცეპცია დაედო საფუძვლად. გამოთქმულია მოსაზრება,რომ სოც.რეალიზმი მალევიჩის ლოზუნგებითაც სარგებლობდა), მასობრივი კულტურის განსაკუთრებული ტიპი, რომელიც ქვეყნის იდეოლოგიას ხელისუფლების გასამტკიცებლად ჭირდებოდა. ამიტომ ის მასისათვის გასაგები უნდა ყოფილიყო (20-იანი წლების ავანგარდი უშედეგოდ შეეცადა საბჭოთა ხელოვნების ოფიციალური იდეოლოგიის გამოყენებას და ელიტარული ხელოვნების რთული ფორმების მასებში შეტანას. მასამ ავანგარდი არ მიიღო). საგულისხმოა იმ მხატვრულ-სტილისტური ნიშნების თანხვედრა, რომელიც ტოტალიტარული ქვეყნების ხელოვნებებს შორის იჩენს თავს. მაგალითისთვის მოვიყვან ნაციონალურ-სოციალისტურ გერმანიასა და საბჭოთა კავშირს. ორივე ქვეყნის ხელოვნებაში მხატვრულ სტილთა მრავალფეროვნებიდან გამორჩეულია ერთი - რეჟიმისთვის მისაღები სტილი (ნეოკლასიცისტური) რომელიც „მოთხოვნებს“ ეპასუხება. ის იღებს ოფიციალურ სტატუსს. ყველა დანარჩენი როგორც რეაქციული უარყოფილია. საერთოა მიდრეკილება მონუმენტური ფორმებისადმი, „გიგანტომანია“, სახელმწიფოს ძლიერების გამოხატვის გრანდიოზულობის შეგრძნებიდან მიღებულ, ემოციურ დატვირთვაზე გათვლილი, გიგანტური, ხუროთმოძღვრული პროექტების განხორციელება ე.წ. „ხუროთმოძღვრული სიგიჟეები“ (საბჭოების და ნაციათა სასახლეები). დღეს ზოგიერთი ხელოვნებათმცოდნე ამ სტილს ექსპრესიონიზმს მიაკუთვნებს ჰიპერტროფული ზომების გამო, ზოგიერთის მოსაზრებით ის „არ-დეკოს“ ერთ-ერთ ვარიაციას წარმოადგენს (საფრანგეთის, ნიდერლანდების არქიტექტურაში „არ-დეკომ“ ევოლუცია განიცადა ფუნქციონალიზმისაკენ, ხოლო ტოტალიტარული რეჟიმის ქვეყნებში (მესამე რეიხი,სსრკ) ის რაციონალიზმმა და კონსტრუქტივიზმმა ჩაანაცვლა).

საერთოა აგიტაციური ხელოვნების ფორმების აღზევება: პროპაგანდისტული ქანდაკება, პლაკატი (ორივე ქვეყანაში განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობს ნარატიული სტრუქტურის პლაკატი). მასებზე იდეურ პოლიტიკური და ესთეტური ზემოქმედების გასაძლიერებელი პროპაგანდისტული აქციები (მასობრივი დემონსტრაციები, რევოლუციური დღესასწაულები). მიდრეკილება რიტუალური ქმედებებისაკენ, რომლებიც აშკარა საკრალურ ხასიათს ატარებენ (პროტოკოლის გვირგვინები ბელადის ძეგლებთან და ა.შ).

ტოტალიტარული ქვეყნების ხელოვნებებს შორის მსგავსებების მიუხედავად განსხვავებებიც აღინიშნება. ნაციონალურ-სოციალისტური გერმანიის მენტალურ-იდეოლოგიური განსხვავებულობის ერთერთ მკაფიო გამოხატებულებას წარმოადგენს შიშველი ქანდაკება (არიული რასის ფიზიკური და სულიერი სილამაზის პლასტიკურ განსახიერებაში, ნაცისტური რასობრივი იდეოლოგია საკუთარ არგუმენტებს ეძიებდა. ამავე დროს ხაზი ესმეოდა გერმანიის ხელოვნებაში ჩანერგილ ნეოკლასიცისტური სტილის სულიერ სიახლოვეს კლასიკური ანტიკური მემკვიდრეობისადმი).

საბჭოური ხელოვნება განსხვავებით მესამე რაიხის ხელოვნებისაგან. შიშველი ფიგურების გამოსახვას ერიდება. ოფიციალური საბჭოთა კულტურა დეეროტიზირებული რჩება (განსაკუთრებული შეზღუდვები ამ მხრივ დაწესდა 40-50-იანი წლების საბჭოურ ქანდაკებაში სამოსის ქვეშ დაფარული სხეულის ფორმებით (მხოლოდ სახე „მეტყველებს”). ამ პერიოდის ქანდაკებებთან შედარებით 30-იანი წლების ზოგიერთი ქანდაკება „ნიუთ“ აღიქმება).

სოც.რეალიზმმა ახალი პრობლემის წინაშე დააყენა ხელოვნების ყველა ჟანრი, ტრადიციული ნიშნების რღვევით დაიწყო მათი ახალი სახეობების ფორმირება. მაგ., სოცრეალისტური პეიზაჟის ახალი სახეობა, მისი უშუალო წინამორბედის, XIX საუკუნის ევროპული რეალისტური პეიზაჟისაგან განსხვავებული სახით წარმოგვიდგება. ის მისაღებია მხოლოდ როგორც სამშობლოს, ქვეყნის სიმბოლო, ადამიანის ხელით გარდაქმნილი ან გარდაქმნის პროცესში მყოფი გარემო (სამშენებლო ატრიბუტებით) ლირიული პეიზაჟი უარყოფილია.

განსხვავებული მხატვრული აღქმის საფუძველზე დამყარებული ახალი კომპოზიციური ფორმები შემოდის ქანდაკებაშიც. ჟანრთა იერარქიაში ყველაზე გამორჩეული და დაწინაურებული ბელადების პორტრეტებია.

სსრ კავშირში, როგორც ყველა ტოტალიზირებულ სახელმწიფოში არსებობდა ტენდენცია მთელი სახელმწიფოს განსახიერებისა მისი ცენტრალური ფიგურის პარტიის ლიდერის სახით ბელადის პიროვნება ტოტალიტარული კულტურის განუყოფელი ნაწილია.

ყოფითი ჟანრის ტილოებში და ქანდაკებებში ბელადები დაჯილდოებული არიან ჩვეულებრივი ადამიანის საუკეთესო თვისებებით. მონუმენტურ ჟანრში, ისინი განდიდებულნი ზებუნებრივი თვისებებით აღტაცების და მოწიწების გრძნობის ამღვრძელნი, მიუწვდომელი იდეალები ხდებიან (ინტერესსს არ უნდა იყოს მოკლებული ის ფაქტი, რომ სსრკ-ში ლენინის ერთ-ერთი პირველი ქანდაკება საქართველოში დაიდგა (ზემო-ავჭალის ჰესი, ბრინჯაო, ქვა 1927, მოქანდაკე - შადრი, არქიტექტორი - ჩერნიშოვი, დემონტირებულია 1991 წ.).

ბელადის მონუმენტური ქანდაკების აღმართვა-გააზრება პირისპირ დარჩენილი ადამინის იმ განცდაზეა გათვლილი (უზენაესობა, ღვთაებრიობა), რომელსაც ძველი დროის ხელოვნება იყენებდა (გორის ცენტრალურ მოედანზე ადმინისტრაციული შენობის წინ აღმართული, სტალინის უკანასკნელი მონუმენტი საქართველოში, ბრინჯაოში ჩამოსხმული ექვსმეტრიანი ქანდაკება, გრანიტის 9 მეტრიან სამ იარუსიან კვარცხლბეკზე იდგა, რომელიც ამავე დროს ტრიბუნის ფუნქციასაც ასრულებდა, ძეგლი დაიდგა 1925 წ. სტალინის სიცოცხლეში, მოქანდაკე - შოთა მიქატაძე, დემონტირებულია 2010 წელს).

მასალად უპირატესად ბრინჯაოს გამოყენება, მისი შეგნებული და გააზრებული გამორჩევა, მარადიულობის განცდის შესაქმნელადაა გათვლილი, უკვდავყოფის საბუთად, იმის მანიშნებლად, რომ ბელადის მონუმენტი საუკუნეებზეა გათვლილი. ბელადები სხვადასხვა დროს იყვნენ კანონიზირებულნი, სტალინი - მის სიცოცხლეშივე, ლენინი - გარდაცვალების შემდეგ (კანონიზირებას ექვემდებარებიან არა მხოლოდ ბელადების სახეები, არამედ მათთან დაკავშირებული მოვლენებიც).

30 წლებში სტალინი გამოისახებოდა ფრენჩშით, ყოველგვარი რეგალიების გარეშე. მაგრამ, შემდგომ იწყება მისი სახის მონუმენტური გააზრება, განდიდება ზებუნებრივი თვისებებით, იცვლება სხეულის პროპორციები. სხეული სიმაღლეს და ტანადობას იძენს. ვიზუალურად საგრძნობლად გაზრდილია მისი ადგილი კომპოზიციაში - ფიგურა ხაზგასმული მასშტაბურობით გამოიყოფა სხვა ფიგურებისგან, რაც ხაზს უსვამს მის მნიშვნელობას, სხვათაგან გამორჩეულობას.

ლენინის სახე არ გამქრალა სსრკ-ის იკონოგრაფიიდან მისი არსებობის მთელი ისტორიის მანძილზე. ის ტოტალიტარული სახელმწიფოს ერთგვარ ბრენდად იქცა (პროფილი ფულად ნიშნებზე, მილიონობით პარტიულ ბილეთზე, სახელმწიფო ჯილდოებზე, პლაკატებზე, ოქტომბრელების და კომკავშირლების სამკერდე ნიშნებზე). ბელადთა ახალი ეპოქის სიმბოლოდ ქცეულმა გრანდიოზულმა მონუმენტებმა, რომლებიც სოციალისტური კლასიციზმის, „სტალინის ამპირის“ არქიტექტურის საშუალებით შექმნილი, ახალი „საკრალური“ სივრცის ყველაზე დამახასიათებელ მარკერებს წარმოადგენდენ, დიდი როლი ითამაშა განსაკუთრებული სიმბოლიკის მქონე ძველი სივრცის დომინანტების შეცვლაში. ბელადთა მონუმენტების მისაბაძი ნიმუშების კომპოზიციური სქემები ერთდროულად ვრცელდება ცენტრიდან წარმომავალ ნიმუშებზე დაყრდნობით და მკაცრ კანონებს ექვემდებარება, რაც საუკეთესო გამომხატველია იმისა, რომ სოც.რეალიზმის ხელოვნება ბევრწილად ანონიმურია, მხედველობაში მაქვს მხატვრულ-სტილისტური ხერხები უფრო ფართოდ ავტორობა (ამის დასტურად კიდევ ერთ მაგალითს ე.წ. „თაბაშირის სოციალიზმს“ მოვიყვან - ბაღ-პარკების დეკორატიული სივრცის მოსართავ, ერთიან საკავშირო ქსელში გაერთიანებული ბრიგადების მიერ შექმნილ ტირაჟირებულ ქანდაკებებს).

არაერთი თვალსაჩინო ხელოვანი იძულებული გახდა სოც.რეალისტური ხელოვნების მიერ თავსმოხვეულ სისტემაში, დაკანონებული ნორმების ჩარჩოებში ემუშავა, საკუთარი ინდივიდუალობის გამოვლენის შიშით, ხელოსანი შემსრულებლის როლში, არადამახასიათებელ სტილში, თემატიკაში, ჟანრში...

მიუხედავად შეზღუდვებისა, ქართველი შემომქმედნი ახერხებდნენ ორიგინალური მხატვრული მიდგომის გამოვლენას. მათი მხატვრული შემოქმედების ერთგვარ გამორჩეულ სიმბოლოებად იქცა სოც.რეალიზმის პირობებში შექმნილი ზოგიერთი ნამუშევარი მაგ., სოცრეალისტური პეიზაჟის მხატვრულ ხორცშესხმაში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანა დ. კაკაბაძის პეიზაჟებმა, რომლებშიც ქართული ეროვნული მხატვრობის ტრადიციების თვითმყოფადობაა შენარჩუნებული.

სოცრეალიზმის ხელოვნება ქმნის მითს მომავალზე, ოცნების ზღაპრულ ქვეყანაზე. ეს არის მცდელობა აწყმოში მომავლის შექმნისა, წარმოდგენაში არსებული უკეთესი სამყაროსაკენ მიმართული გზების ძიების, ახალი რელიგიით შექმნილ იმ აღთქმულ სამოთხეზე ოცნების, რომელმაც სამყაროს ცენტრში ღმერთის ნაცვლად კონკრეტული ადამიანი (ბელადი) წარმოგვიდგინა.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. Groys B. The total art of Stalinism: Avant-Garde, Aesthetic Dictatorship, and Beyond. Prinston University Press,1992

რეზიუმე
სოც.რეალიზმი ქართული ხელოვნებაში
ნანა მირცხულავა

ათწლეულების მანძილზე, ქართული ხელოვნების იდეოლოგიურ მიმართულებას სოც.რეალიზმის ესთეტიკა განსაზღვრავდა. ქართული ხელოვნების სრული ობიექტური სურათის წარმოდგენა შეუძლებელია ამ უნიკალური მხატვრული მეთოდის შესწავლის გარეშე. ქართული საბჭოთა ხელოვნების შესახებ არსებული ფრაგმენტალური კვლევები ამ საკითხის წინ წამოწევას არ ისახავდა მიზნად, ყურადღება გამახვილებული იყო ცალკეულ ნიმუშებზე ან კონკრეტულ ავტორებზე, ამდენად ნაშრომი წარმოადგენს ამ ურთულესი თემის კვლევის დაწყების და გააზრების ერთ-ერთ პირველ მცდელობას.

SUMMARY
SOC.REALIZM IN GEORGIAN ART
NANA MIRTSKHULAVA

Throughout several decade, the ideological orientation of the Georgian art was defined by an aesthetics of soc.realizm. Without studying of this unique art method it is impossible to present an objective picture if development Georgian art. Fragmental researches about Georgian Soviet art, did not put before themselves a problem highlight this question. On the foreground the attention has been pointed at separate samples and concrete authors. The presented work is one of the first attempts of the beginning of research of this difficult theme.

РЕЗЮМЕ
СОЦ.РЕАЛИЗМ В ГРУЗИНСКОМ ИССКУСТВЕ
НАНА МИРЦХУЛАВА

На протяжений нескольких десятилетии, идеологическую направленность грузинского искусства определяла эстетика соц.реализма. Без изучения этого уникального метода, невозможно представить объективную картину развития грузинского исскуства. Фрагментальные исследования о грузинском советском исскустве, не ставили перед собой задачу выдвижения зтого вопроса на передний план. Внимание было заострено на отдельных образцах и конкретных авторах. Представленная работа является одной из первых попыток начала исследования этой сложной темы.

__________________

1. მარგველაშვილი გ., გაუკუღმართებული ბიუროკრატიის სამი დახასიათება; გაზეთი „რეზონანსი”, 1.02.2005წ. გვ. 4.

არჩილ კალანდია
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის დოქტორანტი

ამერიკა-ჩინეთის ურთიერთობები თანამედროვე მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე უმნიშვნელოვანესი ორხრივი კავშირებია. ეს არის თანამშრომლობა ერთის მხრივ მსოფლიოში ყველაზე განვითარებულ სახელმწიფოსა და მეორეს მხრივ მსოფლიოში ყველაზე განვითარებად სახელმწიფოს შორის. მსოფლიოს წამყვანი პოლიტოლოგები ვაშინგტონისა და პეკინის ურთიერთობებს თავისებულ ინტერპრეტაციას აძლევენ „კავშირები ზე-სახელმწიფოსა და პოტენციურ ზე-სახელმწიფოს შორის“.

ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობების დათბობა დაიწყო სამოცდაათიანი წლების დასაწყისში, როდესაც ამერიკას სათავეში რიჩარდ ნიქსონი და მისი ადმინისტრაცია ედგა (1969-1972წწ). ეს ის პერიოდია, როდესაც პეკინსა და მოსკოვს შორის სიტუაცია საკმაოდაა დაძაბული, ახალი მომხდარია გდანსკის ცნობილი მოვლენები და ვაშინტონმა გადაწყვიტა ყველაფერი ეს გამოეყენებინა თავის სასარგებლოდ, დაერეგულირებინა და დაემყარებინა დიპლომატიური ურთიერთობები პეკინთან.

1971 წლიდან დაიწყო ორმხრივი ურთიერთობების დათბობის პოლიტიკა, რასაც შემდგომში ჩინეთ-ამერიკას შორის დიპლომატიური „პინ-პონგი“ ეწოდა. იმავე წლის ივლისსა და ოქტომბერში ამერიკის მაშინდელი სახელმწიფო მდივანი ჰენრი კისინჯერი ორჯერ ეწვია ოფიციალური ვიზიტით ჩინეთს. მან შესთავაზა მაო ძედუნს ეცადა ვაშინგტონთან ურთიერთობების დაწყება, ურთიერთსასარგებლო თანამშრომლობის საფუძველზე. სწორედ ჰენრი კისინჯერი ითვლება პეკინსა და ვაშინგტონს შორის კონტაქტების აღდგენის მთავარ ინიციატორად და საფუძველი ჩაუყარა ნიქსონის მომავალ ვიზიტს ჩინეთში. 1972 წელს წარმატებით შედგა ნიქსონის ისტორიული ვიზიტი ჩინეთში. ეს იყო პირველი ვიზიტი ამერიკის პრეზიდენტისა ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკაში.

ამ მნიშვნელოვანი მოვლენის დროს ხელი მოეწერა შანხაის კომუნიკეს, სადაც ამერიკა ტაივანს ჩინეთის განუყოფელ ნაწილად განიხილავდა და აღიარებდა ერთიანი ჩინეთის პოლიტიკას.

1978 წელს ჯიმი კარტერის პრეზიდენტობისას ხელი მოეწერა უკვე მეორე კომუნიკეს, რომლის შედეგადაც 1979 წლის 1 იანვარს პეკინსა და ვაშინგტონს შორის დამყარდა დიპლომატიური ურთიერთობები.

მომდევნო წელს ჩინეთის რეფორმებისა და გახსნილობის პოლიტიკის მთავარი არქიტექტორი დენ სიაოპინი ეწვია ამერიკას. ამან დიდი აჟიოტაჟი გამოიწვია შტატებში. სწორედ დენ სიაოპინის ვიზიტმა მისცა პრაქტიკული ბიძგი ორ ქვეყანას შორის პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სამეცნიერო-ტექნიკურ და კულტურის სფეროებში ორმხრივი თანამშრომლობის დაწყებას.

1982 წელს ხელი მოეწერა მესამე კომუნიკეს ჩინეთსა და აშშ-ს შორის, რაც ითვალისწინებდა აშშ-ს მხრიდან ტაივანისთვის იარაღის არ მიყიდვის საკითხის ეტაპობრივ გადაწყვეტას (დღესდღეობითაც სწორეს ეს საკითხი რჩება ერთ-ერთ უმთავრეს გადაუჭრელ პრობლემად პეკინსა და ვაშინგტონს შორის).

ჩინეთ-ამერიკის ერთობლივი სამი კომუნიკე წარმოადგენს პოლიტიკურ ფუნდამენტს ორმხრივი თანამშრომლობის გასაღრმავებლად.

მიუხედავად ორმხრივ ურთიერთობებში მნიშვნელოვანი წინსვლისა, ბუნებრივია ორ ქვეყანას შორის მთელ რიგ საკითხებში არსებობდა უთანხმოებები. პირველ რიგში იდეოლოგიური, ასევე ტაივანის საკითხში, ორმხრივი ვაჭრობისა და ინტელექტუალური საკუთრების სფეროებში.

რა ხდება დღეს ჩინეთსა და ამერიკის ორმხრივ ურთიერთობებში? ვინ არიან ერთმანეთისთვის ამერიკა და ჩინეთი. იდეოლოგიური მოწინააღმდეგეები? კონკურენტები? მტრები? მეგობრები?

რეალურად, არც ერთი არც მეორე, არც მესამე და არც მეოთხე.

მიუხედავად ჩინეთ-ამერიკის ურთიერთობებში უამრავი წყალქვეშა დინებისა და არსებული უთანხმოებებისა (ტაივანისა და ტიბეტის საკითხი, იუანის გაცვლითი კურსი დოლართან მიმართებაში, ჩინეთთან ამერიკის სავაჭრო დეფიციტი, ადამიანის უფლებების თემა, ჩინეთის საბაზრო ეკონომიკის სტატუსის მქონე ქვეყნად აღიარება, ენერგორესურსების საკითხი, ერაყი, ირანი და სხვა) პეკინი და ვაშინგტონი ურთიერთ საჭიროებიდან გამომდინარე „იძულებულნი“ არიან ერთიანი მიდგომა ჰქონდეთ 21-ე საუკუნის გლობალურ საფრთხეებთან როგორიცაა ტერორიზმი, მასობრივი განადგურების იარაღის გაუვრცელებლობა, კლიმატური ცვლილებები, კორეის ნახევარკუნძულის პრობლემა, გლობალური ფინანსური კრიზისი.

ფაქტია, რომ ჩინეთის ეკონომიკისა და საერთაშორისო ავტორიტეტის უსწრაფესი ტემპებით ზრდის ფონზე, პეკინი ვაშინგტონისთვის არა მხოლოდ ანგარიშგასაწევი, არამედ პრაგმატულად საჭირო ძალაა (სხვათაშორის ამ პათოსის განცხადებებს სრულიად ხმამაღლა და დაუფარავად აკეთებს ვაშინგტონი უმაღლეს და მაღალ დონეზე 2010 წლიდან).

დღეს მსოფლიოში მიმდინარე პროცესებიდან გამომდინარე როგორც არასდროს ისე სჭირდება ამერიკას ჩინეთი და ჩინეთს ამერიკა. შეიძლება ითქვას, რომ ამ ორი სახელმწიფოს ურთიერთობები მნიშვნელოვან წილად განაპირობებს დანარჩენი მსოფლიოს ბედს. მათ არავითარ შემთხვევაში არ აწყობთ ერთმანეთთან კონფრონტაცია, ეს დამღუპველი იქნება როგორც ვაშინგტონისთვის, ასევე პეკინისთვისაც.

„შეერთებული შტატები მხოლოდ მიესალმება ჩინეთის მზარდ როლს საერთაშორისო ასპარეზზე. ჩინეთის მშვიდობიანი განვითარება მომგებიანია, როგორც ამერიკისთვის, ასევე, დანარჩენი მსოფლიოსთვის. ამავე დროს, ჩინეთმა ამერიკასთან ერთად უნდა გაინაწილოს ლიდერობის ტვირთი და პასუხისმგებლობა“ - ბარაკ ობამა.

„დღეს ჩინეთსა და ამერიკას შორის არსებობს საერთო ინტერესების ფართო სპექტრი. ამავე დროს, პასუხისმგებლობა, რომელიც აკისრია ორივე სახელმწიფოს და საერთო გამოწვევები, რაც დგას ჩვენს წინაშე, უპრეცენდენტოა თავისი მაშტაბებით. აქედან გამომდინარე გრძელვადიანი, ჯანსაღი დასტაბილური განვითარება ჩინეთ-ამერიკის ურთიერთობებისა არასდროს არ ყოფილა ასეთი მნიშვნელოვანი“ - ჰუ ძინტაო. შეიძლება ითქვას, რომ დღეს ჩინეთისა და ამერიკის ორმხრივი ურთიერთობები არის მაგალითი, ორი განსხვავებული პოლიტიკური წყობის, ისტორიისა და კულტურის მქონე სახელმწიფოებს შორის თანამშრომლობისა. 2010 წელს შედგა რამდენიმე შეხვედრა (G-20-ისა და ბირთვული უსაფრთხოების სამიტის ფარგლებში) ჰუ ძინტაოსა და ბარაკ ობამას შორის. პეკინში გაიმართა ჩინეთ-ამერიკის სტრატეგიულ-ეკონომიკური დიალოგის მეორე რაუნდი. პენტაგონში გაიმართა ამერიკისა და ჩინეთის თავდაცვის უწყებების რიგით მე-11-ე კონსულტაციები. ამასთან, ამერიკის სახელმწიფო მდივანი, ფინანსთა მინისტრი, კონგრესმენების დელეგაცია და სხვა ოფიციალური პირები ოფიციალური ვიზიტებით ხშირად ჩადიან ჩინეთში. ეს ტენდენცია 2011 წელსაც გრძელდება. ჰუ ძინტაომ 2011 წელს (იანვარში) თავისი პირველი ოფიციალური ვიზიტი სწორედ ამერიკაში დაგეგმა. ნიშანდობლივია თეთრ სახლში ბარაკ ობამამ ჩინეთის პრეზიდენტს მოუწყო ყველაზე პომპეზური დახვედრის ცერემონილი.

ვაშინტონის უმნიშვნელოვანეს და დროის ხანგრძლივ მონაკვეთზე გაწერილ ინტერესებში აზიამ ეკონომიკური თვალსაზრისით „გადაფარა“ ევროპა და ახალ ამერიკულ გეოპოლიტიკურ სტრატეგიაში ერთ-ერთი მთავარი აქცენტი, თუ უმთავრესი არა სწორედ რეგიონის ლიდერზე პეკინზე კეთდება. ორმხრივი სავაჭრო ეკონომიკური ბრუნვის მოცულობამ ორ ქვეყანას შორის 2010 წლის ოფიციალური მონაცემებით 400 მილიარდ აშშ დოლარს მიაღწია.

ამერიკა ჩინეთის მჭიდრო კავშირებს სხვა როლიც აკისრია. მათმა ურთიერთშეთანხმებულმა პოლიტიკამ კიდევ უფრო უნდა დააახლოვოს დასავლეთი და აღმოსავლეთი ერთმანეთთან. მსოფლიოში დღესდღეობით გლობალური ცვლილებები მიმდინარეობს, ამიტომ ამ ცვლილებების სამართავად საჭიროა „კოლექტიური ლიდერი“, ისევე როგორც რაციონალური და სამართლიანი მექანიზმი, წინააღმდეგ შემთხვევაში შეიძლება გაჩნდეს ჰეგემონია და უსამართლობა. მსოფლიოს განვითარებადი ქვეყნების თითქმის ყველა ლიდერი აღიარებს, რომ „ჩინეთი არის მსოფლიოს ყველა განვითარებადი სახელმწიფოს წარმომადგენელი“.

აღსანიშნავია, რომ 2010 წელს ცნობილმა ამერიკელმა პოლიტოლოგმა ზბიგნევ ბჟეზინსკიმ (ვინც ამჟამად ამერიკის პრეზიდენტის ბარაკ ობამას მრჩეველია საერთაშორისო ურთიერთობების საკითხებში) ურჩია ობამას შეეთავაზებინა ჩინეთის ხელისუფლებისთვის იდეა G-2 (Great-2) შექმნის შესახებ, სადაც ამერიკისა და ჩინეთის პირველი პირები, არაფორმალური შეხვედრების დროს განიხილავდნენ, როგორც ორმხრივ საკითხებს, ასევე გლობალურ პოლიტიკას. ეს ფაქტიურად ამ ორ სახელმწიფოს შორის ლიდერობის ტვირთის და პასუხისმგებლობის გადანაწილებას ნიშნავდა (რაც უპირველეს ყოფლისა ვაშინგტონის ინტერესებშია). პეკინმა თავი აარიდა ამ შეთავაზებას. პირველ რიგში იმიტომ, რომ G-2 ეწინაამდეგება მრავალპოლარული მსოფლიოს პრინციპს, რაც ჩინეთის საგარეო პოლიტიკის ერთ-ერთი უმთავრესი პრიორიტეტია. გარდა ამისა, ჩინეთს ამ ეტაპზე არ სურს გაიზიაროს ამერიკასთან ერთად ის პრობლემები, რაც ვაშინტონს გააჩნია მსოფლიოს არაერთ რეგიონში.

ჩინეთის გახსნილობისა და რეფორმების პოლიტიკამ ჩინეთი არა მარტო აქცია ეკონომიკურად მიმზიდველ სახელმწიფოდ, არამედ მსოფლიო პოლიტიკაში მისი როლი და გავლენა ელვისებური სისწრაფით იზრდება. დღევანდელი რეალობიდან გამომდინარე, მოსწონს თუ არა ეს დანარჩენ მსოფლიოს სხვა საკითხია, მაგრამ ფაქტია, რომ ჯერჯერობით განვითარებული თუ განვითარებადი სახელმწიფოები ანგარიშს უწევენ და მიესალმებიან ამ უძველესი ცივილიზაციის ქვეყნის აღმასვლას.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. China Institute of International Studies, Academic Magazine, March-April 2011;

2. China Institute of Contemporary International Relations, Academic Magazine February 2011

რეზიუმე
ამერიკა და ჩინეთი - 21-ე საუკუნეში ყველაზე მნიშვნელოვანი
ორმხრივი ურთიერთობები
არჩილ კალანდია

დღესდღეობით ჩინეთ-ამერიკის ურთიერთობები 21 საუკუნეში ყველაზე მნიშვნელოვანი ორმხრივი კავშირებია, რაზეც დამოკიდებულია მსოფლიოს მრავალი სახელმწიფოს მომავალი პოლიტიკური და ეკონომიკური განვითარება. პეკინი და ვაშინგტონი მაქსიმალურად ცდილობენ „ცივი ომის“ კომპლექსიდან გამოსვლას. მიუხედავად იმისა, რომ მათ შორის მთელ რიგ საკითხებში ყოველთვის იქნება აზრთა სხვადასხვაობა, დღევანდელი გლობალური გამოწვევების ფონზე, პეკინსა და ვაშინტონს შორის ორმხრივი და მრავალმხრივი თანამშრომლობის განვითარება და გაღრმავება პირდაპირ კავშირშია ორივე ქვეყნის ინტერესებთან.

SUMMARY
USA AND CHINA - THE MOST IMPORTANT BILATERAL RELATIONS
IN THE 21st CENTURY
ARCHIL KALANDIA

Today China - U.S. relations is the most important bilateral connections in the 21st century, on which depends future political and economical development of many countries. Washington and Beijing are trying to come out from the complex of the cold war. Despite of different opinions in many issues which will always exist between them development and deepening of bilateral and multilateral cooperation between Washington and Beijing are directly connected to the interests of both countries.

РЕЗЮМЕ
АМЕРИКА И КИТАЙ - САМЫЕ ВАЖНЫЕ ДВУХСТОРОННЫЕ
ОТНОШЕНИЯ 21 ВЕКА
АРЧИЛ КАЛАНДИА

В 21 веке на сегодняшний день бесспорно самыми значительными являются двухсторонние Китайско Американские отношения, от которых зависит политическое и экономическое развитие многих стран мира. Пекин и Вашингтон максимально стараюся выйти из комплекса „холодной войны“. Несмотря на целый ряд вопросов по которым у этих стран есть и всегда будет разное мнение, на фоне сегодняшних глобальных процессов развитие и углубление двухстороннего и многостороннего сотрудничества между Пекином и Вашингтоном непосредственно связано с интересами обоих стран.

დავით კუხიანიძე
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის
სამართლამცოდნეობის პროგრამის დოქტორანტი

ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებიდან მოკლე დროში, მის ცალკეულ ინსტიტუტებსა თუ პროცედურულ საკითხებთან დაკავშირებით, იურიდიულ ლიტერატურაში გაჩნდა ურთიერთგანსხვავებული მოსაზრებები, უპირველეს ყოვლისა, ეს შეეხო ფარული საგამოძიებო მოქმედებების არსებობის მიზანშეწონილებას საპროცესო კანონმდებლობაში.

საქმე იმაშია, რომ ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი გამოქვეყნებისას ითვალისწინებდა ფარულ საგამოძიებო მოქმედებებს, რომელსაც საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობა ადრე საერთოდ არ იცნობდა და ის მოქმედებები, რომელიც ამა თუ იმ მოვლენის ფარულ აუდიო ან ვიდეო ჩაწერასთან, ანდა დანაშაულის გასახსნელად ოპერატიული სამსახურის მუშაკის მიერ ფარულ მოქმედებასთან იყო დაკავშირებული, ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიებად მოისაზრებოდა და რეგულირდებოდა კანონით „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“.

როგორც ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 333-ე მუხლის მე-4 ნაწილიდან ჩანდა, ფარული საგამოძიებო მოქმედებების შესახებ დებულებები უნდა ამოქმედებულიყო 2011 წლის 1 აპრილიდან. ამავე დროს კანონმდებელმა თხოვნით მიმართა საქართველოს მთავრობას განსახილველად წარედგინა „ფარული საგამოძიებო მოქმედებების შესახებ“ საქართველოს კანონისა და „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონის ძალადაკარგულად ცნობის შესახებ პროექტები, ხოლო „ფარული საგამოძიებო მოქმედებების შესახებ“ კანონის ამოქმედებისთანავე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული ფარული საგამოძიებო მოქმედებები ძალადაკარგულად უნდა ყოფილიყო ცნობილი.

მიუხედავად ამისა, 2010 წლის 24 სექტემბრის კანონით საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსიდან ამოღებულ იქნა ფარული საგამოძიენო მოქმედებები და არც კოდექსშია იმაზე მინიშნება, უნდა შემუშავდეს თუ არა სპეციალური კანონი „ფარული საგამოძიებო მოქმედებების შესახებ“.

ამასთან დაკავშირებით, ქათულ იურიდიულ ლიტერატურაში გაჩნდა რადიკალურად ურთიერთგანსხვავებული შეხედულება, ზოგიერთ ავტორს მიაჩნია, რომ საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსიდან ფარულ საგამოძიებო მოქმედებათა ამოღებისGგადაწყვეტილების მიღება, არც თეორიული და არც პრაქტიკული თვალსაზრისით, არ შეიძლება გამართლებულად ჩაითვალოს¹ ცალკეული მეცნიერები თვლიან, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსიდან ფარული საგამოძიებო მოქმედებების ამოღება მართებულია, რადგანაც, მათი აზრით, ერთმანეთისაგან უნდა იქნეს გამიჯნული, ერთის მხრივ, ოპერატიულ მუშაკთა საქმიანობა, რასაც „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ კანონი არეგულირებს და წინ უსწრებს გამოძიებასა და სისხლისსამართლებრივ დევნას და, მეორე მხრივ, გამომძიებლის საქმიანობა, რასაც საპროცესო კოდექსი არეგულირებს.²

იმისათვის, რომ თეორიაში არსებული ეს დავა გადაწყდეს, ალბათ, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გავარკვიოთ გამომძიებლისა და ოპერატიული სამსახურის კომპეტენცია სისხლისსამართალწარმოების პროცესში.

ცნობილია, რომ ჯერ კიდევ წინა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გაუქმდა მოკვლევის ინსტიტუტი, ამ მიმართებით, ანალოგიურია მდგომარეობა მოქმედ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსშიც, რის გამოც გამოძიების დაწყება, მტკიცებულებათა მოპოვება, დამაგრება, ფიქსაცია და შეფასება თავიანთი კომპეტენციის ფარგლებში მთლიანად გადავიდა მხოლოდ გამომძიებლის, პროკურორის და მოსამართლის (სასამართლოს) კომპეტენციაში, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით, არა თუ მოკვლევა, არამედ ოპერატიული მუშაკიც კი საპროცესო საქმიანობის სუბიექტად არ გვევლინება. აქედან გამომდინარე, სავსებით ლოგიკურია, რომ გამოძიების სტადიაზე ნებისმიერი საგამოძიებო მოქმედება თუ სხვა პროცესუალური მოქმედებების ჩამტარებელი და ხელმძღვანელი იყო მხოლოდ გამომძიებელი, სხვა შემთხვევაში თუ კი გამომძიებელი უშუალოდ არ ჩაატარებს ამა თუ იმ სახის საგამოძიენო მოქმედებას, ეჭვგარეშეა საგამოძიებო სამსახურს გაუძნელდება (მხოლოდ ოპერატიული მონაცემების არსებობით) მტკიცებულებათა აღმოჩენა, დამაგრება და ფიქსაცია.

კიდევ მეტი, წინა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებიდან მოკლე დროში პროფ. ა. ფალიაშვილმა გამოთქვა მეტად საგულისხმო შეხედულება იმის შესახებ, რომ კანონი „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ გაცილდა მის კომპეტენციის ფარგლებს და გადაწყვიტა პროცესუალური საკითხებიც (მოსამართლისაგან ბრძანების მიღება), რომელიც მხოლოდ სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობით მოსაწესრიგებელი საკითხია და, მისი აზრით, ის უნდა ასახულიყო სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში, როგორც ცალკე დამოუკიდებელი საგამოძიებო მოქმედებები.“³

აღნიშნულის გამო ვერ გავიზიარებთ პროფ. დ. ლეკიაშვილის მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობა წარმოადგენს არაპროცესუალურ საქმიანობათა ერთობლობას და ის დგას სისხლისსამართალწარმოების ფარგლებს გარეთ⁴ ამასთანავე, ეს შეხედულება ვერ გამოდგებაიმის მყარ არგუმენტად, რომ პროცესუალური კანონმდებლობით არ დარეგულირდეს „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ გათვალისწინებული მოქმედებები როგორც საგამოძიებო მოქმედებებად, პირიქით, რაკი საქართველოს კანონის „პროკურატურის შესახებ“ მე-3 მუხლის „ი“ პუნქტის შესაბამისად პროკურორსაც აქვს უფლება განახორციელოს ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობა, ამ უფლებით სარგებლობს ასევე გამომძიებელიც და, თუ მივიღებთ მხედველობაში იმ გარემოებასაც, რომ „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ კანონის ცალკეული დებულებები პროცესუალურ ხასიათს ატარებს, ალბათ, უნდა დავეთანხმოთ იმ შეხედულებას, რომ ყველა ეს მოქმედება, როგორც საგამოძიებო მოქმედებები, ასახული იქნეს სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობაში“.⁵

ჩვენი აზრით, სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობაში ფარული საგამოძიებო მოქმედებების არსებობის შემთხვევაში უფრო ეფექტურად და ჰარმონიულად შეერწმება ერთმანეთს სისხლისსამართლებრივი დევნა და ფარული საგამოძიებო მოქმედებებით გათვალისწინებული პროცედურები, ამით არა მარტო გამარტივდება გამოძიება, არამედ იმის სრულ გარანტიას იძლევა, რომ საგამოძიებო მოქმედებების შედეგად მოპოვებული ინფორმაცია მტკიცებულებად ჩაითვალოს და საჭირო არ გახდეს გამომძიებლების მიერ ოპერატიული ინფორმაციის გადამოწმება საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარების საშუალებით, რადგანაც როგორც ცნობილია, ოპერატიული მოქმედებების შედეგად მიღებული ინფორმაცია დასაშვებ მტკიცებულებად გადაიქცევა მხოლოდ მას შემდეგ, როდესაც ის საპროცესო კანონმდებლობის გზით იქნება დამაგრებული.

უნდა ითქვას ისიც, რომ მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გაუქმდა წინასწარი გამოძიების ინსტიტუტი და მას მხოლოდ „გამოძიება“ დაერქვა^,6 ამით კი გამომძიებლის საქმიანობა უფრო მეტად ოპერატიული მუშაკის სტატუსისაკენ გადაიხარა (ამჟამად გამომძიებლები დეტექტივებად, ანდა დეტექტივის თანაშემწეებადაც იწოდებიან) და ამაში ცუდი არაფერია, პირიქით, გამომძიებელი უფრო ეფექტურად გამოიყენებს სხვა ოპერატიული მუშაკის შესაძლებლობებს, თუ კი უშუალოდ ჩაატარებს ფარულ საგამოძიებო მოქმედებებს და მიღებულ ინფორმაციას კანონშესაბამისად მოიპოვებს და დააფიქსირებს.

იურიდიულ ლიტერატურაში სამართლიანადაა მითითებული იმის შესახებ, რომ ფარული საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარებით არ უნდა შეილახოს ადამიანისთვის საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლით გარანტირებული უფლებები პირადი ცხოვრების, პირადი საქმიანობის, პირადი ჩანაწერებისა და მიმოწერების, სატელეფონო საუბრებისა და სხვა ტექნიკური საშუალებებით მიღებული შეტყობინებების ხელშეუხებლობა, რამდენადაც აღნიშნული უფლების შეზღუდვა დაიშვება სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან მის გარეშე კანონით გათვალისწინებული გადაუდებელი აუცილებლობისათვის.⁷

ამდენად, მიგვაჩნია ფარული საგამოძიებო მოქმედებების პროცესუალური წესების დარეგულირება სპეციალურ კანონში „ფარული საგამოძიებო მოქმედებების შესახებ“, როგორც ამას მოქმედი საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 333-ე მუხლის მე-4 ნაწილი ითვალისწინებდა და ამით მოხდება ფარული საგამოძიებო მოქმედებათა ლეგალიზაცია სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობის დონეზე, თორემ თვით ცნება ფარული საგამოძიებო მოქმედების შესახებ საზოგადოებაში ბევრ კითხვას ბადებს, ხოლო მისი გატანა საპროცესო კანონმდებლობის მიღმა ამ მიმართულებით საკითხის არსს უფრო მეტად ართულებს.

რეზიუმე
საიდუმლო გამოკვლევადი ღონისძიებების (ქმედებების)
აუცილებლობის არსებობა
დავით კუხიანიძე

სტატიაში ავტორის მიერ გაანალიზებულია მიმდინარე სისხლის სამართლის საპროცესო კანონი, რის საფუძლეზე მიიჩნევს, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში საიდუმლო გამოკვლევადი ღონისძიებების (ქმედებების) გაუქმება არ არის არც თეორიულად და არც პრაქტიკულად დამტკიცებული. ავტორი თვლის, რომ ინსპექტორის მიერ ჩატარებული საიდუმლო გამოკვლევადი ღონისძიებები (ქმედებები) საშუალებას მისცემს მას ოპერატიულ პროცედურულ კანონში უფრო ეფექტურად გამოიყენოს სხვა მუშაკების ვალდებულებები, რაც უზრუნველყოფს პირის ბრალდებულობის განსაზღვრას მაღალი დონის ალბათობით.

SUMMARY
THE NECESSITY OF EXISTENCE OF THE SECRET
INVESTIGATIONAL ACTIONS
DAVIT KUKHIANIDZE

In this paper author analyzes the current criminal procedure law, believes that the removal of the secret investigational actions from the criminal procedure code is neither theoretically, nor practically approved. Because he thinks that the secret investigational actions conducted by inspector will enable him to use more effectively the obligations of other workers in the operative procedure law that will ensure the determination of a person's guilt on a high level of probability.

РЕЗЮМЕ
НЕОБХОДИМОСТЬ СУЩЕСТВОВАНИЯ СЕКРЕТНО
ИССЛЕДУЕМЫХ ДЕЙСТВИЙ
ДАВИД КУХИАНИДЗЕ

В этой статье автор анализирует текущее уголовно-процессуальное право, считает, что удаление секретно исследуемых действий из уголовно-процессуального кодекса не является утвержденным как теоретически, так и практически. Потому что автор считает, что секретно исследуемые действия которые проводятся инспектором, позволят ему более эффективно использовать обязанности других работников в оперативном-процессуальном законодательстве, что в свою очередь обеспечит принятия решения о виновности лица с высокой степенью вероятности и точности.

____________________

1. ჯ. გახოკიძე, მ. მამნიაშვილი, ფარული საგამოძიებო მოქმედებები თუ ოპერატიულ-სამძებროსაქმიანობა? ჟურნ. „სოციალური ეკონომიკა XXI საუკუნის აქტუალური პრობლემები,“ № 6, 2010, გვ. 130.

2. დ. ლეკიაშვილი, ზოგადი მოსაზრებები საპროცესო და არასაპროცესო მოქმედებების თაობაზე, სტუ-ს I საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია „სამართლის აქტუალური პრობლემები“, გვ. 148-150.

3. ა. ფალიაშვილი, სატელეფონო საუბრების მოსმენის შესახებ, ჟურნ. «სამართალი», 2000, № 4- 5, გვ. 92-93.

4.დ. ლეკიაშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 140

5. ჯ. გახოკიძე, მ. მამნიაშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 131.

6.ნ. გაბრიჩიძე, გამოძიების ცალკეული პროცესუალური ასპექტები, სტუ I საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია „სამართლის აქტუალური პრობლემები“, გვ. 133.

7.. ჯ. გახოკიძე, მ. მამნიაშვილი, დასახ. ნაშ. გვ. 131.

თეიმურაზ დარსანია
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის
სამართალმცოდნეობის პროგრამის დოქტორანტი

იაპონიაში მოცემულ ეტაპზე მოქმედებს სისხლის სამართლის კოდექსი, რომელიც მიღებულ იქნა 1907 წლის 24 აპრილს (კანონის 1995 წლის 12 მაისის №91 რედაქციით). „სისხლის სამართლის კოდექსი“ აღინიშნება იეროგლიფით „კეიჰო“, თუმცა ეს თარგმანი არაზუსტია, რადგან არ მოიცავს სიტყვას „კოდექსი“ - (იაპონურად იეროგლიფი „ჰოტენ“) და სიტყვასიტყვით ნიშნავს სისხლის სამართლის კანონს. ახალი რედაქციით იაპონიის სისხლის სამართლის კოდექსი (1947 წლის კარდინალური ცვლილებების შემდეგ სისხლის სამართლის კოდექსში 1986 და 1996 წლებში შეტანილი იქნა საკმაოდ დროული და მნიშვნელოვანი ცვლილებები, რომლებიც ეხებოდა კომპიუტერულ დანაშაულებს, ცვლილებებს ზოგად ნაწილში და მთელი რიგი რუდიმენტული მუხლების გაუქმებას) მოქმედებს 1996 წლის 1 ივნისიდან. გარდა, საკუთრივ, სისხლის სამართლის კოდექსისა, იაპონიაში მოქმედებს ოცდაათზე მეტი სპეციალური სისხლის სამართლის კანონი, რომლებიც ავსებენ კოდექსს. ასევე არსებობს სისხლისსამართლებრივი ნორმები, რომლებიც გაბნეულია სამართლის სხვა დარგებში (კონსტიტუციურ, სამოქალაქო, ადმინისტრაციულ და სხვა.). ისინი, თავის მხრივ, სისხლის სამართლის კოდექსის გამოყენებისას, ქმნიან საკმაოდ მნიშვნელოვან სიძნელეებს სამართალდამცავი ორგანოებისათვის, ასევე მნიშვნელოვნად ართულებენ მოქალაქეებისათვის სისხლის სამართლის კანონმდებლობის აღქმას. გვინდა აღვნიშნოთ მნიშვნელოვანი და საინტერესო ფაქტი: 1995 წლის ცვლილებების შეტანისას რეფორმირებულ იქნა კოდექსის მთელი ტექსტი. ის პრაქტიკულად თავიდან დაიწერა თანამედროვე, ყველა იაპონელისათვის გასაგებ ენაზე.

უპირველესად უნდა აღინიშნოს, რომ იაპონური სისხლის სამართლის კანონმდებლობა არ იცნობს დანაშაულის ცნებას. ის შეიძლება ამოვიკითხოთ მხოლოდ მეცნიერთა თეორიულ ნაშრომებში. მთელი რიგი იაპონელი სისხლის სამართლის დარგის მეცნიერი დანაშაულს განსაზღვრავს, როგორც ქმედებას, რომელიც ხვდება დანაშაულის შემადგენლობის ნიშნის ქვეშ, არ შეიცავს, პასუხისმგებლობის გამომრიცხავ გარემოებებს და შეიძლება მოიცავდეს პასუხისმგებლობის დადგომის სხვა კრიტერიუმებს.

რაც შეეხება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველს, იაპონური სისხლისსამართლებრივი დოქტრინა „პასუხისმგებლობას“ განიხილავს, როგორც დანაშაულის ნიშანს. პასუხისმგებლობის ცნება მდგომარეობს ქმედების შესაბამისობაში დანაშაულის შემადგენლობის ნიშნებისადმი, როგორც საფუძველი სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისა და შესაძლებლობა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისა, მხოლოდ იმ ქმედებისათვის, რომელიც შედარებით დეტალურად განიხილება პასუხისმგებლობის საერთო დახასიათებაში. საინტერესოა, რომ დანაშაულის სუბიექტური შემადგენლობის ელემენტები (იაპონურ სისხლის სამართალში კი ბრალის ფორმები) - „განზრახვა, როგორც პასუხისმგებლობის ელემენტი“ და “გაუფრთხილებლობა როგორც პასუხისმგებლობის ელემენტი“, გამოდის პასუხისმგებლობის დამოუკიდებელ კომპონენტებად (მის საფუძვლად). პასუხისმგებლობის მნიშვნელოვანი ელემენტია გასაკიცხაობა მის წმინდა იურიდიულ კონტექსტში. გასაკიცხად ითვლება ნებელობითი გადაწყვეტილება დანაშაულის ჩადენაზე. გასაკიცხაობა იაპონურ სამართალში საერთოდ ითვლება სისხლის სამართლის მეორე „უდიდეს პრინციპად“^.1

ცხადია, რომ იაპონურ დოქტრინაში დამკვიდრდა მოსაზრება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის შესახებ, როგორც დანაშაულის ჩადენის სოციალურ სამართლებრივ შედეგზე. იაპონელი მეცნიერი დანდო აღნიშნავს, რომ „პასუხისმგებლობა იმ შემთხვევაში, როდესაც საუბარია სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობაზე ფართო მნიშვნელობით, ნიშნავს მდგომარეობას, რომელზეც პირი ვალდებულია მიიღოს სასჯელი“^.2 იტოს აზრით, პასუხისმგებლობის პრინციპი გვეუბნება, არ არის პასუხისმგებლობა, არ არის დანაშაული ანუ პასუხისმგებლობის პრობლემა მდგომარეობს გაკიცხვის შესაძლებლობაში ან შეუძლებლობაში.³ ხოლო ნისიხარა აღნიშნავს, რომ „სისხლისსამართლებრივი სასჯელი არის ნორმატიული გასაკიცხაობის რეალიზაცია, გამოხატული პასუხისმგებლობაში“.⁴

დანაშაულის შემადგენლობა („შემადგენლობის პირობები“) გაგებულია, როგორც სისხლის სამართლის კანონში გათვალისწინებული და სისხლისსამართლებრივ დოქტრინაში გაბატონებული ობიექტური და სუბიექტური ნიშნების ერთობლიობა, რითაც ქმედება ხასიათდება, როგორც დანაშაული. „შემადგენლობის პირობების ელემენტები“ იყოფა ობიექტური და სუბიექტური ნიშნების ერთობლიობად, რითაც ქმედება ხასიათდება, როგორც დანაშაული. „შემადგენლობის პირობების ელემენტები“ იყოფა ობიექტურ და სუბიექტურ ნიშნებად. „დანაშაულის შემადგენლობის პირობების ობიექტურ ელემენტს“ (კიაკკანტეკი კოსეი იოკენ იოსო) მიეკუთვნება „განმახორციელებელი ქმედება“ (დზოკკო კოი), „ედეგი“ (კეკკა), „მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი“ (ინგა კანკეი). ამასთან დანაშაულის ობიექტი (კაკუტაი) და დანაშაულის სუბიექტი (სიუტაი) ხშირად მოკლედ ხასიათდება განხორციელებული ქმედების ანალიზის ჩარჩოში. „დანაშაულის შემადგენლობის პირობების სუბიექტურ ელემენტებს“ (სიუკანტეკი კოსეი იოკენ იოსო) განეკუთვნება „განზრახვა, როგორც შემადგენლობის ელემენტი“ (კოსეი იოკენ ტეკი კოი) და „გაუფრთხილებლობა, როგორც შემადგენლობითი ელემენტი“ (კოსეი იოკენ ტეკი კასიცუ).

ზოგიერთი მეცნიერი დანაშაულის სუბიექტს და ობიექტს განიხილავს ქმედების ანალიზის ჩარჩოში და ისინი შეჰყავთ დანაშაულის ობიექტურ მხარეში. ზოგიერთი კი განიხილავს მათ, როგორც დანაშაულის შემადგენლობის დამოუკიდებელ ელემენტებს. იაპონურ დოქტრინაში საქმე გვაქვს შემადგენლობის ორ ელემენტთან - დანაშაულის ობიექტურ და სუბიექტურ მხარესთან, ხოლო დანაშაულის სუბიექტი და ობიექტი ჩართული არიან დანაშაულის ობიექტურ მხარეში.

დანაშაულის სუბიექტური მხარე ეს არის პირის ფსიქიკური საქმიანობა, რომელიც უშუალოდ დაკავშირებულია დანაშაულის ჩადენასთან - დანაშაულის ფსიქოლოგიური შინაარსი, შინაგანი (დანაშაულის სუბიექტურთან მიმართებაში) დანაშაულის მხარე. ხოლო იურიდიული ნიშანი, რომელიც ახასიათებს სუბიექტური მხარის შინაარსს, ეს არის ბრალი (განზრახვის და გაუფრთხილებლობის სახით), როგორც ნებისმიერი დანაშაულის აუცილებელი მახასიათებელი, სუბიექტური მხარის ძირითადი ნიშანი. მოტივი და მიზანი კი გამოდის, როგორც ფაკულტატური ნიშნები.

არც იაპონიის სისხლის სამართლის კოდექსში, არც სისხლის სამართლის დოქტრინაში არ არსებობს ერთიანი ტერმინი ბრალის აღსანიშნავად, უბრალოდ გამოიყენება სიტყვები „განზრახვა“ და „გაუფრთხილებლობა“. იაპონელი მეცნიერი კიდა, როდესაც თავის ნაშრომში ამბობდა საბჭოთა სისხლის სამართლის თეორიაში პასუხისმგებლობის ცნების და ბრალის გამიჯვნაზე, იაპონურად პასუხისმგებლობას აღნიშნავდა, როგორც „სეკინინ“, ხოლო ბრალს, როგორც „სეკიინ“, რაც სიტყვასიტყვით ნიშნავს „პასუხისმგებლობის მიზეზს“. იაპონიის სისხლის სამართლის დოქტრინა, ბრალის, როგორც დანაშაულის შემადგენლობის სუბიექტური მხარის და ბრალის, როგორც „პასუხისმგებლობის” ნიშნის გასამიჯნად იყენებს ტერმინებს - „განზრახვა (გაუფრთხილებლობა), როგორც შემადგენლობის ელემენტი“ და „განზრახვა (გაუფრთხილებლობა), როგორც პასუხისმგებლობის ელემენტი“.

იაპონელ სამართალმცოდნეთა ნაშრომებში, გარდა განზრახვისა და გაუფრთხილებლობისა, მოიხსენიება სუბიექტური მხარის სხვა ელემენტებიც, განსაკუთრებით ხშირად - მიზანი. ნისახარას აზრით, სუბიექტური მხარის ელემენტებია განზრახვა და გაუფრთხილებლობა, ასევე მიზანი ისეთ დანაშაულებში, რომლებიც მის არსებობას მოითხოვს.⁵

განზრახვა, როგორც დანაშაულის შემადგენლობის ელემენტი (კოსეი იოკონტეკი კოი) არის (იაპონელი მეცნიერის სუგიამა და ვიტის აზრით) „დანაშაულის ფაქტის შეგნება ან დაშვება, ხოლო უფრო ზუსტად - ფაქტისა, რომელიც ხვდება დანაშაულის შემადგენლობის ობიექტური ელემენტის ქვეშ. იაპონიის სისხლის სამართლის კოდექსის 38-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, “განზრახვა ეს არის, ნება მიმართული დანაშაულის ჩადენისაკენ“, ანუ აქტიურად იმოქმედო ისე, რომ შედგეს დანაშაულის ფაქტი. მაშინ, როცა პიროვნება სრულიად აცნობიერებდა დანაშაულის ფაქტის წარმოშობის შესაძლებლობას, მიუხედავად ამისა, ანგარიშს არ უწევს ასეთ საშიშროებას, ადგილი აქვს არაპირდაპირ განზრახვას (მიხიცუ-ნო კოი).⁶

განზრახვის ინსტიტუტის უკეთესი გაგებისათვის ყურადგება უნდა გავამახვილოთ ასევე იაპონიის სისხლის სამართლის კოდექსის 38-ე მუხლის მე-2 და მე-3 ნაწილებზე. ნაწილი მეორე გვეუბნება, თუ პირმა დანაშაულის ჩადენისას არ იცის, რომ ის უფრო მძიმე დანაშაულს ჩადის, ვიდრე მას ჰგონია, მის მიმართ არ გამოიყენება ამ უფრო მძიმე დანაშაულისთვის გათვალისწინებული ზომები. იაპონიის სისხლის სამართლის კოდექსში 1995 წელს ცვლილებების შეტანამდე ეს ტექსტი მთელს კოდექსში ყველაზე უფრო რთულად გასაგებს წარმოადგენდა. ზემოთმოყვანილ დებულებას შემდეგნაირად განმარტავს უემაცუ მასასი, ხიტოცუბასის უნივერსიტეტის პროფესორი: „ვიღაცამ ავტობუსის სადგურის მოსაცდელი დარბაზიდან გაიტანა ხელჩანთა, რომელიც იქ დიდხანს უპატრონოდ იდო, ივარაუდა რა, რომ ეს ვიღაცის მიერ დაკარგული ნივთია. თუ ჩავთვლით, რომ ნივთის პატრონი ცოტა ხნით სადმე გავიდა, სახეზე ობიექტურად გვექნება ქურდობა. თუმცა მოცემულ შემთხვევაში ეს გადამეტებულად გვეჩვენება. ამიტომ კანონი გვაძლევს შესაძლებლობას პირი დავსაჯოთ მიტოვებული ნივთის მითვისებისთვის. ქურდობა (მუხლი 235-ე) არის უფრო მძიმე დანაშაული, ვიდრე მიტოვებული ნივთის მითვისება (მუხლი 245-ე). ამიტომ, თუმცა მომხდარმა ფაქტმა ობიექტურად უნდა შექმნას ქურდობის შემადგენლობა, კანონი გვაძლევს შესაძლებლობას სუბიექტური ფაქტორების გათვალისწინებით არ გამოვიყენოთ პასუხისმგებლობის უფრო მძიმე ვარიანტი“.⁷ 38-ე მუხლის მესამე ნაწილი ეხება კანონის უცოდინრობასა და ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროების შეგნების თანაფარდობას და ჟღერს შემდეგნაირად; „დანაშაულის ჩადენის განზრახვის არქონა არ შეიძლება იყოს კანონის არცოდნის შედეგი, მაგრამ ეს არ ეხება ისეთ შემთხვევებს, როდესაც კანონი თვითონ მიუთითებს სპეციალურ დებულებებზე“. როგორც ხსნის ზოგიერთი იაპონელი ავტორი: კანონის არცოდნის შემთხვევაშიც კი ნორმალურმა ზრდასრულმა ადამიანმა უნდა იხელმძღვანელოს საღი გონებით. სუგიამა და ვატი მიუთითებენ, რომ არსებობს მოსაზრება, რომლის თანახმადაც, მაშინაც კი, როდესაც არსებობს განზრახვა და გაუფრთხილებლობა, ხოლო მოქმედ პირს არ შეეძლო, სხვა გარემოებათა გამო, განესაზღვრა ქმედების კანონიერება, ითვლება, რომ პირი არ შეიძლება გაიკიცხოს, რადგან ბრალი არ არსებობს და სასჯელი გამორიცხულია. მოსაზრების ასეთ სვლას ეწოდება „განსაზღვრის შეუძლებლობა“. მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ არ ყოფილა პრეცენდენტი იაპონიის უზენაეს სასამართლოს საკითხისადმი ასეთი მიდგომა ეღიარებინოს. თეორეტიკოსების აზრით, როდესაც მოქმედ პირს არ ჰქონდა შესაბამისი პირობები, რომ არ სცოდნოდა კანონი, რომელიც კრძალავს ცალკეულ ქმედებას, ეს შემთხვევა მაინც უნდა მივიჩნიოთ საფუძვლად სასჯელის შემსუბუქების ან საერთოდ გაუქმებისათვის.⁸

გაუფრთხილებლობა, როგორც დანაშაულის შემადგენლობის პირობა, არის „გარკვეული მოქმედების ან უმოქმედობის ჩადენა, შეცნობის არარსებობისას ან ფაქტის დაშვებისას, რომელიც ეკუთვნის დანაშაულის შემადგენლობას, უყურადღებობის მიზეზით“.⁹ როგორც წერენ სუგიამა და ვატი, „გაუფრთხილებლობა - ეს არის შემთხვევა, როდესაც დანაშაულებრივი ფაქტის წარმოქმნა ხდება უყურადღებობით, თუმცა ოდნავ ყურადღების დაძაბვა აგვარიდებდა ასეთ სიტუაციას, მაგრამ ეს ყურადღება არ იქნა გამოჩენილი. მარტივად რომ ვთქვათ, გაუფრთხილებლობისას საქმე გვაქვს ყურადღების გამოჩენის მოვალეობის დარღვევასთან“. სისხლის სამართლის კოდექსი ძირითადად შეიცავს სასჯელებს განზრახი დანაშაულისთვის. პასუხისმგებლობა გაუფრთხილებლობისათვის ეს არის განსაკუთრებული შემთხვევა და სასჯელი მისთვის ინიშნება მხოლოდ მაშინ, როდესაც ამას პირდაპირ მიუთითებს კანონი. მაგალითად, იაპონიის სისხლის სამართლის კოდექსის 210-ე მუხლი შეიცავს: „პირი, რომელმაც გაუფრთხილებლობით გამოიწვია ადამიანის სიკვდილი ...“, მუხლი 211-ე `პირი, რომელმაც გაუფრთხილებლობით გამოიწვია ადამიანის სიკვდილი ან სხეულის დაზიანება არასათანადო ყურადღების გამოჩენით, რომელიც აუცილებელი იყო საქმიანობის ვალდებულებიდან გამომდინარე ...“¹⁰

ბოლოს უნდა აღვნიშნოთ, რომ იაპონელი მეცნიერები კანონწინააღმდეგობის ორ კატეგორიას გამოყოფენ: პირველი მდგომარეობს იმაში, რომ დამნაშავე მიზანმიმართულად იგნორირებს კანონს, ანუ მისი ქმედება შეგნებულად ეწინააღმდეგება სამართლის ნორმის მოთხოვნებს (სუბიექტური კონცეფცია), მეორე, კანონსაწინააღმდეგოა სიტუაცია, რომელიც - განზრახვის მიუხედავად, დაუშვებელია კანონის თვალსაზრისით (ობიექტური კონცეფცია).¹¹

დასასრულს გვინდა ვთქვათ, რომ იაპონურ სისხლის სამართალში ბრალის და დანაშაულის სუბიექტური შემადგენლობის ელემენტების საკმაოდ საინტერესო კონცეფციაა წარმოდგენილი. ზოგიერთ ნიუანსში ის ემთხვევა თანამედროვე ქართულ სამართალში და უშუალოდ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსში ასახულ შეხედულებებს, მაგრამ არსებითად იკვეთება სერიოზული განსხვავებებიც. კარგი იქნებოდა ჩვენს კანონმდებლებს სამართალშემოქმედებისას, განსაკუთრებით ისეთ ინსტიტუტებზე მუშაობისას, როგორიცაა, ბრალი, გაეთვალისწინებინათ იაპონელ კოლეგათა პოზიტიური და ნეგატიური გამოცდილება.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი, თბ., 2010წ.

2. И.Д. Козочкин, Уголовное право зарубежных государств, М,2001г.

3. Уэмацу Масаси, Кэихо-но ринкану то саикин-но дока, Токио, 1997г.

რეზიუმე
ბრალი იაპონურ სისხლის სამართალში
თეიმურაზ დარსანია

იაპონიის სისხლის სამართლის კანონმდებლობა არ იცნობს დანაშაულის ცნებას. ის შეიძლება ამოვიკითხოთ მხოლოდ მეცნიერთა თეორიულ ნაშრომებში. მთელი რიგი იაპონელი სისხლის სამართლის დარგის მეცნიერი დანაშაულს განსაზღვრავს როგორც ქმედებას, რომელიც ხდება დანაშაულის შემადგენლობის ნიშნის ქვეშ. არ შეიცავს პასუხისმგებლობის გამომრიცხავ გარემოებებს და შეიძლება მოიცავდეს პასუხისმგებლობის დადგომის სხვა კრიტერიუმებს. რაც შეეხება სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობის საფუძველს იაპონური სისხლისსამართლებრივი დოქტრინა პასუხისმგებლობას განიხილავს როგორც დანაშაულის ნიშანს. ბრალის ფორმები-განზრახვა და გაუფრთხილებლობა გამოდის პასუხისმგებლობის დამოუკიდებელ კომპონენტებად (მის საფუძვლად).

SUMMARY
FAULT IN JAPANESE LAW
TEIMURAZ DARSANIA

Japanese criminal law doesn't include the notion of fault; this concept just can be found in scientific theoretical works. The whole range of Japanese criminal law's fields a scientist determines as an action, which is committed provided that signs body of crime (corpus delicti), as well as he doesn't neglect surrounding, and it's highly possible would comprise other criteria for responsibility's determination. Concerning the basis of criminal responsibility, the Japanese doctrine “responsibility” defines as a conviction. The fault's types: “intention, as an element of responsibility” and “carelessness, which is an element of responsibility” - independent component of responsibility (on its basis).

РЕЗЮМЕ
ВИНА В ЯПОНСКОМ КРИМИНАЛЬНОМ ПРАВЕ
ТЕЙМУРАЗ ДАРСАНИЯ

Японское криминальное право не имеет концепцию вины. Это можно найти только лишь в научных теоретических работах. Целый ряд областей японского криминального права ученые определяют как действие, которое понимается под признаками состава преступления, не исключают ответственности среды и возможно включает в себя другие критерии установления ответственности. Что касается основ криминального права, японская доктрина „ответственность“ определяется как признак вины. Разновидности вины - „намерение, как элемент ответственности“ и „неосторожность, как элемент ответственности“, выходят независимыми компонентами ответственности (на основании этого).

__________________

1.УГОЛОВНОЕ ПРАВО ЗАРУБЕЖНЫХ ГОСУДАРСТВ И. Д. Козочкин Москва 2001 С 447

2.დანდო. კეიხო კოეო. გვ. 183

3.იტო. იტო მაკოტო-ნო კეიხო მიუმონ. გვ 74

4. ნისიხარა. კეიხო სორონ. გვ. 433

5. ნისახარა. კოეხო სორონ. გვ. 145-146

6.სუგიამა, ვატი. გენდაი ხოგაკუ გაირონ. გვ. 168

7.Уэмацу Масаси. Кэйхо-но ринкаку то сайкин-но доко (Общий очерк и новейшие тенденции уголовного права). В кн.: Когояку кихон роппо дзэнсё, Хэйсэй дзюнэн хан (Сборник основных законов на общелитературном языке и с дополнительными материалами, издание на 1998 год). - Токио, 1997. С. 841.

8.სუგიამა, ვატი. გენდაი ხოგაკუ გაირონ. გვ 169

9. იტო. იტო მაკოტო-ნო მიუმონ. გვ 52

10.სუგიამა, ვატი. გენდაი ხოგაკუ გაირონ. გვ. 168-169

11. გენდაი კოიხოგაკუ გერონ. გვ 173

მარიკა არევაძე
სამოქალაქო სამართლის მაგისტრი

ადამიანის უფლებათა არსიდან გამომდინარე ყოველ ადამიანს გააჩნია განუყოფელი და სამართლებრივად დაცული უფლებები, რომელიც მას სახელმწიფოსა და მთავრობის ზეწოლისგან იცავს. აღნიშნულ უფლებათა რიცხვს განეკუთვნება საკუთრების უფლება. საკუთრების უფლება ადამიანის უფლებათა სამართლის ერთ-ერთ უძველეს და უმნიშვნელოვანეს უფლებას წარმოადგენს. საკუთრების უფლება ერთის მხრივ ინდივიდს ან პირთა ჯგუფს ანიჭებს საკუთარი შეხედულებისამებრ, ისე რომ ამით არ შეილახოს სხვა მესამე პირთა უფლებები, ფლობდეს, სარგებლობდეს, განკარგავდეს და სასამართლო წესით იცავდეს ქონებას, ხოლო მეორეს მხრივ საკუთრება „არის ინსტიტუტი, რომელიც სახელმწიფოს ეკონომიკურ საფუძველს წარმოადგენს.“ საკუთრების უფლებას აქვს ორმაგი დატვირთვა, ეს უფლება წარმოადგენს უფლებამოსილების საფუძველს, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს ცხოვრების სათანადო დონე და ამასთან ის არის დამოუკიდებლობის და შესაბამისად თავისუფლების საფუძველი. საკუთრების უფლება, როგორც უკვე ავღნიშნე ის უფლებაა, რომელიც განაპირობებს ცხოვრების სათანადო დონით უზრუნველყოფის შესაძლებლობას. შესაბამისად საკუთრების უფლებას გააჩნია მაღალი სამართლებრივი ღირებულება. ვფიქრობ, რომ სწორედ საკუთრების უფლების სწორედ გააზრება, მისი აღიარება და სათანადო წესით დაცვა ერთგვარი გარანტიაა, როგორც საზოგადოებისათვის, რათა ეს საზოგადოება იყოს ცხოვრების სათანადო დონით უზრუნველყოფილი, ასევე სახელმწიფოთათვის, ვინაიდან სახელმწიფოთა მხრიდან მათი იურისდიქციის ფარგლებში აღნიშნული უფლების სათანადოდ პატივისცემა და დაცვა პირველ რიგში სწორედ, რომ მათთვის წარმოადგენს ეკონომიკური განვითარებისა და სიმყარის გარანტიას, რაც მომავალში ხელს შეუწყობს მისი ადგილის განსაზღვრას საერთაშორისო საზოგადოებაში.

საყოველთაოდ აღიარებული ადამიანის უფლებები მოყვანილია, როგორც ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილში, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო კონვენციასა და მის დამატებით ოქმებში, ასევე სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებებსა თუ შეთანხმებებში. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-17 მუხლი უზრუნველყოფს ყველა ადამიანის უფლებას ფლობდეს ქონებას, როგორც დამოუკიდებლად, ისე სხვებთან ერთად და ამასთანავე კრძალავს საკუთრების ჩამორთმევას. მიუხედავად იმისა, რომ საკუთრების უფლების ევროპის კონვენციაში ასახვას გარკვეული წინააღმდეგობები ახლდა¹, საბოლოოდ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპის კონვენციის პირველი ოქმით მოხდა იმის აღიარება, რომ „ყველა ფიზიკურ და იურიდიულ პირს აქვს უფლება დაუბრკოლებლად ისარგებლოს თავისი ქონებით. არავის არ შეიძლება წაერთვას ქონება, იმ შემთხვევის გარდა, როცა ამას საზოგადოების ინტერესები მოითხოვენ და იმ პირობებით, რომლებიც გათვალისწინებული არიან კანონითა და საერთაშორისო სამართლის ზოგადი პრინციპებით.“

სანამ უფრო ფართოდ შევეხებოდე ევროპული კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლის მეორე და მესამე წინადადებებს, მინდა უფრო დეტალურად ვისაუბრო საკუთრების უფლების შინაარსზე. საკუთრების უფლება ვიწრო გაგებით ითვალისწინებს (კერძო) საკუთრების ინსტიტუტის არსებობის გარანტიას და შეძენილი საკუთრების უფლების დაცვას თვითნებური ჩარევისაგან, ამასთანავე საკუთრების უფლება ზოგადი უფლებაა, რომელიც ხელს უწყობს ყველასათვის ცხოვრების სათანადო დონის და ღირსეული ცხოვრების პირობების შექმნას. საკუთრების უფლებისათვის დამახასიათებელია ის, რომ შეუძლებელია იგი დაკვალიფიცირდეს მხოლოდ სამოქალაქო ან პოლიტიკურ, ან ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებად. იგი ისტორიულად დაკავშირებულია სამოქალაქო თავისუფლებებთან, მაგრამ იმავდროულად გააჩნია ეკონომიკური დატვირთვა და შესაბამისად ხშირად განიხილება ეკონომიკური და პოლიტიკური უფლებების კონტექსტში. საკუთრების უფლების განმარტებიდან ჩანს, რომ საკუთრების უფლებით აღჭურვილნი არიან როგორც ფიზიკური, ასევე იურიდიული პირები. მნიშვნელოვანია განისაზღვროს თუ რას მოიცავს ქონების ცნება. მიუხედავად იმისა, რომ „ქონება“ პირდაპირ არ არის განმარტებული, სტრასბურგის ორგანოებმა მოახდინეს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პირველი ოქმით გათვალისწინებული ტერმინის „ქონების“ ფართო განმარტება და მიიჩნიეს, რომ იგი მოიცავს ეკონომიკური ინტერესების ფართო წრეს, კერძოდ როგორც მოძრავ, ისე უძრავ ქონებას, ასევე ქონებრივ ან არაქონებრივ კაპიტალს, როგორიცაა აქცია ან პატენტი, საარბიტრაჟო გადაწყვეტილება, პენსიის მიღების უფლება, სამეწარმეო საქმიანობის განხორციელებათან დაკავშირებული ეკონომიკური ინტერესები, სასარჩელო მოთხოვნები, მათ შორის სახელმწიფოს მიმართ არსებული სასარჩელო კომპენსაციის გადახდა. აღნიშნული ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ² ისეთი საქმეებით, როგორიც არის „სტრანის ბერძნული ნავთობგადამამუშავებელი ქარხნები და ანდრეადისი საბერძნეთის წინააღმდეგ“, რომლითაც ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ არბიტრაჟის გადაწყვეტილებით მინიჭებული უფლება წარმოადგენდა „ქონებას“ ის რომ მოთხოვნის უფლება წარმოადგენდა „,ქონებას“ განმარტებულია საქმეში „პრესის კომპანია ნავიერასა ბელგიის წინააღმდეგ“. ასევე ის რომ სამეწარმეო საქმიანობის ინტერესები ითვლება „ქონებად“ განმარტებული იქნა საქმით „იატრიდისი საბერძნეთის წინააღმდეგ“, პენსიის მიღების უფლება, როგორც ქონება განმარტებულია საქმეში „მიულერი ავსტრიის წინააღმდეგ“. ასევე აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ საკუთრების უფლების დაცვა შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როდესაც ქონება უკვე არსებობს, შესაბამისად საკუთრების უფლება არ მოიცავს ქონების შეძენის უფლებას.

საერთაშორისო სამართლის მიხედვით ადამიანის უფლებათა სფეროში ვალდებულებათა განხორციელებაზე მთავარი პასუხისმგებლობა სახელმწიფოს ეკისრება. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პირველი მუხლით არის დადგენილი, რომ სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა. აღნიშნული ფორმულირებიდან გამომდინარე ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით მაღალ ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს ეკისრებათ ნეგატიური და პოზიტიური ვალდებულებები, რაც გულისხმობს, რომ სახელმწიფოებს ერთის მხრივ ეკისრებათ ვალდებულება თავი შეიკავონ კონვენციითა და მათი ოქმებით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევისაგან³, ხოლო მეორეს მხრივ კონვენცია აკისრებს მათ ვალდებულებას უზრუნველყონ ამ უფლებების დაცვა ყველა მესამე პირისგან⁴. ხოლო იმ შემთხვევაში თუ აღიარებული უფლების დარღვევა მაინც განხორციელდება ნებისმიერი მესამე ფიზიკური ან იურიდიული პირის მხრიდან, მაშინ სახელმწიფოებს ეკისრებათ ვალდებულება უზრუნველყონ ასეთი დარღვეული უფლების ეფექტიანი დაცვა, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში დგება თავად იმ სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი, რომელმაც ვერ უზრუნველყო მის სამოქმედო ტერიტორიაზე კონვენციით მასზე დაკისრებული პოზიტიური ვალდებულების შესრულება.

ვინაიდან საქართველოს სახელმწიფო ადამიანის ძირითადი უფლბების და თავისუფლებების შესახებ ევროპული კონვენციის მაღალი ხელშემკვრელი მხარეა, მასზე ვრცელდება კონვენციის მოთხოვნები და შესაბამისად კონვენციის პირველი მუხლით დადგენილი პირობის შესაბამისად საქართველოს სახელმწიფომაც უნდა მოახდინოს აღიარებული უფლებების და თავისუფლებების ეროვნულ დონეზე უზრუნველყოფა და დაცვა. ზემოთქმულის შესაბამისად უნდა ითქვას, რომ საკუთრების უფლება აღიარებულია საქართველოს კანონმდებლობით, კერძოდ საკუთრების უფლება აღიარებული და გარანტირებულია ქვეყნის უზენაესი კანონით⁵, რომლის მიხედვითაც „საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და ხელშეუვალია. დაუშვებელია საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობით მიღების საყოველთაოდ აღიარებული უფლების გაუქმება“. საკუთრების უფლების მაღალ სამართლებრივ მნიშვნელობაზე საუბრობს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო, როდესაც საკუთრების უფლებას განმარტავს, როგორც „საქართველოს კონსტიტუციისა და საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებიდან გამომდინარე, საკუთრების უფლება წარუვალი და უზენაესი ადამიანური ღირებულებაა, საყოვეთაოდ აღიარებული ძირითადი უფლება. საკუთრება ადამიანისყოფიერების არსებითი საფუძველია⁶. საკუთრების უფლება წარმოდგენილია საქართველოს სამოქალაქო კოდექსშიც, რომლის მიხედვითაც საკუთრება განიმარტება, როგორც ქონების (ნივთის) მფლობელობის, სარგებლობისა და განკარგვის უფლებამოსილებათა ერთიანობა. სამოქალაქო კოდექსის მოცემული მუხლის კომენტირებისას ჩანს, რომ ქართველი იურისტ-მეცნიერები საკუთრების უფლებას მიიჩნევდნენ აბსოლუტურ უფლებად. ვინაიდან ყველა მესამე პირი ვალდებულია თავი შეიკავოს სხვისი საკუთრების დარღვევისგან. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ მიუხედავად ზემოთქმული არგუმენტისა საკუთრების უფლება არც ქვეყნის შიგნით და არც საერთაშორისო დონეზე არ წარმოადგენს აბსოლუტურ უფლებას და ცალკეულ შემთხვევებში შესაძლებელია საჯარო ინტერესებისათვის უპირატესობის მინიჭება. აქ საუბარია ისეთ შემთხვევებზე, როდესაც მესაკუთრემ უნდა ითმინოს მის საკუთრებაში სახელმწიფოს ჩარევა. ოღონდ ასეთი ჩარევის მთავარ პირობას წარმოადგენს ერთის მხრივ ის, რომ შეზღუდვა პირდაპირ უნდა იყოს გათვალისწინებული კანონმდებლობით და ამასთან უნდა მოხდეს მესაკუთრისათვის წინასწარი და სათანადო კომპენსაციის გადახდა. საკუთრების უფლების სწორედ ასეთი შეზღუდვის შესაძლებლობას ითვალისწინებენ, როგორც საერთაშორისო დოკუმენტები, მათ შორის ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპის კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლი⁷, ასევე საქართველოს ქვეყნის უზენაესი კანონიც, რომელიც ითვალისწინებს გარკვეულ დათქმებს, კერძოდ „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის დასაშვებია ამ მუხლის პირველ პუნქტში აღნიშნულ უფლებათა შეზღუდვა კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით, იმგვარად, რომ არ დაირღვეს საკუთრების უფლების არსი“ და „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევა დასაშვებია კანონით პირდაპირ გათვალისწინებულ შემთხვევებში, სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან ორგანული კანონით დადგენილი გადაუდებელი აუცილებლობისას, წინასწარი, სრული და სამართლიანი ანაზღაურების პირობით. ანაზღაურება თავისუფლდება ყოველგვარი გადასახადისა და მოსაკრებლისაგან“. მნიშვნელოვანია იმ გარემოების აღნიშვნა, რომ კონსტიტუციით სახელმწიფოს ეკისრება გარკვეული ვალდებულება და პასუხისმგებლობა მესაკუთრის წინაშე, თუკი ის გამოიყენებს საკუთრების შეზღუდვისა და ჩამორთმევის შესაძლებლობას. ეს არის ისეთი შემთხვევა, როდესაც ადგილი არ აქვს კანონის დარღვევას, მაგრამ სახელმწიფოს კანონმდებელი პირდაპირ აკისრებს ვალდებულებას საკუთრების საერთაშორისოდ აღიარებული უფლების შეზღუდვისას პასუხი აგოს მესაკუთრის წინაშე, რაც გამოიხატება იმით, რომ მესაკუთრეს უნდა მიეცეს შესაბამისი კომპენსაცია. საკუთრების უფლების ამგვარი, კანონიერი ხელყოფა, მესაკუთრისათვის გარკვეული ფულადი თანხის გადახდით კომპენსირდება და ასეთი ქმედებით პრაქტიკულად ხდება საკუთრებაში არსებული ქონების ჩამორთმევისას საკუთრების ფუნდამენტური უფლების ნაწილობრივი დაცვა და შესაბამისად მესაკუთრის ინტერესების შესაბამისი ქმედების განხორციელება. ამასთან ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ საკუთრების უფლების ნებისმიერი ხელყოფის დროს გათვალისწინებული უნდა იქნას საკუთრების უფლების დაცვისა და ზოგადი ინტერესის მოთხოვნას შორის სამართლიანი ბალანსის არსებობის საკითხი. რაც იმას გულისხმობს, რომ უნდა გაივლოს სამართლიანი ბალანსი საზოგადოების საერთო ინტერესის მოთხოვნებსა და პირის ფუნდამენტური უფლებების დაცვის მოთხოვნებს შორის. საკუთრების ხელყოფა ასევე უნდა პასუხობდეს კანონის გასაგები ფორმით არსებობის პრინციპს, რაც თავის მხრივ მოითხოვს ეროვნული კანონმდებლობის სათანადოდ გასაგები და საკმარისად ზუსტი დებულებების არსებობას და შესრულებას.

საქართველოს კანონმდებლობით ქონების ჩამორთმევა შესაძლებელია შემდეგი საფუძვლებით: საქართველოს ორგანული კანონით „საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის გადაუდებელი აუცილებლობისას საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ“, როდესაც გადაუდებელ აუცილებლობას განეკუთვნება ვითარება, რომლის დროსაც ეკოლოგიური კატასტროფის, სტიქიური უბედურების, ეპიდემიის, ეპიზოტიის გამო საფრთხე ექმნება ადამიანთა სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას, სახელმწიფო ან საზოგადოებრივ უშიშროებას. ასეთ შემთხვევაში სახელმწიფოს უფლება აქვს, მესაკუთრის ნების გარეშე, მოახდინოს პირისათვის საკუთრების ჩამორთმევა. საკუთრების ჩამორთმევა დასაშვებია მხოლოდ სახელმწიფოს მხრიდან საბაზრო ფასის შესაბამისი კომპენსაციის გადახდის შემდეგ. კერძო საკუთრების ჩამორთმევა შესაძლებელია განახორციელონ სხვა კერძო პირებმაც. „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის შესახებ“ კანონის თანახმად აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების შემთხვევაში სახელმწიფო უფლებამოსილია სხვადასხვა პირებს მიანიჭოს კერძო საკუთრების სასყიდლიანი ჩამორთმევის უფლება. ასეთ აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებას წარმოადგენენ შემთხვევები, როდესაც საკუთრების ჩამორთმევა აუცილებელია გაზისა და მაგისტრალის გაყვანისათვის, რკინიგზის მშენებლობისათვის, გაზსადენებისა და ნავთობსადენების მშენებლობისათვის და „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის შესახებ“ კანონით პირდაპირ გათვალისწინებულ სხვა შემთხვევებში. აქ შეგვიძლია გავიხსენოთ მაგალითი, როდესაც ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის მილსადენის გაყვანისას სამცხე-ჯავახეთის მოსახლეობას ჩამოერთვათ საკუთრებაში არსებული სახლები და მიწები შესაბამისი კომპენსაციის სანაცვლოდ. ზემოთ ჩამოთვლილი შემთხვევების გარდა საკუთრების უფლების შეზღუდვა და მით უფრო საკუთრების ჩამორთმევა არაკონსტიტუციურია.

საინტერესოა ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში თუ რამდენად რეალურად ახორციელებს საქართველოს სახელმწიფო მასზე დაკისრებული ვალდებულებების შესრულებას. სანამ კონკრეტულ მაგალითს განვიხილავდე მინდა აქვე ავღნიშნო, რომ გარდა ზემოთქმულისა ადამიანის უფლებათა სამართალი სახელმწიფოს კიდევ სამი სახის ვალდებულებებს აკისრებს საკუთრების უფლებასთან მიმართებაში, კერძოდ - პატივისცემის, დაცვის და შესრულების ვალდებულებები. შესაბამისად სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან პატივი სცენ პირის მფლობელობაში არსებულ რესურსებს, ამ რესურსების დაცვის ვალდებულებიდან გამომდინარე კი სახელმწიფომ უნდა აღიაროს და დაარეგისტრიროს პირთა საკუთრების უფლება. საკუთრების უფლების რეგისტრაციას საქართველოს სახელმწიფო საქართველოს საჯარო რეესტრის ეროვნულ სააგენტოში ახორციელებს. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის⁸ თანახმად საჯარო რეესტრში რეგისტრირებულ მონაცემთა მიმართ მოქმედებს უტყუარობისა და სისრულის პრეზუმფცია, რაც იმას გულისხმობს, რომ საჯარო რეესტრში არსებული ჩანაწერები ითვლება სწორად, ვიდრე არ დამტკიცდება მათი უზუსტობა. მიმდინარე პრაქტიკის დაკვირვებით შეიძლება ითქვას, რომ არის შემთხვევები, როდესაც საჯარო რეესტრში დაცული და რეგისტრირებული მონაცემები მცდარია, შესაბამისად ჩნდება პრობლემა რომლის მიზეზითაც კეთილსინდისიერ მესაკუთრეს ექმნება საკუთრების უფლების შელახვის რეალური საფრთხე. თუმცა უფრო დიდ პროლემასთან გვაქვს საქმე და ვფიქრობ პარადოქსთანაც კი, როდესაც საჯარო რეესტრში დაცული დოკუმენტები იკარგება ან ქრება, ან კიდევ უარესი, როდესაც მოქალაქეებს ჯერ ურეგისტრირდებათ საკუთრების უფლება, ხოლო მოგვიანებით კანონმდებლობის გვერდის ავლით ჩამოერთმევათ უკვე რეგისტრირებული და შესაბამისად აღიარებული საკუთრება. აქ შეიძლება მაგალითად მოვიყვანოთ შემთხვევა, როდესაც გონიოს⁹ ადგილობრივ მოსახლეობას ჯერ საკუთრებაში გადაეცათ მიწის ის ნაკვეთები, რომლებიც წლების განმავლობაში ამ მოქალაქეთა მფლობელობაში იმყოფებოდა, ხოლო მოგვიანებით მათვე დაურიგდათ შეტყობინებები მათი საკუთრების მოწმობის ბათილად ცნობის შესახებ.¹⁰ აღნიშნული მაგალითის გარდა სამწუხაროდ საქართველოს დღევანდელ რეალობაში ხშირია შემთხვევები, როდესაც სახელმწიფო ვერ ან არ ასრულებს საკუთრების უფლებასთან მიმართებით მასზე დაკისრებულ ნეგატიურ ვალდებულებას და თავად წარმოადგენს საერთაშორისოდ აღიარებული საკუთრების უფლების ხელმყოფს. საია-ს¹¹ 2007 წლის კვლევის მონაცემებით, 2004 წლიდან საქართველოში სახელმწიფოს მხრიდან უხეშად ხდება მოქალაქეების საკუთრების უფლების დარღვევა, უკანონოდ ხდება მოსახლეობის საკუთრებაში არსებული შენობა-ნაგებობების დემონტაჟი და დაზარალებულ მოქალაქეებს არ სთავაზობენ არც კომპენსაციას და არც ალტერნატიულ ფართებს. ამასთან, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს კონსტიტუცია არის საკუთრების უფლების გარანტორი, 2004-2007 წლებში ათასობით ადამიანის საკუთრების უფლება დაირღვა, მათ შორის შენობა-ნაგებობების დემონტაჟის, ქონების გაყიდვის, ჩამორთმევის და სხვა მრავალი სახით. აღნიშნული პრობლემების გადასაჭრელად ვფიქრობ საჭიროა მნიშვნელოვანი ზომების მიღება, ისეთის მაგალითად, როგორიცაასაკუთრების უფლების დაცვის მექანიზმის გაძლიერება, სასამართლოს დამოუკიდებლობის ხარისხის ამაღლება, საკანონმდებლო სიმყარე და სხვა.

საკუთრების უფლების შეზღუდვის კიდევ ერთ და საკმაოდ უცნაურ ფორმას ვხვდებით „მეწარმეთა შესახებ საქართველოს კანონის” 53⁴ მუხლში, სადაც საუბარია აქციათა სავალდებულო მიყიდვაზე. როგორც ზემოთ ავღნიშნე საქართველოს კონსტიტუციის შესაბამისად გათვალისწინებულია შემთხვევები, როდესაც დასაშვებია საკუთრების უფლების შეზღუდვა. აღნიშნულ შემთხვევებს წარმოადგენენ საზოგადოებრივი საჭიროება ან გადაუდებელი აუცილებლობა. „მეწარმეთა შესახებ საქართველოს კანონის“ 53⁴ მუხლთან მიმართებაში კი აქციონერისათვის აქციების ჩამორთმევისას არ არსებობს არც ერთი ის ზემოთხსენებული შემთხვევა, რომელიც პირდაპირ არის გათვალისწინებული საქართველოს კონსტიტუციით და ვფიქრობ მხოლოდ იმ აქციონერის სურვილი, რომელსაც საკუთრებაში გააჩნია სააქციო საზოგადოების ხმების 95%-ზე მეტი არ უნდა იყოს კანონიერი საფუძველი იმისა, რომ შეიზღუდოს და შესაბამისად შეილახოს დარჩენილ აქციონერთა საკუთრების უფლება. აღნიშნული მუხლით საკუთრების უფლების უკანონო შეზღუდვაზე მიუთითებს ის გარემოებაც, რომ „მეწარმეთა შესახებ საქართველოს კანონში” 53⁴ მუხლის დამატებამდე, არსებობდა იგივე შინაარსის 53³ მუხლი აქციათა სავალდებულო მიყიდვის შესახებ, რომელიც საკონსტიტუციო სასამართლომ 05/18/2007 №2/1-370,382,390,402,405 გადაწყვეტილებით აღიარა არაკონსტიტუციურად.

საერთაშორისო საზოგადოების და შესაბამისად სახელმწიფოთა მიერ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე აღიარებული უფლებები უნდა შესრულდეს კეთილსინდისიერად. ვფიქრობ საქართველოში გასატარებელია გარკვეული ღონისძიებები, რომლებიც პირდაპირ იქნება მიმართული იმ პრობლემატიკის გადაჭრისა და აღმოფხვრისაკენ, რომელიც გვხვდება სახელმწიფოზე დაკისრებული ვალდებულებების შეუსრულებლობისას საკუთრების უფლებასთან მიმართებაში. ამასთან საჭიროა საქართველოში სასამართლოებისათვის საკანონმდებლო დონეზე გაკეთდეს მითითება იმის შესახებ, რომ საქმის გადაწყვეტისას სახელმძღვანელო დებულებებად იქნას გამოყენებული საერთაშორისო სტანდარტები, ვინაიდან მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს სასამართლოები ადამიანის ძირითადი უფლებების დარგში მოქმედ საერთაშორისო ხელშეკრულებებსა და სტანდარტებს იყენებენ, ეს ხდება მხოლოდ საქართველოს კანონებთან ერთად და არ ხორციელდება მათი, როგორც სახელმძღვანელო დებულებების გამოყენება. არადა ადამიანის ძირითადი უფლებების სფეროში მოქმედი საერთაშორისოდ აღიარებული სტანდარტები და წესები წარმოადგენენ სწორედ რომ ფუნდამენტურ და სახელმძღვანელო დებულებებს ყველა ქვეყნის შიგნით მოქმედი სამართლისათვის. მათი გამოყენების პრობლემატიკა კი გამოწვეულია იმით, რომ საქართველოში ჯერ კიდევ შორს ვართ პრეცენდენტული სამართლისგან და ვინაიდან მოსამართლეები შებოჭილნი არიან მხარეთა მოთხოვნებითა და კანონების ფარგლებით რთულია მოსთხოვო სასამართლოს სავალდებულო წესით იხელმძღვნელოს იმ საერთაშორისო სტანდარტებითა და პრინციპებით, რომლებიც აღიარებულია ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლითა და სასამართლოს მიერ.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. ა. ეიდე; კ. კრაუზა, ა. როსა - ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები.

2. რონა კ.მ. სმიტი - ადამიანის საერთაშორისო უფლებები.

3. მარინე კვაჭაძე, ნათია ჩერქეზიშვილი - ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი, თბილისი 2005.

4. Monica Carss-Frisk - The right to property, 2003.

5. კონსტანტინე კორკელია - ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის გამოყენება საქართველოში, 2004.

6. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი; თბილისი 2004, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია.

7. საკუთრების უფლების დაცვის პრობლემა სოფელ გონიოს მაგალითზე, თბილისი 2011.

8. გია ტუღუში; ნიკოლოზ მეგრელიშვილი - საქართველოს კონსტიტუციის ზოგიერთი ფუძემდებლური პრინციპი და ადამიანის პირადი უფლებები, ბათუმი 2010.

9. ზოგადი ადმინისტრაციული სამართლის სახელმძღვანელო, თბილისი 2005.

10. სამოქალაქო კოდექსის კომენტარები, თბილისი 1999.

11.http://www.legalportal.ge/index.php?option=com-content&view=article&id=129&Item id=186.

რეზიუმე
საკუთრების უფლების შინაარსი და მისი შეზღუდვის
სამართლებრივი საფუძვლები
მარიკა არევაძე

სტატიაში - „საკუთრების უფლების შინაარსი და მისი შეზღუდვის სამართლებრივი საფუძვლები“ საუბარია საერთაშორისოდ აღიარებული ადამიანის ერთ-ერთი ფუნდამენტური უფლების - საკუთრების უფლების შინაარსზე. საკუთრების უფლება განხილულია საქართველოს ქვეყნის შიდა კანონმდებლობისა და საერთაშორისო სამართლებრივი აქტების მიხედვით. სტატიაში ასევე წარმოდგენილია საკუთრების უფლების კანონით გათვალისწინებული შეზღუდვის სამართლებრივი საფუძვლები, საქართველოში საკუთრების უფლების განხორციელების პროცესში წარმოშობილი პრობლემები და მისი აღმოფხვრის შესაძლო გზები.

SUMMARY
THE CONTENT OF PROPERTY RIGHT AND
THE LEGAL GROUNDS OF ITS RESTRICTION
MARIKA AREVADZE

In the Article - „The Content of Property Right and the Legal Grounds of its restriction“ there is a converse about Human's one of the most generally recognized fundamental right - the content of Property Right. The Property Right hereby is discussed according to the state legislation and to the Acts of International Law. The Article also includes the legal grounds of restriction of the property right provided by the Law, the problems arising during implementation process of property right in Georgia and the eventual ways of its elimination.

РЕЗЮМЕ
СОДЕРЖАНИЕ ПРАВА СОБСТВЕННОСТИ И
ПРАВОВЫЕ ОСНОВАНИЯ ЕГО ОГРАНИЧЕНИЯ
МАРИКА АРЕВАДЗЕ

В статье „Содержание права собственности и правовые основания его ограничения“ речь идет о содержании одного из международно-признанных фундаментальных прав человека - права собственности. Право собственности рассмотрено согласно внутреннему Законодательству Грузии и международным правовым актам. В статье также представлены правовые основания ограничений, установленных законом о Праве собственности, проблемы, возникшие в процессе осуществления права собственности в Грузии и возможные пути их искоренения.

_____________________

1. დიდმა ბრიტანეთმა და შვედეთმა დასვეს საკითხი იმის თაობაზე, საკუთრების უფლების კონვენციაში ასახვა ზედმეტად ხომ არ შებოჭავდა სახელმწიფოს უფლებამოსილებას - განეხორციელებინა ნაციონალიზაციის პროგრამები პოლიტიკური და სოციალური მიზნებისათვის. ((Harris, O'Boyle and Warbrick, Law of the European Convention on Human Rights) 1995w.)

2. ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლო ამოქმედდა 1959 წლიდან. მისი წევრების რაოდენობა ევროპის საბჭოს წევრ-ქვეყნების რაოდენობის იდენტური იყო. თავდაპირველად სასამართლო კომპლექტდებოდა ევროპის საბჭოს იმ წევრ-ქვეყნების მოსამართლეებით, რომლებსაც ევროპის ადამიანის უფლებათა კონვენცია ჯერ არ ჰქონდათ რატიფიცირებული. თუმცა 1980-იანი წლებიდან სახელწიფოებს აეკრძალათ ევროპის საბჭოში გაწევრიანება თუ შესვლისას ან გაწევრიანებიდან უახლოეს პერიოდში არ მოახდენდნენ კონვენციის რატიფიცირებას. მოსამართლეებს წევრ-სახელმწიფოს მიერ ნომინირებული სიიდან ირჩევდა საპარლამენტო ანსამბლეა. სასამართლო წარმოადგენდა დროებით ორგანოს, რომელიც იკრიბებოდა თვეში ერთხელ. 1998 წლიდან მუშაობა დაიწყო მუდმივმოქმედმა ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლომ კონვენციის მე-11 დამატებითი ოქმის ამოქმედების შემდეგ.

3. ნეგატიური ვალდებულება

4.პოზიტიური ვალდებულება

5.საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 21

6. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 1997 წლის 21 ივლისის ¹1/51 გადაწყვეტილება

7. ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპის კონვენციის პირველი ოქმი რატიფიცირებულია საქართველოს პარლამენტის მიერ 27/12/2001 წლის № 1243 დადგენილებით.

8. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 312 ნაწილი 1.

9.შავი ზღვის სანაპიროზე მდებარე სოფელი გონიო ქალაქ ბათუმიდან რამდენიმე კილომეტრიც მოშორებით მდებარეობს.

10. 2007-2010 წლებში სოფელ გონიოს ადგილობრივ მოსახლეობას ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტის საკრებულოს საკუთრების უფლების აღიარების კომისიის გადაწყვეტილებით, საკუთრებაში გადასცა მიწის ის ნაკვეთები, რომლებიც წლების განმავლობაში ამ მოქალაქეთა მფლობელობაში იყო. მოქალაქეები, კომისიის მიერ გაცემული საკუთრების მოწმობების საფუძველზე, მიწის ნაკვეთების მესაკუთრეებად საჯარო რეესტრში დარეგისტრირდნენ. 2010 წლის 9 ნოემბერს კი №36 საოქმო გადაწყვეტილების საფუძველზე ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტის საკრებულოს საკუთრების უფლების აღიარების კომისიამ სოფელ გონიოში მცხოვრებ 271 მოქალაქეს ერთდროულად გაუუქმა მიწის ნაკვეთებზე მის მიერვე გაცემული საკუთრების უფლების მოწმობები, ისე, რომ არ შეუსწავლია ფაქტობრივი გარემოები და არც საკომპენსაციო ღონისძიებები განუხორციელებიათ. თითოეულ შემთხვევაში საკუთრების უფლების გაუქმება, აღნიშნულმა კომისიამ სხვადასხვა სამართლებრივი არგუმენტით დაასაბუთა.

11. საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია.

თინა ტატულაშვილი
ტექნიკურ მეცნიერებათა დოქტორი,
გორის სასწავლო უნივერსიტეტის სრული პროფესორი

ნინო ორჯონიკიძე
ეკონომიკურ მეცნიერებათა დოქტორი,
გორის სასწავლო უნივერსიტეტის სრული პროფესორი

თეა ხორგუაშვილი
ეკონომიკურ მეცნიერებათა დოქტორი,
გორის სასწავლო უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი

ფასიანი ქაღალდები მიმოიქცევა ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე, სადაც ხდება მოთხოვნა, მიწოდება და დგინდება თანაბარზომიერი ფასი. მიმოქცევაში ფასიანი ქაღალდები უნდა აკმაყოფილებდნენ გარკვეულ მოთხოვნებს: ლიკვიდურობას, მომიქცევადობას, მისაწვდომობას, სტანდარტულობას, დოკუმენტალურობას, რეგულარობას და სახელმწიფოს მიერ აღიარებას, რისკს. საინვესტიციო პროცესების ერთ-ერთ ძირითად ეტაპს წარმოადგენს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის დინამიკის თვალყურის დევნება, რადგანაც სხვადასხვა სახის ფასიანი ქაღალდების რიცხვი საკმაოდ დიდია, რაც ქმნის სირთულეებს მოუხედავად გამოთვლითი ტექნიკის განვითარებისა. მიუხედავად იმისა, რომ თუ გააჩნია „საკმარისი“ მონაცემები, აუცილებელია მათი დამუშავება. ძირითადი ამოცანა მდგომარეობს იმაში, რომ რამენაირად „გამოვიცნოთ“ ძირითადი ტენდენციები.

პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ ასეთი ტენდენციების გამოვლენა შესაძლებელია მხოლოდ გარკვეული „წამყვანი“ ჯგუფის კომპანიების აქციების ანალიზით. მათ სხვანაირად უწოდებენ „ლურჯ ფიშკებს“ (Голубые фишки). ამ წამყვანი კომპანიების

მდგომარეობის მიხედვით განსაზღვრავენ ბაზრის მდგომარეობას მთლიანად. მსოფლიოში არსებობს საკმარისად ცნობილი ინდექსები, რომლებიც არასდროს არ ეწევიან საინვესტიციო საქმიანობას. მაგალითად: ინდექსი (доуджонс) გამოითვლება სამი ათეული წამყვანი ამერიკული კომპანიების აქციების კუთხით. „Nikker“- გამოითვლება მსხვილი კომპანიების აქციებით, რომლებიც წარმოდგენილია ტოკიოს საფონდო ბირჟაზე, გერმანიისთვის დამახასიათებელი ინდექსია DAX.

არსებობს რამდენიმე ძირითადი მეთოდი ინდექსების გამოთვლისა:

ინდექსის, როგორც აქციების ფასის საშუალოს გამოთვლა; ინდექსის გამოთვლა კომპანიების ერთობლივი აქციების ბაზრის ფასის მიხედვით; ინდექსის გამოთვლა, როგორც აქციების შემოსავლების საშუალოს მიხედვით; ყოველ მეთოდს გააჩნია თავისი უპირატესობა-ნაკლოვანებები. პირველი მეთოდის მიხედვით - ინდექსის გამოთვლა აქციების ფასის საშუალოს მიხედვით - უპირველეს ყოვლისა გამოითვლება კომპანიების აქციების ჯამი (ყოველი კომპანია - ერთი აქცია) და შემდგომ იყოფა კომპანიების რიცხვზე.

იმისათვის, რომ ასეთი სახით გამოთვლილმა ინდექსმა ასახოს საინვესტიციო პორტფელის დინამიკა, ამისათვის აუცილებელია, რომ პორტფელი შედგებოდეს შესაბამისი კომპანიების აქციებისაგან, და ამასთან აქციების რაოდენობა ყოველი კომპანიიდან უნდა იყოს ერთნაირი რაოდენობის. ასეთი სქემით გამიოთვლება ინდექსი ДОУ-ДЖОНС. ამ მეთოდის პრაქტიკაში გამოყენებისას წარმოიქმნება ერთ-ერთი სერიოზული უსიამოვნება იმასთან დაკავშირებით, რომ კომპანიების სია, რომელთა მიხედვითაც ითვლება ინდექსი დროდადრო იცვლება. იცვლება კომპანიების რაოდენობა, გამოდის ახალი აქციები და ხდება აქციების დანაწევრება. ბოლო პირობის შესრულებისას აქციების გადიდების პროპორციულად მცირდება მათი ფასი. ეკონომიკური თვალსაზრისით ასეთი პროცედურა (ყოველ შემთხვევაში პირდაპირი მნიშვნელობით) არ ახდენს გავლენას საფონდო ბირჟის მდგომარეობაზე. თუ გამოვთვლით ინდექსს აქციების ფასის საშუალოს მიხედვით, მაშინ იგი უნდა შემცირდეს და შეიძლება მოხდეს მცდარი განგაში, ამიტომ ასეთ შემთხვევაში ხდება საერთო შეწონილი მამრავლის კოპრექტირება, ისეთნაირად, რომ ინდექსი ამ პროცესის ჩატარების შემდეგ არ შეიცვალოს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, აქციების ჯამური ღირებულება სინამდვილეში იყოფა არა კომპანიების რაოდენობაზე (რომელიც სიით არიან განსაზღვრულნი), არამედ რაიმე რიცხვზე (არა მთელ რიცხვზე).

ინდექსის გამოთვლა კომპანიების ერთობლივი აქციების ბაზრის ფასის მიხედვით (კომპანიები განსაზღვრულია გარკვეული სიით) საფონდო ბაზრის დინამიკა ფასდება ამ კომპანიების ფასით. მისი შეცვლა წინა პერიოდთან გვაძლევს ინდექსის ცვლილებას. თუ აქციების რაოდენობა, რომლითაც ფორმირდება ინვესატორის პორტფელი არის პროპორციული შესაბამისი კომპანიების საბაზრო ფასისა, მაშინ ინდექსის დინამიკა განსაზღვრავდა ასეთი პორტფელის ფასს.

მესამე მეთოდით ინდექსის გამოთვლა აქციების შემოსავლების საშუალოს მიხედვით, იგულისხმება რომ აქციების შეძენაზე კომპანიები ხარჯავენ თანაბარი რაოდენობის თანხას. ასეთი ინდექსის გამოთვლის შედეგად აქციების კურსის შეცვლისას ყოველი ტიპის აქციების შემოსავალს გააჩნია თანაბარი შეწონილი მამრავლი (კოეფიციენტი). ამ შემთხვევაში ასეთი პორტფელის შედგენა, რომლის დინამიკა უნდა შეესაბამებოდეს ინდექსის დინამიკას, საკმარისად პრობლემურია. საქმე იმაში მდგომარეობს, რომ აქციების კურსის შეცვლისას ავტომატურად იცვლება თანხების თანაფარდობა აქციების ტიპების მიხედვით პორტფელში. სხვანაირად ეს ნიშნავს ფულადი თანხების თანაბარი განაწილების დარღვევას აქციების მიმართ.

აქციების კურსის ყოველი ცვლილების დროს, რომლითაც ხდება პორტფელის ფორმირება, საჭირო გახდება პორტფელის სტრუქტურის შეცვლა.

ამრიგად, საფონდო ინდექსი I, როცა ვიყენებთ ფასის საშუალოს გამოითვლება ფორმულით

სადაც N არის კომპანიების რაოდენობა, რომელთა მიხედვითაც გამოითვლება ინდექსი, Pi არის ამ კომპანიების აქციების ფასი. პრაქტიკაში შეიძლება გამოვიყენოთ ფორმულა

სადაც N არის კომპანიების რაოდენობა, Pi ფასი აქციებისა, K არის ემპირიული კოეფიციენტი, რომელიც პერიოდულად იცვლება, იმასთან დაკავშირებით რომ მოხდეს არაეკონომიკური ეფექტის კომპენსირება ინდექსის დინამიკაში.

მეორე მეთოდია ინდექსის გამოთვლა კომპანიების ერთობლივი აქციების საბაზრო ფასის მიხედვით. ინდექსი გამოითვლება ფორმულით

სადაც ni არის კომპანიების აქციების რაოდენობა.

მესამე მეთოდით ინდექსის გამოთვლისას - როგორც აქციების შემოსავლების საშუალოს მიხედვით ინდექსის შეცვლა

იმ პირობით რომ საწყისი მომენტი n1p1= n2p2=… nNPN, ხოლო -ΔPi არის აქციების ფასის შეცვლა.

პრაქტიკულად სამივე მეთოდის გამოყენებით ხდება ინდექსების გამოთვლა, ასევე ინდექსის აბსოლუტური მნიშვნელობის გამოთვლა და ხდება მათი მნიშვნელობის შედარება პროცენტულად საწყის მნიშვნელობასთან. ინდექსების მნიშვნელობა შეიძლება შეიცვალოს, გაიზარდოს ან შემცირდეს. ეს აიხსნება ინდექსის გამოთვლის სხვადასხვა მეთოდიკით, სხვადასხვა ფარდობითი (კოეფიციენტი) მამრავლი შეესაბამება სხვადასხვა აქციებს. ამიტომ ინდექსებს შეიძლება გააჩნდეთ სხვადასხვა დინამიკა - შესაბამისი იმ აქციების დინამიკასთან, რომლებიც გამოიყენებიან ინდექსის დასათვლელად. ზოგიერთ შემთხვევაში სხვადასხვა მეთოდიკით დათვლილი ინდექსები გვაძლევენ ერთი და იგივე შედეგს. მაგალითად, ინდექსი დათვლილი საშუალო ფასით და ინდექსი ბაზრის ფასით ერთმანეთს ემთხვევა, თუ აქციების რაოდენობა ყველა კომპანიისათვის ერთნაირი რაოდენობისაა და დროში არ იცვლება.

კომერციული საქმიანობისთვის აუცილებელია მოგების მიღება. კიდევ უფრო აუცილებელია ამ მოგების განაწილება-გამოყენება. მოგების მიღება შეიძლება მრავალმხრივ, როგორც ფულადი სახსრების დაბანდებით, ისე გამოყენებით. დღესდღეობით არსებული სააქციო საზოგადოებები, რომელთა აქციებით გაცხოველებული ვაჭრობა უნდა მიმდინარეობდეს მოკლებულია მიმზიდველობას პოტენციური ინვენსტორებისათვის. საწარმოთა უმეტესობა ზარალზე მუშაობს, ან სულ ახლახან გაიმართა წელში. საინვესტიციო პროცესების ერთ-ერთ ძირითად ეტაპს წარმოადგენს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის დინამიკის თვალყურის დევნება. მიუხედავად გამოთვლითი ტექნიკის განვითარებისა სხვადასხვა სახის ფასიანი ქარალდების რიცხვი საკმაოდ დიდია, რაც ქმნის გარკვეულ სირთულეებს. მიუხედავად იმისა, რომ გააჩნით საკმარისი მონაცემები აუცილებელია მათი დამუშავება. ძირითადი ამოცანა კი მდგომარეობს იმაში, რომ რამენაირად გამოვიცნოთ საფონდო ბაზრის დინამიკა და გამოვავლინოთ ძირითადი ტენდეციები, რაც ინდექსების სწორად გამოთვლით მიიღწევა.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. შენგელია თ. „ბიზნესის ადმინისტრირების საფიძვლები“, თბილისი 2007 წ.

2. ჯიბუტი მ. „ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ“საქართველოს კანონის კომენტარი, თბილისი 2004 წ.

3. Яковлева А.В. „Статистика финансов“ Москва 2006 г.

რეზიუმე
ფასიანი ქაღალდების ინდექსების გამოთვლის თანამედროვე მეთოდები
თინათინ ტატულაშვილი, ნინო ორჯონიკიძე, თეა ხორგუაშვილი

კომერციული საქმიანობისთვის აუცილებელია მოგების მიღება. კიდევ უფრო აუცილებელია ამ მოგების განაწილება-გამოყენება. მოგების მიღება შეიძლება მრავალმხრივ, როგორც ფულადი სახსრების დაბანდებით, ისე გამოყენებით. დღესდღეობით არსებული სააქციო საზოგადოებები, რომელთა აქციებით გაცხოველებული ვაჭრობა უნდა მიმდინარეობდეს მოკლებულია მიმზიდველობას პოტენციური ინვენსტორებისათვის. საწარმოთა უმეტესობა ზარალზე მუშაობს, ან სულ ახლახან გაიმართა წელში. საინვესტიციო პროცესების ერთ-ერთ ძირითად ეტაპს წარმოადგენს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის დინამიკის თვალყურის დევნება. მიუხედავად გამოთვლითი ტექნიკის განვითარებისა სხვადასხვა სახის ფასიანი ქაღალდების რიცხვი საკმაოდ დიდია, რაც ქმნის გარკვეულ სირთულეებს. მიუხედავად იმისა, რომ გააჩნით საკმარისი მონაცემები აუცილებელია მათი დამუშავება. ძირითადი ამოცანა კი მდგომარეობს იმაში, რომ რამენაირად გამოვიცნოთ საფონდო ბაზრის დინამიკა და გამოვავლინოთ ძირითადი ტენდეციები, რაც ინდექსების სწორად გამოთვლით მიიღწევა.

SUMMARY
MODERN METHODS OF CALCULATION OF VALUABLE SECURITIES INDEXES
TINATIN TATULASHVILI, NINO ORJONIKIDZE, TEA KHORGUASHVILI

It is important for commercial activities to get profit. Much more important is to deliver and usage of this profit. It is possible to get profit in different ways. As with invest of money, so with usage. Today being Joint Stock Companies, that with their shares active trade must be going, they are kept out of attractiveness for potential investors. Most enterprises work at a loss, or they have just stood on feet. One of the main stage of invest processes is to pay attention to the market dynamic of valuable securities. Despite the development of calculating techniques, the number of different kinds of valuable securities is too big, that causes difficulties.

In spite of it, that they have enough data, it is important to work them up. The basic question is in somehow guessing stock market dynamic and to display basic tendencies that are reached by right calculation of indexes.

РЕЗЮМЕ
СОВРЕМЕННЫЕ МЕТОДЫ ВЫЧИСЛЕНИЯ ИНДЕКСОВ ЦЕННЫХ БУМАГ
ТИНАТИН ТАТУЛАШВИЛИ , НИНО ОРДЖОНИКИДЗE, ТЕА ХОРГУАШВИЛИ

Для коммерческой деятельности необходимо получение прибыли. Еще болеенеобходимо перераспределение-применение этой прибыли. Получить прибыль возможно по-разному, как вложением денежных средств, так их использованием. Существующие на сегодняшний день Акционерные общества, чьими акциями должна проходить оживленная торговля, лишены привлекательности для потенциальных инвесторов. Большинство предприятий работают на убыток или же недавно оправились. Одним из основных этапов инвестиционных процессов является слежение за динамикой рынка ценных бумаг. Несмотря на развитие вычислительной техники, количество различных ценных бумаг весьма велико, что создает определенные трудности. Несмотря на то, что располагают достаточными данными, обязательна их обработка. Основная задача заключается в том, чтобы как-нибудь распознать динамику фондового рынка и выявить основные тенденции, которые достигаются правильным вычислением индексов.

ALEXANDER MILNIKOV
DR., FULL PROFESSOR OF INTERNATIONAL BLACK SEA UNIVERSITY

VAKHTANG RODONAIA
PH.D STUDENT OF GEORGIAN TECHNICAL UNIVERSITY

1. Statement of the Problem

Methods of representation of three-dimensional rotations used in solving various engineering problems are usually confined to the description of individual concrete rotations centered at the origin (zero center). Among these methods is in particular the well known method of orthogonal real matrices whose elements are functions of Euler angles [1, 2]. At the same time it should be said that the problem of describing so-called generalized rotations [1] evokes a much greater interest both from the theoretical standpoint and from the standpoint of applications (in the first place we mean an application in robotics and in particular in the planning of trajectories in the case of obstacles). Under generalized rotations we mean the set of all possible rotations with both zero and nonzero centers which transform the initial threedimensional point to the finite one. The basic problem arising in this context can be formulated as follows: Given two three-dimensional points x(x1,x2,x3) and y(y1,y2,y3), it is required to define the set of all possible transformations and centers of rotations which bring about the transformation of the point x to the point y. It is obvious that this problem can be easily extended to the case where instead of two points we consider two finite sets of points which corresponds to the case of rotations of a solid.

2. Equations for Generalized Rotations

Let L³ be a linear Euclidean space with orthonormalized basis vectors e₁, e₂, e₃. To each vector x=x¹e₁+ x²e₂+x³e₃ of the space L³ we assign a traceless Hermitian matrix

whose elements are the so-called spinor components of the vector x [3]. When we pass from the usual Euclidean components of the vector x to the spinor ones, we thereby identify the vector x with Hermitian functionals on the two-dimensional linear space С² over the field of complex numbers С [4]. Denote by L(С²) the set of all Hermitian functionals on С² which is a linear three-dimensional space over the field of real numbers provided that Pauli matrices are taken as basis elements. Then for each matrix of form (1) we have the decomposition

X= x¹σ₁+ x²σ₂+x³σ₃,

Where

(2)

σ1=|01|, σ₂=|0 -i|, σ₃=|1 0|
……1…….0……..I…0…0…-1

are Pauli matrices.

From decomposition (2) it follows that the set L(С²) is a linear three-dimensional space over the field of real numbers and thus it can be identified with L³. Note that to each basis vector of the two-dimensional space C² we can assign the basis vectors σ₁,σ₂,σ₃ of the space L(С²) (and also the orthonormalized basis vector e₁,e₂,e₃ due to the identification of L³ and L(С²)): each of the matrices σ_i is represented as some linear combination of tensor products of basis vectors of the space C² [3]. The foregoing reasoning implies that for any matrix С€С², which is a matrix of transformation between two basis vectors of the space C², there also exists a transformation matrix of the corresponding orthonormalized basis vectors in the space L³.

Proposition 1. The matrix of transformation of the basis vectors in C² is unitary.

Proof. If on the space C² we consider Hermitian functionals of the form

then they will correspond to the four-dimensional vectors of a pseudo-Euclidean space with signature (1,3) and with basis vectors.

σ₀ =|1 0|; σ₁=|0 1|; σ₂=|0 -i|,σ₃=|1 0|
……0…1…..1…0……I….0…0….-1

Now, transformations of the basis vectors of the two-dimensional space C² lead to transformations of the basis vectors (3), while the transformation matrices remain the same as in the case of functionals of form (1). The orthogonal complement ±σ₀ of the first basis vector s0 is an anti-Euclidean space (because of the pseudo-Euclidean property of the space defined by vectors (3)) and, after changing the signs of the scalar products, a three dimensional Euclidean space that coincides with L(С²). The restriction of the action of matrices of basis vector transformation in С² to the subspace ±σ₀ means that these matrices satisfy the condition C ^Tσ₀C=σ₀,i.e. C^-1=C^T, Q.E.D.

The problem posed in Subsection 1 can be now reformulated in terms of the spinor space С²: Given two traceless matrices of Hermitian functionals

it is required to define:

1) a set of unitary matrices

which satisfy the the equality

Y=C^TXC; (4)

2) one-dimensional subspaces which are invariant with respect to transformations represented by matrices C (i.e. a set of respective rotation centers).

Note that since the transformation C is unitary, the vector norms defined by the determinants of matrices of the Hermitian functionals X and Y coincide and therefore (4) defines rotation.

From equality (4) we can obtain the following system of linear homogeneous equations with respect to the unknown variables α and β:

χ₃α+γβ=γ3α-δβ

γα-x3β=γ3β+δα

where γ=x₁+ix₂ and δ=γ₁+iy₂
For arbitrary α, a solution of (5) is given by

Β=γα-δα⁄x₃+y₃

From (6) we have

Re β=β1=α₁(χ₁-y₁)+α₂(x₂+γ₂)⁄χ₃+γ₃ and Im β=β2= α₁(χ₁+y₁)-α₁(x₂-γ₂)⁄χ₃+γ₃ (7)

Using the unitarity of the matrix C (α21+α22+β21+β22=1), we can define either α1=Reα or α₂=IMα. Note that one of these parameters remains arbitrary. Thus (6) defines rotation for α≠≠ and x3+y3≠0

The invariance of the rotation ceneter z(z₁, z₂, z₃) with respect to the transformation C is written as a condition

C ^T ZC = Z ,

whence we obtain

z₃α+μβ=z₃α- μβ
μα- z3β=z3β+μα

where μ=z₁+z₂

The latter formula leads to the system

β₁z₁-β₂z₂=0
α₂z₂-β₁z₃=0
α₁z₁-β₂z₃=0

It is not difficult to verify that the determinant of this system considered for the unknown values z₁, z₂ and z₃ is identically zero and therefore for given α₁ α₂ β₁ and β₂ (α≠0 and x₃+γ₃≠0) there always exist nontrivial solutions written in the form

where z₃ is arbitrary.

Equations (7) define the one-parametric set of transformations C_t due to which (x¹, x², x³) changes to (y¹, y², y³) by means of rotation. If we choose α₁ as a parameter, then to its each fixed value defining the unique transformation C_t=α₁ C we can assign the set of rotation centers lying in the plane

α₂z₁+α₂z₂-(β₁+β₂)z₃=0(9)

whose equation is readily obtained from (8).

Thus, (7) together with the normalization condition define a generalized rotation transforming (x¹,x²,x³) to (y¹,y²,y³) with respect to the set of centers which is defined by (9).

3. Relations Between Transformations in C² and L³

We can establish the correspondence between the elements of the transformation matrix С = |α - β| in C² and the elements of the orthogonal real matrix of rotation A in L³. β α

The matrix A is, by definition, the matrix of transformation between two orthonormalized basis vectors of the space L3 and its rows are decompositions of the new basis vectors in terms of the initial basis vectors. Hence due to the identification of the spaces L(С2) and L3 we have

where σ_i s are the Pauli matrices corresponding to the initial basis, σ_i are the Pauli matrices of the new basis, and αⁱ_i are the elements of the matrix A^-1.

Formula (10) can be written explicitly in the form of three matrix equalities

which readily yield the following expressions for calculating the elements of the matrix A by

the elements of the matrix C:

Expressions (11) enable us to calculate the elements of the matrix A through the given coordinates of three points (initial, terminal and the center) which define rotation.

On the other hand, taking into account that the matrix A can be written in the form [1]

where - π<ჶ≤π, 0≤θ≤π -π<ψ≤π are Euler angles, it easily follows that expressions (11)

enable us to define Euler angles as well

33 cosθ =α₃₃; sin ჶ sin θ = α₃₁ and sin ψ sinθ = α₁₃(13)

The relation between the transformations C and А is not confined to formulas (11). As is known, the complexification A^C of the orthogonal operator A acting in L³ is diagonalizable; also, two eigenvalues are complex-conjugate, while one eigenvalue is equal to unit whose eigenvector defines the rotation axis. Thus we come to

Proposition 2. The vector Z, satisfying C ^T ZC = Z , is the eigenvector of the transformation A (it is defined by the equality C^TσiС=αⁱ_iσ_i (i,i'=1,2,3)) corresponding to eigenvalue 1.

Since C^TZC=C^TzⁱσⁱC=zⁱC^Tσ_iC and CTσC=αⁱ_iσⁱ, we have C^TZC=zⁱαⁱ_iσⁱ=αⁱ_izⁱσ_i. The condition C^TZC=Z implies αiiziσi=ziσi. Since the coordinates in the initial and new bases are equal, we finally obtain αⁱ_izⁱ=zⁱ, Q.E.D.

Thus, the spinor approach to the representation of rotations of a three-dimensional space makes it possible not only to describe sets of possible representations of rotations (which we call generalized rotations), but also to consider matrices of real orthogonal rotations in L3 as particular cases of transformations in C, which leads to obtaining simple formulas for calculating elements of real orthogonal matrices and such important technical parameters as Euler angles.

The results obtained above it give possibility to calculate easily Euler angles ensuring the turn of a point x(x¹ , x2 , x³ ) into a point y(y¹, y² , y³) . If we assume that zero Euler angles x(x¹ , x² , x³ ) correspond to the initial point, then the control of rotation consists in changes in time of Euler angles θ₀= ჶ ₀=ψ₀=0 from initial values θ₀; ₀;ψ₀ to final ones θ_f; ჶ _f;ψ_f computed by the formulas (13). In a general form the control process can be presented as functions of change of Euler angles θ (t); ჶ (t); ψ (t) that should satisfy the following conditions:

θ(t₀) = 0; ჶ (t_o)=0; ψ(t0)=0,

θ (tf) = θf; ჶ (tf)= ჶ f;ψ(tf)=ψf,

Based on the above-said the problem of determination of control functions θ(t) ; f (t) ; ψ (t) naturally follows, to which the given work is devoted.

It is necessary to point out that the following: dependences θ(t) ; ჶ(t) ; ψ(t) have kinematical nature character, as they do not allow for neither moments nor elasticity nor any other dynamic characteristics of process, therefore after their definition the task of synthesis of the dynamic adaptive control on the basis of these functions arises [3]. This problem will be considered in the subsequent works.

ლიტერატურა
Literature
Литература

1. K. S. Fu., R.C. Gonzalez, and K, Lie . Robotics: Control Sensing, Vision and Intelligence McGraw-Hill Book Company,

2. I. M. Gelfund, R.A. Minlos, and Z.Ya. Shapiro, Representations of the Group of Rotations and the Lorenz Group. Fizmatgiz, Moscow, 1958 (in Russian).

3. M.M. Postnikov. Lectures on Geometry. Linear Algebra. 2nd. Term. Nauka, Moscow, 1982 (in Russian).

4. A.I. Kostrikin, and Yu.I. Manin. Linear Algebra and Geometry, Moscow University Press, Moscow, 1980 (in Russian).

SUMMARY
SOLUTION OF INVERSE KINEMATIC PROBLEM BY MEANS OF SPINOR
REPRESENTATION OF SPATIAL ROTATION GROUP
ALEXANDER MILNIKOV, VAKHTANG RODONAIA

In the paper, using spinor representation of orthogonal transformations, the equations for generalized rotations are obtained. The rotations are defined as set of all possible rotations, both with zero, and non-zero centers which carry out transformations of initial 3-dimensional point into a final. The expressions for correspondence between second order complex unitary transformations matrixes and real orthogonal matrixes of rotations in L³ are received, that allows us to calculate easily corresponding Euler's angles.

რეზიუმე
შებრუნებული კინემატუკური პრობლემის ამოხსნა სივრცითი ბრუნვების
ჯგუფის სპინორული წარმოდგენის საშუალებით
ალექსანდრე მილნიკოვი, ვახტანგ როდონაია

ნაშრომში ორთოგონალური გარდაქმნის სპინორული წარმოდგენის გამოყენებით მიღებულია განზოგადებული ბრუნვების განტოლებები. ბრუნვები განსაზღვრული არიან როგორც ყველა შესაძლო ბრუნვის (როგორც ნულოვანი, აგრეთვე არანულოვანი ცენტრის ირგვლივ) სიმრავლე, რომლებიც ასრულებენ საწყისი 3-განზომილებიანი წერტილის გარდაქმნას საბოლოო წერტილში. მიღებულია შესაბამისობის გამოსახულებები მეორე ხარისხის კომპლექსური უნიტარული გარდაქმნების მატრიცების და L³ სივრცეში ნამდვილი ორთოგონალური ბრუნვის მატრიცებს შორის. ეს საშუალებას იძლევა ადვილად იქნას გამოთვლილი შესაბამისი ეილერის კუთხეები.

РЕЗЮМЕ
РЕШЕНИЕ ЗАДАЧИ ОБРАТНОЙ КИНЕМАТИКИ С ПОМОЩЬЮ
СПИНОРНОГО ПРЕДСТАВЛЕНИЯ ГРУППЫ
ПРОСТРАНСТВЕННЫХ ВРАЩЕНИЙ
АЛЕКСАНДР МЫЛЬНИКОВ, ВАХТАНГ РОДОНАЯ

В статье получены выражения для обобщенных вращений с использованием спинорного представления ортогональных преобразований. Вращения определены в виде множества всех возможных вращений (как вокруг нулевого центра, так и вокруг ненулевого), обеспечивающих преобразование исходной 3-мерной точки в конечную. Получены выражения для соответствия комплексных унитарных матриц преобразования второго порядка действительным ортогональным матрицам вращений в пространстве L³, что позволяет легко вычислять соответствующие углы Эйлера.

ნანა ბოკუჩავა
ქიმიის მეცნიერებათა დოქტორი,
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის სრული პროფესორი

ლიანა ებანოიძე
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის
ქიმიური ტექნოლოგიისა და მეტალურგიას ფაკულტეტის დოქტორანტი

პელოიდები მიეკუთვნება რთულ ჰეტეროგენულ სისტემების რიცხვს, რომელიც კვლევისას მოითხოვს კომპლექსურ ფიზიკურ-ქიმიური ანალიზის მეთოდების გამოყენებას. განსაკუთრებულ სირთულეს წარმოადგენს ტალახებში ორგანული კომპონენტების გამოყოფა, იდენტიფიკაცია და განსაზღრა.

საქართველოში პელოიდების შესწავლისადმი მიძღვნილია რამდენიმე საკმაოდ დეტალური კვლევა [1, 2], რომელთა შედეგები ასახავს ცალკეულ სამკურნალო ტალახის თავისებურებასა და ქიმიურ ბუნებას. შესწავლილია სხვადასხვა ტიპის პელოიდები, მათ შორის ლამოვანი და ვულკანური (სოპკური). ყველაზე ცნობილი წარმომადგენელია ახტალის სამკურნალო ტალახი.

ტალახის საბადოების სრული გამოყენების მიზნით, ბოლო წლებში რეკომენდებულია თხევად ტალახთან ერთად „მშრალი“ ტალახის გამოყენება, რომელიც იფუთება სხვადასხვა ფორმებად და გამოიყენება საშინაო პირობებში პროცედურის ჩასატარებლად. სამწუხაროდ, საქართველოში „მშრალი“ სამკურნალო ტალახის სისტემური კვლევა ჯერ კიდევ არ ჩატარებულა, რაც აფერხებს მის პოპულარიზაციას, როგორც ეფექტურ სამკურნალო პრეპარატის საშუალებას, ასევე პარფიუმერიულ-კოსმეტიკური პროდუქციის მიღების ერთერთ მნიშვნელოვან მასალას.

ვულკანური ტალახის შედგენილობა, წიაღიდან გამოფრქვევისას მდიდრდება და კონცენტრირდება სხადასხვა კომპონენტებით. თხევადი ტალახის გამოტანა ზედაპირზე ნელი, მაგრამ უწყვეტი პროცესია. „კრატერიდან“ გადმოღვრის შემდეგ, ტალახი შრება, კარგავს ტენს. გადმოღვრილ ფენებს ემატება თხევადი ტალახის ახალი ულუფები და სველდება ქვედა ფენები. ვულკანის ზედაპირზე გროვდება „მშრალი“ ტალახის დიდი საბადოები, რომლებიც ქმნის გამოუყენებელი ტალახის რესურსებს.

„მშრალი“ ვულკანური ტალახის თავისებურებების შესასწავლად ჩატარდა ფიზიკურ-ქიმიური კვლევები.

ჩვენს მიერ შემუშავებულია „მშრალი“ სამკურნალო ტალახის ორგანულ ნივთიერებათა ქიმიური შედგენილობის, გამოყოფის, დაყოფის, რაოდენობრივი განსაზღვრისა და იდენტიფიკაციის ხერხები.

სამკურნალო ტალახში ლიოფილური ნივთიერებების ექსტრაქციისათვის შევარჩიეთ შემდეგი ორგანული გამხსნელები: აცეტონი, ქლოროფორმი, ეთილის სპირტი, პენტანი, მეთილენქლორიდი. ორგანულ ნივთიერებათა გამოყოფის ხარისხი მნიშვნელოვნად გაიზარდა თანამიმდევრობით ექსტაქციის ჩატარებისას სხვადასხვა პოლარობის ორი ექსტრაგენტის გამოყენებით. ორგანულ ნივთიერებათა სრულ გამოყოფას ვაკონტროლებდით ლუმინესცენციის ინტენსიურობის გაზომვით ინფრაწითელ და ულტრაიისფერ უბნებში სპექტრის შთანთქმით. ლუმინესცენციის ინტენსიურობას ვსაზღვრავდით λagz=360 ნმ და λlum=480-580 ნმ პირობებში, რაც შეესაბამება ლუმინესცირებული კომპონენტების ძირითად მასების აგზნებისა და ლუმინესცენციის მაქსიმუმებს.

წონაკს ვიღებდით ტალახი-ექსტრაგენტი, შეფარდებით 1/10. ექსტრაქციას ვატარებდით მაგნიტურ სარეველაზე 30 წუთის განმავლობაში. ორგანულ ნივთიერებათა გამოყოფის ხარისხი მნიშვნელოვნად გაიზარდა ექსტრაქციის ჩატარებისას არა ერთი, არამედ თანამიმდევრობით სხვადასხვა პოლარობის ორი ექსტრაგენტით.

ორგანულ ნივთიერებათა სრულ გამოყოფას ვაღწევდით ნეიტრალურ გარემოში (pH=7) თანამიმდევრობით ექსტრაქციის ჩატარებისას ჯერ აცეტონით, ხოლო შემდეგ ქლოროფორმით. ექსტრაქციას ვატარებთ მანამ, სანამ I - ინტენსიურობის სიდიდეების კონტროლირებადი ორგანული ნივთიერებების შემცველობა არ გახდებოდა მინიმალური. ვულკანური ტალახიდან ორგანულ ნივთიერებათა რაოდენობრივი გამოყოფისათვის აუცილებელია 5-7 ჯერადი ექსტრაქცია აცეტონით და 4-5 ჯერადი ექსტრაქცია - ქლოროფორმით.

პოლარული ორგანული ნივთიერებების გამოყოფის მიზნით, ნეიტრალურ გარემოში მრავალჯერადი ექსტრაქციის ჩატარების შემდეგ, ტალახის სინჯს ვამატებდით მარილმჟავას pH=2-მდე და ვატარებდით ექსტრაქციას ქლოროფორმით.

ორგანულ ნივთიერებათა შემცველობაზე კონტროლს ვახდენდით ზემოთ აღწერილი გზით. მჟავა ნივთიერებების სრული გამოყოფა მიიღწევა ოთხ და ხუთჯერადი ექსტრაქციის ჩატარებისას მაგნიტურ სარეველაზე 30 წუთის განმავლობაში.

დადასტურებულია [1], რომ ამ პირობებში ნეიტრალურ და მჟავა ექსტრაქტებში გადადის ყველა კლასის ნახშირწყალბადები, პოლიციკლური არომატიული ნაერთები, ცხიმები, ორგანული მჟავები, ნეიტრალური და მჟავა ბუნების ფისოვანი კომპონენტები, სხვა დაჟანგული ნაერთები და პიგმენტთა ზოგიერთი ნაწილი. ქლოროფორმით არაექსტრაჰირებული ორგანული ნივთიერებების ფრაქციის გამოსაყოფად (ჰუმინური ნივთიერებები) ტალახებიდან ორგანული გამხსნელებით ექსტრაქციის ჩატარების შემდეგ, წონაკს ვამატებდით ნატრიუმის ჰიდროქსიდს (pH=10) ტუტე რეაქციის მისაღებად.

ჰუმინური ნივთიერებები დედამიწაზე არსებობის მთავარი პირობაა, ხასიათდება მძლავრი აბსორბირებული მოქმედებით. ღრუბელის მსგავსად, ისრუტავს კანისა და ალერგიული დაავადებების გამომწვევ შხამებს, ტოქსინებსა და ლპობად აირებს, რომლებიც გამოაქვს ორგანიზმიდან. მათი რაოდენობა საკვლევ „მშრალ“ ტალახებში (ახტალა, ფხოველი) შეადგენს 25-30%25-ს.

ორგანულ ნივთიერებათა თვისებრივი შეფასებისათვის გამოყენებულ იქნა აირადი ქრომატოგრაფიისა და ქრომატო-მასსპექტრომეტრიის მეთოდი. კვლევა ჩატარდა „ფინიგანის“ ფირმის ქრომატო-მასსპექტრომეტრზე. შესწავლილ იქნა ორგანული ნივთიერებები, რომლებიც გამოყოფილ იქნა ექსტრაქციით აცეტონითა და ქლოროფორმით ნეიტრალურ (pH=7) და ქლოროფორმით მჟავა (pH=2) არედან.

ნეიტრალურ გარემოდან გამოყოფილ ორგანულ ნივთიერებებს, რომელთა შედგენილობაში ნავარაუდევი იყო ალიფატიური ნახშირწყალბადების სიჭარბე, ჩაუტარდათ ანალიზი. ტალახიდან გამოყოფილი ნახშირწყალბადების სპექტრი წარმოდგენილია ჰომოლოგიური რიგით C₁₂H₂₆_C₂₈H₅₈ (ნახ.1).

ნახ. 1 ახტალის „მშრალი“ ტალახიდან აცეტონითა და ქლოროფორმით ნეიტრალურ გარემოდან ექსტრაქციისას გამოყოფილ ორგანულ ნივთიერებების ქრომატოგრამა

1,4,7,9,10,11,12,13,15,18,20-24 - ალიფატური ნახშირწყალბადები - C18H38-C33H68;
2 - ტეტრადეკანმჟავა;
3 - ჰექსადეკანოლი;
5 - ფტალმჟავას დიბუტილის ეთერი;
6 - ჰექსადეკანმჟავა;
8 - ოქტადეკანმჟავა;
14,16,17,19 - ფტალმჟავას ეთერები;
25 - ჰექსადეკანმჟავას ჰექსადეცილის ეთერი.

ქიმიური შედგენილობის ძირითად კომპონენტებს წარმოადგენს სპირტები (C16, C18), მცირე რაოდენობით კარბონმჟავები (C14, C16, C18, C20) და მათი შესაბამისი ეთერები. აღსანიშნავია, რომ ქრომატოგრამაზე აღმოჩენილია მხოლოდ ამ კლასების ის წარმომადგენლები, რომლებიც შეიცავს ნახშირბადის ატომების ლუწ რიცხვს.

ახტალის ტალახის ნახშირწყალბადების სპექტრი უფრო მეტად გვაგონებს ნავთობიანი ნახშირწყალბადების სპექტრს და შეიცავს მრავალრიცხოვან იზომერებს [3, 4]. აღსანიშნავია, ნახშირბადის ატომების კენტი რიცხვით ნახშირწყალბადების სიჭარბე, ე.ი. ბიოგენური ნახშირწყალბადების. მაშასადამე, ახტალის ტალახის ნახშირწყალბადები შერეული წარმოშობისაა.

ახტალის ტალახის მჟავა გარემოდან ქლოროფორმით ექსტრაქციისას გამოყოფილი პოლარული ორგანული ნაერთები წარმოდგენილია ნივთიერებათა ფართო სპექტრით, რომელთა შედგენილობაში სჭარბობს მჟავები ნახშირბადის ატომების რიცხვით C13-C20, ცხიმოვანი სპირტები, მყარი მაღალმოლეკულური პარაფინების უმნიშვნელო რაოდენობა (ნახ.2).