საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ალმანახის წინამდებარე გამოცემა ეძღვნება სამოქალაქო სამართალს, თუმცა მასში განხილულია არა მხოლოდ სამოქალაქო სამართლის, არამედ კერძო სამართლის ისეთი ინსტიტუტების პრობლემები, როგორიცაა სამეწარმეო და გაკოტრების სამართალი. ცნობილია, რომ კერძო სამართლის ბევრ ინსტიტუტს ფესვები რომის სამართალში აქვს, ეს ხაზს უსვამს, ერთი მხრივ, ამ ინსტიტუტების სიძველესა და სიმყარეს, რომლებმაც ,,ჟამთა სვლას” გაუძლო და არც თუ დიდად სახეშეცვლილი აისახა ბევრი ქვეყნის თანამედროვე სამართალში. ეს უპირველესად ითქმის სწორედ სამოქალაქო სამართალზე, რომელიც კერძო სამართლის ხერხემალს წარმოადგენს. სამოქალაქო სამართლის ვალდებულებით-სამართლებრივი ინსტიტუტების უმრავლესობა დღესაც თითქმის უცვლელად არის წარმოდგენილი სხვადასხვა ქვეყნის სამართალში, მათ შორის საქართველოს ახალ სამოქალაქო კოდექსში.

სამოქალაქო სამართალი, ეკონომიკური და სოციალური თვალსაზრისით, სიმდიდრის შექმნასთან დაკავშირებულ ურთიერთობაში, პიროვნების თავისუფლების სამართლებრივი საფუძველია. სამოქალაქო სამართალი კონსტიტუციასთან ერთად იძლევა ერში არსებული შესაბამისი კულტურის, პოტენციის და უნარის გამომჟღავნების შესაძლებლობას, რისთვისაც ის ქმნის სამართლებრივ გარანტიებს. ახალი სამოქალაქო სამართალი, როგორც კერძო სამართალში არსებული ზოგადი კერძო სამართლისა და სხვა სპეციალური დარგების ერთობლიობა, დღეს კერძო სამართლის იდენტური აღარ არის. სამოქალაქო სამართალს ამჟამად თვლიან განსაკუთრებული კერძო სამართალის ზოგად სამართლად, რამდენადაც სამოქალაქო კოდექსში ჩამოყალიბებული ნორმები და ინსტიტუტები სცილდება სამოქალაქო სამართალს და მოიცავს განსაკუთრებულ კერძო სამართალსაც. ამდენად, მეწარმეთა, ინტელექტუალური საკუთრების, შრომისა და საკორპორაციო სამართალი იყენებს ისეთ ინსტიტუტებს, როგორიცაა გარიგებანი, იურიდიული პირები და ა.შ.

დღეს ჩვენ თვალწინ ხდება ქართული კერძო სამართლის განახლება, თავის უფლებებში აღდგება სამოქალაქო სამართლის ბევრი გაძევებული ინსტიტუტი. ამის გარდა, ყალიბდება სრულიად ახალი კერძო სამართლებრივი ურთიერთობები, რომლებიც, თავის დროზე, გამოიცადა და დამკვიდრდა სხვა ქვეყნების სამართალში. ეს ეხება, უპირველესად, სამეწარმეო და საგაკოტრებო სამართლებრივ ინსტიტუტებს. კერძო სამართლის განახლება საქართველოში აქტიურად დაიწყო 90-იან წლებში, სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ. ამასთან, ეს პროცესი არ ხდებოდა მხოლოდ შიდა ძალებით, არამედ მასში აქტიურად იყვნენ ჩართულნი უცხოელი ექსპერტებიც. ამით კი უარი ეთქვა საბჭოთა პერიოდის პრაქტიკას, როდესაც ყველა კანონი თუ კანონქვემდებარე აქტი იგეგმებოდა და იქმნებოდა ცენტრში. ხოლო ქართველი მეცნიერები და პრაქტიკოსები, ასევე სამართლებრივი ინსტიტუტები, მხოლოდ ამ კანონების მთარგმნელებად გვევლინებოდნენ.

ალმანახის წინამდებარე ნომრის გამოცემა ხელს შეუწყობს სამოქალაქო სამართლით დაინტერესებულ პირებს გაეცნონ მასში წარმოდგენილ სამართლებრივ პრობლემებს. გარდა ამისა, ამან გარკვეული სტიმული უნდა მისცეს მათაც, ვინც მომავალში სერიოზულად აპირებს სამოქალაქო სამართლის პრობლემების კვლევას.

როინ მიგრიაული

როინ მიგრიაული
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

გაკოტრების სამართლის შემოღებით, კერძო-სამართლებრივ ურთიერთობებში მკვიდრდებიან ამ ურთიერთობათა ახალი მონაწილენი, რომელთაც არ იცნობდა სამართლის თეორია და პრაქტიკა. ისინი აღჭურვილნი არიან განსხვავებული უფლებებითა და ფუნქციებით. შესაბამისად, გააჩნიათ მათ, აგრეთვე განსხვავებული სამართლებრივი შინაარსი.

კერძო-სამართლებრივ ურთიერთობათა ერთ-ერთ ახალ მონაწილეს წარმოადგენს გაკოტრების კრედიტორი. წინამდებარე სტატია ეძღვნება სწორედ მისი სამართლებრივი სტატუსის, აგრეთვე მისი უფლებებისა და მოვალეობების დახასიათებას.

გაკოტრების კრედიტორი ვალაუვალი მოვალესთან ერთად წარმოადგენს გაკოტრების წარმოების ერთ-ერთ მხარეს. მაგრამ მისგან განსხვავებით, იგი გვევლინება გაკოტრების წარმოების აქტიურ მონაწილედ.

I. გაკოტრების კანონი იძლევა გაკოტრების კრედიტორის ლეგალურ დეფინიციას. კერძოდ, გაკოტრების კანონის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, გაკოტრების კრედიტორად მიიჩნევა ყველა ის პირი, ვისაც გაკოტრების საქმის წარმოების გახსნის მომენტისათვის ვალაუვალი მოვალის მიმართ საფუძვლიანი პირადი ქონებრივი პრეტენზია აქვს.

ამრიგად, გაკოტრების კრედიტორის ცნებაში მოცემულია ის ძირითადი ნიშნები, რაც ახასიათებს კრედიტორს, როგორც გაკოტრების კრედიტორს და, შესაბამისად, განასხვავებს მას გაკოტრების წარმოებაში მონაწილე სხვა კრედიტორებისაგან, მაგალითად:

ა) გაკოტრების კრედიტორისათვის პირველი დამახასიათებელი ნიშანია ქონებრივი პრეტენზიის არსებობა. ქონებრივია ყველა ის პრეტენზია, რომელიც მიმართულია მოვალის ქონებისაკენ და კმაყოფილდება მისგან. ამ დროს მნიშვნელობა არა აქვს იმას, პრეტენზია მიმართულია ფულისაკენ, თუ მოვალის ქონების სხვა მატერიალური საგნებისაკენ.

ქონებრივი პრეტენზიები შეიძლება აღმოცენდეს როგორც კერძო-სამართლებრივი, ისე საჯარო-სამართლებრივი ურთიერთობებიდან. მაგალითად, ქონებრივი პრეტენზიის წარმოშობის კერძო-სამართლებრივი საფუძველია: ვალდებულების დარღვევისათვის ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნა (სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 394 I), მეუღლისათვის სარჩოს გადახდაზე უარის თქმა (სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 1182), ზიანის მიყენებისათვის ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნა (სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 992), უსაფუძვლო გამდიდრებისას უკან დაბრუნების მოთხოვნა (სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 976) და სხვ. ქონებრივი პრეტენზიის წარმოშობის საჯარო-სამართლებრივი საფუძველია, მაგალითად, საგადასახადო ვალდებულების შეუსრულებლობა, კერძოდ, დაწესებული სახელმწიფო გადასახადის გადაუხდელობა (საგადასახადო კოდექსი, მუხლი 28). ამრიგად, გაკოტრების კრედიტორის ქონებრივ პრეტენზიას საფუძვლად უნდა ედოს განსაზღვრული სამართლებრივი ურთიერთობა, რომელიც წარმოიშობა კანონიდან ან ხელშეკრულებიდან.

ბ) ქონებრივი პრეტენზია არ უნდა იყოს მოგონილი ან ,,ჰაერიდან აღებული”. არსებითია, რომ პრეტენზია რეალურად უნდა არსებობდეს და ემყარებოდეს რეალურ ურთიერთობებს. ამასთან, არ არის აუცილებელი, რომ კრედიტორის ქონებრივი პრეტენზია სრულად იყოს წარმოშობილი გაკოტრების საქმის წარმოების გახსნის მომენტისათვის, ან არ იყოს დამდგარი შესრულების ვადა. აქედან გამომდინარე, მხოლოდ რეალურ ქონებრივ პრეტენზიას შეიძლება ვუწოდოთ საფუძვლიანი და არა დასაბუთებული, როგორც ეს კანონის ტექსტშია შეცდომით მითითებული.

გ) გაკოტრების კრედიტორის დასახასიათებლად არსებითია, რომ მისი ქონებრივი პრეტენზია იყოს პირადი ხასიათის, ანუ იგი დაფუძნებული იყოს მოვალის პირად ქმედებაზე (ან უმოქმედობაზე), მაგალითად, შეუსრულებლობაზე, სარჩოს გადახდაზე უარის თქმაზე ან რაიმეს უსაფუძვლოდ მიღებაზე და ა.შ. შესაბამისად, გამოირიცხება სანივთო ხასიათის მოთხოვნები, რომელიც გააჩნია მესაკუთრეს საკუთარი ნივთის დაბრუნებასთან დაკავშირებით. ეს ნივთი გამოცალკევებული უნდა იქნას გაკოტრების მასიდან და დაუბრუნდეს უფლებამოსილ პირს (გაკოტრების კანონი, მუხლი 20 I). ამრიგად, სანივთო მოთხოვნის კრედიტორი არ მიიჩნევა გაკოტრების კრედიტორად. სამაგიეროდ, იგი გაკოტრების წარმოებაში შეიძლება მოგვევლინოს როგორც საკუთრების უფლების მქონე მესამე პირი (შდრ. გაკოტრების კანონი, მუხლი 20).

დ) გაკოტრების კრედიტორად პირის მიჩნევისათვის არსებითია აგრეთვე, რომ მისი ქონებრივი პრეტენზია წარმოშობილი იყოს გაკოტრების წარმოების გახსნამდე. ვალაუვალ მოვალეს, რა თქმა უნდა, შეუძლია დადოს გარიგებები გაკოტრების წარმოების გახსნის შემდეგ, და შესაბამისად, დაეკისროს შესრულების ვალდებულება, ვინაიდან მას არ ეზღუდება ქმედუნარიანობა. მაგრამ ვალაუვალმა მოვალემ გარიგებები შეიძლება დადოს მხოლოდ ახალშენაძენზე, ანუ იმ ქონებაზე, რომელსაც იგი წარმოების გახსნის შემდეგ შეიძენს. რაც შეეხება წარმოების გახსნამდე არსებული ქონებას, იგი ჩამოერთმევა მას და განსაკარგავად გადაეცემა გაკოტრების მმართველს (გაკოტრების კანონი, მუხლები 13, 15). აქედან გამომდინარე, გაკოტრების წარმოების გახსნის შემდეგ წარმოშობილი პრეტენზიები (თუნდაც ქონებრივი) არ აფუძნებს საგაკოტრებო მოთხოვნებს.

გაკოტრების კრედიტორი განსხვავდება ჩვეულებრივი კრედიტორისგან. განსხვავებისათვის, გადამწყვეტია გაკოტრების საქმის წარმოების გახსნის მომენტი. წარმოების გახსნამდე არსებული ქონებრივი პრეტენზია აფუძნებს ჩვეულებრივ მოთხოვნას, ხოლო წარმოების გახსნის შემდეგ - საგაკოტრებო მოთხოვნას.

II. გაკოტრების სამართალი გაკოტრების ყველა კრედიტორს განიხილავს თანაბრად, ანუ წარმოადგენს მათ თანაბარი უფლებამოსილების მქონე პირებად. შესაბამისად, გაკოტრების სამართალში მოქმედებს გაკოტრების კრედიტორების ,,თანაბრობის” პრინციპი - par conditio creditorum.

გაკოტრების კრედიტორთა თანაბრობის პრინციპი გამოხატულებას პოულობს შემდეგში:

ა) გაკოტრების ყველა კრედიტორმა მოთხოვნა უნდა წარადგინოს დადგენილი წესით, ანუ გაკოტრების სასამართლოს მიერ დადგენილ ვადაში (გაკოტრების კანონი, მუხლი 11 I ,,დ”). დაუშვებელია ამ წესიდან გადახვევა რომელიმე კრედიტორის სასარგებლოდ. მაგალითად, არ დაიშვება დამოუკიდებელი სარჩელის შეტანა ვალაუვალი მოვალის წინააღმდეგ წარმოების გახსნის შემდეგ, გარდა იმ შემთხვევისა, თუ კრედიტორი გაკოტრების წარმოებაში მონაწილეობაზე უარს განაცხადებს. ამ დროსაც, სასარჩელო წარმოებაში მიღებული სააღსრულებო ტიტული მხოლოდ გაკოტრების წარმოების დასრულების შემდეგ აღსრულდება.

ამ წესის დარღვევის შედეგები თანაბრად გამოვლინდება თითოეულ კრედიტორზე, ანუ დადგენილ ვადაში მოთხოვნის განუცხადებლობა გამოიწვევს კრედიტორის გამორიცხვას გაკოტრების წარმოებიდან.

ბ) გაკოტრების საქმის წარმოების გახსნისთანავე გაკოტრების ცალკეული კრედიტორის სასარგებლოდ გამოირიცხება იძულებითი აღსრულება ვალაუვალი მოვალის ქონებაზე. ამ დროს, იძულებითი აღსრულების დაწყებული (მაგრამ დაუსრულებელი) ღონისძიებები ძალას კარგავს (გაკოტრების კანონი, მუხლი 13 III). იძულებით აღსრულებას ადგილი აქვს მაშინ, როდესაც კრედიტორი მიიღებს ძალაში შესულ სააღსრულებო ტიტულს. მაშასადამე, გაკოტრების წარმოებაში პირდაპირ არის უარყოფილი რომელიმე კრედიტორის პრივილეგირება, თუნდაც მას წარმოების გახსნამდე მიღებული ჰქონდეს სააღსრულებო ტიტული.

გ) გაკოტრების წარმოებაში, გაკოტრების ყველა კრედიტორს წაეყენება თანაბარი მოთხოვნები, მაგალითად, მოთხოვნები კრედიტორებმა უნდა განაცხადონ შესაბამის ვალუტაში თანხისა და ვალის საფუძვლის ჩვენებით (გაკოტრების კანონი, მუხლი 11 I, ,,დ”), ანდა მათ აეკრძალებათ დაუკმაყოფილებელი მოთხოვნების წარდგენა ვალაუვალი მოვალის წინააღმდეგ მისი სააღსრულებო დაცვის პერიოდში (გაკოტრების კანონი, მუხლი 27 II).

დ) გაკოტრების მასის განაწილების დროს, გაკოტრების ყველა კრედიტორი დაკმაყოფილდება თანაბარზომიერად. თანაბარზომიერი დაკმაყოფილება, რა თქმა უნდა, არ გულისხმობს ყველა კრედიტორის თანაბრად, ანუ ერთნაირი მოცულობით დაკმაყოფილებას. გაკოტრების თვითოეული კრედიტორი დაკმაყოფილდება თავისი მოთხოვნების პროპორციულად. შესაბამისად, გაკოტრების მასის უკმარისობის შემთხვევაში, გაკოტრების კრედიტორები განიცდიან თანაბარზომიერ (მათი მოთხოვნების პროპორციულ) ზარალს.

ე) გაკოტრების ყოველ კრედიტორს თანაბრად აქვს უფლება შეიტანოს განცხადება საგაკოტრებო მორიგების თაობაზე და მის დადებაში მიიღოს მონაწილეობა (გაკოტრების კანონი, მუხლები 23 და 24).

III. სოციალური საფუძვლებიდან და ხაზინის ინტერესებიდან გამომდინარე, გაკოტრების კანონი გარკვეულ უპირატესობას ანიჭებს გაკოტრების ზოგიერთ მოთხოვნას. ეს უპირატესობა თავს იჩენს ძირითადად განაწილების წარმოებაში, ანუ მასიდან დაკმაყოფილების პრივილეგირებულობაში. ამიტომაც, გაკოტრების სამართალი ასეთ მოთხოვნებს პრივილეგირებულ მოთხოვნებს უწოდებს, ხოლო მათ კრედიტორებს - ,,პრივილეგირებულ კრედიტორებს”.

პრივილეგირებული მოთხოვნები დაკმაყოფილდება სხვა, ანუ ე.წ. ,,ჩვეულებრივ” მოთხოვნებზე უფრო ადრე. ამასთან, ერთი რიგის მოთხოვნები სრულად დაკმაყოფილდება, მომდევნო რიგის მოთხოვნებთან შედარებით. თვით ერთი რიგის შიგნით კი მოქმედებს თანაბარზომიერად დაკმაყოფილების პრინციპი. შესაბამისად, გაკოტრების სამართალში არ გამოიყენება სამოქალაქო კოდექსის ის ნორმა, რომლის თანახმადაც, ერთი კრედიტორის რამდენიმე მოთხოვნის არსებობისას, შესრულდება ყველაზე ნაკლებად უზრუნველყოფილი მოთხოვნა (შდრ. სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 387 III).

პრივილეგირებული მოთხოვნების განლაგება მოცემულია გაკოტრების ტაბულაში, რაც, თავის მხრივ, განსაზღვრავს მათი დაკმაყოფილების რიგითობასაც. ეს თანამიმდევრობა გამოიხატება შემდეგში:

1. გაკოტრების საქმის წარმოების გახსნამდე სამი თვის ხელფასისა და ხელფასის განაკვეთების მოთხოვნები;

2. არაუზრუნველყოფილი მოთხოვნები, მათ შორის ბანკების მოთხოვნები ინვესტირებული ფულადი კრედიტების დასაბრუნებლად და საწარმოს მიმართ საქონლის მიმწოდებლის მოთხოვნები;

3. სოციალური დაზღვევის ორგანოს, საპენსიო და სამედიცინო ფონდების, აგრეთვე, უმუშევრობის დაზღვევის მოთხოვნები;

4. საქმის წარმოების გახსნამდე გადასახდელი გადასახადები და მოსაკრებლები, აგრეთვე, საერთაშორისო ორგანიზაციების მოთხოვნები.

გაკოტრების ტაბულაში ბოლო რიგში გათავსებული მოთხოვნები, ე.წ. ,,სხვა მოთხოვნები” წარმოადგენს არაპრივილეგირებულ მოთხოვნებს, რომლებიც დაკმაყოფილდება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც სრულად დაკმაყოფილდება მის წინ არსებული ყველა (პრივილეგირებული) მოთხოვნა.

IV. სასარჩელო წარმოებისაგან განსხვავებით, გაკოტრების წარმოებაში ხდება გაკოტრების კრედიტორთა ორგანიზებულობა, რაც გამოხატულებას პოულობს თვითმმართველი ორგანოების შექმნაში, როგორიცაა კრედიტორთა კრება და კრედიტორთა კომიტეტი. სამოქალაქო საპროცესო წარმოებაში, რაც არ უნდა ბევრმა კრედიტორმა მოიყაროს თავი, არ ხდება მათი ორგანიზებულად გაერთიანება, ხოლო კრედიტორთა სიმრავლე არ აძლევს მათ უფლებას, თავიანთი მოთხოვნების რეალიზებასთან დაკავშირებული საკითხები კენჭისყრით გადაწყვიტონ. თითოეული კრედიტორი მრავალკრედიტორიან წარმოებაში მაინც დამოუკიდებლად იღებს გადაწყვეტილებებს და არ არის შებოჭილი სხვა კრედიტორების გადაწყვეტილებებით.

სასარჩელო წარმოებისაგან განსხვავებით, გაკოტრების წარმოება გვევლინება მართვის წარმოებად, ხოლო წმინდა პროცესუალური მოქმედებების ადგილს იკავებს მართვის ელემენტები. მაგალითად, ინიშნება გაკოტრების მმართველი, რომელსაც გადაეცემა გაკოტრების მასის მართვის უფლებამოსილება, ასევე იქმნება კრედიტორთა თვითმმართველობის ორგანოები, რაც საერთოდ უცხოა სასარჩელო წარმოებისათვის.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გაკოტრების წარმოებაში იქმნება კრედიტორთა ორი ორგანიზაცია: კრედიტორთა კრება და კრედიტორთა კომიტეტი. თუმცა, გაკოტრების გამარტივებული წარმოების დროს დაშვებულია, რომ არ შეიქმნას კრედიტორთა არც ერთი ორგანიზაცია (გაკოტრების კანონი, მუხლი 40).

1. კრედიტორთა კრება. გაკოტრების წარმოებაში მოიწვევა კრედიტორთა რამოდენიმე კრება: კრედიტორთა პირველი კრება, კრედიტორთა მოთხოვნების შესამოწმებელი კრება (სხდომა), სამომრიგებლო კრება (სხდომა), კრედიტორთა უკანასკნელი კრება, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში, აგრეთვე, კრედიტორთა შერეული კრება. კრედიტორთა კრებები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან თავიანთი ფუნქციებით და ამოცანებით.

კრედიტორთა კრება - ეს არის ძირითადში გაკოტრების კრედიტორების ერთობლიობა, რომლებიც მონაწილეობენ მისი სხდომის მუშაობაში. შესაბამისად, კრედიტორთა კრებაში არ ერთიანდებიან საკუთრების, მასის ან უზრუნველყოფილი კრედიტორები, თუმცა ამ უკანასკნელთა მონაწილეობა დაშვებულია სამომრიგებლო სხდომაზე (გაკოტრების კანონი, მუხლი 24).

კრედიტორთა კრების მოწვევის უფლება აქვს მხოლოდ გაკოტრების სასამართლოს. მოწვევა ხორციელდება საჯარო გამოცხადებით. კრედიტორთა კრებას ხელმძღვანელობს სასამართლო, ანუ მის სხდომებს უძღვება გაკოტრების მოსამართლე (გაკოტრების კანონი, მუხლი 22 V). კანონი კრედიტორთა კრებას ზოგჯერ კრედიტორთა სხდომასაც უწოდებს. ეს არც არის გასაკვირი, ვინაიდან კრედიტორთა კრება, ფაქტობრივად, პროცესუალური მოქმედებებით დატვირთული სასამართლო სხდომაა (მაგალითად, კრებაზე დგება სასამართლო სხდომის ოქმი, ხდება წარმოების მონაწილეთა მოსმენა, გამოიტანება სასამართლო გადაწყვეტილებანი და ა.შ.).

კრებაში მონაწილეობის უფლებას იძლევა მხოლოდ შემოწმებული და აღიარებული (დადგენილი) მოთხოვნები (გაკოტრების კანონი, მუხლი 22 II). ზოგიერთ შემთხვევაში, დაშვებულია, აგრეთვე, სადაო მოთხოვნის მქონე კრედიტორის მონაწილეობა კრებაში, თუკი მიღწეულია შეთანხმება ან მიღებულია სასამართლოს გადაწყვეტილება (გაკოტრების კანონი, მუხლი 22 II, წინად. 2, 3).

კენჭისყრაში მონაწილეობის უფლება აქვთ მხოლოდ გამოცხადებულ და წარმოდგენილ კრედიტორებს. კრების მიერ გადაწყვეტილებების მისაღებად დადგენილია ორმაგი უმრავლესობის პრინციპი: რიცხვითი უმრავლესობისა და მოთხოვნათა მოცულობის უმრავლესობის პრინციპი (გაკოტრების კანონი, მუხლი 22 V).

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, კრედიტორთა კრებები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან ფუნქციებითა და ამოცანებით, რასაც მათ გაკოტრების კანონი აკისრებს. მაგალითად, კრედიტორთა პირველი კრების ამოცანაა: მოისმინოს სასამართლოს მიერ დანიშნული გაკოტრების მმართველის ანგარიში გაწეული მუშაობისა და მოხსენება მოვალის ეკონომიკური და სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ, აგრეთვე, გაკოტრების საფუძვლებისა და მოვალის ეკონომიკური გადარჩენის სავარაუდო პერსპექტივის შესახებ. კრედიტორთა პირველმა კრებამ შეიძლება აირჩიოს სხვა მმართველიც, რომელიც, საბოლოოდ, მაინც გაკოტრების სასამართლომ უნდა დაამტკიცოს. კრედიტორთა პირველი კრების კომპეტენციაა, აგრეთვე, კრედიტორთა კომიტეტის არჩევა, თუკი მისი შექმნის საჭიროება წამოიჭრება (გაკოტრების კანონი, მუხლი 22 III და IV).

კრედიტორთა მოთხოვნების შესამოწმებელი სხდომის ძირითადი ამოცანაა, კრედიტორთა გაცხადებული მოთხოვნების შემოწმება და დადგენა (გაკოტრების კანონი, მუხლი 18 IV). ამ დროს თითოეული მოთხოვნა შემოწმდება ცალ-ცალკე, ხოლო დადგენილი მოთხოვნები ჩაიწერება გაკოტრების ტაბულაში და განლაგდება შესაბამის რიგში. ტაბულაში მოთხოვნის ჩაწერა უთანაბრდება ძალაში შესულ სასამართლოს გადაწყვეტილებას. შესამოწმებელ სხდომაზე გადაწყდება, აგრეთვე, სადაო მოთხოვნის კრედიტორისათვის ხმის უფლების მინიჭებისა და მისი მოცულობის საკითხი.

სამომრიგებლო სხდომაზე ხდება მოვალისათვის ისეთი უმნიშვნელოვანესი საკითხის გადაწყვეტა, როგორიცაა საგაკოტრებო მორიგების დადება (გაკოტრების კანონი, მუხლი 24). კრებაზე ხდება მორიგებასთან დაკავშირებული სამომრიგებლო წინადადების განხილვა და კენჭისყრა.

კრედიტორთა უკანასკნელ კრებასაც აკისრია გარკვეული ამოცანები. კერძოდ, იგი განიხილავს საბოლოო ცხრილს და შეაქვს შესწორებანი მასში (გაკოტრების კანონი, მუხლი 27). საბოლოო ცხრილი საფუძვლად დაედება ამონაგების განაწილებას.

2. კრედიტორთა კომიტეტი. კრედიტორთა კომიტეტის შექმნა გაკოტრების წარმოებაში ატარებს ფაკულტატურ ხასიათს. მისი არსებობა არ არის სავალდებულო, მაგალითად, გამარტივებული წარმოების დროს (გაკოტრების კანონი, მუხლი 40 II). მიზანშეუწონელია კრედიტორთა კომიტეტის შექმნა, აგრეთვე, პატარა გაკოტრებების დროს, ვინაიდან ეს გარკვეულ ხარჯებთან არის დაკავშირებული. უცხოეთის გაკოტრების პრაქტიკაში კრედიტორთა კომიტეტები თავს იჩენენ მხოლოდ დიდი წარმოებების დროს, როცა კრედიტორთა კრების გვერდით აუცილებელი ხდება კრედიტორთა კომიტეტის შექმნაც.

კრედიტორთა კომიტეტი ორი სახისაა: კრედიტორთა მუდმივი და კრედიტორთა დროებითი კომიტეტი. პირველი ირჩევა კრედიტორთა კრების მიერ, ხოლო მეორე ინიშნება გაკოტრების სასამართლოს მიერ (გაკოტრების კანონი, მუხლი 22 III). კრედიტორთა დროებითი კომიტეტის შექმნა განპირობებულია იმით, რომ გაკოტრების სასამართლომ კრედიტორთა პირველი კრების მოწვევამდე უზრუნველყოს უკვე დანიშნული გაკოტრების მმართველის საქმიანობის ხელშეწყობა და კონტროლი.

კრედიტორთა კომიტეტი შეიძლება არჩეულ იქნას როგორც პირველ კრებაზე, ისე სხვა მომდევნო კრებებზე. კრების გადაწყვეტილება კომიტეტის არჩევის შესახებ არ საჭიროებს სასამართლოს დამტკიცებას.

კრედიტორთა კომიტეტის წევრებად ირჩევიან ძირითადად გაკოტრების კრედიტორები. თუმცა, წევრებად შეიძლება არჩეული იქნან სხვა კომპეტენტური პირებიც (გაკოტრების კანონი, მუხლი 22 III). დაუშვებელია კომიტეტის წევრებად ვალაუვალი მოვალის ან გაკოტრების მმართველის არჩევა. ამ უკანასკნელის საქმიანობა ექვემდებარება კრედიტორთა კომიტეტის კონტროლს.

კრედიტორთა კომიტეტის წევრთა ოდენობას კანონი არ განსაზღვრავს. თუმცა, სასურველია, რომ კომიტეტის შემადგენლობა არ იყოს დიდი, ვინაიდან ეს გარკვეულ ხარჯებთან არის დაკავშირებული, რაც გაკოტრების მასას ტვირთად დააწვება.

კრედიტორთა კომიტეტს გაკოტრების წარმოებაში აკისრია განსაზღვრული ფუნქციები. კერძოდ, იგი მოწოდებულია, თავისი საქმიანობის წარმართვისას დახმარება და კონტროლი გაუწიოს გაკოტრების მმართველს (გაკოტრების კანონი, მუხლი 22 VIII). მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ კომიტეტს შეუძლია მითითებები მისცეს გაკოტრების მმართველს. გაკოტრების მმართველი კრედიტორთა კომიტეტისაგან დამოუკიდებლად ახორციელებს მისთვის კანონით დაკისრებულ ამოცანებს. მხოლოდ მისი ზოგიერთი იურიდიული ქმედება შეთანხმებული უნდა იქნას კომიტეტთან. შეთანხმება გამოიხატება კრედიტორთა კომიტეტის მხრიდან თანხმობის მიღებაში.

გაკოტრების კანონი განსაზღვრავს კრედიტორთა კომიტეტის უფლებამოსილების წრეს. მაგალითად, კრედიტორთა კომიტეტს უფლება აქვს, მოსთხოვოს გაკოტრების მმართველს მოხსენებისა და საფინანსო ანგარიშის წარდგენა (გაკოტრების კანონი, მუხლი 22 VIII) და შეიტანოს განცხადება საგაკოტრებო მორიგების თაობაზე (გაკოტრების კანონი, მუხლი 23 II). ამას გარდა, კრედიტორთა კომიტეტს უფლება აქვს გაკოტრების მმართველის ანგარიშს დაურთოს თავისი შენიშვნები (გაკოტრების კანონი, მუხლი 26 IV). კრედიტორთა კომიტეტს შეუძლია განახორციელოს გაკოტრების მმართველის საფინანსო საქმიანობის შემოწმება. მისი ერთ-ერთი ძირითადი ამოცანაა აგრეთვე თანხმობის მიცემა გაკოტრების მმართველისათვის განსაზღვრული იურიდიული მოქმედებების განხორციელებისას, როგორიცაა: კრედიტის მიღება, ვალდებულებების აღება, მიწის ნაკვეთების შეძენა ან გასხვისება, გაკოტრების მასისათვის პროცესების წარმართვა და სხვ.

კრედიტორთა კომიტეტის წევრების საქმიანობა შეიძლება ანაზღაურებული იქნას, კერძოდ, მათ შეიძლება მიეცეთ გასამრჯელო და აუნაზღაურდეთ გაწეული ხარჯები. აღნიშნული საკითხი გადაწყდება სასამართლოს შეხედულებით (გაკოტრების კანონი, მუხლი 33 II).

კრედიტორთა კომიტეტის უფლებამოსილება მთავრდება გაკოტრების წარმოების დამთავრებისთანავე.

ამრიგად, წინამდებარე სტატიაში იყო მცდელობა იმისა, რომ შეძლებისდაგვარად წარმოჩენილიყო გაკოტრების კრედიტორის, როგორც გაკოტრების წარმოების ერთ-ერთი აქტიური მონაწილის, სამართლებრივი შინაარსი, განხილული იქნა, აგრეთვე, გაკოტრების კრედიტორთა თვითთმართველობის ორგანიზაციების - კრედიტორთა კრებისა და კრედიტორთა კომიტეტის, როგორც სააღსრულებო წარმოებისათვის აქამდე სრულიად უცხო ორგანოების, უფლებამოსილება. ეს კი შესაძლებლობას იძლევა მოხდეს გაკოტრების კრედიტორის სტატუსის შედარება არა მხოლოდ გაკოტრების წარმოების სხვა მონაწილეებთან, არამედ პარალელები იქნას გავლებული სამოქალაქო სასარჩელო წარმოებისა და იძულებითი სააღსრულებო წარმოების მონაწილეებთან.

___________________

1. აქედან: ,,Verlustgemeinschaft” (გერმ.) ანუ ,,ზარალის მქონე პირთა ერთობა”

ლალი ლაზარაშვილი
იურიდიულ მეცნიერებათა კანდიდატი, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია

სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოება, რომლის სამართლებრივი მდგომარეობა ჩვენს სინამდვილეში სამოქალაქო კოდექსითა და ,,მეწარმეთა შესახებ” კანონით არის გამტკიცებული, მანამდეც არ ყოფილა უცხო ქართული კანონმდებლობისთვის. ამ საზოგადოების არსებობა ქართული კანონმდებლობის ისტორიაში დაკავშირებულა ისეთ საკანონმდებლო აქტებთან, როგორიც იყო 1923 წლის სამოქალაქო სამართლის კოდექსი და 1991 წლის 25 ივლისის კანონი ,,სამეწარმეო საქმიანობის საფუძვლების შესახებ”. ინტერესს მოკლებული არ იქნება იმ საზოგადოებათა სამართლებრივი მოწესრიგების თავისებურებების წარმოჩენა და გააზრება, რომლებიც დღევანდელი სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოების ისტორიული წინამორბედები არიან.

ა. სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოების სამართლებრივი მდგომარეობა 1923 წლის სამოქალაქო სამართლის კოდექსის მიხედვით

ქართულ კანონმდებლობაში სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოება პირველად ჩნდება 1923 წლის სამოქალაქო სამართლის კოდექსში სრული ამხანაგობის სახელწოდებით. ამ კოდექსით საზოგადოების სამართლებრივი მდგომარეობა რეგულირებული იყო რუსეთის 1922 წლის სამოქალაქო სამართლის კოდექსის შესატყვისად, რომელიც, თავის მხრივ, ეყრდნობოდა ევროპულ კანონმდებლობას, ძირითადად კი - გერმანიის სამოქალაქო კოდექსს. 1923 წლის კოდექსში სამეწარმეო საზოგადოებების მარეგულირებელი ნორმების არსებობა განპირობებული იყო იმით, რომ ნეპის შემდგომ პერიოდში ჯერ კიდევ დაიშვებოდა სამეწარმეო საქმიანობა და, შესაბამისად, ამ საქმიანობის მონაწილეთა მოწყობის ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმების არსებობაც. 30-იანი წლებიდან მოყოლებული, ამ სამართლებრივი ფორმების მომწესრიგებელი ნორმები ქრება კოდექსიდან.

სრული ამხანაგობის შესახებ სპეციალური ნორმები მოცემული იყო კოდექსის მე-10 თავის მე-2 ნაწილში (295-311 მუხლები). გარდა ამისა, მასზე ნაწილობრივ ვრცელდებოდა მარტივი ამხანაგობის მარეგულირებელი ნორმებიც (277-278, 283-285, 289-290, 292, 294 მუხლები). ეს უკანასკნელი განიხილებოდა როგორც ამხანაგობის ძირითადი ფორმა, რომლის მომწესრიგებელი ნორმებიც წარმოადგენდა საფუძველს სავაჭრო ამხანაგობების შესახებ სხვა ნორმების ასაგებად. ამ თვალსაზრისით სრული ამხანაგობა, როგორც შედარებით მარტივი ფორმა, განიხილებოდა როგორც მოდიფიცირებული მარტივი ამხანაგობა.¹

კოდექსი სრულ ამხანაგობას განსაზღვრავდა ისეთ ამხანაგობად, რომლის ყველა მონაწილე (ამხანაგი) ეწეოდა ვაჭრობას ან მრეწველობას საერთო ფირმით და მთლიანად თავისი ქონებით პასუხს აგებდა ამხანაგობის ვალდებულებისათვის, როგორც სოლიდარული მოვალე (მუხ. 295). მაშასადამე, კანონმდებელი სრული ამხანაგობის ძირითად ნიშნებს მიაკუთვნებდა:

ა) ვაჭრობის ან მრეწველობის განხორციელებას;²

ბ) საერთო ფირმის არსებობას;

გ) ამხანაგობის ვალდებულებებისათვის ამხანაგების სოლიდარულ პასუხისმგებლობას.

სრული ამხანაგობის საფირმო სახელწოდების მიმართ კოდექსი მოითხოვდა, რომ მასში მოცემულიყო მონაწილეთა გვარები.

შესაძლებელი იყო თუ არა სრულ ამხანაგობაში იურიდიული პირების მონაწილეობა, ამის თაობაზე კოდექსი არ იძლეოდა ერთმნიშვნელოვან პასუხს. ერთის მხრივ, არეგულირებდა რა ამხანაგობის დაფუძნების საკითხს, იგი არ ითვალისწინებდა ამხანაგების განცხადებაში იურიდიული პირის მონაცემების მითითების საჭიროებას (მუხ. 296), მეორეს მხრივ კი, დასაშვებად მიიჩნევდა, რომ გარდაცვლილი ამხანაგის ადგილი ამ ამხანაგობაში დაეჭირა დაწესებულებას, რომელსაც კანონის თანახმად გადაეცემოდა გარდაცვლილის ქონება (მუხ. 290). კანონმდებლის ამგვარმა არაერთგვაროვანმა პოზიციამ ხელი შეუწყო სრულ ამხანაგობაში იურიდიული პირების მონაწილეობის მიზანშეწონილების თაობაზე აზრთა სხვადასხვაობის წარმოშობას, რამაც იმდროინდელ ლიტერატურაში3 ცნობილი დავა გამოიწვია.

სრული ამხანაგობის დაფუძნებას კოდექსი ითვალისწინებდა ე.წ. გამოცხადების ანუ ნორმატიული სისტემის საფუძველზე, განსხვავებით შეზღუდული პასუხისმგებლობის ამხანაგობისა და სააქციო საზოგადოებისაგან (საპაიო ამხანაგობა), რომელთა დაფუძნებაც გათვალისწინებული იყო სანებართვო (საკონცესიო) სისტემის წესით, სახელმწიფო ხელისუფლების შესაბამისი ნებისდამრთავი აქტის საფუძველზე. სრული ამხანაგობის დაარსების პროცესი მოიცავდა ორ ეტაპს: შეთანხმებას ამხანაგებს შორის და ამ შეთანხმების გამოქვეყნებას.

ამხანაგების შეთანხმებას ადასტურებდა ხელშეკრულების დადება, რომლის მიმართ კოდექსი მოითხოვდა წერილობითი ფორმის დაცვას და სანოტარო წესით დამოწმებას (მუხ. 297). ამხანაგების შეთანხმების გამოქვეყნება მდგომარეობდა ამხანაგობის რეგისტრაციაში. ხელშეკრულების დადებიდან რეგისტრაციამდე პერიოდში ურთიერთობები ამხანაგებს შორის წესრიგდებოდა მარტივი ამხანაგობის ნორმების შესაბამისად.

სრული ამხანაგობის რეგისტრაციას ახორციელებდა სავაჭრო რეესტრის მწარმოებელი დაწესებულება - ვაჭრობის სახალხო კომისარიატის შესაბამისი ორგანო - ამხანაგობის ადგილსამყოფელის მიხედვით. რეგისტრაციის საფუძველს წარმოადგენდა ამხანაგების განცხადება, რომელიც ყველა ამხანაგის მიერ უნდა ყოფილიყო ხელმოწერილი და სანოტარო წესით დამოწმებული. კოდექსი მოითხოვდა მასში შემდეგი მონაცემების აღნიშვნას:

ა) თითოეული ამხანაგის გვარი, სახელი, მამის სახელი და საცხოვრებელი ადგილი;

ბ) ამხანაგობის ფირმა და ადგილსამყოფელი;

გ) ამხანაგობის ხელშეკრულების ვადა;

დ) წარმომადგენლობის უფლებამოსილების მქონე ამხანაგი, ხოლო რამდენიმე წარმომადგენლის შემთხვევაში - მათი მოქმედების ფარგლები;

ე) ამხანაგობის შენაერთი კაპიტალის ოდენობა,⁴ შესაბამისად, იგივე სახით განცხადებასა და გამოქვეყნებას საჭიროებდა:

ა) ყოველგვარი ცვლილება განცხადების ზემოაღნიშნულ მონაცემებში;

ბ) ამხანაგობის ლიკვიდაცია;

გ) ლიკვიდატორების არჩევა ან დანიშვნა და მათი შემადგენლობის შეცვლა (მუხ. 296).

რეესტრში რეგისტრაციას ჰქონდა ის მნიშვნელობა, რომ ამ მომენტიდან სრული ამხანაგობა ითვლებოდა იურიდიულ პირად.

სრული ამხანაგობის შიდასაზოგადოებრივი ურთიერთობები წესრიგდებოდა ძირითადად მარტივი ამხანაგობის მსგავსად, კერძოდ, ამხანაგების შენატანზე, ამხანაგობაში მათ პირად მონაწილეობაზე, კონტროლის უფლებაზე, მოგება-ზარალის განაწილებაზე ვრცელდებოდა მარტივი ამხანაგობის მიმართ გათვალისწინებული წესები, თუკი ხელშეკრულებით სხვა რამ არ იქნებოდა განსაზღვრული.

შენატანი, რომლის განხორციელების მოვალეობაც ეკისრებოდათ ამხანაგებს, შეიძლებოდა ყოფილიყო „სხვადასხვა გვარისა და ღირებულებისა“ (მუხ.278), მაშასადამე, როგორც ქონებრივი, ისე არაქონებრივი ხასიათის. ამასთან, ამხანაგების საწინააღმდეგო შეთანხმების არსებობისას იგულისხმებოდა, რომ ყველა ამხანაგის შენატანი იყო თანასწორი, რომ ფულის, მოხმარებადი და შენაცვლებადი ნივთების სახით განხორციელებული შენატანი ამხანაგობას გადაეცემოდა საკუთრების, ხოლო ყველა სხვა ქონება - სარგებლობის უფლებით (მუხ. 279).

სრული ამხანაგობის პერსონალური ბუნებიდან გამომდინარე, ხელშეკრულებაში განსხვავებული წესების არარსებობისას იგულისხმებოდა, რომ თითოეულ ამხანაგს შეეძლო გაძღოლოდა ამხანაგობის საწარმოო საქმეებს. ამხანაგობის საქმეთა მართვა ერთი ან რამდენიმე ამხანაგის მიერ შესაძლებელი იყო ხელშეკრულების საფუძველზე ან ცალკე, დანარჩენი ამხანაგების მიერ გაცემული რწმუნებულების საფუძველზე. ამასთან, ხელმძღვანელობაზე ხელშეკრულების ძალით მართვა-გამგეობისგან უფლებამოსილი ამხანაგის ჩამოშორება დაიშვებოდა მხოლოდ სასამართლოს გადაწყვეტილებით, დანარჩენი ამხანაგების პატივსადებ მიზეზებზე დამყარებული მოთხოვნით, ხოლო რწმუნებულების გაუქმება შეეძლო ყოველ ამხანაგს, რომელიც ამ პროცესში მონაწილეობდა (მუხ.303).

თითოეულ ამხანაგს, მიუხედავად იმისა, მონაწილეობდა თუ არა ამხანაგობის მართვაში, ჰქონდა საზოგადოების საქმიანობის კონტროლის ფართო უფლება, რაც გამოიხატებოდა იმაში, რომ შეეძლო პირადად გასცნობოდა ამხანაგობის საქმეთა მდგომარეობას, გაესინჯა დავთრები და ქაღალდები. ყოველგვარი შეთანხმება, რომლითაც ეს უფლება ჩამოერთმეოდა ან შეეზღუდებოდა ამხანაგს, ითვლებოდა ბათილად (მუხ. 285).

სრული ამხანაგობის მონაწილენი ვალდებული იყვნენ დაეცვათ კონკურენციის აკრძალვის წესები, კერძოდ, მათ უფლება არ ჰქონდათ, რომ დაედოთ ისეთივე გარიგება, რაც ამხანაგობის საქმიანობის საგანს შეადგენდა ან ასეთივე ამხანაგობაში მონაწილეობა მიეღოთ შეუზღუდავად პასუხისმგებელი ამხანაგის სახით. კონკურენციის აკრძალვის აღნიშნული წესის დამრღვევი ამხანაგი ვალდებული იყო ამხანაგობისთვის აენაზღაურებინა მიყენებული ზარალი ან მთლიანად გადაეცა ის გამორჩენა, რასაც ასეთი მოქმედებით მიიღებდა (მუხ. 301).

ზარალის შედეგად ამხანაგების შენატანის შემცირების შემთხვევაში ამხანაგობის ამონაგებიდან, უწინარეს ყოვლისა, უნდა შევსებულიყო ამხანაგობის შენაერთი კაპიტალი სავაჭრო რეესტრის ჩანაწერში აღნიშნულ ოდენობამდე. მხოლოდ ამის შემდეგ დაიშვებოდა მოგების განაწილება ამხანაგებს შორის (მუხ. 300). ასეთი წესის არსებობა შეუთავსებელი იყო საზოგადოების პასუხისმგებლობის ხასიათთან, ვინაიდან პარტნიორები საზოგადოების ვალდებულებებზე პასუხს აგებდნენ მთელი თავიანთი ქონებით და არამარტო საზოგადოების ქონებაში თავიანთი შენატანის ფარგლებში.⁵ რაც შეეხებოდა მოგება-ზარალის განაწილების წესს, კოდექსი ამის თაობაზე არ ადგენდა ცალკე ნორმას და მის მოწესრიგებას მთლიანად ამხანაგების ურთიერთშეთანხმებას ანდობდა.

სრული ამხანაგობა, როგორც იურიდიული პირი, მესამე პირებთან ურთიერთობაში გამოდიოდა წარმომადგენლის მეშვეობით. ისევე, როგორც ხელმძღვანელობის შემთხვევაში, წარმომადგენლობის უფლებამოსილებით შეიძლებოდა აღჭურვილი ყოფილიყო ყოველი ამხანაგი ხელშეკრულებაში ამის თაობაზე რაიმე სპეციალური მითითების გარეშე, ან ხელშეკრულების ან ცალკე რწმუნებულების ძალით უფლებამოსილი ერთი ან რამდენიმე ამხანაგი. ხელშეკრულებაში განსხვავებული წესის არარსებობისას, სრული ამხანაგობის პერსონალური ბუნებიდან გამომდინარე, თითოეულ ამხანაგს ჰქონდა ამხანაგობის სახელით გამოსვლის უფლება. მაგრამ, იმავდროულად, ამხანაგის ამ ინდივიდუალური უფლებამოსილების ფარგლების ზღვარმდები იყო დანარჩენი ამხანაგების პროტესტის უფლება უფლებამოსილი ამხანაგის მოქმედების წინააღმდეგ, რაც საკმარისი იყო ამ მოქმედების შესაჩერებლად (მუხ. 302). ამხანაგს, რომელიც სათანადო რწმუნების გარეშე ამხანაგობის ინტერესებში გარკვეულ მოქმედებას განახორციელებდა, უფლება ჰქონდა მოეთხოვა მის მიერ გაწეული ხარჯების ანაზღაურება, თუკი საფუძველი ჰქონდა, რომ ასეთი მოქმედება აუცილებელი იყო ამხანაგობის ინტერესებისათვის (მუხ. 283).

სრული ამხანაგობის სამართლებრივი ფორმის ყველაზე თვალსაჩინო თავისებურებას გამოხატავდა ამხანაგების პასუხისმგებლობის ხასიათი. ამხანაგები პასუხს აგებდნენ სოლიდარულად მთელი თავიანთი ქონებით ამხანაგობის ვალდებულებებისათვის ან ყველა იმ გარიგებისთვის, რაც, როგორც ეს მხარეთა განზრახვიდან ჩანდა, დადებული იყო ამხანაგობისათვის (მუხ. 304). შეთანხმება პასუხისმგებლობის ყოველგვარი შეზღუდვის თაობაზე ბათილი იყო მესამე პირის მიმართ. ამდენად, ზემოაღნიშნული ნორმის მიხედვით, ამხანაგების სოლიდარული პასუხისმგებლობა ვრცელდებოდა არამარტო ამხანაგობის ვალდებულებებზე, არამედ, აგრეთვე, იმ ვალდებულებების მიმართ, რომლებიც მესამე პირების მიერ ამხანაგობისთვის დადებული გარიგებებიდან წარმოიშობოდა, რაც გაუმართლებლად აფართოებდა სრული ამხანაგობის დეფინიციაში მოცემული პასუხისმგებლობის ფარგლებს. ამიტომ ამ ნორმის არსებობა ერთგვარ გაურკვევლობას იწვევდა იმდროინდელ ლიტერატურაში.⁶

ამხანაგობის კრედიტორების წინაშე პირველ რიგში პასუხისმგებელი იყო თავად ამხანაგობა (მუხ. 305). ამდენად, ამხანაგობა იყო მთავარი მოვალე, ხოლო ამხანაგების შეუზღუდავი პასუხისმგებლობა ატარებდა დამატებით, სუბსიდიურ ხასიათს, რის გამოც ცალკეული ამხანაგების ქონებაზე გადახდევინების მიქცევა დაიშვებოდა მხოლოდ ერთ-ერთი შემდეგი პირობის არსებობისას:

ა) ამხანაგობის ფაქტიური ვალაუვალობის შემთხვევაში;

ბ) სასამართლოს მიერ ამხანაგობის ვალაუვალად აღიარებისას;

გ) ამხანაგობის ლიკვიდაციის შემთხვევაში. ამხანაგობისადმი მიმართვამდე დაუშვებელი იყო ცალკეული ამხანაგის ქონებაზე გადახდევინების მიქცევინების მოთხოვნა.

კოდექსი სრულ ამხანაგობაში შესული ახალი მონაწილის პასუხისმგებლობას ითვალისწინებდა მის შესვლამდე წარმოშობილ ვალდებულებებზეც. ამხანაგს, რომელიც გადაიხდიდა ამხანაგობის ვალს, ჰქონდა რეგრესის უფლება დანარჩენი ამხანაგებისადმი ამხანაგობის ზარალში თითოეულის წილის შესაბამისად.

სრული ამხანაგობის ქონებიდან დაუშვებელი იყო რომელიმე ამხანაგის პირადი კრედიტორის დაკმაყოფილება. მას ამხანაგის კუთვნილ ქონებაზე გადახდევინების მიქცევინება შეეძლო მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი ფაქტიურად ან სასამართლოს მიერ ცნობილი იქნებოდა ამხანაგობის არაშემძლეობა⁷ ან ამხანაგობის ლიკვიდაციის შედეგად. ამიტომ, სრული ამხანაგობის ქონებაში თავისი მოვალის კუთვნილი წილიდან დაკმაყოფილების მისაღებად ამ კრედიტორს უნდა მოეთხოვა ამხანაგობის ლიკვიდაცია საოპერაციო წლის დასრულებამდე 6 თვით ადრე (მუხ. 305). თუმცა ასეთი მოთხოვნა არ იყო სავალდებულო დანარჩენი ამხანაგებისთვის. ამ შემთხვევაში მათ შეეძლოთ მოვალე-ამხანაგისთვის მისი კუთვნილი წილის გამოყოფა, რათა ლიკვიდაცია თავიდან აეცილებინათ.

სრული ამხანაგობის პერსონალურ შემადგენლობაში მომხდარ ცვლილებებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში ჰქონდა ძალა მესამე პირებისათვის, თუკი ეს ცვლილება შეტანილი იქნებოდა სავაჭრო რეესტრში და, ამასთანავე, გამოქვეყნდებოდა (მუხ.306). განუსაზღვრელი ვადით შექმნილი სრული ამხანაგობიდან ამხანაგის გასვლა დაიშვებოდა შესაბამისი განცხადების გაკეთებიდან მხოლოდ ექვსი თვის შემდეგ, განსაზღვრული ვადით შექმნილი სრული ამხანაგობიდან გამოსვლა კი შეზღუდული იყო და დაიშვებოდა მხოლოდ პატივსადები მიზეზის არსებობისას (მუხ.307). ამასთან, კოდექსი ითვალისწინებდა გამოსული ამხანაგის პასუხისმგებლობას ამხანაგობის ვალებისათვის ორი წლის განმავლობაში იმ დღიდან, როდესაც მისი გამოსვლის წლის ანგარიში დამტკიცდებოდა. ისეთი ცვლილება ამხანაგობის პერსონალურ შემადგენლობაში, როგორიც იყო ამხანაგის გარდაცვალება, განიხილებოდა სრული ამხანაგობის ლიკვიდაციის საფუძვლად, თუ ამხანაგობის ხელშეკრულებაში არ იქნებოდა გათვალისწინებული დათქმა გარდაცვალებულის წილის გამოყოფის ანდა კანონით ან ანდერძით მემკვიდრის გარდაცვლილი ამხანაგის შენაცვლების შესახებ (მუხ.290).

გარდა ზემოაღნიშნული შემთხვევისა, კოდექსი სრული ამხანაგობის ლიკვიდაციას ითვალისწინებდა, აგრეთვე, ერთ-ერთი შემდეგი საფუძვლის არსებობის შემთხვევაში:

ა) რომელიმე ამხანაგის არაქმედუნარიანად ან არაშემძლედ გამოცხადების გამო;

ბ) ამხანაგის მოთხოვნით, განუსაზღვრელი ვადით შექმნილი ამხანაგობის შემთხვევაში;

გ) განსაზღვრული ვადით შექმნილ ამხანაგობაში მონაწილეობაზე ერთ-ერთი ამხანაგის უარის გამო;

დ) იმ ვადის გასვლისას, რა ვადითაც ამხანაგობა იყო შექმნილი;

ე) ამხანაგობის მიზნის მიღწევისას ან იმის გამო, რომ ამ მიზნის მიღწევა შეუძლებელი გახდა (ამ საფუძველში გამოხატული იყო იურიდიული პირის სპეციალური უფლებაუნარიანობის პრინციპი);

ვ) იმ კრედიტორის მოთხოვნის გამო, რომელმაც ერთ-ერთი ამხანაგის წილზე შენაერთ ქონებაში გადახდევინება მიაქცია;

ზ) ამხანაგების შეთანხმებით;

თ) სასამართლო წესით ამხანაგობის არაშემძლედ გამოცხადების გამო. ლიკვიდაციის ამ საფუძვლებში კარგად ჩანდა სრული ამხანაგობის პერსონალური ბუნება, რამდენადაც მასში ზოგიერთი ამხანაგის პიროვნებას შესაძლოა არსებითი მნიშვნელობა ჰქონოდა ამხანაგობის არსებობისათვის.

ამხანაგობის ლიკვიდაციას აწარმოებდნენ საამისოდ უფლებამოსილი პირები - ლიკვიდატორები. ლიკვიდატორებად ინიშნებოდნენ როგორც ამხანაგები, ისე გარეშე პირები. თუკი ამხანაგები ვერ შეთანხმდებოდნენ ლიკვიდატორების არჩევაში, ამ უკანასკნელთა დანიშვნა შეეძლო სასამართლოს ერთ-ერთი ამხანაგის მოთხოვნით. იმ შემთხვევაში, როდესაც სრული ამხანაგობის ლიკვიდაციას სასამართლო წესით ამხანაგობის არაშემძლედ გამოცხადების საფუძველზე ჰქონდა ადგილი, ლიკვიდატორებს ამხანაგების მოთხოვნისაგან დამოუკიდებლად ნიშნავდა სასამართლო მხოლოდ გარეშე პირთაგან (მუხ. 308).

ლიკვიდატორები ამთავრებდნენ მიმდინარე საქმეებს, ლიკვიდაციის მიზნებიდან გამომდინარე დებდნენ ახალ გარიგებებსაც. თავიანთი საქმიანობის დამთავრებისას, ისინი ანგარიშს წარუდგენდნენ სასამართლოს (როდესაც ამხანაგობა გამოცხადებული იყო არაშემძლედ) ან ამხანაგობის მონაწილეებს. ამხანაგობისათვის ზიანის მიყენების შემთხვევაში ისინი პასუხს აგებდნენ სოლიდარულად.

როგორც ვხედავთ, კოდექსი საკმაოდ დაწვრილებით არეგულირებდა სრული ამხანაგობის სამართლებრივ მდგომარეობას, თუმცა მასში ნაკლებად იყო მოწესრიგებული შიდასაზოგადოებრივი ურთიერთობები და მთლიანად პარტნიორთა შეხედულებაზე იყო მინდობილი მათი მოგვარება. არასათანადოდ იყო გადაწყვეტილი პარტნიორთა პასუხისმგებლობის საკითხიც, რამდენადაც იგი გათვალისწინებული იყო არამარტო საზოგადოების ვალდებულებებისათვის, არამედ, აგრეთვე, მესამე პირების მიერ ამხანაგობისათვის დადებული გარიგებებიდან წარმოშობილ ვალდებულებათა მიმართ, რაც ფაქტიურად გაუმართლებლად აფართოებდა იმ პირთა წრეს, რომელთა ვალდებულებებისათვისაც პასუხისმგებელნი იყვნენ პარტნიორები და ამ უკანასკნელთ მძიმე მდგომარეობაში აყენებდა.

30-იანი წლებიდან მოყოლებული, ქართული კანონმდებლობა უკვე აღარ იცნობდა სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოების, ისევე როგორც სხვა სავაჭრო საზოგადოებების სამართლებრივ ფორმებს. ეს დუმილი ქართულ კანონმდებლობაში დაირღვა ,,სამეწარმეო საქმიანობის საფუძვლების შესახებ“ კანონის მიღებით.

ბ. სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოების სამართლებრივი მდგომარეობა „სამეწარმეო საქმიანობის საფუძვლების შესახებ” 1991 წლის 25 ივლისის კანონის მიხედვით სოციალისტური სამართლებრივი სისტემის დაშლისა და საქართველოს ეკონომიკის საბაზრო ეკონომიკის სისტემაზე გადასვლასთან დაკავშირებით, აუცილებელი გახდა საბაზრო ეკონომიკის სამართლებრივი საფუძვლების შექმნა, მათ შორის სამეწარმეო საზოგადოებების მარეგულირებელი კანონმდებლობის შემუშავება, რაც საბაზრო ეკონომიკისათვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია. საკანონმდებლო აქტი, რომელმაც სოციალისტური სამართლებრივი სისტემის დაშლის პერიოდში საქართველოში სამართლებრივად პირველად განამტკიცა სამეწარმეო საზოგადოებები, იყო კანონი „სამეწარმეო საქმიანობის საფუძვლების შესახებ”, რომელიც მიღებულ იქნა 1991 წლის 25 ივლისს.⁸ ამ კანონში სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოების სამართლებრივი მდგომარეობა სრული სამეურნეო ამხანაგობის სახელწოდებით იყო განმტკიცებული. მისი მარეგულირებელი სპეციალური ნორმები მოცემული იყო კანონის მე-13 მუხლში.

,,სამეწარმეო საქმიანობის საფუძვლების შესახებ” კანონის რეგულირების სფერო ითვალისწინებდა მოეწესრიგებინა სამეწარმეო საქმიანობასთან დაკავშირებული ყველა ურთიერთობა, რის გამოც ატარებდა ძალზე განზოგადებულ ხასიათს. საწარმოთა ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმების მომწესრიგებელი ნორმების გარდა, იგი მოიცავდა შრომით-სამართლებრივ, საფინანსო-საკრედიტო, აგრეთვე, მიწასთან, პასუხისმგებლობის საკითხებთან დაკავშირებული ურთიერთობების მარეგულირებელ ნორმებს. თავად სრული სამეურნეო ამხანაგობის სამართლებრივი მდგომარეობაც, ისევე როგორც დანარჩენი საწარმოებისა, რეგულირებული იყო ძალზე ზოგადი სახით. ამიტომ კანონის დაბალი საკანონმდებლო ტექნიკის დონე განაპირობებდა ცალკე კანონქვემდებარე აქტების მიღების საჭიროებას. ასეთი აქტის მიღება საჭირო გახდა სამეურნეო ამხანაგობების მიმართაც და გარდა ზემოაღნიშნული კანონისა, სრული სამეურნეო ამხანაგობის სამართლებრივი მდგომარეობა აგრეთვე განმტკიცდა საქართველოს რესპუბლიკის მთავრობის 1992 წლის 7 აგვისტოს დადგენილებით „საქართველოს რესპუბლიკაში სამეურნეო ამხანაგობათა შესახებ დებულების დამტკიცების თაობაზე”.

კანონი „სამეწარმეო საქმიანობის საფუძვლების შესახებ” სრულ სამეურნეო ამხანაგობას განსაზღვრავდა, როგორც ერთობლივი სამეურნეო საქმიანობისათვის რამდენიმე ფიზიკური და (ან) იურიდიული პირის გაერთიანებას ხელშეკრულების საფუძველზე (მე-13 მუხლის პირველი აბზაცი). ამდენად, ამ განსაზღვრების მიხედვით, სრული სამეურნეო ამხანაგობის ცნების დამახასიათებელ ნიშნებს წარმოადგენდა:

ა) სამეურნეო საქმიანობის განხორციელება;

ბ) ამხანაგობაში რამდენიმე ფიზიკური ან იურიდიული პირის მონაწილეობა;

გ) გაერთიანების სახელშეკრულებო ხასიათი.

როგორც ვხედავთ, კანონი ამხანაგობის ცნების განსაზღვრისას ყურადღებას არ ამახვილებდა ამ ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმის დამფუძნებელ ისეთ არსებით ნიშანზე, როგორიცაა ამხანაგობის ვალდებულებებისათვის მისი მონაწილეების სოლიდარული პასუხისმგებლობა. იგი ცალკე იყო გამოყოფილი და უკავშირდებოდა არა ცნების, არამედ იურიდიულ პირად ამხანაგობის არაღიარების საკითხს (მე-13 მუხლის მე-2 აბზაცი), მაშინ როდესაც ეს ნიშანი ამ ამხანაგობის ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმის და არა იურიდიულ პირად მისი ყოფნის დამფუძნებელია.

სრული სამეურნეო ამხანაგობის საფირმო სახელწოდებაში მითითებული უნდა ყოფილიყო საწარმოს ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმა და ერთ-ერთი მონაწილე ფიზიკური პირის გვარი ან იურიდიული პირის სახელწოდება მაინც (მე-13 მუხლის მე-5 აბზაცი). დებულების მიხედვით, აკრძალული იყო ამხანაგობაში სახელმწიფო ხელისუფლებისა და მმართველობის ორგანოს, სახელმწიფო საწარმოსა და იმ საწარმოს მონაწილეობა, რომლის ქონებაშიც სახელმწიფო წილი 25%-ზე მეტს შეადგენდა. ეს იყო გარდამავალი ხასიათის ნორმა და გამომდინარეობდა სახელმწიფო ქონების პრივატიზების პროცესის ინტერესებიდან.

იმის გამო, რომ სრული სამეურნეო ამხანაგობა არ წარმოადგენდა იურიდიულ პირს, მისი ქონება განუყოფელი იყო მის მონაწილეთა ქონებისაგან და ამ უკანასკნელთ ეკუთვნოდა საერთო-წილობრივი საკუთრების უფლებით.

სრული სამეურნეო ამხანაგობის შექმნისა და რეგისტრაციის წესი, მისი ლიკვიდაციისა და რეორგანიზაციის საკითხები კანონში ასევე მოწესრიგებული იყო ზოგადი სახით, დებულების ნორმები ავსებდა ამ საკითხებს.

ამხანაგობის დაფუძნებისას სადამფუძნებლო დოკუმენტაციის სახით დებულება ითვალისწინებდა ერთობლივი საქმიანობის ხელშეკრულების არსებობას, რომელიც წარმოადგენდა ამხანაგობის შექმნისა და საქმიანობის საფუძველს. დებულებითვე განსაზღვრული იყო ხელშეკრულებაში შესატანი აუცილებელი მონაცემები, მათ შორის: ამხანაგობის საფირმო სახელწოდება, ამხანაგობის საგანი, მონაწილე ფიზიკურ პირთა სახელი, გვარი, მისამართები, მონაწილე იურიდიულ პირთა დასახელება, ადგილსამყოფელი, ბანკის ანგარიშის ნომრები, პარტნიორთა უფლება-მოვალეობები, მათი წილი ამხანაგობის საერთო ქონებაში, ამხანაგობისათვის შენატანების გადახდისა და გადაცემის წესი და ვადები, ამხანაგობის სალაროდან ნაღდი ფულის გატანის წესი, მოგებისა და ზარალის განაწილების წესი, ამხანაგობაში წევრების მიღების, მათი გარიცხვის წესი და პირობები, ამხანაგობის საქმეების გამგებლობის უფლებამოსილების მქონე პირები, ამხანაგობის მართვის (გაძღოლის) წესი და პირობები, ამხანაგობის მიერ გადაწყვეტილების მიღების წესი, ამხანაგობის რეორგანიზაციისა და ლიკვიდაციის წესი.

სრული სამეურნეო ამხანაგობის სახელმწიფო რეგისტრაციას ახორციელებდნენ საწარმოს ადგილმდებარეობის მიხედვით მმართველობის ადგილობრივი ორგანოები. საწარმოს სახელმწიფო რეგისტრაციისათვის ამხანაგობის დამფუძნებელს (დამფუძნებლებს) უნდა წარედგინა შემდეგი დოკუმენტები: განცხადება საწარმოს რეგისტრაციაში გატარების შესახებ; დამფუძნებელთა ხელშეკრულება, მოწმობა სარეგისტრაციო გადასახადის შესახებ. კანონი ითვალისწინებდა საწარმოს რეგისტრაციაში გატარების ან გაუტარებლობის შესახებ გადაწყვეტილების მისაღებად ყველა საჭირო დოკუმენტის ჩაბარებიდან ერთი თვის ვადას. მარეგისტრირებელი ორგანო ვალდებული იყო გადაწყვეტილების მიღებიდან სამი დღის ვადაში დამფუძნებელთათვის წერილობით ეცნობებინა თავისი გადაწყვეტილება საწარმოს რეგისტრაციაში გატარების ან მასზე უარის შესახებ.

სადამფუძნებლო დოკუმენტებში ცვლილებების შეტანის პროცედურას კანონი ართულებდა იმ თვალსაზრისით, რომ ამ შემთხვევაში მოითხოვდა საწარმოს ხელახალ რეგისტრაციას. გარდა ამისა, ხელახალ რეგისტრაციას ითვალისწინებდა აგრეთვე საწარმოს გაყიდვის, იჯარით გაცემის ან მესამე პირებზე სხვა წესით გადაცემის შემთხვევებშიც.

საწარმო დაფუძნებულად ითვლებოდა მისი სახელმწიფო რეგისტრაციის დღიდან.

დებულება კრძალავდა სრულ სამეურნეო ამხანაგობაში ამხანაგობის მონაწილეთა შენატანი ყოფილიყო აქციები ან ისეთი ქონება, რაზედაც საკუთრების უფლების გაფორმება რეგისტრაციას მოქმედი კანონმდებლობის შესაბამისად საჭიროებდა (3.2 პუნქტი). შესატანების შეუტანლობის შემთხვევაში გათვალისწინებული იყო საურავის დარიცხვა ან შეტანაზე ვალდებული წევრის ამხანაგობიდან გარიცხვა.

სრული სამეურნეო ამხანაგობის შიდა ურთიერთობების მოწესრიგება ძირითადად დამოკიდებული იყო პარტნიორების შეთანხმებაზე. გადაწყვეტილებების მიღებისას ყოველ პარტნიორს ჰქონდა ერთი ხმა მისი წილის ოდენობის მიუხედავად. დებულება ითვალისწინებდა კონკურენციის აკრძალვის წესებსაც, რომლის შესაბამისად, ამხანაგს ეკრძალებოდა დანარჩენი ამხანაგების თანხმობის გარეშე ჰქონოდა ინდივიდუალური საწარმო, რომელიც განახორციელებდა ამხანაგობის ანალოგიურ საქმიანობას, ან ყოფილიყო მსგავსი საქმიანობის განმხორციელებელი სხვა ამხანაგობის ნამდვილი წევრი. კონკურენციის აკრძალვის წესების დამრღვევი პარტნიორი ვალდებული იყო აენაზღაურებინა ამხანაგობისათვის მიყენებული ზიანი, ხოლო მის მიერ სხვა ამხანაგობაში დადებული გარიგებები მიიჩნეოდა ამხანაგობის კუთვნილებად და ამ გარიგებების შედეგად მიღებული შემოსავალი ჩაირიცხებოდა სრული სამეურნეო ამხანაგობის ანგარიშზე (4.8 პუნქტი).

მიუხედავად იმისა, რომ სრული სამეურნეო ამხანაგობა არ ატარებდა იურიდიული პირის სტატუსს, პარტნიორთა პასუხისმგებლობას საზოგადოების ვალდებულებებისათვის ჰქონდა არა პირდაპირი და უშუალო, არამედ სუბსიდიური ხასიათი. ამხანაგობის მიერ ნაკისრი ვალდებულებები უნდა შესრულებულიყო პირველ რიგში ამხანაგობის ქონების ხარჯზე და მხოლოდ ამ ქონების უკმარისობის შემთხვევაში - ამხანაგობის მონაწილეთა პირადი ქონებიდან (დებულების 1.9 პუნქტი).

სრული სამეურნეო ამხანაგობის ლიკვიდაცია, ისევე როგორც რეორგანიზაცია, გათვალისწინებული იყო ამხანაგობის გადაწყვეტილებით, სასამართლოს ან საარბიტრაჟო სასამართლოს გადაწყვეტილებით, საწარმოს გაკოტრების გამო, კანონმდებლობით დადგენილი პირობების შეუსრულებლობის შემთხვევაში.

ლიკვიდაციას ახორციელებდა სალიკვიდაციო კომისია ან პარტნიორების გადაწყვეტილებით თვით საწარმოს მართვის ორგანოც. ლიკვიდაციის განმხორციელებელი ორგანოს დანიშვნის მომენტიდან საწარმო იღებდა სალიკვიდაციო საწარმოს სტატუსს: საწარმოს მართვის ორგანოების ფუნქციები გადაეცემოდა ლიკვიდაციის განმხორციელებელ ორგანოს და უფლება ეძლეოდა დაედო გარიგებები მხოლოდ ლიკვიდაციის მიზნებიდან გამომდინარე. საწარმოს ლიკვიდაციის განმხორციელებელი ორგანოს ფუნქციებში შედიოდა: საწარმოს ადგილმდებარეობის მიხედვით ოფიციალურ ბეჭდვით ორგანოში განცხადების გამოქვეყნება ლიკვიდაციის და კრედიტორთა პრეტენზიების წარმოდგენის ვადებისა და წესის შესახებ; კრედიტორთა პრეტენზიების გამოვლენა და მათთან ანგარიშსწორება; საწარმოს არსებული ქონების დებიტორული დავალიანებების ამოღება და საწარმოს ქონების შეფასება; სალიკვიდაციო ბალანსის შედგენა და წარდგენა პარტნიორებისათვის.

კანონი ადგენდა სალიკვიდაციო ვადას, რომელიც არ უნდა ყოფილიყო ლიკვიდაციის შესახებ განცხადების გამოქვეყნების მომენტიდან ორ თვეზე ნაკლები (მუხლი 40).

კანონი ითვალისწინებდა კრედიტორთა პრეტენზიების დაკმაყოფილების შემდეგ წესს: უწინარეს ყოვლისა, უნდა დაფარულიყო ვალდებულება ბიუჯეტის წინაშე. პრეტენზიების წარმოსადგენად დადგენილი ვადის ამოწურვის შემდეგ გამოვლენილი და წარმოდგენილი პრეტენზიები კმაყოფილდებოდა პირველი რიგის პრეტენზიების, გამოვლენილი პრეტენზიების, აგრეთვე, დადგენილ ვადაში განცხადებული პრეტენზიების დაკმაყოფილების შემდეგ დარჩენილი ქონებიდან. დაფარულად ითვლებოდა ქონების უკმარისობის გამო დაუკმაყოფილებელი პრეტენზიები, აგრეთვე, ის პრეტენზიები, რომლებიც არ ცნო ლიკვიდაციის განმხორციელებელმა ორგანომ და კრედიტორების პრეტენზიების არცნობის შესახებ შეტყობინების მიღებიდან ერთი თვის განმავლობაში არ შეიტანეს სარჩელი სასამართლოში მათი მოთხოვნების დაუკმაყოფილებლობის გამო. კრედიტორთა პრეტენზიების დაკმაყოფილების შემდეგ დარჩენილი ქონება გამოიყენებოდა პარტნიორთა შეხედულებისამებრ (მუხლი 41).

თავად იმ ფაქტს, რომ კანონმა „სამეწარმეო საქმიანობის საფუძვლების შესახებ” მოაწესრიგა და ქართულ სინამდვილეში კვლავ დაამკვიდრა სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოების სამართლებრივი ფორმა, საბაზრო ეკონომიკის სამართლებრივი საფუძვლების შექმნის თვალსაზრისით, უდავოდ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. მაგრამ ამ საზოგადოების კანონისმიერი რეგულირება არ იყო სრულყოფილი. კანონი საზოგადოების ცნების არსებით ნიშნად არ განიხილავდა საზოგადოების ვალდებულებებისათვის პარტნიორთა სოლიდარული პასუხისმგებლობის არსებობას, არ აღიარებდა მას იურიდიულ პირად, საზოგადოების რეგისტრაციას ითვალისწინებდა მმართველობის ორგანოს მიერ და ამით საზოგადოების შექმნას უფრო საჯარო ინტერესს უქვემდებარებდა. სათანადოდ არ იყო მოწესრიგებული არც შიდასაზოგადოებრივი ურთიერთობებისა და მესამე პირებთან საზოგადოების ურთიერთობის საკითხიც. მაშინ როდესაც საზოგადოების სალიკვიდაციო პროცესი შეიძლება გაუთვალისწინებლად გახანგრძლივდეს და ამდენად, დროის განსაზღვრულობას ნაკლებად ექვემდებარება, კანონი ლიკვიდაციის მიმართ ადგენდა ზღვრულ ვადას (ორი თვე), რაც ეკონომიკური საფუძვლების არასტაბილურობას იწვევდა.

„სამეწარმეო საქმიანობის საფუძვლების შესახებ” კანონის დაბალი საკანონმდებლო ტექნიკის დონე, რეგულირების არასრულყოფილი ხასიათი სათანადო სამართლებრივი ბაზის უქონლობას მოწმობდა და განაპირობებდა უფრო სრულყოფილი კოდიფიკაციის საჭიროებას.⁹

1994 წლის 28 ოქტომბერს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო კანონი „მეწარმეთა შესახებ”. ამ კანონით დაიმკვიდრა სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოებამ თავისი დღევანდელი სამართლებრივი მდგომარეობა ქართულ სინამდვილეში.

_________________________

1. В.Ю. Волфь, основы учениа о товариществах и акционерних обществах, М. 1927, с. 60.

2. თუ რა ჩაითვლებოდა ,,ვაჭრობის ან მრეწველობის განხორციელებად”, ამის განსაზღვრას იმდროინდელი კანონმდებლობა არ იძლეოდა. იურიდიულ ლიტერატურაში გაბატონებული თვალსაზრისი მას უკავშირებდა სავაჭრო გარიგების ცნებას სუბიექტური გაგებით. იხ. С. Н. Ландкоф, товарищества и окционерные общества, Харковь, 1926, с. 66; ვოლფი, დას. ნაშ. გვ. 61-62. ეს საკითხი ამგვარად იყო გათვალისწინებული 1924 წლის სავაჭრო (სამეურნეო) კოდექსის პროექტშიც, რომლის საჭიროების თაობაზეც ხშირად კამათობდნენ იმდროინდელ ლიტერატურაში, იხ. ს. ჯაფარიძე, სავაჭრო სამართალი, თბ., გვ. 11-12; Л, Гинцбург, К вопросу о хозяйственном кодексе СССР. Вопроси советского хозяйственого права, М., 1933 с. 16-45

3. რიგი ავტორის აზრით, სრული ამხანაგობის მარეგულირებელი ნორმები მთლიანად გათვალისწინებული იყო ფიზიკურ პირებზე, როგორც ხელშეკრულების კონტრაჰენტებზე, რომ სრული ამხანაგობის პარტნიორთა მოსალოდნელი ქონებრივი რისკის გამო, განსაკუთრებით სახელმწიფო საწარმოების მიმართ, ამგვარი მონაწილეობა სრულიად დაუშვებელი იყო იხ. В. Ю. Вольф, Основы учения о товариществах и акционерных обществах, М., 1927, с. 61. А. Карасс, О возможных формах объединения юридических лиц, ,,Еж.Сов. Юст.”, 1923, № 49, с. 1129-1130. საწინააღმდეგო თვალსაზრისი ზემოაღნიშნულ არგუმენტებს განიხილავდა როგორც პრინციპულ საფუძველს მოკლებულ, ზოგადთეორიული მნიშვნელობის არმქონე არგუმენტებს და იურიდიული პირების მონაწილეობას სრულ ამხანაგობაში სავსებით დასაშვებად თვლიდა იხ Н. Вавин, Юридические лица в товарищеских объединениях, ,,Право и Жизнь”, М., 1925, кн. 4-5, с. 3-9. ლანდკოფი, დასახ. ნაშრ., გვ. 25. О. Фишелевич, Возможен ли договор товарищества между юридическими лицами? ,,Еж.Сов. Юст.” 1923, 40, с. 914-915.

რაც შეეხებოდა პრაქტიკას, მას უარყოფითი პოზიცია ეკავა იმ მოსაზრებით, რომ სრული ამხანაგობის ორგანიზაციული ფორმა მთლიანად მომარჯვებული იყო ფიზიკური პირებისა და მათი ქონებრივი სახსრების გაერთიანებისაკენ და მასში მონაწილე იურიდიულ პირებს მთლიანად შთანთქამდა სოლიდარული პასუხისმგებლობის, ერთიანი ფირმისა და კონკურენციის აკრძალვის არსებობის გამო, იხ. Разъяснения Отдела Законодат. Предпол. и Кодификации НКЮ, ,,Еж.Сов. Юст.”, 1924, № 17, с. 403.

4. ასე უწოდებდა 1923 წლის კოდექსი სრული ამხანაგობის მონაწილეთა შენატანებისგან შემდგარ ქონებას, განსხვავებით სააქციო საზოგადოებაში განხორციელებული სავალდებულო შემოტანებისაგან, რომელსაც ეწოდებოდა ძირითადი კაპიტალი.

5. Cоветское хозяиственное право, под ред. Даниловой, Перетерского и Раевича, М. 1926, с. 7.

6. ვოლფი, დას. ნაშრ. გვ. 73-74, ლანკოფი, დას. ნაშრ. გვ. 80-81.

7. კოდექსი ამ ტერმინს ხმარობდა გაკოტრების მნიშვნელობით, იხ. ს. ჯაფარიძე, დას. ნაშ, გვ. 29.

8. ეკონომიკური რეფორმა. საქართველოს რესპუბლიკის ნორმატიული აქტების კრებული. წიგნი I. თბილისი, 1992 წ, გვ. 12-39.

9. ლ. ჭანტურია, კანონი მეწარმეთა შესახებ და საკორპორაციო სამართლის წარმოშობა საქართველოში. სერგო ჯორბენაძე. 70. საიუბილეო კრებული. თბ., 1996. გვ. 33.

ლელა ნადიბაიძე
იურიდიულ მეცნიერებათა კანდიდატი, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

საგულისხმოა, რომ დღეს მოქმედი სამოქალაქო კოდექსი, ადრე მოქმედ საქორწინო-საოჯახო კოდექსისგან განსხვავებით, მნიშვნელოვნად ცვლის შვილად აყვანის პროცედურასთან დაკავშირებულ რამდენიმე ასპექტს. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია ის ნორმა, რომლის თანახმადაც, შვილად აყვანის შესახებ გადაწყვეტილებას მშვილებლის განცხადებით იღებს სასამართლო (ისე როგორც ეს არის ევროპის უმრავლეს ქვეყანაში).¹ 

შვილად აყვანის მოწესრიგების მიზნით საკითხისადმი ასეთი მიდგომა სრულიად მართებულია, რამეთუ ამ დარგში საქმიანობის შესწავლამ დაგვარწმუნა, რომ აღნიშნული ორგანოები ყოველთვის ვერ უზრუნველყოფენ შვილად აყვანას ისე, რომ დაცული იყოს ბავშვის ინტერესები. მათ მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილებები ეყრდნობოდა მხოლოდ მშრალ დოკუმენტაციას, რომლის უკანაც მდგარი ბავშვების ინტერესები არ იყო გათვალისწინებული და შეფასებული, როგორც მას მოითხოვდა ამ აქტის მორალური და ზნეობრივი მხარე. გაითვალისწინეს რა ეს ხარვეზი, კანონმდებლებმა აღნიშნული გადაწყვეტილების გამოტანის უფლებამოსილება დააკისრა სასამართლოებს, რომლებიც საფუძვლიანად, კანონზე დაყრდნობით შესძლებენ უფრო ღრმად შეისწავლონ შვილად აყვანასთან დაკავშირებული ყველა საკითხი და მიიღონ კანონიერი და სამართლიანი გადაწყვეტილება, ისევ და ისევ ვიმეორებთ, ბავშვის ინტერესებიდან გამომდინარე. ჩვენ სრულიად ვეთანხმებით ამგვარ გადაწყვეტას. რადგან სასამართლოს, როგორც უფლება-მოვალეობათა დამდგენ ორგანოს, აქვს პროცესუალურად მეტი შესაძლებლობები საფუძვლიანად და დეტალურად მოახდინოს საკითხის ირგვლივ არსებითი ხასიათის მტკიცებულებათა შესწავლა და ანალიზი. ამ გზით მოპოვებული მტკიცებითი ხასიათის გარემოებანი არის გარანტი იმისა, რომ შემდგომში სასამართლოებში შვილად აყვანის გაუქმებასა და ბათილად ცნობასთან დაკავშირებული დავები მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი.

მართალია, შვილად აყვანის შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს სასამართლო, მაგრამ ამისათვის ერთ-ერთ აუცილებელ პირობას წარმოადგენს მეურვეობისა და მზრუნველობის ორგანოს დასკვნა, რომლის მომზადების წესი და პირობები მოწესრიგებულია კანონით ,,შვილად აყვანის წესის შესახებ”.

დასკვნაში ასახვა უნდა ჰპოვოს შვილად აყვანის მიზნებმა და მოტივებმა, მშვილებელთა სოციალურმა, ჯანმრთელობის მდგომარეობამ, გასაშვილებელი ბავშვის ბიოგრაფიულმა მონაცემებმა და ჯანმრთელობის მდგომარეობამ და ნამდვილი მშობლების სოციალურმა და ჯანმრთელობის მდგომარეობაც, აგრეთვე, ბავშვის და მშვილებლების შესახებ სხვა აუცილებელმა ცნობებმა.

შვილად აყვანის შესახებ სასამართლოს განცხადებით შეიძლება მიმართონ როგორც მეუღლეებმა ერთობლივი განცხადების საფუძველზე, ასევე შვილად აყვანის მსურველმა სხვა პირებმაც. ამასთან, განმცხადებლები თავისუფლდებიან სახელმწიფო ბაზის გადახდისაგან.

შვილად აყვანისა და მისი საკანონმდებლო თვალსაზრისით სრულყოფისათვის ზრუნვა უპირველესად არის სახელმწიფოს განსაკუთრებული უფლება. ამის გათვალისწინებით, საქართველოს პარლამენტმა 1997 წლის 17 ოქტომბერს მიიღო კანონი ,,შვილად აყვანის წესის შესახებ”, რომლის მიზანია საქართველოს მოქალაქეების, მოქალაქეობის არმქონე პირებისა და უცხო სახელმწიფოების მოქალაქეების მიერ საქართველოში მცხოვრები, მშობლების მზრუნველობის გარეშე დარჩენილი 18 წლამდე ასაკის ბავშვთა შვილად აყვანასთან დაკავშირებული საკითხების მოწესრიგება, რომელსაც ახორციელებს მშობელთა მზრუნველობის გარეშე დარჩენილი არასრულწლოვანი ბავშვების ინტერესებისა და საერთაშორისო სამართლით აღიარებული ბავშვთა უფლებების საფუძველზე.

შვილად აყვანასთან დაკავშირებული საკითხების მოწესრიგებას ახორციელებს საქართველოს განათლების სამინისტრო, აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების განათლების სამინისტროებისა და შესაბამისი ტერიტორიული ორგანოების მეშვეობით, რომლებიც მშვილებლებისა და შვილად ასაყვანი ბავშვების დასაკავშირებლად თავის მხრივ გარკვეულ საქმიანობას ეწევიან. აღნიშნული საქმიანობა აკრძალულია როგორც სხვა ფიზიკური, ისე იურიდიული პირებისათვის.

შვილად აყვანასთან დაკავშირებულ საქმიანობას შეიძლება ეწეოდნენ მხოლოდ განათლებული, ზნეობრივად ამაღლებული პროფესიონალი მუშაკები.

შვილად აყვანის შესახებ საკითხის მომზადების, შესწავლისა და შესაბამისი პროცედურის განხორციელების შემდეგ საქართველოს, აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების განათლების სამინისტროების ტერიტორიული ორგანოები, არსებული მონაცემების საფუძველზე, ამზადებენ დასკვნას პედაგოგის, პედიატრის, ბავშვთა ფსიქიატრისა და ფსიქოლოგის, აგრეთვე, იურისტის მონაწილეობით, რომელსაც სასამართლოს საკითხზე გადაწყვეტილების მიღებამდე წარუდგენენ.

მშობელთა მზრუნველობის გარეშე დარჩენილ ბავშვთა ცენტრალურ აღრიცხვას აწარმოებს საქართველოს განათლების სამინისტრო. ამ უკანასკნელს კი მონაცემებს აწვდიან სკოლამდელ, ზოგად საგანმანათლებლო, სამკურნალო-პროფილაქტიკურ, სოციალური დაცვის და სხვა მსგავსი დაწესებულებების თანამდებობის პირები, რომლებსაც, აღნიშნული კატეგორიის ბავშვების მიმართ გარკვეული მონაცემები გააჩნიათ.

ასეთივე მონაცემები განათლების სამინისტროების ტერიტორიულ ორგანოებს შეიძლება მიაწოდონ მოქალაქეებმაც. ზემოხსენებული თანამდებობის პირები ვალდებული არიან ამის თაობაზე საქართველოს განათლების სამინისტროთა ტერიტორიულ ორგანოებს შვიდი დღის განმავლობაში აცნობონ. მიღებული მონაცემების გათვალისწინებით საქართველოს განათლების სამინისტრო ქმნის მზრუნველობის გარეშე დარჩენილი ბავშვების შესახებ მონაცემთა ცენტრალურ საინფორმაციო ბანკს. ასეთ ბავშვთა სამართლებრივი სტატუსის შეცვლის შემთხვევაში, განათლების სამინისტროების ტერიტორიულმა ორგანოებმა და შესაბამისმა დაწესებულებებმა უნდა აცნობონ საინფორმაციო ბანკს ერთი კვირის ვადაში ბავშვების შესაბამისი აღრიცხვიდან მოხსნის მიზნით. ცენტრალიზებულად აღრიცხვის წესს ექვემდებარება, აგრეთვე, საქართველოში მცხოვრებ იმ პირთა აღრიცხვაც, რომელთაც სურთ იშვილონ ბავშვი. ამისათვის მათ განცხადება შეაქვთ საქართველოს განათლების სამინისტროს, აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების განათლების სამინისტროების ტერიტორიულ ორგანოებში საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით, რომელიც თავის მხრივ აღრიცხავს ასეთ პირებს და მონაცემებს გადაცემს საინფორმაციო ბანკს.

საინფორმაციო ბანკში არსებულ მშვილებელთა მზრუნველობის გარეშე დარჩენილ ბავშვთა მონაცემების გათვალისწინებით თუ ვერ მოხერხდა აღნიშნულ ტერიტორიაზე მათი გაშვილება, საქართველოს განათლების სამინისტრო მომდევნო სამი თვის განმავლობაში უზრუნველყოფს ბავშვის გაშვილებას საქართველოს ტერიტორიაზე მუდმივად მცხოვრებ მოქალაქეთა ოჯახებში.

თუ საქართველოში მშვილებელთა და ბავშვთა ინტერესებისა და კანონის მოთხოვნათა გათვალისწინებით არ მოიძებნა მშვილებელი, ბავშვის სხვა სახელმწიფოში გაშვილების საკითხი შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც ბავშვის მოვლის ალტერნატიული საშუალება.

აღნიშნული საკითხის მომზადება შეიძლება მხოლოდ საქართველოს ცენტრალური ორგანოს-საქართველოს განათლების სამინისტროს მეშვეობით. საზღვარგარეთ ბავშვები შესაძლებელია გაშვილდნენ მხოლოდ მათი საინფორმაციო ბანკში აღრიცხვაზე აყვანიდან 6 თვის შემდეგ.

თუ ბავშვს ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო ემუქრება რაიმე სახის საშიშროება, კანონით შესაძლებელია ამ ვადის შემცირება, რაღა თქმა უნდა, სასამართლოს მიერ.

ბავშვის სხვა სახელმწიფოში გაშვილებისას საქართველოს განათლების სამინისტრო იღებს აუცილებელ ზომებს ბავშვის გამგზავრების ნებართვის, მისი უსაფრთხო და სათანადო წესით გადაყვანისა და, საჭიროების შემთხვევაში, მშობლების თანხლებით გამგზავრებასთან დაკავშირებით.

სახელმწიფო ზრუნავს რა ბავშვის ინტერესების დაცვისა და სამართლიანობის პრინციპის განმტკიცებისათვის, სხვა სახელმწიფოს მოქალაქის მიერ ბავშვის შვილად აყვანის შემთხვევაში, ცენტრალური ორგანო აწვდის ინფორმაციას შინაგან საქმეთა სამინისტროს შესაბამის სტრუქტურას.

შვილად აყვანის მსურველ პირს უფლება აქვს შესაბამისი თხოვნა შეიტანოს როგორც საკუთარი, ასევე ბავშვის საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით.

მეურვეობისა და მზრუნველობის ორგანოებს წარმოადგენენ მმართველობის ადგილობრივი ორგანოები. არასრულწლოვანთა უფლებების დაცვის განხორციელების უშუალო ფუნქციას, მათ შორის გაშვილებისათვის საჭირო მასალების მომზადებას, კანონი აკისრებს მმართველობის ადგილობრივი ორგანოების განათლების განყოფილებებს.

შვილად აყვანის დროს განათლების ორგანოების მოვალეობებში შედის შვილად აყვანის კანონით გათვალისწინებული ყველა პირობის უზრუნველყოფა და ამ პროცესის გაფორმებასთან დაკავშირებული სამუშაოს ორგანიზება.

შვილად აყვანის ინსტიტუტის ნორმები არ ახდენენ შვილად აყვანის საპროცედურო მხარის დაწვრილებით რეგლამენტირებას და ეს უეჭველად სწორი პოზიციაა. 1997 წლის 17 სექტემბერს მიღებული კანონი ,,შვილად აყვანის წესის შესახებ” შეიცავს რიგ დებულებებს შვილად აყვანის წარმოების წესის შესახებ და რაც მეტად მნიშვნელოვანია, გარკვეულ წილად გამიჯვნას განათლებისა და ჯანდაცვის ორგანოების კომპეტენციას გაშვილების დროს, მაგრამ, ჩვენი აზრით, ამ საკითხთან დაკავშირებით კვლავაც არ არსებობს საჭირო სიცხადე.

აღნიშნული კანონის თანახმად, ადრეული ასაკის ბავშვების გაშვილება (3 წლამდე) ხდება მხოლოდ სამკურნალო პროფილაქტიკული დაწესებულებების უშუალო მონაწილეობით, გარდა ბავშვების, მათი ნათესავების მიერ შვილად აყვანის შემთხვევებისა. საკითხის მსგავსი გადაწყვეტა სრულიად მართებულია. ნახსენებ დაწესებულებებში ბავშვები ისეთ სამედიცინო შემოწმებას გადიან, რომლის ორგანიზება შესაძლოა მხოლოდ ამ დაწესებულებათა ბაზაზე. მათი თანამდებობრივი პირები პასუხს აგებენ გასაშვილებელი ბავშვების ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ ცნობათა უტყუარობაზე. შემდგომ კანონი ითვალისწინებს, რომ ბავშვების საბავშვო დაწესებულებებში კანდიდატ-შვილად შერჩევა ამყვანის მიერ უნდა წარმოებდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ამ უკანასკნელს აქვს განათლების შესაბამისი განყოფილების მიმართვა. შვილად ამყვანებს ბავშვები გადაეცემათ სამკურნალო-პროფილაქტიკური დაწესებულებებისათვის შვილად აყვანის შესახებ სასამართლოს გადაწყვეტილების წარდგენის შემდეგ. ე.ი. ჯანდაცვის ორგანოების მუშაობა შვილად აყვანასთან დაკავშირებით ხორციელდება განათლების განყოფილების უშუალო კონტროლის ქვეშ, თუმცა ეს პირდაპირ არ ასახულა დასახელებულ კანონში. ამავდროულად, განათლების განყოფილება შვილად აყვანის შესახებ მასალებს ღებულობს ჯანდაცვის სისტემის დაწესებულებებისაგან მხოლოდ იმ შესაბამისი დოკუმენტების არსებობის შემთხვევაში, რომელიც აუცილებელია საკითხის განხილვისათვის. კანონი განსაზღვრავს რომელი ორგანო აწარმოებს შვილად აყვანასთან დაკავშირებულ მოსამზადებელ სამუშაოებს; იგი ასევე ნათელს ფენს შვილად აყვანის გაფორმებისას დასახელებული ორგანოების ურთიერთქმედების რიგ სხვა ასპექტებსაც. ფუნქციების სათანადო გამიჯვნა საშუალებას მოგვცემს, უკეთ გავაკონტროლოთ შვილად აყვანასთან დაკავშირებული სამუშაოს ყველა საფეხური, რაც ბავშვების უფლებების დაცვის მიზნით ხელს შეუწყობს განათლებისა და ჯანდაცვის ორგანოების მუშაობის გაუმჯობესებას.

შვილად აყვანა იმგვარად უნდა დარეგულირდეს, რომ ეს პროცესი, კანონის თანახმად, ბავშვის ინტერესებიდან გამომდინარე განხორციელდეს და სრულიად შეასრულოს თავისი სოციალური დანიშნულება. მეურვეობისა და მზრუნველობის ორგანოების მუშაობის პრაქტიკის ანალიზი და განზოგადება წარმოაჩენს, რომ მრავალი სიძნელე და გაურკვევლობა იჩენს თავს შვილად აყვანის გაფორმების პროცედურასთან დაკავშირებით.

განათლების განყოფილებებს ეკისრებათ საქმის მომზადება სასამართლოში განსახილველად, კერძოდ, ბავშვის შვილად აყვანის მსურველი პირებისაგან განცხადებების მიღება, საჭირო დოკუმენტების მიღებაში მათი დახმარება, იმ პირობების შემოწმება, რომელთა დაცვაც აუცილებელია შვილად აყვანის ნებართვისათვის, ასევე შვილად აყვანის მოტივების გამორკვევა.

განათლების განყოფილების შესაბამისი მუშაკის მიერ შვილად აყვანის მსურველებთან წინასწარი გასაუბრების დროს უნდა გამოაშკარავდეს, გააჩნიათ თუ არა ამ უკანასკნელთ ბავშვის სათანადო შენახვისა და აღზრდის საშუალება. თუკი არ გამოვლინდება შვილად აყვანის რაიმე დაბრკოლება, მათ განემარტებათ, თუ რა დოკუმენტების წარდგენაა საჭირო შვილად აყვანის საკითხის შემდგომი გადაწყვეტისათვის. ჩვენი აზრით, ამ შემთხვევებში შვილად აყვანის საიდუმლოს უზრუნველყოფის მიზნით მეურვეობისა და მზრუნველობის ორგანოებმა რეალური დახმარება უნდა გაუწიონ მოქალაქეებს ყველა საჭირო დოკუმენტების წარდგენასთან დაკავშირებით. კანონში მოცემულია იმ დოკუმენტების სრული ნუსხა, რომლებიც განცხადებას შვილად აყვანის შესახებ თან უნდა დაერთოს.

იმ დოკუმენტების გაცნობა, რომლებიც ახასიათებს განმცხადებლის, როგორც მომავალი აღმზრდელის პიროვნებას, სრულებით არ გამორიცხავს ბავშვის შვილად აყვანის მსურველის არა მხოლოდ საყოფაცხოვრებო, არამედ საოჯახო პირობების გულმოდგინე შემოწმებას. ბავშვების გაშვილებისას შემოწმებათა სათანადოდ ჩატარების მიზნით, განათლების რაიონულ განყოფილებებს უნდა მიეცეთ შესაბამისი რეკომენდაციები ნახსენებ შემოწმებათა ჩატარების თაობაზე, რაც დაგვეხმარება თავიდან ავიცილოთ პრაქტიკაში ასეთი ხშირი-ფორმალური მიდგომა ბავშვის ოჯახში გადაცემის უმნიშვნელოვანეს საკითხთან.

ადრეული ასაკის ბავშვის სამკურნალო-პროფილაქტიკული დაწესებულებიდან (სამშობიარო სახლიდან, საავადმყოფოდან, ჩვილ ბავშვთა სახლიდან) გაშვილების შემთხვევაში გამოკვლევის ჩატარება შეიძლება დაევალოთ მოცემულ დაწესებულებათა მუშაკებს. როგორც უკვე აღინიშნა, შვილად აყვანასთან დაკავშირებული მასალების მომზადება, თუკი საუბარია სამ წლამდე ასაკის ბავშვზე, ხორციელდება ჯანმრთელობის დაცვის შესაბამის განყოფილების მიერ. ასევე არაერთხელ აღნიშნულა, რომ დასახელებული განყოფილება აწარმოებს შემდგომში ნაშვილებთა და მშვილებელთა კანდიდატურების აღრიცხვას.²

ჯანდაცვის განყოფილებებს და ჯანმრთელობის დაცვის დაწესებულებებს აკისრიათ ბავშვთა უფლებების დაცვის ფუნქცია, მათვე შეუძლიათ აუცილებელი დახმარების გაწევა შვილად აყვანის გაფორმებაში განათლების შესაბამისი განყოფილების მეთვალყურეობის ქვეშ. ჯანდაცვის დაწესებულებათა მუშაკებს შეუძლიათ უზრუნველყონ იმ დოკუმენტების მიწოდება, რომლებიც ეხება უშუალოდ ბავშვს და ასევე მის ღვიძლ მშობლებს. გარდა ბავშვთა აუცილებელი სამედიცინო გამოკვლევის ორგანიზებისა, ნახსენები ორგანოები, რიგ შემთხვევებში, ახდენენ ბავშვის დახმარების რეგისტრირებას მოქალაქეთა მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანოებში, ავლენენ მშობლების თანხმობას გაშვილებაზე და ა. შ. ამ დროს, საბოლოო დასკვნას ბავშვის შვილად აყვანის შესაძლებლობის შესახებ, ჩატარებული გამოკვლევისა და წარმოდგენილი დოკუმენტების საფუძველზე, იძლევა განათლების განყოფილება. საკითხის დადებითი გადაწყვეტის შემთხვევაში, მოცემული პირი აიყვანება აღრიცხვაზე მას შესაძლებლობას მისცემენ გაეცნოს იმ ბავშვების პირად საქმეებს, რომლებიც სწორად მოცემულ პირს შეიძლება გადაეცეს ნაშვილების სახით. ბავშვის ამორჩევის შემთხვევაში, მომავალ მშვილებელს ეძლევა მიმართვა საბავშვო ან სამკურნალო-პროფილაქტიკურ დაწესებულებაში ბავშვთან პირადი გაცნობისათვის. წინასწარი აღრიცხვის გარეშე შვილად აყვანა დაიშვება მხოლოდ მაშინ, როდესაც პიროვნებას სურს იშვილოს განსაზღვრული მისთვის ნაცნობი ბავშვი (იქნება ეს გერი, შვილიშვილი, გარდაცვლილი მეგობრების შვილი თუ ა.შ.). შვილად აყვანილი შესაძლო ცხოვრების პირობების გამოკვლევისას განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს ნაშვილების დამოკიდებულებას მომავალი მშვილებელის მიმართ, რადგან იგი უკვე იცნობს მოცემულ პიროვნებას.

ბავშვებს, რომლებიც შეიძლება იქნენ შვილად აყვანილნი, განათლების განყოფილებები ავლენენ განათლებისა და ჯანმრთელობის დაცვის ორგანოების საბავშვო დაწესებულებათა აღსაზრდელებს შორის ან მეურვეობის ქვეშ გადაცემულთა შორის. ისინი განსაკუთრებულ აღრიცხვაზე აიყვანებიან საქართველოს განათლების არსებულ საინფორმაციო ბანკში. განათლების სარაიონო, საქალაქო განყოფილებებმა უნდა აწარმოონ იმ ბავშვებისა და მოზარდების ზუსტი აღრიცხვა, რომლებიც შეიძლება გადაცემული იყვნენ შვილად აყვანისათვის... ნახსენებმა განყოფილებებმა პერიოდულად უნდა აცნობონ ავტონომიური რესპუბლიკების განათლების სამინისტროებს ასეთ ბავშვთა რიცხვი, გვარები, სახელები, დაბადების თარიღები. აღრიცხვას ექვემდებარებიან ბავშვები, რომელთა მშობლებიც არიან გარდაცვლილი, მიჩნეული არაქმედუნარიანად, ან ჩამორთმეული აქვთ მშობლის უფლებები, აგრეთვე, მათი ადგილსამყოფელი უცნობია მეურვეობისა და მზრუნველობის ორგანოთა არჩეული პირის მიმართ ან წინასწარ თანხმობა განაცხადეს მათი ბავშვის შვილად აყვანაზე. აღრიცხვას ექვემდებარებიან ის ბავშვებიც, რომელთა მშობლებიც, მიუხედავად გაფრთხილებისა, შვილების მიმართ არ იჩენენ მშობლიურ მზრუნველობასა და ყურადღებას.

ბავშვის აღრიცხვა ევალება განათლების საქალაქო (რაიონული) განყოფილებას. შესაბამის განყოფილებებს დაკისრებული აქვთ, ასევე, მშვილებელ-კანდიდატთა აღრიცხვაც.

კანონი ითვალისწინებს შვილად აყვანის საიდუმლოს დაცვას (საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 173-ე მუხლი). მისი გამჟღავნება ხელს უშლის ნაშვილების ნორმალურ აღზრდას მშვილებელის ოჯახში, ხშირად სერიოზულ ტრავმას აყენებს ბავშვს, გავლენას ახდენს მის ფსიქიკურ მდგომარეობაზე. ამიტომაც პრაქტიკულ საქმიანობაში აუცილებელია არა მარტო კანონის ზუსტი დაცვა, არამედ მუშაობის წარმართვა იმგვარად, რომ საჭირო შემთხვევებში შვილად აყვანის საიდუმლო არ გამჟღავნდეს. კერძოდ, გამართლებულია ბავშვთა შვილად აყვანასთან დაკავშირებული საქმიანობის ცენტრალიზება. სასურველია, თუ განათლების განყოფილება ქალაქის (რაიონის ან მხარის) ფარგლებში თავს მოუყრის ცნობებს შვილად აყვანილთა შესაძლო კანდიდატურებისა და ბავშვის აყვანის მსურველ პირთა შესახებ. სწორედ ნახსენები ორგანოები ეწევიან შვილად ამყვანთა შერჩევას.

მას შემდეგ, რაც შვილად ამყვანი მოისურვებს რომელიმე ბავშვის შვილად აყვანას, მეურვეობისა და მზრუნველობის ორგანოები იწყებენ საქმის წარმოებას, ამოწმებენ შვილად აყვანის კანონით დადგენილი პირობების დაცვას, იღებენ მშობლების თანხმობას, თუკი ამგვარი თანხმობა წინასწარვე არ იქნა გამოვლენილი საბავშვო დაწესებულების ადმინისტრაციის მიერ. ასევე მიღებულ უნდა იქნას შვილად ამყვანის მეუღლისა და თვით შვილად ასაყვანის თანხმობა, თუკი ამ უკანასკნელმა მიაღწია 10 წლის ასაკს. ყველა ჩამოთვლილი გარემოება დოკუმენტურად უნდა იყოს დადასტურებული. აგრეთვე, უნდა გაირკვეს, სურს თუ არა შვილად ამყვანს შეცვალოს შვილად აყვანილის სახელი, გვარი, მამის სახელი, მისი დაბადების ადგილი და თარიღი, ნარჩუნდება თუ არა კავშირი მშობელთაგან ერთ-ერთთან ან გარდაცვლილი მშობლის ნათესავებთან. ყველა ამ საკითხმა ასახვა უნდა ჰპოვოს სასამართლოს გადაწყვეტილებაში შვილად აყვანის შესახებ.

თუკი განათლების განყოფილების გამგის ან შესაბამისი ფუნქციის ინსპექტორის მიერ დადასტურებული დასკვნის თანახმად არ არსებობს შვილად აყვანის არავითარი დაბრკოლება და ეს უკანასკნელი პასუხობს ბავშვის ინტერესებს, საქმე აუცილებელი საბუთების თანხლებით განსახილველად გადაეცემა შესაბამის ტერიტორიულ სასამართლოს.

სასამართლოს გადაწყვეტილება უნდა შეესაბამებოდეს სამართლებრივ მითითებებს: იგი არგუმინტებული უნდა იყოს და მოიცავდეს შვილად აყვანის მოქალაქეთა მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანოებში შემდგომი რეგისტრაციისათვის საჭირო ყველა ცნობას, ამავდროულად, როგორც ეს სამართლიანად აღინიშნა ლიტერატურაში, ყოფილი აღმასკომების მრავალ გადაწყვეტილებაში ჩვენ ვერ ვნახავდით მშობლების თანხმობას შვილად აყვანაზე, ხაზი არ ჰქონდა გასმული ფაქტებს, რომლებმაც განაპირობეს შვილად აყვანის საკითხის გადაწყვეტა მშობლების თანხმობის გარეშე; არ არის დოკუმენტი საბავშვო დაწესებულების ადმინისტრაციის თანხმობის შესახებ, თუ ბავშვი ნახსენებ დაწესებულებაში იმყოფებოდა. ჩამოთვლილი ნაკლოვანებები ართულებენ კონტროლს განათლების ორგანოთა მოქმედებაზე და გარკვეულ წილად დაბრკოლებას უქმნიან მოქალაქეთა მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანოებს მუშაობაში. სასამართლო ნაკლებ მტკიცებულებებს მიიღებს შვილად აყვანასთან დაკავშირებული საქმეების შესაძლო განხილვისას (პირველ რიგში, შვილად აყვანის გაუქმებასთან დაკავშირებულ საქმეებზე). როგორც უკვე ითქვა, ბავშვის აყვანის შესაძლებლობა წარმოადგენს არა შვილად აყვანის მსურველი პირის სუბიექტურ უფლებას, არამედ მისი უფლებაუნარიანობის ერთ-ერთ ელემენტს, ამიტომაც სასამართლოს უარი შვილად აყვანაზე შეიძლება გასაჩივრდეს დადგენილი წესით.

სასურველია, რომ შვილად აყვანის შესახებ გადაწყვეტილების გამოტანის შემდგომ, მეურვეობისა და მზრუნველობის ორგანოებმა უარი არ განაცხადონ ბავშვის ცხოვრების პირობების აუცილებელ კონტროლზე შვილად აყვანიდან პირველი სამი წლის განმავლობაში, მიუხედავად იმისა, რომ მითითებული გადაწყვეტილება ამყარებს შვილად აყვანილსა და მის შვილად ამყვან პირს (და მის ნათესავებს) შორის, სისხლით ნათესაობასთან გათანაბრებულ ურთიერთობებს. ამავდროულად, შვილად აყვანის საიდუმლოს შენარჩუნება დიდ სიფრთხილეს მოითხოვს მსგავსი კონტროლის განხორციელებისას. სწორედ ამიტომ მეურვეობის ქვეშ მყოფთა ცხოვრების პირობების კონტროლის ფორმები შვილად აყვანის შემთხვევებში არ გამოგვადგება.

თუკი პირობითად გადამოწმების დროს გამოვლინდა ბავშვის ცხოვრების მსვლელობაში რაიმე დარღვევა, საჭიროა შვილად ამყვანთა გაფრთხილება, მათთვის ყოველგვარი დახმარების გაწევა, ხოლო თუკი ნაშვილების ცხოვრების პირობებში ან მის მიმართ დამოკიდებულებაში არ მოხდება ცვლილებები, სასამართლოში უნდა აღიძრას მოთხოვნა შვილად აყვანის გაუქმების გამო. მაშინ, როდესაც მშვილებლის ოჯახში დამყარებულია ბავშვის ინტერესების უზრუნველყოფის ნორმალური, მეგობრული ურთიერთობა, 2-3 წლის გასვლის შემდეგ შესაძლებელია შემოწმების შეწყვეტა.

შვილად აყვანა ექვემდებარება აუცილებელ რეგისტრაციას მოქალაქეთა მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანოებში, შვილად აყვანის შესახებ გადაწყვეტილების გამოტანის ადგილის მიხედვით (საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1244-ე მუხლი).

მართალია, შვილად აყვანის რეგისტრაცია აუცილებლად არის მიჩნეული, მაგრამ უფლებათა წარმომქმნელი მნიშვნელობა შვილად აყვანის ურთიერთობათა აღმოცენებისათვის უპირველესყოვლისა, ენიჭება სასამართლოს გადაწყვეტილებას შვილად აყვანის შესახებ. უფლებები და მოვალეობები, ერთი მხრივ, შვილად ამყვანსა და მის ნათესავებს, მეორე მხრივ კი, ნაშვილებს შორის წარმოიშობა სასამართლო გადაწყვეტილების კანონიერ ძალაში შესვლის მომენტიდან და არა შვილად აყვანის რეგისტრაციის დღიდან. შვილად აყვანის რეგისტრაციას არავითარი სიახლე არ შემოაქვს, გარდა აღმოცენებულ უფლებათა და მოვალეობათა სათანადო დამოწმებისა. კიდევ ერთხელ გვინდა აღვნიშნოთ, რომ მოქალაქეთა მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანოები ახდენენ მხოლოდ შვილად აყვანის შესახებ რეგისტრაციას და უფლება არა აქვთ თავისი კომპეტენციის ფარგლებში შეაფასონ მოცემული გადაწყვეტილების სისწორე როგორც ფორმალური მხრიდან, ასევე არსებითად. შვილად აყვანის რეგისტრაცია უნდა მოხდეს გამოტანილი გადაწყვეტილების შესაბამისად მაშინ, როდესაც რეგისტრაციის ორგანო უკანონოდ მიიჩნევს მოცემულ გადაწყვეტილებას. ამ შემთხვევაში იგი უფლებამოსილია საერთო წესით დააყენოს მისი გაპროტესტების საკითხი, თუმცა არავითარი უფლება არა აქვს უარი განაცხადოს შვილად აყვანის რეგისტრაციაზე.³

ამავდროულად, რეგისტრაციას დიდი მნიშვნელობა აქვს ბავშვის ინტერესების და უფლებების დაცვისათვის. ჩანაწერი შვილად აყვანის შესახებ ადასტურებს შესაბამის ურთიერთობას არა მხოლოდ მისი სუბიექტების სიცოცხლის მანძილზე, არამედ მათი გარდაცვალების შემდეგაც.

მეურვეობისა და მზრუნველობის ორგანოების მიერ შესრულებული დოკუმენტაცია მცირე ხნის განმავლობაში ინახება. ამის შედეგად, ჩანაწერი შვილად აყვანის შესახებ შეიძლება გახდეს შვილად აყვანის ფაქტის ერთად-ერთი უდაო მტკიცებულება და აქედან გამომდინარე, ნაშვილებთა და მათი შთამომავლობის მშვილებლისა და მისი ახლობლების წარმოშობით ნათესავებთან გათანაბრების მართლზომიერების მტკიცებულებაც.

შვილად აყვანის შესახებ ჩანაწერების საფუძველზე მოქალაქეთა მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანოებს საჭირო შესწორებები შეაქვთ ჩანაწერში ნაშვილებთა დაბადების, სახელის, მამის სახელის, გვარის, მშობლების შესახებ და იძლევიან ახალ დაბადების მოწმობებს. ამის შედეგად ხდება შვილად აყვანის კანონით დაცული საიდუმლოების შენახვის უზრუნველყოფა.

რეგისტრაციას, როგორც წესი, თვით შვილად ამყვანები ახორციელებენ, რაც უფრო სასურველია, რამეთუ შვილად აყვანის რეგისტრაციის დროს საჭიროა ცნობები მისი სუბიექტების შესახებ. შვილად აყვანის რეგისტრაცია შეიძლება განხორციელდეს შვილად აყვანის შესახებ სასამართლოს გადაწყვეტილების გამოტანის შემდეგ ნებისმიერ დროს, მათ შორის ნაშვილების მიერ სრულწლოვანების მიღწევის, ან სულაც, მისი სიკვდილის შემდეგ.

თუკი შვილად ამყვანები ამა თუ იმ მიზეზით რეგისტრაციის დროული წარმოების უზრუნველსაყოფად თავად არ მიმართავენ მოქალაქეთა მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანოებს, კანონმა დააწესა სასამართლოს მოვალეობა: არაუგვიანეს ერთი თვის ვადისა გადააგზავნონ რეგისტრაციის განყოფილებაში შვილად აყვანის შესახებ გადაწყვეტილების ასლი მისი გამოტანის ადგილის მიხედვით (სამოქალაქო კოდექსის 1244-ე მუხლი). მართალია, შვილად აყვანის შესახებ ჩანაწერის არარსებობა გავლენას არ ახდენს შვილად აყვანის სინამდვილეზე, მაგრამ შემდგომში ძალუძს გაართულოს ნაშვილების ინტერესებისა და უფლებების დაცვა.

შვილად აყვანის რეგისტრაციისას, მოქალაქეთა მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანოები ხელმძღვანელობენ სამოქალაქო კოდექსის ძირითადი დებულებებით სამოქალაქო მდგომარეობის რეგისტრაციის წესის თაობაზე, ასევე, იმ კონკრეტული მითითებებით, რომლებიც მოცემული არიან ინსტრუქციაში მოქალაქეთა მდგომარეობის რეგისტრაციის წესის შესახებ.

____________________________

1. მაგალითად, ფინეთში 1979 წელს მიღებული ,,შვილად აყვანის” კანონი ითვალისწინებს შვილად აყვანას სასამართლო წესით. იგივე წესია გათვალისწინებული შოტლანდიის 1978 წელს მიღებული კანონით ,,შვილად აყვანის შესახებ”.

2. Ершова Н. М. Правовые вопросы воспитания детей в семье:-М.1971, с.65-66; Советская юстиция 1981, N14

3. საუბარია იმ ინდივიდუალური აქტების შესრულების საერთო პრობლემის კერძო შემთხვევაზე, რომლებიც კანონს არ ეფუძვნებიან.

სოლომონ მენაბდიშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

1997 წლის 25 ნოემბერს ძალაში შევიდა საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი. იგი აერთიანებს 6 წიგნს: ,,სამოქალაქო კოდექსის ზოგადი დებულებები”, ,,სანივთო (ქონებრივი) სამართალი”, ,,ვალდებულებითი სამართალი”, ,,ინტელექტუალური საკუთრების სამართალი”, ,,საოჯახო სამართალი” და ,,მემკვიდრეობის სამართალი”. ამჯერად, ჩვენი განხილვის საგანი გახლავთ მემკვიდრეობის სამართალი, კერძოდ, კანონით მემკვიდრეობა.

სამართლის ნორმების ერთობლიობას, რომელიც გარდაცვლილი პირის ქონების სხვა პირებზე (მემკვიდრეებზე) გადასვლის წესებსა და დარღვევებს განსაზღვრავს, შეადგენს სამოქალაქო სამართლის ინსტიტუტი, რომელსაც მემკვიდრეობით სამართალს უწოდებენ.

გარდაცვლილი პირის ქონება მემკვიდრეებზე შეიძლება გადავიდეს კანონით მემკვიდრეობის ან ანდერძით მემკვიდრეობის წესით. შესაძლებელია, აგრეთვე, მამკვიდრებლის ქონება კანონით მემკვიდრეებსა და ანდერძით მემკვიდრეებს ერთდროულად გადაეცეთ, მაგრამ აუცილებელია, რომ მემკვიდრეს მემკვიდრეობის უფლება ქონდეს.

მემკვიდრეობით სამართლებრივი ურთიერთობების სუბიექტებს წარმოადგენენ მამკვიდრებელი - პირი, რომლის გარდაცვალების შემდეგ, ქონება გადადის მემკვიდრეებზე და მემკვიდრეები - ის პირები, რომლებიც მამკვიდრებლის გარდაცვალების შემდეგ მის ქონებას მიიღებენ. ხოლო ობიექტს წარმოადგენს სამკვიდრო - ქონება, რომელიც მემკვიდრეობით გადადის. სამკვიდრო შეიცავს გარდაცვლილის როგორც ქონებრივი უფლებების (სამკვიდრო აქტივი), ისე მოვალეობების (სამკვიდრო პასივი) ერთობლიობას, რომელიც მამკვიდრებელს სიკვდილის მომენტისათვის ქონდა.

მამკვიდრებელი, როგორც ავღნიშნეთ, ის პირია, რომლის გარდაცვალების შემდეგ მისი ქონება სხვა პირებზე გადადის. მამკვიდრებელი შეიძლება იყოს მხოლოდ ფიზიკური პირი, თუ საქმე გვაქვს ანდერძით მემკვიდრეობასთან (მოანდერძე აუცილებლად ქმედუნარიანი პირი უნდა იყოს, ხოლო კანონით მემკვიდრეობისას აუცილებელი არ არის მისი სრულწლოვანება და ქმედუნარიანობა).

მემკვიდრე ის პირია, რომელზედაც გადადის სამკვიდრო. იგი შეიძლება იყოს როგორც ფიზიკური, ასევე იურიდიული პირი და ხაზინა. მემკვიდრეები შეიძლება იყვნენ ის ფიზიკური პირები, რომლებიც მამკვიდრებლის სიკვდილის მომენტისათვის ცოცხლები იყვნენ. ფიზიკური პირი, დაბადებიდან გარდაცვალებამდე, შეიძლება იყოს როგორც კანონით, ასევე მისი ქმედუნარიანობის მიუხედავად ანდერძით მემკვიდრე ამ საერთო წესიდან, კანონი მამკვიდრებლის შვილებზე უშვებს გამონაკლისს, რომლებიც მისი გარდაცვალების შემდეგ დაიბადებიან.

ანდერძით მემკვიდრეობისას, მემკვიდრეები შეიძლება იყვნენ ისინი, რომლებიც ჩაისახნენ მამკვიდრებლის სიცოცხლეში და დაიბადნენ მისი გარდაცვალების შემდეგ. ანდერძი იმ პირის სასარგებლოდ, რომელიც შეიძლება დაიბადოს მითითებული პირისაგან განუსაზღვრელ დროს, ბათილად უნდა იქნეს ცნობილი, რადგან ასეთი ანდერძი არ მიუთითებს კონკრეტულ პირზე, რომელიც ჩასახული იყო მამკვიდრებლის სიცოცხლეში. ბავშვი მამკვიდრებლის გარდაცვალებამდე ჩასახულად ითვლება, თუ მისი გარდაცვალების დღიდან ბავშვის დაბადებამდე გავიდა არა უმეტეს ათი თვისა.

რაც შეეხება ქორწინების გარეშე შობილ ბავშვს, ის მამის მემკვიდრედ ჩაითვლება, თუ მამობა აღიარებულია კანონით დადგენილი წესით. იმ შემთხვევაში, თუ იგი მამაზე ადრე გარდაიცვლება, მის შვილებს შეუძლიათ მოითხოვონ წილი იმ სამკვიდროდან, რომელიც მათ მამას ეკუთვნოდა.

სამოქალაქო კოდექსი ცნობს კანონითა და ანდერძით მემკვიდრეთა უღირსად ცნობას. უღირსად იქნება ცნობილი ის მემკვიდრე (კანონით ან ანდერძით, ან ორივე), რომელიც განზრახ უშლიდა ხელს მამკვიდრებელს მისი უკანასკნელი ნების განხორციელებაში და ამით ხელს უწყობდა თავისი, ან მისი ახლობელი პირების მოწვევას მემკვიდრეებად, ან სამკვიდროში მათი წილის გაზრდას ანდა განზრახ ჩაიდინა დანაშაული ან სხვა ამორალური საქციელი მოანდერძის მიერ ანდერძში გამოთქმული უკანასკნელი ნება-სურვილის საწინააღმდეგოდ, თუ ეს გარემოებანი დადასტურებულ იქნება სასამართლოს მიერ.

კანონით მემკვიდრეებად ვერ იქნებიან ცნობილი ის მშობლები, რომლებსაც ჩამოერთვათ მშობლის უფლება და სამკვიდროს გახსნის დღისათვის არ არიან აღდგენილი ამ უფლებებში. მშობლები იმ შვილების მემკვიდრეები არიან, რომელთა მიმართაც არ ჰქონდათ ჩამორთმეული მშობლის უფლება.

კანონით მემკვიდრეები ვერ იქნებიან აგრეთვე ის პირნი, რომლებიც ბოროტად თავს არიდებდნენ მათზე დაკისრებულ მოვალეობას - ერჩინათ მამკვიდრებელი, თუ ეს გარემოება დადასტურებულია სასამართლო წესით.

კანონი ითვალისწინებს მემკვიდრეობის უფლების ჩამორთმევას მხოლოდ კანონით მემკვიდრეობის დროს, ეს კი იმას ნიშნავს, რომ მამკვიდრებელს შეუძლია შეადგინოს ანდერძი იმ პირის სასარგებლოდ, რომელსაც ჩამორთმეული აქვს მშობლის უფლება, ან რომელიც ბოროტად თავს არიდებდა მამკვიდრებლის რჩენის მოვალეობას. ასეთი ანდერძი ნამდვილად იქნება ცნობილი და მას მემკვიდრეობის უფლება არ ჩამოერთმევა.

პირი, რომელიც მხილებულია იმ ქმედებათა ჩადენაში, რომლებიც მემკვიდრეობის უფლების დაკარგვას იწვევს, მემკვიდრედ იმ შემთხვევაში დაიშვება, თუ მამკვიდრებელი აპატიებს მას და თავის გადაწყვეტილებას აშკარა ფორმით გამოხატავს ანდერძში. პატიების უკან წაღება არ დაიშვება. პატიება შეიძლება მხოლოდ ანდერძით, რომელშიც მამკვიდრებელმა მკაფიოდ უნდა გამოხატოს, რომ აპატია მემკვიდრეს. შესაძლებელია სხვების სასარგებლოდ შედგენილ ანდერძში მითითებული იყოს, რომ მემკვიდრეს ეპატია, მაგრამ არაფერი იყოს ნათქვამი იმ ქონებაზე, რომელსაც მას უტოვებენ. ასეთ შემთხვევაში პირი, რომელსაც ეპატია, მიიღებს სამკვიდროს ანდერძით გაუთვალისწინებელი ქონებიდან, თუ ასეთი ქონება არსებობს.

მემკვიდრეობის უფლების დაკარგვა ხელს არ უშლის ნათესავების მემკვიდრეობას წარმომადგენლობის უფლებით, მაგალითად: შვილიშვილი მაშინაც მიიღებს სამკვიდროს ბებია-პაპის ქონებიდან, როცა ცოცხალი არ არის მისი მშობელი, რომელიც ცოცხალი რომ ყოფილიყო, უღირს მემკვიდრედ იქნებოდა ცნობილი.

პირი სასამართლოს მიერ შეიძლება უღირს მემკვიდრედ იქნეს ცნობილი სამკვიდროს მიღების შემდეგაც. ასეთ შემთხვევაში, ის მოვალეა დააბრუნოს ყველაფერი, რაც მემკვიდრეობით მიიღო, მათ შორის სამკვიდროდან მიღებული ნაყოფი და შემოსავალიც.

პირის უღირს მემკვიდრედ ცნობის შესახებ სარჩელი დაინტერესებულ პირთა მიერ წარდგენილ უნდა იქნეს ხუთი წლის განმავლობაში იმ მომენტიდან, როცა ეს პირი შეუდგა სამკვიდროს ფლობას.

სამკვიდროს წილი, რომელსაც პირი მიიღებდა მემკვიდრეობის უფლება რომ არ ჩამორთმეოდა, გადადის მემკვიდრეებად მოწვეულ დანარჩენ მემკვიდრეებზე და მათ შორის თანასწორად ნაწილდება. ეს წესი არ მოქმედებს, თუ მემკვიდრეობის უფლებაჩამორთმეულს მემკვიდრე ჰყავდა დანიშნული. ასეთ შემთხვევაში აღნიშნული წილი დანიშნულ მემკვიდრეზე გადავა.

სამკვიდრო, როგორც უკვე ავღნიშნეთ, არის ქონება, რომელიც მამკვიდრებელს ეკუთვნოდა და მისი გარდაცვალების შემდეგ მემკვიდრეზე გადადის. იგი იმ უფლებებისა და ვალდებულებების ერთობლიობას წარმოადგენს, რომელიც მამკვიდრებელს გააჩნდა. სამკვიდროში შედის არა კონკრეტული საგნები, არამედ ამ საგნებზე უფლება. სამკვიდროში შეიძლება შევიდეს უფლება ისეთ ნივთებზეც, რომლებიც გადაცემულია სხვა პირისათვის გირაოდ, შესანახად, გასაყიდად და ა.შ. ასევე ქონება, რომელიც მამკვიდრებლის გარდაცვალებამდე უნდა მიეღო და არ მიუღია.

სამკვიდროში შედის საერთო საკუთრების წილი, რომელიც მამკვიდრებელზე მოდიოდა, ხოლო თუ ქონების გაყოფა ნატურით შეუძლებელია, მაშინ - ამ ქონების ღირებულება. ,,საქართველოს კანონი მეწარმეთა შესახებ” ადგენს, რომ კომანდიტის წილი შეიძლება გასხვისდეს და გადაეცეს მემკვიდრეობით (მუხლი 43-ე). ხოლო საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 46-ე მუხლის გათვალისწინებით პარტნიორს შეუძლია წილის გასხვისება და მემკვიდრეობით გადაცემა.

სამკვიდროში არ შედის ის ქონებრივი უფლებები და მოვალეობები, რომლებიც პირადი ხასიათისაა და მხოლოდ მამკვიდრებელს შეიძლება ეკუთვნოდეს. ასევე, კანონით ან ხელშეკრულებით გათვალისწინებული უფლებები და მოვალეობები, რომლებიც მოქმედებს მხოლოდ კრედიტორისა და მოვალის სიცოცხლეში და მათი სიკვდილის შემდეგ წყდება. მაგალითად, უფლება ალიმენტზე, პენსიაზე და სხვა.

კანონი სპეციალურად მიუთითებს ზოგიერთი სახის ქონებაზე, რომელიც სამკვიდროში არ შედის და მემკვიდრეთა შორის არ იყოფა. ესენია საგვარეულო წიგნები ან ჩანაწერები, ოჯახური მატიანე, სულის მოსახსენიებელი და სხვა საკულტო საგნები, აგრეთვე საფლავი. ეს საგნები გადაეცემა რომელიმე მემკვიდრეს საკუთრების უფლებით დამკვიდრებული ჩვეულების მიხედვით, ე.ი. გარდაცვლილის ქონებრივი უფლებები (სამკვიდრო აქტივი) და მოვალეობები (სამკვიდრო პასივი) გადადის მემკვიდრეებზე. აქედან გამომდინარე, მემკვიდრეები ვალდებული არიან მთლიანად დააკმაყოფილონ მამკვიდრებლის კრედიტორთა ინტერესები, მაგრამ იმ ნაწილის პროპორციულად, რაც მათ მიიღეს გარდაცვლილისაგან (ეს იქნება სავალდებულო წილი ანდერძით მემკვიდრეობისას, თუ კანონით მემკვიდრეობისას მიღებული წილი.) არ არის გამორიცხული, რომ მამკვიდრებლის ვალები აღემატებოდეს მის დანატოვარ ქონებას. ამ შემთხვევაში მემკვიდრე მხოლოდ მიღებული სამკვიდროს ღირებულების ფარგლებში დააკმაყოფილებს კრედიტორის მოთხოვნას. ე.ი. მემკვიდრეს, რომელიც მამკვიდრებლის ოჯახში დარჩა საცხოვრებლად, უფროს შვილს ან სხვას, იმის მიხედვით, თუ როგორი ჩვეულებაა დამკვიდრებული მემკვიდრეებს შორის, არ ნაწილდება და მათ საერთო საკუთრებად რჩება დოკუმენტები, რომლებიც ეხება მამკვიდრებლის პიროვნებას, მის ოჯახს ან მთელ სამკვიდროს.

სამკვიდროს ძირითადად შეადგენს ქონებრივი უფლებები და მოვალეობები. რაც შეეხება არაქონებრივ უფლებებს, ისინი მემკვიდრეობით გადადის კანონით პირდაპირ გათვალისწინებულ შემთხვევებში. მაგალითად, მემკვიდრეებზე გადადის ნაწარმოების გამოყენების განსაკუთრებული უფლებები, თუ ანდერძით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული (მაგალითად, ნაწარმოების გამოყენების უფლება). მემკვიდრეობით არ გადადის ავტორობის უფლება, სახელის უფლება და ნაწარმოების ხელშეუხებლობის უფლება, მაგრამ მემკვიდრეებს უფლება აქვთ განახორციელონ აღნიშნულ პირად უფლებათა დაცვა, რაც ვადით არ არის შეზღუდული.

კანონი კრძალავს მამკვიდრებლის სიცოცხლეში სამკვიდროს, სავალდებულო წილისა და საანდერძო დასაკისრის თაობაზე სხვა პირებს შორის რაიმე ხელშეკრულების დადებას. ასეთ შემთხვევაში ხელშეკრულება ბათილია, თუმცა იგი არ ვრცელდება მომავალ კანონით მემკვიდრეებზე. მათ შეუძლიათ ერთმანეთთან დადონ ხელშეკრულება ერთ-ერთი მათგანის კანონით სამკვიდრო წილისა და სავალდებულო წილის თაობაზე.

სამკვიდროს გახსნა. სამკვიდროს გახსნას იწვევს განსაზღვრული იურიდიული ფაქტის დადგომა, კერძოდ, ადამიანის გარდაცვალება, ან სასამართლოს მიერ პირის გარდაცვლილად გამოცხადება. სამკვიდროს გახსნის შედეგად წარმოიშობა მემკვიდრეობითი ურთიერთობები.

სამკვიდროს გახსნის დროდ ითვლება მამკვიდრებლის გარდაცვალების დღე ან პირის გარდაცვლილად გამოცხადების შესახებ სასამართლო გადაწყვეტილების ძალაში შესვლის დღე.

სამკვიდროს გახსნის დრო დასტურდება მამკვიდრებლის გარდაცვალების შესახებ მოქალაქეთა მდგომარეობის რეგისტრაციის სახელმწიფო ორგანოს მოწმობით. გარდაცვალების ფაქტი ასევე შეიძლება დადასტურდეს სასამართლოს მიერ, თუ მოწმობაში გარდაცვალების შესახებ მითითებულია მხოლოდ გარდაცვალების თვე ან წელი. ამ შემთხვევაში სამკვიდროს გახსნის დღედ ითვლება მითითებული თვის ან წლის ბოლო დღე.

პირის მემკვიდრედ ცნობისათვის აუცილებელია, რომ ის მამკვიდრებლის სიკვდილის მომენტისათვის ცოცხალი იყოს. აღნიშნულთან დაკავშირებით დგება ე.წ. კომმორიენტების საკითხი, ე.ი. იმ პირთა ურთიერთმემკვიდრეობის საკითხი, რომლებიც ერთდროულად გარდაიცვალნენ. დადგენილია, რომ ერთმანეთის შემდეგ მემკვიდრეობის უფლების მქონე პირების ერთ დღეს გარდაცვალების შემთხვევაში სამკვიდრო გაიხსნება თითოეულის შემდეგ დამოუკიდებლად. მაშასადამე, ერთმანეთის მემკვიდრეები ვერ იქნებიან პირები, რომლებიც გარდაიცვალნენ ერთსა და იმავე დღეს. გარდაცვალების საათს ერთი დღის განმავლობაში მნიშვნელობა არა აქვს.

თუ მემკვიდრეთაგან ერთ-ერთი გარდაიცვალა შუაღამის (24 სთ-ის) შემდეგ, მაშინ იგი მამკვიდრებელთან ერთად გარდაცვლილად არ ჩაითვლება და მის წილ ქონებაზე მემკვიდრეობის უფლებას შეიძენენ მისი მემკვიდრეები.

ერთ დღეს გარდაცვლილად ითვლებიან პირები მაშინაც, როცა შეუძლებელია მათი გარდაცვალების თანმიმდევრობის უდავოდ დადგენა. ერთმანეთის შემდეგ მემკვიდრეობის უფლების მქონე პირები ერთ დღეს გარდაცვლილად მიიჩნევიან, თუ სასამართლომ ისინი გარდაცვლილად გამოაცხადა ერთსა და იმავე გარემოებაში უკვალოდ დაკარგვის შედეგად.

მნიშვნელოვანია, აგრეთვე, სამკვიდროს გახსნის ადგილის საკითხი. სამკვიდროს გახსნის ადგილად ითვლება მამკვიდრებლის საცხოვრებელი ადგილი, ხოლო თუ ცნობილი არ არის სამკვიდროს ადგილსამყოფელი, პირის საცხოვრებელ ადგილად მიიჩნევა ის ადგილი, სადაც იგი მუდმივად ან უპირატესად ცხოვრობს. საცხოვრებელი ადგილი მოიცავს გარკვეულ ქალაქს, სოფელს ან სხვა დასახლებულ პუნქტს. მაშასადამე, საცხოვრებელი ადგილი შემოიფარგლება მოცემული ქალაქის, სოფლის ან დასახლებული პუნქტის ფარგლებში.

სამკვიდროს გახსნის ადგილი შეიძლება არ დაემთხვას გარდაცვალების ადგილს. პირი შეიძლება გარდაიცვალოს მგზავრობის დროს, სავადმყოფოში, სამსახურებრივი მივლინების პერიოდში და სხვა დროებით სამყოფელ ადგილზე, მაგრამ სამკვიდროს გახსნის ადგილად ჩაითვლება არა გარდაცვალების, არამედ საცხოვრებელი ადგილი.

თუ მამკვიდრებლის საცხოვრებელი ადგილი ცნობილი არ არის, მაშინ სამკვიდროს გახსნის ადგილად ჩაითვლება სამკვიდროს ადგილსამყოფელი. თუ სამკვიდრო სხვადასხვა ადგილას იმყოფება, მაშინ სამკვიდროს გახსნის ადგილას მიიჩნევა უძრავი ქონების ან მისი ფასეული ნაწილის ადგილსამყოფელი, ხოლო თუ უძრავი ქონება არ არის, მაშინ მოძრავი ქონების ან მისი ძირითადი ნაწილის ადგილსამყოფელი. ძირითად ნაწილში აქ იგულისხმება ღირებულების თვალსაზრისით ქონების უმეტესი ნაწილი.

საქართველოს იმ მოქალაქის სამკვიდროს გახსნის ადგილი, რომელიც დროებით ცხოვრობდა საზღვარგარეთ და იქ გარდაიცვალა, წარმოადგენს საზღვარგარეთ გამგზავრებამდე საქართველოში მისი საცხოვრებელი ადგილი, ხოლო თუ იგი ცნობილი არ არის, მაშინ სამკვიდროს ან მისი ძირითადი ნაწილის ადგილსამყოფელი. იმ პირთა გარდაცვალების შემდეგ კი, რომლებიც მუდმივად ცხოვრობენ საზღვარგარეთ, სამკვიდროს გახსნის ადგილად ითვლება ის ქვეყანა, სადაც ისინი ცხოვრობდნენ. საქართველოს მოქალაქე, რომელიც საქართველოში ცხოვრობს, უცხო სახელმწიფოში სამკვიდროს მიიღებს ადგილობრივი კანონმდებლობის მიხედვით.

კომლის გარდაცვლილი წევრის წილი, თუ ის კომლის ბოლო წევრი არ არის, საერთო ქონებაში იმავე კომლის სხვა წევრების საერთო საკუთრებად რჩება. კომლის საერთო ქონებაზე სამკვიდრო გაიხსნება კომლის ბოლო წევრის გარდაცვალების დღიდან. თუ კომლის რომელიმე წევრი შეადგენს ანდერძს საერთო საკუთრებაზე - ეს ანდერძი ბათილად იქნება ცნობილი.

კანონი მამკვიდრებელს უფლებას აძლევს ამოირჩიოს მემკვიდრეები, როგორც კანონით მემკვიდრეთა წრიდან, ისე გარეშე პირებიდანაც, რომელთა ხელშიც, მამკვიდრებლის გარდაცვალების შემდეგ სამკვიდრო ან მისი ნაწილი გადადის.

ახალი სამოქალაქო კოდექსი ითვალისწინებს სავალდებულო წილის მიღების უფლებას. ეს უფლება მჭიდროდაა დაკავშირებული ანდერძთან, რადგან თუ არ არის შედგენილი ანდერძი, სავალდებულო წილის მიღების უფლება არ წარმოიშობა.

კოდექსით აღიარებულია ანდერძის თავისუფლება. კანონი, როგორც ვთქვით, მამკვიდრებელს მემკვიდრეთა ამორჩევის უფლებას აძლევს, მაგრამ იგი გარკვეულ წილად შეზღუდულია მამკვიდრებლის ოჯახის ინტერესების სასარგებლოდ. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ კანონი სავალდებულო წილის მიღების უფლებას მხოლოდ კანონით მემკვიდრეთა პირველი რიგის მემკვიდრეებზე ითვალისწინებს: ,,მამკვიდრებლის შვილებს, მშობლებსა და მეუღლეს, ანდერძის შინაარსის მიუხედავად, ეკუთვნით სავალდებულო წილი, რომელიც უნდა იყოს იმ წილის ნახევარი, რაც თითოეულ მათგანს კანონით მემკვიდრეობის დროს ერგებოდა.”

თუ ანდერძით არაა გათვალისწინებული მთელი სამკვიდრო, მაშინ სავალდებულო წილი პირველ რიგში გამოიყოფა ანდერძით გაუთვალისწინებელი ქონებიდან, ხოლო თუ ეს საკმარისი არ იქნება, მაშინ სავალდებულო წილი შეივსება ანდერძით გათვალისწინებული ქონებიდან.

სავალდებულო წილში აუცილებელია მისმა მიმღებმა ჩათვალოს ყველაფერი, რაც მამკვიდრებლისაგან მის სიცოცხლეში მიიღო, ოღონდ მამკვიდრებლის მიერ მითითებული უნდა ყოფილიყო, რომ ქონება რომელსაც იგი აძლევს ჩაითვლება სავალდებულო წილში.

თუ პირველი რიგის კანონით მემკვიდრეს ეანდერძა ქონება, რომელიც მის სავალდებულო წილზე ნაკლებია, მაშინ მას შეუძლია მოითხოვოს იმ ქონების ნახევარი, რაც მას კანონით მემკვიდრეობისას ეკუთვნოდა (სავალდებულო წილი).

სავალდებულო წილის მიმღებს შეიძლება ჩამოერთვას ეს უფლება მამკვიდრებლის მიერ ჯერ კიდევ მის სიცოცხლეში სასამართლოსათვის მიმართვის გზით. სასამართლომ სავალდებულო წილის მიღების ჩამორთმევის შესახებ გადაწყვეტილება შეიძლება მიიღოს მამკვიდრებლის გარდაცვალების შემდეგ, თუ კი მამკვიდრებელმა ჯერ კიდევ სიცოცხლეში მიმართა სასამართლოს. სავალდებულო წილის მიღების უფლება შეიძლება ჩამორთმეულ იქნეს იმ საფუძვლების არსებობისას, რომლებიც იწვევს საერთოდ მემკვიდრეობის უფლების ჩამორთმევას.

კანონით მემკვიდრეობა ნიშნავს მამკვიდრებლის ქონების გადაცემას კანონში მითითებულ პირებზე (ან პირზე). კანონი მემკვიდრეებად ნიშნავს იმ პირებს, რომლებსაც მამკვიდრებელი თვითონ დანიშნავდა, ცოცხალი რომ ყოფილიყო. კანონით მემკვიდრეობა განისაზღვრება მამკვიდრებელთან ნათესაური სიახლოვის ხარისხის მიხედვით.

მემკვიდრეობა კანონით წარმოიშვება თუ:

1) მამკვიდრებელს არ დაუტოვებია ანდერძი;

2) ანდერძი მოიცავს სამკვიდროს ნაწილს;

3) ანდერძი მთლიანად ან ნაწილობრივ ბათილად იქნა ცნობილი;

4) მემკვიდრე გარდაიცვალა სამკვიდროს გახსნამდე, ან არ მიიღო სამკვიდრო.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1336-ე მუხლში მოცემულია კანონით მემკვიდრეთა 5 რიგი:

პირველ რიგში შედიან გარდაცვლილის შვილები; ის შვილი, რომელიც მამკვიდრებლის სიკვდილის შემდეგ დაიბადა; მეუღლე; მშობლები (მშვილებლები).

შვილები არიან მემკვიდრეები დაქორწინებული მშობლების გარდაცვალების შემდეგ. ქორწინების ბათილად ცნობა გავლენას არ ახდენს ასეთი ქორწინების შედეგად დაბადებულ ბავშვთა მემკვიდრეობის უფლებაზე.

შვილები, რომლებიც დაუქორწინებელი მშობლებისაგან დაიბადნენ, კანონით მემკვიდრეები არიან დედის გარდაცვალების შემდეგ. დაუქორწინებელი მშობლებისაგან დაბადებული ბავშვები მამის შემდეგ მემკვიდრეები იქნებიან, თუ მამობა ნებაყოფლობით იქნა აღიარებული ან დადგენილი სასამართლოს მიერ.

შვილება ისეთი იურიდიული ფაქტია, რომლის ძალითაც ნაშვილებსა და მშვილებელს შორის აღმოცენდება ისეთივე უფლებები და მოვალეობები, როგორიც შთამომავლობით ნათესავებს შორის. ნაშვილები არ მიიჩნევა კანონით მემკვიდრედ მისი მშობლებისა და აღმავალი ხაზის სხვა ღვიძლი ნათესავების, აგრეთვე დებისა და ძმების გარდაცვალების შემდეგ.

ერთი პირის მიერ ბავშვის შვილების შემთხვევაში ნაშვილები ინარჩუნებს პირად და ქონებრივ უფლებებსა და მოვალეობებს (ე.ი. მემკვიდრეობის უფლებას) თავისი მშობლებისა და წარმოშობით ნათესავების მიმართ, დედის სურვილით, თუ მშვილებელი კაცია, ან მამის სურვილით, თუ მშვილებელი ქალია. შვილება ხდება სასამართლოს გადაწყვეტილებით. ცოცხლად დარჩენილი მეუღლე კანონით მემკვიდრეა გარდაცვლილი მეუღლისა, თუ ის დაქორწინებული იყო მასთან და ქორწინება გრძელდებოდა მის გარდაცვალებამდე. მეუღლეთა ურთიერთმემკვიდრეობის უფლება მათ სიცოცხლეშივე შეწყდება განქორწინების შედეგად. განქორწინებული მეუღლეები არ შეიძლება მემკვიდრეები იყვნენ ერთმანეთის შემდეგ, თუ არსებობს სასამართლოს გადაწყვეტილება განქორწინების შესახებ, მაგრამ არც ერთი მეუღლე არ მიმართავს მოქალაქეობრივი მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანოს განქორწინების შესახებ სასამართლოს გადაწყვეტილების რეგისტრაციის მიზნით, მაშინ ქორწინება გრძელდება და ცოცხლად დარჩენილი მეუღლე მემკვიდრეობის უფლებას ინარჩუნებს.

,,ფაქტობრივი ქორწინება” მამაკაცსა და ქალს შორის ურთიერთმემკვიდრეობას არ წარმოშობს, იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ისინი ერთ და იმავე ბავშვის მშობლებად არიან ჩაწერილი. სასამართლოს გადაწყვეტილებით მეუღლეს შეიძლება ჩამოერთვას კანონით მემკვიდრეობის უფლება, თუ დადასტურება, რომ ქორწინება მამკვიდრებელთან ფაქტობრივად სამკვიდროს გახსნამდე არანაკლებ სამი წლის შეწყვეტილი იყო და მეუღლეები ცალ-ცალკე ცხოვრობდნენ.

თუ მამკვიდრებელმა შეიტანა სარჩელი სასამართლოში ქორწინების ბათილად ცნობის შესახებ, მაგრამ გადაწყვეტილების მიღებამდე, იგი გარდაიცვალა მეუღლეს მემკვიდრეობის უფლება ჩამოერთმევა, თუ კი სასამართლო ამ სარჩელს დააკმაყოფილებს.

ერთ-ერთი მეუღლის გარდაცვალების შემდეგ, მეუღლეთა საერთო ქონების ნახევარი ცოცხლად დარჩენილი მეუღლის წილს შეადგენს და ცხადია, ის სამკვიდროში არ შედის. ცოცხლად დარჩენილ მეუღლეს სხვა მემკვიდრეებთან ერთად აქვს მემკვიდრეობის უფლება საერთო ქონების მეორე ნახევარზე, რომელიც გარდაცვლილი ქონების წილს შეადგენს და გარდაცვლილი მეუღლის სხვა ქონებაზე, რომელიც საერთო ქონებაში არ შედის. ასე რომ, ცოცხლად დარჩენილი მეუღლის მემკვიდრეობის უფლება არ ეხება ქონების იმ ნაწილს, რომელიც მას მეუღლეთა თანასაკუთრებიდან ეკუთვნის.

საინტერესოა, თუ როგორ არის გადაწყვეტილი ცოცხლად დარჩენილი მეუღლის მემკვიდრეობის საკითხი სხვადასხვა ქვეყნის კანონმდებლობით. საფრანგეთის კანონმდებლობით, ცოცხლად დარჩენილი მეუღლე ფორმალურად მემკვიდრეთა არც ერთ თანრიგში არ შედის, მაგრამ ის მაინც მეოთხე თანრიგის წინ დგას. გამორიცხავს ამ უკანასკნელის მემკვიდრეობას და იღებს ქონებას საკუთრებაში. მაგრამ, თუ დედის ან მამის მხრიდან არიან გვერდითი ხაზის ნათესავები, მაშინ მეუღლე შეიძენს საკუთრების უფლებას სამკვიდროს ნახევარზე (1. დაღმავალი ხაზის მემკვიდრეები - შვილები, შვილიშვილები (წარმომადგენლობის უფლებით); 2. მშობლები, დები და ძმები, მათი დაღმავალი ხაზის ნათესავები; 3. აღმავალი ხაზის ნათესავები - ბებია და პაპა, ბებიის დედ-მამა, პაპის დედ-მამა და ა. შ.⁴ გვერდითი ხაზის ნათესავები - და-ძმის გარდა და ა.შ.)

გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის კანონმდებლობითაც, ცოცხლად დარჩენილი მეუღლე არცერთ კანონით მემკვიდრეთა რიგში არ არის გათვალისწინებული, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, მისი მოწვევა სამკვიდროს მისაღებად ხდება პირველ ან მეორე რიგის კანონით მემკვიდრეებთან ერთად. თუ ცოცხლად დარჩენილი სამკვიდროს მისაღებად მეუღლე მოწვეულ იქნება პირველი რიგის მემკვიდრეებთან, მაშინ მას უფლება აქვს სამკვიდროს ერთ მეოთხედზე, მეორე რიგის მემკვიდრეებთან ერთად - სამკვიდროს ნახევარზე. თუ არ არიან I და II რიგის მემკვიდრეები, მაშინ იგი მიიღებს სამკვიდროს მთლიანად.

ინგლისში ცოცხლად დარჩენილი მეუღლის წილი დამოკიდებულია იმაზე, დატოვა თუ არა მამკვიდრებელმა დაღმავალი ხაზით ნათესავები, მშობლები, დები და ძმები და ა.შ. თუ არიან დაღმავალი ხაზით ნათესავები, ცოცხლად დარჩენილ მეუღლეს აქვს ფიქსირებული ფულადი თანხის მიღების უფლება. როცა ქონების ღირებულება ვერ აღწევს ამ თანხას, ცოცხლად დარჩენილი მეუღლე მიიღებს მთელ სამკვიდროს. გარდა ამ თანხისა, ის მუდმივი სარგებლობისათვის იღებს ვალებისაგან თავისუფალი დარჩენილი ქონების ნახევარს, ქონების მეორე ნახევარი კი გადადის დაღმავალი ხაზის ნათესავებზე (ან მშობლებზე, ან თუ ისინი არ არიან დებსა და ძმებზე მინდობილი საკუთრების საწყისებზე)

ცოცხლად დარჩენილ მეუღლეს, ყველა შემთხვევაში, ეკუთვნის გამონაკლისი უფლება საოჯახო მოხმარების საგნებზე, ხოლო თუ ზემოთ აღნიშნული მემკვიდრეები არ არიან (დაღმავალი ხაზით ნათესავები, მშობლები, დები და ძმები), მაშინ მთელი სამკვიდრო გადადის ცოცხლად დარჩენილ მეუღლეზე. თუ მამკვიდრებელს მეუღლე არ დარჩა, მაშინ სამკვიდრო მემკვიდრეობით შემდეგი რიგითობით გადავა:

1) დაღმავალი ხაზით ნათესავები;

2) მშობლები;

3) ღვიძლი დები და ძმები;

4) არა ღვიძლი დები და ძმები;

5) ბებია-პაპა;

6) ღვიძლი ბიძები და დეიდები;

7) არა ღვიძლი ბიძები და დეიდები.

დედა ყოველთვის არის მემკვიდრე შვილის გარდაცვალების შემდეგ. მამა კი იმ შვილის მემკვიდრეა, რომელიც მამის მემკვიდრე იქნებოდა მისი გარდაცვალების შემდეგ რომ ეცოცხლა.

მშობლებთან გათანაბრებული არიან მშვილებლები, თუ შვილება ძალას ინარჩუნებდა სამკვიდროს გახსნამდე. ნაშვილების მშობლებთან აღმავალი ხაზის სხვა ღვიძლ ნათესავებსა და და-ძმებს აღარ აქვთ კანონით მემკვიდრეობის უფლება ნაშვილების ან მისი შთამომავლობის გარდაცვალების შემდეგ.

შვილიშვილები, შვილიშვილების შვილები და ამ უკანასკნელთა შვილები კანონით მემკვიდრეთა რიგში არ შედიან. კანონი მათი მემკვიდრეობის განსაკუთრებულ წესს ადგენს. ისინი კანონით მემკვიდრეებად ჩაითვლებიან, თუ სამკვიდროს გახსნის დროისათვის ცოცხალი აღარ არის მათი მშობელი, რომელიც მამკვიდრებლის მემკვიდრე უნდა ყოფილიყო. მემკვიდრეობის ასეთ სპეციფიკურ წესს უწოდებენ მემკვიდრეობას წარმომადგენლობის უფლებით. თუ მათ მშობელს ჩამოერთვა მემკვიდრეობის უფლება, მაგრამ გარდაიცვალა სამკვიდროს გახსნამდე, შვილიშვილებს მაინც აქვთ მემკვიდრეობის უფლება წარმომადგენლობის უფლებით. შვილიშვილები, შვილიშვილის შვილები და უკანასკნელთა შვილები თანასწორად იღებენ იმ წილს, რომელიც კანონით მემკვიდრეობის დროს მათ გარდაცვლილ მშობელს ეკუთვნოდა. შვილიშვილები ვერ გახდებიან მემკვიდრეები, თუ მათმა მშობლებმა უარი თქვეს სამკვიდროს მიღებაზე.

მეორე რიგში შედიან მამკვიდრებლის დები და ძმები, როგორც ღვიძლი ისე ნახევარი. დედინაცვლის შვილებსა და მამინაცვლის შვილებს შორის ნათესაური კავშირი არ არსებობს და ისინი არც ურთიერთმემკვიდრეები არიან. ხოლო დისწულებსა და ძმისწულებს შეუძლიათ სამკვიდრო ქონება მიიღონ წარმომადგენლობის უფლებით.

მესამე რიგში - ბებია-პაპა, ბებიისა და პაპის დედ-მამა. თუ მამკვიდრებელი, ამ შემთხვევაში შვილიშვილი დაქორწინებული პირების შვილი იყო, გარდაცვლილის ბებია და პაპა მიიჩნევიან მემკვიდრეებად როგორც დედის, ისე მამის მხრიდან. თუკი მამკვიდრებელი დაუქორწინებელი პირების შვილია, მაშინ დედის მხრიდან ბებია და პაპა ყოველთვის მემკვიდრეები არიან, მამის მხრიდან კი მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მამკვიდრებელსა და მამამისს შორის კავშირი სათანადო წესით იყო დადგენილი.

მეოთხე რიგში - გარდაცვლილის ძმები (დედის ძმა და მამის ძმა), დეიდები და მამიდები.

მეხუთე რიგში - ბიძაშვილები, დეიდაშვილები და მამიდაშვილები. ხოლო თუ ეს უკანასკნელნი არ არიან, მაშინ მათი შვილები.

სამკვიდროს გახსნის შემდეგ, მემკვიდრეებად მოწვეული იქნებიან პირველი რიგის მემკვიდრეები. თუ პირველი რიგის თუნდაც ერთი მემკვიდრე მაინც არის, მაშინ მეორე რიგის ვერც ერთი მემკვიდრე ვერ მიიღებს წილს სამკვიდროდან; მესამე რიგის ვერც ერთი მემკვიდრე ვერ მიიღებს სამკვიდროდან წილს, თუ მეორე რიგის ერთ-ერთი მემკვიდრე მაინც არის და ა.შ. ასე რომ, წინა რიგის თუნდაც ერთ-ერთი მემკვიდრის არსებობა გამორიცხავს შემდეგი რიგის მემკვიდრეთა მემკვიდრეობას. შემდგომი რიგის მემკვიდრეების მოწვევა სამკვიდროს მისაღებად მხოლოდ მაშინ ხდება, თუ:

1) წინა რიგის მემკვიდრეები არ არიან;

2) ყველა წინა რიგის მემკვიდრემ უარი თქვა სამკვიდროს მიღებაზე;

3) წინა რიგის ყველა მემკვიდრეს ჩამოერთვა უფლება ანდერძით ან კანონში მითითებული სხვა საფუძვლებით.

თუ მამკვიდრებელს არ ჰყავს ასეთი მემკვიდრეები, ან როცა ყველა მემკვიდრეს ჩამოერთვა მემკვიდრეობის უფლება, ანდა მამკვიდრებელს არა ჰყავს კანონით მემკვიდრეები, ხოლო ანდერძი მოიცავს სამკვიდროს ნაწილს, მაშინ სამკვიდრო გადადის ხაზინაზე.

თუ მამკვიდრებელი მოხუცთა, ინვალიდთა, სამკურნალო, აღმზრდელობით და სოციალური დაცვის სხვა დაწესებულების რჩენაზე იმყოფება, მაშინ უმკვიდრო ქონება ამ დაწესებულებების საკუთრებაში გადადის.

ადრე მოქმედი კანონმდებლობის მიხედვით, კანონისმიერი მემკვიდრეების წრეს ეკუთვნოდნენ არაშრომისუნარიანი პირები, რომლებიც სამკვიდროს დამტოვებლის რჩენაზე იყვნენ მის სიკვდილამდე არანაკლებ ერთი წლისა. თუ მათ გარდა სხვა მემკვიდრეებიც იყვნენ, ისინი იღებდნენ მემკვიდრეობას იმ მემკვიდრეების თანასწორად, რომლებიც მოწოდებული იყვნენ მემკვიდრეებად.

ახალი სამოქალაქო კოდექსის 1338-ე მუხლის მიხედვით, არაშრომისუნარიან პირებს, რომლებიც მამკვიდრებლის რჩენაზე იყვნენ და დამოუკიდებლად თავის შენახვა არ შეუძლიათ, უფლება აქვთ მოითხოვონ სარჩო (ალიმენტი) სამკვიდროდან, თუ მათ შესახებ ანდერძში მითითებული არ ყოფილა. თანხის ოდენობა, რაც გადახდილი უნდა იქნეს სარჩოს სახით, შეიძლება შემცირდეს სამკვიდროს აქტივის მოცულობის გათვალისწინებით.

როგორც აღვნიშნეთ, მამკვიდრებლის გარდაცვალების შემდეგ მის ქონებას იღებენ მემკვიდრეები, იქნებიან ისინი კანონით თუ ანდერძით. მემკვიდრის მიერ სამკვიდრო მიღებულად ჩაითვლება:

1) თუ მემკვიდრე სამკვიდროს გახსნის ადგილას სანოტარო ორგანოში შეიტანს განცხადებას სამკვიდროს გახსნის შესახებ;

2) თუ მემკვიდრე ფაქტობრივად შეუდგა სამკვიდროს ფლობას ან მართვას, რაც უდავოდ მოწმობს, რომ მან სამკვიდრო მიიღო. როდესაც მემკვიდრე ფაქტობრივად შეუდგა სამკვიდროს ფლობას, მიიჩნევა, რომ მან მთლიანად მიიღო სამკვიდრო, რაშიც უნდა გამოიხატებოდეს და სადაც უნდა იყოს იგი.

3) ერთ-ერთი მემკვიდრის მიერ სამკვიდროდან წილის მიღებაზე უარის თქმა სხვა მემკვიდრის სასარგებლოდ. სამკვიდროს გახსნის მომენტიდან მემკვიდრე, რომელიც სამკვიდროს მიიღებს, ითვლება ქონების მესაკუთრედ, წარმოეშობა უფლება ქონებიდან მიღებულ შემოსავალზე, ქონებაზე ხარჯების გაწევის მოვალეობა და ა. შ.

სამკვიდროს მიღება შეუძლია ქმედუნარიან პირს. ქმედუუნარო და შეზღუდულ ქმედუნარიანობის მქონე პირები სამკვიდროს იღებენ მათი კანონიერი წარმომადგენლობის მეშვეობით.

თუ მემკვიდრე, სამკვიდროს გახსნის შემდეგ, მაგრამ სამკვიდროს მიღებამდე გარდაიცვალა, მაშინ სამკვიდროდან მისი წილის მიღების უფლება გადადის მის მემკვიდრეებზე. მემკვიდრეობით სამკვიდროს მიღების უფლების გადასვლას უწოდებენ ტრანსმისიას; ხოლო მემკვიდრეს, რომლის გარდაცვალების შემდეგ სამკვიდროს მიღების უფლება გადადის სხვა პირზე - ტრანსმიტენტს; იმ პირს კი, რომელზედაც სამკვიდროს მიღების უფლება გადადის - ტრანსმისარს. ამ უკანასკნელს უფლება აქვს მიიღოს ის სამკვიდროც, რომელიც უშუალოდ ეკუთვნოდა ტრანსმიტენტს. ტრანსმისიით ქონების მიღებაზე უარის თქმისას, ეს ქონება იმ პირებზე გადადის, რომლებიც მოწვეული იყვნენ სამდივნოს მისაღებად გარდაცვლილ მემკვიდრეებთან ერთად.

კანონის თანახმად, დადგენილია დრო, რომლის განმავლობაშიც მემკვიდრემ სამკვიდრო უნდა მიიღოს. სამკვიდრო მიღებულ უნდა იქნეს სამკვიდროს გახსნის დღიდან ექვსი თვის განმავლობაში. ამ ვადის გასვლის შემთხვევაში, მემკვიდრე კარგავს სამკვიდროს მიღების უფლებას. კანონით, აგრეთვე, გათვალისწინებულია ამ ვადის გაზრდის შესაძლებლობები:

1) პირს, რომლის სამკვიდროს მიღების უფლება იმ შემთხვევაში წარმოიშობა, როცა სხვა (წინა რიგის) მემკვიდრეები სამკვიდროს არ მიიღებენ, შეუძლია სამკვიდრო მიიღოს სამკვიდროს მისაღებად დადგენილი ვადის დარჩენილი დროის განმავლობაში, ხოლო თუ ეს დრო სამ თვეზე ნაკლებია, - გაგრძელებული იქნება სამ თვემდე.

2) ანალოგიურ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე, როდესაც სამკვიდროს წილის მიღება ხორციელდება მემკვიდრეობითი ტრანსმისიით;

3) თუ მემკვიდრემ საპატიო მიზეზით ვერ შეძლო სამკვიდროს მიღება (ხანგრძლივი ავადმყოფობა, ხანგრძლივი მივლინება და სხვა).

1426-ე მუხლიდან გამომდინარე, მემკვიდრემ, რომელმაც სამკვიდროს მიღების ვადას გადააცილა, სასამართლოს მხოლოდ მაშინ უნდა მიმართოს, როცა მემკვიდრეები, რომლებმაც სამკვიდრო მიიღეს, თანახმა არ არიან მემკვიდრეთა წრეში ჩართონ მემკვიდრე, რომელმაც სამკვიდროს მიღების ვადას გადააცილა. ეს უკანასკნელი მისი ხვედრი ქონებიდან, რომელიც სხვა მემკვიდრეებმა მიიღეს ან ხაზინის საკუთრებაში გადავიდა, ნატურად მიეცემა ის, რაც შენარჩუნებულია, და ასევე მისი ხვედრი ქონების დანარჩენი ნაწილის ღირებულება. მოცემულ მემკვიდრეს უფლება არა აქვს მოითხოვოს სხვა მემკვიდრეებისაგან იმ დანაკარგების ანაზღაურება, რაც გამოიწვია, მაგალითად, ნივთის გაცვეთამ, შემთხვევით დაღუპვამ ან გაფუჭებამ და სხვა.

მემკვიდრეს, რომელიც შეუდგა სამკვიდროს ფლობას ან მართვას სამკვიდროს გახსნის დღიდან ექვსი თვის გასვლამდე ან სამკვიდროს მოწმობის მიღებამდე,¹ უფლება არა აქვს განკარგოს სამკვიდრო. გამონაკლისის სახით დაიშვება იმ ხარჯების გაღება, რომელიც:

1) მამკვიდრებლის მოვლისა და მკურნალობისათვის მისი ავადმყოფობის დროს და დაკრძალვისათვის;

2) მამკვიდრებლის რჩენაზე მყოფი პირების შენახვისათვის;

3) ხელფასის გასტუმრებისათვის;

4) სამკვიდროს დაცვისა და მართვისათვის.

მემკვიდრეს უფლება აქვს მოითხოვოს სამკვიდროს აღწერა, რისთვისაც ეძლევა ორი თვის ვადა, რაც შედის სამკვიდროს მისაღებად დადგენილ საერთო ვადაში.

მემკვიდრეს შეუძლია მოითხოვოს სამკვიდროში შემავალი ქონება, თუ ის სხვის ხელშია, გადაახდევინოს ვალები მამკვიდრებლის მოვალეებს, რომლებსაც მამკვიდრებლისათვის არ შეუსრულებიათ ვალდებულება. მემკვიდრეს შეუძლია უარი თქვას სამკვიდროს მიღებაზე სამი თვის განმავლობაში იმ დღიდან, როცა მან შეიტყო ან უნდა შეეტყო სამკვიდროს მისაღებად თავისი მოწვევის შესახებ. საპატიო მიზეზის არსებობისას, ეს ვადა შეიძლება გაგრძელდეს სასამართლოს მიერ არაუმეტეს ორი თვისა. სამკვიდროს მიღებაზე უარი უნდა გაფორმდეს სანოტარო ორგანოში.

მემკვიდრემ მთლიანად უნდა მიიღოს მისი წილი სამკვიდროდან ან მთლიანად უარი უნდა თქვას მასზე. არ დაიშვება სამკვიდროს მიღება ან მასზე უარის თქმა ნაწილობრივ რაიმე დათქმით ან ვადით. თუ მემკვიდრე უარს იტყვის სამკვიდროს ნაწილზე ან დათქვამს რაიმე პირობას, ითვლება, რომ ის უარს ამბობს სამკვიდროზე. არ დაიშვება ასევე უარი ანდერძით მემკვიდრეობაზე და თანხმობა იმავე ქონების მიღებაზე. კანონით ამ საერთო წესიდან არსებობს გამონაკლისი:

1. მემკვიდრეს, რომელიც არ მისდევს სოფლის მეურნეობას, შეუძლია უარი თქვას სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის, მოწყობილობის, შრომის იარაღებისა და პირუტყვის მიღებაზე, მაგრამ ეს არ ჩაითვლება სამკვიდროს მიღებაზე საერთოდ უარის თქმად;

2. თუ მემკვიდრეს სხვადასხვა საფუძვლით სამკვიდროდან რამდენიმე წილი ეკუთვნის, მას შეუძლია მიიღოს ერთი წილი და უარი თქვას მეორეზე, ან უარი თქვას ყველაზე. მაგალითად: თუ ანდერძით მემკვიდრეს განსაზღვრული წილი ეკუთვნის და ამავე დროს, კანონით მემკვიდრეობისას მას შეუძლია მიიღოს ანდერძის გარეთ დარჩენილი ქონების წილი, მაშინ მას უფლება აქვს უარი განაცხადოს ანდერძით მემკვიდრეობაზე და მიიღოს ანდერძის გარეთ დარჩენილი ქონება და პირიქით;

3. მემკვიდრეს უფლება აქვს უარი თქვას სამკვიდროს იმ ნაწილზე, რომელიც ეკუთვნის შემატების უფლებით, სამკვიდროს დანარჩენი ნაწილის მიუხედავად.

მემკვიდრეს შეუძლია უარი თქვას სამკვიდროს მიღებაზე სხვა პირთა სასარგებლოდ კანონით ან ანდერძით მემკვიდრეთა რიცხვიდან, იმ მემკვიდრეთა გარდა, რომლებიც უღირსნი ან მემკვიდრეობაჩამორთმეული არიან.

თუ მემკვიდრემ უარი თქვა სამკვიდროს მიღებაზე, მაგრამ არ განუცხადებია, თუ ვის სასარგებლოდ ამბობს უარს, მაშინ მისი წილი შეემატება მემკვიდრეებად მოწვეულ კანონით მემკვიდრეთა წილს, ხოლო, თუ მთელი სამკვიდრო ანდერძით იყო განაწილებული, მაშინ ანდერძით მემკვიდრეთა წილს და იგი განაწილდება მათ შორის, მათი წილის პროპორციულად, თუ ანდერძით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული.

თუ მემკვიდრემ, რომელმაც უარი თქვა სამკვიდროს მიღებაზე, ერთადერთი იყო მოცემული რიგის მემკვიდრეთა შორის, ასეთ შემთხვევაში სამკვიდრო გადავა მომდევნო რიგის მემკვიდრეებზე. სამკვიდრო მიღებაზე უარის თქმა დასაშვებია არა მხოლოდ ერთი, არამედ რამდენიმე მემკვიდრის სასარგებლოდ. მემკვიდრეს, რომელიც უარს ამბობს სამკვიდროს მიღებაზე რამდენიმე მემკვიდრის სასარგებლოდ, შეუძლია მიუთითოს თითოეულის წილზე. ასეთი მითითების არარსებობისას, მისი წილი თანაბრად განაწილდება იმ მემკვიდრეებზე, რომელთა სასარგებლოდაც სამკვიდროს მიღებაზე უარი იყო ნათქვამი.

სამკვიდროს მიღებაზე უარის თქმა შვილიშვილის სასარგებლოდ დაიშვება:

1. თუ სამკვიდროს გახსნის დროისათვის ცოცხალი აღარ არის. მისი მშობელი, რომელიც მამკვიდრებლის მემკვიდრე უნდა ყოფილიყო;

2. თუ შვილიშვილი ანდერძით მემკვიდრეა.

არ დაიშვება უარის თქმა სამკვიდროს მიღებაზე მას შემდეგ, რაც მემკვიდრემ სამკვიდროს გახსნის ადგილას სანოტარო ორგანოში შეიტანა განცხადება სამკვიდროს მიღების ან სამკვიდრო მოწმობის მიღების შესახებ. რაც შეეხება მემკვიდრეს, რომელიც ფაქტობრივად შეუდგა სამკვიდროს ფლობას ან მართვას, სამკვიდროს მისაღებად დადგენილი დროის განმავლობაში შეუძლია უარი თქვას სამკვიდროს მიღებაზე, რის შესახებაც განცხადებით უნდა მიმართოს სანოტარო ორგანოს.

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ მემკვიდრის განცხადება სამკვიდროს მიღებაზე უარის თქმის შესახებ შეუქცევადია, ე.ი. მემკვიდრეს აღარ შეუძლია მიიღოს სამკვიდროდან არავითარი წილი.

ქმედუუნარო და შეზღუდული ქმედუნარიანობის მქონე პირის უარი სამკვიდროს მიღებაზე დაიშვება მხოლოდ სასამართლოს ნებართვით.

უარის თქმა სამკვიდროს მიღების უფლებაზე სასამართლომ შეიძლება ბათილად ცნოს, თუ ის მოხდა: იმ პირის მიერ, რომელსაც უარის თქმის მომენტში არ შეეძლო შეეგნო თავისი მოქმედება და ეხელმძღვანელა მისთვის, მოტყუების, ძალადობის, მუქარის გავლენითა და კანონით გათვალისწინებული სხვა საფუძვლებით, რომლებიც გარიგების ბათილობას იწვევს.

სამკვიდროს მიღება ან მიღებაზე უარის თქმა შეიძლება სადავო გახდეს ორი თვის განმავლობაში იმ დღიდან, როცა დაინტერესებულმა პირმა შეიტყო, რომ ამისათვის არსებობს სათანადო საფუძველი.

საინტერესოა, მემკვიდრეს, რომელმაც უარი განაცხადა სამკვიდროს მიღებაზე, შეუძლია თუ არა შემდეგ მიიღოს სამკვიდრო (ან მისი ნაწილი), თუ აღმოჩნდა ქონება, რომელიც სამკვიდროში უნდა შევიდეს, მაგრამ სამკვიდროს მიღებაზე უარის თქმის დროს მისი არსებობის შესახებ ცნობილი არ იყო. ამ შემთხვევაში, სრულიად შესაძლებელია, რომ მემკვიდრეს უარი არ ეთქვა სამკვიდროს მიღებაზე, რომ სცოდნოდა სხვა ქონების არსებობის შესახებ. ამიტომ მას უნდა მიეცეს უფლება თავიდანვე გადაწყვიტოს სამკვიდროს მიღების ან არ მიღების საკითხი.

ამრიგად, სამოქალაქო კოდექსის მიხედვით, არსებობს კანონით მემკვიდრეთა ხუთი რიგი:

1) გარდაცვლილის შვილები, მეუღლე, მშობლები (მშვილებლები);

2) გარდაცვლილის დები და ძმები;

3) ბებია-პაპა, ბებიის დედ-მამა და პაპის დედ-მამა;

4) ბიძები, დეიდები და მამიდები;

5 )ბიძაშვილები, დეიდაშვილები და მამიდაშვილები.

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ წინა რიგის თუნდაც ერთ-ერთი მემკვიდრის არსებობა გამორიცხავს შემდეგი რიგის მემკვიდრეთა მემკვიდრეობას. კანონით მამკვიდრებელს უფლება აქვს ამოირჩიოს მემკვიდრეები როგორც კანონით მემკვიდრეთა წრიდან, ისე გარეშე პირებიდანაც, რომელთა ხელშიც მამკვიდრებლის გარდაცვალების შემდეგ გადადის სამკვიდრო ან მისი ნაწილი, თუმცა კანონით გათვალისწინებულია სავალდებულო წილის მიღება მხოლოდ კანონით მემკვიდრეთა პირველი რიგის წევრების მიერ. კანონი იცნობს კანონითა და ანდერძით მემკვიდრეთა უღირსად ცნობას, ასევე მემკვიდრეობის უფლების ჩამორთმევას მხოლოდ კანონით მემკვიდრეობის დროს, ე.ი. მამკვიდრებელს შეუძლია შეადგინოს ანდერძი იმ პირის სასარგებლოდ, რომელსაც ჩამორთმეული აქვს მშობლის უფლება ან, რომელიც მამკვიდრებლის რჩენის მოვალეობას თავს არიდებდა. ასეთი ანდერძი ნამდვილად იქნება ცნობილი. კოდექსით დაშვებულია მემკვიდრეობა წარმომადგენლობის უფლებით, ე. ი. შვილიშვილები, შვილიშვილების შვილები და ამ უკანასკნელთა შვილები მემკვიდრეებად ჩაითვლებიან, თუ სამკვიდროს გახსნის დროისათვის ცოცხალი აღარ არიან მათი მშობლები, რომლებიც მამკვიდრებლის მემკვიდრეები უნდა ყოფილიყვნენ.

____________________

1. სამკვიდროზე უფლების მოწმობა არის დოკუმენტი, რომელიც ადგენს მასში მოხსენიებული პირის მიერ სამკვიდროს მიღების ფაქტს. იგი ეძლევათ მემკვიდრეებს სამკვიდროს გახსნის დღიდან ექვსი თვის გასვლის შემდეგ. თუ მოწმობის მთხოვნელის გარდა სხვა მემკვიდრე არ არის, მოწმობა ექვს თვეზე ადრეც გაიცემა. სამკვიდროს მოწმობის მიღება ყოველთვის არ არის სავალდებულო, იგი აუცილებელია მაშინ, როცა მემკვიდრეობით გადადის ისეთი ქონება, რომელიც რეგისტრაციას მოითხოვს (მაგალითად: უძრავი ქონება, ავტომანქანა და სხვა). სამკვიდროზე უფლების მოწმობა შეიძლება გაიცეს როგორც მთელ სამკვიდროზე, ასევე მის ნაწილზე. მოწმობის გაცემა შესაძლებელია როგორც ყველა მემკვიდრეზე ერთად, ისე თითოეულზე ცალ-ცალკე, მათი სურვილისამებრ.

ლევან ბარდაველიძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

გადაზიდვა-გადაყვანის, როგორც სამოქალაქო შინაარსის სამართლებრივი ურთიერთობები, რეგულირდება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მეთორმეტე თავით. იგი აწესრიგებს ტვირთების გადაზიდვის და მგზავრთა გადაყვანის პროცესებისათვის დამახასიათებელ ისეთ აუცილებელ საკითხებს, როგორებიცაა გადამზიდველსა და მეორე მხარეს შორის ხელშეკრულების დადება, ხელშეკრულების ვადები და პირობები, ტვირთების გადაზიდვის თავისებურებანი, მხარეთა პასუხისმგებლობა, მიყენებული ზიანის ანაზღაურების პირობები, ოდენობა და სხვა.

ტვირთების გადაზიდვის და მგზავრთა გადაყვანის ურთიერთობები იწყება მხარეთა შორის სათანადო შინაარსის მქონე ხელშეკრულების გაფორმებით, რომელშიც ჩამოყალიბებული უნდა იყოს მთელი რიგი პირობები და საკითხები, რომლებითაც დაცული იქნება მხარეთა კანონიერი ინტერესები და მიზნები. ქვემოთ შევეცდებით მოქმედი სამოქალაქო კოდექსის ნორმების მიხედვით, განვიხილოთ, თუ რა უფლებები და მოვალეობები აკისრიათ გადაზიდვა-გადაყვანის ურთიერთობებში მონაწილე მხარეებს.

გადამზიდველი ვალდებულია წინასწარ შეთანხმებული საფასურით გადაიტანოს ტვირთი და გადაიყვანოს მგზავრი დანიშნულების ადგილას. გადამზიდველი პასუხისმგებელია მისი ბრალით მგზავრისათვის მიყენებული ზიანის, მისი ბარგის დაზიანების ან დაკარგვისათვის. ამგვარი პასუხისმგებლობა არ შეიძლება დადგეს, თუ ზემოთაღნიშნული ზიანი გამოწვეულია დაუძლეველი ძალის ზემოქმედებით, თვით მგზავრის ქმედებით ან მგზავრის ბარგის მიერ. ამ უკანასკნელში იგულისხმება ის გარემოება, რომ თავად ბარგი, თავისი თვისებებიდან გამომდინარე, შეიძლება არ იყოს ტრანსპორტირებისათვის გამიზნული, ანუ თავად ტრანსპორტირება შეიძლება წარმოადგენდეს მისი მთლიანი განადგურების ან ნაწილობრივი დაზიანების შესაძლო პირობას. სამოქალაქო კოდექსის 669-ე მუხლის მე-3 ნაწილი ცალსახად ადგენს, რომ გადაზიდვა-გადაყვანის პროცესში, ზემოთ მითითებული გადამზიდველის პასუხისმგებლობა არ შეიძლება გამოირიცხოს ან შეიზღუდოს მხარეთა შორის არსებული ხელშეკრულების საფუძველზე, ანუ გადამზიდველი სრული მოცულობითაა პასუხისმგებელი მისი ბრალეული ქმედებით გამოწვეულ ზიანზე.

პირი, რომელიც ნებისმიერ მსურველს საჯაროდ სთავაზობს (სარეკლამო განცხადებების სახით და სხვ.) გადაზიდვა-გადაყვანას, ვალდებულია დადოს მსურველთან ასეთი ხელშეკრულება, თუკი მას არ აქვს უარის თქმის საფუძველი. უარის თქმის საფუძველში უნდა ვიგულისხმოთ გამგზავნის ან მგზავრის მიერ წაყენებული პირობების ან ვადების მიუღებლობა გადამზიდავისათვის, რაც შეიძლება განპირობებული იყოს ამგვარი პირობებისა ან ვადების არარეალურობით, მოქმედ კანონმდებლობის მოთხოვნებთან შეუსაბამობით, არარენტაბელობით და სხვ.

პრაქტიკაში, ტვირთების გადაზიდვის ხელშეკრულების ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული ფორმაა ზედნადები, რომელიც თავისი შინაარსიდან გამომდინარე, შესაძლებლობის მიხედვით, მაქსიმალურად სრულად უნდა მოიცავდეს გადაზიდვის პროცესთან დაკავშირებულ საკითხებს. მოქმედი კანონმდებლობა აწესებს მთელ რიგ მოთხოვნებს, რომელთა დაცვითაც უნდა იქნას შევსებული ზედნადები, და თუ ეს მოთხოვნები დაცული არ არის, ან ზედნადებში არის ხარვეზები, გადაზიდვის ხელშეკრულების შინაარსის და ნამდვილობის განსაზღვრა ხდება სამოქალაქო კოდექსის მოქმედი ნორმებით.

კანონმდებლობა ითხოვს, რომ ზედნადები შევსებულ იქნას სულ მცირე სამ ცალად, რომელთაგან ერთი რჩება გადამზიდველთან, მეორე ეგზემპლარი თან დაერთვის ტვირთს და ტვირთის გადაცემისას გადაეცემა მის მიმღებს, ხოლო მესამეს იტოვებს ტვირთის გამგზავნი. იმ შემთხვევაში, როდესაც საჭიროება მოითხოვს ტვირთი განაწილდეს რამოდენიმე ტრანსპორტზე ან ტრანსპორტის რამოდენიმე სახეობაზე, ან თავად ტვირთი რამოდენიმე სახეობისაა, ან საჭიროა მისი ცალკეულ პარტიებად დაყოფა და ისე გაგზავნა, გადამზიდველი და გამგზავნი უფლებამოსილნი არიან მოითხოვონ ზედნადების უფრო მეტი რაოდენობით შედგენა და ეს რაოდენობა უნდა იყოს იმდენი, რამდენიცაა ტვირთის სახეობა, ტვირთის პარტია, ან სატრანსპორტო საშუალების რაოდენობა. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 674-ე მუხლის პირველი ნაწილი ადგენს იმ მონაცემთა ნუსხას, რომლებსაც აუცილებლად უნდა შეიცავდეს ზედნადები, კერძოდ, მასში უნდა იყოს მითითებული ზედნადების გაცემის ადგილი და თარიღი, ტვირთის გამგზავნისა და მიმღების ვინაობა და მისამართი, ტვირთის მიტანის ვადა და ადგილი, ტვირთის სახელწოდება, შეფუთვის სახე, წონა, რაოდენობა და სხვ. მუხლის მეორე ნაწილი მიუთითებს, რომ საჭიროებისას ზედნადები შეიძლება შეიცავდეს სხვა ისეთ მონაცემებს, როგორებიცაა გამგზავნის მიერ რიგი ხარჯების თავის თავზე აღება, ტვირთის დაზღვევის საკითხი და სხვ. მხარეები, ზემოთ მითითებული მუხლის მესამე ნაწილის მიხედვით, უფლებამოსილნი არიან ზედნადებში, აღნიშნულის გარდა, შეიტანონ სხვა ისეთი მონაცემებიც, რომლებსაც ისინი საჭიროდ მიიჩნევენ. იმ შემთხვევაში, თუ გამგზავნი არასწორად ან არასრულყოფილად წარმოადგენს თავის და ტვირთის მიმღების სახელს ან მისამართს, ტვირთის გადაცემის დღესა და ადგილს, ტვირთის მიტანის ადგილს, მის სახელწოდებას, შეფუთვის სახეს, საფრთხეშემცველი ტვირთის ნიშნებს (თუ ტვირთი თავისთავად საფრთხეშემცველია), ტვირთის რაოდენობას, ნიშნებს, ნომრებს, წონას, საბაჟო სამსახურის აღნიშვნას ან კოდექსის 674-ე მუხლის მეორე ნაწილით გათვალისწინებულ მონაცემებს, იგი პასუხისმგებელი ხდება ყველა იმ ხარჯებისა და ზიანისათვის, რაც გამოიწვევს ამ მონაცემთა არასწორი ან არასრული წარმოდგენა.

ტვირთის მიღებისთანავე გადამზიდველი ვალდებულია შეამოწმოს ტვირთის რაოდენობა და მდგომარეობა, მისი შეფუთვა, თუ რამდენად სწორადაა შეტანილი ზედნადებში მისი ნიშნების და ნომრების მონაცემები. გამგზავნი უფლებამოსილია გადამზიდველს მოსთხოვოს გასაგზავნი ტვირთის წონისა და შემცველობის გადამოწმება, რისი შედეგებიც სათანადოდ უნდა აისახოს ზედნადებში. თავის მხრივ, გადამზიდველი უფლებამოსილია გამგზავნისაგან მოითხოვოს ასეთი შემოწმებისათვის საჭირო ხარჯების ანაზღაურება. ზედნადების არსებობისას ივარაუდება, რომ მხარეებს შორის დადებულია ტვირთის გადატანის ხელშეკრულება და გადამზიდველს გადასაზიდი ტვირთი მიღებული აქვს. ამგვარი ვარაუდი არსებობს მანამ, სანამ კონკრეტული ვითარებიდან გამომდინარე, საწინააღმდეგო არ დამტკიცდება. ასევე, საპირისპიროს დამტკიცებამდე ივარაუდება, რომ გადამზიდველის მიერ ტვირთის მიღებისას ტვირთი და მისი შეფუთვა (თუკი ასეთი საჭიროა ტვირთის თავისებურებებიდან გამომდინარე) კარგ მდგომარეობაში იყო და მისი რაოდენობა სწორად იყო ასახული ზედნადებში.

იმ შემთხვევაში, როცა ტრანსპორტირების პირობები ითხოვს ტვირთის შეფუთვას, გამგზავნი ვალდებულია უზრუნველყოს მისი შეფუთვა, რათა ზიანი არ მიადგეს სხვა პირებს ან სხვა ქონებას. ამ პირობის დაუცველობისას, გამგზავნი პასუხისმგებელი ხდება გადამზიდავის წინაშე. ამგვარი პასუხისმგებლობა არ დადგება იმ შემთხვევაში, თუ გადამზიდველმა თავიდანვე იცოდა, რომ ტვირთი საერთოდ არ იყო, ან არასათანადოდ იყო შეფუთული და ამასთან დაკავშირებით პრეტენზიები არ გამოუთქვამს.

თუკი ტვირთმა დანიშნულების ადგილას მიტანამდე უნდა გადაკვეთოს სახელმწიფო საზღვარი და აქედან გამომდინარე, მის მიმართ უნდა შესრულდეს რიგი საბაჟო მოქმედებანი, გამგზავნი ვალდებულია საბაჟო მოქმედებათა შესასრულებლად საჭირო დოკუმენტაცია და ამასთან დაკავშირებული ყველა საჭირო ინფორმაცია თან დაურთოს ტვირთს ან ისინი უშუალოდ ჩააბაროს გადამზიდველს. იგი პასუხისმგებელია ამგვარი დოკუმენტაციის სისწორესა და სისრულეზე, ხოლო გადამზიდველი არ არის ვალდებული შეამოწმოს წარმოდგენილი საბუთების და ინფორმაციის სისწორე. თავის მხრივ, ეს უკანასკნელი პასუხისმგებელია ამგვარი საბუთების დაკარგვის ან არასწორად გამოყენებისათვის, რის შემთხვევაშიც მას არ შეიძლება დაეკისროს იმაზე მეტი პასუხისმგებლობა, ვიდრე ეს პასუხისმგებლობა იქნებოდა თავად ტვირთის მთლიანად დაკარგვის დროს.

ტვირთის გამგზავნი, რომელიც ტვირთის მესაკუთრეა მანამ, სანამ საკუთრების უფლება ტვირთის მიმღებზე არ გადავა, უფლებამოსილია თავისი შეხედულებისამებრ განკარგოს ეს ტვირთი, კერძოდ, მას შეუძლია გაასხვისოს იგი, მოსთხოვოს გადამზიდველს, რომ მან შეწყვიტოს გადაზიდვა, ან მოითხოვოს, რომ გადამზიდველმა არ შეცვალოს მიწოდების ადგილი, ტრანსპორტირების სახეობა და მიმღები პირი. გამგზავნის ეს უფლებები ძალაშია მანამდე, სანამ ზედნადებში მითითებული მიმღები არ შეიძენს ტვირთის განკარგვის უფლებას. ამ უფლებას კი იგი შეიძენს, როდესაც მას გადაეცემა ტვირთი და ზედნადები, რომელშიც ხდება სათანადო აღნიშვნა მიმღების მიერ ტვირთის მიღების შესახებ, თუ გამგზავნსა და მიმღებს შორის სხვაგვარი შეთანხმებაც შეიძლება ტვირთზე საკუთრების უფლების გადაცემის მომენტთან დაკავშირებით. თავის მხრივ, მიმღები, მას შემდეგ, რაც შეიძენს მიღებული ტვირთის განკარგვის უფლებას, უფლებამოსილია გასცეს მითითება, რომ ტვირთი მიეწოდოს მესამე პირს, ხოლო ამ უკანასკნელს არ რჩება უფლება დაასახელოს ტვირთის სხვა მიმღები. ტვირთის თავდაპირველი მიმღების მიერ გაცემული მითითება სათანადოდ უნდა იყოს ასახული გადამზიდველისათვის წარდგენილ ზედნადების პირველ პირში, მიმღებსავე ეკისრება ამ მითითების შესრულებით გამოწვეული ხარჯებისა და ზიანის ანაზღაურების ვალდებულება. ამგვარი მითითებების შესრულება რეალურად უნდა იყოს შესაძლებელი იმ პირისათვის, რომლის მიმართაც იქნა ის გაცემული. იგი ხელს არ უნდა უშლიდეს გადამზიდველის საქმიანობას, ზიანს არ უნდა აყენებდეს სხვა ტვირთებს და არ უნდა გამოიწვიოს ტვირთის დანაწილება. თუ გადამზიდველი ვერ ასრულებს მიმღების მიერ მასზე გაცემულ ამგვარ მითითებას, მან ამის შესახებ დაუყოვნებლივ უნდა აცნობოს მიმღებს, წინააღმდეგ შემთხვევაში მას დაეკისრება შესაბამისი პასუხისმგებლობა.

მას შემდეგ, რაც ტვირთი ზედნადებში მითითებულ ადგილას იქნება მიტანილი, მიმღები უფლებამოსილია გადამზიდველს მოსთხოვოს და მისგან მიიღოს ტვირთზე თანდართული ზედნადები, ამ უკანასკნელისათვის ტვირთის მიღების სათანადო დადასტურების გაცემის საფუძველზე. ამ ქმედებათა განხორციელების შემდეგ, ტვირთი ითვლება გადაცემულად. ამ მომენტისათვის თუ აღმოჩნდება, რომ ტვირთი მიტანილია დანაკლისით, ან დარღვეულია მიტანის ვადები, მიმღები უფლებამოსილია გამგზავნსა და გადამზიდველს შორის არსებული ხელშეკრულების პირობების საფუძველზე წაუყენოს მოთხოვნები გადამზიდველს.

დანიშნულების ადგილას ტვირთის მიტანამდე გაუთვალისწინებელი შემთხვევის დადგომისას, რაც არ იძლევა შესაძლებლობას, რომ გადამზიდველმა სრულად და განუხრელად შეასრულოს ტვირთის ზედნადებში ჩამოყალიბებული პირობები, იგი ვალდებულია ამის შესახებ აცნობოს უფლებამოსილ პირს (ტვირთის გამგზავნს) და მისგან მოითხოვოს განკარგულება ტვირთის მიმართ შესასრულებელი მოქმედებების შესახებ. თუკი შექმნილი გარემოება არ იძლევა იმის შესაძლებლობას, რომ გადამზიდველმა ამის შესახებ აცნობოს სათანადოდ უფლებამოსილ პირს ან მისგან მიიღოს ზემოთ აღნიშნული შინაარსის მითითებები და არსებობს შესაძლებლობა, რომ გადამზიდველმა ტვირთის დანიშნულების ადგილამდე მიტანა განახორციელოს მხოლოდ ზედნადებში გათვალისწინებული პირობებისაგან განსხვავებით, მაშინ გადამზიდველმა უნდა იმოქმედოს ისე, რომ მისი ქმედება, ტვირთზე უფლებამოსილი პირის ინტერესებიდან გამომდინარე, ყველაზე მიზანშეწონილად და ოპტიმალურად იქნას მიჩნეული, შექმნილი სიტუაციის გათვალისწინებით. დანიშნულების ადგილას ტვირთის მიტანის შემდეგ შეიძლება წარმოიშვას ისეთი გაუთვალისწინებელი გარემოებებიც, რომლებიც შეუძლებელს ხდის ტვირთის გადაცემას მიმღებისათვის (მიმღების ან მისგან სათანადოდ უფლებამოსილი პირის ადგილზე არყოფნა და სხვ.). ამ შემთხვევაშიც, გადამზიდველი ვალდებულია მოითხოვოს გამგზავნის მითითებები და იმოქმედოს მათი შესაბამისად. თუკი მიმღები უარს განაცხადებს ტვირთის მიღებაზე, გამგზავნი უფლებამოსილია თავისი შეხედულებისამებრ განკარგოს ტვირთი. თავის მხრივ, მიმღებს უნარჩუნდება უფლება, მოითხოვოს მისთვის ტვირთის გადაცემა მას შემდეგაც, თუკი თავდაპირველად უარი განაცხადა მის მიღებაზე, ოღონდ მან ეს უფლება უნდა გამოიყენოს მხოლოდ მანამდე, სანამ მიმღების მიერ ტვირთის მიღებაზე უარის გამო, გადამზიდველი გამგზავნისაგან მიიღებს სხვა შინაარსის განკარგულებას. ზემოთ აღინიშნა, რომ მიმღები უფლებამოსილია გასცეს განკარგულება მისთვის მიტანილი ტვირთის მესამე პირისათვის გადაცემის თაობაზე. თუკი ასეთი განკარგულების გაცემის შემდგომ წარმოიშვა ისეთი გარემოება, რომელიც შეუძლებელს ხდის მის შესრულებას, მაშინ ტვირთის თავდაპირველი მიმღები იგულისხმება გამგზავნად, ხოლო მესამე პირი კი ტვირთის მიმღებად და აქედან გამომდინარე, მათ ეკისრებათ შესაბამისი ვალდებულებები და პასუხისმგებლობები და ენიჭებათ სათანადო უფლებები. გადამზიდველს უფლება აქვს მოითხოვოს გამგზავნისაგან მიღებულ მითითებათა მიღებისა და მათი შესრულებისათვის გაწეული ხარჯები, თუკი ეს ხარჯები მისი ბრალით არ წარმოშობილა. თუკი ტვირთის დანიშნულების ადგილას მიტანამდე წარმოიშვა გარემოება, რომელიც ამას (ტვირთის დანიშნულების ადგილას მიტანას) შეუძლებელს ხდის ან შეუძლებელი ხდება უკვე დანიშნულების ადგილას მიტანილი ტვირთის მიმღებისთვის გადაცემა, გადამზიდველი უფლებამოსილია მოახდინოს ტვირთის გადმოტვირთვა უფლებამოსილი პირის ხარჯზე. ამ შემთხვევაში გადაზიდვა უკვე დასრულებულად ითვლება და გადამზიდველი ვალდებულია ტვირთი ან თავად შეინახოს უფლებამოსილი პირისათვის, ან მესამე პირს მიანდოს მისი შენახვა. ეს მოთხოვნები და ხარჯები ანაზღაურდება ტვირთის ღირებულებიდან. თუ ტვირთი მალფუჭებადია ან იმგვარ მდგომარეობაშია, რომ მისი შენახვა მიზანშეწონილი არ არის, ან მისი შენახვის ხარჯები უფრო მეტი იქნება ვიდრე მისი ღირებულებაა, ხოლო გადამზიდველი უფლებამოსილი პირისაგან დროულად ვერ ღებულობს სათანადო მითითებებს, იგი უფლებამოსილია გაყიდოს ტვირთი და მიღებული საფასურით დაიკმაყოფილოს თავისი ხარჯები. დარჩენილი თანხა უნდა გადაეცეს ტვირთზე უფლებამოსილ პირს. შესაძლებელია, რომ ტვირთის რეალიზაციით მიღებულმა თანხამ ვერ დაფაროს გადამზიდველის ხარჯები, რაც გადამზიდველს უფლებას აძლევს სხვაობის ანაზღაურება მოსთხოვოს გამგზავნს. აღსანიშნავია, რომ სამოქალაქო კოდექსი ითხოვს გაყიდვისას იმ წესების გამოყენებას, რომლებიც ტვირთის გაყიდვის ადგილას მოქმედებს.

გადამზიდავის, როგორც გადაზიდვა-გადაყვანის ურთიერთობის ერთ-ერთი უმთავრესი მონაწილის პასუხისმგებლობა, ამომწურავადაა გადმოცემული სამოქალაქო კოდექსის მეთორმეტე თავის მეორე ნაწილში.

გადამზიდავი, ტვირთის მიღებიდან მის დანიშნულების ადგილას ჩაბარებამდე, ანუ მთელი იმ პერიოდის მანძილზე, რაც ტვირთი მასთან იმყოფება, პასუხს აგებს ტვირთის მთლიანი ან ნაწილობრივი დაკარგვა-დაზიანებისათვის. იგი ასევე პასუხისმგებელია გამგზავნთან წინასწარ შეთანხმებული, ტვირთის მიტანის ვადის გადაცილებისათვის. გადამზიდავის ეს პასუხისმგებლობა გამოირიცხება, თუ ტვირთის დაკარგვა, დაზიანება ან მიტანის ვადის გადაცილება გამოიწვია უფლებამოსილი პირის ბრალეულმა ქმედებამ ან მისმა მითითებებმა, ან ტვირთის ნაკლი და დაზიანება ისეთმა გარემოებებმა გამოიწვია, რომელთა თავიდან აცილებას გადამზიდველი ვერ შეძლებდა. აღსანიშნავია, რომ გადამზიდველის მიერ გადაზიდვის პროცესში მოზიდული და გამოყენებული პერსონალის არაკვალიფიციურობა ან სატრანსპორტო საშუალებების ნაკლი გადამზიდავს პასუხისმგებლობისაგან არ ათავისუფლებს. იგი პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლდება, თუ ტვირთის დაზიანება ან დაკარგვა გამოიწვია გადაზიდვისათვის ღია, გადაუხურავმა სატრანსპორტო საშუალებამ, რაც პირდაპირ იყო შეთანხმებული გამგზავნთან და ასახული იყო ზედნადებში, ან თუ ტვირთი არ იყო შეფუთული, ან არასათანადოდ იყო შეფუთული და ტვირთის ხასიათიდან გამომდინარე, ეს ქმნიდა ტვირთის დაზიანების საფუძველს. ამას გარდა, ასევე შეიძლება არ დადგეს გადამზიდველის პასუხისმგებლობა, თუ ტვირთის დათვალიერება, დატვირთვა, დაწყობა ან გადმოტვირთვა მოხდა არა გადამზიდველის, არამედ გამგზავნის, მიმღების ან მათთვის მოქმედი მესამე პირის მიერ, ან, თუ ტვირთი მისთვის დამახასიათებელ თვისებათა გამო, შეიძლება დამტვრეულიყო, დაღვრილიყო ან სხვაგვარად დაზიანებულიყო, ან, თუ გადასაყვანი იყო ცხოველები. ყველა ამ გარემოებების არსებობისას გადამზიდველი ვალდებულია დაამტკიცოს, რომ იგი პირნათლად ასრულებდა მასზე დაკისრებულ მოვალეობებს და რომ მან მის ხელთ არსებული ყველა საშუალება გამოიყენა, რათა თავიდან აეცილებინა ტვირთის დაკარგვა-დაზიანება. თუკი გადამზიდველი ამის დამტკიცებას შესძლებს, იგი გათავისუფლდება პასუხისმგებლობისაგან. თავის მხრივ, მიმღები ან გამგზავნი, ცხადია, უფლებამოსილნი არიან შეეცადონ საწინააღმდეგოს დამტკიცება.

ცალკე უნდა განვიხილოთ ტვირთის დანიშნულების ადგილას მიტანის ვადები. როგორც წესი, ვადები მხარეთა შორის წინასწარ უნდა იქნას შეთანხმებული, და აქედან გამომდინარე, ცხადია, ვადის გადაცილებად მიჩნეულ იქნება უკვე შეთანხმებული ვადების დარღვევა. გაცილებით სხვაგვარად დგას საკითხი, როდესაც მხარეთა მიერ წინასწარ არ არის შეთანხმებული გასაგზავნი ტვირთის დანიშნულების ადგილას მიტანის ვადა. ამ შემთხვევაში სამოქალაქო კოდექსის 688-ე მუხლი ადგენს, რომ გადაზიდვა უნდა მოხდეს ,,გადასაზიდად საჭირო ჩვეულებრივ დროში”, ანუ იმისათვის, რომ დადგინდეს, თუ რა ვადებში უნდა შესრულებულიყო გადაზიდვა, მხედველობაში უნდა იქნას მიღებული, თუ ამავე სახეობის ტვირთები სხვა შემთხვევებში და ან სხვა გადამზიდველების მიერ რა ვადებში გადაიზიდა. აქვე გათვალისწინებულ უნდა იქნას, თუ რა სატრანსპორტო საშუალებები უნდა იქნას გამოყენებული, რამდენჯერ მოხდება გზაში ტვირთის დატვირთვა ან გადმოტვირთვა, რა დრო იქნება საჭირო საბაჟო მოქმედებების შესასრულებლად (თუკი ასეთი საჭირო იყო) და სხვა, ანუ ორიენტირად მიჩნეული უნდა იქნას სხვა, ყველაზე უფრო მსგავსი ტვირთების გადატანის პრაქტიკაში უკვე არსებული შემთხვევები. როდესაც გადაზიდვის ვადები წინასწარაა დათქმული და ტვირთი ამ ვადის გასვლიდან ოცდაათი დღის გასვლის შემდეგ არ იქნება ადგილზე მიტანილი, უფლებამოსილ პირს შეუძლია ჩათვალოს (სხვა დამატებითი მტკიცებების გარეშეც), რომ ტვირთი დაიკარგა. იმ შემთხვევაში კი, როცა ვადები წინასწარ არ არის დათქმული, ტვირთი დაკარგულად ითვლება, თუკი გადამზიდველის მიერ ტვირთის მიღებიდან სამოცი დღის გასვლის შემდეგ იგი დანიშნულების ადგილას არ ჩაბარდება. ტვირთის დაკარგვისას, უფლებამოსილ პირს შეუძლია მოითხოვოს ამით მიყენებული ზიანის ანაზღაურება, ამასთანავე, მას უფლება აქვს წერილობით მოითხოვოს, რომ თუკი მისთვის ზიანის ანაზღაურებიდან ერთი წლის განმავლობაში დაკარგული ტვირთი გამოჩნდება, მას ამის შესახებ დაუყოვნებლივ აცნობონ. ამგვარ მოთხოვნაზე მას პასუხიც წერილობითი ფორმით უნდა ეცნობოს. თუკი ამ ვადაში დაკარგული ტვირთი გამოჩნდება და მას ამის შესახებ შეატყობინებენ, იგი უფლებამოსილია ოცდაათი დღის განმავლობაში მოითხოვოს ტვირთის მისთვის გადაცემა ზედნადებში შეტანილი უფლებების გათვალისწინებით და ტვირთის დაკარგვისათვის უკვე მიღებული ანაზღაურების უკან დაბრუნების პირობით, ცხადია, საჭიროების შემთხვევაში, ზიანის ანაზღაურებისას წარმოქმნილი ხარჯების გამოკლებით. თუკი ტვირთის დაკარგვისას, უფლებამოსილი პირი, ზიანის ანაზღაურებისას არ ითხოვს პოვნის შემთხვევაში მისთვის ტვირთის გადაცემას, ან, თუ ტვირთი ნაპოვნია ზემოთ აღნიშნული ერთწლიანი ვადის გასვლის შემდეგ, გადამზიდველი უფლებამოსილია განკარგოს ტვირთი იმ ადგილას მოქმედი წესების დაცვით, სადაც ტვირთი იმყოფება.

ტვირთი, მისთვის დამახასიათებელი თვისებებიდან გამომდინარე, შეიძლება იყოს საფრთხეშემცველი (ფეთქებადი, ადვილად აალებადი, მომწამლავი და სხვ.), რაც მისი ტრანსპორტირების პროცესში მოითხოვს უსაფრთხოების გარკვეული წესების დაცვას, კერძოდ, სპეციალურ ჭურჭელში მის მოთავსებას, სატრანსპორტო საშუალებებზე მისი დაწყობის თავისებურებას, შეფუთვას, ან სხვა პირობების დაცვას. როცა ტვირთი საფრთხეშემცველია, მოქმედი კანონმდებლობა ითხოვს, რომ გამგზავნმა ამის შესახებ აცნობოს გადამზიდველს, ამასთანავე მიაწოდოს მას ყველა საჭირო ინფორმაცია ტვირთის თვისებების შესახებ რათა ყოველივე ეს უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მიზნით გათვალისწინებულ იქნას ტრანსპორტირების პროცესში, ხოლო თუკი საჭიროება მოითხოვს, გამგზავნმა უნდა დააზღვიოს კიდეც ასეთი ტვირთი. თუკი გამგზავნის ეს ვალდებულებები ასახული არ არის ტვირთის ზედნადებში, მაშინ ტვირთის გამგზავნს და მიმღებს ეკისრებათ ვალდებულება დაამტკიცონ, რომ გადამზიდველისათვის ცნობილი იყო ტვირთის საფრთხეშემცველი ხასიათი და თვისებები. თავის მხრივ, გადამზიდველი, რომელიც ინფორმირებული არ იყო ტვირთის საფრთხეშემცველობის შესახებ, უფლებამოსილია, მის მიერ ასეთი შემთხვევის აღმოჩენისთანავე, ნებისმიერ დროს და შესაფერის ადგილას გადმოცალოს ტვირთი და საჭიროების შემთხვევაში გააუვნებელყოს ან მოსპოს კიდეც. აღსანიშნავია, რომ მას ამ შემთხვევაში არ წარმოეშვება ზიანის ანაზღაურების ვალდებულება, ხოლო გამგზავნს კი ეკისრება ამგვარი ტვირთის გადაცემით ან გადაზიდვებით გამოწვეული ზიანის ანაზღაურება.

თუკი შეიქმნა გარემოებები, რომლებიც ქმნის საფუძველს, რომ გადამზიდველმა ტვირთის მთლიანი ან ნაწილობრივი დაკარგვისათვის უნდა მიყენებული ზიანი აანაზღაუროს, საჭიროა მოხდეს მიყენებული ზიანის ტვირთის ღირებულების მიხედვით გამოთვლა, რაც უნდა მოხდეს ტვირთის გადაცემის ადგილსა და პერიოდში მოქმედი ფასების მიხედვით. ტვირთის ღირებულების განსაზღვრა უნდა მოხდეს საბირჟო ფასების მიხედვით, თუკი საბირჟო ფასი არ არსებობს, მაშინ მხედველობაში მიღებულ უნდა იქნას საბაზრო ფასი და თუკი ამის დადგენაც შეუძლებელია, გამოყენებული უნდა იქნეს ყველაზე უფრო მეტად მსგავსი სახეობის ტვირთების ღირებულება. ტვირთის მთლიანი დაკარგვისას, მიყენებული ზიანის ანაზღაურების გარდა, გადამზიდველმა უკან უნდა დააბრუნოს გადაზიდვის, საბაჟო და სხვა მსგავსი ხარჯები მთლიანი ოდენობითვე, ხოლო, თუ დაკარგულია ტვირთის მხოლოდ ნაწილი, ასეთი ხარჯების უკან დაბრუნებაც ნაწილობრივ ხდება. ტვირთის მიტანის ვადის გადაცილებისას, დაინტერესებულმა პირმა უნდა დაამტკიცოს, რომ მას ამით წარმოეშვა გარკვეული ზიანი და ეს გადამზიდველს ავალდებულებს აანაზღაუროს ასეთი ზიანი, ოღონდ მხოლოდ ტვირთის ღირებულების ფარგლებში. ამ ფარგლებს ზევით ანაზღაურების მოთხოვნა უფლებამოსილ პირს წარმოეშვება იმ შემთხვევაში, როცა მას ჰქონდა განსაკუთრებული დაინტერესება ამ გადაზიდვით, რაც ასახული უნდა იყოს ზედნადებში, გადამზიდველისათვის წინასწარ დათქმული დანამატის გადახდის გათვალისწინებით. განსაკუთრებული დაინტერესების არსებობისას, ტვირთის ნაწილობრივი ან მთლიანი დაკარგვისა ან დაზიანების, ან მიტანის ვადის გადაცილებისას, უფლებამოსილ პირს შეუძლია ზიანის ანაზღაურება მოითხოვოს ტვირთის ღირებულების ფარგლებს ზევითაც, მაგრამ მხოლოდ დაინტერესებაში გამოხატული ოდენობის ფარგლებში. რაც შეეხება ტვირთის მთლიან ან ნაწილობრივ დაზიანებას, გადამზიდველმა ზიანი უნდა აანაზღაუროს ზიანის ფაქტიური ოდენობის შესაბამისად, ანუ როცა ტვირთი მთლიანად დაზიანდა ან გაუფასურდა, მის მიერ ანაზღაურებული ზიანი არ შეიძლება იმაზე მეტი იყოს, ვიდრე ეს იქნებოდა ტვირთის მთლიანად დაკარგვისას, ხოლო ტვირთის ნაწილობრივ დაზიანებისას უნდა მოხდეს იმდენის გადახდა, რამდენიც გადაიხდებოდა ტვირთის ნაწილობრივი დაკარგვისას.

სამოქალაქო კოდექსის 695-ე მუხლი ადგენს პროცენტის მოთხოვნის უფლებას ზიანის ანაზღაურებისას, ანუ ტვირთზე უფლებამოსილ პირს შეუძლია მოითხოვოს უზრუნველყოფილი ზიანის ანაზღაურებაზე პროცენტები. ამ მუხლით პროცენტების ოდენობა მკაფიოდ და კონკრეტულად არის განსაზღვრული წლიური ხუთი პროცენტის ოდენობით. პროცენტების ათვლა იწყება უფლებამოსილი პირის მიერ გადამზიდველისათვის რეკლამაციის, ანუ პრეტენზიის წარდგენის დღიდან, ხოლო თუ ასეთს ადგილი არ ჰქონია, - სარჩელის შეტანის დღიდან. როდესაც ზიანის ოდენობა დადგინდება ფულად გამოსახულებაში და ეს ფულადი ერთეული არ მოქმედებს იმ ქვეყანაში, რომელშიც უნდა მოხდეს გადახდა, თანხა განისაზღვრება გადახდის დღისათვის მოქმედი კურსის მიხედვით.

გადაზიდვის ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულებების შეუსრულებლობისას ან არაჯეროვანი შესრულებისას, მხარეებს შეიძლება ერთმანეთის მიმართ წარმოეშვათ ისეთი მოთხოვნები, რომლებიც მათ შორის დადებული ხელშეკრულებით გათვალისწინებული არ იყო. ამ შემთხვევაში გადამზიდველს შეუძლია გამოიყენოს და მიუთითოს სამოქალაქო კოდექსის ის ნორმები, რომლებიც გამორიცხავს, ზღუდავს ან განსაზღვრავს მის პასუხისმგებლობასა და ზიანის ანაზღაურების ოდენობას. ამასთანავე, გათვალისწინებულ უნდა იქნას ის გარემოებაც, რომ კოდექსის 697-ე მუხლის თანახმად: ,,გადამზიდველს არ შეუძლია დაეყრდნოს ამ თავის იმ წესებს, რომლებიც მის პასუხისმგებლობას გამორიცხავს ან ზღუდავს ანდა მტკიცების ტვირთისაგან ათავისუფლებს მას, თუკი ზიანი გამოწვეულია მისი ბრალით”. ეს პოზიცია გარკვეულწილად, შინაარსობრივი თვალსაზრისით წარმოადგენს კოდექსის 669-ე მუხლის მესამე ნაწილში დადგენილი ნორმის გაგრძელებას, რომ: ,,გადამზიდველის პასუხისმგებლობა არ შეიძლება გამოირიცხოს ან შეიზღუდოს ხელშეკრულებით”. გადამზიდავი, გადაზიდვა-გადაყვანის პროცესში, მასზე დაკისრებული ფუნქციებიდან გამომდინარე, ამ ურთიერთობების ერთ-ერთი უმთავრესი მონაწილეა და ზემოთ მოყვანილი, კანონმდებლობით მკაცრად რეგლამენტირებული მისი პასუხისმგებლობაც, ალბათ, იმითაც არის განპირობებული, რომ მასზე დაკისრებულმა ვალდებულებებმა ნდობაც აამაღლოს მის მიმართ.

სათანადო ყურადღებას იმსახურებს ის საკითხები, რომლებიც აქტუალურია ტვირთის ჩაბარების დასრულებისას. მას შემდეგ, რაც გადამზიდველი ტვირთს მიიტანს დანიშნულების ადგილას, სასურველია, რომ მიმღებმა, გადამზიდველთან ერთად, გულდასმით შეამოწმოს ტვირთის მდგომარეობა, წონა, მოცულობა, რაოდენობა და სხვა გარემოებები, რათა თავიდან იქნას აცილებული დაზიანებების ან დანაკლისების აღმოუჩენლობა ან ასეთის დაგვიანებით აღმოჩენა. იმ შემთხვევაში, თუ მიმღები ტვირთს მიიღებს ასეთი შემოწმების გარეშე, საწინააღმდეგოს დამტკიცებამდე ივარაუდება, რომ ტვირთის ჩაბარება მოხდა ზედნადებში მითითებულ მდგომარეობაში. თუკი შეუმოწმებლად ტვირთის მიღების შემდეგ მიმღები აღმოაჩენს ტვირთის გარეგნულად შესამჩნევ დანაკარგებსა და დაზიანებებს, იგი ვალდებულია მიღების დღესვე წარუდგინოს სათანადო პრეტენზია გადამზიდველს. გარეგნულად შეუმჩნეველი დაზიანებების ან დანაკარგების შესახებ მიმღებს პრეტენზია შეუძლია წარუდგინოს გადამზიდველს ტვირთის მიღებიდან მხოლოდ შვიდი დღის განმავლობაში, ამასთანავე, ამგვარი პრეტენზია აუცილებლად უნდა წარედგინოს წერილობითი ფორმით. მიმღებისა და გადამზიდველის მიერ ტვირთის ჩაბარებისას მასზე ერთობლივი შემოწმების შედეგად დაზიანების ან დანაკარგის აღმოუჩენლობის შემთხვევაში, შემოწმების საწინააღმდეგო მტკიცებულებები დაიშვება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ადგილი ჰქონდა მხოლოდ გარეგნულად შეუმჩნეველ დანაკარგებსა და დაზიანებებს, რის შესახებაც მიღების დღიდან შვიდდღიან ვადაში პრეტენზიები გამოთქმული არ ყოფილა. ვინაიდან თავად ტვირთის მიღება-ჩაბარების ფაქტი მეტად სერიოზული მომენტია და მასზე დიდადაა დამოკიდებული მხარეთა შემდგომი ურთიერთდამოკიდებულება, კანონმდებლობა მიმღებისა და გადამზიდველისაგან მოითხოვს, რომ მათ ხელი შეუწყონ ერთმანეთს ამგვარი შემოწმების ჩატარებაში.

რაც შეეხება ვადების გადაცილებით გამოწვეული ზიანის ანაზღაურებას, მიმღებს ასეთი ანაზღაურების მიღების უფლება წარმოეშვება, თუკი იგი სათანადო პრეტენზიებს წარუდგენს გადამზიდველს ტვირთის მიღებიდან ოცდაერთი დღის განმავლობაში და თანაც წერილობითი ფორმით. სამოქალაქო კოდექსი ადგენს, რომ პრეტენზიების წარდგენისას ვადების გამოთვლისათვის ამ ვადებში არ უნდა ჩაითვალოს ტვირთის გამოგზავნის, შემოწმების ან მიმღები პირისათვის მისი ჩაბარების დღეები.

რაც შეეხება ხანდაზმულობის ვადებს, კერძოდ კი, გადაზიდვასთან დაკავშირებული უფლებების ხანდაზმულობის ვადად დადგენილია ერთი წელი. განზრახვის არსებობისას ან უხეში გაუფრთხილებლობისას ეს ვადა სამ წელს შეადგენს. სამოქალაქო კოდექსის 699-ე მუხლის თანახმად: ,,ხანდაზმულობის ვადის დენა იწყება: ა). ტვირთის ნაწილობრივ დაკარგვის, დაზიანების ან ჩაბარების ვადის გადაცილებისას - მისი გამოგზავნის დღიდან; ბ). ტვირთის მთლიანად დაკარგვისას - გადაზიდვის შეთანხმებული ვადის გასვლის ოცდამეათე დღიდან ან, თუ ასეთი ვადა არ ყოფილა დათქმული - გადამზიდველის მიერ ტვირთის მიღებიდან მესამოცე დღეს; გ). ყველა სხვა დანარჩენ შემთხვევაში - გადაზიდვის ხელშეკრულების დადების დღიდან სამი თვის გასვლის შემდეგ”. რაც შეეხება ხანდაზმულობის ვადების შეჩერებას, უნდა აღინიშნოს, რომ ხანდაზმულობის ვადა შეჩერდება პრეტენზიის წერილობით წარდგენის დღიდან გადამზიდველის მიერ მის უარყოფამდე. როდესაც გადამზიდველი პრეტენზიებს ნაწილობრივ აღიარებს, სადავო ნაწილის ხანდაზმულობის ვადის დენა კვლავ გრძელდება.

ტვირთების გადაზიდვის პროცესებში ხშირია შემთხვევები, როცა ერთი ტვირთის გადაზიდვაში მონაწილეობას ღებულობს რამდენიმე სატრანსპორტო ორგანიზაცია, ანუ გადამზიდველი. ამას, უმეტეს შემთხვევებში, ადგილი აქვს, როცა ტვირთი იგზავნება რამდენიმე სატრანსპორტო სახეობის გამოყენებით ან განსაკუთრებით შორ მანძილზე. სამოქალაქო კოდექსში ამას ეწოდება - გადაზიდვები ერთმანეთის მიმდევარი გადამზიდავების მიერ. აღნიშნული საკითხი რეგულირდება კოდექსის მეთორმეტე თავის მეოთხე ნაწილით.

როდესაც ტვირთი ერთი ხელშეკრულების საფუძველზე იგზავნება და გადაზიდვაში რამდენიმე გადამზიდველი ერთმანეთის თანმიმდევრობით იღებს მონაწილეობას, თითოეული მათგანი პასუხისმგებელია მთლიანი გადაზიდვის განხორციელებისათვის. ყოველი გადამზიდველი ტვირთისა და მასზე თანდართული ზედნადების მიღებისთანავე ხდება ხელშეკრულების მონაწილე მხარე. ყოველი გადამზიდველი ტვირთთან ერთად იღებს მის ზედნადებს და წინა გადამზიდველს აძლევს მის მიერ ტვირთის მიღების დამადასტურებელ ხელმოწერილ საბუთს. ამასთანავე იგი მიღებული ტვირთის ზედნადებში მიუთითებს თავის სახელსა და მისამართს. საჭიროებისას მას ზედნადებში შეაქვს ტვირთის მდგომარეობის ამსახველი მონაცემები. ამის გაკეთებას განსაკუთრებით მაშინ აქვს მნიშვნელობა, როცა ტვირთი დაზიანებულია ან ადგილი აქვს დანაკარგს. როდესაც გადაზიდვები ხორციელდება ერთმანეთის მიმდევარი გადამზიდველების მიერ და ადგილი აქვს ტვირთის დაკარგვას, დაზიანებას ან გადაზიდვის ვადების გადაცილებას, ამით მიყენებული ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლება დაინტერესებულ პირს შეუძლია გამოიყენოს მხოლოდ პირველი, ბოლო ან იმ გადამზიდველის მიმართ, უშუალოდ რომლის მიერაც იქნა ტვირთი დაკარგული, დაზიანებული ან ვადა დარღვეული. კანონმდებლობა უშვებს შესაძლებლობას, ერთი და იგივე სარჩელი წარედგინოს რამოდენიმე გადამზიდველს, ცხადია აქ იგულისხმება ერთი და იგივე ტვირთთან დაკავშირებული სარჩელი. იმ შემთხვევაში, როდესაც ზიანის ანაზღაურება მოხდა ერთ-ერთი გადამზიდველის მიერ, მას უკუმოთხოვნის უფლება აქვს იმ გადამზიდველის მიმართ, რომელსაც მარტოს ეკისრება ზიანის ანაზღაურება. როდესაც ზიანის ანაზღაურება ეკისრება რამოდენიმე გადამზიდველს, თითოეულმა უნდა აანაზღაუროს თავისი პასუხისმგებლობის წილის შესაბამისი თანხა. თუკი ამის დადგენა შეუძლებელია, ზიანის გადახდა უნდა მოხდეს მათ მიერ მიღებული საზღაურის პროპორციულად. იგივე წესი მოქმედებს, როდესაც შეუძლებელია დადგინდეს თუ რომელ გადამზიდველს უნდა დაეკისროს პასუხისმგებლობა. ერთ-ერთი გადამზიდველის გადახდისუუნარობის შემთხვევაში, მისი მიერ გადასახდელი თანხები ნაწილდება სხვა გადამზიდველებს შორის, მათ მიერ ტვირთის გადაზიდვისათვის მიღებული საზღაურების პროპორციულად. კანონმდებლობა უშვებს, რომ ერთმანეთის მიმდევარმა გადამზიდველებმა ამ საკითხებზე ურთიერთშეთანხმება მოახდინონ განსხვავებული წესითაც.

ზემოთ შევეცადეთ გაგვეხილა გადაზიდვა-გადაყვანასთან დაკავშირებული სამართლებრივი საკითხები, რომლებიც გათვალისწინებულია საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ საკითხებთან დაკავშირებული სამართლებრივი ბაზა მომავალში ალბათ უფრო შეივსება, იმდენად, რამდენადაც დარგის მართვის სახელმწიფო ორგანოს, პრაქტიკიდან გამომდინარე, დაგეგმილი აქვს რიგი კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტების გამოცემა, რათა უფრო სრულყოფილად დარეგულირდეს ამ პროცესებთან დაკავშირებით წარმოშობილი საკითხები.

შორენა ჯანხოთელი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

ლიზინგის წარმოშობა და განვითარების ისტორია

მწარმოებლებსა და მომხმარებელს შორის მჭიდრო ურთიერთკავშირის საფუძველზე ჩნდება და ვითარდება მათი დაფინანსებისა და დაკრედიტების ახალი წყაროები. ასეთ ახალ წყაროდ გვევლინება ლიზინგიც. ლიზინგის იდეა ახალი არაა. ისტორიკოსების და ეკონომისტების აზრით ლიზინგური გარიგება არსებობდა ჯერ კიდევ ახალი წ.ა. დაწყებამდე ძველ შუმერულ სახელმწიფოებში. ისტორიკოსები ამტკიცებდნენ, რომ არისტოტელე შეეხო ლიზინგის იდეას, როცა ამბობდა, რომ ,,სიმდიდრე მდგომარეობს გამოყენებაში და არა საკუთრების უფლებაში”. ვენეციაში უკვე მე-11 საუკუნეში არსებობს გარიგებები, რომლებიც ლიზინგის მსგავსია: ვენეციელები იჯარით აძლევდნენ ვაჭრებსა და სავაჭრო გემების მფლობელებს იმ დროისათვის გემის ძალიან ძვირფას ღუზებს. ცურვის დამთავრებისას კი ეს ,,ფასეულობა” უბრუნდებოდათ მათ მფლობელებს, რომლებიც მას კვლავ გასცემდნენ იჯარით.

ეკონომიკურ ლექსიკონში ტერმინის ,,ლიზინგი”-ს (ინგლისურიდან ,,lease”-ქირით გაცემა) შემოღება უკავშირდება სატელეფონო კომპანია ,,ბული”-ს მიერ განხორციელებულ ოპერაციებს. მისმა ხელმძღვანელობამ 1877 წელს მიიღო გადაწყვეტილება, კი არ გაეყიდა თავისი სატელეფონო აპარატები, არამედ გაეცა იჯარით. თუმცა პირველი საზოგადოება, რომლის ძირითადი საქმიანობის საფუძველიც გახდა ლიზინგური ოპერაციები, შეიქმნა 1952 წელს, სან-ფრანცისკოში. ეს იყო კომპანია ,,იუნაითედ სთეითს იზინგ კორპორეიშნ” (ჰენრი შონფელდი), და ამდენად აშშ გახდა ახალი ბიზნესის, კერძოდ საბანკო ბიზნესის სამშობლო.

ახლანდელ პერიოდში მსოფლიო ლიზინგური მომსახურება თავმოყრილია სამკუთხედში: აშშ - დასავლეთი ევროპა - იაპონია. დასავლეთ ევროპაში ლიზინგის გამცემებად ძირითადად გამოდიან სპეციალიზირებული ლიზინგური კომპანიები, რომელთა 75-80% კონტროლირდება ბანკების მიერ ან ითვლება მათ ქალიშვილ საწარმოებად. იაპონიისათვის დამახასიათებელია ლიზინგური ოპერაციების გაფართოება მომსახურეობის გაწევიდან ,,მომსახურების პაკეტის” წარდგენამდე, რომელიც შეიცავს ყიდვა-გაყიდვის, ლიზინგისა და სესხის კომბინაციას.

ლიზინგური მომსახურეობის ბაზარი ერთ-ერთი ყველაზე დინამიური ბაზარია. სამრეწველო კაპიტალდაბანდებების უმეტესი ნაწილი ხორციელდება სწორედ ლიზინგის საფუძველზე. ყველაზე უფრო ფართო გამოყენება ლიზინგმა მოიპოვა სწრაფად განვითარებადი ტექნოლოგიებისა და გამომთვლელი ტექნიკის, ავტომობილების საშუალებათა და ელექტრონული მოწყობილობების წარმოების სფეროში. დღეისათვის დამახასიათებელია საერთაშორისო ლიზინგური ინსტიტუტების შექმნა. მაგ: ევროპის ლიზინგურ საზოგადოებათა გაერთიანება (შტაბ-ბინა ბრიუსელში) მოიცავს ევროპის 17 სახელმწიფოს ლიზინგურ გაერთიანებასა და კავშირს.

მთელ რიგ სახელმწიფოებში სამთავრობო ორგანოები იყენებენ ლიზინგს, როგორც მცირე ბიზნესის ხელშეწყობის განსაკუთრებულ ფორმას. მაგ: იაპონიაში შექმნილია სპეციალური ორგანოების სისტემა, რომლებიც უზრუნველყოფენ მცირე ბიზნესის საწარმოებისათვის ლიზინგური მომსახურების გაწევას.

თუმცა ბევრი კომერციული ბანკი ფაქტიურად ფარავს ლიზინგის ხელშეკრულების ქვეშ მაღალშემოსავლიანი საქონლის ყიდვა-გაყიდვის გარიგებას, შეინიშნება სხვა ტენდენციებიც, კერძოდ, კომერციული ბანკები ლიზინგს ეხებიან როგორც მომსახურების სხვა სახეს, რაც დაკავშირებულია ლიზინგის ოპერაციებისათვის დამახასიათებელი თავისებურებების არასაკმარის ცოდნასთან, როგორც თავისი კონსტრუქციით ერთ-ერთ ყველაზე რთულ საფინანსო ოპერაციასთან.

ლიზინგის ცნება და მისი ძირითადი სახეები

სალიზინგო გარიგების არსი. მსოფლიო პრაქტიკაში ტერმინი ,,ლიზინგი” გამოიყენება როგორც ხანგრძლივი მოხმარების საქონლის იჯარაზე დაფუძნებული გარიგება. იმის მიხედვით, თუ რა ვადითაა დადებული იჯარის ხელშეკრულება განასხვავებენ იჯარის ოპერაციების 3 სახეს:

მოკლევადიანი იჯარა-რენტინგი (ერთი დღიდან ერთ წლამდე);

საშუალო ვადიანი იჯარა-ხაირინგი (1-დან 3 წლამდე);

გრძელვადიანი იჯარა-ლიზინგი (3-დან 20 წლამდე და მეტი).

ამიტომ ლიზინგის ქვეშ მოიაზრება მანქანებისა და მოწყობილობების გრძელვადიანი იჯარა ან მანქანებისა და მოწყობილობების იჯარის ხელშეკრულება, რომელიც ნაყიდია იჯარის გამცემის მიერ მოიჯარისათვის სამეწარმეო მიზნით გამოყენებისათვის და რომელზეც საკუთრების უფლებას იჯარის მთელი ვადის მანძილზე ინარჩუნებს მეიჯარე. ამის გარდა, ლიზინგი შეიძლება განვიხილოთ როგორც სპეციალიზირებული ლიზინგური კომპანიების (რომლებიც მოიპოვებს მესამე პირისათვის ქონებას და გადასცემს გრძელვადიანი იჯარით) შუამავლობით ძირითად ფონდებში დაბანდებების ფინანსირების სპეციფიკური ფორმა. ამგვარად, ლიზინგური კომპანია ფაქტიურად აფინანსებს, აკრედიტებს მოიჯარეს, ამიტომ ლიზინგი ზოგჯერ მოიხსენიება როგორც ,,კრედიტი-იჯარა”. განსხვავებით ყიდვა-გაყიდვისაგან, რომლის დროსაც საკუთრების უფლება საქონელზე გადადის გამყიდველიდან მყიდველზე, ლიზინგის დროს საკუთრების უფლება იჯარის საგანზე უნარჩუნდება მეიჯარეს, ხოლო ლიზინგის მიმღები მოიპოვებს მას მხოლოდ დროებით სარგებლობაში. ლიზინგის ხელშეკრულების ვადის გასვლის შემდეგ ლიზინგის მიმღებს შეუძლია შეისყიდოს იჯარის ობიექტი შეთანხმებული ფასით, გააგრძელოს ლიზინგის ხელშეკრულება ან დაუბრუნოს იჯარის ობიექტი მესაკუთრეს.

ეკონომიკური თვალსაზრისით, ლიზინგს აქვს მსგავსება კრედიტთან, რომელიც გაცემულია მოწყობილობის შესაძენად. კრედიტის დროს ძირითად ფონდებში მსესხებელს ვალების დასაფარავად შეაქვს გადასახადები დადგენილ ვადებში. ამასთან ბანკი კრედიტის დაბრუნების უზრუნველსაყოფად ინარჩუნებს საკუთრების უფლებას დაკრედიტებულ ობიექტზე სესხის სრულ დაბრუნებამდე. ლიზინგის დროს მოიჯარე ხდება იჯარით აღებული ობიექტის მესაკუთრედ მხოლოდ ხელშეკრულების ვადის გასვლამდე და საიჯარო ქონების ღირებულების სრულ გადახდამდე. თუმცა ამგვარი მსგავსება დამახასიათებელია მხოლოდ ფინანსური ლიზინგისათვის, ლიზინგის მეორე სახე-ოპერატიული ლიზინგი ხასიათდება კლასიკურ იჯარასთან დიდი მსგავსებით.

თავისი იურიდიული ბუნებით, ლიზინგური გარიგება ითვლება საინვესტიციო ფასეულობების გრძელვადიანი იჯარის თავისებურ სახედ. ლიზინგური ოპერაციების ზუსტ განსაზღვრას აქვს დიდი პრაქტიკული მნიშვნელობა, რადგან კანონით დადგენილი მისი გაფორმების ფორმის დაუცველობისას, ის არ შეიძლება მიჩნეულ იქნას ლიზინგურ გარიგებად, რაც ოპერაციის მონაწილეებისათვის გამოიწვევს არასასურველ ფინანსურ შედეგებს.

ლიზინგური ოპერაციის ძირითადი ელემენტები. ლიზინგური გარიგების საფუძველს შეადგენს: გარიგების ობიექტი, გარიგების სუბიექტი, ლიზინგის ხელშეკრულების ვადა, ლიზინგის გადასახადები და ლიზინგით გაწეული მომსახურეობა.

ლიზინგის ობიექტი: ლიზინგურ გარიგებათა ობიექტი შეიძლება იყოს მატერიალურ ფასეულობათა ნებისმიერი სახე, თუ ის არ ნადგურდება წარმოების პროცესში. იჯარის ობიექტის ბუნებიდან გამომდინარე ანსხვავებენ მოძრავი და უძრავი ქონების ლიზინგს.

ლიზინგის სუბიექტი: ლიზინგური გარიგების სუბიექტებს წარმოადგენენ მხარეები, რომელთაც უშუალო შეხება აქვთ ლიზინგის ობიექტთან. ისინი შეიძლება დავყოთ პირდაპირ და არაპირდაპირ მონაწილეებად.

პირდაპირ მონაწილეებს მიეკუთვნებიან:

ლიზინგური ფირმები და კომპანიები (ლიზინგის გამცემი ან მეიჯარე),

საწარმოო (სამრეწველო და სასოფლო-სამეურნეო), სავაჭრო, სატრანსპორტო დაწესებულებები და ფიზიკური პირები (ლიზინგის მიმღები ან მოიჯარე),

გარიგების ობიექტის მიმწოდებლები - საწარმო სამრეწველო და სავაჭრო კომპანიები,

ლიზინგური გარიგების არაპირდაპირი მონაწილეები არიან:

კომერციული და საინვესტიციო ბანკები, რომლებიც კრედიტს გასცემენ ლიზინგის გამცემზე და გამოდიან გარიგების გარანტად, სადაზღვეო კომპანიები, საბროკერო და სხვა საშუამავლო ფირმები.

ლიზინგურს უწოდებენ ყველა ფირმას, რომლებიც ახორციელებენ საიჯარო ურთიერთობებს იჯარის ვადისაგან დამოუკიდებლად (მოკლე, საშუალო, გრძელვადიანი). თავიანთი საქმიანობით ისინი იყოფიან როგორც ვიწროდ სპეციალიზირებულ და უნივერსალურ კომპანიებად.

ვიწროდ სპეციალიზირებულ კომპანიებს ჩვეულებრივ საქმე აქვთ საქონლის ერთ სახესთან (მსუბუქი ავტომობილები, კონტეინერები და ა.შ.) ან სტანდარტული სახეების ერთი ჯგუფის საქონელთან (სამშენებლო მოწყობილობები, მოწყობილობები საქსოვი საწარმოებისათვის და ა.შ.). ეს ფირმები, როგორც წესი, ფლობენ მანქანების საკუთარ პარკს ან სათადარიგო მოწყობილობებს და გადასცემენ მათ მომხმარებელს (მოიჯარეს) პირველი მოთხივნისთანავე. ლიზინგური კომპანიები ძირითადად თვითონ ახორციელებენ ტექნიკურ მომსახურეობას და ყურადღებას აქცევენ მისი ნორმალური საექსპლუატაციო მდგომარეობის შენარჩუნებას.

უნივერსალური ლიზინგური ფირმები იჯარით გასცემენ სხვადასხვა სახის მანქანებებისა და მოწყობილობების განსხვავებულ მოდელებს. ისინი ანიჭებენ მოიჯარეს უფლებას აირჩიოს მისთვის სასურველი და აუცილებელი მოწყობილობის მიმწოდებელი, განათავსოს შეკვეთა და მიიღოს გარიგების ობიექტი. იჯარის საქმის რემონტს და ტექნიკურ მომსახურეობას ახორციელებს ან მიმწოდებელი ან თვითონ ლიზინგის მიმღები. ლიზინგის გამცემი ფაქტიურად ასრულებს იმ დაწესებულების ფუნქციას, რომელიც ორგანიზებას უწევს გარიგების დაფინანსებას.

ლიზინგური ფირმები, იშვიათ შემთხვევაში, ითვლებიან დამოუკიდებლად, ე.ი. სხვა კომპანიებთან ნათესაური კავშირის არმქონედ. უმრავლეს შემთხვევაში ისინი გამოდიან როგორც ფილიალები ან ქალიშვილი საწარმოები სამრეწველო და სავაჭრო ფირმების, ბანკებისა და სადაზღვეო საზოგადოებების. ხშირ და უმრავლეს შემთხვევაში ლიზინგური კომპანიები ეკუთვნიან ან კონტროლირდებიან ბანკების მიერ და ეკუთვნიან პირველი კატეგორიის ფირმებს.

ბანკების მიერ ლიზინგური მომსახურების ბაზარზე გააქტიურება აიხსნება პირველ რიგში იმით, რომ ლიზინგი წარმოადგენს ბიზნესის განვითარების სპეციალურ სახეს. მეორეს მხრივ, ლიზინგური ოპერაციები თავისი ეკონომიკური ბუნებით მჭიდრო კავშირშია საბანკო დაკრედიტებასთან და წარმოადგენს მის თავისებურ ალტერნატივას. კონკურენცია საფინანსო ბაზარზე უბიძგებს ბანკს ამ ოპერაციათა აქტიური გაფართოებისაკენ. ამასთან, ბანკები აკონტროლებენ დამოუკიდებელ ლიზინგურ ფორმებსაც, აძლევენ რა მათ კრედიტებს. ლიზინგური ფირმების დაკრედიტებისას ისინი აფინანსებენ ლიზინგის მიმღებს სასაქონლო კრედიტის ფორმით.

ფირმების მეორე კატეგორიას წარმოადგენენ ის კომპანიები, რომლებიც ახორციელებენ ლიზინგურ ოპერაციებს, მიეკუთვნებიან სამრეწველო და სამშენებლო ფირმები, რომლებიც იყენებენ იჯარაში გადასაცემად საკუთარ საყოფაცხოვრებო აპარატს.

ლიზინგური ფორმების მესამე კატეგორია კი მოიცავს სხვადასხვა საშუამავლო და სავაჭრო ფირმებს.

ლიზინგის ვადა

ლიზინგის ვადის ქვეშ მოიაზრება ლიზინგის ხელშეკრულების მოქმედების ვადა. რამდენადაც ლიზინგი ითვლება გრძელვადიანი იჯარის განსაკუთრებულ ფორმად, გარიგების ობიექტების მაღალი ღირებულება და გამოყენების ხანგრძლივობა განსაზღვრავს ლიზინგის ლიზინგის მოქმედების ვადას. ლიზინგის ხელშეკრულების ვადის დადგენისას გამცემი და მიმღები ითვალისწინებენ შემდეგ მომენტებს:

- მოწყობილობების გამოყენების ვადა, რომელიც განსაზღვრულია მისი ტექნიკურ-ეკონომიკური მონაცემებით. ლიზინგის ხელშეკრულების ვადა არ შეიძლება აღემატებოდეს მოწყობილობების შესაძლო ექსპლუატაციის ვადას მოიჯარის მიერ ობიექტის ექსპლუატაციის პირობების გათვალისწინებით.

- მოწყობილობების ამორტიზაციის ვადა დგინდება სამთავრობო ორგანოების მიერ. ფინანსური ლიზინგის დროს ხელშეკრულების ვადა ჩვეულებრივ ემთხვევა ამორტიზაციის პერიოდს.

- გარიგების უფრო ნაყოფიერი ან ძვირი ანალოგის წარმოშობის ციკლი. ამ ფაქტორის გათვალისწინება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმ დარგებში, რომლებიც მოკლე პერიოდში ახდენს მოწყობილობების განახლებას.

- ინფლაციის პროცესის დინამიკა. ლიზინგის გამცემისათვის არამომგებიანია დადოს ხელშეკრულება მზარდი ინფლაციისას ხანგრძლივი ვადით ფიქსირებული გადასახადით და პირიქით, ფასების შემცირებისას ლიზინგის გამცემი ისწრაფვის, რაც შეიძლება ხანგრძლივ ვადაზე.

- სასესხო კაპიტალის ბაზრის კონიუნქტურა და მისი განვითარების ტენდენცია. რამდენადაც ლიზინგური კომპანიები ფართოდ სარგებლობენ საბანკო კრედიტით, გრძელვადიან კრედიტებზე საპროცენტო განაკვეთების ოდენობა, რომელიც ითვლება ლიზინგური პროცენტის საფუძვლად, უშუალოდ ახდენს გავლენას ლიზინგური შეთანხმების ხანგრძლივობაზე.

ლიზინგით გაწეული მომსახურეობა

ლიზინგი ხასიათდება მომსახურეობის დიდი მრავალფეროვნებით, რომლებიც შეიძლება გაეწიოს ლიზინგის მიმღებს. ყველა ეს მომსახურეობა იყოფა ორ ჯგუფად:

ტექნიკური მომსახურეობა. იგი დაკავშირებულია ლიზინგის ობიექტის ტრანსპორტირების ორგანიზებასთან კლიენტის მიერ მისი გამოყენების ადგილზე, ლიზინგით გაცემული მოწყობილობების მონტაჟით და მოწესრიგებასთან, მოწყობილობების ტექნიკურ მომსახურეობასთან და მიმდინარე რემონტთან (განსაკუთრებით რთული უახლოესი მოწყობილობების შემთხვევაში).

საკონსულტაციო მომსახურეობა. მასში იგულისხმება გადასახადებით დაბეგვრის, ხელშეკრულების გაფორმების და ა.შ. გაწეული მომსახურეობა.

ლიზინგური ოპერაციების სახეები

ლიზინგური მომსახურების თანამედროვე ბაზარი ხასიათდება ლიზინგის ფორმის, ლიზინგური კონტრაქტების მოდელების და ლიზინგური ოპერაციების მარეგულირებული იურიდიული ნორმების მრავალგვარობით. ლიზინგის ძირითადი ფორმები შეიძლება გაერთიანდეს ორ ძირითად სახედ - ოპერატიული და ფინანსური ლიზინგი.

ოპერატიული ლიზინგი ეს არის საიჯარო ურთიერთობა, რომლის დროსაც ლიზინგის გამცემის ხარჯები, დაკავშირებული იჯარით გასაცემის საგნების მოპოვებასთან და შენახვასთან, ერთი ლიზინგური კონტრაქტის განმავლობაში არ იფარება საჯარო გადასახადით.

მისთვის დამახასიათებელია შემდეგი ძირითადი ნიშნები:

ლიზინგის გამცემი არ ეყრდნობა აინაზღაუროს ყველა თავისი დანახარჯი ერთი ლიზინგის მიმღებისაგან შემოსული სალიზინგო გადასახადის ხარჯზე;

ლიზინგური ხელშეკრულება, როგორც წესი, იდება 2-5 წლით. რაც გაცილებით ცოტაა მოწყობილობის ფიზიკური ცვეთის ვადაზე და შეიძლება ლიზინგის მიმღების მიერ ნებისმიერ დროს შეწყდეს;

ობიექტის გაფუჭების ან დაზიანების რისკი ძირითადად ლიზინგის გამცემზეა. ლიზინგურ ხელშეკრულებაში შეიძლება გათვალისწინებული იყოს ლიზინგის მიმღების განსაზღვრული პასუხისმგებლობა მისთვის გადაცემული ქონების დაზიანებისათვის, მაგრამ მისი ოდენობა მნიშვნელოვნად მცირეა ქონების საწყის ფასთან შედარებით;

ლიზინგის გადასახადის ოდენობა ჩვეულებრივ უფრო მეტია, ვიდრე ფინანსური ლიზინგის დროს. ეს გამოწვეულია იმით, რომ ლიზინგის გამცემი, არა აქვს რა დანახარჯების ანაზღაურების სრული გარანტია, იძულებულია გაითვალისწინოს სხვადასხვა კომერციული რისკი (რისკი - ვერ მონახოს მოიჯარე, რომელსაც მთელი მოცულობით ესაჭიროება მოწყობილობა, რისკი - გარიგების ობიექტის დაზიანების, ხელშეკრულების შეწყვეტის და ა.შ.) თავის მომსახურეობაზე ფასების მომატების გზით;

გარიგების ობიექტი უპირატესად არის მანქანების და მოწყობილობების შედარებით უფრო გავრცელებული სახეები;

ოპერატიული ლიზინგის დროს კომპანია მოიპოვებს მოწყობილობებს უფრო ადრე. როცა მან ჯერ კიდევ არ იცის მოიჯარე. ამიტომ, ფირმები, რომლებიც ეწევიან ოპერატიულ ლიზინგს, კარგად უნდა ერკვეოდნენ საინვესტიციო საქონლის ბაზრის კონიუნქტურაში (როგორც ახლის, ისე გამოყენებაში მყოფის). ამ სახის ლიზინგის დროს, ლიზინგური კომპანიები თვითონ აზღვევენ ქონებას, რომელიც გაიცა იჯარით და უზრუნველყოფენ მის ტექნიკურ მომსახურებასა და რემონტს.

ლიზინგის ხელშეკრულების ვადის გასვლისას ლიზინგის მიმღებს აქვს უფლება:

გააგრძელოს ხელშეკრულება უფრო ხელსაყრელი პირობებით,

დაუბრუნოს მოწყობილობები ლიზინგის გამცემს,

შეისყიდოს მოწყობილობა, თუ არსებობს შეთანხმება (ოფციონი) რეალური საბაზრო ღირებულებით ყიდვის შესახებ. რამდენადაც ხელშეკრულების დადების დროს წინასწარ შეუძლებელია საკმარისად ზუსტად განისაზღვროს გარიგების ობიექტის ნარჩენი საბაზრო ღირებულება, ეს მდგომარეობა ითხოვს ლიზინგური ფირმებისგან ნახმარი მოწყობილობების კონიუნქტურას,

ლიზინგის მიმღები ოპერატიული ლიზინგის საშუალებით ისწრაფვის აიცილოს ქონების ფლობასთან დაკავშირებული რისკი, მაგ: მორალურად მოძველება, რენტაბელობის დაცემა, რაც გამოწვეულია წარმოებულ პროდუქციაზე მოთხოვნის შეცვლით, მოწყობილობების დაზიანება, პირდაპირი და არაპირდაპირი არასამეწარმეო ხარჯების მომატება, რაც გამოწვეულია მოწყობილობების რემონტითა და მოცდენით და ა.შ. ამიტომ ლიზინგის მიმღები უპირატესობას აძლევს ოპერატიულ ლიზინგს იმ შემთხვევაში, როცა:

- სავარაუდო შემოსავალი იჯარით აღებული მოწყობილობების გამოყენებიდან ვერ აანაზღაურებს მის საწყის ფასს;

- მოწყობილობა საჭიროა მცირე ხნით (სეზონური სამუშაოები ან ერთჯერადი გამოყენება);

- მოწყობილობებისათვის საჭიროა სპეციალური ტექნიკური მომსახურება;

- გარიგების ობიექტებად გამოდის ახალი, შემოწმებული მოწყობილობები.

ზემოთ ჩამოთვლილმა ოპერატიული ლიზინგების თავისებურებებმა განსაზღვრეს მისი გავრცელება ისეთ დარგებში, როგორიცაა სოფლისა მეურნეობა, ტრანსპორტი, სამთომოპოვებული მრეწველობა, მშენებლობა, ინფორმაციის ელექტრონული დამუშავება.

ფინანსური ლიზინგი

ესაა შეთანხმება, რომელიც ითვალისწინებს მისი მოქმედების პერიოდში ლიზინგური გადასახადის გადახდას, რომელიც ფარავს მოწყობილობის ამორტიზაციას ან მისი დიდი ნაწილის სრულ ღირებულებას, დამატებითი ხარჯების ანაზღაურებას და ლიზინგის გამცემის შემოსავლის მიღებას.

ფინანსური ლიზინგი ხასიათდება შემდეგი ძირითადი ნიშნებით:

- მესამე მხარის მონაწილეობა (გარიგების ობიექტის მწარმოებელი ან მიმწოდებელი),

- ხელშეკრულების შეწყვეტის შეუძლებლობა იჯარის ძირითადი ვადის განმავლობაში, ე.ი. იმ ვადაში, რაც საჭიროა იჯარის გაცემის ხარჯების ანაზღაურებისათვის. (თუმცა პრაქტიკაში ზოგჯერ ხდება შეწყვეტის შესახებ შეთანხმებაც, მაგრამ ამ შემთხვევაში ოპერაციის ღირებულება მნიშვნელოვნად დიდია);

- ფინანსური ლიზინგის შედარებით ხანგრძლივი პერიოდი (ჩვეულებრივ მიახლოვებული გარიგების ობიექტების გამოყენების ვადასთან);

- გარიგების ობიექტების მაღალი ღირებულებება.

როგორც ოპერატიული ლიზინგების დროს, ისევე ფინანსური ლიზინგის ხელშეკრულების ვადის გასვლისას ლიზინგის მიმღებს შეუძლია:

- იყიდოს გარიგების ობიექტი, მაგრამ ნარჩენი ღირებულებით,

- დადოს ახალი ხელშეკრულება მცირე ვადით და შეღავათიანი ფასით,

- დაუბრუნოს გარიგების ობიექტი ლიზინგურ კომპანიას.

თავისი არჩევანის შესახებ მან უნდა აცნობოს ლიზინგის გამცემს ხელშეკრულების ვადის გასვლამდე 6 თვით ადრე. თუ შეთანხმებაში გათვალისწინებულია გარიგების ობიექტის შესყიდვაზე შეთანხმება (ოფციონი), მაშინ მხარეები წინასწარ განსაზღვრავენ ობიექტის ნარჩენ ღირებულებას. ჩვეულებრივ ეს შეადგენს პირველადი ღირებულების 1-დან 10%-ს, რაც ლიზინგის გამცემს უფლებას აძლევს ამორტიზაცია დაარიცხოს მოწყობილობის მთელ ღირებულებას.

რამდენადაც ფინანსური ლიზინგი ეკონომიკური ნიშნით ემსგავსება კაპიტალურ დაბანდებათა გრძელვადიან საბანკო დაკრედიტებას, ფინანსური ლიზინგის ბაზარზე განსაკუთრებული ადგილი უკავიათ ბანკებს, ფინანსურ კომპანიებსა და სპეციალიზირებულ ლიზინგურ კომპანიებს, რომლებიც მჭიდრო კავშირში არიან ბანკებთან. მთელ რიგ ქვეყნებში ბანკებისთვის ნებადართულია მხოლოდ ფინანსური ლიზინგის წარმოება.

ლიზინგის ორი ძირითადი სახეის გარდა, პრაქტიკაში არსებობს ლიზინგურ გარიგებათა მრავალი სხვა ფორმა, თუმცა არ შეიძლება ისინი მივიჩნიოთ და განვიხილოთ როგორც ლიზინგურ გარიგებათა დამოუკიდებელი ტიპები.

ლიზინგურ გარიგებათა ფორმაში იგულისხმება ლიზინგური ხელშეკრულების მდგრადი მოდელები. საერთაშორისო პრაქტიკაში უფრო ფართო გავრცელება მიიღო ლიზინგურ ოპერაციათა შემდეგმა ფორმებმა:

- ლიზინგი ,,სტანდარტი” - ამ ლიზინგის დროს, მიმწოდებელი გარიგების ობიექტს ყიდის დამაფინანსებელ საზოგადოებაზე, რომელიც თავისი ლიზინგური კომპანიის მეშვეობით მას მომხმარებელზე იჯარით გასცემს.

- დაბრუნებადი ლიზინგი - მესაკუთრე მოწყობილობას მიყიდის ლიზინგურ ფირმას და იმავდროულად იღებს იჯარით. ამგვარი ოპერაციის შედეგად გამყიდველი ხდება მოიჯარე. იგი გამოიყენება იმ შემთხვევაში, როცა გარიგების ობიექტის მესაკუთრე ფულადი საშუალებების აუცილებელ საჭიროებას განიცდის და ლიზინგის ამგვარი ფორმის მეშვეობით თავის ფინანსურ მდგომარეობას იუმჯობესებს.

- ლიზინგი მიმწოდებელს - ამ შემთხვევაში მოწყობილობის გამყიდველი ისევე ხდება ლიზინგის მიმღები, როგორც დაბრუნებადი ლიზინგის დროს. მაგრამ გაიჯარებული ქონება გამოიყენება არა მის მიერ, არამედ სხვა მოიჯარის მიერ, რომლის მოძებნის ვალდებულება და ქონების გადაცემა მოიჯარეს ეკისრება. ქვეიჯარა წარმოადგენს ამგვარი ხელშეკრულების აუცილებელ პირობას.

- საკომპენსაციო ლიზინგი - ლიზინგის ამ ფორმის დროს საიჯარო გადასახადი სრულდება იმ პროდუქციის მიწოდებით, რომელიც იჯარის ობიექტისგან წარმოებული იქნა.

- აღდგენითი ლიზინგი - ამგვარი ფორმის დროს, ლიზინგურ შეთანხმებებში გათვალისწინებულია მოწყობილობის შეცვლა პერიოდულად, მოიჯარის მოთხოვნით, უფრო სრულყოფილი ნიმუშით.

- ლიზინგი სახსრების მიზიდვით - ეს ფორმა ითვალისწინებს ლიზინგის გამცემის მიერ გრძელვადიანი კრედიტის მიღებას ერთი ან რამოდენიმე კრედიტორისაგან იჯარით გაცემული აქტივების ღირებულების 80%-მდე. კრედიტორებად ამ შემთხვევაში გამოდიან მსხვილი კომერციული და საინვესტიციო ბანკები, რომლებიც გრძელვადიანი საფუძვლით მოზიდულ მნიშვნელოვან რესურსებს ფლობენ.

არსებობს ბანკების მიერ ლიზინგური გარიგების დაფინანსების ორი გზა:

ა) კრედიტი, სესხი - ბანკი აკრედიტებს ლიზინგის გამცემს, აძლევს რა მას კრედიტს ერთ ლიზინგურ ოპერაციაზე ან, რაც უფრო ხშირად ხდება, ლიზინგურ შეთანხმებათა მთელ პაკეტზე. კრედიტის თანხა დამოკიდებულია ლიზინგის გამცემის რეპუტაციაზე და კრედიტუნარიანობაზე.

ბ) ვალდებულებათა მოპოვება - ბანკი რეგრესის უფლების გარეშე ყიდულობს ლიზინგის გამცემისაგან მისი კლიენტების ვალდებულებებს, ითვალისწინებს რა ლიზინგის მიმღების რეპუტაციასა და პროექტის ეფექტურობას.

მოცემული მეთოდი გამოიყენება მსხვილი ერთჯერადი გარიგებისას საიმედო მსესხებლის შემთხვევაში. საბანკო დაწესებულებები ლიზინგური კომპანიების მონაწილეობით პროექტის ფინანსირებისას გამოდიან, აგრეთვე გარანტის სახითაც. საბანკო სესხის უზრუნველსაყოფად ლიზინგის გამცემის მიერ მისი მიღებისას (უკან მოთხოვნის უფლების გარეშე) ითვლება ლიზინგური გარიგების ობიექტები და ლიზინგური გადასახდელები. გადაუხდელობის რისკის შემცირებისათვის, ლიზინგის გამცემს კრედიტორი ლიზინგურ ხელშეკრულებაში ურთავს სპეციალურ პირობას, რომელიც ითვალისწინებს აბსოლუტურ და უპირობო ვალდებულებას აწარმოოს გადახდა დადგენილ ვადაში ლიზინგის გამცემის ბრალით მოწყობილობის სამუშაო მდგომარეობიდან გამოსვლისასაც. გადახდა, ამ შემთხვევაში, კი არ შეჩერდება, არამედ ლიზინგის მიმღები ლიზინგის გამცემს პრეტენზიას წაუყენებს.

იჯარით მსხვილი ობიექტების გაცემისას (თვითმფრინავი, გემი და ა.შ.) ხშირად გამოიყენება ჯგუფური (აქციონერული) ლიზინგი. ამგვარ გარიგებებში ლიზინგის გამცემის როლში გამოდის რამოდენიმე კომპანია.

საკონტრაქტო ქირავნობა - ესაა ლიზინგის სპეციალური ფორმა, რომლის დროსაც ლიზინგის მიმღებს მანქანების კომპლექსური პარკები, სასოფლო-სამეურნეო, სამშენებლო, საგზაო ტექნიკის, ავტოსატრანსპორტო და სხვა საშუალებები იჯარით გადაეცემა.

გენერალური ლიზინგი - ახალი ხელშეკრულების გაფორმების გარეშე, ლიზინგის მიმღებს უფლება აქვს შეავსოს იჯარით აღებული მოწყობილობების სია.

ჩვენ შევეხეთ ლიზინგის შედარებით გავრცელებულ ფორმებს. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ პრაქტიკაში ადგილი აქვს სხვადასხვა ფორმების შერწყმას, რაც კიდევ უფრო ზრდის მათ რიცხვს.

ლიზინგური ოპერაციების ორგანიზაცია და ტექნიკა

ლიზინგური ოპერაციების წარმოების ორგანიზაცია და ტექნიკა განისაზღვრება და დამოკიდებულია კონკრეტულ ქვეყანათა კანონმდებლობაზე. ჩვენ შევეხებით მის მხოლოდ შედარებით გავრცელებულ ხერხებს.

მოიჯარე ლიზინგური კომპანიიდან მოწყობილობების მისაღებად წარადგენს განცხადებას იჯარაზე, რომელშიც მიეთითება მოწყობილობის დასახელება, მიმწოდებელი (დამამზადებელი), ტიპი, მარკა, ფასი და მათით სარგებლობის ვადა. განცხადება ასევე შეიცავს მონაცემებს, რომელიც მოიჯარის საფინანსო და საწარმოო საქმიანობას ახასიათებს. მას მიეკუთვნება:

- ზოგადი მონაცემები საწარმოზე (დასახელება, მისამართი, ძირითადი და საბრუნავი საშუალებების მოცულობა და ა. შ.);

- ძირითადი საქმიანობის ხასიათი (წარმოებული პროდუქციის სახე, გასაღების ბაზარი, ძირითადი მომხმარებლები, მონაცემები საექსპერტო საქმიანობაზე);

- საწარმოში გამოყენებული მოწყობილობების არსებობა, მათ შორის რომელიც მას ეკუთვნის და რომელიც იჯარით აქვს აღებული);

- მოიჯარის მიერ მოთხოვნილი მოწყობილობების დანიშნულება;

- საწარმოს ფინანსურ მდგომარეობაზე ზუსტი მონაცემები.

წარმოდგენილი მონაცემების ზუსტი ანალიზის შემდეგ ლიზინგური კომპანია იღებს გადაწყვეტილებას და აცნობებს წერილობით ლიზინგის მიმღებს, რომელსაც თან ერთვის ლიზინგური ხელშეკრულების ზოგადი პირობები, ხოლო მოწყობილობის მიმწოდებელი ინფორმირდება ლიზინგური კომპანიის განზრახვაზე შეიძინოს მოწყობილობები. ამ შემთხვევაში ლიზინგის გამცემი უთანხმდება მიმწოდებელს მოწყობილობის ფასზე, ხოლო საჭიროების შემთხვევაში ამოწმებს გარიგების ობიექტის სანდოობას, მწარმოებლობასა და ეფექტურობას. გაეცნობა რა ლიზინგის მიმღები ლიზინგური შეთანხმების ზოგად პირობებს, ვალდებულებათა დამტკიცებით იგი უგზავნის ლიზინგის გამცემს და კონტრაქტის ზოგადი პირობების ხელმოწერილ ეგზემპლარს და თან დაურთავს მოწყობილობაზე შეკვეთის ბლანკს. ამ დოკუმენტს ადგენს მიმწოდებელი ფირმა, მისი ვიზირება კი ხდება ლიზინგის მიმღების მიერ. მიიღებს რა ჩამოთვლილ დოკუმენტებს, ლიზინგის გამცემი ხელს აწერს შეკვეთას და უგზავნის მას მოწყობილობის მიმწოდებელს.

შეკვეთის ბლანკის ნაცვლად შეიძლება გამოყენებული იქნეს მოწყობილობის ყიდვა-გაყიდვის ხელშეკრულება, დადებული მიმწოდებელსა და ლიზინგურ ფირმას შორის ან დავალება მიწოდებაზე.

მოწყობილობის მიმწოდებელი გადაუტვირთავს მას ლიზინგის მიმღებს, რომელიც კისრულობს ვალდებულებას მოწყობილობის მიღებაზე. მიმწოდებელი, როგორც წესი, ახორციელებს მის მონტაჟს და ექსპლუატაციაში შეყვანას. სამუშაოს დამთავრების შემდეგ დგება მიღების ოქმი, რომელიც ადასტურებს მოწყობილობის ფაქტიურ მიწოდებას, მის მონტაჟს და მოქმედებაში შეყვანას მიმწოდებლისადმი პრეტენზიის გარეშე. მიღების ოქმი ხელმოწერილი უნდა იყოს ლიზინგური ოპერაციის ყველა მონაწილის მიერ. ამის შემდეგ, ლიზინგის გამცემი უნაზღაურებს ხარჯებს მიმწოდებელს.

ამგვარად, ლიზინგურ დოკუმენტებს საფუძვლად უდევს შემდეგი დოკუმენტები:

- ლიზინგური ხელშეკრულება,

- გარიგების ობიექტის ყიდვა-გაყიდვის ან მიწოდების დავალების ხელშეკრულება და

- გარიგების ობიექტის მიღების ოქმი.

ლიზინგური ხელშეკრულების შინაარსი

ლიზინგური ხელშეკრულება შემდეგი ძირითადი თავებისაგან შედგება:

1. მხარეები, 2. საგანი, 3. მოქმედების ვადა, 4. მხარეთა უფლება-მოვალეობანი, 5. სალიზინგო პირობები, 6. გარიგების ობიექტის დაზღვევა, 7. მოშლის წესი.

1. ხელშეკრულების მხარეები - ლიზინგურ ხელშეკრულებაში მონაწილეობს ორი მხარე: ლიზინგის გამცემი, რომელიც წარმოადგენს საქონლის მესაკუთრეს და ლიზინგის მიმღები, რომელიც სარგებლობაში იღებს გარიგების ობიექტს. მოწყობილობის მოსარგებლედ შეიძლება იყვნენ როგორც თვითონ ლიზინგის მიმღები, ისე სხვა იურიდიული პირები, თუ მოწყობილობა ქვეიჯარით ან მოიჯარის ქალიშვილ საწარმოს გადაეცემა, მაშინ ხელშეკრულებაში მიეთითება მოსარგებლე საწარმოს დასახელება სარგებლობიდან გამომდინარე ყველა ვალდებულებით.

2. ხელშეკრულების საგანი - ლიზინგური შეთანხმების საგანი განისაზღვრება ან ინდივიდუალური ნიშნებით (ტიპი, მარკა, მოდელი და ა.შ.) ან ტექნიკური დოკუმენტებით. ეს მონაცემები ხასიათდება სპეციფიკურობით და ითვლება ხელშეკრულების აუცილებელ ნაწილად. აქვე მიეთითება მიმწოდებლის დასახელება, ვადა, რომელშიც ამ უკანასკნელმა იკისრა ობიექტის ლიზინგის მიმღებისადმი გარიგების მიწოდება.

3. ლიზინგური ხელშეკრულების მოქმედების ვადა - ლიზინგური ხელშეკრულება ძალაში შედის, როგორც წესი, გარიგების ობიექტის ექსპლუატაციაში შესვლის მომენტიდან და მოქმედებს დადგენილი ვადის განმავლობაში. არცთუ იშვიათად, ლიზინგურ გარიგებებში დგინდება ე.წ. გამოუწვეველი ვადა, რომლის განმავლობაშიც ხელშეკრულება არ ექვემდებარება მოშლას, თუ არ არსებობს მხარეთა მიერ ხელშეკრულების დარღვევის ფაქტი.

4. მხარეთა უფლება-მოვალეობები - ხელშეკრულების ეს თავი ითვალისწინებს ზუსტ ჩამონათვალს ლიზინგის გაცემის ვალდებულებების გარიგების მოსამზადებელ ეტაპზე და მის უფლებებს ხელშეკრულების მოქმედების პერიოდში, კერძოდ, ლიზინგის გამცემი მოსამზადებელ პერიოდში ვალდებულია:

- მიმწოდებელსა და ლიზინგის მიმღებს შორის შეთანხმებული კომერციული და ტექნიკური პირობებით გააფორმოს მიმწოდებელთან ყიდვა-გაყიდვის ხელშეკრულება.

- დავალება წინასწარ შეთანხმებული პირობებით გაუგზავნოს მიმწოდებელს გარიგების ობიექტის მიწოდების.

ლიზინგის გამცემს, როგორც ქონების მესაკუთრეს, აქვს უფლება შეამოწმოს და დაათვალიეროს კომპლექტურობა. გარიგების ობიექტის ექსპლუატაციაში შესვლის შემდეგ ლიზინგის გამცემი ვალდებულია ხელი მოაწეროს მიღების აქტს. თუ მიღების აქტი შეიცავს ჩამონათვალს ნაკლოვანებების შესახებ, რომელიც მიღების დროს აღმოჩნდა, ლიზინგის გამცემმა უნდა დაავალოს მიმწოდებელს განსაზღვრულ ვადაში აღმოფხვრას იგი. ლიზინგის გამცემს უფლება აქვს სისტემატურად შეამოწმოს გარიგების ობიექტის მდგომარეობა და ექსპლუატაციის სისწორე.

ლიზინგური ოპერაციის ორგანიზებისას ლიზინგის მიმღები კისრულობს შემდეგ ვალდებულებებს:

- უშუალოდ მიწოდებისას მოახდინოს გარიგების ობიექტის მიღება, უზრუნველყოს მიღების ტექნიკური და სამართლებრივი პირობები;

- მოახდინოს ობიექტის მონტაჟი და ექსპლუატაციაში გაშვება, თუ ეს არ შედის მიმწოდებლის ვალდებულებაში;

- დაამტკიცოს მიწოდების კომპლექტურობა, მოწყობილობის მუშაობის ხარისხი და საპროექტო სიმძლავრის მიღწევა;

- ნაკლის აღმოჩენისას, მისი ჩამონათვალი მიუთითოს მიღების აქტში და აცნობოს ლიზინგის გამცემს;

- წაუყენოს ლიზინგის გამცემს აუცილებელი გარანტიები, რომელთა ჩამონათვალი ხელშეკრულებაშია მითითებული.

5. სალიზინგო გადახდის პირობები. ხელშეკრულების ამ თავში განსაზღვრულია გადახდის ფორმა, ზომა, სახე და მეთოდი. გადახდის სახეები შეიძლება იყოს სხვადასხვა. მათგან უფრო ხშირად გამოიყენება:

- ლიზინგური გადასახადის ფიქსირებული თანხა, რომელიც შეთანხმებულია მხარეების მიერ და გადაიხდება ხელშეკრულებით დადგენილი წესით. ამ დროს, როგორც წესი, დგება გადახდის გრაფიკი.

- გადახდა ავანსით - ლიზინგის მიმღები წარუდგენს ლიზინგის მიმცემს ავანსს ან შეიტანს ხელშეკრულების ხელმოწერის დღისათვის გარიგების ობიექტის შესასყიდი ღირებულების 15-20%-ს, ხოლო დარჩენილ თანხას გადაუხდის ხელშეკრულების ვადის განმავლობაში.

- განუსაზღვრელი სალიზინგო თანხა, რომელიც დგინდება რეალიზაციის მოცულობის პროცენტებისა და სხვა პირობების გათვალისწინებით.

გადახდის მეთოდი შეიძლება იყოს ერთდროული და პერიოდული. ერთდროული გადახდა ჩვეულებრივ წარმოებს მხარეების მიერ მიღების აქტის ხელმოწერის შემდეგ და ითვალისწინებს გარიგების ფინანსირებას მხოლოდ მიმწოდებლის მიერ ყიდვა-გაყიდვის ხელშეკრულების ან მიწოდების დავალების შესრულების პერიოდში (გაწეული სადაზღვევო, სატრანსპორტო, მოწყობილობების დამონტაჟების და სხვა ხარჯების გადახდა). პერიოდული გადახდა ხორციელდება ხელშეკრულების მოქმედების ვადის განმავლობაში და შეიძლება წარმოებდეს:

- ხელშეკრულების მთელი ვადის განმავლობაში თანაბარი თანხებით,

- გადახდის გაზრდილი თანხით,

- გადახდის შემცირებული თანხით,

- დაჩქარებული გადახდით.

6. გარიგების ობიექტის დაზღვევა - ლიზინგის სახეზე დამოკიდებულების მიხედვით მას ახორციელებს ან ლიზინგის გამცემი (ოპერატიული ლიზინგი) ან ლიზინგის მიმღები (ფინანსური ლიზინგის შემთხვევაში).

7. ლიზინგის ხელშეკრულების მოშლის წესი - ლიზინგის ხელშეკრულება შეიძლება ვადამდე იყოს შეწყვეტილი შემდეგი პირობების არსებობისას, თუ:

- ლიზინგის მიმღებმა არ განახორციელა გარიგების ობიექტის მიღების აუცილებელი პირობები;

- არ მოახდინა მოწყობილობების მონტაჟი და ექსპლუატაციაში შეყვანა ხელშეკრულებით დადგენილ ვადაში;

- არ ახდენდა საიჯარო ქირის გადახდას დროულად;

- ლიზინგის მიმღები არ ასრულებდა ხელშეკრულების სხვა პირობებს;

- წარმოიშვა ფორს-მაჟორული (გაუთვალისწინებელი) გარემოებები;

- თანახმაა ლიზინგის გამცემი;

- ლიზინგის მიმღებმა დადო ახალი კონტრაქტი ამავე ან სხვა ობიექტებზე იმავე ლიზინგის გამცემთან.

ხელშეკრულების ვადამდე შეწყვეტისას ლიზინგის მიმღები ვალდებულია დაუბრუნოს გარიგების ობიექტი და აუნაზღაუროს ზარალი ლიზინგის გამცემს. ლიზინგის ხელშეკრულებაში ასევე გაითვალისწინება, რომ ყველა შეტყობინება და სხვა შეთანხმებები იდება წერილობითი ფორმით. ხელშეკრულებაში ასევე შეტანილი ყველა ცვლილება ფორმდება მხოლოდ წერილობითი ფორმით. ხელშეკრულების პირობები შეიძლება შეცვლილი ან გაუქმებული იქნეს მხოლოდ მხარეთა შეთანხმებით.

ჩვენ შევეცადეთ მოკლედ გადმოგვეცა ის ძირითადი ნიშნები, რაც ახასიათებს ლიზინგს, როგორია მისი სახეები, ფორმები, როგორ ხდება ლიზინგური ხელშეკრულების გაფორმება და რა უფლება-მოვალეობები ეკისრებათ ლიზინგურ ურთიერთობაში მონაწილე მხარეებს. გარიგების ამ სახის გამოყენება და დანერგვა ხელს შეუწყობს მასთან დაკავშირებული ბევრი პრობლემის გადაწყვეტასა და უდავოდ უფრო მოქნილს გახდის მხარეებს შორის არსებულ ურთიერთობას.