,,ალმანახის” წინამდებარე გამოშვება ეძღვნება სისხლის სამართლისა და სისხლის სამართლის პროცესს. მასში შესულია სტუდენტებისა და პროფესიონალი იურისტების მიერ მომზადებული მასალები სისხლის სამართლის ისეთ უმნიშვნელოვანეს ინსტიტუტებზე როგორიცაა: თანამონაწილეობა, ბრალი, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისა და ბრალის გამომრიცხველი გარემოებანი, სასჯელი, კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულები; საინტერესო თარგმანი ინგლისური ენციკლოპედიიდან დანაშაულისა და მართლმსაჯულების შესახებ, შედარებითი ანალიზი საქართველოსა და საზღვარგარეთის ზოგიერთი ქვეყნის სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობის ერთ-ერთ პრობლემურ საკითხზე - ექსპერტიზაზე.

საქართველოში მიმდინარე სასამართლო რეფორმის კვალობაზე, როცა საქართველოს პარლამენტის მიერ ერთი წაკითხვით მიღებულია ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი, ჩვენი ჟურნალის ფურცლებზე გამოქვეყნებული წერილები მრავალ საინტერესო მასალას აწვდის მკითხველს როგორც მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსის, ისე რეფორმის სახელმწიფო კომისიის სისხლის სამართლის ქვეკომისიის მიერ მომზადებული ახალი კანონპროექტის შესახებ.

გამოქვეყნებულ ნაშრომთა აქტუალობას აძლიერებს ის გარემოებაც, რომ ამჟამად პარლამენტში გრძელდება მუშაობა აღნიშნული კოდექსის პროექტის მეორედ წასაკითხად. კომისია ამუშავებს პროექტს სპეციალისტებისა და საზოგადოების მიერ გამოთქმულ შენიშვნებისა და წინადადებების გათვალისწინებით. მართალია, ჩვენი ნაშრომები უხარვეზო ვერ იქნება, მაგრამ მასში განხილული საკითხები ახალის სისხლის სამართლის კოდექსის მიღებამდე კიდევ გადამუშავდება და დაიხვეწება. ჩვენს მიერ გამოქვეყნებული წერილები კი იქნება ერთგვარი საფუძველი ან საინტერესო მასალა კოდექსებზე მუშაობისათვის და შემდგომში სისხლის სამართლის კოდექსის კომენტარის მოსამზადებლად.

ნაშრომები იმითაც იქცევს ყურადღებას, რომ პრობლემური საკითხები განხილულია საერთაშორისო კონვენციებთან ჩვენი კანონმდებლობის კუთხითაც, ასევე გამოთქმულია წინადადებები კოდექსის პროექტის მთელ რიგ ნორმებთან მიმართებაში. გამოქვეყნებულ წერილებში გამოთქმული მოსაზრებები ბევრ კამათსა და აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს, რადგან ზოგი მათგანი ახალგაზრდა ავტორებს ეკუთვნის, მაგრამ მაინც დიდად სასარგებლოა, რადგან სისხლის სამართლის ლიტერატურის სიმცირის გამო ქართული საზოგადოებრიობა მოკლებულია შესაძლებლობას, რომ გაეცნოს და ამომწურავი ინფორმაცია მიიღოს თანამედროვე სისხლის სამართლის კანონმდებლობაზე. ასეთ ვითარებაში ჩვენი მცდელობა, რაც შეიძლება მეტი ინფორმაცია მივაწოდოთ მკითხველს, გამოვკვეთოთ საკუთარი ხედვა მრავალი სისხლის სამართლებრივი პრობლემისადმი, ვფიქრობთ ფრიად საშური საქმეა.

მისასალმებელია ის გარემოებაც, რომ რედაქციას სხვადასხვა საინტერესო მასალით მრავალი ახალგაზრდა სპეციალისტი აკითხავს, რაც იმაზე მიანიშნებს, რომ ახალგაზრდებში დიდია ინტერესი სისხლის სამართლის პრობლემისადმი. აღნიშნულის გათვალისწინებით, შესაძლებლობისთანავე გამოსაცემად მოვამზადებთ ,,ალმანახის” მორიგ ნომერს.

ლაშა-გიორგი კუტალია

ნორმატივიზმი ბრალის ფსიქოლოგიური მოძღვრებისაგან დამოუკიდებლად არ წარმოქმნილა; ის, როგორც ნორმატული თეორიის ფუძემდებლის რ. ფრანკის შეხედულებებიდან ჩანს, ფსიქოლოგიზმის კრიტიკული გააზრების უშუალო შედეგია. ამიტომ ნორმატივიზმი, უპირველეს ყოვლისა, ფსიქოლოგიზმის უარყოფაა და ეს მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს ამ პირველი სწავლების ზოგად სახესაც.

კონკრეტულად კი ნორმატივისტულ მოძღვრებას საფუძვლად დაედო ბრალის ფსიქოლოგიურ თეორიაში ორი ძირითადი მომენტის ნეგატიური გამოყოფა, რის შესახებაც გრაფ ცუ დონა შენიშნავს: „ფსიქოლოგიზმის პრედიკატი აუცილებლობით წარმოშობს შემდეგ გამოუსწორებელ ნაკლოვანებებს: ის არ ესატყვისება გაუფრთხილებლობის ბუნებას, რადგან გაუფრთხილებელი ბრალი ფსიქიკური დამოკიდებულების მომცველი სულაც არ არის; მეორეც, ფსიქიკური დამოკიდებულების დადგენა ჯერ კიდევ გადაჭრით არაფერს მეტყველებს ბრალთან დაკავშირებით, რამეთუ, მიუხედავად განზრახვის არსებობისა, ბრალი შესაძლოა არც იყოს მოცემული. საკმარისია მოვიგონოთ ბრალის გამომრიცხველი უკიდურესი აუცილებლობა ან აუცილებელი მოგერიება. სწორედ ამ მოსაზრებებმა გამოააშკარავა ხანგრძლივი პროცესის შედეგად ფსიქოლოგიური დოქტრინის მიუღებლობა და საბოლოოდ მიგვიყვანა იმ დასკვნამდე, რომ ბრალთან დამოკიდებულებაში ისევე, როგორც მართლწინააღმდეგობის დადგენისას, სახეზეა შეფასების შედეგი (das Ergebnis einer Wertung). მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ მართლწინააღმდეგობა გულისხმობს დანაშაულის შემადგენლობის ობიექტური მხარის შეფასებას, ბრალი კი დანაშაულის შემადგენლობის სუბიექტური მხარის შეფასების ნაყოფია”.  ჩვენ, მართალია, არ ვიზიარებთ გრაფ ცუ დონას პირველ შენიშვნას, რომელიც გაუფრთხილებელი ბრალისა და ფსიქიკური დამოკიდებულების ურთიერთობას შეეხება, მაგრამ მხოლოდ ფსიქიკური დამოკიდებულება რომ ბრალის სრულქმნილ სისხლისსამართლებრივ ფორმულად ვერ გამოდგება, უცილოა. ასევე, უდავოა ბრალის ცნებაში გარეგანი შეფასების შეტანის მართებულობა. ხოლო ყოველივე ეს განაპირობებს ბრალის ფსიქოლოგიური ცნების როგორც არსის, ისე შინაარსის თვისებრივ ტრანსფორმირებას.

შინაარსობრივი განვრცობის კვალობაზე, ბრალმა, გარდა ფსიქიკური დამოკიდებულებისა, მოიცვა შერაცხუნარიანობა ანუ ბრალუნარიანობა და ბრალის გამომრიცხავი განსაკუთრებული გარემოებები. ამით განზრახვა და გაუფრთხილებლობა ბრალის ფორმებიდან ბრალის ელემენტებად გარდაისახა. ბრალის არსს ნორმატივისტული თეორიის პიონერები ხედავდნენ გასაკიცხობაში, მოვალეობის შეუსაბამობაში, ე. ი. მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ნორმატულ შეფასებაში (ბრალს, როგორც გასაკიცხობასა და მოვალეობის შეუსაბამობას, პირველად ვხვდებით ე. ბელინგთან და არა რ. ფრანკთან, როგორც ეს ჩვენში მცდარად არის წარმოდგენილი, თუმც მისი მეცნიერული დამუშავება უკანასკნელი კრიმინალისტის დამსახურებაა). ამასთან, ნორმატივიზმის ზოგიერთი ფუძემდებელი (მაგალითად, ფროიდენტალი) თვლიდა, რომ ნორმატული შეფასების ობიექტი უნდა გამხდარიყო არა ქმედება ან ფსიქიკური დამოკიდებულება, არამედ სუბიექტის სხვაგვარად მოქმედების შესაძლებლობა, რაც ბრალის ზემოხსენებულ ელემენტთა ერთიანი ნიშნის ქვეშ გამთლიანებას მოასწავებდა. ჩვენი აზრით, სხვაგვარად მოქმედების შესაძლებლობა, როგორც აქტიური და პასიური ფსიქიკური მომენტებისაგან შემდგარი კრებითი ცნება, ნორმატულ შეფასებას ვერ შეიგუებს. თუ ფსიქიკური დამოკიდებულების სამართლებრივ-ნორმატული შეფასება ლოგიკურად დასაშვებია, ბრალუნარიანობა ანუ დამნაშავის ინდივიდუალური შეფასების შესაძლებლობა და ბრალის გამომრიცხველ გარემოებათა არარსებობა ანუ დამნაშავის შესაძლებლობა, იმოქმედოს საკუთარი შეფასებისამებრ, ნორმატულად ვერ შეფასდება; ეს ბოლო ორი ნიშანი შეიძლება იყოს მხოლოდ ფსიქოლოგიური დესკრიპციის საგანი. სისხლისსამართლებრივი ნორმის დარღვევა ბრალუნარიანობის ან ფსიქიკის სხვაგვარი თვისების შედეგად ყოვლად წარმოუდგენელია, ვინაიდან ნებისმიერი ფსიქოლოგიური თვისება თუ უნარი, როგორც ფსიქიკის პასიური გამოვლინება, თუმც სუბიექტური, მაგრამ ნებისაგან დამოუკიდებელი გარემოებაა. მსგავს და სხვა არანაკლებ პრინციპულ მოსაზრებათა გამო სხვაგვარად მოქმედების შესაძლებლობა, ცხადია, ვერ დამკვიდრდებოდა ბრალის განმსაზღვრელ შეფასების ობიექტად.

მაგრამ ნორმატივიზმი სახეუცვლელ და მონოტონურ სწავლებად არ წარმოგვიდგება. აქ ბრალი ორთავე მიმართულებით (არსი, შინაარსი) მრავალ საგულისხმო მეტამორფოზას განიცდის.

ორთოდოქსი ნორმატივისტებისაგან განსხვავებით, გრაფ ცუ დონა კვლევის შედეგად დაასკვნის, რომ ფსიქიკური დამოკიდებულება არა მხოლოდ არ ამოწურავს ბრალის შინაარსს, არამედ ის ვერც ბრალის ელემენტად მოისაზრება. მაგრამ შემდგომ, განიხილავს რა სისხლის სამართალში კოლექტიური ბრალის დაუშვებლობას, გრაფ ცუ დონა თავისი დებულების საწინააღმდეგოდ აღნიშნავს: „რა დროსაც სამოქალაქო სამართალი გარკვევით აწესებს პასუხისმგებლობას იურიდიულ პირთა დელიქტებისათვის, ხოლო საერთაშორისო სამართალი აღიარებს სახელმწიფოთა დელიქტური ქცევის უნარს და ადმინისტრაციული სისხლის სამართალიც კი (das Verwaltungsstrafrecht) სცნობს ინდივიდთა გაერთიანების პასუხისმგებლობას, საკუთრივ სისხლის სამართალი უწინდებური კატეგორიულობით უარყოფს კოლექტიური ბრალის იდეას. ეს შეიძლება განიმარტოს მარტოოდენ იმით, რომ სისხლისსამართლებრივი ბრალი ფსიქიკური ქცევის უარყოფით შეფასებას ეფუძნება, ე. ი. გამომდინარეა ისეთ მოვალეობათა დარღვევიდან, რომელთა ადრესატობა ძალუძს მხოლოდ ცალკეულ ინდივიდუმს”.  რადგანაც ბრალი ფსიქიკური ქცევის უარყოფით შეფასებას ეფუძნება, ჩვენთვის გაურკვეველია, თუ რარიგად შეიძლება დასაბუთდეს ფსიქიკური დამოკიდებულების ბრალის ელემენტად უარყოფა. მკვლელობის მიზნით გასროლა, სხეულის განზრახ დაზიანება და ა. შ. განეკუთვნება ფიზიკური ქცევის კატეგორიას, ფსიქიკური ქცევა კი მოცემული ფიზიკური ქცევისადმი ფსიქიკური დამოკიდებულებაა. მაშასადამე, ბრალისა და ფსიქიკური დამოკიდებულების (როგორც ეს გაეგებათ ნორმატივისტებს - განზრახვის) სრული ურთიერთგანცალკევება ნიშნავს უარვყოთ ბრალის ცნების ყოველგვარი შეფასებითობა. მაგრამ გრაფ ცუ დონასთან ერთად უგამონაკლისოდ ყველა ფინალისტი მიიჩნევს, რომ ბრალში ფსიქიკური დამოკიდებულების ინტეგრირება უმართებულოა სწორედ შეფასებითობის თვალსაზრისით. მათი მტკიცებით, ბრალის ნორმატივისტული ცნება წარმოადგენს ერთმანეთთან შეუთავსებელი ასპექტების კომპლექსს, რამდენადაც ის ერთდროულად შეიცავს განზრახვასაც, როგორც შეფასების ობიექტს და თვით შეფასებასაც (ein Gemisch von Wertung und Gewertetem). „ამიტომ”, - წერს ი. ბაუმანი, - „ფინალისტები, საბოლოოდ გამოაქვთ რა ბრალის ცნებიდან ფსიქიკური დამოკიდებულება, მიაკუთვნებენ მას მოქმედების ცნებას, რათა ამით სისხლისსამართლებრივ ბრალს შესძინონ წმინდად შეფასებითი, წმინდად ნორმატული იერი; ამისდა კვალად, მიიღება ბრალის ძირეულად ახალი ცნება, რომელიც მოიცავს მხოლოდ შეფასებას და რომელიც მოკლებულია შეფასების ობიექტს”. ასეთ მიდგომას ი. ბაუმანი უწოდებს არა უბრალოდ რადიკალურ ნორმატივიზმს, არამედ განიხილავს მას როგორც ბრალის დამოუკიდებელი სწავლების აღმოცენებას. ამდენად, ის გამოჰყოფს ბრალის სამ ძირითად თეორიას: ფსიქოლოგიზმს, სადაც ბრალის ცნებით მარტოოდენ შეფასების ობიექტია მოცული; ნორმატივიზმს, რომელიც ბრალს როგორც შეფასებისა და შეფასების ობიექტის ერთობლიობას განსაზღვრავს; და ბოლოს, ფინალიზმს, რომლის თანახმადაც ბრალი თვით შეფასებაა.

ბრალის შესახებ მოძღვრებათა ამგვარი ნიშნის მიხედვით კლასიფიცირების სიმცდარეს ჩვენ ქვემოთ შევეხებით, ამჯერად კი უნდა შეინიშნოს, რომ გრაფ ცუ დონასა და ფინალისტების მიერ წამოწყებული კრიტიკა უსაფუძვლოა. მეტიც, ეს უსაფუძვლობა ამოსავალ დებულებაშივე ჰპოვებს თავის გამოხატულებას, რის აპოდიქტურ საბუთად შესაბამის აქსიოლოგიურ აქსიომათა იგნორირება წარმოგვიდგება. აქსიოლოგია ერთმნიშვნელოვნად უშვებს ცნებაში შეფასებასთან ერთად შეფასების ობიექტის თანამოცემულობას. გარდა ამისა, ფინალისტები თავადვე ეწინააღმდეგებიან თავიანთ ზემოწარმოდგენილ პოსტულატს, როდესაც დანაშაულს განმარტავენ როგორც მართლსაწინააღმდეგო, ბრალეულ ქმედებას: „მართლსაწინააღმდეგო” და „ბრალეული” მოცემულ ცნებაში შეფასებას განასახიერებს, ხოლო „ქმედება” - ამავე შეფასების ობიექტს. გავიტანოთ დანაშაულის ცნებიდან „ქმედება” ნიშნავს გარდავქმნათ ხსენებული დეფინიცია აბსოლუტურ უშინაარსობად. იგივე შეეხება ბრალის ცნებიდან განზრახვის როგორც ფსიქიკური დამოკიდებულების ელიმინირებასაც. თუმცაღა, ჩვენ ვერ დავეთანხმებით შრიოდლერის - კლასიკური ნორმატივიზმის წარმომადგენლის - მიერ მოტანილ არგუმენტს, რომლის მიხედვითაც შეფასების ობიექტი მუდამ განეკუთვნება შეფასების სფეროს, მაგრამ ბრალთან მიმართებაში მისი გამონათქვამის ადეკვატურობას ადასტურებს ის, რომ ბრალი შეიძლება იყოს მხოლოდ ფსიქიკისა და ფსიქიკური პროცესებიდან გამომდინარე და არა მათკენ მიმდინარე ნორმატული შეფასება. გარეგანი შეფასების ფსიქიკიდან გამომდინარეობა გულისხმობს განზრახვისა და გასაკიცხობის, ე. ი. შეფასების ობიექტისა და ობიექტის შეფასების განუყოფლობას, მაშინ, როდესაც სამართლებრივ-ნორმატული შეფასების ფსიქიკისაკენ ორიენტირებულობა ამ ორი კომპონენტის ურთიერთდამოუკიდებლობის მეტყველია. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ყველა იმ შემთხვევაში, სადაც შეფასების ობიექტი თავისთავად მოგვეპოვება და არ არის შეფასების აუცილებლობით პირობადებული, საუბარი უნდა იყოს მათ სტრუქტურულ მთლიანობაზე. გასაკიცხობის საჭიროებას წარმოშობს განზრახვა და არა პირიქით, - განზრახვა არასოდეს წარმოიქმნება გასაკიცხობის საჭიროებით, რის შესაბამისადაც გასაკიცხობის განზრახვაზე დამოკიდებულებისა და მათი განუყოფლობის პრინციპი ირღვევა, თუ ბრალის ცნებიდან შეფასების ობიექტს გამოვრიცხავთ. ამრიგად, ბრალის შინაარსის ყოველივე ფსიქიკურისაგან გამიჯვნა ბრალის უსაგნო შეფასებად აღიარების უნებლიე მიზეზია, რაც, ბუნებრივია, შეფასებითი მომენტის იძულებით უარყოფასაც ნიშნავს. იურიდიულ პრაქტიკაში ამის რეაქციულ გამოვლინებაზე ვ.მაყაშვილი აღნიშნავს შემდეგს: „განსახილველ შეხედულებას საფუძვლად უდევს უკიდურესი სუბიექტივიზმი. ბრალის ცნება, რომელიც მოწყვიტეს თავის რეალურ საფუძველს - ფსიქოლოგიურ შინაარსს, გადაქცეულია ყოველგვარ იურიდიულ გარკვეულობას მოკლებულ შეფასებით მსჯელობად. ბრალის - სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ამ უმნიშვნელოვანესი საფუძვლის - დადგენა დაკავშირებულია არა მოქმედის განსაზღვრულ ფსიქიკურ დამოკიდებულებასთან, არამედ მოსამართლეთა მსოფლმხედველობასთან, მათ პოლიტიკურ და „მორალურ” რწმენასთან, ინტერესთან, გემოვნებასთან.” 

შეფასების ობიექტის ბაგათელიზირებასა და შეფასების მნიშვნელობის ჰიპერტროფირებას შეურიგებლად ეწინააღმდეგება რ. მეცგერიც. მაგრამ შრიოდლერისაგან განსხვავებით, ის ბრალს წარმოგვიდგენს არა როგორც ნორმატულ შეფასებას, რომელიც შეფასების ობიექტს მოიცავს, არამედ როგორც ნორმატული შეფასებისა და ამ შეფასების ობიექტის ერთობლიობას. ამის თანახმად, ე. მეცგერი ბრალის ცნებაში გამოჰყოფს განზრახვის შემადგენლობას (der Vorsatzsachverhalt - ცოდნა და ნებელობა = ფსიქიკური დამოკიდებულება) და განზრახვის შესახებ შეფასებით მსჯელობას (das Vorsatzwerturteil - გასაკიცხობის დადგენა). აღსანიშნავია, რომ ზოგი ავტორი ე. მეცგერის მსგავს პოზიციას უწოდებს კლასიკურ ნორმატივიზმსა და ფინალიზმს შორის კომპრომისის გამონახვის მცდელობას. ჩვენი აზრით, ეს მცდარი პარალელია, რადგან ფინალისტთა კრიტიკის საგანი შეფასებასთან შეფასების ობიექტის შეთავსებაა (ერთიანი ცნების ფარგლებში), იმისდა მიუხედავად, თუ რაგვარია ამ შეთავსების ფორმა; ე. მეცგერთან წარმოდგენილი კვლევა კი სწორედ რომ ფორმის რაკურსში წარმოებს.

ბუნდოვნად უდგება ბრალში სტრუქტურული ცვლილებების შეტანას რ. ბუში, რომელიც წერს: „ბრალის სივრციდან განზრახვის გატანით ხელახლა ისმის კითხვა, თუ რა არის ბრალი”. და იქვე დასძენს: „ბრალის ნორმატული სწავლება გასაკიცხობას შემოსაზღვრავს ნების ჩამოყალიბებით, მოტივაციის პროცესით, ე. ი. ნებელობითი მხარის მხოლოდ ნაწილით, რა ჟამსაც მისი ობიექტია ქმედება როგორც მთლიანი.”  ნათელია, რომ რ. ბუშის მოსაზრება მოასწავებს ბრალის ცნებაში ფსიქოლოგიური მომენტის არა მიუღებლობას, არამედ ექსტენდირების აუცილებლობას. მაგრამ შემდგომ, რ. ბუში მტკიცედ ემხრობა ბრალის განზრახვისაგან იზოლირებას. ამასთანავე, ნაკლებად საფუძვლიანია მისი შენიშვნა ნორმატივიზმში გასაკიცხობისა და ნების ჩამოყალიბების პროცესის აგნოსცირების შესახებ. განზრახვაში ნების ჩამოყალიბებისა და ნების განხორციელების პროცესი თანაბრად არის ასახული. თუ პირველი სისხლისსამართლებრივი განზრახვის, როგორც ასეთის ფორმირებას წარმოაჩენს, უკანასკნელში მოცემულია მისი რეალიზაციის მიმდინარეობა. ნების განხორციელება - ეს განზრახვის განხორციელებაა. შესაბამისად, გასაკიცხობა, როგორც განზრახვის ნორმატული შეფასება, სულაც არ შემოიფარგლება ნების ჩამოყალიბების სტადიით.

ბრალის შინაარსის თვალსაზრისით, ნორმატივიზმის პირველად სახესთან ყველაზე ახლოს დგას გოლდშმიდტი. მის მიერ ჩამოყალიბებულ მავალებელ ნორმათა თეორიაში ბრალის სტრუქტურა, ბრალის შინაარსობრივი სპეციფიკა თითქმის ისევე გადმოიცემა, როგორც ეს რ. ფრანკის შეხედულებებშია წარმოდგენილი. თ. წერეთელი ასერიგად აღწერს გოლდშმიდტის თეორიას: „გოლდშმიდტის აზრით, არსებობს ორი სახის ნორმები: ნორმები, რომლებიც მოითხოვენ ადამიანისაგან განსაზღვრულ მოქმედებას (შეფასებითი ნორმები) და რომელთა დარღვევაც ასაბუთებს ქმედობის ობიექტურ უმართლობას, და ნორმები, რომლებიც ავალდებულებენ ადამიანს ისე წარმართოს თავისი შინაგანი, ფსიქიკური საქმიანობა, რომ მიუსადაგოს იგი იმ მოთხოვნებს, რაც გარეგან საქციელს შეესაბამება. მეორე კატეგორიის ნორმებს გოლდშმიდტი მავალებელ ნორმებს უწოდებს (Pflichtnormen). ბრალი სწორედ ამ მავალებელი ნორმის დარღვევაში გამოიხატება. ყოველი განზრახი მოქმედება როდი წარმოადგენს მავალებელი ნორმის დარღვევას და, მაშასადამე, ბრალეულ ქმედობას. უკიდურესი აუცილებლობის (ტრაგიკული კოლიზიის) შემთხვევაში ქმედობა მართლსაწინააღმდეგო და განზრახია, მაგრამ ბრალეული არ არის, ვინაიდან ამ მდგომარეობაში მყოფ სუბიექტს ვერ მოვთხოვთ, რომ იგი სწორად, ე. ი. ნორმის შესაბამისად მოქმედებდეს. თუმცა პირი ამ დროს არღვევს შეფასებითი ხასიათის ნორმას, მაგრამ იგი არ არღვევს მავალებელ ნორმას, ვინაიდან ტრაგიკული კოლიზიის მდგომარეობაში მოქმედება წარმოადგენს ბრალის გამომრიცხველ გარემოებას.”  ამგვარად, გოლდშმიდტის მიხედვით, ბრალი მდგომარეობს „მავალებელი ნორმის” დარღვევაში და როდესაც თანამდევი გარემოებები (die Begleitumstlnde) ზღუდავენ სუბიექტის შესაძლებლობას, შეუწყოს შინაგანი ქცევა ნორმის მოთხოვნას, მოვალეობაც ქარწყლდება. რადგან ფსიქიკური დამოკიდებულების ხასიათი შერაცხუნარიანობით, გარეგანი ზეგავლენითა თუ შინაგანი არასრულფასოვნობით დიდად განისაზღვრება, გოლდშმიდტიც მსგავსად, რ. ფრანკისა თვლის, რომ თითოეული ეს გარემოება უთუოდ უნდა დაერთოს განზრახვასაც და გაუფრთხილებლობასაც. ბრალის ცნებაში მათი გაუთვალისწინებლობა, გოლდშმიდტის მტკიცებით, ბრალეულობასა და არჩევანის თავისუფლებას შორის მკვეთრი დისპროპორციულობის წარმოქმნის ტოლფასია. ამსახად, ბრალის შინაარსს გოლდშმიდტიც წარმოგვიდგენს როგორც ფსიქიკურ მომენტთა ნაირფეროვან სისტემას, რომლებსაც ის ბრალის კონსტანტურ (უცვლელ) ელემენტებს უწოდებს. რ. ფრანკის თვალთახედვისაგან მოცემული პოზიცია მხოლოდ ფორმალურად განსხვავდება: რ. ფრანკთან განმსაზღვრელი კრიტერიუმი გასაკიცხობაა, გოლდშმიდტთან - მავალებელი ნორმის დარღვევა.

მაშასადამე, ბრალის შინაარსი ნორმატივისტულ მოძღვრებაში არაერთგვაროვანია. ფრანკის, გოლდშმიდტის, ბაუმანის და სხვათა მიერ ბრალის სტრუქტურის ექსტრემალურ ფსიქოლოგიზირებას ფინალისტთა მხრიდან მისი ექსტრემალური ნორმატივიზირება უპირისპირდება. რ. მაურახი, ვ. გალასი და სხვა არაერთი ფინალისტი კლასიკურ ანუ ფრანკისეულ ნორმატივიზმს მიმოიხილავს როგორც ბრალის პროფსიქოლოგიურ მოძღვრებას, ვინაიდან ის ბრალის ცნებაში ფსიქიკური დამოკიდებულების მნიშვნელობას არამცთუ არ უარყოფს, არამედ მას შესაგრძნობად, ფსიქიკურ მომენტთა მთელი სპექტრით ამდიდრებს. თ. წერეთელი აღნიშნავს: „... ბრალის შესახებ მოძღვრების განვითარება ბურჟუაზიულ სისხლის სამართალში იმ მიმართულებით წარიმართა, რომ ბრალის ფორმები - განზრახვა და გაუფრთხილებლობა თავდაპირველად ბრალის შესახებ ნორმატიული მსჯელობის საგნად გადაიქცნენ, შემდეგ კი სრულიად გაძევებულ იქნენ ბრალის ცნებიდან. ხოლო ბრალის ცნებაში მარტოოდენ წმინდად ნორმატიული მომენტი (გასაკიცხობა - Vorwerfbarkeit) დარჩა. თანაც თუ ნორმატიულ სკოლას განზრახვა და გაუფრთხილებლობა, სხვა მომენტებთან ერთად, შეფასებითი მსჯელობის ობიექტად მაინც მიაჩნდა, ფინალისტებისათვის ისინი უკვე შეფასების ობიექტსაც აღარ წარმოადგენენ.”  თუ უკანასკნელ მტკიცებას არ გავითვალისწინებთ (ფინალისტების მიერ განზრახვისა და გაუფრთხილებლობის შეფასების ობიექტად უარყოფას), თ. წერეთელი ზუსტად და მასშტაბურად გადმოგვცემს ბრალის ნორმატივისტული ცნების შინაარსობრივი განვითარების დინამიკას.

ბევრად უფრო მრავალსახოვანია ნორმატივისტთა ცილობა ბრალის არსთან დამოკიდებულებაში. შიონკე-შრიოდერის მიერ შედგენილ გერმანული სისხლის სამართლის კოდექსის კომენტარებში ვკითხულობთ: „რა დროსაც ფსიქოლოგიური თეორიისათვის ბრალი „მხოლოდ სინამდვილის ფსიქიკურ ანარეკლს წარმოადგენდა” (belingi), თანამედროვე სისხლისსამართლებრივი აზრი ამოდის დებულებიდან, რომლის შესაბამისადაც დანაშაულის სისტემა უნდა დაეყრდნოს ბრალის გასაკიცხობით განსაზღვრულ შეფასებით („ნორმატულ”) ცნებას. მაგრამ დღემდე პოლემიკურია ბრალის ამ ნორმატული კონცეფციის ზოგიერთი მხარე, განსაკუთრებით საკითხი, თუ რა აფუძნებს გაკიცხვას მატერიალურად და თუ რა სახის ურთიერთობა უნდა აკავშირებდეს ერთიმეორესთან ცნებებს „ბრალი” და „გასაკიცხობა.”  უკანასკნელ შენიშვნაში ნაგულისხმევია ის ფორმალური სხვაობა, რომლითაც გასაკიცხობის მნიშვნელობა გამოიყენება.

ნორმატივისტთა უმეტესი ნაწილი ბრალს განმარტავს როგორც საკუთრივ გასაკიცხობას. მათ შორის, გარდა რ. ფრანკისა, არიან ი. ბაუმანი, ვ. ჰარდვიგი, ე. მეცგერი და სხვანი, „მაგრამ ბრალის გასაკიცხობასთან გაიგივება,” - აღნიშნავს არტ. კაუფმანი, - „სულ მცირე, უზუსტობაა, რადგან გასაკიცხობა შეიძლება იყოს მხოლოდ ბრალის შედეგი და არა თვით ბრალი. უფრო ზუსტად, ბრალი მდგომარეობს არა იმაში, რომ ბრალეული შეიძლება დავუქვემდებაროთ გაკიცხვას, არამედ პირიქით, სუბიექტი შეიძლება დავუქვემდებაროთ გაკიცხვას მაშინ, როდესაც და რამდენადაც ის ბრალეულია.”  ამას უპირობოდ იზიარებს შმიდჰოიზერი. მის თანახმად, გასაკიცხობა ნიშნავს მხოლოდ და მხოლოდ იმას, რომ დამნაშავე შეიძლება თავისი დანაშაულებრივი ქმედებისათვის გაიკიცხოს. ხოლო ლენქნერი და როქსინი, განავრცობენ რა ამ შეხედულებას, ასკვნიან, რომ გასაკიცხობა „გარკვეულ რამეზე” შეფასებითი მსჯელობაა და არა თვით ეს „გარკვეული რამ”. გასაკიცხობა ,როგორც ბრალის შედეგი და გასაკიცხობა, როგორც ბრალზე შეფასებითი მსჯელობა არსებითად იდენტური დასკვნებია, რომლებიც განსახილველი დეფინიციის ნაკლოვანებებს ცხადად ასახავს. მოცემული განმარტების თავიდათავი ხარვეზი კი მისი ფუნქციონალური ხასიათია: გასაკიცხობა, როგორც სუბსტრატული ცნება, ნათელ წარმოდგენას გვიქმნის ბრალის ადგილზე დანაშაულის სისტემაში, მის სისხლისსამართლებრივ დანიშნულებაზე, მაგრამ არაფერს გვთავაზობს იმის შესაცნობად, თუ რა არის ბრალი. ფუნქციონალური გარკვეულობა მატერიალურ გარკვეულობას არამც და არამც არ ნიშნავს; ამა თუ იმ საგანს ან მოვლენას ძალუძს, შეასრულოს სხვა ნებისმიერი საგნისა თუ მოვლენის ფუნქცია იმგვარად, რომ მატერიალურად უცვლელი დარჩეს. ამავე რეალიის ხაზგასმად უნდა ვიგულისხმოთ შმიდჰოიზერის ზემოხსენებული განმარტება, სადაც ის გასაკიცხობას გაკიცხვის შესაძლებლობად მოიხსენიებს. როდესაც არსებობს ბრალი, უსათუოდ არსებობს გაკიცხვის შესაძლებლობაც. უფრო მეტიც, გაკიცხვის შესაძლებლობა მოგვეპოვება მხოლოდ მაშინ, თუ მოცემულია ბრალი (და არა დანაშაულის შემადგენლობის შესაბამისობის ან მართლწინააღმდეგობის საფეხურზე), მაგრამ გავაიგივოთ ბრალი გაკიცხვის შესაძლებლობასთან ნიშნავს აღვწეროთ ბრალის ფუნქცია და სრულიად უგულველვყოთ მისი არსი, ე. ი. გასაკიცხობა ანუ გაკიცხვის შესაძლებლობა წარმოადგენს ბრალის მხოლოდ გარეგან აღწერილობას.

რასაკვირველია, რ. ფრანკსა და მის მიმდევართ მსგავსი გარემოების საწინააღმდეგო არგუმენტი გააჩნიათ, რომლის თანახმადაც, მატერიალური თვალსაზრისით უკვე ისიც საკმარისია, რომ ბრალის გასაკიცხობად განსაზღვრას წინ უძღვის ბრალის სტრუქტურის დეფინირება. მაგრამ ეს ცრუ თანამიმდევრულობა პირველადი ნორმატივისტული დოგმის წინააღმდეგობრიობას მით უფრო ამძაფრებს. თუ, ერთის მხრივ, ბრალი გასაკიცხობაა, ხოლო, მეორეს მხრივ, ბრალი განზრახვისა და გაუფრთხილებლობის, შერაცხადობისა და ბრალის გამომრიცხველ გარემოებათა არარსებობის ერთობლიობისაგან შედგება, მაშინ თითოეული ეს ელემენტი გასაკიცხობის სტრუქტურული ატრიბუტიც უნდა იყოს. რ. ფრანკი თუმც ცდილობს ამის რამეგვარად დამაჯერებელ დასაბუთებას, მაგრამ ამაოდ: განზრახვა, შერაცხადობა და ა. შ. შეიძლება იყოს გასაკიცხობის მხოლოდ წინამძღვარი, მხოლოდ წინაპირობა და არავითარ შემთხვევაში შემადგენელი ელემენტი. დაუშვებელია, რომ შესაძლებლობის კატეგორია აქტუალურ, რეალურ მომენტებს მოიცავდეს.

როგორც აშკარაა, კლასიკური ნორმატივიზმისათვის დამახასიათებელია ბრალის მატერიალური მხარის არა საერთოდ გაუთვალისწინებლობა, არამედ არაჯეროვანი გათვალისწინება. მაგრამ ეს, ზემოთქმულიდან გამომდინარე, საკმარისი საფუძველია, რათა ვაღიაროთ, რომ ბრალი, როგორც გასაკიცხობა, მატერიალურ არარაობას განასახიერებს.

რ. ფრანკის დეფინიციის წინააღმდეგ ილაშქრებს ვ. გალასიც. მისთვის გასაკიცხობა ფორმალურ-ლოგიკურად ბრალის ცნების ქვემდებარე ცნებაა (die ,,Vorwerfbarkeit” bezeichnet das ,,Daw”, die Schuld dagegen das ,,Was”). ვ. გალასი ბრალს განმარტავს აღმატებითი უნარის მქონე ცნებად (ein steigerungsflhiger Begriff), გასაკიცხობაში კი ასეთ უნარს უარყოფს. ამის შესაბამისად, ის მიიჩნევს, რომ უნდა განვასხვავოთ ბრალის შემადგენლობა როგორც შეფასების ობიექტი, გასაკიცხობა როგორც თვით შეფასება და ბრალი როგორც ობიექტი შეფასებით პრედიკატთან ერთად, სადაც ფართო გაგებით, გასაკიცხობის საგანია ქმედება ერთიანად (უმართლობა ბრალის სპეციფიკური ნიშნების დართვით).  ამასთანავე, ვ. გალასი წერს გასაკიცხობისათვის „ბრალის შემადგენლობის“ (der Schuldtatbestand) განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე. ყოველივე ეს ძნელად თუ მიესადაგება ფინალური მოძღვრების პრინციპებს, რომლებსაც ვ. გალასი წარმოადგენს, მაგრამ უმთავრესი მოცემულ კონტექსტში მის მიერ პრობლემის შეუმცდარი დაყენებაა. ითავისებს რა გასაკიცხობაში ბრალის ელემენტთა აქცეპტირების ობიექტურ შეუძლებლობას, ის აყალიბებს ბრალის შემადგენლობის ცნებას და ბრალის ცნებაშივე მას გასაკიცხობას უპირისპირებს. ბრალის ცნების ასეთი პოლარიზირება რ. ფრანკის წინაშე მდგარი დილემის სრულყოფილი გადაწყვეტაა, რამეთუ აქ ბრალისა და გასაკიცხობის შინაარსობრივი ეკვივალენტურობა უარყოფა. ამავე დროს, ვ. გალასი ნაკლებ ყურადღებას აქცევს გასაკიცხობის ცნების ფორმალურ თავისებურებებს. ისევე, როგორც რ. ფრანკთან, ვ. გალასთანაც გასაკიცხობა „ობიექტის შეფასებაა“ (მხოლოდ უკანასკნელი ობიექტში ვიწრო გაგებით გულისხმობს ბრალის შემადგენლობას, ზოგადად კი, დანაშაულებრივ ქმედებას). ჩვენი აზრით, გასაკიცხობის ცნების ფორმისადმი ამგვარი მიდგომა არაკორექტულია. გასაკიცხობა ნიშნავს არა შეფასებას, არამედ შეფასებითობას, ხოლო შეფასებას გაკიცხვა წარმოადგენს. ამიტომ, გასაკიცხობას, როგორც შეფასებითობას და არა შეფასებას, არ შეიძლება გააჩნდეს შეფასების ობიექტი, ე.ი. ვ. გალასის ბრალის შემადგენლობაც გაკიცხვის და არა გასაკიცხობის ორიენტაციის საგანია.

გასაკიცხობის ცნების ერთგვარ (ირიბ) კრიტიკას შეიცავს ჰ. ველცელის ზოგიერთი მტკიცება. ერთგან ის მიუთითებს: „ბრალის კონსტიტუციურ ელემენტს მხოლოდ გასაკიცხობა წარმოადგენს. ეს გადამწყვეტი ახალი მომენტია, რომელიც უერთდება ქმედებას და მას ბრალეულობის თვისებას ანიჭებს.“  ასე ჰ. ველცელი გასაკიცხობისა და ბრალის პარალელურობიდან გასაკიცხობისა და ბრალეულობის პარალელურობისაკენ იხრება, რაც სავსებით ლოგიკურია. სხვაგან კი, ის პირდაპირ აღნიშნავს: „ბრალი არის უარყოფითი მსჯელობა ნებისყოფის არასწორი წარმართვის შესახებ, პერსონალური გაკიცხვა (ხაზგასმა ჩვენია - ავტორი), მიმართული პიროვნების წინააღმდეგ, რომელიც იმას გამოხატავს, რომ პიროვნება არასწორად მოქმედებდა, თუმცა შეეძლო ნორმის შესაბამისად ემოქმედა.“  ბრალის გასაკიცხობად ნეგირება, როგორც ასეთი, ჰ. ველცელის თეორიის პოზიტიური მხარეა, მაგრამ მან ეს მხოლოდ მის მიერ უარყოფილი სიმცდარის გასაღრმავებლად გამოიყენა. თუ კლასიკოს ნორმატივისტთა ხედვა მოცემულ საკითხთან დაკავშირებით გარკვეულ რაციონალურ მარცვლებს მაინც შეიცავდა, ჰ. ველცელი სრულიად სცილდება ყოველგვარი რაციონალურობის ზღვარს. სუბიექტის პერსონალური გაკიცხვა, ნეგატიური მსჯელობა ნებისყოფის არასწორი წარმართვის შესახებ - ეს არის არა დამნაშავის ფსიქიკაში მიმდინარე პროცესები, არამედ სასამართლო ორგანოთა საქმიანობის გამოხატულება. სამართლებრივ-ნორმატული გაკიცხვა ასახავს იმას, რომ მოსამართლენი კონკრეტული მართლსაწინააღმდეგო ქმედებისადმი უარყოფითად არიან დამოკიდებულნი. ამდენად, ჰ. ველცელი ბრალს ეძიებს არა დამნაშავის, არამედ მოსამართლეთა ფსიქიკაში. მას აინტერესებს მხოლოდ ის, თუ ფსიქიკურად რა აკავშირებს მოსამართლეს მის მიერ განსახილველ დანაშაულებრივ მოქმედებასა თუ უმოქმედობასთან, იმის სრული იგნორირებით, თუ რაში მდგომარეობს თვით დამნაშავის განზრახვა ან გაუფრთხილებლობა. აქედან გამომდინარე, ჰ. ველცელთან და საერთოდ ფინალურ დოქტრინაში ბრალი არის მოსამართლეთა უარყოფითი ფსიქიკური დამოკიდებულება განსასჯელის დანაშაულის შემადგენლობის შესაბამისი, მართლსაწინააღმდეგო ქმედებისადმი! მაგრამ ასეთ შემთხვევაში იბადება კითხვა: თუ ბრალი მოსამართლეთა მართლსაწინააღმდეგო ქმედებისადმი უარყოფითი ფსიქიკური დამოკიდებულებაა, თუ ბრალი მოსამართლის ფსიქიკაში არსებული ცნებაა, მაშინ ვის უნდა მიუძღოდეს ბრალი მოცემული ქმედების ჩადენაში: მოსამართლეს თუ განსასჯელს? ცხადია, პირველს. და რადგან სინამდვილეში სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა ეკისრება არა მოსამართლეს, ბრალის ფინალური მოდელი, სხვა ყოველივესთან ერთად, ბრალის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის აუცილებელ საფუძვლად უარყოფაცაა.

ახასიათებს რა ბრალის თანამედროვე ნორმატივისტულ ცნებას (თანამედროვე ნორმატივიზმში იგულისხმება ფინალიზმი), თ. წერეთელი შენიშნავს: „ბრალის ნორმატიული ცნება მიუღებელია... არა იმიტომ, რომ მან ბრალის ცნებაში შეფასებითი მომენტი შეიტანა, არამედ იმის გამო, რომ ბრალის ცნება მთლიანად შეფასებით მსჯელობამდე დაიყვანა და დამნაშავის ფსიქიკიდან მოსამართლის ფსიქიკაში გადაიტანა. ნორმატიულმა თეორიამ გაწყვიტა კავშირი დამნაშავის შინაგანი, ფსიქიკური ცხოვრების პროცესებსა და შეფასებით მსჯელობას შორის, რის გამოც შიშველი შეფასებითი მსჯელობა ჰაერში ჩამოეკიდა.“  არსებითად იმასვე აღნიშნავს ვ. მაყაშვილიც: „...ბრალს ადამიანის ფსიქიკური ცხოვრების რეალურ ფაქტებში აქვს თავისი საფუძველი და არა შიშველ შეფასებით მსჯელობაში. შეფასებითი მსჯელობა გასაკიცხობის შესახებ არ არის თვით ბრალი, არამედ ბრალის არსებობის შედეგია, დასკვნაა იმის თაობაზე, რომ პირის ფსიქიკური დამოკიდებულება ქმედებისადმი დანაშაულის ჩადენის დროს ბრალეული იყო და იგი იმსახურებს მორალურ გაკიცხვას, ხოლო პიროვნებამ პასუხი უნდა აგოს დანაშაულის ჩადენისათვის.“  ამ მოსაზრებებში საუკეთესოდ არის გათვალისწინებული ფინალისტთა ფუძისეული პოსტულატის უნიადაგობა. მაგრამ ეს როდი ნიშნავს, თითქოს თავად ჰ. ველცელი და სხვა მისი თანამოაზროვნე კრიმინალისტები უარგუმენტოდ რჩებიან. ობიექტურ იდეალიზმსა და ნომინალიზმს შორის დღემდე არ ცხრება აზრთა ჭიდილი ცნების არსის შესახებ. ობიექტური იდეალიზმი ცნებაში ხედავს აბსტრაქტულ გონებრივ ყოფიერებებს ანუ იდეებს (abstrakte geistige Wesenheiten), რომლებიც არსებობს თავისდათავად და თავისთავისთვის და რომელთა ურთიერთობა ცალკეულ, კონკრეტულ საგნებთან (მოვლენებთან) მდგომარეობს იმაში, რომ ეს საგნები (მოვლენები) ცნებით წარმოდგენილ იდეებში თანამონაწილეობს. ამის საპირისპიროდ ნომინალიზმი უარყოფს ცნების საყოველთაოობასა და თვითკმარობას. ვგონებთ, ობიექტური იდეალიზმის მიდგომა, რომელზედაც ფინალისტები თავიანთ განმარტებებს აფუძნებენ, სამართლიანად არ არის გაზიარებული არცერთ მეცნიერებაში. ცნება რომ აღვჭურვოთ განსასაზღვრავი საგნისა თუ მოვლენის მიმართ დამოუკიდებლობით, შეუძლებელი შეიქმნებოდა ცალკეულ ცნებათა მყარი, ინვარიანტული ურთიერთგადაბმა და ცნებათა სისტემის კონსტრუირება. ამის გარეშე კი წარმოუდგენელია ყოველი ცალკე აღებული მეცნიერების არსებობა. გარდა ამისა, ცნების მნიშვნელობა, როგორც ჩვენს მიერ ერთ-ერთ წინა ქვეთავში აღინიშნა, არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს ზოგადსამეტყველო ლექსიკაში მიღებულ მის ეთიმოლოგიურ მნიშვნელობას. ამიტომ, ბრალის ფინალური კონცეფცია, როგორც უკიდურესი სემანტიკური ანომალიზმის გამოვლინება, ამ მხრივაც კატეგორიულად მიუღებელია.

ჰ. ველცელის შემდგომ, ბრალში შეფასებითი მომენტის რადიკალიზირებას ყველაზე დემონსტრაციულად ესწრაფვის რ. მაურახი, რომელიც წერს: „დამნაშავის გაკიცხვის საფუძველი ტრადიციულად გაიგება როგორც ნებისყოფის არასწორი ჩამოყალიბება (fehlerhafte Willensbildung), რის მიხედვითაც ბრალი არის ფსიქიკური ზრახვის სიმცდარე (Fehlerhaftigkeit der psychischen Regung) და არა თვით ეს პირველი. ამასთანავე, ხსენებულ ასპექტს გაბატონებული სწავლება გამოხატავს დებულებაში „ბრალი გასაკიცხობაა“, რაც დაუშვებელია, ვინაიდან ბრალის მსგავსი ცნება კვლავაც შეიცავს თავის ძირითად მხარედ სუბიექტის ფსიქიკურ დამოკიდებულებას ქმედებისადმი.“  როგორც ნათლად ჩანს, ფინალისტებისათვის პირის ფსიქიკური დამოკიდებულების წინააღმდეგ პოლემიზირება თვითმიზანია. და ეს ფაქტორი საბოლოოდ ცხადჰყოფს, თუ რაში ჰპოვებს სათავეს მათ მიერ წამოყენებული მტკიცების ალოგიკურობა.

ნორმატივისტულ მოძღვრებაში ბრალი განისაზღვრება არა მხოლოდ როგორც გასაკიცხობა ან გაკიცხვა. გერმანული სისხლისსამართლებრივი აზრი რთული და ხანგრძლივი განვითარების შედეგად აყალიბებს ბრალის თვისებრივად ახლებურ ცნებას. ახენბახისა და ლაქნერის თეორიაში საუბარია „სასჯელის დამაფუძნებელ ბრალზე“ („Strafbegrtndungsschuld“). სისხლის სამართლის ლიტერატურაში ნორმატივიზმის ეს განშტოება ამგვარად ხასიათდება: „ახენბახთან და ლაქნერთან საქმე ეხება არა პრიორიტეტულ ბრალის იდეას და, ამდენად, სისხლისსამართლებრივი სანქციის შინაგანი დასაბუთების საკითხს, არამედ ბრალს როგორც შერაცხვის სუბიექტურ წინამძღვართა ერთობლიობას, რომლებიც პოზიტიური სამართლის შესაბამისად აფუძნებენ ან გამორიცხავენ დამნაშავისათვის სასჯელის შეფარდებას. ამრიგად, ბრალი ერთიანად წარმოდგენილია სისხლისსამართლებრივი სისტემატიკის ჭრილში.“  იმთავითვე შევნიშნავთ, რომ ფუნქციონალიზმს ბრალის ვერც ამ ცნებამ დააღწია თავი, რადგან სასჯელის დაფუძნებაც ბრალის გარეგანი ნიშანთვისებაა, „ბრალის არსებობის შედეგია.“ მაგრამ ეს სულაც არ ჩრდილავს ზემოწარმოდგენილი დებულების ორიგინალურობას. ბრალის ცნების გენერალური ორიენტირი ახენბახთანაც და ლაქნერთანაც არც ფსიქიკური დამოკიდებულებაა და არც გაკიცხვა ან გასაკიცხობა, ბრალის არსის გარკვევა მოცემულ შემთხვევაში წარმოებს დანაშაულის სისტემაში მისი ადგილის მიხედვით. ერთი შეხედვით, ამგვარი პოზიცია სხვა შეხედულებებთან შედარებით ბევრად უფრო ბრალის ჭეშმარიტი სისხლისსამართლებრივი ბუნების დადგენასთან ახლოსაა; ბრალისა და დანაშაულის ცნებათა ურთიერთობის აქცენტირება ბრალის დოგმატურ-სისტემატიკურ სპეციფიკაში ჩასაწვდომად უთუმცაოდ დადებითი გეზია. მაგრამ არა ამ სახით! ბრალის ადგილი დანაშაულის სისტემაში ირკვევა ბრალის არსის შესატყვისად და არა პირიქით. შეუძლებელია გარკვეული ფენომენის მნიშვნელობისა თუ სისტემატიკური კუთვნილების წარმოდგენა, თუ ამ ფენომენის შინაგანი ნატურა განუსაზღვრელი რჩება. კონკრეტულად ეს გამოისახება შემდეგ ასპექტში: ვინაიდან დანაშაული მართლსაწინააღმდეგო, ბრალეულ ქმედებას წარმოადგენს, სახეზეა დანაშაულის ცნების მიმართ ბრალის ცნების პრიმერულობა, ე. ი. დანაშაულის სისტემა ბრალის ცნების განსაზღვრამდე შინაარსობრივი ირეალურობით ხასიათდება. მაშასადამე, ბრალის ადგილი სისტემატიკაში ბრალის არსის გამოხატულებაა და არა ბრალის არსის მადეფინირებელი კრიტერიუმი.

მორიგი მიუღებლობა, რომლითაც ახენბახისა და ლაქნერის თეორია გამოირჩევა, შერაცხვის სუბიექტური წინამძღვრებით მცდარი ოპერირებაა. მათთან ბრალი მოიცავს შერაცხვის ისეთ სუბიექტურ წინაპირობებს, რომლებიც სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას აფუძნებს ან გამორიცხავს. მაგრამ ნათელია, რომ ბრალი არ შეიძლება მოიცავდეს სასჯელის გამომრიცხველ გარემოებებს. ამასთან, ბრალი ვერც შერაცხვის სუბიექტურ წინამძღვართა ცვალებადი სისტემა იქნება (ცვალებადობა ნიშნავს იმას, რომ ზოგ შემთხვევაში განზრახვის ან გაუფრთხილებლობის გვერდით მოცემულია სისხლისსა-მართლებრივი პასუხისმგებლობის დამაფუძნებელი, ზოგჯერ კი, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის გამომრიცხავი განსაკუთრებული გარემოებანი). ლაპიდარულად რომ გამოვთქვათ, ბრალი ვარიანტულ ცნებას არ უნდა წარმოადგენდეს.

როგორც ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარეობს, ფსიქიკური დამოკიდებულებისა და გასაკიცხობის ურთიერთობა ბრალის იდეის განვითარების პროცესში შორს არის მონოტონურობისაგან. ზოგან ეს მთლიანსა და მის შემადგენელ ნაწილს შორის ურთიერთობაა, ზოგან - დამოუკიდებელ ცნებათა პარიტეტული კორელაცია. ამავე დროს, ფსიქოლოგიზმი არ იცნობს გასაკიცხობას და ფინალიზმი არ სცნობს ბრალის სფეროში ფსიქიკურ დამოკიდებულებას, რაც ორივე შემთხვევაში ამ ცნებათა ურთიერთშეუხებლობაზე მეტყველებს. რათა გარკვევით წარმოვიდგინოთ ხსენებული ურთიერთობის ფორმალურლოგიკური მხარე ან ასეთი ურთიერთობის არარსებობა, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია მივმართოთ პრედიკატულ ლოგიკაში აპრობირებულ გეომეტრიული ილუსტრირების მეთოდს. ამის შესაბამისად ვღებულობთ შემდეგ ტოპოლოგიურ გამოსახულებას (სადაც ფსიქოლოგიური მომენტი = ფსიქიკური დამოკიდებულებაა, № - ნორმატული მომენტი = გასაკიცხობა):

პირველ და მეშვიდე შემთხვევებში ბრალის ცნება წარმოიქმნება განსახილველ ერთეულთა ყოველგვარი ურთიერთობის გარეშე. თ. წერეთელთან ფსიქიკური დამოკიდებულება და გასაკიცხობა ბრალის დამოუკიდებელი ნიშნებია, - დამოუკიდებელი და იდენტური მნიშვნელობის მქონე, რაც მათ აბსოლუტურ ტოლობას განაპირობებს. რ. ფრანკის მიერ წარმოდგენილ ნორმატივიზმში ეს ურთიერთობა იცვლება როგორც თვისებრივად, ისე ხარისხობრივადაც. თვისებრივი ტრანსფორმაცია გამოხატულია ფსიქიკური დამოკიდებულების მნიშვნელობის დეგრადირებასა და ბრალის ალტერნატიულ ელემენტად რეფორმირებაში; ხარისხობრივი ცვლილება კი აისახება ფსიქიკური დამოკიდებულებისა და გასაკიცხობის მეორე შემთხვევაში არსებული თანაფარდობის დარღვევაში. რ. ფრანკის თეორიაში ცნებათა ასეთ ურთიერთდამოკიდებულებას სუბორდინაციის ან სუბალტერნაციის ურთიერთობა ეწოდება: ტრადიციულ ლოგიკაში სუბორდინირებული ცნება (ფსიქიკური დამოკიდებულება) სახეობით ცნებად იხსენიება, ხოლო მასუბორდინირებელი ცნება (გასაკიცხობა) - გვარეობით ცნებად. ე. მეცგერთან პირველი ცნების მიმართ უკანასკნელის გვარეობითი მიმართება წყდება; მაგრამ ეს არც თ. წერეთლის ფსიქოლოგიურ-ნორმატივისტული თეორიისაკენ მიბრუნებაა, რადგანაც ე. მეცგერი ფსიქიკურ დამოკიდებულებასა და გასაკიცხობას ტოლნიშნა ცნებებად არ განიხილავს. ვ. გალასის თეზისის თავისებურებას წარმოადგენს ის, რომ გასაკიცხობა მასთან გაიგება ორგვარად: ერთ შემთხვევაში გასაკიცხობის საგანს შეადგენს ე. წ. ბრალის შემადგენლობა, რომლითაც მოცულია ფსიქიკური დამოკიდებულებაც, სხვაგან კი გასაკიცხობის ობიექტია მთლიანად დანაშაულებრივი ქმედება. ამდენად, ვ. გალასისთვის გასაკიცხობის ცნების ბრალის ცნებით შემოფარგვლა მიუღებელია, რის შედეგადაც გასაკიცხობისა და ფსიქიკური დამოკიდებულების ურთიერთობაც ბრალის სფეროთი ვერ შემოისამნება. და რამდენადაც მათთვის ექსტენსიონალურ (მოცულობით) სხვაობასთან ერთად სრული ინტენსიონალური (შინაარსობრივი) დიფერენცირებულობაც არის იმანენტური, ზემოწარმოდგენილი სათანადო გამოსახულება ამ ორივე უმთავრესი თავისებურების ზუსტი დემონსტრირებაა. და ბოლოს, მეექვსე გამოსახულებიდან ნათელყოფა, რომ არტ. კაუფმანთან ბრალის ცნება ფსიქიკური დამოკიდებულებისა და გასაკიცხობის არა ერთობლიობის, არამედ ურთიერთგადაკვეთის შედეგად ყალიბდება.

ამ შედარებათა განზოგადებით შესაძლებელია გამოვყოთ ოთხი ძირითადი ტენდენცია, რომელთა ლოგიკური ურთიერთობის საფუძვლად წარმოგვიდგება გასაკიცხობა (შებრუნებით კი - ფსიქიკური დამოკიდებულება). ეს არის ბრალის ფსიქოლოგიური, კლასიკურ-ნორმატივისტული, ფინალური და ფსიქოლოგიურ-ნორმატივისტული (ბრალის ქართული სკოლა) კონცეფციები. ფსიქოლოგიზმისა და ფინალიზმის მიერ გასაკიცხობის შესაბამისად საყოველთაო უარყოფასა და საყოველთაო აღიარებას უპირისპირდება კლასიკური ნორმატივიზმისა და ნორმატივისტული ფსიქოლოგიზმის მიერ მისი შესაბამისად ნაწილობრივი უარყოფა და ნაწილობრივი აღიარება.

ნატა ხუჭუა
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

სისხლისსამართლის ერთ-ერთი ძირითადი ინსტიტუტი - სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა არის სისხლის სამართლის კანონმდებლობის შესაბამისად მოქმედის ვალდებულება, პასუხი აგოს მართლწესრიგის დარღვევისათვის. იგი სახელმწიფოსა და დამნაშავეს შორის წარმოშობილი სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობის შემადგენელი ნაწილია.

ამდენად, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ერთადერთ საფუძველს დანაშაული და არა დანაშაულის ცნების ერთ-ერთი დამოუკიდებელი ელემენტი - ქმედების შემადგენლობა,  წარმოადგენს როგორც ეს საბჭოთა სისხლის სამართალში ფართოდ იყო გავრცელებული. 

უკანასკნელი მიმართულების ავტორები მართლები იქნებოდნენ, რომ ქმედების შემადგენლობის ცნება მოიცავდეს როგორც ბრალს, ისე მართლწინააღმდეგობას. ეს გამოიწვევდა ქმედების შემადგენლობის ცნების დანაშაულის ცნებასთან იგივეობას.

თანამედროვე ქართულ იურიდიულ ლიტერატურაში საბოლოოდ დამკვიდრდა დანაშაულის ცნების შესახებ ჭეშმარიტი პოზიცია, რომ დანაშაული არის სისხლის სამართლის კანონით გათვალისწინებული მართლსაწინააღმდეგო და ბრალეული ქმედება ე.ი. ქმედების შემადგენლობის, მართლწინააღმდეგობის და ბრალის ერთობლიობა.

სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტში კანონმდებელმა შეცვალა მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსის პოზიცია და სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ერთადერთ საფუძვლად დანაშაული აღიარა. ამდენად, დანაშაულის ცნების ტრიხოტომიის ერთ-ერთი ელემენტის არარსებობა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის გამორიცხვის საფუძველი უნდა იყოს.

ქმედების შემადგენლობა არის ადამიანის ქცევის სისხლის სამართლის კანონთან შესაბამისობა. იურიდიულ ლიტერატურაში დღემდე არ აღნიშნულა, რომ ქმედების შემადგენლობის არარსებობა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის გამომრიცხველი გარემოება ყველასათვის გასაგები იყოს იმ მიზეზის გამო, რომ არაფრის არსებობისას არც არაფერი გამოირიცხება.

ქმედების შემადგენლობის სტრუქტურასთან დაკავშირებით რამდენიმე პოზიცია არსებობს. ზოგი მეცნიერი ქმედების შემადგენლობაში მხოლოდ ქმედების ობიექტური ნიშნების აღწერას გულისხმობს, სხვები კი ობიექტურთან ერთად სუბიექტურ მომენტებსაც თანაბრად ითვალისწინებენ.

დღემდე გავრცელებული შეხედულებით, ქმედების შემადგენლობის სტრუქტურა ოთხი ნიშნით განისაზღვრება. ესენია: ა) ქმედების ობიექტი - სიკეთე და/ან ინტერესი, რასაც ადამიანი თავისი ქცევით ხელყოფს; ბ) ქმედების ობიექტური მხარე, რომელსაც ადამიანის დანაშაულებრივი ქმედება წარმოადგენს, მისით გამოწვეული შედეგი და მიზეზობრივი კავშირი, ქმედების ჩადენის დრო, ადგილი, ხერხი, ვითარება; გ) ქმედების სუბიექტი -გარკვეულ ასაკს მიღწეული შერაცხადი ადამიანი;  დ) ქმედების სუბიექტური მხარე, რომელშიც მოტივსა და მიზანთან ერთად ბრალსაც განიხილავენ.

ამჯერად მკითხველის ყურადღებას შევაჩერებთ მხოლოდ ქმედების შემადგენლობის ერთ-ერთ ნიშნად ქმედების სუბიექტის აღიარებაზე. სახელმწიფოში სამართალგანვითარება მასში საზოგადოებრივი განვითარების დონის პროპორციულია.

სამართალგანვითარების დონე და ხარისხი აისახება სამართლის ნორმაში, რომლის შინაარსის ცვლილებაც ისევ საზოგადოების ინტერესების და მოთხოვნების საფუძველზე ხორციელდება.

მაგრამ თვით სამართლის ნორმის არსებობა არარაობაა, თუ მას ადრესატი არა ჰყავს. სამართლის ნორმის ადრესატი კი, თუ გ. ნანეიშვილს დავესესხებით, თვით ნორმაშია ნაგულისხმევი, როგორც ,,რაღაც სავსებით დამთავრებული განხორციელებისათვის ყველა დამახასიათებელი ნიშნებით აღჭურვილი.. და თუ სამართლის სუბიექტად შეიძლება მხოლოდ ის ჩაითვალოს, ვისაც შეუძლია ,,ჰქონდეს უფლება”, ცხადია, რომ ასეთი სუბიექტი სწორედ მოქმედი პიროვნება უნდა იყოს… სამართლის სუბიექტის ცნება გულისხმობს პიროვნებას, რომელიც სამართლისაგან იქმნება და ყალიბდება.'' 

სხვადასხვა ისტორიულ ეპოქაში სამართლის სუბიექტის ცნებაში სხვადასხვა შინაარსი იყო ჩაქსოვილი. სახელდობრ, სამართლის სუბიექტთა წრე ყოველთვის ერთნაირი არ იყო, მაგალითად, ერთ დროს რომის სამართალი მონას სამართლის სუბიექტად არ ცნობდა, მაგრამ იგივე რომის სამართლის მიხედვით, მონის სამართლის სუბიექტად აღიარება მონის პიროვნებად ცნობას დაეყრდნო.

,,დანაშაულის სუბიექტი შეიძლება იყოს ადამიანი“ - ვკითხულობთ სისხლის სამართლის ერთ-ერთ რუსულ სახელმძღვანელოში და მოკრძალებით შევასწორებთ; ,,ქმედების სუბიექტი არის ადამიანი“, რაც უდაოა, თუმცა კაცობრიობის ისტორიას ახსოვს ის პერიოდიც, როდესაც ადამიანის მსგავსად ცხოველებს, ფრინველებს და უსულო საგნებსაც კი სჯიდნენ. მაგალითად, 1593 წელს რუსეთიდან ციმბირში გადაასახლეს ეკლესიის ზარი. 1740 წელს საფრანგეთში ძროხა გაასამართლეს, ინგლისში კი მე-19 საუკუნის შუა ხანებამდე არსებობდა წესი, რომლის თანახმადაც, სიკვდილის გამომწვევი ნივთი კონფისკირდებოდა მეფის სასარგებლოდ.

რამდენადაც მე-20 საუკუნის ცივილიზებული სამყარო ამგვარი კურიოზებისაგან თავისუფალია, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა ეკისრება მხოლოდ ადამიანს, როგორც გონიერ არსებას.

იურიდიულ ლიტერატურაში დიდი ხანია დამკვიდრდა შეხედულება, რომ ქმედების შემადგენლობის ერთ-ერთი ელემენტი ქმედების სუბიექტია, რომლის იურიდიულ ნიშნებს წარმოადგენს ასაკი და შეურაცხადობა, რასაც ჩვენ არ ვეთანხმებით.

ჯერ კიდევ ადრეული ეტაპიდან, სისხლის სამართალში ასაკი სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის განმსაზღვრელი ერთ-ერთი ძირითადი მომენტია. სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკის საკითხს ჯერ კიდევ რომაული სამართალი მოექცა ფრთხილად. თორმეტი ტაბულის კანონებში მითითებული იყო ბავშვებისათვის მცირე სასჯელის შეფარდების ან სასჯელისაგან გათავისუფლების შესახებ.

1918 წლის რუსეთის ფედერაციის ერთ-ერთი დეკრეტით, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა იწყებოდა 17 წლის ასაკიდან. ანალოგიურად გადაწყვიტა ეს საკითხი ქართველმა კანონმდებელმაც. ცოტა მოგვიანებით კი, სისხლის სამართლის სახელმძღვანელო საწყისებში აღნიშნულ დეკრეტში ცვლილება იქნა შეტანილი და სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკი 18 წლით განისაზღვრა, არასრულწლოვანი კი პასუხს აგებდა 14-დან 18 წლამდე მხოლოდ განზრახი დანაშაულის ჩადენისათვის. 1924 წლის საქართველოს სსრ სისხლის სამართლის კოდექსში 16 წელია მიღებული სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკად. 1958 წლის სისხლის სამართლის კანონმდებლობის საფუძვლებმა დაადგინა მხოლოდ გამონაკლისები, რომლისთვისაც კანონმდებელი სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას 14 წლიდან აწესებდა.

ამრიგად, 1958 წლიდან მოყოლებული დღემდე ქართულ სისხლის სამართალში პასუხისმგებლობის ასაკია 16 წელი, გამონაკლის შემთხვევებში 14 წელი.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი ამ საკითხს უცვლელად ტოვებს, გარდა იმ გამონაკლისი გარემოებების რეგლამენტაციისა, რომლებიც სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას 14 წლიდან იწვევს. ესენია; მკვლელობა, მკვლელობა დამამძიმებელ გარემოებებში, ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანება, ადამიანის მოტაცება და სხვაგვარად თავისუფლების უკანონოდ აღკვეთა, გაუპატიურება, სექსუალური ხასიათის ძალმომრეობითი მოქმედება, ქურდობა, ძარცვა, ყაჩაღობა, ქონების განზრახ დაზიანება ან განადგურება, ტერორი, მძევლად ხელში ჩაგდება, დამამძიმებელ გარემოებებში ხულიგნობა, ცეცხლსასროლი იარაღის, საბრძოლო მასალის, ფეთქებადი ნივთიერების ან ასაფეთქებელი მოწყობილობის გატაცება ან გამოძალვა, სატრანსპორტო საშუალებისა და გზის გაუვარგისება ან დაზიანება, სატრანსპორტო საშუალების გატაცება, ნარკოტიკის და პრეკურსორის მართლსაწინააღმდეგო მისაკუთრება ან გამოძალვა.

ამ გამონაკლისის საფუძველია ის, რომ ზემოჩამოთვლილ დანაშაულთაგან საზოგადოებისათვის მოსალოდნელი ზიანის ხასიათი 14 წლის მოზარდისათვის ცნობილია. ეს შესაძლებლობას იძლევა, შესაბამისი პასუხისმგებლობა დავაკისროთ ამ დანაშაულთა ჩამდენ არასრულწლოვანს.

ქმედების შემადგენლობიდან ქმედების სუბიექტის გამოყოფის საკითხი ჯერ კიდევ საბჭოთა სისხლის სამართლის თეორიაში დაისვა, რომელსაც მომხრეები მოგვიანებითაც გამოუჩნდა. ქართულ სისხლის სამართლის თეორიაში ქმედების შემადგენლობიდან ქმედების სუბიექტის გამოყოფის მომხრეთა რიცხვს უნდა მივაკუთვნოთ ალ. კვაშილავა, რომელიც წერს:

,,პრაქტიკულად შეუძლებელია და იურიდიულად დაუსაბუთებელია, რომ ადამიანი თავისი ქმედების (ან უმოქმედობის) შემადგენელი ნაწილი იყოს. თუ დანაშაულის ჩამდენი პირი ე. ი. დანაშაულის სუბიექტი არის დანაშაულის შემადგენელი ნაწილი, მაშინ მშენებელი უნდა იყოს მის მიერ აშენებული ნაგებობის შემადგენელი ნაწილი.. მაგრამ ეს ხომ აბსურდია ცხადია, არც დანაშაულის ჩამდენი პირი (სუბიექტი) შეიძლება იყოს დანაშაულის ნაწილი.''  90-იანი წლების დასაწყისში ალ. კვაშილავას მსჯელობა უდაოდ პროგრესული მიმართულება იყო, მაგრამ იგი პრობლემას ბოლომდე მაინც ვერ ჩაწვდა და თავის მსჯელობაში ვერ შეკრა ის კვანძი, რომელიც დანაშაულის სუბიექტის პრობლემას ახლებურად წარმოაჩენდა.

ქართულ სისხლის სამართალში პირველად პრ. ო. გამყრელიძემ მიაკუთვნა ბრალს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკი. მან შესძლო ქართულ და გერმანულ სისხლის სამართლის თეორიაზე და ლოგიკურ აზროვნებაზე დაყრდნობით აღნიშნულ პრობლემასთან დაკავშირებით მსჯელობის ბოლომდე მიყვანა და სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის გამომრიცხველ ერთ-ერთ გარემოებად ბრალი აღიარა.

,,დანაშაულის სუბიექტი არის ადამიანი” - აქ მთავრდება მსჯელობა აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით ო. გამყრელიძის ნაშრომებში. მეცნიერი სამართლიანად მიუთითებს: ,,მცირეწლოვანმა შეიძლება ჩაიდინოს სისხლისსამართლის კოდექსით გათვალისწინებული და მართლსაწინააღმდეგო (საზოგადოებრივად საშიში) მოქმედება.. საქმე ის გახლავთ, რომ დანაშაულის სუბიექტი, თანამედროვე სისხლის სამართლის მიხედვით ადამიანია, სულერთია მცირეწლოვანი იქნება ის, თუ სრულწლოვანი.. განა იმის მიმართ, ვინც არ არის დანაშაულის სუბიექტი, დასაშვებია აუცილებელი მოგერიება? ეს რომ ასე იყოს, მაშინ აუცილებელი მოგერიება დასაშვები იქნებოდა ცხოველის მიმართ, რაც დღემდე არავის მოუფიქრებია.” 

თუ მკითხველიც ზემოაღნიშნულ მეცნიერის პოზიციას გაიზიარებს, რასაც ჩვენც ვეთანხმებით, მაშინ დაიბადება კითხვა: თუ სუბიექტი ქმედების შემადგენლობის ნიშანი არ არის და სუბიექტის იურიდიული მახასიათებელი არც ასაკია, მაშინ, რას მიეკუთვნება სისხლისსამართლებრივი პასუხიმგებლობის ასაკი?

მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსისაგან განსხვავებით, ზოგადი ნაწილის სისტემის გაანალიზების მიხედვით, სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი წინგადადგმული ნაბიჯია. მასში ცალკეა გამოყოფილი მართლწინააღმდეგობისა და ბრალის გამომრიცხველი გარემოებები. ქართველი კანონმდებელი ამ უკანასკნელს მიაკუთვნებს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკს, ფსიქიკური დაავადების გამო შეურაცხადობას, შეცდომას და სხვა.

ამრიგად, ქართულ იურიდიულ ლიტერატურაში სადაო არ უნდა იყოს ის, რომ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკი და ფსიქიკური დაავადების გამო შეურაცხაობა არ არის სუბიექტისათვის დამახასიათებელი იურიდიული ნიშანი.

ქმედების სუბიექტი იგულისხმება რა სისხლის სამართლის ნორმაში, ქმედების ფარგლებს გარეთ ექცევა და ამიტომ არ გვეძლევა შესაძლებლობა, ის ქმედების შემადგენლობის ნიშნად ვაღიაროთ.

რატომ არ შეიძლება ბრალის გამომრიცხველი გარემოებები არსებობდეს? ეს ლოგიკური კითხვაა იმდენად, რამდენადაც სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ერთ-ერთი საფუძველია ბრალი და უკანასკნელის არარსებობა არც ამ სახის პასუხისმგებლობას არ გამოიწვევს. ამ მხრივ, სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტში გადამჭრელი სიტყვა სამართლიანად კანონმდებელმა თქვა, თუმცა, საწინააღმდეგო მოსაზრების წარმომადგენლებიც მრავლად იყვნენ.

სისხლისსამართლებრივი მნიშვნელობა შეიძლება ჰქონდეს მხოლოდ სპეციფიკურ ადამიანურ მოქმედებას, ე.ი. შეგნებულ მიზანდასახულ საქციელს, რომლის ჩადენის დროსაც, ადამიანი გამოდის როგორც გონიერი არსება, რომელსაც უნარი აქვს, შეიგნოს და შეასრულოს მართლწესრიგის მოთხოვნები. ამიტომ ხაზი უნდა გაესვას მოზარდში ნებელობითი ქცევის და მისი შემადგენელი ელემენტების თავისებურებას. ნებელობითი აქტის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მომენტია ის, რომ ადამიანი ერთგვარად თავის თავს ობიექტური გარესამყაროსაგან გამოჰყოფს, ე.ი. შესაძლო ქცევის ობიექტივიზაცია უნდა განხორციელდეს, რაც მოზარდისათვის სუსტად არის განვითარებული.

ადამიანის მარტო ადამიანად ე.ი. ანთროპოლოგიურ-ბიოლოგიურ მოვლენად არსებობა სრულებითაც არ არის საკმარისი, რომ მას საკუთარი ქცევისათვის პასუხისმგებლობა დავაკისროთ. ამისათვის აუცილებელია, ადამიანი ამაღლდეს პიროვნებამდე, რაც წმინდა ნებისყოფასა და აზროვნების ,,მეს'' გულისხმობს. ეს ფაქტორები ადამიანის გარემომცველ სამყაროსთან ურთიერთობის ძირითადი მომენტებია, რათა მას მოვთხოვოთ პასუხი აგოს, თავის ქცევაზე. პიროვნების ,,მეს“ ჩამოყალიბება მოზარდობის ხანაში ხორციელდება. თუმცა, არც მოზარდის ფსიქიკური ჩამოყალიბების ზუსტი ასაკის განსაზღვრა შეიძლება, ამიტომაც სხვადასხვა სახელმწიფოში სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისრებისათვის სხვადასხვა ასაკია დადგენილი. მაგ; კანადაში სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკი 7 წელია, ფინეთში, არგენტინაში, ჩილეში - 16, შვეციაში - 15, საფრანგეთში - 13, რუმინეთში - 12, ბულგარეთში და პოლონეთში - 13, უნგრეთსა და ჩინეთში - 14, ჩეხეთში - 15, დანიასა და ბელგიაში - 16, ეგვიპტეში - 17 წელი.

რაც შეეხება ბრალს, როგორც სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ერთ-ერთ საფუძველს, მისი განსაზღვრა-გაანალიზებისას, იურიდიულ ლიტერატურაში ჩამოყალიბდა სამი ძირითადი მიმართულება: ბრალის ფსიქოლოგიური თეორია; ბრალის ნორმატივისტულ-შეფასებითი თეორია; ბრალის შერეული თეორია.

ბრალის ფსიქოლოგიური თეორია ბრალს განსაზღვრავს, როგორც პირის ფსიქიკურ დამოკიდებულებას მის მიერ ჩადენილი ქმედებისადმი და ამ ქმედებით გამოწვეული შედეგისადმი. ამ თეორიის წარმომადგენლები ბრალის ცნების ძირითად ნიშანს - ფსიქიკურ დამოკიდებულებას - წმინდა ფილოსოფიურ-ფსიქოლოგიური კუთხით უდგებიან.

ადამიანის ქცევა ყოველთვის ნებისყოფის თავისუფლების გამოვლენა როდია. კონკრეტულ სიტუაციაში ადამიანი გარკვეულ მოქმედებას ჩადის ან აუცილებლობიდან გამომდინარე, თავს იკავებს მის განხორციელებაზე. ერთის მხრივ, ადამიანის მოთხოვნილება და მისი ძალები (შესაძლებლობები) და მეორეს მხრივ, გარემო, რომელმაც ეს მოთხოვნილება უნდა დააკმაყოფილოს, არის მისი ქცევის განმსაზღვრელი.

ბრალის ფსიქოლოგიურმა თეორიამ თავისი უსუსურობა ნათელი გახადა სისხლის სამართლის ძირითადი პრობლემების გადაწყვეტის ფონზე. ამიტომ, ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში, როდესაც ბრალის ფსიქოლოგიური თეორია მძვინვარებდა, მეცნიერთა ერთი ნაწილი იყო იმ მოსაზრების, რომ ბრალი შეფასების გარეშე არ შეიძლება მოიაზრებოდეს. ,,ბრალი ყოველთვის წარმოადგენს ფსიქიკურ დამოკიდებულებას კონკრეტული საზოგადოებრივად საშიში ქმედებისადმი სისხლისსამართლებრივი მნიშვნელობით.. მაგრამ შეფასებითი მომენტი თვით ფსიქიკურ დამოკიდებულებაშია ნაგულისხმევი..”  მის მიმდევართა ერთმა ნაწილმა აღიარა ბრალის ცნებაში გასაკიცხაობის მომენტის გათვალისწინება. ასე ჩამოყალიბდა ბრალის შერეული თეორია, რომელიც ბრალის წმინდა ფსიქოლოგიური და ნორმატივისტული თეორიის კონგლომერატია. 

ფსიქოლოგიზმისაგან თავის დაღწევა მოახერხა ბრალის შეფასებით-ნორმატივისტულმა თეორიამ, რომელმაც ბრალის ცნება მხოლოდ გაკიცხვის მომენტზე ააგო. გაკიცხვა ადამიანის უარყოფითი შეფასებაა. საკუთარი ქცევის შეფასების შეგნება ადამიანს წარმოეშვება არა დაბადებით, არამედ თანდათანობით, ზრდასთან ერთად.

სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკის ბრალთან კავშირის დასამტკიცებლად მოვიყვანთ მაგალითს: ვთქვათ, 5 წლის A-მ თამაშის დროს სასიკვდილო ჭრილობა მიაყენა 8 წლის B-ს. არც მოქმედი კანონმდებლობა და არც სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი A-ს სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას არ ითვალისწინებს.

თუკი მკითხველი იზიარებს მოსაზრებას, რომლის თანახმადაც, ასაკი ქმედების სუბიექტის იურიდიული ნიშანია, მაშინ აღნიშნულის მიხედვით, A ქმედების სუბიექტი არ ყოფილა. რამდენადაც ქმედების შემადგენლობის არსებობისათვის მისი ოთხივე ნიშანია აუცილებელი, ქმედების სუბიექტის არარსებობამ ქმედების შემადგენლობაც უნდა უგულებელყოს. ზემოაღნიშნულის თანახმად, ცნობილია, რომ ქმედების შემადგენლობის არარსებობისას, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის გამორიცხვის საკითხი არც კი დგება. სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა მხოლოდ მაშინ შეგვახსენებს თავს, როდესაც ნორმის დამრღვევს გაცნობიერებული აქვს საკუთარი ქცევის მართლწესრიგის მოთხოვნებთან შეუსაბამობა, რაც მხოლოდ განსაზღვრული ასაკის მიღწევის და ადამიანის ფსიქიკური ჯანმრთელობის დროსაა შესაძლებელი.

მატერიალური სისხლის სამართლის ცალკეული დებულებები და ინსტიტუტები არის პროცესუალური სისხლის სამართლის რეალიზების საფუძველიც და ამავე დროს, ეს უკანასკნელი შესანიშნავი ბაზაა მატერიალური სისხლისსამართლებრივი ნორმების შემოწმებადამოწმებისათვის.

მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-5 მუხლი განსაზღვრავს იმ გარემოებებს, რომლებიც გამორიცხავს სისხლის სამართლის საქმისწარმოებას, რომლის ერთ-ერთი საფუძველია, მე-2 პუნქტის თანახმად, ქმედებაში „დანაშაულის შემადგენლობის არარსებობა“, ხოლო მე-5 პუნქტით კი, საქმისწარმოება შეწყდება „იმ პირის მიმართ, ვისაც საზოგადოებრივად საშიში ქმედების ჩადენის მომენტისათვის არ შესრულებია ასაკი, რომლის მიღწევის შემდეგ, კანონის თანახმად, შეიძლება სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა.“

აღნიშნული მუხლის დეფინიციიდან გამომდინარე, კანონმდებელი ასაკს ქმედების შემადგენლობის ნიშნად არ მიიჩნევს. ამ აღიარების საფუძველს იძლევა მე-5 პუნქტში ქმედების სუბიექტის ე.წ. იურიდიული ნიშნისასაკის ცალკე გამოყოფა. აქ, მატერიალურ და პროცესუალურ სისხლის სამართალს შორის აშკარა წინააღმდეგობა იკვეთება.

პრაქტიკაში არსებობს შემთხვევები, როდესაც სისხლის სამართლის საქმისწარმოებისას გამომჟღავნდება, რომ დანაშაულებრივი ქმედების ჩამდენი (კანონმდებლობით განსაზღვრულ გამონაკლისი შემთხვევებისას კი - 14 წლის) ამ ქმედების განხორციელებისას 16 წლის არ იყო. ბუნებრივია, ამ შემთხვევაში საქმისწარმოება შეწყდება ათეული წლების მანძილზე გაბატონებული შეხედულების თანახმად, იმ საფუძვლით, რომ ქმედების სუბიექტი არ არის. იბადება კითხვა: განა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკს მიუღწეველი არ არის დანაშაულებრივი ქმედების ჩამდენი ე.ი. ქმედების სუბიექტი?! ვეჭვობ შემომედავოს ვინმე იმ ლოგიკურ აღიარებაში, რომ ის ქმედების სუბიექტია.

ჩვენ შევეცდებით, ზოგიერთი საზღვარგარეთის ქვეყნის კანონმდებლობის განხილვის საფუძველზე გამოვამჟღავნოთ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკის ბრალთან კავშირი.

რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსი უცვლელად ტოვებს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკს, კერძოდ, 16 წელი, მე-20 მუხლით გათვალისწინებულ გამონაკლის შემთხვევებში - 14 წელი. მე-2 მუხლის მე-3 ნაწილში კანონმდებელმა აქამდე პირველად გამოთქვა ტერმინი ,,ასაკობრივი შერაცხადობა,“ თუმცა, ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს იმას, რომ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკი ბრალს უკავშირდება, რამდენადაც რუსულ იურიდიულ ლიტერატურაში ჯერ კიდევ ბრალის წმინდა ფსიქოლოგიური თეორია ბობოქრობს.

აშშ-ში ყოველ შტატს თავისი კანონმდებლობა აქვს, რომლებიც ერთმანეთისაგან იმდენად განსხვავდება, რომ პროფესიონალ იურისტს სხვა შტატში მუშაობისას პრობლემები ექმნება. ამდენად, ყველა შტატში სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკი სხვადასხვანაირია. მაგალითად, კალიფორნიის შტატში 16 წელს მიღწეული არასრულწლოვანი სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას სრულად იტვირთებს იმ გამონაკლისი ქმედებების გარდა, რომელთათვისაც პასუხისმგებლობის ეს სახე 14 წლიდან დგება. ანალოგიურად წყვეტს ამ საკითხს ნიუ-იორკის შტატის კანონმდებელიც. ოჰაიოს შტატში კი, ნებისმიერი დანაშაულებრივი ქმედებისათვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაწესებულია 14 წლის ასაკიდან.

ნიუ-იორკის შტატის კანონმდებელი, აღიარებს რა საპატიებელ (ბრალის გამომრიცხავ) და გამამართლებელ (მართლწინააღმდეგობის გამომრიცხავ) გარემოებებს, 30-ე მუხლის ძალით, ასაკსა და შეურაცხადობას ფსიქიკური დაავადების გამო უწოდებს „გარემოებებს, რომლებიც დაკავშირებულია სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის გამორიცხვასთან.“

საკანონმდებლო ტექნიკისა და თეორიულად დამუშავებულ საკითხთა საკანონმდებლო გზით ასახვის უპირატესობით მოსარგებლე გერმანელი კანონმდებელი სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკს განსაზღვრავს 14 წლით და მას მიაკუთვნებს ბრალს, იძლევა რა მას საპატიებელ გარემოებათა ჩამონათვალში: „შეურაცხადია ის, ვისაც ქმედების ჩადენის დროს ჯერ კიდევ არ მიუღწევია 14 წლის ასაკისათვის.“

ამრიგად, გერმანული სისხლის სამართლის კოდექსი შეურაცხადობის ცნებას ფართო გაგებით იძლევა და მას სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისათვის ფსიქიკურ დაავადებასთან ერთად ადამიანის უასაკობას მიაკუთვნებს.

ქართველი კანონმდებლისათვის შეურაცხადობის ცნება დღემდე მხოლოდ ადამიანის დროებით ან მუდმივ ფსიქიკურ ავადმყოფობასთან იგივდება. შეურაცხადობის ცნება ერთ-ერთი ფართო პრობლემაა, რაზეც ჩვენ ამჟამად არ შევჩერებულვართ, მაგრამ ვიზიარებთ გერმანელი კანონმდებლის და ქართველ მეცნიერთა ერთი ჯგუფის მოსაზრებას მისი ფართო გაგებით ჩამოყალიბების შესახებ.

სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი, ზოგადი ნაწილის სისტემის გაანალიზების თვალსაზრისით წინგადადგმული ნაბიჯია, მასში ცალკეა გამოყოფილი მართლწინააღმდეგობის და ბრალის გამომრიცხველი გარემოებები. ამ უკანასკნელს ქართველი კანონმდებელი სავსებით სამართლიანად მიაკუთვნებს სისხლისსამართლის პასუხისმგებლობის ასაკს.

ლერი ქათამაძე

თანამონაწილეობა დანაშაულში რომ ერთ-ერთ მნიშვნელოვან და პრობლემატურ სისხლისსამართლებრივ ინსტიტუტს წარმოადგენს, თეორეტიკოს და პრაქტიკოს იურისტებს შორის სადავო არ არის. საერთო შეხედულების თანახმად, დანაშაულის ჩადენა ორი ან მეტი პირის თანამონაწილეობით მიჩნეულია დანაშაულებრივი საქმიანობის უფრო საშიშ ფორმად, ვიდრე მისი ჩადენა ერთი პირის მიერ, ვინაიდან მოცემულ შემთხვევაში ადგილი აქვს დასახული მიზნის მისაღწევად დანაშაულში მონაწილე პირების შესაძლებლობების, მათი ცოდნისა და ენერგიის გაერთიანებას, რაც, თავის მხრივ, დანაშაულის ჩამდენი პირებისა და ჩადენილი დანაშაულის საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხსა და ხასიათს ზრდის. „პირთა ჯგუფის მიერ ჩადენილი დანაშაული უფრო მეტ საზოგადოებრივ საშიშროებას წარმოადგენს, ვიდრე იზოლირებული დამნაშავის მიერ ჩადენილი დანაშაული.“¹  თანამონაწილეობითი დანაშაულის საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხს ზრდის ის, რომ „დანაშაულში რამდენიმე პირის მონაწილეობა აადვილებს მისი ჩამდენის ობიექტურ შესაძლებლობას. დაბრკოლება, რომელიც გადაულახავი იქნებოდა ინდივიდუალურად მოქმედი დამნაშავისათვის, ადვილად შეიძლება დაძლიოს რამდენიმე კაცის გაერთიანებულმა ძალღონემ“.² 

დანაშაულში თანამონაწილეობის საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხი სხვადასხვაგვარად ჰპოვებს გამოხატულებას და ასახვას როგორც პრაქტიკულად, ისე სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში. ზემოხსენებულის გარდა, „თანამონაწილეობა იმ მხრითაც წარმოადგენს უფრო მომეტებულ საზოგადოებრივ საშიშროებას, რომ ზოგჯერ სხვა, უფრო გამოცდილი და გაბედული დამნაშავის ზეგავლენით მერყევმა და სუსტი ნებისყოფის პირებმა შეიძლება გადადგან ისეთი ნაბიჯი, რომლის გადადგმა, მარტო რომ ყოფილიყვნენ, შეიძლება ვერ გადაეწყვიტათ. სხვა პირის ზეგავლენით ამსრულებელს ებადება დანაშაულის ჩადენის განზრახვა, მის ცნობიერებაში ძლიერდება მოტივები, რომლებიც აფერხებენ დანაშაულის ჩადენის გადაწყვეტილების მიღებას. ...რაც უფრო მჭიდროა დანაშაულში მონაწილე პირთა კავშირი, რაც უფრო ორგანიზებულ ხასიათს ატარებს იგი, მით უფრო მეტია დანაშაულის საზოგადოებრივი საშიშროება“.³ 

აღნიშნულის გამო ადეკვატურად იზრდება დანაშაულში თანამონაწილე პირების სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ფარგლებიც, რაზეც თანამონაწილეობით და თანამონაწილეობის გარეშე ჩადენილი ერთი და იგივე დანაშაულების შესაბამისი სანქციების შედარებითი ანალიზი ნათელ წარმოდგენას გვაძლევს. ამასთან, თანამონაწილეობითი დანაშაულების საზოგადოებრივი საშიშროების მომეტებული ხასიათი ისე არ უნდა იქნეს გაგებული, თითქოს ნებისმიერი კატეგორიის დანაშაულების თანამონაწილეობით ჩადენა ყოველთვის უფრო მეტი საზოგადოებრივი საშიშროების შემცველი იყოს, ვიდრე ერთი პირის მიერ განხორციელებული ზოგიერთი კატეგორიის დანაშაულის საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხი. თანამონაწილეობითი დანაშაულის საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხზე საუბრისას, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული აგრეთვე ერთი პირის მიერ ჩადენილი იგივე დანაშაულის საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხთან მისი თანაფარდობა და არა სხვა დანაშაულთან საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხობრივი მაჩვენებელი, რომლის სოციალური საშიშროების ხარისხი ერთი პირის მიერ მისი ჩადენისას, თანამონაწილეობით ჩადენილი სხვა სახის დანაშაულის საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხთან მიმართებაში არათუ ნაკლები ან ტოლფასი შეიძლება იყოს, არამედ პირიქით, შესაძლებელია მას მრავალჯერ აღემატებოდეს კიდეც. მაგალითად, დაუშვებელია იმის ვარაუდი, რომ საქართველოს სსკ 104-ე მუხლით გათვალისწინებული განზრახი მკვლელობა დამამძიმებელ გარემოებებში ერთი პირის მიერ მისი ჩადენისას ნაკლები საზოგადოებრივი საშიშროების შემცველი იყოს, ვიდრე პირთა ჯგუფის მიერ ჩადენილი სხვისი ქონების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული ან ზოგიერთი სხვა სახის დანაშაულის თანამონაწილეობით ჩადენა. მაგრამ მსგავს შეფასებას ვერ მოვახდენთ იმ შემთხვევაში, თუ განზრახ მკვლელობას დამამძიმებელ გარემოებებში ადგილი ექნება პირთა ჯგუფის მიერ. ეჭვს გარეშეა, რომ ასეთი მკვლელობა მომეტებული ხარისხის მქონე საზოგადოებრივი საშიშროების შემცველია, ვიდრე მისი ჩადენა ერთი პირის მიერ, მიუხედავად იმისა, რომ საქ. სსკ 104-ე მუხლი ერთ-ერთ დამამძიმებელ, მაკვალიფიცირებელ გარემოებად მკვლელობის განზრახ ჩადენას თანამონაწილეობით არ ითვალისწინებს.⁴ 

სისხლისსამართლებრივი სანქციების შედარებითი ანალიზის გარდა, თანამონაწილეობითი დანაშაულის მომეტებული საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხზე მიუთითებს ის გარემოებაც, რომ საქ. სსკ 39-ე მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, დანაშაულის ჩადენა ორგანიზებული ჯგუფის მიერ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ გარემოებას წარმოადგენს.⁵  თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს იმის შესახებაც, რომ დანაშაულებრივი თანამონაწილეობა მარტო ორგანიზებული ჯგუფით არ ამოიწურება. ხსენებული პუნქტის შინაარსიდან გამომდინარე, რჩება შთაბეჭდილება, რომ თანამონაწილეობითი დანაშაული მომეტებული საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხის შემცველია მხოლოდ მაშინ, როცა იგი პირთა ორგანიზებული ჯგუფის მიერაა ჩადენილი. დანაშაულებრივი პრაქტიკისა და საქართველოს სსკ შესაბამისი მუხლების დისპოზიციების თანახმად, დანაშაული შეიძლება ჩადენილი იქნეს არა მარტო პირთა ორგანიზებული ჯგუფის, არამედ პირთა ჯგუფის, წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფის და თანამონაწილეობის სხვა ფორმებით შექმნილი პირთა ჯგუფების მიერაც.

აღნიშნულის გათვალისწინებით, ვფიქრობთ, დასახვეწია მოქმედი საქ. სსკ 39-ე მუხლის მე-3 პუნქტის შინაარსი. მიზანშეწონილია მასში აღნიშნული იყოს არა მარტო ორგანიზებულ ჯგუფზე, როგორც დანაშაულის დამამძიმებელ გარემოებაზე, არამედ აგრეთვე პირთა ჯგუფის სხვა კატეგორიაზეც, რომელსაც კი იცნობს საქ. სსკ განსაკუთრებული (კერძო) ნაწილის მუხლის შესაბამისი დისპოზიციები ანდა, საკითხის უფრო მართებულად გადაწყვეტისათვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ ერთ-ერთ გარემოებად კანონში სხვა გარემოებებთან ერთად მოხსენიებული იყოს უბრალოდ თანამონაწილეობითი დანაშაულის ჩადენის შესახებ, როგორც პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ გარემოებაზე.

როგორც იურიდიულ ლიტერატურაში გამოთქმული შეხედულებიდან და თანამონაწილეობითი დანაშაულების საკანონმდებლო აღწერილობიდანაა ცნობილი, ერთმანეთისაგან განასხვავებენ თანამონაწილეობითი დანაშაულების სხვადასხვა ფორმებს. მათ გამაერთიანებელ ზოგად ცნებას კი თანამონაწილეობითი დანაშაული წარმოადგენს. ამიტომ, პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ გარემოებებს შორის თანამონაწილეობითი დანაშაულის მოხსენიება ზოგადი სახით უფრო მართებულად უნდა ჩაითვალოს. თანამონაწილეობითი დანაშაული, როგორც ნებისმიერი კონკრეტული თანამონაწილეობითი დანაშაულის ზოგადი ცნება, თავის არსში შესაბამისი კონკრეტული გამოვლინებით ყველა მათგანს მოიცავს და ხსენებულ საკითხთან დაკავშირებით, კანონი აღნიშნულის გათვალისწინებით, უფრო სრულყოფილი და ყოვლისმომცველი იქნება. აღნიშნული მით უფრო აუცილებელია, რომ იურიდიულ ლიტერატურაში გამოთქმული შეხედულების თანახმად, სსკ 39-ე მუხლში ჩამოთვლილი პასუხისმგებლობის დამამძიმებელი გარემოებები ამომწურავია და მათი განვრცობითი განმარტებისა და გამოყენების უფლება სასამართლო-საგამოძიებო ორგანოებს არ აქვთ.6 -7 თუ ჩვენ სსკ 39-ე მუხლის მე-3 პუნქტს და გამოთქმულ შეხედულებას დავეყრდნობით (რა თქმა უნდა, უნდა დავეყრდნოთ), მაშინ თანამონაწილეობით ჩადენილი დანაშაული პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ გარემოებას წარმოადგენს მხოლოდ მაშინ, თუ იგი ორგანიზებული ჯგუფის მიერაა ჩადენილი. სხვა შემთხვევაში კი, თანამონაწილეობით ჩადენილ დანაშაულს პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ გარემოებად ვერ მივიჩნევთ, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც სსკ სათანადო დისპოზიცია სპეციალურად ითვალისწინებს შესაბამის შემადგენლობას, როგორც მაკვალიფიცირებელ, დამამძიმებელ გარემოებას.

აღვნიშნავთ, რომ პირთა ჯგუფის, წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფისა და ორგანიზებული ჯგუფის ცნებებს მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსი არ შეიცავს. აღნიშნული ნაკლის აღმოფხვრა გათვალისწინებულია საქ. სსკ პროექტით, რომლის 28-ე მუხლში მოცემულია პირთა ჯგუფის, წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფისა და ორგანიზებული ჯგუფის განმარტებები.⁸  საქართველოს სსკ პროექტის რედაქციაში გათვალისწინებულია, აგრეთვე, დამამძიმებელ გარემოებებთან დაკავშირებით ჩვენს მიერ ზემოთ გამოთქმული შეხედულებაც, კერძოდ, თუ მოქმედი სსკ 39-ე მუხლის მე-3 პუნქტი პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ გარემოებად დანაშაულის ჩადენას მხოლოდ ორგანიზებული ჯგუფის მიერ მიიჩნევს, პროექტის 58-ე მუხლის ,,გ” პუნქტის თანახმად, პასუხისმგებლობის ერთ-ერთ დამამძიმებელ გარემოებად მიჩნეულია დანაშაულის ჩადენა პირთა ჯგუფის, წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფისა და ორგანიზებული ჯგუფის მიერ.⁹ თუმცა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მიზანშეწონილია მომავალ სსკ-ში პასუხისმგებლობის დამამძიმებელი გარემოებების ჩამონათვალში ზოგადად იქნას მითითებული თანამონაწილეობით დანაშაულზე, როგორც პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ გარემოებაზე, მის ამა თუ იმ რომელიმე ფორმაზე მითითების გარეშე, ვინაიდან თანამონაწილეობითი დანაშაული ამ კატეგორიის დანაშაულთა სხვადასხვა ფორმის ზოგადი ცნებაა და იგი უფრო ყოვლისმომცველია, ვიდრე მის ნებისმიერ კონკრეტულ ფორმაზე მითითება, მით უმეტეს, თანამონაწილეობითი დანაშაულის ცალკეული ფორმების ამომწურავი საკანონმდებლო ფიქსირება და დეფინირება, ალბათ, შეუძლებელია. ამ მხრივ, არც მოქმედი სსკ და არც საპროექტო რედაქცია სრულყოფილი არ არის, რომლის შესახებაც ქვემოთ მოგახსენებთ. აქვე უნდა აღინიშნოს იმის შესახებაც, რომ სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ გარემოებებს შორის თანამონაწილეობასთან დაკავშირებულ ან მასთან შემხებლობაში მყოფ ისეთ მომენტებს ითვალისწინებს, როგორებიცაა დანაშაულის ჩასადენად იმ პირის გადაბირება, რომელიც დამნაშავისათვის წინასწარი შეცნობით ფსიქიკური აშლილობითაა დაავადებული ან მთვრალია, აგრეთვე, იმის გადაბირება, ვისაც სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ასაკისათვის არ მიუღწევია (საქ. სსკ პროექტის 58-ე მუხლის ,,ე” პუნქტი).¹⁰

თანამონაწილეობითი დანაშაულის მომეტებული საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხი მარტო შესაბამისი დანაშაულების სანქციებში როდი ჰპოვებს ასახვას. აღნიშნულზე ნათელ წარმოდგენას სისხლის სამართლის კოდექსის დისპოზიციების შედარებითი ანალიზიც გვაძლევს. სისხლის სამართლის კოდექსში ზოგიერთი დანაშაულის ისეთი საკანონმდებლო კონსტრუქციაა შემოთავაზებული, რომელთა ჩადენაც მხოლოდ თანამონაწილეობით არის შესაძლებელი და თანაც, ასეთი ქმედება უმეტესწილად სხვა დანაშაულის მოსამზადებელ სტადიას წარმოადგენს. ,,დანაშაულში თანამონაწილეობის მომეტებული საშიშროება თავის ასახვას პოულობს სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში. კანონმდებელი ზოგჯერ დამთავრებულ დანაშაულად თვლის თავისთავად დანაშაულებრივი ორგანიზაციის შექმნას, რომელიც არსებითად მოსამზადებელ სტადიას ეკუთვნის.”¹¹ ასეთებია, მაგალითად, ანტისახელმწიფოებრივი ორგანიზაციის შექმნა (საქ. სსკ 73-ე მ.), შეიარაღებული ორგანიზაციის შექმნა (სსკ 78-ე მ., ბანდიტიზმი), უკანონო შეიარაღებული ფორმირების ორგანიზაცია (სსკ 2381  მ.) და ა.შ.

უნდა აღინიშნოს იმის შესახებაც, რომ თანამონაწილეობაზე, როგორც პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ გარემოებაზე, იურიდიულ ლიტერატურაში მეცნიერ იურისტებს შორის აზრთა სხვადასხვაობას აქვს ადგილი. ავტორთა ნაწილი თანამონაწილეობას დანაშაულის ჩადენაში არ მიიჩნევს პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ გარემოებად.^1 2-13

სისხლის სამართლის კანონმდებლობა არ იზიარებს რა ასეთ შეხედულებას, თანამონაწილეობითი დანაშაულისათვის უფრო მკაცრ სანქციას ითვალისწინებს, ვიდრე იგივე დანაშაულის ერთი პირის მიერ ჩადენისათვის, რაც სავსებით მართებულად უნდა ჩაითვალოს. ხსენებულის საილუსტრაციოდ შეიძლება რამოდენიმე მუხლის შესაბამისი დისპოზიციები მოვიხსენიოთ. მაგალითად, სხვისი ქონების გატაცება ქურდობით, თუ იგი პირთა ჯგუფის მიერაა ჩადენილი, უფრო მკაცრად ისჯება, ვიდრე პირთა ჯგუფის გარეშე ჩადენილი იგივე ქმედება. ანალოგიურად შეიძლება მოვახდინოთ სხვა მუხლების შედარებითი ანალიზი, თუმცა, აქვე აღვნიშნავთ, რომ პასუხისმგებლობის დიფერენცირებას სისხლის სამართლის კოდექსი თანამონაწილეობის ნიშნის მიხედვით ყოველთვის თანამიმდევრულად არ იცავს. მაგალითად, ხსენებული დანაშაულისათვის (ქურდობა), თუ იგი ბინაში შეღწევითაა ჩადენილი, კოდექსი თანაბარ სანქციას ითვალისწინებს, მიუხედავად იმისა, იგი ერთი პირის მიერაა ჩადენილი, თუ ორი ან მეტი პირის მიერ. ბინაში შეღწევით ხსენებული დანაშაულის თანამონაწილეობით ჩადენის შესახებ აღნიშნული მუხლის სათანადო დისპოზიცია დამატებით არაფერს არ აღნიშნავს. დასახელებულ შემთხვევაში ძირითადი მაკვალიფიცირებელი ნიშანი არის ბინაში შეღწევა, მიუხედავად იმისა, ერთი პირის მიერ იქნება იგი ჩადენილი, თუ ორი ან მეტი პირის მიერ. იგივე ითქმის აღნიშნული დანაშაულის რეციდივისტის მიერ ჩადენილის შემთხვევაშიც. კანონი ერთსა და იგივე სანქციას ითვალისწინებს, მიუხედავად იმისა, დანაშაულის ჩამდენი რეციდივისტი ერთი პირია, თუ ორი ან ორზე მეტი. სასამართლოს მხოლოდ იმის შესაძლებლობა ეძლევა, საქმის კონკრეტული გარემოებების გათვალისწინებით, სასჯელი დანიშნოს ხსენებული სანქციის ფარგლებში უფრო მკაცრი, ვიდრე ერთი პირის მიერ იმავე დანაშაულის ჩადენისათვის.

საქართველოს სსკ პროექტში, სხვა სისხლისსამართლებრივ ინსტიტუტებთან ერთად, მნიშვნელოვანი ყურადღება დაეთმო თანამონაწილეობითი დანაშაულების საკითხებსაც. მასში ასახულია თანამონაწილეობითი დანაშაულის ისეთი თავისებურებები, რომლებიც მოქმედ სისხლის სამართლის კოდექსში არაა გათვალისწინებული და მათ შესახებ გარკვეული შეხედულებები მხოლოდ სისხლის სამართლის თეორიაშია გამოთქმული. ასეთებია, მაგალითად, შუალობითი ამსრულებელი და თანაამსრულებელი (საქ. სსკ პროექტის 23-ე მუხლი), ამსრულებლის ექსცესი (იქვე, მ. 27), თანამონაწილეობის ფორმები (იქვე, მ. 28) და ა.შ.¹⁵

,,წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფის” როგორც ზოგადსამართლებრივ არსზე, ისე კონკრეტული დანაშაულების საკანონმდებლო აღწერილობაში მისი გათვალისწინების მიზან-შეწონილობის შესახებ გარკვეული მოსაზრება ნაწილობრივ უკვე გამოვთქვით (იხ. ჟურნალი ,,ცხოვრება და სამართალი”, №2, 1998 წ., გვ. 65-76). ამჯერად კი ყურადღებას გავამახვილებთ ,,პირთა ჯგუფის” საკანონმდებლო განმარტებასთან დაკავშირებით, ,,პირთა ჯგუფის” ზოგადსამართლებრივი ცნებისა და საკანონმდებლო აღწერილობასთან მისი შესაბამისობის შესახებ. აღვნიშნავთ, რომ ,,პირთა ჯგუფის” შესახებ რაიმე სახის ზოგად განმარტებას მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსი არ შეიცავს. მის შესახებ მითითებას ვხვდებით მხოლოდ სისხლის სამართლის კოდექსის განსაკუთრებული ნაწილის ცალკეულ ნორმებში. მაგ., ეროვნული და რასობრივი თანასწორუფლებიანობის დარღვევა, ჩადენილი პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 75-ე მუხლის მე-3 ნაწ.), გაუპატიურება, ჩადენილი პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 117-ე მუხლის მე-3 ნაწ.), ურჩობა, ჩადენილი პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 256-ე მუხლის ,,ბ” პუნქტი), წინააღმდეგობის გაწევა უფროსისათვის ან მისი იძულება დაარღვიოს სამსახურებრივი მოვალეობა, ჩადენილი პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 258-ე მუხლის ,,ბ” პუნქტი) და ა.შ.^1 6

უნდა აღინიშნოს, რომ არათუ ჩვენს მიერ ზემოხსენებული თანამონაწილეობისათვის დამახასიათებელი ზოგიერთი თავისებურებები, არამედ თანამონაწილეობის ზოგადი ცნებაც არ იყო გათვალისწინებული საკანონმდებლო წესით 1958 წლის სსრკ-სა და მოკავშირე რესპუბლიკების სისხლის სამართლის კანონმდებლობის საფუძვლების მიღებამდე. რსფსრ სისხლის სამართლის კანონმდებლობის სახელმძღვანელო საწყისებში და მომდევნო საკანონმდებლო აქტებში მოცემული იყო მხოლოდ თანამონაწილეთა ცალკეული სახეების განსაზღვრება. საფუძვლების მე-17 მუხლში კი ჩაიწერა თანამონაწილეობის ზოგადი ცნება, რომლის თანახმადაც ,,თანამონაწილეობად ითვლება ორი ან მეტი პირის განზრახი ერთობლივი მონაწილეობა დანაშაულის ჩადენაში.”^1 7

საგულისხმოა, რომ პროფ. ო. გამყრელიძის მიერ შედგენილ საქართველოს სსკ ზოგადი ნაწილის პროექტშიც თანამონაწილეობის ზოგადი ცნების შესახებ არ არის აღნიშნული, რომელიც შემუშავებულია ქართული სისხლისსამართლებრივი მეცნიერების მიღწევების, ქართული სისხლის სამართლის კანონმდებლობისა და სასამართლო პრაქტიკის გამოცდილების, რუსული და დასავლეთის ქვეყნების სისხლის სამართლის გამოცდილების, განსაკუთრებით კი გერმანული და სხვა გერმანულენოვანი ქვეყნების (ავსტრია, შვეიცარია) მეცნიერებისა და საკანონმდებლო მონაცემების საფუძველზე.¹⁸

ვეცნობით რა ხსენებულ პროექტს, მის მეოთხე თავში, რომელიც დანაშაულის ამსრულებელსა და დანაშაულში თანამონაწილეობას ეხება (მ.მ. 18-28), საუბარია ამსრულებლისა და თანამონაწილეთა ცალკეული სახეების შესახებ, თანაც, პროექტში მხოლოდ ორგანიზატორის (მ. 21) ცნებაა წარმოდგენილი, რომლის თანახმადაც, ,,ორგანიზატორია ის, ვინც განზრახ მოაწყობს ან უხელმძღვანელებს განზრახი დანაშაულის ჩადენას.” რაც შეეხება ამსრულებლის, წამქეზებლისა და დამხმარის ცნებებს, ასეთს პროექტი არ იძლევა. მასში საუბარია მხოლოდ მათი დასჯადობის შესახებ, საიდანაც ლოგიკური დასკვნის საფუძველზე შესაძლებელი ხდება შესაბამისი ცნებების მიღება. მაგ., პროექტის მე-18 მუხლის თანახმად, ,,ამსრულებლობისათვის დაისჯება ის, ვინც თვითონ უშუალოდ ან სხვისი მეოხებით ჩაიდენს დანაშაულს”. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ამსრულებელია ის, ვინც თვითონ უშუალოდ ან სხვისი მეოხებით ჩაიდენს დანაშაულს”. მე-19 მუხლის თანახმად, ,,წამქეზებლობისათვის დაისჯება ის, ვინც განზრახ დაიყოლიებს სხვას განზრახი დანაშაულის ჩასადენად.” ამრიგად, წამქეზებელია ის, ვინც სხვას განზრახი დანაშაულის ჩასადენად განზრახ დაიყოლიებს. მე-20 მუხლის თანახმად, ,,დახმარებისათვის დაისჯება ის, ვინც განზრახ შეუწყობს ხელს განზრახი დანაშაულის ჩადენას.” ე.ი. დამხმარეა ის, ვინც განზრახი დანაშაულის ჩადენას განზრახ შეუწყობს ხელს.¹⁹ საკანონმდებლო ტექნიკის თვალსაზრისით, ასეთი მეთოდი უფრო მიზანშეწონილად უნდა ჩაითვალოს, ვინაიდან კოდექსი მსგავსი მიდგომით უფრო ეკონომიური და ამავე დროს შინაარსობრივად ტევადი იქნება. აღვნიშნავთ, რომ ხსენებულ კოდექსში არც თანამონაწილების ფორმების შესახებ არაა რაიმე აღნიშნული.

,,პირთა ჯგუფის” შესახებ ზოგადი განმარტება მოცემულია საქართველოს სსკ-ს პროექტის 28-ე მუხლის პირველ პუნქტში, რომლის თანახმადაც, ,,დანაშაული პირთა ჯგუფის მიერაა ჩადენილი, როდესაც მის ჩადენაში ერთობლივად მონაწილეობდა ორი ან მეტი ამსრულებელი”.²⁰ როგორც ხსენებული ცნების ანალიზი გვიჩვენებს, მასში საუბარია თანამონაწილეობის ისეთ ფორმაზე, როგორიცაა თანაამსრულებლობა, ვინაიდან დანაშაული პირთა ჯგუფის მიერ ჩადენილად ჩაითვლება არა მაშინ, როდესაც მასში ერთობლივად ორი ან მეტი პირი მონაწილეობდა, არამედ იმ შემთხვევაში, როდესაც დანაშაულის განხორციელებაში ერთობლივად ორი ან მეტი ამსრულებელი მონაწილეობდა, რის გამოც თანამონაწილეობის ასეთი ფორმა თანაამსრულებლობას განეკუთვნება.

ანალოგიურადაა გადმოცემული ,,პირთა ჯგუფის” ცნება რსფსრ სსკ 36-ე მუხლის პირველ ნაწილში, რომლის თანახმადაც, ,,преступление признается совершенным группой лиц, если в его совершении совместно участвовали два или более исполнителя”.²¹

თანამონაწილეობის ისეთი ფორმის შესახებ, როგორიცაა თანაამსრულებლობა, აღნიშნულია საქ. სსკ პროექტის 23-ე მუხლშიც, რომელშიც ვკითხულობთ შემდეგს: ,,ამსრულებელია ის, ვინც თვითონ უშუალოდ ჩაიდინა დანაშაული ან სხვასთან (თანაამსრულებელთან) ერთად უშუალოდ მონაწილეობდა მის ჩადენაში”.²² რსფსრ სსკ 34-ე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, ,,исполнителем признается лицо, напосредственно совершившее преступление либо непосредственно участвовавшее в его совершении совместно с другими лицами (соисполнителями)”.²³

ხსენებული მუხლების აღნიშნულ ნაწილებში ამსრულებლის ორი სახეა მოცემული - ერთპიროვნული ამსრულებელი და სხვასთან ერთად თანაამსრულებელი. ამრიგად, თანაამსრულებლობაზე, როგორც თანამონაწილეობის ერთ-ერთ ფორმაზე, მიუთითებს პროექტის როგორც 23-ე მუხლის ნაწილი, ისე 28-ე მუხლის პირველი პუნქტი. პროექტის 28-ე მუხლის პირველი პუნქტი მიმაჩნია არასრულყოფილად და იგი დახვეწას საჭიროებს. ,,პირთა ჯგუფის” შემოთავაზებულ განმარტებაში მიზანშეწონილი იქნებოდა სიტყვა ,,ამსრულებლის” ნაცვლად მოხსენიებული ყოფილიყო სიტყვა ,,პირი”, რა დროსაც სახეზე გვექნებოდა არა პირდაპირი მითითება თანაამსრულებლობაზე, არამედ თანამონაწილეობის ზოგად ფორმაზე პირთა ჯგუფის სახით, რომელიც ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში თანაამსრულებლობის ან თანამონაწილეობის სხვა ფორმით შეიძლება გამოვლინდეს, ან შესაძლოა ცალკე პუნქტით განსაზღვრულიყო თანამონაწილეობის ისეთი ფორმა, როდესაც დანაშაულში თანამონაწილე პირები თანაამსრულებლები არ არიან, მაგრამ მის ჩადენაში სხვა ფორმით მონაწილეობენ.

როგორც აღვნიშნეთ, სსრკ-სა და მოკავშირე რესპუბლიკების 1958 წლის სისხლის სამართლის კანონმდებლობის საფუძვლების მე-17 მუხლის თანახმად, ,,თანამონაწილეობად ითვლება ორი ან მეტი პირის განზრახ ერთობლივი მონაწილეობა დანაშაულის ჩადენაში.” იგივეა აღნიშნული საქართველოს სსკ მე-19 მუხლში,²⁴ ხოლო საქ. სსკ საპროექტო რედაქციაში, კერძოდ კი, მის 24-ე მუხლში აღნიშნულია შემდეგი: ,,დანაშაულში თანამონაწილეობა ნიშნავს ორი ან მეტი პირის განზრახ ერთობლივ მონაწილეობას განზრახი დანაშაულის ჩადენაში”.²⁵

როგორც ხსენებული განსაზღვრებიდან ჩანს, თანამონაწილეობა მრავალ პირობას მოიცავს, როგორიცაა არანაკლებ ორი პირის მონაწილეობა დანაშაულის ჩადენაში, ერთობლივი მონაწილეობა დანაშაულის ჩადენაში, განზრახი მონაწილეობა დანაშაულის ჩადენაში. ე.ი. სხვა მნიშვნელოვან მომენტებთან ერთად თანამონაწილეობისათვის დამახასიათებელია დანაშაულის ჩადენაში ორი ან მეტი პირის მონაწილეობის ერთობლიობა, რომელსაც ავტორთა ნაწილი თანამონაწილეთა მოქმედების ერთგვარ ერთიანობად განიხილავს. ,,ეს ერთიანობა უნდა შეეხებოდეს დანაშაულის როგორც ობიექტურ, ისე სუბიექტურ მხარეს,” აღნიშნავს თ. წერეთელი.²⁶ დანაშაულის ჩადენაში ერთობლივი მონაწილეობა და თანამონაწილეთა მოქმედების ერთიანობა არ წარმოადგენს იდენტურ ცნებებს. ისინი სხვადასხვა შინაარსის მატარებელი ცნებებია. თანამონაწილეთა მოქმედების ერთგვარი ერთიანობა შინაარსობრივად უფრო ტევადი ცნებაა და იგი თავის თავში ერთობლივ მონაწილეობასაც მოიცავს, თუკი ასეთს ადგილი ექნება. საკითხში სიცხადის შეტანისათვის აღნიშნულის შინაარსს ქვემოთ განვმარტავთ.

თანამონაწილეობისათვის დამახასიათებელ მრავალ საკითხზე აზრთა სხვადასხვაობას აქვს ადგილი. იგივე ითქმის დანაშაულის ჩადენაში თანამონაწილეთა ერთობლივად მონაწილეობის საკითხზეც. თ. წერეთლის შეხედულებით, ,,თანამონაწილეთა დანაშაულებრივი ქმედების ერთობლიობა თავის გამოხატულებას იმაშიც პოულობს, რომ თანამონაწილენი დანაშაულის ერთსა და იმავე შემადგენლობას ასრულებენ”.²⁷

ისმის კითხვა: თანამონაწილეობა ყოველთვის გულისხმობს თანამონაწილეთა ერთობლივ მონაწილეობას დანაშაულის ჩადენაში? რა თქმა უნდა, არა. ხსენებული საკითხის, ისევე, როგორც თანამონაწილეობისათვის დამახასიათებელი ნებისმიერი საკითხის, სიღრმისეული გაანალიზება აღემატება საჟურნალო სტატიის მოცულობას, მაგრამ მის შესახებ გარკვეული მოსაზრება მაინც უნდა გამოითქვას, თუნდაც შემცირებული მოცულობით.

ერთობლივი თანამონაწილეობა დანაშაულის ჩადენაში მხოლოდ თანაამსრულებლობაში ჰპოვებს თავის შინაარსობრივ გამოხატულებას. ამ მხრივ, პროექტის 28-ე მუხლის პირველი პუნქტი, რომელიც თანაამსრულებლობის ფორმით არსებულ პირთა ჯგუფის განმარტებას შეიცავს, მართებულად მიუთითებს ორი ან მეტი ამსრულებლის ერთობლივ მონაწილეობაზე დანაშაულის ჩადენაში. იგივეს ვერ ვიტყვით პროექტის 28-ე მუხლის მე-2 პუნქტზე, რომელშიც აღნიშნულია, რომ ,,დანაშაული წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფის მიერაა ჩადენილი, როდესაც მასში მონაწილეობდნენ ისინი, რომლებიც წინასწარ შეკავშირდნენ ერთობლივად ჩაედინათ დანაშაული”.²⁸ მოცემულ შემთხვევაში მითითება ,,ერთობლივ მონაწილეობაზე” არ უნდა იყოს აუცილებელი, ვინაიდან დანაშაულის ჩადენაში შესაძლებელია წინასწარ შეთანხმებას ადგილი ჰქონდეს ,,ერთობლივი მონაწილეობის” გარეშეც, რაც, ასეთ შემთხვევაში, ხსენებული პუნქტის შინაარსთან დაკავშირებით შეუსაბამობას წარმოშობს.

დანაშაულებრივი პრაქტიკა იმის ნათელ დადასტურებას წარმოადგენს, რომ ცალკეული თანამონაწილეობითი დანაშაულების მონაწილეები მხოლოდ ამსრულებლები არიან. მაგ., რამდენიმე დამნაშავე ერთდროულად ჰკლავს პირს ან ვნებას აყენებს მის სხეულს, ან შეურაცხყოფას აყენებს მას. ასეთი სახის თანამონაწილეობას თანაამსრულებლობა ეწოდება. მისგან განსხვავდება თანამონაწილეობა ვიწრო მნიშვნელობით, რომელიც თანამონაწილეთა შორის როლების განაწილებას გულისხმობს. მაგ., ერთი თანამონაწილე შეიძლება მეორე პირს დანაშაულის ჩასადენად აგულიანებდეს, გამოდიოდეს როგორც მთელი დანაშაულის სულისჩამდგმელი და ინიციატორი; მეორე თანამონაწილე შეიძლება უშუალოდ დანაშაულის შემადგენლობის შესრულებაში მონაწილეობას იღებდეს, ე.ი. გამოდიოდეს როგორც დანაშაულის ამსრულებელი; მესამე თანამონაწილე შეიძლება ხელს უწყობდეს დანაშაულის ჩადენას იარაღის მიწოდებით, რჩევადარიგებით და სხვა.²⁹

მართებულად უნდა იქნეს მიჩნეული იმ კრიმინალისტების შეხედულება, რომლებიც აღნიშნავენ, რომ დანაშაულის შემადგენლობას ასრულებს მხოლოდ ამსრულებელი და არა თანამონაწილენი. მაგ., ზ. ვიშინსკაია და ა. კუზნეცოვი ამტკიცებენ, რომ ,,დანაშაულის თანამონაწილეობით ჩადენის დროს დანაშაულის შემადგენლობა ფაქტიურად მოცემულია მარტოოდენ ამსრულებლის მოქმედებაში, ხოლო თანამონაწილეების - ორგანიზატორების, წამქეზებლების და სხვა. მოქმედებანი მარტო იმაში გამოიხატება, რომ ისინი ჰქმნიან აუცილებელ პირობას, რომელიც ხელს უწყობს დანაშაულის ჩადენას, რაც საფუძველს არ გვაძლევს ვაღიაროთ, რომ ამ შემთხვევებში არსებობს დანაშაულის შემადგენლობა.”^30-31

ანალოგიურად აღნიშნავს ვ. მაყაშვილიც, რომლის შეხედულების თანახმადაც, ,,მარტოოდენ ამსრულებელი ახორციელებს მთლიანად დანაშაულის შემადგენლობას. ორგანიზატორი, წამქეზებელი და დამხმარე მხოლოდ ქმნიან აუცილებელ პირობას იმისათვის, რომ ამსრულებელმა განახორციელოს დანაშაულის შემადგენლობა. ამიტომ, თუ მაგალითად, ამსრულებელი უარს ამბობს დანაშაულის ჩადენაზე, თანამონაწილეებმა არ შეიძლება დამთავრებული დანაშაულისათვის პასუხი აგონ, ვინაიდან მათ მოქმედებაში არ არის დანაშაულის შემადგენლობის ყველა ნიშნის ერთობლიობა, რასაც კანონი მოითხოვს.”^32-33

ამრიგად, თანაამსრულებლობის გარდა, თანამონაწილეობის სხვა ფორმები შეიძლება განხორციელდეს ,,ერთობლივი მონაწილეობის” გარეშეც ანუ ამსრულებლების გარდა, სხვა თანამონაწილეები დანაშაულის ერთობლივად განხორციელებაში მონაწილეობას არ ღებულობენ. აღნიშნული არ გამორიცხავს თანამონაწილეობის სხვა ფორმების ცალკეული ეპიზოდების განხორციელებას თანაამსრულებლობით ანუ ერთობლივი მონაწილეობით, რაც ნიშნავს იმას, რომ თანამონაწილეობის ნებისმიერი ფორმა ასეთ ნაწილში (ეპიზოდში) თავის თავში აგრეთვე თანამონაწილეობას თანაამსრულებლობის ფორმით შეიძლება მოიცავდეს.

საინტერესოა ის გარემოება, რომ თანაამსრულებლობის ცნებას მოქმედი სისხლის სამართლის კანონმდებლობა არ იძლევა. მის შესახებ აღნიშნულია, როგორც უკვე ვთქვით, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტში. თანაამსრულებლობის ცნებას იცნობს საზღვარგარეთის ზოგიერთი ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონმდებლობა. მაგ., უნგრეთის სისხლის სამართლის 1961 წლის კოდექსის თანახმად, ,,თანაამსრულებლებად ითვლებიან ის პირები, რომლებიც ერთობლივად იდენენ დანაშაულს, იციან რა ერთმანეთის მოქმედების შესახებ” (§13, პ. 2). ჩეხოსლოვაკიის 1950 წლის სისხლის სამართლის კოდექსის თანახმად, თანაამსრულებლობად ითვლება ,,კანონით გათვალისწინებული შედეგების გამოწვევა რამდენიმე თანამონაწილის განზრახი ერთობლივი მოქმედებით” (§6). ანალოგიური ნორმა შეტანილი იქნა ჩეხოსლოვაკიის 1961 წლის სისხლის სამართლის კოდექსში, რომლის მე-9 პარაგრაფის თანახმად ,,თუ დანაშაულებრივი ქმედება ჩადენილია ორი ან რამდენიმე პირის მოქმედებით, თითოეული მათგანი პასუხს უნდა აგებდეს ისე, თითქოს თვით მას შეესრულებინოს დანაშაულებრივი ქმედება (თანაამსრულებლობა).”³⁴

ზემოთ მოვიხსენიეთ ის მუხლები, რომლებშიც მითითებულია პირთა ჯგუფის მიერ შესაბამისი დანაშაულის ჩადენის შესახებ. საქ. სსკ პროექტის ცალკეულ მუხლებში მითითებულია პირთა ჯგუფის მიერ შესაბამისი დანაშაულის ჩადენის შესახებ, როგორებიცაა, მაგ., განზრახ მკვლელობა, ჩადენილი პირთა ჯგუფის მიერ (საქ. სსკ 111-ე მუხლის ,,თ” პუნქტი), ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანება პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 119-ე მუხლის ,,კ” პუნქტი), მიცვალებულისადმი უპატივცემულობა პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 254-ე მუხლის მე-3 ნაწ. ,,ა” პუნქტი), ცხოველებისადმი სასტიკი მოპყრობა პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 255-ე მუხლის მე-2 ნაწ.), სატრანსპორტო საშუალებათა დაუფლება პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 263-ე მუხლის მე-2 ნაწ.), ურჩობა, ჩადენილი პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 383-ე მუხლის მე-2 ნაწ.), წინააღმდეგობის გაწევა უფროსისათვის ან მისი იძულება დაარღვიოს სამსახურებრივი მოვალეობა, ჩადენილი პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 385-ე მუხლის მე-2 პუნქტი), ძალადობა უფროსის მიმართ, ჩადენილი პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 386-ე მუხლის მე-2 პუნქტი), ურთიერთდაქვემდებარებულ სამხედრო მოსამსახურეთა შორის დამოკიდებულების წესის დარღვევა, ჩადენილი პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 387-ე მუხლის მე-2 პუნქტი), დეზერტირობა, ჩადენილი პირთა ჯგუფის მიერ (სსკ 390-ე მუხლის მე-2 პუნქტი).³⁵

თუ ჩვენ პროექტის 28-ე მუხლის პირველი პუნქტის შინაარსს პირდაპირი მნიშვნელობით გავიგებთ, მაშინ ხსენებული მუხლების შესაბამისი ნაწილებით გათვალისწინებული დანაშაულისათვის თანამონაწილეობით მათი ჩადენისას მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეგვეძლება მოვახდინოთ სათანადო კვალიფიკაცია და მივცეთ თანამონაწილეები პასუხისგებაში, როდესაც ყველა მათგანი თანაამსრულებელია. მსგავს შემთხვევებში, საკანონმდებლო განმარტებისა და აღწერილობის თანახმად, მათი ერთმანეთთან შესაბამისობის გათვალისწინებით, გამორიცხულია ხსენებულის დანაშაულების ჩადენის შესაძლებლობა და სათანადო კვალიფიკაცია, გარდა თანაამსრულებლობისა, ვინაიდან პროექტის 28-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, პირთა ჯგუფში მოიაზრება მხოლოდ დანაშაულის ერთობლივად ჩამდენი ორი ან მეტი თანაამსრულებელი. განა არ შეიძლება, ის დანაშაულები, რომელთა დისპოზიციებშიც მხოლოდ ,,პირთა ჯგუფის” მიერ მათი ჩადენის შესახებაა მითითებული, ჩადენილი იქნან თანამონაწილეობის სხვა ფორმით, კერძოდ, თანაამსრულებლობის გარეშე? რა თქმა უნდა, შესაძლებელია.

გაუგებრობის თავიდან აცილების მიზნით, სსკ ზოგად და განსაკუთრებულ ნაწილებს შორის ასეთი შეუსაბამობა აუცილებლად უნდა იქნას გამოსწორებული, კერძოდ, ზოგად ნაწილში მიზანშეწონილია სიტყვა ,,ამსრულებლის” ნაცვლად მითითებულ იქნას სიტყვა ,,პირი”, ვინაიდან საქმის კონკრეტული გარემოებიდან გამომდინარე, ,,პირთა ჯგუფში” შეიძლება გაერთიანებული აღმოჩნდნენ როგორც თანაამსრულებლები, ისე სხვა სახის თანამონაწილეებიც. ამასთან, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, თანამონაწილეობის ზოგად ცნებაში ერთობლივ მონაწილეობაზე მინიშნება აუცილებლობას არ უნდა წარმოადგენდეს, ვინაიდან იგი ზღუდავს თანამონაწილეობის ცნებას, ისევე, როგორც მინიშნება თანაამსრულებლობაზე და მოიაზრება როგორც დანაშაულის ჩადენის შესაძლებლობა მხოლოდ თანამონაწილეთა ერთობლივი მონაწილეობით თანაამსრულებლობის ფორმით დანაშაულებრივი ქმედების განხორციელების ნებისმიერ ეპიზოდში. აღნიშნულის გათვალისწინებით, პირთა ჯგუფის ცნება ორი სახით უნდა ჩამოყალიბდეს, კერძოდ, პირთა ჯგუფი თანაამსრულებლობით და პირთა ჯგუფი თანაამსრულებლობის გარეშე: 1. დანაშაული პირთა ჯგუფის მიერ თანაამსრულებლობითაა ჩადენილი, როდესაც მის ჩადენაში ერთობლივად მონაწილეობდა ორი ან მეტი ამსრულებელი; 2. დანაშაული პირთა ჯგუფის მიერ თანაამსრულებლობის გარეშეა ჩადენილი, როდესაც მის ჩადენაში არაერთობლივად მონაწილეობდა ორი ან მეტი პირი.

თანამონაწილეობის ცნება კი შეიძლება შემდეგი სახით ჩამოყალიბდეს: დანაშაულში თანამონაწილეობა ნიშნავს ორი ან მეტი პირის მიერ ერთიანი შემადგენლობის მქონე დანაშაულის ჩადენას. (ან იგი შეიძლება შემდეგნაირად ჩამოყალიბდეს: დანაშაულში თანამონაწილეობა ნიშნავს ორი ან მეტი პირის მიერ ერთიანი შემადგენლობის მქონე განზრახი დანაშაულის განზრახ ჩადენას).

რაც შეეხება სსკ განსაკუთრებული ნაწილის შესაბამის მუხლებს, მათში ზოგადად უნდა მიეთითოს პირთა ჯგუფის შესახებ და კონკრეტულად რა ფორმით განხორციელდება იგი, ფაქტის საკითხს წარმოადგენს.

რაც შეეხება პროექტის 28-ე მუხლის მე-2 პუნქტში მოხსენიებულ ,,პირთა ჯგუფს წინასწარი შეთანხმებით”, მის შესახებ, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ნათქვამია შემდეგი: ,,დანაშაული წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფის მიერაა ჩადენილი, როდესაც მის ჩადენაში მონაწილეობდნენ ისინი, რომლებიც წინასწარ შეკავშირდნენ ერთობლივად ჩაედინათ დანაშაული”.³⁶ ხსენებული მუხლის შინაარსიდან გამომდინარე, ,,წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფი”, თუ მხედველობაში მივიღებთ პროექტის 28-ე მუხლის პირველი პუნქტის შინაარსსა და მითითებას, ,,ორი ან მეტი ამსრულებლის” შესახებ, განეკუთვნება თანამონაწილეობას როლების განაწილებით, როდესაც ადგილი აქვს დანაშაულის ჩამდენ პირებს შორის დანაშაულის ჩადენამდე გარკვეული ხნით ადრე წინასწარ შეკავშირებას, წინასწარ შეთანხმებას, რომლის დროსაც თითოეულმა მათგანმა წინასწარვე იცის, თუ დანაშაულებრივი საქმიანობის რა ნაწილი უნდა განახორციელოს პირადად. აღვნიშნავთ იმის შესახებაც, რომ ერთობლივ მოქმედებაზე მითითება მოცემულ შემთხვევაშიც არ მიგვაჩნია სავალდებულოდ. ხომ შესაძლებელია, რომ პირთა ჯგუფი წინასწარ შეთანხმდეს, დანაშაული ჩაიდინონ არა ერთობლივად, არამედ ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად, მაგრამ საერთო დანაშაულებრივი შედეგის მისაღწევად?

როგორც აღვნიშნეთ, ასეთი ჯგუფის სახით თანამონაწილეობისას სახეზე გვაქვს თანამონაწილეობა როლების განაწილებით. ისმის კითხვა: განა არ შეიძლება, რომ წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფი თანაამსრულებლობის ფორმითაც არსებობდეს? რა თქმა უნდა შეიძლება, როდესაც ადგილი აქვს თანამონაწილეებს შორის წინასწარ შეთანხმებას და თანაც ყველა მათგანი შემადგენლობის უშუალო ამსრულებელია. მაგრამ ასეთი მოსაზრება წინააღმდეგობას წარმოშობს პროექტის 28-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებს შორის, ვინაიდან, თუ ყველა თანაამსრულებელია, მაშინ 28-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, სახეზე გვაქვს ,,პირთა ჯგუფი”, რომელშიც ხსენებული პუნქტის თანახმად, მხოლოდ თანაამსრულებლები მოიაზრებიან.

,,პირთა ჯგუფის” საკანონმდებლო აღწერა, პროექტის თანახმად (28-ე მუხლის პირველი პ.), გამორიცხავს საამსრულებლო მოქმედების გარდა ნებისმიერი სხვა სახის შეთანხმებას, ხოლო, რაც შეეხება ,,პირთა ჯგუფს წინასწარი შეთანხმებით” (28-ე მუხლის მე-2 პ.), მის წევრებს შორის აუცილებლად უნდა არსებობდეს შეთანხმება არა მხოლოდ ამსრულებლობის ნაწილში (თუმცა, სახელდობრ ამსრულებლობის ნაწილში შეთანხმება შესაძლოა არც არსებობდეს), არამედ დანაშაულებრივ საქმიანობასთან დაკავშირებით ნებისმიერი როლის შესრულებაზე.

ამრიგად, თუ პროექტის 28-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებს გავაანალიზებთ, დავინახავთ, რომ ,,პირთა ჯგუფისათვის წინასწარი შეთანხმებით” დამახასიათებელია შეთანხმება, შეკავშირება დანაშაულის განხორციელებაში ამა თუ იმ როლის შესრულებასთან დაკავშირებით წინასწარ, შესაბამისი დანაშაულებრივი ქმედების განხორციელების დაწყებამდე, ხოლო ,,პირთა ჯგუფისათვის” კი - შეთანხმება მხოლოდ ამსრულებლობის ნაწილში ანუ თანაამსრულებლობითი თანამონაწილეობისას. ალბათ, ერთმანეთისაგან მხოლოდ აღნიშნულით უნდა განვასხვავოთ პროექტის 28-ე მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების შინაარსი, ვინაიდან შეთანხმებას შესაძლებელია ამსრულებლობის დროსაც ჰქონდეს ადგილი, თუმცა 28-ე მუხლის პირველი პუნქტი რაიმე სახის წინასწარი შეთანხმების შესახებ არ მიუთითებს.

მოქმედი სისხლის სამართლის კანონმდებლობა იცნობს წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფის მიერ დანაშაულის შემადგენლობის რამოდენიმე სახეს, როგორებიცაა, მაგალითად, სხვისი ქონების გატაცება პირთა ჯგუფის მიერ წინასწარი შეთანხმებით ქურდობით, ძარცვით, ყაჩაღობით, თაღლითობით, მითვისებით ან გამოძალვით (სსკ 91-ე, 92-ე, 93-ე, 94-ე, 97-ე, მუხლების მე-2 ნაწილები, 96-ე მუხლის მე-2 ნაწილის პირველი პუნქტი), ქონების განზრახი განადგურება ან დაზიანება პირთა ჯგუფის მიერ წინასწარი შეთანხმებით (მე-100 და 100  მუხლების მე-2 ნაწილები). პირთა ჯგუფი წინასწარი შეთანხმებით იგულისხმება სსკ 103-ე მუხლის მითითებით დისპოზიციაში. დანაშაულის ჩადენა პირთა ჯგუფის მიერ წინასწარი შეთანხმებით გათვალისწინებულია აგრეთვე სსკ 165 მუხლის (ვაჭრობის მომწესრიგებელი დადგენილების დარღვევა) მე-3 ნაწილით, 169-ე მუხლის (მყიდველთა და დამკვეთთა მოტყუება) მე-2 ნაწილით და ა.შ. სისხლის სამართლის კოდექსის კერძო ნაწილის ცალკეული მუხლების დისპოზიციებით გათვალისწინებული დანაშაულების შემადგენლობაში.³⁷

მიზანშეწონილია წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფის ცნების დიფერენცირებაც თანაამსრულებლობის ნიშნის გათვალისწინებით მოვახდინოთ, რომელიც შემდეგი სახით ჩამოყალიბდება: 1. დანაშაული წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფის მიერ თანაამსრულებლობითაა ჩადენილი, როდესაც მასში მონაწილეობდნენ ისინი, რომლებიც წინასწარ შეკავშირდნენ (ან შეთანხმდნენ) ერთობლივად ჩაედინათ დანაშაული; 2. დანაშაული წინასწარი შეთანხმებით პირთა ჯგუფის მიერ თანაამსრულებლობის გარეშეა ჩადენილი, როდესაც მასში მონაწილეობდნენ ისინი, რომლებიც წინასწარ შეთანხმდნენ, ჩაედინათ დანაშაული, მაგრამ რომელიმე მათგანის მიერ განხორციელებული ქმედება ქმნის არა დანაშაულის შემადგენლობას, არამედ უქმნის ხელსაყრელ პირობას ამსრულებელს მისი განხორციელებისათვის (ან თუ მათ მიერ განხორციელებული ქმედება არ იძლევა დანაშაულის შემადგენლობის ერთობლივად განხორციელების ნიშნებს).

გამოყენებული ლიტერატურა:

1.2.3.11.17.26.27.29.30.32.34. თ. წერეთელი, თანამონაწილეობა დანაშაულში, ,,მეცნიერება”, თბ., 1965 წ., გვ. 5(1,2), 5-6(3), 6(11), 11(17,26), 63(27), 10-11(29), 63-64(30,32), 131-132(34) ;

4.5.14.16.24.37. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი, მიღებული 1960 წ. 30 დეკემბერს;

6. საქართველოს სსრ სისხლის სამართლის კოდექსის კომენტარები, ნაწილი პირველი, თბ., 1976 წ., გვ. 224;

7. საბჭოთა სისხლის სამართალი, ზოგადი ნაწილი, ბ. ფურცხვანიძე, თბ., 1971 წ., გვ. 269-270;

9.10.15.20.22.25.28.35.36. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი, გაზეთი ,,საქართველოს რესპუბლიკა”, №203-204, 21.08.1997 წ.;

12. Курс советского уголовного права, часть общая, т. 1, Л., 1968 г., стр. 627;

13. Учебное пособие по уголовному праву, часть общая, 1969 г., Юридическая литература, стр.230;

21. 23. Уголовный кодекс Российской Федерации, 1996 г. ;

31. З. А. Вышинская, А. П. Кузнецов, Некоторые замечания к проекту основных начал уголовного законодательства Союза ССР и союзных республик, ,,Советское государство и право”, №8, 1958 г., стр. 751;

33. ვ. მაყაშვილი, საბჭოთა კრიმინალისტების შრომა, ,,საბჭოთა სამართალი”, №1, 1961 წ., გვ. 89.

ნანა მჭედლიძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

ამერიკულ სისხლის სამართალში პასუხისმგებლობის გამომრიცხველ გარემოებებს სამართლებრივი დაცვის საშუალებები (legal defenses) ეწოდება. ბლექის იურიდიული ლექსიკონის  განმარტებით, სამართლებრივი დაცვის საშუალება არის მტკიცებულება, რომელსაც წარადგენს ბრალდებული, რათა სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას თავი აარიდოს.

ნაშრომი, რომლის ხელმძღვანელობითაც აღნიშნული საკითხი ძირითადად დამუშავდა, ატარებს შემდეგ სახელწოდებას Substantive Criminal Law - მატერიალური სისხლის სამართალი. ეს არც არის გასაკვირი; თავისი არსიდან გამომდინარე, ამ ცნების კვლევის პრეროგატივა სწორედ მატერიალურ და არა საპროცესო სამართალს ეკუთვნის. მიუხედავად იმისა, რომ გარკვეული პროცესუალური მომენტების არგათვალისწინებაც გაუმართლებელია, წინამდებარე სტატია სამართლებრივი დაცვის საშუალებებს სწორედ მატერიალური სისხლის სამართლის პოზიციებიდან განიხილავს.

სამართლებრივი დაცვის ძირითადი საშუალებები, რომლებიც უმეტეს შტატებში პრევალირებს, შემდეგია: ალიბი, თანხმობა, „კორპორაციული” პასუხისმგებლობის საშუალებები, იძულება, შეცდომაში შეყვანა, არასრულწლოვნება, შეურაცხადობა, აუცილებელი მოგერიება, უკიდურესი აუცილებლობა, ინტოქსიკაცია. ამჯერად ჩვენი განხილვის საგანია ინტოქსიკაცია, როგორც სამართლებრივი დაცვის საშუალება, მაგრამ თავდაპირველად, ალბათ, უმჯობესი იქნება, თუ აღნიშნული საშუალებების კლასიფიკაციის საკითხს მოკლედ შევეხებით.

ამერიკული სისხლის სამართლის მეცნიერებაში სამართლებრივი დაცვის საშუალებებს 4 ჯგუფად ყოფენ:

1. საშუალებები, რომლებიც დანაშაულის ერთი ან მეტი ელემენტის არსებობას გამორიცხავს;

2. გარემოებები, რომლებიც პირს პასუხისმგებლობისაგან ათავისუფლებს, თუნდაც ყველა ელემენტი სახეზე იყოს;

3. გარემოებები, რომლებიც ამართლებენ ქმედებას, რომელიც თუ არა ეს გარემოებები დანაშაულებრივად ჩაითვლებოდა;

4. სამართლებრივი დათმობები, როცა ჩადენილი ქმედება დანაშაულებრივად ირაცხება, მაგრამ მართლმსაჯულება სასჯელის დანიშვნით არ აღესრულება.

რა დატვირთვა აქვს დანაშაულის ელემენტის ცნებას ამერიკულ სისხლის სამართალში?

დანაშაულის ცნება მოიცავს შემდეგ ელემენტებს:

1. მატერიალურ ელემენტს (Actus Reus), რაც გულისხმობს ქმედებას (მოქმედება, უმოქმედება).

2. ფსიქიკურ ელემენტს - (Mens Rea), გულისხმობს ბრალს (ბლექის ლექსიკონის მიხედვით, - გასაკიცხი ფსიქიკური მდგომარეობა, გასაკიცხი მიზანი).

3. მიზეზობრივ კავშირს, რაც პირის ქმედებასა და დამდგარ ზიანს შორის ჯაჭვს შეადგენს.

Means rea არის სუბიექტური მხარე, რაც დანაშაულის შემადგენლობის არსებობისათვის აუცილებელია და იგი თან უნდა ახლდეს ობიექტურ მხარეს, ანუ actus reus-ს.

იქ, სადაც მიზეზობრივი კავშირი დანაშაულის ელემენტად მატერიალური ელემენტის გვერდით ცალკე მოიაზრება (რომელიც მეტნაკლებად ჰგავს ობიექტური მხარის ჩვენეულ გაგებას), ალბათ, მიზანშეწონილი იქნება წინამდებარე სტატიის დანიშნულების ორიოდე სიტყვით განმარტება. ამჯერად, ჩვენი მიზანია, მკითხველისათვის ამერიკული სისხლის სამართლის ზოგიერთი ცნებისა და ტერმინის ჩვენში დამკვიდრებულ შესაბამის ცნებებთან და ტერმინებთან არა შედარება, არამედ მათი მხოლოდ გაცნობაა. საკითხის უზარმაზარი მოცულობისა და ურიცხვი მეცნიერული ლაბირინთიდან გამომდინარე, იძულებული ვართ მხოლოდ მათი განვითარების მოკლე ისტორიული ექსკურსითა და არსის ლაკონიურად ჩამოყალიბებით შემოვიფარგლოთ. ამა თუ იმ საკითხზე გაკეთებული კომენტარი ისევ ამერიკელ მეცნიერთა და პრაქტიკოს-კრიმინალისტთა შეხედულებების რეზიუმეა.

საერთოდ, სიტყვა ინტოქსიკაცია ალკოჰოლური სასმელებით გამოწვეულ თრობას ნიშნავს, მაგრამ სისხლის სამართალში იგი მთლიანად იმ ფსიქიკურ მდგომარეობას გამოხატავს, რომელშიც ადამიანი არა მარტო ალკოჰოლური სასმელების, არამედ ნარკოტიკების, ფსიქოტროპული და მსგავსი სხვა ნივთიერებების მოხმარების შედეგად აღმოჩნდება და რომლის დროსაც ფსიქიკური ან ფიზიკური კონტროლის დაკარგვას აქვს ადგილი. აშშ-ს მოდალური კოდექსის 2.08 მუხლის მიხედვით, მაინტოქსიფიცირებელი ნივთიერებების ორგანიზმში შეყვანის შედეგად ფსიქიკური და ფიზიკური ფუნქციების მოშლას ინტოქსიკაცია ეწოდება.

ინტოქსიკაციის დროს არა მარტო დაქვეითებულია განსჯის უნარი, რაციონალური არჩევანის გაკეთების, გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა, არამედ ზემოქმედება ხდება ადამიანის ინტელექტზეც, აღქმაზე, აზრების სიცხადეზე, რეფლექსების კოორდინაციასა და კუნთოვანი ქსოვილის კონტროლზე.

სისხლის სამართლის ერთ-ერთი პოსტულატის actus non facit nisi means sit rea მიხედვით, იმისთვის, რათა პირს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაეკისროს, აუცილებელია, რათა იგი თავისუფალი არჩევანის საფუძველზე, გააზრებულად მოქმედებდეს, რაც მიუთითებს „ცნობიერებაზე”, წინასწარგანჭვრეტის შესაძლებლობაზე, განზრახვასა და „თავისუფალ ნებაზე”. ინტოქსიკაციის გავლენის ქვეშ მყოფი პირი შეიძლება ასრულებდეს მოქმედებას, რომელიც გარეგნულად დანაშაულის მატერიალურ ელემენტს აკმაყოფილებს. მიუხედავად ამისა, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა არ დადგება, ვინაიდან ქმედება ბრალეულად არ არის ჩადენილი, ამიტომ არის ინტოქსიკაცია სამართლებრივი დაცვის საშუალება. ის გამორიცხავს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისთვის აუცილებელ ელემენტს - ფსიქიკურ ელემენტს. თუმცა, აქ უნდა დაკონკრეტდეს, რომ ინტოქსიკაცია არსებობს სამი სახის და სამივე პასუხისმგებლობაში მიცემული პირისთვის დაცვის საშუალებას არ წარმოადგენს. ინტოქსიკაციის სახეებია: 1) ნებსითი ინტოქსიკაცია, 2) უნებლიე ინტოქსიკაცია, 3) ქრონიკული ალკოჰოლიზმი და ნარკომანია.

ნებსითი ინტოქსიკაცია

საერთო სამართალში ერთხმად იყო აღიარებული, რომ ნებსითი ინტოქსიკაცია სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას არ გამორიცხავს. სასამართლოები ტრადიციულად მიიჩნევდნენ, რომ ნებსითი ინტოქსიკაცია სამართლებრივი დაცვისთვის არასაკმარისი საშუალებაა, ალკოჰოლური სასმელებისადმი უჩვეულო მიდრეკილება არც იურიდიულად და არც მორალურად მადით გამოწვეულ შედეგებს არ პატიობს.

ამ საკითხზე უძველესი ინგლისური კაზუსი, პროფესორ ჰოლის გამოკვლევით, 1555 წლით თარიღდება, როცა პირს მკვლელობისთვის სიკვდილით დასჯა შეეფარდა, მიუხედავად იმისა, რომ დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენისას იგი უკიდურესი ინტოქსიკაციის პირობებში იმყოფებოდა.

თეორია, რომელიც ამ პრეცედენტის და სხვა გადაწყვეტილებათა უკან დგას, მდგომარეობს შემდეგში: სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა არ შეიძლება აცილებულ იქნას პირის საკუთარი ნებითა და ქმედებით გამოწვეული შედეგებისთვის, სამართალი არ რთავს ნებას ადამიანებს, გაექცნენ პასუხისმგებლობას საკუთარი ცოდვებისათვის.

საერთო სასამართლოები ყოველთვის აცნობიერებდნენ იმ შესაძლებლობას, რომ სიმთვრალე შეიძლება იქნას გათამაშებული, მით უმეტეს, ძნელია შეფასებული იქნას ინტოქსიკაციის ზღვარი და პირის ფსიქიკურ მდგომარეობაზე მისი ზეგავლენის ხარისხი.

პირს, რომელიც ინტოქსიკაციის გავლენის ქვეშ მოქმედებს, შეიძლება არ ჰქონდეს „საერთო განზრახვის” (general intent) ფორმულირების უნარი და a fortiori, სპეციფიკური განზრახვა (specific intent). თუმცა, გონების ფუნქციონირების საიდუმლოებების ახსნა ან პირის ფსიქიკურ მდგომარეობაზე უცხო ნივთიერებებით გამოწვეული გარეგნული გავლენის შუქჩრდილების შეფასება იურიდიულ მეცნიერებათა ამოცანებში არ შედის. სისხლისსამართლებრივი პოლიტიკისთვის მთავარია შემდეგი: პირი, რომელიც თავისი ნებით ჩააყენებს თავს ისეთ მდგომარეობაში, რომ საკუთარ ქცევებზე კონტროლს კარგავს, პასუხს აგებს ამ დროს შესრულებული იურიდიული მნიშვნელობის მქონე ყველა ქმედებისათვის.

ალბათ, მიზანშეწონილი იქნება, თუ დავაკონკრეტებთ ერთი შეხედვით გაუგებარ ტერმინებს - სპეციფიკური განზრახვა, საერთო განზრახვა. ამისთვის ისევ ბლექის იურიდიულ ლექსიკონს მივმართავთ.

სპეციფიკური განზრახვა (specific intent) არის პირის განზრახვა, ჩაიდინოს ესა თუ ის კონკრეტული ქმედება, რაც კანონითაა აკრძალული. შერიფ ბასიონის მიხედვით, სპეციფიკური განზრახვა, როგორც სიტყვა მიგვანიშნებს, ეს არის კონკრეტული ქმედების ჩადენის განზრახვა, ამ შემთხვევაში პირს აქვს გარკვეული მიზანი, რომელიც კანონით დაცული ამა თუ იმ ინტერესის შელახვაში მდგომარეობს. ამიტომაც, იგი, ქმედების და მისი მოსალოდნელი შედეგის თვალსაზრისით, გამოხატავს განსაზღვრულობის რაღაც ხარისხს,. პირი მოქმედებს განზრახ, თუ იგი აცნობიერებს იმას, რასაც სჩადის და ასეთი ქმედების ბუნებრივი, მოსალოდნელი შედეგი სურს. ჩვეულებრივ, რაც უფრო მძიმეა დანაშაული, მით უფრო შესაძლებელია, რომ კანონი სუბიექტურ მხარეში მისთვის სპეციფიკურ განზრახვას მოითხოვდეს. თანამედროვე სისხლის სამართლის კოდიფიკაციაში განსხვავებულია განზრახვა (ინტენტ) და ცოდნა (კნოწლედგე), მაგრამ ორივე სპეციფიკური განზრახვის სახესხვაობებს შეადგენს.

საერთო განზრახვა (general intent) არის პირის განზრახვა, ჩაიდინოს ის, რაც კანონით არის აკრძალული. ბრალდებისთვის არ არის აუცილებელი დაამტკიცოს, რომ პირი ზუსტად იმ ზიანის მიყენებასა და იმ კონკრეტული შედეგის დადგომას განიზრახავდა, რაც ქმედებას მოჰყვა.

როცა დანაშაულის შემადგენლობაში სპეციფიკური განზრახვა შედის (მაგ, ქურდობა, ძარცვა გატეხვით), ნებსითი ინტოქსიკაცია შეიძლება შეადგენდეს სამართლებრივი დაცვის საშუალებას. ამ დროს, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა იმ დანაშაულებებით შემოისაზღვრება, რომლებისთვისაც საერთო განზრახვაა საჭირო.

საკითხის ამგვარი გადაწყვეტისას, სისხლისსამართლებრივი პოლიტიკა ეფუძნება მოსაზრებას, რომლის თანახმადაც, პირს შეუძლია შესაძლო დანაშაულთა ჩადენა წინასწარ განჭვრიტოს (რომლებიც საერთო განზრახვით არიან მიმართული). რაც შეეხება სპეციფიკური განზრახვით მიმართულ დანაშაულებს, აქ პასუხისმგებლობის დაკისრებისთვის აუცილებელია დანაშაულის შემადგენლობის ობიექტური მხარის ყველა დეტალის ან სპეციფიკური, კონკრეტული შედეგის ცოდნა. მსგავსი ფსიქიკური მდგომარეობა კი არ შეიძლება ჰქონდეს პირს, რომელიც ინტოქსიკაციის მდგომარეობაშია; არ შეიძლება პირს ბრალად შეერაცხოს ასეთი ქმედება (მიმართული სპეციფიკური განზრახვით), რადგანაც ფხიზელ მდგომარეობაში არ შეეძლო წინასწარ განეჭვრიტა იგი. თუმცა, აღნიშნული არ გამორიცხავს იმას, რომ ასეთი სპეციფიკური განზრახვა ინტოქსიკაციის მდგომარეობის შექმნამდე შეიძლება წარმოშობილიყო.

უნებლიე ინტოქსიკაცია

უნებლიე ინტოქსიკაცია შეადგენს სამართლებრივი დაცვის საშუალებას, რადგანაც ამ მდგომარეობის შექმნაში პირს ბრალი არ მიუძღვის.

იმისთვის, რათა სახეზე იყოს უნებლიე ინტოქსიკაცია, ასეთი მდგომარეობა წარმოშობილი უნდა იყოს ძალადობის ან მოტყუების შედეგად, ან პირის „შეცდომით ფაქტში”. საერთო გამოცდილება აჩვენებს, რომ პირი იშვიათად ინტოქსიფიცირდება მისი ნების საწინააღმდეგოდ, თუ არა იძულებით ან მოტყუებით. იძულება შეიძლება გამოიხატოს აქტიური ფიზიკური ძალის გამოყენებაში, ან ასეთის დაუყოვნებლივ გამოყენების მუქარაში. რაც შეეხება მოტყუებას, იმისთვის, რათა პირმა სამართლებრივი დაცვის საშუალებით სარგებლობა შეძლოს, მან უნდა დაამტკიცოს (გარემოებების მითითებით) ინტოქსიკაციის შედეგების უცოდინრობა.

პირის ლოგიკური (reasonable) „შეცდომა ფაქტში”, ინტოქსიკაციის შედეგების უცოდინრობის თვალსაზრისით, გამორჩეული ყურადღებით უნდა იქნას განხილული, განსაკუთრებით იმის მხედველობაში მიღებით, რომ ინტოქსიკაციის გამომწვევი პირობები და შედეგები საყოველთაოდ არის ცნობილი. თუ პირის ინტოქსიკაცია იმის გამო მოხდა, რომ მან შეცდომით მიიღო ნივთიერება, რომლის თვისებებიც მან არ იცოდა, პირი უნებლიედ ინტოქსიფიცირებულად ჩაითვლება, თუმცა, თუ პირი ალკოჰოლური სასმელის შედეგების შეფასებაში ცდება, ეს, ცხადია, ნებსითი ინტოქსიკაცია იქნება. აგრეთვე, უნებლიე ინტოქსიკაციად ჩაითვლება შემთხვევა, როცა ესა თუ ის ნივთიერება საერთოდ მაინტოქსიფიცირებელი თვისებებით არ ხასიათდება, მაგრამ პირზე ასეთი გავლენა მისი ორგანიზმის თავისებურებების გამო მოახდინა, ოღონდ ამ შემთხვევაში აუცილებელია იმის დამტკიცება, რომ ინტოქსიფიცირებულმა თავისი ორგანიზმის აღნიშნული სპეციფიკის შესახებ არ იცოდა.

ქრონიკული ალკოჰოლიზმი და ნარკომანია

ფსიქიკური ჯანმრთელობის, საჯარო ჯანმრთელობის სამსახურის აშშ-ს ეროვნული ინსტიტუტის განმარტებით, ქრონიკული ალკოჰოლიკი არის პირი, რომელსაც სმისთვის თავის დანებება არ ძალუძს და რომლის ცხოვრების წესზეც სმა მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს.

გადაჭარბებული და უკონტროლო სმა ქმნის ალკოჰოლზე დამოკიდებულებას, რაც ფსიქიკური და აზრობრივი ფუნქციების შესამჩნევ მოშლას იწვევს. ქრონიკული ალკოჰოლიზმი უნდა განვასხვავოთ გადაჭარბებული სმისაგან, რაც ნებსით ქმედებად რჩება და სამართლებრივი დაცვის საშუალებას არ წარმოადგენს.

ქრონიკული ალკოჰოლიზმი, ეს არის მუდმივი მდგომარეობა, როდესაც პირი ინტოქსიკაციის გარკვეული ხარისხის ან მისი გარკვეული შედეგის ქვეშ იმყოფება. ამრიგად, ეს დაავადებაა. სამედიცინო, ფსიქოლოგიურ, ფსიქიატრიულ გამოკვლევებზე დაყრდნობით, იურიდიული მეცნიერება ასკვნის, რომ ქრონიკულ ალკოჰოლიკს ნორმალური ქმედება და ადექვატური რეაგირება აღარ ძალუძს და, ვინაიდან მას არ შეუძლია არ დალიოს, აღნიშნული მდგომარეობა მის კონტროლს გარეშეა. თუ ვაღიარებთ, რომ ეს მდგომარეობა დაავადებაა, კანონით, ასეთ პირებს მკურნალობა უნდა დაენიშნოთ. უპრეცედენტო შემთხვევაში, კოლუმბიის ოლქის სააპელაციო სასამართლომ 1966 წელს დაადგინა, რომ ქრონიკული ალკოჰოლიზმი თუნდაც ნებით გამოწვეული, სამართლებრივი დაცვის საშუალებაა, თუმცა, 1968 წელს უზენაესმა სასამართლომ ეს თეორია უარჰყო.

ქრონიკული ალკოჰოლიზმის გამო შექმნილ სერიოზულ სოციალურ და სამართლებრივ პრობლემებს უნდა მიეცეს საზოგადოებრივი კონტროლის სასჯელისაგან განსხვავებული იურიდიული გამოხატულება. მრავალ წყაროში გაკრიტიკებულია ქრონიკული ალკოჰოლიკებისა და ნარკომანებისთვის სასჯელის, როგორც მკურნალობის ალტერნატიული საშუალების დაკისრება. თუკი ინტოქსიკაცია დანაშაულად იქნება შერაცხული, მაშინ ქრონიკული ალკოჰოლიკი და ნარკომანი სამუდამო დამნაშავეები იქნებიან, მიუხედავად იმისა, რომ ბრალი არ არსებობს. ასეთ შემთხვევებში სასჯელის დაკისრება თეორიულადაც და პრაქტიკულადაც „მკაცრი და უჩვეულო სასჯელია”, რასაც აშშ-ს კონსტიტუციის მე-8 შესწორება კრძალავს:

„არ უნდა იყოს ზომაგადასული გირაო ან ჯარიმა, არ უნდა დაინიშნოს მკაცრი და უჩვეულო სასჯელები.” 

თუკი ქრონიკული ალკოჰოლიზმის თეორია სავალდებულო ძალას შეიძენს, ეს შედეგად იმას მოიტანს, რომ მდგომარეობა ”უნებლიედ” უფრო ჩაითვლება, ვიდრე ,,ნებსითად”. აქედან გამომდინარე, ჭარბად მსმელი სიმთვრალეში ჩადენილი დანაშაულისთვის პასუხისმგებელი მაინც იქნება, რადგანაც ის თავს ასეთ მდგომარეობაში თავისი ნებით იგდებს, მაშინ, როდესაც ქრონიკული ალკოჰოლიკი ავადმყოფად განიხილება, რომელიც სმის დაუძლეველ სურვილს ვერ აკონტროლებს და ისარგებლებს სამართლებრივი დაცვის საშუალებით.

უნდა აღინიშნოს, რომ ნარკომანია განიხილება დანაშაულად და, როგორც ასეთი, სამართლებრივი დაცვის საშუალებაა მხოლოდ ნარკოტიკული საშუალებების ხმარებასთან დაკავშირებული დანაშაულების მიმართ, რაც ასეთ მდგომარეობაში ჩადენილი ქმედებისათვის პასუხისმგებლობას არ გამორიცხავს.

პირის უუნარობა, კონტროლი გაეწია თავისი ქმედებისთვის, საერთო სამართალში ყოველთვის იძლეოდა სამართლებრივი დაცვის საშუალებით სარგებლობის შესაძლებლობას. ამაზე დაყრდნობით, ამერიკელი მეცნიერი სტაირი ამბობდა: ,,ბრალეულობის, მორალური გასაკიცხაობის კონცეფცია აუცილებლად ეფუძნება თავისუფალი აზროვნების უნარს, როდესაც პირს შეუძლია გააკეთოს არჩევანი კეთილსა და ბოროტს შორის. არ შეიძლება ვილაპარაკოთ პირის ბრალეულობაზე, როდესაც მას თავისუფალი არჩევნის გაკეთების შესაძლებლობა არ ჰქონდა”.

საბოლოოდ, რომ შევაჯამოთ მე-8 შესწორება მკაცრ, უჩვეულო სასჯელებთან დაკავშირებით და საერთო სამართლის ტრადიცია, რომლის თანახმადაც, უნებლიე ქმედება არ შეიძლება დაისაჯოს, შეიძლება ითქვას, რომ შეურაცხადობის მდგომარეობაში ჩადენილი ქმედებისთვის ადამიანის დადანაშაულება არაკონსტიტუციურია. ასეთი პირებისთვის დაკისრებული სასჯელი გაუმართლებელია ადამიანურად და უმიზნოა სისხლის სამართლებრივი პოლიტიკის თვალსაზრისით.

ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ, არ არის ძნელი იმის დადგენა, დანაშაულის ცნების ამერიკული სისხლის სამართლისეული გაგების დანაშაულის სამნიშნოვანი სტრუქტურისთვის მისადაგებისას, რა ადგილს დაიკავებს აღნიშნულ სისტემაში ინტოქსიკაცია, როგორც პასუხისმგებლობის გამომრიცხავი გარემოება. როგორც ცნობილია, საბჭოთა იურიდიულ ლიტერატურაში დანაშაულის სამნიშნოვანი სტრუქტურის ცნება აკადემიკოსმა თინათინ წერეთელმა შემოიტანა, ხოლო იგი შემდეგ პროფესორმა ოთარ გამყრელიძემ დაამუშავა. 

ამ სტრუქტურის მიხედვით, დანაშაული - ეს არის ქმედება (მოქმედება, უმოქმედება), რომელიც სისხლის სამართლის კანონით აღწერილი კონკრეტული დანაშაულის შემადგენლობის ნიშნებს შეესაბამება და მართლსაწინააღმდეგოდ და ბრალეულად არის ჩადენილი. ამავე სტრუქტურაზე დაყრდნობით აიგება პასუხისმგებლობის გამომრიცხველი გარემოებები, რომლებიც მართლწინააღმდეგობისა და ბრალის გამომრიცხველ გარემოებებად იყოფა.

ინტოქსიკაცია უცილობლად იკავებს ადგილს ბრალის გამომრიცხველ გარემოებათა ჯგუფში.

ამრიგად, ჩვენს მიერ განხილულ იქნა ინტოქსიკაცია, როგორც ამერიკულ სისხლის სამართალში სამართლებრივი დაცვის საშუალება. მას უკავშირდება პასუხისმგებლობის გამომრიცხავი კიდევ ერთი გარემოება - მდგომარეობის დანაშაულებრიობა (Status Criminality) (რამდენადაც ჩვენთვის არის ცნობილი, ამერიკული სისხლის სამართლის ეს ინსტიტუტი, ინტოქსიკაციის მსგავსად, პირველად ქართულ იურიდიულ ლიტერატურაში განიხილება და, შესაბამისად, პირველად ითარგმნება. სპეციფიკური ტერმინების თარგმნა გარკვეულ სიძნელეებთან არის დაკავშირებული, როდესაც ზედმიწევნით ზუსტი შესატყვისი არ მოიძებნება. ამიტომ, ვიმედოვნებთ, რომ მომავალში, როცა ეს საკითხი ქართულ იურიდიულ მეცნიერებაში უფრო ვრცლად დამუშავდება, თავისთავად, ტერმინის თარგმანიც დაიხვეწება).

ყველა ქვეყნის ეროვნულ სამართალში ყოველთვის არსებობდა მდგომარეობის დანაშაულებრიობასა (Status Criminality) და ქმედების დანაშაულებრიობას (Conduct Criminality) შორის არჩევანის პრობლემა; კითხვა, რა არის დასჯადი - ქმედება თუ მოქმედი; პირი ისჯება ქმედებისთვის თუ ისჯება მდგომარეობისთვის - სისხლის სამართლის როგორც მეცნიერების, ისე სამართლის დარგის განვითარების საწყისი ეტაპისთვის არის დამახასიათებელი. მას შემდეგ, რაც დადგინდა, რომ მდგომარეობის შექმნაში მრავალი ფაქტორი იღებს მონაწილეობას და რომელთა წარმართვაც ადამიანს არ ხელეწიფება, საყოველთაოდ იქნა აღიარებული, რომ უბრალოდ მდგომარეობისთვის, „ყოფნისთვის” პირის დასჯა დაუშვებელია. სასჯელი არ არის თვითმიზანი. სასჯელის დანიშვნას გარკვეული ამოცანები აქვს დასახული და იქ, სადაც ეს ფუნქციები, ეს ამოცანები არ ხორციელდება და სასჯელიც თავის პრევენციულ-პროფილაქტიკურ-დეტერენციულ დანიშნულებას კარგავს, - იგი არ უნდა იქნეს შეფარდებული. სწორედ ეს შეადგენს მდგომარეობის დანაშაულებრიობის, როგორც სამართლებრივი დაცვის საშუალების, ქვაკუთხედს. ის კანონები, რომლებიც მაწანწალობას, უსაქმურობას (loitering), ქრონიკულ ალკოჰოლიზმს დანაშაულებრივად და დასჯადად განიხილავს, არღვევს ზემომოყვანილ პრინციპებს და ეს პრინციპები სისხლის სამართლისა და სისხლის სამართლის პოლიტიკის საფუძველს შეადგენს და ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციის მე-8 და მე-14 შესწორებებშია ასახული.

„არც ერთმა შტატმა არ უნდა გამოსცეს ან გამოიყენოს კანონები, რომლებიც ზღუდავს ამერიკის შეერთებული შტატების მოქალაქეთა პრივილეგიებსა და შეღავათებს. არც ერთ შტატს არ შეუძლია სათანადო სამართლებრივი დაცვის გარეშე წაართვას რომელიმე პირს სიცოცხლე, თავისუფლება ან საკუთრება ან თავისი იურისდიქციის ფარგლებში უარი უთხრას კანონით დადგენილ დაცვაზე”.

ზემოაღნიშნული პრინციპის შელახვა გულისხმობს „მკაცრი და უჩვეულო სასჯელის” დაკისრებას „კანონთა თანაბარი დაცვის უარყოფას” და „სათანადო სამართლებრივი პროცედურის”  (due process of law) დარღვევას. მდგომარეობის დანაშაულებრიობა, როგორც სამართლებრივი დაცვის საშუალება, სწორედ ამ დარღვევების წინააღმდეგ მიმართული საპროცესო გარანტიაა. მოკლედ გაგაცნობთ ქმედების დანაშაულებრიობის ინსტიტუტის განვითარების პერიპეტიებს.

1962 წლამდე ნარკომანია თითქმის საყოველთაოდ იყო აღიარებული, როგორც სისხლისსამართლებრივი დარღვევა. უზენაესი სასამართლო ასეთი დებულებების შემცველი სტატუტების კონსტიტუციურობის გადაწყვეტის ამოცანის წინაშე დადგა მას შემდეგ, როდესაც წარმოებაში მიიღო საქმე „რობინსონი კალიფორნიის შტატის წინააღმდეგ”. რობინსონს ბრალად ედებოდა კალიფორნიის ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების კოდექსის დარღვევა, კერძოდ, 11721 განყოფილებისა, რომელიც კრძალავდა ნარკოტიკების მოხმარებას და ადგენდა:

„არავის აქვს ნარკოტიკების მოხმარების, ნარკოტიკული ნივთიერებების გავლენის ქვეშ ყოფნის, ნარკოტიკებისადმი მიჩვევის უფლება”.

კალიფორნიის აღნიშნული კოდექსი და მისი ანალოგიური სტატუტები ნარკომანიას განიხილავდა მისდიმინორად და ადგენდა თავისუფლების აღკვეთის ვადას არანაკლებ 90 დღეს. სასამართლოებს უფლება არ ჰქონდათ, სამართალდამრღვევთათვის ამ ვადაზე ნაკლები მიესაჯათ.

აღნიშნულ საქმეზე ადვოკატი სამართლებრივი დაცვის საშუალებად ცდილობდა გამოეყენებინა ნარკომანია, როგორც უნებლიე ინტოქსიკაციის მდგომარეობა. ამის დასაბუთებისას, იგი ანალოგიის სახით მიმართავდა სულით ავადმყოფობას, რომელიც სხვა მსგავს საქმეებზე პასუხისმგებლობის გამომრიცხველ გარემოებას შეადგენდა. ადვოკატის მტკიცებით, თუკი სულით ავადმყოფის არანორმალური ფსიქიკის და არა ნებსით ჩადენილი ქმედების გამო პასუხისგებაში მიცემა პირის დასჯად ჩაითვლება, იგივე შეიძლება ითქვას ნარკომანზეც.

საოლქო სასამართლომ არ გაიზიარა ადვოკატის მოსაზრებები. რობინსონს მიესაჯა თავისუფლების აღკვეთა ვადით 90 დღე და პირობით თავისუფლების აღკვეთა ვადით 2 წელი, რაც იმას ნიშნავს, რომ ნარკომანია დანაშაულად ჩაითვალა.

უზენაესი სასამართლო სხვა გზას დაადგა. მან არაკონსტიტუციურად მიიჩნია ავადმყოფობის საფუძველზე პირის დადანაშაულება, ვინაიდან ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციის მე-8 შესწორება ზღუდავს შტატების უფლებას, დანაშაულებრივად გამოაცხადოს ავადმყოფობის გამო წარმოშობილი მდგომარეობა ან ქმედება. განაჩენში განმარტებულ იქნა, რომ ნარკომანია დაავადებაა და, შესაბამისად, არ შეიძლება დაავადების გამო პირის პასუხისგებაში მიცემა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, სასჯელი „მკაცრ და უჩვეულო” სასჯელთა კატეგორიას განეკუთვნება, რაც ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციის მე-8 და მე-14 შესწორებებით არის აკრძალული. უზენაესმა სასამართლომ არაკონსტიტუციურად გამოაცხადა კალიფორნიის ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების კოდექსი, რომელიც მე-8 და მე-14 შესწორების მოთხოვნათა დარღვევით ნარკომანიის კრიმინალიზაციას ახდენდა.

რაღა თქმა უნდა, ნარკოტიკების ნებსითი გამოყენება არ გამორიცხავს პასუხისმგებლობას და არ შეადგენს სამართლებრივი დაცვის საშუალებას დანაშაულებრივი ქმედებისათვის, რომელიც ასეთი მდგომარეობის ზეგავლენით იქნა ჩადენილი. თუმცა, ნარკოტიკების მოხმარება შეიძლება გადაიზარდოს გარკვეულ ფსიქოლოგიურ მდგომარეობაში, რომელიც შეიძლება განსაზღვრული გარემოებების არსებობისას, როგორც სამართლებრივი დაცვის საშუალება შეურაცხადობის ანალოგიით იქნას გამოყენებული.

აქ აღნიშვნის ღირსია ერთი გარემოება, ამერიკული სისხლის სამართალის მიხედვით სახელდობრ, პირი, რომელიც ნარკოტიკებს ინტენსიურად იყენებს, მაგრამ სამედიცინო თვალსაზრისით, ნარკომანი არ არის, მის მიერ ჩადენილ ქმედებებზე სისხლისსამართლებრივად იქნება პასუხისმგებელი. ნარკომანად საერთოდ განიხილავენ პირს, რომელსაც ნარკოტიკული ნივთიერებებისადმი ფიზიოლოგიური მიდრეკილება აქვს, ამიტომ ასეთი დაცვის საშუალებებით ისარგებლებენ მხოლოდ ის პირები, რომლებიც დამოკიდებულნი არიან არა ფსიქოლოგიურად, არამედ ფიზიოლოგიურად და ისიც მხოლოდ და მხოლოდ ნარკოტიკულ და ფსიქოტროპიულ და არა ყველანაირ ნივთიერებაზე.

რაც შეეხება ალკოჰოლიზმს, საერთო სამართლის პრინციპი, რომ უნებლიე ქმედება, უფრო ზუსტად, ქმედება, რომელშიც პირის ნება გამორიცხულია, არ შეიძლება შეადგენდეს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველს, საყოველთაოდ მიღებულია. მოსაზრება, რომელიც ამ პრინციპს ზურგს უმაგრებს, ისევ და ისევ შემდეგში მდგომარეობს: არაადამიანურია და, ამასთან, სისხლისსამართლებრივი პოლიტიკის თვალსაზრისით ყოვლად უმიზნოა, დაისაჯოს პირი ქმედებისთვის, რომელზედაც ამ ადამიანს კონტროლის უნარი არ შესწევს. თუმცა, საქმე ის არის, რომ 1966 წლამდე სასამართლოები ამ პრინციპს უარყოფდნენ და მას ქრონიკული ალკოჰოლიკების მიმართ არ იყენებდნენ.

1966 წელს გაიმართა სასამართლო პროცესი სახელწოდებით „სახელმწიფო პოტის წინააღმდეგ”. მართლმსაჯულებმა უარი თქვეს იმაზე, რომ ქრონიკული ალკოჰოლიზმი დაავადებაა და ალკოჰოლიკის ინტოქსიკაციაც ნებსითად ჩაითვალა, ვინაიდან პირი ასეთ მდგომარეობაში (იგულისხმება ინტოქსიკაცია) ნებით იგდებს თავს და, შესაბამისად, სათანადო შედეგებისთვის პასუხიც უნდა აგოს.

მოსამართლე ჰოლი, რომელიც ალკოჰოლური პრობლემების სისხლისსამართლებრივი გზით გადაწყვეტის წინააღმდეგ თავიდანვე გამოდიოდა, წერდა, რომ პოტის საქმეზე გაურკვეველი შინაარსის განაჩენი და მსგავსი სასამართლო შემთხვევები იმ მოსამართლეთა „უხეში მორალური მიკერძოების” გამოვლინებაა, რომლებიც „სასტიკად იქცევიან, არ უნდათ რა დაინახონ, რომ მათი განსასჯელებიდან ბევრი სნეულია”.

1966 წლის დასაწყისიდან მოყოლებული, ზემდგომი ინსტანციის სასამართლოების ჩარევის შედეგად, დაიწყო ქრონიკული ალკოჰოლიზმის პრობლემის სისხლის სამართლის სფეროდან გამოძევების კამპანია. მაგალითად, კოლუმბიის ოლქის სააპელაციო სასამართლომ საქმეზე „ისტერი კოლუმბიის ოლქის წინააღმდეგ” დაადგინა, რომ ქრონიკული ალკოჰოლიკი არ შეიძლება ბრალდებული იყოს იმ ქმედებისთვის, რომელიც ავადმყოფობის უნებლიე შედეგია; ასეთ შემთხვევაში გამორიცხულია პასუხისმგებლობის საფუძველი - ბრალი და სასჯელის დაკისრება არღვევს მერვე შესწორებას.

სხვა შემთხვევაში „დრაივერი ჰინანტის წინააღმდეგ” სასამართლომ მიიჩნია, რომ ალკოჰოლიკის მხოლოდ ინტოქსიკაციისთვის დასჯა, როდესაც რაიმე სხვა სამართალდარღვევას ადგილი არ ჰქონია, სასჯელის დაკისრება მე-8 შესწორებას ეწინააღმდეგება.

ამრიგად, ორივე შემთხვევაში სასამართლომ ქრონიკული ალკოჰოლიზმი დაავადებად, ხოლო ასეთი პირის ინტოქსიკაცია დაავადების გამოვლინების სიმპტომად ჩათვალა.

ამჟამად, ამ საკითხისადმი არ არსებობს ერთნაირი მიდგომა. ისტერის და მისი ანალოგიური საქმე „სვინი ამერიკის შეერთებული შტატების წინააღმდეგ” რამდენიმე საოლქო სასამართლოსათვის სავალდებულო ძალის მატარებელია, მაგრამ სასამართლოების უმეტესობა კიდევ ხელმძღვანელობს იმ პრეცედენტით, რომ ქრონიკული ალკოჰოლიკი ინტოქსიკაციის მდგომარეობაში თავისი ნებით არის და, შესაბამისად, ასეთ მდგომარეობაში ჩადენილი სისხლისსამართლებრივი ქმედებისთვის პასუხიც უნდა აგოს.

ამ საკითხში ერთიანობისა და სიცხადის უზრუნველყოფა, ბუნებრივია, უზენაესი სასამართლოს ამოცანად დაისახა. საქმეზე, რომლის სახელწოდებაც იყო „პაუელი ტეხასის წინააღმდეგ”, ფლოიდ პაუელს ბრალად ედებოდა საჯაროდ დათრობა. 1976 წლის აპრილში ტეხასის საოლქო სასამართლომ პაუელი ქრონიკულ ალკოჰოლიკად მიიჩნია და მის მიერ დაყენებულ შუამდგომლობაზე მერვე შესწორების თაობაზე უარიც თქვა. ამის შემდეგ, პაუელმა პირდაპირ უზენაეს სასამართლოს მიმართა. კითხვა სასარჩელო განცხადებაში დაისვა შემდეგნაირად: საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილზე ინტოქსიკაციის მდგომარეობაში ყოფნისთვის ქრონიკული ალკოჰოლიკის პასუხისგებაში მიცემა არის თუ არა ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციის მერვე და მეთოთხმეტე შესწორების დარღვევა?

უზენაესმა სასამართლომ ჩათვალა, რომ არა.

მოსამართლეებმა დაადასტურეს პაუელის (რომელიც მსგავსი ქმედებისათვის ასჯერ მაინც იყო დაპატიმრებული) ბრალეულობა საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილზე ინტოქსიკაციაში. განაჩენში ჩაიწერა, რომ პაუელი პასუხისგებაში მიცემული იყო არა თავისი მდგომარეობის საფუძველზე, არამედ იმის გამო, რომ იგი საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილს ასეთ მდგომარეობაში ესწრებოდა. სასამართლომ ჩათვალა, რომ სამედიცინო მეცნიერებას არ ძალუძს სმის დაუძლეველ სურვილს ზუსტი ახსნა მოუძებნოს. თუმცა, სასამართლომ დაადასტურა რობინსონის საქმეზე გამოტანილი განაჩენი, მაგრამ იგი მოცემული საქმისაგან განასხვავა. განაჩენი, სპეციალურად, ისევ და ისევ იმეორებდა სიტყვა „მდგომარეობას”, რათა დაეზუსტებინა, რომ სასამართლომ ქრონიკულ ალკოჰოლიკს ბრალი დასდო არა მისი მდგომარეობისთვის, არამედ განსაზღვრულ ქმედებაში მისი მონაწილეობისთვის, რომელიც კანონით იყო აკრძალული. უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეებმა დაადგინეს, რომ ტეხასის საოლქო სასამართლოს მიზანი იყო არა „უბრალოდ მდგომარეობის”, არამედ ამ მდგომარეობის გამოვლინების დასჯა.

განაჩენში შემდეგი მოტივაცია იყო მოყვანილი:

„...ტეხასის სასამართლომ მომჩივანს დააკისრა სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის ზომა საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილზე თავისი საქციელისთვის, რასაც ჯანმრთელობისა და უშიშროების თვალსაზრისით, როგორც თავად მისთვის, ისე მთლიანად საზოგადოების წევრებისთვის მნიშვნელოვანი საფრთხის შექმნა შეეძლო და რამაც მორალური და ესთეტიკური თვალსაზრისით, საზოგადოების მნიშვნელოვანი ნაწილი შეურაცხჰყო. ეს ქრონიკული ალკოჰოლიკობისთვის, მისი ავადმყოფობისთვის პირის დადანაშაულებისაგან შორს დგას...”

მოსამართლე უაიტმა, რომელიც უმრავლესობას არ დაეთანხმა, საზოგადოებას შემდეგი კითხვით მიმართა:

„თუ არ შეიძლება ნარკოტიკების მოხმარების დაუძლეველი სურვილი დანაშაულად ჩაითვალოს, როგორც ეს დადგენილ იქნა საქმეზე „რობინსონი კალიფორნიის შტატის წინააღმდეგ”, მე ვერ ვხედავ მიზეზს, თუ რატომ არის დანაშაული სმის ასეთივე დაუძლეველ სურვილს დამორჩილება. განასხვავო ეს ორი შემთხვევა და ერთი ჩათვალო დანაშაულად, ხოლო მეორე - არა, დაახლოებით იგივეა, რომ სისხლისსამართლებრივი ბრალდება დაუშვა, თუ პირი გრიპით ან ეპილეფსიითაა ავად და აკრძალო, თუ მას სიცხე აქვს ან კონვულსია. რობინსონის საქმის მსგავსად, არც ქრონიკული ალკოჰოლიკი უნდა დაისაჯოს იმის გამო, რომ სვამს ან მთვრალია”.

მოსამართლე ფორტასმა თავისი თვალსაზრისი შემდეგნაირად ჩამოაყალიბა:

„დაისმის ერთადერთი კითხვა - შეიძლება თუ არა პირს სასჯელი დაეკისროს, რომელიც ავადაა ქრონიკული ალკოჰოლიზმით იმისთვის, რომ საზოგადოებაში ინტოქსიკაციის მდგომარეობაში გამოცხადდა. ეს მდგომარეობა, სხვათა შორის, დაავადების განუყოფელი მახასიათებელი, სასამართლოს არგუმენტაციით იყო არა მომჩივანის ნებით გამოწვეული, არამედ „ქრონიკული ალკოჰოლიზმის დაავადების გარდაუვალი სიმპტომი.” ჩვენ უნდა განვიხილოთ მე-8 შესწორება, რომელიც მე-14 შესწორების მეშვეობით შტატების მიმართ გამოიყენება, კრძალავს თუ არა იგი ამ საკმაოდ სპეციფიკურ ვითარებაში სანქციის შეფარდებას, როგორც „მკაცრ და უჩვეულო სასჯელს”. ამ საქმეს არანაირი შეხება აქვს არც პოლიციის უფლებასთან, შეაჩეროს და დააკავოს ის პირები, რომლებიც საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილას ნასვამ მდგომარეობაში იმყოფებიან, მიუხედავად იმისა, ეს პირები სნეულნი არიან თუ არა და არც სახელმწიფოს უფლებამოსილებასთან, დაუქვემდებაროს ასეთი პირები სამედიცინო მკურნალობას. ჩვენ საქმე გვაქვს მხოლოდ და მხოლოდ პირის საზოგადოებაში ინტოქსიფიცირებულ მდგომარეობაზე”.

ამრიგად, წინამდებარე ნაშრომში, განხილულ იქნა ინტოქსიკაცია, როგორც სამართლებრივი დაცვის საშუალება და მასთან დაკავშირებული ე.წ. მდგომარეობის დანაშაულებრიობა, როგორც ამერიკულ სისხლის სამართალში პასუხისმგებლობის გამომრიცხველი გარემოება.

სოლომონ მენაბდიშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი დანაშაულს განმარტავს როგორც სისხლის სამართლის კანონით გათვალისწინებულ საზოგადოებრივად საშიშ ქმედებას (მოქმედებას ან უმოქმედობას). ამ საკანონმდებლო განმარტებაში ხაზგასმულია დანაშაულისათვის დამახასიათებელი სამი ძირითადი ნიშანი: ადამიანის მოქმედება ან უმოქმედობა; ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება და ქმედების მართლწინააღმდეგობა.

დანაშაულის ერთ-ერთ თვისობრივ ნიშანს მისი საზოგადოებრივი საშიშროება წარმოადგენს. დანაშაულად ითვლება არა ყოველგვარი მოქმედება ან უმოქმედობა, არამედ მხოლოდ ისეთი, რომელიც საზოგადოებისათვის საშიშია. საზოგადოებრივი საშიშროების არსებობა იმის მომასწავლებელია, რომ ქმედება საზოგადოებაში არსებულ მორალურ, მატერიალურ ურთიერთობებს ხელყოფს და მას ვნებას აყენებს.

საზოგადოებრივი საშიშროება დანაშაულის მატერიალური ნიშანია, მისი ობიექტური თვისებაა და დამოუკიდებელია კანონმდებლის შეგნებისა და ნებისაგან. კანონმდებლის ამოცანა კი ის არის, რომ მოცემულ ეტაპზე საზოგადოების ცხოვრების პირობები შეაფასოს და ამა თუ იმ ქმედების დანაშაულად გამოცხადების შესახებ სწორი გადაწყვეტილება მიიღოს.

ქმედება დანაშაულად მხოლოდ მაშინ გვევლინება, როდესაც იგი საზოგადოებრივად საშიში და მართლსაწინააღმდეგოა, ე.ი. როდესაც სისხლის სამართლის კანონმა იგი დანაშაულად აღიარა.

ამრიგად, საქართველოს მოქმედი სისხლის სამართლის კანონმდებლობა დანაშაულად მიიჩნევს არა ყოველგვარ საზოგადოებრივად საშიშ ქმედებას, არამედ მხოლოდ ისეთს, რომელიც სისხლის სამართლის კანონითაა აკრძალული.

საზოგადოებრივ საშიშროების გამომრიცხველ გარემოებათა შესახებ საკითხი მხოლოდ მაშინ წამოიჭრება, როდესაც მოქმედება თავისი გარეგნული ნიშნებით ამა თუ იმ დანაშაულის შემადგენლობას ემთხვევა (მაგალითად: მკვლელობას, სხეულის დაზიანებას და სხვა), მაგრამ დანაშაულთან საქმე არა გვაქვს იმის გამო, რომ მოქმედება საზოგადოებრივად საშიში არ არის. სისხლის სამართალს კი საზოგადოებრივი საშიშროების გამომრიცხველ გარემოებებიდან მხოლოდ ისეთი აინტერესებს, რომელიც გარეგნული ნიშნებით ამა თუ იმ დანაშაულის შემადგენლობის ობიექტურ მხარეს ემთხვევა და კანონმდებლის მიერ მისი მართლზომიერად გამოცხადება რომ არა, იგი შეიძლება დასჯადი გამხდარიყო. ამასთანავე, მოქალაქის მიერ დამნაშავისათვის წინააღმდეგობის გაწევისა და მისი შეპყრობის უფლების აღიარებას ზოგადპრევენციული მნიშვნელობაც აქვს. კანონმდებლის მიერ იმის გამოცხადება, რომ დაზარალებულს და სხვა მოქალაქეს უფლება აქვს წინააღმდეგობა გაუწიოს, დააზიანოს და დააკავოს კიდევაც დამნაშავე, ამ უკანასკნელზე ფსიქოლოგიურ ზემოქმედებას ახდენს, უძლიერებს მას რწმენას სასჯელის გარდუვალობის შესახებ, ზოგჯერ კი დანაშაულის ჩადენისაგან თავის შემაკავებელ მძლავრ ფაქტორად იქცევა.

საზოგადოებრივი საშიშროების გამომრიცხველ გარემოებებთაგან საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი მხოლოდ სამს ითვალისწინებს: აუცილებელ მოგერიებას (მუხლი 15), უკიდურეს აუცილებლობას (მუხლი 16), ბრძანების ან სხვა მოვალეობის შესრულებას (მუხლი 161). თუმცა, სისხლის სამართლის თეორია ამ გარემოებათა ჯგუფს მიაკუთვნებს დამნაშავის შეპყრობას, დაზარალებულის თანხმობას, პროფესიული ფუნქციების შესრულებას, კანონის აღსრულებას, მართლზომიერ რისკს, საკუთარი უფლების განხორციელებას.

საზოგადოებრივი საშიშროების გამომრიცხველ გარემოებებიდან აღსანიშნავია დამნაშავის შეპყრობა. დამნაშავის დაკავება, როგორც ვიცით, ხელისუფლების სათანადო ორგანოების ფუნქციას შეადგენს, მაგრამ ამ ორგანოების საქმიანობა სათანადო ეფექტს ვერ გამოიღებს, თუ ამ საქმეში მათ საზოგადოების წევრები არ დაეხმარებიან. სისხლის სამართალი დამნაშავის შეპყრობის სუბიექტების წრეს მხოლოდ დაზარალებულით არ ზღუდავს. დამნაშავის შეპყრობა შეუძლია ნებისმიერ მოქალაქეს.

სისხლის სამართლის დღევანდელი კოდექსი არ შეიცავს ისეთ მუხლებს, რომლებიც მისი დაკავების დროს დამნაშავისათვის ზიანის მიყენებას მართლზომიერად აცხადებს იმ გარემოებებში, რომლებიც დანაშაულებრივ ქმედებას გამორიცხავს. მაგრამ დადგენილ პრაქტიკაში მოქალაქის მოქმედება, რომელიც დანაშაულებრივი ხელყოფის აღკვეთისა და დამნაშავის შეპყრობისაკენაა მიმართული, ითვლება მართლზომიერად და მას სისხლისსამართლებრივი ან სხვაგვარი პასუხისმგებლობა არ ეკისრება, მაშინაც კი თუ ამ მოქმედებით იგი იძულებული იყო დამნაშავისათვის ზიანი მიეყენებინა.

60-იან წლებამდე, სისხლის სამართლის მეცნიერებაში არსებობდა რამდენიმე შეხედულება, რომლებიც დამნაშავის შეპყრობას ან აუცილებელ მოგერიებასთან ან კიდევ უკიდურეს აუცილებლობასთან ათანაბრებდა. ცნობილი რუსი მეცნიერი მ. იაკუბოვიჩი მოქალაქის მიერ დამნაშავის შეპყრობას აუცილებელ მოგერიებასთან იმ საფუძვლით ათანაბრებდა, რომ დამნაშავე, მართალია, არ ესხმის დამკავებელს, მაგრამ იგი ფაქტობრივად ხელყოფს საზოგადოებრივ ურთიერთობებს.

ი. სლუცკის მიაჩნია, რომ მოქალაქის მიერ დამნაშავის შეპყრობა სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის გამომრიცხველი დამოუკიდებელი გარემოებაა. თუმცა, მას აუცილებელი მოგერიებისაგან იმით მიჯნავს,რომ დამნაშავისათვის მძიმე ზიანის მიყენება შეიძლება პასუხისმგებლობის გამომრიცხველ გარემოებად ჩაითვალოს, თუ სახეზეა უკიდურესი აუცილებლობის პირობები.

ჯერ კიდევ სსსრ უზენაესმა სასამართლოს პლენუმმა 1984 წლის 16 აგვისტოს დადგენილებით განმარტა, რომ სახალხო რაზმელებისა და სხვა მოქალაქეების მოქმედება, მათ მიერ სამართლიანობის დაცვის საერთო ვალდებულების შესრულებისას, და დამნაშავისათვის ზიანის მიყენება მისი დაკავების დროს ან უშალოდ ხელყოფის შემდეგ, ხელისუფლების ორგანოში წარსადგენად უნდა განიხილებოდეს როგორც აუცილებელი დაცვით გამოწვეული ქმედება.

ადამიანის შეპყრობა მისთვის თავისუფლების (თუნდაც ხანმოკლე) აღკვეთას გულისხმობს. თავისუფლების აღკვეთა კი ხელისუფლების შესაბამისი ორგანოების კომპეტენცია. მაგრამ დამნაშავის შეპყრობის უფლება არა მხოლოდ აღნიშნული ორგანოების უფლებამოსილებაა, არამედ ამის უფლება ჩვეულებრივ მოქალაქესაც აქვს, უფრო მეტიც, იგი მორალურად ვალდებულიც კი არის. მაგრამ მოქალაქეს არ აკისრია ამგვარი მოქმედების შესრულების სამართლებრივი ვალდებულება. თუ იგი დამნაშავეს არ შეიპყრობს, მას არ დაეკისრება სისხლის სამართლებრივი ან ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობა.მოქალაქე, ამ დროს შეიძლება მხოლოდ მორალურად გაიკიცხოს, მაგრამ მისი გაკიცხვა შეუძლებელია, თუ დამნაშავის შეპყრობას მისთვის საფრთხე შეიძლება შეექმნა.

1998 წლის 20 თებერვალს მიღებული საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 142-ე და 143-ე მუხლებში მითითებულია იმის შესახებ, თუ ვის და რა საფუძვლების არსებობისას შეუძლია დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილის დაკავება.

142-ე მუხლის მიხედვით, დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილი პირის დაკავება შეიძლება შემდეგი საფუძვლების არსებობისას:

1. თუ პირს წაასწრეს დანაშაულის ჩადენისას ან ჩადენისთანავე;

2. თუ თვითმხილველები, მათ შორის, დაზარალებულიც, პირდაპირ მიუთითებენ ამ პირზე, როგორც დანაშაულის ჩამდენზე;

3. თუ პირზე,მასთან ან მის ტანსაცმელზე აღმოჩნდება ჩადენილი დანაშაულის აშკარა კვალი;

4. თუ პირი მიიმალა დანაშაულის შემდეგ, მაგრამ შემდგომ იგი ამოიცნო დაზარალებულმა;

5. თუ პირის მიმართ გამოტანილია განჩინება (დადგენილება) ძებნის წარმოების შესახებ;

6. თუ არსებობს სხვა მონაცემები, რომლებიც საფუძველს იძლევა დანაშაულის ჩადენის ეჭვი იქნეს მიტანილი პირზე, ეს პირი შეიძლება დააკავონ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა იგი გაქცევას ცდილობდა, ან მას არა აქვს მუდმივი საცხოვრებელი ადგილი, ან არ არის დადგენილი მისი ვინაობა.

143-ე მუხლში ჩამოთვლილია ის პირები, რომლებსაც დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილი პირის დაკავების უფლება აქვთ. პოლიციის თანამშრომელს, რომელიც ასრულებს ოპერატიულ ფუნქციებს, საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის მოვალეობას; მოკვლევის სხვა ორგანოს, გამომძიებელს, აგრეთვე, ნებისმიერ სხვა პირს უფლება აქვს, დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილი დააკავოს და დაუყოვნებლივ მიიყვანოს პოლიციის დაწესებულებაში ან სხვა სამართალდამცავ ორგანოში.

სიახლე, რომელიც საპროცესო კოდექსის 143-ე მუხლის პირველ ნაწილშია მოცემული, მიგვითითებს, რომ პირს, რომელიც სამართალდამცავი ორგანოს თანამშრომელი არ არის, უფლება აქვს, ეჭვმიტანილი დააკავოს მხოლოდ მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის ჩადენის დროს, თუ არსებობს 142-მუხლის ,,ა”, ,,ბ” და ,,დ” პუნქტებში აღნიშნული საფუძვლები.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ჩვეულებრივ მოქალაქეს უფლება აქვს დააკავოს მხოლოდ მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილი პირი. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის 9-ე მუხლი კი იძლევა მძიმე და განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის ახსნა-განმარტებას. ამ მუხლის მეოთხე პუნქტის მიხედვით, მძიმე დანაშაული ისეთი განზრახი ან გაუფრთხილებლობითი ქმედებაა, რომლის ჩადენისათვის ამ კოდექსით გათვალისწინებული მაქსიმალური სასჯელი არ აღემატება ათი წლით თავისუფლების აღკვეთას, ხოლო მეხუთე პუნქტის ძალით კი, განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულია ისეთი განზრახი ქმედება, რომლის ჩადენისათვის ამ კოდექსით გათვალისწინებულია სასჯელი თავისუფლების აღკვეთის სახით ათ წელზე მეტი ვადით ან უვადო თავისუფლების აღკვეთა.

მოქალაქეს დამნაშავის შეპყრობის უფლება აღმოუცენდება მხოლოდ დანაშაულის ჩადენის დროს. მაგრამ სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში არ გვხვდება მითითება იმის თაობაზე, თუ დანაშაულის ჩადენის რა მომენტიდან აღმოცენდება დამნაშავის შეპყრობის უფლება. სისხლის სამართლის თეორიაში გამოთქმული მოსაზრების მიხედვით, დამნაშავის შეპყრობის უფლება წარმოიშობა დანაშაულის მომზადების სტადიიდან, მაგრამ დანაშაულის მომზადების, განსაკუთრებით კი მცდელობის სტადიაზე სამართლით დაცულ ობიექტს ხშირად უშუალო და რეალური საფრთხე ემუქრება. ამ დროს კი აღმოცენდება არა დამნაშავის შეპყრობის, არამედ აუცილებელი მოგერიების უფლება.

სისხლის სამართლის თეორიაში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, აუცილებელ მოგერიებას და დამნაშავის შეპყრობას იმ ნიშნით ანსხვავებენ, რომ აუცილებელი მოგერიების ვითარება რეალური საფრთხის არსებობის დროს წარმოიშობა, დამნაშავის შეპყრობის უფლება კი - ასეთი საფრთხის შეწყვეტის შემდეგ, ე.ი. როდესაც სამართლით დაცულ ობიექტს საფრთხე აღარ ემუქრება და დამნაშავე მიმალვას ცდილობს. მნიშვნელობა არა აქვს ხელყოფის ობიექტი უკვე განადგურდა თუ დამნაშავემ ხელი აიღო ხელყოფაზე (დაზარალებულის წინააღმდეგობის, მესამე პირის ჩარევის და სხვა მიზეზით).

მოქალაქეს უფლება აქვს დააკავოს მხოლოდ და მხოლოდ დამნაშავე და არა ის პირი, რომელმაც დისციპლინარული, ადმინისტრაციული ან სხვა სამართალდარღვევა ან ამორალური საქციელი ჩაიდინა. ასევე, მას უფლება არა აქვს, დააკავოს ის პირი, რომლის ქმედება, მართალია ფორმალურად სისხლის სამართლის კანონით გათვალისწინებულ რაიმე ქმედების ნიშნებს შეიცავს, მაგრამ მცირე მნიშვნელობის გამო, არ არის საზოგადოებრივად საშიში და მაშასადამე, დანაშაულებრივი. დასაკავებელი პირისადმი ასეთი მიდგომა სხვადასხვა მიზეზით გაკრიტიკებული იქნა ა.შ.შ-ს სისხლის სამართლის მიერ: პირველ ყოვლისა იმიტომ, რომ ზოგიერთი ბოროტმოქმედება ნაკლებად საშიშია, ვიდრე ზოგიერთი გადაცდომა (მაგალითად, ნასვამ მდგომარეობაში მანქანის მართვა); მეორე, ყოველთვის არ არის შესაძლებელი რომ პოლიციის ოფიცერმა, რომელიც დამნაშავეს იჭერს, იცოდეს, ეს უკანასკნელი დაკავების პროცესში ბოროტმოქმედებას თუ გადაცდომას ჩაიდენს; და მესამე, ვინაიდან (თუ არა ყველა) ბოროტმოქმედთა უმეტესობა დღესდღეისობით სიკვდილით არ ისჯება, ბევრი პრინციპი, რომელიც სასიკვდილო იძულებას უშვებს, ბოროტმოქმედის დასაჭერად შეზღუდულია.

თ. შავგულიძე თვლის, რომ მოქალაქეს შეურაცხადის დაკავების უფლება უნდა ჰქონდეს, ხოლო რაც შეეხება მცირეწლოვანს (ანუ 14 წელს მიუღწეველ პირს), მისი მოქმედება საერთოდ არ არის სასამართლოს განსჯადი და ამიტომაც მოქალაქეს მისი დაკავების უფლება არ ექნება. კ. ტკაჩენკოს მიაჩნია,რომ დაკავების უფლება არ ვრცელდება შეურაცხადზე, რადგანაც დამნაშავის შეპყრობისა და აუცილებელი მოგერიების ინსტიტუტებს შორის ერთ-ერთი განმასხვავებელი ნიშანი ის არის, რომ აუცილებელი მოგერიება შეძლება საზოგადოებრივად საშიში ქმედების წინააღმდეგ გავრცელდეს, დამნაშავის შეპყრობის უფლება კი - მხოლოდ დამნაშავეზე, ე.ი. ვინც განზრახ ან გაუფრთხილებლობით ჩაიდინა დანაშაული. 1982 წლის სისხლის სამართლის სახელმძღვანელოში მითითებულია, რომ მოქალაქეს არა აქვს უფლება შეიპყროს საზოგადოებრივად საშიში ქმედების ჩამდენი შეურაცხადი, 14 წელს მიუღწეველი და ის პირი, ვინც არაბრალეულად მოქმედებდა.

დანაშაული შეიძლება ჩაიდინოს როგორც დანაშაულის ზოგადმა სუბიექტმა (მოქალაქემ), ისე სპეციალურმა სუბიექტმაც (თანამდებობის პირმა, სამხედრო მოსამსახურემ, პოლიციის მუშაკმა და სხვა). სისხლის სამართლის თეორია და კანონმდებლობა არაფერს ამბობს მოქალაქის მიერ სპეციალური სუბიექტის შეპყრობის შესახებ, თუ მან დანაშაული ჩაიდინა. თუმცა, თანამდებობის პირი კანონის დარღვევაში რაიმე უპირატესობით არ სარგებლობს. მაგრამ ლამარა სალგულაძე თვლის, რომ თანამდებობის პირის მიერ დანაშაულის ჩადენის დროს იშვიათად იქნება ისეთი პირობები, რომლებიც მოქალაქეს უფლებას მისცემს, დააკავოს იგი, რადგანაც ამ უკანასკნელის ვინაობა, მისი სამსახური და საცხოვრებელი ადგილი ყოველთვის ცნობილია და მისი შეპყრობის საჭიროება არც კი წამოიჭრება. მისი აზრით, თანამდებობის პირის დაკავების უფლება არ წარმოიშობა მაშინ, როდესაც იგი მოქმედებს თავისი კომპეტენციის ფარგლებში, მაგრამ ამეტებს თავის უფლებამოსილებას, ანდა ისე მოქმედებს, რომ მის მოქმედების დანაშაულებრივი ხასიათი აშკარა არ არის და მისი გამოვლინებისათვის საგანგებო საგამოძიებო მოქმედებაა საჭირო(გაფლანგვა, მითვისება და სხვა).

თუ სპეციალური სუბიექტი ისე მოქმედებს, რომ ეს საქციელი მის სამსახურებრივ კომპეტენციაში საერთოდ არ შედის (მაგალითად, სამხედრო მოსამსახურე აუპატიურებს ქალს; პოლიციის თანამშრომელი მონაწილეობს ძარცვაში და სხვა), მაშინ მოქალაქეს, რასაკვირველია, მისი დაკავების უფლება აქვს.

სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში არაფერია ნათქვამი იმის შესახებ, აქვს თუ არა მოქალაქეს დანაშაულის ჩადენის შემდეგ დამნაშავის შეპყრობის უფლება. ალბათ, არ იქნება მიზანშეწონილი მოქალაქის დასჯა იმის გამო, რომ მან დამნაშავე არა დანაშაულის ჩადენისთანავე, არამედ რამდენიმე დღის შემდეგ შეიპყრო, რადგან დამნაშავის შეპყრობა მართლმსაჯულებისათვის ერთნაირად სასარგებლო იქნება, იმისდა მიუხედავად, იგი დანაშაულის ჩადენისთანავე იქნა შეპყრობილი, თუ დანაშაულის ჩადენიდან გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ.

დამნაშავის შეპყრობის უფლება მოქალაქეს რეალური საფრთხის შეწყვეტის შემდეგ აღმოცენდება; მისი შეპყრობის უფლება კი სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემის ხანდაზმულობის, გამამტყუნებელი განაჩენის აღსრულების ხანდაზმულობის გასვლის შემდეგ უწყდება. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ დამნაშავის შეპყრობის მიზანი მასზე მართლმსაჯულების განხორციელებაა, მაშინ ზემოაღნიშნული მოსაზრება მართებულია, რადგან სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემის ხანდაზმულობის ვადის გასვლის შემდეგ დამნაშავის გამართლება ან გამამტყუნებელი განაჩენის აღსრულება არ შეიძლება. ასეთ ვითარებაში კი მოქალაქეს დამნაშავის შეპყრობის უფლება არა აქვს. თუ დამნაშავეს ამნისტია შეეფარდა, მაშინ თავისთავად ცხადია, რომ დამნაშავის შეპყრობის უფლება ისპობა.

ზოგიერთი კატეგორიის ხელისუფლების წარმომადგენლებისათვის საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფის აღკვეთა და დამნაშავის დაკავება სამსახურებრივ მოვალეობად ითვლება. ეს პირები არ ექვემდებარებიან პასუხისმგებლობას იმ ზიანისათვის, რომელიც ბოროტმოქმედს ან დაკავებულს მიაყენეს, თუკი ისინი კანონის მოთხოვნების, წესებისა და პირობების, გათვალისწინებული საფუძვლების, ფიზიკური ძალისა და იარაღის გამოყენების წესის შესაბამისად მოქმედებდნენ. ასე რომ, თუ დამნაშავეს საგანგებო სუბიექტი იპყრობს, მაშინ საქმე გვაქვს სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებასთან, რომლის მართლზომიერების პირობებს უწყებრივი დებულებები, ინსტრუქციები ან სხვა საკანონმდებლო აქტები ადგენენ. რუსეთის ფედერაციის კანონში მილიციის შესახებ” მითითებულია, რომ მილიციის თანამშრომლებს დამნაშავის დაკავებისას, ფიზიკური ძალის, სპეციალურ საშუალებებისა და ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების უფლება აქვთ (11 და 13-15-ე მუხლები).

სპეციალური სუბიექტის მიერ დამნაშავის დაკავების სამართლებრივი ვალდებულების შეუსრულებლობამ ან დადგენილი წესების დარღვევამ თანამდებობრივი დანაშაულისათვის პასუხისმგებლობა შეიძლება გამოიწვიოს. ასეთ შემთხვევაში მოქმედება დაკვალიფიცირდება როგორც ხელისუფლების ან სამსახურებრივი მდგომარეობის ბოროტად გამოყენება (186-ე მუხლი), ან ხელისუფლების ან სამსახურებრივი უფლებამოსილების გადამეტება (187-ე მუხლი), ან დაუდევრობა (188-ე მუხლი), ან როგორც პიროვნების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული (104-105-ე მუხლები) და სხვა. საგანგებო სუბიექტის მიერ დამნაშავის შეპყრობის მოვალეობის შეუსრულებლობამ ან არაჯეროვნად შეუსრულებლობამ შეიძლება გამოიწვიოს აგრეთვე დისციპლინარული ან სხვაგვარი პასუხისმგებლობა. ხოლო, თუ ისინი დამნაშავეს შეიპყრობენ შვებულებაში ყოფნის დროს, მათი მოქმედება უნდა განვიხილოთ, როგორც მოქალაქის მიერ დამნაშავის შეპყრობა.

დამნაშავის შეპყრობის მიზანი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, არის მისი წარდგენა მართლმსაჯულების სათანადო ორგანოში. ხოლო თუ მოქალაქე დამნაშავეს ანგარიშსწორების მიზნით იპყრობს, მაშინ დამნაშავის დაკავება არამართლზომიერ მოქმედებად ჩაითვლება.

დამნაშავის შეპყრობისას, დაცვის ობიექტი არ ემთხვევა დანაშაულის ობიექტს, ვინაიდან ხელყოფის ობიექტი სამართლით დაცული განსაზღვრული საგანია, ხოლო დაცვის ობიექტად მართლმსაჯულების ინტერესები და საზოგადოებრივი უშიშროება გვევლინება.

არ არის გამორიცხული, რომ დამნაშავემ უფლებამოსილ პირს შეპყრობისას წინააღმდეგობა გაუწიოს ან მიმალვას ეცადოს. ასეთ შემთხვევაში მისი დაშავება შესაძლებელია. ამ დროს დამნაშავე თავის თავს ისეთ მდგომარეობაში აყენებს, როცა მისი უფლებები მის შეპყრობასთან შედარებით შეზღუდულია. მას შემპყრობის მიმართ აუცილებელი მოგერიების უფლება არა აქვს. მიუხედავად იმისა, რომ კანონმდებელი მოქალაქეს არ აძლევს უფლებას თუნდაც დაკავების მიზნით მიაყენოს დამნაშავეს ნებისმიერი ზიანი, იგი დასაშვები ზიანის მიყენების ფარგლებს ადგენს.

თუ დაკავებისას დამნაშავე მოქალაქეს პასიურ წინააღმდეგობას უწევს (მაგალითად, ცდილობს დაუსხლტდეს, არ მიჰყვება მას და სხვა), მისთვის ზიანის მიყენება დამნაშავის შეპყრობის წესებით განიხილება. თუ დამნაშავე, მდევრისაგან თავის დაღწევის მიზნით, მას თავს დაესხმის, მაშინ კვლავ აღმოცენდება აუცილებელი მოგერიების ვითარება. ასეთ ვითარებაში კი, დამნაშავისათვის ზიანის მიყენება აუცილებელი მოგერიების უფლებად განიხილება, ე. ი. აუცილებელი მოგერიების დროს დამნაშავე აქტიურ მხარედ გვევლინება, დაკავებისას კი - პასიურად.

მიუხედავად იმისა, რომ სასიკვდილო იძულება არ შეიძლება იყოს გადამცდომლის ან არასაშიში ბოროტმოქმედის დასაკავებლად გამოყენებული, არსებობს პირობები, რომლის დროსაც პოლიციას თავდაცვის მიზნით სასიკვდილო იძულების გამოყენების უფლება აქვს. მაგალითად, A (პოლიციელი) იჭერს B-ს პარკში გადაგდებისათვის. B უარს ეუბნება დამორჩილებაზე. A B-ს წინააღმდეგობის დასაძლევად იყენებს ძალდატანებას. B მისდევს სასიკვდილო იძულებას, რის შემდეგაც A თავდაცვის მიზნით B-ს წინააღმდეგ სასიკვდილო იძულებას იყენებს.

ა.შ.შ-ს უზენაესმა სასამართლომ მიიღო მეოთხე შესწორება, რომელიც უიარაღო გაქცეული ბოროტმოქმედის წინააღმდეგ პოლიციელის მიერ სასიკვდილო იძულების გამოყენებას ზღუდავდა, თუნდაც ამ უკანასკნელის მხრივ პოლიციელისათვის ან სხვა პირისათვის ზიანის მიყენება გარდაუვალი ყოფილიყო.

მიყენებული ზიანისათვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დამნაშავისათვის შეიძლება დადგეს იმ შემთხვევაში, თუ ასეთი მოქმედება დაკავებისათვის არ იყო საჭირო, ხელყოფის ხასიათსა და საშიშროებას აშკარად არ შეესაბამებოდა, ასევე, დამნაშავის პიროვნებას და დაკავების პირობებს. ამ შემთხვევაში კონკრეტულ გარემოებებთან დაკავშირებული ქმედება უნდა შეფასდეს აუცილებელი მოგერიების ფარგლების გადაჭარბებად.

დამნაშავის დაკავების დროს მისთვის ზიანის მიყენება არ განიხილება საზოგადოებრივად საშიშ და არამართლზომიერ მოქმედებად, თუ:

1. დაკავება განხორციელდა დანაშაულებრივი ხელყოფის ანდა უშუალოდ იმ ხელყოფის შემდეგ, რომლის მიზანი იყო დამნაშავის ხელისუფლების ორგანოებში მიყვანა;

2. ზარალი მიყენებული იქნა დამნაშავეზე და არა მესამე პირზე;

3. ზარალი მიადგება დამნაშავეს იძულებით, იმის გამო, რომ მოქალაქემ (ან სხვა უფლებამოსილმა პირმა) დაძლიოს დამნაშავის წინააღმდეგობა ანდა უზრუნველყოს მისი დაკავება (როდესაც დამნაშავე უარს ეტყვის დამორჩილებაზე) და არა ანგარიშის თვით გასწორების მიზნით;

4. იმ პირის მოქმედება, რომელიც აკავებს დამნაშავეს შეესაბამებოდა ხელყოფის საშიშროებას, დამნაშავის პიროვნებას და დაკავების პირობებს, კერძოდ, მოქმედების ინტენსიურობას, დაბრკოლებებს დაკავებისას;

5. მოქალაქის მოქმედებაში გამორიცხულია ბრალი, ანდა ეს ქმედება ჩადენილია უკიდურესი აუცილებლობის მდგომარეობაში.

ზოგჯერ მოქალაქეს ჰგონია, რომ დამნაშავე შეიპყრო, სინამდვილეში კი დააკავა უდანაშაულო კაცი, რომლის მიმართ შეპყრობის უფლება არ აღმოცენებულა. ასეთ შემთხვევაში, დამნაშავის დაკავების დასაშვები ფარგლების დარღვევაზე ლაპარაკი ზედმეტია. ეს ქმედება უნდა განიხილებოდეს ამ შეცდომის დაშვებაში ბრალისდა მიხედვით.

თ. შავგულიძეს და ვ. ტკაჩენკოს მიაჩნიათ, რომ დამნაშავის შეპყრობის დროს მოკვლა დაუშვებელია, რადგან იგი მართლმსაჯულების განხორციელების მიზანს არ ემსახურება.

ი. ტიშკევიჩი და ი. ბაულინი არ ეთანხმებიან ზემოხსენებულ მოსაზრებას და თვლიან, რომ დამნაშავის შეპყრობის მიზანი მხოლოდ დამნაშავის სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემა არ არის. დამნაშავის დაკავება ემსახურება იმასაც, რომ მას შემდგომში ანტისაზოგადოებრივი საქციელის ჩადენის შესაძლებლობა აღუკვეთონ.

შეპყრობის დროს დამნაშავის მოკვლა დასაშვებია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ დამნაშავე მდევრისაგან თავის დახსნის მიზნით, თავს ესხმის მოქალაქეს და ამით მის სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას აშკარა საშიშროებას უქმნის, ანდა, დამნაშავე თავს არ ესხმის,მაგრამ მისი თავისუფლად ყოფნა განსაკუთრებით მნიშვნელოვან ობიექტებს უშუალო და რეალურ საფრთხეს უქმნის. ასეთ შემთხვევაში დამნაშავის მოკვლის მართლზომიერების საფუძვლად გვევლინება არა დამნაშავის დაკავების უფლება, არამედ აუცილებელი მოგერიების უფლების განხორციელება.

რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსის II ნაწილის 13-ე მუხლი დამნაშავის მოკვლას მართლზომიერად აცხადებს იმ შემთხვევაში, თუ დამნაშავემ, თავისი აქტიური წინააღმდეგობის გამო, დაკავების დროს, მოქალაქის (ან უფლებამოსილი პირის) სიცოცხლე პირდაპირი საფრთხის წინაშე დააყენა.

დასაკავებელი პირისათვის სიცოცხლის მოსპობა დასაშვებია მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევაში, კერძოდ, მისი შეიარაღებული წინააღმდეგობის დროს (თუმცა, ამის შემდეგ, მდგომარეობა აუცილებელ მოგერიებაში გადაიზრდება).

აშშ-ს ზოგიერთი შტატი მოქალაქეს ნებას აძლევს გამოიყენოს სასიკვდილო იძულება მხოლოდ მაშინ, როცა დასაჭერი პირი განსაზღვრულ საშიშ ბოროტმოქმედებას ჩაიდენს (მაგალითად, შეიარაღებული თავდასხმა). საინტერესო ანომალია, რომელიც ტენისის შტატიდან მომდინარეობს, მდგომარეობს იმაში, რომ ზოგიერთ შტატში კერძო მოქალაქეს უიარაღო ბოროტმოქმედის გაქცევის ასარიდებლად სასიკვდილო იძულების გამოყენება შეუძლია. მხედველობაშია მისაღები ის ფაქტი, რომ პოლიციელს მსგავსი პირობებისას, ამგვარი პრივილეგია არა აქვს.

თუ დამნაშავის მკვლელობა შეპყრობასთან დაკავშირებით მოხდა, იგი უნდა განვიხილოთ სასჯელის შემამსუბუქებელ გარემოებად.

თუ მოქალაქემ მოკლა ის პირი, რომელსაც იგი გაქცეულ დამნაშავედ მიიჩნევდა, რომელიც ვერ იქნა დაპატიმრებული სხვაგვარად, ის მკვლელობაში დამნაშავეა, თუ მსხვერპლს ნამდვილად არ ჩაუდენია ბოროტმოქმედება.

იყო თუ არა აუცილებელი შეპყრობის დროს დამნაშავისათვის ვნების მიყენება, ეს ფაქტის საკითხია და ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში დამოუკიდებელ მსჯელობის საგანს წარმოადგენს. გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს დამნაშავის დაკავების ვითარებას, დროს, დამნაშავისა და მოქალაქის ძალთა თანაფარდობას, იმას, თუ სად ხდება დამნაშავის შეპყრობა, უკაცრიელ თუ ხალხმრავალ ადგილას და სხვა.

ზიანი, რომელიც დამნაშავეს დანაშაულის ჩადენისას შეიძლება მიადგეს, როგორც წესი, შედგება მისთვის ტკივილის, მსუბუქი, ნაკლებად მძიმე ანდა მძიმე სხეულებრივი დაშავებით, ქონების განადგურებით ანდა დაზიანებით.

დამნაშავის მსუბუქად დაზიანება არ შეიძლება მივიჩნიოთ დამნაშავის შეპყრობისათვის არათანაზომიერ ღონისძიებად, რადგან იგი არ შეიძლება ჩავთვალოთ ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმესთან აშკარად შეუსაბამოდ, თუკი დამნაშავის დაკავების უფლება აღმოცენდა და ამ ინსტიტუტის მართლზომიერების სხვა პირობები არაა დარღვეული.

დაკავების მიზნით დამნაშავისათვის სხეულის მძიმე დაზიანების მიყენება დასაშვებია, თუ მან განსაკუთრებით საშიში დანაშაული ჩაიდინა (ბანდიტიზმი, მკვლელობა, ყაჩაღობა, გაუპატიურება, ქურდობა და სხვა). დამნაშავის სხეულის ნაკლებად მძიმე დაზიანება, მისი შეპყრობის მიზნით დასაშვებია, თუ მან ისეთი მძიმე დანაშაული აქვს ჩადენილია, რისთვისაც მას თავისუფლების აღკვეთა სამი წლით ან მეტი ვადით შეიძლება შეეფარდოს.

საინტერესოა, შეუძლია თუ არა მოქალაქეს, დამნაშავეს მით უფრო მეტი ზიანი მიაყენოს, რაც უფრო მძიმეა მის მიერ ჩადენილი დანაშაული. ჩემი აზრით და ზემოთქმულიდან გამომდინარე, მოქალაქეს უფლება უნდა ჰქონდეს დამნაშავის მიმართ მით უფრო მკაცრი ზომების გამოიყენება, რაც უფრო მძიმეა მის მიერ ჩადენილი დანაშაულებრივი ქმედება. მაგალითად, თუ დამნაშავე ჩაიდენს მკვლელობას ან სხვა მძიმე დანაშაულს, მოქალაქეს უფლება უნდა ჰქონდეს, მას მძიმე ფიზიკური ზიანი მიაყენოს, უკიდურეს შემთხვევაში კი, სასიკვდილოდაც დააზიანოს იგი. ხოლო, თუ პირი ჩაიდენს შედარებით მსუბუქ დანაშაულს, როგორიცაა მაგალითად, ქურდობა, ძარცვა და სხვა, მაშინ რა საკვირველია, მოქალაქეს დამნაშავის მიმართ მხოლოდ მსუბუქი ზომების მიღების უფლება აქვს.

დამნაშავის შეპყრობის ფარგლების გადამეტებას, როგორც ვიცით, ორ შემთხვევაში აქვს ადგილი: 1) როდესაც შექმნილი ვითარების მიხედვით ზიანის მიყენება დამნაშავის შეპყრობისათვის საჭირო არ იყო (დამნაშავის დაკავება შეიძლებოდა გაცილებით ნაკლები ზიანის მიყენებით ან მის გარეშე); და 2) როდესაც დამნაშავისათვის მიყენებული ზიანი, მართალია, მისი დაკავებისათვის აუცილებელი იყო, მაგრამ იგი ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმესა და დამნაშავის საშიშროებას აშკარად არ შეესაბამებოდა.

თ. შავგულიძის აზრით, დამნაშავის შეპყრობის ფარგლების გადაცილების პირველ შემთხვევაში მოქალაქე ითვალისწინებს, რომ დამნაშავის შესაპყრობად მისი დაშავება არ არის საჭირო, მაგრამ განზრახ მძიმედ აზიანებს სხეულს. ასეთ ვითარებაში საქმე გვაქვს თვითგასწორებასთან და დამნაშავის შეპყრობაზე ლაპარაკიც კი ზედმეტია. თუ მოქალაქე შექმნილ ვითარებას სწორედ ვერ აფასებს, თუმცა, მას შეეძლო და სწორად უნდა შეეფასებინა ეს ვითარება, და აზიანებს დამნაშავეს, რაც მისი შეპყრობისათვის საჭირო არ იყო, მან პასუხი უნდა აგოს გაუფრთხილებლობით დამნაშავის შეპყრობის ფარგლების გადამეტებისათვის. გადამეტების მეორე შემთხვევაში შეიძლება ადგილი ჰქონდეს როგორც განზრახ, ისე გაუფრთხილებელ ბრალს. წარმოვიდგინოთ სიტუაცია: მოქალაქემ იცის, რომ სხეულის მძიმე დაზიანება თავისი სიმძიმით ჩადენილ დანაშაულს არ შეესაბამება, მაგრამ დამნაშავის შეპყრობის დროს მას მძიმედ აშავებს ანდა ცდილობს ფეხში დაჭრას, თუმცა, ვერ ზომავს და სასიკვდილოდ ჭრის. თ. შავგულიძეს მიაჩნია, რომ დამნაშავის შეპყრობისას დადგენილი ფარგლების გადამეტება ორივე შემთხვევაში უნდა განიხილებოდეს სასჯელის შემამსუბუქებელ გარემოებად.მაგრამ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის 30-ე მუხლის მიხედვით, დამნაშავის შესაპყრობად აუცილებელ ღონისძიებების ზომების გადაცილება მხოლოდ განზრახი ზიანის შემთხვევაში იწვევს სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის ხარვეზია ის, რომ მის ზოგად ნაწილში საზოგადოებრივ საშიშროების გამომრიცხველი გარემოებები არ არის ჩამოთვლილი. აგრეთვე, საკანონმდებლო ხარვეზად შეიძლება ჩაითვალოს ისიც, რომ კოდექსის განსაკუთრებულ ნაწილში არ არის ნორმა, რომელიც დამნაშავის შეპყრობის ფარგლების გადამეტებისათვის შემამსუბუქებელ სასჯელს დააწესებდა.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი მოქმედ კოდექსთან შედარებით უფრო სრულყოფილია იმ მხრივ, რომ მის IX თავში მართლწინააღმდეგობის გამომრიცხველი გარემოებებია მოცემული. კერძოდ, 30-ე მუხლის მიხედვით, დამნაშავის შეპყრობა შეუძლია როგორც სპეციალურად უფლებამოსილ პირს, ისე დაზარალებულს და სხვა მოქალაქეს.

ამ მუხლის ძალით დამნაშავის ხელისუფლების ორგანოში წარსადგენად შეპყრობა არ არის მართლსაწინააღმდეგო ქმედება, თუ საამისოდ აუცილებელი ღონისძიების ზომა გადაცილებული არ არის. დამნაშავის შესაპყრობად აუცილებელი ღონისძიების ზომის გადაცილება კი ნიშნავს შესაპყრობი პირის მიერ ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმესთან, საშიშროებასთან, აგრეთვე შეპყრობის გარემოებებთან მის აშკარა შეუსაბამობას, როდესაც მას განზრახ აყენებენ ისეთ ზომაგადასულ ზიანს, რაც შექმნილი ვითარებით არ იყო გამოწვეული. ასეთი გადაცილება სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას გამოიწვევს მხოლოდ განზრახ ზიანის შემთხვევაში.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის უპირატესობად უნდა ჩაითვალოს ის, რომ მისი კერძო ნაწილის XX თავში, რომელიც პიროვნების სიცოცხლის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებს ეხება, 152-ე მუხლი ითვალისწინებს მკვლელობას დამნაშავის შეპყრობისათვის აუცილებელი ზომის გადაცილებით, რომელიც ისჯება თავისუფლების შეზღუდვით ვადით სამ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთით იმავე ვადით.

ამრიგად, დამნაშავის შეპყრობის უფლება, სამართალდამცავი ორგანოს თანამშრომლის გარდა, აქვს ჩვეულებრივ მოქალაქეს, რომელსაც დამნაშავის შეპყრობის უფლება რეალური საფრთხის შეწყვეტის შემდეგ აღმოუცენდა. მას შეუძლია დამნაშავეს დაკავების დროს მიაყენოს ზიანი, მაგრამ მისი მოქმედება უნდა შეესაბამებოდეს ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმესა და დამნაშავის საშიშროებას, დაკავების ვითარებას და სხვა. მაგრამ, თუ მოქალაქე დამნაშავეს განზრახ აყენებს ზიანს, რომელიც დამნაშავის შეპყრობისათვის აუცილებელ ზომას სცილდება, ამგვარი ქმედება დასჯადია საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის ძალით. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით, მოქალაქეს დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილი პირის დაკავების უფლება მხოლოდ მაშინ აქვს, როცა იგი მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულს ჩაიდენს. დამნაშავისათვის სიცოცხლის მოსპობა მოქალაქეს მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევებში შეუძლია, კერძოდ, მაშინ, როდესაც დამნაშავე მდევრისაგან თავის დახსნის მიზნით თავს ესხმის სხვა მოქალაქეს (დამნაშავის შეიარაღებული წინააღმდეგობის დროს)და ამით მის სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას აშკარა საშიშროებას უქმნის (თუმცა, ამის შემდეგ მდგომარეობა აუცილებელ მოგერიებაში გადაიზრდება), ანდა, მართალია დამნაშავე თავს არ ესხმის,მაგრამ მისი თავისუფლად განსაკუთრებით მნიშვნელოვან ობიექტებს ყოფნა უშუალო და რეალურ საფრთხეს უქმნის.

ზვიად კორძაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

სასჯელის პრობლემა ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი საკითხია სისხლის სამართლის მეცნიერების დარგში. მრავალ საუკუნეთა განმავლობაში იურიდიული აზრი ცდილობს, გამოარკვიოს სასჯელის შინაარსი, შეისწავლოს მისი ბუნება, საფუძველი, ის მიზნები, რომელსაც იგი ისახავს და სახელმწიფოებრივ ცხოვრებაში ისტორიული განვითარების სხვადასხვა საფეხურზე ახორციელებს. სასჯელმა, ვიდრე ის თანამედროვე სახით წარმოგვიდგებოდა, საზოგადოებასთან ერთად, განვითარებისა და სრულყოფის გრძელი და რთული გზა განვლო. სასჯელის განვითარება ძირითადად განპირობებული იყო საზოგადოებრივი წყობილების ევოლუციით და აქედან გამომდინარე, იმ ცვლილებებით, რაც ადამიანმა განიცადა ეთიკის, იდეოლოგიის, დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლის ფორმების არჩევის თვალსაზრისით. ყოველი საზოგადოება იბრძოდა მისთვის საშიში და ვნების მომტანი ქმედების წინააღმდეგ. ცდილობდა, მის ხელთ არსებული ბერკეტების საშუალებით, მინიმუმამდე დაეყვანა როგორც ასეთი ქმედების რიცხვი, ასევე ამ ქმედების ჩადენის შესაძლებლობა. სასჯელი - ესაა ერთ-ერთი იმ ძირითად ბერკეტთაგანი, რომელსაც სახელმწიფო ამ მიზნით იყენებს.

ვეცნობით რა იურიდიულ ლიტერატურაში სასჯელის ცნების, არსის, მიზნებისა და ნიშნების შესახებ გამოთქმულ მოსაზრებებს, ამ საკითხებთან დაკავშირებით ნათლად იკვეთება აზრთა სხვადასხვაობა, მაგრამ ჩვენი მიზანია არა ამ სხვადასხვა პოზიციების დაცვა ან უარყოფა, არამედ იმ საერთო კუთხით დანახვა, რაც საჭიროა ჩვენ თემაში დასმული პრობლემის გასარკვევად.

ერთ-ერთი ყველაზე რთული საკითხი, რომელიც სასჯელის თეორიიდან იურიდიულ ლიტერატურაში აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს, ესაა საკითხი სასჯელის მიზნების შესახებ. მეცნიერებაში გამოთქმული მოსაზრებებიდან შეიძლება შემდეგი მიზნების გამოყოფა: 1. გამოსწორება და ხელახალი აღზრდა; 2. კერძო გაფრთხილება (პრევენცია); 3. ზოგადი გაფრთხილება (პრევენცია); 4. დასჯა.

თუ გაფრთხილების ორივე ფორმის - კერძოსა და ზოგადის, როგორც სასჯელის მიზნის, შესახებ იურისტებს შორის არ არის აზრთა სხვადასხვაობა, დასჯას, გამოსწორებასა და ხელახალ აღზრდას, როგორც სასჯელის მიზნებს, ავტორთა ერთი ნაწილი ცნობს, ხოლო მეორე - უარყოფს. თავისთავად ეს პრობლემა საინტერესოა, მაგრამ ჩვენ ყურადღებას გავამახვილებთ სასჯელის ძირითად მიზანზე - დანაშაულის გაფრთხილებაზე, მისი ორი სახის: ზოგადი და სპეციალური გაფრთხილების სახით, ვინაიდან სასჯელის თეორიის ეს საკითხი სასჯელის მოტივაციური ზემოქმედების პრობლემასთან უშუალო კავშირშია.

პრევენციის თეორიამ განსაკუთრებული გავრცელება ჰპოვა მე-XIX საუკუნის იურიდიულ ლიტერატურაში, მაგრამ იგი ასევე ფიგურირებს სამართლის ისტორიის სხვადასხვა საფეხურზე. ჯერ კიდევ უძველეს პერიოდში ფილოსოფიისა და სამართლის თეორიის გამოჩენილი წარმომადგენლები დიდ ყურადღებას უთმობდნენ სასჯელის პრობლემის განხილვასა და მისი შინაარსისა და მიზნების კვლევას.

პლატონი თავის ..კანონებში” ვრცლად იხილავს სასჯელის მიზნების საკითხს და, შეიძლება ითქვას, რომ იგი წმინდა პრევენციის მომხრეა. პლატონი ამტკიცებს, რომ სახელმწიფო დამნაშავეს სასჯელი უნდა შეუფარდოს არა იმიტომ, რომ მან დანაშაული ჩაიდინა, არამედ იმ მიზნით, რომ არც ამ პირმა და არც სხვებმა მომავალში იგი არ ჩაიდინონ.

პლატონის აზრის გამოძახილი გვხვდება რომის მწერლობაში. მას იმეორებს რომაელი ფილოსოფოსი სენეკა, რომლის მიხედვით: ,,გონიერი სჯის არა იმიტომ, რომ ჩადენილია დანაშაული, არამედ იმიტომ, რომ მომავალში არ ჩაიდინონ იგი”. სენეკა დასძენს: ,,წარსულის წაშლა რომ არ შეუძლიათ, მომავალს კრძალავენ”.

შუა საუკუნეების სამართლის მეცნიერებაში ვნახულობთ პრევენციის სისტემებს. აზრი სასჯელის პრევენციული ფუნქციის შესახებ დასავლეთ ევროპის საეკლესიო მწერლობამაც შეითვისა, მაგრამ მან ამ ცნებას, რასაკვირველია, თეოლოგიური ხასიათი მიანიჭა.

ფართო გავრცელება მოიპოვა პრევენციის იდეამ XVIII საუკუნის განმანათლებელთა შრომებში. სასჯელის პრაქტიკული დანიშნულების იდეას იცავდნენ: მონტესკიე, ვოლტერი, სერკანი, ბრისო დე ვარვილი, ბუშე და არჟი, ბეკარია, ფილანჯერი, რენაცი, კრემანი და სხვა.

ამ თვალსაზრისით, სასჯელის მიზნებს განიხილავდა პოპსიც. მეორე ინგლისელი ფილოსოფოსი ლოკი სასჯელს უყურებდა როგორც საზოგადოების დაცვის ღონისძიებას, რომელიც მოწოდებულია, რათა გავლენა მოახდინოს როგორც დამნაშავეზე, ისე საზოგადოების სხვა წევრზე.

ყველაზე უფრო თანამიმდევრულად და განუხრელად პრევენციის აზრი გატარებულია ჩ.ბეკარიას შრომაში ,,დანაშაულისა და სასჯელის შესახებ”. ბეკარია იხილავდა დანაშაულისა და სასჯელის თანაზომიერების საკითხს და მიუთითებდა, რომ დაბრკოლება, რომელიც ადამიანს დანაშაულის ჩადენისაგან აკავებს, უნდა იყოს მით უფრო ძლიერი, რაც უფრო მნიშვნელოვანია დარღვეული სიკეთე და რაც უფრო ძლიერია დანაშაულის ჩადენის სტიმული. მაშასადამე, დანაშაულსა და სასჯელს შორის სიმძიმის მსგავსი ძალის თანაზომიერება უნდა არსებობდეს. ეს ძალა, ამბობს ბეკარია, ვლინდება ადამიანის რთულ მოქმედებებში და სასჯელებში, რომლებსაც იგი პოლიტიკურ დაბრკოლებას უწოდებს., რომლებიც ამ მოქმედებათა მავნე შედეგებს წინასწარ აღკვეთავს, მაგრამ არ მათ გამომწვევ მიზეზებს სპობს, ე.ი. ადამიანის მუდმივ თვისებას - გრძნობადობას. აქ კანონმდებელი ემსგავსება დახელოვნებულ ხუროთმოძღვარს, რომელიც სიმძიმის ძალის მავნე გავლენას აუქმებს და მას იყენებს იქ, სადაც ეს შენობის სიმტკიცეს უწყობს ხელს. ბეკარიას აზრით, ისეთი სასჯელები უნდა გამოიყენებოდეს, რომლებიც იცავს რა დანაშაულთან თანაზომიერებას, ადამიანთა ფსიქიკაზე ყველაზე უფრო ძლიერ და ხანგრძლივ შთაბეჭდილებას მოახდენს და, რომელიც დამნაშავის სხეულისათვის ყველაზე ნაკლები სატანჯველი იქნებოდა.

პრევენციის იდეის მომხრენი არიან სხვა იტალიელი მეცნიერებებიც, კერძოდ, ფილანჯერი და ბენდტამი. ბენდტამი ამბობს: ცდუნების ძალა უდრის დანაშაულისაგან სარგებლობას, სასჯელის ოდენობა უნდა მატულობდეს დანაშაულისაგან მოსალოდნელი სარგებლობის შესაბამისად. ასევე, დიდი გავრცელება ჰპოვა პრევენციის იდეამ სისხლის სამართლის კლასიკური სკოლის წარმომადგენლის ანსელ ფოიერბახის შრომებსა და გერმანელი კრიმინალისტის გრილმანის მოძღვრებაში.

როგორც ვხედავთ, პრევენციის იდეა უძველესი დროიდან ფიგურირებს სამართლებრივ აზროვნებაში. შევეცადოთ პრევენციის, კერძოდ, ზოგადი პრევენციის, როგორც სასჯელის ძირითადი მიზნის არსის გარკვევას.

ზოგადი პრევენცია - ესაა სისხლის სამართლებრივი კანონის ზოგადად, და სასჯელის, კერძოდ, შესაძლებლობა, უზრუნველყოს მოქალაქეთა მხრიდან კანონის შესაბამისი ქცევა. სასჯელის გამაფრთხილებელი ზემოქმედება, როგორც სწორად აღნიშნავდა მ.დ. შარვორდორსკი, იყოფა სამ სტადიად: 1. სასჯელი, დადგენილი კანონმდებლის მიერ ზემოქმედებს, როგორც საერთო გამაფრთხილებელი ძალა. თვით კანონის გამოცემის ფაქტი, მისი გამოქვეყნება, ქმედების გამოცხადება დანაშაულებრივად, ან სასჯელის გამკაცრება, იწვევს საერთო გამაფრთხილებელ ზემოქმედებას. 2. სასჯელი, როცა ის სასამართლოს მიერ ინიშნება, ახდენს როგორც ზოგად, ისე კერძო პრევენციულ ზემოქმედებას. 3. სასჯელი, მისი აღსრულების პროცესში, ახდენს როგორც ზოგად, ისე სპეციალურ გამაფრთხილებელ ზემოქმედებას, ძირითადად თვით დამნაშავეზე.

ზოგად გაფრთხილებაზე, როგორც დანაშაულის ძირითად მიზანზე, იურიდიულ ლიტერატურაში არსებობს ორი აზრი: პირველის თანახმად, ზოგადი პრევენცია ზემოქმედებას ახდენს საზოგადოების ყველა წევრზე, ხოლო მეორე შეხედულებით, - მხოლოდ არამდგრად წევრებზე. ეს შეხედულება გაზიარებულია იურისტთა უმრავლესობის მიერ. თავისი ხასიათის მიხედვით, ზოგადი გამაფრთხილებელი ზემოქმედება შეიძლება დაიყოს ორ სახედ: მოტივაციურ და რეფლექტორულ ზემოქმედებად.

მოტივაციური ზემოქმედება - ეს არის ისეთი ზემოქმედება, რომელიც სპეციალურადაა გათვალისწინებული სახელმწიფო საკანონმდებლო ორგანოების მიერ.

რეფლექტორული ზემოქმედება სპეციალურად არაა გათვალისწინებული - მოქალაქენი, იციან რა დანაშაულის ჩადენისათვის სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის და სასჯელის გამოყენების გარდაუვალობის შესახებ, თავს იკავებენ დანაშაულის ჩადენისაგან.

სისხლის სამართლის კანონის და კონკრეტულ შემთხვევაში მისი გამოყენების საშუალებით, საზოგადოებას ეგზავნება ,,სიგნალები”. სისხლის სამართალი ახდენს იმ ქმედებების ჩამოთვლას, რომელიც კანონით აკრძალულია და მათი ჩადენისათვის სასჯელს აწესებს. სასამართლოთა გადაწყვეტილება, ასევე პოლიციისა და სასჯელის აღსრულების დაწესებულებათა მოქმედება, ახდენს სისხლის სამართლის შესახებ ცოდნის მოსახლეობამდე დაყვანას. ამასთან, ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ სისხლის სამართლებრივი კანონი არა უბრალო დაშინებაა, არამედ იგი იძლევა დაწვრილებით ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ რა სასჯელი შეიძლება დაინიშნოს ამა თუ იმ კანონის დარღვევისათვის. ზოგადი გაფრთხილების ეფექტი უზრუნველყოფილია იმდენად, რამდენადაც ის მოქალაქეების მიერ სოციალურად მიუღებელი ქმედებების ჩადენას აფერხებს. ზოგადი გაფრთხილების ეფექტი წარმოიშობა როგორც კანონის დებულებების და კონკრეტულ შემთხვევაში მათი გამოყენების ურთიერთზემოქმედების შედეგი. საერთო ზემოქმედების ცნება მოიცავს სასჯელის მორალურ და სოციალურ-პედაგოგიურ ზემოქმედებას. სამართლისა და სასამართლოს მიერ გაგზავნილი ,,სიგნალები” შეიცავს ფაქტიურ ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ რასთანაა დაკავშირებული დაუმორჩილებლობის რისკი, მაგრამ, ამასთანავე, აცხადებს, რომ დაუმორჩილებლობა, ესაა ბოროტება.

შეიძლება ითქვას, რომ სასჯელს გააჩნია სამი სახის ზოგადპრევენციული ზემოქმედება:

1. მას შეიძლება ჰქონდეს დაშინების ეფექტი;

2. შეუძლია გააძლიეროს მორალური აკრძალვები (მორალური ეფექტი);

3. შეუძლია სტიმული მისცეს ჩვეულებრივ კანონგამგონე ქცევას.

ზოგადი პრევენციის პრობლემა წარმოადგენს უზარმაზარ მოზაიკას, მისი შემადგენელი ელემენტების დიდი ნაწილი მიღებული უნდა იქნას ზოგადი სოციოლოგიისა და სოციალური ფსიქოლოგიისაგან.

ისმება კითხვა: რამდენად ძლიერად არიან დამნაშავენი გათვითცნობიერებული რისკში, როცა ისინი გეგმავენ ან დასჯად ქმედებას ჩადიან და რამდენად რეალურია მათ მიერ ამ რისკის შეფასება.

ზოგადი გაფრთხილებისათვის აუცილებელია სახელმწიფოს მიერ იძულების რეალური გამოყენება. სამართალდამრღვევის მიმართ სასჯელის გამოყენება მოქალაქეთა გარკვეულ კატეგორიაში შიშის ემოციას ბადებს იმ აკრძალვებისა და სიძნელეებისადმი, რომლებიც მათ მიერ დანაშაულის ჩადენას შეიძლება მოჰყვეს შიში, როგორც ემოციური მდგომარეობა ადამიანში გამოიწვევა რაღაც საშიშროების საფრთხით. სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისრება დანაშაულის ჩადენისათვის გვევლინება პიროვნებისათვის სუბიექტური საშიშროების სახით. ეს საშიშროება არის სუბიექტურად აღქმადი და ადამიანებს დანაშაულის ჩადენისაგან აკავებს.

ამ საკითხთან დაკავშირებით ჩვენთვის საინტერესოა ზემოქმედება, რომელსაც სასჯელის შიში პოტენციური დამნაშავეების ცნობიერებაში მიმდინარე ფსიქოლოგიურ პროცესებზე ახდენს. არსებობს შემდეგი ორსაფეხურიანი ჰიპოთეზა: ადამიანი, რომელიც სასჯელის შიშით სასურველი მოქმედებისაგან თავს იკავებს, ვარდება დისონანსის მდგომარეობაში, რამდენადაც მოქმედების მიმზიდველობის შემცირება დისონანსის შერბილების ეფექტურ საშუალებად გვევლინება, ის იწყებს საკუთარი თავის დარწმუნებას, რომ მას ამ ქმედების ჩადენა არ სურდა.

ცნობილია, რომ ადამიანის ემოციური ცხოვრების შესახებ ის ზოგადი წარმოდგენები, რომლებსაც გვაძლევს თანამედროვე ფსიქოლოგია, ისევე როგორც სოციალური ურთიერთქმედების პროცესში გაირკვევა, აუცილებელია სისხლის სამართლის, როგორც ადამიანთა განწყობასა და ქცევაზე მომქმედი საშუალების რეალისტური გაგებისათვის. სასჯელის საფრთხის შედეგად წარმოიშვება ისეთი განსაკუთრებული სიტუაცია, რომელიც სხვა ცხოვრებისეული სიტუაციისაგან განსხვავდება:

1. საფრთხე აბსტრაქტული და უსახოა. ადამიანი, რომელსაც კანონის დარღვევის მიდრეკილება აქვს, არის სრულიად სხვა მდგომარეობაში, ვიდრე ადამიანი, რომელიც სხვა ადამიანის ბრძანების ზემოქმედების ქვეშ იმყოფება.

2. სასჯელის საფრთხე ჩვეულებრივ მიმართულია აკრძალული ქმედებების საწინააღმდეგოდ. მისი მიზანია იმის მიღწევა, რომ ინდივიდმა ასეთი მოქმედებისაგან თავი შეიკავოს.

ფსიქოლოგიაში მიღებული დებულებების თანახმად, აქ ადგილი აქვს კონფლიქტს ,,მიზიდვა-განდევნა”. საუბარია ფსიქოლოგიაში ცნობილ კონფლიქტების კლასიფიკაციაზე ქცევის განპირობებულ ძალებს შორის: 1. ,,მიზიდვა-მიზიდვა”, ანუ ..ბურიდანის ვირის სიტუაცია” 2.,,განდევნა-განდევნა”, ანუ ,,სიტუაცია სცილასა და ხარიბს შორის”. 3. ,,მიზიდვა-განდევნა”, ანუ სიტუაცია, როცა ობიექტი სუბიექტს იზიდავს და ამასთანავე იშორებს.

ადამიანისათვის, რომელიც დანაშაულის შიშით იძულებულია რაღაცა გააკეთოს, იქმნება სხვაგვარი ფსიქოლოგიური სიტუაცია, ვიდრე ადამიანისათვის, რომელმაც განსაზღვრული მოქმედებისაგან თავი უნდა შეიკავოს.

3. სასჯელის საფრთხე გვევლინება იმ რთული მოტივაციური პროცესის ერთ-ერთ ფაქტორად, რომელშიც პიროვნების თვისებები, ცხოვრებისეული სიტუაცია და არა იურიდიული ზემოქმედება განსხვავებული სახითაა შერწყმული.

სასჯელის ზოგადგამაფრთხილებელი ეფექტი მიიღწევა სასჯელის შიშის საშუალებით. მოტივაციური სიტუაცია აქ ძალიან რთულია. სასჯელის საფრთხეს არ შეუძლია მოახდინოს თავისი ზემოქმედება, თუ სუბიექტს სიმბოლოების აღქმისა და მომავალი მოვლენების წინასწარმეტყველების განსაზღვრული ჩვევა არ გააჩნია. ფსიქოლოგიურ ცნებად, რომელიც სისხლის სამართლებრივი კუთხით ზოგადი გაფრთხილების პრობლემასთან ყველაზე მეტად გვაახლოებს, გვევლინება ,,სასჯელის წინასწარ გათვალისწინებად”. დოლარდი და მისი თანაავტორები თავიანთ კლასიკურ ნაშრომში ,,ფლუსტრაცია და აგრესია” ამ ცნებას დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ. როგორც კონტექსტიდან ჩანს, სასჯელის გათვალისწინება არის უკვე განცდილი სასჯელის შედეგი. ,,აღარ ჩადიან ისეთ ქმედებას, რომელსაც წარსულში მოჰყვა სასჯელი”.

სასჯელი აქ, რა თქმა უნდა, მოცემულია ფართო გაგებით და მოიცავს სოციალური გარემოს მხრიდან მტკივნეული რეაქციების ყველა სახეს. დოლარდი და მისი თანაავტორები ამტკიცებენ, რომ ,,აგრესიის ნებისმიერი აქტის მიმართ აკრძალვის ძალა არის დადებით დამოკიდებულებაში სასჯელის ზომასთან, რომელიც, როგორც ცნობილია, უნდა მოჰყვეს ამ აქტს”. ეს სრულიად შეესაბამება პრევენციის შესახებ კლასიკურ თეორიებს და სასჯელის სიმკაცრის შესახებ საღ აზრზე დაფუძნებულ შეხედულებებს.

სასჯელის მოტივაციურ ზემოქმედებაზე მსჯელობისათვის აუცილებელია თვით მოტივაციის არსის, შინაარსის გარკვევა, რისთვისაც საჭიროა ცნობიერებასთან ადამიანის მოთხოვნილებათა კავშირის გაანალიზება. აღნიშნული საკითხი საფუძვლიანად შესწავლილი და გადაწყვეტილია დ.უზნაძის მიერ.

იმპულსური და ნებისმიერი ნებითი ქცევის საფუძვლად გვევლინება განწყობა, მაგრამ ნებითი ქცევა იმპულსური ქცევისაგან განსხვავდება იმით, რომ ნებითი ქცევის დროს, როგორც ამას უზნაძე აღნიშნავდა, გვაქვს გადაწყვეტილების მიღების ან თვით აქტიურობის აქტის განცდა, რომელსაც წინ უძღვის განწყობის მომწიფება. ქცევის შინაგანი განხილვის და ძიების პერიოდი, რომელიც მოცემული პიროვნებისათვის საჭიროა და რომლის დროსაც, ახდენს რა საკუთარი თავის და საკუთარი ქცევის ობიექტივაციას, ადამიანი საერთო მოთხოვნილებებიდან და ინტერესებიდან გამოდის და არ მოქმედებს აქტიური მოთხოვნილებების იმპულსით, უზნაძე უწოდებს მოტივაციის პერიოდს. მისივე თქმით, მოტივაციის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ ხდება ისეთი მოქმედების მოძიება და პოვნა, რომელიც ადამიანის ცხოვრებაში დამკვიდრებულ ძირითად განწყობას შეესაბამება. ზემოთქმულის გათვალისწინებით, საჭიროა დავაზუსტოდ, რომ, თუ განწყობა სახეზე არ არის, ან მისი რეალიზაციისათვის წინააღმდეგობა არსებობს, მაშინ მოტივაციის პროცესი ობიექტივაციის პროცესის საფუძველზე ახალი განწყობის ფორმირებაში ვლინდება. ე.ი. ობიექტის გათვითცნობიერებაში, სიტუაციისა და საკუთარი ქცევის შეფასებაში.

წინააღმდეგობა შეიძლება იყოს როგორც გარეგანი, ისე შინაგანი ფსიქოლოგიური ხასიათის მაგ: მოტივთა ბრძოლა. იბადება კითხვა: ადამიანის ქცევის მოტივაციის პროცესში რა კრიტერიუმების საფუძველზე ხდება უკვე მოცემული ან ახლადფორმირებული განწყობის არჩევა? იმისათვის, რომ შევეცადოთ პასუხი გავცეთ ამ კითხვაზე, მივმართოთ ადამიანის ქცევას.

ადამიანის ქცევა, როგორც წესი, რეგულირდება არა ამ წუთიერი აქტუალური მოთხოვნილებებით, არამედ ძირითადი აქტუალიზაციისათვის მუდმივად მზა განწყობითი მოთხოვნილებებით.

სუბიექტზე მოქმედი სუბიექტური და ობიექტური ფაქტორების გათვალისწინებით, პიროვნების განვითარებისა და ჩამოყალიბების პროცესში ხდება ასეთი მოთხოვნილებების ფორმირება. მათი შემადგენლობა, სტრუქტურა, იერარქია, დაკმაყოფილების საშუალება შეადგენს პიროვნების ბირთვის სულიერ და ზნეობრივ არსს. პიროვნება, მისი მომწიფების ზომის მიხედვით, აღმოაჩენს რა თავისთვის ახალ მოთხოვნილებებს და მათი დაკმაყოფილების საშუალებებს თავისი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებისადმი სულ უფრო და უფრო შეგნებულ დამოკიდებულებას იწყებს. ითვისებს ან უარყოფს სოციალურ ნორმებს, რომლებიც არეგულირებს სოციალურად განპირობებულ პროცესებს და მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების ფორმებს.

პიროვნების მიერ რეალური მოვლენების შეფასება ხდება მისთვის ფასეული ამა თუ იმ მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების პოზიციიდან. ეს შეფასება მოიცავს ინტელექტუალურ, ემოციურ და ნებელობით კომპონენტებს. ე.ი. ემოციური დამოკიდებულების და საშუალებების ცოდნას. ამ დროს ფორმირებული ქცევის განწყობას გააჩნია უფრო ,,გაშლილი”, ე.ი. უფრო ცნობიერი, უფრო დიფერენცირებული ხასიათი, ვიდრე განწყობას, რომელიც შეფასების სტადიის გარეშეა წარმოქმნილი. შეფასების პროცესი ე.ი. აქტუალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებისათვის მოვლენის სუბიექტური ღირებულების განსაზღვრა წარმოადგენს მოტივაციის პროცესს.

საგნები, მოვლენები, იდეები, რომლებიც შეფასებას ექვემდებარება, წარმოადგენს ფასეულობებს. შევავსებთ რა, შეფასების ასპექტით მოცემულ დ.უზნაძის მიერ ქცევის მოტივაციის განსაზღვრებას, შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ შემდეგი განსაზღვრება: ქცევის მოტივაცია - ეს არის ქცევის შესაძლო ვარიანტის შეფასებითი არჩევანი, რომელიც შეესაბამება სუბიექტის უკვე მოცემულ, ან ახლად ჩამოყალიბებულ განწყობას, მოთხოვნილების ან მოთხოვნილებების აქტუალიზაციის პოზიციიდან. მოტივაცია მთავრდება მოტივის ფორმირებით, რომელიც, ჩვენი აზრით, წარმოადგენს პიროვნების შეფასებით დამოკიდებულებას თავისი ქცევისადმი, დეტერმინირებულს, როგორც პიროვნების მოთხოვნილებებთან, ასევე სიტუაციის მოთხოვნებთან.

ქცევის მოტივაციის გამოკვლევისას, პიროვნებას უნდა მივუდგეთ, როგორც საზოგადოებრივ-ისტორიულ მოვლენას და შევისწავლოთ ქცევის მოტივაციის მექანიზმი - პიროვნების მოტივაციური სფერო და მისი ინდივიდუალური თვისებები. ამასთან, არ უნდა დაგვავიწყდეს ის, რომ ,,პიროვნება” - ესაა კონკრეტული, ისტორიული, ცოცხალი ინდივიდი, რომელიც ჩართულია რეალურ ურთიერთობებში, რეალურ სამყაროში.

განვიხილოთ სასჯელი, როგორც მოტივაციის პროცესში პიროვნებაზე მოქმედი ობიექტური ფაქტორი, რომელიც გავლენას ახდენს ადამიანის მიერ საკუთარი ქცევის მოტივაციაზე.

თანამედროვე ცივილიზებულ საზოგადოებაში ადამიანს გააჩნია განსაზღვრული უფლებები და მოვალეობები. ამ მოვალეობის დარღვევისათვის უმრავლეს შემთხვევაში, დგინდება ეგრეთ წოდებული არაოფიციალური სანქციები, რომლებიც მორალური ზემოქმედების სფეროში შედის. ამასთან, სოციალური ურთიერთობების ნაწილი სახელმწიფოს მიერ რეგულირდება სამართლის ნორმებით, რომელთა დარღვევა სამართლებრივი სანქციის აუცილებლობას იწვევს. სახელმწიფოში მოქმედებს ერთიანი სამართლებრივი წესრიგი, რომელიც იცავს მხოლოდ იმ სოციალურ ურთიერთობებს, რომელთა მოწესრიგებასა და დაცვაში საზოგადოებაა დაინტერესებული. აქედან გამომდინარე, სამართლებრივი კონტროლი გვევლინება სოციალური კონტროლის ერთ-ერთ სახედ. სამართლებრივი კონტროლის ზემოქმედების სტრუქტურა ქცევის შაბლონის არჩევის დროს ისეთივეა, როგორც მთლიანად სოციალური კონტროლისა. ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ სამართლებრივი კონტროლის ზემოქმედება, ჩვეულებრივ ინტენსიურია, რადგან სამართლის ნორმების დარღვევა, მორალური ზემოქმედების გარდა, სამართლებრივ სანქციებს იწვევს.

სამართლებრივი კონტროლის ბუნებიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ ის გვევლინება თვით კონტროლის წყაროდ და მოქალაქეს ეხმარება, აღზარდოს თავის თავში ნება ე.ი. აღზარდოს შესაძლებლობა, არ დაემორჩილოს იმპულსურ მოთხოვნილებებს და დაემორჩილოს სამართლებრივ მოთხოვნებს ქცევის შაბლონის არჩევის დროს. როგორც წესი, სამართლებრივი კონტროლი ახდენს ზემოქმედებას, რადგან თვით იმპულსური მოთხოვნილებების დროს, სუბიექტს შეუძლია უარი თქვას ქცევაზე, რომელიც სამართლის მოთხოვნებს ეწინააღმდეგება. სოციალური მოთხოვნის სუბიექტი - ესაა ნებისყოფის სუბიექტი. ის, ვინც სოციალური კონტროლის დამორჩილების შესაძლებლობას კარგავს, ამასთან ერთად, სამართლებრივი კონტროლის დამორჩილების შესაძლებლობას კარგავს, ე.ი. შესაძლებლობას მიჰყვეს სამართლებრივი წესრიგის მოთხოვნილებებს. სოციალური კონტროლი წარმოუდგენელია თვით კონტროლის გარეშე, ხოლო ეს უკანასკნელი დაკავშირებულია ,,მე-სახე”-ს ჩამოყალიბებაზე და, აქედან გამომდინარე, ამა თუ იმ სიტუაციაში მისთვის მისაღები და ამასთან სოციალური კონტროლის მოთხოვნილებებთან თანხმობაში მყოფი ქცევის არჩევაზე.

ადამიანის ცხოვრება ნივთიერ და სულიერ ღირებულებათა წარმოებისა და მოხმარების ქცევის აქტებში მიმდინარეობს. მისი სოციალური ბუნება და ფსიქო-ფიზიკური შესაძლებლობანი ქცევაში ფორმირდება, შეიცნობა და პიროვნების საზოგადოებრივი ღირებულება იმის მიხედვით ფასდება, თუ როგორია მისი ქცევა, რას აძლევს იგი საზოგადოებას და რა მიაქვს მისგან. ამიტომ, ქცევის ფსიქოლოგიური კანონზომიერებების გათვალისწინებას განსაკუთრებული თეორიული და პრაქტიკული მნიშვნელობა აქვს, რაც ყველაზე მეტად, პიროვნების ფორმირების საკითხთანაა დაკავშირებული. აღზრდის ამოცანების წარმატებით გადაწყვეტისათვის საჭიროა ვიცოდეთ, პედაგოგიური ზემოქმედების გზით თუ რა ბუნებისა და კანონზომიერებების მქონე ფსიქიკური მდგომარეობა თუ მიდრეკილება უნდა შევქმნათ მოზარდში, რომ ზრდასრულმა ცხოვრებაში საზოგადოებრივი თვალსაზრისით საჭირო და სასარგებლო ქცევის აქტები განახორციელოს. სხვანაირად რომ ვთქვათ, საჭიროა ვიცოდეთ, სუბიექტის მხრიდან რა ფაქტორები განსაზღვრავს ობიექტური ღირებულების მქონე ქცევის აქტების მიმდინარეობას.

მოთხოვნილებათა საფუძველზე ცოცხალი ორგანიზმი ხდება ინდივიდი ქცევის სუბიექტი, ხოლო მასზე მოქმედი გარე სინამდვილე ღებულობს მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების სიტუაციის სახეს. გარე სამყარო წარმოდგენილია იმ ეფექტში, რომელსაც ის იწვევს სუბიექტში, როგორც განსაზღვრულ მოთხოვნილებათა სიტუაცია. ეს ნიშნავს, რომ ქცევის სუბიექტი გარე სამყაროსთან ურთიერთობაში იცვლება მოთხოვნილებათა სიტუაციის ცვლილებების შესაბამისად, ხოლო მისი შემდგომი მოქმედება, ამის გამო იმ არსებით მოქმედებად გვევლინება, რომელიც მოცემული წრის შესაბამისობაშია მოდიფიცირებული, ე.ი. ამა თუ იმ არსების მოქმედების ხასიათი მოცემულ სიტუაციაში გარკვეულ ფარგლებში განწყობის საფუძველზე ჯერ კიდევ მოქმედების დაწყებამდეა წინასწარ განსაზღვრული. აქედან გამომდინარე, განწყობა ერთდროულად გვევლინება ქცევის უშუალო წყაროდ და განსაზღვრავს განწყობაში მის მიზანშეწონილობით ხასიათს, ზუსტად ისე, როგორც მიზანში წინასწარაა მოცემული, თუ რა იქნება მომავალში. განწყობაში აისახება ქცევის სიტუაცია, ამიტომ განწყობაში ასახული ქცევა მიმდინარეობს სიტუაციის შესაბამისად, ე.ი. მიზანდასახულად.

სასჯელის მიზანშეწონილობის დასაბუთება იქნებოდა მეტად ძნელი, ადამიანსა და სხვა ცოცხალ ორგანიზმებს შორის დიდი განსხვავება რომ არ არსებობდეს. ადამიანს, ცხოველისაგან განსხვავებით, გააჩნია მრავალფეროვანი მოთხოვნილებები, რომლებიც ბიოლოგიურით სრულიად არ ამოიწურება. ადამიანის მოთხოვნილებები შეიძლება ერთმანეთს ეწინააღმდეგებოდეს. ამასთან, ადამიანს შეუძლია ამა თუ იმ მოთხოვნილებებს არ დაემორჩილოს. განვიხილოთ ეს მაგალითის საფუძველზე: ადამიანს მოშივდა. ბუნებრივია მას გაუჩნდა ჭამის მოთხოვნილება. დავუშვათ, რომ ამ შემთხვევაში მოთხოვნილების დაკმაყოფილების საშუალებად ქურდობა გვევლინება, წამოიწევა ქცევის განწყობა, რომელსაც იურისტები აფასებენ, როგორც ქურდობას. მაგრამ ეს განწყობა შესაბამის ქცევაში ავტომატურად არ გადადის. როგორც დ. უზნაძე აღნიშნავს, სუბიექტის განწყობა რეალიზებას პოულობს სხვა სახით. იმის ნაცვლად, რომ თავის გამოხატულება სუბიექტის შესაბამის ქცევაში იპოვოს, მასში ქცევის განსაზღვრული აქტები გამოიწვიოს, ის ,,მიიწევს” ცნობიერებისაკენ და იქ ნახულობს თავის რეალიზაციას. მანამ, სანამ სუბიექტი რეალურ ქურდობას ჩაიდენდეს, წარმოიდგენს ქურდობის სურათს. ქცევის განწყობა, რომელიც ქურდობაშია გამოხატული, რეალიზაციას პოულობს არა თვით ქცევაში, არამედ ამ ქცევის შესახებ წარმოდგენაში, ე.ი. რეალური ქურდობის ფსიქოლოგიურ ექვივალენტში.

სუბიექტს რომ არ ჰქონოდა წარმოდგენის შესაძლებლობა, მას რომ არ ჰქონოდა ცნობიერება, მისი განწყობა მაშინვე გადავიდოდა ქცევაში და აქტუალური მოთხოვნილებების ყოველი იმპულსი გამოიწვევდა შესაბამის ქცევას.

აქედან გამომდინარე, სუბიექტს შეუძლია არ დაემორჩილოს აქტუალური სიტუაციის ნიადაგზე წარმოშობილ მოთხოვნილებებს. გააცნობიერებს რა სუბიექტი თავის ქცევას, ირჩევს ამა თუ იმ ქცევას იმის გათვალისწინებით, თუ რა მიიღო მან განწყობაში მოცემული კონკრეტული ქცევის გაცნობიერებით.

ზემოთქმული გვაძლევს საშუალებას, გამოვიტანოთ დასკვნა, რომ დანაშაულებრივი ქცევის უშუალო წყაროდ დანაშაულებრივი ქცევის განწყობა გვევლინება. ამასთან, ადამიანს შეუძლია ამ განწყობას არ დაემორჩილოს, რაც, თავის მხრივ, შეიძლება საწინააღმდეგო განწყობის ჩამოყალიბების მიზეზი გახდეს.

სუბიექტის მიერ ქცევის გაცნობიერება ყოველთვის არ ხდება. მას სუბიექტი აცნობიერებს მხოლოდ მაშინ, როცა ხვდება ობიექტური ან სუბიექტური ხასიათის წინააღმდეგობებს, როცა ქცევა მიმდინარეობს აქტუალური მოთხოვნილებების რომელიმე იმპულსის გავლენის ქვეშ, მისი ცალკეული ეტაპები და მომენტები ხორციელდება თითქოსდა თავის ცნობიერი მართვის გარეშე.

მაშ რა მართავს ასეთ ქცევას? ასეთ შემთხვევაში მოთხოვნილებების სუბიექტზე მოქმედებს აქტუალური სიტუაცია, რომელიც შესაბამის განწყობას იწვევს. სწორედ ეს განწყობა, მართალია შეუცნობელი, მაგრამ მიზანშეწონილი, წარმართავს სუბიექტის ქცევას.

როცა სუბიექტი, აღნიშნავს დ. უზნაძე, აქტუალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების მიზნით გარემომცველ სამყაროს მიმართავს, მას წარმოეშვება განსაზღვრული სიტუაცია, რომელიც შესაბამის განწყობას იწვევს. სწორედ ეს განწყობა წარმართავს სუბიექტის შემდგომ ქცევას. რამდენადაც ასეთ შემთხვევაში აქტუალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების იმპულსი მოქმედებს, ჩვენ შეგვიძლია ასეთ ქცევას ვუწოდოთ იმპულსური.

ახლა განვიხილოთ ნებელობითი ქცევა უზნაძის თეორიის მიხედვით: ნებელობითი ქცევის შემთხვევაში სუბიექტი და მისი ქმედება ერთმანეთის საწინააღმდეგოა. სუბიექტი ცალკე განიცდის საკუთარ თავს და საკუთარ მოქმედებას. ის ხომ ჯერ კიდევ არ მოქმედებს. სუბიექტი მხოლოდ სვამს კითხვას: როგორ ვიმოქმედო? ყველა ამ შემთხვევაში სუბიექტის ,,მე” და მისი მოსალოდნელი ქცევა აღიქმება, როგორც გარედან მოცემული მოვლენა. სუბიექტი მსჯელობს მათზე ისე, თითქოს მის წინაშე რაღაც ობიექტური არსებობდეს.

ნებელობითი ქცევის პროცესი თავის თავში მოიცავს სამ პერიოდს: 1. გადაწყვეტილების მოსამზადებელი პერიოდი, 2. გადაწყვეტილების პერიოდი, 3. ამ გადაწყვეტილების შესრულების პერიოდი.

1. უპირველეს ყოვლისა, სანამ ადამიანი გარკვეული მოქმედების შესრულებას განიზრახავს, ხდება შესაძლო მოქმედებათა ობიექტივაცია, მათი აწონდაწონვა და შეფასება. თვით შესაძლებელი მოქმედება გადაიქცევა სუბიექტის აზროვნების საგნად. სუბიექტი მსჯელობის საგნად შესასრულებელ მოქმედებას აქცევს; მსჯელობს იმის შესახებ, თუ როგორ მოიქცეს; რა მოქმედებაა უფრო მიზანშეწონილი, მისთვის უფრო ღირებული; ითვალისწინებს მოცემულ სიტუაციაში შესაძლო მოქმედებათა უპირატესობებს და ნაკლოვანებებს. სუბიექტი მსჯელობს თითოეულ შესაძლებლობაზე, ითვალისწინებს ყველა არგუმენტს ამა თუ იმ მოქმედების სასარგებლოდ და საწინააღმდეგოდ.

2. პირველი პერიოდი მხოლოდ მოსამზადებელია მეორე პერიოდისათვის, რადგანაც იგი ძირითადში ინტელექტუალურ შეფასებით პროცესს წარმოადგენს, რასაც არ შეუძლია სუბიექტი აამოქმედოს იმისათვის, რომ ადამიანმა იმოქმედოს. მოქმედების შეფასება არ კმარა, ამისთვის გარკვეული გადაწყვეტილების გამოტანაა საჭირო. ადამიანმა უნდა გადაწყვიტოს როგორ მოიქცეს. ეს მომენტი, გადაწყვეტილების გამოტანა, ნებისმიერი მოქმედების მეორე პერიოდს წარმოადგენს: თავისი გადაწყვეტილების თანახმად, მოქმედება თავის ქცევის დაუფლებას ნიშნავს, იგი განზრახულ ნებისმიერი მოქმედების ძირითად არსს შეადგენს. ნებისმიერი მოქმედების ეს მეორე პერიოდი წინა, - შეფასების პერიოდში მზადდება. გადაწყვეტილების გამოტანა ხდება პირველ პერიოდში გათვალისწინებული არგუმენტების საფუძველზე სათანადო მოტივის ჩამოყალიბებით .მოტივაციის პროცესის დასრულებით.

3. ნებისმიერი მოქმედების მესამე პერიოდს გადაწყვეტილების შესრულება, ე.ი. თვით მოქმედების განხორციელება წარმოადგენს.

ნებისმიერი მოქმედება გადაწყვეტილების გამოტანით არ მთავრდება. გადაწყვეტილებას შესრულება უნდა. ამ პერიოდით მთავრდება ნებისმიერი ქცევა.

საკმარისია, მოხდეს გადაწყვეტილების მიღება, რომ ამის შემდეგ საქმე თავისთავად წინ დაიძვრება. მოკლედ, ნებისმიერი ქცევის მიმდინარეობა, ე.ი. წინასწარ განზრახული და გადაწყვეტილი ქცევა ისეთივეა, როგორც იმპულსური ქცევის მიმდინარეობა მანამ, სანამ ქცევის დამთავრების შესახებ გადაწყვეტილება ძალაში რჩება, ეს უკანასკნელი მიმდინარეობს ისე, როგორც იმპულსური ქცევა.

ასე, მაგალითად, თუ დამნაშავემ ადამიანის მოკვლა გადაწყვიტა, თვით მოქმედება მიმართული ამ გადაწყვეტილების განხორციელებისაკენ, (იარაღის დამზადება, დამიზნება, დასხლეტის დაშვება და ა.შ.) შეიძლება მიმდინარეობდეს, როგორც იმპულსური ქმედების დროს. მაგრამ სუბიექტური ან ობიექტური წინააღმდეგობის გამოჩენის შემთხვევაში, (მაგ: უცხო პირის გამოჩენა) დამნაშავემ შეიძლება მოქმედებისაგან თავი შეიკავოს. ახლად შექმნილი სიტუაცია შეფასებული იქნება ხელახლა და სუბიექტმა შეიძლება მიიღოს ახალი გადაწყვეტილება - თავი შეიკავოს მკვლელობის ჩადენისაგან. ამ გადაწყვეტილების შესრულება იქნება ნებისმიერი პროცესი, ე.ი. ნების სუბიექტი თავად განაგებს თავის ფსიქოლოგიურ შესაძლებლობებს და შეუძლია პასუხი აგოს მართლწესრიგის წინაშე როგორც ნებელობითი, ისე იმპულსური ქცევისათვის.

თუ გავითვალისწინებთ ყოველივე ზემოთქმულს და მოტივაციის უზნაძისეულ განმარტებას, რომლის მიხედვითაც მოტივაციის დროს ადამიანი საკუთარი ქცევის ობიექტივაციას ახდენს და აქტიური მოთხოვნილებების იმპულსით არ მოქმედებს, შეიძლება დავასკვნათ, რომ მოტივაციური პერიოდი მხოლოდ ნებელობით ქცევას ახასიათებს. აქედან გამომდინარე, სასჯელის მოტივაციური ზემოქმედება თავის გამოხატულებას პოულობს მხოლოდ ნებისმიერ ქცევაში.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ქცევის (მათ შორის ნებისმიერი ქცევის) საფუძველს განწყობა წარმოადგენს. განწყობა - ესაა ის სპეციფიკური მდგომარეობა, რომელიც სუბიექტში მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების ობიექტური სიტუაციის ზეგავლენის შედეგად ჩნდება. განწყობის სუბიექტურ ფაქტორად გვევლინება მოთხოვნილება, ხოლო ობიექტურად - მოთხოვნილების შესატყვისი ობიექტური სიტუაცია.

ჩვენ გავარკვიეთ, რომ ნებელობით ქცევას განწყობა უდევს საფუძვლად და ეს განწყობა გადაწყვეტილების მომენტში იჩენს თავს. ჩვენ ვიცით, რომ ამ განწყობის შექმნა თავისებური განცდის სახით გვეძლევა, თვითაქტივობის იმ სპეციფიკური განცდის სახით, რომელიც ნებელობით განცდად ითვლება. ისმება კითხვა, როგორ ხდება, რომ გადაწყვეტილების აქტი, როგორც თვითაქტივობა, განიცდება? როგორ ხდება ნებელობის შემთხვევაში განწყობის აღმოცენება ,,მე”-ს აქტივობის სახით გვევლინება?

ადამიანი თავისი თავისა და ქცევის ობიექტივაციის უნარის გამო თავისი აქტუალური მოთხოვნილებების იმპულსით კი არ მოქმედებს, არამედ საზოგადოდ, თავის მოთხოვნილებათა მიხედვით. გადაწყვეტილების აქტი ქცევის იმ სახეობის მონახვას ნიშნავს, რომელსაც მას თავისი ,,მე”-სთვის შესაფერისად მიაჩნია, ხოლო მოტივაციის ის პერიოდი, რომელიც ამ აქტს წინ უსწრებს, ქცევის ამ სახეობის ძებნის პერიოდად უნდა ჩაითვალოს.

თუკი განვიხილავთ მოტივაციის პერიოდის შინაარსის ზოგად პერიოდს, დავრწმუნდებით, რომ იგი ძირითადი ფაქტორის მონაწილეობას მაინც გულისხმობს. ჯერ ერთი, ნაცვლად უშუალო მოქმედების დაწყებისა, სუბიექტი წინასწარ მიზანშეწონილი ქცევის სახეობის ძებნას იწყებს: იგი ფიქრობს, რათა ქცევის სწორედ ის სახეობა მონახოს, რომელიც მისთვის ყველაზე მიზანშეწონილია. მეორე, მას თვალწინ აქვს თავისი ,,მე”-ს მოთხოვნილებები და საბოლოო გადაწყვეტილებას მხოლოდ ამ მოთხოვნილებათა მიხედვით ღებულობს, რაგინდ მიზანშეწონილად უნდა მოეჩვენოს მას ესა თუ ის შესაძლო გადაწყვეტილება, ამ გადაწყვეტილების მიღებას იგი მხოლოდ მას შემდეგ ახერხებს, რაც მას თავისი ,,მე”-ს მოთხოვნილებებს შეუთანხმებს.

ადამიანისათვის დამახასიათებელია, რომ იგი ყოველ თავის მოთხოვნილებას, რომელიც მას სრულიად განსხვავებულ მომენტში და გარკვეულ პირობებში უჩნდება, თავის ,,მე”-ს მუდმივს, მაღალს, გარდაუვალ მოთხოვნილებებს უკავშირებს და მათ დაკმაყოფილებაზე მისდამიხედვით ზრუნავს.

ეს გარემოება ყოველი ადამიანისათვის დამახასიათებელია, მაგრამ არა ერთნაირად. ზოგი ადამიანისათვის უმაღლეს მოთხოვნილებებს მეტი მნიშვნელობა და ძალა აქვს, ხოლო ზოგისათვის ეს ვიტალური მოთხოვნილებაა, ცხოვრების განმსაზღვრელი და სტილის მიმცემი. ზოგისათვის ესთეტიკური მოთხოვნილებაა დაუშრეტელი ენერგიის წყარო, ზოგისათვის კიდევ - მორალური და ინტელექტუალური მოთხოვნილება. ერთი სიტყვით, ადამიანთა შორის საკმაოდ მრავალმხრივი განსხვავება არსებობს იმის მიხედვით, თუ რა მოთხოვნილებებია უფრო დამახასიათებელი მათი ,,მე”-სათვის.

რასაკვირველია, აქ გადამწყვეტი მნიშვნელობა თითოეულის წარსულს აქვს. იმ სიტუაციას, რომელშიც მისი ცხოვრება მიმდინარეობდა და, რომელშიც იგი აღიზარდა, იმ შთაბეჭდილებებსა და განცდებს, რომელთაც განსაკუთრებული ფიქსირებული განწყობები აქვს შექმნილი, რომელიც ასე თუ ისე, მეტად თუ ნაკლებად თვალსაჩინოდ, ყოველთვის შესაფერ პირობებში იჩენს ხოლმე თავს და განსაზღვრული მიმართულებით მოქმედების მზაობას ედება საფუძვლად. თუ აღნიშნულს მხედველობაში მივიღებთ, მაშინ გასაგები გახდება, რომ ყველასათვის ერთი და იგივე ღირებულება როდი აქვს. თითოეული საგანი და მოვლენა, იმის მიხედვით ფასდება, თუ რა მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება შეუძლია, მოთხოვნილებები კი ადამიანებს სხვადასხვაგვარი აქვთ.

როდესაც ადამიანის წინაშე საკითხი დგება, თუ როგორ მოიქცეს, შემდეგი გარემოება იჩენს თავს: იმ შესაძლო მოქმედებათაგან, რომელთაც მისი გონება მიზანშეწონილად სცნობს, მხოლოდ ზოგი იზიდავს მას, მხოლოდ ზოგიერთის მიმართ გრძნობს იგი მზაობას, მხოლოდ ზოგიერთს იწყნარებს, როგორც შესაფერისს, როგორც ჭეშმარიტად მიზანშეწონილს. მოტივაციის აზრი სწორედ ამაში მდგომარეობს, იგი ისეთ მოქმედებას ეძებს და პოულობს, რომელიც პიროვნების ძირითადს, ცხოვრებაში განმტკიცებულ განწყობას შეეფერება.

მოტივაციის პერიოდში განწყობის ჩამოყალიბებაზე გავლენას ახდენს როგორც შინაგანი, ისე გარეგანი ფაქტორები.

თუ სახეზეა დანაშაულებრივი ქცევა, ე.ი. ის წარმოიშვა დანაშაულებრივი ქცევის განწყობის საფუძველზე. მოტივაციის შინაგანი პირობები წარმოადგენს ადამიანის მოტივაციურ სფეროს და სხვა ინდივიდუალურ თავისუფლებებს. თუ მოტივაციის გარეგანი პირობები - სოციალ-ეკონომიკური, სოციალურ-ფსიქოლოგიური, ორგანიზაციული, სამართლებრივი წარმოადგენს დანაშაულებრივი ქცევის საწყისსა და განმსაზღვრელს, მოტივაციის შინაგანი პირობები მნიშვნელოვანია, რადგან იგი თავისებურად მოტივაციის ბიოლოგიურ, ფსიქოფიზიოლოგიურ და ფსიქოლოგიურ დონეებს მოიცავს და მთელ სოციოლოგიურ და სოციალურ-ფსიქოლოგიურ ზეგავლენას ატარებს, რომლებიც პიროვნების არსში შედის. ამიტომაც პიროვნებაზე წარსული კრიმინოლოგიური ზეგავლენის სწორი შეფასება შესაძლებელია მხოლოდ პიროვნების მოტივაციური სფეროს პრიზმაში მისი გარდატეხის გათვალისწინებით.

მოტივაციურ სფეროში საზოგადოებრივზე პირადულის, სოციალურზე ინდივიდუალურის, კულტურულზე ვიტალურის, სულიერზე მატერიალურის, ჩამოყალიბებულზე სიტუაციურის, რაციონალურზე ემოციონალურის, რეალურზე არარეალურის, მთავარზე მეორეხარისხოვანის უპირატესობა ადასტურებს ანტისოციალური ქმედებისაკენ გადახრას და შესაბამისად, დიდი მნიშვნელობა გააჩნია.

რაც შეეხება ქცევის განწყობის ჩამოყალიბებაზე და მათ როლს მოტივაციის პროცესში გარეგანი ფაქტორების ზემოქმედებას: საზოგადოება ვერ იარსებებს, თუ მან ყოველთვის არ მოახდინა იმ ,,ქცევის სტანდარტების” დეკლარირება, რომელიც მასშია გაბატონებული და მორალისა და სამართლის მოთხოვნებს შეესაბამება, ასევე, იგი ვერ იარსებებს, თუ მან მათი შესრულება სხვადასხვაგვარის სანქციებით არ უზრუნველყო. ასეთი პროცესის მიზანია საერთოდ მიღებული ნორმებიდან გადახრის მინიმუმამდე დაყვანა.

დავაკვირდეთ ამ მექანიზმს უფრო ახლოდან, შევეცადოთ განვსაზღვროთ, როგორია მისი არა მარტო ცნობიერი მიზნები, არამედ ობიექტურად მიღწევადი რეზულტატები. ამისათვის კონსტატაცია უნდა მოვახდინოთ იმისა, რომ ქცევის სოციალურად ღირებული აქტები, მათი შინაარსი და მიმართულება დამოკიდებულია პირის მიერ იმ სიტუაციის შეფასებაზე, რომლის ფარგლებშიც ის არსებობს.

თავის მხრივ, ადამიანის მიერ სიტუაციის შეფასება თავისი ,,სოციალური როლის” გათვალისწინებით ხდება, იმისდა მიხედვით, ადამიანთა რა კატეგორიას აკუთვნებს იგი თავს, რა წარმოდგენა აქვს მას საკუთარ თავზე და საკუთარ ,,მე”-ზე.

,,მე-სახე” ადამიანის უაღრესად მნიშვნელოვანი სოციალურ-ფსიქოლოგიური მახასიათებელია. საიდან ჩნდება ადამიანის შეხედულება საკუთარ თავზე, სადაა ,,მე-სახე”-ს შინაარსის წყარო?

ასეთი წყაროა ადამიანის გარემოცვა, სხვა” პირები. მის მოქმედებაზე მათი რეაქციით, მათი შეფასებით ადამიანი მსჯელობს საკუთარ თავზე. ,,მე-სახე”-ს შინაარსი არის ადამიანის წარმოდგენა იმის შესახებ, როგორად თვლიან მას გარშემომყოფნი. ,,პიროვნება - ესაა ადამიანის ფსიქოლოგიურ რეაქციათა ჯამი მის შესახებ გარშემომყოფების აზრზე.”

მნიშვნელოვან მაჩვენებლად, რომელიც ადამიანს საშუალებას აძლევს, საკუთარ თავზე შეხედულება შეიქმნას, გვევლინება მისი შეფასება იმ როლისა, რომელსაც მას, მისი აზრით, გარშემომყოფნი მიაწერენ.

სწორედ ამასთან დაკავშირებით, თავისი წარმოდგენით ადამიანი აფასებს სიტუაციას, რომელსაც ის ყოველდღიურად ხვდება, აფასებს თავის როლს ამ სიტუაციაში და საკუთარ ქცევას ამის შესაბამისად აგებს.

თავის მხრივ, კონკრეტული ქცევებიდან გამომდინარე გარშემომყოფნი მსჯელობენ იმაზე, როგორია მათი ჩამდენი პირი, აძლევენ შეფასებას მის ქცევას, აკუთვნებენ მათ განსაზღვრული კატეგორიის ქცევებს, ისევე როგორც მათ ჩამდენ პირს - განსაზღვრული კატეგორიის პირებს.

თავის მხრივ, ადამიანის დამოკიდებულება განსაზღვრული კატეგორიის პირებისადმი ხელს უწყობს მასში შესაბამისი ,,მე-სახის” ჩამოყალიბებას, რაც მის მიერ წარმოშობილი სიტუაციის შეფასებას განაპირობებს, ეს კი - მისი ქცევის აქტის შინაარსს. ქცევის ეს აქტები ხელახლა ფასდება გარშემომყოფების მიერ, ისინი აძლევენ შეფასებას ადამიანს და ა.შ. კიბერნეტიკის ენით რომ ვთქვათ, წარმოიქმნება ,,სისტემა უკუკავშირით”.

ამრიგად, ყოველივე ზემოთქმულიდან შეიძლება შემდეგი დასკვნის გამოტანა: მოტივაციის პროცესი ადამიანის ქცევის ერთ-ერთი ძირითადი პერიოდია. ამ დროს ხდება სუბიექტის ქცევის შაბლონის არჩევანი, ჩვეულებრივ ხორციელდება მოტივაციის საშუალებით, მოტივაციის პროცესში ხდება არა მარტო ქცევის შედეგების შეფასება, არამედ სიტუაციისაც, რომელშიც მოქმედება მიმდინარეობს. მოტივაციის პროცესი - ესაა სუბიექტისათვის ქცევის შედეგის ფასეულობის გამორკვევა, ამასთან ის ფასდება ქცევის სოციალური შეფასებიდან გამომდინარე. შეიძლება ითქვას, რომ მოტივაციის პროცესი მიმდინარეობს სოციალური კონტროლის ქვეშ, ანდა სოციალური კონტროლი საფუძველს სოციალური მოტივაციის პროცესში პოულობს, ამასთან, მოტივაციის პროცესი მხოლოდ ნებელობით ქცევასთანაა დაკავშირებული.

ამრიგად, დანაშაულებრივი ქცევის ფაქტორებს შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება მოთხოვნილებას, როგორც აქტიურობის წყაროს, მაგრამ მოთხოვნილება არ გვევლინება დანაშაულებრივი ქცევის მიზეზად, რადგანაც მასში მოცემულია მხოლოდ ობიექტი და არა მოთხოვნილების დაკმაყოფილების გზები. ადამიანის მიერ ქცევის შაბლონი იძებნება თვითკონტროლის შესაძლებლობით. თვითკონტროლის შესაძლებლობა - ესაა შესაძლებლობათა სოციალური კონტროლისადმი დაქვემდებარება საერთოდ და სამართლებრივი კონტროლისადმი, კერძოდ:

სამართლებრივი კონტროლი - ესაა სოციალური კონტროლის უმაღლესი ფორმა, რადგან ის მხოლოდ იმ სოციალურ ურთიერთობებს იცავს, რომელთა შენარჩუნებასა და მოწესრიგებაშია დაინტერესებული სახელმწიფო.

დანაშაულის ჩადენა - ესაა თვითკონტროლის საშუალებით სამართლებრივი კონტროლის მოხსნა. სურათი არ იცვლება იმ შემთხვევაში, როცა დანაშაულის ჩადენა ხდება იმპულსურად, რადგან იმპულსური ქცევის დროს ინდივიდს თვითკონტროლისა და შესაბამისი კონტროლის შესაძლებლობა გააჩნია, ე.ი. დანაშაულებრივი ქცევის უშუალო მიზეზად გვევლინება განწყობა, რომელიც მოთხოვნილებებისა და მათი დაკმაყოფილების სიტუაციის საფუძველზე წარმოიშობა. ამასთან, დანაშაულებრივი ქცევის განწყობის ჩამოყალიბება და მისი რეალიზაცია წარმოიშობა სოციალური კონტროლის უშუალო ზეგავლენის ქვეშ. სწორედ ამიტომ, ჩადის რა სუბიექტი დანაშაულს, ამით იგი ავლენს თავის სოციალურ სახეს, შინაგან სამყაროს და ფასეულობათა გარკვეული სისტემისადმი მიზანმიმართულებას. დანაშაულებრივი მოვლენის სუბიექტად გვევლინება მხოლოდ ნებისყოფის სუბიექტი, ე.ი. პირი, რომელსაც აქვს შესაძლებლობა, იმოქმედოს საკუთარი ფსიქოლოგიური შესაძლებლობების გათვალისწინებით, შესაბამისად დაიოკოს მოთხოვნილებათა იმპულსები და მიჰყვეს სამართლის მოთხოვნებს. იყო ნებისყოფის სუბიექტი - ეს ნიშნავს პასუხი აგო საკუთარ ქცევაზე.

სხვადასხვა პირს ქცევის უარყოფითი მოტივაციის ხარისხი განსხვავებული აქვს. ამასთან, ყველა შემთხვევაში ამ პირთა მიერ დანაშაულის ჩადენისაგან თავის შეკავება სხვადასხვა ინტენსივობის კონტრმოტივების ბაზაზე ხდება.

როგორც წესი, დანაშაულებრივი ქცევის მოტივაცია დაკავშირებულია ურთიერთსაწინააღმდეგო მოთხოვნილებების შინაგან კონფლიქტთან, რასაც მოტივთა ბრძოლას უწოდებენ. მოტივთა ბრძოლა - ესაა პირის რამდენიმე მოთხოვნილების შეუთავსებლობა. მოტივები, რომლებიც ერთმანეთს კონკურენციას უწევენ, წარმოადგენს სხვადასხვა სოციალური და ფსიქოლოგიური დონის მოთხოვნილებებს. ანტისაზოგადოებრივი მიმართულების პირებში კონტრმოტივების ფორმირებას ხელს უწყობს ორი გარემოება: 1. სოციალური გამოცდილება მაგ: სასჯელის მოხდა. 2. პიროვნების ინფორმირებულობის დონე ამ სოციალურ-სამართლებრივ მოვლენებზე, რომლებიც დანაშაულის ჩადენასა და სასჯელის დანიშვნას მოჰყვება.

შევეცადოთ გავარკვიოთ, თუ რამდენად დიდია სასჯელის მოტივაციური ზემოქმედება, რაც, თავის მხრივ, სასჯელის ეფექტურობის საკითხთანაა კავშირში. სასჯელის ეფექტურობაზე მოქმედებენ შემდეგი ფაქტორები: 1. სისხლის სამართლებრივი აკრძალვის შესაბამისობა იმ ობიექტურ კანონზომიერებებთან, რომლებიც საზოგადოებაში მოქმედებს; 2. სისხლის სამართლებრივი პრინციპის დაცვა; 3. სასჯელის გარდაუვალობა, რომელიც დანაშაულთა გახსნის ხარისხით, დანაშაულის ჩადენასა და სასჯელის დანიშვნას შორის უმოკლესი ვადის უზრუნველყოფით განისაზღვრება; 4. სისხლის სამართლებრივი პოლიტიკის სტაბილურობით, რაც, როგორც სისხლის სამართლებრივი კანონის, ასევე სასამართლო პრაქტიკის სტაბილურობაში მდგომარეობს; 5. სასამართლო პრაქტიკის საზოგადოებრივ აზრთან შესაბამისობა, რაც, პირველ რიგში, განაჩენის სამართლიანობაზე, საზოგადოებრივი აზრის განაჩენის შესახებ ინფორმირებულობაზეა დამოკიდებული.

ზოგიერთი ავტორი, კერძოდ გამოჩენილი იტალიელი სოციოლოგი ე. ფერმი, აღნიშნავს, რომ სასჯელის საფრთხე ეფექტური საერთოდ არაა და დანაშაულის გაფრთხილება არ შეუძლია. ასეთი მტკიცება, რა თქმა უნდა, სრულებით უსაფუძვლოა, რადგან არსებობს პირთა წრე, რომლებიც დანაშაულს არ ჩადიან იმიტომ, რომ სასჯელის ეშინიათ. საკმარისია დავსვათ კითხვა, - გაიზრდება თუ არა დანაშაულთა რიცხვი, თუ სისხლის სამართლებრივ კანონთა ნორმებს გავაუქმებთ? ნათელი გახდება, რომ ასეთ შემთხვევაში დანაშაულთა რიცხვი გაიზრდება.

საკითხი დგას მხოლოდ იმ კუთხით, რამდენად ეფექტურია სასჯელის საფრთხე, რამდენად დიდი მოტივაციური ზემოქმედება გააჩნია სასჯელს პიროვნების ქცევის განწყობის ჩამოყალიბების პროცესში.

ამ საკითხთან დაკავშირებით ჩვენს მიერ ჩატარებულ იქნა გამოკითხვა. კითხვა შემდეგი ხასიათის იყო: ,,ყოფილხართ თუ არა ისეთ სიტუაციაში, როცა დანაშაულის ჩადენა მოგიტანდათ გარკვეულ სარგებლობას მაგრამ, მიუხედავად ამისა, დანაშაული არ ჩაგიდენიათ: რატომ?” გამოკითხული იქნა 70 პირი. პასუხები პროცენტული მონაცემების მიხედვით ასე განაწილდა:

ა) სინდისმა არ მომცა ნება - 50%

ბ) სასჯელის შიშით - 4,3%

გ) სირცხვილი ხალხის წინაშე - 12,8%

დ) ასეთი საქციელისადმი სიძულვილით - 4,3%

ე) პრინციპული მოსაზრებებით - 17,2%

ვ) გაუბედაობით - 11,4%

იგივე პირებმა პასუხი გასცეს მეორე კითხვაზეც: მაშინ, როცა დანაშაულის ჩადენისაგან ერთ-ერთი ამ მოსაზრებით თავი შეიკავეთ, ჰქონდა თუ არა სასჯელის შიშს რაიმე მნიშვნელობა თქვენთვის და თუ ჰქონდა, როგორი?

ა) გადამწყვეტი - 8,6%

ბ) გარკვეული - 54,3%

გ) არავითარი - 37,5%

როგორც ამ გამოკითხვიდან ჩანს, სასჯელის შიშს პიროვნების მიერ საკუთარი ქცევის განსაზღვრის დროს გარკვეული მნიშვნელობა აქვს, და თუ მისი მოტივაციური ზემოქმედება პიროვნების ქცევის ერთ-ერთი ძირითადი განმსაზღვრელი ფაქტორი არაა, ამის მიზეზი უნდა ვეძებოთ არა თვით სასჯელის არასრულყოფაში, არამედ საზოგადოებაში შექმნილ ატმოსფეროში. ჯერ კიდევ მონტესკიე წერდა: ,,ჩაუღრმავდით ყოველგვარი აშვებულობისა და არეულობის მიზეზებს და თქვენ დაინახავთ, რომ ისინი წარმოდგება არა სასჯელის სისუსტისაგან, არამედ დანაშაულის დაუსჯელობისაგან”.

ამგვარად, სისხლის სამართლებრივი კანონმდებლობა, კერძოდ, სასჯელის სოციალური ეფექტურობა დამოკიდებულია:

1. კანონში საზოგადოებრივად საშიში მოვლენის ყველაზე არსებითი ნიშნების დროულ და სრულ ასახვაზე;

2. სისხლის სამართლებრივ კანონსა და საზოგადოებრივ მართლშეგნების ძირითად მორალურ კრიტერიუმებს შორის კავშირის ხარისხის გამოხატულებაზე;

3. მოქმედი სისხლის სამართლებრივი კანონისა და სხვა ობიექტური ფაქტორების სწორ შეთავსებით ადამიანის ქცევის რეგულირებაზე.

4 სისხლის სამართლებრივი კანონის შექმნისა და მისი გამოყენების დროს გამოჩენილ ყურადღებაზე, რომელიც სისხლის სამართლებრივი კანონის პრინციპული ელემენტების სტაბილურობას უზრუნველყოფს.

ამგვარად, ჩვენ შევეცადეთ, გავრკვეულიყავით სასჯელის მოტივაციური ზემოქმედების პრობლემაში, ამ მიზნით, ჩვენ გავეცანით სასჯელის შესახებ თეორიებს, ყურადღება გავამახვილეთ სასჯელის მიზნებზე, კერძოდ, მის ძირითად მიზანზე - ზოგად პრევენციაზე. უზნაძის განწყობის თეორიის საფუძველზე შევეცადეთ, გადმოგვეცა ადამიანის ქცევის სტრუქტურა და მასში მოტივაციის ადგილი. ჩვენი მიზანი იყო, განგვესაზღვრა სასჯელის, როგორც ადამიანის განწყობის შექმნისას და მისი როლი მოტივაციისა და მისაღები ქცევის არჩევის დროს ობიექტური რეალობის ზეგავლენა. ამის გათვალისწინებით, შეიძლება შემდეგი დასკვნის გამოტანა:

სასჯელის ძირითად მიზანს შეადგენს დანაშაულის გაფრთხილება. იმისათვის, რომ ეს მიზანი მიღწეულ იქნას, აუცილებელია სასჯელმა ზემოქმედება მოახდინოს ადამიანის ფსიქიკაზე, ერთ-ერთი განმსაზღვრელი როლი ითამაშოს მისი ძირითადი ცხოვრებისეული განწყობების ჩამოყალიბებისას. სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს სასჯელის, როგორც ობიექტური რეალობის ჩამოყალიბება, რაც, ჩვენი აზრით, არა მარტო გარკვეული ქმედებისათვის სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაწესებაში მდგომარეობს, არამედ ამ ქმედებისათვის დასჯის გარდაუვალობის ატმოსფეროს შექმნაში. რამდენადაც სრულყოფილი არ უნდა იყოს სასჯელი, რამდენადაც არ უნდა ასახავდეს ის საზოგადოებაში არსებულ სიტუაციას, თუ მისი გარდაუვალობა არ იქნა უზრუნველყოფილი, სასჯელს ძალიან მცირე, შეიძლება ითქვას, არავითარი ზემოქმედების მოხდენა არ შეეძლება ადამიანის ქცევაზე, ე.ი. იმისათვის, რომ სასჯელის ჯეროვანი მოტივაციური ზემოქმედება უზრუნველყოფილ იქნას, ანუ სასჯელის მეშვეობით, სახელმწიფომ მისი საზოგადოების ყველა წევრის მისთვის სასურველი მოქმედება უზრუნველყოს, აუცილებელია, პირველ რიგში, საზოგადოებაში არსებულ პირობებთან თვით სასჯელის შესაბამისობა, რადგან დანაშაულებრივმა ქცევამ გაკიცხვა გამოიწვიოს არა მარტო სახელმწიფოს, არამედ საზოგადოების ყველა წევრის მხრიდან და, ამასთან, სასჯელმა საზოგადოებაში გარკვეული მხარდაჭერა ჰპოვოს. ასევე აუცილებელია, რომ დანაშაულებრივ ქცევას გარდაუვალად და ამასთან დროულად, მოჰყვეს სასჯელის დანიშვნა. არც ერთი დანაშაულებრივი ქმედება დაუსჯელი არ უნდა დარჩეს. მართალია, შესაძლებელია, რომ ესა თუ ის დანაშაული გაუხსნელი დარჩეს, მაგრამ, ამ შემთხვევაში, სახეზე უნდა იყოს ის ფაქტი, რომ სახელმწიფოს, კერძოდ, სამართალდამცავი ორგანოების მხრიდან დამნაშავის დასჯისათვის ყველაფერია გაკეთებული. რაც უფრო სრულად იქნება ეს საკითხები მოგვარებული, მით უფრო დიდი პრევენციული ძალა ექნება სასჯელს და, აქედან გამომდინარე, მით უფრო დიდ მოტივაციურ ზემოქმედებას მოახდენს იგი, როგორც ობიექტური რეალობა, ადამიანის ქცევის პროცესში.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. უზნაძე დ. ,,ზოგადი ფსიქოლოგია”, ტომი მე-3-მე-4, თბილისი 1964 წელი.

2. ნათაძე რ. ,,ზოგადი ფსიქოლოგია”, თბილისი 1971 წელი.

3. როგავა ნ. ,,არასრულწლოვანთა დანაშაულებრივი ქცევის პედაგოგიურ-ფსიქოლოგიური საკითხები”.

4. ჩხარტიშვილი შ. ,,ნებისმიერი ქცევის მოტივის პრობლემა”, ქუთაისი 1958 წელი.

5. Шаргородский М. Д. ,,Наказание - его цели и эффективность”, Ленинград 1973 г.

6. Шаргородский М. Д. ,,Наказание по уголовному праву”, Ленинград 1952 г.

7. Ной И. C. ,,Вопросы теории наказания в советском уголовном праве”.

8. Бекария Ч. О. ,,О преступлениях и наказаниях”, 1939 г. ,,Юриздательство”.

9. Анденес И. ,,Наказание и предупреждение преступления”, Москва 1979 г.

10. Якобсон П. М. ,,Психологические проблемы мотивации поведения человека”, 1969 г.

11. Криминальная мотивация, ред. Кудрявцев, Москва 1986 г.

12. Яковлев А. М. ,,Преступность и социальная психология”, Москва 1971 г.

13. Бентам ,,Введение в основание нравств и законодательства”, ,,Основы начала гражданского кодекса. Основы начала уголовного кодекса”. 1867 г.

14. Фоиницкий ,,Учение о наказании в связи с тюрьмовведением”, 1889 г.

15. Петроградский ,,О мотивах человеческих поступков”, 1904 г.

16. Уонсон ,,Психология как наука о поведении”, 1926 г.

17. Фрейд З. ,,Влечения и их судьба. Основные психологические теории в психоанализе”.

18. Мак. Даугол У. ,,Основные проблемы социальной психологии”, 1916 г.

19. Dollard et-al Frustration and Aggression. 1939.

20. William Stern. ,,Allgemeine Psychologic auf personalistischen Grundlage”. 1935.

21. Kurt Lewin - Untersuchurgen Zur Hand. lurgs und affest - Psychologic. H. Vorsatz wille and Bedurfris (Zeischvift fur Psychologi and ihre Crerzwissrschafte) 7.

მირანდა გურგენიძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის XV კარში გათვალისწინებულია დანაშაულებები: აგრესიული ომის დაგეგმვა, მომზადება, გაჩაღება ან წარმოება, საქვეყნოდ მოწოდება აგრესიული ომის გაჩაღებისაკენ, მასობრივი მოსპობის იარაღის დამზადება ან გავრცელება, ომის დროს აკრძალული საშუალების ან მეთოდის გამოყენება, გენოციდი, ეთნიკური წმენდა, ეკოციდი და სხვა. ყველა ეს დანაშაული რეგულირებულია საერთაშორისო სამართლის ნორმებით და მიმართულია კაცობრიობის მშვიდობისა და უშიშროებისაკენ.

აგრესიული ომი არის მშვიდობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული, რომელიც ხელყოფს სახელმწიფოს სუვერენიტეტს, ტერიტორიულ მთლიანობას, პოლიტიკურ დამოუკიდებლობას და სხვა. საერთაშორისო სამართალი კრძალავს აგრესიული ომს და მას დასჯადად აცხადებს. არ არის აუცილებელი აგრესიული ომი წარიმართოს უშუალოდ სხვა სახელმწიფოს მიერ. ბოლო წლებში ჩამოყალიბდა აგრესიის ახალი სახე, რომელიც არა გარედან, არამედ სახელმწიფოს, მის ტერიტორიულ მთლიანობას შიგნიდან ემუქრება. ყოველი სახელმწიფო მოვალეა, თავს შეიკავოს თავის საერთაშორისო ურთიერთობებში აგრესიული ომის წარმოებისაგან, რომელიც ამა თუ იმ სახელმწიფოს ტერიტორიული ხელშეუხებლობის ან პოლიტიკური დამოუკიდებლობის წინააღმდეგაა მიმართული. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიზნებისა და პრინციპების შესაბამისად, აკრძალულია აგრესიული ომის პროპაგანდა, მისი დაგეგმვა, მომზადება, გაჩაღება ან წარმოება, რაც საზოგადოებრივი საშიშროების მიხედვით პირველ ადგილზეა წარმოდგენილი. ამ დანაშაულის უშუალო ობიექტია სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობათა სისტემა, საზღვრების დაცვა, ტერიტორიული მთლიანობა და სხვა. ობიექტური მხარედ ითვლება აგრესიული ომის დაგეგმვა, მომზადება, გაჩაღება ან წარმოება.

აგრესიული ომის დაგეგმვაში იგულისხმება ისეთი მოქმედებების უზრუნველყოფა, რომელიც აგრესიულ ომს დაწყებისათვის ამზადებს. მომზადება ნიშნავს არსებული გეგმის განხორციელებას, სამხედრო ტექნიკის საბრძოლო მდგომარეობაში მოყვანას, ცოცხალი ძალის მობილიზებას და სხვა. გაჩაღება გულისხმობს ამა თუ იმ მოქმედების დამთავრებას და აგრესიის პირველი აქტის დაწყებას, ხოლო წარმოება იმით განსხვავდება ზემოაღნიშნული ეტაპებისაგან, რომ ორგანიზატორები არა მარტო გეგმავენ, ამზადებენ ან აჩაღებენ ამ ომს, არამედ ომს სრულიად შეგნებულად, მიზანდასახულად აწარმოებენ. აგრესიული ომის წარმოება აღნიშნული სამი ეტაპის ლოგიკური დასასრულია და ცხადია გაზრდილია სასჯელის ვადები.

აგრესიულ აქტად ჩაითვლება: ა) ერთი სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალების სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე შეჭრა ან თავდასხმა; ნებისმიერი სამხედრო ოკუპაცია, თუნდაც დროებითი, რომელიც ასეთი თავდასხმის შედეგია; სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიის ან მისი ნაწილის ძალის გამოყენებით ანექსია. ბ) ერთი სახელმწიფოს მიერ სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიის დაბომბვა, ნავსადგურების ან ნაპირების ბლოკადა. გ) ერთი სახელმწიფოს ქმედება, რომელიც სხვა სახელმწიფოს საშუალებას აძლევს, გამოიყენოს მისი ტერიტორია მესამე სახელმწიფოს წინააღმდეგ აგრესიის ჩადენისათვის. დ) ერთი სახელმწიფოს მიერ ან მისი სახელით სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე შეიარაღებული ბანდების, ჯგუფების, რეგულარული ან დაქირავებული ძალების შეგზავნა, რასაც იმდენად სერიოზული სახე აქვს, რომ იგი აგრესიის ნაირსახეობად შეიძლება ჩაითვალოს. ე) სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალების სხვა სახელმწიფოს სახმელეთო, საზღვაო, ან საჰაერო ძალებზე თავდასხმა. აგრეთვე სხვა ქმედებების განხორციელება, რომელიც უშიშროების საბჭოს მიერ დაკვალიფიცირდება როგორც აგრესია, რადგანაც ამა თუ იმ ქმედების აგრესიად აღიარება მხოლოდ უშიშროების საბჭოს პრეროგატივაა.

დანაშაულის შემადგენლობა ფორმალურია და დამთავრებულად ითვლება იმ ქმედების დაწყების მომენტიდან, რომელიც სისხლის სამართლის ნორმითაა გათვალისწინებული.

დანაშაულის სუბიექტური მხარე გამოიხატება პირდაპირ განზრახვაში. დანაშაულის სუბიექტს სურს თავისი ქმედების შედეგად განხორციელებული შედეგის მიღება, და შეგნებული აქვს ამ შედეგის საზოგადოებრივი საშიშროება. ამ დანაშაულის სუბიექტი არის ის პირი, რომელსაც სახელმწიფოში საპასუხისმგებლო თანამდებობა აქვს დაკავებული. რამდენადაც ეს დანაშაული საერთაშორისო ხასიათისაა, აქ აუცილებლად ჩართულია მეორე სახელმწიფოს ინტერესები, თუმცა, არის შემთხვევები, როდესაც აგრესიას ქვეყნის შიგნით აქვს ადგილი. ამ შემთხვევაში სუბიექტი შეიძლება იყოს რიგითი მოქალაქე. ხშირ შემთხვევაში ამ დანაშაულის სუბიექტი თანამდებობის პირია, ე.ი. იგი სპეციალური სუბიექტია.

ერთ-ერთ მნიშვნელოვან დანაშაულს წარმოადგენს აგრესიული ომის გაჩაღებისაკენ საქვეყნოდ მოწოდება. ერთი შეხედვით, ამ მუხლის ცალკე გამოყოფა სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტში არ არის აუცილებელი, მაგრამ, თუ დავუკვირდებით, ცხადი გახდება, რომ აგრესიული ომის გაჩაღებისაკენ საქვეყნოდ მოწოდება გულისხმობს დანაშაულის სუბიექტის ხალხისადმი აგრესიული ომის წარმართვისაკენ საჯაროდ მოწოდებას, რაც ხალხის ფსიქოლოგიაზე ზეწოლის ერთ-ერთი ფორმაა. საჯაროდ მოწოდება ხშირად აგრესიული ომის წარმოების საწყის ეტაპს წარმოადგენს. ამ დანაშაულის ობიექტი არის საზოგადოებრივი ურთიერთობა და უშიშროება. ობიექტური მხარე ხასიათდება აგრესიული ომის გაჩაღებისაკენ საქვეყნოდ მოწოდებაში, რომელიც შეიძლება გამოიხატოს ნებისმიერი ფორმით, ზეპირად ან წერილობით. დანაშაული კიდევ უფრო მძიმედ ჩაითვლება, თუ იგი ჩადენილია საინფორმაციო საშუალებების გამოყენებით ან დიდი მოხელის მიერ. აღნიშნული დანაშაულის დაფიქსირებისათვის აუცილებელია რომ აგრესიული ომის გაჩაღებისაკენ მოწოდება საქვეყნოდ ინფორმირებული იყოს, მაგალითად, შესაბამისი ხასიათის ლოზუნგების გაკვრა და სხვა. დანაშაულის შემადგენლობა ფორმალურია, იგი დამთავრებულად ითვლება აღნიშნული მოქმედებების შესრულებისას, მიუხედავად მომავალში განხორციელებული მოვლენებისა და განვითარებული შედეგებისა. თუ თანამდებობის პირი ჩაიდენს მოქმედებას, რომელიც აგრესიული ომის გაჩაღებას ხელს უწყობს და ეს ქმედება აგრესიული ომის გაჩაღების საქვეყნოდ მოწოდებაზე იქნება დაფუძნებული, მაშინ, ეს პირი მის მიერ ჩადენილ ქმედებაზე დამოუკიდებლად აგებს პასუხს. სუბიექტური მხარე გამოიხატება პირდაპირ განზრახვაში. დანაშაულის სუბიექტს შეგნებული აქვს, რომ იგი ხალხს აგრესიული ომის გაჩაღებისაკენ საქვეყნოდ მოუწოდებს. დანაშაულის მოტივი შეიძლება იყოს სხვადასხვა და არ მოქმედებდეს მის კვალიფიკაციაზე. დანაშაულის სუბიექტად ითვლება 16 წელს მიღწეული პირი.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტით, აკრძალულია ქიმიური, ბიოლოგიური ან მასობრივი მოსპობის სხვა იარაღის დამზადება, შეძენა ან გასაღება. ზოგიერთი სახელმწიფოს არსენალში იმ ტიპის იარაღის საკმაოდ დიდი მარაგია დაგროვილი, რომლის გამოყენება კაცობრიობას საფრთხეს უქმნის. დღის წესრიგში დგას ამგვარი იარაღის ლიკვიდაცია და მათი წარმოების შეწყვეტა. ამის თაობაზე სახელმწიფოთა შორის იდება სხვადასხვა ხელშეკრულება თუ შეთანხმება, რათა კაცობრიობის მშვიდობის წინააღმდეგ მიმართული იარაღების წარმოებას, შეძენასა თუ გასაღებას საბოლოოდ ბოლო მოეღოს. 1972 წლის 10 აპრილს ხელმოწერილი კონვენცია ეხება ბაქტერიოლოგიური, ბიოლოგიური და ტოქსიკური იარაღის დამუშავების, წარმოების და დაგროვების შესახებ აკრძალვას. ამ კონვენციის ძალით, მხარეები ვალდებულებას იღებენ, რომ არასოდეს არ შექმნიან, დააგროვებენ ან შეიძენენ და შეინახავენ ამ სახის იარაღს. ბუნებრივია, კონვენციას სავალდებულო ხასიათი აქვს მხოლოდ მისი მონაწილე მხარეებისათვის. ამ დანაშაულის ობიექტური მხარე გამოიხატება ქიმიური, ბიოლოგიური ან მასობრივი მოსპობის სხვა იარაღების დამზადება, შეძენა, გასაღებაში. სუბიექტი არის ნებისმიერი 16 წელს მიღწეული პირი. სუბიექტური მხარე კი პირდაპირ განზრახვაში გამოიხატება.

1993 წლის 14 იანვარს პარიზში ხელი მოეწერა კონვენციას ,,ქიმიური იარაღის აკრძალვის, განლაგების, წარმოების, შენახვის და გამოყენების შესახებ”, რის თანახმადაც საქართველომ ვალდებულება იკისრა, ზემოაღნიშნული იარაღის გამოყენების აკრძალვის შესახებ.

დღეისათვის, მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესი შესაძლებელს ხდის, შეიქმნას ეფექტური და ძლიერი მასობრივი მოსპობის იარაღები. თანამედროვე პერიოდში მზადდება ისეთი იარაღები, როგორიცაა ნეიტრონის, გენეტიკური, სხივური დაზიანების იარაღები, რომელთაც გამანადგურებელი ანდა დამაზიანებელი თვისებები გააჩნია. ამ დანაშაულის ობიექტია საზოგადოებრივი უშიშროება და მშვიდობა, რომელიც შეიძლება ამ ქმედების განხორციელების შედეგად იქნას დარღვეული.

თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი კრძალავს ომის წარმოებისას საბრძოლო იარაღების ისეთი საშუალებების გამოყენებას, რომლებიც მშვიდობიან მოსახლეობას მასიურ მოსპობას უქადის. სსსკ პროექტით აკრძალულია სამხედრო ტყვესადმი ან მოსახლეობისადმი სასტიკი მოპყრობა. საერთაშორისო სამართალში არსებობს ნორმები, რომლებიც მეომარი მხარეებისაგან მოწინააღმდეგისადმი ჰუმანურ მოპყრობას მოითხოვს. მაგალითად, აკრძალულია ტყვეთა და მშვიდობიანი მოსახლეობის განადგურება, ასევე დაუცველი ქალაქების, სოფლების, ნაგებობების დაბომბვა და მათზე თავდასხმა. სამხედრო ტყვის ცნებაში იგულისხმება მტრის ხელში ჩავარდნილი პირი, რომელიც მეორე მხარის შეიარაღებულ ძალებს ეკუთვნის, ანუ შეიარაღებული ძალების პირადი შემადგენლობის წევრები, პარტიზანები, მოხალისეთა რაზმები, ასევე არაკომბატანტებიც. როგორც ცნობილია, არაკომბატანტები (არამეომარი) არიან პირები, რომლებიც საბრძოლო ოპერაციებში უშუალოდ არ ღებულობენ მონაწილეობას (ჟურნალისტები, სამღვდელო პირები და სხვა),მაგრამ შეიძლება საბრძოლო მოქმედების ადგილებში აღმოჩნდნენ. კომბატანტზე (მეომარი) და არაკომბატანტზე ვრცელდება სამხედრო ტყვეობის რეჟიმი. სახელმწიფო ვალდებულია ჰუმანურად მოეპყრას ტყვეს, თავი შეიკავოს ისეთი ქმედების განხორციელებისაგან, რომელიც მას ფიზიკურად ან სულიერად დაამახინჯებს. სამხედრო ტყვეს უნდა ეძლეოდეს ისეთივე საჭმელი და თავშესაფარი, რაც ადგილობრივ შეიარაღებულ ძალებს გააჩნიათ. სამხედრო ქონებისა და ქაღალდების გარდა, ტყვეს არ ჩამოერთმევა მისი პირადი ნივთები. ამ მოთხოვნის დარღვევის შემთხვევაში დგება პასუხისმგებლობის საკითხი. აკრძალულია აგრეთვე, მოსახლეობის დეპორტაცია, ოკუპირებულ ტერიტორიაზე ეროვნული ქონების მართლსაწინააღმდეგო მითვისება, შეიარაღებულ კონფლიქტში აკრძალული საშუალების ან მეთოდის გამოყენება. შეიარაღებულ კონფლიქტში საქართველოს მიერ აღიარებული საერთაშორისო ხელშეკრულებით აკრძალული საშუალების ან მეთოდის გამოყენებაში იგულისხმება ის ქიმიური, ბიოლოგიური, მასობრივი მოსპობის იარაღის გამოყენება, რომელიც აღნიშნული ხელშეკრულებით აკრძალულია. ობიექტური მხარე გამოიხატება: ა) სამხედრო ტყვის ან მოსახლეობის დეპორტაციაში; ბ) ოკუპირებულ ტერიტორიაზე ეროვნული ქონების მითვისებაში; გ) შეიარაღებულ კონფლიქტში საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებით აკრძალული საშუალებების ან მეთოდების გამოყენებაში. 

თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში მოქმედებს ოკუპირების სამართლებრივი რეჟიმი, რომლის მიხედვით, სამხედრო მოქმედებების დროს, მტრის ტერიტორიის ოკუპაცია დროებით ხასიათს უნდა ატარებდეს. მოსახლეობა, რომელიც ომში არ მონაწილეობს, სარგებლობს ხელშეუხებლობით. ოკუპანტის მოვალეობაა პატივი სცეს ოკუპირებული ტერიტორიის მოსახლეობას და მათ ტრადიციებს. ომის დროს აკრძალული საშუალებებისა და მეთოდების გამოყენებაში იგულისხმება აგრეთვე საერთაშორისო ხელშეკრულებით აკრძალული მასობრივი განადგურების ან რომელიმე სახის იარაღის გამოყენება. სუბიექტი ამ დანაშაულისა არის ნებისმიერი 16 წელს მიღწეული პირი, ხოლო სუბიექტური მხარე ხასიათდება პირდაპირი განზრახვით.

მსოფლიო ხშირად ყოფილა ეკოლოგიური კატასტროფების მომსწრე, რომელიც კაცობრიობის მშვიდობისა და უშიშროებისათვის მეტად საშიშია, ამიტომ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტში განსაზღვრულია ეკოციდის ცნება, ანუ ,,ატმოსფეროს, მიწის, წყლის რესურსების მოწამვლა ან მცენარეული თუ ცხოველთა სამყაროს მასობრივი განადგურება, რასაც შეეძლო ეკოლოგიური კატასტროფა გამოეწვია”. ბუნებრივია, ყველა ზემოაღნიშნულ პირობებს შეუძლია დიდი ნგრევა და ადამიანთა მსხვერპლი გამოიწვიოს. 1976 წლის გენერალური ასამბლეის XXXI სესიაზე გამოტანილ იქნა კონვენცია გარემოზე ზემოქმედების საშუალებით, სამხედრო ან რომელიმე მტრული მიზნით გამოყენების აკრძალვის შესახებ. ასეთ საშუალებად ითვლება ხელოვნური მიწისძვრა და წყალდიდობა, ფაუნის განადგურება და სხვა. ამ საშუალებათა გამოყენება აკრძალულია სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიისა და საჰაერო სივრცის დაზიანების მიზნით. ამრიგად, დანაშაულის ობიექტია საზოგადოებრივი მშვიდობა და უშიშროება, რომელიც შეიძლება ამ ქმედობათა განხორციელების შედეგად იქნას ხელყოფილი. ობიექტური მხარე ხასიათდება ა) ატმოსფეროს, მიწის ან წყლის რესურსების მოწამვლაში. ბ) მცენარეული თუ ცხოველთა სამყაროს მასობრივ განადგურებაში. ამ დანაშაულის სუბიექტი არის 16 წელს მიღწეული პირი, ხოლო სუბიექტური მხარე ხასიათდება პირდაპირი ან არაპირდაპირი განზრახვით. პირს შეცნობილი აქვს თავისი ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება განსაზღვრავს, რომ ამ ქმედებას შეიძლება ეკოლოგიური კატასტროფა მოჰყვეს, მაგრამ მის შესაჩერებლად არაფერს არ აკეთებს; ან პირს არ სურს ეკოლოგიური კატასტროფის დადგომა, ამის მიმართ მას არაპირდაპირი განზრახვა გააჩნია, მაგრამ შეეძლო და უნდა გაეთვალისწინებინა, რომ მის მიერ განხორციელებულ ქმედებას (ატმოსფეროს, მიწის, წყლის რესურსების მოწამვლა, მცენარეული თუ ცხოველთა სამყაროს მასობრივი განადგურება) ეკოლოგიური კატასტროფის გამოწვევა შეეძლო.

1970 წლის გაეროს დეკლარაციაში საერთაშორისო სამართლის პრინციპების შესახებ განსაზღვრულია, რომ ყოველი სახელმწიფო მოვალეა, თავი შეიკავოს არარეგულარული ძალებისა და შეიარაღებული ბანდების, მათ შორის დაქირავებულ პირთა და მოხალისეების სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე გადასხმისაგან. არსებობს უამრავი კონვენცია, რომლებიც დაქირავებული პირის სტატუსს განსაზღვრავს და მას კომბატანტის სტატუსისაგან მიჯნავს. 1977 წლის კონვენციის ,,ჟენევის 1949 წლის 12 აგვისტოს კონვენციის დამატებითი №1 ოქმი” მიხედვით: ა) დაქირავებულ მეომრებს არა აქვთ უფლება, ფლობდნენ კომბატანტის ან სამხედრო ტყვის სტატუსს. ბ) დაქირავებული მეომარი არის ნებისმიერი პირი, რომელიც სპეციალურად არის დაშვებული ადგილზე, რათა შეიარაღებულ კონფლიქტში იბრძოლოს. დ) უშუალოდ მონაწილეობს შეიარაღებულ მოქმედებებში. ე) სამხედრო მოქმედებებში ერთადერთი სურვილით მონაწილეობს - მიიღოს პირადი მოგება. მას კონფლიქტში მყოფი მხარე უშუალოდ ან მესამე პირის მეშვეობით დაპირდა მატერიალურ ანაზღაურებას, რომელიც ამ ქვეყნის შეიარაღებული ძალების შემადგენლობაში შემავალი იმავე რანგის და ფუნქციების კომბატანტისათვის განკუთვნილ ანაზღაურებას ბევრად აღემატება. ვ) არ არის კონფლიქტში მყოფი მხარის არც მოქალაქე და არც პირი, რომელიც კონფლიქტში მყოფი მხარის კონტროლის ქვეშ მყოფ ტერიტორიაზე მუდმივად ცხოვრობს. ზ) არ შედის კონფლიქტში მყოფი მხარის შეიარაღებული ძალების პირად შემადგენლობაში. თ) არ არის გაგზავნილი კონფლიქტში მონაწილე ქვეყნის მიერ ოფიციალური ვალდებულებების აღსასრულებლად მისი შეიარაღებული ძალების შემადგენლობის სახით. 

ქართულ სინამდვილეში მწვავედ დგას აფხაზეთში კონფლიქტის დროს აფხაზთა მიერ დაქირავებულ პირთა პასუხისმგებლობის საკითხი, რამდენადაც ეს პირები განხილული არიან არა როგორც კომბატანტი ანუ მეომარი მხარე, არამედ როგორც ბანდიტთა დაჯგუფებები. ზემოაღნიშნული კონვენციის ერთგვარ გამოძახილს წარმოადგენს საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტში არსებული მუხლი: დაქირავებულის მონაწილეობა შეიარაღებულ კონფლიქტში, რომლის მიხედვით, შეგროვება, გაწვრთნა, დაფინანსება ან დაქირავებულის პირის სხვაგვარი მატერიალური უზრუნველყოფა, აგრეთვე შეიარაღებულ კონფლიქტში მისი გამოყენება ან მონაწილეობა, დასჯად ქმედებად არის გამოცხადებული. დანაშაული მძიმდება, თუ ქმედება ჩადენილია სამსახურეობრივი მდგომარეობის გამოყენებით ან არასრულწლოვანის მიმართ. ობიექტური მხარე გამოიხატება შემდეგში: ა) შეგროვება, გაწვრთნა, დაფინანსება ან დაქირავებულის სხვაგვარი მატერიალური უზრუნველყოფა. ბ) შეიარაღებულ კონფლიქტში ან საომარ მოქმედებაში დაქირავებულის გამოყენება, ასევე სხვა ქმედების განხორციელება, რომელიც ჩადენილია სამსახურეობრივი მდგომარეობის გამოყენებით ან არასრულწლოვანის მიმართ. დანაშაულის სუბიექტია 16 წელს მიღწეული პირი. ხოლო ამ მუხლის მეორე პუნქტით გათვალისწინებული ქმედობის განხორციელებისას, პირი სპეციალურ სუბიექტად გვევლინება, რადგანაც ქმედების შესრულება სამსახურეობრივი მდგომარეობის გამოყენებით ხდება. სუბიექტური მხარე კი პირდაპირ განზრახვაში გამოიხატება.

1948 წლის 8 დეკემბერს გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებულ იქნა კონვენცია გენოციდის წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ, რომელიც გენოციდს განსაზღვრავს როგორც ,,მოქმედებას, რომლის მიზანია მთლიანად ან ნაწილობრივ გაანადგუროს ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი, ან რელიგიური ჯგუფი.” ყოველი სახელმწიფო მოვალეა მკაცრად იბრძოლოს ამ დანაშაულის წინააღმდეგ. გენოციდი ორი სიტყვის ბერძნულის ,,genos” (გვარი, ტომი) და ლათინურის ,,caedo” (ვკლავ, ვხოცავ) შეერთების საფუძველზეა აღმოცენებული. გენოციდი კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულია. იგი საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტში შემდეგნაირადაა ჩამოყალიბებული: ,,ქმედება, ჩადენილი შეთანხმებული გეგმის განსახორციელებლად რომელიმე ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი, რელიგიური ანდა სხვა რაიმე ნიშნით გაერთიანებული ჯგუფის მთლიანად ან ნაწილობრივ მოსასპობად, რაც გამოიხატება ასეთი ჯგუფის წევრთა მკვლელობით, მათი ჯანმრთელობის მძიმე დაზიანებით, ცხოვრების მძიმე პირობების განზრახ შექმნით, შობადობის ძალით შემცირებით, ან ბავშვის იძულებითი გადაცემით ერთი ეთნიკური ჯგუფიდან მეორეში.” ამ დანაშაულის სიმძიმე იმაში მდგომარეობს, რომ აქ დანაშაულის ობიექტია არა ცალკეული პირის სიცოცხლე ან ჯანმრთელობა, არამედ, რომელიმე ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი, რელიგიური ანდა სხვა ნიშნით გაერთიანებულ პირთა ჯგუფის სიცოცხლე და ჯანმრთელობა. სუბიექტი არის ნებისმიერი 16 წელს მიღწეული პირი. სუბიექტური მხარე გამოიხატება პირდაპირ განზრახვაში. გენოციდის ობიექტური მხარე გამოიხატება ამ მუხლის დისპოზიციაში განსაზღვრული მოქმედებების შესრულებაში, ანუ ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი, რელიგიური ჯგუფის პირთა მთლიანად ან ნაწილობრივ მოსასპობ მოქმედებაში, აღნიშნული ჯგუფის წევრთა მკვლელობაში, მათ მძიმე დაშავებაში, ისეთი პირობების შექმნაში, რომელიც მათი მთლიანად ან ნაწილობრივ განადგურების, შობადობის ძალით შემცირებისა ან ბავშვის ერთი ეთნიკური ჯგუფიდან მეორეში იძულებითი გადაცემითაა გამიზნული.

გენოციდის ტიპური მაგალითია საქართველოში, გაგრაში მომხდარი ტრაგედია, რომლის ორგანიზატორებს კაცობრიობის მშვიდობისა და უშიშროების წინააღმდეგ დანაშაულის ჩადენა ედებათ ბრალად. მათი ეს ქმედება არაერთხელ იქნა დაგმობილი საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ.

ბოლო დროს განვითარდა გენოციდის ახალი ფორმა, რომელიც ეთნიკური წმენდის სახელითაა ცნობილი და გამოიხატება ერთი ეთნიკური ან რელიგიური ჯგუფის მიერ შემუშავებულ მიზანდასახულ პოლიტიკაში, რომელიც გარკვეული გეოგრაფიული რაიონებიდან სხვა ეთნიკური თუ რელიგიური ჯგუფის, სამოქალაქო მოსახლეობის ძალისმიერი და ტერორისტული მეთოდებით განდევნისკენაა მიმართული.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტში აღნიშნულია: ,,ეთნიკური წმენდა, ესე იგი ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი ან რელიგიური ჯგუფის დეპორტაცია ან მისი სხვაგვარი იძულებითი გასახლება მუდმივი საცხოვრებელი ადგილიდან.” ობიექტური მხარე გამოიხატება დისპოზიციაში აღნიშნული მოქმედებების განხორციელებაში, სუბიექტური მხარე კი პირდაპირ განზრახვაში, რადგანაც დანაშაულის სუბიექტს თავისი ქმედებით გამოწვეული საზოგადოებრივი შედეგი შეცნობილი აქვს და ამ შედეგის დადგომა სურს. როგორც ცნობილია, ამ დანაშაულს თან ახლავს მკვლელობა, წამება, თვითნებური დასჯა, გაუპატიურება, მოსახლეობის საკუთრების განადგურება და სხვა. ხოლო ზემოაღნიშნულ მუხლში ამ დანაშაულის ხასიათი და საზოგადოებრივი საშიშროება სრულად არ არის წარმოჩინებული, ამიტომ მიზანშეწონილად მიგვაჩნია ამ მუხლის დისპოზიციას დაემატოს შემდეგი წინადადება: ,,ეთნიკური წმენდა, ესე იგი ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი ან რელიგიური ჯგუფის დეპორტაცია ან მისი სხვაგვარი იძულებითი გასახლება მუდმივი საცხოვრებელი ადგილიდან, რასაც მოჰყვა ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი ან რელიგიური ჯგუფის წევრთა მკვლელობა ან ჯანმრთელობის სხვაგვარი დაზიანება.”

ეთნიკური წმენდის თვალსაჩინო მაგალითს წარმოადგენს აფხაზ სეპარატისტთა მიერ ჩადენილი ქმედება, რომელიც მათ მიერ დაკავებულ ტერიტორიაზე იქნა განხორციელებული. აღსანიშნავია, რომ აფხაზ სეპარატისტთა ეს მოქმედება სათანადოდ იქნა შეფასებული ევროპის უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის მიერ 1994 წლის 6 დეკემბერს, აგრეთვე, 1995 წლის №933 და 1996 წლის №1036 რეზოლუციებში. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის უშიშროების საბჭოს მიერ საყოველთაოდ აღიარებული საერთაშორისო პრინციპების შესრულება, ყველა სახელმწიფოს ვალია. ეს პრინციპები ეხება ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვას, კაცობრიობის მშვიდობისა და უშიშროების დაცვას და სხვა. ნაშრომში ხშირია საერთაშორისო სამართლის ნორმების განსაზღვრა, რაც აღნიშნულ დანაშაულთა საერთაშორისო ხასიათით აიხსნება. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის XV კარში ჩამოყალიბებული დებულებანი საერთაშორისო სამართლის ერთგვარ გამოძახილს წარმოადგენს. საქართველოს კონსტიტუციის მე-6 მუხლის თანახმად, ,,საქართველოს კანონმდებლობა შეესაბამება საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს. საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებას ან შეთანხმებას, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, აქვს უპირატესი იურიდიული ძალა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ.”

აღსანიშნავია, რომ კაცობრიობის მშვიდობისა და უშიშროების წინააღმდეგ დანაშაული სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის ბოლო თავშია ჩამოყალიბებული. ამ დანაშაულთა საზოგადოებრივი საშიშროება საკმაოდ მაღალია, რადგან თითქმის ყველა დანაშაული პირდაპირ განზრახვით ხასიათდება, მისი ობიექტი კონკრეტულად საზოგადოების მშვიდობა და უშიშროებაა, ამიტომ სასურველია, რომ სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის კერძო ნაწილი დაწყებულიყო არა პიროვნების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულით, არამედ კაცობრიობის მშვიდობისა და უშიშროების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულით, რადგან აქ საუბარია არა ერთი ან რამდენიმე ადამიანის სიცოცხლესა და ჯანმრთელობაზე, არამედ ზოგადად ადამიანთა ჯგუფის არსებობა დგება კითხვის ნიშნის ქვეშ. ამის დასტურია ბოლო წლებში აფხაზეთში განვითარებული მოვლენების შედეგები.

ვაჟა ჯაოშვილი

სისხლის სამართლის საქმეებზე სამართალწარმოების პროცესში სამეცნიერო ტექნიკური საშუალებისა და სპეციალური ცოდნის მნიშვნელობა უდაოა და ეჭვს არ იწვევს, მაგრამ დღეისათვის დაბეჯითებით შეიძლება იმის მტკიცება, რომ მისი საჭიროება კიდევ უფრო მეტად გაიზარდა, რაც გამოწვეულია ტექნიკურად კარგად ორგანიზებული დანაშაულებების მომრავლებით, მისი ინტერნაციონალიზაციით, დანაშაულის ჩადენის ხერხების სრულყოფით, დაზარალებულებსა და მოწმეებზე დამნაშავის ზეგავლენით.

საქართველოში სამართლებრივი რეფორმა აგრეთვე გულისხმობს სასამართლო მტკიცებულებების უტყუარობის კრიტერიუმების გამკაცრებას, აქედან გამომდინარე, უეჭველად საინტერესოა და ჩვენი აზრით აუცილებელიც, სისხლის სამართლის პროცესში მონაწილე ექსპერტის ობიექტურობის, როგორც მისი დასკვნის უტყუარობის მთავარი პირობის უზრუნველყოფის სამართლებრივი რეგულირების განხილვა საზღვარგარეთის ქვეყნებში. 

უცხოეთის ქვეყნებში არსებული სასამართლო ექსპერტიზის სისტემები შეიძლება გაერთიანდეს ორ ძირითად ჯგუფად: 1. შეჯიბრებითი ექსპერტიზის სისტემის ჯგუფი, რომელიც ,,common law”-ს ქვეყნებშია მიღებული (ინგლისი, ირლანდია, ა.შ.შ. და სხვ). ამ სისტემაში ბრალმდებელი და ბრალდებული (,,მხარეები“) ირჩევენ თავის ექსპერტებს (ბრალდების ექსპერტი და დაცვის ექსპერტი). ეს ექსპერტები თავის მისიას ახორციელებენ არა სასამართლოს დავალებით, არამედ იმ მხარის დავალებით, ვის მიერაც მოწმედ არიან მოწვეული. მათ გააჩნიათ არა ექსპერტის სპეციალური საპროცესო სტატუსი, არამედ მოწმის საპროცესო სტატუსი. ამ სისტემის მიხედვით, ისინი ,,experts” (,,ექსპერტებადაც”) არ იწოდებიან, მათ ,,expert witnesses” (,,მცოდნე მოწმეს”) უწოდებენ.

მეორე სისტემაა - სასამართლო (დამოუკიდებელი)  ექსპერტების სისტემა, რომელიც საფრანგეთში, ბელგიაში, გერმანიაში და სხვა ქვეყნებში მოქმედებს. ამ სისტემით, ექსპერტი ინიშნება სასამართლოს (ან პროცესის წამყვანი პირის) მიერ, რომლის დავალებითაც იგი ახორციელებს მთელ კვლევას. ამ სისტემაში ექსპერტი განიხილება არა როგორც მოწმე, არამედ მას აქვს განსაკუთრებული საპროცესო სტატუსი.

ცნობილი ფრანგი მეცნიერი, პარიზის უნივერსიტეტის პროფესორი ჟან დონიო, თავის ვრცელ სტატიაში, სადაც განხილულია სასამართლო ექსპერტიზის პრობლემები ევროპაში, მიუთითებს, რომ ევროპული სისტემა სასამართლო ექსპერტს უყენებს შემდეგ აუცილებელ მოთხოვნებს: ტექნიკური (სპეციალური) კომპეტენტურობის აღიარება, პიროვნული პატიოსნება, პროფესიული ეთიკა, ad hoc იურიდიული ცოდნა და სანდო ადამიანის სახელი.

საყურადღებოა, რომ იგი ხაზგასმით აღნიშნავს: ,,სასამართლო ექსპერტი არის ის პირი, რომელიც თავის ტექნიკურ (სპეციალურ) კომპეტენციასთან ერთად ფლობს იურიდიულ და საპროცესო ცოდნას.”

მიუხედავად სისტემებს შორის ასეთი პრინციპული განსხვავებისა, რეალურად ,,წმინდა” ფორმით არცერთი ქვეყნის კანონმდებლობა და საექსპერტო პრაქტიკა არ გამოირჩევა.

მაგალითად, დამოუკიდებელი სასამართლო ექსპერტიზის სისტემის ისეთი კლასიკური ქვეყნის კანონმდებლობაც კი როგორიც საფრანგეთია, გარკვეულ შემთხვევებში უშვებს შეჯიბრებით ექსპერტიზას (თაღლითობის და ფალსიფიკაციის საქმეებზე). მეორე მხრივ კი, ინგლისური პროცესი ზოგჯერ იყენებს ოფიციალურ ექსპერტებს. კერძოდ, განაჩენის გამოცხადების წინ, სასამართლოს ხშირად სურს, რომ განსასჯელის სულიერ და ფიზიკურ ჯანმრთელობაში დარწმუნდეს. ამისათვის ინიშნება ექსპერტი, როგორც წესი სასამართლოს მიერ, და იგი ანაზღაურებას ღებულობს სასამართლოსაგან.

ექსპერტის დასკვნის ობიექტურობის თვალსაზრისით, როგორც შეჯიბრებითი, ისე ოფიციალური ექსპერტების სისტემა იდეალურად ნამდვილად ვერ ჩაითვლება.

შეჯიბრებითობის პრინციპზე აგებული სისტემა მიუღებელია იმდენად, რამდენადაც ექსპერტი ერთ ან მეორე მხარისაგან ,,დამოკიდებულია”, რაც რეალურ საფრთხეს ბადებს, რომ ექსპერტი დასკვნას თავის მხარის სასარგებლოდ ,,დეფორმაციას“ გაუკეთებს. ,,common law”- ის მიმდევრები ამ ეჭვს იმით აქარწყლებენ, რომ არსებული მიკერძოება, რომელიც ექსპერტს აქვს, ნეიტრალიზდება იმ ფაქტით, რომ მეორე მხარესაც თავისი ექსპერტი ჰყავს, რომელიც მისი ზეგავლენის ქვეშ იმყოფება, რაც მდგომარეობას საბოლოოდ აწონასწორებს. თუმცა, დამოუკიდებელი ექსპერტიზის სისტემის მომხრეების აზრით, ასეთი მიკერძოებული პოზიციების შედეგად წონასწორობა ვერ მიიღწევა. ძალზე ხშირად ისინი ამტკიცებენ, რომ ბრალდებისაგან განსხვავებით, დაცვას (ბრალდებულს) ასანაზღაურებლად ნაკლები შესაძლებლობები გააჩნია, ამიტომ არ შეიძლება მათ შორის თანაბარ შესაძლებლობებზე ლაპარაკი (და ეს ეკონომიურად მაღალგანვითარებულ ქვეყნებში - ვ.ჯ.) იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც დაცვას კვალიფიცირებული ექსპერტის აყვანის საშუალება აქვს, სირთულე გამოიხატება იმაში, რომ ბრალდების მხარის ექსპერტს უკვე შესრულებული აქვს თავისი მისია, ჩატარებული აქვს კვლევა, რომელმაც ნივთმტკიცებაზე გარკვეული ზეგავლენა მოახდინა, რის გამოც დაცვის ექსპერტს სრულყოფილი კვლევის ჩატარების საშუალება არ აქვს.

ერთი მხარის ექსპერტის მიერ მეორე მხარის ექსპერტის დასკვნის შეფასებისას, სასამართლო ,,ექსპერტების ბატალიების” გამო, ხშირად გაურკვეველ მდგომარეობაში ვარდება, რამეთუ უძლურია დამოუკიდებლად გადაწყვიტოს, კვლევის რომელ მეთოდს მიანიჭოს უპირატესობა. არადა ეს სირთულეები თეორიული ხასიათისა ნამდვილად არ არის. სპეციალურ საკითხებში სასამართლოს არაკომპეტენტურობა, ,,ექსპერტების ბატალიებით” გამოწვეული დაბნეულობა მრავალრიცხოვან სასამართლო შეცდომების მიზეზია.

აღსანიშნავია, რომ თვით დამოუკიდებელი ექსპერტიზის სისტემის მომხრეების აღიარებით, ასეთი სისტემა მართალია ექსპერტების მიკერძოებას და შესაბამისად ,,ექსპერტების ბატალიებსაც” გამორიცხავს, მაგრამ ეს სისტემა, ამავე დროს, არაკომპეტენტური ექსპერტების მომრავლების სერიოზულ საფრთხეს ქმნის იმის გამო, რომ ექსპერტს მოწმეზე მაღალი სტატუსი აქვს და მისი დასკვნა ძნელად უგულებელსაყოფია.

თუმცა, არც საწინააღმდეგო სისტემაა ასეთი საშიშროებისაგან დაცული. მაგალითისათვის შეიძლება მოვიყვანოთ ჟურნალ ,,Science and Justice” გამოქვეყნებული სარედაქციო წერილი სათაურით ,,Private or Public”, სადაც ამერიკის შეერთებული შტატების სასამართლო პროცესებზე არაკვალიფიციური კერძო ექსპერტების ე.წ. ,,შარლატანების” მომრავლებასთან დაკავშირებით, გამოთქმულია შეშფოთება.

არაკომპეტენტურობის თავიდან ასაცილებლად, მაგალითად, საფრანგეთის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი (მ. 157) ითვალისწინებს სასამართლო ექსპერტების სპეციალური სიის არსებობას, რომელში ჩარიცხვაც პრეტენდენტს საკმაოდ სერიოზულ მოთხოვნებს უყენებს. ამასთან დაკავშირებით, საფრანგეთის კანონმდებლობის ცნობილი მკვლევარი ს.ვ. ბობოტოვი განსაკუთრებით მიუთითებს, რომ აღნიშნული სიები ,,კომპეტენტურობის ნაწილში მაქსიმალური გარანტიების დაცვით” იქმნება. უფრო მეტიც, სააპელაციო სასამართლოების მიერ მზადდება ადგილობრივი ექსპერტების სიები, ხოლო საკასაციო სასამართლოს ბიურო ამტკიცებს სასამართლო ექსპერტების ნაციონალურ სიას. აღსანიშნავია, რომ ასეთ სიებში ჩარიცხული პირები, ექსპერტიზის დანიშვნისას, საფრანგეთის სსსკ 157-ე მუხლის თანახმად, უპირატესობით სარგებლობენ.

არსებული სისტემის სრულყოფის მიზნით რიგ ქვეყნებში მოხდა საკანონმდებლო ცვლილებები. ამ მხრივ, იტალიის კანონმდებლობა ყველაზე საყურადღებოა. მიუხედავად იმისა, რომ იტალიელი კანონმდებელი სასამართლო (დამოუკიდებელი) ექსპერტების სისტემას ინარჩუნებს, მან ამავე დროს, ექსპერტიზის ობიექტური დამატებითი გარანტიების შექმნის მიზნით, გაზარდა ექსპერტიზის ჩატარების დროს პროცესის მონაწილე მხარის უფლებები. 

იტალიის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის (მ. 220) თანახმად, ექსპერტს (,,perito”) ნიშნავს სასამართლო, მაგრამ, თუ ექსპერტიზა პროკურატურის მოთხოვნით დაინიშნა, მაშინ პროცესის კერძო მონაწილეებს (ბრალდებული) უფლება აქვთ, დანიშნონ თავისი სპეციალური კონსულტანტი (,,consulente tecnico”), რომელთა რიცხვი ექსპერტების რიცხვს არ უნდა აღემატებოდეს (მ. 225). ასეთი ტექნიკური კონსულტანტი უფლებამოსილია დაესწროს სასამართლოს მიერ ექსპერტისათვის დავალების მიცემას, წარმოადგინოს შუამდგომლობები და შენიშვნები, რაც ოქმში შეიტანება. მას აგრეთვე უფლება აქვს დაესწროს ტექნიკურ პროცედურებს და გამოთქვას შენიშვნები, რომლებიც ექსპერტების მოხსენებაში უნდა იყოს აღნიშნული (დასკვნაში ვ.ჯ.).

იტალიური კანონმდებლობის ასეთი ნოველის ერთ-ერთი საფუძველი, ჩვენი აზრით, არის ,,ხელშეწყობაზე უფლების” დოქტრინა, რომელიც ცნობილია ევროპის სისხლის საპროცესო სამართალში (le droit a l'assistance) და უფრო ფართო ცნებაა, ვიდრე დაცვაზე უფლება (l'assistance defensive).

აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით, საგულისხმოა რიგ ავტორთა მოსაზრება. კერძოდ, ზოგ მათგანს მიაჩნია, რომ როდესაც ლაპარაკია სისხლის სამართლის პროცესში ,,ხელშეწყობაზე უფლების შესახებ”, პირველ რიგში იგულისხმება ადვოკატის დასწრება და დახმარება, მაგრამ, მეორეს მხრივ, არსებობს ასპექტები, რომლებიც სამართლისა და იურისპრუდენციის სპეციალისტების კომპეტენციის ფარგლებს გარეთ ხელშეწყობის ჩარჩოების გაფართოებას მოითხოვს. მოკლედ, ,,სამართალმცოდნის” ან ,,კანონმცოდნე-სპეციალისტის” გვერდით (რომლებსაც რა თქმა უნდა მთავარი და გადამწყვეტი როლი აკისრიათ), ისინი არასამართლებრივ საკითხებში სპეციალისტის ხელშეწყობის გადაუდებელ აუცილებლობას ამტკიცებენ.

საკუთრივ ტექნიკურ (სპეციალურ) ხელშეწყობაზე (l'assistance ,,techique”) უფლების შინაარსს აღნიშნული ავტორები განმარტავენ როგორც დაცვის მხარისათვის ხელშეწყობას ექსპერტის (მცოდნე პირის) მხრიდან, რომელიც სპეციალიზირებულია ხელოვნების საკითხებში ან სპეციალურ დისციპლინებში და ეს ეფექტური დაცვის განსახორციელებლად შეიძლება ერთ-ერთ უმთავრეს საშუალებას წარმოადგენდეს.

იტალიისაგან განსხვავებით, საფრანგეთისა და ინგლისის კანონმდებლები ამ ქვეყნებში არსებული სასამართლო ექსპერტიზის სისტემის შესაცვლელად რაიმე რადიკალური ნაბიჯების გადადგმას არ ჩქარობენ.

მაგალითად, საფრანგეთში მომქმედი სისხლის სამართლებრივი იუსტიციისა და ადამიანის უფლებების კომისიის მიერ მომზადებულ რეკომენდაციებში გამოთქმულია სურვილი საფრანგეთში არსებულ სასამართლო ექსპერტიზის სისტემის მოდიფიცირების შესახებ, კერძოდ, მხარეებს ექსპერტების არჩევაში მონაწილეობის მიღების უფლება მინიჭებოდა. საფრანგეთის კანონმდებელმა ეს რეკომენდაცია რეაგირების გარეშე დატოვა.

ინგლისში - პირიქით, ბევრი აქებს სასამართლო (დამოუკიდებელი) ექსპერტების სისტემას. სისხლის სამართლებრივი იუსტიციის სამეფო კომისიამ კი, ამავე დროს, განხილვის შემდეგ ეს იდეა უარყო და მისი ფუნქციონირების გასაუმჯობესებლად არსებულ სისტემაში შესწორებების ფორმულირებისათვის მთელი ძალისხმევა გადაიტანა.

თუ საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის შესაბამის ნორმებს აღნიშნულ ასპექტში განვიხილავთ (მ.მ. 96, 356), ადვილად დავრწმუნდებით, რომ ქართველი კანონმდებელი წავიდა კონტინენტური ევროპისათვის უპრეცედენტო რეფორმაზე, დაუშვა რა სისხლის სამართლის საქმეზე პროცესის წამყვანი ორგანოსაგან დამოუკიდებლად ექსპერტიზის ჩატარების უფლება. აქ ლაპარაკია არა იტალიურ ტექნიკურ კონსულტანტზე, არამედ, სრულფასოვან ექსპერტის დამოუკიდებლად მოწვევაზე და ,,ექსპერტის დასკვნის” მოპოვებაზე. მხარის ასეთ უფლებას ამტკიცებს ახალი კოდექსის (მ. 96) მოთხოვნა პროცესის წამყვან ორგანოს მიმართ ,,წარუდგინოს მხარეს ნივთიერი მტკიცებულებანი და საექსპერტო გამოკვლევების სხვა ობიექტები“ ან დააკმაყოფილოს მხარის მოთხოვნა მის მიერ მოწვეული პირის უკვე დანიშნულ ექსპერტიზაზე, საექსპერტო კომისიაში შეყვანის შესახებ. ამავე კოდექსის 356 მუხლის მეექვსე ნაწილის თანახმად, მხარის ინიციატივითა და თავის ხარჯებით ჩატარებული ექსპერტიზის დასკვნა ,,სავალდებულო წესით დაერთვის სისხლის სამართლის საქმეს და უნდა შეფასდეს სხვა მტკიცებულებებთან ერთად”.

მიუხედავად გარკვეული ტერმინოლოგიური ვუალირებისა, ასეთი ნოველა ზემოთ განხილულ ევროპული ექსპერტიზის სისტემაში ვერ ეტევა და უფრო ინგლისურ - ამერიკული სამართლის სისტემის ელემენტის პირდაპირ ინპლანტაციას წარმოადგენს.

ჩვენი აზრით, ამ ეტაპზე¹  უფრო მისაღები იქნებოდა სწორედაც იტალიური ვარიანტი, რომელიც საექსპერტო კვლევების კონტროლს მნიშვნელოვნად უზრუნველყოფდა. მაგრამ, თუ საქმე გვაქვს კანონმდებლის პრინციპულ პოზიციასთან, მაშინ 96-ე მუხლის რედაქცია უმჯობესია ორაზროვნობისაგან გათავისუფლებულიყო და მუხლის პირველივე ნაწილში აღნიშნული ყოფილიყო, რომ ექსპერტია როგორც ის პირი, ,,რომელიც მომკვლევმა, გამომძიებელმა, პროკურორმა ან სასამართლომ დანიშნა” (მ. 96 პირველი ნაწ.), აგრეთვე პროცესში მონაწილე მხარის მიერ მოწვეული პირიც (მ. 96, მე-6 ნაწილი), ხოლო 96-ე მუხლის მე-6 ნაწილი, მისი შინაარსიდან გამომდინარე, გადატანილი უნდა იქნას კოდექსის XLIV თავში, რომელიც ექსპერტიზის ჩატარების წესს არეგულირებს.²  თუმცა, საკმარისი ექსპერტიზის პროცესში მხარეების შეჯიბრებითობისას რეალური თანასწორობის უზრუნველსაყოფად მხოლოდ საკანონმდებლო ცვლილებები ვერ იქნება. ამის მისაღწევად აუცილებელ პირობად უნდა მივიჩნიოთ:

- ერთიანი საკვალიფიკაციო მოთხოვნების არსებობა ნებისმიერი პირისათვის, რომელიც ექსპერტად შეიძლება დაინიშნოს;

- ანაზღაურების ერთიანი ტარიფების არსებობა ყველა იმ პირისათვის, რომელიც ექსპერტიზას ატარებს.

აღნიშნული საკითხების მოგვარების კონკრეტული გზები ცალკე საუბრის თემაა და იმედს ვიტოვებთ ამისი საშუალება ჟურნალის ფურცლებზე მომავალში მოგვეცემა.

___________________

1. იგულისხმება, ერთის მხრივ, მართლშეგნების დონე და ეკონომიური მდგომარეობა, მეორეს მხრივ, საექსპერტო საქმიანობის ხარისხის უზრუნველმყოფელი (ერთიანი საკვალიფიკაციო და სხვა მოთხოვნები, კვლევის მეთოდების სტანდარტიზაცია) საკანონმდებლო და ორგანიზაციული გარანტიები.

2. ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიღებასთან დაკავშირებული ექსპერტიზის საპროცესო საკითხები სპეციალური განხილვის საგანია (ვ. ჯ.).

მასალა თარგმნა და მოამზადა კახა წიქარიშვილმა
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

სასჯელი

სასჯელი (punishment) ყოველი სამართლებრივი სისტემის განუყრელ ინსტიტუტს წარმოადგენს, თუმცა ის მორალური პრინციპები, რომლებიც მის გამოყენებას ამართლებს, ყოველთვის წარმოშობდა აზრთა სხვადასხვაობას. ერთი უმთავრესი კითხვა უკავშირდება იმას, თუ რატომ არის დაშვებული სოციალური ინსტიტუტი სასჯელის სახით; მეორე კითხვა შეეხება სასჯელის გამოყენების აუცილებელ წინაპირობებს, მესამე - სასჯელის სიმკაცრეს ცალკეული სახის დარღვევებისა და დამრღვევთა მიმართ. სასჯელთან დაკავშირებული დებატები თავისთავად საინტერესოა, თუმცა, ამავე დროს, წარმოიშობა უფრო ზოგადი შეკითხვები საერთოდ სოციალურ ღონისძიებათა შესახებ.

ამ თეორიული მიმოხილვის ძირითადი ნაწილი სასჯელის გამართლებას ეხება. ამ დისკუსიებს წინ უსწრებს სასჯელის ცნების ანალიზი და ასევე მოკლე მიმოხილვა იმისა, თუ რა გავლენა შეიძლება მოახდინოს სასჯელზე არსებულმა სხვადასხვა თეორიებმა მატერიალურ და პროცესუალურ სისხლის სამართალზე.

სასჯელის ცნება

სასჯელი სულაც არ წარმოადგენს მხოლოდ სამართლის ექსკლუზიურ სფეროს. მშობლებიც სჯიან თავიანთ ბავშვებს, კერძო ასოციაციის წევრები სჯიან თავიანთ ,,ახირებულ” თანამოძმეებს. ყველა ცნების მსგავსად, სასჯელის ცნებას არ აქვს მკვეთრი საზღვრები. ამ ცნების ძირითადი ასპექტების და მისი საკმაოდ ბუნდოვანი საზღვრების დასადგენად ყველაზე ხელსაყრელი გზა იქნებოდა დასჯის ტიპიური მაგალითების საფუძველზე ამ მოვლენის ძირითადი კრიტერიუმების გამოკვლევა და დადგენა იმისა, თუ რამდენად გამორიცხავს ამ მომენტების არ არსებობა სასჯელის არსებობას..

ტიპიური და არატიპიური შემთხვევები

სასჯელის ტიპიურ შემთხვევებში პირები, რომლებიც აღჭურვილნი არიან უფლებამოსილებით, არახელსაყრელ ღონისძიებას უფარდებენ და გამოხატავენ იმ პირების მიმართ დაგმობას, რომლებმაც ქცევის დადგენილი სტანდარტები დაარღვიეს.

პასუხისმგებელი სუბიექტები

სუბიექტები, რომელთა მიერ და რომელთა მიმართ სასჯელი გამოიყენება, პასუხისმგებლები არიან გარკვეული გაგებით. ღმერთს და ადამიანებს შეუძლიათ დასაჯონ, გრიგალებს კი - არა. ასევე სასჯელს შეიძლება დაექვემდებაროს მხოლოდ ადამიანი და არავითარ შემთხვევაში გაფუჭებული ტელევიზორი. დამსჯელს ქმედუნარიანობის (capacity) უფრო მაღალი ხარისხი მოეთხოვება, ვიდრე დასჯილს. ადამიანს რომ სასჯელი შეეფარდოს, მას უნდა ჰქონდეს საკუთარ ქმედებებზე გარკვეული დონის კონტროლი. იმისათვის, რომ დასაჯო, უნდა შეგეძლოს პირს, ჩადენილი სიავის (wrong) გამო, შეცნობილად შეუფარდო არასასიამოვნო ღონისძიება.

არასასიამოვნო შედეგები

სასჯელი თავის თავში გულისხმობს წინასწარ გათვლილ არასასიამოვნო, მავნე (harmful) შედეგებს, რასაც ადამიანთა უმრავლესობა თავს არიდებს. სამედიცინო მკურნალობა და ასევე თერაპიის სხვა ფორმები შეიძლება მტკივნეული იყოს, მაგრამ მათი არასასიამოვნოობა სამწუხაროდ, გარდაუვალი ფაქტია. რასაკვირველია, უმჯობესი იქნებოდა სასიამოვნო ან უმტკივნეულო შემცვლელობის გამოყენება. მეორეს მხრივ, სასჯელის არასასიამოვნოობა წარმოადგენს მის ბუნებრივ ნაწილს, თუ კანონის დარღვევებს ისეთი რამით ვუპასუხებდით, რაც მათთვის სასურველია, მაგალითად, მივცემდით მეტ ფულს, ასეთი ღონისძიება ვერ ჩაითვლება სასჯელად, თუნდაც ჩვენი მიზანი შემდგომ დარღვევათა თავიდან აცილება იყოს.

დაგმობა (condemnation)

არასასიამოვნო შედეგებს, როგორც წესი, წინ უსწრებს დამნაშავის გასამართლება და დაგმობა (judgement of condemnation). ვიწრო კავშირი სასჯელსა და დაგმობას შორის ზოგიერთ შემთხვევაში გარკვეულ წილად ქრება. მაგ., როცა მასწავლებელი სჯის მთელ კლასს, რადგან ერთი ბავშვი ცუდად მოიქცა, იგი შეიძლება არ გმობდეს კლასის ყველა წევრს. მასწავლებლის მიერ კოლექტიური სასჯელის არჩევანი შეიძლება გამოხატავდეს მის რწმენას, რომ 1) ჯგუფს აქვს უნარი შეაკავოს მისი წევრების მოქმედებები ან 2) კლასის ვერც ერთი მოსწავლე ამის შემდეგ ვეღარ გაბედავს, თავისივე კლასისათვის უბედურების წყარო გახდეს. ასეთივე ანალიზი გამოიყენება სხვის მაგივრად დასჯის დროსაც (vicarious punishment). ერთი პირის დასჯა შეიძლება მეორეს ცოდვებისთვის რაიმე მიზანს ემსახურებოდეს, მაშინაც კი, როცა ამ პირს რაიმე სპეციალური დანაშაულისათვის არ ვსჯით.

ერთის მხრივ, ზოგადი სისხლისსამართლებრივად დასჯადი ქმედების ჩადენისას, დაგმობა შეიძლება საერთოდ არ არსებობდეს, ან არსებობდეს უკიდურესად ფორმალური გაგებით. სახელმწიფომ ზოგიერთი ქმედებები შეიძლება მიიჩნიოს ანტისაზოგადოებრივად და ჩაკეტოს, აკრძალოს ისინი სისხლისსამართლებრივი სანქციებით და ამ დროს, ამ ქმედების ჩამდენს არავინ არ გმობდეს. ამის ნიმუშად გამოდგება მაგალითად ის დამოკიდებულება, რომელსაც ამერიკული საზოგადოება ავტომანქანის გაჩერების წესების დამრღვევთა მიმართ იჩენს (parking violations). სრულად განსხვავებული მიზეზების გამო, დაგმობა შეიძლება არ არსებობდეს ძალიან პატარა ბავშვების დასჯისას. მშობლებმა შეიძლება აჩვენოს გაბრაზება, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მშობელი ბავშვს მოექცეს გამკიცხველად და ბავშვი მარტივად დასაჯოს იმ რწმენით, რომ ეს ბავშვისთვის სწორი ქცევის სასწავლებლად ყველაზე ეფექტური გზაა, თუმცა, ამავე დროს იგი შეიძლება ფიქრობდეს, რომ ბავშვი არ არის იმდენად გამოცდილი, რომ ჩადენილი სიავისთვის დაგმობას იმსახურებდეს.

მეორეს მხრივ, დაგმობა თავისთავად არ მიიჩნევა სასჯელად. თუ საზოგადოების წევრები რომელიმე ფორმალურ დაგმობას უკიდურესად სამარცხვინოდ მიიჩნევენ, კაცმა შეიძლება იფიქროს, რომ ეს თავისთავად უფრო სასჯელია, ვიდრე უფრო არსებითი ღონისძიებისადმი რაიმე დამატება. აღსანიშნავია, რომ საერთოდ აღიარებული თვალსაზრისით, სასჯელი არსებითად უფრო მეტს ნიშნავს, ვიდრე დაგმობა.

უფლებამოსილება

სასჯელს აკისრებს ადამიანთა ჯგუფი, რომელსაც აქვს ამის უფლებამოსილება; უფლებამოსილება, რომელიც მათ გადაეცა რაიმე სამართლებრივი ნორმით, საზოგადოდ შეთანხმებული სტანდარტით, საზოგადოებრივი მორალით. მამას შეუძლია დასაჯოს საკუთარი ბავშვები, მაგრამ ვერ დასჯის მეზობლის ბავშვს, სანამ მას თვით მეზობელი ამის უფლებამოსილებას არ გადასცემს. მხოლოდ საზოგადოებრივ მოხელეს შეუძლია კანონის დარღვევისათვის დასაჯოს ქურდი. შეიძლება ტერმინი ,,უფლებამოსილება” უფრო ფართო აზრითაც გავიგოთ, მაგალითად, შეიძლება ვილაპარაკოთ საზოგადოების მიერ დამრღვევის დასჯაზე, როცა მის მიერ ჩადენილ დანაშაულებრივ ქმედებას საზოგადოების წევრების არაფორმალური რეაქცია მოჰყვება.

სტანდარტები

როგორც წესი, სასჯელი მოჰყვება ქცევის დადგენილი წესების დარღვევას. დებულება, რომ ხალხი წინასწარ უნდა იყოს გაფრთხილებული, რომელი ქმედებები ისჯება და რა სიმკაცრით, უმრავლეს სამართლებრივ სისტემებში აღიარებულ პრინციპს წარმოადგენს. თუმცა, განსაკუთრებით ოჯახურ გარემოში, შეიძლება დაისაჯოს ის, ვინაც მის მიერ ჩადენილი სპეციფიკური ქმედების სიცუდის შესახებ წინასწარ არ იყო გაფრთხილებული, მაგრამ უნდა გაეთვალისწინებინა. ყოველთვის შეიძლება მივუთითოთ უფრო ზოგად სტანდარტზე, რომელიც ბავშვებს ასწავლეს. როგორიცაა მაგალითად: დაიცვა ოჯახის საკუთრება, არ ავნო ძმებს და დებს, არ გააჯავრო მშობლები. სხვათა შორის, ბევრი სამართლებრივი სისტემა შეიცავს დანაშაულებრივი ქცევის ისეთ სტანდარტებს, რომლებიც საკმაოდ ღიაა (open ended). ყველაზე უჩვეულო იქნებოდა დაგვესაჯა ის, ვისაც არავითარი საფუძველი არ აქვს ივარაუდოს, რომ მის მიერ ჩადენილი ქმედობა დასჯადია.

შეცდომები

ჩვენ სასჯელზე მსჯელობისას ვუშვებთ, რომ ის, ვინც სასჯელს უფარდებს, აღიქვამს ფაქტებს და გარემოებებს, როგორც ეს სინამდვილეშია. თუმცა, სამწუხაროდ, სასჯელის შემფარდებელი კრიტიკულ ფაქტებთან დაკავშირებით შეიძლება შეცდეს. შეიძლება უდანაშაულო პირი დამნაშავედ იქნას ცნობილი და დაისაჯოს. ეპილეფსიით დაავადებული შეიძლება დასჯილი იქნას იმ რწმენით, რომ ეს დაავადება უკიდურეს მორალურ ბრალზე მიუთითებს. თუ საჯარო მოხელეები საზოგადოებას წარმატებით დაარწმუნებენ იმაში, რომ მათთვის უდანაშაულოდ ცნობილი პირი საზოგადოების თვალში დამნაშავეა, ამ პირის გასამართლება და დასჯა სასჯელის მისჯის ,,წმინდა” მაგალითს წარმოქმნის. თვით ამ მოხელეთა თვალში იქნება თუ არა ეს ,,წმინდა” სასჯელის შემთხვევა - სადავოა. კვლევის საგანი უნდა გახდეს არა ის, შეიძლება თუ არა დაერქვას ასეთ შემთხვევას სასჯელის მისჯა, არამედ ასეთი სახის გადახრები შეიძლება თუ არა მორალურად იქნას გამართლებული.

სამართლებრივი სასჯელი და სისხლის სამართალი

სამოქალაქო სამართალი ნაწილობრივ უშვებს სანქციას, მაგრამ მოწინავე სამართლებრივ სისტემებში სასჯელის ცნება უკავშირდება სისხლის სამართალს. სამართლის ეს დარგი მოიცავს ანტისაზოგადოებრივ ქმედებათა აკრძალვებს, რომლებიც სერიოზული სანქციებითაა ზურგგამაგრებული. პირის დამნაშავედ ცნობა აუცილებლობით ყოველთვის არ იწვევს სასჯელს, ალტერნატიული ზომებიც შესაძლებელია. მაგრამ, ცხადია, ვერ ჩაითვლება სისხლის სამართლის ნაწილად სავალდებულო წესები, რომლებიც სასჯელს სანქციის სახით არ ითვალისწინებენ. აქედან გამომდინარე, სასჯელის არსი და მისი (დასაბუთება) გამართლება მჭიდროდ უკავშირდება სისხლის სამართლის არსს და მის გამართლებას (justification).

მორალური დასაბუთებანი და სასჯელი

რამდენადაც სასჯელი შეიცავს ტკივილს ან უფლებათა შეკვეცას (deprivation), სახელმწიფოს მიერ მისი შეფარდება მოითხოვს გამართლებას. გამართლების ტვირთს თავიდან ვერ ავიცილებთ იმ არგუმენტით, რომ სასჯელი სისხლის სამართლის განუყრელი ნაწილია. თუ სისხლის სამართალი განსაზღვრებაშივე შეიცავს სასჯელს, მაშინ მთავარ კითხვად კვლავ რჩება; რატომ უნდა ჰქონდეს საზოგადოებას სავალდებულო ქცევის წესები, რომლებიც სასჯელებითაა გამაგრებული. ისეთმა პატარა გაერთიანებებმა, რომლებიც ,,ერთნაირი ჭკუის” (likeminded) ხალხითაა დაკომპლექტებული, შეიძლება შეძლოს სანქციებით გამაგრებული სავალდებულო წესების გარეშე ფუნქციონირება, უფრო მეტიც, თეორიულად დასაშვებია ლეგალიზებული სასჯელის გარეშე უფრო ფართო საზოგადოების არსებობაც. მაგრამ ავიღოთ ასეთი შემთხვევა: მამა ემუქრება თავის ორ გოგონას, რომ თუ ისინი ჩხუბს არ შეწყვეტენ, დასჯის. შემდეგ იგი შეიძლება დადგეს არჩევანის წინაშე: რეალურად განახორციელოს თუ არა მან თავისი მუქარა, თუ ჩხუბი მართლაც არ შეწყდა; რადგან მუქარასა და სასჯელის რეალურ განხორციელებას შორის შესაბამისობაა აუცილებელი, ეს სასჯელის აღსრულებისათვის ერთ მყარ საფუძველს ქმნის. თუ წარსული მუქარა არ განხორციელდა, შემდგომი მუქარა ნაკლებად სერიოზულად ჩაითვლება და ამიტომ, მშობელი ცდილობს დაამტკიცოს, რომ იგი სიტყვებს ჰაერზე არ ფანტავს. მიუხედავად ამისა, თუ იგი ხედავს, რომ დამუქრებული სასჯელი მეტისმეტად მკაცრია, ან გაიაზრებს ბავშვების ჩხუბის მიზეზებს, მან შეიძლება მუქარის განხორციელებაზე ხელი აიღოს.

ფართო საზოგადოებაშიც, სასჯელის მუქარა შეიძლება არ განხორციელდეს იმ პირებზე, რომლებმაც უდავოდ ჩაიდინეს დანაშაული, პოლიციამ ან ბრალმდებელმა უარი თქვას ბრალდებაზე, სასამართლომ საქმე შეწყვიტოს უდავო გამამტყუნებელ მტკიცებულებათა არსებობის შემთხვევაშიც, ან კიდევ სასამართლომ პირი დამნაშავედ ცნოს და სასჯელი არ დააკისროს. მოსამართლე, რომელსაც ლეგალურად აქვს განაჩენის გამოტანის უფლება, წყვეტს საკითხს, რამდენად ჯეროვანი იქნება სასჯელის დაკისრება. იმ შემთხვევაშიც კი, როცა კანონი ითხოვს სასჯელის შეფარდებას, მან შეიძლება მოძებნოს მყარი საწინააღმდეგო საფუძვლები და პირი სასჯელისგან გაათავისუფლოს.

თუ სასჯელის მუქარას სასჯელის რეალური განხორციელება იშვიათად ან საერთოდ არ მოჰყვა, მუქარა დაკარგავს მნიშვნელობას. ამდენად, დასჯა პრაქტიკულ საჭიროებას წარმოადგენს ყველა იმ სისტემისთვის, სადაც სასჯელის მუქარაში სერიოზულობის ელემენტია ჩადებული. სასჯელის ამ გაგებით გამართლება განუყრელად უკავშირდება სასჯელის მუქარის გამართლებას.

სასჯელის საფუძვლებისადმი ორი უმთავრესი მიდგომა არის სამაგიეროს მიზღვითი (retributive) და უტილიტარული (utilitarian). მოკლედ, თუ რეტრიბუტივისტი აცხადებს, რომ სასჯელი იმითაა გამართლებული, რომ დამნაშავე იმსახურებს მას, უტილიტარისტს სწამს, რომ სასჯელის გამართლება დევს იმ სასარგებლო მიზნებში, რასაც იგი ემსახურება. ბევრი თანამედროვე თეორია მაინცდამაინც ამ ორ კატეგორიაში არ ჯდება. სამაგიეროს ორივე მიზღვითი და უტილიტარული კრიტერიუმების დაკმაყოფილება სასჯელის აუცილებლობის დასასაბუთებლად შეიძლება ჩავთვალოთ საჭიროდ და საკმარისად ან კიდევ ერთი საკითხის გადასაწყვეტად ამოვიდეთ უტილიტარული კრიტერიუმებიდან (მაგ: რატომ უნდა არსებობდეს სასჯელთა სისტემა), სამაგიეროს მიზღვის კრიტერიუმმა კი ახსნას მეორე საკითხი (მაგ: ვინ უნდა დაისაჯოს); ან კიდევ უტილიტარული თეორიის საფუძვლებზე რეტრიბუტივული მიდგომა გამოვიყენოთ. თუ დავიწყებთ შედარებით სწორხაზოვანი მიმდინარეობებიდან, რაც სამაგიეროს მიზღვით და უტილიტარულ თეორიებში გამოიხატა, მაშინ კვლევას გავაგრძელებთ შედარებით უფრო რთულ პოზიციათა ზოგად მიმოხილვაზე.

სამაგიეროს მიზღვის მიმდინარეობა

რატომ უნდა დაისაჯოს დამნაშავე? ამ კითხვის პასუხად უმრავლესობა ფიქრობს, რომ მან ეს დაიმსახურა ან კიდევ დამნაშავეებმა მათ მიერ ჩადენილი ვნების სანაცვლოდ ტანჯვა უნდა განიცადონ. ასეთი გრძნობები ბევრ კულტურაში ღრმადაა ფესვგადგმული და ხშირად საფუძვლად უდევს ღვთაებრივი სასჯელის შესახებ წარმოდგენა, რაც ღმერთის კანონების დარღვევის შედეგს წარმოადგენს. სასჯელის ფილოსოფიური დასაბუთებისას, სამაგიეროს მიზღვითი თეორია სწორედ ამ გრძნობებს უწევს ანგარიშს. დებულება ასეთია: ის, ვინც დაარღვია სხვისი უფლებები, უნდა დაისაჯოს. სასჯელი აღადგენს მორალურ წესრიგს, რომელიც დანაშაულის ჩადენით დაირღვა. ეს იდეა ხატოვნად არის ასახული ემანუელ კანტის მოთხოვნაში, რომ კუნძულის მოსახლეობამ (საზოგადოებამ), რომელიც დაშლის პირზეა მიმდგარი, სიკვდილით უნდა დასაჯოს უკანასკნელი მკვლელი. კანტის შეხედულებით, დამნაშავის დაუსჯელობისას მისი ბრალი საზოგადოებაზე გადადის.

ჰეგელი ამტკიცებს, რომ სასჯელი პატივს სცემს და აფასებს ადამიანს, როგორც გონიერ არსებას. მარტივი სამაგიეროს მიზღვით, თეორიაში სასჯელი გამართლებულია იმით, რომ საზოგადოებამ უნდა დაუბრუნოს დამნაშავეს ის ვნება, რომელიც მან სხვას მიაყენა. დასჯის ხარისხი უნდა განისაზღვროს ვნების მიყენების ხარისხით. ეს მიდგომა უხეშად გამოიხატება იდეაში ,,თვალი თვალის წილ, კბილი კბილის წილ”.

ამ თეორიის მოჩვენებითი სიმარტივიდან განხილვა ბევრ რამეს გამოაძევებს და ამ თეორიის მიმართულებასა და საზოგადოებრივ პრაქტიკას შორის წინააღმდეგობას წარმოაჩენს. ასევე, დაუცველს ხდის მას მრავალმხრივი კრიტიკისაგან. ცნობს რა სამართლებრივ სასჯელს შორის მორალური ბრალის მჭიდრო კავშირს, იგი წამოჭრის შემაშფოთებელ საკითხს სახელმწიფოს დანიშნულების შესახებ. ასევე საკითხს იმის შესახებ, თუ რატომ არ შეიძლება სასჯელად მორალური ბრალის გაწონასწორებისათვის ნებისმიერი ადამიანური მცდელობა ჩაითვალოს.

მორალური ბრალი და საზოგადოებრივი განაჩენი

ერთი ფუნდამენტური კითხვა შეეხება იმას, არის თუ არა ადამიანი მორალური თვალსაზრისით ისეთი დამნაშავე, როგორც ამას სამაგიეროს მიზღვითი თეორია ცნობს. თუ ჩვენი მოქმედებები შედეგია წინამდებარე მიზეზებისა, რომლებსაც ჩვენ ვერ ვაკონტროლებთ, მიზეზები, რომლებიც მოქმედებაში მოვიდნენ ჩვენს დაბადებამდე, ანუ სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ფილოსოფიური დეტერმინიზმი ჭეშმარიტებაა, მაშინ მკვლელი ან ქურდი გვევლინება უფრო უბედობის მსხვერპლად, ვიდრე ბოროტმოქმედად. ის, გარკვეული გაგებით, შეიძლება იყოს ბოროტი და თავის მოქმედებებზე კონტროლი ჰქონდეს, მაგრამ მისი ხასიათი ჩამოყალიბდა მის გარეშე მდგომი ძალებით, რომლებმაც მისი გაკეთებული არჩევანი წინასწარ განსაზღვრეს. ამ თვალსაზრისით იმის მტკიცება, რომ დამნაშავე უნდა დაისაჯოს, იმიტომ რომ იგი ამას იმსახურებს, ისეთივე ანომალურია, როგორც მსჯელობა: ავი ძაღლი უნდა დაისაჯოს, იმიტომ რომ იგი ამას იმსახურებს. თუ პარადოქსულ პოზიციას არ დავიკავებთ, ბედისწერის შესახებ ზოგიერთი რელიგიური მოძღვრების მსგავსად, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ ხალხი პასუხს აგებს იმ თვისებებსა და მოქმედებებზე, რომლებიც ბედმა დაუწერა, მარტივი სამაგიეროს მიზღვითი თეორია დეტერმინიზმთან შეუსაბამოა. იგი მოითხოვს თავისუფალ ნებას, რომელიც ადამიანს ცხოველისაგან განსხვავებით პასუხისმგებლობას დააკისრებს.

თავისუფალი ნების ცნება, რომელიც მორალის ჩვეულებრივ გაგებას საფუძვლად უდევს, სამაგიეროს მიზღვის თეორიას ვერ უხსნის ყველა ხარვეზს. ერთ ადამიანს იშვიათად თუ შეუძლია მთელი პასუხისმგებლობით გაზომოს სხვისი მორალური ბრალი. ამასთან ეჭვგარეშეა, რომ ერთი და იგივე ქმედების ჩამდენ დამნაშავეებს შორის განსხვავება მორალურ ბრალში არსებობს. ბევრი სერიოზული დანაშაულის ჩამდენმა განიცადა უკიდურესი მორალური და სოციალური გარიყვა, უფრო მეტიც, სასჯელი, რომელმაც დარღვეული მორალური ბალანსი უნდა აღადგინოს, დამოკიდებული იქნება დამნაშავის მორალურ ,,დოსიეზე”, და ასევე იმაზე, თუ რა როლს თამაშობს ამ ,,დოსიეში”ცხოვრებისეული უბედობა ან ბედნიერება. ასეთი შეფასება ისევე აღემატება ადამიანის შესაძლებლობებს, როგორც მაგალითად, კონკრეტულ ქმედებაში მორალური ბრალის გაზომვა.

და ბოლოს, ყველა ქმედება, რომელიც სერიოზული მორალური ბრალითაა ჩადენილი, როდი ექვემდებარება თავისუფალ საზოგადოებაში სისხლის სამართლებრივ აკრძალვას. პერსონალური ვნება, რომელსაც ოჯახის ან ვიწრო წრეების წევრები ერთმანეთს აყენებენ, შეიძლება უფრო მეტად ამორალური იყოს, ვიდრე წვრილმანი დანაშაულები, თუმცა, ისინი სამართლებრივად არ ისჯებიან. თუკი სასჯელს მიზნად მორალური ბალანსის აღდგენას დავუსახავთ, მართლაც გაგვიძნელდებოდა სხვადასხვა დამნაშავეებზე სასჯელების დასაბუთება. ასე რომ საკმაოდ ცოტას სჯერა, რომ ლიბერალურმა საზოგადოებამ ყველა მძიმე მორალური ქმედება დასასჯელად უნდა გამოაცხადოს.

ზოგიერთს, შეიძლება უსაფუძვლოდ მოეჩვენოს ის იდეა, რომ ადამიანს სიავე უნდა მიეზღოს მორალური გადაცდომის ჩადენისას მიუხედავად იმისა, სიავის მიმზღვევი სუბიექტი ღმერთია თუ ადამიანი. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ვირწმუნებთ, რომ სამართლიან ღმერთს მორალური ბალანსის აღდგენა შეუძლია, შეიძლება ეჭვი შეგვეპაროს იმაში, არის თუ არა იგივე საქმე ადამიანის, მითუფრო სახელმწიფოსი, რომელიც შეზღუდულია თავის უფლებებში - შეიტყოს მოვლენათა შესახებ და განკარგოს ადამიანის ცხოვრება.

სამაგიეროს მიზღვითი თეორიის ზოგიერთი წარმომადგენელი შეიძლება არ დაეთანხმოს და განაცხადოს, რომ მორალური ცოდვებისათვის სასჯელის დაკისრება, როგორც საზოგადოების ლეგიტიმური მიზანი, ზოგიერთ შემთხვევაში უფრო სერიოზული გარემოებებითაა გადაწონილი. ასევე, მას შეუძლია ამტკიცოს, რომ თვით დანაშაულის სისასტიკე გვაძლევს მითითებას მორალური ბრალის ხარისხზე, რომელსაც სხვა მორალურ ფაქტორებთან ერთად, სასჯელი უნდა გაუთანაბრდეს. ეს პასუხები შეიძლება იცავდეს სამაგიეროს მიზღვის თეორიას სრული განადგურებისაგან, მაგრამ ისინი სრულ პასუხს ვერ იძლევიან სასჯელთან დაკავშირებულ იმ პრაქტიკულ პრობლემებზე, რომლებიც არსებობს ან შეიძლება წარმოიშვას.

საზოგადოებრივი ნორმებისა და სამართლიანობის დარღვევა

არსებობს საკმაოდ ფართოდ გავრცელებული რეტრიბუტორული მიდგომა, რომელიც მიიჩნევს, რომ დამნაშავეები იმსახურებენ სასჯელს იმიტომ, რომ ისინი საზოგადოების მიერ დადგენილ ნორმებს არღვევენ. დარღვევის სიმძიმე განისაზღვრება იმ სასჯელით, რომლითაც საზოგადოება დამრღვევს ემუქრება. ეს მიდგომა, როგორც ვხედავთ, ადვილად უსხლტება კრიტიკას, რომელიც ამბობს, რომ მორალური ბრალის დაბალანსება სისხლის სამართლის საქმე არ არის. ასევე, ის სასჯელის შეფარდებულ ორგანოს ხსნის ტვირთს, ამტკიცოს მორალური ბრალის ხარისხი. თუმცა, ამასთან ერთად, იგი მორალურ ბრალსა და სასჯელს მჭიდროდ ვეღარ აკავშირებს და აქედან გამომდინარე, უპასუხოდ ტოვებს კითხვას, რატომ უნდა დასაჯოს საზოგადოებამ მის მიერ დაწესებული ნორმების დამრღვევები მხოლოდ მათი დასჯის გულისთვის?

ერთი პასუხი ამ შეკითხვაზე ასეთია - სამართლიანობა იმ მოქალაქეთა მიმართ, რომლებიც კანონთა მორჩილებით ,,მსხვერპლს” იღებენ, მოითხოვს, რომ დამნაშავეები დაისაჯონ და თავიანთი დარღვევის შედეგებით არ ,,დატკბნენ”. ამ თვალსაზრისთან დაკავშირებით, საკამათოა და გადამწყვეტია საკითხი იმის შესახებ, იგრძნობენ თუ არა საზოგადოების კანონგამგონე წევრები უსამართლობას კანონდამრღვევთა დაუსჯელობის შემთხვევაში. ზემოთ მოყვანილი პოზიცია საკმაოდ დამაჯერებლად ჟღერს დანაშაულებთან დაკავშირებით, რომელთა განხორციელება კანონგამგონეთა ტვირთს ზრდის. მაგალითად, სახელმწიფოს სჭირდება რა ფიქსირებული ოდენობის შემოსავლები, ერთთა მხრიდან გადასახადების თავის არიდება, გაზრდის გადასახადების სხვა გადამხდელთა ჭაპანს. აცდენილი გადასახადების გადახდის მოთხოვნა, აშკარად გამოასწორებს უსამართლობას. მაგრამ, იქნება თუ არა კანონმორჩილთათვის უსამართლობა ის, რომ გადასახადებისაგან თავის ამრიდებელი დაისაჯოს და ციხეში არ იქნას ჩასმული, სადავოა. ასევე, როცა ლაპარაკია მაგალითად ქურდობაზე, სასჯელი მოიაზრება, როგორც ღონისძიება, რომელიც უსამართლოდ მოპოვებულ უპირატესობას სპობს. ეს არგუმენტი ნაკლებად დამაჯერებლად ჟღერს იმ დანაშაულებრივ ქმედებებთან დაკავშირებით (მაგ. გაუპატიურება), რომელთა ჩადენა ცოტას თუ მიაჩნია უპირატესობად, მიუხედავად იმისა, თუ რას ამბობს კანონი ამ ქმედებების შესახებ.

იმ დანაშაულთა შემთხვევაში, რომლებიც პიროვნების წინააღმდეგაა მიმართული, სამართლიანობა კანონმორჩილთა მიმართ შეიძლება წარმოადგენდეს სასჯელის გამამართლებელ საფუძველს. სამართლიანობა დაზარალებულის მიმართ უეჭველად მოითხოვს ზიანის ანაზღაურებას, მაგრამ სადაოა, თუ რამდენად მოითხოვს იგი დამნაშავისადმი ტკივილის მიყენებას, რომელიც დაზარალებულს არაფერში არგებს.

სამართლიანობის ორივე არგუმენტისადმი საერთო შეკითხვა შემდეგში მდგომარეობს: თუ ერთმა, მეორესთან შედარებით უპირატესობას არამართლზომიერი ქმედების ჩადენით მიაღწია, მოითხოვს თუ არა სამართლიანობა ,,წავგლიჯოთ” (stripe off) პირველს მიღწეული უპირატესობა იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ეს მეორის მდგომარეობას არაფრით აუმჯობესებს?

ამ გაგებით, სამართლიანობის საკითხი მჭიდრო კავშირშია სასჯელის ღირებულებასთან. მაგრამ, თავისთავად ცხადია, რომ ის, ვინც ფიქრობს, რომ მხოლოდ დასჯის გულისთვის დამნაშავისათვის ტკივილის მიყენება არ ღირს, ვერც იმ არგუმენტს გაიაზრებს, რომ ასეთი ტკივილი შეიძლება გამართლებულ იქნას ე.წ. ,,წაგლეჯვით”.

უტილიტარული გამართლება

უტილიტარული თეორიები დომინირებს ამერიკულ იურისპრუდენციაში მე-20 საუკუნის განმავლობაში. იერემია ბენტამის კლასიკური უტილიტარიზმის მიხედვით, რაიმე ქმედება, ან სოციალური ინსტიტუტი მორალურად სასურველია იმდენად, რამდენადაც ის მის შესაძლებელ ალტერნატივასთან შედარებით ადამიანის ბედნიერებას უწყობს ხელს. რადგანაც სასჯელი გულისხმობს ტკივილს, იგი შეიძლება მხოლოდ მაშინ გამართლდეს, თუ მის მიერ მიღწეული კარგი შედეგები ცუდს სჯაბნის. თანამედროვე ტერმინოლოგიაში ,,უტილიტარიზმის” ქვეშ ხშირად მოიხსენიებენ თეორიებს, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ შესაბამისი შედეგები ქმედობის მორალურობას განსაზღვრავს.

იმ შედეგების კატალოგი, რომელსაც უტილიტარისტები სასჯელს უსახავენ, სხვადასხვაა. ჩვენ აქ მოვიყვანთ მათ შორის ყველაზე უფრო მნიშვნელოვნებს.

1. ზოგად შეკავებას (general deterrence) ანუ იმის ცოდნას, რომ დანაშაულს მოჰყვება სასჯელი, მოქალაქეები მიჰყავს დანაშაულის ჩადენისაგან თავის შეკავებამდე. აქედან გამომდინარე, ეს ჩადენილ დანაშაულთა რიცხვს და მათ მიერ გამოწვეულ უბედურებებს ამცირებს. თუ პირმა დანაშაული ჩაიდინა, მას ამ დანაშაულის ჩადენისაგან ვეღარ შევაკავებთ, მაგრამ მისი დასჯა შეაკავებს სხვას. ბენტამის აზრით, ზოგადი პრევენცია ნიშნავს იმას, რომ მზრუნველ გონიერ არსებებს საკუთარ თავზე დანაშაულის არ ჩადენის საკმარისი მოტივები შევუქმნათ. ჯეროვნად დახვეწილ სისხლის სამართლის კოდექსში დანაშაულებრივი ქმედებისაგან მისაღები სარგებელი გადაწონილი უნდა იყოს სასჯელის სიავით. მოძღვრების შესაბამისად, რაც უფრო მეტია დანაშაულის ჩადენის ცდუნება და რაც უფრო მცირეა დამნაშავის მიგნების შანსი, სასჯელი მით უფრო მკაცრი უნდა იყოს.

სასჯელი დანაშაულს კიდევ უფრო მოხერხებული გზით გვაცილებს თავიდან, ვიდრე ეს ცივი გონებით წინასწარ გათვლას უკავშირდება. სხვისი დასჯის მაგალითი ადამიანში ქმნის წარმოდგენას დანაშაულისა და სასჯელის მჭიდრო ასოციაციის შესახებ, რამაც შეიძლება შემაკავებელი როლი შეასრულოს, მაშინაც კი, როცა კაცი დარწმუნებულია, რომ მას ვერ მიაგნებენ. ე.ი. მოქმედებს ქვეცნობიერი შიში სასჯელისადმი.

2. ნორმათა განმტკიცება

ბავშვების წარმოდგენაში ამა თუ იმ საქციელის სიცუდესა და მის დასჯადობას შორის საზღვარი შეიძლება ძალიან სუსტი იყოს. მოზარდები განსხვავებას უფრო ადვილად პოულობენ, მაგრამ სხვისი დასჯის მაგალითმა შეიძლება მათ ხელი შეუწყოს იმ გრძნობის განმტკიცებაში, რომ ეს ქმედება არასწორია, ანუ ეს ხელს უწყობს მათ საზოგადოების მიერ დადგენილი ნორმების გათავისებაში. ე.ი. სასჯელის პრაქტიკამ ინდივიდუალური ცნობიერების დიქტატებზე ზეგავლენის მოხდენის გზით შეიძლება განამტკიცოს საზოგადოებრივი ნორმები.

სერიოზული სისხლისსამართლებრივი სასჯელი წარმოადგენს დამნაშავის ქმედების მძლავრ დაგმობას, რაც პიროვნების მორალურ აღზრდაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს.

ადამიანის ცნობიერებაში საზოგადოებრივი წესებისადმი მორჩილების მორალური მოვალეობის ჩამოყალიბება მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული იმაზე, თუ რამდენად სამართლიანია მასზე ამ წესების მოქმედება. სხვანაირად რომ ვთქვათ, თუ კანონგამგონე მოქალაქე ხედავს, რომ სხვები კანონდარღვევათა შედეგებით თავისუფლად სარგებლობენ, მას შეიძლება გაუჩნდეს უსამართლობის შეგრძნება და გაუკვირდეს, თუ რატომ არ უნდა დაარღვიოს კანონი თვითონაც, რათა მსგავს უპირატესობას მიაღწიოს. სასჯელი ეხმარება მოქალაქეს, გააანალიზოს, რომ სამართლებრივი ნორმები მის ინტერესებს შეესაბამება. იმისდა მიუხედავად, აქვს თუ არა კანონგამგონეს დამნაშავის დასჯის დამოუკიდებელი მორალური მოთხოვნა, სასჯელი ხელს უწყობს სამართლებრივი შეზღუდვებისადმი მის შეგუებას. ეს თვალსაზრისი წარმოადგენს სასჯელის დამასაბუთებელი სამართლიანობის არგუმენტის უტილიტარულ მხარეს.

3. ინდივიდუალური შეკავება
(individual deterrence)

სასჯელის რეალური აღსრულება დამნაშავეში ქმნის შიშს, რომ თუ იგი ამ ქმედებას გაიმეორებს, დაისჯება. მოზარდს უფრო ადვილად შეუძლია სხვისი დასჯის მაგალითიდან დასკვნის გამოტანა. მაგრამ საკუთარ თავზე განცდილი ყოველთვის უფრო მწარე გაკვეთილს იძლევა. სასჯელის სიმკაცრემ დამნაშავე ქმედების გამეორებისაგან რომ შეაკავოს, დამნაშავის ცნობიერებაში უნდა გადასწონოს დანაშაულისაგან მიღებული სარგებელი. უტილიტარიზმის წარმომადგენელი დანაშაულის რეციდივისათვის უფრო მკაცრ სასჯელს ხსნის იმით, რომ პირველმა სასჯელმა, კერძო პრევენციის თვალსაზრისით, თავისი არაეფექტურობა დაამტკიცა.

4. შესაძლებლობის წართმევა (incapacitation)

თავისუფლების აღკვეთა დამნაშავეს საზოგადოებრივი ცხოვრებისაგან აშორებს დროებით, სიკვდილით დასჯა კი - მუდმივად. ეს სასჯელი პირს ფიზიკურად ართმევს შესაძლებლობას რეალურად განახორციელოს თავისი ანტისაზოგადოებრივი მისწრაფებები.

5. რეფორმა

სასჯელმა შეიძლება ხელი შეუწყოს დამნაშავის გარდაქმნას ისე, რომ მას დანაშაულის ჩადენის სურვილი გაუქრეს. იგი შეიძლება სასარგებლო პიროვნებაც კი გახდეს. შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ეს პირს ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმეს აგრძნობინებს. სასამართლოს მიერ მისი დამნაშავედ ცნობა და სასჯელის მისჯა მის გამოსწორებას ხელს შეუწყობს. და მაინც, რეფორმაში ჩვეულებრივ გულისხმობენ პირის ხასიათის შესაცვლელად უფრო პოზიტიური ზომების მიღებას, რათა იგი ნაკლებად ანტისოციალური გახდეს. სხვადასხვა ფსიქოლოგიური თეორიები და უფრო მეტად ძლიერმოქმედი ჩარევები, როგორიცაა მაგ., ფსიქოქირურგია, მიმართულია იმისკენ, რომ დამნაშავეში დამანგრეველი ტენდენციები იქნას აღკვეთილი. აქ შეიძლება მოვიხსენიოთ სხვადასხვა სასწავლო და საწვრთნელი პროგრამები. ამან შეიძლება არაპირდაპირ გაზარდოს ადამიანში საკუთარ თავისადმი პატივისცემა, მაგრამ მათი პირველადი დანიშნულება არჩევანთა იმ მწკრივის შეცვლაა, რომელსაც პირი თავის თავს უყენებს.

6. შურისძიება

უტილიტარული მიმართულების წარმომადგენლები, რეტრიბუტივისტებისაგან განსხვავებით, არ მიიჩნევენ, რომ დანაშაული საპასუხო რეაქციას თავისთავად სასჯელის სახით იმსახურებს, მაგრამ აღიარებენ, რომ მსხვერპლის ოჯახი, მეგობრები და საზოგადოების ზოგიერთი წარმომადგენელი თავს იმედგაცრუებულად იგრძნობს, თუ ასეთი რეაქცია არ განხორციელდა. ამ მისწრაფებათა დაკმაყოფილება შეიძლება ჩავთვალოთ დასჯის კანონიერ მიზნად. ე.ი. პირდაპირი გაგებით სასჯელი მიმართულია იმისკენ, რომ გაიზარდოს ბედნიერება, ანუ შემცირდეს იმ პირის უბედურება, ვისაც დამნაშავის დასჯა სურს. გარდა ამისა, სამართლებრივ სასჯელს შეუძლია გაზარდოს სამართლისადმი პატივისცემა და შეძლებისდაგვარად, კერძო შურისძიების დაუოკებელი მისწრაფებები მოთოკოს.

სამაგიეროს მიზღვითი თეორიისგან განსხვავებით, სასჯელისადმი უტილიტარული მიდგომა შეესაბამება ფილოსოფიურ დეტერმინიზმს. თუ ადამიანური მოქმედებანი მთლიანად წინამძღვარი მიზეზებითაა განპირობებული, სასჯელის მუქარა შეიძლება ქცევის ეფექტური წინაპირობა გახდეს.

დეტერმინისტი დაგმობის ცნებასაც კი ჰგუობს და მიიჩნევს, რომ დაგმობა და მორალური ბრალის შეგრძნება ადამიანური ქცევის სამართავად საჭირო ინსტრუმენტებია.

უტილიტარისტული კონცეფცია სისხლის სამართლებრივად ისეთ ქმედობებს კრძალავს, რომელთა დასჯით მიღებული სარგებელი თვით სასჯელის სიავეს გადაწონის. ამ თვალსაზრისით, სასჯელის სიმკაცრე დამოკიდებული უნდა იყოს არა მორალური დამსახურების აბსტრაქციულ ცნებაზე, არამედ სასჯელის სარგებლიანობაზე. გადაჭარბებული დასჯის შემთხვევაც დასაშვებია, თუ გადაჭარბებული სარგებლობა სასჯელის გადაჭარბებულ სიავეს გადაწონის. უტილიტარისტი სულაც არ აყენებს იმ წინა პირობას, რომ სასჯელის სიმკაცრე ქმედობის გასაკიცხაობას უნდა უტოლდებოდეს. მართალია ზოგადი პრევენცია თანაბარი სიმძიმის დანაშაულთათვის თანაბარი სასჯელის მუქარას მოითხოვს, მაგრამ კერძო პრევენცია ითმენს სასჯელის ინდივიდუალიზაციას, რომელიც საზოგადოების ერთი ნაწილისათვის ანტისოციალურად მიიჩნევა და თავისუფლების აღკვეთის გრძელ ვადებს ნიშნავს, ხოლო მეორეთათვის, რომელთა ხასიათი პოზიციური ცვლილებებისაკენ მიდის, რეაბილიტაციას და ვადამდე ადრე განთავისუფლებას გულისხმობს.

უტილიტარიზმის ფილოსოფიური კრიტიკა

სასჯელთა უტილიტარული პროგრამები 2 სახის კრიტიკულ შენიშვნებს იწვევს: ერთნი მის ფილოსოფიურ საფუძვლებს უტევენ, მეორენი კი მიიჩნევენ, რომ განსხვავებული სისტემა საზოგადოებრივ მიზნებს უკეთ შეასრულებდა. როცა საკითხი სადავო ხდება, ძნელია თეორიული კრიტიკა პრაქტიკულისგან გაარჩიო. მაგრამ წინამდებარე დისკუსია მათი ერთმანეთისაგან გამიჯვნას ცდილობს.

ყველაზე უფრო ფუნდამენტალურ კრიტიკას წარმოადგენს შემდეგი: აქვს თუ არა საზოგადოებას უფლება, მოექცეს ადამიანს როგორც განსაზღვრული სოციალური მიზნების მისაღწევ საშუალებას. ყველაზე უფრო მტკივნეულ მხარეს წარმოადგენს ის, რომ უტილიტარიზმი უშვებს უდანაშაულო პირის დასჯას. რეტრიბუტივისტი კი დაჟინებით ამტკიცებს, რომ ასეთი სასჯელი მორალურად გაუმართლებელია იმ შემთხვევაშიც, კი როცა იგი შედეგების სასურველ ბალანსს წარმოშობს.

ამ შეკითხვებზე უტილიტარისტების მიერ განსხვავებული პასუხები იქნა მოცემული. ერთ-ერთი პასუხი არის ის, რომ რამდენადაც სასჯელის ცნება გულისხმობს ბრალს, უდანაშაულო პირი ლოგიკურად ვერ დაისჯება. მოვლენის ტერმინოლოგიური მხარე სადავო ხდება იმ შემთხვევაში, როცა უდანაშაულოს საზოგადოდ დამნაშავედ ცნობენ და სასჯელს მიუსჯიან. უტილიტრისტმა ამაზე შეიძლება უპასუხოს, რომ მისი თეორია უდანაშაულოთა დასჯის არავითარ პრაქტიკას არ დაუჭერს მხარს, რომ სასჯელის მიზნები ვერ განხორციელდება, თუ ხალხმა გაიგო, რომ დასჯილი პირი დამნაშავე არაა. ასევე სახელმწიფო მოხელეთა მიერ წინასწარი შეცნობით უდანაშაულო პირთა პასუხისგებაში მიცემის პოლიტიკას საზოგადოებრივი უშიშროებისთვის სერიოზული საფრთხის შექმნა შეუძლია.

უტილიტარიზმის ერთ-ერთი ვერსია, რომელსაც ,,ნორმა” უტილიტარიზმი ეწოდება, მორალური შეფასების სტანდარტებისაგან ქმნის ნორმას, რომელიც, თუ საზოგადოებრივ პრაქტიკაში დამკვიდრდა, საუკეთესო შედეგებს მოგვცემს. ამ ვერსიის ძალით, უდანაშაულოს პასუხისგებაში მიცემის პრობლემა ისპობა, რამდენადაც საზოგადოებამ უდანაშაულო პირის დასჯა ნორმად არ შეიძლება გამოაცხადოს. თუ ვინმე დარწმუნებულია, რომ კონკრეტულ შემთხვევაში უდანაშაულოს დასჯა სასარგებლო შედეგებს მოგვცემს, ,,ნორმა” უტილიტარიზმი თავიდან იცილებს ამ დილემას, უშვებს რა, რომ მხოლოდ ჯეროვანი მორალური სტანდარტები შეიძლება საზოგადოებრივ ნორმად გამოცხადდეს.

თეორიის მეორე მიმართულება ,,ქმედითი” უტილიტარიზმი, რომელიც ამა თუ იმ ღინისძიების სამართლიანობას მისი შედეგების მიხედვით აფასებს, ამ დილემას ვერ გაექცევა. თუმცა, შეიძლება ამ ფრთის წარმომადგენელმაც გამორიცხოს უდანაშაულოს დასჯა, როგორც პრაქტიკული ალტერნატივა, და იმ საზოგადოებრივ საშიშროებაზე მიუთითოს, რაც ამ სინამდვილის გამჟღავნებას მოჰყვება, ასევე, საიდუმლოს შენახვის პრობლემაზე. ანდა პირიქით, აღიაროს კიდეც, რომ უდანაშაულოს დასჯა იმ შემთხვე-ვაშია მართებული, როცა შედეგების ბალანსი ხელსაყრელია. და თუ ასეთი დასკვნა მორალურ ინტუიციებთან წინააღმდეგობაში მოდის, ეს იმიტომ, რომ ეს ინტუიციები მხოლოდ ორდინალურ სიტუაციებს ეხება.

უმრავლესობა გრძნობს, რომ უტილიტარისტების ვერცერთი ეს პასუხი სათანადოდ ვერ ასაბუთებს უდანაშაულოს დასჯის დაუშვებლობას, რომელიც საფუძველშივე უსამართლობის ელემენტს შეიცავს. ამის მსგავსად, ბევრი თვლის, რომ საფუძველშივე მცდარი და არასამართლიანია წვრილმან დანაშაულებაზე მკაცრი სასჯელების დაწესება, რამდენად ეს სასარგებლოდ არ უნდა მოგვეჩვენოს. ასევე უსამართლოა იდეა, რომელიც სარგებლობის პრინციპიდან გამომდინარე, საჭიროდ ცნობს იდენტური დანაშაულების ჩამდენ ერთნაირი მორალური ბრალის მქონე ორი დამნაშავისათვის სხვადასხვა სიმკაცრის სასჯელების შეფარდებას.

შერეული თეორია

თუ წმინდა უტილიტარისტული თეორია ასეთ პრობლემებს ეჯახება, უტილიტარისტული და სამაგიეროს მიზღვითი თეორიების ერთგვარი შენარევი სასჯელისადმი უფრო დამაჯერებელ მიდგომას გვთავაზობს: სანქციებით გამაგრებული სავალდებულო ქცევის წესების არსებობის საფუძვლები უტილიტარისტულია. ამ საფუძვლებმა უნდა განსაზღვროს, თუ რომელი ქმედებები გამოცხადდეს სისხლისსამართლებრივად დასჯადად. მორალური სიავენი არ შეიძლება გამოცხადდეს დასჯადად, თუ ეს საზოგადოებრივად სასარგებლო არ იქნება. ამავე დროს, მორალურად უფერული ქმედება მხოლოდ მაშინ შეიძლება მოიცვას სისხლის სამართალმა, თუ ეს საზოგადოებრივ ინტერესებს არღვევს. უნდა ითქვას, რომ ,,დამსახურების” ცნება უფრო მკაცრ ჩარჩოში აქცევს სასჯელის შეფარდებას, ვიდრე ეს წმინდა წყლის უტილიტარისტს წარმოუდგენია.

დამსახურების შესაბამისობა

ყველა პრაქტიკულმა დამსჯელმა სისტემამ უნდა აღიაროს შეცდომების დაშვების შესაძლებლობა, რასაც უდანაშაულო პირი სასჯელისკენ მიჰყავს, მაგრამ წინასწარი შეცნობით უდანაშაულო პირის დასჯა დამოუკიდებელი მორალური ნორმის დარღვევაა.

სასჯელის სიმკაცრესთან შესაბამისობაში უნდა მოვიდეს დამსახურების ცნება. ერთი მიმდინარეობა გვეუბნება, რომ არ შეიძლება ვინმე დაისაჯოს იმაზე მეტად, ვიდრე ამას უტილიტარული მიზნები ან ქმედების სიმძიმის ხარისხი მოითხოვს ე.ი. ამ პრინციპის ქვეშ იკვეთება ორი პოზიცია:

1. კაცმა არ უნდა მიიღოს მეტი სასჯელი ვიდრე იმსახურებს, რა სარგებლიანადაც არ უნდა მოგვეჩვენოს ეს.

2. არავინ უნდა დაისაჯოს უსარგებლო არაფრისმომცემი სასჯელით, ქმედების რა სიმძიმეც არ უნდა ჰქონდეს. ეს პრინციპი ზოგიერთ შემთხვევაში საკმაოდ უხეშად შეიძლება მოგვეჩვენოს ერთ-ერთი ასეთი შემთხვევაა, მაგ: როცა პირი მძიმე დანაშაულს ჩადის ისეთი სულიერი დაავადების მდგომარეობაში, რომელიც მას პასუხისმგებლობისაგან მთლიანად არ ათავისუფლებს, მაგრამ მის მოქმედებას ნაკლებად დასაგმობს ხდის. დახვეწილი სამართლებრივი სისტემა ამ პირს მისცემს ზომიერ სასჯელს და სამოქალაქო თავისუფლების აღკვეთას, (civil commitment) (ეს ღონისძიება გამოიყენება ალკოჰოლიკების, სულიერ დაავადებულთა მიმართ. (მთარგმნელის შენიშვნა)). მაგრამ ზოგიერთმა მიმდინარეობამ შეიძლება მხარი დაუჭიროს უფრო დიდ სასჯელს, ვიდრე პირი იმსახურებს. განსხვავებული საფუძვლის გამო, სასჯელი შეიძლება დისპროპორციაში აღმოჩნდეს ქმედების გასაკიცხაობასთან, როცა პრევენციული ეფექტის მოხდენისათვის მეტისმეტად მკაცრი სასჯელით ვიმუქრებით. თუმცა, აქ შეიძლება თავი ვიმართლოთ იმით, რომ პირმა, მიუხედავად მკაცრი გაფრთხილებისა, დანაშაულის ჩადენა მაინც გარისკა.

ახლა ავიღოთ დიაგონალურად საწინააღმდეგო გარემოება: სამაგიეროს მიზღვითმა პოზიციამ შეიძლება გაამართლოს პირისათვის სასჯელის მისჯა მაშინაც კი, როცა მოსალოდნელი შედეგების ხელსაყრელი ბალანსი არ არის. ჩვეულებრივი უტილიტარული პოზიციიდან გამომდინარე ყველა ადამიანის კეთილდღეობა თანაბარ ღირებულებას წარმოადგენს, მაგრამ ვაი, თუ იმ პირთა კეთილდღეობას, რომლებიც განზრახ დანაშაულს ჩადიან, იმდენი წონა არ მიეცემა, რამდენიც კანონგამგონეთა კეთილდღეობას. შეიძლება დამნაშავეებმა თავიანთი ქმედებით დაკარგეს სხვებთან თანაბრობის უფლება. მაგალითად, დაუშვათ, რომ ყოველი ასი მკვლელის სიკვდილით დასჯა იხსნის სამოცდაათი უდანაშაულოს სიცოცხლეს ხელყოფისაგან. თუ სხვა მოსაზრებებს გვერდზე გადავდებთ, შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ უდანაშაულოებს სიცოცხლეზე უფრო მეტი უფლება აქვთ, ვიდრე მკვლელებს. აქედან გამომდინარე, სამოცდაათი უდანაშაულოს სიცოცხლის შესანარჩუნებლად ღირს ასი მკვლელის გაწირვა.

უტილიტარული მიმართულების კარდინალურ დებულებად გვევლინება ის, რომ უსარგებლო სასჯელი თავიდან უნდა იქნეს აცილებული. ამ პრინციპის სიტყვა სიტყვით გამოყენებას მივყავართ სანიმუშო დასჯამდე (exemplary punishment). ანუ, ერთნაირი ქმედების ჩამდენთა რიცხვიდან აირჩეს ზოგიერთი და მათ შეეფარდოთ სასჯელი მთელი სიმკაცრით. აქ შეიძლება უსამართლობის ელემენტი გამოსჭვიოდეს, რადგანაც თანასწორობის პრინციპი ირღვევა. თუმცა, ვერც იმას ვიტყვით, რომ უმჯობესია, თანასწორობის მისაღწევად ხალხის უსარგებლო არაფრისმომცემი დასჯა დავუშვათ. კონფლიქტში თანასწორობასა და მიზანშეწონილებას შორის უმჯობესია მეორეს მივემხროთ, მაგრამ დავუშვათ ზოგჯერ მისი შეზავება პირველთან, რათა უსამართლობის ხარისხი შევამციროთ.

უტილიტარულ მოთხოვნებზე შესაძლებელი ჩარჩოები

დამოუკიდებელი მორალური სტანდარტები კვეცავენ უტილიტარულ გაქანებებს არა მარტო სასჯელის შედარებით და აბსოლუტურ სიმკაცრესთან, არამედ სასჯელის ბუნებასთან დაკავშირებით. წამება, მაგალითად, რა ეფექტურიც არ უნდა იყოს, მოცემულ შემთხვევაში მორალური საფუძვლებით სასჯელთა რიცხვიდან შეიძლება გამოირიცხოს. მსგავსი დამოკიდებულება აქვთ სიკვდილის დასჯის მიმართ მათ, ვინც სახელმწიფოს მიერ ადამიანის სიცოცხლის ხელყოფას კატეგორიულად ეწინააღმდეგება. ასეთი პოზიცია შეიძლება ბოლომდე შეინარჩუნოს წმინდა წყლის პასივისტმა, მაგრამ ის, ვინც ომში მკვლელობას ან მსხვერპლის გადასარჩენად პოლიციის მიერ დამნაშავის მოკვლას ამართლებს, სიკვდილის დასჯის უსამართლობის შესახებ დამარწმუნებელ არგუმენტს ვერ მოგვაწვდის.

ზოგი მკვლევარი ამტკიცებს, რომ პირის მომავალი ქმედობების პროგნოზირების საფუძველზე სასჯელის დაკისრება უსამართლოა. იმის გაანგარიშების მცდელობებს, თუ რა ჭირდება დამნაშავეს - ინდივიდუალური შეკავება, დანაშაულის ჩადენის შესაძლებლობის წარმართვა თუ გამოსწორება, მივყავართ არასწორ პრაქტიკამდე ანუ სასჯელის უსარგებლო გამოყენებამდე. არასწორი პოზიტივების არსებობა უტილიტარული მიზნებზე ხელს ვერ აგვაღებინებს, სანამ ყველა უტილიტარული მიზანი, მათ შორის ზოგადი პრევენცია და ნორმათა განმტკიცება, უცვლელი არ გახდება. თითოეული ამ მიზნის ქვეშ ერთი პიროვნება იწვნევს სასჯელის სიმწარეს, რათა ყველა სხვისი კეთილდღეობა დაცული იქნეს.

უფრო სერიოზული კრიტიკული შეტევები განიცადა გამოსწორების მიზანმა, როგორც სავალდებულო ღონისძიებების გამოყენების საფუძველმა. დავას წარმოშობს ის, არის თუ არა პიროვნების ხასიათის შესაცვლელად სახელმწიფოს საქმიანობა ადამიანის უფლებების უხეში დარღვევა. დამნაშავემ ასე თუ ისე დაარღვია სხვისი უფლებები და ეს შეიძლება სახელმწიფოს მასზე ზემოქმედებაში უფრო მეტ მორალურ უფლებას აძლევდეს, ვიდრე მას დანაშაულის ჩადენის გარეშე ექნებოდა. შეიძლება დაუშვათ ისიც, რომ იძულებითი თერაპია სხვა ექსტრემალური ზომები, როგორიცაა ქირურგიული ჩარევა, დამნაშავის ინდივიდუალური განვითარების უფლებას ხელყოფს.

უნდა ითქვას, რომ შურისძიების მოთხოვნაც, როგორც სასჯელის მისაღები საფუძველი ზოგიერთ მკვლევართა მიერ ეჭვქვეშ იქნა დაყენებული. მხედველობაში იღებენ იმ თვალსაზრისს, რომ სათნოების იდეიდან გამომდინარე, უმჯობესია ადამიანმა ზიანის მიმყენებელი სამაგიეროს გადახდის გზით არ გაამწაროს. ისინი სვამენ საკითხს, თუ რატომ უნდა იქნას დაკმაყოფილებული ხალხის მორალურად უღირსი მისწრაფებანი მათი ბედნიერების მისაღწევად. იმისდა მიუხედავად, ითვლება თუ არა უტილიტარული თვალსაზრისით ქვენაგრძნობების დაკმაყოფილება დადებით მომენტად, კითხვაზე პასუხი რჩება შემდეგი: სახელმწიფო შურისძიების გრძნობებს აკმაყოფილებს ჯერ ერთი იმის გამო, რომ მორალურ წარმოდგენათა ჯანმრთელი სისტემა შეინარჩუნოს და მეორეც ამ გრძნობების იგნორირების შემთხვევაში მათ შეიძლება სოციალურად დამანგრეველი გამოსავალი ჰპოვონ.

სასჯელის თეორიები და პრაქტიკა

მე-20 საუკუნის შუა წლებში სასჯელების პრაქტიკა შეერთებულ შტატებში ფართოდ ეხმაურებოდა უტილიტარულ მოწოდებებს, თუმცა, სასჯელის სიმკაცრესთან დაკავშირებით იცავდა სამაგიეროს - მიზღვითი თეორიის იმპერატივებს. თუმცა, ერთი ტიპის დანაშაულთა მსგავსების მიუხედავად, მათი ჩადენის გარემოებები და ჩამდენი პირები ერთმანეთისგან მკვეთრად განსხვავდება, მოსამართლეებს მიეცათ ფართო გაქანება სასჯელის სიმკაცრის განსაზღვრაში.

სასამართლო განაჩენებში სასჯელის მკაცრად განუსაზღვრელი ვადის დადგენით, მაგ 2-დან 6 წლამდე, სასჯელაღსრულების დაწესებულებებს მისი პროგრესის შესაბამისად პატიმრის გათავისუფლების დროის განსაზღვრის უფლება მიეცათ.

ამ სისტემაზე ერთი შეტევა განხორციელდა იმათი მხრიდან, ვინც დასჯისა და თავისუფლების აღკვეთის ეფექტურობას სკეპტიკურად უყურებდა და დამნაშავის გამოსწორებაზე მეცნიერულად დამტკიცებული მეთოდებით ამყარებდა იმედს. მაქსიმალისტები იქამდეც კი მივიდნენ, რომ სასჯელის გაუქმება და სამედიცინო მოდელის შემოღება მოითხოვს, რომელიც დამნაშავეს ავადმყოფად მიიჩნევდა და მკურნალობას დაუნიშნავდა.

ერთი შეხედვით, დამნაშავისადმი ეს ტრადიციულზე უფრო ჰუმანური დამოკიდებულება სახელმწიფოს ინდივიდის ,,სამკურნალოდ” შეუზღუდველ უფლებებს აძლევს. არ აქვს მნიშვნელობა, რა დრო დასჭირდება მკურნალობას, რამდენად რადიკალური იქნება თეორია და ასევე იმას, თუ რა სიმძიმის დარღვევა აქვს დამნაშავეს ჩადენილი. უფრო მეტიც, ამ მოდელის ზედმიწევნით ზუსტი განხორციელება ნიშნავს სოციალურად საშიში პირისათვის იძულებითი მკურნალობის დანიშვნას მანამდეც, სანამ იგი დანაშაულს ჩაიდენს. ჯერ ერთი იმის გამო, რომ ასეთი სამედიცინო მოდელი ადამიანურ ღირსებასა და პიროვნულ ავტონომიას უხეში ხელყოფით ემუქრება, და მეორეც, იმის გამო, რომ პოლიტიკური ხელისუფლება სასჯელის ტრადიციულ კონცეფციას ასე ადვილად ვერ დათმობს, ამ მიმდინარეობას ფართო საზოგადოებრივი მოწონება არასდროს მოუპოვებია.

უფრო ზომიერი რეფორმისტული პოზიცია მოითხოვს თვითონ სასჯელის შიგნით დამნაშავეთა გამოსწორებაზე აქცენტის გაკეთებას. ამ მიმდინარეობამ აშშ-ს საკანონმდებლო და სასამართლო პრაქტიკაზე გავლენაც კი მოახდინა. უფრო მოქნილი გახადა რა სასჯელის მოხდის ვადები და ყურადღების ცენტრში მოაქცია თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში განხორციელებული პროგრამები. თუმცა, ზოგს მიაჩნია, რომ მთავარი ცვლილებები ამ მიმართულებით ჯერ კიდევ შორსაა.

სამართლიანი დამსახურება

70-იან წლებში რეაბილიტაციის პრაქტიკაზე მძაფრი რეაქცია წარმოიშვა. სკეპტიკოსებმა მიიჩნიეს, რომ რეაბილიტაციის კონცეფციამ კრახი განიცადა; ციხე დამნაშავეს უფრო აუარესებდა, ვიდრე ანტისოციალური ტენდენციისაგან კურნავდა; რომ სასჯელაღსრულებითი დაწესებულებები უუნარონი იყვნენ გადაეწყვიტათ, თუ რომელი მსჯავრდებული შეიძლებოდა გამოსწორებულად ჩათვლილიყო და საზოგადოებას დაბრუნებოდა. მოქნილვადიანი სასჯელები აღაშფოთებდა პატიმრებს მათი მომავლის შესახებ. აიძულებდა მათ მიემართათ გამოსწორების სიმულაციისათვის. მათში ყალიბდებოდა უსამართლობის შეგრძნება იმ სისტემის მიმართ, რომელიც არათანაბრად ექცეოდა მათ.

კრიტიკოსები ამტკიცებენ, რომ სასჯელის სიმკაცრე დანაშაულის სიმძიმეს უნდა გაუტოლდეს და ერთნაირი სიმძიმის დანაშაულთა ჩამდენებს ერთნაირი ან დაახლოებით ერთნაირი სასჯელები უნდა შეეფარდოთ. სასჯელის ვადა განაჩენში ზუსტად უნდა იქნას ფიქსირებული. პატიმრის გამოსასწორებლად მიმართული ღონისძიებები უნდა გაგრძელდეს, მაგრამ ამან გათავისუფლების ვადაზე გავლენა ვერ უნდა მოახდინოს. ამის საწინააღმდეგო შეხედულება კი ამბობს, რომ მსგავსი დანაშაულებისთვის სასჯელთა გათანაბრება დამნაშავეთა შორის მნიშვნელოვანი განსხვავების იგნორირებას ნიშნავს და უსარგებლო სასჯელის გამოყენების საფრთხეს წარმოშობს. ყოველ შემთხვევაში თანასწორობაზე და სამართლიანობაზე ყურადღების გამახვილებით სასამართლო და სასჯელაღსრულებითი ორგანოების თვითნებობის, გათავისუფლების პირობის ქვეშ მიმდინარე გამასწორებელ ღონისძიებათა კრიტიკით სკეპტიკოსებმა სახელმწიფოს დასჯითი პოლიტიკის ფორმირებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს. ზოგ შტატებში საზღვარი დაედო სასამართლო ხელისუფლების თვითნებობას და სასჯელ აღსრულებით ორგანოთა ადმინისტრაციას მსჯავრდებულთა გათავისუფლების თარიღის განსაზღვრის უფლებამოსილება წაერთვა.

უტილიტარისტული საფუძვლები რეტრიბუტორული პერსპექტივებისთვის

თანამედროვე დებატები სახელმწიფოს დამსჯელობით პოლიტიკაზე უფრო ზოგად შეკითხვას წარმოშობს: შეიძლება თუ არა რეტრიბუტორულ საფუძველზე დაყრდნობილი ოფიციალური აქტები საზოგადოებრივად სასარგებლო იყოს? იდეა იმაშია, რომ რადგანაც ხალხი მარტივ რეტრიბუტორულ ჩარჩოებში მსჯელობს, ალბათ იგი გაწბილებული დარჩება, თუ კანონი არ ცნობს სასჯელს, როგორც დამნაშავის დამსახურებას. თუმცა, უმაღლესი მორალური იდეალი მტრების სიყვარულს გვიქადაგებს, უმრავლესობა ალბათ ვერ შეეწყობა მორალურ კოდექსს, თუ ისინი, ვინც ამ კოდექსს არღვევენ, არ დაისაჯნენ. ამ თვალსაზრისიდან გამომდინარე, უტილიტარული და რეტრიბუტორული ელემენტები შეიძლება ერთმანეთს შეერწყას; სასჯელის უმთავრესი გამართლება იყოს უტილიტარული; და ხალხის მიდრეკილებათა მხედველობაში მიღებით დასჯის ოფიციალური სტანდარტი იყოს რეტრიბუტორული. ამ პარადოქსის მიზეზად გვევლინება ერთი შესაძლებლობა, რომ ადამიანთა კეთილდღეობა იმით უფრო მიიღწევა, თუ ხალხი აბსოლუტურ მორალს დამორჩილება და არა იმას, რომელიც ადამიანური მოქმედებების სამართლიანობის საფუძვლად მის სასარგებლო შედეგებად მიიჩნევს.