ალმანახის წინამდებარე ნომერი რიგით მეორეა საერთაშორისო სამართლის სერიიდან. ამ სერიის გაგრძელებისაკენ საერთაშორისო-სამართლებრივი ურთიერთობებისადმი ახალგაზრდა იურისტების მზარდმა ინტერესმა გვიბიძგა. ვფიქრობთ, მკითხველისათვის საინტერესო იქნება გამოქვეყნებული სტატიები, მათი ავტორების მიერ შერჩეული თემატიკის, პრობლემათა ხედვის სხვადასხვა კუთხისა და მასალის მრავალფეროვნების თვალსაზრისით.

საქართველოში საერთაშორისო საჯარო სამართლის სწავლება სულ რაღაც ათიოდე წელს ითვლის. თვით ეს დარგი, სამართლის სხვა დარგებთან შედარებით, ახალია. მართალია, საერთაშორისო სამართალი მისი განვითარების ადრეულ ეტაპებზე ძირითადად ჩვეულებითი სამართლის ნორმების სახით არსებობდა, მაგრამ მისი კოდიფიცირებული სახით ჩამოყალიბება მხოლოდ XIX საუკუნის ბოლოდან აითვლება.

მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდი საერთაშორისო სამართლის განვითარებისათვის განსაკუთრებით ნაყოფიერი გამოდგა, რაც სავსებით კანონზომიერია იმ პროცესების ფონზე, რომლებიც გლობალურ ხასიათს ატარებდა და მსოფლიო რუქის ცვლილებებთან, სამეცნიერო-ტექნიკურ წინსვლასთან, საზოგადოებრივი და სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების კალეიდოსკოპური სიჩქარით განვითარებასთან, საერთაშორისო ორგანიზაციების შექმნასა და ადამიანის უფლებების დაცვის ახლებურ გააზრებასთან იყო დაკავშირებული. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის შექმნა და მისთვის მინიჭებული უფლებამოსილებები სრულიად ახალ სიტყვას წარმოადგენდა იმ პერიოდის საერთაშორისო-სამართლებრივ ურთიერთობებში. მას შემდეგ საკმაო დრო გავიდა და საერთაშორისო სამართალი დღითი დღე მნიშვნელოვნად დაიხვეწა. ამავე დროს, ევოლუციის პროცესში თავს იჩენს თითქმის ყოველდღიური სიახლეები და აუთვისებელი სფეროები. საერთაშორისო სამართალი დგას მარადიული დილემის წინაშე - არ ჩამორჩეს მის მიერ დასარეგულირებელი ერთობ მრავალფეროვანი ურთიერთობების განვითარებას. ეს კი რთული ამოცანაა. ბოლო ათწლეულის განმავლობაში მომხდარი ძირეული ცვლილებები, ისეთი, როგორიცაა „ცივი ომის” დასრულება, საბჭოთა კავშირის დაშლა, პოლიტიკურ რუქაზე ახალი სახელმწიფოების გაჩენა, მათთან დაკავშირებული უმძიმესი პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური პრობლემები და შეიარაღებული კონფლიქტები და ადამიანის უფლებების მასიური დარღვევები აიძულებს სამართლის ამ დარგს „ისწავლოს გზადაგზა”.

საერთაშორისო სამართლის სპეციფიურობაა სწორედ იმ ინტერესის საფუძველი, რომელსაც ქართველი იურისტები, განსაკუთრებით კი, სტუდენტები, იჩენენ ამ სფეროში არსებული ძველი თუ ახალი პრობლემების მიმართ.

საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ალმანახის წინამდებარე ნომერში ავტორები გვაწვდიან საკუთარ მოსაზრებებს ისეთ საკითხებზე, როგორებიცაა სახელმწიფოთა საერთაშორისო პასუხისმგებლობა, სახელმწიფოთაშორისი საზღვრების დემარკაცია-დელიმიტაცია, გაეროს სამშვიდობო ოპერაციების სტატუსი და მათი რეალური განხორციელების პერიპეტიები, მშვიდობიანი მოსახლეობის დაცვის რეჟიმი საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალში, ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო ორგანიზაციების ფუნქციები და საქმიანობა, დიპლომატიური იმუნიტეტი, სამართლის ევოლუცია და ადამიანის უფლებათა დაცვა, ინფორმაციის ელექტრონული საშუალებები და პირად მონაცემთა უსაფრთხოება. ვიმედოვნებთ, მკითხველი სიამოვნებით გაეცნობა ავტორთა მოსაზრებებს და ინფორმაციის მიღებასთან ერთად, ბევრ საინტერესო და საკამათო მასალასაც აღმოაჩენს.

საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია მომავალშიც გააგრძელებს საერთაშორისო სამართლის სერიით კვლევითი მასალების გამოქვეყნებას და ითანამშრომლებს ახალგაზრდა, ნიჭიერ იურისტებთან, მისცემს რა მათ შესაძლებლობას მიაწოდონ საზოგადოებას თავისი ნააზრევი ალმანახის ფურცლებიდან.

ზურაბ ბურდული

ალექსანდრე ორახელაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

სამართალდარღვევის შედეგების ლიკვიდაციაში სამართლებრივი დაინტერესების საკითხს ერთ-ერთი ცენტრალური ადგილი უკავია საერთაშორისო სამართლის დოქტრინაში. დიდი ხნის მანძილზე გაბატონებული პოზიცია ეკავა მიდგომას, რომლის მიხედვითაც სამართალდარღვევისაგან დაზარალებულად მიიჩნევა ის სახელმწიფო, რომელსაც უშუალოდ მიადგა ზიანი ამ სამართალდარღვევით. საერთაშორისო სამართალი მიიჩნეოდა ორმხრივობის სამართლად და სამართალდარღვევის შედეგების ლიკვიდაცია უნდა მომხდარიყო დაზარალებული და დამრღვევი სახელმწიფოების ორმხრივი ურთიერთობების ფარგლებში. საერთაშორისო სამართალში იმპერატიული პრინციპებისა და ჰუმანიტარული ღირებულებების დამკვიდრებამ გამოიწვია ადრე არსებული მიდგომის მნიშვნელოვანი მოდიფიკაცია, ეს გამოიხატება erga omnes ვალდებულებების აღიარებაში. მათი განსაზღვრება საერთაშორისო სასამართლომ მოგვცა Barcelona Traction-ის საქმეზე (1970):

,,33. ...ერთმანეთისაგან არსებითად განსხვავებულ უნდა იქნას ის ვალდებულებები, რომლებიც სახელმწიფოს საერთაშორისო თანამეგობრობის მიმართ აკისრია და ის ვალდებულებები, რომლებიც სახელმწიფოს სხვა სახელმწიფოს მიმართ დიპლომატიური დაცვის სფეროში წარმოექმნება. პირველი, თავისი ბუნებით, წარმოადგენს ყველა სახელმწიფოს პრობლემას. მათში მოცემული უფლებების მნიშვნელობის გათვალისწინებით, ყველა სახელმწიფოს შეიძლება ჰქონდეს ინტერესი მათ დაცვაში. ეს არის erga omnes ვალდებულებები.

34. კერძოდ, ასეთი ვალდებულებები წარმოიშობა თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში აგრესიის აქტის, გენოციდის კანონგარეშე გამოცხადებიდან, იმ პრინციპებიდან და ნორმებიდან, რომლებიც ეხება ადამიანის ძირითად უფლებებს, მონობისა და რასობრივი დისკრიმინაციის ჩათვლით. ზოგი მათგანი დამკვიდრდა საერთო საერთაშორისო სამართალში; სხვები მოცემულია უნივერსალური ან კვაზი უნივერსალური ხასიათის საერთაშორისო დოკუმენტებში.“¹

ასე რომ, erga omnes ვალდებულება არის საერთაშორისო ვალდებულებათა თვისობრივად განსხვავებული ტიპი, რომლის დაცვაშიც დაინტერესებულად ითვლება ყველა სახელმწიფო, მთელი საერთაშორისო თანამეგობრობა და, შესაბამისად, ყველა სახელმწიფოს შეუძლია ამ ვალდებულებათა დარღვევაზე პრეტენზია განაცხადოს.

erga omnes ვალდებულების დარღვევა თავის თავად არ წარმოშობს არამართლზომიერების ახალ კატეგორიას. მისი შედეგები უთანაბრდება სხვა საერთაშორისო სამართალდარღვევის შედეგებს როგორც მატერიალური, ისე ინსტრუმენტული თვალსაზრისით. მაგრამ გაითვალისწინება რა მოცემული ნორმების დაცვაში მთელი საერთაშორისო თანამეგობრობის ინტერესი, უარყოფილია ორმხრივობის პრინციპი და ყველა სახელმწიფოს ეძლევა საშუალება, განაცხადოს პრეტენზია erga omnes ვალდებულებათა დარღვევაზე. ამით ამოიწურება erga omnes ვალდებულებათა ეფექტი.

ბუნებრივია, ჩანს აუცილებლობა, რომ საერთაშორისო ვალდებულებათა გარკვეული კატეგორიის დარღვევა უნდა იწვევდეს არამართლზომიერების განსაკუთრებულ ხარისხს და სახეს, იმისდა მიხედვით, თუ რა მოცულობით დაირღვა საერთაშორისო თანამეგობრობის ძირეული ინტერესები.² საერთაშორისო-სამართლებრივ პრაქტიკაში სხვადასხვა სახის და ხარისხის სამართალდარღვევების შედეგებს შორის მნიშვნელოვან განსხვავებებს ვხვდებით. ეს ეხება როგორც წმინდა სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობებს, ისე ორგანიზებულ თანამეგობრობის ფარგლებში მიმდინარე პროცესებს. ერთმანეთისაგან განსხვავდება სხვადასხვა სამართალდარღვევების როგორც მატერიალური, ისე ინსტრუმენტული შედეგები. სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის შესახებ ნორმათა კოდიფიკაციისას, ამ განსხვავების რეჟიმი საერთაშორისო სამართლის კომისიის დღის წესრიგში დადგა. სპეციალურმა მომხსენებელმა აგომ თავის მოხსენებებში კომისიას წარუდგინა დებულება სხვადასხვა ტიპის სამართალდარღვევების შედეგებს შორის დიფერენცირების შესახებ. აგო შეეცადა დაესაბუთებინა, რომ არსებულ საერთაშორისო პრაქტიკაში არაფერი ეწინააღმდეგებოდა ასეთი განსხვავების გატარებას. პირიქით, საერთაშორისო თანამეგობრობის გლობალური ინტერესები და ჰუმანიტარული ღირებულებების ლეგიტიმაცია ასეთი განსხვავების გატარებას კიდევაც მოითხოვდა. აგოს მიხედვით, ის დარღვევები, რომელთაც საერთაშორისო თანამეგობრობის ძირეული ინტერესებისათვის განსაკუთრებული ზიანის მოტანა შეეძლოთ, უნდა მიკუთვნებოდა საერთაშორისო დანაშაულთა კატეგორიას. დანარჩენი დარღვევები უნდა ყოფილიყვნენ ორდინარული დელიქტები. 1976 წელს, კომისიამ გაიზიარა აგოს მოსაზრება და თავის მოხსენებაში ასახა შემდეგი დებულება საერთა შორისო დანაშაულთა შესახებ:

... 2. საერთაშორისოდ მცდარი ქმედება, რომელიც არის შედეგი სახელმწიფოს მიერ ისეთი საერთაშორისო ვალდებულების დარღვევისა, რომელიც საერთაშორისო საზოგადოების ინტერესების დასაცავად იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ მისი დარღვევა მთელი საზოგადოების მიერ აღიარებულია, როგორც დანაშაული, წარმოადგენს საერთაშორისო დანაშაულს.

3. მეორე პუნქტის თანახმად და საერთაშორისო სამართლის წესების საფუძველზე, საერთაშორისო დანაშაული შეიძლება გამოწვეულ იქნას, inter alia:

a) საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების გადარჩენისთვის არსებითი მნიშვნელობის მქონე ისეთი საერთაშორისო ვალდებულების სერიოზული დარღვევის შედეგად, როგორიცაა აგრესიის აკრძალვა;

b) ხალხთა თვითგამორკვევის უფლების დაცვისთვის არსებითი მნიშვნელობის მქონე ისეთი საერთაშორისო ვალდებულების სერიოზული დარღვევის შედეგად, როგორიცაა კოლონიური მმართველობის ძალით დამკვიდრების ან შენარჩუნების აკრძალვა;

c) ადამიანის დაცვისთვის არსებითი მნიშვნელობის მქონე ისეთი საერთაშორისო ვალდებულების ფართომასშტაბიანი სერიოზული დარღვევა, როგორიცაა მონობის, გენოციდისა და აპარტეიდის აკრძალვა;

d) გარემოს დაცვისა და შენარჩუნებისთვის არსებითი მნიშვნელობის მქონე ისეთი საერთაშორისო ვალდებულების სერიოზული დარღვევის შედეგად, როგორიცაა ატმოსფეროსა და ზღვების მასიური დაბინძურების აკრძალვა.

4. ნებისმიერი საერთაშორისოდ მცდარი ქმედება, რომელიც, მე-2 პუნქტის თანახმად, საერთაშორისო დანაშაულს არ წარმოადგენს, არის საერთაშორისო დელიქტი.

კომისიამ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ საერთაშორისო დანაშაული არის დამოუკიდებელი ცნება, რომელიც არც შიდასახელმწიფო სამართლის და არც საერთაშორისო სამართალში დამკვიდრებული სხვა მონათესავე ცნებების ანალოგს წარმოადგენს.³ ეს არის თვითმყოფადი ცნება, რომელიც საკუთარ სპეციფიურ შედეგებს ბადებს. საერთაშორისო დანაშაული არის erga omnes ვალდებულებათა განსაკუთრებული სახე. erga omnes ხასიათი დასტურდება საერთაშორისო სამართლის კომისიის პროექტში მოცემული დებულებით, რომლის მიხედვითაც, საერთაშორისო დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში დაზარალებულად ითვლება ყველა სახელმწიფო.⁴ ამასთანავე, დანაშაულის ცნება და სფერო არ ემთხვევა erga omnes ვალდებულებას. არსებობს ზოგიერთი erga omnes ვალდებულება, რომლის დარღვევაც საერთაშორისო დანაშაული არ არის. ასეთია, მაგალითად, საერთაშორისო მნიშვნელობის სრუტეში ან არხში ნაოსნობის ჩაკეტვა. ასეთ ქმედებაზე პრეტენზიის გაცხადების უფლება აქვს ყველა სახელმწიფოს, მაგრამ იგი გამოიწვევს არა საერთაშორისო დანაშაულის, არამედ ჩვეულებრივი დელიქტის მატერიალურ და ინსტრუმენტულ შედეგებს.⁵

საერთაშორისო დანაშაულის არსებობისა და იურიდიული შედეგების შესახებ მოსაზრებები განსხვავდება როგორც თეორიაში, ისე სახელმწიფოთა მიერ საერთაშორისო სამართლის კომისიის მიმართ გამოთქმულ მოსაზრებებში. თეორიაში საერთაშორისო დანაშაულის არსებობის უარყოფა ემყარება მიდგომას, რომელიც სამართლებრივი კატეგორიების ბუნების განსაზღვრისას, ათვლის წერტილად იღებს შიდასახელმწიფო სამართლისათვის მახასიათებელ კატეგორიებს. დანაშაულის ცნების უარყოფა ხდება იმ მოსაზრებით, რომ საერთაშორისო სამართალში არ არსებობს ცენტრალიზებული სამართალგანმხორციელებელი მექანიზმი, როგორც ეს სახეზეა შიდასახელმწიფო სისტემებში.⁶ მსგავსი მიდგომა დაფიქსირდა ზოგიერთი სახელმწიფოს კომენტარში პასუხისმგებლობის შესახებ საერთაშორისო სამართლის კომისიის პროექტის მიმართ. გარკვეული სახელმწიფოები⁷ უარყოფენ დანაშაულის ცნებას საერთაშორისო სამართალში, ეყრდნობიან რა საერთაშორისო თანამეგობრობის ფარგლებში ცენტრალიზებული სამართალგანმხორციელებელი მექანიზმის არარსებობას,⁸ სახელმწიფოთა მიმართ სისხლისსამართლებრივი სანქციების შეფარდების დაუშვებლობას,⁹ სახელმწიფოთა პრაქტიკის არასაკმარისობას,¹⁰ ცნების შემოღებაში რიგი დიდი სახელმწიფოების დაუინტერესებლობას,¹¹ ასევე მოსაზრებას, რომ დანაშაულის აღიარებით ორდინარული დელიქტის ცნების გაუფასურება მოხდება.¹² აზრთა სხვადასხვაობა არსებობს გაერო-ს მეექვსე კომიტეტშიც და იგი როგორც დანაშაულის ცნებასა და სფეროს, ისე მის შედეგებს ეხება.¹³

დღესდღეობით თეორიაში ფაქტიურად უსაფუძვლოდ ითვლება მოსაზრებები, რომლებიც დანაშაულის ცნების წინააღმდეგაა მიმართული.¹⁴ აღიარებულია, რომ საერთაშორისო მართლწესრიგის ფუნქციონირება და სახელმწიფოთა ძირითადი უფლებები პოტენციურად დაზარალებული სახელმწიფოებისათვის განსაკუთრებულ გარანტიებს მოითხოვს.

საერთაშორისო დანაშაულის ცნების უარყოფა ხდება jus cogens-ისა და erga omnes-ის კატეგორიებთან ერთად. ამ პოზიციაზე დგას პროსპერ ვეილი,¹⁵ რომელიც ამ ცნებათა აღიარებას საერთაშორისო მართლწესრიგის ბუნების დამახინჯებად თვლის და მიიჩნევს, რომ ამ მართლწესრიგმა კვლავინდებურად ორმხრივობაზე დაფუძნებული ხასიათი უნდა შეინარჩუნოს. ვეილის შეხედულებები ფართოდ არის გაკრიტიკებული, მათ შორის, უნდა აღინიშნოს ბრუნო სიმას და ულრიხ ფასტენრატის მოსაზრებები, რომლებშიც ნათლად იკვეთება, რომ ვეილის მიდგომა არქაულ ხასიათს ატარებს და უგულებელყოფს საერთაშორისო მართლწესრიგის ფარგლებში¹⁶ მომხდარ ძირეულ ცვლილებებს.

საერთაშორისო სამართლის კომისიის პროექტზე სახელმწიფოთა კომენტარებშიც აისახა რიგ სახელმწიფოთა დაჟინება პასუხისმგებლობაში ორმხრივობის პრინციპის შენარჩუნებაზე და წინააღმდეგობა erga omnes ეფექტის მიმართ. ასეთი შენიშვნები გამოითქვა ავსტრიის,¹⁷ საფრანგეთის,¹⁸ შეერთებული შტატების¹⁹ მიერ. ამავე სახელმწიფოებმა გამოხატეს თავისი წინააღმდეგობა იმ შედეგების მიმართ, რასაც საერთაშორისო დანაშაული დაზარალებული სახელმწიფოს ცნების განსაზღვრისას იწვევს.²⁰

სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის საკითხებზე კომისიის ახალმა მომხსენებელმა, კროუფორდმა წარმოადგინა თავისი პირველი მოხსენება პასუხისმგებლობის შესახებ,²¹ სადაც მნიშვნელოვანი ყურადღება ეთმობა სახელმწიფოთა დანაშაულის პრობლემატიკას.²² კროუფორდი ცდილობს გადახედოს კომისიაში აქამდე არსებულ მიდგომას. იგი კრიტიკულად უყურებს დანაშაულის კონცეფციას და ცდილობს ეს პოზიცია საერთაშორისო პრაქტიკის მოშველიებით, ასევე თავად არსებული პროექტის საფუძველზე დაასაბუთოს. შევეცდებით, მცირე კომენტარი გავუკეთოთ ამ მოსაზრებებს.

კროუფორდი დანაშაულისა და, საერთოდ, პასუხისმგებლობის რეჟიმთა დიფერენცირების საწინააღმდეგოდ იშველიებს გარკვეულ სასამართლო გადაწყვეტილებებს, სადაც დამსჯელი კომპენსაციის (punitive damages) დაკისრება არ მოხდა (მაგალითად, Velasquez-Rodriguez-ის საქმე ინტერამერიკულ სასამართლოში და ზოგიერთი სხვა ნაკლებად ცნობილი საქმე). ეს მოსაზრება კრიტიკას ვერ უძლებს, რადგან მოყვანილი პრეცედენტები უსაფუძვლოა შემდეგი მოსაზრებების გამო. არც ველასკე-როდრიგეს საქმე და არც კროუფორდის მოხსენებაში მოცემული მეორე საქმე²³ არ ეხებოდა საერთაშორისო დანაშაულს. ორივეგან ფიგურირებდა ინდივიდუალური დარღვევა, რომელიც ჩვეულებრივ დელიქტს უთანაბრდება.²⁴ ეს გადაწყვეტილებები არ იძლევა არგუმენტს დანაშაულის კონცეფციის წინააღმდეგ, რადგანაც მათში მე-19 მუხლში მოცემულ დანაშაულთა შემადგენლობა არ ფიგურირებდა.

კროუფორდი ასევე ცდილობს თავისი პოზიციის დასაბუთებას გენოციდის წინააღმდეგ კონვენციის (წინასწარი შენიშვნები, 1996) საქმის მოშველიებით, რადგან სასამართლომ გენოციდი დანაშაულად არ მოიხსენია და არც მხარეებს მიუთითებიათ ამაზე. კროუფორდი არ ითვალისწინებს, რომ ამ საქმეზე მოსარჩელის მოთხოვნებში და ასევე ამ პროცესებისადმი გაერო-ს უშიშროების საბჭოს დამოკიდებულებაში მთელი რიგი შედეგები ფიგურირებს, რომლებიც ახასიათებს საერთაშორისო დანაშაულს, როგორც ეს კომისიის პროექტის მეორე ნაწილშია მოცემული. პასუხისმგებლობის რეჟიმის დიფერენცირება უპირველესად ეხება შედეგებს და არა სახელწოდებებს.

Prosecutor v. Blaskic-ისა და Rainbow Warrior-ის საქმეებიდან გარკვეული პასაჟების მოშველიება ასევე ვერ დააზიანებს დანაშაულის კონცეფციას, რადგანაც ტრიბუნალს ერთ საქმეზე სახელმწიფოთა დანაშაულის განხილვის იურისდიქცია არ ჰქონდა, ხოლო მეორეში დანაშაულის შემადგენლობა არ ფიგურირებდა. ამრიგად, კროუფორდი ვერ გვიჩვენებს საერთაშორისო პრაქტიკის მაგალითებს, სადაც დანაშაულის კონცეფციის წინააღმდეგ აშკარად არის გამოთქმული მოსაზრებები.

1976-1995 წლებში არსებული სახელმწიფოთა პრაქტიკის შეფასებისას,²⁵ კროუფორდი ასევე მცდარ ნიადაგზე დგას, რადგან ნორმათშემოქმედების მატერიალური და ფსიქოლოგიური ელემენტების ურთიერთმიმართებას ვერ ითვალისწინებს.

კროუფორდი დანაშაულის კონცეფციის მომავლის შესახებ ხუთ ვარიანტს განიხილავს. იგი აკრიტიკებს დანაშაულის კონცეფციას, მიაჩნია რა, რომ იგი შიდასახელმწიფო სამართლიდან არის იმპორტირებული, მაგრამ ნებსით თუ უნებლიეთ თავადაც შიდასახელმწიფო სამართლის კატეგორიებით დანაშაულის საერთაშორისო-სამართლებრივი ბუნების უარყოფას ცდილობს. კროუფორდის მიერ განხილული ვარიანტები შემდეგია: ა) სტატუს-ქვო, ბ) დანაშაულის ცნების შეცვლა განსაკუთრებით სერიოზული სამართალდარღვევის ცნებით, გ) სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის კრიმინალიზაცია; დ) სახელმწიფოთა დანაშაულის ცნების გამორიცხვა; ე) სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის დეკრიმინალიზაცია. საბოლოოდ, კროუფორდი გვთავაზობს მე-19 მუხლისა და დანაშაულთა სპეციფიური შედეგების უარყოფას.²⁶ ფაქტიურად იგი იმასაც უშვებს, რომ იმპერატიული ნორმებისა და erga omnes ვალდებულებათა დარღვევას არანაირი განსაკუთრებული შედეგი აქვს.²⁷ კროუფორდი, სურს რა საერთაშორისო დანაშაულის ბუნების გარკვევა,²⁸ მთელი ანალიზის მანძილზე შიდასახელმწიფო სამართლის კატეგორიებს ეყრდნობა. საერთაშორისო დანაშაული კი არის წმინდა საერთაშორისო-სამართლებრივი კატეგორია (შესაბამისი სოციოლოგიური და სამართლებრივი საფუძვლით), რომლის ბუნება, რეჟიმი და შედეგები უნდა განისაზღვრებოდეს მხოლოდ საერთაშორისო სამართლის ფარგლებში, მისი სპეციფიკიდან, მისი დეცენტრალიზებული ბუნებიდან და მოთხოვნებიდან გამომდინარე. სწორედ ამგვარად არის გადაწყვეტილი ეს პრობლემა არსებული კომისიის პროექტში.

დანაშაულის ცნების არსებობა აუცილებელია საერთაშორისო თანამეგობრობაში კანონის უზენაესობის უზრუნველყოფის მიზნითაც. განსაზღვრული უნდა იყოს, თუ რა შემთხვევებში შეიძლება იქნას შეფარდებული პასუხისმგებლობის ის ფორმები, რომლებიც უფრო მკაცრ და გაღრმავებულ ფორმას ფლობს, ვიდრე უბრალოდ ზიანის ანაზღაურება. ეს მკაცრი და გაღრმავებული შედეგები უკვე სახელმწიფოთა პრაქტიკის ნაწილია. ამისათვის საჭიროა ავტორიტეტულად იქნას განსაზღვრული ის შემთხვევები, როცა ეს შედეგები გამოიყენება, რათა შესრულდეს პრინციპი nullum crimen sine lege. ამ მიზანს ემსახურება კომისიის პროექტის მე-19 მუხლი, რომელიც ჰარმონიაშია მე-2 ნაწილში მოცემულ სპეციფიურ შედეგებთან, ქმნის მათი შეფარდების წინაპირობასა და ფარგლებს. ამიტომ ამ დებულების ხელაღებით უარყოფა, სამართალგანხორციელების თვალსაზრისით, ხელს შეუწყობს ისეთი პრობლემების წარმოშობას, რომელთა გადაწყვეტის სხვა ალტერნატივას საერთაშორისო სამართალი არ იძლევა. მხოლოდ არსებულ პროექტში მოცემულ დებულებებს (მუხლები 19, 51-53) შეუძლია მძიმე დარღვევებისათვის პასუხისმგებლობის სრულყოფილი სამართლებრივი საფუძვლის უზრუნველყოფა.

საერთაშორისო დანაშაულის აღიარებისათვის თეორიასა და ზოგი სახელმწიფოს მოსაზრებებში დაბრკოლებად მიიჩნევა ის გარემოებაც, რომ erga omnes ვალდებულებისა და დანაშაულის შემთხვევაში მოსალოდნელია რეპარაციისა და კონტრზომების სუბიექტების გაორება და მათი წრის გაუმართლებელი გაფართოება.²⁹ ამ მოსაზრებამ, ჩვენი აზრით, არ უნდა დააბრკოლოს erga omnes ვალდებულებისა და დანაშაულის კონცეფციის პრაქტიკაში განხორციელება. რეპარაციის შემთხვევაში პრობლემა მოიხსნება, თუ გავაცნობიერებთ, რომ საერთაშორისო პასუხისმგებლობის რეჟიმში ერთმანეთისაგან იმიჯნება სამართალდარღვევა და მის შედეგად მიყენებული ზარალი. სამართალდარღვევა წარმოიშობა კონკრეტული ნორმის დარღვევით და პრეტენზიაზე უფლების წარმოქმნისას, არ არის აუცილებელი პირობა, რომ განცდილი ზარალი სახეზე იყოს.³⁰ erga omnes ვალდებულების დარღვევის (მ.შ. დანაშაულის) შემთხვევაში პრეტენზიის გაცხადების უფლება ენიჭება ყველა სახელმწიფოს, რადგან სამართლებრივი ინტერესი ყველას გააჩნია; ზიანის ანაზღაურებაზე კი უფლებამოსილია სახელმწიფო, რომელმაც ეს ზიანი განიცადა. ე.წ. ,,მესამე“ ანუ ,,ირიბად ხელყოფილი“ სახელმწიფოები პრეტენზიას აცხადებენ სამართალდარღვევაზე და არა ზიანის ანაზღაურებით დაინტერესების გამო. მათი ინტერესი არის არა ფინანსური (მატერიალური), არამედ ზოგადი ობიექტური ხასიათის, რაც გამოიხატება კაცობრიობის ძირითადი ღირებულებების მიმართ კანონიერების რეჟიმის დაცვაში.³¹ ასე რომ, რეპარაციის თვალსაზრისით, პრობლემა სახეზე არაა. მით უფრო არაა პრობლემა დაკავშირებული კონტრზომების ჭრილში, რომელზედაც თავისუფლად შეიძლება ზემოხსენებული პრინციპები გავრცელდეს.

ურთიერთმიმართება საერთაშორისო დანაშაულსა და erga omnes ვალდებულებებს შორის

საერთაშორისო სამართლის კომისიის სპეციალური მომხსენებლის მოსაზრებებში ზოგჯერ erga omnes ვალდებულება გაიგივებულია საერთაშორისო დანაშაულთან; პასუხისმგებლობის შესახებ პროექტის მე-40 მუხლის დებულებები დაზარალებული სახელმწიფოს შესახებ განიმარტება იმგვარად, რომ დაზარალებულ სახელმწიფოთა წრე დანაშაულისა და erga omnes ვალდებულების დარღვევისას ერთმანეთს დაემთხვეს ანუ არ არსებობს erga omnes ვალდებულება, გარდა იმ ნორმებისა, რომელთა დარღვევა არის საერთაშორისო დანაშაული.

პროექტის მე-40 მუხლის³² მიხედვით,

,,დაზარალებული სახელმწიფო” ნიშნავს: ...

2. ... e) თუ უფლება, რომელიც დაირღვა სახელმწიფოს ქმედებით, აღმოცენდა მრავალმხრივი ხელშეკრულებიდან ან ჩვეულებითი საერთაშორისო სამართლის ნორმიდან - ამ მრავალმხრივი ხელშეკრულების მონაწილე ან ჩვეულებითი საერთაშორისო სამართლის შესაბამისი ნორმით შებოჭილი სახელმწიფო, თუ დადგინდება, რომ

... ii) სახელმწიფოს ქმედებით ამ უფლების დარღვევა აუცილებლად ხელყოფს მრავალმხრივი ხელშეკრულების მონაწილე ან ჩვეულებითი ნორმით შებოჭილი სხვა სახელმწიფოთა მიერ თავიანთი უფლებების განხორციელებას ან თავიანთი ვალდებულებების შესრულებას; ან

iii) ეს უფლება გათვალისწინებული იყო ან დგინდება ადამიანის ძირითადი უფლების ან თავისუფლებების დასაცავად.

f) თუ მოცემული უფლება, რომელიც დაირღვა სახელმწიფოს ქმედებით, აღმოცენებულია მრავალმხრივი ხელშეკრულებიდან - მრავალმხრივი ხელშეკრულების მონაწილე ნებისმიერი სხვა სახელმწიფო, თუ დადგინდება, რომ მოცემული უფლება დაწესებულია ხელშეკრულებაში მონაწილე სახელმწიფოთა კოლექტიური ინტერესების დასაცავად.

3. ამის დამატებით, თუ საერთაშორისო არამართლზომიერი აქტი არის საერთაშორისო დანაშაული, ყველა სხვა სახელმწიფო.

როგორც ტექსტიდან ჩანს, ,,ყველა სხვა სახელმწიფო. დაზარალებულად ითვლება მხოლოდ საერთაშორისო დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში. ამაში ზოგიერთები გულისხმობენ, რომ დანაშაულიც ცნება ამოწურავს erga omnes ვალდებულების კონცეფციას. ამის საპირისპიროდ ხდება პროექტის I ნაწილის მე-19 მუხლის მოშველიება, სადაც საერთაშორისო დანაშაული მოხსენიებულია ამა თუ იმ ვალდებულების „სერიოზულ დარღვევად“³³ ამიტომ ამ მოსაზრების ავტორი მიიჩნევს, რომ მე-19 მუხლის დარღვევები, გარდა სერიოზული დარღვევებისა, ბუნებრივად წარმოადგენს erga omnes ვალდებულებებს, რადგანაც ისინი საერთო ინტერესებს ხელყოფს.

დანაშაულსა და დანარჩენ erga omnes ვალდებულებებს შორის განსხვავება თავის მესამე მოხსენებაში³⁴ აღიარა არანჯიო-რუისმა და დაადასტურა საერთაშორისო სამართლის კომისიამ.³⁵ თეორიაში აღსანიშნავია გრეფრატის მოსაზრება, რომელიც ასევე წინააღმდეგია, რომ erga omnes ვალდებულების დარღვევა საერთაშორისო დანაშაულთან გაიგივდეს.³⁶ რიფაგენის მოსაზრებას erga omnes ვალდებულების დანაშაულის ცნებით შემოფარგვლის შესახებ ასევე აკრიტიკებს ბრუნო სიმა.³⁷

ცალკეული ნორმები, კერძოდ, ადამიანის უფლებებისა და გარემოს დაბინძურების სფეროდან შეიძლება იყოს erga omnes ვალდებულებათა საფუძველი ისე, რომ საერთაშორისო დანაშაული არ იყოს. აღინიშნება, რომ erga omnes ვალდებულებების და იმპერატიული ნორმების ცნება ბევრად უფრო ფართოა, ვიდრე საერთაშორისო დანაშაულისა.³⁸ დანაშაული იწვევს უფრო მკაცრ და მრავალმხრივ შედეგებს; იგი არის მასიური და სერიოზული დარღვევის შედეგი, როგორც ეს მე-19 მუხლშია მოცემული. შესაბამისად, დანაშაულთა ცნება უფრო ვიწროა, ვიდრე erga omnes ვალდებულებებისა.³⁹

მიგვაჩნია, რომ ეს მოსაზრებები გაზიარებულ უნდა იქნას იმაზე დაყრდნობით, რომ მე-19 მუხლის მე-3 პარაგრაფის a-d პუნქტებში დანაშაულად მოცემულია არა უბრალოდ ვალდებულებების, არამედ საერთაშორისო თანამეგობრობისათვის არსებითი მნიშვნელობის მქონე ღირებულების ვალდებულებათა სერიოზული დარღვევა. ამგვარად, დანაშაულის კრიტერიუმი არის არა უფლების თუ ვალდებულების საგნობრივი ხასიათი ან თუნდაც მისი მნიშვნელობა, არამედ მოცემული ვალდებულების დარღვევის სერიოზულობის ხარისხი. ამიტომ, მე-19 მუხლი ერთმანეთისაგან მიჯნავს საერთაშორისო დანაშაულსა და erga omnes ვალდებულებათა სხვა დარღვევებს. დანაშაულად კვალიფიცირდება გარკვეულ erga omnes ვალდებულებათა სერიოზული დარღვევა.

შეგვიძლია სხვა ალტერნატიული კრიტერიუმის მოშველიებაც, რათა დანაშაულისა და erga omnes ვალდებულებების კონცეფციებს შორის არაიდენტურობა დავასაბუთოთ. მე-19 მუხლში (პუნქტი 2) დანაშაულად აღიარებულია ქმედება, რომელიც საერთაშორისო თანამეგობრობის ფუნდამენტური ინტერესებისთვის არსებითია და ამის საფუძველზე, დანაშაულად არის აღიარებული. მე-2 პუნქტში მოცემული დეფინიციის მიხედვით, მე-3 პუნქტი შეიცავს დანაშაულთა (არაამომწურავ) ჩამონათვალს. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ რამდენადაც დეფინიცია მხოლოდ მე-3 პუნქტში მოცემულ ვალდებულებათა ,,სერიოზულ დარღვევებს“ მოიცავს, პროექტის მე-19 მუხლი არ ისახავს მიზნად, განსაზღვროს არსებით ვალდებულებათა დანარჩენი დარღვევების ბუნება. მხოლოდ ის ჩანს, რომ ,,სერიოზული დარღვევა“ დანაშაულია, მაგრამ დანარჩენი დარღვევების ბუნება აქ არ ჩანს. არ არის მითითებული, რომ დანაშაული ამოწურავს erga omnes ვალდებულებათა დარღვევებს და არც ის შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ მე-19 მუხლის სფეროს გარეთ erga omnes ვალდებულებათა დარღვევა არ არსებობს. არსებითი მნიშვნელობის მქონე ვალდებულებების ორდინარული დარღვევები და ასევე ვალდებულებები, რომლებიც მე-19 მუხლის ფარგლებს გარეთაა, შეიძლება მოგვევლინოს erga omnes ვალდებულებებად.

ასევე პრობლემატურია, თუ როგორ უნდა განიმარტოს მე-40 მუხლის 2e პუნქტი, რომელიც მრავალმხრივი ხელშეკრულებისა და ჩვეულებითი ნორმის დარღვევისას დაზარალებული სახელმწიფოების წრეს ასახავს. არის თუ არა ამ დებულებაშიც erga omnes ვალდებულებათა დარღვევის შემთხვევა მოცემული? საინტერესოა ამ დებულების პრაქტიკული შედეგები.

მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც, 2e პუნქტი არ შეიცავს erga omnes ვალდებულებებს, შეიძლება გაკრიტიკებულ იქნას სხვადასხვა მოსაზრებით. თუ erga omnes ვალდებულება დანაშაულთა შემთხვევებით შემოიფარგლება, მაშინ ამ კატეგორიის გარეთ დარჩება ადამიანის უფლებები და ძირითადი თავისუფლებები, რომლებიც მოხსენიებულია 2e პუნქტში. აღიარებულია, რომ ადამიანის უფლებები თავისთავად erga omnes ვალდებულებების საფუძველია. 2e iii პუნქტის სხვაგვარად განმარტება ნიშნავს ადამიანის უფლებათა erga omnes ხასიათის უარყოფას.

2e პუნქტი იძლევა საშუალებას, რომ პრეტენზია ამა თუ იმ ვალდებულების დარღვევაზე უშუალო ზიანის განცდის გარეშეც გაცხადდეს. ამის დასტურად შეიძლება ქვეპუნქტი ii მოვიყვანოთ. ამ ქვეპუნქტის ფარგლებში, ჩვენი აზრით, საერთაშორისო საზღვაო არტერიებში მონაპირე სახელმწიფოს მიერ ცურვის უფლებათა დარღვევა ექცევა. ასეთ დროს, არაა აუცილებელი, რომ პრეტენზიის გამცხადებელი უშუალო დაზარალებული იყოს, რადგანაც საზღვაო არტერიის ჩაკეტვა ან მასში ცურვის შეზღუდვა აუცილებლად ხელყოფს სხვა სახელმწიფოთა მიერ თავიანთი უფლებების განხორციელებას, რადგან ასეთ უფლებას ყველა სახელმწიფო ფლობს. ეს არის erga omnes ვალდებულების არსებითი ნიშანი. Barcelona Traction-ის საქმეზე საერთაშორისო სასამართლოს მიერ გამოითქვა მოსაზრება, რომ, ნორმის მნიშვნელობის გათვალისწინებით, erga omnes ვალდებულებების დაცვაში ყველა სახელმწიფოა დაინტერესებული. ვალდებულების მნიშვნელობამ და ნორმის ხასიათმა (მოქმედების სფეროს ჩათვლით) შესაბამის ვალდებულებას შეიძლება 2e ii პუნქტის ფარგლებში erga omnes ხასიათი მისცეს. ასეა ჩვენს მიერ ზემომოყვანილი მაგალითების შემთხვევაშიც. ამგვარად, 2e ii პუნქტი erga omnes ვალდებულებების მოქმედების სივრცეს ქმნის, თუმცა იგი მხოლოდ ამ ვალდებულებით არ შემოიფარგლება.

საერთოდ უნდა აღინიშნოს, რომ მე-40 მუხლის 2e პუნქტი გარკვეულწილად ფრთხილი მიდგომის შედეგად გვეჩვენება. ეს იმით შეიძლება აიხსნას, რომ დანაშაულის პარალელურად, erga omnes ვალდებულებათა ფართო კატეგორიის აღიარებით იმის განსაზღვრისას, თუ რომელ ვალდებულებას აქვს erga omnes ხასიათი, შეიძლება ადგილი

ქონდეს რიგ გაუგებრობებს. ამიტომ 2e პუნქტი გარკვეულ კონსერვატიულ შეფერილობას ატარებს. იგი ცდილობს მკაცრად შემოფარგლოს erga omnes ვალდებულებების წრე, რომლების დარღვევაც საერთაშორისო დანაშაული არ არის, თუმცა უკვე აღიარებული ვალდებულებების განხორციელებისათვის დაბრკოლებას არ ქმნის.

ასევე ბევრია დამოკიდებული იმაზე, თუ რა მდგომარეობაში იქნება საერთაშორისო სამართალი საერთაშორისო სამართლის კომისიის შემდგომი მუშაობის და პასუხისმგებლობის შესახებ კონვენციის მიღების დროს.

დანაშაულის კონცეფციის წინააღმდეგ როგორც თეორიაში, ისე საერთაშორისო სამართლის კომისიაში წამოყენებული უარყოფები ფაქტიურად მიმართულია სახელწოდების და არა არსის წინააღმდეგ. აქედან გამომდინარე, თუ პასუხისმგებლობის შესახებ პროექტის შესაბამის დებულებებში ცვლილება მოხდება, მათ არანაირი ზიანი უნდა მიაყენონ პასუხიმგებლობის რეჟიმის იმგვარ დიფერენცირებას, რომელიც საერთაშორისო თანამეგობრობის ძირეული ინტერესების დაცვის აუცილებლობით იქნება განპირობებული.

__________________________

1. ICJ Reports, 1970; Interpretation of the Genocide Convension (Advisory Opinion), ICJ Reports, 1951.

2 შდრ. Tomuschat, International Crimes by States: An Endangered Species//Wellens (ed.) International Law: Theory and Practice. Essays in Honour of Eric Suy, 1998, p. 253

3. ,,საერთაშორისო დანაშაულის ცნების მიღებით კომისია ეხება მხოლოდ სახელმწიფოს დანაშაულებს, აქტებს, რომელთა ატრიბუცია შეიძლება სახელმწიფოს, როგორც ასეთის მიმართ. კიდევ ერთხელ გვსურს ავიცილოთ თავიდან აღრევა ამ მუხლში მოცემულ საერთაშორისო დანაშაულის ცნებასა და მსგავს ცნებებს შორის, როგორიცაა დანაშაული საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, სამხედრო დანაშაული, დანაშაული მშვიდობის წინააღმდეგ, დანაშაული კაცობრიობის წინააღმდეგ და ა.შ., რომლებიც მოცემულია მთელ რიგ კონვენციებსა და საერთაშორისო დოკუმენტებში გარკვეული ინდივიდუალური დანაშაულების აღსანიშნავად.“ კომენტარი მე-19 მუხლის მიმართ, §54

4. Yearbook of the International Law Commission, 1985, vol. 2, part 2

5. A.CN.4/L.497, p.9

6. Geoff Gilbert, Criminal Responsibility of States, 39 ICLQ, p. 346ff

7. ავსტრია, საფრანგეთი, ირლანდია, შეერთებული შტატები, შეერთებული სამეფო, A/CN.4/488; იხ. ასევე First Report on State Responsibility prepared by Special Rapporteur James Crawford, 1998 და არანჯიო რუისის მესამე მოხსენება, გვ 18-19, A/CN.4/453/Add.2

8. A/CN.4/488, გვ. 53,56

9. A/CN.4/488, გვ. 60

10. A/CN.4/488, გვ. 58

11. A/CN.4/488, გვ. 61

12. A/CN.4/488, გვ.66

13. A/CN.4/453/Add.2, გვ.21

14. Georges Abi-Saab, The Concept of International Crime and its Place in Modern International Law, in: Weiler, Cassesse & Spinedi (ed.), 1989, 145ff

15? Weil, Towards Relative Normativity in International law?// 77 AJIL(1983), 413ff.

16? Bruno Simma, Injury and Countermeasures, in: Weiler, Cassese & Spinedi (ed.), International Crimes of State, 1989, 284, 293ff; Bilateralism and Community Interest in the Law of State Responsibility, in: Dinstein & Tabory (ed.), International Law at a Time of Perplexity. Essays if Honour of Shabtai Rosenne, 1989, p. 828. კრიტიკა უფრო თეორიულ-კონცეპტუალურ დონეზე მოცემულია: Ulrich Fastenrath, Towards Relative Normativity in International Law, European Journal of International Law, 1993, №4, 305-340

17. A/CN.4/488, გვ.103, 105

18. A/CN.4/488, გვ.104, 105

19. A/CN.4/488, გვ.107-108

20. A/CN.4/488, გვ.109-111

21. First Report on State Responsibility by James Crawford A/CN.4/490

22. A/CN.4/490/Adds. 1,2,3

23. A/CN.4/490/Add. 2, p. 3

24. კომისიის პროექტის მუხლი 19, პუნქტი 3: a serious breach on a widespread scale of an international obligation of essential importance for safeguarding the human being, such as those prohibiting slavery, genocide and apartheid

25? A/CN.4/490/Add. 2, p. 6

26? A/CN.4/490/Add. 3, p. 10?

27? A/CN.4/490/Add. 3, p. 7

28? A/CN.4/490/Add. 3, pp. 3-4, 8

29? A/CN.4/488; აქამდე ჩვენს მიერ ციტირებული მოსაზრებები დანაშაულის ცნების წინააღმდეგ ატარებს მეტნაკლებად სოციოლოგიურ ხასიათს; წინამდებარე უარყოფა კი წარმოადგენს მცდელობას თავად ერგა ომნეს ვალდებულების ცნების რღვევისაკენ.

30. YbILC, 1973, vol. 2, 183ff; Hailbronner, Sanctions and Third parties and International Public Order, Archiv des Völkerrechts, 1992, გვ.8-9; შდრ. ასევე Fourth Report on State Responsibility by Gaetano Arangio-Ruiz, YbILC, 1992, Vol. 2, part 1, p. 47; არანჯიო-რუისიც მიიჩნევს, erga omnes რომ ვალდებულების დარღვევის შემთხვევაში პრეტენზიის უფლების ქონა განისაზღვრება არა ზიანის უშუალობით, არამედ იმ უფლებათა მოცულობით, რომელიც პრეტენზიის განმცხადებელს დარღვეული ვალდებულებიდან წარმოეშობოდა. რაც შეეხება კონკრეტულად ზიანის ანაზღაურებაზე პრეტენზიას, ე.წ. ირიბად დაზარალებულ სახელმწიფოებს შეუძლიათ მოითხოვონ ზიანის ანაზღაურება იმ მოცულობით, რა მოცულობითაც იგი მათ მიადგა. მაგალითად, ადამიანის უფლებათა დარღვევის შემთხვევაში ე.წ. ირიბად დაზარალებულ სახელმწიფოებს აქვთ უფლება მოითხოვონ შეწყვეტა და განუმეორებლობის გარანტიები, მაგრამ არა კომპენსაცია, რადგან მატერიალური ზიანი არ განუცდიათ. გლობალური მნიშვნელობის გარემოს დაბინძურებისას ე.წ. ირიბად დაზარალებულ სახელმწიფოებს შეუძლიათ ასევე რესტიტუციის მოთხოვნაც, რადგან მათ ზიანი მიადგათ ამ დაბინძურების შედეგად. ასეთია არანჯიო-რუისის მოსაზრება. მას მხოლოდ ერთი შესწორებით შეგვიძლია დავეთანხმოთ. გარკვეულ შემთხვევებში, მაგალითად ადამიანის უფლებათა დარღვევისას, სახელმწიფოებს აქვთ რეპარაციის, მათ შორის კომპენსაციის მოთხოვნის უფლებაც. განსხვავება იმაში მდგომარეობს, რომ რეპარაციით მოსარგებლე თავად ისინი კი არ არიან, არამედ უფლებადარღვეული პირები. ეს სწორედ იქიდან გამომდინარეობს, რომ ე.წ. ირიბად დაზარალებულ სახელმწიფოებს აქვთ არა საკუთარი მატერიალური ინტერესი, არამედ ინტერესი erga omnes ვალდებულებებისშესრულებაში.

31. Abi-Saab, in Weiler, Cassesse & Spinedi (ed.), 1989, p.149; ასეთ შემთხვევებში გამოიყენება ,,ობიექტურად დაზარალებული“ სახელმწიფოს ცნებაც, რომელსაც თავად ზიანი არ მიდგომია, მაგრამ მაინც პირდაპირაა დაინტერესებული, რადგან ამა თუ იმ ვალდებულების დარღვევა ხელყოფს საერთაშორისო თანამეგობრობის საჯარო წესრიგს, რომელსაც იგი ეკუთვნის. Dupuy, The Institutionalization of International Crimes of State, in: Weiler, Cassesse & Spinedi, 1989, 179ff.

32. YbILC, 1985, vol. 2, part 2

33. Gaja, in: Weiler, Cassese & Spinedi (ed.), p. 157; Simma, Injury and Countermeasures, p. 292, id. პასუხისმგებლობის შესახებ პროექტის სხვადასხვა დებულებების ერთმანეთთან შეთანადება დაგეგმილია მეორე მოსმენისას, როცა პროექტის მთელი ტექსტი უკვე მზად არის, First Report on State Responsibility by Special Rapporteur James Crawford, 1998, A/CN.4/490

34? A/CN.4/453/Add.3, p.4

35? A/CN.4/L.497, p.9

36? Graefrath, Responsibility and Damages Caused: Relationship between Responsibility and Damages, 1983

37? Simma, International Crime, Injury and Countermeasures, in: Weiler, Cassesse & Spinedi (ed.), 1989, p.292, 296ff

38? Mohr, International Crimes and Delicts, in: Spinedi & Simma (ed.), United Nations Codification on State Responsibility, 1987, 134ff; საერთაშორისო სამართლის კომისიამ ასევე აღნიშნა, რომ დანაშაულის ცნება ბევრად უფრო ვიწროა, ვიდრე იმპერატიული ნორმებისა, YbILC, 1976, vol.2, Part 2, p. 118, para 58

39. Bruno Simma, From Bilateralism to Commuinty Interest, Collected Courses of the Hague Academy of International Law, 1994, vol. IV, 308ff.

ქეთევან ხუციშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

მსოფლიო პოლიტიკური რუქის ფორმირების პროცესი რამდენიმე ათასწლეულს ითვლის - იგი განუწყვეტლივ იცვლება და ასახავს სახელმწიფოების წარმოშობასა და დაშლას, მათი საზღვრების შეცვლას, ახალი მიწების აღმოჩენასა და დასახლებას.

ცვლილებები, როგორც წესი, ომებისა და კონფლიქტების შედეგად ხდება. მეოცე საუკუნე ამ თვალსაზრისით საკმაოდ აქტიური ხანაა, რაც ძირითადად მსოფლიო ომებითაა განპირობებული. პირველმა მსოფლიო ომმა, რომელიც იმპერიალისტურ სახელმწიფოებს შორის გავლენის სფეროების ხელახალი გადანაწილების გამო მოხდა, მნიშვნელოვანი ცვლილებები გამოიწვია მსოფლიოში; არანაკლებ პრინციპული და ძირეული იყო ცვლილებები ოქტომბრის გადატრიალების შემდეგ ისევე, როგორც მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ...

თანამედროვე პერიოდშიც საკმაოდ მწვავეა სახელმწიფო ტერიტორიებისა და საზღვრების პრობლემა. მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში უდიდესი ცვლილებები განიცადა მსოფლიო პოლიტიკურმა რუქამ. 60-იან წლებში მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოხდა აფრიკის, აზიის,ლათინური ამერიკისა და ოკეანეთის პოლიტიკურ რუქაზე. ამ პერიოდში მხოლოდ აფრიკაში ჩვიდმეტი ახალი სახელმწიფო ჩამოყალიბდა...

80-იან წლებში მწვავე კრიზისმა მოიცვა სოციალისტური ბანაკი; მძლავრი სახალხო მოძრაობის შედეგად აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში დაემხო ტოტალიტარული რეჟიმი და დაიწყო დემოკრატიული საზოგადოების მშენებლობა...

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ - წარმოიშვა საერთაშორისო სამართლის თხუთმეტი ახალი სუბიექტი... ფუნქციონირება შეწყვიტა ეკონომიკური ურთიერთდახმარების საბჭომ და ვარშავის ხელშეკრულების სამხედრო-პოლიტიკურმა კავშირმა. გაერთიანდა ორი გერმანული სახელმწიფო, დაიშალა იუგოსლავია; გაერთიანდა ორი არაბული სახელმწიფო; დამოუკიდებლობა მიიღო ნამიბიამ - საბოლოო კოლონიამ აფრიკაში; ახალი სახელმწიფო - მიკრონეზიის ფედერალური შტატები - წარმოიშვა ოკეანეთში; ორად გაიყო ჩეხოსლოვაკია და ა.შ.

თუმცა, ჯერ კიდევ ხდება ტერიტორიების ხელახალი გადანაწილება, რაც უმეტეს შემთხვევაში საკმაოდ პრობლემატურ საკითხს წარმოადგენს ამა თუ იმ სახელმწიფოსთვის და ახალი კონფლიქტებისა თუ დაძაბულობის კერებს წარმოშობს.

ყველაფერი ეს საზღვრების ცვლასთანაა დაკავშირებული და მიზეზია იმისა, რომ საერთაშორისო სამართალი განსაკუთრებულ ყურადღებას სწორედ სახელმწიფო ტერიტორიის დაცვას უთმობს. მნიშვნელოვანწილად ამ საკითხს ეძღვნება საერთაშორისო სამართლის ძირითად პრინციპთა შინაარსიც.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდება ითვალისწინებს საერთაშორისო სამართლის შვიდ ძირითად პრინციპს. მათ ევროპაში უშიშროებისა და თანამშრომლობის ჰელსინკის თათბირის დასკვნითმა აქტმა სამი პრინციპი დაამატა, რომელთაგან ორი ტერიტორიულ მთლიანობასა და საზღვრების ურღვევობას ეხება.

აშკარაა, რომ საერთაშორისო ურთიერთობებში სახელმწიფო ტერიტორიას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება - ეს არის ტერიტორია, რომელიც განსაზღვრული სახელმწიფოს სუვერენიტეტის ქვეშ იმყოფება, ანუ მიეკუთვნება სახელმწიფოს, რომელიც მის საზღვრებში თავის ტერიტორიულ უზენაესობას ახორციელებს. სახელმწიფოზე მიკუთვნებულობა და მისი უზენაესობა კი სახელმწიფო ტერიტორიის ძირითადი ნიშნებია. სახელმწიფო ტერიტორიის შემადგენლობაში შედის ხმელეთი - დედამიწის სახმელეთო ზედაპირი (კუნძულების ჩათვლით); საწყლო ტერიტორია (აკვატორია) - შიდა წყლებისა და ტერიტორიული ზღვის ჩათვლით; წიაღისეული, რომელიც მოთავსებულია სახმელეთო და საწყლო ტერიტორიის ქვემოთ, ასევე კონტინენტური შელფის წიაღისეული. მათი სიღრმე არ იზღუდება და თეორიულად დედამიწის ცენტრამდე ვრცელდება; საჰაერო ტერიტორია - ჩამოთვლილი სივრცეების თავზე მდებარე საჰაერო სივრცე, რომელიც ადგილობრივი სახელმწიფოს სრული სუვერენიტეტის ქვეშ იმყოფება.

აღსანიშნავია სახელმწიფოს „მოძრავი” ტერიტორიები, ამა თუ იმ ქვეყნის დიპლომატიური წარმომადგენლობა სხვა სახელმწიფოში და ასევე პოლარული სექტორები, რომლებიც სახელმწიფოთა ვიწრო ჯგუფის ტერიტორიებს მიეკუთვნება, ასევე კოსმოსური აპარატები, რომლებიც „ალმის კანონს” ემორჩილება.¹

სახელმწიფო ტერიტორიის ფარგლებს განსაზღვრავს სახელმწიფო საზღვარი. ეს არის იურიდიულად დასაბუთებული პირობითი ხაზი, რომელიც ამა თუ იმ სახელმწიფოს ტერიტორიის ფარგლებს საზღვრავს.

თუმცა, სახელმწიფო ტერიტორიის საზღვრებს ყოველთვის როდი ჰქონდათ მკაფიოდ გამოკვეთილი ხაზების ფორმა, როგორც დღეს; მათი დადგენის პრინციპებიც დღევანდელისაგან აბსოლუტურად განსხვავებული იყო. სახელმწიფო საზღვრების ჩამოყალიბების ისტორია ჯერ კიდევ შორეულ წარსულში იღებს სათავეს. უძველეს დროს მეზობელი ქვეყნები ერთმანეთისაგან ისეთი ბუნებრივი და ძნელად გასავალი ზღუდეებით იყვნენ გამიჯნულნი, როგორებიცაა ტყეები, მდინარეები და ა.შ. საზღვარი, როგორც მეზობელ სახელმწიფოთა ტერიტორიების გამმიჯვნელი ხაზი, არ გაიყვანებოდა. საზღვრის ფიქსაციის პირველი ცნობილი შემთხვევაა პელოპონესსა და ატიკას შორის მეორე საუკუნეში სვეტის აღმართვა. ძველი რომის საზღვრებს კი წარმოადგენდა არავის მიწები, უდაბნოები და სტეპები.

მოგვიანებით, ფეოდალური სახელმწიფოების ჩამოყალიბებასთან ერთად, მათ შორის საზღვრები უფრო აშკარად გამოიკვეთა. ზონა-საზღვრებმა თანდათან ადგილი დაუთმეს ხაზ-საზღვრებს. პირველი ცნობილი საერთაშორისო ხელშეკრულება, რომელმაც სასაზღვრო ხაზი დაადგინა, იყო 1659 წლის პირინეის ხელშეკრულება საფრანგეთსა და ესპანეთს შორის. შეთანხმდნენ, რომ სასაზღვრო ხაზი უნდა ყოფილიყო მთათა თხემი, რომელიც ამ ორ ქვეყანას შორის ქმნიდა წყალგამყოფს. თუმცა, როგორც წესი, ფეოდალიზმის პერიოდში არ აფიქსირებდნენ სახელმწიფო საზღვრის ხაზს.

მხოლოდ სავაჭრო კაპიტალის განვითარების, მსხვილი ეროვნული სახელმწიფოებისა და ერთიანი სახელმწიფო ხელისუფლების ჩამოყალიბებასთან ერთად გაჩნდა სახელმწიფო ტერიტორიის საზღვრების ზუსტად განსაზღვრის აუცილებლობა. თუმცა, მკაფიო სასაზღვრო ზოლები სწრაფად არ დადგენილა. მეჩვიდმეტე საუკუნის დასაწყისში ჰუგო გროციუსი წერდა, რომ „მეზობელ სახელმწიფოთა სამფლობელოების გასამიჯნად არაფერია უფრო მოსახერხებელი, ვიდრე ძნელად გადასალახი საზღვრები. იშვიათად ხდება სახელმწიფოს საზღვრების დადგენა ხელოვნური გამყოფი ხაზით ან მათი განზომილებებით განსაზღვრა.“

დაახლოებით იმავე პერიოდში ყალიბდება სახელმწიფოს „ბუნებრივი საზღვრების“ თეორია, რომლის ერთ-ერთ სახეს „ბუნებრივი რელიეფური საზღვრების“ თეორია წარმოადგენს. მისი მომხრენი თვლიდნენ, რომ სახელმწიფოები ერთმანეთისგან უნდა გამოიყოფოდნენ დიდი ბუნებრივი ზღუდეებითა და საზღვრებით - ქედებითა და სტეპებით, ზღვებითა და მდინარეებით, რომლებიც თავად ბუნებრივ გამმიჯვნელებს, სახელმწიფოს განვითარებისა და მისი საზღვრებისდაცვის ხელშემწყობებს წარმოადგენს. აქედან გამომდინარეობს დასკვნა, რომ, თუ სახელმწიფოს მსგავსი საზღვრები არ გააჩნია, მას უფლება აქვს დაიპყროს სხვების ტერიტორიები მანამ, სანამ ასეთ საზღვრებს არ მოიპოვებს.²

მეცხრამეტე საუკუნის საერთაშორისო სამართლის დოქტრინა ჯერ კიდევ არ განასხვავებდა ბუნებრივსა და ხელოვნურ საზღვრებს. ბუნებრივ საზღვრებზე სახელმწიფო საზღვრის მკაფიო ხაზი, როგორც წესი, არ აღინიშნებოდა. მხოლოდ ითვლებოდა, რომ, თუ საზღვარს მდინარე წარმოადგენს, სასაზღვრო ხაზი სანაოსნო მდინარეზე ტალვეგზე გადის, ხოლო ნაოსნობისთვის უვარგის მდინარეზე - მდინარის შუაში. ხშირი იყო სახელმწიფოთა სხვაგვარი შეთანხმებები: სასაზღვრო მდინარე წარმოადგენდა ერთობლივ სამფლობელოს, ან საზღვარი ერთ-ერთ ნაპირზე გადიოდა. თუ ბუნებრივ საზღვრად მთები იყო მიჩნეული, ითვლებოდა, რომ საზღვარი ქედის ზემო წერტილებზე ან წყალგამყოფზე გადის. ბუნებრივ საზღვრებს წარმოადგენდა სტეპებიც. მაგ., საზღვრები რუსეთსა და თურქეთს, ასევე თურქეთსა და ავსტრიას შორის... ხელოვნურად ითვლებოდა საზღვრები, რომელთა მდგომარეობა განმტკიცებული იყო შესაბამის სახელმწიფოთა შეთანხმებით, ბუნებრივი საზღვრებისგან დამოუკიდებლად. თანდათან ასეთი ხელოვნური გამყოფი ხაზების დადგენას იწყებენ არა მხოლოდ იქ, სადაც ბუნებრივი საზღვრები არ არის, არამედ მათ გაყოლებაზეც.

განსაკუთრებით განუსაზღვრელად ადგენდნენ იმპერიალისტური სახელმწიფოები კოლონიების საზღვრებს. რიგ შემთხვევებში კოლონიზატორები თანხმდებოდნენ მათი კოლონიების პარალელებისა და მერიდიანების მიხედვით გაყოფაზე, მაგრამ ადგილებზე სასაზღვრო ზოლი არ დგინდებოდა. საზღვრის დადგენის ასეთი წესი მოქმედებდა ევროპის სახელმწიფოთა შეთანხმებებში აფრიკაში გავლენის სფეროთა განაწილების შესახებ, კერძოდ 1885 წლის ბერლინის აქტში, 1890 წლის ანგლო-ფრანგულ შეთანხმებაში და ა.შ. შედეგად, რუქები არადამაკმაყოფილებელი იყო, დოკუმენტებში მოხსენიებული მდინარეების, ადგილებისა და მთების სახელები კი - დამახინჯებული, რაც შემდგომში მწვავე ტერიტორიული კონფლიქტების მიზეზი ხდებოდა.

თანამედროვე საზღვრები უმეტეს შემთხვევაში წარმოადგენს ხაზებს, რომლებიც ზუსტად არის აღნიშნული რუქასა და ადგილზე. როგორც წესი, ასეთი საზღვრები დგინდება მოსაზღვრე სახელმწიფოებს შორის ხელშეკრულებით და ეწოდება სახელშეკრულებო საზღვარი. ამ შემთხვევაში თუ სად გადის სასაზღვრო ზოლი, დაწვრილებით აღიწერება საერთაშორისო ხელშეკრულებაში და ამ აღწერის შესაბამისი აღნიშვნა კეთდება რუქაზე, რომელიც ხელშეკრულების განუყოფელი ნაწილია. ამ პროცესს დელიმიტაცია ეწოდება. ამის შემდეგ საზღვარი განისაზღვრება ადგილზე, დგინდება სასაზღვრო ნიშნები და დგება შესაბამისი დოკუმენტები. ეს საზღვრის დემარკაციის სტადიაა. სახელმწიფოთა პრაქტიკაში ცნობილია ასევე რედემარკაცია, რაშიც ადრე დადგენილი საზღვრის აღდგენა და განახლება იგულისხმება.

ხელშეკრულებითის გარდა, არსებობს ე.წ. ისტორიულად ჩამოყალიბებული საზღვრები, რომელთა ზუსტი მდგომარეობა კი არ არის განსაზღვრული მოსაზღვრე სახელმწიფოა ხელშეკრულებით, არამედ ხანგრძლივი დროის განმავლობაში პრაქტიკაში დაცული და ასე თუ ისე მოსაზღვრე სახელმწიფოების მიერ აღიარებული იყო. მოცემული საზღვრის ასეთი აღიარება საერთაშორისო-სამართლებრივ ჩვეულებას ქმნის და ამ საფუძველზე მას მოსაზღვრე ქვეყნებისათვის იურიდიულად სავალდებულოს ხდის.³

განასხვავებენ სახმელეთო, წყლის, საჰაერო და ასევე წიაღისეულის საზღვრებს.

ხმელეთზე საზღვრის გაყვანა უფრო მიზანშეწონილია რელიეფის დამახასიათებელ წერტილებსა და ხაზებზე ან აშკარა ორიენტირებზე. ეს შეიძლება იყოს მდინარეები, მთები და ა.შ. ასეთი საზღვრები ნაკლებ გაუგებრობას იწვევს, რადგან ბუნებრივი საზღვრები ადვილად გამოსარჩევია. ბევრ შემთხვევაში საზღვარი გადის ორ პირობით წერტილს შორის, ბუნებრივი ორიენტირების გარეშე. ამ შემთხვევაში ადგილობრივი მოსახლეობის ინტერესები უნდა იქნეს გათვალისწინებული. ცნობილია ე.წ. გეოგრაფიული საზღვრები, რომლებიც როგორც უკვე აღვნიშნე, მერიდიანსა და გეოგრაფიული ბადის პარალელებს ემთხვევა.⁴

საწყლო საზღვრები იყოფა სამდინარო, სატბო, სხვა წყალსატევებისა და საზღვაო საზღვრებად. საწყლო საზღვრები მდინარეებზე შემდეგნაირად დგინდება: თუ მდინარე საზღვაოსნოა, საზღვარი გაიყვანება ფარვატერის მიხედვით, თუ მდინარე არ არის საზღვაოსნო, ან ნაკადულია, მაშინ - მათ შუა გულში; თუ მდინარეს რამდენიმე ტოტი აქვს - მთავარი ტოტის შუაში. სასაზღვრო ტბებზე საზღვარი ტბის შუაში ან სახმელეთო ტერიტორიის ყველაზე უფრო გამოშვერილ ორ წერტილს შორის გაჰყავთ. მდინარეზე, ტბაზე ან სხვა წყალსატევზე გამავალი საზღვარი ნაპირების ან წყლის დონის შეცვლისას და მდინარის კალაპოტის გადაწევისას არ გადაინაცვლებს. წყალსაცავის ან სხვაგვარი ხელოვნური წყალსატევის შექმნის შემდეგ საზღვარი იმავე ადგილზე რჩება, სადაც იგი დატბორვამდე გადიოდა; იგი მხოლოდ სახმელეთოდან საწყლოდ გადაიქცევა. ხიდებსა და კაშხლებზე საზღვარი გადის ამ ნაგებობების ცენტრში, საწყლო სასაზღვრო ზოლისგან დამოუკიდებლად.

საზღვაო საზღვრები ემთხვევა ტერიტორიული წყლების გარესაზღვრებს ან მომიჯნავე ან მოპირდაპირე სახელმწიფოების ტერიტორიული წყლების გამმიჯვნელ ხაზს. ტერიტორიული წყლების გარესაზღვრები დგინდება სანაპირო სახელმწიფოს კანონმდებლობით, საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებისა და ნორმების შესაბამისად. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის 1982 წლის კონვენციამ საზღვაო სამართლის შესახებ დაადგინა, რომ ყველა სახელმწიფოს აქვს უფლება დაადგინოს თავისი ტერიტორიული წყლების სიგანე, რომელიც არ გადააჭარბებს 12 საზღვაო მილს.

საერთაშორისო სამართლის ნორმები და შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა არეგულირებს ასევე სახელმწიფოს საჰაერო საზღვრის გადალახვის საკითხებსა და მისი საჰაერო სივრცის საფრენი აპარატების მიერ გამოყენებას.

რეგულარული საერთაშორისო საჰაერო მიმოსვლის წესები დგინდება დაინტერესებულ სახელმწიფოებს შორის ორმხრივი და მრავალმხრივი ხელშეკრულებების დადებით. ასეთი საჰაერო მიმოსვლის ძირითადი საკითხები რეგულირდება 1944 წლის ჩიკაგოს კონვენციით „საერთაშორისო სამოქალაქო ავიაციის შესახებ.”

ეს კონვენცია საჰაერო ხომალდებს, რომლებიც რეგულარულ ავიახაზებზე მოქმედებს, არ აძლევს სხვა სახელმწიფოს საზღვრის გადაფრენის უფლებას, თუ არ არსებობს ამ უკანასკნელის თანხმობა. ამგვარად, თუ რომელიმე სახელმწიფო ჩიკაგოს კონვენციის მონაწილე ხდება, ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს, რომ იგი ამით საკუთარ ტერიტორიაზე უცხოეთის საჰაერო ხომალდების ფრენებს უშვებს, რომლებიც ფრენებს რეგულარულ ავიახაზებზე ახორციელებენ.

სხვაგვარად არის საქმე, როდესაც საუბარია არარეგულარულ ფრენებზე, რაშიც იგულისხმება ერთჯერადი ფრენები, რომლებიც იშვიათად ხორციელდება და აღწევენ მიზანს ერთი რეისით. ასეთი ფრენების უფლების მინიჭება გათვალისწინებულია ჩიკაგოს კონვენციით, იმ პირობით, რომ მასში გათვალისწინებული პირობები დაცული იქნება. კონვენცია არარეგულარული ფრენების სამ სახეს ითვალისწინებს:

1. მოლაპარაკების მონაწილე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე გადაფრენა მასზე გაჩერების მიზნით, მაგრამ არა კომერციული მიზნებისათვის;

2. სატრანზიტო ფრენა გაჩერების გარეშე ხელშეკრულების მონაწილე მესამე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე;

3. სატრანზიტო ფრენა ხელშეკრულების მონაწილე მესამე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე დაფრენის უფლებით არაკომერციული მიზნებისათვის. (მაგ., საწვავის შევსების, მოწყობილობების შემოწმებისთვის და ა.შ.)

კანონმდებლობისა და საერთაშორისო შეთანხმებათა საშუალებით საზღვარზე მყარდება სასაზღვრო რეჟიმი, რომელიც მოწოდებულია დაიცვას სახელმწიფოს უშიშროება, ასევე წარმოადგენდეს გარკვეულ ფილტრს, რომელიც ხელს უწყობს მართლზომიერ კავშირებს და ეწინააღმდეგება სახელმწიფოს ინტერესების საწინააღმდეგოდ საზღვრების გადალახვას. საზღვრის გადალახვა ნებადართულია შესაბამისი დოკუმენტების საფუძველზე მხოლოდ შესასვლელ პუნქტებში, რომლებიც განსაზღვრულია შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობითა და საერთაშორისო ხელშეკრულებებით. საზღვრის არასანქცირებული გადალახვა სატრანსპორტო საშუალებებით, საჰაერო და საზღვაო ხომალდების ჩათვლით, დასაშვებია მხოლოდ განსაკუთრებული მდგომარეობის, ავარიის, სტიქიური უბედურებისა და სხვა მსგავს შემთხვევებში.

კეთილმეზობლური ურთიერთობების განმტკიცებისა და მოსაზღვრე სახელმწიფოთა მშვიდობიანი თანამშრომლობის განვითარებისათვის დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მხარეთა ურთიერთთანხმობის საფუძველზე სხვადასხვა სასაზღვრო ინციდენტის თავისდროულ მოწესრიგებას. ამ მიზნებისთვის საერთაშორისო პრაქტიკაში გამოიყენება სასაზღვრო კომისართა ინსტიტუტი.

სასაზღვრო კომისართა მოვალეობას წარმოადგენს სახელმწიფო საზღვრის დარღვევის ყველა შემთხვევის გამოძიება და დავების გადაწყვეტა. თითოეულ სასაზღვრო კომისარს გამოეყოფა საზღვრის განსაზღვრული მონაკვეთი. სასაზღვრო კომისართა რაოდენობა, მათი მოქმედების სფერო და ოფიციალური ადგილსამყოფელი დგინდება შეთანხმებით ან სპეციალური პროტოკოლით, რომელიც ხელშეკრულების განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს. სასაზღვრო კომისართა და მათ მოადგილეთა სახელებსა და გვარებს, ასევე მათ ოფიციალურ ადგილსამყოფელს მხარეები ერთმანეთს დიპლომატიური წესით ატყობინებენ. ასეთივე წესით ხდება სამოქმედო მონაკვეთებისა და სასაზღვრო კომისართა ადგილსამყოფელის შეცვლა.

სასაზღვრო კომისრები ნიშნავენ საჭირო რაოდენობით თანაშემწეებს და იწვევენ ექსპერტებს (ზოგ შემთხვევაში თანაშემწეებს მთავრობებიც ნიშნავენ). მათ გვარებს, სახელებსა და ადგილსამყოფელს მხარეები ერთმანეთს ატყობინებენ. სასაზღვრო კომისრებს გადაეცემათ წერილობითი უფლებამოსილება, რომელიც შედგენილია ორივე მხარის ენაზე მათი სასაზღვრო ჯარების მეთაურთა მიერ.

სასაზღვრო წარმომადგენელთა ვალდებულებებს ჩვეულებრივ წარმოადგენს: 1) საზღვარზე წესრიგის დარღვევის აღსაკვეთად აუცილებელი ზომების მიღება; 2) საზღვრის რეჟიმის ყველანაირი დარღვევის გამოძიება და მოწესრიგება, გარდა იმ შემთხვევებისა, რომლებიც დიპლომატიური წესით გადაწყვეტას მოითხოვენ; 3) თავიანთი უფლებამოსილების ფარგლებში ზარალის ანაზღაურების პრეტენზიის განხილვა, რომელიც საზღვარზე წესრიგის დარღვევის შედეგს წარმოადგენს და წამოყენებულია ერთ-ერთი მხარის ან იმ პირების მიერ, რომლებიც ამ ტერიტორიაზე იმყოფებიან. სასაზღვრო რეჟიმის დარღვევის მოწესრიგებასთან ერთად სასაზღვრო წარმომადგენლები თანხმდებიან ასევე იმ ქონების დაბრუნებაზე, რომელიც მეორე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე აღმოჩნდა.

საზღვრის დარღვევის განსაკუთრებით სერიოზული შემთხვევები, როგორც წესი, დიპლომატიური გზით წყდება, მესაზღვრეთა წარმომადგენლები კი მხოლოდ გამოძიებას აწარმოებენ და შედეგს პროტოკოლში აფიქსირებენ. შემთხვევები, როდესაც მესაზღვრეთა წარმომადგენლები ვერ თანხმდებიან, ასევე დიპლომატიური წესით წყდება. გარდა ამისა, ნებისმიერ მესაზღვრეს უფლება აქვს საკუთარი შეხედულებით გადასცეს ნებისმიერი მნიშვნელოვანი საკითხი დიპლომატიური წესით გადასაწყვეტად (ამის შესახებ საჭიროა მეორე მხარის გაფრთხილება).

მესაზღვრეთა წარმომადგენლების მიერ ერთობლივად მიღებული დადგენილებანი, რომლებიც საზღვარზე წესრიგის დარღვევის ამა თუ იმ შემთხვევას ამოწურავენ, სავალდებულო და საბოლოოა. ისინი ძალაში შედის შესაბამისი პროტოკოლის ხელმოწერის მომენტიდან.

სასაზღვრო წარმომადგენლებს, მდივნებს, მთარგმნელებსა და ექსპერტებს შეუძლიათ გადალახონ საზღვარი სამსახურებრივი მოვალეობების შესასრულებლად.⁵ სასაზღვრო კომისრები, მათი მოადგილეები და თანაშემწენი საზღვარზე გადადიან წერილობითი უფლებამოსილების საფუძველზე, რომლებიც ხელისუფლების შესაბამისი ორგანოების მიერ გამოიცემა. პირები, რომელთა ყოფნა აუცილებელია საკითხის გასარკვევად, ან სასაზღვრო კომისრის დავალებით სამუშაოების შესასრულებლად, საზღვარს გადალახავენ მოწმობების ან საზღვრის ერთჯერადი გადალახვის საერთო სიის საფუძველზე, რომელიც 24 საათამდე ვადით გაიცემა. ამ საბუთებს ხელს აწერს ერთი მხარის სასაზღვრო კომისარი და ვიზირდება მეორე მხარის სასაზღვრო კომისრის მიერ.

საზღვრის გადალახვა ხორციელდება მხოლოდ დადგენილ პუნქტებში. სასაზღვრო წარმომადგენელთა მიერ საზღვრის გადალახვის დღესა და საათზე წინასწარ ხდება მეორე მხარის სასაზღვრო დაცვის უახლოეს ორგანოთა შეტყობინება, რომელიც შესახვედრ პუნქტში თავის გამცილებელს გზავნის.

სასაზღვრო წარმომადგენლებს უფლება აქვთ, მეორე მხარეს გადაიტანონ სამუშაოსათვის აუცილებელი ნივთები და სატრანსპორტო საშუალებები უბაჟოდ და ყველანაირი ბეგარის გარეშე, მათი უკან გამოტანის პირობით, ასევე პირადი აუცილებელი სასურსათო პროდუქტები და თამბაქოს ნაწარმი.

სხვა პირები, რომლებიც საზღვარზე გადადიან გარკვეული საკითხის გადასაწყვეტად ან სასაზღვრო კომისრის დავალებით სამუშაოს შესასრულებლად, ასევე პირები, რომლებიც მხარეთა შეთანხმების საფუძველზე, საკომუნიკაციო ნაგებობების, ხიდებისა და სხვა ნაგებობების ასაშენებლად აწარმოებენ სამუშაოებს და სხვა, როგორც წესი, სარგებლობენ ხელშეუხებლობით და არ შეიძლება დაკავებული იყვნენ მეორე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ყოფნის დროს.

საზღვრების ურთიერთპატივისცემა მშვიდობის აუცილებელი პირობაა. საზღვრების შეცვლა დასაშვებია მხოლოდ საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად, მშვიდობიანი გზითა და შეთანხმებით. ამას ეძღვნება საზღვრების ურღვევობის პრინციპი.

1970 წლის დეკლარაციაში საერთაშორისო სამართლის პრინციპების შესახებ ხაზგასმითაა აღნიშნული: „ყველა სახელმწიფო ვალდებულია თავი შეიკავოს ძალით დამუქრებისა და მისი გამოყენებისაგან სხვა სახელმწიფოს საზღვრების დარღვევის მიზნით ან საერთაშორისო, მათ შორის ტერიტორიული დავებისა და იმ საკითხების გადასაწყვეტ საშუალებად, რომლებიც ეხება სახელმწიფო საზღვრებს.”

აქედან გამომდინარე, სახელმწიფოებმა ურღვევად აღიარეს საზღვრები და აკრძალეს მათი ხელყოფა ძალით დამუქრების ან მისი გამოყენების საშუალებით. სახელმწიფოებს არ მოეთხოვებათ ტერიტორიულ პრეტენზიებზე უარის თქმა და საზღვრების ურთიერთაღიარება. საკითხი გადაიჭრება ძალის გამოუყენებლობის პრინციპის საზღვრებში.

სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან თავი შეიკავონ ძალით დამუქრებისა ან მისი გამოყენებისაგან სადემარკაციო ხაზების, დროებითი ან წინასწარი საზღვრების დასარღვევად, როგორიცაა სახელმწიფოთშორისი ხელშეკრულებით დადგენილი შესარიგებელი ხაზი ან მისი შესაბამისი ან სასაზღვრო ზოლი, რომელიც სახელმწიფომ სხვა რაიმე საფუძვლით უნდა დაიცვას. საზღვრების ურღვეობის პრინციპი დაკავშირებულია საერთაშორისო სამართლისათვის უხსოვარი დროიდან ცნობილ სახელმწიფო ტერიტორიის ხელშეუხებლობის პრინციპთან. ეს უკანასკნელი სახელმწიფოს ავალდებულებს არ დაუშვას სხვა სახელმწიფოს მიერ საზღვრის უკანონო გადალახვა, ასევე აკონტროლოს მოძრაობა საზღვარზე.

ითვალისწინებს რა მშვიდობიანი თანამშრომლობისათვის სახელმწიფო საზღვრის ურღვევობის დიდ მნიშვნელობას, საერთაშორისო სამართალი დიდ ყურადღებას უთმობს მის უზრუნველყოფას. 1969 წლის ვენის კონვენცია საერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართალზე ითვალისწინებს ხელშეკრულების შეწყვეტის შეზღუდულ შესაძლებლობას იმ გარემოებათა ძირეული შეცვლის შემთხვევაში, რომლებიც ხელშეკრულების დადების დროს არსებობდა. ამასთან დადგენილია, რომ ცვლილებაზე მითითება არ შეიძლება, თუ ხელშეკრულება ადგენს საზღვარს.⁶ ვენის 1978 წლის კონვენციამ ,,ხელშეკრულებათა მიმართ სახელმწიფოების უფლებამონაცვლეობის შესახებ” გაამყარა ჩვეულებითი სამართლის ნორმა, რომლის თანახმადაც, სახელმწიფოთა უფლებამონაცვლეობა თავისთავად არ შეეხება საზღვრებს, რომლებიც ხელშეკრულებითაა დადგენილი.⁷

თუმცა, საზღვრების ურღვევობის პრინციპი სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ არ ხდება საზღვრების გადანაწილება - სახელმწიფო საზღვრები შეიძლება შეიცვალონ, როგორც ევროპაში უშიშროებისა და თანამშრომლობის ჰელსინკის დასკვნით აქტშია აღნიშნული, ,,საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად, მშვიდობიანი გზითა და მოლაპარაკებით.“

თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი საზღვრების შეცვლის სამ საფუძველს ასახელებს. პირველ რიგში ეს ერებისა და ხალხების თვითგამორკვევის უფლების განხორციელებაა: ახალი დამოუკიდებელი სახელმწიფოების ჩამოყალიბება, ორი ან რამდენიმე სახელმწიფოს გაერთიანება ან არსებული სახელმწიფოს დაყოფა. მეორე, ეს არის მოსაზღვრე სახელმწიფოებს შორის სასაზღვრო ზოლის უფრო მოსახერხებლად გატარების მიზნით ტერიტორიის ნაწილების გაცვლა. მესამე - სასაზღვრო ზოლის მდგომარეობის მცირე ცვლილებანი მისი რედემარკაციისას.

საერთაშორისო პრაქტიკაში ცნობილია შემთხვევები, როდესაც სახელმწიფოები ტერიტორიის ნაწილებს თმობენ, მაგალითად, წყლით სარგებლობის ან ფულადი კონპენსაციის სანაცვლოდ. ტერიტორიის ყველანაირი გაცვლა და დათმობა გაფორმებული უნდა იყოს საერთაშორისო ხელშეკრულებით, რომელშიც ან რომლის საფუძველზეც ახალი საზღვრის დელიმიტაცია და შემდეგ უკვე მისი დემარკაცია ხდება. გამონაკლისის სახით შესაძლებელია ტერიტორიის ძალდატანებითი შეძენაც, მაგრამ მხოლოდ აგრესიის საპასუხოდ: „ისტორიული სამართლიანობის პრინციპზე“ დაყრდნობით ან დამარცხებული აგრესორის მიმართ პოლიტიკური სანქციების გამოყენებით.

საზღვრების შესახებ დავები და უთანხმოებანი უმრავლეს შემთხვევაში სახელმწიფო საზღვრების ჩამოყალიბების ისტორიული გამოძახილია; კერძოდ იმ დროისა, როდესაც სასაზღვრო ზოლი დგინდებოდა არაზუსტად, მიახლოებით, ან საერთოდ არ დგინდებოდა.

საზღვრების შესახებ დავებში შეიძლება ორი ტიპიური შემთხვევა გამოიყოს: პირველ შემთხვევაში არ არის არც დელიმიტირებული, არც დემარკირებული საზღვარი და დავა მიმდინარეობს იმაზე, სად და როგორ უნდა გავიდეს საზღვარი, ანუ უპირველეს ყოვლისა დელიმიტირდეს. აქ შეიძლება აღვნიშნოთ მრავალი დავა ლათინურ ამერიკაში, აფრიკასა და აზიაში. მეორე შემთხვევაში ან არსებობს ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო დელიმიტაცია, რომლებიც სხვადასხვა ხელშეკრულებებიდან გამომდინარეობენ და დავა მიმდინარეობს იმაზე, რომელია მათ შორის ნამდვილად მართებული, ან დავა წარმოდგება ერთი და იმავე დელიმიტაციის სხვადასხვაგვარი განმარტებიდან, რაც საზღვრის დემარკაციას შეუძლებელს ხდის.

საერთაშორისო, მათ შორის ტერიტორიისა და საზღვრების შესახებ დავების მშვიდობიანი საშუალებების გამოყენებით მოწესრიგების საკმაოდ დიდი პრაქტიკა არსებობს. მოლაპარაკების გზით არაერთხელ გადაუჭრიათ ტერიტორიასთან დაკავშირებული პრობლემები აფრიკისა თუ აზიის ქვეყნებს. მრავალმხრივი მოლაპარაკებების ფორმას წარმოადგენენ საერთაშორისო კონფერენციები დაინტერესებული მხარეების მონაწილეობით. პრაქტიკაში ასეთ კონფერენციებს საკმაო როლი ენიჭება. ერთერთ ასეთ მიზანდასახულ კონფერენციას, რომლის მიზანი დიდი ტერიტორიული პრობლემის გადაჭრა იყო, წარმოადგენდა ვაშინგტონის 1959 წლის კონფერენცია ანტარქტიდის შესახებ.

საზღვრებთან დაკავშირებული დავები არაერთხელ გადაწყვეტილა შუამდგომლობისა და კეთილი სამსახურის,⁸ საგამომძიებლო და შემთანხმებელ კომისიათა დახმარებით. ამ საშუალებებს ჩვეულებრივ მაშინ მიმართავენ, როდესაც მოლაპარაკებებმა დადებითი შედეგი არ გამოიღო.

ალბათ საინტერესო იქნება განვიხილოთ საზღვრებთან დაკავშირებით წარმოშობილი დავების რამდენიმე მაგალითი, რომელთა გადასაჭრელად სახელმწიფოების მიერ სხვადასხვა საშუალებები გამოიყენებოდა.

1958-1959 წლებში ინდოეთ-ჩინეთის საზღვარზე შეიარაღებული შეტაკებები მოხდა იმ ტერიტორიის გამო, რომელიც ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკამ სადავოდ გამოაცხადა. მან განაცხადა, რომ აუცილებელი იყო ურთიერთკონსულტაციების საფუძველზე საზღვრის დადგენა.

აღსანიშნავია, რომ ადრე ჩინეთის მხარეს არ დაუყენებია საკითხი საზღვრების შესახებ, ინდოეთი კი გამოდიოდა იქიდან, რომ ჩინეთი თანახმაა არსებული გამყოფი ზოლის სახელმწიფო საზღვრად ცნობაზე. 1959 წელს ჩინეთმა სასაზღვრო ზოლთან დაკავშირებით ინდოეთს ოფიციალური პრეტენზია წაუყენა.

სასაზღვრო კონფლიქტი 1962 წლის სექტემბერ-ოქტომბერში გამწვავდა, როდესაც დაიწყო ჩინეთის ჯარების ინდოეთში ფართომასშტაბიანი შეჭრა. გამოიყენა რა ეს შეტევა ჩინეთის მთავრობამ, როგორც ინდოეთზე ზეგავლენის საშუალება, იგი 1962 წლის ოქტომბერში რამდენჯერმე გამოვიდა კონფლიქტის მოწესრიგების წინადადებით, რომელიც, ბუნებრივია, ასეთ პირობებში ინდოეთის ხელისუფლების მიერ გადაიდებოდა. ბოლოს, 1962 წლის ნოემბერში, ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკამ ცალმხრივად გამოაცხადა ცეცხლის შეწყვეტა. აქვე აღსანიშნავია, რომ 1950 წლიდან დაწყებული, ინდოეთმა არაერთხელ წამოაყენა საკითხი იმის თაობაზე, რომ ჩინურ რუქებზე ჩინეთ-ინდოეთის საზღვარი არასწორად იყო აღნიშნული, მაგრამ ჩინეთის მთავრობა მიუთითებდა იმაზე, რომ რუქები დაძველდა და ინდოეთსა და სხვა ქვეყნებთან რეალურად არსებულ საზღვრებს აღარ ასახავდა.

ინდოეთსა და ჩინეთს შორის ტიბეტში არსებული ყველა დაურეგულირებელი პრობლემის გადასაწყვეტად, მათ შორის ინდოეთ-ჩინეთის საზღვარზე ვითარების დასასტაბილურებლად ინდოეთისა და ჩინეთის მთავრობებმა 1954 წელს ხელი მოაწერეს

შეთანხმებას, რომლის საფუძველს მშვიდობიანი თანაარსებობის ხუთი პრინციპი წარმოადგენდა. ინდოეთის დელეგაციამ ნათლად აჩვენა ჩინეთის დელეგაციას, რომ ორ ქვეყანას შორის ამ რაიონში ყველა გადაუჭრელი პრობლემა მოცემული შეთანხმებით მოწესრიგდა. ჩინეთის დელეგაციას არ გამოუთქვამს არაფერი საწინააღმდეგო და არ დაუყენებია საზღვრების შესახებ საკითხი.

1960 წელს ჩინეთის პრემიერ-მინისტრი ჩჟოუ ენ-ლაი ჩავიდა ინდოეთში პრემიერ-მინისტრ ჯავარჰალალ ნერუსთან შესახვედრად პრობლემის მშვიდობიანად გადაწყვეტის გზებისა და საშუალებების განსახილველად. ისინი ვერ შეთანხმდნენ დავის ამგვარად მოწესრიგების პრინციპებზე, თუმცა გადაწყვიტეს, პრობლემის შესწავლისა და საკუთარი მთავრობებისთვის შესაბამისი მოხსენებების წარდგენის მიზნით დაენიშნათ ოფიციალური კომისიები ორივე მხრის წარმომადგენელთაგან. ამ ოფიციალურმა კომისიებმა თავიანთი განხილვები დაასრულეს 1960 წლის ბოლოს, ხოლო 1961 წლის დასაწყისში ინდოეთის მთავრობამ გამოაქვეყნა ანგარიში, რომელიც ორივე მხარის მოხსენებებს შეიცავდა. ჩინეთის მთავრობამ მოხსენება მხოლოდ თხუთმეტი თვის შემდეგ გამოაქვეყნა, თანაც მხოლოდ ჩინური მხარის მიერ შედგენილი ნაწილი...

ჩინეთს არ შეუწყვეტია ინდოეთის საზღვრების დარღვევა და აგრძელებდა ინდოეთის ტერიტორიაზე, განსაკუთრებით კი დასავლეთ ნაწილში საკონტროლო პუნქტების შექმნას. თავდაცვის მიზნით, ინდოეთიც იძულებული გახდა, შეექმნა თავისი საკონტროლო პუნქტები. ორივე მთავრობის წარმომადგენელთა შეხვედრა დაინიშნა აგვისტოში...

1962 წლის აგვისტოში ინდოეთის პრემიერმინისტრმა ნერუმ განაცხადა: .ჩვენ, ინდოელები, მშვიდობიანი ერი ვართ... ჩვენ ნამდვილად გვჯერა, რომ უთანხმოების მოწესრიგება შეგვიძლია მშვიდობიანი მოლაპარაკებების გზით.. თუმცა არც ჟენევის შეხვედრას მოჰყვა შედეგად მოლაპარაკება... სექტემბერში ჩინეთის ჯარებმა, წინასწარი გაფრთხილების გარეშე, გადალახეს ინდოეთის საზღვარი. ჩინელებმა დაიპყრეს ინდოეთის ყველა ავანპოსტი აღმოსავლეთ და დასავლეთ ნაწილში. ჩინეთმა კვლავ წამოაყენა წინადადება, რომელიც 1959 წელს გამოთქმულის ანალოგიური იყო. ინდოეთმა იგი უარყო.

ინდოეთმა მოლაპარაკებების დაწყება შესთავაზა მეორე მხარეს იმ პირობით, რომ იგი გაიყვანდა თავის ჯარებს იმ სასაზღვრო ზოლს იქით, რომელიც კონფლიქტის დაწყებამდე არსებობდა. ჩინეთმა არ მიიღო ეს წინადადება და კიდევ უფრო ფართომასშტაბიანი შეტევა განახორციელა. სამოცდაათზე მეტმა სახელმწიფომ გამოთქვა ინდოეთისადმი სინანული და მას მორალური მხარდაჭერა აღმოუჩინა. ზოგიერთმა მათგანმა გამოხატა მატერიალური დახმარებისთვის მზადყოფნაც.

ჩინეთმა ისევ შეწყვიტა ცეცხლი და წინადადება წამოაყენა, გაეყვანა თავისი ჯარები იმ ხაზს იქით, რომელსაც იგი თვლიდა ,,კონტროლის ფაქტიურ ზოლად, რომელიც 1959 წლამდე არსებობდა.“ ჩინეთმა .ფაქტიური საკონტროლო ზოლი. განსაზღვრა, როგორც ,,ტრადიციული და დადგენილი საზღვარი.“

ჩინეთი ტრადიციული საზღვრის განსასაზღვრად ყველაზე მაღალი წყალგამყოფის პრინციპს არ ცნობდა. იგი ამ პრინციპს ცნობდა იქ, სადაც ეს მას აწყობდა და უარყოფდა, როდესაც საუბარი იყო ინდოეთის სასარგებლოდ საზღვრის დადგენაზე. ჩინეთი ითხოვდა, ინდოეთს დაეტოვა თავის ტერიტორიაზე ყველა პოსტი, რომლებიც საზღვრიდან ოც კილომეტრში იმყოფებოდა.

1963 წლის იანვარში ინდოეთის პრემიერ-მინისტრმა წერილი გაუგზავნა ცეილონის პრემიერ-მინისტრს, რომელშიც თანხმობა გამოხატა იმ ქვეყნების წინადადებათა მიღებაზე, რომლებიც სასაზღვრო კონფლიქტის შემდგომი მოწესრიგების გარანტად გამოდიოდნენ. ეს წინადადებები დაიყვანებოდა შემდგომზე: ჩინეთს უნდა გაეყვანა თავისი სამხედრო პოსტები დასავლეთ სექტორში. ეს რაიონი დემილიტარიზებული ზონა უნდა გამხდარიყო. აღმოსავლეთ სექტორში ფაქტიური საკონტროლო ზოლი, რომელსაც ორივე მთავრობა ცნობდა, ცეცხლის შეწყვეტის ხაზი უნდა ყოფილიყო; ცენტრალური სექტორის პრობლემები უნდა მოწესრიგებულიყო მშვიდობიანი საშუალებებით, ძალის გამოუყენებლად.

ინდოეთმაც მოიწონა ეს წინადადება, თუმცა მოლაპარაკება მაინც არ შედგა ჩინეთის ნეგატიური პოზიციის გამო.

მოცემულ დავაში, ჩინეთის პოზიციის განხილვისას, იურისტი ა. ლალი წერდა: ,,ტერიტორიულ დავაში მხარე, რომელიც ფლობს დავის საგანს, საერთო ჯამში ყველაზე ნაკლებადაა დაინტერესებული მოლაპარაკებებში და შესაბამისად, მესამე მხარის ჩარევაში. ჩინეთ-ინდოეთის დავაში ნერუმ გამოთქვა სურვილი, მიემართათ საერთაშორისო სასამართლოსთვის, მაგრამ ჩინეთმა მოიპოვა ის, რისი მიღებაც სურდა და არც კი დაინტერესებულა მსგავსი წინადადებებით.”

აღსანიშნავია ალჟირსა და მაროკოს შორის სასაზღვრო კონფლიქტი, რომელიც საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში გრძელდებოდა.

სადავო რაიონი, რომელიც კონფლიქტის მიზეზად იქცა, ალჟირის იურისდიქციის ქვეშ იმყოფებოდა. ეს ტერიტორია დაახლოებით ორასი ათას კვადრატულ კილომეტრს მოიცავდა, ასი-ორასი ათასი მცხოვრებით, რომელთა დიდ ნაწილს მომთაბარენი შეადგენდნენ.

მომთაბარენი ჯერ კიდევ საფრანგეთის კოლონიური ბატონობის დროს თავისუფლად გადადიოდნენ საზღვარზე. მაროკოს პრეტენზიები თავდაპირველად მხოლოდ ერთი - ტინდუფის რაიონით შემოიფარგლებოდა, თუმცა შემდეგ იგი სხვა რაიონებზეც გავრცელდა.

1844 წელს საფრანგეთ-მაროკოს ომში მაროკოს არმია დამარცხდა, მაგრამ ფრანგებმა მაროკოს მთელი ტერიტორიის დასაპყრობად ვერ შეძლეს გამარჯვების გამოყენება...

იმავე წელს ტანჟერში მხარეებს შორის დაიდო ხელშეკრულება, რომელიც .ადგენდა ზუსტ საზღვარს მაროკოსა და ალჟირს შორის, მაგრამ მხოლოდ მცირე ტერიტორიაზე ხმელთაშუა ზღვასთან. სამხრეთისკენ დემარკირებული საზღვარი არ იყო, რაც ახალი კონფლიქტების შესაძლებლობას არ გამორიცხავდა.. ერთი წლის შემდეგ განისაზღვრა გამმიჯვნელი ზოლი მხოლოდ საზღვრის მცირე ჩრდილოეთ ნაწილზე. სამხრეთ ნაწილში დემარკაციის მაგივრად საფრანგეთსა და მაროკოს შორის მხოლოდ ,,მომთაბარე ტომთა გაყოფა” მოხდა.

აღსანიშნავია, რომ საფრანგეთი თავად მოითხოვდა ასეთ გაურკვეველ ფორმულირებას, რადგან ეს ახალი ტერიტორიული მანიპულაციების შესაძლებლობას აძლევდა, რაც განახორციელა კიდეც: XIX საუკუნეში მან დაიპყრო მაროკოს რამდენიმე ოაზისი, XX საუკუნის დასაწყისში კი თავის კონტროლს დაუქვემდებარა ე.წ. სასაზღვრო ზონა.

1901 და 1902 წლებში საფრანგეთსა და მაროკოს შორის დაიდო ხელშეკრულება საზღვრების შესახებ. რაც შეეხება სადავო ტერიტორიას, იქ მკაცრი სადემარკაციო ზოლი არც ამჯერად არ დადგენილა...

1962 წლის დასაწყისში საზღვარზე მორიგი შეტაკებები მოხდა, მაგრამ მაროკოს მთავრობამ განაცხადა, რომ მასში მომთაბარენი მონაწილეობდნენ და მას საზღვრების გადახედვის მოთხოვნა არ წამოუყენებია.

არსებული დავების დასარეგულირებლად და შესაძლო უთანხმოებათა თავიდან ასარიდებლად 1963 წელს მხარეებმა ხელი მოაწერეს შეთანხმებას სასაზღვრო ინციდენტების შეწყვეტის თაობაზე... რადგან მხარეები ყველა საკითხზე ვერ შეთანხმდნენ, გადაწყდა, პრობლემის საბოლოოდ გადასაჭრელად კიდევ ერთხელ შეხვედროდნენ ერთმანეთს.

მიუხედავად ამ შეთანხმებისა, დაიწყო ახალი საომარი შეჯახებები, რომლებმაც ლოკალურიდან სახელმწიფოთშორისში გადაზრდა დაიწყეს.

მარაკეშში გამართულ მოლაპარაკებებზე მხარეები ცდილობდნენ მიეღწიათ შეთანხმებისთვის საომარი მოქმედებების შეწყვეტის თაობაზე, მაგრამ ამაოდ...

სწორედ ამ დროს ეკუთვნის აფრიკული სახელმწიფოების - მალისა და ეთიოპიის დიპლომატიური ინიციატივა, რომლებიც აფრიკის ერთობის ორგანიზაციის სახელით მოქმედებდნენ. მიაღწიეს შეთანხმებას ცეცხლის შეწყვეტის თაობაზე, რაც პრინციპში დაცულ იქნა, თუმცა საომარ მოქმედებათა სრულ შეწყვეტას მხოლოდ მალის ოფიცერთა ჩამოსვლამ შეუწყო ხელი, რომლებიც თვალყურს ადევნებდნენ ცეცხლის შეწყვეტის პირობების შესრულებას.

კონფლიქტის შემდგომი მოწესრიგებისათვის კეთილი ნების მისიით გამოვიდა ეთიოპიის იმპერატორი, რომელიც სიტუაციიდან გამოსავლის პოვნას მაროკოს მეფესთან, ალჟირისა და ტუნისის პრეზიდენტებთან პირადი შეხვედრებით ცდილობდა; კეთილი ნების აქციაში მონაწილეობდა გაერთიანებული არაბული რესპუბლიკის პრეზიდენტიც, რომელმაც ლიბანის მეფეს, ტუნისისა და ალჟირის პრეზიდენტებს მიმართა... მაგრამ მხოლოდ მალის პრეზიდენტის ინიციატივით შედგა შეხვედრა ბამაკოში.

მალის, ალჟირის, მაროკოსა და ეთიოპიის სახელმწიფოთა მეთაურების მოლაპარაკებებმა მნიშვნელოვანი ნაყოფი გამოიღო.

მოცემული სასაზღვრო კონფლიქტის შეფასებისას, საერთაშორისო სამართლის პოზიციიდან გამომდინარე, უნდა აღინიშნოს, რომ ნამდვილად არსებობს აფრიკულ სახელმწიფოებს შორის სტატუს-კვოს პრინციპის დაცვის ტენდენცია, რომელიც აფრიკული ერთობის ქარტიაში აეო-ს ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპის სახით განმტკიცდა.

საერთაშორისო პრაქტიკაში განსაზღვრული ტერიტორიის თაობაზე დავის გადასაჭრელად ხშირია მხარეების მიერ არბიტრაჟისთვის მიმართვა. მართალია, ზოგიერთ შემთხვევაში ქვეყნებმა ბოროტად გამოიყენეს ეს საშუალება - კერძოდ ტერიტორიის დასაპყრობად.⁹ თუმცა, ეს არ უკარგავს არბიტრაჟს თავის მნიშვნელობას.

საერთაშორისო სასამართლოს მიერ განხილულ ტერიტორიასთან დაკავშირებულ საქმეებს განეკუთვნება: ინგლის-ნორვეგიის დავა ტერიტორიულ წყლებზე (1949-1951წ.წ.), ინგლის-საფრანგეთის დავა ნორმანდიის კუნძულთა ორ ჯგუფზე ლამანშის ყურეში (1950-1953წ.წ), კამბოჯასა და ტაილანდს შორის დავა (1956-1963წ.წ.) და მრავალი სხვა.

საზღვრების პატივისცემის პრინციპი ახალგაზრდა სახელმწიფოთა პრაქტიკაში გაცილებით უფრო ხშირად გამოიყენება, ვიდრე კოლონიამდელი პერიოდის მდგომარეობაზე დაბრუნების პრინციპი, იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ სახელმწიფოები, რომლებიც კოლონიურ დაპყრობამდე სხვა ქვეყნის შემადგენლობაში შედიოდნენ, არ თმობენ ტერიტორიებს და თავიანთ პრეტენზიებს გამოთქვამენ.

თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის პრინციპებისა და ნორმების თანახმად, სასაზღვრო დავების გადაწყვეტისას, სახელმწიფოებმა, უპირველეს ყოვლისა, უნდა იხელმძღვანელონ თვითგამორკვევის პრინციპით და გაითვალისწინონ მოცემულ ტერიტორიაზე მცხოვრები მოსახლეობის ნება.

ამგვარად, თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი საზღვრების შესახებ დავების გადაწყვეტის მრავალ საშუალებას ფლობს. ამ საშუალებათა შერჩევა, როგორც ეს გაეროს წესდების ოცდამეცამეტე მუხლშია აღნიშნული, დამოკიდებულია თვით მხარეთა შეხედულებებზე. თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში ძალით დამუქრებისა ან მისი გამოყენების აკრძალვამ და სახელმწიფოთა ვალდებულებებმა, გადაწყვიტონ დავები მშვიდობიანი გზებით, ნებისმიერი საერთაშორისო კონფლიქტის, მათ შორის საზღვრებთან დაკავშირებული დავების გადაწყვეტის ერთადერთ ლეგალურ საშუალებად მშვიდობიანი საშუალებები აქცია.

პრაქტიკა დასტურია იმისა, რომ დავათა გადაწყვეტის მშვიდობიანი საშუალებები არაერთხელ და საკმაოდ ეფექტურად გამოუყენებიათ ქვეყნებს ტერიტორიასა და საზღვრებთან დაკავშირებული პრობლემების გადასაჭრელად.

თანამედროვე პერიოდში, როდესაც საზღვრებთან დაკავშირებული პრობლემების მშვიდობიანი გზით გადასაწყვეტად ფუძემდებლური ნორმები არსებობს და მოქმედებს, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სახელმწიფოთა კეთილ ნებას, რომ მყარად დაიცვან ეს ნორმები საერთაშორისო ცხოვრების ყველა შემთხვევაში. ამ კეთილი ნების გამოხატულებაა ხელშეკრულებათა დადება, რომელიც საზღვარზე მშვიდობისა განმტკიცებისაკენ და საზღვართა ურღვევობისაკენაა მიმართული.

___________________

1. ლევან ალექსიძე, თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი, თბ., 1998

2. Мартенс Ф. Современное международное право цивилизованных народов. СПБ. 1904. Т 1 С354

3. ცნობილია კამბოჯასა და ტაილანდს შორის უთანხმოება, სადაც საერთაშორისო სასამართლომ თავისი გადაწყვეტილება დაასაბუთა იმით, რომ ორივე მხარემ ცნო დადგენილი ხაზი და ამით შეთანხმდნენ - იგი განეხილათ, როგორც სასაზღვრო ზოლი.

4.ასეთი საზღვრები ფართოდ გამოიყენებოდა აფრიკაში კოლონიური სამფლობელოების გამიჯვნისას. ბუნებრივი პირობების გაუთვალისწინებლობის გამო მათ გაჰყვეს ტომები, ბუნებრივი და სამეურნეო კომპლექსები.

5. ამ პირთათვის გარანტირებულია როგორც პირადი, ასევე მათი სამსახურებრივი დოკუმენტების ხელშეუხებლობა.

6. 62-ე მუხლის მე-2 პუნქტი.

7. მე-11 მუხლი.

8. 1966 წელს, საბჭოთა კავშირის შეთავაზების საფუძველზე, ტაშკენტში, ტერიტორიასთან დაკავშირებული კონფლიქტის მშვიდობიანი მოწესრიგების მიზნით ერთმანეთს შეხვდნენ ინდოეთის პრემიერ-მინისტრი და პაკისტანის პრეზიდენტი. შვიდდღიანი მოლაპარაკების შემდეგ ხელი მოეწერა ტაშკენტის დეკლარაციას. მხარეებმა ჩათვალეს, რომ .მათ შორის დაძაბულობა არ შეესაბამება მშვიდობის ინტერესებს მათ რაიონში... ასევე ინდოეთისა და პაკისტანის ხალხთა ინტერესებს.. მხარეები ასევე შეთანხმდნენ, განეახლებინათ დიპლომატიური ურთიერთობა, დაებრუნებინათ შეიარაღებული ძალები იმ პოზიციებზე, რომლებზეც ისინი შეიარაღებული კონფლიქტის დაწყებამდე იმყოფებოდნენ.

9. ე.წ. ვენის არბიტრაჟების გადაწყვეტილებით 1938წ. და 1940წ. ჩეხოსლოვაკიასა და რუმინეთს ჩამოერთვა გარკვეული ტერიტორიები და გადაეცა უნგრეთს. ამასთან ვენის არბიტრაჟები არსებითად არ პასუხობდნენ საერთაშორისო არბიტრაჟების მოთხოვნებს, რადგან არც ჩეხოსლოვაკიის, არც რუმინეთის წარმომადგენლები არბიტრაჟში არ შედიოდნენ

გამოყენებული ლიტერატურა:

Волкова Л. И., Принцип территориальной целостности и неприкоснавенности в современном международном праве, Ростов 1981 г.

Курс международного права, том 3, Москва ,,Наука,“ 1990 г.

Блищенко И. П., Прецеденты в Международном праве, Москва, 1977 г.

Московский журнал международного права №3 ,1997 г.

Лукашук И. И., Международное право (Особенная часть), Москва 1977 г.

ლევან ალექსიძე, თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი, თბილისი, 1998 წ.

Textbook on International Law. M.Dixon, 1990.

Cases and Materials on International Law by D.J.Harris,LL.M. London, 1973.

Charter of the United Nations.

ვალერი ხუჯაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო-სამართლებრივი დაცვა დღეისათვის ერთ-ერთი უაღრესად რთული და აქტუალური საკითხია. საერთაშორისო თანამშრომლობა ადამიანის უფლებათა განმტკიცებისა და დაცვის სფეროში დღითი დღე ფართოვდება და სულ უფრო ეფექტური ხდება. თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი მდიდარია ნორმებით, რომლებიც როგორც მოსახლეობის უფლებრივი მდგომარეობის ზოგად პრინციპებს, ისე კონკრეტულ ადამიანთა ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებს განსაზღვრავს. ეს ნორმები შეიქმნა სუვერენული სახელმწიფოების ნებათა ურთიერთშეთანხმების საფუძველსა და საერთაშორისო სამართლის ძირითად პრინციპებზე დაყრდნობით. ადამიანის ძირითადი უფლებები კაცობრიობის განვითარების დღევანდელ ეტაპზე განუსხვისებელია ყოველი გონიერი არსებისაგან, მიუხედავად მისი სქესის, კანის ფერის, რელიგიის, რასისა და ეროვნების. ამიტომ სახელმწიფოები აღიარებენ ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების საყოველთაო მნიშვნელობას, რომელთა პატივისცემა მშვიდობის, სამართლიანობისა და კეთილდღეობის არსებითი ფაქტორია, რაც მათ შორის მეგობრული ურთიერთობისა და თანამშრომლობის განვითარების უზრუნველყოფისათვის აუცილებელია. ამიტომ სახელმწიფოთა თანამშრომლობას ამ დარგში უაღრესად დიდი მნიშვნელობა აქვს და იგი ყოველთვის საერთაშორისო საზოგადოების ყურადღების ცენტრშია.

II მსოფლიო ომის შემდეგ, მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადაიდგა ადამიანის ძირითადი უფლებების საერთაშორისო-სამართლებრივი აღიარებისა და დაცვის თვალსაზრისით. ამ დროიდან ეს პრობლემები მრავალი საერთაშორისო ორგანიზაციის საქმიანობაში წამყვან ადგილს იკავებს. ამ მხრივ, განსაკუთრებით დიდი ღვაწლი მიუძღვის გაერო-ს, რომლის ძირითადი მიზანია „კვლავ განამტკიცოს ადამიანის ძირითად უფლებათა, ადამიანის პიროვნების ღირსებისა და ღირებულების, მამაკაცთა და ქალთა თანასწორუფლებიანობის რწმენა“ (წესდების პრეამბულა). ამ მიმართულებით გაერო-ს სპეციალური კომისიების მუშაობის შედეგად შეიქმნა მთელი რიგი საერთაშორისო-სამართლებრივი აქტები, რომელთა შორის აღსანიშნავია „ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია“ (1948წ.), საერთაშორისო პაქტები „სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ,” „ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ” (1966წ.), კონვენცია „რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის ლიკვიდაციის შესახებ“(1969წ.).

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო აღიარება და მათი საერთაშორისო-სამართლებრივი დაცვის უზრუნველყოფა მსოფლიო საზოგადოებრიობის უდიდესი მონაპოვარია და, შეიძლება ითქვას, რომ იგი II მსოფლიო ომის მწარე გამოცდილების რეზულტატია. II მსოფლიო ომამდე და ომის დროს ადამიანის უფლებების მასობრივმა და უხეშმა დარღვევებმა განაპირობა ის, რომ დღესდღეობით მრავალი საერთაშორისო ორგანიზაცია და სპეციალური ინსტიტუტები აქტიურად იბრძვიან იმისათვის, რათა თავიდან იქნეს აცილებული ომის საშინელებები და თითოეული ადამიანის უფლებები მაქსიმალურად იქნას დაცული. მიუხედავად ამისა, II მსოფლიო ომის შემდგომმა მსოფლიომ კვლავ განიცადა კაცობრიობისათვის რთული და დრამატული მოვლენებით აღსავსე პერიოდები; 30 სახელმწიფოს მონაწილეობით მოხდა 135 შეიარაღებული კონფლიქტი, სადაც დაიღუპა 10 მილიონზე მეტი ადამიანი. ასეთ სიტუაციებში, როდესაც უსაფრთხოებასა და თანამშრომლობაზე ზრუნვა რთული იყო, ბუნებრივია ურთულესი იქნებოდა ადამიანის უფლებათა დაცვის უზრუნველყოფა. მაგრამ თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი მდიდარია იმ ნორმებითა და პრინციპებით, რომლებიც ადამიანებს ომის მძიმე შედეგებისაგან და ასევე სხვა ექსტრემალურ პირობებში იცავს. ეს ნორმები საზოგადოებრივ ურთიერთობათა ჰუმანიზაციას ახდენს და საერთაშორისო სამართლის ცალკე დარგს - საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალს შეადგენს. სამართლის ეს დარგი ემყარება კაცობრიობაზე ზრუნვისა და პიროვნების დაცვის პრინციპებს, რომლის მიზანია შეიარაღებული კონფლიქტების დროს ადამიანთა დაცვა და მათი ტანჯვის ერთგვარი შემსუბუქება - იქნება ეს დაჭრილი, ავადმყოფი, სამხედრო ტყვე თუ სამოქალაქო პირი. აქედან გამომდინარე, ჰუმანიტარული სამართალი მნიშვნელოვანია თითოეული ჩვენთაგანისათვის, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ფართო საზოგადოება მას სათანადოდ არ იცნობს. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი შეიცავს ნორმათა კომპლექსს, რომელიც არეგულირებს სამოქალაქო მოსახლეობის დაცვის უზრუნველყოფას, ასევე საომარი მოქმედებების დროს ადამიანის უფლებების მასობრივი და უხეში დარღვევების თავიდან აცილებას. ამ პრინციპებისა და ნორმების შექმნაში უდიდესი ღვაწლი მიუძღვის გაერო-ს და წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტს (შემდგომში წჯსკ).

მსოფლიო საზოგადოებისათვის განსაკუთრებით სასიცოცხლო მნიშვნელობის იყო ჟენევის 1949 წლის დიპლომატიური კონფერენცია, რომელზეც მიღებულ იქნა ოთხი კონვენცია, მათ შორის ,,კონვენცია ომის დროს სამოქალაქო პირთა დაცვის შესახებ.”

ჟენევის ეს ოთხი კონვენცია, რომელიც 400-ზე მეტ მუხლს მოიცავს, წარმოადგენს განსაკუთრებული მნიშვნელობის დოკუმენტს, რომელიც უკვე 50 წელია შეიარაღებული კონფლიქტების შედეგად დაზარალებულ უამრავ ადამიანს იცავს. ამ კონვენციების შემუშავებაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია წჯსკ-ს როლი. კომიტეტის მიერ ასევე გამოქვეყნებულ იქნა წესების პროექტი საშიშროებათა შეზღუდვის თაობაზე, რომელთაც სამოქალაქო მოსახლეობა ომის დროს განიცდის. მაგრამ ეს მცდელობა, კომიტეტს, ამ პროექტის მიხედვით, შეედგინა ახალი კონვენცია, ნაადრევი აღმოჩნდა, თუმცა მან ამ პროცესს მაინც დიდი ბიძგი მისცა, რომლის პირველი შედეგი იყო გაერო-ს გენერალური ასამბლეის მიერ 1968წ. რეზოლუციის ერთსულოვანი მხარდაჭერა, რომლის სახელწოდებაა ,,ადამიანის უფლებების პატივისცემა შეიარაღებული კონფლიქტების დროს.“ ამ რეზოლუციის დიდი მნიშვნელობა იმაში გამოიხატება, რომ მან ჰუმანიტარული სამართლის სამი ძირითადი პრინციპი დაამტკიცა:

- შეზღუდულია კონფლიქტში მონაწილე მხარეთა უფლება, აირჩიოს მოწინააღმდეგისათვის ზიანის მიყენების საშუალებანი;

- აკრძალულია სამოქალაქო მოსახლეობაზე თავდასხმა;

- საჭიროა ყოველთვის მოხდეს განსხვავება საომარ მოქმედებაში მონაწილე პირთა და სამოქალაქო პირთა შორის, რათა შეძლებისდაგვარად უზრუნველყოფილ იქნას უკანასკნელთა უსაფრთხოება.

გაერო-ს მიერ ამ პრინციპების დამტკიცებამ საფუძველი ჩაუყარა ჰუმანიტარული სამართლის განვითარებას. 1977 წლამდე სამოქალაქო პირთა დაცვას უზრუნველყოფდა არასრული ხასიათის დოკუმენტები:

ჰააგის კონვენცია ,,საომარ მოქმედებათა რეგულირების შესახებ,” რომელსაც ხელი მოეწერა 1907 წელს, ე.ი. იმ დროს, როცა სამხედრო ავიაცია საერთოდ არ არსებობდა, ხოლო საარტილერიო იარაღის დიაპაზონი შეზღუდული იყო, მაშინ, როცა 1949 წ. ჟენევის კონვენცია, ზოგიერთი საერთო წესის გამოკლებით, მთლიანად საომარი მოქმედების დროს სამოქალაქო პირთა დაცვას ეთმობა, მაგრამ იგი არ მოიცავს დებულებებს მასობრივი განადგურების იარაღის გამოყენების შესახებ. გაჩნდა მთელი რიგი ახალი კონფლიქტებისა, სადაც გამოიყენება ისეთი სრულყოფილი იარაღი, როგორიცაა ცეცხლგამჩენი ყუმბარები და მსხვრევადი ჭურვები; სამოქალაქო მოსახლეობის აღრევა მებრძოლებთან მათი ნების საწინააღმდეგოდ მათ კიდევ უფრო დიდი საფრთხის წინაშე აყენებდა. აქედან გამომდინარე, არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა ამ მიმართებით დამცავი იურიდიული მექანიზმის შემუშავებას. 1977წ. დიპლომატიურ კონფერენციაზე ჟენევის კონვენციებისათვის მიღებულ იქნა ორი დამატებითი ოქმი, რომელთაგან პირველი ოქმი „შეიარაღებული კონფლიქტების დროს სამოქალაქო მოსახლეობის დაცვას“ შეეხება. სწორედ ეს საერთაშორისო აქტები იმ პრინციპებისა და ნორმების ერთობლიობას წარმოადგენს, რომლებითაც საომარი მოქმედების დროს ადამიანთა უფლებები უნდა იქნას დაცული. თუ ომების ისტორიას თვალს გადავავლებთ, დავინახავთ, რომ შეიარაღებული კონფლიქტების დროს საომარი მოქმედების შედეგებით ყველაზე მეტად სამოქალაქო მოსახლეობა ზარალდება. ჰუმანიტარული სამართლის ერთ-ერთ ძირითად პრინციპს კი წარმოადგენს ის, რომ ომი მხოლოდ დაპირისპირებულ მხარეთა შეიარაღებულ ძალებს შორის უნდა წარმოებდეს და სამოქალაქო მოსახლეობას ზიანს არ უნდა აყენებდეს. სამოქალაქო მოსახლეობის წინააღმდეგ საომარი მოქმედება არ არის და არც არასოდეს ყოფილა გამარჯვებისათვის ბრძოლის საჭირო და დასაშვები მეთოდი.

საერთაშორისო სამართალი კრძალავს ომის წარმოების ისეთი მეთოდებისა და საშუალებების გამოყენებას, რომელთა გამანადგურებელი ძალა ფრონტის ხაზითა და შეიარაღებული ძალებით არ იფარგლება და, რომლებიც, უპირველეს ყოვლისა, მშვიდობიან მოსახლეობას გაუმართლებელ ზიანს აყენებს. ყოველივე ზემოჩამოთვ ლილი მოთხოვნები გამომდინარეობს ჩამოყალიბებული ჩვეულებებიდან და საზოგადოებრივი ცნობიერების მოთხოვნილებებიდან, როგორც ეს „მარტენსის დათქმაშია” ზუსტად ფორმულირებული. ეს პრინციპი პირველად გამოყენებულ იქნა ჰააგის IV კონვენციის პრეამბულაში და შემდეგ განმტკიცებულ იქნა 1977წ. I ოქმში, რომლის პირველი მუხლის თანახმად, „იმ შემთხვევაში, რომელიც არ არის გათვალისწინებული ამ ოქმით და სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებით, სამოქალაქო პირები და კომბატანტები რჩებიან საერთაშორისო სამართლის იმ პრინციპებისა და ნორმების მოქმედების დაცვის ქვეშ, რომლებიც გამომდინარეობენ დამყარებული ჩვეულებებიდან, ჰუმანურობის პრინციპებიდან და საზოგადოებრივი ცნობიერების მოთხოვნებიდან.”

საომარი მოქმედებებისაგან სამოქალაქო მოსახლეობის დასაცავად მიღებული წესები ჰუმანიტარული სამართლის დიდი მიღწევაა. ჟენევის 1949 წ. კონვენციები და დამატებითი ოქმები, როგორც ჰუმანიტარული სამართლის ძირითადი წყაროები, შეიარაღებული კონფლიქტების დროს ადამიანის უფლებათა დაცვის თითქმის ყველა ფორმას მოიცავს. ეს კონვენციები ეფუძნება პიროვნებისა და მისი ღირსების პატივისცემის პრინციპებს. ყველა ის პირი, რომელიც უშუალოდ საომარ მოქმედებებში არ მონაწილეობს, ან ავადმყოფობის, დაჭრის, ტყვედ ჩავარდნის ან სხვა რაიმე მიზეზის გამო მწყობრიდან გამოსულია, სარგებლობს საერთაშორისო-სამართლებრივი დაცვის უფლებით. ასეთ პირებს უნდა მიეგოთ სათანადო პატივი და დაცულ იქნან ომის შედეგებისაგან; განსაცდელში მყოფთ უნდა გაეწიოთ სათანადო დახმარება და მოვლა-პატრონობა ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე; ნებისმიერი პიროვნება, რომელსაც კონფლიქტი შეეხო, უფლებამოსილია მოითხოვოს მისი ძირითადი უფლებებისა და გარანტიების დაცვა, განურჩევლად ეროვნებისა და საცხოვრებელი ადგილის; პატივი უნდა მიეგოს მათ პიროვნულ ღირსებას, რწმენასა და რელიგიურ წეს-ჩვეულებებს; არ დაიშვება ადამიანის სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, ფიზიკური და ფსიქიკური მდგომარეობისა და მისი ღირსების ხელყოფის მიზნით როგორც სამოქალაქო, ისე სამხედრო პირების მხრიდან ძალადობის გამოვლინება. მათი დაცვის ძირითადი წესი მოითხოვს, ნებისმიერ დროს სამოქალაქო პირებსა და მებრძოლებს (კომბატანტებს) შორის მოხდეს გარჩევა, აგრეთვე სამოქალაქო და სამხედრო ობიექტებს შორის და სამხედრო ოპერაციები მიმართული იყოს მხოლოდ სამხედრო ობიექტების მიმართ (ო.I,48). ნებისმიერი პირი, რომელიც შეიარაღებული ძალების შემადგენლობაში არ შედის, ითვლება სამოქალაქო პირად. სამოქალაქოა ყველა ის ობიექტი, რომელიც სამხედრო ობიექტს არ წარმოადგენს, ანუ, რომელსაც საომარ ოპერაციებში მნიშვნელოვანი წვლილი არ შეაქვს და რომლის დანგრევაც გარკვეული სამხედრო უპირატესობის მოპოვებას არ გამოიწვევს. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი შეიცავს მთელ რიგ აკრძალვებს, რათა სამოქალაქო მოსახლეობა საომარი მოქმედების შედეგებისაგან იქნეს დაცული: აკრძალულია გაუთვალისწინებელი უმიზნო თავდასხმები, სამოქალაქო მოსახლეობა და ობიექტები არათუ არ უნდა იქცნენ თავდასხმის ობიექტებად, არამედ მათზე იერიშის მიტანის შემთხვევაში ყველა ზომა უნდა იქნეს მიღებული, რათა არ მოხდეს სამოქალაქო ობიექტების დაზიანება ან მინიმუმამდე შემცირდეს დანაკარგები (ო.I,51); იკრძალება ისეთი საჰაერო დაბომბვები, რომლებიც II მსოფლიო ომის დროს ხალხთა მასიური ხოცვა-ჟლეტის მიზეზი გახდა; გარდა ამისა, იკრძალება სამოქალაქო პირთა მიმართ რეპრესიების გამოყენება და დაუზუსტებელი, უმიზნო იერიშების განხორციელება: აქ იგულისხმება იმგვარი იერიში, როდესაც ადგილი აქვს ობიექტების განურჩეველ განადგურებას; აკრძალულია დემილიტარიზებულ ზონებსა და დაუცველ დგილებზე თავდასხმა; შეიარაღებული ძალები ვალდებული არიან განახორციელონ გამაფრთხი ლებელი ღონისძიებები, რათა სამოქალაქო პირებისა და ობიექტების მაქსიმალური უსაფრთხოება იქნას უზრუნველყოფილი. ამ წესების დაცვაზე კონტროლი ეკისრება სამხედრო სარდლობას. თავის მხრივ, სამოქალაქო მოსახლეობას ევალება მონაწილეობა არ მიიღოს საომარ მოქმედებაში. ამ აკრძალვის დარღვევის შემთხვევაში ისინი კარგავენ დაცვის უფლებას და მათ წინააღმდეგ გამოყენებულ იქნება ძალა, ანუ ისინი გადაიქცევიან კომბატანტებად. ამასთანავე, კონვენცია კრძალავს სამოქალაქო მოსახლეობის გამოყენებას მოწინააღმდეგის თავდასხმისაგან დაცვის საშუალებად და იმ რაიონებისა და ობიექტების დასაცავად, რომელთაც ჩვეულებრივი აბრძოლო დანიშნულება გააჩნია; აკრძალულია სევე სამოქალაქო პირთან კოლექტიური დასჯა, დაშინების მეთოდის გამოყენება და მოსახლეობის მიმართ ტერორი. მხარეთა შეთანხმებით შეიძლება შეიქმნას უსაფრთხოების ზონები კონფლიქტის დროს (მაგ., ღია ქალაქის. ფორმით) ან მშვიდობიანობის დროს (დემილიტარიზებული ზონები). ამგვარ ზონებზე იკრძალება საომარი თავდასხმები. მათი ერთადერთი მთავარი დანიშნულება არის მასში მყოფი მოსახლეობის გადარჩენის უზრუნველყოფა.

II ოქმის ძირითად არსს წარმოადგენს შიდა კონფლიქტებში სამოქალაქო პირთა დაცვა, რომლის ოთხი მუხლი ავსებს დებულებებს სამოქალაქო ობიექტების დაცვის შესახებ და კრძალავს შიმშილის გამოყენებას, როგორც ომის წარმოების ერთ-ერთ მეთოდს. ამ დებულებების შესაბამისად, ხორციელდება სამი ტიპის სამოქალაქო ობიექტების დაცვა: ობიექტები, რომელთაც სამოქალაქო პირთათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვთ (სამიწათმოქმედო მინდვრები, სასმელი წყლის გაყვანილობები და სხვა.); საშიშროების შემცველი შენობა-ნაგებობები (ატომური ელექტროსადგურები, კაშხლები, ჯებირები); ასევე კულტურული ფასეულობები და ღვთისმსახურების ადგილები. დაბოლოს, ისე უნდა დაიგეგმოს სამხედრო ოპერაციები, რომ ბუნებასა და გარემოს რაც შეიძლება ნაკლები ზარალი მიაყენოს. იმისათვის, რომ საშიშროების შემცველი ობიექტების დაცვა გაეადვილებინათ, ოქმში შეტანილ იქნა საერთაშორისო ამოსაცნობი ნიშანი - სამი ნარინჯისფერი რგოლი.

როგორც უკვე აღინიშნა, მინიმალური დაცვით უნდა ისარგებლოს ყველამ, ვისაც შეიარაღებული კონფლიქტი შეეხო, განურჩევლად მათი ეროვნებისა და საცხოვრებელი ადგილის. დამატებით ოქმებში მოცემულია პიროვნების პატივისცემის საფუძვლიანი გარანტიები, რის მიხედვითაც, დაუშვებელია ისეთი აკრძალული მეთოდების გამოყენება, როგორებიცაა: მკვლელობა, წამება, ფიზიკური შეურაცხყოფა, პიროვნების ღირსების შებღალვა, მძევლად აყვანა, კოლექტიური დასჯა, მსგავსი დანაშაულის ჩადენის იძულება და სხვა; აკრძალულია საავადმყოფოებზე და მედიცინის მუშაკებზე თავდასხმა, ასევე, მათი მუშაობისათვის დაბრკოლების შექმნა. თუ ეს პირები მათზე დაკისრებულ მოვალეობებს ასრულებენ, არ შეიძლება მათი სხვა სამუშაოზე გადაყვანა, ეს ეხება სანიტარულ ტრანსპორტსაც. განსაკუთრებული პატივისცემით უნდა სარგებლობდნენ ქალები და ბავშვები და დაცულ იქნენ ცუდი მოპყრობისაგან (ო.I,76,77,78). ამ დებულებების შესაბამისად, ბავშვებს აქვთ მათი ასაკის შესაბამისი ზრუნვისა და დახმარების უფლება. კონფლიქტში მონაწილე მხარეებს ევალებათ 15 წლამდე ასაკის ბავშვების მიმართ განსაკუთრებული მზრუნველობის გამოჩენა, მით უმეტეს, თუ ისინი თავიანთ ოჯახებს მოშორებული არიან ან დაობლდნენ. აკრძალულია მათი სამხედრო საქმეში ჩაბმა, ამასთანავე, მათ არ უნდა მიიღონ მონაწილეობა საომარ მოქმედებებში. მტრის ხელში მყოფი სამოქალაქო პირების სამართლებრივი სტატუსი და დაცვა საფუძვლიანად რეგლამენტირებულია IV კონვენციით, 1949 წ. დიპლომატიური კონფერენციის მონაწილეებს კარგად ახსოვდათ II მსოფლიო ომის დროს ოკუპირებული ევროპისა და შორეული აღმოსავლეთის სამოქალაქო მოსახლეობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულები, ამიტომ I დამატებითი ოქმის მთავარი ამოცანა იყო ამ კონვენციის ზოგიერთი არადამაკმაყოფილებელი დებულების შესწორება და შევსება. სპეციალური მუხლებით რეგულირდება მტრის განკარგულებაში მყოფ პირთა დაკავებისა და გასამართლების საკითხები. ამ მხრივ, განსაკუთრებული უფლებით სარგებლობენ ქალები და ბავშვები: მათ არ უნდა გამოუტანონ სასიკვდილო განაჩენი და, თუ ამგვარი განაჩენი უკვე გამოტანილია, არ შეიძლება მისი სისრულეში მოყვანა. ასევე, აღსანიშნავია ის დებულება, რომელიც სახიფათო პროფესიული მისიის შემსრულებელ ჟურნალისტებს იცავს. ისინი უნდა სარგებლობდნენ ისეთივე დაცვით, როგორც სამოქალაქო პირები, ზოგიერთი განსაკუთრებული უფლების გარდა. მათზე ვრცელდება

ასევე ის მოვალეობებიც, რომლებიც გათვალისწინებულია სამოქალაქო პირებისათვის, კერძოდ, მათ მონაწილეობა არ უნდა მიიღონ საბრძოლო მოქმედებებში.

IV კონვენციაში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა მტრის ხელში მყოფი პირების დაცვას. ისინი შეიძლება დაიყოს ორ კატეგორიად:

სამოქალაქო პირები, რომლებიც მტრის ტერიტორიაზე იმყოფებიან. ომის დაწყების წინ პირები შეიძლება აღმოჩნდნენ მოწინააღმდეგის ტერიტორიაზე დიპლომატიური და საკონსულო დაცვის გარეშე. იმისათვის, რომ მათი უფლებები არ იქნას დარღვეული, კონფლიქტში მონაწილე მხარეებმა უნდა დაიცვან კონვენციით გათვალისწინებული წესები; კერძოდ, თუ უსაფრთხოების წესები არ კრძალავენ, მტრის ტერიტორიაზე მყოფ სამოქალაქო პირებს შეუძლიათ დატოვონ ეს ტერიტორია. თუ ისინი ვერ წავიდნენ, მაშინ მათ ისევე უნდა მოექცნენ, როგორც სხვა ნებისმიერ უცხოელს, ხელისუფლებამ მათ უნდა შეუქმნას მინიმალური დაცვის გარანტიები. ამ პირებს უნდა მიეცეთ შესაძლებლობა იშოვონ ანაზღაურებადი სამუშაო, მიიღონ დახმარების ამანათები, ისარგებლონ სამედიცინო დახმარებით და ა.შ. ამ სახელმწიფოს უფლება აქვს მიიღოს აუცილებელი ზომები მათზე კონტროლის განსახორციელებლად, ან გადასცეს ისინი მესამე სახელმწიფოს იმ პირობით, თუ ისინი IV კონვენციის მონაწილენი გახდებიან.

ოკუპირებული ტერიტორიის მოსახლეობა სარგებლობს IV კონვენციის ყველა მუხლით, აგრეთვე, 1907წ. ჰააგის დებულებებით ისინი მთლიანად დაცული არიან საერთაშორისო სამართლით. მათი სამართლებრივი მდგომარეობა არ შეიძლება შეიცვალოს იმ სახელმწიფოს ცალმხრივი აქტის მეშვეობით, რომელმაც მისი ოკუპაცია მოახდინა. სამხედრო ოკუპაციის დროს შენარჩუნებულ უნდა იქნას ამ ტერიტორიის ადრინდელი მდგომარეობა (status quo ante), ამიტომ არ შეიძლება ადრინდელი კანონმდებლობის გაუქმება. მაგრამ მას მათ წინააღმდეგ მიმართული მტრული აქციებისაგან დასაცავად შეუძლია სპეციალური კანონები გამოსცეს. სახელმწიფო ოკუპანტი ვალდებულია დაიცვას საზოგადოებრივი წესრიგი, რათა მოსახლეობამ ნორმალური ცხოვრება განაგრძოს. სახელმწიფო ოკუპანტს არ შეუძლია მოახდინოს იმ პირთა ძირითადი უფლებების იგნორირება, რომლებიც საერთაშორისო სამართლით დაცული არიან. მაგალითად, აკრძალულია მოსახლეობის დეპორტირება, მათი სხვა ადგილას იძულებითი გადაყვანა (IV კონვენცია, მუხლი 49). ასევე, დამპყრობ სახელმწიფოს არა აქვს უფლება ამ ტერიტორიაზე გადმოასახლოს თავისი მოსახლეობა. მოსახლეობის იძულებითი შრომა ისეთი სახით, როგორც ეს II მსოფლიო ომის დროს იყო, არ დაიშვება. მათი შრომაში ჩაბმა მკაცრად განსაზღვრულ ინსტრუქციებს უნდა ექვემდებარებოდეს. დამპყრობმა სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს: ბავშვების კეთილდღეობაზე ზრუნვა, მოსახლეობის საკვებით მომარაგება, ჰუმანიტარული ტვირთის შემოსვლა და ტრანსპორტირება. ეს წესები უნდა ექვემდებარებოდეს შუამავალი სახელმწიფოს ან წჯსკ-ს კონტროლს.

მტრის ტერიტორიაზე მყოფი სამოქალაქო პირები და ოკუპირებული ტერიტორიის მოსახლეობა უნდა სარგებლობდნენ თანაბარი უფლებებით. ისინი უფლებამოსილი არიან დაიცვან საკუთარი ღირსება, ოჯახური უფლებები, რელიგიური შეხედულებები, მრწამსი, წეს-ჩვეულებები. მათ ნებისმიერ დროს უნდა მოეპყრან ჰუმანურად, მათ მიმართ არ უნდა იქნას გამოყენებული იძულებითი ღონისძიებები. მოსახლეობას შეუძლია თავისუფლად მიმართოს დახმარებისათვის შუამავალ ქვეყნებს, წჯსკ-ს, ან იმ ქვეყნის წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის ეროვნულ საზოგადოებებს, რომლის ტერიტორიტორიაზეც იმყოფებიან. შუამავალი სახელმწიფოების და წითელი ჯვრის ორგანიზაციების წარმომადგენლები უფლებამოსილი არიან მოინახულონ ისინი თავისუფლად, ყოველგვარი დაბრკოლების გარეშე. დაბოლოს, შეიძლება მოხდეს ამ მოსახლეობის ინტერნირება. იმისათვის, რომ აღარ განმეორდეს იმგვარი საშინელებები, რომლებსაც ცენტრალურ და შორეულ აღმოსავლეთში საკონცენტრაციო ბანაკებში ადგილი ჰქონდა, კონვენციებში შეტანილ იქნა სპეციალური დებულებები, რომლებიც სამოქალაქო პირთა ინტერნირებას ეხება. ეს დებულებები აღწერს ინტერნირებულთა სამართლებრივ სტატუსს და მათთან ურთიერთობის ქცევის წესებს ადგენს. უნდა აღინიშნოს, რომ ინტერნირება სასჯელის ზომას არ წარმოადგენს და მათდამი მოპყრობა სამხედრო ტყვეებისადმი მოპყრობის ანალოგიური უნდა იყოს.

ყველასათვის ნათელია, რომ ომს, იქნება ეს საერთაშორისო თუ არასაერთაშორისო ხასიათის შეიარაღებული კონფლიქტი, მშვიდობიანი მოსახლეობისათვის ყოველთვის დიდი ტანჯვა და მწუხარება მოაქვს. ომის გამანადგურებელი ძალა უსაზღვროა: ინგრევა ქალაქები, სოფლები, სხვადასხვა მატერიალური ფასეულობები, შეუძლებელი ხდება ნორმალური ცხოვრება, მოსახლეობა განიცდის დიდ მწუხარებასა და გაჭირვებას. ყოველივე ამაში ნათლად დაგვარწმუნა I და II მსოფლიო ომების დროს დატრიალებულმა ტრაგედიებმა. როგორც უკვე აღინიშნა, ომის შედეგებით ყველაზე მეტად სამოქალაქო მოსახლეობა ზარალდება. სწორედ ამიტომ, ამგვარ პირობებში მყოფ პირთა დახმარებას უაღრესად დიდი მნიშვნელობა ენიჭება, თუნდაც მათი მინიმალური უფლებების დასაცავად. როგორც ვიცით, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ძირითადი მიზანი არის კონფლიქტების დროს სამოქალაქო პირთა ტანჯვის ერთგვარი შემსუბუქება. ამიტომ, ჟენევის კონვენციებსა და მის დამატებით ოქმებში შეტანილ იქნა სპეციალური დებულებები სამოქალაქო პირთა დახმარების შესახებ, რაც წჯსკ-სათვის ყველაზე მნიშვნელოვანია. კონფლიქტში მონაწილე მხარეები ვალდებული არიან დაეხმარონ გაჭირვებაში მყოფ მოსახლეობას, უზრუნველყონ მათი სურსათითა და მედიკამენტებით მომარაგება, ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ მათ ამის უნარი არ შესწევთ, ხელი უნდა შეუწყონ მესამე სახელმწიფოს ან მიუკერძოებელი საერთაშორისო ჰუმანიტარული ორგანიზაციების მიერ მოსახლეობისადმი ამგვარი დახმარების განხორციელებას. საერთაშორისო პრაქტიკის მიხედვით, ამგვარ დახმარებას უმთავრესად წჯსკ ახორციელებს, რომელსაც ამ საქმეში უდიდესი გამოცდილება აქვს მიღებული და მას როგორც მებრძოლი მხარეები, ასევე სხვა სახელმწიფოებიც ენდობიან. მხარეებმა უნდა უზრუნველყონ მოსახლეობისათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის ტვირთის დაუბრკოლებლად გადაადგილება. ეს კანონი უნდა მოქმედებდეს ნებისმიერ შემთხვევაში, მაშინაც კი, თუ საქმე მოწინააღმდეგე მხარის მოსახლეობას ეხება. სახელმწიფო, რომელიც ტვირთის გატარების ნებართვას გასცემს, უფლება აქვს შეამოწმოს ტვირთი და დარწმუნდეს, რომ იგი დანიშნულების ადგილამდე მივა და სამხედრო მიზნებისთვის არ იქნება გამოყენებული. კონვენცია განსაზღვრავს, რომ ტვირთის გატარება შეიძლება ხორციელდებოდეს მესამე სახელმწიფოს ან წჯსკ-ს წარმომადგენელთა კონტროლის ქვეშ. კონფლიქტების დროს დახმარების გაწევა უნდა შეესაბამებოდეს შემდეგ ძირითად პრინციპებს: ნეიტრალიტეტის, მიუკერძოებლობისა და დისკრიმინაციის დაუშვებლობას.

წჯსკ-მა, რომელსაც დახმარების ოპერაციების განხორციელება მიენდობა, პირნათლად უნდა დაიცვას ეს პრინციპები. წინადადება დახმარების აღმოსაჩენად არ უნდა იქნას განხილული როგორც სახელმწიფოს საშინაო საქმეებში ჩარევა, ანდა, როგორც არამეგობრული მოქმედება. პირიქით, ასეთი საქმიანობა გავლენას ახდენს სახელმწიფოთა საერთო ვალდებულებაზე, გამოუცხადონ სოლიდარობა იმ სახელმწიფოებს, რომლებიც ომის შედეგად გაჭირვებულ მდგომარეობაში იმყოფებიან. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ისტორიაში, I ოქმში პირველად იხსენიება სამოქალაქო თავდაცვის ინსტიტუტი (ო.I,61-67), რომლის „ჰუმანიტარული საქმიანობა მიმართულია იქეთკენ, რომ დაცულ იქნეს მოსახლეობა ომის საშიშროებებისაგან და დაეხმაროს მათ ომის მძიმე შედეგების თავიდან ასაცილებლად, აგრეთვე შექმნას მათი არსებობისათვის საჭირო პირობები.” სამოქალაქო თავდაცვის ორგანიზაციები, რომელთაც წმინდა სამოქალაქო ხასიათი აქვთ, არ შეიძლება დაუმორჩილონ შეიარაღებულ ძალებს და გამოიყენონ საომარი მოქმედებების განსახორციელებლად. ისინი სარგებლობენ დაცვისა და პატივისცემის განსაკუთრებული უფლებით და გააჩნიათ სპეციალური ემბლემა - ნარინჯისფერ ფონზე ცისფერი სამკუთხედი.

დაბოლოს, უნდა გვახსოვდეს, რომ დებულებები სამოქალაქო მოსახლეობის დაცვის შესახებ არის საყოველთაო საერთაშორისო სამართლის ნაწილი და მათ დაცვას თითოეული ადამიანისათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს. ამიტომ, ჟენევის 1949წ. კონვენციებთან ერთად ომის დროსაც კეთილსინდისიერად უნდა იქნას დაცული ყველა ის კონვენცია და დეკლარაცია, რომელიც ადამიანის უფლებების დაცვას ეხება. ამრიგად,

ომის დროს და სხვა ექსტრემალურ პირობებში უზრუნველყოფილ უნდა იქნას ადამიანის ღირსების ყოველმხრივი სამართლებრივი დაცვა.

გივი ამირანაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

მე-20 საუკუნის ბოლო ათწლეულის ცენტრალურ და მთავარ მოვლენად, გადაჭარბების გარეშე, შეიძლება ჩაითვალოს ყოფილ სსრკ-ში და აღმოსავლეთ ევროპაში მომხდარი დეზინტეგრაციული პროცესები.

ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის დაშლამ, გლობალურმა გეოპოლიტიკურმა ცვლილებებმა (რაც საერთაშორისო ურთიერთობების ბიპოლარული მოდელის არსებობის შეწყვეტაში გამოიხატა) და ორი მოწინააღმდეგე პოლიტიკური სისტემის მეტოქეობის მსოფლიოში შეჩერებამ სამხედრო-პოლიტიკური ურთიერთობების სიმტკიცე შეასუსტა.

ევროპაში რიგი დიდი სახელმწიფო წარმონაქმნის (სსრკ, იუგოსლავია) დაშლამ, აღმოსავლეთში (ჩინეთი, კამბოჯა, კორეა), ცენტრალურ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში (თურქეთი, ავღანეთი, ტაჯიკეთი) ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი მთლიანობისათვის ბრძოლამ გამოიწვია მსოფლიოს ამ რეგიონებში არასტაბილურობის ხარისხი და ცალკეულ შემთხვევებში მიგვიყვანა კონფლიქტების აღმოცენების საშიშროებასთან.

შეიარაღებული კონფლიქტების აღმოცენების საფუძვლები მრავალწახნაგოვანია. მასში შეიძლება მოიაზრებოდეს პოლიტიკური, ეკონომიკური, ეროვნულ-ეთნიკური, სოციალური, რელიგიური და სხვა ხასიათის წინააღმდეგობები.

მიუხედავად იმისა, რომ ყოველი კონკრეტული კონფლიქტისათვის დამახასიათებელია განსაკუთრებული, მისთვის ჩვეული განვითარების ლოგიკა და აღმოცენებულია საკუთარი მიზეზების შედეგად, მათგან შეიძლება გამოიყოს ყველასათვის საერთო ფაქტორთა ოთხი მთავარი ჯგუფი: ეკონომიკური; პოლიტიკური; სოციალური და წმინდა სამხედრო. ისინი, ისტორიული გამოცდილების თანახმად, დამახასიათებელია შეიარაღებული კონფლიქტების წარმოშობისა და აღმოცენების პირობებისთვის.

1993 და 1994 წლებში მსოფლიოში აღირიცხებოდა დაახლოებით 50 დიდი, ძველი თუ ახალი კონფლიქტი, რის გამოც 26,8 მლნ. ადამიანი ლტოლვილი გახდა, ხოლო 4 მილიონამდე დაიღუპა. ადამიანთა სიცოცხლის ეს უზარმაზარი დანაკარგი დღესაც გრძელდება და მისი საერთო რაოდენობის 90 % მოდის მშვიდობიან მოსახლეობაზე.

დღევანდელი კონფლიქტების მეტი წილი მიმდინარეობს თვით სახელმწიფოს შიგნით და არა სახელმწიფოებს შორის. ,,ცივი ომის. დამთავრებამ მოხსნა ის ზღუდე, რომელიც ყოფილ სსრკში და სხვა ქვეყნებში კონფლიქტებს აკავებდა. შედეგად, ახალი დამოუკიდებელი სახელმწიფოების შიგნით გაჩაღდა ომები, რომლებიც რელიგიურ ან ეთნიკურ ხასიათს ატარებს და მათთვის განუმეორებელი ძალადობა და სისასტიკეა დამახასიათებელი. „ცივი ომის. დამთავრებამ ხელი შეუწყო აგრეთვე აფრიკაში ასეთი ხასიათის ომების გაჩაღებას. გარდა ამისა, არ დამთავრებულა რამდენიმე შიდასახელმწიფოებრივი ომი, რომელიც ,,ცივი ომის. პერიოდში სხვა სახელმწიფოების ინტერესების თუ მხარდაჭერის შესაბამისად მიმდინარეობდა. სახელმწიფოთაშორისო ომები გახდა უფრო იშვიათი მოვლენა” სამშვიდობო ოპერაციები, როგორც საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების ერთ-ერთი საშუალება

ლეიდენის უნივერსიტეტის სოციალური კონფლიქტების შემსწავლელმა ცენტრმა ჩამოთვალა 160 სერიოზული ან პოტენციურად სერიოზული შიდა და საერთაშორისო კონფლიქტი. აქედან 32 კონფლიქტი კვალიფიცირებული იქნა როგორც ,,ნამდვილი ომები,” რომლის განმავლობაშიც ყოველწლიურად 1000-ზე მეტი ადამიანი იღუპებოდა, 69-კი, - როგორც შენელებული კონფლიქტები, სადაც ძალადობა ეპიზოდურად და ნაკლებ ინტენსიურად ვლინდებოდა და 59 - როგორც სერიოზული დავები, სადაც ერთ-ერთი მხარე ძალადობის გამოყენებით იმუქრებოდა ან ძალის დემონსტრაციას ახდენდა.

სამშვიდობო ოპერაციების პროცესში პერსონალს ჩვეულებრივ უპირისპირდებიან არა მხოლოდ რეგულარული არმიები, არამედ აჯანყებულებიც და შეიარაღებული სამოქალაქო პირები, რომლებიც არადისციპლინირებულად მოქმედებენ და მართვის ზუსტი სტრუქტურა არ გააჩნიათ. ეს ომები ხშირ შემთხვევაში პარტიზანული ომებია, რომელთაც გამოკვეთილი ფრონტის ხაზი არა აქვს. მთავარი მსხვერპლი ისევ და ისევ მშვიდობიანი მოსახლეობაა.

ასეთი კონფლიქტების სხვა მახასიათებლებია სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტების მსხვრევა, განსაკუთრებით, სასამართლო სისტემისა და პოლიციის, რაც მმართველობის პარალიზებას, მართლწესრიგის მოშლას, საერთო ქაოსსა და ნგრევას იწვევს. დღევანდელ კონფლიქტებს თან ახლავს ადამიანის უფლებების და ჰუმანიტარული სამართლის ნორმების უხეში დარღვევაც.

ზოგიერთ ქვეყნებში მოშლილია არა მხოლოდ ეკონომიკა, სისტემები და სტრუქტურები, არამედ საწარმოო ფონდები და ფიზიკური ინფრასტრუქტურა. ამ მხრივ, ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითია ანგოლა, ლიბერია და სომალი.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, შიდა კონფლიქტებმა ადამიანთა ყველაზე მასობრივი იძულებითი გადაადგილება გამოიწვია. დღესდღეობით, მსოფლიოში აღირიცხება 20 მლნ. ლტოლვილი, აღარაფერს ვამბობთ 24 მლნ. ადამიანზე, რომელიც იძულებით გადაადგილდა თავისი ქვეყნის შიგნით, მაშინ როცა 10 წლის წინ მათი რიცხვი 8 მლნ. იყო.¹

კონფლიქტები და ომები ითხოვს რესურსებს, რომლებიც სხვა შემთხვევებში შეიძლება განათლებისათვის, ჯანმრთელობის დაცვისათვის, საბინაო მშენებლობისათვის და განვითარების სხვა სფეროებში გამოყენებულიყო. ზოგიერთ უღარიბეს ქვეყნებში სამხედრო ხარჯები აჭარბებს სახალხო განათლებისა და ჯანმრთელობის დაცვისათვის გამოყოფილ სახსრებს.² ერთ-ერთ აფრიკულ სახელმწიფოში სამხედრო ბიუჯეტი 5-ჯერ აჭარბებდა ჯანმრთელობის დაცვისა და განათლებისათვის გამოყოფილ საბიუჯეტო ასიგნებებს.

ამდენად, ერთ-ერთ უმთავრეს ამოცანას წარმოადგენს კონფლიქტის აღმოცენებისა და განვითარების მიზეზების გამოვლენა და არაძალისმიერი ხასიათის სამხედრო-პოლიტიკური ღონისძიებების შემუშავება, რომელიც მეტად ეფექტური იქნება არა მხოლოდ შექმნილ სიტუაციაში, არამედ მთლიანობაში, კონფლიქტის გადაწყვეტის საქმეში.

თანამედროვე სამხედრო-პოლიტიკური სიტუაცია სახელმწიფოთა ეფექტური თანამოქმედების გაძლიერებისათვის კრიზისული სიტუაციების ერთობლივი აცილებისა და დაძლევის გზების ძიების საქმეში ობიექტურ წინამძღვრებს იძლევა. უკვე დაგროვდა მნიშვნელოვანი გამოცდილება, ყალიბდება ღონისძიებათა ერთიანი სისტემა, რომელიც ითვალისწინებს:

- შესაძლო კონფლიქტის სუბიექტებს შორის უთანხმოების განვითარების ხასიათისა და საკონფლიქტო სფეროს შესახებ ობიექტური ინფორმაციის მუდმივი შეგროვებისა და ანალიზის განხორციელებას;

- კონფლიქტის მხარეთა მიზნების, ინტერესების, დავის საგნის გამორკვევას;

- შეიარაღებული ბრძოლის საწარმოებლად მხარეთა მომზადების დონის ანალიზს (სტრუქტურა, მართვა, ტექნიკა, შეიარაღება, პირადი შემადგენლობის მომზადების ხარისხი, საბრძოლო გამოცდილება, ხელმძღვანელობის ავტორიტეტი, ურთიერთობა სახელმწიფოებრივ და საზოგადოებრივ ორგანიზაციებთან, ადგილობრივ მოსახლეობასთან და ა.შ.);

- კონფლიქტის წარმომქმნელ მხარეებზე ზემოქმედების მეთოდების განსაზღვრას;

- კონფლიქტის გამომწვევი საფუძვლის ბლოკირების განხორციელებას პოლიტიკური, დიპლომატიური, ეკონომიკური, რელიგიური, საზოგადოებრივი და სხვა საშუალებათა სისტემით, ორივე მხარეზე ბალანსირებული ზემოქმედების მეშვეობით.

საერთაშორისო საზოგადოების დიდი ძალისხმევის მიუხედავად, იმ სიტუაციებში, როცა კრიზისული ვითარება გადაწყვეტას ვერ პოულობს, კონფლიქტში ჩაბმულ მხარეებთან შეთანხმებით, კრიზისის რაიონში მშვიდობის დაცვის მისიათა შეყვანის გზით ტარდება მშვიდობის დაცვის ოპერაციები (სამხედრო კონტინგენტები, საპოლიციო და სამოქალაქო პერსონალი).

დღევანდელ ვითარებაში და საერთოდ, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება გაეროს მშვიდობის დაცვის ოპერაციების ჯეროვნად ჩატარებას და მშვიდობის დაცვის ძალებით საერთაშორისო, რეგიონალური თუ სახელმწიფოებრივი უსაფრთხოების სისტემების შემდგომ განვითარებასა და მათ დახვეწას.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ წამოიწყო და განავითარა მშვიდობის დაცვის ოპერაციები, როგორც საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების ერთ-ერთი საშუალება. 1948 წლიდან მოყოლებული, 750 000-ზე მეტმა სამხედრო და სამოქალაქო პოლიციის პერსონალმა და ათასობით სხვა სამოქალაქო თანამშრომელმა მონაწილეობა მიიღო გაეროს სამშვიდობო ოპერაციებში და მათგან 1500-მდე დაიღუპა. 1988 წელს გაეროს მშვიდობის დამცველებს მშვიდობის სფეროში გაწეული საქმიანობისთვის მიენიჭათ ნობელის პრემია.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის საქმიანობის პირველი 40 წლის განმავლობაში, მშვიდობის დასაცავად განხორციელდა 13 ოპერაცია, 1988 წლიდან კი, გაერო 28 ახალი ოპერაციის ინიციატორი გახდა. ასეთი სახის ოპერაციებში მისი სამხედრო და სამოქალაქო პერსონალის საერთო რაოდენობამ დღეისათვის 70 000 ადამიანს მიაღწია (77 ქვეყნიდან).

მშვიდობის დაცვის ,,ტრადიციულმა” პრინციპებმა ადგილი დაუთმო კომპლექსურ, ინტეგრირებულ ოპერაციებს, რომლებიც პოლიტიკური, სამხედრო და ჰუმანიტარული მოქმედებების შეთავსებას მოითხოვს. სამოქალაქო პოლიციის ოფიცრები, საარჩევნო დამკვირვებლები, ადამიანის უფლებების დაცვის მეთვალყურენი და სხვა სამოქალაქო თანამშრომლები გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის დროშის ქვეშ გაერთიანდნენ სამხედრო პერსონალთან, რათა ერთმანეთისადმი მტრულად განწყობილ მხარეებს მოლაპარაკების შედეგად კონფლიქტის დარეგულირების თაობაზე მიღწეული შეთანხმებების განხორციელებაში დაეხმარონ.

მშვიდობის დაცვის ოპერაციების რიცხვის გაზრდის შესაბამისად, გაიზარდა გაეროს ხარჯებიც. ამ მიზნისათვის გაეროს ყოველწლიურმა ბიუჯეტმა 1994 წელს შეადგინა 3,6 მლრდ. ა.შ.შ. დოლარი და ამავე დონეზე დარჩა 1995 წელსაც. 1995 წელს, გაეროს სამშვიდობო ოპერაციების ხარჯებმა მხოლოდ ყოფილ იუგოსლავიაში 3 მლნ. ა.შ.შ. დოლარი შეადგინა. ეს დანახარჯები 1996 წელს დაეცა და 1,4 მლნ. ა.შ.შ. დოლარი შეადგინა. მრავალი წლის განმავლობაში ესაა პირველი შემთხვევა, როცა ეს ციფრი ბიუჯეტის წლიური ღირებულების ქვემოთ დაეცა.³

ყოველი წევრი სახელმწიფო ვალდებულია გადაიხადოს თავისი წილი, მაგრამ, 1997 წლის მარტისთვის, გაეროსადმი წევრი სახელმწიფოების ვალი მთლიანად 1,9 მლნ. ა.შ.შ. დოლარს შეადგენდა საიდანაც 1997 წლის მარტისათვის ა.შ.შ.-ს ვალი 1 მლნ. ა.შ.შ დოლარით განისაზღვრებოდა.

მშვიდობის დამცველებს უხდიან მათი მთავრობები. იმ ქვეყნებს, რომლებიც თავიანთ სამხედრო პერსონალს სამშვიდობო ოპერაციებში მონაწილეობის მისაღებად თავისი ნებით აგზავნიან, გაერო ერთ ჯარისკაცზე თვეში 1000 ა.შ.შ დოლარს უხდის. გარდა ამისა, იგი ქვეყნებს აღჭურვილობისათვის ფულად სახსრებს აძლევს. მაგრამ, ნაღდი ფულის ნაკლებობის გამო, ამ თანხების გადახდა გვიანდება, რაც გამოწვეულია იმით, რომ წევრი სახელმწიფოები თავიანთ ვალს არ იხდიან.

მშვიდობის დაცვის დღევანდელი ოპერაციები გაცილებით რთულია და მოითხოვს უზარმაზარ ძალისხმევას. ზოგიერთი მათგანი მოიცავს: დემოკრატიული არჩევნების ჩატარებასა და ადამიანის უფლებათა სფეროში არსებულ მდგომარეობაზე მეთვალყურეობას, ლტოლვილთა რეპატრიაციაზე კონტროლს, მოწინააღმდეგე მხარეების განიარაღებას, ომის შედეგად დანგრეული ინფრასტრუქტურის აღდგენასა და ჰუმანიტარული დახმარების გაწევას. მაშინ, როცა წინათ, მშვიდობის დაცვის ოპერაციები, როგორც წესი, აღიარებულ და კანონიერ მხარეებს შორის მიმდინარე ხანგრძლივი მოლაპარაკებების შემდეგ ტარდებოდა. დღეს, ეს ყოველთვის ასე არ ხდება. ასეთ პირობებში მშვიდობის შენარჩუნება და დაცვა გაცილებით უფრო რთული და ძვირადღირებული საქმეა, ვიდრე იმ შემთხვევაში, როცა მისი ამოცანები ძირითადად ცეცხლის შეწყვეტაზე მეთვალყურეობითა და კონფლიქტში ჩაბმული სახელმწიფოების თანხმობით ბუფერული ზონის კონტროლით განისაზღვრება. დღევანდელ პირობებში მშვიდობის შენარჩუნება დაკავშირებულია მუდმივ საფრთხესთან.

მნიშვნელოვან თვისებრივ ცვლილებას წარმოადგენს ჰუმანიტარულ ოპერაციათა დასაცავად გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ძალების გამოყენება.

შემდეგი სახის ცვლილებას წარმოადგენს თვით ადგილებზე გაერო-ს ოპერაციათა ხასიათის შეცვლა. კერძოდ, ,,ცივი ომის. დროს, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მშვიდობის დაცვის ოპერაციები ძირითადად ატარებდნენ სამხედრო ხასიათს და მათი განთავსება, ჩვეულებრივ, ცეცხლის შეწყვეტის შემდეგ ხდებოდა, მაგრამ, მოლაპარაკებების გზით, კონფლიქტის დარეგულირებამდე. ფაქტიურად, მათ ერთ-ერთ მთავარ მიზანს წარმოადგენდა ისეთი პირობების შექმნა, სადაც კონფლიქტის დარეგულირების მიზნით მოლაპარაკებების წარმოება შესაძლებელი გახდებოდა. 80-იანი წლების ბოლოს წარმოიშვა მშვიდობის დაცვის ოპერაციათა ახალი სახეობა. ეს ოპერაციები ტარდება მოლაპარაკებების წარმატებულად დამთავრების შემდეგ და განისაზღვრება მანდატით, რომლის მიზანსაც, ყოველმხრივი დარეგულირების იმ პირობების შესრულების მიზნით მხარეებისათვის დახმარების გაწევა წარმოადგენს, რომლის თაობაზეც ისინი შეთანხმდნენ.⁴ ამგვარი ოპერაციები ჩატარდა ნამიბიაში, ანგოლაში, სალვადორში, კამბოჯაში და მოზამბიკში. უმრავლეს შემთხვევებში, ისინი წარმატებულად განხორციელდა.

მოლაპარაკებების მეშვეობით დარეგულირება ითვალისწინებს არა მარტო სამხედრო სფეროში შეთანხმებას, არამედ იგი სამოქალაქო საკითხების ფართო წრესაც მოიცავს. შედეგად, გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია აღმოჩნდა ისეთ მდგომარეობაში, როცა მისგან მოითხოვენ შეასრულოს ფუნქციათა ფართო წრე:

1. ცეცხლის შეწყვეტაზე მეთვალყურეობა;

2. ჯარების გადაჯგუფება და დემობილიზაცია;

3. სამხედრო მოსამსახურეთა სამოქალაქო საქმიანობაში რეინტეგრაცია და მათი იარაღის განადგურება;

4. განაღმვის პროგრამათა შემუშავება და განხორციელება;

5. ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა რეპატრიაცია;

6. ჰუმანიტარული დახმარების გაწევა;

7. არსებულ ადმინისტრაციულ სტრუქტურათა საქმიანობაზე კონტროლი;

8. ახალი საპოლიციო ძალების შექმნა;

9. ადამიანის უფლებების დაცვის მდგომარეობის შემოწმება;

10. კონსტიტუციური, სასამართლო და საარჩევნო რეფორმების შემუშავება და მის ჩატარებაზე კონტროლი;

11. არჩევნების ორგანიზაცია და ჩატარება;

12. ეკონომიკური აღორძინებისა და აღდგენის მხარდასაჭერი საქმიანობის კოორდინაცია.

გაერო-ს მშვიდობის დაცვის ოპერაციები - ეს არის გაერო-ს წევრ სახელმწიფოების შეიარაღებული ძალების ან სამხედრო მეთვალყურეების გამოყენების პროცედურა, რომელსაც უშიშროების საბჭო საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დასაცავად წამოიწყებს.⁵

სამშვიდობო ძალების მიზანს წარმოადგენს სამხედრო ქმედებების თავიდან აცილება, უფერული ზონების შექმნა, ცეცხლის შეწყვეტის შენარჩუნება ან საზოგადოებრივი წესრიგის უზრუნველყოფისადმი დახმარება.

ყველა ამ განმარტებებს აქვს საერთო ნიშნები: ეს ოპერაციები ხორციელდება გაეროს ეგიდით და განსაზღვრულ მიზნებს ისახავს, კერძოდ, მებრძოლ მხარეებს შორის დამყარებული ზავის შენარჩუნებას და არა შეიარაღებულ აგრესორთან ბრძოლას.

სამშვიდობო ოპერაციების წარმატებისათვის საჭიროა ყველასათვის გასაგები და პრაქტიკული მანდატი, შტაბ-ბინებში ძლიერი მმართველობა, ამ საკითხში წევრი სახელმწიფოების პოლიტიკური და ფინანსური მხარდაჭერა და ალბათ, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, კონფლიქტის მონაწილე მხარეების თანამშრომლობა. მისიას უნდა ჰქონდეს იმ ქვეყნის მთავრობის თანხმობა, ის იმოქმედებს; გარდა ამისა, ჩვეულებრივ ამ კონფლიქტში ჩართული მხარეების თანხმობა და ეს არ უნდა იყოს მათ წასაქეზებლად გამოყენებული. მშვიდობის დამცველების უძლიერესი ,,იარაღი” არის მიუკერძოებლობა.

ის ჯარის ნაწილები, რომლებიც გაერო-ს სამშვიდობო ოპერაციებში მონაწილეობენ, შეიარაღებული არიან მსუბუქი სამხედრო ტექნიკით, რომელსაც მხოლოდ თავდაცვის მიზნით იყენებენ, ან იმ შემთხვევაში, თუ შეიარაღებული პირები შეეცდებიან ხელი შეუშალონ მათ სანქცირებული ამოცანების შესრულებას.

ამან მიგვიყვანა ბოსნია-ჰერცოგოვინაში და სომალიში გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიერ ჩატარებული ოპერაციის ახალ სახეობასთან. გაერო რჩება მებრძოლ მხარეებს შორის ნეიტრალურ და მიუკერძოებელ არბიტრად და არ აქვს უფლებამოსილება შეაჩეროს აგრესორი (თუ ასეთი შეიძლება განისაზღვროს) ან აიძულოს მხარეები შეწყვიტონ სამხედრო მოქმედებები. ეს არ არის აგრეთვე ოპერაციები უწინდელი სახით, რამდენადაც სამხედრო მოქმედებები გრძელდება და ამ დროს არ არსებობს მტრულ მხარეებს შორის შეთანხმება, რომლითაც მშვიდობის დაცვის ოპერაციის მანდატი განისაზღვრებოდა. ანალოგიურ შემთხვევას წარმოადგენს ბოსნია-ჰერცოგოვინაში ე.წ. ,,უშიშროების რაიონების” კონცეფცია. ამ დროს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას ეძლევა ჰუმანიტარული ოპერაციების ჩატარების მანდატი, რომლის შესაბამისად, სანქცირებულია ძალის გამოყენება, თუმცა, თავისი ხასიათით განსაზღვრული და ლოკალური მიზნებისათვის და არა ომის შეწყვეტისათვის.⁶

ასე მოხდა სერბიის მიმართ გაეროს მიერ მიღებულ ღონისძიებათა რეალიზაციის დროს (1992 წლის ოქტომბერ-დეკემბერი). უფრო ფართო მასშტაბიანი ოპერაციები ჩატარდა სომალიში, სადაც გაეროს ძალებმა (ძირითადად ა.შ.შ.-ს კონტინგენტების საშუალებით) იერიში მიიტანეს ერთმანეთთან მებრძოლი სამხედრო დაჯგუფებების წინააღმდეგ, რომლებიც აბრკოლებდნენ მშვიდობიანი მოსახლეობისათვის ჰუმანიტარული დახმარებების მიწოდებას. ზოგჯერ ადგილი ჰქონდა ნამდვილ საომარ მოქმედებას. მაგრამ გაეროს ძალებმა შეძლეს რეგიონში მშვიდობის დამყარება და მებრძოლ ჯგუფთა სამხედრო მოქმედებების ნეიტრალიზება (1992 წლის დეკემბერი-1993 წლის იანვარი).⁷

გაეროს მშვიდობისდამცველები ვერ დაამყარებენ მშვიდობას იქ, სადაც ეს არ სურთ. თუმცა, სადაც კონფლიქტის მონაწილენი იღებენ ვალდებულებას მშვიდობიანად გადაწყვიტონ მათ შორის არსებული წინააღმდეგობები, გაეროს სამშვიდობო ოპერაციებმა შეიძლება კატალიზატორის როლი შეასრულონ და დაეხმარონ მათ ე.წ. ,,სასუნთქი სივრცის. შექმნაში და ეს იქნება უფრო სტაბილური და უსაფრთხო გარემო, სადაც შეიძლება მიღწეულ და განხორციელებულ იქნეს მყარი პოლიტიკური გადაწყვეტილებები.

უშიშროების საბჭო იყენებს მშვიდობის დაცვის ძალებს მას შემდეგ, რაც მხარეებმა მიაღწიეს შეთანხმებას დაზავების შესახებ და შეწყვიტეს ცეცხლი. ეს ჯარები იგზავნება უშიშროების საბჭოს მიერ ზუსტად განსაზღვრული ვადით (ერთი ან რამდენიმე თვით), რომელიც, საჭიროებისამებრ, შეიძლება უშიშროების საბჭოს მიერ გაგრძელებული იყოს. გაერომ გამოიყენა ეს ძალები აფრიკასა (კონგო) და ახლო აღმოსავლეთში (ისრაელის ლიბანთან, სირიასა და ეგვიპტესთან კონფლიქტის დროს). ისინი დღესაც დგანან სამხრეთ ლიბანში, ისრაელის საზღვარზე, კვიპროსში და მსოფლიოს სხვადასხვა წერტილებში.

გაეროს ძალები ატარებდნენ სხვადასხვა სახელწოდებებს: ,,გაეროს მცველები,” ,,გაეროს საველე კადრი,” ,,გაეროს ლეგიონი,” ,,საერთაშორისო საპოლიციო ძალები,” ,,საგანგებო შეიარაღებული ძალები,” ,,გაეროს ოპერაციები კონგოში,” ,,მშვიდობის დაცვის შეიარაღებული ძალები კვიპროსში” და სხვა.

1965 წლის 18 თებერვალს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ პირველად ხმარებაში შემოიღო ტერმინი ,,მშვიდობის დაცვის ოპერაციები” (,,peacekeeping“)

არსებული დოკუმენტების ოფიციალური ფორმულირების თანახმად, ოპერაციები ძირითადად გამოყენებულ უნდა იქნეს:

1) დაზავების პირობების, სამხედრო მოქმედებების ან ცეცხლის შეწყვეტის შესრულებაზე მეთვალყურეობისათვის;

2) კონფლიქტში მონაწილე შეიარაღებული ძალების დაშორიშორების უზრუნველსაყოფად;

3) გარედან შეიარაღებული ჩარევის თავიდან აცილების ან ასეთი ჩარევის შედეგების ლიკვიდაციის მიზნით, კანონიერი მთავრობისათვის დასახმარებლად;

4) იმისათვის, რათა არ მოხდეს კონფლიქტის შემდგომი ინტერნაციონალიზაცია;

5) ჰუმანიტარული დახმარების გაწევის უზრუნველსაყოფად.⁸

გაეროს მშვიდობისდაცვითი ოპერაციებია არ უნდა გავაიგივოთ ე.წ. ,,იძულება მშვიდობისათვის“ და სამხედრო ჩარევის სხვა ფორმებთან. მაგალითად, ზოგიერთ შემთხვევაში უშიშროების საბჭო წევრ-სახელმწიფოებს ანიჭებს უფლებას გამოიყენოს ყველა საჭირო საშუალება ან მიიღოს მშვიდობის დარღვევის საშიშროების წინააღმდეგ სერიოზული ზომები, ძალის გამოყენების ჩათვლით, რათა გადაწყვეტილ იქნას შეიარაღებული კონფლიქტი. ასეთი უფლებამოსილებით აღჭურვილმა წევრ-სახელმწიფოებმა 1950 წელს, კორეის კონფლიქტის დროს შექმნეს სამხედრო კოალიცია, ხოლო 1990-იან წლებში ერაყის მიერ ქუვეითის დაპყრობის საპასუხოდ გამოყენებულ იქნა მსგავსი ოპერაცია.

უშიშროების საბჭომ (საბჭოთა წარმომადგენელი არ ესწრებოდა) მიიღო გადაწყვეტილება გაეროს დროშის ქვეშ კორეაში შეიარაღებული აქციის ჩატარების თაობაზე. 1950-53 წლებში ჩრდილოეთ და სამხრეთ კორეას შორის მოხდა ომი. ჩრდილოეთის მხარეზე იყო საბჭოთა ავიაცია, ჩინელი მოხალისეები, ხოლო სამხრეთს მხარს ა.შ.შ. და რიგი დასავლეთის ქვეყნები უჭერდა. შეიძლება ითქვას, ეს იყო ორი სისტემის, იდეოლოგიის შეიარაღებული დაპირისპირების ერთ-ერთი პირველი არენა. ასეთი ხასიათის სამხედრო ოპერაციები თვისებრივად განსხვავდება მშვიდობის დაცვის ოპერაციებისაგან. გაეროს სამშვიდობო ოპერაციები ეყრდნობა მოწინააღმდეგე მხარეებს შორის შეთანხმებას და მისი განხორციელების მიზნით მათ ადეკვატურ მოქმედებებს.

,,იძულება მშვიდობისათვის” ოპერაციების შემთხვევაში, უშიშროების საბჭო წევრ-სახელმწიფოებს ანიჭებს უფლებამოსილებას გარკვეული მიზნის მისაღწევად გამოიყენოს ყველა საჭირო საშუალებები, რაც რამდენჯერმე იქნა გამოყენებული (როგორც ზემოთ ვახსენეთ 1950 წლის კორეის კონფლიქტში, ერაყის მიერ ქუვეითის დაპყრობის შემდეგ და უკანასკნელ პერიოდში სომალიში, რუანდაში, ჰაიტში, ბოსნია-ჰერცოგოვინაში და ალბანეთში). არცერთი ეს ოპერაცია გაეროს უშუალო კონტროლის ქვეშ არ ყოფილა. მათ მართავდა ან ერთი ქვეყანა ან ქვეყნების ჯგუფი.⁹

გაეროს წესდების მუხლები, რომლებიც საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების დაცვას ეხება, წარმოადგენს სამშვიდობო ოპერაციებისა და „იძულება მშვიდობისათვის” ოპერაციების საფუძველს, მაგრამ ჩარევის ფორმები განსხვავებულია.

მშვიდობის დაცვის ოპერაციებს აქვს თავისი ისტორია. 1945 წლიდან გაეროს ეგიდით 43

ოპერაცია ჩატარდა, აქედან 30 ორგანიზებული იყო უშიშროების საბჭოს მიერ 1988-1997 წლებში. ამჟამად მიმდინარეობს 17 ოპერაცია, რომელშიც მონაწილეობას იღებს 23 000 მშვიდობისდამცველი.

პირველი ასეთი ოპერაცია იყო დაზავების პირობის შესრულებაზე გაეროს მეთვალყურეობის ორგანო, რომელიც 1948 წლის ივნისში შეიქმნა, რაც ისრაელს, პალესტინის არაბულ მოსახლეობასა და რიგ არაბულ სახელმწიფოებს შორის სამხედრო შეტაკებებით იყო გამოწვეული. მისი ოფიციალური მიზნები: უშიშროების საბჭოს მოთხოვნილების შესრულებაზე კონტროლი (რაც ცეცხლის შეწყვეტას გულისხმობდა); გაეროს, როგორც შუამავლის ხელშეწყობით ისრაელს, ეგვიპტეს, იორდანიას, ლიბანსა და სირიას შორის 1949 წელს ხელმოწერილი შეთანხმების პირობის დაცვაზე მეთვალყურეობის გზით მათთვის დახმარების გაწევა. ამას მსოფლიოს სხვადასხვა ადგილებში სხვა ოპერაციები მოჰყვა.

გაეროს წესდება არ შეიცავს ისეთ ცნებებს, როგორებიცაა ,,მშვიდობის დაცვის ოპერაცია” ან ,,სამშვიდობო ოპერაცია.“ ეს არც არის გასაკვირი, წესდება იწერებოდა მეორე მსოფლიო ომის დროს, ქვემეხთა გრუხუნის ქვეშ, იმდროინდელი რეალიების გათვალისწინებით და მის შემქმნელებს მათ გარშემო არსებული სინამდვილისაგან არ შეეძლოთ განყენებულად ეგრძნოთ თავი. ცხადია, ისინი დღევანდელ მოთხოვნილებებსაც ვერ გაითვალისწინებდნენ. გაეროს წესდების ავტორთათვის მშვიდობის მთავარ საფრთხეს დიდი სახელმწიფოების მხრიდან სამხედრო აგრესიის შესაძლებლობა წარმოადგენდა, რომელთა მმართველები მსოფლიო ჰეგემონიისაკენ ისწრაფოდნენ (იგულისხმებოდა, რა თქმა უნდა, აღდგენილი და რევანშის წყურვილით ანთებული გერმანია და იაპონია).

ასეთი სახელმწიფოების წინააღმდეგ იყო მიმართული გაეროს წესდების მე-7 თავის დებულებები, რომლებიც მისი მხრიდან აგრესორის წინააღმდეგ სამხედრო სანქციებს გულისხმობს, რაც გაეროს უშიშროების საბჭოს გადაწყვეტილების საფუძველზე და სამხედრო-საშტაბო კომიტეტის ოპერატიული მეთაურობის ქვეშ ხორციელდება.

თავის მხრივ, ამასთან იგულისხმებოდა, რომ მსოფლიო თანამეგობრობას შორის არ წარმოი შობოდა ეჭვი და უთანხმოება იმასთან დაკავშირებით, თუ ვინ არის ნამდვილად აგრესორი. თუმცა, ისტორია სხვაგვარად წარიმართა. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, მრავალი სამხედრო კონფლიქტი მოხდა და უმრავლეს შემთხვევაში გაეროს წევრები იკავებდნენ სხვადასხვა პოზიციებს იმასთან დაკავშირებით თუ ვინ იყო აგრე სორი და ვინ მისი მსხვერპლი (გამონაკლისი იყო ერაყის ქუვეითში შეჭრა).

გარდა ამისა, საერთაშორისო საზოგადოება შეეჯახა არა მხოლოდ სახელმწიფოთაშორის, არამედ შიდასახელმწიფოებრივ შეიარაღებულ კონფლიქტებს, რომლებიც, როგორც რუანდის კონფლიქტის შემთხვევაში, თავისი სისასტიკით და სისხლისღვრით ბევრ ,,კლასიკურ. ომს არ ჩამორჩება. რამდენადაც ყველა ეს პრობლემები გაეროს წესდებაში სათანადო სახით არ იყო ასახული, საერთაშორისო საზოგადოებას უხდებოდა იმპროვიზირება, რათა ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში ცდისა და შეცდომების მეთოდის გამოყენებით საჭირო გადაწყვეტილება მოეძებნა. ყველაფერ ამას, რა თქმა უნდა, თან ახლდა გაეროს წევრსახელმწიფოებს შორის უთანხმოებანი, განსაკუთრებით ისეთ საკითხებთან დამოკიდებულებაში, როგორებიცაა:

- სამშვიდობო ოპერაციების უფლებამოსილება საერთოდ, თუ კი მის შესახებ გაეროს წესდებაში არაფერია ნათქვამი;

- სამხედრო-საშტაბო კომიტეტის როლი ასეთი ოპერაციების ჩატარებისას;

- უშიშროების საბჭოსა და გაეროს გენერალური მდივნის როლი ასეთი ოპერაციების მართვაში;

- იმ დიდი სახელმწიფოების როლი და უფლებამოსილება, რომლებიც ამა თუ იმ სამშვიდობო ოპერაციების ჩატარებისთვის ღებულობენ გაეროს მანდატს;

- გაეროს მშვიდობის დაცვის ოპერაციების დაფინანსების წყაროები;

- მშვიდობის დაცვის გაეროს ოპერაციების განხორციელების მანძილზე სუვერენული სახელმწიფოს საშინაო საქმეებში საერთაშორისო საზოგადოების ჩარევის ზღვარი;

- „მშვიდობის დაცვის ოპერაცია” და „მშვიდობისათვის იძულების ოპერაცია” ცნებებს შორის ზღვარი.¹⁰

გაეროს წესდების შესავალ ნაწილში ნათქვამია, რომ შეიარაღებული ძალა მხოლოდ საერთო ინტერესების თანახმად უნდა გამოიყენებოდეს. ხოლო 43-ე და 47-ე მუხლების თანახმად, მშვიდობისდაცვითი საერთაშორისო ძალების დაკომპლექტება, ამოქმედება თუ ხელმძღვანელობა სპეციალური შეთანხმების შედეგად უნდა მოხდეს. ასეთი შეთანხმებები კი, იმავე 43-ე მუხლის თანახმად, რატიფიცირებული უნდა იქნას მასში მონაწილე სახელმწიფოების მიერ, ამ სახელმწიფოებში მიღებული კონსტიტუციური პროცედურების თანახმად (გაეროს წესდება).

თანამედროვე პერიოდში არსებობს ე.წ. მივიყებული რეგიონალური კონფლიქტების ძალზე დიდი რაოდენობა, რომლებსაც საერთაშორისო თანამეგობრობა (და პირველ რიგში დიდი სახელმწიფოები) დიდ ყურადღებას არ აქცევენ. ესენია: ლიბერია, რუანდა, სომალი, სუდანი, შრი-ლანკა. ამასთან ერთად, ამ ქვეყნებში ადგილობრივმა პოლიტიკურმა ძალებმა მოცემული კონფლიქტების დარეგულირებაში სრული უუნარობა გამოავლინეს და საერთაშორისო ძალების აქტიური ჩარევის გარეშე, ზემოჩამოთვლილ სახელმწიფოებში კონფლიქტური სიტუაციები კიდევ დიდხანს იარსებებს (მაგ. სუდანში სამოქალაქო ომი უკვე 30 წელზე მეტ ხანს გრძელდება). თუმცა, გაეროს მეთვალყურეები განლაგებული არიან ლიბერიაში და რუანდაში, ისინი უძლური არიან შეწყვიტონ იქ არსებული შეიარაღებული ძალადობა.

ეს ძალადობა შეიძლება შეჩერებულ იქნას ორი გზით:

1) კონფლიქტში მონაწილე მხარეები კონფლიქტის გადაწყვეტის თაობაზე რაიმე შეთანხმებას მიაღწევენ და გაეროს მოიწვევენ როგორც არბიტრს და მეთვალყურეს (ამ შემთხვევაში გაერო ატარებს მშვიდობის დაცვის ოპერაციას);

2) ან დიდი სახელმწიფოები (გაეროს მანდატით) ჩაერევიან კონფლიქტში და აიძულებენ მონაწილე მხარეებს შეწყვიტონ სამხედრო მოქმედებები (ამ შემთხვევაში განხორციელდება „მშვიდობისათვის იძულების” ოპერაცია).¹¹

ძირითადი პრობლემა, ჩვენი აზრით, ის არის, რომ მებრძოლი მხარეები არ ცდილობენ მიაღწიონ სამშვიდობო შეთანხმებას. სხვა არანაკლებ მნიშვნელოვანი პრობლემაა წევრი სახელმწიფოების უუნარობა, შესაბამისი და საკმარისი რესურსებით უზრუნველყონ ამ პრობლემის გადაწყვეტა. ზოგჯერ, უშიშროების საბჭო ავალებდა მშვიდობისდამცველებს მნიშვნელოვანი საკითხების გადაჭრას, მაგრამ სახელმწიფოები მათ შესაბამისი საშუალებებით არ უზრუნველყოფდნენ.

მაგალითად: 1994 წელს, გენერალურმა მდივანმა უშიშროების საბჭოს აცნობა, რომ სამშვიდობო ჯარების მეთაურებს ესაჭიროებოდათ 35 000 ჯარისკაცი ბოსნია-ჰერცოგოვინაში უშიშროების საბჭოს მიერ შექმნილი „უსაფრთხოების ზონაზე” შეტევების შესაკავებლად. წევრმა სახელმწიფოებმა გამოყვეს მხოლოდ 7600 ჯარისკაცი და ერთი წლით მისი უზრუნველყოფის ვალდებულება აიღეს.

1994 წელს, რუანდაში აშკარა გენოციდის ფაქტების გამომჟღავნებისას, უშიშროების საბჭომ ერთხმად გადაწყვიტა, რომ სასწრაფოდ ესაჭიროებოდა 5500 ჯარისკაცი, მაგრამ ნახევარი წელი დასჭირდა, რომ წევრ-სახელმწიფოებს ჩამოეყალიბებინათ ჯარები, თუმცა, არსებული ხელშეკრულების შესაბამისად, გაეროს სამშვიდობო ოპერაციებში მონაწილეობის მისაღებად 19 ქვეყნის 31 000-იანი ჯარი მთავრობას მუდმივად მზად უნდა ჰყავდეს.

ყველა წევრი-სახელმწიფო ინაწილებს მშვიდობისა და უსაფრთხოების დაცვის რისკს. 1945 წლიდან, სხვადასხვა დროს 110 ეროვნების წარმომად-გენელმა მიიღო მონაწილეობა სამშვიდობო ოპერაციებში, 69 კი ახლაც მონაწილეობს.

1997 წლის მარტიდან სამშვიდობო ჯარების ჩამოყალიბებაში ყველაზე დიდი წვლილი შემდეგმა ქვეყნებმა შეიტანეს: პაკისტანი (1 725 ჯარისკაცი), ბანგლადეში (1 155), რუსეთის ფედერაცია (1144), იორდანია (1101), პოლონეთი (1094) და ინდოეთი (1 082). ფიჯის მცირე კუნძულებმა ისეთივე მონაწილეობა მიიღო სამშვიდობო ოპერაციებში, როგორც კანადამ.

გაეროს არაწევრმა სახელმწიფოებმაც კი შეიტანეს თავისი წვლილი სამშვიდობო ოპერაციებში: შვეიცარია, მაგალითად, უზრუნველყოფს სამშვიდობო ჯარებს ფინანსურად, მედიკამენტებით, თვითმფრინავებით და სხვა აღჭურვილობით.

თუ, მაგალითად, 1948 წელს პალესტინაში მშვიდობისდამცველთა წინაშე დასმული იყო მეტად მოკრძალებული ამოცანა (დახმარების გაწევა ცეცხლის შეწყვეტის მიზნით), დღეს, თანამედროვე გაეროს მშვიდობისდამცველებს მოუწიათ:

1) საპოლიციო ფუნქციების შესრულება;

2) ლტოლვილთათვის დახმარების გაწევა;

3) კონფლიქტის რაიონის მოსახლეობის სურსათითა და პირველადი მოხმარების საგნებით უზრუნველყოფა;

4) თავისუფალი არჩევნების ორგანიზება და უფრო მეტიც, ეროვნული უშიშროების, საგარეო საქმეების, საზოგადოებრივი უშიშროების, საფინანსო და საინფორმაციო სფეროებში საქმიანობის მოწესრიგება (გაეროს ოპერაცია კამბოჯაში).

ყოველივე ამან საერთაშორისო საზოგადოებაში წარმოშვა გაეროს და მისი სამშვიდობო ოპერაციების ყოვლისშემძლეობის შთაბეჭდილება. განსაკუთრებით გაძლიერდა ასეთი განწყობილება ცივი ომის დამთავრების შემდეგ, როცა სუპერსახელმწიფოებს შორის მეტოქეობამ და აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის არსებულმა იდეოლოგიურმა უთანხმოებამ გაეროს საქმიანობისათვის დაბრკოლების შექმნა შეწყვიტა.

უნდა ითქვას, რომ „გაეროს ოპერაცია სომალიში II” (1993 მარტი-1995 მარტი) და „გაეროს დაცვის ძალები ბოსნიაში” (1992 თებერვალი 1995 მარტი-დეკემბერი) ოპერაციების წარუმატებლობამ, ბევრი მათგანი გამოაფხიზლა და ბევრს ეიფორია პესიმიზმით შეეცვალა. ისევ გაისმა მტკიცება იმის თაობაზე, რომ გაეროს მშვიდობის დაცვის ოპერაციები არაეფექტური და მფლანგველობითია და, რაც მთავარია, მათ არ შეუძლიათ მთავარი მიზნის შესრულება - დასაჯონ აგრესორები.

თუმცა, უნდა ითქვას, რომ გაეროს შეუძლია იამაყოს ბოლო პერიოდში ჩატარებული ბევრი სამშვიდობო ოპერაციით: ნამიბია და კამბოჯა, სალვადორი და ჰაიტი, ანგოლა და ტაჯიკეთი - აი, არასრული ჩამონათვალი იმ ქვეყნების და რეგიონების, სადაც გაეროს მეთვალყურეების და ჯარების არსებობამ ხელი შეუწყო (სხვა მიზეზებთან ერთად) სისხლისღვრის შეწყვეტასა (ან მისი მასშტაბების შემცირებას) და მდგომარეობის ნორმალიზაციას. ყველაზე ნაყოფიერი ალბათ კვიპროსის ოპერაცია იყო (,,მწვანე ხაზი”), თუმცა მან კონფლიქტის საბოლოო გადაწყვეტა მაინც ვერ უზრუნველყო.

უნდა აღინიშნოს, რომ მშვიდობის დაცვასა და უშიშროებაში ძირითადი პასუხისმგებლობა, გაეროს წესდებით, დაკისრებული აქვს უშიშრო ების საბჭოს, რომელიც დავების მშვიდობიანი გადაწყვეტის საქმეში ფართო უფლებებით სარგებლობს. ამიტომ საერთაშორისო დავებისა და კონფლიქტების გადაწყვეტა, რომელთა გაგრძელება შეიძლება მშვიდობის დაცვასა და უშიშროებას დაემუქროს - არის ერთ-ერთი უმთავრესი ამოცანა.

გაეროს ნებისმიერ წევრს, აგრეთვე სახელმწიფოს, რომელიც მისი წევრი არ არის, როცა მათ ვერ მოახერხეს დავის იმ საშუალებით გადაწყვეტა, რომელიც გაეროს წესდების 33-ე მუხლშია ჩამოთვლილი ან, როცა მხარეები ვერ შეთანხმდნენ, ან არ სურთ მიმართონ დავების გადაწყვეტის სხვა მშვიდობიან საშუალებას, შეუძლიათ უშიშროების საბჭოს მიმართონ თხოვნით, გამოიძიოს დავა ან სიტუაცია, რომელიც შეიძლება საერთაშორისო კონფლიქტში გადაიზარდოს.

უშიშროების საბჭოში დავის განხილვის საფუძველს წარმოადგენს მოდავე მხარეების ან სხვა სახელმწიფოების მიმართვა; თვითონ უშიშროების საბჭოს გადაწყვეტილება; გენერალური ასამბლეის რეკომენდაცია; გაეროს გენერალური მდივნის მიმართვა.

უშიშროების საბჭოს აქვს უფლება:

1) მოითხოვოს მხარეებისაგან ნებისმიერი დავის გადაწყვეტა მათ მიერ არჩეული მშვიდობიანი საშუალებებით, რომელიც წესდების 33-ე მუხლშია ჩამოთვლილი (კეთილი სამსახურის და შუამავლობის, მოლაპარაკებების, გამოძიების, შეთანხმების, არბიტრაჟის, სასამართლო გარჩევის, რეგიონალური ორგანოების ან შეთანხმებათა გამოყენების გზით);

2) დამოუკიდებლად გამოიკვლიოს ყოველი სახის დავა ან სიტუაცია, განსაზღვროს, თუ რამდენად საშიშია ის ხალხთა მშვიდობისა და უშიშროებისათვის (მუხლი 34-ე);

3) მისცეს მხარეებს რეკომენდაცია დავის ნებისმიერ სტადიაზე - მიმართონ ამა თუ იმ პროცედურას ან მოწესრიგების მეთოდს (თავი 1, მუხლი 36-ე), მხარეთა მიერ ადრე მიღებული პროცედურის გათვალისწინებით (თავი 2, მუხლი 36-ე).

4) ურჩიოს მხარეებს დავის გადაწყვეტის ისეთი საშუალებები, რომელთაც იგი მიზანშეწონილად მიიჩნევს (მუხლი 37-ე), თუ დავის გაგრძელება შეიძლება მშვიდობის დაცვასა და უშიშროებას დაემუქროს.

5) შესთავაზოს დაინტერესებულ სახელმწიფოებს ადგილობრივი მნიშვნელობის დავების გადასაწყვეტად გამოიყენონ რეგიონალური ორგანიზაციები და მათი შესაბამისი ორგანოები (თავი 2, მუხლი 52-ე)

უშიშროების საბჭოს შეუძლია შეწყვიტოს საქმე მას შემდეგ, რაც ის უშიშროების საბჭოს გადაეცა, თუ თვითონ მოდავე მხარეები ამ საკითხს მოაწესრიგებენ. ამასთან ერთად აღსანიშნავია, რომ არც ერთ მოდავე მხარეს, მისი თვალსაზრისით, არ შეუძლია დამოუკიდებლად შეწყვიტოს დავის განხილვა უშიშროების საბჭოში.

გაეროს წესდების 35-ე მუხლის თანახმად, დავების გადაწყვეტა შეუძლია აგრეთვე გენერალურ ასამბლეას, რომელიც, ამ მიზნით, აუცილებელ დამხმარე ორგანოებს, კომისიებს ქმნის და მათ სამომრიგებლო-საგამოძიებო ან საშუამავლო ფუნქციებს აკისრებს. ამასთან, ორგანიზაცია, უფლებამოსილების წრე, საქმიანობის წესი, დამხმარე ორგანოების შექმნა მთლიანად უშიშროების საბჭოზე ან გენერალურ ასამბლეაზეა დამოკიდებული. ისინი მოქმედებენ მათი სახელით და ან გარიშს მათ აბარებენ.

უშიშროების საბჭოს წევრი 15 მონაწილე სახელმწიფო და არა გაეროს გენერალური მდივანი ქმნის და განსაზღვრავს სამშვიდობო მისიებს. აქედან, 5 მუდმივ წევრს: ჩინეთს, საფრანგეთს, რუსეთს, დიდ ბრიტანეთსა და ა.შ.შ-ს აქვს სამშვიდობო ოპერაციებზე ვეტოს დადების უფლება. მთავრობები, რომლებიც სამხედრო ძალებს თავიანთი ნებით აგზავნიან, ათანხმებენ მათი მონაწილეობის პირობებს - ბრძანების და კონტროლის საკითხების ჩათვლით. ისინი იტოვებენ გაეროს დროშის ქვეშ მყოფ მათ სამხედრო ძალებზე აბსოლუტური უფლებამოსილების უფლებას და შეუძლიათ თავიანთი ჯარები თავისი სურვილისამებრ გაიყვანონ. მშვიდობისდამცველები ატარებენ თავიანთ ეროვნულ უნიფორმებს. მაგრამ, იმის აღსანიშნავად, რომ ისინი გაეროს წარმოადგენენ, ატარებენ ცისფერ ბერეტებს ან ჩაფხუტებს და UN ნიშანს.

ამრიგად, შევეცადეთ ზოგადად მაინც ნათელი მოგვეფინა დღესდღეობით ესოდენ პოპულარული და აქტუალური საკითხისათვის, როგორიცაა - სამშვიდობო ოპერაციები, მისი არსი, ამოცანები და ფუნქციები.

აღნიშნულ საკითხს უფრო დაწვრილებით შემდეგში დავუბრუნდებით, როცა გავეცნობით მულტიპოლარული მსოფლიოს პირობებში სამშვიდობო ოპერაციების როლს, მიმოვიხილავთ საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ შემუშავებულ კონფლიქტების დარეგულირებისა და კონტროლის ინსტრუმენტებს, და რაც ჩვენთვის მნიშვნელოვანია, განვიხილავთ მას აფხაზეთის კონფლიქტთან მიმართებაში.

_______________

1. Daily Bulletin, United States Mission at Geneva, july 11, 1995,No.125

2. Human Development Report 1994, op. cit, p. 51

3. ,,Доклад Генерального Секретаря о работе Организации“, документ А/50/1 1995 г. Август, стр. 6

4. Генеральная Ассамблея, доклад генерального секретаря по работе организации, A/50/60, S/1995/ 1, 3 january 1995, Russian, page 6

5. Б. И. Батюк, США - экономика, политика, идеология. 1996 г, № 12

6. Генеральная Ассамблея, доклад генерального секретаря по работе организации A/50/60/S/1995/1 , 3 january 1995 , Russian, page 6

7. ლ. ალექსიძე, თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი, 1994 წ. გვ. 310

8. UN Peace-keeping Operations: Past and Present-UN Information service-Internationales Zentrum-Vienna, UNIS, March 1993

9. United Nations, Peace-keeping AT A GIANCE, May, 1997

10. Федоров В. Н., ООН и проблемы войиы в мире, М. 1988 г.

11. Б. И. Батюк, Миратворческая деятельност ООН и великие державы, США - экономика, политика, идеология. 1996 г, № 12

გივი მიქანაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ არის ერთ-ერთი იმ სამ დოკუმენტთაგანი, რომლებიც ადამიანის უფლებათა ქარტიას ქმნის. 1946 წ. გაეროს ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს მიერ შეიქმნა ადამიანის უფლებათა კომისია, რომელსაც ადამიანის უფლებათა ქარტიის შემუშავება დაევალა. აღნიშნული ამოცანის განხორციელების პირველი ეტაპი 1948 წლის გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებული ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მომზადება გახდა. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციამ დააფიქსირა ადამიანის უფლებათა ძირითადი პრინციპები და დასახა ამოცანები, რომელთა შესრულებისკენაც უნდა ილტვოდეს ყველა ერი და სახელმწიფო.

ადამიანის უფლებათა ქარტიის შექმნის შემდეგ საფეხურად ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ და სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტების შემუშავება და 1966 წ. გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ მათი მიღება იქცა.

საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ წარმოადგენს მონაწილე სახელმწიფოებისათვის იურიდიული ძალის მქონე შეთანხმებას. ამ შეთანხმებას მიერთებული სახელმწიფო კისრულობს ვალდებულებას შეასრულოს შესაბამისი მუხლების მოთხოვნები, რომლებიც სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს უზრუნველყოფს და დაიცვას შეთანხმებით გათვალისწინებული პროცედურები, პაქტის მოთხოვნათა შესრულების შესახებ მოხსენებების გაკეთების ჩათვლით. პაქტი ძალაში შედის შესაბამისი რაოდენობის (35) მონაწილე სახელმწიფოების მიერთების შემდეგ. საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ ამოქმედდა 1976 წლიდან. 1995 წლის ივლისისათვის მასზე მიერთებული მონაწილე სახელმწიფოების რიცხვი 130-ს შეადგენდა.

პაქტთან დაკავშირებულია ფაკულტატური ოქმი, რომელიც მოიცავს პაქტს მიერთებული მონაწილე სახელმწიფოების მიერ ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტებთან განხილვის მექანიზმსა და ინდივიდუალურ საჩივართა (პეტიციათა) კონტროლს. ფაკულტატური ოქმი პაქტის საფუძველზე ადგენს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის უფლებამოსილებას პეტიციების განხილვასთან დაკავშირებით. სახელმწიფოს მიერთება პაქტთან არ ნიშნავს ფაკულტატურ ოქმთანაც მიერთებას. ეს უკანასკნელი საჭიროებს სახელმწიფოს მიერ მის ცალკე რატიფიცირებას. 1995 წლის ივლისისათვის პაქტის 130 მონაწილე სახელმწიფოსაგან მხოლოდ 84-მა მოახდინა ფაკულტატური ოქმის რატიფიცირება.¹ აღსანიშნავია, რომ საქართველომ რატიფიცირება გაუკეთა როგორც საერთაშორისო პაქტს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ, ასევე ფაკულტატურ ოქმს.

პაქტის საფუძველზე შექმნილი ადამიანის უფლებათა კომიტეტი ოთხ ძირითად ფუნქციას ასრულებს: 1) შეისწავლის სახელმწიფოთა მოხსენებებს პაქტის მოთხოვნათა შესრულებასთან დაკავშირებით; 2) აყალიბებს საერთო წესის შენიშვნებს; 3) განიხილავს მონაწილე სახელმწიფოთა საჩივრებს სხვა მონაწილე სახელმწიფოებზე ამ უკანასკნელთა მიერ პაქტის მოთხოვნათა დარღვევასთან დაკავშირებით; 4) განიხილავს ცალკეულ პირთა საჩივრებს მონაწილე სახელმწიფოებზე.

ადამიანის უფლებათა კომიტეტი თავისი ოთხი ძირითადი ფუნქციის განხორციელებისას ხასიათდება, როგორც კონსულტანტი და მეთვალყურე ორგანო (სახელმწიფოთა მოხსენებების განხილვისას და საერთო წესის შენიშვნათა გამომუშავებისას), შემწყნარებელი ორგანო (სახელმწიფოთა შეტყობინებების განხილვისას) და ფაქტების დამდგენი და გამოძიების მწარმოებელი ორგანო (ცალკეულ პირთა საჩივრების განხილვისას).

ამჯერად თქვენს ყურადღებას შევაჩერებთ ადამიანის უფლებათა კომიტეტის სამართლებრივ სტატუსსა და მისი მუშაობის ორგანიზაციაზე და დაწვრილებით გავეცნობით ადამიანის უფლებათა დარღვევებზე ინდივიდუალური საჩივრების მიმართვისა და განხილვის მექანიზმს.

ადამიანის უფლებათა კომიტეტის კომპეტენცია და მისი ფუნქციონირების საფუძვლები განსაზღვრულია საერთაშორისო პაქტით სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ, მისი ფაკულტატური ოქმითა და კომიტეტის დროებითი წესებით. პაქტის 39-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად „კომიტეტი ადგენს პროცედურის საკუთარ წესებს, მაგრამ ამ წესებით, კერძოდ, გათვალისწინებული უნდა იყოს, რომ: ა) კომიტეტის 12 წევრი შეადგენს ქვორუმს; ბ) კომიტეტი დადგენილებებს იღებს დამსწრე წევრთა ხმათა უმრავლესობით”.² 

ადამიანის უფლებათა კომიტეტი წარმოადგენს გაეროს დამოუკიდებელ ორგანოს, რომელიც გაეროს სხვა ორგანოებთან თანამშრომლობს. კომიტეტი, საერთაშორისო სასამართლოსგან განსხვავებით, არ არის სასამართლო ორგანო. იგი ადგენს ფაქტებს და სამართლის ნორმათა საფუძველზე ახდენს მათ კვალიფიცირებას. პრაქტიკიდან ცნობილია, რომ კომიტეტი ხშირად სასამართლო ორგანოთა მსგავსად მოქმედებდა. 1977 წელს დამტკიცდა კომიტეტის პროცედურის წესები და მათ დროებითი წესები ეწოდა. კომიტეტს შეუძლია შეცვალოს აღნიშნული დოკუმენტი, მაგრამ განვლილ პერიოდში ასეთს ძალზედ იშვიათად ჰქონდა ადგილი.

პაქტი და ფაკულტატური ოქმი აწესრიგებს კომიტეტის მოღვაწეობასთან, კომპეტენციასა და საქმიანობასთან დაკავშირებულ საკითხებს. დროებითი წესები განსაზღვრავს მისი ფუნქციონირების საფუძვლებსა და შიდაორგანიზაციულ სტრუქტურას. ამას გარდა, იგი აკონკრეტებს ორივე დოკუმენტის ნორმებს, რომლებიც პაქტის მონაწილე სახელმწიფოების მოვალეობებსა (სახელმწიფოთა მოხსენებებთან დაკავშირებულს) და ფიზიკურ პირებს (ინდივიდუალურ საჩივართა განხილვის პროცედურა) ეხება.

კომიტეტი 18 წევრისგან შესდგება, რომლებსაც ,,...ირჩევენ და ისინი მუშაობენ პირადად” (პაქტის 28-ე მუხლის მე-3 პუნქტი).³ კომიტეტის წევრები ირჩევიან ფარული კენჭისყრით იმ პირთა სიიდან, რომლებიც პაქტის მონაწილე სახელმწიფოებმა დაასახელეს და მათი მოქალაქეები არიან. ამასთან, თითოეულ სახელმწიფოს შეუძლია დაასახელოს არა უმეტეს ორი კანდიდატისა. კომიტეტის წევრებს ირჩევენ პაქტის მონაწილე სახელმწიფოთა სხდომაზე, რომელსაც გაეროს გენერალური მდივანი გაეროს შტაბ-ბინაში იწვევს. სხდომაზე, რომლის ქვორუმიც პაქტის მონაწილე სახელმწიფოთა ორ მესამედს შეადგენს, კომიტეტში არჩეულად ჩაითვლებიან ის პირები, რომლებიც დამსწრეთა ხმების აბსოლუტურ უმრავლესობას მიიღებენ (პაქტის 29-ე და 30-ე მუხლები).

კომიტეტის შემადგენლობაში არ შეიძლება იყოს ერთი და იმავე სახელმწიფოს ერთზე მეტი მოქალაქე. „კომიტეტის არჩევნების დროს ითვალისწინებენ წევრთა სამართლიან გეოგრაფიულ განაწილებას და სხვადასხვა ფორმის ცივილიზაციისა და ძირითადი იურიდიული სისტემების წარმომადგენლობას” (პაქტის 31-ე მუხლი).⁴ 1976 წლის სექტემბერში ჩატარებული პირველი არჩევნების შედეგად, კომიტეტი დაკომპლექტდა აფრიკის სამი, აზიის ორი, აღმოსავლეთ ევროპის ოთხი, დასავლეთ ევროპის ხუთი, ლათინური ამერიკის სამი და ჩრდილოეთ ამერიკის ერთი სახელმწიფოს წარმომადგენლით. ამგვარი პროპორცია შემდგომ არჩევნებშიც შენარჩუნდა. პირველ არჩევნებზე არჩეული კომიტეტის წევრები უფლებამოსილებათა განხორციელებას 1977 წლის პირველი იანვრიდან შეუდგნენ.⁵

კომიტეტის წევრებს ირჩევენ 4 წლის ვადით. მათი კანდიდატურის განმეორებით დასახელების შემთხვევაში მათ აქვთ უფლება ხელახლა იყვნენ არჩეული. ამასთან, პირველ არჩევნებზე არჩეულთა შორის 9 წევრის რწმუნებულთა ვადა იწურება ორი წლის პერიოდის გასვლის შემდეგ, რომელთა სახელებსაც, პირველივე არჩევნების შემდეგ, წილისყრით განსაზღვრავს სხდომის თავმჯდომარე (პაქტის 32-ე მუხლი). აღნიშნული იმის გარანტიას წარმოადგენს, რომ კომიტეტის შემადგენლობაში ყოველთვის იქნებიან გარკვეული გამოცდილების მქონე პირები.

პაქტის 33-ე მუხლში დასახელებულია ორი შემთხვევა, როდესაც გაეროს გენერალური მდივანი კომიტეტის შემადგენლობაში ვაკანსიის არსებობის შესახებ განცხადებას აკეთებს: ა) თუ სხვა წევრთა ერთსულოვანი აზრით, კომიტეტის წევრმა თავისი ფუნქციების შესრულება რაიმე მიზეზით შეწყვიტა, გარდა დროებით არყოფნის მიზეზისა; ბ) კომიტეტის რომელიმე წევრის გარდაცვალებისა თუ გადადგომისას. ორივე შემთხვევაში გენერალური მდივანი, კომიტეტის თავმჯდომარისაგან შეტყობინების მიღების საფუძველზე, აწყობს არჩევნებს პაქტის 34-ე მუხლით გათვალისწინებული პროცედურის მიხედვით.

კომიტეტის დროებითი წესები ავსებს და აზუსტებს პაქტის მიწერილობას კომიტეტის წევრთა საკუთარი სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებლობის შესახებ. ამ მიზნით, იგი ითვალისწინებს, რომ კომიტეტის წევრი, რომელმაც გადადგომა გადაწყვიტა, კომიტეტის თავმჯდომარეს ან გაეროს გენერალურ მდივანს წერილობით მიმართავს. ამგვარი განცხადების მიღების შემდეგ გენერალური მდივანი ვაკანსიის არსებობის შესახებ იღებს გადაწყვეტილებას. თითოეული ვაკანსია, რომლის გამოცხადებაც მსგავსი პროცედურის შედეგად ხდება, განიხილება არჩევნებამდე (დროებითი წესების მე-13 მუხლი). აღნიშნული რეგლამენტაცია მიზნად ისახავს პრაქტიკულად არ დაუშვას ან გაუძნელოს სახელმწიფოს კომიტეტის იმ წევრის გაწვევა, რომელიც მისი მოქალაქეა, მაგრამ მისთვის ,,არასასურველ პირს” წარმოადგენს.

კომიტეტის წევრები ანაზღაურებას იღებენ გაეროს ფონდებიდან. დაკისრებულ ფუნქციათა ეფექტურად განხორციელების მიზნით (პაქტის 35-ე და 36-ე მუხლები) გენერალური მდივანი უზრუნველყოფს კომიტეტს საჭირო პერსონალითა და მატერიალური სახსრებით, მოცემული ნორმები განამტკიცებს კომიტეტის წევრთა დამოუკიდებლობას იმ სახელმწიფოთაგან, რომელთა მოქალაქეებიც ისინი არიან.

კომიტეტის წევრები საკუთარი სახელით მოქმედებენ, როგორც ექსპერტები ადამიანის უფლებათა სფეროში. ამიტომაც, თითოეული მათგანი მიღებულ გადაწყვეტილებაზე ინდივიდუალურად აგებს პასუხს. ექსპარტთა როლი ძალზედ დიდია: რამდენიმე პირი პაქტის ინტერპრეტაციაზე წინადადებებს აყალიბებს, რომლებიც ათეულობით სახელმწიფოთა წარმომადგენლებს ეგზავნებათ. იმისდა მიუხედავად, რომ კომიტეტის წევრები სხვადასხვა კულტურასა და ცივილიზაციაში აღიზარდნენ, სხვადასხვა რელიგიურ მიმდინარეობებს წარმოადგენენ და პოლიტიკური შეხედულებებით განსხვავდებიან, ისინი ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებით ერთსულოვნებას მაინც აღწევენ.

კომიტეტის წევრები თავისი შემადგენლობიდან 2 წლის ვადით ირჩევენ თავმჯდომარეს, სამ ვიცეთავმჯდომარესა და მდივანს (პაქტის 39-ე მუხლი და დროებითი წესების მე-17-18 მუხლები).

კომიტეტი, პაქტისა და ფაკულტატური ოქმის საფუძველზე, უფლებამოსილია შექმნას ქვეკომიტეტები და სხვა სპეციალური დამხმარე ორგანოები, თუ მას ფუნქციების განსახორციელებლად საჭიროდ ჩათვლიან. კომიტეტის სამდივნოს ორგანიზებას ახდენს გაეროს გენერალური მდივანი, რომელიც მას პერსონალითა და კომიტეტის საქმიანობის გასაიოლებელი ყველანაირი ტექნიკურ-ორგანიზაციული საშუალებებით უზრუნველყოფს. გენერალური მდივანი პასუხისმგებელია კომიტეტისა და მისი შიდა ორგანოების სხდომათა მოწვევის ორგანიზებაზე. მასვე ავალია დაუყოვნებლივ აცნობოს კომიტეტის წევრებს ყველა ის საკითხი, რომელთა განხილვაც აუცილებელია სხდომაზე (დროებითი წესების 25-ე და 26-ე მუხლები). აღნიშნული, უპირველეს ყოვლისა, სახელმწიფოთა და ინდივიდუალურ საჩივართა განხილვას ეხება. კომიტეტის პირველი სესია გაიხსნა 1977 წლის 21 მარტს.

სესიათა რაოდენობასა და ვადების განსაზღვრას პაქტი კომიტეტის კომპეტენციას ანიჭებს. თუმცა, კომიტეტის პირველ სხდომას გაეროს გენერალური მდივანი იწვევს (პაქტის 37-ე მუხლი). დროებითი წესების მე-2 მუხლი ადგენს, რომ „ორი ჩვეულებრივი სესია წელიწადში საკმარისია”.⁶ კომიტეტი იკრიბება გაეროს შტაბ-ბინაში, ნიუ-იორკში ან გაეროს ბიუროში, ჟენევაში (პაქტის 37-ე მუხლი და დროებითი წესების მე-5 მუხლი).

1978 წლიდან დაწყებული შემოიღეს წელიწადში სამი სესიის ჩატარება. მაგრამ 80-იანი წლებიდან, გაეროს ფინანსური სირთულეების გამო, სესიათა ჩატარების რიცხვი ორამდე შემცირდა წელიწადში. ამგვარმა გადაწყვეტილებამ კომიტეტის პროტესტი გამოიწვია. ეს არცაა გასაკვირი, რადგანაც პაქტის მონაწილე სახელმწიფოების რიცხვის ზრდასთან ერთად კომიტეტის განსახილველ საქმეთა რაოდენობაც მატულობს. ამასთან, კატასტროფულად იზრდება ინდივიდუალურ საჩივართა რიცხვიც.

ყოველ სესიას წინ უსწრებს ხუთკაციანი მუშა ჯგუფის სხდომა, რომლის დანიშნულებასაც ფაკულტატური ოქმის მიერ წამოყენებული ფორმალური მოთხოვნების შესაბამისობაში საჩივართა განხილვის შესახებ რეკომენდაციათა ჩამოყალიბება წარმოადგენს. კომიტეტის სესიამდე სხვა მუშაჯგუფებიც იკრიბებიან.

როგორც წესი, კომიტეტისა და მისი დამხმარე ორგანოების სხდომები საჯაროა, თუ კომიტეტი განსხვავებულ გადაწყვეტილებას არ მიიღებს ან, თუ ღია სხდომები პაქტისა და ფაკულტატური ოქმის შესაბამისი მიწერილობებით (დროებითი წესების 33-ე მუხლი) გამორიცხულია. დადგენილია, რომ სახელმწიფოს შეტყობინება ადამიანის უფლებათა დარღვევების შესახებ ისევე, როგორც ინდივიდუალური საჩივრები, განიხილება დახურულ სხდომებზე.

კომიტეტის სესიის პროგრამის ფარგლები მოცემულია დროებითი წესების მე-6-10 მუხლებში. პაქტისა და ფაკულტატური ოქმის მიწერილობათა შესაბამისად, გენერალური მდივანი კომიტეტის თავმჯდომარესთან შეთანხმებით ამზადებს უფრო ზუსტ პროგრამას. სესიის დღის წესრიგში გათვალისწინებული უნდა იყოს: ა) საკითხები, რომელთა შეტანის შესახებ კომიტეტმა გადაწყვეტილება წინა სესიის დროს მიიღო; ბ) კომიტეტის ხელმძღვანელობის მიერ შეთავაზებული საქმეები; გ) პაქტის მონაწილე სახელმწიფოს მიერ დაყენებული საკითხები; დ) კომიტეტის წევრის მიერ შეთავაზებული საკითხები; ე) გენერალური მდივნის მიერ წარდგენილი კომიტეტის ფუნქციონირებასთან დაკავშირებული პრობლემები. სესიის მუშაობის დღის წესრიგში ჩართული უნდა იყოს მხოლოდ უმნიშვნელოვანესი და სწრაფად გადასაწყვეტი საქმეები (დროებითი წესების მე-9 მუხლი).

კომიტეტის სხდომის მუშაობისას, ოფიციალური სამუშაო ენებია: ინგლისური, ესპანური, ჩინური, რუსული, ფრანგული. 1984 წლიდან მათ რიცხვს არაბული ენაც მიემატა. სხდომათა ოქმების შედგენა წარმოებს ინგლისურ, ფრანგულ, ესპანურ და რუსულ ენებზე.

პაქტის 39-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, კომიტეტი გადაწყვეტილებებს იღებს დამსწრე წევრთა ხმათა უმრავლესობით. თითოეულ წევრს აქვს ერთი ხმის უფლება. პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ კომიტეტი გადაწყვეტილებას კონსენსუსით იღებდა. გადაწყვეტილების მიღების მეთოდი წარმოადგენდა ერთ-ერთ იმ მცირერიცხოვან პრობლემათაგანს, რამაც კომიტეტის წევრების სხვადასხვა ,,ბლოკებად” გაყოფა გამოიწვია. აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების წარმომადგენლები კონსენსუსს უჭერდნენ მხარს, რომელიც, ერთის მხრივ, სახელმწიფოს მისთვის არასასურველი გადაწყვეტილებებისგან იცავდა, ხოლო, მეორე მხრივ, აღნიშნავდა, რომ ეს ორგანო სახელმწიფოზე მაღლა კი არ იდგა, არამედ ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში სახელმწიფოთა თანამშრომლობას ხელს უწყობდა.

კენჭისყრა ტარდება ღიად - ხელის აწევით. გამონაკლისს წარმოადგენს ის შემთხვევა, როდესაც კომიტეტის წევრი სახელობითი კენჭისყრის ჩატარების სურვილს გამოთქვამს. კენჭისყრა ტარდება ანბანური წესით და მას იწყებს კომიტეტის ის წევრი, რომელიც თავმჯდომარეობს. ფარული კენჭისყრა ეწყობა მხოლოდ კომიტეტის შიდაორგანოების არჩევისას. თუ კენჭისყრის შედეგად ხმები თანაბრად გაიყო, გადაწყვეტილება მიღებულად არ ითვლება. ინდივიდუალური საჩივრის დამამთავრებელ საკონტროლო პროცედურაზე გადაწყვეტილების მიღებისას, კომიტეტის ყოველი წევრი უფლებამოსილია გააკეთოს საკუთარი აზრის შესახებ განცხადება, რომელიც ოქმში შეიტანება. ამასთან, გადაწყვეტილების მიღებისას, საკუთარი აზრის გამოთქმა შეიძლება როგორც კონსენსუსით, ასევე კენჭისყრით.

კომიტეტი მოქმედებს პაქტისა და ფაკულტატური ოქმის საფუძველზე. ერთადერთი ზემდგომი ორგანოა პაქტის მონაწილე სახელმწიფოთა კონფერენცია, რომელიც ირჩევს კომიტეტს. არცერთ დოკუმენტში არ არის აღნიშნული კომიტეტთან მიმართებაში კონფერენციის სხვა უფლებამოსილება. ეს საკითხი პრაქტიკის შემუშავების დროსაც არ განხილულა.

ადამიანის უფლებათა კომიტეტისა და გაეროს ურთიერთობა დამყარებული არ არის გაეროს მიერ კომიტეტის მარტო ფინანსურ და ტექნიკურორგანიზაციულ უზრუნველყოფაზე. უნდა აღინიშნოს, რომ გაერომ შეიმუშავა და მიიღო პაქტი, ხოლო კომიტეტი მის პირმშოს წარმოადგენს. გარდა ამისა, გაერო ინარჩუნებს პაქტის ფუნქციონირებაზე კონტროლს, რამეთუ პაქტში ცვლილებების შეტანის თაობაზე პაქტის მონაწილე სახელმწიფოთა ერთი მესამედის მოთხოვნა გაეროს გენერალურ ასამბლეაზე უნდა დამტკიცდეს (პაქტის 51-ე მუხლი).

პაქტის 45-ე მუხლის თანახმად, „ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს საშუალებით კომიტეტი გაეროს გენერალურ ასამბლეას წარუდგენს ყოველწლიურ მოხსენებას თავისი მუშაობის შესახებ”.⁷ მოცემული ნორმიდან გაურკვეველია, თუ რა უფლებამოსილებას ფლობს (თუკი საერთოდ ფლობს) გენერალური ასამბლეა ამგვარი მოხსენების მიღებასთან დაკავშირებით.

ინდივიდუალურ საჩივართა მექანიზმი მოწესრიგებულია ფაკულტატური ოქმით საერთაშორისო პაქტთან სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ, რომელიც გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ პაქტთან ერთად მიიღო. ფაკულტატური ოქმი წარმოადგენს ცალკე შეთანხმებას, რომელიც ღიაა პაქტის მონაწილე სახელმწიფოსთვის ხელმოსაწერად. სახელმწიფო ვალდებული არ არის მიუერთდეს ფაკულტატურ ოქმს, როდესაც იგი პაქტის რატიფიცირებას მოახდენს. მაგრამ, თუ სახელმწიფო ფაკულტატურ ოქმსაც მიუერთდება, მაშინ „პაქტის მონაწილე სახელმწიფო, რომელიც ამ ოქმის მონაწილე ხდება, აღიარებს კომიტეტის კომპეტენციას მიიღოს და განიხილოს ცნობა მისი იურისდიქციის ქვემდებარე პირებისაგან, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ აღნიშნული მონაწილე სახელმწიფოს მიერ პაქტში მოყვანილი რომელიმე უფლების დარღვევის მსხვერპლი არიან” (ფაკულტატური ოქმის პირველი მუხლი).⁸ 

საერთაშორისო ორგანოს წინაშე დავის წარმოებისას, საკონტროლო პროცედურის მოქმედებაში მოყვანა პიროვნებასა და სახელმწიფოს თანასწორ მდგომარეობაში აყენებს. თავის დროზე, ბევრ სახელმწიფოში ადამიანის საერთაშორისო სამართლის სუბიექტად აღიარება სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტის ხელყოფის ასოციაციას იწვევდა. ამიტომაც, ინდივიდუალური საჩივრის აღიარებას ადამიანის უფლებათა კომისიასა და გაეროს გენერალური ასამბლეის მესამე კომიტეტში პაქტის მომზადების პროცესში დიდი დისკუსიები მოჰყვა. ზოგიერთი სახელმწიფო შეშფოთებული იყო იმ გარემოებით, რომ ინდივიდუალური საჩივრით მიმართვის უფლება შეიძლება პოლიტიკური მიზნებისათვის გამოეყენებინათ. სხვა სახელმწიფოები კი ამტკიცებდნენ, რომ ინდივიდუალური საქმეები, რომელთა მოგვარებაც ეროვნულ დონეზე სავსებით შესაძლებელია, საერთაშორისო ორგანოების განხილვას არ საჭიროებენ. რაც მთავარია, სახელმწიფოებს, მათსა და საკუთარ მოქალაქეებს შორის დავათა საერთაშორისო დონეზე განხილვა, საკუთარი ხელისუფლების პრესტიჟისა და ავტორიტეტის შელახვად მიაჩნდათ. როგორიც არ უნდა იყოს სახელმწიფოს შეშფოთება, ინდივიდუალურ საჩივრებზე საერთაშორისო კონტროლის პროცედურა წარმოადგენს ყველაზე ეფექტურ საშუალებას, რომელიც ადამიანის უფლებათა აღიარებასა და დაცვას უზრუნველყოფს.

1991 წლისათვის ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა განიხილა 300-ზე მეტი ინდივიდუალური საჩივარი. აქედან კომიტეტმა დაახლოებით 150 განიხილა, ნაწილი უარყო ფორმალური მიზეზების გამო, დანარჩენი კი განხილვის პროცესშია.⁹ კომიტეტის მიერ საჩივრის განხილვის პროცედურა სამ სტადიას მოიცავს: 1) საჩივრის რეგისტრაცია; 2) საჩივრის განსახილველად დაშვების საკითხის შესწავლა; 3) საჩივრის განხილვა.

ფაკულტატური ოქმის პირველი მუხლიდან ჩანს, რომ საჩივრებს უშუალოდ კომიტეტი იღებს. ამასთან, კომიტეტის დროებითი წესების 78-ე მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულია, რომ საჩივრის მიღება, რეგისტრაცია და კომიტეტისათვის განსახილველად გადაცემა გაეროს გენერალურ მდივანს ეკისრება. დროებითი წესების 78-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, გენერალური მდივანი ადგენს, სურს თუ არა საჩივრის ავტორს მისი კომიტეტისთვის გადაგზავნა (აუცილებლობის შემთხვევაში შესაბამის შეკითხვას უგზავნის მას), ატარებს რეგისტრაციაში და კომიტეტს საჩივართა სიას, მათი შინაარსის მოკლე მიმოხილვით უგზავნის, საჭიროების შემთხვევაში, კომიტეტის წევრებს შეუძლიათ მიიღონ საჩივრის სრული ტექსტი დამატებით დოკუმენტებთან ერთად.

როგორც წესი, საჩივართა რეგისტრაციასა და აღრიცხვას აწარმოებს ჟენევაში მდებარე გაეროს ადამიანის უფლებათა ცენტრი. ამიტომაც, საჩივრები ჟენევაში უნდა გაიგზავნოს (ადამიანის უფლებათა კომიტეტში გასაგზავნი საჩივრის ნიმუში, მისი შევსების ახსნა-განმარტებითა და გაეროს ადამიანის უფლებათა ცენტრის მისამართით იხილეთ დანართში).

ფაკულტატურმა ოქმმა არ განსაზღვრა საჩივართა განხილვის პროცედურული ნორმები. ნაწილობრივ ეს სიცარიელე კომიტეტის დროებითმა წესებმა გამოასწორა, მაგრამ კომიტეტი პროცედურულ პრობლემათა უმრავლესობას ცალკეულ საქმეთა განხილვისას წყვეტდა, რითაც პრეცედენტულ სამართალს ქმნიდა.

კომიტეტი და მისი მუშა-ორგანოები საჩივრებს განიხილავენ დახურულ სხდომებზე. საჩივართა განხილვისას მონაწილეობის მიღების უფლება არ აქვს კომიტეტის იმ წევრს, რომელიც: 1) პირადად არის დაინტერესებული მოცემული საქმით; 2) ეროვნული სამართლის საფუძველზე მონაწილეობდა რომელიმე ისეთი გადაწყვეტილების მიღებაში, რომელიც კავშირშია მოცემულ საქმესთან. გარდა ამისა, კომიტეტის წევრი უფლებამოსილია საქმის განხილვაში სხვადასხვა მიზეზით მონაწილეობა არ მიიღოს, თუ იგი ამას აუცილებლად მიიჩნევს.

ფაკულტატური ოქმი ითვალისწინებს, რომ კომიტეტი ყოველი საჩივრის შესახებ ატყობინებს ამ ოქმის მონაწილე სახელმწიფოს, რომელიც, მტკიცების თანახმად, არღვევს პაქტის რომელიმე დებულებას. დროებითი წესები კომიტეტს აძლევს მოსამზადებელი პროცესის ფარგლებში სახელმწიფოსთან კონტაქტის დამყარების უფლებას. კერძოდ, კომიტეტს შეუძლია მიმართოს სახელმწიფოს დროებითი ზომების მიღების წინადადებით გამოუსწორებელი ზიანის მიყენების თავიდან ასაცილებლად, რომლის მსხვერპლიც შეიძლება უფლებადარღვეული პირი გახდეს. ამასთან, კომიტეტი ვალდებულია აცნობოს სახელმწიფოს, რომ კომიტეტის შეხედულება დროებითი ზომების მიღებასთან დაკავშირებით კომიტეტის პოზიციაზე არანაირ ზეგავლენას მოახდენს (დროებითი წესების 86-ე მუხლი).

საჩივრის საწყისს ანალიზს აკეთებს კომიტეტის მაქსიმუმ ხუთი წევრისაგან შემდგარი მუშა ჯგუფი. დროებითი წესების 91-ე მუხლის საფუძველზე, მუშა ჯგუფს შეუძლია წინადადებით მიმართოს დაინტერესებულ სახელმწიფოს ან საჩივრის ავტორს დამატებითი ინფორმაციისა და საჩივრის განსახილველად დაშვებაზე შენიშვნების წარდგენის შესახებ. ინფორმაცია შეიცავს ფაქტების აღწერასა და მათ დოკუმენტალურ მტკიცებულებას, ხოლო შენიშვნებში იგულისხმება ყველაფერი, რისი თქმის სურვილიც სახელმწიფოს საჩივრის განსახილველად დაშვებასთან დაკავშირებით აქვს. მუშა-ჯგუფის მიერ ინფორმაციისა და შენიშვნების წარდგენა ზუსტად განსაზღვრულ ვადებში უნდა მოხდეს. მუშა-ჯგუფის ამოცანას ფაკულტატური ოქმის პირველი, მე-2, მე-3 მუხლებისა და მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტის მოთხოვნათა შესაბამისად საჩივრის განსახილველად დაშვების თაობაზე კომიტეტისათვის რეკომენდაციების ფორმულირება წარმოადგენს. კომიტეტი მუშა-ჯგუფის რეკომენდაციების გაცნობის შემდეგ, უფლებამოსილია: 1) გააგრძელოს აუცილებელი ინფორმაციის შეგროვება საჩივრის განსახილველად დაშვებაზე გადაწყვეტილების მისაღებად; 2) მიიღოს გადაწყვეტილება საჩივრის განუხილველად დატოვების შესახებ; 3) მიიღოს გადაწყვეტილება საჩივრის განხილვის თაობაზე.

კომიტეტს შეუძლია მხარეებს მიმართოს მის მიერ განსაზღვრულ ვადაში დამატებითი ინფორმაციისა და შენიშვნების წარდგენის თაობაზე. როგორც წესი, ეს ვადა კომიტეტის მიმართვის მიღების დღიდან ექვს კვირას წარმოადგენს. თუ სახელმწიფო კომიტეტის მიმართვას არ პასუხობს, ეს ხელს არ შეუშლის საჩივრის განსახილველად დაშვებაარდაშვებაზე გადაწყვეტილების მიღებას. იმ შემთხვევაში კი, როდესაც კომიტეტი საჩივრის ავტორისაგან პასუხს არ მიიღებს, იგი წყვეტს საჩივრის განხილვას. პრაქტიკიდან ცნობილია, რომ საჩივრის განსახილველად დაშვების გამოკვლევის პროცესს რამდენიმე თვე, ზოგჯერ კი, უფრო მეტი დროც მიაქვს.

საჩივრის განხილვის საკითხი დამოკიდებულია ფორმალური პირობების შესრულებაზე. კომიტეტის გადაწყვეტილებები საჩივრის განსახილველად დაშვების თაობაზე პრეცედენტულ სამართალს ქმნის, რომელსაც ავსებს და განაზოგადებს ფაკულტატური ოქმი: კომიტეტი თავისი პოზიციის დასასაბუთებლად ხშირად წინა გადაწყვეტილებებს ეფუძნება.

ფაკულტატური ოქმი მხოლოდ ფიზიკურ პირს ანიჭებს ინდივიდუალური საჩივრით მიმართვის უფლებას. აღნიშნული უფლებით არ სარგებლობენ არც პირთა ჯგუფები და არც ორგანიზაციები. ორგანიზაციის ან რომელიმე იურიდიული პირის სტატუსის განხილვისას უნდა განვასხვაოთ ორი შემთხვევა. პირველი, როდესაც ორგანიზაცია საჩივარს თავისი წევრის უფლებების დასაცავად აგზავნის და მეორე, - ორგანიზაცია აგზავნის საჩივარს თავისი წევრის ან მესამე პირის უფლებათა დაცვის მიზნით, რომელიც უფლებათა დარღვევის სავარაუდო მსხვერპლს წარმოადგენს. კომიტეტი პირველი სახის საჩივრებს, როგორც მისთვის მიუღებელს, არასოდეს იხილავდა. რაც შეეხება მეორე სახის საჩივრებს, ადგილი ჰქონდა მსგავსი საჩივრების განსახილველად მიღებას, მაგრამ მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როდესაც ორგანიზაცია უფლებადარღვეულ მესამე პირთა ინტერესების წარმომადგენლის დამადასტურებელ ოფიციალურ მინდობილობას წარადგენდა. კომიტეტი განიხილავს იმ საჩივრებსაც, რომლებიც წარდგენილია ადამიანის უფლებათა დარღვევის მსხვერპლთა ნათესავების მიერ. ამასთან, აუცილებელი არ არის, რომ ისინი იყვნენ ახლო ნათესავები. კომიტეტი მსხვერპლის ქვეშ გულისხმობს ადამიანს, რომელიც მისი უფლებების დამრღვევი სახელმწიფოს გადაწყვეტილებითა და ქმედებით უშუალოდ დაზარალდა.

ფაკულტატური ოქმის პირველი მუხლით განსაზღვრულია, რომ საჩივრის ავტორი უნდა იმყოფებოდეს იმ სახელმწიფოს იურისდიქციის ქვეშ, რომლის წინააღმდეგაცაა იგი მიმართული. კომიტეტმა დაუშვა საჩივრის განხილვა იმ სახელმწიფოს წინააღმდეგ, რომლის დაქვემდებარებაშიც საჩივრის ავტორი მისი უფლებების დარღვევის მომენტში იმყოფებოდა, მაგრამ საჩივრის დარღვევისას სხვა სახელმწიფოს იურისდიქციაში. მსგავს შემთხვევაში კომიტეტმა აღიარა საჩივრის განხილვა სახელმწიფოს წინააღმდეგ, რომლის ავტორიც განხილვის მომენტში არა მარტო სხვა სახელმწიფოში იმყოფებოდა, არამედ მისი მოქალაქეც გახდა. სახელმწიფოს ,,იურისდიქციის ქვეშ ყოფნას” კომიტეტი აღიქვამს არა როგორც ტერიტორიულ, არამედ როგორც პერსონალურ იურისდიქციას. კომიტეტმა სახელმწიფო ადამანის უფლებების დარღვევაში მაშინაც შეიძლება დამნაშავედ მიიჩნიოს, როდესაც მისი უფლებამოსილების განმხორციელებლების მიერ უფლებათა დარღვევა სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე მოხდა.

ფაკულტატური ოქმი ძალაში შედის პაქტის მონაწილე სახელმწიფოს მიერ მისი რატიფიცირების ან მასზე მიერთების დოკუმენტის წარდგენის დღიდან სამთვიანი ვადის გასვლის შემდეგ. ისევე როგორც ფაკულტატური ოქმი, დროებითი წესებიც არ შეიცავს რაიმე კონკრეტულ ვადებს, რომლის განმავლობაშიც კომიტეტისათვის საჩივრის წარდგენა შეიძლება.

კომიტეტი არ იხილავს საჩივრებს, რომლებიც სახელმწიფოს მიერ პაქტთან მიერთებამდე მომხდარ ადამიანის უფლებათა დარღვევებს ეხება. მაგრამ, აღნიშნულ წესთან დაკავშირებით, არსებობს ორი გამონაკლისი. კომიტეტი იღებდა საჩივრის განსახილველად დაშვების შესახებ გადაწყვეტილებას იმ შემთხვევაში, როდესაც ადამიანის უფლებათა დარღვევა შესაბამისი სახელმწიფოს მიერ პაქტზე მიერთების შემდეგაც გრძელდებოდა. აგრეთვე, კომიტეტი განიხილავდა იმ საჩივრებს, რომლებშიც ადამიანის უფლებათა დარღვევის შედეგები შესაბამისი სახელმწიფოსათვის პაქტის ძალაში შესვლის შემდეგაც გრძელდებოდა.

კომიტეტის მიერ პაქტის უკუქცევითი ძალის აღიარებას უნდა მოჰყოლოდა ფაკულტატური ოქმის უკუქცევითი ძალის აღიარებაც. მით უმეტეს, რომ პაქტით განსაზღვრული ადამიანის უფლებების უზრუნველყოფისათვის ფაკულტატური ოქმით გათვალისწინებულ საკონტროლო პროცედურაზე სახელმწიფოს მიერთებას გადამწყვეტი მნიშვნელობა არ აქვს. ადამიანის უფლებათა კომიტეტი ფაკულტატური ოქმის უკუქცევითი ძალის პრინციპს მხოლოდ იმ შემთხვევაში იყენებდა, როდესაც სახელმწიფო ამას თანხმდებოდა. იმის გამო, რომ ამგვარი შემთხვევები ერთეულებია, ფაკულტატური ოქმის უკუქცევითი ძალის გამოყენებაზე კომიტეტის უარი იმ შემთხვევებშიც კი, როდესაც ადამიანის უფლებათა დარღვევას სახელმწიფოსათვის მის ძალაში შესვლამდე რამოდენიმე დღით ან კვირით ჰქონდა ადგილი, არასასურველია ადამიანის უფლებათა დარღვევის მსხვერპლთათვის.

ფაკულტატური ოქმი, მისი შინაარსის მიხედვით, ზუსტად არ განსაზღვრავს საჩივართა განსახილველად დაშვების პირობებს. მე-3 მუხლში ნათქვამია, რომ „კომიტეტს შეუძლია მიუღებლად მიიჩნიოს ამ ოქმის შესაბამისად წარდგენილი ყველა ცნობა, რომელიც ანონიმურია ან, რომელიც, მისი აზრით, არის ასეთი ცნობების წარდგენის უფლების ბოროტად გამოყენება, ან იგი შეუთავსებელია პაქტის დებულებებთან.”¹⁰ მართალია, მოცემული მუხლი საჩივრის განსახილველად დაუშვებლობის ორ მიზეზზე მიუთითებს, მაგრამ კომიტეტს არ განუხილავს საჩივრები ისეთ შემთხვევებში, როდესაც: 1) საჩივარი პაქტით გაუთვალისწინებელ უფლებათა დარღვევას ეხებოდა; 2) საჩივარი ეწინააღმდეგებოდა პაქტს; 3) საჩივარი პაქტის მდგომარეობათა დარღვევას ეხებოდა, მაგრამ მისი მოქმედება მოცემული სახელმწიფოსათვის შეიზღუდა პაქტის რატიფიცირებისას გაკეთებული განცხადებებით; 4) საჩივარი დოკუმენტების გარეშე ან დაუსაბუთებელი იყო; 5) საჩივრის საწყისმა გამოკვლევამ არ დაადასტურა რომელიმე უფლების დარღვევა; 6) საჩივრის საგანს წარმოადგენს დადგენილებანი, რომლებიც, კომიტეტის აზრით, ფაკულტატური ოქმით გათვალისწინებულ საკონტროლო პროცედურას არ ექვემდებარებოდა.

პაქტის მონაწილე სახელმწიფოებმა დაახლოებით 150 დათქმა მიიღეს, რომლებიც მათ იურისდიქციაში არსებულ მდგომარეობათა სამართლებრივ შედეგებს გამორიცხავს ან ზღუდავს. როგორც წესი, დათქმები ეხება უფრო ხშირად მეორეხარისხოვან საკითხებს. დათქმათა უმრავლესობა პაქტის მე-10 და მე-14 მუხლებს ეხება. მე-10 მუხლთან დაკავშირებით, დათქმათა შინაარსს თავისუფლებააღკვეთილ არასრულწლოვანთა და სრულწლოვანთა ციხეში ერთმანეთისგან გამიჯვნა წარმოადგენს. მე-14 მუხლის დათქმები კი, უკავშირდებოდა სახელმწიფოს მიერ უფასო ადვოკატის დანიშვნაზე გარკვეული პერიოდით შეზღუდვას, რაც კვალიფიციური კადრების არარსებობით ან სახელმწიფოს ფინანსური მდგომარეობით იყო გამოწვეული. განსაკუთრებით მრავალრიცხოვანი დათქმები გაკეთდა პაქტის მე-20 მუხლის პირველი პუნქტისადმი, რომელიც ომის ყოველგვარი პროპაგანდის აკრძალვას მოითხოვს იმ თვალსაზრისით, რომ ამგვარი პროპაგანდის აკრძალვას სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვა შეეძლო.

პაქტი არაფერს ამბობს დათქმაზე, ამიტომ, ასეთ შემთხვევაში უნდა ვიხელმძღვანელოთ ვენის კონვენციით საერთაშორისო ხელშეკრულებათა უფლების შესახებ, რომელიც ადგენს, რომ არ შეიძლება შეთანხმების მიზანსა და საგანთან შეუსაბამობაში მყოფ დათქმათა შეტანა. ფაკულტატურმა ოქმმა ადამიანის უფლებათა კომიტეტი სახელმწიფოთა დათქმების გამოკვლევის უფლებამოსილებით არ აღჭურვა. საკონტროლო პროცედურათა განხორციელებისას, კომიტეტის წევრებს არაერთხელ შეუფასებიათ დათქმათა შინაარსი და მოცულობა. ზოგიერთი დათქმა ერთხმად იქნა უარყოფილი. ამიტომაც, დაინტერესებული სახელმწიფოები ზოგჯერ კისრულობდნენ ვალდებულებას მიეღოთ ზომები მათ გასაუქმებლად. მაგრამ ეს არ ცვლის იმ ფაქტს, რომ საჩივრის განსახილველად, დაშვების გამოკვლევისას, კომიტეტი დათქმათა შინაარსით ხელმძღვანელობს.

კომიტეტი ინფორმაციის უკმარისობასთან დაკავშირებულ შემთხვევაში სარგებლობს ფორმულით, რომლის ძალითაც არცერთი ფაქტი არ მეტყველებს იმის შესახებ, რომ საჩივრის ავტორი პაქტით გათვალისწინებული რომელიმე უფლების დარღვევის მსხვერპლს წარმოადგენს. ასე, რომ კომიტეტი საჩივრის განუხილველობას უსაფუძვლობის გამო რომელიმე უფლების დაურღვევლობით ასაბუთებს.

კომიტეტი საჩივრის განსახილველად დაშვების გამოკვლევის სტადიაზე არ აანალიზებს მას სრულყოფილად. საჩივრის შინაარსის საწყისი ანალიზი აუცილებელია იმის დასადგენად, წარმოადგენს თუ არა მასში ჩამოყალიბებული ბრალდებები პაქტის მოთხოვნათა დარღვევას. კომიტეტი უნდა ფლობდეს საჭირო რაოდენობის ინფორმაციას, მაგრამ საჩივრის ავტორმა საკონტროლო პროცედურის ამ სტადიაზე არ უნდა დაიწყოს იმის მტკიცება, ჰქონდა თუ არა ადგილი პაქტის დარღვევას. ამიტომაც, ფორმალურ პირობათა თვალსაზრისით საჩივრის გამოკვლევისას, რომელთა შესრულებაც საჩივრის განსახილველად მიღებას განაპირობებს, კომიტეტი ერთდროულად პაქტის მოთხოვნათა ინტერპრეტაციას ახდენს.

საჩივართა განსახილველად მიუღებლობის მიზეზი, ფაკულტატური ოქმის მე-3 მუხლის თანახმად, შეიძლება გახდეს საჩივრის წარდგენის უფლების ბოროტად გამოყენება. ამ გამონათქვამის მნიშვნელობა ნორმატიულად არ არის განსაზღვრული, თეორიაში კი მოცემულია მისი სხვადასხვანაირი ახსნა. მაგალითისათვის, დავასახელოთ რამდენიმე შემთხვევა: საჩივრის შინაარსი ცილისმწამებლურ ხასიათს ატარებს სახელმწიფოსთან მიმართებაში; საჩივრის ავტორი ყალბ ჩვენებებს იძლევა კომიტეტის განზრახ დაბნევის მიზნით; საჩივრის ავტორი უსაფუძვლოდ ცდილობს საკონტროლო მექანიზმის გამოყენებას. კომიტეტის პრაქტიკაში არც ისე ბევრი მაგალითი ყოფილა, როცა საჩივარი საჩივრის წარდგენის უფლების ბოროტად გამოყენების მიზეზით არ განუხილავთ.

კომიტეტი უნდა დარწმუნდეს, რომ წარდგენილი საქმე იმავდროულად არ განიხილება სხვა საერთაშორისო ორგანოს მიერ. საჩივრის რეგისტრაციის სტადიაზე გენერალურ მდივანს შეუძლია კითხვით მიმართოს ავტორს, ხომ არ განიხილება იგივე საჩივარი სხვა რომელიმე საერთაშორისო ორგანოს მიერ, რომელიც მის განხილვასა და გადაწყვეტაზე უფლებამოსილია (დროებითი წესების მე-80 მუხლის პირველი პუნქტი). ანალოგიურად მოქმედებს კომიტეტიც საჩივრის განსახილველად დაშვების გამოკვლევის სტადიაზე (დროებითი წესების 90-ე მუხლის პირველი პუნქტი).

იმის დადგენა, განიხილება თუ არა მოცემული საქმე სხვა საერთაშორისო ორგანოს მიერ, ორგვარად ხდება. პირველ რიგში, კომიტეტი საკუთარი ინიციატივით უშუალოდ ამყარებს კავშირს საერთაშორისო ორგანოსთან და არკვევს მსგავსი საქმის მის განსახილველად წარდგენის ფაქტის არსებობას. აგრეთვე, კომიტეტი საჩივრის ავტორისაგან მიღებული ინფორმაციის შედეგად იწყებს ზემოჩამოთვლილ მოქმედებათა განხორციელებას.

ზოგიერთმა სახელმწიფომ პაქტის რატიფიცირებისას მიიღო დათქმა იმის შესახებ, რომ ერთი და იგივე საქმე სხვა საერთაშორისო ორგანოს განხილვის საგანი არ გამხდარიყო. ამგვარი დათქმები სცილდება ფაკულტატური ოქმის მოთხოვნებს და გამორიცხავს იმ საქმის განხილვას, რომელიც მოცემული დროისათვის საერთაშორისო ორგანოების განხილვის საგანს წარმოადგენს. ამგვარი დათქმები, პირველ რიგში, ევროსაბჭოს წევრმა სახელმწიფოებმა გააკეთეს, რომლებიც შეშფოთდნენ იმ ფაქტით, რომ ადამიანის უფლებათა კომიტეტი ადამიანის უფლებათა ევროპულ კომისიასთან მიმართებაში ერთგვარ სააპელაციო ინსტანციად გადაიქცეოდა.

კომიტეტი პატივს სცემდა სახელმწიფოთა დათქმებს მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როდესაც ლაპარაკი იყო „ერთი და იგივე საქმეზე”. უნდა აღინიშნოს, რომ კომიტეტის მიერ გამონათქვამი „ერთი და იგივე საქმე” აღიქმება, როგორც ერთი და იგივე შინაარსის საქმე, რომელსაც ერთი და იგივე ავტორი ჰყავს. ამ ორი ნიშნის ერთდროულად არსებობისას, კომიტეტი იღებდა გადაწყვეტილებას საჩივრის განსახილველად დაუშვებლობის შესახებ. იმ შემთხვევაში, როდესაც იმავე საჩივარს ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიის მიერ განხილვის შემდეგ კომიტეტს სხვა ავტორი წარუდგენდა, კომიტეტი იხილავდა მას. კომიტეტის მიერ საჩივრის განხილვის წინაღობას არ წარმოადგენს არასამთავრობო ორგანიზაციების (მაგალითად, საერთაშორისო ამნისტიის, წითელი ჯვრის კომიტეტის) მიერ იგივე საჩივრის პარალელურად განხილვა.

ფაკულტატური ოქმის თანახმად, საჩივრის განსახილველად დაშვების ერთ-ერთ მთავარ წინაპირობას უფლებათა დაცვის შიდასახელმწიფოებრივი საშუალებების ამოწურვა წარმოადგენს. ამ მიზეზით კომიტეტმა ბევრი საჩივარი არ განიხილა. ამიტომაც, საზოგადოების თვალსაზრისით, აღნიშნული პირობა კომიტეტისთვის მისამართად ყველაზე დიდი წინაღობაა. ამ მოთხოვნის მიზანია სახელმწიფოს ავტორიტეტის შენარჩუნება და კომიტეტის კონტროლის ეროვნული ინსტიტუტების დამხმარე საშუალებად განხილვა. მოცემული პირობა სახელმწიფოს დადგენილი კანონმდებლობით, სასამართლოებისა და ადმინისტრაციული პროცედურების მეშვეობით ადამიანის უფლებათა დარღვევის თავიდან აცილების საშუალებას მისცემს.

ადამიანის უფლებათა კომიტეტის კომპეტენციისა და გადაწყვეტილების ანალიზისას, უნდა გავითვალისწინოთ ის გარემოება, რომ პაქტის მონაწილე სახელმწიფო ორმაგ როლში გვევლინება. ერთის მხრივ, იგი პაქტით გათვალისწინებული უფლებების განმახორციელებელია, ხოლო მეორე მხრივ, თვით სახელმწიფო უქმნის საფრთხეს ადამიანის უფლებებს და წარმოადგენს კომიტეტის განსახილველად წარდგენილი საჩივრის ობიექტს. პაქტი ავალდებულებს სახელმწიფოს შესაბამისი სამართლებრივი დაცვის საშუალებების არსებობა შიდაკანონმდებლობით უზრუნველყოს, რათა პაქტით გათვალისწინებული უფლებების დარღვევის დროს მოქალაქეს მათი აღდგენის შესაძლებლობა ჰქონდეს.

დაცვის საშუალებების ამოწურვის წესი კომიტეტს უსაფუძვლო საჩივრების მოზღვავებისაგან იცავს. კომიტეტი თავის გამგებლობაში იტოვებს ინდივიდის განკარგულებაში არსებული სააპელაციო საშუალებების მოქმედების შესაძლებლობის შეფასების უფლებას. თუ სახელმწიფო აპელაციის შიდასაშუალებების გამოყენებისა და მოქმედების შესაძლებლობის შესახებ ახსნა-განმარტებას არ წარადგენს, კომიტეტი უშვებს საკითხს განსახილველად.

დაცვის შიდასაშუალებების ამოწურვის მოთხოვნა კომიტეტის მიერ საჩივრის დაშვებაარდაშვებისა და განხილვისათვის ფორმალური საფუძველია. ამიტომაც, თუ კომიტეტი საჩივარს აღნიშნული საფუძვლით არ იღებს, დაცვის შიდასაშუალებების (უშედეგოდ) ამოწურვის შემდეგ, შესაძლებელია კომიტეტისათვის საჩივრის ხელახლა გაგზავნა.

საჩივრის განსახილველად მიღებაზე კომიტეტის გადაწყვეტილებით მთავრდება საკონტროლო პროცესის პირველი სტადია. საჩივრის ძირითადი შინაარსის განხილვა დაინტერესებული სახელმწიფოსათვის მიღებული გადაწყვეტილების შესახებ ცნობების მომენტიდან იწყება. ფაკულტატური ოქმის მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, ,,შეტყობინების მიმღები სახელმწიფო ექვსი თვის მანძილზე წარუდგენს კომიტეტს წერილობით განმარტებებს ან განცხადებებს, სადაც განმარტებული იქნება ეს საკითხი და ნებისმიერი ღონისძიება, თუ ასეთს ადგილი ჰქონდა, რომელიც ამ სახელმწიფოს მიერ შეიძლება მიღებული იყო”.¹¹ კომიტეტი სახელმწიფოს შინაარსის გარდა, ყველა შეგროვილ დოკუმენტს გადასცემს, რომლებსაც შეიძლება შემდგომი პროცესისათვის მნიშვნელობა ჰქონდეთ.

კომიტეტს მხოლოდ საჩივრის განსახილველად დაუშვებლობაზე შეუძლია მიიღოს გადაწყვეტილება დაინტერესებული სახელმწიფოს ინფორმირების გარეშე, თუ საჩივარი პაქტის მოთხოვნებს არ პასუხობს. ყველა სხვა შემთხვევაში სახელმწიფო საქმის კურსში უნდა იყოს მიმდინარე პროცესების შესახებ.

კომიტეტი, დაინტერესებული სახელმწიფოსათვის საჩივრისა და მისი განხილვის შესახებ მიღებული გადაწყვეტილების გადაგზავნისას, როგორც წესი, აყალიბებს კითხვებს, რომლებზეც პასუხს ელოდება. კომიტეტი აღიარებს პრინციპს - „მოდით მოვუსმინოთ მეორე მხარესაც”. ეს იმას ნიშნავს, რომ ექვსი თვის განმავლობაში, რომლის დროსაც სახელმწიფომ ახსნა-განმარტება უნდა წარადგინოს, საჩივრის ავტორსაც შეუძლია დამატებითი ინფორმაციისა და შენიშვნების გაგზავნა. აღნიშნული პრინციპი სამართლებრივად არც პაქტის და არც დროებითი წესების მიერ არის მოგვარებული. ზოგიერთი სახელმწიფო, განხილვის სტადიაში მყოფ საჩივრებთან დაკავშირებით, ამტკიცებდა, რომ კომიტეტი უფლებამოსილი არ იყო მუდმივი ურთიერთობა ჰქონოდა როგორც საჩივრის ავტორთან, ასევე ადამიანის უფლებათა დარღვევის სავარაუდო მსხვერპლთან. კომიტეტის კატეგორიული მოთხოვნით, საჩივრის ავტორს არა მარტო სახელმწიფოს მიერ წარდგენილი ახსნა-განმარტებების კომენტირება შეეძლო, არამედ ისიც, რომ საჩივრის ავტორთან კონტაქტი საკონტროლო პროცედურის მოქმედების მთავარ პირობას წარმოადგენდა.

საჩივრის ავტორს, ყველა შემთხვევაში, სახელმწიფოს ახსნა-განმარტებისა და მისდამი თავისი მიდგომის განსაზღვრის უფლება აქვს. როგორც ჩანს, კომიტეტმა უნდა იზრუნოს ორი პრინციპის (,,მოდით მოვუსმინოთ მეორე მხარესაც” და პროცედურის მოქმედების შესაძლებლობა) გამოყენებისას თანასწორობის შენარჩუნებაზე. ამიტომაც, კომიტეტი ყოველთვის განსაზღვრავს იმ ვადას, რომლის განმავლობაშიც საჩივრის ავტორმა სახელმწიფოს ახსნა-განმარტებასთან დაკავშირებით დამატებითი ინფორმაცია უნდა წარადგინოს.

ფაქტობრივი გარემოებების დადგენა ხდება მიმოწერის საშუალებით. კომიტეტს დღემდე არ გაუანალიზებია ზეპირი გამოძიების ჩატარების მიზანშეწონილობა. ფაკულტატური ოქმით არ არის განსაზღვრული, თუ რომელი ფორმით (ზეპირი ან წერილობითი) უნდა მოხდეს ფაქტობრივ გარემოებათა დადგენა. შესაბამისად, არავითარი დაბრკოლება არ არსებობს, რომ კომიტეტმა მომავალში ზეპირი გამოძიება აწარმოოს.

კომიტეტი საქმეებს იხილავს დახურულ სხდომებზე. აღნიშნულის მიზანს უსაფუძვლო ბრალდებისაგან, სახელმწიფოს საერთაშორისო ავტორიტეტის დაცვა წარმოადგენს რომელიც საჩივრის წარდგენის უფლების ბოროტად გამოყენების შედეგია. ამას გარდა, კომიტეტის წევრებს წყნარი დისკუსიისა და აზრის თავისუფლად გამოთქმის საშუალება ეძლევათ. ინფორმაცია საჩივრის განხილვის თაობაზე ქვეყნდება.

იმ პერიოდში, რომელსაც სახელმწიფო ახსნა-განმარტებების წარსადგენად ფლობს, მას შეუძლია აღადგინოს პირის დარღვეული უფლებები ან მოსპოს ამგვარი დარღვევების შედეგები. ასეთ შემთხვევაში კომიტეტი იღებს გადაწყვეტილებას საქმის დამთავრებაზე, ხოლო პროცესის შეჩერების თაობაზე, როდესაც საჩივრის ავტორი თავისუფლებააღკვეთილი პირია. ამასთან, დაინტერესებული სახელმწიფოს დუმილს შედეგად არ მოჰყვება პროცესის შეჩერება.

ფაკულტატური ოქმი კომიტეტის კომპეტენციად არ ცნობს ფაქტების გამოკვლევას. კომიტეტი საჩივრებს ცალკეული პირებისა განიხილავს და დაინტერესებული სახელმწიფოს მიერ მისთვის წარდგენილი ყველა წერილობითი მონაცემების გათვალისწინებით (ფაკულტატური ოქმის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი). შესაბამისად, მტკიცებულებების მთელი სიმძიმე ორივე მოდავე მხარეზეა დაკისრებული.

საჩივრის ავტორმა უნდა დაასაბუთოს წაყენებული ბრალდებები. კომიტეტი ითვალისწინებს, რომ საჩივრის ავტორსა და სახელმწიფოს ყოველთვის თანასწორად არ შეუძლიათ მოიპოვონ საჭირო ინფორმაცია. იმ შემთხვევაში, როდესაც საჩივრის ავტორმა მის მიერ წაყენებული ბრალდებები სათანადოდ ვერ დაამტკიცა, ხოლო საქმის გარემოებათა შემდგომი გარკვევა უშუალოდ დამოკიდებულია იმ ინფორმაციაზე, რომელსაც სახელმწიფო ფლობს, და იგი წარდგენილი არ არის, საჩივარი შეიძლება მიჩნეულ იქნას სამართლიანად. თუ ავტორის ბრალდებები მოწმეთა ჩვენებებზეა დამოკიდებული, ხოლო დანარჩენი ინფორმაცია სახელმწიფოს ხელთ არის და ეს უკანასკნელი მას დროულად არ წარადგენს, კომიტეტს შეუძლია საჩივარი საფუძვლიანად ცნოს.

საჩივრის ძირითადი შინაარსის განხილვის ეტაპი ადამიანის უფლებათა დარღვევის საკითხზე კომიტეტის დასკვნის ჩამოყალიბებით მთავრდება, რომელიც ფაკულტატურ ოქმში ,,შეხედულებად” იწოდება. ფაკულტატური ოქმის პროექტზე მუშაობისას გამოითქვა მოსაზრება, კომიტეტი აღეჭურვათ ადამიანის უფლებათა დარღვევის დადასტურების შემთხვევაში სახელმწიფოთა მისამართით ბრალდების ფორმულირების კომპეტენციით. მაგრამ აშკარა იყო კომიტეტისათვის სასამართლოსმაგვარი უფლებამოსილებების მიუცემლობისა და მისი, როგორც არა ადამიანის უფლებების ხელშემწყობ ორგანოდ, არამედ, როგორც ადამიანის უფლებათა დამცველის განხილვის სურვილი.

ფაკულტატური ოქმი არ განსაზღვრავს კომიტეტის მიერ ,,შეხედულების” მიღების პროცედურას. ამიტომაც, უნდა მივმართოთ პაქტის 39-ე მუხლის მე-2 პუნქტს, რომელიც ადგენს, რომ კომიტეტი გადაწყვეტილებას იღებს ხმათა უმრავლესობით. დროებით წესებში აღნიშნულია, რომ კომიტეტის ყოველ წევრს უფლება აქვს მოითხოვოს საკუთარი განსაკუთრებული აზრის კომიტეტის შეხედულებასთან მიერთება და აღნიშნულის ინდივიდისა და დაინტერესებული სახელმწიფოსათვის ცნობება.

პაქტის ინტერპრეტაციისთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს საქმის ძირითადი შინაარსის განხილვასთან დაკავშირებულ მოსაზრებებს. ხშირია შემთხვევები, როდესაც განსაკუთრებულ აზრს კომიტეტის რამდენიმე წევრი აწერს ხელს. იყო შემთხვევები, როდესაც რამდენიმე განსაკუთრებული აზრი ყალიბდებოდა. კომიტეტის წევრები, რომლებიც სხვადასხვა კულტურისა და სამართლებრივი სისტემის წარმომადგენლები არიან, სხვადასხვაგვარად განმარტავენ პაქტის ცალკეულ მოთხოვნებს.

კომიტეტის შეხედულების შემცველი დოკუმენტი საკმაოდ ფართო მოცულობისაა და ითვალისწინებს: საჩივრის შინაარსს; მხარეთა და კომიტეტის მოქმედებას საჩივრის განსახილველად დაშვების გამოკვლევის ეტაპზე; იმ ფაქტების გარკვევისა და აღდგენის პროცესის მიმდინარეობას, რომელთაც კომიტეტი დასაბუთებულად მიიჩნევს. საბოლოოდ, კომიტეტი აყალიბებს თავის შეხედულებას იმის თაობაზე, წარმოადგენენ თუ არა დადგენილი ფაქტები პაქტის მოთხოვნილებათა დარღვევას და სთავაზობს სახელმწიფოს წინადადებებს უფლებათა დარღვევის დადგენის შემთხვევაში შესაბამისი ზომების მიღებაზე. კომიტეტს შეუძლია აღიაროს, რომ გამოკვლევები პაქტით გათვალისწინებული უფლებების დარღვევაზე არ მიუთითებს. კომიტეტის შეხედულება საბოლოოა და არც ავტორსა და არც სახელმწიფოს არ აქვთ მისი გასაჩივრების უფლება. იმ შემთხვევაში, თუ კომიტეტი აღიარებს, რომ სახელმწიფომ ადამიანის უფლებები დაარღვია, იგი ადგენს ადგენს გასაჩივრებული ქმედებების ან ფაქტებისა და პაქტის დარღვეულ უფლებათა ჩამონათვალს. კომიტეტის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებს შედეგად დარღვეული უფლებების აღდგენა, დარღვევის შედეგების თავიდან აცილება ან კომპენსაციის მიღება მოჰყვება. ზოგჯერ კომიტეტი აშკარად მიუთითებს ზარალის ანაზღაურების აუცილებლობაზე.

კომიტეტი თავის შეხედულებას საკმაოდ კატეგორიულად აყალიბებს, მაგრამ მისი გადაწყვეტილების შესრულება სახელმწიფოსათვის სავალდებულო არ არის. კომიტეტის კომპეტენციას არ მიეკუთვნება თავის გადაწყვეტილებებზე მეთვალყურეობა და სახელმწიფოს მიერ შეთავაზებული ზომების მიღებაზე გამოკვლევის ჩატარება. ფაკულტატური ოქმი ითვალისწინებს დაინტერესებული სახელმწიფოსა და საჩივრის ავტორისათვის მხოლოდ შეხედულების გადაცემას.

ზემოთქმულის მიუხედავად, კომიტეტი შეზღუდული უფლებამოსილების ფარგლებშიც ცდილობს თავის გადაწყვეტილებათა განხორციელებას. კომიტეტი, თავისი არსებობის პირველ წლებში, სახელმწიფოსათვის გადაწყვეტილების გადაცემისას, ამ უკანასკნელს ურთავდა წერილს, რომელშიც სახელმწიფოს გადაწყვეტილების შესრულებაზე ინფორმაციის გაგზავნას სთხოვდა. ამგვარი წერილი არ წარმოადგენდა შეხედულების შემადგენელ ნაწილს. 1991 წლიდან აღნიშნულმა წესმა ცვლილებები განიცადა. კომიტეტმა მიიღო გადაწყვეტილება სახელმწიფოს მიერ შეხედულებით გათვალისწინებული წინადადებების შესრულებაზე სპეციალური მონიტორინგის სისტემის დაწესების შესახებ. აღნიშნული გადაწყვეტილების თანახმად, წერილი, სახელმწიფოს მიერ მოთხოვნათა შესრულების შესახებ ინფორმაციის გაგზავნაზე, გახდა შეხედულების შემადგენელი ნაწილი. განისაზღვრა ვადა (არა უმეტეს 180 დღისა), რომლის განმავლობაშიც სახელმწიფომ შეხედულების რეკომენდაციათა შესრულების შესახებ ინფორმაცია უნდა გაგზავნოს.

კომიტეტმა გადაწყვიტა, რომ დაინტერესებულმა სახელმწიფომ თავის პერიოდულ მოხსენებებში უნდა ჩართოს შესაბამისი ახსნა-განმარტებები. კომიტეტი ნიშნავს სპეციალურ წარმომადგენელს, რომელიც სახელმწიფოსთან მუდმივად არის კონტაქტში და რომლისგანაც კომიტეტის შეხედულებაში მოცემული წინადადებების შესრულებაზე ინფორმაციას ელოდებიან. კომიტეტი თავის შეხედულებებს ცალკეულ საქმეებზე რთავს გაეროს ყოველწლიურ მოხსენებებში. მოხსენება ქვეყნდება და ცნობილი ხდება საერთაშორისო საზოგადოებრიობისათვის. 1991 წლიდან დაწყებული სისტემატიურად ქვეყნდება კომიტეტის მიმართვებზე სახელმწიფოთა პასუხები.

გენერალური ასამბლეის ინტერესი ადამიანის უფლებათა კომიტეტისადმი ყოველწლიურად იზრდება და მხოლოდ შენიშვნებისა და წინადადებების გამოხატვით არ შემოიფარგლება. სულ უფრო ხშირად ისმის საკითხი ცალკეულ კონტროლის საშუალებათა და მათ შორის, ადამიანის უფლებათა კომიტეტის ჰარმონიულობის შესახებ. გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტი აღიარებულია ადამიანის უფლებათა დაცვის უნივერსალური სისტემის ერთ-ერთ მთავარ ელემენტად, რასაც ხელი შეუწყო სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ და მისი ფაკულტატური ოქმის ერთხმად მიღებამ.¹²

ინდივიდუალური საჩივარი

8-14 avenue de la Paix,
1211 Geneva 10, Switzerland

თარიღი _____________________

ადამიანის უფლებათა ცენტრთან არსებული ადამიანის უფლებათა კომიტეტი გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ბიურო

საჩივარი განკუთვნილია ფაკულტატური ოქმის „სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ” საერთაშორისო პაქტთან შესაბამისობის მდგომარეობასთან განსახილველად.

I. ინფორმაცია საჩივრის ავტორზე:

გვარი _________________________________________________________________________

სახელი/სახელები ______________________________________________________________

ეროვნება ______________________________________________________________________

პროფესია______________________________________________________________________

დაბადების თარიღი და ადგილი _________________________________________________

მისამართი ____________________________________________________________________

სანდო მისამართი კორესპონდენციისათვის (თუ განსხვავდება საცხოვრებლის მისამართისაგან)

______________________________________________________________________________

მოცემული საჩივარი წარმოადგენს:¹³

ა) ქვემოთ მოყვანილი ერთი ან რამდენიმე უფლების დარღვევის მსხვერპლის საჩივარს

______________________________________________________________________________

ბ) სავარაუდო მსხვერპლის (მსხვერპლთა) წარმომადგენლის საჩივარს

______________________________________________________________________________

გ) მესამე პირის საჩივარს _______________________________________________________

იმ შემთხვევაში, თუ გადახაზულია

„გ)“ პუნქტი, საჩივრის ავტორმა უნდა განმარტოს: რა სტატუსით სარგებლობს იგი მსხვერპლის (მსხვერპლთა) ინტერესების წარმოდგენისას (მაგალითად, მსხვერპლის ნათესავია, თუ პირადი კავშირი აქვს მასთან)

______________________________________________________________________________

(2) რა მიზეზი უშლის ხელს მსხვერპლს პირადად საჩივრის წარდგენაში

______________________________________________________________________________

II. ინფორმაცია სავარაუდო მსხვერპლზე (თუ იგი არ ემთხვევა საჩივრის ავტორზე მოცემულ ინფორმაციას);¹⁴

გვარი ________________________________________________________________________

სახელი/სახელები _____________________________________________________________

ეროვნება _____________________________________________________________________

პროფესია ____________________________________________________________________

დაბადების თარიღი და ადგილი ________________________________________________

საცხოვრებლის ან ადგილსამყოფელის მისამართი ________________________________

III. სახელმწიფო, რომლის წინააღმდეგაც მიმართულია საჩივარი. „სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ“ საერთაშორისო პაქტის დარღვეული მუხლები. ეროვნული სააპელაციო ინსტანციები

„სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ“ საერთაშორისო პაქტისა და ფაკულტატური ოქმის მონაწილე სახელმწიფოს დასახელება, რომლის წინააღმდეგაც მიმართულია საჩივარი

______________________________________________________________________________

,,სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ“ საერთაშორისო პაქტის მუხლები, რომლებიც სავარაუდოდ დაირღვა

______________________________________________________________________________

სავარაუდო მსხვერპლის (მსხვერპლთა) მიერ ან მათი სახელით განხორციელებული ღონისძიებები გადაწყვეტილების გასაჩივრების ეროვნული საშუალებების ამოწურვის მიზნით (რომელ სასამართლოში ან სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოში მოხდა გასაჩივრება, როდის და რა შედეგებით დამთავრდა - შეძლებისდაგვარად დაურთეთ საქმესთან დაკავშირებული ყველა სასამართლო ან ადმინისტრაციული გადაწყვეტილებების ასლები)

______________________________________________________________________________

თუ გასაჩივრების ყველა ეროვნული საშუალება გამოყენებული არ არის, ახსენით ამის მიზეზი

______________________________________________________________________________

IV. სხვა საერთაშორისო პროცედურები. წარდგენილი ხომ არ ყოფილა წინამდებარე საქმე სხვა დავათა გამომკვლევ ან გადამწყვეტ სხვა საერთაშორისო პროცედურის ჩარჩოებში განსახილველად? დადებითი პასუხის შემთხვევაში, დააკონკრეტეთ როდის და რა შედეგებით დასრულდა განხილვა

______________________________________________________________________________

V. საჩივარში ასახული საქმის ფაქტიური გარემოებანი. ფაქტების დაწვრილებითი აღწერა, რომლებიც სავარაუდო დარღვევას ან დარღვევებს წარმოადგენს, შესაბამისი თარიღების მითითებით.¹⁵

______________________________________________________________________________

თარიღი და საჩივრის ავტორის ხელმოწერა

__________________

1. Рагозин Н. П., Буроменский М. Б. - ,,Как защитить свои права? - Международные механиэмы защити прав человека,“ Донецк 1997, стр. 6

2. საქართველოს იუსტიციის საბჭო - ,,საქართველოს კანონები; ადამიანის უფლებათა შესახებ საერთაშორისო აქტები და კონვენციები,“ გვ.473, თბ. 1998

3. იგივე, გვ.469

4. იგივე, გვ.470

5. Рагозин Н. П., Буроменский М. Б. - ,,Как защитить свои права? - Международные механиэмы защити прав человека,“ Донецк 1997, стр. 8

6. იგივე, გვ.10

7. იგივე, გვ.13

8. საქართველოს იუსტიციის საბჭო - ,,საქართველოს კანონები; ადამიანის უფლებათა შესახებ საერთაშორისო აქტები და კონვენციები,“ გვ.482, თბ. 1998

9. Рагозин Н. П., Буроменский М. Б. - ,,Как защитить свои права? - Международные механиэмы защити прав человека,“ Донецк 1997, стр. 20

10. საქართველოს იუსტიციის საბჭო - ,,საქართველოს კანონები; ადამიანის უფლებათა შესახებ საერთაშორისო აქტები და კონვენციები,“ გვ.483, თბ. 1998

11. იგივე, გვ.483

12. Рагозин Н. П., Буроменский М. Б. - ,,Как защитить свои права? - Международные механиэмы защити прав человека,“ Донецк 1997, стр. 37

13. გადახაზეთ შესაბამის პუნქტი ან პუნქტები

14. თითოეული მსხვერპლი დასახელდეს ინდივიდუალურად და დაემატოს იმდენი გვერდი, რამდენიც ყველა მსხვერპლის დასასახელებლად იქნება საჭირო

15. დაურთეთ იმდენი გვერდი, რამდენიც იქნება საჭირო

ნიკოლოზ ლეგაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

მსოფლიოში პირველი სახელმწიფოების შექმნისთანავე დამყარდა სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობანი, რომლებიც გარკვეული ქცევის წესებით რეგულირდებოდა. ეს ქცევის წესები, ანუ ნორმები, ვითარდებოდა და მტკიცდებოდა სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობათა განვითარებასა და განმტკიცებასთან ერთად.

ამგვარად, კაცობრიობის განვითარების ყველა ეტაპზე, მას შემდეგ, რაც სახელმწიფოები ყალიბდებოდნენ, მოქმედებს სათანადო, ამ სახელმწიფოებისთვის სავალდებულო ქცევის წესები. მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფოების ქცევის ყველა წესი არ ატარებს სამართლებრივ ხასიათს და სამართლის განსაკუთრებულ სისტემას და საერთაშორისო სამართალს არ განეკუთვნება.

მხოლოდ ნორმებს, ანუ ქცევის წესებს, რომლებიც სახელმწიფოების ან სხვა სუბიექტების ურთიერთშეთანხმების საფუძველზე იქმნება, და რომელთა შესრულების უზრუნველყოფა თვით სახელმწიფოების, ასევე სხვა სუბიექტების მიერ ინდივიდუალურად ან კოლექტიურად ხდება, ეწოდება საერთაშორისო სამართალი.

საერთაშორისო სამართალში უძველესი დროიდან არსებობდა ნორმები, რომლებიც საერთაშორისო ურთიერთობების პროცესში წარმომადგენლობის უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების დაცვის მიზნით, სახელმწიფოს წარმომადგენლებს ან მათ ორგანოებს შორის ოფიციალურ ურთიერთობებს არეგულირებდა.

საუკუნეების განმავლობაში ამ ნორმებმა თანდათანობით შედარებით მყარი და დამოუკიდებელი საგნობრივი რეგულირების ერთობა შექმნა, რომელიც დღეისათვის, კოდიფიკაციისა და პროგრესული განვითარების თვალსაზრისით, საერთაშორისო სამართლის ერთ-ერთ მოწესრიგებულ დარგს წარმოადგენს.

დიპლომატიური სამართალი არის საერთაშორისო სამართლის უძველესი დარგი, ეს არის საერთაშორისო სამართლის სუბიექტების დიპლომატიური მოღვაწეობის შედეგი, რომელიც, თავის მხრივ, დიპლომატიური სამართლის საფუძველზე ხორციელდება.

დიპლომატიური მოღვაწეობა წარმოადგენს სახელმწიფოს საგარეო ფუნქციების განხორციელების საშუალებას და განსაზღვრავს მის შინაარსს, სახელმწიფოს საგარეო პოლიტიკის ერთ-ერთ ძირითად მიმართულებას.

დიპლომატიური მოღვაწეობა არის უფრო ნაკლებისმომცველი ვიდრე საგარეო პოლიტიკა, რადგანაც დიპლომატიური მოღვაწეობის ქვეშ საერთაშორისო სამართლის სუბიექტების მხოლოდ საგარეო ურთიერთობის ორგანოების სახელმწიფოს ფარგლებს გარეთ მოღვაწეობა იგულისხმება. სახელმწიფოს, როგორც საერთაშორისო სამართლის და საერთაშორისო ურთიერთობების სუბიექტის არსებობა შეუძლებელია სხვა საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებთან საგარეო კავშირების გარეშე. საგარეო კავშირების აუცილებლობა მოითხოვს ამ კავშირების აპარატის შექმნას და საერთაშორისო სამართლის მეშვეობით ამ კავშირების რეგულირებას.

საერთაშორისო სამართლის სუბიექტების დიპლომატიური მოღვაწეობის ფორმას წარმოადგენს სხვადასხვა სახის უშუალო მოლაპარაკებები, საერთაშორისო ხელშეკრულებების და შეთანხმებების მომზადება და დადება, დიპლომატიური მიწერ-მოწერა, ყოველდღიური წარმომადგენლობა, საერთაშორისო ორგანიზაციებში მონაწილეობის მიღება, პრესაში ხელისუფლების პოზიციის გამოქვეყნება, ოფიციალური ინფორმაციის პუბლიკაცია, საერთაშორისო აქტებისა და დოკუმენტების ოფიციალური გამოცემა და სხვა.

საერთაშორისო სამართლის სუბიექტებს შორის ურთიერთობების განვითარებით შეიძლება წარმოიშვას დიპლომატიური მოღვაწეობის ახალი ფორმები, ამის შედეგად კი, - ახალი ნორმები, რომლებიც ამ მოღვაწეობას რეგულირებას გაუწევს, თვითონ ნორმების წარმოქმნის პროცესი კი უნდა შეესაბამებოდეს საერთაშორისო სამართლის ძირითად პრინციპებს და მოქმედებდეს დიპლომატიური სამართლის ჩარჩოებში.

დღეისათვის აღმოჩენილი წყაროები გვიჩვენებს, რომ უკვე ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მეორე ათასწლეულში ეგვიპტის ფარაონები, ბაბილონის, სირიის, ხეთების და სხვა სახელმწიფოების მეფეები აქტიურ დიპლომატიურ ურთიერთობას აწარმოებდნენ მეზობელ ქვეყნებთან. იგზავნებოდნენ ელჩები ხარაჯის ასაკრეფად, მოლაპარაკებისათვის, საზავო, სამოკავშირეო და სხვა სახის ხელშეკრულების დასადებად და ა.შ. პირველ ათასწლეულში აქტიური დიპლომატიური ურთიერთობა თავს იჩენს ინდოეთსა და ჩინეთში. ისტორიამ შემოგვინახა საერთაშორისო სამართლისათვის უმნიშვნელოვანესი ძეგლი - მანუს კანონები, რომლებიც ელჩების რანგებს, მათ ფუნქციებსა და მათ მიმართ დამოკიდებულების წესებს დეტალურად განსაზღვრავდა, ასევე ის გვიქმნის ძველ ინდოეთში ელჩების მდგომარეობასა და გარკვეულ ამოცანებზე წარმოდგენას, ,,ვინც ხელს აღმართავს ელჩზე ის სიკვდილზე მიდის“ - გვამცნობს მანუს კანონები, რადგან ელჩი და საელჩოს შენობები ,,ღმერთის მფარველობის ქვეშ. იმყოფებოდა”

დიპლომატიის მეთოდებისა და ფორმების ჩამოყალიბებაში უმნიშვნელოვანესი როლი ითამაშა ძველმა საბერძნეთმა და რომმა. თვით ტერმინი ,,დიპლომატია,” ,,დიპლომატი” ბერძნული წარმოშობისაა. პირს, რომელიც უცხო სახელმწიფოში ოფიციალური მისიით მიემგზავრებოდა, ეძლეოდა შეტყუპებული სანთლის (შემდგომ ლითონის, უფრო გვიან ორად გაკეცილი ქაღალდი) ფირფიტები. ეს ფირფიტები რწმუნების სიგელის როლს ასრულებდა და მათ ,,დიპლომა“ (,,შეტყუპებული“) ეწოდებოდა. აქედან წარმოიშვა ტერმინი ,,დიპლომატი” - ,,დიპლომის მფლობელი,” ,,დიპლომატია“ და ა.შ.

ძველ საბერძნეთში საგარეო ურთიერთობების განვითარებასთან ერთად გამოჩნდნენ ისეთი პირები, რომელთაც უფლება ჰქონდათ ეწარმოებინათ საგარეო ურთიერთობები: ,,ვესტნიკები“ (ანგელოს, კერუკოს) და ,,სტარეიშინები” (პრებეის). უნდა აღინიშნოს, რომ ,,სტარეიშინების“ ინსტიტუტი - ეს არის განსაკუთრებული ქურუმების ინსტიტუტი, რომლებიც საგარეო ურთიერთობების ყველა საკითხით იყვნენ დაკავებული, ამტკიცებდნენ ხელშეკრულებებს ფიცით და აგვარებდნენ დამნაშავეების გადმოცემის საკითხებს.

ძველ რომში ჩამოყალიბდა იურიდიული შეხედულება საელჩოსა და ხელშეკრულების სიწმინდის შესახებ (jus et sacra legationis); იქმნება სპეციალური საგარეო ურთიერთობების ორგანოები - ქურუმების განსაკუთრებული კომისია - ფეციალები. საელჩოები ინიშნება სპეციალური სენატის დადგენილებით. როგორც წესი, საელჩო შედგებოდა რამდენიმე ელჩისაგან, რომელთაგანაც ერთ-ერთი მთავარი იყო (princepes legationis). რომის დიპლომატიურ პრაქტიკაში განასხვავებენ ელჩებს (legati caduceatores), ორატორებს (oratores) და ნუნციებს (nuntii).

რომის რესპუბლიკისა და იმპერიის პერიოდში ინერგება ,,ლეგატების“ ინსტიტუტი, რომლებიც, ,,დიპლომატთა“ მსგავსად, ხელშეუხებელნი იყვნენ, რეგლამენტირებული იყო მათი მიღებისა და წარგზავნის წესები. ელჩების ინსტიტუტი შემოღებულ იქნა ფეოდალური სახელმწიფოების, ქალაქი-რესპუბლიკებისა და სუვერენ ფეოდალების მიერ, ხოლო შემდგომში, იგი ცენტრალიზებული სახელმწიფოების, საგარეო პოლიტიკის გატარების ერთ-ერთ მთავარ საშუალებად იქცა.

საერთაშორისო ასპარეზზე გამოჩენისას, აქტიურ დიპლომატიურ ურთიერთობებს აწარმოებდა საქართველოც პირველად, დიპლომატთა როლს ქურუმების სპეციალური კოლეგიის წევრები ასრულებდნენ (ძვ. წ. აღ-ით 4-1 ს.). ისინი მეზობელ ქვეყნებთან მშვიდობისა და ომის საკითხებს აგვარებდნენ. შემდგომ, ელჩების ინსტიტუტი დამოუკიდებელ ინსტიტუტად იქცა; დაიხვეწა ელჩების მიღებისა და წარგზავნის წესები, მათი სტატუსი. აღსანიშნავია, რომ საქართველოს ელჩის როლს ზოგჯერ მანდილოსნები ასრულებდნენ (მაგ. დედოფალი მარიამი ბაგრატ მე-4-სა და ბიზანტიის იმპერატორს შორის მოლაპარაკების დროს XI ს-ში). ისევე, როგორც ყველგან, უცხო ქვეყნის ელჩი საქართველოში დიდი პატივით მიიღებოდა და სახელმწიფოს კმაყოფაზე გადაიყვანებოდა. განსაკუთრებით უზრუნველყოფილი იყო ელჩების ხელშეუხებლობა.

ნდობის სიგელი, რომლითაც ელჩის ხარისხი დასტურდებოდა, იყო განსაკუთრებული ოქროს ბეჭედი. მისი რაოდენობის მიხედვით, ელჩს შეღავათებისა და პრივილეგიების უფლებები ეძლეოდა. ელჩებს სენატისთვის უნდა ჩაებარებინათ ანგარიში თავისი მოღვაწეობის შესახებ. არსებობდა მეგობარი და მტერი სახელმწიფოების ელჩთა მიღების განსაკუთრებული ცერემონიალი.

საელჩო ატარებდა დროებით მიზნობრივ ხასიათს. იმპერატორობის ეპოქაში შეიქმნა განსაკუთრებული აპარატი, რომელიც დაკავებული იყო საგარეო ურთიერთობებითა და ექვემდებარებოდა იმპერატორს. ელჩებს ნიშნავდა იმპერატორი.

ისევე, როგორც ძველად, ფეოდალური ეპოქის საერთაშორისო ურთიერთობები არ ატარებდა ყოვლისმომცველ ხასიათს. დიპლომატიური ურთიერთობები ძირითადად ისაზღვრებოდა გარკვეული რაიონებით (ევროპა, ახლო აღმოსავლეთი და ჩრდილოეთ აფრიკა, შუა და შორეული აღმოსავლეთი), თუმცა, ამავე დროს ლაპარაკი შეიძლება შორეულ რაიონებს შორის ცალკეულ კავშირებზე.

ამავე პერიოდში ჩამოყალიბდა დიპლომატიური წარმომადგენლობის, როგორც მთლიანის, ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს სისხლის სამართლის, სამოქალაქო და ადმინისტრაციული სამართლის იურისდიქციისაგან ამოღების პრინციპი.

განვითარებადი დიპლომატიური სამართლის ახალ მომენტად შეიძლება საერთაშორისო ორგანიზაციების, კომისიების, პერიოდულად ან ყოველწლიურად მოწვეული საერთაშორისო ასამბლეების შექმნა და განვითარება ჩაითვალოს. ჩნდება დიპლომატების ახალი კატეგორია (საერთაშორისო თანამდებობის პირები) და განისაზღვრება მათი რეჟიმი.

მე-20 საუკუნის დასაწყისში, თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობების პრაქტიკაში უკვე მყარად მოქმედებდა ექსპლუატატორული საზოგადოების დიპლომატიური სამართალი, რომელიც ძირითადად იმუნიტეტის საკითხებს ეხებოდა, გამოყოფდა პირადსა და წარმომადგენლობითს და წარმომადგენლობის მეთაურების რანგებს (1915 წ. 7 მარტის და 1918 წ. 21 ნოემბრის ვენის ოქმი).

უნდა აღინიშნოს, რომ დიპლომატიური სამართალი წარმოიშვა და განვითარდა, უპირველეს ყოვლისა, როგორც საელჩო სამართალი, ე.ი., როგორც ნორმების ერთობლიობა, რომელიც ელჩის მდგომარეობას განსაზღვრავდა. მხოლოდ მე-20 საუკუნის დასაწყისში შეგვიძლია ვილაპარაკოთ საელჩო სამართლის დიპლომატიურად გარდაქმნის პროცესზე, ე.ი. ნორმების ერთობლიობა უფრო და უფრო არეგულირებდა სახელმწიფოს ყველა ოფიციალურ ურთიერთობებს. პარალელურად, საელჩო სამართლის წარმოშობასა და განვითარებასთან ერთად, წარმოიშვა და განვითარდა დიპლომატიური სამსახურიც.

XVII-XVIII საუკუნეების დასაწყისამდე, დიპლომატიური სამართალი, როგორც ასეთი, საერთოდ არ არსებობდა. ყველა საგარეო ურთიერთობები ხელთ ეპყრათ მთავრებს, მეფეებს, იმპერატორებს, რომლებიც თავიანთ ელჩებს მოლაპარაკების საწარმოებლად, ზავის დასადებად ან ომის გამოსაცხადებლად დროდადრო აგზავნიდნენ. არ არსებობდა არც საკონსულო სამსახური. მხოლოდ XVII ს-ის შუა ხნიდან დაიწყო უცხო ქვეყნებში საკონსულოების შექმნა, სადაც ხელმძღვანელებად ადგილობრივ ვაჭრებს ნიშნავდნენ. ისინი დაქვემდებარებული იყვნენ იმ პირებზე, რომლებიც ამ ფუნქციებთან ერთად სახელმწიფო მართვის ბევრ სხვა ფუნქციებს ასრულებდნენ (ფინანსები, შიდა ვაჭრობა, გადასახადები და სხვა.)

თითქმის პარალელურად, მეფის პირად კანცელარიაში, რომელიც მეფის საგარეო ურთიერთობებს განაგებდა, დაიწყო ჯერ თანამდებობის, ხოლო შემდეგ კი, სპეციალური ორგანოს შექმნა. აბსოლუტიზმის პერიოდი ხასიათდება სახელმწიფოს საგარეო ურთიერთობების ორგანოების განსაზღვრული სისტემების ფორმირებით, ისეთი სამსახურის ჩამოყალიბებით, რომელიც სპეციალურად სახელმწიფოს საგარეო ურთიერთობებითაა დაკავებული.

კაპიტალიზმის განვითარებამ და გეოგრაფიულმა აღმოჩენებმა განაპირობა სხვადასხვა საერთაშორისო ურთიერთობების მხარდაჭერისა და განვითარების აუცილებლობა. ამან, თავის მხრივ, მიგვიყვანა მუდმივი საკონსულოების, დიპლომატიური წარმომადგენლობებისა და საგარეო საქმეთა უწყებების, ე.ი. საგარეო ურთიერთობების სამსახურების შექმნამდე. ამ პერიოდში სახელმწიფოებში ადგილი აქვს საკონსულო და დიპლომატიური სამსახურის მკაცრ გაყოფას, რომლებიც, თავის მხრივ, იყოფოდნენ საზღვარგარეთ და ცენტრალურ აპარატში სამსახურზე; ასე ვთქვათ, არსებობდა ორი კარიერა: საკონსულო და დიპლომატიური. ეს განსხვავება მნიშვნელოვანწილად გამოწვეული იყო საკონსულო და დიპლომატიური სამსახურის სხვადასხვა ფუნქციებით. საკონსულო სამსახური დაკავებული იყო ვაჭრობის საკითხებითა და მისთვის ხელის შეწყობით. ამიტომ ამ სამსახურში, პირველ რიგში, ღებულობდნენ ვაჭრებსა და სოვდაგრებს. დიპლომატიური სამსახური კი დაკავებული იყო მონარქებსა და სახელმწიფოებს შორის პოლიტიკური საკითხებით, და ამასთან დაკავშირებით ამ სამსახურში მხოლოდ თავადაზნაურობის წარმომადგენლებს იწვევდნენ. ასეთი წოდებრივი ხასიათის სამსახური არ აძლევდა ერთი სამსახურიდან მეორეზე გადასვლის საშუალებას. სახელმწიფოებში დიპლომატიური სამსახური სრულდებოდა საგარეო საქმეთა უწყებაში, ხოლო საკონსულო კი - კომერცკოლეგიაში, ფინანსებისა და ვაჭრების უწყებაში. შეიძლება ითქვას, რომ XIX ს-ში სახელმწიფოთა პრაქტიკაში ჩამოყალიბდა დიპლომატიური და საკონსულო სამსახური, ე.ი. - სახელმწიფოს საგარეო ურთიერთობების განხორციელების ორი სისტემა.

ამ პერიოდში გავრცელებული იყო აზრი, თითქოს, რაც უფრო ბევრ ხანს იქნებოდა დიპლომატი თუ საკონსულო საზღვარგარეთ, იქ მიიღებდა საზღვარგარეთ მუშაობის განსაკუთრებულ კვალიფიკაციას, მით უფრო კარგად და ეფექტურად შეასრულებდა თავის ფუნქციებს. თავის მხრივ, საზღვარგარეთის მუშაკების უფრო ეფექტური ხელმძღვანელობისთვის აუცილებელია, რაც შეიძლება დიდ ხანს იყო შენს ქვეყანაში, ცენტრალურ აპარატში, მონარქის კარზე, გამოიცნო და შეასრულო ყველა მისი სურვილი. ამ კონცეფციამ როგორც საზღვარგარეთ, ასევე ცენტრშიც დიპლომატიური და საკონსულო სამსახური დაყოფამდე მიიყვანა. საზღვარგარეთ მომსახურე ჩინოვნიკები წარმომადგენლობაში ატარებდნენ თავიანთ ცხოვრებას, გადადიოდნენ ერთი ქვეყნიდან მეორეში ან იყვნენ ერთ ადგილზე. ცენტრალური აპარატის ჩინოვნიკები კი, როგორც წესი, მუშაობდნენ სულ თავიანთ ქვეყანაში. XIX ს-ის შუა ხანებში და დასასრულს, სახელმწიფოებში ჩნდება ასე თუ ისე უფრო დახვეწილი კანონები და ინსტრუქციები, რომლებიც დიპლომატიურ და საკონსულო სამსახურს ეხება.

უნდა აღინიშნოს ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომელიც სახელმწიფოების დიპლომატიურ და საკონსულო სამსახურის ორგანიზაციულ ფორმებზე დიდ გავლენას ახდენს. როგორც ცნობილია, შიდასახელმწიფოებრივი მართლწესრიგის ფორმირების პარალელურად მიმდინარეობდა საერთაშორისო მართლწესრიგის ჩამოყალიბება, ე.ი. ყალიბდებოდა სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობების მარეგულირებელი ნორმები და პრინციპები, კერძოდ - დიპლომატიური და საკონსულო სამართალი, რომელიც დიპლომატიური და საკონსულო სამსახურის ორგანიზაციაზე, კანონებზე და პრინციპებზე დიდ ზეგავლენას ახდენდა.

სხვაგვარად რომ ვთქვათ, დიპლომატიური სამართლის ნორმები და პრინციპები, როგორც საერთაშორისო სამართლის სფერო, ეხებოდა რა დიპლომატიური და საკონსულო წარმომადგენლობების სამართლებრივ მდგომარეობას, მის ფუნქციებს, პრივილეგიებსა და იმუნიტეტს, არ შეიძლება გათვალისწინებული არ ყოფილიყო ყველა იმ სახელმწიფოს მიერ, რომელიც საგარეო ურთიერთობების ორგანიზაციისას საერთაშორისო ურთიერთობებში ღებულობდა მონაწილეობას.

XIX ს-ის ბოლოს და XX ს-ის დასაწყისში იწყება დიპლომატიური და საკონსულო სამსახურის შერწყმის პროცესი. ამ პროცესმა რიგ ქვეყნებში გამოიწვია ერთიანი, ასე ვთქვათ, საგარეო პოლიტიკის სამსახურის შექმნა. დიპლომატიური და საკონსულო კავშირების ორგანიზაცია ხდება ერთად, თუმცა, საკონსულო და დიპლომატიური წარმომადგენლობის ფუნქციები ერთმანეთისგან ძალიან განსხვავდება. მაგრამ უკვე ამ დროს, და განსაკუთრებით შემდგომ პერიოდში, აღინიშნება საკონსულო და დიპლომატიური წარმომადგენლობების ფუნქციების გაერთიანების ტენდენცია.

შექმნილი პირობებიდან გამომდინარე, დიპლომატიის მნიშვნელოვან ამოცანად იქცა ომის თავიდან აცილება, ყოველი ღონის ხმარება იმისთვის, რომ საზოგადოებრივი აზრი მშვიდობის სასარგებლოდ გადახრილიყო.

სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობების განვითარების ობიექტურ კანონზომიერებას წარმოადგენს სხვადასხვა სოციალურ-ეკონომიკური წყობის მქონე ქვეყნების მშვიდობიანი თანაარსებობა, რომელიც მოითხოვს სახელმწიფოებს შორის დიპლომატიური მოღვაწეობის განხორციელებას, პირველ რიგში, მშვიდობიანი ურთიერთობების განვითარებას, მეცნიერების, ეკონომიკისა და კულტურის სფეროებში ფართო გაცვლაგამოცვლას. ეს ობიექტური კანონზომიერება განსაზღვრავს მშვიდობისმოყვარე ქვეყნების დიპლომატიურ მოღვაწეობას.

ამრიგად, დასახელებული მიზეზების, საერთაშორისო ურთიერთობების დიდი სირთულეებისა და დიპლომატიური მოღვაწეობის სპეციალიზაციის გამო, დიპლომატიის შინაარსიც იცვლება, რასაც მივყავართ დიპლომატიური სამსახურის ახალი რგოლების შექმნამდე, დიპლომატიისა და დიპლომატიური სამსახურის შინაარსის შეცვლამდე, რომელიც უკვე დიპლომატიურ, საკონსულო, სავაჭრო მოღვაწეობასთან ერთად მოიცავს სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობებს - კულტურის, საგარეო ეკონომიკის, საინფორმაციო და სხვა დარგებში.

საერთაშორისო ურთიერთობების განვითარების ფაქტორის მოქმედებამ, საერთაშორისო ურთიერთობების აქტიურობამ და სირთულემ განაპირობა სახელმწიფოს საგარეო ურთიერთობებში სახელმწიფოს მეთაურის უფრო აქტიური მონაწილეობა, ვიდრე წარსულში, რამაც ამ ორგანოებთან სპეციალური აპარატის შექმნა განაპირობა (ყველა ქვეყანაში არა), რომელიც საერთაშორისო ურთიერთობების და დიპლომატიის საკითხებს წყვეტდა.

სახელმწიფოებში სხვადასხვა კონკრეტულ საფუძველზე, მაგრამ საბოლოო ანგარიშით, საერთაშორისო ურთიერთობების ახალი ხასიათის შედეგად, ჩამოყალიბდა მუშაობის ერთიანი სისტემა საგარეო ურთიერთობების სფეროში, მოცემული სახელმწიფოს დიპლომატიაში, რომელიც სახელმწიფოს საგარეო ფუნქციების რამდენიმე მიმართულებას მოიცავდა.

დიპლომატიური სამართალი არეგულირებს საგარეო ურთიერთობების სფეროში საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის ოფიციალურ მოღვაწეობას. ასეთ საკითხებს განეკუთვნება სახელმწიფოს საგარეო ურთიერთობების რეგლამენტაცია, საზღვარგარეთ მათი წარმომადგენლობისა და მოლაპარაკების წარმოების ფორმები, დიპლომატიური სამსახურის ორგანიზაცია, დიპლომატიური ეტიკეტის საკითხები, დიპლომატიური აქტების მომზადება და შექმნა, მათი კლასიფიკაცია, დიპლომატიური კადრების მომზადება და სამოქალაქო-სამართლებრივი ხასიათის მთელი რიგი საკითხები. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, დიპლომატიური სამართალი უნდა განვსაზღვროთ შემდეგნაირად:

დიპლომატიური სამართალი - არის ნორმების ერთობლიობა, რომელიც დაწესებულია შეთანხმებების შედეგად და რომელთა შესრულება უზრუნველყოფილია საერთაშორისო სამართლის სუბიექტების მიერ, რომლებიც მონაწილეობენ საერთაშორისო ურთიერთობებში და მშვიდობისა და მშვიდობიანი თანაარსებობის მხარდასაჭერად და გასაღრმავებლად ამ სუბიექტების საგარეო ურთიერთობების ოფიციალური ორგანოების მდგომარეობასა და მოღვაწეობას არეგულირებენ.

დიპლომატიური სამართლის საგანს წარმოადგენს დიპლომატიური მოღვაწეობა, საგარეო ურთიერთობების ოფიციალური ორგანოების მოღვაწეობა, რომლის სამართლებრივი რეგულირება, მოიცავს როგორც საერთაშორისო ურთიერთობების, ასევე შიდასახელმწიფოებრივი ურთიერთობების სფეროებს.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის საერთაშორისო სამართლის კომისიამ 1949 წელს თავის პირველ სესიაზე სხვა საკითხებთან ერთად, რომლებიც კოდიფიკაციას ეხებოდა, დაასრულა დიპლომატიური და საკონსულო ურთიერთობების საკითხი. 1958 წელს, კომისიამ შეადგინა კონვენციის პროექტი დიპლომატიური ურთიერთობებისა და იმუნიტეტების შესახებ, რომელიც საფუძვლად დაედო 1961 წლის ვენის კონვენციას დიპლომატიური ურთიერთობების შესახებ და მიღებულ იქნა ვენაში 1961 წელს. კომისიამ შეადგინა კონვენციის პროექტი საკონსულო ურთიერთობებისა და იმუნიტეტის შესახებ, რომელიც საფუძვლად დაედო კონვენციას და ფორმულირებულ იქნა ვენის კონფერენციაზე 1963 წელს. გაეროს საერთაშორისო სამართლის კომისიამ რეკომენდაცია გაუწია საერთაშორისო გაერთიანებაში სპეციალური მისიების სამართლებრივი მდგომარეობისა და სახელმწიფოების წარმომადგენლობის კონვენციას უნივერსალური ხასიათის საერთაშორისო ორგანიზაციებთან ურთიერთობებში, რომლებიც შესაბამისად 1969 და 1975 წლებში იქნა მიღებული. უნდა აღინიშნოს აგრეთვე 1973 წლის კონვენცია იმ პირების წინააღმდეგ დანაშაულების აღკვეთის და დასჯის შესახებ, რომლებიც საერთაშორისო დაცვით სარგებლობენ.

1961 წლის 18 აპრილის ვენის კონვენცია დიპლომატიური ურთიერთობების შესახებ წარმოადგენს საერთაშორისო-სამართლებრივ ძირითად დოკუმენტს, რომელიც საერთაშორისო სამართლის სუბიექტების დიპლომატიურ მოღვაწეობას არეგულირებს. ამა თუ იმ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ვენის კონვენციის ეფექტურობა სწორად რომ გავიგოთ, საჭიროა გავითვალისწინოთ დათქმები, რომლებიც აღნიშნული სახელმწიფოს ხელისუფლებამ გააკეთა, მისი რატიფიკაციისა და ხელმოწერისას. გარდა ამისა, დიპლომატიურ სამართალს მიძღვნილი ნორმები შეტანილია ორმხრივ მოლაპარაკებებში, პირველ რიგში, მრავალრიცხოვან საკონსულო კონვენციებში, სავაჭრო მოლაპარკებებში, დიპლომატიური ან საკონსულო ურთიერთობების დამყარების შეთანხმებებში, საერთაშორისო ორგანიზაციებისა და კონფერენციების რეგლამენტებში.

დიპლომატიურ სამართალში შიდასახელმწიფოებრივ კანონებს, როგორც არაპირდაპირ წყაროს, რომელიც ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ასე თუ ისე უცხოეთის სახელმწიფოების დიპლომატიური და საკონსულო წარმომადგენლობების სამართლებრივ სტატუსს ეხება, დიდი მნიშვნელობა აქვს.

დიპლომატიური სამართლის წყაროს, რა თქმა უნდა, წარმოადგენს სახელმწიფოებს, სახელმწიფოებსა და საერთაშორისო ორგანიზაციებს და თვით ორგანიზაციებს შორის დადებული ორმხრივი ხელშეკრულებები. ასევე, მხედველობაში უნდა გვქონდეს ურთიერთობების სფეროები, რომლებიც ხელშეკრულებითი ნორმებით დაურეგულირებელი დარჩა და მომავალშიც დარეგულირდება საერთაშორისო სამართლის ჩვეულებითი ნორმებით. მათ რიცხვს განეკუთვნება, მაგალითად, საერთაშორისო კონფერენციებზე დელეგაციების სამსახურებრივი შენობების სრული ხელშეუხებლობის პრინციპი.

ჩვეულებით სამართალს უნდა დაემორჩილონ ასევე სახელმწიფოები, რომლებმაც, ამა თუ იმ მიზეზების გამო, დიპლომატიური სამართლის სფეროს დასახელებულ მრავალრიცხოვან ხელშეკრულებებში ვერ მიიღეს მონაწილეობა.

ფაქტობრივად, მთელი საგარეო ურთიერთობების მართვის აპარატი იქმნება და, ასევე მას ენიჭება გარკვეული კომპეტენციები თითოეული სახელმწიფოს მიერ დამოუკიდებლად, ამ სახელმწიფოში არსებული შიდა სამართლის აქტებზე დაყრდნობით. საგარეო ურთიერთობების ორგანოების ფუნქციონირებაში მათი მოქმედებები რეგულირდება შიდასახელმწიფოებრივი მითითებებით არა მარტო მააკრედიტებელი სახელმწიფოს მიერ, არამედ ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს მიერაც (მაგალითად, ვალდებულება - დაიცვას ამ სახელმწიფოში მიღებული კანონები და წესები, დიპლომატიური პრივილეგიებისა და იმუნიტეტებისათვის ზიანის მიუყენებლად).

ყველაფერი ეს მოწმობს, რომ აქ მოქმედებს როგორც ნაციონალური, ასევე საერთაშორისო სამართალი.

ამგვარად, მიუხედავად საგარეო ურთიერთობისთვის შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის ნორმების დიდი მნიშვნელობისა, ისინი მაინც არ შეიძლება საერთაშორისო დიპლომატიური და საკონსულო სამართლის წყაროდ ჩაითვალოს, რადგანაც ლაპარაკია საერთაშორისო სამართალზე.

საერთაშორისო სამართლის ამ სფეროში გვაქვს ოთხი ზემოთ ხსენებული კოდიფიკაციური ხასიათის უნივერსალური კონვენცია (1961, 1963, 1969 და 1975 წ.წ.), და აგრეთვე არსებული ნორმების შესრულების გარკვეული გარანტიის შექმნის 1973 წლის კონვენცია, იმ პირების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულებების დასჯისა და აღკვეთის შესახებ, რომლებიც სარგებლობენ საერთაშორისო დაცვით, მათ შორის არიან დიპლომატიური აგენტებიც.

საგარეო ურთიერთობებში სახელმწიფო გამოდის როგორც ერთი მთლიანი წარმონაქმნი, სოციალური ორგანიზმი, რომელიც სუვერენიტეტთან ერთად საერთაშორისო სამართლის სუბიექტობას ფლობს, და არ შეიძლება საერთაშორისო არენაზე სახელმწიფოს ნებისმიერი ორგანო საერთაშორისო სამართლის სუბიექტად გამოვიდეს.

საგარეო ურთიერთობათა ორგანოები

სახელმწიფოში თავისებური ადგილი უკავია საგარეო ურთიერთობათა ორგანოებს. მათი მოღვაწეობა ვრცელდება არა მარტო მოცემული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, არამედ მის ფარგლებს გარეთაც. ყველა შემთხვევაში, ამ ორგანოების ადგილსამყოფელის მიუხედავად, მათი მოღვაწეობა მდგომარეობს იმაში, რომ სახელმწიფოებს ოფიციალური ურთიერთობების დამყარებაში ხელი შეუწყონ, დიპლომატიური ხერხებით განახორციელონ ქვეყნის საგარეოპოლიტიკური კურსი. სწორედ აქედან გამომდინარეობს ამ ორგანოების სამართლებრივი ორგანიზაციის განსაკუთრებული ხასიათი და მათში საერთაშორისო სიმართლის როლი.

საგარეო ურთიერთობების ორგანოები გამოდიან როგორც საზღვარგარეთ სახელმწიფოს წარმომადგენლები და მათი კომპეტენციის ფარგლებში განხორციელებული ყველა მოქმედება განიხილება, როგორც წარმომადგენელი სახელმწიფოს მოქმედება და მას საერთაშორისო სამართლით განსაზღვრულ პასუხისმგებლობას აკისრებს.

ნებისმიერი სახელმწიფოს საგარეო ურთიერთობების ყველა ორგანო იყოფა ორ ჯგუფად - შიდასახელმწიფოებრივი (ცენტრალური) და საგარეო.

ამგვარად, საგარეო ურთიერთობების შიდასახელმწიფოებრივი ორგანოები, მათი ჩამოყალიბებისა და უფლებამოსილებების ხასიათის მიხედვით, ჩვეულებრივ, იყოფა კონსტიტუციურ და სპეციალიზირებულ ორგანოებად.

კონსტიტუციური - ყველა სახელმწიფოს მიერ წარმოიქმნება ავტონომიურად. მათი არსებობა პირდაპირ გათვალისწინებულია სახელმწიფოს კონსტიტუციით, რომელიც მის მოცულობასა და ძალაუფლებებს განსაზღვრავს (აქედან გამომდინარეობს მისი სახელწოდებაც - საგარეო ურთიერთობების კონსტიტუციური ორგანო). სპეციალიზებული საგარეო ურთიერთობების ორგანოების შექმნა ფორმდება შიდასამართლებრივი აქტების საფუძველზე, მაგრამ ამ ორგანოების გაჩენა დამოკიდებულია შესაბამისი საერთაშორისო ხელშეკრულების არსებობაზე, რომლის საფუძველზეც მოცემული სახელმწიფო, იქნება რა მისი მონაწილე, განახორციელებს საგარეო ურთიერთობებს რომელიმე სპეციალურ სფეროში.

საზღვარგარეთის ქვეყნების საგარეო ურთიერთობების ორგანოები ასევე იყოფა ორ ჯგუფად - მუდმივი და დროებითი. პირველ ჯგუფს განეკუთვნებიან სახელმწიფოების დიპლომატიური წარმომადგენლობები, აკრედიტებულნი იმ ქვეყნებში, რომლებთანაც მათ აქვთ დიპლომატიური ურთიერთობა (საელჩოები, მისიები), საკონსულო დაწესებულებები, მუდმივი წარმომადგენლობები და საერთაშორისო ორგანიზაციებთან დამკვირვებელთა მისიები. ამავე ჯგუფს განეკუთვნებიან სავაჭრო წარმომადგენლობებიც.

დროებითი საგარეო ურთიერთობების ორგანოებს განეკუთვნებიან სხვადასხვა სპეციალური მისიები, დელეგაციები და საერთაშორისო კონფერენციებზე დამკვირვებელთა ჯგუფები, ასევე დელეგაციები, რომლებიც საჭიროა საერთაშორისო ორგანიზაციების სესიების და მათი ორგანოების მუშაობაში.

საგარეო ურთიერთობების პოლიტიკური ხელმძღვანელობა, მათი ორგანიზაცია და რეგულირება ხორციელდება სახელმწიფოს უმაღლესი ორგანოების, საგარეო ურთიერთობების კონსტიტუციური ორგანოების, პარლამენტის, სახელმწიფოს მმართველის და მთავრობის ხელმძღვანელობის მიერ.

დიპლომატიის ობიექტის ასეთ გაფართოებას მისი სუბიექტების წრეში თან სდევს ცვლილებები. ლაპარაკია, ასე ვთქვათ, მეორე რიგის სუბიექტებზე, სახელმწიფოს იმ ორგანოებზე და წარმომადგენლობებზე, რომელთაც დავალებული აქვთ საერთაშორისო ურთიერთობებში მოცემული სახელმწიფოს სახელით გამოვიდნენ.

სახელმწიფო თვითონ წყვეტს როგორი რიგითობით და რომელი ორგანოების მეშვეობით შეასრულებს თავის საერთაშორისო ვალდებულებებს.

დიპლომატიური ურთიერთობების დამყარება და დიპლომატიური წარმომადგენლობის ინსტიტუტი

1961 წლის კონვენცია იყენებს ტერმინს ,,წარმომადგენლობა.“ თანამედროვე პრაქტიკა იცნობს დიპლომატიური და მასთან გათანაბრებული წარმომადგენლობების შემდეგ სახეებს:

1. საელჩოები - პირველი, უმაღლესი კლასის წარმომადგენლობა. მას უთანაბრდება ვატიკანის წარმომადგენლობა - ნუნციატურები, ასევე წარმომადგენლობები, რომლებსაც ერთმანეთს უცვლიან თანამეგობრობის ქვეყნები, მართავენ უმაღლესი კომისრები და დიპლომატიურ კორპუსში უკავიათ იგივე მდგომარეობა, რაც ელჩებს.

2. მისიები - ეს, შეიძლება ითქვას, არის მეორე კლასის წარმომადგენლობა. მათ შეესატყვისება პაპის ინტერნუნციატურები.

3. დიპლომატიური და მათთან გათანაბრებული ოფიციალური წარმომადგენლობები, რომელთაც, ამა თუ იმ მიზეზების გამო, საელჩოებისაგან და მისიებისაგან განსხვავებული სახელწოდება და ზოგიერთი სამართლებრივი მდგომარეობის თავისებურებები გააჩნიათ.

საგარეო ურთიერთობები ასევე ხორციელდება სახელმწიფოებსა და საერთაშორისო ორგანიზაციებს შორის.

მუდმივი დიპლომატიური წარმომადგენლობის საერთოდ მიღებულ სახეებს, ნორმალური დიპლომატიური ურთიერთობისას, წარმოადგენს საელჩოები და მისიები. ამასთან ერთად აღინიშნება საელჩოების უპირატესი რაოდენობა.

წარმომადგენლობების დონე წყდება დაინტერესებული სახელმწიფოების მიერ. მათ შეუძლიათ ურთიერთშეთანხმებით შეცვალონ უწინ არჩეული დონე, ხშირ შემთხვევაში კი, - გარდაქმნან მისიები საელჩოებად. ასეთი გარდაქმნები მოწმობს სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობების განვითარებაზე. საერთაშორისო სამართლის თვალსაზრისით, საელჩოებსაც და მისიებსაც, როგორც სახელმწიფოს თანაბარ ორგანოებს, შეუძლიათ ერთი და იგივე სამართლებრივი სტატუსი, პრივილეგიები და იმუნიტეტი ჰქონდეთ.

დიპლომატიური მისიის დასაწყისი და დასასრული

ამ შემთხვევაში ტერმინი ,,მისია” ნიშნავს დიპლომატიურ დავალებას, კონკრეტულ დიპლომატიურ პოსტზე ამა თუ იმ პირის სამსახურს. წარმომადგენლობის მეთაურისთვის (ელჩის, დესპანის ან საქმის რწმუნებულისთვის) არსებობს თანამდებობის დაკავების მკაცრად განსაზღვრული ნაციონალური და საერთაშორისო სამართლის წესი, რომელსაც ჰქვია აკრედიტაცია. ის შედგება რამდენიმე სტადიისაგან: ელჩის კანდიდატურების შერჩევა, აგრემანის მოთხოვნა, დამნიშნავი სახელმწიფოდან შიდა სამართლებრივი აქტის გამოცემა, რწმუნების სიგელების გაცემა, საგარეო საქმეთა მინისტრთან წინასწარი აუდიენცია და მისთვის რწმუნების სიგელების გადაცემა, ოფიციალური ცერემონიის დროს სახელმწიფო მეთაურისთვის რწმუნების სიგელების გადაცემა, როგორც აკრედიტაციის პროცესის დასასრული და მოცემული წარმომადგენელის დიპლომატიური მისიის დასაწყისი - მისი ,პირადი მისია“ ელჩის ან წარგზავნილის პოსტზე; ოფიციალური შეტყობინება პრესაში, რწმუნების სიგელების გადაცემის თაობაზე.

რწმუნების სიგელების გადაცემის აქტი წარმოშობს მნიშვნელოვან სამართლებრივ შედეგებს. როგორც წესი, ამ მომენტიდან იწყება წარმომადგენლობის მეთაურის დიპლომატიური მისია; უკვე ითვლება, რომ ის თავისი უფლება-მოვალეობების შესრულებას ოფიციალურად შეუდგა.

ადგილსამყოფელ სახელმწიფოს ნებისმიერ დროს შეუძლია თავისი გადაწყვეტილების დაუსაბუთებლად, ამცნოს მააკრედიტებელ სახელმწიფოს, რომ წარმომადგენლობის მეთაური ან წარმომადგენლობის დიპლომატიური პერსონალის რომელიმე წევრი persona non grata არის, ან წარმომადგენლობის პერსონალის ნებისმიერი სხვა წევრი მისთვის მიუღებელია. ამ შემთხვევაში მააკრედიტებელი სახელმწიფო მოვალეა გაიწვიოს აღნიშნული პირი ან შეწყვიტოს მისი ფუნქციები წარმომადგენლობაში. ესა თუ ის პირი შეიძლება non grata-დ ან მიუღებლად გამოცხადდეს ადგილსამყოფელ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ჩასვლამდეც.

persona non grata-დ გამოცხადების მიზეზები შეიძლება იყოს სხვადასხვა, მაგრამ ყველა ისინი დაკავშირებულია თვით დიპლომატის ქცევასთან. მაგალითად, ადგილსამყოფელ ქვეყანაში არსებული კანონებისა და წესების უპატივცემლობა, მის შინაურ საქმეებში ჩარევა, განცხადებები, რომლებიც ადგილსამყოფელ სახელმწიფოსთან მიმართებაში პოლიტიკური უტაქტობისა და შეურაცხყოფის ხასიათს ატარებს და ა.შ... ყველაფერი ეს ჩვეულებრივ კვალიფიცირდება როგორც ,,დიპლომატიური აგენტის სტატუსთან შეუთავსებელი ქმედება.“

საერთაშორისო სამართალი განიხილავს დიპლომატიური წარმომადგენლობის შეწყვეტის შემდეგ შემთხვევებს:

ა) როდესაც დიპლომატიური ურთიერთობები სახელმწიფოებს შორის გაწყვეტილია ან დროებით შეჩერებულია;

ბ) როდესაც მათ შორის ომის მდგომარეობა წარმოიშვა;

გ) როდესაც მააკრედიტებელ ან ადგილსამყოფელ სახელმწიფოში ხელისუფლების კონსტიტუციური შეცვლა ხდება, და ახალი ხელისუფლებიდან არ მოსულა დადასტურება, რომ ის მზად არის გააგრძელოს დიპლომატიური ურთიერთობები;

დ) როდესაც ერთ-ერთი ქვეყანა, რომელთაც დიპლომატიური ურთიერთობები ჰქონდათ, წყვეტს თავის არსებობას, უერთდება სხვას და ქმნის საერთაშორისო სამართლის ახალ სუბიექტს.

მიუხედავად სახელმწიფოებს შორის სერიოზული ცვლილებებისა და პოლიტიკური ურთიერთობების გართულებისა (დიპლომატიური ურთიერთობების შეწყვეტა, ომი და სხვა.), მათი უფლებები და მოვალეობები მათ ტერიტორიაზე დარჩენილი დიპლომატიური წარმომადგენლობის შენობებისა და დიპლომატიური აგენტების მიმართ, რომელთაც ქვეყანა ჯერ არ დაუტოვებიათ, შენარჩუნებულია. ვენის 1961 წლის კონვენციის 44-ე მუხლში მითითებულია, რომ: ,,ადგილსამყოფელმა სახელმწიფომ, შეიარაღებული კონფლიქტის შემთხვევაშიც კი, ხელი უნდა შეუწყოს პრივილეგიების და იმუნიტეტის მქონე პირთა, რომლებიც არ არიან ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს მოქალაქენი, აგრეთვე მათი ოჯახის წევრების, მოქალაქეობის მიუხედავად, რაც შეიძლება მალე გამგზავრებას, მან, კერძოდ, საჭიროების შემთხვევაში, უნდა მისცეს სატრანსპორტო საშუალებანი გასამგზავრებლად და ქონების გადასატანად;“ ხოლო 45-ე მუხლის მიხედვით: ,,ორ სახელმწიფოს შორის დიპლომატიური ურთიერთობების გაწყვეტის ანდა წარმომადგენლობის საბოლოო ან დროებითი გაწვევის შემთხვევაში:

ა) ადგილსამყოფელი სახელმწიფო, შეიარაღებული კონფლიქტის შემთხვევაშიც კი, პატივს უნდა სცემდეს და იცავდეს წარმომადგენლობის კარ-მიდამოს, მის ქონებასა და არქივებს.

ამავე მუხლის ბ) პუნქტის თანახმად, ,,მააკრედიტებელ სახელმწიფოს შეუძლია თავისი წარმომადგენლობის კარ-მიდამოს, ქონებისა და არქივების დაცვა ანდოს მესამე სახელმწიფოს, რომელიც მისაღები იქნება ადგილსამყოფელი სახელმწიფოსათვის;“

გ) პუნქტის თანახმად კი: ,,მააკრედიტებელ სახელმწიფოს შეუძლია თავისი და თავის მოქალაქეთა ინტერესების დაცვა ანდოს მესამე სახელმწიფოს, რომელიც მისაღები იქნება ადგილსამყოფელი სახელმწიფოსათვის.“

დიპლომატიური წარმომადგენლობის პერსონალი და სტრუქტურა; დიპლომატიური კორპუსი

მუდმივი დიპლომატიური წარმომადგენლობა შეიცავს სამი კატეგორიის თანამშრომლებს: დიპლომატიურ, ადმინისტრაციულ-ტექნიკურ და მომსახურე პერსონალს. თანამედროვე დიპლომატიური სამართალი მკვეთრად განსაზღვრავს თითოეული ამ კატეგორიის სამართლებრივ მდგომარეობას, პრივილეგიებს და იმუნიტეტს.

დიპლომატიურ პერსონალს, თავისი ძირითადი ნიშანთვისების - წარმომადგენლობითობის ხასიათის - გარდა, გააჩნია კიდევ ზოგიერთი სხვა განსხვავებული ნიშანთვისებები. 1961 წლის ვენის კონვენციის პირველი მუხლის თანახმად, დიპლომატიური პერსონალის წევრები არიან პირები, რომელთაც გააჩნიათ დიპლომატიური რანგი. დიპლომატიური რანგი არის დიპლომატის პირადი რანგი, რომელსაც მას დიპლომატიური სამსახურის გავლისას, მოცემულ სახელმწიფოში არსებული კანონებისა და წესების შესაბამისად აკუთვნებენ. ეს რანგი შეუნარჩუნდება იმისდა მიუხედავად, თუ რა თანამდებობა უკავია მას, და ასევე, სამსახურიდან გადადგომის შემთხვევაშიც. რანგი და დიპლომატის თანამდებობრივი მდგომარეობა შეიძლება ერთმანეთს ემთხვეოდეს (მაგ., განსაკუთრებული და სრულუფლებიანი ელჩი - ეს არის რანგიც და თანამდებობაც), მაგრამ შეიძლება არ ემთხვეოდეს კიდეც.

დიპლომატიური წარმომადგენლობის პერსონალის წევრები არ შეიძლება იყვნენ ის პირები, რომლებიც ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს მოქალაქეები არიან, თუ ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს თანხმობა არ არის, ამასთანავე, ეს თანხმობა შეიძლება ნებისმიერ დროს იქნას ანულირებული. ეს ზუსტად ასევე ეხება მესამე სახელმწიფოს მოქალაქეებსაც, რომლებიც ერთდროულად არ არიან მააკრედიტებელი სახელმწიფოს მოქალაქეები (1961 წლის ვენის კონვენციის მე-8 მუხლი).

დიპლომატიურ კორპუსს, ფართო გაგებით, განეკუთვნებიან აგრეთვე დიპლომატიური აგენტების ოჯახის წევრები, უკანასკნელთა მეუღლეები, მათი არასრულწლოვანი, ან სრულწლოვანი, მაგრამ გასათხოვარი ქალიშვილები და ხანდახან დიპლომატის ხანდაზმული მშობლები, რომლებზეც შეიძლება დიპლომატიური ბარათი გაიცეს და პრივილეგიები და იმუნიტეტი მიენიჭოს.

პრივილეგიებითა და იმუნიტეტით სარგებლობს პირთა საკმაოდ ფართო წრე, რომლებიც საერთაშორისო სამართლის დაცვის ქვეშ იმყოფებიან, და დიპლომატიური აგენტები შეადგენენ ამ წრის ერთ-ერთ სეგმენტს.

მთლიანობაში ეს საკითხი დღესდღეობით საერთაშორისო სამართალში კონვენციური წესით რეგულირდება.

მოცემულ შემთხვევაში ჩვენ შემოვიფარგლებით მხოლოდ იმ პირებით, რომლებიც, როგორც ითქვა, ასე თუ ისე დიპლომატიურ წარმომადგენლობასთან არიან დაკავშირებული. ამ კრიტერიუმიდან გამომდინარე, შეგვიძლია გამოვყოთ პირთა შვიდი კატეგორია, რომლებიც დიპლომატიური სამართლის ნორმათა შესაბამისად, დიპლომატიური პრივილეგიებითა და იმუნიტეტით სარგებლობენ, და ახლა კოდიფიცირებული არიან 1961 წლის ვენის კონვენციით:

1) დიპლომატიური წარმომადგენლობების (საელჩოების და მისიების) მეთაურები;

2) წარმომადგენლობათა დიპლომატიური პერსონალი;

3) დიპლომატიურ აგენტთა ოჯახის წევრები;

4) წარმომადგენლობათა ადმინისტრაციულტექნიკური პერსონალი და მათი ოჯახის წევრები;

5) წარმომადგენლობის მომსახურე პერსონალი;

6) სახლში კერძოდ მომუშავენი;

7) დიპლომატიური აგენტები, რომლებიც მიემგზავრებიან მესამე სახელმწიფოს ტერიტორიის გავლით და მათი ოჯახის წევრები.

დიპლომატიური წარმომადგენლობის ფუნქციები

ამჟამად დიპლომატიური წარმომადგენლობის ფუნქციები ძირითადად განისაზღვრება 1961 წლის ვენის კონვენციით დიპლომატიური ურთიერთობების შესახებ. საერთაშორისო სამართლისთვის ცნობილია ოდითგანვე დაწესებული ჩვეულებითი ნორმები, რომლებიც დიპლომატიური წარმომადგენლობის ისეთ აღიარებულ ფუნქციებს ითვალისწინებს, როგორებიცაა მოლაპარაკება, საინფორმაციო მოღვაწეობა და დიპლომატიური დაცვა. ბევრ სახელმძღვანელოში ამ ფუნქციებს დამატებული აქვს მეოთხე ფუნქცია - წარმომადგენლობა, რომელიც საერთაშორისო პრაქტიკასა და დოქტრინაში ისე მყარად დაინერგა, რომ ის 1961 წლის ვენის კონვენციაში აუცილებელი დაზუსტებებით აისახა, მაგრამ ამ კონვენციის მე-3-ე მუხლში გათვალისწინებულია ახალი ფუნქციები, რომლებიც განპირობებულია თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობების განვითარებით.

წარმომადგენლობა - ითვლება ძირითად ფუნქციად. საელჩოს მთელი მოღვაწეობა - ეს არის წარმომადგენლობა - ე.ი. ორ სახელმწიფოს შორის ოფიციალური ურთიერთობის ყველა საკითხთან დაკავშირებით თავისი სახელმწიფოს სახელით გამოსვლა. არსებითად ამ ფუნქციიდან გამომდინარეობს ყველა დანარჩენი.

წარმოუდგენლად გაიზარდა სახელმწიფოს დიპლომატიური წარმომადგენლობის საინფორმაციო ფუნქციის როლი. საელჩოები და მისიები ყოველთვის იყვნენ სხვა სახელმწიფოების ცხოვრების სხვადასხვა ასპექტების ცოდნის მოთხოვნილების დაკმაყოფილების მნიშვნელოვანი არხები. მაგრამ ამ დინამიურ და საპასუხისმგებლო გადაწყვეტილებების მომთხოვნ დროში მკვეთრად აიწია საელჩოების მიერ მოწოდებული ინფორმაციის ფასმა.

დიპლომატიური წარმომადგენლობის საინფორმაციო ფუნქცია ხორციელდება ორი მიმართულებით. ერთი მხრივ, ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს შესახებ ინფორმაციის მოგროვება და მიღება, მეორე მხრივ კი, ოფიციალური ინფორმაციის გავრცელება, რომელიც ჩვენამდე მააკრედიტებელი სახელმწიფოს საელჩოდან მოვიდა, ამასთანავე, ეს უნდა კეთდებოდეს მხოლოდ კანონიერი საშუალებებით.

დიპლომატიური წარმომადგენლობები ფართოდ იყენებენ ისეთ ლეგალურ, ინფორმაციის მოპოვების ყველგან აღიარებულ საშუალებებს, როგორებიცაა ღია გაყიდვაში და ბიბლიოთეკის საკითხავ დარბაზებში არსებული ლიტერატურის, ასევე მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების მასალების გადამუშავება.

ვინაიდან საელჩოების მოღვაწეობის სფერო, საკონსულოებისგან განსხვავებით, ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს მთელ ტერიტორიაზე ვრცელდება, დიპლომატებს ამ ტერიტორიაზე თავისუფალი გადაადგილების უფლება აქვთ. ეს აუცილებელია არა მარტო ადგილსამყოფელი ქვეყნის პირობების შესწავლისთვის, რომლებიც საელჩოების საინფორმაციო ფუნქციების ძირითად შინაარსს შეადგენს, არამედ იმ აქციების შესრულებისთვის, რომლებიც დაკავშირებულია წარმომადგენლობის დიპლომატიური დაცვის ფუნქციასთან და ა. შ.

უფლებები და შესაძლებლობები, რომლებიც დიპლომატიურ წარმომადგენლობებს ეძლევა, ერთდროულად ვარაუდობს მათ ვალდებულებას კეთილსინდისიერად ისარგებლოს თავისი უფლებებით, ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს უფლებებისა და ინტერესებისთვის ზიანის მიუყენებლად.

კავშირგაბმულობის უახლესი საშუალებების არსებობისდა მიუხედავად, დიპლომატიური ფოსტით დოკუმენტების გაგზავნა კვლავ წარმოადგენს კავშირის უმთავრეს საშუალებას.

ოდითგანვე არსებობდა საერთაშორისო სამართლის ნორმები (ძირითადად ჩვეულებითი), რომლებიც ამ სფეროს რეგულირების პრინციპულ საფუძველს ქმნიდა: ფოსტაც, რომელიც სახელმწიფოებს შორის ოფიციალური ურთიერთობებისთვის გამოიყენებოდა და პირებიც, რომლებიც ფოსტის თანმხლები არიან, ხელშეუხებელი არიან და იმყოფებიან საერთაშორისო სამართლის დაცვის ქვეშ. დაწერილი, ამასთანავე უნივერსალური ხასიათის ნორმები გაჩნდა 1961 წლის ვენის კონვენციის მიღების შემდეგ, რომელიც განამტკიცებს დიპლომატიური ფოსტის აბსოლუტური ხელშეუხებლობის პრინციპს.

დიპლომატიური პრივილეგიებისა და იმუნიტეტის არსი და მათი მინიჭების საფუძვლები

დიპლომატიური პრივილეგიებისა და იმუნიტეტის განსაზღვრების არსი, რომელიც დიპლომატიურ და საერთაშორისო სამართლის ლიტერატურაში არსებობს, მდგომარეობს განსაკუთრებული შეღავათების, უფლებებისა და უპირატესობების ერთობლიობაში, რომელიც ენიჭებათ უცხოეთის დიპლომატიურ წარმომადგენლობას, მათ პერსონალს და სხვა პირებს, რომლებიც, დაცვით საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს ტერიტორიაზე სარგებლობენ, ეს არის მთელი დიპლომატიური სამართლის ძირითადი ელემენტი, ცენტრალური ინსტიტუტი.

თანამედროვე სახელმწიფოების დიპლომატიურ და სახელშეკრულებო პრაქტიკაში ყველაზე ხშირად ლაპარაკია მითითებული უფლებებისა და უპირატესობების ერთობლიობაზე, განსაზღვრულ კომპლექსზე, სადაც პრივილეგიები და იმუნიტეტი ერთმანეთს ავსებს და ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია. თუმცა, თეორიისა და ისტორიის გათვალისწინებით, შეიძლება ვილაპარაკოთ ,,დიპლომატიური იმუნიტეტისა” და ,,დიპლომატიური პრივილეგიების” ცნებებს შორის ცნობილ განსხვავებებზე.

პირველ რიგში, საერთაშორისო ურთიერთობებში მონაწილე ქვეყნებისთვის ეს ეხება მათი წარმოშობის ბუნებას, ასევე მათი აუცილებელი გავლენის წყაროსა და საზღვრებს. დიპლომატიური იმუნიტეტი მთლიანობაში ყოველთვის განიხილებოდა როგორც სამართლებრივი დადგენილება, რომელიც განმტკიცებას პოულობდა თავიდან ჩვეულებებში, შემდეგ კი (შედარებით გვიან პერიოდში), საერთაშორისო სამართლის სახელშეკრულებო ნორმებში. აქედან - უსიტყვო იურიდიული ვალდებულება მიენიჭებინათ უცხოეთის ქვეყნების დიპლომატიური აგენტებისათვის იმუნიტეტი, მით უმეტეს, განსაკუთრებული უფლება ადგილობრივი იურისდიქციისგან გათავისუფლებაზე, მათ მიმართ ძალდატანების სანქციების გამოუყენებლობაზე, რომელიც გათვალისწინებულია ადგილობრივი სახელმწიფოს შინაგანი სამართლის კანონებითა და წესებით.

რაც შეეხება დიპლომატიურ პრივილეგიებს, მით უმეტეს ზოგიერთ დამატებით შეღავათებსა და უპირატესობებს, რომლებიც მიმართულია დიპლომატიური წარმომადგენლობებისა და მისი პერსონალის სამუშაოს შესამსუბუქებლად, თავდაპირველად არ ჰქონდა სამართლებრივი ხასიათი, შესაბამისად, სახელმწიფოებისათვის იურიდიულად სავალდებულო არ იყო. მათი მინიჭება დაფუძნებული იყო, როგორც წესი, მხოლოდ ე.წ. საერთაშორისო თავაზიანობის ნორმებზე და ატარებდა ფაკულტატურ, არა სტაბილურ ხასიათს. მაგრამ ბოლო ხანებში მითითებული განსხვავებები მნიშვნელოვნად შემცირდა, რადგანაც 1961 წელს ვენის კონვენციის მიღებასთან ერთად, რომელიც დიპლომატიურ ურთიერთობებს ეხება, ბევრმა რამემ, რაც უწინ საერთაშორისო თავაზიანობის მოსაზრებებით იხსნებოდა (მაგ. დიპლომატების საგადასახადო და საბაჟო პრივილეგიები), მიიღო სამართლის ნორმის ძალა და გახდა იურიდიულად სავალდებულო.

და მაინც, ზოგიერთი ავტორი იმუნიტეტს და პრივილეგიებს შორის განსხვავებას პოულობს იმაში, რომ პირველი წარმოადგენს დიპლომატიური წარმომადგენლობებისა და მათი პერსონალის საქმიანობისათვის სამართლებრივი გარანტიების მხარეს, მაშინ, როცა პრივილეგიების გაჩენა დაკავშირებულია აკრედიტებული სახელმწიფოს პრესტიჟის დაცვის საკითხთან ცერემონიალური, პროტოკოლური ხასიათის საკითხებში, რომელთა რეგულირება, უმეტეს შემთხვევებში, არა სამართლებრივი იურიდიულად სავალდებულო ნორმების დახმარებით, არამედ საერთაშორისო ურთიერთობაში არსებული ჩვეულებითი წესებით ხდება.

უნდა აღინიშნოს, რომ ძირითადი დიპლომატიური პრივილეგიები და იმუნიტეტი მიენიჭებათ შესაბამის ოფიციალურ წარმომადგენლობებს ავტომატურად, ასეთი წარმომადგენლობის დაფუძნების მომენტიდან, ან თვითონ დიპლომატიური აგენტების ჩასვლისთანავე, იმისგან დამოუკიდებლად, არსებობს თუ არა ამ საკითხზე სახელმწიფოდიპლომატიური პრივილეგიები და იმუნიტეტი კონტრაგენტებს შორის სპეციალური შეთანხმება. სპეციალური შეთანხმებებით კი რეგულირდება ის, რაც მიღებული საჯარო საერთაშორისო სამართლის ფარგლებს სცილდება.

ძირითადი თეორიები დიპლომატიური პრივილეგიებისა და იმუნიტეტის საფუძვლების შესახებ

საერთაშორისო სამართლის მეცნიერების შემდგომი განვითარებით, უმეტესად დამკვიდრდა დიპლომატიური პრივილეგიებისა და იმუნიტეტის საფუძვლების შესახებ სამი ძირითადი თეორია, მათ შორის პირველია ექსტერიტორიულობის თეორია. ეს თეორია ჩამოაყალიბა გუგო გროციამ, რომელიც თვლიდა, რომ უცხო სახელმწიფოს ტერიტორიაზე მყოფი პირი არის მისი იურისდიქციის ქვეშ, გამონაკლისები იყვნენ ელჩები, რომლებიც წარმოადგენენ თავიანთ წარმომგზავნებს, იმ დროს - აბსოლუტურ მონარქებს. იურიდიულად ისინი განიხილებოდნენ როგორც თავიანთი სუვერენის ტერიტორიაზე მყოფი, და შესაბამისად, თითქოს სახელმწიფოს ტერიტორიაზე არ მყოფი (extra teritorium), სადაც ისინი სინამდვილეში თავიანთ ფუნქციებს ასრულებდნენ.

მეორე არის საერთაშორისო სამართლის ამ ნაწილის ცნობილი დოქტრინა - წარმომადგენლობითი ხასიათის თეორია. ის, არსებითად, ასევე გამომდინარეობს გუგო გროციის სწავლებიდან საელჩოს ხელშეუხებლობის შესახებ. მაგრამ დიპლომატიური ურთიერთობების პრაქტიკაში აზრი ელჩებზე, რომლებიც წარმოადგენდნენ მათი წარმომგზავნი მონარქის პიროვნების ანარეკლს, მის ალტერ ეგო-ს, გროციამდე მნიშვნელოვნად ადრე ჩამოყალიბდა.

მესამე თეორია, დიპლომატიური პრივილეგიებისა და იმუნიტეტის საფუძვლებზე, არის ფუნქციონალური აუცილებლობის თეორია, რომელიც თავდაპირველად საფრანგეთის რევოლუციის იდეოლოგების მიერ (მონტესკიე, რუსო, ვატელემი) იყო შემუშავებული, რომელმაც ახლანდელ პერიოდში თითქმის საერთო სახალხო აღიარება ჰპოვა. ეს თეორია, როგორც ეს სათაურიდან ჩანს, გამომდინარეობს იქედან, რომ დიპლომატიური პრივილეგიებისა და იმუნიტეტის საფუძველი და მოცულობა განისაზღვრება იმ ფუნქციებით, რომლებიც დიპლომატიურ წარმომადგენლობას აქვს დაკისრებული.

დიპლომატიური პრივილეგიებისა და იმუნიტეტის მინიჭების საერთო სამართლებრივი საფუძვლები

იმპერატიულ ხასიათს ატარებს საერთაშორისო სამართლის ისეთი პრინციპები და ნორმები, რომლებიც შეეხება შენობანაგებობების ხელშეუხებლობას, იურისდიქციისაგან იმუნიტეტს, დიპლომატის პირად ხელშეუხებლობას, ხოლო ყველა დანარჩენი - დისპოზიციურ ხასიათს.

პირველ რიგში კონვენცია აძლიერებს ნორმას, რომლის ძალით, იმუნიტეტისგან შეიძლება უარი თქვას არა თვით დიპლომატიურმა აგენტებმა, არამედ მააკრედიტებელმა სახელმწიფომ. (32-ე მუხლი, პ. 1.) ამით კიდევ ერთხელ მტკიცდება, რომ იმუნიტეტი მიენიჭება მააკრედიტებელ სახელმწიფოს მთლიანობაში და არა საელჩოს თანამშრომლებს.

ამგვარად, დიპლომატიური პრივილეგიები და იმუნიტეტი იყოფა ორ ჯგუფად:

1. მთლიანად წარმომადგენლობის, როგორც სახელმწიფო ორგანოს პრივილეგიები და იმუნიტეტი;

2. წარმომადგენლობის დიპლომატიური პერსონალის პრივილეგიები და იმუნიტეტი.

კონვენციის 22-ე მუხლი ითვალისწინებს არა მარტო წარმომადგენლობების შენობის ხელშეუხებლობას, არამედ, ასევე მათი ავეჯის, ნივთების, წარმომადგენლობის გადაადგილების საშუალებებისა და სხვა ქონების ხელშეუხებლობას.

ვენის კონვენციამ მიიღო ფორმულა, რომ ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს ხელისუფლებას ,,წარმომადგენლობის მეთაურის თანხმობის გარეშე“ არ შეუძლია დიპლომატიური წარმომადგენლობის შენობაში შევიდეს.

ამასთანავე, აღსანიშნავია, რომ შენობების ხელშეუხებლობა არ შეიძლება წარმომადგენლობის ისეთი მოქმედების გასამართლებლად იქნას გამოყენებული, რომელმაც შეიძლება, ობიექტური მიზეზების გამო, ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს შინაგან საქმეებში ჩარევა გამოიწვიოს.

წარმომადგენლობის პრივილეგიებისა და იმუნიტეტის მეორე ძირითადი სახეა მისი არქივებისა და დოკუმენტების ხელშეუხებლობა. ისევე, როგორც დიპლომატიური შენობების ხელშეუხებლობა, ესეც აბსოლუტურ ხასიათს ატარებს და რაიმე გამონაკლისს არ შეიცავს.

ისევე, როგორც პირველი, დიპლომატიური პრივილეგიებისა და იმუნიტეტის ეს სახეც არის საჯარო საერთაშორისო სამართლის ნაწილი.

განსხვავებული მდგომარეობა არსებობს წარმომადგენლობების პრივილეგიების ისეთი სახის მიმართ, როგორიცაა საგადასახადო შეღავათები და უპირატესობები (არცთუ ისე იშვიათად დოქტრინაში ფისკალურ იმუნიტეტად წოდებული). დიპლომატიური ურთიერთობების შესახებ, 1961 წლის ვენის კონვენციაში მას პირველად მიეცა ფორმულირება, როგორც საჯარო საერთაშორისო სამართლის ნორმას. 23-ე მუხლში ფორმულირებულია: ,,მააკრედიტებელი სახელმწიფო და წარმომადგენლობის მეთაური

თავისუფლდებიან ყოველგვარი სახელმწიფო, რაიონული თუ მუნიციპალური გადასახადებისაგან, წარმომადგენლობის საკუთარი თუ დაქირავებული ნაგებობისათვის მოსაკრებლებისა თუ ბაჟისაგან, რომლებიც კონკრეტული სახეობის მომსახურების გადასახდელია.“

მიუხედავად იმისა, რომ ეს ნორმა მსოფლიო თანამეგობრობის მასშტაბისაა, იგი მაინც არ

იქცა საყოველთაოდ სავალდებულო მოთხოვნილებად, რომელიც დიპლომატიურ წარმომადგენლობებს ადგილმდებარე სახელმწიფოს გადასახადებისგან მთლიანად გაათავისუფლებდა, არამედ იძლევა გარანტიას მხოლოდ ნაწილობრივ გათავისუფლებაზე, არსებული სამართლის მდგომარეობით. ამით აიხსნება, რომ სახელმწიფოების უმეტესობა, უცხოეთის საელჩოებისა და საკონსულოებისათვის საგადასახადო პრივილეგიების მინიჭებისას, აღნიშნულს თანაზიარობის საფუძველზე ახორციელებს.

საჯარო საერთაშორისო სამართალში არსებობს საბაჟო პრივილეგიებიც, რომლებიც მიენიჭებათ უცხოეთის საელჩოებს, მისიებსა და საკონსულოებს. 1961 წლის ვენის კონვენციის ,,დიპლომატიური ურთიერთობების შესახებ“ ძალაში შესვლამდე, უცხოეთის წარმომადგენლობები თავისუფლდებოდნენ საბაჟო გადასახადებისგან საზღვარზე იმ ნივთების შეტანა-გატანაზე, რომლებიც წარმომადგენლობის საჭიროებისათვის იყო განკუთვნილი, მაგრამ ეს კეთდებოდა ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს სამართლებრივი ვალდებულებით კი არა, არამედ საერთაშორისო თავაზიანობის ნორმებიდან გამომდინარე, თუმცა სახელმწიფოთა პრაქტიკა, ამ მხრივ, საკმაოდ მდგრადი იყო. ეს და სხვა შეღავათები და უფლებამოსილებები, როგორც ყოველთვის, საელჩოსა და მისიის სამოსამსახურეო საქმიანობასთან უშუალოდ არ არის დაკავშირებული და მათი მინიჭება დამოკიდებულია როგორც წესებზე, რომლებიც ადგილსამყოფელ სახელმწიფოში მოცემულ საკითხზე მოქმედებს, ასევე - თანაზიარობის პირობების დაცვასთან.

ახლა განვიხილოთ მეორე ჯგუფი, რომელშიც შედის:

წარმომადგენლობების დიპლომატიური პერსონალის პრივილეგიები და იმუნიტეტი

როგორც პირველ ჯგუფში, აქაც არსებობს რამდენიმე სახის პრივილეგიები და იმუნიტეტი, მაგრამ დიპლომატიურ სამართალის ამ ჯგუფში ფუნდამენტური პრინციპი და საფუძველი არის სახელმწიფოთა დიპლომატიური აგენტების პირადი ხელშეუხებლობა. ეს, პირველ რიგში, გამოიხატება იმაში, რომ დიპლომატები არ შეიძლება რაიმე ფორმით დაკავებულ ან დაპატიმრებულ იქნენ. მათ აქვთ სისხლის სამართლებრივი იურისდიქციისგან აბსოლუტური იმუნიტეტი. ამ საკითხში მდგომარეობს ძირითადი სხვაობა დიპლომატის პირად ხელშეუხებლობასა და ყველასათვის ცნობილ საკონსტიტუციო პრინციპის, პიროვნების ხელშეუხებლობას შორის, რომლის დროსაც დაკავება და დაპატიმრება შესაძლებელია კანონის მკაცრი დაცვით.

აუცილებელია ასევე აღვნიშნოთ, რომ ადგილსამყოფელი სახელმწიფო უფლებამოსილია განსაზღვრულ პირობებში გამოიყენოს თავისი ინტერესების დაცვის ისეთი საშუალებები, როგორიცაა უცხოელი დიპლომატის დროებითი დაკავება დაპატიმრების გარეშე იმისათვის, რომ აღკვეთილ ან ლიკვიდირებულ იქნას ადგილსამყოფელ სახელმწიფოში მის მიერ მზადებადი ან უკვე ჩადენილი, კანონების ან წესების სერიოზული დარღვევები.

ამგვარად, დიპლომატის პირადი ხელშეუხებლობა, სისხლის სამართლის იურისდიქციის იმუნიტეტისგან განსხვავებით, რომელიც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, აბსოლუტურ ხასიათს ატარებს, ზემოხსენებულ ასპექტში არ არის აბსოლუტური.

პირველი კანონი უცხოელი დიპლომატების დაცვის შესახებ გამოიცა ამერიკაში 1790 წელს, რომელიც ლონდონში, 1709 წლის 29 აპრილს, რუს ელჩთან ა.ა. მატვეევთან ინციდენტის შემდეგ დედოფალი ანნას ინგლისური აქტის მიხედვით იყო შედგენილი. 1964 წლის 27 აგვისტოს ამერიკის კონგრესმა მიიღო კანონი, რომლის მიხედვით, სასტიკად ისჯება: სახელმწიფოს მეთაურებზე, მინისტრებზე, ელჩებზე ან სხვა ოფიციალურ პირებზე თავდასხმა, სხეულის დაზიანება, გატაცება ან სხვა ძალადობის აქტები. 1964 წლის კანონით გათვალისწინებულია შემდეგი სანქციები: ჯარიმა 5000 დოლარი ან სამ წლამდე თავისუფლების აღკვეთა ან ორივე ერთდროულად, ამ კანონით, დანაშაულის სიმძიმის პროპორციულად გათვალისწინებული იყო უფრო მძიმე სანქციები.

ბოლო წლებში მიღებული კანონები ოფიციალური პირების წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულზე ითვალისწინებს უფრო მკაცრ ზომებს. 1972 წლის 29 ოქტომბერს ა.შ.შ.-ს პრეზიდენტმა ხელი მოაწერა კონგრესის მიერ მიღებულ კანონპროექტს, რომლის თანახმად, უცხოეთის სახელმწიფოს წარმომადგენელზე ნებისმიერი თავდასხმა, ა.შ.შ.-ს მიერ განიხილება, როგორც საერთო ფედერალური ხასიათის მძიმე დანაშაული. ამ კანონით დასჯის ზომა დადგენილია სიკვდილამდე პატიმრობითაც კი.

მოცემული პრობლემა განიხილება სამ ასპექტში: დიპლომატებზე თავდასხმის შეწყვეტის, დიპლომატიური აგენტების დარღვეული უფლებებისა და პრივილეგიების და იმ პირების დასჯის საკითხი, რომლებიც დამნაშავენი არიან ასეთი დანაშაულებრივი აქტების ჩადენაში.

იმუნიტეტი ადგილსამყოფელი სახელმწიფოს იურისდიქციისაგან

იურისდიქცია - ეს არის თითოეული სახელმწიფოს სუვერენული უფლება განახორციელოს თავისი განსაკუთრებული სახელისუფლებო უფლებამოსილება სამართალშემოქმედებით და სამართალგამოყენების სფეროებში, სამოქალაქო, სისხლის და ადმინისტრაციულ საქმეებში. სამართლის თეორიაში ფართოდ არის მიღებული, რომ სახელმწიფოთა იურისდიქცია, როგორც წესი შემოიფარგლება მისი ტერიტორიით და ვრცელდება ყველა იმ პირებზე, რომლებიც მის ფარგლებში იმყოფებიან - კერძო პირები, უცხოელები, ასევე პირები, რომელთაც მოქალაქეობა ან ორმაგი მოქალაქეობა არა აქვთ. ამ საერთო წესს არსებითად აქვს მხოლოდ ორი გამონაკლისი: პირველი ეხება სივრცულ მომენტს, როდესაც იურისდიქცია ცალკეულ შემთხვევებში ტერიტორიის ფარგლებს გარეთ ვრცელდება. მაგალითად: გემები ან სხვა ნაციონალური ობიექტები, რომლებიც ზღვაში ან კოსმოსში იმყოფებიან და რაიმე ძალაუფლებას, თავისი სახელმწიფოს გარდა, არ ემორჩილებიან.

მეორე გამონაკლისი ეხება პირებს, რომლებზეც მოცემული სახელმწიფოს იურისდიქცია არ ვრცელდება. ესენი არიან მააკრედიტებელი სახელმწიფოს ოფიციალური წარმომადგენლობები, მათი დიპლომატები და კონსულები, რომლებიც იმუნიტეტით სარგებლობენ.

როგორც მთლიანად წარმომადგენლობის, ასევე დიპლომატების პირადი პრივილეგიებისა და იმუნიტეტის საკითხებში, არიან მხარეები, რომლებიც, საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, არ არის გათვალისწინებული, მაგრამ ენიჭება თავაზიანობის საერთაშორისო ნორმების საფუძველზე ან საერთაშორისო პრაქტიკაში არსებული ჩვეულებების ძალით.

ამასთან ერთად, უნდა ითქვას, რომ მთელ რიგ შემთხვევებში სამართლის ნორმებსა და თავაზიანობის ნორმებს ან უბრალო ჩვეულებებს შორის ზღვარი საკმაოდ პირობითია, მოძრავია და შეიძლება ყოველთვის არ იყოს ზუსტად განსაზღვრული.

ყველაფერი ის, რომ საკითხი საერთაშორისო სამართლის თავაზიანობის ნორმებისა და პროტოკოლური ხასიათის წესების სავალდებულო ძალის საფუძვლების შესახებ თეორიასა და პრაქტიკაში რთულია, საერთაშორისო სამართლის ამ დადგენილებებსა და ნორმებს შორის არსებობს მჭიდრო კავშირი. ერთად აღებული სწორედ ისინი წარმოადგენენ იმ ფუნდამენტს, რომელზეც შენდება დიპლომატიური პრივილეგიებისა და იმუნიტეტის სისტემა.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. საერთაშორისო სამართალი - ლ. ალექსიძე, თბილისი, 1994 წ.

2. საერთაშორისო სამართლის კურსი - პასუხისმგებელი რედაქტორი ი.ი. ლუკაშუკი, მოსკოვი, 1990 წ.

3. მოსკოვის საერთაშორისო სამართლის ჟურნალი - მოსკოვი, 1993 წ. 2.

4. დიპლომატიური სამართალი - ი. პ. ბლიშენკო, მოსკოვი, 1990 წ.

5. საგარეო ურთიერთობების სამართალი - კ. კ. სანდროვსკი, მოსკოვი, 1986 წ.

6. დიპლომატიის ანბანი - ჰ. ჭიპაშვილი, თბილისი, 1993 წ.

7. დიპლომატიური სამსახურის საფუძვლები - ვ. ა. ზორინი, მოსკოვი, 1977 წ.

რევაზ თოფჩიშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

ადამიანის უფლებები, განიხილება რა როგორც პოლიტიკურ-სამართლებრივი მოვლენა, ახალი და უახლესი ისტორიის ნაყოფია. მის დასაწყისად შეიძლება მიჩნეულ იქნას 1776 წელი, როცა მიღებული იქნა ,,ვირჯინიის ბილი უფლებათა შესახებ”. ამ კონცეფციამ კლასიკური გამოხატულება ჰპოვა აშშ-ს დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში (1776 წლის 4 ივლისი), ,,ადამიანის და მოქალაქის უფლებათა” დეკლარაციაში (1789), დეკლარაციაში ,,მშრომელთა და ექსპლუატირებულ ხალხთა უფლებების შესახებ” (1918 წელი), ,,ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში” (1948) და შემდგომ დოკუმენტებში. შევეცდებით განსხვავებულად გავიაზროთ ადამიანის უფლებათა მთელი პოლიტიკურ-სამართლებრივი ისტორია.

წინაისტორია

ჯერ კიდევ ადრეულ პერიოდში ჩნდება წარმოდგენები ყველა ადამიანისათვის საერთო, საზოგადოებრივი თანაცხოვრების ნორმების არსებობის შესახებ. ძველთა შეგნებაში ეს წარმოდგენა გამოიხატება ღვთაებრივ, მითოლოგიურ, სიმართლე-სამართლიანობაში. (,,მაატი” - ეგვიპტელებთან, ,,რტა” - ინდოარიელებთან, ,,დაო” - ჩინურ მითოლოგიაში, ,,დიკე” - ბერძნებთან). ამ ღვთაებრივ სიმართლეს ემორჩილება ბუნება და საზოგადოება, მასთან უნდა მოიაზრებოდეს ადამიანური კანონმდებლობაც. არაა შემთხვევითი, რომ მოსამართლეები თავდაპირველად ქალღმერთთა ან ღმერთთა ქურუმები იყვნენ. საზოგადოების ყველა წევრის თანასწორობის პრინციპი ისევე, როგორც ბევრი სხვა ძირითადი პრინციპი, რომლებიც დღეს ადამიანის უფლებებად იწოდება, დამახასიათებელია ყველა კულტურისა და ცივილიზაციისათვის, რელიგიისა და ფილოსოფიური ტრადიციებისათვის.* ერთ-ერთი ასეთი ტრადიცია, რომელიც ,,ბუნებით სამართლად” იწოდება.

ადრეკლასობრივ საზოგადოებაში ჩვენ ვხვდებით სამართლის იდეის პირველ ჩანასახს, როგორც ადამიანთა თანაცხოვრების ერთიანი ნორმისა, რომელმაც ჯერ კიდევ არ იცის ადამიანის თავისუფლებები და უფლებამოსილებები. ამასთან, აუცილებელია აღინიშნოს, რომ უკვე ამ პერიოდში შეიმჩნევა განსხვავება ბუნებით (უცვლელ) და ადამიანურ (ცვალებად) კანონებს შორის. მთლიანობაში, სახელმწიფოს კანონმდებლობა განიხილება, როგორც მზრუნველობის იარაღი უფროსისა უმცროსის მიმართ, მმართველისა ქვეშევრდომის მიმართ.

ანტიკური დემოკრატიული პოლისი (შემდგომში კი რომის რესპუბლიკაც) ადამიანთა თანაცხოვრების განსხვავებული წესების შემუშავების ნიადაგი გახდა, ეფუძნებოდა რა მის სრულუფლებიან წევრებს შორის თანასწორობასა და თავისუფლებას. მათ რიგს, რა თქმა უნდა, არ მიეკუთვნებოდნენ მონები, უცხოელები და ქალებიც. ანტიკურ პოლისში პირველად ჩნდებიან მონობისა და ადამიანთა უთანასწორობის მოწინააღმდეგენი. ისინი ამ მოვლენებში ხედავდნენ ადამიანური კანონების არასრულყოფილების შედეგს. საზოგადოების წევრთა თანასწორობის თვალსაზრისმა ვერ ჰპოვა ფართო გავრცელება ძვ. ბერძნულ საზოგადოებაში. იმ პერიოდში გავრცელებული აზრის მიხედვით, ადამიანთა მოთხოვნილებათა თანასწორობა არ განაპირობებდა მათ შესაძლებლობათა თანასწორობას.

სამართლიანობაში იგულისხმება ის, რომ საზოგადოებაში თანასწორთ თანაბრად, ხოლო არათანასწორთ არათანაბრად მიეზღვებათ. საზოგადოებრივი სამართლიანობის ნორმის პრობლემა მდგომარეობს იმაში, რომ მან თავის თავში ორივე ეს განზომილება გააერთიანოს. საკითხი სამართლიანობის ნორმის შესახებ, რომელიც საზოგადოებაში ადამიანთა ურთიერთობებს არეგულირებს, საფუძვლიანად დაამუშავა უდიდესმა ბერძენმა ფილოსოფოსმა და სწავლულმა არისტოტელემ (384-322 ძვ.წ.).

არისტოტელე ასხვავებს ორი სახის სამართლიანობას - განტოლებით (გათანაბრებით) და განაწილებით სამართლიანობას.

,,პირველის ამოცანა მდგომარეობს იმის გათანასწორებაში, რაც ეკონომიკურ სფეროში მოქალაქეებს ეკუთვნით”.¹ გათანაბრებითი სამართლიანობა ემყარება ,,არითმეტიკული თანასწორობის” პრინციპს. მისი მოქმედების სფერო სამოქალაქო-სამარლებრივი ურთიერთობებია (სავაჭრო გარიგებები, ზიანის ანაზღაურება ა.შ.). ამგვარი სამართლიანობა არ ასხვავებს ადამიანებს ერთმანეთისაგან. თითოეულის მიმართ გამოყენებულ უნდა იქნას ერთი და იგივე კანონის ნორმები.

განაწილებითი სამართლიანობა ,,არის სიკეთის განაწილება მოქალაქეთა ღირსების მიხედვით, ინდივიდთა თავისებურებების შესაბამისად”.² იგი გამოდის ,,გეომეტრიული თანასწორობის” პრინციპიდან. განაწილებით სამართლიანობას საზოგადოებრივ ურთიერთობებში შემოაქვს ინდივიდუალიზაციის საწყისი, ცნობს რა ადამიანთა შორის, როგორც საზოგადოებრივ ურთიერთობათა დამოუკიდებელ სუბიექტებს შორის, განსხვავებას.

მთლიანობაში, სამართლიანობა, როგორც ადამიანთა საზოგადოებრივი ურთიერთობების ნორმა, წარმოადგენს გათანაბრებით და განაწილებით სამართლიანობას შორის გარკვეულ ბალანსს (თანაფარდობას). თუ საზოგადოებაში სამართლიანობის ბალანსი გათანაბრებითი სამართლიანობის სასარგებლოდ აშკარად ირღვევა, მაშინ საზოგადოება დემოკრატიიდან ოხლოკრატიისაკენ (ბრბოს ხელისუფლება) მიექანება. თუ ეს ბალანსი განაწილებითი სამართლიანობის სასარგებლოდ დაირღვა, მაშინ საზოგადოება გადაიხრება არისტოკრატიიდან ოლიგარქიისაკენ (მცირეთა ხელისუფლება).

ნიშანდობლივია ის, რომ არისტოტელე, ეყრდნობოდა რა საბერძნეთის პოლიტიკურ გამოცდილებას, ამტკიცებდა, რომ ოხლოკრატიასაც და ოლიგარქიასაც საბოლოო ჯამში ტირანიისკენ მივყავართ. ,,ტირანიას, ოლიგარქიას და დემოკრატიას იგი სახელმწიფოს უსამართლო ფორმებს უწოდებს”.³ არისტოტელეს აზრით, საზოგადოების სწორი სახელმწიფოებრივი ორგანიზაცია არის ,,პოლიტეა”, რომელიც დემოკრატიისა და არისტოკრატიის შენაერთს წარმოადგენს და გათანაბრებითი და განაწილებითი სამართლიანობის საწყისებს აერთიანებს. აქ ბატონობენ საზოგადოების საშუალო ფენები. მისი თქმით, ადამიანი ,,პოლიტიკური ცხოველია”, რომელიც სრულ განვითარებას მხოლოდ საზოგადოებაში (პოლისში) აღწევს. ამ მოსაზრებიდან გამომდინარე, არისტოტელესთვის მონები და ბარბაროსები, რომლებიც პოლისის ორგანიზაციულ ცხოვრებას არ იცნობენ, არასრულყოფილნი არიან. ხელისუფლება პოლისში ეფუძნება ელინთა თავისუფლებას და თანასწორობას და ამით შვილების მიმართ მამის ხელისუფლებისაგან განსხვავდება, ასევე მონების მიმართ ბატონობისაგან. სახელმწიფოს მიერ თავის საქმიანობაში გათანაბრებით და განაწილებით სამართლიანობებს შორის სათანადო პროპორციის გაუთვალისწინებლობას მივყავართ სახელმწიფო გადატრიალებებამდე. არისტოტელეს აზრით, ძალადობის მეშვეობით გათელილი სამართლიანობის აღდგენა არ შეიძლება, რადგან ომის პრინციპი სამართლის იდეის საწინააღმდეგოა. არისტოტელეს ეს აზრი შეიცავს ,,მარადიული მშვიდობის” შესახებ შემდგომი სწავლების ჩანასახს.

არისტოტელე ანსხვავებდა ბუნებით (დაუწერელ) და პირობით (ადამიანთა მიერ დადგენილ) სამართალს. მისთვის ბუნებითი სამართალი ბუნებითია იმ გაგებით, რომ ის მიკრო და მაკრო კოსმოსის თვისებებს გამოხატავს. ამასთან ერთად, როგორც ბუნებითი, ისე პირობითი სამართალი თანაბარ წილად წარმოადგენს ,,პოლიტიკურ სამართალს”, ე.ი. ადამიანთა თანაცხოვრების (პოლისის) ნორმებს. მათ შორის განსხვავება მდგომარეობს მხოლოდ იმაში, რომ ბუნებით სამართალს ყოველთვის ერთნაირი მნიშვნელობა აქვს და დამოკიდებული არ არის იმაზე ცნობენ, თუ არა მას ადამიანები მაშინ, როცა პირობითი (დაწერილი) სამართალი დამოკიდებულია ადგილისა და დროის პირობებზე და ადამიანების მიერ მის ცნობაზე. ამას გარდა, პირობითი სამართალი უნდა შეესაბამებოდეს ბუნებით სამართალს.

ყველა კანონი, არისტოტელეს მიხედვით, თავის საფუძველში გულისხმობს თავისებურ სამართალს. აქედან გამომდინარე, კანონები შეიძლება იყოს როგორც ,,მართებული”, ისე ,,არამართებული”. მისი მტკიცებით. ძალადობრივი დამორჩილებისაკენ სწრაფვა, რა თქმა უნდა, ეწინააღმდეგება სამართლის იდეას. ამგვარად, არისტოტელე გამოდის მოწოდებით, რომ სახელმწიფოს კანონები განხილულ იქნა ბუნებითი სამართლისადმი შეასაბამისობის ან შეუსაბამობის თვალთახედვით.

არისტოტელეს იდეები ასეული წლებით უსწრებდა მის თანამედროვე პოლიტიკურ-სამართლებრივ აზრს. ამ იდეებმა თავისი შემდგომი განვითარება ჰპოვეს გამოჩენილ რომაელ სახელმწიფოებრივ მოღვაწესთან, ფილოსოფოსთან, იურისტთან და დიდ ორატორთან მარკუს ტულიუს ციცერონთან (106-43 ძვ. წ.). ციცერონისთვის, ,,ხალხი წარმოადგენს ადამიანთა ისეთი გაერთიანებას, რომელიც დაფუძნებულია სამართლის ერთობასა და საერთო სარგებლიანობაზე”.⁴ ციცერონის აზრით, სახელმწიფო არის ადამიანთა სამართლებრივი ურთიერთობა, იურიდიული კავშირი; სახელმწიფო დაფუძნებულია სამართლიანობაზე. სამართლისა და პოლიტიკურ მოძღვრებათა ისტორიკოსები ამ დებულებაში განიხილავენ სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის ჩანასახს.

ციცერონის აზრით, სწორად ორგანიზებულ სახელმწიფოში ხორციელდება სამართლის, ვალდებულებებისა და უფლებამოსილებების თანაბარი გადანაწილება. სახელმწიფოს კანონმდებლობის წყარო არის ბუნებითი სამართალი, რომელიც რომაელ მოაზროვნეთა მიერ გაგებულია, როგორც ბუნებისათვის დამახასიათებელი სამართლიანობა. ,,ციცერონი სამართლის არსს ჭვრეტდა გონიერებაში”.⁵ მისი აზრით, ჭეშმარიტი კანონი ვრცელდება ყველა ადამიანზე, არის მუდმივი, მარადიული, მოგვიწოდებს მოვალეობის შესრულებისაკენ, გვიკრძალავს დანაშაულის ჩადენას. ,,ციცერონი რომის პოზიტიურ სამართალს ბუნებითი სამართლის ნაწილად თვლის, თუმცა მასში, მისი აზრით, ისეთი კანონებიცაა, რომლებიც სამართლიანობას ეწინააღმდეგება”.⁶ აღსანიშნავია, რომ ბუნებითი კანონის ხმა დაურღვეველი სულის (პატიოსან) ადამიანებს ესმით, უღირსნი კი მისი მოწოდების მიმართ ყრუები არიან. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ უღირსები ბუნებითი კანონის იურისდიქციიდან ამოვარდებიან, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ისინი ადამიანურ სასჯელს გაექცევიან. მათ, ციცერონის აზრით, ღვთაებრივი სასჯელი ელით.

ბუნებითი კანონი წარმოადგენს ადამიანური კანონების წყაროს, მის საზომს. ადამიანთა მიერ დაწერილი კანონები არ უნდა წარმოადგენდეს რეპრესიის უბრალო იარაღს. ისინი უნდა ემსახურებოდეს ხალხის კეთილი ჩვევების აღზრდას. ამიტომ, ციცერონი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს კანონის პრეამბულას (შესავალს), რამდენადაც, მისი აზრით, კანონისათვის დამახასიათებელია რაიმეში დარწმუნების და არა იძულების მისწრაფება. ბუნებითი კანონი ციცერონის მიერ განიხილება არა როგორც წყარო და საზომი შიდასახელმწიფოებრივი კანონების მიმართ, არამედ, როგორც სამართალი, რომელიც საერთაშორისო ურთიერთობებში გამოიყენება. ციცერონი ერთმანეთისგან ასხვავებს სამართლიან და უსამართლო ომებს (რომლებიც წარმოებს უმიზეზოდ და ომის გამოუცხადებლად). აღსანიშნავია, რომ ციცერონმა ჯერ კიდევ უცნობი იურიდიული დებულებები შემოიტანა. მაგალითად: მოქალაქენი, როგორც სამართლის სუბიექტები და სახელმწიფო, როგორც ურთიერთობის სუბიექტი.

ციცერონის იდეები სახელმწიფოს (Respublica), როგორც სახალხო საქმის, მოქალაქის, როგორც სახელმწიფოსა და სამართლის სუბიექტის, უნივერსალური სახელმწიფო კანონების შესახებ განვითარდა აღორძინების ეპოქის მოაზროვნეების, საფრანგეთის რევოლუციის მოღვაწეებისა და განმანათლებლების მიერ.

ციცერონის იდეების სიმდიდრე ბუნებითი სამართლის შესახებ, მისი აზრი რომის რესპუბლიკის გამოცდილებას ეყრდნობოდა. ამავე გამოცდილებას ემყარებოდა რომაული იურისპრუდენცია, რომელიც კაცობრიობის კლასიკურ სამართლებრივ მემკვიდრეობას ეყრდნობოდა. იურისპრუდენციის კლასიკოსების მიერ შემუშავებული რომაული კანონმდებლობა ევროპის ახალი სახელმწიფოებისათვის ძირითად კანონმდებლობად იქცა, აგრეთვე - საერთაშორისო სამართლის ერთ-ერთ წყაროდაც.

რომაული იურისპრუდენციის კლასიკოსებისთვის სამართალი არის ღვთაებრივ და ადამიანურ საქმეთა შეცნობა, ცოდნა სამართლიანობისა და უსამართლობისა. ულპიანე წერდა, რომ სამართლის შემსწავლელმა, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გაიგოს jus (სამართალი), justitia (სიმართლე, სამართლიანობა). ულპიანეს აზრით, სამართალი არის ars (ხელოვნება, ოსტატობა, მეცნიერება), boni (სიკეთე) და acqui (თანასწორობა). ამგვარად, რომაელი იურისტებისათვის სახელმწიფოს კანონები გამომდინარეობს ბუნებითი სამართლიდან. ბუნებითი სამართალი სიმართლის, სამართლიანობის, სიკეთისა და თანასწორობის იდეებს გულისხმობს. ულპიანე ფორმულირებას უკეთებს მართლწესრიგის არსებობის ისეთ პირობებს, როგორებიცაა: კეთილსინდისიერება, ბოროტი ნების არარსებობა და სამართალ სუბიექტების მიერ უფლებამოსილების ურთიერთცნობა. რომაელი იურისტები ფორმულირებას უკეთებენ ისეთ მნიშვნელოვან სამართლის პრინციპს, როგორიცაა უწყვეტობა და ერთიანობა. პაულიუსის აზრით, ის, რაც აღქმულია სამართლის საფუძვლების წინააღმდეგ, არ შეიძლება გავრცელდეს შედეგებზე. ამ პრინციპიდან გამომდინარე, რომის იურისპრუდენციის კლასიკოსები თვლიდნენ, რომ ბუნებითი სამართალი იმყოფება სახელმწიფოს კანონმდებლობაში არა მარტო წყაროსა და პრინციპის სახით, არამედ უშუალოდაც - მისი საწყისის სახითაც.

ახალი დროის ბურჟუაზიული სახელმწიფოების სამართლის ჩამოყალიბებას საფუძვლად დაედო რომის სამართლებრივი მემკვიდრეობა (განსაკუთრებით ქონებრივი სამართალი), ხოლო ბუნებითი სამართლის იდეები, რომელთაც ციცერონი და რომის იურისპრუდენციის კლასიკოსები ავითარებდნენ, წარმოადგენს წყაროებს ადამიანთა შორის ურთიერთობების, სამართლიანობის, მართლწესრიგის ნორმათა შემუშავებისას, რომელთა გარეშეც საზოგადოება ვერ იარსებებს. მის გარეშე არ შეიძლება არსებობდეს საერთაშორისო მართლწესრიგიც.

სამართლის იდეებსა და ადამიანის უფლებათა განვითარებაზე განსაკუთრებით წინააღმდეგობრივი გავლენა იქონია ქრისტიანობამ. ქრისტიანობა ისახებოდა, როგორც რომის იმპერიის დაბალი სოციალური ფენების, მათი პროტესტის რელიგია, როგორც სურვილი ბოროტი და უსამართლო მსოფლიოს გადარჩენისა. ამგვარი პროტესტის ერთ-ერთი გამოხატულება გახდა ღმერთის წინაშე ადამიანთა თანასწორობისა იდეა. თანასწორობის იდეამ ზოგიერთ ადრექრისტიანულ თემსა და ქრისტიანულ მოძრაობას საფუძველი მისცა უარეყო ადამიანთა სოციალურ-სამართლებრივი განსხვავებანი, ექადაგა ანარქიზმისა და საერთო საკუთრების იდეები. თანასწორობის ზედაპირული გაგება ხელს არ უწყობდა სამართლის იდეების შემუშავებასა და ადამიანის უფლებათა სწორ გაგებას.

კიდევ ერთი იდეა, - ქრისტიანობის მიერ წინწამოწეული იყო ინდივიდის ნების თავისუფლების იდეა, მისი დამოუკიდებელი მოქმედებისა და, შესაბამისად, პირადი პასუხისმგებლობის შესაძლებლობა. მაგრამ ნების თავისუფლების იდეა ქრისტიანობაში გართულებული იყო ღვთაებრივი განგების იდეით. ესაა იდეა, რომელიც ადამიანთა ქცევებს წინასწარ განსაზღვრავს და მიმართულებას აძლევს. თვით რელიგიური დოქტრინის ფარგლებში ამ იდეათა შორის ბრძოლას მივყავდით ურთიერთგამომრიცხავ დასკვნებამდე, იმის მტკიცებიდან დაწყებული, რომ ადამიანის მიერ თავისი სულის გადარჩენა განპირობებულია მხოლოდ მისივე ქცევებით; იმის ქადაგებამდე, რომ ღმერთის მიერ წინასწარვეა განსაზღვრული ცოდვილი და უცოდველი ადამიანის სტატუსი. ყოველივე ეს ასუსტებდა სამართლის განვითარებაზე ნების თავისუფლების იდეის ზემოქმედებას.

დაბოლოს, მესამე იდეა, რომელიც ხელს ადამიანის უფლებათა განვითარებას არ უწყობდა, იყო იდეა ადამიანის ბუნების თავდაპირველი ცოდვით დარღვევის შესახებ. იგი ეჭვებს იწვევდა იმაში, რომ ადამიანს შეეძლო შეექმნა საზოგადოებრივ ურთიერთობათა ნორმალური წყობა და ადამიანური ცხოვრებისათვის ღირსეული პირობები.

სახელმწიფო ქრისტიანული რელიგიის მომხრე ნეტარი ავგუსტინე (354-430) აღიარებდა სახელმწიფო-სამართლებრივი ცხოვრების, ბატონობისა და ქვეშევრდომობის ცოდვილ ბუნებას, მაგრამ ამ ურთიერთობებსა და ინსტიტუტებს ისეთ ბუნებრივ წესრიგად თვლიდა, რომელიც ადამიანის ცოდვილ ბუნებას ადექვატურად პასუხობდა. ავგუსტინეს თქმით, ,,მართალია ადამიანი თავისუფალი იბადება და მას გააჩნია თავისუფლება, მაგრამ ეს გამოიხატება მისწრაფებაში ჩაიდინოს ცოდვები. ცოდვებისაგან ხსნა, მისი აზრით, შეიძლება ღმერთის წყალობით, რომელსაც ღმერთი აძლევს არა ყველას, არამედ რჩეულთ”.⁷ ავგუსტინე საზოგადოებას ორ ნაწილად ყოფს - რჩეულებად და განწირულებად. ზემონახსენები საზოგადოებრივი ინსტიტუტების გამოსწორება ადამიანს არ შეუძლია, ამიტომაც ის მათ უნდა დაემორჩილოს.

სხვაგვარად იცავს ბუნებით სამართალს ჩამოყალიბებულ ფეოდალურ საზოგადოებაში გაბატონებული კათოლიკური ეკლესიის იდეოლოგი თომა აქვინელი (1224-1274). სახელმწიფოებრივ ხელისუფლებას ის და მისი მომხრეები განიხილავდნენ, როგორც ღვთაებრივ, ხოლო წარმოშობისა და გამოყენების ფორმის მიხედვით - ადამიანურ ინსტიტუტად. საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრება, აქვინელის აზრით, იმართება კანონების იერარქიის მიხედვით, რომელთა შორის უმაღლესი მუდმივი კანონია, რომელიც ხალხს ბიბლიამ მისცა. მუდმივი კანონის გარეშე ხალხს არ შეუძლია მივიდეს სიმართლის შესახებ ერთიან შეხედულებამდე. მუდმივი კანონი ,,ყველა კანონის საფუძველია, რომელიც გამოხატულებას პოულობს ბუნების მოვლენებში, როგორც მათი აუცილებელი წესრიგი”.⁸

კანონთა იერარქიაში მეორე ადგილას დგას ბუნებითი კანონები, რომელსაც აქვინელი ადამიანის ბუნებაში ღვთაებრივი კანონის ანარეკლად თვლის. ,,ბუნებითი კანონი მუდმივი კანონის გამოხატულებაა ყველა ცოცხალ არსებაში”.⁹ ის ადგენს ადამიანთა ქცევების ზოგიერთ მნიშვნელოვან ნორმებს.

ბუნებითი კანონის შემდეგ მოდის სახელმწიფო კანონები, რომლებიც არასრულყოფილ ადამიანურ არსებებს აიძულებს გაექცნენ ბოროტებას და ისწრაფვოდნენ სიკეთისაკენ. ხალხი მუდმივად უნდა იყოს ეკლესიისა და საერო ხელისუფლების მეურვეობის ქვეშ. მათგან თითოეული თავისი საშუალებით აიძულებს ხალხს სიკეთის კეთებას.

ბუნებითი კანონის შემდეგ, აქვინელი იძლევა ღვთაებრივი კანონის განმარტებას: ,,ღვთაებრივი კანონი არის გამოხატულება იმისა, რაც წმინდა წერილში მოცემული და მისი დანიშნულებაა გამოასწოროს, შესწორება შეიტანოს ადამიანთა კანონებში.”¹⁰ 

თომა აქვინელი ცდილობდა რომის იურისპრუდენციის ზოგიერთი შეხედულებები რელიგიურ დოგმებთან შეეთანხმებინა. ამისკენ უბიძგებდა მას ფეოდალური საზოგადოების სამეურნეო ურთიერთობები და პოლიტიკური პრაქტიკა. მაგრამ მის მიერ რომის სამართლებრივი აზრის მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწილი იქნა გათვალისწინებული. აქვინელი ყურადღებას აქცევს მხოლოდ სამართლიანობას. მას ყურადღების გარეშე რჩება კეთილსინდისიერების პრეზუმფციის, თავისუფლებისა და სამართლის სუბიექტთა უფლებამოსილების იდეები. აღსანიშნავია, რომ აქვინელი მომხრეა უთანასწორობის, ამართლებს მონობას და დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს ხელისუფლებისადმი უსიტყვო მორჩილებას. თომა აქვინელი პოლიტიკურსამართლებრივ ურთიერთობებს განიხილავდა საეკლესიო დოგმების პრიზმაში. ამ მსოფლმხედველობის ჩარჩოებში არსებულ ერთ-ერთ პოსტულატს, რომ ადამიანის ბუნება თავდაპირველი ცოდვით იქნა დარღვეული, არ შეიძლებოდა ადამიანის უფლებათა შესახებ სრულყოფილი სწავლება წარმოექმნა, ვერ უზრუნველყოფდა ადამიანის ღირსეულ ცხოვრებას. ამ თვალსაზრისით, ანტიკურმა მსოფლიომ, რომელიც თავისუფალი ადამიანის ცნებით სარგებლობდა, უფრო მნიშვნელოვანი იდეური მემკვიდრეობა დაგვიტოვა.

ადამიანის ბუნებით უფლებათა იდეების ჩამოყალიბება

აღსანიშნავია ისიც, რომ ,,თანამედროვე ეპოქის ძირითად უფლებათა წინამორბედებს გვიანი შუა საუკუნეების წოდებრივი ფენების თავისუფლებათა უფლებები შეადგენდა”.¹¹ მანამდე, სანამ ადამიანი საზოგადოებრივ ურთიერთობათა დამოუკიდებელ სუბიექტის სახით არ გამოვიდოდა, საკითხი ადამიანის უფლებათა და მოვალეობათა შესახებ არ შეიძლებოდა სრული მოცულობით დამდგარიყო. ადამიანის დამოუკიდებელი სუბიექტად ჩამოყალიბებამდე ბუნებითი სამართალი განიხილებოდა, როგორც ღვთაებრივ - კოსმიური წესრიგის ნაწილი ან, როგორც ღვთაებრივი სამართლიანობის ანარეკლი ადამიანის არასრულყოფილ სულში. ადამიანი ითვლებოდა ნაწილობრივი სამართალსუბიექტობის მქონედ, რაც იმ ეპოქის იურიდიულ და პოლიტიკურ პრაქტიკას პასუხობდა; ეპოქის, რომელიც არ იცნობდა საყოველთაო და თანაბარ უფლებებს, რომლებიც კერძო და საჯარო ურთიერთობების სფეროზე გავრცელდებოდა. ტრადიციული საზოგადოება სამართალს იცნობდა, როგორც ადამიანთა მეტნაკლებად ვიწრო ჯგუფის პრივილეგიას (პოლისის მცხოვრებთა, კასტის წევრთა, წოდებათა, პროფესიულ კორპორაციათა და ა.შ.). ტრადიციული საზოგადოების პოლიტიკურ-სამართლებრივი პრაქტიკა გაშუქებულ და სანქცირებულ იქნა კათოლიკური ეკლესიის მიერ. ის არსებობდა მანამდე, სანამ ამ საზოგადოების წყობა და ეკლესიის ავტორიტეტი ურყევი იყო. ფეოდალური საზოგადოების საფუძვლების რღვევამ, სავაჭროფულად ურთიერთობა განვითარებამ გამოააშკარავა, რომ არა მხოლოდ თავადაზნაურობა იყო გამორჩენის სურვილით შეპყრობილი, არამედ კათოლიკური ეკლესიაც. საზოგადოებას არ შეეძლო გათავისუფლებულიყო მოძველებული ფეოდალური ურთიერთობებისაგან, თუ იგი მის განმანათლებელ კათოლიკურ ეკლესიას არ გააკრიტიკებდა. ამიტომაც, ევროპის ბურჟუაზიულ რევოლუციათა პროლოგად ევროპაში რეფორმაცია იქცა.

ჩვენი კვლევის ძირითადი თემა არა რეფორმაციის სამართლებრივი იდეებია, - ისინი არ იყო სათანადოდ განვითარებული ისევე, როგორც ჩანასახში მყოფი ახალი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ურთიერთობები, არამედ ახალი მსოფლმხედველობრივი, სულიერი მიზანდასახულობა, რომელიც ამ ეპოქაში გამოჩნდა.

რეფორმაციის მომხრეთა აზრით, ადამიანი არის პიროვნება, რომელსაც შეცნობილი აქვს თავისი ცოდვილი ბუნება. ასეთ, ერთი შეხედვით ადამიანის გონებაში უმნიშვნელო ძვრას მივყავდით შემდეგ დასკვნებამდე: ა) ადამიანი შეიცნობს რა თავის ცოდვილ ბუნებას, მის წინაშე ყოველთვის დგას არჩევანი: ან შეეგუოს, ან ებრძოლოს მის ასეთ მდგომარეობას. ბ) არავის შეუძლია სხვას სინდისის სასამართლო მოუწყოს. გ) არავის შეუძლია თავისი სულის გადარჩენის გზა სხვას გადააბაროს.

თუკი შევეცდებით შევაჯამოთ ეს დასკვნები, შეიძლება ითქვას, რომ რეფორმაციის ეპოქამ გამოაჩინა ადამიანის შინაგანი თავისუფლების ფაქტი, მისი სინდისის თავისუფლება, ისეთი, სადაც ადამიანი თავისი ქცევის წესებს თვითონ ადგენს. ადამიანის სულიერი სამყაროს ავტონომია, რომელიც გამოვლინდა სინდისის თავისუფლებაში, რეფორმაციის ეპოქიდან იწყებს არსებობას, მსგავსად იმისა, რომ ადამიანს ფიზიკურად არ შეუძლია პირველყოფილ მდგომარეობას დაუბრუნდეს, ასევე რეფორმაციის გამოუღვიძებელი სინდისის მდგომარეობას, რომელიც მისთვის ტრადიციული საზოგადოების ჩარჩოებში იყო დამახასიათებელი.

რეფორმაციის მიერ გაცხადებულმა სინდისის თავისუფლებისა და მასთან დაკავშირებულმა თავისუფლების პრინციპებმა, იმ ეპოქაში ვერ შეძლო დამკვიდრებულიყო, რადგან ამისათვის აუცილებელი სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკურ-სამართლებრივი პირობები არ არსებობდა. ამ პრინციპების დამკვიდრება საზოგადოებაში არის რეფორმაციის ეპოქის შორეული შედეგი. რეფორმაციის უშუალო შედეგი კი ევროპული რელიგიურ-სამოქალაქო ომების ხანგრძლივი პერიოდი გახდა. მიუხედავად ამისა, ,,რეფორმაციამ ხელი შეუწყო სახელმწიფოსა და სამართალზე ბურჟუაზიული შეხედულებების ჩამოყალიბებას. რეფორმაციამ წამოაყენა საერო სახელმწიფოს იდეა, გარდა ამისა საფუძველი ჩაუყარა პიროვნების უფლებასა და სახალხო სუვერენიტეტის ბურჟუაზიულ მოძღვრებას.”¹² 

თანდათან საჭირო ხდებოდა საზოგადოებრივი ცხოვრების საღი თვალით შეხედვა, მისი განხილვა არა ამაღლებული რელიგიურ-მორალური იდეალის თვალთახედვით, არამედ ადამიანის ბუნების ცხოვრებისეული შესაძლებლობებიდან გამომდინარე. სწორედ ასეთი მცდელობა იყო განმანათლებლობის ეპოქაში, რომელმაც ადამიანის უფლებათა ახალი გაგება შექმნა - ანთროპოლოგიური ბუნებითი სამართალი. წინა ეტაპისაგან განსხვავებით, მას ადამიანის უფლებები გამოყავდა ადამიანური ბუნებიდან. განმანათლებლების ეპოქაში საფუძველ ჩაეყარა ბურჟუაზიულ რევოლუციებს. მაგრამ ამ ეპოქას ახასიათებს მეორე მხარეც - მისი მოწოდება მშვიდობისაკენ, ღვთისმოშიშობისაკენ, რელიგიურ-პოლიტიკური კონფლიქტების დარეგულირებისაკენ. განმანათლებლობა ირჩევს სამართალს, რომელიც ყველა ადამიანისათვის ერთნაირია, უნივერსალურია, მიუხედავად ხალხის მრწამსის, აღმსარებლობის, სოციალური მდგომარეობისა და წარმოშობისა.

თანასწორობის პრინციპი, რომელიც განმანათლებლობის ეპოქაში იღებს სათავეს, XIX საუკუნემ თავის ურყევ პრინციპად აღიარა. სწორედ განმანათლებლობისა და ბუნებითი სამართლის გაუგონარი ზეგავლენის შედეგად ადამიანმა მოიპოვა სრული უფლებაუნარიანობა. მაგრამ განმანათლებლობის ეპოქის ადამიანის უფლებათა კონცეფცია შეზღუდული იყო, რადგან ,,მოქალაქეთა ბატონყმობის უღლისაგან გათავისუფლების შედეგად პოლიტიკური უფლებები მხოლოდ ერთი მუჭა საკუთრების მფლობელებმა მიიღეს. ამ უფლებებზე უარი ეთქვათ ქალებს, ბავშვებს, ღარიბებსა და მთელი მსოფლიოს არათეთრკანიან მოსახლეობას.”¹³ მიუხედავად ამისა, სწორედ ამ ეპოქაში მოცემულ იდეათა უმრავლესობა ,,ადამიანის უფლებათა მწყობრ ფილოსოფიურ კონცეფციაში გაერთიანდა. ეს კონცეფცია მიმართული იყო მონარქთა აბსოლუტიზმის წინააღმდეგ და უპირატესობას პირად თავისუფლებებს და შეზღუდულ ძალაუფლებას ანიჭებდა. აშშ-ში ინდივიდუალური თავისუფლების იდეა დამოუკიდებლობის თეზისის გამართლებად იქცა, რომელიც ამგვარად ამერიკული სახელმწიფოებრიობის საფუძველი გახდა. საფრანგეთში კი, ადამიანისა და მოქალაქის უფლებების იდეამ საფრანგეთის რევოლუციისას გაამართლა.”¹⁴

ადამიანის ბუნებით უფლებათა და თავისუფლებათა პირველი საგანმანათლებლო დოქტრინის შემმუშავებელი გახლდათ ჰოლანდიელი ფილოსოფოსი ჰუგო გროციუსი (1583-1645). მას ეკუთვნის შრომა ,,ომისა და მშვიდობის უფლების შესახებ”. გროციუსის ნაშრომებში განმარტებულია ბუნებითი და ხალხთა სამართალი, აგრეთვე საჯარო სამართლის პრინციპები. გროციუსის აზრით, ადამიანებს აქვთ მიდრეკილება საზოგადოებისაკენ, სხვა ადამიანებთან ურთიერთობისაკენ. სამართალი კი წარმოადგენს ნორმებს, რომლებიც მშვიდი და გონიერი ცხოვრების პირობებს უზრუნველყოფს. გროციუსის აზრით, სამართალი ,,ღმერთის ნებიდან კი არ გამომდინარეობს, არამედ ადამიანის ბუნებიდან.”¹⁵ მისი აზრით, ბუნებითი სამართალი ადამიანის გონიერი ბუნებიდან მომდინარეობს. გროციუსი ბუნებითი სამართლის ნორმებს მიაკუთვნებს: სხვისი ნივთის უკან დაბრუნებას, სხვისი ქონების მითვისებისაგან თავის შეკავებას, პირობის შესრულების ვალდებულებას, ზიანის ანაზღაურების პრინციპს, დამნაშავისათვის სასჯელის მიზღვას მისი ბრალის მიხედვით. ეს ჩამონათვალი გვიჩვენებს, რომ მოდელი, რომელზეც გროციუსი ბუნებით სამართალს აგებს, ადამიანთა შორის არსებული ფულად-სავაჭრო ურთიერთობებია. ადამიანურ ურთიერთობათა ეს სფერო საზოგადოებისათვის არის საბაზო, ხოლო ბუნებითი სამართლის ნორმები, რომლებიც მათ არეგულირებს, - სახელმწიფოს კანონმდებლობის საფუძველი. კანონები - ეს ბუნებითი სამართლის ნორმებია, რომლებიც სახელმწიფოს იძულებითაა უზრუნველყოფილი.

სახელმწიფოს გროციუსი განმარტავს, როგორც ,,თავისუფალ ადამიანთა კავშირს, საერთო სარგებლობისა და უფლებების დასაცავად.”¹⁶ ის მოუწოდებს სახელმწიფოს არ ხელყოს ბუნებითი სამართლის ნორმები ომის დროს: დაინდოს ქალები, მოხუცები, ბავშვები, ადამიანურად მოეპყრას ტყვეებს, არ ძარცვოს მშვიდობიანი მოსახლეობა. მისი აზრით, ,,საერთაშორისო ურთიერთობებს საფუძვლად უნდა ედოს სამართალი და სამართლიანობა, ესაა საერთო სახალხო სამართალი, რომლის წყაროა ადამიანთა ბუნება და მათი შეთანხმება.”¹⁷

ბუნებითი სამართლის იდეების შემდგომ განვითარებას ადგილი აქვს ჰოლანდიელი ფილოსოფოსის ბენედიქტე სპინოზას (1632-1677) შრომებში. გროციუსისაგან განსხვავებით, სპინოზას უფრო ფართოდ ესმის ბუნებით უფლებათა არსი. მათში სპინოზა გულისხმობს არსებობასა და საქმიანობაზე ადამიანის უფლებას, ასევე აზრისა და სინდისის თავისუფლებას. ეს უფლებები განუყოფელია, მათი სახელმწიფოსთვის გადაცემა ადამიანს არ შეუძლია (ორგანო, რომელიც აუცილებელია ადამიანთა საზოგადოებრივი ცხოვრების მოწესრიგებისათვის). იგი არ შეიძლება ადამიანს წაერთვას. სპინოზას აზრით, სახელმწიფო მოწოდებულია დაიცვას საზოგადოების ყველა წევრის ინტერესები. სახელმწიფო არ უნდა ჩაერიოს და არ უნდა ხელყოს ადამიანის აზრი და რელიგიური თავისუფლება.

სპინოზას მიერ დასმული საკითხი, ადამიანის გაუსხვისებელი, ბუნებითი უფლებების შესახებ, შემდგომში არაერთხელ იხილებოდა პოლიტიკურ-სამართლებრივი აზროვნების ისტორიაში, რადგანაც მისგან მოდის ახალი წარმოდგენები სახელმწიფო ხელისუფლების წარმოშობასა და ბუნებაზე. სახელმწიფო, რომელიც მოიაზრება როგორც კავშირი, შექმნილი ადამიანების მიერ მათი ინტერესებისა და უფლებების დასაცავად, უნდა ფლობდეს მბრძანებლური უფლებამოსილებების ფართო წრეს, მასზე დაკისრებული მოვალეობების შესრულებისათვის. მეორე მხრივ, სახელმწიფოს მბრძანებლურ უფლებამოსილებათა წრე არ უნდა იყოს უსაზღვრო, რადგან მას მოქალაქეთა უფლებებისა და ინტერესების ხელყოფა შეუძლია. სახელმწიფომ, რომელიც ხელისუფლებას ხალხისაგან იღებს, უნდა ცნოს და აღიაროს საყოველთაოდ აღიარებული უფლებები და თავისუფლებები, როგორც წარუვალი და უზენაესი ადამიანური ღირებულებანი. ხელისუფლების განხორციელებისას, ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდული არიან ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით.

ამ საკითხთან დაკავშირებით, საინტერესოა, ერთის მხრივ, თომას ჰობსის (1588-1679), მეორეს მხრივ კი, ჟან-ჟაკ რუსოს (1712-1778) მოსაზრებანი.

ჰობსმა განავითარა აბსოლუტური სახელმწიფო სუვერენიტეტის თეორია, რომლის მიხედვითაც, სახელმწიფოებრივი კავშირის წარმოქმნისთანავე, ადამიანები მას საბოლოოდ თავიანთ უფლებებს გადასცემენ. სახელმწიფო ხელისუფლება სარგებლობს განუსაზღვრელი უფლებამოსილებით, ე.ი მისი ყველა სურვილი მართლზომიერია. ჰობსის აზრით, ის, რაც უმაღლესმა ხელისუფალმა ქვეშევრდომთა მიმართ არ უნდა გააკეთოს, რა მოტივითაც არ უნდა იყოს ეს, არ შეიძლება უსამართლობად და უკანონობად ითვლებოდეს. ასეთი ძლიერი დიქტატორული სახელმწიფო ხელისუფლება, ერთი შეხედვით, საზოგადოებაში წესრიგის დამყარების, მის წევრთა სიმშვიდისა და კეთილდღეობის უზრუნველყოფისათვის ყველაზე ეფექტური საშუალებაა. მაგრამ სინამდვილეში ირკვევა, რომ ის არაეფექტური საშუალებაა, რადგანაც ადამიანთა წესრიგს, სიმშვიდესა და კეთილდღეობას იცავს არა ისე, როგორც ეს ხალხს, არამედ, როგორც ეს ხელისუფლებას ესმის. დიქტატორული სახელმწიფო ხელისუფლება სპობს მოქალაქეთა უფლებებსა და ინტერესებს, ცვლის მათ საკუთარი ინტერესებით. აღვირახსნილი სახელმწიფო ხელისუფლების შეჩერებისთვის ჰობსი ცნობს აჯანყების უფლებას, ისეთი სახელმწიფო ხელისუფლების წინააღმდეგ, რომელიც ღვთაებრივ და ადამიანურ კანონებს არღვევს.

ჟან-ჟაკ რუსო გამოდის ადამიანის უფლებათა გაუსხვისებლობის პრინციპიდან. მისი აზრით, სახელმწიფო ხელისუფლების საფუძველს ქმნის ხალხის ნება, კოლექტიური სუვერენი, რომელიც არ შეიძლება წარმოდგენილი იყოს ერთი პირის ან სახელმწიფო ხელისუფლების რომელიმე ორგანოს მიერ. ცალკეული პირის ნება ხალხის ნების შემადგენელი ნაწილია. ეს ნება ცხოვრებაში ხორციელდება უმრავლესობის ნების სახით. ამგვარ პოზიციას, რუსო უშუალო დემოკრატიის, უმნიშვნელოვანესი სახელმწიფოებრივი საკითხების განხილვასა და გადაწყვეტაში, ხალხის მონაწილეობის იდეებამდე მიჰყავს. მაგრამ მას ესმის, რომ დიდ სახელმწიფოებში პირდაპირი ხალხის მმართველობა განუხორციელებადია. ამიტომ, აქ ის ასევე უშვებს წარმომადგენლობით დემოკრატიას. ის აღნიშნავს, რომ დეპუტატები ხალხის მსახურნი არიან და ამიტომ მათი გადაწყვეტილებები კანონის ძალას მხოლოდ რეფერენდუმზე დამტკიცების შემდგომ იღებს. სახელმწიფოს საუკეთესო ფორმა, რომელიც ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს დაიცავს, რუსოსთვის არის დემოკრატიული რესპუბლიკა. რუსოს იდეები აიტაცეს იაკობინელებმა. ამავე იდეებმა ასახვა ჰპოვეს ,,ადამიანის და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციაში” (1789).

რუსოსთვის არ არის საიდუმლო, რომ საყოველთაო და უმრავლესობის ნება ერთმანეთს ყოველთვის არ ემთხვევა. უმრავლესობა შეიძლება ცდებოდეს თავისი ნამდვილი ინტერესების განსაზღვრაში, უმრავლესობის ნება შეიძლება მოექცეს ემოციური აღელვების ქვეშ, ის შეიძლება მოტყუებულ იქნეს პოლიტიკური პარტიების ტყუილი დაპირებებით, შეიძლება იყოს არაკომპეტენტური, და ბოლოს, ის შეიძლება უბრალოდ მოსყიდული იყოს. ამიტომ, მისთვის უშუალო დემოკრატია არავითარ შემთხვევაში არ არის პანაცეა საზოგადოებრივი უსამართლობის წინააღმდეგ. იგი კარგია გათანაბრებითი სამართლიანობის რეალიზაციისათვის, მაგრამ არაა ეფექტური განაწილებითი სამართლიანობის განსახორციელებლად.

დაბალანსებული და სისტემატიზირებული პოლიტიკურ-სამართლებრივი დოქტრინა, რომლის საფუძველიცაა ადამიანის უფლებები, შემოგვთავაზა ჯ. ლოკმა (1632-1704). ლოკთან ჩვენ ვპოულობთ ადამიანის გაუსხვისებელ უფლებათა კომპლექსის შესახებ შემუშავებულ სწავლებას. ამ კომპლექსში შედის უფლება სიცოცხლეზე, თავისუფლებასა და საკუთრებაზე.

ლოკი თვლიდა, რომ ფეოდალიზმისაგან განსხვავებით, ბურჟუაზიულ საკუთრებას შრომითი წარმოშობა აქვს. ამიტომ, საკუთრება წმიდათაწმინდაა. ვსპობთ რა, ან უარს ვამბობთ მასზე, ჩვენ ვუკარგავთ ადამიანს თავისი პირადი ყოფის სისრულესა და მთლიანობას. ის სახელმწიფოსგან თავდაცვის საშუალებაა. საკუთრება ,,პიროვნული თავისუფლების, მის ნიჭის, უნარისა და შესაძლებლობების განვითარების უეჭველი წინაპირობაა”.¹⁸ 

მიზნის არჩევისა და სულიერი ცხოვრების თავისუფლების აღიარებით ლოკი ცნობს სინდისის, სიტყვის, ბეჭდვის, შეკრების, კავშირების თავისუფლებას, ანუ ყველა იმ ფორმას, სადაც ადამიანის თავისუფალი აზრი თავის გამოხატულებას პოულობს. ლოკის მიერ სიცოცხლის უფლების გაუსხვისებლობის აღიარება, მონობის, როგორც ბუნების საწინააღმდეგო ინსტიტუტის წინააღმდეგ გამოსვლას ნიშნავს. ადამიანი თავისუფალია, პროფესიის, საქმიანობის, საცხოვრებელი ადგილის არჩევისას, თვითონ განაგოს თავისი ცხოვრებისეული ძალები.

ლოკის აზრით, ადამიანები სახელმწიფოებრივ კავშირში იმისთვის არ შედიან, რომ სახელმწიფო მათ აზროვნების წესებს კარნახობდეს (თუნდაც კეთილი განზრახვით) და მათ ცხოვრებასა და მათი შრომით შექმნილ მიღწევებს განაგებდეს. სამართალი არ არის ნივთი, რომელიც შეიძლება ვინმეს გადაეცეს, არამედ ესაა ადამიანთა შორის ურთიერთობა, რომელიც დაფუძნებულია ადამიანის ღირსების აღიარებასა და დაცვაზე, აგრეთვე, ესაა ნივთების გამო ადამიანთა ურთიერთობა. ამის შესაბამისად, ლოკის მიხედვით, სახელმწიფოებრივი კავშირის შექმნა არის ისეთი კავშირი, რომელიც შექმნილია სამართლის საფუძველზე და დაკავშირებულია მასთან. ყველა სახელმწიფოებრივ ინსტიტუტზე მაღლა დგას სამართალი. შეიძლება ითქვას, რომ ლოკიდან იწყება სამართლებრივი სახელმწიფოს შესახებ დოქტრინის ისტორია.

სახელმწიფოს კანონები უნდა შეესაბამებოდეს მოქალაქეთა კეთილდღეობასა და ინტერესებს. კანონები სტაბილური და ხანგრძლივმოქმედი უნდა იყოს. ინდივიდს ქცევა უკავშირდება სავალდებულო ნორმებს, რომელთა შესრულება უზრუნველყოფილია სახელმწიფოს იძულებით. ამასთან აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფო არ შეიძლება ადამიანის გაუსხვისებელ უფლებებში შეიჭრას. ის ვალდებულია დაემორჩილოს კანონებს.

მხარს უჭერდა რა სახალხო სუვერენიტეტს, (როგორც სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროს) ლოკს მშვენივრად ესმოდა, რომ სახელმწიფოს შეუძლია მისი ხალხის მიერ შექმნილი სუვერენიტეტის ხელყოფა. ამისაგან თავის დასაღწევად კი, ლოკი გვთავაზობს სახელმწიფო ხელისუფლების ხელში ზედმეტი კონცენტრაციის თავიდან აცილების გზას. ხელისუფლება არ არის უმაღლესი და აბსოლუტური. იგი არ უნდა ეხებოდეს ადამიანის ბუნებით უფლებებს. ამიტომ ლოკი გვთავაზობს ხელისუფლების დაყოფას, სადაც საკანონმდებლო ხელისუფლება გამოსცემს კანონებს, აღმასრულებელი - ასრულებს მათ, ხოლო საკავშირო (ფედერაციული) განაგებს საგარეო პოლიტიკურ საქმეებს. ლოკთან სასამართლო ხელისუფლება შთანთქმულია აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ. ხელისუფლების დაყოფის, მათი კავშირისა და ურთიერთზემოქმედების იდეები თანამედროვე კონსტიტუციონალიზმის საფუძველი გახდა. მისმა სამართლებრივმა იდეებმა დიდი გავლენა იქონია მის თანამედროვეებზე და საფრანგეთისა და ამერიკის რევოლუციათა უმნიშვნელოვანესი დოკუმენტების საფუძველი გახდა. პირველმა ლოკმა წამოაყენა წინადადება ხელისუფლების დანაწილების შესახებ. მონტესკიემ კი (რომელსაც ამ თეორიის მამამთავრად თვლიან) ამ საკითხთან დაკავშირებით ლოკის შეხედულებანი მხოლოდ განავითარა.

ადამიანის ბუნებით უფლებათა კონცეფციის შემდგომმა განვითარებამ ადგილი ჰპოვა უდიდეს გერმანელ ფილოსოფოსთან, გერმანული იდეალიზმის ფუძემდებელთან ი. კანტთან (1724-1804). მის შრომებში განზოგადებული წინა სამართლებრივი აზრი შეჯერებულია საფრანგეთის რევოლუციის გამოცდილებასთან.

კანტის მიერ სამართლისა და ადამიანის უფლებათა გაგების მნიშვნელოვანი თავისებურება არის ის, რომ ის მას ადამიანის ბუნების თვისებიდან არ გამოჰყავს. კანტი არ განიხილავს სამართალს, როგორც ადამიანთა შეთანხმების შედეგს. სამართალი მას ესმის არა როგორც ადამიანთა შეთანხმების შედეგი, არამედ, როგორც ასეთი შეთანხმების შესაძლებლობის წინაპირობა. ის სამართალს ობიექტურად წარმოადგენს, როგორც ,,გარკვეულ პირობათა ერთობლიობას, რომ რევაზ თოფჩიშვილილის მიხედვით, ერთი ადამიანის თვითნებობა შეთანხმებულ უნდა იქნას მეორის თვითნებობასთან.”¹⁹ სუბიექტურად კი, სამართლის ნორმას, კანტის აზრით, საფუძვლად უდევს პრინციპი: ,,მოიქეცი ან იმოქმედე ისე, რომ შენი თვითნებობის თავისუფალი გამოვლინება შეთანხმებულ იქნეს თითოეულის თავისუფლებასთან.”²⁰ კანტიდან მოდის რაციონალური ბუნებითი სამართლის ტრადიცია. ,,რაციონალისტური ბუნებითი სამართლის წარმომადგენლებისათვის სამართლის უმნიშვნელოვანეს მიზნად მიიჩნევა ინდივიდების, ცალკეულ პირთა თავისუფლებების უზრუნველყოფა.”²¹ სამართალი ადამიანთა თანაცხოვრების მახასიათებელი კონსტრუქციაა. ის რეგლამენტაციას არ უკეთებს ადამიანში არსებულ ნებას. ის მხოლოდ განსაზღვრავს პირობებს, რომლებიც თითოეულისათვის თავისუფლების შექმნის შესაძლებლობას უზრუნველყოფს. კანტისათვის სამართლის შინაარსის ერთერთი შემადგენელი ნაწილი კანონია. სამართლის შინაარსში შემავალი სხვა პირობა კი არის სამოქალაქო საზოგადოების, ადამიანთა ისეთი კავშირის არსებობა, რომელიც სახელმწიფოსაგან განსხვავდება. სამოქალაქო საზოგადოებაც და სახელმწიფოც სამართლის ნორმებით რეგულირდება, მაგრამ მათში სამართლებრივი ნორმები განსხვავებულ რეჟიმში ფუნქციონირებს. თუკი სამოქალაქო საზოგადოებაში მოქმედებს პრინციპი: ,,დაშვებულია ყველაფერი, რაც კანონით არაა აკრძალული”, სახელმწიფოში სამართალი ექვემდებარება პრინციპს: ,,რაც კანონით არაა ნებადართული, აკრძალულია”. სახელმწიფო მნიშვნელოვნად ლიმიტირებული უნდა იყოს სამართლის ნორმებით, რათა არ მივიდეს დესპოტიზმთან და განუკითხაობასთან; სახელმწიფო უნდა იყოს სამოქალაქო საზოგადოების მსახური და არა ბატონი.

კანტისათვის სამოქალაქო საზოგადოება ის სფეროა, სადაც ადამიანი სხვა ადამიანებთან ურთიერთობაში თავის თავს რეალიზაციას უკეთებს. სამოქალაქო საზოგადოების სამართლებრივი კონსტრუქცია (სტრუქტურა) აგებულია შემდეგ პრინციპებზე: ა) საზოგადოების ყოველი წევრის, როგორც ადამიანის თავისუფლებაზე; ბ) საზოგადოების წევრთა თანასწორობაზე; გ) საზოგადოების თითოეული წევრის, როგორც მოქალაქის დამოუკიდებლობაზე. პირველი პრინციპი უზრუნველყოფს ადამიანისათვის დამოუკიდებლობის პრაქტიკულ სტატუსს (Status libertatis), რაც ნიშნავს, რომ თითოეული ცხოვრების მიზნის არჩევაში თავისუფალია; არავის აქვს უფლება ჩაერიოს ადამიანის პირად ცხოვრებაში; მეორე უზრუნველყოფს ადამიანის სამოქალაქო სტატუსს (status civitatis) - ადამიანის უფლება, მიიზიდოს კანონი და სახელმწიფო მისი პირადი დამოუკიდებლობის დასაცავად, და ბოლოს, მესამე პრინციპი უზრუნველყოფს ადამიანის პოლიტიკურ სტატუსს (status politicus) - პოლიტიკურ ცხოვრებაში დემოკრატიული ნორმის რეალიზაციისათვის აქტიურ მონაწილეობას.

კანტი აგებს ადამიანის უფლებათა დაცვის მყარ სისტემას, საიდანაც იქმნება სამართლის სისტემა, როგორც საზოგადოებრივი ცხოვრების რეგულატორი. ისევე როგორც სხვა პროგრესულად მოაზროვნეებიც, კანტიც საზოგადოების არაკეთილდღეობის მიზეზად სრულიადაც არ თვლის ადამიანის ზედმეტ უფლებებსა და თავისუფლებებს. ამის მიზეზად ის სამოქალაქო საზოგადოებასა და ადამიანთან დამოკიდებულებაში სახელმწიფოსა და სხვა პოლიტიკური ინსტიტუტების ზედმეტ თავისუფლებას თვლიდა.

სწორედ სახელმწიფოს ზედმეტ თავისუფლებას მივყავართ ქვეყნის შიგნით არეულობასა და ომებთან სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობებში. ტრაქტატში ,,მუდმივი მშვიდობისაკენ” კანტი ამტკიცებს, რომ კაცობრიობა დგას ალტერნატივის წინაშე: სახელმწიფოთაშორისი წინააღმდეგობების მშვიდობიანი, სამართლებრივი მოწესრიგება ან მსოფლიო ომი, რომელიც კაცობრიობას დაღუპავს. მისი აღკვეთის გარეშე არ შეიძლება გარანტირებულ იქნას არც ადამიანის, არც ხალხის და არც კაცობრიობის უფლებები.

XVIII საუკუნის განმავლობაში ბუნებითი სამართლის პირველმა იდეებმა ბუნებითსამართლებრივი ნორმების იურიდიულ ნორმებად ცნობასთან მიგვიყვანა. ასეთი ნორმები პირველად გახდა ეროვნულ კონსტიტუციათა ნაწილი, გამოხატავდა რა სახელმწიფოსა და ცალკეულ ადამიანს შორის ხელშეკრულებით ურთიერთობებს. აქედან გამომდინარეობდა, რომ სახელმწიფო ხელისუფლება თავისუფალ პიროვნებათა თანხმობას ეფუძნება. ამერიკის დამოუკიდებლობის და საფრანგეთის ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციები მოცემული წინაპირობიდან გამომდინარეობს. XIX-XX საუკუნეებში ეს პრინციპი მიღებულ იქნა რიგი ევროპული, ლათინოამერიკული, ასევე აზიის იმ სახელმწიფოების მიერ, რომლებიც კოლონიალიზმს გაექცნენ. ეს დებულება შევსებულ იქნა ახალი, მნიშვნელოვანი სოციალური და ეკონომიკური უფლებებით. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, როცა დამოუკიდებლობა ბევრმა აფრიკულმა და აზიურმა სახელმწიფოებმა მოიპოვეს, თავიანთ კონსტიტუციებში აღიარეს ადამიანის უფლებათა დაცვის მნიშვნელობა. ხშირად ეს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის ტექსტის კონსტიტუციებში პირდაპირი შეტანით ხდებოდა.

სამწუხაროდ, ორი მსოფლიო ომი დასჭირდა იმას, რომ საერთაშორისო საზოგადოებას შეეგნო, რომ ადამიანის უფლებები არ არის კაბინეტებში მჯდომი მოაზროვნეების ოცნება, არამედ იგი არის სამართლის ფუნდამენტი, არა იურიდიულად გაფორმებული სახელმწიფოს თვითნებობა, არამედ სამართლის ნორმების, ურთიერთობების და ინსტიტუტების სისტემა, რომელიც ადამიანის სახელისა და ღირსების დაცვის გარანტიას იძლევა.

მეორე მსოფლიო ომი დამთავრდა ორი მნიშვნელოვანი მოვლენით, რომლებმაც ადამიანის უფლებათა იდეების ბედ-იღბლის საქმეში გადატრიალება მოახდინა. პირველი მოვლენა იყო ნიუნბერგის პროცესი, რომელმაც ყველაზე საშინელ და საშიშ, კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულს სამართლებრივი შეფასება მისცა. ამ მოვლენამ ხელი შეუწყო ბუნებით უფლებათა კონცეფციის აღორძინებას. მეორე მოვლენა გახდა გაეროს შექმნა, რომელმაც 1948 წლის 10 დეკემბერს მიიღო ,,ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია”.** დეკლარაციამ სათავე დაუდო ადამიანის უფლებათა აღიარებისა და დაცვის თანამედროვე ისტორიის დასაწყისს. დეკლარაციის მიღების შემდეგ, იგი მთელ მსოფლიოში სამოქალაქო, პოლიტიკური და სოციალური უფლებები ქცევის სტანდარტად იქცა. ,,მაგრამ დეკლარაცია არ იყო სავალდებულო ძალის მქონე. ადამიანის უფლებების ეფექტური დაცვის ნაბიჯები თავდაპირველად ევროპაში გადაიდგა. ამას საფუძვლად დაედო თავისუფლებათა უფლებებისა და სოციალური უფლებების ახლებური გაგება. კერძოდ ის, რომ ეს უფლებები თავისი განსხვავებული სტრუქტურის გამო განსხვავებულ სამართლებრივ ფორმებში უნდა უზრუნველყოფილიყო.”²² ,,ძირითადი უფლებები ევროპის მასშტაბით ორ აქტშია თავმოყრილი, კერძოდ, ევროპის ტერიტორიაზე თავისუფლების უფლებები განმტკიცებულ იქნა 1952 წლის 20 მარტს მიღებულ ,,ევროპის ადამიანის უფლებების კონვენციაში”, ხოლო სოციალური უფლებები ევროპის სოციალურ ქარტიაში, რომელიც 1961 წლის 18 ოქტომბერს იქნა კოდიფიცირებული.²³ 1966 წელს კი, მიღებულ იქნა საერთაშორისო პაქტები ,,სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა შესახებ” და ,,ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ”.

* * *

ადამიანის უფლებათა იდეების ისტორიის შესწავლა გვიჩვენებს, რომ ეს უფლებები ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებაა. ,,რა დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ძირითადი უფლებების შესახებ მოძღვრების წარმოშობას? მან დაადასტურა, რომ ადამიანი არა მხოლოდ ღმერთის წინაშე, არამედ სხვა ადამიანების წინაშეც თვითმყოფად ღირებულებას წარმოადგენს”.²⁴ ამ უფლებათა ფორმირებაში თავისი წვლილი შეიტანა განსხვავებულმა კულტურულ-ისტორიულმა ეპოქებმა, ცივილიზაციებმა, პოლიტიკურმა ძალებმა. ამიტომაც არავის არა აქვს უფლება უარყოს ადამიანის უფლებები. ადამიანის უფლებები დესპოტიზმთან, უთანასწორობასთან და ჩაგვრასთან ბრძოლის საშუალებაა. ის ადამიანთა შორის ურთიერთობის ერთგვარი ენაა და ადამიანთა ღირსებისა და თავისუფლების აღიარებაზეა დაფუძნებული.

______________

* სხვადასხვა ფილოსოფიურ სკოლათა წვლილი ადამიანის უფლებათა საქმეში განხილულია შემდეგ გამოცემებში: Human Rights, Comments and Interpretations, London and New York, Alban Wingate, 1948 და Birthright of Man, Paris, UNESCO, 1969.

** აღსანიშნავია, რომ 1948 წლის 10 დეკემბერს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის. გენერალურ ასამბლეაზე კენჭისყრისას არცერთი ქვეყანა მისი მიღების წინააღმდეგ არ გამოსულა.

1. ვ. მეტრეველი, გ. დავითაშვილი, პოლიტიკურ და სამართლებრივ მოძღვრებათა ისტორია, თბილისი. 1997, გვ.42

2. იქვე. გვ.42

3. იქვე. გვ.42

4. იქვე, გვ.47

5. იქვე. გვ.47

6. იქვე. გვ.47

7. იქვე, გვ.53.

8. იქვე, გვ.58.

9. იქვე. გვ.58.

10. იქვე, გვ.59.

11. ლ. ჭანტურია, შესავალი საქართველოს სამოქალაქო სამართლის ზოგად ნაწილში, თბილისი, 1997, 73 გვ.

12. ვ. მეტრეველი, გ. დავითაშვილი, დასახელებული ნაშრომი, გვ.82.

13. ვ. ოსიატინსკი, ადამიანის უფლებათა კონცეფციის შესავალი, კრ: .შენიშვნები ადამიანის უფლებათა და ადამიანის უფლებათა მონიტორინგის შესახებ., თბილისი, 1998, გვ.21.

14. იქვე, 20-გვ.21.

15. ვ. მეტრეველი, გ. დავითაშვილი, დასახელებული ნაშრომი, გვ.100.

16. იქვე, გვ.101.

17. იქვე, გვ.102.

18. ლ. ჭანტურია, დასახელებული ნაშრომი, გვ.66.

19. ვ. მეტრეველი, გ. დავითაშვილი, დასახელებული ნაშრომი გვ.169.

20. იქვე. გვ.169

21. ლ. ჭანტურია, დასახელებული ნაშრომი, გვ.19.

22. იქვე, გვ.75-76

23. იქვე, გვ.76

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ვ. მეტრეველი, გ. დავითაშვილი, პოლიტიკურ და სამართლებრივ მოძღვრებათა ისტორია, თბ., 1997.

2. ლ. ჭანტურია, შესავალი საქართველოს სამოქალაქო სამართლის ზოგად ნაწილში, თბ., 1997.

3. შენიშვნები ადამიანის უფლებათა და ადამიანის უფლებათა მონიტორინგის შესახებ, თბ., 1998.

4. Л. Левин, Права человека- вопросы и ответы, UNESCO, 1993.

5. არისტოტელე, ათენელთა სახელმწიფო წყობილება,ქუთაისი., 1935.

6. არისტოტელე, პოლიტიკა, თბ., 1995.

7. ავგუსტინე, აღსარებანი, თბ., 1995.

8. ალ. წერეთელი, მარკუს ტულიუს ციცერონი, თბ., 1959.

9. მ. ბელენკი, სპინოზა, თბ., 1966.

10. რუსო ჟან-ჟაკ, საზოგადოებრივი ხელშეკრულება, თბ.,1997.

11. ა. ბოჭორიშვილი, კანტის ესთეტიკა, თბ., 1967.

12. ნ. მშვენიერაძე, კანტის მოძღვრება ადამიანის შესახებ, თბ., 1986.

13. Заиченко Г. А., Д. Локк. М., 1988.

14. Гроций Гуго, О праве войны и мира, кн, I, М., Юрид. изд, 1948.

15. Багрош Юзеф, Форма Аквински, М., 1975.

მინდია ვაშაყმაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

,,ყოველი ადამიანის პირადი ცხოვრება, პირადი საქმიანობის ადგილი, პირადი ჩანაწერი, მიმოწერა, საუბარი სატელეფონო და სხვა სახის ტექნიკური საშუალებებით, აგრეთვე ტექნიკური საშუალებებით მიღებული შეტყობინებანი ხელშეუხებელია. აღნიშნული უფლებების შეზღუდვა დაიშვება სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან მის გარეშეც, კანონით გათვალისწინებული გადაუდებელი აუცილებლობისას”.

საქართველოს კონსტიტუცია (მუხლი 20)

ინფორმაციული რევოლუცია და უფლება ,,to be left alone”

თანამედროვე საზოგადოების განვითარების მაღალმა დონემ, ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში კომპიუტერული შესაძლებლობების შეჭრამ და ტექნიკური პროგრესის არნახულმა ტემპებმა ინფორმაციის ელექტრონული დამუშავების დანერგვა სადღეისო მოთხოვნათა შესაბამისად გამოიწვია. კომპიუტერიზებულია საზოგადოებრივი ცხოვრების თითქმის ყველა სფერო, ყოველდღიურად მიმდინარეობს სხვადასხვა სახის მონაცემთა შეგროვებისა და დამუშავების პროცესი, რამაც შიდასახელმწიფოებრივ თუ საერთაშორისო დონეზე სათანადო სამართლებრივი რეგულირების აუცილებლობა წარმოშვა, რადგან მონაცემთა ბაზის შექმნა და მასთან მოპყრობა უშუალო კავშირშია ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების, უპირველეს ყოვლისა კი, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის დაცვის საკითხთან.

პიროვნების შესახებ მონაცემები შეიძლება ნებისმიერ მომენტში არაკომპეტენტური პირის მიერ ბოროტად იქნას გამოყენებული, რაც შეიძლება მხოლოდ აუცილებელი ზემოქმედების მექანიზმების არსებობამ გაანეიტრალოს. მეორე მხრივ, ადამიანი, რომელსაც აქვს ამ ტიპის მონაცემებთან ყოველდღიური და უშუალო შეხება, პასუხისმგებლობით უნდა ეპყრობოდეს ინდივიდთა პირადი ცხოვრების ამსახველ დეტალებს, რომელზედაც მას ხელი მიუწვდება; მას არ უნდა შეეძლოს ამ ,,უპირატესობის” გამოყენება, ამდენად, იგი უნდა ექვემდებარებოდეს გარკვეულ კონტროლს. ამგვარი ბალანსის დაწესება კი მხოლოდ სამართლის ნორმებითაა შესაძლებელი.

განვითარებულმა ქვეყნებმა აღნიშნული საკითხის მოსაწესრიგებლად ორი ძირითადი გზა აირჩიეს. სახელმწიფოთა ერთმა ჯგუფმა ამჯობინა კომპიუტერულ ტექნიკასთან დაკავშირებული საკითხების დარეგულირება, რითაც შეიძლება პრობლემის გაუმართლებელი ლოკალიზება მოხდეს, ხოლო მეორემ აღნიშნული საკითხი პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის ფუნდამენტურ პრინციპს დაუკავშირა.

კომპიუტერული ტექნიკისა და ტელეკომუნიკაციების განვითარებით განპირობებულმა ინფორმაციულმა რევოლუციამ მიგვიყვანა ინტერნეტული ქსელის ელვისებურ განვითარებამდე, რაც მომავალში წარმოშობს გიგანტურ საინფორმაციო მაგისტრალებს და გამოიწვევს საზოგადოების გლობალიზებას.

უახლოეს მომავალში, ელექტრონული გზების მეშვეობით მსოფლიოს მასშტაბით პიროვნებასთან დაკავშირებული უზარმაზარი ინფორმაციის გადაადგილება უდიდესი სიჩქარით მოხდება. როგორ შეიძლება შექმნილ პირობებში პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა და კერძოდ, პირადი მონაცემები ეფექტურად დავიცვათ.

განვითარების არსებული ტენდენცია სერიოზულ საფრთხეს უქმნის ფუნდამენტური უფლებების დაცვას და კერძოდ, პიროვნების ხელშეუხებლობას, რადგან არასდროს ყოფილა ისე ადვილი თანამედროვე ტექნოლოგიების გამოყენების გზით საჯარო თუ კერძო სექტორში პიროვნების ხელშეუხებლობის ფუძემდებლური პრინციპის ხელყოფა, როგორც დღეს.

ადამიანის უფლებების ევროპული კონვენცია განამტკიცებს მთელ რიგ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს, რომელთა შორის არის პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა (მუხლი 8) და ინფორმაციის უფლება (მუხლი 10). ეს ორი უფლება ურთიერთშორის პოტენციური კონფლიქტის მატარებელია. სასურველი შედეგი მიიღწევა მხოლოდ ოპტიმალური დაბალანსების გზით. როგორ უნდა დამყარდეს ამ ორ კატეგორიას შორის თანხმობა და კონკრეტულ სახელმწიფო საზღვრებს მიღმა თანაბარზომიერი დაცვა? სწორედ ამ მიზნით, ევროპის საბჭომ შეიმუშავა და 1981 წლის 28 იანვარს ხელმოსაწერად გახსნა კონვენცია პირადი მონაცემების დაცვის თაობაზე (Covenntion for the Protection of Individuals with Regard to automatic processing of personal data), რომელიც დღეისათვის ერთადერთ სავალდებულო საერთაშორისო სამართლებრივ დოკუმენტს წარმოადგენს და ღიაა ხელმოსაწერად ნებისმიერი, მათ შორის ევროპის საბჭოს არაწევრი სახელმწიფოებისათვის. აღნიშნული დოკუმენტის მიღებამ ხელი შეუწყო ამ სფეროში საერთო ევროპული სამართლებრივი ორიენტირის ჩამოყალიბებას, რაც, ცხადია, ცალკეულ სახელმწიფოთა გამოცდილებას ემყარება. კონვენციის მოქმედება ვრცელდება როგორც საჯარო, ისე კერძო სექტორზე და ამდენად, თავის ველში აერთიანებს სუბიექტთა ფართო წრეს.

მონაწილე სახელმწიფოებს დაეკისრათ ვალდებულება გაატარონ აუცილებელი ზომები შიდა სამართალში მონაცემთა დაცვის კონვენციისეული პრინციპების ასამოქმედებლად.

ევროპის საბჭოს კონვენცია განსაზღვრავს პრინციპებს მონაცემთა სამართლიანი და კანონიერი შეგროვებისა და გამოყენებისათვის. პირადი მონაცემების შეგროვება უნდა ემსახურებოდეს კონკრეტულ მიზანს და და მისი გამოყენება სხვა მიზეზებით არ უნდა ხდებოდეს. ინფორმაციის შენახვა უნდა გრძელდებოდეს იმდენ ხანს, რამდენიც აუცილებელია კანონით განსაზღვრული მიზნის მისაღწევად.

პირს, ანუ მონაცემთა სუბიექტს, როგორც წესი, ხელი უნდა მიუწვდებოდეს მონაცემებზე, იგი უფლებამოსილია იცოდეს მის შესახებ არსებული ინფორმაცია. კონვენცია აწესებს სპეციალური დაცვის პრინციპს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი პირადი მონაცემებისათვის, რომელიც სუბიექტის რელიგიურ, პოლიტიკურ მოსაზრებებს, გენეტიკას ან სამედიცინო საკითხებს ეხება.

სახელმწიფო, ხდება რა კონვენციის მონაწილე, კისრულობს ვალდებულებას, რომ მის ეროვნულ კანონმდებლობაში ასახული იქნება კონვენციისეული ძირითადი პრინციპები. ასე რომ, კონვენციის საფუძველზე შეიქმნა პირად მონაცემთა დაცვის საყოველთაო მინიმალური სტანდარტები, მაგრამ სახელმწიფოთა შორის პირადი მონაცემების გადინების დროს თავს იჩენს ორი მნიშვნელოვანი საკითხი: პირველი - როდესაც სახელმწიფო, სადაც არის ინფორმაციის წყარო, აწესებს დაცვის უფრო მაღალ დონეს ვიდრე მიმღები სახელმწიფო და მეორე - როდესაც ინფორმაცია მიეწოდება მესამე სახელმწიფოს, რომელიც კონვენციის მონაწილე არ არის.

იმ სახელმწიფოთა შორის ინფორმაციის გაცვლის გამარტივების მიზნით, რომლებიც დაცვის სხვადასხვა დონეებს აწესებენ, კონვენციის საკონსულტაციო კომიტეტმა 1992 წელს შეიმუშავა მოდელური კონტრაქტი, რომელიც, შეიძლება ითქვას, წარმატებით ფუნქციონირებს.

კონვენციის მიღების შემდგომ საკმაო დრო გავიდა, მაგრამ აღნიშნული პრობლემა უფრო და უფრო მეტ აქტუალურობას იძენს. ყოველდღიურ რეალობაში მკვიდრდება პერსონალური კომპიუტერი, ადამიანები საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში ინფორმაციის დამუშავების ავტომატიზირებულ საშუალებებზე უფრო მეტად დამოკიდებულნი ხდებიან (ბანკები, სოცუზრუნველყოფა, დაზღვევა, დასაქმება, მარკეტინგი, სტატისტიკა, პოლიცია, ტელეკომუნიკაციები და ა.შ.).

თანამედროვე საზოგადოების გაზრდილი მოთხოვნების საპასუხოდ, ევროპის საბჭოს მიერ შემუშავებულ იქნა მთელი რიგი რეკომენდაციები, რომლებიც სხვადასხვა სახის ინფორმაციის სათანადო დაცვის პრობლემებს ეხება. რეკომენდაციათა ეს ჯგუფი მოიცავს ისეთ უმნიშვნელოვანეს სფეროებს, როგორებიცაა სამედიცინო მონაცემთა ბანკი, მეცნიერული კვლევა, მარკეტინგი, სოციალური უზრუნველყოფა, პოლიციის დოსიეები, დასაქმებასთან დაკავშირებული მონაცემები, ფინანსური გადახდები და შესაბამისი გარიგებები, საჯარო ინსტიტუტების მიერ ინფორმაციის მესამე პირთათვის მიწოდება, ტელეკომუნიკაციების, კერძოდ, სატელეფონო მომსახურების სფეროში პირადი მონაცემების დაცვა, სამედიცინო და გენეტიკური მონაცემების დაცვა, სტატისტიკური მიზნებით შეგროვილი ინფორმაციის დამუშავება და სხვა. დღეისათვის მუშავდება რეკომენდაციები დაზღვევისა და ახალი ტექნოლოგიების თაობაზე.

ამგვარად, თანამედროვე ევროპა ცდილობს სამომავლო ცვლილებებს მომზადებული შეხვდეს, რათა ტექნიკური და საინფორმაციო პროგრესის ფონზე არ შეილახოს ის ფუძემდებლური უფლებები და თავისუფლებები, რომლებიც უკვე რამდენიმე საუკუნეა ცივილიზებულმა მსოფლიომ დაცულ კატეგორიებად აღიარა, და ინდივიდს შეუნარჩუნდეს უფლება ,,to be left alone”.

ამ პროცესებზე ევროპის საბჭოს ზემოქმედება უმნიშვნელოვანესია, რაც წევრ სახელმწიფოთა დიდი უმრავლესობის მიერ შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზის შემუშავებამ ცხადყო. იმავდროულად, რიგ ქვეყნებში პრობლემის შიდა კანონმდებლობით დარეგულირების მიზნით მოსამზადებელი სამუშაოები მიმდინარეობს.

ევროპის საბჭოს კონვენცია, იმთავითვე, მიზნად ისახავდა პიროვნების ხელშეუხებლობისა და ინფორმაციის თავისუფლებისათვის საერთო ღირებულებების დამკვიდრებას. კონვენცია ითვალისწინებს, რომ დღეს ქვეყნებს შორის ინფორმაციის უზარმაზარი ნაკადის თავისუფალი გადაადგილება თანამედროვე საზოგადოების ფუნქციონირების აუცილებელ წინაპირობას წარმოადგენს და ადგენს (მუხ.12.2), რომ მხოლოდ პიროვნების დაცვის მიზნით მხარეებმა არ უნდა აკრძალონ ან განსაკუთრებულ შეზღუდვებს დაუქვემდებარონ საზღვრებს მიღმა ინფორმაციის თავისუფალი გადაადგილება. გამონაკლისია შემთხვევა, როცა ქვეყნის კანონმდებლობა ითვალისწინებს პირადი მონაცემების კონკრეტული კატეგორიისათვის სპეციფიკურ სამართლებრივ რეგულირებას. ეს პრინციპი არ მოქმედებს მაშინ, როცა მეორე მხარის კანონმდებლობაც საკითხის ექვივალენტურ გადაწყვეტას აწესებს.

კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები, კონვენციის იმპლემენტაციის მიზნით, კისრულობენ გარკვეულ ურთიერთვალდებულებებს. მხარემ, ამ მიზნით, უნდა დანიშნოს ერთი ან რამდენიმე შიდა დაწესებულება, რომელთა რეკვიზიტებიც ევროსაბჭოს გენერალურ მდივანს ეცნობება. თუკი სახელმწიფოში რამდენიმე ასეთი ორგანო ფუნქციონირებს, უნდა განისაზღვროს და გაიმიჯნოს თითოეული მათგანის ფუნქციები, რაც ძირითადად მონაცემთა დაცვის სფეროში მოქმედი კანონმდებლობისა და ადმინისტრაციული პრაქტიკის თაობაზე, ასევე ფაქტობრივი ინფორმაციის სხვა ხელშემკვრელი მხარისათვის მიწოდებაში გამოიხატება.

საინტერესოა კონვენციის საფუძველზე შექმნილი მექანიზმი, რომელსაც საკონსულტაციო კომიტეტი განასახიერებს. მასში თითოეული მხარე ნიშნავს ერთ წარმომადგენელსა და მის მოადგილეს. ევროპის საბჭოს არაწევრი სახელმწიფო შეიძლება წარმოდგენილი იყოს დამკვირვებლის სტატუსით.

კომიტეტს, კონვენციის გამოყენების გამარტივებისა და გაუმჯობესების მიზნით, ან მასში შესწორებების შეტანისათვის შეუძლია შეიმუშაოს წინადადებები, ან რომელიმე მხარის მოთხოვნით, კონვენციის გამოყენებასთან დაკავშირებულ ნებისმიერ საკითხზე გამოთქვას მოსაზრება.

კომიტეტის მოწვევა შეუძლია გენერალურ მდივანს. ეს ორგანო იკრიბება სულ მცირე ორ წელიწადში ერთხელ ან მაშინ, როდესაც ამას მის წევრთა ორი მესამედი მოითხოვს.

ყოველი შეხვედრის შემდეგ, კომიტეტი წარუდგენს მოხსენებას ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტს მისი საქმიანობისა და კონვენციის ფუნქციონირების თაობაზე.

კონვენციით დარეგულირებული საკითხის მნიშვნელობაზე მიგვანიშნებს აგრეთვე ისიც, რომ მისი 25-ე მუხლის თანახმად, დაუშვებელია კონვენციასთან მიერთების დროს დათქმების გაკეთება.

ევროპის საბჭოს მიერ შემუშავებული სამართლებრივი ბაზა უფრო კონკრეტული შინაარსით დაიტვირთა ევროპის კავშირის სამართლებრივ სივრცეში, როდესაც ევროპის კავშირის საბჭოსა და პარლამენტის მიერ მიღებულ იქნა ერთობლივი დოკუმენტი - ე.წ. ,,მონაცემთა დაცვის დირექტივა” (Datenschutzrichtlinie), მიმართული თხუთმეტივე წევრი სახელმწიფოსადმი. ამ დოკუმენტმა გაიზიარა ევროპული კონვენციის მიერ აღიარებული ყველა ძირითადი პრინციპი და განსაკუთრებულ დაცვას დაქვემდებარებული ინფორმაციის ცნება კიდევ უფრო გააფართოვა, რომელშიც მოიაზრება პიროვნული მონაცემები, დაკავშირებული რასობრივ და ეთნიკურ წარმომავლობასთან, პოლიტიკურ შეხედულებებთან, რელიგიურ და ფილოსოფიურ მოსაზრებებთან ან რომელიმე კომპანიისადმი კუთვნილების საკითხთან, ასევე ინფორმაცია ჯანმრთელობისა და სექსუალური ცხოვრების თაობაზე. თუმცა მე-8 მუხლი აწესებს გარკვეულ გამონაკლისებსაც, კერძოდ, ინფორმაციის სუბიექტის წინასწარი თანხმობის შემთხვევაში ან, თუ მონაცემების გამჟღავნებას თავად ამ სუბიექტის სასიცოცხლო ინტერესები მოითხოვს და პირის ფსიქიკური და ფიზიკური მდგომარეობა არ იძლევა წინასწარი თანხმობის გაცხადების საშუალებას, ასევე სამედიცინო დიაგნოსტიკის შემთხვევაშიც.

რაც შეეხება პიროვნული მონაცემების დამუშავებისა და აზრის თავისუფლების თანაფარდობის საკითხს, აღნიშნული დოკუმენტის მე-9 მუხლის მიხედვით, დასაშვებია გარკვეული გადახვევები ჟურნალისტური, ხელოვნებისა და ლიტერატურის მიზნებიდან გამომდინარე, როდესაც აზრის თავისუფლების დაუბრკოლებელი განხორციელება პიროვნების ხელშეუხებლობის პრინციპს არ ეწინააღმდეგება.

ევროპის კავშირის ერთიანი სივრციდან ინფორმაციის მესამე ქვეყნებში მოძრაობის შემთხვევაში მიმღები ქვეყანა უნდა უზრუნველყოფდეს დაცვის შესაბამის ხარისხს. ასეთის არარსებობის დროს მესამე ქვეყნებში ინფორმაციის გადაცემა არ მოხდება.

კომპეტენტური ორგანოა კომისია, რომელსაც გარემოებათა გათვალისწინებით შეუძლია დაადგინოს, რომ მესამე ქვეყანა დირექტივის მოთხოვნათა შესაბამისად უზრუნველყოფს ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვას.

დირექტივის 29-ე მუხლის საფუძველზე შეიქმნა მონაცემთა დაცვის ჯგუფი (Datenschutzgruppe), რომელსაც გააჩნია საკონსულტაციო ფუნქციები. ჯგუფი თავის მოსაზრებებს აწვდის კომისიას, რომელიც, თავის მხრივ აცნობებს მას, თუ რა დასკვნები გამოიტანა წარდგენილი მოსაზრებებიდან. კომისია თავის მოხსენებას წარუდგენს ევროპის პარლამენტსა და საბჭოს. ჯგუფი ასევე ამზადებს ყოველწლიურ მოხსენებებს თანამეგობრობის მასშტაბით და მესამე ქვეყნებში პირადი მონაცემების დაცვის შესახებ, რომელიც წარედგინება კომისიას, პარლამენტსა და საბჭოს.

როგორც ვხედავთ, ევროპის კავშირის სამართლებრივი ბაზა როგორც ფუნდამენტურ ცნებათა გაფართოების თვალსაზრისით, ასევე უზრუნველმყოფი მექანიზმების რეგლამენტაციის ხარისხის მიხედვით უფრო დეტალიზირებულია.

საინტერესოა პირად მონაცემთა საერთაშორისო მოძრაობა და მისი შიდასამართლებრივი რეგულირება. თუ ამ საკითხს ავსტრიის მაგალითზე განვიხილავთ, რომელსაც ამ სფეროში მაღალი დონის კანონმდებლობა აქვს, ერთმანეთისაგან იმიჯნება განსხვავებული რეჟიმის მქონე ინფორმაციის ორი ტიპი; ერთი მათგანი მოქცეულია აუცილებელი სანებართვო სისტემის ჩარჩოებში, ხოლო მეორე - პირიქით. ავსტრიაში ფუნქციონირებს მონაცემთა დაცვის კომისია, რომელიც სახელმწიფო დაწესებულებაა და იძლევა ნებართვებს ინფორმაციის საზღვარგარეთ გადაადგილების დროს. თუკი იმ ქვეყანაში, რომელშიც ხდება მონაცემთა გადაცემა, მოქმედებს მონაცემთა დაცვის სამართლებრივი დებულებები, რომლებიც საკითხს ანალოგიურად აწესრიგებს, კომისიის ნებართვა აღარ არის საჭირო. თუ რამდენად არსებობს ამ სფეროში ორი ქვეყნის კანონმდებლობას შორის მსგავსება, დგინდება კომისიის მოსმენის შემდეგ და ფორმდება ფედერალური კანცლერის განკარგულებით. ასე რომ, პრობლემის გადაწყვეტა აყვანილია მაღალი სახელმწიფოებრივი ინტერესის რანგში. ინფორმაციების გადაცემა ნებართვას არ საჭიროებს, როდესაც ეს ხორციელდება კანონით გათვალისწინებული დებულებების შესაბამისად, ან საერთაშორისო სამართლებრივი ვალდებულებების შესასრულებლად, რომლებშიც თითოეული მხარე კონკრეტულადაა მითითებული. აღნიშნული დებულება ავითარებს ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლისა და სახელმწიფოს ძირითადი კანონის სულისკვეთებას.

,,ინფორმაციული თვითგამორკვევის” (Informationelle Selbstbestimmung) ფარგლები

გერმანიაში, ჯერ კიდევ 1977 წლიდან მოყოლებული, მონაცემთა დაცვის (Datenschutz) მიზნით, დაიწყო ფედერალურ და სამხარეო დონეზე შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზის შემუშავება. დღეისათვის კი, გერმანული კანონმდებლობა, ამ თვალსაზრისით, ერთ-ერთი ყველაზე უფრო დახვეწილია.

მონაცემთა დაცვაში მოიაზრება პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების დაცვა იმ პირთა მიერ, რომელთაც ამგვარ მონაცემებზე ხელი მიუწვდებათ. მონაცემთა დაცვის სამართლის ამოცანაა, რომ პირადი მონაცემების დამუშავებით დაკავებულ პირებსა და პირადი უფლებების დაცვის დემოკრატიულ პრინციპს შორის გარკვეული თანასწორობა იქნას მიღწეული. მონაცემთა უსაფრთხოების ზომები (ტექნიკური და ორგანიზაციული) მიზნად უნდა ისახავდეს შემდეგი ძირითადი მიზნების მიღწევას: საჭიროების შემთხვევაში შესაძლებელი უნდა იყოს მონაცემთა გამოყენება; მონაცემების მოწესრიგება და დამუშავება უნდა ხდებოდეს კანონით საამისოდ უფლებამოსილი პირების მიერ და მათზე ხელი უნდა მიუწვდებოდეს ასევე კანონით განსაზღვრულ პერსონალს.

გერმანული კანონი მონაცემთა შეგროვებისა და შენახვის უფლებამოსილებით აღჭურვავს სახელმწიფო დაწესებულებებსა და კერძო საწარმოებს. იგი ემყარება პრინციპს, - რაც კანონით დაშვებული არ არის, აკრძალულია, ანუ დაუშვებელია კანონით გაუთვალისწინებელ შემთხვევებში პირად მონაცემთა შეგროვება და შენახვა.

პასუხისმგებელ პირებს ეკისრებათ დუმილის ვალდებულება. გერმანული კანონმდებლობის მიხედვით კონტროლს ექვემდებარებიან ასევე საწარმოებიც, რომლებიც პირად მონაცემებს აგროვებენ და ინახავენ.

კანონი მონაცემთა დამუშავების კონტროლისათვის სპეციალურ მექანიზმს აწესებს. ფედერალური პრეზიდენტი, ფედერალური მთავრობის წარდგინებით, ნიშნავს მონაცემთა დაცვის ფედერალურ რწმუნებულს (Bundesbeauftragter fuer den Datenschutz), რომელიც სხვა დაწესებულებათაგან თავის ზედამხედველობით ფუნქციას აბსოლუტურად დამოუკიდებლად ახორციელებს.

ნებისმიერ მოქალაქეს, რომელიც თვლის, რომ რომელიმე საჯარო უწყებამ მონაცემთა დაცვის სფეროში მისი ინტერესები ხელყო, შეუძლია მას საჩივრით მიმართოს. ფედერალური რწმუნებული თავის ყოველწლიურ ანგარიშს წარუდგენს ბუნდესტაგს. ანალოგიური მექანიზმი მოქმედებს სამხარეო დონეზე.

სხვადასხვა საკონტროლო მექანიზმებია მიღებული ქვეყნების პრაქტიკაში. მაგალითად, შვეიცარიაში ამ საკითხებს კურირებს მონაცემთა დაცვის რწმუნებული (Datenschutzbeauftragter), კანადასა და ახალ ზელანდიაში - ე.წ. Privacy Commissioner, ფინეთში მონაცემთა დაცვის ომბუდსმენი (Data Protection Ombudsman), საფრანგეთში - Commission National de l'Informatique et des Libertes.

1990 წელს ფედერალურმა კანონმა გარკვეული ცვლილებები განიცადა, რომელმაც გაითვალისწინა საკონსტიტუციო სასამართლოს საყოველთაოდ ცნობილი გადაწყვეტილება (რომელმაც გერმანიის ძირითადი კანონის მე-2 მუხლის შინაარსიდან მოქალაქის მიერ მის პირად მონაცემთა თავისუფალი განკარგვის უფლება გამოაცალკევა და ტექნიკური პროგრესი მონაცემთა ტექნიკური დამუშავების სფეროში. ცვლილებების შეტანის შედეგად განმტკიცდა დაინტერესებული მხარის უფლებები და რწმუნებულის საკონტროლო უფლებამოსილებები.

ამრიგად, ბევრი სპეციალისტის მტკიცებით, გერმანული კანონმდებლობა ამ სფეროში საკმაოდ თანამედროვე და მრავლისმომცველია. კანონმდებლობის შემუშავება, თავის მხრივ, პირად მონაცემთა დაცვის მიმართ საზოგადოებრივი ინტერესი გაამძაფრა.

აქვე უნდა ითქვას, რომ კანონმდებლების ეს სფერო განსაკუთრებით ადეკვატურად და ოპერატიულად ასახავს საზოგადოებაში მიმდინარე ცვლილებებს და განუწყვეტელი ტექნიკური პროგრესის კვალობაზე საკმაოდ ინტენსიურად ვითარდება.

გერმანიაში შექმნილია მონაცემთა დაცვის მყარი კონსტიტუციური საფუძვლები, რაც საკონსტიტუციო სასამართლო პრაქტიკამაც დაადასტურა.

გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლოს 1983 წლის ისტორიულ გადაწყვეტილებაში მოსახლეობის აღრიცხვის კანონის თაობაზე განიმარტა, რომ პიროვნების თავისუფალი განვითარება (Freie Entfaltung der Persцnlichkeit), რაც ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს კონსტიტუციურ დებულებას წარმოადგენს (მუხ. 2), გულისხმობს მონაცემთა დამუშავების თანამედროვე პირობებში ცალკეულ ინდივიდთა დაცვას. ამდენად, კონსტიტუციური უფლება უზრუნველყოფს პირის უფლებამოსილებას, პრინციპულად, თვითონ გადაწყვიტოს მისი პირადი მონაცემების გამოქვეყნებისა და გამოყენების საკითხები, თუმცა შეუძლებელია ე.წ. ,,ინფორმაციული თვითგამორკვევის” (,,informa-tionelle Selbstbestimmung”) უფლების შეუზღუდავად განხორციელება. საკონსტიტუციო სასამართლო საზოგადოებრივი ინტერესების სასარგებლოდ დასაშვებად აცხადებს ამ უფლების ცალკეულ შეზღუდვებს.

პიროვნებას ასევე დამოუკიდებლად უნდა შეეძლოს იმის განსაზღვრა, როდის და რა ფარგლებში შეიძლება საჯაროდ ცნობილი გახდეს მისი პირადი ცხოვრების წვრილმანები. რაც შეეხება შეზღუდვებს, იგი შეძლება განხორცილდეს კანონის საფუძველზე და კონსტიტუციის შესაბამისად. ამასთანავე ასეთი კანონი უნდა პასუხობდეს სამართლებრივი სახელმწიფოს ერთ-ერთ უმთავრეს მოთხოვნას ნორმების სიცხადის შესახებ და ნათლად ჩანდეს შეზღუდვის პირობები და მოცულობა. კანონმდებელმა მხარეთა ინტერესების შეფასების დროს უნდა გაითვალისწინოს ასევე თანაბარზომიერების პრინციპი (Verhaelt-nissmaessigkeit).

ავსტრიის კანონი მონაცემთა დაცვის შესახებ ითვალისწინებს მონაცემთა დაცვაზე ძირითად უფლებას, რომლის ძალითაც, ყველას აქვს უფლება პიროვნული მონაცემების დაცვაზე, რომელიც მას შეეხება და, რომლის მიმართაც მას დაცვის ღირსი ინტერესი გააჩნია, განსაკუთრებით პირადი და ოჯახური ცხოვრების დაცვის თვალსაზრისით, რომელიც ეხმიანება ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლით განმტკიცებულ პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლებას. კანონით აღიარებული ამ უფლების შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ სხვისი კანონიერი ინტერესების დასაცავად ან კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში, რაც აუცილებელია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლის მე-2 ნაწილით განსაზღვრული საფუძვლებით. თუმცა, კანონმდებელი ამგვარი შეზღუდვების დროსაც კი უპირატესობას პიროვნულ მონაცემებთან საიმედო მოპყრობას ანიჭებს.

კანონის დებულებათა შესაბამისად, ყველას აქვს უფლება იცოდეს, თუ ვის აწვდის მონაცემებს და ვინ ახდენს მის გადამუშავებას, გააჩნდეს ინფორმაცია მონაცემთა წარმომავლობის თაობაზე, იცოდეს, თუ რა სახისა და რა შინაარსისაა მონაცემები და რა მიზნით ხდება მისი გამოყენება. ყველას შეუძლია არასწორი მონაცემების კორექტირება და უნებართვოდ გაცემული მონაცემების გამოთხოვა.

ავსტრიის უმაღლესი სასამართლოს განმარტებით პირადი ცხოვრების პატივისცემა არის ,,დაბადებითი უფლება”, ზოგადად პირადი უფლებები აბსოლუტური უფლებებია და ამის გამო, დაცულია მესამე პირთა ჩარევისაგან. თუმცა, უფლებათა აბსოლუტურობიდან ჯერ კიდევ არ გამომდინარეობს, რომ კანონსაწინააღმდეგოა ნებისმიერი მოქმედება, რომელიც ზღუდავს ამ უფლებებს. საჭიროა ზუსტი შეფასება, რას უნდა მიენიჭოს უპირატესობა - უნდა გამოვიდეთ ხელყოფილი სიკეთის თუ მოქმედი პირისა და საზოგადოების ინტერესიდან.

ამ თვალსაზრისით, ავსტრიის საკონსტიტუციო სასამართლომ 1983 წელს 1975 წლის პარტიების კანონის მე-4 პრაგრაფთან დაკავშირებით საინტერესო კაზუსი განიხილა. ამ აქტის მიხედვით პარტიებს უნდა გამოექვეყნებინათ ნებისმიერი იმ პირის ვინაობა, რომელიც შემოწირულობის სახით 30000 შილინგზე მეტს გაიღებდა. სასამართლომ, ერთი მხრივ, აქცენტი დასვა ხელშეკრულების თავისუფლების პრინციპზე (Vertrags-freiheit) და მეორე მხრივ, მონაცემთა დაცვის ძირითადი უფლების შინაარსზე და საკითხისადმი ამგვარი მიდგომა ანტიკონსტიტუციურად არ ჩათვალა. ალბათ ამ გარემოების შეფასებისას, გასათვალისწინებელია პოლიტიკოსების მიმართ საზოგადოებრივი ინტერესის მაღალი ხარისხი და, შესაბამისად, მათი მხრიდან ,,საინფორმაციო შეტევის” თმენის მეტი ვალდებულება.

მონაცემთა დაცვის კანონის არეალი კიდევ უფრო გაფართოვდა კომისიის მოსაზრებებში. კანონმდებელი ინფორმაციის საიდუმლოდ შენახვის ინტერესს ეხება არა მხოლოდ ნებისმიერ სავარაუდო კონტექსტში, არამედ განსაზღვრული მონაცემების გამოყენებისას კონკრეტულ სიტუაციაში. მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო სამართლებრივი ნორმები და ქვეყნების უმრავლესობის კანონმდებლობა მეტად მნიშვნელოვანი მონაცემებისათვის (მაგალითად, ინფორმაცია რელიგიური და სექსუალური ცხოვრების შესახებ) განსაკუთრებულ დაცვას აწესებს, ადვილი დასაშვებია, რომ დიდმნიშვნელოვანი მონაცემები კონკრეტული გამოყენების დროს საიდუმლოდ დაცვის ინტერესს არ წარმოადგენდეს მაშინ, როდესაც ნაკლებად მნიშვნელოვანი მონაცემები შეიძლება (სახელი, დაბადების თარიღი, დასაქმების ადგილი) შესაბამისი გამოყენების დროს საიდუმლოდ დაცვის დიდ ინტერესს წარმოადგენდეს.

როგორც ვხედავთ, სახელმწიფოთა თანამეგობრობამ მოახერხა გარკვეული საერთაშორისო-სამართლებრივი მექანიზმების შემუშავება, ხოლო განვითარებულმა სახელმწიფოებმა დროთა განმავლობაში დახვეწეს არსებული სამართლებრივი ბაზა.

პირადი მონაცემების დაცვა და ინტერნეტი

ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტმა 1999 წლის 23 თებერვალს მიიღო რეკომენდაცია წევრი ქვეყნებისადმი ინტერნეტულ ქსელებში პიროვნების ხელშეუხებლობის დაცვასთან დაკავშირებით.

უკანასკნელ წლებში გაიზარდა შესაძლებლობა საინფორმაციო ქსელების მეშვეობით ყველა ტიპის ინფორმაციის გაცვლისა, რამაც პიროვნების ფუნდამენტური უფლებების დარღვევის რისკის გაზრდა გამოიწვია. ევროსაბჭოს რეკომენდაციის მე-8 მუხლში ხაზგასმითაა ნათქვამი, რომ კომუნიკაციები ახალი საინფორმაციო ტექნოლოგიების მეშვეობით უნდა განხორციელდეს ადამიანის უფლებებისა და ფუნდამენტური თავისუფლების დაცვის გზით, კერძოდ, არ უნდა დაირღვეს პიროვნების ხელშეუხებლობა და კორესპონდენციების საიდუმლოება, რაც გარანტირებულია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლით.

პიროვნების პატივისცემა ნებისმიერი ინდივიდის ფუნდამენტური უფლებაა, რომლის დაცვაც შესაძლებელია აგრეთვე პირად მონაცემთა კანონმდებლობით.

ცხადია, ინტერნეტი არ არის უსაფრთხო, ამდენად ამ სფეროში შესაძლებელი სამართლებრივი შეზღუდვების ცოდნა მნიშვნელოვანია როგორც ინტერნეტით მოსარგებლეთათვის, ასევე ინტერნეტული მომსახურების მიმწოდებელთათვისაც (Internet Service Provider - ISP).

ნებისმიერი ოპერაცია, რომელიც ინტერნეტში ხორციელდება, ნებისმიერი ინტერნეტული გვერდის გამოყენება, ტოვებს ე.წ. ,,ელექტრონულ კვალს”, რომელიც დაინტერესებული სუბიექტის მიერ შეიძლება მომხმარებლის პიროვნული შტრიხებისა და მის ინტერესთა სფეროს დადგენისაკენ იყოს მიმართული. ასევე, ინტერნეტის მეშვეობით ადვილად შეიძლება პლასტიკური ბარათებისა და ანგარიშების ბოროტად გამოყენება.

საყურადღებოა, რომ ელექტრონული ფოსტის მისამართი არის პირადი მონაცემი და მისი გამოყენება შესაძლოა სხვადასხვა მიზნებით ისე, როგორც მისი დირექტორიებსა და მომხმარებელთა სიებში შეტანა, თუმცა მომხმარებელს შეუძლია საპირისპიროც მოითხოვოს.

მნიშვნელოვანია ინფორმაციის მიღება ინტერნეტული მომსახურების მიმწოდებელთაგან (ISP) იმის თაობაზე, თუ პირადი ცხოვრების ამსახველი მონაცემების დაცვის რა გარანტიებს სთავაზობენ ისინი მომხმარებელს, რის შედეგადაც არჩევანის საშუალება წარმოიქმნება. მომხმარებელს შეუძლია უპირატესობა მიანიჭოს იმ პროგრამებს, რომლებიც შედარებით მცირე მონაცემებს მოითხოვს ან რომელთა გამოყენება შესაძლებელია ანონიმური გზით.

მომსახურების ანონიმური გამოყენება და ხელმისაწვდომობა, ასევე ანონიმური ანგარიშსწორება არის პიროვნების დაცვისათვის შედარებით მყარი გარანტია. მაგრამ, სამართლებრივი მოსაზრებების გამო, სრული ანონიმურობის მიღწევა ზოგჯერ არ ხერხდება. ამ შემთხვევაში კანონი შეიძლება ითვალისწინებდეს ფსევდონიმის გამოყენების შესაძლებლობას, ამდენად პიროვნების შესახებ ინფორმაცია ცნობილია მხოლოდ მისი მომსახურების მიმწოდებლისათვის (ISP).

საფრთხილოა ინტერნეტული გვერდების გამოყენება, რომლებიც მითხოვს უფრო მეტ ინფორმაციას, ვიდრე გვერდის გამოყენებისთვისაა საჭირო, ან მომხმარებელს არ აცნობებენ, თუ რისთვის სჭირდებათ ეს მონაცემები.

ნებისმიერი მომხმარებელი სამართლებრივად პასუხისმგებელია მონაცემებისა და ელფოსტის (E-mail-ის) ბოროტი განზრახვით გამოყენებაზე.

მომსახურების მიმწოდებელი პასუხისმგებელია, მონაცემების მიზნობრივ გამოყენებაზე. თუ მომხმარებელი ფიქრობს, რომ მიმწოდებელი მონაცემთა დაცვის წესებს უგულებელყოფს, მას შეუძლია მიმართოს კომპეტენტურ დაწესებულებას ან განახორციელოს სამართლებრივი მოქმედება. ევროპის საბჭოს ამ რეკომენდაციის შესაბამისად, ასევე მომსახურების მიმწოდებლებსაც გარკვეული ვალდებულებებზე მიეთითებათ.

რაც შეეხება დოკუმენტით გათვალისწინებული უფლებების პატივისცემასა და რეალურ დაცვას, არსებობს სხვადასხვა გზა, კერძოდ ინტერნეტის მომხმარებელთა ჯგუფი, ინტერნეტული მომსახურების მიმწოდებელთა ასოციაცია, სახელმწიფოებში არსებული მონაცემთა დაცვის დაწესებულებები, რომლებსაც რაიმე წინააღმდეგობის შემთხვევაში დაინტერესებულმა მხარემ შეიძლება მიმართოს.

ცხადია, ამ დოკუმენტს, რომელშიც სავსებით მისაღები პრინციპებია თავმოყრილი, მხოლოდ დეკლარაციული ხასიათი ექნება შიდასამართლებრივი ნორმების ამოქმედების გარეშე.

პირადი მონაცემების დაცვის სოციოლოგიური არსი, როგორც სამართლის ნორმათა ეფექტურობის შეფასების კრიტერიუმი

გერმანელი ავტორის ლორენც გრეფის გამოკვლევა უკავშირდება 1987 წლის მოსახლეობის აღრიცხვას, რომლის მიზანი აღრიცხვისადმი ფართოდ გავრცელებული უარყოფითი დამოკიდებულების გაგება იყო. რას ნიშნავს პირადულობისადმი (Privatheit) მიმართული საფრთხე და რატომ გააჩნიათ ადამიანებს შიში აღრიცხვის ელექტრონული სისტემების გამოყენების წინაშე? ამ საკითხის გარკვევა მით უფრო საინტერსოა, რომ გერმანიაში მონაცემთა დაცვის სამაგალითო კანონი მოქმედებს და, მიუხედავად ამისა, აღრიცხვის მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულება მაინც არ არის აღმოფხვრილი. ამ გარემოებამ ავტორს აღუძრა ეჭვი, რომ მონაცემთა დაცვის კანონმდებლობა შესაძლოა არასწორად პასუხობდეს ადამიანის მოთხოვნებს უსაფრთხოებაზე და, მეორე მხრივ, მოქალაქეებს განუვითარდათ პირადულობისაკენ მიმართული საფრთხის სოციოლოგიურად არამართებული გაგება. ამდენად, პირადულობის სოციოლოგიური ანალიზის გარეშე, ძნელია განსჯა, თუ რამდენად მართებული ფორმით არის შემუშავებული მონაცემთა დაცვის კანონმდებლობა.

ამასთანავე, გერმანელი მეცნიერი კრიტიკულად აანალიზებს საკონსტიტუციო სასამართლოს ზემოაღნიშნულ გადაწყვეტილებას. მისი მოსაზრებით, სასამართლო ასაბუთებს საკუთარ არჩევანს გადაწყვეტილების მიღების თავისუფლების (Entscheidungsfreiheit) პრინციპით, რეალურად კი, აქ საუბარი შეიძლება იყოს მხოლოდ პიროვნების უფლებაზე, მიიღოს ინფორმაცია და არა უფლებაზე, გააკონტროლოს სხვა პირთა მიერ ინფორმაციის დამუშავების პროცესი. სოციალური ზეგავლენის ფაქტიდან კი სრულიად საპირისპირო გამომდინარეობს; შედეგებზე არ შეიძლება ვრცელდებოდეს ე.წ. Bestimmungsrecht, წინააღმდეგ შემთხვევაში, სოციალური ზეგავლენას არ ექნებოდა ფაქტის ძალა. გრეფის დასკვნით, სამართალი ეწინააღმდეგება სოციალური თანაცხოვრების პრინციპებს იმდენად, რამდენადაც იგი ადამიანური თანაცხოვრების საფუძვლად განიხილავს ყოველგვარი ზეგავლენისაგან თავისუფალ ინფორმაციის დამუშავებას.

ავტორი გვთავაზობს საკითხისადმი სხვაგვარ მიდგომას. ის, აანალიზებს რა პირადულობის სოციოლოგიურ ასპექტებს, ამტკიცებს, რომ მონაცემთა დამუშავება მხოლოდ მაშინ არის საზიანო, როდესაც იგი პირის სოციალურ გარემოში (ოჯახი, მეგობართა წრე) მომქმედის სახეს უარყოფითად ცვლის (das Bild des Handelnden). რისკის დადგენისათვის უნდა გაანალიზდეს, ერთი მხრივ, ზიანის ხარისხი, ხოლო, მეორე მხრივ, ის, თუ რამდენად სავარაუდოა ინფორმაციის სოციალურ ჯგუფში დიფუზიის შესაძლებლობა. ამ კრიტერიუმიდან თუ ამოვალთ, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში საჯარო გამოსვლების დროს, რისკი ზიანის იდენტური ხდება. მაგალითად, სისხლის სამართლის საქმეთა სასამართლო განხილვისას განაჩენის თაობაზე ინფორმაციის მიწოდება. ნაკლებად სარისკოა მონაცემთა გამოყენება მმართველობით სფეროში, როდესაც მონაცემთა უსაფრთხოება უზრუნველყოფილია. რისკი თითქმის არ არსებობს პიროვნული მონაცემების გამოყენებისას სტატისტიკური მიზნებით ან სოციალური და სამეცნიერო ანალიზისათვის. როგორც ვხედავთ, რისკი სხვადასხვაა ცალკეულ შემთხვევებში.

ავტორი გვთავაზობს, რომ ინფორმაციის გამოყენების დასაშვებობის კრიტერიუმი იყოს არა მისი გაცემა (Informationsabgabe), არამედ ,,დადებითად” გამოყენება (Informationsverwertung), ანუ კანონისეული აკრძალვების ფილოსოფია - იკრძალება ყველაფერი, რაც კანონით არ არის დაშვებული, შეცვალოს ინფორმაციის თავისუფალი გამოყენების პრინციპმა, რაც ინფორმაციის გამოყენების აკრძალვას გულისხმობს