უსაფრთხოება

ლევან ღირსიაშვილი
პოლიტიკური კვლევების ცენტრი

შესავალი

დღეს ალბათ უკვე ყველასათვის ნათელია, რომ დემოკრატიული სახელმწიფოს აშენებისათვის, რაც ჩვენი ქვეყნის კონსტიტუციით არის დეკლარირებული, აუცილებელია სახელმწიფო მმართველობის დემოკრატიული სისტემა, ანუ ხელისუფლების დემოკრატიული ინსტიტუტების ჩამოყალიბება. ამ ინსტიტუტებს შორის რიგითი, მაგრამ მნიშვნელოვანი ფუნქცია ქვეყნის სპეცსამსახურებს ეკისრებათ, რომლებიც აუცილებლად თანამედროვე, და დემოკრატიული სტრუქტურები უნდა იყვნენ.

რა პრინციპული განსხვავებაა ავტორიტარული და დემოკრატიული სახელმწიფოების სპეცსამსახურებს შორის?

ავტორიტარული სახელმწიფოების სპეცსამსახურების საქმიანობა ატარებს ტოტალურ, ყოვლისმომცველ ხასიათს. მათ თავიანთი ,,საცეცები“ აქვთ გაშლილი საზოგადოების ყველა ფენაში, ყველა სახელმწიფო თუ საზოგადოებრივ ორგანიზაციაში და დაწესებულებაში., ახორციელებენ ყველა ტიპის ინფორმაციის შეგროვებას (ვინ რას ლაპარაკობს, რას აკეთებს, რას ფიქრობს, რას აპირებს) საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში. აკონტროლებენ სხვა სახელმწიფო უწყებებს, მათ საქმიანობას და გარკვეულწილად ხელმძღვანელობასაც კი. მათი საქმიანობა პრაქტიკულად დახურულია საზოგადოებისათვის და არ ექვემდებარება არავის კონტროლს, გარდა უმაღლესი ხელისუფლების ვიწრო კასტისა. ასე იყო აგებული საბჭოთა კავშირის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტი, სადამ ჰუსეინის უშიშროების სამსახური და სხვა ავტორიტარული რეჟიმების სპეცსამხურებიც.

კარდინალურად განსხვავებულია დემოკრატიული სახელმწიფოების სპეცსამსახურების საქმიანობის სფერო. ის მკაცრად შეზღუდულია კანონმდებლობით და კონცენტრირებულია ძირითადად სახელმწიფო უშიშროების უზრუნველყოფის გარე ასპექტებზე, არსებული და პოტენციური საფრთხეების გამოვლენაზე, მათი გამომწვევი მიზეზების ანალიზზე და განეიტრალების ზომების შემუშავებასა და გატარებაზე. ამავდროულად, მათ საქმიანობაზე დაწესებულია მკაცრი საპრეზიდენტო, საპარლამენტო, სასამართლო და საზოგადოებრივი კონტროლი.

სამწუხაროდ ამას ქართულ სპეცსამსახურებზე - ვერც უშიშროების სამინისტროზე, ვერც დაზვერვის სახელმწიფო დეპარტამენტზე და ვერც სახელმწიფო დაცვის სპეციალურ სამსახურზე ვერ ვიტყვით.

ჩვენი სპეცსამხურებს ვერც რეფორმა ვერ უშველით. საჭიროა მათი ლიკვიდაცია და თავიდან შექმნა. ანუ მკვდრის გაცოცხლება, რასაკვირველია, შეუძლებელია. ამიტომ საქართველოში ახალი სპეცსამსახურების დაბადება უნდა მოხდეს.

ამ მხრივ უკვე არსებობს საკმაოდ წინ გადადგმული ნაბიჯები, რადგან საბედნიეროდ არსებობს ხალხი, რომლებიც ამ პრობლემაზე წუხან და ფიქრობენ. 2002 წლის აპრილში გუდაურში გაიმართა არასამთავრობო ორგანიზაციების და სახელმწიფო სტრუქტურების წარმომადგენლების სემინარი სამართალდამცავ სისტემაში და სეცსამსახურებში რეფორმების თაობაზე. აღნიშნულ სემინარზე საქართველოს უშიშროების სამინისტროში უწყებრივი რეფორმირების წინადადებების შემუშავების მიზნით შექმნა სამუშაო ჯგუფმა, რომელსაც ახლად დანიშნული და აწ უკვე გადამდგარი უშიშროების მინისტრის მოადგილე ბატონი დავით ბაზღაძე ხელმძღვანელობდა. მან წარმოადგინა დოკუმენტი ,,სპეცსამსახურის რეფორმირებასთან დაკავშირებული ზოგიერთი პრინციპული მოსაზრების შესახებ“. დოკუმენტი გამიზნული იყო ფართო საზოგადოებრივი განხილვისათვის, თუმცა მას შემდეგ თითქმის ორი წელი გავიდა და არაფერი არ შეცვლილა. ბატონ დავით ბაზღაძის ნებართვით გთავაზობთ ამ დოკუმენტს უცვლელი სახით. უნდა ითქვას, რომ ის გამიზნულია უშიშროების სამინისტროს რეფორმირებისათვის, მაგრამ მთლიანობაში ვფიქრობთ, ბევრი რამ არის მისაღები დაზვერვის სამსახურისთვისაც.

,,ზოგიერთი მოსაზრება საქართველოს სპეცსამსახურების რეფორმირებასთან დაკავშირებით“

საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების სამინისტროში უწყების სისტემური რეფორმირების წინადადებების შემუშავების მიზნით შექმნილმა სამუშაო ჯგუფმა განიხილა მთელი რიგი პრინციპული მოსაზრებები, რომლებიც ჯგუფის წევრების აზრით წარმოადგენენ იმ თეორიულ საფუძველს, რომელზედაც უნდა აიგოს ქვეყნის ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის სისტემა, განისაზღვროს ამ სისტემაში სპეციალური სამსახურების როლი და ადგილი, მათი ამოცანები, საქმიანობის მიმართულებები, ფუნქციები, სტრუქტურული აგებულება, ორგანიზაციული და სხვა საკითხები. განხილული საკითხები შეიძლება პირობითად შემდეგნაირად დაჯგუფდეს:

1. ქვეყანაში შექმნილი მდგომარეობის ზოგადი შეფასება ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის არსებული სისტემის მდგრადობის თვალსაზრისით;

2. სპეცსამსახურების როლი და ადგილი ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების სისტემაში;

3. საქართველოს სპეციალური სამსახურების რეფორმირების ძირითადი

პრინციპები და მიმართულებები;

4. საქართველოს სპეციალური სამსახურების სისტემური რეფორმირების

სამართლებრივი, საკადრო, მატერიალურ-ტექნიკური და საფინანსო უზრუნველყოფის საკითხები.

5. კონტროლი სპეცსამსახურების საქმიანობაზე და მათი საქმიანობის საზოგადოებრივი მხარდაჭერის უზრუნველყოფა.

1. ქვეყანაში შექმნილი მდგომარეობის ზოგადი შეფასება ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის არსებული სისტემის მდგრადობის თვალსაზრისით

საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის ათწლეული შეიძლება დახასიათდეს, როგორც საბჭოთა, ტოტალიტარული საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ფორმაციიდან გამოსვლის და დასავლეთის დემოკრატიულ ღირებულებებზე ორიენტირებული სუვერენული სახელმწიფოს ჩამოყალიბების გარდამავალი ეტაპი. იგი ხასიათდებოდა ერთის მხრივ, გარკვეული წარმატებებით ქვეყნის საერთაშორისო სტრუქტურებში ინტეგრაციის, საერთაშორისო გლობალურ პროცესებში ჩართვის, საბაზრო ეკონომიკის განვითარებისათვის პირობების მომზადების, თავისუფალი პრესის და სხვა დემოკრატიული ინსტიტუტების განვითარების თვალსაზრისით, ხოლო, მეორეს მხრივ, დამანგრეველი სამოქალაქო ომებით, ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევით, ტერორისტული აქტებით, პოლიტიკური და სოციალური დაძაბულობით, ეთნიკური კონფლიქტებით, სამართლებრივი ნიჰილიზმით, კრიმინოგენური სიტუაციის გაუარესებით, ჩრდილოვანი ეკონომიკის და კორუფციის არნახული მასშტაბებით, ენერგეტიკული, ეკოლოგიური და დემოგრაფიული პრობლემებით, სახელმწიფო ხელისუფლების სხვადასხვა შტოების ფუნქციონირების არაეფექტურობით, აგრეთვე ქვეყნის ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროებისათვის სხვა რეალური და პოტენციური საფრთხეებით.

ქვეყანაში არსებული მდგომარეობა, რომელიც განპირობებულია ზემოთ ჩამოთვლილი ფაქტორების ერთობლიობით, გვაძლევს საფუძველს დავასკვნათ, რომ განვითარების თანამედროვე ეტაპზე, საქართველოს, როგორც დამოუკიდებელ სახელმწიფოს, მის სახელმწიფო ინსტიტუტებს, ჯერ კიდევ არ შესწევთ ძალა სრულყოფილად მოახდინონ სახელმწიფოს სასიცოცხლო ინტერესების რეალიზაცია და მათი დაცვა გარე და შიდა საფრთხეებისგან. ჯერ კიდევ არ არის სრულყოფილი და ეფექტური ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის ერთიანი სისტემა.

ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროება უნდა განვიხილოთ, როგორც მდგომარეობა, როდესაც დაცულია სახელმწიფოს უზენაესი ეროვნული ინტერესები, რომლებიც მოიცავს პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სამხედრო, სოციალურ, ეკოლოგიურ, დემოგრაფიულ და სხვა ასპექტებს, ერის სულიერ და ინტელექტუალურ ფასეულობებს, მოქალაქეთა უფლებებსა და თავისუფლებებს.

ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფა წარმოადგენს სახელმწიფოს ერთ-ერთ უმთავრეს ფუნქციას, რომლის არსს შეადგენს ზოგადსახელმწიფოებრივი ზომების ეფექტური სისტემის შექმნა ქვეყნის სუვერენიტეტის, ტერიტორიული მთლიანობის და კონსტიტუციით განსაზღვრული საზოგადოებრივ-პოლიტიკური და ეკონომიკური წყობილების დასაცავად ნებისმიერი ხელყოფისაგან. ზემოთ ჩამოთვლილი კატეგორიები წარმოადგენენ სახელმწიფოს უშიშროების უზრუნველყოფის ობიექტებს.

Eეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის ზოგადსახელმწიფოებრივ ღონისძიებათა სისტემა შედგება ორი ძირითადი ნაწილისაგან: უშიშროების საერთო და სპეციალური ღონისძიებებისგან.

უშიშროების საერთო ღონისძიებებს განეკუთვნება: პოლიტიკური, სამხედრო-სტრატეგიული, ეკონომიკური, ეკოლოგიური, სოციალური, საინფორმაციო და სხვა. უშიშროების საერთო ღონისძიებებს ახორციელებენ სახელმწიფო ხელისუფლებისა და მართვის ორგანოები მათთვის მინიჭებული კომპეტენციის ფარგლებში.

ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის სპეციალური ღონისძიებანი წარმოადგენენ საზღვარგარეთის ქვეყნების სპეციალური სამსახურების, მათთან დაკავშირებული ორგანიზაციებისა და პირების კანონსაწინააღმდეგო (სადაზვერვო - ძირგამომთხრელი) საქმიანობის წინააღმდეგ მიმართულ უშუალო ქმედებებს. ეს ზომები ხორციელდება სახელმწიფოს მიერ შექმნილი სპეციალური ორგანოების საშუალებით, რომლებიც წარმოადგენენ ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის სპეციალურ სუბიექტს. თავიანთი ძირითადი ძალისხმევის კონცენტრაცია მათ უნდა მოახდინონ ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის გარე ასპექტებზე და სპეციალური, მათ შორის არასაჯარო ფორმებით და მეთოდებით, უზრუნველყონ სახელმწიფო ინტერესების დაცვა შესაბამისი კანონით განსაზღვრული კომპეტენციის ფარგლებში.

სპეცსამსახურების საქმიანობის არსს წარმოადგენს ოპერატიული მონაცემების მოპოვება, მათი დამუშავება, ანალიზი და ქვეყნის უმაღლესი პოლიტიკური ხელმძღვანელობის უზრუნველყოფა სარწმუნო, სრულყოფილი ინფორმაციით სახელმწიფოს სასიცოცხლო ინტერესებისათვის ნებისმიერი საფრთხის შესახებ.

ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის საერთო და სპეციალური საკითხები ეროვნული უშიშროების კონცეფციით უნდა განისაზღვროს. კონცეფციის საფუძველზე უნდა შემუშავდეს საქართველოს კანონი ,,სახელმწიფო უშიშროების შესახებ“, რომელიც მკაფიოდ განსაზღვრავს ყველა სახელმწიფო ორგანოს ადგილს, როლს და კომპეტენციას ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის ერთიან სისტემაში.

განვითარებული ქვეყნების პრაქტიკა ადასტურებს, რომ ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის საერთო სისტემაში მეტნაკლებად ჩართულია სახელმწიფო ხელისუფლების ყველა ძირითადი ინსტიტუტი. ეროვნული უშიშროების კონცეფციის საფუძველზე, საქართველოს კანონით ,,სახელმწიფო უშიშროების შესახებ“ მათ უნდა დაეკისროთ მკაფიოდ განსაზღვრული ამოცანების გადაწყვეტა. ამისათვის ამ სტრუქტურებში უნდა შეიქმნას შესაბამისი ანალიტიკური რგოლი. მისი უმთავრესი დანიშნულებაა ინფორმაციების შეგროვება, გადამუშავება, ანალიზი, ნეგატიური ტენდენციების დროული გამოვლენის მიზნით, რომლებმაც შეიძლება მოახდინონ უარყოფითი გავლენა ამ სფეროში სახელმწიფო უშიშროების უზრუნველყოფის ინტერესებზე და აღნიშნული უწყების ხელმძღვანელობის მუდმივი ინფორმირება, რათა დროულად იქნეს განხორციელებული შესაბამისი ღონისძიებები ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების ინტერესებისათვის რეალური და სავარაუდო საფრთხეების თავიდან ასაცილებლად და გასანეიტრალებლად.

მაგალითად, ქვეყნის ფულად-საკრედიტო სისტემის მდგრადობა, მისი მყარი ფუნქციონირება, ეროვნული ვალუტის კონკურენტუნარიანობა, ფასების სტაბილურობა და ამ სისტემისათვის სხვა მნიშვნელოვანი საკითხების გადაწყვეტა ეროვნული ბანკის პრეროგატივაა. მისი ცალკეული სტრუქტურული დანაყოფები მონაწილეობენ უწყების წინაშე მდგარი ამოცანების გადაწყვეტაში.

ამასთან ერთად ამ უწყებაში უნდა იყოს სპეციალური რგოლი, რომელიც მუდმივად სწავლობს და აანალიზებს საერთო მდგომარეობას ქვეყნის ფულად-საკრედიტო სფეროში მისი მდგრადობის თვალსაზრისით და შესაბამისი ინფორმაციით უზრუნველყოფს უწყების ხელმძღვანელობას, რომელიც ვალდებულია განახორციელოს საჭირო ღონისძიებები ამ სფეროში სახელმწიფო უშიშროების ინტერესების უზრუნველყოფისათვის.

გარდა ამისა, ეროვნული ბანკიდან განზოგადოებული ანალიტიკური ინფორმაცია მუდმივად უნდა მიდიოდეს ეროვნული უშიშროების საბჭოში, რომელიც კოორდინირებას გაუწევს და დაგეგმავს ამ სფეროში სახელმწიფო უშიშროების უზრუნველყოფისათვის სხვა უწყებების და ორგანოების (მათ შორის სპეციალური სამსახურების) მიერ განსახორციელებელ ღონისძიებებს.

ანალოგიურად უნდა განვიხილოთ ქვეყნისათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის მქონე სხვა სფეროებში (საგარეო პოლიტიკა, ეროვნებათა შორის ურთიერთობები, ენერგეტიკა, ბუნებრივი რესურსები და ეკოლოგია და სხვ.) ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის საკითხები.

ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის მსგავსი სისტემის ფუნქციონირების აუცილებლობას ადასტურებს განვითარებული ქვეყნების დადებითი გამოცდილება.

ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფისათვის საერთო ღონისძიებების პარალელურად ტარდება სპეციალური ღონისძიებები, რომელთა განხორციელება მხოლოდ სპეციალური სამსახურების კომპეტენციაა.

უშიშროების ზოგადსახელმწიფოებრივი სისტემის მაკოორდინირებელი ორგანოს როლს უნდა ასრულებდეს ეროვნული უშიშროების საბჭო თავისი აპარატით. საბჭოში ხდება ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების საკითხებთან დაკავშირებით სხვადასხვა უწყებებიდან მიღებული ინფორმაციის შეფასება, განზოგადება, ანალიზი და ხელისუფლების უმაღლესი პირებისათვის გადაწყვეტილებების პროექტების შემუშავება. ეროვნული უშიშროების საბჭო განსაზღვრავს სხვადასხვა სახელმწიფო ორგანოებისთვის ქვეყნის უშიშროების უზრუნველყოფის სფეროში მათი საქმიანობის ძირითად მიმართულებებს და პრიორიტეტებს, გრძელვადიან და მოკლევადიან პროგრამებს.

ეროვნული უშიშროების საბჭოსთან აუცილებლად უნდა არსებობდეს მუდმივმოქმედი ანალიტიკური სტრუქტურა (სტრატეგიული კვლევის ცენტრი). მის მუშაობაში მონაწილეობა უნდა მიიღონ სხვადასხვა დარგის წამყვანმა სპეციალისტებმა, რომლებიც მოამზადებენ ანალიტიკურ მასალებს ქვეყნის უშიშროების უზრუნველყოფის კონკრეტულ პრობლემებზე და შეიმუშავებენ მათი გადაწყვეტის მეცნიერულად დასაბუთებულ რეკომენდაციებს.

გარდა ამისა, სახელმწიფომ ხელი უნდა შეუწყოს არასახელმწიფო ინსტიტუტების საქმიანობას, რომელთაც შეუძლიათ ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების პრობლემებზე დამოუკიდებელი კვლევითი სამუშაოების განხორციელება.

საქართველოს კანონში ,,ეროვნული უშიშროების საბჭოს შესახებ“ მკაფიოდ უნდა იყოს განსაზღვრული საბჭოს მაკოორდინირებელი როლი ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის ერთიან სისტემაში და შესაბამისი პასუხისმგებლობა ამ სისტემის ეფექტურ მუშაობაზე. სახელმწიფო უშიშროების უზრუნველყოფის ერთიან სფეროში ჩართული სახელმწიფო ინსტიტუტების გამართული, ეფექტური საქმიანობის აუცილებელი პირობებია - სისტემურობა, კოორდინაცია, მათი კომპეტენციის მკვეთრი გამიჯვნა, პროფესიონალიზმის, სახელმწიფოებრივი აზროვნების, საშემსრულებლო დისციპლინის მაღალი დონე. სამწუხაროდ, სწორედ ამ ფაქტორების დეფიციტი იწვევს ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის სფეროში არსებულ დღევანდელ არასახარბიელო მდგომარეობას.

2. სპეცსამსახურების როლი და ადგილი ეროვნული უშიშროების სისტემაში

ქვეყნის ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის ერთიან სისტემაში გამოკვეთილი, სპეციფიკური როლი განეკუთვნება სპეციალურ სამსახურებს. მათი ერთ-ერთი უმთავრესი ამოცანაა უცხო ქვეყნების სპეცსამსახურების, მათთან დაკავშირებული ორგანიზაციებისა და პირების მხრიდან სადაზვერვო-ძირგამომთხრელი და სხვა კანონსაწინააღმდეგო ქმედებების გამოვლენა, თავიდან აცილება და აღკვეთა. ამ ამოცანების შესასრულებლად სპეცსამსახურები იყენებენ სპეციფიკურ ძალებს, საშუალებებს, ხერხებს და მეთოდებს, რაც არსებითად განასხვავებს მათ სხვა სახელმწიფო, მათ შორის სამართალდამცავი ორგანოებისაგან.

ამდენად, სპეცსამსახური არის ერთ-ერთი (და არა ერთადერთი) სახელმწიფო ორგანო, რომელიც სხვა სახელმწიფო და არასახელმწიფო ინსტიტუტებთან ერთად, თავისი კომპეტენციის ფარგლებში, უზრუნველყოფს პიროვნების, საზოგადოების და სახელმწიფოს უშიშროებას.

საბჭოთა ხელისუფლების პერიოდში სახელმწიფო უშიშროების ორგანოების საქმიანობა ატარებდა ტოტალურ ხასიათს. უცხო ქვეყნების სპეცსამსახურების წინააღმდეგ წარმოებულ ბრძოლასთან ერთად ისინი კონტროლს უწევდნენ საზოგადოების ყველა ფენაში მიმდინარე პროცესებს, ავლენდნენ და დევნიდნენ ,,სხვაგვარად მოაზროვნეებს“ და არსებითად მათი საქმიანობა ატარებდა რეპრესიულ ხასიათს. მათი ძალა და გავლენა ბადებდა საზოგადოებაში ერთის მხრივ შიშის და მორიდების, ხოლო მეორეს მხრივ, გარკვეული პატივისცემის განწყობას, რასაც კარგად იყენებდა მაშინდელი ხელისუფლება და თვით უშიშროების ორგანოებიც, საზოგადოებაზე კონტროლისათვის.

საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდგომ წლებში განხორციელდა რამოდენიმე მცდელობა ძირეულად შეცვლილიყო უშიშროების ორგანოების როგორც გარეგნული სახე, ასევე საქმიანობის შინაარსი, მისცემოდა მათ უფრო ცივილიზებული ფორმა, განვითარებულიყო ის დადებითი რეფორმატორული პროცესები, რომლებმაც ჯერ კიდევ საბჭოთა სისტემის რღვევის წლებში იჩინეს თავი. შამწუხაროდ, ამ პროცესებს ხელი შეუშალა როგორც ობიექტურმა (შეიარაღებული კონფლიქტები და სამოქალაქო დაპირისპირება), ასევე სუბიექტურმა ფაქტორებმა.

გასული საუკუნის 90-იანი წლების შუა პერიოდში სამოქალაქო ომებით, პოლიტიკური დესტაბილურობით, ეკონომიკური კრიზისით, სოციალური და კრიმინოგენური დაძაბულობით გადაღლილი ქართული საზოგადოების უმეტესი ნაწილი არა მხოლოდ არ შეეწინააღმდეგა, არამედ ძალაუნებურად ხელი შეუწყო უშიშროების სამსახურის დეფორმირებას მისი უფლებამოსილების გაფართოების მიმართულებით.

ყოვლად გაუმართლებლად გაიზარდა თანამშრომელთა რაოდენობა, საბრძოლო ტექნიკით აღჭურვილი წმინდა სამხედრო და სპეციალური დანიშნულების დანაყოფების შექმნის ხარჯზე, რასაც თან ახლდა უშიშროების სამსახურის ცალკეული ხელმძღვანელების პირადი პოლიტიკური ამბიციები.

ეს ტენდენცია შენარჩუნებულ იქნა საქართველოს პრეზიდენტზე 1995 წლის 29 აგვისტოს განხორციელებული ტერაქტის შემდეგაც. გრძელდებოდა თანამშრომელთა რაოდენობის აბსურდული ზრდა. ამასთან ერთად მიმდინარეობდა მაღალი კლასის პროფესიონალი კადრების ჩანაცვლება არაპროფესიონალებით, განსაკუთრებით ხელმძღვანელ თანამდებობებზე. ამ პროცესების იდეოლოგიურ საფუძველს წარმოადგენდა გარკვეული უნდობლობა ,,ჩეკისტური“ წარსულის მქონე ,,რეტროგრადების“ მიმართ, რაც არცთუ იშვიათად მხარდაჭერას პოულობდა საზოგადოების და ხელისუფლების გარკვეულ წრეებში.

თანდათანობით უშიშროების სამსახურმა შეიძინა ისეთი ფუნქციები, მის საქმიანობაში დამკვიდრდა ისეთი “თამაშის წესები”, რომლებმაც აქციეს იგი გასამხედროებულ სამართალდამცავ ორგანოდ. მდგომარეობა რადიკალურად ვერ შეცვალა ,,სახელმწიფო უშიშროების სამსახურის შესახებ“ კანონის მიღებამ და სამსახურის ხელმძღვანელობის პერმანენტულმა ცვლილებებმა. მხოლოდ უკანასკნელი 12 წლის განმავლობაში უშიშროების სამსახურში დაინიშნა 10 ახალი ხელმძღვანელი, რასაც მუდმივად ახლდა მნიშვნელოვანი საკადრო ცვლილებები ხელმძღვანელობის ზედა და საშუალო რგოლებში. ქრონიკულ მოვლენად იქცა სამსახურის ხელმძღვანელების სკანდალური გადადგომები, სამსახურეობრივი ინფორმაციის და დოკუმენტების გაჟონვის შემთხვევები. ამ და სხვა მრავალ მიზეზთა გამო სამსახური იქცა არა მხოლოდ ჯანსაღი, სამართლიანი და ობიექტური კრიტიკის, არამედ ქილიკის და დაცინვის ობიექტად.

უშიშროების სამსახურის მიმართ განხორციელებული ექსპერიმენტები მიმდინარეობდა ქრონიკული დაუფინანსებლობის, მათხოვრული, ხშირ შემთხვევაში გაუცემელი ხელფასების პირობებში. ფინანსირება ყოველწლიურად მცირდებოდა (გადახედვას არ ექვემდებარებოდა მხოლოდ ე. წ. დაცული მუხლები - ხელფასი და ზოგიერთი მატერიალურ-ტექნიკური მოთხოვნები), და სრულიად არ ითვალისწინებდა ოპერატიულ ხარჯებს.

ყოველგვარი მიზანდასახულობის გარეშე წარმოებდა საკადრო საქმიანობა. ფორმალური ხასიათი მიეცა ოპერატიული შემადგენლობის მომზადებას და გადამზადებას უშიშროების აკადემიაში. ფაქტიურად მოიშალა მათი აღზრდის და პროფესიული მომზადების პროცესი ოპერატიულ დანაყოფებში. ხელმძღვანელის ყოველ შეცვლას თან სდევდა ოპერატიული შემადგენლობის გადაადგილება პიროვნული ერთგულების ნიშნით, ახალი თანამშრომლების მასიური მიღება სპეციალური მომზადების გარეშე, დაბალი კვალიფიკაციის კადრების დაწინაურება სხვადასხვა დონის ხელმძღვანელ თანამდებობებზე, მათთვის ყოვლად უსაფუძვლოდ ვადამდელი და რიგგარეშე სამხედრო წოდებების მინიჭება. ყოველივე ამან, ერთის მხრივ ხელი შეუწყო პროფესიონალიზმის დონის დაცემას, ხოლო მეორეს მხრივ - პროტექციონიზმის, კორუფციის და შიდაუწყებრივი ინტრიგების განვითარებას.

ზემოაღნიშნულმა გარემოებებმა ობიექტურად განაპირობეს სპეცსამსახურის საქმიანობაში ოპერატიული პროცესის და მემკვიდრეობითობის პრინციპის სრული მოშლა, რის შედეგადაც ოპერატიული თანამშრომლების და შესაბამისად ოპერატიული წყაროების მარგი ქმედების კოეფიციენტი ძალზე შემცირდა.

ამ და მსგავსი ნეგატიური ტენდენციების სტიმულირებას განაპირობებდა უშიშროების სამსახურის რეგულარული ჩართვა კონტრაბანდის, ფალსიფიკაციის, გადასახადების დამალვის და ეკონომიკური ხასიათის სხვა დანაშაულებების წინააღმდეგ წამოწყებულ კამპანიებში, რომლებიც, როგორც წესი, უშედეგოდ მთავრდებოდნენ და მხოლოდ ხელს უწყობდნენ კორუფციული ურთიერთობების დამკვიდრებას და განვითარებას უწყებაში.

ამ ფონზე ძირითადი კონტრდაზვერვითი ამოცანების შესრულება ხერხდებოდა ცალკეული თანამშრომლების ენთუზიაზმის ხარჯზე, რომლებმაც შესძლეს შეენარჩუნებინათ პროფესიული და პიროვნული ღირსება, რეალურად აფასებენ სისტემაში არსებულ მდგომარეობას და მზად არიან ყოველნაირად შეუწყონ ხელი რეფორმების განხორციელებას სამსახურში.

დასკვნა: განადგურებული ოპერატიული და მატერიალურ ტექნიკური ბაზა, დეზორგანიზებული, დემორალიზებული და ხშირ შემთხვევაში დაბალი ზნეობრივი და პროფესიონალური დონის პირადი შემადგენლობა, მოშლილი აგენტურულ-ოპერატიული საქმიანობა და კოორდინაცია, საფუძვლიანად შერყეული ავტორიტეტი, გაურკვეველი დღევანდელობა და კიდევ უფრო გაურკვეველი პერსპექტივა.

3. საქართველოს სპეცსამსახურის რეფორმირების ძირითადი პრინციპები და მიმართულებები

აღნიშნულ დასკვნას მივყავართ იმ ობიექტურ კონსტატაციამდე, რომ უწყება ფაქტიურად მკვდარია და რეანიმაციას აღარ ექვემდებარება, მისი რეფორმირება შეუძლებელია. აქედან გამომდინარე საჭიროა მხოლოდ ლიკვიდაციის იურიდიული გაფორმება. დღევანდელი სამინისტროს ნაცვლად უნდა შეიქმნას ახალ პრინციპებზე აგებული სპეცსამსახური, ახალი დასახელებით, ახალი ფორმით და შინაარსით, სტრუქტურით, ოპტიმალური რაოდენობის მაღალი კვალიფიკაციის საკადრო შემადგენლობით. ეს უნდა განხორციელდეს ქვეყანაში დაგეგმილი უშიშროების და სამართალდაცვის სისტემის ორგანოების ინსტიტუციური რეფორმის ფარგლებში, რომელმაც ახლადშექმნილ სპეცსამსახურს უნდა განუსაზღვროს ადგილი უშიშროების უზრუნველყოფის ზოგადსახელმწიფოებრივ სისტემაში, მკვეთრად გამიჯნოს მისი ფუნქციები სამართალდამცავი ორგანოების ფუნქციებისაგან და შექმნას სპეცსამსახურის და მისი თანამშრომლებისათვის ეფექტური შრომისა და ღირსეული ცხოვრების პირობები.

უნდა აღინიშნოს, რომ უშიშროების სამსახურის რეფორმირების განხორციელების ყველა მცდელობა ობიექტურად იმთავითვე განწირული იყო. რეფორმების განხორციელებას ყოველთვის ავალებდნენ სამსახურის მორიგ, ახალ ხელმძღვანელს. თითოეული მათგანი განურჩევლად თავისი პროფესიული ცოდნისა და გამოცდილებისა, ცდილობდა სამსახურის რეფირმირებას სპეცსამსახურის საქმიანობაზე პირადი მოსაზრებების საფუძველზე. არცერთ მათგანს არ ჰქონდა რეფორმის მეცნიერულად დასაბუთებული, მსოფლიო გამოცდილებაზე დაფუძნებული პროგრამა, არ მოიზიდა მის შემუშავებაში დამოუკიდებელი სპეციალისტ-ექსპერტები და საზოგადოებრიობის წარმომადგენლები (სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტები). ფაქტიურად ხდებოდა სპეცსამსახურის რეფორმირების მხოლოდ დეკლარირება, ან მექანიკური სტრუქტურული გადაადგილებები და საკადრო ცვლილებები.

ისტორიაში ძნელად მოიძებნება შემთხვევა, რომ სახელმწიფო ორგანოს ჩინოვნიკებს დამოუკიდებლად განეხორციელებინოთ თავისივე უწყების რეალური რეფორმა, რადგან ჩინოვნიკური აპარატი აპრიორი დაინტერესებულია მხოლოდ იმ ცვლილებებში, რომლებიც პასუხობენ მის ინტერესებს და უძლიერებენ გავლენას. გარდა ამისა, ყოველი ხელმძღვანელისაგან ითხოვენ უწყების მუშაობის შედეგებს და არა ღონისძიებებს მისი რეფორმირებისათვის.

დარწმუნებული ვართ, რომ ისეთ სპეციფიკურ სტრუქტურაშიც კი, როგორიცაა სპეციალური სამსახური, წარმატებული სისტემური რეფორმირების უპირველესი და აუცილებელი პირობაა საჯაროობა.

1998 წელს საქართველოს პარლამენტის მიერ მიღებულია კანონი ,,სახელმწიფო უშიშროების სამსახურის შესახებ“. მასში ზოგადად არის განსაზღვრული სამსახურის როლი და ადგილი სახელმწიფო უშიშროების უზრუნველყოფის სისტემაში. ამ კანონის ძირითადი დებულებების შესრულებისათვის, მასში პრინციპული ხასიათის ცვლილებების შეტანის გარეშე, აუცილებელია, რომ საქართველოს პარლამენტმა განიხილოს და მიიღოს საქართველოს ეროვნული უშიშროების კონცეფცია, რომელშიც მკაფიოდ იქნება განსაზღვრული ეროვნული უშიშროების პრიორიტეტები, რეალური და პოტენციური საფრთხეები ქვეყნის განვითარების თანამედროვე ეტაპზე და პერსპექტივაში.

ეროვნული უშიშროების კონცეფციის საფუძველზე საქართველოს პარლამენტმა უმოკლეს ვადაში უნდა შეიმუშავოს და მიიღოს კანონი ,,საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების შესახებ“, რომელშიც მკვეთრად იქნება გამიჯნული და რეგლამენტირებული ხელისუფლების ყველა ორგანოს როლი და ადგილი ქვეყნის ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის ერთიან სისტემაში და განსაზღვრული იქნება ეროვნული უშიშროების საბჭოს, როგორც ამ სისტემის მთავარი მაკოორდინირებელი ორგანოს როლი და პასუხისმგებლობა.

ეროვნული უშიშროების საბჭო სისტემატურად უნდა ახდენდეს უშიშროების სფეროში არსებული მდგომარეობის სტრატეგიულ ანალიზს, პრიორიტეტების კორექტირებას, რეალური და პოტენციური საფრთხეების პროგნოზირებას და ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფაზე თავისი კომპეტენციის ფარგლებში პასუხისმგებელი ხელისუფლების და მართვის ინსტიტუტების, მათ შორის სპეცსამსახურების, დროულ ორიენტირებას.

საქართველოს კანონში ,,აღმასრულებელი ხელისუფლების სტრუქტურისა და საქმიანობის წესის შესახებ” შესატანია ცვლილება საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების სამინისტროს ლიკვიდაციისა და საქართველოს უშიშროების სამსახურის შექმნის შესახებ, მისთვის სპეციალური სუბიექტის სტატუსის მინიჭებით.

ჩვენი აზრით, საქართველოს კანონის ,,სახელმწიფო უშიშროების სამსახურის შესახებ“, მე-4 მუხლის მე-4 პუნქტს უნდა დაემატოს შემდეგი შინაარსის წინადადება: ,,ხელისუფლების და მართვის არცერთ ორგანოს, არცერთ თანამდებობის პირს არა აქვს უფლება შეცვალოს მათი კომპეტენცია, ან გამოიყენოს სამსახურის შესაძლებლობები, ძალები და საშუალებები საკითხებზე, რომლებიც არ შედიან მათ კომპეტენციაში, რარიგ სახელმწიფოებრივი ინტერესებიდან არ უნდა გამომდინარეობდეს ეს“.

სპეცსამსახურის, როგორც მოკვლევის და წინასწარი გამოძიების ორგანოს ფუნქციები, მკაცრად უნდა განისაზღვროს კანონმდებლობით, მხოლოდ სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულით (დანაშაული საქართველოს კონსტიტუციური წყობილების და უშიშროების საფუძვლების წინააღმდეგ; ტერორიზმი). Oოპერატიული საქმიანობის პროცესში მიღებული ინფორმაცია სხვა სახის დანაშაულზე, რომელიც სპეცსამსახურის კომპეტენციას არ განეკუთვნება, უნდა გადაეგზავნოს შესაბამის უწყებებს ქვემდებარეობით.

სპეცსამსახურის საქმიანობა ძირითადად კონცენტრირებული უნდა იყოს ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის გარე ასპექტებზე. ე.ი. უცხო ქვეყნების სპეცსამსახურების კანონსაწინააღმდეგო (სადაზვერვო-ძირგამომთხრელ) საქმიანობაზე და მათ მიერ საქართველოს სუვერენიტეტის, ტერიტორიული მთლიანობის, სამხედრო-პოლიტიკური, სამეცნიერო-ტექნიკური, ეკონომიკური პოტენციალის, კონსტიტუციური წყობილების, პოლიტიკური და სოციალური სტაბილურობის წინააღმდეგ მიმართულ კონკრეტულ ქმედებებზე.

ეს იმას ნიშნავს, რომ სპეცსამსახურის საქმიანობის ძირითადი მიმართულებაა კონტრდაზვერვითი საქმიანობა, ანუ სპეციფიკური ფარული მეთოდებით ბრძოლა უცხო ქვეყნების სპეცსამსახურების კანონსაწინააღმდეგო (სადაზვერვო-ძირგამომთხრელი) საქმიანობის წინააღმდეგ და აგრეთვე ტერორიზმთან ბრძოლა (იგულისხმება, როგორც საერთაშორისო, ისე საშინაო ასპექტები).

ამასთან ერთად, სპეცსამსახურის ინტერესების სფერო მოიცავს ისეთ დანაშაულებრივ ქმედებებს, რომლებიც საფრთხეს უქმნიან ქვეყნის უშიშროებას, მაგრამ ისინი მომდინარეობენ არა უცხო ქვეყნის სპეცსამსახურებიდან, არამედ საფრთხის სხვა წყაროებიდან (ექსტრემისტული ჯგუფების საქმიანობა, სეპარატიზმი, საერთაშორისო ნარკობიზნესი, საერთაშორისო ორგანიზებული დანაშაულის სხვა ფორმები, კორუფცია და ა.შ.). ამ საკითხებთან მიმართებაში სპეცსამსახურის კომპეტენცია უნდა განისაზღვრებოდეს ინფორმაციის მოპოვებით, ანალიზით და ქვეყნის ხელისუფლების შესაბამისი ორგანოების ინფორმირებით.

სპეცსამსახურის სტრუქტურის განსაზღვრა უნდა მოხდეს სწორედ ზემოაღნიშნული მიმართულებების გათვალისწინებით. რაც შეეხება ოპერატიული ძალების და საშუალებების რაოდენობას, მათ კონცენტრაციას სხვადასხვა მიმართულებებზე, ეს დამოკიდებული იქნება კონკრეტულ პრიორიტეტებზე დროის კონკრეტულ მონაკვეთზე, აგრეთვე სპეცსამსახურის საფინანსო და მატერიალურ-ტექნიკურ უზრუნველყოფაზე.

ამასთან, სპეცსამსახურის საქმიანობა უნდა ემყარებოდეს აუცილებლობის და საკმარისობის პრინციპს და არ უნდა ჰქონდეს ტოტალური ხასიათი, ანუ სამსახური უნდა იყოს მობილური, კომპაქტური, მატერიალურად მაქსიმალურად უზრუნველყოფილი, ტექნიკურად აღჭურვილი, ხოლო სტრუქტურა მოქნილი, ცვალებადობის უნარის მქონე, ადვილად სამართავი.

ახალ პრინციპებზე უნდა დაფუძნდეს სპეცსამსახურის ტერიტორიული სტრუქტურების ორგანიზაციული მოწყობა. რეგიონში ოპერატიული ვითარების ღრმა ანალიზის საფუძველზე უნდა განისაზღვროს სპეცსამსახურის საქმიანობის რა მიმართულებები (პრიორიტეტები) არის გამოკვეთილი რეგიონში, სპეცსამსახურის (და არა სამართალდამცავი ორგანოების ან სხვა უწყებების) კომპეტენციით გათვალისწინებული რა ამოცანებია გადასაწყვეტი იქ. სწორედ ამ მიმართულებებიდან და ამოცანებიდან გამომდინარე (და არა აუცილებლად ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული პრინციპით) უნდა მოეწყოს საქართველოს უშიშროების სამსახურის ტერიტორიული ორგანოები. შესაბამისად, ოპერატიული თვალსაზრისით სამსახურის რეგიონალური სტრუქტურა არსებითად წარმოადგენს იმ ცენტრალური სტრუქტურის ნაწილს, რომლის საქმიანობის მიმართულებები და ამოცანები გამოკვეთილია რეგიონში.

ასეთ შემთხვევაში აშკარა იქნება დღევანდელი სახელმწიფო უშიშროების სამინისტროს მრავალი რაიონული დანაყოფის არსებობის მიზანშეუწონლობა. ქვეყნის რომელიმე რეგიონში უშიშროების სამსახურის კომპეტენციით განსაზღვრული ამოცანების გამოვლენის შემთხვევაში სამსახურის ხელმძღვანელობა გამოუყოფს შესაბამის რეგიონალურ სტრუქტურას საჭირო შტატებს და მატერიალურ რესურსებს.

უშიშროების სამსახურის ორგანიზაციული და სტრუქტურული მოწყობისადმი ასეთი მიდგომის შემთხვევაში შესაძლებელი იქნება აუცილებლობის და საკმარისობის პრინციპის რეალიზაცია, ოპერატიული საქმიანობის წარმართვა ერთიანი აზრით და გეგმით.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, სპეცსამსახურის საქმიანობის მთავარი აზრია ინფორმაციის შეკრება, დამუშავება, სისტემატიზაცია და ანალიზი, გადაწყვეტილებების გამომუშავება და მათი რეალიზაცია. ეს არის უწყვეტი პროცესი. აქედან გამომდინარე, სპეცსამსახურების ეფექტური საქმიანობის ძირითადი პირობაა სწორად წარმართული ანალიტიკური მუშაობა. მას ეკუთვნის ძირითადი როლი სპეცსამსახურის საქმიანობის დაგეგმვასა და კოორდინაციაში. სპეცსამსახურის მართვის ფაქტიური პროცესი (გადაწყვეტილების მიღება ხელმძღვანელობის მიერ) წარიმართება ცენტრალური ანალიტიკური სტრუქტურის მიერ გამომუშავებული დასკვნებისა და წინადადებების საფუძველზე. ეს საშუალებას გვაძლევს მინიმუმამდე დავიყვანოთ სუბიექტური ფაქტორი. ანალიტიკური მუშაობის ორგანიზაციის ძირითადი პრინციპები მოყვანილია დანართში №1. აქ მხოლოდ შევნიშნავთ, რომ თანამედროვე სპეცსამსახურში ანალიტიკური რგოლები უნდა იყოს ყველა ძირითად ოპერატიულ დანაყოფში.

4. საქართველოს სპეციალური სამსახურების სისტემური რეფორმირების სამართლებრივი, საკადრო, მატერიალურ-ტექნიკური და საფინანსო უზრუნველყოფის საკითხები

სპეცსამსახურების სისტემური რეფორმირების განხორციელების პროცესი განსაზღვრავს მოქმედ კანონმდებლობაში მნიშვნელოვანი ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის აუცილებლობას. კერძოდ, ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, უპირველეს ამოცანას წარმოადგენს საქართველოს პარლამენტის მიერ ეროვნული უშიშროების კონცეფციის, როგორც ძირითადი დოკუმენტის განხილვა და მიღება. ქვეყნის განვითარების მიმდინარე ეტაპზე კონცეფცია განსაზღვრავს სახელმწიფოს სასიცოცხლო მნიშვნელობის სტრატეგიულ ინტერესებს, ამ ინტერესების წინააღმდეგ არსებული და პოტენციური საფრთხეების ხასიათს და მასშტაბებს, მათი ნეიტრალიზების პირობებს და საშუალებებს.

სამართლებრივი გარდაქმნების შემდეგი რგოლი იქნება საქართველოს კანონის ,,ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების შესახებ“ მიღება, რომელიც უნდა შემუშავდეს კონცეფციის საფუძველზე. ეს კანონი შექმნის ქვეყნის უშიშროების უზრუნველყოფის ზოგადსახელმწიფოებრივი სისტემის ორგანიზაციის და ეფექტური ფუნქციონირების სამართლებრივ საფუძვლებს, განსაზღვრავს ამ სისტემაში სახელმწიფო სტრუქტურების, მათ შორის სპეცსამსახურების როლს, ფუნქციებს და პასუხისმგებლობას, გამიჯნავს მათ უფლებამოსილებებს. კანონში მკაფიოდ უნდა იყოს განსაზღვრული ეროვნული უშიშროების საბჭოს, როგორც მთავარი მაკოორდინირებელი ორგანოს როლი და პასუხისმგებლობა უშიშროების უზრუნველყოფის ზოგადსახელმწიფოებრივი სისტემის ეფექტურ ფუნქციონირებაზე. აღნიშნული გარემოებები განაპირობებენ შესაბამისი ცვლილებების შეტანის აუცილებლობას საქართველოს კანონში ,,ეროვნული უშიშროების საბჭოს შესახებ“.

ზემოხსენებულთან ერთად საჭიროა საკანონმდებლო წესით გაუქმდეს ,,საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების სამინისტრო“ და შეიქმნას ,,საქართველოს უშიშროების სამსახური“. ამისათვის აუცილებელია ცვლილებების შეტანა საქართველოს კანონებში - ,,აღმასრულებელი ხელისუფლების სტრუქტურისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ და ,,სახელმწიფო უშიშროების სამსახურის შესახებ“. ამ ცვლილებებით გათვალისწინებული უნდა იყოს სამსახურის, როგორც სპეციალური სუბიექტის ახალი დასახელება და სტატუსი, უნდა განისაზღვროს და გაიმიჯნოს მისი ფუნქციები და უფლებამოსილებები სამართალდამცავი ორგანოების ფუნქციებისა და უფლებამოსილებებისაგან, დადგინდეს სამსახურში მიღების და სამსახურის გავლის მკაფიოდ განსაზღვრული წესები.

აღსანიშნავია, რომ დღესდღეობით საქართველოში ყველა სამართალდამცავი ორგანოს და სპეცსამსახურის ოპერატიული საქმიანობა ძირითადად რეგულირდება კანონით ,,ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“. სამწუხაროდ, ეს კანონი მნიშვნელოვანწილად არ ითვალისწინებს სპეცსამსახურების ოპერატიული საქმიანობის სპეციფიკას. კანონის ნორმები, კერძოდ კი ზოგიერთი ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების განხორციელების საფუძვლები და ვადები, ართულებენ უცხოეთის სპეცსამსახურების, მათთან დაკავშირებული ორგანიზაციებისა და პირების კანონსაწინააღმდეგო (სადაზვერვო-ძირგამომთხრელი) საქმიანობის ნიშნების დროულ გამოვლენას. კანონი არ განასხვავებს საქართველოს მოქალაქეებს და ჩვენი ქვეყნის ტერიტორიაზე დროებით ან მუდმივად მცხოვრებ უცხოელებს (მოქალაქეობის არმქონე პირებს) მათ მიმართ ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიებების განხორციელების საფუძვლების განსაზღვრისას.

გასათვალისწინებელია, რომ კონკრეტული პირის ოპერატიული შესწავლა (დამუშავება) ისეთი სპეციფიკური შეფერილობებით (კანონსაწინააღმდეგო ქმედებების ნიშნებით), როგორიცაა სამშობლოს ღალატი, შპიონაჟი და ა. შ., შესაძლოა გრძელდებოდეს არაერთი წლის მანძილზე და ხშირ შემთხვევაში მიზანშეუწონელია მოკვლევის ან გამოძიების ჩატარება სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის შესაბამისად. როგორც წესი, სპეცსამსახურების მუშაობის მთავარ მიზანს წარმოადგენს არა იმდენად კანონსაწინააღმდეგო (სადაზვერვო-ძირგამომთხრელი) საქმიანობის აღკვეთა, არამედ მასზე ეფექტური კონტროლის დაწესება, მოპოვებული ინფორმაციის გამოყენება სახელმწიფოს უშიშროების უზრუნველყოფის ინტერესებში. ეს დასტურდება განვითარებული დემოკრატიის ქვეყნების სპეცსამსახურების გამოცდილებითაც, რომელიც მიუთითებს ზემოაღნიშნული შეფერილობების მქონე მხოლოდ ერთეული საქმეების ლეგალიზებაზე მთელი რიგი წლების განმავლობაში.

ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით აუცილებელია სათანადო ცვლილებების შეტანა საქართველოს კანონში ,,ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ ანდა საქართველოს კანონის მიღება ,,უცხოეთის სპეცსამსახურების სადაზვერვო საქმიანობის კონტროლის შესახებ“, რომლითაც მოხდება ზემოხსენებული საკითხების რეგლამენტირება.

გარდა ამისა, საჭიროდ მიგვაჩნია ცვლილებების შეტანა ,,საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში“, რომლებიც განსაზღვრავენ უშიშროების სამსახურის, როგორც მოკვლევის და წინასწარი გამოძიების ორგანოს კომპეტენციას მხოლოდ სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულით (საქართველოს უშიშროებისა და კონსტიტუციური წყობილების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული; ტერორიზმი).

სპეცსამსახურების ოპერატიული ძალები და საშუალებები

სპეცსამსახურის ღერძს, რომელიც განსაზღვრავს მის სახეს და საქმიანობის ეფექტურობას, წარმოადგენს ოპერატიული შემადგენლობა (ოპერატიული, ანალიტიკური და საინჟინრო-ტექნიკური მუშაკები). იგი უშუალოდ წყვეტს სამსახურის წინაშე მდგარ ამოცანებს. ობიექტურობა მოითხოვს აღინიშნოს, რომ უკანასკნელი ათი წლის განმავლობაში უშიშროების სამინისტროს საკადრო შევსება ვერ პასუხობდა მისდამი წაყენებულ მოთხოვნებს, რაც განპირობებული იყო მრავალი სუბიექტური და ობიექტური ფაქტორით. ერუდირებულ და განათლებულ ახალგაზრდებში სამწუხაროდ, დღესაც არ არის სერიოზული მოტივაცია სამსახურში მუშაობისათვის. წარმატებული რეფორმის განხორციელების ერთ-ერთ მთავარ წინაპირობას წარმოადგენს სამსახურის საკადრო უზრუნველყოფის სისტემის ძირეული გარდაქმნა.

სპეცსამსახური უნდა იყოს გამორჩეული, ელიტარული ორგანო, სადაც მუშაობენ ქვეყნის პატრიოტები მაღალი ინტელექტითა და ზნეობრივი პრინციპებით. ამ ნიშნით უნდა ხდებოდეს სპეცსამსახურში მისაღები კანდიდატების შერჩევა, შესწავლა და შემოწმება. კანდიდატებისადმი წაყენებულ მაღალ მოთხოვნებს ადასტურებს მოწინავე ქვეყნების სპეცსამსახურების სტატისტიკა, სადაც შერჩეული და შესწავლილი კანდიდატების საერთო რიცხვიდან მხოლოდ 10% ირიცხება სამსახურში.

სპეცსამსახურში ოპერატიულ, ანალიტიკურ და საინჟინრო-ტექნიკურ დანაყოფებში სამუშაოდ მიიღებიან მხოლოდ უმაღლესი განათლების მქონე პირები. კანდიდატთა შერჩევასა და შესწავლაში კადრებთან ერთად უნდა მონაწილეობდეს დაინტერესებული დანაყოფი, რომელშიც შემდგომში ნავარაუდევია მათი მუშაობა. კანდიდატების სპეციალური შემოწმებისა და შესწავლის პარალელურად უნდა მოხდეს მათი ტესტირება ინტელექტუალური დონის, მორალურ-ფსიქოლოგიური თვისებების და ფიზიკური მდგომარეობის განსაზღვრის მიზნით. ტესტირების პროცესი უნდა იყოს კომპიუტერიზებული, რათა მაქსიმალურად გამოირიცხოს სუბიექტური ფაქტორი. სამსახურში მიღებულ თანამშრომელთან გაფორმდება ორწლიანი კონტრაქტი, ექვსთვიანი გამოსაცდელი ვადით, რომლის შედეგებით განისაზღვრება სპეცსამსახურში მისი მუშაობის მიზანშეწონილობა. გარდა ამისა, ტესტირება აუცილებელია თანამშრომლის ყოველ ახალ თანამდებობაზე დანიშვნისას. მხოლოდ მისი შედეგების გათვალისწინების შემდეგ არის შესაძლებელი თანამშრომელთან კონტრაქტის გაფორმება, რომელშიც დეტალურად აისახება მხარეების ვალდებულებები და სამსახურის გავლის პირობები.

კონტრაქტის დებულებების სერიოზული დარღვევა იწვევს მის შეწყვეტას. ამავე დროს, თანამშრომელს უნდა ჰქონდეს კონტრაქტის ცალმხრივად ნებისმიერ დროს შეწყვეტის უფლება.

მიგვაჩნია, რომ სპეცსამსახურის თანამშრომლები ძირითადად უნდა იყვნენ სამოქალაქო პირები. პირველ რიგში ეს უნდა ეხებოდეს ოპერატიული, ანალიტიკური და საინჟინრო-ტექნიკური დანაყოფების თანამშრომლებს. ოპერატიული და ანალიტიკური საქმიანობა მოითხოვს შემოქმედებით მიდგომას და მისი სრულყოფისათვის საჭიროა შემოქმედებითი საწყისების სტიმულირება, ურთიერთდამოკიდებულების ფორმების დემოკრატიზაცია ოპერატიული და მართვის საკითხების განხილვისა და გადაწყვეტილების მიღების პროცესში.

ანალიტიკური დანაყოფების დაკომპლექტება ძირითადად უნდა ხდებოდეს იმ პირებით, რომლებსაც აქვთ სამეცნიერო-კვლევითი მუშაობის გამოცდილება ან მიდრეკილება მისადმი. გასათვალისწინებელია, რომ მოწინავე ქვეყნების სპეცსამსახურებში აშკარად შეიმჩნევა ანალიტიკური დანაყოფების თანამშრომელთა რაოდენობრივი ზრდის უპირატესი ტენდენცია. მაგალითად, 1992-1999 წლების განმავლობაში აშშ-ის გამოძიების ფედერალური ბიუროს ანალიტიკური დანაყოფების თანამშრომელთა რაოდენობა გაიზარდა 500%-ით, მაშინ როდესაც ოპერატიული დანაყოფების თანამშრომელთა რაოდენობა - მხოლოდ 11%-ით. ამასთან დაკავშირებით, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია შესაბამისი შესწავლის შემდეგ სპეცსამსახურში, კონკრეტული ამოცანების გადასაწყვეტად, ანალიტიკური მუშაობის გამოცდილების მქონე სპეციალისტების და მეცნიერების მოწვევა სპეციალური კონტრაქტით.

სახელმწიფო უშიშროების აკადემიაში მომავალი თანამშრომლების მომზადების არსებულმა სისტემამ წარმოაჩინა მისი არაქმედუნარიანობა. ვფიქრობთ, რომ თანამედროვე პირობებში კურსანტების 5 წლიანი სწავლება დაუშვებელი ფუფუნებაა (ასეთი პრაქტიკა არსებობდა მხოლოდ საბჭოთა კავშირში). ბევრად უფრო მიზანშეწონილია ღირსეული კანდიდატების შერჩევა საჭირო უმაღლესი განათლების მქონე პირთაგან და მათი სპეციალური პროფესიული მომზადება ჯერ აკადემიაში, ხოლო შემდეგ სპეცსამსახურის შესაბამის დანაყოფებში.

გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მობილური სპეცსამსახურის ყოველწლიური საკადრო შევსება საკმაოდ მცირერიცხოვანი იქნება. ქვეყნის სპეცსამსახურის თანამშრომელთა ოპტიმალური რაოდენობის განსაზღვრისას ვფიქრობთ, საინტერესო იქნებოდა სხვა სახელმწიფოების გამოცდილების განხილვა. მაგალითად, აშშ-ის გამოძიების ფედერალურ ბიუროში, რომლის ფუნქციები გაცილებით ფართოა ჩვენი ქვეყნის სპეცსამსახურებთან შედარებით, 2001 წლისთვის ირიცხებოდა 29 000 თანამშრომელი, ანუ დაახლოებით ერთი თანამშრომელი ქვეყნის 10 000 მოსახლეზე. მსგავსი პროპორციებია სხვა განვითარებულ ქვეყნებშიც.

თანამშრომელთა პროფესიული დონის ამაღლებისათვის პრინციპული მნიშვნელობა აქვს მათ სპეციალიზაციას ოპერატიული და ანალიტიკური საქმიანობის ძირითად მიმართულებებზე. მოქმედი თანამშრომლები პერიოდულად უნდა გადიოდნენ გადამზადებას და აბარებდნენ საკვალიფიკაციო გამოცდებს, რაც უპირველეს ყოვლისა, დაკავშირებულია მათ სამსახურებრივ დაწინაურებასთან. თანამშრომლის სტიმულირება თანამდებობრივი დაწინაურების გარდა, რაშიც მაქსიმალურად უნდა გამოირიცხოს უშუალო ხელმძღვანელის სუბიექტური ფაქტორი, უნდა ითვალისწინებდეს მატერიალური წახალისების მოქნილ სისტემას, საქმიანობაში მიღწეული შედეგების მიხედვით.

სპეცსამსახურში თანამშრომელთა მიღების, დაწინაურების, სამხედრო წოდებების და რანგების მინიჭების და სხვა საკითხები უნდა წყდებოდეს სპეციალური მუდმივმოქმედი კომისიის მიერ, რომელიც დაკომპლექტდება სხვადასხვა მიმართულებით მომუშავე გამოცდილი ხელმძღვანელებით. თანამშრომელთა დაწინაურებისას უნდა აიკრძალოს თანამდებობრივი საფეხურის გამოტოვება, ასევე აუცილებლად მიგვაჩნია კონკრეტულ თანამდებობაზე მუშაობის მინიმალური ვადების განსაზღვრა. კადრების მიღებისა და დაწინაურებისადმი მხოლოდ ასეთი მიდგომის შემთხვევაშია შესაძლებელი სამსახურში პროტექციონიზმისა და კორუფციული ურთიერთობების ფაქტების აღმოფხვრა. კადრებთან მიმართებაში სპეცსამსახურის ხელმძღვანელობის ძირითადი ამოცანაა ოპერატიული საქმიანობის ყველა მიმართულებაზე მაღალკვალიფიცირებული თანამშრომლების სტაბილური აპარატის შექმნა და კადრების დენადობის მინიმუმამდე დაყვანა.

სპეცსამსახურის დაფინანსების და მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფის პრობლემები ზემოაღნიშნული ორგანიზაციულ-საკადრო და სხვა ღონისძიებები რეალურ აზრს შეიძენენ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ რადიკალურად შეიცვლება სპეცსამსახურის დაფინანსების და მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფის სისტემა. არსებული მდგომარეობის ანალიზი ცხადყოფს, რომ პრობლემის არსი მდგომარეობს არა იმდენად ბიუჯეტიდან სპეცსამსახურისათვის გამოყოფილი თანხების ოდენობაში, არამედ დაფინანსების პრინციპების აბსურდულობაში. კერძოდ, ამოსავალ წერტილად აღებულია სამსახურის საშტატო შემადგენლობა და პრაქტიკულად იგნორირებულია ოპერატიული საქმიანობისათვის აუცილებელი სპეციალური საშუალებები, მაშინ, როდესაც მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში სპეცსამსახურების ბიუჯეტი განისაზღვრება სახელმწიფოს მიერ მათ წინაშე დასმული ამოცანების პრიორიტეტულობით. ე.ი. ხორციელდება კონკრეტული მიმართულებების (პროგრამების) მიზნობრივი დაფინანსება.

ახალი სპეცსამსახურის ჩამოყალიბებისას აღნიშნული პრინციპების რეალიზების შემთხვევაში მიგვაჩნია, რომ ბიუჯეტით გათვალისწინებული მინიმალური დაფინანსებაც კი სავსებით საკმარისი იქნება მცირერიცხოვანი, მობილური სპეცსამსახურის ნორმალური ფუნქციონირებისათვის. ამასთან, თანამშრომელთა მატერიალური უზრუნველყოფა უნდა ეფუძნებოდეს შემდეგ ძირითად პრინციპებს:

ა) სამსახურის ყველა თანამშრომელი უზრუნველყოფილი უნდა იყოს ისეთი ხელფასით, რომელიც ჩვენი ქვეყნის პირობებში მისცემს მას ღირსეული არსებობის შესაძლებლობას და საფუძველს გამოაცლის კორუფციულ ურთიერთობებს სამსახურში. ამ ეტაპზე, თანამშრომელთა ოპტიმალური რაოდენობის დადგენის შემთხვევაში მათი ხელფასი შესაძლოა განისაზღვროს 500-1000 ლარის ფარგლებში.

ბ) თანამშრომელთა ხელფასი პირველ რიგში დამოკიდებული უნდა იყოს მათ კვალიფიკაციაზე, პროფესიონალიზმზე, მუშაობის სტაჟსა და შედეგებზე. პრიორიტეტი უნდა მიენიჭოს მაღალი დონის ანალიტიკოსებს, პროფესიონალებს, რომლებსაც წარმოებაში აქვთ მნიშვნელოვანი ოპერატიული აღრიცხვის საქმეები და იმ თანამშრომლებს, რომლებსაც უწევთ სპეციფიკური, მაღალ რისკთან დაკავშირებული დავალებების შესრულება. ხელმძღვანელ თანამდებობაზე დანიშვნა არ უნდა იქცეს თანამშრომლის მატერიალური მდგომარეობის გაუმჯობესების მთავარ ან ერთადერთ საშუალებად. სპეცსამსახურში, ყველა დონის ხელმძღვანელი, პირველი პირის გარდა, უნდა ინიშნებოდეს კონკურსის საფუძველზე და აკმაყოფილებდეს ყოველი თანამდებობისათვის განსაზღვრულ, შესაბამის კრიტერიუმებს. ასეთია განვითარებული, დემოკრატიული სახელმწიფოების პრაქტიკა.

ასევე მიზანშეწონილად მიგვაჩნია თანამშრომელთა რანგირების სისტემის, როგორც მათი მატერიალური და მორალური სტიმულირების ძირითადი საფუძვლის დანერგვა. კერძოდ, სპეცსამსახურის ანალიტიკური, ოპერატიული და საინჟინრო-ტექნიკური დანაყოფების თითოეულ თანამშრომელს, ხელმძღვანელობის ჩათვლით, მინიჭებული ექნება რანგი, რომელიც ითვალისწინებს მის განათლებას, პროფესიონალიზმს, გამოცდილებას და მუშაობის კონკრეტულ შედეგებს. თანამშრომლის მატერიალურ ანაზღაურებას ძირითადად განსაზღვრავს მისი რანგი და შემდგომ დაკავებული თანამდებობა. ახლად მიღებულ თანამშრომელს ავტომატურად ენიჭება პირველი რანგი. რანგის ყოველი მომატება ხდება სპეციალური კომისიის მიერ. თითოეულ კონკრეტულ თანამდებობას შეესაბამება რანგის აუცილებელი მინიმუმი. კერძოდ, განყოფილების უფროსის თანამდებობაზე დანიშვნისათვის პირობითად საჭიროა მინიმუმ მე-6 რანგის ფლობა და ა.შ. რანგირების შემოღების შემთხვევაში, თითოეულ თანამშრომელს საშუალება აქვს მიიღოს მეტი მატერიალური ანაზღაურება ხელმძღვანელ თანამდებობაზე დანიშვნის გარეშეც. აღნიშნული სისტემის რეალიზება ხელს შეუწყობს თანამშრომლების პროფესიული დონის ამაღლებას, მათ სპეციალიზაციას, ოპერატიული შემადგენლობის სტაბილურობას, საფუძველს გამოაცლის კარიერიზმის ფორმებს, პროტექციონიზმს, კორუფციულ ურთიერთობებს და შიდაუწყებრივ ინტრიგებს.

ცალკე უნდა იქნას გათვალისწინებული მასშტაბური კონტრდაზვერვითი ოპერაციების, აგრეთვე სახელმწიფო უშიშროებასთან დაკავშირებულ ცალკეულ პრობლემებზე მუშაობის დაფინანსება. მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფაც უნდა ხორციელდებოდეს არა სქემატურად, არამედ იმ კონკრეტული ამოცანებიდან გამომდინარე, რომლებიც განესაზღვრება სამსახურს მისი საქმიანობის ამა თუ იმ ეტაპზე. ასეთი დიფერენცირებული მიდგომა კონტრდაზვერვითი საქმიანობის კონკრეტული მიმართულებების მიზნობრივი დაფინანსების თვალსაზრისით მიღებულია მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში. მაგალითად, დიდ ბრიტანეთში წლიდან წლამდე შეიმჩნევა სეპარატიზმის წინააღმდეგ მიმართული ოპერატიული ღონისძიებების უპირატესი, დამატებითი დაფინანსება. აშშ-ში დაფინანსება გაეზარდა ტერორიზმთან ბრძოლის და სახელმწიფო საიდუმლოების დაცვის მიმართულებით დაგეგმილ ღონისძიებებებს.

ბუნებრივია, ფინანსების მიზნობრივ ხარჯვაზე უნდა ხორციელდებოდეს მკაცრი, როგორც შიდაუწყებრივი, ასევე სახელმწიფო კონტროლი.

ახურების საქმიანობაზე და საზოგადოებრივი მხარდაჭერის უზრუნველყოფა

სპეცსამსახურების საქმიანობის ერთ-ერთ ძირითად პრინიციპს უნდა წარმოადგენდეს კონსტიტუციით და სხვა საკანონმდებლო აქტებით განსაზღვრული მოქალაქეთა უფლებებისა და თავისუფლებების განუხრელი დაცვა. ამის სათანადო გარანტი იქნება მათ საქმიანობაზე რეალური, ეფექტური კონტროლი როგორც სახელმწიფოს, ისე საზოგადოებრივი სტრუქტურების მხრიდან.

მსოფლიო პრაქტიკიდან გამომდინარე, შეგვიძლია ზოგადად განვსაზღვროთ სპეცსამსახურის საქმიანობასთან დაკავშირებული საკითხების ნუსხა, რომელიც აუცილებლად უნდა ექვემდებარებოდეს კონტროლს, კერძოდ:

● ოპერატიულ-სამძებრო და საგამოძიებო საქმიანობაში კანონიერების დაცვის კონტროლი;

● კონტროლი სპეციალური ძალების და საშუალებების გამოყენებაზე მხოლოდ კანონით განსაზღვრულ, მათ კომპეტენციაში შემავალ საკითხებზე;

● კონტროლი ოპერატიული საქმიანობის კონკრეტული მიმართულებით მუშაობაზე;

● შიდანორმატიული აქტების (მათ შორის საიდუმლო) ექსპერტიზა, მოქმედ კანონმდებლობასთან მისი შესაბამისობის თვალსაზრისით;

● სპეცსამსახურებისათვის ბიუჯეტიდან გამოყოფილი სახსრების ხარჯვის მიზნობრიობის კონტროლი;

● სპეცსამსახურების ყოველწლიური ანგარიშის შესწავლა და ანალიზი, შენიშვნებისა და რეკომენდაციების გამომუშავება;

● სპეცსამსახურების საქმიანობის მოკლე და გრძელვადიანი პროგრამების შემუშავებისა და რეალიზაციის, ქვეყნის ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის დადგენილ პრიორიტეტებთან, სახელმწიფოს სტრატეგიულ კურსთან მათი შესაბამისობის კონტროლი.

მოქმედი საკანონმდებლო აქტებით სპეცსამსახურის საქმიანობაზე სახელმწიფო კონტროლს ახორციელებენ - პარლამენტი, პრეზიდენტი, სასამართლო ორგანოები, იუსტიციის სამინისტრო, პროკურატურა და კონტროლის პალატა, რომლებიც მოიცავენ სპეცსამსახურების საქმიანობის მთელ სპექტრს. ამასთან ერთად, განვითარებულ დემოკრატიულ ქვეყნებში კონტროლი სპეცსამსახურების საქმიანობაზე ხორციელდება აგრეთვე გენერალური ინსპექტორის ინსტიტუტის მეშვეობით. ასე მაგალითად, აშშ-ში სპეცსამსახურების გენერალურ ინსპექტორს ნიშნავს პრეზიდენტი და ამტკიცებს კონგრესი. იგი არ ემორჩილება უწყების ხელმძღვანელს, გააჩნია ცალკე ბიუჯეტი და თანამშრომელთა შტატი, აქვს ფართო უფლებამოსილებები სპეცსამსახურების საქმიანობის ნებისმიერი მიმართულებით დამოუკიდებელი კონტროლისათვის (სამართლებრივი, ორგანიზაციული, ოპერატიული, საფინანსო-ეკონომიკური და ა.შ.). მას აგრეთვე გააჩნია დაშვება ყველა სახის, მათ შორის საიდუმლო დოკუმენტებთან, მასალებთან, ინფორმაციასთან, რომელიც საჭიროა სხვადასხვა საკითხების ყოველმხრივი და სრულფასოვანი შესწავლისათვის.

თავის საქმიანობაში გენერალური ინსპექტორი პოლიტიკურად ნეიტრალურია. მისი შეფასებები და რეკომენდაციები წარედგინება პრეზიდენტს, კონგრესის ორივე პალატის დაზვერვის კომიტეტებს, შესაბამისი უწყების ხელმძღვანელს.

ყოველ 6 თვეში, გენერალური ინსპექტორი წარადგენს მოხსენებას, რომელიც შეიცავს მათ შორის შემდეგ საკითხებს:

- ჩატარებული შემოწმებების, გამოძიების და ინსპექტირების შედეგად გამოვლენილი ნაკლოვანებების და დარღვევების ჩამონათვალს;

- რეკომენდაციებს მათი აღმოფხვრისათვის გასატარებელი ღონისძიებების შესახებ;

- წინადადებებს, ორგანიზაციულ-სამართლებრივი და სხვა სახის ზომების სრულყოფის თვალსაზრისით და ა.შ.

გენერალური ინსპექტორი მჭიდროდ თანამშრომლობს, როგორც სახელმწიფო, ასევე საზოგადოებრივ და არასამთავრობო ორგანიზაციებთან (უფრო დეტალურად იხ. დანართი №3).

განვითარებული დემოკრატიის ქვეყნებში სპეცსამსახურების საქმიანობაზე საზოგადოებრივი კონტროლის ფორმები ძირითადად ეფუძნება სპეცსამსახურების საქმიანობის გამჭვირვალეობის პრინციპს, რომელიც გულისხმობს, რომ მოსახლეობამ უნდა იცოდეს (უფლება აქვს) ყოველივე, რისი ცოდნაც სურს. აღნიშნული პრინციპის რეალიზების მექანიზმი ითვალისწინებს მოსახლეობის სისტემატურ ინფორმირებას სპეცსამსახურების მხრიდან მათი საქმიანობის ყველა სფეროს შესახებ, გარდა იმ საკითხებისა, რომლებიც შეზღუდულია კანონმდებლობით და რომელთა გახმაურებამ შეიძლება ზიანი მიაყენოს სახელმწიფო უშიშროების ინტერესებს, ცალკეულ მოქალაქეთა სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას.

პრაქტიკა ცხადყოფს, რომ საზოგადოების მხრიდან სპეცსამსახურების საქმიანობისადმი ნდობისა და მხარდაჭერის ხარისხი უშუალოდ დამოკიდებულია აღნიშნულ სფეროში მისი ინფორმირებულობის დონეზე (მოქმედი კანონმდებლობის ფარგლებში). საზოგადოებრივი კონტროლის მაგალითად გამოდგება აშშ-ის გამოძიების ფედერალური ბიუროს ყოველწლიური ღია ანგარიში, რომელსაც დეტალურად სწავლობენ და აანალიზებენ დამოუკიდებელი კვლევითი ცენტრები. მათი შეფასებები და რეკომენდაციები მნიშვნელოვნად განსაზღვრავენ ბიუროს მუშაობის შეფასებას კონგრესში და მომავალი წლისთვის მისი დაფინანსების სტრუქტურას და მოცულობას.

დასკვნა

წინამდებარე დოკუმენტს და მასში წარმოდგენილი სპეცსამსახურის მოდელს არ შეიძლება ჰქონდეს პრეტენზია სრულყოფილებაზე. რა თქმა უნდა არის სადავო საკითხები, რომლებიც უნდა გახდეს როგორც სპეციალისტების, ასევე ხელისუფლების და საზოგადოების წარმომადგენლების მსჯელობის საგანი.

ეს დოკუმენტი აგებულია მრავალწლიან პრაქტიკულ გამოცდილებაზე და თეორიულ მასალაზე, რომელიც დაგროვდა საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების ორგანოებში. აგრეთვე გათვალისწინებული და გაზიარებული იქნა ანტიკორუფციული ბიუროს მიერ შემუშავებული დოკუმენტი ,,ზოგიერთი პრინციპი და მოსაზრება სპეცსამსახურის საქმიანობის შესახებ“.

ვფიქრობთ, რომ მასში ჩამოყალიბებულ მოსაზრებებს და პრინციპებს გაიზიარებენ ჩვენი კოლეგებიც და ქვეყნის ის მოქალაქეებიც, რომლებიც რეალურად არიან დაინტერესებულნი ჩვენი სახელმწიფოს ხვალინდელი დღით და მიაჩნიათ, რომ თანამედროვე სპეცსამსახური უნდა იყოს პიროვნების, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს უშიშროების უზრუნველყოფის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი გარანტი.

ჩვენი აზრით სახელმწიფოს უშიშროების სისტემის წარმატებული რეფორმირების უმნიშვნელოვანეს პირობას წარმოადგენს აღნიშნულ პროცესში მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების წარმომადგენლების, არასამთავრობო ორგანიზაციების, დამოუკიდებელი ექსპერტების და მეცნიერების აქტიური მონაწილეობა.

ბოლოთქმა

როგორც აღვნიშნეთ, ამ დოკუმენტის შექმნიდან თითქმის ორი წელი გავიდა, მაგრამ სპეცსამხურების რეფორმირების მხრივ არაფერი გაკეთებულა. პირიქით, ვითარება კიდევ უფრო გაუარესდა. ის კი პირველ რიგში სუბიექტური მიზეზებით იყო განპირობებული, რადგან კონკრეტულ პირებს და წრეებს არ სურდათ. თუ რატომ არ დაიწყო სპეცსამხურების რეფორმირება და რატომ ყავს საქართველოს დღემდე უმოქმედო და უუნარო სპეცსამახურები მომავალ ნომერში თავად ბატონი დავით ბაზღაძე ისაუბრებს.

უსაფრთხოება

გიორგი ნატროშვილი
ეკონომისტი ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასპირანტი

ეროვნული უსაფრთხოების ცნების შინაარსი მოიცავს ერის, როგორც კულტურულ-პოლიტიკური ერთობის, ყველა იმ სასიცოცხლო პირობას, რომელიც უზრუნველყოფს მის მდგრად არსებობასა და განვითარებას. ტრადიციულად, ეროვნული უსაფრთხოება გულისხმობდა ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობისა და მისი შინაგანი პოლიტიკური სტაბილურობის უზრუნველყოფას. იმ ისტორიული რეალობის კონტექსტში, რის დროსაც მოხდა ეროვნული უსაფრთხოების, როგორც პოლიტიკური ლექსიკონის ტერმინის ჩამოყალიბება, მისი დამკვიდრებული გაგება ასახავდა მსოფლიოს ერების წინაშე იმ პერიოდში მდგარი უსაფრთხოების პრობლემის ძირითად შინარსს. ისტორიულად, ქვეყნის უსაფრთხოება გულისხმობდა მისი მოსახლეობისა და საარსებო სივრცის დაცვას. მიიჩნეოდა, რომ ქვეყანა არის უსაფრთხოდ, თუ გარეშე მოძალადეთა შემოტევის საფრთხე აცილებულია, ხოლო შინაგანი წესრიგის დამრღვევი დათრგუნვილი. შესაბამისად, ეროვნული უსაფრთხოების პრობლემა წყდებოდა ქვეყნის ძალოვანი სტრუქტურების გაძლიერებისა და მათი ეფექტური ორგანიზაციის დონეზე. თანამედროვე პირობებში, ქვეყნის ეროვნული უსაფრთხოება განიხილება არა მხოლოდ სამხედრო-პოლოტიკურ, არამედ ეკონომიკურ სისტემასთან მჭიდრო კავშირში.

როგორც მსოფლიო გამოცდილება გვიჩვენებს, ეკონომიკური უსაფრთხოების უზრუნველყოფა ქვეყნის თავისუფლების, სტაბილურობის შენარჩუნებისა და მოსახლეობის კეთილდღეობის განვითარების უმნიშვნელოვანეს წინაპირობას წარმოადგენს. ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის შექმნა ყოველი სახელმწიფოს ამოცანაა, რადგან იგი ხელს უწყობს მდგრადი ეკონომიკის ჩამოყალიბებას. ამდენად, ეკონომიკური უსაფრთხოების სისტემის ფორმირება სახელმწოფოს ეროვნულ პრიორიტეტთა რიცხვს განეკუთვნება.

ეკონომიკური უსაფრთხოება მჭიდროდ არის დაკავშირებული სახელმწიფოს უსაფრთხოების მთლიან სისტემასთან. მისი ცალკე გამოყოფა შეუძლებელია. წარმოუდგენელია, ქვეყნის ძლიერი სამხედრო უსაფრთხოების არსებობა არაეფექტური და სუსტი ეკონომიკის პირობებში და პირიქით.

ეკონომიკური უსაფრთხოება წარმოადგენს ,,ეროვნული უსაფრთხოების“ ერთ-ერთ ასპექტთაგანს, ქვეყნის სახელმწიფო უშიშროების სისტემის არა მარტო ორგანულ შემადგენელ ნაწილს, არამედ გარკვეული სახით მის საფუძველსაც.

ეკონომიკური უსაფრთხოების შესახებ ავტორთა განმარტებები განსხვავებულია. ტრადიციულად, იგი განიხილება როგორც ეკონომიკური სისტემის უმნიშვნელოვანესი მახასიათებელი.

ფუნქციური თვალსაზრისით ეკონომიკური უსაფრთხოება არის სახელმწიფოს ეროვნული ეკონომიკის უნარი უზრუნველყოს საზოგადოებისა და ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური და სამხედრო-პოლიტიკური სტაბილურობა, მოსახლეობის ეკონომიკური მდგომარეობის მდგრადობა შიდა და გარე საფრთხეების პირობებში, რესურსების ეფექტური გამოყენება და განაწილება, ასევე სახელმწიფოს ეროვნული პრიორიტეტების დაცვა და რეალიზება.

ამგვარად, ეროვნული უსაფრთხოების არსი შეიძლება განხილულ იქნას როგორც ეკონომიკისა და ხელისუფლების ძალაუფლების ერთიანი სისტემა, რომლის ფარგლებშიც დაცულია ეროვნული ინტერესები შიდა და გარე საფრთხეების პირობებში.¹

ეკონომიკური უსაფრთხოება წარმოადგენს არა მხოლოდ ეროვნული ინტერესების დაცვის მექანიზმს, არამედ - ხელისუფლების მხრიდან მზადყოფნის და შესაძლებლობის ერთობლიობას შეიქმნას ეროვნული ეკონომიკის რეალიზაციისა და დაცვის მექანიზმი.

სტრუქტურული თვალსაზრისით, ეკონომიკური უსაფრთხოება არის იმ პირობებისა და ფაქტორების ერთობლიობა, რომლებიც უზრუნველყოფენ ეროვნული ეკონომიკის დამოუკიდებლობას, სტაბილურობას და მუდმივი განახლების უნარს.

შესაბამისად, ეკონომიკური უსაფრთხოების მიზნების განხილვისას აღსანიშნავია შემდეგი სამი ელემენტი:

1. ეკონომიკური დამოუკიდებლობა. შრომის საერთაშორისო დანაწილებისა და გლობალიზაციის პროცესში ქვეყნის ეკონომიკა მეტად არის დამოკიდებული სხვა ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებზე. ეკონომიკური უსაფრთხოების ამ ელემენტის მიზანს წარმოადგენს ეროვნული რესურსების განკარგვაზე და მის ეფექტურ განაწილებაზე კონტროლის დაწესებას (სწორედ მსგავსი საფრთხის წინაშე აღმოჩნდნენ 1997-1998 წლებში სამხრეთ-აღმოსავლეთი აზიის ქვეყნები, რამაც ძლიერი ეკონომიკური კრიზისი ამ ქვეყნებში გარდაუვალი გახადა და საშიშროება შეუქმნა სხვა ქვეყნების ეკონომიკურ უსაფრთხოებასაც).

2. ეროვნული ეკონომიკის სტაბილურობა. იგი თავის თავში მოიცავს საკუთრების ნებისმიერი ფორმის დაცვას, სამეწარმეო აქტივობისათვის ხელსაყრელი პირობების შექმნას (როგორც სამართლებრივი, ისე სამეწარმეო თვალსაზრისით), მადესტაბილიზირებელი ფაქტორების შეჩერებას (როგორც შიდა, ისე საგარეო საკითხების პირობებში).

3. თვითგანვითარებისა და პროგრესის უნარი. მასში განიხილება ეკონომიკაში ავტომატიზირებული სისტემის დანერგვა, ხელსაყრელი საინვესტიციო კლიმატის შექმნა.²

ყოველ ქვეყანას არსებობისა და განვითარების თავისი, განუმეორებელი პირობები აქვს. უნიკალურია ყოველი მათგანის ეკონომიკური უსაფრთხოების პირობებიც. ამდენად, ყოველი ქვეყნის უშიშროების სისტემას აქვს საკუთარი, განუმეორებელი შინაარსი. ქვეყნის მიერ სხვა სახელმწიფოთა ეკონომიკური უსაფრთხოების დაცვის სისტემათა ასლის გადაღება შეუძლებელია, ქვეყანამ ამგვარი უზრუნველყოფა საკუთარი ძალისხმევით უნდა შესძლოს.

ეკონომიკური უსაფრთხოების დაცვის რეალური სისტემა ყოველთვის იქმნება ქვეყნის ყველა სახის რესურსთა უცილობელი შეზღუდულობის პირობებში. ამდენად, ეკონომიკური უსაფრთხოების ამოცანა იმაში მდგომარეობს, რომ არსებულ რესურსულ შესაძლებლობათა ფარგლებში მოიძებნოს ეკონომიკური უსაფრთხოების სისტემის აგების ზედმიწევნით ეფექტიანი გადაწყვეტა.

ეკონომიკური უსაფრთხოების არსის უკეთ გაგებისათვის საჭიროა გავაანალიზოთ მისი კავშირი ,,განვითარებისა“ და ,,მდგრადობის“ ცნებებს შორის. განვითარება არის ეკონომიკური უსაფრთხოების ერთ-ერთი კომპონენტი (თუ ეკონომიკა არ ვითარდება, მაშინ იგი სწრაფად კარგავს შიდა და გარე ეკონომიკური საფრთხეების წინააღმდეგ ბრძოლის უნარს, რაც ქვეყნის ეკონომიკისათვის დამღუპველად მოქმედებს), ხოლო მდგრადობა და უსაფრთხოება წარმოადგენს ეკონომიკის, როგორც ერთიანი სისტემის უმნიშვნელოვანეს მახასიათებელს. ეკონომიკური მდგრადობა ახასიათებს ეკონომიკის მთლიანი სისტემის გამძლეობას და საიმედოობას შიდა და გარე ,,დატვირთვების“ დროს. უსაფრთხოება კი, განსაზღვრავს ეკონომიკის თვითგადარჩენის უნარს და არაპროგნოზირებადი ფაქტორების თავიდან აცილების გზებს შიდა და გარე საფრთხეების პირობებში.³

ეკონომიკური უსაფრთხოების უმნიშვნელოვანეს ამოცანას წარმოადგენს ჩანასახოვან მდგომარეობაში არსებული ეკონომიკური საშიშროების თავიდან აცილება. აღნიშნული პრობლემის რეალიზაციისათვის არსებობს ეკონომიკური უსაფრთხოების მაჩვენებელთა (ინდიკატორთა) სისტემა. ინდიკატორთა სისტემის დანიშნულებაა წინასწარ განსაზღვროს მოახლოებული ეკონომიკური საფრთხე.

ეკონომიკური უსაფრთხოების არსი სწორედ მისი კრიტერიუმებისა და მაჩვენებლების სისტემაში ვლინდება. ეკონომიკური უსაფრთხოების კრიტერიუმების საშუალებით შესაძლებელია უმნიშვნელოვანესი ეკონომიკური პროცესების შეფასება. ეკონომიკური უსაფრთხოების ინდიკატორების გამოყენებით ხდება ქვეყნის რესურსული პოტენციალის, მისი ეფექტურად გამოყენების, ქვეყნის ეკონომიკის კონკურენტუნარიანობის, სუვერენიტეტის, სოციალური სტაბილურობის და ა. შ. გაანალიზება.

ეკონომიკური უსაფრთხოების ინდიკატორთა სისტემის ანალიზი წინასწარ იტყობინება ქვეყნის ეკონომიკის წინაშე მდგარ საფრთხეს და მოახლოებული საშიშროების ასაცილებლად საჭირო ზომების მიღების შესაძლებლობას იძლევა.

ეკონომიკური უსაფრთხოების ინდიკატორთა სისტემა მოიცავს ისეთ ეკონომიკურ მაჩვენებლებს, როგორიცაა: მოსახლეობის ცხოვრების დონე, ინფლაციის ტემპი, უმუშევრობის დონე, ეკონომიკური ზრდა, ბიუჯეტის დეფიციტი, სახელმწიფო ვალი, ქვეყნის ოქროს რეზერვების შემადგენლობა, ჩრდილოვანი ეკონომიკის დონე, ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავალი, ერთობლივი ეროვნული პროდუქტი.

ეკონომიკური უსაფრთხოების ანალიზის დროს გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება როგორც ეკონომიკური უსაფრთხოების ინდიკატორთა სისტემას, ისე მათ ზღვრულ მნიშვნელობებს. ეკონომიკური უსაფრთხოების ინდიკატორთა ზღვრული მნიშვნელობიდან გადახრა ქვეყნის ეკონომიკისათვის მოსალოდნელ საფრთხეზე მიუთითებს (რის საფუძველზეც ეკონომიკური საშიშროება წინასწარ შეიძლება იქნას დანახული).

ინდიკატორთა სისტემის შერჩევა ქვეყნის ეკონომიკური უსაფრთხოების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ინსტრუმენტია. ეკონომიკური უსაფრთხოების ინდიკატორების შერჩევა გარკვეულ სიძნელეებთან არის დაკავშირებული. ეკონომიკური სისტემის ერთი, ან რამდენიმე პარამეტრის ნორმიდან კრიტიკული გადახრა საერთო სიტუაციის ზუსტი ამსახველი არ არის. ამისათვის საჭიროა შეირჩეს კომპლექსური ინდიკატორები, რომლებშიც გაერთიანებული იქნება ინფორმაცია მრავალი მაჩვენებლის სიდიდეების შესახებ. მათი ანალიზი არსებული სიტუაციის შეფასების შესაძლებლობას უნდა იძლეოდეს. აღსანიშნავია ისიც, რომ ინდიკატორების გამოყენებისას არსებობს პროგნოზირების სირთულე.

ზოგი მეცნიერის აზრით, ქვეყნის ეკონომიკის ფაქტიურ მდგომარეობაზე ინდიკატორთა სისტემის მორგება დაუშვებელია. ინდიკატორების დადგენა ქვეყნის ეკონომიკური უსაფრთხოების სტრატეგიის საფუძველზე დამუშავებულ მიზნობრივ პროგრამებში ხორციელდება. სტრატეგია კი, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და ძალისმიერ ღონისძიებათა კომპლექსს მოიცავს, რისი განხორციელებაც ქვეყნის ეკონომიკურ უსაფრთხოებას უზრუნველყოფს.

ეკონომიკური სისტემის მდგრადობა მაჩვენებლების განსაზღვრულ დონეზე შენარჩუნებით ხასიათდება. ეკონომიკის განვითარების მაჩვენებელი მისი ზრდის ტემპია. ეკონომიკური ზრდის ხელშემწყობი ფაქტორები ქვეყნის ეკონომიკურ უსაფრთხოებას განამტკიცებს, რის გამოც მსოფლიოში ეკონომიკური უსაფრთხოების მთავარ კრიტერიუმად ეკონომიკური განვითარების დონეა აღიარებული. ეს უკანასკნელი ერთ სულ მოსახლეზე წარმოებული მთლიანი შიდა პროდუქტის სიდიდით განისაზღვრება. სწორედ ამ მაჩვენებელზეა დამოკიდებული მოსახლეობის ცხოვრების დონე, ხარისხი და ხანგრძლივობა, მოსახლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობა, კვების ხარისხი, განათლების დონე, სახელმწიფოს ფინანსური შესაძლებლობა - სოციალურად დაიცვას შრომის უუნარონი, მიაღწიოს ქვეყნის თავდაცვის უნარიანობის საჭირო დონეს, განავითაროს მეცნიერება, ხელოვნება, კულტურა.

ეკონომიკური უსაფრთხოების მდგომარეობაზე ყველაზე მნიშვნელოვან გავლენას ეკონომიკური პოლიტიკა ახდენს. სახელმწიფოს ეკონომიკური პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებებია: სახელმწიფო მეწარმეობა, საბიუჯეტო-საგადასახადო პოლიტიკა, ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა, საგარეო ვაჭრობის პოლიტიკა. სწორედ ამ მექანიზმების კომბინაციის გამოყენებით სახელმწიფოს შეუძლია სასურველი მიმართულება მისცეს ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებას.

ამასთან ერთად არსებობს ეკონომიკური უსაფრთხოების ხელშემშლელი ფაქტორები, რომლებიც უდიდეს პრობლემებს ქმნიან ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებაში. ეკონომიკური უსაფრთხოების ხელშემშლელ ფაქტორებს მიეკუთვნება:

● ინფლაცია, რომელიც აუფასურებს მოქალაქეთა დანაზოგებს, ბლოკირებას უკეთებს ინვესტიციებს, სტიმულს ართმევს მეწარმეს, აფერხებს ეკონომიკის წინსვლას;

● მაღალი საპროცენტო განაკვეთი, რომელიც საწარმოებისათვის კრედიტს მიუწვდომელს ხდის და ეკონომიკის შეკუმშვის მიზეზია;

● ბიუჯეტის დეფიციტი ინფლაციის და მაღალი საპროცენტო განაკვეთის გამომწვევი მიზეზია. მთავრობის კრედიტებზე მოთხოვნა ზედმეტი ფულის ბეჭდვის, ან საპროცენტო განაკვეთის გადიდების გამომწვევი ფაქტორია. ბიუჯეტის დეფიციტი ნებისმიერ შემთხვევაში უარყოფითად მოქმედებს ეკონომიკურ ზრდაზე;

● გადასახადების მაღალი დონე. საგადასახადო ტვირთის სიდიდე კერძო ბიზნესის განვითარებას უშლის ხელს. ყველაზე უსამართლო არაპირდაპირი გადასახადების მაღალი დონეა, რადგან უფრო მეტად ღარიბები ზარალდებიან.

ზემოთ ჩამოთვლილი უარყოფითი ფაქტორების ანალიზისათვის ეკონომიკურ უსაფრთხოებაში გამოიყენება ე. წ. ეკონომიკური უსაფრთხოების ინდიკატორთა სისტემა. ეკონომიკური უსაფრთხოების ინდიკატორების შერჩევა სპეციალური მეცნიერული კვლევების საფუძველზე ხორციელდება, რადგან ყოველი ქვეყნის ეკონომიკა, ასევე ეკონომიკური სისტემის წინაშე დასახული მიზნები და მათი მიღწევის გზები სპეციფიურია.

ქვეყნის ეკონომიკურ უსაფრთხოებაზე ნეგატიურად მოქმედი გრძელვადიანი ანუ დესტაბილიზაციის ფაქტორები გამოიხატება არა რაოდენობრივ მაჩვენებლებში, არამედ ხანგრძლივად ჩამოყალიბებულ ნეგატიურ ტენდენციებში. ამასთან, ეკონომიკური უსაფრთხოებისათვის გადამწყვეტია არა ნეგატიური ტენდენციების სიღრმე, არამედ მათი ხასიათი და ხანგრძლივობა. დესტაბილიზაციის გამომწვევი ფაქტორებით მიყენებული რეალური ზარალის ასანაზღაურებლად, აუცილებელი დანახარჯების გასაანგარიშებლად, შესაძლებელია ახალი, პირდაპირი კომპენსაციების პოტენციალის მაჩვენებლის გამოყენება, რომელიც მოიცავს:

● სპეციალურ მარაგებსა და რეზერვებს;

● კრიტიკული სიტუაციების ადგილებში მატერიალური რესურსების მისაწოდებლად დამატებით სატრანსპორტო შესაძლებლობებს;

● სარეზერვო სიმძლავრეებს, განსაკუთრებით ენერგეტიკაში;

● ფინანსურ რეზერვებს;

● საერთაშორისო მხარდაჭერის შესაძლებლობებს;

● საქველმოქმედო ფონდების შესაძლებლობებს და სხვა.⁴

ეკონომიკური უსაფრთხოების უზრუნველყოფის პოზიციიდან გადამწყვეტია მაჩვენებელთა ცვლილების ხასიათის თვისებრივი ანალიზი, რომლის მიხედვითაც გამოიყოფა ინდიკატორის ცვლილების შემდეგი სახეები:

● მდორე ცვლილების სფერო;

● კრიტიკული სფერო - კრიზისის ზონა, რომელშიც შეიძლება დაირღვეს მაჩვენებლის მდორე ცვლილება და ეკონომიკური სისტემის თვისობრივი შეცვლა

● კრიზისის შემდგომი სფერო, რომელშიც შეიძლება მოხდეს მაჩვენებლის უკონტროლო ცვლილება.

მაჩვენებლის არასასურველი ცვლილების ფაქტი მოახლოებული საფრთხის ნიშანია, განმსაზღვრელია კრიტიკული ზღურბლის გადალახვის მომენტი. კრიტიკული ზღურბლი მაჩვენებლის მინიმალურად დასაშვები ფიქსირებული დონეა, რომელიც ერთეულის ტოლად მიიჩნევა. საერთაშორისო სტანდარტების თანახმად, სახელმწიფოსათვის კრიტიკული სიტუაცია იქმნება როცა (ცხრილი №1):

● მთლიანი შიდა პროდუქტის და სამრეწველო წარმოების დაცემის დონე 30%-ს აღემატება;

● საგარეო ვალი მთლიანი შიდა პროდუქტის 40%-ს აჭარბებს;

● უმუშევრობის დონე 12%-ზე მეტს აღწევს;

● ინფლაციის ყოველთვიური ტემპი 8%-ს აღემატება;

● შრომის ანაზღაურების წილი მოსახლეობის პირად შემოსავლებზე 60%-ზე ნაკლებია;

● თანაფარდობა მოსახლეობის ყველაზე მაღალ და დაბალ შემოსავლიანი ნაწილის 10%-ის შემოსავლებს შორის ზღვრულ სიდიდეს (1:10) აღემატება;

● კვების იმპორტული პროდუქტების წილი 30%-ზე მეტია;

● ექსპორტში გადამამუშავებელი მრეწველობის წილი 45%-ზე, მაღალტექნოლოგიური, მეცნიერებატევადი პროდუქციის წილი კი 15%-ზე ნაკლებია;

● სიღარიბის ზღვარს მიღმა მოსახლეობის 10%-ზე მეტია;

● მთლიან შიდა პროდუქტში მეცნიერებაზე სახელმწიფო ასიგნებათა წილი 2%-ზე ნაკლებია და ა.შ.⁵

 ცხრილი №1

ეკონომიკური უსაფრთხოების ინდიკატორების ზღვრული მნიშვნელობების დადგენის შემდეგ შესაძლებელი ხდება ანალიზის სისტემის ჩამოყალიბება.

ეკონომიკური უსაფრთხოების ანალიზის მიზანია ეროვნული ეკონომიკის მდგრადობაზე ზემოქმედების თვალსაზრისით არსებული ან მოსალოდნელი საფრთხეების შეფასება, სახიფათო რისკის ფაქტორების გამოვლენა და მათი გაუვნებლობის ეფექტიანი ღონისძიებების შემუშავება.

ეკონომიკური უსაფრთხოების ანალიზის ერთიანი სახელმწიფოებრივი სისტემის ჩამოყალიბებით გადაწყდება შემდეგი საკითხები:

● ეკონომიკურ სისტემაზე დროში და სივრცეში განსაზღვრულ დაკვირვებათა სისტემის ფუნქციონირება, რაც სპეციალური, პროფესიონალურ დონეზე ფუნქციონირებადი სამსახურის მონაცემებზე დაყრდნობით უნდა მოხდეს;

● მიღებული ოპერატიული და სისტემატური ინფორმაციის საფუძველზე ეკონომიკური სიტუაციის კომპლექსური და მიზნობრივი შეფასება, რაც მთლიანად ქვეყნის და რეგიონების მიხედვით განხორციელდება;

● ეკონომიკური სისტემის მდგომარეობის შეფასების გათვალისწინებით, განვითარების ეკონომიკური სცენარის და პროგნოზების შემუშავება. ამ საკითხის გადაწყვეტა უარყოფითი შედეგების თავიდან აცილების საფუძველი გახდება.

● აღნიშნული ანალიზის სისტემამ უნდა იმუშაოს მუდმივი მზადყოფნის რეჟიმში და ქვეყნის უმაღლესი ხელისუფლების ეკონომიკური უსაფრთხოების სფეროში მოვლენების შესაძლო განვითარების მრავალვარიანტული პროგნოზებითა და საპასუხო მოქმედებათა შესახებ სათანადო რეკომენდაციებით უზრუნველყოს.

მსოფლიო სამეურნეო პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ ეკონომიკური უსაფრთხოების უფრო მაღალი დონის უზრუნველყოფა ამ სფეროში სახელმწიფო ჩარევის მასშტაბების შემცირებითაა შესაძლებელი. კრიზისული სიტუაციიდან გამოსასვლელად საქართველოს ხელისუფლებამ ეკონომიკაზე სახელმწიფო დატვირთვა ყოველწლიურად უნდა შეამციროს. მსოფლიო პრაქტიკის გათვალისწინებით ეკონომიკური უსაფრთხოების უზრუნველმყოფი ღონისძიებებია:

● უდეფიციტო ბიუჯეტის უზრუნველყოფა, მისი დეფიციტის აღმოფხვრა (ბიუჯეტის დეფიციტი მაქსიმუმ მშპ-ს 0% და მინიმუმ 3% უნდა იყოს);

● ახალი სესხების აღებაზე უარის თქმა (სახელმწიფო ვალის ყოველწლიური ზრდის ტემპმა მშპ-ს მაქსიმუმ 10%, მინიმუმ 0-დან 5%-მდე უნდა შეადგინოს);

● სახელმწიფო ვალის მომრავლების შეწყვეტა, მისი ძირითადი ნაწილის დაფარვაზე თანდათანობით გადასვლა;

● დარჩენილი სახელმწიფო საწარმოების პრივატიზაციის დასრულება (სახელმწიფო საკუთრებაში დარჩეს იმდენი საწარმო, რომ მათი პროდუქციის ხვედრითი წონა მშპ-ში მაქსიმუმ 3%-ზე ნაკლები და მინიმუმ 10-დან 15%-მდე იყოს);

● სახელმწიფო ვალდებულებების პრივატიზაცია;

● მკაცრი ფულადი პოლიტიკის გატარება (ფულადი მასის ზრდის საშუალო წლიურმა ტემპმა, რეალური მშპ-ს ზრდის ტემპების გამოკლებით, ფულადი ემისიის მასშტაბები მაქსიმუმ 3%-ზე ნაკლები და მინიმუმ 15-დან 40%-მდე უნდა იყოს);

● ეროვნული ვალუტის სტაბილურობის უზრუნველყოფა (სავალუტო კურსის შემცირების საშუალო წლიურმა ტემპებმა აშშ დოლართან მიმართებაში მაქსიმუმ 0% და მინიმუმ 0-დან 5%-მდე უნდა შეადგინოს);⁶

● იმპორტული საბაჟო მოსაკრებლების და გადასახადების შემცირება, მათ სრულ ლიკვიდაციამდე (ექსპორტზე და იმპორტზე გადასახადების საშუალო წლიურმა დონემ საგარეო ვაჭრობის ბრუნვასთან მაქსიმუმ 1%-ზე ნაკლები და მინიმუმ 3-დან 7%-მდე უნდა შეადგინოს).

მსოფლიო სამეურნეო პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ სწორედ ეკონომიკური უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად მიმართულმა სწორმა ეკონომიკურმა პოლიტიკამ მსოფლიოს მრავალი ღარიბი და სუსტად განვითარებული ქვეყნები ეკონომიკური ზრდის სარეკორდო მაჩვენებლებამდე მიიყვანა და მკვეთრად აამაღლა მოსახლეობის ცხოვრების დონე.

______________

1. ,,Экономическая безопасность”. Под. Ред. Сенчагова. Москва 1998.

2. В. Медведев, ,,Проблемы экономической безопасности” Вопроси Экономики 1997 № 3

3. Сенчагов. В. ,,О сушности и новах стратегии экономической безопасности, отражение”, Вопросы экономики, 1995. №1.

4. А. Илларионов, ,,Критерии эк. Безопасности,” Вопроси экономики. 1998. № 10

5. А. Илларионов, ,,Критерии эк. Безопасности,” Вопроси экономики. 1998. № 10

6. В. Медведев, ,,Проблемы экономической безопасности” Вопроси экономики 1997 № 3

პოლიტიკა

დავით აფრასიძე
ფილოსოფიის დოქტორი (პოლიტიკური მეცნიერებები, ჰამბურგის უნივერსირტეტი); ივ. ჯავახიშვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი საერთაშორისო ურთიერთობათა კათედრის თანამშრომელი

საქართველოში აშშ-ს თავდაცვის მდივნის ჩამოსვლა - ყველამ ერთხმად აღიარა, როგორც ქვეყნის ახალი ხელისუფლების მხარდაჭერა. შევარდნაძის გადადგომის შემდეგ, ეს ამერიკის ყველაზე მაღალი რანგის პოლიტიკოსია, რომელიც საქართველოს ესტუმრა.

საინტერესოა დონალდ რამსფელდის ვიზიტის მარშრუტი საქართველოში ჩამოსვლამდე. 1-2 დეკემბერს იგი ბრიუსელში, ნატო-ს თავადაცვის მინისტრების შეხვედრას ესწრებოდა, სადაც ერთ-ერთი უმთავრესი საკითხი - ევრაზიაში უსაფრთხოების ახალ წესრიგში ალიანსის როლი იყო. განსაკუთრებული ყურადღება ბალკანეთს, ერაყსა და ავღანეთს დაეთმო, სადაც ნატო და მისი ქვეყნები სამშვიდობო პროცესებში სხვადასხვა დონით მონაწილეობენ. ამის შემდეგ რამსფელდი ავღანეთსა და აზერბაიჯანს ესტუმრა და ორივე ქვეყანაში უსაფრთხოების სფეროში თანამშრომლობის ასპექტები განიხილა.

საქართველოში ვიზიტის მნიშვნელობა ამერიკის საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკაში სწორედ ამ, ანუ ევრაზიის სივრცეში ახალი ტიპის წესრიგის დამყარების კუთხით უნდა განვიხილოთ. ევრაზიის სივრცე ყოველთვის, მათ შორის - ცივი ომის დროს, არასტაბილურ რეგიონად მიიჩნეოდა. ვაშინგტონისა და, მთლიანად, ე. წ. დასავლეთისათვის პოტენციურ საფრთხეთა დიდი ნაწილი აქედან მომდინარეობდა. ცივი ომის დასრულებით საფრთხეების ხასიათი შეიცვალა. ევრაზიის ვრცელი რეგიონიდან ფართომასშტაბიანი ომის საფრთხე აღარ არსებობს, თუმცა მას ჩაენაცვლა ე. წ. ახალი ტიპის საფრთხეები, რომელთა შორის უმთავრესი საერთაშორისო ტერორიზმია, თუმცა რეგიონული კონფლიქტების თემაც ასევე აქტუალურია. ტერორიზმის ექსპერტები ერთხმად აღიარებენ, რომ მასთან ბრძოლა ტრადიციული მეთოდებით, ანუ მხოლოდ სამხედრო ძალის გამოყენებით შეუძლებელია. აღიარებულია, რომ ტერორიზმს საზოგადოებრივი დასაყრდენი უნდა მოესპოს, რაც მოსახლეობის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების, ანუ მისი მოდერნიზაციის გზით შეიძლება იქნას მიღწეულ. ადრე, ტრადიციული საფრთხეების დროს, აშშ-ს უსაფრთხოების სტრატეგია მხოლოდ რეგიონში მისი მომხრე რეჟიმებისა და მსოფლიო მასშტაბით სამხედრო ბაზების არსებობაში გამოიხატებოდა. ამავე დროს, არსებითი მნიშვნელობა არ ჰქონდა იმას, თუ როგორები იყვნენ ეს რეჟიმები - ავტორიტარული თუ დემოკრატიული, უწყობდნენ თუ არა ისინი ხელს საზოგადოების განვითარებას და ა.შ. შედეგად, ევრაზიის ბევრ ქვეყანაში, სწორედ ამერიკელთა დახმარებით, გაბატონდნენ რეჟიმები, რომელთა მმართველობის დროსაც მოსახლეობის სულ უფრო ფართო ფენები გამოეთიშნენ განვითარების პროცესს, რამაც, ამერიკასთან კულტურული სხვაობების ფონზე, ანტიდასავლური რადიკალიზმისა და ტერორიზმის გაღვივებას შეუწყო ხელი. შედეგად, რეგიონში წარმოიქმნა ბევრი ქვეყანა, სადაც სახელმწიფო გაუთანაბრდა მმართველ ავტორიტარულ კასტას, ხოლო მის პარალელურად გაჩნდა საზოგადოებრივი მობილიზაციის ახალი ინსტიტუტები, რომლებმაც ძირი გამოუთხარეს სახელმწიფოს ქმედუნარიანობას და სახელმწიფოს რღვევის ფენომენი შექმნეს. ამგვარი განვითარების კლასიკურ მაგალითად იქცა ავღანეთი. როგორც ჩანს, განვითარების იგივე გზას დაადგა ბევრი პოსტსაბჭოური ქვეყანა. ასეთ პირობებში, ვერც ტრადიციული სამხედრო სტრატეგია ამართლებს და ვერც უსაფრთხოების ტრადიციული პოლიტიკა. როგორც თავად რამსფელდმა აზერბაიჯანსა და საქართველოში ყოფნისას აღნიშნა, ამერიკა მომავალში უარს იტყვის მსოფლიო მასშტაბით მსხვილი სამხედრო ბაზების ყოლაზე და აქ აქცენტს მობილური შენაერთებსა და საჭიროების შემთხევავში ბაზების ქსელის არსებობაზე გააკეთებს. ასეთი შენართები საშუალებას მისცემს ვაშინგტონს, ახალი ტიპის საფრთხეებზე სწრაფი და მოქნილი რეაგირება მოახდინოს. ეს რაც შეეხება უსაფრთხოების სამხედრო ასპექტებს. გარდა ამისა, ცხადი ხდება, რომ აშშ რეგიონის ქვეყნების სათავეში მარტოოდენ ,,მომხრეთა” ყოლით ახალი წესრიგის ფორმირებასა და საფრთხეების პრევენცია-ნეიტრალიზაციას ვერ მოახერხებს. საჭიროა რეგიონში ეფექტური სახელმწიფო ინსტიტუტების აშენება, რომელიც იმავდროულად საზოგადოების ფართო ფენების აღიარებას მოიპოვებს, ანუ იქნება ლეგიტიმური და ეფექტური.

საქართველოსადმი აშშ-ის დამოკიდებულება სწორედ ამ ახალი სტრატეგიის ერთ-ერთი ელემენტია. სახელმწიფოს ეფექტურობის ამაღლება პირველ ყოვლისა, ე. წ. უსაფრთხოების სექტორის გაძლიერებით იწყება. საქართველოს შემთხვევაში ამის ნათელი მაგალითია აშშ-ის მიერ საქართველოს შეიარაღებული ძალების სხვადასხვა სეგმენტების მშენებლობის მხარდაჭერა, განსაკუთრებით კი წვრთნისა და აღჭურვის პროგრამა. ნიშანდობლივია, რომ ამერიკელებმა ამგვარი პროგრამა სწორედ საქართველოში წამოიწყეს და არა აზერბაიჯანში. რამსფელდს აზერბაიჯანსა და საქართველოში სრულიად განსხვავებული ამოცანები ჰქონდა განსახორციელებელი. მეზობელ ქვეყანაში რუსეთის სამხედრო ბაზები ჯერ კიდევ 1993 წლიდან აღარ არსებობს. დარჩენილია მხოლოდ გაბალის რადიოსალოკაციო სადგური, რომელსაც უდიდესი სტრატეგიული მნიშვნელობა ენიჭება, მაგრამ ეს მაინც ,,კერძო შემთხვევაა” და არაფერი აქვს საერთო ამერიკა-აზერბაიჯანის სამხედრო-სტრატეგიულ ურთიერთმოქმედებასთან. ამერიკა არ აპირებს აზერბაიჯანში თავისი სამხედრო ბაზების დაფუძნებას, როგორც ამას რუსი ექსპერტები შიშობდნენ. მიზეზი იგივეა - სამხრეთ კავკასიას ვაშინგტონი კვლავინდებურად მაინც რუსეთის პასუხისმგებლობის ზონად განიხილავს და მხოლოდ ტაქტიკური საჭიროებისამებრ (იგივე ახლო აღმოსავლეთის პრობლება და სხვა) აპირებს აქ დროებით ,,შემოსვლას“.

ბევრად უფრო რთულადაა საქმე საქართველოში. შეერთებული შტატები ორ ქვეყანას შორის გარკვეულ დიფერენცირებას ნამდვილად ახდენს. თუ აზერბაიჯანში რუსეთის სამხედრო ყოფნა სიმბოლური ხასიათისაა, საქართველოში რუსეთს ოფიციალურად ორი, ფაქტიურად კი ექვსი სამხედრო ბაზა აქვს შენარჩუნებული: ბათუმი, ახალქალაქი, გუდაუთა, თბილისი (შტაბის დაცვა), ცხინვალი და გალი. ყველა ეს ბაზა, თავისი პოტენციალით გაცილებით უფრო ძლიერია, ვიდრე გაბალის რადიოსალოკაციო სადგურის მცირერიცხოვანი ბაზა. მიუხედავად ამისა, შეერთებულმა შტატებმა წვრთნისა და აღჭურვის პროგრამა სწორედ საქართველოში განახორციელა. ამ პროგრამისათვის ამერიკამ უკვე გამოყო 75 მილიონ დოლარზე მეტი. ეს პენტაგონის ყველაზე სარისკო და სპეციალისტთა აღიარებით, ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული პროექტია, ვინაიდან ,,კომანდოს” ბატალიონის ჯარისკაცები და ოფიცრები, საყოველთაო აზრით, ამერიკელებს ბევრად არაფრით ჩამოუვარდებიან. როგორც რამსფელდმა აღნიშნა, წვრთნისა და აღჭურვის პროგრამა წარმატებით მიმდინარეობს და იგი ამ, თუ სხვა ფორმით აუცილებლად გაგრძელდება. როგორც ჩანს, ამერიკელები უსაფრთხოების სექტორის სხვა სეგმენტების რეფორმირებასაც აქტიურად დაუდგებიან გვერდით. ამ პროცესს მხარს უმაგრებს საქართველოს დემოკრატიზაციის აშკარა მხარდაჭერა, რაც ამერიკის ადმინისტრაციის მხრიდან საქართველოში ბოლო დროს განვითარებული პროცესების ცალსახა მხარდაჭერაში გამოიხატა. აშშ-ის ყოფილი სახელმწიფო მდივნის, ჯეიმს ბეიკერის ვიზიტი ივნისში, ლინ პასკოს ჩამოსვლა არჩევნების შემდგომ და მისი განმეორებითი სტუმრობა უკვე ამერიკელ ექსპერტთა წარმომადგენლობით დელეგაციასთან ერთად, რომელსაც სამართლიანად ეწოდა ,,ამერიკული დესანტი“ მიუთითებს, რომ ვაშინგტონი 2 ნოემბრის არჩევნებს რეალურ წყალგამყოფად განიხილავდა და ახლა ახალი ეპოქის დასაწყისად ,,ვარდების რევოლუციას“ აღიქვამს. როგორც ჩანს, ამერიკელები საქართველოში თანამედროვე ტიპის სახელმწიფოს მშენებლობის ექსპერიმენტს დიდი ინტერესით ეკიდებიან. ამისთვის ისინი საგარეო ფაქტორების უარყოფითი ზეგავლენის შესუსტებასაც ცდილობენ. ამაზე უკვე აშკარად მიუთითებს სახელმწიფო მდივნის, კოლინ პაუელის მკვეთრი ფრაზები რუსეთის მიმართ, რომ მოსკოვმა გაიყვანოს საკუთარი სამხედრო ბაზები საქართველოდან და ხელი არ შეუწყოს აქ არსებულ სეპარატისტულ რეჟიმებს. ბაზებთან მიმართებაში იგივე პოზიცია დააფიქსირა ნატო-ს ჩრდილო-ატლანტიკურმა საბჭომაც. ამით ვაშინგტონმა მოსკოვს მოუწოდა, რომ ხელი არ შეუშალოს საქართველოში დაწყებულ მისეულ ექსპერიმენტს. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მოდელი, რომელიც ახლა საქართველოში იქმნება, წარმატების შემთხევაში, სამომავლოდ პოსტსაბჭოური სივრცისათვის ან მთლიანად ევრაზიისათვის იქნება აპრობირებული.

თუმცა, არ უნდა შეიქმნას შთაბეჭდილება, რომ აშშ საქართველოს საკითხს საკუთარი პრიორიტეტების სიაში ნომერ პირველ ადგილს უთმობს ან, თუნდაც, იგივე რუსეთთან ურთიერთობებზე წინ აყენებს. რევოლუციის დროს, როგორც გვახსოვს, აშშ-ს ადმინისტრაციას ნეიტრალური პოზიცია ეკავა. ეს დიპლომატიურ ენაზე დაკვირვებასა და ლოდინს ნიშნავს. სავარაუდოდ, აშშ-ის პოზიცია საქართველოს მიმართ მომავალშიც მომლოდინე იქნება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საქართველოს ხელისუფლებას ეძლევა შანსი, აქტიური მონაწილეობა მიიღოს აღნიშნულ ექსპერიმენტში და უზრუნველყოს მისი წარმატება. საქართველოს ხელისუფლების ნებაზეა დამოკიდებული, თუ რამდენად დიდი იქნება ამერიკის ადმინისტრაციის მხარდაჭერა. ფაქტობრივად, აშშ-ის სტრატეგიული და საქართველოს სასიცოცხლო ინტერესები ერთმანეთს ემთხვევა, რადგან ეფექტური და დემოკრატიული, სამართლებრივი სახელმწიფოს შექმნა, პირველ ყოვლისა, სწორედ საქართველოს ინტერესებშია.

ეკონომიკა

ემირ ეთერია
ეკონომიკურ მეცნიერებათა კანდიდატი

გასული საუკუნის 90-იანი წლების დასაწყისში დამთავრდა ორპოლუსიანი მსოფლიო წესრიგი, რომელიც ორ სოციალურ-ეკონომიკურ სისტემას შორის წინააღმდეგობაზე იყო დაფუძნებული და დასაბამი მისცა გლობალიზაციის ისტორიულ-ლოგიკური პროცესის განვითარებას. XX საუკუნის 50-იანი წლებიდან ორ სისტემას (კაპიტალისტური და სოციალისტური) შორის წინააღმდეგობები მოიცავდა სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების მთელ სპექტრს: როგორც პოლიტიკურ, ასევე იდეოლოგიურ, ეკონომიკურ, სამხედრო სფეროებს. აღნიშნულ პერიოდში დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის არსებული წინააღმდეგობების გარდა არსებობდა წინააღმდეგობები განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებს შორის, ე. წ. ჩრდილოეთ-სამხრეთის წინააღმდეგობა, რომელიც უმთავრესად პოლიტიკურ-ეკონომიკურ ხასიათს ატარებდა და თავისი სიმწვავით ჩამორჩებოდა კაპიტალისტურ და სოციალისტურ სისტემებს შორის არსებულ ყოვლისმომცველ წინააღმდეგობას. სოციალისტური სისტემის დაშლის შემდეგ გარკვეულწილად შესუსტდა დასავლეთ-აღმოსავლეთის წინააღმდეგობა, მისი უმნიშვნელოვანესი კომპონენტის სამხედრო-იდეოლოგიური წინააღმდეგობის მოსპობით, რასაც ადასტურებს ყოფილი სოციალისტური სახელმწიფოების სწრაფვა დემოკრატიული სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისაკენ და საბაზრო ურთიერთობების დამკვიდრებისაკენ. აღნიშნულიდან გამომდინარე, XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან, დასავლეთს და აღმოსავლეთს შორის წინააღმდეგობების შესუსტების შედეგად წინა პლანზე წამოიწია განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებს შორის არსებულმა წინააღმდეგობებმა. მსოფლიოში წინააღმდეგობების სიმძიმის ცენტრი სამხედრო-იდეოლოგიური სფეროდან ეკონომიკურ-ტექნოლოგიურ სფეროზე გადავიდა, რაც თავის მხრივ პოლიტიკური წინააღმდეგობების საფუძველს წარმოადგენს.

ჩვენი აზრით, მსოფლიო ეკონომიკის გლობალიზაცია არის საქონლის, მომსახურების, წარმოების მობილური ფაქტორების თავისუფალი გადადგილებისათვის სახელმწიფო საზღვრების გამჭვირვალობით ეროვნული ეკონომიკების ურთიერთდამოკიდებულება -ურთიერთშეღწევადობის ზრდისა და შერეული ეკონომიკის, ღია ეკონომიკის, პოლიტიკური დემოკრატიისა და პოსტინდუსტრიული საზოგადოების პრინციპების მსოფლიო მასშტაბით დამკვიდრების საფუძველზე ერთიანი, გლობალური ეკონომიკური სისტემის ფორმირების პროგრესული, ისტორიულ-ლოგიკური პროცესი, რომელიც სამეცნიერო-ტექნიკური მიღწევებითა და ზოგადსაკაცობრიო, გლობალური პრობლემების არსებობით აფიქსირებს პლანეტარული ცივილიზაციის ერთიანობას.¹ ამრიგად, გლობალიზაცია უფრო მეტია ვიდრე ურთიერთდამოკიდებულება, თანაც თანამედროვე ეტაპზე ადგილი აქვს ასიმეტრიულ ურთიერთდამოკიდებულებას და მნიშნელოვნად აღემატება მხოლოდ ეკონომიკურ განზომილებას, თუმცა სტატიაში ყურადღება გამახვილებულია უმთავრესად გლობალიზაციის ზოგიერთ ეკონომიკურ ასპექტზე.

ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესის შედეგად ფორმირებადი გლობალური ეკონომიკა ეროვნულ ეკონომიკათა ფუნქციონირების ერთიანი მექანიზმის ჩამოყალიბებას გულისხმობს და თანამედროვე ეტაპზე გლობალიზაციის პროცესი, ანუ ეროვნული ეკონომიკის განვითარებაში საგარეო ფაქტორის როლის ზრდა იწვევს ეროვნული ეკონომიკების სტრუქტურული შემადგენლების მზარდ ცვლილებებს, რომლის შედეგად გლობალური ეკონომიკა გვევლინება სტრუქტურულად მთლიან ეკონომიკად და არა მარტო ცალკეულ ეროვნულ ეკონომიკათა ერთობლიობად.

ეკონომიკური გლობალიზაციის პირობებში იზრდება ქვეყნებს შორის ურთიერთდამოკიდებულება. ეროვნულ ეკონომიკებს შორის ურთიერთდამოკიდებულების ზრდას განაპირობებდა მთელი რიგი ფაქტორები:

1. გადამამუშავებელი მრეწველობის სწრაფი ზრდა, განსაკუთრებით კი მეცნიერებატევადი პროდუქციის, რომელიც იძლევა პროდუქციის ფართო დიფერენციაციის შესაძლებლობას.

2. უახლესი ინფორმაციული ტექნოლოგიების განვითარება და საერთოდ, სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის სწრაფი ტემპი.

3. საგარეო ვაჭრობის სიმძიმის ცენტრის დარგთაშორისი ვაჭრობიდან შიდადარგობრივზე გადასვლა.

4. საწარმოო პროცესის ცალკეულ ელემენტებად დაშლა, მისი განთავსება მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში.

5. ზოგიერთ განვითარებად და გარდამავალი ეკონომიკების მქონე ქვეყნებში პოსტინდუსტრიული ეკონომიკის, საზოგადოების წანამძღვრების ფორმირება, რაც თავის მხრივ აღრმავებს შრომის საერთაშორისო დანაწილებას, აფართოებს საერთაშორისო საქონელგაცვლას, მომსახურების და ფინანსური რესურსების მოძრაობის ხარისხს, რაც საბოლოო ჯამში იწვევს ეროვნული ეკონომიკების ურთიერთდამოკიდებულების ზრდას, თუმცა, ხშირ შემთხვევაში ასიმეტრიულ დამოკიდებულებას, რამდენადაც განვითარებადი ქვეყნები უფრო მეტად არიან დამოკიდებულნი განვითარებულებზე, ვიდრე პირიქით. განვითარებული ქვეყნები იმდენად არიან დაინტერესებულნი განვითარებად ქვეყნებში არსებული მდგომარეობით, რამდენადაც ეს ეხება მათი გავლენის სფეროს გაფართოებას, ან ემუქრება მათ ეროვნულ უსაფრთხოებას და ეროვნულ ინტერესებს.

თანამედროვე ეტაპზე, გლობალიზაციის, გლობალური ეკონომიკის ფორმირების პროცესი არ მოიცავს მსოფლიოს ყველა სახელმწიფოს და აქედან გამომდინარე შემოსაზღვრულია გარკვეული რეგიონებით, ატარებს წინააღმდეგობრივ ხასიათს. გლობალური ეკონომიკა არის ეროვნულ ეკონომიკათა ერთობლიობა ფუნქციონირების ერთიანი მექანიზმით, ხოლო ყოველი ეროვნული ეკონომიკის და შესაბამისად, გლობალური ეკონომიკის ფუნქციონირების მიზანს ეკონომიკური განვითარების დონის ამაღლება წარმოადგენს. აღსანიშნავია, რომ ეროვნული ეკონომიკების განვითარების დონე განსხვავებულია, რაც მნიშვნელოვანწილად განაპირობებს გლობალური ეკონომიკის წინააღმდეგობრივ ხასიათს. გლობალიზაციის პირობებში განვითარების განმსაზღვრელ ფაქტორად საგარეო-ეკონომიკური ურთიერთობები გამოდის. ცნობილია, რომ ეროვნული ეკონომიკების განვითარების ადრეულ ეტაპზე, უპირატესობა შიდა ეკონომიკურ ურთიერთობებს ენიჭებოდა, ხოლო საგარეო ფაქტორი განიხილებოდა როგორც მასზე დამოკიდებული. გლობალური ეკონომიკის ფორმირების წინააღმდეგობრივი ხასიათი მნიშვნელოვანწილად განპირობებულია განვითარების შიდა და საგარეო ფაქტორების წინააღმდეგობრივი ურთიერთობებით. აღნიშნული წინააღმდეგობრიობა უმთავრესად დამახასიათებელია გლობალური ეკონომიკის არასრულყოფილი მონაწილეებისათვის (განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკების ქვეყნები), რამდენადაც განვითარებული ქვეყნები ხშირად თავად ქმნიან სასურველ საგარეო პირობებს.

გლობალიზაციის პროცესი არის ადაპტაციის პროცესი განვითარებადი, ზოგიერთი განვითარებული თუ გარდამავალი ეკონომიკების მქონე ქვეყნებისათვის, რადგანაც არსებულ პირობებში ეკონომიკური ავტარკია უფრო საზიანოა, ვიდრე სრულიად ღია ეკონომიკა. ეკონომიკური ავტარკია გლობალიზაციის პირობებში ემუქრება არა მარტო ეროვნულ ეკონომიკას, არამედ დემოკრატიის იმ საწყისებსაც, რომელიც ამა თუ იმ ქვეყანაში არსებობს (თუ რა თქმა უნდა არსებობს). ადაპტაცია ხდება პოსტინდუსტრიული ეკონომიკების მქონე ქვეყნების, უპირველეს ყოვლისა, აშშ-ის ეკონომიკურ თუ პოლიტიკურ კურსთან, რომელიც ამ ქვეყნის ეროვნული ინტერესებიდან თუ ეროვნული უსაფრთხოების მიზნებიდან გამომდინარეობს. ამავე დროს, XX საუკუნის 80-იან წლებში აშშ-ში და დიდ ბრიტანეთში გატარებული ნეოკონსერვატიული რეფორმები, მულტიპლიკატორის ეფექტით ვრცელდება მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში, როგორც განვითარებულ, ისე განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკების ქვეყნებში, უმთავრესად, საერთაშორისო ორგანიზაციების მეშვეობით. აქედან გამომდინარე, ის რაც მისაღები და აუცილებელი იყო აშშ-ისთვის 80-იან წლებში, სავალდებულო გახდა, მთელი მსოფლიოსათვის.

გლობალური ეკონომიკის ფორმირების პირობებში ქვეყნებს შორის ეკონომიკური წინააღმდეგობები მოიცავს საგარეო-ეკონომიკური ურთიერთობების მთელ სპექტრს - კაპიტალის და სამუშაო ძალის საერთაშორისო მოძრაობას, საგარეო ვაჭრობას და სავაჭრო პოლიტიკას, სამეცნიერო-ტექნიკურ თანამშრომლობას და ა.შ., ხოლო გლობალიზაციის, გლობალური ეკონომიკის ფორმირების საფუძველს ეკონომიკური საქმიანობის ლიბერალიზაცია წარმოადგენს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ეკონომიკური გლობალიზაციის წინაღმდეგობრივი ხასიათი, საბოლოო ანგარიშით ლიბერალიზაციის პოლიტიკისა და ცალკეული ეროვნული ეკონომიკის განვითარების მიზნების წინააღმდეგობრივ ურთიერთობებში პოულობს გამოხატულებას.

ნათელია, რომ ეკონომიკის ლიბერალიზაციის, დერეგულირების შედეგად იგებენ გარკვეული ქვეყნები და მოსახლეობის გარკვეული ფენები. სახელმწიფოებიდან მოგებას ნახულობენ განვითარებული ქვეყნები, ზარალდებიან მათი შრომატევადი დარგები, თუმცა სახელმწიფო ანხორციელებს მათ პროტექციონისტულ დაცვას. განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკების ქვეყნებში იგებს ექსპორტთან დაკავშირებული დარგები, ზარალდება იმპორტთან კონკურირებადი დარგები. ამავე დროს, ფასების შემცირების, არჩევანის ფართო შესაძლებლობის თვალსაზრისით ამ ქვეყნების მოსახლეობა, საბოლოო ანგარიშით მოგებული რჩება. ამრიგად, აღნიშნულ ქვეყნებში ეკონომიკის ლიბერალიზაციის პირობებში ხდება არჩევანის გაკეთება მწარმოებელთა და მომხმარებელთა ინტერესებს შორის, ამ უკანასკნელთა სასარგებლოდ.

ამავე დროს, აღსანიშნავია, რომ განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკების ქვეყნების საექსპორტო პროდუქციას ნედლეული, შრომატევადი და სასოფლო-სამეურნეო პროდუქცია, აგრეთვე ტეკ-ების ფილიალების მიერ შექმნილი საექსპორტო სექტორი წარმოადგენს, რომელიც სუსტად არის დაკავშირებული ეროვნული ეკონომიკის სხვა დარგებთან. აღნიშნული ქვეყნების (უმთავრესად გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნების) სპეციალიზაცია სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის წარმოებასა და ექსპორტზე გრძელვადიან პერსპექტივაში გარკვეულ საშიშროებას შეიცავს, რამდენადაც ამ ქვეყნებში შემოსავლის ზრდის შედეგად შემცირდება მოთხოვნა სოფლის მეურნეობის პროდუქციაზე, რაც ენგელის კანონით მტკიცდება.² ამავე დროს, აღნიშნული დარგი მძაფრი კონკურენციის სფეროს წარმოადგენს, დას. ევროპის ქვეყნები მის სუბსიდირებას ახდენენ, ასევე მაღალია სუსტად განვითარებული ქვეყნებიდან პოტენციური კონკურენციის ხარისხი.

ამრიგად, აღნიშნულ ქვეყნებში ორიენტირება უნდა მოხდეს არამარტო სოფლის მეურნეობის პროდუქციის წარმოებაზე, არამედ რთული, მეცნიერებატევადი საქონლის წარმოებაზე, რომელსაც დიფერენციაციის უდიდესი პოტენციალი გააჩნია და ამავე დროს, წარმოადგენს გლობალურ ეკონომიკაში სრულყოფილი მონაწილეობის უმთავრეს საფუძველს. ამისათვის კი. აუცილებელია, მეცნიერებასა და განათლებაზე დანახარჯების ზრდა, რომელიც ეკონომიკური გლობალიზაციის პირობებში, კონკურენციის გამწვავების ფონზე ასევე ხელს შეუწყობს სამუშაო ძალის დარგთაშორის გადაადგილებას და ცვალებად პირობებთან ადაპტაციის მაღალ დონეს.

უდავოა, რომ ჩაკეტილ სისტემაში ეროვნული ეკონომიკის განვითარების შესაძლებლობები შეზღუდულია და თითქმის შეუძლებელიც არის ასეთი სისტემის არსებობა ინფორმაციული ტექნოლოგიების ეპოქაში. განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკების ქვეყნები ხელს უწყობენ უცხოური ინვესტიციების მოზიდვას, რომელიც უმთავრესად ორიენტირებულია კაპიტალტევად დარგებზე. აღნიშნული ქვეყნების სწრაფვა მოიზიდონ უცხოური კაპიტალი, იწვევს სახელმწიფოს როლის გარკვეულ ტრანსფორმაციას და შესაბამისად ამწვავებს გლობალიზაციის წინაღმდეგობრივ ხასიათს. თუმცა აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფოს როლის ტრანსფორმაცია ეხება გლობალური ეკონომიკის არასრულყოფილ მონაწილეებს (განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნები). ამ უკანასკნელთ, ეროვნული ეკონომიკის განვითარებაში საგარეო ფაქტორის ზრდის გამო, სულ უფრო მეტად უხდებათ სახელმწიფოს მარეგულირებელ და ისტორიულ ფუნქციებზე უარის თქმა. აღნიშნულმა ქვეყნებმა იმისათვის რომ მოიზიდონ უცხოური კაპიტალი, რომელიც თანამედროვე ეტაპზე გარკვეულწილად განვითარებული ქვეყნების ფარგლებში იკეტება, იძულებულნი არიან უარი თქვან სახელმწიფოს გარკვეულ პრეროგატივებზე. სწორედ, კაპიტალის მოძრაობის ლიბერალიზაცია განაპირობებს სახელმწიფოს როლის ტრანსფორმაციას განვითარებად და გარდამავალი ეკონომიკების ქვეყნებში და ზრდის ამ ქვეყნებში გლობალიზაციისადმი ნეგატიურ დამოკიდებულებას. საერთაშორისო ფინსანსური ნაკადების მნიშვნელოვანი ნაწილი მოდის პორტფელურ ინვესტიციებზე, რომლებიც თავიანთი მოცულობით აჭარბებენ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების და საერთაშორისო კრედიტების მაჩვენებლებს. ასეთი სახის ინვესტიციები, უმთავრესად არის ე.წ ,,ცხელი ფულის” დაბანდება, რომელსაც ეროვნული ფუძე დაკარგული აქვს და წარმოადგენს ე. წ. ,,კოსმოპოლიტიზებულ“ ფინანსურ რესურსს, რომელიც ხელსაყრელი ეკონომიკური კონიუნქტურის არსებობისას მიემართება ამა თუ იმ ქვეყანაში მოგების მაქსიმიზაციის მიზნით. აღნიშნულ ქვეყანაში კრიზისის ნიშნის გაჩენისთანავე ,,ბრბოს ეფექტით“ ტოვებს მას და იწვევს ეროვნული ეკონომიკის პარალიზებას. სპეკულაციური კაპიტალის მიმოქცევის არეალი გაფართოვდა ბიპოლარული სისტემის რღვევის შემდეგ, მოიცვა რა, ყოფილი სოციალისტური ქვეყნები. სპეკულაციური კაპიტალის დაბანდებამ ფინანსურ სექტორში, ე. ი. ფასიან ქაღალდებში ინვესტირებამ, რომელიც გლობალიზაციის პირობებში სულ უფრო ნაკლებად არის დაკავშირებული რეალური კაპიტალის (ეკონომიკის რეალური სექტორის) ფუნქციონირებასთან, არის ერთ-ერთი მიზეზი მექსიკის (1995 წ.), სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნების (1997 წ.), რუსეთის (1998 წ.) სავალუტო კრიზისებისა, რომლიდანაც გამოსვლა არც ერთ ეროვნულ ეკონომიკას არ ძალუძს საგარეო დახმარების გარეშე. საერთაშორისო ფინანსური ბაზრის სტაბილიზაცია დროის მოთხოვნაა, რადგანაც მასში მიმდინარე სპეკულაციურ ოპერაციებს ძალუძს შეარყიოს ნებისმიერი ქვეყნის ეროვნული ეკონომიკის ფუნქციონირების სტაბილურობა.

გლობალიზაციის, გლობალური ეკონომიკის ფორმირება- განვითარება წარმოშობს ახალ პრობლემებს, რომლებიც ერთნაირად ეხება როგორც განვითარებულ, ასევე განვითარებად ქვეყნებს (კაპიტალის თავისუფალი გადაადგილება, სამუშაო ძალის მიგრაცია), რომ არაფერი ვთქვათ გარემოს დაცვა-ეკონომიკურ განვითარებასთან დაკავშირებულ პრობლემებზე. ამავე დროს, გლობალიზაციის პირობებში კონკურენციის გამწვავება, რომელიც კონკურენტებს შორის არსებული მცირე განსხვავების პირობებში ხელს უწყობს პროგრესს, უფრო სუსტი მხარის მიერ თავისი მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად ძალისხმევის კონცენტრაციის გამო, თანამედროვე პირობებში განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებს შორის დიდი განსხვავების გათვალისწინებით შეიცავს გლობალური მონოპოლიზმის, სტიქიური საბაზრო ურთიერთობების და აქედან გამომდინარე, არასამართლიანი კონკურენციის წარმოშობის საშიშროებას. ეს უკანასკნელი, თავის მხრივ, შეუძლებელს გახდის განვითარებად და გარდამავალი ეკონომიკების ქვეყნებში პოსტინდუსტრიული ეკონომიკის, საზოგადოების ფორმირებას, და აქედან გამომდინარე, გლობალური ეკონომიკის სტაბილურ განვითარებას.

ზემოთაღნიშნული პრობლემები ეკონომიკის ლიბერალიზაციის პირობებში უფრო მეტ სიმწვავეს იძენს. წმინდა საბაზრო მექანიზმები ვერ უზრუნველყოფენ აღნიშნული პრობლემების გადაჭრას და რამდენადაც ლიბერალიზაციის პირობებში ეროვნული სახელმწიფოს როლი აღნიშნული პრობლემების გადაწყვეტაში შეზღუდულია და რამდენადაც ეს პრობლემები ატარებს გლობალურ ხასიათს, ეს კიდევ ერთხელ მიუთითებს ეკონომიკური პროცესების ეფექტიანი, გლობალური, ზეეროვნული რეგულირების აუცილებლობაზე.

 _____________________

1. ეთერია ე. ,,მსოფლიო ეკონომიკის გლობალიზაცია და ეროვნული ეკონომიკური სისტემის ფუნქციონირების თავისებურებები,“ დისერტაციის ავტორეფერატი. თბ., 2003. ,,გლობალიზაციის არსი განსაზღვრისათვის“. ჟ. ახალი აზრი. №2, 2003.

2. Линдерт П., Экономика мирохозяйственных связей. М., Прогресс, 1992. с. 88.

ეკონომიკა

ოთარ ნადარაია
ეკონომიკის მეცნიერებათა კანდიდატი

წინამდებარე ნაშრომის მიზანია ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესებში საქართველოს მონაწილეობის დონის შესაფასებლად შევიმუშავოთ (შენიშვნებისა და რეკომენდაციებისათვის განსახილველად წარმოვადგინოთ) ეკონომიკური გლობალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი.

შესავალი

თანამედროვე მსოფლიო ეკონომიკა ქვეყანათა შორის ორმხრივ, რეგიონულ თუ მრავალმხრივ დონეზე ეკონომიკური კავშირების უპრეცედენტო ინტენსიფიკაციის პირობებში ვითარდება. ამ ტენდენციებმა სამართლიანად დაიმსახურა მეცნიერული და ფართო საზოგადოებრივი აზრის კონცენტრაცია. ცნობილია, რომ ეს პროცესები, უკანასკნელ პერიოდში უაღრესად პოპულარული ტერმინით - ეკონომიკის გლობალიზაციით მოიხსენიება.

აღსანიშნავია, რომ ტერმინი - ,,გლობალიზაცია“ ტექნიკური მეცნიერებიდან არის ,,ნასესხები“. ინფორმატიკის ენაზე გლობალიზაცია ისეთი პროგრამული ბირთვის შემუშავების პროცესს ნიშნავს, რომელიც არ არის დამოკიდებული მომხმარებელი ქვეყნის ენასა და სტანდარტებზე. ჩვენი აზრით, თანამედროვე, მრავალმხრივი აღქმით გლობალიზაციას - საქონლის, მომსახურების, კაპიტალის, თანამედროვე ტექნოლოგიების, ადამიანთა, მათი კვალიფიკაციისა და სულიერი ფასეულობების ტრანსსასაზღვრო გადაადგილება და ახალ, ინტერნაციონალურ, გლობალურ-რეგიონულ, ტერიტორიულ თუ ვიზუალურ სივრცეებში კოორდინაცია შეგვიძლია ვუწოდოთ.

ეკონომიკის გლობალიზაციის პრობლემების კვლევის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიმართულებაა იმის შეფასება, მონაწილეობს თუ არა ცალკეული ქვეყანა მსოფლიო

ცხადია, რომ ამ მიზნის მისაღწევად, საჭიროა მკაცრი კრიტერიუმები, რომელთა მიხედვითაც ცალკეული ქვეყნის ანალიზი სხვა ქვეყნებთან მიმართებაში მოგვცემს ამა თუ იმ დასკვნის გაკეთების საშუალებას.

ეკონომიკური გლობალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი და მისი შემუშავების მეთოდოლოგია.

თანამედროვე სამეცნიერო ლიტერატურაში აღინიშნება, რომ ეკონომიკური მეცნიერების თვალსაზრისით გლობალიზაცია განიხილება 5 მთავარი მიმართულებით: ფინანსური გლობალიზაცია, მრავალეროვნული კორპორაციების ფორმირება-ფუნქციონირება, ეკონომიკის რეგიონალიზაცია, მსოფლიო ვაჭრობის ინტენსიფიკაცია და კონვერგენციისადმი ტენდენცია.

ჩვენი აზრით, შესაძლებელია, რომ ეს 5 მიმართულება 2 ჭრილში განვიხილოთ:

1. ქვეყნის ეკონომიკური სისტემის ტრანსფორმაცია;

2. ქვეყნის საგარეო ეკონომიკურ ურთიერთობათა ინტენსიფიკაცია.

ცნობილია, რომ ეკონომიკის გლობალიზაციის პროცესი „ვაშინგტონის კონსენსუსისა“ და „ოქროს კორსეტის“ წესებზე დაყრდნობით ცალკეული ქვეყნის ეკონომიკის ლიბერალიზაციას გულისხმობს. შესაბამისად, უკვე ამ 2 მიმართულებიდან, პირველის შესაფასებლად, ჩვენ გამოვიყენებთ ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკურ ინდექსს, ხოლო მეორე მიმართულებისათვის კი - ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკურ ინდექსს. სწორედ ამ ორი ინდექსის საშუალო არითმეტიკულის გამოთვლით გვსურს შევიმუშაოთ ეკონომიკური გლობალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი.

აღსანიშნავია, რომ პრაქტიკაში ფართოდ გამოიყენება ეკონომიკური ინტეგრაციის მიკროეკონომიკური ინდექსი, რომელიც უფრო ტრანსნაციონალურობის ინდექსის (TNI) სახელწოდებით არის ცნობილი. იგი გამოიყენება კომპანიების საერთაშორისო ინტეგრაციის დონის შეფასებისას. ტრანსნაციონალურობის ინდექსი წარმოადგენს სამი ფარდობითი სიდიდის საშუალო არითმეტიკულს. ეს სიდიდეებია:

1. საზღვარგარეთული ქონება მთლიან ქონებასთან მიმართებაში;

2. საზღვარგარეთული გაყიდვები მთლიან გაყიდვებთან მიმართებაში;

3. საზღვარგარეთული დასაქმება მთლიან დასაქმებასთან მიმართებაში.

1990, 1995 და 1999 წლებში მსოფლიოს 100 უმსხვილესი (ტრანსნაციონალურობის ინდექსისა და საზღვარგარეთული ქონების მიხედვით) ტრანსნაციონალური კორპორაციის ტრანსნაციონალურობის საშუალო ინდექსი იყო - 51,1; 51,5 და 52,6 შესაბამისად.¹ ქვემოთ, სწორედ ეს მეთოდოლოგია იქნება გამოყენებული ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის გამოთვლისას.

ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი.

1980-იანი წლების დასაწყისში, აშშ-ში განლაგებული სამი უმსხვილესი ეკონომიკური უწყების (აშშ-ს ფინანსთა სამინისტრო, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი და მსოფლიო ბანკი) ხელმძღვანელებმა მიაღწიეს შეთანხმებას იმის თაობაზე, რომ ეკონომიკური ზრდის მთავარი შემაფერხებელია მსოფლიო ეკონომიკაში არსებული საბაჟო და სხვა სახის ბარიერები. მათი აღმოფხვრა გახდა გლობალური მიზანი. ასე ჩამოყალიბდა „ვაშინგტონის კონსენსუსი“, რომელმაც გზა გაუხსნა მსოფლიო გლობალიზაციას. „ვაშინგტონის კონსენსუსი“ ცნობილია, როგორც 1989 წელს ეკონომისტ ჯორჯ ვილიამსონის მიერ შემუშავებული 10 რეკომენდაცია მსოფლიო ვაჭრობის რეფორმირების შესახებ,² კერძოდ:

1. საგადასახადო დისციპლინა. ბიუჯეტის დიდი და მუდმივი დეფიციტები ქმნის ინფლაციას და კაპიტალის გადინებას. სახელმწიფოებმა ეს დეფიციტები უნდა დაიყვანონ მინიმუმამდე;

2. საზოგადოებრივი ხარჯების განსაკუთრებული მიმართულება. საწარმოებისათვის სუბსიდიები უნდა იქნას დაყვანილი მინიმუმამდე. მთავრობამ უნდა დახარჯოს ფული მხოლოდ განათლების, ჯანმრთელობის დაცვისა და ინფრასტრუქტურის განვითარების სფეროებში;

3. საგადასახადო რეფორმა. დასაბეგრი სფერო საზოგადოებაში უნდა იყოს ფართო, მაგრამ საგადასახადო განაკვეთები - მოზომილი;

4.საპროცენტო განაკვეთები. საპროცენტო განაკვეთები უნდა განისაზღვროს შიდა ფინანსური ბაზრებით. შემოთავაზებულმა პროცენტმა ხელი უნდა შეუწყოს კაპიტალის ბანკებში შედინებას და შეაფერხოს კაპიტალის გადინება;

5. გაცვლითი კურსი. განვითარებადმა ქვეყნებმა უნდა შემოიღონ ისეთი გაცვლითი კურსი, რომელიც ხელს შეუწყობს ექსპორტს, მისი ფასების მეტი კონკურენტუნარიანობით;

6. სავაჭრო ლიბერალიზმი. ტარიფები უნდა იყოს მინიმალური და არ უნდა იქნას შემოღებული იმ საქონელზე, რომელიც ხელს უწყობს (როგორც შუალედური მოხმარების საქონელი) ექსპორტს;

7. პირდაპირი საზღვარგარეთული კაპიტალდაბანდებები. უნდა იქნას მიღებული კაპიტალისა და ტექნოლოგიური ცოდნის ხელშეწყობისა და მოზიდვის პოლიტიკა;

8.პრივატიზაცია. ყოველმხრივ ხელი უნდა შეეწყოს სახელმწიფო საწარმოთა პრივატიზაციას. კერძო საწარმოები უნდა იყვნენ ეფექტურები იმიტომ მაინც, რომ მმართველები უშუალოდ დაინტერესებულნი არიან შრომის უფრო მაღალ ნაყოფიერებაში;

9. დერეგულაცია. ზედმეტი სახელმწიფო რეგულირება ქმნის მხოლოდ კორუფციასა და იმ საწარმოთა მიმართ დისკრიმინაციას, რომლებსაც არა აქვთ საშუალება მიაღწიონ ბიუროკრატიის უმაღლეს ეშელონებამდე. მრეწველობის რეგულირება უნდა იქნას აღმოფხვრილი;

10. კერძო საკუთრების უფლებები. ეს უფლებები უნდა იყოს გარანტირებული და გაძლიერებული. სუსტი საკანონმდებლო ბაზა და არაეფექტური იურიდიული სისტემა ამცირებს იმ სტიმულთა მნიშვნელობას, რომლებიც სტიმულს აძლევენ დანაზოგებსა და სიმდიდრის აკუმულირებას.

აღსანიშნავია, რომ ეკონომიკური გლობალიზაციის იდეოლოგიური ფონი ,,ოქროს კორსეტის“ წესებითაც არის ცნობილი.

ამ წესებით, შრომის მსოფლიო დანაწილებაში შემავალი სახელმწიფო მთელ რიგ, აუცილებელ პირობებს უნდა დაექვემდებაროს. კერძოდ: არასახელმწიფო სექტორი ხდება ეკონომიკური განვითარების მთავარი მამოძრავებელი ფაქტორი, შენარჩუნებულია ინფლაციის დაბალი დონე, ფასების სტაბილურობა, მცირდება სახელმწიფოს ბიუროკრატიული აპარატი, მუშავდება დაბალანსებული ბიუჯეტი, გარკვეულ ზღვრამდე მცირდება ტარიფები იმპორტზე, არ იზღუდება საზღვარგარეთული ინვესტიციები, ხდება იმპორტული პროდუქციის კვოტებზე უარის თქმა, იშლება შიდა მონოპოლიები, იზრდება ექსპორტი, ხდება სახელმწიფო საწარმოთა პრივატიზაცია, ხდება კაპიტალის მოძრაობის დერეგულაცია, ადგილობრივი წარმოება ხსნის კარებს მსოფლიოსათვის, საზღვარგარეთის ქვეყნების რეზიდენტებს ეძლევათ ნებისმიერი აქციებისა თუ ფასიანი ქაღალდების შესყიდვის უფლება, ხელი ეწყობა ადგილობრივ კომპანიათა კონკურენციას, ისპობა კორუფცია სახელმწიფო მოხელეთა შორის, იკრძალება ცალკეული საწარმოებისათვის სუბსიდიების გაცემა, კერძო მფლობელებისათვის იხსნება საბანკო და საკომუნიკაციო სისტემები, კერძო პირებს ეძლევათ ნებისმიერი, ადგილობრივი თუ საზღვარგარეთული საპენსიო ფონდის არჩევის უფლება.³

თუ როგორ ასახავს პრაქტიკა ხსენებულ თეორიულ პოსტულატებს - ეს განხილვის სხვა თემაა. ჩვენი მიზანია ვაჩვენოთ, რომ ეკონომიკური გლობალიზაცია ქვეყნის ეკონომიკის ტრანსფორმაციის მხრივ სწორედ დერეგულაციას, ეკონომიკურ თავისუფლებას, ლიბერალიზაციას გულისხმობს.

ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის შემუშავების მეთოდოლოგია.

ექსპერტთა მიერ ცალკეული ქვეყნის ეკონომიკური გახსნილობის დონის შესაფასებლად 1995 წლიდან ფართოდ გამოიყენება ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი. აღნიშნული ინდექსი შედგება 10 ფაქტორისაგან:⁴

1. სავაჭრო პოლიტიკა (საქართველო, 2000 - 3,0);

2. სახელმწიფოს ფისკალური შეზღუდვა (საქართველო, 2000 - 1,5);

3. თავრობის ჩარევა ეკონომიკაში (საქართველო, 2000 - 3,0);

4. მონეტარული პოლიტიკა (საქართველო, 2000 - 5,0);

5. კაპიტალი და უცხოური ინვესტიციები (საქართველო, 2000 - 3,0);

6. საბანკო საქმე (საქართველო, 2000 - 4,0);

7. ხელფასებისა და ფასების კონტროლი (საქართველო, 2000 - 4,0);

8. საკუთრების უფლება (საქართველო, 2000 - 4,0);

9. რეგულირება (საქართველო, 2000 - 4,0);

10. შავი ბაზარი (საქართველო, 2000 - 5,0).

თითოეული ფაქტორი რამდენიმე პარამეტრს მოიცავს. ამ ფაქტორების მიხედვით ხდება შეფასება 1-დან 5-ის ჩათვლით. 1 ნიშნავს ეკონომიკის მაქსიმალური (აღნიშნული ინდექსისა და მისი ფაქტორების შემუშავების მეთოდოლოგიის მიხედვით) თავისუფლების დონეს, ხოლო 5 პირიქით. ათი ფაქტორის ამსახველი მაჩვენებლების საშუალო არითმეტიკული არის ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი. მაგალითად, 2000 წელს ეს ინდექსი ყველაზე დაბალი იყო ჰონკონგისათვის (1,30), ხოლო ყველაზე მაღალი ჩრდილოეთ კორეისათვის (5,00). მიმდინარე წელს კი - 1,45 და 5,00 ამავე ქვეყნებისათვის.⁵

ჩვენ, ამ ინდექსის ავტორთა გამოთვლებს დავეყრდნობით. თუმცა, თავად ინდექსს მივცემთ მათემატიკურ სახეცვლილებას. კერძოდ, ჯერ ერთი, ჩვენი ნაშრომის მიზნისათვის საჭიროა ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის მნიშვნელობა იყოს 0-დან 1-ის ჩათვლით. ამისათვის, ფართოდ ცნობილ ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსს გავყოფთ 5-ზე. და მეორე. იმისათვის, რათა ინდექსის რიცხობრივი მნიშვნელობა იყოს პირდაპირპროპორციული ეკონომიკური თავისუფლების დონისა, 1-ს გამოვაკლებთ მიღებულ განაყოფს. ანუ, თუ ,,ჩვენეულ” ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკურ ინდექსს ავღნიშნავთ, როგორც - MIEL, ხოლო ეკონომიკური თავისუფლების ,,უკვე არსებულ” ინდექსს, როგორც - IEF, მაშინ შესაბამისი ფორმულა შემდეგ სახეს მიიღებს: MIEL = 1 - IEF/5.

მაგალითად, 2000 წლისათვის ჰონკონგის MIEL = 1 - 1,3/5 = 1 - 0,26 = 0,74. ამავე წელს ჩრდილოეთ კორეისათვის - MIEL = 1 - 5/5 = 1 -1 = 0.

საქართველოს ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი 2000 წლისათვის.

როგორც სქემა 1-დან ჩანს, 2000 წელს საქართველოს ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი (IEF) შეადგენდა 3,65-ს. შესაბამისად, ამავე წელს საქართველოს ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი (MIEL) უდრის: 1 - 3,65/5 = 1 - 0,73 = 0,27.

სქემა 1.

1996-2003 წლებში საქართველოს ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი

საყურადღებოა, რომ ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი გამოსადეგია ეკონომიკური რეგიონალიზაციის კონტექსტშიც.⁶ და ამასთან, ქვეყნის შიდარეგიონულ ჭრილშიც.⁷

ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი.

ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის შემუშავების მეთოდოლოგია

სახელმწიფოებს შორის ეკონომიკური ინტეგრაციის პროცესი მნიშვნელოვნად დაჩქარდა უკანასკნელი 20-30 წლის განმავლობაში. ცხადია, რომ ამას ისტორიული საფუძვლები გააჩნია და იგი ადამიანის განვითარების საფუძვლების - სპეციალიზაციისა და შესაბამისად, - ვაჭრობის უკვე სახელმწიფოთაშორის დონეზე განვითარებას ნიშნავს.

რაკი ქვეყნის ეკონომიკური ინტეგრაციის დონის შესაფასებლად ინდექსის გამოყენება გვაქვს მიზნად დასახული, ცხადია, რომ საჭიროა ამ პროცესის შეძლებისდაგვარად მკაცრ კრიტერიუმებში მოქცევა.

კილის მსოფლიო ეკონომიკის ინსტიტუტის პროფესორი ჯონ კლეინერტი თავის ნაშრომში⁸ გლობალიზაციის პროცესს (ჩვენი, ზემოაღნიშნული ფორმულირებით მის ინტეგრაციულ ნაწილს), განიხილავს, როგორც მის სამ ძირითად შემადგენელს:

1. პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციები;

2. ცოდნისა და ტექნოლოგიების საერთაშორისო ტრანსფერი;

3. საერთაშორისო ვაჭრობა.

დასახელებულ ნაშრომში, XX საუკუნის მიწურულს ამ პარამეტრების ზრდის ტენდენციების ანალიზით განხილულია ეკონომიკური გლობალიზაციის (ინტეგრაციული პროცესების) ინტენსიფიკაცია. ჩვენ, ვეთანხმებით დასახელებულ მიდგომას. მაგრამ, ამ სამი სიდიდიდან ქვემოთ გამოყენებული იქნება მხოლოდ ორი: პირველი და მესამე. ცოდნისა და ტექნოლოგიების საერთაშორისო ტრანსფერის იგნორირება, მიუხედავად ამ სფეროს უდიდესი მნიშვნელობისა, გამოწვეულია ორი მიზეზით: ჯერ ერთი, ეს სფერო ისედაც შედის მომსახურებით საერთაშორისო ვაჭრობაში. მიუხედავად ამისა, ეს მაჩვენებელი გამოყენებული იქნებოდა, რომ არა მეორე, მთავარი მიზეზი - საქართველოს საგადასახდელო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშთა ბალანსის მომსახურების შესაბამისი ჩანაწერის (როიალტები და სალიცენზიო გადახდები) მიხედვით აღრიცხვა ჯერჯერობით არ წარმოებს. არადა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ეკონომიკური გლობალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის შემუშავება სწორედ საქართველოს ეკონომიკურ გლობალიზაციის პროცესებში მონაწილეობის დონის შესაფასებლად გვჭირდება.

საჭიროდ მიგვაჩნია ავღნიშნოთ, რომ დასახელებული მიზნით პრაქტიკაში გამოიყენება ორი მიდგომა, რომლებიც ძირითადად შემდეგნაირად შეგვიძლია დავახასიათოთ:

1. ქვეყნის როლი მსოფლიო ეკონომიკაში (მათ შორის განსაკუთრებით ერთ სულზე);

2. მსოფლიო ეკონომიკის როლი ქვეყნის ეკონომიკაში.

პირველი მიდგომის შესაბამისად, მხედველობაში მიიღება ისეთი მაჩვენებლები, როგორიცაა: ექსპორტი ერთ სულზე; უცხოური ინვესტიციები ერთ სულზე და ა.შ. მაგალითად, ეს პარამეტრები ფიგურირებს ე. წ. ,,კოპენჰაგენის” კრიტერიუმებში, რომლებიც ცალკეული ქვეყნის ევროკავშირში გაწევრიანებისათვის ანგარიშგასაწევ მაჩვენებლებად განიხილება. ცხადია, რომ ისეთი პარამეტრი, როგორიცაა ექსპორტი ერთ სულზე ანალიზისათვის მნიშვნელოვანი სიდიდეა. მაგრამ, ჩვენი აზრით ის უფრო მსოფლიო ეკონომიკაში ქვეყნის (ერთ სულზე) როლზე მიუთითებს და სახელმწიფოს ეკონომიკური ინტეგრაციის დონესთან ერთად დამოკიდებულია მის ეკონომიკურ განვითარების დონეზე. მაგალითად, 2000 წელს აშშ-ში ექსპორტ-იმპორტი (საქონლის და მომსახურების) ერთ სულზე იყო 10 077 $, ხოლო საქართველოში - 402 $; ჯამური (საზღვარგარეთიდან ქვეყანაში და ქვეყნიდან საზღვარგარეთ) პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციები ერთ სულზე ამავე წელს აშშ-ში იყო 1 769 $, ხოლო საქართველოში - 29 $. ამ მაჩვენებლებით, თითქოს გამომდინარეობს, რომ აშშ-ს ეკონომიკა გაცილებით უფრო ინტეგრირებულია მსოფლიო ეკონომიკაში, ვიდრე საქართველოსი. მაგრამ, როგორც ქვემოთ ვიხილავთ ეს ასე სრულიადაც არ არის.

ამ თემას კვლავ დავუბრუნდებით, როდესაც ცალკეულ ქვეყანას განვიხილავთ, როგორც ეკონომიკური გლობალიზაციის სუბიექტსა თუ ობიექტს.

მსოფლიო ბანკი, ცალკეული ქვეყნის გლობალურ ეკონომიკაში ინტეგრაციის დონის შესაფასებლად სწორედ ზემოთ დასახელებულ მეორე მიდგომას იყენებს. მაგალითად, ამ მიზნით გამოიყენება ისეთი პარამეტრები, როგორიცაა: საქონლით სავაჭრო ბრუნვის ოდენობა (საგადასახდელო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშთა ბალანსის მიხედვით) შეფარდებული მშპ-სთან; საქონლით სავაჭრო ბრუნვის ოდენობა (საგადასახდელო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშთა ბალანსის მიხედვით) შეფარდებული მშპ-ში საქონლის ოდენობასთან; ჯამური კერძო კაპიტალის ნაკადების ოდენობა (საგადასახდელო ბალანსის ფინანსური ანგარიშის მიხედვით) მშპ-სთან; ჯამური პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების ოდენობა (საგადასახდელო ბალანსის ფინანსური ანგარიშის მიხედვით) შეფარდებული მშპ-სთან.⁹

გაეროს ექსპერტები იყენებენ მიმღები ქვეყნის ტრანსნაციონალურობის ინდექსს. მისი შემუშავებისას 4 ფარდობითი სიდიდე გამოიყენება. ესენია:

1 პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების შემავალი ნაკადები შეფარდებული ძირითადი საშუალებების მთლიან ფორმირებასთან;

2. შემოსული პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების დაგროვილი მარაგის შეფარდება მშპ-სთან;

3. საზღვარგარეთული ფილიალების მიერ შექმნილი დამატებული ღირებულება შეფარდებული მშპ-სთან;

4. საზღვარგარეთულ ფილიალებში დასაქმებულთა რიცხოვნება შეფარდებული დასაქმებულთა საერთო რიცხოვნებასთან.¹⁰

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსისათვის გამოვიყენებთ მიდგომას, რომელიც გულისხმობს ცალკეული ქვეყნის საგარეო ეკონომიკური პარამეტრების იმავე ქვეყნის მთავარ მაკროეკონომიკურ სიდიდესთან შეფარდებას. ასეთი კი ორი იქნება:

1. სავაჭრო ბრუნვის (საქონლისა და მომსახურების; საგადასახდელო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშთა ბალანსის მიხედვით) ოდენობის შეფარდება მშპ-ს ოდენობასთან;

2. ჯამური პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების (საგადასახდელო ბალანსის ფინანსური ანგარიშის მიხედვით) ოდენობის შეფარდება მშპ-ს ოდენობასთან.

იმისათვის, რათა ეკონომიკური გლობალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის მინიმალური და მაქსიმალური მნიშვნელობა ,,მოვაქციოთ” 0-დან 1-მდე, ჩვენ შევარჩევთ ზემოაღნიშნული ორი ფარდობითი სიდიდის მიხედვით მსოფლიოს ათ-ათ უმსხვილეს ქვეყანას საბაზისო წელს და ამ მაჩვენებლების საშუალო არითმეტიკულებით გამოითვლება კოეფიციენტები (ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის ქვეინდექსებისათვის). კერძოდ, - KT - ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის ვაჭრობის ქვეინდექსის კოეფიციენტი, ხოლო KI - ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის საინვესტიციო ქვეინდექსის კოეფიციენტი.

სწორედ ამ კოეფიციენტებზე გაიყოფა საბაზისო წელს განსახილველი ქვეყნის შესაბამისი ფარდობითი სიდიდეები და შედეგად მიიღება ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის ორი ხსენებული ქვეინდექსი, რომელთა საშუალო არითმეტიკული იქნება ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი.

ზემოაღნიშნული ფორმულის სახით რომ ჩავწეროთ, იგი შეგდეგ სახეს მიიღებს:

MIEI = (TSMIEI + ISMIEI)/2, სადაც - MIEI არის ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი, ხოლო TSMIEI და ISMIEI ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექის ვაჭრობისა და ინვესტიციების ქვეინდექსები.

TSMIEI = GT/GDP/KT, სადაც - GT/GDP არის განსახილველი ქვეყნის სავაჭრო ბრუნვის შეფარდება მშპ-სთან, ხოლო Kt - განსახილველ წელს GT/GDP-ს მიხედვით ათი უმსხვილესი ქვეყნის ამ მაჩვენებელთა საშუალო არითმეტიკული.

ანალოგიურად, ISMIEI=GFDI/GDP/KI, სადაც GFDI/GDP არის ჯამური პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების შეფარდება მშპ-სთან, ხოლო KI - განსახილველ წელს GFDI/GDP-ს მიხედვით ათი უმსხვილესი ქვეყნის ამ მაჩვენებელთა საშუალო არითმეტიკული.

აღსანიშნავია, რომ ამ მეთოდოლოგიას გააჩნია ერთი აშკარა ნაკლოვანება. კერძოდ, ხსენებული ათ-ათი ქვეყნიდან სულ მცირე თითო-თითო მაინც გადააჭარბებს შესაბამისი ქვეინდექსის მაქსიმალურ მნიშვნელობას. ამგვარი შემთხვევები შეგვიძლია გამონაკლისად მივიჩნიოთ. ამგვარ ,,მსხვერპლზე” წასვლა საჭიროდ მივიჩნიეთ, რადგანაც, როგორც ქვემოთ დავრწმუნდებით, ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესების ინტენსიფიკაცია იწვევს ეკონომიკური ინტეგრაციის დონის სრულიად წარმოუდგენელ მასშტაბებით გაღრმავებას და ამა თუ იმ პარამეტრის მიხედვით ცალკეული ქვეყნის მსოფლიო მეურნეობაში ინტეგრაციის დონის შეფასება, მხოლოდ სხვა ქვეყნების ანალოგიური მაჩვენებლების ანალიზით არის შესაძლებელი. შესაძლებელი იყო, ამ მხრივ კოეფიციენტისათვის ერთი, მაქსიმალური ფარდობითი სიდიდის მქონე ქვეყნის შესაბამისი მაჩვენებლის გამოყენება, თუმცა, ჩვენი აზრით, ქვეყანათა სიმრავლე უფრო ობიექტურ სურათს მოგვცემს.

მეორე მიზეზით, ამგვარი მიდგომა საჭიროა, როგორც ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის ვაჭრობის ქვეინდექსისა და ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის ინვესტიციების ქვეინდექსის ასევე, თავად ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის რაოდენობრივი მნიშვნელობის ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის რაოდენობრივ მნიშვნელობასთან თანაბარფასოვნებისათვის.

ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი საქართველოსათვის 2000 წელს. 2000 წელს სავაჭრო ბრუნვის მშპ-სთან შეფარდების მიხედვით ათ უმსხვილეს ქვეყანას და მათ შესაბამის პარამეტრებს ასახავს ცხრილი 1.

ცხრილი 1

2000 წელს ჯამური ექსპორტ-იმპორტის¹¹ (საქონლისა და მომსახურების) მთლიან შიდა პროდუქტთან შეფარდების მიხედვით მსოფლიოს 10 უმსხვილესი ქვეყანა (მიმდინარე ფასები; ვალუტების ნომინალური გაცვლითი კურსები; მლნ აშშ დოლარები; პროცენტები).¹²

 სქემა 2

1997-2002 წლებში საქართველოს თ/GDP; GFDI/GDP (პროცენტები).

როგორც ცხრილი 1-დან ჩანს, 2000 წელს KT უდრიდა 186%25 (1,86), ხოლო სქემა 2-დან ჩანს, რომ საქართველოს GT/GDP - 63%25 (0,63). შესაბამისად, 2000 წელს საქართველოს TSMIEI = 0,63/1,86 = 0,34.

ამავე წელს ჯამური პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების მშპ-სთან შეფარდების მიხედვით 10 უმსხვილეს ქვეყანასა და მათ შესაბამის პარამეტრებს ასახავს ცხრილი 2.

ცხრილი 2

2000 წელს ჯამური პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების მთლიან შიდა პროდუქტთან შეფარდების მიხედვით მსოფლიოს 10 უმსხვილესი ქვეყანა (მიმდინარე ფასები; ვალუტების ნომინალური გაცვლითი კურსები; მლნ აშშ დოლარები; პროცენტები).

როგორც ცხრილი 2-დან ჩანს, 2000 წელს KI უდრიდა 35%25 (0,35), ხოლო სქემა 2-დან ჩანს, რომ საქართველოს GFDI/GDP - 4,3%25 (0,043). შესაბამისად, 2000 წელს საქართველოს ISMIEI = 0,043/0,35 = 0,12.

ამავე წლისათვის საქართველოს MIEI = (0,34+0,12)/2 = 0,23.

ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის შესაძლო გაფართოვება. აღსანიშნავია, რომ აღნიშნული ინდექსს შეიძლება ჰქონდეს ორ კომპონენტზე მეტი. მაგალითად, ქვეინდექსებისათვის შეიძლება გამოვიყენოთ ისეთი მაჩვენებლები, როგორებიცაა - ჯამური შემოსავალი (საგადასახდელო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშთა ბალანსის მიხედვით) მშპ-სთან; ჯამური მიმდინარე ტრანსფერტები (საგადასახდელო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშთა ბალანსის მიხედვით) მშპ-სთან; ასევე, ცალკე, შემოსავალი ინვესტიციებიდან (საგადასახდელო ბალანსის მიმდინარე ანგარიშთა ბალანსის მიხედვით) მშპ-სთან.

ამასთან, საყურადღებოა, ცალკეულ ქვეყანაში არგარიშწორებისა და დაზოგვისათვის გამოყენებადი უცხოური ვალუტის სიჭარბის ამსახველი ფარდობითი მაჩვენებლები. მაგალითად, აღსანიშნავია დოლარიზაციის პრობლემა, რომელიც არა მხოლოდ საქართველოს, არამედ მსოფლიოს მრავალი ქვეყნისათვის არის დამახასიათებელი. ამ მხრივ, კლასიკურ მაგალითად სამხრეთ ამერიკის რეგიონი მიიჩნევა.¹⁵

ჩვენი აზრით, სავსებით შესაძლებელია დოლარიზაციის აგრეგირებული კოეფიციენტი გამოყენებულ იქნას ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის ერთ-ერთი ქვეინდექსის შემუშავებისათვის. ისევე, როგორც სხვა ფარდობითი სიდიდეები, რომელთა მეთოდოლოგია ზემოთ არის მოცემული.

ამასთან, აღსანიშნავია, რომ ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის გამოყენება შესაძლებელია როგორც გლობალურ-რეგიონულ,¹⁶ ასევე, შიდარეგიონულ კონტექსტშიც.¹⁷

საქართველოს ეკონომიკური გლობალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი 2000 წლისათვის.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, ეკონომიკური გლობალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი (MIEG) უნდა გამოვითვალოთ ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსისა (MIEI) და ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის (MIEL) საშუალო არითმეტიკულით. ანუ, - MIEG = (MIEL + MIEI)/2

2000 წელს საქართველოს MIEG = (0,27 + 0,23)/2 = 0,25.

საერთაშორისო შედარებები. ცხრილში 3 მოცემულია 2000 წლისათვის მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნის ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის ვაჭრობის ქვეინდექსი (TSMIEI ); ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის ინვესტიციების ქვეინდექსი (ISMIEI); ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი (MIEI); ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი (MIEL) და ეკონომიკური გლობალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსი (MIEG).

ცხრილი 3.

2000 წელს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნის TSMIEI ; ISMIEI; MIEI; MIEL; MIEG

როგორც ცხრილიდან ჩანს, 2000 წლისათვის საქართველოს ეკონომიკა საერთაშორისო ვაჭრობის მხრივ უფრო მეტად ინტეგრირებული იყო მსოფლიო მეურნეობაში (0,33) ვიდრე აშშ-ს (0,14). რასაც, ვერ ვიტყვით პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების მხრივ (0,12 და 0,13 შესაბამისად). როგორც ასახავს ეს მონაცემები მსოფლიო ეკონომიკის შესაბამის საერთო ტენდენციებს?

საყურადღებოა, რომ 2000 წელს სავაჭრო ბრუნვის მშპ-სთან შეფარდების მხრივ 10 უმსხვილეს ქვეყანას შორის (ცხრილი 1) არც ერთი არ არის მოსახლეობით დიდი სახელმწიფო. ხოლო, ჯამური პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების მშპ-სთან შეფარდების ამსახველი პარამეტრის მიხედვით მსოფლიო უმსხვილესი ქვეყნების ათეულში 2000 წლისათვის (ცხრილი 2) მოხვდნენ მოსახლეობით ისეთი შედარებით დიდი ქვეყნები, როგორებიცაა საფრანგეთი და ესპანეთი.

ეს ემპირიული ანალიზი სავსებით შეესაბამება გლობალური ეკონომიკის XX საუკუნის მიწურულს არსებულ საერთო ტენდენციებს. კერძოდ, ამ პეიოდში მსოფლიოში პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების შემავალი ნაკადების საშუალოწლიური ზრდის ტემპი 1986-1990 წლებში 1,5-ჯერ აღემატებოდა ამავე წლებში მსოფლიო ექსპორტის საშუალოწლიურ ზრდის ტემპს, 1991-1995 წლებში - 2,3-ჯერ, ხოლო 1996-2000 წლებში - 9,5-ჯერ შესაბამისად.

ამასთან, გასათვალისწინებელია, რომ საფრანგეთი და ესპანეთი ცხრილ 2-ში ბოლო ადგილებზე იმყოფებიან. ცხრლი 3-დან ჩანს, რომ მასში მოცემული ქვეყნების ISMIEI და განსაკუთრებით TSMIEI და შესამაბისად, MIEI ამსახველი სიდიდეები უკუპროპორციულია ქვეყნების მოსახლეობის ოდენობისა. ანუ, როგორც წესი, რაც მცირეა ცალკეული ქვეყნის მოსახლეობა, მით უფრო მეტი უნდა იყოს მსოფლიო ეკონომიკაში მისი ინტეგრაციის დონე. ცხრილებიდან (1,2,3) ასევე გამომდინარეობს, რომ მოსახლეობის ოდენობასთან დაკავშირებული ტენდენციის გათვალისწინებით, რაც მეტია ცალკეული ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების დონე, მით უფრო ერთვება მისი ეკონომიკა მსოფლიო ეკონომიკაში. ცხრილებიდან ჩანს, რომ ეს პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების მაგალითზე განსაკუთრებით საერთაშორისო საინვესტიციო თანამშრომლობას ეხება.

ცხრლილი 3-დან ასევე თვალნათელია, რომ ზემოაღნიშნული ტენდენციები ყველა შემთხვევაში არ არის ერთნაირი. ამის ნათელი მაგალითია ის, რომ 2000 წლისათვის TSMIEI მხრივ ჩინეთი უფრო ინტეგრირებული იყო გლობალურ ეკონომიკაში ვიდრე აშშ, იაპონია და ბრაზილია. აქედან შეიძლება გავაკეთოთ განზოგადოებული დასკვნა იმის შესახებ რომ, როგროც ზემოთ აღინიშნა, მოსახლეობით მცირე და ეკონომიკურად მეტად განვითარებული ქვეყანა, საერთაშორისო ვაჭრობის მხრივ, როგორც წესი, უფრო მეტად ერთვება მსოფლიო ინტეგრაციულ პროცესებში, ვიდრე ასევე მცირე და ნაკლებად განვითარებული და ამასთან, მოსახლეობით დიდი ქვეყნებისათვის, როგორც წესი ეს პრინციპი პირიქით მოქმედებს.

ასევე, საყურადღებოა, რომ ISMIEI მხრივ, ჩინეთის ეკონომიკა 2000 წლის მონაცემებით უფრო მეტად ინტეგრირებულია მსოფლიო ეკონომიკაში ვიდრე ტაილანდის, სლოვენიის, ლიტვის, საუდის არაბეთის, ბელორუსეთის, რუსეთის, აზერბაიჯანის, ირანის და სხვა. ამ შემთხვევაში, ზემოაღნიშნულის გარდა, პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების მხრივ, საერთაშორისო საინვესტიციო თანმშრომლობაზე მეტნაკლებად ღირებული განზოგადოებული დასკვნის გაკეთება რთულია, რადგანაც სახვადასხვა ქვეყნის ჯამური პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების მშპ-სთან შეფარდების ამსახველ სიდიდეებს ხშირ შემთხვევაში ახასიათებთ წლიდან წლამდე ძალზედ მკვეთრი ცვალებადობა (საერთაშორისო ვაჭრობის ამსახველ შესაბამისი ფარდობითი სიდიდეებისაგან განსხვავებით) და შესაბამისად, ანალიზისათვის მხოლოდ ერთი წლის მონაცემები არ კმარა. მაგალითად, თუ 2000 წელს დანიის ჯამური პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციები მშპ-სთან იყო 39%25, 2001 წლისათვის ეს მაჩვენებელი 10,4%25-ს შეადგენდა. აზერბაიჯანში 2,8 და 25%25 შესაბამისად. ეს საკითხი, ასევე აქტუალურია საქართველოსათვის, სადაც ერთმა, მასშტაბურმა საინვესტიციო პროექტმა შესაძლოა კონკრეტულ წელს აღნიშნული ფარდობითი სიდიდე მკვეთრად შეცვალოს.

ცხადია, რომ ეს მსჯელობა არ ეხება MIEL-ს, რადგანაც ქვეყნის ეკონომიკური სისტემა შეიძლება იყოს გახსნილი ან ჩაკეტილი მისი მასშტაბის (როგორც მოსახლეობის ასევე, მშპ-ს აბსოლუტური ოდენობის მიხედვით) მიუხედავად.

ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესებში საქართველოს მონაწილეობის შეფასებისათვის ცხადია, რომ აშშ-ს შესაბამისი პარამეტრების ანალიზი ნაკლებად გამოდგება. ეს მხოლოდ მსოფლიო ეკონომიკის საერთო ტენდენციების კონტექსტში შეიძლება იქნას განხილული. რაც შეეხება საქართველოს, გაცილებით საინტერესოა ანალიზი ჩვენი ქვეყნის მსგავსი სახელმწიფოების მიხედვით. როგორც ვიხილეთ, მსგავსება პირველ რიგში მოსახლეობის ოდენობისა და ეკონომიკური განვითარების დონის მხრივაა საყურადღებო. ამასთან, საკამათო არ უნდა იყოს, რომ მსგავსების მხრივ ანგარიშგასაწევია ქვეყანათა უახლესი, მათ შორის ეკონომიკური ისტორიაც.

შესაბამისად, საქართველოს ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესებში მონაწილეობის დონე პირველ რიგში უნდა შევუდაროთ ისეთი ქვეყნების შესაბამის მაჩვენებლებს, როგორებიცაა: ესტონეთი, ჩეხეთი, უნგრეთი, მოლდოვა, ლატვია, სლოვენია, ლიტვა, სომხეთი, ბელორუსეთი, აზერბაიჯანი და სხვა.

როგორც მე-3 ცხრილიდან ჩანს, 2000 წლისათვის საქართველოს ეკონომიკა TSMIEI მხრივ, ცხრილში მოცემული ქვეყნებიდან უფრო ინტეგრირებული იყო მსოფლიო ეკონომიკაში ვიდრე მხოლოდ ჩილე, საფრანგეთი, ავსტრალიის, აშშ-ს, იტალიის, იაპონიისა და ირანის. ეს კი ნიშნავს, რომ ჩვენი ქვეყანა ამ მაჩვენებლით ჩვენი ინტერესის სფეროში შემავალ ზემოთჩამოთვლილ სახელმწიფოებს ჩამორჩება.

სურათი განსხვავებულია ISMIEI მხრივ. როგორც ვხედავთ, 2000 წლისათვის ამ მაჩვენებლით საქართველოს ეკონომიკა უფრო ინტეგრირებული იყო მსოფლიო მეურნეობაში ვიდრე სლოვენიის, ლიტვის, ბელორუსეთის, აზერბაიჯანისა და სხვა.

MIEI მხრივ კი, უფრო მეტად ვიდრე აზერბაიჯანისა და სხვა.

MIEL მხრივ, 2000 წლისათვის საქართველოს ეკონომიკა ცხრილში მოცემულ სახელმწიფოთა შორის იყო უფრო მეტად ლიბერალური, ვიდრე ბელორუსეთის, რუსეთის, აზერბაიჯანისა და ირანის.

MIEG-ს მხრივ კი, საქართველო, ცხრლილ 3-ში მოცემული ქვეყნებიდან უფრო მეტად მონაწილოებს მსოფლიო ეკონომიკის გლობალიზაციის პროცესში, ვიდრე რუსეთი, ბრაზილია, აზერბაიჯანი და ირანი.

ეკონომიკური გლობალიზაციის სუბიექტი თუ ობიექტი? ცხადია, რომ მსოფლიოს ყველა ქვეყანა ეკონომიკური გლობალიზაციის სუბიექტიცაა და ობიექტიც. ანუ, მისი ეკონომიკაც ახდენს ზეგავლენას მსოფლიო ეკონომიკაზე და მსოფლიო ეკონომიკაც ზემოქმედებს მის ეკონომიკაზე. მიუხედავად ამისა, ეს ფარდობითი სიდიდეები, ცალკეული ქვეყნისათვის ძალზედ განსხვავებულია.

ზემოთგანხილული ინდექსური მაჩვენებლები, ქვეყანაზე, მის ეკონომიკაზე მიუთითებენ, როგორც ობიექტზე. რაც, შეეხება გლობალიზაციის სუბიექტს, აქ საპირისპირო მიდგომა უნდა გამოვიყენოთ. ანუ, ქვეყნის ეკონომიკის როლი მსოფლიო ეკონომიკაში. ამისათვის, ეკონომიკური გლობალიზაციის კონტექსტში, ფარდობით სიდიდეებად შეგვიძლია მივიჩნიოთ ქვეყნის ექსპორტის ოდენობის შეფარდება მსოფლიო ექსპორტის ოდენობასთან და ქვეყნის ჯამური პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების ოდენობის შეფარდება მსოფლიოში პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების შემავალ ნაკადთან.

მაგალითად, 2000 წლისათვის აშშ-ს წილი მსოფლიო ექსპორტში იყო 15%25, ხოლო საქართველოს - 0,01%25. ამავე, წელს აშშ-ს ჯამური პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების შეფარდება მსოფლიო პირდაპირი საზღვარგარეთული ინვესტიციების შემავალი ნაკადის ოდენობასთან იყო 12%25, ხოლო საქართველოს - 0,004%25 შესაბამისად.

ქვეყნის ეკონომიკის დერეგულაციის მხრივ კი, მისი, როგორც სუბიექტის განხილვა შეგვიძლია საერთაშორისო სავალუტო ფონდსა და მსოფლიო ბანკში ამ ქვეყნის ხმების ფარდობითი ოდენობის მიხედვით, რადგანაც ცნობილია, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაცია არის ეკონომიკური გლობალიზაციის სამართლებრივი ბაზა (სადაც, გადაწყვეტილებათა მიღებისას მოქმედებს პრინციპი - ერთი ქვეყანა - ერთი ხმა), გაეროს ექსპერტები განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ საერთაშორისო სავალუტო ფონდისა და მსოფლიო ბანკის კრედიტებს თანდართულ პირობებს, როგორც ლიბერალიზაციის მნიშვნელოვან ბერკეტებს. არადა, ცნობილია, რომ ამ ორგანიზაციებში გადაწყვეტილებათა მიღებისას მოქმედებს განსხვავებული პრინციპი.¹⁸

ცალკეული ქვეყნის, როგორც ეკონომიკური გლობალიზაციის სუბიექტისა თუ ობიექტის განხილვისას მნიშვნელოვან ფუნქციას იძენს ეკონომიკური რეგიონალიზაცია. მაგალითად, აშკარაა, რომ ჰოლანდია ეკონომიკური გლობალიზაციის უფრო ობიექტია, ვიდრე სუბიექტი მაგრამ, ჰოლანდია, როგორც ევროკავშირის წევრი ქვეყანა აშკარად გლობალიზაციის სუბიექტის ფუნქციებს იძენს.

დასკვნა

მსოფლიო ეკონომიკის თანამედროვე ტენდენციები ქვეყანათა შორის ეკონომიკური კავშირების გაღრმავების უპრეცედენტო ინტენსიფიკაციაზე მიუთითებს. ასეთ პირობებში პრობლემურია ცალკეული ქვეყნის, ეკონომიკის გლობალიზაციის პროცესებში მონაწილეობის დონე, მისი შეფასების კრიტერიუმები.

სამეცნიერო ლიტერატურის ანალიზით გამოვლინდა ეკონომიკური გლობალიზაციის ძირითადი მიმართულებები, ქვეყნის ეკონომიკური ინტეგრაციისა და ლიბერალიზაციის დონის შეფასების სხვადასხვა მეთოდოლოგია, რომელთაგან შერჩეულ იქნა კრიტერიუმები შესაბამისი ინდექსების შესამუშავებლად.

ანალიზმა აჩვენა, რომ 2000 წლისათვის საქართველოს ეკონომიკა ჩართულია ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესებში, მაგრამ მისი მონაწილეობის დონე არ არის მაღალი. ის არ შეესაბამება ამ მხრივ არა თუ „ლიდერთა” ჯგუფის შესაბამის დონეს, არამედ ამ მაჩვენებლებით გლობალიზაციის პროცესებში საკმაოდ საშუალოდ ჩართული ქვეყნების დონესაც.

ემპირიულმა ფაქტებმა აჩვენა, რომ 1997-2002 წლებში საქართველოს ეკონომიკის ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესებში ჩართვის ამსახველი ფარდობითი სიდიდეების ცვლილების ტენდენციები არაერთგვაროვნებით გამოირჩეოდა. საერთაშორისო საინვესტიციო აქტივობის ამსახველი ფარდობითი სიდიდის (სქემა 2) შემცირების ფონზე, სტაბილურად იზრდებოდა საგარეო ვაჭრობის ამსახველი ფარდობითი მაჩვენებელი (სქემა 2) და მცირდებოდა ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი (სქემა 1).

მიუხედავად ამისა, საქართველოს ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესებში მონაწილეობის დონის ზრდის ან შემცირების მტკიცება, მხოლოდ შესაბამის პერიოდში სხვა ქვეყნების მიხედვით ჩატარებული ანალოგიური ანალიზით არის შესაძლებელი.

დასასრულს უნდა აღინიშნოს, რომ წინამდებარე ნაშრომის მიზანი იყო არა საქართველოს ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესებში მონაწილეობის ხარისხის, არამედ დონის შეფასების მცდელობა. ამის დამატებით ხაზგასმა მნიშვნელოვანია, რადგანაც საკამათო არ უნდა იყოს, რომ ქვეყნის ეკონომიკის არც ლიბერალიზაცია და არც მსოფლიო მეურნეობაში ინტეგრაცია არ არის თვითმიზანი. ეს მხოლოდ, სხვათა შორის, მთავარი ეკონომიკური პრობლემის - ეკონომიკური ზრდის ხელშემწყობი ფაქტორი უნდა იყოს.

_____________________

1. UNKTAD, World Investment Report 2001 (www.unctad.org);

2. Анатолий Уткин, Глобализация: процесс и осмысления, Москва, 2001. Ст. 14-16; IIE 1. P. 7

3. Анатолий Уткин, Глобализация: процесс и осмысления, Москва, 2001. Ст. 21

4. The Wall Street Journal, Index of Economic Freedom (http://www.heritage.org/research/features/index/); თემურ ბასილია, ავთანდილ სილაგაძე, თამაზ ჩიკვაიძე, „პოსტსოციალისტური ტრანსფორმაცია: საქართველოს ეკონომიკა XXI საუკუნის მიჯნაზე“, თბილისი 2001. გვ. 470-471

5. The Wall Street Journal, Index of Economic Freedom (http://www.heritage.org/research/features/index/);

6. ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური გლობალურრეგიონული ინდექსი. აღსანიშნავია, რომ თანამედროვე მსოფლიოში ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესის პარალელურად და იმავდროულად მის საპირისპიროდ ასევე ინტენსიურად მიმდინარეობს ეკონომიკური რეგიონალიზაციის (რეგიონული ეკონომიკური ინტეგრაციის) პროცესები.

მსოფლიოში ფართოდ გავრცელებულია რეგიონული ეკონომიკური ინტეგრაციის ოთხი ძირითადი ფორმა [გურამ ჯოლია, ,,საგარეო ეკონომიკური ურთიერთობები”, ,,მეცნიერება”, თბილისი, 1998; . გვ. 148]. ესენია:

● თავისუფალი სავაჭრო ზონა;

● საბაჟო კავშირი;

● საერთო ბაზარი;

● სრული ეკონომიკური ინტეგრაცია.

აქედან, ცხადია, რომ ცალკეულ რეგიონულ ეკონომიკურ ალიანსში შემავალი ქვეყნის ეკონომიკური გახსნილობის დონე უფრო მაღალი უნდა იყოს ამ ალიანსის ქვეყნების მიმართ, ვიდრე სხვა სახელმწიფოთა მიმართ.

აქედან გამომდინარე, რეგიონულ ეკონომიკურ ალიანსებში შემავალი ქვეყნების ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი (IEF) ერთმანეთის მიმართ იქნება უფრო ნაკლები ვიდრე სხვა ქვეყნებთან მიმართებაში, რაც შესაბამისად, ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის (MIEL) უფრო მეტ სიდიდეში გამოიხატება.

7. ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მაკროეკონომიკური შიდარეგიონული ინდექსი. აღსანიშნავია, რომ ეკონომიკური ლიბერალიზაციის დონით განსხვავდებიან არა მხოლოდ ქვეყნები, არამედ თავად ამ ქვეყანათა რეგიონები. მაგალითად, ჩინეთში საბაჟო ტარიფები რეგიონულ ჭრილში ზოგ შემთხვევაში განსხვავდება ერთმანეთისაგან [Потапов М., Салидский А., Опыт стран - членов ВТО по защите национальных интересов на внутреннем и внешнем рынках, КНР, Мировая Экономика и Международные Отношения, 2002, 8; Ст. 66]. ცნობილია, რომ ეკონომიკის სახელმწიფოებრივი რეგულირების ელემენტები ქვეყნის შიდარეგიონულ ჭრილში განსხვავებულ მასშტაბებს იძენს, რაც შეიძლება იყოს გამოწვეული, როგორც ამა თუ იმ რეგიონის, ასევე, დარგის მხარდაჭერით, რომელიც რეგიონების მიხედვით არათანაბრად არის განლაგებული.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სავსებით შესაძლებელია აღნიშნული ინდექსის შემუშავება, რომელმაც ხშირ შემთხვევაში უნდა მიიღოს განსხვავებული მნიშვნელობა ცალკეული ქვეყნის შიდარეგიონულ ჭრილში.

8. Jorn Kleinert, The Role of Multinational Enterprises in Globalization: An Empirical Overview, Kiel Institute for World Economics, August 2001; p.8

9. World Development Indicators 2003, World Bank (www.worldbank.org); p.310

10. UNCTAD, World Investment Report 2002 (www.globalpolicy.org); p.20

11. საგადასახდელო ბალანსის მიხედვით, FOB ფასებში.

12. აღსანიშნავია, რომ სავაჭრო ბრუნვის ოდენობის 2-ჯერ და მეტჯერ გადამეტება მშპ-ს ოდენობაზე, მხოლოდ რეექსპორტისა და რეიმპორტის ხარჯზე არის შესაძლებელი. შესაბამისად, ქვეყნის ექსპორტისა და იმპორტის ოდენობათა სხვაობის მოდული, არ შეიძლება იყოს მშპ-ს ოდენობაზე მეტი ან ტოლი.

13. ბელგია-ლუქსემბურგი განიხილება ერთად.

14. ბელგია-ლუქსემბურგი განიხილება ერთად.

15. იხ: Merab Kakulia, Concept and Indicators of Dollarization (www.nbg.gov.ge); p. 2

16. ეკონომიკური ინტეგრაციის გლობალურრეგიონული მაკროეკონომიკური ინდექსი. აღსანიშნავია, რომ ინტერესს იწვევს ცალკეული ქვეყნის გლობალურ ეკონომიკაში არა მხოლოდ მთლიანობაში მონაწილეობის დონე, არამედ ეს მაჩვენებლები ქვეყანათა თუ ქვეყანათა ჯგუფების მიხედვით. ამ მხრივ, სავსებით შესაძლებელია ეკონომიკური ინტეგრაციის მაკროეკონომიკური ინდექსის გამოყენება მისი ,,დაშლის” გზით, ცალკეული ქვეყნისა თუ ქვეყანათა ჯგუფების მიხედვით. ეს მიდგომა განსაკუთრებით საინტერესოა საინვესტიციო და სავაჭრო აქტივობის ამსახველი ფარდობითი სიდიდეების თანაბარფასოვნების მხრივ, რის საშუალებასაც სწორედ აღნიშნული ინდექსური მიდგომა იძლევა. კერძოდ, შესაძლებელია ცალკეული ქვეყანა საერთაშორისო ვაჭრობის მხრივ ქვეყანათა ერთ ჯგუფთან იყოს უფრო მეტად ინტეგრირებული, ხოლო საერთაშორისო საინვესტიციო თანამშრომლობის მხრივ მეორესთან. ცხადია, პრობლემურია ამ სიდიდეთა ურთიერთშედარება, რადგანაც სავალუტო ერთეულში გამოსახვით, ექსპორტ-იმპორტის სიდიდე ყოველთვის გაცილებით მეტი იქნება საერთაშორისო საინვესტიციო აქტივობის ამსახველ შესაბამის პარამეტრზე.

17. ეკონომიკური ინტეგრაციის შიდარეგიონული მაკროეკონომიკური ინდექსი. აღსანიშნავია, რომ მკვლევართა ინტერესს იწვევს ცალკეული ქვეყნის ეკონომიკურ გლობალიზაციის პროცესებში მონაწილეობის განხილვა სახელმწიფოს შიდარეგიონულ ჭრილშიც. მაგალითად, აღიარებულია, რომ ევროკავშირში ინტეგრაცია (მათ შორის თავად EU-15-ს შორის) მოითხოვს საკომპენსაციო რეგიონულ პოლიტიკას. ჩინეთში, 2002 წლისათვის საზღვარგარეთული ინვესტიციებისა და საგარეო ვაჭრობის მესამედამდე ერთ პროვინციაზე - გუანდუნზე მოდიოდა ტაილანდში ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესებით ძირითადად მოგებულნი ამ ქვეყნის ეკონომიკურად უფრო განვითარებული რეგიონები არიან.

18. მაგალითად, 2002 წლისათვის ფონდში აშშ-ს ჰქონდა (ყველაზე დიდი კვოტისა და შესაბამისად ხმების ოდენობის ყველაზე მსხვილი მფლობელი) 371 743 ხმა (მთლიანი ხმების 17.11%25); იაპონიას - ხმების 6.14%25; გერმანიას - 6%25; საფრანგეთს - 4.95%25; გაერთიანებულ სამეფოს - 4.95%25; იტალიას -3.26%25; საუდის არაბეთს - 3.23%25; კანადას - 2.94%25; ჩინეთს - 2.94%25; რუსეთს - 2.75%25; ჰოლანდიას - 2.39%25; ბელგიას - 2.13%25; შვეიცარიას - 1.6%25; ავსტრალიას - 1.5%25; ბრაზილიას - 1.41%25; ესპანეთს - 1.41%25; შვედეთს - 1.11%25; ავსტრიას - 0.87%25; უკრაინას - 0.64%25; აზერბაიჯანს - 0.09%25; საქართველოს - 0.08; სომხეთს - 0.05%25; პლუს (ყველაზე მცირე კვოტისა და შესაბამისად ხმების ყველზე მცირე ოდენობის მფლობელი) 281 ხმა (0.013%25) და სხვა.

ეკონომიკა

თენგიზ გევლესიანი
საქართველოს ეკონომიკის სამინისტროს დონორ ქვეყნებთან ურთიერთობების სამმართველოს უფროსის მოადგილე

შესავალი

კორუფცია საქართველოში ერთ-ერთ ყველაზე აქტუალურ თემად გადაიქცა. ამ პრობლემაზე ფიქრობენ არა მხოლოდ სპეციალისტები, არამედ ფართო საზოგადოებაც და შესაბამისად მისი გადაჭრის სურვილი ძალიან დიდია, მაგრამ არსებული მდგომრეობის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ პრობლემის მოგვარების პროცესში ხელშესახები ძვრები არ შეინიშნება. ბუნებრივია, რომ ამ მოვლენას გააჩნია თავისი მიზეზები და ამ მოკლე მიმოხილვაში იქნება მცდელობა მათზე ყურადღების გამახვილებისა.

კორუფციის ტიპოლოგიის შესახებ

მსოფლიო ბანკის მიერ შემუშავებული პრინციპების მიხედვით გარდამავალი ქვეყნებისათვის შემუშავებულია კორუფციის ორი ძირითადი ტიპი: სახელმწიფოზე ზემოქმედება და ადმინისტრაციული კორუფცია. პირველი ნიშნავს ინდივიდების, ჯგუფების, საწარმოების და ფირმების მიერ სახელმწიფოზე არაკანონიერი ზემოქმედების გზით სხვადასხვა ნორმატიული აქტების და სახელმწიფო პოლიტიკის საკუთარ ინტერესებზე მორგებას, რომელიც ლახავს სხვა პირების და მთლიანობაში საზოგადობის ინტერესებს. მეორე ფორმა უკავშირდება სახელმწიფო მოხელეების მიერ არაკანონიერი შემოსავლების მიღებას, რომელიც მიიღწევა სხვადასხვა კანონების ან უბრალოდ თანამდებობების ბოროტად გამოყენების გზით. იმავე ბანკის მონაცემების საფუძველზე საქართველო მიკუთვნებულია კორუფციის ყველაზე მაღალი მაჩვენებლების მქონე ქვეყნების რიცხვს, სადაც სახელმწიფოზე ზემოქმედების დონისა და ადმინისტრაციული კორუფციის მაჩვენებლები ყველაზე მაღალია. აღნიშნული ქვეყნები მიკუთვნებულია ე. წ. მაღალი/მაღალი კორუფციის მქონე ქვეყნებს, რაც ნიშნავს ერთდროულად მაღალი ადმინისტრაციული კორუფციისა და სახელმწიფოზე ზემოქმედების დონის არსებობას. ამის დანახვა შეიძლება პირველ ნახაზზე, რომელიც ასახავს გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში კორუფციის დონის შედარების შესაძლებლობას.

ნახატი 1. კორუფციის ტიპოლოგია

ნახატი 1-ის წყარო: მსოფლიო ბანკი;

ნახატი 2. კორუფციის ინდექსი

ნახატი 2-ის წყარო: The Wall Street Journal

კორუფციის გამომწვევი მიზეზები მაღალი/მაღალი ტიპის მქონე ქვეყნებში

მაღალი/მაღალი კატეგორიის ქვეყნებში კორუფციის მაღალი დონე მრავალი განსხვავებული ფაქტორების არსებობითაა განპირობებული. ასეთი ფაქტორები შეიძლება დაჯგუფდეს განსხვავებული მახასიათებლების მიხედვით, რომლებიც წარმოადგენენ ისტორიული, პოლიტიკური, ეკონომიკური და სხვა ფაქტორების ერთიანობას, რომელთაც ახასიათებთ მყარი და საკმაოდ რთული ურთიერთკავშირების ქონა. ასეთ ქვეყნებში ძალიან სუსტი სახელმწიფო ინსტიტუტები თანაარსებობენ მკვეთრად გამოხატულ კერძო ინტერესებთან ერთად, რაც წარმოშობს ადმინისტრაციული კორუფციისა და სახემლწიფოზე ზემოქმედების განხორციელებისათვის ხელშემწყობ გარემოს. კერძო ინტერესების მქონე პირები თავისუფლად ახერხებენ სახელმწიფო მოხელეების მოსყიდვას მხოლოდ მათთვის ხელსაყრელი ნორმატიული აქტების მიღების გზით. ხშირ შემთხვევაში კერძო ინტერესების მატარებელი პირები თვითონ არიან მაღალ სახელმწიფო თანამდებობაზე და ეწევიან თავიანთი ბიზნესის უკანონო ლობირებას. ეს მოვლენა განსაკუთრებით მწვავდება მარალ/მაღალი კატეგორიის ქვეყნებში. სადაც თავისუფალი საბაზრო კონკურენცია მნიშვნელოვნად შელახულია ამგვარი ქმედებების გამო. თავის მხრივ სახელმწიფოს არ გააჩნია შესაძლებლობა გააკონტროლოს და აამაღლოს სახელმწიფო მოხელეთა პასუხისმგებლობის ხარისხი. ადმინისტრაციული კორუფცია საქართველოში ძირითადად გამოწვეულია არასრულყოფილი კანონმდებლობის და სახელმწიფო მოხელეთა პასუხისმგებლობის დაბალი დონის გამო. არასრულყოფილი კანონმდებლობა წარმოადგენს კარგ საშუალებას სახელმწიფო მოხელეებისათვის მოადხინონ მისი სხვადასხვაგვარი ინტერპრეტაცია და აიძულონ მოქალაქეები პრობლემების თავიდან აცილების მიზნით გადაიხადონ ქრთამი. ამ თვალსაზრისით ყველაზე ხშირად ბოროტად იყენებენ საგადასახადო კანონმდებლობას, რომელიც ასეთი მანიპულაციების საშუალებას იძლევა. ქვემოთ მოცემული გამოსახულება გვიჩვენებს კორუფციის გამომწვევ მიზეზებს და მათ მნიშვნელობას საქართველოში სახელმწიფო მოხელეთა შეფასების საფუძველზე.

ნახატი 3. კორუფციის გამომწვევი მიზეზები სახელმწიფო მოხელეთა აზრით 1 - უმნიშვნელო, 5 - ძალიან მნიშვნელოვანი

ნახატი 3-ის წყარო: მსოფლიო ბანკი

კორუფციის დაძლევის მცდელობები საქართველოში ბოლო წლებში და მათი წარუმატებლობის მიზეზები

საქართველოში პოსტკომუნისტური ტრანსფორმაციის პერიოდში დაწყებულმა რეფორმებმა, რომელიც მოიცავდა ერთდროულად ეროვნული მეურნეობის ყველა დარგის, სახელმწიფო ინსტიტუტების და სრულიად ახალი საკანონმდებლო სისტემის შექმნას, მნიშვნელოვანი ზეგავლენა იქონია კორუფციის ახლანდელი სახით ჩამოყალიბებაზე. ამ პერიოდში დაიწერა ახალი ნორმატიული აქტები, მოხდა სახელმწიფო ქონების ტოტალური პრივატიზაცია, რაც ნიშნავდა კორუფციისათვის აქამდე არნახული წამახალისებელი პირობების შექმნას. განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია საქართველოში მიმდინარე პოლიტიკური პროცესები, რომლებიც კიდევ უფრო აძლიერებდნენ კორუფციას. შეიძლება ითქვას, რომ პოლიტიკურმა არასტაბილურობამ კიდევ უფრო გაამწვავა ის პრობლემები, რომლებიც საბჭოური მემკვიდრეობით ერგო ახალ სახელმწოფოს (კორუფცია სამართალდამცავ ორგანოებში, სახელმწიფო დოტაციების მანკიერი პრაქტიკა და მთლიანობაში სახელმწიფო ბიუროკრატიის კორუფციული ქცევის ტრადიცია). 90-ანი წლების პირველ ნახევარში არსებული მაკროეკონომიკური არასტაბილურობა და დამახინჯებული სახით გატარებული შოკური თერაპია ერთი მხრივ და საზოგადოების მნიშვნელოვან ნაწილში გაძლიერებული ნიჰილიზმი კანონის უზენაესობისა და ზნეობის პრიმატის მიმართ დემოკრატიულ საზოგადოებაში მეორე მხრივ განაპირობებდნენ ახალი კორუფციული მექანიზმების ჩამოყალიბებას და ძველი პრობლემების კიდევ უფრო გამწვავებას. 1994-96 წლებში საქართველოში მიღწეულ იქნა მაკროეკონომიკური სტაბილიზაცია, რომელმაც შესაძლებელი გახადა კორუფციის მასშტაბების შემცირება. უმთავრესი დამსახურება ამ რეფორმებისა იმაში მდგომარეობს, რომ მოხერხდა პოსტკომუნისტური მაკროეკენომიკური არასტაბილურობის აღმოფხვრა, რომელიც წარმოადგენს კორუფციის მასაზრდოებელ წყაროს¹ და მოხდა აქცენტის გადატანა იმ სფეროებზე, რომლებიც მხოლოდ მოკლევადიანი მაკროეკონომიკური მექანიზმებით არ აღმოიფხვრება.

წარმატებული ანტიკორუფციული პროგრამის განხორციელება გარდამავალი ეკონომიკის მქონე სახელმწიფოში, რომელთაც გააჩნიათ მაღალი დონის ადმინისტრაციული კორუფცია და სახელმწიფოზე ზემოქმედება მოითხოვს გარკვეული პირობების არსებობას, რომელთა საფუძველზეც შესაძლებელია პროგრამის წარმატებაზე საუბარი. ამ პროგრამებიდან საქართველოსთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ქვეყანაში ისეთი ხელისუფლების არსებობას, რომელიც საკუთარ თავზე აიღებს სრულ პასუხისმგებლობას და შეეცდება მოიპოვოს საზოგადოების მხრიდან სრული ნდობა. თუ საქართველოს მაგალითს მოვიშველიებთ დავინახავთ, რომ შიდაპოლიტიკური დაძაბულობის გამო, რომელიც გამოიხატა წამყვანი პოლიტიკური ძალების მიერ ურთიერთბრალდების პოლიტიკის და კერძო ინტერესების ლობირების გზით ხელისუფლების მოპოვების მცდელობაში, ხელს არ უწყობს ხელისუფლების მიმართ ნდობის განმტკიცებას.

მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს ისეთი სფეროების გამონახვა სახელმწიფოში, რომელთა რეფორმირება კორუფციის აღმოფხვრის მიმართულებით რეალურ შედეგს გამოიღებს და არ დარჩება მხოლოდ როგორც უნაყოფო მცდელობა არსებული სიტუაციის შეცვლისა. ამგვარი მცდელობის მაგალითად შეიძლება ჩაითვალოს საქართველოს სადაგასახადო და საბაჟო ორგანოების რეფორმირების მცდელობა ახალი კადრების შევსებისა და დასავლური მართვის სისტემის დანერგვის გზით, რაც საბოლოო ჯამში არ აისახა ადმინისტრაციული კორუფციის მასშტაბების შემცირებაზე, ვინაიდან ამ რეფორმების გატარებისათის არ არსებობდა სათანადო პირობები.

ზოგიერთ შემთხვევაში ანტიკორუფციული ღონისძიებები პირდაპირ იქნა გადმოღებული სხვა ქვეყნებიდან და არ ითვალისწინებდა საქართველოს მსგავსი ქვეყნების თავისებურებებს.ე. წ. დაუსაბუთებელი ქონების ჩამორთმევის შესახებ ატეხილი აჟიოტაჟი ამის მაგალითს წამოადგენს, ძირითადად 90-იანი წლების პირველ ნახევარში არაკანონიერად დაგროვილი აპირალის ადმინისტრაციული წესით ჩამორთმევა გამოიწვევდა უკვე არსებული რესურსების კანონიერ ჩარჩოებში მოქცევის შესაძლებლობას და ამასთან არასტაბილურობის გაძლიერების ქვეყანაში. საერთოდ ანტიკორუფციული ღონისძიებების განხორციელება საჭიროა ,,ახალი გვერდიდან“, როდესაც ყველა აქტორი აღმოჩნდება ,,მოგება-მოგება“ ტიპის ანტიკორუფციული პროგრამის ჩარჩოებში.

საქართველოს ენერგეტიკის სექტორში განხორციელებული რეფორმების შესახებ შეიძლება ითქვას, რომ მათი განხორციელება მოხდა მაშინ, როდესაც მთელი სისტემა მოცული იყო კორუფციით და მოსახლეობაც მთლიანად ჩართული იყო ამ მანკიერ სისტემაში. ამით შეიძლება აიხსნას ის სირთულეები, რომელსაც დღეს აწყდებიან უცხოელი ინვესტორები ელექტროენერგეტიკაში და განსაკუთრებით განაწილების სფეროში. ნიშანდობლივია, რომ გაზის სექტორში, რომელიც ძირითადად განაწილების ქვესექტორს წარმოადგენს ეს რეფორმა ჯერ ადგილიდან არ დაძრულა და საბაზო ეკონომიკის პირობებში ერთ-ერთი ყველაზე ლიბერალური სისტემის - ბუნებრივი მონოპოლიების მარეგულირებელი ორგანოების ჩამოყალიბებების მიუხედავად პრობლემები კვლავ მძიმე ტვირთად აწვება ქვეყანას.

დასკვნა

ეფექტური ანტიკორუფციული სტრატეგიის შემუშავება და წარმატებით განხორციელება ისეთ ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა წარმოადგენს რთულ ამოცანას, რომელიც მრავალი ურთიერთდაკავშირებული ფაქტორის გათვალისწინების შედეგად უნდა განხორციელდეს. მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი ბარიერის გადალახვა ზოგჯერ შეუძლებლად გამოიყურება, სხვა ქვეყნების გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ მათ წარმატებით გაართვეს თავი ამ ამოცანას და საქართველოც არ უნდა ჩაითვალოს გამონაკლისად ამ ვითარებაში.

___________________

1. ვლადიმერ პაპავა: საქართველოში კორუფციის შეზღუდვის ეკონომიკური მიდგომა.

რეგიონი

ნიკა თარაშვილი
დავით აფრასიძე
პოლიტიკური კვლევების ცენტრი

რუსეთს ახალი პარლამენტი ჰყავს. მოულოდნელი არ იყო არჩევნების შედეგები - სავსებით პროგნოზირებადი უნდა ყოფილიყო ისინი ყველასათვის. რუსეთს ადრე თუ გვიან უნდა დაწყებოდა ,,ტოტალიტარიზმის შეტევა“. შუალედური მდგომარეობა ძალიან დიდხანს გაიწელა. როდემდე უნდა გაგრძელებულიყო სიტუაცია, როდესაც ქვეყანა ერთი მხრივ დასავლურობას, ლიბერალიზმსა და დემოკრატიას, მეორე მხრივ - ნაციონალიზმს, ქსენოფობიას, ყველაფრის გაკონტროლებისა და ბევრი რამის აკრძალვის მისწრაფებას შორის ირყეოდა? საკმარისია რამდენიმე, ერთი შეხედვით ,,უცნაურობა“ გავიხსენოთ თანამედროვე რუსული პოლიტიკისა: არა მხოლოდ ,,დერჟავნიკები,“ არამედ ლიბერალებიც ემუქრებოდნენ საქართველოს ,,პრევენციული დარტყმით“; საბაზრო კურსის ერთგულების მტკიცებასთან ერთად მიმდინარეობდა ,,იუკოსის” განადგურება. ეს და კიდევ სხვა მსგავსი მოვლენები ნათელი მტკიცებულებაა იმისა, რომ გარკვეული მიმართულებით მოძრაობა უკვე დაწყებულია. ,,გატანჯულ“, ,,გაუბედურებულ“ საზოგადოებას, რომელსაც იმედები გაუცრუვდა განუვითარებელი, ზიანის მომტანი დემოკრატიის, კორუმპირებული, ,,გახრწნილი“ კაპიტალიზმის მიმართ, შესაძლებელია წესრიგისა და ,,ძლიერ ხელის“ მოთხოვნილება გაუჩნდა, რომელიც ამ წესრიგს დაამყარებდა.

რუსეთში ჩატარებული არჩევნების შედეგები მსოფლიო საინფორმაციო საშუალებების მთავარ თემად იქცა. მასზე უამრავი რამ ითქვა და დაიწერა.

ძალზე საინტერესოა რუსეთის ლიბერალურ-დემოკრატიული პარტიის ლიდერის დამოკიდებულება რუსეთში მომხდარი მოვლენების მიმართ: ,,რით ვერ გაიგეთ, რომ რუსეთის მოსახლეობის უმეტესობას არ სურს დემოკრატია. ჩვენ ავტოკრატიული სახელმწიფო ვართ. ჩვენ არასოდეს არ გვექნება დამოუკიდებელი სასამართლო. ჩვენ ყოველთვის ერთი ლოდერის - დიქტატორის მორჩილებაში ვიქნებით. რუს ხალხს არც მდიდრები უყვარს და არც დემოკრატები. ჩვენ ვართ იმპერიული სახელმწიფო და ჩვენი ძლიერება სხვა ქვეყნების დაბომბვებით უნდა დავამტკიცოთ”, - მიმართა ჟირინოვსკიმ დამარცხებულ დემოკრატებს. სწორედ ჟირინოვსკის მიერ ხდება ხოლმე რუსეთის როგორც სახელმწიფოს (და არა ერის) ჭეშმარიტი სახის ჩვენება და არა პუტინის, რომელიც ჩვეულებრივ ჩრდილში ყოფნას ამჯობინებს და დასავლეთს თავს ,,მართვადი დემოკრატიით” აწონებს.

,,პრეზიდენტმა ვლადიმირ პუტინმა შესძლო რუსეთის პარლამენტზე მკაცრი კონტროლის დამყარება. პროსაპრეზიდენტო პარტიამ ,,Единая Росия“-მ საბოლოო დარტყმა მიაყენა კომუნისტებს და პროდასავლურ დემოკრატიულ პარტიებს“ - იუწყებოდა ,,Washington Post”.

,,Единая Росия“ წარმატებას პუტინს უნდა უმადლოდეს. კრემლი ასევე მხარს უჭერდა ,,Родина“-ს - ახალ, მემარცხენე ნაციონალისტურ პარტიას, რომელიც სულ რაღაც სამი თვის წინ შეიქმნა კომუნისტებისათვის ელექტორატის წართმევის მიზნით“, ნათქვამია ,,Washington Post“-ში.

რუსულ არჩევნებს არანაკლებ კრიტიკულ შეფასებას აძლევს ბრიტანული ,,Daily Telegraph“.

,,პრეზიდენტმა ვლიდიმირ პუტინმა გუშინ საღამოს რუსეთის პარლამენტი თავის კონტროლქვეშ მოაქცია, გაანადგურა ოპოზიციური ძალების ბოლო დასაყრდენი და თვითმპრობელური ტიპის ხელისუფლებისაკენ გაიხსნა გზა”, ნათქვამია ,,Daily Telegraph“-ში გამოქვეყნებულ სტატიაში, რომელსაც სათაურიც შესაბამისი აქვს - ,,პუტინმა სამეფო ხელისუფლება მოიპოვა.“

ასევე გავლენიანი ,,Times” უკვე აკეთებს დასკვნას იმის შესახებ რომ ვლადიმირ პუტინი ხელისუფლებაში თერთმეტი წლის განმავლობაში დარჩება. ,,საპარლამენტო არჩევნებმა ვლადიმირ პუტინს გზა გაუხსნა მომავალ ათწლეულამდე ხელისუფლებაში ყოფნის ვადის გახანგრძლივებისათვის, რითაც ის ლეონიდ ბრეჟნევის შემდეგ ყველაზე ხანგრძლივი ლიდერი იქნება“, ნათქვამია ,,Times“-ში. გაზეთი ასეთ დასკვნას ვლადიმირ ჟირინოსვკიზე და ფედერაციის საბჭოს სპიკერ სერგეი მირონოვზე დაყრდნობით აკეთებს, რომლებიც კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანას და პუტინისათვის ვადის გახანგრძლივებას მხურვალედ უჭერენ მხარს.

ასეთი საშიშია თუ არა ახალი რუსული ნაციონალიზმი? არჩევნების წინ ჩუბაისი ლიბერალურად განწყობილ ამომრჩეველს აშინებდა, რომ ისინი სხვა ქვეყანაში გაიღვიძებდნენ არჩევენების შემდეგ. თუმცა, ვფიქრობთ ეს გამონათქვამი გადაჭარბებულია. არჩევნები ხომ საზოგადოებაში უკვე მომხდარი ცვლილებების სარკეა და არა ამ ცვლილებების გამომწვევი მიზეზი. ამასთანავე, შესაძლებელია ვივარაუდოთ, რომ რუსეთის სახელმწიფო სათათბიროში მეტ-ნაკლებად ,,სერიოზული“ ნაციონალ-პარტიოტების მოსვლა ,,Родина“-ს სახით, თუ გავითვალისწინებთ საზოგადოებაში არსებულ განწყობას, უფრო მეტად პოზიტიური ფაქტია, ვიდრე ნეგატიური. უარესი იქნებოდა ეს განწყობა ქუჩაში დარჩენილიყო და არ მომხდარიყო მისი საპარლამენტო ფორმებში მოქცევა.

პოსტსაბჭოთა რუსეთის პარლამენტარიზმის ისტორია - ეს არის ისტორია მისი თანდათანობითი განადგურებისა, მასთან შეუთავსებელი უალტერნატივო საპრეზიდენტო ძალაუფლების მიერ. ამ პროცესის ძირითადი ეტაპებია: 1993 წელს პარლამენტის დათხოვნა, კონსტიტუციის მიღება, რომელიც სახელმწიფო სათათბიროს უუნაროს ხდიდა, მასში საპრეზიდენტო უმრავლესობის წარმოქმნა. ახლა გადაიდგა კიდევ პატარა ერთი ნაბიჯი წინ. ეს საპრეზიდენტო უმრავლეობა უკვე ჩამოყალიბდა, გაძლიერდა და გამყარდა. უმაღლესი ხელისუფლების უალტერნატივობას მივყავართ ხელისუფლების მიერ განსაზღვრული პარლამენტის შემადგენლობის უალტერნატივობამდე, ანუ მისი დამოუკიდებლობის ლიკვიდაციამდე.

ერთი შეხედვით არსებული პოლიტიკური სისტემისას რუსეთში ხელისუფლებას ძალიანაც არ უნდა აწუხებდეს სათათათბიროში არჩევნების საკითხი. ელცინს ხომ ,,გაცილებით უარესი,, სათათბიროს პირობებშიც უმართია ქვეყანა და ამას არანაირი გართულება არ მოჰყოლია. მაგრამ ეს ზედაპირული მსჯელობაა. ხელისუფლებისათვის საჭიროა მისი სიმყარისა და წარმატებების ნათელი და ოფიციალური დადასტურება. სწორედ ერთ-ერთ ამგვარ დადასტურებას წარმოადგენს არჩევნების შედეგები. რუსეთში ფიქრობენ, რომ თუ უკანასკნელ არჩევნებზე უკეთეს შედეგებს მიაღწიე, ვიდრე წინაზე, სწორ გზაზე დგახარ.

ამიტომ რუსეთის ხელისუფლება სათათბიროში არჩევნებს ძალიან სერიოზულად უდგება და ყოველთვის ნერვიულობს, რაც გამოიხატება მისი მოხელეების ზედმეტ აქტივობაში, რომელიც ქმნის მტრის ხატებს (ადრე ეს ხდებოდა ჩეჩნური ტერორიზმის ხარჯზე, ახლა კი - ოლიგარქების სახით) ან ისეთი ეშმაკური სტრატეგიის შეთავაზებაში, როგორიც იყო საარჩევნო ბლოკ ,,Родина“-ს შექმნა. ხელისუფლება ვერ დაუშვებს, რომ მორიგ არჩევნებზე უარესი შედეგი აჩვენოს ვიდრე წინაზე. ეს გამოიწვევდა მის უალტერნატივობაში ეჭვის მარცვალის გაჩენას და საბოლოო ჯამში მის მარცხს. ხელისუფლებას სხვა გზა არა აქვს, გარდა იმისა, რომ ესწრაფვოდეს გამარჯვებას უკეთესი მაჩვენებლით.

რუსეთში ძალიან საინტერესო ფენომენი ჩამოყალიბდა ე. წ. მართვადი დემოკრატიის სახით. რა შეფასება შეიძლება მივცეთ ,,მართვადი დემოკრატიის” მმართველებს? პრეზიდენტის მხარდამჭერი კონსტიტუციური უმრავლესობის შექმნისათვის ხელისუფლებამ ისინი ,,პუტინის ორდენით” უნდა დააჯილდოვოს. მთავარი მიზანი - ოპოზიციის განადგურება კომუნისტების სახით - მიღწეულია. თუმცა ისმის კითხვა: გადაჭარბებით ხომ არ მოუვიდათ ,,დემოკრატიის მმართველებს” გეგმის შესრულება? ანუ ძალიან დიდი ხომ არ არის გამარჯვების მისაღწევად გაღებული მსხვერპლი?

ძნელი დასაჯერებელია, რომ ლიბერალების განდევნა და ნაციონალ-სოციალისტების (წინა საუკუნეში მათ ჩვეულებრივ ფაშისტებს ეძახდნენ!) გაძლიერება კრემლის ინტერესებშია. ხელისუფლებას უფრო ძლიერს ვერ გახდის რაიმე სახის ალტერანტიული ძალის, მითუმეტეს ყოველგვარი საჯარო ოპოზიციის გაქრობა. ოპოზიციის გაქრობასთან ერთად ხელისუფლებას ემართება ერთგვარი ,,კუნთების ატროფია”. მას ეკარგება საზოგადოებასთან უკუკავშირი. საზოგადოება ყველაფრის მიუხედავად მაინც ვითარდება და მასში გაგრძელდება უკმაყოფილების დაგროვება. თუნდაც დღევანდელი მაჩვენებელი - ამომრჩეველთა 4%25-ზე მეტი, რომელმაც ყველას წინაღმდეგ მისცა ხმა, ისიც ურბანულ ცენტრებში თავმოყრილი - საკმაოზე მეტად დამაფიქრებელი მაჩვენებელია ხელისუფლებისათვის.

პუტინი უნდა განეცვიფრებინა ასეთ გამარჯვებას. მას არ შეიძლება არ ესმოდეს, რომ ერთდროულად ორი საჩუქარი მიიღო - ერთი მხრივ კონსტიტუციური უმრავლესობა და მეორე მხრივ - ძალის გაჩენის საფრთხე, რომელსაც შეუძლია შეარყიოს მისი ძალაუფლება. საუბარი არ არის გლაზევსა და როგოზინზე, მათ მოთვინიერებას კრემლი ალბათ მოახერხებს. პრობლემა სხვა რამეში მდგომარეობს. თავად ხელისუფლების მცდელობით წარმოიშვა საზოგადოების მოთხოვნა დიქტატურაზე და ხელისუფლებამ ამისათვის ბაზაც კი უკვე ჩამოაყალიბა. ამომრჩევლის ნაწილმა, რომელიც დაიღალა მუდმივი უპერსპექტივობით, უკვე დააჭირა ღილაკს ,,ქვემოთ“. და ახლა უკვე მნიშვნელობა აღარ აქვს ვინ გაამძაფრებს ამ საკითხს.

რაც არ უნდა იდოს ამ ახალი ტალღის საფუძვლად, აშკარად გამოჩნდა, რომ ცნობიერად, თუ გაუცნობირებლად (რაც ნამდვილად არ არის მნიშვნელოვანი), მიმდინარეობს საზოგადოებრივი აზრის მობილიზება რეპრესიული სახელმწიფოს მოთხოვნისათვის. თავად პუტინიც არ უნდა იყოს დაინტერესებული მოვლენების ამგვარი განვითარებით. იგი თითქოს ვერ აცნობიერებს სიტუაციას. თავად მისი გუნდი ნაკლებად სავარაუდოა აცნობიერებდეს იმ ფაქტს, რომ ძალიან ძნელი იქნება იმ ტალღას გადატანა, რომელიც სხვებთან ერთად მათაც დაფარავთ. და თუ ახალი ,,თერმიდორი” მართლა დადგება, ის პირველყოვლისა თავის მშობლებსა და აპოლოგეტებს შთანთქავს.

ახლა ჯერი პრეზიდენტზეა. პუტინმა უჩვენა, რომ იგი ძველ რუსულ ტრიადას ეყრდნობა: განუყოფელ ძალაუფლებას, სახელმწიფოს მიერ ბიზნესზე და საზოგადოებაზე დიქტატს და დასავლეთის რესურსების გამოყენებას. პუტინი იდეალური ლიდერი იქნებოდა გასული საუკუნის რუსეთისათვის, როდესაც რუსეთის ინდუსტრიალიზაცია ხდებოდა, მაგრამ ახალ მსოფლიოში ჩამოყალიბებულ რეალობებზე პასუხისგასაცემად საჭიროა ლიდერი, რომელსაც ესმის საზოგადოების და მიზნად ისახავს მისი ენერგიის გამონათავისუფლებას. თუმცა სტრატეგიული თვალსაზრისით, პუტინმა აშკარად წამგებიანი თამაში არჩია. ნავთობზე ფასები და მისი პირადი მაღალი რეიტინგი სავარაუდოა ქმნიდეს ილუზიას (ალბათ მათ შორის პირადად მისთვისაც), რომ იგი სწორი მიმართულებით მიდის. აი იმ შემთხვევაში, თუ ერთი ან მეორე ვარდნას დაიწყებს, მოხდება მთელი სისტემის კრახი, და ვეღარავინ იწინასწარმეტყველებს რა შეიძლება მოჰყვეს ამ პროცესებს.

14 მარტს რუსეთის მოსახლეობა ქვეყნის მეთაურს აირჩევს. ასე გადაწყვიტა ფედერაციის საბჭომ, რუსეთის პარლამენტის ზედა პალატამ. დუმის არჩევნების შედეგებით თუ ვიმსჯელებთ, საპრეზიდენტო არჩევნების რეზულტატის გამოცნობა ძნელი არ უნდა იყოს - ვლადიმირ პუტინს კონკურენტი არ ეყოლება. მართალია, არჩევნებში მონაწილეობას მეორე ვლადიმირიც, ანუ ლიბერალ-დემოკრატი ჟირინოვსკიც აპირებს, მაგრამ ყველამ იცის, რომ ,,კრემლის მასხარად” წოდებული ,,ვლადი მირ”-ობაში საკუთარ პატრონს არ შეეცილება. ამდენად, ისიც ცხადია, თუ ვისთვის სურს ჟირინოვსკის საპრეზიდენტო ვადის 7 წლამდე გაზრდა ან პრეზიდენტობის მაგიერ ,,ვერხოვნი პრავიტელის” წოდების შემოღება. თუმცა, ჯერჯერობით, პუტინი კონსტიტუციის ერთგული რჩება. პრეზიდენტი ამბობს, რომ არსებული კონსტიტუციის ფარგლებში სავსებით შესაძლებელია ქვეყანაში მართლწესრიგის აღდგენა და განვითარების სწორ გზაზე დადგომა. ,,ამ კონსტიტუციას, ჯერჯერობით, თავისი შესაძლებლობები ბოლომდე არ ამოუწურავს“, - ამბობს პუტინი და ძნელია, არ ირწმუნო მისი. მეორე, ჯერაც არდაწყებული საპრეზიდენტო ვადის გასვლამდე, კონსტიტუციას მართლაც ვერაფერში შეედავები. ამ ვადის გასვლის შემდეგ კი, ანუ 2008 წელს, კონსტიტუციას, სავარაუდოდ, ერთი მცირე შესწორება დასჭირდება - პრეზიდენტს მესამე ვადით უნდა მიეცეს ხელისუფლების სათავეში ყოფნის უფლება. მართლაც, 8 წელი მეტისმეტად მცირეა ისეთი ქვეყნისათვის, როგორიც რუსეთია.

რაც შეეხება ,,ვერხოვნი პრავიტელს”, საინტერესოა, ეს ორი სათაური რა შუაშია, მაშინ, როცა რუსულ ენაში არსებობს მშვენიერი შესატყვისი ,,ცარ“. პუტინი კი დუმის არჩევნების შემდეგ, ფაქტობრივად, კეისარია. გაერთიანება ,,ერთიანმა რუსეთმა“ 450 ადგილიდან 222 მიიღო. ეს ჯერ კიდევ არ არის საკონსტიტუციო უმრავლესობა, მაგრამ თუ პუტინის მომხრე სახალხო პარტიის 19, კრემლის ხელდასმით შექმნილი გაერთიანება ,,სამშობლოს“ 37 და ჟირინოვსკის 38 დეპუტატს გავითვალისწინებთ, პუტინი ამ ნიშნულსაც ადვილად დაიპყრობს. დუმაში სანთლით საძებნელი იქნებიან მაჟორიტარული წესით გასული თითო-ოროლა ლიბერალები. ამგვარად, რუსული დემოკრატიის ერთადერთ დამცველებად კომუნისტები იქცნენ. მართლაც, ,,Умом Россию не понять...“(!)

რუსული სულის კი მართლაც კარგად ესმის პუტინს. მას არჩევნების გაყალბება, პრინციპში, არც კი დასჭირვებია. ამას არც საერთაშორისო დამკვირვებლები უარყოფენ. ეს რუსი ხალხის არჩევანი იყო და რუს ხალხს მოსწონს, როცა რუსეთის ,,დაკნინებული სახელის” აღორძინებას ჰპირდებიან, როცა ხალხისათვის წართმეული ქონების დაბრუნებას მდიდარი ხალხის განკულაკებით იწყებენ. ელცინის ქაოსურმა მმართველობამ დემოკრატიის იდეა ხალხს როგორც ძარცვა, კლანური მმართველობა, საერთაშორისო ავტორიტეტის დაცემა და ტერიტორიული რღვევა, ისე გააცნო. ამ პროცესებთან ხშირად გაიგივებულნი აღმოჩნდნენ ლიბერალური ძალები - იავლინსკი, ჩუბაისი, ნემცოვი და ა.შ. მართალია, მათ რეფორმების სრული განხორციელების პირობები არასდროს ჰქონიათ და დემოკრატიის დასამარებას ამ ძალებს პირდაპირ ვერ დავაბრალებთ, მაგრამ ამ სახეებთან ასოცირდება 90-იანი წლების უსუსური რუსეთი. უმთავრესი დანაშაული, რაც მათ რუსული დემოკრატიის გარდაცვალებაში მიუძღვით, არის ის, რომ ლიბერალურმა ძალებმა ვერ შეძლეს ურთიერთქიშპობის დასრულება, ორგანიზაციული სრულყოფა და, რაც მთავარია, ახალი სახეების შექმნა. ისინი ელცინის დროინდელი რუსეთის კუთვნილებად იქცნენ, რომლის ეპოქაც სამუდამოდ დასრულდა.

პუტინი კეისარია. მის მოძრაობას არც საარჩევნო პროგრამა და არც იდეოლოგიური ნიშა სჭირდება. მოძრაობის ერთადერთი რესურსი პრეზიდენტია. პუტინის ხელშია ძალაუფლების ყველა ბერკეტი. ყველა გზა ხსნილია. პრეზიდენტს ამიერიდან შეუძლია მთელი ენერგიით დაიწყოს რუსეთის სახელმწიფოს შენება. ,,ეს იქნება დემოკრატიის და საბაზრო ეკონომიკის შენების დასაწყისი რუსეთში. ამის საფუძველს ახალი რეჟიმი შექმნის,” - ამგვარია იმ ოპტიმისტების შეხედულება, რომელთაც მიაჩნიათ, რომ საბჭოური ტიპის ტოტალიტარული სისტემიდან ლიბერალურ დემოკრატიაზე პირდაპირი გადასვლა არ არსებობს და საჭიროა ერთგვარი ავტორიტარული შუალედი. ასეთ შუალედში უნდა ჩამოყალიბდეს ეფექტური სახელმწიფო ინსტიტუტები, შეიქმნას სამართლებრივი სახელმწიფოს საფუძვლები. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, პირველად იყო კანონი და მისი აღსრულება, ხოლო შემდეგ დაიწყო კანონების გაჰუმანურება და დემოკრატიულ ნორმებთან მიახლოება.

ამგვარ ოპტიმიზმს, უნდა ითქვას, რომ არსებობის უფლება ნამდვილად აქვს. ლიბერალური დემოკრატიები დასავლეთშიც კი თანდათანობით, საზოგადოების ისტორიული განვითარების გზით ჩამოყალიბდნენ. თუმცა, საკითხავია, რამდენად არის განვითარების ეს გზა პუტინის არჩევანი და რა ძალებს უნდა დაეყრდნოს იგი რუსეთის ევოლუციური გარდაქმნის გზაზე? რუსეთის დუმას სამართლიანად ეწოდება პრეზიდენტის ,,ჯიბის პარლამენტი“, მაგრამ ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს, რომ პუტინს დეპუტატები ყველაფერზე მორჩილად დაუკრავენ თავს. უახლოეს მომავალში გამოჩნდება, როგორ მოახერხებს პრეზიდენტი მის მიერვე განცხადებული ,,ევროპული“ ორიენტაციის ,,ნაციონალურ-შოვინისტურ“ მისწრაფებებთან შეთავსებას, მით უფრო, რომ ამგვარი იდეები, როგორც გამოჩნდა, რუსეთის მოსახლეობაში დიდი მხარდაჭერით სარგებლობს. ასევე საკითხავია, თუ როგორ მოახერხებს პუტინი ლიბერალური ეკონომიკის განვითარებას, როცა ახალ დუმაში ლიბერალიზმის მნიშვნელობაც კი ცოტას თუ ესმის. განსაკუთრებით კი ის უნდა აღინიშნოს, რომ რუსეთის ისტორიის ყველაზე ძლევამოსილი ,,ცარ“-იც კი არ ყოფილა აბსოლუტურად თავისუფალი გადაწყვეტილებების მიღების დროს. უშიშროების ერთ-ერთი, რიგითი პოდპოლკოვნიკის თავბუდამხვევი აღმასვლა სახელისუფლებო კიბეებზე გვაფიქრებინებს, რომ პუტინი არც ისე ყოვლისმპყობელია, როგორც ეს ერთი შეხედვით ჩანს. მის უკან მდგარი უშიშროებისა თუ ყოფილი ნომენკლატურის კლანური ხასიათი კი მომავლის ოპტიმისტურ პროგნოზს საფუძველს აცლის. უფრო სავარაუდოა ვიფიქროთ, რომ პუტინის ხელისუფლების კონსოლიდაციით რუსეთში ელცინისდროინდელი ქაოსის პერიოდში შერყეული უშიშროება-ნომენკლატურის იმ სისტემის რეანიმაცია მოხდა, რომელიც საბჭოთა კავშირის სტაბილურობის საფუძვლებს ქმნიდა. როცა ხელისუფლების სამივე შტო ერთი პირისა და მის უკან მდგომი დაჯგუფების ხელში იყრის თავს, ამას მოსახლეობაც, ფაქტობრივად, მხარს უჭერს და ე. წ. ,,ძალოვანები“ ენთუზიაზმით ეგებებიან, დემოკრატიზაციაზე ოპტიმიზმი ფანტაზიას უფრო ემსგავსება.

ამდენად, პასუხი მრავალწლიან კითხვაზე, თუ საით მიემართება რუსეთი, უკვე გაცემულია. რუს ხალხს კიდევ დიდ ხანს მოუწევს ავტორიტარიზმის ეპოქაში ცხოვრება, რაც ალბათ მათი უმრავლესობისათვის სავსებით მისაღებია. ზოგიერთი განცხადებით ხომ, ხელისუფლების ცენტრალიზაცია თავად რუსეთის გენეტიკურ კოდში ძევს. დღეს რუსეთი წარმოადგენს ნახევრად ავტორიტარულ სახელმწიფოს. ეს არც დიქტატურაა, ამ ცნების კლასიკური გაგებით და მითუმეტეს არც დემოკრატია. ეს რაღაც შუალედურია. თუმცა ყველა საფუძველი არსებობს იმისა ვიფიქროთ, რომ რუსეთი დიქტატურის მიმართულებით მიდის.

* * *

მსოფლიოში დემოკრატიული განვითარების ისტორია გვაჩვენებს, რომ ცალკეულ ქვეყნებსა თუ რეგიონებში დემოკრატიული პროცესების დაწყებას ხშირად უკუპროცესები ერთვის თან. პოსტკომუნისტურ სივრცეში 1980-იანი წლების ბოლოს დაწყებული დემოკრატიზაცია მხოლოდ აღმოსავლეთ და ცენტრალურ ევროპაში დასრულდა წარმატებით. პოსტსაბჭოური სივრცე კი, ბალტიისპირეთის გამოკლებით, დემოკრატიზაციის აღმართზე ისე დაეშვა თავქვე, რომ მწვერვალისათვის არც კი მოუკრავს თვალი. ამბობენ, რომ როგორც დემოკრატიზაციის, ასევე პირუკუ პროცესები რეგიონის მასშტაბით გადამდებია. რუსეთის განვითარების გზა ნახევრადდემოკრატიიდან ავტორიტარიზმისაკენ პოსტსაბჭოურ რეჟიმებს უთუოდ გაუმყარებს იმის რწმენას, რომ ისინი ,,სწორ” გზაზე იმყოფებიან. ასლან აბაშიძემ ზუსტად ასახა ეს ტენდენცია, როცა თქვა, რომ შევარდნაძემ სწორი არჩევანი (ე.ი. მოსკოვის სასარგებლოდ) დააგვიანა და აშშ-სა და რუსეთს შორის ლავირებით წააგო. საქართველო პოსტსაბჭოური განვითარების სქემიდან, ჯერჯერობით, ამოვარდა და იქნებ, დასავლეთისათვის ეს პოსტსაბჭოური სივრცის ხელახალი დემოკრატიზაციის ერთგვარი შანსიც კი იყოს - დემოკრატიზაცია ხომ ხშირად გადამდებია...