როგორც უკვე მოგეხსენებათ, საქართველოს პარლამენტმა 1999 წლის 22 ივლისს მიიღო ახალი სისხლის სამართლის კოდექსი, რომელმაც ახლებურად გააშუქა სისხლის სამართლის სხვადასხვა ინსტიტუტი. ,,ალმანახის” წინამდებარე ნომერი სწორედ სისხლის სამართალს ეძღვნება. ჟურნალში გამოქვეყნებულია პროფესიონალი იურისტებისა და სტუდენტების სტატიები ისეთ უმნიშვნელოვანეს საკითხებზე, როგორებიცაა: ბრალი, კლონირება, აუცილებელი მოგერიების წარმოქმნისა და შეწყვეტის პირობები, დიფამაცია, გენოციდი, პასუხიმგებლობის თავისებურებანი ყაჩაღობისათვის; მოცემულია სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების პრინციპების ისტორიული მიმოხილვა; შედარებითი ანალიზი ისეთ პრობლემატურ საკითხზე, როგორიცაა, დანაშაულისა და სასჯელის კატეგორიები, აგრეთვე საზღვარ-გარეთის ქვეყნების სისხლის სამართლის წყაროების მიმოხილვა.

ჟურნალი დაყოფილია სამ განყოფილებად: რიგითი სტატიები, სტატიები განსჯისათვის და სტატიები გამოჩენილ ადამიანებზე.

,,ალმანახმა” მკითხველს განსჯისათვის შესთავაზა ისეთი პრობლემატური საკითხი, როგორიცაა, დიფამაციის დასჯადობა. ახალმა სისხლის სამართლის კოდექსმა ადამიანის პატივისა და ღირსების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულებიდან დასჯადად დატოვა მხოლოდ ცილისწამება დანაშაულის დაბრალებით, ე.ი., დეკრიმინალიზებულ იქნა ადამიანის პატივისა და ღირსების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული - შეურაცხყოფა. ამდენად, კანონმდებელმა გამოავლინა ისტორიული ნება და პიროვნების ღირსების დაცვა ძირითადად სამოქალაქო სამართალს დაუქვემდებარა. აქედან გამომდინარე, მოცემულ სიტუაციაში საინტერესო უნდა იყოს აღნიშნული თემის სადისკუსიოდ გამოტანა.

ჟურნალში გამოქვეყნებულია სტატია იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორ, პროფესორ ოთარ გამყრელიძეზე. ბატონ ოთარს, სისხლის სამართლის სხვა კორიფეებთან ერთად, დიდი წვლილი მიუძღვის ქართული სისხლის სამართლის სკოლის დაარსებაში. საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის მთელი არსებობის მანძილზე იგი უანგაროდ გადასცემდა სისხლის სამართლის ჯგუფის წევრებს თავის ცოდნას და ამით ეხმარებოდა მათ არა მარტო იურისტებად და მეცნიერებად, არამედ ჭეშმარიტ ადამიანებად ჩამოყალიბებაში.

გამოქვეყნებული წერილები მრავალ საინტერესო მასალას აწვდის მკითხველს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის მიერ ახლებურად დარეგულირებულ სისხლის სამართლის ინსტიტუტებზე.

ნაშრომთა აქტუალურობას აძლიერებს ის გარემოებაც, რომ მიუხედავად ახალი კოდექსის მიღებისა, რეფორმის სახელმწიფო კომისიის სისხლის სამართლის ქვეკომისიის მიერ კვლავაც მიმდინარეობს ახალ კოდექსში ცვლილებების შეტანა და წარმოდგენილ სტატიებში გამოთქმული მოსაზრებები და წინადადებები შეიძლება გაზიარებულ იქნეს კიდეც.

მიუხედავად იმისა, რომ გამოქვეყნებული წერილების უმრავლესობა ახალგაზრდა ავტორებს ეკუთვნის, მაინც დიდად სასარგებლოა, რადგან ქართულ ენაზე სისხლის სამართლის ლიტერატურის სიმცირის გამო, მკითხველი მოკლებულია შესაძლებლობას ინფორმაცია მიიღოს თანამედროვე სისხლის სამართლის კანონმდებლობაზე.

ვფიქრობ, მისასალმებელია ასეთ ვითარებაში ჩვენი მცდელობა გამოვ-კვეთოთ საკუთარი შეხედულება სისხლის სამართლის მრავალი პრობ-ლემისადმი და მომავალშიც შევეცდებით გავაგრძელოთ ნაყოფიერი სამეცნიერო საქმიანობა.

რევაზ ღლიღვაშვილი

თამარ გაჩეჩილაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

,,ერთს აბრძოლებს ფხიზელი ანგარიში, მეორეს უფლების შენახვით გამოწვეული ტკივილი, მესამეს შეგრძნება თავისი მოვალეობის, ანუ უფლების წმინდა იდეა და სხვა, ხოლო ყველა ისინი ებრძვიან ძალადობას და უსამართლობას”.

რუდოლფ ფონ იერინგი
ბრძოლა სამართლისათვის, თბილისი, 1908

სისხლის სამართალს ისევე, როგორც სამართლის ნებისმიერ დარგს, გააჩნია თავისი წყაროები. თანამედროვე იურისპრუდენცია სამართლის წყაროდ მიიჩნევს ,,იმ ზოგადი ხასიათის ნორმატიულ წარმონაქმნებს, რომლებიც ერთობლიობაში ქმნიან სამართლის სხეულს, კვებავენ სამართალს”.¹

ჩვეულებრივ კი, სამართლის და მათ შორის, სისხლის სამართლის წყაროებსაც 4 ძირითად სახედ ყოფენ, ესენია: ნორმატიული აქტები, სასამართლო პრეცენდეტები (პრეცედენტული სამართალი) ჩვეულებები (სამართლებრივი ჩვეულებები) და ხელშეკრულებები.

თანამედროვე მსოფლიოში სისხლის სამართლის წყაროების ზოგიერთ სახეებს დომინირებული მდგომარეობა უიკავიათ სხვადასხვა ქვეყნებში. იმ ქვეყნებს, სადაც სისხლის სამართლის წყაროებს შორის ძირითადი ადგილი უჭირავს კანონმდებლობას, რომანულ-გერმანული სამართლის სისტემის ქვეყნებს უწოდებენ, რომელთა ოჯახებსაც მიეკუთვნება საქართველოც, ხოლო იქ, სადაც სამართლის ძირითად წყაროს სასამართლოს გადაწყვეტილებები, ხელშეკრულებები და ჩვეულებები წარმოადგენენ - პრეცენდენტული სამართლის (საერთო სამართლის) ქვეყნებს.

საზოგადოებრივი ურთიერთობების მომწესრიგებელ, კომპეტენტური სახელმწიფო ორგანონების მიერ დადგენილ ქცევის წესებს (ნორმატიულ აქტებს) წარმოადგნს სამართლის წყაროები. მათი დაცვა უზრუნველყოფილია სახელმწიფო იძულების გამოყენებით.

საქართველოს სისხლის სამართლის წყაროებიდან, როგორც ფუძემდებლური წყაროებიდან გამოირჩევა კონსტიტუციური ნორმები. კერძოდ, სისხლის სამართლის პოლიტიკის ფორმებისა და კანონმდებლობის განსაზღვრის დელეგირებული უფლება გააჩნია მხოლოდს საქართველოს უმაღლეს საკანონმდებლო ორგანოს (საქართველოს კონსტიტუციის მუხლი 3 პუნქტი ჟ). სწორედ კონსტიტუცია განსაზღვრავს სისხლის სამართლის წყაროების ძირითად ნორმებს, რომლებიც მოცემულია მის მეორე თავში - ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი.

კონსტიტუციურმა უფლებებმა, როგრც ძირეულმა უფლებებმა განიცადა რეცეფცია სამართლის სხვა წყაროებშიც. თუმცა, ისინი ადგენენ სისხლისსამართლებრივი დევნის პრინციპებსაც. ასე მაგალითად, მე-15 მუხლით აღიარებულია ადამიანის სიცოცხლის ხელშეუხებლობა და სარჩელის განსაკუთრებული ზომის გამოყენების წესი, რომელიც დღესდღეობით გაუქმებულია. კონსტიტუციითაა დაცული ასევე ადამიანის პატივი და ღირსება, პირადი ხელშეუხებლობა (მუხლი 17,18), სიტყვის, აზრისა და სინდისის, აღმსარებლობის, პირადი ცხოვრების, საკუთრების, გადაადგილების, ინტელექტუალური შემოქმედების, ინფორმაციის (მუხ ლი 19, 20, 21, 22, 23, 24) და სხვა უფლბები.

სწორედ საქართველოს კონსტიტუცია (მუხლი 40) იძლევა სისხლის სამართლის ძირითადი პრინციპის - უდანაშულობის პრეზუმფციის - დეფინიციასა და ადამიანის უკანონო ბრალდებისაგან დაცვის გარანტიას. საერთოდ კი, უდანაშაულობის პრეზუმფციის მიხედვით (Presimption of innocence), თითოეული ადამიანი, რომელსაც ბრალად ედება სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენა, უდანაშაულოდაა მიჩნეული მანამ, სანამ მისი დანაშაული არ დამტკიცდება ღია სასამართლო პროცესზე. ბრალდებულის დაცვისათვის აუცილებელია კანონით გათვალისწინებული ყველა საპროცესო გარანტიის დაცვა.

კონსტიტუციის 42-ე მუხლი სისხლის სამართლის წყაროდ იძლევა ადამიანის სასამართლო წესით დაცვის უფლებას, მხარეთა საპროცესო თანასწორუფლებიანობას, უკანონოდ მოპოვებული მტკიცებულებების ბათილობასა და სხვა ძირითად პრინციპებს,

საქართველოს სისხლის სამართლის ძირითად წყაროდ, გარდა კონსტიტუციური ნორმებისა, მიიჩნევა სისხლის სამართლის კოდექსი. 1999 წლის 22 ივლისს მიღებულ იქნა ახალი სისხლის სამართლის კოდექსი, რომელიც თავს უყრის სისხლისსამართლებრივ საზოგადოებრივ ურთიერთობათა მომწესრიგებელ სამართლებრივ ნორმებს.

კოდექსი შედგება ზოგადი და განსაკუთრებული ნაწილებისაგან. ზოგადი ნაწილი (1-107 მუხლები) განსაზღვრავს სისხლის სამართლის ზოგად დებულებებს, პრინციპებსა და ინსტიტუტებს. მასში ჩამოყალიბე ბულია სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობისა და მისგან გათავისუფლების საფუძვლები, გა ნსაზღვრუ ღია დანაშაულის სისტემა და ბრალის ფორმები. კოდექსის ზოგადი და განსაკუთრებული ნაწილები ორგანულად არიან ერთმანთთან დაკავშირებული და ერთიან მთლიანობას შეადგენენ. განსაკუთრებული ნაწილი მოიცავს 283 მუხლს, სადაც მითითებულია საზოგადოებრივად საშიში და სისხლის სამართლის კანონით დასჯადი კონკრეტული ქმედებები და ყოველი მათგანისათვის განსაზღვრულია სასჯელის კონკრეტული ღონისძიებები.

საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის გარდა, სისხლის სამართლის მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, რომელიც 1998 წლის 20 თებერვალს იქნა მიღებული. იგი შედგება 681 მუხლისაგან და ძალაშია 1998 წლის აგვისტოდან. მისი რეგულირების საგანს წარმოადგენს სისხლის სამართლის საქმესთან დაკავშირებული მოკვლევის, ძიების, სასამართლო და პროკურატურის ორგანოების საქმიანობა, აგრეთვე დანაშაულთან დაკავშირებული სასჯელის შემფარდებელ ორგანოებსა და მოქალაქეებს შორის წარმოშობილი ურთიერთობები.

სისხლის სამართლის მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს ასევე შრომა-გასწორების სამართლის მარეგულირებელი კანონმდებლობაც, კერძოდ: სასჯელის აღსრულებასთან დაკავშირებული ღონისძიებების მარეგულირებელი კანონები ნარკოტიკულ და ფსიქოტროპულ ნივთიერებათა შესახებ, სასჯელის სახით საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომის მოხდის წესის შესახებ, სასჯელის სახით თავისუფლების შეზღუდვის მოხდის წესის შესახებ, პრობაციის სამსახურის შესახებ, რომლებიც საქართველოს პარლამენტის მიერ 1999 -იდან 2001 წლის 1 იანვრამდე უნდა იქნეს მიღებული.

გარდა შიდასახელმწიფოებრივი, კონსტიტუციური და სხვა სახის კანონმდებლობისა, სისხლის სამარლის წყაროდ ითვლება რიგი საერთაშორსო შეთანხმებებისა, რომლებიც საერთაშორისო სამართლის სფეროს მიეკუთვნება.

ქართული სისხლის სამართლის წყაროები გამოირჩევა გარკვეული თავისებურებით მსოფლიოს წამყვანი ქვეყნების სამართლის სისტემისაგან, რომელთა შედარებითი ანალიზი წარმოაჩენს ქართული სისხლის სამართლის ნორმათა სისტემის თანამედროვე მიღწევებს.

ინგლისის სისხლის სამართლის წყაროები

თანამედროვე ინგლისში სისხლის სამართლის ძირითად წყაროებად ითვლება სტატუტები (საპარლამენტო კანონმდებლობა) და სასამართლო პრეცედენტები. ინგლისის სისხლის სამართლის სპეციფიურ თავისებურებას წარმოადგნს კოდიფიცირებული აქტების - კოდექსების - არარსებობა. სისხლის სამართლის წყარაოებიდან ყველაზე ძველი სახის წყაროდ ითვლება სასამართლო პრეცედენტები. მე-12 საუკუნიდან სამეფო სასამართლოს წევრებისა და საგრაფო სასამართლოების მიერ გაწეული პრაქტიკა საფუძვლად დაედო ინგლისის სისხლის სამართლის ფორმირების პროცესს. სწორედ მათ მიერ განხილულ საქმეთაგან ჩამოყალიბდა მძიმე სახის დანაშაულთა ფელონიების სისტემა, ხოლო მე-14 საუკუნიდან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულთა სახედ განისაზღვრა მისდიმიდორიები, მათი თანამედროვე სახე შენარჩუნებულია 1861 წლის კანონში ,,პიროვნების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულების შესახებ.

ინგლისში სასამართლო პრეცედენტების რეგულარული გამოცემა დაიწყო მხოლოდ მე-19 საუკუნიდან და ისინი ავტორების სახელებს ატარებდნენ. მაგალითად, ცნობილია ინგლისელი იურისტების, კროკისა და პლაუდენის სახელით გამოცემული ცალკეული სასამართლო პრეცედენტების კრებულები. ხოლო 1864 წლიდან, პრეცედენტები, როგორც მოქმედი სამართლის წყარო, ქვეყნდებოდა ყოველთვიურ გამოცემაში ,,Law Report ,,.

თანამედროვე ინგლისის სისხლის სამართლის წყაროებიდან აღსანიშნავია ავტორიტეტული გამოცემა საერთო ინგლისური სასამართლო მიმოხილვისა (,,All England Report”) და სისხლის სამართლის საქმეების მიმოხილვის (,,The Crimminal Appeal Reports”) სახით. რაც შეეხება მათი, როგორც სისხლის სამართლის საქმის განხილვის, გამოყენების მეთოდიკას, იგი შემდეგნაირი ხდება: საქმის სათაურის დაფიქსირება (ჩაწერა), განაჩენის გამოტანის წელის, სასამართლო მიმოხილვის ტომის ნომერსა და იმ სასამართლოს დასახელების მითითება, რომელმაც აღნიშნული საქმე განიხილა.

სისხლის სამართლის პრეცედენტულ წყაროებში არსებობს წყაროთა იერარქია იურიდიული ძალის მიხედვით, რაც დამოკიდებულია სასამართლო ორგანოთა იერარქიაზე. ჩვეულებრივ, სასამართლო პრეცედენტზე მაღლა დგას სააპელაციო სასამართლოების გადაწყვეტილებები.

სისხლის სამართლის წყაროებიდან აღსანიშნავია ცნობილი ინგლისელი იურისტების ნაშრომები, რომლებსაც გამოკვეთილი სტატუსი არა აქვთ. ზოგიერთი ავტორების ნაშრომები შეიცავენ საერთო სამართლისათვის სავალდებულო ნორმებს, როგორიცაა მაგალითად, ე. კოკის ,,ინსტიტუციები” და 1765 წყლის ბლექსტონის ,,ინგლისის კანონთა კომენტარები”.

სისხლის სამართლის მეორე მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს სტატუტების სამართალი. მისი გავლენა იზრდება მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრიდან. მათთან ერთად, სამართლის წყარობად ითვლება საკანონმდებლო აქტებიც, დელეგირებული კანონმდებლობის სახით, მათ უმაღლეს ფორმად კი - ,,ბრძანება საბჭოში”, რომლითაც ძალაში შედის ბევრი კანონი. ისინი გამოიცემა მთავრობის მიერ და ქვეყნდება ინგლისის დედოფლის გამოცემაში. როგორც უკვე აღვნიშნეთ ინგლისის სისხლის სამართლის თავისებურებას წარმოადგენს კოდექსების არარსებობა. კოდიფიკაციის პირველი ცდა განხორციელდა 1833-49 წლებში. კოდიფიკაციის სპეციალური მუშაობის შედეგი იყო რიგი სისხლის სამართლებრივი კანონების მიღება, მაგალითად: 1861 წლის კანონი ,,პიროვნების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა შესახებ”,1968 წლის კანონი ,,ქურდობს შესახებ”, 1971 წლის კანონი ,,საკუთრების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა შესახებ”. და ა.შ. 1981 წლიდან იწყება აქტიური მუშაობა სისხლის სამართლის კოდექსის შექმნისათვის. 1984 წელს შედგა მისი სპეციალური კომისია და მიღებულ იქნა კანონი ,,დანაშაულთა შესახებ”. ინგლისის თანამედროვე სისხლის სამართლის ძირითად წყაროებად რჩება 1967 წლის კანონი ,,სისხლის სამართლის შესახებ” და 1997 წლის კანონი ,,დანაშაულთა შესახებ”.

აშშ-ს სისხლის სამართლის წყაროები

1776 წელს აშშ-ს მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადებას არ გამოუწვევია მისი ინგლისის საერთო სამართლის სისტემიდან, მათ შორის, სისხლის სამართლიდან სრული იზოლირება. აშშ-ში მისი ჩამოყალიბების დღიდან სისხლის სამართლის წყაროებად იქცა 1787 წლის კონსტიტუცია, პრეცენდენტული ნორმები(Common Law) და სტატუტების სამართალი. თუმცა, მე-19 საუკუნიდან აშშ-ს სამართლის სისტემაში შეიმჩნევა კოდიფიკაციის ძლიერი პროცესები. ცნობილი ინგლისელი იურისტის, იერემია ბენტამის, გავლენით და სხვა ფაქტორების საფუძველზე, უკვე მე-19 საუკუნეში საკმაოდ ბევრ შტატებს გააჩნდათ საკუთარი სისხლის სამართლის კოდექსები. ასე მაგალთად, ნიუ-გემშირს 1801 წელს, ლუიზიანას 1820 წელს, დელავერს 1852 წელს, ორიგონს 1864 წელს, კალიფორნიას 1872 წელს, ნებრასკას 1873 წელს და ნიუ-იორკის შტატს 1881 წელს. სისხლის სამართლის კოდექსების მიღებით მნიშვნელოვნად დაეცა პრეცედენტებისა და სტატუტების როლი. ზოგიერთ შტატში კი ისინი მთლიანად გაუქმდა.

აშშ-ს სისხლის სამართლის ძირითად წყაროდ დღემდე რჩება 1787 წლის კონსტიტუცია, კონგრესის საკანონმდებლო და სხვა კანონქვემდებარე აქტები. 1787 წლის კონსტიტუცია ზუსტად არ მიჯნავს შტატებისა და ფედერალური მთავრობის უფლებებს სისხლის სამართლის სფეროში, თუმცა, შეიცავს ცალკეულ სისხლისსამართლებრივ პრინციპებს, მათ შორის, უკუძალის მქონე სისხლის სამართლის კანონმდებლობის აკრძალვას. ბილი უფლებების შესახებ, ანუ 1787 წლის კონსტიტუციის პირველი 10 დამატება (Amendements), რომლებიც თარიღდება 1791 წლით შეიცავს მნიშვნელოვან პრინციპებს სისხლის სამართლის პროცედურების შესახებ. კერძოდ, მეოთხე შესწორებაში მოცემული მოქალაქის ცხოვრების, მიმოწერისა და ქონების თავისუფლების, უმიზეზო ჩხრეკისა და დაპატიმრებისაგან დაცვის გარანტიები; მეხუთე შესწორება კი შეგვახსენებს, რომ მძიმე ან სხვა ბრალდება წარდგენილი უნდა იყოს ნაფიც მსაჟულთა დიდი ჟიურის მიერ. მეექვსე შესწორება წყვეტს, რომ ყოველი ბრალდებული უფლებამოსილია მის საქმეზე მოითხოვოს საჯარო სასამართლო პროცესი მიუკერძოებელი ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით, მასვე უფლება აქვს აიყვანოს ადვოკატი თავისი ინტერესების დასცავად.

აშშ-ს სისხლის სამართალი არ იცნობს ფედერალურ სისხლის სამართლის ერთიან კოდექსს, მისი ზოგადად მიღებული გაგებით. სისხლის სამართლის ძირითადი საკითხები კოდიფიცირებულ იქნა მხოლოდ კონგრესის 1948 წლის 25 ივნისის აქტით და შევიდა აშშ-ს კანონთა კრებულის მე-18 ნაწილში ,,დანაშაული და სისხლის სამართლის პროცესის” სახით. მისი პირველი ნაწილი - დანაშაულებები მოიცავს 86 თავს. თუმცა მასში შესული არ არის სისხლის სამართლის ყველა ძირითადი მატერიალური ნორმა და, შეიძლება ითქვას, რომ ისინი ქაოსურ სახეს ატარებენ. 1984 წელს რეიგანის ადმინისტრაციამ მიიღო კომპლექსური კანონი ,,დანაშაულთა კონტროლის შესახებ”, რომელმაც მძიმე დანაშავულებათა სახეებს სისტემატიზირებული სახე მისცა და მათთან ბრძოლის ცალკეული ღონისძიებები შეიმუშავა.

აშშ-ს სისხლის სამართლის წყაროებში, ფედერალური კანონმდებლობის გარდა, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება კანონქვემდებარე აქტებსაც. როგორც წესი, ისინი დეტალიზირებას უკეთებენ ფედერალური კანონმდებლობის ცალკეულ საკითხებს, ზოგიერთ შემთხვევაში კი, თვითონვე ადგენენ სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის ზომებს. ასე მაგალითად, რეიგანის 1986 წლის აღმასრულებელი სახის ბრძანებულების თანახმად, რომელიც ლივიის წინააღმდეგ ეკონომიკური სანქციების დაწესების დროს გამოიცა, აშშ-ს მოქალაქეები, რომლებიც მითითებულ დროს არ დატოვებდნენ ლივიას ჯარიმდებოდნენ 150 000 დოლარით ან თავისუფლების აღკვეთით 10 წლამდე. კანონქვემდებარე აქტები საზოგადოებრიობაზე უფრო ფართო გავლენას ახდენს, ვიდრე ამას კანონები ახერხებენ.

აშშ-ს სისხლის სამართლის ძირითად წყაროს - კონსტიტუციას, არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს შტატების ნებისმიერი სისხლის სამართლის კანონი ან კოდექსი. აშშ-ს სისხლის სამართლის კოდიფიკაცია დააჩქარა ამერიკული სამართლის ინსტიტუტთან 1951-1953 წლებში შექმნილმა კომისიამ, რომელმაც შეიმუშავა აშშ-ს სანიმუშო სისხლის სამართლის კოდექსი. მისი ერთ-ერთი ავტორის, პროფესორ შვარცის, აზრით, ეს იყო ,,მოწვევა სამართლებრიივი რეფორმისათვის და არა მცდელობა ერთიანი დოგმატური გადაწყვეტისა ყველა სისხლის სამართლებივი პრობლემებისა.”²

სწორედ ზემოთქმული კოდექსის საფუძველზე მიიღეს ცალკეულმა შტატებმა, 1965 წელს ნიუ-იორკის შტატმა მიიღო ახალი სისხლის სამართლის კოდექსი, რომელიც ძალაში შევიდა 1967 წელს.

აშშ-ს სისხლის სამართლის მნიშვნელოვან წყაროდ რჩება უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილებები, რომლებიც ხშირ შემთხვევაში პრეცედენტული სამართლის ძირითად წყაროებს ქმნის. საერთო სამართლის ნორმები, რომლებითაც მოსამართლეები ხელმძღვანელობენ ამოდის პრინციპიდან - კანონი არ განსაზღვრავს, სანამ იგი მოსამართლეთა მიერ განმარტებული არ არის. დღესდღეობით ცალკეული შტატების სისხლის სამართლის კოდექსები კრძალავენ პრეცედენტების გამოყენებას (მაგალითად, კალიფორნიის სისხლის სამართლის კოდექსი, პარაგრაფი 4,5).

აშშ-ს სისხლის სამართლის წყაროდ ითვლება საერთაშორისო ხელშეკრულებები, ხოლო ფედერალური კანონის მე-18 ნაწილის 1152-ე პარაგრაფით ამერიკელ ინდიელთა ტომების სამართალიც. ამდენად, აშშ-ს სისხლის სამართლის ძირითად წყაროდ რჩება 1787 წლის კონსტიტუცია, აშს-ს კანონთა კრებულის მე-18 ნაწილი და სტატიების სისხლის სამართლის კოდექსები, ეგრეთვე, უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილებები.

საფრანგეთის სისხლის სამართლის წყაროები

გაცილებით სისტემატიზირებული ფორმა გააჩნია კონტინენტური ევროპის სისხლის სამართლის წყაროებს.

სისხლის სამართლის წყაროებიდან კლასიკური პრინციპები ჩაისახა საფრანგეთში. ამის დასტურია 1789 წელს მიღებული ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია, რომელიც 180 წლის განმავლობაში იყო ძალაში. მხოლოდ საფრანგეთის ბოლო 1946, 1958 წლების კონსტიტუციებმა ნაწილობრივ შეცვალეს მისი ძირითადი პრინციპები, მოახდინეს რა მათი განვრცობა. სწორედ 1958 წლის კონსტიტუცია განსაზღვრავს იმ ორგანოთა კომპეტენციას სისხლის სამართლის პოლიტიკის წარმართვაში, რომლებიც დელეგირებენ სისხლის სამართლის კანონმდებლობას.

საფრანგეთის სისხლის სამართლის წყაროთ ითვლება ახალი 1994 წლის სისხლის სამართლის კოდექსი, რომელმაც ნაპოლეონის 1810 წლის კლასიკური სისხლის სამართლის კოდექსი შეცვალა.

ახალ კოდექსს გააჩნია საკმაოდ რთული სტრუქტურა. იგი იყოფა ორ - საკანონმდებლო და რეგლამენტურ ნაწილებად. კანონმდებლობის ძირითადი მუხლები, რომლებმაც შეავსო სისხლის სამართლის კოდექსი მიღებულ იქნა 1992 წლის 22 ივლისს. ხოლო რეგლამენტური ნაწილი, მიღებულ იქნა სახელმწიფოს საბჭოს მიერ 1993 წლის მარტში დეკრეტით №93-726 29. დღესდღეობით კოდექსი შეიცავს 6 წიგნს. გარდა აღნიშნულ კოდექსისა, საფრანგეთის მატერიალური სისხლის სამართლის წყაროს წარმოადგენს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, რომელიც 1958 წლის (შესწორებით და დამატებებით) რედაქციისთ მოქმედებს. აღნიშნული საპროცესო კოდექსი შეიცავს პირობითი მსჯავრის, ვადების გამოთვლის, იძულებითი სასჯელისა და სხვა მნიშვნელოვან პროცესუალურ ნორმებს.

საფრანგეთის სისხლის სამართლის ერთ-ერთ წყაროდ ასევე ითვლება 1982 წლის კოდექსი სამხედრო იუსტიციის შესახებ, რომელშიც მოცემულია სამხედრო დანაშაულთა შესახებ სისხლისსამართლებრივი სისტემატიზირებულ ნორმათა ერთობლიობა. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ საფრანგეთის სამართლის სისტემაში სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ინსტიტუტს ითვალისწინებენ კოდექსები შრომის, საცხოვრებელი ბინების, ინტელექტუალური საკუთრებისა და მომხმარებელთა უფლებების დაცვის შესახებ. თუმცა „იგივე ინსტიტუტი მოცემულია 1966 წლის კანონში სამეწარმეო ორგანიზაციების შესახებ”, 1984 წლის კანონში „აზარტული თამაშების შესახებ” და სხვა. ამდენად, სისხლის სამართლის კოდიფიკაციის პროცესი დღესაც კი გრძელდება. ფრანგული სისხლის სამართლის წყაროებიდან აღსანიშნავია საერთაშორისო ხელშეკრულებები, ვინაიდან ფრანგული 1958 წლის კონსტიტუციის 55-ე მუხლი აღიარებს საერთაშორისო ხელსეკრულებებისა და შეთანხმებების პრიმატს, შიდასახელმწიფოებრივთან მიმართებაში. ასე მაგალითად: თვით საფრანგეთის სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს სისხლის სამართლებრივ პასუხისმგებლობას იმ პირების მიმართ, რომელთაც ჩაიდინეს მძიმე დანაშაული ჩრდილო-ატლანტიკური ხელშეკრულებით განსაზღვრულ სახელმწიფოთა წინააღმდეგ (მუხ. 414-8); ასევე, საიდუმლო ინფორმაციის გამჟღავნებისათვის ისჯება პირი, საფრანგეთსა და შვეციის სამეფოს შორის დადებული შეთანხმების საფუძველზე (1973 წლის 22 ოქტომბრის შეთანხმებები მუხ. 414-9)

გერმანიის სისხლის სამართლის წყაროები

სრულიად სხვაგვარი თავისებურებებით ხასიათდება გერმანიის სისხლის სამართლის წყაროები. გერმანიის სისხლის სამართლის ძირითად წყაროებად მიჩნეულია 1949 წლის კონსტიტუცია და 1871 წლის სისხლის სამართლის კოდექსი 1987 წლის რედაქციით, სპეციალური ფედერალური სისხლისსამართლებრივი კანონები და ლანდების სისხლისამართლებრივი კანონმდებლობა.

გერმანიის სისხლის სამართლის თავისებურებას წარმოადგენს ის, რომ იგი მთლიანად არ არის კოდიფიცირებული, ამდენად, წყაროებიდან უნდა განვასხვაოთ უშუალოდ კოდიფიცირებული აქტები და მომიჯნავე სისხლისამართლებრივი კანონმდებლობა (Nebenstafrecht), რომელიც ძირითად სისხლისსამართლებრივ პრინციპებს ავსებს.

გერმნიის იმპერიის 1871 წლის სისხლის სამართლის კლასიკური კოდექსი ემყარებოდა ე. კანტისა და ფ. ჰეგელის ფილოსოფიურ სისტემებსა და სისხლის სამართლის კლასიკურ სკოლას, თავისი ფსიქოლოგიური ბრალეულობისა და ნების თავისუფლების თეორიებს. აღნიშნული კოდექსი, მოქმედების პირველ წლებში, გამოირჩეოდა მომეტებული ლიბერალიზმით, ასე მაგალითად, დამნაშავეთა 75%-ის მიმარ გამოყენებულ იქნა პასუხისმგებლობის ნაკლებად მძიმე სახე - ფულადი ჯარიმები. სისხლისამართლებრივი კოდიფიკაციის პირველი ძვრები მოხდა 1919-1933 წლებში, ვაიმარის რესპუბლიკის პერიოდში, როცა 1921-1924 წლებში მიღებულ კანონი ,,ფულადი ჯარიმების შესახებ”. 1933-1945 წლების გერმანიის სისხლის სამართალი ატარებდა აშკარად ნაციონალ-სოციალისტურ, რეაქციულ ხასიათს, რომელიც ფაშიზმის სამართლებრივი იდეოლოგიისათვის იყო დამახასიათებელი.

1949 წლის კონსტიტუციამ ძირეულად შეცვალა სისხლის სამართლებრივი პოლიტიკა და მისი ძირითადი პრინციპები. 102-ე მუხლით გაუქმდა სიკვდილით დასჯა, 103-ე მუხლმა კი აღიარა კანონიერების პრინციპი. 1953 წლიდან იწყება სისხლის სამართლის კანონმდებლობის საერთო რეფორმა, ხოლო 1954 წელს სისხლის სამართლის რეფორმების მიზნით ბუნდესტაგში იქმნება კომისია. მხოლოდ 1975 წლის 2 იანვარს მიღებული სისხლის სამართლის კოდექსის საერთო ნაწილის ბოლო რედაქცია შევიდა ძალაში. თანამედროვე სახით კი მხოლოდ 1987 წლის 10 მარტის რედაქციით შევიდა ძალაში. 1990 წლიდან გერმანიის აღმოსავლეთის და დასავლეთის გაერთიანებამ საკმაოდ სერიოზული პრობლემები წარმოშვა, ვინაიდან მათი სამართლის სისტემები ერთმანეთისაგან კარდინალურად განსხვავდებოდა. დაიწყო სამართლებრივი ჰარმონიზაციის რთული და მტკივნეული პროცესი. 1987 წლის რედაქციის სისხლის სამართლის კოდექსი შესწორებებითა და დამატებებით 1990 წლის 3 ოქტომბრიდან ამოქმედდა ახალ ლანდებზე - ბრანდენბურგის, საქსონიის, საქსონია ანჰალტის, ტიურინგიასა და ყოფილი დასავლეთ ბერლინის ტერიტორიაზე.

ერთიანი გერმანიის სისხლის სამართლის მნიშვნელოვანი წყარო - სისხლის სამართლის კოდექსი საბოლოო სახით მიიღეს 1998 წლის 1 აპრილს. მასში შევიდა საკმაოდ ბევრი ცვლილება რომლებზეც საუბარი საკმაოდ შორს წაგვიყვანს. აღნიშნული კოდექსის ზოგადი ნაწილი შედგება 5 განყოფილებისაგან, რომლებიც თავის მხრივ იყოფიან ცალკეულ თავებად. ასე მაგალითად პირველი განყოფილება ეხება დანაშაულებრივ მოქმედებებს და შეიცავს 5 თავს: მესამე კი ითვალისწინებს დანაშაულებრივი ქმედებებისათვის სისხლისსამართლებრივ ზომებს. იგი მოცულობით ყველაზე სრული და დიდია; მე-4 განყოფილებაში მოცემულია ,,საჩივრები კერძო ბრალდების საქმეებზე”; მე-5 განყოფილება ეხება ნორმებს ხანდაზმულობას; კოდექსის განსაკუთრებული ნაწილი მოიცავს ნორმებს, რომლებიც დაჯგუფებულია დანაშაულთა ცალკეული სახეების მიხედვით, რაც განისაზღვრება დაცული სამართლებრივი სიკეთის (Rechtsgut) მიხედვით. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ 1998 წლის გერმანიის სისხლის სამართლის კოდექსის განსაკუთრებული ნაწილი იწყება დანაშაულით კაცობრიობის წინააღმდეგ და არა დანაშაულით პიროვნების, ადამიანის წინააღმდეგ, როგორც ეს ქართული კოდექსითაა გათვალისწინებული. თუმცა, თანამედროვე სისხლის სამართლის გერმანელი კორიფეები, რ. მაურახი, ე,მეცგერი და ხ. ველცელი, თვლიან, რომ უნდა მოხდეს 1998 წლის კოდექსის შეცვლა. მისი განსაკუთრებული ნაწილი უნდა დაიწყოს პიროვნების წინააღმდეგ დანაშაულით, ვინაიდან პიროვნების სიცოცხლე და უფლებები უფრო მნიშვნელოვანია ვიდრე პირველადი და არა განზოგადებული საერთო საკაცობრიო ღირებულებები. გერმანიის სისხლის სამართლის წყაროებად ითვლება ცალკეული სისხლის სამართლის წყაროები, კერძოდ: 1953 წლის კანონები ,,არასრულწლოვანთა საქმის წარმოების შესახებ”, 1987 წლის კანონი ,,საზოგადოებრივ-სამართალდარღვევათა შესახებ” და სხვა ნორმატიული აქტები.

იაპონიის სისხლის სამართლის წყაროები

იაპონიის სამართლის სისტემაში სისხლის სამართლის ინსტიტუტები თანამედროვე სახით - რეცეფცირებული მეთოდით, ჩამოყალიბდნენ. იაპონიის სისხლის სამართლის წყაროების ანალიზით შესაძლებელია წყაროების სრულიად სხვა თავისებურებების წარმოჩენა. ჯერ კიდევ ძველი ისტორიული წყაროები ცხადყოფენ იაპონიაში სისხლის სამართლის ადრეული ინსტიტუტების არსებობას.

წერილობითი სახის სისხლის სამართლის წყაროები იაპონიაში ჯერ კიდევ მე-7 საუკუნეში გვხვდება, როცა ქვეყანაში ჩინეთის დაპყრობითი ომების გამო გავრცელებული იყო ძველი ჩინური სისხლის სამართლის ნორმები. ცნობილია იაპონიის სისხლის სამართლის უძველესი წყარო ,,ტაიხო რიცურიო”-ს სახით, რომელიც მერვე საუკუნეში მოქმედბდა.

ფეოდალურ პერიოდში იაპონიის სისხლის სამართალი იცნობდა საიმპერატორო, სეგუნებისა და სისხლის სამართლის ადგილობრივ კანონმდებლობას. სწორედ ამ პერიოდის სისხლისამართლებრივი ძეგლია ,,გოსეიბაი სიკიმოკუ”, რომელიც 1232 წელს მიიღო იმპერატორმა. ამავე პერიოდში კარგავს ძალას ჩინური სისხლის სამართლის ნორმებიც.

გვიანი პერიოდის ძეგლებიდან აღსანიშნავია ,,კუდზიკატა ოსადა მეგაკი” (742 წელი). იაპონიის ისტორიის უახლესი პერიოდი კი სისხლის სამართლის მზარდი კოდიფიცირებით გამოირჩევა (1868 წლიდან 1945 წლამდე).

1880 წელს იაპონიაში მიღებულ იქნა ევროპიზირებული (ფრანგული სისხლის სამართლის კოდექსის გავლენით) სისხლის სამართლის კოდექსი.

მე-19 საუ უნის ბოლოს კი იაპონიის ბურჟუაზიული სისხლის სამართალი ბოლომდე იქნა ფორმირებული. ამ პერიოდში შეიმჩნევა სისხლის სამართლის ნორმათა გამარტივების პროცესი გერმანული სამართლის სკოლების გავლენით. ძველი, 1880 წლის კოდექსი შეიცვალა 1907 წლის დღემდე მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსით. მის მიღებაზე დიდი გავლენა იქონია გერმანიის იმპერიის 1871 წლის სანიმუშო კოდექსმა. ბევრი მუხლები პირდაპირ იქნა გადათარგმნილი და მიღებული. ამ პერიოდში იწყება იაპონიის სამართლის სამხედრო მონოპოლისტური სამართლის ნორმებით გაჯერება, რომელთა დემოკრატიზაცია მხოლოდ 1945 წლიდან მოხერხდა. სწორედ მეორე მსოფლიო ომში დამარცხების შემდეგ მიღებულმა კონსტიტუციამ ძირეულად შეცვალა არა მარტო სისხლის, არამედ მთელი ქვეყნის სამართლის სისტემა. კონსტიტუციის ნაწილი ადამიანის უფლებებზე გახდა საფუძველი ახალი სისხლის სამართლებრივი კანონმდებლობის მიღებისათვის. 1947 წელს მიღებულმა სისხლის სამართლის კოდექსმა განიცადა ნაწილობრივი ცვლილებები. იაპონიის სისხლის სამართლის ძირითადი წყაროებია სისხლის სამართლის კოდექსი, რომელიც 1907 წლის 24 აპრილს შევიდა ძალაში და დღეს 1997 წლის 25 ნოემბრის რედაქციით მოქმედებს, სპეციალური სისხლის სამართლის კანონები, საერთაშორისო ხელშეკრულებები და სასამარლო პრეცედენტები.

იურიდიული ძალის მიხედვით, იაპონიის სისხლის სამართლის წყაროები შეიძლება შემდეგი იერარქიის სახით წარმოვიდგინოთ:

1. სისხლის სამართლის ფუნდამენტალ ური ნორმები, რომლებიც მიღებულა 1907 წელს;

2. სპეციალური სისხლის სამართალი - ტოკუბეცუ კეიხო, რომელიც ითვალისწინებს სპეციალიზირებულ ნორმებს;

3. სისხლის სამართლის ნორმები, რომლებიც ეხება სასჯელის ზომებს, რაც ქმნის ადმინისტრაციული სისხლის სამართლის, შრომის, სამეურნეო სამართლის ნორმებს და ასე შემდეგ.

იაპონიის სისხლის სამართლის წყაროებად ითვლება მუნიციპალური, ადმინისტაციული ორგანოების მიერ მიღებული აქტები (ე. წ. დზერეი).

წყაროებში ძირითადად შეიმჩნევა რომანულ-გერმანული სამართლის ოჯახის გავლენა, თუმცა, სასამართლო პრეცედენტების სახით - ანგლოსაქსონური (საერთო სამართლის) სისტემის გავლენაც.

იაპონიის სისხლის სამართლის თავისებურებებს შეადგენს ზემოაღნიშნული იერარქიის მეორე და მესამე სახის წყაროების სიმრავლე და სისხლის სამართლის კოდექსის თავისებურებაც, რომელიც სულ 13 თავისა და 72 მუხლისაგან შედგება. იგი რჩება იაპონიის სისხლის სამართლის ,,ძირითად კანონად”, თუმცა მას სპეციალური სისხლისამართლებრივი ფართო კანონმდებლობა ცალკეული კანონების სახით ავსებს.

მნიშვნელოვან წყაროს შეადგენენ კანონები: ,,ძალადობრივ დანაშაულთა შესახებ” (1926 წელი) ,,ქურდობისა და სხვა წვრილმან დანაშაულთა აღკვეთის შესახებ” (1930 წელი) ადამიანთა მომწამვლელი გაზის - ,,ზარინისაგან” დაცვისათვის ,,სპეციალურ ღონისძიებათა შესახებ” (1995 წელი) და სხვა სისხლისსამართლებრივი ნორმატიული აქტები.

მიუხედავად იმისა, რომ იაპონიის სისხლის სამართლის მეცნიერება არ მიიჩნევს სასამართლო პრეცედენტებს სისხლის სამართლის წყაროდ, იგი, პრაქტიკულად, ასეთად გვევლინება. სასამართლოების შესახებ კანონის მე-4 მუხლით, ქვემდგომი სასამართლო ორგანოებისათვის მხოლოდ უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილებაა სავალდებულოდ სახელმძღვანელო.

დღესდღეობით მიმდინარეობს სისხლის სამართლის კანონმდებლობის, კერძოდ კი კანონების ,,არასრულწლოვანთა შესახებ”, ,,ციხეების შესახებ” და სხვა სახის სისხლის სამართლის რეფორმა. იაპონიის სისხლის სამართლის რეფორმა. იაპონიის სისხლის სამართლის წყაროებში ძირეული რეფორმირება შეიმჩნევა ორგანიზებულ დანაშაულებებთან ბრძოლის სფეროში.

თანამედროვე იაპონიის სისხლის სამართლის წყაროების მრავალფეროვნების მიუხედავად, მასში არაა სისხლის სამართლის ზოგიერთი მთავარი პრინციპი - ,,არ არსებობს დანაშაული, თუ ის არ არის აღნიშნული კანონში”, ასევე, სხვა ფუნდამენტალური პრინციპები.

რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის წყაროები

სრულიად განსხვავებული თავისებურებებია რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის თანამედროვე წყაროებში, რომლებიც უფრო კონტინენტალური ევროპის სამართლისაკენ იხრება.

რუსეთის სისხლის სამართლის უძველესი წყაროების აღწერა ალბათ საკმაოდ შორს წაგვიყვანდა, ამიტომ შევეხებით მხოლოდ მის უახლეს წყაროებს. საბჭოთა კავშირის დაშლამდე, რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის წყაროს წარმოადგენდა კანონი ,,საბჭოთა კავშირისა და მოკავშირე რესპუბლიკების სისხლის სამართლის საფუძვლების შესახებ”, რომელიც 1958 წლის 25 დეკემბერს იქნა მიღებული, საბჭოთა რუსეთის სისხლის სამართლის კოდექსი კი მიღებულ იქნა 1960 წელს. რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის წყაროებიდან ფუნდამენტური მნიშვნელობისაა მისი კონსტიტუცია, რომლის მე-15 მუხლით აღიარებულია კონსტიტუციურ ნორმათა პირველადობა, სამართლის სხვა ნორმებთან შედარებით. ძირეულ სისხლისსამართლებ რივ პრინციპებს ამკვიდრებს სწორედ კონსტიტუცია. კონსტიტუციის 118 -ე მუხლით სამართალწარმოება, მათ შორის სისხლის სამართლის, ხდება სასამართლოების მიერ. 123-ე მუხლი აღიარებს მხარეთა სისხლისსამართლებრივ საპროცესო თანასწორუფლებიანობას, ხოლო 50-ე მუხლით კი ,,არავინ არ უნდა დაისაჯოს მეორედ ერთი და იგივე დანაშაულისათვის” 71-ე მუხლით, მხოლოდ რუსეთის ფედერაციის ცენტრალური ხელისუფლების ორგანოები განსაზღვრავენ სისხლის სამართლის პოლიტიკასა და მის კანონმდებლობას.

რუსეთის ფედერაციის თანამედროვე სისხლის სამართლის ერთ-ერთ უახლეს ძირითად წყაროდ მიიჩნევა 1997 წლის პირველ იანვარს ძალაში შესული ახალი სისხლის სამართლის კოდექსი, რომელმაც შეცვალა 1961 წლის რსფსრ-ს ძველი კოდექსი. ახალი სისხლის სამართლის კოდექსი შედგება ზოგადი და განსაკუთრებული ნაწილებისაგან.

ზოგადი ნაწილი მოიცავს 15 თავსა და 104 მუხლს. მასში მოცემულია სისხლის სამართლის საერთო პრინციპები, როგორებიცაა ტერიტორიულობა, მოქალაქეობა, კანონიერება, თანასწორუფლებიანობა, ბრალეულობა, პირადი პასუხისმგებლობის, რეალურობის და სხვა. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ზემოთქმული პრინციპებით იგი ძალიან წააგავს გერმანიის თანამედროვე სისხლის სამართლის კოდექსს.

კოდექსის განსაკუთრებული ნაწილი მოიცავს 105-360 მუხლს, რომლებიც შეეხება ცალკეულ დანაშაულთა სახეებსა და სასჯელის შესაბამის ზომებს.

ამდენად, კოდექსი მთლიანად შედგგება 12 კარის, 34 თავისა და 360 მუხლისაგან. 1997 წლის სისხლის სამართლის კოდექსის გარდა, რუსეთის სისხლის სამართლის წყაროდ ითვლება მისი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, აგრეთვე საერთაშორისო ხელშეკრულებები და შეთანხმებები.

საქართველოს სისხლის სამართლის წყაროები თავისი სისტემურობით ახლოს დგას კონტინენტური ევროპის სამართლის ქვეყნების სისხლის სამართლის პრინციპებთან. ზემოაღნიშნული შედარებითი ანალიზი ნათელყოფს მის ინსტიტუციონალურ სიახლოვეს გერმანიის სისხლის სამართალთან, თუმცა საერთაშორისო სისხლის სამართლის პრიმატით იგი უფრო ახლოსაა საფრანგეთის სისხლის სამართალთან. ამდენად, თანამედროვე ქართული სისხლის სამართალი თავისი პროგრესულობით თამამად იკავებს საპატიო ადგილს ევროპის სამართლის სისტემაში.

____________________________

1. ბ. სავანელი, „სამართლის თეორია”, გვ. 3-28

2. Уголовное законодательство зарубежных стр.ан, ст. 63

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ბიძინა სავანელი, ,,სამართლის თეორია”, თბილისი, 1993 წელი

2. რენე დავიდი, ,,თანამედროვეობის ძირითადი სამართლებრივი სისტემები”, თბილისი, 1993 წელი.

3. საქართველოს კონსტიტუცია, თბილისი 1998 წელი.

4. ადამიანის უფლებათა ლექსიკონი, თბილისი, 1999 წელი.

5. ლ. სურგულაძე, ,,სისხლის სამართალი - დანაშაული”. თბილისი, 1999 წელი.

6. Уголовное законодательство зарубежных стр.ан, М., 1999 г.

7. Теория Государства и права, М, 1998 г

8. Strafgesetzbuch, 31 Auflage, Munchen, 1998.

დავით ნამჩევაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების საკითხი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია სისხლის სამართალში. იგი განისაზღვრება გარკვეული პრინციპების შესაბამისად, ესენია: 1. ტერიტორიული; 2. აქტიური პერსონალობის; 3. პასიური პერსონალობის; 4. რეალობის; 5. უნივერსალური; 6. მონაცვლეობითი მართლმსაჯულების პრინციპები, რომელთაც ქვემოთ განვიხილავთ.

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ყველა სახელმწიფოში ერთნაირი შეხედულება არ არის დამკვიდრებული ზემოაღნიშნულ პრინციპებთან მიმართებაში და მათგან მხოლოდ რამდენიმეა აღიარებული და ეროვნულ კანონმდებლობაში შეტანილი.

სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების საკითხები ჯერ კიდევ ძველ საბერძნეთსა და რომში იყო მეტნაკლებად მოწესრიგებული: ნაკლებად საბერძნეთში და გაცილებით ფართოდ რომში. რომაელი სამართალმცოდნეების ჩვენამდე მოღწეული შრომების ნაწყვეტებიდან ჩანს, რომ რომის სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ფარგლები დადგენილი იყო დანაშაულის ცალკეული სახეების მიხედვით. პირველ რიგში, ეს იყო რომის სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულები - მოღალატეობრივი ომი (perduello) ცნება, რომელიც მოიცავდა ქმედებათა საკმაოდ ფართო წრეს. ამ შემთხვევაში რომის კანონი გამოიყენებოდა, იმის მიუხედავად, დანაშაულის ჩამდენი რომის მოქალაქე იყო თუ უცხოელი და სად იქნა იგი ჩადენილი - რომის სახელმწიფოს საზღვრებში თუ მის ფარგლებს გარეთ. შეიძლება ითქვას, რომ ეს არის რეალობის პრინციპის ჩანასახი, მისი პირდაპირი ფორმა. რომაული სისხლის სამართლის კანონები გამოიყენებოდა იმ პირთა მიმართაც (თუკი დანაშაული განიხილებოდა საჯარო პროცესზე (judicum publicum)), რომლებმაც ჩაიდინეს სისხლის სამართლით დასჯადი ქმედება რომის მოქალაქის წინააღმდეგ, მიუხედავად დამნაშავის პირადი სტატუსისა და დანაშაულის ჩადენის ადგილისა. აქ აშკარაა მსგავსება პასიური პერსონალობის პრინციპთან.

სისხლის სამართლით დასჯადი ქმედებები, რომლებიც არ იყო ჩადენილი რომის სახელმწიფოს ან რომის მოქალაქის წინააღმდეგ და რომის იმპერიის ტერიტორიაზე, არ ექცეოდნენ რომის სისხლის სამართლის კანონის მოქმედების სფეროში. იმ შემთხვევაში, როცა დამნაშავეები არ იყვნენ რომის მოქალაქეები და არ შეიძლებოდა მათი სისხლისსამართლებრივი დევნა რომში, გათვალისწინებული იყო უცხო სახელმწიფოსთვის მათი გადაცემის შესაძლებლობა (deditio). რომის სახელმწიფოს დადებული ჰქონდა ხელშეკრულებები სხვა სახელმწიფოებთან, რომლებიც აწესრიგებდა დამნაშავეების გადაცემის საკითხს.

თუმცა, მიუხედავად ყველაფრისა, შეუძლებელია იმის მტკიცება, რომ რომის სისხლის სამართალში არსებობდა რაიმე პრინციპები, რომლებიც არეგულირებდნენ სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ფარგლებს, ვინაიდან არ არსებობდა რაიმე მეცნიერული დოქტრინა ამის შესახებ.

ადრეული შუა საუკუნეების ევროპისათვის დამახასიათებელი იყო სისხლის სამართლის კანონის მოქმედების გავრცელება განსაზღვრულ ეროვნებებზე, ამიტომაც ერთი და იგივე ქვეყნის ტერიტორიაზე მოქმედებდა სხვადასხვა კანონები; ფრანკები სამართლდებოდა ფრანკების კანონებით, ალემანები - ალემანების კანონენებით, ბურგუნდიელები - ბურგუნდიელების და რომაელები - რომაული კანონებით. მონტესკიემ თავის ნაშრომში ,,კანონთა გონი” დაამტკიცა, რომ ტომთა ამ ნარევში ადამიანი უნდა გასამართლდეს საკუთარი ხალხის ჩვეულებებითა და სამართლით. ამგვარად, ადრეული შუა საუკუნეების გერმანული სამართალი აღიარებდა მხოლოდ პირადი პასუხისმგებლობის სისტემას (personalitgtssystem). საქმის განსჯადობა დანაშაულის ჩადენის ადგილის მიხედვით გამონაკლისს წარმოადგენდა და დაიშვებოდა მხოლოდ დამნაშავის - დანაშაულის ჩადენის ადგილას დაკავებისას. თუმცა, თანდათან მკვიდრდებოდა სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ტერიტორიული პრინციპი, რომელიც შეესაბამებოდა ფეოდალური სამართლის არსს.

სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედებისა და საერთაშორისო სისხლის სამართლის მოძღვრების განვითარებაზე დაკვირვების თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია გვიანი შუა საუკუნეების სისხლის სამართალი, განსაკუთრებით კი იტალიური. ამ დროს იტალიის ქალაქებმა დიდი პოლიტიკური და ეკონომიკური მნიშვნელობა შეიძინეს. ისინი საკუთარ სტატუტებსაც კი გამოსცემდნენ. ჩრდილო იტალიაში სისხლისსამართლებრივი კოლიზიები პირველად მაშინ წარმოიშვა, როდესაც დადგა საკითხი ჩრდილო იტალიის სხვადასხვა ნაწილში შექმნილი სისხლის სამართლის ნორმების შეფარდების შესახებ. წარმოიშვა მრავალი წინააღმდეგობა; მაგალითად, გაურკვეველი იყო, თუ როგორ უნდა მოქცეულიყვნენ, თუკი ქმედება, რომელიც აკრძალული იყო ჩრდილო იტალიის ერთ-ერთი ნაწილის კანონით, არ იყო აკრძალული რომის სამართლით; ანუ თუ დანაშაულის ჩადენის ადგილას მოქმედი კანონი არსებითად განსხვავდებოდა დამნაშავის საცხოვრებელ ადგილას მოქმედი კანონებისაგან; და საერთოდ, უნდა დაქვემდებარებოდა თუ არა დანაშაულის ჩადენისას ადგილობრივ კანონებს ის დამნაშავე, რომელიც მუდმივად არ ცხოვრობს ამ ადგილას. აშკარაა, რომ ეს საკითხები დაკავშირებული იყო სისხლის სამართლის საქმეთა ტერიტორიულ განსჯადობასთან. იმდენად, რამდენადაც იმდროინდელი კანონმდებლობით ეს საკითხები არ იყო დარეგულირებული, ისინი განისაზღვრებოდნენ სასამართლო პრაქტიკითა და სისხლის სამართლის შუა საუკუნეების დოქტრინით. ამ დოქტრინით დაწესებული იყო შემდეგი: კონკრეტული ტერიტორიის სასამართლოს განსჯადია ის დანაშაულები, რომლებიც ჩადენილია, დაწყებულია ან რომლის ჩამდენიც დაკავებ ულია ამ ტერიტორიაზე. იტალიის ქალაქების პრაქტიკაში მიღებული იყო იმ დამნაშავის გადაცემა, რომელმაც ჩაიდინა დანაშაული სხვა ქალაქში. გადაუცემლობისას კი, მის მიმართ გამოიყენებოდა საცხოვრებელ ადგილას მოქმედი კანონები.

იტალიური დოქტრინის პირველი წარმომადგენელი იყო ალბერტუს განდინუსი. მის მიერ წამოყენებული პრინციპით სადავო შემთხვევებში გამოიყენებოდა Lex delicti commisi (დანაშაულის ჩადენის ადგილის კანონი). სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების მოძღვრებამ ყველაზე დიდი აღზევება განიცადა იტალიაში, XIV საუკუნეში, სევერიუს ბარტოლუსის შრომებში (დიგესტების, კოდექსების და ინსტიტუტების კომენტარები), აგრეთვე მისი მოწაფის, პეტრუს ბალდუსის, შრომებში.

ბარტოლუსის მოძღვრებიდან, რომელიც ბალდუსმა განავრცო, გამომდინარეობდა შემდეგი დებულებები: 1) უცხოელი, რომელიც ჩაიდენს სამართალდარღვევას უცხო ქვეყნის ტერიტორიაზე პასუხს აგებს ამ ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონით, თუკი მან იცოდა ან უნდა სცოდნოდა ეს კანონები, ან თუ ეს კანონები შეესაბამებოდა საერთო სამართალს (ტერიტორიული პრინციპის ჩანასახი); 2) თუკი მოსამართლეს, რომლის განსჯადიც არის კონკრეტული დანაშაული, არ უნდა ან არ შეუძლია პასუხისმგებლობა დააკისროს უცხოელს, ამის გაკეთება შეუძლია მოსამართლეს დაზარალებულის ადგილსამყოფელის მიხედვით (პასიური პერსონალობის პრინციპის ჩანასახი, რომელსაც დამხმარე დანიშნულება გააჩნია); 3) კონკრეტული სახელმწიფოს მოქალაქეები ემორჩილებიან საკუთარი სახელმწიფოს იურისდიქციას უცხოეთში დანაშაულის ჩადენისას, მაგრამ კანონი საგანგბოდ ითვალისწინებს ამ ქმედებებზე იურისდიქციის გავრცელებას (აქტიური პერსონალობის პრინციპის ჩანასახი); 4) თუკი ქმედების ჩადენის ადგილი არ ემთხვევა შედეგის დადგომის ადგილს, მაშინ გადამწყვეტია ეს უკანასკნელი (შედეგის თეორია); 5) წამქეზებელი პასუხს აგებს იმ ადგილის კანონით, სადაც ამსრულებელმა განახორციელა ქმედება (თანამონაწილეობის აქცესორული თეორია); 6) ქურდი, რომელიც უცხო ქვეყნის ტერიტორიაზე იქურდებს, ხოლო შემდეგ ნაქურდალს თავის ქვეყანაში გადაიტანს, პასუხს აგებს საკუთარი ქვეყნის კანონმდებლობით; 7) მაწანწალები დაისჯებიან ყველგან, სადაც კი ჩაიდენენ დანაშაულს (უნივერსალობის პრინციპის ჩანასახი); 8) ქვეყნის საზღვრის გარეთ ჩადენილი დანაშაული უნდა ჩაითვალოს დანაშაულის ჩადენის რეციდივად ქვეყნის შიგნით ჩადენილი დანაშაულის მიმართ; 9) საბრალდებო დასკვნა, რომელიც გამოტანილია კონკრეტული ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, აღიარებული უნდა იქნას ამ ქვეყანაშიც, თუკი შეფარდებული სასჯელი ითვალისწინებს ზეგავლენას უშუალოდ ამ პიროვნებაზე და არა მის ქონებაზე; 10) დამნაშავის გადაცემა სახელმწიფოს მოვალეობაა.

XVI საუკუნეში ბარტოლუსის დოქტრინამ შემდგომი განვითარება ჰპოვა ი. კლარის შრომებში. მან დაწვრილებით დაამუშავა დისტანციური დანაშაულის ჩადენისას კანონის გამოყენების, აგრეთვე, სხვა ქალაქებში მცხოვრებ პირთა პასუხისმგებლობის საკითხები. ი. კლარი იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ დისტანციური დანაშაულის ჩადენისას პირმა შეიძლება პასუხი აგოს როგორც ქმედების ჩადენის, ისე შედეგის დადგომის ადგილას (სუყველგანობის თეორია). XVII საუკუნეში, ამავე საკითხებზე მუშაობდა იტალიელი პ. ფარინაციუსი.

შუა საუკუნეების საფრანგეთში, გამომდინარე დებულებიდან ,,actor sequitur forum rei” განსჯადობაზე დავისას, უპირატესობა ყოველთვის ენიჭებოდა სასამართლოებს, დამნაშავის საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით. XVI და XVII საუკუნეებში მეფის განსჯადობას ექვემდებარებოდა არა მარტო საფრანგეთის ტერიტორიაზე, არამედ საფრანგეთის ფარგლებს გარეთ ჩადენილი დანაშაულებიც, თუკი დამნაშავეს დააკავებდნენ საფრანგეთში (forum deprehenionis). XVII და XVIII საუკუნეებში საფრანგეთში ფართოდ გამოიყენებოდა საფრანგეთის სისხლის სამართალი უცხოეთში ჩადენილი დანაშაულების მიმართ, ამასთან, განსჯადობის საკითხის გადაწყვეტისათვის დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა დამნაშავის დაკავების ადგილს.

XVI-XVIII საუკუნეების გერმანიაში შეთვისებულ იქნა იტალიური დოქტრინა და ჩამოყალიბდა შეხედულება, რომ დამნაშავე შეიძლება დაისაჯოს ყველგან, სადაც დააკავებენ.

XVII საუკუნის ჰოლანდიელ მეცნიერთაგან, რომლებიც სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების საკითხებს იკვლევდნენ, აღსანიშნავია პ.ვუტი. მისი აზრით, ქვეყნის შიგნით ჩადენილი დანაშაულისათვის პასუხს აგებს როგორც ამ ქვეყნის მოქალაქე, ისე უცხოელი; უცხოეთში ჩადენილი დანაშაულისათვის დამნაშავე პასუხს აგებს მისი დაკავების ადგილის კანონების მიხედვით. ვუტი შემდეგნაირად ასაბუთებს ამ დებულებებს: 1) დამნაშავე იმსახურებს იმას, რომ დაისაჯოს არა მარტო ქვეყნის ფარგლებში ჩადენილი დანაშაულისათვის, არამედ მის გარეთ ჩადენილი დანაშაულისთვისაც, რადგან მან გამოხატა უპატივცემულობა ამ ქვეყნისა და მისი კანონების მიმართ; 2) არც ერთი დანაშაული არ უნდა დარჩეს დაუსჯელი. მოსამართლე უფლებამოსილია არა მარტო დასაჯოს თავის ქვეყანაში, არამედ გამოიყენოს თავისი ქვეყნის სისხლის სამართალი. თუკი მოცემული ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონით გათვალისწინებულია უფრო მძიმე სასჯელი, ვიდრე დანაშაულის ჩადენის ადგილას, მოსამართლემ თვითონ უნდა შეაფასოს ეს გარემოება და თავის შეხედულებით დანიშნოს სასჯელი. დისტანციურ დანაშაულებთან მიმართებაში ვუტი გვთავაზობს იმ ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონის გამოყენებას, სადაც დააკავეს დამნაშავე. წამქეზებელი უნდა დაისაჯოს იმ ქვეყნის კანონით სადაც ჩადენილია დანაშაული. XVI-XVII საუკუნეების ჰოლანდიელ მეცნიერთა შორის განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს იურისტ ჰუგო გროციუსს, რომელმაც სახელი გაითქვა თავისი კლასიკური ქმნილებით ,,ომისა და მშვიდობის სამართლის შესახებ”. ამ ნაშრომში აისახა სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში გამოყენების უნივერსალური პრინციპი: ,,aut dedere, aut punire”. ჰოლანდიურ მოძღვრებას სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ფარგლების შესახებ გააჩნია ტერიტორიული პრინციპის აღიარების, აგრეთვე ჰოლანდიური სისხლის სამართლის კანონმდებლობის გავრცელების ტენდენცია იმათზე, ვინც დანაშაული ქვეყნის ფარგლებს გარეთ ჩაიდინა. XVI-XVII საუკუნეების ჰოლანდიელ იურისტთა შორის აღსანიშნავია ბურგუნდუსი და ულბრიხ გუბერი. ბურგუნდუსი ყურადღებას ამახვილებდა ტერიტორიული პრინციპების უპირატესობაზე, თუმცა, უშვებდა ეროვნული კანონის გამოყენებას საკუთარი მოქალაქეების მიმართ, რომელთაც დანაშაული უცხოეთში ჩაიდინეს, თუ ამაზე თვით კანონში საგანგებოდ არის მინიშნებული, ე.ი. კანონის ამგვარ გამოყენებას მიიჩნევდა გამონაკლისად საერთო წესიდან. გუბერიც, ძირითადად, ბურგუნდის თვალსაზრისს იზიარებდა, მაგრამ მისგან განსხვავებით, მართებულად მიიჩნევდა პირისათვის პასუხისმგებლობის დაკისრებას დაკავების ადგილის მიხედვით (forum deprehensionis). მათ შეიმუშავეს მრავალი დებულება, რომლებიც პერიოდულად იგმობოდა და შემდეგ კვლავ განიცდიდა აღზევებას. გუბერი თვლიდა, რომ უცხო სახელმწიფოს განაჩენს არავითარი ძალა არ ჰქონდა ამ სახელმწიფოში, თუმცა უცხოური განაჩენი გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო მოცემულ ქვეყანაში განაჩენის გამოტანისას.

რაც შეეხება მტკიცედ დამკვიდრებულ პრინციპებს, სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების შესახებ, ისინი ჩამოყალიბებას XVI საუკუნის ბოლოდან იწყებენ, მათ შორის, სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედებს ტერიტორიული პრინციპი.

I თავი

ტერიტორიული პრინციპი

XVIII საუკუნის ბოლოდან იწყება კაპიტალიზმის განვითარება, რაც ძირითადად, დასავლეთ ევროპის ქვეყნებისათვის იყო დამახასიათებელი. ეს ის პერიოდია, როდესაც ფეოდალური წყობა ნგრევას განიცდის და აღმოცენებას იწყებს ეროვნული სახელმწიფოები, ამასთან ერთად, ვითარდება სახელმწიფო სუვერენიტეტის ცნება, რამაც ხელი შეუწყო ტერიტორიული პრინციპის (örtlichkeitsprinzip) განმტკიცებას. ეს პრინციპი შეესაბამებოდა ბურჟუაზიული ლიბერალიზმის იდეებს, რომლებიც განვითარდა საფრანგეთში, იტალიაში, ინგლისში, ჰოლანდიაში, გერმანიასა და რუსეთში. მაგალითისათვის შეიძლება დავასახელოთ საფრანგეთის 1808 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-5-6 მუხლები, სადაც განმტკიცებული იყო ტერიტორიული პრინციპი, რომელიც სრულიად გამორიცხავდა იმ უცხოელებზე პასუხისმგებლობის დაკისრებას ფრანგული კანონებით, რომლებმაც დანაშაული საფრანგეთის ფარგლებს გარეთ ჩაიდინეს.

ტერიტორიული პრინციპის მომხრე იყო შარლ ლუი მონტესკიე. მის მიერ დამუშავებულ სისხლისსამართლებრივი რეფორმების პროგრამაში, მნიშვნელოვანი ადგილი ჰქონდა დათმობილი სისხლის სამართლის კანონის მოქმედების ტერიტორიული ფარგლების საკითხებს. ,,სახელმწიფო სამართლის საწყისები მოითხოვენ, რომ ყოველი ადამიანი ემორჩილებოდეს იმ ქვეყნის სასამართლოებს, რომელშიც იგი იმყოფებოდა”, თვლიდა მონტესკიე. XVIII საუკუნის ბოლოს, იტალიაში, ტერიტორიული პრინციპის იდეებს ავითარებდა ჩეზარე ბეკარია, ერთ-ერთი გამოჩენილი მოაზროვნე, ბუნებითი სამართლისა და საზოგადოებრივი ხელშეკრულებების შესახებ მოძღვრებების მომხრე. ,,დასჯის ადგილი უნდა იყოს დანაშაულის ჩადენის ადგილი, ვინაიდან იქ და არსად სხვაგან არ არის ხალხი იძულებული დასაჯოს ერთი ადამიანი რათა დაიფაროს მთელი საზოგადოება დიდი ბოროტებისგან, ბოროტმოქმედი, რომელსაც არ დაურღვევია იმ საზოგადოების ხელშეკრულება, რომლის წევრიც იგი არ არის, შეიძლება იწვევდეს შიშს, რის გამოც ამ საზოგადოების უმაღლესმა ხელისუფლებამ შეიძლება განდევნოს იგი; მაგრამ იგი არ შეიძლება დაისაჯოს კანონებით, რომლებიც გამოიყენება საზოგადოებრივი ხელშეკრულების დარღვევის შემთხვევაში და არა დამნაშავის უარყოფითი თვისებების გამო”, ფიქრობდა ჩეზარე ბეკარია.

XVIII საუკუნეში და XIX საუკუნის დასაწყისში, გერმანიაში ყალიბდება მოძღვრება სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ტერიტორიული პრინციპის შესახებ, გერმანული განმანათლებლობის იდეისა და ბუნებითი სამართლის მოძღვრების ზეგავლენით.

სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ტერიტორიული დოქტრინის ამ თავისებურებების მიუხედავად, რომელიც ზოგიერთ ქვეყანას ახასიათებდა, მისი მომხრეები ფიქრობდნენ, რომ ქვეყნის ფარგლებში ჩადენილი დანაშაული დასჯადია ამ ქვეყნის კანონით; საზღვარგარეთ ჩადენილი დანაშაული, მიუხედავად მისი სუბიექტისა და ობიექტისა, არ ექცევა ამ ქვეყნის იურისდიქციის ქვეშ. სისხლის სამართლის კანონების განუსაზღვრელი ბატონობა ქვეყნის ფარგლებში ჩვეულებრივ მოვლენად ითვლებოდა და ტერიტორიული პრინციპის მომხრეებისათვის უდავო იყო ამ კანონების გამოყენების აუცილებლობა არა მარტო თავიანთი მოქალაქეების, არამედ უცხოელების მიმართაც, რომლებმაც დანაშაული ამ ქვეყნის ტერიტორიაზე ჩაიდინეს. XIX საუკუნის დასაწყისში, გერმანელი მეცნიერების ნაშრომებში, ტერიტორიული პრინციპი მიჩნეული იყო ერთადერთ ჭეშმარიტად მართებულ პრინციპად. ასე მაგალითად, აბეგი, 1891 წელს, ამტკიცებდა, რომ ყოველი ქვეყნის კანონების მოქმედების ფარგლები შეზღუდულია ამ ქვეყნის ტერიტორიული საზღვრებით, ე.ი. ნებისმიერი ქვეყნის სასამართლოების იურისდიქცია არ ვრცელდება იმ პირებზე, რომლებმაც დანაშაული უცხოეში ჩაიდინეს და იქვე იმყოფებიან. ტერიტორიული პრინციპის უკომპრომისო დამცველები იყვნენ, აგრეთვე, შტრუბე, შპანგენბერგი და მარტინი.

ტერიტორიული პრინციპის მომხრეებს აგრეთვე უდავოდ მიაჩნდათ ის დებ ულება, რომ მოცემული ქვეყნის კანონები არ ვრცელდება მის ფარგლებს გარეთ (leges non obliganta exstra territorium). ვინაიდან ტერიტორიული პრინციპის თანახმად, მოცემული ქვეყნის კანონები მის ტერიტორიაზე მყოფ უცხოელებზე ვრცელდებოდა და ზოგიერთი ავტორი ამის დასაბუთებას დროებითი ქვეშევრდომობის (subditus temporarius) ფაქტით ცდილობდა; სხვები ამტკიცებდნენ, რომ უცხოელები ისევე არიან დაცული უცხო ქვეყნის ტერიტორიაზე ამ ქვეყნის კანონებით, როგორც საკუთარი მოქალაქეები, ამიტომაც, ისევე როგორც მოქალაქეებმა, მათ პასუხი უნდა აგონ ამ ქვეყანაში ჩადენილი დანაშაულისათვის.

XX საუკუნის დასაწყისში ტერიტორიული პრინციპის მართებულობა დასაბუთებული იყო საერთაშორისო სამართლებრივი მოსაზრებებით. მისი მომხრეები, ძირითადად, ეყრდნობოდნენ სახელმწიფო სუვერენიტეტის პრინციპს - ყოველი ქვეყნის ურყევი უფლებაა თავის კანონებს დაუქვემდებაროს ნებისმიერი ადამიანი, რომელიც მის ტერიტორიაზე იმყოფება, მიუხედავად დამნაშავის, და დაზარალებულის მოქალაქეობისა.

ასაბუთებდნენ რა ტერიტორიული პრინციპის განსაკუთრებულობას, მისი დამცველები პრაქტიკულ სიძნელეებს წააწყდნენ იმ შემთხვევაში, როდესაც უცხოეთში დანაშაულის ჩადენის შემდეგ, მოქალაქე სამშობლოში ბრუნდებოდა, ტერიტორიული პრინციპის შესაბამისად, იგი უნდა გადაცემოდა იმ ქვეყანას, რომელშიც ჩაიდინა დანაშაული; მაგრამ ტერიტორიული პრინციპის მომხრეთა უმრავლესობა, საკუთარი მოქალაქის უცხო სახელმწიფოსათვის გადაცემას დაუშვებლად მიიჩნევდა. ტერიტორიული პრინციპის ერთ-ერთ დამცველთაგანს, რ. კესკლინს არ სურდა რა დათანხმებულიყო საკუთარი მოქალაქის გადაცემას, ცდილობდა დაესაბუთებინა მოცემული ქვეყნის უფლება - დაესაჯა საკუთარი მოქალაქეები, რომლებმაც დანაშაული ჩაიდინეს უცხოეთში, ამაზე უფლებამოსილი ქვეყნის სახელით. ამრიგად, რ. კესკლინის ნაშრომებში პირველად აისახა მონაცვლეობითი მართლმსაჯულების პრინციპის ჩანასახი.

ტერიტორიული პრინციპის, როგორც სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ერთადერთი პრინციპის წინააღმდეგ საკმაოდ სერიოზული არგუმენტები არსებობდა. მიანიშნებდნენ იმაზე, რომ დამნაშავეებს, რომლებმაც დანაშალი ერთ ერთ ქვეყანაში ჩაიდინეს, შეუძლიათ მშვიდად იცხოვრონ მეორეში, ვიდრე დაინტერესებული ქვეყანა არ მოითხოვს მათ გადაცემას; ხოლო დამნაშავის სამშობლოში გაქცევის შემთხვევაში იგი შეიძლება დაუსჯელი დარჩეს. უფრო მეტიც, დამნაშავის სამშობლო შეიძლება მისი თავშესაფარი გახდეს მაშინაც კი, როცა მის მიერ უცხოეთში ჩადენილი დანაშაულებრივი ქმედება მისივე ქვეყნის წინააღმდეგ იყო მიმართული. ეს თეორია პრაქტიკულ გართულებებს მხოლოდ შეზღუდული საერთაშორისო ურთიერთობების პირობებში არ გამოიწვევდა. საკუთარი მოქალაქეების გადაცემა, ერთი მხრივ, ლახავს სახელმწიფოს უზენაესობას ხოლო მეორე მხრივ, არ შეიძლება განხორციელდეს დაინტერესებული სახელმწიფოს მოთხოვნის გარეშე, აგრეთვე ნაკლებად მძიმე დანაშაულის ჩადენისას. უცხოეთში განხორციელებული დანაშაულებრივი ქმედებები შეიძლება პირდაპირ ან არაპირდაპირ აზიანებდნენ მოცემულ ქვეყანას.

ბევრი მოაზროვნე აღნიშნავდა, რომ ტერიტორიული პრინციპის, როგორც ერთადერთი პრინციპის გამოყენებისათვის აუცილებელია, რომ სხვა ქვეყნებიც მოიქცნენ. მისი გამოყენების წინაპირობა უნდა იყოს დარწმუნებულობა, რომ მოცემული ქვეყნის ინტერესების უცხო ქვეყნის ტერიტორიაზე განხორციელებულიყო ხელყოფა, გათვალისწინებული იქნება ამ ადგილის სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში. მიუთითებდნენ ასევე, რომ მხოლოდ ტერიტორიული პრინციპის გამოყენებით, ვერ დადგებოდა იმ პირთა პასუხიმგებლობის საკითხი, რომელთაც დანაშაული ნეიტრალურ ტერიტორიაზე, ღია ზღვაში ან სამხედრო ოკუპაციის დროს ჩაიდინეს. მხოლოდ ამ პრინციპის გამოყენების წინააღმდეგ გამოდიოდნენ მისი ყველაზე ცნობილი მომხრეებიც კი, მაგალითად, ანსელმ ფოიერბახი. იგი თავის სახელმძღვანელოში მივიდა შემდეგ დასკვნამდე: ა) უცხოელები, რომლებიც დანაშაულს სხვა ქვეყანაში ჩაიდენენ, პასუხს აგებენ ამ ქვეყნის კანონებით; ბ) ქვეყნის მოქალაქეები პასუხს აგებენ მისივე კანონებით, იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც მაშ მიერ საზღვარგარეთ ჩადენილი დანაშაული ხელყოფდა საკუთარი ქვეყნის ან თანამოქალაქის ინტერესებს; გ) მოცემული ქვეყნის მოქალაქეები, რომლებმაც დანაშაული უცხოეთში უცხოელების წინააღმდეგ ჩაიდინეს, დაისჯებიან უცხო ქვეყნის მიერ, თუკი საგანგებო კანონით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული.

მიუხედავად იმ კრიტიკული შენიშვნებისა, რომელიც ტერიტორიული პრინციპის ერთადერთობის და განსაკუთრებულობის წინააღმდეგ იყო გამოთქმული, XIX და XX საუკუნეების ყველა მეცნიერი იცავდა ამ პრინციპს, ფუძემდებლურ პრინციპად მას მიიჩნევდა და იგი სულ უფრო მეტად მტკიცდებოდა კანონმდებლობითაც. ბევრი მეცნიერი წინააღმდეგი იყო მხოლოდ ტერიტორიული პრინციპის კანონმდებლობით აღიარებისა და ყველა სხვა პრინციპის უგულვებელყოფისა. ისინი მიუთითებდნენ ასევე სხვა პრინციპებზეც (როგორც ძირითადი, ისე დამხმარე (სუბსიდიარული), რომელიც ასევე მტკიცდებოდა დასავლეთ ევროპის ზოგიერთი ქვეყნის კანონმდებლობაში.

რაც შეეხება ინგლისს, აშშ-სა და საერთო სამართლის სხვა ქვეყნებს, იქ ტერიტორიული პრინციპი ერთადერთად იყო მიჩნეული. თუმცა ინგლისურმა კანონმდებლობამ დაუშვა გამონაკლისი საერთო წესიდან ზოგიერთი სახის დანაშაულისათვის - ღალატი, ორცოლიანობა და მკვლელობა, რომელთა ჩადენა ინგლისელების მიერ ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, ინგლისშიც ისჯებოდა.

განსაკუთრებით იცავდნენ ტერიტორიულ პრინციპს XIX საუკუნისა და XX საუკუნის დასაწყისის ამერიკაში: დანაშაული ლოკალიზებული იყო და ისჯებოდა იქ, სადაც იქნა ჩადენილი; არც ერთ სხვა სახელმწიფოს უფლება არ ჰქონდა დაესაჯა პირი ამ დანაშაულისათვის. თუმცა აშშ-ში იყო გათვალისწინებული გამონაკლისებიც, დანაშაულები: ჩადენილი ამერიკის დროშით მოცურავე გემზე; ჩადენილი ამერიკის მოქალაქეების მიერ საზღვარგარეთ; ჩადენილი აშშ-ს სამსახურში საზღვარგარეთ მყოფი უცხოელების მიერ; მიმართული აშშ-ს ინტერესების წინააღმდეგ; ჩადენილი იმ ქვეყნებში, სადაც აშშ-ს მოქალაქეები სარგებლობენ ექსტერიტორიულობის უფლებით; ჩადენილი აშშ-ს ფარგლებს გარეთ, რომელთა შედეგი უნდა დადგეს ან დამდგარიყო აშშ-ში

თანამედროვე პერიოდში, ეს პრინციპი განმტკცებულია ყველა ცივილიზებულ ქვ ქვეყანაში. რაც შეეხება საქართველოს ახალ სისხლის სამართლის კოდექსს, ტერიტორიული პრინციპი აისახა IV მუხლში: ,,იმას, ვინც დანაშაული ჩაიდინა საქართველოს ტერიტორიაზე, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაეკისრება ამ კოდექსით” საქართველოს ტერიტორიაში კი იგულისხმება: 1) ხმელეთი საზღვრების ფარგლებში; 2) შიდა წყლები (ე.ი. საქართველოში მდებარე ტბები, მდინარეები, არხები); 3) სანაპირო (ტერიტორიული) წყლები უმეტესი მიქცევის ზოლიდან 12 საზღვაო მილის ფარგლებში; 4) სასაზღვრო გემთსავალი მდინარეები, ტბები მთავარი ფარვატერის შუა ზოლამდე; 5) საჰაერო სივრცე სახელმწიფოს სახმელეთო ტერიტორიისა და წყლების ზევით; 6) წიაღისეული სახმელეთო ტერიტორიისა და წყლის ქვეშ. წიაღისეულის სიღრმის განსაზღვრის რაიმე შეზღუდვა არ არსებობს; 7) კონტინენტური შელფი, რომელშიც შედის ტერიტორიული წყლების იქეთ ზღვის ზედაპირი და ზღვის ფსკერის წიაღისეული 200 მეტრის სიღრმეზე და უფრო ღრმად - სანამ ზღვის ფსკერის დამფარავი წყლების სიღრმე ამ რაიონების ბუნებრივი სიმდიდრის მოპოვების შესაძლებლობას იძლევა; 8) საქართველოს ალმით მცურავი გემი, სადაც არ უნდა იმყოფებოდეს იგი ღია ზღვაში თუ უცხოეთის ტერიტორიულ წყლებში; 9) საქართველოს ალმით მცურავი არასამხედრო გემი - ღია ზღვაში; 10) საქართველოს სახედრო-საჰაერო ხომალდი (თვითმფრინავი), სადაც არ უნდა იმყოფებოდეს იგი; 11) საქართველოს სამოქალაქო-საჰაერო ხომალდი, რომელიც უცხო სახელმწიფოს ტერიტორიაზე არ იმყოფება.

დანაშაული საქართველოს ტერიტორიაზე ჩადენილად ჩაითვლება: ა) როდესაც დანაშაულებრივი ქმედება ჩადენილია საქართველოს ტერიტორიაზე, მაგრამ მისი შედეგი დადგა ან უნდა დამდგარიყო საზღვარგარეთ; ბ) როდესაც დანაშაულებრივი ქმედება ჩადენილია საზღვარგარეთ, მაგრამ მისი შედეგი დადგა ან უნდა დამდგარიყო საქართველოს ტეროტორიაზე; გ) როდესაც დანაშაულის მომზადება და ჩადენის მცდელობა განხორციელდა საზღვარგარეთ, ხოლო იგი დამთავრდა საქართველოს ტერიტორიაზე და პირიქით, საქართველოს ტერიტორია დანაშაულის ადგილად არ შეიძლება ჩაითვალოს, თუ იქ განხორციელდა მხოლოდ მომზადება, ხოლო მცდელობა და დანაშაულის დამთავრება - სხვაგან. თუმცა მომზადებაც შეიძლება დასჯადი იყოს, თუკი იგი სხვა დანაშაულის შემადგენლობას შეიცავს. წმინდა უმოქმედობის დროს, დანაშაული ჩადენილად ითვლება იმ ტერიტორიაზე, სადაც პირს უნდა შეესრულებინა თავისი მოვალეობა; დენადი დანაშაულის შემთხვევაში, მისი ჩადენის ადგილად უნდა ჩაითვალოს ყველა ის ქვეყანა, სადაც გარკვეული დროის განმავლობაში ხორციელდებოდა იგი. მაგალითად, პირმა უკანონოდ აღუკვეთა თავისუფლება თავის მტერს ერთი ქვეყნის ტერიტორიაზე, ხოლო იგი დააკავეს მეორე ქვეყნის ტერიტორიაზე, სადაც დამწყვდეული ჰყავდა უკანონოდ თავისუფლებააღკვეთილი. დანაშაულის ადგილად უნდა ჩაითვალოს როგორც ერთი, ისე მეორე ქვეყნის ტერიტორია. ასევე, განგრძობადი დანაშაულის დროსაც, დანაშაული უნდა ჩაითვალოს შესრულებულად ყველა იმ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, სადაც რომელიმე დანაშაულებრივი აქტი განხორციელდა.

თანამონაწილეობით ჩადენილი დანაშაულისათვის, მისი ჩადენის ადგილად ითვლება: ამსრულებლისათვის ის ადგილი, სადაც მან საამსრულებლო მოქმედება ჩაიდინა, თანამონაწილეებისათვის - იგივე ადგილი თუ მათ იცოდნენ ამსრულებლის მიერ დანაშაულის ჩადენის ადგილი, ხოლო საპირისპირო შემთხვევაში - მათი მოქმედების ადგილი. ასევე გადაწყდება საკითხი თანაამსრულებლობის დროსაც; თუ თანაამსრულებელმა იცის, რომ მეორე ამსრულებელი სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ახორციელებს დანაშაულს, თუნდაც სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ჩადენილი მისი მოქმედება დაკვალიფიცირდება იმ სახელმწიფოს კანონითაც, სადაც მეორე თანაამსრულებელი მოქმედებდა, ხოლო ასეთის არცოდნისას, მხოლოდ იმ სახელმწიფოს კანონით, სადაც მან საკუთარი მოქმედება განახორციელა.

საქართველოს ტერიტორიაზე ჩადენილი დანაშაულისათვის პასუხს აგებენ არა მარტო საქართველოს მოქალაქენი, არამედ უცხოელები, რომლებიც საქართველოში იმყოფებიან და ასევე მოქალაქეობის არმქონე პირები.

ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის IV მუხლის ითვალისწინებს გამონაკლისს ტერიტორიული პრინციპის ზოგადი წესიდან; სახელდობრ, უცხო სახელმწიფოების დიპლომატიური წარმომადგენლებისა და ზოგიერთი მოქალაქის სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის საკითხი, მოქმედი კანონებისა და საერთაშორისო ხელშეკრულების თანახმად, არ არის საქართველოს სასამართლოების განსჯადი. თუ ეს პირები დანაშაულს საქართველოს ტერიტორიაზე ჩაიდენენ, მათი საკითხი დიპლომატიური გზით უნდა გადაიჭრას. ვენის 1961 წლის შეთანხმებით განსაზღვრულია, თუ ვინ სარგებლობს დიპლომატიური იმუნიტეტით ანუ ექსტერიტორიულობის, პირადი ხელშეუხებლობის უფლებით. ექსტერიტორიულობის უფლებით მოსარგებლე პირთა წრე შეიძლება გაფართოვდეს, ან პირიქით შეიზღუდოს დაინტერესებულ მხარეთა შეთანხმების საფუძველზე.

დიპლომატიური იმუნიტეტი, უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობს პირად ხელშეუხებლობას. ასეთი უფლებით აღჭურვილთა დაპატიმრება, პასუხისგებაში მიცემა, მოწმის სახით სასამართლოში გამოძახება არ შეიძლება. ხელშეუხებელია მათი საცხოვრებელი ბინა, სამუშაო ადგილი, გადაადგილების საშუალება (ავტომანქანა, თვითმფრინავი და სხვა). ამ ადგილებში ჩხრეკა აკრძალულია, მაგრამ დიპლომატიური იმუნიტეტი არ შეიძლება გამოყენებულ იქნას ისეთი მიზნებისათვის, რომლებიც შეუთავსებელია დიპლომატიური წარმომადგენლობის ფუნქციებთან, კერძოდ, არ შეიძლება თავშესაფარი მიეცეს ადამიანს, რომელიც დანაშაულის ჩადენისათვის დევნილია სახელმწიფოს მიერ; არ შეიძლება, აგრეთვე, ძალდატანებით ვინმეს დაკავება დასახელებულ ადგილებში.

დიპლომატიური იმუნიტეტი არ გულისხმობს სრულ უპასუხისმგებლობას. თუ იმუნიტეტით აღჭურვილი პირი დანაშაულს ჩაიდენს საქართველოს ტერიტორიაზე, მისი პასუხისმგებლობის საკითხი დიპლომატიური გზით გადაწყდება. საქართველოს სახელმწიფოს შეუძლია მოითხოვოს საქართველოდან მისი დაუყონებლივ გაძევება, როგორც არასასურველი პირისა(persona non grata). საქართველოს იურისდიქციას ასეთი პირი მხოლოდ მაშინ შეიძლება დაექვემდებაროს, თუ ამის შესახებ არსებობს იმ სახელმწიფოს აშკარად გამოთქმული თანხმობა, რომელსაც იგი წარმოადგენს.

II თავი

აქტიური პერსონალობის პრინციპი

ტერიტორიულ პრინციპთან ერთად, XIX საუკუნის მეცნიერებაში ყალიბდება ახალი - ეროვნული, ანუ აქტიური პერსონალობის პრინციპი (Heimatsprinzip oder aktives Personalitätatsprinzip, Subditions-und Subjections-oder strafrechtliches Nationalitätsprinzip). ეს პრინციპი გულისხმობს დებულებას, რომლის მიხედვითაც განსაზღვრული ქვეყნის მოქალაქემ ჩადენილი დანაშაულისათვის ყველა შემთხვევაში, პასუხი უნდა აგოს საკუთარი ქვეყნის კანონებით. თუკი პირის მიერ საზღვარგარეთ ჩადენილი დანაშაული ისჯება მის ქვეყანაში, იგი სამშობლოში აგებს პასუხს (quilibert est subditus legibus patriae suae et exstra territorium). ამ პრინციპის ყველაზე გამოჩენილი დამცველები გერმანიაში იყვნენ ა. ბერნერი და ლ. ბარი, ხოლო საფრანგეთში - ფ. ელი, თუმცა ამ პრინციპის ზოგიერთი დებულება მათამდეც გამოითქვა.1  ა. ბერნერის ძირითადი არგუმენტი იყო ის, რომ ქვეყნის ყოველი ქვეშევრდომი, სადაც არ უნდა იმყოფებოდეს იგი, ვალდებულია დაემორჩილოს საკუთარი ქვეყნის კანონებს, ე.ი. ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონი ავალდებულებს ყოველ მოქალაქეს პიროვნულად. ამგვარად, პირის ყოფნა ამა თუ იმ ქვეყნის მოქალაქედ, წარმოშობდა მის მიმართ საკუთარი ქვეყნის კანონების გამოყენების საფუძველს. ა. ბერნერის მეორე არგუმენტი იყო ის, რომ დანაშაული არის ქმედება, რომელიც ხელყოფს პიროვნების ღირსებასა და პატივს. მოქალაქის ღირსების ხელმყოფმა, პასუხი უნდა აგოს სამშობლოს კანონებით, რომელიც განსაზღვრავს მისი სამოქალაქო მდგომარეობის ყველა პირობას. ა. ბერნერი აგრეთვე აღნიშნავდა, რომ პირი, საზღვარგარეთ წასვლისას, სრულიადაც არ კარგავს ფაქტიურ კავშირს სამშობლოსთან, ვინაიდან იგი სარგებლობს საკუთარი ქვეყნის დიპლომატიური წარმომადგენლობის დაცვითა და მფარველობით, ხოლო დაცვის უფლება გულისხმობს, აგრეთვე, პირის ვალდებულებას დაემორჩილოს სამშობლოს მოთხოვნებს მის ფარგლებს გარეთაც. ასე რომ, ა. ბერნერის თეორიის არსი მდგომარეობდა შემდეგში: პირმა უნდა იხელმძღვანელოს საკუთარი ქვეყნის სამართლებრივი პრინციპებით, დაიცვას მისი კანონმდებლობა და პასუხი აგოს ამ კანონების მიხედვით, როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე მის ფარგლებს გარეთაც.

დაახლოებით ამგვარადვე ასაბუთებდა სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ეროვნულ თეორიას ფრანგი იურისტი ფ. ელი. მისი აზრით, მოქალაქის მიერ საკუთარი ქვეყნის კანონების დაცვა, სახელმწიფოსაგან მფარველობისა და დაცვის მიღების წინაპირობაა.

ლ. ბარის მოსაზრებით დანაშაული არის დანაშაულებრივი ნების გამოვლენა. სახელმწიფოს, რომლის ტერიტორიაზეც წარმოიშვა და განმტკიცდა დანაშაულებრივი ნება და დანაშაულის ჩადენის წინაპირობა, უფლება აქვს გამოიყენოს თავისი სისხლის სამართლის კანონები იმ პირის მიმართ, რომელმაც დანაშაული ქვეყნის ფარგლებს გარეთ ჩაიდინა. ამ კანონების გამოყენების უფლება იარსებებს მანამ, სანამ არსებობს ზნეობრივი კავშირი სახელმწიფოსა და მოქალაქეს შორის, მიუხედავად იმისა დანაშაული მიმართული იყო სამშობლოს, თუ სხვა ქვეყნის ინტერესების წინააღმდეგ. როგორც ზემოთქმულიდან ჩანს, ლ. ბარი ამ თეორიას იმით ასაბუთებდა, რომ თუ დამნაშავეს დანაშაულებრივი ზრახვა წარმოეშვა და განუვითარდა სამშობლოში, შესაბამისად, ამ სახელმწიფოს უფლება აქვს მის მიმართ თავისი სისხლის სამართლის კანონები გამოიყენოს. უკვე XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში ლ. ბარის ეს მოსაზრება მკაცრად იქნა გაკრიტიკებული, მისი თეორია მეცნიერულად სრულიად დაუსაბუთებელი იყო.

ეროვნული პრინციპების წინააღმდეგ სხვადასხვაგვარი მოსაზრება იყო გამოთქმული. მიუთითებდნენ, რომ მისი თანმიმდევრობით გატარება, როგორც განსაკუთრებული და ერთადერთი პრინციპისა, საერთოდ არ იძლეოდა შესაძლებლობას დასაბუთებულიყო უცხოელთა დასჯა მოცემული ქვეყნის ტერიტორიაზე ჩადენილი დანაშაულისთვის, ან დროებითი ქვეშევრდომობის ფიქციის გამოყენება (Subditus Temporarius). ამ პრინციპის ნაკლოვანებად მიიჩნეოდა იმ ორი ქვეყნის წესებს შორის კოლიზიების არსებობა, რომელშიც იმყოფება და რომლის მოქალაქეც არის დამნაშავე, ვინაიდან როგორც ერთი, ისე მეორე ქვეყნის კანონები მისთვის ერთნაირად სავალდებულოა. ამ პრინციპის მიხედვით, შეუძლებელია ასევე მოქალაქეობის არმქონე პირებზე პასუხისმგებლობის დაკისრება. აღნიშნავდნენ იმასაც, რომ პირზე სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაწესება არ იყო აუცილებელი საკუთარი ქვეყნის კანონების მიხედვით მხოლოდ იმიტომ, რომ სახელმწიფო იცავს თავის მოქალაქეებს მის ფარგლებს გარეთ; დიპლომატური იმუნიტეტის მქონე პირებსაც იცავს ის სახელმწიფო, რომელშიც ისინი არიან აკრედიტებული, მაგრამ ისინი არ ექვემდებარებიან ამ ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონებს. ამიტომაც ამტკიცებდნენ, რომ პირისათვის მოქალაქეობის ჩამორთმევა უფრო ადვილია, ვიდრე მისი გასამართლება ეროვნული კანონმდებლობით.

ნ.ს. ტაგანცევიც აკრიტიკებდა ამ პრინციპს, რადგან მისი თანმიმდევრული გამოყენების შედეგად, მოქალაქე დაისჟება იმ მცირემნიშვნელოვანი ქმედების გამოც, რომელიც მან უცხოეთში ჩაიდინა; იგივე პრინციპი, ამავე დროს, უზრუნველყოფს იმ უცხოელის დაუსჟელობას, რომელმაც უცხოეთში მძიმე დანაშაული ჩაიდინა და მესამე ქვეყანაში გაიქცა, იმ უცხოელისაც კი, რომელმაც დანაშაული ამ მესამე ქვეყნის წინააღმდეგ ჩაიდინა.

იმისათვის, რომ შეევსოთ ეს აშკარა ხარვეზები, ეროვნული პრინციპის დამცველებმა, განსაკუთრებით კი, ა. ბერნერმა წამოაყენა დამატებითი დებულებები იმის შესახებ, რომ სახელმწიფოს, რომლის ინტერესებსაც ხელყოფს დამნაშავე, თავდაცვის ბუნებრივი უფლება წარმოეშვება.

ეროვნული სისხლის სამართლის კანონის გამოყენების ფარგლების გაფართოების ამგვარმა დასაბუთებამ XX საუკუნის დასაწყისის მეცნიერების უმრავლესობას შორის უკმაყოფილება გამოიწვია. მათ უარყვეს ეროვნული ანუ აქტიური პერსონალობის პრინციპი, როგორც განსაკუთრებული ანუ ძირითადი პრინციპი. ყველაზე ხშირად მას დამხმარე ხასიათი გააჩნდა და გამოიყენებოდა როგორც ტერიტორიული პრინციპის დამატება. მისი გამოყენების მიზეზი, ძირითადად იმაში მდგომარეობდა, რომ პოზიტიური კანონმდებლობით აღიარებული იყო დებულება საკუთარი მოქალაქეების გაუცემლობის შესახებ, თუკი მათ დანაშაული უცხოეთში ჩაიდინეს; საჭირო იყო, აგრეთვე, სახელმწიფო ინტერესების დაცვის უზრუნველყოფა.

ეროვნული პრინციპი, ტერიტორიულ პრინციპთან ერთად, განმტკიცდა გერმანულ პარტიკულარულ კანონმდებლობასა და ევროპის სხვა ქვეყნებშიც. ასე მაგალითად, საფრანგეთის 1803 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-7 მუხლის მიხედვით: ფრანგი პასუხს აგებს საფრანგეთის სასამართლოს წინაშე, თუ:

1. მან ჩაიდინა დანაშაული ,,crime”;

2. დაზარალებულია ფრანგი;

3. დაზარალებულმა იჩივლა;

4. დამნაშავე არ არის დასჯილი უცხოეთში;

5. პროკურატურა არ ჩარეულა საქმეში.

ეროვნულმა პრინციპმა შემდგომი განვითარება ჰპოვა საფრანგეთის ჯერ 1866 წლის, ხოლო შემდეგ 1903 და 1910 წლების კანონებში, რითაც ეს პრინციპი საბოლოოდ განმტკიცდა კანონმდებლობით რაიმე შეზღუდვის გარეშე დანაშაულის (crime) მიმართ; შეზღუდვები შენარჩუნდა მხოლოდ გადაცდომებისთვის (delit), რომლისთვისაც ფრანგი სამშობლოში აგებდა პასუხს გარკვეული გარემოებების არსებობისას. გერმანიაში ეროვნული პრინციპი გამტკიცდა 1871 წლის სისხლის სამართლის კოდექსში, ოღონდ იმ პირობით, რომ დანაშაულები და გადაცდომები დასჯადია იმ ქვეყანაში, სადაც ისინი ჩაიდინეს. რუსეთის 1845 წლის სჯულდება სასჯელების შესახებ ითვალისწინებს რუსეთის ქვეშევრდომების დასჯადობას უცხოეთში ჩადენილი დანაშაულისთვის, მხოლოდ გარკვეული პირობების არსებობისას:

1. ეს დანაშაული უნდა ისჯებოდეს იმ ქვეყანაშიც, სადაც იგი ჩაიდინეს და 2. დაცული უნდა იყოს პრინციპი non bis in idem (ერთი და იგივე დანაშაულისათვის ორჯერ არ ისჯებიან).

ეს უკანასკნელი პრინციპი აისახა XIX საუკუნის საფრანგეთისა და გერმანიის კანონმდებლობებშიც. ყოველივე ზემოთქმული - ეროვნული პრინციპის დამხმარე ხასიათზე მეტყველებს.

დღესდღეობით, ეროვნული პრინციპი განმტკიცებულია სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში ზოგან როგორც ძირითადი, ზოგან კი როგორც დამხმარე. რაც შეეხება საქართველოს კანონმდებლობას, მასში (ისევე როგორც საბჭოთა და თანამედროვე რუსულში), აქტიური პერსონალობის პრინციპს ეწოდება უბრალოდ ,,მოქალაქეობის პრინციპი”. საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის V მუხლში აღნიშნულია: ,,საქართველოს მოქალაქეებს, აგრეთვე საქართველოში მუდმივად მცხოვრებ მოქალაქეობის არმქონე პირებს, რომლებმაც საზღვარგარეთ ჩაიდინეს ამ კოდექსით გათვალისწინებული ისეთი ქმედება, რომელიც დანაშაულად ითვლება იმ სახელმწიფოს კანონმდებლობით, სადაც ის ჩადენილია, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაეკისრებათ ამ კოდექსით, თუ ისინი მსჯავრდებულნი არ ყოფილან სხვა სახელმწიფოში”. როგორც ვხედავთ, ეროვნულ პრინციპს, ჩვენს კოდექსში, დამხმარე ფუნქცია ეკისრება, ე.ი. იგი ტერიტორიული პრინციპის დამატებას წარმოადგენს.

III თავი

რეალობის პრინციპი

XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნეში ფართოდ გავრცელდა სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების რეალობის ანუ დაცვის პრინციპი (Schutzprinzip, realprinzip, realschutzprinzip, Staatsschutzprinzip). ამ პრინციპს, გერმანულ ლიტერატურაში ,,მონაწილე მართლწესრიგის” პრინციპს უწოდებენ - prinzip der beteiligten Rechtsordnung, ავსტრიაში - პასიური ეროვნულობის პრინციპს.

მისი არსი ისაა, რომ სახელმწიფოს უფლება აქვს საკუთარი კანონმდებლობის მეშვეობით ხელყოფისგან დაიცვას თავისი ინტერესები, მიუხედავად ხელმყოფისა და დანაშაულის ჩადენის ადგილისა. ამ თეორიამ წინა პლანზე წამოსწია სისხლისსამართლებრივი დაცვის ობიექტის მნიშვნელობა და სახელმწიფოს მიერ დაწესებული მართლწესრიგის ქვეყნის შიგნით და მის ფარგლებს გარეთ დაცვის ინტერესები. ამ პრინციპის მომხრეთა აზრით, მისი გამოყენებით დაძლეული იქნებოდა ის ნაკლოვანებები, რომლებიც ტერიტორიულ და ეროვნულ პრინციპებს გააჩნდათ. რეალობის, ანუ დაცვის პრინციპს მრავალი თაყვანისმცემელი ჰყავდა; საფრანგეთში - ა. ვილფორი, იტალიაში - პესინა და პ. ფიორე, გერმანიაში - რ. გეინცე, ვ. როლანდი, კ. ბინდინგი, ე. ბელინგი, გ. ზეიფერტი, რუსეთში - ფ. მარტენსი და პ. პუსტოროსლევი. ამ თეორიის წარმომადგენელთა აზრით, ეს პრინციპი უზრუნველყოფს, ერთის მხრივ, სახელმწიფოს ინტერესების დაცვას, თუკი ხელყოფა უცხოეთიდან განხორციელდა (მათ შორის უცხოელის მიერ), ხოლო მეორეს მხრივ, ქვეყნის ინტერესების დაცვას მის ფარგლებს გარეთ.

XIX საუკუნის მრავალი მეცნიერი, რეალობის პრინციპის მართებულობას სახელმწიფოს პოლიტიკური ინტერესებით ასაბუთებდა. შვარცე თვლიდა, რომ უცხოელების დასჯა მოცემული ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონებით შეიძლება მხოლოდ მაშინ, როდესაც მათ დანაშაული ამ ქვეყნის წინააღმდეგ ჩაიდინეს (პოლიტიკური დანაშაული). ეს ის გამონაკლისია, ფიქრობდა იგი, რომელიც უნდა აღიარონ ტერიტორიული პრინციპის ყველაზე მკაცრმა დამცველებმა. შვარცე არ ეთანხმებოდა იმათ ვინც თვლიდა, რომ სახელმწიფოს უფლება დასაჯოს მისი ინტერესების ხელმყოფი უცხოელი, გამომდინარეობს თავდაცვის უფლებიდან. მხოლოდ სახელმწიფოს პოლიტიკური ინტერესი იძლევა საშუალებას დასაბუთდეს ასეთ შემთხვევებში სასჯელის გამოყენება. პოლიტიკური ინტერესი სავსებით ამართლებს სახელმწიფოს მიერ თავისი სისხლის სამართლის კანონის გამოყენებას, ვინაიდან ყოველ ქვეყანას შეიძლება ჰქონდეს თავისი ინტერესებისა და ხელშეუხებლობის აღიარების პრეტენზია, ხოლო მათი ხელყოფა მშვიდობიანი არსებობის უფლების ხელყოფას შეიძლება გაუტოლდეს. როდესაც უცხოელის სამშობლო სათანადოდ არ სჯის მას გარკვეული ქმედებისათვის, დაზარალებულ ქვეყანას თვითონ უნდა ჰქონდეს დამნაშავის დასჯის უფლება. აღსანიშნავია, რომ რ. გიპპელიც ანალოგიურად ასაბუთებდა რეალობის პრინციპის საჭიროებას. იგი მიუთითებდა, რომ ცხოვრებისეული სინამდვილისგან შორს მდგარი და იდეალისტურია იმის იმედი, რომ უცხო სახელმწიფო მოცემული ქვეყნის (იგულისხმება გერმანია) ინტერესებს დაიცავდა უცხოეთში (ანუ ერთი სახელმწიფო დაიცავდა მეორეს ინტერესებს). ამიტომაც, ნებისმიერმა სახელმწიფომ თავად, საკუთარი სისხლის სამართლის მეშვეობით, უნდა იზრუნოს თავისი ინტერესების დაცვაზე. რეალობის პრინციპს, როგორც მომავლის კანონმდებლობის ფუძემდებლურ პრინციპს იცავდნენ, აგრეთვე, ა. გეგლერი და ფ. მეილი.

რეალობის პრინციპის, როგორც ერთადერთის, დაწესების წინააღმდეგ მრავალი მოსაზრება გამოითქვა: რეალობის თეორია, ისევე როგორც ეროვნული, წარმოშობს კოლიზიებს დანაშაულის ჩადენის ადგილას მოქმედ სისხლის სამართლის კანონებსა და იმ ქვეყნის კანონებს შორის, რომლის ინტერესებიც დაზიანდა ამ ხელყოფით; ამ დოქტრინის ძირითადი დებულება (მოცემული ქვეყნის კანონებით ისჯება ნებისმიერი ქმედება, რომელიც ხელყოფს ამ ქვეყნის სამართლით დაცულ ინტერესებს) უფრო განუსაზღვრელია, ვიდრე ეროვნული პრინციპის დებულებები; რეალობის თეორია არ იძლევა საკუთარი მოქალაქეების დასჯის საფუძველს, თუკი მათ დანაშაული ჩაიდინეს უცხოეთში უცხო სახელმწიფოს წინააღმდეგ. ეს უკანასკნელი მოსაზრება ბევრი მეცნიერმა გამოთქვა, რომელთაც რეალობის პრინციპის მომხრეები ურჩევდნენ ასეთ შემთხვევაში გამოეყენებინათ ეროვნული პრინციპის დებულებები, რომლებიც ითვალისწინებდა საკუთარ მოქალაქეებზე პასუხისმგებლობის დაკისრებას უცხოეთში ჩადენილი, უცხო სახელმწიფოს ან უცხოელის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულისათვის. ასე მაგალითად, როლანდი ამტკიცებდა, რომ სისხლის სამართლის იურისდიქციის თვალსაზრისით, სახელმწიფოს სახელმძღვანელო პრინციპია დებულება იმის შესახებ, რომ სახელმწიფომ უნდა დასაჯოს საკუთარი სამართლებრივი სიკეთის ნებისმიერი ხელმყოფი, აგრეთვე უცხო ქვეყნებისაც, თუ ხელყოფა მისმა ხელქვეითებმა განახორციელეს. პირველ შემთხვევაში, სახელმწიფოს უფლება დასაჯოს დამნაშავე - გამომდინარეობს ხელყოფილი სამართლებრივი სიკეთის, ხოლო მეორე შემთხვევაში - ხელმყოფის კუთვნილებიდან.

აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთი მოაზროვნე სავსებით უარყოფდა რეალობის პრინციპის არსებობის შესაძლებლობას სხვა პრინციპების გამოყენების გარეშე. გელშნერი ამტკიცებდა, რომ რეალობის პრინციპი არ უნდა ვაღიაროთთ დამოუკიდებელ პრინციპად, ვინაიდან მისი ვალდებულებანი შეიძლება დადებითად აღიქვან მხოლოდ იმ შემთხვევებში, თუ მოცემული ქვეყნის მოქალაქთა დასჯა უცხო სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულისათვის - ეროვნულ პრინციპს ეფუძნება, ხოლო უცხოელების დასჯა მოცემული ქვეყნის ტერიტორიაზე უცხო სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულისათვის - ტერიტორიული პრინციპის დებულებებს.

რეალობის თეორიის წინააღმდეგ, XX საუკუნეში, გამოდიოდა ი. კოლერი. იგი ასაბუთებდა მის გამოუსადგრობას როგორც სისხლის სამართლის, ისე საერთაშორისო სამართლის პოზიციიდან და აგრეთვე მისი პრაქტიკულად განუხორციელებლობის მოსაზრებით.

კრიტიკული შენიშვნების მიუხედავად ამ პრინციპს მაინც თავგამოდებით იცავდა სისხლისა და საერთაშორისო სამართლის მრავალი მცოდნე. ლ. ოპენგეიმის აზრით, რეალობის თეორია მართებულია შემთხვევათა უმრავლესობის მიმართ (თუმცა ყველა შემთხვევისათვის ვერ იქნება გამოყენებული. წინააღმდეგ შემთხვევაში, შეუძლებელი იქნება მოვიცვათ, უცხოეთში სისხლისსამართლებრივი დანაშაულების მოსამზადებლად განხორციელებული მოქმედებები, დანაშაულში თანამონაწილეობის შემთხვევები, რომლებიც ან რომელთა მცდელობა განხორციელდა იურისდიქციის განხორციელებაზე პრეტენზიების მქონე ქვეყანაში და ბოლოს მოქმედებანი, რომლებიც მოცემული ქვეყნის ან მისი მოქალაქეების უსაფრთხოებას ხელყოფენ.

1883 წელს საერთაშორისო სამართლის ინსტიტუტმა მიიღო რეზოლუცია, რომლის მე-8 მუხლი ადასტურებდა სახელმწიფოს უფლებას დაესაჯა ის ქმედებანი, რომლებიც ჩადენილი იყო უცხოელის მიერ ამ ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, მაგრამ ხელყოფდა მოცემული ქვეყნის ინტერესებს, თუკი დანაშაულის ჩადენის ადგილას, კანონმდებლობა ითვალისწინებდა სასჯელს ამგვარი ქმედებისათვის. 1926 წელს ეს საკითხი იდგა ერთა ლიგის საკოდიფიკაციო კომიტეტის დღის წესრიგში და მისი ზოგადი მოწესრიგება სასურველი იყო, მაგრამ ყოველივე ამას შეეძლო სერიოზული პოლიტიკური და სხვა სახის წინააღმდეგობა გამოეწვია ქვეყნების პრაქტიკაში არსებულ განსხვავებათა გამო.

ლ. ოპენგეიმის აზრით, უგუნური იქნება უარვყოთ უცხო სახელმწიფოს უფლება დასაჯოს ღალატი, რომელიც უცხოელმა საზღვარგარეთ ჩაიდინა და ძალიან მცირეა რიცხვი, რომლებიც უპირობოდ უარყოფენ სახელმწიფოს ასეთ უფლებას.

დღესდღეობით, რეალობის პრინციპი (სხვა პრინციპებთან ერთად) განმტკიცებულია მრავალი ქვეყნის კანონმდებლობაში. რუსეთისა და საქართველოს ახალ სისხლის სამართლის კოდექსებში, რეალობის პრინციპი გათვალისწინებულია, მაგრამ თეორიაში, იგი მოიცავს, როგორც სახელმწიფო, ისე მისი მოქალაქეების ინტერესების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულს. თუმცა, ამ უკანასკნელს პასიური პერსონალობის პრინციპი აწესრიგებს.

IV თავი

პასიური პერსონალობის პრინციპი

XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისში, რეალობის პრინციპიდან წარმოიშვა და დამოუკიდებლად ჩამოყალიბდა პასიური პერსონალობის - ანუ ინდივიდუალური ინტერესების დაცვის პრინციპი (passives Personalprizip oder Individualschutzprincip). პასიური პერსონალობის პრინციპი გამოიყენება იმ უცხოელების მიმართ, რომლებმაც უცხოეთში მოცემული სახელმწიფოს მოქალაქეების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული ჩაიდინეს. ყველა მეცნიერი არ მიიჩნევდა ამ პრინციპს დამოუკიდებლად; ზოგიერთები აერთიანებდნენ მას რეალობის პრინციპთან, რომელიც მათი აზრით იცავდა როგორც სახელმწიფოს, ისე მისი მოქალაქეების ინტერესებს. ზოგიერთები დაცვის ერთიან პრინციპს ყოფდნენ ორ ქვეპრინციპად: სახელმწიფოს დაცვისა (Real - oder Staaschutzprinzip) და ინდივიდუალური დაცვის ქვეპრინციპებად (Individualschutzprinzip). XIX საუკუნის ბოლოსათვის ამ პრინციპმა საყოველთაო მოწონება ვერ მოიპოვა; მეცნიერთა დიდი ნაწილი ამ პრინციპს, მისი კანონმდებლობაში განმტკიცების შემდეგაც კი ეწინააღმდეგებოდა, ვინაიდან მიაჩნდათ, რომ ეროვნული სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ფარგლების უზომოდ გაფართოებისაკენ იყო მიმართული.

პასიური პერსონალობის პრინციპის ერთ-ერთი დამცველთაგანი, ელი, ამტკიცებდა, რომ საზღვარგარეთ მყოფი მოქალაქეები სახელმწფოს მხრიდან ყოველგვარი დაცვითა და მფარველობით (მათ შორის სისხლისამართლებრივი დაცვით) უნდა სარგებლობდნენ. XX საუკუნის გერმანელი მეცნიერი, რ. გიპპელი, წუხდა იმის გამო, რომ პასიური პერსონალობის პრინციპი გერმანიის სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში არ იყო განმტკიცებული. მისი აზრით, შეხედულება, რომლის თანახმადაც, უცხოეთში გერმანელის მკვლელ უცხოელს შეუძლია გერმანიაში დაუსჯელად იცხოვროს - უსამართლოა. მას განსაკუთრებით აღაშფოთებდა ის შესაძლებლობა, რომ თუ გერმანიიდან გაძევებული უცხოელი მეორედ ჩაიდენს დანაშაულს და ისევ გერმანიაში დაბრუნდება, იგი დაისჯება მხოლოდ გაძევების შესახებ დებულების დარღვევისათვის. მისი დასჯა სისხისსამართლებრივი დანაშაულისათვის შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი უცხო სახელმწიფო, საკუთარი ინიციატივით, გერმანიას გადასცემს დამნაშავეს. რ. გიპპელის აზრით, ეს უკანასკნელი რთული და არასაიმედო გზაა სასურველი მიზნის მისაღწევად, ამიტომ ასეთი მდგომარეობა ხელსაყრელია დამნაშავისათვის და არა სახელმწიფოსთვის.

საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ ჯერ კიდევ XIX საუკუნის დასაწყისში, ინდივიდუალური დაცვის იდეის წინააღმდეგ ი იყო ს. იენუელი (ავსტრია), რომლის აზრით, სახელმწიფო იცავს არა მარტო საკუთარ მოქალაქეებს არამედ უცხოელებსაც და ამ ქვეყანაში ყოფნისას ისინი თანაბარი დაცვით სარგებლობენ schutzgenossen, zeitliche unterthanen).

XIX საუკუნის დასარულს ამ პრინციპის კატეგორიულ მოწინააღმდეგედ გამოდიოდა ფ. შვარცე, რომელიც მას იურიდიულ საფუძველს მოკლებულად თვლიდა. უცხოეთში ჩადენილი და რომელიმე ქვეყნის მოქალაქის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულის ჩამდენს უნდა სჯიდეს ის ქვეყანა, სადაც ჩადენილია დანაშაული და არა ის, რომლის მოქალაქეებიც იყვნენ დაზარალებულები. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მისი აზრით, ეს შურისგებას უფრო გავს, ვიდრე სამართლიანობას. თუმცა თუკი სახელმწიფო არ სჯის თავის მოქალაქეებს უცხოელის დაზარალებისათვის, დაზარალებულთა სამშობლომ ისინი სხვაგვარად უნდა დაიცვას, მაგალითად, გაწყვიტოს ურთიერთობა ამ ქვეყანასთან. თუმცა შვარცეს აზრით, არ არსებობს არავითარი სამართლებრივი საფუძველი იმისათვის, რომ უცხოელი მოცემული ქვეყნის სასამართლოს დავუქვემდებაროთ მხოლოდ იმიტომ, რომ მისი ქვეყნის სათანადო ორგანოებმა თავად არ იზრუნეს ამაზე; ასეთი მოქმედება, უცხო სახელმწიფოს სუვერენიტეტის ხელყოფად შეიძლება ჩაითვალოს.

საქართველოში, აღნიშნული პრინციპი რეალობის პრინციპის შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს და თეორიაშიც არ არის აღიარებული დამოუკიდებელ პრინციპად.

V თავი

უნივერსალობის პრინციპი

XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისში, სისხლის სამართლის მეცნიერებაში, განმტკიცებას იწყებს უნივერსალობის, ანუ მსოფლიო სამართლის პრინციპი (universalitqtsprinzip, weltrechtsprinzip, sistem der weltrechtspflege). მისი ძირითადი დებულებანი აისახა ჯერ კიდევ ჰუგო გროციუსის ცნობილ ნაშრომში ,,ომისა და მშვიდობის სამართლის შესახებ” ყველაზე მკაფიოდ ეს პრინციპი ჩამოყალიბებული იყო XIX საუკუნეში, ა. ბულმერინგის და რ. მოლის შრომებში.

უნივერსალურ თეორიას უკვე XIX საუკუნეში ჰყავდა ბევრი მომხრე. გერმანიასა და ავსტრიაში, ზემოაღნიშნული მეცნიერების გარდა მას იცავდნენ რ. შმიდი, ფ. შ ვარცე, პ.გელშნერი, გ. ლამაში, ე. ულმანი. ფ. მარტიცი, ს. იენუელი და სხვები; საფრანგეთში - ჟ. ორტოლანი; იტალიაში - კარარა და რ. ბრუსა; რუსეთში - ნ. სერგეევსკი და ნაწილობრივ ნ. ტაგანცევი. უნივერსალური პრინციპის ყველაზე დაწვრილებითი ანალიზი ფრანგულ ლიტერატურაშია მოცემული. ²

უნივერსალური პრინციპის შინაარსი მდგომარეობს შემდეგში: ნებისმიერ სახელმწიფოს უფლება აქვს დასაჯოს დანაშაულის ნებისმიერი ჩამდენი, მიუხედავად დანაშაულის ჩადენის ადგილისა და დამნაშავის მოქალაქეობისა; ე.ი. ნებისმიერ სახელმწიფოს შეუძლია განახორციელოს თავისი იურისდიქცია ნებისმიერ დამნაშავეზე, რომელიც მის ტერიტორიაზე იმყოფება მიუხედავად დანაშაულის ჩადენის ადგილისა და ობიექტისა. ამ თეორიის მომხრეებისათვის ამოსავალი დებულება იმის აღიარებაა რომ მართლწესრიგი ყველა ქვეყნისათვის საერთო სიკეთეა; პირმა, რომელმაც ხელყო ერთ-ერთი ქვეყნის ინტერესები, ყველა ქვეყნის ინტერესების სოლიდარობის გამო, წარმოიშვა სახელმწიფოების უფლება მართლწესრიგის სოლიდარულ დაცვაზე, ვინაიდან ყველა ქვეყანა, როგორც საერთაშორისო თანამეგობრობის წევრი, ერთნაირად არის დაინტერესებული უნივერსალური მასშტაბით მართლწესრიგის დაცვით. თუმცა, უნივერსალური პრინციპის მომხრეთა უმრავლესობა ცდილობდა გარკვეულად მაინც შეეზღუდა მისი განხორციელება.

აღსანიშნავია, რომ XIX საუკუნის დასასრულისა და XX საუკუნის დასაწყისის ბევრმა მეცნიერმა, სამართლებრივი მოსაზრებებით, უარყო უნივერსალური პრინციპი მისი ,,უნივერსალური” გაგებით. მის წინააღმდეგ გამოდიოდა გერმანელი ავსტრიელი და ფრანგი მეცნიერების მნიშვნელოვანი ნაწილი: ფ. ლისტმა უნივერსალური პრინციპი

დაახასიათა როგორც ,,მეცნიერულად უსაფუძვლო და პრაქტიკულად განუხორციელებელი. იგი საყვედურობდა ამ პრინციპის დამცველებს იმ მიზეზით, რომ მათ მხედველობიდან გამორჩათ ღრმა განსხვავებები, რომლებიც არსებობს მეზობელი ქვეყნების სისხლისამართლებრივ დადგენილებებშიც კი; ამავე დროს, მოსამართლე იძულებულია გამოიყენოს უცხო ქვეყნის სამართალი; გარდა ამისა, ეს პრინციპი არ ითვალისწინებს სისხლის სამართალწარმოების სირთულეებს (მაგალითად, იმ ფაქტს, რომ არ არის საკმარისი მტკიცებულებათა შემოწმების უშუალობა); და ბოლოს, იგი ვერ უზრუნველყოფს იმაზე მეტ ქმედით დაცვას, ვიდრე მაგალითად, საეჭვო და მხილებული პირის გაძევება.

ე. გაფტერმა უნივერსალურ პრინციპს, რომელიც მისი აზრით, საერთაშორისო სოლიდარობის იდეიდან წარმოიშვა - უტოპიური უწოდა. ეს პრინციპი მიზნად ისახავს დამნასავეობასთან საერთაშორისო მასშტაბის ბრძოლის უზრუნველყოფას, რაც თანამედროვე პერიოდში შეუძლებელია იმდენად, რამდენადაც არსებობს დიდი კულტურულ და სისხლისამართლებრივი განსხვავებები ქვეყნებს შორის.

მ. მაიერმა უნივერსალურ პრინციპს ,,ფსევდო პრინციპი” უწოდა, რომელიც განუხორციელებელია და მისი განხორციელების მცდელობა კი დასჯის მექანიზმების გაუმართლებელ გამოყენებას გამოიწვევს.

უნივერსალური თეორიის ნაკლოვანებაზე მიუთითებდა ასევე, რუსი მეცნიერი, პროფესორი ს. პოზნიჩევი. მისი აზრით, სამართლებრივი წესები და დანაშაულთა მონახაზი სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებულია, არ არსებობს ერთნაირი მართლწესრიგი და ასეც რომ იყოს, ყველა ქვეყანამ თავისთან თვითონ უნდა დაიცვას იგი და არ უნდა იზრუნოს მეზობელი სახელმწიფოს მართლწესრიგზე; ყოველი სახელმწიფო დაინტერესებულია, - ამბობდა იგი, რომ მეზობელმა ქვეყნებმა ხელი არ შეუშალონ მას დამნაშავეობასთან ბრძოლაში და არ შეიფარონ დამნაშავეები. თუმცა აქედან, მხოლოდ სახელმწიფოების სამართლებრივი ურთიერთდახმარების ვალდებუბლება გამომდინარეობს, რაც დამნაშავეების ურთიერთგადაცემაში გამოიხატება. და ბოლოს, ს. პოზნიჩევის აზრით, სასამართლოში ჭეშმარიტების დადგენა ყველაზე კარგად იქნება უზრუნველყოფილი მაშინ, როდესაც დამნაშე გასამართლდება იმ ქვეყანაში სადაც დანაშაული ჩაიდინა.

ფ. მარტენის აზრითაც, ამ პრიციპის განხორციელება შეუძლებელია, რადგან იგი უსაფუძვლოა იმდენად, რამდენადაც ყველა ცივილიზებულ ქვეყანას ერთნაირი კანონები არ გააჩნია. კოსმოპოლიტური თეორია სცოდავს საერთაშორისო სამართლის ძირითადი დებულების მიმართ, იგი არ ითვალისწინებს იმ ფაქტს, რომ მსოფლიოს ყველა ქვეყანას არ გააჩნია ერთმანეთთან სამართლებრივი ურთიერთობა, ამიტომაც არ შეიძლება ისინი დაავალდებულო აწარმოონ სისხლისსამართლებრივი დევნა მათი ქვეყნის გარეთ ჩადენილი და მათი ინტერესების არახელმყოფი დანაშაულისათის.

ამგვარად, იმდროინდელი მეცნიერების უმრავლესობა, უნივერსალურ პრინციპს დამხმარედ განიხილავდა და თვლიდა, რომ მისი განხორციელებისათვის აუცილებელია საერთაშორისო ურთიერთობებში ყველა სახელმწიფოს ჩაბმა. რაც უფრო ერთიანია ხალხების სამართლებრივი შეხედულებები, მით უფრო მეტად იქნება უზრუნველყოფილი საერთაშორისო თანამეგობრობისათვის სახიფათო დანაშაულთა დევნა.

უნივერსალური თეორიის ისეთი თავგამოდებული მომხრეებიც კი, როგორებიც იყვნენ რ. მოლი და ფ. კარარა მას უწოდებდნენ ,,მომავლის თეორიას”, რომელიც გამოსადეგი იქნება იმ დროს, როდესაც ყველა სახელმწიფო სრულ განვითარებას მიაღწევს, არსებითი წინააღმდეგობანი და განსაკუთრებულობანი სამართლებრივ სისტემებში გაქარწყლდება და ყველა ერი დაახლოებით ერთნაირი ცხოვრებით იცხოვრებს.

დღესდღეობით, ცივილიზებულ ქვეყნებში, უნივერსალურ პრინციპს ცნობენ, მაგრამ საკმაოდ შეზღუდულად; კერძოდ, - საერთაშორისო შეთანხმებებით გათვალისწინებულ ისეთ დანაშაულებებთან ბრძოლისას, რომლებიც ყველა ქვეყნის ინტერესებს ხელყოფენ და მიმართულია კაცობრიობის წინააღმდეგ ასეთ შეთანხმებაზე ხელისმომწერი ყოველი სახელმწიფო საკუთარ თავზე იღებს ისეთი სისხლის სამართლის კანონის გამოცემის ვალდებულებას, რომელიც აღნიშნულ დანაშაულს ითვალისწინებს.

VI თავი

მონაცვლეობითი მართლმსაჯულების პრინციპი

XX საუკუნის პირველ ნახევარში, სისხლის სამართლის მეცნიერებაში, აღმოცენდა მონაცვლეობითი მართლმასუჯულების პრინციპი (Grundsatz stellvertretender strafrechtspflege, stellvertretendes strafrecht) როგორც დამოუკიდებელი პრინციპი.

მონაცვლეობითი მართლმსაჯულების პრინციპი გულისხმობს ეროვნული სისხლის სამართლის კანონის გამოყენებას ამ ქვყეყნის ტერიტორიაზე მყოფი უცხოელის მიმართ, რომელმაც დანაშაული ამ ქვეყნის ფარგლებს გარეთ ჩაიდინა, მაგრამ იგი არ ხელყოფს არც ამ ქვეყნის, არც მისი მოქალაქეების ინტერესებს და ამასთანავე, არ არის გათვალისწინებული საერთაშორისო მართლწესრიგის ხელმყოფი დანაშაული. ე.ი. შეუძლებელია პირის პასუხისგებაში მიცემა როგორც რეალობის, ისე პასიური პერსონალობისა და უნივერსალური პრინციპების საფუძველზე. იმდენად, რამდენადაც დამნაშავე არ იყო ამ ქვეყნის მოქალაქე და დანაშაული მის ფარგლებს გარეთ ჩაიდინა, ტერიტორიული და აქტიური პერსონალობის პრინციპების გამოყენებაც შეუძლებელია. ეროვნული სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ფარგლების ამგვარი გაფართოება უკვე ვეღარ თავსდებოდა ამ დროისათვის ცნობილი პრინცპების ჩარჩოებში.

როგორც დამოუკიდებელი პრინციპი, მონაცვლეობითი მართლმსაჯულების პრინციპი პირველად 1917 წ. ჩამოაყალიბა ი. კოლერმა. იგი განმტკიცდა მრავალი ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში და აღიარებულ იქნა მრავალი მეცნიერის მიერ. ე. გაფტერის აზრით, ეს პრინციპი იყო დამნაშავის შეუმდგარი გადაცემის შედეგი, რადგან გამოიყენება იმ ქვეყნის კანონი, რომელშიც დამნაშავე იმყოფება, მაგრამ ეს სახელმწიფო არ ახორციელებს სადამსჯელო ღონისძიებებს და იგი საკუთარ თავზე იღებს ვალდებულებას სდევნოს დამნაშავე - სდევნოს დამნაშავე სხვა ქვეყნის ინტერესებიდან გამომდინარე.

ამავე პოზიციაზე იდგა მრავალი მეცნიერი, მაგალითად, ფ. მეილი, კ. შტოსე და გ. მაიერი. ეს უკანასკნელი ამტკიცებდა, რომ მონაცვლეობითი მართლმსაჯულების პრინციპი გამოიყენება ე. წ. ახალი მოქალაქეების, ე.ი. იმ პირების მიმართ, რომლებიც გახდნენ ამ ქვეყნის მოქალაქეები უცხოეთში დანაშაულის ჩადენის შემდეგ. ეს პრინციპი ვრცელდებოდა აგრეთვე იმ პირებზე, რომლებიც მოცემული ქვეყნის კანონებისა და დადებული ხელშეკრულების თანახმად ექვემდებარებიან გადაცემას, მაგრამ გარკვეული მიზეზებისა და და გარემოებების გამო მათი გადაცემა არ ხდება. იგი თვლიდა, რომ ცივილიზაციის ინტერესებიდან გამომდინარე ეს პირები უნდა დაისაჯონ ამ ქვეყნის კანონებით, რათა არ დარჩნენ დაუსჯელნი, ოღონდ იმ პირობით, რომ ეს ქმედებანი ამ ქვეყანაშიც დასჯადია.

თუმცა XX საუკუნის დასაწყისში, მონაცვლეობითი მართლმსაჯულების პრინციპის დაწესების წინააღმდეგ სერიოზული მოსაზრებანი გამოითქვა; უფრო სწორად არა იმდენად ამ პრინციპის დებულების ან მისგან გამომდინარე პრაქტიკული მოსაზრებების წინააღმდეგ, რამდენადაც მისი თეორიული დასაბუთების წინააღმდეგ. მიუთითებდნენ იმაზე, რომ ამ პრინციპის განხორციელება გულისხმობს ერთი სახელმწიფოს გამოსვლას მეორის წარმომადგენლად, წარმომადგენლობის ინსტიტუტი არსებობს სამოქალაქო სამართალში, მაგრამ მისი საერთაშორისო სამართლში გამოყენება ნაკლებადაა შესაძლებელი. წარმოდგენილი პირი აძლევს გარკვეულ დავალებას ან გადასცემს უფლებამოსილებას წარმომადგენელს, რაც ხელშეკრულებით უნდა გაფორმდეს. ამასთან, წარმომადგენელს შეიძლება ჰქონდეს ისეთივე უფლებები როგორიც აქვს წარმოდგენოლს, ე.ი. წარმომადგენელმა სახელმწიფომ უნდა გამოიყენოს სახელმწიფოს კანონები, რაც, დ. ნიკოლსკის აზრით, დაუშვებელია. ამიტომ იგი თვლის, რომ მონაცვლეობითი მართლმსაჯულების თეორია უსაფუძვლოა.

ნ. ტაგანცევი შეუძლებლად თვლიდა ისეთი სამართლებრივი დებულების მონახვას, რომელიც დაასაბუთებდა ერთი სახელმწიფოს უზენაესი ხელისუფლების უფლებას ყოფილიყო სხვა სახელმწიფოს წარმომადგენელი მართლმსაჯულების განხორციელებისას. ნ. ტაგანცევის აზრით, კიდევ უფრო უსაფუძვლოა, უცხოური სისხლის სამართლის როგორც მატერიალური, ისე პროცესუალური წესების გამოყენება.

დღესდღეობით მრავალი მეცნიერი ადასტურებს ამ პრინციპის ვარგისიანობას თანამედროვე პირობებისათვის, მაგრამ მხოლოდ დამატებითი პრინციპის სახით. რ. მაურახი, აღიარებს რა გფრ-ის სისხლის სამართლის კანონის კომპეტენციას მონაცვლეობთი მათლმსაჯულების პრინციპთან შესაბამისობაში, გამონაკლისის სახით, თვლის, რიმ ასეთი ჩარევა უცხო სახელმწიფოს სამართლებრივ საქმიანობაში, რომელიც მოკლებულია თავისი კომპეტენციის განხორციელების შესაძლებლობას ან არ არის დაინტერესებული მისი განხორციელებით, შეიძლება გამართლებული იყოს განსაკუთრებული გარემოებების არსებობისას. ისევე, როგორც ბევრი სხვა მეცნიერი, იგი თვლის, რომ სისხლის სამართლით დასჯადი იმ ქვეყნების მიმართ, რომელიც უცხოელმა გფრ-ს გარეთ ჩაიდინა და რომელიც ხვდება ამ ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონის მოქმედების ფარგლებში არც რეალური და არც უნივერსალური პრინციპის საფუძველზე, გამოიყენება გფრ-ს სისხლის სამართლის კანონი, თუ დამნაშავე დაკავებულია მის ტერიტორიაზე და არ გადაიცემა მიუხედავად ამის შესაძლებლობისა. რ. მაურახს მაგალითის სახით ასეთი შემთხვევა მოჰყავს: ბრიტანეთის მოქალაქე, მას შემდეგ რაც მოკლა მექსიკის მოქალაქე აშშ-ს ტერიტორიაზე, გაიქცა გაიქცა გფრ-ში. და არც აშშ-მ და არც დანარჩენმა ორმა ქვეყანამ არ მოითხოვა მისი გადაცემა. ამ შემთხვევაში მაურახის აზრით, ეს პიროვნება შეიძლება დაისაჯოს გერმანიის კანონით.

ყველაზე მეტად, მონაცვლეობითი მართლმსაჯულების პრინციპი უნივერსალურ პრინციპს წააგავს, რადგან ეროვნული სისხლის სამართლის კანონი გამოიყენება დამნაშავის მიმართ მხოლოდ იმიტომ რომ იგი აღმოჩნდა ამ ქვეყნის ტერიტორიაზე. ეს პრინციპი წარმოიშვა იმიტომ, რომ სახელმწიფოების განვითარების მოცემულ ეტაპზე შეუძლებელია ვცნოთ უნივერსალური პრინციპი მთელი მისი მოცულობით, ე.ი. შეუძლებელია გამოყენებულ იქნეს საკუთარი სისხლის სამართლის კანონები ყველა დანაშაულის მიმართ, რომელიც საზღვარგარეთ არის ჩადენილი, თუკი ისინი საერთაშორისო ხელშეკრულებებით (თუნდაც ორმხრივით) არ არის რეგულირებული. მონაცვლეობითი მართლმსაჯულების პრინციპი განმტკიცებულია მრავალი განვითარებული ქვეყნის სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში და ითვალისწინებს ეროვნული სისხლის სამართლის კანონის გამოყენებას მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც უცხოელის მიერ უცხოეთში ჩადენილი დანაშაული თავისი ხასიათით მოითხოვს დამნაშავის გადაცემას, მაგრამ ამის განხორციელება შეუძლებელია, რადგან დამნაშავემ შეიძინა ამ ქვეყნის მოქალაქეობა; ან თუკი არსებობს ფაქტიური ან სამართლებრივი საფუძვლები პირის გადაუცემლობისათვის. ამ შემთხვევაში, სახელმწიფო, რომელმაც არ გადასცა დამნაშავე, ავრცელბს თავისი სისხლის სამართლის ნორმებს ამ სახის დამნაშავეზეც. სახელმწიფო, იყენებს რა მონაცვლეობითი მართლმსაჯულების პრინციპს არკვევს - ისჯება თუ არა ეს დანაშაული მისი ჩადენის ადგილას და სასჯელის დანიშვნისას ნაკლებად მკაცრ კანონს ითვალისწინებს.

დასკვნა

ვასრულებთ რა სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების მოძღვრების ისტორიულ მიმოხილვას, უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამ პრობლემით დაკავებულნი იყვნენ სხვადასხვა ქვეყნის მეცნიერები ასწლეულების მანძილზე. ეს დებულებები რეკომენდირებული იყო კანონმდებლობისათვის, რათა გამოეყენებინათ ისინი სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში გამოყენების უფლების საკანონმდებლო განსაზღვრისათვის. სხვადასხვა ისტორიულ პერიოდში აღიარებდნენ ერთ და უარყიოფდნენ სხვა დანარჩენ პრინციპებს. შემდეგ მიიჩნიეს, რომ შეუძლებელია სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების საკითხის გადაწყვეტა მხოლოდ ერთი პრინციპის პოზიციიდან, ამიტომაც დადგა საკითხი იმის შესახებ, თუ ერთობლიობაში რომელი პრინციპები უნდა ასახულიყო ყველა ეროვნულ კანონმდებლობაში რათა დაცულიყო სახელმწიფო ინტერესები და მართლწესრიგი. თუმცა, პრინციპების ევოლუციას არ აქვს დამოუკიდებელი ხასიათი, ისინი ირეკლავს ყოველი ქვეყნის საზოგადოებრივ-ეკონომიკური და პოლიტიკური განვითარების პირობებს. დღესდღეობით არ არსებობს ისეთი ქვეყანა, რომლის კანონმდებლობაშიც ასახულია მხოლოდ ერთი რომელიმე პრინციპი, ყოველ მათგანში - რამდენიმე პრინციპი მაინც გვხვდება.

__________________________

1. ა. ბაუერი 1888 წელს წერდა: მოქალაქე, რომელიც დანაშაულს ჩაიდენს საკუთარი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, უნდა დაისაჯოს თავისი ქვეყნის კანონებით. თუ მან უცხოეთში თავისი მოქმედებით ხელყო საკუთარი ქვეყნის ინტერესები, მაშინ ის ფაქტი, რომ იგი საკუთარი ქვეყნის კანონებით უნდა დაისაჯოს ეჭვს არ იწვევს. იმით, რომ სახელმწიფო მოქალაქეს სასჯელის შეფარდებით ემუქრება იმ დანაშაულისათვის, რომელიც მან ქვეყნის გარეთ, უცხო სახელმწიფოს ინტერესების წინააღმდეგ ჩაიდინა-ეროვნული სისხლის სამართლის კანონი გამაფრთხილებელ ფუნქციას ასრულებს.

2. ორტოლანის აზრით, უნივერსალური პრინციპის გამოყენება შეზღუდული უნდა ყოფილიყო. მისი გამოყენება სასურველი იყო მხოლოდ განსაკუთრებით მძიმე და იმ დანაშაულების მიმართ, რომლებიც მოცემული ქვეყნის მოქალაქეებს აზარალებდნენ. ლამაში კი გვთავაზობდა, სახელმწიფოს ჰქონოდა არჩევის უფლება: გადაეცა დამნაშავე იმ სახელმწიფოსთვის, რომელშიც ჩადენილი იყო დანაშაული, ან დამნაშავე დაესაჯა საკუთარი კანონების საფუძველზე, თუკი დამნაშავის გადაცემასთან დაკავშირებით რაიმე წინააღმდეგობა არსებობდა.

ლაშა-გიორგი კუტალია
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი
იურიდიულ მეცნიერებათა კანდიდატი

სისხლისამართლებრივი ბრალი სისხლის სამართლის მეცნიერების ცნებაა და ის ვერ მოისაზრება მოცემული მეცნიერების ფარგლებს მიღმა. ბრალისა და სისხლის სამართლის ურთიერობა გამონაკლისი როდია; ყოველი მეცნიერება უნივერსალურად პირველადი კატეგორიაა და მეცნიერების ცნება მასთან დამოკიდებულებაში ყოველთვის და ყველა სფეროში მეორადობით ხასიათდება. აქედან გამომდინარე, სისხლისამართლებრივ ბრალს სისხლის სამართლის მეცნიერება, თავისი პრიმერულობის სხვა სფეროებთან ერთად, დროშიც უსწრებს, ე.ი. ამ პირველის სოციალურ-ისტორიული ჩამოყალიბების პირობათაგანი თვით ამ უკანასკნელის არსებობაა. განსახილველი თეზისის ობიექტურობა მცირედაც არ არის დამოკიდებული იმაზე, თუ რაგვარად გავიგებთ ბრალს. თუ ბრალი წარმოვიდგინეთ პირის ფსიქიკურ დამოკიდებულებად თავისი ქმედებისადმი, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ნაგულისხმევია არა ნებისმიერი, არამედ მხოლოდ მართლსაწინააღმდეგო, სისხლის სამართლის კანონით აკრძალული ქმედება. ხოლო როდესაც ბრალის არსი ნორმატიულ შეფასებასთან ასოცირდება, თავისთავად ვასკვნით, რომ ამ შემთხვევაში სისხლისამართლებრივი ბრალის დამფუძნებელი ფაქტორი სისხლის სამართლის ნორმასთან სუბიექტის ფსიქოლოგიური ქცევის მიმართებაა. როგორც აქედან ჩანს, ბრალის სისხლისსამართლებრივი ცნების ჩამოყალიბება ,,სპეციფიკურად სისხლისსამართლებრივ” მიდგომას საჭიროებს და ამიტომ ბრალის სისხლის სამართლიხ ფარგლებს მიღმა არსებული ვერც ერთი მოდელი სისხლისამართლებრივად მისაღები ვერ იქნება.

ამის ყველაზე თვალსაჩინო ანალოგიად გამოდგებოდა ინდივიდისა და სისხლისსამართლის სუბიექტის ცნებათა თანაფარდობა. სართალი ზოგადად და სისხლის სამართალი კერძოდ წარმოიქმნება ზოგადევოლუციური პროცესების გარკვეულ არასაწყის ეტაპზე., რაც შემდეგს მოასწავებს: სისხლის სამართალი თვით ინდივიდის შემოქმედების ნაყოფია და ინდივიდის ცნება მუდამჟამს არ მოიცავდა სისხლის სამართლის სუბიექტის ცნებას. ამრიგად, სისხლისამართლებრვი ბრალი, სისხლის სამართლის სუბიექტის ცნების მსგავსად, სულაც არ არის idée inée (ვოლტერი) innate idea (ლოკი), ეს ხელოვნური, მიზნობრივ-რაციონალურად აგებული კატეგორიაა, რომელიც სისხლის სამართლის არსებობის პირობებში არ მოგვეპოვება.

მაგრამ, თუ წინარესამართლებრივ საფეხურზე სისხლისამართლებრივი ბრალი ფორმალურად არ ვლინდება, რით არის პირობადებული ამ ეტაპზე კვლევის აუცილებლობა? გ. ნასი წერს: ,,ბრალი წარმოადგენს ურთიერთობის ლოგიკურ, ე.ი. ფორმალურ და შინაარსობრივ კანონებთან შერწყმულ ცნებას. მისი მეორე კომპონენტი, შინაარსობრივი, მეტად რელატიური კომპონენტია, ვინაიდან დღესდღეობით არავის დაუსაბუთებია, ვთქვათ, აბსოლუტური ეთიკის არსებობა. სწორედ ეთიკური მხარე აქცევს ბრალის ცნებას ასე საცილოდ, რადგან ის მჭიდროდ არის დაკავშირებული რელიგიურ მსოფლმხედველობით საკითხებთან”. როგორც ვხედავთ, ფორმალურთან ერთად, მხედველობაში უნდა მივიღოთ შინაარსობრივი მხარეც და აქედან გამომდინარე, თავისებურებანიც. ეს გარემოება კი თვალნათლივ მეტყველებს ბრალის წინარესამართლებრივ ჩანასახზე თუნდაც ზოგადი, ნაკლებად სიღრმისეული წარმოდგენის შექმნის აუცილებლობაზე.

იგივე გ. ნასი, სისხლის სამართალში ერთ-ერთი პირველი მონუმენტური ნაშომის ავტორი ბრალზე, წინააღმდეგობრივად შენიშნავს: ,,ბრალი უნდა განიხილებოდეს არა როგორც ეთიკური, რელიგიური ან იურიდიული პრობლემა, ერთი მხრივ, და რაციონალურად განსასაზღვრავი, სხვა მხრივ, არამედ როგორც ანთროპოლოგიური და ეს განაპირობებს ბრალისადმი, როგორც კონდიციისადმი, ჩამოყალიბებული ერთეულისადმი დამოკიდებულებას”. ჯერ ერთი, თუ ბრალს ანთროპოლოგიური პრობლემის სახით განვიხილავთ, მაშინ კვლევის საგანი უნდა იყოს ბრალი ზოგადად და არა ბრალი სისხლის სამართალში (თუმცა, ამის წარმატებულობაც სათუოა, ვინაიდან ფილოსოფიური ანთროპოლოგიზმის მიხედვით, რომელსაც გ. ნასი ეყრდნობა, პიროვნება განისაზღვრება როგორც ყოველმხრივ არაისტორიული, ნატურით ნიადაგ სახეუცვლელი მოვლენა). მეორეც, არაფრით არის ნაკარნახევი, რომ ვესწრაფვოდეთ ბრალის საბოლოოდ ჩამოყალიბებულ ცნებას: ბრალი, სისხლის სამართლის უწყვეტი გავითარების გამო, ვერასოდეს მიაღწევს სრულყოფილების სტაგნაციურ მდგომარეობას. დაბოლოს, გ. ნასი, წარმადგენს რა სისხლისამართლებრივ ბრალს მხოლოდ ანთროპოლოგიურ პრობლემად, აღიქვამს კვლევის მეთოდს როგორც ცალკე აღებულ წესს და არა წესების სისტემას, რაც მეთოდოლოგიურად დაუშვებელია.

ამავე დროს, ციტირებულ თვალთახედვაში სასურველი კვალიტატური ცვლილებების მისაღებად სავსებით საკმარისი იქნებოდა ძირითადი აქცენტის ანთროპოლოგიური მომენტიდან სამართლებრივ მომენტზე გადატანა. კვანტიტატურად დებულება გამართულია, რამდენადაც სრულად მოიცავს ყველა საჭირო ასპექტს: კულტურულ-ისტორიულს, რელიგიურ-სოციოლოგიურსა და სამართლებრივ-ფილოსოფიურს. საგულისხმოა აგრეთვე ის, თუ რაგვარად უკავშირებს გ. ნასი ბრალის გენეზისს ზოგადსაკაცობრიო აზროვნების განვითარების პროცესს. აქ ბრალი მიმოიხილება აზროვნების განვითარების სამი სხვადასხვა სტადიის შესაბამისად, შემდეგი თანმიმდევრობით: მაგიური, პრელოგიკური და ლოგიკური. ბრალის იდეის განვითარების პირველ საფეხურზე ბრალი ჯერ კიდევ არ მოიპოვება ზნეობრივი და რელიგიური გაგებით, რადგან ერთადერთი გარემოება, რომელსაც განსახილველ შემთხვევაში არსებითი მნიშვნელობა ენიჭება, არის სუბიექტის მაგიური კავშირი ხშირად მისგან დამოუკიდებლად განხორციელებულ საზიანო შედეგთან (მაგალითად, ტომის ბელადისა უამინდობასთან, მწირ მოსავლიანობასთან, სხვა ტომთან წარმოებულ საბრძოლო მოქმედებებში დამარცხებასთან და ა.შ.). მაგიურ და პრელოგიკურ საფეხურებს შორის არსებულ გარდამავალ ეტაპად გ. ნასი შუმერულ და ბაბილონურ მითოსს ასახელებს, სადაც სუბიექტის მიმართბა საზიანო შედეგთან შედარებით უფრო კონკრეტიზებულია, მაგრამ ეს ,,კაუზალური აზროვნების” დამკვიდრებას სულაც არ უწყობს ხელს. მომდევნო ეტაპის ამოსავალ მომენტად კი გ. ნასი ბრალის იდეის ეგვიპტეში წარმოდგენილ სახეს მიიჩნევს. ის პრელოგიკური აზროვნების გამოვლინებად წარმოგვიდგენს იმას, რომ აქ ქმედებასა და მოქმედს შორის უშუალო კავშირი არ არსებობს. მაგრამ, თუ ამ ლოგიკით ვიხელმძღვანელებთ, მივიღებთ, რომ პრელოგიკური აზროვნების საწყის ეტაპსა და მაგიურ აზროვნებას შორის რაიმე პრინციპული განსხვავება არ უნდა მოიპოვებოდეს. განავრცობს რა თავის მოსაზრებას, გ. ნასი ასკვნის. რომ ეგვიპტეში თანდათანობით გარკვევით იკვეთება სუბიექტის პიროვნებასთან ქმედების მიმართების მნიშვნელობა (ამ დასკვნამდე ის ეგვიპტური რელიგიის კვლევისას მიდის). ხოლო პრელოგიკური საფეხურის ძირითად განმასხვავებელ ნიშნად გ. ნასი, იკვლევს რა უკვე ბაბილონის სამართლებრივ დოქტრინას, გამოყოფს იმას, რომ უკანასკნელ შემთხვევაში დამნაშავის სუბიექტური განწყობის დადგენა კი არ შეადგენს ინტერესის ობიექტს, არამედ განსაზღვრული განწყობა განსაზღვრულ ტიპობრივ გარემოებათა არსებობისას მოცემულად ითვლება, ე.ი. ,,ბრალს აქ საფუძვლად ედება ტიპობრივი და არა სუბიექტური მასშტაბი”. ლოგიკური აზროვნების დასაბამს კი გ. ნასი მხოლოდ რომაულ სამართალში ხედავს და ამის უმთავრეს არგუმენტად მოაქვს ის, რომ სწორედ რომაულმა სამართალმა სცნო პირველად (ზიანის გამომწვევი) სუბიექტის ფსიქოლოგიური ქცევისადმი დიფერენცირებული მიდგომის საჭიროება, რის თანახმადაც, მოცემული ქცევა უნდა აღიარებულიყო როგორც განზრახი, გაუფრთხილებლობითი ან სრულიად არაბრალეული.

უდავოა, რომ გ. ნასის ეს პოზიცია მეტად ორიგინალურია, მაგრამ იმავდროულად ვერ ვიტყვით, რომ ის თავის დასკვნებში ბოლომდე თამნიმდევრული რჩება. ასე მაგალითად, ზოგან გ. ნასი მითოლოგიურ აზროვნებას წარმოგვიდგენს როგორც მაგიურ და პრელოგიკურ საფეხურებს შორის არსებულ არა გარდამავალ, არამედ მეორე დამოუკიდებელ საფეხურს და, შესაბამისად, აზროვნებასაც გვიხასიათებს უკვე როგორც ოთხნიშნა ცნებას. მაგრამ ეს დაუძლეველ წინააღმდეგობად ნამდვილად ვერ მიიჩნევა. ამავე დოს, უმთავრესად ჩვენს ყურადღებას პრინციპულად სხვა, გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი მომენტი იპყრობს. საქმე ის არის, რომ გ. ნასი აწარმოებს აზროვნების გრადირებას არა ბრალის ცნების განვითარების თვალსაზრისით (ასე რომ ყოფილიყო, მის თვალთახედვაში არაფერი იქნებოდა მიუღებელი), არამედ პირიქით, ბრალის ცნების განვითარებას უსადაგებს ანთროპოლოგიური განვითარების ზოგადი ასპექტის მომცველი კრიტერიუმის შესაბამისად გრადირებული აზროვნების ფსიქოლოგიას. ამის შედეგად კი გამოდის, რომ ისეთი ურთულესი სოციალური ფენომენის ჩამოყალიბება, როგორიც არის სამართალი, პრელოგიკური აზროვნების საფეხურს ემთხვევა! ეს ცხადია, გვაიძულებს მივუთითოთ გ. ნასის პოზიციის ფუძისეულ სიმცდარეზე. თუმცა, აქვე ხაზგასმით აღვნიშნავთ, რომ ჩვენთვის აქტუალურ ასპექტში მისი ზემოწარმოდგენილი თვალსაზრისის მნიშვნელობა ნაკლებად მცირდება.

როდესაც წინარეისტორიულ ხანაში ვეძებთ სამართლებრივი ბრალის იდეას, თვალშისაცემია ბრალის, პირობითად რომ ვთქვათ, სამოქალაქო სამართლებრივი და არა სისხლისამართლებრივი გაგებით არსებობა. პასუხისმგებლობის მთავარი კრიტერიუმი აქ ზიანია, როომელიც ,,ვნებს საერთო დინებას”. როგორც გ. ნასის შეხედულებათა ანალიზმა ცხადჰყო, პასუხისმგებლობის ხარისხს წინარეისტორიულ ხანაში საბოლოო ჯამში არ განსაზღვრავს ის, ჩადენილია ქმედება განზრახ, გაუფრთხილებლობით თუ სრულიად არაბრალეულად ან, მოიპოვება თუ არა ქმედება საერთოდ,. თავიდათავი დამდგარ საზიანო შედეგსა და ამ შედეგის გამომწევი სუბიექტის პიროვნებას შორის ყოვლად აბსტრაქტული კავშირის დადგენაა, რომელსაც რეალურ კაუზალობასთან არაფერი აქვს საერთო. ბუნებრივია, მკაცრი პარალელი სამოქალაქო სამართლებრივ ბრალსა და ბრალის არქაულ კონცეფციას შორის ვერ გაივლება, მაგრამ სამოქალაქო სამართალში ბრალის ფორმის ნულუვანი მნიშვნელობა პასუხისმგებლობის ზომასთა ნ დამოკიდებულებაში გარკვეულ მსგავსებაზე ნამდვილად მიგვანიშნებს.

პერსონალური, ქმედების სუბიექტურ მხარეზე რაიმეგვარად ორიენტირებული ბრალეულობა არც ტალიონის პრინციპის შემოღებით მკვიდრდება, მაგრამ ეს უკვე მიზეზობრივი კავშირის საბოლოო და შედარებით სრულყოფილი სახით აღიარებაა. თუ აღნიშნული პრინციპის განვრცობა, ბრალის თვასაზრისით, არავის უცდია, ი. კანტმა ის სასჯელთან დაკავშირებით საკმაოდ ვრცლად განავითარა და მას მიემხრო კიდეც. კანტი შენიშნავს: ,,..რა ზიანსაც აყენებ საზოგადოების სხვა წევრს, ისევე ზიანდები თავადაც. როდესაც ხელყოფ მისი სიცოცხლის უფლებას, ხელიყოფა შენი სიცოცხლის უფლებაც: თუ დააპირებ სხვისი ღირსების შელახვას, უთუოდ შეილახება შენივე ღირსება... მხოლოდ ეს, მხოლოდ ius talionis თუ განსაზღვრავს სასჯელს მისაღებად”. უნდა შეინიშნოს, რომ კანტი აბსოლუტურად არ ცდილობს განასხვავოს ერთმანეთისაგან შურისგებისა და ტალიონის პრინციპები მაშინ, როდესაც ეს ორი ძირეულად ურთიერთგანსხვავებული ცნებაა. პირველ შემთხვევაში, დანაშაულებრივად მიჩნეულ ქმედებას შეიძლება დაუკავშირდეს ისეთი სამართლებრივი შედეგებიც, რომლებიც დანაშაულის სუბიექტს ცნობენ როგორც პიროვნებას, როგორც გარკვეულ ინდივიდუალურ თვისებათა მატარებელს, ხოლო, ტალიონის პრინციპის შესაბამისად, ის განიხილება ,,უფრო სხეულებრივ, ფიზიკურ, ვიდრე გონებრივ არსებად”. ჰეგელი წერდა: ,,ბრალის გარეშე დასჯა ნიშნავს, რომ მსჯავრდებულს მოვეპყროთ არა როგორც გონიერ ქმნილებას, არა როგორც ადამიანს, არამედ მივიჩნიოთ ის ქვეადამიანად, მავნე ცხოველად, რომელიც უნდა უვნებელვყოთ მის მიმართ დაშინების თუ გამოსწორების ზომათა მიღებით”. ტალიონის პრინციპი ჰეგელის ამ შეუმცარ გამონათქვამს დიამეტრალურად არის დაპირისპირებული, მისი აღმოცენებით ბრალი, როგორც ,,სუბიექტური” შინაარსის მომცველი ცნება, სასჯელის მიმართ არამცთუ აუცილებელ, ფაკულტატურ საფუძვლადაც კი არ განვითარებულა, აქ კვლავ განაგრძობს თავის უპირობო დომინირებას ქმედების ობიექტური მხარე. ამის კვალობაზე, შესაძლებელია ვამტკიცოთ, რომ ტალიონის შინაარსი უკიდურესი პრიმიტივიზმით გამოირჩევა. მისი ერთადერთი თეორიული ღირსება კაუზალური კავშირის პრიორიტიზირებაა. ამავე დროს, ყოველივე ეს არ უნდა გავიგოთ იმგვარად, თითქოს კანტი, ემხრობა რა ტალიონის პრინციპს, დასაშვებად მიიჩნევდეს სასჯელს ბრალის გარეშე. რა თქმა უნდა, კანტი ობიექტური შერაცხვის კატეგორიული წინააღმდეგგია და ტალიონის პრინციპსაც ბრალეული პასუხისმგებლობის პრინციპთან განუყოფელ კავშირში მიმოიხილავს. სხვა საკითხია ის, თუ რატომ არის მიუღებელი ტალიონის პრინციპი ამ შემთხვევაშიც. კანტის პოზიციიდან გამომდინარე, აუცილებელი იქნება თანამედროვე სისხლის სამართლის ისეთი ფუნდამენტური ცნების უარყოფა, როგორიც სასჯელის ინდივიდუალიზაციაა. სასჯელის ინდივიდუალიზაციის უარყოფა კი, თავის მხრივ, ნიშნავს ბრალის შემამსუბუქებელ გარემოებათა ცნების უარყოფას, ბრალეულად მოქმედი სუბიექტის პიროვნების სრულ გაუთვალისწინებლობასა და დანაშაულში მისი კონკრეტული როლის იგნორირებას (ე.ი. იმის უგულვებელყოფას, მოცემული სუბიექტი მხოლოდ წამქეზებელი ან დამხმარე, თუ ორგანიზატორი ან ამსრულებელი იყო); გარდა ამისა, არც ის მიიღება მხედველობაში, თუ რა მიზანი ამოძრავებდა დამნაშავეს (იმ შემთხვევათა გამოკლებით, როდესაც მოცემულია მიზნით დაფუძნებული დელიქტი) და რა მოტივით იყო ჩადენილი დანაშაული. ამასთანავე, განსახილველ ასპექტში უმთავრესია ის, რომ სასჯელის ინდივიდუალიზაციის უარყოფის შემთხვევაში გაურკვეველი ხდება, თუ რა აზრს იძენს ბრალის ცნების ცალკეულ სახეებად და ქვესახეებად დაყოფა, უფრო ზუსტად, ბრალი ისეთ შემთხვევაში უნდა განიყოფებოდეს განზრახვად და გაუფრთხილებლობად. შესაბამისად, კანტის შეხედულებას მივყავართ არა მხოლოდ სას ჯელის უკიდურესად პრიმიტივისტულ ცნებამდე, არამედ აგრეთვე ბრალის ცნების უკიდურეს პრივიტიზირებამდეც. შებრუნებით რომ ვთქვათ, აქ ბრალის ზოგადი მნიშვნელობით დადგენას სასჯელის თვითგანსაზღვრა მოსდევს. მართალია, თანამედროვე სისხლის სამართალში გაბატონებული თვალსაზრისის მიხედვით, ყოვლად წარმოუდგენელია ბრალის დასაბუთება განზრახვისა და გაუფრთხილებლობის უარყოფის შემთხვევაში (თვით ფინალური მოძღვრების ფარგლებშიც კი, რომელსაც განზრახვა და გაუფრთხილებლობა საერთოდ გააქვს ბრალის სფეროდან, პირის ბრალეულობაზე საუბარი არ დაიშვება ამ სუბიექტურ ელემენტთა დაუდგენლად), მაგრამ ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს იმას, რომ აქ ბრალის დასაბუთების შესაძლებლობა თეორიულად გამორიცხულია. ამიტომ, კანტის პოზიციიდან გამომდინარე, უკანასკნელ დასკვნას სისხლისამართლებრივად ირეალურს ვერ ვუწოდებთ. მისი მიუღებლობის მიზეზი არსებითად სხვა გარემოებაში მდგომარეობს, რაც თავისთავად აშკარავდება, თუ კანტის პოზიციის შემდგომ კონკრეტიზებას შევეცდებით. უარიყოფა რა განზრახვისა და გაუფრთხილებლობის ცნებები, გამოდის, რომ პირი ერთნაირად დაისჯება იმისდა მიუხედავად, მოქმედებდა ის პირდაპირი განზრახვით თუ მხოლოდ დაუდევრობით, ე.ი., ტრადიციული გაგებით, წარმოდგენილი იყო ბრალის უმაღლესი თუ უმდაბლესი ხარისხი. ამდენად, კანტთან ბრალის სისტემატიკური როლი სასჯელის დაფუძნებით ამოიწურება, რა დროსაც საზიანო შედეგზე მასთან თანაბრად არის დამოკიდებული პასუხისმგებლობის დაფუძნებაც და პასუხისმგებლობის ხარისხის განსაზღვრაც. ლოგიკურად გაუგებარი კი სწორედ ის არის, თუ რით შეიძლება აიხსნას ერთსა და იმავე დროს სუბიექტურ და ობიექტურ ასპექტთა აბსოლუტური ეკვივალენტურობა სასჯელის დაფუძნებასთან მიმართებაში და სუბიექტური ასპექტის სრული იგნორირება ობიექტურის აბსოლუტიზირების შედეგად სასჯელის ხარისხის განსაზღვრის თვალსაზრისით. მოკლედ რომ ვთქვათ, ბრალი და ტალიონის პრინციპი სისხლის სამართალში ფორმალურ-ლოგიკურად ურთიერთშეუთავსებელი კატეგორიებია. ის, რომ სამოქალაქო სამართალში ბრალი, საზიანო შედეგთან ერთად, აფუძნებს რა პასუხისმგებლობას, ამ უკანასკნელისაგან განსხვავებით, არავითარ ზეგავლენას არ ახდენს პასუხისმგებლობის ზომაზე, გასაგებიცაა, რამეთუ სამოქალაქო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის მიზანს კრედიტორის დარღვეულ ქონებრივ უფლებათა აღდგენა შეადგენს.

როგორც ცნობილია, სწორედ ტალიონის პრინციპის დამკვიდრებას მოჰყვა ჯალათის ინსტიტუტის წარმოქმნა, რომელიც თავის არსებობას დღესაც განაგრძობს, თვით მოწინავე სახელმწიფოთა სისხლისსამართლებრივ პრაქტიკაშიც კი. აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთი ქვეყნის სისხლის სამართალი, გარდა სიკვდილით დასჯისა, სხეულებრივი სასჯელის მრავალ სხვა სახესაც აღიარებს. რასაკვირველია, თანამედროვე საზოგადოებაში მკვლელობა და სხეულის დასახიჩრება არ შეიძლება წარმოადგენდეს პროფესიას, ლეგალურ საქმიანობას და ამიტომაც უკვე შეუქცევადად იკვეთება ხსენებული ინსტიტუტის საბოლოო გაუქმების ტენდენცია, მაგრამ იმჟამად მისი წარმოქმნა, როგორც ტალიონის პრინციპის ჩამოყალიბების შედეგი, უდავოდ მნიშვნელოვან პროგრესს ასახავდა.

ტალიონის პრინციპის ჩამოყალიბებამდეც და ამ პრინციპის მოქმედების მთელ მანძილზეც პაუხისმგებლობის მთავარ კრიტერიუმს დამდგარი საზიანო შედეგი განასახიერებს. განსხვავება მდგომარეობს მხოლოდ იმაში, რომ, თუ პირველ შემთხვევაში ამოსავალ მომენტად ზოგადად სუბიექტსა და მავნე შედეგს შორის ყოვლად აბსტრაქტული მიზეზობრივი კავშირის არსებობაა მიჩნეული, უკანასკნელ შემთხვევაში გადამწყვეტ მნიშვნელობას კონკრეტულად ქმედებასა და საზიანო შედეგს შორის რეალური მიზეზობრივი კავშირის მოცემულობა იძენს. ერთი შეხედვით, ტალიონის პრინციპის შესაბამისად, საუბარი უნდა იყოს (თუმცა ობიექტურად გაგებული) ქმედების სისტემატიკურ პრიორიტეტულობაზე, რადგან, როგორც ვიხილეთ, პასუხისმგებლობა აქ შესაძლებელია დადგეს მხოლოდ იმ პირობით, თუ საზიანო შედეგი სუბიექტის განსაზღვრული გარეგანი ქცევიდან გამომდინარეობს. მაგრამ რეალურად ქმედებას მოცემულ შემთხვევაში არ მოეპოვება შედეგისაგან დამოუკიდებელი მნიშვნელობა, რაც გარკვევით აისახება იმაში, რომ ქმედებას პასუხისმგებლობის გამოწვევა შედეგის გარეშე არ ძალუძს. ამის მიზეზად კი უმთავრესად წარმოგვიდგება არა ის, რომ პასუხისმგებლობა ტალიონის პრინციპს შედეგის გარეშე ვერ უთავსდება, არამედ ის, რომ ქმედების ცნება წარმოდგენილია ცალსახად ობიექტური გაგებით ანუ მარტოოდენ, როგორც გარეგანი ქცევა. ქმედების პასუხისმგებლობის დამოუკიდებელ საფუძვლად მოაზრება შესაძლებელი გახადა მხოლოდ სუბიექტურ ელემენტთა მნიშვნელობის აღიარებამ. ასე მაგალითად, თანამედროვე სისხლის სამართალში პირი ვერ დაისჯება დანაშაულის მცდელობისათვის (ე.ი. საკუთრივ ქმედებისათვის), როდესაც გაურკვეველია, თუ რა მიზანი ახლდა მის მიერ ობიექტურად განხორციელებულ ქცევას. აქედანვე თვალნათლივ გამომდინარეობს ისიც, რომ ქმედების მკაცრად ობიექტური მნიშვნელობით აღქმა გვაიძულებს ვცნოთ შედეგის ცნებისადმი ქმედების ტოტალური ქვემდებარეობა.

მართალია, ტალიონის პრინციმპის დამკვიდრებამდე რეალური მიზეზობრივი კავშირის მნიშვნელობა არ გამოიყოფოდა, მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, თითქოს ინდივიდუალური ბრალის იდეის წარმოქმნა მხოლოდ ამის შემდგომ ყოფილიყოს შესაძლებელი. ერთი მხრივ ბრალის იდეა ამ სახით აქტიურად ვითარდებოდა ტალიონის პრინციპის ჩამოყალიბებამდეც, ხოლო მეორე მხრივ, ხშირი იყო ისეთი შემთხვევებიც, როდესაც მიუხედავად კაუზალობის მართებული გაგებისა, პასუხისმგებლობის საფუძველს ინდივიდუალური ბრალი არ წარმოადგენდა.

ძველ საბერძნეთში ,,ინდივიდუალური ბრალის” იდეა შესაძლო ორი ფორმიდან ვერც ერთში ჰპოვებს თავის გამოვლინებას. ამ მიმართებით, ხაზი უნდა გაესვას ძველი ეგვიპტის სამართლებრივი აზრის დაწინაურებას. მაგრამ ეგვიპტეში ჩამოყალიბდა არა ეგზისტენციალური ინდივიდუალური ბრალი, არამედ მხოლოდ რელიგიური. ეგზისტენციალურ და რელიგიურ მხარეთა უნიფიცირებას ადგილი აქვს ჯერ შუმერებთან და შემდგომ ძველ ბაბილონში. ამასთანავე, არ უნდა იყოს გასაკვირი, რომ მოგვიანებით ბაბილონელთა ,,ჰამურაბის კოდექსი” ბრალს თვითკმარ სოციალურ მოვლენად ვერ ავითარებს. საერთო-საზოგადოებრივ ცნობიერებაში მითოლოგიური აზროვნების ბატონობა არ ქმნიდა ამის განხორციელების სათანადო პირობებს.

გარდა ამისა, არასწორი იქნებოდა გვევარაუდა, თითქოს ინდივიდუალური ბრალი თავს იჩენდა მხოლოდ ადრეულსამართლებრივ ეტაპზე. სისხლის სამართლის ლიტერატურაში დამკვიდრებული მოსაზრების საპირისპიროდ უნდა აღინიშნოს, რომ ინდივიდუალური ბრალის იდეა არც ბრალის ცნების განვითარების წინარესამართლებრივ ხანაში ინდივიდუალური ბრალის ჯეროვანი განვითარების მოცემულობა სრულ კანონზომიერებას შეადგენს. გვაროვნული წყობილების პირობებში ინდივიდი განუყოფლად ერწყმოდა თავის გვარს და, ამდენად, მის მიერ განხორციელებული საზიანო ქმედებაც ვერ აღიქმებოდა როგორც საკუთრივ მისი, არამედ ის უნდა შერაცხოდა შესაბამის გვარს ზოგადად. რასაკვირველია, ხშირად სუბიექტს თავის ქმედებით შეეძლო ზიანი მიეყენებინა იმავე გვარის წარმომადგენლის ინტერესებისათვის, რომელსაც ის თავადვე განეკუთვნებოდა, და ამჯერად ინდივიდს უშუალოდ უნდა ეგო პასუხი მის მიერ გამოწვეულ შედეგისათვის, მაგრამ უმეტეს შემთხვევაში, აქ ბრალი საერთოდ არ შეადგენდა განხილვის საგანს, რადგან გვარი ნათესავთა ჯგუფს წარმოადგენდა. პრინციპულად სხვაგვარ ვითარებასთან გვაქვს საქმე ადრეულსამართლებრივ ეტაპზე. მოცემულ შემთხვევაში, სახეზეა განსაკუთრებული პოლიტიკური ორგანიზაცია - სახელმწიფო, რომელიც არსებული კანონების ფარგლებში იცავს თითოეულს ყველასაგან და ყველას თითოეულისაგან (თუმცა, აქვე უნდა გაესვას ხაზი ადრეულსამართლებრივი საზოგადოების იმ თავისებურებას, რომ მის წევრთა უმეტესობა, იმყოფებოდა რა შედარებით მცირერიცხოვანი გაბატონებული სოციალური ფენის აბსოლუტურ მორჩილებაში, სრულიად მოკლებული იყო სამართლის სუბიექტის სტატუსს, მათ ფაქტობრივად არც კი აღიარებდნენ როგორც საზოგადოების წევრებს, როგორც ინდივიდებს). ხსენებული პრინციპების შედეგად უკვე გარკვევით ისახება ინდივიდის საზოგადოებრივ ურთიერთობათა დამოუკიდებელ სუბიექტად ჩამოყალიბების ტენდენცია, რაც, თავის მხრივ, ინდივიდუალური ბრალის მასშტაბური განვითარების აუცილებელ წინაპირობად გვევლინება. მაგრამ, ამასთანავე, ვერ ვიტყვით, რომ მოცემული გარემოება საკმარისი იყო ინდივიდუალური ბრალის აბსოლუტიზირებისათვის, რამეთუ სუბიექტის, მკაცრად რომ ვთქვათ, ინდივიდად აღიარება ჯერ კიდევ აუცილებლობით როდი მოასწავებდა ძირითადი აქცენტის მის პიროვნულობაზე გადატანას და ეს განსახილველ კონტექსტში გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა. კონკრეტულად კი, პირველი მომენტი, უკანასკნელისგან განსხვავებით, ჯერ სულაც არ ქმნის დაუშვებელს ობიექტურ შერაცხვას როგორც ასეთს. მართალია, სუბიექტის პიროვნულობაზე ძირითადი აქცენტის გადატანის შემდეგაც ხშირი იყო ობიექტური შერაცხვის შემთხვევები, მაგრამ ეს არ უნდა გვაიძულებდეს უკანასკნელი მტკიცების უარყოფას, რადგან დაუშვებელი ნიშნავს მხოლოდ ალოგიკურს, არათანმიმდევრულს, მიუღებელს და არა რეალურად არარსებულს, ობიექტურად განუხორციელებელს და ა.შ. როგორც ქვემორე ვიხილავთ, შუა საუკუნეების კანონიკურმა სამართლმაც კი სადაც სუბიექტურ მხარეს უკვე არამცთუ სათანადო, არამედ გადაჭარბებული მნიშვნელობაც ენიჭებოდა, საბოლოოდ ვერ დაააღწია თავი ობიექტურ შერაცხვას.

მაგრამ რა დასკვნები შეიძლება გაკეთდეს უშუალოდ წინარესამართლებრივ ეტაპთან მიმართებაში? თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ გ. ნასი მცდარად არ მიიჩნევს მაგიურ წარმოდგენებს რელიგიური წარმოდგენების ნაირსახეობად, მისი ზემოწარმოდგენილი შეხედულებიდან იმის შესახებ, რომ ბრალის იდეა თავის დასაბამს მაგიურ საფეხურზე ჰპოვებს, ხოლო შემდგომი განვითარების ეტაპს მითოლოგია შეადგენს, ისეთი შთაბეჭდილება გვრჩება, თითქოს ერთი მხრივ, ბრალის იდეის აღმოცენება რელიგიის წარმოქმნის შედეგია და, მეორე მხრივ, მისი საწყისი განვითარებაც ზედმიწევნით ემთხვევა რელიგიური აზრის განვითარებას. სინამდვილეში კი ყოველივე არსებითად სხვაგვარად გამოიყურება. ბრალის იდეის წარმოქმნას საფუძვლად დაედო არა რელიგიის, არამედ ზოგადად თეორიული აზროვნების ჩამოყალიბება. და თუ ბრალის იდეის აღმოცენება მართლაც ემთხვევა რელიგიის წარმოქმნას, ეს მხოლოდ იმიტომ, რომ ერთმანეთს ემთხვევა, თავის მხრივ, რელიგიისა და თეორიული აზროვნების ჩამოყალიბება. ამავე დროს, მოცემული მტკიცება არ უნდა გავიგოთ იმგვარად, თითქოს რელიგიის წარმოქმნა და თეორიული აზროვნების ჩამოყალიბება ორ ურთიერთდამოუკიდებელ პროცესს განასახიერებდეს. ვგონებთ არ უნდა იყოს სადავო, რომ რელიგიის წარმოქმნა მხოლოდ მას შემდეგ გახდა შესაძლებელი, რაც ინდივიდის ინტერესის სფეროში ობიექტური სინამდვილის საგნებსა და პროცესებში ზოგადის, არსებითისა და კანონზომიერის კვლევა-ძიება მოექცა. აქედან გამომდინარე, რელიგია ლოგიკურად მოუსაზრებელია თეორიული აზროვნების გარეშე, რაც ნიშნავს იმას, რომ რელიგია თეორიული აზროვნების ნაყოფია. მაგრამ არასწორი იქნებოდა გვევარაუდა, რომ თეორიული აზროვნების ფორმირებას მხოლოდ რელიგიის წარმოქმნა მოსდევს. ამ პირველს ასევე განუყოფლად უკავშირდება ზნეობისა და მასთან ერთად, ზნეობრივი ბრალის აღმოცენებაც. იქ, სადაც თეორიული აზროვნებაა, დაუშვებელია, რომ არ მოიპოვებოდეს აგრეთვე ზნეობაც, ვინაიდან თეორიული აზროვნებით აღჭურვილი საზოგადოება კატეგორიულად ვერ შეურიგდებოდა ინდივიდთაშორისი ურთიერთობების სპონტანურობას, ამ ურთიერთობათა გარკვეული მომწესრიგებელი მასშტაბის განუსაზღვრელობას და თავდაპირველად, ამის შედეგი, ბუნებრივია, შეიძლებოდა აღნიშნულ ურთიერთობათა რეგულირების მხოლოდ ისეთი პრიმიტიული მექანიზმი ყოფილიყო, როგორიცაა ზნეობა,. ეს კი რელიგიური ბრალისა და ზნეობრივი ბრალის ჩამოყალიბების პარალელურობაზე მიგვითითებს. შესაბამისად, უნდა დავასკვნათ, რომ ბრალის იდეის პირველწყაროს შეადგენს არა რელიგიის ან ზნეობის წარმოქმნა, არამედ ის ზოგადი, რასაც რელიგიისა და ზნეობის წარმოქმნა ეფუძნება, ანუ თეორიული აზროვნება. სხვა საკითხია ის, რომ ბრალის იდეა ვერ იქნებოდა თეორიული აზროვნების უშუალო ნაყოფი, ისევე, როგორც ნებისმიერ სხვა ფენომენს, ბრალის იდეასაც გააჩნია გამოვლინების სფერო. ამიტომაც თეორიული აზროვნების შედეგად ბრალის იდეა შეიძლებოდა მხოლოდ იმ სფეროს (სფეროთა) ფარგლებში წარმოშობილიყო, რომელშიც ბრალი მოიცავდა განსაზღვრულ ფუნქციას, სპეციფიკურ სოციალურ დატვირთვას, და არა თავისთავად, არა სოციალური სინამდვილის ნებისმიერ სფეროსთან მექანიკურ კავშირში. ასე მაგალითად, ბრალის იდეა ვერასოდეს ჩამოყალიბდებოდა ხელოვნების, ტექნიკის ან სხვა გარკვეული დარგის ფარგლებში, სადაც სუბიექტური ქცევა განსაკუთრებული ინტერესის ობიექტს არ წარმოადგენს. რელიგიასა და ზნეობაში კი სუბიექტური ქცევა სწორედ რომ განსაკუთრებული ინტერესის ობიექტია, რადგან ზნეობაც და, საბოლოო ჯამში, რელიგიაც ინდივიდთაშორის ურთიერთობათა (შეგნებული) რეგულირების მექანიზმია და ინდივიდთაშორისი ურთიერთობების (შეგნებული) რეგულირება მხოლოდ ინდივიდთა ქმედებებზე (ანუ, თუ ვიტყვით ზოგადად, სუბიექტურ ქცევაზე) ზემოქმედების შედეგად არის შესაძლებელი. მაგრამ იმავდროულად არ შეიძლება არ დავაზუსტოთ, რომ რელიგიის წარმოქმნა ზნეობის წარმოქმნისგან განსხვავებით, ხსენებულ ურთიერთობათა მოწესრიგების საჭიროებით არ ყოფილა პირობადებული (ხოლო იმაზე, თუ რა განაპირობებდა რელიგიის წარმოქმნას, ჩვენ ზემოთ უკვე მივუთითეთ); ამიტომ ინდივიდთაშორის ურთიერთობათა მოწესრიგება ადრეულ რელიგიათა მხოლოდ ირიბ დანიშნულებად უნდა აღვიქვათ. გარდა ამისა, რელიგიური აზრის განვითარების საწყის ეტაპზე, ე.ი., როდესაც საზოგადოებრივ ცნობიერებაში გაბატონებული იყო მაგიური აზროვნება, რელიგიით რეგულირებად ურთიერთობათა წრე უაღრესი სიმცირით გამოირჩეოდა, რაც იმას ნიშნავს, რომ საზოგადოებრივ ურთიერთობათა უდიდეს ნაწილზე რელიგია არანაირ მოწესრიგებულ ზეგავლენას არ ახდენდა. აღნიშნულ ურთიერთობათა მასშტაბურ მოწესრიგებულობას ადგილი აქვს მხოლოდ ზნეობის შემთხვევაში. მაგრამ განსახილველ კონტექსტში უმთავრესი არის ის, რომ რელიგიაც, ზნეობასთან ერთად, განასახიერებდა სწორედ იმის სპეციფიკურ სფეროს, რომელშიც ბრალის იდეის ჩამოყალიბება ხდებოდა შესაძლებელი. ამასთანავე, როგორც აქედანვე გამომდინარეობს, რელიგიაც და ზნეობაც შეადგენდა ბრალის იდეის ჩამოყალიბების მარტოოდენ პირობას, რისგან მოცემულ შემთხვევაში არსებითად განსხვავდება თეორიული აზროვნება, როგორც ბრალის იდეის ჩამოყალიბების მიზეზი.

მაგრამ ეს მხოლოდ ზოგადად. ხოლო, თუ ბრალის იდეის ჩამოყალიბების პროცესის დეტალიზებას შევეცდებით, მრავალ სხვა მნიშვნელოვან გარემოებასაც აღმოვაჩენთ. როგორც ზემოაღნიშნულიდან ჩანს, ბრალის იდეის აღმოცენება უშუალოდ უკავშირდება ინდივიდთაშორის ურთიერთობა შეგნებული, არაინსტიქტური რეგულირების დამკვიდრებას. უფრო ზუსტად, ბრალის იდეის წარმოქმნა მხოლოდ იმის შედეგად გახდა შესაძლებელი, როცა ინდივიდუმებს გაუჩნდათ მათ შორის არსებულ ურთიერობათა შეგნებული რეგულირების მოთხოვნილება. ინდივიდთაშორის ურთიერთობათა შეგნებული რეგულირება, უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობს სუბიექტურ ქმედებათა შეფასების აუცილებლობას, რის კვალობაზეც ყალიბდება ამ უკანასკნელთა შემდეგი სახეები: პოზიტიური (გენერალურად სასარგებლო), ნეგატიური (გენერალურად საზიანო) და ორდინალური (გენერალურად ნეიტრალური). ხოლო აქ თავისთავად წარმოიშობა პირველი სახის ქმედებათა სტიმულირებისა და ნეგატიურ ქმედებათა პრევენტირების მექანიზმის არსებობის საჭიროება, რისი უშუალო შედეგიც, ერთი მხრივ, წახალისებისა და მეორე ხრივ, ბრალეული პასუხისმგებლობის ინსტიტუტის ჩამობყალიბებაა. მაგრამ რატომ არის შეუძლებელი (ინდივიდთაშორის ურთიერთობათა) შეგნებული რეგულირება ბრალეული პასუხისმგებლობის ჩამოყალიბების გარეშე და პირიქით, რა განაპირობებს ბრალეული პასუხისმგებლობის წარმოქმნას მხოლოდ შეგნებული რეგულირების პირობებში? შეგნებული რეგულირება ბრალეული პასუხისმგებლობის გარეშე გულისხმობს შეგნებულ რეგულირებას ობიექტურ შერაცხვასთან კავშირში. ობიექტური შერაცხვის დროს კი, სუბიექტს შესაძლებელია პასუხი მოეთხოვოს ამა თუ იმ საზიანო შედეგის დადგომისათვის მაშინაც, როდესაც ეს შედეგი გამოწვეულია სუბიექტის ისეთი ქცევით, რომელსაც ის ფსიქოლოგიურად ვერ აკონტროლებდა საერთოდ ან სათანადოდ. ხოლო, აქედან გამომდინარე, ობიექტური შერაცხვა ითვალისწინებს ინდივიდის დასჯას ისეთ ვითარებაშიც, როდესაც საზიანო შედეგის განხორციელება ოდნავაც არ არის დამოკიდებული სუბიექტის ნებაზე. მაგრამ თუ სუბიექტს არ ძალუძს ზემოქმედება მოახდინოს საზიანო შედეგის დადგომის პროცესზე, ე.ი. თუ ის საზიანო შედეგთან ,,ნებელობით კავშირში” არ იმყოფება, რა აზრს იძენს მოცემული პირის დასჯა სუბიექტურ ქმედებათა გარეგანი მართვისა და, შესაბამისად, ინდივიდთაშორის ურთიერთობათა შეგნებული რეგულირების თვალსაზრისით? ცხადია, აქ საქმე გვაქვს სრულ უსაგნობასთან, რადგან აღნიშნულ შემთხვევაში პასუხისმგებლობის საფრთხეს (სისხლის სამართლის ენაზე რომ ვთქვათ, სასჯელით დამუქრებულობას) არ შეუძლია რაიმე ზეგავლენა მოახდინოს სუბიექტური ქცევის ხასიათზე. სუბიექტური ქცევა, რომელიც შინაგან მართვას არ ექვემდებარება, არ შეიძლება იყოს გარეგანად მართვადი. იქ, სადაც სუბიექტურ ქმედებათა გარეგანი მართვა ვერ მიიღწევა, ადგილი ვერ ექნება ინდივიდთაშორის ურთიერთობათა შეგნებულ რეგულირებას. აქედან გამომდინარე, ობიექტური შერაცხვა ინდივიდთაშორის ურთიერთობათა შეგნებული რეგულირების მოთხოვნებს ვერ პასუხობს. ამის საპირისპიროდ, ბრალეული პასუხისმგებლობის დროს პრინციპულად სხვა სახის ტენდენცია იკვეთება. ბრალი მიგვითითებს იმაზე, რომ სუბიექტს შეეძლო ემოქმედა სხვაგვარად, რომ ის ფლობდა თავისი ქცევის საკუთარი შეხედულებისამებრ წარმართვის შესაძლებლობას. ასეთ შემთხვევაში კი, სუბიექტური ქცევა სავსებით შეიძლება ექვემდებარებოდეს გარეგან მართვას, ვინაიდან პასუხისმგებლობის საფრთხე აქ რეალურად იძენს თავის პრევენციულ ფუნქციას. მაშასადამე, დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ ბრალი როგორც პასუხისმგებლობის საფუძველი, შეგნებული რეგულირების აუცილებელი წინაპირობაა. ამავე დროს არც იმის უარყოფა შეიძლება, რომ შეგნებული რეგულირების შემთხვევაშიც ხშირად იჩენდა თავს ობიექტური შერაცხვა. მაგრამ ეს ბუნებრივია, სულაც არ მოწმობს შეგნებულ რეგულირებასთან ობიექტური შერაცხვის შეთავსებადობას. შეგნებული რეგულირების პირობებში ობიექტური შერაცხვის გამოვლინება შეიძლება აიხსნას მხოლოდ როგორც ამ პირველის ამოსავალი პრინციპის უხეში ხელყოფა, რომელიც (საუბარია ხსენებულ პრინციპზე) მდგომარეობს იმაში, რომ პასუხისმგებლობის ინსტიტუტის უმთავრეს დანიშნულებას უნდა შეადგენდეს არა საზიანო შედეგისათვის დასჯა, არამედ საზიანო შედეგის თავიდან აცილება. იმის თვალსაჩინო დასტურად, რომ ობიექტური შერაცხვა სრულიად შეუთავსებელია მოცემულ პრინციპთან, ჩვენ ზემოაღნიშნულ მომენტებთან ერთად გამოვყოფდით იმასაც, რომ ობიექტური შერაცხვის დროს პასუხისმგებლობის აუცილებელ პირობათაგანს სუბიექტური ქცევის მოცემულობა არ წარმოადგენს! ვფიქრობთ, არ უნდა იყოს სადავო, რომ ისეთ ვითარებაში, სადაც სუბიექტური ქცევა რაიმე დაინტერესებას არ იწვევს, პრევენციულობა, პასუხისმგებლობის თვალსაზრისით, არ შეიძლება განიხილებოდეს არამცთუ უმთავრეს, არამედ რაიმეგვარად მნიშვნელოვან მომენტად. ამ პასუხისმგებლობის ერთადერთ მიზანს რეპრესია განასახიერებს, ანუ ობიექტური შერაცხვისას ,,დამნაშავის” დასჯა თვითმიზანია.

ამავე დროს მოცემული ანალიზი იმის შესახებ, თუ რატომ არის შეუძლებელი ინდივიდთაშორის ურთიერთობათა შეგნებული რეგულირება ბრალეული პასუხისმგებლობის არარსებობის პირობებში, უკვე თვითონვე შეიცავს მნიშვნელოვან მითითებებს იმაზეც, თუ რა მიზეზით ვერ მოიაზრება ბრალეული პასუხისმგებლობა შეგნებული რეგულირების ფარგლებს მიღმა, ანუ იმაზე, თუ რა აფერხებდა ბრალის იდეის ჩამოყალიბებას შეგნებული რეგულირების აღმოცენებამდე ბევრად უფრო ადრე,. როგორც ზემოთ ვიხილეთ, სუბიექტური ქცევით გამოწვეული საზიანო შედეგიდან საზიანო შედეგის გამომწვევ სუბიექტურ ქცევაზე მხოლოდ შეგნებუბლი რეგულირების დროს გადაიტანება ძირითადი აქცენტი. ხოლო, რადგან ბრალეულობის შესახებ მსჯელობა შესაძლოა უკავშირდებოდეს მარტოოდენ სუბიექტური ქცევის სფეროს, გასაგებია, რომ სუბიექტურ ქცევაზე ძირითადი აქცენტის გადატანამდე, ე.ი. შეგნებული რეგულირების წარმოქმნამდე, არ მოიპოვებოდა ბრალეული პასუხისმგებლობის ჩამოყალიბების ლოგიკური საფუძველი. ამიტომაც ბრალეული პასუხისმგებლობისა და შეგნებული რეგულირების ურთიერთგანუყოფელობა ეჭვს არ უნდა იწვევდეს.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით კი, შესაძლებელია დავასკვნათ, რომ თეორიული აზროვნება აუცილებელს ხდიდა ბრალის იდეის ჩამოყალიბებას. უფრო მეტიც, თუ ბოლომდე გავყვებით ჩვენს მიერ შემოთავაზებულ ლოგიკას, აღმოჩნდება, რომ ამჟამადაც, ბრალსა და ბრალეული პასუხისმგებლობის არსებობა წარმოადგენს არა უბრალოდ სამართლიანობის მოთხოვნას, არამედ სისხლისამართლებივი პრევენციის ქვაკუთხედს, სისხლისსამართლებრივ ურთიერთობათა შეგნებული მართვის აუცილებელ წინაპირობას.

ლაშა ჩოხელი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

1. ხელყოფის საზოგადოებრივი საშიშროება

სისხლის სამართლის კანონმდებლობის შესაბამისად, აუცილებელი მოგერიების უფლებას სამართლით დაცული ობიექტის ყოველგვარი ხელყოფა როდი წარმოშობს. ამ უფლების რეალიზება მხოლოდ მაშინ იქნება მართლზომიერი, როდესაც თავდასხმას საზოგადოებრივად საშიში ხასიათი ექნება, ე.ი. საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფის დროს.

საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფა კი სხვადასხვანაირია. ისმის კითხვა - შეიძლება თუ არა, რომ აუცილებელი მოგერიების უფლება წარმოიშვას მაშინ, როდესაც სამართლით დაცულ ობიექტს საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფა უმოქმედობის შედეგად ემუქრება. აღნიშნულ საკითხზე მეცნიერ-იურისტებს სხვადასხვა შეხედულება გააჩნიათ: ზოგი თვლიდა, რომ არ შეიძლება აუცილებელი მოგერიების უფლება განხორციელდეს დანაშაულებრივი უმოქმედობის დროს. ვ. კორიჩენკოს აზრით, თავდასხმა ყოველთვის წარმოადგენს აქტიურ საქმიანობას - ე.ი. მოქმედებას, თავდამსხმელის აქტიურ საქმიანობას მიმართულს საზოგადოებრივი საშიში შედეგის მისაღწევად. უმოქმედობით წარმომდგარი ხელყოფის მიმართ კი აუცილებელი მოგერიება შეუძლებელია. კირიჩენკო აკრიტიკებს რევოლუციამდელ რუს იურისტებს - ვ. დოლიპჩევსა და ა. ბერლინს, რომლებიც საწინააღმდეგო აზრს ავითარებდნენ. ვ. კირიჩენკოს მოაქვს მაგალითი: ან-მა ბან-ს კარები ჩაუკეტა თავისუფლების აღკვეთის მიზნით. კარების ჩაკეტვა, კირიჩენკოს აზრით, უკვე ქმედობაა და რაიმე უმოქმედობის ნიშანი ამ მაგალითით არა არსებობს”.¹

თ. შავგულიძე კი იმ იურისტთა ნაწილს განეკუთვნება, რომლებიც თვლიან, რომ აუცილებელი მოგერიების უფლების გამოყენება შეიძლება დანაშაულებრივი უმოქმედობის შემთხვევაში, მხოლოდ დაცული უნდა იყოს მართლზომიერების ყველა პირობა. თ. შავგულიძეს მოჰყავს მაგალითი: ვთქვათ ან-მა ბან-ს თხოვნით და ყოველგვარი ბოროტი განზრახვის გარეშე ჩაუკეტა კარები, ხოლო შემდგომ გადაწყვიტა მისთვის თავისუფლების აღკვეთა და ამიტომ კარებს აღარ უღებს. ამ შემთხვევაში ან-ის წინა აქტიური მოქმედება (კარების ჩაკეტვა) მართლზომიერია და საზოგადოებრივად არა საშიში, ამიტომ აუცილებელ მოგერიებას ეს აქტიური მოქმედება არ წარმოშობს, არამედ შემდგომი უმოქმედობა, რომელიც უკვე საზოგადოებრივად საშიში და მართლსაწინააღმდეგოა.²

როგორც აღინიშნა, მეცნიერებს შორის დიდი დავა არის აუცილებელი მოგერიების გამოყენების შესაძლებლობაზე საზოგადოებრივად საშიში უმოქმედობის შემთხვევაში.

თ. შავგულიძის აზრით, დასაშვებია აუცილებელი მოგერიების გამოყენება საზოგადოებრივად საშიში უმოქმედობის შემთხვევაში აუცილებელი მოგერიების შესაძლებლობის უარსაყოფად. ძნელია ვამტკიცოთ, ვითომ სასამართლო პრაქტიკა პირწმიდად უარყოფდეს უმოქმედობის დროს აუცილებელი მოგერიების შესაძლებლობას. ამ დებულების დასამტკიცებლად საჭიროა მთელი სასამართლო პრაქტიკის შესწავლა, როგორც გამოქვეყნებულისა, ასევე გამოუქვეყნებლისაც. კიდეც რომ შევძლოთ იმის დამტკიცება, რომ სასამართლო პრაქტიკაში არ ვხვდებით უმოქმედობის დროს აუცილებელი მოგერიების შემთხვევებს, ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს, რომ ამგვარი შემთხვევბი სინამდვილეში არ ყოფილა და არც შეიძლება ყოფილიყო.³

საერთოდ კი, აუცილებელი მოგერიებისას დანაშაულებრივი ხელყოფა, როგორც საფრთხის წყარო, შეიძლება გამოიხატოს როგორც მოქმედებით, ისე უმოქმედობითაც, ამიტომ ლოგიკური იქნებოდა გვეფიქრა, რომ მოგერიება დასაშვებია როგორც მოქმედების დროს, ისე უმოქმედობის შემთხვევაშიც.

აუცილებელი მოგერიების პირობა რომ შეიქმნას, საჭიროა თავდასხმა საზოგადოებრივად საშიში იყოს, ხოლო თავდასხმად განიხილება ადამიანის ქმედობა (მოქმედება ან უმოქმედობა), რომელიც ზიანის მიყენებით ემუქრება სამართლით დაცულ ობიექტს.

თ. შავგულიძე იზიარებს იმ აზრს, რომ სამართლით დაცული ინტერესების საზოგადოდ საშიში ხელყოფა შეიძლება უმოქმედობითაც წარმოიშვას. ამასთანავე, უმოქმედობა შეიძლება მიზეზობრივ კავშირში იყოს საზოგადოებრივად საშიშ შედეგთან.⁴

როგორც თ. წერეთელი აღნიშნავს ,,უმოქმედობა საზოგადოებრივ ურთიერთობათა სფეროში არ ნიშნავს ლიტონ უარყოფასა და სიცარიელეს. პირი შეიძლება ჩართული იყოს განსაზღვრულ საზოგადოებრივ ურთიერთობათა კანონზომიერებაში და ამით ჩაყენებულ იქნეს ისეთ მდგომარეობაში, როდესაც შესაძლებლობა ეძლევა ზეგავლენა მოახდინოს იმ ძალებზე, რომლებიც საშიშროებას წარმოადგენენ საზოგადოებრივი მართლწესრიგით დაცულ ობიექტისათვის. თუ პირი გამოეთიშება ამ კანონზომიერებას და შესაძლებლობას აძლევს ამ ძალებს საზოგადოებრივად საშიში მიმართულებით განვითარდნენ, იგი თავისი უმოქმედობით განაპირობებს შედეგის დადგომას”.⁵

თ. შავგულიძე სვამს კითხვას, შეიძლება თუ არა, რომ აუცილებელი მოგერიების ვითარება წარმოიშვას ყოველგვარი საზოგადოებრივად საშიში უმოქმედობით, თუკი მისი აცილებით მისი სამართლებრივი ინტერესი გადარჩება. დასმულ კითხვას თ. შავგულიძე თვითონვე პასუხობს: ამ კითხვაზე უარყოფითი პასუხი უნდა გავცეთ. აუცილებელი მოგერიების გამოყენება შეიძლება მხოლოდ საფრთხის უშუალო წყაროს მიმართ. თუ სამართლებრივი ინტერესების დაცვა ხდება ვნების მიყენებით ისეთი სუბიექტისათვის, რომელიც საფრთხის უშუალო წყაროს წარმოადგენდა, ასეთი დაცვა აუცილებელი მოგერიების აქტად არ განიხილება. ის, თუ როდის წარმოადგენს უმოქმედობა საფრთხის უშუალო წყაროს, მჭიდროდაა დაკავშირებული იმასთან, შეიძლება თუ არა უმოქმედობა დამდგარი საზოგადოებრივი შედეგის მიზეზად მივიჩნიოთ. უმოქმედობასა და საზოგადოებრივად საშიშ შედეგს შორის მიზეზობრივი კავშირის არსებობის ერთ-ერთი პირობა არის ის, რომ მას, ვინც უმოქმედოდ იყო, ეკისრებოდა საგანგებო სამათლებრივი მოვალეობა - შეესრულებინა გარკვეული მოქმედება.⁶

როგორც თ. შავგულიძე თვლის, მოქალაქეს ამა თუ იმ ქმედობის შესრულების საგანგებო მოვალეობა შეიძლება ეკისრებოდეს თავისი მდგომარეობის გამო საზოგადოებრივ ურთიერთობათა გარკვეულ სფეროში. მაგალითად, პოლიციელის მოვალეობაა დაიცვას საზოგადოებრივი წესრიგი და ჩაბარებული ობიექტი ისევე, როგორც დედის მოვალეობაა - მოაწოვოს ბავშვს ძუძუ.⁷

მაშასადამე, თ. შავგულიძის თქმით, გარკვეული აქტიური მოქმედების საგანგებო სამართლებრივი მოვალეობის გარეშე უმოქმედობა აუცილებელი მოგერიების ვითარებას არ ქმნის თუნდაც უმოქმედოდ მყოფის იძულებას შეეძლო ეს სამართლებრივი სიკეთე გადაერჩინა.⁸

სულ სხვანაირად წყდებოდა საკითხი, როდესაც უმოქმედოდ მყოფს არ ეკისრებოდა საგანგებო სამართლებრივი ვალდებულება - შეესრულებინა ესა თუ ის კონკრეტული აქტიური მოქმედება.

დავუშვათ, რომ გადაუდებელი სამედიცინო დახმარების აღმოსაჩენად ან-მა იქვე მყოფი მძღოლი ძალით აიძულა გეზი შეეცვალა და დაშავებული საავადმყოფოში წაეყვანა. შეიძლება ან-ის ეს მოქმედება აუცილებელი მოგერიების აქტად განვიხილოთ. ან-ის მოქმედება სრულიად სამართლიანია, ხოლო მძღოლისა კი - იმსახურებს საზოგადოებრივ გაკიცხვას. ან-ის მოქმედება, თუკი მას სხვა გზა არ ჰქონდა და მძღოლისათვის ზიანის მიყენებით უფრო მეტი სიკეთის მოტანა შეეძლო, შეიძლება უკიდურესი აუცილებლობის აქტად განვიხილოთ.

ამრიგად, საზოგადოებრივად საშიში უმოქმედობა აუცილებელი მოგერიების ვითარებას მხოლოდ მაშინ წარმოქმნის, როცა უმოქმედობასა და საზოგადოებრივად საშიშ შედეგს შორის მიზეზობრივი კავშირი არსებობს.

როგორც აღინიშნა, აუცილებელი მოგერიების ვითარების აუცილებელ პირობას ხელყოფის საზოგადოებრივი საშიშროება წარმოადგენს. მაგრამ ყოველი საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხი არ იძლევა აუცილებელი მოგერიების უფლებას.

ნ. დურმანოვს მიაჩნია, რომ ადმინისტრაციული ან დისციპლინარული გადაცდომა, ანდა უმნიშვნელო ქმედობა, რომელიც დანაშაულს არ წარმოადგენს, აუცილებელი მოგერიების უფლებას არ წარმოშობს.⁹

იურიდიულ ლიტერატურაში წარმოიშვა აზრი, რომ ვითომ აუცილებელი მოგერიების უფლება ადმინისტრაციული გადაცდომის შემთხვევაშიც შეიძლება. ამ აზრს ჩვენ ვერ გავიზიარებთ, რამეთუ ადმინისტრაციული გადაცდომის გამო აუცილებელი მოგერიების უფლება არ წარმოიშობა.

პრაქტიკაში გვხვდება ისეთი შემთხვევებიც, როდესაც საზოგადოებრივად საშიში თავდასხმა მცირე მნიშვნელობისაა და მისგან თავდაცვა აუცილებელ მოგერიებად არ განიხილება, მაგალითად, გან-მა თვითნებურად დარგო მეზობლის ღობესთან კაკლის ხე. გავიდა წლები, ხე გაიზარდა და მეზობელს საცხოვრებელი ოთახის ფანჯრები ჩამოუბნელა. ხან -მა მრავალჯერ სთხოვა გან-ს, რომ მისკენ გადასული კაკლის ხის ტოტები ჩამოეჭრა, მაგრამ გან -მა თხოვნა ყურად არ იღო, მაშინ ხან-ი ავიდა ხეზე და თვითონ დაიწყო იმ ტოტების ჩამოჭრა, რომელიც მის ფანჯრებს აბნელებდა. ეს რომ გან-მა დაინახა შევიდა სახლში, თოფი გამოიტანა და ხან-ს ორი ტყვია ესროლა, ერთი ფეხში მოხვდა, მეორე კი - მკერდის არეში, რის შედეგადაც ხან-მა მიიღო სხეულის მძიმე დაზიანება. სასამართლომ გან-ის ქმედობა მკვლელობის მცდელობად ჩათვალა, მიუხედავად პროკურორის პროტესტისა, რომ გან-ის ეს ქმედობა აუცილებელი მოგერიების ფარგლების გადამეტებად ჩაეთვალა. სასამართლომ პროკურორის ეს პროტესტი მაინც არ გაიზიარა და განაჩენი ძალაში დატოვა.

აუცილებელი მოგერიების უფლებას მხოლოდ საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფა ქმნის, ასეთ ქმედობებს კი, უპირველეს ყოვლისა, ეკუთვნის სისხლის სამართლის კანონით აკრძალული მოქმედებები და აგრეთვე ისეთები, რომლებიც სისხლის სამართლის უმართებულობას არ წარმოადგენს, მაგრამ მათი საზოგადოებრივად საშიშროება ეჭვს არ იწვევს თუ პირის მოქმედება საზოგადოებრივად საშიშ ხასიათს არ ატარებს, მაშინ ასეთი მოქმედება არც აუცილებელი მოგერიების უფლებას წარმოშობს.

მაგალითად, სან-მა თავისი სახლის სარდაფში შეისწრო ვინ-ი, მას სამჯერ რკინა დაარტყა და მძიმედ დააშავა, სასამართლომ სან-ის მოქმედება არ ჩათვალა აუცილებელი მოგერიების აქტად, რადგან ვინ-ს მისთვის რაიმე წინააღმდეგობა არ გაუწევია. რადგან ვინ-ი სან-ის სარდაფში მხოლოდ ბუნებრივი საჭიროების გამო შევიდა.

თ. შავგულიძის აზრით, აუცილებელი მოგერიების უფლებას არც ისეთი მოქმედება ქმნის, რომელიც თუნდაც ხელყოფს სხვის ინტერესებს, მაგრამ ჩადენილია ქმედობის საზოგადოებრივი საშიშროების გამომხატველ გარემოებებში. აუცილებელი მოგერიების უფლება არ შეიძლება წარმოიშვას აუცილებელი მოგერიების, უკიდურესი აუცილებლობის, სამსახურებრივი მოვალეობის აღსრულების, დამნაშავის შეპყრობის დროს და სხვა.¹⁰

დურმანოვის შეხედულებით, არ შეიძლება აუცილებელი მოგერიების წინააღმდეგ, ან პირის კანონიერი მოქმედების წინააღმდეგ დამნაშავის დაკავების დროს, რომლის მოქმედებაც აუცილებელ მოგერიებას უტოლდება. არ ჩაითვლება დანაშაულად პირის მოქმედება, რომელიც წინ აღუდგება დამნაშავის მოქმედებას და აღნიშნული პირის ასეთი ქმედობა მართლზომიერი იქნება. მოგერიების უფლება არ აქვს დამნაშავეს, როდესაც მას პოლიციელი აკავებს.¹¹

თ. შავგულიძის აზრით, თუ აუცილებელი მოგერიების ფარგლები გადამეტებულია ან მისი მართლზომიერების სხვა პირობები სულ დარღვეულია, იგი საზოგადოებრივად საშიშ ხასიათს იძენს და თავის მხრივ, აუცილებელი მოგერიების უფლებასვე წარმოშობს.¹²

მაგალითად, სან-ს თავს დაესხნენ ბან-ი და მისი ნათესავები, სცემეს იგი და დაჭრეს. მან თავდაცვის მიზნით რევოლვერი გაისროლა და დაჭრა ბან -ი. თავდასხმა შეწყდა, მაგრამ სან-მა მეორე გასროლა აწარმოა და მოკლა ბან-ის მამა, ამ დროს კი უკვე სან-ისგან თავდაცვა თავდასხმად გადაიქცა, რაც უკვე სან -ისგან უკანონო და საზოგადოებრივად საშიში მოქმედება იყო.

აუცილებელი მოგერიება საზოგადოებრივი საშიშროების გამომრიცხველ ვითარებაში ჩადენილი ქმედობის მიმართ დაუშვებელია, მაგრამ, თუ ის, ვინც ამგვარ ვითარებაში მოქმედებს, არღვევს ქმედობის მართლზომიერების პირობებს მაშინ ხელყოფა საზოგადოებრივად საშიში შეიქმნება და შეიძლება აუცილებელი მოგერიების ვითარებაც წარმოშვას.

შედის თუ არა ამ დებულებაში ის პირობები, როდესაც მართლზომიერების პირობებს არღვევს თანამდებობის პირი თავისი სამსახურებრივი ფუნქციის შესრულების დროს?

ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, კანონი ვერ მისცემს მოქალაქეს უფლებას, რომ არსებითად შეაფასოს ხელისუფლების წარმომადგენლის განკარგულება.

კირიჩენკოს აზრით, არ შეიძლება გათანაბრდეს აუცილებელი მოგერიება მოქალაქეთა და თანამდებობის პირთა მიმართ და არ განსხვავდებოდეს პრინციპულად ეს შემთხვებვები ერთმანეთისაგან.¹³

აქედან გამომდინარე, კირიჩენკო ასკვნის: აუცილებელი მოგერიება ფორმალურად კანონიერი, მაგრამ მატერიალურად არაკანონიერი მოქმედების წინააღმდეგ თანამდებობის პირისა არ შეიძლება იყოს დაშვებული სისხლის სამართალში. მაგრამ ის თავის მოცულობით შეიძლება იყოს დაშვებული თანამდებობის პირთა ფორმალურად არაკანონიერი მოქმედების წინააღმდეგ.¹⁴

პაშე-ოზერსკი თვლის, რომ, როცა თანამდებობის პირი მოქმედებს არაკანონიერად, მაგრამ იცავს კანონში გათვალისწინებულ ფორმალობას, მოქმედება ფორმალურად არ უნდა იყოს დასაშვები. ¹⁵

ამრიგად, ვ. კირიჩენკოსა და ნ.პასე-ოზერსკის აზრით, თანამდებობის პირის საზოგადოებრივად საშიში მოქმედება შეიძლება იყოს ფორმით უკანონო და თან არსებითად კანონიერი.

ვ. კირიჩენკოს აზრით, მარტო ორი ძირითადი ნიშანი გამორიცხავს თანამდებობის პირის წინააღმდეგ აუცილებელი მოგერიების უფლების განხოციელებას. პირველ რიგში, თანამდებობის პირის მოქმედება არ უნდა სცილდებოდეს მისი კომპეტენციის ფარგლებს. მხოლოდ ამ შემთხვევაში ეკისრება უფლებამოსილება თანამდებობის პირს გარკვეული მოქმედების შესასრულებლად. მეორე მხრივ, მოქმედება უნდა ხორციელდებოდეს გარკვეული ფორმალობის დაცვით, თუ ეს ფორმალობა გათვალისწინებულია კანონით.¹⁶

აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ ერთი პირობის დარღვევის დროსაც კი თანამდებობის პირის მოქმედება ფორმალურად კანონზომიერი აღარ იქნება, მაშასადამე, შეიძლება წინააღმდეგობის გაწევა აუცილებელი მოგერიების ფორმით.

ვერ გავიზიარებთ იმ მოსაზრებას, რომ თანამდებობის პირის მოქმედება, რომელიც საჭირო ფორმით არ გამოიხატება, ანუ ფორმალურად უკანონოა, შეიძლება არსებითად კანონიერი იყოს. თანამდებობის პირი მოვალეა და ვალდებულიც, რომ მასზე დაკისრებულ მოვალეობას კეთლსინდისიერად და პირნათლად ასრულებდეს. მისი უფლება-მოვალეობები განსაზღვრულია კანონით და ამ კანონის დარღვევის შემთხვევაში ის პასუხს აგებს. მისი მ ოქმედება ამ შემთხვევაში უკანონოა არა მარტო ფორმალურად, არამედ არსებითადაც.

თანამდებობის პირის მიმართ აუცილებელი მოგერიების უფლების გამოყენება დასაშვებად მიგვაჩნია. ამ უფლების გამოყენება დასაშვებია საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფის არსებობის შემთხვევაშიც, სწორედ ეს მომენტი უნდა ეცნოთ გადამწყვეტად აუცილებელი მოგერიების უფლების გამოყენებისას და არა ის ფორმა, რომლითაც ხელყოფა გამოიხატა.

ზოგიერთი მეცნიერი, კერძოდ კი ა. პიონტკოვსკი, თვლიდა, რომ აუცილებელი მოგერიების უფლების გამოყენება შეიძლებოდა თანამდებობის პირის წინააღმდეგ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც თანამდებობის პირი პერსონალურად ვინმეს პიროვნებას ხელყოფდა, ხოლო თანამდებობის პირის სხვა უკანონო მოქმედება შეიძლება გასაჩივრებული იყოს.¹⁷

ამასთან დაკავშირებით, თ. შავგულიძეს საწინააღმდეგო აზრი აქვს. ის თავის შეხედულებას ასე აყალიბებს: თუ ვაღიარებთაუცილებელი მოგერიების უფლებას თანამდებობის პირის დანაშაულებრივი ხელყოფის დროს და შევეცდებით ზღვარი დავუდოთ ამ უფლებას ხელყოფის ობიექტის მიხედვით, მაშინ, ვფიქრობთ, ამგვარი შეზღუდვის ძირითადი კრიტერიუმები უნდა იყოს ხელყოფის ობიექტის ღირებულება და გაუგებარი იქნება, რატომ უნდა გამოაკლდეს დაცვის ობიექტებს სახელმწიფო და საზოგადოებრივი ინტერესები. როცა კანონმდებელი აუცილებელი მოგერიების ობიექტებს აღწერს, იგი პირველად სახელმწიფო და საზოგადოებრივ ინტერესებს მიუთითებს და შემდეგღა პიროვნებასა და მის უფლებებს.¹⁸

ე.ი. თანამდებ ობის პირები ხელშეუხებელი არ არიან და არავითარი პრივილეგიებით არ სარგებლობენ. ყოველი თანამდებობის პირი ხალხის სამსახურშია და სამართალი არ ანიჭებს მათ რაიმე უპირატესობას, მართლწესრიგის მოთხოვნათა სავალდებულოს თვალსაზრისით.

სლუცკის მიაჩნია, რომ თანამდებობის პირის უკანონო დანაშაულებრივი მოქმედების მიმართ არა მარტო პასიური, არამედ აქტიური წინააღმდეგობის გაწევა გამორიცხავს იმ პირის პასუხისმგებლობას, რომელმაც წინააღმდეგობა გაუწია.¹⁹

მაშასადამე, თუ თანამდებობის პირი დანაშაულებრივ ხელყოფას ჩადის, მაშინ თავდაცვა მის წინააღმდეგ დასაშვებია, მიუხედავად იმისა, დაკავშირებული იყო თუ არა ეს ხელყოფა თანამდებობის პირის სამსახურებრივ მოღვაწეობასთან.

სლუცკი თვლის, რომ აუცილებელი მოგერიება შეიძლება ჩაითვალოს თავდაცვად დანაშაულებრივი ხელყოფის წინააღმდეგ. მოგერიება დასაშვებია თანამდებობის პირის არა ყოველგვარი არაკანონიერი მოქმედების, არამედ მხოლოდ დანაშაულებრივი ხელყოფის წინააღმდეგ. ამის გამო, მთავრობის წარმომადგენლების ადმინისტრაციული მოქმედებისათვის წინააღმდეგობის გაწევა არ არის დასაშვები, თუ ისინი თავიანთი კომპეტენციის ფარგლებში მოქმედებდნენ, თუგინდ მათი მოქმედება არსებითად არამართებული ყოფილიყო. აქედან გამომდინარე, დაუშვებელია პირის მხრიდან პოლიციელისადმი წინააღმდეგობის გაწევა, თუ პოლიციელს აღნიშნული პირის დაკავებისას არ ჰქონდა საკმარისი სამხილი. პირს შეუძლია შემდეგ გაასაჩივროს პოლიციის მოცემული არაკანონიერი მოქმედება.²⁰

ხელისუფლების წარმომადგენლის უკანონო მოთხოვნისადმი წინააღმდეგობის გაწევა დასჯადად არ ჩაითვლება.

თ. შავგულიძის აზრით, სპეციალური პირობებით შეზღუდვა აუცილებელი მოგერიებისა, თანამდებობის პირის მოქმედების მიმართ არ გამომდინარეობს თვით აუცილებელი მოგერიების ბუნებიდანაც, რადგან, როგორც წესი, როცა გადასაწყვეტია აუცილებელი მოგერიების უფლების გამოყნების საკითხი, განსაზღვრულია საზოგადოებრივი საშიშროების ხასიათი და არა ხელყოფის სუბიექტის თავისებურება.²¹

მართებულად მოგვაჩნია ნ. დურმანოვის შეხედულება: იგი შესაძლებლად ცნობს აუცილებელ მოგერიებას თანამდებობის პირის დანაშაულებრივი მოქმედების მიმართ. იგი არც მოქმედების ფორმას და არც ხელყოფის ობიექტს გადამწყვეტ მნიშვნელობას არ ანიჭებს. რუსი მეცნიერები პირდაპირ და სრულიად სამართლიანად აცხადებენ, რომ აუცილებელი მოგერიება თანამდებობის პირთა წინააღმდეგ არაფრით უნდა განსხვავდებოდეს აუცილებელო მოგერიებისაგან, რომელიც ხორციელდება ნებისმიერი სხვა პირის წინააღმდეგ.

ვ. კირიჩენკო თვლის, რომ თანამდებობის პირის მიმართ აუცილებელი მოგერიების უფლების აკრძალვა საზოგადოებაში წარმოშობდა დიდ გაუგებრობას და მოსახლეობის მხრიდან სამართლიან უკმაყოფილებას გამოიწვევდა. თანამდებობის პირთა მიმართ აუცილებელ მოგერიებას გააჩნია რიგი თავისებურება, რომელიც განასხვავებს მას ჩვეულებრივი სუბიექტის აუცილებელი მოგერიებისაგან. ძირითადი ამ თავისებურებისა მდგომარეობს იმაში, რომ ამ შემთხვევაში თანამდებობის პირთა მოქმედება ფასდება პიროვნულად, რომელთაც ყოველთვის არა აქვთ შესაძლებლობა ობიექტური შეფასება მისცენ თავიანთ ქმედობას პირადი ინტერესების გამო. გარდა ამისა, თანამდებობის პირთა მიმართ, განუსაზღვრელი აუცილებელი მოგერიების უფლება გაართულებდა მათ მიერ შესასრულებელ ვალდებულებებს.²²

თ. შავგულიძის თქმით, თანამდებობის პირთა წინააღმდეგ აუცილებელი მოგერიების უფლების განხორციელებას მაინც აქვს თავისი სპეციფიკა, რასაც არ შეიძლება არ გაეწიოს ანგარიში. ეს სპეციფიკა გამოიხატება იმაში, თუ რა საზოგადოებრივ საქმიანობას ახორციელებს ესა თუ ის თანამდებობის პირი, ესენია: პოლიციის, პროკურატურის, სასამართლოს, სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის მუშაკები, აგრეთვე სამხედრო მოსამსახურეები და სხვა მსგავსი ორგანოების წარმომადგემნლები. მათ შეუძლიათ გადააჭარბონ თავიანთ უფლებამოსილებას და ამით ხელყონ მოქალაქის უფლებები, მაგრამ ამავე დროს თავიანთ სამსახურებრივ კომპეტენციას არ უნდა გასცილდნენ. მაგალითად, პოლიციის მუშაკი იპყრობს დამნაშავეს, მაგრამ ამისთვის მიმარავს ისეთ მოქმედებას, რომელიც სამსახურებრივი წესდებით აშკარად დაუშვებელია.²³

თ. შავ გულიძის აზრით, თანამდებობის პირს, რომელსაც არა აქვს უფლება გამოიყენოს იძულებითი ზომები სახელმწიფო ხელისუფლების სახელით, პრაქტიკულად იშვიათად შეუძლია თანამდებობრივი კომპეტენციის ფარგლებგადაულახავად ჩაიდინოს მოქმედება, რომელიც აუცილებელი მოგერიების ვთარებას ქმნის. მაგალითად: თუ სასწავლო ან სხვა დაწესებულების უფროსი ძალას ხმარობს თავისი მოსწავლის ან ხელქვეითის მიმართ, იგი მოქმედებს როგორც კერძო და არა როგორც თანამდებობის პირი.

თ. შავგულიძის აზრით, თანამდებობის პირის მიმართ აუცილებელი მოგერიება შეზღუდულია ხელყოფის ხასიათითაც. ვთქვათ პოლიციის მუშაკს მიჰყავს მსჯავრდებული არსებითად უმართებულო განაჩენის აღსასრულებლად, მსჯავდებულს არა აქვს აუცილებელი მოგერიების უფლება, ვინაიდან პოლციელი თავის სამსახურებრივ მოვალეობას ასრულებს და მისი მოქმედება საზოგადოებრივად საშიში არ არის. მეორე მაგალითი, თუ პოლიციის მუშაკი შეცდომით, ობიექტური საფუძვლის გარეშე, აკავებს მოქალაქეს, აუცილებელი მოგერიების უფლება არ წარმოიშვება, ვინაიდან პოლიციის მუშაკის მოქმედება ან საერთოდ არ არის საზოგადოებრივად საშიში, რადგან მას უფლება აქვს დააკავოს მოქალაქე მისი პიროვნების გარკვევის მიზნით, ანდა ასეთი მოქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება მეტად მცირეა (არ აღემატება დისციპლინარულ გადაცდომას)²⁴

მხოლოდ ერთ შემთხვევაში შეიძლება პოლიციელის წინააღმდეგ აუცილებელი მოგერიების უფლების გამოყენება მაშინ, როდესაც პოლიციის მუშაკი იპყრობს მოქალაქეს, რათა ამით გაუადვილოს ბოროტმოქმედს მისი ბინის გაძარცვა. თ.შავგულიძის თქმით, როდესაც წყდება საკითხი თანამდებობის პირის მიმართ აუცილებელი მოგერიების უფლების თაობაზე, გასათვალისწინებელია აუცილებელი მოგერიების მართლზომიერების პირობები. თუ თანამდებობის პირის აშკარა დანაშაულებრივი მოქმედება სამართლით დაცულ ობიექტს არსებით ზიანს უქადის, მაშინ მოქალაქეს შეუძლია გამოიყენოს თანამდებობის პირის მიმართ აუცილებელი მოგერიების უფლება.²⁵

ჩვენს კანონმდებლობას მიაჩნია, რომ აუცილებელი მოგერიების ვითარების შექმნისათვის საკმარისია ხელყოფა საზოგადოებრივად საშიში იყოს. აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ აუცილებელი მოგერიების ვითარება შეიძლება არაბრალეულმა, მაგრამ საზოგადოებრივად საშიშმა მოქმედებამაც გამოიწვიოს. აუცილებელი მოგერიება, აღნიშნავს ა. პიონტკოვსკი, დასაშვებია სულით ავადმყოფთა და მცირეწლოვანთა მიმართ, რომლებიც, ფაქტობრივად, შეცდომის გამო მოქმედებენ, რადგან ეს მოქმედება ობიექტურად საზოგადოებრივად საშიშია, თუმცა, ამა თუ იმ სუბიექტური ხასიათის გარემოების წყალობით სასჯელს არ იწვევს.²⁶

ი. სლუცკის აზრით, შეურაცხადი პირის მხრიდან, საზოგადოებრივად საშიში თავდასხმისგან თავდაცვა შეიძლება განხილულ იქნას როგორც აუცილებელი თავდაცვა, მარტო იმ პირობით, თუ თავდამცველმა არ იცოდა, რომ თავდამსხმელი შეურაცხადი იყო (ჭკუაშეშლილი), მაგრამ თუ თავდამცველმა იცოდა თავდამსხმელის ფსიქიკური მდგომარეობა, მაშინ მისი მოქმედება უნდა დაკვალიფიცირდეს როგორც უკიდურესი აუცილებლობა.²⁷

იურისტთა უმეტესობა კი თვლის, რომ აუცილებელი მოგერიებით განხორციელების უფლება ნებისმიერ მოქალაქეს გააჩნია, თუ მისი სიცოცხლე ან სხვა საზოგადოებრივი სიკეთე საფრთხეში იმყოფება. ეს სრულიად სამართლიანი აზრია, მაგრამ შეიძლება პირი თავს იცავდეს მომხვდურისაგან, მაგრამ მომგერიებელმა არ იცოდეს თავდამსხმელის მდგომარეობა (შეურაცხადობა). ამ შემთხვევაში მომგერიებელი პასუხს არ აგებს. რა თქმა უნდა, ასეთ ვითარებაში ის საკუთარ თავს იცავს, მაგრამ ამავდროულად, მომგერიებელს ევალება სწორედ შეაფასოს შექმნილი ვითარება, არ გამოვიდეს წონასწორობიდან და დაადგინოს, თუ პირი რა ფსიქიკურ მდგომარეობაში იმყოფება. რუს იურისტ თეორეტიკოსთა უმრავლესობა აღიარებს აუცილებელ მოგერიებას არაბრალეული საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფის დროს, მაგრამ ამ შემთხვევაში, ერთ შეზღუდვას მაინც აწესებს. ის, რომ აუცილებელი მოგერიება კანონიერად ჩაითვალოს, მას უნდა ახლდეს სპეციფიური პირობა. თუ თავდამსხმელისგან თავის დაღწევა სხვა საშუალებით შეიძლება, აუცილებელი მოგერიება მართლზომიერად არ ჩაითვლება. საინტერესოა, თუ ვისზე უნდა გავრცელდეს ეს შეზღუდვა, იმაზე, ვინც იცის პიროვნების შეურაცხადობა, თუ საყოველთაოდ ყველაზე. ზოგი ფიქრობს, რომ არ შეიძლება აუცილებელი მოგერიების პირობები ისეთ შემთხვევებზე გავავრცელოთ, როცა მომგერიებელმა იცის, რომ თავდამსხმელი შეურაცხადია, ზოგი კი - პირიქით.

მაგრამ რა ვუყოთ იმათ, ვინც ვერ აფასებს პირის ფსიქიკურ მდგომარეობას. ამის პასუხს იძლევა ი. ბლუმი, როდესაც კაცმა არ იცის თავდამსხმელის საზოგადოებრივი საშიშროების არაბრალეული ხასიათი, როდესაც თავდამსხმელი სულით ავადმყოფია და უტევს პიროვნებას, ბნელა და ვერ ხედავს ამას მომგერიებელი, მომგერიებელს კი ამ საფრთხის სინამდვილეში ეჭვიც არ ეპარება და თავს იცავს მომხდურისაგან, რა თქმა უნდა, მომგერიებელი ამ შემთხვევაში, აუცილებელი მოგერიების კანონით განსაზღვრული წესით პასუხს არ აგებს. მაგრამ თუ პირი მიხვდა მომხდურის ფსიქიკურ მდგომარეობას და მომგერიებელმა მომხდური აუცლებელი მოგერიების ფარგლებს გადაუმეტებლად მაინც მოკლა, თუმცა შეეძლო განსაცდელს გაქცევითაც გასცლოდა - ლოგიკური მსჯელობით დავასკვნით, რომ ასეთი კაცი განზრახ მკვლელობისთვის უბნდა დაისაჯოს.²⁸

კონსტრუქცია, რომელიც გვთავაზობს, რომ შევზღუდოთ აუცილებელი მოგერიების უფლება საზოგადოებრივად საშიში, მაგრამ არაბრალეული ხელყოფის დროს, პრაქტიკულ სირთულეს აწყდება და ლოგიკურად გაუმართლებელია.

თ. შავგულიძე წერს, რომ აუცილებელი მოგერიების უფლების შეზღუდვა ისეთი მომგერიებლისათვის, რომელმაც იცის, რომ ხელყოფის საზოგადოებრივი საშიშროება ბრალით არ წარმომდგარა, ნიშნავს იმას, რომ ობიექტ ური ხასიათის საკითხები წმინდა სუბიექტურ პოზიციებზე დადგომით უნდა გადაწყდეს.²⁹

თ. შავგულიძის აზრით, აუცილებელი მოგერიება, სასჯელი, ანდა თვითგასწორება როდი იყო მხოლოდ სამართლის ინტერესების დაცვის საშუალება, ამიტომ ხელმყოფისათვის ზიანის მიყენების მართლზომიერება ხელყოფის ობიექტური საშიშროებით განისაზღვრება და არა ხელყოფის სუბიექტური მდგომარეობით.³⁰

თ. შავგულიძე მიიჩნევს, რომ აუცილებელ მოგერიებას არაბრალეულ ხელყოფათა მიმართ იმ მოტივით შევზღუდავთ, რომ ხელმყოფი არ იმსახურებს ზიანის მიყენებას მისი არაბრალეულობის გამო, მაშინ ასეთივე დასაბუთებით შეგვიძლია მოვთხოვოთ მომგერიებელს, რომ გაუფრთხილებელი თავდასხმისგან ნაკლებ გამეტებით დაიცვას თავი, ვიდრე იმისაგან, ვინც სამართლებრივ ობიექტს ბოროტი განზრახვით ხელყოფს.³¹

თ. შავ გულიძის აზრით, საკითხის ამგვარი დაყენება ეწინააღმდეგება აუცილებლი მოგერიების არსს, ვინაიდან გადამწყვეტი მნიშვნლობა აქვს არა იმას, იმსახურებს თუ არა ხელმყოფი ზიანის მიყენებას თავისი ფსქიკური მდგომარეობისდა მიხედვით, არამედ იმას, აუცილებელია თუ არა ამა თუ იმ ზიანის მიყენება სამართლებრივი სიკეთის დასაცავად. ამიტომ ხელმყოფის სუბიექტურმა მდგომარეობამ შეიძლება ზეგავლენა მოახდინოს აუცილებელი მოგერიების მდგომარეობის ვითარების წარმოქმნაზე ან აუცილებელი მოგერიების მოცულობაზე მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც მას შეუძლია ხელყოფის ობიექტური ხასიათი შეიცვალოს.³²

ვთქვათ, ან-ს თავს დაესხა ბან-ი. ბან-ისათვის საკმარისი იყო ერთი სილა სახეში, რომ გონს მოსულიყო, ხოლო ან-მა იგი ცემა და სხეულის მძიმე დაზიანება მიაყენა. ასეთ შემთხვევაში ან-ის ქმედობა არამართლზომიერი და უკანონოა. მოგერიების დროს ან-მა ხომ იცოდა ბან-ის შეურაცხადობა და ან-ი ყოველმხრივ ვალდებული იყო, რომ მიეღო შედარებით ლმობიერი ზომები (დაეყვირა ან შეეშინებინა), ვიდრე ცემა და სხეულის მძიმე დაზიანება, რაც ყოველმხრივ მიუღებელი ქმედობაა.

ამრიგად თ. შავგულიძე თვლის, რომ ხელყოფის სუბიექტურ მდგომარეობას შეიძლება მნიშვნელობა ჰქონდეს აუცილებელი მოგერიების მდგომარეობის წარმოქმნისას, ანდა მისი ფარგლების გადამტებისას მხოლოდ მაშინ, თუ იგი გავლენას ახდენს ხელმყოფის ობიექტურ ხასიათზე.³³

სისხლის სამართლის ლიტერატურაში განსაკუთრებული ადგილი ეთმობა საკითხს: შეიძლება თუ არა აუცილებელი მოგერიების უფლების გამოყენება ცხოველის თავდასხმის ვითარებაში. ამ საკითხთან მიმართებაში, როგორც წესი, კირიჩენკო ორ შემთხვევას განასხვავებს: 1. ცხოველი თავს ესხმის სამართლით დაცულ ობიექტს ადამიანის ჩარევის გარეშე და 2. ადამიანი იყენებს ცხოველს თავდასხმის იარაღად.³⁴

პირველ შემთხვევაში უკიდურესი აუცილებლობის ვითარებად განიხილება, მაგალითად, ცხოველის დაშავება, რომელიც აპირებდა დაზარალებულის რქაზე წამოგებას. ეს იქნება უკიდურესი აუცილებლობა. მეორე კი, როდესაც ადამიანი იყენებს ცხოველს თავდასხმის იარაღად, მა გალითად, მიუქსევს ძაღლს, ხოლო მიქსეული ძაღლისგან თავის დაცვა მომგერიებლის მხრიდან იქნება აუცილებელი მოგერიება.

არსებობს კიდევ მესამე შემთხვევა, როდესაც ცხოველი გამოყენებულია თავდასხმის იარაღად გარეშე პირის მიერ. ამ შემთხვევაში არსებითად არავითარი განსხვავება არ არის მეორე შემთხვევისაგან. მოყვანილი მაგალითიდან გამომდინარე, ცხოველს ადამიანი მართავს, მაგრამ პატრონი აქ მესამე პირია. ამას მნიშვნელობა არა აქვს, რამეთუ ცხოველი თავისი აზრით არ მოქმედებს და თუ ასეთმა ცხოველმა ზიანი მიაყენა პირს, დაზარალებ ულის წინაშე პასუხს, რა თქმა უნდა, პატრონი აგებს. თ. შავგულიძისა და ჩვენი აზრითაც, ცხოველის თავდასხმა მხოლოდ იმ შემთხვევაში განიხილება ,,საფრთხედ ნივთის მხრიდან”, როდესაც ცხოველი თავს ესხმის ადამიანს ვისიმე ზემოქმედების გარეშე. თუ ცხოველი ადამიანის მიერ გამოყენებულია იარაღად მაშინ საფრთხე იქმნება არა ნივთების, არამედ ადამიანის მხრიდან, ვინაიდან თავდამსხმელი ცხოველი კი არ არის, არამედ ის, ვინც მას იარაღად იყენებს. ამის კვალობაზე, როდესაც ადამიანი იყენებს იარაღად სხვის ცხოველს, თავდაცვა მოგერიების აქტად უნდა განვიხილოთ, თანაც, თუ სხვისი ქონება (ცხოველი) დაზიანდა და საქმე ზარალის ანაზღაურებაზე მიდგა. სამოქალაქო სამართლის წესით, პასუხი უნდა აგოს არა იმან, ვინც აუცილებელი მოგერიების ვითარებაში ცხოველი მოკლა ან დააშავა, არამედ ვინც სხვისი ქონება დანაშაულის ჩადენის იარაღად გამოიყენა.³⁵

2. საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფის იმწუთიერობა

სისხლის სამართლის მიხედვით, აუცილებელი მოგერიების ვითარების წარმოქმნის ერთ-ერთ აუცილებელ პირობას საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფის იმწუთიერობა წარმოადგენს; რადგან ხელმყოფისათვის ზიანის მიყენება მართლწესრიგის ინტერესებს მხოლოდ იმ პირობით შეესაბამება, თუ საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფა იმ წუთს ხდება.

თ. შავგულიძის აზრით, აუცილებელი მოგერიების ვითარების არსებობა მთლიანად დამოკიდებულია საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფის იმწუთიერობაზე. ხელყოფა იმწუთიერად ჩაითვლება, როდესაც დამნაშავე აქცევს თავის მსხვერპლს და აჰა უნდა დაახრჩოს. მხოლოდ ამ შემთხვევაში წარმოეშვება მსხვერპლს აუცილებელი მოგერიების უფლება, მაგრამ აუცილებელი მოგერიების ვითარება წარმოიშობა არა მხოლოდ ხელყოფის მომენტში, არამედ მაშინაც, როდესაც სახეზეა ხელყოფის მუქარა.³⁶

ხელყოფა შეიძლება იმწუთიერად ჩავთვალოთ, როდესაც რეალური საფრთხე შეიქმნება. იბადება კითხვა. შეიძლება თუ არ აუცილებელი მოგერიების უფლება წარმოშვას ხელყოფის სიტყვიერმა განზრახვის გამომჟღავნებამ და მუქარამ. რაც შეეხება განზრახვის გამომჟღავნებას, იგი დიდად განსხვავდება მუქარისაგან. მუქარას, რომელსაც თუმცა კი ერთგვარი მსგავსება აქვს განზრახვის უბრალო გამომჟღავნებასთან, განზახვის გამომჟღავნება თავისთავად საზოგადოებრივად საშიშ ქმედებას არ წარმოადგენს და არ შეიძლება გამოიწვიოს იმ პირის სისხლისამართლებრივი პასუხისმგებლობა, რომელმაც დანაშაულის მომავალში ჩადენის უბრალო სურვილი განაცხადა. მუქარა საერთოდ არღვევს ადამიანის სულიერ სიმშვიდეს და იწვევს ერთგვარ შიშს, პიროვნების აღელვებას. თუ პირის მუქარას რეალური საფუძველი გააჩნია, მაშინ მუქარა საზოგადოებრივად საშიშია. მუქარა წარმოადგენს ფსიქიკურ ძალადობას, რომელსაც კანონი ხშირად თავისი მნიშვნელობით ფიზიკური ძალადობის გვერდით აყენებს. მაგალითად გაუპატიურების წესი ,,სქესობრივი კავშირის დაჭერა ფიზიკური ძალადობით, მუქარით ან უმწეო მდგომარეობის გამოყენებით”.

აუცილებელი მოგერიების უფლებას ყოველგვარი საზოგადოებრივად საშიში მუქარა როდი ქმნის. ასეთი ვითარება შეიძლება წარმოიშვას მხოლო მაშინ, როდესაც ცხადია, რომ თავდასხმა მუქარას მოჰყვება იმ წუთსავე და აუცილებლად. საერთოდ, თავდასხმის დროის ზედმიწევნით განსაზღვრა საკმაოდ ძნელია. ასეთი შემთხვევები სასამართლო პრაქტიკაში მოგვეპოვება. ან-ი საავადმყოფოში იწვა მძიმედ დაშავების შედეგად, ხოლო ამ პერიოდში სახლში სხვა კაცი ჩაუსახლდა და დაიწყო მის ცოლთან თანაცხოვრება. ან-ი როდესაც სახლში დაბრუნდა ის უცხო კაცი არც მაშინ მოეშვა ან-ის ცოლს და ხშირად ღამე აწუხებდა ხოლმე. მოადგებოდა ან-ის კარებს და უშვერი სიტყვებით ილანძღებოდა, თან თხოულობდა კარების გაღებას. ერთ ღამესაც ან-ის კარებს კვლავ მოადგა ის უცხო კაცი და დაუწყო ბრახუნი. ან-ი შიგნიდან აფრთხილებდა, თუ მის ცოლს არ დაეხსნებოდა მას თოფით მოკლავდა. მიუხედავად გაფრთხილებისა, ის კაცი ფანჯრიდან გადავიდა. ეს რომ ან-მა დაინახა, ადგა და სანადირო თოფი ჰაერში გაისროლა, უცხო კაცმა კვლავ მუქარა გააგრძელა. მან თქვა: ახლა წავალ მეც თოფს მოვიტან და ორივეს დაგხოცავთო. თან ფანჯრიდან უკან გადასვლა დაიწყო. ამ პერიოდში კი ან-მა მეორე გასროლა აწარმოა და უცხო კაცი მოკლა. სასამართლომ ეს ქმედობა უეცრად აღძრული ძლიერი სულიერი აღელვების მდგომარეობაში განზრახ მკვლელობად აღიარა, რაც სრულიად სამართლიანი სასჯელია, რამეთუ უცხო კაცი უკვე მიდიოდა და ეს გარემოება ან-ს უნდა გაეთვალისწინებინა.

ხელყოფის საწყისი დროის ზუსტად დადგენის სირთულე პრაქტიკაში, ბუნებრივია, აიძულებს სისხლის სამართლის თეორეტიკოსებს ისეთი კრიტერიუმები მონახონ, რომ მას აუცილებელი მოგერიების უფლების წარმოქმნა უკავშირდებოდეს. რუსი მეცნიერების გარკვეული ნაწილი საამისოდ დანაშაულის განვითარების სტადიებს გამოიყენებენ.

ვ. კირიჩენკოს და ი. სლუცკის მიაჩნიათ, რომ სანამ რაიმე საზოგადოებრივად საშიში ქმედობა სისრულეში იქნება მოყვანილი, აუცილებელია ამ ქმედობამ გარკვეული სტადიები გაიაროს.³⁷

ვ. კრიჩენკოს აზრით, თავდასხმა თავისი ობიექტური ნიშნებით არის დანაშაული. ამასთან, საჭიროა გავარკვიოთ თავდასხმა, დანაშაულებრივი მოქმედების განვითარების სტადიის თვალსაზრისით.³⁸

დანაშაულის სტადიის შესახებ მოძღვრების გამოყენება ხელყოფის საწყისი მომენტის დასადგენად არ იწვევს დავას. საკამათოა მხოლოდ ის თუ რომელ სტადიად შეიძლება ხელყოფა იმწუთიერად ჩაითვალოს.

ე. ნემიროვსკის მიაჩნია, რომ თავდასხმის დასაწყისი დანაშაულის მცდელობის მომენტს ემთხვევა. ზოგიერთ იურისტ-მეცნიერს მიაჩნია, რომ აუცილებელი მოგერიება წარმოიშვება არა მარტო დანაშაულის ჩადენის დროს, არამედ დანაშაულის მცდელობისა და მომზადების პერიოდშიც და არა მარტო საზოგადოებრივად საშიში ქმედობა წარმოადგენს ჩადენილ დანაშაულს, არამედ მცდელობაც და დანაშაულის საზოგადოებრივი მომზადებაც.³⁹

კრიჩენკოს თვალსაზრისით, დანაშაულისათვის მზადება, რომელიც გამოიხატება იარაღის მომზადებაში, საშუალებისა და პირობების შექმნაში, არ შეიძლება ჩაითვალოს თავდასხმად, ვინაიდან ისინი არ ქმნიან არსებით საშიშროებას. მცდელობა კი, რომელიც წარმოადგენს მოქმედებას, უშუალოდ მიმართულს დანაშაულის ჩასადენად, უკვე შეიძლება განხილულ იქნას როგორც თავდასხმა, რომელიც ქმნის აუცილებელი მოგერიების უფლებას.⁴⁰

თ. შავგულიძე თვლის, რომ, როცა დანაშაულის სტადიებზე ვმსჯელობთ გადამწყვეტ მნიშვნელობას, აუცილებელი მოგერიებისგან განსხვავებით, იძენს სუბიექტის ნების მიმართულება, რომელიც გამოხატულებას პოულობს მის კონკრეტულ მოქმედებაში. ამიტომ, ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საეჭვოა დანაშაულის სტადიების შესახებ მოძღვრების თვალთახედვის კუთხიდან აუცილებელი მოგერიების მდგომარეობის წარმოქმნის მომენტის განხილვის შესაძლებლობა. დანაშაულის სტადიებზე საუბარი მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება, როდესაც ხელყოფა დანაშაულებრივ ხასიათს ატარებს, აუცილებელი მოგერიების მდგომარეობა კი შეიძლება არადანაშაულებრივმა ხელყოფამაც წარმოშვას. ამასთანავე, აუცილებელი როდია ყველა დანაშაულებრივ ქმედებას სტადიები ჰქონდეს. მომზადება და მცდელობა გამორიცხულია გაუფრთხილებელი დანაშაულის დროს, რომელიც, როგორც წესი, შეიძლება აუცილებელი მოგერიების ვითარების წარმოშობის საფუძველი გახდეს, დაბოლოს, მომზადება და მცდელობა არ შეიძლება იყოს არაპირდაპირი განზრახვით ჩადენილი დანაშაულის დროს.⁴¹

დანაშაულის სტადიებზე ლაპარაკი შეიძლება მხოლოდ პირდაპირი განზრახვის დროს. რაც შეეხება აუცილებელ მოგერიებას, იგი შეიძლება თავდამსხმელის ბრალის არარსებობის დროსაც კი წარმოიშვას.

დურმანოვის თქმით, თუ ხელმყოფმა ხელყოფაზე უარი არ თქვა და მხოლოდ შეაჩერა საზოგადოებრივად საშიში ქმედობა, მაგალითად, იმისათვის, რომ შეისვენოს, გადაიტანოს იარაღი, დაუცადოს თანამონაწილეს, მაშინ ხელყოფა რჩება არსებულად. აუცილებელი მოგერიების უფლება რჩება მაშინაც, როცა დანაშაული ჩადენილია, მაგრამ არის შესაძლებლობა დაუყოვნებლივ ჩამოერთვას მოპარული დამნაშავეს და ამრიგად, აღდგეს სამართლებრივი მდგომარეობა, რომელიც არსებობდა ხელყოფამდე. ხელყოფა ითვლება არსებულად, სანამ გრძელდება დანაშაული.⁴²

ამრიგად, თ. შავგულიძეს მიაჩნია, რომ საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფის დასაწყისი მომენტის საკითხის გადაწყვეტისას მთავარია რეალური საფრთხე, რომელიც ხელყოფამ შექმნა და აუცილებლობა - დაუყოვნებლივი მოქმედება ამ ხელყოფის მოსაგერიებლად.⁴³

აუცილებელი მოგერიების ვითარება ისპობა ხელყოფის შეწყვეტისთანავე. თ. შავგულიძის აზრით, ხელყოფის შეწყვეტის შემთხვევები გვაქვს მომგერიებლის წინააღმდეგობით ან გარეშე პირთა ჩარევით, ან კიდევ იმის გამო, რომ თავდამსხმელმა უარი თქვა ხელყოფაზე. თავდასხმა შეწყვეტილად ითვლება მაშინაც, როდესაც თავდამსხმელმა მიზანს მიაღწია, ე.ი. ობიექტი გაანადგურა. თავდასხმის შეწყვეტის დროს იგი იმწითიერად აღარ ითვლება და ამით აუცილებელი მოგერიების უფლებაც ისპობა, რაკი ზიანის მიყენება ხელმყოფსათვის კონკრეტული სამართლებრივი სიკეთის დასაცავად არაფრის მაქნისია. საქართველოს სასამართლო პრაქტიკაში ამის მაგალითები საკმარისია. ბან-ი დანით დაედევნა კან-ს მოსაკლავად. კან-მა ბან-ი დაიჭირა, წააქცია, დანა წაართვა და ჩაარტყა გულში. სასამართლომ კან-ის ქმედობა ჩათვალა განზრახ მკვლელობად ძლიერი სულიერი აღელვების მდგომარეობაში. სასამართლოს განაჩენი სამართლიანია.⁴⁴

თ. შავგულიძის აზრით, თავდამხსმელის განიარაღება თავდასხმის შეწყვეტად ყოველთვის არ ჩაითვლება. საქარველოს სასამართლო პრაქტიკაში ამის მაგალითებიც არსებობს. ჯან-ი და ან-ი შეკამათდნენ. ან-მა ჯან-ს გულმკერდში დანა ჩასცა და მძიმედ დააშავა. მძიმედ დაჭრილმა ჯან-მა მაინც შეძლო დანა წაერთმია და იგი ან-ს მუცელში გაუყარა. ან-ი გარდაიცვალა. ჯან-ის ეს ქმედობა განხილულ იქნა როგორც ჩადენილი აუცილებელი მოგერიების მდგომარეობაში.⁴⁵

თ. შავგულიძის აზრით, თუ ხელყოფა შეწყდა და აუცილებელი მოგერიების ვითარებაც, რა თქმა უნდა, აღარ არსებობს, მაშინ ამის ცოდნა თუ არცოდნა ვერც ფაქტობრივი და ვერც აუცილებელი მოგერიების ვითარებას ვერ შეცვლის.

იმ პირის პასუხისმგებლობის საკითხი, რომელმაც თავდამსხმელს ზიანი ხელყოფის შეწყვეტის შემდეგ მიაყენა, თუ მომგერიებელმა ხელყოფის დამთავრების მომენტი ვერ შეამჩნია, თუ მან არ იცოდა და არც შეიძლება სცოდნოდა, რომ ხელყოფა უკვე დამთავრებულია, სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა დადგება. მაგრამ, თუ მომგერიებელი ვერ შეამჩნევს, რომ ხელყოფა დასრულდა, მაგრამ ეს პირი ვალდებული იყო, რომ ამის შეტყობაში შეცდომა არ მოსვლოდა, მაშინ იგი პასუხს აგებს ზიანის გაუფრთხილებელი მიყენებისათვის. თუ სუბიექტმა იცის, რომ ხელყოფა შეწყდა და თავდამსხმელს ვნებას აყენებს, მაშინ მან პასუხი უნდა აგოს ზიანის განზრახ მიყენებისათვის.

სასამართლო პრაქტიკაში არსებობს კიდევ ისეთი შემთხვევები, როდესაც თავდასხმა დამთავრებულია, მაგრამ შურისძიების მიზნით, მომგერიებელი შემდგომ ახორციელებს თვითგასწორებას თავდამსხმელზე. მაგალითად: დონ-ი და ხან-ი თავს დაესხნენ მწყემსს. ან-ს და ის ჯოხით სცემეს. ან-ი კი, შემდგომ შევიდა თავის ქოხში, გამოიტანა თოფი და ხან-ს ესროლა. სასამართლომ ჩათვალა, რომ ან-ის ქმედობა არის სხეულის მძიმე დაზიანება, ჩადენილი უეცრად აღძრული ძლიერი სულიერი აღელვების მდგომარეობაში.

თ. შავგულიძის აზრით, ის, რომ თავდამსხმელისათვის ზიანის მიყენებას წინ დამთავრებული საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფა უძღოდა, თავისთავად, სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებებელ გარემოებას არ წარმოადგენს.⁴⁶

ი. სლუცკის მიაჩნია, რომ აუცილებელი მოგერიების დროს ხელყოფის დამთავრებულად ცნობისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ხელყოფის ფაქტობრივ დამთავრებას და არა მის იურიდიულ ნიშანს. მოცემულ აზრს ჩვენც ვეთანხმებით.⁴⁷

ყაჩაღობა ითვლება დამთავრებულ დანაშაულად იმ მომენტიდან, როდესაც სხვისი პირადი ქონების ხელშეუხებლობა ხელყოფილია. ქონება წაღებულია დაუფლების მიზნით, მაგრამ ამავდროულად აუცილებელი მოგერიების უფლება არ შეიძლება შეწყდეს ხელყოფის მომენტშივე, ვინაიდან ქონების თუ პიროვნებისადმი მიმართული რეალური საფრთხის შეწყვეტა ამასთან არ არის დაკავშირებული.

თ. შავგულიძეს მიაჩნია, რომ ყაჩაღობის დამთავრების იურიდიულ შედეგად ხელყოფა იმწუთიერი რჩება და ხელყოფის მხოლოდ ფაქტობრივი შეწყვეტის შემდეგ წყდება, ე.ი. იმ დროიდან, როდესაც ძალის გამოყენება კონკრეტულ სამართლებრივი სიკეთის დაცვას, ამ შემთხვევაში - დაზარალებულის ქონებისა და პიროვნების დაცვის საჭიროებას, აღარ ემსახურება.⁴⁸

თ. შავ გულიძის აზრით, ამრიგად, აუცილებელი მოგერიების ვითარების წარმოქმნა და შეწყვეტა მთლიანადაა დაკავშირებ ული საზოგადოებივად საშიში ხელყოფის დაწყებასა და დამთავრებასთან... ხელყოფა, რომლის არსებობა, თავის მხრივ, განპირობებულია რეალური საფრთხის არსებობით სისხლის სამართლით დაცული ობიექტისათვის.⁴⁹

ხელყოფის ნამდვილობა

აუცილებელი მოგერიების ვითარების ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა ხელყოფის ნამდვილობა. ზოგჯერ ხდება, რომ კაცი მოქმედებს იმავე მიზნით, როგორც აუცილებელი მოგერიების დროს, მაგრამ მისი ცდა ამაოა, რადგან თავდასხმა, რომელსაც ის იგერიებს, ნამდვილი არ არის და იგი მხოლოდ მის წარმოდგენაში არსებობს.

კირიჩენკოს აზრით, აუცილებელი მოგერიების უფლება ჩნდება არა მაშინ, როდესაც პირს თავდასხმის ნამდვილობაზე ვარაუდი უჩნდება, არამედ მაშინ, როდესაც სახეზეა ნამდვილი, რეალურად საშიში ხასიათის მოქმედება.⁵⁰

ასეთ მოგერიებას სისხლის სამართალში მოჩვენებით მოგერიებას უწოდებენ. ნ. პაშე-ობენსკის აზრით, მოჩვენებით მოგერიებას ადილი აქვს მაშინ, როცა პირი, რომელიც თავდაცვას ახორციელებს, შეცდომით თვლის, რომ ხორციელდება საზოგადოებრივად საშიში ხელყოფა საზოგადოებრივ ან ინდივიდუალურ ინტერესებზე. ⁵¹

ნ. დურმანოვს კი მიაჩნია, რომ მოჩვენებითი მოგერიება, ეს არის მრავალსახეობა პრაქტიკული შეცდომებისა. პირი ცდება, როდესაც თვლის, რომ მასზე მოხდა ხელყოფა, რაც სინამდვილეში არ ყოფილა. იგი ცდება ამავე დროს იმაში, რომ მისგან მიყენებული ზიანი მიმართულია ხელმყოფისადმი.⁵²

თ. შავგულიძის აზრით, მოჩვენებითი მოგერიების საკითხი შეიძლბა წამოიჭრას მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა ვითომდა მომგერიებელი სამართლებრივი ინტერესების დასაცავად მოქმედებს. ამ გარემოებამაც, ჩვენი აზრით, გამოხატულება უნდა ჰპოვს მოჩვენებითი მოგერიების ცნების განსაზღვრაში. ამრიგად, მოჩვენებითი მოგერიება გვაქვს მაშინ, როცა პირი კონკრეტული სამართლებრივი ინტერესების დასაცავად ვნებას აყენებს ადამიანს, რომელიც შეცდომით თავდამსხმელად ეჩვენაბა. თუმცა, საზოგადოებრივად საშიშ ხელყოფას ობიექტურად ადგილი არ ჰქონია.⁵³ მიგვაჩნია, რომ, თუ სუბიექტი კონკრეტული სამართლებრივი ინტერესების დაცვის მიზნით არ მოქმედებს, მაშინ ასეთი ქმედობა სასამართლომ მოჩვენებით მოგერიებად არ უნდა ჩათვალოს, ამის განსამარტავად მოვიყვანთ შემდეგ მაგალითს: ან-ი ღამით ყარაულობდა კოლმეურნეობის საწყობს, თან სანადირო თოფი ჰქონდა ერთი ვაზნით. ან-ს თივებიდან შრიალი მოესმა, იგი შიშმა აიტანა და იქით გაისროლა, საიდანაც შრიალი მოდიოდა, მაგრამ ის კი არ გაურჩევია, იქ ადამიანი იყო თუ ცხოველი. თურმე სამხედრო მოსამსახურე ყოფილა და ნაწილიდან გამოპარულა, რათა კოლმეურნეობის საწყობიდან კარტოფილი მოეპარა, ხოლო ან-მა თავისი გასროლით ეს მოსამსახურე მძიმედ დააშავა.

მოჩვენებითი მოგერიება კონკრეტული საზოგადოებრივი ურთიერთობის ნამდვილ დაცვას არ ემსახურება. იგი მიმართულია არა ნამდვილი, არამედ მოჩვენებითი თავდასხმის წინააღმდეგ. ზიანის მიყენება მოჩვენებითი მოგერიების ვითარებაში საზოგადოებრივად საშიში მოქმედებაა.

თ. შავგულიძის აზრით, რომელსაც ჩვენც ვიზიარებთ, მოჩვენებითი მოგერიების ვითარებაში ჩადენილ ქმედობას საზოგადოებრივად საშიში შეგნება არ ახლავს და ქმედობის განსაზღვრულობა ყოველთვის გამორიცხულია, რადგან საზოგადოებრივი საშიშროების შეგნება განზრახვის აუცილებელი ელემენტია.⁵⁴

ქმედობის საზოგადოებრივი საშიშროების შეგნების უქონლობა მოჩვენებითი მოგერიების დროს განპირობებულია ფაქტიური შეცდომით, ამიტომ, მოჩვენებითი მოგერიების პასუხისმგებლობის საკითხი წყდება იმისდა მიხედვით, მიუძღვის თუ არა პირს ბრალი შექმნილი ვითარების შეფასებაში.

დურმანოვის აზრით, თუ მოჩვენებითი მოგერიების დროს პირი, რომელიც აყენებს ზიანს მოჩვენებით თავდამსხმელს, არ ითვალისწინებს, რომ სინამდვილეში ხელყოფა არ არის შესაბამისი, არც უფლებაა თავდაცვაზე (თუმცა უნდა გაეთვალისწინებინა და შეეძლო კიდეც), მაშინ ლაპარაკი აუცილებელი მოგერიების შესახებ ზედმეტი იქნებოდა და ეს პირი ექვემდებარება პასუხისმგებლობას ჩადენილი ქმედებისათვის.⁵⁵

მოჩვენებითი მოგერიება მხოლოდ მაშინ გამორიცხავს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას, როცა შექმნილი ვითარება მომგერიებელს საკმარის საფუძველს აძლევდა ეფიქრა თავდასხმა ნამდვილია და მას შეგნებული ჰქონდა, რომ მისი ვარაუდი მცდარია. მაგალითად, ან-ი და მისი ცოლი ღამე მაღაზიას ყარაულობდნენ. უცბად მაღაზიის წინ სატვირთო ავტომანქანა გაჩერდა, იქიდან კაცი გადმოვიდა და პირდაპირ მაღაზიისაკენ წავიდა. ან-მა შესძახა: სდექ! მაგრამ უცნობი არ შეეპუა ძახილს, თან ჯიბეში ხელი ჰქონდა ჩაყოფილი. ან-ს ეგონა ქურდი და თოფი ჰაერში გაისროლა. უცნობი ისევ მიდიოდა მაღაზიისკენ. მაშინ ან-მა ესროლა უცნობს და მოკლა იგი.

ი. სლუცკის აზრით, მოჩვენებითი მოგერიება, ე.ი. თავდაცვა განუხორციელებელი ხელყოფის წინააღმდეგ საერთო წესით არ გამორიცხავს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას. ის არ ხვდება აუცილებელი მოგერიების გაგების ქვეშ, ვინაიდან აქ არ არის ხელყოფა, ამიტომ ისეთი ადამიანის მკვლელობა, რომელიც შეცდომით მიჩნეული იყო თავდამსხმელად, უნდა ჩავთვალოთ განზრახ მკვლელობად, თუ ამასთან, ფაქტიურად, საფუძველი არ გვაქვს განვიხილოთ თავდამსხმელის მოქმედება, როგორც გაუფრთხილებელი ან შემთხვევითი.⁵⁶

თ. შავგულიძის აზრით, მოჩვენებითი მოგერიების დროს თავდასხმა არსებობს მხოლოდ მომგერიებლის წარმოდგენაში და არა სინამდვილეში. შეცდომის მისატევებელი ხასიათი მოჩვენებითი მოგერიების დროს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის გამომრიცხველ გარემოებას წარმოადგენს, მაგრამ იგი ქმედობის საზოგადოებრივ სასიშროებას როდი გამორიცხავს. არაბრალეული მოჩვენებითი მოგერიების დროს მოქმედება საზოგადოებრივად საშიშია.⁵⁷ მაგალითად, მეურნეობის გამგეობის დასტურით, ღამით ჩაუსაფრდნენ ბოროტმოქმედებს, რომლებმაც წინა დღეებში კოლმეურნის ბინა გაქურდეს. ჩასაფრებულები იყვნენ ან-ი, სან-ი და ბან-ი. შუაღამისას ქუჩაში ოთხი უცნობი პირი გამოჩნდა, ისინი ბაღებში იყურებოდნენ და მყეფარე ძაღლებს აჩუმებდნენ. როცა ერთ-ერთმა მათგანმა ან-ის ბაღში გაიხედა ან-მა მოუწოდა შეჩერებულიყვნენ. უცნობი დაიბნა და რევოლვერი ჰაერში გაისროლა. მაშინ ან-სა და მის მეგობრებს ისინი ქურდები ეგონათ და თოფები დაუშინეს. როგორც შემდგომ გაირკვა ისინი პოლიციელები იყვნენ და ყაჩაღებს ეძებდნენ.

მოჩვენებით მოგერიებას არ მიეკუთვნება შემთხვევები, როდესაც პირი რეალურ საზოგადოებრივ საშიშ თავდასხმას იგერიებს, მაგრამ ის ცდება ხელმყოფის პიროვნებაში. ამის მაგალითები სასამართლო პრაქტიკას გააჩნია; სამხედრო მოსამსახურეები ჩინ-ი, ბან-ი და პარ-ი შუაღამისას ყაჩაღებს ეძებენ. ისინი ვიწრო ღობეში შევიდნენ, ღობის მეორე მხრიდან გაიგონეს სიტყვები: ახლა მაგათ ვუჩვენებთ სეირს! ამ სიტყვებს კი იქვე მდგომი ჯიხურიდან თოფის სროლა მოჰყვა. სამხედროებმა იფიქრეს, რომ ჯარისკაცები დაგვესხნენო და ავტომატით ცეცხლი გაუხსნეს. სროლა ჯიხურიდან მალე შეწყდა. სამხედროები ჯიხურთან რომ მივიდნენ, შიგ მკვდარი ქალი და კაცი ნახეს (ცოლ-ქმარი, რომელთაც თურმე ეს ჯიხური ებარათ. ისინი ღამე ყარაულობდნენ ჯიხურს ყაჩაღების თავდასხმისაგან. როდესაც მათ სამხედროების ხმა გაიგეს, ყაჩაღებად ჩათვალეს და სროლა დაუწყეს, სამხედროებმა კი - პირიქით).

მოჩვენებითი მოგერიების ტიპიურ მაგალითად ხშირად ზემოთ მოყვანილ მაგალითს იმოწმებენ ხოლმე, მაგრამ აქ, ჩვენი აზრით, საჭიროა საკითხისადმი ცოტა სხვანაირად მიდგომა, რადგან სამხედროები არა მოჩვენებით თავდასხმას იგერიებდნენ, არამედ რეალურ საზოგადოებრივად საშიშ თავდასხმას. სამხედროები მხოლოდ თავდამსხმელის ვინაობაში შეცდნენ. მათ ეგონათ, რომ დამნაშავეებისგან იცავდნენ თავს, ხოლო ცოლ-ქმარს, ისინი ქურდები ეგონა. ამ შემთხვევაში, სამხედროების აუცილებელ მოგერიებად უნდა ჩაითვალოს, ხოლო ცოლ-ქმრისა - მოჩვენებით მოგერიებად. აქედან გამომდინარე, სამხედრო მოსამსახურეები სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობისგან უნდა გათავისუფლდნენ არა იმის გამო, რომ მოჩვენებითი მოგერიების დროს კეთილსინდისიერი შეცდომა მოუხდათ, არამდ იმ მიზეზით, რომ ნამდვილად აუცილებელი მოგერიების უფლებით მოქმედებდნენ.

არ შეიძლება აგრეთვე მოჩვენებით მოგერიებად ჩაითვალოს ისეთი შემთხვევები, როცა მომგერიებელი თავს იცავს რეალური ხელყოფისაგან. ოღონდ ის ცდება, თუ რამდენად ინტენსიურია თავდასხმა. სასამართლო პრაქტიკას გააჩნია ასეთი ქმედების მაგალითები; პოლიციელი სახლის სხვენში ქურდს მოიმწყვდევს და დაჭერას შეეცდება. პოლიციელს ქურდი შეუტევს რაღაც იარაღით, რომელიც მას ხელში ეჭირა. პოლიციელს ეგონა, რომ ქურდს ხელში რკინის ბასრი იარაღი ეჭირა და მოგერიების მიზნით მას რევოლვერს ესვრის და მოკლავს.

იმ შემთხვევაში, როდესაც მოჩვენებითმა მომგერიებელმა დაზარალებულს ისეთი ზიანი მიაყენა, რაც შესაბამისი ნამდვილი თავდასხმის ვითარებაში შესაწყნარებელ ზიანს აშკარად აღემატება, მას პასუხისმგებლობა ეკისრება აუცილებელი მოგერიების ფარგლების გადაცილებისათვის.

თ. შავგ ულიძის აზრით, მოჩვენებითი მოგერიების ვითარებაში ზიანის მიყენების კვალიფიკაციის საკითხი ყოველთვის იმ წესების მიხედვით უნდა გადაწყდეს, რაც ფაქტობრივი შეცდომებისა და მისი ბრალის ფორმაზე გავლენის გამო არსებობს.⁵⁸

მოცემულ ნაშრომში განხილულია სისხლის სამართლის ერთ-ერთი ყველაზე რთული ინსტიტუტი, რომლის აქტუალობაზე, არა მარტო ძველი, არამედ თანამედროვე იურისტებიც ბევრს წერენ და შესაბამისად, არ არსებობს ერთიანი აზრი და პოზიცია ამ საკითხის მიმართ. ჩვენ შევეცადეთ, რომ წინამდებარე ნაშრომში ჩვენეული თვალთახედვით განგვეხილა ეს პრობლემა. ნაშრომში მრავლად იქნა გამოყენებული ქართველი და უცხოელი იურისტების შეხედულებები. რამაც მას, რა თქმა უნდა, ღირებულება შემატა. თუმცა, მასში არ არის გავლებულლი პარალელი ახალი სისხლის სამართლის კოდექსთან, მაგრამ მიუხედავად ამისა, იმედი მაქვს, ეს ნაშომი მკითხველისათვის საინტერესო იქნება.

______________________

1. В. Ф. Кириченко, Основные вопросы учения о необходимой обороне в совр. уч. праве, с. 18

2. თ. შავგულიძე, საზოგადოებრივი საშიშროების გამომრიცხავი გარემოებანი სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში, გვ. 49

3. იქვე, გვ. 49

4. იქვე, გვ. 51⁵ თ. წერეთელი, გ. ტყეშელიაძე, მოძღვრება დანაშაულზე, გვ. 315

5. თ. წერეთელი, გ. ტყეშელიაძე, მოძღვრება დანაშაულზე, გვ. 315

6. თ. შავგულიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 52

7. იქვე, გვ. 52

8. იქვე, გვ. 52

9. Н. Д. Дурманов, Обстоятельства исключающие Общественную опасность и противоправность деяния, ст. 12

10. თ. შავგულიძე, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 56

11. Н.Д. Дурманов, Обстоятельства исключающие Общественную опастность и противоправность деяния, ст.12

12. თ. შავგულიძე,დასახელებული ნაშრომი, გვ.58

13. В.Ф. Кириченко, Основные вопросы учения о необходимой обороне в совр. уч. праве, ст. 19

14. იქვე. გვ. 96-97

15. Н.Н. Паше-Озарский, Необходимая оборона и крйняя необходимость, ст.43

16. В.Ф. Кириченко, Основные вопросы учения о необходимой обороне в совр. уч. праве, ст.97

17 Курс Советского уголовного права, ст. 357

18 თ. შავგულიძე,დასახელებული ნაშრომი, გვ.62

19. И.И. Слуцкий, Обстоятельства исключающие уголовное ответственность, ст. 52

20. იქვე, გვ.52

21. თ. შავგულიძე, დასახელებული ნაშრომი, გვ.63

22. В.Ф. Кириченко, Основные вопросы учения о необходимой обороне в совр. уч. праве, ст.97

23. თ. შავგულიძე, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 63

24. იქვე, გვ. 65

25. იქვე, გვ.66

26. Курс Советского уголовного права, ст. 356

27. И.И. Слуцкий, Обстоятельства исключающие уголовное ответственность, ст. 49

28. თ. შავგულიძე, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 66

29. იქვე, გვ. 70

30. იქვე, გვ. 70

31 . იქვე, გვ. 70

32. იქვე, გვ. 71

33. იქვე, გვ. 71

34. В.Ф. Кириченко, Основные вопросы учения о необходимой обороне в совр. уч. праве, ст.28

35. თ. შავგულიძე, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 73

36. იქვე, გვ. 74

37. В.Ф. Кириченко, Основные вопросы учения о необходимой обороне в совр. уч. праве, ст.32

38. იქვე, გვ. 32

39 Э. Немировский, Советское уголовное право, ст. 126

40. В.Ф. Кириченко, Основные вопросы учения о необходимой обороне в совр. уч. праве, с.32

41. თ. შავგულიძე, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 80

42. Н. Д. Дурманов, Обстоятельства исключающие Общественную опасность и противоправность деяния, ст. 24

43. თ. შავგულიძე, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 81⁴⁴ იქვე, გვ. 82

45. იქვე, გვ. 83

46. იქვე, გვ. 86

47. И. И. Слуцкий, Обстоятельства исключающие угаловную ответственность, ст. 59

48. თ. შავგულიძე დასახელებული ნაშრომი გვ. 86

49. იქვე, გვ. 86

50. В.Ф. Кириченко, Основные вопросы учения о необходимой обороне в совр. уч. праве, ст.35

51 Н.Н. Паше-Озерский, Необходимая оборона и крайняя необходимость, ст. 100

52. Н.Д. Дурманов, Обстоятельства исключающие Общественную опасность и противоправность деяния, ст.30

53. თ. შავგულიძის დასახელებული ნაშრომი გვ. 87

54. იქვე, გვ. 89

55 Н.Д. Дурманов, Обстоятельства исключающие Общественную опасность и противоправность деяния, ст. 30

56. И.И. Слуцкий, Обстоятелсьства исключающие уголовную ответственность, ст. 55

57. თ. შავგულიძის დასახელებული ნაშრომი გვ. 90

58. იქვე, გვ. 94

გამოყენებული ლიტერატურა

1. В. Ф. Кириченко, ,,Основные вопросы учения о необходимой обороне в Советском уголовном праве”, М., 1984 г.

2. თ. შავგულიძე, ,,საზოგადოებრივი საშიშროების გამომრიცხველი გარემოებანი სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში”, თბილისი,1988 წ.

3. Н. Д. Дурманов ,,Обстоятельства, исключающие Общественную опасность противоправность деяния”, М., 1961 г.

4. Н. Н.Паше-Озерский, ,,Необходимая оборона и крайняя необходимость”, М., 1962 г.

5. И. И.Слуцкий, ,,Обстоятельства исключающие уголовную ответственность”, М., 1956 г.

6. თ. წერეთელი, გ. ტყეშელაიძე ,,მოძღვრება დანაშაულზე”, თბილისი 1969 წ.

7. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი.

8. Курс Советского Уголовного права, часть общая, М.,1970 г.

9. Э. Немировский, ,,Советское уголовное право”, Одесса, 1926 г.

10. М. М. Блум, ,,Некоторые вопросы необходимой обороны”, Учённые записи Латвийского государственного университета, 1962 г.

ოთარ მაჭარაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

,,არც ერთი საზოგადოება არაა დანაშაულის გარეშე და არც შეიძლება იყოს. დანაშაული მცირდება, მაგრამ როგორც ფენომენი არასოდეს ქრება”

ვ. დიურკჰაიმი

საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის ძალაში შესვლიდან იწყება სრულიად ახალი ეტაპი სისხლის სამართლის პოლიტიკისა და საგნის თეორიული კვლევის სფეროში.

1999 წელს მიღებული ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის მე-2 კარი მთლიანად ეთმობა დანაშაულის ცნებასა და კატეგორიებს.

კოდექსის მე-12 მუხლით, დანაშაული იყოფა სამ ძირითად კატეგორიად, ესენია: ა) ნაკლებად მძიმე დანაშაული; ბ) მძიმე დანაშაული; გ) განსაკუთრებით მძიმე დანაშაული. დანაშაულის კატეგორიის დადგენას, სასჟელის ზომის განსაზღვრის თვალსაზრისით, უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება.

აღნიშნული მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად: ,,ნაკლებად მძიმეა ისეთი განზრახი ან გაუფრთხილებლობითი დანაშაული, რომლის ჩადენისათვის ამ კოდექსით გათვალისწინებული მაქსიმალური სასჯელი არ აღემატება ხუთი წლით თავისუფლების აღკვეთას”. ხსენებული სასჯელის ზომას ითვალისწინებს 131, 132, 133, 134, 135, 136, 35, 284-286 და სხვა მუხლები.

მძიმე კატეგორიის დანაშაულად კი, მე-12 მუხლის მე-3 პუნქტით, ითვლება ისეთი განზრახი ან გაუფრთხილებლობითი დანაშაული, რომლის ჩადენისათვის ამ კოდექსით გათვალისწინებული სასჯელი არ აღემატება ათი წლით თავისუფლების აღკვეთას. 10 წლამდე თავისუფლების აღკვეთას ითვალისწინებს 137-1, 142-1, 144-1, 180-ე 332-342 და სხვა მუხლები.

მნიშვნელოვან სიახლეს წარმოადგენს ის გარემოება, რომ, ძველი, 1960 წლის საბჭოთა სისხლის სამართლის კოდექსისაგან განსხვავებით, რომელიც მე-8-1 მუხლით მხოლოდ მძიმე დანაშაულის კატეგორიას გამოყოფდა (განსაკუთრებით საშიში სახელმწიფო დანაშაული (65-ე და 73-ე მუხლები); ბანდიტიზმი (78-ე მუხლი), კონტრაბანდა (79-ე მუხლი), მასობრივი არეულობა (მე-80-ე მუხლი) და ა.შ.) ახალი კოდექსი ითვალისწინებს განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულთა კატეგორიასაც.

განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულად ითვლება ისეთი განზრახი დანაშაული, რომლის ჩადენისათვის ამ კოდექსში გათვალისწინებულია სასჯელის სახით თავისუფლების აღკვეთა ათ წელზე მეტი ვადით, ან უვადო თავისუფლების აღკვეთა (მუხლი 12.4).

აღნიშნული კატეგორიის დანაშაული ითვალისწინებს სასჯელთა სისტემის ყველაზე მკაცრ ზომებს, რაც გამოწვეულია დანაშაულის მომეტებული საზოგადოებრივი საშიშროებითა და მართლსაწინააღმდეგობის განსაკუთრებული ზომით.

განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულთა კატეგორიებს მიეკუთვნება გაუპატიურება დამამძიმებელ გარემოებებში (მუხლი 137.3-4); ყაჩაღობა (მუხლი 179.2); სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული (მუხლი 314); ჯაშუშობა, კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულებები (მუხლები 404, 407, 408) და სხვა.

ფრიად საინტერესოა, თუ როგორი სახითა და ფორმითაა მოცემული მსოფლიოს სხვადასხვა სამართლის სისტემაში სისხლის სამართალში დანაშაულის კატეგორიები. მას სრულიად განსხვავებული სახე აქვს საერთო სამართლის ქვეყნებში და არსებული თავისებურებებით ემიჯნება კონტინენტური ევროპის სისხლის სამართლის ინსტიტუტებს, რაზეც ქვემოთ მოცემული მოკლე მიმოხილვაც მეტყველებს.

დანაშაულის კატეგორიები ინგლისის სისხლის სამართლის მიხედვით

ინგლისი მსოფლიოში ერთადერთი ქვეყანაა, რომლის სისხლის სამართალიც არ იცნობს თვით დანაშაულის ზუსტ საკანონმდებლო კონსტატაციას. შედარებით სრულყოფილ დახასიათებას იძლევა ინგლისის კანონმდებლობის ჰელსბერის კომენტარები: ,,ჩვეულებრივ დანაშაულში გულისხმობენ ბოროტებას, რომელიც ზემოქმედებს საზოგადოების უსაფრთხოებასა და წინსვლაზე, ასე რომ საზოგადოება დაინტერესებულია ჩაახშოს იგი. ხშირად ესაა მორალური ბოროტება ე.ი. ქმედება, რომელიც მავნეა საზოგადოების საერთო მორალური განწყობისათვის.” სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის წყაროთა საფუძველზე, ინგლისის სისხლის სამართალი დანაშაულებს ყოფს საერთო სამართლისა და სტატუტების მიხედვით.

1967 წლამდე, დანაშაულთა სიმძიმის მიხედვით, არსებობდა 3 საფეხურიანი დაყოფა, კერძოდ: 1) სახელმწიფო ღალატი (treason); 2) მძიმე დანაშაულობები, რომლებისთვისაც გათვალისწინებული იყო სიკვდილით დასჯა, (განზრახ მკვლელობა, ქურდობა, გაუპატიურება); 3) მისდიმინორები - დანაშაულებები, რომელთათვისაც სიკვდილით დასჯა გათვალისწინებული არ იყო.

1967 წლის სისხლის სამართლის კანონმა გააუქმა დანაშაულთა კატეგორიების ფელონიად და მისდიმინორად დაყოფა და იგი შემდეგნაირად ჩამოაყალიბა: დანაშაულები, რომლისთვისაც დასაშვები იყო 21 წლის ასაკის პირის დაკავება სასამართლო პროცესამდე (arrestable offence), ადრე ნასამართლევი ისჯებოდა თავისუფლების აღკვეთით 5 წლამდე ვადით, ყველა დანარჩენი კატეგორიის დანაშაულის (non-arrestable offence) ჩამდენი კი ექვემდებარებოდა თავისუფლების აღკვეთას 5 წელზე მეტი ვადით.

დანაშაულის კატეგორიები ამერიკის სისხლის სამართალში

ამერიკის სისხლის სამართალში ჩვენ ვხვდებით საერთო სამართლისათვის დამახასიათებელ რიგ ინსტიტუტებს. ამერიკელი იურისტები დანაშაულს ძირითადად სხვადასხვაგვარად განმარტავენ. დოქტრინალურ მსჯელობებში იგი აღინიშნება - ,,crime”, ხოლო კანონმდებლობაში ,,offence” ტერმინებით. დანაშაული - ,,crime” ჩვენ გვხვდება მთელი რიგი შტატების (მაგ. კალიფორნიის) კოდექსშიც. აშშ-ს სისხლის სამართალში, ინგლისის მსგავსად, დანაშაულებს ყოფენ ფორმალურ კატეგორიებად: ფელონიებად (დასჯადი თავისუფლების აღკვეთით 1 წლამდე) და მისდიმინორებად (დასჯადი თავისუფლების აღკვეთით 1 წელზე მეტი ვადით).

ფელონია იყოფა 3 კატეგორიად. პირველი ხარისხის ფელონიისათვის გათვალისწინებულია თავისუფლების აღკვეთა 1-10 წლამდე, მაქსიმუმ - უვადო თავისუფლების აღკვეთით.

მეორე ხარისხის ფელონია ითვალისწინებს თავისუფლების აღკვეთას 1-დან 3 წლამდე, მაქსიმუმ 10 წლამდე, ხოლო მესამე ხარისხის ფელონიისათვის დამნაშავეს შეეფარდება თავისუფლების აღკვეთა მინიმუმ 1-დან 2 წლამდე, მაქსიმუმ 5-დან 6 წლამდე.

მისდიმინორებს იყოფენ მცირე და ჩვეულებრივ კატეგორიებად. მცირე მისდიმინორი ითვალისწინებს თავისუფლების აღკვეთას 30 დღემდე, ხოლო ჩვეულებრივი მისდიმინორი - მხოლოდ ჯარიმას ან სხვა ქონებრივ სასჯელს.

აღნიშნული დანაშაულის კატეგორიებმა მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა აშშ-ს სანიმუშო სისხლის სამართლისა და ნიუ-იორკის სანიმუშო კოდექსების გავლენით და 1984 წლიდან შემუშავებულ და მიღებულ იქნა სრულიად ახალი დეტალური კლასიფიკაცია:

ფელონია დაიყო 5 კლასად:

ა) სიკვდილით დასჯა ან უვადო თავისუფლების აღკვეთა;

ბ) თავისუფლების აღკვეთა 20 წლის ვადით;

გ) 10-დან 20 წლამდე ვადით;

დ) 5-დან 10 წლამდე ვადით და

ე) 1-დან 5 წლამდე ვადით.

მისდიმინორები დაიყო 3 კლასად:

,,ა” კლასის დანაშაულები (თავისუფლების აღკვეთა 6 თვიდან 1 წლამდე);

,,ბ” კლასის დანაშაულები (თავისუფლების აღკვეთა 30 დღიდან 6 თვემდე) და

,,გ” კლასის დანაშაულები (თავისუფლების აღკვეთა 5-დან 30 დღემდე).

პოზიტიური კლასიფიკაციის გარდა, ხშირად იყენებენ დანაშაულთა კლასიფიკაციისათვის ინგლისური სამართლის ელემენტებსაც - ,,actus reus”-სა და ,,mens rea”-ს. პირველში იგულისხმება დამნაშავის აქტიური ქმედება, ჩადენილი ფიზიკური და ფსიქიკური ნებით. ხოლო ,,mens rea”-ში (დამნაშავე სული) იგულისხმება ბრალი. დანაშაულის კლასიფიკაცია და მისი კატეგორიებად დაყოფა სისტემატიზირებულ სახეს ღებულობს მხოლოდ კონტინენტალური ევროპის სამართლის ქვეყნებში.

დანაშაულის კატეგორიები საფრანგეთის სისხლის სამართალში

საფრანგეთის 1992 წლის სისხლის სამართლის კოდექსი არ იძლევა დანაშაულის ერთიან დახასიათებას. კოდექსი დანაშაულს ყოფს სამ კატეგორიად, კერძოდ: დანაშაულად, გადაცდომად და დარღვევად. ყველა მართლსაწინააღმდეგო ქმედება, რომელსაც მოსდევს სასჯელით ტანჯვა ან შეურაცხყოფას აყენებს დამნაშავე პიროვნებას, ექცევა დანაშაულის კატეგორიაში. გადაცდომას (მაგ. ქურდობა, მუხლი 381) მოსდევს აღმზრდელობითი ხასიათის სასჯელის ზომები, ხოლო დარღვევისათვის გათვალისწინებულია სისხლისსამართლებრივი დევნა პოლიციის მიერ.

პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი გარემოებები არ ცვლის დანაშაულის კატეგორიას. ასე მაგ. 326 მუხლით, განზრახ მკვლელობა შემამსუბუქებელ გარემოებებში ითვლება დანაშაულად, თუმცა ისჯება თავისუფლების აღკვეთით 1-დან 5 წლამდე, რაც დამახასიათებელია გადაცდომებისათვის. საფრანგეთის სისხლის სამართლის კოდექსით, დანაშაულის კატეგორია ცვლის სასჯელის ზომას. აღსანიშნავია ერთი გარემოებაც, რომ საფრანგეთში დანაშაული იყოფა საერთო და პოლიტიკურ დანაშაულებებად. პოლიტიკური დანაშაულისათვის, თავისუფლების აღკვეთის ნაცვლად, გათვალისწინებულია ტუსაღობა. ადრე კი, გამოიყენებოდა ქვეყნიდან გაძევება და სამოქალაქო დეგრადაცია (საარჩევნო უფლებების შეზღუდვა). თუმცა პოლიტიკური დანაშაულისათვის პირი არ სამართლდება კანონით, რომლებიც რეციდივისტებისთვისაა გათვალისწინებული. კანონმდებელი არ იძლევა პოლიტიკურ დანაშაულთა ზუსტ აღწერას. განასხვავებენ პოლიტიკურ სამართალდარღვევათა ობიექტურ და სუბიექტურ მხარეებს. ფრანგული სისხლის სამართლის თეორია გამოყოფს დანაშაულს განზრახი და გაუფრთხილებლობის, ძალადობრივი და არაძალადობრივ და სიტუაციური კატეგორიების სახით.

დანაშაულის კატეგორიები გერმანიის სისხლის სამართალში

გერმანიის 1987 წლის სისხლის სამართლის კოდექსმა, რომელშიც 1998 წლის 1 აპრილს რიგი ცვლილებები შევიდა უარი თქვა დანაშაულისა და სისხლისსამართლებრივი გადაცდომის საერთო დახასიათებაზე. გერმანული სისხლის სამართალი სისტემატიზირებული ფორმით მკაფიოდ არ გამოყოფს დანაშაულის ცალკეულ კატეგორიებს. დანაშაულსა და მართლსაწინააღმდეგო ქმედებებს ძირითადად განასხვავებენ გადაცდომების სახით. კოდექსის მე-2 თავის მე-12 პარაგრაფი იძლევა მათ ზუსტ დეფინიციას. დანაშაულად მიიჩნევა მართლსაწინააღმდეგო ქმედებები, რომელთათვისაც სასჟელის მინიმალური ზომის სახით გათვალისწინებულია თავისუფლების აღკვეთა 1 წლამდე.

მე-12 მუხლის მე-2 პუნქტით კი, გადაცდომად ითვლება მართლსაწინააღმდეგო ქმედებები, რომელთათვისაც გათვალისწინებულია სასჯელის მინიმალური ზომა - თავისუფლების აღკვეთა მცირე ვადით ან ფულადი ჯარიმა. აღნიშნული მუხლის მე-3 პუნქტი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ პასუხისმგებლობის დამამძიმებელი ან შემამსუბუქებელი გარემოებები არ ცვლის დანაშაულთა ზემოაღნიშნულ კლასიფიკაციას.

არ შეიძლება არ აღინიშნოს იმ დიდი გავლენის კვალის შესახებ, რაც გერმანიის სისხლის სამართლის უახლესმა კანონმდებლობამ საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსზე მოახდინა. აღნიშნული შეიმჩნევა კოდექსის ზოგადი ნაწილის დეფინიციებსა და განსაკუთრებული ნაწილის რიგ მუხლებში. გერმანული სისხლის სამართალი განასხვავებს დანაშაულთა და გადაცდომათა სამ ძირითად ნიშანს: 1) აქტიურ ქმედებას, 2) მართლწინააღმდეგობასა და 3) თავისუფლების აღკვეთითა და ჟარიმით დასჯადობას. გერმანულ სამართალში ბრალის ცნება, როგორც სპეციალური ნორმა, კოდექსში მოცემული არ არის.

დანაშაულის კატეგორიები იაპონიის სისხლის სამართალში

განსაკუთრებული თავისებურებებით ხასიათდება იაპონიის სისხლის სამართალში დანაშაულის ცნება და მისი ცალკეული სახეები. იაპონიის 1907 წლის სისხლის სამართლის კოდექსი შეიცავს კონტინენტური ევროპის სისხლის სამართლის ცალკეულ ინსტიტუტებს. თუმცა დანაშაულის ცნებასა და კვალიფიცირების საკითხზე არსებობს რიგი თავისებურებებიც. ევროპული სამართლის სისტემისგან განსხვავებით, ბრალისა და პასუხისმგებლობის ცნებები იაპონურ ენაში აღინიშნება ერთი ტერმინით, ესაა იეროგლიფების ერთგვარი უცნაური შეხამება, რაც იაპონურ სისხლის სამართალშიც ჰპოვებს გამოხატულებას. დანაშაულის კატეგორია განისაზღვრება შემდეგი კრიტერიუმების: დანაშაულებრივ ქმედებასა და სუბიექტს შორის კავშირის, ქმედების ფორმისა და არსის (ფაქტიურია, ფორმალურია, მართლსაწინააღმდეგოა თუ არა), ბრალის ფორმის (განზრახია თუ გაუფრთხილებელი), დანაშაულებრივი ქმედების ხასიათის (დამთავრებულია თუ დაუმთავრებელი), სიმძიმის ხარისხის (მძიმეა, ნაკლებად მძიმე თუ პოლიციური დელიქტია), ხელყოფის ხასიათის საფუძველზე.

იაპონიის სისხლის სამართალი დანაშაულთა კატეგორიებიდან არ გამოყოფს დანაშაულის ორგანიზებულ სახეს, არამედ მის წინააღმდეგ ბრძოლის მიზნით, მიღებულია ცალკე სპეციალური კანონები. იაპონიის სისხლის სამართალი დანაშაულის კატეგორიზაციის ზუსტ სისტემატიზირებულ სახეს არ იძლევა, არამედ დანაშაულთა კატეგორიზაციას ახდენს იმის მიხედვით, თუ რა სახისა და ფორმის სამართლებრივ სიკეთეს აზიანებს ესა თუ ის დანაშაული.

ამდენად, იაპონიის სისხლის სამართლის მიხედვით, განსაზღვრული არ არის დანაშაულის ზუსტ კატეგორიებად დაყოფა (მძიმე, ნაკლებად მძიმე, განსაკუთრებით მძიმე). ნაკლებად მნიშვნელოვანი დელიქტები განიხილება სასამართლოს მიერ, ხოლო ე. წ. პოლიციური დელიქტები - პროკურატურის მიერ. ზემოაღნიშნული ქვეყნებისაგან განსხვავებით, საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსი დანაშაულთა კატეგორიების ზუსტი სისტემატიზაციის გზით გაცილებით ეფექტურ ნიადაგს იძლევა აქტიური დემოკრატიული სისხლის სამართლის პოლიტიკის წარმართვისათვის, რაც, თავის მხრივ საწინდარია კოდექსის პრაქტიკაში დახვეწისა და სრულყოფისათვის.

,,სასჯელის არსია არა მარტო იმაში, რომ დავსაჯოთ მოცემული კონკრეტული დამნაშავე, და არა იმაში, რომ აღვკვეთოთ მისი სხვა დანაშაულებრივი მოქმედებები, არამედ არსი მდგომარეობს შეურაცხყოფილი საზოგადოებრივი ზნეობრიობის, საზოგადოებრივი აზრის დაკმაყოფილებაში, დანაშაულებრივი ხელყოფის მიუღებლობაში ვის მიმართაც არ უნდა იყოს ისინი მიმართული.”¹

ე. ა. პოზდნიაკოვი

ხშირ შემთხვევაში სასჯელი გულისხმობს ტკივილს, რომელიც მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება გამართლდეს, თუ მიღწეული კარგი შედეგი ცუდს სჯაბნის. სასჯელის პრაქტიკა გავლენას ახდენს მოსახლეობის ინდივიდუალურ ცნობიერებაზე და ამტკიცებს საერთო საზოგადოებრივი თანაცხოვრების მიღებულ წესებს (ნორმებს). საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსი (თავი X - სასჯელის მიზნები და სახეები) მიმართულია სწორედ საზოგადოებაში ჩამოყალიბებული მართლწესრიგისა და დამკვიდრებული თანაცხოვრების ნორმების შენარჩუნებისაკენ. სასჯელი თავისთავად ,,მიმართულია იმისაკენ, რომ გაიზარდოს ბედნიერება, ანუ შემცირდეს იმ პირის უბედურება, ვისაც დამნაშავის დასჯა სურს. გარდა ამისა, სამართლებრივ სასჯელს შეუძლია გაზარდოს სამართლისადმი პატივისცემა და შეძლებისდაგვარად, კერძო შურისძიების დაუოკებელი მისწრაფებები მოთოკოს.”

განსაკუთრებულ ყურადღებას იწვევს დასჯის ცალკეული კატეგორიები, რომლებიც სსკ-ის მე-40 მუხლშია მოცემული.

სასჟელის კატეგორიებს ქართული სისხლის სამართლის კანონმდებლობა ყოფს ორ ძირითად ჯგუფად: ძირითად და დამატებით (მუხლი 41) სასჯელებად. ძირითად სასჟელთა ზომებს მიეკუთვნება: საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომა, გამასწორებელი სამუშაო, სამხედრო პირთა სამსახურეობრივი შეზღუდვა, თავისუფლების შეზღუდვა, ტუსაღობა, სადისციპლინო სამხედრო ნაწილში მოთავსება, ვადიანი თავისუფლების აღკვეთა და უვადო თავისუფლების აღკვეთა. დამატებითი სახის სასჯელის ზომებად მიიჩნევა ჯარიმა და თანამდებობის დაკავებისა და საქმიანობის უფლების ჩამორთმევა, თუმცა აღნიშნული სასჯელები პირს შეიძლება შეეფარდოს როგორც ძირითადი სასჯელის ზომა.

სასჯელის კატეგორიებიდან ყველაზე მსუბუქი სახისაა ჯარიმა (მუხლი 42). ჯარიმად მიიჩნევა ფულადი გადასახდელი, რომელიც ინიშნება დღიური ანაზღაურების სისტემით. მისი მინიმალური ოდენობა არ უნდა იყოს 10 დღიურ ანაზღაურებაზე მეტი (20 ლარი), მაქსიმალური კი შეადგენს 60 დღიურ ანაზღაურებას. ჯარიმის ზღვრული ოდენობაა 10 000 ლარი. თვით ჯარიმის ოდენობას ადგენს სასამართლო დანაშაულის სიმძიმისა და მსჯავრდებულის მატერიალური მდგომარეობის გათვალისწინებით. მსჯავრდებული პირის მიერ ჯარიმის გადაუხდელობის შემთხვევაში, მას შეიძლება შეუფარდონ საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომისა და გამასწორებელი სამუშაოების ან თავისუფლების აღკვეთის ზომები. კოდექსი ამასთანავე განსაზღვრავს იმას, თუ რა შეეფარდება ჯარიმის ერთ დღიურ ანაზღაურებას. ჯარიმის ერთი დღიური ანაზღაურება საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომის 4 საათია, გამასწორებელი სამუშაოების 1 დღე. ხოლო, თუ მსჯავრდებული სასჯელის ზემოხსენებულ ზომებსაც არიდებს თავს, მის მიმართ გამოიყენება სასჯელის უფრო მკაცრი ზომა - ტუსაღობა ან თავისუფლების აღკვეთა.

თანამდებობის დაკავების ან საქმიანობის უფლების ჩამორთმევას ითვალისწინებს სსკ-ის 43-ე მუხლი, რომლითაც მსჯავრდებულს ეკრძალება ეკავოს დანიშვნითი თანამდებობა სახელმწიფო სამსახურში ან ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის ორგანოებში. აღნიშნული სასჯელის ზომა ძირითადი სასჯელის ზომით პირს ენიშნება 1-დან 5 წლამდე, დამატებითი სახით კი - 6 თვიდან 3 წლამდე ვადით.

საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომა (მუხლი 44) განისაზღვრება კანონის ,,სასჯელის სახით საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომის მოხდის წესის შესახებ” ძალაში შესვლის შემდეგ (მუხლი 415). ხსენებული სასჯელი ნიშნავს იმას, რომ მსჯავრდებული თავისუფალ დროს ეწევა უსასყიდლო შრომას (20-დან 400 საათამდე ვადით), ყოველდღიურად 4 საათის განმავლობაში. თუ მსჯავრდებული თავს არიდებს საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომას, მის მიმართ გამოიყენება სასჯელის უფრო მკაცრი ზომები, თავისუფლების შეზღუდვის, ტუსაღობის ან თავისუფლების აღკვეთის სახით. აღნიშნული ზომები არ ვრცელდება პირველი და მეორე ჯგუფის ინვალიდებზე, ორსულ ქალებზე, ან ქალებზე 7 წლამდე ასაკის ბავშვებით, პენსიონერებსა და გაწვეულ სამხედრო მოსამსახურეებზე.

სასამართლომ მსჯავრდებულს შეიძლება შეუფარდოს ასევე გამასწორებელი სამუშაოებიც (მუხლი 45) ერთი თვიდან ორ წლამდე ვადით, რომელსაც იგი თავის სამუშაო ადგილზე მოიხდის. გამასწორებელი სამუშაოს დროს, პირს, სასამართლოს განაჩენით განსაზღვრული პროცენტი (არანაკლებ 5 პროცენტისა და არა უმეტეს 20 პროცენტის) უკავდება ხელფასიდან და თანხა ირიცხება სახელმწიფო შემოსავალში. სამხედრო დანაშაულის ჩადენისას, პირს სასჯელის განსაკუთრებული კატეგორია - სამსახურეობრივი შეზღუდვა, შეეფარდება (მუხლი 46), კერძოდ, 3 თვიდან 2 წლამდე ვადით. აღნიშნული სასჯელის ზომის შეფარდებისას, სამხედრო პირს ექვითება ხელფასის 20% და არ შეიძლება მისი დაწინაურება ან სამხედრო წოდების მინიჭება, სამსახურეობრივი შეზღუდვის ვადის გასვლამდე.

სასჯელის ერთ-ერთი საინტერესო ზომაა თავისუფლების შეზღუდვა (მუხლი 47), რომელიც 16 წლამდე მსჯავრდებულებს შეეფარდებათ. მათ ათავსებენ გამასწორებელ ცენტრში, რომელთა სტატუსი განისაზღვრება კანონით ,,სასჯელის სახით თავისუფლების შეზღუდვის მოხდის წესის შესახებ” ძალაში შესვლის შემდეგ (მუხლი 415 პუნქტი 3)., განზრახ დანაშაულის ჩადენისას ნასამართლობის არმქონე მსჟავრდებულს ენიშნება თავისუფლების შეზღუდვა 1-დან 3 წლამდე ვადით, ხოლო გაუფრთხილებლობითი დანაშაულის დროს - 1-დან 5 წლამდე ვადით. თავისუფლების შეზღუდვა არ ენიშნებათ პირველი და მეორე ჯგუფის ინვალიდებს, პენსიონერებს, ორსულ ქალებს, სამხედრო მოსამსახურეებსა და ქალებს, რომლებსაც 7 წლამდე ბავშვები ჰყავთ. სასჯელის ერთ-ერთ მკაცრ ზომად ითვლება ტუსაღობა (მუხლი 48), რაც გულისხმობს მსჯავრდებულის საზოგადოებისაგან მკაცრ იზოლაციას. იგი შეიძლება მსჯავრდებულს შეეფარდოს მხოლოდ 1-დან 6 თვემდე ვადით. იმ შემთხვევაში, თუ ტუსაღობა იცვლება საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომის ან გამასწორებელი სამუშაოებით, თავისუფლების შეზღუდვით, მსჯავრდებულს ტუსაღობა ენიშნება ერთ თვეზე მცირე ვადით. მისი შეფარდება არ შეიძლება არასრულწლოვანების 16 წლამდე ასაკის, ინვალიდების, ორსული ქალებისა და მცირეწლოვანი 7 წლამდე ბავშვის მყოლი ქალებისათვის. სამხედრო სახის დანაშაულთა ჩადენისას, სამხედრო მოსამსახურისათვის შეიძლება შეეფარდოთ სასჯელის განსაკუთრებული ზომას წარმოადგენს - სადისციპლინო სამხედრო ნაწილში მოთავსება (მუხლი 49). იგი სამხედრო მოსამსახურეს შეეფარდება 2 წლამდე ვადით.

სასჯელთა კატეგორიებიდან, სიმძიმის მიხედვით, ახალი კოდექსი განასხვავებს ვადიან (მუხლი 50) და უვადო თავისუფლების აღკვეთას (მუხლი 51). ორივე შემთხვევაში ხდება მსჟავრდებულის მკაცრი იზოლაცია საზოგადოებისაგან მისი სასჯელთაღსრულების დაწესებულებაში მოთავსების გზით. იმ შემთხვევაში, თუ მსჯავრდებული სრულწლოვანი არაა (18 წლამდე), მას შეეფარდება თავისუფლების აღკვეთა გარკვეული ვადით არასრულწლოვანთა აღმზრდელობით დაწესებულებაში. თუ ვადიანი თავისუფლების აღკვეთა იცვლება ნაკლებად მძიმე სასჯელის ზომით - გამასწორებელი სამუშაოთი ან თავისუფლების შეზღუდვით, მაშინ ისინი შეიძლება დაინიშნოს მხოლოდ 6 თვეზე მცირე ვადით.

დანაშაულთა და განაჩენთა ერთობლიობის შემთხვევებში კოდექსი აწესებს ვადიანი თავისუფლების აღკვეთის ზღვრულ ზომებს. პირველ შემთხვევაში იგი არ აღემატება 25 წელს, ხოლო მეორე შემთხვევაში - 30 წელს. უვადო თავისუფლების აღკვეთა გათვალისწინებულია მხოლოდ განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულისათვის.

ქართული სისხლის სამართლის სასჯელის სახეები გამოირჩევა ცალკეული თავისებურებებით, რაც გამოწვეულია მისი კონტინენტური ევროპის სამართლის სივრცეში ფაქტობრივი არსებობით. საინტერესოა, თუ რა თავისებურებებით გამოირჩევა საერთო სამართლისა (ინგლისი, აშშ) და კონტინენტური ევროპის (გერმანია, საფრანგეთი) სასჯელის კატეგორიები.

სასჯელის სახეები ინგლისის სისხლის სამართალში

თანამედროვე ინგლისის სისხლის სამართლის კანონმდებლობით, გამოიყოფა სასჯელის შემდეგი სახეები: თავისუფლების აღკვეთა, თავისუფლების აღკვეთა ზედამხედველობით, ჯარიმა, თავდებობა, პირობითი მსჯავრდება, პრობაცია, სამედიცინო მკურნალობა, დაკავება მანამდე, სანამ ეს სურს სუვერენს (დედოფალს), დაკავების საკანში მოთავსება, ზედამხედველობა, მეურვეობა. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ აღნიშნული სასჯელის სახეები ალტერნატიულ ხასიათს ატარებს. გამონაკლისია მხოლოდ მკვლელობა, რომლის დროსაც გათვალისწინებულია უვადო თავისუფლების აღკვეთა.

სასჟელის უმაღლესი ზომა - სიკვდილით დასჯა - ინგლისში შენარჩუნებული იყო 1965 წლამდე, 1970 წელს კი იგი საბოლოოდ გაუქმდა და შენარჩუნებულ იქნა მხოლოდ ცალკეული დანაშაულებებისათვის, როგორებიცაა სახელმწიფო ღალატი, მეკობრეობა. დღესდღეობით არსებობს სასჯელის მხოლოდ ერთი გავრცელებული ზომა - თავისუფლების აღკვეთა. თუ სტატუტში სასჯელის (თავისუფლების აღკვეთის ზომა) პირდაპირ არ არის მითითებული, მაშინ იგი არ უნდა აღემატებოდეს 2 წელს. ჯარიმა ინიშნება სასამართლოს მიერ ალტერნატიული დამატებითი სასჯელის ზომის სახით. ინგლისის 1982 წლის სისხლის სამართლის იუსტიციის კანონმა მნიშვნელოვნად გაზარდა ჯარიმების ზღვრული ოდენობა. იგი შეადგენს მინიმუმ 50 და მაქსიმუმ 2000 გირვანქა სტერლინგს. ინგლისის სისხლის სამართალში ჯარიმა სასჯელის ყველაზე გავრცელებულ ზომად ითვლება. ასე მაგალითად, 1987 წელს დამნაშავეების (ნაკლებად მძიმე დანაშაულთათვის) 39%-სა და საერთო რაოდენობის 90%-ს შეეფარდათ ჯარიმა. ამ უკანასკნელში არ შედის ავტოსატრანსპორტო დანაშაულები, რომელთაგან 98%-სათვის მსჯავრდებულებს შეეფარდებათ ჯარიმა. თავდებობის შემთხვევაში, თავმდებლები თავმდები პირის მიერ ხელახალი მართლსაწინააღმდეგო დარღვევის შემთხვევაში ვალდებული არიან გადაიხადონ ჯარიმა სახელმწიფო ხაზინაში.

ინგლისის სისხლის სამართალში არსებობს პრობაცია, როგორც სასჯელის ზომა, რომელიც ითვალისწინებს 17 წლამდე პირის (მსჯავრდებულის) მიმართ სავალდებულო შეზღუდვების სხვადასხვა ზომების გამოყენებას. ეს შეიძლება იყოს საცხოვრებელი ადგილის შეცვლის, მიმოსვლის თავისუფლების, სავალდებულო მკურნალობის ზომების შეფარდება. აღნიშნული შეზღუდვების დარღვევის შემთხვევაში პირს შეიძლება შეეფარდოს ჯარიმის გადახდა. პრობაციის ვადა გრძელდება 36 დღიდან 6 თვემდე. ზედამხედველობას სავალდებულო შეზღუდვების დაცვაზე ახორციელებს სპეციალური სახელმწიფო მოხელე, დანიშნული სასამართლოს მიერ. თანამედროვე პირობებში პრობაცია გამოიყენება სერიოზული დანაშაულის ჩამდენ პირთა მიმართაც, რაც გამოწვეულია ციხეების სიმცირით ინგლისში. თუმცა, აღსანიშნავია პრობაციის ვადის კლების ტენდენციაც, რაც ბოლო პერიოდში შეიმჩნევა. კერძოდ, თუ 1979 წელს მისი მაქსიმალური ვადა დანიშნული იყო 14% სისხლის სამართლის საქმეებში, 1985 წელს იგი შემცირდა 3%-მდე. ხოლო 1985 წლის ბოლოს 35%-შემთხვევებში პრობაციის ვადა შემცირდა 1 წლამდე. მათი რიცხვი 1978 წლიდან 27 ათასიდან გაიზარდა 1995 წლისათვის 56%-მდე.

სასჯელის ერთ-ერთ საინტერესო სახეს წარმოადგენს საზოგადოებისათვის უსასყიდლოდ გაწეული მომსახურება, რაც თავისთავად ჰგავს ქართული სისხლის სამართლის კოდექსით გათვალისწინებული საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომის მსგავსია. იგი შეიძლება მიესაჯოს პირს 16 წლის ზევით. საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომა არ უნდა აღემატებოდეს 20 სთ-დან 240 საათს, ხოლო არასრულწლოვნის შემთხვევაში - 120 სთ-ს. სასჯელის ამ ზომის თავის არიდების შემთხვევაში პირს შეეფარდება ჯარიმა. სასჯელის აღნიშნული ზომის გამოყენება ინგლისში ბოლო 15 წლის განმავლობაში 16 000-დან 37 000-მდე გაიზარდა.

მეტად შეზღუდულია არასრულწლოვნების მიმართ სასჯელის აღნიშნული ზომის გამოყენება. 15 წელზე ნაკლები ასაკის არასრულწლოვნების მიმართ თავისუფლების შეზღუდვა არ უნდა აღემატებოდეს 4 თვეს, 15-დან 16 წლამდე კი - ერთ წელს. არასრულწლოვნების მიმართ (21 წლამდე), თუ ისინი ისჯებიან თავისუფლების აღკვეთით, შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას აღმზრდელობით საკანში მოთავსების ზომა ან ჯარიმა. სასჯელის კატეგორიების მხრივ, მსგავს ინსტიტუტებს შეიცავს საერთო სამართლის ოჯახის მეორე ქვეყნის - აშშ-ს - სისხლის სამართალიც.

სასჯელის სახეები აშშ-ს სისხლის სამართლის მიხედვით

აშშ-ს სისხლის სამართლის არც დოქტრინა და არც პრაქტიკა არ იძლევა სასჯელის ზუსტ საერთო დეფინიციას. სასჯელის ძირითად მიზნად, მის სახეებთან ერთად, მიჩნეულია სამაგიეროს მიზღვა (გადახდა) (retribution), პრევენცია, ანუ დაშინება (deterrence) და გამოსწორება (აღზრდა) (correction).

სასჯელის ძირითად სახეებად, როგორც შტატების, ისე საერთო ფედერალური სისხლის სამართლით, ითვლება: სიკვდილით დასჯა, თავისუფლების აღკვეთა (ვადიანი და უვადო) და ჯარიმა.

სასჯელის ერთ-ერთი სახე ითვალისწინებს თანამდებობის დაკავების ან საქმიანობის უფლების ჩამორთმევას (პარაგრაფი 204, 593, 1901, 2071, 2381 და მე-18 ნაწილი) და ცალკეული შტატების (კანზასისა და კენტუკის კონსტიტუციების მე-2 მუხლები) რიგი ნორმები. თითქმის ყველა შტატის სისხლის სამართლის კოდექსით, ფელონიის (მძიმე დანაშაულის) ჩამდენ პირებს ერთმევათ აქტიური საარჩევნო უფლება.

ფრიად საყურადღებოა სასჯელის ისეთი დამატებითი ზომა, როგორიცაა კასტრაცია. კერძოდ, კალიფორნიის სისხლის სამართლის კოდექსის 645-ე მუხლით, პირს, რომელსაც ბრალი ედება არასრულწლოვანის (10 წლამდე) გაუპატიურებაში, სასჯელის დამატებითი ზომის სახით შეიძლება მიესაჯოს კასტრაცია.

სასჯელის უმაღლესი ზომა - სიკვდილით დასჯა გაუქმებულ იქნა ნიუ-იორკის შტატში, ხოლო ნიუ-ჯერსისა და ოჰაიოს შტატებში იგი აღადგინეს. აშშ-ს ფედერალური კანონმდებლობით, პირი სიკვდილით ისჯება შემდეგი დანაშაულებებისათვის: განზრახ მკვლელობა (პარაგრაფი 111), სახელმწიფო ღალატი (პარაგრაფი 2381), გაუპატიურება (პარაგრაფი 2031), საჰაერო მეკობრეობა მკვლელობის შედეგით (პარაგრაფი 34), მსჯავრდებულის თავდასხმა, ცრუმოწმეობა, რასაც მოჰყვა დაზარალებულის სიკვდილი და სხვ.

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ სიკვდილით დასჯას, უმეტეს შემთხვევაში, იყენებენ სამხრეთის შტატები - ფლორიდა, ტეხასი, კალიფორნია, ჯორჯია. ამ ზომის სასჯელის თავისებურებას წარმოადგენს ის, რომ იგი ვრცელდება არასრულწლოვნებზეც. ასე მაგალითად, აღნიშნული სასჯელი გამოყენებულ იქნა მისისიპიში - 13 წლის, მისურისა და იუტაში - 14 წლის, არკანზასში - 15 წლის პირების მიმართ. თუმცა, აშშ-ს სისხლის სამართლის პრაქტიკაში სასჯელის უმაღლესი ზომის გამოყენება დიდ იშვიათობას წარმოადგენს, 1000 მსჯავრდებულიდან სასჯელის ამ ზომით მხოლოდ ერთი ისჯება.

თავისუფლების აღკვეთა აშშ-ში სასჯელის ყველაზე გავრცელებული სახეა. იგი შეიძლება იყოს მცირევადიანი, ხანგრძლივვადიანი და უვადო. თავისუფლების აღკვეთის ვადა რიგ შტატებში სრულიად სხვადასხვაა. ძირითადად იგი მერყეობს 3-დან 25 წლამდე (ვადიანი თავისუფლების აღკვეთის სახით). ხანგრძლივი თავისუფლების აღკვეთა - 40-50 წელი ფართოდ გავრცელებულია ცალკეულ შტატებში. ასე მაგალითად, ვერმონტში შტატში პირველი კლასის მკვლელობისათვის დამნაშავე ისჯება 30 წლით თავისუფლების აღკვეთით, კოლორადოში მეორე კლასის მკვლელობისას 50 წლით, არც ფედერაციული და არც ერთი შტატის სისხლის სამართლის კოდექსები განსაზღვრავს თავისუფლების აღკვეთის ზღვრულ ვადას. ამიტომ სასამართლოებს შეუძლიათ მსჯავრდებულებს მიუსაჯონ თავისუფლების აღკვეთა 200-300 წლის ვადითაც კი.

ნებისმიერი სახის დანაშაულზე, გარდა სიკვდილით დასჯისა და უვადო თავისუფლების აღკვეთისას, შეიძლება დანიშნულ იქნას ჯარიმა. თუმცა, გარკვეულ შემთხვევებში, მაგალითად, ოჰაიოს შტატში მსჯავრდებული განზრახ, მძიმე მკვლელობის ჩადენისას შეიძლება დაისაჯოს სიკვდილით, უვადო თავისუფლების აღკვეთით ან ჯარიმით 25 ათასი დოლარის ოდენობით.

ხშირ შემთხვევებში ჯარიმა მოცემულია ყოველთვის სასჟელის ალტერნატიული სახით, ძირითადი სასჯელის ზომასთან ერთად. შტატები ანსხვავებენ ერთი და იგივე სახის დანაშაულისათვის სხვადასხვა რაოდენობის ჯარიმებს. ასე მაგალითად ოჰაიოში ჯარიმის უმაღლესი ზომაა 10 000 დოლარი (,,ც” 2929.11), ნიუ-იორკში 5 ათასი დოლარი, ფედერაციული კანონით ფელონიისა და მისდიმინორის შემთხვევაში, რამაც მძიმე შედეგი - ადამიანის სიკვდილი - გამოიწვია, დაწესებულია სასჯელის ზომა 250 000 დოლარი (მუხლი 3571). იურიდიული პირების პასუხისმგებლობისას, ოჰაიოს სისხლის სამართლის კოდექსით, ფელონიისათვის გათვალისწინებულია 100 000 დოლარი (2929.31) ნიუ-იორკის სისხლის სამართლის კოდექსით, - 10 000 დოლარი (8010), ფედერალური კანონმდებლობით კი, - 500 000 დოლარი (3571). აშშ-ში ჯარიმების საერთო რაოდენობა წელიწადში აჭარბებს ერთ მილიარდ დოლარს. სასჯელის ზომას პრობაციის სახით ითვალისწინებს როგორც ფედერალური, ისე შტატების სისხლის სამართლის კანონმდებლობა. პრობაცია - პირობით მსჯავრდებულზე ზედამხედველობა, არ შეეფარდება სიკვდილმისჯილებს და მათ ვისაც თავისუფლება აღეკვეთათ 20 და მეტი წლით (ფედერალური კანონი აშშ სს”ა” 3561).

სრულიად განსხვავებული ინსტიტუციონალური თავისებურებებით გამოირჩევიან კონტინენტური ევროპის რიგი ქვეყნების სასჯელთა სისტემები.

სასჯელის სახეები საფრანგეთის სისხლის სამართლის მიხედვით

საფრანგეთის სისხლის სამართალი არ იძლევა სასჯელის სისტემატიზირებულ განმარტებას. იგი ითვალისწინებს სასჯელთა შემდეგ სახეებს: მტანჯველობით (ფიზიკური ტანჯვის მიყენება, თავისუფლების აღკვეთა, სხვა სავალდებულო ზომები), აღმზრდელობითი (პრობაცია) და პოლიტიკური ხასიათის. ფიზიკური ტანჯვის სახის სასჯელთა სახეს განეკუთვნება ვადიანი და უვადო თავისუფლების აღკვეთა, ქვეყნის საზღვრებიდან გაძევება და სამოქალაქო დეგრადაცია. ამ შემთხვევებში თავისუფლების აღკვეთა გათვალისწინებულია 5-დან 30 წლამდე. აღნიშნული სასჯელები ხასიათის მიხედვით იყოფა საერთო სისხლისსამართლებრივ და პოლიტიკურ სახეებად. საერთო სისხლისსამართლებრივი თავისუფლების აღკვეთა ითვალისწინებს დატუსაღებას, ხოლო პოლიტიკური - დაკავებას. თავისუფლების აღკვეთა ხდება სასჯელთა აღსრულების საერთო რეჟიმის დაწესებულებებში.

აღმზრდელობითი სისხლისსამართლებრივი სასჯელის სახეებია დატუსაღება 2 თვიდან 5 წლამდე, რეციდივის შემთხვევაში - 10 წლამდე, ცალკეულ სამოქალაქო ქონებრივი უფლებების ჩამორთმევა და ჯარიმა.

პოლიტიკური სახის სასჯელებია: თავისუფლების აღკვეთა (დაკავება) 2 თვემდე, ჯარიმა 6 ათას ფრანკამდე და საგნების კონფისკაცია, რომლებზედაც ვრცელდება დაკავების (ამოღების) სანქცია (მუხლი 464). საფრანგეთის 1992 წლის სისხლის სამართლის კოდექსში ანსხვავებენ ძირითად, დამატებით და აქცესორული სახის სასჯელებს.

1983 წლის სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში ცვლილებებით ძალაში შევიდა სასჯელის ახალი ზომა - საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომა, რომლითაც მსჯავრდებული ისჟება, თუ იგი წინა 5 წლის განმავლობაში არ გასამართლებულა 4 თვით. სასჯელებში ცალკეული დანაშაულისათვის, რომლებიც საერთო საზოგადოებრივი საშიშროების თავიდან ასაცილებლად გამოიყენება, ანსხვავებენ: სისხლისსამართლებრივ ზედამხედველობას რეციდივისტებზე და ცალკეულ ადგილებზე ყოფნის აკრძალვას (საფრანგეთის სისხლის სამართლის კოდექსის 44-50-ე მუხლები). აღნიშნული სასჯელები ინიშნება არა მარტო სასამართლოების, არამედ ადმინისტრაციული ორგანოების მიერაც.

სასჯელის სახეები გერმანიის სისხლის სამართლის მიხედვით

შედარებით რთული სასჯელთა სისტემით (დუალიზმის გამორიცხვით) გამოირჩევა გერმანიის სისხლის სამართალი. გერმანიის 1987 წლის სისხლის სამართლის კოდექსის 38-ე და 40-ე მუხლებით, სასჯელის ძირითად სახეებად ითვლება: თავისუფლების აღკვეთა (Friheitsentziehung) და ჯარიმა (Geldstrafe). გერმანულ სისხლის სამართლის დოგმატიკაში მიაჩნიათ, რომ თავისუფლების აღკვეთა ,,აღვივებს და უნარჩუნებს დამნაშავეს აგრესიულ ინსტიქტებს. საზოგადოებისაგან მუდმივი იზოლაცია, არავითარ შემთხვევაში, არავის ხდის უკეთესს”. თავისუფლების აღკვეთის მაქსიმალური ზომაა 15 წელი, მინიმალური კი - ერთი თვე (პარაგრაფი 38). საზოგადოებრივი მართლწესრიგის დაცვის მიზნით ხშირად გამოიყენება მცირე ვადიანი თავისუფლების აღკვეთა, როგორც სასჯელის დამატებითი ზომა. (პარაგრაფი 47. პ.1.). სასჯელის ყველაზე მკაცრი ზომაა უვადო თავისუფლების აღკვეთა, რაც გამოწვეულია სიკვდილის დასჯის გაუქმებით. თუმცა, შეიმჩნევა მისი გამოყენების შემთხვევების ზრდა. თუ 1972 წელს სისხლის სამართლის კანონმდებლობა გამოიყენებოდა მხოლოდ 11 შემთხვევაში, დღეს იგი 15 სახის დანაშაულისთვის მოქმედებს.

გარდა სისხლის სამართლის კოდექსისა, ცალკეული კანონები ითვალისწინებენ თავისუფლების აღკვეთას არასრულწლოვანებისა (უგენდსტრაფე) და სამხედრო მოსამსახურეებისათვის. არასრულწლოვანებისათვის თავისუფლების აღკვეთის მინიმალური ზომაა 6 თვე, მაქსიმალური - 5 წელი. რაც შეეხება ჯარიმებს, იგი საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის (მუხლი 42) მსგავსად ინიშნება დღიური ანაზღაურების სისტემით; ჯარიმის მინიმალური ოდენობაა 5 და მაქსიმუმ 360 დღიური ანაზღაურება. ჯარიმა მსჯავრდებულს ეკისრება მისი ანაზღაურების (ჯამაგირის) ოდენობის შესაბამისად. ჯარიმის გადახდის ვადა შეიძლება გადაიდოს. გერმანიის სისხლის სამართლის კოდექსით (პარაგრაფი 41), ჯარიმა შეიძლება თავისუფლების აღკვეთასთან ერთად დაინიშნოს დამატებითი სასჟელის ზომის სახით. სასჯელის დამატებით ზომად მიიჩნევა მართვის უფლების ჩამორთმევა (პარაგრაფი 44).

სასჯელის ალტერნატიულ (გამასწორებელი სამუშაოები, სხვა იძულებითი ზომები) სახეებად რჩება აღმზრდელობითი სახის ღონისძიებები, როგორიცაა: ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში მოთავსება (შეურაცხადობის შემთხვევაში), თერაპიულ დაწესებულებებში მოთავსება (ნარკომანებისა და ალკოჰოლიკების), პრევენციული დაკავება, ზედამხედველობის დაწესება, პროფესიული საქმიანობის აკრძალვა (პარაგრაფი 61) და ა.შ.

პირობითი მსჯავრდების საკითხებს ითვალისწინებს 1953 წლის შესწორება, რომლითაც მსჯავრდებულს პირობითი მსჯავრდებისას გამოსაცდელი ვადა ენიშნება 1-დან 5 წლამდე (პარაგრაფი 27). პირობითი მსჟავრდებისას, მსჯავრდებულს შეიძლება დაეკისროს: მიყენებული ზარალის ანაზღაურება, ფულადი შესატანის გადახდა სახელმწიფოს სასარგებლოდ, საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომა.

დანაშაულისა და სასჯელის შედარებით სისხლისსამართლებრივი ანალიზი იძლევა შესაძლებლობას შესწავლილ იქნას ცალკეული სისხლისსამართლებრივი კატეგორიების განვითარების ტენდენციები სამართლის სხვადასხვა სისტემებში. ზემოაღნიშნულიდან შეიძლება დავასკვნათ, რომ საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსი დგას მოწინავე განვითარებული ქვეყნების დონეზე და არაფრით ჩამოუვარდება კონტინენტური ევროპის რიგი ქვეყნების მეტად დახვეწილ სისხლის სამართლის კოდექსებს.

_______________

1 ,,Философия Государства и права” м. 1995 г. стр. 290

გამოყენებული ლიტერატურა

1. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი ცვლილებებითა და დამატებებით (1997 წლის 1 მაისამდე), თბილისი, 1997 წ.

2. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი, თბილისი, 1999 წ.

3. Преступление и наказание в Англии, США, Франции, ФРГ, Японии) Москва, 1999 г.

4. Угаловное Законодательство Зарубежных стр.ан (Англии, США. Франции, ФРГ, Японии) Москва, 1999 г.

5. Haft F. Stafrecht, Allgemeine Teil, Munchen, 1984, S -21 -22

6. Herz R. G. Strafen und Strafmessung in BRD. Ko/n, 1972 S - 29.

რევაზ ღლიღვაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

მსოფლიოს მრავალი ქვეყნის სისხლის სამართლის კოდექსებში ცალკე თავი აქვს დათმობილი მშვიდობისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებს, რაც კვალიფიცირდება როგორც საერთაშორისო დანაშაულები, რომელიც ხელყოფს საერთაშორისო სამართლის იმ ძირითად პრინციპებს, რომლითაც უზრუნველყოფილია მშვიდობისა და კაცობრიობის უსაფრთხოება.

საერთაშორისო სამართალში მშვიდობისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული ნორმების პირველ წყაროდ ითვლება: საერთაშორისო სასამართლო ტრიბუნალის წესდება გერმანიაში მთავარი სამხედრო დამნაშავეების საქმეზე, რომლებიც დამნაშავე არიან მეორე მსოფლიო ომის წარმართვაში, ასევე ტოკიოს საერთაშორისო სამხედრო ტრიბუნალის წესდება. აღნიშნულ წესდებებში არ ფიგურირებს კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულების განსაზღვრება, თუმცა ასეთი ქმედებისათვის მათში ფორმულირებულია სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძვლები და ამასთანავე, მოყვანილია მათი კლასიფიკაცია.

ნიურბერგის ტრიბუნალის წესდების მე-6 მუხლის შესაბამისად, მშვიდობისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებში გამოყოფილია დანაშაულებრივ ქმედებათა სამი ჯგუფი:

1)მშვიდობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულები: აგრესიული ომის დაგეგმვა, მომზადება, გაჩაღება და წარმოება. საერთაშორისო დოკუმენტების დარღვევით მიღებული შეთანხმება, ასევე, გეგმაში ან შეთქმულებაში მონაწილეობის მიღება, რომელიც მიმართულია ნებისმიერი ზემოჩამოთვლილი ქმედების განხორციელებისაკენ;

2)სამხედრო დანაშაულები, კერძოდ: ომის კანონებისა და ჩვეულებების დარღვევა (ოკუპირებული ტერიტორიის სამოქალაქო მოსახლეობის მკვლელობა, წამება ან მონობაში აყვანა; ზღვაში მყოფი სამხედრო ტყვეების ან სამოქალაქო პირების მკვლელობა ან წამება; მძევალთა მკვლელობა; საზოგადოებრივი ან კერძო ქონების გატაცება; ქალაქების ან სოფლების ნგრევა, თუ ეს სამხედრო აუცილებლობით არ არის გამოწვეული);

3)კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული სხვა დანაშაულები: სამოქალაქო მოსახლეობის მკვლელობა, განადგურება, დამონება, გასახლება და სხვა სასტიკი ქმედება, ჩადენილი ომამდე ან ომის დროს, ან მათი დევნა პოლიტიკური, რასობრივი ან რელიგიური მოტივით. იმ დანაშაულების ჩადენა, რომლებიც განეკუთვნება საერთაშორისო ტრიბუნალის იურისდიქციას, იმისგან დამოუკიდებლად კრიმინალიზებულია თუ არა ეს ქმედებები იმ სახელმწიფოში, სადაც ისინი განხორციელდა.

ნიურნბერგისა და ტოკიოს პროცესების შემდეგ მიღებულ იქნა მთელი რიგი საერთაშორისო-სამართლებრივი დოკუმენტები, რომლებმაც კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა რიცხვს მიაკუთვნა ისეთი ქმედებები, როგორებიცაა: გენოციდი, აპართეიდი, ატომური იარაღის გამოყენება, რასიზმი და რასობრივი დისკრიმინაცია, კოლონიალიზმი.

გაეროს საერთაშორისო სამართლის კომისიის მიერ წარმოდგენილი მშვიდობისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულების კოდექსის პროექტის პირველ მუხლში აღნიშნულია, რომ მშვიდობისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებად მიჩნეულ იქნას ნებისმიერი ქმედება, რომელიც თავისი არსით წარმოადგენს სერიოზულ და უშუალო საფრთხეს მშვიდობისა და კაცობრიობის უშიშროებისათვის ან მიმართულია მათი შესუსტებისაკენ. ამ კოდექსის პროექტში განხილულია 12 დანაშაული მშვიდობისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ: 1) აგრესია; 2) აგრესიის მუქარა; 3) უცხო სახელმწიფოს საშინაო და საგარეო საქმეებში ჩარევა; 4) კოლონიალური მმართველობა და უცხოური მმართველობის სხვა ფორმები; 5) გენოციდი; 6) აპართეიდი; 7) ადამიანის უფლებების სისტემატიური და მასობრივი დარღვევა; 8) განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი სამხედრო დანაშაულები; 9) დაქირავებული ჯარის გადმობირება, გამოყენება, დაფინანსება და წვრთნა; 10) საერთაშორისო ტერორიზმი; 11) ნარკოტიკული ნივთიერებებით ვაჭრობა; 12) გარემოსადმი წინასწარ განზრახული და სერიოზული ზიანის მიყენება.

საერთაშორისო სამართლის კომისიის მიერ შემუშავებული საერთაშორისო სისხლის სამართლის წესდების მე-20 მუხლში ჩამოთვლილია სხვა საერთაშორისო დანაშაულებიც, რომლებშიც შედის: ა) გენოციდი; ბ) აგრესია; გ) იმ კანონებისა და ჩვეულებების სერიოზული დარღვევები, რომლებიც შეიარაღებულ კონფლიქტში გამოიყენება; დ) კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულებები; ე) ქმედებები, რომლებიც წარმოადგენს განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებს, იწვევს საზოგადოების შეშფოთებას და მოცემულია ჩამონათვალის სახით დამატებებში.

როგორც ხედავთ მოცემული ორი კლასიფიკაცია განსხვავდება ერთმანეთისაგან. საერთაშორისო სამართლის დონეზე ჯერ კიდევ არ არის მშვიდობისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულები მკაცრად კლასიფიცირებული, რაც სირთულეებს უქმნის ცალკეულ სახელმწიფოებს მათი ეროვნული სისხლის სამართლის კანონის მიღებისას.

მიუხედავად ამისა, უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს ახალ სისხლის სამართლის კოდექსში ეს დანაშაულები გაერთიანებულია 47-ე თავში - ,,დანაშაული კაცობრიობის მშვიდობის, უშიშროებისა და საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის წინააღმდეგ”.

გენოციდის ისტორიული მიმოხილვა

საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის 47-ე თავის ,,დანაშაული კაცობრიობის მშვიდობის, უშიშროებისა და საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის წინააღმდეგ” შედარებითი ანალიზი საზღვარგარეთის ქვეყნების სისხლის სამართლის კოდექსებთან

გენოციდი თავისი მიზნითა და მოტივით ყველა სხვა დანაშაულისაგან განსხვავდება. მეორე მსოფლიო ომის დამთავრების შემდეგ, როდესაც საზოგადოებამ შეიტყო საკონცენტრაციო ბანაკების მთელი საშიშროება, უინსტონ ჩერჩილმა განაცხადა, რომ მსოფლიო დადგა პირისპირ დანაშაულისა, რომელსაც სახელი არა აქვს. აქამდე მსოფლიო არ იცნობდა ასეთ პრეცენდენტს, რათა ამ დანაშაულის ბუნება ან ხარისხი შეეფასებინა. ამერიკის შეერთებული შტატების სამხედრო მინისტრის მრჩეველმა, რაფაელ ლემკინმა, თავის წიგნში - ,,დაპყრობილი ევროპის ნაცისტური კანონები” (1944), პირველად გამოიყენა სიტყვა ,,გენოციდი” (ბერძნული სიტყვიდან ,,genos” (რასა, ჯიში) და ლათინური სუფიქსიდან (,,cide” მოკვლა)). ლევკინის მიხედვით, გენოციდი მოიცავს ,,ეროვნული ან ეთნიკური ჯგუფის განადგურებას და გულისხმობს შეთანხმებული გეგმის არსებობას, მიმართულს ინდივიდუალურად ამორჩეული პირების სრული განადგურებისაკენ, მხოლოდ იმიტომ, რომ ისინი არიან ამ ჯგუფების წევრები.

რაფაელ ლემკინის აზრით, ტერმინი ,,მასობრივი მკვლელობა”, რომელიც გამოიყენებოდა იმ დროისათვის, სრულად ვერ ასახავდა იმ ფენომენს, რასაც ნაცისტური გერმანია ოკუპირებულ ტერიტორიებზე ახორციელებდა. აღნიშნული ტერმინი არ იყო ამ ქმედების ადექვატური იმიტომ, რომ ის არ მოიცავდა მოტივს, რომელიც წარმოშობდა ,,რასობრივი, ეროვნული და რელიგიური” მნიშვნელობით სიძულვილს და ვერაფრით ექცეოდა ომის წარმოებაში.

სამხედრო დანაშაულები პირველად განისაზღვრა 1907 წლის ჰააგის კონვენციით, მაგრამ გენოციდი მოითხოვდა სხვა დეფინიციას, რადგან იგი არ იყო დანაშაული მხოლოდ ომის წესების წინააღმდეგ, არამედ ეს იყო დანაშაული კაცობრიობის წინააღმდეგ. რაფაელ ლემკინი იყო პირველი, რომელმაც წამოაყენა თეორია გენოციდის არასამხედრო დანაშაულად მიჩნევის შესახებ და, რომ ისეთი დანაშაულის უზნეობა, როგორიც გენოციდია, არ უნდა აგვრეოდა ომის უზნეობაში.¹

კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულების დეფინიცია პირველად გამოცხადდა ნიურბერგის პროცესზე, თუმცა იქ იურისტებს ახალი არაფერი გამოუგონიათ. მათ უბრალოდ გამოიყენეს მონტესკიეს იდეა საერთაშორისო სამართალთან მიმართებაში, რომლის მიხედვითაც, ,,ყველა ხალხი არის მსოფლიოს მოქალაქე და ეს დანაშაული მიმართულია კაცობრიობის არსის წინააღმდეგ. ეს დანაშაული არის არა პიროვნების, როგორც პოლიტიკური თუ სხვა მოწინააღმდეგის მიმართ, არამედ პიროვნების, როგორც კაცობრიობის წარმომადგენლის მიმართ”.²

დასავლეთ ქვეყნების უმრავლესობაში ჩამოყალიბებული შეხედულების თანახმად, გენოციდი არის შეთქმულება, მიმართული ამა თუ იმ ჟგუფის სრული განადგურებისაკენ და ეს მოითხოვს მოქმედების შეთანხმებული გეგმის არსებობას, რასაც ჩვენ არ ვეთანხმებით და ამას განვიხილავთ ქვემოთ, გენოციდის ობიექტური მხარის ანალიზისას. გენოციდის ინიციატორები, დოქტორ ალან დესტეხის აზრით, პირველ რიგში, არიან ცივსისხლიანი გონებით მოაზროვნე თეორეტიკოსები და მხოლოდ ამის შემდეგ - ბარბაროსები. გენოციდის სპეციფიკა არ არის დაფუძნებული სიველურეზე. მისი ერთადერთი განზრახვაა მოსპოს ესა თუ ის ჟგუფი.

1948 წლის 9 დეკემბრის კონვენციამ ,,გენოციდის დანაშაულის თავიდან აცილებისა და მისი დასჯადობის შესახებ”, რომელიც მიიღო გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ, გენოციდი დაუქვემდებარა საერთაშორისო სამართალს და განსაზღვრა შემდეგი დეფინიციით:

ნებისმიერი ქვემოჩამოთვლილი მოქმედება, ჩადენილი იმ განზრახვით, რომ გაანადგუროს მთლიანად ან ნაწილობრივ ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი, ან რელიგიური ჯგუფი, როგორიცაა:

ა) ამ ჯგუფის წევრთა მკვლელობა;

ბ) ამ ჯგუფის წევრთათვის სერიოზული ფიზიკური ან ფსიქიკური ზიანის მიყენება;

გ) ცხოვრების მძიმე პირობებში განზრახ ჩაყენება იმ ვარაუდით, რომ ეს გამოიწვევს ამ ჯგუფის წევრთა ფიზიკურ მოსპობას მთლიანად ან ნაწილობრივ;

დ) ამ ჯგუფებში შობადობის შემცირება;

ე) ბავშვთა იძულებით გადაცემა ერთი ჯგუფიდან მეორეში.

გაეროს ასამბლეის ზოგიერთ წევრს სურდა ამ დეფინიციაში ჩაერთო კულტურული და ეკონომიკური გენოციდიც, სხვებს კი მიაჩნდათ, რომ საჭირო იყო პოლიტიკური მოტივების გათვალისწინება. საფრანგეთის წარმომადგენლის განცხადებით, ,,წარსულში გენოციდს სჩადიოდნენ რასობრივი და რელიგიური მოტივით, ნათელია, რომ მომავალში ასეთი დანაშაულის მოტივი ძირითადად პოლიტიკური იქნება”.³  საბჭოთა დელეგატმა უარყო პოლიტიკური ჯგუფის გენოციდი იმ მოსაზრებით, რომ მისი ჩართვა ეწინააღმდეგებოდა გენოციდის რეალურ დეფინიციას და შეამცირებდა კონვენციის ეფექტურობას.

ხშირად ხდებოდა ტერმინი ,,გენოციდის” შედარება მოგვიანებით ჩადენილ მასობრივ მკვლელობებთან, რათა მსოფლიოს ყურადღება მიექცია ამ ქმედებისათვის და პარალელი გაევლო საკონცენტრაციო ბანაკებში ჩადენილ დანაშაულებთან.

ტერმინმა ,,გენოციდმა” დროთა განმავლობაში მოიცვა ის უსამართლობა და ძალადობა, რაც გამოიხატებოდა ადამიანების მასობრივ განადგურებაში, ხოლო ტერმინი ,,ჰოლოკოსტი”, რომელიც ფართოდ გავრცელდა 70-იან წლებში ამერიკის ტელევიზიით, იქცა ფაშისტური გერმანიის მიერ ებრაელი ხალხის მასობრივი განადგურების სინონიმად.

როგორც ვნახეთ, არსებობს გენოციდის დეფინიციის ორი ვარიანტი და მიუხედავად იმისა, რომ ეს ქმედება ორივე განსაზღვრებით მძიმე დანაშაულადაა ცნობილი, დიდი მნიშვნელობა აქვს, თუ რომელი იქნება ჩვენს სისხლის სამართლის კოდექსში გათვალისწინებული, რათა მოხდეს ასეთი დანაშაულის სწორი კვალიფიკაცია და სასამართლომ არ დაუშვას შეცდომა მართლმსაჯულების განხორციელების დროს.

ქვემომოყვანილი ცხრილი №1 შეიცავს მეოცე საუკუნის უდიდეს გენოციდებს, რომლებიც მსოფლიო თანამეგობრობის მიერ ცნობილია როგორც კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული უმძიმესი დანაშაულები.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსში დანაშაულები კაცობრიობის მშვიდობის, უშიშროებისა და საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის წინააღმდეგ, რუსეთის სისხლის სამართლის კოდექსის მსგავსად, მოთავსებულია კერძო ნაწილის ბოლო თავში, რაც, ჩვენი აზრით, არამართებულია. სისხლის სამართლის კოდექსის კერძო ნაწილის სისტემა უნდა დალაგდეს ობიექტის ღირებულების პრინციპის მიხედვით. სწორედ ამიტომ, საბჭოთა კოდექსისგან განსხვავებით, პიროვნების ინტერესები სახელმწიფოს ინტერესებზე წინ იქნა დაყენებული, კაცობრიობა კი, ყველაზე უფრო ღირებული ობიექტია. მაშინ, როდესაც მსოფლიოში არსებობს ტენდენცია სამართლებრივი და ცივილიზებული საზოგადოების ჩამოყალიბებისაკენ, სახელმწიფოები აერთიანებენ თავის ძალებს მსოფლიოში მშვიდობის დაცვის, ჰუმანურობისა და თანასწორობის განმტკიცებისაკენ, ამ დროს, ყოველმა ცივილიზებულმა და დემოკრატიულმა სახელმწიფომ, პირველ რიგში, უნდა იზრუნოს კაცობრიობის ინტერესების დასაცავად, რაც არ უნდა იქნეს გაგებული როგორც პიროვნებისა თუ სახელმწიფო ინტერესების მეორე პლანზე გადატანა და მათი დაკნინება. სწორედ ამ რეალიების გათვალისწინებით, ,,დანაშაულები კაცობრიობის მშვიდობის, უშიშროებისა და საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის წინააღმდეგ” უნდა მოთავსდეს სისხლის სამართლის კოდექსის კერძო ნაწილის თავში, როგორც ეს საფრანგეთის, პოლონეთისა და სხვა ქვეყნების კოდექსებითაა მოწესრიგებული.

სისხლის სამართლის კოდექსის 47-ე თავი ,,დანაშაულები კაცობრიობის მშვიდობის, უშიშროებისა და საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის წინააღმდეგ” შედგება ათი მუხლისაგან და მოიცავს ისეთ დანაშაულებს, როგორებიცაა:

1) აგრესიული ომის მომზადება ან წარმოება (მუხ.404);

2) მოწოდება აგრესიული ომის გაჩაღებისაკენ (მუხ.405);

3) მასობრივი განადგურების იარაღის დამზადება,შეძენა ან გასაღება (მუხ.406);

4) გენოციდი (მუხ.407);

5) დანაშაული ადამიანურობის წინააღმდეგ (მუხ.408);

6) ეკოციდი (მუხ.409);

7) დაქირავებულის მონაწილეობა შეიარაღებულ კონფლიქტში ან საომარ მოქმედებაში (მუხ.410);

8) საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ნორმების განზრახ დარღვევა შეიარაღებული კონფლიქტის დროს (მუხ.411);

9) საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ნორმების განზრახ დარღვევა სახელმწიფოთაშორისი ან შიდასახელმწიფოებრივი შეიარაღებული კონფლიქტის დროს, ჯანმრთელობისათვის საფრთხის შექმნით ან ფიზიკური დასახიჩრებით (მუხ.412);

10) საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ნორმების სხვა დარღვევა (მუხ.413).

საზღვარგარეთის ქვეყნების სისხლის სამართლის კოდექსებთან შედარებისას, ჩვენი ახალი კოდექსის 47-ე თავის სისტემა ყველაზე მეტად წააგავს რუსეთის კანონმდებლობას, მაგრამ არის ერთი არსებითი განსხვავება, რაც ჩვენს კოდექსს უპირატესობას აძლევს. კერძოდ, 408-ე მუხლი - დანაშაული ადამიანურობის წინააღმდეგ, რომლის დისპოზიციაც ასეთია: დანაშაული ადამიანურობის წინააღმდეგ, ესე იგი, ნებისმიერი ქმედება, ჩადენილი სამოქალაქო მოსახლეობაზე ან პირებზე ფართომასშტაბიანი ან სისტემატური თავდასხმის ფარგლებში, რაც გამოიხატა მკვლელობით, ადამიანთა მასობრივი განადგურებით, დეპორტაციითა და სხვა არაჰუმანური ქმედებით, რომელიც სერიოზულ ზიანს აყენებს ადამიანის ფიზიკურ ან ფსიქიკურ მდგომარეობას. ამგვარად, ეთნიკური წმენდა გამოტანილია გენოციდის შემადგენლობიდან და შეტანილია დანაშაულში ადამიანურობის წინააღმდეგ. თუმცაღა, უნდა აღინიშნოს, რომ ეთნიკური წმენდა თავისი ბუნებით წარმოადგენს ისეთ დანაშაულს, რომ უპრიანი იქნებოდა ახალ სისხლის სამართლის კოდექსში, მოქმედის მსგავსად, დამოუკიდებელ შემადგენლობად დარჩენილიყო. რაც შეეხება სხვა ქვეყნის კოდექსებს, საფრანგეთის სისხლის სამართლის კოდექსის 212.1 მუხლში ,,კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული სხვა დანაშაულები” ობიექტური მხარის ერთ-ერთი ნიშანია დეპორტაცია. იუგოსლავიის კოდექსი, რუსეთის მსგავსად, ეთნიკურ წმენდას გენოციდის შემადგენლობაში აქცევს. პოლონეთის კოდექსი საერთოდ არ ითვალისწინებს ასეთ დანაშაულს. ჩვენი აზრით, სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი სრულად არ ასახავს კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებს და მიგვაჩნია, რომ უნდა მოხდეს ისეთ ქმედებათა კრიმინალიზაცია, როგორებიცაა: აპართეიდი და მონობაში მოქცევა.

როდესაც ხდება გარკვეულ ქმედობათა კრიმინალიზაცია, ეს უნდა იყოს გამოწვეული ამ ქმედებათა გავრცელებით მოცემულ ტერიტორიაზე და მათი საზოგადოებრივი საშიშროებით. უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოში ამ დანაშაულთა შემადგენლობის ნიშნები შეინიშნება მხოლოდ აფხაზეთში, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, იმდენად დიდია ამ დანაშაულთა საზოგადოებრივი საშიშროება, რომ აუცილებელია მათი დასჟადად გამოცხადება.

აპართეიდი დასჯადათაა გამოცხადებული 1973 წლის კონვენციით ,,აპართეიდის დანაშაულის აღკვეთისა და მისი დასჯის შესახებ”. აღნიშნული ქმედება მოიცავს ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი ან რელიგიური ჯგუფების განცალკევებას, მათ იზოლირებას, ეგრეთ წოდებული ,,გეტტო”-ების არსებობას.

მონობაში მოქცევა გულისხმობს პირთა დამონებას, მონებით ვაჭრობასა და პირის იძულებას გაყიდოს თავისი ან მასზე დამოკიდებულ პირთა თავისუფლება, ასევე, ერთი ქვეყნიდან მეორეში ხალხის მონად წაყვანას.

ცხრილი №1

გენოციდის ობიექტი

გენოციდის ობიექტს მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსით, ისევე, როგორც ახალი სისხლის სამართლის კოდექსით წარმოადგენს ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი ან რელიგიური ჯგუფის წევრთა სიცოცხლე და ჯანმრთელობა, ასევე მათი უსაფრთხოება. ამ მუხლით კვალიფიკაციისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს ობიექტის დადგენას და მის ზუსტ განსაზღვრას. ჩვენ კარგად უნდა გვქონდეს გააზრებული, თუ რას მოიცავს თითოეული ეს ჯგუფი, რათა არ დავუშვათ შეცდომა პრაქტიკაში ამ შემადგენლობის გამოყენებისას, რადგან დამნაშავის მიზანს სწორედ რომ ამ ჯგუფების წევრთა მოსპობა წარმოადგენს.

ეროვნული ჯგუფი - ერი (ნაცია), ადამიანთა სოციალურ-ისტორიული ერთობის ფორმაა, რომელიც ყალიბდება ტერიტორიის, ეკონომიკური კავშირების, საერთო ეროვნული ლიტერატურული ენის, ეროვნული კულტურის ძირითად თავისებურებათა და მათთან უშუალოდ დაკავშირებული ფსიქიკური წყობის ერთობის ბაზაზე.⁴

ეთნიკური ჯგუფი - ეს არის ადამიანთა ისტორიულად ჩამოყალიბებული სოციალური დაჯგუფების განსაკუთრებული სახეობა, რომელიც ცნობილია ტომის, ეროვნების, ერისა და სხვა წარმონაქმნის სახით. თავის მხრივ, ეს სახელწოდება უთანაბრდება ტერმინს ,,ხალხის” ეთნოგრაფიულ მნიშვნელობას.⁵

რასობრივი ჯგუფი - რასა, გარკვეულ ტერიტორიაზე ადამიანთა ისტორიულად ჩამოყალიბებული ჯგუფია, რომელსაც აქვს საერთო წარმომავლობა, რაც ვლინდება მხოლოდ ამ ჯგუფისათვის დამახასიათებელი მემკვიდრეობითი მორფოლოგიური და ფიზიოლოგიური ნიშნების ერთობლიობით.⁶ 

რელიგიური ჯგუფი - ეს არის ნებისმიერი რელი-გიური ნიშნით გაერთიანებულ ადამიანთა ერთობა.

ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, გენოციდის ობიექტია ასევე საქართველოს სუვერენიტეტი და სახელმწიფო უშიშროება.⁷  ჩვენი აზრით, ეს დებულება არასწორია, რადგან ქვეყნის სუვერენიტეტისა და უშიშროების ხელყოფა წარმოადგენს სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულს, ხოლო გენოციდი, ეს არის კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული და მისი ობიექტი შეიძლება იყოს მხოლოდ და მხოლოდ ამ განსაზღვრული ჯგუფების წევრთა სიცოცხლე და ჯანმრთელობა.

გენოციდის ობიექტური მხარე

მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსით, გენოციდის ობიექტურ მხარეს წარმოადგენს მოქმედება რომელიმე ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი ან რელიგიური ჯგუფის პირთა მთლიანად ან ნაწილობრივ მოსასპობად, რაც გამოიხატა ასეთი ჯგუფების წევრთა მკვლელობით, მათი მძიმე დაშავებით, ან განზრახ ცხოვრების ისეთი პირობების შექმნა, რომელიც გამიზნულია მათი მთლიანად ან ნაწილობრივ გასანადგურებლად, ბავშვთა შობადობის ძალადობით შესამცირებლად ან ერთი ეთნიკური ჯგუფიდან მეორეში ბავშვების იძულებითი გადაცემა. ამ ჯგუფების წევრთა მკვლელობაში იგულისხმება თუნდაც ერთი კაცისათვის სიცოცხლის მოსპობა.

სხეულის მძიმე დაშავებაში მოიაზრება სხეულის დაზიანება, რომელიც სახიფათოა სიცოცხლისათვის ან რომელსაც მოჰყვა მხედველობის, სმენის ან რომელიმე ორგანოს ან მისი ფუნქციის დაკარგვა, ან სულიერი ავადმყოფობა, ან ორსულობის შეწყვეტა, ან ჯანმრთელობის სხვაგვარი მოშლა, დაკავშირებული შრომის უნარის მყარ დაკარგვასთან სულ ცოტა ერთი მესამედით.

განზრახ ცხოვრების ისეთი პირობების შექმნა, რომელიც გამიზნულია ამ ჯგუფების გასანადგურებლად, შეიძლება გამოვლინდეს ბლოკადის ორგანიზებაში, მოსახლეობისათვის წყლის მოხმარების საშუალების წართმევაში, შიმშილობის გამოწვევის მიზნით კვების პროდუქტების განადგურებაში, ნათესების განადგურებაში და სხვა.

შობადობის ძალადობით შესამცირებლად შეიძლება განხორციელდეს ქმედებები, მიმართული დაზარალებულის ნების საწინააღმდეგოდ, მისთვის ორსულობის ხელოვნური შეწყვეტა, უშვილობის გამოწვევა ან სქესობრივი სტერილიზაცია.

ბავშვების იძულებითი გადაცემა გამოიხატება მშობლების ან მათი კანონიერი წარმომადგენლებისათვის ბავშვების ძალით წართმევით ან ბავშვების ერთი ეთნიკური ჯგუფიდან მეორეში გადაცემით.

გენოციდი მატერიალური შემადგენლობაა მკვლელობასა და სხეულის მძიმე დაზიანებაში, ხოლო ცხოვრების მძიმე პირობების განზრახ შექმნა, შობადობის შემცირება და ბავშვთა იძულებითი გადაცემა ერთი ეთნიკური ჯგუფიდან მეორეში ფორმალური შემადგენლობებია.

ახალ სისხლის სამართლის კოდექსში გენოციდის შემადგენლობა ფორმულირებულია შეცვლილი სახით: ,,გენოციდი, ესე იგი ქმედება ჩადენილი შეთანხმებული გეგმის განსახორციელებლად რომელიმე ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი ან რელიგიური ჯგუფის მთლიანად ან ნაწილობრივ მოსასპობად, რაც გამოიხატა ასეთი ჯგუფის წევრთა მკვლელობით, მათი ჯანმრთელობის მძიმე დაზიანებით, ცხოვრების მძიმე პირობების განზრახ შექმნით, შობადობის ძალით შემცირებით ან ბავშვის იძულებით გადაცემით ერთი ეთნიკური ჯგუფიდან მეორეში” (მუხლი 408).

აღსანიშნავია, რომ ახალ კოდექსში ტექნიკურად უფრო გამართულია მოცემული მუხლი, ვიდრე მოქმედ კანონმდებლობაში და გამოსწორებულია აქამდე არსებული ხარვეზები. მაგალითად, დღემდე არსებული ობიექტური მხარის ნიშანი ,,მძიმე დაშავებით” შეცვლილია ,,მძიმე დაზიანებით”, რაც სავსებით მართებულია, რადგან სისხლის სამართლის კოდექსი სწორედ რომ იცნობს ცნებას ,,მძიმე დაზიანებას” და არა ,,მძიმე დაშავებას”.

მაგრამ საყურადღებოა, რომ ამ მუხლის ობიექტურ მხარეში შეტანილია ახალი კრიტერიუმი, რომელიც, ჩვენი აზრით, ამცირებს გენოციდის სუბიექტთა რაოდენობას. როგორც ვნახეთ ამ მუხლით ქმედების კვალიფიკაციისათვის საჭიროა შეთანხმებული გეგმის არსებობა. ,,შეთანხმებული გეგმის” არსებობის მოთხოვნა პირველად წამოაყენა რაფაელ ლემკინმა, რომელმაც დაამკვიდრა ეს ცნება საერთაშორისო ასპარეზზე. მაგრამ 1948 წლის 9 დეკემბრის კონვენციამ ,,გენოციდის დანაშაულის თავიდან აცილებისა და მისი დასჯადობის შესახებ” არ გაიზიარა ეს მოთხოვნა. ასევე მოიქცა რუსეთის, პოლონეთის, იუგოსლავიის კანონმდებელი, რაც, ვფიქრობთ, სავსებით მართებულია. შეთანხმება აუცილებლად მოითხოვს ორი ან მეტი პირის არსებობასა და მათ შორის დადებულ გარკვეულ გარიგებას. გამოდის, რომ გენოციდის სუბიექტი აუცილებლად უნდა იყოს პირთა ჯგუფი, რაც ერთი პირის მიერ გენოციდის ჩადენას გამორიცხავს.

ამ მოთხოვნის არსებობა გამომდინარეობს მსოფლიოში მომხდარი გენოციდის უმრავლესი შემთხვევებიდან, სადაც მართლაც არსებობდა შეთანხმებული გეგმა სამთავრობო სტრუქტურებს, პარტიის წევრებსა თუ ექსტრემისტული ორგანიზაციის წევრებს შორის. მოგიყვანთ მაგალითს, რომელიც ყველაზე ნათლად წარმოაჩენს ობიექტური მხარის ამ კრიტერიუმის ხარვეზს. რუანდაში, 1971 წელს, ერთ-ერთმა ტუტსის ტომის წევრმა მოკლა 17 ჰუტუს ტომის წარმომადგენელი. დანაშაულის ობიექტი იყო ეთნიკური ჯგუფის წევრების ნაწილის სიცოცხლე. ობიექტური მხარე გამოიხატებოდა ამ ჯგუფის წევრთა მკვლელობაში. სუბიექტური მხრივ, ეს იყო პირდაპირი განზრახვა ჯგუფის წევრთა მოკვლის მიზნით, ხოლო სუბიექტი, ეს ერთი პირი; მაგრამ არ არსებობდა ობიექტური მხარის ნიშანი - შეთანხმებული გეგმა, რის გამოც რუანდის კანონმდებლობით ვერ მოხერხდა ამ პირისათვის გენოციდში ბრალდების წაყენება.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, რომ ,,შეთანხმებული გეგმის” ნაცვლად უნდა იყოს ,,წინასწარ მოფიქრებული გეგმა”, რაც აგვარიდებს აღნიშნულ შეცდომებს.

გენოციდის ობიექტური მხარის ანალიზისას, უნდა გავითვალისწინოთ ისეთი საკითხი, როგორიცაა ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი ან რელიგიური ჯგუფების მთლიანად ან ნაწილობრივი მოსპობა. ისმება კითხვა სად შეიძლება გაივლოს ზღვარი მთლიანად და ნაწილობრივ მოსპობას შორის? რა კრიტერიუმებით ფასდება ეს ცნებები?

მთლიანად განადგურება, ამ სიტყვის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, უნდა ნიშნავდეს ამ ჯგუფების სრული მოცულობით მოსპობას, რაც პრაქტიკულად შეუძლებელია. რაც შეეხება ნაწილობრივ განადგურებას, აქაც დაზუსტებული არ არის, თუ რა ჩაითვლება ამ ჯგუფების ნაწილად, მით უმეტეს, რომ ერთი კაცის სიკვდილიც იწვევს გენოციდის შემადგენლობას.

აღნიშნული მუხლის კონსტრუქცია რომ მოიცავდეს რამდენიმე ნაწილს და პირველ ნაწილში ნაწილობრივი განადგურებით იქმნებოდეს მარტივი შემადგენლობა, ხოლო მეორეში მთლიანი განადგურება მაკვალიფიცირებელ ნიშნად იყოს მიჩნეული, ყველაფერი ნათელი იქნებოდა. მაგრამ, როცა გვაქვს ერთნაწილიანი შემადგენლობა, მიგვაჩნია, რომ ამოღებულ უნდა იქნეს სადაო ცნებები და იგი ჩამოყალიბდეს შემდეგი სახით: ,,გენოციდი, ესე იგი ქმედება, ჩადენილი წინასწარ მოფიქრებული გეგმის განსახორციელებლად რომელიმე ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი ან რელიგიური ჯგუფის მოსასპობად, რაც გამოიხატა ასეთი ჯგუფის წევრთა მკვლელობით, მათი ჯანმრთელობის მძიმე დაზიანებით, ცხოვრების მძიმე პირობების განზრახ შექმნით, შობადობის ძალით შემცირებით ან ბავშვის იძულებით გადაცემით ერთი ეთნიკური ჯგუფიდან მეორეში”.

გენოციდის სუბიექტი

თანამედროვე სამართალი იცნობს მხოლოდ ინდივიდუალურ პასუხისმგებლობას ფიზიკური პირებისა მათ მიერ ჩადენილი დანაშაულისათვის მშვიდობისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ. იურიდიული პირის პასუხისმგებლობა დაუშვებელია, თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ნიურბერგის პროცესზე გერმანიის საიდუმლო პოლიცია და უშიშროების ორგანოები გამოცხადებულ იქნენ დანაშაულებრივ ორგანიზაციებად. თუ ფიზიკური პირების მიერ ჩადენილი დანაშაულებრივი ქმედებები დაკავშირებულია სახელმწიფოთა დანაშაულებრივ საქმიანობასთან, ამ უკანასკნელთ დაეკისრებათ საერთაშორისო, ხოლო ფიზიკურ პირებს - სისხლისსამართლებრივი. პირი, რომელიც ჩაიდენს დანაშაულს თავისი სახელმწიფოს ან ხელმძღვანელობის ბრძანების შესრულებისას, არ თავისუფლდება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან. მისი ოფიციალური სტატუსი (სახელმწიფოს ან მთავრობის მეთაური) არ იძლევა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობიდან გათავისუფლების საფუძველს.⁸

თუმცა, გენოციდი შეიძლება დაკავშირებული არ იყოს სახელმწიფოს პოლიტიკასთან. მისი სუბიექტები, შესაბამისი სახელმწიფოს მთავრობის წევრთა გარდა, შეიძლება იყვნენ ცალკეული პირები, ორგანიზაციის, პარტიის, ექსტრემისტული ჯგუფების წევრები, რომლებსაც 16 წელი შეუსრულდათ.⁹

გენოციდის სუბიექტური მხარე

სუბიექტური მხარის განსაზღვრისას, ყურადღება უნდა მივაქციოთ მის მოტივსა და მიზანს. გენოციდი შეიძლება ჩადენილ იქნას მხოლოდ პირდაპირი განზრახვით, სპეციალური მიზნის მისაღწევად - განსაზღვრული ჟგუფის მოსასპობად. პირს უნდა ჰქონდეს შეგნებული, რომ სჩადის ქმედებას, მიმართულს ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი, ან რელიგიური ჯგუფის მთლიანად ან ნაწილობრივ მოსასპობად და სურს ამ მიზნის მიღწევა.¹⁰

აღნიშნულ დანაშაულს მოტივიც სპეციფიური აქვს: ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი, ან რელიგიური შეურიგებლობა, შუღლი, ზიზღი, რომელიც შეიძლება სახელმწიფო იდეოლოგიის ხარისხამდეც იყოს აყვანილი. სწორედ ამის მაგალითია ფაშისტური გერმანიის მიერ არიული რასის გაღმერთება და სხვა ,,დაბალი” რასების განადგურება. ჰიტლერის გეოპოლიტიკის თანახმად, უნდა მომხდარიყო გერმანელებისა და სხვა ხალხების პროპორციული გათანაბრება, რომლის მისაღწევადაც საკონცენტრაციო ბანაკებში ხდებოდა ეთნიკური ჯგუფების მასობრივი განადგურება, რასაც 13 მილიონი ადამიანი შეეწირა.

მშვიდობისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებთან საერთაშორისო სამართლებრივი ბრძოლის ფორმები

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ისეთი საერთაშორისო ორგანიზაციების წევრობა, როგორებიცაა გაერო და ევროპის საბჭო, დიდ შესაძლებლობას აძლევს ჩვენი ქვეყნის მოქალაქეებს, მოქალაქეობის არმქონე და ასევე, უცხოელებს თავი დაიცვან მშვიდობისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულებისაგან.

გაეროს უშიშროების საბჭო წარმოადგენს იმ ორგანოს, რომელსაც აკისრია პირველადი პასუხისმგებლობა საერთაშორისო მშვიდობის შენარჩუნებისათვის. გარკვეულ შემთხვევებში საბჭო იძულებითი ზომების ფორმით აქტიურობს საერთაშორისო დანაშაულებისათვის პასუხისმგებლობის განხორციელებაში და ზოგჯერ გადამწყვეტ როლსაც ასრულებს.

იძულებითი ღონისძიებების გამოყენების წინაპირობა განისაზღვრება წესდების 39-ე მუხლით, რომელიც ადგენს, რომ საბჭომ უნდა განსაზღვროს მშვიდობისათვის საფრთხის, მშვიდობის დარღვევის ან აგრესიის აქტის არსებობა და გასცეს რეკომენდაციები ან მიიღოს იძულებითი ზომები საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების შესანარჩუნებლად ან აღსადგენად. საბჭოს უფლებამოსილებები, მე-7 თავის მიხედვით, საკმაოდ ფართოა. შესაბამისად, შესაძლებელია, რომ საბჭოს ფუნქციები და უფლებამოსილებები გამოყენებულ იქნას საერთაშორისო სამართალდარღვევის, მათ შორის დანაშაულის შედეგების ლიკვიდაციისათვის.

39-ე მუხლში მოცემული ცნება - ,,მშვიდობის საფრთხე” - არ ექვემდებარება ცალსახა დეფინიციას. ამ გარემოებას თავისი დადებითი ნიშნებიც გააჩნია. საფრთხის მოქნილი ცნება საშუალებას აძლევდა უშიშროების საბჭოს რეაგირება მოეხდინა ისეთ სამართალდარღვევებზე, როგორებიცაა: აპართეიდი, რასობრივი დისკრიმინაცია, გენოციდი და სხვა. მაგრამ ყველა ის ფაქტი, რომელზედაც უშიშროების საბჭოს თავისი იძულებითი ღონისძიებები მიუმართავს, წარმოადგენდა საერთაშორისო სამართალდარღვევას ან სულაც დანაშაულს.¹¹ 

საბჭოს რეზოლუციით შეიძლება სახელმწიფოს დაეკისროს ისეთი ვალდებულება, რომელიც უთანაბრდება სატისფაქციას. სატისფაქცია გამოიხატება შემდეგ მოქმედებებში:

ა) ბოდიშის მოხდა;

ბ) ზიანის ნომინალური ანაზღაურება;

გ) დაზარალებული სახელმწიფოს უფლებათა დიდი მოცულობით ხელყოფის შემთხვევაში ზიანის შესაბამისი ანაზღაურება;

დ) როცა საერთაშორისო სამართალდარღვევა წარმოადგენს თანამდებობის პირთა სერიოზულ გადაცდომას ან მათ მიერ ჩადენილ დანაშაულს, პასუხისმგებელ პირთა დასჯა.¹²

სატისფაქცია, როგორც ზიანის ანაზღაურების ფორმა, ფართოდ გამოიყენება საერთაშორისო სასამართლო პრაქტიკაში. სატისფაქცია, როგორც პასუხისმგებლობის ფორმა, შეეფარდება იმ ქმედებებს, რომელიც სახელმწიფოს მორალურ ზიანს აყენებს, ან რომელთა შედეგების მატერიალური ანაზღაურებით გამოსწორება შეუძლებელია. ამ მხრივ, სატისფაქციას უნიკალური მნიშვნელობა ენიჭება. ზიანის ანაზღაურების ისეთი ფორმები, როგორებიცაა: რესტიტუცია და კომპენსაცია, შეიძლება ერთმანეთს იქნეს ჩანაცვლებული, რადგან ორივე მათგანი მიმართულია მატერიალური ზიანის ანაზღაურებისაკენ. რაც შეეხება სატისფაქციას, იგი მიზნად არ ისახავს მატერიალური ზარალის ანაზღაურებას და ამიტომ მისი მოცულობაც არ იზომება მატერიალური კრიტერიუმით, რადგანაც მასში მოიაზრება არა მიყენებული მატერიალური, არამედ მორალური ზიანი, რომლის შესაბამისობაც გადასაცემ თანხასთან კონკრეტულ შემთხვევაში, განისაზღვრება სამართალდამრღვევი სახელმწიფოს მიერ ცალმხრივად, მხარეთა შეთანხმებით ან საერთაშორისო ორგანიზაციის მიერ.

სატისფაქციის მნიშვნელოვანი ფორმაა დისციპლინარული და სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისრება იმ პირთათვის, რომელთა ქმედებამ სახელმწიფოს არამართლზომიერი აქტი შეადგინა. საერთაშორისო მშვიდობის, სამხედრო და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა მიმართ საერთაშორისო სამართალში მოქმედებს პრინციპი aut dedere aut judicare. ყველა სახელმწიფო, რომელიც თავის ტერიტორიაზე ან თავის იურისდიქციის ქვეშ აღმოაჩენს ასეთი დანაშაულის ჩამდენს, ვალდებულია გაასამართლოს იგი ან გადასცეს სხვა სახელმწიფოს. ასეთი დანაშაულების მიმართ დადგენილია უნივერსალური იურისდიქცია.

სატისფაქციის მაგალითია ნიურნბერგისა და ტოკიოს ტრიბუნალები, რომლებმაც გაასამართლეს მე-2 მსოფლიო ომის დროს საერთაშორისო მშვიდობის, სამხედრო და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა ჩამდენი პირები. გერმანიასა და იაპონიას შეეზღუდათ სისხლისსამართლებრივი იურისდიქცია და დამნაშავენი გასამართლებულ იქნენ საერთაშორისო სამართლის უშუალო გამოყენებით, რამდენადაც მათი მოქმედების ატრიბუცია გერმანიისა და იაპონიის სახელმწიფოების მიმართ მოხდა.

სატისფაქციის ნაირსახეობას წარმოადგენს გაეროს უშიშროების საბჭოს მიერ შექმნილი იუგოსლავიისა და რუანდის ტრიბუნალები. ამით საბჭოს სურდა შეეზღუდა სახელმწიფოთა სისხლისსამართლებრივი იურისდიქცია, რაც იმაში გამოიხატება, რომ ამ ტრიბუნალებს გააჩნიათ პრიმატი ნაციონალური სასამართლო ორგანოების მიმართ. ტრიბუნალები უფლებამოსილი არიან მოსთხოვონ შიდასახელმწიფო სასამართლოებს მოცემულ საქმეზე წარმოების შეწყვეტა და საქმის საერთაშორისო ტრიბუნალისათვის გადაცემა.

დიდი პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და სამართლებრივი მნიშვნელობა აქვს იმ ისტორიულ მოვლენას, რასაც საქართველოს ევროსაბჭოში მიღება წარმოადგენს. ევროპის საბჭოს სტატუტი პირდაპირ ავალდებულებს მონაწილე სახელმწიფოებს თავის რიგებში მიიღონ მხოლოდ ის ქვეყნები, სადაც ჭეშმარიტი დემოკრატიის დამკვიდრება შეუქცევადი ტენდენციაა და მყარი საფუძველია შექმნილი ადამიანის უფლებების დაცვის, კანონის უზენაესობის დასამკვიდრებლად.¹³

______________________

1. Genocide in the Twentieth Century by Alan Destexhe. pg. 2.

2. Нюрнбергский процесс, том. 6.

3. Genocide in the Twentieth Century by Alain Destexhe. pg. 4.

4. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. თბ. 1984 წ. ტ. 4. გვ. 189.

5. იქვე, გვ. 54.

6 იქვე, ტ. 8. გვ. 304.

7 ზაურ წულაია „საქართველოს სისხლის სამართლის განსაკუთრებული ნაწილი”. ტ. I გვ. 48. 1996 წ.8 Наумов. С.И. ,,Коментарии к уголовному кодексу Р. Ф.”

9. გენოციდის სუბიექტთან დაკავშირებით იხ. „გენოციდის ობიექტური მხარე”.

10. საჭიროა თუ არა მთლიანი ან ნაწილობრივი განადგურება, ჩვენ შევეხეთ ობიექტური მხარის ანალიზისას. იხ. „გენოციდის ობიექტური მხარე”.

11. საიას „ალმანახი”. სერია: საერთაშორისო სამართალი. გვ. 2-3. 1998 წელი.

12. იქვე, გვ. 9.

13. ევროპის საბჭო და ადამიანის უფლებების დაცვა, თბილისი, 1998 წ. გვ. 3.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. მზია ლეკვეიშვილი ,,სისხლის სამართალი” (განსაკუთრებული ნაწილი), თბილისი 1995 წ.

2. ზაურ წულაია ,,საქართველოს სისხლის სამართლის განსაკუთრებული ნაწილი”, თბილისი, 1996 წ. ტ.I.

3. საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია. ალმანახი სერია: საერთაშორისო სამართალი, თბილისი, 1998 წ.

4. ევროპის საბჭო და ადამიანის უფლებების დაცვა. ჟურნალის ,,ადამიანი და კონსტიტუცია” პერიოდული დამატება, თბილისი, 1998 წ.

5. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, თბილისი, 1978 წ. ტ.3,4,8.

6. Наумов С.И. ,,Коментарии к уголовному кодексу Р.Ф.” М. 1996 г.

7. ,,Коментарии к уголовному кодексу Р.Ф.” под редакцией Скуратова Ю.И. Лебедева М.Н. М. 1999 г.

8. Нюрнбергский Процесс, 1987 г. т. 5.

9. ,,Учебник уголовного права” авт. кол. 1996 г.

10. Alain Destexhe ,,Genocide in The Twentieth Century” From New York University Pluro Press. 1995.

11. Fergal Keane ,,season of Blood” 1998.

12. Maraslia's testimony to the House of representatives about Armenian Genocide. May 15.1996

13. Convention on the Prevention and Punishment the Crime of Genocide. 12.09.1948

ქეთი ჯელაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

„ძალადობა ყოველთვის იზიდავს მორალურად არასრულფასოვან ადამიანებს”

ა. აინშტაინი

ტერორიზმი წარმოადგენს თანამედროვეობის ერთ-ერთ ყველაზე რთულ და მრავალმხრივ მოვლენას, რომელის თანდათანობით გლობალურ ხასიათს იძენს. მისი გამოვლინება ყოველთვის იწვევს ადამიანთა მასობრივ მსხვერპლს, სულიერი და მატეიალური ღირებულების ნგრევას, რომელიც აღდგენას აღარ ექვემდებარება. იგი სოციალურ და ეროვნულ ჯგუფებს შორის ბადებს უნდობლობას და სიძულვილს, რომლის დაძლევა ზოგჯერ შეუძლებელია თაობების მთელი ცხოვრების განმავლობაში.

ტერორისტულ აქტად უნდა ჩაითვალოს ძალადობის უკანონო, განზრახი გამოყენება ან მისი გამოყენების მუქარა, მიმართული გარკვეული პოლიტიკური, სოციალური, რელიგიური ან სხვა მიზნების მისაღწევად, რომელიც როგორც წესი, საფრთხეს უქმნის ადამიანთა სიცოცხლეს ან საკუთრებას, ამავე დროს იწვევს კონკრეტული პირების, პირთა ჯგუფის ან მთლიანად მოსახლეობის ტერორიზებას და ხელყოფს სახელმწიფოს ინტერესებს.

ტერორიზმის ზოგიერთ განსაზღვრებაში აღნიშნულია, რომ ამ დანაშაულებრივი ქმედების მიზანს მოსახლეობის დაშინება და ტერორიზება წარმოადგენს. ზოგიერთი მკვლევარი კი ქმედებას ტერორისტულ აქტად მაშინ მიიჩნევს, როცა მას პოლიტიკური ან მსგავსი მიზნები უდევს საფუძვლად. მიზნების ეს ორი კატეგორია რადიკალურად განსხვავდება ერთმანეთისგან როგორც მნიშვნელობით, ასევე შინაარსით. მაგრამ ამავე დროს, მჭიდროდ უკავშირდება ერთმანეთს ტერაქტის განხორციელების პროცესში. მოსახლეობაში შიშის დანერგვა, როგორც წესი, თან ახლავს ყოველ ტერაქტს, მაგრამ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ეს მიზანი ტერორისტებს მხოლოდ დანაშაულის განხორციელების გარკვეულ ეტაპზე ამოძრავებთ, ხოლო მათ უმთავრეს და საბოლოო მიზანს კი კონკრეტული პოლიტიკური, სოციალური ან სხვა შინაარსი გააჩნია. ეს უკანასკნელი ამავე დროს, დანაშაულის ჩასახვის მიზეზიცაა და ტერორისტთა მოთხოვნის საფუძველიც. მაშასადამე, შეიძლება ითქვს, რომ მოსახლეობის დაშინება შუალედური მიზანია, რომელიც დანაშაულის განხორციელების შემდეგ საფეხურზე ხშირად ძირითადი მიზნის მიღწევის საშუალებად იქცევა. ასევე გასათვალისწინებელია, რომ ხალხის ტერორიზება გულისხმობს არა მხოლოდ საზოგადოების ფართო მასების შიშის დანერგვას, არამედ კონკრეტულ პირებზე ან გარკვეულ პირთა ჯგუფზე ზემოქმედებასაც.

ამდენად, ტერორიზმი დანაშაულებრივი ხელყოფის ერთ-ერთი საშიში ფორმაა, რომელსაც საფუძვლად უდევს სუბიექტის მისწრაფება (ლტოლვა), მიმართული გარშემომყოფთა დაშინებისაკენ, მოქალაქეთა სოციალური ქმედებების პარალიზებისაკენ, ხელისუფლების ორგანოების ნორმალური ფუნქციონირებისა და მართვის შეფერხებისაკენ. ამ გზით ტერორისტი დამნაშავეები აღწერენ თავიანთ ანტისაზოგადოებრივ ზრახვებს.¹

ტერორიზმი მრავალობიექტიანი დანაშაულია. იგი ხელყოფს საზოგადოებრივ უშიშროებას, სახელმწიფო სტრუქტურების ნორმალური მუშაობის წესს, ამავე დროს, - მშვიდობიანი მოსახლეობის სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას. „დაშინებით ზემოქმედებით” მექანიზმის გამოყენებით ტერორიზმი მიმართულია, როგორც წესი, მოქალაქეთა განუსაზღვრელი წრისკენ, ზოგჯერ კი, - მთელი საქალაქო დასახლების და ადმინიატრაციული რეგიონების მშვიდობიანი მოსახლეობის წინააღმდეგ, რომელთაც გააჩნიათ ორგანიზაციულ-მმართველობითი გადაწყვეტილების მიღების სამართლებრივი უპირატესობა.

ტერორისტული აქტის ობიექტს გააჩნია გარკვეული სპეციფიკა: იგი გულისხმობს, როგორც დანაშაულის უშუალო მსხვერპლს, ასევე პირებს, რომლებიც დაზარალებული არ არიან, მაგრამ ზემოქმედების საგანს წარმოადგენენ. ამ უკანასკნელს „პასიურ ობიექტსაც” უწოდებენ. თუმცა, თავისი მნიშვნელობით, იგი ტერორისტებისათვის მთავარ სამიზნესაც კი წარმოადგენს. სწორედ მის რეაქციაზეა დამოკიდებული ტერორისტული აქტის წარმატება თუ წარუმატებლობა, ანუ შედეგი.

ობიექტურად, ტერორიზმი გამოიხატება ორი სახის ქმედებაში: ეს არის უშუალოდ კონკრეტული ქმედების ჩადენა (აფეთქება, ცეცხლის წაკიდება.) და დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენის მუქარა. ტერორისტული აქტი ჩადენილად ჩაითვლება, ანუ დანაშაული დამთავრებულია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც განხორციელდება მართლსაწინააღმდეგო ტერორისტული ხასიათის მოქმედება და თუ მან ადამიანთა დაღუპვისგან მნიშვნელოვანი ქონებრივი ზარალის მიყენების რეალური საფრთხე შექმნა. რეალური საფრთხის დადგომა განისაზღვრება მოცემული შედეგების ობიექტური შეფასებითა და არსებული მასალების, დროის, ადგილის, გარემოებების, საზოგადოებრივად საშიში ქმედების ჩადენის საშუალებების ექსპერტთა დასკვნის გათვალისწინებით. რაც შეეხება მუქარას, რომელიც ასევე დანაშაულის ნიშნების მატარებელია, მისი განხორციელების საშუალებების მიუხედავად (ზეპირი, წერილობითი, ტექნიკური საშუალებების გამოყენებით. მაგალიტად ტერორისტების მიერ საინფორმაციო კომპიუტერული ქსელის - ინტერნეტის, გამოყენებამ მნიშვნელოვანწილად გაზარდა მობილობის შესაძლებლობები.) ჩაითვლება დასრულებულ დანაშაულად, თუ ინფორმაციული თვალსაწრისით მისი ფართო მასებში გავრცელება მოხდა და თუ მუქარის განხორციელების რეალური საშიშროება შეიქმნა. ამასთან, დანაშაულის კვალიფიკაციას მნიშვნელობა არ აქვს, სურდა თუ არა სუბიექტს მუქარის სისრულეში მოყვანა. ტერორიზმის სუბიექტი შეიძლება იყოს ტერორისტული დაჯგუფება ან ორგანიზაცია, სახელმწიფო წარმომადგენელი ან კერძი პირი (შერაცხადი, 14 წლის ასაკიდან.)

სახელმწიფო არ შეიძლება იყოს საერთაშორისო ტერორიზმის სუბიექტი. ტერორიზმი ყოველთვის ხორციელდება პირდაპირი განზრახვით, გარკვეული პირების მიმართ. განსაზღვრა შეიძლება იყოს არაპირდაპირიც.

ამდენად, ტერორიზმის სამართლებრივი თვალსაზრისით გაუმართლებელი მოვლენაა, რომლის ნეგატიური შედეგები გლობალურად არღვევს ადამიანთა „წარუვალ და განუსხვისებელ” უფლებებს.

ტერორისტულ აქტებს ადგილი აქვს არა მარტო განვითარებად, არამედ ცივილიზებულ სახელმწიფოში (მაგალითად: ინგლისში, საფრანგეთში). ცივილიზებულ ქვეყნებში ტერორი სავსებით ანუ გარკვეულწილად მისაღებია ცალკეული ოპოზიციური პოლიტიკური ძალებისათვის, სეპარატისტებისთვის, ტოტალური რელიგიული სექტებისათვის, ნაციონალისტი ფანატიკოსებისათვის და სხვა.

მეცნიერთა ნაწილი თვლის, რომ დემოკრატიის განვიტარება ხელს უწყობს ტერორიზმის აღორძინებას. ტერორიტებისათვის აუცილებელია მოქმედების თავისუფლება და სწორედ იმ რეჟიმი, რომელიც ნაყოფიერად ზემოქმედებს ტერორიზმის განვითარებაზე. რეპრესიები ყველაზე საშიში მტერია ტერორზმისა, ხოლო დემოკრატია - პირიქით. მაგრამ თუ სახელმწიფო დემოკრატიულ საწყისებზე მყარად დგას, და თუ სახელმწიფოში არ სუფევს ქაოსი და უწესრიგობა, დაცულია კანონის უზენაესობის პრინციპი და ადამიანთა უფლებები, უზრუნველყოფილია ეკონომიკური სტაბილურობა, ეროვნულ უმცირესობათა საკითხი მოწესრიგებულია პოლიტიკური მეთოდებით, მაშინ ტერორიზმს აქტივიზაციისა და წარმოშობის ნაკლები შესაძლებლობა გააჩნია.²

მუსლიმანურ ქვეყნებში ტერორიზმი წახალისებულიც კი არის სახელმწიფო ხელისუფლების მიერ (მაგ. ლიბანი, ირანი, ერაყი). სამართლიანობა მოითხოვს აღინიშნოს, რომ დადებითი დამოკიდებულება ტერორიზმის მიმართ ვლინდება არა მარტო ისლამურ სამყაროში, არამედ გამოჩენილ ევროპელ მოაზროვნეთა იდეებშიც. მაგალითად: ა. კამიუ თვლიდა, რომ რუსული ტერორიზმისა და მათი პროტესტის უკიდურესობანი ხელს უწყობდა ცხოვრებაში ახალი მორალური ღირებულებების გამოვლენას, რომელიც დღემდე ეწინააღმდეგებიან ტირანიას თავისუფლების დასაცავად.

ყოველი ჰუმანური და ცივილიზებული მოაზროვნე ადამიანი უარყოფს მოსაზრებას, რომელიც შეიძლება აიტაცოს მრავალმა თანამედროვე ტერორისტმა.

ტერორისტებს შორის, რა თქმა უნდა, არიან ადამიანები, რომელთაც სწამთ თავიანთი საქმის სამართლიანობისა, მაგრამ ეჭვიც კი არ ეპარებათ, რომ მათ ამოძრავებთ საიდუმლო ლტოლვა სიკვდილისა და საკუთარი თავის დამკვიდრებისადმი. მათთვის გაუგებარია, რომ შეუძლებელია სიცოცხლის შექმნა მისი განადგურების გზით, რადგან სწორედ ამ უკანასკნელის მეშვეობით ხედავენ ისინი საკუთარი წარმატების უზრუნველყოფის შესაძლებლობებს.

ტერორიზმის სუბიექტებისა და ობიექტების - პოლიტიკური, ეკონომიკური, მორალური, სამხედრო სტატუსის შედარებითი ანალიზი გვიჩვენებს, რომ თანამედროვე მსოფლიოში, უმეტეს შემთხვევაში, ძალადობის ამ ფორმას მიმართავენ სუსტები ძლიერებთან ბრძოლაში: ეროვნული უმცირესობები დიდი ერების წინააღმდეგ, ამიტომ, უნდა აღინიშნოს, რომ ტერორი სუსტების იარაღია, მაგრამ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს გამარჯვებულთა მიერაც მოწინააღმდეგის საბოლოო უკუგდებისა და დემორალიზაციისათვის, როგორც ამას ინგლისი და ამერიკა მეორე მსოფლიო ომის დროს გერმანიის წინააღმდეგ იყენებდნენ.

ტერორიზმს ფსიქოლოგიური აზრი არა მარტო კონკრეტული პირების აცილებასა და შურისძიებაშია, არამედ მოწინააღმდეგის დაშინებასა და შიშის პარალიზებულ მდგომარეობაში ჩაგდებაა. დანიშენება ტერორის ერთ-ერთი აუცილებელი ელემენტია. ერთი მხრივ, ეს არის ქცევა, მეორე მხრივ კი, მიზნის მიღწევის საშუალება.

ტერორისტების მსხვერპლი, ხშირად ის ადამიანები ხდებიან, რომელთაც არანაირი კავშირი არა აქვთ შესაბამის პრობლემებთან, მიზნებთან (მაგ. თვითმფრინავის, მეტროს მგზავრები). შემთხვევით როდი უწოდებენ ტერორისტული ხასიათის მკვლელობებს ყველაზე სასტიკსა და საზარელს. ტერორს იყენებენ არა მარტო სუსტები, არამედ ნაკლებად ცივილიზებული ადამიანები. ამის მიხედვით შეიძლება მათი მორალური თვისებებისა და კულტურისადმი, ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებებისადმი დამოკიდებულების შეფასება. ტერორისტული მკვლელობა, როგორც წესი, არის არა კონკრეტული პიროვნების სიცოცხლის ხელყოფა, არამედ იგი მიმართულია იმათ წინააღმდეგ, ვინც განასახიერებს კონკრეტულ ურთიერთობებს, კულტურას (ეროვნულ კუთვნილებას), რაც ტერორისტებში ბრაზსა და სიძულვილს აღძრავს. ტერორიზმის ხასიათი ერთიანობაში განისაზღვრება არა მარტო დღევანდელი სოციალური, პოლიტიკური, ეროვნული უთანხმოებით (შეუსაბამობით), არამედ თავისი ფესვებით, რომელიც კაცობრიობის შორეულ ისტორიიდან იღებს სათავეს.³

ტერორიზმის ფსიქოლოგიური საფუძვლების აღიარება გულისხმობს ამ დანაშაულის მოტივების ანალიზს. ფსიქოლოგიის თანახმად, ადამიანის მოქმედება განპიროვნებულია განსაზღვრული მოტივებით და წარმართულია გარკვეული მიზნისაკენ. ქცევის შეფასება მისი მოტივისა და მიზნის მხედველობაში მიუღებლად შეუძლებელია.⁴

მოტივი არის განსაზღვრული მოთხოვნილებითა და ინტერესით განპიროვნებული შინაგანი მამოძრავებელი მიზეზი, რომელიც წარმოშობს სუბიექტში დანაშაულის ჩადენის გადაწყვეტილებას და რომელთაც იგი ხელმძღვანელობს დანაშაულის ჩადენის დროს.

ანგარების მოტივი, ერთი მხრივ არის ერთადერთი მამოძრავებელი ძალა, მაგრამ მის, სიღრმეში, გაუცნობიერებელ დონეზე, ფუნქციონირებას კიდევ სხვა არანაკლებ მნიშვნელოვანი და ძლიერი განზრახვა, რომელიც ძალზე ხშირად წამყვანი მოტივია. ვარაუდის გამოთქმა იმის შესახებ, რომ ანგარების მოტივი იწვევს ტერორიზმის აქტივიზაციასა და სტიმულირებას, ბადებს შეკითხვას: რატომ ირჩევენ ტერორისტები თავიანთი მიზნის მისაღწევად სიკვდილა, განადგურებას, მუქარას და არა სხვა საშუალებებს? მაგალითად, საზოგადოების გარდაქმნა და სარგებლის მოტანა ერისათვის შეიძლება რეგალური, პოლიტიკური ბრძოლის მეშვეობით. ფულის შოვნაც შესაძლებელია სხვა გზებით, თუნდაც კომერციით, მითუმეტეს, რომ ტერორიზმში ხშირად მატერიალურად უზრუნველყოფილი პირები მონაწილეობენ. ზემოთქმული გვაძლევს საშუალებას ვივარაუდოთ, რომ ტერორიზმის მამოძრავებელი ძალაა ე. წ. ფანატიზმის იდეა, ერთგულების პრინციპი „ერის დაცვა”.⁵ შეიძლება გამოვყოთ იმ ტერორიტთა ჯგუფები, რომლებიჩ სჩადიან ამ დანაშაულს ეროვნულ ნიადაგზე. თანამედროვე მსოფლიო იცნობს არა ერთ მაგალითს, როდესაც ეროვნული და ეთნიკური უმცირესობები იცავენ თავიანთ პოლიტიკურ ინტერესებს ტერორისტული აქტების ჩადენის გზით, რითაც ცდილობენ თავიანთი იდეოლოგიისა და პოლიტიკური კრედოს დამკვიდრებას. ამ სახით ტერორიზმი განსაკუთრებით გავრცელებულია იმ სახელმწიფოში, სადაც არსებობს ძლიერი სეპარატისტული მოძრაობები. ეს კარგად აისახა იმ ეთნიკურ კონფლიქტების მაგალითზე, რომელსაც ადგილი ჰქონდა საქართველოში.

საზოგადოებაში დამკვიდრების ან საკუთარი ტავის გამოვლების მცდელობა, საკუთარი ტავისათვის და სხვებისათვის პიროვნული ღირებულებების დამტკიცება, ნაცრისფერი სამყაროსაგან გაქცევა ტერორიზმის სულისჩამდგმელი მიზეზია. ამაზე ძირითადად მიდიან წარუმატებელი ადამიანები ან ისინი, რომლებიც თავს ასეთებად გრძნობენ.⁶

ამ უნიკალური მოტივების ძიებასთან დაკავშირებით, მიმაჩნია, რომ ერთ-ერთ საინტერესო მოტივად უნდა ჩაითვალოს ცალკეულ პირთა ლტოლვა სიკვდილისაკენ, განადგურებისაკენ, ისეთივე ძლიერი, როგორც ლტოლვა სიცოცხლისაკენ. ნეკროფილია (ლტოლვა სიკვდილისაკენ) აერთიანებს ადამიანთა განსაზღვრულ ჯგუფებს, რომლებიც წყვეტენ თავიანთ მნიშვნელოვან პრობლემებს სიკვდილის თესვით, მისი გამოყენებით ან მასთან მაქსიმალური მიახლოებით. ძალადობისაკენ ლტოლვა, რა თქმა უნდა, დამახასიათებელია არა მარტო ტერორისტებისათვის, არამედ დაქირავებული მკლვლელებისათვის, დაქირავებული სამხედროებისათვის, სექსუალური მანიაკ-მკვლელებისათვის, ე.ი. ყველა იმ პირებისათვის, რომლებიც უსპობენ სხვებს სიცოცხლეს, არა შემთხვევით, გარემოებების ზეგავლენით, აფექტის მდგომარეობაში, არა ერთხელ, არამედ მუდმივად და თანდათანობით, დაწყებული წვრილმანი ძალადობის აქტებით. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ მოცემული მოტივი როგორც დანარჩენის უმრავლესობა, არსებობს გაუცნობიერებელ დონეზე და ძალზე იშვიათად შეიძლება გააცნობიეროს იგი მოქმედმა სუბიექტმა. ზოგიერთი ტერორისტი, განსაკუთრებით ტერორისტი - თვითნმკვლელი, აღფრთოვენებულია სიკვდილით, მაგრამ, ამავე დროს, თავისი ნებაყოფილობითი სიკვდილით ცდილობს უკვდავყოს თავი და ამ საშუალებით გადალახოს საკუთარი სიკვდილის შიში. საქმე იმაშია რომ სიკვდილის თესვა არის ერთ-ერთი საშუალება შიშის სინდრომის დაძლევისა. ტერორისტი - თვითმკვლელი, ეს არის პიროვნება, რომლისთვისაც დამახასიათებელია მღელვარების მაღალი დონე, ამიტომ იგი მუდმივად, თუმცა გაუცნობიერებელ დონეზე, ეძებს იმას, რაც მასში იწვევს შიშს, მღელვარებას და ჰპოვებს ყოველივე ამას სიკვდილში.

თუ ძალადობისაკენ ლტოლვა დამახასიათებელია სხვა მოძალადეებისთვისაც, მაშინ რით განსხვავდებიან ისინი ტერორისტებისაგან? ჯერ ერთი, რომ ტერორის მიზანი არ არის დაშინება, სწრაფვა იმისაკენ, რომ დაშინებით მოახდინოს მოწინააღმდეგის პარალიზება; მეორეც, ტერორისტი დაქირავებული მკვლელისა და მანიაკისაგან, წყვეტს არა მხოლოდ თავის სუბიექტურ პრობლემებს, არამედ საზოგადოებრივსაც, დაკავშირებულს ერის ინტერესებთან. აქედან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ ზოგიერთი ტერორისტი უანგარომ მოქმედებს, ისინი არიან „იდიალისტი” დამნაშავეები. ასეტები შეიძლება იყვნენ დესპოტური სახელმწიფოების ცალკეული ხელმძღვანელები, გულწრფელად დარწმუნებული იმაში, რომ გენოციდის გაჩაღებას კი საკუთარი ხალხის წინააღმეგ ,არის მოქმედება მხოლოდ უზენაესი მიზნებისათვის.⁷

როგორც მსოფლიო ისტორია გვიჩვენებს, ზომაზე მჭიდრო კავშირი რასასტან, რელიგიასთან, სოციალურ ჯგუფთან ძალზე საშიშია. ამ შემთხვევაში იზღუდება ადამიანის თავისუფლება, რაც აფერხებს მის განვითარებას. ასევე, იგი ხდება წყარო ნაციონალიზმის, შოვინიზმის, რასიზმის, რელიგიური და პოლიტიკური მოუთმენლობის, ყველა სახის ფანატიზმისა.

ნაციონალური დაჯგუფებები ან რელიგიური თანამოაზროვნეები, უკომპრომისო პატრიოტები ხშირად შედგებიან მარტოსული, ფსიქოლოგიურად სუსტი პირებისაგან, რომლებიც თავს ძლიერად მხოლოდ ბრბოში გრძნობენ. მარტოხელა ტერორისტები იშვითად გვხვდებიან, უმეტესად ტერორისტები ერთიანდებიან ჯგუფებად, რომლებშიც მნიშვნელოვანია ლიდერის როლი. ყველაფერი - მოძრაობა ჯგუფში, სოციალურ-ფსიქოლოგიური ურთიერთქმედება მის ხელმძღვანელ ბირთვში, შიდა იერარქია დამოკიდებულია ლიდერის ნებაზე. მისი ზალაუფლება არა მხოლოდ აბსოლუტურია, მისგან ელიან სასწაულს და მას თვითონაც სჯერა მაგიური შესაძლებლობების. (ჰიტლერი, სტალინი). ამიტომ, გვაქვს ობიექტური საფუძველი ჩავთვალოთ, რომ ტოტალური ლიდერი არის პირდაპირი მემკვიდრე პირველყოფილი მამა-ღნერთისა, ბელადი-მაგი, ბრძენი-სამართლიანი, მზრუნველი-თუმცა უხეში წინამძღოლი, ტერორისტული ჯგუფების წევრების ფსიქოლოგიური ურთიერთდამოკიდებულება საკმაოდ დიდი და მყარია. ტერორისტული ჯგუფების ორგანიზებული ფორმა პირამიდას მოგვაგონებს, რომლის სათავეში მოქცეული ხელმძღვანელი. შემდეგ მოდიან ჯგუფის აქტიური წევრები. პირამიდის საფუძველია ის პირები, რომლების აქტიური და პასიური მოქმედებით მხარს უჭერენ ტერორისტულ ღონისძიებებს. როგორ წესი, ტერორისტული ჯგუფების ხელმძღვანელი არ ამყარებს უშუალო კონტაქტს რიგით წევრებთან. ის მოქმედებს შუამავლის მეშვეობით. ასეთი ურთიერთდამოკიდებულება უზრუნველყოფს მაქსიმალური კონსპირაციის დაცვას, მაგრამ ეს დაქვემდებერებულებზე ასუსტებს კონტროლს.

ტერორისტებისათვის დამახასიათებელია საზოგადოებრივი ღირებულებების უარყოფა, აგრესიულობისა და სისასტიკის მაღალი დონე, თვითდარწმუნებულობა და მსხვერპლის მიმართ ყოველგვარი განცდისა და შებრალების არარსებობა. ამასთან, ტერორისტები ესწრაფვიან ტავიანთი ნამოქმედარის გამოაშკარავებას, თავდასხმის შემდეგ აცხადებენ, რომ სწორედ მათ მიერ იქნა განხორციელებული ტერორისტული აქტი. აღნიშნული მისწრაფება მიუთიტებს იმაზე, რომ ტერორისტებს შორის ბევრია ისტერიული ადამიანი, რომელიც სცდება ფსიქიკური ნორმების ჩარჩოებს.

ტერორისტებისათვის გარკვეულ წილად დამახასიათებელია ნარცისიზმი. ნარცისიზმი არის ემოციური მდგომარეობა, რომლის დროსაც ადამიანი რეალურად ავლენს ინტერესს მხოლოდ საკუთარი პიროვნების მიმართ, თავის მოთხოვნილებებზე, აზრებზე, საკუთრებაზე და ა.შ. ამ დროს დანარჩენები, რომლებიც არ განეკუთვნებიან მას და არ წარმოადგენენ მისი მისწრაფებების ობიექტს, არ წარმოადგენენ მათთვის ცხოვრებისეულ რეალობას. ნარცისიზმის ზომა ადამიანში განისაზღვრება საკუთარი ტავისადმი ეჭვიანობის გრძნობით, რაც იწვევს მის აფრესიულ რეაქციას. ყველაზე დამანგრეველი შედეგები შეიძლება გამოიწვიოს ჯგუფურმა ნარცისიზმმა. მისი ფსიქოლოგიური საფუძველია რომელიმე ერზე, რელიგიაზე ან სოციალურ ჯგუფზე მიკუთვნება, მათი გაღმერთება, მათით აღფრთოვანება, რაც აღიქმება პატრიოტიზმით. ის, რაც ნამდვილად ფანტაზიაა, ზოგჯერ კი ძალზე საშიში, ნარცისისტული პიროვნებისათვის რეალობაა, რომელიც მას სწამს და ეს რწმენა გამყარებულია ჯგუფური სოლიდარობით. ნარცისისტული განწყობა და ემოციები შეიძლება შეგვხვდეს როგორც დიდ, ასევე მცირე ერებში.⁸

ძალზე ხშირად ტერორისტული მოღვაწეობის სფეროში, მის ნებისმიერ ნაირსახეობაში მონაწილეობენ ადამიანები, რომელთაც შეენიშნებათ ფსიქიკური გადახრები, ადამიანები, რომლებიც იტანჯებიან მაზოხიზმის კომპლექსით, არიან მორალურად და გონებრივად არასრულფასოვანი, ფანატიკოსები. სწორედ ყველაზე საშიში ტერორისტია ფანატიკოსი, რომელიც წარმოადგენს უნივერსალური ტიპაჟია, რელიგიური, ნაციონალური, პოლიტიკური მიმდინარეობის წარმომადგენელი და საშიშია ის იმიტომ, რომ ტერაქტის ჩადენისას, წინასწარ გაცნობიერებული აქვს და მზადაა საკუთარი სიკვდილისათვის. განსაკუთრებული აქტივობით გამოიტჩევიან რელიგიური ფანატები, რომლებიც მზად არიან შეეწირონ „იდეებს”. რელიგიური ფანატიკოსების იდეოლოგიაა ფუნდამენტალიზმი.

და ბოლოს, არსებობს კიდევ ერთი ყველაზე სასტიკი და კორუმპირებული ტიპი ტერორისტების აქტების ამსრულებლისა. კრიმინალური სამყაროს წარმომადგენლები „ფსევდო-არისტოკრატები”, „კანონიერი ქურდები” განაგებენ დამნაშავეთა ფენებს. ისინი განასახიერებენ არაადამიანურ ანტიკულტურას, რომელთაგან გამომდინარეობს ბოროტება და რომელთა მიმართ ნორმალურ ადამიანს არ გააჩნია კომპრომისი და თანაარსებობა. სწორედ მათი ფენებიდან გამოსული „მოდერნისტები” წარმოადგენენ დიდ საშიშროებას და სწორედ მათგან ყალიბდება ახალი კადრები პროფესიონალი ქილერებისა კრიმინალური ტერორის ამსრულებლები. დამნაშავეთა სამყარო ყოველთვის ბადებდა იმას, ვინც კლავს, ძარცვავს. ეს არის გამოყვანის (სელექციის) საკვები ნიადაგი, ტერორის ამსრულებელთა.

როგრც ცნობილია, მთავარი მიზეზი და ფაქტორი, რომელიც ბადებს ტერორიზმს სოციალური ხასიათისაა. ისეთი სოციალური ფაქტორები, როგორებიცაა: ტერორისტული დიქტატურა პარანოიკი ბელადით სათავეში, სარგებლის არსებობა, მწვავე სოციალური და ნაციონალური წინააღმდეგობები, წარმოადგენს რეალურ ნიადაგს ძალადობისა და ტერორიზმის განხორციელებისთვის. აღნიშნული მდგომარეობა იმდენად აშკარა და უდაოა, რომ არ საჭიროებს კომენტარს და მტკიცებულებებს. თუმცა, ტერორიზმის წყაროებისა და მიზეზების გამოვლენისა და დადგენის პრობლემა მეტად სადაო და აქტუალურია. აქედან დამომდინარე, მსურს ყურადღება გავამახვილო ძალადობისაკენ ადადმიანის ბიოლოგიურ გენში არსებულ მიდრეკილებებზე. აგრესიული იმპულსი ყველა ადამიანშია, ოღონდ დიდი ნაწილი მათ „სუბლიმაციას” ახერხებს, საზოგადოების მისაღებ ფორმებში ავლენს.⁹ ტერორიზმის ფენომენი ნებისმიერ ფორმასა და გამოვლინებაში ხასიათდება ღრმა ბიოლოგიური ფესვებით ისევე, როგორც ძალადობის სხვა სახეები - ომი, კონფლიქტი, წამება, მკვლელობა და ა.შ., რომლების განპირობებულია უკონტროლო ინსტიქტური აგრესიუილ მოქმედებით. აქედან გამომდინარე, უდავოა ის ფაქტი, რომ ტერორიზმს ბადებს არა მარტო სოციალური ფაქტორები, არამედ ბიოლოგიურიც, რომელიც დაკავშირებულია ადამიანის ბუნებასთან, როგორც სოციალურ-ბიოლოგიურ არსებასთან. ზ. ფროიდის ფსიქოლოგიური თეორიის მიხედვით, ტერორიზმი ცნობიერების სფეროდან მომდინარეობს როგორც პირდაპირი შედეგი ფიზიოლოგიური ინსტიქტებისა, პირველ რიგში სქესობრივი და აგრესიის ინსტიქტით. ადამიანის ძალადობრივი მოქმედება დამოკიდებულია მის ბიოლოგიურ ბუნებასა ფსიქიკურ მდგომარეობაზე, რაც დამახასიათებელია არა ერთი ადამიანისათვის.

მსოფლიოში ყოველწლიურად ასობით ტერორისტული აქტი ხდება, რომელთა წყალობითაც მრავალი ადამიანი იღუპება. უძლიერესე ქვეყნები ძალღონეს არ იშირებენ იმისთვის, რომ აღკვეთონ ტერორიზმი, მაგრამ ამაოდ, - ტერორიზმი კვლავ რჩება კაცობრიობის ურთულეს პრობლემად, მითუმეტეს მას შემდეგ, რაც იგი სხვადასხვა ქვეყნებში პოლიტკური, ეთნიკური მიზნების მიწევის საშუალებად, ბრძოლის ერთ-ერთ იარაღად და თვით პოლიტიკური ძალადობის ფორმადაც კი იქცა. ტერორიზმი გაცდა ცალკეულ სახელმწიფოდა შიდა, ნაციონალურ ფარგლებს და მსოფლიო მასშტაბები შეიძინა. ტერორისთა სამოქმედო არეალის გაფართოებას მნიშვნელოვანწილად ხელი შეუყწო კომუნიკაციისა და იმფორმაციის საშუალებების , სატრანსპორტო სისტემების განვითარებამ და დახვეწამ. ტერორიზმი საფრთხეს უქმნის არა მარტო შიდა სახელმწიფოებრივ ღირებულებებს, არამედ იგი საერთაშორისო ურთიერთობების ნორმალური განვითარების დამაბრკოლებელი ფაქტორია. ამდენად, ტერორიზმი განიხილება როგორც საერთაშორისო ხასიათის დანაშაული, რომელიც მიმართულია საერთაშორისო ურთიერთობების სტაბილურობის წინააღმდეგ. ქმედება (ტერორისტული აქტი) კვალიფიცირდება საერთაშორისო ხასიათის დანაშაულად: თუ სუბიექტები სახვადასხვა ქვეყნის წარმომადგენლები არიან; თუ ობიექტი არ არის კავშირში დანაშაულის ჩადენის ადგილთან; თუ ობიექტური მხარე განმტკიცებულია საერთაშორისო ხელშეკრულებებში, კონვენციებში მათი განსაკუთრებული საშიშროების გამო; საერთაშორისო ტერორიზმის ობიექტური მხარე გამოიხატება შემდეგ ქმედებებში: საელჩოების, მისიების, საერთაშორისო ორგანიზაციების აფეთქება; დივერსიული აქტები ქუჩებში, აეროპორტებში, სადგურებზე, რომელიც დაკავშირებულია ქონების განადგურებასა და დაზიანებასტან, ასევე ადამიანის სიცოცხლის ხელყოფასთან; სახაერო ჰომალდების გატაცება და მძევლად აყვანა; განსაკუთრებული საერთაშორისო დაცვით უზრუნველყოფილი პირების სიცოცხლის ან ჯანმრთელობის წინააღმდეგ დანაშაულის განხორციელება.¹⁰ ვინაიდან, შევეხეთ საერთაშორისო ტერორიზმს, კარგი იქნებოდა ჩამოგვეყალიბებინა მისი განსაზღვრება. ქმედება ცაითვლება საერთაშორისო ტერორიზმის აქტად, თუ ხდება ძალადობის უკანონო გამოყენება ან მისი გამოყენების მუქარა და შეეხება ორი ან მეტი სახელმწიფოს ინტერესებს.

ზემოაღნიშნულიდან ვასკვნით, რომ ტერორიზმი აგრესიისა და ძალადობის უხეში გამოვლინებაა. სისასტიკისაკენ სწრაფვა თანდაყოლილია - იმპულსურობა, ინფანტილობა, სოციალური როლის კარნახი, არაჯანსაღი გარემო - ყველაფერი ეს შეიძლება გახდეს აგრესიული ქცევის მიზეზი. განსაკუთრებულ როლს თამაშობს დაძაბულობის, შფოთვის, სასოწარკვეთილობის განცდა, რომელიც წარმოიქმნება მოთხოვნილებათა დაუკმაყოფილებლობის შემთხვევაში.¹¹

დღეს ტერორიზმმა შეიძინა გლობალური ხასიათი, არსებობს მისი სწრაფი გავრცელების რეალური საშიშროებაც. მან მოიცვა მთელი მსოფლიო და ააფორიაქა ცივილიზაცია. ის საშიში გახდა არა მარტო არსებული ხელისუფლებისათვის, არამედ უბრალო მოქალაქეებისათვისაც, რომლებიც ხშირად ტერორიზმის გაუთვალისწინებელი მსხვერპლი ხდებიან. ტერორიზმი აღიარეს როგორც რთული და მარავლხრივი მოვლენა. მისი შესწავლა ღრმა ანალიზსა და სხვადასხვა ფსიქოლოგიური ასპექტების განხილვას მოითხოვს. თანამედროვე ტერორიზმი ასახიერებს ძალადობის კულტს. მეცნიერებისა და ტექნიკის ახალ მიღწევებზე დაყრდნობით, იგი სრულყოფს თავის დანაშაულებრივ ფორმებსა და ხერხებს, რაც ხელს უწყობს მის განვითარებას, ხოლო ნარკობიზნესსა და სხვა კრიმინალურ სტრუქტურებთან ალიანსი უფრო მყარს ხდის მის დღევანდელ მდგომარეობას. ტერორისტები ცდილობენ საერთაშორისო საზოგადოების ფართო ინტეგრაციასთან დაკავშირებით წარმოქმნილ ახალ საშუალებათა გამოყენებას, სარგებლობენ ახალი ეკონომიკური და ფინანსური კავშირებით, მიგრაციული ნაკადის გაფართოებითა და საზღვრების გადაკვეთის კონტროლის შესუსტებით. ტყერორიზმი ბოლო დროს უფრო პოლიტიზირებული ხდება, რაც განსაკუთრებით აძლიერებს მისი საქმიანობიდან გამოწვეულ საშიშროებას.¹²

ტერორისტული აქტების რაოდენობრივი მაჩვენებლები არ იძლევა მათი საშიშროების მთლიანი და ზუსტი შეფასების საშუალება: მსხვერპლი ხან ერთეულობით, ხან ათეულობით, ხან ასობით შეიძლება აღირიცხოს, მაგალითად: 1998 წელს კომპანია „ჰჰნ-ამერიკის” თვითმფრინავის აფეთქებამ 189 კაცი იმსხვერპლა, ხოლო 1995 წელს ტოკიოს მეტროში რელიგიური სექტის, „აუმსენრიკიუს” მიერ განხორციელებულმა „ქიმიურმა შეტევამ” 5500 ადამიანი დააზარალა.

ტერორისტულ აქტებთან დაკავშირებული მსხვერპლის რაოდენობა შეიძლება მკვეთრად გაიზარდოს, რადგან ბოლო დროს მას ხალხის თავშეყრის ადგილებში - მერტოში, სტადიონზე, თვითმფრინავში, აეროპორტში, რკინიგზაზე და ავტოსადგურებში ახორციელებენ, თანაც ფართოდ იყენებენ ასაფეთქებელ მოწყობილობებს.

ბუნებრივია წინამდებარე სტატია ვერ შეძლებს ტერორისტთან დაკავშირებით წარმოშობილი პრობლემების გადაჭრას. ეს იყო მხოლოდ მცდელობა ამ მოვლენის სხვადასხვა კუთხიდან გაანალიზებისა, ფსიქოლოგიურ ფაქტორთა ბაზაზე ამ დანაშაულების მოტივების მნიშვნელობის განსაზღვრისა, რისი გათვალისწინებაც შესაძლებლობას გვაძლევს ვიცოდეთ, თუ ვისგანაა მოსალოდნელი შესაბამისი მოქმედება და თუ რას წარმოადგენს ტერორისტი - როგორც პიროვნება

______________________

1. Комменентарии к Уголовному кодексу Российской Федерации, Москва 1999 г. ст. 496-498

2. М. Квачадзе, ,,Характиристика современного терроризма”.

3. Sonata R. White, ,,Terrorism an Introduction” 1990 p. 54-55

4. Ю. А. Антонян, ,,Психология Убйства”, 1998 г. ст. 62-69.

5. В. А. Замкой, ,,Тероризм-Глобальная проблема современности”, 1996 г. ст. 51-57.

6. М. Илчиков, ,,Типологиа исполнителей терористических актов”, 1998 г. ст. 59-61.

7. В. Холличер, ,,Человек и Агресиа”, 1975 г. ст. 109.

8. Е. Н. Трубецкой, ,,Смысл Жизни”, 1994 г. ст. 34.

9. გიგა ნიჟარაძე, „ძალადობა და საზოგადოება”.

10. В. Панов, ,,Международное Уголоврое право”, 1997 г.

11. ICCN - მასალები, ,,ალტერნატივა”, 1999 წ.

12. მ. კვაჭაძე, „ტერორიზმის ბადეში გახვეული მსოფლიო”, 1998 წ.

გოჩა გიორგაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

შესავალი

წინამდებარე ნაშრომის განხილვის საგანს წარმოადგენს ისეთი მძიმე დანაშაული, როგორიცაა ყაჩაღობა. ჩემი აზრით, ამ დანაშაულის განსაკუთრებულ ზრდას იწვევს ქვეყანაში სახელმწიფო ხელისუფლების შესუსტება, ანუ ისეთი მდგომარეობის შექმნა, როდესაც ხელისუფლების ორგანოები მოკლებულნი არიან ქვეყნის მთელი ტერიტორიის გაკონტროლების შესაძლებლობას. ამის დადასტურებაა 1992 -93 წლებში საქართველოში არსებული კრიმინოგენული ვითარება, რომლის დროსაც ქვეყანა უკანონო შეიარაღებული ფორმირებების თარეშმა მოიცვა, რის შედეგადაც იმატა განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებების რიცხვმა, როგორიცაა: ბანდიტიზმი, ყაჩაღობა და ა. შ.

ყაჩარობის ცნება და მისი შემადგენლობის სამართლებრივი ანალიზი

საართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის 179-ე მუხლით, ყაჩაღობა განისაზღვრება როგორც ,,თავდასხმა სხვისი მოძრავი ნივთის მართლსაწინააღმდეგო მისაკუთრების მიზნით, ჩადენილი ადამიანის სიცოცხლისათვის ან ჯანმრთელობისათვის საშიში ძალადობით ან ასეთი ძალადობის მუქარით.”¹ ყაჩაღობის მთავარ და განმსაზღვრელ ობიექტად აღიაებულია პიროვნების სიცოცხლე და ჯანმრთელობა, და მისი ღირებულება და მნიშვნელობა კანონმდებლობამ გაითვალისწინა ყაჩაღობის შემადგენლობის კონსტრუქციის განსაზღვრისას. ყაჩაღობა მიეკუთვნება ე. წ. ,,შეკვეცილი შემადგენლობის” დანაშაულს, რაც ნიშნავს იმას, რომ მისი დამთავრებს მომენტი გადმოტანილია უფრო ადრეულ სტადაზე, რომელსაც დანაშაულის მცდელობა ჰქვია. კანონის მიხედვით, ყაჩაღობა დამთავრებულად ითვლება პიროვნების მიმართ სიცოცხლისა ან ჯანმრთელობისათვის საშიში ძალადობის ან ასეთი ძალადობის გამოყენების მუქარის მომენტიდან, ქონების დაუფლების ფაქტს კი, არა აქვს მაკვალიფიცირებელი მნიშვნელობა. ის ფაქტი, რომ ყაჩაღობა საკუთრების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებათა თავშია შეტანილი, განპირობებულია იმით, რომადამიანის (როგორც სისხლის სამართლით დაცული ყველაზე მნიშვნელოვანი ობიექტის) წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულ ცალკე თავი აქვს დათმობილი, სადაც კარგად არის რეგლამენტირებული მისი სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის დაცვის საკითხები. ამიტომ ყაჩაღობის შემადგენლობაში, საკუთრებითი ურთიერთობის ობიექტს, პრიორიტეტული მნიშვნელობა ენიჭება.²

არ სეიძლება ყაჩაღობად მიჩნეულ იქნას ის შემთხვევა, როცა ძალადობა გამოიყენება იმ დოკუმენტების დაუფლების მიზნით, რომელთაც ქონებრივი ღირებულება არ გააჩნიათ. ასეთი სახის მოქმედებები უნდა დაკვალიფიცირდეს სისხლის სამართლის კოდექსის შესაბამისი მუხლებით, რომლებიც ითვალისწინებენ პასუხისმგებლობას პიროვნების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულისათვის. ყაჩაღობის საგანი შეიძლება იყოს მხოლოდ სხვისი ქონება (რომელსაც აქვს მატერიალური შინაარსი), - ისეთი ქონება, რომლის საკუთარი ქონების მსგავსად განკარგვის უფლება დამნაშავეს არა აქვს. ყაჩაღობის ობიექტური მხარე გამოიხატება ტავდასხმაში, რასაც თან ერთვის სიცოცხლის ან ჯანმრთელობისთვის საშიში ძალადობა, ან ასეთი ძალადობის გამოყენების მუქარა. თავდასხმა გულისხმობს უეცარ ძალადობრივ ზემოქმედებას პიროვნებაზე, რომლებიც შეიძლება იყოს აშკარა (თავდასხმის ობიექტს გაცნობიერებული აქვს ძალადობის ფაქტი) ან გამოიხატოს მოულოდნელ და ყველასგან დაფარულ ძალადობრივ ზემოქმედებაში იმ პირების მიმართ, რომლებსაც თავსახმის ფაქტი გაცნობიერებული არა აქვთ (დარტყმა უკნიდან, საფარიდან გასროლა და ა. შ.)

ყაჩაღობის დროს სიცოცხლის ან ჯანმრთელობისთვის საშიში ძალადობა შეიძლება იყოს ფიზიკური ან ფსიქიური. ფიზიკურ ძალადობას მიეკუთვნება სხეულის დაზიანების ყვალა შემთხვევა, რომელიც ჯანმრთელობის მოშლას იწვევს. იურიდიულ ლიტერატურას და სასამართლო პრაქტიკაში გავრცელებული იყო აზრი იმის შესახებ, რომ ასეთ დაზიანებას უნდა განეკუთვნებოდეს სხეულის ნაკლებად მძიმე დაზიანება, რომელიც რომელიმე ორგანოს ფუნქციის ხანგრძლივ დარღვევას ან ჯანმრთელობის სხვაგვარ ხანგრძლივ მოშლას იწვევს, რაც დაკავშირებულია შრომის უნარის ერთ-მესამედზე ნაკლების დაკარგვასთან, აგრეთვე, სხეულის მძიმე დაზიანება; ხოლო სხეულის მსუბუქი დაზიანება, რომელიც ჯანმრთელობის ხანმოკლე მოშლას იწვევს, არ შეიძლება იყოს საფუძველი იმისა, რომ ქმედება დაკვალიფიცირდეს ყაჩაღობად. ასეტი მსჯელობა ეწინააღმდეგება ყაჩაღობის ცნებას, ვინაიდან 179-ე მუხლის მიხედვით, ძალადობას ყაჩარობის დროს მიეკუთვნება როგორც სიცოცხლისათვის, ისე ჯანმრთელობისათვის საშიში ძალადობა. სხეულის მსუბუქი დაზიანება, რომელმაც ჯანმრთელობის ხანმოკლე მოშლა გამოიწვია, შეიცავს საშიშროებას ჯანმრთელობისათვის; გარდა ამისა, ყაჩაღობად ჩაითვლება თავდასხმა სხვისი ქონების დაუფლების მიზნით, რომელსაც თან ერთვის ძალადობა, რომელმაც მიაყენა პიროვნებას მხოლოდ სხეულის მსუბუქი დაზიანება ჯანმრთელობის მოუშლელად, ან საერთოდ არ მიუყენებია ზიანი მისი ჯანმრთელობისათვის, მაგრამ ძალადობის გამოყენების მომენტში ქმნიდა რეალურ საშიშროებას პირის სიცოცხლის ან ჯანმრთელობისათვის. ასეთ ძალადობა მიეკუთვნება, მაგალითად: გარკვეული სიმაღლიდან გადმოგდება, მოძრაობაში მყოფი მატარებლიდან ჩამოგდება და სხვა. ყაჩარობის დროს ფიზიკური ძალადობის სახეს მიეკუთვნება აგეთვე პირის ქონების დასაუფლებლად მისი უგონო მდგომარეობამდე მიყვანა, ნების გარეშე ორგანიზმში შხამიანი თუ სხვა ძლიერმოქმედი საშუალებების შეყვანის გზით. ზოგიერთი კრიმინალისტის აზრით, ასეთი მოქმედებები არ ქმნის ყაჩაღობის შემადგენლობას, ვინაიდან შხამიანი ან სხვა ნივთიერებბების გამოყენებისას დაზარალებულს არა აქვს გაცნობიერებული მასზე ძალადობის განხორციელების ფაქტი. კანონი არ მოითხოვს, რომ ყაჩაღური თავდასხმისას დაზარალებულს მასზე ძალადობის განხორციელების ფაქტი ჰქონდეს გაცნობიერებული. ნების გარეშე გამაბრუებელი ნივთიერებების ორგანიზმში შეყვანა არაფრით განსხვავდება უკნიდან დარტყმისგან, საფარიდან გასროლისაგან და ა. შ. ეს მოქმედებები, როგორც ზემოთ უკვე აღინიშნა წარმოადგენს ყაჩაღობას, თუ ისინი ჩადენილია ქონების დაუფლების მიზნით.³ იმისათვის, რომ შესაბამისი მოქმედებები დაკვალიფიცირდეს ყაჩარობად, აუცილებელია, რომ დამნაშავის მიერ გამოყენებული გამაბრუებელი ნივთიერებები საშიში იყოს დაზარალებულის სიცოცხლის ან ჯანმრთელობისათვის. ძალადობის გამოყენების მუქარა წარმოადგენს დაზარალებულის ფსიქიკაზე ზემოქმედების საშუალებას და მიზნად ისახავს პირის იძულებას-დაემორჩილოს დანაშაულებრივ მოთხოვნებს.

ყაჩაღობისას, ფსიქიკური ძალადობის აუცილებელ ნიშანს, წარმოადგენს ის, რომ პირმა მის მიმართ ძალადობის გამოყენების მუქარა აღიქვას როგორც რეალური, განხორციელებადი. ამასთან, ყაჩაღობის შემადგენლობას არ ქმნის ისეთი მუქარა, რომელიც ობიექტურად არ შეიძლება იქნას რეალიზებული, მიუხედავად იმისა, დაზარალებული თვლის თუ არა მას რეალურად. ამის მაგალითია შემთხვევა, როდესაც სხვისი ქონების დაუფლების მიზნით ადგილი აქვს თავდასხმას უვარგისი იარაღით, რომლის გამოყენება არ წარმოადგენს საშიშროებას პიროვნების სიცოცხლის ან ჯანმრთელობისათვის და მიზნად ისახავს პირის ფსიქიკაზე ზემოქმედებას, რათა იგი ადვილად დაემორჩილოს დანაშაულებრივ მოთხოვნას. ასეთი შემთხვევა არ უნდა დაკვალიფიცირდეს 179-ე მუხლით, ვინაიდან მოცემული ძალდობა პიროვნების სიცოცხლის ან ჯანმრთელობისათვის რეალურ საშიშროებას არქმნის, იგი ასრულებს მხოლოდ ფიზიკური მუქარის როლს, რომლის განხორციელება ობიექტურად შეუძლებელია, ამავე დროს, ეს შემთხვევა არ შეიძლება განვიხილოთ, ძალადობასთან დაკავშირებულ ძარცვად, რომელიც დაზარალებულის სიცოცხლის ან ჯანმრთელბისათვის საშიში არ არის, ვინაიდან ძარცვისას დაზარალებულს დამნაშავისათვის წინააღმდეგობის გაწევის მეტი შესაძლებლობა აქვს. მაშინ, როცა უვარგისი იარაღის გამოყენებით ყაჩაღობისას დაზარალებულის ნება დათრგუნულია და დამნაშავეს უფრო ადვილად შეუძლია დაეუფლოს მის ქონებას. აქედან გმომდინარე, მიმაჩნია, რომ შემოღებულ უნდა იქნას სპეციალური მუხლი, რომელიც 179-ე მუხლთან შედარებით, ყაჩაღობისათვის, უვარგისი იარაღის გამოყენებით, მსუბუქ სასჯელს დააწესებს. მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი მუხლი გათვალისწინებული იყო სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტში, იგი ახალ კოდექსში ვერ აისახა და ასეთი შემთხვევა დაკვალიფიცირდება 179-ე მუხლით.

ყაჩაღობისას ფსიქიკური ძალადობა შეიძლება გამოიხატოს გაუპატიურების მუქარაში, რომელიც გამოყენებულია დაზარალებულის ქონების დაუფლების მიზნით. ძალადობა შიძლება გამოყენებულ იქნას არა მარტო ქონების მესაკუთრის ან იმ პირის მიმართ, რომელსაც ეს ქონება გადაცემული აქვს მფლობელობაში, სარგებლობაში ან შესანახად, არამედ იმ პირების მიმართაც, რომლებიც შემთხვევით მოხვდნენ დანაშაულის ჩადენის ადგილას და სცადეს წინააღმდეგობა გაეწიათ სხვისი ქონების გატაცებისათვის.

როგორც ზემოთ უკვე ითქვა, ყაჩარობის ობიექტურობის მხარის თავისებურებას წარმოადგენს ის გარემოება, რომ დანაშაული დამთავრებულად ითვლება პიროვნების მიმართ ძალადობის ან ძალადობის მუქარის მომენტიდან. ამასთან დაკავშირებით, ბუნებრივია, წამოიჭრება კითხვა: შესაძლებელია თუ არა ყაჩაღობის მცდელობა? ყაჩაღობის მცდელობად ჩაითვლება მოქმედება, რომელიც მიმართულია უშუალოდ სიცოცხლეზე ან ჯანმრთელობაზე ძალადობისაკენ, მაგრამ ჯერ კიდევ არ ატარებს ძალადობრივ ხასიათს. მაგალითად, ყაჩაღობის მცდელობას ექნება ადგილი იმ შემთხვევაში, როდესაც დმნაშავეს უშუალოდ თავდასხმისაკენ მიმართულ პოლიციის მუშაკი აღკვეთს დაზარალებულთან მისვლის მომენტში, როდესაც შესაძლოა დამნაშავემ მიმართა მას შეკითხვით, რათა გაეჩერებინა დაზარალებული ან სხვაგვარად უზრუნველეყო შემდგომი ძალადობა. ყაჩაღობის მზადებად ჩაითვლება პირობების შექმნა მომავალში ყაჩაღობის ჩასადენად. ასეთ მოქმედებებს მიეკუთვნება: იარაღის შეძენა, დანაშაულის ჩადენის გეგმის დამუშავება, შესაძლო დაბრკოლებების თავიდან აცილება და ა. შ. სასამართლო პრაქტიკაში ყაჩაღობის მზადებისათვის სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემის შემთხვევები ძალიან იშვიათია, რაც იმით აიხსნება, რომ მოსამზადებელი მოქმედებები არასაკმარისად განსაზღვრული ხასიათისაა და ძნელად დასადგენი.

ყაჩაღობას ადგილი ექნება იმ შემთხვევაშიც, როდესაც დამნაშავემ დაიწყო სხვისი ქონების ფარული ან აშკარა გატაცება ძალადობის გარეშე, მაგრამ გამოიყენა ძალადობა ქონების საბოლოო დასაუფლებლად. ყაჩაღობად ჩაითვლება დამნაშავის მიერ ძალადობის გამოყენება გატაცებული ქონების შენარჩუნების მიზნით. თუ დამნაშავე, რომელსაც დანაშაულზე წაასწრეს ტოვებს მოპარულ ქონებას და იყენებს ძალადობას დაზარალებულისადმი დაპატიმრებისგან თავის დასახწევად, მას პასუხისმგებლობა დაეკისრება არა ყაჩაღობის, არამედ ქურდობისა და პიროვნების წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულისათვის.

ყაჩაღობის ჩადენისას ბრალი შეიძლება გამოიხატოს მხოლოდ პირდაპირი განზრახვის ფორმით. დამნაშავეს შეგნებული უნდა ჰქონდეს თავისი მოქმედების საზოგადოებრივად სასიში ხასიათი, უნდა ითვალისწინებდეს და სურდეს მისი საზოგადოებრივად საშიში შედეგების დადგომა. როგორც ფიზიკური, ისე ფსიქიკური ძალადობა, წარმოადგენს რა ყაჩაღობის დროს სხვისი ქონების დაუფლების საშუალებას, გამოიყენება მას შემდეგ რაც პირს გაუჩნდება სხვისი ქონების მისაკუთრების სურვილი. სახეზე არ იქნება ყაჩაღობის შემადგენლობა, თუ სხვისი ქონების მართლსაწინააღმდეგო მისაკუთრების სურვილი დამნაშავეს წარმოეშვა ძალადობის გამოყენების შემდეგ რაიმე სხვა მიზეზით, მაგალითად, შურისძიების ან ეჭვიანობის მოტივით და ა. შ.

სასამართლო პრაქტიკაში წარმოიშვება კითხვა იმის შესახებ, თუ როგორ დაკვალიფიცირდება ქონების გატაცება დაზარალებულის გაუპატიურების შემდეგ, რომელიც ჩადენილია სიცოცხლისათვის ან ჯანმრთელობისათვის საშიში ძალადობის გამოყენებით. აქ იგულისხმება შემთხვევა, როდესაც ძალადობა დამნაშავის მიერ გამოიყენება სქესობრივი კავშირის დამყარების მიზნით და დაზარალებულის ქონების დაუფლების განზრახვა მას მხოლოდ გაუპატიურების შემდეგ წარმოეშვება; იგი, ძალადობის გამოუყენებლად დაზარალებულის თანდასწრებით იტაცებს მის ქონებას. ასეთი შემთხვევა დაკვალიფიცირდება დანაშაულთა ერთობლიობით ყაჩაღობად გაუპატიურებასთან ერთად.⁴ ვინაიდან დამნაშავის მოქმედების ანალიზი და დაზარალებულის მიერ ამ მოქმედების აღქმა გვიჩვენებს, რომ დამნაშავე ეუფლება დზარალებულის ქონებას იმ ზემოქმედების ეფექტის საშუალებით რომელიც მან გაუპატიურებისას გამოიყენა. ასეთ შემთხვევაში დაზარალებული წინააღმდეგობას არ უწევს მისი ქონების გამტაცებელს ძალადობრივი ზემოქმედების შიშით. ამრიგად, უკვე მომხდარი ძალადობა ინარჩუნებს თავის ძალას, თრგუნავს რა დაზარალებულის ნებას ქონების გატაცების დროს.

მოქმედი სისხლის სამართლის კანონმდებლობის მიხედვით, პასუხისმგებლობა შეიძლება დაეკისროთ 14 წლის ასაკს მიხწეულ პირებს. ყაჩაღობის საზოგადოებრივი საშიშროება ნათელია 14 წლის ყოველი მოზარდისათვის. სწორედ ეს გვაძლევს საფუძველს ჩავთვალოთ, რომ მათ უკვე შეიძლება დაეკისროთ პასუხისმგებლობა ყაჩაღობისათვის. აღნიშნული დანაშაულისათვის გასამართლებული პირების ასაკი ძირითადად მერყეობს 16-დან 25 წლამდე, რაც ვფიქრობ გამოწვეულია არასაკმარისად ჩამოყალიბებული ზნეობრივი შეხედულებებით, არამკაფიოდ განსაზღვრული ცხოვრებისეული იდეალითა და არასწორი ორიენტაციით. ყაჩაღური თავდასხმების უმრავლესობა ჩადენილია არაფხიზელ მდგომარეობაში მყოფი პირების მიერ, რაც იმით აიხსნება, რომ სიმთვრალე დამნაშავეს გამბედაობას მატებს.

ყაჩაღობა და მისი მომიჯნავე შემადგნლობები

ყაჩაღური თავდასხმის სწორი კვალიფიკაციის ერთ-ერთი პირობაა ამ დანაშაულის არსებითი განსხვავება მისი მომიჯნავე შემადგენლობებისაგან. ყაჩაღობის მომიჯნავე შემადგენლობებს მიეკუთვნება: ბანდიტიზმი, ძარცვა, ანგარებითი მკვლელობა, გამოძალვა და თვითნებობა.

საკითხი ყაჩაღობისა და ბანდიტიზმის გამიჯნვის შესახებ წარმოიშობა იმ შემთხვევაში, როდესაც ყაჩაღობა ხორციელდება ორი ან რამდენიმე პირის მიერ იარაღის გამოყენებით. ყაჩაღობისაგან ბანდიტიზმის განსხვავების მნიშვნელოვანი პირობა მდგომარეობს იმ ნიშნების გრკვევაში, რომლებიც ახასიათებს ბანდას. ბანდა, ეს არის პირთა კარგად ორგანიზებული შეიარაღებული ჯგუფი, რომელიც შექმნილია სხვა სახელმწიფო ან სხვა საწარმოებზე, დაწესებულებებზე, ორგანიზაციებზე ან ცალკეულ პირებზე თავდასხმის მიზნით. ბანდა, დანაშაულებრივი გაერთიანების სახე, ხასიათდება: 1) ორი ან რამდენიმე პირის მონაწილეობით; 2) დანაშაულებრივი კავშირების სიმყარითა და მდგრადობით; 3) შეიარაღებით (თუნდაც ჯგუფის ერთი წევრის.) ბანდიტიზმის განსხვავება ჯგუფური ყაჩაღობისგან, უპირველეს ყოვლისა, მდგომარეობს იმაში, რომ ბანდიტიზმი გულისხმობს მყარი ჯგუფის არსებობას. წინასწარი შეთანხმება ჯგუფის წევრებს შორის, რომელთაც ჩაიდინეს ყაჩაღობა, ხორციელდება, როგორც წესი, დანაშაულის ჩადენამდე ხანმოკლე ვადაში, რის გამოც ეს ჯგუფი არ შეიძლება ჩავთვალოთ მდგრადად და მაღალორგანიზებულად. მეორე გარემოება, რომელიც ბანდიტიზმის და ყაჩაღობის განსხავავებისას ასევე მხედველობაში უნდა იქნას მიღებული, დაკავშირებულია ბანდის წევრების შეიარაღებასთან. ბანდიტიზმი გულისმობს ჯგუფის თუნდაც ერთი წევრის შეიარაღებას, რის შესახებაც თანამონაწილეებისათვის ცნობილია. ,,იარაღში” ბანდიტიზმის დროს იგულისხმება საგნები, რომლებიც სპეციალურად განკუთვნილია მკვლელობიათვის ან სხეულის მძიმე დაზიანებისათვის და სხვა სამეურნეო დანიშნულება არ გააჩნიათ. ყაჩაღური თავდასხმის დროს დამნაშავეები ასევე შეიძლება შეიარაღებული იყვნენ ცეცხლსასროლი ან ცივი იარაღით, მაგარამ მათი მოქმედების კვალიფიკაცია ყაჩაღობის მუხლით განისაზღვრება თანამონაწილეებს შორის მყარი კავშირის არარსებობის გამო. ბანდიტიზმის დროს არ არის აუცილებელი დადგინდეს იარაღის გამოყენების ფაქტი. შეიარაღებული ყაჩაღობისთვის კი დამახასიათებელია არა მარტო იარაღის არსებობა, არამედ მისი გამოყენებაც. განსხვავება ბანდიტიზმსა და ყაჩაღობას შორის განისაზღვრება აგრეთვე ამ დანაშაულების დამთავრებულად ჩათვლის მომენტის გათვალისწინებით. ბანდიტიზმი დამთავრებულად ითვლება ბანდის ორგანიზაციის მომენტიდან, იმის მიუხედავად, მოასწრო მან თავდასხმის განხორციელება თუ არა⁵; ხოლო ყაჩაღობის დამთავრებული შემადგენლობისათვის აუცილებელია, რომ თავდასხმა უკვე ჩადენილი იყოს.

ყაჩაღობას შეიძლება თან ერთვოდეს როგორც დაზარალებულის ჯანმრთელობისათვის ზიანის მიყენება, ისე დაზარალებულის სიკვდილიც. ანგარებითი მკვლელობისა და ყაჩაღობის ერთობლიობით კვალიფიკაციისათვის აუცილებელია დადგინდეს: ა) მკვლელობა ჩადენილი იყო, უპირველეს ყოვლისა, ყაჩაღური თავდასხმის გზით; ბ) ქონების დაუფლების (გატაცების) მიზნით; გ) ქონების დაუფლება განხორციელდა მკვლელობის ჩადენის მომენტში ან უშუალოდ მის შემდეგ. ანგარებით მკვლელობისას მატერიალური გამოჩენის მიღება გარეგნულად კანონიერად გამოიყურება, იგი წარმოადგენს დაზარალებულის სიკვდილის მართლზომიერ შედეგს. მაგალითად, მკვლელობა მემკვიდრეობის მიღების მიზნით; მკვლელობა, რომელიც მიმართულია არასრულწლოვანი შვილების, შრომისუუნარო მშობლების ან მეუღლე ინვალიდის რჩენისათვის თავის არიდებისაკენ; მკვლელობა გარკვეული ქონების ან ფულის შერჩენის, ჯილდოს მიღების მიზნით და ა.შ.

ყაჩაღობისა და ზალადობის გამოყენებით ძარცვას შორის ძირითადი განსხვავება მდგომარეობს დაზარალებულის მიმართ გამოყენებული ძალადობის ხასიათში. ძარცვა, ყაჩაღობისაგან განსხვავებით, გულისხმობს ძალადობას, რომელიც საშიში არ არის დაზარალებულის სიცოცხლის ან ჯანმრთელობისათვის, რაც ნიშნავს სხეულის მსუბუქ დაზიანებას ჯანმრთელობის მოუშლელად, აგრეთვე, ძალადობრივ მოქმედებას, რომელიც დაზარალებულს ფიზიკურ ტკივილს აყენებს.

ყაჩაღობის ერთ-ერთ მსგავს შემადგენლობას წარმოეადგენს გამოძალვა. ყაჩაღობისა და გამოძალვის მსგავსება იმაში მდგომარეობს, რომ ორივე ერთდროულად ხელყოფს საკუთრებასა და პიროვნებას, მაგრამ, თუ ყაჩაღობის დროს ხელყოფის საგანს წარმოადგენს ქონება მატერიელური ღირებულების მქონე ნივთების სახით, გამოძალვის დროს ხელყოფის საგანია არა მარტო ნივთები, არამედ უფლება მათზე, აგრეთვე ქონებრივი ხასიათის მოქმედება. მუქარას, რომელიც გამოიყენება გამოძალვის დროს, აქვს უფრო ფართო გაგება, იმ მუქარასთან შედარებით, რომელსაც ადგილი აქვს ყაჩაღობისას. ეს განპირობებულია იმით, რომ გამომძალველი დაზარალებულს ემუქრება არა მარტო სიცოცხლის ან ჯანმრთელობისათვის საშიში ძალადობის გამოყენებით, არამედ დაზარალებულის ან მისი ახლობლის სახელის გამტეხი ცნობების გახმაურებით ან ქონების განადგურებით. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მივაქციოთ იმას, რომ ყაჩაღობა ყოველთვის გულისხმობს სიცოცხლისათვის ან ჯანმრთელობისათვის საშიში ძალადობის გამოყენების მუქარას მაშინ, როცა გამოძალვისათვის მნივნელობა არა აქვს იმ ზიანის ხასიათს, რომელითაც დამნაშავე დაზარალებულა ემუქრება. ძალადობის გამოყენების მუქარა გამოძალვის დროს შეიძლება გამოიხატოს „დაპირებაში” - დაზარალებულზე ნებისმიერი ფიზიკური ზემოქმედების განხორციელებისა, დაწყებული ცემიდან დამთავრებული მკვლელობით. იმ შემთხვევაში, როდესაც გამოძალვის საგანს წარმოადგენს ქონება კონკრეტული ნივთების სახით და როდესაც გამომძალველი ემუქრება დაზარალებულს სიცოცხლის ან ჯანმრთელობისათვის საშიში ძალადობის გამოყენებით, მაშინ იგი ყაჩაღობისაგან განსხვავდება მუქარის სისრულეში მოყვანის მომენტით. ყაჩაღობისას მუქარა არის უშუალო, რეალური და ატარებს დაზარალებულზე წინასწარი ზემოქმედების ხასიათს, ასრულების გაფრთხილების როლს იმის შესახებ, რომ მის მიმართ იმ წუთშივე იქნება გამოყენებული ფიზიკური ძალადობა. დაზარალებულის უარი მოთხოვნის შესახებ იწვევს მუქარის მაშინვე სისრულეში მოყვანას. გამოძალვისას დამნაშავე დაზარალებულს „პირდება”მუქარის სისრულეში მოყვანას მომავალში და ამ დროის მონაკვეთის არსებობა მუქარასა და მის რეალიზაციას შორის გამოძალვას, ყაჩაღობასთან შედარებით, ნაკლებად მძიმე დანაშაულად აქცევს, ვინაიდან დაზარალებულს შესაძლებლობა აქვს მიმართოს სამართალ დამცავ ორგანოებს და თავიდან აიცილოს ძალმომრეობა.

ყაჩაღობისა და თვითნებობის გამიჯვნის აუცილებლობა განპიროვნებულია იმით, რომ რიგ შემთხვევებში თვითნებური მოქმედებები ისევე, როგორც ყაჩაღობა, შეიძლება დაკავშირებული იყოს პიროვნების მიმართ ძალადობასთან და მოქალაქეთა ქონებრივი ინტერესების დარღვევასთან. თუმცა, არც ძალადობრივი მოქმედება და არც სხვა პირისათვის ქონებრივი ზარალის მიყენება წარმოადგენს თვითნებობის აუცილებელ ნიშნებს. თვითნებური მოქმედების არსი მდგომარეობს დადგენილი წესის საწინააღმდეგოდ, ნამდვილად თავისი ან თავისად დაგულვებული უფლების თვითნებურად განხორციელებაში. თუ პირი, რომელიც იყენებს ზალადობას, მიზნად ისახავს დაეუფლოს ქონებას, რომელსაც იგი თვლის თავის საკუთრებას, მაშინ ჩადენილი მოქმედება არ განიხილება ყაჩაღობად და დაკვალიფიცირდება, როგორც თვითნებობა და შესაბამისი დანაშაული პიროვნების წინააღმდეგ.⁶

გათვალისწინებულია რა, რომ ყაჩაღობა წარმოადგენს დიდ საზოგადოებრივ საფრთხეს, კანონი მას მიაკუთვნებს მძიმე დანაშაულთა რიცხვს და მისი ჩადენისათვის მკაცრ სასჯელს აწესებს. სასჯელის სიმკაცრე გამოხატულებას პოულობს არა მარტო თავისუფლების ხანგრძლივი ვადით აღკვეთაში, არამედ, აგრეთვე, იმ შედეგებეში, რომლებიც ყაჩაღობისათვის მსჯავრდებულთათვის დგება; მათ არ ეხებათ სასჯელისაგან ვადამდე პირობით გათავისუფლება, მსჯავრდებული, როგორც წესი, სასჯელს იხდის გაძლიერებული რეჟიმის ან მკაცრი რეჟიმის შრომა - გასწორების კოლონიაში.

ყაჩაღობის დამამძიმებელი გარემოებები

საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის 179-ე მუხლის I ნაწილში მოცემულია ყაჩაღობის ძირითადი შემადგენლობა, რომელიც ითვალისწინებს სასჯელს თავისუფლების აღკვეთის სახით სამიდან ათ წლამდე ვადით. ამ მუხლის II ნაწილში მოცემულია ყაჩაღობის კვალიფიკაციური შემადგენლობა, რაც გულისხმობს ქვემოჩამოთვლილი დამამძიმებელი გარემოებებიდან ერთ-ერთის არსებობას: ა) ჯგუფურად; ბ) არაერთგზის; გ) ბინაში, სადგომში ან სხვა საცავში უკანონო შეღწევით; დ) დიდი ოდენობით ნივთის დაუფლების მიზნით; ე) იმის მიერ, ვინც ორჯერ ან მეტჯერ იყო ნასამართლევი სხვისი მოძრავი ნივთის მართლსაწინააღმდეგო მისაკუთრებისათვის ან გამოძალვისათვის;⁷ ყაჩაღობის ჩადენა პირთა ჯგუფის მიერ წინასწარი შეთანხმებით გულისხმობს, რომ ორმა ან რამდენიმე პირმა წინასწარ მოილაპარაკა დანაშაულის ჩადენის შესახებ. ორი ან რამდენიმე პირის მიერ ჩადენილი ყაჩაღობის მომეტებული საზოგადოებრივი საშიშროება განპირობებულია იმით, რომ რამდენიმე პირის ძალის გაერთიანება, რომელიც მიმართულია ერთი და იგივე დანაშაულებრივი შედეგის მისაღწევად და დამნაშავეთა ურთიერთმხარდაჭერა არსებითად აადვილებს დანაშაულის ჩადენის და შეიძლება გამოიწვიოს გაცილებით დიდი ზიანის მიყენება როგორც პიროვნებისათვის, ისე სხვისი საკუთრებისათვის. ყაჩაღობისას, რომელსაც რამდენიმე პირი ახორციელებს, დაზარალებულს მიზანშეუწონლად მიაჩნია წინააღმდეგობის გაწევა, რადგან ძალადობის გამოყენების მუქარა მისთვის ძალიან რეალურია. დამნაშავეები, შეგნებული აქვთ რა ერთობლივი მოქმედების უპირატესობა, ხშირად ცდილობენ საკუთარი ძალების გაერთიანებას (ყაჩაღური თავდასხმების 80% ჯგუფურია). მოქმედი სისხლის სამართლის კანონმდებლობამ, ადგენს რა პასუხისმგებლობას „ყაჩაღობისათვის პირთა ჯგუფის მიერ წინასწარი შეთანხმებით”, არ იძლევა თანამონაწილეობის ამ ფორმის ცნებას. კანონმდებლობის გამოყენების პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ თანამონაწილეობის ამ ფორმის ერთიანი გეგმა არ არსებობს; ყველაზე გავრცელებულად ითვლება აზრი, რომ პირთა ჯგუფი წინასწარი შეთანხმებით აერთიანებს ყველა იმ შემთხვევას ერთობლივი დანაშაულებრივი საქმიანობისა, როცა დანაშაულის ჩადენას წინ უსწრებდა შეთანხმება თანამონაწილეებს შორის. ამასთანავე, იურიდიულ ლიტერატურაში ადგილი აქვს მტკიცებას, რომ ჯგუფი წინასწარი შეთანხმებით იგივეა, რაც ორგანიზებული ჯგუფი. ასე მაგალითად, გელფერის წერილში ხაზგასმულია, რომ პირთა ჯგუფს უნდა ჰქონდეს ორგანიზებული ხასიათი, წინასწარი შეთანხმება თანამონაწილეებს შორის უნდა მოწმობდეს იმას, რომ ისინი ორგანიზებული არიან დანაშაულის ჩასადენად. „წინასწარ შეთანხმებით პირთა ჯგუფის” გაიგივება „ორგანიზებულ ჯგუფთან” არასწორია. წინასწარი ორგანიზება არ არის თანაბარმნიშვნელოვანი წინასწარ შეთანხმებასთან დანაშაულის ერთობლივად ჩადენის შესახებ. სისხლის სამართლის თეორიაში მირებულია, რომ ჯგუფი შეიძლება ჩაითვალის ორგანიზებულად მხიოლოდ მაშინ, როცა მისი მონაწილეები წინასწარ მოიფიქრებენ თავიანთი დანაშაულებრივი საქმიანობის სახეს, გაინაწილებენ როლებს, მოემზადებიან ჩაფიქრებული დანაშაულის განსახორციელებლად, იმოქმედებენ წინასწარ შემუშავებული გეგმით და სხვა. ყაჩაღური თავდასხმის სპეციფიკიდან გამომდინარე, დამნაშავეების მიერ თავიანთი მიზნის მისაღწევად არ არის აუცილებელი დაწვრილებით და დეტალურად ყველაფრის შეთანხმება საერთო ხაზით. სტატისტიკა გვიჩვენებს, რომ დამნაშავენი წინასწარ განსაზღვრავენ მსხვერპლს. ყაჩაღური თავდასხმების მხოლოდ მცირე რაოდენობაში და ამ შემთხვევებშიც წინასწარი შეთანხმება არ არის დეტალური, ვინაიდან ძნელი გასათვალისიწნებელია, გაუწევს თუ არა დაზარალებული მათ წინააღმდეგობას, როგორი ხასიათის და ინტენსივობის იქნება ეს წინააღმდეგობა და ა.შ. კიდევ უფრო ძნელია თანამონაწილეებს შორის დაწვრილებითი შეთანხმება იმ შემთხვევებში, როდესაც ყაჩაღობის ერთობლივად ჩადენის განზრახვა მათ მოულოდნელად წარმოეშვებათ, დანაშაულის ჩასადენად ხელსაყრელი პირობების შექმნასთან დაკავშირებით. წინასწარ შეთანხმების ადგილი იქნება იმის მიუხედავად, როდის წარმოიშვა ეს შეთანხმება - ყაჩაღობის ჩადენამდე ძალიან ადრე, თუ უშუალოდ მის წინ. აუცილებელია მხოლოდ, რომ შეთანხმება მოხდეს დანაშაულის დაწყებამდე. თანამონაწილეობის ამ ფორმის დროს წინასწარ შეთანხმების აუცილებელ ნიშანს წარმოადგენს დამნაშავეების შეთანხმება ყაჩაღურ თავდასხმაში უშუალო მონაწილეობის შესახებ (თანაამსრულებლობა) და სწორედ ეს ნიშანი საშუალებას გვაძლევს განვასხვავოთ ჯგუფის წინასწარი შეთანხმება ჩვეულებრივი თანამონაწილეობისაგან, რომლის დროსაც თავდასხმას ერთი პირი ახორციელებს, თანამონაწილეები კი ამსრულებელს დახმარებას უწევენ იარაღის მიცემით, რჩევა-დარიგებით, დაპირებით, რომ დამალავენ დანაშაულებრივი გზით შეძენილ ქონებას და ა.შ. ასეთ შემთხვევაში ამსრულებლის მოქმედება დაკვალიფიცირდება 179-ე მუხლის I ნაწილით როგორც ყაჩაღობა, ხოლო თანამონაწილეების მოქმედება თანამონაწილეობისა და ყაჩაღობის მუხლით. ამრიგად, „ჯგუფი წინასწარი შეთანხმებით“ ხასიათდება არა მარტო გაურკვეველი სუბიექტური კავშირით დამნაშავეებს შორის, რომელიც გამოხატულებას პოუოლს წინასწარ შეთანხმებაში, არამედ მათი უშუალო მონაწილეობით დანაშაულის ჩადენაში. სრულიად გასაგებია, რომ იმ შემთხვევაში, როცა შეთანხმება ცალკეულ თანამონაწილეებს შორის უმნიშვნელოა და შემთხვევით, ეპიზოდურ ხასიათს ატარებს, დანაშაულის განხორციელებაში მათი ერთობლივი მონაწილეობა არსებითად ადიდებს ქმედბოსი საზოგადოებრივ საშიშროებას. იქიდან გამომდინარე, რომ „ჯგუფი წიანსწარი შეთანხმებით“ გულისხმობს ჯგუფის ყველა წევრის უშუალო მონაწილეობას დანაშაულის ჩადენაში (თანაამსრულებლობა), მხედველობაში უნდა მივიღოთ სისხლის სამართლის თეორიის დებულება იმის სესახებ, რომ სისხლის სამართლაში თანაამსრულებლობაში იგულისლცება არა უცილობალდ პირის მიერ ყველა იმ მოქმედებსი შესრულება, რომელიც გათვალსწინებულია სისხლის სამართლის კოდექსის განსაკუთრებული ნაწილის შესაბამის მუხლში, არამედ მისი უშუალო მონაწილეობა ასეთი მოქმედების ჩადენაში. ეს ნიშნავს, რომ პირებმა, რომლებმაც შეასრულეს იმ მოქმედების ნაწილი, რომელიც შედის მოცემული დანაშაულის შემადგენლობაში ან არ შეასრულეს დამოუკიდებელი მოქმედება, მაგრამ ამა თუ იმ დახმარებას უწევდნენ სხვა პირებს დანაშაულის ჩადენის მომენტში, განხილული უნდა იქნეს როგორც დანაშაულის ამსრულებლები.

ყაჩაღობის დროს ამსრულებლად უნდა ჩაითვალოს არა მარტო ის, ვინც ანხორციელებს ძალადობას დაზარალებულის მიმართ, არამედ ისიც, ვინც აკავებდა დაზარალებულს, ჩხრეკდა მას ან თავისი დასწრებით მიუთითებდა დაზარალებულს დამნაშავეების რიცხვრობრივ უპირატესობასა და წინააღმდეგობის შეუძლებლობაზე. ცალკეულ შემთხვევაში ამსრულებლის მოქმედებაზე არანაკლები აქტიური ხასიათი შეიძლება ჰქონდეს წამქეზებლების, დამხმარეებისა და ორგანიზატორების მოქმედებას. თანამონაწილეების ასეთი აქტიურობა, როგორც წესი, განპირობებულია წინასწარ შემუშავებული გეგმით, დანაშაულისათიოს ყველა თანამონაწილის საკმაო მომზადებით, ე.ი. თანამონაწილეობის უფრო საშიში ფორმის - ორგანიზებული ჯგიფის არსებობით. ყაჩაღობსი ჩადენა ორგანიზებული ჯგუფის მიერ, რომლის შიგნით განაწილებულია როლები, უნდა დაკვალიფიცირდეს 179-ე მუხლის II ნაწილის პირველი პუნქტით. ამასთან, თანამონაწილეების ორგანიზებულობა, რაც მოწმობს დიდ საზოგადოებრივ საშიშროებას, ყველა თანამონაწილისათვის სასჯელის დანიშვნისას უნდა ჩაითვალოს დამამძიმებელ გარემოებად შესაბამისი სანქციის ფარგლებში. ამრიგად, იმისათვის რომ ყაჩაღური თავდასხმა „პირთა ჯგუფის მიერ წინასწარი შეთანმხებით“ ჩადენილად ვცნოთ აუცილებელია: 1) თანამონაწილეების შეთანხმება ყაჩაღობის ერთობლივად ჩადენის შესახებ თავდასხმის დაწყებამდე; 2) ყაჩაღურ თავდასხმაში წინასწარ შეთანხმებული ჯგუფის ყოველი წვერის უშუალო მონაწილეობა. ყაჩაღური თავდასხმის წამქზებლებისა და დამხმარეების მოქმედება შეიძლება დაკვალიფიცირდეს 179-ე მუხლის II ნაწილის პირველი პუნქტით. მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს ხელშეწყობა ატარებდა იმდენად აქტიურ ხასიათს, რომ დამნაშავეების ორგანიზება გამოიწვია.

ყაჩაღობის მაკვალიფიცირებელ გარემოებას წარმოადგენს მისი ჩადენა არაერთგზის. ყაჩაღობის დანაშაული არაერთგზისად ითვლება, თუ მას წინ უსწრებდა ამ მუხლით და 224-ე, 231-ე და 264-ე მუხლებით გათვალისწინებული რომელიმე დანაშაულის ჩადენა. აღსანიშნავია, როკ ცნება „არაერთგზისი“ სიახლეა ახალ სისხლის სამართლის კოდექსში; თუ საერთო წესით არაერთგზისობა გულისხმობს კოდექსის ერთი მუხლით ან მისი ნაწილით გათვალისწინებული ორი ან მეტი დანაშაულის ჩადენას გამონაკლისის სახით, ეს მუხლი არაერთგზისად მიიჩნევს არა მარტო იგივე, არამედ სხვა ერთგვაროვანი დანაშაულის ჩადენასაც იმ შემთხვევაშიც, თუ ამის შესახებ მითითებულია კოდექსის შესაბამის მუხლში. სწორედ ამ აზრით სისხლის სამართლის ახალ კოდექსში „არაერთგზისობა” შეცვალა „განმეორებითი დანაშაულის” დეფინიცია. არაერთგზისობა გამორიცხულია, თუ პირი კანონით დადგენილი წესით, ადრე ჩადენილი დანაშაულისათვის გათავისუფლებული იყო სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან, ან მოხსნილი, ან გაქარწყლებული ჰქონდა ნასამართლობა. არაერთგზისობის ნიშანს დადგენისას მნიშვნელობა არა აქვს, დამნაშავე იყო ადრე ნასამართლევი ჩადენილი დანაშაულისათვის თუ პასუხისმგებლობა პირველად შეერაცხა. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, თითოეულ დამოუკიდებელ დანაშაულს, რომელიც არაერთგზისობას ქმნის, სისხლის სამართლებრივი სეფასება ცალ-ცალკე უნდა მიეცეს, მით უმეტეს, თუ პირველი დანაშაული უფრო მძიმეა, ვიდრე მეორე. ამასთან, მ,ეორე დანაშაული უნდა დაკვალიფიცირდეს როგორც არაერთგზის ჩადენილი. მაგალითად, თუ დამნაშავემ ჯერ ბანდიტიზმი ჩაიდინა, ხოლო შემდეგ - ყაჩაღობა, ქმედება უნდა დაკვალიფიცირდეს ორივე მუხლით. აქ სახეზეა როგორც არაერთგზისობა, ისე ორი დამოუკიდებელი დანაშაულის რეალური ერთობლიობა. ამ საკითხის სხაგვარი გადაწყვეტა, რაც ეფუძნება არაერთგზისობის ნიშნის მიერ ერთობლიობის ნიშნის შთანთქმას, არსებითად უფრო მძიმე დანაშაულს სამართლებრივი შეფასების გარეშე დატოვებდა. ყაჩარობა არაერთგზის ჩადენილად ჩაითვლება, თუ მას წინ უსწრებდა დაუმთავრებელი დანაშაული ან დამანშავე პირველად ჩადენილ დანაშაულში ასრულებდა არა ამსრულებლის, არამედ თანამონაწილის ფუნქციას. ამრიგად, არაერთგზისობა სახეზეა, თუ თითოეული დანაშაული ქმნის დამოუკიდებელი დანაშაულის შემადგენლობას და მათი ჩადენა ერთმანეთისაგან გარკვეული დროით არის დაცილებული. ამასთან, ყოველი ახალი დანაშაულის ჩასადენად დამნაშავეს უნდა აღეძრას დამოუკიდებელი განზრახვა.⁸

სისხლის სამართლის 179-ე მუხლის II ნაწილი ითვალისწინებს ყაჩაღობას ისეთ დამამძიმებელ გარემოებაში, როგორიცაა: ბინაში, სადგომსა და სხვა საცავში უკანონო შეღწევა. ბინის ქვეშ იგულისხმება შენობა, რომელიც განკუთვნილია ადამიანთა მუდმივი ან დროებითი ცხოვრებისათვის და სადაც იმყოფება მათი კუთვნილი ქონება. ბინას მიეკუთვნება აგრეთვე მისი შემადგენელი ნაწილები (მაგალითად, საკუჭნაო). ბინის ცნებაში არ იგულისხმება ფარეხები და სხვა სადგომები, რომლებიც განცალკევებულია საცხოვრებელი შენობებისგან. სადგომი - ესაა შენობა, რომელიც განკუთვნილია ადამიანების ან მატერიალური ფასეულობების განსათავსებლად. იგი შეიძლება იყოს როგორც მუდმივი, ისე დროებითი, როგორც სტაციონალური, ისე გადაადგილებადი. სადგომში იგულისხმება შენობის შინაგანი ნაწილი, რომელშიც მოთავსებულია ქონება - ქარხანა, ფაბრიკა, ცეხი, გემი, ბანკი, მუზეუმი, საფოსტო განყოფილება, მაღაზია, თეატრი, სასტუმრო და სხვა ნაგებობები. აღნიშნული ცნება მოიცავს აგრეთვე ეკლესიას. სხვა საცავი - ესაა ტერიტორიის მონაკვეთი, რომელიც გამოყოფილია მატერიალური ფასეულობების მუდმივი ან დროებითი შენახვისათვის და უზრუნველყოფილია დაცვით (მაგალითად, კონტეინერები, სეიფები და სხვა საცავები). ბინაში, სადგომში ან სხვა საცავში უკანონო შეღწევასთან დაკავშირებით, გათვალისწინებულია, რომ ყაჩაღური თავდასხმის მიზნის ჩამოყალიბება წინ უნდა უსწრებდეს ბინაში შესვლად იმისათვის, რომ ქმედება დაკვალიფიცირდეს ამ პუნქტით.⁹ ყაჩაღობის მაკვალიფიცირებელია ის ფაქტი, რომ ქმედობა მიმართულია სხვისი ქონების დიდი ოდენობით დაუფლებაზე. დიდ ოდენობად ითვლება ნივთის ღირებულება 10000 ლარის ზევით. ზარალის მოცულობა, რომელიც შეიძლება სხვის საკუთრებას მიადგეს, არსებით გავლენას ახდენს ყაჩაღობის საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხზე. სხვისი ქონების დიდი ოდენობით გატაცებისას მესაკუთრეს არა მარტო სერიოზული მატერიალური ზიანი ადგება, არამედ იქმნება აგრეთვე გატაცებული ქონების ხარჯზე ხანგრძლივი პარაზიტული არსებობის შესაძლებლობა. სისხლის სამართლის კოდექსის 179-ე მუხლის II ნაწილით გათვალისწინებულ კიდევ დამამძიმებელ გარემოებას ქმნის ყაჩარობა ჩადენილი იმ ადამიანის მიერ, რომელიც ორჯერ ან მეტჯერ იყო ნასამართლევი სხვისი მოძრავი ნივთის მართლსაწინააღმდეგო მისაკუთრების ან გამოძალვისათვის. მუხლის ამ ნაწილით, ფაქტიურად, აღიარებულია ერთგვაროვან დანაშაულთა საშიში რეციდივი. კანონი სწორედ ამ პრინციპით აძლიერებს ასეთ პირთა პასუხისმგებლობას.¹⁰

დასკვნა

ყაჩაღობის ჩადენისათვის მკაცრი სასჯელის დანიშნვა სავსებით გამართლებულია არა მარტო ზოგადი, არამედ, აგრეთვე, სპეციალური პრევენციის თვალსაზრისითაც. პირი, რომელიც ყაჩაღობას ჩადის, დიდ საზოგადოებრივ საშიშროებას ქმნის, ამიტომ მკაცრი სასჯელის შეფარდება, მისი აღზრდა - გამოსწორების მიზნით, აუცილებელია.

_________________

1. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი, თბილისი, 1999.

2. „პასუხისმგებლობა ეკონომიკური დანაშაულისათვის”, მ. ლეკვეიშვილი, გ. მამულაშვილი, თბილისი, 1999.

3. Г. Л. Кригер ,,Ответственность за разбой”, 1968.

4. ,,Российское уголовное права”, часть особенная.

5. Курс уголовного права, Москва, 1970.

6. ,,Новое уголовное право Россий”, особенная часть, Москва, 1996.

7. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი, თბილისი, 1999.

8. „პასუხისმგებლობა ეკონომიკური დანაშაულისათვის”, მ. ლეკვეიშვილი, გ. მამულაშვილი, თბილისი, 1999.

9. ,,Российское уголовное право”, часть особенная.

10. „პასუხისმგებლობა ეკონომიკური დანაშაულისათვის”, მ. ლეკვეიშვილი, გ. მამულაშვილი, თბილისი, 1999.

გამოყენებული ლიტერატურა

1.საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი, თბილისი, 1999.

2. ,,Российское уголовное право”, часть особенная.

3. Г.Л. Кригер ,,Ответственность за разбой”, 1968.

4. ,,Преступность и правонарушение” (1991-1995) статистический сборник.

5. Курс уголовного права, Москва, 1970.

6. ,,Новое уголовное право России”, особенная часть, Москва, 1996.

7. ,,პასუხისმგებლობა ეკონომიკური დანაშაულისათვის“, მ.ლეკვეიშვილი, გ.მამულაშვილი, თბილისი, 1999 წელი.

ნათია კილასონია

შესავალი

საზოგადოებაში პიროვნების პატივისცემა გამომდინარეობს ქვეყნის საზოგადოებრივი ურთიერთობის არსიდან. საქართველოში განხორციელებულმა დემოკრატიულმა გარდაქმნამ საშუალება მისცა მის მოქალაქეებს შეეგნოთ სოციალური ღირებულება, აემაღლებინათ მოქალაქეობრივი ღირსების გრძნობა. ამიტომ იმ ადამიანთა მოქმედებას, რომელთაც არაფრად უღირთ პიროვნების დამცირება და შეურაცხყოფა, მისთვის სულიერი სიმშვიდის დარღვევა, სისხლის სამართლის კანონი დანაშაულად მიიჩნევს. ამგვარი ქმედობის საზოგადოებრივი საშიშროება გამოიხატება ქვეყანაში არსებული თანაცხოვრების წესებისათვის ზიანის მიყენებაში, ვინაიდან იგი ხელს უშლის მოქალაქეთა ნორმალურ ცხოვრებას.

ისეთი თვისებები, როგორებიცაა: უტაქტობა, უხეშობა, საზოგადოებისა და მისი წევრებისადმი უპატივცემულო დამოკიდებულება, მორალური პრიმიტივიზმი, ახასიათებთ ადამიანებს, რომლებიც ჩადიან პიროვნების პატივისა და ღირსების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულს.

საქართველოს კანონმდებლობით, ადამიანის პიროვნების პატივისცემა, მის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვა ყველა სახელმწიფო ორგანოს, საზოგადოებრივი ორგანიზაციისა და თანამდებობის პირთა მოვალეობაა.

საქართველოს მოქალაქეებს აქვთ პიროვნებისა და ჟანმრთელობის, ქონებისა და პირადი თავისუფლების ხელყოფისაგან სასამართლო დაცვის უფლება. პიროვნების პატივისა და ღირსების ცნება ყალიბდება და ვითარდება მორალური პირობების ზეგავლენით, რომლებსაც შეიმუშავებს საზოგადოება თავისი განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე. მორალი მოიცავს ადამიანთა ქცევის შეფასებას. ადამიანის პატივისა და ღირსების ცნება კი ნაწარმოებია მორალის ცნებისაგან.

პიროვნების პატივი და ღირსება კომპლექსური ცნებაა. იგი მოიცავს სუბიექტური და ობიექტური ელემენტების უქონლობას. ერთი მხრივ, პიროვნების მიერ პირადი ადამიანური ღირსების შეგნებას, რაც უკარნახებს მას თავისი ცხოვრებისა და საქმიანობის წარმართვას საზოგადოებაში აღიარებული ზნეობრივი ნორმების მიხედვით და მეორე მხრივ, სხვა პირის მიერ მისი, როგორც ადამიანისა და მოქალაქის, ღირსების დადებით შეფასებას.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მესამე თავში გათვალისწინებულ პიროვნების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა რიცხვს მიეკუთვნება მოქალაქეთა პატივისა და ღირსების ხელმყოფი ისეთი დანაშაული, როგორიცაა, ცილისწამება. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის ერთ-ერთ გამოქვეყნებულ ვარიანტში შეტანილი იყო დიფამაციის შემადგენლობა, რომელიც შემდგომ უარყოფილ იქნა. ვფიქრობ, აღნიშნული მუხლი გათვალისწინებულ უნდა იქნეს ახალ სისხლის სამართლის კოდექსში და აუცილებლად მიმაჩნია მის ობიექტურ მხარეში ასახული ქმედების კრიმინალიზაცია. თვითონ სიტყვა დიფამაცია ლათინური წარმოშობისაა „Diffamo” - „სახელს ვუტეხ” და ნიშნავს ვისიმე სახელის გასატეხი ცნობების (ნამდვილისა თუ მოგონილის) გამოქვეყნებას.

ჯერ კიდევ ძველი კანონმდებლობა კრძალავდა კერძო და ოჯახურ ცხოვრებასთან დაკავშირებულ გარემოებათა თავისუფალ განხილვას.

ცნობილი რუსი იურისტი ი. ფოინიცკი წერდა: ,,კერძო, უპირატესად ოჯახური ცხოვრების სფერო, საერთო წესის სახით, მხოლოდ და მხოლოდ მოცემულ პირს შეეხება და მთელი საზოგადოებისათვის ინტერესს იგი არ წარმოადგენს. მასში შემავალ გარემოებათა გახმაურება ჩვეულებრივი ჭორის შინაარსს შეადგენს და რარიგ გავრცელებულიც არ უნდა იყოს ეს უკანასკნელი საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, შეუძლებელია შეეწიროს მას მოქალაქეთა ღირსება და კეთილი სახელი. ბრალდებულისათვის ნების დართვა - ამტკიცოს ამ სფეროდან გახმაურებული სახელგამტეხი ხმების სამართლიანობა, ეს იქნებოდა დაზარალებულისათვის სასამართლოს კარის დახშობა, ვინაიდან ბრალდებული სასამართლო განხილვის მეშვეობით ყოველთვის შეძლებდა გაეძლიერებინა მიყენებული შეურაცხყოფა შემდგომში ფაქტების გახმაურებით, ისეთი ფაქტების, რომლებიც ოჯახის წმიდათაწმიდა საიდუმლოს უნდა შეადგენდეს. სწორედ ამიტომ ამ შემთხვევაში უპირატესობა ეძლევა დიფამაციის სისტემას, გამჟღავნებული სინამდვილის მტკიცების აუცილებელი აკრძალვით.”¹

სტატიაში - ,,ღირსების დაცვა სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში”, ვ. ნაბოკოვი წერდა, რომ გახმაურებული ფაქტი შეიძლება ეხებოდეს კერძო ცხოვრების ისეთ ინტიმურ მხარეებს, რომელთა ოდნავ გულგრილი და უხეში შეხებაც აუტანელ ტანჯვას გამოიწვევს. ასეთ პირობებში არავინ არის უზრუნველყოფილი, რომ დღეს თუ ხვალ მას მოუხდება მიმართოს სასამართლოს თავისი სახელის დასაცავად და ამასთან, ხშირად უიმედოდ, ამაოდ. პირად და ოჯახურ ცხოვრებაში იმაზე ადვილი არა არის რა, რომ ადამიანს მიაყენონ ჩრდილი, მოსცხონ ლაქა, რომლის მორეცხვაც ფრიად ძნელია. შეიძლება მოწამლული ისრის ჭრილობიდან ამოძრობა, მაგრამ საწამლავი მაინც თავის მოქმედებას განაგრძობს. აღარაფერს ვამბობ ისეთ შემთხვევებზე, როცა ცილისმწამებლურ ჭორს თავის საგნად აქვს ისეთი გაურკვეველი და უჩინარი გარემოებები, რომლებსაც ძნელად თუ დავუმორჩილებდით „სასამართლო მტკიცებას”, ხოლო ზოგჯერ მათი დასაბუთებული უარყოფაც სავსებით შეუძლებელია.

რუსი მეცნიერი ს. დ. სერგეევსკიც თვლიდა, რომ „ცხოვრებაში არის ისეთი შემთხვევები, როცა ადამიანის შესახებ სავსებით უტყუარი და ნამდვილი ცნობების გამომჟღავნებაც კი არამცთუ შეიძლება, არამედ საერთოდ აკრძალული უნდა იყოს სასჯელის მუქარით”.

დიფამაციის პასუხისმგებლობის დადგენა, რასაც ვხვდებოდით რუსულ რევოლუციამდელ კანონმდებლობაში და რაც ახლაც ცნობილია მთელი რიგი სახელმწიფოების კანონმდებლობისათვის (მაგალითად, საფრანგეთი, იტალია, იაპონია) ემსახურებოდა სახელმწიფო აპარატის თანამდებობის პირთა ნდობის ბოროტად გამოყენების დაფარვას, რომელთა მხილებასაც არცთუ ისე იშვიათად მოსდევს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დიფამაციისათვის.

ტოტალიტარული რეჟიმის პირობებში დიფამაცია ოსტრაკიზმის ხელშემწყობი მოვლენა იყო. ეს ის თვისებაა, რომელიც ღირსეულ ადამიანებს მოიკვეთს და უღირსთ აღაზევებს. ცილისწამებისას ადამიანს ამოძრავებს შურის მოტივი, ხოლო ოსტრაკიზმის დიფამაციით განხორციელების დროს - კარიერისტულობის გრძნობა. საკუთარი კეთილდღეობის მოსაპოვებლად, ადამიანი მზადაა ფეხქვეშ გათელოს სხვისი პატივისა და ღირსების შეგრძნება. თუ თვალს გადავავლებთ ისტორიას, გადავხედავთ კულტურა-ხელოვნებას, დავინახავთ, რომ ყველა ეპოქაში ადგილი ჰქონდა ადამიანის მაკომპრომეტირებელი ცნობების გავრცელების ცდას, და თუ ჩვენ ამას დიდ ყურადღებას მივაქცევდით, დიდ მნიშვნელობას მივანიჭებდით და გამოვიყენებდით მათ ადამიანთა საზიანოდ, ამით დავჩაგრავდით ცალკეულ პიროვნებებს. თუ ეს ყველაფერი მხედველობაში იქნებოდა მიღებული და ამის გამო საზოგადოება მკაცრად განსჯიდა იმ ადამიანებს, რომელთა მანკიერებანი სააშკარაოზე იყო გამოტანილი, ზურგს შეაქცევდა და გარიყავდა მათ, მაშინ არც თანამედროვე ცივილიზაცია იარსებებდა. ცნობილია ის ფაქტი, რომ მუსიკის ვარსკვლავი, ფრედი მერკური, შიდსით იყო დაავადებული, ასევე ფრანგი ბალერონი, ნურიცევიც, და თუ საზოგადოება მათ წინააღმდეგ წავიდოდა, არ აღიარებდა მათ ნიჭს, იგი ამით კარს დაუხშობდა ხელოვნების განვითარებას, ხელს შეუშლიდა მასში ახალი რეალობის შეტანას. ჩემი აზრით, მიუღებელია ასეთი ადამიანების გარიყვა, მათი საზოგადოების ცხოვრების სფეროდან გაძევება, მორალურად, ეთიკურად გაუმართლებელია, როცა ადამიანი გამოააშკარავებს სხვის მანკიერებას და ამის შესახებ ცნობებს ავრცელებს, სააშკარაოზე გამოიტანს სხვის ნაკლს. ამის შესახებ მსჟელობა უნდა იყოს ფაქიზი, ვინაიდან ასეთი ადამიანიც ადამიანთა გვარის წარმომადგენელია, მასაც განვითარებული აქვს საკუთარი პატივისა და ღირსების გრძნობა და თუ ჩვენი კონსტიტუცია აცხადებს, რომ ადამიანის პატივი და ღირსება ხელშეუხებელია, დაუშვებელია პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობა, მაშინ გაუმართლებლად მიმაჩნია დიფამაციის შემადგენლობაში გათვალისწინებული ქმედების დასაშვებობა. თუ ჩვენ მართლაც ვდგევართ ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების ხელშეუხებლობის სადარაჯოზე, მაშინ ყოველივე ამის გვერდით უნდა არსებობდეს ამ უფლების რეალური დაცვის მექანიზმი, რაც გვაიძულებს საკანონმდებლო ტექნიკის ნაკლის აღიარებას და დიფამაციის, როგორც პატივისა და ღირსების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულის, ახალი დამოუკიდებელი შემადგენლობის სახით კოდექსში შეტანის აუცილებლობის პრობლემის წინ წამოწევას. ახლა კი მიზანშეწონილად მიმაჩნია მიმოვიხილო დიფამაციის წარმოშობა და ამ ინსტიტუტის განვითარების მოკლე ისტორია.

ისტორიული ექსკურსი და საკანონმდებლო ბაზის განვითარება

მთელი რიგი ბურჟუაზიული სახელმწიფოების კანონმდებლობაში დანაშაულად ითვლება სხვა პირის შემარცხვენელი გარემოებების გახმაურება, მიუხედავად მათი ნამდვილობისა. ადამიანის ღირსების ასეთი ხელყოფისათვის პასუხისმგებლობის სისტემა სისხლის სამართალში ცნობილია ლათინური სახელწოდებით „დიფამაცია”, ანუ სახელის გატეხვა. თუმცა არც ერთი კანონმდებლობა არ ატარებს თანმიმდევრულად დებულებებს, რომ სხვისი პატივის შემარცხვენელი, შეურაცხმყოფელი თუნდაც ნამდვილი გარემოებების გახმაურება ექვემდებარება დასჯას; პირიქით, დიფამაციის მომხრე ყველა კოდექსი აღიარებს უფლებას ილაპარაკოს სიმართლე, მაგრამ უშვებს გარკვეულ შეზღუდვებს. კოდექსების ერთი ნაწილი, როგორც წესი, კრძალავს, ხოლო, როგორც გამონაკლისი, უშვებს სინამდვილის მტკიცებას, სხვანი კი პირიქით.

თავისთავად კი, სინამდვილის მტკიცების უფლების შეზღუდვა განისაზღვრება ან დიფამაციის ობიექტით, ანდა მტკიცების საშუალებებით.

ასე მაგალითად, საფრანგეთის 1810 წლის სისხლის სამართლის კოდექსში ცილისწამებისას, აუცილებელ უფლებად იყო დაშვებული სინამდვილის მტკიცება, მაგრამ, რაც შეეხება მტკიცების საშუალებებს, აქ ნებადართული იყო მხოლოდ კანონიერი მტკიცებულებების წარმოდგენა, რაშიც იგულისხმება სასამართლო გადაწყვეტილებები და სხვა ოფიციალური დოკუმენტები. თუმცა ეს ერთიანად ეხებოდა როგორც თანამდებობის, ასევე არათანამდებობის პირებს, როგორც საზოგადოებრივ, ასევე კერძო ცხოვრების გარემოებებს.

1819 წლის კანონმა კი პირიქით, უკუაგდო სინამდვილის მტკიცების საშუალებების ყველანაირი შეზღუდვა, სამაგიეროდ, დაუშვა სინამდვილის მტკიცება იმ თანამდებობის პირებთან დაკავშირებით, რომლებიც საზოგადოებრივ მოვალეობებს ასრულებდნენ და ამასთანავე, თვითონ გარემოება მათი სამსახურეობრივი საქმიანობის წრესთან არ უნდა ყოფილიყო კავშირში. რაც შეეხება თანამდებობის ანდა არათანამდებობის პირების შესახებ შემარცხვენელი გარემოებების გახმაურებას, რომელნიც მათ კერძო ან ოჯახურ ცხოვრებას შეეხებოდა, გახმაურებულის სინამდვილესთან შესაბამისობის მტკიცება არ დაიშვებოდა.

1819 წლის 26 მაისის კანონმა ასევე ახალი განსაზღვრება მისცა ღირსების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებს, ცილისწამების (Calomnie) ნაცვლად, კანონი ითვალისწინებდა ახალ დანაშაულს დიფამაციას (Diffamation), რომელიც მდგომარეობდა რაიმე ისეთი გარემოების გახმაურებაში (პრესის ან საჯაროობის სხვა პირობების საშუალებით), რასაც შეეძლო ვნება მოეტანა კერძო ან თანამდებობის პირის, კორპორაციის და სხვა ორგანიზაციების პატიოსნების, ღირსებისა და რეპუტაციისათვის.

დანაშაულის მნიშვნელობის მიხედვით, დიფამაციისათვის (კერძო პირთა წინააღმდეგ) სასჟელს განსაზღვრავენ ჯარიმის სახით (25-დან 2000 ფრანკამდე) ანდა თავისუფლების აღკვეთით ვადით ერთ წლამდე. ყოველგვარ შეურაცხმყოფელ გამოთქმას, რომელიც არ შეიცავდა ბრალდებას რაიმე გარკვეულ ქმედობაში ან არ მიუთითებდა ზნეობრივ მანკს, პოლიციურ გადაცდომად მიიჩნევდნენ. ხოლო, თუ აღინიშნებოდა განსაზღვრული ფაქტი (ზნეობრივი მანკი), მას შეურაცხყოფად (injure) თვლიდნენ.

საფრანგეთის კოდექსში მოცემული დიფამაცია შეიცავს პირისათვის რაიმე გარკვეული გარემოების საჯაროდ დაბრალებას, რასაც შეუძლია გამოიწვიოს მისი ღირსების ან პატივის შელახვა. დიფამაცია, რომელიც დაშვებულ იქნება საჯარო გამოსვლაში ან პრესაში სასამართლოს, არმიის, პარლამენტის ადმინისტრაციული ორგანოების, პარლამენტის წევრების, მინისტრების, მოსამართლეების, მოწმეების, სახელმწიფო მოსამსახურეებისა და სხვათა მიმართ, ისჯება პატიმრობით 8 დღიდან 1 წლამდე და ჯარიმით - 100-დან 3000 ფრანკამდე (ანდა სასჯელის ერთ-ერთი ამ ღონისძიებით); დიფამაციას კერძო პირთა მიმართ მოსდევს თავისუფლების აღკვეთა ვადით 5 დღიდან 6 თვემდე და ჯარიმა 25-დან 2000 ფრანკამდე (ანდა სასჯელის ერთ-ერთი აღნიშნული ღონისძიება).

აღსანიშნავია, რომ საფრანგეთის ბურჟუაზიის (ისევე, როგორც კაპიტალისტური ქვეყნის) რეაქციული ნაწილი ხშირ შემთხვევაში ცილისწამებისა და ღირსების დაცვის შესახებ კანონმდებლობის მთელ სისტემას ნაციონალური შუღლისა და ანტისემიტიზმისათვის იყენებდა. საკმარისია გავიხსენოთ საფრანგეთის არმიის ოფიცრის, ეროვნებით ებრაელ დრეიფუსის ცილისმწამებლური ბრალდება ჯაშუშობაში და ამასთან დაკავშირებით, გასული საუკუნის დასასრულს დაწყებული გააფთრებული ანტისემიტური აგიტაცია, რამაც საფრანგეთის ბევრ ქალაქში ებრაელთა სიძულვილი გამოიწვია.

ბურჟუაზიის მიერ თავიანთი ანგარებითი მიზნებისათვის დიფამაციის შესახებ კანონის გამოყენების ნათელ მაგალითს წარმოადგენს აგრეთვე ცნობილი ფრანგი მწერლის, ემილ ზოლას, საქმე, რომელიც პასუხისგებაში იქნა მიცემული დრეიფუსის საქმესთან დაკავშირებით სტატიების „La verite en marche,, („ჭეშმარიტების სვლა”) და „J'accuse” („მე ბრალს ვდებ”) გამოქვეყნებისათვის, რომლებშიც მან საშინელი პროვოკაციის ორგანიზატორები ამხილა, რის გამოც, დიფამაციის კანონის მიხედვით, მას პატიმრობა და ჯარიმა მიესაჯა.

ახლა კი გადავხედოთ რუსეთს.

„რუსკაია პრავდა” გამოყოფდა ისეთ ქმედებებს, რომლებსაც, ჩადენის ხასიათით, შეიძლება შედეგად მოჰყოლოდა დაზარალებულის შერცხვენა სხვების თვალში, მისი სახელისათვის შეურაცხყოფის მიყენება.

1864 წელს გამოცემულ სასჯელთა შესახებ წესდების 1039-ე მუხლით, დასჯადად არის აღიარებული დიფამაცია („ ... პრესაში კერძო ან თანამდებობის პირის, ან საზოგადოების, ან დაწესებულების შესახებ ისეთი გარემოების გახმაურება, რომელსაც შეუძლია ზიანი მოუტანოს მათ პატივს, ღირსებას ან კეთილ სახელს”). მოცემული ქმედებისათვის დაწესებული იყო ფულადი გადასახადი, რომელსაც ბრალდებული იხდიდა იმ შემთხვევაში, თუ ვერ დაამტკიცებდა შემარცხვენელი გარემოებების სამართლიანობას. 1039-ე მუხლით გათვალისწინებული დანაშაულის შემადგენლობა ძალიან წააგავს 1819 წლის კანონით მოცემული დიფამაციის განსაზღვრებას, რაც ბადებს იმის ეჭვს, რომ რუსეთს ეს დანაშაული ფრანგებისაგან ჰქონდათ გადმოტანილი.

როგორც ვხედავთ, რევოლუციამდელი რუსეთის კანონმდებლობა, ცილისწამების გარდა, იცნობდა ასევე დიფამაციას. ზემოთქმული მუხლის თანახმად, იდევნებოდა პიროვნების კერძო ცხოვრების შესახებ შემარცხვენელი გარემოებების ყველანაირი ბეჭდვითი გახმაურება, მიუხედავად იმისა, შეესაბამებოდა თუ არა ეს ცნობები სინამდვილეს; ხოლო სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი მოღვაწეობის შესახებ შემარცხვენელი გარემოებების გახმაურებისას, პირი ისჟებოდა იმ შემთხვევაში, თუ წერილობითი მტკიცებულებებით ვერ დაადასტურებდა გახმაურებული გარემოებების სინამდვილესთან შესაბამისობას.

1903 წლის სისხლის სამართლის დებულება სახელის გატეხის ცნებაში აერთიანებს ცილისწამებას და დიფამაციას. სახელის გატეხას განმარტავენ როგორც ამა თუ იმ პირის შესახებ ისეთი გარემოების განზრახ გახმაურებას, რაც დაამცირებდა მას სხვის თვალში, ავნებდა მის რეპუტაციას; სახელის გატეხის ობიექტს წარმოადგენდა არა მხოლოდ ფიზიკური, არამედ იურიდიული პირიც.

Excetio Veritatis (მტკიცების ტვირთი) დაიშვებოდა მხოლოდ ისეთი გარემოებების მიმართ, რომელთა გახმაურებაც მოხდებოდა სახელმწიფოებრივი ან საზოგადოებრივი სარგებლობის მიზნით ან იმ ინტერესით, რომელსაც დამნაშავე ასრულებდა, ან კიდევ მისი პირადი ან ოჯახური ღირსების დაცვისათვის. დამნაშავე ისჯებოდა იმ შემთხვევაშიც, როცა მის მიერ გახმაურებული გარემოებები შეეხებოდა უცხო სახელმწიფოს მეთაურს, ელჩს, დესპანს, საქმეთა რწმუნებულს ან სხვა დიპლომატიურ აგენტს და ასევე, თუკი გახმაურებული გარემოებები, რომლებიც აგრეთვე შეესაბამებოდა სინამდვილეს, შეეხებოდა სახელგატეხილის პირად ან ოჯახურ ცხოვრებას.

საბჭოთა სამართლის მიერ დამუშავებული დიფამაციის ცნება აბსოლუტურად მიუღებელია და ორგანულად უცხოა ჩვენი ხალხის სამართლებრივი შეგნებისათვის, წერდა რუსი მეცნიერი, იურისტი ნოი, რომელთაც განუსაზღვრელი უფლებები გააჩნიათ ნებისმიერი პირების, უზნეო მოქმედებების გამჟღავნებაზე. განურჩევლად მათი საზოგადოებრივი მდგომარეობისა. საბჭოთა მოქალაქის მორალურ შეგნებას ეწინააღმდეგება, ასევე პირის შესახებ ნამდვილი, შემარცხვენელი ცნობების გახმაურების აკრძალვა, რომლებიც, თუმცა კი ეხება დაზარალებულის პირად ცხოვრებას, და ეს იმდენად, რამდენადაც საბჭოთა მოქალაქის პირადი ცხოვრება არ შეიძლება იყოს მხოლოდ მისი „კერძო საქმე”, ის უნდა ემორჩილებოდეს საზოგადოებრივი ინტერესებს. აქედან გამომდინარეობს კომუნისტური ზნეობაც. შესაბამისად, სოციალისტური საზოგადოების მოქალაქეთა პირადი ცხოვრება არ შეიძლება იყოს მხოლოდ მათი კერძო საქმე, საზოგადოებისათვის უმნიშვნელო. სოციალისტურ საზოგადოებას სჭირდება მორალურად სრულყოფილი ადამიანები. ამიტომაც კომუნისტური ეთიკა კიცხავს ზნეობრივად გარყვნილ ინდივიდუმებს. ,,და ჩვენს ქვეყანაში პატივისცემით ვერ ისარგებლებს ადამიანი, რომლის პირადი ცხოვრებაც არ შეესაბამება კომუნისტური მორალის მოთხოვნებს. ჩვენს ქვეყანაში არა მარტო უფლებად, არამედ მორალურ ვალდებულებადაც კი მიიჩნევა კრიტიკა, მხილება და მსჯელობა ისეთ ადამიანზე, რომელიც უღირსად მოქმედებს არა მარტო საზოგადოებრივ, არამედ პირად ცხოვრებაშიც. რაც შეეხება საბჭოთა მოქალაქეს, ის სავსებით კანონზომიერად აღიარებს თავისი პირადი ცხოვრებისადმი საზოგადოების ინტერესს და არ ხედავს ამაში თავის უფლების ხელყოფას”, - აცხადებს ნოი.

ამიტომაც პირის შესახებ, თუნდაც თავისი შინაარსით ნამდვილი, შემარცხვენელი ცნობების, რაც დაზარალებულის კერძო ცხოვრებას, ეხება გახმაურების აკრძალვას არ იცნობს არც ისტორია და არც იმდროინდელი საბჭოთა კანონმდებლობა. დიფამაციის შემადგენლობა ორგანულად უცხოა საბჭოთა სამართლისათვის.

პოისტოვსკისა და მენშაკინის ერთობლივ ნაშრომში „სისხლის სამართლის კურსი, განსაკუთრებული ნაწილი” ვკითხულობთ, რომ ნამდვილი, თუნდაც ამა თუ იმ პირის შემარცხვენელი, ფაქტების გახმაურება არ ჩაითვლება ცილისწამებად. მათი გახმაურება საზოგადოებრივად სასარგებლო საქმეა. კრიტიკა და თვითკრიტიკა წარმოადგენს ჩვენი განვითარების მამოძრავებელ ძალას, მან უნდა გამოამზეუროს ყველაფერი ის, რაც ხელს უშლის კომუნიზმის განვითარებას.

მაგალითად, როდესაც შემარცხვენელი ცნობების გავრცელება არ შეიცავს ცილისწამების დანაშაულს, იმის გათვალისწინებით, რომ გავრცელებული სინამდვილეს შეესაბამება, მოყვანილია საოლქო სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილი საქმე, როდესაც გაზეთ ,,Дновец”-ის რედაქციაში მომუშავე პირები ბრალდებულ იქნენ იმის გამო, რომ ცილი დასწამეს თავმჯდომარე მოლჩანუკს. სასამართლო კოლეგიამ დანაშაულის შემადგენლობის არსებობა ბრალდებულთა ქმედებაში უარყო იმ მოტივით, რომ ცნობები არ იყო მოგონილი და შეესაბამებოდა სინამდვილეს.

საბჭოთა სისხლის სამართლის კანონმდებლობა არ იცნობს დიფამაციას, როგორც დანაშაულის შემადგენლობას, ანუ არ აღიარებს დანაშაულებრივ ქმედებად სხვა პირის შესახებ შემარცხვენელი გარემოებების გახმაურებას, დამოუკიდებლად იმისა, შეესაბამება თუ არა ეს ცნობები სინამდვილეს.

საბჭოთა პერიოდის კოდექსები ითვალისწინებდნენ შეურაცხყოფასა და ცილისწამებას, როგორც ადამიანის პატივისა და ღირსების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულს.

1947 წლის სსრკ-ის სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტმა შეიტანა ცვლილებები და დამატებები ადრინდელ (წინამორბედ) კოდექსებში და გაითვალისწინა ღირსების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულების სამი შემადგენლობა:

მუხლი 182. ცილისწამება;

მუხლი 183. ინტიმური ცხოვრების შესახებ ცნობების გავრცელება;

მუხლი 184. შეურაცხყოფა.

საინტერესოა 183-ე მუხლის ფორმულირება, რომლის მიხედვითაც, სხვა პირის ინტიმური ცხოვრების შესახებ ცნობების გავრცელება ან საჯაროდ გამომJღავნება, უკეთუ ასეთი გამომჟღავნება არ არის გამოწვეული საზოგადოებრივი ინტერესით - ისჯება გამოსასწორებელი სამუშაოებით ერთი თვიდან ერთ წლამდე ვადით ან საზოგადოებრივი გაკიცხვით.

ახალი, რაც ამ ცვლილებებს მოჰყვა ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვის სფეროში ძირითადად არის ის, რომ ინტიმური ცხოვრების შესახებ ცნობების გავრცელებისათვის პასუხისმგებლობის დაწესებით, ფაქტიურად, საბჭოთა კანონმდებლობაში დიფამაციის სისტემა შემოვიდა.

დიფამაციის შემადგენლობის ჩამოყალიბება და თვითმკვლელობამდე მიყვანა

თანამედროვე პირობებში, როდესაც საქართველოს სახელმწიფო დემოკრატიული განვითარების გზაზე დგას, როგორც მსოფლიოს თანამეგობრობის დამოუკიდებელი სუბიექტი, უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება ქვეყნის იურიდიული სტრუქტურებისა და ფუნქციონირების როგორც მეცნიერულ კვლევას, ასევე არსებული საკითხების პრაქტიკულად გადაჭრას. დღის წესრიგში ერთ-ერთი ასეთი პრობლემაა დიფამაციაც.

აქ კონსტიტუციის მე-19 მუხლი იცავს ყოველი ადამიანის სიტყვის, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლებას, მაგრამ, ამავე დროს, უშვებს ჩამოთვლილ თავისუფლებათა შეზღუდვას, თუ მათი გამოვლინებით ილახება სხვათა უფლებები. ინფორმაციის თავისუფლება უნდა ემსახურებოდეს აგრეთვე სამართლისა და სამართლიანობის პრინციპებს. ეს დებულება იმდენად მომხიბვლელია, რომ ხშირად კომენტარიც კი ზედმეტად ითვლება, მაგრამ ზოგჯერ გვავიწყდება, რომ თვით სიმართლე არ არის ყოველთვის სამართლიანი და ყოველთვის არ ემსახურება სიკეთეს. იშვიათი როდია, როდესაც სიმართლის თქმა ადამიანების უბედურების წყაროდ იქცევა. რამაც შეიძლება სრულიად უდანაშაულო ადამიანები იმსხვერპლოს. მაგრამ „ბოროტი' სიმართლეც სიმართლედ რჩება და არ არის გამორიცხული, რომ გარკვეულ სფეროში ის სასარგებლოდაც აღმოჩნდეს. ასეთი სიტუაცია კარგად არის ცნობილი ჟურნალისტიკასა და იურისპრუდენციაშიც და მას აღნიშნავენ სპეციალური ტერმინით - დიფამაციით. დიფამაცია ლათინურიდან მოდის და ნიშნავს პიროვნებაზე ისეთი ცნობების გავრცელებას (ნამდვილისა თუ მოგონილის), რომელიც მას სახელს უტეხს,² შეურაცხყოფას აყენებს, მორალურად და შეიძლება მატერიალურადაც აზარალებს. როგორც წესი, ასეთი ხასიათის ინფორმაცია ან სრული ჭეშმარიტებაა ან მასთან ძალიან ახლოს არის. მაგრამ, მისი გამოქვეყნება ძალიან მტკივნეულია და მისგან გამოწვეული ზარალი შეიძლება გაცილებით ძვირად დაუჯდეს საზოგადოებას, ვიდრე მის მიერ მოტანილი სიკეთე.

ინფორმაციას დიდი მნიშვნელობა აქვს ადამიანის პირად ცხოვრებაში, ეს ინფორმაცია შეიძლება იყოს წმინდა პირადული, ინდივიდუალური ხასიათის და ინტიმურიც კი. ასეთ ინფორმაციას არავითარი საზოგადოებრივი ღირებულება არა აქვს. ის საინტერესოა მხოლოდ სხვათა საქმეებში ცხვირის ჩაყოფის მოყვარულთათვის. მაგალითად, რა მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს საქართველოს მოქალაქისათვის ცნობებს იმის შესახებ, თუ რამდენი საყვარელი ჰყავდა რომელიმე ამერიკელ კინოვარსკვლავს, თუმცა ასეთი ცნობებით უხვად გვამარაგებენ გაზეთებიც, ტელევიზიაც, რადიოც.

მე-20 საუკუნის დასასრულს ინფორმაციამ საზოგადოებაში იმხელა მნიშვნელობა შეიძინა, რომ ზოგიერთი მკვლევარი თვით საზოგადოებასაც კი უწოდებს ინფორმაციულს.

ინფორმაციაზე მომუშავენი, ანუ ჟურნალისტები მოვალენი არიან მუდამ ითვალისწინებდნენ არა მარტო მათთვის მინიჭებულ უფლებებს, მხედველობაში გვაქვს ინფორმაციის თავისუფლება, არამედ ამ უფლებებიდან გამომდინარე პასუხისმგებლობასაც.

ინფორმაციის მოპოვების სირთულე პირდაპირ არის დამოკიდებული ინფორმაციის საზოგადოებრივ ან პიროვნულ მნიშვნელობაზე, რაც უფრო ფარულია ინფორმაცია, მით უფრო ძნელია მისი მოპოვება. ეს სიძნელე ძალიან ხშირად დიდ რისკთან არის დაკავშირებული, რისკთან, რომლებიც შეეხება ცალკეული გამოჩენილი პირების პირად ცხოვრებას, განსაკუთრებით კი მათი პირადი ცხოვრების ისეთი ფაქტებს, რომლის გახმაურებაც არაფრით სურს თვით ამ პიროვნებას. ასეთი ინფორმაციის შემგროვებელმა მშვენივრად იცის საზოგადოების ერთი ნაწილის დაუოკებელი სურვილი ჩაიხედოს სხვის პირად ცხოვრებაში, ცხვირი ჩაყოს ისეთი საქმეში, რაც მას სრულიად არ ეხება და ამ თავისი ცნობისმოყვარეობის დასაკმაყოფილებლად, საკმაოდ დიდი ფულის გადახდასაც არ ერიდება. ამ მოვლენას ჟურნალისტიკაში სპეციალური ტერმინიც კი აქვს - პაპარაციზმი. პაპარაცი იყო იტალიელი ჟურნალისტი, რომელიც არაფერს თაკილობდა, რათა მოეპოვებინა, როგორც იტყვიან, „მძაფრი სუნის” ინფორმაციები, ფაქტები.

სამწუხაროდ და საზოგადოებრივი საქმიანობისათვის დიდად საზიანოდ, დღევანდელ პრესაში სულ უფრო ძლიერდება ამგვარი „პაპარაცული” ტენდენციები.

პაპარაციზმი, როგორც საზოგადოებრივი მოვლენა, საკმაოდ რთული ხასიათისაა და მისი ხელაღებით უარყო, დაწუნება ან მოწონება გაუმართლებელი ცალმხრივობა იქნებოდა. უფრო მეტიც, მას მომხრეებიც გამოუჩნდნენ, რომლებიც პაპარაციზმს ამართლებენ კიდეც და „საზოგადოებრივი ჭუჭყის გამწმენდ სანიტარსაც” კი უწოდებენ.

ამ მხრივ, მეტად საინტერესოდ მიგვაჩნია 1998 წლის 22 აგვისტოს საქართველოს ტელევიზიით გადმოცემული იურიდიული ხასიათის დისკუსია, რომელშიც ორიგინალურად იყო განხილული პაპარაციზმის ბუნება. დისკუსიის მონაწილეები აღიარებდნენ, რომ პაპარაცისტული სულისკვეთებით გაჟღენთილი ჟურნალისტები იბრძვიან არა საზოგადოებაში სამართლიანობისა და ზნეობის განმტკიცებისათვის, არამედ ნებისმიერი გზით ფულის მოსახვეჭად. ეს პაპარაციზმის ბნელი მხარეა. მაგრამ დისკუსიის მონაწილეები საკითხს მიუდგნენ სხვა კუთხით, პაპარაცი ჟურნალისტები, როგორც წესი, მაღალი კვალიფიკაციის მქონენი არიან, აქვთ კარგად განვითარებული სოციალური ყნოსვა, არ ერიდებიან რისკს, არიან ენერგიულები და მიზანდასახულები. ამავე დროს, ისინი, როგორც წესი, ირჩევენ არა უბრალოდ გამორჩეულ პირებს, არამედ ისეთებს, რომლებმაც სიმდიდრე და სახელი მოიპოვეს საეჭვო ხერხებით და ყოველმხრივ ცდილობენ, რომ საზოგადოებისათვის არ გახდეს ცნობილი, თუ როგორ გამდიდრდნენ ან რა ზნეობრივი სულისკვეთებით ცხოვრობენ. პაპარაცი დიდხანს უტრიალებს თავის მსხვერპლს, მის შესახებ ჩუმ-ჩუმად აგროვებს ინფორმაციას და მსხვერპლის სრულიად მოულოდნელ მომენტში მიაყენებს დარტყმას. ღია ბრძოლა ჩვეულებრივად იწყება არა მასალების გამოქვეყნებით, არამედ მასალების გამოქვეყნების მუქარით, თუ ეს მიზანში ამოღებული პიროვნება არ გაიღებს გარკვეულ თანხას, ე.ი. იწყება ნამდვილი პრიმიტიული შანტაჟი, რომელშიც პაპარაცი არაფერს კარგავს, მოხვეჭის შანსი კი რჩება. მსხვერპლის საქციელი ემყარება შენიღბული ადამიანის ფსიქოლოგიას, დაუძლეველ შიშს, რათა საზოგადოებამ მისი ნამდვილი სახე არ დაინახოს. ასეთი ორთაბრძოლა მთავრდება ჟურნალისტის გამარჯვებით ან, თუ მთხოვნელმა თანხა ვერ მიიღო, მაკომპრომეტირებელი მასალების გამოქვეყნებით. გაჯიუტებული „კლიენტის” მიწასთან გასწორებით ამ შემთხვევაში, მართალია, ჟურნალისტი მატერიალურ მოგებას ვერ ნახულობს, სამაგიეროდ საზოგადოებით თვალში ბოროტ ძალებთან მებრძოლის სახელს მოიპოვებს. ამავე დროს, ერთგვარად აფრთხილებს ყველა იმას, რომელსაც გარკვეული ცოდვა შეიძლება მიუძღოდეს, მაგრამ უარს ამბობს ამ ცოდვის სამაგიეროდ რაღაც თანხის გაღებაზე. ისმის კითხვა - რა მნიშვნელობა აქვს საზოგადოებისათვის იმას, რაც გააკეთა ჟურნალისტმა? პასუხი ცალსახა არ არის. ლმობიერად განწყობილი მოაზროვნენი თვლიან, რომ, მართალია, აღწერილი ბრძოლა წამოიწყო ვიღაცამ, უპატიოსნო, ბინძური მიზნებით, მაგრამ საბოლოო ანგარიშში მან მძიმე დარტყმა მიაყენა საზოგადოებრივად საშიშ და ყალბი მორალის მატარებელ ძალებს და რომ საბოლოო შედეგი მაინც საზოგადოებისათვის სასარგებლოა.

არის ისეთი აზრიც, რომ ორი ბოროტი ზრახვების მატარებლის შეჯახება (ამ შემთხვევაში პაპარაცი ჟურნალისტებისა და შენიღბული პიროვნების) და ერთი მათგანის დამარცხება არ არის სიკეთის გამარჯვება, რადგანაც გამარჟვებული მხარე თვითონ ბოროტებაა და იგი სადღაც კვლავაც იჩენს თავს.

წინამდებარე სტატიაში პაპარაცისტულ თემაზე ამდენი ლაპარაკი გამოიწვია იმ გარემოებამ, რომ ჩვენს ცხოვრებაში მასობრივი ინფორმაციის სისტემაში, არცთუ იშვიათად ვაწყდებით პაპარაციზმის ელემენტების გამოვლინებას და სამწუხაროდ, არა ე. წ. სუფთა სახით. მაგალითად, გვხვდება სტატიები, ტელე-რადიო გადაცემები, რომლებშიც აშკარად გამოსჭვივის მტრობა არა იმდენად ბოროტი საქმის მიმართ, არამედ პიროვნებების მიმართ, რომლებიც მიეწერება ბოროტი საქციელი. მოვლენის სიცოცხლისუნარიანობა კი დამყარებულია იმაზე, რომ ჩვენს კანონმდებლობაში ჯერ კიდევ სათანადო დონეზე არ არის იურიდიულად და ზნეობრივად მკაფიოდ ჩამოყალიბებული კანონები იმის შესახებ, თუ რა არის პიროვნების შეურაცხყოფა, ადამიანის ღირსების ხელყოფა, პირადი უფლებების დარღვევა და ა.შ.

ჩვენი მტკიცების დამადასტურებელია თუნდაც ის ფაქტი, როდესაც სასამართლოს უჭირს გარკვევით დაადგინოს პიროვნების ამა თუ იმ საქციელში სხვისი ღირსების ხელყოფის ფაქტი.

ასე რომ, პაპარაციზმის პრობლემა სოციალურად, მორალურად და ზნეობრივად აქტუალური პრობლემაა, მით უმეტეს, თუ გავითვალისწინებთ, რომ მსგავსი ტენდენციების აღმოფხვრის მცდელობა ჯერ არ შეიმჩნევა. სწორედ ეს გვაიძულებს ასეთი ქმედებების კრიმინალიზაციასა და ახალ სისხლის სამართლის კოდექსში დიფამაციის სახელწოდებით ახალი მუხლის შეტანას. სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის ერთ-ერთ გამოქვეყნებულ ვარიანტში იგი შემდეგნაირად იყო ფორმულირებული.

მუხლი 143. დიფამაცია

1. დიფამაცია, ესე იგი სხვისი სახელის გამტეხი ნამდვილი ან მცდარი ინფორმაციის გავრცელება პიროვნების პატივისა და ღირსების დამცირების მიზნით, - ისჯება ჯარიმით შრომის ანაზღაურების ორმოციდან ას მინიმალურ ოდენობამდე.

2. იგივე ქმედება, თუ ინფორმაცია შეეხება პირად ან ოჯახურ საიდუმლოებას, - ისჯება ჯარიმით შრომის ანაზღაურების ასიდან ორას მინიმალურ ოდენობამდე.

3. ამ მუხლის პირველ ან მეორე ნაწილში გათვალისწინებული ქმედება, ჩადენილი იმის მიერ, ვისაც სხვისი პროფესიით, საქმიანობით ან სხვა საფუძვლით ევალებოდა საიდუმლოს შენახვა, - ისჟება ჯარიმის შრომის ანაზღაურების ას ორმოციდან ორას მინიმალურ ოდენობამდე ან გამოსასწორებელი სამუშაოებით ვადით სამ წლამდე, ან ტუსაღობით ვადით სამიდან ექვს თვემდე.

ზოგადად, დელიქტი დიფამაცია გულისხმობს ადამიანის პრესტიჟის, მისი პატივისა და საზოგადო აღიარების ხელყოფას იმ გზით, რომ მესამე პირის გამონათქვამები ამცირებს ადამიანის იმიჯს თანამოქალაქეების წინაშე, სასაცილოს ხდის მის ავტორიტეტს, უარყოფით განწყობას უქმნის გარშემომყოფთ ამ ადამიანის მიმართ.

დიფამაცია ზოგადად ყველაზე ვრცელდება. სულ ცოტა ხნის წინ პრაქტიკაში მისი ნათელი მაგალითი აისახა:

ტელეკომპანია „რუსთავი 2-მა” ღამის საინფორმაციო გამოშვებაში, „კურიერში”, აჩვენა ფირი, რომელზეც ასახული იყო რუსეთის გენერალური პროკურორი, სკურატოვი, სქესობრივ კავშირში ორ ქალთან ერთად. ამ სახით მისი სააშკარაოზე გამოტანა ტელევიზიით მიზანშეწონილად არ მიმაჩნია და ვფიქრობ, რომ ჟურნალისტების მიერ გადაღებულმა ვიდეოჩანაწერმა და უკანონო გზით მოპოვებული ინფორმაციის, რომელიც ინტიმურ საკითხებთან იყო დაკავშირებული და წარმოადგენდა მის პირად საქმეს, გადაცემამ დაამცირა და შებღალა მისი პატივი და ღირსება და შეიძლება ითქვას, რომ მნიშვნელოვნად ავნო კიდეც მას. დუმამ მისი თანამდებობიდან გადაყენების საკითხიც კი წამოაყენა.

ახლა კი შევეცდები ამ საკითხთან დაკავშირებით ჩემი აზრის დასაბუთებას. ჩვენ მოგვეპოვება საქართველოს კანონი „პრესისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების შესახებ”,

მუხლი 4. მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების ბოროტად გამოყენების დაუშვებლობა.

მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებს ეკრძალებათ:

ა) მოქალაქეთა პირად ცხოვრებაში ჩარევა, მათი პიროვნების ღირსებით ხელყოფით, პორნოგრაფიის, უზნეობის პროპაგანდა.

მუხლი 24. ჟურნალისტის მოვალეობანი.

პატივი სცეს მოქალაქეთა კონსტიტუციურ უფლებებს.

ზემომოყვანილ მაგალითში დარღვეულია ნორმა, რომელიც უკვე კანონსაწინააღმდეგო ქმედებაზე მიგვანიშნებს; დაირღვა მოქალაქის პირადი უფლება, შეილახა მისი ავტორიტეტი.

პიროვნებაზე მსგავსი მასალების სააშკარაოზე გამოტანა არასასიამოვნო ფაქტია და საზოგადოებაზე უარყოფით ფსიქოლოგიურ ზემოქმედებას ახდენს, რათა ხალხმა ცნობილი პიროვნების ქმედების ის მხარე დაინახოს, სადაც იკვეთება მის მიერ ზნეობისა და მორალის ნორმების დარღვევა. ეს კი მოქალაქეებში იწვევს ეჭვს, რომ აღნიშნულ პირს შეეძლება კანონის სხვა ნორმებსაც აუაროს გვერდი. რაზეც, ვფიქრობთ, ცალსახა მსჯელობა არ შეიძლება.

რუსეთის გენერალური პროკურორი ისეთივე მამაკაცი და ადამიანია, როგორიც სხვები. სამსახურეობრივი საქმიანობის სფეროში იგი ასრულებს თავის მოვალეობებს და ამ საქმიანობის ფარგლებს გარეთ არავის აქვს უფლება აუკრძალოს მას ბუნებით ბოძებული მოთხოვნილების დაკმაყოფილება. მით უმეტეს, თუ ეს ზიანს არ აყენებს სამსახურეობრივ ინტერესებს; წინააღმდეგ შემთხვევაში ადგილი ექნება ადამიანის კონსტიტუციური უფლებების, პირადი თავისუფლებების ხელშეუხებლობის ხელყოფას.

საბედნიეროდ, საქართველოს კანონმდებლობაში პირადი ინფორმაციის დაცვა, ე.ი. ამ ინფორმაციის უკანონოდ მოძიებისა და ამოღების დაუშვებლობა დაფიქსირებულია საქართველოს კანონში „პრესისა და მასობრივი ინფორმაციის სხვა საშუალებების შესახებ”.

თუ აღნიშნული კანონების ნაკლზე ვილაპარაკებთ, ეს, უპირველეს ყოვლისა, მის ქრონიკულ შეუსრულებლობას შეეხება. ალბათ, ცხადია, რომ, თუ კანონი შესრულდება ყოველ კონკრეტულ ფაქტთან მიმართებაში, მაშინ უფლების ბოროტად გამოყენების ფაქტებიც საგრძნობლად შემცირდება.

ზემოთ ჩვენ ვისაუბრეთ პაპარაციზმზე, როდესაც უპატიოსნო ჟურნალისტი, გამორჩენის მიზნით, „ნადირობ” გამოჩენილი ადამიანების პიროვნულ საიდუმლოებებზე. მაგრამ თანამედროვე პაპარაცები მარტო გამოჩენილი ადამიანებით არ შემოიფარგლებიან. შეიძლება მათ მიერ მიზანში ამოღებული პიროვნება, საზოგადოებისათვის არავითარ ინტერესს წარმოადგენდეს, მაგრამ მის ცხოვრებაში იყოს ისეთი ინტიმური ხასიათის ფაქტები (ოჯახური მდგომარეობა, ქონების დაგროვებასთან დაკავშირებული უკანონო საქციელი, კანონსაწინააღმდეგო მოქმედებაში მონაწილეობა და სხვა) რომელთა გახმაურების მუქარითაც შესაძლებელია ფულის გამოძალვა. უპრინციპო და ამორალური ტიპის „ჟურნალისტები” ასეთ შესაძლებლობას ხელიდან არ უშვებენ. კანონი ამას კრძალავს, მაგრამ ცდუნება უმეტეს შემთხვევაში უფრო მეტია.

ზოგჯერ ამგვარ ქმედებას შეიძლება სავალალო შედეგი, უფრო დიდი უბედურება მოჰყვეს და ადამიანი თვითმკვლელობამდე მივიდეს კიდეც. პიროვნებასთან დაკავშირებული ფარული ინფორმაციის ხელში ჩაგდების მცდელობა იქცეს ადამიანის დაღუპვის მიზეზად. მაგრამ ასეთი ინფორმაციაზე მონადირეთათვის ადამიანის სიცოცხლეს არავითარი ფასი აქვს. მისთვის მთავარია ხელთ იგდოს ისეთი ცნობა, რომელიც შეიძლება ძვირად გაყიდოს.

რუსი მკვლევარი, ბ. უტევსკი ემყარებოდა იმას, რომ დაზარალებულისათვის ,,მორალური ზიანი, მიყენებული დანაშაულით, ხშირად უფრო ძნელად ასატანია, ვიდრე ქონებრივი; რომ ზოგჯერ დანაშაული, რომელიც დაზარალებულს არ აყენებს რაიმე ქონებრივ ზიანს, ამახინჯებს მთელ მის ცხოვრებას და მოაქვს მძიმე მორალური ტანჯვა, რასაც ვერავინ და ვერაფერი აანაზღაურებს”.³

განსაკუთრებით ნათლად ვლინდება ეს ფაქტი ყალბი ცნობების გავრცელებისას, რაც სახელს უტეხს დაზარალებულის ღირსებას, პატივსა და საქმიან რეპუტაციას, ამავე დროს, პიროვნებაში იწვევს ძლიერ ნერვულ მოშლილობას და სერიოზულ დაავადებას, ზოგჯერ სიკვდილსაც კი.

ადამიანის ღირსების ხელყოფაზე ფ. უგლოვი წერდა: „ ... ისინი არა მხოლოდ ამცირებენ ადამიანის ღირსებას, მძიმედაც მოქმედებენ მის ჯანმრთელობაზე, ნერვულ სისტემაზე, მაგრამ, პირველ რიგში, ზიანდება გული. შეურაცხყოფას ორგანიზმი, როგორც წესი, პასუხობს გულისა და ტვინის სისხლძარღვების სპაზმით, რაც იმას ნიშნავს, რომ ეს ორგანოები არ იღებენ საკმარის საკვებს, რის შედეგადაც შეიძლება განვითარდეს სტენოკარდია, მიოკარდიის ინფარქტი და ინსულტი, რაც ყველაზე ხშირად ინვალიდობისა და სიკვდილიანობის მიზეზია”.⁴

მაგალითად, შვილად აყვანის საიდუმლოების გამჟღავნება, მშვილებელის თანხმობის გარეშე, ფსიქოლოგიურ ტრამვას აყენებს როგორც მშვილებელს, ასევე ნაშვილებს. მოქალაქეობრივი მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანოს მიერ შვილად აყვანის ფაქტის გახმაურება დანაშაულად არის აღიარებული, ვინაიდან ეს მოქალაქის პირადი უფლებაა, მისი კერძო ცხოვრებაა; თანაც, თავისი საქმიანობიდან გამომდინარე მოქალაქეობრივი მდგომარეობის რეგისტრაციის ორგანოს ვალდებულებაა ამ ფაქტის საიდუმლოდ შენახვა.

არც ისეთი შემთხვევებია გამორიცხული, როდესაც სასწავლო დაწესებულებაში მომუშავე დირექტორ-მასწავლებლები დაავადებულნი შიდსით ან სხვა ავადმყოფობით, ამ ფაქტის გამომჟღავნების მსხვერპლად იქცევიან. რა საჭიროა ამის დემონსტრირება ან რა სარგებლობას მოუტანს ეს ვინმეს, დავფიქრებულვართ კი, თუ რა სულიერ ტანჯვასა და განცდებთან არის დაკავშირებული ეს, როცა პედაგოგი სტუდენტთა და მოსწავლეთა თითით საჩვენებელი ხდება? ასეთ ადამიანს ისიც ეყოფა, რომ მას თავისი სისუსტის გამო, არასრულფასოვნების კომპლექსი გააჩნია. ჩვენ თუ, თითქოს, ვცდილობთ დავიცვათ საზოგადოება ასეთი პირებისაგან, ეს დროს ფუჭი ხარჯვაა. ვინაიდან თუ ამ პირის ავადმყოფობამ, თუ დაავადებამ სხვათა მიმართ დანაშაულებრივი შედეგი გამოიწვია, სისხლის სამართალში მოიპოვება შესაბამისი მუხლი და იგი მიცემულ იქნება კიდეც სისხლისსამართლებრივ პასუხისგებაში. ასეთ სულმდაბალ ქმედებათა დაუსჯელობის სინდრომს ზოგჯერ ისეთ შედეგამდე მივყავართ, როგორიცაა, თვითმკვლელობა.

მოვიყვანოთ ამ მუხლის ფორმულირება:

თვითმკვლელობამდე ან თვითმკვლელობის ცდამდე მიყვანა მსხვერპლისადმი მუქარით, სასტიკი მოპყრობით, ანდა მისი პატივისა და ღირსების სისტემატიური დამცირებით, -

ისჯება თავისუფლების შეზღუდვით ვადით სამ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთით ვადით ხუთ წლამდე.

ურიგო არ იქნებოდა აქვე მოვიხსენიოთ გამოძალვის შემადგენლობა, რომლის განხორციელების ერთ-ერთი ხერხი შეიცავს დიფამაციის ნიშნებს.

მუხლი 97. სხვისი ქონების გამოძალვა.

გამოძალვა, ესე იგი სხვისი ქონების ან ქონებაზე უფლების გადაცემის ანდა ქონებრივი სარგებლობის მიღების მოთხოვნა, რასაც თან ერთვის . . . იმ პირის ან მისი ახლობლის შესახებ გამაწბილებელი ცნობების გახმაურების მუქარა, რომლის მფლობელობაში ან გამგებლობაში ანდა დაცვის ქვეშ ეს ქონება იმყოფება.

ვფიქრობ, რომ მუხლის ეს ნაწილი უნდა გადავიტანოთ დიფამაციაში, მივაკუთვნოთ მის კვალიფიციურ შემადგენლობას და ჩამოვაყალიბოთ იგი შემდეგნაირად: პირის ან მისი ახლობლის შესახებ გამაწბილებელი ცნობების გახმაურების მუქარა ქონების გამოძალვის მიზნით. დიფამაციის სისტემაში შემოვიდა ფორმალური შემადგენლობა, ანუ დიფამაცია ჩაითვლებოდა დამთავრებულად პირის ან მისი ახლობლის შესახებ გამაწბილებელი ცნობების გახმაურების მუქარის მომენტიდან.

ახლა კი განვიხილოთ უშუალოდ დიმფამაციის მუხლი. იგი განმარტებულია როგორც სხვილი სახელის გამტეხი ნამდვილი ან მცდარი ინფორმაციის გავრცელება პიროვნების პატივისა და ღირსების დამცირების მიზნით. როგორც თვით ამ დანაშაულის დისპოზიციაში მითითებული, დანაშაულებრივ ქმედება გამოიხატება ნამდვილი ან მცდარი ინფორმაციის გავრცელებაში.

დიფამაციის არსებობისათვის აუცილებელია მითითება პირის წარსულ ან მიმდინარე საქმიანობის კონკრეტულ დასაძრახის ფაქტებზე.

დიფამაციის დროს გავრცელებული ცნობები უნდა იწვევდეს ვინმეს სახელის გატეხვას. სახელის გამტეხად ჩაითვლება ის ცნობები, რომლებიც მიუთითებს ამა თუ იმ პირის უარყოფით თვისებებზე, რომლებიც არსებითად ეწინააღმდეგება ჩვენს საზოგადოებაში გაბატონებულ შეხედულებებს. ავადმყოფობაზე მითითება სახელის გამტეხად ჩაითვლება, როდესაც იგი დაზარალებულის ინტიმურ ცხოვრებასთან დაკავშირებით მის ცუდ ყოფაქცევაზე მიუთითებს (ვენერიული სენით, შიდსით დაავადებებისას).

დიფამაციის სუბიექტური მხარე გულისხმობს განზრახ ბრალს, რაც ცხადია დანაშაულის განზრახ ჩადენაზე მიუთითებს; დამნაშავეს შეგნებული აქვს, რომ მის მიერ გავრცელებული ცნობა სახელს უტეხს სხვა პირს და სურს მისი ღირსების დამცირება და გათვალისწინებული აქვს მისი ქმედებით გამოწვეული საშიში შედეგების დადგომის შესაძლებლობა. აღსანიშნავია, რომ ამ დანაშაულის ჩადენისას შეიძლება ადგილი ჰქონდეს განზრახვის ორივე ფორმას, როგორც პირდაპირ, ასევე არაპირდაპირ განზრახვას.

რაც შეეხება ამ დანაშაულის სუბიექტს, ის შეიძლება იყოს პირი 16 წლის ასაკიდან. რის შემთხვევაში არ არის გამორიცხული სპეციალური სუბიექტის არსებობაც.

როგორც ზემოთქმულიდან დავინახეთ, ცილისწამება და დიფამაცია ძალიან ჰგვანან ერთმანეთს და თითქმის იდენტურიც არიან. მაგრამ მათ შორის მაინც არსებობს განსხვავება, რაც მდგომარეობს შემდეგში: ცილისწამება გამოიხატება მონაჭორის გავრცელებაში, დიფამაციის დროს კი გავრცელებული ცნობები, მართალია, სინამდვილეს შეესაბამება, მაგრამ მაინც საჭიროებს კრიმინალიზაციას, რადგანაც ორივე შემთხვევაში სახეზეა ობიექტური მხარის, დანაშაულის შემადგენლობის აუცილებელი ნიშანი - სახელის გატეხვის ფაქტი და ორივე შემთხვევაში ილახება პირის პატივი და ღირსება.

დიფამაციის მეორე და მესამე ნაწილები კვალიფიციური შემადგენლობისაა, რომელთა შესახებაც ჩვენ ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ.

ახლა კი გადავხედოთ დიფამაციას პოლიტიკური თვალთახედვით. რა თქმა უნდა, ადამიანების პირადი ცხოვრება ხელშეუხებელია და იგი არ უნდა იყოს ხალხის ერთგვარი ინტერესების დაკმაყოფილების წყარო, მაგრამ ხანდახან გაიდეალებული თანამდებობის პირები და ფართო პუბლიკისათვის ნაცნობი ე. წ. გმირები ამ მუხლის არსებობით უზრუნველყოფენ მათ მიერ ამორალური საქციელის ჩადენის გაუმჟღავნებლობის გარანტიას და თვლიან, რომ ზოგჯერ საჭიროა ბრბოს ე. წ. გამოღვიძება და მათთვის უფრო კორექტული ფორმით ამ პირებზე არსებული ინფორმაციის მიწოდება. ეს უპირველეს ყოვლისა შეეხება მხოლოდ იმ პირებს, რომლებსაც ხალხი, პუბლიკა სახელმწიფოს მართვას ანდობს.

პოლიტიკურ საქმიანობაში ეთიკურობა, მორალი მოქმედებს ძალიან ძლიერად და მას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. აქ შეიძლება მოვიტანოთ აშშ-ს პრეზიდენტის ბილ კლინტონის შემთხვევა. მას ბრალი ედებოდა სქესობრივ ურთიერთობაში თავის თანამშრომელთან და ეს უკანასკნელი ამტკიცებდა მისი გაუპატიურების მცდელობას. თუ ეს ფაქტი დადასტურდებოდა, მაშინ დიფამაცია, ანუ პრესის საშუალებით სახელის გამტეხი ნამდვილი ინფორმაციის გავრცელება, ამ პირთა ასეთი ქმედებების მხილების ერთ-ერთი საშუალებაა და შეიძლება ითქვას მისაღებიც. პოლიტიკური თვალსაზრისით, ეს ასე ჟღერს. თუ ის, ვისაც სახელმწიფოს სადავეები უჭირავს ხელში ჩადის დანაშაულებრივ ქმედებას, მაშინ რა მაგალითი უნდა მისცეს მან საზოგადოებასჱ? კონსტიტუციის თანახმად, ასეთი პოლიტიკური მოღვაწე თანამდებობიდან უნდა გადადგეს. მაგრამ არის ისეთი შემთხვევებიც, როდესაც საზოგადოება პატიობს ასეთ პირს. ეს ხდება მაშინ, როდესაც პირი გამოირჩევა პატრიოტიზმით, ძლიერი პოლიტიკური გამჭრიახობით, ეროვნული სულისკვეთებით, მაღლა აყენებს თავის სახელმწიფო ინტერესებს. ხალხმა კლინტონს, რომელმაც შებღალა ოჯახის სიწმინდე, ჩაიდინა ზნეობრივად გაუმართლებელი ქმედება, მხარი დაუჭირა და მის წინააღმდეგ მიმართულ ადამიანთა ქმედება ბოროტებად ჩათვალა. ისმება კითხვა - სწორად მოიქცა თუ არა ხალხი? საბოლოო ჯამში ჭეშმარიტება მაინც შეფარდებითია, რელატიურია.

სწორია თუ არა როდესაც პრესა ერევა ადამიანის ინტიმურ ცხოვრებაში? დაუწერელი კანონია ადამიანის პირად ცხოვრებაში ჩახედვის დაუშვებლობა, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ესაა ადამიანის პირადი ცხოვრების ხელშეუვალობის დარღვევის კლასიკური მაგალითი.

საინტერესოა, თუ როგორ უდგებიან ამ საკითხს სხვა ქვეყნები. პირადი უფლებების დაცვის სფეროში საერთო სამართლის ქვეყნებში ერთმანეთისაგან განასხვავებენ პატივის და სხვა პირადი უფლებების დაცვას. პატივის დაცვას უზრუნველყოფს როგორც ინგლისური, ასევე ამერიკული სამართალი, ამ მიზანს ემსახურება დელიქტური სამართლის ისეთი ინსტიტუტები, როგორებიცა Libel და Slender, რომლებიც ერთიანდება კრებით ცნებაში და მას დიფამაცია (Deffamation) ეწოდება.

ზოგადად, ინგლისსა და აშშ-ში დელიქტ დიფამაციაში ნაგულისხმევია ადამიანის პრესტიჟის მისი პატივისა და საზოგადო აღიარების ხელყოფას იმ გზით, რომ მესამე პირის გამონათქვამები ამცირებს ადამიანის იმიჯს თანამოქალაქეების წინაშე, სასაცილოს ხდის მის ავტორიტეტს, უარყოფით განწყობას უქმნის გარშემომყოფთ ამ ადამიანის მიმართ. საერთო სამართალი ასეთი ხელყოფისათვის დაცვას უზრუნველყოფს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ამას საზოგადოებაში პირის იმიჯის შელახვა მოჰყვა თუ პატივის ხელმყოფი გამონათქვამები გაკეთებულია წერილობით ან პუბლიკაციით, ნახატით ანდა კარიკატურით, მაშინ არსებობს დელიქტი Libel. ინგლისის 1952 წლის Deffamation Act-ის თანახმად, მოცემულ დელიქტს განეკუთვნება ასევე რადიოთი და ტელევიზიით გაკეთებული განცხადებები. დელიქტური შლანდერ გვაქვს იმ შემთხვევაში, როცა ზეპირი გამონათქვამებით ან შეურაცხმყოფელი ჟესტიკულაციით ილახება პირის პატივი.

რაში მდგომარეობს ამ ორ დელიქტს შორის განსხვავება?

პრაქტიკული განსხვავება მათ შორის ისაა, რომ დელიქტ Libel-ის გამო სარჩელის შესატანად არ არის აუცილებელი ქონებრივი ზიანის არსებობის დასაბუთება, ზიანის ანაზღაურების მოცულობა სასამართლოს შეუძლია განსაზღვროს პატივის ხელყოფის სიმძიმის შესაბამისად ისე, რომ არ არის სავალდებულო განსაზღვრული ზიანის არსებობის დამტკიცება. სხვაგვარად არის საქმე Slender-ის შემთხვევაში. ამ დროს, მოსარჩელემ უნდა დაამტკიცოს, რომ პატივის ხელმყოფი ქმედებებს გამო მას ქონებრივი ზიანი მიადგა, რაც გამოიხატება მნიშვნელოვანი კლიენტურის დაკარგვაში, შემოსავლის შემცირებაში და ა.შ.

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ორივე დელიქტის დროს პასუხისმგებლობა დგება მოპასუხის ბრალის მიუხედავად. თუ, მაგალითად, გაზეთის გამომცემელმა გამოაქვეყნა სტატია, რომელიც ხელყოფს მოსარჩელის პატივს, გამომცემელი პასუხს აგებს მოსარჩელის წინაშე მაშინაც, როცა იგი საერთოდ არ იცნობდა ამ უკანასკნელს და არც მისი პატივის ხელყოფა არ სურდა.

ამ წესის სიმტკიცე მხოლოდ საგაზეთო პუბლიკაციით არ შემოიფარგლება. მაგალითად, თუ მოსარჩელე და მოპასუხე ტელეფონზე საუბრობდნენ და ერთ-ერთმა მათგანმა მეორეს შეურაცხყოფა მიაყენა, ეს იქნება პირადი უფლების ხელმყოფი დელიქტი, თუკი ამ საუბარს უსმენდა მესამე პირი და მან შეიტყო ამ შეურაცხყოფის შესახებ. იგივე წესი გამოიყენება მაშინაც, როცა წერილის გახსნით ცნობილი გახდა სხვა პირისათვის შეურაცხმყოფელი ცნობები.

როგორია მოპასუხის მხრიდან თავდაცვის შესაძლებლობები?

მას შეუძლია გამოქვეყნებული ან გახმაურებული ფაქტების სინამდვილე დაამტკიცოს. თუ იგი ამის გაკეთებას შესძლებს, მაშინ პასუხისმგებლობისაგან თავისუფლდება.

კონტინენტური ევროპის სამართლისაგან განსხვავებით, ანგლო-ამერიკულ სამართალში გამოიყენება პატივის დაცვის ერთადერთი საშუალება, ესაა ზიანის ანაზღაურების შესახებ სარჩელი. ისეთ ინსტიტუტი, როგორიცაა პუბლიკაციის აკრძალვა, საჯაროდ ბოდიშის მოხდა და მსგავსი, საერთო სამართალი არ იცნობს. პირადი უფლებების დაცვა ამერიკული სამართლით უზრუნველყოფილია ასევე Raight of privacy-ის ხელყოფის გამო სარჩელის შეტანის გზით.

ვფიქრობთ, ამ მაგალითიდანაც ნათელი ხდება, თუ რა განსხვავებებია კონტინენტური ევროპის სამართალსა და საერთო სამართალს შორის, პირადი უფლებების დაცვის მხრივ.

ახლა კი გადავხედოთ საფრანგეთის კანონმდებლობას. საფრანგეთის კოდექსის მეექვსე თავის I განყოფილება ეხება დიფამაციის შემადგენლობას. მოვიყვანოთ მუხლის ფორმულირება.

განყოფილება I

კერძო ცხოვრების ხელყოფა

226-1 მუხლი - პირის პირადი (კერძო) ცხოვრების ხელყოფის მიზნით ნებისმიერი ხერხით ჩადენილი ქმედება:

1. კონფიდენციალურად ან კერძოდ წარმოთქმული სიტყვების ავტორის თანხმობის გარეშე ხელში ჩაგდების, ჩაწერის ან გადაცემის გზით;

2. კერძო ადგილას ყოფნისას მისი თანხმობის გარეშე პირის გამოსახულების ფიქსირების, ჩაწერის ან გადაცემის გზით, -

ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ერთი წლის ვადით და ჯარიმით 300 000 ფრანკის ოდენობით.

თუ მოცემულ მუხლში დასახელებული ქმედებები ჩადენილ იქნა დაინტერესებული პირების თანდასწრებით, რომლებიც ამას არ შეწინააღმდეგებიან, თუმცა შეეძლოთ ამის გაკეთება, მაშინ იგულისხმება მათი თანხმობაც;

226-2 მუხლი - ამავე სასჯელებით ისჯება 226-1 მითითებული მოქმედების მეშვეობით მოპოვებული ჩანაწერის ან დოკუმენტის შენახვა-გაცნობა, ანდა მათი პუბლიკისათვის, ანდა მესამე პირებისათვის გაცნობის დაშვება, ანდა მათი გამოყენება ნებისმიერი სახით.

თუ წინა აბზაცის გათვალისწინებული სამართალდარღვევა ჩადენილია პრესის ან ინფორმაციის გავრცელების აუდიოვიზუალური საშუალებების გამოყენებით, ან კანონის იმ სპეციალური დებულების გამოყენებით, რომლითაც ამ სფეროში უნდა ვიხელმძღვანელოთ, გამოიყენება პასუხისმგებელი პირების განსაზღვრისას.

226-3 მუხლი - იმავე სასჯელებით ისჯება ისეთი აპარატის ოფიციალური ნებართვის გარეშე და რომლის გაცემის პირობებიც დადგენილია სახელმწიფო საბჭოს დეკრეტით, და რომელიც შექმნილია.

226-15 მუხლის მეორე აბზაცის გათვალისწინებული ქმედებებისა და ოპერაციების განხორციელებისათვის, ანდა ასეთი აპარატების, რომლებიც პროექტირებულია შორიდან საუბრების მოსმენისათვის, ასევე, რომელებც საშუალებას იძლევა განხორციელებულ იქნეს 226-1 მუხლით გათვალისწინებული ქმედება და აგრეთვე, დეკრეტით დადგენილ პირობებში შემავალ სიაში ფიგურირებული აპარატების დამზადება, იმპორტირება, შენახვა, სააშკარაოზე გამოტანა, შეთავაზება, არენდით ჩაბარება და გაყიდვა.

ამავე სასჯელებით ისჯება რომელიმე აპარატის, რომელთა დახმარებითაც ხორციელდება 226-1 და 226-15 მუხლის მეორე აბზაცით გათვალისწინებული ქმედებები, რეკლამირება - იმ შემთხვევებში, როცა ასეთი რეკლამა აქეზებს პირს ასეთი ქმედების ჩადენისკენ.

226-4 მუხლი - სხვა პირის საცხოვრებელ სადგომში შეჭრა ან იქ ყოფნა მოტყუების, მუქარის, ძალადობრივი ქმედებების ანდა იძულების შედეგად, იმ შემთხვევების გარდა, როცა ეს კანონითაა დაშვებული, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ერთი წლის ვადით და ჯარიმით 100 000 ფრანკის ოდენობით.

226-5 მუხლი - მოცემული ნაწილით გათვალისწინებული ქმედებების ხელყოფა ისჯება იმავე სასჯელებით.

226-6 მუხლი - 226-1 და 226-2 მუხლებით გათვალისწინებულ შემთხვევებში სისხლის სამართლის საქმე შეიძლება აღიძრას მხოლოდ დაზარალებულის მიერ, მისი ოფიციალური წარმომადგენლის ან მისი უფლებამონაცვლეობით აღჭურვილი პირების საჩივრის შეტანის საფუძველზე.

226-7 მუხლი - შეიძლება გამოცხადდეს, რომ იურიდიული პირები ექვემდებარებიან სისხლის სამართლებრივ პასუხისმგებლობას 121-2 მუხლით გათვალისწინებულ პირობებში, ან მოცემულ ნაწილში განსაზღვრული ქმედებებისათვის.

სასჯელები, რომლებიც ენიშნებათ იურიდიულ პირებს შემდეგია:

1. 131-38 მუხლის დებულების შესაბამისად ჯარიმა;

2. უშუალოდ ან არაპირდაპირ საბოლოო ან ხუთი წლის ვადით პროფილაქტიკური ან საზოგადოებრივი საქმიანობის აკრძალვა, რომლის განხორციელების ან რომლის განხორციელებასთან დაკავშირებით იქნა ჩადენილი ქმედება;

3. 131-35 მუხლით გათვალისწინებულ პირობებში სახელმწიფო დადგენილებაზე ცნობების აფიშირება ან გავრცელება.

განყოფილება II

პირის წარმოსახვის (გამოსახულების) ხელყოფის შესახებ

226-8 მუხლი - ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ერთი წლის ვადით და ჯარიმით 100 000 ფრანკის ოდენობით ნებისმიერი საშუალებით მონტაჟის პუბლიკაციით, რომელიც შესასრულებელია პირის თანხმობის გარეშე, მისი სიტყვებისა და გამოსახულების გამოყენებით, თუ არ არის ნათელი, რომ საუბარია მონტაჟზე ან, თუ ეს ნათლად არ არის მითითებული.

თუ წინა აბზაცით გათვალისწინებული სამართალდარღვევა ჩადენილია პრესის ანდა ინფორმაციის გავრცელების აუდიოვიზუალური საშუალებების მეშვეობით, კანონის სპეციალური დებულებები, რომლებითაც უნდა ვიხელმძღვანელოთ ამ სფეროში, გამოვიყენებთ მაშინ, როდესაც ეს ეხება პასუხისმგებელ პირებს.

226-9 - 226-5 და 226-7 მუხლები მასალებით მოცემული განყოფილებისათვის.

როგორც ვნახეთ დანაშაულთა კლასიფიკაცია, საფრანგეთის კოდექსის მიხედვით, არ ემთხვევა საქართველოს დანაშაულთა კლასიფიკაციას.

მიმაჩნია, რომ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსში ადამიანის პირად ცხოვრებაში ჩაურევლობის, მათი პიროვნების ღირსებისა და პატივის დაცვის ერთ-ერთ საშუალებად შეტანილ იქნას დიფამაციის შემადგენლობა, რომელიც შემდეგნაირად შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ:

1. დიფამაცია ე.ი. სხვისი სახელის გამტეხი ნამდვილი ინფორმაციის გავრცელება პიროვნების პატივისა და ღირსების დამცირების მიზნით, - ისჯება ჯარიმით შრომის ანაზღაურების ორმოციდან ას მინიმალურ ოდენობამდე.

2. იგივე ქმედება, თუ ინფორმაცია შეეხება პირად ან ოჟახურ საიდუმლოებას, - ისჯება ჯარიმით შრომის ანაზღაურების ასიდან ორას მინიმალურ ოდენობამდე.

3. ამ მუხლის I და II ნაწილებით გათვალისწინებული ქმედება, ჩადენილი პირის მიერ, რომელსაც თავისი პროფესიით, საქმიანობით ან სხვა საფუძველით ევალებოდა საიდუმლოს შენახვა,- ისჯება ჯარიმით შრომის ანაზღაურების ას ორმოციდან ორას მინიმალურ ოდენობამდე, ან გამოსასწორებელი სამუშაოებით ვადით სამ წლამდე, ან ტუსაღობით ვადით სამიდან ექვს თვემდე.

იგივე ქმედება, თუ მას რაიმე მძიმე შედეგი მოჰყვა ბოლო ნაწილში, დამამძიმებელ გარემოებად უნდა მივიჩნიოთ.

შესაძლებელია ისიც, რომ დიფამაციისათვის დავაწესოთ ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი პასუხისმგებლობა, ხოლო სასჯელის დაკისრებიდან ერთი წლის განმავლობაში იგივე ქმედების ჩადენას დავუკავშიროთ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა. ცხადია ამ პატარა მონაკვეთში შეუძლებელი იქნებოდა პირადი უფლებების დაცვის საკითხების ამომწურავი განხილვა, შევეცადე მომეცა მისი მოკლე მონახაზი.

საქართველოს აღიარებს ადამიანის უფლებების საყოველთაო დეკლარაციას, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდებას და სხვა ფუძემდებლურ საერთაშორისო სამართლებრივ აქტებს, რომლებიც ეხება ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს.

სამართლებრივი სახელმწიფოს ფორმირება გულისხმობს კანონიერებისა და მართლწესრიგის განმტკიცებაში თითოეული მოქალაქის მართლშეგნების ზრდისა და ხელყოფის რთულ და საკმაოდ ხანგრძლივ პროცესს. აქედან გამომდინარე, სახელმწიფო მოწოდებულია ხელი შეუწყოს არა მხოლოდ საზოგადოების მაღალი სოციალური ფასეულობების დემოკრატიის, სამართლიანობის და ა.შ. განვითარებას, არამედ უზრუნველყოფს კიდეც ცალკეული პირებისათვის მინიჭებულ უფლებათა რეალიზაცია და რაც მთავარია ამ უფლებათა დარღვევის შემთხვევაში, მათი დაცვისა და აღდგენის სრულფასოვანი მექანიზმი.

______________________

1. ,,Курс Советского уголовного права”, часть особенная, 1900 г. Ст. 111

2. უცხო სიტყვატა ლექსიკონი, შემდგენელი მ. ჭაბაშვილი, თბილისი, 1989 წ.

3. Утевский ,,Возмещение Неимущественного вреда как мера социальной защиты”, 1927.

4. Углов Ф. Грубое слово ,,Известия”, 1964, ст. 4.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ,,ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვა სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში”, ბორის ფურცხვანიძე, თბილისი, 1949 წ.

2. „მოქალაქის პატივისა და ღირსების სამართლებრივი დაცვა”, რომან შენგელია, თბილისი, 1989 წ.

3. „შესავალი საქართველოს სამოქალაქო სამართლის ზოგად ნაწილში”, ლადო ჭანტურია, თბილისი, 1997 წ.

4. „მორალური ზიანი სამოქალაქო სამართალში”, შალვა ჩიკვაშვილი, თბილისი, 1998 წ.

5. ,,Преступление против личности”, Ной И.С.

6. ,,Курс Советского угаловного права.” А.А. Поистовский, В.Д.Меншакин.

7. Уголовное право Росийской Федерации, Особенная часть, В.Ф. Караулов.

8. ,,სიტყვისა და ინფორმაციის თავისუფლების იურიდიული და ზნეობრივი საფუძვლები”, ზურაბ ღუჭაშვილი, თბილისი, 1998 წ.

9. „ეთიკა”, გელა ბანძელაძე, თბილისი, 1966 წ.

ლევან ნანობაშვილი

ადამიანის ორგანოთა გადანერგვის შესაძლებლობა არის თანამედროვე მედიცინის უდიდესი მიღწევა, რომლის მეშვეობით გადარჩენილ იქნა ათასობით ადამიანის სიცოცხლე.

ადამიანის ორგანოთა გადანერგვა (ტრანსპლანტაცია) წარმოადგენს მკურნალობის ერთ-ერთ საშუალებას, რომელსაც მიმართავენ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც მედიცინის რაიმე სხვა მეთოდი არ იძლევა დადებით შედეგს.

ადამიანის ორგანოს გარდა, შეიძლება მოხდეს ქსოვილის გადანერგვაც (მაგალითად, ძვლის), სისხლის გადასხმა და სხვა. გადანერგვის აღნიშნული სახეობები არსებობს უკვე საკმაოდ დიდი ხანი, მაგრამ მათთან დაკავშირებით რაიმე სერიოზული პრობლემა არ წარმოშობილა. სამართლებრივი პრობლემები პირველად შეგვხვდა რთული ოპერაციების განხორციელების შედეგად, მაგალითად, ადამიანის გულის გადანერგვისას.

ორგანოთა გადანერგვასთან დაკავშირებით, შეიძლება გამოიყოს საკითხის სამართლებრივი და ზნეობრივი მხარეები.

ზნეობრივი პრობლემა წარმოადგენდა საკმაოდ სერიოზულ საკითხს, რომლის გადაწყვეტაც ამ სფეროს განვითარებისათვის ძალზე მნიშვნელოვანი იყო. რამდენად არის დასაშვები ერთი ადამიანისათვის ორგანოს ამოკვეთა და მისი მეორისათვის გადანერგვა? გარდაცვლილი დონორის შემთხვევაში ამ საკითხის გადაწყვეტა არ წარმოადგენს სირთულეს, მაგრამ ცოცხალი დონორის საკითხი იყო და რჩება საკმაოდ პრობლემატურ საკითხად.

ზნეობრივი საკითხი ზოგჯერ იღებს აბსურდულ ფორმებს. ადამიანის გულის გადანერგვის ოპერაცია პირველად შედგა სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკაში, 1967 წელს. ერთ-ერთი ოპერაციის შედეგად თეთრკანიან პიროვნებას გადაუნერგეს შავკანიანი დონორის გული. სამთავრობო დონეზე დაისვა საკითხი, თუ სად უნდა იყოს დასაფლავებული აღნიშნული პიროვნება: თეთრკანიანთა თუ შავკანიანთა სასაფლაოზე? გამოთქმული იყო სხვადასხვა მოსაზრება, რომელთაგან ყველაზე ორიგინალური იყო გარდაცვალების შემდეგ „შავი” გულის ამოკვეთა და მისი დასაფლავება შავკანიანთა სასაფლაოზე, ხოლო სხეულის დანარჩენი ნაწილის - თეთრკანიანთა. ამ საკითხის განხილვა გრძელდებოდა საკმაოდ დიდხანს, თუმცა რაიმე კონკრეტული გადაწყვეტილება არ იქნა მიღებული. ამგვარი შემთხვევების თავიდან აცილების მიზნით კი აკრძალულ იქნა ასეთი „შერეული” ოპერაციების გაკეთება, კერძოდ, შავკანიანთა ორგანოების გამოყენება თეთრკანიანებისათვის და პირიქით.¹

ტრანსპლანტაციით მკურნალობა პრინციპულად განსხვავდება მკურნალობის სხვა სამედიცინო მეთოდებისგან, რადგანაც დახმარების აღმოჩენის პროცესში, ექიმისა და სამკურნალო პირის გარდა, მონაწილეობს სხვა პირიც - დონორი.

სამედიცინო პრაქტიკაში გვხვდება ადამიანის ორგანოთა და ქსოვილთა გადანერგვის რამდენიმე სახე:

1. აუტოტრანსპლანტაცია (ბერძ. საკუთარი, თავისი) - გადანერგვა ორგანიზმის ერთი ნაწილიდან მეორეზე;

2. ჰომოტრანსპლანტაცია (ბერძ. თანასწორი) - ორგანოს გადანერგვა ერთი ადამიანის ორგანიზმიდან მეორე ადამიანის ორგანიზმში. ამ ტერმინის მაგივრად ზოგჯერ გამოიყენება ალოტრანსპლანტაციის ცნებაც. ორგანოთა გადანერგვის სფეროში სამართლებრივი პრობლემები დაკავშირებულია ტრანსპლანტაციის სწორედ ამ სახესთან;

3. ჰეტეროტრანსპლანტაცია - ადამიანისათვის ორგანოს გადანერგვა ცხოველის ორგანიზმიდან.

რა საოცარიც არ უნდა იყოს, ადამიანისათვის ყველაზე მეტად გამოსადეგია ღორის ორგანოები, რაც, თავის მხრივ, გამოწვეულია ადამიანისა და ღორის ორგანოების ზომების გარკვეული მსგავსებით. მაიმუნი ახლოს დგას ადამიანთან, მაგრამ მას გააჩნია უამრავი ვირუსი. მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ სწორედ მაიმუნისაგან გადაედო ადამიანს შიდსი. შიდსის გარდა კი, მათ გააჩნიათ უამრავი სხვა, უფრო საშინელი ვირუსი. იმისათვის, რომ მინიმუმამდე იყოს დაყვანილი ვირუსების გავრცელების საშიშროება, უნდა მოხდეს მაიმუნების სპეციალურ პირობებში გამოზრდა, რაც ძალზე რთულია. ამჟამად, ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და რუსეთში მიმდინარეობს მუშაობა ღორის სპეციალური ჯიშების გამოზრდის მიზნით. ეს კი შესაძლებელს გახდის ღორის ორგანოების ადამიანისათვის შეუფერხებელ გადანერგვას.

მართალია, ლიტერატურაში გადანერგვის ეს სახე ცალკე არ არის გამოყოფილი, მაგრამ უნდა ვაღიაროთ ხელოვნური ორგანოების გადანერგვის დამოუკიდებელი ხასიათი. მის აღმნიშვნელ ცნებად კი უნდა გამოვიყენოთ იმპლანტაცია (ხელოვნურ ორგანოთა უმეტესობა მხოლოდ დროებით ასრულებს თავის ფუნქციას, სანამ არ მოხდება მისი ბუნებრივით შეცვლა).

ორგანოთა გადანერგვისას, დონორს არ სჭირდება დახმარება, უფრო მეტიც - მას ზიანიც კი ადგება (თუმცა ასეთი პრობლემა წარმოიშვება მხოლოდ ცოცხალი დონორის შემთხვევაში). ამიტომ, ძალზე მნიშვნელოვანია, პირველ რიგში, ცოცხალი დონორისაგან ორგანოთა ამოკვეთის მართლზომიერების პირობების განსაზღვრა.

საკითხის ასეთი სირთულიდან გამომდინარე, ჯანმრთელობის დაცვის საერთაშორისო ორგანიზაციამ შეიმუშავა სახელმძღვანელო პრინციპები, რომლებიც აწესრიგებს ადამიანის ორგანოთა გადანერგვას.

აღნიშნული პრინციპების მიხედვით, ცოცხალი დონორისაგან ორგანოს ამოკვეთის პირობებს წარმოადგენს:

1. მისივე თანხმობა;

2. იგი თავისუფალი უნდა იყოს ყოველგვარი ზემოქმედებისაგან და სათანადოდ ინფორმირებული, რათა თავად განსაზღვროს ორგანოს ამოკვეთის დადებითი თუ უარყოფითი შედეგები;

3. დონორი უნდა იმყოფებოდეს რეციპიენტთან გენეტიკურ კავშირში;

4. იგი უნდა იყოს სრულწლოვანი (ჯანდაცვის ორგანოს სახელმძღვანელო პრინციპების მუხლები 3-4.)

განმარტებას საჭიროებს მხოლოდ მე-3 პუნქტი, რადგანაც დანარჩენები თავისთავად ცხადია.

გენეტიკური კავშირის არსებობის მოთხოვნა გამოწვეული იყო სამი ძირითადი ფაქტორით. პირველს წარმოადგენს ის, რომ ცოცხალი დონორისათვის ზიანის მიყენება უნდა იყოს გამართლებული განსაკუთრებული მოტივებით, რომელსაც ამ შემთხვევაში წარმოადგენს ახლობლის გადარჩენა; მეორე: ორგანოთა გადანერგვის დროს ერთ-ერთ უმთავრეს პრობლემას წარმოადგენს ქსოვილთა შეუთავსებლობა, რაც ხშირად გადანერგილი ორგანოს დაღუპვას იწვევს. გენეტიკური კავშირის შემთხვევაში კი არსებობს ოპერაციის წარმატებით დასრულების ყველაზე მეტი შანსი; მესამე - ზოგჯერ ხდება ისე, რომ გარდაცვლილი დონორის მოძებნა ვერ ხერხდება, ოპერაციის დაყოვნებამ კი შეიძლება რეციპიენტის (სამკურნალო პირის) დაღუპვა გამოიწვიოს. ამასთანავე, სახეზე არ გვაქვს რეციპიენტთან გენეტიკურ კავშირში მყოფი პირი, რომელიც დონორად ყოფნას შეძლებდა. ასეთ შემთხვევაში რეციპიენტს ყოველთვის ექნება იმის ცდუნება, რომ მოძებნოს გარეშე დონორი და მოისყიდოს ან მოახდინოს მასზე ზემოქმედება მისი იძულების მიზნით. გენეტიკური კავშირის არსებობის მოთხოვნა კი გამორიცხავს ასეთ შესაძლებლობას.

ზოგადად, გენეტიკური კავშირის არსებობა აუცილებელია მხოლოდ ცოცხალი დონორის შემთხვევაში, რათა ცოცხალი ადამიანისათვის ასეთი მნიშვნელოვანი ზიანის მიყენება ზნეობრივად მაინც იყოს გამართლებული. გარდაცვლილი დონორის შემთხვევაში კი, გენეტიკური კავშირის არსებობა არ არის აუცილებელი, თუმცა აქაც არსებობს გარკვეული შეზღუდვები, რომლებიც დაკავშირებულია ორგანოს გადანერგვასთან. ლიტერატურაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ დაუშვებელია განზრახ ან თუნდაც გაუფრთხილებლობით მოკლულ ადამიანთა ორგანოების გადანერგვა, მაგრამ აუცილებელია თვითმკვლელთა ორგანოების გამოყენება. ამ მოსაზრების ავტორი მიიჩნევს, რომ თუ თვითმკვლელს ეცოდინება მისი სხეულის შემდგომი ბედი, ეს იქნება კიდევ ერთი მოტივი, რომელმაც მას შეიძლება ხელი ააღებინოს ასეთი გადაწყვეტილების განხორციელებაზე.²

ასეთი მოსაზრება, რა თქმა უნდა, მიუღებელია თუნდაც იმიტომ, რომ ხშირად რთულია იმის განსაზღვრა, ადგილი ჰქონდა მკვლელობას თუ თვითმკვლელობას. გამოძიებისა და საკითხის საბოლოოდ გარკვევის შემდეგ კი, შეუძლებელი ხდება ორგანოს გადანერგვა. იგივე შეიძლება ითქვას უბედური შემთხვევის შედეგად დაღუპული პირის შესახებაც. რაც შეეხება სიკვდილმისჯილს, თუ ადამიანის სიცოცხლეს ხელყოფენ, დაუშვებელია გარდაცვალების შემდეგ მისთვის სხეულის ხელშეუხებლობის უფლების ჩამორთმევაც. გარდა ამისა, სიკვდილის დასჯის, ფაქტიურად, არც ერთი ხერხი არ იძლევა იმის შესაძლებლობას, რომ ადამიანის ორგანოს დაზიანება თავიდან იქნას აცილებული.

ორგანოთა გადანერგვის შედეგად წარმოშობილ ერთ-ერთ ურთულეს პრობლემას წარმოადგენს ადამიანის ორგანოებით ვაჭრობა.

საყოველთაოდ ცნობილია, რომ მსოფლიოში არსებობს ადამიანის ორგანოთა არალეგალური ბაზარი, ე.ი. ადგილი აქვს ადამიანის ორგანოთა ყიდვა-გაყიდვას. ის, რომ ასეთი ქმედება აღმაშფოთებელია, არ იწვევს დავას, მაგრამ მნიშვნელოვანია ამ საკითხის სამართლებრივი მხარის გარკვევა.

ორგანოებზე საუბრით, მის სამართლებრივ მდგომარეობას ზოგჯერ ადარებენ ადამიანის სისხლის საკითხს.

თავდაპირველად მიჩნეული იყო, რომ სისხლი წარმოადგენდა ადამიანის სხეულის ნაწილს და არ ექცეოდა ნივთის ცნების ქვეშ; რომ მას არ გააჩნდა საბაზრო ღირებულება და არ შეიძლება ყოფილიყო გარიგების საგანი.³ თუმცა, ასეთი მოსაზრება არამართებულია.

ზოგიერთი მკვლევარის აზრით, რომელიც განცალკევებულია ორგანიზმიდან, არის ნივთის დამოუკიდებელი სახე. იგი ასრულებს სიცოცხლის გადარჩენისა და ჯანმრთელობის აღდგენის ფუნქციას და გააჩნია სამომხმარებლო ღირებულება. ასეთივე მოსაზრება შეიძლება იყოს გამოთქმული ადამიანის თმების შემთხვევაში, რომელიც ასევე გარიგების საგანი შეიძლება იყოს.⁴

უკანასკნელი მოსაზრება უფრო მართებულად უნდა მივიჩნიოდ, გამომდინარე თუნდაც იქიდან, რომ საქართველოს კანონი სისხლისა და მისი კომპონენტების დონორობის შესახებ ითვალისწინებს დონორისათვის ანაზღაურების გადახდას (მუხლი 1). ასეთ დონორებს ეწოდებათ „კადრის დონორები”. ამასთანავე, თავად ამ ანაზღაურების თავისებურებებიდან გამომდინარეობს ის, რომ იგი არ წარმოადგენს მხოლოდ სისხლის ჩაბარების დროს მიყენებული ზიანის ანაზღაურებას, არამედ არის სისხლის საფასური.

მაგრამ, თუ შეიძლება სისხლის დონორისათვის ფულადი ანაზღაურების გადახდა, რატომ არ შეიძლება ასეთივე ანაზღაურება მიეცეს ორგანოს დონორს, თუ გავითვალისწინებთ ჭარბ მოთხოვნილებას ადამიანის ორგანოებზე?

ორგანოსა და სისხლის დონორობას შორის არის პრინციპული განსხვავება. პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ ორგანოს ამოკვეთის დროს დონორის ჯანმრთელობას ემუქრება დიდი საფრთხე და შეიძლება მას თავად დასჭირდეს მკურნალობა. ერთმა და იმავე პირმა შეიძლება მრავალჯერ ჩააბაროს სისხლი, ხოლო ორგანოს გადანერგვა არის ერთჯერადი და პრაქტიკულად არ მეორდება. სისხლზე არის საკმაოდ დიდი მოთხოვნილება და ფულადი ანაზღაურება არის დონორთა რიცხვის გაზრდის საშუალება. მართალია, ასეთივე არგუმენტი შეიძლება მოვიყვანოთ ორგანოთა დონორობის დროსაც, მაგრამ ასეთი შემთხვევისათვის არის გათვალისწინებული პირობა, რომელზედაც ჩვენ უკვე გვქონდა საუბარი - რომ ცოცხალი დონორისაგან ორგანოს ამოკვეთის პირობას წარმოადგენს რეციპიენტთან მისი გენეტიკური კავშირი.

საქართველოს ორგანოთა გადანერგვის შესახებ კანონით ამ საკითხისადმი დათმობილია ცალკე თავი. მისი მე-12 თავი მთლიანად ეხება ორგანოებით ვაჭრობის აკრძალვას. უნდა აღინიშნოს ის გარემოებაც, რომ ექიმს ეკრძალება გადანერგვის ოპერაციაში მონაწილეობა, თუ მისთვის ცნობილია, რომ ორგანოს მოპოვება კანონმდებლობით დადგენილი წესის დარღვევით მოხდა (ადამიანის ორგანოთა გადანერგვის კანონის 54 მუხლი).

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, სისხლის დონორობის ურთიერთობებისაგან განსხვავებით, ორგანოს დონორობა შეიძლება იყოს მხოლოდ და მხოლოდ უსასყიდლო.

მეცნიერებაში ამჟამად არსებული მოსაზრებით, ადამიანის ორგანოს გასხვისება ტრანსპლანტაციის მიზნით არ განიხილება როგორც საკუთრებითი ურთიერთობა და, შესაბამისად, ადამიანის ორგანო არ განიხილება ნივთად.⁵

თუმცა, არსებობს სხვა მოსაზრებაც: რომ ცოცხალი ადამიანის სხეულს მოცილებული ნაწილები შეიძლება განვიხილოთ როგორც ნივთები, რომელთა ბრუნვაც არის შესაძლებელი. ამასთანავე, ცოცხალი ადამიანის სხეული მიეკუთვნება მატერიას, მაგრამ არ წარმოადგენს ნივთს ისევე, როგორც ადამიანის გვამი, რომელიც განასახიერებს პიროვნებას. მაგრამ გამოთქმული მოსაზრებით, გვამი, რომელიც მოთავსებულია ანატომიის ინსტიტუტში და არის ანონიმიზირებული, იქცევა ნივთად.⁶

ერთი შეხედვით, ასეთ მსჯელობას აქვს წმინდა თეორიული მნიშვნელობა, მაგრამ სინამდვილეში ეს ასე არ არის.

ლიტერატურაში არა ერთხელ დასმულა გარდაცვლილი ადამიანის სხეულთან დაკავშირებული სამართლებრივი საკითხები. XVIII საუკუნეში კომპოზიტორ ჰაიდნის საფლავიდან მოიპარეს მისი თავი. პოლიციამ დაადგინა ქურდები და დააბრუნა ნაქურდალი.⁷ რუსეთში ადგილი ჰქონდა შემთხვევას, როდესაც სამშობიარო სახლიდან მოიპარეს ბავშვის გვამი. პროკურატურამ არ აღძრა საქმე, რადგანაც მიიჩნია, რომ სახეზე არ არის დანაშაულის შემადგენლობის ნიშნები.⁸

საქართველოს სამოქალაქო სამართლის მეცნიერებაში ჩამოყალიბებულია მოსაზრება, რომლითაც ადამიანის სხეულს მოცილებული ნაწილები შეიძლება განვიხილოთ ნივთებად, რაც შესაძლებელს გახდის ამგვარი შემთხვევების თავიდან აცილებას. რამოდენიმე სიტყვა უნდა ითქვას ადამიანის ორგანოს ნივთად მიჩნევის თაობაზეც.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მიხედვით, ქონება არის ნივთი, რომლის შეძენაც შეიძლება შეუზღუდავად, თუკი ეს აკრძალული არ არის კანონით და არ ეწინააღმდეგება ზნეობრივ ნორმებს (147 მუხლი).

ნებისმიერი საკანონმდებლო აქტი, რომელიც ორგანოთა გადანერგვას ეხება, კრძალავს ადამიანის ორგანოებით ვაჭრობას. აღნიშნული პირობა მოცემულია ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის სახელმძღვანელო პრინციპების მე-5 მუხლში. ე.ი. ორგანოთა ვაჭრობა აკრძალულია კანონით. ამასთანავე, ადამიანის გულით, თირკმელებით თუ სხეულის სხვა ნაწილებით ვაჭრობა ეწინააღმდეგება ზნეობრივ ნორმებსაც.

მართალია, ორგანოს გადანერგვის ოპერაცია ჯდება საკმაოდ ძვირი, მაგრამ საფასურის გადახდა ამ შემთხვევაში მიზნად ისახავს ორგანოს ამოღების, გადატანისა და გადანერგვის ხარჯების ანაზღაურებას, ე.ი. იგი წარმოადგენს თავად ოპერაციის ღირებულებას და არა ორგანოს საზღაურს.

აღსანიშნავია ისიც, რომ, თუ ბუნებრივი ორგანო არ წარმოადგენს ყიდვა-გაყიდვის საგანს, ხელოვნურად დამზადებული ორგანო არის ჩვეულებრივი ნივთი, აქედან გამომდინარე სამართლებრივი შედეგებით. ფაქტიურად, ადამიანის ორგანო წარმოადგენს ბრუნვიდან ამოღებულ ჩვეულებრივ ნივთს.

ორგანოთა და ქსოვილთა გადანერგვის საკითხის მოწესრიგების მიზნით, საქართველოში შემუშავებულ იქნა შესაბამისი კანონის პროექტი, თუმცა მისი მიღება შეფერხდა და გარკვეული დროის განმავლობაში ამ სფეროსთან დაკავშირებული ურთიერთობები წესრიგდებოდა ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ საქართველოს 1997 წლის 10 დეკემბრის კანონით. 2000 წლის 23 თებერვალს კი საქართველოს პარლამენტმა მიიღო ახალი კანონი „ადამიანის ორგანოთა გადანერგვის შესახებ”.

აღნიშნული კანონი აწესრიგებს ურთიერთობებს სახელმწიფო ორგანოებს, ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს შორის ორგანოთა აღების, შენახვისა და გადანერგვის სფეროში („ადამიანის ორგანოთა გადანერგვის შესახებ” კანონის 1-ელი მუხლი).

უნდა აღინიშნოს, რომ კანონი შეიცავს საკმაოდ ბევრ ხარვეზს. მის მე-4 მუხლში საუბარია იმაზე, რომ ქმედუნარიან პირს უფლება აქვს ნებაყოფლობით განაცხადოს თანხმობა ან უარი სიცოცხლეშივე ან სიკვდილის შემდეგ მისი ორგანოს აღებაზე. თანხმობა ან უარი შეიძლება ეხებოდეს ერთ ან მეტ ორგანოს. გადაწყვეტილება ფორმდება წერილობით და მას ადასტურებს სამკურნალო დაწესებულების ხელმძღვანელი. ამ სფეროში, სტაბილურობის უზრუნველყოფის მიზნით საკმაოდ მნიშვნელოვანია წერილობით თანხმობაზე მითითება. ამასთანავე, ორგანოთა და ქსოვილთა განკარგვის უმთავრეს პირობას წარმოადგენს განმცხადებლის ქმედუნარიანობა. ამ უკანასკნელ დებულებას უნდა დავუთმოთ მეტი ყურადღება. საქართველოს კანონმდებლობაში ადგილი აქვს ქმედუნარიანობის ცნების არაერთგვაროვან გამოყენებას; თუნდაც სამოქალაქო კოდექსის შემთხვევაში, როცა მისი 1345-ე მუხლი ითვალისწინებს, რომ ანდერძის შედგენა შეუძლია იმ პირს, რომელიც არის სრულწლოვანი და ქმედუნარიანი. თუმცა, იგივე სამოქალაქო კოდექსი აცხადებს პირისათვის სრული ქმედუნარიანობის მინიჭებას, როდესაც იგი არ არის სრულწლოვანი, 18 წლის ასაკამდე ქორწინების შემთხვევაში. ე.ი. იმ პირს, რომელმაც იქორწინა 18 წლის ასაკამდე, გააჩნია სრული ქმედუნარიანობა, მაგრამ მას არ შეუძლია ანდერძის შედგენა.

„ადამიანის ორგანოთა გადანერგვის” შესახებ კანონის მიხედვით კი, ორგანოს განკარგვის შემთხვევაში გათვალისწინებულია მხოლოდ ქმედუნარიანობის პირობა. პრობლემა მდგომარეობს იმაში, რომ აღნიშნული მუხლი ორგანოს გაცემას ეხება როგორც სიკვდილის შემდეგ, ისე სიცოცხლეშივე. ე.ი. ქმედუნარიან პირს შეუძლია სიცოცხლეშივე გასცეს თავისი ორგანო გადანერგვისათვის. მაგრამ, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ქმედუნარიანი შეიძლება იყოს არასრულწლოვანი პირიც. ისმევა კითხვა: რამდენად არის დასაშვები არასრულწლოვანი პირისათვის ორგანოს ამოკვეთა?

ჯანმრთელობის დაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის პრინციპები ითვალისწინებენ იმის მოთხოვნასაც, რომ ორგანოს ამოკვეთა შეიძლება მოხდეს მხოლოდ სრულწლოვანი პირისათვის (ჯანმრთელობის დაცვის ორგანიზაციის სახელმძღვანელო პრინციპების მე-4 მუხლი).

სასურველი იქნებოდა, რომ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლში იყოს მითითება როგორც ქმედუნარიანობაზე, ისე სრულწლოვანებაზე.

უფრო საინტერესო დებულებას შეიცავს კანონის მე-18 მუხლის „ბ” ქვეპუნქტი, რომლის მიხედვით, გადანერგვის მიზნით ცოცხალი დონორისაგან ორგანოს აღება შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ დონორი და რეციპიენტი გენეტიკური ნათესავები ან მეუღლეები არიან.

გენეტიკურ კავშირზე ჩვენ უკვე გვქონდა საუბარი. რაც შეეხება ადამიანის ორგანოს გამოყენების შესაძლებლობას სხვა ადამიანის სამკურნალოდ, ეს საკითხი მედიკოსთა პრეროგატივაა.

სამართლებრივი თვალსაზრისით, საინტერესოა კიდევ ერთი გარემოება. კანონის აღნიშნული მუხლი ნებას რთავს ორგანოს გადანერგვაზე მაშინაც, როდესაც ადგილი არა აქვს პირებს შორის გენეტიკურ ნათესაობას - მეუღლეების შემთხვევაში. მართალია, ეს მუხლი გარკვეული ჰუმანურობით გამოირჩევა, რადგანაც შესაძლებელია მოხდეს ისე, რომ ადამიანს არ ჰყავდეს ნათესავები და ერთადერთ იმედად რჩება მისი მეუღლე, მაგრამ ყურადღება უნდა გავამახვილოთ ერთ გარემოებაზე: საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი ნებას რთავს ქორწინებას 16 წლის ასაკიდან (თუმცა ამ შემთხვევაში აუცილებელია მშობელთა თანხმობა). ამასთანავე, ადამიანის ორგანოთა გადანერგვის შესახებ კანონის მე-4 მუხლში საუბარია ორგანოს გაცემის ნებართვაზე, რომელიც უნდა გამოხატოს ქმედუნარიანმა პირმა. ქორწინების შედეგად პირს წარმოეშვება სრული ქმედუნარიანობა. ხომ არ გამოიწვევს კანონის ასეთი ფორმულირება ქორწინებას დონორის შოვნის მიზნით?

კანონმდებლობა ითვალისწინებს ერთ შემთხვევას, როდესაც შესაძლებელია ძვლის ტვინის დონორი იყოს არასრულწლოვანი პირი (თუმცა, კანონი გამორიცხავს მცირეწლოვანი პირის დონორობას, ე.ი. შვიდ წლამდე პირისა, რაც, ვფიქრობთ, ისედაც გადაჭარბებულია. თუ შვიდ წლამდე პირი დონორად არ არის მიჩნეული, რატომ არის შესაძლებელი 8 წლის ბავშვის დონორობა?)

არასრულწლოვანის შემთხვევაში გათვალისწინებულია დონორობის მხოლოდ ერთი სახე - ძვლის ტვინის დონორობა და ისიც მთელი რიგი პირობების დაცვით („ადამიანის ორგანოთა გადანერგვის შესახებ” საქართველოს კანონის მე-20 მუხლი). აღნიშნული მუხლის მიხედვით, არასრულწლოვანის (გარდა მცირეწლოვანისა) ძვლის ტვინის აღება სხვა ადამიანისათვის გადასანერგად დასაშვებია, თუ სახეზეა შემდეგი პირობები:

1. ძვლის ტვინის აღება არ იმოქმედებს დონორის ჯანმრთელობაზე, რასაც ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად დაადასტურებს სათანადო ლიცენზიის მქონე ორი ექიმი;

2. ძვლის ტვინის გადანერგვა განკუთვნილია დონორის პირველი ან მეორე რიგის ნათესავებისათვის, რომლის ჯანმრთელობის მდგომარეობა სიცოცხლისათვის საშიშია და არ არსებობს მკურნალობის სხვა საშუალება;

3. არასრულწლოვანის განწყობა იძლევა სამედიცინო ჩარევის შესაძლებლობას;

4. მიღებულია არასრულწლოვანის კანონიერი წარმომადგენლის ინფორმირებული თანხმობა, რომელიც დადასტურებული უნდა იყოს მეურვეობისა და მზრუნველობის ორგანოს მიერ.

ორგანოთა გადანერგვის შედეგად წარმოიშვა მთელი რიგი სხვა საკითხებიც, რომლებიც საინტერესოა სისხლის სამართლებრივი თვალსაზრისით.

პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს 1999 წლის სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს რამდენიმე მუხლს, რომლებიც უშუალოდ დაკავშირებულია ადამიანის ორგანოთა გადანერგვასთან.

109-ე მუხლით, განზრახ მკვლელობად დამამძიმებელ გარემოებებში მიჩნეულია მკვლელობა, რომელიც ჩადენილია მსხვერპლის სხეულის ორგანოს, ორგანოს ნაწილის ან ქსოვილის გადანერგვის ან სხვაგვარი გამოყენების მიზნით (პუნქტი (ნ)).

117-ე მუხლის მე-2 ნაწილით, ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანებად მიჩნეულია ქმედება, რომლის მიზანია დაზარალებულის სხეულის ორგანოს, ორგანოს ნაწილის ან ქსოვილის გადანერგვა ან სხვაგვარი გამოყენება.

ორივე შემთხვევაში ადამიანის მკვლელობა ან ჯანმრთელობის დაზიანება ორგანოს მოპოვების მიზნით მიჩნეულია დამამძიმებელ გარემოებად. სხვაგვარი მიდგომა შეუძლებელიც არის, რადგანაც ადამიანი არ შეიძლება ჩაითვალოს ნივთად, რომელიც შეიძლება იქნას მოკლული და გამოყენებული ნაწილ-ნაწილ.

მოცემულ სიტუაციაში შეიძლება დაისვას კითხვა: რატომ წარმოადგენს ადამიანის მოკვლა სხვა სიცოცხლის გადარჩენის მიზნით პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ და არა შემამსუბუქებელ გარემოებას? ეს საკითხი რთულდება მაშინ, როდესაც ერთი ადამიანის მოკვლის შედეგად შეიძლება იყოს გადარჩენილი რამდენიმე ადამიანი (როცა ხდება ერთი ადამიანისათვის გულის, კიდევ ორისათვის - თირკმელების და ა.შ. გადანერგვა).

იურიდიულ ლიტერატურაში აღიარებულია, რომ დაუშვებელია საკუთარი სიცოცხლის გადარჩენა სხვისი სიცოცხლის ხარჯზე, რაც ცნობილია ,,ტრაგიკული კოლიზიის” სახელწოდებით. საკუთარი სიცოცხლის გადარჩენის მისწრაფება სხვისი სიცოცხლის ხარჯზე არის ადამიანის ქცევის უაღრესად ქმედითი სტიმული, მაგრამ იგი მაინც არ წარმოადგენს ყოვლისმომცველ სტიმულს და არ შეიძლება მივიჩნიოდ პასუხისმგებლობის გამომრიცხავ გარემოებად, თუმცა, მხედველობაში უნდა იქნას მიღებული როგორც პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი გარემოება.⁹

გარდა სისხლის სამართლის კოდექსის ზემომოყვანილი ორი მუხლისა, მასში არის გათვალისწინებული კიდევ რამდენიმე მუხლი. 134-ე მუხლის მიხედვით, დანაშაულად არის მიჩნეული ,,სამკურნალოდ, გადასანერგად, ექსპერიმენტისათვის ან სამკურნალო პრეპარატის დასამზადებლად ადამიანის ორგანოს, ორგანოს ნაწილის ან ქსოვილის აღება პირის ნების საწინააღმდეგოდ”, ე.ი. ორგანოს გაცემის იძულება. ამ დანაშაულის დამამძიმებელ გარემოებებად კი მიჩნეულია იძულების განხორციელება დამნაშავისათვის წინასწარი შეცნობით ორსული ქალის, არასრულწლოვანის, უმწეო მდგომარეობაში მყოფის ან დამნაშავეზე მატერიალურად ან სხვაგვარად დამოკიდებულის მიმართ (მუხლი 134, პუნქტი 2).

172-ე მუხლით კი, არასრულწლოვანის ყიდვა-გაყიდვის დამამძიმებელ გარემოებად მიჩნეულია არასრულწლოვანით ვაჭრობა სხეულის ორგანოს, ორგანოს ნაწილის ან ქსოვილის გადანერგვის ან სხვაგვარი გამოყენების მიზნით.

ორგანოთა გადანერგვის პირველივე ოპერაციების ჩატარებისთანავე დაიწყო მსჯელობა იმ ფაქტორებზე, რომლებიც განაპირობებს ცოცხალი დონორისათვის ორგანოს ამოკვეთის მართლზომიერებას. ასეთ ფაქტორად კი მიჩნეული იყო უკიდურესი აუცილებლობა. კავშირი უკიდურეს აუცილებლობასა და ორგანოს გადანერგვას შორის, ამ მოსაზრების ავტორთა აზრით, მდგომარეობდა შემდეგში: 1. ავადმყოფისათვის დახმარების აღმოჩენა სხვა საშუალებით შეუძლებელია; 2. დონორისათვის ხდება ნაკლები ზიანის მიყენება, ვიდრე თავიდან იქნება აცდენილი რეციპიენტისათვის (დონორი ორგანოს ამოკვეთის შედეგად ნებისმიერ შემთხვევაში განიცდის გარკვეულ ზიანს, სამაგიეროდ, რეციპიენტისათვის ხდება სიცოცხლის გადარჩენა). თუ სახეზე არ იქნება თუნდაც ერთი გარემოება, ორგანოს ამოკვეთა არ შეიძლება მივიჩნიოდ მართლზომიერ მოქმედებად.¹⁰

ტრანსპლანტაციისა და უკიდურესი აუცილებლობის ურთიერთკავშირის შესახებ გვხვდება სხვა მოსაზრებებიც: „დონორისათვის ზიანის მიყენება ხდება მისივე თანხმობით და სწორედ ეს თანხმობა აქცევს ექიმის მოქმედებას მართლზომიერ ქცევად”¹¹

მაგრამ, ნებისმიერ შემთხვევაში ორგანოს გადანერგვის გამართლება არ შეიძლება უკიდურეს აუცილებლობაზე მითითებით. ისევე, როგორც ჩვეულებრივი ოპერაციის დროს, როდესაც ექიმი მოქმედებს ბრალის გარეშე, ორგანოს ამოკვეთის დროსაც არა აქვს ადგილი ექიმის ბრალეულ მოქმედებას, ე.ი. მართლსაწინააღმდეგო მოქმედებაზე საუბარი არ შეიძლება და, შესაბამისად, არც მართლსაწინააღმდეგობის გამომრიცხავ გარემოებებზეა აუცილებელი მითითება.

არსებობს ადამიანის ორგანოთა გარკვეული სახეები, რომელთა გადანერგვა არ დაიშვება. ასეთებს კი წარმოადგენენ ის ორგანოები, რომლებიც მიეკუთვნება ადამიანის რეპროდუქციულ ორგანოთა რიცხვს: კვერცხუჯრედები, საკვერცხეები და ა.შ. მოცემულ ორგანოებს გადააქვთ მემკვიდრეობითი მასალა, ინფორმაცია, მონაწილეობენ ადამიანის გენეტიკურ ფორმირებაში და, აქედან გამომდინარე, აკრძალულია მათი გადანერგვა.

ორგანოთა გადანერგვამ დღის წესრიგში დააყენა ადამიანის თავის ტვინს გადანერგვის შესაძლებლობის განსაზღვრის საკითხი.

ადამიანის ინდივიდუალობა მის ტვინშია და არა სხეულის სხვა ნაწილებში. ტვინის გადანერგვით ხდება პიროვნულობის გადანერგვაც. ეს არის ის შემთხვევა, როდესაც ოპერაციის შედეგად ქრება რეციპიენტის პიროვნება და რჩება მხოლოდ დონორის პიროვნება.¹² მაგრამ არ შეიძლება იმის მტკიცება, რომ ტვინს გადანერგვის შედეგად რჩება მხოლოდ დონორის პიროვნება. ადამიანის ინდივიდუალობის განსაზღვრა ხდება როგორც მისი ტვინით, ისე გარეგნობით. ადამიანი სხვისი ტვინით შეინარჩუნებს თავის ინდივიდუალურობას გარეგნობით, მაგრამ ის მაინც გახდება სხვა ადამიანი. თუმცა ამასთანავე არც ტვინი შეინარჩუნებს თავის ინდივიდუალურობას სხვა ადამიანი სხეულში. ვინ აღიარებს ადამიანს იმავე პიროვნებად, თუ მისი ტვინი იცხოვრებს სხეულში, რომელიც ადრე ეკუთვნოდა სხვა ადამიანს? ამ შემთხვევაში ძნელდება იმ საკითხის გადაწყვეტაც, თუ ვინ არის დონორი და ვინ რეციპიენტი.

მართალია, ადამიანის თავის ტვინის გადანერგვა მედიცინის თანამედროვე განვითარების დონეზე შეუძლებელია, მაგრამ, თუ აღნიშნულის განხორციელება როდესმე შესაძლებელი გახდა, საჭიროა ამ საკითხის წმინდა სამართლებრივი კუთხით გადახედვა.

ორგანოთა გადანერგვამ სამართლის მეცნიერებაში წარმოშვა არა მხოლოდ თავად გადანერგვასთან დაკავშირებული საკითხები, არამედ შეიცვალა დამოკიდებულება იმ საკითხებისადმიც, რომლებიც დიდი ხნის განმავლობაში იყო უდავოდ მიჩნეული. ასეთს კი, პირველ რიგში, წარმოადგენს ადამიანის გარდაცვალების მომენტის განსაზღვრა. აღნიშნული საკითხისადმი მიდგომა იცვლებოდა მედიცინის განვითარებასთან ერთად. XVII საუკუნემდე არსებობდა შიში იმისა, რომ არ მომხდარიყო ადამიანთა ცოცხლად დაკრძალვა, რადგან სიკვდილის დადგომის დადასტურება იმდროინდელი შესაძლებლობებით საკმაოდ რთული იყო. გარდაცვალების დამადასტურებელ ნიშნად კი მიჩნეული იყო გვამის გახრწნა. XIX საუკუნიდან მოყოლებული ასეთად ითვლებოდა გულის მუშაობის გაჩერება.

სამოციანი წლების დასაწყისში სიკვდილის დამადასტურებელი ნიშანი იყო სუნთქვის გაჩერება და გულის მუშაობის შეწყვეტა.¹³ 

გარდაცვალების მომენტის განსაზღვრა გართულდა მას შემდეგ, რაც 1967 წელს მოხერხდა გულის გადანერგვა. თანამედროვე ეტაპზე ადამიანის დაღუპვად ითვლება ისეთი მდგომარეობა, როდესაც კვდება ადამიანის ტვინი, თუმცა, განსხვავებულია თავის ტვინის გარდაცვალების დადგენის კრიტერიუმებიც.

სწორედ გარდაცვალების დადგენის შემდეგ შეიძლება ადამიანისაგან ორგანოს აღება გადასანერგად. ამასთანავე, რათა თავიდან იქნას აცილებული ექიმთა მხრიდან მათი მდგომარეობის ბოროტად გამოყენება, საქართველოს კანონი ითვალისწინებს მოთხოვნას, რომლის მიხედვით, გარდაცვლილის ორგანოს აღება შეიძლება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც სიკვდილის ფაქტს ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად დაადგენს ორი ან მეტი ექიმი, რომელთაგან არც ერთი არ მონაწილეობდა გადანერგვის პროცესში. ამასთანავე, სიკვდილის კონსტატაცია უნდა ხდებოდეს მედიცინის თანამედროვე დონის შესატყვისი მეთოდებით, რომლებიც შესაბამისობაშია საქართველოს ექიმთა პროფესიული გაერთიანებისა და ჯანმრთელობის დაცვის ორგანოების მიერ დამტკიცებულ ეთიკურ მოთხოვნებსა და პროფესიულ სტანდარტებთან.

ორგანოთა გადანერგვის დროს, ერთ-ერთ უმთავრეს პირობას წარმოადგენს გადასანერგად განკუთვნილი ორგანოს შერჩევა ანონიმურობის პრინციპის დაცვითა და მხოლოდ სამედიცინო ჩვენებების მიხედვით, რაიმე პრივილეგიების გაუთვალისწინებლად. მედიცინის წინაშე ყველა ადამიანის სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას აქვს თანაბარი მნიშვნელობა და სიკეთეთა შეფასება უნდა მოხდეს მედიცინის მიხედვით და არა საზოგადოებრივ სასწორზე.

უნდა აღინიშნოს, რომ მხოლოდ ერთი სახელმწიფოს ფარგლებში დონორის მოძებნამ შეიძლება საკმაოდ დიდი დრო დაიკავოს. აქედან გამომდინარე, საერთაშორისო პრაქტიკაში მიღებულია ორგანოთა ურთიერთგაცვლა სახელმწიფოთა შორის. არსებობს სპეციალური დაწესებულებები, რომლებსაც გააჩნიათ მონაცემები გადასანერგად საჭირო ორგანოთა და ქსოვილთა შესახებ და მათვე მიეწოდებათ ცნობები პოტენციურ დონორთა შესახებ. თანამედროვე მედიცინა იძლევა იმის შესაძლებლობას, რომ გარკვეული დროის განმავლობაში შენარჩუნებული იყოს ორგანოს სიცოცხლისუნარიანობა. ხოლო სატრანსპორტო საშუალებების მეშვეობით შეიძლება მათი გადატანა მსოფლიოს თითქმის ნებისმიერ კუთხეში. საქართველოს კანონმდებლობა ითვალისწინებს მოთხოვნას, რომლის მიხედვით საქართველოში დასაშვებია მხოლოდ იმ ორგანოს შემოტანა, რომლის აღება, დამუშავება და ვარგისობის დადასტურება მოხდა შესაბამისი ქვეყნის კანონების დაცვით, რაც უნდა აისახოს თანხლებ დოკუმენტებში (ადამიანის ორგანოთა გადანერგვის შესახებ კანონის მე-40 მუხლი). სულ ახლო მომავალში კი უნდა იყოს შემუშავებული და მიღებული საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება ორგანოთა ექსპორტ-იმპორტის წესის დამტკიცების შესახებ.

საქართველოში ადამიანის ორგანოთა გადანერგვის ახალი კანონის მიღებით მოხდა გარკვეული სიახლეების შეტანა ამ სფეროს მოწესრიგებაში, თუმცა ის დებულებები, რომლებიც იყო მოცემული ჯანმრთელობის დაცვის კანონის შესაბამის თავში ძირითად ცვლილებების გარეშე იქნა გადმოტანილი ახალ კანონში. სიახლეს წარმოადგენს კანონით გათვალისწინებული ტრანსპლანტაცის საბჭო და ტრანსპლანტაციის საინფორმაციო ცენტრი, რომელიც უნდა შეიქმნას საქართველოს ჯამრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროსთან. კანონით გათვალისწინებულია ბევრი სხვა სიახლეც, რომელთა ამოწურვა ამ ნაშრომის ფარგლებში შეუძლებელია.

ადამიანის ორგანოთა გადანერგვასთან დაკავშირებულია ბევრი სხვა საინტერესო საკითხიც, რომელთა განხილვა ერთი ნაშრომის ფარგლებში შეუძლებელია. ჩვენ შევეცადეთ მხოლოდ ზოგადად გვესაუბრა ამ სფეროსთან დაკავშირებულ ყველაზე მნიშვნელოვან სამართლებრივ საკითხებზე.

თანამედროვე ეპოქაში სულ უფრო ხშირად იჩენს თავს სამართლისა და მედიცინის ურთიერთობის საკითხი. სულ რამდენიმე წელია, რაც პრაქტიკულად შესაძლებელი გახდა ადამიანის კლონირება. გენეტიკის ამ უდიდესმა მიღწევამ მაშინვე წარმოშვა ისეთი რთული სამართლებრივი პრობლემები, რომლებიც ვერ შეედრება ორგანოთა გადანერგვის დროს წარმოშობილ სამართლებრივ პრობლემებსაც კი.

კლონირება წარმოადგენს ერთი უჯრედიდან მთლიანი ორგანიზმის შექმნას. თავდაპირველად ასეთი ცდები ჩატარდა ცხოველებზე. 1998 წელს ირლანდიაში პირველად მოხდა ცხვრის კლონის შექმნა, რომელიც მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ცხოველი გახდა. კლონირების დროს ერთი უჯრედი ვითარდება ისევე, როგორც ჩანასახი, შემდეგ ხდება მისი დაბადება, ზრდა და ა.შ. ე.ი. კლონის შექმნა გარკვეულწილად წააგავს ხელოვნურ განაყოფიერებას. დაბადების შემდეგ ხდება კლონის განვითარება, რომელიც დამოკიდებულია მის გარშემო არსებულ გარემოზე, რაც საბოლოოდ გავლენას ახდენს მისი პიროვნების ჩამოყალიბებაზე. აქედან გამომდინარე, არასწორად უნდა მივიჩნიოდ ის მოსაზრება, რომ კლონირების შედეგად შეიძლება გარდაცვლილ გენიოსთა და დიქტატორთა გაცოცხლება. ამის გარდა, აუცილებელი იქნება ისეთივე გარემოს შექმნა, რომელშიც იზრდებოდნენ ეს პირები, რაც პრაქტიკულად შეუძლებელია. შესაძლებელია ერთი ადამიანის რამდენიმე კლონის შექმნა, რომელთა გარეგნობაშიც არ იქნება განსხვავება, მაგრამ ხასიათით ისინი ერთმანეთის მსგავსები მაინც ვერ გახდებიან. გარდა ამისა, კლონსა და იმ პირს შორის, რომლის უჯრედიც გამოიყენეს ასეთი პროცედურისათვის, იქნება ასაკობრივი სხვაობაც.

კლონირებასთან დაკავშირებული სამართლებრივი საკითხები იმდენად რთულია, რომ ამ სფეროში კანონმდებლობა ფაქტიურად არ არსებობს. როგორ შეიძლება მოაწესრიგოს კანონმა ისეთი შემთხვევა, როდესაც ერთმა ქალბატონმა გადაწყვიტა გარდაცვლილი მამის გაცოცხლება, რისთვისაც აუცილებელი გახდა მის მიერ საკუთარი მამის ხელმეორედ გაჩენა? მაგრამ, ვინ იქნება ასეთი გზით დაბადებული: ქალბატონის მამა თუ შვილი?

საზოგადოებაში არ არსებობს არანაირი დამოკიდებულება ამ საკითხისადმი, რომლის ასახვაც შესაძლებელი გახდებოდა კანონმდებლობაშიც. თავდაპირველად უნდა ჩამოყალიბდეს საზოგადოებრივი აზრი და მხოლოდ ამის შემდეგ გახდება შესაძლებელი კანონმდებლობით რაიმე სახით ამ ურთიერთობების მოწესრიგება. მაგრამ, გარდა სამართლებრივი პრობლემებისა, არსებობს სხვა დაბრკოლებაც: არავინ არ იცის თუ რა შედეგი მოჰყვება ასეთი ოპერაციის ჩატარებას. შესაძლებელია წარმოიშვას სრულიად ახალი სახის ვირუსი, რომელთა წინაშეც მედიცინა იქნება უძლური ან სხვა პრობლემა, რომლის წინასწარ გათვალისწინება შეუძლებელია.

ერთ-ერთ ნორმას, რომელიც გათვალისწინებულია საქართველოს კანონმდებლობით და ეხება ადამიანის კლონირებას, წარმოადგენს ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ კანონის 142-ე მუხლი, რომელიც კრძალავს ადამიანის კლონირებას გენური ინჟინერიის გამოყენებით. მაგრამ როგორც საქართველოს, ისე სხვა ქვეყნების კანონმდებლობით, ასეთი აკრძალვა ვრცელდება მხოლოდ ადამიანის კლონირებაზე. ზოგიერთ სახელმწიფოში კი, მაგალითად, ჩინეთში, კლონირება მიჩნეულია გადაშენების გზაზე მდგარი ცხოველების გამრავლების ერთ-ერთი საშუალებად.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 136-ე მუხლი დანაშაულად აცხადებს გენეტიკურ მანიპულაციას, რომელიც წარმოადგენს „ადამიანის მსგავსი არსების შექმნას”. აღნიშნული მუხლი ეხება კლონირებასაც. მისი ფორმულირებიდან კი გამომდინარეობს, რომ კლონირების შედეგად შექმნილი არსება არ წარმოადგენს ადამიანს. მაგრამ, თუ ასეთი ადამიანი შეიქმნა, მის არსებობაზე ვერ დავხუჭავთ თვალებს და აუცილებელი გახდება მისი სამართლებრივი სტატუსის განსაზღვრა. აშკარაა, რომ საზოგადოება ამისათვის ჯერ მზად არ არის.

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ კლონის შექმნა საქართველოს სინამდვილეში ძნელი წარმოსადგენია, თუმცა, მსოფლიო საზოგადოებაში საქართველოს ინტეგრირებიდან გამომდინარე, ასეთი ქმედების განხორციელება მაინც მიჩნეულია დანაშაულად.

მედიცინა ვითარდება და სულ ახლო მომავალში სამართალში შეიძლება წარმოიშვას სრულიად ახალი პრობლემებიც, რომელთა გადაწყვეტაც მოითხოვს ახლებურ მიდგომას ამ საკითხებისადმი. საკითხის სირთულის მიუხედავად კი აუცილებელი გახდება რაიმე სახით ამ ურთიერთობების მოწესრიგება და, შესაბამისად, ამ საკითხის გამოკვლევას სამართლის მეცნიერებაში.

_________________

1. Горелик И. И. ,,Правовые аспекты пересадки органов и тканей” 1971 стр. 12

2. Горелик И. И. ,,Правовые аспекты пересадки органов и тканей” 1971 стр. 34

3. Воложок З. А. ,,Право на кровь” 1928 №2 стр. 216

4. Советское государсвто и право 1975 №6 Суховерский В.Аю ,,Гражданско-правовое регулирование

отношений по здравоохранению” стр.. 107

5. ლ. ჭანტურია „უძრავი ნივთების საკუთრება” გვ. 56

6. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი 1999 გვ. 16.

7. Малеина Г. Н. ,,Право индивида на телесную (физическую) неприкосновенность” стр.. 105 Государство и право 1993 №4

8. Богуславская О. ,,Украли труп” Московский комсомолец 1991 8 мая

9 თ. შავგულიძე, ლ. სურგულაძე საზოგადოებრივი საშიშროების გამომრიცხველი გარემოებანი გვ. 23

10. Горелик И. И. ,,Правовые аспекты пересадки органов и тканей” 1971 стр.. 56

11. მ. კვაჭაძე „თანამედროვე მედიცის ზოგიერთი სამართლებრივი ასპექტი” 1996 გვ. 51

12. Горелик И. И. ,,Правовые аспекты пересадки органов и тканей” 1971 стр.. 26

13. Загородников А. Н. ,,Преступления против личности” М. 1962 стр.. 58

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ,,Экспериментальная хирургия и трансплантология”, 1970, №5, Громов А. П., ,,Медико- правовые вოпросы в трансплантации”.

2. Ж. ,,Врач”, Громов А. П., ,,Правовое регулирование пересадки органов и тканей”.

3. ,,Государство и право”, 1993, №12, Красновский Г. Н., ,,Биоэтические и уголовно-правовые проблемы в законе РФ о трансплантации органов и тканей”.

4. ,,Советское государство и право”, 1968, №9, Авдеев М. И., ,,Правовое регулирование пересадки органов и тканей”.

5.,,Советское государство и право”, 1971, №11, Малеин Н. С., ,,Право на медицинский эксперимент”.

6. Мирский М. Б., ,,История трансплантации” М. 1985

7. Горелик И. И., ,,Правовые аспекты пересадки органов и тканей”, 1971.

8. Розенталь Р. ,,Донорство в трансплантации органов”, 1985.

9. Мур Ф., ,,История пересадки” М., 1973.

10. Вопросы трансплантологии и искусственных органов М., 1989.

11. Искусственные органы 1990.

12. Загородников М. И., ,,Преступления против жизни и здоровья” М., 1969.

სულხან გამყრელიძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

გუსტავ რადბრუხი - მეოცე საუკუნის დიდი გერმანელი სამართლის ფილოსოფოსი, მეცნიერი და სახელმწიფო მოღვაწე, სოციალისტი, ნეოკანტიანელი პოზიტივისტი და სამართლის იდეაზე დაფიქრებული მოაზროვნე.

რადბრუხის წინაპრები გლეხები იყვნენ. ჯერ კიდევ 1586 წელს, ლუნებურგულ სიგელ-გუჟრებში ნახსენებია ვინმე რადბროკის (Ratbrock) ოჯახი. ისტორია იცნობდა შანერბუკის მონასტრის აბატს, ჰინრიხ რადბროკს, რომელიც მოგვიანებით ლუთერიანელი გახდა. იგი გარდაიცვალა 1536 წელს ლუნებურგის სუპერინტენდენტის რანგში. რადბრუხის ერთ-ერთი წინაპარი იყო დანიის სამეფო კარის ფოსტის უფროსი და სახელმწიფო კანცელარიის მოხელეც.

რადბრუხის ძარღვებში ძველი გერმანული, ჯანსაღი სისხლი ჩქეფდა. თავისუფალ აზროვნებასა და ცვლილებებს მოწყურებულ სულს რომ აწვდის ხორციელ საზრდოს. მასში შერწყმული იყო ბურგერული შრომისმოყვარეობა და სიჯიუტე, თავისუფალი აზროვნებისაკენ პროტესტანტული ლტოლვა, დოგმებს რომ ვერ იტანს და ის, რასაც გონის არისტოკრატს ვუწოდებთ; რაფინირებული გერმანული ფილოსოფიურ-სამართლებრივი აზროვნება, რომელიც უნიკალურია მთელს ევროპაში. მის სულში ორი დემონი ებრძოდა ერთმანეთს: გერმანული პუნქტუალობა, წესრიგის სიყვარული, პრაგმატული ცხოვრების წესი და ლტოლვა პოეზიის, თეატრისა და ხელოვნებისადმი. ამ ორი საწყისის თანხვედრა იწვევდა მისი პიროვნების გაწონასწორებას. მორალური თვითშებოჭვა და აზროვნების თავისუფლება, - ეს იყო ნამდვილი ოქროს შუალედი ყოველგვარი უკიდურესობების გარეშე.

1898 წელს რადბრუხი შედის მიუნხენის უნივერსიტეტში. იგი სხვადასხვა დროს სწავლობდა ლაიპციგისა და ბერლინის უნივერსიტეტებშიც. რადბრუხი ეუფლება ფილოსოფიას, ხელოვნების ისტორიას, პოეზიას, მხატვრობასა და შუასაუკუნეების გრაფიკას, რომლის პარალელურადაც გატაცებულია ლუიჟო ბრენტანოს ეროვნული ეკონომიკითა და გამოჩენილი კრიმინალისტის, სამართლის სოციოლოგიური სკოლის წარმომადგენლის, ფრანც ფონ ლისტის, იდეებით.

სწორედ საუნივერსიტეტო ცხოვრების პერიოდში ისახება მასში ინტერესი სოციალური პრობლემებისადმი. ამავდროულად, რადბრუხი ძლიერ დაინტერესებას იჩენს სამართლის ფილოსოფიის მიმართ. იგი აქტიურად მონაწილეობს ფრანც ფონ ლისტის სემინარებში.

1902 წელს რადბრუხი ბერლინის უნივერსიტეტში იცავს სადოქტორო დისერტაციას თემაზე: „ადეკვატური მიზეზობრიობის მოძღვრება” 1903 წელს კი, ჰაიდელბერგის უნივერსიტეტში, პროფესორის ტიტულის მოსაპოვებლად, ამუშავებს თემას სისხლისსამართლებრივი ქმედების ცნებაზე.

ამის შემდეგ, რადბრუხი იწყებს აქტიურ სამეცნიერო-პედაგოგიურ მოღვაწეობას. იგი როგორც გერმანიაში არაერთი იმჟამინდელი მეცნიერი, ანვითარებს ნეოკანტიანურ-პოზიტივისტურ იდეებს. რადბრუხის პოზიტივიზმი ემყარება დუალისტურ მეთოდს (,,Methodendualismus”). იმდროინდელ გერმანიაში ორი ცნობილი ნეოკანტიანური კერა იყო, ერთი - ე. წ. „მარბურგის სკოლა”, რომელიც განთქმული იყო სამართლის დოგმატიკისა და სამართლის ფილოსოფიის კვლევით. რაც შეეხება მეორეს, - „სამხრეთ-დასავლეთის სკოლას”, რომლის ცენტრადაც ჰაიდელბერგი ითვლებოდა, სამართლის დოგმატიკისა და სამართლის ფილოსოფიის გარდა, მოიცავდა ბუნებისმეტყველებისა და კულტურის მეცნიერებებსაც, რომელიც „ერის უმაღლეს სულიერ სიკეთეთა” ღირებულებების კვლევაში აისახა („ღირებულების თეორია”). სწორედ ამ უკანასკნელი სკოლის წარმომადგენელი იყო რადბრუხი.

1914 წელს, რადბრუხი წერს თავის ერთ-ერთ ყველაზე ცნობილ წიგნს - „სამართლის ფილოსოფია” (,,Rechtsphilosophie”), რომელიც მიუძღვნა თავის უახლოეს მეგობარს, ასევე ცნობილ სამართალმცოდნეს, ჰერმან კანტოროვიჩს. კანტოროვიჩმა თავისი ნაშრომით - „ბრძოლა სამართლის მეცნიერებისთვის”, საფუძველი დაუდო ე. წ. „თავისუფალი სამართლის მოძრაობას” (,,Freirechtliche Bewegung”). აღნიშნული მოძრაობა წინ წამოსწევდა სამოსამართლეო სამართლის მნიშვნელობას.

რადბრუხმა თავისი ძირითადი შეხედულებები ჩამოაყალიბა „სამართლის ფილოსოფიაში”. იგი, ემილ ლასკის გავლენით, ეფუძნება ღირებულების თეორიას, რომელსაც დუალისტურად ხსნის. მისი დუალიზმისათვის დამახასიათებელია არსისა (,,sein”) და ჯერარსის (,,sollen”) ურთიერთგამიჯვნა. მისთვის სინამდვილე არსის სფეროა, ხოლო ღირებულება - ჯერარსის. რადბრუხი ერთმანეთისგან ანსხვავებს ღირებულებიდან გამომდინარე (,,wertbeziehnde”) და ზეღირებულ (wertuberwindende”) საფუძვლებს. ღირებულებიდან გამომდინარე არის კულტურა, ზეღირებული კი - რელიგია. სამართალი არის ღირებულებიდან გამომდინარე კატეგორია, რომელიც სამართლიანობას უნდა მსახურებდეს. თავად სამართლიანობა, სამართლებრივ უსაფრთხოებასა და მიზანშეუწონლობასთან ერთად, ქმნის სამართლის იდეას. რადბრუხის აზრით, ეს სამი ცნება ანტონიმებია. სამართლის შეფასება ხდება სიმართლის იდეით, სამართლიანობა არის თანაბართა თანასწორობა და არათანაბართა უთანასწორობა, სამართლიანობა, თავისთავად კი, მიუთითებს თანაბართა თანასწორობასა და არათანაბართა უთანასწორობაზე, მაგრამ მათ არ განსაზღვრავს. მათი განსაზღვრა ხდება სამართლის მიზნით, - სამართლის იდეის მეორე კრიტერიუმის - მიზანშეწონილობის მეშვეობით. სამართლის იდეის მესამე ნიშანი არის სამართლებრივი უსაფრთხოება, რომელიც გულისხმობს პოზიტიურსამართლებრივ წესრიგსა და მშვიდობას.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, რადბრუხის მიხედვით, კულტურა ღირებულებითი კატეგორიაა. კულტურაში შედის სამართალი და მორალი, ხოლო ღირებულებაში - სამართლიანობა და ზნეობრიობა. სამართლიანობა სამართლის ფორმაა, რომლის შინაარსიც მიზანშეწონილობით აიხსნება. მიზანშეწონილობაში - სამართლის მიზანში, იგულისხმება სოციალური მოთხოვნილებები და ინტერესები. სწორედ აქ გამოდის წინა ხაზზე პიროვნება, როგორც სოციალური ურთიერთობის სუბიექტი. რადბრუხი ერთმანეთისაგან ანსხვავებს სამი სახის პიროვნულ ღირებულებას: ინდივიდუალურს, ზეინდივიდუალურსა და ტრანსპერსონალურს. პიროვნების ინდივიდუალური ახსნა ემყარება სამართლისა და სახელმწიფოს, ცალკეულ პიროვნებათა მოთხოვნებსა და ინტერესებზე დაქვემდებარებას. პიროვნების ზეინდივიდუალური გაგება ცალკეულ პიროვნებებს სახელმწიფოსა და სამართლის ინტერესებს უქვემდებარებს, ტრანსპიროვნულობა კი კულტურაში აისახება. ამრიგად, ასკვნის რადბრუხი, ინდივიდური ღირებულება არის თავისუფლება, ზეინდივიდური - ერი, ხოლო ტრანსპიროვნული - კულტურა.

პიროვნული ღირებულებების ფონზე საინტერესოა რადბრუხის შეხედულებები პირსა (ფიზიკური და იურიდიული) და პოლიტიკურ პარტიებზე. მისი აზრით, ფიზიკურ პირთა შორის ურთიერთობა უნდა ეფუძნებოდეს თანასწორობას, მაგრამ „არავინ არის პირი ბუნებით ან დაბადებით. ეს კარგად ჩანს მონობის სამართლებრივი ინსტიტუტის არსებობიდან.” პირს შობს სამართალი. „პირი, როგორც ფიზიკური, ისე იურიდიული, სამართლებრივი წესრიგის ქმნილებაა. ადამიანი იმიტომ კი არ არის პირი, რომ ის სულიერ-ხორციელი არსებაა, არამედ იმიტომ, რომ, სამართლებრივი წესრიგის მიხედვით, მას თვითმიზანი გააჩნია.” რაც შეეხება იურიდიულ პირს, რადბრუხი მას სამი თეორიის ფონზე წარმოგვიდგენს: იურიდიული პირის სავინისეულ, ფიქციის თეორიას, პირის ინდივიდურ გაგებად თვლის; გირკეს რეალური კავშირის თეორიას - ზეინდივიდურ გაგებად და ბრინცის მიზნობრივი ქონების თეორიას - ტრანსპიროვნულ გაგებად. აქედან გამომდინარე, პირის ინდივიდური გაგება მხოლოდ კონკრეტული პიროვნებაა, ზეინდივიდური - კავშირები და კორპორაციები, ხოლო ტრანსპიროვნული - ფონდები და დაწესებულებები.

საინტერესოა რადბრუხის შეხედულებები პოლიტიკურ პარტიებზე. „პარტიის იდეოლოგია, წერს იგი, არა ბრძოლაა მარტო მოპირისპირის წინააღმდეგ, არამედ ახალი მომხრეების შეძენაც.” პარტიას უნდა გააჩნდეს იდეა და ინტერესი. იდეის განხორციელება ხდება ინტერესის მეშვეობით. იდეასა და ინტერესს რადბრუხი ერთ სიბრტყეზე ათავსებს. „ინტერესი იდეას არ ემსახურება. ისევე, როგორც იდეა არ უნდა ემსახურებოდეს ინტერესს.” პარტია პიროვნებებისაგან, ინდივიდებისაგან შედგება. პიროვნების ინდივიდურმა გაგებამ სწორედ სახელმწიფოსა და სამართალთან მიმართებაში განიცადა თავისი მარცხი. ინდივიდურობის ასეთი გაგება ანარქიზმამდე დადის - აცხადებს რადბრუხი. ლიბერალიზმი და დემოკრატია ინდივიდს ამყოფებს ემპირიული ინდივიდურობისა და პიროვნულ ზნეობრიობას შორის. ეს არ არის შინაგანი თავისუფლების მდგომარეობა, არამედ - გარეგნული, რომელიც გულისხმობს ყველას ბრძოლას ყველას წინააღმდეგ. პიროვნების ინდივიდური გაგება არის სახელმწიფოში იზოლირებული ინდივიდი, რომელსაც სხვა ინდივიდებთან არაფერი აკავშირებს. ეს არის ინდივიდი ინდივიდურობის გარეშე. ინდივიდური სამართლის ფილოსოფია ამოდის ინდივიდთა რაოდენობიდან, რომლის საპირისპიროდ არსებობს სახელმწიფოს ორგანული თეორია, რომლის პრინციპებიც შემდგომში ინტეგრაციულმა მოძღვრებამაც გაიზიარა. აღნიშნული შეხედულებით, ცალკეული არსებობს მთლიანში, მაგრამ ცალკეული არ არსებობს მთლიანის გარეშე. ორგანიზმის მსგავსად, რომლის ერთიანობა მხოლოდ სხეულის ნაწილებით განისაზღვრება, და არა პირიქით, ინდივიდის ინდივიდურობა, მისი თავისუფლება, იზოლაციით არ გამოიხატება, არამედ შეიძლება მხოლოდ ერთ მთლიანში - საზოგადოებაში, არსებობდეს. ეს პიროვნების ზეინდივიდური გაგებაა, რომელიც თითოეულის თავისუფლებას, არსს, მათ ინდივიდურობას ერთიანობასა და მთლიანობაში მოიაზრებს.

რადბრუხი მუდამ ცდილობდა პოზიტიურ სამართალსა და ბუნებით სამართალს შორის ოქროს შუალედი ეპოვნა, რამაც იგი სამართლიანობის ცნებამდე მიიყვანა, ხოლო ინდივიდთა ერთიანობა, რომელთა თავისუფლება მხოლოდ ერთ - მთლიანში (და, გამომდინარე აქედან, ერთი მთლიანის) არსებობით განისაზღვრება, სოციოლოგიური თვალსაზრისით, იგივე მცდელობაა. საზოგადოება მთელია, ხოლო მისი შემადგენელი ნაწილები - ცალკეული ინდივიდები. ოქროს შუალედი კი, რომლის მეშვეობითაც თავისუფლება მიიღწევა, არის ინდივიდთა თანაცხოვრება, სოციალური ურთიერთობები.

გასაგები იყო რადბრუხი, მაგრამ მხოლოდ ფილოსოფოსთათვის. ევროპის დასავლეთითა და აღმოსავლეთით კი, ორი თითქოს ურთიერთსაწინააღმდეგო, მაგრამ პრინციპში, მაინც ერთნაირი შავი ღრუბელი იკრებდა ძალას. აჩრდილი დადიოდა ევროპაში, აჩრდილი კომუნიზმისა და ფაშიზმის, რომელიც რადბრუხისა და კიდევ სხვების მოძღვრებათა პოზიტივისტურ შეხედულებებს თავისებურ განმარტებას მისცემდა. სიბრიყვე საშიში არ არის, საშიში სიბრძნეა, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ის პრიმიტივებსა და პროვინციალებს უვარდებათ ხელში.

მოვლენებს წინ ნუ გავუსწრებთ, იდგა 1914 წელი. ევროპაში ისევ დენთის სუნი ტრიალებდა. რადბრუხს ირჩევენ კონიგსბერგის უნივერსიტეტის პროფესორად. 28 ივნისს, სარაევოში კლავენ ავსტრიის ტახტის მემკვიდრეს, ერც-ჰერცოგ ფრანც-ფერდინანდს. იწყება პირველი მსოფლიო ომი. 5 სექტემბერს რადბრუხი მოხალისედ მიდის წითელ ჯვარში, როგორც დაჭრილთა მომვლელი. ამასობაში რადბრუხი ეყრება პირველ ცოლს და ქორწინდება ლიდეა შენკზე. 1915 წელს ჯარში იწვევენ და ისიც ფრონტზე მიდის. აქტიურად მონაწილეობს მაასისა და მოზელის შემოგარენში წარმოებულ ბრძოლებში. იღებს საბრძოლო ჯილდოებს. 1918 წელს შინ ბრუნდება ოფიცრის წოდებით. 1919 წლიდან კილის უნივერსიტეტის პროფესორია.

ამ პერიოდს უკავშირდება რადბრუხის პოლიტიკური აქტიურობა. ის შედის სოციალ-დემოკრატიულ პარტიაში. დგება 1921 წლის შემოდგომა. რადბრუხს ვაიმარის რესპუბლიკის იუსტიციის მინისტრად ნიშნავენ. ეს ფაქტი კარგი მაგალითია იმისათვის, რომ იმჟამინდელი გერმანიის სულს ჩავწვდეთ.

პირველი მსოფლიო ომის დამარცხებით გამოწვეული დამცირების შემდეგ, გერმანიაში განახლებისა და რეფორმის სიომ დაუბერა. რეფორმის აუცილებლობამ ხელისუფალთა რიგებში ახალი სახეები მოითხოვა. ასეთ დროს არსებობს ერთი კანონზომიერება. თანამდებობაზე დანიშვნისას, უპირატესობას ანიჭებენ არა პროფესიონალ პოლიტიკოსებს, არამედ მეცნიერებს. ერთი სიტყვით, ხორციელდება პლატონისეული პრინციპი, რომელიც იმის მომხრე იყო, რომ სახელმწიფო ფილოსოფოსებს ემართათ. ფილოსოფოსთა მოსვლას ხელისუფლების სათავეში აქვს როგორც თავისი დადებითი, ისე უარყოფითი მხარეები. ფილოსოფოსთა მმართველობისას, პოლიტიკა ხდება შედარებით ზნეობრივი, ურთიერთობები უბრალო და კიდევ ერთია საყურადღებო: ფილოსოფოსი არასოდეს ებღაუჭება ძალაუფლებას; დაკისრებულ ვალდებულებებს უძღვება პატიოსნად, შეიძლება ჰქონდეს ამბიცია, მაგრამ არ არის კარიერისტი. ერთი სიტყვით, ფილოსოფოსთა სახელმწიფო ლიბერალურია. იმ ქვეყნებში, სადაც სახელმწიფო სტრუქტურები სუსტია ან ძირეული რეფორმა მიმდინარეობს, ფილოსოფოსთა ლიბერალური მმართველობა შედარებით ადვილი დასამხობია. არის კიდევ ერთი საინტერესო დეტალი: ფილოსოფოსი ხელისუფალი ხელისუფლებაში სხვა ფილოსოფოსებს უხსნის გზას. ეს იწვევს გარკვეულწილად ცრუ მეცნიერთა აღზევებასაც. მედროვეთა გაანგარიშებით, ფილოსოფია ხდება „ტრანზიტი” ხელისუფლებაში მოსახვედრად. მათი მცდელობა არის მიმართულია იქითკენ, რომ რაც შეიძლება სწრაფად და, გამომდინარე აქედან, უხარისხოდ მოიპოვონ სამეცნიერო ტიტულები. მეცნიერებაში დაუმსახურებლად მოპოვებულ დაფნის გვირგვინებს პოლიტიკური ტრიუმფის მისაღებად იყენებენ, რომელიც რეალურად მასკარადი უფროა, ვიდრე ტრიუმფი. ასეთები მეცნიერებაში შარლატანებად რჩებიან, ხოლო პოლიტიკაში ინტრიგანობით ირჩენენ თავს. მათ არ გააჩნიათ რეალური იდეები, ეფარებიან რეფორმის იდეას, რაც მიზანი უნდა იყოს და არა საშუალება. მეცნიერებაში პოლიტიკის მეშვეობით იკეთებენ ცრუ ავტორიტეტს, ხოლო პოლიტიკაში ამ ფსევდო მეცნიერული სახელით მანიპულირებენ. მსგავსი ცრუ წინასწარმეტყველები ცდილობენ დაეუფლონ ადამიანთა სულებს, რათა შემდგომ უკეთესად იბატონონ მათ ხორცზე. ფილოსოფოსთა ზეობის საუკეთესო მაგალითი იყო რომში, მარკუს ავრელიუსის იმპერატორობის ხანა. მისთვის იმპერატორობას აღტაცების თავბრუსხვევა არ გამოუწვევია. უფრო მეტიც, მარკუს ავრელიუსმა დაარღვია სენატის გადაწყვეტილება და თანამოსაყდრედ დაისვა, ხელისუფლება სიცოცხლეშივე გაუყო, თავის მამობილს, ანტონიუს პიუსის მეორე შვილობილს, ლუციუს ვერუსს. ეს იყო უპრეცედენტო შემთხვევა რომის ისტორიაში, რადგან ხელისუფლებისთვის არსად იმდენი სისხლი დაღვრილა, რამდენიც ეს რომის მატიანეებშია აღწერილი. იმპერატორმა კონსულებად ფილოსოფოსები, თავისი მასწავლებლები დანიშნა. ისტორიკოსები აღნიშნავდნენ, რომ იმპერატორის ამგვარმა ნაბიჯმა თავისი უარყოფითი შედეგიც გამოიღო. რომს ყოველი მხრიდან მოაწყდნენ ცრუ ფილოსოფოსები, რომელთაგან მრავალმა ხალხისა და იმპერატორის მოტყუებით თბილი სავარძლები დაიკავეს. ეს პერიოდი დიდი რეფორმებისა და პოლიტიკური ძვრების ხანა იყო. უკვე იგრძნობოდა, რომ რომაელებისათვის იმპერიის დღეები დათვლილი იყო.

დავუბრუნდეთ ვაიმარის ეპოქის გერმანიას. იუსტიციის მინისტრად დანიშნეს გუსტავ რადბრუხი. იგი დილემის წინაშე იდგა. ერთმანეთისაგან უნდა გამიჟნულიყო სამართალმცოდნე და პოლიტიკოსი, სამართალი და პოლიტიკა. მაგრამ უნდა გამიჟნულიყო?!

„სამართლის მეცნიერება არ უნდა გათავისუფლდეს პოლიტიკისაგან, რამეთუ ერთ დღეს პოლიტიკამ არ ისურვოს სამართლის მეცნიერებისაგან გათავისუფლება”, - იტყვის რადბრუხი მოგვიანებით.

იუსტიციის სამინისტრო თავშეკავებული მღელვარებით შეხვდა პროფესორის და, რაც მთავარია, სახელგანთქმული მეცნიერის გამინისტრებას. პირველი, რაც ახალი მინისტრისათვის შესამჩნევი გახდა, იყო ის ატმოსფერო, რაც ალბათ ყველა ქვეყნისა და დროის იუსტიციის სამინისტროს ახასიათებს. ჭრელი საზოგადოების ფონზე მან, როგორც იქნა, თავი იგრძნო როგორც „იურისტმა იურისტთა შორის”. რადბრუხი იმ ხალხში მოხვდა, რომლებთანაც ერთ ენაზე საუბრობდა,- სამართალმცოდნეობის ენაზე. ახალი მინისტრი მთლიანად რეფორმატორულ და კანონშემოქმედებით საქმიანობაში ჩაეფლო. მიუხედავად იმისა, რომ პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღებიდან თავი შორს ეჭირა, მასზე პოლიტიკურმა თავდასხმებმა პრესის საშუალებით საკმაოდ მწვავე ხასიათი მიიღო.

1922 წლის 22 ნოემბერს, კანცლერ ვირტის კაბინეტის გადაყენებამ რადბრუხის მინისტრის პორტფელზეც იმოქმედა. ის იძულებული გახდა კილში თავის კათედრას დაბრუნებოდა.

1923 წლის 13 აგვისტოს, გუსტავ შტრეზემანის კაბინეტში რადბრუხს ისევ დაუბრუნეს მინისტრის სავარძელი. ამასობაში პოლიტიკური ბრძოლა ისე გამწვავდა, რომ მუშაობა რეალურად შეუძლებელი ხდებოდა. 2 ნოემბერს რადბრუხმა საბოლოოდ დატოვა სამინისტროს კედლები. 1928 წელს, მას ისევ შესთავაზეს მინისტრობა, მაგრამ ამჯერად აღარ დათანხმებულა, რადგან მას „მუდმივად არ შეეძლო პოლიტიკისა და მეცნიერების ერთმანეთთან შეთავსება”.

1926 წლიდან რადბრუხი ჰაიდელბერგის უნივერსიტეტის პროფესორია. ამ პერიოდს ეკუთვნის მისი ცნობილი ნაშრომი „ადამიანი სამართალში” („Der Mensch im Recht”). რადბრუხი აკრიტიკებს იმ სამართლებრივ სისტემებს, რომელთა მიხედვითაც, ადამიანი სამართლის ობიექტია. ის ადამიანს აღიარებს სამართლის სუბიექტად, სამართლის ქმნილებად. რადბრუხის მიხედვით, სამართალი ადამიანს ცნობს კოლექტივში როგორც ორგანიზებული თანამეგობრობის წევრს.

ცხოვრება კი თავისი გზით მიდიოდა - კონფერენციები, შეხვედრები, მოხსენებები, ლექციები. ამასობაში ბადენის მხარის ხელისუფლებაში ნაციონალ-სოციალისტები მოდიან. და აი, 1933 წლის 9 მაისს, მოლტკეშტრასეზე, 27 ნომერში, პროფესორის ბინაზე ფოსტალიონი აკაკუნებს. რადბრუხი იღებს ოფიციალურ დოკუმენტს, სადაც მითითებულია, რომ ის დათხოვილია სამსახურიდან. საფუძველი, რაღა თქმა უნდა, ბანალურია.

უსამართლოდ დევნილ პროფესორს მისი მდივანი, ინდოლოგიის ყოფილი სტუდენტი, პოლონეთის მოქალაქე ესარჩლება. აი რას წერს ის კულტურის სამინისტროს შესაბამის სამსახურს: ,,მე, მთელი ჩემი ცხოვრების მანძილზე არ შევხვედრივარ ისეთ ადამიანს, რომელშიც ყოფილიყოს ამდენი ლოიალობა, პატიოსნება და ტოლერანტობა, როგორც ეს ბატონ პროფესორ რადბრუხის პიროვნებაშია თავმოყრილი. მე, როგორც უცხოელს, მიმაჩნია, რომ ყველა სხვა ხალხს უნდა შურდეს გერმანელების, პროფესორი რადბრუხის გამო, რომლის შრომები იაპონურადაც კი ითარგმნება.” კულტურის სამინისტრომ კიდევ ერთი წერილი მიიღო. ამjერად ჰაიდელბერგის უნივერსიტეტის ნაციონალ-სოციალისტური მიმართულების გერმანელი სტუდენტისაგან. ეს აშკარა დასმენა იყო.

რადბრუხი მუშაობას იწყებს უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის საცავში. ის ასრულებს კულტურის სამინისტროს მიერ დიდი ხნის წინ შეკვეთილ წიგნს ანსელმ ფოიერბახზე. ამ ნაშრომს გერმანიაში არ ეწერა დღის სინათლის ხილვა. დაიბეჭდა მხოლოდ 1934 წელს და ისიც ვენაში.

ამასობაში მსოფლიოს მოედო ცნობა ნაციონალ-სოციალისტთა მიერ დევნილ მეცნიერზე. რადბრუხს ეხმაურებიან ყოველი მხრიდან: იწვევენ ლიტვაში - კაუნასის უნივერსიტეტში, ეპატიჟება ნიუ-იორკის სამართლის სკოლა, თანადგომას უცხადებენ ლიონსა და ციურიხიდან. 1935 წელს რადბრუხი თანხმდება ინგლისიდან მოსულ მოწვევას. ის ერთი წლით ოქსფორდს მიემგზავრება.

ინგლისში ყოფნისას რადბრუხმა შეისწავლა ანგლო-საქსური სამართლის სისტემა. მოგვიანებით კი წერს ნაშრომს - „ინგლისური სამართლის სული” (,,Geist des Englishchen Rechts”). იგი აქტიურად თანამშრომლობს უცხოეთში გამომავალ ჟურნალებთან. მისი ნაშრომები ქვეყნდება ინგლისურ, ფრანგულ და იტალიურ ენებზე.

მაშინ, როდესაც გერმანიაში რადბრუხზე ვიწრო წრეებშიც კი უჭირდათ საუბარი, ტოკიოს უნივერსიტეტი მის 60 წლის იუბილეს უძღვნის სპეციალურ სამეცნიერო კრებულს, რომელიც რადბრუხის შემოქმედებას ეხება.

ყველაზე არაპერსპექტიულია შემოქმედის დევნა. როგორც არ უნდა შეზღუდონ მოაზროვნე, როგორი გარეგნული ბარიერებიც არ უნდა შეუქმნან მას, ვერ შესძლებენ ერთს - დათრგუნონ მისი სული, ხელყონ მისი შინაგანი თავისუფლება. ხშირად პირიქითაც არის. ასეთ დროს შემოქმედი წარმოაჩენს თავისი ნიჭის ისეთ მხარეებს, რომლებიც ქვეცნობიერშია დალექილი და მხოლოდ განსაკუთრებული სულიერი ძვრებისას ამოდის ზედაპირზე. ნათქვამია, ნუ გააღვიძებ ვულკანს. რადბრუხის სულში ახალმა დემონმა იფეთქა.

რადბრუხი ამუშავებს ორიგინალური თემების მთელ სერიას სისხლის სამართლის ისტორიაში. „პლანეტარული კრიმინალური ანთროპოლოგია”, - ასე ერქვა ნაშრომს, რომელიც ეხებოდა ასტროლოგიასა და მის კავშირს სისხლის სამართალთან. კოსტლინის, ფონ ბარისა და იასტროვის მსგავსად, მან ახლებურად დაამუშავა თემა: „სისხლის სამართლის წარმოშობა უუფლებოთა ფენიდან”. რადბრუხი იკვლევს სიმბოლოების მნიშვნელობას ხელოვნების ნიმუშებში. კონკრეტულად კი, „ჰანს ბალდუნგის ჯადოქართა სურათებში” ასაბუთებს მის უნებურ გავლენას შუასაუკუნეებში, გერმანიის სამხრეთ-დასავლეთით, ჯადოქრებზე ნადირობის მოტივით, სხვაგვარად მოაზროვნეთა დევნაზე. საინტერესოა რადბრუხის თეოლოგიური ხასიათისა შრომა: „პეტერ გუნტერი - მასხარა და გმირი”...

1939 წელს რადბრუხს ახალი უბედურება დაატყდა თავს. უბედური შემთხვევის შედეგად დაიღუპა მისი ქალიშვილი, რომელიც მიუნხენში ხელოვნების ისტორიას სწავლობდა და ამ სფეროში სადოქტორო დისერტაციასაც ამზადებდა. რადბრუხი თვითონ ამთავრებს აღნიშნული ნაშრომს და 1941 წელს აქვეყნებს კიდეც მიუნხენში.

1942 წელს კიდევ ერთი უიღბლობა. რუსეთის ფრონტზე იღუპება რადბრუხის ვაჟი - ანსელმ რადბრუხი.

ცხოვრების ბედუკუღმართობამ მაინც ვერ გატეხა მხცოვანი მეცნიერი. ჟიუტად მუშაობს. წერს ესეების მთელ სერიას. ციცერონის, მიქელანჯელოს, შექსპირის, თეოდორ ფონტანესა და სხვა დიდ ადამიანთა სულებს ეხმიანება თანამედროვეთა უმადურობით გულნატკენი პროფესორი.

დრო კი ისევ შეუმჩნევლად გადის. დგება 1945 წელი. მთავრდება ომი და ეცემა ნაციონალ სოციალისტთა რეJიმი. რადბრუხი უბრუნდება ჰაიდელბერგის უნივერსიტეტს.