უწინარეს ყოვლისა, მინდა აღვნიშნო - ჩემთვის დიდ ბედნიერებას წარმოადგენს ის, რომ წილად მხვდა აღნიშნული გამოცემის წინასიტყვაობის ავტორობა.

თქვენს წინაშეა ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის კიდევ ერთი ნომერი, რომელიც საკონსტიტუციო სამართალს ეძღვნება. საკონსტიტუციო სამართალი სპეციფიურ დარგს წარმოადგენს. იგი სამართლის დარგებს შორის ყველაზე უფრო ახლოს მოიაზრება პოლიტიკასთან, რაც მის მომეტებულ მგრძნობიარობაზე მეტყველებს. სწორედ ამიტომაც, თუ თვალს გადავავლებთ ამა თუ იმ ქვეყნის ძირითად კანონს, მაშინვე შეგვექმნება შთაბეჭდილება ამ ქვეყნის ხელისუფლების, მისი სურვილების, მისწრაფებებისა და პოლიტიკური იდეოლოგიის თაობაზე.

თუ ამ კუთხით გადავხედავთ ჩვენს საკონსტიტუციო სამართალს, საამაყო ბევრი გვაქვს. საქართველოს კონსტიტუცია ერთ-ერთი საუკეთესოა პოსტკომუნისტური ქვეყნების კონსტიტუციებს შორის, ასევე საკმაოდ მაღალი დონისაა სხვა საკანონმდებლო აქტებიც, მაგრამ ჩვენს შემთხვევაში პრობლემები უფრო სხვაგანაა საძიებელი. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ კაცობრიობას ჯერ არ შეუქმნია ისეთი იდეალური კანონი, რომლის ობიექტურ განხორციელებაზე ვერ მოახდენდა გავლენას ის, თუ ვინ ატარებს მას ცხოვრებაში. სამართალი, ზოგადად, ფარატინა ქაღალდია; თავს უფლებას მივცემ და უფრო უხეშად ვიტყვი: სამართალი მითია ,,,ილუზიაა”, თუ მისი განხორციელება და ცხოვრებაში გატარება იმ ადამიანების ხელში აღმოჩნდება, რომელთაც, სხვადასხვა მიზეზების გამო, არ ძალუძთ ამის კეთება.

საქართველოს კონსტიტუციის მიღების შემდეგ სხვადასხვა პოლიტიკური ჯგუფების მიერ რამდენჯერმე იქნა წამოწყებული საკითხი ახალი კონსტიტუციის მიღების აუცილებლობის თაობაზე, თუმცა არავის წარმოუდგენია საფუძვლიანი არგუმენტები, თუ რატომ არის ამის საჭიროება. კონსტიტუცია უნდა იცვლებოდეს მხოლოდ მაშინ, როცა მისი რომელიმე დებულება ხელს არ უწყობს სამართლებრივი სახელმწიფოს აღმშენებლობას. არ არსებობს კონსტიტუცია, რომელიც ადამიანების გასაკეთებელს გააკეთებს. არ არსებობს კონსტიტუცია, რომელიც გამორიცხავს ბიუჯეტის ,,ჯიბის ქურდების” მოხვედრას სახელმწიფო ხელისუფლების მაღალ ეშელონებში. ამას ხელისუფლების წარმომადგენელთა ურყევი ნება და გადაწყვეტილებების მიღების უნარი სჭირდება და არა კონსტიტუციის გამოცვლა.

წინამდებარე გამოცემაში დაინტერესებული მკითხველი იხილავს როგორც ზოგადთეორიულ მსოფლმხედველობრივ, ასევე პრაქტიკულ, სადღეისო პრობლემატიკას მიძღვნილ სტატიებს. მიუხედავად იმისა, რომ საკმაოდ ძნელია ამა თუ იმ სტატიის ცალკე გამოყოფა, მაინც მსურს აღვნიშნო ამერიკელი პროფესორის, საქართველოს დიდი მეგობრის, ბატონ ჰერმან შვარცის, ორი შესანიშნავი სტატია ,,,ცილისწამება და დემოკრატია” და ,,რით შეუძლია დაეხმაროს თავისუფალი პრესა მართლმსაჯულებას”. მკითხველს კიდევ ერთხელ შევახსენებ, რომ ბატონი ჰერმან შვარცი იყო ერთ-ერთი პირველი უცხოელი ექსპერტი, რომელმაც ფასდაუდებელი დახმარება გაუწია საქართველოს კონსტიტუციის ტექსტზე მუშაობისას და საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ კანონმდებლობის შემუშავების დროს.

ჩემი აზრით, ალმანახის აღნიშნული გამოცემა ფართო გამოხმაურებას ჰპოვებს იურიდიულ საზოგადოებაში და მასში გამოქვეყნებული სტატიები საზოგადო განსჯისა და დისკუსიის საგანი გახდება.

გია გეწაძე

,,ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციის” პირველი ოქმის რატიფიცირების შესახებ

საქართველოს პარლამენტი ადგენს:

1. რატიფიცირებულ იქნეს რომის 1950 წლის 4 ნოემბრის ,,ადამიანთა უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის” პარიზის 1952 წლის 20 მარტის პირველი ოქმი.

2. პირველი ოქმის პირველი მუხლის მოქმედება არ გავრცელდეს იმ პირებზე, რომლებსაც ,,იძულებით გადაადგილებულ პირთა - დევნილთა შესახებ” საქართველოს კანონის შესაბამისად მინიჭებული აქვთ ან მიენიჭებათ დევნილის სტატუსი ამ სტატუსის მინიჭების გარემოებების აღმოფხვრამდე. საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენამდე, აღნიშნული კანონის თანახმად, სახელმწიფო კისრულობს ვალდებულებას უზრუნველყოს დევნილთა მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებზე არსებული საკუთრების მიმართ ქონებრივი უფლებების განხორციელება ამავე კანონის პირველი მუხლის პირველ პუნქტში ჩამოთვლილი მიზეზების აღმოფხვრის შემდეგ.

3. პირველი ოქმის პირველი მუხლის მოქმედება გავრცელდეს ,,სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის საკუთრების შესახებ” საქართველოს კანონის მოქმედების სფეროზე იმავე კანონის მე-4, მე-8, მე-15 და მე-19 მუხლების მოთხოვნათა შესაბამისად.

4. პირველი ოქმის პირველი მუხლის მოქმედება გავრცელდეს ,,ფიზიკური პირებისა და კერძო სამართლის იურიდიული პირების სარგებლობაში არსებული არასასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის კერძო საკუთრებად გამოცხადების შესახებ” საქართველოს კანონის მოქმედების სფეროზე ამავე კანონის მე-2 და მე-3 მუხლების მოთხოვნათა შესაბამისად.

5. პირველი თავის პირველი მუხლის მოქმედება გავრცელდეს ,,სახელმწიფო ქონების პრივატიზაციის შესახებ” საქართველოს კანონით რეგულირებულ ურთიერთობებზე ამავე კანონით გათვალისწინებული მოთხოვნების შესაბამისად.

6. საქართველოს ყოფილ სახელმწიფო-კომერციულ ბანკებში ანაბრებზე რიცხული ფულადი სახსრების დაბრუნებაზე პირველი ოქმის პირველი მუხლის მოქმედება გავრცელდეს საქართველოს პრეზიდენტის 2001 წლის 2 ივლისის №258 ბრძანებულების საფუძველზე მიღებული ნორმატიული აქტის შესაბამისად.

7. საქართველო აცხადებს, რომ საქართველოს განმარტებით ,,,ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციის” პირველი ოქმის მე-2 მუხლი არ აკისრებს მას ვალდებულებას, დააფინანსოს სპეციალური სასწავლებლები (რელიგიური და ფილოსოფიური მრწამსის მიხედვით), გარდა საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებული შემთხვევებისა.

8. საქართველო აცხადებს, რომ აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონში არსებული ვითარების გამო საქართველოს ხელისუფლება მოკლებულია შესაძლებლობას, იკისროს პასუხისმგებლობა ამ კონვენციისა და მისი დამატებითი ოქმების დებულებათა პატივისცემასა და დაცვაზე, რის გამოც აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონში საქართველოს იურისდიქციის განხორციელების შესაძლებლობის აღდგენამდე საქართველო იხსნის პასუხისმგებლობას აღნიშნულ ტერიტორიებზე თვითგამოცხადებული, უკანონო ხელისუფლების ორგანოების მიერ პირველი ოქმის დებულებათა დარღვევაზე.

საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარე ნინო ბურჯანაძე
თბილისი,2001 წლის 27 დეკემბერი
№ 1243 - Iს.

საკუთრების უფლების დაცვა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა

შესახებ ევროპის კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლის მიხედვით

1. შესავალი

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ საერთაშორისო სამართალში გამოიკვეთა აშკარა ტენდენცია, საკუთრების უფლება ეცნოთ როგორც ადამიანის უფლება. 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია შეიცავს დებულებას (მუხლი 17) ყოველი ადამიანის უფლების შესახებ - ფლობდეს საკუთრებას. მიუხედავად იმისა, რომ საკუთრების უფლება არ არის დაცული არც სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტში და არც ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტში, მას საყოველთაო უფლებათა დონეზე მოიხსენიებენ ადამიანის უფლებათა შესახებ სხვა კონვენციებში, ისევე როგორც არასავალდებულო აქტებში. უფრო მეტიც, საკუთრების დაცვის პუნქტი შესულია ადამიანის უფლებათა შესახებ ძირითად რეგიონალურ კონვენციებში.

თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ საკუთრების უფლება შესულია სხვადასხვა საერთაშორისო დოკუმენტებში, დღესდღეობით ძალიან ძნელი იქნებოდა საყოველთაო დონეზე გამოგვეყვანა სავალდებულო ჩვეულებითი ნორმა. ის ავტორებიც კი, რომლებიც ცნობენ საკუთრების უფლების გარკვეულ არსებობას საერთაშორისო ჩვეულებით სამართალში, აღიარებენ, რომ ძნელი იქნებოდა ასეთი ნორმის ხასიათის ზუსტი განსაზღვრა სხვადასხვა ქვეყნებში, ისევე, როგორც არსებულ საერთაშორისო იურიდიულ აქტებში, საკუთრების ცნებისადმი განსხვავებული მიდგომებისა და მისი განსხვავებული აღქმის გამო. თუმცა, შეიძლება ვისაუბროთ ევროპაში უფრო ძლიერი რეგიონალური ჩვეულებითი ნორმის არსებობაზე, თუკი გავითვალისწინებთ დასავლეთის ქვეყნების საერთო ტრადიციას საკუთრების დაცვის სფეროში. ამ მოსაზრებას ნიადაგს უმტკიცებს უკანასკნელი პერიოდის საკონსტიტუციო ცვლილებები ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში და საკუთრების უფლებასა და საბაზრო ეკონომიკასთან დაკავშირებული ის მტკიცე პოლიტიკური ვალდებულებები, რომლებსაც შეიცავს ევროპაში ეკონომიკური თანამშრომლობის შესახებ CSCE ბონის 1990 წლის კონფერენციის ფინალური დოკუმენტი, ადამიანური ასპექტების შესახებ კოპენჰაგენის 1990 წლის შეხვედრის დოკუმენტი და 1990 წლის პარიზის წესდება ,,ახალი ევროპისათვის”. ამდენად, როგორც ერთ-ერთმა ავტორმა სწორად შენიშნა, კონვენციისა და დამატებითი ოქმების დანერგვა საკუთრების დაცვის განვითარებისათვის ძალზე მნიშვნელოვანია.

2. ისტორიული ფონი

კონვენციის შედგენის დროისათვის ძნელი იყო საკუთრების უფლების ფორმულირების შესახებ შეთანხმების მიღწევა. Travaux Preparatoires ასახავს გამოთქმული მოსაზრებების მრავალფეროვნებას. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-17 მუხლის მიხედვით შემოთავაზებული ფლობის გარანტია დამაკმაყოფილებელი გამოსავალი არ აღმოჩნდა. უთანხმოებათა მეორე მიზეზი იყო საკუთრების უფლების შესაძლო ინკორპორაცია საკუთრების ჩამორთმევის გამო კომპენსაციის მიღების უფლებასთან. საბოლოოდ ნათელი გახდა, რომ შეუძლებელი იყო კონვენციაში საკუთრების უფლების შესახებ დებულების შეტანა და შემდგომი განხილვის შემდეგ იგი შეიტანეს პირველ ოქმში. პირველი ოქმის პირველი მუხლის ტექსტი შემდეგია:

ყოველ ფიზიკურ თუ იურიდიულ პირს აქვს თავისი საკუთრების მშვიდობიანად სარგებლობის უფლება. არავის უნდა ჩამოერთვას მისი საკუთრება გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც ეს საზოგადოებრივ ინტერესებშია და ექვემდებარება კანონით და საერთაშორისო სამართლის ზოგადი პრინციპებით უზრუნველყოფილ პირობებს.

თუმცა წინამდებარე დებულებებმა არ უნდა შეზღუდონ სახელმწიფოს უფლება ძალაში გაატაროს ის კანონები, რომლებიც მას საზოგადოების ინტერესებიდან გამომდინარე, საკუთრების გამოყენების კონტროლისათვის ან გადასახადების თუ სხვა შესატანებისა ან ჯარიმების გადახდის უზრუნველყოფისთვის აუცილებლად მიაჩნია.

პირველი ოქმის მე-5 მუხლის შესაბამისად, პირველი ოქმის პირველი მუხლი კონვენციის დამატებით მუხლად მიიჩნევა და, შესაბამისად, საკუთრების უფლება დაცულია იმ მექანიზმებით, რომლებიც კონვენციაშია მოცემული. იმ სახელმწიფოთა დეკლარაციები, რომლებიც ცნობენ კომისიის კომპეტენციას მიიღოს სარჩელები (განცხადებები) ინდივიდუალური პირებისაგან ან აღიარებენ სასამართლოს სავალდებულო იურისდიქციას, ავტომატურად ვრცელდება პირველ ოქმზე.

3. კონვენციის ინტერპრეტაციის მეთოდები

კონვენციის განმარტების (ინტერპრეტირების) პროცესში კონვენციის ინსტიტუტები, ძირითადად, იყენებენ ჩვეულებითი სამართლისათვის ნაცნობ, სპეციფიურ კითხვებზე პასუხის მოძებნის ემპირიულ მეთოდს, რომელიც გულისხმობს იმ წინა გადაწყვეტილებათა გათვალისწინებას, რომლებიც მეტ-ნაკლებად ეხმიანება არსებულ საკითხს. მხოლოდ საკმაო მოცულობით პრეცედენტული სამართლის დაგროვების შემდეგ ხდება საყოველთაო გავრცელების მქონე დადგენილებათა გამოცხადება. ასეთი დადგენილებებიც კი ექვემდებარება შემდგომ ცვლილებებს.

,,შეთანხმებათა/ხელშეკრულებათა შესახებ” კანონთან დაკავშირებით 1969 წლის ვენის კონვენციის 31-33 მუხლებში მოცემული ინტერპრეტირების შესახებ საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ მიღებული პრინციპები ვრცელდება კონვენციაზე. თუმცა პრეამბულაში გაცხადებული მისი ობიექტი და მიზანი იწვევენ ამ პრინციპთა გარკვეული მორგების საჭიროებას. ამრიგად, იმ იდეებს, რომელთა წამოწევასაც კონვენცია ისახავს მიზნად, დაბრკოლება არ უნდა შეუქმნას ისეთმა განმარტებამ (ინტერპრეტაციამ), რომელიც ზღუდავს მხარე სახელმწიფოთა ვალდებულებებს. უფრო მეტიც, აქ გამოყენებულ უნდა იქნეს განმარტების ევოლუციური მეთოდი. ეს იმას ნიშნავს, რომ კონვენციაში გამოყენებული ცნებები გაგებულ უნდა იქნენ საზოგადოებაში მიმდინარე მოვლენათა განვითარების კონტექსტში.

კონვენციის განმარტებისა და მისი გამოყენების პროცესში, კონვენციის ინსტიტუტებმა განავითარეს ,,დაფასების მიჯნის” (დადგენილი ნორმიდან დასაშვები გადახვევის ფარგლების, მოქნილობის საზღვრების) დოქტრინა, რომელიც შედეგია იმის გაცნობიერებისა, რომ კონვენციის აღსრულებაზე სრული პრაქტიკული თუ პოლიტიკური კონტროლის განხორციელება შეუძლებელია.

ტერმინი - ,,დაფასების მიჯნა”, ასახავს გარკვეულ თავისუფლებას, რომელიც ენიჭებათ სახელმწიფოებს იმის გადაწყვეტისას, თუ როგორ შეასრულონ კონვენციის დებულებები. დასაშვები გადახვევის ფარგლების სიდიდე დამოკიდებულია:

პირველი - მხარე სახელმწიფოთა შორის კონკრეტულ საკითხთან დაკავშირებით შეთანხმების არსებობაზე. თუ მოხერხდება საერთო ევროპული სტანდარტის გამოყვანა, მაშინ დასაშვები გადახვევის ფარგლები ვიწრო იქნება;

მეორე - შეზღუდვის საფუძველსა და იმ კონკრეტული უფლების ხასიათზე, რომელთანაც გვაქვს საქმე. კონვენციის ინსტიტუტების პრაქტიკის მიხედვით, იმ შემთხვევებში, როდესაც საქმე გვაქვს რესპოდენტი ქვეყნის ეკონომიკურ წესრიგთან, დასაშვები გადახვევის ფარგლები უფრო ფართო იქნება.

ინტერპრეტაციის მეორე მნიშვნელოვანი საშუალებაა პროპორციულობის პრინციპი. იმის გადაწყვეტისას, სახელმწიფოს მიერ გატარებული ძირითადი უფლების შემზღუდავი ღონისძიება შეესაბამება თუ არა კონვენციას, კონვენციის ინსტიტუტები განიხილავენ მის პროპორციულობას. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ხდება ძირითადი უფლების ხელყოფის სიმძიმის შეპირისპირება ამ დარღვევით მიღწეული მიზნის მნიშვნელობასთან. ამრიგად, ეს პრინციპი მოქმედებს როგორც ნორმიდან დასაშვები გადახვევის დოქტრინის შეზღუდვა.

4. კონვენციის მოქმედება დროში

საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ მიღებული პრინციპია ის, რომ ხელშეკრულება (შეთანხმება) არ ვრცელდება იმ ქმედებებსა თუ ფაქტებზე, რომლებსაც ადგილი ჰქონდათ, ან იმ სიტუაციებზე, რომლებმაც არსებობა შეწყვიტეს მისი მხარისათვის ძალაში შესვლის დღემდე. ეს, შესაბამისად, ვრცელდება კონვენციაზეც. ამის საილუსტრაციოდ გამოდგებოდა კომისიის მიერ ბოლო დროს მიღებული გადაწყვეტილებები ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის იმ სახელმწიფოებიდან შემოსულ სარჩელებთან (განცხადებებთან) დაკავშირებით, რომლებმაც მოახდინეს კონვენციის რატიფიცირება. მრავალი სარჩელი (განცხადება), რომელიც ეხებოდა მოვლენებს (ყველაზე ხშირად საკუთრების ექსპროპრიაციას ან კონფისკაციას), რომლებსაც ადგილი ჰქონდათ კონვენციის ძალაში შესვლამდე, არ დაიშვება განსახილველად ratione temporis.

თუმცა სახელმწიფო ჩარევის ზოგიერთ აქტს კომისია განიხილავს როგორც განგრძობითს. ასეთია ის ქმედებები, რომლებიც ჩადენილ იქნენ წარსულში მოცემულ მომენტში, მაგრამ მათი შედეგები მაინც განაგრძობს არსებობას. ამ შემთხვევაში ის ფაქტი, რომ ქმედება ჩადენილ იქნა ამა თუ იმ მხარისათვის კონვენციის ძალაში შესვლამდე, არ იწვევს სარჩელის განხილვისათვის დაუშვებლობის ratione temporis ცნობას.

საკუთრების უფლებასთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ საკუთრების ჩამორთმევა შეადგენს ერთჯერად აქტს, მაშინ, როდესაც საკუთრების გამოყენების აკრძალვა ქმნის განგრძობით სიტუაციას. დე ფაქტო ექსპროპრიაცია, რომელიც არ მოიცავს საკუთრების ფორმალურ გადასვლას, მაგრამ გულისხმობს მკაცრ შეზღუდვებს, რომლებიც გამოიხატება საკუთრების ჩამორთმევაში, მიიჩნევა განგრძობით ჩარევად.

5. პირველი მუხლის მიმართება კონვენციის სხვა მუხლებთან

პირველი მუხლი ძალიან ხშირად განიხილება კონვენციის სხვა მუხლებთან ერთად. მე-6 მუხლის პირველი პუნქტი ადგენს, რომ ,,ადამიანის უფლებათა და მოვალეობათა განსაზღვრის დროს, ყოველ ადამიანს აქვს უფლება მოხდეს მისი სამართლიანი და საჯარო მოსმენა კანონის მიერ შექმნილი დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს მიერ.” საკუთრების უფლება სამოქალაქო უფლებაა. რიგ შემთხვევებში, რომლებშიც საქმე ეხება საკუთრების უფლებას, საჩივრების წარდგენა ხდება როგორც პირველი მუხლის, ასევე მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის საფუძველზე. ამის ტიპიურ მაგალითს წარმოადგენს ექსპროპრიაციის პროცედურები, მიწის კონსოლიდაციის პროცედურები ან პროცედურები, რომლებიც დაკავშირებულია გარკვეული ეკონომიკური საქმიანობის განხორციელებისათვის საჭირო ლიცენზიის გაცემასთან ან მის ჩამორთმევასთან. სასამართლოს პრეცედენტულმა სამართალმა დაადასტურა, რომ ერთი და იგივე ფაქტი შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს კონვენციისა და ოქმის ერთზე მეტ დებულებას. მე-8 მუხლი ადგენს, რომ ყველა ადამიანს აქვს უფლება პატივი სცენ მის ,,სახლს”. ,,სახლი” შეიძლება განვიხილოთ როგორც საკუთრება, ამრიგად, საჩივარი შეიძლება წარდგენილ იქნეს, როგორც პირველი მუხლის, ასევე მე-8 მუხლის საფუძველზე.

მე-14 მუხლი კრძალავს დისკრიმინაციას კონვენციით დაცულ უფლებათა და თავისუფლებათა განხორციელებისას. სასამართლო პრაქტიკიდან გამომდინარე ნათელი გახდა, რომ მე-14 მუხლს დამოუკიდებელი ხასიათი არ გააჩნია და საქმეში შემოდის მხოლოდ მაშინ, როდესაც საქმის ფაქტები კონვენციაში შესული რომელიმე სხვა უფლებით გათვალისწინებულ ჩარჩოებში არის. თუმცაღა მე-14 მუხლს ავტონომიური არსებობა გააჩნია და მისი დარღვევა არ გულისხმობს სხვა დაცული უფლებების დარღვევას. აქედან გამომდინარე, ჩარევა პირველი მუხლის მიხედვით შესაძლოა გამართლებულადაც ითვლებოდეს, მაგრამ მაინც ეწინააღმდეგებოდეს მე-14 მუხლს. პრინციპში, თუ სასამართლო პირველი მუხლის დარღვევას ცნობს, როგორც წესი, საჭიროდ აღარ მიიჩნევს მე-14 მუხლის საფუძველზე წარმოდგენილი საჩივრის შესახებ გადაწყვეტილების მიღებას. ასე რომ, განმცხადებლები (მოსარჩლეები) მე-14 მუხლს ხშირად იყენებენ როგორც ალტერნატიულ საფუძველს სასამართლოსათვის მისამართად.

6. საკუთრების უფლების დაცვის ფარგლები

აღიარებს რა ყოველი ადამიანის უფლებას მშვიდობიანად ისარგებლოს თავისი ქონებით, პირველი მუხლი, თავისი შინაარსით, უზრუნველყოფს საკუთრების უფლებას. ეს მოიცავს არა მხოლოდ საკუთრების ფლობისა და გამოყენების უფლებას, არამედ მისი განკარგვის უფლებასაც, რაც, როგორც სასამართლომ დაადგინა ,,,შეადგენს საკუთრების უფლების ტრადიციულ და ფუნდამენტურ ასპექტს.”

პირველი მუხლი იცავს მხოლოდ არსებულ საკუთრებას და, შესაბამისად, იგი არ უზრუნველყობს ქონების მემკვიდრეობით ან ნებაყოფლობითი გასხვისების შედეგად შეძენის უფლებას. ამრიგად, სამკვიდრო ქონება არ არის დაცული, სანამ იგი არ გახდება საკუთრება. მეტიც, პირველი მუხლი არ უზრუნველყოფს ცხოვრების გარკვეული დონის ქონის ან სხვა სოციალურ უფლებებს, ანუ ყოველი ადამიანის უფლება შეიძინოს ქონება, არ არის მასში დაცული. პირველი მუხლის ძირითად ამოცანას შეადგენს არსებული საკუთრების დაცვა სახელმწიფო ჩარევისაგან. თუმცა სასამართლოს არაერთხელ განუცხადებია, რომ კონვენციით აღიარებულ უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვამ გარკვეულ პირობებში შეიძლება მოითხოვოს მხარე სახელმწიფოთაგან დადებითი ქმედება. ეს, პირველი მუხლის გაგებით, ნიშნავს, რომ სახელმწიფომ არა მხოლოდ თავი უნდა შეიკავოს საკუთრების უფლებაში არბიტრალური ჩარევისაგან, არამედ მას აკისრია ვალდებულება უზრუნველყოს ისეთი გარემოს არსებობა, რომელშიც შესაძლებელი იქნება საკუთრების უფლების ეფექტური განხორციელება. ეს შესაძლოა მოიცავდეს ქვეყნის პოლიციის ძალითა და სასამართლო სისტემით უზრუნველყოფას საკუთრების უფლებაში კერძო პირების ჩარევისაგან დასაცავად. მიუხედავად ამისა, უნდა გვახსოვდეს, რომ სახელმწიფოები სარგებლობენ ვალდებულებიდან დასაშვები გადახვევის უფლებით და, შესაბამისად, აშკარად შეზღუდულია კონვენციის ინსტიტუტების უფლებამოსილება პასუხი მოსთხოვონ მხარე სახელმწიფოებს კერძო პირის თუ ორგანიზაციის მიერ საკუთრების უფლების ხელყოფით გამოწვეული კონვენციის დარღვევისათვის. ნებისმიერ შემთხვევაში, როდესაც საქმე გვაქვს კერძო პირის მიერ საკუთრების უფლების ხელყოფასთან, უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს ის სასამართლო პროცედურა, რომელიც შეესაბამება კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის მოთხოვნებს.

7. ,,ქონების” ცნება

კონვენციაში ცნებებს ავტონომიური მნიშვნელობა აქვთ. როგორც კომისიამ, ასევე სასამართლომ, ფართოდ განსაზღვრეს ,,ქონების” ცნება, საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად, სადაც ,,ქონების” კონცეფცია იდენტურია ,,შეძენილ” უფლებათა კონცეფციისა.

დაცულია როგორც უძრავი, ასევე მოძრავი ქონება. ეს ვრცელდება, აგრეთვე, საპატენტო უფლებებსა და აქციებზე. სახელშეკრულებო უფლებები და სასამართლოს მიერ დაკისრებული ვალები ასევე შეადგენენ ქონებას. პირობითი ვალდებულება მას შემდეგ შევა ქონების შემადგენლობაში, როცა შესრულდება სავალდებულო პირობა. Van Marle and others საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ კეთილი ნება შეიძლება დაუკავშირდეს პირველ მუხლში შესულ საკუთრების უფლებას.

საჯარო სამართლის სარჩელებთან დაკავშირებით, როგორიცაა საპენსიო უფლებები, კომისიამ განასხვავა სისტემები, რომლებშიც მონაწილე შესატანს იხდის გარკვეულ ფონდში, რომელშიც, მის მიერ გადახდილი თანხის ოდენობის შესაბამისად, იქმნება ინდივიდუალური წილი, რომელიც შეიძლება განისაზღვროს ნებისმიერ კონკრეტულ მომენტში და ის სისტემები, რომლებშიც კავშირი ახლა გადახდილ შენატანსა და მოგვიანებით მიღებულ სარგებელს შორის გაცილებით უმნიშვნელოა. პირველი სისტემა წარმოშობს საკუთრების უფლებას ასეთი ფონდის ნაწილზე. მეორე სისტემა კი ეფუძნება სოციალური სოლიდარობის პრინციპს. Muller-ის საქმეში კომისიამ დაადგინა, რომ იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მივიჩნევთ, რომ პირველი მუხლი უზრუნველყოფს იმ პირთა სისტემიდან სარგებლის მიღების უფლებას, რომლებიც პერიოდულად იხდიდნენ შესატანს სოციალური დაზღვევის სისტემაში, ეს მაინც არ შეიძლება გაგებულ იქნეს, როგორც გარკვეული ოდენობის პენსიის გარანტია. ასეთ შემთხვევაში, პენსიის ოდენობის მერყეობა შეიძლება წარმოადგენდეს პირველი მუხლის დარღვევას, თუ საქმე გვექნება სარგებლის მნიშვნელოვნად შემცირებასთან.

პასუხი კითხვაზე - შეადგენს თუ არა ქონებას გარკვეული ეკონომიკური საქმიანობის წარმართვის ლიცენზია, დამოკიდებული იქნება, inter alia, საკითხზე, შესაძლებელია თუ არა ლიცენზია განვიხილოთ მისი მფლობელისათვის იმის საფუძვლიანი და ლეგიტიმური მოლოდინის შექმნის საფუძვლად, რომ მას განგრძობითი ხასიათი ექნება და ლიცენზირებული საქმიანობიდან სარგებლის განგრძობითად მიღების შესაძლებლობა იქნება.

8. საკუთრების უფლების შეზღუდვები

Sporrong and Lonnroth-ის საქმეში სასამართლომ პირველი მუხლი შემდეგი სამი განსხვავებული წესის შემცველად განმარტა:

პირველი წესი, რომელსაც საზოგადო ხასიათი აქვს, აცხადებს ქონებით თავისუფლად სარგებლობის პრინციპს. ეს განცხადებულია პირველი პუნქტის პირველ წინადადებაში. მეორე წესი ეხება ქონების ჩამორთმევას და მას გარკვეულ პირობებს უქვემდებარებს. ეს ჩანს იმავე პუნქტის მეორე წინადადებაში. მესამე წესი აღიარებს სახელმწიფოთა უფლებამოსილებას, სხვასთან ერთად გააკონტროლონ საკუთრების გამოყენება საზოგადოებრივი ინტერესების შესაბამისად, ისეთი კანონების ძალაში გატარებით, რომლებსაც ისინი მიზნისათვის სავალდებულოდ მიიჩნევენ. ეს მოცემულია მეორე პუნქტში.

სასამართლომ დაამატა, რომ იმის განხილვამდე შესრულდა თუ არა პირველი წესი, უნდა განისაზღვროს, უკანასკნელი ორი ხომ არ მიესადაგება შემთხვევას. სასამართლოს ეს პოზიცია უფრო მტკიცედ განისაზღვრა ჟames-ის საქმეში, როდესაც ახსნილ იქნა, რომ ამ სამი წესის განსხვავებულობა არ გულისხმობს მათ შორის კავშირის არარსებობას. პირიქით, მეორე და მესამე წესები ეხება საკუთრების უფლების შეზღუდვის განსაკუთრებულ შემთხვევებს და ამიტომ განხილულ უნდა იქნენ პირველ წინადადებაში გაცხადებული საზოგადო პრინციპის ჭრილში.

აქედან გამომდინარეობს, რომ პირველი წინადადება წარმოადგენს მესამე დამოუკიდებელ საფუძველს ჩარევათა (შეზღუდვათა) რეგულირებისათვის. ის ფაქტი, რომ ესა თუ ის ჩარევა (შეზღუდვა) არ ჯდება ჩამორთმევის წესის და არც გამოყენებაზე კონტროლის წესის ჩარჩოებში, არ ნიშნავს, რომ იგი ავტომატურად არღვევს პირველ მუხლს.

8. 1. საკუთრების ჩამორთმევა

პირველი მუხლის მეორე წინადადებაში ნახსენები საკუთრების ჩამორთმევა არ უთანაბრდება საერთაშორისო სამართლის ,,ჩამორთმევა-გამორთმევას”. საერთაშორისო სამართალში ჩარევა (შეზღუდვა), რომელიც სცილდება მხოლოდ საკუთრების გამოყენებაზე სოციალური კონტროლის ფარგლებს და გავლენას ახდენს კერძო საკუთრების ხელშეუხებლობაზე, შეადგენს ,,ჩამორთმევა-გამორთმევას” და შედეგად მოითხოვს კომპენსაციას. კონვენციის ინსტიტუტების განმარტებით კი ჩამორთმევას უფრო ვიწრო გაგება გააჩნია.

სიტუაცია ნათელია, როდესაც ადგილი აქვს საკუთრების გადასვლას. პირველი მუხლის მეორე წინადადება მიესადაგა ბრიტანული გემთმშენებლობის და საჰაერო ხომალდების წარმოების სახელმწიფო სექტორში გადასვლის საქმეს, სადაც კანონმდებლობამ კერძო საკუთრება გადასცა მოქირავნეებს.

სირთულეები ჩნდება იმ შემთხვევებში, როდესაც ადგილი არა აქვს საკუთრების ფორმალურ გადასვლას. Sporrong and Lonnroth-ის საქმეში სასამართლომ ჩათვალა, რომ არსებულ პირობებში მას ღრმად უნდა ჩაეხედა საქმეში და გამოეძია იმ სიტუაციის რეალური ფაქტები, რომელსაც ეხებოდა სარჩელი, რათა გაერკვია, მართლაც წარმოადგენდა თუ არა სიტუაცია დე ფაქტო ექსპროპრიაციას, როგორც ამას მოსარჩლეები (განმცხადებლები) ამტკიცებდნენ. ამ საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ მოსარჩლეთა ქონების გამოყენების და განკარგვის უფლება მნიშვნელოვნად შეიზღუდა და თავად საკუთრების უფლებას დაემუქრა საფრთხე, მაგრამ სასამართლომ მაინც არ დაადგინა დე ფაქტო ექსპროპრიაცია. Papamichalopoulous-ის საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ სიტუაცია შეადგენდა დე ფაქტო ექსპროპრიაციას, რადგანაც მოსარჩლეებს საშუალება არ ჰქონდათ გამოეყენებინათ, გაეყიდათ, მემკვიდრეობით გადაეცათ, დაეგირავებინათ ან გაეჩუქებინათ თავიანთი საკუთრება. ამრიგად, ცხადია, რომ მხოლოდ ძალიან განსაკუთრებულ შემთხვევებში მიიჩნევა საკუთრების უფლების შეზღუდვა (ჩარევა) დე ფაქტო ექსპროპრიაციად.

8. 2. კონტროლი საკუთრების გამოყენებაზე

პირველი მუხლის მეორე პუნქტში ნათქვამია, რომ სახელმწიფოს უფლება აქვს გარკვეულ პირობებში განახორციელოს საკუთრების გამოყენებაზე კონტროლი. საკუთრების ჩამორთმევის ვიწრო განსაზღვრების გამო, გამოყენებაზე კონტროლი შეზღუდვათა ფართო სპექტრს მოიცავს. ამის ტიპიური მაგალითი იქნებოდა მშენებლობის აკრძალვა, გარკვეული ეკონომიკური საქმიანობის განხორციელების ლიცენზიის გაუქმება ან რენტის კონტროლი.

გარკვეული შეზღუდვები მიიჩნევა საკუთრების გამოყენების კონტროლად და არა მის ჩამორთმევად, მიუხედავად იმისა, რომ ადგილი აქვს საკუთრების გადასვლას. ასეთია შემთხვევები, როდესაც კონფისკაცია საკუთრების გამოყენების წესების ძალაში გატარებისათვის აუცილებელ ღონისძიებას წარმოადგენს. Handyside-ის საქმეში, რომელიც პირველი იყო ასეთ საქმეთა შორის, სასამართლომ ჩათვალა, რომ წიგნის განადგურება მასში ბილწი სიტყვების აღმოჩენის შემდეგ გამართლებული იყო მეორე პუნქტის მიხედვით.

სახელმწიფოს უფლება უზრუნველყოს გადასახადების ან სხვა შესატანების თუ ჯარიმების გადახდა, წარმოადგენს საკუთრების გამოყენებაზე კონტროლის უფლების სპეციფიკურ ასპექტს. იგი შეიცავს არა მხოლოდ გადასახადის გადახდევინებისათვის საჭირო ნაბიჯებს, არამედ თავად გადასახადის დადგენასაც.

8. 3. სხვა სახის შეზღუდვები

როგორც უკვე აღინიშნა, პირველი პუნქტის პირველი წინადადება იძლევა საკუთრების უფლების შეზღუდვათა (ჩარევათა) რეგულირების ცალკეულ საფუძვლებს. ასეთი მოტივაცია პირველად გამოყენებულ იქნა Sporrong and Lonnroth-ის საქმეში. ამ საქმეში ექსპროპრიაციის გრძელვადიანმა ნებართვებმა და მშენებლობის აკრძალვებმა გავლენა მოახდინეს მომჩივანთა ქონებაზე, მაგრამ ექსპროპრიაცია ფაქტიურად არასოდეს განხორციელებულა. იმის გადაწყვეტისას, თუ რომელი წესი მიესადაგებოდა არსებულ პირობებს, სასამართლომ იოლად მიიღო გადაწყვეტილება მშენებლობაზე გავრცელებულ აკრძალვებთან დაკავშირებით, რადგანაც ისინი აშკარად გამოყენებაზე კონტროლის განხორციელების საშუალებებს წარმოადგენდნენ. მაგრამ რაც შეეხება ექსპროპრიაციის ნებართვებს ,,,ისინი არ იყვნენ გამიზნული გამოყენებაზე კონტროლის ან შეზღუდვისათვის.” იმდენად, რამდენადაც ისინი წარმოადგენდნენ პირველ ნაბიჯს ქონების ჩამორთმევაში, ეს ნებართვები არ ჯდებოდნენ მეორე პუნქტის გავრცელების ფარგლებში. ასე რომ, ისინი უნდა განეხილათ პირველი პუნქტის პირველი წინადადების შესაბამისად (პირველი პუნქტის პირველ წინადადებასთან მიმართებაში).

სასამართლომ ასეთი მიდგომა დაადასტურა შემდგომი გადაწყვეტილებებითაც. პირველი წინადადება მიესადაგა იმ საქმეებს, რომლებშიც სასოფლო სამეურნეო მიწების გადანაწილების პროცედურამ გამოიწვია მოსარჩლეთათვის მიწის დროებითი ჩამორთმევა. სასამართლომ ჩამორთმევის დროებითი ხასიათი გადამწყვეტად ჩათვალა და დაასკვნა, რომ სიტუაცია არ შეადგენდა საკუთრების ჩამორთმევას. მეორე საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ მომჩივანის სასარგებლო არბიტრალური გადაწყვეტილების საკანონმდებლო საშუალებით გაუქმება არ შეიძლება განიხილებოდეს როგორც ჩამორთმევა, მაგრამ წარმოადგენს ჩარევას, რომლის განხილვაც პირველი მუხლის მიხედვით უნდა მოხდეს. Pochas-ს საქმეში, სადაც ურბანული განვითარების სქემის საფუძველზე მოხდა საკუთრების უფლების შეზღუდვა, სასამართლომ დაადგინა, რომ ამ საქმეს უნდა მისადაგებოდა პირველი წინადადება, რადგან მოსარჩელის საჩივარი უკავშირდებოდა ხელისუფალთა ზოგად ქცევას და არა რომელიმე სპეციფიკურ ნაბიჯს, რომელიც ზღუდავდა გამოყენებას.

არსებული სასამართლო პრაქტიკის საფუძველზე ძალიან ძნელია იმ შემთხვევებისათვის მკაცრი კრიტერიუმის დადგენა, რომლებსაც უნდა მიესადაგოს პირველი წინადადება. ამ სისტემის სუსტი მხარეები მრავალი ავტორის მიერ იქნა გაკრიტიკებული. გამოითქვა აზრი, რომ სასამართლოს მიერ გამოყენებული მიდგომა ხელოვნური იყო და პირველ მუხლში დაცული საკუთრების გარანტიის ზოგად ხასიათთან გაცილებით უფრო შესაბამისი იქნებოდა შეზღუდვათა (ჩარევათა) სხვადასხვა ტიპების კვალიფიცირება როგორც ჩამორთმევის ან გამოყენებაზე კონტროლისა.

9. შეზღუდვათა (ჩარევათა) კონტროლი

ცხადია, ფაქტებისა და კანონის რთული კომბინაციები აძნელებს შეზღუდვათა (ჩარევათა) გარკვეულ კატეგორიებად კლასიფიცირებას. ამრიგად, საზღვარი მეორე პუნქტში მოხსენიებულ ,,გამოყენებაზე კონტროლსა” და პირველი პუნქტის პირველ წინადადებაში ,,სხვა ჩარევებს (შეზღუდვებს)” შორის ბუნდოვანია და მათ შორის განსხვავების მოძებნა ძნელია. მეტიც, ჩამორთმევის ცნების ვიწრო განსაზღვრება ართულებს კომპენსაციის საკითხს, რომელიც შესაძლოა სხვა ჩარევებთან (შეზღუდვებთან) დაკავშირებითაც წამოიჭრას და არა მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როდესაც ჩამორთმევას აქვს ადგილი. თუმცა ასეთმა კლასიფიკაციამ დაკარგა თავისი მნიშვნელობა იურისპრუდენციაში არსებული ტენდენციის გამო, ყველა ჩარევა (შეზღუდვა) ერთსა და იმავე მოთხოვნებს დაუქვემდებარონ იმის გადაწყვეტისას, დაირღვა თუ არა პირველი მუხლი. ჩარევათა (შეზღუდვათა) ანალიზისას, კონვენციის ინსტიტუტები უკვირდებიან:

პირველი - ჩარევის (შეზღუდვის) მიზანს;

მეორე - ჩარევის (შეზღუდვის) კანონიერებას;

მესამე - ჩარევის (შეზღუდვის) შესაბამისობას საერთაშორისო სამართლის ძირითად პრინციპებთან (ეს მოთხოვნა დგება მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როდესაც საქმე გვაქვს საკუთრების ჩამორთმევასთან);

დაბოლოს - პროპორციულობას ჩარევის მიზანსა და მის მისაღწევად გამოყენებულ საშუალებათა შორის.

9.1. ჩარევის (შეზღუდვის) მიზანი

Litgow-ს საქმეში სასამართლომ განმარტა, რომ მოთხოვნა იმისა, რომ ჩარევა (შეზღუდვა) იყოს საზოგადოებრივ ინტერესებში, უკავშირდება ამ ჩარევის მოტივაციასა და მის გამართლებას. როგორც ჩანს, არ არსებობს რაიმე განსხვავება პირველი პუნქტის მეორე წინადადებაში ნახსენებ საზოგადოებრივ ინტერესსა და მეორე პუნქტში ხსენებულ საერთო ინტერესებს შორის. პრეცედენტულ სამართალში ამ ტერმინთა შენაცვლებით ხმარების მაგალითებიც გვხვდება. მაგალითად, Tsomptsos and others-ის საქმეში საკითხი, ექსპროპრიაციის ზომა შეესაბამებოდა თუ არა პირველ მუხლს, განიხილებოდა მის ,,საერთო ინტერესებთან”, და არა ,,საზოგადოებრივ ინტერესებთან”, მიმართებაში.

საზოგადოებრივ ინტერესს, როგორც ეს ჟames-ის საქმეშია განმარტებული, უფრო ფართო გაგება აქვს. ამ საქმეში მოსარჩლეები ამტკიცებდნენ, რომ საზოგადოებრივ ინტერესებში ყოფნის მოთხოვნა გულისხმობდა, რომ საკუთრების ჩამორთმევას სარგებელი უნდა მოეტანა მთელი საზოგადოებისათვის და რომ ერთი პირის მიერ მეორესათვის საკუთრების ძალდატანებით გადაცემა ამ უკანასკნელის სასარგებლოდ არ შეიძლება ემსახურებოდეს საზოგადოებრივ ინტერესებს. სასამართლომ გაიზიარა, რომ მართლაც ,,,საკუთრების ჩამორთმევა, რომელიც, კერძო პირისათვის კონკრეტული სარგებლის მინიჭებისა გარდა, სხვას არაფერს ისახავს მიზნად, არ შეიძლება შედიოდეს საზოგადოებრივი ინტერესებში. თუმცა, დაამატა რა, რომ ,,საკუთრების ჩამორთმევა, ლეგიტიმური სოციალური, ეკონომიკური ან სხვა პოლიტიკის გატარების მიზნით, შეიძლება იყოს საზოგადოებრივ ინტერესებში იმ შემთხვევაშიც, თუ ფართო საზოგადოება პირდაპირ არ იყენებს ან სარგებლობს ამ ჩამორთმეული საკუთრებით”, სასამართლომ უარყო მოსარჩლეთა არგუმენტი.

იმის გადაწყვეტისას, თუ რა შეიძლება შეადგენდეს საზოგადოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარე ლეგიტიმურ მიზანს, სახელმწიფოები სარგებლობენ ნორმიდან შესაძლო გადახვევის ფართო ფარგლებით. როგორც სასამართლომ ჟames-ის საქმეში დაადგინა, უფრო ახლოს იცნობენ რა თავიანთ საზოგადოებასა და მის საჭიროებებს, ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლებს უფრო უკეთ შეუძლიათ იმის განსაზღვრა, თუ რა შედის საზოგადოებრივ ინტერესებში, ვიდრე საერთაშორისო მოსამართლეს. თავდაპირველად სწორედ ადგილობრივმა ხელისუფლებამ უნდა განსაზღვროს როგორც პრობლემის არსებობა, ისე მდგომარეობის გამოსასწორებლად საჭირო ქმედებები. მათი შეფასება, როგორც წესი, ითვალისწინებს იმ პოლიტიკურ, სოციალურ თუ ეკონომიკურ საკითხებს, რომელთა შესახებ მოსაზრებები დემოკრატიულ საზოგადოებაში შესაძლოა მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდეს. ამიტომაც სასამართლო პატივს სცემს კანონმდებელთა მოსაზრებებს იმის შესახებ, თუ რა შედის საზოგადოებრივ ინტერესებში, თუკი ეს მოსაზრებები საფუძველს მოკლებული არ არის. არსებობს კარგად ჩამოყალიბებული პრეცედენტული სამართალი, რომელიც ეროვნულ ხელისუფლებას ნორმიდან შესაძლო გადახვევის ფართო უფლებებს ანიჭებს ქალაქგეგმარების, განსახლების თუ ფისკალური პოლიტიკის სფეროებში საზოგადოებრივ ინტერესებში მყოფი ლეგიტიმური მიზნის დადგენისას.

თუმცა ეს არ ნიშნავს მოქმედების შეუზღუდავ თავისუფლებას. სასამართლო უფლებას იტოვებს შეამოწმოს, ხომ არ არის ეროვნული ხელისუფლების გადაწყვეტილება აშკარად უსაფუძვლო. ამ მიზნით მან შეიძლება გამოიძიოს სახელმწიფოს ქმედების რეალური მოტივაციები, იმისათვის, რომ ნახოს, არსებობდა თუ არა აშკარა მიზანი, რაც გულისხმობს იმ ფაქტების გამოთხოვნას, რომელთა საფუძველზეც მოქმედებდა ეროვნული ხელისუფლება.

9. 2. ჩარევის (შეზღუდვის) კანონიერება

პირველი მუხლი ადგენს, რომ ქონების ჩამორთმევა უნდა ,,აკმაყოფილებდეს კანონით დადგენილ პირობებს”, ხოლო მის გამოყენებაზე კონტროლი დასაშვებია, თუ იგი ეფუძნება ისეთ კანონებს, რომლებსაც სახელმწიფო სავალდებულოდ მიიჩნევს. კანონიერების მოთხოვნა შეესაბამება უფრო ფართო პრინციპს, რომ კონვენციაში დაცული უფლებებისა და თავისუფლებების შეზღუდვას კანონიერი საფუძველი უნდა გააჩნდეს.

კონვენციის ინსტიტუტებმა რამდენიმეჯერ განაცხადეს, რომ ამ გაგებით შესაძლო გადასინჯვის ფარგლები შეზღუდულია. ადგილობრივი კანონის განმარტება და მისადაგება, უპირველეს ყოვლისა, ეროვნული ხელისუფლების, განსაკუთრებით კი სასამართლოს საქმეა. ეს კონვენციის ინსტიტუტებისათვის მიღებული ფაქტია. ისინი კონვენციის დარღვევად ცნობენ კანონში მხოლოდ აშკარა შეცდომის არსებობას ან შემთხვევას, როდესაც კანონი მისადაგებულ იქნა არასწორად ან არბიტრალურად.

კანონი, რომელიც ჩარევის (შეზღუდვის) საფუძველს წარმოადგენს, უნდა შეესაბამებოდეს გარკვეულ კრიტერიუმებს. იგი უნდა იყოს თანაბრად ხელმისაწვდომი და განჭვრეტადი. მეტიც, სასამართლო ხაზს უსვამს, რომ ტერმინი ,,სამართალი” კონვენციაში აღნიშნავს შიდასახელმწიფოებრივ სამართალს. ,,შიდასახელმწიფოებრივ სამართალში უნდა არსებობდეს ხელისუფლების მხრიდან არბიტრალური ჩარევისაგან სამართლებრივი დაცვის საშუალება.”

კანონიერების მოთხოვნასთან დაკავშირებით უმნიშვნელოვანეს საკითხს წარმოადგენს ის, თუ რა ოდენობით უნდა მიეცეს მოქმედების თავისუფლება აღმასრულებელ ორგანოს. სასამართლოს ხშირად აღუნიშნავს, რომ შეუძლებელია აბსოლუტური სიზუსტის მიღწევა კანონის შექმნისას, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, კანონი, რომელიც იძლევა მოქმედების თავისუფლებას, უნდა მიუთითებდეს ამ თავისუფლების ფარგლებს.” უსაფუძვლო არ არის კანონის აღმასრულებელი ორგანოებისათვის თავისუფლების მინიჭება იმის გადაწყვეტაში, თუ როდის ჩაერიოს საკუთრების უფლებაში, რადგან ასეთ გადაწყვეტილებაზე, როგორც წესი, გავლენას ახდენს ფაქტორთა ფართო სპექტრი, მაგრამ არ არსებობს რაიმე მიზეზი იმისათვის, რომ აღმასრულებელი ორგანოები თავისუფლად წყვეტდნენ ისეთ საკითხებს, რომლებიც დაკავშირებულია კომპენსაციის გაცემის საჭიროების დადგენასთან ან მისი ოდენობის განსაზღვრასთან. Hentrich-ის საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ საგადასახადო ორგანოთა მიერ ქონების ჩამორთმევა უპირატესი შესყიდვის უფლების საფუძველზე ხორციელდებოდა შეხედულებისამებრ, მათი ქმედება არ იყო წინასწარ იოლად განსაზღვრადი და არ იყო უზრუნველყოფილი პროცედურული თავდაცვითი საშუალებები, რის გამოც ჩარევა არაკანონიერად ცნო.

9. 3. საერთაშორისო სამართლის ძირითადი პრინციპები

პირველი პუნქტის მეორე წინადადებაში ხსენებული საერთაშორისო სამართლის ძირითადი პრინციპები წარმოადგენს იმ პრინციპებს, რომლებიც საერთაშორისო სამართალში ჩამოყალიბდა უცხოელთა ქონების ექსპროპრიაციასთან დაკავშირებით. თუმცა კონვენციის შექმნის დროიდან საკუთრების ღირებულება მნიშვნელოვნად შეიცვალა და დღეს საკამათოა ,,ადეკვატური, დროული და ეფექტური” კომპენსაცია ყველა შემთხვევაშია საჭირო თუ არა.

ამ პრინციპების ჩართვამ ჩამორთმევის წესში მისი ინტერპრეტაციის სერიოზული პრობლემა წარმოშვა. უმნიშვნელოვანესი საკითხი იყო, უნდა გავრცელებულიყო თუ არა საერთაშორისო სამართლის სტანდარტები თანაბრად, როგორც უცხოელებზე, ასევე მოქალაქეებზე, თუ მხოლოდ უცხოელებზე. ჟames-ის საქმეში სასამართლომ ჩათვალა, რომ საერთაშორისო სამართლის პრინციპები არ ვრცელდება იმ ღონისძიებებზე, რომლებსაც სახელმწიფო ახორციელებს თავისი ქვეყნის მოქალაქეების ქონებასთან დაკავშირებით. სასამართლომ უარყო მოსაზრება, რომ ხსენებულ საზოგადო საერთაშორისო სამართალზე ხაზგასმის ამგვარი ინტერპრეტაცია გადაჭარბებულია. სასამართლოს აზრით, ამგვარი ხაზგასმა სულ ცოტა ორ მიზანს ემსახურება: პირველი - იგი საშუალებას აძლევს არამოქალაქეებს თავიანთი უფლებების დასაცავად პირდაპირ მიმართონ ECHR-ს ორგანოებს საერთაშორისო სამართლის შესაბამისი პრინციპების საფუძველზე, მაშინ, როდესაც წინააღმდეგ შემთხვევაში მათ ამისათვის შესაბამისი დიპლომატიური არხების ან დავის გადაწყვეტის სხვა ხელმისაწვდომი საშუალებების ძებნა მოუხდებოდათ. მეორეც, ამით ხდება არამოქალაქეთა (უცხოელთა) პოზიციის დაცვა პირველი პროტოკოლის ძალაში შესვლით მათი უფლებების შეზღუდვისაგან, რაც გამორიცხავს მსგავს არგუმენტებს.

ცხადია, არსებული პრეცედენტული სამართლის მიხედვით, ამ პრინციპებმა შეიძლება წარმოშვას განსხვავებები უცხოელებისა და მოქალაქეთათვის კომპენსაციის საკითხთან მიმართებაში. როგორც სასამართლომ დაადგინა, ასეთი განსხვავებული მოპყრობა არ შეადგენს კონვენციის პირველი ოქმის მე-14 მუხლით დადგენილი დისკრიმინაციის აკრძალვის დარღვევას, რადგანაც შესაძლოა არსებობდეს მნიშვნელოვანი საფუძველი უცხოელებისა და მოქალაქეების განსხვავებისათვის, როდესაც საქმე ეხება კომპენსაციას, განსაკუთრებით სოციალურ რეფორმასთან დაკავშირებით ქონების ჩამორთმევის გამო.

9. 4. ჩარევის პროპორციულობა

Sporrong and Lonnroth-ის საქმეში სასამართლომ განაცხადა, რომ მას უნდა განესაზღვრა, ხომ არ იქნა დარღვეული ბალანსი საზოგადოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარე მოთხოვნებსა და პიროვნების ძირითადი უფლებების დაცვის მოთხოვნას შორის. სასამართლომ განმარტა, რომ ამ ბალანსის ძიება გასდევს მთელს კონვენციას და ეს ასახულია პირველ მუხლშიც. სასამართლომ ეროვნული კანონმდებლობის და ECHR-ს საფუძველზე შეისწავლა საქმის ფაქტები, რათა განესაზღვრა, სახელმწიფოს ქმედება ხომ არ უგულებელყოფდა გარანტირებულ უფლებებს, ხომ არ იყო დარღვეული ბალანსი და მოსარჩლეებს ხომ არ დაეკისრათ ,,პიროვნული და გადაჭარბებული” სიმძიმე.

საქმეში თავმოყრილი საჯარო და კერძო ინტერესების აწონ-დაწონვისა და დაბალანსების მოთხოვნა ჟames-ის საქმეში სხვადასხვა პირობებით გამოიხატა, სასამართლომ ჩათვალა, რომ ,,უნდა არსებობდეს პროპორციული კავშირი მიზნის მისაღწევად გამოყენებულ საშუალებებსა და მისაღწევ მიზანს შორის.”

Gollow-ის საქმეში, კომისიის შეხედულებით, მიუხედავად იმისა, რომ საკითხისადმი მიდგომა ჩამორთმევის წესსა და გამოყენებაზე კონტროლის წესში თითქმის ერთნაირია, პროპორციულობის საზომი აშკარად განსხვავებულია ,,,რადგანაც პირველი მუხლის პირველ წინადადებაში მოცემული საერთო წესის მიხედვით თუ განვიხილავთ, საკუთრების ჩამორთმევა უფრო სერიოზული მოვლენაა, ვიდრე მის გამოყენებაზე კონტროლი, რის შემთხვევაშიც სრული საკუთრება შენარჩუნებულია. ამრიგად, როგორც ჩანს, შეზღუდვის (ჩარევის) სერიოზულობა უნდა განსაზღვრავდეს მის გამამართლებელი პირობებს და შესაბამის კომპენსაციას, რაც იმას ნიშნავს, რომ პროპორციულობაზე ზედამხედველობა საქმიდან საქმემდე შესაძლოა განსხვავებული იყოს. ამრიგად შესაბამისი პროპორციულობის ტესტის ანალიზი უნდა მოხდეს თითოეული კონკრეტული ჩარევის ტიპის გათვალისწინებით.

9. 4. 1. პროპორციულობა და საკუთრების ჩამორთმევა

თუ არ ჩავთვლით საერთაშორისო სამართლის ზოგადი პრინციპების მოხსენიებას, პირველი პუნქტის მეორე წინადადება არ შეიცავს აშკარა მითითებას კომპენსაციის შესახებ. თუმცა საკუთრების დაცვა ასეთი პირობის გარეშე უაზრო და არაეფექტური იქნებოდა. ამიტომ James-ის საქმეში სასამართლო დაეყრდნო საერთო ევროპულ სტანდარტს და პირველი მუხლი შემდეგნაირად განმარტა:

,,ხელშეკრულების მონაწილე სახელმწიფოთა სამართლებრივი სისტემების შესაბამისად, კომპენსაციის გადახდის გარეშე საზოგადოებრივი ინტერესებისათვის საკუთრების ჩამორთმევა გამართლებულად ითვლება მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებში. . . რა თქმა უნდა, კომპენსაციის პირობები იმის შეფასების საშუალებას იძლევა, სადავო კანონმდებლობა იცავდა თუ არა სხვადასხვა თავმოყრილ ინტერესთა შორის სამართლიან ბალანსს და ხომ არ აკისრებდა არაპროპორციულ სიმძიმეს მოსარჩლეებს.”

კომპენსაციის დონესთან დაკავშირებით, სასამართლომ დაამატა, რომ საკუთრების ჩამორთმევა მისი ღირებულების შესაბამისი თანხის გადახდის გარეშე წარმოადგენს არაპროპორციულ სიმძიმეს, თუმცა სრული კომპენსაცია ყველა შემთხვევაში არ არის აუცილებელი. საზოგადოებრივ ინტერესებში მყოფი ისეთი ლეგიტიმური მიზნები, რომლებიც ეკონომიკური რეფორმის ან უფრო დიდი სოციალური სამართლიანობის განხორციელებას ემსახურება, შესაძლოა არ მოითხოვდნენ სრული საბაზრო ღირებულების ანაზღაურებს.

ამრიგად, პირველი მუხლი არ მოითხოვს თანაბარი დონის კომპენსაციას ყველა კატეგორიის ჩამორთმევისათვის, რადგანაც როგორც ჩამორთმეული საკუთრების ხასიათის, ისევე შესაბამისი კომპენსაციის სტანდარტის არჩევის პირობები, საკუთრების საჯარო (სახელმწიფო) სექტორში გადასვლის შემთხვევაში, შეიძლება განსხვავდებოდეს იმ მოთხოვნებისაგან, რაც საკუთრების სხვა მიზეზით ჩამორთმევის შემთხვევაში დგება.

სახელმწიფოები აშკარად სარგებლობენ შესაძლო გადახვევის გარკვეული უფლებით კომპენსაციის შესაბამისი დონის განსაზღვრისას. თუმცა, როგორც ჩანს, კერძო საკუთრების ექსპროპრიაციის ჩვეულებრივ პირობებში სამართლიანი კომპენსაციის უზრუნველსაყოფად უნდა მოხდეს სრული ღირებულების გადახდა. Henrich-ის საქმეში სასამართლომ ჩაატარა ტესტი პროპორციულობაზე და ინტერესთა ტოლობის ერთ-ერთი ელემენტი იყო არაადექვატური კომპენსაცია.

9. 4. 2. პროპორციულობა და კონტროლი საკუთრების გამოყენებაზე

რადგანაც პირველი მუხლის მეორე პუნქტი აცხადებს, რომ სახელმწიფოს შეუძლია ისეთი კანონების შემოღება ,,,რომლებსაც ის აუცილებლად მიიჩნევს” საკუთრების გამოყენებაზე კონტროლისათვის თუ ეს საზოგადო ინტერესებშია, სასამართლომ Handyside-ის საქმეში ჩათვალა, რომ იგი უნდა შემოფარგლულიყო მხოლოდ კითხვის ქვეშ მდგომი შეზღუდვის მიზნისა და მისი კანონიერების გადასინჯვით. თუმცა შემდგომში სასამართლომ შეიცვალა პოზიცია. დღეს მეორე პუნქტი განიხილება როგორც ერთ-ერთი პირველი მუხლის სამ წესთაგანი და, ამრიგად, იგი გაგებულ უნდა იქნეს პირველ წინადადებაში მოცემული ზოგადი პრინციპების ჭრილში. აქედან გამომდინარეობს, რომ საკუთრების გამოყენების შემზღუდავი ღონისძიების პროპორციულობაც უნდა იქნეს გადასინჯული.

Gillow-ის საქმეში კომისიამ მიიჩნია, რომ ის პროპორციულობის ტესტი, რომელიც უნდა მიესადაგოს საკუთრების გამოყენებაზე კონტროლის ღონისძიებებს, ნაკლებად მკაცრი უნდა იყოს საკუთრების ჩამორთმევასთან დაკავშირებით გამოყენებულ ტესტთან შედარებით და იგი დამოკიდებული უნდა იყოს დაწესებული აკრძალვის სიმწვავეზე. არსებული პრეცედენტული სამართლის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ სახელმწიფოებს შესაძლო დარღვევის ფართო უფლებები ენიჭებათ საკუთრების გამოყენებაზე შეზღუდვების დაწესებაში. როგორც ჩანს, მხოლოდ გამონაკლისი ღონისძიებები მიიჩნევა არაპროპორციულად.

მაგალითად, Mellacher-ის საქმეში, რომელიც საიჯარო კანონმდებლობას შეეხებოდა, სასამართლომ ჩათვალა, რომ ჩარევის მიზნისა და სხვა პირობების გათვალისწინებით, რენტის ისეთი შემცირებებიც კი, რომლებიც, თავიანთი ოდენობით, გასაოცარი იყვნენ, არ იყვნენ იმდენად არაშესაბამისი და არაპროპორციული, რომ გასცილებოდნენ სახელმწიფოს დასაშვები გადახვევის საზღვრის ფარგლებს. ის ფაქტი, რომ ზოგიერთმა პირმა განიცადა სხვებზე დიდი დანაკარგები, გამოყენებული სქემის საერთო ხასიათიდან გამომდინარე, გარდაუვალ შედეგად იქნა მიჩნეული. AGOSI-ის საქმეში დაისვა საკითხი, რამდენად გამართლებულ ღონისძიებას წარმოადგენდა კონფისკაცია უდანაშაულო მესაკუთრის მიმართ. სასამართლომ დაადასტურა, რომ პირველი მუხლი შეიცავს პროცედურულ მოთხოვნებს და დაასკვნა, რომ შესაბამისი პროცედურა საშუალებას იძლეოდა, გათვალისწინებული ყოფილიყო მომჩივანის დანაშაულისა და განხორციელებული კანონდარღვევის ხარისხი. ამრიგად, ჩარევა შეესაბამებოდა მეორე პუნქტის მოთხოვნებს. Scolo-ს საქმეში მნიშვნელოვანი საკითხი იყო მთავრობის მიერ განსახლების პოლიტიკის განხორციელების მიზნით ბინების გამოყენებაზე განხორციელებული კონტროლი. ბინების მესაკუთრეებს არ შეეძლოთ მოქირავნეთა გამოსახლება. ამ სფეროში სახელმწიფოთა შესაძლო გადახვევის ფართო უფლებების გათვალისწინებით, სასამართლომ იტალიის კანონმდებლობის მიერ მიღებული განსაკუთრებული ღონისძიებები, მათი გამოყენების ცალკეული გამონაკლისების გარდა, მისაღებად ცნო არსებული მიზნისათვის. თუმცა, კომპეტენტურ ხელისუფალთა კრახი ამ დებულებათა სწორად მისადაგებაში ეწინააღმდეგებოდა პირველი მუხლის მეორე პუნქტის მოთხოვნებს.

სახელმწიფოები სარგებლობენ მოქმედების ფართო თავისუფლებით საკუთრების გამოყენებაზე, რათა ,,უზრუნველყონ გადასახადების, შესატანების ან ჯარიმების გადახდა”. თუმცა ეს ძალაუფლება შეუზღუდავი არ არის და პროპორციულობის ტესტი აქაც უნდა იქნეს გამოყენებული. Svenska Managementgruppen v. Sweden-ის საქმეში კომისიამ დაადგინა, რომ ,,გადასახადების გაზრდით წარმოქმნილმა ფინანსურმა ვალდებულებამ შესაძლოა უარყოფითად იმოქმედოს მფლობელობის გარანტიაზე, თუ იგი გადაჭარბებულ სიმძიმეს აკისრებს პიროვნებას, ან მნიშვნელოვნად ამძიმებს მის ფინანსურ მდგომარეობას.” საგადასახადო დავალიანებების იძულებით ამოღებასთან დაკავშირებით, სახელმწიფოებს ენიჭებათ შესაძლო გადახვევის (დარღვევის) ფართო ფარგლები. Gasus Dosier-und Fordertechnik GmbH-ის საქმეში სასამართლომ გადაწყვიტა, რომ იგი ,,მხედველობაში მიიღებს კანონმდებლის შეფასებას ასეთ საკითხებთან დაკავშირებით, თუკი ის მოკლებული არ არის ანგარიშგასაწევ საფუძველს.”

9. 4. 3. პროპორციულობა და სხვა ჩარევები

Sporrong and Lonntoth-ის საქმეში, ცნო რა, რომ პირველი პუნქტის პირველი წინადადება ჩარევათა რეგულირების სპეციალურ ნორმას შეიცავს, სასამართლომ შეისწავლა, დარღვეული იყო თუ არა სამართლიანი ბალანსი ,,საზოგადოების საერთო ინტერესებიდან გამომდინარე მოთხოვნებსა და პიროვნების ძირითადი უფლებების დაცვის მოთხოვნებს შორის”. სასამართლომ განიხილა საქმეში არსებული ფაქტები და ექსპროპრიაციის შესახებ ეროვნული კანონი მოუქნელად ცნო. მოსარჩლეები ,,სრულ გაურკვევლობაში აღმოჩნდნენ თავიანთი საკუთრების ბედის შესახებ”, მათ საკუთრებაზე გავლენის მქონე ექსპროპრიაციის ნებართვების გამოყენების დიდი ხნის განმავლობაში გასაჩივრების ან ამ სიტუაციით გამოწვეული დანაკარგების კომპენსაციის მოთხოვნის შესაძლებლობის გარეშე, რის გამოც ისინი ატარებდნენ ,,პიროვნულ და გადაჭარბებულ” სიმძიმეს. სასამართლომ თავისი ამგვარი მიდგომა განამტკიცა იმ საქმეებში, რომლებიც ეხებოდა მიწის დროებით გადასვლას მიწის კონსოლიდაციის ღონისძიებათა გატარების მიზნით. ამ გადაწყვეტილებათა საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ კომპენსაციის საკითხი შეიძლება წამოიჭრას ისეთ ჩარევებთან დაკავშირებითაც, რომლებიც არ წარმოადგენენ ქონების ჩამორთმევას. ამ გადაწყვეტილებათა მეორე მნიშვნელოვანი თვისებაა პირველი პუნქტის პირველ წინადადებაში მოცემულ წესთან შესაბამისობის პროცედურული მოთხოვნები. იმ შემთხვევაში თუკი არსებობდა დავის საგნად ქცეულ სიტუაციაში თავდაცვის პროცედურული გზები, მაგრამ მათი გამოუყენებლობა შესაძლოა მიეწეროს მოსარჩლეებს, სასამართლო არ ცნობს პირველი მუხლის დარღვევას.

10. სამართლიანი დაკმაყოფილება (სატისფაქცია)

როდესაც სასამართლო ცნობს, რომ მონაწილე სახელმწიფოს მიერ კონვენციის დარღვევას ჰქონდა ადგილი, მან შეიძლება სამართლიანად დააკმაყოფილოს დაზარალებული მხარე, თუკი დარღვევის შედეგების სრულად გამოსწორება სახელმწიფოს შიდა კანონის მიხედვით შეუძლებელია. უნდა აღინიშნოს, რომ სასამართლოს შეუძლია მხოლოდ ფულადი კომპენსაციის გაღება. მას არ გააჩნია უფლებამოსილება დაავალოს სახელმწიფოს სხვა ზომების მიღება, მაგალითად საკუთრების დაბრუნება.

ჰერმან შვარცი

ამერიკისა და ევროპის საზოგადოებების დამოკიდებულება სიტყვის თავისუფლების მიმართ მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ევროპელები მას განიხილავენ როგორც უფლებას, რომელიც, სხვა უფლებების მსგავსად, გარკვეულ შეზღუდვებს ექვემდებარება. ამერიკელებისთვის კი სიტყვის, აზრის გამოთქმისა და შესაბამის თავისუფლებებს უდიდესი მნიშვნელობა გააჩნია. არც ერთი ევროპელი არ იტყოდა სიტყვის თავისუფლების შესახებ ისეთ სიტყვებს, როგორიც ამერიკელმა მოსამართლემ, ლერნდ ჰენდმა წარმოთქვა: სწორი დასკვნების გაკეთება უფრო შესაძლებელია სხვადასხვა ადამიანების მიერ წარმოთქმული, ზოგჯერ უაზრო, სიტყვების საფუძველზე, ვიდრე მხოლოდ ავტორიტეტული პირების მოსაზრებებზე დაყრდნობით. ან როგორც ეს ამერიკის უზენაესი სასამართლოს მოსამართლემ, ბენჯამენ კარდოზომ აღნიშნა ,,,ფიქრისა და სიტყვის თავისუფლება ყოველი აზრისა და თავისუფლების საწინდარია.”

ამ ორ კულტურას შორის არსებული განსხვავება შეიძლება მრავალი კონტექსტით იქნას განხილული. მაგალითად, ევროპის ნებისმიერი ქვეყანა გამორიცხავს ისეთი სიტყვის თავისუფლების დაცვას, რომელიც ეთნიკური ან სხვა ჯგუფების მიმართ წარმოშობს სიძულვილს. ამერიკაში, დიდი ხნის განხილვის შემდეგ, ეგრეთ წოდებული ,,მტრული სიტყვის” უფლება შეიძლება დაცული იყოს სამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ იგი არ გამოიწვევს რაიმე ,,უკანონო ქმედებას”. ამის გამო აშშ-მ გააკეთა დათქმა კონსტიტუციის მე-20 მუხლთან მიმართებაში, რომლის თანახმად სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ ხელშეკრულებაში მონაწილე ყველა სახელმწიფო ვალდებულია მიიღოს კანონი ეროვნულ, რასობრივ და რელიგიურ ნიადაგზე ყოველგვარი დისკრიმინაციის, ძალადობისა და არაკეთილგანწყობის თავიდან ასაცილებლად. ამით ჩვენ გზას ვუხსნით ამერიკული დროშების დაწვას პროტესტის ნიშნად, ნაცისტების შესვლას ჰოლოკოსტში გადარჩენილი ებრაელებით დასახლებულ ტერიტორიებზე, ჯვრების დაწვას ზანგების მიმართ მტრული განწყობის გამოსახატად.

მსოფლიოს თითქმის ყველა ერის წარმომადგენელს, ვისთანაც მე მქონდა ამ თემაზე საუბარი, დაუჯერებლად მიაჩნია ჩვენი დამოკიდებულება ამ საკითხის მიმართ. არა-ამერიკელებისათვის სიტყვის თავისუფლება პოლიტიკური პროცესის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილია და, ამ პროცესის სხვა ნაწილების მსგავსად, იგი ექვემდებარება კანონს (conventional regulation). ამერიკელებისთვის კი სიტყვის თავისუფლებას უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვს. ჩვენს კანონპროექტში ადამიანის უფლებების შესახებ, სიტყვის თავისუფლება, რელიგიის თავისუფლებასთან ერთად, ერთ-ერთი პირველთაგანია. ამერიკელებისთვის ეს ნიშნავს არა მარტო აზრის გამოთქმის თავისუფლებას, არამედ ემოციის გამოხატვის თავისუფლებასაც, როგორც პოლიტიკური, ასევე ინდივიდუალური თვითრეალიზაციის თვალსაზრისით.

განსხვავებული დამოკიდებულებები, რომლებიც სიტყვის თავისუფლებასთან დაკავშირებით წარმოიშვნენ, ნათლად ასახავენ განსხვავებებს ამერიკის ინდივიდუალისტურ საზოგადოებასა და ევროპის communitarian და სხვა ქვეყნების საზოგადოებებს შორის. ამერიკისთვის დამახასიათებელი ინდივიდუალისტური, ანტი-სამთავრობო დამოკიდებულება არასდროს ყოფილა ისეთი პოპულარული, როგორც დღეს, მიუხედავად იმისა, რომ ამერიკისა და მსოფლიოს ისტორიაში მას იყენებდნენ კლასობრივი და პოლიტიკური ინტერესების გატარებისთვის. მეორე მხრივ, დღეს ევროპაში ინდივიდუალისტურმა კაპიტალიზმმა ვერ აღმოფხვრა (communitarian impulses) იმპულსები. ამერიკის შეერთებული შტატებისგან განსხვავებით, თითქმის ყველა ევროპული ქვეყნის კონსტიტუცია მოიცავს დადებით ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს; მაგალითად, რამდენიმე წლის წინ, ამერიკის შეერთებული შტატების უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა, რომ სახელმწიფო, კონსტიტუციის თანახმად, არ იყო ვალდებული დაეცვა ოთხი წლის ბიჭის უფლებები, რომელსაც მამამისმა მძიმე ფიზიკური ტრავმა მიაყენა. ასეთი დამოკიდებულების გამო, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ამერიკის შეერთებული შტატები როდესმე ხელს მოაწერენ საერთაშორისო ხელშეკრულებას ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ.

ამ ნაშრომში მე არ ვაპირებ წარმოვადგინო ამერიკელების შეხედულებები ზოგადად ნეგატიური უფლებების ან სიტყვის თავისუფლების შესახებ. ასეთ საკითხებთან დაკავშირებული სხვადასხვა მიდგომა შეიძლება გამართლებული იყოს ჩვენი განსხვავებული ისტორიული განვითარებით. ჩემი აზრით, ევროპის პრაქტიკა, და არა დოქტრინა, არ შეესაბამება აზრის გამოთქმის თავისუფლების ცნებას, მისი ვიწრო გაგებითაც კი. სწორედ ეს (და არა მხოლოდ ეს) პრობლემა დგას პრესის წინაშე. მხედველობაში მაქვს კანონები პრეზიდენტის, სახელმწიფოს, მთავრობის (პრემიერ-მინისტრი ან სხვა სამინისტროები), ან პარლამენტის წევრების შეურაცხყოფისა და ცილისწამების შესახებ.

მთავრობის არც ერთ ოფიციალურ პირს არ უყვარს საკუთარი თავის კრიტიკის მოსმენა. მათი პოპულარობა და ძალაუფლება ერთმანეთთან პირდაპირ კავშირშია. ამერიკის პრეზიდენტი, ლინდონ ჯონსონი, როდესაც მან წარმატების მწვერვალს მიაღწია, აღშფოთებული იყო პრესის კრიტიკული გამოსვლებით; ყოფილმა ნიუ-იორკის გუბერნატორმა, მარიო კუომომ შუა ღამეს გამოიძახა მის მიმართ კრიტიკულად განწყობილი ჟურნალისტები.

ამერიკაში საჯარო მოსამსახურეებისთვის არ მოქმედებს რაიმე დამცავი სამართლებრივი მექანიზმი, თუნდაც უსამართლო და მწვავე კრიტიკის თავიდან ასაცილებლად. ამის მცდელობის ფაქტები მე-18 საუკუნის ბოლო წლებში შეინიშნებოდა, როდესაც მიღებულ იქნა კანონები ანტისახელმწიფოებრივი საქმიანობის წინააღმდეგ. კანონის თანახმად, ჟურნალისტები და რედაქტორები, რომლებიც აკრიტიკებდნენ ჯონ ადამსის სწრაფვას ძალაუფლებისაკენ, დაპატიმრებულ იქნენ. ერთ-ერთ რედაქტორს მიუსაჯეს ცხრა თვე თავისუფლების აღკვეთა იმ მიზეზით, რომ მან ადამსის ადმინისტრაციას ,,ბოროტი ზრახვების ქარიშხალი” უწოდა. მისი სისტემა იყო ,,საფრანგეთის ომი, ამერიკის საზღვაო ძალები, უზარმაზარი მუდმივი არმია, დამატებითი გადასახადების სისტემა”. მეორე რედაქტორს, რომელმაც თქვა, რომ ,,ჩვენი კრედიტი დაბალია და ჩვენ ვალდებულნი ვართ მშვიდობიან დროს ვისესხოთ ფული 8% განაკვეთით”, წარუდგინეს ცილისწამების ბრალდება.

ეს მხოლოდ რამდენიმე წლის განმავლობაში გრძელდებოდა და, საბოლოოდ, სასწრაფოდ იქნა გაუქმებული. ამის შემდეგ საჯარო დებატები უფრო გაძლიერდა და ამის თაობაზე მიღებულ იქნა კონსტიტუციური სანქცია. ერთ-ერთი საკმაოდ გახმაურებული საქმე ეხებოდა ნიუ-იორკ ტაიმსსა და ჩვენთვის ყველაზე მნიშვნელოვან პრობლემას.

1960 წელს, კრიტიკის თავიდან ასაცილებლად, საჯარო მოსამსახურეებმა პრაქტიკაში დანერგეს ცილისწამების შესახებ კერძო საქმეების განხილვა. მათ იცოდნენ, რომ სამართლებრივი ქმედება სისხლის სამართლის პროცესის სახით არაკონსტიტუციური იყო. ალაბამაში რასისტმა პოლიციის კომისარმა ნიუ-იორკ ტაიმსის წინააღმდეგ აღძრა საქმე, რომელიც ეხებოდა გაზეთში სამოქალაქო უფლებების ლიდერების (ოთხი მღვდელი) მიერ გამოქვეყნებულ რეკლამას, სადაც რამდენიმე ბანალური შეცდომა იყო დაშვებული. მას შემდეგ, რაც კომისარმა მოიგო ეს სასამართლო პროცესი ადგილობრივ სასამართლოში და მიიღო საკმაოდ დიდი ფულადი ანაზღაურება, საქმეში ჩაერთო ამერიკის უზენაესი სასამართლო. სასამართლომ დაადგინა, რომ ცილისწამებასთან დაკავშირებული საქმის წარმოების დაწყებამდე, საჯარო მოსამსახურემ ჯერ უნდა დაამტკიცოს განცხადებაში მოყვანილი ფაქტების სიყალბე, ან თავად განმცხადებლის არაკეთილსინდისიერი დამოკიდებულება მის მიერ წარდგენილი განცხადების სიყალბის ან სისწორის მიმართ. სასამართლო დაკვირვების შედეგად მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ ნებისმიერი მწვავე კამათის დროს შეცდომების დაშვება გარდაუვალია და შეცდომის დაშვების უფლება დაცული უნდა იყოს. ამერიკის შეერთებულ შტატებში სასამართლომ განაცხადა, რომ ,,ხალხი მხარს უჭერს იმ პრინციპს, რომლის თანახმადაც საჯარო საკითხების ირგვლივ წარმოქმნილი კამათი უნდა იყოს თავისუფალი, საფუძვლიანი და საზოგადოებისათვის ღია და სადაც მწვავე და ხანდახან არასასიამოვნოდ მკაცრი კრიტიკა მთავრობის და საჯარო მოსამსახურეების მიმართ სავსებით დასაშვებია.”

უნდა აღინიშნოს, რომ ყოველივე ზემოთქმული ეხება მხოლოდ საჯარო მოსამსახურეების და საჯარო საკითხების შესახებ გაკეთებულ განცხადებებს და არა კერძო პირებს.

მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი სტანდარტის დამკვიდრების დროს ბევრი სირთულე წარმოიშვა, ძირითადი პრინციპი ნათელი რჩება: საჯარო მოსამსახურეები არ არიან დაცულნი კრიტიკისაგან, არა აქვს მნიშვნელობა, თუ რამდენად მწვავე, არასასიამოვნო და მკაცრი შეიძლება აღმოჩნდეს იგი.

ევროპული პრაქტიკა საკმაოდ განსხვავებულია, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, როდესაც ძველი გადმონაშთები კვლავ იჩენენ თავს. ლიდერები ცილისწამებისა და შეურაცხყოფის შესახებ კანონებს უფრო მეტად კრიტიკის ჩასახშობად იყენებენ. ბევრ ახლად მოსულ ლიდერს - რომელიც ამჟამად არც თუ ისე ახალია - ნაკლებად ესმის, თუ რაოდენ დიდი მნიშვნელობა აქვს თავისუფალ პრესას დემოკრატიული საზოგადოების განვითარებისათვის. ეს შეიძლება აიხსნას იმ ფაქტით, რომ ევროპაში პრესა უფრო იდეოლოგიურია, ვიდრე ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ან შესაძლოა ამის ახსნა ევროპის პირადი ღირსების ტრადიციაში ვეძიოთ, მაგრამ მიუხედავად ყველა ამ მიზეზისა, შეურაცხყოფისა და ცილისწამების შესახებ კანონები უფრო მეტად გამოიყენება ჟურნალისტებისა და სხვათა მტრული გამოსვლების საწინააღმდეგოდ.

სწორედ აქ არის საჭირო ერთმანეთისაგან განვასხვავოთ შეურაცხყოფა და ცილისწამება. ვიწრო გაგებით, ცილისწამების შესახებ კანონი ნიშნავს სიტყვიერად ან ზეპირად ვინმეს წინააღმდეგ ისეთი არასწორი ბრალდების წაყენებას, რომლის სიცრუე ან სისწორე შეიძლება დამტკიცდეს. მეორე მხრივ, შეურაცხყოფის შესახებ კანონი არის კანონი, რომელიც კრძალავს შეურაცხმყოფელი ეპითეტების გამოყენებას და სახელების დარქმევას და სადაც ფაქტის სიზუსტეს, სისწორეს ან სიყალბეს ყურადღება არ ექცევა. როდესაც ოფიციალურ პირს უწოდებენ ,,მექრთამეს” - რაც ნიშნავს, რომ ეს პირი იღებს ქრთამებს - ეს არის ფაქტობრივი განცხადება, ხოლო თუ მას უწოდებენ ,,ბინძურ ძაღლს”, ასეთი განცხადება არ შეიძლება იყოს ფაქტობრივი, გარდა იმ შემთხვევისა, თუ აქ საუბარია მის პირად ჰიგიენასა და ძაღლურ ბუნებაზე.

ევროპაში თითქმის ყველა ქვეყანაში არსებობს კანონი, რომლის თანახმად საჯარო მოსამსახურეების ცილისწამება და შეურაცხყოფა არაკანონიერ ქმედებად ითვლება. პირველად ასეთი კანონი ინგლისის სამართალში გაჩნდა, შემდეგ იგი მიიღო დასავლეთ ევროპის დიდმა ნაწილმა და მოგვიანებით მთელმა დასავლეთ ნახევარსფერომ. 1606 წელს სტარ ჩემბერის გადაწყვეტილებამ, de Liberis Famosis, დიდი მითქმა-მოთქმა გამოიწვია. მისი აზრით ,,,განთქმული ადამიანების” შეურაცხყოფა უფრო სერიოზული დანაშაულია, ვიდრე უბრალო ადამიანისა, რადგანაც ,,მას შეუძლია არა მარტო მშვიდობის დანგრევა, არამედ მთავრობაში არეულობის გამოწვევა”.

დღეს საფრანგეთში მოქმედებს კანონი საჯარო მოსამსახურეების შეურაცხყოფისა და ცილისწამებისაგან თავის დასაცავად. ამ კანონის თანახმად ხელისუფლების ოფიციალური პირის შეურაცხყოფისა და ცილისწამებისათვის უფრო მაღალი სასჯელია შემოღებული, ვიდრე კერძო პირების შეურაცხყოფისათვის. გერმანიაში მიიჩნევენ, რომ შეურაცხყოფას და ცილისწამებას საჯარო მოსამსახურეებისთვის უფრო მეტი ზიანი მოაქვს, რაც გამოწვეულია მათ მიერ დაკავებული თანამდებობებით. უფრო მეტიც, გერმანიის სისხლის სამართლის კოდექსი კრძალავს პრეზიდენტის, ფედერალური რესპუბლიკისა და მისი სიმბოლოების, აგრეთვე ფედერალური კანონმდებლობის, ხელისუფლებისა და საკონსტიტუციო სასამართლოს შეურაცხყოფას. მიუხედავად იმისა, რომ ეს კანონები ნაკლებად მოქმედებენ, ისინი ქაღალდზე მაინც რჩებიან.

ეს კანონები არ არის უცხო, განსაკუთრებით აღმოსავლეთ ცენტრალური ევროპისათვის. ამერიკულმა ორგანიზაციამ, „ფრიდომ ჰაუზ”, რომელიც სიტყვის თავისუფლებისა და დემოკრატიის განვითარების საკითხებზე მუშაობს, ჩაატარა აღმოსავლეთ ცენტრალური ევროპისა და დსთ-ს ქვეყნების გამოკვლევა. თითქმის ყველა ქვეყანაში - ალბანეთში, უნგრეთში, ჩეხეთის რესპუბლიკაში, საქართველოში, პოლონეთში, რუმინეთში, სერბიაში - კანონი კრძალავს საჯარო მოსამსახურეების ცილისწამებას. მაგალითად, უნგრეთის სისხლის სამართლის კოდექსის 232 (1) პუნქტის თანახმად:

ნებისმიერი პირი, რომელიც ავრცელებს ოფიციალური პირის რეპუტაციის შემლახველ ფაქტებს, ან თავისი საუბრით პირდაპირ ეხება ამ ფაქტებს, იმ პირის თანდასწრებით, რომელიც პირდაპირ კავშირშია ოფიციალური პირის საქმიანობასთან, ჩადის ბრალეულ ქმედებას.

ასეთი მოქმედება შეიძლება გამართლებულ იქნას მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს გამოწვეულია საჯარო ინტერესების და ნებისმიერი პირის კანონიერი ინტერესის დაცვით.

ამერიკის უზენაესმა სასამართლომ ნიუ-იორკ ტაიმსში გამოაქვეყნა თავისი მოსაზრება, სადაც აღნიშნულია, რომ: საჯარო განხილვებში არასწორ ფაქტებზე დაყრდნობით გაკეთებული განცხადება დიდ როლს თამაშობს სიმართლის გამოვლინებაში, რადგან მათი ერთმანეთთან შეჯერება ნათლად ავლენს სიმართლეს. ზოგიერთი კანონი ცილისწამების შესახებ შეიძლება გამართლებული იყოს სამართლიანი ბრალდების მოთხოვნით (სადაც დასაშვებია შეცდომები წინასწარი განზრახვის გარეშე), მაგრამ ვერაფერს ვიტყვით იმ კანონების სასარგებლოდ, რომლებიც ეხება პრეზიდენტის, საჯარო მოსამსახურის და ქვეყნის ,,შეურაცხყოფას”. ასეთი შეურაცხყოფები არ ატარებენ უთანხმოების ნათლად გამოხატულ ხასიათს, რასაც ჩვენ ამერიკაში ვუწოდებთ ,,ორთქლის გამოშვებას”. თანამდებობის პირებს აქვთ საკმარისი შესაძლებლობა იმისა, რომ არა საპირისპირო აზრის გამოთქმის უფლების ჩახშობით, არამედ სიტყვითა და საქმით გაუმკლავდნენ უპატივცემულობით მიყენებულ ზიანს. ასეთი მიდგომა საპირისპირო აზრის გამოთქმასთან დაკავშირებით თავიდან აგვაცილებს რაიმე სხვა მოქმედებებს. ამერიკაში აზრის გამოთქმის თავისუფლებას უსაფრთხოების ნათურას უწოდებენ, რომელიც ამცირებს დაგროვილი უარყოფითი ემოციების გამოვლინებას.

სავარაუდოა, რომ ყველა ეს კანონი არ არის ამოქმედებული. მაგრამ მათი უმეტესი ნაწილი ძალაშია. მინდა მოვიყვანო არა მარტო აღმოსავლეთ ცენტრალური ევროპის მაგალითი, არამედ სხვა ქვეყნების მაგალითებიც, რაც გაგვიადვილებს ამ საკითხის გაგებას.

პოლონეთში ვინმე სტანისლავ ბარტოსინსკიმ, მეგობართან საუბრის დროს პრეზიდენტ ლეხ ვალენსას უწოდა ,,ნაბიჭვარი”. ბარტოსინსკი დაადანაშაულეს პოლონელი ერის, სახელმწიფოსა და მისი უმაღლესი ორგანოების საჯარო შეურაცხყოფაში. პროკურორმა ბრალდებაში აღნიშნა, რომ მისი დანაშაულია ,,საზოგადოებაში უხამსი სიტყვების გამოყენება”. ამისათვის მოპასუხე აღიარეს დამნაშავედ და შესაბამისად დააჯარიმეს.

ინდონეზიაში ერთ-ერთ იურისტს მიუსაჯეს 34 თვით თავისუფლების აღკვეთა მის მიერ გერმანიაში წარმოთქმული სიტყვის გამო, რომელშიც მან ინდონეზიის ყოფილ და იმდროინდელ პრეზიდენტებს, სუჰარტოსა და სუკარნოს ,,დიქტატორები” და სუჰარტოს ,,ანტიდემოკრატი” უწოდა.

ორი პოლონელი სტუდენტი კანონის მახეში გაება, როდესაც ისინი 1992 წლის დემონსტრაციის შემდეგ ყვიროდნენ - ,,ძირს ვალენსა - კომუნისტების აგენტი”. ეს სტუდენტები აგრეთვე დამნაშავეებად აღიარეს და დააჯარიმეს. ჟურნალისტმა, Ryszard Zajac-მა გამოაქვეყნა სტატია, სადაც იგი კატოვიცეს ადგილობრივ საბჭოს და ცხრა ოფიციალურ პირს უწოდებს ,,სულელებს” და ,,მეორეხარისხოვან პოლიტიკოსებს”, რომელთაც სურთ შექმნან ,,კომუნისტური პარტიის კომიტეტი”. ამის გამო, ცილისწამების შესახებ კანონის საფუძველზე, ჟურნალისტი დააპატიმრეს. იგი დააჯარიმეს და მიუსაჯეს 10-თვიანი პატიმრობა, რადგან მან უარი განაცხადა ბოდიშის მოხდაზე.

რუმინეთში ერთ-ერთმა ჟურნალისტმა პრეზიდენტი ჰაიესკუ შეადარა ღორს, რუმინეთის ხალხური ზღაპრის მიხედვით. მას წაუყენეს მთავრობის პირის შეურაცხყოფის ბრალდება. აგრეთვე რუმინეთში მიმდინარეობს სასამართლო პროცესი ორ რუმინელ ჟურნალისტთან დაკავშირებით, რომელთაც განაცხადეს, რომ თითქოს პრეზიდენტი ჰაიესკუ სუკ-ში მუშაობს. მათ შესაძლოა მიუსაჯონ 3 წლით თავისუფლების აღკვეთა.

1995 წლის ნოემბერში ,,,მოსკოვსკი კომსომოლეცი”-ის ჟურნალისტმა, ვადიმ პოეგლიმ რუსეთის თავდაცვის მინისტრს, პაველ გრაჩოვს ,,ქურდი” უწოდა. შეურაცხყოფის მიყენებისთვის იგი დაადანაშაულეს, მაგრამ შემდეგ გაამართლეს.

1995 წლის ოქტომბერში, აზერბაიჯანის სასამართლომ იუმორისტული გაზეთის 6 თანამშრომელს მიუსაჯა 5 წლით თავისუფლების აღკვეთა პრეზიდენტ ჰეიდარ ალიევის ,,ღირსებისა და პატივის” შეურაცხყოფისათვის. ნუთუ მათი დაპატიმრებით პრეზიდენტის ,,პატივი და ღირსება” აღდგა?

თურქეთში ჟურნალისტებმა პარლამენტის დეპუტატები შეადარეს ,,პავლოვის ძაღლებს”, ხოლო პრეზიდენტს მიაყენეს შეურაცხყოფა, რისთვისაც ისინი შესაბამისად დასჯილ იქნენ. ხორვატელმა ჟურნალისტებმა გამოაქვეყნეს პაროდია, რომელიც ხაზს უსვამდა პრეზიდენტ Frenjo Tudjman-ის ავტორიტარული მმართველობის ტენდენციას. ამისათვის მათ წაუყენეს ბრალდება ,,ყალბი ინფორმაციის გავრცელებისათვის”. ბელორუსიაში - სადაც ქვეყნის პრეზიდენტი ჰიტლერს აქებდა - ოპოზიციური გაზეთი ,,სვობოდა” დააჯარიმეს ხელისუფლების ოფიციალური პირების გაკრიტიკებისათვის.

ჩეხეთის რესპუბლიკის სისხლის სამართლის კოდექსის თანახმად, დაშვებულია სასამართლო საქმის აღძვრა რესპუბლიკის, მისი მთავრობის, პარლამენტის, საკონსტიტუციო სასამართლოსა და პრეზიდენტის ცილისწამებისათვის. პრეზიდენტმა ჰაველმა საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაუგზავნა ყველა დებულება, გარდა დებულებისა პრეზიდენტის ცილისწამების შესახებ, რომელმაც არ მიიღო არც ერთი მათგანი, გარდა დებულებისა რესპუბლიკის ცილისწამების შესახებ. ამრიგად, პრეზიდენტისა და რესპუბლიკის ცილისწამება კვლავ დანაშაულად ითვლება. ძალიან რთულია ამ განსხვავებების გაგება. ნუთუ პრეზიდენტის პოსტი ან რესპუბლიკა იმდენად სუსტია, რომ მათ, დაცვის მიზნით, ესაჭიროებათ სისხლის სამართლის სანქციები? ან ნუთუ ოპოზიციის დაგმობით ისინი უფრო გაამყარებენ თავიანთ პოზიციებს?

რა თქმა უნდა, ეს დებულებები მოიცავენ სახელმწიფოსა და პრეზიდენტის პატივისცემას. მაგრამ რატომ აწესრიგებს ამ საკითხს სისხლის სამართლის კოდექსი? და რა პატივისცემაზეა ლაპარაკი, თუკი ის ძალდატანებით არის გამოწვეული?

მაშინაც კი, როდესაც ასეთი კანონები არ არის ცხოვრებაში გატარებული, როგორც ეს ჩეხეთის რესპუბლიკის მაგალითზე განვიხილეთ, ისინი მაინც აფერხებენ კრიტიკას. ეს კანონები გამოიყენება სამართლიანი და კანონიერი კრიტიკის წინააღმდეგ. სიმართლე ყოველთვის უნდა დამტკიცდეს. ეს ძალიან რთული, ძვირი და უშედეგო პროცედურაა, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ლაპარაკია მხოლოდ მოსაზრებაზე.

დაბოლოს, ახალ კონსტიტუციაში განსაზღვრული კანონები არ შეესაბამებიან სიტყვისა და პრესის თავისუფლების შესახებ არსებულ პრინციპებს. აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ ბევრი მათგანი არ შეესაბამება ევროპის კონვენციას. ადამიანთა უფლებების ევროპის სასამართლოს განმარტებით, ევროპის კონვენცია, რომელიც ამერიკის დოქტრინაზე უფრო სუსტია, კრძალავს სიმართლის დაცვაზე უარის თქმას და მოითხოვს ხელისუფლების წარმომადგენელთა ტოლერანტობას კრიტიკის მიმართ. ნიუ-იორკ ტაიმსის მიერ გამოქვეყნებული განცხადების მიხედვით, Lingens სასამართლომ დაადგინა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ პოლიტიკოსები უფლებამოსილნი არიან დაიცვან საკუთარი რეპუტაცია, ,,კრიტიკის დასაშვები ფარგლები პოლიტიკოსების მიმართ უფრო ფართოა, ვიდრე კერძო პირების მიმართ”. კერძო პირი საკუთარი სურვილითა და შეგნებით აყენებს თავს საჯაროდ და მზად არის კრიტიკის მოსასმენად, ამბობს სასამართლო. მოთხოვნა იმის შესახებ, რომ გამომსვლელმა უნდა დაიცვას საკუთარი მოსაზრება, არღვევს თავად აზრის თავისუფლების ცნებას, რადგანაც ფაქტებზე და ფასეულობებზე დაყრდნობით გაკეთებული გადაწყვეტილებები ერთმანეთისაგან მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან - ფაქტები შეიძლება დამტკიცდეს, ხოლო ფასეულობები არა.

აღმოსავლეთ ცენტრალური ევროპის ყველა ქვეყანა ევროპის საბჭოს წევრია. მათ მიიღეს ადამიანთა უფლებების კონვენცია. აქ აღწერილი ცილისწამებისა და შეურაცხყოფის შესახებ კანონების გამოყენება არღვევს არა მარტო ამ ქვეყნების კონსტიტუციებს, არამედ მათ საერთაშორისო ვალდებულებებს.

1992 წელს ყირგიზეთის პრეზიდენტმა, ა. აკაევმა განაცხადა: არც ერთმა სახელმწიფომ, განსაკუთრებით ცივილიზებულმა სახელმწიფომ, დაუსჯელად არ უნდა დატოვოს სახელმწიფო მეთაურის წინააღმდეგ მიმართული ნებისმიერი ქმედება, სახელმწიფო ოფიციალური პირების შეურაცხყოფა და ეროვნული ღირსების შელახვა. ეს აუცილებელია არა მარტო კერძო ინტერესების დასაცავად, არამედ ნორმალური, დემოკრატიული, სამართლებრივი სახელმწიფოს შესაქმნელად.

თუმცა ეს ასე არის. დემოკრატია გულისხმობს განსხვავებებს, რომლებიც ხელს უწყობენ მშვიდობიანი სახელმწიფო პოლიტიკის გატარებას. სიტყვის თავისუფლება აუცილებელი პირობაა დემოკრატიული საზოგადოების განვითარებისათვის. თუ ნებისმიერი პირისთვის სიტყვის თავისუფლება დემოკრატიის განვითარებისათვის აუცილებელი უფლებაა, ხელისუფლების წარმომადგენლებს უფლება არა აქვთ, ,,პატივისცემის” ევფემიზმის გამოყენებით ჩაახშონ სიტყვის თავისუფლება შეურაცხყოფისა და ცილისწამების შესახებ კანონებით. ეს ნიღბავს მათ ხელისუფლებაში დარჩენისა და დემოკრატიისათვის ხელის შეშლის მცდელობას. ამის უამრავი მაგალითი მოიძებნება ჩვენს სისხლიან საუკუნეში.

მასალა მოგვაწოდა IRIS-საქართველომ (USAID-ის კანონის უზენაესობის პროგრამის ფარგლებში)

ჰერმან შვარცი

თავისუფალ პრესასა და მართლმსაჯულებას შორის ურთიერთობა, ძირითადად, ორი მიმართულებით განიხილება. ერთის მხრივ, პრესა მოითხოვს მართლმსაჯულებისგან აზრის გამოთქმის თავისუფლების უზრუნველყოფას, ხოლო მართლმსაჯულება, თავის მხრივ, ხშირად უჩივის პრესის მიერ სასამართლო ხელისუფლების საქმიანობის არასწორ ინტერპრეტაციას და გაშუქებას. სხვა ავტორებისგან განსხვავებით, ამ ესეის მიზანია უფრო ღრმად ჩასწვდეს მართლმსაჯულებისა და პრესის ურთიერთობის საკითხს. ერთ-ერთ მხარეს, რომელიც შეეხება პრესის მიერ საზოგადოებისათვის სასამართლო ხელისუფლების საქმიანობის შესახებ ინფორმაციის მიწოდებას, შედარებით ნაკლები ყურადღება ეთმობა, გარდა ერთი გამონაკლისისა (განსაკუთრებით აშშ-ში): ზიანი, რომელიც მასმედიის გადაჭარბებულმა ღიაობამ შეიძლება მიაყენოს მოპასუხის უფლებას სამართლიანი პროცესის ჩატარებაზე. ამ ურთიერთობის დადებითი მხარე, რომელიც შეეხება პრესის შესაძლებელ და გადამწყვეტ, ხოლო ხშირად არაადეკვატურ როლს სამართლებრივი, დემოკრატიული საზოგადოების სასამართლო ხელისუფლების განვითარების პროცესში, იშვიათად წარმოადგენს განხილვის საგანს.

პრესისა და მართლმსაჯულების ურთიერთობის ეს მხარე უფრო ღრმა შესწავლას საჭიროებს, განსაკუთრებით გარდამავალ ეტაპზე მყოფი სახელმწიფოებისათვის. აღმოსავლეთ ცენტრალურ ევროპაში და ყოფილ საბჭოთა კავშირში ორივე ინსტიტუტი დიდ ცვლილებებს განიცდის არა მხოლოდ იმ თვალსაზრისით, თუ რას წარმოადგენდნენ ისინი კომუნისტური რეჟიმის დროს, არამედ ისტორიული თვალსაზრისითაც. როგორც ცნობილია, ასეთ სახელმწიფოებში მასმედია, ძირითადად, ერთი კონკრეტული პარტიის ან ფრაქციის იდეებს ატარებდა. ეს, გარკვეულწილად, სიმართლეს შეესაბამება. ზოგიერთ სხვა ქვეყანაში ჟურნალისტიკა ობიექტურობის მიმართულებით ვითარდება. ცვლილებები, რომლებიც სასამართლო სისტემაში მიმდინარეობს, უფრო ღრმა და საფუძვლიანია. ეს განსაკუთრებით ეხება ახალ საკონსტიტუციო სასამართლოებს, რომლებსაც დღესდღეობით უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭებათ სამართლებრივი საზოგადოების განვითარებისთვის.

სამართალსა და პოლიტიკურ საკითხებს შორის არსებული ზღვარი

საუკუნე-ნახევრის წინ, ალექს დე ტოკევილი წერდა: ,,იშვიათად თუ წამოიჭრება აშშ-ში ისეთი პოლიტიკური საკითხი, რომელიც ადრე თუ გვიან მართლმსაჯულების განხილვის საგანი არ გახდება.” ეს განსაკუთრებით ვრცელდება ევროპისა და ყოფილი საბჭოთა ბლოკის ქვეყნებზე, სადაც ეს გამონათქვამი დღეს უფრო აქტუალურია, ვიდრე ტოკევილის დროინდელ ან დღევანდელ აშშ-ში. ამერიკელებს, რომლებიც გამუდმებით კამათობენ სასამართლო გადაწყვეტილებების თაობაზე აბორტის, სამოქალაქო უფლებების, ფედერალიზმის, ჰომოსექსუალიზმის, სისხლის სამართლის, საარჩევნო კანონმდებლობისა და კამპანიის დაფინანსების შესახებ, შესაძლებელია ეს დაუჯერებლადაც კი მოეჩვენოთ. მაგრამ უცხო ქვეყნების, მათ შორის ევროპისა და სამხრეთ აფრიკის სასამართლო სისტემის იურისპრუდენციის განხილვა გვიჩვენებს, რომ ყველა ზემოაღნიშნული საკითხი (აგრეთვე სხვა საკითხები) დამოუკიდებელი სასამართლო გადაწყვეტილების საგანს წარმოადგენდა. ფაქტიურად, უცხო ქვეყნების სასამართლოების მოქმედების სფერო ეხება ისეთ საკითხებს, რომელთა განხილვას აშშ ყოველთვის თავს არიდებდა. მაგალითად, 60-იან და 70-იან წლებში, ამერიკის უზენაესმა სასამართლომ უარი განაცხადა ვიეტნამის ომის კანონიერების საკითხის განხილვაზე, ხოლო რუსეთის საკონსტიტუციო სასამართლო კი პირიქით - შეუდგა ჩეჩნეთის კონფლიქტის კონსტიტუციურობის გამოკვლევას. ამერიკის უზენაესმა სასამართლომ შექმნა დოქტრინა, რომლის მეშვეობითაც იგი თავს არიდებს ,,პოლიტიკური” საკითხების განხილვას. უცხო ქვეყნების სასამართლოებს აშკარად არა აქვთ უფლება ჩამოაყალიბონ ამგვარი დოქტრინა, მიუხედავად იმისა, რომ ბევრმა მათგანმა პოლიტიკური დებატების თავიდან ასაცილებლად სხვა გზა გამონახა. გარდა ამისა, ამერიკის უზენაეს სასამართლოს აქვს უფლება თვითონ ამოარჩიოს ის საქმე, რომელსაც იგი სასამართლო ხელისუფლების საქმიანობისათვის მიზანშეწონილად მიიჩნევს.

მაშინაც კი, როდესაც სასამართლო განიხილავს ეკონომიკურ საქმიანობასთან ან სოციალურ კეთილდღეობასთან, კერძოდ, პენსიებსა და სოციალურ უზრუნველყოფასთან დაკავშირებულ საკითხებს, სასამართლო თითქმის არაფერს აკეთებს. 1937 წლიდან, სასამართლომ ამერიკის მთავრობას მოქმედების თავისუფლება მიანიჭა საგადასახადო და მარეგულირებელი პოლიტიკის გატარებაში. ამერიკისგან განსხვავებით, ევროპის სასამართლოები აქტიურად ჩაერივნენ საგადასახადო, სოციალური უზრუნველყოფის, პენსიებისა და მსგავსი ეკონომიკური და სოციალური საკითხების გადაწყვეტაში.

მეორე ფაქტორი, რომელიც განსაზღვრავს ევროპის ქვეყნების სასამართლოების საქმიანობის სფეროს პოლიტიკურ და სოციალურ საკითხებთან მიმართებაში, არის მათი ზოგადი პრაქტიკა, რომელიც თითქმის ყველა ქვეყნის კონსტიტუციით არის განსაზღვრული და რომელიც უკმაყოფილო კანონმდებელთა მცირე რიცხვს (ან პრეზიდენტს) აძლევს საშუალებას, მიმართოს საკონსტიტუციო სასამართლოს კონსტიტუციური და ზოგჯერ კანონით დადგენილი საკითხების განსახილველად. მაგალითად, რუსეთში, 1991 წლიდან 1993 წლამდე უმაღლესი საბჭოს ნებისმიერ წევრს შეეძლო ზეწოლა მოეხდინა საკონსტიტუციო სასამართლოზე ამა თუ იმ საქმის განხილვასთან დაკავშირებით. ამერიკაში კი, განსაკუთრებით ბოლო წლებში, შემცირდა სასამართლოებში განსახილველი საქმეების რაოდენობა - უმეტესად ფედერალურ სასამართლოებში, სადაც განიხილება თითქმის ყველა ეროვნული საკითხი - და იმ კანონმდებლებმა, რომლებმაც ვერ გაიმარჯვეს კონგრესში, დაკარგეს საქმის სასამართლოში მოგების შესაძლებლობა. ევროპის პრაქტიკის ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი მაგალითია 1993 წლის გაზაფხული და ზაფხული, როდესაც რუსეთის უმაღლეს საბჭოსა და პრეზიდენტ ბორის ელცინს შორის გამუდმებული ბრძოლა მიმდინარეობდა საკანონმდებლო საკითხებთან დაკავშირებით: როგორც კი ერთი მხარე მიიღებდა მეორე მხარისათვის დაუშვებელ ბრძანებულებას ან კანონს, მეორე მხარე დაუყოვნებლივ მიმართავდა საკონსტიტუციო სასამართლოს. საფრანგეთის სასამართლო მნიშვნელოვნად გაძლიერდა 1974 წელს მიღებული ცვლილებით, რომლის თანახმადაც ეროვნული ასამბლეის ან სენატის 60 წევრს უფლება ჰქონდა კანონის მიღებამდე მიემართა საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის. ამით მან მნიშვნელოვნად გადააჭარბა იმ პიროვნებათა იმედებს, რომლებმაც იგი 1958 წელს დააარსეს.

ევროპის სასამართლოების მართლმსაჯულება, რომელიც მოიცავს მონიტორინგს და საარჩევნო კანონმდებლობის ამოქმედებას, მნიშვნელოვნად აძლიერებს მათ როლს საზოგადოების ცხოვრებაში, კერძოდ, მის პოლიტიკურ და სოციალურ ასპექტებში. მიუხედავად ამ საკითხების პოლიტიკური და სოციალური წარმოშობისა და მათი გადაწყვეტის მრავალმხრივი და ფართო განშტოებისა, სასამართლოები მათ განიხილავენ როგორც იურიდიულ საკითხებს. სასამართლოები ყოველთვის ასე უდგებოდნენ ამ საკითხს. 1803 წელს, ამერიკის განთქმული საქმის, მერბერი მედისონის წინააღმდეგ, განხილვისას, მოსამართლე ჯონ მარშალმა თქვა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ კანონის არსი და მისი პოლიტიკური ბუნება ან აღსრულება სასამართლო ხელისუფლების კომპეტენციასა და მის ვალდებულებას განეკუთვნება, ისინი მაინც არ ეკუთვნიან სასამართლოს განსჯად საქმეთა რიცხვს. არასდროს ყოფილა ადვილი სამართლებრივ და პოლიტიკურ საკითხებს შორის ზღვარის გავლება, მაგრამ სასამართლოებმა ყოველთვის იცოდნენ, რომ მათი კანონიერება ემყარებოდა საზოგადოების მიერ ამ ზღვარის არსებობის შეგნებას და სასამართლოების აპოლიტიკურ ხასიათს.

პრესა, როგორც სასამართლოების საქმიანობის მომხსენებელი და ამხსნელი

საზოგადოების მხრიდან სასამართლო ხელისუფლების მოქმედების გაგება და გათავისება მისი ეფექტურობის საწინდარია. სწორედ აქ თამაშობს პრესა გადამწყვეტ როლს. კარგად გათვითცნობიერებული პრესა არის უპირველესი და ალბათ ერთადერთი წყარო, რომლის მეშვეობითაც საზოგადოება იღებს ინფორმაციას სასამართლოების მოქმედების შესახებ. ეს წარმოადგენს სირთულეს, როგორც პრესისთვის, ასევე მართლმსაჯულებისთვისაც. პრესის ძირითადი მიზანია გაიგოს, თუ რა თქვა და რა გააკეთა სასამართლომ (ხშირად ეს ორი განსხვავებული საკითხია). სასამართლო გადაწყვეტილება, რომელსაც მოსამართლე რთული, სპეციფიკური ენით დაწერილი ესეის სახით წარმოადგენს, ხშირად რთული გასაგებია არა მარტო იურიდიულ საკითხებში ნაკლებად გათვითცნობიერებული ჟურნალისტისთვის, არამედ მცოდნე იურისტისთვისაც. მიუხედავად ამ ტექნიკური სირთულეებისა, რომელთა გადალახვა უხდება პრესას სასამართლო გადაწყვეტილების გამოქვეყნების დროს, გარდა იმისა, რომ იგი გასაგები ენით უნდა იყოს დაწერილი, მან უნდა გაითვალისწინოს ის ფაქტი, რომ საზოგადოებას აინტერესებს საქმის არა ტექნიკური, არამედ პოლიტიკური, სოციალური, ეკონომიკური ან სხვა მხარეები. ეს ასევე მეტად რთულია. პრესამ, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გადაწყვიტოს, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია განსახილველი საქმე და შემდეგ - ღირს თუ არა მისი გამოქვეყნება.

სამწუხაროდ, ეს ცდა ყოველთვის არ არის წარმატებული. რამდენიმე თვის შემდეგ, როდესაც 1995 წლის ივნისში სამხრეთ აფრიკის საკონსტიტუციო სასამართლომ მიიღო თავისი უმთავრესი გადაწყვეტილება, საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლემ, ჯონ დიდკოტმა მეტად უჩვეულო ნაბიჯი გადადგა. მან საქვეყნოდ გააკრიტიკა პრესა და თავის გამოსვლაში აღნიშნა, რომ პრესამ არც კი ჩათვალა საჭიროდ საზოგადოებისათვის აეხსნა ამ გადაწყვეტილების მიღების ძირითადი მიზეზები. 1930 წელს, აშშ-ის უზენაესმა სასამართლომ მიიღო გადაწყვეტილება ფედერალური სასამართლოების როლის შესახებ სახელმწიფო სამართალში, რომელმაც გადატრიალება მოახდინა ასწლიან იურისპრუდენციაში. გადაწყვეტილებაში აღნიშნული იყო, რომ უზენაესი სასამართლოს მოსამართლის, ფელიქს ფრანკფურტერის სიტყვებით, ფედერალურმა სასამართლოებმა სახელმწიფო სასამართლოების ფუნქციების ,,უზურპაცია” მოახდინეს. ეს გადაწყვეტილება შეეხო ამერიკის ცხოვრების თითქმის ყველა ასპექტს. მიუხედავად ამისა, არც ერთმა ამერიკულმა გაზეთმა არ მიაქცია ამ ფაქტს ყურადღება მანამდე, სანამ უზენაესი სასამართლოს მოსამართლემ პირადად არ მისწერა წერილი ნიუ-იორკ ტაიმსის კორესპონდენტს, რომელშიც იგი ამ მოვლენას იმ დროისათვის ყველაზე უმნიშვნელოვანეს გადაწყვეტილებას უწოდებდა. შემდგომში, ტაიმსის კორესპონდენტმა გამოაქვეყნა სტატია სათაურით ,,უმნიშვნელოვანესი გადაწყვეტილება”, რომელშიც იგი წერდა: ,,უზენაეს სასამართლოს რომ ყოლოდა სარეკლამო აგენტი, ლომპკინსის საქმე რვა დღეში ცნობილი გახდებოდა”. მიუხედავად იმისა, რომ ერთი კვირით ადრე ფილოსოფიური მნიშვნელობის ეს მოსაზრება მოსამართლე ბრანდაისმა განავრცო, მან სათანადოდ ვერ მიიპყრო საზოგადოების ყურადღება.

მას შემდეგ, რაც პრესა მიიღებს გადაწყვეტილებას ამა თუ იმ საქმის გამოქვეყნების თაობაზე, ყველაზე რთული საკითხია მისი საზოგადოებისათვის გასაგები და მარტივი ენით გადაცემა. აგრეთვე მნიშვნელოვანია ინფორმაციის დროული და სწრაფი მიწოდება. ბოლო ორმოცი წლის განმავლობაში, აშშ-ის ბევრი ჟურნალისტი მუშაობს სასამართლო საკითხებზე, კერძოდ უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილების გამოქვეყნებაზე. მას შემდეგ, რაც სასამართლოების საქმიანობის სფეროს დაემატა სამოქალაქო უფლებებთან და აბორტთან დაკავშირებული საკითხების განხილვა, უფრო მეტი საინფორმაციო ორგანიზაცია დაინტერესდა ამ გადაწყვეტილებებით, რომელთა გაშუქებას მათი კორესპონდენტები განახორციელებდნენ. ბევრი მათგანი მაღალკვალიფიციური სპეციალისტი გახდა; თითქმის ყველას შეეხო აქ განხილული პრობლემები, განსაკუთრებით კი მას შემდეგ, რაც უზენაეს სასამართლოს ჩვეულებად ექცა რამდენიმე გადაწყვეტილების ერთ დღეში გამოტანა და თითოეულ საკითხთან დაკავშირებით მოსაზრებების დაწერა, რომლებიც არანაკლებ ას გვერდს მოიცავდნენ.

ამგვარი სირთულეების თავიდან ასაცილებლად მასმედიის ბევრი კორესპონდენტი კვალიფიკაციის ასამაღლებლად გაგზავნილ იქნა იურიდიულ სასწავლო კურსებზე, ხოლო ზოგიერთი მათგანი იურისტის ხარისხის მისაღებადაც. თუ რამდენად საჭიროა ჟურნალისტისთვის ამ სფეროში კვალიფიკაციის ამაღლება, ჯერ კიდევ საკამათო საკითხია. ბევრი ჟურნალისტი ამას საჭიროდ არ მიიჩნევს. ბევრი თვლის, რომ იურიდიული განათლება ხელს შეუშლის ჟურნალისტსა და საზოგადოებას შორის ეფექტური ურთიერთობის დამყარებას, რადგანაც ისინი ტექნიკური მხარის მიმართ უფრო მეტად მგრძნობიარენი და დაინტერესებულნი გახდებიან. თუმცა უდავოა ის გარემოება, რომ სპეციალიზაცია გარკვეულწილად საჭიროა ისეთი საკითხების გასაგებად, რომლებიც სპეციალურ ცოდნას მოითხოვენ.

რით შეუძლია სასამართლოს დაეხმაროს ჟურნალისტებს

სასამართლოებს ჟურნალისტებისათვის ბევრი რამის გაკეთება შეუძლიათ. აღიარეს რა მასმედიის დიდი მნიშვნელობა კანონის უზენაესობის განხორციელებაში, სასამართლოებმა მიიღეს გარკვეული ზომები, რათა დახმარებოდნენ ჟურნალისტებს მათი სამუშაოს უკეთ გაგებასა და ხალხისათვის მისი არსის გადაცემაში. საფრანგეთის საკონსტიტუციო სასამართლომ განიხილა საკითხი იურიდიული ფაკულტეტის პროფესორის დაქირავების შესახებ, რომელიც ხალხსა და პრესას უკეთ აუხსნიდა სასამართლოს მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილებების არსს. საფრანგეთის სასამართლოების მოქმედებების განმარტება მეტად სერიოზული პრობლემაა, რადგან მათი გადაწყვეტილებები ბევრ იურიდიულ ფორმულირებას შეიცავს.

1935 წელს ამერიკის შეერთებული შტატების უზენაესმა სასამართლომ შექმნა საინფორმაციო განყოფილება, რომელიც, ძირითადად, ფაქტების ან სხვა ინფორმაციის შეგროვებით არის დაკავებული. იგი არასდროს განიხილავს იმ საკითხს, თუ რაოდენ მნიშვნელოვანია მიღებული გადაწყვეტილება. მეორე ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო ის, რომ სასამართლოების ყოველ გადაწყვეტილებას თან ერთვოდა შედარებით მოკლე, მაგრამ ამომწურავი განმარტება. დაბალი ინსტანციების სასამართლო გადაწყვეტილებებს წინ ერთვოდა ჩანაწერები, რომლებიც ასახავდნენ ამა თუ იმ საქმის განხილვის დროს სასამართლოს დამოკიდებულებას გარკვეული საკითხის მიმართ. წარსულში, ცალკეული მოსამართლეები სიტყვიერად ხსნიდნენ გადაწყვეტილების მიღების წინაპირობას, მაგრამ ეს პრაქტიკაში არ იქნა დანერგილი. ამერიკის მოსამართლეები, აგრეთვე, პირადად ხვდებოდნენ ჟურნალისტებს და მათი საუბრები მიმდინარეობდა ყოველგვარი ჩანაწერების გარეშე.

ამერიკის იურისტთა ასოციაციამ, ამერიკის იურიდიული სკოლების ასოციაციამ და ამერიკის გაზეთის ასოციაციამ ერთობლივი დახმარება გაუწიეს პრესის იმ წარმომადგენლებს, რომლებიც, ძირითადად, ამერიკის უზენაესი სასამართლოს საქმეებს განიხილავდნენ. აშშ-ის იურიდიული ფაკულტეტის პროფესორები ნებაყოფლობით ამზადებენ სამ-ოთხ-გვერდიან მიმოხილვებს სასამართლო საქმეების შესახებ, რომლებიც გასაგები და ტექნიკური ტერმინოლოგიით ნაკლებად დატვირთული ენით უნდა იქნან დაწერილი. უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეებიც კი იყენებდნენ მათ დასახმარებლად.

გადაწყვეტილების გამოტანის შემდეგ პროფესორები ჟურნალისტებს უტარებენ კონსულტაციებს, რათა მათ მიეცეთ შესაძლებლობა, უკეთ გაიგონ სასამართლოს მოქმედება და სწორად შეაფასონ მისი მნიშვნელობა. ყველაზე გახმაურებული პროცესის დროსაც კი, მაგალითად, როგორიც იყო სიმპსონის კრიმინალური საქმე, პროფესორები ხშირად ტელევიზიით ან ბეჭდვითი ორგანოების საშუალებით განმარტავდნენ მომხდარ ფაქტებს. ზოგიერთ შემთხვევაში პრესა აქვეყნებდა ნაწყვეტებს გადაწყვეტილებიდან.

აზრის გამოთქმის ცდუნების დაძლევა

ყველა ამ ხერხის საშუალებით პრესამ შეძლო სასამართლო საქმიანობების შესახებ საზოგადოებისათვის ინფორმაციის მიწოდება, ხოლო მართლმსაჯულებამ მოიპოვა ფართო საზოგადოების მხარდაჭერა. ერთადერთი რამ, რასაც ამერიკის და სხვა ქვეყნების მოსამართლეები მიზანშეწონილად არ მიიჩნევენ, არის მომავალი ან მიმდინარე გადაწყვეტილებების, ან ისეთი მიღებული გადაწყვეტილებების საჯაროდ გამოცხადება, რომლებიც მიმდინარე საკითხებს ეხება, თუნდაც საზოგადოებისათვის მათი გამართლების ან ახსნის მიზნით. სასამართლო თავის დამოკიდებულებას გადაწყვეტილებების და მოსაზრების საშუალებით გამოხატავს. სხვა დანარჩენი მხოლოდ საფრთხეს უქმნის მის ავტორიტეტს. სასამართლო გადაწყვეტილებები და მოსაზრებები ხშირად კომპრომისის შედეგია, რომელიც წარმოიშობა უმრავლესობაში არსებული მნიშვნელოვანი აზრთა სხვადასხვაობის საფუძველზე. გადაწყვეტილებები ხშირად ორაზროვანი და ბუნდოვანია. მიუხედავად საბოლოო შედეგებზე წინასწარი შეთანხმებისა, ყველა მოსამართლე მათ თავისებურად აღიქვამს. ამრიგად, როდესაც მოსამართლე სცდება გამოქვეყნებული მოსაზრების ფარგლებს, იმისათვის, რომ გაამართლოს და ახსნას სასამართლოს გადაწყვეტილება, არსებობს სხვათა მოსაზრებების არასწორად წარმოდგენის საფრთხე. და ეს არაფრის მთქმელია მოსამართლის მიერ შესრულებულ სამუშაოსთან დაკავშირებით. მაგალითად, გერმანიაში, ერთ-ერთი მოსამართლე ცდილობდა დაეცვა სასამართლო გადაწყვეტილება, რომელიც კრძალავდა ჯვარცმის დაკიდებას ბავარიის საკლასო ოთახში და საქმე უარესი შედეგებით დასრულდა.

საკუთარი აზრის დამალვის რისკი უფრო მაღალია მაშინ, როდესაც სადავო გადაწყვეტილება იწვევს სასამართლოს შიგნით ძალების სერიოზულ გაყოფას. სწორედ ამ დროს არის ყველაზე საინტერესო, თუ რა კომენტარს გაუკეთებს პრესა მართლმსაჯულებას. ასეთ გარემოებაში ერთი ან მეორე მხარისათვის მეტად რთულია შედეგების ობიექტურად გადმოცემა რომელიმე მხარისთვის უპირატესობის მინიჭების გარეშე. უმრავლესობისაგან განსხვავებული აზრის ქონა, ხშირ შემთხვევებში, ცდება წესისა და კანონის არსს და მის სისწორეს, რათა დამტკიცდეს, თუ რაოდენ მცდარია იგი. სასამართლო გადაწყვეტილებების ახსნით ინდივიდუალური მოსამართლეები უფრო მეტ ზიანს მიაყენებენ დადებითი საზოგადოებრივი აზრის ჩამოყალიბებას.

სასამართლოებმა და მოსამართლეებმა საჯაროდ არ უნდა ახსნან თავიანთი გადაწყვეტილებები და მოსაზრებები. მათი მოვალეობაა განიხილონ სასამართლო საქმე კანონის შესაბამისად. აშკარაა, რომ საზოგადოების მხარდაჭერას და, შესაბამისად, ამ საკითხების ცოდნას მათთვის უდიდესი მნიშვნელობა აქვს. გარდა ამისა, სასამართლო მოსაზრება უნდა მოიცავდეს განსაზღვრული გადაწყვეტილების მიღების მიზეზებს. თითოეული მოსამართლის მოვალეობაა წარმოადგინოს ამ მიზეზების საფუძვლიანი დასაბუთება. იმ შემთხვევაში, თუ მოსაზრება სათანადოდ ვერ ამართლებს გადაწყვეტილებას, მიუხედავად მოსამართლის შემდეგი ახსნა-განმარტებისა, ჩნდება იმის ვარაუდი, რომ პროცესის განხილვა გასცდა იურიდიულ ფარგლებს. ასეთი გადაწყვეტილებების მიღების დროს ზოგიერთი მოსამართლე ინტერვიუს საშუალებით ცდილობს აუხსნას საზოგადოებას მისი მიღების ძირითადი მიზეზები და ამით მოიპოვოს მისი მხარდაჭერა. მაგალითისთვის შეიძლება მოვიყვანოთ უნგრეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეები, რომლებმაც სულ ცოტა ორჯერ მაინც განახორციელეს ასეთი მოქმედება. რუსი მოსამართლეებისათვის კი ასეთ ქმედებას ყოველდღიური ხასიათი აქვს. ასეთ შემთხვევებში პრესის სტატიები მოსამართლეთა მიერ გადაწყვეტილებების გამართლების თაობაზე მიგვანიშნებენ იმ ფაქტზე, რომ მათ უფრო მეტი ზიანი მოიტანეს, ვიდრე სარგებელი, რადგან ინტერვიუს დროს მოსამართლე შეიძლება უფრო ამაყი და ინერტული მოგვეჩვენოს, რომელსაც უფრო თავდაცვის პოზიცია უჭირავს.

მითი მართლმსაჯულების ობიექტურობაზე

საზოგადოება მოსამართლეებს უნდობლობით ეპყრობა. თანამედროვე სასამართლოები - განსაკუთრებით საკონსტიტუციო სასამართლოები განიხილავენ ნებისმიერი სოციალური, ეკონომიკური თუ პოლიტიკური ხასიათის საკითხებს. მათი საქმიანობის სფერო მოიცავს თითქმის ყველა საკითხს, დაწყებული საარჩევნო უფლებებიდან და შედეგებიდან, დამთავრებული ხელისუფლების სხვადასხვა განშტოებებს შორის მიმდინარე ბრძოლით. პოლიტიკური პარტიზანული დაჯგუფებები, რომლებიც ცდილობენ სასამართლო წესები მაქსიმალურად თავის სასარგებლოდ გამოიყენონ, ეცდებიან ჩააბან სასამართლოები ამგვარი საკითხების განხილვაში. თუ სასამართლოები სათანადოდ ასრულებენ თავიანთ მოვალეობას და განსაკუთრებით ხელს უწყობენ კანონის უზენაესობის დამყარებას, მათი საქმიანობა ყოველთვის გამოიწვევს ვიღაცის უკმაყოფილებას, რადგანაც ისინი ხშირად წინ უნდა აღუდგნენ ხელისუფლებაში მყოფი პირების ნება-სურვილის განხორციელებას. სასამართლოები, რომლებსაც არ გააჩნიათ ,,არც ხმალი და არც საფულე”, მთლიანად დამოკიდებულნი არიან საზოგადოების მხარდაჭერასა და მათ გაგებაზე. ამის გამო, მათ უნდა სჯეროდეთ, რომ მათი გადაწყვეტილებები ობიექტურია და სრულიად შეესაბამება კანონს.

ეს სრულიადაც არ ნიშნავს, თითქოს ვინმეს სჯერა, რომ მოსამართლეები, საქმის განხილვის დროს, უარს ამბობენ თავიანთ ფასეულობებზე. მოსამართლეები უნდა მოქმედებდნენ კანონზე საკუთარი შეხედულების შესაბამისად, რომელიც უნდა აისახებოდეს მათ მოსაზრებებში. დასაშვებია, რომ მოსამართლეების შესახებ შექმნილი წარმოდგენა, თითქოს ისინი მიუკერძოებლად და კანონის შესაბამისად მოქმედებენ, უფრო მითია, ვიდრე რეალობა. მოსამართლეები კითხულობენ გაზეთებს და უყურებენ ტელევიზორს, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ეს მათ უშუალოდ ეხება. მაგრამ ხალხი მითებით ცხოვრობს და მართლმსაჯულების ობიექტურობაზე შექმნილი მითი უფრო რეალობას შეესაბამება, ვიდრე ცინიზმით აღსავსე ტრადიციულ სიბრძნეს შეუძლია მისი წარმოდგენა. ნებისმიერი პირისთვის, რომელიც თვალყურს ადევნებს სასამართლოების საქმიანობას, გასაგებია, რომ პოლიტიკა, რომელიც ეხება იმ წყაროებს და საკითხებს, რომლებსაც სასამართლოები განიხილავენ, არ განსაზღვრავს მოსამართლეთა მოქმედებებს. მიუკერძოებლობის ამსახველი მაგალითია ბულგარეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები. მიუხედავად იმისა, რომ ადრეულ წლებში სასამართლო მკაცრად და თანაბრად იყო გაყოფილი მოსამართლეთა შორის, რომელთა ერთი ნაწილი ყოფილი კომუნისტების მიერ იყო არჩეული, ხოლო მეორე ანტიკომუნისტური ოპოზიციის მიერ, მათი გადაწყვეტილებები ხმათა უმრავლესობით იყო მიღებული.

საფრანგეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს ყოფილი თავმჯდომარის, რობერტ ბაინდერის აზრით, ნებისმიერ პირს, რომელიც ფიქრობს, რომ მოსამართლეები ყოველთვის მხარს უჭერენ და ატარებენ იმ პოლიტიკური ძალების მოსაზრებებს, რომელთა მიერ ისინი იყვნენ არჩეულნი, უბრალოდ არ ესმის სასამართლოს მუშაობის მექანიზმი. აშშ-ის უზენაესი სასამართლო, რომელიც დაყოფილია მოქმედების სფეროების მიხედვით, სადავო საკითხების განხილვისას ერთსულოვნად (ან თითქმის ერთსულოვნად) უყრის კენჭს. ყოველი განსაზღვრული ვადის დროს განიხილება ისეთი მნიშვნელოვანი საკითხები, რომლებზედაც ინდივიდუალურ მოსამართლეებს გამოაქვთ სავსებით მოულოდნელი და მიუღებელი გადაწყვეტილებები, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც ისინი დანიშნა და ხშირ შემთხვევებში თავად მოსამართლეებისათვისაც კი.

რადგანაც მითი მართლმსაჯულების ობიექტურობის შესახებ სიმართლეს შეესაბამება და რადგანაც სასამართლოების ხელისუფლება ამ მითის შენარჩუნებას ემყარება, ძალიან მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ სასამართლოები დარჩნენ მიუკერძოებელნი და საქმეების განხილვის დროს არ მოექცნენ იმ პოლიტიკური და სოციალური გავლენის ქვეშ, რომელიც შექმნილია ამ განსახილველი საქმეების გარშემო. მე-19 საუკუნის ინგლისელი პოლიტიკური მოღვაწე და გაზეთ ,,ეკონომისტ”-ის რედაქტორი, უოლტერ ბაგეჰოტი მონარქიის შესახებ ამბობს, რომ ,,მისი არსი მის მაგიურობაშია და ჩვენ არ უნდა დავუშვათ, რომ ამ მაგიურობას დღის შუქი მოეფინოს”. ეს, გარკვეულწილად, მართლმსაჯულებასაც ეხება, მიუხედავად იმისა, რომ ცოტა გადაჭარბებული გამონათქვამია - არც ერთი საჯარო ინსტიტუტის საქმიანობა არ უნდა იყოს დაფარული საზოგადოებისაგან. მაგრამ სასამართლოების შემთხვევაში მათი ღიაობა უნდა შემოიფარგლებოდეს სასამართლო გადაწყვეტილებების ანალიზით და კრიტიკით მაშინ, როდესაც ისინი ცდებიან დამოუკიდებლობისა და ერთიანობის გზას.

სასამართლოების მიერ ყოველდღიური საქმიანობისგან სიმბოლური და ფაქტიური მანძილის შენარჩუნება დიდ ზეგავლენას ახდენს პრესაზე. მოსამართლეებს აქვთ სიმბოლური ტანსაცმელი - მოსამართლეთა მანტია (ზოგიერთ ქვეყნებში ისინი სპეციალურ ქუდებს ატარებენ). სასამართლო ოთახები ისეა მოწყობილი, რომ ისინი უფრო აძლიერებენ იქ მიმდინარე საქმეების მნიშვნელოვნებას. მოსამართლეები, როგორც წესი, ამაღლებულ ადგილას სხედან და მათ სკამებსა და იქ დამსწრე საზოგადოებას შორის ყოველთვის არის ცარიელი ადგილი. თითქმის ყველა სასამართლო ოთახში დამსწრეები მოსამართლის ან მოსამართლეთა შემოსვლის ან გასვლის დროს ფეხზე დგებიან. აგრეთვე, მოსამართლეების დიდი ნაწილი არ აძლევს პრესას ინტერვიუს და არ ატარებს პრესკონფერენციას, ისინი არ მსჯელობენ იქ მიმდინარე საქმეების შესახებ, არასდროს საუბრობენ მიღებული გადაწყვეტილების სისწორეზე და შეგვიძლია ვთქვათ, რომ თითქმის განდეგილ ცხოვრებას ეწევიან.

აშშ-ის უზენაესი სასამართლო არ უგულებელყოფს მისი საქმიანობის მიმართ გამოჩენილ უდიდეს და გამართლებულ ინტერესს. თავის შენობაში (და სასამართლო ოთახში) მან პრესისთვის გამოყო სპეციალური ადგილი, თუმცა არა საზოგადოების კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად. ეს მოწყობილია არა იმისათვის, რომ პრესა გახდეს სასამართლოსა და საზოგადოებისთვის ხელმისაწვდომი, არამედ იმისათვის, რომ პრესას გაუადვილდეს სასამართლო გადაწყვეტილებების განცხადების გაკეთება. სწორედ ამის გამო, სასამართლოს მეშვეობით გადაწყვეტილებები (და სხვა დოკუმენტები) ხელმისაწვდომი გახდა არა მხოლოდ პრესისათვის, არამედ საზოგადოებისთვისაც. რადგან ინფორმაცია ხელმისაწვდომია საქმის გადაწყვეტამდე, პრესას აქვს უპირატესობა გაეცნოს საქმის მნიშვნელოვან მომენტებს და არგუმენტებს. სასამართლოები პრესისაგან, საქმის გაშუქების გარდა, მოითხოვენ სასამართლო გადაწყვეტილების გამოქვეყნებას.

პრესა, როგორც შუამავალი საზოგადოებასა და სასამართლოებს შორის

იმის გამო, რომ პრესა გადამწყვეტ როლს თამაშობს საზოგადოებასა და სასამართლოებს შორის ურთიერთობის დამყარებაში, პრესის არაკომპეტენტური ან მიკერძოებული სამსახური დიდ ზიანს აყენებს სასამართლოს. სიმპსონის პროცესის შემდეგ დასავლეთის, კერძოდ კი აშშ-ის ერთ-ერთი უდიდესი პრობლემა ის არის, რომ ზოგჯერ პრესა იმდენად ამაღელვებლად გადმოცემს სისხლის სამართლის პროცესს, რომ იგი გარკვეულწილად აფერხებს მის მსვლელობას. ამ პრობლემის თავიდან ასაცილებლად, ბევრ ქვეყანაში პრესას ეკრძალება მიმდინარე სასამართლო პროცესის შესახებ ნებისმიერი ინფორმაციის ან მტკიცებულების გამოქვეყნება. მიუხედავად იმისა, რომ ამერიკის სასამართლოები არ უშვებენ ამგვარ მკაცრ აკრძალვებს, გახმაურებული სასამართლო პროცესის დროს არ დაიშვება მხოლოდ სატელევიზიო კამერები. ეს საკმაოდ წინდახედული ნაბიჯია. ზოგიერთი სასამართლო უფრო შორს წავიდა ამ საკითხთან დაკავშირებით და ტელევიზიის დაშვება აკრძალა მაშინაც კი, როდესაც მართლმსაჯულებას არანაირი საფრთხე არ ემუქრებოდა. შეერთებული შტატების უზენაესი სასამართლო კრძალავს ტელევიზიის მიერ მიმდინარე პროცესის გაშუქებას. ასეთი აკრძალვა სრულიადაც არ არის საჭირო, რადგანაც ამით ტელევიზია ვერ და არ შეაფერხებს სასამართლო მოქმედებას. იმ სასამართლოებში, სადაც ზეპირი განხილვა მიმდინარეობს, იურისტების და მოსამართლეების მიერ გამართული კამათი და მსჯელობა მოცემული საკითხების გარშემო მეტად შემეცნებითია მსმენელთათვის, კანონის უზენაესობის თვალსაზრისით. ტელევიზიით ამ საკითხების გაშუქება არის ერთ-ერთი საშუალება განვამტკიცოთ მოსახლეობის პატივისცემა საკანონმდებლო ინსტიტუტების მიმართ.

საზოგადოებას სჯერა, რომ სასამართლოები მართლაც ერთგულად ემსახურებიან კანონის უზენაესობას. სწორედ ეს რწმენა უდევს საფუძვლად მართლმსაჯულებას. ამის გამო, სხვადასხვა ცერემონიებთან თუ მოვლენებთან დაკავშირებით, მოსამართლეები ხშირად სიტყვით მიმართავდნენ საზოგადოებას. მოსამართლეები, განსაკუთრებით კი უმაღლესი სასამართლოს მოსამართლეები, საჯარო მოსამსახურეებად ითვლებიან. საზოგადოებასთან ურთიერთობა მათ დაეხმარება საზოგადოების აღიარების მიღწევაში და კონსტიტუციური, დემოკრატიული და სამართლებრივი იდეების განხორციელებაში. როდესაც მოსამართლე რომელიმე მოვლენასთან დაკავშირებით სიტყვით გამოდის, მას თავისი გამოსვლით შეუძლია დიდ როლი ითამაშოს კანონის უზენაესობის იდეის გატარებაში. მისი სიტყვა უფრო ზოგადი და ფილოსოფიური ხასიათის უნდა იყოს და არ უნდა ეხებოდეს ისეთ სადავო საკითხებს, რომლებიც შესაძლებელია სასამართლოს განსჯადი გახდეს. თუ სასამართლოში მუშაობს ინფორმაციის განყოფილება, მაშინ პრესას აქვს უფლება მიიღოს ამ სიტყვის ასლები, რომლებსაც ხშირად თავად სასამართლოებიც კი მიმართავენ.

დაბოლოს რჩება ერთი კითხვა, რომელიც შეეხება პრესის როლს კანონის უზენაესობის დამყარებაში. ყველაფერი ის რაც მოეთხოვება პრესას არის სასამართლო საქმიანობების ობიექტურად გადმოცემა და თავისუფალი და სამართლიანი საჯარო დისკუსიის მოწყობა. მიუხედავად ყველაფრისა, არც თუ ისე ადვილია პრესისათვის ასეთი საკითხების მიმოხილვა. სასამართლოებმა თავიანთი მოქმედების ფარგლებში ყველა ღონე უნდა იხმარონ ამ მიზნის მისაღწევად. არც პრესა და არც სასამართლო არ იქნება წარმატებული მანამდე, სანამ მათ შორის არ დამყარდება მუდმივი და ახლო ურთიერთობა. პრესა და სასამართლო ვერ იარსებებენ ერთმანეთის გარეშე, ხოლო დემოკრატიული საზოგადოება ვერ იარსებებს ორივე მათგანის გარეშე.

მასალა მოგვაწოდა IRIS-საქართველომ (USAID-ის კანონის უზენაესობის პროგრამის ფარგლებში)

ალექსანდრე ორახელაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

უდავოა ის ფაქტი, რომ ქვეყანაში შექმნილი მდგომარეობა ყოველთვის ახდენს გავლენას ადამიანთა აზროვნებაზე, მიუხედავად მათი ასაკისა, განათლებისა თუ სოციალური სტატუსისა. როდესაც ქვეყანაში რაიმე მიმართულებით კრიზისი ვითარდება, ქართული საზოგადოება თავის ცხოვრებისა და აზროვნების წესს სწორედ ამ კრიზისს უსადაგებს და ისე ცხოვრობს და აზროვნებს, თითქოს ეს კრიზისი ბუნებრივი და აუცილებელი მოვლენაა, რომელიც უნდა მივიღოთ და არ უარვყოთ, რომელსაც უნდა მოვერგოთ და არ შევეწინააღმდეგოთ. მეცხრამეტე საუკუნეში, როცა საქართველოს დამოუკიდებლობა დაკარგული ჰქონდა, ქართული საზოგადოებას გაუქრა ჯერ იმედი და მერე სურვილი იმისა, რომ ეს დამოუკიდებლობა აღედგინა. საზოგადოებამ რუსული საზოგადოებრივი წესრიგი და აზროვნების წესი შეითვისა და საკუთარ ცხოვრების წესად გაიხადა. პატრიოტიზმი ანაქრონიზმად იქცა და მის ყოველ გამოვლინებაზე საზოგადოება მწვავედ რეაგირებდა.

სამწუხაროდ, ეს არ ყოფილა ბოლო შემთხვევა, როდესაც ქართულ საზოგადოებას კრიზისი ცხოვრებისა და აზროვნების წესად გაუხდია. დღესაც, როცა ქვეყანაში ეკონომიკური კრიზისი, სიღატაკე და სოციალური გათიშულობა მეფობს, ქართული საზოგადოება ამას ნორმალურ მდგომარეობად აღიქვამს. საზოგადოება არ ცდილობს შეეწინააღმდეგოს ამ მოვლენებს, იგი მზადაა მოერგოს მათ, თუმცა ეს ყოველივე თავად ამ საზოგადოების ცხოვრებაზე მხოლოდ საზიანო გავლენას ახდენს. საზოგადოების კრედო მდგომარეობს შემდეგში: არ იმოქმედოს, არ მოახდინოს რეაგირება, არ შეეწინააღმდეგოს, არამედ დინებაზე მიუშვას, რადგან ,,ალბათ ასეა საჭირო” ან ,,არ გამოვა”.

ქართულ საზოგადოებაში დამკვიდრებული ამგვარი აზროვნების წესით შეიძლება აიხსნას ჩვენში ლიბერალიზმის ასეთი პოპულარობა, განსაკუთრებით ახალგაზრდებს შორის. კრიზისი ხომ იმდენად ღრმაა, რომ მის აღმოსაფხვრელად თუ შესამცირებლად აქტიური მოქმედებების, რეაგირებების დიდი წყებაა გასატარებელი. ამისთვის კი სულ ცოტა საჭიროა, ჯერ ერთი, იცოდე, თუ რა მოქმედებები უნდა განხორციელდეს და მერე, მეორე, გსურდეს ამ მოქმედებების განხორციელება; ეს კი იმას ნიშნავს, რომ რეალურად მთელი საზოგადოების ინტერესებით ხელმძღვანელობდე და არა რომელიმე კლანისა, ჯგუფისა თუ ფენისა. ეს უდავოდ ძნელი ამოცანაა და სათანადო ცოდნას, გაბედულებას, უნარსა და მონდომებას მოითხოვს. რამდენადაც ქართული საზოგადოება თავის თავში ამ რესურსებს ვერ პოულობს, იგი იხრება იქით, რომ ყველაფერი დინებაზე მიუშვას და თანაც ეს უმოქმედობა გაამართლოს. ამ მიზნისათვის კი ლიბერალიზმის მოძღვრება ნამდვილად მისწრებაა.

უუნარობა და უმოქმედობა რომ დღევანდელი ქართული საზოგადოების სულისკვეთების დეფინიციაა, ამას სერიოზულად ეჭვქვეშ დღეს ვერავინ დააყენებს; სწორედ საზოგადოებისა მთლიანობაში და არა მისი რომელიმე ნაწილისა. ეს ფენომენი ახასიათებს არა მარტო მათ, ვინც უუნარობისა და უმოქმედობის პროცესში ხეირობს მღვრიე წყალში თევზის დაჭერის გზით, არამედ მათაც, ვინც ამ პროცესში იჩაგრება და მათაც, ვისაც საზოგადოების კრიზისიდან გამოყვანა შეიძლება სურდეს. კრიზისის მოცულობა მეტყველებს იმაზე, რომ მას განაპირობებს არა ერთი რომელიმე თაობა, ან სოციალური ჯგუფი, ან მთავრობა ცალკე აღებული, არამედ საზოგადოება მთლიანობაში. ხოლო თითოეულ მათგანს კრიზისში საკუთარი წვლილი შეაქვს თავისი უუნარობითა და უმოქმედობით, რწმენით, რომ საჭიროა პროცესების არა რეგულირება, არამედ დინებაზე მიშვება.

როგორც აღვნიშნეთ, ეს ფენომენი უნივერსალურია და ახასიათებს ყველა თაობას თუ სოციალურ ჯგუფს. ხანშიშესულ მინისტრსა და მასზე გაცილებით ახალგაზრდა პარლამენტარს, ჟურნალისტსა თუ არასამთავრობო ორგანიზაციის წარმომადგენელს ქართულ რეალობაში შეიძლება ბევრი რამ განასხვავებდეს; შეიძლება კონკრეტულ შემთხვევებში მათი ურთიერთობები დაძაბულობითაც გამოირჩეოდეს, მაგრამ მათ აერთიანებთ მათთვის ყველაზე ,,უზენაესი” - ლიბერალიზმი. შეიძლება ერთ-ერთ მათგანს (ხანადახან ორივესაც) ლიბერალიზმის კლასიკოსები არათუ წაკითხული, არამედ გაგონილიც არ ქონდეს, მაგრამ ორივე მათგანი ლიბერალია: ერთი ლიბერალიზმის მეშვეობით სახელმწიფოებრივ უპასუხისმგებლობას ქადაგებს, მეორე კი სახელმწიფოებრივი უპასუხისმგებლობის გზით პრაქტიკაში ახორციელებს ლიბერალიზმის იდეებს. თურმე ტყუილი ყოფილა მითი ქართველების დაქსაქსულობის, შუღლისა და გათიშულობის შესახებ - მათ ხომ ასე შეწყობილად შეუძლიათ საერთო საქმის ჰარმონიულად კეთება, საერთო საქმე თურმე მტრებსაც აერთიანებს!

საიდან მოდიან

ლიბერალიზმის მიერ სახელმწიფოს უმოქმედობისა და სოციალურ პროცესებში ჩაურევლობის ქადაგება თავიდანვე ისე აშკარად არალოგიკური და დაუსაბუთებელი იყო, რომ ფერდინანდ ლასალმა ლიბერალურ პრინციპებზე აგებულ სახელმწიფოს დაცინვით ,,ღამის დარაჯის სახელმწიფო” უწოდა. ლიბერალებმა კი ეს დაცინვა შეიფერეს და მას შემდეგ ბევრი მათგანი სიამაყით იმეორებს, რომ სახელმწიფო ,,ღამის დარაჯია”. მაგრამ სანამ დავასკვნით, რომ სახელმწიფო დარაჯია, უნდა გავარკვიოთ, თუ რას დარაჯობს იგი და ვისგან იცავს იმას, რასაც დარაჯობს ან, საერთოდ, ღირს თუ არა სადარაჯოდ ის, რასაც, ლიბერალების აზრით, სახელმწიფო უნდა დარაჯობდეს. ეს კი ლიბერალებისათვის არასასურველი თემაა, რადგანაც იმ სიკეთეების განსაზღვრა, რომლებიც სახელმწიფომ უნდა დაიცვას, უნდა ხდებოდეს სახელმწიფოს მთელი მოსახლეობის ინტერესების გათვალისწინებით და არა მარტო იმათი ინტერესებიდან გამომდინარე, ვისაც თავისი ძალითა და ავტორიტეტით პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე გავლენის მოხდენა შეუძლია. ლიბერალებს ამაზე პასუხი არ გააჩნიათ ან შეიძლება პასუხის გაცემა არ სურთ. ამ ყოველივეზე პასუხის გაცემა შეიძლება მხოლოდ მაშინ, თუ გავაანალიზებთ ლიბერალიზმის ადგილს კონსტიტუციურ სახელმწიფოში, ანუ ისეთ სახელმწიფოში, რომელსაც აქვს არა მარტო კონსტიტუცია, როგორც ქაღალდზე დაწერილი დოკუმენტი, არამედ სადაც კონსტიტუცია რეალურად მოქმედებს და რეალურად არეგულირებს ურთიერთობებს როგორც ინდივიდებს, ისე ინდივიდებსა და სახელმწიფოს შორის.

ისტორიულად ლიბერალები თავიანთ ძირითად მეტოქეებად სოციალისტებს თვლიდნენ და ამ ორ მოძრაობას შორის ურთიერთობას მნიშვნელობა აქვს ლიბერალიზმის არსის გასაგებად. დაპირისპირება ლიბერალიზმსა და სოციალიზმს შორის დღეს, პრაქტიკულად, აღარ არის აქტუალური, როგორც ეს ორი საუკუნის წინათ იყო. მაშინ ლიბერალიზმსა და სოციალიზმს განასხვავებდა ძირეული შეუთანხმებლობა წარმოების საშუალებებზე საკუთრების შესახებ. ამ საკითხის გარკვევის შემდეგ, მათ შორის წინააღმდეგობამ აზრი დაკარგა და ამ გარემოებამ ევროპაში ლიბერალიზმის პოპულარობაზეც გარკვეული გავლენა იქონია. სოციალისტებმა გამოიყენეს პოლიტიკური ბრძოლის ის საშუალებები, რომლებიც მათ ლიბერალური დემოკრატიების პოლიტიკურმა ინსტიტუტებმა შესთავაზეს და საკუთარი პოლიტიკის გატარებაც სწორედ ამ გზით დაიწყეს. მართლაც რომ მარტივია: თუ ესა თუ ის პოლიტიკური მოძრაობა თავს ხალხის ფართო მასების ინტერესების დამცველად აცხადებს, ამისთვის ყველაზე შესაფერისი გზა ხალხის ნებაზე დამყარებული წარმომადგენლობითი ორგანოების მეშვეობით მოქმედებაა. ამ დროიდან მოყოლებული, სოციალისტები (თუ სოციალ-დემოკრატები) ევროპაში ერთ-ერთი ყველაზე დიდი პოლიტიკური ძალაა და დღეს ამ მიმართულების პარტიები ევროპულ მთავრობათა დიდ უმრავლესობას აკონტროლებენ.

ასე რომ, ბოლო ორი საუკუნის მანძილზე ბევრი რამ შეიცვალა, უცვლელი მხოლოდ ლიბერალიზმი დარჩა. ლიბერალები დღესაც თავდადებით ღაღადებენ სახელმწიფოს როლის შესუსტების, ეკონომიკურ ცხოვრებაში მისი ჩაურევლობის, ინდივიდის ეგოისტური ინტერესების პრიმატის სასარგებლოდ, ისევე, როგორც ორასი წლის წინ. ასეთი სიხისტე ლიბერალების პოლიტიკურ წარმატებებზეც ახდენს გავლენას. ლიბერალები უმრავლესობას არც ერთი ევროპული ქვეყნის მთავრობაში წარმოადგენენ და ამ ქვეყნების პოლიტიკაზე გავლენის მოხდენის საშუალებებს, ფაქტობრივად, არ ფლობენ.

სოციალისტებმა (თუ სოციალ-დემოკრატებმა) იდეოლოგიურ სიხისტესა და პრაქტიკულ მიზანშეწონილობას შორის არჩევანი უკანასკნელის სასარგებლოდ გააკეთეს. ამ მოძრაობამ დაადასტურა, რომ მზად არის საკუთარი პოლიტიკური კონცეფცია მოსახლეობისა და ამომრჩევლის მოთხოვნილებებსა და ინტერესებს საჭირო მოცულობით მიუსადაგოს. გადამწყვეტია არა ამა თუ იმ პოლიტიკური თუ ეკონომიკური იდეოლოგიისადმი ერთგულება, არამედ ამ იდეოლოგიათა მიმართება მოსახლეობის ინტერესებთან. სწორედ ამგვარი დილემის წინაშე აღმოჩნდნენ 60-იანი წლების დასაწყისში გერმანელი სოციალ-დემოკრატები, რადგან მარქსიზმისადმი ერთგულება მოსახლეობის უნდობლობას იწვევდა. ამის შედეგად, ცნობილ ბად-გოდესბერგის ყრილობაზე სოციალ-დემოკრატებმა საკუთარი ღირებულებები გადააფასეს იმ მოცულობით, რომ ამომრჩევლის ნდობა მოეპოვებინათ. მათ გაწყვიტეს კავშირი მარქსიზმთან და შეურიგდნენ კერძო საკუთრებას. ამის შედეგი იყო ის, რომ ორ-სამ წელიწადში გერმანიის რიგ არჩევნებში სოციალ-დემოკრატიულმა პარტიამ არნახული წარმატებები მოიპოვა და რეალურად ქვეყნის ერთ-ერთ უმძლავრეს პოლიტიკურ ძალად ჩამოყალიბდა, თანაც, ეს მხოლოდ დასაწყისი იყო, ნაციონალურ არჩევნებში გამარჯვებები ჯერ კიდევ წინ იყო.

ეს არის ნათელი მაგალითი იმისა, რომ პოლიტიკურ პროცესებში გადამწყვეტია არა იდეოლოგიების ჭიდილი, არამედ ამომრჩევლის ინტერესი და რომ იდეოლოგია ამომრჩევლის ინტერესებთან შესაბამისობაში უნდა იყოს. ლიბერალებმა ეს დღემდე ვერ გაიგეს, ან იქნებ გაიგეს კიდეც, მაგრამ სხვა გზა არ აქვთ. ლიბერალური პარტიები ხომ რეალურად მოსახლეობის მეოცედის ინტერესებსაც არ წარმოადგენენ და მოსახლეობას ვერაფერს შესთავაზებენ ისეთს, რომ ხალხმა მათი თავი ან სოციალ-დემოკრატებს, ან ქრისტიან-დემოკრატებს, ან ეკოლოგისტებს ამჯობინოს. ამიტომაც ევროპაში სოციალ-დემოკრატებისა და სხვა მემარცხენეების პოლიტიკური პერსპექტივა მზარდია, ქრისტიან-დემოკრატებისა დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ გაართმევენ თავს სოციალურ პრობლემებს; ლიბერალებისა კი ჩამავალ მზეს მიაგავს.

რაც უფრო აცნობიერებენ ლიბერალები, რომ რეალური ცხოვრება და განვითარების მიმართულებები მათ იდეებს უარყოფს, სულ უფრო და უფრო მატულობს მათი იდეოლოგიური სიხისტე და აგრესიულობა. ისინი, ცდილობენ რა (მათი აზრით) მკვეთრად გამოკვეთონ პრობლემების არსი, საფუძველს უდებენ იდეოლოგიურ ანტაგონიზმსა და შეურიგებლობას. აბა, რით შეიძლება აიხსნას, რომ ფრიდრიხ ფონ ჰაიეკმა თავის მთავარ ნაშრომს ,,გზა მონობისაკენ” უწოდა (ანუ, თურმე, ვინც ჰაიეკს არ ეთანხმება, მონაა); ან ის, რომ ლუდვიგ ფონ მიზესი თავის ნაშრომში - ,,ლიბერალიზმის კლასიკური ტრადიცია”, დაუზარებელი სიუხვით ხმარობს ,,მონისა” და ,,მონობის” ეპითეტებს მათ მიმართ, ვინც მისი აზრები შეიძლება არ გაიზიაროს. ნათელია ლიბერალების ტაქტიკა: იხმარონ რაც შეიძლება მკაცრი გამოთქმები, გამოიტანონ რაც შეიძლება აგრესიული დასკვნები, რომ იქნებ ამით მსმენელსა თუ მკითხველზე გავლენა მოახდინონ. მაგრამ საღი გონების ადამიანები ელიან არგუმენტებს და არა ეპითეტებს, არგუმენტების სიუხვით კი ლიბერალები არ გამოირჩევიან.

ასეთი აგრესიულობა და კომპრომისის უუნარობა ლიბერალებს (წარსული დროის) კომუნისტებთანაც ანათესავებს. როგორც უკანასკნელნი უარყოფდნენ ნებისმიერ იდეოლოგიურ დათმობას პროლეტარიატის დიქტატურის იდეების გარშემო, ისე ლიბერალები ვერ ეგუებიან რაიმე კომპრომისს ,,ღამის დარაჯისა” და სახელმწიფოს ჩაურევლობის თაობაზე. თუმცა კომუნისტებმაც (როგორც ევროპაში, ისე რუსეთში) ბოლო დროს დაინახეს, რომ არსებული რეალობების აღიარება პირდაპირ პროპორციულად მოქმედებს პოლიტიკურ წარმატებებზე და ეს მათ პოლიტიკურ რეიტინგზეც აისახება, რომელიც ლიბერალების რეიტინგს თუ არ აღემატება, არც ჩამოუვარდება.

რა უნდათ

ლიბერალების გამუდმებული შეშფოთების მიუხედავად, არავინ მოითხოვს, რომ სახელმწიფოს ჩარევა ეკონომიკურ და სოციალურ სფეროებში უსაზღვრო იყოს. ლიბერალები ქარის წისქვილებს ებრძვიან, როდესაც გვაშინებენ, რომ სახელმწიფოს მიერ სოციალური და ეკონომიკური ცხოვრების რეგულირება შეიძლება წავიდეს იმდენად შორს, რომ ადამიანის კვების, ჩაცმულობისა და პირადი ცხოვრების სხვა დეტალების რეგულირებამდეც მიგვიყვანოს. ასე რომ, ლიბერალისათვის, ერთი მხრივ, სახელმწიფოს მიერ იარაღის ტარების ან ნარკოტიკების აკრძალვა, და, მეორე მხრივ, სახელმწიფოს მიერ ხორცის ჭამის აკრძალვა ერთსა და იმავე სიბრტყეზე განიხილება. ასეთი მიდგომა გამოწვეულია იმითაც, რომ ლიბერალიზმის მოძღვრება საჯარო, ანუ საზოგადოებრივი ინტერესის ცნებაში სრულ გაუცნობიერებლობას ამჟღავნებს. თანამედროვე კონსტიტუციონალიზმი კი აღიარებს საჯარო, ანუ საზოგადოებრივი ინტერესის ჯეროვან ადგილს სახელმწიფოს მიერ ეკონომიკური და სოციალური ფუნქციების განხორციელებისას. თანამედროვე სახელმწიფო სოციალურ და ეკონომიკურ პროცესებში მხოლოდ მაშინ და მხოლოდ იმ მოცულობით ერევა, როცა მას ამას საზოგადოების ინტერესი კარნახობს. და თუ რაში მდგომარეობს საზოგადოების ინტერესი, ამას თავად მოცემული საზოგადოება კონკრეტულ შემთხვევებში განსაზღვრავს (თუ, რა თქმა უნდა, ამის უნარი აქვს), ამ საზოგადოებაში არსებული ჯგუფებისა და ფენების ინტერესების, მათი მდგომარეობისა და დაცულობის ხარისხის გათვალისწინებით. ამას მოწმობს თანამედროვე კონსტიტუციონალიზმი, რომელიც აღიარებს, რომ ადამიანის ძირითადი უფლებები და ეკონომიკური თავისუფლება უნდა განხორციელდეს იმ მოცულობით და იმ სახით, რომ საზოგადოების ინტერესები არ დაზიანდეს. თანამედროვე კონსტიტუციონალიზმი აღიარებს იმასაც, რომ სახელმწიფო უშუალოდ უნდა მოქმედებდეს იმ ადამიანების, ჯგუფებისა და ფენების ინტერესების დასაცავად, რომლებიც, მისი ჩარევის გარეშე, დაუცველი იქნებოდნენ.

ლიბერალებისათვის ბაზრის თავისუფლება უზენაესი ღირებულებაა, რომელიც სახელმწიფოს ჩარევით არ უნდა იქნეს ხელყოფილი. მაგრამ ლიბერალებს ავიწყდებათ, რომ ბაზრის თავისუფლების ლოზუნგით ხელი არ უნდა ეშლებოდეს სახელმწიფოს მიერ ბაზარზე იმ მოვლენებთან დაპირისპირებას, რომლებიც თავიანთი შინაარსით საკმაოდ შორს არიან თავისუფლებისაგან. როდესაც ერთ ზამთარს ნავთის ფასი ორმოცდაათი თეთრია და მეორე ზამთარს უცებ იწევს ერთ ლარამდე, ამ მოვლენას მხოლოდ გონებასუსტი ადამიანი თუ შეაფასებს როგორც თავისუფალი ბაზრის ,,თვითრეგულირებად” მოქმედებას. არადა, თუ სახელმწიფო ამ მოვლენას დაუპირისპირდება, ლიბერალები განგაშს ატეხენ ,,თავისუფალი” საბაზრო ეკონომიკის დასაცავად. ისინი არც დაინტერესდებიან, ემყარება თუ არა ფასის ორჯერ გაზრდა მოწოდების ამდენადვე შემცირებას ან სხვა რომელიმე ობიექტურ ეკონომიკურ ფაქტორს.

თავისუფალი ბაზარი, სახელმწიფოს ჩარევის გარეშე, ხშირად შეიძლება კორუფციის ნიადაგად იქცეს. ამის ნათელი მაგალითია შრომის ბაზრის ფენომენი. ლიბერალიზმი ქადაგებს, რომ სახელმწიფო არ უნდა ერეოდეს შრომის ბაზრის მსვლელობაში, თუმცა საქართველოს კონსტიტუცია (მუხლი 32) მოითხოვს, რომ სახელმწიფო დასაქმებაში დაეხმაროს უმუშევრად დარჩენილ მოქალაქეს. ბუნებრივია, სახელმწიფოსთვის ლიბერალიზმზე მნიშვნელოვანი კონსტიტუცია უნდა იყოს და მან შრომის ბაზარი დინებაზე არ უნდა მიუშვას. დღეს სახელმწიფო კონსტიტუციის ამ დებულებას იცავს ისევე, როგორც მის სხვა დებულებებს და შრომის ბაზარი, ფაქტობრივად, დინებაზეა მიშვებული. საქართველოში (რომელიც არც შვედეთია და არც ჰოლანდია) სწორედ ეს გარემოება იწვევს არა მარტო მასიურ უმუშევრობას, არამედ კორუფციასაც შრომის ბაზარზე. ქართულ რეალობაში, როცა დასაქმების საკითხი დინებაზეა მიშვებული, სამუშაოს მხოლოდ ის იშოვის, ვისაც ეს ნაცნობობა-ახლობლობით შეუძლია. თავისუფალი ბაზრისა და კონკურენციის პრინციპები აქ არ მოქმედებს. როდესაც მოქალაქეს თავისი სახელმწიფოსი არ სჯერა, იგი მხოლოდ ოჯახის, ნათესავების, ნაცნობებისა და მეგობრების იმედზეა და მხოლოდ ასე თუ შეუძლია გადაწყვიტოს დასაქმების პრობლემა. რეალობაა, რომ უცხოეთში განათლებამიღებული ადამიანებიც, ძალიან იშვიათი გამონაკლისების გარდა, ვერ შოულობენ სამსახურს, თუ ნაცნობობის ინსტიტუტი არ ამოქმედდება.

კონსტიტუციის მიხედვით, სახელმწიფო ხელს უწყობს თავისუფალი კონკურენციის განვითარებას, ხოლო მონოპოლიური საქმიანობა იკრძალება, გარდა კანონით დაშვებული შემთხვევებისა (მუხლი 30(2)). ნათელია, რომ მონოპოლიების აკრძალვის მოხსენიება კონსტიტუციის ადამიანის უფლებათა თავში ნიშნავს იმ საფრთხის გააზრებას, რაც მონოპოლიამ შეიძლება ადამიანის უფლებებს შეუქმნას. ჰაიეკიც და მიზესიც თავს არიდებენ დეტალურ საუბარს ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის არსისა და სოციალური ფუნქციის შესახებ. მეტიც, მიზესი (რომელსაც ჰაიეკი თავისი დროის უდიდეს ადამიანს უწოდებდა) აცხადებს, რომ მონოპოლიები არ უშლიან ხელს ლიბერალური საბაზრო ეკონომიკის ფუნქციონირებას და, საერთოდ, საბაზრო ეკონომიკის პირობებში მონოპოლია არ წარმოიქმნება ბუნებრივი რესურსებისა და კანონმდებლობით განსაზღვრული შემთხვევების გარდა. ეს რომ სიცრუეა (პრაქტიკას რომ თავი გავანებოთ), საქართველოს კონსტიტუციიდანაც ჩანს, რომელიც კრძალავს მონოპოლიებს, გარდა კანონით გათვალისწინებული შემთხვევებისა; ანუ კონსტიტუცია გულისხმობს, რომ მონოპოლიები შეიძლება წარმოიქმნას იმისდა მიუხედავად, დადგენილია თუ არა ისინი კანონით და კრძალავს ისეთ მონოპოლიებს, რომლებიც კანონით დადგენილი არ არის. აღნიშნული ნათელყოფს, რომ მონოპოლიების ლიბერალებისეული გაგება შეუთავსებელია მონოპოლიების კონსტიტუციისეულ გაგებასთან.

საქმე ისაა, რომ ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის მიღებით სახელმწიფო ბაზრის მსვლელობაში ერევა და ,,თვითრეგულირების” პრინციპის საზიანოდ მოქმედებს. ლიბერალები ამაზე ალბათ უპასუხებენ, რომ ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის მიზანი ისევ ბაზარზე კონკურენციის დაცვაა. მაგრამ აქ არავინ დავობს, რომ ბაზარზე კონკურენციის დაცვა საზოგადოების ინტერესებშია. ლიბერალები უბრალოდ ,,ვერ” ითვალისწინებენ, რომ ბაზარს სახელმწიფოს ჩარევის გარეშე არ შეუძლია ისეთი ,,თვითრეგულირება”, რომ თავისუფალი კონკურენცია უზრუნველყოს. თუ სახელმწიფო არ ჩაერია, ნებისმიერი თავისუფალი ბაზარი საბოლოოდ მონოპოლიის ან უკეთეს შემთხვევაში ოლიგოპოლიის ხელში მოექცევა.

ეს პრაქტიკული ასპექტი იყო. ახლა ღირებულებით ასპექტსაც უნდა შევეხოთ: რა ღირებულებებს ემყარება ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის შემოღების პოლიტიკური გადაწყვეტილებები? ლიბერალიზმი ვერც ამ ღირებულებებს ახსნის, რადგან ისინი სწორედ ლიბერალიზმის საპირისპიროა, ემყარება საჯარო, ანუ საზოგადოებრივ და არა კერძო პირების ინდივიდუალურ ინტერესს. ლიბერალებისათვის კერძო ინტერესი უზენაესია და სახელმწიფო მას არ უნდა ზღუდავდეს. როცა ესა თუ ის მეწარმე თავისი შრომის, უნარისა და ძალისხმევის შედეგად ამზადებს უკეთეს პროდუქციას, ვიდრე მისი კონკურენტი, მომხმარებელიც ამით კმაყოფილია და ამის შედეგად ეს მეწარმე ბაზარზე გაბატონებულ მდგომარეობას იკავებს. ინდივიდუალიზმის პოზიციებიდან ვერ აიხსნება, თუ რატომ უნდა ჩაერიოს სახელმწიფო ამ პროცესში; იგი ხომ ამით ინდივიდის თავისუფლებას ზღუდავს და მეწარმეს თავისი შრომის პოტენციური ნაყოფით სარგებლობის უფლებას არ აძლევს. ლიბერალიზმი ამას ვერ ახსნის. ამის ახსნა საზოგადოების, როგორც ასეთის, ინტერესების დაცვაში მდგომარეობს: როგორაც არ უნდა დააკმაყოფილოს მეწარმემ მომხმარებლის ინტერესები, მას არ უნდა მიეცეს იმის საშუალება, რომ საზოგადოებას თავისი პირობები უკარნახოს. ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის მიზანია, რომ საზოგადოება გამოშვებული პროდუქციის შეფასების გზით იყოს მეწარმის ბედის მსაჯული და არა მეწარმე - საზოგადოების ბედისა.

ლიბერალები მიუღებლად თვლიან ინფორმაციის თავისუფლების რაიმე ფორმით შეზღუდვას, რაც მიზესის ომახიან შეძახილებში ჰპოვებს გამოხატულებას.¹ ამ ლოგიკით არ შეიძლება ნებისმიერი რასისტული მოწოდებების, ან ზნეობის საწინააღმდეგო ლიტერატურის გამოცემის აკრძალვა თუ შეზღუდვა, რადგან, თურმე, ადამიანებს შეუძლიათ ილაპარაკონ და გამოაქვეყნონ ყველაფერი, რაც სურთ. საქართველოს კონსტიტუცია (მუხლი 24) კი აშკარად უშვებს ინფორმაციის თავისუფლების შეზღუდვას, როცა ამით საფრთხე ექმნება მორალს ან საზოგადოებრივ უსაფრთხოებას. საქართველოს კონსტიტუცია აქ მარტო არ არის და ინფორმაციის თავისუფლებას იმავე პრინციპებით ზღუდავს იტალიის (მუხლი 21), გერმანიის (მუხლი 5), ესპანეთის (მუხლი 20) კონსტიტუციები, ასევე ევროპის ადამიანის უფლებათა კონვენცია (მუხლი 10).

ვისაც როგორ არ უნდა მოეჩვენოს, გადაჭარბებული არ იქნება, თუ ვიტყვით, რომ ლიბერალებისათვის ცხოვრება ბაზარია. ისინი ბაზრის კანონებით აზროვნებენ ნებისმიერი საზოგადოებრივი ინსტიტუტის თუ სფეროს ანალიზისას. პირველ რიგში, ლიბერალიზმი, როგორც მოძღვრება, მიმართულია მხოლოდ მეწარმეთა ინტერესებისა და უფლებების დაცვაზე. მეწარმედ გახდომა უკეთეს შემთხვევაში მხოლოდ ექვსიდან ერთ ადამიანს შეუძლია. ეს ნიშნავს, რომ მისი იდეალური რეალიზაციის შემთხვევაშიც კი ლიბერალიზმი ქვეყნის მოსახლეობის მაქსიმუმ ერთი მეექვსედის ინტერესების დამცველი იქნება. დანარჩენ ხუთი მეექვსედს შეადგენს დაქირავებული მუშახელი, სტუდენტები, პენსიონერები, ინვალიდები, მეცნიერები, ხელოვანები, მასწავლებლები, სახელმწიფო მოხელეები და ა.შ. ლიბერალიზმი მათთვის ვერ იცლის.

ამას გარდა, ლიბერალიზმი ცდილობს, რომ ნებისმიერი სახის ურთიერთობას ბაზრის მოთხოვნა-მიწოდების კანონები მოარგოს; მათ შორის იმ სფეროებსაც, რომლებიც თავისი არსითა და დანიშნულებით არასაბაზრო სფეროებია: განათლება, ჯანმრთელობის დაცვა, მეცნიერება. ამიტომ ლიბერალიზმი უარყოფს ამ სფეროების სახელმწიფო დაფინანსებას და მოითხოვს, რომ ისინი კერძო ინიციატივის საფუძველზე და ამ ინიციატივის მოცულობით უნდა არსებობდეს, ანუ ისინი უფასო არ უნდა იყოს. ასეთი მტკიცებებით ლიბერალიზმს მივყავართ იქამდე, რომ განათლების მიღება და მკურნალობა მხოლოდ იმას შეეძლოს, ვისაც ეს ფინანსურად ხელეწიფება. ლიბერალებისათვის ხომ ღირებულება თავისთავად საბაზრო პრინციპების მოქმედებაა და არა მოსახლეობის მიერ განათლებისა და მკურნალობის მიღება. ეს ნიშნავს, რომ ლიბერალიზმის იდეების რეალიზება ქვეყნის პროგრესის შეჩერების ტოლფასია.

ნორმალურ ადამიანს უნდა გაუჩნდეს შეკითხვა: რა საჭიროა საბაზრო ურთიერთობები ისეთ სფეროებში, სადაც ისინი ადამიანთა უდიდეს ნაწილს ელემენტარული შესაძლებლობების გარეშე ტოვებს? მაგრამ საქმე ისაა, რომ ლიბერალებს არ გააჩნიათ რაიმე ისეთი კრიტერიუმი, რომელიც მათ წიგნის გამოცემისა და კალოშების წარმოების ერთმანეთისაგან გარჩევაში დაეხმარებოდა. მათთვის ორივე საქონელია, რომელზედაც მოთხოვნა ბაზარზე უნდა არსებობდეს. ამ შეხედულებების გამაგრება ლიბერალებს მხოლოდ ადამ სმიტის ან ჰაიეკის ციტატებით თუ შეუძლიათ (რომლებიც უმეტეს შემთხვევებში არაფერ კავშირშია აღნიშნულ არასაბაზრო ურთიერთობებთან), რადგან კაცობრიობას სხვა გეზი აქვს აღებული და პრაქტიკა ლიბერალებისაგან დასახული გზიდან გადახვევით მიემართება. განათლების, ჯანმრთელობის დაცვისა და მეცნიერების დაფინანსება დასავლეთ ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში დიდი ხანია საბაზრო სფეროში შეჭრად აღარ ითვლება. ცივილიზებულ ქვეყნებში მიიჩნევა, რომ სახელმწიფო უნდა იცავდეს არა მარტო იმას, ვისაც ბევრი ფული აქვს, არამედ ეხმარებოდეს იმასაც, ვისაც ეს ფული არა აქვს, რომ ძირეული მოთხოვნილებები დაიკმაყოფილოს დასაქმების, განათლებისა და ჯანმრთელობის დაცვის სფეროში.

ასეთი მიდგომა განაპირობებს ორ დიდ საზოგადოებრივ სარგებელს (რომლებიც ლიბერალებს არ აინტერესებთ). პირველ რიგში, საზოგადოებაში მცირდება სოციალური გათიშულობა და სხვადასხვა ფენებს შორის დაპირისპირების შანსი კლებულობს. მეორეც, სახელმწიფო თავისი აქტიურობით ხელს უწყობს, რომ ქვეყნის ადამიანური რესურსების მთელი პოტენციალი გამოყენებულ იქნეს რაციონალურად, რომ საზოგადოების პროგრესი არ შეფერხდეს. თუ ამ ყველაფრის ფასი თავისუფალ ბაზარზე სახელმწიფოს ჩარევაა, ეს უნდა გაკეთდეს და კეთდება კიდეც იმ ქვეყნებში, რომლებიც საკუთარ პრიორიტეტებს აცნობიერებენ.

ლიბერალიზმის აზროვნება მხოლოდ ორ ფერს ხედავს: შავს და თეთრს; ამ მოძღვრებას ისეთი ბედი აქვს, რომ მისი მიმდევრები თავს ხშირად ერთი წყობიდან მეორეზე გადასვლის ეპოქაში წამოყოფენ თავს და შემდეგ მათი მემკვიდრეები თავიანთი იდეური მამების ერთხელ ნათქვამს სამარადისო ჭეშმარიტებებად მიიჩნევენ. ასე მაგალითად, ადამ სმიტმა კაპიტალიზმის ფორმირების ეპოქაში დაადასტურა, რომ საბაზრო ეკონომიკა უკეთესია, ვიდრე ფეოდალიზმი. ჰაიეკმა და მიზესმა დაინახეს ნაცისტური გერმანიისა და ბოლშევიკური რუსეთის ეკონომიკური პროცესები და სქელტანიანი გამოკვლევები მიუძღვნეს იმ მარტივი ჭეშმარიტების დასაბუთებას, რომ საბაზრო ეკონომიკას ეკონომიკის ფაშისტურ და ბოლშევიკურ მოდელებთან მიმართებაში უპირატესობები აქვს.

აზროვნების ასეთი ტრადიცია ლიბერალიზმს დღესაც დაღად აჩნია. ლიბერალების ფიქრი იმაზე კი არ არის მიმართული, რომ მოცემულ საზოგადოებაში, როგორც ასეთში, დამყარდეს რეალური ეკონომიკური კეთილდღეობა და სოციალური სამართლიანობა, არამედ მხოლოდ იმის მტკიცებას ხმარდება, რომ ,,თვითრეგულირებადი” საბაზრო ეკონომიკის ალტერნატივა მხოლოდ ბოლშევიზმი ან ფაშიზმი შეიძლება იყოს. ლიბერალიზმი, როგორც ასეთი, უმწეოა ამა თუ იმ წყობის აბსოლუტური ღირებულების გაანალიზების საქმეში; მას მხოლოდ ის შეუძლია, რომ ესა თუ ის წყობა შეფარდებით პერსპექტივაში წარმოიდგინოს და ყოველივე ამას მკითხველისა თუ მსმენელის დაშინების ეფექტი მისცეს (თანაც, მხოლოდ შავ-თეთრ ფერებში). ამისდა მიუხედავად, ადამიანებისა და განვითარებული, გაცნობიერებული საზოგადოებებისათვის ამა თუ იმ წყობის მისაღებობა განისაზღვრება არა იმით, თუ რამდენად სჯობია ეს წყობა სხვა, მასზე უარეს და უკვე უარყოფილ წყობებს, არამედ იმით, თუ რამდენად აძლევს მათ ეს მოცემული წყობა ღირსეული ცხოვრებისა და განვითარების საშუალებას. იდეოლოგიის ძირითადი ამოცანაა ის, რომ ,,თანამედროვეობის კონსტიტუციურმა სახელმწიფომ სოციალური სამართლიანობის პოლიტიკური გარანტია უნდა იკისროს”.² ამიტომ ადამიანებისა და საზოგადოებების მხედველობა ლიბერალებისაზე უკეთესი აღმოჩნდა და მათ, შავისა და თეთრის გარდა, სხვა ფერების დანახვაც შეძლეს.

განვითარების რეალურმა პროცესებმა იპოვა ,,ღამის დარაჯის” სახელმწიფოს ეფექტური ალტერნატივა სოციალური სახელმწიფოს სახით. დღეს განვითარებული სახელმწიფოები სოციალური სახელმწიფოებია, ხოლო იქ არსებული ეკონომიკა არა უბრალოდ საბაზრო ეკონომიკად, არამედ სოციალურ საბაზრო ეკონომიკად იწოდება. საქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულა აცხადებს, რომ საქართველო სოციალური სახელმწიფო უნდა იყოს. საკუთარი კონსტიტუციების მიხედვით, სოციალური სახელმწიფოებია გერმანია, საფრანგეთი, იტალია, ესპანეთი და ყველა სხვა განვითარებული ქვეყანა.³ 

როგორც კონრად ჰესე აცხადებს, სოციალური სახელმწიფო არის ,,დამგეგმავი, მმართავი, მომსახურების გამწევი, განმანაწილებელი, ინდივიდუალური და სოციალური ცხოვრების რეალობად მქცეველი სახელმწიფო”.⁴ თანამედროვე დემოკრატიულ საზოგადოებაში შეუძლებელია სოციალური წინააღმდეგობების გამაწონასწორებელი საზოგადოებრივი წესრიგის დამყარება, თუ სახელმწიფოს როლი მხოლოდ პირადი თავისუფლებისა და საკუთრების დაცვით შემოიფარგლება. აქედან გამომდინარე, კონსტიტუციაში სოციალური სახელმწიფოს პრინციპის მოხსენიება ნიშნავს კანონმდებლისა და ადმინისტრაციისათვის სოციალური სამართლიანობის უზრუნველსაყოფად კონკრეტული ღონისძიებების გატარების კონსტიტუციური დავალების მიცემას.⁵ მოცემული ფუნქციებიდან ლიბერალები შეიძლება ყველაზე მეტად განაწილებისა და გადანაწილების ცნებებმა დააშინოს. რა თქმა უნდა, სოციალური სახელმწიფოს პრინციპების მოშველიებით არავინ საუბრობს საზოგადოებაში დოვლათის თანაბარ განაწილებაზე, მაგრამ სოციალური სახელმწიფოს რეალობები დოვლათის სამართლიან განაწილებას ემყარება. თავად რესურსებისა და დოვლათის გადანაწილების ცნება ლიბერალებს სურთ, რომ საფრთხობელად წარმოადგინონ და საბჭოთა კავშირის ადრეულ წლებში მომხდარ ექსპროპრიაციისა და განკულაკების ცნებებთან გაგვაიგივებინონ. მაგრამ სინამდვილეში გადანაწილების ცნება გაცილებით უფრო ფართოა და მოიცავს ნებისმიერ პროცესს, რომელსაც საქმე აქვს დოვლათისა და რესურსების რაიმე ნაწილის ერთი ხელიდან მეორეში გადაცემასთან. მაგალითად, გადასახადის გადამხდელთა ფულით მოხუცი ადამიანებისათვის პენსიის გაცემა გადანაწილებაა, რადგანაც სახელმწიფოს ბიუჯეტი ფულს ერთისაგან იღებს და მეორეს აძლევს. მასწავლებლებისათვის ხელფასის მიცემაც, ჯანმრთელობის დაცვის პროგრამების სახელმწიფო დაფინანსებაც, მრავალშვილიანი ოჯახებისათვის დახმარებაც სხვა არაფერია, თუ არა გადანაწილება. თავისთავად რესურსებისა და დოვლათის გადანაწილება, როდესაც იგი კანონს ემყარება და არა ძალადობას, არის სახელმწიფოებრივი ცხოვრების აუცილებელი ატრიბუტი და დასავლეთის ქვეყნებში სოციალური პროგრამების დაფინანსება სწორედ გადანაწილების მეშვეობით ხორციელდება.

სოციალური სახელმწიფოს რეალობები ლიბერალიზმის ისეთი ძირეული პრინციპის შეზღუდვასაც მოითხოვს, როგორიცაა, კერძო საკუთრების ხელშეუხებლობა. სოციალურ სახელმწიფოებში აღიარებულია საკუთრების სოციალური შეზღუდვის ინსტიტუტი. ეს ნიშნავს, რომ ადამიანების ხელში არსებული კერძო საკუთრება სახელმწიფომ შეიძლება გააკონტროლოს სოციალური ინტერესების დაცვის მიზნით. ასე მაგალითად, გერმანიის ძირითადი კანონის მე-14 მუხლის მიხედვით ,,,საკუთრება ავალდებულებს: მისით სარგებლობა საზოგადო ინტერესებს უნდა შეესაბამებოდეს”. ესპანეთის კონსტიტუციის 33-ე და იტალიის კონსტიტუციის 42-ე მუხლების შესაბამისად, კერძო საკუთრების სარგებლობისა და გასხვისების უფლებები შეიძლება შეიზღუდოს საკუთრების სოციალური ფუნქციის უზრუნველყოფის მიზნით. მეტიც, აღნიშნული კონსტიტუციები ითვალისწინებენ, რომ მიწა, წიაღი და საზოგადოებრივად მნიშვნელოვანი სხვა სიკეთეები უნდა დაექვემდებაროს სახელმწიფო საკუთრების უფლებას. ამ ტრადიციისაგან არც საქართველოს კონსტიტუციაა შორს: კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტი უშვებს, რომ საკუთრების უფლება შეიზღუდოს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებიდან გამომდინარე. ასე რომ, მთელი პრაქტიკული გამოცდილება მოწმობს იმას, რომ ლიბერალების მითი საკუთრების უფლების შეუზღუდაობის შესახებ თანამედროვე ცივილიზაციის მიერ უარყოფილია. მესაკუთრის პასუხისმგებლობაა საკუთრების იმგვარი გამოყენება, როგორც მას კანონი დაავალდებულებს საზოგადო ინტერესებიდან გამომდინარე.

ის საზოგადოებებიც კი, რომელთა კონსტიტუციები სოციალური სახელმწიფოს ცნების გაჩენამდე იქნა მიღებული, მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ სოციალური სახელმწიფო სტაბილური პოლიტიკური არსებობის ერთადერთი ფორმაა. შეერთებული შტატების კონსტიტუცია შეიცავს მხოლოდ ნეგატიურ უფლებათა ჩამონათვალს (1791 წლის უფლებათა ბილი). მიუხედავად ამისა, ახალი კურსის პირობებში ფრანკლინ რუზველტმა გამოაცხადა ,,მეორე უფლებათა ბილი”, ანუ სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები, რომლებიც მოიცავენ უფლებებს განათლებაზე, შრომაზე, ჯანმრთელობის დაცვაზე, დასვენების პირობებზე, საკმარის კვებაზე და სხვა. რუზველტმა ამ უფლებების აუცილებლობა დაასაბუთა იმით, რომ ინდივიდუალური თავისუფლება არ არსებობს ეკონომიკური უსაფრთხოების გარეშე და ,,გაჭირვებული ადამიანი არ არის თავისუფალი”.⁶ ამის შემდგომ, ამერიკის კონსტიტუციის ლიბერალური პროფილის მიუხედავად, ქვეყანამ გეზი აიღო სოციალური კეთილდღეობის სახელმწიფოზე, რაზეც მეტყველებს ამ ქვეყანაში არსებული სოციალური დახმარებების ფართო სისტემა. როგორც კოლუმბიის უნივერსიტეტის პროფესორი და გაერო-ს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის წევრი, ლუი ჰენკინი, აცხადებს, შეერთებული შტატები დღეს სოციალური კეთილდღეობის სახელმწიფოა. სანამ ასეთად ჩამოყალიბდებოდა, მას ინდივიდუალურ და ეკონომიკურ თავისუფლებაზე დამყარებული წინააღმდეგობების გადალახვა მოუწია და დღეს სახელმწიფო პირდაპირ იღებს პასუხისმგებლობას ღარიბი და გაჭირვებული ადამიანების პრობლემების მოსაგვარებლად. მართალია, სოციალური გარანტიები კონსტიტუციაში დაფიქსირებული არ არის და კონგრესის მიერ მიღებულ კანონმდებლობას ემყარება და შეიძლება ფორმალურად კონგრესს ამ გარანტიების გაუქმების უფლებაც ჰქონდეს, მაგრამ ეს მხოლოდ თეორიაა. სოციალური გარანტიები პოლიტიკური სისტემის ინტეგრალური ნაწილია და მათ თითქმის კონსტიტუციური სიმყარე აქვს. ამერიკელები სოციალურ გარანტიებს საკუთარ უფლებებად მიიჩნევენ.⁷ ამ ტენდენციით ამერიკამ ფეხი აუწყო განვითარების ევროპულ გზას, რომელიც სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების კონსტიტუციურ რეალიზაციაში მდგომარეობს.

ეს ყოველივე ადასტურებს, რომ ლიბერალიზმი, როგორც იდეოლოგია, თეორია თუ მოძღვრება, არ პასუხობს კონსტიტუციონალიზმის განვითარების თანამედროვე ტენდენციებს. თუმცა ორასი წლის წინ კონსტიტუციონალიზმი ლიბერალურად გაიგებოდა, დღეს ეს კავშირი დარღვეულია შეუქცევადი სახით, რადგანაც თანამედროვე სახელმწიფო დიდი ხანია გაცდა ლიბერალიზმის მიერ დადგენილ შეზღუდვებს. ლიბერალიზმის პრინციპების მოშველიება მხოლოდ ხელს უშლის რეალური კეთილდღეობისა და სოციალური სტაბილურობის მიღწევას. კეთილდღეობა მხოლოდ იქ არსებობს, სადაც ლიბერალიზმის დოგმები უარყვეს.

საით მიდიან

თავიდან საუბარი ადამიანთა აზროვნების წესით დავიწყეთ. საქართველოს რეალობაში აშკარაა, რომ ამა თუ იმ იდეოლოგიისადმი ერთგულება, იდეოლოგიურ რწმენასა და ინტერესებთან ერთად, პიროვნული მენტალიტეტის ნაყოფიცაა. არჩევანი ლიბერალიზმსა და სოციალურ სახელმწიფოს შორის დამოკიდებულია იმაზე, სურთ თუ არა ადამიანებსა და ადამიანთა ჯგუფებს გაითავისონ სხვა ადამიანებისა და ადამიანთა ჯგუფების პრობლემები. როდესაც საზოგადოებაში ინდივიდუალური ეგოიზმი და გაუტანლობა დომინირებს, ლიბერალიზმი პოპულარულია ადამიანთა შორის. ერთხელ და სამუდამოდ თავი უნდა დავანებოთ იმ მითს, რომ ქართველები ,,,ცივი” დასავლელებისაგან განსხვავებით, ურთიერთგამტანები და ურთიერთმოყვარეები არიან. არავისზე ნაკლები ეგოისტი და გაუტანელი ქართველი არაა. ვისაც დასავლეთ ევროპელებთან ხანგრძლივი და შინაარსიანი ურთიერთობა ჰქონია, ადვილად დარწმუნდება, რომ მათ ქართველებზე არანაკლებ და შეიძლება უფრო მეტადაც იციან მხარში ამოდგომა და ურთიერთხელშეწყობა, რითაც ქართველები თავს ასე ვიწონებთ. სწორედ ეს უუნარობა ადამიანებისა გაითავისონ ერთმანეთის პრობლემები, ქმნის ნიადაგს მათი რწმენისათვის, რომ გაჭირვებული ადამიანის პრობლემები სახელმწიფომაც არ უნდა გაითავისოს და გაითვალისწინოს. ამ რწმენას კი განვითარების პროცესებმა ყოველგვარი საფუძველი გამოაცალა, მისი უარყოფა განვითარების აუცილებელი წინაპირობაა.

ლიბერალები თავს ასაღებენ ეროვნული და რელიგიური შემწყნარებლობის დამცველებად და გვმოძღვრავენ, რომ სახელმწიფოში ეთნიკური და რელიგიური ჯგუფების უფლებების დაცვა სამოქალაქო საზოგადოების არსებობის წინაპირობაა; რომ ასეთი ჯგუფების უფლებებისა და ინტერესების იგნორირება სოციალურ გათიშულობას იწვევს და საფრთხეს უქმნის საზოგადოების სტაბილურობას. მაგრამ იმავე ლიბერალებს „ავიწყდებათ” (უფრო სწორედ არ აინტერესებთ), რომ სოციალურ სტაბილურობას საზოგადოების სუსტი და დაუცველი ჯგუფებისა თუ ფენების უფლებებისა და ინტერესების იგნორირება არანაკლებ საფრთხეს უქმნის. თუ სახელმწიფო არ ფუნქციონირებს საზოგადოების ყველა ნაწილის ინტერესებიდან გამომდინარე და დაუდევრობით ეპყრობა მოსახლეობის სუსტ და დაუცველ ნაწილს (ასეთი კი საქართველოს თითქმის მთელი მოსახლეობაა), იგი საფრთხეს ქმნის სოციალური სტაბილურობისათვის, ისევე, როგორც ეთნიკური ან რელიგიური უთანხმოების გაჩაღების შემთხვევაში.

სოციალური პრობლემების იგნორირება ლიბერალებმა შეიძლება ახსნან იმითაც, რომ თურმე საქართველო გარდამავალ ეტაპზე იმყოფება, საბაზრო ეკონომიკა ფორმირების პროცესშია და მხოლოდ ამის შემდგომ სტადიებზე შეეძლება სახელმწიფოს იკისროს თავისი სოციალური ფუნქციები. შეიძლება ისიც მოიშველიონ, რომ მეცხრამეტე საუკუნეში დასავლეთის ქვეყნებშიც კი არ ახორციელებდნენ სახელმწიფოები სოციალურ ფუნქციას. ეს ყოველივე ლიბერალებმა იმ მშობლებს უნდა აუხსნან, რომლებსაც შვილებისათვის სასკოლო სახელმძღვანელოს საყიდლად ფული არ ყოფნით ან იმ მშობლებს, რომლებიც წლიდან წლამდე ერთ ლიტრ ნატურალურ რძეს ვერ ასმევენ საკუთარ შვილებს. ასეთი თეორიულ-ევოლუციური მიდგომა არსებული პრობლემების მხოლოდ იგნორირებაა და არა მათი გადაწყვეტის მცდელობა. უკვე გამოცდილი გვაქვს, თუ რას ნიშნავს დაპირებები, რომ მომავალში ცხოვრება უკეთესი იქნება.

ნებისმიერი სიცოცხლისუნარიანი იდეოლოგია, იქნება ეს ქრისტიან-დემოკრატიზმი, ეკოლოგიზმი თუ სოციალიზმი მიმართულია საზოგადოებრივ კონსენსუსის მიღწევაზე, საზოგადოებაში არსებული განსხვავებული ინტერესების დაბალანსებასა და ურთიერთმორიგებაზე. ლიბერალიზმის შედეგი კი სწორედ ამის საპირისპიროა. არც ერთი მოძღვრება თუ იდეოლოგია (თუ არ ჩავთვლით ფაშიზმსა და კომუნიზმს) არ არის ისე ინდიფერენტული ზოგადადამიანური მორალის მიმართ, როგორც ლიბერალიზმი. არც ერთი მოძღვრება თუ იდეოლოგია არ ახდენს ადამიანის ბედის ისეთ იგნორირებას, როგორც ლიბერალიზმი. არც ერთი მოძღვრება თუ იდეოლოგია არ ახდენს სოციალური გათიშულობის (და, შესაბამისად, სოციალური დაძაბულობის) ისეთ ლეგიტიმაციას, როგორც ლიბერალიზმი. დაბოლოს, არც ერთი მოძღვრება თუ იდეოლოგია არ აყენებს კონსტიტუციონალიზმის პრინციპების ეფექტურობას ისეთ დარტყმას, როგორც ლიბერალიზმი. კონსტიტუციური პრინციპების ეფექტური მოქმედება კი, როგორც გამოცდილება აჩვენებს, ლიბერალიზმის პრინციპების უარყოფის ტოლფასია.

ლიბერალებს შეუძლიათ თავი დაიმშვიდონ: მათი მოძღვრება ფაშიზმსა და კომუნიზმზე ცოტათი უკეთესი ყოფილა. მაგრამ ეს დამშვიდება მხოლოდ დროებითი იქნება, რამდენადაც კაცობრიობა გამუდმებით ისწრაფვის უკეთესის ძიებისაკენ. ფაშიზმისა და კომუნიზმის შემდეგ ისტორიის სანაგვე ახლა ლიბერალიზმისთვისაა გამზადებული.

არჩევანი განვითარებასა და სტაგნაციას, კეთილდღეობასა და სიღატაკეს, სოციალურ სახელმწიფოსა და „ღამის დარაჯის” ლიბერალურ სახელმწიფოს შორის უნდა გაკეთდეს. უნდა დავინახოთ, რომ აღარც ერთი განვითარებული სახელმწიფო იმართება ლიბერალიზმის დოგმებით, რომ ამ დოგმებს წარმატების შანსი მხოლოდ ჩამორჩენილ ქვეყნებში აქვთ. პირველ რიგში, ახალგაზრდა თაობა უნდა გათავისუფლდეს ლიბერალიზმის დოგმებისაგან. მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეიძლება ის საქმის გამკეთებელ თაობად ჩამოყალიბდეს. თუ არა და იგი პასუხისმგებელი იქნება არა მხოლოდ საკუთარი, არამედ მომავალი თაობების ბედზეც.

________________________

1. „ლიბერალიზმის კლასიკური ტრადიცია” თავი პირველი, ქეთევანი 11.

2. Badura, Staatsrecht (1986), 195.

3. გერმანიის ძირითადი კანონის (1949) მე-20 მუხლი, საფრანგეთის კონსტიტუციის (1958) პირველი მუხლი, ესპანეთის კონსტიტუციის (1975) პირველი მუხლი, იტალიის კონსტიტუციის (1949) პირველი მუხლი.

4. Hesse, Grundzüge des Verfassungsrechts der Bundesrepublik Deutschland (19. Auflage, 1993), 86.

5. Badura, Staatsrecht (1986), 195.

6. Steiner & Alston (ed.), International Human Rights. Law, Politics, Morals (1997), 258-259.

7. Henkin, International Human Rights and Rights in the United States, Meron (ed.), Human Rights in International Law (1984), 34.

ნინო სუქნიძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

,,აზრის გამოხატვის თავისუფლება ... ვრცელდება არა მხოლოდ იმ ,,ინფორმაციასა და ,,იდეებზე”, რომლებიც მიიღება და აღიქმება არაშეურაცხმყოფელად ან უმნიშვნელოდ, არამედ იმათზეც, რომლებიც შეურაცხმყოფელია, მაშოკირებელი ან აღმაშფოთებელი სახელმწიფოსათვის ან მოსახლეობის ნებისმიერი სხვა ნაწილისათვის”

ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლო

უდავოა მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების დიდი როლი საზოგადოებრივ ცხოვრებასა და ადამიანთა პროგრესული განვითარების პროცესში. მაგრამ რატომღაც ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, რომ რაც უფრო ზემოთ მივიწევთ თანამდებობრივ კიბეზე, მით უფრო მეტად გვაწუხებს ის თავისუფლება (სიტყვის, პრესის, ინფორმაციის), რომელიც მასმედიისათვის უნდა უზრუნველვყოთ. თითქოს ,,ჩვეულებრივი მოკვდავისათვის” მასმედიის თავისუფლება და მისი საშუალებით რაც შეიძლება მეტი და რაც შეიძლება გასაიდუმლოებული ინფორმაციის მიღება ყველაზე სასურველია, თუმცა როგორც კი ზემოხსენებული ,,ჩვეულებრივი მოკვდავი” თანამდებობრივი კიბის პირველ საფეხურზე ადის და შემდეგი საფეხურის დაუფლების სურვილიც უჩნდება, ყოველ ასეთ საფეხურზე ასვლა თანდათან აკარგვინებს სიმპატიებს მასმედიისადმი. რატომ ხდება ეს? დარწმუნებული ვარ ძალიან ბევრ ადამიანს აწუხებს ეს შეკითხვა და, რა თქმა უნდა, მეც. ამ საკითხებზე საუბრისას ყველაზე მნიშვნელოვანი, ალბათ, მაინც ის გარემოება გახლავთ, რომ ჩვეულებრივი მოკვდავის ცხოვრების დეტალები გაცილებით უინტერესოა თანამდებობის პირების ცხოვრების მსგავს დეტალებთან შედარებით და, შესაბამისად, თითოეული ის ადამიანი, რომელიც თანამდებობას იკავებს, იმ გარემოებასაც უნდა უსწორებდეს თვალს, რომ, დაწინაურებასთან ერთად, მისი პირადი ცხოვრების დიდი ნაწილი სააშკარაოზე იქნება გამოტანილი, ამას კი, რა თქმა უნდა, ძირითადად, ჟურნალისტები უზრუნველყოფენ. სიტყვისა და პრესის თავისუფლება საშუალებას გვაძლევს გამოვამზეუროთ ამა თუ იმ თანამდებობის პირის მიერ საკუთარი ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების ფაქტები; შესაბამისად, მათ მეტი პასუხისმგებლობა ეკისრებათ და საზოგადოების წინაშე მეტ ანგარიშვალდებულებასაც უნდა გრძნობდნენ. 1971 წლის აშშ-ს უზენაესი სასამართლოს მოსამართლემ, ჰუგო ბლექმა, საქმის - ,,New York Times Co. v. United States”, განხილვისას განაცხადა: „ხელისუფლების უფლება - გააკონტროლოს პრესა, გაუქმდა და პრესას მიეცა სამუდამო უფლება გააკრიტიკოს მთავრობა. პრესა დაცულია იმდენად, რომ მას შეუძლია გააშიშვლოს ხელისუფლების საიდუმლოებანი და მიაწვდინოს ისინი ხალხს. მხოლოდ თავისუფალ და შეუზღუდავ პრესას შეუძლია ეფექტურად ამხილოს ხელისუფლების ნაკლი. თავისუფალი პრესის მოვალეობაა ხელი შეუშალოს ხელისუფლების თითოეულ განშტოებას ხელყოს ხალხის უფლებები”.

ჩვენ, საზოგადოების წევრები, გაცილებით მკაცრ მოთხოვნებს ვუყენებთ თანამდებობის პირებს, ვიდრე საკუთარ თავს. ის ფაქტი, თუ რამდენად მართებულია მათდამი ასეთი მიდგომა, ცალკე დავის საგანია, მაგრამ ახლა საინტერესო იქნება საუბარი იმ საერთაშორისო თუ ადგილობრივი გარანტიების შესახებ, რომლებითაც თითოეული ჟურნალისტი სარგებლობს ამა თუ იმ ინფორმაციის მოპოვებისას და მისი გამოქვეყნებისას. საინტერესოა ის წესები, რომელთა დაცვა აუცილებელია ყოველი ჟურნალისტისათვის ზემოაღნიშნული დაცვის მისაღებად, რათა მასზე გავრცელებული ,,სიტყვის თავისუფლების” გარანტია შთანთქმულ არ იქნეს რაიმე სერიოზული სამართალდარღვევით. ჩვენ შევეხებით აგრეთვე ევროპის ზოგიერთი სახელმწიფოსა და აშშ-ს პრაქტიკას სიტყვისა და თავისუფლების დაცვის თვალსაზრისით და მოკლედ გავეცნობით საქართველოს შესაბამის კანონმდებლობას.

ჩემი აზრით, პირველ რიგში, საინტერესო იქნება გავიხსენოთ, თუ რით არის გამოწვეული სიტყვის თავისუფლების აუცილებლობა, თუ, რა თქმა უნდა, ასეთი აუცილებლობა არსებობს. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ჩვენი დარწმუნებულობა სიტყვისა და პრესის თავისუფლების აუცილებლობაში დროთა განმავლობაში შეიძლება შეიცვალოს, იმისდა მიხედვით, ჩვენ ის ადამიანები ვართ, ვისთვისაც ამ მოვლენას სარგებლობა მოაქვს (მსმენელები, მაყურებლები, ჩვეულებრივი მოქალაქეები), თუ - ისინი, ვინც სიტყვის თავისუფლებით ,,ზარალდება”.

თუმცა, როგორც რეალობა გვიჩვენებს, გარდა ,,დაზარალებული” თანამდებობის პირებისა, სიტყვის თავისუფლება ზოგჯერ ,,ჩვეულებრივ მოკვდავებსაც” არ სიამოვნებთ. ძალიან ბევრს საუბრობენ იმის შესახებ, თუ როგორ იცვლება საზოგადოების წევრთა აზროვნება მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების გავლენით, თუ რამდენად უარყოფითად მოქმედებს ახალგაზრდობაზე (თუმცა, ჩემი აზრით, ეს გავლენა უფრო მეტად უფროსებზე შეიმჩნევა) ფილმები, რომლებშიც დაუფარავად არის გადმოცემული სექსი და ძალადობა. უფროსი თაობა წუხს მყარი, საუკუნეების მანძილზე დამკვიდრებული ქართული ტრადიციების შერყევის გამო. ჩემთვის, რა თქმა უნდა, სავსებით მისაღებია მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების ლიმიტირება მსგავსი ფილმების ჩვენებასა და თამბაქოს რეკლამირებაში (რაც ღამის საათებში უნდა იყოს დაშვებული), მაგრამ მიუღებელია უფროსი თაობის წუხილი იმ ზოგიერთი ქართული ტრადიციის ,,შერყევის” გამო, რომელიც, ზუსტად იმის გამო, რომ საუკუნეების მანძილზე არის დამკვიდრებული, შეიძლება გადასახედი და შესაცვლელი აღმოჩნდეს. ნუ დაგვავიწყდება, რომ მრავალი სიახლე თავის დროზე უგულებელყოფილი იყო თანამედროვეთა მიერ. ეს სულაც არ გვაძლევს უფლებას ყოველი დამკვიდრებული შეხედულება გადაუმოწმებლად და გაუანალიზებლად მივიღოთ, რწმენის დონეზე. ჭეშმარიტების მისაღწევად სწორედ გადამოწმება და გაანალიზებაა საჭირო და ამიტომ ხელისუფლების ზეგავლენისაგან სავსებით თავისუფალი უნდა იყოს ნებისმიერი აზრისა და შეხედულების გამოთქმა, მიუხედავად იმისა, თუ რამდენად საყოველთაოდ აღიარებულია ის მოსაზრება, რომელსაც გამოთქმული აზრი თუ შეხედულება ეჭვქვეშ აყენებს.

სახელმწიფოში უპირატესობის მქონე რელიგიის ახლანდელი თუ მოკვეთილი მესვეურები და მათი მიმდევრები, რბილად რომ ვთქვათ, უკმაყოფილებას ვერ ფარავენ იმის გამო, რომ დამოუკიდებელი ტელეკომპანიები და გაზეთები ,,არაპოპულარული სექტების” წარმომადგენლებსა და მათი და არა მარტო მათი, არამედ ზოგადად, ადამიანის უფლებების დამცველებს საკუთარი მოსაზრებების გამოთქმის საშუალებას აძლევენ. ჩვენს ქვეყანაში მავანთა და მავანთა ფიზიკურ განადგურებაზეც კი არის საუბარი, რადგან მათ ხელისუფლებისათვის არც თუ ისე უმტკივნეულო თემებზე პირდაპირ ტელეეკრანებიდან ამცნეს მოსახლეობას. არ უნდა დაგვავიწყდეს, მით უმეტეს ,,,დემოკრატიის შენების”, ახალი, ჩვენთვის უცნობი დემოკრატიული ინსტიტუტების ჩამოყალიბების პროცესში, რომ ყოველ აზრს, თუნდაც საზოგადოების უდიდესი ნაწილისათვის, თუნდაც ყველასათვის მიუღებელსაც კი, აქვს არსებობისა და იმის უფლება, რომ თავისუფლად, შიშის გარეშე იქნას გამოთქმული. პოლიტოლოგი, ჯონ სტიუარტ მილი, თავის წიგნში ,,თავისუფლებაზე” წერდა: ის განსაკუთრებული ბოროტება, რომელიც მოსაზრების თავისუფლად გამოთქმის ჩახშობას მოაქვს მდგომარეობს იმაში, რომ ასეთი მოქმედება ადამიანთა მოდგმას - როგორც თანამედროვე, ისე მომავალ თაობებს ძარცვავს... თუ მოსაზრება მართებულია - ხალხი მოკლებულია შესაძლებლობას არსებული არასწორი შეხედულების ნაცვლად მიიღოს ჭეშმარიტი, ხოლო, თუ მოსაზრება არასწორია - ხალხი კარგავს ჭეშმარიტების უფრო ნათელ აღქმას და იმ ძლიერ შთაბეჭდილებას, რომელსაც შეცდომასთან მისი შეტაკების შემდეგ მიიღებდა; ამ უკანასკნელ შედეგს კი ასევე დიდი სარგებლობა მოაქვს.

როგორც ვიცით დემოკრატიულობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მაჩვენებელია ხალხის მონაწილეობა სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესში. იმისათვის, რომ ეს მონაწილეობა შეგნებული იყოს, ანუ თითოეულმა მოქალაქემ გაიაზროს საკუთარი მოქმედების შესაძლო დადებითი და უარყოფითი შედეგები, აუცილებელია მას ჰქონდეს ამ საკითხთან დაკავშირებული ყოველგვარი ინფორმაციის შეუზღუდავად მიღების საშუალება. არა მარტო სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის (მაგალითად, ქვეყნის პრეზიდენტის არჩევნები), არამედ ნებისმიერი გადაწყვეტილების მიღებისას, თითოეული ადამიანმა უნდა განიხილოს სხვადასხვა, თუნდაც ურთიერთგამომრიცხავი მოსაზრება, გაიაზროს ყველა შესაძლებელი ალტერნატივა და მხოლოდ ამის შემდეგ გააკეთოს გარკვეული დასკვნები. ალბათ ეს საუკეთესო გზაა - ჭეშმარიტების მიგნებისა. მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები კი ხელს უწყობენ ადამიანებს გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში ე.წ. ,,იდეათა ბაზრის” უზრუნველყოფით. სახელმწიფოებრივი სტრუქტურებისაგან კონკრეტული გაზეთებისა თუ ტელეკომპანიების თავისუფლება, რა თქმა უნდა, ჯერ კიდევ არ ნიშნავს მათ ობიექტურობას. ანუ დამოუკიდებლობა ავტომატურად არ ნიშნავს მიუკერძოებლობას, თუმცა ზემოაღნიშნულ ,,იდეათა ბაზარს” შეიძლება მასობრივი ინფორმაციის რამდენიმე მიკერძოებული საშუალებაც ქმნიდეს.

აღსანიშნავია, რომ, მიუხედავად იმ შეზღუდვებისა, რომლებიც შეიძლება არსებობდეს ამა თუ იმ სიტყვის წარმოთქმის ადგილის, დროისა და მანერის მიმართ, არ შეიძლება მოქალაქე შეიზღუდოს მხოლოდ იმის გამო, რომ მისი შეხედულებები არაპოპულარულია ან მიიჩნევა არასწორად ან სახიფათოდ. სიტყვის თავისუფლება არსებობს არა მხოლოდ მათთვის, ვინც ხელისუფლების კურსს ეთანხმება, არამედ მათთვისაც და შეიძლება ითქვას, პირველ რიგში, მათთვის, ვინც მას ოპოზიციაში უდგას. ჯერ არც ერთი ხელისუფალი ყოფილა იმდენად თავმდაბალი, რომ ესა თუ ის პიროვნება საკუთარი პერსონისა და პოლიტიკის ქება-დიდების გამოხატვისათვის ედევნა. მთავრობის მიერ სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვა, მასში ჩადებული აზრის გამო, ამ პრინციპის უგულებელყოფის ყველაზე ცხადი მაგალითია.

მნიშვნელოვანია ის გარანტიები, რომლებსაც სიტყვის თავისუფლებისათვის საერთაშორისო შეთანხმებები ქმნიან. 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-19 მუხლის მიხედვით:

ყოველი ადამიანი სარგებლობს აზრისა და გამოხატვის თავისუფლებით; ეს უფლება მოიცავს ადამიანის თავისუფლებას, დაუბრკოლებლად მისდევდეს თავის მრწამსს და მოიძიოს, მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია და იდეები ნებისმიერი საშუალებით, სახელმწიფო საზღვრების მიუხედავად.

აღნიშნული დეკლარაციის მე-18 მუხლი კი უზრუნველყოფს აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებას. ამავე შინაარსისაა 1950 წლის ადამიანის უფლებების შესახებ ევროპის კონვენციის მე-9 მუხლი, ხოლო მე-10 მუხლის მიხედვით:

1. ყოველი ადამიანი სარგებლობს აზრისა და გამოხატვის თავისუფლებით; ეს უფლება მოიცავს ადამიანის თავისუფლებას, დაუბრკოლებლად მისდევდეს თავის მრწამსს და მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია და იდეები საჯარო ხელისუფლების ჩარევის გარეშე სახელმწიფო საზღვრების მიუხედავად. ეს მუხლი არ უნდა წარმოადგენდეს დაბრკოლებას სახელმწიფოებისათვის, რათა მათ მოითხოვონ მაუწყებლობის, სატელევიზიო და კინემატოგრაფიული კომპანიების ლიცენზირება.

2. ზემოაღნიშნულ თავისუფლებათა განხორციელება, იმდენად რამდენადაც მას თან ახლავს ვალდებულებანი და პასუხისმგებლობა, შეიძლება გახდეს იმ ფორმალობების, პირობების, შეზღუდვებისა და სასჯელის საგანი, რომლებიც განსაზღვრულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში ეროვნული უსაფრთხოების, ტერიტორიული მთლიანობისა და საჯარო უსაფრთხოებისათვის, არეულობის ან დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად, ჯანმრთელობის ან მორალის დასაცავად, სხვების უფლებათა ან რეპუტაციის დასაცავად, კონფიდენციალურად მიღებული ინფორმაციის გამოაშკარავების თავიდან ასაცილებლად, ან სასამართლო ხელისუფლების ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის შესანარჩუნებლად.

ამ მუხლის მეორე პუნქტი, ჩემი აზრით, საკმაოდ ზღუდავს იმ პრინციპების განხორციელებას, რომლებიც პირველ პუნქტშია ჩამოთვლილი. თუმცა მიუხედავად ამის, ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლო კონვენციის მოსარჩელეთა უმრავლესობას სარჩელს მე-10 მუხლთან მიმართებაში უკმაყოფილებს და სახელმწიფოებს დამნაშავედ სცნობს. ამასთანავე, საქმესთან დაკავშირებით გაწეული ხარჯების სრულად დაფარვის მოვალეობა სახელმწიფოებს ეკისრებათ. მათვე უხდებათ პროცესში გამარჯვებული მხარეებისათვის მორალური და მატერიალური ზიანის ანაზღაურებაც. ევროპის ქვეყნების კანონმდებლობა სიტყვის თავისუფლებასთან მიმართებაში გაცილებით უფრო მკაცრია აშშ-სთან შედარებით, თუმცა უკანასკნელ ხანებში ამ თვალსაზრისით ბევრი სასიკეთო ცვლილება განხორციელდა. ევროპის საბჭოს შექმნით და ადამიანის უფლებათა ევროპის კონვენციის მე-10 მუხლის გათვალისწინებით, ევროპის ქვეყნებმა თანდათან შეცვალეს თავიანთი დამოკიდებულება სიტყვის თავისუფლებისადმი. თუმცა აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ზოგიერთი ქვეყნის სისხლის სამართლის კოდექსში შენარჩუნებულია შეურაცხყოფისა და ცილისწამების კრიმინალიზაცია (მაგალითად, საფრანგეთი, ავსტრია), მაგრამ ევროპის ქვეყნებში საერთო ევროპული კანონმდებლობის ინტეგრირების გამო, სისხლის სამართლის კოდექსების შესაბამისი მუხლები, ფაქტობრივად, უფუნქციოდ დარჩა.

მნიშვნელოვანია ის ღონისძიებები, რომლებიც ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოს საქმიანობის ფარგლებში ხორციელდება და მიზნად ისახავს სიტყვის თავისუფლებისათვის მეტი გარანტიების უზრუნველყოფას. შეიქმნა მედიის სამართალსა და ადამიანის უფლებებზე მომუშავე სპეციალისტთა ჯგუფი, რომლის მანდატი ჟურნალისტთა უფლებების, გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლების საკითხებზე მუშაობას ითვალისწინებს. ჯგუფში დამკვირვებელთა შორის არიან მასმედიის პროფესიული ორგანიზაციების წარმომადგენლები და ჟურნალისტები. სწორედ აღნიშნულმა ჯგუფმა შეიმუშავა რეკომენდაცია № R (2000) 7, რომელიც შეეხება ჟურნალისტთა უფლებას არ დაასახელონ ინფორმაციის წყარო. 1999 წლის განმავლობაში ჯგუფი იკვლევდა პოლიტიკური ფიგურებისა და საჯარო მოსამსახურეების შესახებ მოსაზრების გამოხატვისა და ინფორმაციის გავრცელების საკითხებს დეფამაციის შესახებ ეროვნულ კანონმდებლობასა და ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოს პრაქტიკასთან მიმართებაში. ჯგუფი მუშაობს აგრეთვე სიტყვის თავისუფლებისა (მუხლი 10) და პირადი საიდუმლოების დაცვის (მუხლი 8) გარკვეულწილად დაპირისპირების პრობლემებზე. ამ საკითხის შესწავლის ინიციატორი გახლდათ საპარლამენტო ასამბლეა (1998 წ), რომელმაც 1999 წლის 23 სექტემბერს ქ. სტრასბურგში ამ თემას საერთაშორისო კონფერენცია მიუძღვნა. ევროპის ადამიანის უფლებათა კონვენციის მე-6 მუხლის მიხედვით, სასამართლო მოსმენა საჯაროა და გადაწყვეტილებაც საჯაროდ ცხადდება, მაგრამ უდანაშაულობის პრეზუმფციისა და გამოძიების საიდუმლოების გამო, ზოგჯერ მასმედია გარკვეულწილად იზღუდება სისხლისსამართლებრივი პროცესების გაშუქებისას. ზემოაღნიშნული სპეციალური ჯგუფის მუშაობის ერთ-ერთი მიზანია აგრეთვე ამ სფეროში გარკვეული სტანდარტების ჩამოყალიბება.

1996 წელს მინისტრთა კომიტეტმა მიიღო კიდევ ერთი საინტერესო რეკომენდაცია, რომელიც მიზნად ისახავს კონფლიქტებისა და დაძაბულობის კერებში მომუშავე ჟურნალისტების დაცვას. როგორც ცნობილია, იუგოსლავიაში, ჩეჩნეთსა და სხვა ცხელ წერტილებში მრავალი ჟურნალისტი დაიღუპა და მრავალზე ძალადობაც განხორციელდა. ზემოხსენებული სახის რეკომენდაციებიც სწორედ იმისკენ იყო მიმართული, რომ ჟურნალისტებს ყველგან და ყოველთვის მიეცეთ თავიანთი პროფესიული მოვალეობის შესრულების შესაძლებლობა.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მე-10 მუხლის შესახებ ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოში შესული სარჩელების უმრავლესობა კმაყოფილდება. მნიშვნელოვანია თურქეთის მაგალითი, რომლის წინააღმდეგაც ბოლო წლების განმავლობაში 13 საქმე იქნა აღძრული. მოსარჩელეთა უმრავლესობა ადგილობრივი სასამართლოს მიერ დამნაშავედ იყო ცნობილი ქვეყნის ერთიანობისა და განუყოფლობის წინააღმდეგ მიმართული კამპანიის ფარგლებში სტატიების გამოქვეყნებისათვის. 13-იდან 11 შემთხვევაში სასამართლომ დაადასტურა კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევის ფაქტი.

ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლო პრესას განიხილავს როგორც მოდარაჯეს, რომელიც მუდმივად აკვირდება ხელისუფლების საქმიანობას. მიუხედავად იმისა, რომ მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები უნდა შეეცადონ არ გასცდნენ ეთიკის ნორმებს, განსაკუთრებით კი სხვათა რეპუტაციისა და უფლებების შელახვის თვალსაზრისით, სხვადასხვა თემაზე ინფორმაციისა და იდეების გავრცელება მაინც მათი მოვალეობაა. სასამართლომ თავის გადაწყვეტილებებში ხაზი გაუსვა იმ გარემოებას, რომ ჟურნალისტებმა თავად უნდა შეარჩიონ ინფორმაციის გადმოცემის მეთოდები და ფორმები და, შესაბამისად, მათი განცხადებები შეიძლება პროვოკაციულიც იყოს. თუმცა სასამართლო აღიარებს იმასაც, რომ ჟურნალისტებს დიდი პასუხისმგებლობაც ეკისრებათ, ისინი უნდა დარწმუნდნენ იმ ინფორმაციის სისწორეში, რომელსაც გაავრცელებენ და აუცილებლად უნდა დაიცვან ჟურნალისტური ეთიკის ნორმები.

ძალიან მნიშვნელოვანია ის გარემოებაც, რომ, სამწუხაროდ, ევროპის სასამართლოს მრავალი გადაწყვეტილება კონკრეტული ქვეყნების მთავრობების მიერ სისრულეში არ იქნა მოყვანილი. შექმნილი მდგომარეობის გაუმჯობესების მექანიზმები ჯერ კიდევ დასახვეწია, მაგრამ საბოლოოდ ალბათ მაინც იმ დასკვნამდე მივდივართ, რომ სიტყვის თავისუფლების უზრუნველყოფის თვალსაზრისით, ქვეყნების დონეზე ყველაზე მნიშვნელოვანია თითოეული ქვეყნის შიდა კანონმდებლობის დემოკრატიულობა და, რაც მთავარია, დეკლარირებული უფლებების რეალური განხორციელება. სწორედ ამიტომ ამ მიმართულებით სამთავრობო თუ არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ გადადგმული ყოველი ნაბიჯი, ჩემი აზრით, მისასალმებელია, მიუხედავად იმისა, თუ რას ფიქრობენ ამ საკითხზე ,,განაწყენებულნი”.

აღსანიშნავია ამერიკის შეერთებული შტატების უზენაესი სასამართლოს დიდი როლი სიტყვისა და აზრის თავისუფლების გარანტიების განმტკიცების თვალსაზრისით. გარანტიებს აშშ-ს კონსტიტუციის პირველი შესწორება უზრუნველყოფს, რომელიც იცავს რელიგიის, შეკრების, სიტყვისა და პრესის თავისუფლებასა და სახელმწიფოსაგან ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლებას. ამ საკითხებზე ევროპელთა კონსერვატორულმა შეხედულებებმა ამერიკაში დასახლების შემდეგ დიდი ტრანსფორმაცია განიცადა. მაგალითად ინგლისში, ცილისწამების კანონი ძალიან მკაცრი იყო. თუ ვინმე დაბეჭდავდა განცხადებას, რომელიც ადამიანის რეპუტაციას აყენებდა ზიანს ან ეჭვქვეშ აყენებდა სახელმწიფო მოხელის პატიოსნებას, მას აუცილებლად დაედებოდა ბრალი ცილისწამებაში, მიუხედავად იმისა, ეს განცხადება სინამდვილეს შეეფერებოდა თუ არა. ლონდონი ,,ცილისწამების სარჩელების დედაქალაქად” მოიხსენიებოდა, სადაც თითქმის ყოველთვის ჟურნალისტებსა და საინფორმაციო საშუალებებს ამტყუნებდნენ. თუმცა აღნიშვნის ღირსია ინგლისის ლორდთა პალატის მიერ, 1993 წლის დერბიშაიარის რეგიონალური ხელისუფლების მიერ გაზეთ ,,თაიმსის” წინააღმდეგ შეტანილ სარჩელზე მიღებული გადაწყვეტილება, სადაც ვკითხულობთ: ,,პირველი რიგის საზოგადოებრივი ინტერესები მოითხოვს დემოკრატიული გზით არჩეული საჯარო ხელისუფლება და, შესაბამისად, ნებისმიერი სხვა სამთავრობო ორგანო ღია იყოს შეუზღუდავი საჯარო კრიტიკისათვის”. თუმცა ამ დასკვნამდე ამერიკაში გადასახლებული ევროპელები გაცილებით უფრო ადრე მივიდნენ. კონსტიტუციის პირველი შესწორების მიღების შემდეგაც, მთავრობის კრიტიკა გარკვეულად შეზღუდული გახლდათ სპეციალური კანონით ,,ანტისამთავრობო აგიტაციის შესახებ”, მაგრამ 1919 წლიდან, როდესაც უზენაესმა სასამართლომ განიხილა საქმე - ,,Abrams v. United States”, სასამართლო ხელისუფლებამ უკვე ნამდვილად დაიწყო სიტყვის თავისუფლების შესახებ ბრიტანული წარმოდგენების უგულებელყოფა. იაკობ აბრაამსსა და მის თანამოაზრეებს ბრალი დაედოთ პამფლეტების გავრცელებაში, რომელშიც გაკრიტიკებული იყო უილსონის ხელისუფლება 1918წ. რუსეთში ჯარების გაგზავნის გამო. მიუხედავად იმისა, რომ მთავრობამ ვერ დაამტკიცა ამ პამფლეტების გავრცელებით სამხედრო ძალების საქმიანობისათვის რაიმე ზიანის მიყენება, ერთ-ერთი შედარებით დაბალი ინსტანციის სასამართლოს მოსამართლემ გადაწყვიტა, რომ ეს ,,შეიძლებოდა მომხდარიყო” და ბრალდებულები დამნაშავედ სცნო. უზენაესი სასამართლოს 7 მოსამართლე დაეთანხმა ამ გადაწყვეტილებას, მაგრამ ჰოლმსმა დაწერა განსხვავებული აზრი, რომელსაც დაეთანხმა კიდევ ერთი მოსამართლე. ეს განსხვავებული აზრი შეიძლება ჩაითვალოს იმ მომენტად, რომლის შემდეგაც სასამართლო ხელისუფლებამ რეალურად დაიწყო ,,აზრის გამოხატვის თავისუფლების” პრინციპის დაცვა.

თუმცა აშშ-ს კონსტიტუციის პირველი შესწორება მრავალ შემთხვევაში მაინც სადავო ხდება, ანუ უფრო ზუსტად, დავის საგანია მისი მნიშვნელობა და, რაც მთავარია, - გავრცელების საზღვრები. მასში დასაწყისიდანვე ჩადებულია შეუთავსებლობა მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების წარმომადგენლებს, რომლებიც მიზნად ისახავენ რაც შეიძლება დიდი რაოდენობით ინფორმაცია მოიპოვონ, და ხელისუფლების წარმომადგენლებს შორის, რომლებსაც პირიქით, სურთ, რომ რაც შეიძლება ნაკლები ინფორმაცია იქნას სააშკარაოზე გამოტანილი. მიუხედავად იმისა, რომ აშშ-ს კონსტიტუციის პირველი შესწორების მიხედვით ,,,კონგრესს არ აქვს უფლება გამოსცეს კანონი..”, აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ საქმის - ,,Near v. Minnesota (1931)”, განხილვისას, შესწორება შტატების საკანონმდებლო ორგანოებზეც გაავრცელა. მინესოტაში გამოიცა სპეციალური კანონი, რომლითაც აიკრძალა ბოროტი განზრახვით სკანდალური, დეფამაციური პუბლიკაციის გამოქვეყნება. ეს კანონი, ფაქტობრივად, მინეაპოლისის ერთ-ერთი გაზეთის წინააღმდეგ იყო მიმართული, რომელმაც ადგილობრივი პოლიტიკოსებისა და ბიზნესმენებისათვის საკმაოდ სასირცხვილო ფაქტები გამოავლინა. გაზეთმა უზენაეს სასამართლოს მიმართა მას შემდეგ, რაც ადგილობრივმა სასამართლოებმა სიხარულით აუკრძალეს მას გარკვეული სახის ინფორმაციის გამოქვეყნება. ზემოაღნიშნული საქმე ძალიან მნიშვნელოვანია იმ თვალსაზრისითაც, რომ უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილების მიხედვით, ხელისუფლება მოკლებულია პუბლიკაციებზე ცენზურის დაწესებისა და მათი გამოცემისათვის დაბრკოლების შექმნის უფლებას. ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ გაზეთის მესვეურებს არ შეიძლება ბრალი დასდებოდათ არასწორი ინფორმაციის გავრცელებასა და დეფამაციაში, მაგრამ აუცილებელი იყო მათი ბრალის დამტკიცება სასამართლოში. ანუ ამ გადაწყვეტილებით აშშ-ს უზენაესი სასამართლოს მიერ სახელისუფლო ცენზურისათვის საკონსტიტუციო აკრძალვა იქნა შემოღებული. აკრძალულია, ამა თუ იმ ინფორმაციის გამოქვეყნების შეზღუდვა მთავრობისაგან წინასწარი ნებართვის მიღების მოთხოვნით. დადგინდა, რომ მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების შეზღუდვა შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ხელისუფლება დაამტკიცებს, რომ ესა თუ ის პუბლიკაცია ან გადაცემა აუცილებლად მიაყენებს არსებით ზიანს საზოგადოებას. მთავარი მოსამართლის, ჰუგის აზრით, არავინ იქნებოდა ისეთი ინფორმაციის გასაიდუმლოების წინააღმდეგი, როგორიც არის ჯარების რაოდენობა და ადგილსამყოფელი და ასე შემდეგ. ამ თეორიაზე დაყრდნობით, საქმის - ,,New York Times Co. v. United States (1971)”, განხილვისას, იუსტიციის დეპარტამენტის მცდელობის შედეგად, გაზეთებს ,,New York Times”-ს „Washington Post”-სა და სხვებს აეკრძალათ ,,პენტაგონის დოკუმენტების” გამოქვეყნება, რომლებშიც დეტალურად იყო აღწერილი ვიეტნამის ომში აშშ-ს მონაწილეობა. ხელისუფლების წარმომადგენლები ამტკიცებდნენ, რომ ეს საფრთხეს შეუქმნიდა ეროვნულ უშიშროებას. სინამდვილეში კი, როგორც გაირკვა, აქ უფრო დიდ როლს თამაშობდა სირცხვილის ფაქტორი. ყველაფერი დაიწყო იმით, რომ თავდაცვის დეპარტამენტის ყოფილმა ეკონომისტმა, დანიელ ელსბერგმა, მოიპოვა თავდაცვის მდივნის მითითებით შექმნილი ვიეტნამის ომის შეფასების მასალები და ისინი პრესას გადასცა. დოკუმენტების გარკვეული ნაწილის გამოქვეყნების შემდეგ, ხელისუფლების წარმომადგენლები პანიკამ მოიცვა, თუმცა სასამართლოს მიერ მოკლე ვადაში მიღებულ გადაწყვეტილებაში კიდევ ერთხელ განმტკიცდა სახელმწიფოს მხრიდან ცენზურის დაუშვებლობა: ,,სახელმწიფოს გასაიდუმლოებულობა მთლიანად ანტი-დემოკრატიულია.. საზოგადოებრივი მნიშვნელობის საკითხებზე ღია დებატები და დისკუსია სასიცოცხლოდ აუცილებელია ჩვენი ეროვნული სახელმწიფოებრიობისათვის.” აშშ-ს კონსტიტუციის პირველი შესწორება წარმოადგენს მყარ კედელს, რომელიც ხელს უშლის სახელმწიფოს მიერ იდეებზე, რწმენასა და განსაკუთრებით კი, სახელმწიფოსა და მისი მოხელეების კრიტიკაზე ცენზურის დაწესებას. გამოყენებულ იქნა თეორია, რომლის მიხედვითაც, სახელმწიფოს თითოეულ მოქალაქეს უფლება აქვს იცოდეს რა გააკეთა მისი ქვეყნის ხელისუფლებამ, თუმცა, გენერალი ტეილორის (ელჩი სამხრეთ ვიეტნამში) აზრით, მოქალაქემ უნდა იცოდეს მხოლოდ ის, რაც საჭიროა მისი ფუნქციების შესასრულებლად და კარგ მოქალაქედ ყოფნისათვის და არა ის საიდუმლოებები, რომელთაც შეიძლება ზიანი მიაყენონ მისი ქვეყნის ხელისუფლებას და არაპირდაპირ - თვითონ მასაც. ამ საქმის გადაწყვეტისას, უზენაესი სასამართლოს წევრებს შორისაც აზრთა სხვადასხვაობა გამოიკვეთა; ზოგიერთი მათგანი სიტყვის აბსოლუტური თავისუფლების მომხრე გახლდათ, ზოგისათვის კი მისაღები იყო გარკვეული შეზღუდვები - ინფორმაციის გარკვეული სახის გასაიდუმლოება, მაგრამ ყველა ერთხმად აღიარებდა სახელმწიფოს მხრიდან ცენზურის დაუშვებლობას.

აშშ-ს უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეში - ,,New York Times Co. v. Sullivan”, ძალიან საყურადღებოა მასში წარმოდგენილი არჩევანის გამო: სიტყვის თავისუფლება გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი ღირებულებაა საზოგადოებისათვის, ვიდრე კონკრეტული პირების რეპუტაციის დაცვა. საჯარო საკითხების განხილვა და დებატები შეუზღუდავი უნდა იყოს და შეიძლება საჯარო მოსამსახურეებზე შეტევებშიც კი გამოიხატოს. მოსარჩელე სალივანი მონტგომერის (შტატი ალაბამა) ერთ-ერთი არჩეული საჯარო მოსამსახურე გახლდათ, რომელმაც საკუთარ და ქალაქის პოლიციის შეურაცხყოფად მიიღო ,, New York Times”-ის მიერ გამოქვეყნებული განცხადება, რომელიც აღწერდა თანასწორობის მოთხოვნით შავკანიანი სტუდენტებისა და მათი მხარდამჭერების გამოსვლების დარბევის ფაქტს, ასევე, მარტინ ლუთერ კინგის მიმართ განხორციელებულ დამსჯელ ღონისძიებებს. მიუხედავად იმისა, რომ ეს პუბლიკაცია მრავალ უზუსტობას შეიცავდა, ძირითადი ფაქტები მაინც შეეფერებოდა სინამდვილეს. მოსარჩელემ ადგილობრივი სასამართლოსაგან მიიღო სარჩელის დაკმაყოფილება და ზიანის ასანაზღაურებლად მოწინააღმდეგე მხარეებს (რადგან მოსარჩელე 4 ფიზიკურ და იურიდიულ პირს უჩიოდა) 500 000 აშშ დოლარის გადახდაც კი დაეკისრათ. უზენაესი სასამართლო არ დაეთანხმა ამ გადაწყვეტილებას და, ზემოაღნიშნული არჩევანის გაკეთების გარდა, დაადგინა, რომ სიტყვის თავისუფლებისათვის უკვე არსებული გარანტიების შესაბამისად, საჭიროა მიღებულ იქნეს ფედერალური კანონი, რომელიც აუკრძალავს საჯარო მოსამსახურეს მოითხოვოს ანაზღაურება იმ ზიანისათვის, რომელიც მას სამსახურებრივ მოღვაწეობასთან დაკავშირებული შეურაცხყოფით ან ცილისწამებით მიადგა, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც ცალკეული განცხადება ბოროტი განზრახვით იყო გაკეთებული. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ბოროტი განზრახვის შემთხვევაშიც, რომლის დამტკიცება საკმაოდ რთულია, ჟურნალისტი პროფესიული ხელშეუხებლობის უფლებით სარგებლობს.

ყოველივე ზემოთქმულიდან, ჩემი აზრით, ცხადი ხდება, თუ რამდენად მყარია მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების თავისუფლებისათვის აშშ-ში შექმნილი გარანტიები.

ახლა კი ცოტა რამ ჩვენი საკუთარი კანონმდებლობის შესახებ. საქართველოს კონსტიტუცია სიტყვის თავისუფლების (და არა მარტო) უზრუნველსაყოფად მე-19 მუხლით შემდეგ გარანტიებს აწესებს:

1. ყოველ ადამიანს აქვს სიტყვის, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლება;

2. დაუშვებელია ადამიანის დევნა სიტყვის, აზრის, აღმსარებლობის ან რწმენის გამო, აგრეთვე მისი იძულება გამოთქვას შეხედულება მათ შესახებ;

3. დაუშვებელია ამ მუხლში ჩამოთვლილ თავისუფლებათა შეზღუდვა, თუ მათი გამოვლინება არ ლახავს სხვათა უფლებებს.

კონსტიტუცია მართლაცდა ჩვენთვის, საქართველოს თითოეული მოქალაქისათვის, ჩვენი აზრების თავისუფლად გამოხატვის გარანტია, მაგრამ რა ვუყოთ ჩვენი ძალოვანი სტრუქტურების წარმომადგენელთა მხრიდან ჟურნალისტების ფიზიკური შეურაცხყოფის ფაქტებს? ,,ძალა აღმართს ხნავს”, მაგრამ ჩვენი გადასაწყვეტია, ეს ძალა სიტყვის თავისუფლება იქნება თუ ძალოვანი სტრუქტურების, რბილად რომ ვთქვათ ,,,არაეთიკური საქციელი”. როგორც ჩანს ის გარემოება, რომ არ დამტკიცდა გაზეთ ,,რეზონანსის” კორესპონდენტის, გაზეთ ,,კვირის პალიტრის” ფოტოკორესპონდენტისა და სხვათა ცემის ფაქტი, ზუსტად კონსტიტუციის ზემოთ მოყვანილი მუხლის მე-3 პუნქტს შეიძლება მივაწეროთ. ამ ჟურნალისტებმა ალბათ შელახეს ჩვენი ძალოვანი სტრუქტურების წარმომადგენელთა უფლებები იმით, რომ ფოტოფირზე აღბეჭდეს მათ მიერ ნაცემი ადამიანი, ან გაზეთში ასე ,,უსინდისოდ” დაბეჭდეს სიმართლე მათ შესახებ.

საინტერესო იქნება, თუ ორიოდე სიტყვით შევეხებით საქართველოს კანონმდებლობას მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებსა და მათ საქმიანობასთან დაკავშირებით. ამჟამად მოქმედი საქართველოს კანონი ,,პრესისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების შესახებ” მიღებულია 1991 წლის 10 აგვისტოს და იგი შეიძლება პრესის თავისუფლებისათვის იურიდიული საფუძვლის შექმნის მიმართულებით ქართული სახელმწიფოს ერთ-ერთ პირველ ნაბიჯად ჩაითვალოს. მას შემდეგ კანონში მრავალი საგულისხმო ცვლილება იქნა შეტანილი. 1997წ. საქართველოს პარლამენტში პირველი მოსმენით მიიღეს კანონპროექტი ,,ინფორმაციის თავისუფლების შესახებ”, რომელიც გარკვეულწილად აერთიანებდა იმ ნორმებს, რომლებიც მოგვიანებით აისახა 2000 წლის იანვრიდან ძალაში შესულ ,,საქართველოს ზოგად ადმინისტრაციული კოდექსსა” და 1999 წელს საქართველოს პარლამენტის მიერ პირველი მოსმენით მიღებულ კანონპროექტში ,,მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა შესახებ”; ამ უკანასკნელის II და III მოსმენით მიღება დაგეგმილია პარლამენტის 2000 წლის საგაზაფხულო სესიაზე, ანუ ამა წლის ივნისის ბოლომდე. დღეს, როგორც ვხედავთ, ეს ორი სახეობის ნორმები სხვადასხვა მოქმედ და ასამოქმედებელ ნორმატიულ აქტებშია მოცემული. მოკლედ შევეხები მოქმედ (1991წ. მიღებულ) კანონს ,,პრესისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების შესახებ” ცვლილებებით. მისი პირველი მუხლის მიხედვით:

,,საქართველოს რესპუბლიკაში პრესა და მასობრივი ინფორმაციის სხვა საშუალებები თავისუფალია. ეს თავისუფლება კონსტიტუციით არის გარანტირებული. საქართველოს მოქალაქეებს უფლება აქვთ გამოთქვან, გაავრცელონ და დაიცვან თავიანთი თვალსაზრისი ინფორმაციის ნებისმიერი საშუალებით, აგრეთვე მოიპოვონ ინფორმაცია საზოგადოებრივ და სახელმწიფო ცხოვრების საკითხებზე. პრესისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა ცენზურა დაუშვებელია”. თუმცა, მე-4 მუხლის მიხედვით, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლება შეიძლება შეიზღუდოს კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში და წესით. ეს წესები, ანუ შეზღუდვის მეთოდები არსებობს კიდეც, მაგრამ დარწმუნებული ვარ არც ერთი კანონი ითვალისწინებს ჟურნალისტის ხელკეტით ცემას მხოლოდ იმისათვის, რომ მან ღია ცის ქვეშ, ყველას თვალწინ სურათი გადაუღო საქართველოს ნაცემ მოქალაქეს.

ჩვენ გვახსოვს ტელეკომპანია ,,რუსთავი 2”-ის დახურვის ფაქტები, იგივე შეიძლება ითქვას რამდენიმე გაზეთის შესახებ. ჩვენს მიერ განხილული კანონის მე-12 მუხლის მიხედვით: ,,მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების საქმიანობა შეიძლება შეჩერდეს ან შეწყდეს, თუ დაირღვა კანონი, რითაც ხელი ეწყობა დანაშაულს, საფრთხე ექმნება სახელმწიფო უშიშროების, ტერიტორიული მთლიანობის ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფას”. აქ ხაზი უნდა გავუსვათ იმ გარემოებას, რომ ტელეკომპანიისა თუ გაზეთის აკრძალვის საფუძვლად ვერსად იპოვით ,,თანამდებობის პირის შეურაცხყოფას” ან ,,ზედმეტად ბევრი სიმართლის გადმოცემას ტელეეკრანიდან ან საგაზეთო ფურცლებიდან”. კანონი ასევე ადგენს მარეგისტრირებელი ორგანოს მიერ მასობრივი ინფორმაციის საშუალების საქმიანობის დროებით შეჩერების შესახებ მიღებული გადაწყვეტილების სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობას. საბედნიეროდ ,,,რუსთავი 2”-მა ისევე, როგორც გაზეთებმა სამართლიანობას სწორედ სასამართლოში მიაღწიეს.

მე-20 მუხლის მიხედვით, მოქალაქეს ან ორგანიზაციას უფლება აქვს მასობრივი ინფორმაციის საშუალებით მოსთხოვოს რედაქციას პიროვნების შეურაცხმყოფელი მასალის უარყოფა ან მიმართოს სასამართლოს. საკუთარი თავის გამართლებისა და ,,ცილისწამების ჩამორეცხვის” ამ გზას ჩვენს ქვეყანაში ძალიან ცოტანი მიმართავენ და ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, რომ სასამართლოსათვის თავის არიდების მიზეზი მათ წინააღმდეგ არსებული მტკიცებულებების გამოაშკარავების შიშია.

კანონის 22-ე მუხლი ჟურნალისტს მრავალ უფლებას ანიჭებს, მათ შორის უფლებას მოიძიოს, მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია, შევიდეს დაწესებულებებში და შეხვდეს თანამდებობის პირებს, გააშუქოს მასობრივი ღონისძიებები, მოითხოვოს ავტორობის საიდუმლოს შენახვა, ისარგებლოს ნებისმიერი საარქივო მასალით, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც საქმე ეხება სახელმწიფო საიდუმლოებას ან პიროვნების პირად ცხოვრებას (ამ უკანასკნელ შემთხვევაში აუცილებელია ამ პიროვნების ან მისი ახლობელი ნათესავების ნებართვა). ჟურნალისტს აუცილებლად უნდა მიეცეს წერილობითი ახსნა-განმარტება ამა თუ იმ ინფორმაციის გადაცემაზე მისთვის უარის თქმის შემთხვევაში (მუხლი 23).

24-ე მუხლში ჩამოთვლილი ჟურნალისტის მოვალეობებიდან მნიშვნელოვანია: მოპოვებული ინფორმაციის უტყუარობის შემოწმების, ავტორობის არგამხელის ან მითითების (ავტორი თხოვნის შემთხვევაში) და მოქალაქეთა და ორგანიზაციათა კონსტიტუციური უფლებების პატივისცემის მოვალეობა.

აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ ,,,თუ სახელმწიფო ან სახელმწიფო ორგანოები არღვევენ პრესისა და ინფორმაციის სხვა საშუალებების თავისუფლების კანონს, მათ წინააღმდეგ შეიძლება აღიძრას სისხლის სამართლის საქმე” (მუხლი 26).

ჟურნალისტს არ ეკისრება პასუხისმგებლობა არასწორი ცნობების გავრცელებისათვის:

თუ ამ ცნობებს შეიცავდა ოფიციალური საინფორმაციო წყაროები;

თუ ისინი მიღებულია საინფორმაციო სააგენტოებისა ან სახელმწიფო და საზოგადოებრივი ორგანოების პრესსამსახურებისაგან;

თუ ისინი სიტყვა-სიტყვით იმეორებენ სხვადასხვა ოფიციალურ თავყრილობაზე პასუხისმგებელ პირთა გამოსვლებს;

თუ ასეთი ცნობები იყო გამოსვლებში, რომლებიც ეთერში გავიდა წინასწარი ჩაწერის გარეშე, ან ტექსტებში, რომლებიც არ ექვემდებარება რედაქტირებას ამ კანონის შესაბამისად.

უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენს მიერ განხილული კანონი საკმაოდ ბევრ საკითხს დაურეგულირებლად ტოვებს და სხვა მრავალ ხარვეზსაც შეიცავს, რომელთა გამოსწორებას, თავის მხრივ, ცდილობს კანონპროექტი ,,მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა შესახებ”, რომელიც, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, საქართველოს პარლამენტმა უკვე მიიღო პირველი მოსმენით. კანონპროექტი აწესებს მასობრივი ინფორმაციის სისტემაზე პასუხისმგებელ ორგანოს - ,,ინფორმაციის ეროვნულ საბჭოს”, რომლის შემადგენლობაში შედიან პრეზიდენტის, პარლამენტის, სასამართლო ხელისუფლების წარმომადგენლები და ჟურნალისტები. საბჭო აყალიბებს საინფორმაციო პოლიტიკის პრიორიტეტებს, შეისწავლის საინფორმაციო სივრცეს, ამუშავებს რეკომენდაციებს კანონპროექტებისათვის, შეიმუშავებს წინადადებებს საგადასახადო პოლიტიკაზე, მედიატორის ფუნქციის ფარგლებში მონაწილეობს დავაში, აწარმოებს ლიცენზირებას, შეკრებს და იცავს ქართული პუბლიცისტიკის ძეგლებს, აფუძნებს და მართავს მასობრივი ინფორმაციის საზოგადოებრივ საშუალებებს და სხვა. განსახილველი კანონპროექტი აკანონებს მასობრივი ინფორმაციის საზოგადოებრივ საშუალებებს, აყალიბებს ინფორმაციის ეროვნული საბჭოს ფონდს, რომელშიც აკუმულირდება მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებთან დაკავშირებული გადასახადებითა და ჯარიმებით ამოღებული და ყველა სხვა თანხები, რომლებიც იქნება ეროვნული საბჭოს განკარგულებაში და მოხმარდება მასობრივი ინფორმაციის საზოგადოებრივ საშუალებებსა და კერძო მასმედიის მხარდაჭერას. ამ გზით, ფაქტობრივად, იქმნება საზოგადოებრივი მასმედიის დოტაციურიდან სააბონენტო დაფინანსებაზე გადასვლის მექანიზმი.

აღსანიშნავია ისიც, რომ კანონპროექტი ცვლის მასმედიის უშუალოდ დაფინანსების წესს სპეციალურად გამოყოფილი გრანტებით კერძო პროექტების დაფინანსების წესით. სახელმწიფო პოლიტიკის გაშუქებისათვის განსაზღვრულია პრეზიდენტისა და პარლამენტის სპეციალური გრანტების არსებობა. საყურადღებოა ის გარემოებაც, რომ კონკურსში გამარჯვებული პროექტების ავტორები იქნებიან ისინი, ვინც დაიკავებს რადიოებში, ტელევიზიებსა და საზოგადოებრივი ჟურნალ-გაზეთების რედაქციებში ადმინისტრაციულ, შემოქმედებით და სხვა თანამდებობებს. მნიშვნელოვანია პოლიტიკური პროპაგანდით დაინტერესებული სუბიექტების, მათ შორის სახელმწიფოს, პოლიტიკური ორგანიზაციებისა თუ პოლიტიკოსების უფლების შეზღუდვა რადიო-ტელევიზიის დაფუძნების თვალსაზრისით, რათა არ მოხდეს მონოპოლიზაცია. კანონპროექტი ითვალისწინებს აგრეთვე მრავალ სიახლეს დაფუძნების წესის თვალსაზრისით. ახლებურად რეგულირდება ენის, საჯარიმო სანქციების დადგენისა და სხვა საკითხები.

დღეისათვის საქართველოში სიტყვის თავისუფლების გარანტიების არსებობა-არარსებობის დასადგენად ძალიან მნიშვნელოვანია ჩვენს ქვეყანაში ამჟამად მიმდინარე მოვლენები, რომლებსაც, ჩემი აზრით, მიუკერძოებლად და ობიექტურად ასახავს ტელეკომპანია ,,რუსთავი 2”, აკაკი გოგიჩაიშვილის საყოველთაოდ ცნობილ ყოველკვირეულ გადაცემაში ,,60 წუთი”. გადაცემაში მოყვანილი საქმის დეტალებში ჩაღრმავება არ იქნება საჭირო იმისათვის, რომ განვსაზღვროთ ჩვენ სახელმწიფოში არსებული გლობალური ტენდენციები. ზემოაღნიშნული გადაცემის ავტორი უკვე კარგა ხანია აწარმოებს ჟურნალისტურ გამოძიებას. ჩემი აზრით, ფრაზა ,,ჟურნალისტური გამოძიება” ძალიან საყურადღებოა, რადგან ძალიან ხშირად ვსაუბრობთ ქვეყნის სიდუხჭირეზე, სახელმწიფოს ეკონომიკური მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად გამოყოფილი თანხების არამიზნობრივ ხარჯვაზე, მაგრამ თითქმის არასოდეს მიგვყავს ბოლომდე ჩვეულებრივი, შესაბამისი უწყებების კომპეტენციაში შემავალი გამოძიების წარმოება. ალბათ, ძალიან სამწუხაროა ის გარემოება, რომ ,,მონდომებული” ჟურნალისტი მის ხელთ არსებული შეზღუდული საშუალებებით ახერხებს უფრო მეტი დაფარული და საინტერესო ინფორმაციის მოპოვებას, ვიდრე ასეთივე ,,მონდომებული” პროკურატურის თანამშრომლები. რა თქმა უნდა, აქცენტი კეთდება იმაზე, რომ ეს ინფორმაცია არ შეეფერება სინამდვილეს და არ მგონია, რომ ეს ვინმეს, თუნდაც აკაკი გოგიჩაიშვილს, ეწყინოს (თუ შესაძლო სისხლისსამართლებრივ სასჯელს არ ჩავთვლით, რომელიც მას ცილისწამებისათვის შეიძლება შეეფარდოს). ბოლოს და ბოლოს საქართველოს თითოეულ მოქალაქეს მეტ-ნაკლებად სურს სამშობლო უკეთეს მდგომარეობაში იხილოს. მაგრამ ძალიან საეჭვოა გადაცემებში ნახსენებ ადამიანთა რეაქცია მათზე გარკვეული ინფორმაციის (მათი თქმით, - სინამდვილესთან შეუფერებელი) გავრცელებაზე. ზოგიერთი მათგანი, სასამართლოს ნაცვლად, საქართველოს პრეზიდენტს მიმართავს. გასაგებია, რა თქმა უნდა, რომ სასამართლოში სარჩელის შეტანის ტრადიცია (და, რაც მთავარია, ობიექტური შედეგის მიღწევის რწმენა) ჩვენთან ახლა არის ჩამოყალიბების პროცესში, მაგრამ ეს გზა, ალბათ, მაინც უფრო მართებული იქნებოდა, მით უმეტეს, ძალიან ძნელი წარმოსადგენია, რომ ,,რუსთავი 2-ის” ჟურნალისტს გაცნობიერებული არ ჰქონდეს ის შესაძლო შედეგები, რომლებიც მისი მხრიდან ცილისწამებას შეიძლება მოჰყვეს. შესაბამისად, შეიძლება ვიფიქროთ თუ არა, რომ მის მიერ წარმოდგენილი მასალები სინამდვილეს შეეფერება? ჩვენ კი გაგვიჩნდა ეს შეკითხვა, მაგრამ, ალბათ, იმიტომ, რომ გვინდა გამოვააშკარავოთ ფულის გაფლანგვაში, გადამალვასა და სხვა დანაშაულებში ჩარეული ადამიანები; ყველაზე საინტერესო კი ის არის, რომ საქართველოს პროკურატურის მაღალი თანამდებობის პირებს ეს შეკითხვა იგივე მიზეზით კი არ წარმოეშვათ, არამედ მათთვის უპირველეს ინტერესს წარმოადგენდა აკაკი გოგიჩაიშვილის მიერ წარმოდგენილი ფაქტების გადამოწმება მათი მცდარობის დადასტურების იმედით. ალბათ, მაინც შეიძლება, რომ ამ მოვლენას ანომალიური ვუწოდოთ, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც გადაცემების ციკლის ავტორს, მისი განცხადებით, ფიზიკური განადგურებითაც კი ემუქრებიან. საინფორმაციო საშუალებების წარმომადგენლები მთელი საქართველოს მასშტაბით მაშინვე გამოვიდნენ სიტყვის თავისუფლების დასაცავად. ხელისუფლების წარმომადგენლებმაც კიდევ ერთხელ გამოხატეს თავიანთი ურყევი ნება არ დაუშვან სიტყვის თავისუფლების რაიმე სახით შეზღუდვა, რაც, რა თქმა უნდა, იმედის მომცემია.

ძალიან საინტერესოა ცილისწამების რეგულირების საკითხი ჩვენს ქვეყანაში. როგორც ყოველი სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის საკითხის გადაწყვეტისას, ზემოაღნიშნულ თემაზე მსჯელობის დროსაც, დაპირისპირებული მოსაზრებების მქონე მხარეები გამოიკვეთა, აქ, ალბათ, კიდევ ერთხელ შეიძლება მოვახდინოთ დაყოფა ,,მოსარგებლეებად” და ,,დაზარალებულებად”. დისკუსია გაიმართა საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსით ცილისწამებისა და შეურაცხყოფისათვის სისხლისსამართლებრივი სანქციების დაწესების შესახებ. ერთ მხარეს სურდა ახალ კოდექსს, ძველის მსგავსად, შეენარჩუნებინა სასჯელი როგორც ცილისწამების, ისე შეურაცხყოფისათვის. 137-ე მუხლის მიხედვით, თავისუფლების აღკვეთით ან გამასწორებელი სამუშაოებით დასჯადია ,,ცილისწამება, ესე იგი შეგნებულად მონაჭორის გავრცელება, რომელიც სახელს უტეხს სხვა პირს”; უფრო მკაცრად დასჯადია ,,ცილისწამება ნაბეჭდ ან სხვაგვარი ხერხით გავრცელებულ ნაწარმოებებში, ანონიმურ წერილში და აგრეთვე იმ პირის მიერ, რომელიც ადრე იყო მსჯავრდებული ცილისწამებისათვის”. ,,ცილისწამება, რომელსაც თან ერთვის განსაკუთრებით საშიშ სახელმწიფო ან სხვა მძიმე დანაშაულში ბრალდება” ხუთ წლამდე თავისუფლების აღკვეთითაც კი ისჯება. მოქმედი კოდექსის 138-ე მუხლის მიხედვით ,,,შეურაცხყოფა, ესე იგი პიროვნების პატივისა და ღირსების განზრახ დამცირება, გამოხატული უწესო ფორმით, - ისჯება..” ,,,შეურაცხყოფა, მიყენებული ბეჭდვითი სიტყვის საშუალებით, აგრეთვე ისეთი პირის მიერ, რომელიც წინათ გასამართლებული იყო შეურაცხყოფისათვის - ისჯება..”. მეორე მხარე ცდილობდა საერთოდ გაეუქმებინა სისხლისსამართლებრივი დასჯადობა ცილისწამებისა და შეურაცხყოფისათვის. ამ მოსაზრების დამცველებს მოჰყავდათ საზღვარგარეთის ქვეყანათა უმრავლესობის მაგალითი, სადაც ასეთი დასჯადობა არ არსებობს. თუმცა, საბოლოოდ, ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის 148-ე მუხლი შემდეგნაირად ჩამოყალიბდა: ,,ცილისწამება დანაშაულის ბრალდებით ისჯება ჯარიმით ან საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომით ვადით ასიდან ორას საათამდე ანდა გამასწორებელი სამუშაოთი ვადით ერთ წლამდე”. შეურაცხყოფის მუხლი კი ამოღებულია.

ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია ახალი კოდექსის 153-ე და 154-ე მუხლები, რომელთა მიხედვით, ისჯება ,,სიტყვის თავისუფლების ანდა ინფორმაციის მიღების ან გავრცელების უფლების განხორციელებისათვის უკანონოდ ხელის შეშლა, რამაც მნიშვნელოვანი ზიანი გამოიწვია, ანდა ჩადენილია სამსახურებრივი მდგომარეობის გამოყენებით”; ასევე დასჯადია ,,ჟურნალისტებისათვის პროფესიულ საქმიანობაში უკანონოდ ხელის შეშლა, ესე იგი მისი იძულება გაავრცელოს ინფორმაცია ან თავი შეიკავოს მისი გავრცელებისაგან”; ,,იგივე ქმედება, ჩადენილი ძალადობის მუქარით ან სამსახურებრივი მდგომარეობის გამოყენებით” უფრო მკაცრად ისჯება. 156-ე მუხლის მიხედვით, დასჯადია ,,ადამიანის დევნა სიტყვის, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობის, რწმენის ამ მრწამსის გამო, ანდა მის პოლიტიკურ, საზოგადოებრივ, პროფესიულ, რელიგიურ ან მეცნიერულ მოღვაწეობასთან დაკავშირებით”, რაც ასევე სიტყვის თავისუფლების უზრუნველყოფის მნიშვნელოვანი გარანტი უნდა გახდეს მას შემდეგ, რაც ახალი სისხლის სამართლის კოდექსი შევა ძალაში.

ყოველივე ზემოთქმულის გათვალისწინებით, მაშინ, როდესაც მსოფლიო დღითი დღე უფრო მეტ ყურადღებას უთმობს სიტყვის თავისუფლების უზრუნველყოფას ყველგან და ყოველთვის; მაშინ, როდესაც სიტყვის თავისუფლების არმქონე ქვეყნები ასეთი არაპოპულარულია და მსოფლიო თანამეგობრობის ყურადღების ცენტრში ექცევა, არა მგონია, რომ საკმარისი იყოს მხოლოდ ჩვენი ძირითადი თუ ჩვეულებრივი კანონების დემოკრატიულობა. ამ მხრივ, ჩვენი ქვეყანა საკმაოდ კარგ მდგომარეობაშია, მაგრამ სულ სხვა საკითხია ჩვენს მიერვე მიღებული კანონების ცხოვრებაში გატარება, რაც ყოველი ჩვენთაგანის უპირველესი მოვალეობაა - ხელისუფლების წარმომადგენლებიდან დაწყებული, ნებისმიერი ადამიანით დამთავრებული. ისევ და ისევ აშშ-ს უზენაესი სასამართლოს ერთ-ერთ ზემოთ მოყვანილი გადაწყვეტილებას გავიხსენებდი: ,,სიტყვის თავისუფლება გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი ღირებულებაა საზოგადოებისათვის, ვიდრე კონკრეტული პირების რეპუტაციის დაცვა”.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Concept Paper on Media Law, The American Bar Assosiation/Central and East European Law Initiative (Nov. 20.1996).

2. Basic Readings in U. S. Democracy; edited by Melvin I. Urofsky; published by the United States Information Agency; Division for the Study of the United States; Washington D.C 20547; published in 1994;

3. ,,მასმედიის თავისუფლების დაცვა დემოკრატიულ საზოგადოებაში”, ბარბარა სვანი, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის აჭარის ფილიალის სამეცნიერო ჟურნალი ,,კოდიკოი” 1998წ. №3.

4. ,,New York Times Co.v. United States”, 403 U.S. 713 (1971).

5. ,,Abrams v. United States” 250 U.S. 616 (1919).

6. ,,Near v. Minesota” (1931).

7. ,,ცილისწამებისა და შეურაცხყოფის საკანონმდებლო და სასამართლო პრაქტიკა დასავლეთ ევროპასა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში”, თინათინ ხიდაშელი, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ,,ალმანახი” №10, აპრილი, 1999წ.

8. საქართველოს კანონი ,,პრესისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების შესახებ”.

9. განმარტებითი ბარათი კანონპროექტზე ,,მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა შესახებ”.

10. 1948 წლის ,,ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია”.

11. 1950 წლის ,,ევროპის ადამიანის უფლებათა კონვენცია”.

12. საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუცია.

13. საქართველოს მოქმედი და ახლადმიღებული სისხლის სამართლის კოდექსები.

14. მასალები ინტერნეტიდან.

ეკა გაჩეჩილაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

,,ადამიანი ყოველთვის არის იმაზე მეტი, ვიდრე მან იცის საკუთარ თავზე”.

კარლ გუსტავ იუნგი

ანტიკური ,,,გმირული” ეპოქიდან მოყოლებული, ადამიანი სამართლიანობისა და სამართლის, ნორმატიულ წესრიგში საკუთარი თავის შეცნობის პროცესში გადადის უცხო, ორთოდოქსალური შუა საუკუნეების პერიოდში, საიდანაც ირაციონალიზებული სამართლის ნორმებში მოქცეული, ყალიბდება ახალი დროის რაციონალიზებულ ,,,მოაზროვნე” პიროვნებად, თუმცა ,,გონების” ძალამ, რასაც ემყარება სამართალი და ადამიანი XVII-XVIII სს-ში, ორივე აქცია ირაციონალურ მოვლენად. სწორედ XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე სოციალური არსება - ადამიანი, გაკვირვებით ამჩნევს, რომ მას თანდათან დევნის მის მიერვე შექმნილი ,,საზოგადოება” „სახელმწიფო” - ,,სუპერტექნოლოგია”¹. ადამიანის სწორედ ერთგვარი ,,გადაგდებულობა” საზოგადოებაში, მისი უსამართლო და, ამავე დროს ,,,გონივრულ” ნორმატიულ წესრიგში ,,უსახო” არსებობა, ხდება მიზეზი ეგზისტენციალური სამართლის ფილოსოფიის წარმოშობისა.

ეგზისტენციალიზმი ნაკლებად ნაცნობია იურისპრუდენციაში, ვინაიდან იგი უფრო ეგზისტენციალურ ფილოსოფიას უკავშირდება და სამართლის, როგორც ეგზისტენციალური მოვლენის, გააზრებას უფრო წარმოადგენს. ვფიქრობთ მკითხველისათვის საინტერესო იქნება, ორიოდე სიტყვით შევეხოთ იმ საფუძვლებს და ძირითად მიმართულებებს, რომლებიც სამართლის ეგზისტენციალური ფილოსოფიის წარმოშობის მიზეზი გახდნენ.

ეგზისტენციალური ფილოსოფიის, როგორც სამართლის ეგზისტენციალური თეორიული საფუძვლის, წარმოშობა დაკავშირებულია მე-20 საუკუნის ,,,ატომისა და შიშის” საუკუნის, დასაწყისთან. იგი წარმოიშვა სწორედ ხსენებული საუკუნის დასაწყისში პირველი მსოფლიო ომით ,,იმედგაცრუებულ” გერმანიაში² . მან შემდგომი განვითარება განიცადა მე-20 საუკუნის 30-იან წლებში და კულმინაციას მიაღწია ამ საუკუნის 60-70-იან წლების ევროპაში. სანამ ეგზისტენციალური სამართლის ფილოსოფიის ძირითადი ავტორების, ე. ფეჰნერის, გ. მაინჰოფერისა და ა. კაუფმანის სამართლებრივ შეხედულებებს შევეხებოდეთ, ვფიქრობთ უპრიანი იქნება ეგზისტენციალიზმის, როგორც ფილოსოფიური კატეგორიის ზოგადი დახასიათება. ეგზისტენციალიზმის ძირითადი ფილოსოფიური კატეგორიაა ეგზისტენცია - Existentia, რაც ადამიანური არსებობის იმ წესის აღმნიშვნელია, რომელშიც ადამიანი მოიაზრება არა როგორც ცალკეული ემპირიული ინდივიდი და არც როგორც ,,მოაზროვნე გონება”, ე. ი. არა როგორც საყოველთაო რამ, არამედ სწორედ როგორც კონკრეტული განუმეორებელი პიროვნება³. თუმცა ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ ეგზისტენციალიზმი აღიარებს მხოლოდ ადამიანს და სამართალს ჩაკეტილ, იზოლირებულ, ინდივიდუალურ რეალობად ან მოვლენებად მიიჩნევს, ვინაიდან ადამიანი და მისი ყოფიერების ნაწილი - სამართალი, მასში გაგებულია როგორც გახსნილი, ღია რეალობა, რომელიც თავისი არსებით დაკავშირებულია გარე სამყაროსთან, საზოგადოებასა და სახელმწიფოსთან. სწორედ ეგზისტენციალიზმის ფუძემდებლების, ჰაიდეგერის ,,თანაყოფიერების” ,,,შიშისა” და ,,ძრწოლის” თუ ,,ზრუნვის”, იასპერსის ,,კომუნიკაციისა” და მარსელის ,,შენ-ში”, ნ. ბერდიაევის ,,პერსონალიზმში”, გამოიხატა სამართლის ეგზისტენციალური რეალობის სახე და ცნება. სამართლის ეგზისტენციალიზმი ადამიანს განიხილავს არა როგორც წინასწარ დადგენილ არსებას, არამედ როგორც მუდმივად ქმნად - თვითპროექტირებად მოვლენას (ჟან პოლ სარტრი). სამართალი და ადამიანი მასში ყოველ წამს მეტია ან ნაკლებია იმაზე, რაც ადრე იყო. ისინი თავისუფლად ქმნიან თავიანთ თავს და არ წარმოადგენენ თავისუფალი ყოფიერების საზრისიდან (sinn von sein) წარმოშობილ არსებებს. სწორედ მ. ჰაიდეგერის ყოფიერების (Dasein) ცნობილი კატეგორიიდან ამოდიან სამართლის ეგზისტენციალიზმის ავტორები, ვ. მაინჰოფერი და ე. ფეჰნერი. სამართალი, როგორც ადამიანის ეგზისტენციალური ფორმირების ერთ-ერთი ფორმა (Exisienzialien), ყოველთვის პროექტია, მომავლის გეგმაა, წინასწარ ყოფნაა, ქმნადობაა. ამგვარ წინასწარ ყოფნას სამყაროსეულ საგნებთან და მათ შორის სოციალურ მოვლენებთანაც (სახელმწიფო, სამართალი) ჰაიდეგერი ,,ზრუნვას” (Sorge) უწოდებს. ,,თუმცა ადამიანის არსება წინასწარ არაა დადგენილი და იგი, მისი სურვილისაგან დამოუკიდებლად, თავიდანვე ჩაყენებულია უცხო, სამყაროსეულ პირობებში, ე.ი. გადაგდებული და გაუცხოებულია. ადამიანი ამ ქვეყნად საკუთარ ,,სახლში არაა”⁴. სამართლის, როგორც ადამიანის არანამდვილი ყოფიერების, ფორმა მკვიდრდება მ. ჰაიდეგერის ,,Das man”-ის ფილოსოფიური კატეგორიის დამკვიდრებით. ეგზისტენციალურმა სამართლის ფილოსოფიამ სწორედ ,,Man”-ის კატეგორიით ჩამოაყალიბა ,,Als-sein” - ,,ყოფიერება ხარისხში” (ვ. მაინჰოფერი). თუმცა თვით ,,Das man”-ი ნიშნავს ადამიანს, რომელიც გაჩენილია სიკვდილისათვის და მისი არსება დაფარულია ნორმატიული წესრიგით, სოციალურობით. ამ სიტყვაში ,,მე” არ არსებობს სრულად ,,,მე” დაცლილია საკუთარი თავისაგან. ,,Das man” (ვიღაც) ფიქრობს ჩვენს მაგივრად, იმას, თუ რა უნდა ვიკითხოთ, როგორ უნდა მოვიქცეთ, როგორია პოლიტიკური ჩანაფიქრი ,,,das man”-ი დაადგენს ჩვენთვის (ჩემს გემოვნებას, ჩემს პოლიტიკურ” სურვილებს). მოკლედ, ამ სიტყვით ვიღაცისმიერი ,,მე” დაცლილია ჩემი ,,მეს”-გან, საკუთარი თავისაგან ,,,მე” არ არსებობს ,,das man”-ში⁵.

სამყაროსა და გაუცხოებისადმი ეგზისტენციალურ დაპირისპირებაში სამართალი რჩება, როგორც ყოფნის შესაძლებლობა, როგორც ადამიანურ პრობლემათა მუდმივი არჩევა და გადაწყვეტა, მზადყოფნა საკუთარი თავის განხორციელებისა, როგორც ნორმატიულ წესრიგში ყოფნის პროექტირება. ადამიანის, როგორც ,,სასრული განუმეორებელი” არსების, ეგზისტენციალური ფილოსოფია სპეციალურად სამართალს არასოდეს იკვლევდა, თუმცა იგი თავისთავად გახდა საფუძველი სამართლის ეგზისტენციალური ფილოსოფიის წარმოშობისა, რომლის ძირითადი მიზანი გახდა სამართლის, როგორც ,,ეგზისტენციალური” მოვლენის, ბუნებისა და მნიშვნელობის ახსნა. სამართლის ეგზისტენციალური ფილოსოფია, ძირითადად, ხსნის სამართლის დამოკიდებულებას მის შიდა სუბიექტურ რეალობასთან - ეგზისტენციასთან, ვინაიდან სწორედ ეს რეალობა მიიჩნევა ჭეშმარიტ რეალობად⁶. სამართლისადმი ეგზისტენციალური მიდგომა ხასიათდება იმით, რომ იგი მის სოციალურ ბუნებას და ფუნქციებს განიხილავს ადამიანის ინდივიდუალური ბუნებიდან გამომდინარე, როგორც მისი კონკრეტული განუმეორებელი ყოფიერების სპეციფიკურ პირობას. მეთოდოლოგიური თვალსაზრისით ეგზისტენციალიზმი სამართალს განიხილავს ფსიქოლოგიური (ეგზისტენციალური) ანალიზის, მისი სუბიექტური შეფასების საფუძველზე. სამართლის ეგზისტენციალური თეორიით სამართალი, მისი ონტოლოგიური თვალსაზრისით, არა იმდენად დეტერმინირებს ადამიანზე, როგორც გარეგანი ზეგავლენის ფაქტორი, არამედ უფრო ხელს უწყობს მის თვითგამოხატვას. სამართლის ეგზისტენციალური ფილოსოფიის მიზანი, მისი წარმომადგენლების, ა. კაუფმანისა და მ. მიულერის აზრით, მდგომარეობს იმაში, რომ გამონახოს სამართლის ისტორიული ცვალებადობისა და მისი ისტორიულ ყოფიერების ერთიანი სუბსტანცია, რომელიც იქცევა სამართლის რეალურ ყოფიერებად. ა. კაუფმანის თანახმად ,,,სამართლის ისტორიულობის პრობლემა ერთჯერადი და განუმეორებელი ისტორიული მიზნის წმინდა ონტოლოგიური პრობლემაა”⁷. იგი თვლის, რომ ,,თუ მე რაიმეს ვწყვეტ და ამასთან ჩემი მოქმედება ემთხვევა სამართლიანობის ნორმებს, მაშინ ეს უკანასკნელნი ჩემი გადაწყვეტილებით იდენტიფიცირდებიან ჩემს სუბიექტურობასთან, იქცევიან ,,განპირობებულ ჯერარსობად”⁸. სამართლიანობის შინაარსს განსაზღვრავს სწორედ ეს ,,განპირობებული ჯერარსობა” და არა საყოველთაო ნორმები (კანონი). მაგრამ პრობლემა კვლავ რჩებოდა სუბიექტურ ,,,განპირობებულ” გადაწყვეტილებასა და საყოველთაო სამართლის ნორმების მოთხოვნათა შეუსაბამობის სახით, რისი გადაწყვეტაც სცადა სამართლის ეგზისტენციალური ფილოსოფიის ერთ-ერთმა ფუძემდებელმა, ვ. მაინჰოფერმა. იგი გამოყოფს ადამიანის ყოფიერების ორ ძირითად ფორმასა და თავისებურებას: ადამიანური ყოფიერების ერთჯერადობასა და განუმეორებლობას, ადამიანურ ყოფიერებაზე გარესამყაროს მოქმედებას. ვ. მაინჰოფერის ინდივიდუალური, ადამიანური ყოფიერებისა და სოციალური ყოფიერების კავშირის სახით შემოაქვს ახალი ფორმა ეგზისტენციალური არსების ,,Als-sein” - ,,განსაზღვრული ხარისხით ყოფიერების” სახით. იგი თვლის, რომ ინდივიდუალური ყოფიერება იცვლება მისი სოციალური როლის მიხედვით. ვ. მაინჰოფერის აზრით, ადამიანი თავისი ინდივიდუალობისა და ეგზისტენციალური თავისუფლების განხორციელებისას გადადის თავისი ყოფიერების სხვა სფეროში, რომელიც მას ანიჭებს საზოგადოებრივი არსების შინაარსს (როგორც ქმრის, გამყიდველის, კრედიტორის და ა.შ. სახით). სწორედ ის სფერო, სადაც ადამიანი თავის საზოგადოებრივ დანიშნულებას და ფუნქციას ასრულებს, წარმოადგენს სამართლის სფეროს. მისი აზრით ,,,მართალია, ეგზისტენციალური ფილოსოფია სამართლებრივ ურთიერთობებს არ განიხილავს ,,მუნყოფიერების” - ,,Dasein”-ის, გასაგებად ,,,მუნყოფიერება”, ისევე, როგორც ყოფიერება, არის არა მხოლოდ თვითყოფიერება, არამედ განსაზღვრული ხარისხით ყოფიერება - ,,Als-sein”⁹.

ვ. მაინჰოფერი მიიჩნევს, რომ ადამიანთა დამოკიდებულება, რასაც ქმნის მისი დაბადებიდან საზოგადოებაში მოცემულობა, გამოწვეულია სწორედ განპირობებული ,,,რაღაც ხარისხში ყოფიერების ,,Als-sein”-ის სახით. იგი თვლის, რომ ,,თუ მე, Als-sein, ვცხოვრობ განსაზღვრულობის, როგორც სულიერი გონიერი არსების სახით, ამით ვახორციელებ ვალდებულების ერთგვარ წესს, ვალდებულებას, რომელიც შეესაბამება ჩემს არსებას. მაგალითად, როცა მე, როგორც ექიმი, შევდივარ პაციენტთან ურთიერთობაში, მესმის, რომ იგი ჩემგან მოელის ექიმის ვალდებულების შესრულებას”¹⁰.

ვ. მაინჰოფერი ეხება ასევე ორთოდოქსალური ეგზისტენციალიზმის მიერ დასმულ ისეთ პრობლემასაც, როგორიცაა ადამიანის მიერ შექმნილ ინსტიტუტებთან და დაწესებულებებთან მისი წინააღმდეგობა. თუმცა აღნიშნულ პრობლემას ანალიტიკური ეგზისტენციალის სახით იგი ღიად ტოვებს და არ ხსნის.

სამართლის ეგზისტენციალური ფილოსოფია შემდეგ პრობლემებსაც სვამს: ა).სად იწყება შეზღუდვა და სად მთავრდება თავისუფლება? ბ).როგორ ერთიანდება სამართალში აბსოლუტური და შეფარდებითი ღირებულებები? აღნიშნულ პრობლემებს იგი წყვეტს სასამართლოსა და მოსამართლის სამართლიანი გადაწყვეტილების გზით. ეგზისტენციალური სამართლის ფილოსოფიის მეორე წარმომადგენელი, ჰ. კონი ამტკიცებს, რომ ,,საზღვრით სიტუაციებში” (კ. იასპერსი) ადამიანი თავს აცნობიერებს ყველასაგან განსხვავებული ინდივიდის სახით. ჰ. კონის აზრით ,,,სინამდვილე ირაციონალურია, ამიტომ იგი არ ექვემდებარება რაციონალურ ახსნას. ცნებებმა არ შეიძლება ახსნან ეგზისტენცია. ჩვენი ცოდნა არსებულის შესახებ არ არის პასიური, არაა ობიექტურად არსებული გარესამყაროს აბსტრაქტული რეგისტრაცია, ჩვენი ცოდნა ცხოვრების ნაწილია, ჩვენი ეგზისტენციის და ინტერესების იმედების ნაწილი”¹¹.

ბუნებით-სამართლებრივი თეორიის საფუძვლებს ემყარება ეგზისტენციალური სამართლის ფილოსოფიის ცნობილი წარმომადგენელი, ე. ფეჰნერი. იგი მკაცრად აკრიტიკებს იურიდიულ პოზიტივიზმს, რომელიც, მისი აზრით, მხოლოდ ,,ემპირიული” ,,,რეალური” ფაქტების იგნორირებას ახდენს სამართლის ბუნების გამოვლენისათვის. ამ მიზნით იგი ემყარება კარლ იასპერსის ცნობილ ,,საზღვრითი სიტუაციის” ფილოსოფიურ კონსტრუქციას. სწორედ ,,საზღვრით სიტუაციაში” მიღებული ადამიანური გადაწყვეტილება ხდება ეგზისტენციალური სამართლის წარმოშობის წყარო და საფუძველი. თავისთავად იგი მუდამ წარმოშობადი შინაარსისაა. ფეჰნერის აზრით, სამართლისა და პოზიტიური ნორმის ურთიერთობა უნდა ემყარებოდეს მხოლოდ ,,საზღვრით სიტუაციაში” მიღებულ ეგზისტენციალურ გადაწყვეტილებებს. მხოლოდ სამართალშემოქმედთა და სახელმწიფო ორგანოთა მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების ეგზისტენციალური სამართლის ნორმებზე დამყარება ქმნის მისი სამართლებრივი ხასიათის საფუძველს. სამართლის ფილოსოფიის აღნიშნული კონცეფციით ,,,სიმძიმის ცენტრი მდგომარეობს კონკრეტულ სიტუაციაში. სწორედ მასშია სამართლის აზრი. სწორედ ის აძლევს კანონს და სამართლის სხვა წყაროებს მნიშვნელობას და არსებობას”¹².

სამართლის ეგზისტენციალური ფილოსოფია ცდილობდა დაეცვა პიროვნება უსულო სამართლებრივი ფორმალიზმისაგან, აღმასრულებელი ორგანოების ნორმატიული ძალადობისაგან, რასაც ,,ცდილობდა მიეღწია ყოფიერებისა” და ,,კონკრეტული ეგზისტენციალური სიტუაციის” კატეგორიების დამკვიდრებით. ხშირად იგი ,,უკლასო საზოგადოების” ბუნდოვან ეგზისტენციადაც კი იქცეოდა¹³.

სამართლის ეგზისტენციალურ ფილოსოფიას სრულიად ახალი და განსაკუთრებული ,,პერსონალურობა” შესძინა ცნობილმა რუსმა ფილოსოფოსმა ნიკოლოზ ბერდიაევმა (1874-1948). ვფიქრობთ მისი შეხედულებები სამართალსა და სახელმწიფოზე მკითხველისათვის საინტერესო იქნება. თუმცა ჩვენ შევეხებით მისი თეორიის მხოლოდ ცალკეულ მნიშვნელოვან მომენტებს. ბერდიაევის ეგზისტენციალიზმი ემყარება მხოლოდ თავისუფლების ფენომენს. იგი თავის თავს ,,თავისუფლების შვილს” უწოდებდა და თვლიდა, რომ ,,მისი საქმე მხოლოდ თავისუფლებას ემყარება”¹⁴.

იგი თავის ეგზისტენციალიზმს ამყარებს და აძლიერებს ე.წ. ქრისტიანული პერსონალიზმით¹⁵. სამართლის ეგზისტენციალური ბუნების ასახსნელად იგი ადამიანის სოციალურ ყოფიერებაში გამოყოფს ,,ორ ელემენტს - პიროვნების არისტოკრატულ გაგებას, თავისუფალი შემოქმედებისა და ყველაზე უკანასკნელი ადამიანის ღირსების სოციალისტურ დამკვიდრებას, მისი სიცოცხლის უფლების განხორციელებას”¹⁶. სამართლის ბუნების ასახსნელად ბერდიაევი ერთმანეთისაგან განასხვავებს პიროვნებისა და ინდივიდის ცნებებს. ინდივიდი მისთვის ნატურალისტური, ბიოლოგიური, სოციოლოგიური შინაარსის შემცველია. ხოლო პიროვნებას იგი განიხილავს, როგორც მიკროკოსმოსს. მისი აზრით ,,,პიროვნება ნიშნავს თავისუფლებას ადამიანის ბუნებისა და გარესამყაროსაგან, საზოგადოებისაგან, სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებლობას, თუმცა ეს არაა ეგოისტური თვითდამკვიდრება”¹⁷. პიროვნებას ბერდიაევი სამართალთან მიმართებაში განიხილავს როგორც უნივერსუმს და განუმეორებელ ინდივიდუალობას. პიროვნებაში იგულისხმება ,,აქსიოლოგიური შეფასებითი კატეგორია”¹⁸. იგი პიროვნებას მიიჩნევს პიროვნებად და არა ობიექტად პიროვნებებს შორის. მისი აზრით ,,,სუბიექტის ობიექტად გადაქცევა მის სიკვდილს ნიშნავს, ობიექტი კი ყოველთვის ბოროტია, კეთილი შეიძლება იყოს მხოლოდ სუბიექტი (პიროვნება)”¹⁹.

სამართალს ბერდიაევი მიიჩნევს პიროვნების ,,ობიექტივაციის”, საზოგადოებაში გასვლის, მასში ,,გათქვეფის” საშუალებად. იგი ამკვიდრებს ერთგვარ ,,ანტიიერარქიულ პერსონალიზმს”. ბერდიაევი უარყოფს სხვადასხვა სახის იერარქიულ სტრუქტურებს, დიონისიზმის, თეოსოფიის, კომუნიზმის, ფაშიზმის, ლიბერალიზმისა და სხვა სახის საზოგადოებრივი თანაცხოვრების ფორმების სახით. ცენტრალური ადგილი მის ,,ქრისტიანულ სოციალიზმსა” და რელიგიურ-ეგზისტენციალურ თეორიაში უკავია ადამიანის აბსოლუტურ განუსხვისებელ უფლებებს, რომელთაც ღვთიური და არა ადამიანური ბუნება აქვთ. ადამიანის უფლებები წარმოიშობა არა ძალისაგან, არამედ ღვთიური თავისუფლებისაგან. ბერდიაევის ეგზისტენციალურ ფილოსოფიაში ადამიანი აქსიოლოგიურად (ღირებულებით ასპექტში) უფრო მაღლა დგას, ვიდრე სახელმწიფო. ადამიანის უფლებების იდეის განვითარებას ბერდიაევი ბუნებითი სამართლის განვითარების შედეგად მიიჩნევს. მისი აზრით, თვით ,,ღმერთის უფლებების დეკლარაცია და ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია ერთი და იგივე დეკლარაციაა”²⁰.

ნ. ბერდიაევის ეგზისტენციალურ ფილოსოფიაში სამართლის არსის გარკვევა ხდება წმინდა რელიგიურ, პერსონალისტურ მსოფლმხედველობაზე დაყრდნობით. იგი სამართლის იდეაში აერთიანებს მხოლოდ ,,ადამიანის პიროვნების სუბიექტურ უფლებებს”, სულის თავისუფლების, რწმენის, სიტყვისა და აზრის თავისუფლების იდეებს. ყველა ამ უფლებას იგი ,,იდეალურ სამართალს”²¹ უწოდებს. ბერდიაევი აღნიშნავს, რომ კანონის იძულებითი ძალა შეუთავსებელია თავისუფლების ფენომენთან. მისთვის პოზიტიური სამართალი ყოველთვის არასამართლებრივი კანონია. მისი აზრით ,,,სამართალი, როგორც სახელმწიფოს ორგანო და იარაღი, როგორც მისი შეუზღუდავი ძალაუფლების ფაქტობრივი გამოხატულება, ხშირად სიცრუე და სიყალბეა, იგი სასარგებლოა მხოლოდ ცალკეულ ადამიანთათვის”²².

განსხვავებულია მისი წარმოდგენა თავისუფლების შესახებ, რომელსაც იგი უფრო ,,არისტოკრატულად მიიჩნევს, ვიდრე დემოკრატიულად”. ამიტომაცაა, რომ მის შეხედულებებში თავისუფლების ფენომენი დაცლილია სამართლებრივი ბუნებისაგან და მხოლოდ რელიგიურ ხასიათს ატარებს. მისი აზრით ,,,თავისუფლება უფრო პირველადია, ვიდრე სამართლიანობა. უპირველეს ყოვლისა, სამართლიანობა - იუსტიცია არის არაქრისტიანული იდეა”²³.

ნ. ბერდიაევის ეგზისტენციალური ფილოსოფია იძლევა არა იმდენად სამართლისა და სახელმწიფოს, რამდენადაც ადამიანის ობიექტივირებულ სამყაროში გაუცხოებისა და რელიგიურ-ესქატოლოგიურ გააზრებას. ალბათ საკმაოდ ბევრი შეიძლება ითქვას ნ. ბერდიაევის პერსონალისტურ ეგზისტენციალურ ფილოსოფიაში ადამიანის, სამართლისა და სახელმწიფოს ადგილისა და არსის შესახებ, რაც ცალკე კვლევის საგანი უფროა, ვიდრე წინამდებარე სტატიისა.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ სამართლის ეგზისტენციალური ფილოსოფია შედეგია სამართლებრივი ცნობიერების კრიზისული პერიოდის არსებობისა, რომელიც მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან ვითარდებოდა. იგი წარმოადგენს არა სამართლის არსისა და ბუნების გააზრების მცდელობას, არამედ მიმართულია ადამიანის, როგორც საზოგადოებრივი არსების, ყოფიერების პრობლემური მომენტების წარმოჩენისა და განვითარებისაკენ ნორმატიული წესრიგის პირობებში.

_______________________________

1. Этика Права., М.. 1998 г. ст. 175.

2, ნარკვევები ფილოსოფიის ისტორიაში, თბ., 1993 წ. 412-413.

3. ფილოსოფიური ლექსიკონი.

4. ნარკვევები ფილოსოფიის ისტორიაში, თბ., 1993წ. გვ. 103.

5. დომინიკ კოლა, „პოლიტიკური სოციოლოგია” თბ., 1999 წ. გვ. 103.

6. Тихонравов Ю. В., Основы Философии права, М., 1997 гю стю 572.

7, იქვე, გვ. 573.

8. იქვე, გვ. 575.

9. იქვე, გვ. 575.

10. იქვე, გვ. 576.

11. იქვე, გვ. 579.

12. Нерсесянц В. С., Философия права М., 2000 г. ст. 628.

13, Сурия Пракаш Синхи, Юриспруденция Философия права.

14, Бердяев Н. А., Экзистенциальная диалектика Божественного и человеческого. М., 1996 г. ст. 235,

15. Нерсесянц В. А.. დასახ. ნაშრომი, გვ. 541.

16. იქვე, გვ. 541.

17. იქვე, გვ. 542.

18. Бердяев Н. А., Царство духа и царства кесария. М., 1995 и. сп. 5.

19. Нерсесянц В. С., დასახ/ ნაშრომი გვ. 543.

20. იქვე, გვ. 548.

21. იქვე, გვ. 549.

22. იქვე, გვ. 549.

23. Бердяев Н. А., Царство духа и царства кесария. ст. 322.

გრიგოლ ერემოვი

გამოჩენილი მოაზროვნე ჟან-ჟაკ ისააკის ძე რუსო დაიბადა 1712 წლის 28 ივნისს შვეიცარიაში, ქალაქ ჟენევაში, ერთ-ერთ მთავარ ქუჩაზე - გრანდ რიუ, ჩვეულებრივ სახლში, ხელოსნის (მესაათის) ოჯახში. მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ მისი სამშობლო შვეიცარია იყო, ათეულობით და, შეიძლება ითქვას, ასეულობით ავტორი მას ფრანგ მწერლად, განმანათლებლად, ფილოსოფოსად, კომპოზიტორად, ჰუმანისტად, ლიტერატორად, ენციკლოპედისტად, ფრანგი ერის გენიად მოიხსენიებს.

ამ, ერთი შეხედვით პარადოქსული, ფაქტის ახსნა იმაში მდგომარეობს, რომ რუსოს წინაპრები ფრანგები იყვნენ. დიდე რუსო საფრანგეთში ცნობილი წიგნებით მოვაჭრე იყო. იგი პროტესტანტულ სარწმუნოებას აღიარებდა და ამის გამო საფრანგეთის მაშინდელმა სამართალდამცავმა ორგანოებმა 1550 წელს ქვეყნიდან გასახლება მიუსაჯეს. სწორედ მაშინ დასახლდა ჟან-ჟაკ რუსოს დიდი პაპა შვეიცარიაში და სამუდამოდაც დარჩა იქ. დიდე რუსოს ერთ-ერთი შვილი იყო დავითი, რომლის შვილიც იყო ისააკ რუსო (ჟან-ჟაკის მამა).

ჟან-ჟაკ რუსოს დედა, სუზანა ბერნარი, მის შობას გადაჰყვა. თვით რუსო, ცოცხალ-მკვდარი, მეტად სუსტი დაიბადა. მიუხედავად მამიდის მზრუნველობისა, თანდაყოლილმა სისუსტემ და ავადმყოფობამ მთელს მის სიცოცხლეს დააჩნია კვალი. გადამწყვეტი როლი მის აღზრდაში მისმა მამამ, ისააკმა შეასრულა. მან ადრიდანვე შეასწავლა შვილს წერა-კითხვა, შეაჩვია წიგნების კითხვას, თავმდაბლობას და ა.შ., თუმცა სხვადასხვა მიზეზების შედეგად, რუსოს დაკაცება უფრო მეტად თავისი დამოუკიდებელი ცხოვრების პირობებში მოუხდა. აქ გამომჟღავნდა მისი, როგორც მოხეტიალის, თვისებებიც. უყვარდა მოგზაურობა, დაკვირვება ცხოველებსა და ბუნებაზე და არაჩვეულებრივად შეეძლო მოვლენების ქაღალდზე გადმოტანა. უყვარდა სუფთა ჰაერზე, ჩიტების ჭიკჭიკში წერა და კითხვა.

29 წლის ასაკში, 1741 წლის შემოდგომაზე, იგი საფრანგეთში (პარიზში) დასახლდა, სადაც გაიცნო გამოჩენილი ფრანგი განმანათლებლები, დენი დიდრო, დალამბერი და სხვა დიდი მოაზროვნენი, ენციკლოპედისტები. ისინი სისტემატურად ხვდებოდნენ ერთმანეთს კაფეებში თუ ბინებში და ილესავდნენ თავიანთ გონებას. ჟან-ჟაკ რუსოს ყოველთვის თან ჰქონდა უბის წიგნაკი, სადაც ასეთი შეხვედრების დროს უცაბედად გაჩენილ იდეებს ინიშნავდა.

ჟან-ჟაკ რუსო მითებით არ ცხოვრობდა. ყოველთვის სწორედ ბჭობდა იგი თუ არა, ეს სხვა საქმეა, მაგრამ ბედნიერებას თვით ცხოვრებაში ეძებდა. მისი აზრით, ადამიანი თავისუფალი იბადება, მაგრამ შემდეგ იჩაგრება. თუ მოცემულ ეტაპზე ადამიანი ვერ აღწევს ისეთ ბუნებრივ მოთხოვნას, როგორიც თავისუფლება და ბედნიერებაა, რუსოს მიხედვით, ეს მისი კი არა, არსებული საზოგადოებრივი წესწყობილების ბრალია. ამისათვის დროა საჭირო, ჩანს იდეა ადრე მომწიფებულა. თუ იდეა და სინამდვილე ერთმანეთს არ ეთანადება, მაშასადამე საამისო პირობები უნდა მომზადდეს.

ედუარდ შევარდნაძემ თავის ნაშრომში „ჩემი არჩევანი” (1992 წ.) სწორედ ამ საკითხზე გაამახვილა ჩვენი ყურადღება. იგი წერს: ,,დიდ მოაზროვნეთა გონებაში შობილი დიადი იდეები დიდხანს ელიან თავიანთ დროს”. ზოგჯერ ეს მოლოდინი ასწლეულების მანძილზე გრძელდება, მაგრამ ადრე თუ გვიან მათი ჟამი დგება. ,,პროექტი არ ვარგოდა ევროპისათვის, რადგან არც ევროპა ვარგოდა პროექტისათვის” - თქვა ჟან-ჟაკ რუსომ ძველი სამყაროს ქვეყნების გაერთიანების მრავალი კონცეფციიდან ერთ-ერთის შესახებ” (გვ. 93).

რუსოს ეს შევარდნაძისეული შეფასება მის მიერ გამოყენებულია ახალ ფილოსოფიურ შეხედულებათა ხორცშესხმისათვის, რაც თავის ,,არჩევანშია” ჩაქსოვილი და რაც დემოკრატიისა და თავისუფლების შენარჩუნების იდეას ემსახურება.

ამრიგად, მწერლის როლი არ შეიძლება ზოგადად შეფასდეს. მისი შეფასების კრიტერიუმად მიჩნეულ უნდა იქნეს ის, თუ როგორ მოემსახურება მისი იდეები (კონცეფცია) საზოგადოებას თავის ეპოქაში.

როგორც ცნობილია, მე-18 საუკუნის ბოლოს საფრანგეთის 1789-1794 წლების დიდმა ბურჟუაზიულმა რევოლუციამ ხერხემალი ჩაუმსხვრია ფეოდალიზმს. იმავე საუკუნემ დასაწყისიდან ამ მიზნის მიმღწევი იდეოლოგები და მათ შორის ჟან-ჟაკ რუსოც შობა, რომლის იდეებიც მოემსახურა საფრანგეთის რევოლუციას ფეოდალიზმის მოსპობისა და ბურჟუაზიული წყობილების შექმნის საქმეში.

რუსო საფრანგეთის ბურჟუაზიული რევოლუციის სულიერი მამა იყო. კერძოდ, მისი ნაშრომი - ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულება”, რევოლუციონერთა სახარებას წარმოადგენდა.

როგორც პროფესორი ს. დანელია წერს „რუსოს საზოგადოებრივი ხელშეკრულება სახარებად იქცა საფრანგეთის დიდი რევოლუციის მოღვაწეთათვის, რომლებიც რობესპიერის სახით არა უშედეგოდ ეძებდნენ ამ წიგნში თავის რევოლუციური პრაქტიკის საბუთებს...”

ჟან-ჟაკ რუსო თავისი შეხედულებებით, ფეოდალიზმის წინააღმდეგ ბრძოლისას, პლებეების მხარეს იდგა. სწორედ ამიტომ მოითხოვდნენ იაკობინელები რუსოსეული რესპუბლიკის შექმნას. მათი ბელადი, რობესპიერი, სიტყვა-სიტყვით აცხადებდა, რომ ,,უმაღლესი ხელისუფლება მიეკუთვნება ხალხს. ხელისუფლება განუყოფელი და განუსხვისებელია.” ეს კი, ფაქტია, რუსოს შეხედულებათა ასლია არა მარტო იდეური გაგებით, არამედ რუსოსეული ტერმინოლოგიითაც.

ჟან-ჟაკ რუსოს შეხედულებანი საფუძვლად დაედო არა მარტო საფრანგეთის 1789 წლის 26 აგვისტოს ცნობილ ,,ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციას”, არამედ საფრანგეთის 1791 წლის კონსტიტუციასაც, რომლის პირველივე მუხლში წერია, რომ ,,სუვერენიტეტი მთლიანია, განუყოფელი, განუსხვისებელი; ის ეკუთვნის ხალხს”. დაახლოებით იმავეს იმეორებს სხვა სიტყვებში საფრანგეთის 1793 წლის კონსტიტუციაც.

აღსანიშნავია, რომ, გრეი გრეხემის აზრით, რუსოს შეხედულებებმა არა მარტო საფრანგეთზე მოახდინა გავლენა მისი ისტორიული, იურიდიული დოკუმენტების შედგენისას, არამედ ამერიკის შეერთებული შტატების 1776 წლის 4 ივლისის ,,დამოუკიდებლობის დეკლარაციაზეც”, რომლის შემქმნელებმაც, განსაკუთრებით კი ჯეფერსონმა, მასში შეიტანეს რუსოს პოლიტიკური დოქტრინის იგივე პრინციპები.

ჟან-ჟაკ რუსოს მოღვაწეობის დროს ახალი პოლიტიკური იდეების გამოთქმა საფრანგეთში საშიში იყო. ხშირად ასეთი ავტორს ბასტილიაში დაპატიმრება ემუქრებოდა. ამიტომ იმ ეპოქის მოღვაწენი ხშირად თავიანთ ნაშრომს ან გვარს არ აწერდნენ, ან ჰოლანდიაში ბეჭდავდნენ და ქვეყანაში საიდუმლოდ შემოჰქონდათ.

როგორც გრეი გრეხემი წერს ,,,საფრანგეთში ლუდოვიკო XIV-ის დროს ადამიანები კრინტს ვერ ძრავდნენ, ლუდოვიკო XV-ის დროს ჩურჩული დაიწყეს, ხოლო თქვენი აღმატებულების (ე.ი. ლუდოვიკო XVI-ის - გ. ე.) დროს დაიწყეს ხმამაღალი ლაპარაკი, ყვირილი - უთხრა მარშალმა დე რიშელიემ ლუდოვიკო XVI-ეს”.

ჟან-ჟაკ რუსოს მოღვაწეობა საფრანგეთში ლუდოვიკო XV-ის მეფობის პერიოდს დაემთხვა, მაგრამ, გრეხემის თქმით, მაშინაც საშიში იყო ,,ხმამაღალი ლაპარაკი”. მიუხედავად ამისა, რუსო მაინც გაბედულად და დაბეჯითებით ლაპარაკობდა საზოგადოებაზე და სამთავრობო ხელისუფლებაზე, როგორც არავინ მანამდე.

ჟან-ჟაკ რუსო შეფასებული იყო თავისი ნიჭიერებით, მისი ნაშრომები მრავალმხრივი ხასიათისა იყო. პირველი ასეთი მნიშვნელოვანი ნაშრომი რუსომ დაწერა პარიზში დიჟონის აკადემიის მიერ საკონკურსოდ გამოცხადებულ თემაზე ,,შეუწყო თუ არა ხელი მეცნიერებისა და ხელოვნების აღორძინებამ ზნეობის სიწმინდეს?” (1750წ.), რისთვისაც იგი დიჟონის უნივერსიტეტის პირველ პრიზს იღებს. მის შემდგომ ნაშრომთაგან ცნობილია: ,,რისგან წარმოიშობა უთანასწორობა ადამიანთა შორის და ამართლებს თუ არა მას ბუნებრივი კანონები?” (1753წ.); ,,ახალი ელოიზა” (1761წ.); ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულების შესახებ, ანუ პოლიტიკური სამართლის პრინციპები” (1762წ.); ,,ემილი” (1762წ.) და სხვა მრავალი. რამდენიმე ნაშრომი მხოლოდ მისი გარდაცვალების შემდეგ გამოქვეყნდა (1781 წ. და 1788წ.).

დიდია ჟან-ჟაკ რუსოს ღვაწლი, განსაკუთრებით პედაგოგიურ-აღმზრდელობით სფეროში. იგი მოიცავს ფიზიკური, გონებრივი და ზნეობრივი აღზრდის პრინციპებს. აღნიშნული საკითხი ქართველი მკითხველისათვის ხელმისაწვდომია ისეთ ნაშრომების სახით, როგორიც არის: ს. დანელია ,,ჟან-ჟაკ რუსოს ცხოვრება და პედაგოგიკური სისტემა”, თბ., 1948წ.; უშანგი ობოლაძე ,,ჟან-ჟაკ რუსო”, თბ., 1976წ.; გიორგი ჯიბლაძე ,,რუსიზმის არსი”, თბ. 1983წ. (რუსულ ენაზე) და სხვ.

ამ საკითხთან დაკავშირებით მხოლოდ ერთ გაკვირვებას გამოვხატავ. თვით ჟან-ჟაკ რუსო სხვისი ბავშვების აღზრდაზე ფიქრობს. მისი ნაშრომები ,,ახალი ელოიზა” და ,,ემილი” აღზრდის იდეებს განავითარებს და თავისი ხუთი შვილი კი ჟან-ჟაკმა და მისმა მეუღლემ - ტერეზა ლევასერმა, უპატრონო ბავშვთა თავშესაფარში მოათავსეს ისე, რომ არც გვარი და არც სახელები მათ არ მისცეს, არც რაიმე ნიშანი დაადეს თუნდაც ტანსაცმელზე, რომ ეცნოთ ისინი. ჟან-ჟაკ რუსო ამით მოიქცა ისე, როგორც პლატონის ე.წ. ,,იდეალური სახელმწიფოს” წევრი. რასაკვირველია, ბოლოს მან იჯავრა და დიდად დაგმო ეს საქციელი, რაზეც თავისივე ,,ემილში” აღნიშნა: ,,ვისაც არ შეუძლია შეასრულოს მამის მოვალეობა, იმას არა აქვს უფლება იქცეს მამად”.

წინამდებარე სტატიის თემის შესაბამისად, უფლება არა მაქვს გვერდი ავუარო რუსოს ისეთ ნაშრომს, როგორიც არის ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულება”. ეს ნაშრომი აღიარებულია რუსოს მთელი შემოქმედების შედევრად. იგი შედგება 4 წიგნისაგან. სწორედ აქ არის განხილული სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური წყობილების ისეთი პრობლემები, როგორიცაა სუვერენიტეტი (სახელმწიფო სუვერენიტეტი, სახალხო სუვერენიტეტი), სახელმწიფოებრიობის შექმნა, კანონის მიღების წესი, საერთო ნების შექმნა და ა.შ.

სახელმწიფო სუვერენიტეტი გულისხმობს ხელისუფლების დამოუკიდებლობას, შეუზღუდველობას, განუსხვისებლობას, უზენაესობას, როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე საგარეო ურთიერთობებში.

ასეთ უფლებათა მატარებელი, რუსოს მიხედვით, მხოლოდ ხალხია, რაც გარანტირებულია სახელმწიფოში ადამიანთა შორის დადებული ხელშეკრულებით, ხალხის დიდი უმრავლესობის თანხმობით.

მე-18 საუკუნეში, საფრანგეთში ჟან-ჟაკ რუსოს გავლენით მესამე წოდებისათვის, ძირითადად ბურჟუაზიისათვის, ერთ-ერთ პოპულარულ ლოზუნგად ითვლებოდა ცნება ,,სახალხო სუვერენიტეტი”. სწორედ ეს პრობლემა იყო დაკავშირებული რუსოს მიერ სახალხო ნების იდეასთან, რაც მას ასახული ჰქონდა თავის ნაშრომში ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულება”.

სუვერენიტეტის საკითხი ჟან-ჟაკ რუსომდე ჟან ბოდენმა წამოსწია წინ, მაგრამ მან ეს უფლება მონარქს მიანიჭა. მის მიხედვით სუვერენულ უფლებათა მატარებლად ქვეყანაში ღმერთის უშუალო წარმომადგენელი მონარქი იყო.

პროფესორი ლ. ალექსიძე ჟან-ჟაკ რუსოს იხსენიებს განსაკუთრებით სახელმწიფო სუვერენიტეტის ცნების ახსნისას. მისი აზრით ,,,ნიშან-თვისებას, რომელიც გვიჩვენებს სახელმწიფო ხელისუფლების უზენაესობას ქვეყნის საშინაო საქმეებში და დამოუკიდებლობას რომელიმე უცხო სახელმწიფოსაგან... სახელმწიფო სუვერენიტეტი ეწოდება”.

ფეოდალური დაქუცმაცების წინააღმდეგ ბრძოლის პროცესში სახელმწიფო სუვერენიტეტის იდეა განსაკუთრებით განვითარდა დიდი ფრანგი მეცნიერის, ჟან ბოდენის ნაშრომებში. ბოდენის აზრით ,,,სუვერენიტეტი უსაზღვრო და აბსოლუტური, უმაღლესი და მუდმივი ხელისუფლებაა საზოგადოების წევრთა მიმართ, ხოლო ამ ხელისუფლების მატარებელი მონარქია, რომლის ბრძანება ქვეყნის შიგნით უსიტყვოდ უნდა ხორციელდებოდეს”.

ბურჟუაზიამ ფეოდალიზმის წინააღმდეგ ბრძოლისას, მონარქის სუვერენიტეტს უფრო რევოლუციური - სახალხო სუვერენიტეტის - თეორია დაუპირისპირა. ამ თეორიის თვალსაჩინო წარმომადგენელი, ჟან-ჟაკ რუსო ნაშრომში ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულების შესახებ ანუ პოლიტიკური სამართლის პრინციპები” (1762წ.) ასაბუთებს ხალხის უფლებას თვით განაგოს საზოგადოების სოციალურ-პოლიტიკური ბედი”.

მართლაც, ჟან-ჟაკ რუსოს აზრით, სუვერენიტეტი ხალხის საერთო ნების განხორციელებაა, რომელიც უზენაესი და განუსხვისებელია. როგორც ვხედავთ, ბოდენისაგან განსხვავებით, რუსომ აღიარა არა მონარქის, არამედ ხალხის ნება, სახალხო სუვერენიტეტი.

რუსოს არ სწამდა არც სახალხო წარმომადგენლობითი ორგანოს არსებობა. ამიტომ კანონმდებელი არც პარლამენტი შეიძლება ყოფილიყო. რუსოს გაგებით, კანონი ის იურიდიული აქტია, რომელსაც მხოლოდ ხალხი ამტკიცებს.

ამრიგად, რუსოს სახალხო სუვერენიტეტი გულისხმობს პირდაპირ სახალხო უფლებას და არა წარმომადგენლობითი სისტემის არსებობას. ამიტომ, რუსოს მიხედვით, პარლამენტის მიერ მიღებული კანონი ძალაში შედის მხოლოდ რეფერენდუმის წესით მისი დამტკიცების შედეგად. ეს იმას ნიშნავს, რომ რუსო მხოლოდ უშუალო დემოკრატიის პრინციპს იცავს.

რუსოს მიხედვით, სახელმწიფო და სამართალი ადამიანთა ნების ერთიანობის, ანუ საზოგადოებრივი ხელშეკრულების ნაყოფია. მას მიაჩნია, რომ მოქმედი სამართალი არ არის ბუნებითი ხასიათისა, რომ არა მარტო სახელმწიფო, არამედ სამართალიც ემყარება ადამიანთა შორის ხელშეკრულებას. რუსო სიტყვა-სიტყვით წერს: ,,ეს სამართალი არ არის ბუნებრივი. იგი ემყარება ხელშეკრულებებს”.

რუსოს განმარტებით ,,,უზენაესი ხელისუფლება”, ანუ სუვერენიტეტი ,,,არ შეიძლება წარმოდგენილ იქნეს ვისმეს მიერ იმავე მიზეზით, რა მიზეზითაც არ შეიძლება მისი განსხვისება. მისი არსება ჩამარხულია საერთო ნებაში, ნება კი უარყოფს წარმომადგენლობას: იგი ან ისევ ის არის, ან სხვა, შუა ხაზი არ არსებობს. ამიტომ ხალხის დეპუტატები არ არიან მისი წარმომადგენლები და არც შეიძლება იყვნენ. ისინი მხოლოდ ამ ხალხის ნოქრები არიან: ისინი საბოლოოდ ვერაფერს გადაწყვეტენ. არც ერთ კანონს, თუ იგი ხალხმა არ დაადასტურა, მნიშვნელობა არა აქვს, ის კანონიც არ არის”.

რუსოსთვის ნება არსებობს ინდივიდუალური და საზოგადოებრივი. ბუნებრივად ყველას ნება თავისუფალი და თანასწორია, მაგრამ საჭირო არის მისი, ამ თავისუფალი ნების, დაცვა სხვათა ნების მეშვეობით.

სწორედ იმიტომ, რომ სხვათა ნებამ მისი ინტერესი დაიცვას, ამისათვის საჭიროა, მან თავისი ნებაც გაასხვისოს, გადასცეს საზოგადოებას.

ჟან-ჟაკ რუსო თავის ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულების” პირველი წიგნის VI თავში სპეციალურად ჩერდება საკითხზე ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულების შესახებ” (რუსული გამოცემის გვ. 28-32).

მისი აზრით, იმისათვის, რომ ადამიანებმა თავი დააღწიონ თავიანთ პირველყოფილ ბუნებრივ მდგომარეობას და სიძნელეებს, მას ერთიანი ძალა უნდა დაუპირისპირონ, უნდა იპოვონ ასოციაციის, ანუ საზოგადოებრივი გაერთიანების, ისეთი ფორმა, რომელიც საერთო ძალებით, ერთიანი იმპულსით და შეთანხმებულად დაიცავენ და გაუფრთხილდებიან თითოეული წევრის პირად და ქონებრივ მდგომარეობას.

რუსოს მიხედვით, თითოეულის გაერთიანება ყველასთან არ გამოიწვევს სხვისადმი დაქვემდებარებას და ინარჩუნებს იმავე თავისუფლებას, რაც მას მანამდე ჰქონდა. წინააღმდეგ შემთხვევაში ეს, პირველყოფილი მდგომარეობის, ადამიანები მოისპობოდნენ და არ ექნებოდათ თვითდაცვის უნარი.

ხელშეკრულების შედეგად ქვეყანაში იქმნება საზოგადოებრივი გაერთიანება, ასოციაციის ესა თუ ის ფორმა.

ასოციაციის წევრი უხმოდ ექვემდებარება საერთო ნებას, სანამ არ დაირღვევა საზოგადოებრივი ხელშეკრულება. ხელშეკრულების დარღვევის შედეგად თითოეული პიროვნება იბრუნებს თავის საწყის უფლებამოსილებას, ბუნებრივ თავისუფლებას.

საერთო ნების შექმნისას ასოციაციის წევრები სარგებლობენ ერთი და იმავე პირობებით, ამიტომ არავისათვის იქნება სასარგებლო, დაუმძიმოს მდგომარეობა სხვას (იქვე გვ. 29).

რუსოს აზრით, ასოციაცია, საზოგადოებრივი ხელშეკრულების დარღვევის შემთხვევაში, ტირანულ ხასიათს მიიღებს.

ასოციაციაში ადამიანები (წევრები) ერთიანობას ქმნიან, სადაც თითოეული წევრი მთელის განუყოფელი ნაწილია (გვ. 30). ასოციაცია ქმნის სამოქალაქო საზოგადოებას, რომელსაც ეწოდება რესპუბლიკა და თავის წევრთა მიერ იწოდება სახელმწიფოდ (გვ. 31).

ასეთი საზოგადოების წევრებს კოლექტიურად ხალხი ეწოდება, თითოეულ მათგანს კი - მოქალაქე, რომელიც სუვერენული ხელისუფლების ნაწილს ფლობს და თვით კი წარმოადგენს ქვეშევრდომს, რადგან იგი ექვემდებარება სახელმწიფოს მიერ მიღებულ კანონებს (იქვე გვ. 31).

რუსოს საზოგადოებრივი ხელშეკრულების საბოლოო მიზანი არის ინდივიდთა განუსხვისებელი ბუნებითი უფლებების განმტკიცება. ეს უფლებებია: ინდივიდის სიცოცხლე, თავისუფლება, საკუთრება და სახალხო უშიშროების დაცვა. სწორედ ამ მიზნითაა, რომ ადამიანები ქმნიან ასოციაციას, რომელიც წარმოადგენს საზოგადოებრივი პიროვნების ანუ ,,მე-ს” ზნეობრივ და კოლექტიურ ორგანიზმს.

რუსოს აზრით, ადამიანები ბუნებრივად იბადებიან თავისუფალნი და თანასწორნი. მისი ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულების” პირველი წიგნის პირველი თავი სწორედ ასე იწყება: ,,ადამიანი დაბადებულია თავისუფალი, ამავე დროს კი იგი ყველგან ბორკილებშია” (გვ. 14). სწორედ ამ ,,ბორკილის” მოხსნას მოითხოვს რუსო, როცა ასაბუთებს ადამიანთა შორის ხელშეკრულების დადების გზით საზოგადოებრივი პიროვნების კოლექტიურ ,,მე-ს” შექმნას. როგორც ვხედავთ, ინდივიდთა ნების კრებადობა ქმნის საზოგადოებრივ ნებას, იგი იქმნება საზოგადოებრივი ხელშეკრულების საფუძველზე, რომელსაც უხმოდ ექვემდებარებიან ინდივიდთა ნებანი. ისინი კი, ვინც უმცირესობაში რჩება, საზოგადოებრივი ხელშეკრულებიდან გამომდინარე, უმრავლესობის ნებას უნდა დაექვემდებარონ.

რუსოს ეს შეხედულებანი დღევანდელობის კვალობაზე ფანტასტიკურად ჟღერს, მაგრამ საფრანგეთის მე-18 საუკუნის ბურჟუაზიისათვის იგი ძლიერი იარაღი იყო ფეოდალიზმისა და აბსოლუტური მონარქიული წყობილების საწინააღმდეგოდ, ბურჟუაზიული დემოკრატიული რესპუბლიკის შექმნისათვის.

რუსოს აზრით, საერთო ნება-სურვილის განმახორციელებელი მხოლოდ საზოგადოებაა. სახელმწიფო ხელისუფლება საზოგადოების მთლიანი ნების განხორციელებისათვის მომსახურე ორგანოა. ხალხმა საზოგადოებრივი ხელშეკრულების საფუძველზე მიიღო სახელმწიფოებრივი სუვერენული უფლებები. იმისათვის, რომ ეს სუვერენიტეტი არ დაირღვეს, საჭიროა მისი მთლიანობა, მისი განუსხვისებლობა. ხალხის ხელისუფლება დაუნაწილებელია. ამით რუსომ უარყო შარლ ლუი მონტესკიეს და სხვათა ხელისუფლების დანაწილების თეორია. ,,იმ მიზეზებით, რის გამოც უმაღლესი ხელისუფლება განუსხვისებელია, იგი დაუნაწილებელიცაა”, - ამბობს რუსო.

ეს შეხედულება რუსოს საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორიის ლოგიკურ დასკვნას წარმოადგენს, მაგრამ იმავე საფრანგეთის ბურჟუაზიამ რუსოს შეხედულებათა გვერდით, 1789 წლის 26 აგვისტოს ,,ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციის” დამტკიცებისას არც ლუი მონტესკიეს ხელისუფლების დანაწილების თეორია დაივიწყა და მის მე-16 მუხლში ჩაწერა, რომ ,,ნებისმიერ საზოგადოებას, სადაც უფლებათა დაცვა უზრუნველყოფილი და ხელისუფლების დანაწილება შემოღებული არ არის, კონსტიტუცია სრულად არა აქვს”.

როგორც ცნობილია, საქართველოს 1995 წლის მოქმედი კონსტიტუციით ეს შეხედულება გაზიარებულია და მის მიხედვით საქართველოში ,,სახელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დაყრდნობით” (მუხლი 5).

საქართველოში ოფიციალურ იურიდიულ სასწავლო-სახელმძღვანელო ლიტერატურაში პროფესორების, გ. ინწკირველის, ლ. ალექსიძის, ვ. მეტრეველისა და სხვების მიერ კარგად არის გაშუქებული რუსოს ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორიის” ეპოქალური მნიშვნელობა.

პროფესორ გ. ინწკირველის განმარტებით, ჟან-ჟაკ რუსოს ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულების შესახებ” ნაშრომის მიხედვით ,,ადამიანებმა საზოგადოებრივი ხელშეკრულების მეშვეობით შექმნეს სახელმწიფო, რათა უზრუნველეყოთ კერძო საკუთრების დაცვა და ,,ბუნებითი თავისუფლების” ნაცვლად მოეპოვებინათ ,,სამოქალაქო თავისუფლება”.

ავტორს მიაჩნია, რომ ,,...იმ დროისათვის არსებულ ისტორიულ პირობებში სახელმწიფოს წარმოშობის ახსნა, როგორც ხელშეკრულების შედეგი, პროგრესული იდეა იყო, ვინაიდან ამით ლახვარი ჩაეცა შუა საუკუნეებში გაბატონებულ რელიგიურ წარმოდგენებს სახელმწიფოს ღვთაებრივი წარმოშობის შესახებ”.

რაც შეეხება ჟან-ჟაკ რუსოს შეხედულებას სუვერენიტეტის შესახებ, აქ პროფესორი გ. ინწკირველი საკითხს შედარებით ფართოდ გადმოსცემს. იგი ეხება სახალხო სუვერენიტეტის, აგრეთვე სახელმწიფო და ეროვნული სუვერენიტეტის პრობლემებსაც.

ასევე სწორად მიუთითებს პროფესორი უ. ობოლაძე ჟან-ჟაკ რუსოს თეორიის შესახებ. მისი აზრით: ,,ნაშრომში ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულების შესახებ” რუსო შემდეგი სახით წარმოადგენს ახალი საზოგადოების საწყისებს: ადამიანები ჰარმონიული საზოგადოების თანაცხოვრებისათვის ნებაყოფლობითი ხელშეკრულების გზით კავშირდებიან და ქმნიან სუვერენულ, ერთიან სახელმწიფოებრივ სხეულს, ამით ისინი, მართალია, გარკვეული ზომით ასხვისებენ თავიანთ თავისუფლებას და ნებას, მაგრამ ეს ანაზღაურდება იმით, რომ სახელმწიფოს საერთო სხეული მშვიდობიანი ცხოვრების სახით უზრუნველყოფს თითოეული ადამიანის პირად უფლებებსა და მათ ჰარმონიულ თანაცხოვრებას.

ასეთ სახელმწიფოში, რომელიც ტოვებს კერძო საკუთრებას, მაგრამ ზომიერი სახით, მისი აზრით, ამგვარი სახელმწიფოს შენება შეუძლებელია მშვიდობიანი გზით, რადგან დესპოტური სახელმწიფოები ნებით არ დათმობენ ძალადობით მოხვეჭილ პრივილეგიებს”.

ამ ერთიან სხეულში კი, რუსოს გაგებით, არ იკარგება ადამიანის ნება-სურვილი. ამიტომ იყო, რომ საფრანგეთის ბურჟუაზიამ ზემოთ დასახელებული დეკლარაცია სწორედ რუსოს გააზრებული დებულებით დაიწყო, რომ ,,ადამიანები იბადებიან და რჩებიან თავისუფალნი და უფლებებით თანასწორნი. სოციალური განსხვავებანი მხოლოდ საერთო სარგებლობაზე შეიძლება იქნეს დაფუძნებული” (მუხლი 1).

ამის შედეგად არ შეიძლება არ გაგვახსენდეს რუსოს თეორიის დადებითი და უარყოფითი მხარეები, როცა საქართველოს მოქმედ კონსტიტუციას ვკითხულობთ, რომლის მიხედვითაც: ,,ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია და კანონის წინაშე თანასწორია განურჩევლად რასისა, კანის ფერისა, ენისა, სქესისა, რელიგიისა, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებებისა, ეროვნული, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილებისა, წარმოშობისა, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობისა, საცხოვრებელი ადგილისა” (მუხლი 14); რომ ,,საქართველოში სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროა ხალხი”; რომ ,,ხალხი თავის ძალაუფლებას ახორციელებს რეფერენდუმის, უშუალო დემოკრატიის სხვა ფორმებისა და თავისი წარმომადგენლობის მეშვეობით” (მუხლი 5) და ა.შ.

რუსოს განმარტებით, კანონი ხალხის ნება-სურვილის გამომხატველია. ერთი და იგივე კანონი სავალდებულო არ არის ყველა სახელმწიფოსათვის. გუშინდელი კანონი სავალდებულო არ არის დღეს, მაგრამ თუ ადამიანები მდუმარედ ხვდებიან არსებულ კანონებს, ეს უკვე თანხმობის ნიშანია. რუსოს მიხედვით, რაც უფრო მეტად ერთსულოვნად უთანხმდებიან კრებაზე დამსწრენი ერთმანეთს, მით უფრო საერთო ნებას გამოხატავენ ისინი.

რუსოიზმის მიხედვით (თუ რუსოს მიმდევართა აზრით, ან რუსოს მოძღვრების მიხედვით - ნ.დ.), როგორც კარგი არქიტექტორი გაუსინჯავს ნიადაგს თავის დასადგმელ ობიექტს, გაუძლებს თუ არა ნიადაგი მის სიმძიმეს, ასევე კარგმა კანონმდებელმა წინასწარ უნდა შეისწავლოს იმ საზოგადოების ხასიათი, რომელშიც გატარებულ უნდა იქნეს ესა თუ ის კანონი. რუსოს თქმით, ,,გაცილებით ადვილია დაიპყრო, დაეუფლო, ვინემ მართო. შეიძლება გამოიყენო ისეთი დიდი ბერკეტი, რომ ერთი თითით აამოძრაო დედამიწის ბირთვი, მსოფლიო, მაგრამ უნდა გქონდეს ჰერკულესის მხრები, რომ იგი დაიმაგრო”.

როგორც ცნობილია, ჟან-ჟაკ რუსომდე საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორიაზე მსჯელობა ძველი ბერძნებიდან დაიწყო (ეპიკური...), შემდეგ მას განავითარებს ჰოლანდიელი მეცნიერი იურისტი, სოციოლოგი გროციუსი (10.04.1583-28.08.1645).

გროციუსი განასხვავებდა ,,ბუნებით” და ,,ადამიანისმიერ” სამართალს. იგი მიიჩნევდა, რომ სახელმწიფო წარმოიშობა, ე.წ. საზოგადოებრივი ხელშეკრულების შედეგად.

ხელშეკრულებითი სახელმწიფოს შექმნაზე საუბრობს ასევე ჰობსი (1588-1679), ინგლისელი ფილოსოფოსი, ათეისტი. მას საზოგადოების საწყის მდგომარეობად მიაჩნდა ყველას ბრძოლა ყველას წინააღმდეგ. მისი აზრით, ასევე ,,...აუცილებელია განუსაზღვრელი თავისუფლების შეზღუდვა და ხელშეკრულებითი სახელმწიფოს შექმნა”.

ჰობსის აზრით, პიროვნება უნდა ემორჩილებოდეს ხელისუფლებას, მაგრამ თუ ხელისუფლება ვერ ასრულებს თავის მოვალეობას, გამართლებულია ხელშეკრულების დარღვევა, ე.ი. რევოლუცია.

მმართველობის საუკეთესო ფორმად იგი მონარქიას მიიჩნევს. მისი მოძღვრება განავითარა ჯონ ლოკმა.

ჯონ ლოკი (1632-1704) ინგლისელი ფილოსოფოსია. იგი მოძრაობისა და ცნობიერების წყაროდ ღმერთს მიიჩნევს.

ლოკი იყო პარლამენტურ-მონარქიული კონსტიტუციური წყობილების მომხრე. მოითხოვდა უმაღლესი საკანონმდებლო ხელისუფლების (პარლამენტის) გამოყოფას აღმასრულებელი ხელისუფლებისაგან. იგი სახელმწიფოს წარმოშობას ასაბუთებდა ,,ბუნებითი უფლების” საფუძველზე და მიაჩნდა იგი პირადი თავისუფლებისა და კერძო საკუთრების დაცვის ორგანოდ.

ჯონ მორლეს მიხედვით, რუსოს თეორიის პირველი სულის ჩამდგმელი იყო ჯონ ლოკი. ჟან-ჟაკ რუსოს პრინციპები სწორედ ლოკის შეხედულებებიდან გამომდინარეობდა.

საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორია განსაკუთრებით დამუშავებულია ჟან-ჟაკ რუსოს მიერ. ამ თეორიას თავისი დროისათვის პროგრესული მნიშვნელობა ჰქონდა, იყო რევოლუციური ხასიათის მიმდინარეობა ფილოსოფიაში. იგი უარყოფდა შუა საუკუნეების თეოლოგიურ შეხედულებებს სახელმწიფო ხელისუფლების ღვთაებრივ წარმოშობასა და მის შეუზღუდველობასთან დაკავშირებით. მიაჩნდა, რომ რადგან სახელმწიფო აღმოცენდა საზოგადოებრივი ხელშეკრულების საფუძველზე, ხელშეკრულების ბოროტად გამოყენების შემთხვევაში მოქალაქეებს აქვთ მისი გაუქმების უფლება. აქედან გამომდინარე, რუსოს მიხედვით, დანაშაული ნიშნავს პიროვნების ან პირთა ჯგუფის მიერ საზოგადოებრივი ხელშეკრულების დარღვევას.

რუსოს მიხედვით, ხალხს უფლება აქვს აჯანყებისა იმ შემთხვევაში, თუ უმაღლესი ხელისუფლება დაარღვევს საზოგადოებრივ ხელშეკრულებას და წაართმევს ხალხს უფლებებს.

რუსოს საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორია მიმართული იყო ფეოდალური წესწყობილების, მისი ინსტიტუტების წინააღმდეგ და წარმოადგენდა საყრდენ იდეოლოგიას ახალგაზრდა რევოლუციური ბურჟუაზიული ძალებისათვის. რუსოს თეორია მე-18 საუკუნეში საფრანგეთში რობესპიერისა და, საერთოდ, იაკობინელთა დიქტატურის საიმედო საყრდენი იყო.

საზოგადოებრივი ხელშეკრულების კონცეფცია გულისხმობს, რომ სახელმწიფო შეიქმნა ადამიანთა გონივრული ურთიერთობის შედეგად იმ დაინტერესებით, რომ ეს სახელმწიფო ორგანიზაცია დაიცავს ყველას ინტერესს თანაბრად.

საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორია დაკავშირებული იყო ბუნებითი სამართლის მოძღვრებასთან, რომ თავისუფალი და დამოუკიდებელი ინდივიდების ნება-სურვილით შექმნილი სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს ადამიანის ბუნებიდან გამომდინარე უფლებათა დაცვა.

როდესაც სახელმწიფოში მმართველნი ამა თუ იმ ნებას განახორციელებენ, მათი ეს მოქმედება სუვერენის დავალებით უნდა ხდებოდეს. რუსოს მიხედვით, ქვეყანაში გაბატონებული ნება უნდა იყოს მხოლოდ საყოველთაო ნება ანუ კანონი, რომელსაც მასში კონცენტრირებული საზოგადოებრივი ძალა აქვს. თუ მმართველი მოინდომებს რაიმე დამოუკიდებელი, ინდივიდუალური აქტის გატარებას, მაშინვე შესუსტდება მისი კავშირი მთელთან ,,,საყოველთაო ნებასთან”. თუ მმართველის ნება უფრო აქტიური გამოდგა და თავისი კერძო ნება თავს მოახვია ხალხს, მაშინ მოისპობა საზოგადოებრივი კავშირი, დაინგრევა პოლიტიკური ორგანიზმი და ადამიანები კარგავენ რა მოქალაქეობრივ უფლებებს, უბრუნდებიან ისევ ბუნებრივ უფლებებს. ხალხის ,,მე”-ს გამოამჟღავნებს მხოლოდ საერთო კრება.

მას შემდეგ, რაც ადამიანი თავის ნებას გადასცემს საზოგადოებას, მისი, როგორც ინდივიდის ნება, ექვემდებარება საერთო საზოგადოებრივს. ის ინდივიდუალური ნება კი, რომელიც საზოგადოებას გაუწევს წინააღმდეგობას, სასტიკი სასჯელის ღირსია. სასჯელი რუსოს მიხედვით საზოგადოებრივი ნების დარღვევის საფუძველზე წარმოიშვა.

ამრიგად, რუსოს მიხედვით, იქმნება კოლექტიური ორგანიზმი, რომელშიც თითოეული მოქალაქე მონაწილეობს, როგორც მთლიანის განუყოფელი ნაწილი. როგორც რუსო წერს ,,,პოლიტიკური მთლიანობა ანუ სუვერენი” (გვ. 33, იქვე) ეს საზოგადოებრივი ნებაა, ანუ იგივე საზოგადოებრივი ,,მე”, რომელსაც ყველა უხმოდ უნდა დაექვემდებაროს. ასეთია საზოგადოებრივი ხელშეკრულების ძალა.

გრ. გრეხემის აზრით, ჟან-ჟაკ რუსოს ეს საზოგადოებრივი ხელშეკრულება ქვეყანაში ფორმალურად არასოდეს ქვეყნდება, როგორც იურიდიული დოკუმენტი, მაგრამ იგი ყველგან არის მიღებული მდუმარედ. ამ ხელშეკრულებით ინდივიდი ყველას, თუმცა, ფაქტობრივად, არავის ნებდება და თვით კი სხვა პირთაგან მოიპოვებს იმის ექვივალენტს, რაც მან გასცა და ახლა გაცილებით მეტი ძალა იცავს მას, ვიდრე მანამდე.

რუსოიზმი, ამ მიმართულებით, სწორედ იმაში გამოიხატება, რომ ცალკეულ პირთა შენაკრები ქმნის ხალხის კოლექტიურ ორგანიზმს და თვით ხდება მთელის განუყოფელი ნაწილი, ამიტომ უმაღლესი ხელისუფლება შეიძლება მხოლოდ ხალხი იყოს, რაც რუსოს მიხედვით დაუნაწილებელია, რომლის მოქმედებაც სახელმწიფო ორგანოთა შეთანხმების შედეგი კი არა, არამედ მის ყველა წევრთა შორის დადებული ხელშეკრულებაა.

ხალხი, რუსოს მიხედვით, თვითმპყრობელია, ხოლო მთავრობა კი შუალედური ორგანიზმი თითოეულ ქვეშევრდომსა და ამ თვითმპყრობელ ხალხს შორის. კანონებს ხალხი იღებს, მთავრობა კი მათი აღმასრულებელია.

მთავრობა არ შეიძლება იყოს თვითმპყრობელი და ხალხისგან დამოუკიდებელი. თუ მთავრობა თავის ნებას უფრო აქტიურად გამოავლენს, ვიდრე უმაღლესი ხელისუფალი, ანუ ხალხი, მაშინ ქვეყანაში იქნება ორი უმაღლესი ძალა: ხალხი - უფლებით, ხოლო მთავრობა - საქმით (ინ ფაცტო), რის გამოც საზოგადოებრივი მთლიანობა დაირღვევა და პოლიტიკური კორპორაცია დაიშლება შემადგენელ ნაწილებად.

მთავრობის ფორმა, რუსოს მიხედვით, შეიძლება იყოს დემოკრატიული, როდესაც ხელისუფლება არის მთლიანად ხალხის ან მისი უდიდესი ნაწილის ხელთ - პატარა სახელმწიფოებისათვის; არისტოკრატიული - საშუალო სიდიდის სახელმწიფოებისათვის; და მონარქიული - დიდი სახელმწიფოებისათვის.

რუსოს ,,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულების” იდეის შემუშავებისას, უფრო მეტად წარმოდგენილი ჰქონდა პატარა ,,,10000-კაციანი სახელმწიფო, ეს მისდაგვარად, როგორც პლატონი თავის ,,იდეალურ რესპუბლიკას” ახასიათებდა”.

პლატონის ,,იდეალურ სახელმწიფოში” გათვალისწინებული იყო 5040 ოჯახის ცხოვრება, სადაც თითოეულ პირს საერთო ხელისუფლების მხოლოდ ერთი მეათიათასედი ნება ექნებოდა.

თუ კანონი ინდივიდის მოთხოვნილების წინააღმდეგაა მიღებული, რუსოს მიხედვით, ეს ნიშნავს, რომ ინდივიდი ცდება და, როგორც საზოგადოების წევრი, საერთო ნებას უპირისპირდება. თუ ინდივიდის შემცდარ ნებას მის მიმართ განვიხილავთ, იგი აუცილებლად შემზღუდველი ხდება, რადგან ამ ერთიან ორგანიზმში მყოფი ყოველი პირისათვის თავისუფლების მიმცემი მხოლოდ საერთო ნებაა. ადამიანის სურვილი მხოლოდ საერთო ნება-სურვილს უნდა ეთანხმებოდეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში ინდივიდი თავად იზღუდება. ამიტომ ადამიანმა უნდა უარყოს თავისი სურვილი, თავისი არასწორი მოთხოვნა და საერთო ნება მიიღოს.

ფაქტი რად ღირს, რომ, ნაპოლეონის თქმით, საფრანგეთში ,,რუსოს გარეშე რევოლუცია ვერ გაიმარჯვებდა” (გ. გრეხემი, იქვე, 155 გვ.).

ისტორიამ რუსო შეაფასა თავისი ეპოქის გამოჩენილ ადამიანთა პირველი რიგის დაუცხრომელ მებრძოლ მეცნიერად და ჩვენც ეს ფაქტი სწორედ ასე ავსახეთ.

* * *

ჟან-ჟაკ რუსოს იდეები თავის ეპოქაში უდაოდ პროგრესული იყო. ამბობენ, რომ რუსოს ნაშრომებს უბით ატარებდნენ 1789-1794 წლებში პარიზის ბარიკადებზე სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლებში.

როგორც ცნობილია, ჟან-ჟაკ რუსომ მიიღო მხოლოდ დაწყებითი განათლება, ხოლო შემდეგ, დიდი ნიჭისა და განსაკუთრებული შრომისმოყვარეობის შედეგად, ღრმად დაეუფლა ფილოსოფიას, ლიტერატურას, ისტორიას, ბოტანიკას, მუსიკის თეორიას. რევოლუციამდელი ხელისუფალნი რუსოს დიდად სდევნიდნენ, კერძოდ, მისი წიგნები ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულების შესახებ” ,,,ემილი, ანუ აღზრდის შესახებ”, პროფესორ უშანგი ობოლაძის გადმოცემით ,,,საეკლესიო ხელისუფალთა წარდგინებით ცეცხლს მისცეს პარიზშიც და ჟენევაშიც”. ამიტომ რუსოს არ ასცდა დევნა-გასახლებანი მაშინდელ ხელისუფალთაგან. რუსო მუდმივ სიღატაკესა და შიშის ქვეშ ცხოვრობდა. 1778 წ. იგი პარიზიდან გადასახლდა მისგან 20 მილით დაშორებულ სოფელ ერმონვილში, სადაც იმავე წლის 2 ივლისს, 66 წლის ასაკში მოულოდნელად, ყოველგვარი ავადმყოფობის გარეშე გარდაიცვალა. არის საფუძვლიანი ეჭვიც, რომ თითქოს ჟან-ჟაკ რუსომ სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა, მაგრამ ეს მოსაზრება დღესაც სადავოა.

რუსო მეტად უპატივცემლოდ დაკრძალეს. მონარქიულმა წყობილებამ ეს მეტად დიდი ტვირთი მოიშორა. მთვარიან ღამეს მისი სხეული, ყოველგვარი თავყრილობის გარეშე, გაიტანეს სოფელ ერმონვილის პარკში და დაასაფლავეს ალვის ხეებს შორის. ეს სწორედ ისეთი მყუდრო და განყენებული ადგილი იყო, როგორიც რუსოს უყვარდა.

ჟან-ჟაკ რუსოს სხეული ამ ადგილზე იყო დაკრძალული საფრანგეთის დიდ ბურჟუაზიულ რევოლუციამდე, ხოლო რევოლუციის გამარჯვების შემდეგ, 1794 წ., მისი ნეშტი, ქვემეხების გრიალით, ფანფარებისა და დაფდაფების ხმაურით, გამარჯვებულთა დიდი ზეიმით, მთავრობის განკარგულებით გადაასვენეს პარიზში და დაკრძალეს პანთეონში.

ამ ამბავს მოესწრო მისი მეუღლე ტერეზა ლევასერი, რომელმაც რუსოსთან ერთად 34 წელი იცხოვრა და მისი გარდაცვალების შემდეგ კიდევ 23 წელი იცოცხლა 1801 წლის 17 ივლისამდე, მაგრამ იდეურად დაბალ დონეზე ყოფნის გამო, მან მაინც ვერ გაიგო, თუ რატომ სდევნიდა ჟან-ჟაკ რუსოს ასე ძალიან რევოლუციამდელი მთავრობა, ხოლო რატომ აიყვანა იგი რევოლუციის შემდგომმა მთავრობამ ცამდე. თუნდაც მარტო ის.

ოთარ მაჭარაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

,,სახელმწიფო აუცილებელი ბოროტებაა. მისი ძალაუფლება არ უნდა გაიზარდოს საჭიროზე მეტად.”

კარლ პოპერი¹

1. ცნება

აუცილებელი ბოროტება - სახელმწიფო, ადამიანის ბედისწერაა, ვინაიდან იგი თან სდევს მის ყოფიერ და ცნობიერ ისტორიას, დაბადებიდან სიკვდილამდე. სწორედ მისი ყოფიერი სუნთქვით არსებობს პოლიტიკური ცხოველი, HOMO POLITIKUS (არისტოტელე) - ადამიანი. არ არსებობს არც ერთი ქვეყანა კაცობრიობის ისტორიაში, სადაც ადამიანს არ ეფიქროს აუცილებელი ბოროტების - სახელმწიფოს ფარგლებსა და ხასიათზე, იდეალურ საზოგადოებრივ წყობაზე, სამართლიანობასა და სამართლებრივ სახელმწიფოზე.

წინამდებარე სტატიაში შევეცდებით განვიხილოთ სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეური განვითარების ისტორია, მისი ცნება და მისთვის დამახასიათებელი კლასიკური და თანამედროვე გაგება, ისევე, როგორც სხვა პარადოქსები, რომლებიც მას ახასიათებს. ვფიქრობთ, მკითხველისათვის პირველ რიგში საინტერესო იქნება სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეისა და თეორიული და იდეური უცნაური მეტამორფოზის პროცესის გაცნობა.

სამართლებრივ სახელმწიფოს, როგორც განსაზღვრულ თეორიულ კონცეფციას, საკმაოდ დიდი პრეისტორიული განვითარების პერიოდი აქვს. თუმცა პირველ რიგში საკითხავია ის, თუ რა არის საერთოდ სამართლებრივი სახელმწიფო? რას მოიცავს მისი ცნება?

სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნების ქვეშ იგულისხმება ,,სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა ადამიანის თანდაყოლილი ბუნებრივი და ფუნდამენტური უფლებების წინაშე, კანონის (კონსტიტუციის) უზენაესობა ყველა სხვა ნორმატიული აქტის წინაშე, სახელმწიფო ორგანოების ფუნქციების ზუსტი გამიჯვნა, დამყარებული ურთიერთშეზღუდვისა და კონსტიტუციური კონტროლის პრინციპზე” ².

თუმცა რუსეთის თანამედროვე იურისპრუდენცია სამართლებრივ სახელმწიფოში გულისხმობს სახელმწიფოს დაქვემდებარებას შემდეგი აუცილებელი პრინციპებისადმი, როგორებიცაა: სახალხო სუვერენიტეტი, სახელმწიფოს მხრიდან ადამიანის უფლებების განუხრელი დაცვა, სახელმწიფოს შებოჭვა კონსტიტუციური წყობით, კონსტიტუციის ყველა სხვა შიდა კანონებთან უზენაესობა, ხელისუფლების დანაწილება, სასამართლო ორგანოების დამოუკიდებლობა და საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ ნორმათა შიდა ნაციონალური სამართლის ნორმებთან უპირატესობა” ³.

სრულიად სხვაგვარი მატერიალური ელემენტებით ხასიათდება სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნება თანამედროვე გერმანულ იურისპრუდენციაში, სადაც მის აუცილებელ ელემენტებად მიიჩნევა:

1. სახელმწიფოს საკანონმდებლო მოქმედებათა ერთიანობა - Gesetzgebundenheitsstaatliche Handels;

2. სასამართლო წესით დაცვის უფლება - Verwaltungsgerichtsbarkeit;

3. ფედერაციული საკონსტიტუციო კონტროლი (საკონსტიტუციო სარჩელის წარდგენის უფლება) - Verfassungsgerichtsbarkeit;

4. ხელისუფლების დანაწილება - Gewaltenteilung;

5. ადამიანის ძირითადი უფლებები - Grundrechte;

6. ხელისუფლების მიერ კონსტიტუციისა და კანონის უზენაესობის უპირობო დაცვა ⁴.

სამართლებრივი სახელმწიფოს თანამედროვე ცნებამ განვითარების საკმაოდ დიდი გზა გაიარა, რისი განხილვაც, იმედია, მკითხველისათვის საინტერესო იქნება.

2. სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის ისტორიული მეტამორფოზა

სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა კაცობრიობის ისტორიაში ჩაისახა და ვითარდებოდა როგორც ,,პოლიტიკური ბრძოლის პრინციპი”(4). იგი თავიდანვე აერთიანებდა თავის თავში სამართლიანობის, თანასწორობისა და საყოველთაო კეთილდღეობის პრინციპებს. ჯერ კიდევ ძველ ბერძნულ მითოლოგიაში ჩაისახა სამართლიანობის ქალღმერთის - ,,Dike”-ს, როგორც უსამართლობასა და ძალაუფლებასთან მებრძოლი სიმბოლოს, სახე. ცნობილი შვიდი ბერძენი ბრძენიდან ერთ-ერთი, ბიანტი კი თვლიდა, რომ ,,საუკეთესო ფორმა წყობისა ესაა წყობა, სადაც მოქალაქეებს ეშინიათ კანონების ისევე, როგორც ტირანისა”⁵. ხოლო ცნობილი ფილოსოფიურ ფორმულის - ,,შეიცან თავი შენი”, ინტერპრეტატორი, ჰილონი მოუწოდებდა პოლისის მოქალაქეებს: ,,დამორჩილდით კანონებს”. საუკეთესო ფორმად საზოგადოებრივი თანაცხოვრებისა მას მიაჩნდა ისეთი საზოგადოება, სადაც მოქალაქეები დამჯერი არიან კანონებისა და ყურს არ უგდებენ პოლიტიკოსებს (დემაგოგებს) და ორატორებს.

სამართლებრივი სახელმწიფოს გაფართოებული თეორიული და პრაქტიკული ხორცშესხმისადმი სწრაფვა იწყება კლასიკური ბერძნული ფილოსოფიის განვითარებასთან ერთად. უკვე ჰერაკლიტე ეფესელი აღიარებდა, რომ ,,ყველა ადამიანური კანონი ცოცხლობს ერთიანი ღვთიური ძალით, რომელიც, თავისთავად, ყველაზე ავრცელებს თავის ძალაუფლებას”.⁶ ჰერაკლიტე იყო პირველი, ვინც ფილოსოფიურ ცნებებს - ლოგოსი, გონი, სიმართლე, ბუნება, სამართლებრივი სახელმწიფოს მეტაიურიდიული ელემენტების შინაარსი მიანიჭა.

გაცილებით სრულყოფილ სახეს იღებს სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა სოფისტების ფილოსოფიურ-სამართლებრივ შეხედულებებში. ასე მაგალითად, ბუნებით-სამართლებრივი სამართლიანობის არისტოკრატიულ თეორიას ვხვდებით სოფისტ კალიკლეს მოსაზრებებში. ხოლო ადამიანთა საზოგადოების-სახელმწიფოს, როგორც მათ შორის სახელშეკრულებო შეთანხმების, თეორიის პირველ ჩანასახს ვხვდებით სოფისტ ლიკოფრონოსთან⁷. ადამიანთა ბუნებით-სამართლებრივი თანასწორობის იდეას ავითარებდა სოფისტი ალკიდამოსი, რომლის აზრითაც, „ღვთაებამ შექმნა ყველა ადამიანი თავისუფალი, ხოლო ბუნებას კი არავინ არ უქცევია მონად”.⁸ სწორედ ეს იდეა იქცა შემდგომში გროციუსისა და ჟან ჟაკ რუსოს პოლიტიკურ-სამართლებრივი შეხედულებებისა და სამართლებრივი სახელმწიფოს თეორიის მატერიალური ელემენტების რეცეფციის საფუძვლად.

სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის ღრმა თეორიულ და ლოგიკურ განზოგადებას ვხვდებით სოკრატეს პრაქტიკულ ფილოსოფიურ და სამართლებრივ შეხედულებებში სამართლიანობის შესახებ და დისკუსიაში, როგორც მეთოდში. სამართლიანობისა და სამართლებრივი საზოგადოების იდეამ საბოლოო ლოგიკურ და ,,თითქმის უტოპიურ, ტოტალიტარულ” (კ. პოპერი) განზოგადებას მიაღწია საყოველთაოდ ცნობილ ბერძენი ფილოსოფოსის, პლატონის შრომებში. სწორედ პლატონმა დაამკვიდრა სამართლებრივი (ტოტალიტარულ-თეოლოგიური) სახელმწიფოს და სამართლიანობისა (dikaiosyne) და სამართლის (dikaion) ტერმინები, სადაც თავისთავად აისახა მისი ბუნებით-სამართლებრივი თეორია. პლატონის აზრით ,,სამართალი (dikaion) და სამართლიანობა (dikaiosyne) მდგომარეობს იმაში, რომ ყოველი აკეთებს თავის საქმეს და აქვს თავისუფლება ისე, რომ სხვისი თავისუფლება არავის ჰქონდეს და არც თავისი დაკარგოს.”

პლატონის თეორიული ფილოსოფიურ-იდეალისტური სამართლებრივი შეხედულებები, სრულიად რეალისტურ ჩარჩოებში მოაქცია არისტოტელემ. სამართლებრივი სახელმწიფოს პირველ იდეურ მეტამორფოზას ვხვდებით არისტოტელეს ,,პოლიტიკაში”, რომლის თანახმად ,,ის, ვინც ამტკიცებს, რომ სახელმწიფოს უნდა მართავდეს გონება, მოუწოდებს, რომ სახელმწიფოს მართავდეს კანონები და ღმერთი, ხოლო ვინც მოუწოდებს, რომ სახელმწიფოს მართავდეს ადამიანი, ის მოთხოვს მმართველობაში აგრეთვე ცხოველის შეყვანას. ვნება და მრისხანება ცხოველური თვისებებია, ისინი ამახინჯებენ მმართველ პირებს, თუნდაც ისინი საუკეთესო ადამიანები იყვნენ”.⁹ სწორედ სამართლიანი კანონის არ არსებობა იწვევს ადამიანის (მმართველის) გაცხოველებას და მისი ცხოველური ნაწილის გააქტიურებას. ამოდის რა იმ პოზიციიდან, რომ ადამიანი არის პოლიტიკური არსება,¹⁰ არისტოტელე სამართალს თვლის პოლიტიკურ ცნებად, რომელიც იყოფა ბუნებითი და პოზიტიური (ნებით დადგენილი) სამართლის ნორმებად.¹¹ სამართლის პოლიტიკური ბუნების დამახასიათებელ ელემენტად იგი თვით სამართლიანობას და მის სახელმწიფოებრივ ბუნებას მიიჩნევს: ,,სამართლიანობა სახელმწიფოებრივი მოვლენაა, რადგან სამართალი არის სახელმწიფოებრივ ურთიერთობათა მომწესრიგებელი საშუალება და სამართლიანობის საზომი”.¹² სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეური კონსტრუქციაა მოცემული არისტოტელეს შემდეგ მსჯელობაშიც: ,,სახელმწიფოები, რომლებიც მიზნად ისახავენ საზოგადო სარგებლობას, აბსოლუტური სამართლიანობის თვალსაზრისით, სწორი სახელმწიფოებრივი ფორმები არიან, ხოლო ის სახელმწიფოები, რომლებიც მხოლოდ ხელმძღვანელი პირების სარგებლობას ემსახურებიან, არასწორ სახელმწიფოებრივ ფორმებსა და სწორი სახელმწიფოებრივი წყობიდან გადახრას წარმოადგენენ”.¹³ ასეთ სახელმწიფოებად ძველი ბერძენი ფილოსოფოსი არასამართლებრივ სახელმწიფო-ებს - დესპოტურ სახელმწიფოებს, მიიჩნევს, ვინაიდან სახელმწიფო უნდა იყოს მხოლოდ თავისუფალი ადამიანების კავშირი. დესპოტურ სახელმწიფოში იგი თავისთავად გულისხმობს ,,ტირანულ, შეუზღუდავ, პოზიტიური და ბუნებითი სამართლებრივი ნორმებით შეუბოჭავ ტოტალიტარულ სახელმწიფოს”.¹⁴

არისტოტელეს მნიშვნელოვან დამსახურებად უნდა მივიჩნიოთ ისიც, რომ ადამიანი პოლიტიკური არსებიდან სამართლებრივ არსებად აქცია, ვინაიდან ,,ადამიანს ახასიათებს მისწრაფება სახელმწიფოებრივი ურთიერთობისაკენ. ხოლო ვინც პირველად შემოიღო სახელმწიფოებრივი კავშირი, მან ადამიანებს დიდი სიკეთე მოუტანა. ადამიანი, მოცილებული კანონსა და სამართალს, ყველაზე მდაბალი არსებაა, რადგან ყველაზე დიდი საშიშროება შეიარაღებული უსამართლობაა”.¹⁵ ზემოაღნიშნულიდან ცხადია, რომ არისტოტელეს პოლიტიკური თეორია სამართლებრივია, დამყარებული ბუნებით-სამართლებრივ პრინციპებზე. სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეური სრულყოფისა და თეორიული ლოგიკურობის კუთხით საუკეთესოა არისტოტელეს მოსაზრებები სახელმწიფოთა ფორმების სამართლებრივი დახასიათების შესახებ. სამართლებრივ სახელმწიფოსთან მიახლოებულ ფორმად იგი ,,პოლიტეიას” მიიჩნევს,¹⁶ სადაც უდიდეს როლს საშუალო კლასს ანიჭებს. არისტოტელეს ეკუთვნის ასევე ხელისუფლების დანაწილების, როგორც სამართლებრივი სახელმწიფოს ერთ-ერთი ძირითადი ნიშნის, შესახებ მოსაზრება.¹⁷ მისი აზრით, მხოლოდ ის სახელმწიფო ასრულებს მოქალაქეთა წინაშე ნაკისრ ვალდებულებებს, რომელიც პასუხს სამ კითხვაზე სცემს: 1. რომელი ორგანო უნდა ახორციელებდეს კანონმდებლობას? 2. რომელი უნდა ახორციელებდეს ადმინისტრაციულ საქმიანობას? და 3. რომელ ორგანოს შეიძლება მიენდოს მართლმსაჯულების განხორციელება?”.¹⁸

სამართლებრივი სახელმწიფოს არისტოტელესეული თეორია განავრცო ძველმა რომაელმა ისტორიკოსმა, პოლიბიოსმა. განსაკუთრებული ღვაწლი მას სწორედ ხელისუფლების დანაწილების თეორიულ განვითარებაში მიუძღვის.

პოლიბიოსი აღნიშნავს, რომ სახელმწიფოთმცოდნეების უმრავლესობა აღიარებს სახელმწიფო წყობილების სამ ფორმას: მონარქიას, არისტოკრატიასა და დემოკრატიას.¹⁹ ,,მართლაც, თუ ჩვენ ყურადღებას გავამახვილებთ კონსულების ძალაუფლებაზე, სახელმწიფო აღმოჩნდება სრულიად მონარქიული და თვითმპყრობელური, თუ სენატზე გავამახვილებთ ყურადღებას - არისტოკრატული, ხოლო თუ ვინმე მიიღებს მხედველობაში ხალხის ნებას, მაშინ რომის სახელმწიფოს აღიარებს დემოკრატიად”.²⁰ მისი აზრით, რომის სახელმწიფოში ხელისუფლების დანაწილებამ ხელი შეუწყო მის გაძლიერებას, სწორედ კონსულებს, სენატსა და სახალხო კრებებს შორის სახელმწიფო ხელისუფლების დანაწილებით მიაღწია რომის იმპერიამ სწრაფ განვითარებას.²¹

სამართლებრივი მიდგომა სახელმწიფოსადმი განავითარეს რომაელმა იურისტებმა, რომლებმაც შექმნეს იურისპრუდენცია, როგორც ,,ღვთაებრივი და ადამიანური საქმეების შეცნობა, სამართლიანობისა და უსამართლობის ცოდნის” შესახებ მეცნიერება.²² თვით სამართლის ცნების ქვეშ რომაელი იურისტები ,,სამართლიან სამართალს” გულისხმობდნენ. ჯერ კიდევ ულპიანე აღნიშნავდა, რომ ,,სამართლის შესწავლისას საჭიროა უპირველეს ყოვლისა გაირკვეს, თუ საიდან მოვიდა სამართლის დასახელება (ius)”. იგი საფუძველს იღებს ,,სამართლიანობიდან” (iustitia), როგორც ცელსი აღნიშნავს ლაკონურად: ,,ius est ars boni et equi” (სამართალი არის სიკეთისა და ეკვივალენტობის ხელოვნება).²² რომის იურისპრუდენციის დიდი წვლილი სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის ტრანსფორმაციაში აისახა რომაელთა მიერ თვით სამართლის საჯარო და კერძო ნაწილებად დაყოფაში და ასევე მის კლასიფიკაციასა და სისტემატიზაციაში. ხელმძღვანელობდნენ რა სამართლის, როგორც სამართლებრივის, იდეით, ე.ი. სამართლის შესაბამისობით რეალურ ცხოვრებასთან, რომაელმა იურისტებმა შექმნეს ,,იურისტების სამართალი”.²³ სამართლებრივი სახელმწიფოს საფუძვლად რომაელმა იურისტებმა მიიჩნიეს სწორედ არსებულ სამართლებრივ ნორმებში სამართლიანობის აქსიოლოგიური ელემენტის - equitas-ის, დამკვიდრება.²⁴ გაცილებით კომპლექსური და სისტემატიზებული, ვიწრო, ბუნებით-სამართლებრივი კუთხით ხდება სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის თეორიული დამუშავება ცნობილი ეკვივალენტურობის პრინციპით. რომაელი იურისტები სამართალს, სამართლიანობისაგან (iustitia) განსხვავებით, ანიჭებენ მისთვის დამახასიათებელ თვისებას, როგორიცაა თანასწორობა კანონის წინაშე ius aequum).

კიდევ უფრო სრულ და სისტემურ სახეს იღებს სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის იდეური მეტამორფოზა, ბუნებით-სამართლებრივი თვალსაზრისით, ცნობილი რომაელი პოლიტიკური მოღვაწისა და ფილოსოფოსის, ციცერონის შეხედულებებში ,,სამართლებრივის” შესახებ. იგი სამართლიანი სახელმწიფოს იდეას უკავშირებს თვით სამართლიანობას, რომელიც ,,ყველას მიუზღავს საკადრისს და ამყარებს და ინარჩუნებს ადამიანებს შორის სამართლიანობას”(26). ციცერონს მხედველობაში აქვს სწორედ თითოეული მოქალაქის სამართლებრივი თანასწორობა კანონის წინაშე. მისი აზრით ,,,სამართლიანობის პირველი მოთხოვნა ისაა, რომ არავინ ავნებდეს ერთმანეთს და ყველა სარგებლობდეს საერთო თანასაკუთრებით ისე, როგორც საკუთარით”.²⁷ სახელმწიფომ, როგორც ,,საერთო მართლწესრიგმა”, უნდა უზრუნველყოს ასევე უფლებამოსილი თანამდებობის პირების თავნებობისაგან მოქალაქეთა დაცვა. ამისათვის კი ,,კანონის მოქმედების ქვეშ უნდა ექცეოდეს ყველა”. მის სახელს უკავშირდება, ასევე, მოქალაქეთა პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებების ტერმინისა და ცნების პირველადი დამკვიდრება იურისპრუდენციაში. ციცერონის მიერ დასახული სახელმწიფო, როგორც ადამიანთა შორის შეთანხმებული ერთიანობა, ძლიერ თეოლოგიზაციას განიცდის შუა საუკუნეების იურისპრუდენციაში (თომა აქვინელი, მიხეილ პადუელი და სხვ).

სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეურ ჭრილში, როგორც აუცილებელი ელემენტი, შემოდის სამოქალაქო საზოგადოების ცნება. მის ერთ-ერთ ავტორად უნდა მივიჩნიოთ ცნობილი ინგლისელი ფილოსოფოსი, ჯონ ლოკი (1632-1704). თუმცა სამართლებრივი სახელმწიფოს მატერიალური ელემენტის-საერთაშორისო სამართლის ნორმებისა და სახელმწიფოს ხელშეკრულებითი თეორიის ჩანასახს ვხვდებით ცნობილ ჰოლანდიელ მეცნიერთან, გროციუსთან (1583-1645).

გროციუსის მიერ შუა საუკუნეების იურისპრუდენციით ,,გაღმერთებული სუვერენული ხელისუფალისა” და თვით ,,ხელისუფლების” უსამართლობის წინააღმდეგ ხალხის ,,ბუნებრივი წინააღმდეგობის გაწევის უფლების” თეორიული დასაბუთება იქცა ერთ-ერთ წინაპირობად სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის გამყარებისათვის. სწორედ გროციუსს ეკუთვნის სამართლებრივი სახელმწიფოს თავისებურად ახალი ცნებაც - სახელმწიფო, როგორც ,,თავისუფალ ადამიანთა სრულყოფილი კავშირი, შექმნილი საერთო კეთილდღეობისა და კანონის დაცვის მიზნით”.²⁷

დავუბრუნდეთ ისევ ჯონ ლოკს. გარდა იმისა, რომ არის კლასიკური პოლიტიკური და სამართლებრივი ლიბერალიზმის მამამთავარი, იგი სამართლებრივი სახელმწიფოს ფუნდამენტური ელემენტების თანამედროვე ფორმების საფუძვლის ჩამყრელიცაა. სამართლებრივი სახელმწიფოს აუცილებელ მატერიალურ ნორმატიულ ელემენტებად იგი მიიჩნევდა: სახალხო სუვერენიტეტს, ხელისუფლების დანაწილებას და ადამიანის განუყოფელი ბუნებრივი უფლებების დაცვას. თუმცა ლოკი იმეორებს გროციუსის მიერ წამოყენებულ უსამართლო ხელისუფლების წინააღმდეგ ხალხის წინააღმდეგობის თანდაყოლილ უფლებასაც, რამაც თავისი რეცეფცირება აშშ-ის კონსტიტუციასა და საფრანგეთის ადამიანის უფლებათა პირველ დეკლარაციაში ჰპოვა. იგი თვლის, რომ ყოველ ადამიანს აქვს ბუნების მიერ ბოძებული პოზიტიური და ღვთიური უფლება დაიცვას ,,თავისი საკუთრება, ე.ი. თავისი სიცოცხლე, თავისუფლება და ქონება”.²⁸ საინტერესოა მის მიერ თავისუფლების, როგორც უკვე სამართლებრივი კატეგორიისა და სახელმწიფოს აუცილებელი ელემენტის, განმარტებაც. ჯონ ლოკის თანახმად ,,მთავრობის ძალაუფლების ქვეშ მყოფი ადამიანების თავისუფლება მდგომარეობს იმაში, რომ ამ სახელმწიფოში ყველასთვის არსებობს საერთო და მასში შექმნილი საკანონმდებლო ხელისუფლებით დადგენილი ცხოვრების მუდმივი წესი, ანუ თავისუფლება იმოქმედო საკუთარი სურვილის მიხედვით ყოველთვის, როცა ამას კანონი არ გიკრძალავს და არ იყო დამოკიდებული სხვა ადამიანის მუდმივ, განუსაზღვრელ, უცნობ, თვითმპყრობელურ ნებაზე”.²⁹ ზემოაღნიშნულის განმარტება, ალბათ, სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნების კლასიკური ფორმად უნდა მივიჩნიოთ. ჯონ ლოკის მიერ შემუშავებულ ,,ლიბერალურ სამართლებრივი სახელმწიფოს” იდეაში ძირითადი მაინც ხელისუფლების დანაწილებისა და მისი ურთიერთგაწონასწორების, ურთიერთკონტროლის პრინციპებია. მისი აზრით, საზოგადოებაში სახელმწიფოებრიობის განხორციელება გულისხმობს მხოლოდ ერთი ხელისუფლების, საკანონმდებლო ხელისუფლების, არსებობას. თუმცა კანონთა შესრულების უზრუნველყოფა არ შეუძლია არც ერთ იდეალურად მოქნილ და სრულყოფილ ხელისუფლებას. ამიტომ ამისათვის საჭიროა ჩამოყალიბდეს საკანონმდებლო ხელისუფლებისაგან (პოზიტიური სამართლის ნორმებით) გამიჯნული ხელისუფლების ახალი შტო აღმასრულებელი ხელისუფლების სახით. თუმცა ორივე - საკანონმდებლო და აღმასრულებელი, ხელისუფლების სრულყოფილი ფუნქციონირება მაინც შეუძლებელია მესამე, ფედერაციული, ხელისუფლების გარეშე. ჯონ ლოკის აზრით, საკანონმდებლო ხელისუფლება უნდა განახორციელოს უშუალოდ ხალხმა, მათ მიერ არჩეული წარმომადგენლობითი ორგანოს - პარლამენტის, მიერ. ხოლო დანარჩენი ორი ხელისუფლება კი მხოლოდ ერთგვარ ,,მინისტერიალურ” ხასიათს უნდა ატარებდეს (30). ლოკის მიერ ჩამოყალიბებული ლიბერალურ-სამართლებრივი თეორიის გამარჯვებად უნდა მივიჩნიოთ ცნობილი პრინციპის - ,,ყველაფერი დაშვებულია, რაც არ არის აკრძალული კანონით”, სამოქალაქო საზოგადოების ისტორიაში დამკვიდრება.

ჯონ ლოკის ლიბერალურ-სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეურ მეტამორფოზას ვხვდებით ყველაზე სრულყოფილად ცნობილი ფრანგი იურისტის და მეცნიერის, შარლ ლუი მონტესკიეს (1680-1755) სოციოლოგიურ-ენციკლოპედიურ სამართლებრივ თეორიაში. მონტესკიეს ,,კანონთა გონი” დღემდე რჩება სახელმწიფოსა და სამართლის შესახებ აქსიოლოგიურ-გნოსეოლოგიურ და ონტოლოგიურ ენციკლოპედიად. მისი ამოსავალი წერტილია პოლიტიკური თავისუფლების ფენომენი და კანონთა აქსიოლოგია და ონტოლოგია. იგი უფრო არისტოტელეს პრაქტიკულ რაციონალისტურ მეთოდოლოგიას ემყარება, ვიდრე დეისტურ ფილოსოფიას ან ბუნებით-სამართლებრივ თეორიას. მონტესკიე მკაცრი რაციონალური თვალთახედვით განიხილავს პოლიტიკურ თავისუფლებას, როგორც სამართლებრივი სახელმწიფოს მყარ მატერიალურ ელემენტს. მისი აზრით ,,,პოლიტიკური თავისუფლება მდგომარეობს არა მხოლოდ იმაში, აკეთო ის, რაც გსურს, არამედ ,,სახელმწიფოში, ე.ი. საზოგადოებაში, სადაც კანონები არსებობენ, თავისუფლება შეიძლება მდგომარეობდეს იმაში, იქონიო შესაძლებლობა აკეთო ის, რისი სურვილიც მიღებულია და არ იყო იძულებული აკეთო ის, რისი გაკეთებაც არაა მიღებული. თავისუფლება არის უფლება აკეთო ყველაფერი, რაც არაა აკრძალული კანონით”.³¹ ამ სიტყვებით მონტესკიე თითქოს იმეორებს ლოკის სიტყვებს და მის მოსაზრებას, თუმცა იგი ,,სახელმწიფო ხელისუფლების დანაწილების თეორიას დასრულებული კლასიკურ ფორმას აძლევს და ამდენად ეს მოძღვრება თავისთავად წარსული აბსტრაქციიდან თავისი დროისათვის იდეალად და მომავლისათვის კი პროგრამად იქცევა.³² მონტესკიეს აზრით, თითოეულ სახელმწიფოში არსებობს სამგვარი ხელისუფლება: საკანონმდებლო, რომელიც განაგებს საერთაშორისო სამართლის საკითხებს, აღმასრულებელი, რომელიც განაგებს სამოქალაქო სამართლის საკითხებს და სასამართლო, რომელიც სასჯელსა და კანონთა გამოყენების პირობებს უზრუნველყოფს.

საკანონმდებლო ხელისუფლება, მისი აზრით, ხალხს უნდა ეკუთვნოდეს, აღმასრულებელი - მონარქს, ხოლო სასამართლო ხელისუფლება რეალიზებული უნდა იყოს და არა განხორციელებული, სპეციალური სასამართლო ხელისუფლების მიერ. სასამართლოს განხორციელება უნდა უზრუნველყოს აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოებმა. იგი დასაშვებად თვლიდა ასევე მოსამართლეთა არჩევითობას. მონტესკიე გამოყოფს რამდენიმე აქსიომატურ პრინციპს, რაც აუცილებელია სამართლებრივი სახელმწიფოსათვის, კერძოდ:

1. დაუშვებელია სასამართლო ხელისუფლების საკანონმდებლო ხელისუფლებასთან გაერთიანება, რადგან მოსამართლეთათვის საკანონმდებლო ფუნქციის მინიჭება იწვევს მოქალაქეთა უფლებების შეზღუდვას;

2. საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებების გაერთიანება არის ტირანია;

3. თუ სასამართლო ხელისუფლება გაერთიანებულია აღმასრულებელ ხელისუფლებასთან, მაშინ მოსამართლე ხდება მჩაგვრელი და არა მართლმსაჯულების იარაღი;

4. სამივე ხელისუფლების გაერთიანება ნიშნავს აბსოლუტურ სიკვდილს სახელმწიფოსა და სამოქალაქო საზოგადოების, პიროვნებისა და თავისუფლების.³³

შ.ლ. მონტესკიეს სამართლებრივი სახელმწიფოს შესახებ თეორიული პრინციპების სრულყოფილად ჩამოთვლა დიდ დროს მოითხოვს, რაც, თავისთავად, არც წარმოადგენს ჩვენი სტატიის ძირითად მიზანს. მკითხველს შეუძლია გაეცნოს მათ მონტესკიეს „კანონთა გონის” ქართულ თარგმანშიც.³⁴

მონტესკიეს იდეები, თავის უსაზღვრო ლიბერალიზებას განიცდის ჟან ჟაკ რუსოს „საზოგადოებრივ ხელშეკრულებაში”. რუსო ალბათ ყველაზე ორიგინალური მოაზროვნეა სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეური მეტამორფოზის თვალსაზრისით. მის მიერ ჩამოყალიბებული პრინციპები მიმართულების გარეშე, არასწორად აისახა იაკობინელების დიქტატურაში. რუსოს ამოსავალი წერტილი და სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეური მეტამორფოზის საფუძველი სახალხო სუვერენიტეტია. იგი გამოყოფს სამოქალაქო საზოგადოების პირველად სამართლებრივ მატერიალურ ელემენტებსაც - ბუნებრივი მდგომარეობის, ხელშეკრულების თეორიას, საერთო სახალხო ნებას, სიცოცხლისა და სიკვდილის უფლებებსა და პიროვნების განუყოფელ ფუნდამენტურ უფლებებს. თუმცა მისი იდეა სამართლებრივი სახელმწიფოს შესახებ უფრო იდეალურია, უტოპიური ელემენტებით, ვიდრე რაციონალური და კონსტრუქციული. მისი აზრით, „ხალხი კარგად იქცევა, როდესაც იძულებულია მორჩილებდეს და კიდეც მორჩილებს, მაგრამ გაცილებით უკეთ იქცევა, როდესაც შესაძლებლობა ეძლევა ეს უღელი გადაიგდოს და ამას კიდეც იქმს. ვინაიდან ხალხი, რომელიც თავისუფლებას იმავე უფლებით იბრუნებს, რომლითაც იგი მას ჩამოერთვა, ყველანაირად უფლებამოსილია დაიბრუნოს იგი. საზოგადოებრივი წყობა წმიდატა წმინდა ნებაა, ყველა სხვა დანარჩენთა საფუძველი“.³⁵

რუსოს პოლიტიკურ და სამართლებრივ იდეალად რესპუბლიკური წყობა მიაჩნია: „მე რესპუბლიკას ვუწოდებ კანონებით მართულ ნებისმიერ სახელმწიფოს, ვინაიდან ამ შემთხვევაში განაგებს საზოგადოებრივი ინტერესი სახელმწიფოს და წარმოადგენს რაღაცას. ყოველ შემთხვევაში, კანონიერი მმართველობა რესპუბლიკური მმართველობაა”.³⁶

საკმაოდ ორაზროვანი და ზოგადია, მონტესკიესთან შედარებით, რუსოს აზრი სამართლებრივი სახელმწიფოს ფორმასა და შინაარსზე. მისი აზრით, იმისათვის, რომ სახელმწიფო კარგად იყო გაწონასწორებული, საჭიროა ნებისმიერ პირობებში არსებობდეს თანაფარდობა ორ ქმნილებას შორის, ერთია მმართველობის ძალაუფლება, როგორც ასეთი და მეორე - ძალაუფლება, მოქალაქეები, რომლებიც, ერთის მხრივ, სუვერენები არიან და მეორეს მხრივ კი - ქვეშევრდომები”.³⁷

მოქალაქეთა მიერ სახელმწიფო ძალაუფლების გაწონასწორების იდეამ, სამართლებრივი სახელმწიფოს თვალსაზრისით, განვითარება ჰპოვა სამოქალაქო საზოგადოების გერმანულ კლასიკურ ფილოსოფიურ და სამართლებრივ ფორმაში, რომლის ავტორებად უნდა მივიჩნიოთ იმანუელ კანტი და ფრიდრიხ ჰეგელი. დიდი კენინგსბერგელი ფილოსოფოსისა და ჰუმანისტის, კანტის (1724-1804) სახელთანაა დაკავშირებული არა მარტო კლასიკური გერმანული ფილოსოფიის, სამოქალაქო საზოგადოების, სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის განვიტარება, არამედ თვით კაცობრიობის განმანათლებლური, თვითრეფლექსიური მეთოდოლოგიით საერთო-საკაცობრიო სამართლებრივი ცნობიერების საკითხის პირველადი დახასიათებაც. მისმა ღრმა და საოცრად საინტერესო ნაწარმოებებმა გამოიყვანა სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა არასრულწლოვანების ასაკიდან, სწორედ განმანათლებლების საშუალებით, რომელიც „ადამიანის განვიტარებაა თავისი არასრულწლოვნებისაგან, რომელშიც ტავისივე გამოისობით იმყოფება. არასრულწლოვანება, თავისი გამოისობით ისეთი რამაა, რომლის მიზეზი ჭკუის უკმარისობაში კი არ არის, არამედ გამბედაობისა და სიმამაცის უკმარისობაშია, რათა გამოიყენო ჭკუა ლიდერის დახმარების გარეშე. Sapere aude! გაბედე შენი ჭკუა თავადვე მოიხმარო! - ასეთია განმანათლებლობის მოწოდება!”.³⁷ კანტის შეხედულებები სამართლებრივ სახელმწიფოზე წმინდა აქსიოლოგიური ღირებულებებითა და რაციონალურობით თანაბრად შეზავებული აზრითაა სავსე.

იმანუელ კანტის შეხედულებები სამართლებრივი სახელმწიფოს შესახებ უმეტესწილად მოცემულია მის ცნობილ ნაწარმოებში ,,სამართლის მეცნიერების მეტაფიზიკური საწყისები”. სწორედ სამართლის მეცნიერებას თვლიდა იგი შესაძლებლობად, განემარტა ადამიანის ადგილი სამყაროში და სახელმწიფოში. მისი აზრით, ,,თუკი არსებობს მეცნიერება საჭირო ადამიანისათვის, მაშინ ესაა ის, რასაც მე ვასწავლი - კერძოდ კი, ღირსეული ადგილი მივუჩინო ადამიანს სამყაროში - რომლისგანაც შეიძლება თავისთავად ისწავლო, თუ როგორი უნდა იყო, რათა იყო ადამიანი”.³⁸

სამართლებრივი სახელმწიფოს წინაპირობები იწყება მისი მეტაფიზიკური სწავლებიდან სამართალსა და მორალზე, როგორც სოციალურ რეგულატორებზე, არსებულსა და ჯერარსზე, როგორც ერთგვარი სოციონორმატივისტიკიდან გამომდინარე ცნებებზე.³⁹ ადამიანის, როგორც ფენომენისა და ნოუმენის, ერთიანობა ქმნის ადამიანთა ერთობის აუცილებლობას, რასაც საზოგადოება წარმოადგენს. ადამიანთა შორის წინასწარ შეთანხმებული ,,,გამანაწილებელი” თავისუფლება უზრუნველყოფს ბუნებრივი მდგომარეობიდან ცივილური გარემოს შექმნას. თავისუფალი ნება არღვევს ამ მდგომარეობას, რომელიც თავისთავად ,,არასამართლებრივი მდგომარეობაა, რომელშიც არ არსებობს გამანაწილებელი თავისუფლება, რომელსაც ეწოდება ბუნებრივი მდგომარეობა (Status naturalis). კანტის მორალურ კანონს, კატეგორიულ იმპერატივს, შეჰყავს ყოველი ადამიანი ,,ფორმალურ-სამართლებრივ” თანასწორობაში, რაც სამართლებრივ მდგომარეობას გულისხმობს. ეს იგივე ,,ადამიანთა ურთიერთობაა, რომელიც შეიცავს იმ პირობებს, რომელთა გამო ყოველს (ინდივიდს) შეუძლია ისარგებლოს (teilhafig werden) თავისი სამართლით. ასეთ მდგომარეობაში შესაძლებლობათა ფორმალური პრინციპი განიხილება ნების თავისუფლების სახით, რასაც ეწოდება საზოგადოებრივი სამართლიანობა”. ⁴⁰

იმანუელ კანტი ერთმანეთისაგან განასხვავებს სამართლიანობის რამდენიმე სახეს, კერძოდ:

დაცვის სამართლიანობას - iustitia tutatrix;

ურთიერთშემძენ სამართლიანობას - iustitia commutatika;

გამანაწილებელი სამართლიანობას - iustitia distributiva.

კანტის თეორიაში აბსოლუტურ ეთიკურობასა და ღირებულებას იძენს თვით სამართლის ნორმა, როგორც სამართლებრივი სამოქალაქო საზოგადოების ძირითადი საფუძველი. იგი ამოდის რუსოს მიერ განვრცობილი საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორიიდან, რომლის შედეგადაც მას სახელმწიფო მიაჩნია. კანტი სახელმწიფოს უწოდებს ,,მრავალი ადამიანის გაერთიანებას, რომლებიც ემორჩილებიან სამართლიან კანონებს, რადგან ეს კანონები აუცილებელია, როგორც აპრიორული კანონები, ე.ი. როგორც კანონები, რომლებიც თავისთავად გამომდინარეობენ სამართლის, როგორც გარეგნული მოვლენის, გაგებიდან (და არა როგორც სტატუტორული კანონები)”.⁴¹ თვით სახელმწიფოსაც კანტი არ განიხილავს დასრულებული, მოცემული ნორმატიულობის სახით, არამედ მიიჩნევს თავისთავად, თავის თავში არსებულ იდეად - ,,სახელმწიფო, იდეაში, ისეთია, როგორიც უნდა იყოს სამართლებრივი კანონების პრინციპებით, ამასთან, ეს იდეა ემსახურება მას, როგორც გზამკვლევი ძაფი მიმართული ნებისმიერი ფაქტობრივი გაერთიანებისკენ უშუალო ერთობაში”⁴² კანტის უდიდესი დამსახურებაა ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის, სამართლებრივი სახელმწიფოს საბოლოო ლოგიკურობამდე დაყვანა და მისი დეტალური აქსიოლოგიური კონკრეტიზაცია. იგი გამოყოფს ხელისუფლების სამ შტოს, საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებას. მისი აზრით ,,,ყოველ სახელმწიფოში არსებობს სამი ხელისუფლება, ე.ი. საყოველთაო წესით გაერთიანებული ნება სამ პიროვნებაში (trias politica): უმაღლესი ხელისუფლება (სუვერენიტეტი) კანონმდებლის სახით, აღმასრულებელი ხელისუფლება მმართველის სახით (რომელიც მართავს კანონის თანახმად) და სასამართლო ხელისუფლება (რომელიც ყოველს მიუზღავს საკადრისს კანონის თანახმად მოსამართლის საშუალებით (Potestas legislatoria, rectoria et iudiciaria), როგორც სამი მოსაზრება პრაქტიკულ სილოგიზმში.”⁴³). კანტის თანახმად, საკანონმდებლო ხელისუფლება უნდა ეკუთვნოდეს მხოლოდ ხალხის გაერთიანებულ ნებას, ვინაიდან ,,მხოლოდ საყოველთაო წესით გაერთიანებული სახალხო ნება შეიძლება იყოს საკანონმდებლო”.⁴⁴ კანტი საკმაოდ ღიად განმარტავს სამოქალაქო საზოგადოების ფენომენსაც, როგორც ,,სამოქალაქო თანასწორობას, აღიარო მხოლოდ ის, ვინც შენზე მაღლა დგას ხალხის შემადგენლობაში, რომელზეც მას აქვს მორალური უფლება დააკისროს ვინმეს სამართლებრივი ვალდებულება, როგორც მას აკისრებენ სხვები”.⁴⁵ სამართლებრივი სახელმწიფოს წინაპირობად კანტი მიიჩნევს არსებული ხელისუფლების სამი შტოს ურთიერთკოორდინაციას - protestates coordinate, როცა ერთი ავსებს მეორეს და იმავდროულად თითოეული ექვემდებარება ერთმანეთს - subordinatae. ეს კი საუკეთესო საშუალებაა, რათა რომელიმე მათგანმა არ შეძლოს მეორის ფუნქციების უზურპაცია. იგი ასევე დაუშვებლად მიიჩნევს აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ საკანონმდებლო ფუნქციების შეთავსებას, რაც ყოველთვის დესპოტიზმის წარმოშობის მიზეზი ხდება. კანტი იძლევა სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნებას, რომლის მიხედვითაც ,,სახელმწიფოს კეთილდღეობად იგულისხმება სამართლის პრინციპებსა და სახელმწიფო მოწყობის უმაღლესი შეთანხმებულობა, რომლისკენაც სწრაფვას გვავალდებულებს გონება რაღაც კატეგორიული იმპერატივის სახით”.⁴⁶ კანტი პირველი იყო სამართლებრივი სახელმწიფოს თეორეტიკოსთა შორის, რომელმაც წამოაყენა პოლიტიკის შემზღუდავი საშუალების - სამართლის გაძლიერების, იდეა.⁴⁷

მცირე დასკვნის სახით უნდა ითქვას, რომ სამართლებრივ სახელმწიფოზე იმანუელ კანტის შეხედულებების წარმოაჩინა ერთ, მცირე მოცულობის სტატიაში შეუძლებელია და ეს მომავალი თეორიულ-სამართლებრივი კვლევის საქმე უფროა. თუმცა კანტი იდეალურ სამართლებრივი სახელმწიფოს ფორმასთან მიახლოებას ხედავდა უფრო ,,სამართლებრივ პრინციპებსა და მისწრაფებებში, ვიდრე მმართველობის ფორმაში, ან სხვა ინსტიტუტებში”.⁴⁸ მის თეორიაში ძირითად სისუსტედ მიიჩნევენ მოქალაქისათვის სახელმწიფოს წინააღმდეგ გამოსვლის აკრძალვას.⁴⁹

იმანუელ კანტის იდეამ სამართლებრივ სახელმწიფოზე მეტამორფოზა განიცადა კლასიკური გერმანული ფილოსოფიის მეორე გენიოსთან გეორგ ვილჰელმ ფრიდრიხ ჰეგელთან (1770-1831 წწ). საკმაოდ რთული ამოცანაა ჰეგელის სისტემის სრულყოფილი ანალიზი სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეური განვითარების ჭრილშიც, რაც ალბათ სპეციალური სტატიის თემა უფროა ვიდრე ჩვენი მსჯელობის საგანი.

3. სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა XIX-XX საუკუნეებში

გერმანიის კლასიკური სამართლის ფილოსოფიაში სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნება პირველად კარლ ველკერმა დაამკვიდრა თავის ცნობილ ნაშრომში ,,სახელმწიფო და სასჯელი”. (Die Letzen Grunde von Recht. staat und Strafe), რომელიც გამოქვეყნდა 1813 წელს გისენში. კ.ველკერის აზრით, ისტორიული განვითარების სამართლებრივი ანალიზის საშუალებით გამოიყოფა სახელმწიფოთა სხვადასხვა ფორმები, რომელთაგანაც აღსანიშნავია: დესპოტია, თეოკრატია და სამართლებრივი სახელმწიფო. თავდაპირველად სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნება მოიაზრებოდა მისი ფორმის სახით. სწორედ სახელმწიფოს გარკვეულ ფორმას ასახავს მისი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური განვითარების დონე. სამართლებრივი სახელმწიფოს თეორიული დასაბუთების პირველი ცდა გერმანიაში მოხდა ჯერ კიდევ 1848 წლის რევოლუციამდე, როდესაც კ.როტეკმა და კ.ველკერმა (1834-1848) გამოაქვეყნეს, ფრანგი განმანათლებლების ცნობილი ენციკლოპედიის მსგავსად, ე.წ. ,,Staatslexikon”, ანუ ,,ენციკლოპედია სახელმწიფოთმცოდნეობაში”. სწორედ მასში აისახა ლიბერალური, პოლიტიკური და სამართლებრივი იდეები, რაც თავისთავად გახდა სამართლებრივი სახელმწიფოს ზოგად საწყისის თეორიული დამუშავების საფუძველი. სწორედ ამ ენციკლოპედიაში, პირველად გერმანულ იურისპრუდენციის ისტორიაში, დამუშავდა ისეთი თემები, როგორებიცაა: თავისუფლება, კონსტიტუცია, მეფეთა პასუხისმგებლობა და ძირითადი უფლებები. ენციკლოპედიის გამოქვეყნება იქცა ლიბერალურად განწყობილი ბურჟუაზიის პოლიტიკური იარაღად გერმანულ აბსოლუტიზმთან ბრძოლის პროცესში. კურტ ფონ როტეკისა და ველკერის ნაშრომებში პირველად გაიჟღერა კონსტიტუციური სახელმწიფოს იდეამ, რომელსაც უნდა უზრუნველეყო პიროვნების უფლებების, მისი ხელშეუხებლობისა და საკუთრების დაცვა, კანონის წინაშე მოქალაქეთა თანასწორუფლებიანობის პრინციპების განხორციელება. ასეთ სახელმწიფოს კ.როტეკი უკავშირებდა რესპუბლიკას. იგი სამართლებრივ სახელმწიფოს აიგივებდა ე.წ. ,,თავისუფალ სახელმწიფოსთან” (Freiheitsstaat). კ.ველკერი იყო პირველი, ვინც წამოაყენა იდეა საერთო-გერმანული პარლამენტის ჩამოყალიბებისა აუცილებლობის შესახებ. განსაკუთრებით მკაცრი კრიტიკით იქნა განხილული გერმანიის იურისპრუდენციაში კონსერვატიული ლეგიტიმიზმის სკოლის წარმომადგენლები (შტალი). ენციკლოპედიაში პირველად დაისვა აღმასრულებელი ხელისუფლების (მინისტრების) პასუხისმგებლობის საკითხიც სპეციალურად შექმნილი სასამართლო ორგანოს წინაშე. ველკერის აზრით, აღმასრულებელი ხელისუფლების პასუხისმგებლობის გარდაუვალობის პრინციპის გარეშე სამართლებრივი სახელმწიფო წარმოადგენს იურიდიულ და პოლიტიკურ ფიქციას. მისი აზრით, თუ სამართლებრივ სახელმწიფოში აღმასრულებელი ხელისუფლების პასუხისმგებლობის და მისი პარლამენტის მიერ კონტროლირების, მიღებული კანონების სასამართლოს წესით ზედამხედველობის პრინციპების დაცვა ხდება, იგი შესაძლებელია იყოს როგორც მონარქიული, ასევე რესპუბლიკური ფორმის. შემდგომ ათწლეულებში გერმანულ კლასიკურ იურისპრუდენციაში ხდება სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის დავიწყება და დამახინჯება (უ. სეინერი, გნეისტი და სხვა).

სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნებას უბრუნდება რობერტ ფონ მოლი. მისი მოღვაწეობა ატარებდა არა იმდენად პოლიტიკურ, რამდენადაც წმინდა მეცნიერულ ხასიათს. სამართლებრივი სახელმწიფოს თეორიულ მოდელში კონსერვატიული პოლიტიკური ელემენტი შეიტანა ფრიდრიხ იულიუს შტალმა. სამართლებრივ სახელმწიფოში საკონსტიტუციო წესით კონტროლის მექანიზმი, როგორც ახალი ელემენტი, სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნებაში შემოაქვთ ისეთ მეცნიერებს, როგორებიც არიან რუდოლფ ფონ გნეისტი, ოტტო ბერი და ლორენც ფონ შტეინი. შტეინი 1879 წლის ნაშრომში სამართლებრივ სახელმწიფოს უწოდებს ,,სახელმწიფოს, რომელიც ემყარება კონსტიტუციას, კონტროლირებადს სასამართლოს მიერ (Lorenz von stein, Rechtsstaat und Verwaltungs rechtspflege, 1879. შ. შ-55). გერმანული კლასიკური სამართლის ფილოსოფიაში, უკვე XX საუკუნის დასაწყისიდან, სამართლებრივი სახელმწიფოს ლიბერალურ-ინდივიდუალისტური შინაარსი შეიცვალა ,,ნაციონალური” და ,,ძალაუფლების” ახლებური ტოტალური ცნებებით.

სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის უცნაურ მეტამორფოზას ადგილი ჰქონდა კ.გერბერის, ა. დაისის, გ. ელინეკის, რ. იერინგის, ნ. კორკუნოვის, ი. ილინის, პ. ნოვგოროდცევის, კისტიაკოვსკის, კელზენის, პ. ლაბანდის, ი. შტალის, შერშენევიჩის, რ. რადბრუხის და სხვათა ნაწარმოებებში. ჩვენი სტატიის მოცულობის გათვალისწინებით, შევეცდებით იმ ავტორების მხოლოდ ძირითადი მოსაზრებების დახასიათებას, რომლებმაც გადამწყვეტი როლი შეასრულეს სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის სამართლებრივ რეცეფციაში. აბსოლუტურად ყველა ცნობილი თეორეტიკოსი, უპირველეს ყოვლისა, ცდილობდა თვით სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნების დაზუსტებას და მისი შეფასებას, რომელიც თავისთავად უფრო ,,მეტაიურიდიულია, რადგან მასში შედის ელემენტები, რომლებიც უმეტესად ცვალებადია და ცნების ძირითადი პრობლემაა მისი მიზნებისა და საშუალებების ურთიერთწინააღმდეგობრიობის და საბოლოო მიუღწევლობის გამო”.⁵⁰ თავისთავად სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა ძალაუფლებისა და სახელმწიფო ხელისუფლების შეზღუდვის ისტორიაცაა. ხოლო ,,ძალაუფლების ისტორია დედამიწაზე არის ადამიანური ეგოიზმის ისტორია. თუმცა სწორედ ეს ეგოიზმი ასწავლის ადამიანებს ალაგმონ თავიანთი ბუნებრივი იმპულსები”.⁵¹

თვით სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა სამართლებრივი ცნობიერების ორი ძირითადი ფორმით - პერსონალური და ტრანსპერსონალური ფორმებით - განისაზღვრება.⁵²

სამართლებრივი ცნობიერების პერსონალური ფორმა ამტკიცებს, რომ სახელმწიფო წარმოადგენს მხოლოდ ერთგვარ მომსახურე სისტემას იმ საშუალებებისა, რაც უზრუნველყოფს პიროვნების-ადამიანის დროსა და სივრცეში ზნეობრივ და ფაქტობრივ სრულყოფას (ი.ლინი, პ. ნოვგოროდცევი, გ. რადბრუხი). ტრანსპერსონალური სამართლებრივი ცნობიერების ფორმა, თვითმყოფადი მნიშვნელობით, მხოლოდ სახელმწიფოსა და სამართალში განხორციელებულ სამართლიანობის იდეას აქვს, მხოლოდ მასში პოულობს ადამიანი არსებობის გამართლებასა და მიზანს (შერშენევიჩი, კისტიაკოვსკი, კელზენი და სხვა). სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა სწორედ ამ ორ ცნობიერებას შორის მოძრაობის ისტორიას წარმოადგენს, რომელიც სამართლის მაიძულებელი ძალიდან ტოტალურ პოზიტივიზმამდე განვითარდა. თუმცა ,,იძულება სულაც არ არის სამართლის ნიშანი. იძულება, ზოგადად, უფრო გამოხატავს სამართლის ავადმყოფურ მდგომარეობას. იგი არსებობს ან იქ, სადაც სამართალი უკვე დაირღვა, ან იქ, სადაც არსებობს ამის ტენდენცია, მისწრაფება სამართალდარღვევისაკენ”.⁵³

ისიც ცხადია, რომ იძულებისგან განთავისუფლება თვით ადამიანის ბუნებრივი მისწრაფებაა. ვინაიდან ,,ადამიანის ცნობიერება ყოველთვის მიისწრაფვის დაუქვემდებაროს იურიდიულ ნორმებს ხელისუფლების მაიძულებელი აქტები”.⁵⁴ რუსულ, გერმანულ და დღევანდელ ქართულ იურისპრუდენციაში ვხვდებით ერთმანეთისაგან სრულიად განსხვავებულ მიდგომას სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეისადმი. თავისებური ორიგინალობით გამოირჩეოდა რევოლუციამდელი და შემდგომი პერიოდის რუსი ავტორების შეხედულებები სამართლებრივ სახელმწიფოზე. სამართლის ცნობილი თეორეტიკოსი, მ. კოვალევსკი სამართლებრივი სახელმწიფოს რამდენიმე ნიშანს გამოყოფდა. ერთ-ერთ ძირითად ნიშნად იგი მიიჩნევდა ადამიანის უფლებების დაცვის გარანტირებასა და მისი თავისუფლების ფარგლების გაზრდას სწორედ სახელმწიფო პოლიტიკური ძალაუფლების შემცირების ხარჯზე. ხოლო განმასხვავებელ ნიშნად ადრეულ და თანამედროვე სამართლებრივი ფორმისადმი მიმართულ სახელმწიფოებს შორის მას პიროვნების ავტონომიურობის ხარისხი მიაჩნდა.⁵⁵ თვით სამართლებრივი სახელმწიფოს აუცილებელ ფუნდამენტურ ელემენტებად კი იგი მიიჩნევდა: სახალხო სუვერენიტეტს სახალხო წარმომადგენლობითი ორგანოს არჩევის საფუძველზე და აღმასრულებელი და სასამართლო თუ საკანონმდებლო ხელისუფლების ორგანოების კანონისადმი უპირობო დაქვემდებარებას.⁵⁶ მეორე რუსი მეცნიერი, შერშენევიჩი სამართლებრივი სახელმწიფოს სხვა აუცილებელ ნიშნად მიიჩნევდა მხოლოდ სახელმწიფო ხელისუფლებას, რომელიც ქმნის ,,ურთიერთგამიზნულ სამართლიან ნორმებს”.⁵⁷

ზოგადი, ზომიერი შეხედულებებით გამოირჩევა სოციოლოგიური სამართლის სკოლის ერთ-ერთი ცნობილი წარმომადგენელი, ბ. კისტიაკოვსკი, რომელიც სამართლებრივ სახელმწიფოს მიიჩნევს ,,სახელმწიფოებრივი ყოფიერების უმაღლეს ფორმად”. თუმცა, მისი აზრით, „სამართლებრივი სახელმწიფო არაა რაღაც მკაცრად გამოჭრილი ტიპი, როგორც, მაგალითად, მონარქიული, რესპუბლიკური ან კონსტიტუციური სახელმწიფოები. იგი უფრო გამოხატავს ცნობილ მისწრაფებებს მიმართულებებს, რომლებიც ასახვას ჰპოვებენ სახელმწიფოს აგებულებასა და საქმიანობაში”.⁵⁸ სწორედ ასეთი სახელმწიფო ქმნის პირობებს, რომლის დროსაც ,,შესაძლებელია ჰარმონია საზოგადოებრივ მთლიანსა და პიროვნებას შორის. აქ სახელმწიფოებრივი ინდივიდუალობა არ ჩაგრავს კერძო პირების ინტერესებს. პირიქით, აქ ყოველ ადამიანში წარმოდგენილია და ხორცშესხმულია განსაზღვრული კულტურული მიზანი, როგორც ცხოვრებისეული და პირადი მისწრაფება”.⁵⁹ რაც შეეხება თანამედროვე რუსულ იურისპრუდენციაში რეცეფცირებული სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეას, იგი საკმაოდ სისტემატიზებულ ხასიათს ატარებს ისეთ ცნობილ ავტორებთან, როგორებიც არიან; ვ. ნერსესიანცი, დ. კერიმოვი და ს. ალექსეევი. ვ. ნერსესიანცის აზრით, სამართლებრივ სახელმწიფოდ მიიჩნევა `საჯარო პოლიტიკური ხელისუფლების ორგანიზაციისა და საქმიანობის და მისი ინდივიდებთან, როგორც სამართლის სუბიექტებთან ურთიერთმიმართების სამართლებრივ ფორმა”.⁶⁰ სამართლებრივი სახელმწიფოს ძირითად ნიშნებად იგი თვლის:

1. სამართლებრივი კანონის უზენაესობას;

2. მოქალაქეთა უფლებებისა და თავისუფლებების რეალურობას (განხორციელებადობას);

3. ხელისუფლების განაწილებას და ამ პრინციპზე სახელმწიფო სუვერენიტეტის უნქციონირებას.

იგი ასევე გამოყოფს სამართლებრივი სახელმწიფოს იურიდიულ-ნორმატიულ, ინსტიტუციონალურ-სამართლებრივ და ინდივიდუალურ-სამართლებრივ ელემენტებსაც. მარქსისტულ-დეტერმინისტული მეთოდოლოგიით დასაბუთებულ ელემენტებს ვხვდებით მეორე ცნობილ მეცნიერთან, დ. კერიმოვთან, რომელიც დიდი ორიგინალობით არ გამოირჩევა და მასზე შეჩერება, ალბათ, ზედმეტიცაა.⁶¹

გაცილებით მდიდარი და საინტერესოა გერმანულ იურისპრუდენციაში ბუნებით-სამართლებრივი და პოზივიტივისტური მეთოდოლოგიის ჭრილში განხილული სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა ლეგისტური და რაციონალისტური სამართლებრივი ცნობიერების ფორმების სახით, კელზენისა და გ. რადბრუხის შეხედულებებში.

განსაკუთრებული თავისებურებით გამოირჩევა გუსტავ რადბრუხის (1878-1949) შეხედულებები სამართლებრივ სახელმწიფოზე. გერმანულ იურისპრუდენციაში მის თეორიაზე არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა. ჩვეულებრივ მას სამართლის ფილოსოფიის რელატივისტური თეორიის ავტორად მიიჩნევენ.⁶² სამართლებრივი სახელმწიფოს ძირითადი ელემენტები მოცემულია რადბრუხის რამდენიმე ძირითად ნაწარმოებში, როგორებიცაა ,,სამართლის ფილოსოფია” (1914), „კანონიერი უმართლებლობა და ზეკანონიერი სამართალი” (1946), „ადამიანი სამართალში” (1926).

რადბრუხი სამართლის აქსიოლოგიური ფილოსოფიური თეორიის „კლასიკოს რეინკარნატორად” ითვლება.⁶³ იგი სამართლისა და სახელმწიფოს მეტაიურიდიული ბუნების გამოსავლენად ემყარება ნეოკანტიანურ ,,თავისუფალი სამართლის მოძრაობას” (64). სწორედ მისი დუალიზმისთვისაა დამახასიათებელი არსისა და ჯერარსის ურთიერთგამიჯვნა. მისთვის სინამდვილე არსის სფეროა, ხოლო ღირებულება - ჯერარსის, თვით სამართალს იგი მიიჩნევს „რეალობად, რომელიც მოწოდებულია ემსახუროს სამართლებრივ ღირებულებებს, სამართლის იდეას. ამდენად სამართლის ცნება დამოკიდებულია სამართლებრივ იდეალებზე”.⁶⁴ რადბრუხი თვით სამართლის ცნებას აკავშირებს მასში არსებულ იძულებით ნორმატიულ წესრიგთან, რითაც რ. იერინგის თეორიის ერთგვარ იდეურ გამგრძელებლადაც გვევლინება. მისი აზრით, „სამართალი და ძალაუფლება ერთ სიბრტყეზე, თანაბრად არის წარმოდგენილი. სადაც ძალაუფლებაა, მხოლოდ იქ არის სამართალი”.⁶⁶ თუმცა სახელმწიფოს აუცილებელ ელემენტად იგი, ძალაუფლებასთან ერთად, სამართალში სამართლიანობის იდეას მიიჩნევს. იგი თვლის, რომ ,,სამართლიანობა, თავისთავად, ნიშნავს თანასწორობას, გამაწონასწორებელი სამართლიანობა კერძო სამართლებრივი კატეგორიაა, ხოლო გამანაწილებელი სამართლიანობა - საჯაროა”.⁶⁷

რადბრუხი პირველი იყო, ვინც მოახდინა ნაციონალ-სოციალისტური სახელმწიფოს აქსიოლოგიური და სამართლებრივი შეფასება. იგი აუცილებელ რეალობად მიიჩნევდა ისეთი სამართლებრივი ინსტიტუტების შექმნას, რომლებიც წინააღმდეგობას გაუწევდნენ ,,ძლიერთა ამა ქვეყნისა” - მიერ საკუთარი სარგებლის საყოველთაო სარგებლად გამოცხადებას. მისი აზრით „სამართლისა და მოჩვენებითი ან ყალბი სარგებლის გაერთიანება სამართლებრივ სახელმწიფოს უსამართლო სახელმწიფოდ გადააქცევს.⁶⁸ სამართლებრივ სახელმწიფოს ნორმატიულ წესრიგში მისი არსებობის აუცილებელ ელემენტად იგი მიიჩნევს კანონში არსებულ ღირებულებებს, რომელთაგანაც იგი გამოყოფს: საყოველთაო სარგებელს, პიროვნების სამართლებრივ დაცვას და სამართლიანობას. მისი აზრით, სამართლებრივი სახელმწიფოს ყოფიერების საფუძვლად მხოლოდ სამართლიანი კანონი უნდა მივიჩნიოთ. გ. რადბრუხი თვლის, რომ „თუ კანონები შეგნებულად გამორიცხავენ სამართლიანობისაკენ სწრაფვას, მაგალითად: თვითნებურად უარს ამბობენ ადამიანის უფლებებისა და გარანტიებისაგან, მაშინ ასეთი კანონები არ მოქმედებენ (ძალაში არ არიან) და ხალხი არაა ვალდებული დაიცვას ისინი” (იქვე,⁶⁹). არ შეიძლება არ აღინიშნოს ის ერთგვარი მცირე სამართლებრივი ვოლუნტარიზმი, რომელსაც ჩვენ ვხვდებით მის ცალკეულ დებულებებში, იგი თვლის, რომ ,,არსებობს სამართლებრივი პრინციპები, რომლებიც უფრო აღმატებულნი არიან, ვიდრე რომელიმე სამართლებრივი დებულება ან კანონი და რომლებთან წინააღმდეგობაც ამ უკანასკნელთ ძალას უკარგავს. ამ პრინციპებს ბუნებით სამართალს ან გონით სამართალს უწოდებენ”.⁷⁰ საკმაოდ ბუნდოვანია გასარკვევად თუ რა იგულისხმა რადბრუხმა ,,გონით სამართალში”. ალბათ უფრო ის უცვლელი ღირებულებები, რომლებიც თანსდევენ კაცობრიობის და პიროვნების, სახელმწიფოების განვითარების ისტორიას. იგი უცვლელ, ისტორიულად მზარდ ღირებულებებად მიიჩნევს: პიროვნების თავისუფლებას, თანასწორობასა და სამართლიანობას, რაც აუცილებელია სამართლებრივი კანონისა და სახელმწიფოსათვის. სქემატურად კი რადბრუხის თეორია შემდეგი სახით შეიძლება წარმოვიდგინოთ:

სამართლის იდეა (სამართლიანობის აზრი):

1. თანასწორობა (სამართლიანობის აზრი). ფორმა: როგორ უნდა მოწესრიგდეს ადამიანის ცხოვრებისეული გარემოებები? - ძალადობის აკრძალვის, სამართლისა და კანონების საზოგადოებრივი ხასიათის დახმარებით - Sun ciuque;

2. მიზანშეწონილობა - (მიზნის იდეა, საერთო კეთილდღეობისაკენ სწრაფვა და სამართლიანობა, სოციალური სამართლიანობა). შინაარსი: რა უნდა იყოს მოწესრიგებული? ინტერესები, მოლოდინები, ეთიკურობა, ზნეობრიობა;

3. სამართლებრივი დაცვა - (სამართლიანობა და სამართლებრივი თანხმობა), საშუალება: როგორ უნდა მოწესრიგდეს მოთხოვნები, ვალდებულებები, რათა გამოირიცხოს ძალადობის ბატონობა საზოგადოებაში?⁷¹

სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის ლოგიკურობამ და ნორმატიულობამ სრულყოფილი სახე შეიძინა ჰანს კელზენის (1881-1973) ცნობილ ,,სამართლის წმინდა თეორიაში”. კელზენთან სახელმწიფო იქცა იურიდიული პოლიტიკის ნაწილად. სწორედ მან გაწმინდა იგი მეტაიურიდიული, აქსიოლოგიური ელემენტებისაგან და მიიღო ნორმათა ,,არითმეტიკული ტოტალობა”. მის ნორმატიულ ტოტალურ წესრიგში სახელმწიფოსა და სამართლისაგან გამოირიცხა სამართლიანობა, როგორც კაცობრიობის ,,ლამაზი სიზმარი”. მისი აზრით ,,,ჩვენ არ ვიცით, რა არის იგი და ვერც ვერასდროს გავიგებთ, რა იქნება იგი”.⁷² კელზენის თეორიამ დაამკვიდრა იძულებითი ნორმატიული წესრიგი, როგორც სახელმწიფო. იგი არ განასხვავებდა სახელმწიფოსა და სამართლის ცნებებს, როგორც იურიდიულად ღირებულებით კატეგორიებს. მისთვის „სახელმწიფო წარმოადგენს სამართლის ნორმათა სისტემას, სადაც იურიდიული ნორმები გამოხატავენ სახელმწიფოს ნებისყოფას, თუმცა სახელმწიფო არ ქმნის სამართალს”.⁷³ კელზენის აზრით ,,,ყოველი სახელმწიფო არის სამართლებრივი სახელმწიფო. ხოლო ეს ტერმინი წარმოადგენს პლეონაზმს”.⁷⁴ კელზენმა საბოლოოდ დაანგრია ბუნებითსამართლებრივი თეორიის მიერ დამკვიდრებული უცვლელი ღირებულებების ცნებები და იგი წმინდა პოზიტიურ ნორმატიულ ლოგიკაში გადაიტანა. მან გონება გამოაცხადა სამართლის ერთადერთ წყაროდ, ხოლო „ცივმა გონებამ ხელთ იგდო სამართლის ფაბრიკაციის მონოპოლიური უფლება”.⁷⁵ ალბათ კელზენის თეორიულმა, პოზიტიურ-ნორმატიულმა ტოტალობამაც შეუწყო ხელი ევროპის კონტინენტზე ტოტალიტარული სახელმწიფოების სამართლებრივი გამართლების პროცესს. მიზეზი კი იმაშიც უნდა ვეძებოთ, რომ სამართლებრივი სახელმწიფო არაა მხოლოდ ნორმათა იერარქია და მათი მკაცრი ყოფიერებაა, არამედ უფრო ზოგად-აქსიოლოგიური კატეგორიაა. ნორმატივიზმისა და თეორიულ სისუსტეებზე წერდა ჯერ კიდევ 20-ე საუკუნის დასაწყისში ცნობილი ქართველი მეცნიერი და სამართლის ფილოსოფიის ავტორი, გ. ნანეიშვილი. იგი შენიშნავდა, რომ ,,რაკი სამართალს ვათავისუფლებთ ყოველგვარი ბუნებითი მომენტისაგან და მის კანონშეზომილებას დავუპირისპირებთ ბუნებაში მოცემულ კანონშეზომილებას, ჩვენ შეგვიძლია იმედი დავამყაროთ მხოლოდ აქტზე, რომელშიც ყოველთვის ჩამარხულია აღიარება იმის უარყოფის შესაძლებლობისა, რაც იძულებით მტკიცდება”.⁷⁶ სწორედ იძულებითი მტკიცების აქტებად უნდა განვიხილოთ ტოტალიტარული სახელმწიფოების არსებობა ისტორიაში.

ზემოთ აღნიშნულიდან ცხადია, რომ ჰანს კელზენის ნორმატივიზმმა სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეაზე უფრო უარყოფითი გავლენა მოახდინა და ნორმატიულ ნიჰილიზმამდე დაიყვანა იგი.

სამართლებრივი სახელმწიფოს ახლებურ და პრაქტიკულ გააზრებას ვხვდებით თანამედროვე გერმანულ იურისპრუდენციაშიც. სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის კვლევის საკითხში ცნობილია რუდოლფ ჰუბერი. იგი სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეას სამოქალაქო საზოგადოების განვითარების შედეგად მიიჩნევდა. მისი აზრით, მე-19 საუკუნიდან მოყოლებული დღემდე სამოქალაქო საზოგადოება შემდეგი პრინციპების ერთობლიობად მოიაზრება:

1. პიროვნების თავისუფალი თვითგამორკვევის უფლება;

2. ეკონომიკური და კულტურული პროცესების ხელისუფლების პოლიტიკური თამაშის პროცესში თვითრეგულირება;

3. მაქსიმალური პოლიტიკური თავისუფლება და კეთილსინდისიერი სამოქალაქო კონკურენცია.⁷⁷

სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის მატერიალურ-ნორმატიულ ელემენტებს ვხვდებით გერმანიის 1949 წლის 23 მაისის კონსტიტუციაში, კერძოდ: ძირითად უფლებებს (მუხლები 1-19); ხელისუფლების დანაწილების პრინციპსა და სახელმწიფოსათვის წინააღმდეგობის გაწევის უფლებას (მუხლი 20); სახელმწიფო ხელისუფლების სასამართლო ორგანოთა მიერ კონტროლს (მუხლი 93). საკმაოდ რთულია გერმანულენოვან ფართო ლიტერატურაში გამოარჩიო ის ძირითადი, რაც ახასიათებს სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეას, მის ნორმატიულ ბუნებას. ჩვენ უბრალოდ შევეცადეთ მოკრძალებული ფორმით განგვეხილა ზოგიერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, რაც სამართლებრივ სახელმწიფოს ეხება.

რაც შეეხება ქართულ იურისპრუდენციას, სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა მოცემულია მხოლოდ რამდენიმე ავტორთან (ბ.სავანელი, ვ.აბაშმაძე, გ.ნანეიშვილი, ი.სურგულაძე, გ.ინწკირველი და თ.გამყრელიძე). აღსანიშნავია, რომ კომპლექსური სისტემატური სახის ნაშრომი მოცემულ საკითხზე, სამწუხაროდ, ჯერ არ არსებობს.

სამართლებრივი სახელმწიფოს პოზიტივისტური და მარქსისტული დეტერმინიზმით გაჯერებული ცნება გვხვდება ცალკეულ ავტორებთან. ასე მაგალითად: გ.ინწკირველის აზრით, სამართლებრივი სახელმწიფო არის სახელმწიფო ,,,სადაც ზეიმობს კანონი, სადაც უზრუნველყოფილია კანონის უზენაესობა”.⁷⁸ თუმცა თვით სამართლიანი კანონისა და მასში თანასწორობის შესახებ არაფერია ნათქვამი. სამართლებრივი სახელმწიფო საკმაოდ სრულყოფილი სისტემური სახით გააზრებულია ბ.სავანელის ,,სამართლის თეორიაში”. ავტორი სწორად მიიჩნევს, რომ „სამართლებრივი სახელმწიფო და სამართლებრივი კანონი, როგორც საერთოდ სახელმწიფო და სამართალი, არაა თვითმიზანი, არამედ საზოგადოებრივ ურთიერთობებში ადამიანთა თავისუფლების გამოხატვის, ორგანიზაციის, მოწესრიგებისა და დაცვის სოციალ-ისტორიულად განპირობებული საყოველთაო ფორმებია”.⁷⁹

ზემოაღნიშნული სრულიად არ ნიშნავს იმას, რომ სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა თავისთავად პანაცეაა, ვინაიდან ნატურალისტური მსოფლმხედველობით გაჯერებულ დღევანდელ საქართველოში, სადაც ,,ადამიანი, განსაგნებული სახით, ფიზიკური სხეულის ანალოგიას წარმოადგენს, ხდება მისი გაუცხოება. ანუ იქმნება მდგომარეობა, რომელშიც ადამიანის საკუთარი მოქმედება მის წინააღმდეგაა მიმართული. ადამიანი აკეთებს და აწარმოებს რაღაც ისეთს, რაც უპირისპირდება და აფერხებს მისი სიცოცხლის განხორციელებას”.⁸⁰

ამდენად ისევე, როგორც თვით ადამიანის არსებობა, მისი ყოფიერების ფორმაც განიცდის ეგზისტენციალურ, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ, კულტურულ და სხვა სახის კრიზისებს. სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეაც, თავისთავად, ერთგვარ კრიზისს განიცდის. ამის დასტურია თანამედროვე სამყაროში „ერთგანზომილებიანი ადამიანის” (ჰ. მარკუზე) და „მასის ადამიანის” (ხ. ორტეგა, ი. გასეტი) ,,ერთგანზომილებიან ლიბერალიზმში გათქვეფა, რაც თავისთავად ნიშნავს „ტოტალურ სახელმწიფოში მთელი ადამიანური არსებობის ტოტალურ პოლიტიზაციას”.⁸¹

სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის კრიზისზე წერდნენ პ. ნოვგოროდცევი, კისტიაკოვსკი, კარლ შმიდტი და სხვა ცნობილი ავტორები. თუმცა ეს საკითხი ქართულ იურისპრუდენციაში სპეციალური კვლევის საგანი არასდროს გამხდარა.

სამართლებრივი სახელმწიფოს „ეკლიანი გზის” გასავლელად საკმაოდ ბევრი წინააღმდეგობები იარსებებს ყოველთვის, ყოველ დროსა და სივრცეში. სამართლებრივი სახელმწიფო, თავისთავად, „უფრო იდეალია, რომლის აბსოლუტური სიზუსტით რეალიზაცია არარეალურია. შესაძლებელია მასთან მხოლოდ მიახლოება ან დაშორება. იგი არ არის არც წარსულში, და არც მიმდინარე პერიოდში არსებული სახელმწიფოს ასლი. იგი ის კრიტერიუმია, რომლის მეშვეობითაც შეიძლება განვასხვავოთ კარგი და ცუდი სახელმწიფოები”.⁸²

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოების ტრადიციის არარსებობის გამო, რომელიც უბრალოდ ისტორიამ წაგვართვა, შეუძლებელია მხოლოდ ინსტიტუციონალური ცვლილებებითა და ნორმატიული წესრიგით სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეასთან მიახლოება. ამ იდეის მატერიალური ელემენტები (უფლებები) ყოველთვის დარჩება კონსტიტუციის ფერად ფურცლებზე მხოლოდ უტყვი და რეალურად ფიქციური სახით. ავტორის მოსაზრებით, საქართველოში, სხვა ქვეყნებისგან განსხვავებით, სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეასთან მიახლოებას ხელს უშლის შემდეგი გარემოებები: 1. მყარი სამართლებრივი ცნობიერებისა და სამართლებრივი კულტურის არარსებობა, წმინდა სამართლებრივი ღირებულებითი და თვითმიზნური - საზოგადო მისწრაფებათა არარსებობა; 2. სახელმწიფო ბიუროკრატიზმის შედეგად დამკვიდრებული სამართლებრივი ნიჰილიზმი; 3. სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა ნორმატიული წესრიგიდან გასვლის ტრადიცია და ასე შემდეგ.

სამწუხაროდ, ალბათ შესაძლებელია ასეთი უსიამოვნო ნიშნების ჩამონათვალის გაგრძელება, ამიტომ წინამდებარე სტატია ავტორს სურს დაასრულოს ცნობილი გერმანელი იურისტის და პოლიტიკოსის, მაქს ვებერის სიტყვებით: „ჩვენი შთამომავლები ისტორიულ პასუხისმგებლობას დაგვაკისრებენ, პირველ რიგში, არა საზოგადო-სახალხო-სამეურნეო ორგანიზაციული ფორმისათვის, რომელსაც ჩვენ მათ დავუტოვებთ, არამედ თავისუფალი მოქმედების ზომისათვის (ფარგლებისათვის), რომელსაც ჩვენ მათთვის მოვიპოვებთ სამყაროში და დავუტოვებთ მას მემკვიდრეობის სახით”.⁸³

_______________________

1. პოპერი კ., „ვარაუდები და დარღვევები”, მეცნიერული ცოდნის ზრდა. თბ., 2000 წ. გვ. 396;

2. სავანელი ბ., „სამართლის თეორია”, იურისპრუდენცია. თბ., 1993 წ. გვ. 117-118;

3. Большой Юридический Словарь, М., 1997 г., ст. 524;

4. Zippelius R., „Kleine deutsche Verfassungsgeschichte, München, Beck 1999, ss. 172-173; Grimm D, (Hrg) „Einfuhrung in das Recht”, Aufgaben, Methoden, Wirkungen, Heidelberg, 1991, ss.308;?Jesse E. „Die Demokratie in der Bundesrespublik Deutschland, Ein Einfuhrung in das Politische System, Berlin, 1986, ss. 38-40;

5. Informationen zur Politiscehn Bilding” 2000,b., 6897F. Der Rechtstaat, ss. 2;

6. Аристотель, Афинская Полития. M., 1996 г. ст. 41;

7. არისტოტელე, პოლიტიკა, ნაწილი პირველი, თბ., 1995 წ., გვ. 79;

8. Нерсесянц В.С., „Сократ” М., 1977 г., ст. 20;

9. Reiner H., Die Hauptgrundlagen der fundamentalsten Normen des Naturrechts. Basel. 1976. s. 2;

10. არისტოტელე, პოლიტიკა, ნაწილი პირველი, თბ., 1995 წ., გვ. 96;

11. იქვე, გვ. 12;

12. Siegfred W., Der Rechsgedanke bei Aristoteles, Zurich, 1947 s-64-65;

13. არისტოტელე, პოლიტიკა, ნაწილი პირველი, თბ. 1995 წ, გვ. 13;

14. იქვე, გვ. 75;

15. Siegfried W., დასახ. ნაშრომი, გვ. 47;

16. არისტოტელე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 117;

17. არისტოტელე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 117;

18. აბაშმაძე ვ., „ქართული ინტელექტუალური ფენომენები” თბ., 1992 წ., გვ. 450-451;

19. იქვე, გვ. 453;

20. Нерсесянц В.С., „Философия права” М., 2000 г. ст. 97.

21. აბაშმაძე ვ., დასახ. ნაშრომი გვ. 452;

22. ,,Проблемы общей теории права и государство” М., 1999 г. ст. 659.

23. Синявский В.И., „История Источников римского права” Варшава. 1911 г. ст. 59.

24. Нерсесянц В.С., „Философия права” М., 2000 г. ст. 434.

25. იქვე, ст. 427.

26. იქვე, ст. 428.

27. ,,Проблемы общей теории права и государство” М., 1999 г. ст. 667.

28. Локк Д. Избранное философские произведения. М., 1960.г. Т-2. ст. 50.

29. ნერსესიანცი ვ., „სამართლებრივი სახელმწიფო: ისტორია და თანამედროვეობა” ჟურნალი „სახელმწიფო და სამართალი” №4 1996 წ. გვ. 14-15.

30. აბაშმაძე ვ., დასახ. ნაშრომი გვ. 465;

31. ნერსესიანცი ვ., დასახ. ნაშრომი გვ. 17;

32. აბაშმაძე ვ., დასახ. ნაშრომი გვ. 467;

33. ,,Проблемы общей теории права и государство” М., 1999 г. ст. 669.

34. მონტესკიე შ.ლ., „კანონთა გონი” თბ. 1997 წ;

35. რუსო ჟ.ჟ., „საზოგადოებრივი ხელშეკრულება” თბ., 1997 წ. გვ. 11;

36. იქვე, გვ.41;

37. იქვე, გვ.59;

38. Кант И., Сочинения в 6 томах. M., 1965 г. т-2. ст. 206.

39. Нерсесянц В.С. „Философия права” М., 2000 г. ст. 487.

40. Немецкая класическая Философия „Право и Свобода” т-1. M., 2000 г. ст. 114.

41. იქვე, გვ.119,

42. იქვე, გვ.119,

43. იქვე, გვ.120,

44. იქვე, გვ.120,

45. იქვე, გვ.120,

46. იქვე, გვ.125,

47. Нерсесянц В.С., „Философия права” М., 2000 г. ст. 497.

48. Новгородцев П. И., „Кант и Гегель в их учениях о праве и Государстве” ჩанкт-Петербург 2000 г. ст. 210.

49. Сурия Пракаш Синхаб, „Юриспруденция - Философия Права” М., 1996 г. ст. 130.

50. Котляровский С.А., „Власть и Право” (Проблема правового Государство” М., 1915 г. ст. 22.

51. იქვე, გვ.34,

52. Покровский И.А., „Основные Проблемы Гражданского Права” м 1998 г.

53. Трубецкой Е.Н., „Энциклопедия Права” санкт-петербург 1998 г. ст. 26.

54. Коркунов. Н.А., История русской Правовой мысли. М., 1998 г. ст. 142.

55. О свободе, „Антология мировий либеральнои мыслй” М., 2000 г. ст. 494.

56. იქვე, გვ.495.

57. Шершеневич Г.Ф., „Общая Теория Права” М., 1910 г. ст. 281.

58. Кистяковский Б.А., „Философия и Социология Права” Санкт-Петербург 1998 г. ст. 325.

59. იქვე, გვ.347,

60. Нерсесянц В.С., „Философия права” М., 2000 г. ст. 19.

61. Д.А. Керимов „Методология Права” М., 2000 г. ст. 482-483.

62. Kaufman A., Hassemer W., Einfurung in Rechtsphilosophie und Rechtstheorie der Gegenwart (Hr). Heidelberg 1990 j ss-108.

63. იქვე, გვ.108-109,

64. ჟურნალი „ალმანახი” 1999, წ. №12, გვ. 113.

65. Radbruch G., „Rechtsphilosophie” Heidelberg 1983 . ss. 123-128.

66. ჟურნალი „ალმანახი” 1999 წ. №12, გვ. 113.

67. Radbruch G., „Rechtsphilosophie” Heidelberg 1983 . ss. 123-128.

68. ჟურნალი „ალმანახი” 1999 წ. №12, გვ. 114.

69. Radbruch G., „Rechtsphilosophie” Heidelberg 1983 . ss. 336.

70. ჟურნალი ,,ალმანახი” 1999 წ. №12, გვ. 114.

71. Einfurung in Rechtsphilosophie. ss. 113.

72. იქვე, გვ.151.

73. აბაშმაძე ვ., დასახ. ნაშრომი. გვ. 421.

74. აბაშმაძე ვ., დასახ. ნაშრომი. გვ. 421.

75. ნანეიშვილი გ. „სამართლის ფილოსოფიის საკითხები” თბ. 1992 წ. გვ. 68.

76. იქვე, გვ.88.

77. Huber E.R., rechstaat und Sizialsaat in der modernen Industrigesellschaft. Darmstadt.1968, ss-590-592;

78. ინწკირველი გ., „სახელმწიფოსა და სამართლის თეორია” თბ. 1999. წ. გვ. 44.

79. სავანელი ბ., „სამართლის თეორია” თბ. 1992 წ. გვ. 24.

80. XX საუკუნის ქართული ფილოსოფიის ანთოლოგია ტ. 2 ნაკვეთი 1. თბ. 1999 წ. კაკაბაძე ზ. „ეგზისტენციალური კრიზისის პრობლემა” გვ. 214.

81. Schmitt C., Legalität und Legimität. Verfassungsrechtlich Aufsätze. Berlin. 1958, ss. 263.

82. როგორ იქმნება კანონი, თბ. 2000 წ. გვ. 42.

83. Weber M., „Gesamelte politishe Schriften” München 1921, ss. 20.

კონსტანტინე კუბლაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

სქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულით გაცხადებულია საქართველოს მოქალაქეთა ურყევი ნება - დაამკვიდრონ დემოკრატიული საზოგადოებრივი წესწყობილება და სამართლებრივი სახელმწიფო. კონსტიტუციის საერთო კონცეფცია ეფუძნება თანამედროვე დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს ძირითად პრინციპებს, რომლებიც ცალკეულ მუხლებშია ასახული. ვფიქრობ, საინტერესო იქნება გავაანალიზოთ საქართველოს კონსტიტუციით განმტკიცებული ზემოაღნიშნული პრინციპები და წარმოვაჩინოთ მათი მნიშვნელობა. ამ ნაშრომის I ნაწილში განვიხილავთ საქართველოს, როგორც დემოკრატიული რესპუბლიკის, ხოლო II ნაწილში - საქართველოს, როგორც სამართლებრივი სახელმწიფოს ძირითად კონსტიტუციურ პრინციპებს.

ნაწილი I.

საქართველო - დემოკრატიული რესპუბლიკა

საქართველოს კონსტიტუციის პირველი მუხლი საქართველოს სახელმწიფო პოლიტიკური წყობილების ფორმად აცხადებს დემოკრატიულ რესპუბლიკას.

სახელმწიფო წეს-წყობილების ფორმად რესპუბლიკის არჩევით ფაქტიურად მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება მონარქიის წინააღმდეგ. თუმცა ამ დებულების უცვლელობისა და ე.წ. ,,მუდმივობის” მექანიზმი კონსტიტუციით არ არის გათვალისწინებული (განსხვავებით გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის ძირითადი კანონისაგან, რომლის 79-ე მუხლით აკრძალულია ძირითადი კანონით განმტკიცებული სახელმწიფო წყობილების ფორმის შეცვლა), მაგრამ რეალურად, წარმოუდგენელია ამ მხრივ უახლოეს მომავალში რაიმე შეიცვალოს. ეს ნორმა საქართველოს ცივილიზებული განვითარების მყარი და ერთ-ერთი ძირითადი საფუძველია. ვფიქრობ, ამ გადაწყვეტილებას საფუძვლად უდევს მაკიაველის ე.წ. ,,სახელმწიფოს ორგვარი ფორმის” თეორია და არა ანტიკური ფილოსოფიის მიერ განვითარებული ,,სამი სახის სახელმწიფო წყობილების ფორმის” მოძღვრება (იხ. ქვემოთ). სახელმწიფოს წეს-წყობილების ფორმად რესპუბლიკის არჩევა ნიშნავს დინასტიური მმართველის უარყოფას (მეფე) და განსაზღვრული ვადით არჩეული სახელმწიფოს მეთაურის - პრეზიდენტის, ინსტიტუტის შემოღებას (კონსტიტუციის 69-ე მუხლი). საქართველოს კონსტიტუციის მიერ გამოყენებულ ,,რესპუბლიკის” ცნებაში უპირველესად მოიაზრება ,,არამონარქია” და გარდა ამ ძირითადი მნიშვნელობისა სრულიადაც არ არის აუცილებელი მასში იგულისხმებოდეს დემოკრატიული და თავისუფალი საზოგადოების ელემენტები; ეს უბრალოდ არ არის საჭირო, ვინაიდან კონსტიტუციამ ამ მიმართულებით განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები მიიღო (იხ. ქვემოთ).

საქართველოს კონსტიტუციის არჩევანი დემოკრატიის სასარგებლოდ იმავდროულად ნიშნავს მონოკრატიისა (ერთპიროვნული მმართველობის) და არისტოკრატიული მბრძანებლობის ყოველგვარი ფორმის უარყოფას.

დღეს ძნელად თუ მოიძებნება ცნება, რომელიც პოლიტიკურ დისკუსიებში ისე ხშირად და ამავე დროს, იმდენად განსხვავებული მნიშვნელობებით იყოს გამოყენებული, როგორც დემოკრატიის ცნება. ამიტომ აუცილებელია ზუსტად განისაზღვროს, თუ რა იგულისხმება დემოკრატიაში, რა მოთხოვნებისა თუ წინაპირობების შესრულებაა საჭირო, რათა სახელმწიფო დემოკრატიულად იწოდებოდეს. მაშინ, როცა მე-19 საუკუნეში დემოკრატია ჯერ კიდევ რადიკალური ბრძოლის ნიშანი იყო, დღეს ყველა (რამდენიმე სამხედრო დიქტატურის, გვიანი ფაშისტური და გვიანი ფეოდალური რეჟიმის გამოკლებით) ცდილობს დემოკრატიით აღიჭურვოს. თავად სიტყვა ,,დემოკრატია” არც მეტი არც ნაკლები ,,ხალხის მმართველობას” ნიშნავს. მაგრამ როგორ უნდა განახორციელოს ხალხმა მმართველობა?

დემოკრატია ისტორიულად სათავეს იღებს ანტიკურ პოლიტიკურ ფილოსოფიაში. სახელმწიფოს ფორმების ანტიკური თეორიების მიხედვით, რამაც განსაკუთრებული განვითარება არისტოტელესთან ჰპოვა, სახელმწიფოები იყოფოდა იმის მიხედვით, თუ ვინ ახორციელებდა ხელისუფლებას: ერთი პიროვნება, რამდენიმე თუ ყველა ერთად. შესაბამისად, გამოიყო სამი ძირითადი ტიპი: მონარქია (ერთი პიროვნების ხელისუფლება), არისტოკრატია (უმცირესობის, ელიტარული წრის ხელისუფლება) და დემოკრატია (ხალხის ხელისუფლება). ე.წ. ,,დადებითი” სახელმწიფოს ფორმების ეს სამი ძირითადი ტიპი უპირისპირდება ე.წ. ,,უარყოფითი” სახელმწიფოს ფორმების ასევე სამ ტიპს: ტირანიას, ოლიგარქიასა და დეგენერირებულ დემოკრატიას. ,,დადებით” სახელმწიფოებში ხელისუფალი მართავს ყველას სასიკეთოდ, ხოლო ,,უარყოფითი” ფორმის სახელმწიფოებში ხელისუფალთა მმართველობა მხოლოდ პირად კეთილდღეობას ემსახურება და, ამდენად, თვითნებური ხასიათი აქვს. აქედან, არისტოტელეს მიერ მოცემულ სახელმწიფოს ფორმების დაყოფას იმავდროულად ეთიკურ ღირებულებებთან აქვს კავშირი.

ნიკოლო მაკიაველი თავის ნაშრომში - ,,მთავარი” (1532) სახელმწიფოთა ფორმების ანტიკურ ტიპოლოგიას ცვლის სხვაგვარი დაყოფით: მონარქია და რესპუბლიკა. დროთა განმავლობაში რესპუბლიკა იქცა თავისუფალი სახელმწიფოს არსებობის აღმნიშვნელ ცნებად. XVIII საუკუნის ბოლოდან, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობებისა და რევოლუციების ეპოქაში, მთელს ევროპაში დღის წესრიგში დადგა მონარქიის გაუქმების საკითხი. ამავე პერიოდიდან, განმანათლებელთა ფილოსოფიასა და საფრანგეთის რევოლუციასთან ერთად იწყება თანამედროვე დემოკრატიის უახლესი ისტორია. ფეოდალიზმისა და აბსოლუტიზმის წინააღმდეგ მოქალაქეთა პოლიტიკური და ეკონომიკური ემანსიპაცია ავითარებდა მოძრაობას, რომელმაც გამოიწვია ,,სახალხო სუვერენიტეტის” თეორიის გაძლიერება, რამაც საყოველთაო გავრცელება ჰპოვა. ლიბერალიზმი და მოგვიანებით, სოციალიზმი იყვნენ ძირითადი პოლიტიკური მიმართულებები, რომლებიც XIX საუკუნეში აქტიურად მოითხოვდნენ დემოკრატიის განვითარებას და ხელს უწყობდნენ ევროპის სახელმწიფოებში დემოკრატიული პრინციპების დანერგვას. ისინი ერთხმად აღიარებდნენ ახალ უნივერსალურ ადამიანურ ღირებულებას - თანასწორობას, ასევე, დემოკრატიის არსებობისათვის აუცილებელ მინიმუმს - საყოველთაო საარჩევნო უფლებას. მაგრამ, სოციალიზმისაგან განსხვავებით, ლიბერალიზმი გაცილებით მნიშვნელოვნად თვლიდა სამართლებრივი სახელმწიფოსა და კანონის წინაშე ყველას თანასწორობის იდეას, ვიდრე ხელისუფლების დანაწილების უარყოფას, ტოტალურ გათანაბრებასა და უმრავლესობის დიქტატურას (ტირანია). სოციალისტები თანასწორობას განუყოფლად უკავშირებდნენ ეკონომიკურ, სოციალურ და მატერიალურ უფლებებს, მაგრამ განსხვავებული წარმოდგენები ჰქონდათ სახელმწიფოს ფორმასთან დაკავშირებით, რომლის სახეებიც ე.წ. ,,ხალხის სახელმწიფოდან” (სახალხო დემოკრატია) მმართველობისაგან აბსოლუტურად თავისუფალ ,,უტოპიებამდე” ვრცელდებოდა.

როგორც ვხედავთ, თანამედროვე დემოკრატიის ცნებას ისტორიული ფესვები აქვს, განსაკუთრებით, ლიბერალური და სოციალისტური. აბრაამ ლინკოლნის საქვეყნოდ ცნობილი და ხშირად არასწორად გაგებული ფორმულიდან შესაძლებელია გამოვყოთ დემოკრატიის სამი ძირითადი პრინციპი: government of the people - სახალხო სუვერენიტეტი; goverment by the people - მოსახელობის ფართო პოლიტიკური მონაწილეობა; goverment for the people - პოლიტიკის სოციალური ბოჭვა. მსგავსი პრინციპები შეიძლება აღმოვაჩინოთ კიდევ ერთ გენიალურ ისტორიულ ფორმულაში: საფრანგეთის რევოლუციის დევიზი აერთიანებს თავისუფლებას, როგორც პიროვნების თავისუფლებას, თანასწორობას, როგორც სამართლიანობის უნივერსალურ პრინციპს და ძმობას, როგორც ადამიანობის სოლიდარულ-სოციალურ პრინციპს.

დემოკრატიის ცნების განვითარების გზაზე გამოკვეთილია ორი ძირითადი მიმართულება:

ა) დემოკრატიის ფორმალური ცნების თანახმად, დემოკრატიის ძირითადი ელემენტებია:

1. სახელმწიფო ძალაუფლების კონტროლი ხელისუფლების დანაწილების საშუალებით,

2. ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართალი და

3. სახელმწიფოში ხელისუფლებაში მოსვლის მიზნისა და სამართლებრივი შესაძლებლობის მქონე ოპოზიციის არსებობა. სახელმწიფო ხელისუფლების შებოჭვა და კავშირი სუვერენთან - ხალხთან, უზრუნველყოფილია პერიოდული არჩევნებით, რომლითაც მოცემულ ხელისუფლებას მმართველობის შესაძლებლობა აქვს მხოლოდ გარკვეული დროის მანძილზე (მომავალ არჩევნებამდე).

ბ) აღნიშნულის საპირისპიროდ, შინაარსზე ორიენტირებული ცნება დემოკრატიას განიხილავს როგორც ცხოვრების წესს, რომელიც გამომდინარეობს თავისუფლების, თანასწორობისა და ადამიანის უფლებებისაგან და ცდილობს განახორციელოს თავისი ძირითადი იდეა, ხალხის მიერ ძალაუფლების ფლობა, არა მხოლოდ სახელმწიფოებრივი, არამედ საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში.

თანამედროვე დემოკრატიას აქვს მუდმივი და განუყოფელი საფუძველი - ხალხი სახელმწიფო ხელისუფლების ერთადერთი მფლობელია. ყოველი დემოკრატიული სახელმწიფოს კონსტიტუცია მიუთითებს, რომ ყველა სახის სახელმწიფო ხელისუფლება გამომდინარეობს ხალხისაგან. საქართველოს კონსტიტუციაში დემოკრატიული სახელმწიფოს ეს ძირითადი პრინციპი ასახულია მე-5 მუხლის პირველ პუნქტში: ,,საქართველოში სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროა ხალხი”. ამით ნათლად და გარკვევით არის აღიარებული დემოკრატიის ძირითადი იდეა, რომ სახელმწიფოს ყოველგვარი სახის საქმიანობა უნდა ეყრდნობოდეს ხალხის ნებას და მის მიერ უნდა იყოს ლეგიტიმირებული. სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელების ხალხის ნებაზე დამოკიდებულება არის საქართველოს კონსტიტუციით შექმნილი თავისუფალი დემოკრატიული წყობილების ერთ-ერთი ნიშანი.

სახალხო სუვერენიტეტი ნიშნავს, რომ პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბების პრინციპი ხორციელდება ,,ქვევიდან ზევით”. პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებში სახალხო სუვერენიტეტის პრაქტიკული განხორციელება შესაძლებელია ორგვარად: უშუალოდ, ანუ ხალხის პირდაპირი მმართველობით, და არაპირდაპირ, ანუ ხალხის წარმომადგენლებისათვის ძალაუფლების გადაცემით. პირდაპირი დემოკრატიის განხორციელებისას ხალხი თვითონ, უშუალოდ მართავს სახელმწიფოს, მაგრამ ისტორიულად ეს ფორმა დროის დიდ მონაკვეთში არსად განხორციელებულა, დღესაც იგი იშვიათ გამონაკლისს წარმოადგენს. ისტორიული გამოცდილების შედეგად ცხადი გახდა, რომ პირდაპირი დემოკრატია თანამედროვე ინდუსტრიულ საზოგადოებაში, სადაც მოსახლეობის რაოდენობა ძალიან დიდია, პრაქტიკულად ვერ ხორციელდება, ვინაიდან აქ ადგილი აქვს რთულ სამართლებრივ და ორგანიზაციულ პრობლემებს. ამიტომ თანამედროვე სახელმწიფოები სახალხო სუვერენიტეტის განსახორციელებლად ირჩევენ არაპირდაპირ დემოკრატიას. თუმცა არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ხალხის პირდაპირი მმართველობის ფორმა კვლავ არსებობს სახალხო გამოკითხვის სახით, რომელსაც ბევრი თანამედროვე დემოკრატიული სახელმწიფო იზიარებს. საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებულია პირდაპირი, ანუ უშუალო დემოკრატიის აღნიშნული ფორმა, კერძოდ, მე-5 მუხლი აცხადებს: ,,ხალხი თავის ძალაუფლებას ახორციელებს რეფერენდუმის, უშუალო დემოკრატიის სხვა ფორმებისა და თავისი წარმომადგენლების მეშვეობით”; 74-ე მუხლი ადგენს რეფერენდუმის ჩასატარებლად აუცილებელ ძირითად მოთხოვნებს, 67-ე მუხლის პირველი პუნქტით კი გათვალისწინებულია ხალხის პირდაპირი საკანონმდებლო ინიციატივა: ,,საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება აქვს …. არანაკლებ 30000 ამომრჩეველს”.

ხალხის ძალაუფლების დელეგირება ხალხის წარმომადგენლებზე, როგორც სახალხო სუვერენიტეტის ძირითად შუამავლებზე, ამცირებს მოსახლეობის პირდაპირ ზეგავლენას პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე. ბევრი მეცნიერის აზრით, ხალხის წარმომადგენლობა თავისუფალი და საყოველთაო არჩევნებით არჩეული დეპუტატების სახით დემოკრატიის ძირითადი კრიტერიუმია. ამ უკანასკნელთათვის ხალხის ძალაუფლების დელეგირება შეიძლება სხვადასხვაგვარად განხორციელდეს: ერთ შემთხვევაში შესაძლებელია დეპუტატები აღიჭურვონ განსაზღვრული უფლებამოსილებებით. ამ დროს დასაშვებია ამ უფლებამოსილებათა უკან გამოთხოვა, გარდა ამისა, შესაძლებელია მათი განხორციელება დამოკიდებული იყოს ამომრჩეველთა ჯგუფის კონკრეტულ მითითებებზე. ამ ნიშან-თვისებებით ხასიათდება იმპერატიული მანდატი; მეორე შემთხვევაში, ჯერ კიდევ ადრეული ლიბერალიზმიდან მოყოლებული, ხალხის წარმომადგენელთა აღჭურვა ხორციელდება ,,წარმომადგენლობის ვიწრო მნიშვნელობით”, ანუ დეპუტატთა თავისუფალი მანდატით, რომელიც მხოლოდ საარჩევნო პერიოდით არის შეზღუდული. სწორედ ეს პრინციპია ასახული საქართველოს კონსტიტუციის 52-ე მუხლში: ,,საქართველოს პარლამენტის წევრი არის სრულიად საქართველოს წარმომადგენელი, სარგებლობს თავისუფალი მანდატით და მისი გაწვევა დაუშვებელია”. ამით სახალხო სუვერენიტეტი გადაეცემა ხალხის წარმომადგენლობას, როგორც ერთიან ორგანიზმს - პარლამენტსა და მის წევრებს - დეპუტატებს.

სახალხო სუვერენიტეტის ხალხის წარმომადგენლების საშუალებით განხორციელების ძირითადი გზა, უპირველეს ყოვლისა, არჩევნებია, რომლებიც საფუძვლად უდევს სახელმწიფოს ნებისმიერი სახის საქმიანობას. შეიძლება ითქვას, რომ ხალხის ყოველგვარ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებათა საფუძველია არჩევნები, რომლის მეშვეობითაც ხალხის უმრავლესობის მიერ არჩეულ ხალხის წარმომადგენლებს შეუძლიათ მიიღონ და განახორციელონ კონკრეტული პოლიტიკური გადაწყვეტილებები. ამასთან, დემოკრატია თითოეულ მოქალაქეს აძლევს საშუალებას ჰქონდეს სახელმწიფოს მართვაში თანამონაწილეობის პრეტენზია (ე.წ. ,,აქტიური მოქალაქეობა”), მაგალითად, უფლებას არჩეულ იქნას სახალხო წარმომადგენლობით ორგანოში ან თვითმმართველობის გაერთიანებებში. ბუნებრივია, აქ დასაშვებია გარკვეული მინიმალური პირობების დადგენა (საქართველოს კონსტიტუციის 29-ე მუხლით განსაზღვრულია, რომ საქართველოს ყოველ მოქალაქეს აქვს უფლება დაიკავოს ნებისმიერი სახელმწიფო თანამდებობა ,,,თუ იგი აკმაყოფილებს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს”). აქედან გამომდინარე, ზემოაღნიშნული უფლების განხორციელებისათვის შესაძლებელია მოთხოვნილ იქნას გარკვეული ასაკის მიღწევა ან ნასამართლეობის არ ქონა.

ამდენად, საყოველთაო, პირდაპირი, თავისუფალი, თანასწორი და ფარული არჩევნები ყოველი დემოკრატიის ძირითადი ნიშანია. საქართველოს კონსტიტუცია სხვადასხვა მუხლებში ასახავს ამ მოთხოვნებს როგორც საპარლამენტო, ისე საპრეზიდენტო არჩევნებისათვის. ეს არჩევნები, კონსტიტუციის 49-ე და 70-ე მუხლების მიხედვით, არის: საყოველთაო - განსაზღვრული პირობების შესრულების შემთხვევაში ყველა მოქალაქეს (კანონით დადგენილი გამონაკლისები: ქმედუუნარო ან მეურვეობის ქვეშ მყოფი პირები და ა.შ.) აქვს აქტიური (აირჩიოს) და პასიური (იყოს არჩეული) საარჩევნო უფლება; პირდაპირი - უზრუნველყოფილია, რომ ასარჩევი პირები (ხალხის წარმომადგენლები) აირჩევიან ამომრჩეველთა მიერ პირდაპირი ხმის მიცემით (კენჭისყრით) და არა ამომრჩეველთა მიერ არჩეული ე.წ. ამომრჩევი პირების საშუალებით; თანასწორი - ყოველ ხმას აქვს თანაბარი რაოდენობრივი და წარმატებითი (შედეგობრივი) მნიშვნელობა; ფარული - არჩევნები არ უნდა ჩატარდეს საჯაროდ, ანუ ყოველმა ამომრჩეველმა ისე უნდა მისცეს ხმა, რომ ვერავინ შეძლოს გაგება თუ გადამოწმება, ვის სასარგებლოდ მიიღო მან გადაწყვეტილება; კონსტიტუციის 28-ე მუხლის პირველი პუნქტით აღიარებულია არჩევნების თავისუფლების პრინციპიც: ,,უზრუნველყოფილია ამომრჩეველთა ნების თავისუფალი გამოვლინება”. თავისუფალი არჩევნები ნიშნავს, რომ აკრძალულია ყოველგვარი იძულება თუ ძალდატანება ამომრჩეველზე, რაც მას უბიძგებს ხმა მისცეს რომელიმე კონკრეტულ პარტიას თუ კანდიდატს.

დემოკრატია შედარებითია იმ თვალსაზრისით, რომ იგი მზად არის გადასცეს სახელმწიფოს მმართველობა ნებისმიერ პოლიტიკურ შეხედულებას, რომელსაც მოცემული უმრავლესობა იზიარებს. სწორედ ამიტომ უნდა არსებობდეს ეფექტური და ქმედითი ოპოზიციის შექმნისა და განხორციელების შესაძლებლობა. ბუნებრივია აქ გამონაკლისს წარმოადგენენ ის დაჯგუფებები, რომლებიც აშკარად იბრძვიან დემოკრატიის წინააღმდეგ და მიზნად ისახავენ სახელმწიფოს დემოკრატიული წყობილების გაუქმებას. აღსანიშნავია, რომ მრავალი ექსპერტი დემოკრატიის (კიდევ ერთ) განუყოფელ ნიშნად უმრავლესობის მმართველობას თვლის. ამავე დროს, უმცირესობას (ანუ ოპოზიციას) ყოველთვის უნდა დარჩეს შანსი, ანუ უნდა ჰქონდეს სამართლებრივი საშუალება მომდევნო არჩევნებში დაამარცხოს მმართველი ძალა და თვითონ გახდეს უმრავლესობა. ასეთი დემოკრატიული ცვლილებების უზრუნველსაყოფად უდიდესი მნიშვნელობა აქვს კონკურირებადი პოლიტიკური ძალების არსებობას. ამისათვის კი აუცილებელია სხვადასხვა პარტიის თავისუფალი შეჯიბრებითობა და პოლიტიკური პროცესის გახსნილობა. ამ თვალსაზრისით აღნიშნული დემოკრატიული პრინციპის განხორციელებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება კონსტიტუციის 26-ე მუხლით დადგენილ ძირითად მოთხოვნებს პოლიტიკური პარტიების შექმნის, ფუნქციონირებისა და სტრუქტურის შესახებ, აგრეთვე, ინფორმაციის, აზრისა და პრესის თავისუფლებებს (მ. 24), შეკრებებისა და მანიფესტაციების თავისუფლებას (მ. 25) და საზოგადოებრივი გაერთიანებების შექმნის უფლებას (მ. 26). სწორედ მასმედიის (პრესა, რადიო, ტელევიზია) საშუალებით მიიღწევა საჯაროობა მოცემული პოლიტიკური ძალის მიერ სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელებისას, მათი კრიტიკა ხელს უწყობს მოსახლეობის (ამომრჩეველთა) აზრისა და შეფასების ჩამოყალიბებას, ისინი უზრუნველყოფენ პოლიტიკური ხელისუფლების მუდმივ კონტროლს.

დემოკრატიული სახელმწიფოს პოლიტიკური სტრუქტურა დიდად არის დამოკიდებული საარჩევნო სისტემაზე, რაც ყოველთვის და ყველა სახელმწიფოში განსაკუთრებული კამათის საგანს წარმოადგენს. არჩევნების პროპორციულ სისტემას ახასიათებს პოლიტიკურ პარტიათა შანსების გაცილებით მეტი თანასწორობა ამომრჩევლის ყოველი ხმის მიხედვით, რადგან საარჩევნო სიის წარმდგენი ყოველი პოლიტიკური პარტია მონაწილეობს მანდატებზე ამომრჩეველთა ხმების პროპორციულ განაწილებაში (რა თქმა უნდა, შესაბამისი მინიმალური საარჩევნო ზღვარის გათვალისწინებით). არჩევნების მაჟორიტარული სისტემა კი კონცენტრირდება დიდ და რეგიონებში აქტიურად მოქმედ პარტიებზე; ამ დროს მანდატები ნაწილდება ყოველ მოცემულ საარჩევნო ერთეულში ყველაზე მეტი რაოდენობის ხმების მქონე კანდიდატზე. კონსტიტუციის შესაბამისად საქართველოში მოქმედებს ორივე სისტემა (რასაც ბევრი ე.წ. ,,შერეულ სისტემას” ეძახის, რაც, ვფიქრობ, არასწორია), ანუ პარლამენტის წევრები აირჩევიან როგორც პროპორციული, ისე მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემის მიხედვით. ამასთან, ე.წ. ,,პატარა პარტიებისა” და პარლამენტის მეტისმეტი პარტიული დაქუცმაცებულობის თავიდან ასაცილებლად, კონსტიტუციით დაწესებულია 7-პროცენტიანი მინიმალური საარჩევნო ზღვარი. 50-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით: ,,პარლამენტის წევრთა მანდატები განაწილდება მხოლოდ იმ პოლიტიკურ გაერთიანებებსა და საარჩევნო ბლოკებს შორის, რომლებიც პროპორციული სისტემით ჩატარებულ არჩევნებში მიიღებენ მონაწილე ამომრჩეველთა ხმების 7 პროცენტს მაინც”.

დემოკრატიისათვის უდიდესი მნიშვნელობა აქვთ პოლიტიკურ პარტიებს. დემოკრატიულ საზოგადოებაში პარტიები მონაწილეობენ ხალხის პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბების პროცესში. საქართველოს კონსტიტუციის 26-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად პოლიტიკური პარტიის შექმნა თავისუფალია; საქართველოს მოქალაქეებს აქვთ უფლება შექმნან პოლიტიკური პარტია და მონაწილეობა მიიღონ მის საქმიანობაში. ამდენად, პარტიები არ არიან სახელმწიფო ორგანოები და არც საჯარო ხელისუფლების მფლობელები, ისინი წარმოიშვებიან მოქალაქეთა პოლიტიკური აქტიურობის შედეგად საზოგადოებრივ-პოლიტიკური სფეროდან და ამ სფეროშივე საქმიანობენ. საყოველთაო თანასწორობის (მ. 14), საქართველოს მოქალაქეთა პოლიტიკური თანასწორობისა (მ. 38) და განსაკუთრებით არჩევნების თანასწორობის პრინციპიდან (მ. 49) გამომდინარეობს პარტიების უფლება პოლიტიკური ხელისუფლებისათვის ბრძოლაში შანსების თანასწორობაზე. აღნიშნული უფლების მიხედვით, მაგალითად, ყველა ორგანო და დაწესებულება, რომლებიც თავის შენობებსა თუ დარბაზებს უთმობს პარტიებს საარჩევნო ღონისძიებებისათვის, ვალდებულია თანასწორად მოეპყრას მათ. დაუშვებელია რომელიმე პარტიის, რომლის საქმიანობა შეჩერებული არ არის ან რომელიც არ არის აკრძალული კანონის შესაბამისად, განაცხადის უარყოფა შენობისა თუ დარბაზის დაქირავებაზე იმ საფუძვლით, რომ მას კონსტიტუციის საწინააღმდეგო მიზნები აქვს. საქართველოში პოლიტიკურ პარტიათა შექმნისა და საქმიანობის საფუძვლებს კონსტიტუციის 26-ე მუხლთან ერთად ადგენს 1997 წლის 31 ოქტომბრის ორგანული კანონი ,,მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ”.

დაბოლოს, დემოკრატია შედარებითია იმ თვალსაზრისითაც, რომ იგი უარს ამბობს საკუთარ იდენტიფიკაციაზე სხვადასხვა ფენებთან, ინტერესებთან ან ღირებულებით წარმოდგენებთან. ამიტომაც იგი არის საფუძველშივე ღია, გახსნილი და პლურალისტური საზოგადოებრივი წყობა.

ნაწილი-II. საქართველო - სამართლებრივი სახელმწიფო

სახელმწიფოს დემოკრატიული წყობილება ავტომატურად სულაც არ ნიშნავს, რომ ეს სახელმწიფო პასუხობს სამართლებრივი სახელმწიფოს მოთხოვნებს. სხვადასხვა ქვეყნების გამოცდილებიდან გამომდინარე, უმრავლესობა ყოველთვის როდი იღებს სამართლიან გადაწყვეტილებებს. დემოკრატიულად არჩეული უმრავლესობის გადაწყვეტილებებიც შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპებს. სწორედ ამიტომ საქართველოს კონსტიტუცია, დემოკრატიასთან ერთად, აღიარებს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს.

საქართველოს კონსტიტუცია არც ერთ მუხლში არ შეიცავს უშუალო მითითებას სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპზე, მაგრამ საკონსტიტუციო სამართალი შედგება არა მხოლოდ კონსტიტუციაში უშუალოდ მოცემული დებულებებისაგან, არამედ აგრეთვე ამ დებულებების შემკვრელი, შინაარსობრივად მათი გამაერთიანებელი საყოველთაო პრინციპებისა და იდეებისაგან, რაც კონსტიტუციის კანონმდებელმა არ დააკონკრეტა არცერთ წინადადებაში. საქართველოს კონსტიტუციის მიერ აღიარებულ ერთ-ერთ ასეთ ძირითად პრინციპს განეკუთვნება სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი.

ყველაზე მოკლე და მარტივი განმარტებით, სამართლებრივია სახელმწიფო, რომელშიც სახელმწიფო ხელისუფლება შეზღუდულია სამართლით. უფრო კონკრეტულად, სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნება გადმოსცემს კონსტიტუციის შესაბამისად მიღებული კანონებით სახელმწიფოს (აღმასრულებელი ხელისუფლების) შეზღუდვის, ხოლო კონსტიტუციით - მთელი სახელმწიფო ხელისუფლების შეზღუდვის იდეას. საქართველოს კონსტიტუცია პრეამბულაში გარკვევით მიუთითებს, რომ საქართველოს მოქალაქეთა ურყევი ნებაა სამართლებრივი სახელმწიფოს დამკვიდრება, ძირითად ნაწილში კი უპირობოდ იზიარებს სამართლებრივი სახელმწიფოს ზემოაღნიშნულ ფუნდამენტურ დებულებას და აცხადებს, რომ ,,სახელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება კონსტიტუციით დადგენილ ფარგლებში” (მ. 5 პ. 1). მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული დებულება სულ რამდენიმე სიტყვისაგან შედგება, სწორედ იგი შეიცავს სამართალზე ორიენტირებული სახელმწიფოს იდეას. ამ დებულების განმარტების შედეგად, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი გამოხატულებას ჰპოვებს შემდეგი სახით: კანონმდებლობა შებოჭილია კონსტიტუციით, უფრო კონკრეტულად - კონსტიტუციით შექმნილი და განმტკიცებული სამართლებრივი წესრიგით; აღმასრულებელი ხელისუფლება და მართლმსაჯულება კი - კონსტიტუციის შესაბამისად მიღებული კანონებით, ანუ სამართლით (მე-6 მუხლის პირველი პუნქტით დადასტურებულია კონსტიტუციის უზენაესობა და მისი უპირატესი ძალა ყველა სხვა აქტის მიმართ: ,,საქართველოს კონსტიტუცია სახელმწიფოს უზენაესი კანონია. ყველა სხვა სამართლებრივი აქტი უნდა შეესაბამებოდეს კონსტიტუციას”). აღმასრულებელ ხელისუფლებას ეკრძალება თავისუფალი, მხოლოდ საკუთარი შეხედულებების შესაბამისი გადაწყვეტილებების მიღება, იგი აუცილებლად უნდა იყოს ორიენტირებული მოქმედი სამართლის ნორმებზე, განსაკუთრებით კი, კონსტიტუციასა და კანონებზე, ეს კი, ანუ კანონის უპირატესობა, კანონის ნორმის უპირატესი ძალა სამართლებრივი სახელმწიფოსათვის დამახასიათებელი ერთ-ერთი უმთავრესი ნიშანია. კონსტიტუციით განმტკიცებული აღნიშნული ნორმა ნიშნავს, რომ კანონის სახით გადმოცემულ სახელმწიფოს ნებას უპირატესი ძალა აქვს ნებისმიერი სხვა ფორმით გამოხატულ სახელმწიფოს ნებაზე (რა თქმა უნდა კონსტიტუციის გარდა). კონსტიტუციის შესაბამის მუხლებში მითითებულია, რომ ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ კანონის საფუძველზე (მაგ.: მ. 19 - სიტყვის, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლებები; მ. 20 - პირადი ცხოვრებისა და საქმიანობის თავისუფლება; მ. 21 - საკუთრებისა და მემკვიდრეობის უფლება; მ. 22 - თავისუფალი მიმოსვლისა და საცხოვრებელი ადგილის თავისუფალი არჩევის უფლება; მ. 24 - ინფორმაციის თავისუფლება; მ. 25 - შეკრებისა და მანიფესტაციის უფლება და ა.შ.), ანუ სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან პიროვნების მიმართ ყოველგვარი მოქმედების განხორციელების, მის ცხოვრებაში ჩარევის აუცილებელი წინაპირობაა კანონის არსებობა, რაც, ასევე, სამართლებრივი სახელმწიფოს განუყოფელი ნიშანია. აღნიშნული დებულების მიხედვით, სახელმწიფოს (ამ შემთხვევაში აღმასრულებელ ხელისუფლებას) შეუძლია ჩაერიოს მოქალაქეთა თავისუფლებაში ან მათი საქმიანობის სხვადასხვა სფეროში მხოლოდ მაშინ, თუ იგი ამისათვის კანონით იქნება უფლებამოსილი.

მე-5 მუხლში მოცემული უმნიშვნელოვანესი დებულების გარდა, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი გამოხატული და დაკონკრეტებულია კონსტიტუციის სხვა მუხლებშიც:

ა) უპირველეს ყოვლისა ამ მხრივ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია კონსტიტუციის დებულებები სხვადასხვა სახელმწიფო ორგანოს შექმნისა და ფუნქციონირების, აგრეთვე მათი უფლებამოსილებების შესახებ, რომელთა მიხედვითაც, სახელმწიფო ხელისუფლება საფუძველშივე სამართლით არის შეზღუდული;

ბ) სამართლებრივი სახელმწიფო წარმოუდგენელია სახელმწიფოს ძირითადი კანონით - კონსტიტუციით აღიარებული და განმტკიცებული ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების გარეშე. საქართველოს კონსტიტუციის მე-2 თავში მოცემულია ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები, რომლებიც უშუალოდ მოქმედ სამართალს წარმოადგენს და რომლებითაც შეზღუდულია ხალხი და სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელებისას (მ. 7). განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვთ კონსტიტუციის მე-18 და 42-ე მუხლების დებულებებს, რომელთა მიხედვითაც გარანტირებულია ყოველი ადამიანის უფლება თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს (მ. 42 პ. 1 - ამ დებულებით განმტკიცებულია სამართლებრივი სახელმწიფოსათვის დამახასიათებელი კიდევ ერთი, ე.წ. ,,სამართლებრივი გზის” არსებობის ნიშანი), აგრეთვე მოცემულია ე.წ. პროცესუალური ძირითადი უფლებები;

გ) ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი (მ.5 პ.4) (დაწვრილებით იხ. ქვემოთ);

დ) 82-91-ე მუხლების დებულებები, რომლებიც დამოუკიდებელი სასამართლო ხელისუფლების შექმნისა და ფუნქციონირების საფუძვლებსა და უფლებამოსილებებს განსაზღვრავენ, აგრეთვე, აფუძნებს საკონსტიტუციო კონტროლის სასამართლო ორგანოს - საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს, შესაბამისი უფლებამოსილებებით.

სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნება შეიცავს სამართლიანობის იდეას. ეს იდეა ყოველი სახელმწიფოებრივი მოქმედების მიზნად ისახავს მატერიალური სამართლიანობის მიღწევასა და შენარჩუნებას.

სამართლებრივი უშიშროება, სამართლიანობის მსგავსად, წარმოადგენს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის მნიშვნელოვან შემადგენელ ნაწილს. მისი მიზანია უზრუნველყოს სამართლებრივი მშვიდობა საზოგადოებაში. მოქალაქეებმა უნდა იცოდნენ, თუ რას შეიძლება დაეყრდნონ ისინი და რისი ნდობა უნდა ჰქონდეთ. სამართლებრივი უშიშროება ნიშნავს, რომ არ შეიძლება მუდმივად განახლდეს ყოველი სამართლებრივი დავა და რომ სასამართლოს გადაწყვეტილებით მყარდება სამართლებრივი მშვიდობა. სასამართლოს გადაწყვეტილება არ შეიძლება გასაჩივრდეს და გადაისინჯოს მხოლოდ მაშინ, როცა იგი არასამართლიანია; ამისათვის აუცილებელია კანონით განსაზღვრული პირობების შესრულება. კანონმდებელმა ამ სფეროში სამართლიანობის იდეა გამოხატა იმით, რომ დაუშვა სასამართლოს მიერ განხილული დავის ხელახალი განხილვა და საქმის გადასინჯვა მხოლოდ რამდენიმე ზუსტად განსაზღვრული გარემოების არსებობისას. ამას ადასტურებს საქართველოს კონსტიტუციის 84-ე მუხლის მე-5 პუნქტიც: ,,სასამართლოს გადაწყვეტილების გაუქმება, შეცვლა ან შეჩერება შეუძლია მხოლოდ სასამართლოს კანონით განსაზღვრული წესით”.

სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან გამომდინარეობს აგრეთვე თანაბარზომიერების, იგივე შესაბამისობის პრინციპი. აღნიშნული პრინციპი მოითხოვს, რომ ფიზიკური პირი დაცულ იქნას საჯარო ხელისუფლების ზედმეტი, არასაჭირო ჩარევებისაგან. თუკი ასეთი ჩარევა გადაუდებელი და აუცილებელია, მას უნდა ჰქონდეს კანონით განსაზღვრული საფუძველი და ამასთან, ეს საფუძველი თავისი შინაარსის, ფორმის, მიზნისა და გავრცელების მიხედვით უნდა იყოს საკმარისად განსაზღვრული და ნათელი, რათა მოქალაქემ ადვილად შეიცნოს. მოცემული პრინციპიდან გამომდინარე, აღმასრულებელი ხელისუფლება ვალდებულია მის მიერ კანონის საფუძველზე განხორციელებული ჩარევების დროს გამოიყენოს მხოლოდ ისეთი საშუალებები, რომლებიც დასახული მიზნის მისაღწევად საჭირო და საკმარისია.

საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებული სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი სცილდება მის ზემოხსენებულ ფორმალურ მახასიათებლებს. იგი გაცილებით მეტია, ვიდრე პიროვნების თავისუფლების გასამტკიცებლად შექმნილი სამართლებრივი ტექნიკის ელემენტების სისტემა. სამართლებრივი სახელმწიფო მოიცავს არა მხოლოდ ფორმალურ, არამედ, იმავდროულად, მატერიალურ წესრიგსაც, რომელიც, უპირველეს ყოვლისა, სახელმწიფო ხელისუფლების უშუალოდ მბოჭავი ადამიანის ძირითადი უფლებებითა და თავისუფლებებით არის განსაზღვრული. ამ თვალსაზრისით, განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს საქართველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლს. მასში მოცემული დებულება, ვფიქრობ, საქართველოს კონსტიტუციის უდიდესი მონაპოვარია. აღნიშნული დებულების მიხედვით, საქართველოს ,,სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ღირებულებებს. ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდული არიან ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით”. ცხადია, რომ ამ დებულების საფუძველი, ისევე როგორც ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა ამღიარებელი სხვა ისტორიული დოკუმენტებისა, ბუნებითი სამართალია. საქართველო აღიარებს ადამიანის უფლებებს, როგორც ადამიანის ბუნებრივ (ბუნებით) უფლებებს, რომლებიც ადამიანის დაბადებასთან ერთად წარმოიშობიან. შესაბამისად, სახელმწიფოს არ შეუძლია წაართვას ან მიანიჭოს ისინი ადამიანს, სახელმწიფო ვალდებულია პატივი სცეს ამ უფლებებს და იმავდროულად, უზრუნველყოს ისინი. ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები, აღნიშნული დებულებიდან გამომდინარე, მოქმედი სამართლის შემადგენელი ნაწილია, თავის მხრივ, უშუალოდ მოქმედებს და, შესაბამისად, ობიექტურ სამართალს წარმოადგენს, განსხვავებით ზოგიერთი სხვა (მაგალითად, გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის რამდენიმე მხარის) კონსტიტუციისაგან, რომლებშიც ადამიანის უფლებებს მხოლოდ პროგრამული ხასიათი აქვთ. საქართველოს კონსტიტუციის აღნიშნული დებულების შესაბამისად კი, ამ უფლებებით შეზღუდულია არა მხოლოდ სახელმწიფო, არამედ ხალხიც, რომელიც თავისი ნების გამოხატვისას ვალდებულია გაითვალისწინოს ეს უფლებები და გადაწყვიტოს ყოველი მოცემული საკითხი მათ შესაბამისად. ადამიანის უფლებებსა და სახელმწიფოს ნებისმიერ აქტს შორის წინააღმდეგობის წარმოქმნისას, ეს უკანასკნელი ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას, ძალას კარგავს და არ შეიძლება ჩაითვალოს კანონიერ აქტად.

ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების უშუალო და პირდაპირი მოქმედება განსაკუთრებით ნათლად ჩანს იქ, სადაც ყველაზე ხშირია სახელმწიფოს მხრიდან მოქალაქეთა პირადი თავისუფლების სფეროებში ჩარევის შემთხვევები: სისხლის სამართალსა და სისხლის სამართლის პროცესში. საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 და 42-ე მუხლების დებულებებით აღიარებულია ადამიანის უფლება სამართლიან პროცესზე. დაუშვებელია საგამომძიებლო ორგანოები და სასამართლო მოეპყრან ადამიანს, როგორც შიშველ ობიექტს. სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი სისხლის სამართლის სფეროში გამოიხატება შემდეგი სახით:

ა. ყოველი დანაშაულისათვის გათვალისწინებული სასჯელი დანაშაულის სიმძიმესა და დამნაშავის ბრალთან სამართლიან შესაბამისობაში უნდა იყოს. აქ განსაკუთრებით მკვეთრად ვლინდება ზემოხსენებული თანაბარზომიერების, ანუ შესაბამისობის პრინციპის მნიშვნელობა. იგი კრძალავს შეუსაბამო, გადაჭარბებული და სასტიკი სასჯელის გამოყენებას. იგივე არის განმტკიცებული კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მე-2 პუნქტით: ,,დაუშვებელია ადამიანის წამება, არაჰუმანური, სასტიკი ან პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობა და სასჯელის გამოყენება”;

ბ. ყოველი სასჯელის უცილობელი წინაპირობაა ბრალის არსებობა (,,nulla poena sine culpa”). ყოველი ადამიანი უნდა დაისაჯოს მხოლოდ იმ დანაშაულისათვის, რომელიც მან ბრალეულად ჩაიდინა. თუკი პირს ბრალი არ მიუძღვის, დაუშვებელია მისი დასჯა;

გ. ,,ადამიანი უდანაშაულოდ ითვლება, ვიდრე მისი დამნაშავეობა არ დამტკიცდება კანონით დადგენილი წესით და კანონიერ ძალაში შესული სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენით” (უდანაშაულობის პრეზუმფცია, მ.40 პ.1);

დ. ,,არავის არ შეიძლება განმეორებით დაედოს მსჯავრი ერთი და იმავე დანაშაულისათვის” („ne bis in idem” - მ. 42 პ. 4);

ე. ,,არავინ არ აგებს პასუხს იმ ქმედობისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა” (,,nulla poene sine lege” - მ. 42 პ. 5 წინ. 1);

საქართველოს კონსტიტუცია, თავისი საერთო კონცეფციის შესაბამისად, ცალსახად და გარკვევით აღიარებს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპს. ყოველი დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს არსებობის საფუძვლად მიჩნეული ეს პრინციპი აღიარებულია კონსტიტუციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტით: ,,სახელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დაყრდნობით”. კონსტიტუციის დებულებებით განსაზღვრულია საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებათა შექმნისა და საქმიანობის წესი და მათი უფლებამოსილებები, როგორც დამოუკიდებელი სახელმწიფო ხელისუფლებებისა. სასამართლო ხელისუფლების შესახებ კონსტიტუციის 82-ე მუხლის მე-3 პუნქტი პირდაპირ მიუთითებს, რომ ,,სასამართლო ხელისუფლება დამოუკიდებელია და მას ახორციელებენ მხოლოდ სასამართლოები”.

თუ ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის ისტორიულ განვითარებას გადავხედავთ, მის ფესვებს ისევ არისტოტელესთან ვნახავთ. არისტოტელე განასხვავებდა ე.წ. ,,რჩევების” (სადაც რჩევებს აძლევენ, ბჭობენ სხვადასხვა საკითხებზე) ხელისუფლებას (საკანონმდებლო ხელისუფლება), მაგისტრატს (აღმასრულებელი ხელისუფლება) და მართლმსაჯულებას, ხოლო ჯონ ლოკი ხელისუფლებას ანაწილებს ხალხზე, პარლამენტზე, მონარქებსა და ადგილობრივ თვითმმართველობაზე (Two treatises of government, 1690). მონტესკიეს მიერ თავის საქვეყნოდ ცნობილ ნაშრომში - ,,კანონთა გონი” (1748) მოცემული დებულებების შესაბამისად, სახელმწიფო ხელისუფლების სამწვეროვანი დაყოფა საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებებად პირველად გვხვდება პენსილვანიის შტატის კონსტიტუციაში (1776), შემდეგ ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციაში (1787) და XVIII საუკუნის ბოლოს მას კიდევ ერთხელ იმეორებს კანტი („სამართლის თეორიის მეტაფიზიკური საფუძვლები”, 1798).

ხელისუფლების დანაწილება მიზნად არ ისახავს მხოლოდ ხელისუფლების ორგანიზაციულ ,,განაწილებას” სხვადასხვა სახელმწიფო ორგანოებზე. ის ძირითადად მიმართულია ძალმომრეობითი, ერთპიროვნული, დიქტატორული მმართველობის საფრთხის თავიდან აცილებისკენ ან, სულ მცირე, შემცირებისკენ მაინც. ხელისუფლების უზურპაციისა და უსამართლო მმართველობის საფრთხე მინიმუმამდეა დასული, როდესაც სახელმწიფო ხელისუფლებას ახორციელებს არა ერთი პირი ან ერთი სახელმწიფო ორგანო, არამედ, როდესაც სახელმწიფოს ამოცანები განაწილებულია სხვადასხვა სახელმწიფო ორგანოებს შორის.

ხელისუფლების ორგანიზაციული დანაწილებისას სახელმწიფოს ძირითადი ფუნქციები განაწილებულია სხვადასხვა ორგანოებზე იმგვარად, რომ არც ერთ მათგანს არ შეუძლია ლეგალურად, კანონიერი გზით მოიპოვოს მთელ სახელმწიფო ხელისუფლებაზე კონტროლი. ამასთან, ერთი ხელისუფლების წარმომადგენლები არ შეიძლება ფლობდნენ სხვა ხელისუფლების თანამდებობებს (ხელისუფლების პერსონალური დანაწილება). მაგალითად, დაუშვებელია მოქმედი მოსამართლე იმავდროულად იყოს პარლამენტის წევრი ან მინისტრი, ისევე როგორც დაუშვებელია მოქმედი სახელმწიფო მოხელე იყოს მოსამართლე ან პარლამენტის წევრი.

ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის მიზანია ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი ხელისუფლების სამ სხვადასხვა განშტოებას შორის ურთიერთკონტროლისა და ურთიერთგაწონასწორების მექანიზმის შექმნა (checks and balances). საქართველოს კონსტიტუცია იზიარებს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის ამ ძირითად იდეას და ახდენს ხელისუფლებათა არა აბსოლუტურ გაყოფას, არამედ ქმნის ურთიერთკონტროლისა და -გაწონასწორების სისტემას. კონსტიტუციის მიხედვით, ხელისუფლების დანაწილების აზრი მდგომარეობს არა სახელმწიფო ხელისუფლების ფუნქციების მკაცრ გაყოფაში, არამედ იმაში, რომ საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო ორგანოები ერთმანეთს აკონტროლებენ და ზღუდავენ, რათა გაწონასწორებულ იქნას სახელმწიფოს ძალაუფლება და დაცულ იქნას პიროვნების თავისუფლება. აღნიშნული სისტემა გამოხატულებას ჰპოვებს კონსტიტუციის სხვადასხვა მუხლებში, მაგალითად: პარლამენტი აკონტროლებს მთავრობის საქმიანობას (მ.მ. 48, 56, 59, 60.2, 64), სასამართლოები (საერთო სასამართლოები და საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო) ახორციელებენ აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლების აქტების კონტროლს მათი კანონებსა და კონსტიტუციასთან შესაბამისობის თვალსაზრისით; თავის მხრივ, პრეზიდენტი მონაწილეობს საკანონმდებლო პროცესში ე.წ. ვეტოს უფლებით, ამავე დროს, კანონის ძალაში შესასვლელად მას ხელს აწერს და აქვეყნებს საქართველოს პრეზიდენტი (მ. 68).

ურთიერთკონტროლისა და ურთიერთგაწონასწორების სისტემაში ძირითადად ერთი ხელისუფლების ორგანო ნიშნავს ან ირჩევს სხვა ხელისუფლების თანამდებობის პირებს და პირიქით. საქართველოს კონსტიტუციის 77-ე მუხლის შესაბამისად, მთავრობის შემადგენლობას ამტკიცებს პარლამენტი, 90-ე მუხლის მიხედვით უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეებს პრეზიდენტის წარდგინებით ირჩევს პარლამენტი.

გარკვეულ შემთხვევებში, ხელისუფლების სპეციალური ამოცანები შეიძლება აღსასრულებლად გადაეცეს სამართლებრივად თვითმყოფად და დამოუკიდებელ ორგანოს, რომელიც უფლებამოსილია მოაწესრიგოს შესაბამისი ურთიერთობები საკუთარი პასუხისმგებლობითა და შეხედულების შესაბამისად. ასეთ ორგანოებად საქართველოს კონსტიტუცია აღიარებს საქართველოს ეროვნულ ბანკსა და კონტროლის პალატას, რომელთა დამოუკიდებლობის გარანტიები და უფლებამოსილებები აღწერილია 95-ე და 97-ე მუხლებში. 95-ე მუხლის მე-3 და 97-ე მუხლის მე-2 პუნქტებით განსაზღვრულია, რომ, შესაბამისად, ეროვნული ბანკი და კონტროლის პალატა თავიანთ საქმიანობაში დამოუკიდებელნი არიან. მათთვის გადაცემული სახელმწიფოებრივი ამოცანების მნიშვნელობიდან გამომდინარე და ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის ზემოაღნიშნული ნიშნის გათვალისწინებით, საქართველოს ეროვნული ბანკის საბჭოსა და საქართველოს კონტროლის პალატის თავმჯდომარის თანამდებობებზე პირთა გამწესებაში მონაწილეობენ საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებები. ზემოთ მოცემული ანალიზის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ საქართველოს კონსტიტუციით საფუძველი ჩაეყარა საქართველოს, როგორც სამართლებრივ და დემოკრატიულ სახელმწიფოს. ამ მცირე გამოკვლევის მიზანი იყო საქართველოს კონსტიტუციით განმტკიცებული სამართლებრივი და დემოკრატიული სახელმწიფოს საფუძვლებისა და მნიშვნელობის წარმოჩენა. რაც შეეხება ადამიანის ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც სამართლებრივი სახელმწიფოს არსებობის უმთავრეს საფუძველს, განსაკუთრებული მნიშვნელობის გამო, ისინი ცალკე და დაწვრილებით უნდა იქნენ განხილული.

გიორგი ჩხეიძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

,,.....საზოგადოების კლასი, სოციალური ფენა, ტერიტორიული, სოციალური ან სხვა ერთობა იცავს პოლიტიკურ ბრძოლაში საკუთარ სოციალურ ინტერესებს და ხარისხი, რომელშიც მათ შესწევთ შეთანხმება, ასახვას ჰპოვებს კონსტიტუციაში. ამგვარი შეთანხმების გარეშე, შეუძლებელია საზოგადოებაში მართლწესრიგი არსებობდეს....”¹

შესავალი

,,საქართველოს მოქალაქენი, რომელთა ურყევი ნებაა...”, - ასე იწყება საქართველოს უზენაესი კანონის პრეამბულა. კონსტიტუციის პრეამბულის მნიშვნელობას მხოლოდ ჭეშმარიტი კონსტიტუციონალისტი გაიაზრებს. მართალია, პრეამბულა, გავრცელებული შეხედულების მიხედვით, არ შეიცავს ნორმატიული ხასიათის შინაარსს, იგი, ერთგვარად, წინათქმაა იმისა, თუ რისთვის იქმნება ესა თუ ის აქტი და რა მიზნებს ემსახურება იგი.

მსოფლიო დაწერილი კონსტიტუციების ისტორიის პირველი ფურცლები შეიქმნა 1787 წელს ფილადელფიაში, აშშ მიღებული კონსტიტუციით. ხალს სურდა შეექმნა ისეთი სახელმწიფო, რომელსაც მსოფლიო ისტორიაში ანალოგი არ ექნებოდა. აშშ-ის კონსტიტუციის პრეამბულის პირველი სიტყვებიც დაახლოებით ასე ჟღერს - ,,We The People of United States...” (ჩვენ შეერთებული შტატების ხალხი...)². თუ გავიხსენებთ შარლ ლუი მონტესკიესა და ჟან-ჟაკ რუსოს, რომლებიც სახელმწიფოს წარმოშობის თაობაზე ე.წ. სახელშეკრულებო თეორიას ავითარებდნენ, რთული არ იქნება მივხვდეთ, თუ რა მიზანს ემსახურებოდა ,,კონსტიტუციის მამების” მიერ პრეამბულაში გადმოცემული აზრი. მართლაც, კონსტიტუცია, როგორც დამფუძნებელი აქტი ხელისუფლების უმაღლესი წყაროს - ხალხის, შექმნილი უნდა იყოს. სწორედ ხალხმა უნდა განსაზღვროს, თუ რა ფორმის სახელმწიფოში უნდა მას ცხოვრება და განვითარება, თუ რა სახის ,,საჯარო მმართველებს” უკეთებს დელეგირებას საკუთარ ხელისუფლებას და აღიაროს, რომ თვით მისი ,,ძალაუფლება” შეზღუდულია ისეთი უზენაესი ღირებულებით, როგორიცაა ადამიანის უფლებები.

აშშ-ის კონსტიტუცია უკვე 200 წელია, რაც მოქმედებს და, მიუხედავად იმისა, რომ მასში 27-მდე ცვლილება (ბოლო 1992 წ.) შევიდა, იგი თვით საერთო სამართლის სისტემაში ყველაზე პატივცემული და მართლაც, უზენაესი დაწერილი აქტია. ამის მიზეზი არის ის, რომ კონსტიტუციის პრეამბულაში მოცემული აზრი მის მთელ ტექსტში (ნორმატიულ ნაწილში) ასე თუ ისე გატარებულია და, რაც მთავარია, მისი შესრულება გარანტირებულია არა მარტო სასამართლო პასუხისმგებლობით, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, იმით, რომ იგი თვით ქვეყნის მთელმა ,,ხალხმა” აღიარა უზენაესად, როგორც ასეთად.

ეს ყველაფერი, რაც შეეხება აშშ-ის კონსტიტუციას, ახლა დავუბრუნდეთ საქართველოს კონსტიტუციას. თუმცა, ცოტა რომ გასაგები იყოს, თუ რაზე გვაქვს საუბარი, მივყვეთ მას თანამიმდევრულად. მას შემდეგ, რაც 1992 წელს მოხდა ჯერ კიდევ შეუფასებელი ,,სახელმწიფო გადატრიალება”, დროებითმა სამხედრო საბჭომ 21 თებერვალს (ზუსტად 71 წელი შესრულდა მას შემდეგ, რაც საქართველოს ,,პირველმა რესპუბლიკამ” მიიღო ,,საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია”) გადაწყვიტა კვლავ აემოქმედებინა საქართველოს პირველი კონსტიტუცია. მიუხედავად იმისა, რომ ამ კონსტიტუციის სამოქმედოდ შემოღება დაკავშირებული იყო სხვადასხვა სახის საკანონმდებლო ხარვეზებთან (მაგალითად, პროკურატურის სისტემა კანონგარეშედ გამოცხადდა, ძალზე მცირე იყო მთავრობის თავმჯდომარის უფლებამოსილების ვადა - 1 წელი და სხვ.), იგი მაინც მოქმედებდა მანამდე, სანამ 1992 წლის ოქტომბერში ახლად არჩეულმა საქართველოს რესპუბლიკის პარლამენტმა არ მიიღო კონსტიტუციური ხასიათის კანონი ,,სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ”. ამის შემდეგ დღის წესრიგში დადგა საქართველოს ახალი კონსტიტუციის მიღება. აქვე გვსურს აღვნიშნოთ, რომ ახალი კონსტიტუციის მიღება ძალზე მნიშვნელოვანი ფაქტია, ზოგადად, ქვეყნის ისტორიაში და იგი კარგად გააზრებულად და მართლაც საზოგადოებაში მოქმედ ძალებს (ამ სიტყვის კარგი გაგებით) შორის არსებული კონსენსუსის გზით უნდა მოხდეს. კონსტიტუციის მიღების ისტორიას ჩვენ კვლავ შევეხებით, ახლა პრეამბულას დავუბრუნდეთ და ვნახოთ, თუ ვისი ,,დაფუძნებულია” საქართველოს სახელმწიფო. ,,საქართველოს მოქალაქენი..” და არა ,,საქართველოს ხალხი...”, ეს სიტყვები შეგვიძლია წავიკითხოთ ისე, რომ საჯარო ხელისუფლებასთან ე.წ. ხელშეკრულებას დებს საქართველოს არა მთელი მოსახლეობა, არამედ მხოლოდ მისი მოქალაქეები.³ აქვე, მკითხველს შევახსენებ, რომ საკონსტიტუციო კომისიის მიერ მოწონებული პრეამბულა იწყებოდა სიტყვებით - ,,საქართველოს ხალხი”. ჩავთვალოთ, რომ უკვე მიღებული პრეამბულის ამ ნორმას პოზიტიური მნიშვნელობა აქვს. მოცემულ სტატიაში კი უფრო დაწვრილებით განვიხილოთ ის კანონშემოქმედებითი საქმიანობა, რომელიც კონსტიტუციის ავტორებმა განახორციელეს და რეალურად მიღებული შედეგი.

თავი I

კონსტიტუციის შექმნისათვის მზადება

წინამდებარე ნაშრომში არ განვიხილავთ კონსტიტუციური სამართლისათვის ნაცნობ კონსტიტუციის შემუშავებისა და მიღების ყველა ფორმას. აღნიშნული თემის შინაარსიდან გამომდინარე, უფრო სასარგებლო იქნება შევისწავლოთ დღეს მოქმედი კონსტიტუციის შემუშავების მეთოდი და ის ალტერნატიული წინადადებები, რომლებიც შეთავაზებულ იქნა ქვეყნისათვის.

უპირველეს ყოვლისა, ინტერესს არ არის მოკლებული ის, თუ რა სამართლებრივ მემკვიდრეობას ემყარება დღეს მოქმედი კონსტიტუცია.

მიუხედავად იმისა, რომ 1921 წლის კონსტიტუცია გარკვეულ ხარვეზებს შეიცავდა, იგი მაინც აერთიანებდა იმ დროისათვის (და დღეისათვისაც) კონსტიტუციონალიზმის პროგრესულ პრინციპებს, როგორებიცაა: სახალხო სუვერენიტეტი, უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანო - პარლამენტი, ძლიერი და დამოუკიდებელი სასამართლო ხელისუფლება, ადამიანის ძირითადი უფლებების აღიარება და მათი რეალიზაციისათვის შესაბამისი კონსტიტუციური გარანტიების შექმნა, ხელისუფლების ვერტიკალური და ჰორიზონტალური დანაწილება, ფართო და ეფექტიანი ადგილობრივი თვითმმართველობა, ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების დაცვა და სხვა.⁴ მოცემულ პრინციპებს თავისი აქტუალურობა არ დაუკარგავთ არც მე-20 საუკუნის დასასრულისათვის, რის გამოც საქართველოს სახელმწიფომ მიზანშეწონილად ჩათვალა 1921 წლის კონსტიტუციის მიღება ახალი რედაქციით. ასე და ამგვარად, საბჭოთა პერიოდის კონსტიტუციები ამ შემთხვევაში არ იქნებოდა გათვალისწინებული, რის საფუძველზეც საქართველოს ახალი სახელმწიფო იქნებოდა არა საბჭოთა საქართველოს, არამედ საქართველოს პირველი რესპუბლიკის სამართალმემკვიდრე. სწორედ ამას მოწმობდა საქართველოს პარლამენტის მიერ 1993 წლის 25 მარტს მიღებული დადგენილება, რომელშიც აღნიშნული იყო: ,,საკონსტიტუციო კომისიის ამოცანაა, საქართველოს ისტორიული გამოცდილების გათვალისწინებით, შეიმუშაოს საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის ახალი რედაქცია და გადასცეს იგი საქართველოს პარლამენტს განსახილველად და საყოველთაო-სახალხო კენჭისყრაზე - რეფერენდუმზე, გასატანად”.

საკონსტიტუციო კომისიაში შემდგომში შეტანილი პროექტების უმრავლესობა ითვალისწინებდა 1921 წლის სამართალმემკვიდრეობითობას. გამონაკლისის სახით გამოდგება საქართველოს მშრომელთა პარტიის პროექტი, რომლის პრეამბულაში ნათქვამია - ,,იცავს რა საქართველოს სსრ 1937 წლისა და 1978 წლის კონსტიტუციების იდეების და პრინციპების მემკვიდრეობითობას, ... საქართველოს რესპუბლიკა, მთელი ხალხი იღებს და საქვეყნოდ აცხადებს ამ კონსტიტუციას.”⁵ ამგვარი ფორმულირება სრულიად გასაგებია, რადგან კომუნისტური მოძრაობა საუკუნის დასაწყისში რუსეთის მიერ საქართველოს ფაქტობრივ ანექსიას, როგორც ასეთს, არ აღიარებდა. მიუხედავად იმისა, რომ საკონსტიტუციო კომისია მთელი თავისი მუშაობის მანძილზე მიზნად ისახავდა 1921 წლის კონსტიტუციის ახალ რედაქციის შექმნას, მის მიერ პარლამენტისათვის გადაცემული პროექტის საბოლოო ვარიანტი ითვალისწინებდა ახალი კონსტიტუციის მიღებას (ამის მიზეზებს ქვემოთ შევეხებით).⁶ თუმცა, უკვე მიღებული კონსტიტუციის პრეამბულაში ჩაიწერა ,,საქართველოს მოქალაქენი... ეყრდნობიან რა ქართველი ერის მრავალსაუკუნოვანი სახელმწიფოებრიობის ტრადიციებსა და საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის ძირითად პრინციპებს, საქვეყნოდ აცხადებენ ამ კონსტიტუციას.”⁷ 

საქართველოს მოსახლეობა 70 წელი ცხოვრობდა საბჭოთა სახელმწიფოში და ძალზე რთულია ჩვენთვის, როგორც იმ რეჟიმში დაბადებული ადამიანებისათვის, ამ ფაქტის უარყოფა, მაგრამ ვაღიარებთ რა, იმას, რომ ფაქტობრივი ,,მონობა” ქართველი ხალხის აზროვნებაზე დამღუპველ გავლენას ახდენდა, ჩვენი ცხოვრების მიზანი ახალი თაობის სრულიად განსხვავებული მენტალიტეტით აღზრდაში უნდა გამოიხატებოდეს. პროგრესული კანონი საზოგადოებას უფრო პროგრესულად ვერ აქცევს, მას მხოლოდ გარკვეული ბიძგის მიცემის როლი აქვს, რაც პირველ ყოვლისა, კონსტიტუციამ უნდა იკისროს. ამ საკითხზე ძალზე საინტერესო იქნება მოვიყვანოთ საქართველოს კონსტიტუციის ერთ-ერთი ,,დამფუძნებელი მამის” - ვახტანგ ხმალაძის, სიტყვები: ,,იდეალური კონსტიტუცია არ არსებობს. კონსტიტუცია უნდა ასახავდეს ქვეყანაში არსებულ ვითარებას, უნდა შეესაბამებოდეს ამ ქვეყნის, ხალხის, ერის მენტალიტეტს, მის შეხედულებებს. კონსტიტუცია უნდა იყოს ისეთი, რომ საზოგადოების უმეტეს ნაწილს არ ჰქონდეს შინაგანი წინააღმდეგობა მასთან, რომ ნაკლებად ჩნდებოდეს სურვილი იმისა, რომ დაარღვიოს ის დებულებები და მოთხოვნები, რომლებიც კონსტიტუციაშია ასახული. კონსტიტუცია და მასში დაფიქსირებული დებულებები ცოტათი მაინც წინ უნდა უსწრებდეს საზოგადოების განვითარების არსებულ დონეს, რათა სტიმული მისცეს საზოგადოების წინსვლას, და როდესაც საზოგადოება იმ დონეზე მივა, როცა მისთვის ეს არსებული კონსტიტუცია უკვე საკმარისი არ იქნება, მაშინ იგი მას შეცვლის და აიყვანს უფრო მაღალ საფეხურზე.”⁸ 

კონსტიტუციის მიერ საბჭოთა მემკვიდრეობაზე უარის თქმა შეიძლება იმითაც იყო გამოწვეული, რომ საქართველოს თავის თავზე არ აეღო ის საგარეო ვალები, რომლებიც საბჭოთა ხელისუფლებამ ქართველი ხალხის ნებისა თუ სურვილის გარეშე იკისრა.⁹

რაც შეეხება სამართალმემკვიდრეობას, თითქოს და ყველაფერი გასაგებია, მაგრამ გადის დრო და ეს სულ სხვანაირად განიმარტება. საქართველოს ახალი კონსტიტუციით ქვეყანაში ჩამოყალიბდა საკონსტიტუციო კონტროლის უზენაესი ორგანო, რომელსაც თუმცა კონსტიტუციურ უფლებამოსილებებში კონსტიტუციის დებულებების განმარტება არ ჩაეწერა (აქვე მსურს აღვნიშნო, რომ კონსტიტუციის რიგ პროექტებში ეს საკითხი გათვალისწინებული იყო), მაგრამ მისი საქმიანობის უნივერსალურობისა და შეუცვლელობის გამო, შემდგომში მიღებულ გადაწყვეტილებებში, ფაქტობრივად, ხორციელდება კონსტიტუციის პრეცედენტური ხასიათის განმარტებები. ყოველივე ამის გათვალისწინებით საკონსტიტუციო სასამართლომ თავისი 4 წლიანი ისტორიის მანძილზე ყველაზე გახმაურებული გადაწყვეტილებით საქმეზე - ,,ავთანდილ ჭაჭუა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, შემდეგნაირად განმარტა საქართველოს კონსტიტუცია მისი სამართალმემკვიდრეობის თვალსაზრისით - სასამართლო კოლეგიამ, გაითვალისწინა რა, რომ 1991 წელს მოქმედი კონსტიტუცია (იგულისხმება 1978 წლის სსრკ-ს კონსტიტუცია, რომელშიც ცვლილებები შევიდა 1989-1991 წლებში) წარმოადგენდა ე.წ. დემოკრატიულ პრინციპებზე დაფუძნებულ ძირითად აქტს და მის საფუძველზე იქნა განხორციელებული რეფერენდუმი სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის თაობაზე, დაადგინა შემდეგი ,,,ყოველივე ზემოთ ნათქვამი შესაძლებლობას აძლევს სასამართლო კოლეგიას გააკეთოს შემდეგი დასკვნა: მართალია, საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის პირველ მუხლში არ წერია, რომ იგი აღიარებს 1991 წელს მოქმედი კონსტიტუციის კანონიერებას, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, იმას, რომ საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუცია არ იცავს 1991 წელს მოქმედი კონსტიტუციის დებულებებსა და პრინციპების მემკვიდრეობითობას; ამ დროს არც სახელმწიფო და არც საზოგადოებრივი წყობილება უკვე აღარ იყო სოციალისტური.”¹⁰ თითქოსდა სიმართლის მარცვალი არის ყველაფერ ამაში, მაგრამ მოდით, სხვა კუთხით შევხედოთ მოცემულ პრობლემას. თუ დავეყრდნობით ამავე კოლეგიის თავმჯდომარის განსხვავებულ აზრს ხსენებულ საქმეზე, 1991 წელს მოქმედი კონსტიტუცია, მიუხედავად მრავალი ცვლილება-დამატებებისა, სრულად მაინც არ შეიცავდა ხელისუფლების დანაწილების პრინციპს და ამიტომაც ვერ ჩაითვლება დემოკრატიული პრინციპების მატარებლად (ამის დასტურად მას მოყვანილი აქვს სასამართლო ხელისუფლების ფაქტობრივი დამოუკიდებლობის არარსებობა).¹¹

რაც შეეხება რეფერენდუმს, იგი, როგორც ხელისუფლების განხორციელების უშუალო ფორმა, ხორციელდება ხალხის მიერ და ხალხისათვის და არსებითი მნიშვნელობა არა აქვს, თუ როგორი სამართლებრივი ბაზა არსებობს ქვეყანაში, რადგან ხალხს შეუძლია თავისი ნება გამოავლინოს უშუალოდ (სახელმწიფო ორგანოების კონტროლის გარეშე) და რეფერენდუმის საფუძველზე მიღებულ გადაწყვეტილებას, კონსტიტუციის მსგავსად (უფრო მეტიც, მასზე უპირატესად), უშუალოდ მოქმედების ხასიათი აქვს.

ბოლოს და ბოლოს კონსტიტუციის, ასე ვთქვათ ,,,გასაღები” მისი პრეამბულაა, ხოლო ეს უკანასკნელი საქართველოს II დემოკრატიულ რესპუბლიკას საქართველოს I დემოკრატიული რესპუბლიკის სამართალმემკვიდრედ აღიარებს.

ახლა განვიხილოთ სხვადასხვა პრობლემატური საკითხები, რომლებიც წამოწეულ იქნა კონსტიტუციის მიღებისას სხვადასხვა პოლიტიკურ ძალებს შორის, გავარკვიოთ, თუ რამ გამოიწვია ყველასათვის წინასწარვე გაცხადებული და მოსალოდნელი კონსტიტუციური რეფერენდუმის უარყოფა და საფუძვლად ახალი კონსტიტუციის მიღება, კონსტიტუციის სახელმწიფოსი, რომლის სახელი გარდაიქმნა ,,საქართველოს რესპუბლიკიდან” ,,საქართველოდ”.

თავი II

საკონსტიტუციო კომისიაპოზიციათა ჭიდილში

როგორც შესავალში აღვნიშნეთ, 1992 წელს ახლად არჩეულმა პარლამენტმა მიიღო კონსტიტუციური კანონი ,,სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ”, მის შესავალში ნათქვამია: ,,ეს კანონი განსაზღვრავს ქვეყნის საგანგებო საშინაო და საგარეო მდგომარეობით განპირობებული საქართველოს სახელმწიფოს უმაღლესი ორგანოების უფლებამოსილების, მათი მოწყობისა და საქმიანობის წესს ახალი კონსტიტუციის მიღებამდე, რაც განხორციელდება 1921 წლის საქართველოს კონსტიტუციის მემკვიდრეობის საფუძველზე”.¹² ამ კანონის მიმართ კი შეიძლება ითქვას, რომ მიუხედავად ხარვეზებისა მისი მნიშვნელობა საკანონმდებლო ვაკუუმის ამოვსების საქმეში მართლაც დიდია.¹³ ერთი წლის შემდეგ საკონსტიტუციო კომისიამ მუშაობა დაიწყო 1921 წლის კონსტიტუციაზე. 1921 წლის კონსტიტუციის 147-ე მუხლის თანახმად ,,,კონსტიტუციის ზოგადი ან ნაწილობრივი გადასინჯვის პროექტი მიღებულ უნდა იქნეს პარლამენტის ყველა წევრთა ორი მესამედის უმრავლესობით. იგი ძალაში შედის მხოლოდ ხალხის უმრავლესობის მიერ დადასტურების შემდეგ”¹⁴ კომისიამ გაითვალისწინა ეს დებულება და პარლამენტის მიერ დამტკიცებული გეგმის თანახმად, კონსტიტუცია პარლამენტში განხილული, დამტკიცებული და რეფერენდუმზე გატანილი უნდა ყოფილიყო 1994 წლის შემოდგომაზე, შემდეგ ეს თარიღი გადაწეულ იქნა 1995 წლის გაზაფხულზე, მაგრამ რაც უფრო მეტი დრო გადიოდა, მით უფრო აშკარა ხდებოდა, რომ პოლიტიკურ ძალებს შორის დაპირისპირება არ იძლეოდა კონსტიტუციის მიღების საშუალებას. გარკვეული მოსაზრებები გაჩნდა კონსტიტუციური რეფერენდუმის წინააღმდეგაც (ამ საკითხს შემდგომში შევეხებით). ერთ-ერთ გამოსავლად შემოთავაზებულ იქნა ე.წ. ,,მცირე კონსტიტუცია”, ხოლო ყოველივე ამის ფონზე საფრთხის ქვეშ დადგა კონსტიტუციის მიღება და არჩევნების ჩატარება.

კომისიამ კონსტიტუციის დასაყრდენ პროექტად საფუძვლად აირჩია სახელმწიფო მეთაურის მიერ წარმოდგენილი ვარიანტი. ამასთან საინტერესოა კომისიის მდივნის, ავთანდილ დემეტრაშვილის სიტყვები: ,,კომისიის 65 წევრმა მხარი დაუჭირა იმას, რომ სახელმწიფო მეთაურის, საკონსტიტუციო კომისიის თავმჯდომარის, ედუარდ შევარდნაძის მიერ შემოტანილი პროექტი აგვეღო საფუძვლად შემდგომი განხილვისათვის. ... ამ პროექტის ავტორი უნდა იყოს საქართველოს მოსახლეობა...”¹⁵

ამის შემდეგ კომისიაში განსახილველად შევიდა კონსტიტუციის შემდეგი პროექტები (რესპუბლიკური პარტიის; სახალხო ფრონტთან არსებული ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის; თსუ-ს საერთაშორისო სამართლისა და საერთაშორისო ურთიერთობების ფაკულტეტის ახალგაზრდა კონსტიტუციონალისტთა ჯგუფის; ბანკი ,,აისი”-ს; ა. შუშანაშვილის (საინიციატივო პროექტი); სახალხო პარტიის; ეროვნულ დემოკრატიული პარტიის; სამართლიანობის აღდგენის კავშირი - ,,ხმა ერისა”-ს; მშრომელთა ინტერესების დაცვის საზოგადოების; საქართველოს კომუნისტური პარტიის; მოქალაქეთა კავშირის და შემდგომში შეჯერებული ე.წ. ,,ჩიკაგოს” პროექტები, რომლებიც ასე თუ ისე განსხვავებულად არეგულირებდნენ სხვადასხვა საკითხს. საბოლოოდ მიღებული კონსტიტუცია კი არ წარმოადგენდა ზემოთ მოყვანილი პროექტების ფაქტობრივად შეუცვლელ რომელიმე ვარიანტს.

საკონსტიტუციო კომისიაში ძირითადი შეუთანხმებლობა გამოიწვია სახელმწიფოს მმართველობის ფორმამ. წარმოდგენილი პროექტებიდან უმეტესობა ითვალისწინებდა შერეული მმართველობის სისტემას, მხოლოდ ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიისა და საზოგადოება ,,სამართლიანობის ხმის” პროექტებით მოცემული იყო ე.წ. ამერიკული ტიპის საპრეზიდენტო რესპუბლიკები, რესპუბლიკურ პარტიას კი საპარლამენტო რესპუბლიკის შექმნის იდეა ჰქონდა. კომისიაში განხილვის შემდეგ საბოლოოდ შეჩერდნენ რესპუბლიკური პარტიის პროექტზე და კომისიის სამდივნოში მომზადებული პროექტის თანახმად (რომლის საფუძველი იყო სახელმწიფოს მეთაურის ინიციატივა) კი შერეული რესპუბლიკის ფორმაზე.¹⁶ 

მოკლედ განვიხილოთ, თუ რას წარმოადგენდა მმართველობის ეს ორი მოდელი.

როგორც ვთქვით, საკონსტიტუციო კომისიის სამდივნოს საბოლოო პროექტი ითვალისწინებდა მმართველობის შერეულ ფორმას, ე.ი. არც პარლამენტს და არც პრეზიდენტს არ ჰქონდა მონიჭებული განსაკუთრებული პრიორიტეტები ხელისუფლების განხორციელებისას.¹⁷ აღნიშნული პროექტის თანახმად, პრეზიდენტი წარმოადგენს სახელმწიფოს მეთაურს, რომელიც ,,..წარმართავს სახელმწიფოს საშინაო და საგარეო პოლიტიკას. იგი უზრუნველყოფს ქვეყნის ერთიანობასა და მთლიანობას, სახელმწიფო ორგანოთა საქმიანობას კონსტიტუციის შესაბამისად” (მუხლი 66.2). როგორც ვხედავთ, პრეზიდენტს აღმასრულებელი ხელისუფლების საქმიანობაში პირდაპირი ჩარევა არ შეეძლო. მას, ამ პროექტის 70-ე მუხლის თანახმად, საკმაოდ ფართო უფლებამოსილება ჰქონდა, მაგრამ, ფაქტობრივად, აღმასრულებელ ხელისუფლებას ახორციელებდა და, მაშასადამე, პასუხისმგებლობასაც სრულიად თავის თავზე იღებდა პრემიერ-მინისტრი და მინისტრთა კაბინეტი. პარლამენტი შედგებოდა ორი პალატისაგან (რესპუბლიკის საბჭო და სენატი) და მას მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა აღმასრულებელი ხელისუფლების ფორმირებაში. პარლამენტის ქვედა პალატის - რესპუბლიკის საბჭოს არჩევიდან 14 დღის განმავლობაში რესპუბლიკის პრეზიდენტი ნიშნავდა პრემიერ-მინისტრსა და მინისტრთა საბჭოს სხვა წევრებს, ხოლო პრემიერ-მინისტრი, თავის მხრივ, დანიშვნიდან 5 დღის განმავლობაში ვალდებული იყო მინისტრთა კაბინეტის სრული შემადგენლობა წარედგინა დასამტკიცებლად რესპუბლიკის საბჭოსათვის (მუხ. 77.1,2). ამის საფუძველზე ,,,აღმასრულებელი ხელისუფლების ხელმძღვანელი და საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განმახორციელებელი” მინისტრთა კაბინეტი ანგარიშვალდებული იყო როგორც პრეზიდენტის, ისე პარლამენტის წინაშე. ეს, ფაქტობრივად, გამოიხატებოდა იმაში, რომ პარლამენტს შეეძლო გამოეცხადებინა მინისტრთა კაბინეტისათვის უნდობლობის ვოტუმი (რომელიც, როგორც შემდგომ ვნახავთ, კონსტრუქციული იყო). ასევე, პრეზიდენტს მინიჭებული ჰქონდა უფლებამოსილება გაეთავისუფლებინა მინისტრთა კაბინეტის მთელი შემადგენლობა. თუ რესპუბლიკის საბჭო ახალი მინისტრთა კაბინეტის შემადგენლობას არ დაამტკიცებდა, რესპუბლიკის პრეზიდენტი თვითონ ნიშნავდა მინისტრთა კაბინეტს ერთი წლით, ხოლო შემდეგ, თუ რესპუბლიკის საბჭო მინისტრთა კაბინეტს უნდობლობას არ გამოუცხადებდა, ამ უკანასკნელს სავსებით ლეგიტიმურად შეეძლო ემოქმედა (მუხ. 77.4). ძალზე საინტერესოდ იყო გადაწყვეტილი რესპუბლიკის საბჭოს ,,პასუხისმგებლობა” მინისტრთა კაბინეტისადმი უნდობლობის გამოცხადების შემთხვევაში. კერძოდ, იგი უფლებამოსილი იყო თავად დაენიშნა პრემიერ-მინისტრი და მისი წარდგინებით, - მინისტრთა კაბინეტი, ხოლო თუ ამ უფლებამოსილებას ერთი თვის ვადაში ვერ განახორციელებდა, რესპუბლიკის პრეზიდენტი ქმნიდა მინისტრთა კაბინეტს და ნიშნავდა რესპუბლიკის საბჭოს ვადამდელ არჩევნებს, ე.ი. ეს მოქმედება რესპუბლიკის ტოლფასი იყო საბჭოს დათხოვნისა (მუხ. 77.6). პრეზიდენტის კონტროლის საშუალებად კი პარლამენტს მხოლოდ იმპიჩმენტის (აქ: ,,კონსტიტუციისა და კანონის უხეში ან სისტემატური დარღვევის ან სახელმწიფო ღალატის” შემთხვევაში ვადაზე ადრე გადაყენების პროცედურა) გამოყენება შეეძლო.

ხელისუფლების დანაწილების პრინციპს საქართველოს კონსტიტუციონალიზმის ისტორიაში ყოველთვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. საკონსტიტუციო კომისია, ფაქტობრივად, ყველა პროექტის განხილვის დროს ცდილობდა ეპოვნა ის ,,ოქროს შუალედი”, მმართველობის ისეთი ფორმა, რომლის დროსაც ხელისუფლების შტოები არა მარტო მკვეთრად გამიჯნული იქნებოდნენ ერთმანეთისაგან, არამედ, ამერიკული გამოცდილებით, აღჭურვილი იქნებოდნენ ურთიერთკონტროლის მტკიცე მექანიზმებით. მოცემულ პროექტში ასახული აღმასრულებელი ხელისუფლების ფორმირების წესი, ალბათ, სწორედ ამგვარი ,,ოქროს შუალედის” პოვნის სურვილს ადასტურებს. აქვე ინტერესს მოკლებული არ იქნება მოვიყვანოთ თსუ-ს საერთაშორისო სამართლისა და საერთაშორისო ურთიერთობების ფაკულტეტის ახალგაზრდა კონსტიტუციონალისტთა ჯგუფის პროექტი, რომელშიც, ფაქტობრივად, იგივე პროცედურები იყო გათვალისწინებული, მაგრამ დამატებით საპარლამენტო ხელისუფლება ძლიერდებოდა იმით, რომ პრეზიდენტის არჩევნების მეორე ტურის შემთხვევაში სახელმწიფოს მეთაურს ირჩევდა არა ხალხი, არამედ პარლამენტი.¹⁸

ახლა განვიხილოთ მტკიცე საპარლამენტო რესპუბლიკის მოდელის შემცველი რესპუბლიკური პარტიის კონსტიტუციის პროექტი. მოცემული პროექტის თანახმად ,,საქართველოს რესპუბლიკის პრეზიდენტი არის სახელმწიფოს მეთაური, სახელმწიფო ინსტიტუტთა სტაბილური საქმიანობისა და სახელმწიფო პოლიტიკის მემკვიდრეობითობის გარანტი.”¹⁹ როგორც ვხედავთ, აქ მოყვანილი დეფინიცია ძალზე ზოგადია და თავიდანვე ხაზს უსვამს პრეზიდენტის ინსტიტუტის ნაკლებ მნიშვნელობას სახელმწიფო ორგანოთა სისტემაში. როგორც შემდეგი მუხლებიდან ვიტყობთ, რესპუბლიკის პრეზიდენტი აირჩევა პარლამენტის მიერ ,,უკამათოდ, ფარული კენჭისყრით ხუთი წლის ვადით”. პრეზიდენტის უფლებამოსილება ძალზე მცირე, თუმცა ამ პროექტითაც არის გათვალისწინებული ეროვნული საბჭოს დათხოვნა. საბჭოს დათხოვნისა საფუძველი შეიძლება იყოს მთავრობის დაუმტკიცებლობა (ფაქტობრივად, იგივე პროცედურა, რაც ზემოთ განხილულ პროექტში იყო, მაგრამ ძალზე შემჭიდროვებულ ვადებში)²⁰. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მოცემული პროექტის 66-ე მუხლში მოცემულია საბჭოს დათხოვნის იმპერატიული შეზღუდვები: ,,დაუშვებელია ეროვნული საბჭოს დათხოვნა რესპუბლიკის პრეზიდენტის უფლებამოსილების ვადის ბოლო ექვსი თვის განმავლობაში, ეროვნული საბჭოს დათხოვნის შემდეგ არჩეული ეროვნული საბჭო უფლებამოსილების პირველი ერთი წლის განმავლობაში, გარდა კონსტიტუციის 103-ე მუხლით გათვალისწინებული შემთხვევებისა, რესპუბლიკის პრეზიდენტისათვის ბრალდების წინადადების წარდგენიდან საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილების მიღებამდე, აგრეთვე, საგანგებო ან ომის მდგომარეობის მოქმედების პერიოდში.” აღნიშნული პროექტის თანახმად, სახელმწიფო ხელისუფლების სისტემაში დიდი როლი უჭირავს მთავრობას: ,,საქართველოს რესპუბლიკაში უმაღლესი აღმასრულებელი ხელისუფლება ეკუთვნის მთავრობას, რომელიც კონსტიტუციითა და კანონებით დადგენილ ფარგლებში წარმართავს საშინაო და საგარეო პოლიტიკას, ხელმძღვანელობს სამოქალაქო და სამხედრო უწყებებს” (მუხ. 118). აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მთავრობის სიძლიერე განპირობებულია პარლამენტის სიძლიერით, რადგან მთავრობის წევრი შეიძლება იყოს პარლამენტის წევრიც, მთავრობის თავმჯდომარე კი აუცილებელია, რომ საკანონმდებლო ორგანოს წევრი იყოს (მუხ. 119.2), ასევე, მთავრობის თავმჯდომარე ანგარიშვალდებულია ეროვნული საბჭოს წინაშე ,,მთავრობის საერთო პოლიტიკისათვის” და უნდა გადადგეს, თუ საბჭოს ნდობას დაკარგავს. ამრიგად, ხსენებული პროექტის თანახმად, საქართველოში უნდა ჩამოყალიბებულიყო საპარლამენტო რესპუბლიკა პრეზიდენტის ინსტიტუტით, რომელიც იქნებოდა პოლიტიკური არბიტრი ხელისუფლების შტოებს შორის პაექრობისას. ოპოზიციის ამგვარი მტკიცე წინააღმდეგობა სახელმწიფოს მეთაურის პროექტთან, კონკრეტულად კი, ძლიერ, მაგრამ მცირე პასუხისმგებლობის მქონე (მინისტრთა კაბინეტის გამო) პრეზიდენტის ფენომენთან, შეიძლება ასე დასაბუთდეს - ,,ის, რაც აერთიანებდა ოპოზიციას კომისიის ვარიანტის წინააღმდეგ, იყო შიში, რომ ის პრეზიდენტს მისცემდა მთავრობის სრული კონტროლის შესაძლებლობას და, ამავე დროს, შესაძლებლობას პასუხიმგებელი არ ყოფილიყო გატარებული პოლიტიკისათვის და მისი წარუმატებლად განხორციელების შემთხვევაში, გადაებრალებინა ეს მთავრობისათვის. ოპოზიციურ პარტიებს ასევე არ მოსწონდათ პრეზიდენტის უფლება თუნდაც განსაზღვრულ შემთხვევებში დაეთხოვა პარლამენტი.”²¹ 

აღსანიშნავია, რომ არც მმართველ ძალას და არც ოპოზიციას პარლამენტში არ გააჩნდა 2/3 ხმა, რათა მეორე მხარესთან კომპრომისის გარეშე მიეღო კონსტიტუცია და გაეტანა რეფერენდუმზე. მაგრამ თუნდაც შემდგარიყო ამგვარი კომპრომისი უკვე მიღებული კონსტიტუციის რეფერენდუმზე გატანა პოლიტიკურად და იურიდიულად გაუმართლებელი იქნებოდა. ეს პრობლემა გამოიწვია აფხაზეთისა და სამაჩაბლოს კონფლიქტებმა. თუ დავესესხებით საკონსტიტუციო კომისიის თავმჯდომარის მოადგილეს, ვახტანგ ხმალაძეს, ხელისუფლება კომისიას აღუთქვამდა, რომ კონსტიტუციის მიღებისათვის ქვეყანაში ტერიტორიული კონფლიქტები დარეგულირებული იქნებოდა. მაგრამ ეს ასე არ მოხდა და 1995 წელს კონსტიტუციური რეფერენდუმის ჩატარება იმ ქვეყნის ტერიტორიაზე, რომლის ნაწილში არ ვრცელდებოდა სახელმწიფო ორგანოთა იურისდიქცია, იქნებოდა პოლიტიკურად გაუმართლებელი ნაბიჯი, რომელიც დააკანონებდა ,,სეპარატისტულ რესპუბლიკებს”.

მოცემულ რთულ სიტუაციაში რესპუბლიკელებმა, გაითვალისწინეს რა, რომ კონსტიტუცია შეიძლება ვერ მიღებულიყო, წამოაყენეს წინადადება ე.წ. ,,მცირე კონსტიტუციის” მიღების თაობაზე. ურიგო არ იქნება განიმარტოს, თუ რას წარმოადგენს ,,მცირე კონსტიტუცია”. კონსტიტუციური სამართლის თეორიაში კონსტიტუციები, კლასიფიკაციის სხვა ფორმებთან ერთად, იყოფა ერთიან და დანაწილებულ აქტებად. სწორედ კონსტიტუციური მნიშვნელობისა და ძალის მქონე აქტების ერთიანობას ეწოდება ,,მცირე კონსტიტუცია” (მაგ.: შვეციაში - 4 ნორმატიული აქტია, ისრაელში - 11 ძირითადი კანონი, ყოფილ ჩეხოსლოვაკიაში არსებობდა რამდენიმე თანაბარი იურიდიული ძალის მქონე ძირითადი კანონი, რომელთაგანაც ერთ-ერთის დასახელება იყო კონსტიტუცია)²² . ყოველივე ამის გათვალისწინებით, რესპუბლიკური პარტია ინიცირებას ახდენდა ,,მცირე კონსტიტუციის” სახით შემდეგი კონსტიტუციური კანონების მიღებას: ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა შესახებ, საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ, საერთო სასამართლოების შესახებ, ადგილობრივი თვითმმართველობისა და თვითმმართველობის ორგანოთა არჩევნების შესახებ, სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ, პარლამენტის არჩევნების შესახებ.²³ ,,მცირე კონსტიტუციის” მიღებით ოპოზიციის აზრით, თავიდან აცილებული იქნებოდა არასასურველი კონსტიტუციური რეფერენდუმი და მისი, ვიდრე ერთიანი აქტის, მიღება თვით პარლამენტში უფრო ადვილი იქნებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ რესპუბლიკელები მტკიცედ ითხოვდნენ საკუთარი, საპარლამენტო რესპუბლიკის მოდელის კონსტიტუციის ან ,,მცირე კონსტიტუციის” მიღებას, ისინი მაინც მზად იყვნენ კონსენსუსის მისაღწევად, რადგან იცოდნენ, რომ თვით კანონის დარღვევით სახელმწიფოს მეთაურს შეეძლო გაეტანა კონსტიტუციის პროექტი რეფერენდუმზე და, თუნდაც ამას საზოგადოების პოლარიზაცია მოჰყოლოდა, მიეღწია მიზანს - კონსტიტუციად მისი პროექტი დამტკიცებულიყო. მმართველი ძალის პრინციპულობა ამ საკითხში კარგად ჩანდა, კერძოდ, იმ დროისათვის მოქალაქეთა კავშირის გენერალური მდივნის, ზურაბ ჟვანიას სიტყვებში: ,,წელს ოქტომბერში საპარლამენტო არჩევნები, მანამდე, ივლისში საპრეზიდენტო, პირველ რიგში კი, მაისში - საკონსტიტუციო რეფერენდუმი”.²⁴

საზოგადოებისათვის ჯერ კიდევ უცნობია, კონკრეტულად ვინ ურჩია სახელმწიფოს მეთაურს კომპრომისული შეთანხმების - ძლიერი საპრეზიდენტო რესპუბლიკის, იდეა, მაგრამ მისი პარლამენტში გახმოვანება მოხდა ბაკურ გულუას მიერ. წარმოდგენილი პროექტით, სახელმწიფოსა და აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურად გვევლინებოდა ქვეყნის პრეზიდენტი, საკმაოდ ფართო უფლებამოსილებებითა და, აგრეთვე, არანაკლები პასუხისმგებლობით, მთავრობის, როგორც სათათბირო ორგანოს ფონზე. პრეზიდენტს არ ენიჭებოდა უფლება პარლამენტის დათხოვნისა. ამასთანავე, თავისებურად გადაწყდა პრეზიდენტის ე.წ. ,,საკანონმდებლო საქმიანობის” საკითხი. როგორც ვიცით, 1992 წლიდან სახელმწიფოს მეთაურს პარლამენტმა (წევრთა 2/3-ის გადაწყვეტილებით) კანონის ძალის აქტების - დეკრეტების, გამოცემის უფლება მიანიჭა, მაგრამ კონსტიტუციურ სამართალში აღიარებული პრინციპების საწინააღმდეგოდ აღნიშნული უფლებამოსილება არ შემოიფარგლა დროით. კონსტიტუციის მიღებამდე სახელმწიფოს მეთაური აღნიშნულ აქტებს საკმაო რაოდენობით გამოსცემდა, ხოლო კონსტიტუციამ გარკვეულწილად შეზღუდული ფორმით აღჭურვა პრეზიდენტი ამ უფლებამოსილებით (სპეციალურად განკუთვნილ დროს და მხოლოდ პარლამენტის თანხმობით - თუ ეს აქტი ზღუდავს კონსტიტუციით აღიარებულ უფლებებს ან თავისუფლებებს). კონსტიტუციის ეს მოდელი ე.წ. ამერიკულ მოდელს მიესადაგება, მაგალითად გამოდგება აშშ-ის კონსტიტუციის მე-2.1 მუხლის დებულება ,,აღმასრულებელ ხელისუფლებას ახორციელებს ამერიკის შეერთებული შტატების პრეზიდენტი”.²⁵

კონსტიტუციის ,,კომპრომისული” პროექტი ითვალისწინებდა სახელმწიფო მინისტრის ინსტიტუტსაც: ,,მთავრობის შემადგენლობაშია სახელმწიფო მინისტრი, რომელიც ხელმძღვანელობს კანცელარიას და პრეზიდენტის რწმუნებით ასრულებს მის ცალკეულ დავალებებს.” (მუხ. 81.3). როგორც ვხედავთ სახელმწიფო მინისტრი, თავისი შინაარსით, არ არის პრემიერ-მინისტრი (ყოველ შემთხვევაში, ასე იყო 1995 წელს, კონსტიტუციის მიღებისას) და ამ მინისტრის უფლებამოსილება ძალზე მცირე არეალს მოიცავს. 1999 წელს შეიმჩნევა საერთო სწრაფვა მთავრობის პასუხისმგებლობის გაზრდისა, რაც უდავოდ იწვევს სახელმწიფო მინისტრის, როგორც მთავრობის საქმიანობაზე პასუხისმგებელი თანამდებობის პირის, იდეის განხილვას. კონსტიტუციის მიხედვით, აღმასრულებელი ხელისუფლების სტრუქტურისა და საქმიანობის წესს განსაზღვრავს პარლამენტი, რასაც ახორციელებს კანონის მიღებით (მუხ. 78.1). 1999 წლის 24 დეკემბერს სწორედ აღნიშნულ კანონში შევიდა ცვლილება, რითაც გაფართოვდა სახელმწიფო მინისტრის უფლებამოსილებანი. ეს მოქმედება გაცხადებულ იქნა კონსტიტუციის პრინციპების შესაბამისად, კერძოდ, სახელმწიფო მინისტრს გადამწყვეტი როლი მიენიჭა მთავრობის მუშაობის ორგანიზებაში, საბიუჯეტო პროცესში, საუწყებო კონტროლში, აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოთა ხელისუფლების სხვა შტოებთან ურთიერთობის კოორდინაციასა და სხვა. ამ ყველაფრის უზრუნველსაყოფად კი სახელმწიფო მინისტრს მიენიჭა უფლება ნორმატიული აქტის - ბრძანების (რომელიც, სხვათა შორის, ნორმატიულ აქტთა იერარქიაში სხვა მინისტრის ბრძანებაზე მაღლა დგას), გამოცემისა. უნდა ითქვას, რომ ამ საკანონმდებლო ცვლილებებით არ განხორციელებულა პრეზიდენტის უფლებამოსილებათა შემცირება, მინისტრისათვის კი მისი გაზრდა, რამეთუ ეს მხოლოდ უფლებათა დელეგირებაა, მადელეგირებლის მითითებით, თანხმობითა თუ მოწონებით. მიუხედავად ამისა, ზოგიერთი იურისტის მოსაზრებით, ეს შეიძლება ჩავთვალოთ აღმასრულებელი ხელისუფლებაში ხელისუფლების დუალიზმის დასაწყისად.

კონსტიტუციის საბოლოო ვარიანტში, ამ საინტერესო დეტალებთან ერთად სხვა საკითხებიც იმსახურებს ყურადღებას, მაგრამ აქ მათზე არ შევჩერდებით. საბოლოოდ, ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა თავისა და სასამართლო ხელისუფლების თავთან დაკავშირებით ოპოზიცია და ხელისუფლება ადვილად მივიდა შეთანხმებამდე რის შედეგადაც 1995 წლის 24 აგვისტოს, 17 საათსა და 53 წუთზე საქართველოს ახალი კონსტიტუცია დაიბადა.

თავი III

ცვლილებები საქართველოს კონსტიტუციაში

საქართველოს კონსტიტუციური წყობილების შექმნის ისტორია ამით არ დასრულებულა. გავიდა 4 წელიწადი და კონსტიტუციაში პირველი ცვლილება შევიდა, კონკრეტულად კი, მისი 50-ე მუხლის მე-2 პუნქტში, რაც ითვალისწინებდა საპარლამენტო არჩევნებში პროპორციული წესით პარტიებისათვის ამომრჩეველთა 5%-იანი ზღვრის 7%-ად შეცვლა. სანამ ამ ცვლილების პრეისტორიას შევეხებოდე, მსურს აღვნიშნო, რომ საქართველოს კონსტიტუცია მიეკუთვნება კონსტიტუციათა იმ რიგს, რომლებშიც ცვლილების შეტანა ძალზე რთულია (კონსტიტუციის 102-ე მუხლი). ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ, ვინაიდან საქართველოს კონსტიტუცია ახალგაზრდაა, მისი ერთიანობა და შეუცვლელობა საზოგადოების მხრიდან მისდამი პატივისცემისა და ნდობის განმტკიცების ერთგვარი გარანტიაა.²⁶ მაგრამ ნებისმიერ საკითხს სხვადასხვა კუთხით უნდა შევხედოთ. აშშ-ის კონსტიტუციის უნივერსალურობასა და აღიარებას განაპირობებს არა ძირითადი ტექსტი, რომელიც 1787 წელს შეიქმნა, არამედ მასში შემდგომში შესული ცვლილება-დამატებები (მაგ.: უფლებათა ბილს კონსტიტუციის სწორედ ის ცვლილებები შეადგენენ, რომლებიც პირველ ორ ათეულ წელიწადში იქნა მიღებული). მიუხედავად იმისა, რომ აშშ-ის კონსტიტუციაში ²⁷ ცვლილება შევიდა, ამ პროცედურის უაღრესად სირთულის გამო, ორი ამდენი ცვლილება არ იქნა მოქმედებაში მოყვანილი. ე.ი. კონსტიტუციის უცვლელობა არ უნდა იყოს დოგმა, მასში ცვლილებები გამოწვეული უნდა იყოს დროული და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური თუ სამართლებრივი აუცილებლობით. მაგრამ კონსტიტუციაში ცვლილებათა შეტანის დადგენილი პროცედურა ზუსტად უნდა იქნას დაცული, რადგან ეს თვით კონსტიტუციის (და არა მარტო კონკრეტული ცვლილების) ლეგიტიმურობას განაპირობებს (ამ საკითხს კვლავ დავუბრუნდებით, როდესაც კონსტიტუციის III ცვლილებაზე ვისაუბრებთ).

როგორც ისტორიისათვის შენახული კონსტიტუციების პროექტებიდან ვხედავთ, აღნიშნული ნოვაცია (იგულისხმება 5%-იანი ზღვარი) განპირობებული იყო იმით, რომ იმ დროის პარლამენტისათვის წარმოდგენილი იყო ძალზე ფართო პოლიტიკური სპექტრი, რამდენიმე პოლიტიკური გაერთიანება, რაც ართულებდა ერთი პოლიტიკური კურსის მატარებელი პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღებას, მხარეებს კონსენსუსის ძიებისაკენ უბიძგებდა. კონსტიტუციის მიღების შემდეგ, 1995 წელს ჩატარდა საპარლამენტო არჩევნები და პარლამენტში სულ სამიოდე პარტია გავიდა (მაგრამ შემდგომ დიდ ფრაქციათა დაშლისა თუ მაჟორიტართა გაერთიანების შედეგად ჩამოყალიბდა რამდენიმე ფრაქცია), ხოლო დანარჩენებმა ვერ გადალახეს 5%-იანი ზღვარი. ამან, შესაბამისად, საპარლამენტო ცხოვრების 4 წლიანი ისტორიის ბოლოს რამდენიმე დიდი პოლიტიკური გაერთიანების შექმნა განაპირობა (იგულისხმება ე.წ. ,,ბათუმური ალიანსი” - საქართველოს დემოკრატიული აღორძინების კავშირი, რომელშიც შევიდნენ: აღორძინების პარტია, სოციალისტური პარტია, ტრადიციონალისტური პარტია, XXI საუკუნე თავისუფალი საქართველო და სხვა; ეროვნულ დემოკრატიული ალიანსი - მესამე გზა: ედპ, რესპუბლიკელები, მრეწველები; და სხვა).

1999 წლის ზაფხულში, არჩევნებამდე 4 თვით ადრე, ედპ-მ წამოაყენა საქართველოს კონსტიტუციის აღნიშნულ მუხლში ცვლილების წინადადება (200 000 ამომრჩევლის ინიციატივით) 5%-იანის 7%-იან ბარიერად გადაკეთების თაობაზე. ედპ-ს, რა თქმა უნდა, პარლამენტში არ ჰყავდა წევრთა 2/3-ი და ამიტომ ეს პოლიტიკური ძალა მმართველ ძალასთან ,,გარიგებაზე”, პოლიტიკურ კონსენსუსზე უნდა წასულიყო. კონსტიტუციაში ცვლილების შესაბამისი პროექტი გამოქვეყნდა ,,საყოველთაო სახალხო განხილვისათვის”, მაგრამ, ამასთან ერთად, ცვლილებების მეორე პროექტი - პრეზიდენტის არჩევნებში კანდიდატად დაუშვებლობის თაობაზე პირობების კონსტიტუციის მიერ დადგენის კანონისათვის დელეგირების თაობაზე. ეს უკანასკნელი ცვლილება კი გათვლილი იყო მომავალ საპრეზიდენტო არჩევნებში ,,არასასურველ” კანდიდატთა მონაწილეობის გამორიცხვისათვის. რასაც შემდგომში შესაბამის კანონში ცვლილება მოყვა და კანდიდატისათვის უკანასკნელი 2 წლის განმავლობაში ქვეყანაში ცხოვრება ან უცხო სახელმწიფოში საკონსულო აღრიცხვის აუცილებლობა დაწესდა.

საფუძველშივე 5%-იან თუ 7%-იან ზღვარს, საერთოდ, როგორც ასეთს, ბევრი მომხრე თუ მოწინააღმდეგე ჰყავდა. მოწინააღმდეგეთა ძირითად არგუმენტს არჩევნების დროს პარტიათა არათანაბარ მდგომარეობაში ჩაყენება წარმოადგენდა, მაგრამ არჩევნებში პოლიტიკურ პარტიებს ეძლევათ თანაბარი შესაძლებლობა მიაღწიონ საწადელს, მიიღონ ამომრჩეველთა ხმების საჭირო რაოდენობა. ამ შეზღუდვის ძირითადი განმაპირობებელი ფაქტორი - საზოგადოებრივი ინტერესი - ქმედითი საკანონმდებლო ორგანოს შექმნის იდეაა. უფრო კონკრეტულად კი მისი მიზნები შეიძლება წარმოვიდგინოთ შემდეგნაირად: ,,1. არჩევნების, როგორც ხალხის პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბების ინტეგრაციული საფუძველი; 2. საარჩევნო სისტემის ერთიანობის ინტერესები; 3. საპარლამენტო არჩევნებით გათვალისწინებული სახელმწიფო-პოლიტიკური მიზნების განმტკიცება.”27 5%-იდან 7%-მდე საარჩევნო ზღვრის გაზრდა გაუმართლებელი ნაბიჯი იყო იმ თვალსაზრისით, რომ აღნიშნული მოქმედება სცილდებოდა ზემოთ მოცემულ მიზნებს, კერძოდ ის, რომ პარლამენტში გასულიყო ერთი ან ორი პარტია და, თუ დავუშვებთ, რომ ისინი ერთ პოლიტიკის გამტარებლები იქნებოდნენ და, ფაქტობრივად, გაერთიანდებოდნენ, ამ შემთხვევაში ქვეყნისათვის დამღუპველი იქნებოდა პარლამენტში ოპოზიციური ინტერესების დამცველი ძალის არარსებობა.²⁸ როგორც ვხედავთ, კონსტიტუციაში 1999 წელს აღნიშნული ცვლილების შეტანა არ იქნებოდა მთლად გამართლებული, მაგრამ 1999 წლის 20 ივლისს საქართველოს კონსტიტუციაში შევიდა პირველი ორი ცვლილება, რაც სულაც არ ყოფილა კონსტიტუციური ცვლილებების ისტორიის დასასრული.²⁹ 

საქართველოს კონსტიტუციის მიღებისას, ზემოთ განხილული პრინციპული საკითხების შორის ყურადღების ღირსია სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის პრობლემა, რომელიც დღესაც არ არის გადაწყვეტილი.

1921 წლის კონსტიტუცია, როგორც საქართველოს ამჟამინდელი კონსტიტუციის საფუძველი, ითვალისწინებდა ,,ავტონომიურ მმართველობას” - ,,საქართველოს რესპუბლიკის განუყოფელ ნაწილებს: აფხაზეთს (სოხუმის ოლქი), სამუსლიმანო საქართველოს (ბათუმის მხარე) და ზაქათალას (ზაქათალას ოლქი) ენიჭებათ ადგილობრივ საქმეებში ავტონომიური მმართველობა... წინა მუხლში მოხსენიებულ ავტონომიურ მმართველობათა დებულებანი შემუშავებულ იქნება ცალკე კანონით” (მუხ. 107-108). როგორც ვხედავთ, 1921 წლის კონსტიტუცია ქვეყნის ფედერაციულ საწყისებზე მოწყობას ითვალისწინებდა სამი ავტონომიით. 70-წლიანი საბჭოთა წყობილების დროს, საქართველოს ტერიტორიაზე არსებობდა ორი ავტონომიური რესპუბლიკა (რომლებსაც ჰქონდათ თავიანთი კონსტიტუციები) და ერთი ავტონომიური ოლქი. საბჭოთა სისტემის რღვევის შემდეგ ორ აღნიშნულ ავტონომიურ ერთეულებში კონფლიქტები წარმოიშვა, რამაც ახალი კონსტიტუციის შემუშავების პროცესში სახელმწიფოს ტერიტორიულ-სახელმწიფოებრივი მოწყობის პრობლემის არსებობა განაპირობა.

საკონსტიტუციო კომისიაში შესული პროექტები ამ პრობლემას სხვადასხვაგვარად არეგულირებდნენ. წარმოდგენილი ვარიანტები შეიძლება პირობითად ორ ნაწილად დავყოთ - პირველი, ფედერაციულ საწყისებზე დაფუძნებული და მეორე, სამხარეო მოწყობის მოდელი.

მართალია, საკონსტიტუციო კომისიის სამდივნოს პროექტის სხვადასხვა ვარიანტები არსებობდა, მათ უმეტესობას აერთიანებდა სახელმწიფოს მოწყობა ფედერაციულ საწყისებზე. მაგალითად გამოდგება შემდეგი დებულება: ,,საქართველოს, როგორც ფედერაციული სახელმწიფოს, სუბიექტებია: აფხაზეთი და აჭარა, მხარეები, ცხინვალის თვითმართვადი ოლქი... აფხაზეთი და აჭარა ტერიტორიულ-სახელმწიფოებრივი ერთეულებია.”³⁰ გარდა ამისა, აჭარისა და აფხაზეთის სამართლებრივი მდგომარეობა განისაზღვრებოდა მათი კონსტიტუციებით, ხოლო სუბიექტებისა და ფედერაციის ურთიერთობა, უფლებამოსილებათა განაწილება და სხვა საკითხები რეგულირდებოდა აღნიშნული პროექტის მეცხრე თავით.

როგორც ითქვა, კომისიისათვის ქვეყნის ტერიტორიულ-სახელმწიფოებრივი დაყოფის მეორე მოდელად სამხარეო მოწყობა იქნა შეთავაზებული. სწორედ ამ მოდელს ეფუძნებოდა საკონსტიტუციო კომისიის 1994 წლის ნოემბრის პროექტი. კონსტიტუცია ითვალისწინებდა მხარეთა შექმნის წესსა და უფლებამოსილებებს, ხოლო მხარეებიდან განსაკუთრებით გამოყოფილი და განსხვავებულად დარეგულირებული იყო აფხაზეთის, აჭარისა და ცხინვალის მხარეები.

სამხარეო მოწყობას ითვალისწინებდა აგრეთვე პოლიტიკური გაერთიანების -მოქალაქეთა კავშირის, პროექტიც, რომელიც, ზემოთ მოყვანილი მაგალითიდან განსხვავებით, მხარეთა ზუსტ ჩამონათვალს ახდენდა - ,,საქართველოს მხარეებია: აფხაზეთი, აჭარა, გურია, იმერეთი, კახეთი, მესხეთი, მთიანეთი, რაჭა-ლეჩხუმი, სამეგრელო, სვანეთი, ქართლი. ქალაქი თბილისი სარგებლობს მხარის სტატუსით.” ამავე პროექტში საინტერესო დებულება აისახა სახელმწიფო ენასთან დაკავშირებით, რაც არც თუ ისე შორს დგას ტერიტორიული მოწყობის პრობლემასთან - ,,აფხაზური ენა აფხაზეთის მხარეში და ოსური ენა ცხინვალის რეგიონში საქართველოს სახელმწიფო ენის თანაბრად სარგებლობს სახელმწიფო ენის სტატუსით.”³¹

სამხარეო მოწყობას ითვალისწინებდა აგრეთვე ტრადიციონალისტების (ირაკლი წერეთლის) კონსტიტუციის პროექტიც, რომლის თანახმად ,,,საქართველო ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული თვალსაზრისით იყოფა მხარეებად, მხარეები რაიონებად. საქართველო შედგება შემდეგ მხარეებად - თბილისი, შიდა ქართლი, ქვემო ქართლი, კახეთ-ჰერეთი, იმერეთი, მესხეთ-ჯავახეთი, გურია-აჭარა, სამეგრელო, აფხაზეთი. აფხაზეთის მხარეს ადგილობრივ საქმეებში მინიჭებული აქვს ავტონომიური მმართველობა.”³²

რესპუბლიკელების მიერ წარმოდგენილი პროექტიც სამხარეო მოწყობას ითვალისწინებდა.

როგორც ვხედავთ, საქართველოს პარლამენტი საკმაოდ ფართო არჩევანის წინაშე იდგა. თუ მხედველობაში აფხაზეთისა და სამაჩაბლოს პრობლემებიც იქნებოდა მიღებული, შესაძლებელი გახდებოდა კონსტიტუციით ამ ერთეულების სტატუსის გათვალისწინება, ან ტერიტორიული მოწყობის საკითხის დროებით ღიად დატოვება. საბოლოო არჩევანი ამ უკანასკნელზე შეჩერდა, საქართველოს კონსტიტუციაში ჩაიწერა - ,,საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობა განისაზღვრება კონსტიტუციური კანონით უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპების საფუძველზე ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულიად აღდგენის შემდეგ” (მუხ. 2.3). გარდა ამისა, კონსტიტუციის მე-3 მუხლში ასახულ იქნა საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებულ გამგებლობას მიკუთვნებული საკითხები. დასასრულს, საინტერესო დებულება ჩაიდო ამავე მუხლის მე-2 პუნქტში - ,,ერთობლივ გამგებლობას მიკუთვნებული საკითხები ცალკე განისაზღვრება”. ყოველივე ამ დებულებების გაანალიზებითა და ინტერპრეტაციით შეიძლება დავასკვნათ: მიუხედავად იმისა, რომ ეს საკითხი მოუგვარებელი დარჩა, არსებული ფორმულირებები გვაძლევს საშუალებას ვივარაუდოთ, რომ სამომავლოდ ეს საკითხი უნდა გადაწყვეტილიყო ფედერალური მოწყობის ან დიდი უფლებამოსილების მქონე სამხარეო მოწყობის და არა მტკიცე უნიტარული სახელმწიფოს სასარგებლოდ. ამის გააზრების საშუალებას გვაძლევს დებულებები - ,,უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპების საფუძველზე” და ,,ერთობლივ გამგებლობას მიკუთვნებული საკითხები”. აგრეთვე, აღნიშნული მოდელის შესაბამისად, პარლამენტი ერთპალატიან ორგანოდ ჩამოყალიბდა, თუმცა მე-4 მუხლის საფუძველზე, შესაბამისი პირობების დადგომის შემდეგ გათვალისწინებულ იქნა მისი ორპალატიან ორგანოდ გარდაქმნა. სადაც სენატის არსებობა, რომლის წევრებიც აირჩევიან აფხაზეთისა და აჭარის აგრეთვე საქართველოს სხვა ტერიტორიული ერთეულებიდან, კიდევ უფრო ამყარებს ზემო გამოთქმულ მოსაზრებას.

მას შემდეგ რაც კონსტიტუციაში დარჩა ეს ,,თეთრი ლაქა”, წარმოიშვა ერთი დილემა - რა სამართლებრივი სტატუსით არსებობს აჭარის ერთეული, რომელიც De facto ავტონომიურ რესპუბლიკაა, მას შემდეგაც, რაც მიღებულ იქნა კონსტიტუცია. კონსტიტუცია გარდამავალ დებულებებში არ ითვალისწინებდა მოცემული საკითხის დარეგულირებამდე უკვე არსებული ავტონომიების შენარჩუნებას, არც მის ტექსტში ყოფილა ნახსენები ტერმინი - ,,ავტონომიური რესპუბლიკა”. ამან კი, თავის მხრივ, გარკვეული წინააღმდეგობები წარმოშვა, რადგან აჭარის მოქმედ კონსტიტუციაში (მიღებული 1978 წელს) შევიდა ცვლილებები, რომლებმაც აღიარეს მიღებული კონსტიტუციის უზენაესობა, თუმცა საეჭვო საფუძველზე გადაწყვიტეს ავტონომიის დარჩენილი უფლებამოსილებების საკითხი ავტონომიის ტერიტორიაზე ხელისუფლების განხორციელებისას. ყოველივე ამან განაპირობა აჭარის ავტონომიაში საკანონმდებლო ბაზის შექმნა, რომლის კონსტიტუციასა და კანონმდებლობასთან შესაბამისობა, ფაქტობრივად, კითხვის ქვეშ დადგა. საკითხი სასწრაფო გადაწყვეტას მოითხოვდა, მაგრამ ნუ დავივიწყებთ კონსტიტუციის იმ დებულებას, რომლის თანახმად ამ საკითხის დარეგულირება უნდა მომხდარიყო ,,ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულიად აღდგენის შემდეგ”.

2000 წლის დასაწყისისათვის აფხაზეთის პრობლემა კვლავაც მოუგვარებელია, მაგრამ წინასაარჩევნო ბატალიების ფონზე საქართველოს პრეზიდენტი მიდის პოლიტიკურ კონსენსუსზე აჭარის ხელისუფლებასთან და მზადდება კონსტიტუციაში ცვლილებების პროექტი. 29 თებერვალს ,,საყოველთაო სახალხო განხილვაზე” გამოქვეყნებული პროექტი ითვალისწინებდა ოთხიოდე პუნქტს, რომლის თანახმად, კონსტიტუციის ტექსტში მოხსენიებული სიტყვა ,,აჭარა” შეიცვლებოდა სიტყვებით ,,აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა”. ეს ცვლილება გამიზნული იყო იქითკენ, რომ, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, De facto აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა კონსტიტუციის დონეზე დაკანონებულიყო.

აქვე მსურს აღვნიშნო, რომ კონსტიტუციური კანონის პროექტს დართული დასკვნებიდან ერთადერთი უარყოფითი დასკვნა გაკეთებული იყო საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის მიერ. ეფუძნებოდა რა კონსტიტუციას, იგი მიუთითებდა, რომ ამ საკითხის აღიარება ტერიტორიული მოწყობის დარეგულირების დასაწყისად არაკონსტიტუციური იყო, რადგან ჯერ არ იყო დამდგარი კონსტიტუციით გათვალისწინებული პირობები.

აღნიშნულ საკითხს პარლამენტი პრეზიდენტის არჩევნების შემდეგ დაუბრუნდა. საპარლამენტო განხილვის დროს სრულიად მოულოდნელად პროექტში, წინასწარ ერთი თვით გამოქვეყნების გარეშე, გაჩნდა დამატებითი პუნქტი - ,,მე-3 მუხლს დაემატოს შემდეგი შინაარსის მე-3 პუნქტი: ,,აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსი განისაზღვრება საქართველოს კონსტიტუციური კანონით ,,აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ”³³. საქართველოს პარლამენტის იურიდიულმა კომიტეტმა პროექტში ეს ცვლილება დაასაბუთა, როგორც შინაარსობრივი აუცილებლობა. საბოლოოდ, პროექტს კენჭი ეყარა და საქართველოს კონსტიტუციაში რიგით მე-3 ცვლილება მიღებულ იქნა 2000 წ. 20 აპრილს. ამ ცვლილებასთან ერთად, პარლამენტმა მიიღო დადგენილება, რომლის თანახმად, შეიქმნა სპეციალური კომისია, რომელმაც შესაბამისი კონსტიტუციური კანონი უნდა წარმოადგინოს 2000 წლის შემოდგომაზე. ამ ცვლილების შემდეგ ნათელი გახდა ფაქტი, რომ საქართველოს სახელმწიფოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობის პრობლემა არა თუ გადაწყვიტა, არამედ უფრო მეტი კითხვები წარმოშვა, ვიდრე ეს აქამდე იყო.

დასკვნა

,,უფლებისათვის თითოეული ადამიანის ბრძოლის წარმატების გვირგვინს ქვეყნის კონსტიტუცია წარმოადგენს, რომელიც საზოგადოებაში არსებულ პოლიტიკურ ძალთა ურთიერთშეთანხმებებისა და კომპრომისის შედეგია, თითოეული პოლიტიკური ძალის უკან კი ადამიანთა გარკვეული წრე მოიაზრება.”³⁴

საქართველოს კონსტიტუცია ყველა მოქალაქისათვის მართლაც გამორჩეული სიწმინდის დოკუმენტი უნდა იყოს. სწორედ საქართველოს კონსტიტუციის მიღებამ განაპირობა ქვეყანაში არსებული საკანონმდებლო ანარქიის დასასრულის დასაწყისი. როგორც ვნახეთ, კონსტიტუციის მიღების პროცესი ძალზე რთული და წინააღმდეგობრივი აღმოჩნდა და ამან გარკვეული კვალიც დატოვა ჩვენს ისტორიაში, რამაც ჩვენი სახელმწიფოს სამართლებრივი განვითარების ერთგვარი შემაფერხებლის როლი ითამაშა. საქართველოს მოქალაქეები მიისწრაფვიან სამართლებრივი სახელმწიფოს შექმნისაკენ და, აღიარებულია რა უზენაესი პრინციპი ,,ხელისუფლება ხორციელდება ხალხისათვის და ხალხის მიერ”, უზენაესი კანონი უნდა ვითარდებოდეს ქვეყნისა და ხალხის განვითარების ჰარმონიულად.

საქართველოს კონსტიტუციაში ამ 5 წლის მანძილზე სამი ცვლილება შევიდა. მოცემულ ცვლილებებს სხვადასხვა პოლიტიკური თუ სამართლებრივი საფუძვლები ჰქონდა. ამ თვეებში საქართველოს პარლამენტში შევიდა კიდევ ახალი პროექტი კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანის თაობაზე და ეს უკანასკნელი კონსტიტუციის არა ე.წ. ,,თეთრი ლაქების” ამოვსებას, არამედ მმართველობის სისტემის შეცვლასა და, ფაქტობრივად, ახალი კონსტიტუციური წყობილების ჩამოყალიბებას ითვალისწინებს.

საქართველოს კონსტიტუციური სისტემა ჯერ კიდევ ახალია და დიდი გზა ,,ფილადელფიიდან” ,,მსოფლიო აღიარებამდე”, საქართველოს ,,კონსტიტუციონალიზმის მამებს” ჯერ კიდევ გასავლელი აქვთ.

____________________

1. „Конституционное (государственное) право зарубежных стран, общая часть” ред.б Б. А. Страшун.

2. იხ. ,,მსოფლიო ქვეყნების კონსტიტუციები” ავთანდილ დემეტრაშვილი გამოცემა I

3. თუმცა აქ ტერმინ `მოქალაქეებში” შეიძლება უფრო ფართოდ მთელი მოსახლეობა ვიგულისხმოთ.

4. „საუბრები კონსტიტუციაზე, საზოგადოების სამსჯავროზე”, ავთანდილ დემეტრაშვილი, რუბრიკას უძღვებოდა პროფ. გივი ინწკირველი (გაზეთი „საქართველოს კონსტიტუცია”, 1995წ.).

5. „მშრომელთა პარტიის საქართველოს რესპუბლიკის კონსტიტუციის პროექტი”, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ბიბლიოთეკა, საარქივო №8-33-16

6. საქართველოს კონსტიტუციის პროექტის საკონსტიტუციო კომისიის საბოლოო ვარიანტი, (30.06.95)”, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ბიბლიოთეკა, საარქივო №8-33-26

7. ხაზი ჩვენია (ავტორი)

8. კონსტიტუცია პრეზიდენტსაც და პარლამენტსაც თანამშრომლობისაკენ უნდა უბიძგებდეს” ვახტანგ ხმალაძე, ესაუბრა ხათუნა გელოვანი (გაზეთი „ქართული ქრონიკა”, თებერვალი, 1995წ)

9. თუ განვიხილავთ საქართველოს კანონს „სახელმწიფო ვალის შესახებ” ,ის 1-ლ მუხლსა და გარდამავალ დებულებებს, დავასკვნით, რომ სახელმწიფო ხელისუფლებამ ყოფილი სსრკ-ს ვალებიდან მხოლოდ ის აიღო საკუთარ თავზე, რომლებიც საქართველოს მოსახლეობიდან იყო აღებული. (იხ. დასახელებული კანონი, ჟურნალი „პარლამენტის უწყებანი”, №13-14, 8-04-98, გვ. 9-20)

10. იხ. საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება, №2/80-9, 03.01.98, კრებული „საკონსტიტუციო სამართალწარმოება და პრაქტიკა” გამოცემა II, თბილისი 2000 წ. (გვ. 176-177).

11. იქვე, გვ. 196

12. იხ. „საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი” ზაზა რუხაძე, ბათუმი 2000წ. გვ. 34

13. იქვე, გვ. 35

14. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია”, მსოფლიო ქვეყნების კონსტიტუციები, 1992 წ. ავ. დემეტრაშვილი გვ. 51, (ხაზგასმა ჩვენია, ავტორი)

15. „ყველაფერი წესრიგშია”.. ანუ სეპარატიზმისაგან პრეზიდენტი დაგვიცავს”, საქართველოს პარლამენტის საკონსტიტუციო კომისიის მდივანი ავთაბდილ დემეტრაშვილი (გაზეთი საქართველოს რესპუბლიკა 1995წ.).

16. გიორგი პაპუაშვილი, „საპრეზიდენტო სისტემა პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებში: საქართველოს მაგალითი” ჟურნალი „ქართული სამართლის მიმოხილვა”, გვ. 22

17. „საქართველოს კონსტიტუციის პროექტის საკონსტიტუციო კომისიის საბოლოო ვარიანტი, (30.06.95)”, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ბიბლიოთეკა, საარქივო №8-33-26

18. „თსუ-ს საერთაშორისო სამართლისა და საერთაშორისო ურთიერთობების ფაკულტეტის ახალგაზრდა კონსტიტუციონალისტთა ჯგუფის საქართველოს კონსტიტუციის პროექტი” (მუხ. 42, 2. გ.) საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ბიბლიოთეკა, საარქივო №8-33-23

19. იქვე, რესპუბლიკური პარტიის საქართველოს კონსტიტუციის პროექტი” საარქივო №8-33-5

20. იქვე, მუხლი 120-ე.

21. გიორგი პაპუაშვილი, „საპრეზიდენტო სისტემა პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებში: საქართელოს მაგალითი”, ქართული სამართლის მიმოხილვა”, 1999 წ., III კვარტალი.

22. „Конституционное (государственное) право зарубежных стран, общая часть” ред.б Б. А. Страшун, стр - 62-63

23. ზაზა წულაძე, ,,რესპუბლიკელები მხარს უჭერენ „მცირე კონსტიტუციას“, „გაზეთი 7 დღე”, 1995 წ. 18-24 მარტი.

24. ხათუნა რეხვიაშვილი, დიანა გაბროშვილი, „აუცილებელი პირობა კონსენსუსი და კომპრომისი”, გაზეთი „კავკასიონი” სამსაბათი, 14 მარტი, 1995წ.

25. იხ. ავთანდილ დემეტრაშვილი, „მსოფლიო ქვეყნების კონსტიტუციები”, გამოცემა I, გვ. 82. აქვე საინტერესო იქნება ერთი ისტორიის მოყვანა, როდესაც აშშ-ის პრეზიდენტი, აბრამ ლინკოლნი მთავრობის წევრებთან (6 წევრი) ერთად იხილავთ სამოქალაქო ომის დროს სამხედრო ძალების გამოყენების მიზანშეწონილებას, კენჭისყრის შედეგი იყო 6 ხმა 1-ის, პრეზიდენტის წინააღმდეგ. ამის შემდეგ ლინკოლნმა, კონსტიტუციის პრინციპებისა და სულისკვეტების დაცვით განაცხადა - „6 წინააღმდეგ, 1 მომხრე, მომხრე გადის.”

26. გიორგი ჩხეიძე, „საკონსტიტუციო კონტროლის პრობლემები საქართველოში”, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ალმანახი №10, 1999წ. გვ. 28.

27. იხ. „5 - პროცენტიანი მინიმალური საარჩევნო ზღვრის სამართლებრივი და პოლიტიკური მნიშვნელობა” საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ალმანახი №10, 1999წ. გვ. 18.

28. იხ. იქვე, გვ. 19

29. აქვე საინტერესოა აღინიშნოს, რომ 1999 წლის 30 ოქტომბერს არჩევნებში 7%-იანი ზღვარი ვერ გადალახა ეროვნულ-დემოკრატიულმა ალიანსმა, ამ ცვლილების ინიციატორმა, ხოლო პარლამენტში კი გავიდა სამი პარტია (ერთ-ერთი კი თითქმის კონსტიტუციური უმრავლესობით).

30. იხ. შესაბამისი კონსტიტუციის პროექტები, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ბიბლიოთეკა, საარქივო №8-33-11 და №8-33-26

31. იხ. იქვე, №8-33-19

32. იხ. იქვე, №8-33-4

33. იხ. საქართველოს კონსტიტუციური კანონი ,,საქართველოს კონსტიტუციაში დამატებებისა და ცვლილებების შეტანის შესახებ”, 2000წ. 20 აპრილი (გამოქვეყნებულია გაზეთ ,,საქართველოს რესპუბლიკაში”, 2000 წ. 26 აპრილი №112).

34. ეკატერინე გასიტაშვილი, „კონსტიტუცია გამორჩეული კანონიერი სიწმინდის დოკუმენტია”, (საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ალმანახი, №1, 1998 წ. 

მარიამ ხოფერია

XXI საუკუნის მიჯნაზე თავისუფლად შეგვიძლია განვაცხადოთ, რომ იდეოლოგიური რეჟიმების დამარცხების შემდეგ, მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში, საზოგადოება პოლიტიკური ძალაუფლების ერთადერთ კანონიერ სისტემად მმართველობის დემოკრატიულ პრინციპებს აღიარებს. აშკარა ანტიდემოკრატიულ მმართველობათა რიცხვი სულ უფრო მცირდება.

საერთოდ, ყოველ მმართველობას თავისი ბუნება და პრინციპი აქვს; ამდენად, სწორედ ძალაუფლების პრინციპთან მიმართებაში განისაზღვრება პოლიტიკური სისტემის ლეგიტიმურობა. ასევე, ძალაუფლების სისტემა ლეგიტიმურია იმდენად, რამდენადაც ის მისაღებია ამა თუ იმ სახელმწიფოს მოქალაქეებისათვის.

თანამედროვე დემოკრატია, ფართო გაგებით, გულისხმობს არსებითად სამი, ერთმანეთისაგან მეტნაკლებად დამოუკიდებელი პრინციპის თანაარსებობას: ხალხის ნების უზენაესობა /ხელისუფლების არჩევითობა/, კონსტიტუციონალიზმი და პიროვნების უფლებები, ლიბერალიზმი. დემოკრატიული ლეგიტიმურობის გასააზრებლად სამივე ამ პრინციპს განმსაზღვრელი მნიშვნელობა აქვს. განვიხილოთ, თუ რა იგულისხმება თითოეულ ამ პრინციპში და როგორ აისახა ისინი საქართველოს 1995 წელს მიღებულ კონსტიტუციაში.

ხალხის ნების უზენაესობა /ხელისუფლების არჩევითობა/

დემოკრატიულ მმართველობაში უმაღლესი ხელისუფლება ეკუთვნის ხალხს (დემოს - ხალხი, კრატია - ძალაუფლება). მაშასადამე, დემოკრატიის არსებითი ელემენტი ხალხის ნების უზენაესობა, ამ ნების პოლიტიკურ სუვერენად გამოცხადებაა. „დემოკრატიის დროს ხალხი ერთის მხრივ მონარქია, მეორეს მხრივ კი ქვეშევრდომი. იგი მონარქია იმდენად, რამდენადაც აქვს საარჩევნო ხმები, რომლებითაც გამოხატავს თავის ნებას. სუვერენის ნება თვითონ სუვერენულია”.¹

დემოკრატიაში სუვერენული ხელისუფლების მქონე ხალხი თვითონ უნდა აკეთებდეს ყველაფერს, რისი გაკეთებაც მას კარგად შეუძლია, ხოლო იმას, რისი გაკეთებაც მის შესაძლებლობას აღემატება, თავისი ნდობით აღჭურვილი პირების მეშვეობით უნდა ახორციელებდეს.

„ისევე, როგორც მოქალაქეთა უმრავლესობას, რომელთაც საკმაო უფლება აქვთ სხვების ასარჩევად, მაგრამ არ შეუძლიათ საკუთარი თავის არჩევა, ხალხს, რომელსაც სხვისი მმართველობის განსჯის უნარი შესწევს, არ შეუძლია თავისით მართვა”.² 

რადგან სხვისი მმართველობის განმსჯელ ხალხს არ შეუძლია თავისით მართვა, ამიტომ მას მონარქზე მეტად სენატი ან საბჭო ესაჭიროება, რომელიც მას წარმართავს. მაგრამ იმისთვის, რომ ხალხი ამ უკანასკნელთ ენდობოდეს, საჭიროა თვითონ ასახელებდეს მის წევრებს და თვითონვე ირჩევდეს მათ უშუალოდ ან რაიმე ინსტიტუტის მეშვეობით. მაშასადამე, დემოკრატიული მმართველობის ძირითადი მაქსიმა ისაა, რომ ხალხი თანამდებობის პირებს თავად უნდა ასახელებდეს. დემოკრატიაში ლეგიტიმურად ვერ ჩაითვლება ვერც ერთი სახელისუფლებო ინსტიტუტი, რომლის უფლებამოსილებაც, პირდაპირ ან არაპირდაპირ, არ მომდინარეობს ხალხის ნებიდან.

თავისუფალ სახელმწიფოში ყოველი ადამიანი თვითონ უნდა განაგებდეს საკუთარ თავს, ყოველ მოქალაქეს უნდა ჰქონდეს ხმის მიცემის უფლება წარმომადგენლის ასარჩევად. დემოკრატიულ მმართველობაში ხალხის მონაწილეობა უნდა განისაზღვრებოდეს მხოლოდ თავის წარმომადგენელთა არჩევით.

საერთაშორისო სამართლებრივ დონეზე აღიარებული დემოკრატიის ეს ფუძემდებლური პრინციპი - ხალხის ნების უზენაესობა, ხელისუფლების არჩევითობა - საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის ქვაკუთხედია. ხალხის ნების უზენაესობის გამოხატულებაა კონსტიტუციის მე-5 მუხლი; იგი მიუთითებს, რომ საქართველოში სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროა ხალხი, რომელიც თავის ძალაუფლებას ახორციელებს რეფერენდუმის, დემოკრატიის სხვა, უშუალო ფორმებისა და თავის წარმომადგენელთა მეშვეობით, ცხადია, ხალხში საქართველოს მოქალაქეები იგულისხმება. საქართველოს კონსტიტუციის 74-ე მუხლის თანახმად, მოქალაქეებს არა მხოლოდ რეფერენდუმში მონაწილეობის უფლება აქვთ, არამედ, ასევე, კანონით დადგენილი წესით, შეუძლიათ მოითხოვონ მისი ჩატარება.

სახელმწიფოს მართვაში მოქალაქეთა მონაწილეობის ერთ-ერთი უფლება მოცემულია კონსტიტუციის მე-2 მუხლის მე-4 პუნქტში, სადაც ნათქვამია: „საქართველოს მოქალაქეები ადგილობრივი მნიშვნელობის საქმეებს აწესრიგებენ თვითმმართველობის მეშვეობით სახელმწიფოს სუვერენიტეტის შეულახავად”.

საქართველოს კონსტიტუციის 29-ე მუხლის თანახმად, საქართველოს ყველა მოქალაქეს უფლება აქვს დაიკავოს ნებისმიერი სახელმწიფო თანამდებობა, თუ იგი აკმაყოფილებს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს. დემოკრატიული მმართველობის ეს ნორმა ყოველ მოქალაქეს უტოვებს თავის სამშობლოსთვის სამსახურის გაწევის გონივრულ იმედს.

ამრიგად, საქართველოს კონსტიტუციით განმტკიცებული სახალხო ხელისუფლების პრინციპები ხელს უწყობს მოქალაქეთა ერთობლივ მონაწილეობას სახელმწიფოს მართვის საქმეში. ამის ნათელი დადასტურებაა ისეთი უმნიშვნელოვანესი პოლიტიკური უფლება, როგორიცაა, მოქალაქის უფლება - აირჩიოს და თავად იქნეს არჩეული სახელმწიფო ხელისუფლების წარმომადგენლობით ორგანოებში. ეს უკანასკნელი, გარკვეულწილად, ის ტრადიციული, ზოგადდემოკრატიული ინსტიტუტია, რომელიც იურიდიულად საერთაშორისოსამართლებრივ დონეზე კარგა ხანია დამკვიდრებულია და ჩვენი ქვეყნის კონსტიტუციითაც არის აღიარებული. სახელმწიფოს მართვაში მოქალაქეთა მონაწილეობის უფლება, თავის მხრივ, უკავშირდება მოქალაქის საარჩევნო უფლებებს. არჩევნები არის საარჩევნო უფლების მქონე პირთა მიერ ხმის მიცემისა და ამ პირთა უმრავლესობის გადაწყვეტილებით სახელმწიფო და თვითმმართველობის ადგილობრივი ორგანოების ჩამოყალიბების საშუალება.

დემოკრატიისათვის ძალზე მნიშვნელოვანია დადგინდეს, თუ როგორ, ვის მიერ, ვისთვის და რა მიზნით უნდა იქნეს მიცემული ხმა. არჩევნები არის სახელმწიფოს წარმომადგენლობითი ორგანოების ჩამოყალიბების ყველაზე დემოკრატიული პროცედურა, რომლის მეშვეობითაც მოსახლეობას საშუალება ეძლევა შეარჩიოს და წარმომადგენლობით ორგანოში წარგზავნოს ღირსეული ადამიანები, რომლებიც, თავის მხრივ, გამოხატავენ ხალხის ნებას სახელმწიფოს უმნიშვნელოვანესი საკითხების გადაწყვეტის პროცესში. ეს არის დემოკრატიის ფუძემდებლური პრინციპი, რომლის თანახმადაც, პოლიტიკური სუვერენიტეტი ეკუთვნის ერთობას - ხალხს, ხოლო სახელმწიფო სტრუქტურებს მათი უფლება-მოსილება დელეგირებული აქვთ ამ პოლიტიკური სუვერენისაგან - ხალხისაგან - პირდაპირი ან არაპირდაპირი არჩევნების გზით. მაშასადამე, ლეგიტიმურად ვერ ჩაითვლება ვერც ერთი სახელისუფლებო ინსტიტუტი, რომლის უფლებამოსილება პირდაპირ ან არაპირდაპირ არ მომდინარეობს ხალხის ნებიდან, რაც, თავის მხრივ, არჩევნების ან რეფერენდუმის გზით იყო გაცხადებული. იმის გათვალისწინებით, თუ რომელი ორგანო აირჩევა, არჩევნები შეიძლება დაიყოს საპარლამენტოდ და საპრეზიდენტოდ. საქართ-ველოსთვის ცნობილია ორივე სახის არჩევნები.

სახელმწიფო ორგანოების ჩამოყალიბებაში მონაწილეობის პრინციპებისა და პირობების მიხედვით, კონსტიტუციური უფლებით განასხვავებენ აქტიურ საარჩევნო უფლებას (ანუ ხმის მიცემის უფლებას სახელმწიფო და თვითმმართველობის ორგანოებში მონაწილეობის მისაღებად, რომელიც ენიჭება საქართველოს ყველა მოქალაქეს 18 წლის ასაკიდან) ანუ პირის უფლებას თავად იქნეს არჩეული სახელმწიფო და ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევით ორგანოებში. კონსტიტუციის 49-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, მოქალაქე პარლამენტის წევრად შეიძლება აირჩეს 25 წლის ასაკიდან.

წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნები შეიძლება იყოს: საყოველთაო, ნაწილობრივი, მორიგი, ვადამდელი, დამატებითი და შუალედური, ასევე, განმეორებითი. ამომრჩეველს უფლება აქვს წარმომადგენლობითი ორგანოს შემადგენლობა აირჩიოს პირდაპირ ან ირიბად, ანუ მრავალსაფეხურიანი არჩევნების მეშვეობით, როდესაც არჩევნები ტარდება წარმომადგენლობითი ორგანოების ან საარჩევნო კოლეგიების მიერ, რომლებიც, თავის მხრივ, არჩეული არიან ხალხისაგან.

საქართველოს კონსტიტუციის 49-ე და 70-ე მუხლებში ჩამოყალიბებულია დემოკრატიული არჩევნების ისეთი ნორმები, რომელთა თანახმადაც, საქართველოში არჩევნები ტარდება საყოველთაო, თანასწორი და პირდაპირი საარჩევნო უფლების საფუძველზე, ფარული კენჭისყრით. კენჭისყრის დროს არჩევნების ჩატარებისათვის განკუთვნილ შენობებში დაუშვებელია საარჩევნო აგიტაცია.

არჩევნების საყოველთაობა უმნიშვნელოვანესი პრინციპია. იგი უზრუნველყოფს მოქალაქეთა მაქსიმალურად სრულ, საყოველთაო მონაწილეობას ხელისუფლების არჩევნებში. თანასწორობის პრინციპი ავსებს და სრულყოფს არჩევნების საყოველთაობას, გამორიცხავს რაიმე პრივილეგიებს. პირდაპირი არჩევნების დემოკრატიული ბუნება გამოიხატება იმით, რომ არჩევნების ასეთი წესის დროს ამომრჩევლებმა ზუსტად იციან, ვის ირჩევენ და ვისგან შეუძლიათ მოითხოვონ ანგარიში. ამომრჩეველი პირადად აძლევს ხმას; დაუშვებელია სხვა პირის ნაცვლად ხმის მიცემა. ასევე, ქართული საარჩევნო სისტემის უმნიშვნელოვანესი პრინციპია ფარული კენჭისყრა, რომლის დროსაც ამომრჩეველი ხმას აძლევს სხვა პირისგან დამოუკიდებლად; ფარული კენჭისყრა ამომრჩეველთა თავისუფალი ნების გამოხატულების გარანტიაა. კენჭისყრის დროს არჩევნებისათვის განკუთვნილ შენობებში დაუშვებელია საარჩევნო აგიტაცია. ასეთი წესი უზრუნველყოფს, რომ ამომრჩეველმა ხმა მისცეს იმას, ვისი არჩევაც მას სურს, აირჩიოს ის, ვისაც იგი ანდობს თავისი ინტერესების განხორციელებას.

ზემოთ აღნიშნული პრინციპები საყოველთაოდ არის აღიარებული კონსტიტუციურ დონეზე მსოფლიოს სხვადასხვა მოწინავე დემოკრატიულ სახელმწიფოებში. საქართველოშიც სწორედ ამგვარმა პრინციპებმა უნდა განაპირობოს არჩევნებში მოსახლეობის ფართო მასების მონაწილეობის უზრუნველყოფა. ეს არის საკუთრივ დემოკრატია ვიწრო გაგებით, რომლის თანახმადაც, პოლიტიკური სუვერენიტეტი ეკუთვნის მთლიანად ხალხს, ხოლო სახელისუფლებო სტრუქტურებს მათი უფლებამოსილება დელეგირებული აქვთ ამ პოლიტიკური სუვერენისაგან (ხალხისაგან) პირდაპირი ან არაპირდაპირი არჩევნების გზით.

კონსტიტუციონალიზმი

დემოკრატიის მეორე ძირითადი პრინციპი არის კონსტიტუციონალიზმი. იგი ცნობილია ასევე „სამართლებრივი სახელმწიფოს” (გერმ. Rechtstaat) და „კანონის უზენაესობის” (ინგლ. Rule of law) სახელით. ლეგიტიმურია არა უბრალოდ ისეთი ხელისუფლება, რომელიც `ხალხის ნებას ახორციელებს, არამედ ისეთი, რომელიც ამას იქმს გარკვეულ ძირითად წესებთან - კონსტიტუციასთან - შესაბამისობაში”.

სიტყვა ,,კონსტიტუცია” ეტიმოლოგიურად ნიშნავს შექმნას, აგებას, დადგენას. სწორედ კონსტიტუციის მიღებით იქცევა ხალხი პოლიტიკურ სუბიექტად. ხალხი, კონსტიტუციის გარეშე, ადამიანთა ერთობლიობაა, რომელსაც საერთო აქვს ენა, სარწმუნოება, ტერიტორია და ა.შ. მაგრამ პოლიტიკური თვალსაზრისით, ამ საერთო ნიშნებს არავითარი რელევანტობა გააჩნია; არისტოტელეს ტერმინის თანახმად, ასეთი ხალხი მხოლოდ ,,პოტენციაა” პოლიტიკური ერთობისა. გარკვეული წესების, ანუ კონსტიტუციის მიღებით იგი მკვიდრდება, ანუ კონსტრუირდება პოლიტიკურ ერთობად.

თანამედროვე დემოკრატიულ სახელმწიფოს არ შეუძლია ფუნქციონირება კონსტიტუციის გარეშე; სწორედ ეს უკანასკნელი წარმოადგენს დემოკრატიული მმართველობის დროს ძალაუფლების ლეგიტიმურობის საფუძველს, განსხვავებით იდეოლოგიური რეჟიმებისაგან, სადაც კონსტიტუციასა და კანონთა სისტემას მეორადი ღირებულება ენიჭება იდეოლოგიურ აუცილებლობასთან შედარებით, რომელსაც გაბატონებული პარტია და მისი ლიდერი განასახიერებენ.

კონსტიტუციონალიზმის მთავარი პრაქტიკული ფუნქცია ხელისუფლების შეზღუდვა და რეგლამენტაციაა. შეზღუდვის ფუნქციას კონსტიტუცია რამდენიმე მეთოდით ახორციელებს. უპირველეს ყოვლისა, ის აშუალებს ურთიერთობას ხალხის ნებასა და კონკრეტულ სახელისუფლებო სტრუქტურებს შორის და ამით პირველის შეზღუდვას ახორციელებს. ნებისმიერი სუვერენისათვის, თუნდაც ხალხისათვის, მოქმედების სრული თავისუფლების მინიჭება დესპოტიასა და განუკითხაობას ნიშნავს.

გარდა ამისა, კონსტიტუცია, ასე ვთქვათ, ანაწევრებს და ერთმანეთით აწონასწორებს (ამერიკულ ვარიანტში ,,შეკავება-გაწონასწორების” ცჰეცკს ანდ ბალანცეს სისტემა) ხელისუფლების სტრუქტურებსაც, რათა მინიმუმამდე შემცირდეს ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების შანსი. საუკუნეთა გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ძალაუფლების მქონე ნებისმიერი ადამიანი მიდრეკილია მისი ბოროტად გამოყენებისაკენ. იმისათვის, რომ ვერავინ შეძლოს ძალაუფლების ბოროტად გამოყენება ,,,საჭიროა თვით საგანთა ისეთი წყობა, რომ ძალაუფლებას ძალაუფლება აოკებდეს”.³

ყოველ სახელმწიფოში რეალურად არსებობს სამი სახის ხელისუფლება: საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო. როდესაც ერთ პიროვნებაში ან ერთ მაგისტრატურაში გაერთიანებულია საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლება, თავისუფლება უკიდურესად იზღუდება, რადგან ყოველთვის არსებობს იმის საშიშროება, რომ მონარქმა ან სენატორმა შექმნას ტირანული კანონები იმისთვის, რომ ისინი ტირანულად განახორციელოს.

პოლიტიკური თავისუფლება იმ შემთხვევაშიც არ გვაქვს, როცა სასამართლო ხელისუფლება განცალკევებული არ არის საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებისაგან. თუ იგი გაერთიანებული იქნება საკანონმდებლო ხელისუფლებასთან, მაშინ მისი ძალაუფლება მოქალაქეთა სიცოცხლისა და თავისუფლების მიმართ თვითნებური იქნება, რადგან მოსამართლე თვითონვე ხდება კანონმდებელი; თუ ეს ხელისუფლება გაერთიანებული იქნება აღმასრულებელ ხელისუფლებასთან, მოსამართლეს შესაძლებლობა ექნება გახდეს მჩაგვრელი. ზოგადად ,,,სახელმწიფოს ჭეშმარიტი ფუნქცია მოსამართლეთა დანიშვნაა და არა მოსამართლეობა”.⁴ 

დიდი ფრანგი განმანათლებლის, შ. ლ. მონტესკიეს აზრით ,,,ყველაფერი წახდება, თუ ერთი ადამიანი, ან მთავართა და კეთილშობილთა ერთი კორპუსი, ან ხალხის ერთი კორპუსი განახორციელებს სამივე ხელისუფლებას: კანონების შექმნას, სახალხო გადაწყვეტილებათა განხორციელებას და დანაშაულთა და კერძო პირთა უთანხმოებების გასამართლებას”.⁵

სახელმწიფო ხელისუფლების განაწილების აუცილებლობაზე ჯერ კიდევ ანტიკური დროის მოაზროვნეები მიუთითებდნენ თავიანთ თხზულებებში. კერძოდ, ესენი იყვნენ პლატონი („სახელმწიფო”, „კანონები”), არისტოტელე („პოლიტიკა”), პოლიბიოსი („ისტორია”). ხელისუფლების განაწილების თვალსაზრისით, ჩინებული ინსტიტუტები ჰქონდა რომის რესპუბლიკას. ხელისუფლების განაწილების პრინციპს დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ შუა საუკუნეების ისეთი დიდი წარმომადგენლები, როგორებიც იყვნენ: მარსელ პადუელი, თომა აქვინელი, მოგვიანებით, ბურჟუაზიის განმათავისუფლებელი ბრძოლის პერიოდში ნიკოლოზ კუზანელი, სამუელ პუფენდორფი, ჯონ ლოკი. მაგრამ კლასიკური სახით სახელმწიფო ხელისუფლების განაწილების პრინციპი - როგორც სამართლის უზენაესობისა და ადამიანის, როგორც საზოგადოების წევრის პოლიტიკური თავისუფლების წინაპირობა - ჩამოაყალიბა შ.ლ. მონტესკიემ. ავტორის აზრით, სახელმწიფოში პოლიტიკური თავისუფლება მიიღწევა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო ხელისუფლება განაწილებული არის სხვადასხვა უწყებას შორის. მაშასადამე, თუ სახელმწიფო წყობას თავის უშუალო მიზნად პოლიტიკური თავისუფლება აქვს, მისი საწყისები უნდა ემყარებოდეს ხელისუფლების განაწილების აღნიშნულ პრინციპს.

ხელისუფლების განაწილების პრინციპი მრავალი ქვეყნის კონსტიტუციამ გაითავისა. იგი მეტ-ნაკლებად სრულად და თანმიმდევრულად აისახა ჯერ კიდევ 1787 წლის ა.შ.შ.-ის კონსტიტუციაში. ეს პრინციპი სხვა მრავალ ქვეყანაში /საფრანგეთი, იტალია და ა.შ.შ./ დამკვიდრდა; თუმცა მისი რეალიზაციის კონკრეტული ფორმები საკმაოდ მრავალფეროვანია. აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ ხელისუფლებათა განაწილების პრინციპი გარკვეულწილად საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციაშიც შეინიშნებოდა, თუმცა არ იყო პირდაპირ აღიარებული.

ხელისუფლებათა განაწილება დემოკრატიული კონსტიტუციონალიზმის ერთ-ერთი ფუძემდებლური პრინციპია, რომლის თანახმადაც ერთიანი სახელმწიფო ხელისუფლება განაწილებულია ერთმანეთისგან დამოუკიდებელ საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებას შორის და სამართლის უზენაესობისა და ადამიანის თავისუფალი განვითარების წინაპირობას წარმოადგენს. თავისუფლების უზრუნველსაყოფად ასევე აუცილებელია, რომ რომელიმე მათგანმა არ მიიღოს გაბატონებული მდგომარეობა მეორეზე; თითოეული ამ ხელისუფლების დამოუკიდებლობა უნდა იყოს გარანტირებული.

ფაქტობრივად, უფლებამოსილებათა განაწილება უფრო მეტია, ვიდრე ეს შეიძლება ერთი შეხედვით ჩანდეს.

ხელისუფლებათა განაწილებისას მთავარია არა ის, რომ ხელისუფლება განაწილებულია ან ის, რომ ხელისუფლებას ახორციელებს სხვადასხვა ორგანო, არამედ ის, რომ თითოეული ამ ხელისუფლების მფლობელი თანასწორია თავისი კომპეტენციის ფარგლებში, ე.ი. ისინი სრულიად დამოუკიდებელი არიან და ერთმანეთის მიმართ ანგარიშვალდებული არ არიან, თუმცა მჭიდრო ურთიერთკავშირში იმყოფებიან. პოლიტიკური კორპუსის ძალის, ანუ აღმასრულებელი ხელისუფლებისა და პოლიტიკური კორპუსის ნების, ანუ საკანონმდებლო ხელისუფლების დახმარების გარეშე არაფერი ხდება ან არ უნდა ხდებოდეს.⁶ მაშასადამე, არც ერთ მათგანს შეუძლია მეორის გარეშე გააკეთოს რამე. ამიტომ ,,ხელისუფლებები იძულებულნი იქნებიან იმოქმედონ და ეს აუცილებლობა აიძულებთ მათ იმოქმედონ შეთანხმებულად”.⁷ ამის საფუძველი კი მათივე ურთიერთკავშირებისა და წონასწორობის დაცვის მექანიზმის ამოქმედება გახლავთ, რომელიც უზრუნველყოფს თავისუფლებისა და სახელმწიფოს მართვის ე.წ. „პლურალისტური” იდეის ცხოვრებაში გატარებას.

ხელისუფლებათა განაწილების ბუნების გათვალისწინებით, შეიძლება დავასკვნათ, რომ იქმნება სახელმწიფო ხელისუფლების ისეთი ორგანიზაცია, რომელიც გულისხმობს ინსტიტუციონალიზებული ორგანოების სისტემის საწყისებს აშკარად განსაზღვრული სტრუქტურულ-ფუნქციური ნიშნებითა და აბსოლუტური ავტონომიური მოქმედების საზღვრებით. აქ მთავარია ის, რომ ისინი წარმოადგენენ სხვადასხვა ხელისუფლებას, რომელთა შორის ურთიერთკავშირი აგებულია წონასწორობის თეორიის საწყისებზე.

კონსტიტუციის თანახმად, ხელისუფლებათა განაწილება ნიშნავს არა მხოლოდ ხელისუფლების დემონოპოლიზაციას, არამედ, ასევე, რეალურ, ნამდვილ გაწონასწორებას, რომლის დროსაც ამ სამი ხელისუფლებიდან არც ერთს შეუძლია შელახოს ან დაიქვემდებაროს სხვა და იძულებულია ურთიერთგაგებისა და ურთიერთთანამშრომლობის ჩარჩოებში იმოქმედოს.

თანამედროვე პირობებში, საქართველოში ახალი კონსტიტუციური წყობის დამკვიდრების პროცესში, უაღრესად დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ხელისუფლებათა განაწილების პრინციპს. დემოკრატიის ეს ფუძემდებლური პრინციპი ახალი ქართული კონსტიტუციის მნიშვნელოვანი მონაპოვარია. მისი მიზანია არ დაუშვას ერთი რომელიმე ხელისუფლების განდიდება, საზოგადოებაში ავტორიტარული და დიქტატორული რეჟიმის დამკვიდრება, ასევე, ურთიერთკავშირისა და გაწონასწორების პრინციპზე დაყრდნობით, სახელმწიფო მმართველობაში შესაძლო შეცდომების მინიმუმამდე დაყვანა, გადამწყვეტი საკითხებისადმი ცალმხრივი მიდგომის დაუშვებლობა. ამ პრინციპის მიზანია სახელმწიფოს ყველა სტრუქტურის რაციონალური და ოპტიმალური ქმედების შედეგად სახელმწიფოს მართვის მექანიზმის ეფექტიანობის ამაღლება.

საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტში მითითებულია: ,,საქართველოში სახელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დაყრდნობით”. ეს ნიშნავს, რომ სახელმწიფო ხელისუფლება იყოფა საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებებად, რომელთა განმახორციელებელი ორგანოები თავიანთ უფლებამოსილებებს დამოუკიდებლად ასრულებენ. კონსტიტუციის 3-5 თავებში მოცემულია თითოეული ამ ხელისუფლების წარმომადგენელი ორგანოს საქმიანობისათვის დამახასიათებელი თავისებურებები და ძირითადი პრინციპები. შესაბამისად, მათ არა აქვთ უფლება გასცდნენ თავიანთი უფლებამოსილების ზღვრებს.

კონსტიტუციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტის ნორმაში ჩადებულია სახელმწიფო მმართველობის სისტემაში ხელისუფლების განაწილების პრინციპის გარანტია, მაგრამ მისი უზრუნველყოფის ხარისხი დამოკიდებულია იმ ახალ ინსტიტუტზე, რომელიც საკონსტიტუციო სასამართლოს სახით დამკვიდრდა და იმ მექანიზმზე, რომელსაც ითვალისწინებს მისი უფლებამოსილება.

ამრიგად, ხელისუფლებათა განაწილება არის ისეთი მოქმედი მექანიზმი, რომელიც აღწევს სხვადასხვა სახელმწიფო სტრუქტურის ერთიანობას, შეთანხმებისა და სპეციალური სამართლებრივი პროცედურების ურთულესი პროცესის საფუძველზე, რომელიც გათვალისწინებულია კონფლიქტური მდგომარეობის შემთხვევებშიც.

ლიბერალიზმი

ზემოაღნიშნული ორი პრინციპის - არჩევითობა და კონსტიტუციონალიზმი - განხორციელება შეიძლება თავისთავად საკმარისი არ აღმოჩნდეს დემოკრატიული მმართველობის ლეგიტიმურობისათვის, თუ არ არსებობს პიროვნების თავისუფლების, ღირსებისა და თანასწორობის დაცვის გარანტიებიც. აღნიშნულ ღირებულებათა გარკვეული ნორმების დაცვის გარეშე დემოკრატიული სისტემა ლეგიტიმურად ვერ ჩაითვლება.

საფრანგეთის 1789 წლის ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციის 26-ე მუხლი აღიარებს, რომ ნებისმიერ საზოგადოებაში, რომელშიც არ არის უზრუნველყოფილი უფლებათა განხორციელება და არ არის გააზრებული ხელისუფლების განაწილების პრინციპი, არ გააჩნია კონსტიტუცია. ცხადია, აქ იგულისხმება დემოკრატიული კონსტიტუციური მართლწესრიგი.

ამრიგად, დემოკრატიის მესამე არსებითი პრინციპი არის ლიბერალიზმი, ანუ პიროვნების თავისუფლების, ღირსებისა და თანასწორობის აღიარება პრივილეგირებულ ღირებულებად. თავისუფლება ადამიანის ბუნებიდან მომდინარეობს ,,,თავისუფლებაზე უარის თქმა საკუთარ ადამიანურ ღირსებაზე, ადამიანურ უფლებებზე, თვით მოვალეობებზე უარის თქმის ტოლფასია”.⁸

თავისუფლება ის სიტყვაა, რომელიც ყველაზე მეტად ახდენს შთაბეჭდილებას ადამიანის გონებაზე. ჩვეულებრივ, თავისუფლებას დემოკრატიულ მმართველობასთან აიგივებენ. სახელმწიფო წყობასთან მიმართებით თავისუფლებას სამი ხელისუფლების (საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო) გარკვეული განაწილება ქმნის; მოქალაქესთან მიმართებაში კი, მონტესკიეს თანახმად, „თავისუფლება მდგომარეობს უსაფრთხოებაში ან კიდევ უსაფრთხოების რწმენაში”.⁹ 

თავისუფლება, ძირითადად, არის ის, რომ ადამიანი არ აიძულო მოიმოქმედოს ისეთი რამ, რასაც კანონი არ ითვალისწინებს. ეს კი შესაძლებელია მხოლოდ იმ პირობით, თუ ადამიანებს სამოქალაქო კანონები განაგებენ. მაშასადამე, თავისუფლება იმის კეთების უფლებაა, რაც კანონით დასაშვებია. სადაც ძალაუფლება კანონს არ ემორჩილება, იქ პიროვნების უფლებათა დაცვის შანსები მცირეა. ,,თუ მოქალაქეს შეუძლია აკეთოს ის, რასაც კანონები კრძალავენ, მაშინ მას აღარ ექნება თავისუფლება, რადგან იგივე შესაძლებლობა სხვებსაც ექნებათ”.¹⁰ 

დემოკრატიაში ფორმალობათა რაოდენობა იზრდება მოქალაქეთა თავისუფლების, ქონების, სიცოცხლის, ღირსების ზრდის შესაბამისად. დემოკრატიული მმართველობისას სახელმწიფო წყობის ბუნება მოითხოვს, რომ მოსამართლეები ზუსტად იცავდნენ კანონის ტექსტს. დემოკრატიულ სახელმწიფოებში ყველა თანასწორია. აქედან გამომდინარე, ნებისმიერი მოქალაქის მიმართ არ შეიძლება კანონის ბოროტად გამოყენება, როცა საქმე ეხება მის ქონებას, მის ღირსებას ან მის სიცოცხლეს.

1789 წლის უფლებათა დეკლარაციაში ნათქვამია, რომ ადამიანები თავისუფალი და თანასწორი არიან თავიანთ უფლებებში. კანონი ყველასათვის ერთი უნდა იყოს, იცავს იგი თუ სჯის. კანონის წინაშე ყველა მოქალაქე თანასწორია. დეკლარაციით გამოცხადებული მოქალაქეთა თანასწორუფლებიანობა შემდგომ სხვადასხვა ფორმით აისახა სხვადასხვა ქვეყნის კონსტიტუციაში. სწორედ ამიტომ დამკვიდრდა დემოკრატიული სახელმწიფოების კონსტიტუციებში მძლავრი აქცენტი ადამიანის უპირატესობის შესახებ სახელმწიფოს წინაშე.

სახელმწიფოში ადამიანის მდგომარეობა, პირველ რიგში, დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ ზრუნავს კანონმდებელი მასზე, როგორ სამართლებრივ საფუძველზე ამკვიდრებს მას; მეორე რიგში, - იმაზე, თუ როგორ ზრუნავს აღმასრულებელი ხელისუფლება მის კეთილდღეობაზე; მესამე რიგში, - იმაზე, თუ როგორ არის დაცული კონსტიტუციური გარანტიები საკონსტიტუციო სასამართლო ორგანოებისა და სახალხო დამცველის ინსტიტუტის ზედამხედველობით.

ჩვენს დროში, მოქალაქეთა უფლებებისა და თავისუფლების დაცვის სამართლებრივ საშუალებებს წარმოადგენენ კონსტიტუციური გარანტიები, ე.ი. იმ ხერხებისა და მეთოდების ერთობლიობა, რომლებიც გათვალისწინებულია კონსტიტუციური ნორმებით. სახელმწიფოს სუვერენული ხელისუფლება მოქალაქეებზე ვრცელდება როგორც იმ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, რომლის მოქალაქეცაა პირი, ისე მის ფარგლებს გარეთ. ინდივიდს უფლება აქვს მოითხოვოს თავისი უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების დაცვა იმ სახელმწიფოსაგან, რომლის მოქალაქეც ის არის.

საზოგადოებრივი კეთილდღეობა ყოველთვის მოითხოვს, რომ თითოეული ადამიანი უცვლელად ინარჩუნებდეს სამოქალაქო კანონებით მინიჭებულ საკუთრებას. საკმარისია მაგისტრატურამ აიძულოს კერძო პირი გაყიდოს თავისი მემკვიდრეობა, რომ მან ამით კერძო პირს ჩამოართვას სამოქალაქო კანონმდებლობით მინიჭებული ის დიდი პრივილეგია, რომლის თანახმადაც, არავის აქვს უფლება აიძულოს კერძო პირი გაასხვისოს საკუთარი ქონება. სამოქალაქო კოდექსის მეშვეობით მოქალაქეს შეუძლია დაიცვას თავისი ქონება და სიცოცხლე ნებისმიერი სხვა მოქალაქის წინაშე.

ამრიგად, თანასწორუფლებიანობა, პიროვნების ხელშეუხებლობა, პოლიტიკური თავისუფლებები და სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები კონსტიტუციური გარანტიების ერთ მთლიან ნაკრებს წარმოადგენენ. შესაბამისად, ერთი კონკრეტული უფლების ან გარკვეული თავისუფლების განუხორციელებლობის შემთხვევაში სერიოზული საფრთხის ქვეშ დგება მთლიანად უფლებებისა და თავისუფლების ინსტიტუტები.

მაშასადამე, სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის ურთიერთკავშირის ხასიათი და ბუნება მიმდინარე პროცესების აშკარა გამოხატულებაა. რაც უფრო დემოკრატიულია სახელმწიფო, მით უფრო მაღალია ამ ურთიერთობათა შეფასების კრიტერიუმი. საქართველოში საზოგადოებრივი და სახელმწიფოებრივი დემოკრატიზაციის პროცესმა დადებითი გავლენა მოახდინა მოქალაქეთა კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების გაფართოებასა და მათი გარანტიების განმტკიცებაზე, რაც სათანადოდ ჩამოყალიბდა 1995 წლის საქართველოს კონსტიტუციაში.

ქართულ კონსტიტუციაში ადამიანისა და ხელისუფლების ურთიერთობა განიხილება იმ ჭრილში, რასაც „ხელისუფლება-ადამიანისათვის” ეთქმის. კონსტიტუცია აკანონებს სახელმწიფოს ვალდებულებას ადამიანისა და მოქალაქის უფლებებისა და თავისუფლებების უზრუნველსაყოფად; სწორედ სახელმწიფო უნდა იყოს მათი დაცვისა და რეალიზაციის უმთავრესი გარანტი.

საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებისა და ნორმების შესაბამისად, საქართველოს კონსტიტუცია ცალსახად აღიარებს საქართველოს მოქალაქეთა თანასწორობას სოციალურ, ეკონომიკურ, კულტურულ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში; რაც გულისხმობს კანონისა და ქვეყნის ადმინისტრაციის წინაშე თანასწორობას, გადასახადების წინაშე თანასწორობას, უფლებებისა და თავისუფლებების გამოყენების თანასწორობას.

ადამიანის, როგორც უმაღლესი ღირებულების, უფლებებსა და თავისუფლებებს ეხება საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის მეორე თავი - „საქართველოს მოქალაქეობა, ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი”, რომელშიც ჩამოყალიბებულია დემოკრატიული მმართველობის ფუძემდებლური დებულებები. აღნიშნული თავი მოიცავს მნიშვნელოვან ნორმებსა და მითითებებს, რომლებიც უზენაესი კანონით გარანტირებული ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების ერთობლიობას წარმოაჩენენ. ეს კონსტიტუციის ყველაზე ვრცელი თავია და მასში გაერთიანებულია 36 მუხლი. საერთოდ, ჩვენს კონსტიტუციაში, პიროვნების სტატუსთან დაკავშირებით მოცემულია სამოცამდე მუხლი. აღნიშნული კონსტიტუციური ნორმების მიზანია ახალი მენტალიტეტის მქონე ადამიანის ფორმირება.

ადამიანის უფლებათა სისტემის მთლიანობა, განპირობებული არის თანასწორობისა და სოციალური პრინციპების ერთიანობით. ამის თაობაზე მე-14 მუხლში საკმაოდ ტევადი ნორმაა ჩამოყალიბებული. მე-19 მუხლი აკანონებს სიტყვის, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლებას; მე-20 მუხლი კი იცავს ადამიანის პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობას.

ადამიანისადმი განსაკუთრებული ზრუნვის დასტურია მე-15, მე-17, მე-18 მუხლები, რომელთა თანახმადაც, ადამიანის სიცოცხლე, მისი თავისუფლება, პატივი და ღირსება ხელშეუვალია. კანონი გარკვეულ ფარგლებში იცავს ყოველივე მათგანს. კონსტიტუციით დადგენილია ადამიანის, დაკავებული პირის სასამართლოსადმი წარდგენის, ეჭვმიტანილის დაკავების და ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობის ზღვრული ნორმები, რომელთა დარღვევა ისჯება კანონით, ხოლო უკანონოდ დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს კომპენსაციის მიღების უფლება აქვს. მე-40 მუხლის თანახმად, ადამიანი უდანაშაულოდ ითვლება, ვიდრე არ დამტკიცდება მისი დამნაშავეობა დადგენილი წესითა და კანონიერ ძალაში შესული სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენით. კონსტიტუციით ასევე გათვალისწინებულია: საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება; უფლება დაიკავოს ნებისმიერი სახელმწიფო თანამდებობა, თუ იგი აკმაყოფილებს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს; განათლების მიღებისა და მისი ფორმის არჩევის უფლება; ოჯახის, დედათა და ბავშვთა უფლებების დაცვა; უფლება თავისუფლად მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია.

ამა თუ იმ ქვეყნის კონსტიტუციის დემოკრატიულობის დონის შეფასების კრიტერიუმთა შორის ერთ-ერთი უმთავრესი არის ის, თუ როგორ მზრუნველობას იჩენს იგი უცხოელებისა და მოქალაქეობის არმქონე პირთა მიმართ. ამ მხრივაც, ჩვენი ქვეყანა სტუმართმოყვარეობის საუკუნოვან ტრადიციას საკანონმდებლო დონეზე ამკვიდრებს. საქართველოს კონსტიტუცია (მუხლი 22, 27, 47, 35) მის ტერიტორიაზე მცხოვრებ უცხოეთის ქვეყნის მოქალაქეებსა და მოქალაქეობის არმქონე პირებს კონსტიტუციურ მოთხოვნათა შესრულებისთვის, პასუხის მოთხოვნის თვალსაზრისითაც, საქართველოს მოქალაქეებთან თანაბარ პირობებში აყენებს. 44-ე მუხლის I პუნქტში აღნიშნულია, რომ საქართველოში მცხოვრები ყოველი პირი ვალდებულია ასრულებდეს საქართველოს კონსტიტუციისა და კანონმდებლობის მოთხოვნებს.

მოქალაქეთა უფლებებისა და თავისუფლების დაცვის მიზნით, კონსტიტუციის 43-ე მუხლით საქართველოში ჩამოყალიბდა სრულიად ახალი, ომბუდსმენის, ანუ საქართველოს სახალხო დამცველის ინსტიტუტი.

1996 წლის 16 მაისს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო კანონი „საქართველოს სახალხო დამცველის შესახებ”. მისი ძირითადი ფუნქციაა პიროვნების დაცვა ხელისუფლების აღმასრულებელი ორგანოებისა და სახელმწიფო მოხელეების მიერ ადმინისტრაციული უფლებამოსილების არამართლზომიერი და ბოროტად გამოყენების შემთხვევისაგან. იგი საქმეში ერევა მაშინ, როცა კანონი ირღვევა. მისი განხილვის საგანია მოქალაქის ურთიერთობა სახელმწიფო ორგანოებთან, საზოგადოებრივ ორგანიზაციებთან და არა სამოქალაქო ურთიერთობის დავები. სახალხო დამცველი აირჩევა 5 წლის ვადით საქართველოს პარლამენტის სრული შემადგენლობის უმრავლესობით. სახალხო დამცველს ევალება რეგულარული ანგარიშგება პარლამენტის წინაშე. კონსტიტუციის 43-ე მუხლის მე-2 პუნქტით, სახალხო დამცველის საქმიანობისათვის დაბრკოლებათა შექმნა ისჯება კანონით.

ამრიგად, დემოკრატიის ძირითად ელემენტად მაინც ხალხის ნების პოლიტიკურ სუვერენად გამოცხადება, პრაქტიკულად კი ხელისუფლების არჩევითობა მიიჩნევა. ახალგაზრდა და ნაკლებად განვითარებულ დემოკრატიულ სახელმწიფოებში დემოკრატია, უფრო ხშირად გაიგივებულია არჩევითობასთან, რადგან ეს უკანასკნელი დემოკრატიის ყველაზე თვალსაჩინო ნიშანს წარმოადგენს. ამიტომ დემოკრატიული მმართველობის დამამკვიდრებელ ქვეყნებში საერთაშორისო საზოგადოებრიობის მთელი ძალისხმევა, უპირველესად, სწორედ არჩევნების ჩატარებაზეა მიმართული. პოლიტიკური რეჟიმი, რომელშიც ხელისუფლების არჩევითობა ხორციელდება - თუნდაც კანონის უზენაესობისა და ლიბერალური ღირებულებების დაცვის გარეშე - მაინც დემოკრატიად მიიჩნევა.

კონსტიტუციონალიზმი გაიგივებულია წესრიგთან, სტაბილურობასა და მდგრადობასთან. მის გარეშე არ შეიძლება არსებობდეს იმის გარანტია, რომ დემოკრატიული პრინციპები დამყარდება. კონსტიტუციონალიზმისა და ლიბერალური ღირებულებების დამკვიდრება, ხშირ შემთხვევაში, ღრმა კულტურულ ცვლილებებს ითხოვს, რასაც თაობათა ცვლა სჭირდება, მაშინ როდესაც არჩევნების ჩატარება საერთაშორისო დამკვირვებლების მონაწილეობით ერთჯერადი აქტია. კანონის უზენაესობისა და წესრიგისადმი პატივისცემა ძნელად იდგამს ფესვს იმ საზოგადოებაში, სადაც პატივს არ სცემენ ინდივიდს, პიროვნებას.

დემოკრატიული მმართველობის დამყარება ასევე ითხოვს გარკვეულ ძალისხმევას. მისი დამკვიდრებისათვის არ არის საკმარისი მხოლოდ დემოკრატიის ძირითადი პრინციპების უპირატესობის აღიარება, მმართველობის სხვა პრინციპებთან შედარებით. ჭეშმარიტი დემოკრატიის დასამკვიდრებლად, ხალხს, ანუ პოლიტიკურ ერთობას ესაჭიროება, ერთი მხრივ, სათანადო უნარი, რომელიც ყალიბდება გარკვეული სოციალური, ეკონომიკური, კულტურული, საგარეო-პოლიტიკური ვითარების ბაზაზე, ხოლო, მეორე მხრივ, დემოკრატიული მმართველობის სწავლა პრაქტიკული გამოცდილების მიღების პროცესში.

_____________________

1. შ. მონტესკიე - „კანონთა გონი” გვ. 37.

2. იქვე, გვ. 39

3. შ. მონტესკიე - „კანონთა გონი” გვ. 181

4. იქვე, გვ.183

5. იქვე, გვ. 196.

6. შ. მონტესკიე - „კანონთა გონი” გვ. 196.

7. იქვე, გვ. 190.

8. ჟ. ჟ. რუსო, „საზოგადოებრივი ხელშეკრულება” გვ. 15.

9. შ. მონტესკიე - „კანონთა გონი” გვ. 213.

10. იქვე, გვ. 180.

იმედო არჯევანიძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

სახელმწიფოს ფორმა და მმართველობის ფორმები

უპირველეს ყოვლისა, შესავლის სახით უნდა აღვნიშნოთ, რომ უშუალოდ პუბლიკაციის ძირითადი თემის განხილვამდე მიზანშეწონილი იქნება განვიხილოთ სახელმწიფოს ფორმის ინსტიტუტისა და ამ ინსტიტუტში მმართველობის ფორმის ადგილის განსაზღვრა, რადგან უფრო სრულყოფილად იქნეს გააზრებული, თუ რას ნიშნავს, ზოგადად, მმართველობის ფორმა და, რა თქმა უნდა, მისი ერთ-ერთი ნაირსახეობა - რესპუბლიკა, რაც, საბოლოო ჯამში, გარკვეული ზოგადი თეორიული შესავლის შემდგომ, გაგვიადვილებს თანამედროვე საქართველოს მდგომარეობის გარკვევას და მისი სამომავლო პერსპექტივების განხილვას.

სახელმწიფოს ფორმა არის სახელმწიფო სამართლის კომპლექსური ზეინსტიტუტი, რომელიც თავის თავში ოთხ სხვადასხვა დამოუკიდებელ ქვეინსტიტუტს მოიცავს, რომლებიც ერთობლიობაში თავს იყრიან სახელმწიფოს ფორმის ცნების ქვეშ. ესენია: მმართველობის, სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის, პოლიტიკური და სახელმწიფო რეჟიმის ფორმის ინსტიტუტები. ე.ი. მიუხედავად იმისა, რომ აქ საქმე გვაქვს ფორმასთან, იგი, საბოლოო ჯამში, უთითებს სახელმწიფოს შინაგან, შინაარსობრივ ნიშნებზე, კერძოდ იმაზე, თუ ვის მიერ ხორციელდება სახელმწიფო ხელისუფლება, როგორ ხდება სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოების ფორმირება (მმართველობის ფორმა), როგორია სახელმწიფოს განსაზღვრულ ტერიტორიაზე მოსახლეობის გაერთიანების წესი, მისი ურთიერთკავშირი სახელმწიფოს სხვა ტერიტორიულ ნაწილებსა და მთლიანად სახელმწიფოსთან (სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის ფორმა), რა ხერხებითა და მეთოდებით ხორციელდება ხელისუფლება სახელმწიფოში (პოლიტიკური რეჟიმის ფორმა), დაბოლოს, როგორია ფაქტობრივი ურთიერთობა სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლეს ორგანოებს შორის, ვინაიდან ზოგჯერ იგი განსხვავებულია კონსტიტუციაში მოცემული მოდელისაგან (სახელმწიფო რეჟიმის ფორმა).* 

სახელმწიფოები შეიძლება იყვნენ რესპუბლიკური ან მონარქიული ფორმის მატარებელნი (არსებობენ სახელმწიფოები, რომელთა მმართველობის ფორმები შეიცავენ როგორც რესპუბლიკური, ისე მონარქიული მმართველობის ფორმის ნიშნებს, ამაზე უფრო ვრცლად მოგახსენებთ შემდგომ). ტერიტორიული მოწყობის მიხედვით სახელმწიფო შეიძლება იყოს უნიტარული, ფედერაციული ან რეგიონალური, პოლიტიკური რეჟიმის მიხედვით კი - დემოკრატიული, ავტორიტარული, ტოტალიტარული და სხვა.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ჩნდება ლოგიკური კითხვა იმის თაობაზე, თუ რატომ არის, რომ ერთი სახელმწიფო რესპუბლიკური, ხოლო მეორე - მონარქიული მმართველობის ფორმისაა, ერთი სახელმწიფო ფედერაციულია, ხოლო მეორე უნიტარული და ა.შ., ე.ი. რატომ არის, რომ სახელმწიფოებს სხვადასხვა ფორმები აქვთ. ამის მიზეზი სხვადასხვაა, კერძოდ: პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და სხვა სახის ფაქტორები, რომელთა ფარგლებში მოიაზრება სახელმწიფოს აღმოცენებისა და ჩამოყალიბების პირობები, ისტორიული და ეროვნული ტრადიციები, მოსახლეობის კულტურული განვითარების დონე, საერთაშორისო ვითარება და სხვა. ამის დასადასტურებლად შეიძლება მოვიყვანოთ ინგლისისა და საფრანგეთის შედარების მაგალითი, იმ თვალსაზრისით, რომ ბურჟუაზიული რევოლუციის მიმდინარეობის პერიოდში ინგლისის ბურჟუაზია არ იყო ისეთი მკაცრი და რადიკალური, როგორიც საფრანგეთის ბურჟუაზია ფეოდალიზმთან ბრძოლაში. ამან გამოიწვია ის, რომ ინგლისში ბურჟუაზია ფეოდალებთან გარკვეულ დათმობებზე წავიდა, რაც გამოიხატა ინგლისში კონსტიტუციური მონარქიის დამყარებაში, ხოლო საფრანგეთში მოხდა ფეოდალიზმის სრული განადგურება და საფრანგეთის ბურჟუაზიამ თავისი პოლიტიკური ბატონობა რესპუბლიკური მმართველობის ფორმაში გამოხატა.

სახელმწიფოს ფორმაზე არ შეიძლება გავლენა არ მოახდინოს ქვეყნის მოსახლეობის ეთნიკურმა შემადგენლობამ, ვინაიდან მრავალენოვან სახელმწიფოში სხვადასხვა ერების მისწრაფებამ, ჰქონდეთ თავიანთი სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნები, შეიძლება მიგვიყვანოს იქამდე, რომ ტერიტორიული მოწყობის მიხედვით სახელმწიფო ფედერაციული გახდეს.

სახელმწიფოს ფორმაზე გავლენას ახდენს აგრეთვე ქვეყნის ისტორიული განვითარების ტრადიციები, ასე მაგალითად, გერმანია, წესისამებრ, უნიტარული უნდა ყოფილიყო (ეროვნული შემადგენლობის თვალსაზრისით), მაგრამ იგი ფედერაციულია, ეს შეიძლება აიხსნას ამ ქვეყნის ისტორიული განვითარების ტრადიციების გამოძახილით, რადგან გერმანია საუკუნეების განმავლობაში დაქუცმაცებული იყო პატარ-პატარა გერმანულ სახელმწიფოებად.

სახელმწიფოს ფორმაზე დიდ გავლენას ახდენს მისი აღმოცენებისა და ჩამოყალიბების პირობები, მაგალითად, ბელგია, როგორც ყველასათვის ცნობილია, ვატერლოოს ბრძოლის შემდეგ ნაპოლეონის დამარცხების შედეგად შეიქმნა ჰოლანდიური და ფრანგული პროვინციებისაგან და ამიტომ ბუნებრივია, რომ თავისებურია მისი ეროვნული შემადგენლობა და სახელმწიფოს ფორმაც.

ასევე შეიძლება დაისვას კითხვა იმის შესახებ, შეიძლება თუ არა სახელმწიფოს ერთი რომელიმე ფორმალური მახასიათებლის შეცვლამ გამოიწვიოს სახელმწიფოს ფორმის რომელიმე სხვა შემადგენლის შინაარსის ცვლილება? შეიძლება და ამის მაგალითები შემდეგია: 1967 წელს საბერძნეთში მოხდა სამხედრო გადატრიალება, დამყარდა დიქტატურა და სამხედროებმა მეფე კონსტანტინე ხელისუფლებას ჩამოაშორეს (ეს პერიოდი ცნობილია, როგორც ,,პოლკოვნიკების დიქტატურა”), შეიძლება მოხდეს პირიქითაც, მაგალითად, 1975 წელს გარდაიცვალა ესპანეთში დიქტატორი ფრანკო და 1978 წლის კონსტიტუციის საფუძველზე აღდგენილ იქნა მონარქია. ე.ი., როგორც დავინახეთ, პოლიტიკური რეჟიმის შეცვლამ ერთ შემთხვევაში გამოიწვია მონარქიის შეცვლა რესპუბლიკით, ხოლო მეორე შემთხვევაში კი პირიქით (მაგრამ აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ესპანეთს ყოველთვის ჰქონდა მისწრაფება მონარქიისაკენ და ესპანეთის სახელმწიფოს ისტორიაში სულ ორი რესპუბლიკა არსებობდა მოკლე დროითი პერიოდებით, პირველი 1873-1875 წლებში და მეორე 1931-1939 წლებში).¹

ზოგიერთ შემთხვევაში პოლიტიკური რეჟიმის ცვალებადობამ შეიძლება გამოიწვიოს ტერიტორიული მოწყობის ფორმის შეცვლაც, მაგალითად, ნიგერიაში, რამდენიმე სამხედრო გადატრიალების შემდეგ, მცდელობა იმისა, რომ ნიგერია გადაექციათ უნიტარულ სახელმწიფოდ, დასრულდა სამოქალაქო ომით 60-იანი წლების დასასრულს.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ტერმინი „სახელმწიფოს ფორმა”, დოქტრინალური (სამეცნიერო) წარმოშობისაა. იგი უფრო სამეცნიერო კატეგორიაა, ვიდრე საკანონმდებლო, მაგრამ ახალი ტენდენციების საფუძველზე იგი სამართლებრივი რეგულირების სფეროში მოექცა, ანუ დოქტრინალური ცნება გადაიქცა პრაქტიკულ საკანონმდებლო ცნებად. ამის ნათელსაყოფად უნდა აღვნიშნოთ თურქეთის 1982 წლის კონსტიტუცია, სალვადორის 1983 წლის კონსტიტუცია და ეთიოპიის 1987 წლის კონსტიტუცია, სადაც არსებობს თავები ,,სახელმწიფოს ფორმის” სახელწოდებით.² 

აშკარაა, რომ სახელმწიფოს ფორმის საკითხს არა მარტო თეორიული, არამედ პრაქტიკული მნიშვნელობაც აქვს, რადგან იმაზე, თუ როგორ არის ორგანიზებული და რეალიზებული სახელმწიფო ხელისუფლება, დამოკიდებულია სახელმწიფოს ხელმძღვანელობის ეფექტურობა, მმართვე-ლობის ქმედუნარიანობა, მთავრობის პრესტიჟი და სტაბილურობა, კანონიერებისა და მართლწე-სრიგის მდგომარეობა ქვეყანაში და ა.შ. ამ მოკლე ჩამონათვალიდანაც ჩანს, თუ რა დიდი მნიშვნელობა აქვს სახელმწიფოს ფორმის საკითხს.

მმართველობის ფორმა: არ შევცდები თუ ვიტყვი, რომ მმართველობის ფორმა წამყვანი და მნიშვნელოვანი შემადგენელია სახელმწიფოს ფორმისა. მმართველობის ფორმის ქვეშ გულისხმობენ უმაღლესი სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანიზაციას, უმაღლესი სახელმწიფო ორგანოების ფორმირების წესს, სტრუქტურას, მათ კომპეტენციას, უფლებამოსილების ვადას, ურთიერთობის ფორმებს მოსახლეობასთან და ამ უკანასკნელთა მონაწილეობის მნიშვნელობას ამ ორგანოთა ფორმირებაში. ერთი სიტყვით რომ ვთქვათ, მმართველობის ფორმა გვცემს პასუხს კითხვაზე ,,ვინ მართავს”.

აღსანიშნავია ისიც, რომ იურიდიულ ლიტერატურაში მმართველობის ფორმის ცნებას ორი სხვადასხვა, ვიწრო და ფართო, გაგებით ხმარობენ. ვიწრო გაგებით მმართველობის ფორმა ახსნილია ერთი პირის იურიდიული მდგომარეობის თვალსაზრისით, ეს არის სახელმწიფოს მეთაური, რომელიც შეიძლება იყოს მონარქი ან პრეზიდენტი (ამაზე უფრო ვრცლად ქვემოთ მოგახსენებთ). რაც შეეხება მმართველობის ფორმის ფართო გაგებას, იგულისხმება ურთიერთობები სახელმწიფო ორგანოებსა და ეკონომიკურ, პოლიტიკურ ცენტრებს შორის, ის პოლიტიკური გარემო, რომელშიც მოქმედებენ სახელმწიფო ორგანოები.³

რაც შეეხება მმართველობის ფორმების კლასიფიკაციას (სანამ ტრადიციულ კლასიფიკაციას შემოგთავაზებდეთ), მას საფუძვლად შეიძლება დაედოს სახელმწიფო ხელისუფლების დანაწილებისა და ერთიანობის პრინციპები. ამის საფუძველზე შეიძლება განისაზღვროს პოლიკრატიული (მრავალხელისუფლებიანი), მონოკრატიული (ერთხელისუფლებიანი) და შერეული (როდესაც ერთად არის მოცემული მმართველობის როგორც პოლიკრატიული, ისე მონოკრატიული ელემენტები) მმართველობის ფორმები.

პოლიკრატიული მმართველობის ფორმისათვის დამახასიათებელია სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანიზაციის დაფუძნება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე, სადაც ერთიანი სახელმწიფო ხელისუფლება დაყოფილია სამ დამოუკი-დებელ ხელისუფლების ტრადიციულ შტოდ, კერძოდ, საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო შტოებად (დღევანდელ დღეს არ მიმაჩნია საგანგაშოდ ის გარემოება, რომ ხელისუფლება ტრადიციული სამის ნაცვლად დაიყოს უფრო მეტ, თუნდაც ოთხ ან ხუთ, შტოდ. მეტსაც გეტყვით, ეს არაღიარებული რეალობაცაა. საქართველოს მაგალითზე თუ განვმარტავთ, რომელი ტრადიციული ხელისუფლების შტოში უნდა შევიყვანოთ იგივე კონტროლის პალატა ან ცენტრალური საარჩევნო კომისია? ვერც ერთში, რადგან ისინი თვითონ ცალკე ქმნიან ხელისუფლების შტოებს, პირობითად საკონტროლო-საზედამხედველო და საარჩევნო ხელისუფლებებს. თავად ჯონ ლოკიც და შარლ ლუი მონტესკიეც, რომლებმაც სრულყოფილი და საბოლოო სახე მისცეს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის თეორიას, ჩვენი თანამედროვენი რომ ყოფილიყვნენ, გაზრდიდნენ ხელისუფლების შტოთა რაოდენობას, რადგან დღესდღეობით უფრო რთული და მრავალფეროვანი ფუნქციების შესრულება უხდება სახელმწიფოს, ვიდრე თუნდაც ლოკისა და მონტესკიეს დროს. ეს ყოველივე ზემოთ აღნიშნული, რა თქმა უნდა, არღვევს ლოკისეული და მონტესკიესეული თეორიის ფორმას და არამც და არამც შინაარსს, თუკი თუნდაც ხუთ ხელისუფლებას შორის ურთიერთობა დაფუძნებული იქნება ურთიერთშეკავებისა და შეწონასწორების სისტემაზე, რომლებიც განსაზღვრულ დამოუკიდებელ სახელისუფლებო ფუნქციებს ასრულებენ, ამ ხელისუფლების შტოებს მჭიდრო ურთიერთკავშირი აქვთ, მაგრამ არც ერთს არ შეუძლია ზემდგომი მდგომარეობა დაიკავოს მეორესთან მიმართებაში, თითოეულ შტოს კანონით მინიჭებული აქვს უფლებამოსილება იმისა, რომ თუ ერთ-ერთმა შტომ გადააჭარბა თავის უფლებამოსილებას, გაანეიტრალოს მისი ამგვარი მისწრაფებები და ისევ აღადგინოს ბალანსი და თანასწორი ურთიერთობა ხელისუფლების შტოებს შორის, რაც იურიდიულ ლიტერატურაში ურთიერთშეკავებისა და შეწონასწორების სისტემით არის ცნობილი. ამის ნათელ მაგალითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ აშშ-ის 1787 წლის კონსტიტუცია, რომელმაც პირველმა წარმოადგინა სრულყოფილად ურთიერთობის ეს სისტემა კონსტიტუციურ დონეზე. აქვე უნდა აღინიშნოს: თეორიაში გამოთქმულია მოსაზრება იმის თაობაზე, რომ საკანონმდებლო, საპარლამენტო ხელისუფლებას მაინც აქვს გარკვეული უპირატესობა აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებასთან შედარებით, რაც გამოიხატება იმაში, რომ მხოლოდ პარლამენტს შეუძლია მიიღოს კანონები, რომლის ფარგლებშიც მოქმედებს არა მარტო თვით საკანონმდებლო, არამედ ხელისუფლების სხვა შტოებიც, იგივე, ზემოაღნიშნული აღმასრულებელი და სასამართლო ხელისუფლებებიც, მაგრამ თეორიისაგან განსხვავებით პრაქტიკაში იგრძნობა აღმასრულებელი ხელისუფლების უპირატესობა ხელისუფლების სხვა შტოებზე და ამის დამადასტურებლად საკმარისია ე.წ. ,,დელეგირებული კანონმდებლობის” მოხსენიებაც, რომელიც უკვე საკანონმდებლო კატეგორიადაც გადაიქცა. ასეთ დელეგირებულ კანონმდებლობას, მაგალითისათვის, ითვალისწინებს ესპანეთის 1978 წლის კონსტიტუციის მეორე თავი).

რაც შეეხება მონოკრატიული მმართველობის ფორმას, იგი ხასიათდება ერთხელისუფლებიანობით, სადაც მთლიანად უარყოფილია ხელისუფლების ორგანიზაციის თანამედროვე, დემოკრატიული ხელისუფლების დანაწილებისა და სახალხოხელისუფლებიანობის პრინციპები და ხელისუფლება მოქცეულია ერთი ორგანოს ან თანამდებობის პირის ხელში. ასეთ თანამდებობის პირს შეიძლება ერქვას ფიურერი, დუჩე, კაუდილო. თავის დროზე, ახლო წარსულში, ასეთ თანამდებობის პირები იყვნენ გერმანიაში, იტალიასა და ესპანეთში, ასევე ზოგიერთ ისლამურ ქვეყანაში. კონსტიტუციურად მთელი ხელისუფლება მომდინარეობს მონარქისაგან. მონოკრატიულ მმართველობაზე საუბრისას ზედმეტი არ იქნებოდა გაგვეხსენებინა ჩვენი ახლო წარსულიც, როცა ყველა მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება მიიღებოდა მმართველი კომუნისტური პარტიის პოლიტბიუროს მიერ. სამწუხაროდ, ასეთი ტოტალიტარული სოციალიზმის ქვეყნები დღესაც არიან შემორჩენილი.

რაც შეეხება შერეული მმართველობის ფორმას, ეს ისეთი ფორმაა მართვა-გამგეობისა, როცა ერთმანეთში შერეულია როგორც მონოკრატიული, ისე პოლიკრატიული მმართველობის ელემენტები. ასეთ შემთხვევაში კონსტიტუციამ შეიძლება აღიაროს ხელისუფლების დანაწილება, მაგრამ ამ პრინციპს ფორმალური მნიშვნელობა ენიჭება, რადგან არ არსებობს ურთიერთშეკავების სისტემა, რითაც არაფრისმთქმელი და უაზრო ხდება კონსტიტუციაში ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის აღიარება. სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანიზაცია სხვადასხვა არალოგიკური ნაწილების ერთობლიობას ემსგავსება, სადაც ერთიანი ნათელი მიმართულება არ არის გამოხატული.

ზოგადად მმართველობის ფორმაზე საუბრისას, დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ სახელმწიფო მმართველობის ფორმა არის დახასიათება საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების სტრუქტურისა და მათ შორის ურთიერთობისა. ე.ი. როდესაც მმართველობის ფორმაზე ვსაუბრობთ, ყოველთვის ყურადღების ცენტრში ექცევა ხელისუფლების ის ორი შტო, რომელსაც, თუ დავესესხებით ფრანგ იურისტს, მ. ორიუს, პოლიტიკური ხელისუფლება ჰქვია. სასამართლო ხელისუფლება კი, ამ შემთხვევაში, გარკვეულწილად გვერდზე მდგომად გვევლინება, ეს ბუნებრივიცაა, რადგან მმართველობის ფორმაზე დიდ გავლენას ქვეყანაში არსებული პოლიტიკური პროცესები ახდენენ და ამ კონტექსტში საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლება არა მარტო თვითონ არიან პოლიტიკის მწარმოებელნი, არამედ ხშირად პოლიტიკური პროცესების ობიექტად და არენად იქცევიან ხოლმე. ეს კი, რა თქმა უნდა, მოქმედებს სახელმწიფოს მმართველობის ფორმაზე და მის ცვალებადობაზე. სასამართლო ხელისუფლება თავისი ბუნებით აპოლიტიკურია (ყოველ შემთხვევაში ასეთი უნდა იყოს) და იგი შორს არის მმართველობის ფორმასთან დაკავშირებულ და მმართველობის ფორმის ფარგლებში პოლიტიკურ ურთიერთობებში უშუალო მონაწილეობისაგან. ე.ი., მმართველობის ფორმა უთითებს მეტადრე საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების ურთიერთობაზე, ვიდრე სასამართლო ხელისუფლების ურთიერთობაზე ხელისუფლების სხვა (პოლიტიკურ) შტოებთან.

მმართველობის ფორმაზე ზოგადად საუბრის შემდეგ, მიზანშეწონილად და ლოგიკურად მიმაჩნია გადავიდეთ მმართველობის ფორმის ტრადიციული სახეების განხილვაზე, მაგრამ მანამდე ინტერესს მოკლებული არ იქნება აღინიშნოს, რომ ჯერ კიდევ ანტიკურ ხანაში, ცნობილი მოაზროვნე და ფილოსოფოსი, არისტოტელე განასხვავებდა მმართველობის ფორმებს იმის გათვალისწინებით, უმაღლესი ხელისუფლება სახელმწიფოში ხორციელდებოდა ერთპიროვნულად (მონარქია), პირთა შეზღუდული რაოდენობის მიერ (არისტოკრატია), თუ ქვეყნის მთელი მოსახლეობის მონაწილეობით (დემოკრატია). პრინციპში, არისტოტელესეული კრიტერიუმები, რაოდენობრივ საფუძველზე დამყარებული, დღევანდელ დღესაც გამოიყენება, ვინაიდან თანამედროვენიც მმართველობის ფორმებს იმის მიხედვით განასხვავებენ, უმაღლესი ხელისუფლება ხორციელდება ერთი პირის მიერ, მემკვიდრეობის საფუძველზე, თუ გარკვეული ვადით არჩეული ორგანოს მიერ.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, დღესდღეობით არსებობს მმართველობის ორი ძირითადი სახე, მონარქია და რესპუბლიკა. განვიხილოთ ისინი ზოგადად და კონკრეტულად, მათი სახესხვაობების მიხედვით.

მონარქია: მონარქია მმართველობის ისეთი ნაირსახეობაა, როდესაც სახელმწიფოს სათავეში დგას პირი (მონარქი), რომელიც თავის ხელისუფლებას განახორციელებს მემკვიდრეობის საფუძველზე. მონარქის ხელისუფლება უვადო და სამუდამოა, მონარქი განთავისუფლებულია როგორც პოლიტიკური, ისე იურიდიული პასუხისმგებლობისაგან მისი მმართველობის შედეგებისათვის. იგი მიჩნეულია ღმერთის წარგზავნილად და მისგან კურთხეულად (ეს უკანასკნელი ფაქტორი დღევანდელ დღეს არავის აღელვებს და ისეთი მნიშვნელობა აღარ ენიჭება, როგორც ადრეულ პერიოდებში), მაგრამ ეს როდი ნიშნავს, რომ მონარქის უფლებამოსილება ყოველთვის მხოლოდ ბუნებრივი სიკვდილით წყდებოდა. ისტორიისათვის ცნობილია ისეთი შემთხვევებიც, როდესაც ეს ხდებოდა სხვადასხვა არასამართლებრივი საშუალებებით და მონარქს პასუხს აგებინებდნენ თავისი მოქმედებებისათვის, როგორც წესი რევოლუციების პერიოდში, როდესაც მონარქიულ მმართველობას ცვლიდა რესპუბლიკა. ამის მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ ინგლისის ისტორიის ერთი ეპიზოდი, როდესაც ოლივერ კრომველმა რევოლუციის დროს გამოაცხადა რესპუბლიკა და მონარქი კარლ I სტიუარტი სიკვდილით იქნა დასჯილი.

საგარეო ურთიერთობებში მონარქი სხვა სახელმწიფოებთან წარმოადგენ თავის ქვეყანას. მონარქი იღებს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან მნიშვნელოვან ფინანსურ სახსრებს და აქვს უფლება თავისი პიროვნების განსაკუთრებული დაცვისა. სხვადასხვა ქვეყანაში მონარქი სხვადასხვა სახელწოდებით მოიხსენიება: შაჰი, ემირი, იმპერატორი, სულთანი, მეფე, ხელმწიფე, ფარაონი და სხვა.

თვით სიტყვა ,,მონარქია” ბერძნული წარმოშობისაა (,,მონოს” - ერთი და ,,არხეს” - ხელისუფლება) და ნიშნავს ერთხელისუფლებიანობას, ერთი პირის ხელისუფლებას, მაგრამ ცნობილია გამონაკლისებიც, მაგალითად სპარტაში, როგორც ცნობილია, ორი მეფე არსებობდა.

მონარქიის სხვადასხვა სახესხვაობები არსებობდა სხვადასხვა საზოგადოებრივ-ეკონომიკურ ფორმაციებში. ამ შემთხვევაში ჩვენ ორიოდე სიტყვით შევეხებით მონარქიის იმ ნაირსახეობებს, რომლებიც არსებობენ დღევანდელ მსოფლიოში. თანამედროვე პერიოდში მონარქია წარმოდგენილია აბსოლუტური, დუალისტური და საპარლამენტო (კონსტიტუციური) მონარქიის სახით. განვიხილოთ თითოეული მათგანი (ზოგიერთი მეცნიერი კონსტიტუციური მონარქიის ცნებაში აერთიანებს დუალისტურ და საპარლამენტო მონარქიებს, ხოლო ზოგიერთი ავტორი კი კონსტიტუციურ მონარქიას მხოლოდ საპარლამენტო მონარქიის სინონიმად მიიჩნევს).

აბსოლუტური მონარქია: მონარქიის ეს სახე, ძირითადად, გავრცელებული და დამახასიათებელი იყო გვიანი ფეოდალიზმისათვის. აბსოლუტური მონარქია თანამედროვე მსოფლიოში გვხვდება მეტად იშვიათად, ძირითადად აღმოსავლეთის ქვეყნებში: საუდის არაბეთში, არაბეთის გაერთიანებულ ემირატებში, ომანში, კატარში, კუვეიტში, ბრუნეიში და სხვა. აბსოლუტური მონარქია ნიშნავს აბსოლუტურ ხელისუფლებას. მონარქის ხელშია თავმოყრილი მთელი სისრულე სახელმწიფო ხელისუფლებისა. ასეთ ქვეყნებში არ არსებობს პარლამენტი, მთავრობა ფორმირდება მონარქის მიერ და პასუხისმგებელია მხოლოდ მის წინაშე, რაც შეეხება პრემიერ-მინისტრს, იგი, როგორც წესი, არის მონარქის შვილი, ძმა ან სხვა ნათესავი.⁴ მონარქს ნებისმიერ დროს შეუძლია მთავრობის წევრების გადაყენება, ეს მთლიანად მასზეა დამოკიდებული. როგორც ვთქვით, აბსოლუტური მონარქიის დროს მონარქის ხელისუფლება იურიდიულად შეუზღუდავია, მაგრამ შეზღუდვა შეიძლება არსებობდეს პოლიტიკურ, მორალურ-ეთიკურ და რელიგიურ ასპექტში.⁵

ზოგიერთ ქვეყანაში აბსოლუტური მონარქი ასევე არის უმაღლესი სასულიერო პირი, რაც, რა თქმა უნდა, ნიშნავს მონარქის ხელისუფლების კიდევ უფრო გაძლიერებას თეოკრატიული შინაარსით. ამ შემთხვევაში შეიძლება ითქვას, რომ აბსოლუტური მონარქია აბსოლუტურ-თეოკრატიული ხასიათისაა. აბსოლუტური მონარქიის ქვეყნებისათვის უცხოა კონსტიტუციის არსებობა, მაგრამ თუ არსებობს, იგი ოქტროირებულია და მეტადრე კვაზიკონსტიტუციაა, ვიდრე ქვეყნის უზენაესი კანონი (მაგალითად, საუდის არაბეთი), ხოლო ომანის სასულთანოში კონსტიტუციის მაგივრობას ყურანი ასრულებს.⁶

აბსოლუტური მონარქია არსებობს ისეთ ქვეყნებში, სადაც ამგვარი მონარქიული მმართველობა მოსახლეობის მიერ აღქმულია, როგორც ჩვეულებრივი მოვლენა, ვინაიდან ისინი იმყოფებიან სოციალურ-ეკონომიკური და რელიგიურ-ფსიქოლოგიური განვითარების ისეთ დონეზე, რომ სხვა მართვის ფორმები მათთვის უცხო და მიუღებელია.

დუალისტური მონარქია: მონარქიის ქვემოთ განხილულ ნაირსახეობას ეწოდება დუალისტური (,,გაორებული”) მონარქია. დუალისტური ხასიათი ამ მონარქიისა იმაში მდგომარეობს, რომ აქ ერთდროულად ორი ძლიერი ხელისუფლებაა: ხელისუფლება მემკვიდრეობითი მონარქისა და ხალხის მიერ არჩეული პარლამენტი. სახელმწიფო ხელისუფლება შეიძლება ითქვას გაყოფილია სანახევროდ და თანაბრად, მონარქსა და პარლამენტს შორის. მონარქი და პარლამენტი აკონტროლებენ ერთმანეთს. სასამართლო ხელისუფლება ეკუთვნის მონარქს, მაგრამ იგი შეიძლება მეტ-ნაკლებად დამოუკიდებელიც იყოს.

დუალისტური მონარქიის დროს მონარქს აქვს უფლება კანონებზე ხელის მოწერისა, იგი სარგებლობს აბსოლუტური ვეტოს უფლებით (განსხვავებით შეყოვნებითი, ე.წ. სუსპენზიური ვეტოსგან, რომლის დაძლევის სამართლებრივი მექანიზმი პარლამენტის მიერ, გათვალისწინებულია კანონით). მონარქს უფლება აქვს მიიღოს ბრძანების სახის აქტები, ზოგიერთ შემთხვევაში კანონებშიც შეიტანოს ცვლილებები მის მიერ მიღებული ბრძანებებით. მონარქს აგრეთვე უფლება აქვს დაითხოვოს პარლამენტი, ასე მაგალითად, იორდანიაში, 1974 წელს დათხოვილი იქნა პარლამენტი და შემდგომი საპარლამენტო არჩევნები თხუთმეტი წლის მერე, 1989 წელს ჩატარდა.⁷ მონარქი ნიშნავს მინისტრებს, აყალიბებს მთავრობას და ამაში იგი არ უწევს ანგარიშს პარლამენტს, მთავრობა კი, თავის მხრივ, პასუხისმგებელია მხოლოდ მონარქის წინაშე.

ჩვენი აზრით, დუალისტური მონარქია, არის შუალედური ფორმა აბსოლუტურ მონარქიასა და საპარლამენტო მონარქიას შორის. ეს ისეთი მდგომარეობაა, როცა მონარქს ერთპიროვნულად არ შეუძლია მართოს ქვეყანა, ხოლო პარლამენტს კი არ შეუძლია მონარქი ჩამოაშოროს ხელისუფლებას გარკვეულ მიზეზთა გამო.

დუალისტური მონარქია არამდგრადი ფორმაა მონარქიული მმართველობისა, რადგან მონარქიც და პარლამენტიც ყოველთვის ცდილობენ უფრო მეტი ხელისუფლება მოიპოვონ, მონარქს სურს თავისი ხელისუფლება აბსოლუტური გახადოს, ხოლო პარლამენტს კი - კიდევ უფრო შეზღუდოს მონარქის ხელისუფლება და მონარქია საპარლამენტო ფორმაში გადაიყვანოს, ამიტომაცაა, რომ დუალისტური მონარქიის ჩვენება კონკრეტული ქვეყნის მაგალითზე არც თუ ისე იოლია, ვინაიდან იგი იხრება ხან ერთი (აბსოლუტური მონარქიის), ხან მეორე (საპარლამენტო მონარქიის) მონარქიული მმართველობის მხარეს მონარქისა და პარლამენტის დაპირისპირების დინამიკის კვალობაზე, მაგრამ იურიდიულ ლიტერატურაში დუალისტურ მონარქიებად მიიჩნევენ მაროკოს, ნეპალის სამეფოსა და იორდანიას (დუალისტური იყო ადრე პრუსია, ავსტრია, იტალია და რუმინეთი).⁸

საპარლამენტო (კონსტიტუციური) მონარქია: საპარლამენტო მონარქიებში მოქმედებს დემოკრატიული წესით მიღებული კონსტიტუცია. საკანონმდებლო ხელისუფლება ეკუთვნის ხალხის მიერ არჩეულ პარლამენტს (ორპალატიანი პარლამენტის დროს ირჩევა, როგორც წესი, ქვედა პალატა) და უნდა ითქვას, რომ ეს ყველაზე გავრცელებული სახეა მონარქიისა თანამედროვე მსოფლიოში, აბსოლუტურ და დუალისტურ მონარქიებთან შედარებით. კონსტიტუციური მონარქია არის ისეთ მაღალგანვითარებულ ქვეყნებში, როგორებიცაა დიდი ბრიტანეთი, იაპონია, ესპანეთი, ჰოლანდია, ბელგია, დანია. განვითარებადი ქვეყნებიდან აღსანიშნავია ტაილანდი, მალაიზია. მონარქი იურიდიულად ითვლება სახელმწიფოს მეთაურად, მაგრამ რეალურად იგი სახელმწიფოს მმართველობაში მონაწილეობას არ იღებს და იქმნება მდგომარეობა, როცა მონარქი ,,მეფობს, მაგრამ არ მართავს”. მთავრობა ყალიბდება იმ პარტიისაგან, რომელმაც უმრავლესობა მოიპოვა პარლამენტში (მის ქვედა პალატაში, თუ პარლამენტი ბიკამერულია), ხოლო პრემიერ-მინისტრი ამ პარტიის ხელმძღვანელია (ამასთან მიმართებაში უნდა ითქვას, რომ მიუხედავად იმისა, რომ საპარლამენტო მონარქიებში მონარქს რეალური ხელისუფლება არ გააჩნია, გამონაკლისებიც არსებობს, აქ მხედველობაში გვაქვს დიდი ბრიტანეთი. თუ პარლამენტის ქვედა პალატაში მანდატთა რაოდენობა თანაბრად განაწილდა პარტიებს შორის, ამ შემთხვევაში მთავრობის მეთაურის, პრემიერ-მინისტრის დანიშვნის უფლება აქვს მონარქს. ამ უფლებამოსილებას შეიძლება ,,მძინარე უფლებამოსილებაც” ეწოდოს, რადგან მონარქი ამ უფლებას იშვიათად იყენებს, ვინაიდან იშვიათია თვით ამ უფლებამოსილების გამოყენების საფუძველიც, როცა თანაბრად იყოფა ქვედა პალატაში მანდატთა რაოდენობა. ასე მაგალითად, ეს უფლებამოსილება გამოყენებული იქნა ელისაბედ II-ის მიერ, როცა პრემიერ-მინისტრი გახდა ჰაროლდ მაკმილანი).

ძირითადი მახასიათებელი საპარლამენტო მონარქიისა არის ის, რომ მთავრობის ფორმირება ხდება პარლამენტის მიერ და მთავრობა პასუხისმგებელია პარლამენტის წინაშე, ე.ი. პარლამენტს შეუძლია მთავრობის გადაყენება მისთვის უნდობლობის გამოცხადებით.

რაც შეეხება ვეტოს უფლებას, ზოგიერთ მონარქს კონსტიტუციურ მონარქიაში (მაგ., იაპონიაში) ამის უფლება საერთოდ არ აქვს, ან აქვს, მაგრამ არ იყენებს (მაგ., დიდ ბრიტანეთში მონარქს ვეტოს უფლება დაახლოებით სამასი წელია არ გამოუყენებია).

კონსტიტუციური მონარქია ითვალისწინებს პარლამენტის დათხოვნის შესაძლებლობას, ამის თაობაზე გადაწყვეტილებას, ფაქტობრივად, პრემიერ-მინისტრი იღებს, მაგრამ აფორმებს თავისი აქტით მონარქი.

კონსტიტუციურ მონარქიაზე არ იქნება სრულყოფილი საუბარი, თუ არ შევეხებით მის ერთ-ერთ დამახასიათებელ ინსტიტუტს - კონტრასიგნაციას, რომლის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ მონარქის მიერ გამოცემული აქტები იურიდიულ ძალას იძენს მხოლოდ პრემიერ-მინისტრის ან შესაბამისი მინისტრის ხელმოწერის შემდეგ (როცა მონარქის ხელმოწერის გვერდზე პრემიერ-მინისტრის ან მინისტრის ხელმოწერა დაისმება). კონტრასიგნაციის პროცედურის წარმოშობის ისტორია მეტად საინტერესოა, ვინაიდან შუა საუკუნეებში მისი მიზანი იყო ის, რომ მონარქს პასუხი არ ეგო ამა თუ იმ კანონის მოქმედების შედეგებზე და მთავრობის წევრი აქ, გარკვეულწილად ,,,განტევების ვაცის” როლს ასრულებდა. დღეს კი მას სულ სხვა შინაარსი აქვს და ეს ცვალებადობა, რომელიც კონტრასიგნაციის ინსტიტუტის შინაარსისა, კიდევ ერთხელ მიუთითებს კონსტიტუციური მონარქიის ფარგლებში მონარქის ხელისუფლების სისუსტეზე.

შეიძლება ითქვას, რომ კონსტიტუციურ მონარქიაში, მონარქიის სხვა, ზემოთ განხილული ფორმებისაგან განსხვავებით, თანმიმდევრულად არის გატარებული ხელისუფლების ორგანიზაციის, ხელისუფლების დანაწილების დემოკრატიული პრინციპი და, საერთოდ, კონსტიტუციური მონარქია, დემოკრატიული მონარქიაა, რისი თქმაც სხვა თანამედროვე მონარქიულ მმართველობებზე არ შეგვიძლია. აგრეთვე, კონსტიტუციური მონარქია გამოირჩევა სახალხოხელისუფლებიანობისა და პარლამენტარიზმის რეალური არსებობით.

განსაკუთრებული ხასიათი აქვს კონსტიტუციურ მონარქიას იმ ქვეყნებში, რომლებიც ბრიტანული თანამეგობრობის წევრები არიან, ესენია: ავსტრალია, კანადა, ახალი ზელანდია და სხვა. ითვლება, რომ სახელმწიფოს მეთაური არის ბრიტანეთის მონარქი, რომელიც ამ ქვეყნებში წარმოდგენილია მის მიერ დანიშნული გენერალ-გუბერნატორების სახით, ხოლო გენერალ-გუბერნატორთა კანდიდატურების წარდგენას ამ ქვეყნების მთავრობები ან პარლამენტები ახდენენ. იმ ქვეყნებში, რომლებიც შედიან ბრიტანეთის თანამეგობრობაში და მმართველობის ფორმით წარმოადგენენ რესპუბლიკებს, მათ ყავთ არჩეული სახელმწიფოს მეთაური პრეზიდენტის სახით, ასეთია პაკისტანი და ინდოეთი.

რაც შეეხება მონარქის სხვა უფლებამოსილებებს კონსტიტუციურ მონარქიებში, ესენი შემდეგია: მონარქი იღებს რწმუნებათა და გაწვევის სიგელებს უცხო ქვეყნების ელჩებისაგან, აჯილდოებს მოქალაქეებს ორდენებითა და მედლებით, ანიჭებს ტიტულებსა და ჩინებს. მონარქი ასახიერებს და წარმოადგენს ქვეყანას ოფიციალური ვიზიტების დროს სხვა ქვეყნებში. მიუხედავად იმისა, რომ მას არ გააჩნია რეალური ხელისუფლება, იგი მაინც რჩება ერისა და ქვეყნის ერთიანობის სიმბოლოდ.

ზოგადად მონარქიასა და მის სახესხვაობებზე საუბრის შემდეგ ვერ დავეთანხმებით იმ მეცნიერებს, რომლებიც კონსტიტუციური მონარქიის ქვეშ, საპარლამენტო მონარქიასთან ერთად, აერთიანებენ დუალისტურ მონარქიას, ჯერ მარტო იმიტომაც, სხვას რომ თავი დავანებოთ, რომ დუალისტურ მონარქიათა უმრავლესობაში, კონსტიტუცია თუ არსებობს, იგი ფარატინა ქაღალდია და სიტყვა „კონსტიტუციურის” გამოყენება აქ უადგილოცაა. სავსებით შესაძლებელია შემდეგი კლასიფიკაცია: ერთი მხრივ, აბსოლუტური და მეორე მხრივ, შეზღუდული სახელწოდებით, ხოლო შეზღუდულ მონარქიაში ჩვენ ვიგულისხმებთ დუალისტურ და საპარლამენტო (კონსტიტუციურ) მონარქიებს, ე.ი., ამ შემთხვევაში სინონიმებად არის გაგებული საპარლამენტო და კონსტიტუციური მონარქიები.

დასკვნის სახით, მონარქიებზე საუბრისას შეიძლება ითქვას, რომ მმართველობის ეს ფორმა ჯერ კიდევ მეტად სიცოცხლისუნარიანია და მისი გადატანა ისტორიის არქივებში ადრეა. ამის მაგალითად შეიძლება ესპანეთი მოვიყვანოთ, სადაც 1978 წლის კონსტიტუციით აღდგენილ იქნა მონარქია. ამ კონტექსტში ინტერესს მოკლებული არ იქნება ჩამოვთვალოთ მსოფლიოში დღეს არსებული მონარქიული მმართველობის ქვეყნები.

ევროპაში: ანდორა, რომელიც ფორმალურად არის სათავადო, მაგრამ მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციის საფუძველზე აღიარებს თავის სუვერენად საფრანგეთის პრეზიდენტს; ბელგია, ამჟამად მეფეა ალბერტ II, საქსონ-კობურგების დინასტია (ტახტზეა 1993 წლიდან); დიდი ბრიტანეთი, დედოფალი ელისაბედ II, უინძორების დინასტია, (1952 წლიდან); ვატიკანი, რომელიც აბსოლუტურ თეოკრატიულ მონარქიას წარმოადგენს, სახელმწიფოს მეთაურია რომის კათოლიკური ეკლესიის ხელმძღვანელი იოანე-პავლე II (1978 წლიდან); დანია, დედოფალი მარგარეტ II (1972 წლიდან); ესპანეთი, მეფე ხუან კარლოსი, ბურბონების დინასტია, (1975 წლიდან); ლიხტენშტეინი, თავადი ჰანს-ადამი (1984 წლიდან); ლუქსემბურგი, მონარქი - დიდი ჰერცოგი ჟანი (1964 წლიდან); მონაკო, მონარქი - თავადი რენე III, გრიმალდების დინასტია (1949 წლიდან); ნიდერლანდები, მონარქი - დედოფალი ბეატრიქსი (1980 წლიდან); ნორვეგია, მონარქი - მეფე ჰაროლდ V (1991 წლიდან); შვედეთი, მონარქი - კარლ XVI გუსტავი, ბერნადოტების დინასტია (1973 წლიდან).

აზია: ბაჰრეინი, მონარქი - ამირ ისა ბენ სალმან ალ-ხალიფა; ბრუნეი, მონარქი - სულთან ხასანალ ბალკიაჰ მუზიადინ ვადაულაჰი; ბუტანი, მონარქი - ჯიმგე სინგაი ვანგჩუკი; იორდანია, მონარქი - ჰუსეინ იბნ ტალალი; კამბოჯა, მონარქი - მეფე სიანუკი; კატარი, მონარქი - ემირ ხალიფა ბენ ხამად ალ ხანი; ქუვეითი, მონარქი - ემირ შეიხ ჯაბერ ალ-აჰმედ ალ ჯაბერ ას-საბაჰ; ნეპალი, მონარქი - მეფე ბირენდრა ბირ ბიკრამ შახ დევა; მალაიზია, დღევანდელ დღეს მალაიზიის უმაღლესი მმართველი არის ტუამკუ ჯაფარ იბნ ალ მარჰუმ აბდულ რაჰმანი; გაერთიანებული არაბეთის საემიროები (ფედერაცია რომელიც შედგება შვიდი საემიროსაგან: აბუ-დაბი, დუბაი, შარჯა, რასელ-ხაიმა, ელ-ფუჟაირა, აჯმანი და ულიმ-ენ-კაივანი), დღეს-დღეობით არაბეთის გაერთიანებულ საემიროებს ხელმძღვანელობს შეიხ ზაიდ ბენ სულთან ალ ნახაიანი; ომანი, მონარქი - სულთან კაბუს ბენ საიდი (1970 წლიდან); ტაილანდი, მონარქი - მეფე პუნიპონ ადულიადეტი (ტიტული - რამა IX, 1946 წლიდან); საუდის არაბეთი, მონარქი - მეფე ფახდ იბნ აბდელ აზიზ ალ საუდი (1982 წლიდან); იაპონია, მონარქი - იმპერატორი აკიჰიტო (1990 წლიდან).

აფრიკა: ლესოტო, მონარქი - ლეტსიე III; მაროკო, მონარქი - მეფე ჰასან II (1961 წლიდან); სვაზილენდი, მონარქი - მეფე მსვატი III (1986 - 1997, მისი გარდაცვალების შემდეგ ტახტი ვაკანტურია).

ოკეანეთი: დასავლეთ სამოა, სამუდამო სახელმწიფოს მეთაური მამეტოა ტანუმაფილი II, მისი გარდაცვალების შემდეგ არჩეული იქნება პრეზიდენტი; ტონგა, მონარქი - მეფე ტაუფოჰაუ ტუპოუ IV (1970 წლიდან).

ამერიკა: ანტიგუა და ბარბუდა, ბაჰამის კუნძულები, ბარბადოსი, გრენადა, ბელიზი, კანადა, სენტ-ვინსენტი და სენტ-კიტსი, სენტ-ლუსია, იამაიკა.

ავსტრალია და ოკეანეთი: ავსტრალიის კავშირი, ახალი ზელანდია, პაპუა ახალი გვინეა, და სოლომონის კუნძულები.⁹ 

რესპუბლიკა, როგორც მმართველობის ფორმა, და მისი ნაირსახეობანი

რესპუბლიკა, როგორც მმართველობის ფორმა, საზოგადოების ისეთი სახელმწიფოებრივი ორგანიზაციაა, რომელიც მიმართულია იქეთკენ, რომ მაქსიმალურად იქნეს უზრუნველყოფილი სახალხო ხელისუფლებიანობის პრინციპი. სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოების ფორმირების წესი არჩევითია, ე.ი, ხელისუფლება წარმომადგენლობით ხასიათს ატარებს. ამ მიმართებაში მართალი იყო ჯეიმს მედისონი აშშ-ის კონსტიტუციის ,,მამა დამფუძნებელი“, როცა რესპუბლიკას განსაზღვრავდა, როგორც ,,ქვეყანას, რომელშიც კანონებს ქმნიან და ასრულებენ ხალხის მიერ არჩეული წარმომადგენლები”.¹⁰ გადაწყვეტილების მიღება მმართველობის ამ ფორმის დროს ხდება დადგენილი პროცედურით, კენჭისყრის გზით, კანონით დადგენილი უმრავლესობის ნების საფუძველზე. მმართველობის ეს ფორმა, თავისი კლასიკური გაგებით, ნიშნავს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის რეალურ და სრულყოფილ განხორციელებას.

რესპუბლიკა ისტორიულად მონარქიის ანტიპოდს წარმოადგენს, სადაც მემკვიდრეობითი ხელისუფლება იცვლება წარმომადგენლობითი ორგანოებით, ხოლო ქვეშევრდომობა - მოქალაქეობით (მონარქიული მმართველობის დროს არსებობს ქვეშევრდომობის ინსტიტუტი, ხოლო მოქალაქეობა დამახასიათებელია რესპუბლიკისათვის, მაგრამ თანამედროვე ეტაპზე ზღვარი თითქმის წაშლილია ამ ორ ცნებას შორის და შეიძლება ითქვას, რომ ისინი სინონიმებია).

დღეს-დღეობით რესპუბლიკური მმართველობის ქვეყნები უფრო მეტია, ვიდრე მონარქიული (ჯერ კიდევ მე-20 საუკუნის დასაწყისში ევროპაში სულ სამ რესპუბლიკა არსებობდა). რესპუბლიკური მმართველობის ფორმის ასეთი გავრცელება მე-20 საუკუნეში მოხდა და კაცობრიობას მრავალი რევოლუციური პროცესის გადატანა მოუხდა მის დასამკვიდრებლად.

რესპუბლიკა უფრო მეტად უახლოვდება დემოკრატიის ცნებას, ვიდრე მონარქია, მაგრამ აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მონარქიაც შეიძლება იყოს დემოკრატიული (თანამედროვე ინგლისი, ესპანეთი, იაპონია და სხვა), ხოლო რესპუბლიკაც შესაძლებელია ანტიდემოკრატიულ ხასიათს ატარებდეს, მაგალითად, გერმანია ჰიტლერის დროს, საბერძნეთი ,,შავი პოლკოვნიკების” დროს, ჩილე პინოჩეტის დროს და სხვა. შესაძლებელია ისეც მოხდეს, რომ დემოკრატიული მონარქია შეიცვალოს ანტიდემოკრატიული რესპუბლიკით, ასე მოხდა საბერძნეთში, 1967 წლის გადატრიალების შემდეგ, 1973 წელს ლიკვიდირებულ იქნა მონარქია და დამყარდა დიქტატურა რესპუბლიკური მმართველობის ფორმაში. ჭეშმარიტი რესპუბლიკა, თავისი არსით, მაინც გულისხმობს რეალური დემოკრატიის არსებობას.

ინტერესს მოკლებული არ იქნება აღინიშნოს, რომ თანამედროვე კონსტიტუციები, აფუძნებენ რა რესპუბლიკური მმართველობის ფორმას, იყენებენ ფორმულას ,,დემოკრატიული რესპუბლიკა” (მაგ., საფრანგეთის, იტალიის კონსტიტუციები), ასეთ ფორმულირებას საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციაც იყენებს, კერძოდ მისი პირველი მუხლის მეორე პუნქტში ვკითხულობთ შემდეგს: ,,საქართველოს სახელმწიფოს პოლიტიკური წყობილების ფორმა არის დემოკრატიული რესპუბლიკა”.

რესპუბლიკური მმართველობის სხვადასხვა ნაირსახეობებს გამოყოფენ, მათი რაოდენობა ხუთი, ან თუნდაც ექვსი, შეიძლება იყოს, მაგრამ იურიდიულ ლიტერატურაში, ძირითადად, რესპუბლიკის სამ სახეს ასახელებენ: საპრეზიდენტო, საპარლამენტო (პარლამენტური) და ნახევრად საპრეზიდენტო (შერეული). არ შევცდებით, თუ ვიტყვით, რომ რესპუბლიკის ასეთ სახეებად დაყოფა იურიდიულ მეცნიერებაში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ გაჩნდა, რადგან იგივე საპარლამენტო და ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკების წარმოშობა, თავისი კლასიკური გაგებით, ამ პერიოდს უკავშირდება, კერძოდ, ჩვენ ვგულისხმობთ გერმანიის 1949 წლის კონსტიტუციას, იტალიის 1946 წლის კონსტიტუციას და 1958 წლის (მეხუთე რესპუბლიკის) კონსტიტუციას. რაც შეეხება საპრეზიდენტო რესპუბლიკას, იგი, თავისი კლასიკური გაგებით, აშშ-ში წარმოიშვა, ჯერ კიდევ მე-18 საუკუნეში, აშშ-ის 1787 წლის, დღეს მოქმედი კონსტიტუციის საფუძველზე.

გარკვეული ზოგადი შესავლის შემდეგ უპრიანად მიმაჩნია უფრო კონკრეტულად განვიხილოთ ზემოაღნიშნული რესპუბლიკური მმართველობის ნაირსახეობანი.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკა: იმთავითვე უნდა აღინიშნოს, რომ რესპუბლიკური მმართველობის ამ სახეს იურიდიულ ლიტერატურაში არც თუ ისე იშვიათად დუალისტურ რესპუბლიკასაც უწოდებენ. ამის მიზეზი შეიძლება ორი რამ იყოს: ერთი ის, რომ პრეზიდენტი, ამ შემთხვევაში, ორსახოვანია, რადგან იგი არის როგორც სახელმწიფოს, ისე აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაური, ხოლო მეორე მიზეზად კი შეიძლება დავასახელოთ ის, რომ ასეთი სახის რესპუბლიკისათვის დამახასიათებელია ორი ძლიერი ხელისუფლების არსებობა, ერთი აღმასრულებელი ხელისუფლება, რომელიც პრეზიდენტის ფიგურაში განსახიერდება და მეორე, ძლიერ საკანონმდებლო ხელისუფლება, პარლამენტის სახით. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ რესპუბლიკური მმართველობის ეს ფორმა პირველად დაფუძნდა აშშ-ში, 1787 წლის კონსტიტუციის საფუძველზე (საპრეზიდენტო რესპუბლიკები გავრცელებულია ლათინურ ამერიკაში, აზიასა და აფრიკაში).

საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში პრეზიდენტის არჩევა ხდება პირდაპირი საყოველთაო არჩევნების გზით, მაგალითად, მექსიკაში, ეგვიპტეში, კოლუმბიაში, ვენესუელაში და სხვა (თვით აშშ-ში პრეზიდენტის არჩევა ხდება არაპირდაპირი, რამდენიმე საფეხურიანი არჩევნების საფუძველზე).

საპრეზიდენტო რესპუბლიკა ხასიათდება არა მარტო იმით, რომ პრეზიდენტი როგორც სახელმწიფოს, ისე აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურია, არამედ იმითაც, რომ არსებობს მთავრობის ფორმირების არასაპარლამენტო წესი. ეს ნიშნავს იმას, რომ მთავრობის წევრებს, მინისტრებს პრეზიდენტი ერთპიროვნულად ნიშნავს, მაგრამ ზოგიერთ საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში პრეზიდენტის მიერ წარდგენილ კანდიდატურას პარლამენტისაგან დამტკიცება სჭირდება, (მაგ., აშშ-ში, ნიგერიაში, საქართველოში და სხვ.). პრეზიდენტის მიერ მთავრობის ფორმირებისას არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს პარლამენტის პარტიულ შემადგენლობას, კერძოდ იმას, თუ რომელმა პარტიამ მოიპოვა უმრავლესობა პარლამენტში. საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში მთავრობა მხოლოდ პრეზიდენტის წინაშეა პოლიტიკურად პასუხისმგებელი. ამ რესპუბლიკისათვის უცნობია ისეთი ცნებები, როგორებიცაა: მინისტრთა კაბინეტი, პრემიერ-მინისტრი, პარლამენტის მიერ მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადება, სახელმწიფოს მეთაურის მიერ პარლამენტის დათხოვნა და ა.შ. საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში მთავრობა, როგორც უმაღლესი აღმასრულებელ-განმკარგულებელი ორგანო, როგორც ასეთი, არ არსებობს, რომელსაც შეუძლია სამართლებრივი აქტები მიიღოს, მთავრობა, ამ შემთხვევაში, პრეზიდენტისათვის სათათბირო ხასიათს ატარებს და იგი მისი სათათბირო ორგანოა.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკისათვის აგრეთვე დამახასიათებელია ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის ზედმიწევნით მკაცრი განხორციელება (სხვა რესპუბლიკებთან შედარებით). ერთიანი სახელმწიფო ხელისუფლება იყოფა სამ დამოუკიდებელ სახელისუფლებო შტოდ: აღმასრულებელი ხელისუფლება განსახიერდება, როგორც აღვნიშნეთ, პრეზიდენტის პიროვნებაში, ხოლო საკანონმდებლო ხელისუფლება პარლამენტს ეკუთვნის, სასამართლო ხელისუფლება კი დამოუკიდებელია აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლებისაგან. ამ ხელისუფლების შტოთა ურთიერთობა ეფუძნება ურთიერთშეკავების სისტემას, რესპუბლიკური მმართველობის ამ ფორმის დროს პრეზიდენტს არ შეუძლია პარლამენტის დათხოვნა, ხოლო, თავის მხრივ, პარლამენტს არა აქვს უფლება მთავრობას გამოუცხადოს უნდობლობა და მთელი მისი შემადგენლობა გადააყენოს. აქვე უნდა ითქვას, რომ პარლამენტს იმპიჩმენტის წესით შეუძლია პრეზიდენტის ვადამდე გადაყენება თანამდებობიდან, მაგრამ ეს შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი პრეზიდენტი სამართალდარღვევას ჩაიდენს (დაარღვევს კონსტიტუციას, ან ჩაიდენს სხვა სახის დანაშაულს) და თვით იმპიჩმენტის პროცედურაც მეტად გართულებულია. პრეზიდენტს საკანონმდებლო პროცესში შეუძლია გამოიყენოს ე.წ. შეყოვნებითი ანუ სუსპენზიური ვეტოს უფლება, რომლის დაძლევაც პარლამენტს შეუძლია ხმათა კვალიფიციური უმრავლესობით.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკებში შესაძლებელია არსებობდეს პრემიერ-მინისტრის თანამდებობაც, მაგრამ მისი როლი უმნიშვნელოა და იგი მოიაზრება, როგორც ადმინისტრაციული პრემიერ-მინისტრი. მიუხედავად იმისა, რომ საპრეზიდენტო რესპუბლიკებში არ არსებობს მთავრობის საპარლამენტო (პოლიტიკური) პასუხისმგებლობის ინსტიტუტი, საპარლამენტო კომიტეტებს უფლება აქვთ საპარლამენტო სხდომებზე დაიბარონ მინისტრები და მოისმინონ მათი ახსნა-განმარტება ამა თუ იმ საკითხის თაობაზე. არ გამოირიცხება ის გარემოებაც, რომ მინისტრის მიერ მიცემული განმარტებები შეიძლება გახდეს მის წინააღმდეგ საიმპიჩმენტო პროცესის დაწყების საფუძველი (პარლამენტს შეუძლია ინდივიდუალურად გადააყენოს მინისტრები იმპიჩმენტის წესით, თუ რომელიმე კანონდარღვევაში იქნა მხილებული).

რაც შეეხება პრეზიდენტის სხვა უფლებამოსილებებს, იგი გამოსცემს კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტებს, ხოლო საგანგებო და საომარი მდგომარეობის დროს - კანონის ძალის მქონე აქტებსაც, იგი არის ქვეყნის შეიარაღებული ძალების მთავარსარდალი. იგი უფლებამოსილია ქვეყნის გარეთ წარმოადგინოს თავისი სახელმწიფო, დადოს საერთაშორისო ხელშეკრულებები, მიიღოს რწმუნებათა და გაწვევის სიგელები უცხო ქვეყნების ელჩებისაგან და სხვა.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკისათვის დამახასიათებელია მთავრობის სტაბილურობა და ყურადსაღებია ის გარემოებაც, რომ მთავრობის ახალი შემადგენლობის ფორმირება ხდება არა საპარლამენტო, არამედ საპრეზიდენტო არჩევნების შედეგად, ე.ი. მთავრობის წევრი ასრულებს თავის უფლებამოსილებას შემდგომ საპრეზიდენტო არჩევნებამდე. ამ გარემოების გათვალისწინებით შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ საპრეზიდენტო რესპუბლიკებში მინისტრის უფლებამოსილების ვადა ემთხვევა პრეზიდენტის უფლებამოსილების ვადას.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკა, როგორც თვით სახელწოდებიდანაც ჩანს, პრეზიდენტის ძლიერ ხელისუფლებას გულისხმობს, იგი მიჩნეულია ერისა და ქვეყნის ერთიანობის სიმბოლოდ, ქვეყნის სახედ სხვა ქვეყნებთან ურთიერთობებში (შემთხვევითი არ არის ალბათ ისიც, რომ სიტყვა პრეზიდენტი ლათინური წარმოშობისაა და ნიშნავს ,,მას, ვინც წინ ზის”). ეს მოსაზრება აგრეთვე იმ გარემოებითაც დასტურდება, რომ როდესაც ამა თუ იმ საპრეზიდენტო რესპუბლიკაზე ვსაუბრობთ, ყოველთვის ამ ქვეყნის პრეზიდენტი გვახსენდება.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკაზე საუბრისას, დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ეს არ არის მმართველობის იდეალური და უნაკლო ფორმა, მის ერთ-ერთ დიდ ნაკლად მიჩნეულია ის, რომ არ არსებობს პოლიტიკური, სახელისუფლებო კრიზისის გადაწყვეტის სამართლებრივი მექანიზმები (აქ იგულისხმება, რომ პრეზიდენტს არ შეუძლია პარლამენტის დათხოვნა, ხოლო პარლამენტს - მთავრობის გადაყენება). ამ მმართველობის დროს სახელისუფლებო კრიზისი მით უფრო გარდაუვალია, თუ პრეზიდენტი ერთი პარტიის წარმომადგენელია, ხოლო პარლამენტში სხვა პოლიტიკური ძალა მძლავრობს და თუ ეს პარტიები ოპოზიციურად არიან განწყობილნი ერთმანეთის მიმართ.

ამგვარი არასასიამოვნო მოვლენის თავიდან აცილების ერთ-ერთ საშუალებად პრეზიდენტის უპარტიობას ასახელებენ, ანუ მდგომარეობას, როცა იგი არც ერთი პარტიის წევრი არ არის და ნებისმიერ პოლიტიკურ ძალასთან შეუძლია თანამშრომლობა. პოლიტიკური კრიზისის თავიდან აცილების მიზნით, აგრეთვე უპრიანი იქნებოდა, ერთმანეთს ემთხვეოდეს პრეზიდენტისა და პარლამენტის არჩევნები, იმ მიზნით, რათა არ იყოს მკვეთრი განსხვავებები პარლამენტის არჩევნების შედეგად მოსულ პოლიტიკურ ძალასა და პრეზიდენტად არჩეული პირის პოლიტიკურ მსოფლმხედველობას შორის. რა თქმა უნდა, იმასაც ვითვალისწინებთ, რომ პარლამენტისა და პრეზიდენტის არჩევნების ჩატარება ერთდროულად მეტად რთული პროცესია, მაგრამ ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით ეს სირთულე გამართლებულად უნდა ჩაითვალოს.

საპარლამენტო (პარლამენტური) რესპუბლიკა: იმთავითვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ რესპუბლიკის ამ სახისათვის, როგორც თვით სახელწოდებიდანაც ჩანს, დამახასიათებელია პარლამენტარიზმის უფრო მეტი დოზით გატარება, ვიდრე რესპუბლიკური მმართველობის სხვა ფორმებში. ამაში ქვემოთ უფრო ნათლად დავრწმუნდებით.

საპარლამენტო რესპუბლიკა, თავისი არსით, გავს საპარლამენტო მონარქიას და, ძირითადში, მასზე იმავეს თქმა შეიძლება, რაც საპარლამენტო მონარქიის თაობაზე ითქვა, იმ განსხვავებით, რომ საპარლამენტო მონარქიებში სახელმწიფოს მეთაური მემკვიდრეობითი მონარქია, ხოლო საპარლამენტო რესპუბლიკაში არჩევითი პრეზიდენტი.

საპარლამენტო რესპუბლიკაში სახელმწიფო მექანიზმის ძირითად რგოლს წარმოადგენს პარლამენტი. პარლამენტი ახდენს მთავრობის ფორმირებას, მისი ფორმირება ხდება იმ პარტიისაგან, რომელმაც უმრავლესობა მოიპოვა პარლამენტში (ორპალატიანი პარლამენტის დროს - მის ქვედა პალატაში) და მთავრობის თავმჯდომარეც ამ პარტიის ხელმძღვანელია. მთავრობა არა მარტო ფორმირდება პარლამენტის მიერ, არამედ აგრეთვე პასუხისმგებელია მის წინაშე, ე.ი., მთავრობის ფორმირებისა და პასუხისმგებლობის საპარლამენტო წესი, საპარლამენტო რესპუბლიკის ძირითადი მახასიათებლებია. თუ პარლამენტი მთავრობას უნდობლობას გამოუცხადებს, იგი უნდა გადადგეს. ეს, რა თქმა უნდა, ძლიერი იარაღია პარლამენტის ხელში, მაგრამ ამის გასაწონასწორებლად, საპრეზიდენტო რესპუბლიკისაგან განსხვავებით, შესაძლებელია პარლამენტის დათხოვნა. ფორმალურად ამ უფლებით პრეზიდენტი სარგებლობს, მაგრამ რეალურად პრეზიდენტი ამ უფლებას იყენებს მხოლოდ პრემიერ-მინისტრის გადაწყვეტილებით (პარლამენტის დათხოვნა, ერთი შეხედვით, ანტიდემოკრატიულად შეიძლება მოგვეჩვენოს, მაგრამ, რეალურად რომ ვქთვათ, იგი სავსებით შეესაბამება სახალხოხელისუფლებიანობის, სახალხო სუვერენიტეტის იდეას, ვინაიდან ამ შემთხვევაში ისევ ხალხის სამსჯავროზე გამოდის მთავრობისა და პარლამენტის დაპირისპირება, იმ აზრით, რომ თუკი პარლამენტის დათხოვნის შემდეგ ხალხის ნებით ისევ ის პოლიტიკური ძალა მოვიდა უმრავლესობით, რომელიც პოლიტიკურ დაპირისპირებაშია მთავრობასთან, ეს ნიშნავს იმას, რომ ხალხის მხარდაჭერა პარლამენტის მხარეზეა და მთავრობა უნდა გადადგეს. მეორეც ის, რომ ეს უმნიშვნელოვანესი კომპონენტია შეწონასწორების სისტემისა). საზოგადოდ უნდა ითქვას, რომ პრეზიდენტი საპარლამენტო რესპუბლიკაში ფორმალურად ფართო უფლებამოსილებებით სარგებლობს, მაგრამ ფაქტობრივად ეს ხელისუფლება პრემიერ-მინისტრის მიერ ხორციელდება, ე.ი. საპარლამენტო რესპუბლიკა ,,სუსტ პრეზიდენტს” გულისხმობს. საპარლამენტო რესპუბლიკებში სახელმწიფოს მეთაური გამოსცემს იურიდიული მნიშვნელობის აქტებს, უმრავლეს შემთხვევაში ამ აქტებმა უნდა გაიარონ კონტრასიგნაციის პროცედურა, რათა მათ მიენიჭოთ იურიდიული ძალა. საპარლამენტო რესპუბლიკისათვის დამახასიათებელია ე.წ. სოლიდარული პასუხისმგებლობა, ეს გამოიხატება იმაში, რომ პარლამენტის მიერ მთავრობის თავმჯდომარის გადაყენება მთელი მთავრობის წასვლას ნიშნავს. ზოგიერთ ქვეყანაში ეს შეიძლება უბრალოდ რომელიმე მინისტრის გადაყენებამაც გამოიწვიოს, უმთავრესად ეს არიან ფინანსთა და შინაგან საქმეთა მინისტრები. საპარლამენტო რესპუბლიკებში უფრო ნაკლები სიმკაცრით არის გატარებული ხელისუფლების დანაწილება, ვიდრე საპრეზიდენტო რესპუბლიკებში. ამ შემთხვევაში აღმასრულებელი ხელისუფლება საკანონმდებლო ხელისუფლების ერთგვარ გაგრძელებადაც გვევლინება, ამის ერთ-ერთ დამადასტურებელ მაგალითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ ის, რომ საპარლამენტო რესპუბლიკებში შესაძლებელია ერთი და იგივე პირი იყოს მთავრობისა და პარლამენტის წევრი ერთდროულად. საპარლამენტო რესპუბლიკებს მიეკუთვნებიან: იტალია, გფრ, ინდოეთი, უნგრეთი, ჩეხეთი, ავსტრია, საბერძნეთი და სხვა.

საპარლამენტო რესპუბლიკის ძირითად ნაკლად მთავრობის არამდგრადობას ასახელებენ, ასე მაგალითად, იტალიაში ბოლო ნახევარი საუკუნის განმავლობაში დაახლოებით ორმოცდაათჯერ შეიცვალა მთავრობა. ამის თავიდან ასაცილებლად ბევრი კონსტიტუცია ახდენს პარლამენტარიზმის შერბილებას, რაც „რაციონალური პარლამენტარიზმის” სახელით არის ცნობილი („რაციონალური პარლამენტარიზმის” მექანიზმები, მაგალითისათვის რომ ავიღოთ, მოცემულია გერმანიის 1949 წლის 23 მაისის კონსტიტუციაში).

ნახევრადსაპრეზიდენტო (შერეული) რესპუბლიკა: რესპუბლიკური მმართველობის ამ სახეს იურიდიულ ლიტერატურაში „შერეულ რესპუბლიკასაც” უწოდებენ, რადგან მასში თავმოყრილია როგორც საპრეზიდენტო, ისე საპარლამენტო რესპუბლიკისათვის დამახასიათებელი ნიშნები, საპრეზიდენტო რესპუბლიკისათვის დამახასიათებელი ნიშნების უპირატესობით. რესპუბლიკური მმართველობის ამ ფორმას, ზოგადად, შემდეგი ნიშნები ახასიათებს: პრეზიდენტი თანამდებობას იკავებს პირდაპირი არჩევნების გზით და იღებს ისეთივე ლეგიტიმაციას, როგორსაც პარლამენტი. პრეზიდენტი, არის რა სახელმწიფოს მეთაური, არა მარტო ასრულებს ამ ინსტიტუტისათვის დამახასიათებელ ფუნქციებს, არამედ აღჭურვილია ფართო უფლებამოსილებით სახელმწიფო მმართველობის სფეროში. იგი ნიშნავს მთავრობას და ხელმძღვანელობს მის მუშაობას. მთავრობა პასუხისმგებელია პრეზიდენტის წინაშე და შეიძლება პრეზიდენტის მიერ მთავრობა მთლიანად იქნეს გადაყენებული. ეს ზემოთ ჩამოთვლილი საპრეზიდენტო რესპუბლიკის ნიშნებია, მაგრამ, განსხვავებით საპრეზიდენტო რესპუბლიკისაგან, მთავრობა პასუხისმგებელია არა მარტო პრეზიდენტის, არამედ პარლამენტის წინაშეც და პარლამენტსაც, უნდობლობის გამოცხადების გზით, შეუძლია მისი გადაყენება. ამის საპირისპიროდ პრეზიდენტს აქვს პარლამენტის დაშლის უფლება.

როგორც დავინახეთ, მმართველობის ეს ფორმა შეიცავს როგორც საპრეზიდენტო, ისე საპარლამენტო რესპუბლიკის ნიშნებს, მაგრამ მას ახასიათებს ისეთი ნიშნებიც, რომლებიც მხოლოდ მისთვის არის დამახასიათებელი და ინდივიდუალური და არ ახასიათებს რესპუბლიკის არც ერთ სხვა სახეს. აქ, უპირველეს ყოვლისა, იგულისხმება ორმაგი პასუხისმგებლობა მთავრობისა, რომელიც პოლიტიკურად პასუხისმგებელია როგორც პრეზიდენტის, ისე პარლამენტის წინაშე. ნახევრადსაპრეზიდენტო რესპუბლიკის ინდივიდუალურ ნიშნად შეიძლება, ასევე, ჩაითვალოს ისიც, რომ აღმასრულებელი (სამთავრობო) ხელისუფლება დუალისტური - ორსახოვანია, რადგან რეალური მმართველობითი ფუნქციებით ორი თანამდებობის პირია აღჭურვილი, პრეზიდენტი და პრემიერ-მინისტრი, რომელთაგანაც უპირატესობა ენიჭება პრეზიდენტს (მაგ., საფრანგეთში მთავრობის უფლებამოსილება დამოკიდებულია იმაზე, თუ ვინ თავმჯდომარეობს მის სხდომას, პრეზიდენტი თუ პრემიერ-მინისტრი. რა თქმა უნდა, პირველ შემთხვევაში მთავრობის უფლებამოსილება უფრო ფართოა).

იურიდიულ ლიტერატურაში ხშირად არა მარტო ნახევრადსაპრეზიდენტო, არამედ ნახევრადსაპარლამენტო რესპუბლიკებსაც მოიხსენიებენ შერეული რესპუბლიკის ცნების ქვეშ, იმის მიხედვით, თუ რომელი ნიშნები მძლავრობენ, საპარლამენტო თუ საპრეზიდენტო რესპუბლიკისა (მაგრამ უფრო ხშირად ტერმინი „ნახევრადსაპრეზიდენტო” გამოიყენება). ნახევრადსაპრეზიდენტო რესპუბლიკა პირველად დაფუძნდა საფრანგეთში 1958 წლის კონსტიტუციით. აგრეთვე, მმართველობის ამ ფორმას მიეკუთვნება ფინეთი და პორტუგალია. მიჩნეულია, აგრეთვე, რომ დსთ-ის ყველა ქვეყანა, საქართველოს გარდა, შერეული რესპუბლიკებია.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ რესპუბლიკის ამ სახის წარმოშობის მიზეზად შეიძლება დასახელდეს იმ უარყოფითი მოვლენების თავიდან აცილება, რაც დამახასიათებელია საპრეზიდენტო და საპარლამენტო რესპუბლიკისათვის, რომელთა თაობაზე ზემოთ ვისაუბრეთ. მაგრამ პრაქტიკამ დაგვანახა, რომ მმართველობის ეს ფორმაც არ ყოფილა სრულყოფილი და მისი ეფექტურობა დამოკიდებულია მთავრობის საპარლამენტო მხარდაჭერაზე და სასურველია, რომ პრეზიდენტსა და პარლამენტში არსებულ წამყვან პოლიტიკურ ძალას შორის დიდი პოლიტიკურ-მსოფლმხედველობრივი განსხვავება არ იყოს. ასე მაგალითად: 1986 წელს საფრანგეთში, როცა პრეზიდენტი სოციალისტი ფ.მიტერანი იყო, პარლამენტის ქვედა პალატაში არჩევნების შედეგად უმრავლესობით მოვიდნენ მემარჯვენეები, რომელთა წევრებიდანაც დაკომპლექტდა მთავრობა. ამ პარლამენტმა ნახევარი წელი იარსება და დათხოვნილი იქნა პრეზიდენტის მიერ. ახალმა არჩევნებმა შესაძლებელი გახადა მთავრობის დაკომპლექტება სოციალისტებისაგან. ისმის კითხვა: რა მოხდებოდა იმ შემთხვევაში, თუკი არჩევნებში ისევ მემარჯვენე პარტიები გაიმარჯვებდნენ? ამ შემთხვევაში პრეზიდენტი ან უნდა წასულიყო ჩრდილში, ან გადამდგარიყო, ანდა დაეშალა პარლამენტი, რაც, რა თქმა უნდა, მის სასარგებლოდ არ იმოქმედებდა. 1993 წლის არჩევნებზე ისევ მემარჯვენეებმა გაიმარჯვეს, მაგრამ პრეზიდენტს რაიმე ქმედითი ღონისძიებები არ განუხორციელებია, რადგან მისი ვადა მალე იწურებოდა და იგი შეეგუა არასასურველ მთავრობას.¹¹ ასეთმა შემთხვევებმა, როდესაც პრეზიდენტი და მთავრობა სხვადასხვა პოლიტიკურ ძლებს მიეკუთვნებიან და ასე აგრძელებენ საქმიანობას, ლიტერატურაში ,,თანაცხოვრების” სახელი მიიღო.¹² ასეთი „თანაცხოვრების” მდგომარეობა წარმოიშვა 1997 წლის არჩევნების შედეგად, მაგრამ ახლა პრეზიდენტი მემარჯვენე ჟაკ შირაკი იყო, ხოლო პრემიერ-მინისტრი (მას შემდეგ, რაც სოციალისტებმა უმრავლესობა მოიპოვეს პარლამენტის ქვედა პალატაში) გახდა სოციალისტი ლიონელ ჟოსპენი.

რესპუბლიკის სხვა სახეები: რესპუბლიკის ტრადიციული სახეების გარდა შეიძლება გამოიყოს მისი სხვა სახეებიც, როგორებიცაა სუპერსაპრეზიდენტო, სოციალისტური, რელიგიური ნიშნით კი - თეოკრატიული და საერო და სხვა.

სუპერსაპრეზიდენტოდ თავიდან იწოდებოდნენ ლათინური ამერიკის ქვეყნები, სადაც პრეზიდენტი ჩვეულებრივზე უფრო ფართო უფლებამოსილებით სარგებლობდა, მაგრამ შემდგომში სუპერსაპრეზიდენტო რესპუბლიკებად დასახელდა, ასევე, მრავალი განვითარებადი ქვეყანა აზიასა და აფრიკაში, სადაც, ფაქტობრივად, პრეზიდენტის გაუკონტროლებელი ხელისუფლება არსებობდა. მმართველობის ასეთი ფორმა შეიძლება დამყარდეს სამხედრო გადატრიალების ან პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეთა ჩახშობის შედეგად. სუპერსაპრეზიდენტო რესპუბლიკების პრეზიდენტები, როგორც წესი, სპეციფიკურ იდეოლოგიას იყენებენ, რათა გამართლდეს მათი განუსაზღვრელი ხელისუფლება. ასეთი რესპუბლიკის სამაგალითოდ იურიდიულ ლიტერატურაში ასახელებენ გვინეას, პრეზიდენტ სეკუ ტორეს დროს, ზაირის რესპუბლიკას, პრეზიდენტ მობუტუ სესე სეკოს დროს, რომელიც 1965-1997 წლებში, ფაქტობრივად, ერთპიროვნულად მართავდა ქვეყანას.¹³

საბჭოთა რესპუბლიკა ისეთი სახის რესპუბლიკა იყო, რომელიც გაიგივებულია უფრო ტოტალიტარიზმსა და დიქტატურასთან, ვიდრე დემოკრატიასთან. რესპუბლიკური მმართველობის ასეთი ფორმა დამახასიათებელია „სოციალისტური” ქვეყნებისათვის. ასეთი სახის რესპუბლიკები ადრე უფრო მეტი იყო (საბჭოთა კავშირისა და სოციალისტური ბანაკის გაქრობის შემდგომ მათი რიცხვი მნიშვნელოვნად შემცირდა), მაგრამ ისინი დღესაც არიან შემორჩენილნი, როგორებიცაა კუბის რესპუბლიკა, კორეის სახალხო დემოკრატიული რესპუბლიკა და ა.შ. რესპუბლიკური მმართველობის ამ სახეს შემდეგი დამახასიათებელი ნიშნები აქვს: სრულხელისუფლებიანობა და ზემდგრადობა საბჭოებისა („წარმომადგენლობითი ორგანოები”). ყველა დანარჩენი სახელმწიფო ორგანო ყალიბდება შესაბამისი დონის საბჭოების მიერ, რომლებიც დაქვემდებარებულნი და პასუხისმგებელნი არიან მათ წინაშე. ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი თეორიულადაც კი არ არის აღიარებული, მას უპირისპირდება პრინციპი მშრომელი ხალხის ერთიანი ხელისუფლებისა, გამოხატული საბჭოებში. საბჭოებში გაერთიანებულია საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ფუნქციები. სასამართლოების დამოუკიდებლობა ზოგიერთ შემთხვევაში აღიარებულია, თუმცა წმინდა დეკლარაციულად.¹⁴

ასევე მიღებულია რესპუბლიკების დაყოფა საერო და თეოკრატიულ რესპუბლიკებად. ასეთ დაყოფას საფუძვლად უდევს არა მმართველობის ცნების იმანენტური ნიშანი, კერძოდ საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების ურთიერთობის შინაარსი, არამედ რელიგიის როლი სახელმწიფოს ცხოვრებაში. საერო რესპუბლიკა ისეთი რესპუბლიკაა, სადაც აღიარებულია რელიგიის, სინდისის თავისუფლება, სახელმწიფო რელიგიად არც ერთი რელიგიური მიმდინარეობა არის გამოცხადებული და ამ ქვეყნის მოქალაქეებს თავისუფლად შეუძლიათ აირჩიონ ნებისმიერი რელიგია თავისი სურვილისამებრ. სახელმწიფოს საერო ხასიათი კონსტიტუციურ დონეზეც არის განმტკიცებული ბევრ ქვეყანაში, მაგალითად საფრანგეთის 1958 წლის კონსტიტუციაში.

თეოკრატიული რესპუბლიკა: ეს ისეთი რესპუბლიკაა, სადაც რელიგიის თავისუფლება უარყოფილია და ერთ-ერთი გავლენიანი პირი სახელმწიფოში არის ის, ვინც გაბატონებულ რელიგიურ კონფესიას უდგას სათავეში. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ქვეყნის თეოკრატიული შინაარსი შესაძლებელია მის სახელწოდებაშიც ჩანდეს. ამის მაგალითად შეიძლება დავასახელოთ ირანის ისლამური რესპუბლიკა, 1979 წლის კონსტიტუცია ითვალისწინებს არა მარტო არჩევითი პრეზიდენტის პოსტს, არამედ, ამის გარდა, სახელმწიფოს ხელმძღვანელს (რაჰბარს), რომელიც არის უმაღლესი სასულიერო პირი, იმამი ანუ ფაკიჰი. უმაღლესი სასულიერო პირი ირჩევა ან ინიშნება ექსპერტთა საბჭოს მიერ, რომელიც შეიქმნა 1982 წელს, რომელიც 93 სასულიერო პირისაგან შედგება.¹⁵

შესაძლებელია, აგრეთვე, რესპუბლიკის სახედ გამოიყოს ე.წ. მილიტარისტული რესპუბლიკა. სახელმწიფო მმართველობის ასეთ ფორმას იძენს სამხედრო გადატრიალების შემდეგ, რაც, საბოლოო ჯამში, სამხედრო მმართველობას გულისხმობს.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოყოფენ, აგრეთვე, რესპუბლიკებს მონარქიული მმართველობის ნიშნებით და მონარქიებს რესპუბლიკური მმართველობის ნიშნებით. პირველს შეიძლება მივაკუთვნოთ მალაიზია, სადაც სახელმწიფოს მეთაურს - მონარქს, ირჩევენ ხუთი წლის ვადით, შტატების მმართველთა საბჭოს მიერ, აგრეთვე არაბეთის გაერთიანებული ემირატებიც, სადაც შვიდი ემირი (ე.ი. თითოეული საემიროს მმართველი) ხუთი წლით ირჩევს ემირთა საბჭოს თავმჯდომარეს, რომელიც ასრულებს სახელმწიფოს მეთაურის ფუნქციებს. უნდა ითქვას, რომ ტრადიციის მიხედვით ირჩევენ ყველაზე დიდი საემიროს - აბუდაბის ემირს, 1996 წელს მისი არჩევა მეხუთე ვადით მოხდა.

რაც შეეხება რესპუბლიკებს მონარქიული ნიშნით, აქ უნდა დავასახელოთ ის ქვეყნები, სადაც არსებობენ ,,სამუდამო” (სიცოცხლის ბოლომდე) პრეზიდენტები. ასეთი იყო იუგოსლავია, პრეზიდენტ იოსებ ბროს ტიტოს დროს. ინტერესს მოკლებული არ იქნება იმის აღნიშვნაც, რომ არსებობენ არა მარტო ,,სამუდამო”, არამედ მემკვიდრეობითი პრეზიდენტებიც, მაგალითად, კორეის სახალხო დემოკრატიული რესპუბლიკის ,,სამუდამო” პრეზიდენტის, კიმ ირ სენის შვილი აღიარებული იქნა მამის მემკვიდრედ და პრეზიდენტი გახდა მამის გარდაცვალების შემდეგ, 1994 წელს.¹⁶ მემკვიდრეობითი პრეზიდენტის ინსტიტუტი არსებობს, აგრეთვე, ჰაიტის რესპუბლიკაში.

ცალკე აღნიშვნის ღირსია შვეიცარიის კავშირი, სადაც მთავრობა იქმნება პარლამენტის მიერ, შედგება შვიდი მინისტრისაგან, რომელთაგან თითოეული ერთი წლით ასრულებს პრეზიდენტის ფუნქციებს და ამასთან პრეზიდენტი შეიძლება იყოს მხოლოდ მინისტრი, ერთი წლით და ერთხელ ცხოვრებაში. ზემოაღნიშნული მაგალითები გამონაკლისი უფროა, ვიდრე ზოგადი წესი, რომლებიც საერთო ფონს არ ქმნიან მმართველობის ფორმათა ტრადიციული კლასიფიკაციის თვალსაზრისით.

განვიხილეთ რა მმართველობის ორივე ფორმა, მონარქია და რესპუბლიკა, თავის სახესხვაობებით, შეიძლება ითქვას, რომ ორივე სიცოცხლისუნარიანია, მაგრამ უნდა აღვნიშნოთ, რომ მე-20 საუკუნე მაინც რესპუბლიკური მმართველობის გავრცელებითა და მისი სახეების წარმოშობით წარიმართა. ეს გვაფიქრებინებს იმას, რომ მომავალში შეიძლება გაჩნდნენ მონარქიისა და რესპუბლიკის სხვა სახეებიც, რომლებიც კლასიკურ ხასიათს მიიღებენ. მმართველობის ამ ფორმათა სიცოცხლისუნარიანობასა და პროგრესირებაზე მიუთითებს ისიც, რომ ზოგიერთი სახელმწიფო ტრადიციულად წარმოუდგენელია მონარქიის გარეშე, მაგალითად ინგლისი, ზოგიერთი კი, მაგალითად საფრანგეთი, - რესპუბლიკური მმართველობის გარეშე. ამის დასტურად შეიძლება მოვიყვანოთ მისი ბოლო საუკუნეების ისტორია, რაც აისახა მის კონსტიტუციებშიც, კერძოდ, 1946 წლის მეოთხე რესპუბლიკის კონსტიტუციის 44-ე მუხლში ნათქვამი იყო შემდეგი: ,,სამეფო ოჯახის წევრებს არა აქვთ უფლება არჩეულნი იყვნენ რესპუბლიკის პრეზიდენტის თანამდებობაზე”,¹⁷ ხოლო 1958 წლის საფრანგეთის მოქმედი კონსტიტუციის მიხედვით დაუშვებელია ცვლილებების შეტანა იმ თავში, რომელიც რესპუბლიკური მმართველობის ფორმას აფუძნებს, ე.ი., მმართველობის ფორმა შესაძლებელია შეიცვალოს (რაც ნაკლებ სავარაუდოა) მხოლოდ ახალი კონსტიტუციის მიღების გზით.

გარკვეული სახის დავა არსებობს აგრეთვე იმის თაობაზე, თუ რომელი მმართველობის ფორმა უფრო ძველია, მონარქია თუ რესპუბლიკა. ამის თაობაზე სხვადასხვა მოსაზრებები არსებობს, მაგრამ ვერავინ იძლევა ცალსახა პასუხს. ცნობილია უძველესი რესპუბლიკები ძველ რომსა და ათენში, აგრეთვე უძველესი მონარქიები ასურეთში, ბაბილონსა და ეგვიპტეში, რომლებმაც წარუშლელი კვალი დატოვეს მსოფლიო ცივილიზაციის განვითარებაში, მაგრამ ამასთან მაინც უნდა ითქვას, რომ პირველი მონათმფლობელური სახელმწიფოები დესპოტიების სახით წარმოიშვნენ, რაც მონარქიული მმართველობის სახესხვაობაა.

თანამედროვე საქართველო და მისი სამომავლო პერსპექტივები

რაც შეეხება საქართველოში არსებულ მმართველობის ფორმას, ცალსახად შეიძლება ითქვას, რომ მოქმედი, 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუცია აფუძნებს წმინდა სახის საპრეზიდენტო რესპუბლიკას, რომელსაც ყველა ის ნიშანი აქვს, რაც მახასიათებელია რესპუბლიკური მმართველობის ამ ფორმისათვის. ამის დასადასტურებლად შეიძლება კონსტიტუციის შემდეგი მუხლები და ნორმები მოვიყვანოთ: პირველ რიგში, უნდა აღვნიშნოთ კონსტიტუციის მე-2 და მე-5 მუხლები, რომლებიც აშკარად ადასტურებენ იმ გარემოებას, რომ საქართველო რესპუბლიკაა, კერძოდ, ამ მუხლებში ვკითხულობთ შემდეგს: „საქართველოს პოლიტიკური წყობილების ფორმა არის დემოკრატიული რესპუბლიკა” ,,,საქართველოში ხელისუფლების წყაროა ხალხი”, „სახელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დაყრდნობით” და სხვა. ხოლო თუ რა სახის რესპუბლიკასთან გვაქვს საქმე, ამის დასაკონკრეტებლად კონსტიტუციის სხვა მუხლებს უნდა მივმართოთ, კერძოდ, 48-ე, 69-ე, 77-ე, 79-ე მუხლებს, სადაც განსაზღვრულია, რომ „საქართველოს პარლამენტი არის ქვეყნის უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანო, რომელიც განახორციელებს საკანონმდებლო ხელისუფლებას”, „საქართველოს პრეზიდენტი არის საქართველოს სახელმწიფოსა და აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაური”, პრეზიდენტი აყალიბებს მთავრობას და წარუდგენს პარლამენტს დასამტკიცებლად „მთავრობის წევრები პასუხისმგებელნი არიან პრეზიდენტის წინაშე” და სხვა.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ დაახლოებით ბოლო ერთი წელია, სერიოზულად მუსირებს თემა იმის თაობაზე, რომ საქართველოში აუცილებელია შეიცვალოს მმართველობის ფორმა, რესპუბლიკური მმართველობის ფარგლებში, შეიქმნას მინისტრთა კაბინეტი, შემოღებულ იქნას პრემიერ-მინისტრის ინსტიტუტი და სხვა, ე.ი. განხორციელდეს მმართველობის ფორმის რეფორმა, რათა საპრეზიდენტო რესპუბლიკა შეიცვალოს რესპუბლიკური მმართველობის სხვა სახით, საპარლამენტო ან ნახევრადსაპრეზიდენტო რესპუბლიკით.

მმართველობის ფორმის რეფორმას მისი მომხრეები ამართლებენ იმით, რომ ქვეყანაში მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობაა, რომ ქვეყანა ღრმა პოლიტიკურ კრიზისში იმყოფება, რომ საპრეზიდენტო რესპუბლიკის პირობებში მეტად რთულია მაღალი თანამდებობის პირის გადაყენება (აქ იგულისხმება ის, რომ პარლამენტს არა აქვს შესაძლებლობა მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადებისა და მთელი მისი შემადგენლობის გადაყენებისა) და თურმე ყველაფერ ამის მიზეზი დღეს არსებული საპრეზიდენტო რესპუბლიკა ყოფილა.

ჩვენი აზრით, აქ მმართველობის ფორმა არაფერ შუაშია, ქვეყნის ასეთი მძიმე მდგომარეობის მიზეზად, რეალურად, უნდა დავასახელოთ სახელისუფლებო სტრუქტურებში კორუფციის მაღალი დონე, მოხელეთა არაკეთილსინდისიერება, სახელმწიფო ჩინოვნიკთა მიერ საკუთარი პირადი ინტერესების წინა პლანზე დაყენება ქვეყნის ინტერესებთან შედარებით, აგრეთვე ისიც, რომ ქვეყანაში შეიქმნა გარემოება დაუსჯელობისა და უპასუხისმგებლობისა, თანამდებობა გახდა მხოლოდ პირადი კეთილდღეობის სიმბოლო. სახელმწიფოს მაღალჩინოსნებს შეუძლიათ აკეთონ ყველაფერი და საბოლოო შედეგი, უკეთეს შემთხვევაში, პოლიტიკურ პასუხისმგებლობაში გამოიხატება, ხოლო მათ მიერ ჩადენილი კანონდარღვევები რეაგირების გარეშე რჩება. ისევ ვიმეორებ, მმართველობის ფორმა აქ არაფერ შუაშია. იქმნება შთაბეჭდილება, ქართული ანდაზის არ იყოს, „ცხენს ვერ მოერივნენ და უნაგირს ტეხავდნენო”.

ზემოთქმულის განსამტკიცებლად შეიძლება შემდეგი არგუმენტები მოვიყვანოთ: ჯერ ერთი, იდეალური მმართველობის ფორმა, როგორც ვნახეთ, არ არსებობს, ყველას გარკვეული ნაკლი ახასიათებს, როგორც საპრეზიდენტო და საპარლამენტო, ისე ნახევრადსაპრეზიდენტო რესპუბლიკასაც. თუკი საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში არ არსებობს მთავრობის საპარლამენტო პასუხისმგებლობის ინსტიტუტი, რა გარანტია გვაქვს, რომ საპარლამენტო და ნახევრადსაპრეზიდენტო რესპუბლიკის პირობებში (თუკი ისევ მაღალი იქნება კორუფციის დონე) პარლამენტი გამოიყენებს მთავრობის გადაყენების უფლებას, თუ მთავრობა იმ პარტიისაგან დაკომპლექტდება, რომელმაც უმრავლესობა მოიპოვა პარლამენტში, აგრეთვე, საქართველოში არსებული დღევანდელი სიტუაციიდან გამომდინარე, ხელისუფლების არასტაბილურობა არ უნდა იყოს ხელსაყრელი და მისაღები. მეორეც, არსებობს ქვეყნები, სადაც მმართველობის ფორმა საპრეზიდენტო რესპუბლიკაა და ისინი დაბალ განვითარებასა და წინსვლის არარსებობას არ უჩივიან. მესამეც, მმართველობის ფორმის შეცვლა აუცილებლად გულისხმობს მასშტაბურ კონსტიტუციურ ცვლილებებს (ცვლილებები მეტადრე შეეხება კონსტიტუციის მე-3 და მე-4 თავებს, რომლებიც მოიცავს პრეზიდენტსა და პარლამენტს, აგრეთვე შესაძლებელია გაჩნდეს ახალი თავი კონსტიტუციაში, პირობითად „მთავრობის” სახელწოდებით). ასეთ მასშტაბურ კონსტიტუციურ ცვლილებებს ორი ნეგატიური ასპექტი მოჰყვება, პირველი ის, რომ კონსტიტუციის შინაგანი სტაბილურობა და ლოგიკურობა ირღვევა, მეორე ის, რომ კონსტიტუციური ცვლილებები აუცილებლად უნდა აისახოს მიმდინარე კანონმდებლობაში, რაც დროში მეტად გახანგრძლივებული პროცესია. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ზოგიერთი მმართველობის ფორმის ცვლილებას ასაბუთებს, პირველ რიგში, მთავრობის კოლექტიური პასუხისმგებლობით საპარლამენტო რესპუბლიკის პირობებში, რაც აიძულებს მის თითოეულ წევრს დაინტერესებული იყოს მისი კოლეგის შედეგიან მუშაობაში და მეორეც, იმით, რომ პრემიერ-მინისტრის თანამდებობის არსებობა განტვირთავს პრეზიდენტს ესოდენ დიდი უფლებამოსილებებისაგან.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის საპირისპიროდ შეიძლება ითქვას შემდეგი: თუკი მინისტრის თანამდებობაზე იქნება პატიოსანი, პატრიოტი, კეთილსინდისიერი და პროფესიონალი პიროვნება, იგი არ დაელოდება მისი კოლეგის შედეგიან საქმიანობას და კოლექტიური პასუხისმგებლობის შიშის გარეშეც მნიშვნელოვან წარმატებებს მიაღწევს თავის სფეროში. არაკეთილსინდისიერი, კანონდამრღვევი და უნიათო მინისტრი პრეზიდენტმა (ან პარლამენტმა იმპიჩმენტის წესით) შეიძლება გადააყენოს დღევანდელი მმართველობის პირობებშიც, ხოლო მის კანონდარღვევებზე რეაგირება სამართალდამცავმა ორგანოებმა მოახდინონ.

რაც შეეხება პრეზიდენტის განტვირთვას, არსებობს სახელმწიფო მინისტრი, რომელიც ასრულებს პრეზიდენტის დავალებებს, გარდა ამისა, აღსანიშნავია ის, რომ პრეზიდენტად არჩეული პირი უნდა გამოირჩეოდეს თავისი ფიზიკური და გონებრივი შესაძლებლობებით.

დასკვნის სახით შეიძლება კიდევ ერთხელ გავიმეოროთ, რომ ქვეყანაში არსებული მძიმე სიტუაციის მიზეზი მმართველობის ფორმაში კი არა, საკუთარ თავში უნდა ვეძებოთ. ნებისმიერი კანონი და მის საფუძველზე შექმნილი მმართველობის ფორმები, გარკვეული დოზით, ყოველთვის გულისხმობს პატიოსანი ადამიანების არსებობას, რომლებიც კეთილსინდისიერად ასრულებენ კანონის მოთხოვნებს. აქ იგულისხმება ის, რომ ვიღაცის კონტროლი ვინმეს მიერ ყოველთვის ზღვარდადებულია, რადგან არ შეიძლება ურთიერთკონტროლმა უსასრულო ხასიათი მიიღოს. ასე რომ ყოველთვის დარჩება ერთი ვინმე ბოლოს უკონტროლოდ, ხოლო ამ უკანასკნელს კეთილსინდისიერება უნდა ახასიათებდეს და მისი მაკონტროლებელიც ეს იქნება. აქ ჩვენ მივედით ცნობილ რიტორიკულ ფრაზამდე - ,,ვინ უნდა აკონტროლოს ის, ვინც გვაკონტროლებს ჩვენ”.

_____________________

* ზოგიერთი მეცნიერი, მაგ. ვ.ე. ჩირკინი, ერთმანეთისგან არ განასხვავებს პოლიტიკური და სახელმწიფო რეჟიმის ცნებებს, ხოლო მეცნიერთა გარკვეული ნაწილი, მაგ. ბ.ა. სტრაშუნი, ერთმანეთისგან მიჯნავს მათ და სახელმწიფო რეჟიმს უფრო დიდი, პოლიტიკური რეჟიმის ცნების შემადგენლად თვლის.

1. В. В. Маклаков. Конституции зарубежных государств., Москва 1999 г. Стр. 283.

2. В. Е. Чиркин. Конституционное право зарубежных стран. Москва. 1997 г. Стр. 136.

3. იქვე, გვ. 139.

4. В. Е. Чиркин. Конституционное право зарубежных стран. Москва. 1997 г. Стр. 141.

5. Б. А. Страшун. Конституционное (Государственное) право зарубежных стран. Москва, 1996 г. Стр. 306.

6. В. Е. Чиркин. Конституционное право зарубежных стран. Москва. 1997 г. Стр. 141.

7. Б. А. Страшун. Конституционное (Государственное) право зарубежных стран. Москва, 1996 г. Стр. 307.

8. Конституционное право. Авторский коллектив Альхименко В. В. и др. Москва, 1996 г. Стр. 185.

9. М. Ф. Чудаков. Конституционное (Государственное) право зарубежных стран. Минск. 1998 г. Стр. 762-766.

10. ზ. რუხაძე, საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ბათუმი. 1999 წ. გვ. 178.

11. Б. А. Страшун. Конституционное (Государственное) право зарубежных стран. Москва, 1996 г. Стр. 314.

12. М. Ф. Чудаков. Конституционное (Государственное) право зарубежных стран. Минск. 1998 г. Стр. 302.

13. იქვე, გვ. 299-300.

14. Б. А. Страшун. Конституционное (Государственное) право зарубежных стран. Москва, 1996 г. Стр. 316.

15. М. Ф. Чудаков. Конституционное (Государственное) право зарубежных стран. Минск. 1998 г. Стр. 303.

16. В. Е. Чиркин. Конституционное право зарубежных стран. Москва. 1997 г. Стр. 153.

17. В. В. Маклаков. Конституции зарубежных государств., Москва 1999 г. Стр. 93.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. საქართველოს კონსტიტუცია, 1996 წ.

2. ინწკირველი გ., სახელმწიფოსა და სამართლის თეორია, თბილისი,1997 წ.

3. მელქაძე ო., საზღვარგარეთის სახელმწიფო სამართალი, თბილისი, 1996 წ.

4. მელქაძე ო., საუბრები ქართულ კონსტიტუციაზე, თბილისი, 1996 წ.

5. მელქაძე ო., რესპუბლიკა საპარლამენტო თუ საპრეზიდენტო, თბილისი, 1996 წ.

6. დემეტრაშვილი ა., მსოფლიო ქვეყნების კონსტიტუციები, თბილისი, 1992 წ.

7. ცნობილაძე პ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 1996 წ.

8. უგრეხელიძე მ., აშშ-ის კონსტიტუცია, კომპრომისების ხელოვნება, თბილისი, 1997 წ.

9. მელქაძე ო. და ავტორთა კოლექტივი, საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 1999 წ.

10. რუხაძე ზ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ბათუმი, 1999 წ.

11. უტიაშვილი გ., საქართველოს რესპუბლიკის კონსტიტუციური წყობა.

12. კოვინგტონი კ., ბუკვარდტი რ., საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების ურთიერთობა აშშ-ში.

13. გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის ძირითადი კანონი, თბილისი, 1995 წ.

14. Теория государства и права. Авторский коллектив. Москва, 1998 г.

15. Сырых В. М., Теория государства и права.Билина, 1998 г.

16. Альхименко В. В. и др.б Конституционное право. Авторский коллектив, 1996 г.

17. Страшун Б. А., Конституционное (Государственное) право зарубежных стран, общая часть. Москва. 1996 г.

18. Чудаков М. Ф., Конституционное (Государственное) право зарубежных стран. Минск. 1998 г.

19. Чиркин В. Е., Конституционное право зарубежных стран. Москва. 1997 г.

20. Маклаков В. В., Конституции зарубежных государств. Москва 1999 г.

21. Страшун Б. А., Конституционное (Государственное) право зарубежных стран, общая часть. Москва, 1998 г.

ირინა წაქაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

ხელისუფლების დანაწილება სამართლებრივი სახელმწიფოს ერთ-ერთი ფუძემდებლური პრინციპია, რომლის თანახმად, ერთიანი სახელმწიფო ხელისუფლება დანაწილებულია ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელ საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებად და რომელიც სამართლის უზენაესობისა და ადამიანის თავისუფალი განვითარების უზრუნველყოფის წინაპირობას წარმოადგენს. დანაწილების ეს მოდელი ეფუძნება სახელმწიფოში ურთიერთკონტროლის, ურთიერთშეკავებისა და ხელისუფლებათა შორის თანასწორობის ჩამოყალიბების იდეას. ამ პრინციპის რეალიზაცია გამორიცხავს ძალაუფლების კონცენტრაციას ერთი რომელიმე ორგანოს ხელში, პოლიტიკურ პროცესს გამჭვირვალეს ხდის და შესაძლებლობას იძლევა განხორცი-ელდეს ეფექტური კონტროლი ხელისუფლებაზე.

ხელისუფლების დანაწილება საზოგადოების განვითარების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პოლიტიკურ-სამართლებრივ დოქტრინად იქცა; ამ მოძღვრებამ ისტორიულად პროგრესული როლი შეასრულა ბურჟუაზიის ბრძოლაში აბსოლუტიზმთან, თანამედროვე ეპოქაში კი ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი კონსტიტუციონალიზმის ქვაკუთხედად მოგვევლინა.

განასხვავებენ ხელისუფლების დანაწილების მკაცრ და რბილ მოდელებს. ე.წ. მკაცრი მოდელი განხორციელებულია საპრეზიდენტო ტიპის რესპუბლიკაში. აქ აღმასრულებელი ხელისუფლება დამოკიდებული არ არის პარლამენტში წარმოდგენილ პოლიტიკურ ძალებზე; პრეზიდენტი, როგორც წესი, არ არის უფლებამოსილი დაითხოვოს პარლამენტი. თავის მხრივ, გართულებულია პრეზიდენტის თანამდებობიდან ვადამდე გადაყენების წესი (იმპიჩმენტი); პრეზიდენტისა და პარლამენტის უფლებამოსილების ვადა არ ემთხვევა ერთმანეთს.

რაც შეეხება ხელისუფლების დანაწილების რბილ მოდელს, იგი გვხვდება საპარლამენტო რესპუბლიკებში, სადაც მთავრობას უშუალოდ აყალიბებს საპარლამენტო უმრავლესობა.

საქართველოს ახალი კონსტიტუციური წყობის დამკვიდრების პროცესში ხელისუფლების დანაწილების პრინციპს უაღრესად დიდი მნიშვნელობა აქვს. 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუციის მე-5 მუხლში პირდაპირ არის მითითებული, რომ საქართველოში „სახელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დაყრდნობით.”

ხელისუფლების დანაწილების პროცესში მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს პარლამენტის კონტროლი აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე.

მსოფლიო კონსტიტუციონალიზმი აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე საპარლამენტო კონტროლის განხორციელების არაერთ ფორმას იცნობს, კერძოდ: იმპიჩმენტს, სამთავრობო პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებების განხილვას, საპარლამენტო კომისიების მხრიდან განხორციელებულ კონტროლს, პარლამენტის სხდომაზე გამოცხადების აუცილებლობას და ა.შ.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში საპარლამენტო კონტროლის შეზღუდვის პირობებში კონტროლის ერთ-ერთ ქმედით ფორმად ითვლება კითხვა-შეკითხვის უფლება პარლამენტის წევრთა მხრიდან მთავრობის წევრების წინაშე. აღნიშნული ინსტიტუტი საქართველოსთვისაც საინტერესოა, რადგან აღიარებულია ჩვენი ქვეყნის მოქმედ კანონმდებლობაშიც. საქართველოს კონსტიტუციის 59-ე მუხლში ჩამოყალიბებულია კითხვისა და შეკითხვის სამართლებრივი ბუნება, ხოლო საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტში დეტალურადაა მოწესრიგებული კითხვა-შეკითხვის პროცედურა.

მინისტრებისადმი მიმართული შეკითხვები წარმოადგენს ინფორმაციის მიღებისა და კონტროლის განხორციელების საშუალებას. ის გამოიყენება ყველა ქვეყნის პარლამენტის მიერ, რომელთა მთავრობაც პოლიტიკური პასუხისმგებლობის მატარებელია. იმდენად, რამდენადაც ამ პროცედურას არ მოსდევს პირდაპირი სანქციების გამოყენება, იგი გავრცელებულია ისეთ ქვეყნებშიც, სადაც აღმასრულებელი ხელისუფლება პასუხისმგებელი არ არის პარლამენტის წინაშე.

მიუხედავად იმისა, რომ მინისტრებისადმი მიმართული შეკითხვები ფართოდ გამოიყენება პიროვნების უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის თვალსაზრისით, ის ნაკლებად მნიშვნელოვანია პოლიტიკურ ურთიერთობებში. მისი მიზანია ინფორმაციიის მიღება მთავრობისაგან და, როცა საჭიროა, უფლების ბოროტად გამოყენების გამოაშკარავება და მისი თავიდან აცილება. ეს პროცედურა ასევე გამოიყენება ზუსტი ცნობების მისაღებად, რაც ეხმარება პარლამენტის წევრებს პარლამენტისადმი წარდგენილი რთული კანონპროექტებისა და დელეგირებული საკანონმდებლო აქტების არსის გარკვევაში. ბევრ შეკითხვას შაბლონური ხასიათი აქვს, თუმცა, პარლამენტის წევრების შეკითხვებზე გაცემული პასუხები ოპოზიციას საშუალებას აძლევს გამოავლინოს მთავრობის პოლიტიკის სუსტი ადგილები.

ისევე, როგორც ბევრი სხვა საპარლამენტო ინსტიტუტი, აღნიშნული პროცედურა თავდაპირველად დიდ ბრიტანეთში ჩამოყალიბდა. მინისტრებისადმი მიმართულმა შეკითხვებმა შეცვალა უკვე მოძველებული მეთოდები, რომელთა მეშვეობითაც აშკარავდებოდა მთავრობისადმი მიმართული საჩივრები, ან შეისწავლებოდა მისი პოლიტიკა. ის იქცა საგანგებო პროცედურად 1849 წლიდან, როდესაც ყოველ სხდომაზე გამოიყო დრო, ცნობილი „შეკითხვების საათის სახელწოდებით.” 1902 წელს დამკვიდრდა წერილობითი პასუხების პრაქტიკა დასმულ შეკითხვებზე; ნებადართული იყო ასევე წერილობითი პასუხების წარდგენა იმ ზეპირ შეკითხვებზე, რომელთაც ზეპირი პასუხები ვერ გაეცემოდა დროის უკმარისობის გამო. თანამედროვე პერიოდში მინისტრებს ყოველწლიურად უსვამენ რამდენიმე ათას შეკითხვას.

საპარლამენტო სისტემის ისტორიასთან დაკავშირებულია აგრეთვე ინტერპელაცია, როგორც საპარლამენტო კონტროლის ერთ-ერთი ეფექტური საშუალება. ის საფრანგეთში დიდი ხნის წინათ ჩამოყალიბდა. ჯერ კიდევ 1791 წლის კონსტიტუცია ითვალისწინებდა მინისტრებისაგან ახსნა-განმარტების მოთხოვნას. 1830 წლის მონარქიული რეჟიმის პერიოდში ინტერპელაცია ჩვეულებრივ პრაქტიკად იქცა და კიდევ უფრო ფართოდ გავრცელდა მესამე და მეოთხე რესპუბლიკების დროს, თუმცა, ვინაიდან ეს პროცედურა ხანდახან პალატის მუშაობის დღის წესრიგის დარღვევას იწვევდა, 1958 წლის რეფორმების ბოლოს დაიწყეს მისი გაკრიტიკება. დღესდღეობით მინისტრებს შეიძლება მოსთხოვონ ანგარიში ნდობის საკითხის გადასაწყვეტად, მაგრამ მხოლოდ საგულდაგულოდ შემუშავებული პროცედურის შესაბამისად.

იმისათვის, რათა უზრუნველყოფილ იქნეს საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებებს შორის აზრთა გაცვლის რეგულარობა, უმრავლეს ქვეყნებში პარლამენტის წევრებს საშუალება ეძლევათ დასვან კითხვები ინტერპელაციის ფორმით, რაც ინფორმაციის მიღებისა და კლასიკურ საპარლამენტო სისტემაზე კონტროლის განხორციელების ძირითად საშუალებად ითვლება.

ინტერპელაცია (ლათ. interpellatio- სიტყვის შეწყვეტა, მოთხოვნა, სარჩელი) არის ზოგიერთ სახელმწიფოში დეპუტატთა ჯგუფის მიერ მთავრობისადმი ან ცალკეული მინისტრისადმი მიმართული მოთხოვნა, მისცენ განმარტება მათ მიერ გატარებული საშინაო თუ საგარეო პოლიტიკის თაობაზე ან რომელიმე კონკრეტულ საკითხზე. საპარლამენტო თეორიასა და პრაქტიკაში ბუნდოვანებაა პარლამენტართა კითხვის, შეკითხვისა და ინტერპელაციის გამიჯვნის საკითხში. პ. ცნობილაძე, განმარტავს რა ინტერპელაციის შინაარსს, მიუთითებს, რომ იგი არის ,,ზოგიერთ სახელმწიფოში დეპუტატთა ჯგუფის მიერ მთავრობისადმი ან ცალკეული მინისტრისადმი მიმართული მოთხოვნა მისცენ განმარტება მათ მიერ გატარებული საშინაო თუ საგარეო პოლიტიკის თაობაზე ან რომელიმე კონკრეტული საკითხის შესახებ¹ . მოცემულ განმარტებაში, ალბათ ,,,ჩვენებური” შეკითხვის შინაარსსაც მოვიაზრებდით, რომ არა შემდეგი ფრაზა: ,,ინტერპელაცია განსხვავდება ზეპირი და ჩვეულებრივი წერილობითი შეკითხვებისაგან, უპირველეს ყოვლისა, შეტანის პროცედურითა და სამართლებრივი შედეგებით. მემორანდუმში, რომელიც თან ახლავს ინტერპელაციის ტექსტს, ჩვეულებრივ, მითითებულია მისი მიზეზები და აღნიშნულია ვადები, რომლის განმავლობაშიც უნდა იქნეს გაცემული პასუხი.”² 

ზაურ ჯინჯოლავა ინტერპელაციას საპარლამენტო კონტროლის ცალკე ფორმად მიიჩნევს, რომელიც პარლამენტს უფლებას აძლევს მოსთხოვოს მთავრობას ანგარიში მისი საქმიანობის შესახებ, ხოლო შეკითხვას განმარტავს პარლამენტის მიერ აღმასრულებელი ხელისუფლებისაგან ინფორმაციის მიღებისა და მისდამი კონტროლის განხორციელების ერთ-ერთ ფორმად, რაც პარლამენტს ეხმარება დროულად გამოავლინოს მმართველობის აპარატის საქმიანობაში დაშვებული შეცდომები და ხელი შეუწყოს მათ ამ ნაკლოვანებათა დროულად გამოსწორებაში.³

რაც შეეხება ოთარ მელქაძეს, ის ინტერპელაციას შეკითხვის ერთ-ერთ ფორმად თვლის. ,,შეკითხვა ორი სახისაა: მარტივი შეკითხვა და ინტერპელაცია. მარტივი შეკითხვა არ საჭიროებს სპეციალურ პროცედურას, შედის ზეპირი სახით და ასევე მიიღება პასუხიც - განხილვის გარეშე, თუ ამას პარლამენტი არ მოითხოვს. ინტერპელაციის დროს შეკითხვა პარლამენტში შეიტანება განსაკუთრებით მნიშვნელოვან საკითხთა ირგვლივ; დგინდება პასუხის გაცემის ვადა, რომელიც ასევე წერილობით გაიცემა. პლენარულ სხდომაზე პასუხის განხილვას მოსდევს კამათი და შეიძლება დამთავრდეს მთავრობის, პრემიერ-მინისტრის ან ცალკეული მინისტრის მიმართ გაკიცხვის რეზოლუციის მიღებით, რომელსაც შეიძლება ნდობის საკითხზე კენჭისყრა და, მაშასადამე, მათი გადადგომა მოჰყვეს”.⁴

მიუხედავად საპარლამენტო კონტროლის მოცემული ფორმისადმი ზემოხსენებული ავტორების არაერთმნიშვნელოვანი დამოკიდებულებისა, საერთო მათ შორის გამოიხატება იმაში, რომ ინტერპელაცია, უპირველეს ყოვლისა, იწვევს კამათს, მეორეც, შეიცავს პოლიტიკურ სანქციას, ვინაიდან კამათი მთავრდება კენჭისყრის საფუძველზე რეზოლუციის მიღებით, რაც გამოხატავს პარლამენტის კმაყოფილებას ან უკმაყოფილობას მთავრობის მოცემულ განმარტებებზე.

კლასიკური საპარლამენტო რეჟიმის პირობებშიც კი ინტერპელაციის პროცედურას შეუძლია შეინარჩუნოს თავისი მნიშვნელობა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მას იყენებენ წინდახედულად და ისეთი საკითხების განხილვასთან დაკავშირებით, რომლებიც საკმარისად მნიშვნელოვანია იმისთვის, რათა გამართლდეს მთავრობასთან მიმართებაში პოლიტიკური სანქციების გამოყენება. მთელ რიგ ქვეყნებში, განსაკუთრებით დასავლეთ ევროპაში, ეს პროცედურა წარმატებით გამოიყენება და პოპულარობით სარგებლობს მხოლოდ იმიტომ, რომ აქ ზემოაღნიშნული პირობები დაცულია.

შეკითხვა არის პარლამენტის წევრის მიერ მინისტრისადმი მიმართული მოთხოვნა მისცეს განმარტება რაიმე კონკრეტულ საქმეზე. ის არ გულისხმობს პოლიტიკური სანქციების დაუყოვნებლივ გამოყენებას და ამიტომ მკვეთრად განსხვავდება საპარლამენტო კონტროლის განხორციელების ისეთი საშუალებისაგან, როგორიცაა ინტერპელაციები, რომლებიც მოითხოვენ მთავრობისაგან ახსნა-განმარტებას, მაგრამ, როგორც წესი, მათ მოსდევს სანქციების გამოყენება, ვინაიდან მიიღება გაკიცხვის რეზოლუცია და ზოგჯერ ტარდება კენჭისყრა ნდობის საკითხის გამო.

უნდა აღინიშნოს, რომ საპარლამენტო პრაქტიკაშიც არაერთგვაროვანი დამოკიდებულებაა საპარლამენტო კონტროლის მოცემული ფორმებისადმი. ზოგიერთ ქვეყანაში ინტერპელაციები და შეკითხვები ძირეულად არ განსხვავდება ერთმანეთისაგან (მაგალითად, შვედეთში); ზოგან კი მათი შინაარსი და პროცედურა არსებითად გამიჯნულია. საილუსტრაციოდ მოვიყვანთ საზღვარგარეთის ქვეყნების მაგალითებს, რომლებიც დიდი მრავალფეროვნებით ხასიათდება.

კითხვა-შეკითხვის და ინტერპელაციის ინსტიტუტი გავრცელებულია საკმაოდ ბევრ ქვეყანაში. მათი პროცედურა ხშირად მკაცრად რეგლამენტირებულია, რათა არ იქნეს დაშვებული უფლების ბოროტად გამოყენება. თურქეთში პალატის ცალკეული წევრების ან პოლიტიკური ჯგუფების მიერ წამოყენებული წინადადება ინტერპელაციის შესახებ მოკლედ განიხილება, ამასთან, სიტყვით შეიძლება გამოვიდნენ მხოლოდ მთავრობის წევრები, ასევე პირი, რომელმაც შეიტანა წინადადება ინტერპელაციის შესახებ. წინადადების მიღების შემთხვევაში დაუყოვნებლივ ნიშნავენ კამათის დღეს საკითხის არსის ირგვლივ. ინტერპელაცია შეიძლება განხორციელდეს წინადადების მოკლე განხილვიდან არა უადრეს ორი დღისა და არა უგვიანეს ერთი კვირისა. კამათში მონაწილეობის უფლება აქვს პალატის ყველა წევრს. ნდობის ვოტუმი გამოაქვთ კამათის დამთავრებიდან მხოლოდ ერთი დღე-ღამის შემდეგ.

ლიბანში ინტერპელაცია წერილობით ფორმას ატარებს. მთავრობამ უნდა უპასუხოს შეკითხვას შეტანიდან ათი დღის განმავლობაში, წინააღმდეგ შემთხვევაში ინტერპელაციას ჩართავენ უახლოესი სხდომის დღის წესრიგში. ინტერპელაციის შეტანის შესახებ პარლამენტის წევრებს აცნობებენ სხდომის დაწყებამდე არა უგვიანეს ორი დღისა. საერთო დისკუსიის მიმდინარეობისას, ინტერპელაციის ავტორსა და მთავრობის წარმომადგენლებს უფლება აქვთ გამოვიდნენ სიტყვით პრიორიტეტის მიხედვით. დებატები მთავრდება კენჭისყრით მოტივირებული რეზოლუციის მიღების შესახებ, ინტერპელაციის გადადებით ან მისი საფუძვლიანობის აღიარებით. უკანასკნელ შემთხვევაში მაშინვე უნდა ჩატარდეს კენჭისყრა რეზოლუციის მიღებაზე.

ლიბიაში ინტერპელაციის განხილვის დღეს ნიშნავს პალატა პირველსავე შესაბამის სხდომაზე. კამათს არ შეიძლება ადგილი ჰქონდეს ინტერპელაციის შეტანიდან რვა დღეზე ადრე, თუ მთავრობა თანხმობას არ განაცხადებს საკითხის სასწრაფოდ განხილვაზე. თუ ინტერპელაციის ავტორი ან პარლამენტის სხვა რომელიმე წევრი მოისურვებს, კამათი შეიძლება დამთავრდეს ნდობის ვოტუმის კენჭისყრით. არაბეთის გაერთიანებულ რესპუბლიკაში მოქმედებს წესი, რომლის მიხედვითაც, ინტერპელაციის შეტანიდან კამათის დღემდე უნდა გავიდეს არანაკლებ ერთი კვირა. ეს პერიოდი შეიძლება შემცირდეს, თუ საკითხი სასწრაფოა და მინისტრი ამის შესახებ თანხმობას განაცხადებს.

ფინეთში ინტერპელაცია მთავრობაზე ზემოქმედების ამავე მიზანს ემსახურება. მას მხარი უნდა დაუჭიროს პარლამენტის ოცმა წევრმა და შესაბამისმა მინისტრმა პასუხი უნდა გასცეს თხუთმეტი დღის განმავლობაში. თუ მთავრობა არ აპირებს პასუხის გაცემას, ამავე ვადის განმავლობაში მან უნდა აცნობოს პარლამენტს ამის მიზეზი.

გერმანიაში ინტერპელაციის შესაბამისი პროცედურა ცნობილია ,,დიდი შეკითხვის” სახელწოდებით. ის უნდა შეიტანოს არანაკლებ ოცდაათმა წევრმა. ბუნდესტაგის თავმჯდომარე წინადადებით მიმართავს მთავრობას განსაზღვროს, აპირებს თუ არა იგი პასუხის გაცემას და, სახელდობრ, როდის. მთავრობა არ არის ვალდებული გასცეს პასუხი, თუმცა, ამის შედეგად მთელ პასუხისმგებლობას საკუთარ თავზე იღებს. ტექსტი ეგზავნება ბუნდესტაგის ყველა წევრს და კამათი ინიშნება მთავრობისათვის ხელსაყრელ დღეს. კითხვის ავტორი თავდაპირველად ხსნის საქმის არსს, რის შემდეგადაც იწყება განხილვა, თუ ამას სხდომაზე დამსწრე ოცდაათი დეპუტატი მოითხოვს. თუ მთავრობა უარს იტყვის პასუხის გაცემაზე ან თავს აარიდებს პასუხის გაცემას თხუთმეტი დღის განმავლობაში, ბუნდესტაგს შეუძლია ჩართოს საკითხის განხილვა დღის წესრიგში, თუ ამ გადაწყვეტილებას მხარს დაუჭერს ოცდაათი სხდომაზე დამსწრე დეპუტატი. გარდა ამისა, მთავრობის წარმომადგენელი უნდა დაესწროს განხილვას ბუნდესტაგის მოთხოვნით.

შვედეთში შეკითხვები და ინტერპელაციები არსებითად არ განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ინტერპელაციის შეტანა ხდება პალატის ნებართვით და თან მოსდევს მთავრობის წერილობითი პასუხი მანამდე, ვიდრე ჩატარდება მისი ღია განხილვა. კამათის დღეს ადგენენ მინისტრები. როგორც წესი, რაც უფრო მარტივია შეკითხვა, მით უფრო მალე გაეცემა მას პასუხი. თუმცა შვეიცარიაში ინტერპელაციას მხარი უნდა დაუჭიროს ეროვნული საბჭოს ათმა წევრმა და კანტონების კავშირის სამმა წევრმა. პარლამენტის წევრები იყენებენ ამ პროცედურას, რათა საჯაროდ მოჰფინონ ნათელი მთავრობისადმი გამოთქმულ კონკრეტულ ბრალდებებსა და კრიტიკას - ამ გზით ახორციელებენ ისინი ეფექტურ პოლიტიკურ კონტროლს.

საბჭოთა კავშირისა და სახალხო დემოკრატიის ზოგიერთ ქვეყანაშიც არ იყო მკვეთრი განსხვავება ინტერპელაციებსა და შეკითხვებს შორის. ორივე პროცედურა ერთნაირ წესრიგს ექვემდებარებოდა (მაგ., მინისტრებს როგორც ინტერპელაციებზე, ისე შეკითხვებზე პასუხი უნდა გაეცათ სამი დღის განმავლობაში საბჭოთა კავშირში და რუმინეთში, სესიების პერიოდში - ბულგარეთში და ოცდაათი დღის განმავლობაში - ჩეხოსლოვაკიაში).

ბრიტანეთის სისტემისათვის არ არის ცნობილი ინტერპელაციის პროცედურა, თუმცა მას წააგავს ,,წინადადება სხდომის გადადების შესახებ”. აღნიშნული წინადადება, რომელიც შეიტანება უშუალოდ შესვენების წინ, საშუალებას აძლევს თემთა პალატის წევრებს წამოაყენონ მთავრობის წინაშე მთელი რიგი საკითხები, თუმცა, ამ წინადადების თაობაზე კენჭისყრა არ ტარდება. მეორე მხრივ, იმ კონკრეტულ წინადადებაზე, რომელიც ,,განსაკუთრებული სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობისაა”, შეიძლება ჩატარდეს კენჭისყრა ისევე, როგორც ეს ხდება ინტერპელაციების დროს კონტინენტური ევროპის ზოგიერთ ქვეყანაში, თუმცა ხშირად ასეთი გადადება დაკავშირებულია საპარლამენტო კონტროლის ისეთ საშუალებასთან, როგორიცაა დეპუტატების შეკითხვები მთავრობის წევრთა მიმართ.

შეკითხვები შეიძლება იყოს როგორც ზეპირი, ისე წერილობითი. პარლამენტის წევრი, რომელიც სვამს შეკითხვას, სთავაზობს შესაბამის მინისტრს, რომ მან უპასუხოს ზეპირად პალატის წინაშე ანდა ჩამოაყალიბოს პასუხი წერილობითი ფორმით. შეკითხვები უფრო ხშირად ფორმულირებულია წერილობითი სახით, რათა პარლამენტის წევრები და შესაბამისი მინისტრები ინფორმირებული იყვნენ მათი შინაარსის თაობაზე.

ფინეთში მინისტრმა შეკითხვას უნდა უპასუხოს ოცდაათი დღის განმავლობაში. პასუხის ფორმას - ზეპირს თუ წერილობითს, ის თავად ირჩევს. ისრაელში შესაბამისი მინისტრი შეკითხვას ზეპირად პასუხობს ოცდაერთი დღის განმავლობაში. ამის შემდეგ შეკითხვის ავტორს აქვს ერთი დამატებითი შეკითხვის დასმის უფლება. იაპონიაში წერილობით შეკითხვაზე პასუხის გასაცემად მინისტრის განკარგულებაშია მხოლოდ ერთი კვირა. ზეპირი შეკითხვები დაისმება პარლამენტის პალატის თანხმობით მხოლოდ სასწრაფო შემთხვევებში.

დიდი ბრიტანეთის თემთა პალატაში მკაცრი წესებია დადგენილი აღნიშნული პროცედურის რეგულირების მიზნით. საბოლოო სიტყვა ამა თუ შეკითხვის დაშვების შესახებ ეკუთვნის სპიკერს. შეკითხვის დასმის მსურველმა პალატის წევრმა, პირველ რიგში, წერილობით უნდა ჩამოაყალიბოს შეკითხვა და გადასცეს კლერკს. თუ მას სურს ზეპირი პასუხის მიღება, თავის შეკითხვას ვარსკვლავით აღნიშნავს. პასუხი ასეთ შეკითხვას უნდა გაეცეს არა უგვიანეს ორ დღე-ღამეში. თუ მას სურს პასუხის სასწრაფოდ მიღება, შეუძლია ამის შესახებ წარადგინოს სპეციალური მოთხოვნა. სასწრაფო საკითხებისათვის გათვალისწინებულია განსაკუთრებული პროცედურა. პალატის წევრმა თავისი შეკითხვის შესახებ უნდა აცნობოს შესაბამის მინისტრს და თემთა პალატის სპიკერს იმ დღის შუადღემდე, როცა მას სურს ამ შეკითხვის დასმა. ასეთი სახის შეკითხვები (,,პირადი შეკითხვები”) არ ქვეყნდება. მათზე ვრცელდება ჩვეულებრივი შეკითხვების სამართლებრივი რეჟიმი, ამასთან, მათ უნდა ჰქონდეთ სასწრაფო ხასიათი. საბოლოო სიტყვა სპიკერს ეკუთვნის, განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, როცა უნდა განისაზღვროს, თუ რამდენად სასწრაფოა ესა თუ ის საკითხი. ასეთი შეკითხვა შეიძლება არ იქნეს მიღებული, თუ იმავე საქმეზე უკვე დასმული იყო სხვა შეკითხვა. პასუხები ,,პირად შეკითხვებს” გაეცემა იმავე დღეს, ჩვეულებრივ შეკითხვებზე პასუხის გაცემის დასრულების შემდეგ. პარლამენტის არც ერთ წევრს არ აქვს უფლება ერთ დღეში დასვას ორ შეკითხვაზე მეტი, რომლებზეც მან უნდა მიიღოს ზეპირი პასუხები.

მინისტრები ზეპირ შეკითხვებს ყოველთვის პასუხობენ განსაზღვრულ დღეს, თუმცა წერილობით შეკითხვებზე პასუხის გასაცემად მათ თავის განკარგულებაში უფრო დიდი დრო აქვთ. პასუხები უშუალოდ იგზავნება პარლამენტის სხდომის ოფიციალურ ოქმში გამოსაქვეყნებლად. თუ განსაზღვრული დროის გასვლის შემდეგ პასუხი არ არის სახეზე, პარლამენტის წევრს შეუძლია ზეპირად დასვას იგივე შეკითხვა და მოითხოვოს ასეთივე პასუხის გაცემა. პარლამენტარები წერილობითი ფორმის შეკითხვებს ხშირად მიმართავენ მაშინ, როცა საქმე ეხება კერძო პირებს ან ადმინისტრაციულ საკითხებს.

თემთა პალატაში ზეპირი შეკითხვებისათვის გამოყოფილია ერთი საათი სხდომის დაწყებამდე, ორშაბათობით, სამშაბათობით, ოთხშაბათობით და ხუთშაბათობით. მინისტრების სია, რომლებიც პასუხობენ შეკითხვებს ყოველი სხდომის დროს, წინასწარ ქვეყნდება. სიით გათვალისწინებული მინისტრების თანმიმდევრობა იცვლება ყოველ კვირას და განისაზღვრება პარტიებს შორის კონსულტაციების შემდეგ. ამგვარად, ყოველი მინისტრი დროდადრო სიის სათავეში ექცევა მის კომპეტენციას მიკუთვნებულ საკითხებზე პასუხის გასაცემად. პასუხები როგორც ზეპირ, ისე წერილობით შეკითხვებზე ქვეყნდება სხდომის ოფიციალურ ოქმში.

შეკითხვებისა და პასუხების გაცვლის რიტუალს თვალს ადევნებს სპიკერი. როდესაც ცხადდება დეპუტატის გვარი, ის ასახელებს თავისი შეკითხვის ნომერს და, შესაბამისად, მინისტრი შეკითხვას პასუხობს მომზადებული ტექსტის მიხედვით. ამის შემდეგ დეპუტატს აქვს დამატებითი შეკითხვის დასმის უფლება, რაზეც მინისტრი კვლავ იძლევა პასუხს. კითხვა-პასუხი შეიძლება გაგრძელდეს რამდენიმე წუთს და მასში მონაწილეობის მიღება შეუძლიათ პალატის სხვა წევრებსაც. ასე გრძელდება მანამ, სანამ სპიკერი არ გადაწყვეტს, რომ დადგა მომდევნო საკითხზე გადასვლის დრო. მოცემული პროცედურის სისწრაფე განისაზღვრება ერთი საათის განმავლობაში დასმული შეკითხვების რაოდენობის მიხედვით. ხშირად შეკითხვების რაოდენობა ორმოცდაათს აღწევს. ამის ერთ-ერთი მიზეზია ის გარემოება, რომ დამატებითი შეკითხვები ხშირად მინისტრებს რთულ მდგომარეობაში აყენებენ, ვინაიდან მათ უნდა უპასუხონ შეკითხვებს წინასწარი მომზადების გარეშე.

ასეთი პროცედურა განსაკუთრებით დამახასიათებელია თემთა პალატის მუშაობისათვის. სხვა ქვეყნები ცდილობდნენ დაენერგათ ანალოგიური წესი საკუთარ პრაქტიკაში, რასაც განსხვავებული შედეგები მოჰყვებოდა. მსგავსი პროცედურა, რომელიც ინგლისის მაგალითს მისდევს, გვხვდება ავსტრალიაში, ინდოეთში, ირლანდიაში, კანადაში, ნიგერიაში, ახალ ზელანდიაში, პაკისტანში, ცეილონში, ასევე იმ ქვეყნებშიც, სადაც არ არის გავრცელებული ინგლისური საპარლამენტო ინსტიტუტების გავლენა.

იტალიაში, მაგალითად, შეკითხვებს ჩართავენ შემდეგი სხდომის დღის წესრიგში იმ შეკითხვების გამოკლებით, რომელთაც წერილობითი პასუხები უნდა გაეცეთ. დეპუტატთა პალატაში ყოველ სხდომაზე პირველი ორმოცი წუთი, ხოლო სენატში - პირველი ერთი საათი ზეპირ შეკითხვებს ეთმობა. თუ შეკითხვა უპასუხოდ რჩება ორი თვის განმავლობაში, ის მოძველებულად ითვლება და სიიდან იშლება. წერილობით შეკითხვებზე პასუხის გასაცემად მინისტრის განკარგულებაშია ათი დღე.

გერმანიის ბუნდესტაგში, რომელიც ინგლისის მაგალითის მიმდევარია, ყველა სხდომა იწყება შეკითხვების საათით. მისი მიზანია დაუყოვნებლივი ინფორმაციის მიღება ადგილობრივ საქმეებზე, საშინაო და საგარეო პოლიტიკის საკითხებზე. შეკითხვების დაჯგუფება ხდება სამინისტროების მიხედვით და ბუნდესტაგის თავმჯდომარე განსაზღვრავს მათი განხილვის წესს. შეკითხვების სია იბეჭდება და ვრცელდება ბუნდესტაგის ყველა წევრს შორის. შეკითხვის ავტორს ან პარლამენტის ნებისმიერ სხვა წევრს შეუძლია მინისტრს დაუსვას ორი დამატებითი შეკითხვა. შეკითხვებზე, რომელთაც არ გაეცათ პასუხი განსაზღვრული დროის განმავლობაში, წერილობითი პასუხები ქვეყნდება დებატების ოფიციალურ ოქმში.

გარდა ზეპირი შეკითხვებისა, ბუნდესტაგის საპროცედურო წესები ითვალისწინებს ასევე წერილობით ან ,,პატარა მოთხოვნებს” კონკრეტული აქტების შესახებ სპეციალური ხასიათის ინფორმაციის მისაღებად. ეს მოთხოვნები დაპირისპირებულია ,,დიდ მოთხოვნებთან”, რომლებიც საერთო პოლიტიკის საკითხებს ეხება და ინტერპელაციების ტოლფასია.

კერძო შეკითხვების დროს, რომლის მიზანი სამთავრობო პრობლემის გააზრებაა, ბუნდესტაგის თავმჯდომარე წარდგენილ წერილობით მოთხოვნას გადასცემს გენერალური კანცლერის უწყებას. პასუხი თოთხმეტ დღეში იბეჭდება ოფიციალურ ორგანოში, მაგრამ ბუნდესტაგში მსჯელობა მის გარშემო არ იმართება.

ზოგადი შეკითხვები ფედერალურ მთავრობაში შეიძლება შეტანილ იქნეს ფრაქციის ან დეპუტატთა 5%-ის მიერ. ფედერალური მთავრობის პასუხი ავტომატურად შედის ბუნდესტაგის სხდომის დღის წესრიგში და იმართება დებატები. იმ შემთხვევაში, თუ ზოგად შეკითხვაზე პასუხი კაბინეტის სხდომაზე მტკიცდება, თავისთავად იგულისხმება, რომ სხდომის შემდეგ კანცლერი ამის შესახებ ინფორმაციას წარუდგენს პრესას და დებატები ამ სიტუაციაშიც გამოირიცხება.

ბელგიის წარმომადგენელთა პალატისათვის ცნობილია შეკითხვების სამი სახე: უპირველეს ყოვლისა, არსებობს წერილობითი შეკითხვები, რომელსაც ხელი უნდა მოაწეროს პალატის არა უმეტეს სამმა წევრმა. შეკითხვებს პასუხი უნდა გაეცეს თხუთმეტი დღის განმავლობაში და ისინი უნდა გამოქვეყნდეს „კითხვა-პასუხის ბიულეტენში”, რომელიც გამოდის კვირაში ერთხელ. თუ ამ ხნის განმავლობაში პასუხი არ გაიცემა, შეკითხვა ხელმეორედ გამოქვეყნდება ბიულეტენში იმის მითითებით, რომ მინისტრმა მას არ უპასუხა; მეორეც, არსებობს ზეპირი შეკითხვები. პალატის თავმჯდომარე ან, თუ აუცილებელია, თავმჯდომარეთა კონფერენცია, წყვეტს, თუ რამდენად შეესაბამება იგი რეგლამენტით დადგენილ წესებს. თუ პალატის მიერ სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული, შეკითხვებს ყოველ სამშაბათს სხდომის დასაწყისში ეთმობა არანაკლებ ოცდაათი წუთისა და შეკითხვები განიხილება მათი წარდგენის თანმიმდევრობის მიხედვით. მოცემულ პროცედურას ბევრი საერთო აქვს ინგლისის თემთა პალატის პრაქტიკასთან, თუმცა აქ მინისტრის პასუხის შემდეგ დამატებით შეკითხვებს არ შეიძლება ჰქონდეს ადგილი; მესამეც, არსებობს სასწრაფო შეკითხვები. თუ თავმჯდომარე და შესაბამისი მინისტრი თანახმანი არიან, წარმომადგენელთა პალატის წევრს შეუძლია დასვას რიგგარეშე შეკითხვა. შეკითხვის ავტორს უფლება აქვს ილაპარაკოს არა უმეტეს ხუთი წუთისა. მსგავსი პროცედურა ცნობილია ბელგიის სენატისათვის, სადაც შეკითხვებისათვის სპეციალური დროა გამოყოფილი.

ნიდერლანდებში წერილობით შეკითხვებს პასუხი უნდა გაეცეს ოცდაათი დღის განმავლობაში, ზეპირ შეკითხვებს კი - სამი დღის განმავლობაში. აქაური პროცედურის განმასხვავებელ ნიშნად გვევლინება ორივე პალატის თავმჯდომარის ფართო უფლებამოსილება. ისინი გადაწყვეტილებას ღებულობენ არა მხოლოდ იმის შესახებ, შეესაბამება თუ არა მოცემული შეკითხვა რეგლამენტით დადგენილ წესებს, არამედ იმის შესახებაც, საერთოდ, ღირს თუ არა მისი დასმა. მათ შეუძლიათ, მაგალითად, უარყონ შეკითხვა იმ საფუძვლით, რომ პრობლემა, რომელსაც იგი წამოჭრის, უახლოეს მომავალში პარლამენტის მიერ განიხილება.

ანალოგიური პროცედურა დიდი ხნის განმავლობაში ახასიათებდა საფრანგეთის ეროვნულ კრებას. მას განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიენიჭა 1958 წლის კონსტიტუციური რეფორმების შემდგომ. თანამედროვე პერიოდში ზეპირი შეკითხვები წარმოადგენს კრების ცალკეული წევრების განკარგულებაში მყოფ ერთადერთ საშუალებას. ასეთი შეკითხვები ჩართულია დღის წესრიგში იმდენად, რამდენადაც კონსტიტუციის მიხედვით, კვირაში ერთი სხდომა ეთმობა დეპუტატების შეკითხვებისა და მთავრობის პასუხების განხილვას. კონსტიტუციის 48-ე მუხლის მიხედვით „პრიორიტეტის წესით კვირაში ერთი სხდომა რეზერვირებულია პარლამენტის წევრების შეკითხვებისა და მთავრობის პასუხების განხილვისათვის.” ზეპირი შეკითხვები იყოფა შეკითხვებად დებატებით და დებატების გარეშე. პირველ შემთხვევაში სიტყვა ეკუთვნის მხოლოდ შესაბამის მინისტრს, შემდეგ კი - დეპუტატს, რომელმაც მინისტრს შეკითხვით მიმართა. ორივე მათგანს ეთმობა ხუთი წუთი. მეორე შემთხვევაში მას შემდეგ, რაც დეპუტატი ახსნის შეკითხვის არსს, ხოლო მინისტრი მას უპასუხებს, შეიძლება გაიმართოს საერთო დებატები. თუმცა ეს პროცედურა კენჭისყრის ჩატარებას კრძალავს, იგი ინტერპელაციას გვაგონებს. თავმჯდომარეთა კონფერენცია უფლებამოსილია გამოყოს ის ზეპირი შეკითხვები, რომელთაც დასვამენ ამ მიზნისათვის განკუთვნილ სპეციალურ ყოველკვირეულ სხდომაზე. შეკითხვებზე წერილობითი პასუხები, ჩვეულებრივ, ერთი თვის განმავლობაში გაიცემა. თუ პასუხი არ იქნება სახეზე, წერილობითი შეკითხვა შეიძლება ზეპირით შეიცვალოს. ზეპირ შეკითხვებს 1974 წლიდან ეწოდება „შეკითხვები მთავრობას”. ეს შეკითხვები დაისმება სამშაბათობით, ეროვნული კრების შუადღის სხდომის შემდეგ და ორ საათს გრძელდება. ყოველი პოლიტიკური ჯგუფი მისთვის გამოყოფილ დროში თავად განსაზღვრავს შეკითხვების რაოდენობას, შინაარსსა და ავტორებს. საფრანგეთის სენატში მსგავსი შეკითხვები დაისმება თვეში ერთხელ, ერთ სხდომაზე.

პარლამენტართა ინტერესი ზეპირი შეკითხვებისადმი ძალზე მნიშვნელოვანია. ეროვნულ კრებაზე წლის განმავლობაში დაისმება სამასი-სამას ორმოცდაათი შეკითხვა, სენატში - ასამდე. გარდა ამისა, ასეთი სხდომების გადაცემა ხდება ეროვნული ტელევიზიით.

ზემოაღნიშნული ქვეყნების გარდა, მინისტრებისადმი შეკითხვებით მიმართვის პროცედურა ამა თუ იმ ფორმით გამოიყენება ალბანეთში, ბულგარეთში, საბერძნეთში, დანიაში, ინდონეზიაში, ირანში, ისლანდიაში, კამერუნში, ლუქსემბურგში, ნორვეგიაში, რუმინეთში, სომალიში, სენეგალში, თურქეთში, ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკაში, ჩეხოსლოვაკიასა და ეთიოპიაში. რუმინეთში პასუხის გასაცემად მთავრობის განკარგულებაშია სამი დღე, ალბანეთში - ექვსი, ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკაში - ათი დღე, სომალიში - ოცი დღე, ჩეხოსლოვაკიაში - ოცდაათი დღე, ბულგარეთში პასუხი შეკითხვას შეიძლება გაეცეს სესიების განმავლობაში ნებისმიერ დროს. ის ფაქტი, რომ უმრავლეს ქვეყნებში პასუხის გაცემის ვადა მკაცრად არის განსაზღვრული, იმის მაუწყებელია, რომ მთავრობა ვალდებულია წარმოადგინოს შესაბამისი ინფორმაცია და, იმის მიუხედავად, ეს ვალდებულება კონსტიტუციას ეფუძნება, კანონს, რეგლამენტს თუ დადგენილ პრაქტიკას, იგი შეკითხვების პროცედურას რეალურ ძალას ანიჭებს. ზოგიერთ ქვეყანაში მინისტრებს შეუძლიათ საერთოდ უარი თქვან პასუხის გაცემაზე საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვის მოტივით.

აღნიშნული პროცედურის პოპულარობა აიხსნება იმით, რომ პარლამენტის წევრები თავიანთი უფლების განხორციელების დროს არაფრით არიან შეზღუდული; მათი მოქმედების თავისუფლება იფარგლება მხოლოდ იმ წესებით, რაც არეგულირებს საკითხის დასაშვებადობას ფორმალური და არა არსობრივი თვალსაზრისით.

საქართველოს კონსტიტუციის 59-ე მუხლის თანახმად „პარლამენტის წევრი უფლებამოსილია კითხვით მიმართოს პარლამენტის წინაშე ანგარიშვალდებულ ორგანოს, მთავრობის წევრს, ქალაქის მერს, ყველა დონის ტერიტორიული ერთეულის აღმასრულებელი ორგანოს ხელმძღვანელს და მიიღოს მათგან პასუხი.

პარლამენტის წევრთა სულ ცოტა ათკაციან ჯგუფს, საპარლამენტო ფრაქციას, უფლება აქვთ შეკითხვით მიმართონ პარლამენტის წინაშე ანგარიშვალდებულ ორგანოს, მთავრობის ცალკეულ წევრს, რომლებიც ვალდებულნი არიან უპასუხონ შეკითხვას პარლამენტის სხდომაზე. პასუხი შეიძლება გახდეს პარლამენტის განხილვის საგანი.”

საქართველოს კონსტიტუციის ზემომოყვანილი 59-ე მუხლი ერთმანეთისაგან გამიჯნავს კითხვისა და შეკითხვის ცნებებს. შეკითხვას, კითხვისაგან განსხვავებით, საპარლამენტო კონტროლის უფრო ,,სერიოზულ” ფორმად მიიჩნევს რამდენიმე მიზეზის გამო: ჯერ ერთი, შეკითხვის შემთხვევაში უფრო მკაცრადაა განსაზღვრული ამ უფლების მქონე სუბიექტთა წრე, რაც გამოიხატება იმაში, რომ შეკითხვის უფლება გააჩნია არა პარლამენტის ცალკეულ წევრს, არამედ საპარლამენტო ფრაქციასა და პარლამენტის წევრთა არანაკლებ ათკაციან ჯგუფს და, მეორეც, შეკითხვის შემთხვევაში არსებობს საპარლამენტო კამათის შესაძლებლობა, ვინაიდან მოცემული მუხლის მეორე პუნქტში არსებობს დათქმა: ,,პასუხი შეიძლება გახდეს პარლამენტის განხილვის საგანი. ,,აქედან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ ჩვენს სინამდვილეში შეკითხვის პროცედურა გარკვეულწილად ინტერპელაციას წააგავს, რადგან არსებობს სამართლებრივი შესაძლებლობა შეკითხვაზე მინისტრის მიერ გაცემულ პასუხს მოჰყვეს მისი განხილვა და კამათი, რაც, ბუნებრივია, გარკვეულ სამართლებრივ შედეგებთან არის დაკავშირებული.

ინტერპელაციისა და შეკითხვის არსის გარკვევისას, საინტერესოა ლიბიის პარლამენტში მიმდინარე პროცედურა. აქ პარლამენტის ორივე პალატა იყენებს ზეპირ შეკითხვებს. შეკითხვა წარდგენილ უნდა იქნეს წერილობითი ფორმით პალატის ერთ-ერთი წევრის მიერ 48 საათის განმავლობაში იმ სხდომის დაწყებიდან, რომელზეც ის განიხილება. შეკითხვები ეგზავნება მინისტრებს, რომელთაც ეროვნული კრების თანხმობით შეუძლიათ ერთი კვირით გადადონ პასუხის გაცემა. წერილობით შეკითხვებს პასუხი უნდა გაეცეს ერთი თვის განმავლობაში. თუ ეროვნულ კრებას არ აკმაყოფილებს მინისტრის პასუხი, მას შეუძლია შეკითხვა ინტერპელაციად გადააქციოს, თუმცა ამის გაკეთება იმავე სხდომაზე არ შეიძლება. ლიბანში შეკითხვა ინტერპელაციად შეიძლება იქცეს იმავე სხდომაზე. ზეპირი შეკითხვები ყოველ კვირას შეკითხვებისა და ინტერპელაციებისათვის განკუთვნილ სპეციალურ სხდომაზე განიხილება. შესაბამის მინისტრს შეუძლია მაშინვე ან ამ მიზნისათვის შესაფერის შემდგომ სხდომაზე უპასუხოს ან მოითხოვოს, რომ შეკითხვა წერილობით ჩამოყალიბდეს. პასუხი წერილობით შეკითხვებს უნდა გაეცეს 10 დღეში.

საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტი საკმაოდ დეტალურად აწესრიგებს აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე პარლამენტის კონტროლის საკითხს მინისტრებისადმი მიმართული შეკითხვების (კითხვების) სახით. აღსანიშნავია შემდეგი გარემოება: განსხვავებით კონსტიტუციისაგან, რეგლამენტში ერთმანეთისაგან არ არის გამიჯნული შეკითხვისა და კითხვის ცნებები, რაც გარკვეულწილად ბუნდოვან შთაბეჭდილებას ქმნის ამ ორი ტერმინის არსის გარკვევის თვალსაზრისით. კერძოდ, პარლამენტის რეგლამენტში ჩაწერილია, რომ საქართველოს პარლამენტის მიერ აღნიშნული უფლებამოსილების განხორციელების პროცესში დასმული კითხვა ან შეკითხვა შეიძლება იყოს ზეპირი ან წერილობითი. ,,ზეპირი შეკითხვა (კითხვა) შეიძლება დაისვას პარლამენტის პლენარულ სხდომაზე, მაგრამ სესიის დამთავრებამდე არა უგვიანეს 15 დღისა.

წერილობითი შეკითხვის (კითხვის) ტექსტს პარლამენტის წევრთა სულ ცოტა ათკაციანი ჯგუფის ან საპარლამენტო ფრაქციის წარმომადგენელი, აგრეთვე, პარლამენტის წევრი აბარებს პარლამენტის აპარატს, რომელიც აღრიცხავს მას სპეციალურ დავთარში და გასცემს წერილობითი შეკითხვის (კითხვის) წარმოდგენის დამადასტურებელ მოწმობას.

პარლამენტის აპარატი ადრესატს გადასცემს შემოსული წერილობითი შეკითხვის (კითხვის) ტექსტს არა უგვიანეს სამ დღეში.

თითოეული ორგანო და თანამდებობის პირი, რომელსაც წერილობითი შეკითხვით (კითხვით) მიმართეს, ვალდებულია პარლამენტს შეკითხვის მიღებიდან 10 დღეში წარუდგინოს წერილობითი პასუხი. შესაბამის თანამდებობის პირს წერილობითი შეკითხვის (კითხვის) ავტორთან შეთანხმებით წერილობით შეკითხვაზე პასუხის გაცემის ვადა შეიძლება გაუგრძელდეს კიდევ 10 დღით.

პარლამენტის პლენარულ სხდომაზე ზეპირი კითხვის დასმიდან არა უგვიანეს სამ დღეში პარლამენტის აპარატი უზრუნველყოფს ზეპირი კითხვის გაცნობას შესაბამისი თანამდებობის პირისათვის, რომელიც ვალდებულია პარლამენტს წერილობითი პასუხი წარუდგინოს არა უგვიანეს 10 დღეში.

შესაბამის თანამდებობის პირს ზეპირი კითხვის ავტორთან შეთანხმებით შეიძლება გაუგრძელდეს პასუხის გაცემის ვადა არა უმეტეს 10 დღით.

თანამდებობის პირის მიერ ზეპირ კითხვაზე გაცემულ პასუხს პარლამენტის აპარატი გადასცემს ზეპირი კითხვის ავტორს.

თანამდებობის პირს უფლება აქვს უარი თქვას კითხვაზე პასუხის გაცემაზე, თუ ინფორმაცია სახელმწიფო ან სამხედრო საიდუმლოებას შეიცავს.

ის კითხვა, რომელსაც დადგენილ ვადაში და წესით პასუხი არ გაეცემა, ავტომატურად დაისმება უახლოეს სამთავრობო მოსმენაზე.

„პარლამენტის წევრს, დეპუტატთა სულ ცოტა ათკაციან ჯგუფს, საპარლამენტო ფრაქციას უფლება აქვს ნებისმიერ დროს უკან გამოითხოვოს საკუთარი ზეპირი თუ წერილობითი შეკითხვა (კითხვა).”

ამრიგად, ჩვენი აზრით, ურიგო არ იქნებოდა საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტში შეკითხვისა და კითხვის ცნებების ერთმანეთისაგან გამიჯვნა და იმ განსხვავების საკანონმდებლო დაფიქსირება, რაც ამ ორ ინსტიტუტს შორის რეალურად არსებობს, იმ ფაქტის უდავო გათვალისწინებით, რომ კონსტიტუცია ასეთი ფორმულირების საკმარის საფუძველს იძლევა. საკითხის ასე გადაწყვეტა უკანასკნელ შემთხვევაში ლოგიკურად გამოიწვევდა ორი პროცედურის დამოუკიდებელ ფორმულირებას შიდასაპარლამენტო დოკუმენტში.

შეკითხვის პროცედურა, ვფიქრობთ, ისევე, როგორც მრავალ სხვა ქვეყანაში, მკაცრად უნდა იყოს რეგლამენტირებული, „რათა არ იქნეს დაშვებული მისი ბოროტად გამოყენება”. უმჯობესი იქნებოდა მისი სავალდებულო წერილობითი ფორმულირება ამ ინსტიტუტის სერიოზულობიდან გამომდინარე და არა ისე, როგორც ეს მოქმედი რეგლამენტის ტექსტშია (,,კითხვა ან შეკითხვა შეიძლება იყოს წერილობითი ან ზეპირი”...).

პარლამენტის აპარატი უზრუნველყოფს შეკითხვის გადაცემას შესაბამისი მინისტრისათვის; დადგინდება დასმულ შეკითხვაზე მინისტრის მიერ პასუხის გაცემის ვადა. თუ მინისტრი დადგენილ ვადაში განაცხადებს, რომ არ აპირებს პასუხის გაცემას და ახსნა-განმარტების წარდგენას, ამის შედეგად მთელი პასუხისმგებლობა საკუთარ თავზე უნდა აიღოს, რაც, თავის მხრივ, სავალდებულო მზადყოფნას მოითხოვს. მინისტრის პასუხი ამის შემდეგ უფლებამოსილ პირთა მოთხოვნით შეიძლება გახდეს პარლამენტის განხილვის საგანი, რაც სრულ შესაბამისობაში იქნება საქართველოს კონსტიტუციასთან. თუ პასუხი არადამაკმაყოფილებელი იქნება, ვფიქრობთ, საპარლამენტო განხილვამდე მინისტრს შეიძლება მიეცეს კიდევ ერთი შანსი იმისა, რომ მან წარმოადგინოს უფრო დეტალური და დამაჯერებელი ახსნა-განმარტება.

საზღვარგარეთის ზოგიერთ ქვეყანაში საპარლამენტო დებატები მთავრდება, როგორც აღვნიშნეთ, კენჭისყრის საფუძველზე რეზოლუციის მიღებით, რაც, თავის მხრივ, შეიძლება გახდეს მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადების საფუძველი. საქართველოს სინამდვილისათვის ასეთი რამ, ბუნებრივია, მიუღებელია. საპრეზიდენტო რესპუბლიკის პირობებში საქართველოს კონსტიტუცია საერთოდ არ ითვალისწინებს მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადების შესაძლებლობას, თუნდაც, საპარლამენტო კონტროლის განხორციელების პროცესში. აქედან გამომდინარე, მართებული იქნებოდა პარლამენტის რეგლამენტით შეკითხვის პროცედურის დასრულება საჭიროების შემთხვევაში მინისტრის პასუხის სხდომაზე განხილვით. თუმცა, გამოვლენილი ფაქტებიდან გამომდინარე, შესაძლებელი უნდა იყოს აღმასრულებელი ხელისუფლების ხელმძღვანელის წინაშე დადგეს ცალკეული წევრის პასუხისმგებლობის საკითხი.

რაც შეეხება კითხვას, ვფიქრობთ, შეკითხვისაგან განსხვავებით, შესაძლებელია მისი როგორც ზეპირი, ისე წერილობითი ფორმულირება, რაც საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტშიცაა გათვალისწინებული. ამასთან, მინისტრს უნდა ჰქონდეს კითხვაზე პასუხის გაცემის ფორმის (ზეპირი, წერილობითი) თავისუფალი არჩევის საშუალება (თუმცა შესაძლებელია რეგლამენტი შეიცავდეს საკითხთა ჩამონათვალს, რომელზეც მართებულია მხოლოდ ზეპირი, ან პირიქით, - მხოლოდ წერილობითი პასუხის გაცემა). როგორც აღვნიშნეთ, პარლამენტარიზმის პრაქტიკა იცნობს ასევე მარტივ შეკითხვას, რომელიც არ საჭიროებს სპეციალურ პროცედურას, შედის ზეპირი სახით და ასევე მიიღება პასუხიც, - განხილვის გარეშე, თუ შემდეგ ამას პარლამენტი არ მოითხოვს.⁵ ვფიქრობთ, კონსტიტუცია კითხვის შინაარსში სწორედ ამგვარ სამართლებრივ ბუნებას მოიაზრებს, ამდენად, მისი განხილვის გართულებული პროცედურა და ხშირად შეკითხვასთან გაიგივება გაუმართლებელია.

პარლამენტის რეგლამენტის თანახმად, „ზეპირი შეკითხვა (კითხვა) შეიძლება დაისვას პარლამენტის პლენარულ სხდომაზე, მაგრამ არა უგვიანეს თხუთმეტი დღისა სესიის დამთავრებამდე.” საკითხის უკეთ მოწესრიგების მიზნით, ალბათ, უმჯობესი იქნებოდა კვირის გარკვეულ დღეებში სპეციალური დროის გამოყოფა ზეპირი კითხვების დასასმელად (მით უმეტეს, თუ მათზე ზეპირი პასუხები იქნება გათვალისწინებული), თუნდაც, სხდომის დასაწყისში. კითხვების დასმის თანმიმდევრობა, რა თქმა უნდა, სისტემაში მოყვანილი და დაცული უნდა იყოს დადგენილი წესის მიხედვით, მაგრამ, ალბათ, გასათვალისწინებელი იქნება განსაკუთრებულ შემთხვევებში რიგგარეშე წერილობითი კითხვის დასმის შესაძლებლობაც.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ლიბიის ეროვნული კრებისაგან განსხვავებით, თუ ლიბანის პარლამენტს მინისტრის პასუხი დასმულ შეკითხვაზე არ აკმაყოფილებს, მას შეუძლია იმავე სხდომაზე შეკითხვა ინტერპელაციად გადააქციოს. ვფიქრობთ, ჩვენს სინამდვილეში კონტროლის განსაზღვრული ფორმის „ავტომატურად” გარდაქმნა სხვა ფორმად მინისტრის მხრიდან დაუკმაყოფილებლობის შემთხვევაში გარკვეულწილად არეულობას გამოიწვევდა, თუნდაც, პარლამენტის სხდომის დღის წესრიგის დარღვევის თვალსაზრისით. აქედან გამომდინარე, რეგლამენტით გათვალისწინებული უნდა იყოს კითხვის შეკითხვად გადაქცევის სპეციალური პროცედურა.

რაც შეეხება შეკითხვაზე პასუხის გაცემის ვადებს, ალბათ, დამაკმაყოფილებელია ის ვადები, რაც რეგლამენტითაა განსაზღვრული (ძირითადად 10 დღე).

კითხვისა და შეკითხვის უფლების რეალიზაციისათვის საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტში ჩამოყალიბებულია ასევე სამთავრობო მოსმენისა და შეკითხვის საათის სამართლებრივი რეჟიმი. რეგლამენტით დადგენილი წესით, „სამთავრობო მოსმენაზე და შეკითხვის საათზე დასმული საკითხები შეიძლება გახდეს პარლამენტის განხილვის საგანი, რისთვისაც გადაწყვეტილების პროექტის მოსამზადებლად შეიძლება შეიქმნას სპეციალური ჯგუფი, რომლის შემადგენლობაში შედის შეკითხვისა და ინფორმაციის ან საკითხების ინიციატორთა სულ ცოტა თითო წარმომადგენელი.” როგორც ვხედავთ, რეგლამენტით გათვალისწინებულია სამთავრობო მოსმენასა და შეკითხვის საათზე დასმული საკითხების საპარლამენტო განხილვის შესაძლებლობა, რაც შეიძლება საქართველოს კონსტიტუციის 59-ე მუხლის ანარეკლად მივიჩნიოთ.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-4 მუხლის თანახმად, „საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე შესაბამისი პირობების შექმნისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების ფორმირების შემდეგ საქართველოს პარლამენტის შემადგენლობაში იქნება ორი პალატა - რესპუბლიკის საბჭო და სენატი.”

ამრიგად, ჩვენს ქვეყანაში „შესაბამისი პირობების შექმნის” შემდეგ თანამედროვე ერთპალატიანი პარლამენტი ორპალატიან პარლამენტად იქცევა. ამას, ბუნებრივია, მოჰყვება პალატებს შორის უფლებამოსილებათა განსაზღვრულ დონეზე გამიჯვნა და აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე კონტროლის ფუნქციების ერთ-ერთი მათგანისათვის (ან ორივესთვის) მინიჭება. შესაბამისად, შეიძლება მომავალში შეიცვალოს მთავრობის წევრებისადმი კითხვებითა და შეკითხვებით მიმართვის პროცედურაც.

საპარლამენტო კონტროლის პროცედურა, ამა თუ იმ ფორმით, დამახასიათებელია დემოკრატიული ქვეყნებისათვის, მართვა-გამგეობის ფორმის მიუხედავად. ეს უკანასკნელი გავლენას ახდენს მხოლოდ პროცედურის შესაძლებელ შედეგზე (მაგ., საპარლამენტო რესპუბლიკაში - მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადება). პარლამენტის წინაშე მინისტრებისა და მთავრობის ანგარიშვალდებულება ყოველთვის არ გულისხმობს მათ პასუხისმგებლობას, ხოლო პასუხისმგებლობა, თუ ის არსებობს (მმართველობის საპარლამენტო და შერეული ფორმის დროს), ანგარიშვალდებულებასაც მოიცავს. ასეთი ფორმის სახელმწიფოების კონსტიტუციებში საუბარია მხოლოდ გარკვეულ პასუხისმგებლობაზე, მაგრამ აქ ანგარიშვალდებულებაც უდავოდ იგულისხმება.

როგორც ცნობილია, საქართველოს მთავრობა ანგარიშვალდებულია საქართველოს პრეზიდენტისა და არა პარლამენტის წინაშე, თუმცა ეს გარემოება არ ართმევს ამ უკანასკნელს მინისტრებისადმი მიმართული კითხვებისა და შეკითხვების სახით საპარლამენტო კონტროლის განხორციელების შესაძლებლობას; და კიდევ ერთი გარემოება: უკანასკნელ პერიოდში საქართველოს პრეზიდენტის არჩევნების შემდეგ გაიზარდა პარლამენტის უფლებამოსილება მთავრობის საქმიანობაზე კონტროლის სფეროში.