ივან კრასტევი

პოსტ-კომუნისტური საზოგადოებები შეპყრობილნი არიან კორუფციით. კორუფცია, გარდამავალი პერიოდის პოლიტიკური გარემოს ყველაზე მკაფიო მახასიათებელია. სწორედ ეს არის ახსნა იმისა, თუ რატომ გაკოტრდნენ საწარმოები, რომლებიც თავის დროზე კომუნისტური ეკონომიკის უძვირფასესს ,,მარგალიტებს“ წარმოადგენდნენ. სწორედ კორუფციით აიხსნება, თუ რატომ არიან ღარიბები ღარიბები, ხოლო მდიდრები - მდიდრები. კორუფციაში დადანაშაულება პოსტ-კომუნისტი მოქალაქისათვის ერთადერთი საშუალებაა, გამოხატოს იმედგაცრუება არსებული პოლიტიკური ელიტის მიმართ, იგლოვოს 1989 წლის უკეთესი ცხოვრების იმედების დასამარება და თავიდან აირიდოს არსებულ კეთილდღეობაზე პასუხისმგებლობა. პოსტ-კომუნისტური საზოგადოებისათვის პოლიტიკაზე, ეკონომიკაზე, წარსულსა და მომავალზე საუბრის ერთადერთი ფორმა, კორუფციაზე საუბარია.

პოსტ-კომუნისტური კორუფცია გარეშე დამკვირვებლებისთვისაც მთავარი გატაცებაა. ისინი კიდევ უფრო მეტად არიან შეპყრობილნი ამ თემით. ბევრი დამკვირვებელი სწორედ კორუფციით ხსნის, თუ რატომ არის გარდამავალი პერიოდის ზოგიერთი ქვეყანა წარმატებული, ზოგი კი - არა, რატომაა საფრთხეში რეფორმები და დემოკრატია, რატომ არიან ადამიანები უბედურნი, ხოლო მაფია - ყოვლისშემძლე. როუზი, მიშლერი და ჰერპფერი ამტკიცებენ, რომ

,,კორუფციამ, როგორც კანონის უზენაესობისათვის მთავარმა საშიშროებამ, ჩაანაცვლა რეპრესია.“ (როუზი, მიშლერი, ჰერპფრერი, 1997).

მათ მრავალგზისს რეგრესიულ ანალიზში გამოთქმულია ვარაუდი, რომ კორუფციის დონე უფრო მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს დამოკიდებულებას ,,არადემოკრატიული ალტერნატივების“ მიმართ, ვიდრე ქვეყნის დემოკრატიული ტრადიცია, მისი თავისუფლების ხარისხი ანდა ეკონომიკური მაჩვენებლები. კორუფცია ამუხრუჭებს ეკონომიკურ ზრდას, ანგრევს დემოკრატიას, ხელს უწყობს საზოგადოების დეგრადაციას და სპობს აღმოსავლეთ ევროპაში სამართლებრივი საზოგადოების შექმნის შესაძლებლობებს.

კორუფცია გარდამავალი პერიოდის ,,შავ-ბნელი“ მითია. ის პირველი პოსტ-კომუნისტური დეკადის ყველა მარცხისა და იმედგაცრუების ახსნაა. კანონის უზენაესობა კი გარდამავალი პერიოდის ,,თეთრი“ მითია. დემოკრატიისა და საბაზრო ეკონომიკის იდეებთან რამოდენიმე წლიანი მსუბუქი ფლირტის შემდგომ კანონის უზენაესობა აღმოსავლეთ ევროპაში მაგიურ ფრაზად იქცა. სწორედ კანონის უზენაესობაა და არა დემოკრატია, რაც იზიდავს უცხოელ ინვესტორებს, უზრუნველყოფს განვითარებასა და უფლებების დაცვას. სწორედ კანონიერების დეფიციტით აიხსნება კორუფციის გავრცელება და კანონის უზენაესობა არის კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლაში წარმატების მთავარი გარანტი. კანონის უზენაესობის ახალ, საყოველთაო გაგებაში ყველაზე თვალშისაცემი მისი ფორმალისტური და ანტიპოლიტიკური ობერტონებია. სამართლებრივი საზოგადოება წარმოდგენილია არა ისეთად, რომელშიც პატივს სცემენ თამაშის წესებს და იცავენ მოქალაქეთა უფლებებს, არამედ იგი წარმოდგენილია როგორც ინსტიტუციონალურ საშუალებათა ერთობლიობა და ისეთი პროგრამების შექმნის უნარი, რომლებიც გაათავისუფლებდა ადამიანებს დემოკრატიული პოლიტიკის არასრულყოფილებისაგან. კანონიერების დამკვიდრების ამ პროცესში განსაკუთრებული როლი ანტი-კორუფციულ კამპანიებს ეთმობა.

ანტიკორუფციული კამპანიები, რომლებიც მიზნად ისახავს ინსტიტუტების გამჭვირვალეობის მიღწევას, საზოგადოებრივი ცნობიერების ამაღლებას და ინსტიტუციონალური შესაძლებლობების ჩამოყალიბებას, მსოფლიო ბანკსა და საგარეო პოლიტიკის სხვა წარმმართველებს სამართლებრივი სახელმწიფოს შექმნისათვის გადამწყვეტ სტრატეგიად ესახებათ. მაგრამ არის თუ არა ანტი-კორუფციული კამპანიები უმოკლესი გზა კანონის უზენაესობის კულტურის დამკვიდრებისაკენ და ვაცნობიერებთ თუ არა ჩვენ იმ ფარულ რისკს, რომელიც ასეთ კამპანიებს თან სდევს? მოცემული სტატიის მთავარი არგუმენტი იმაში მდგომარეობს, რომ ამჟამინდელი პოლიტიკური აზროვნება არასწორად იგებს ანტიკორუფციული კამპანიების ეფექტს და ამით აღმოსავლეთ ევროპაში კანონის უზენაესობის კულტურის ჩამოყალიბების პერსპექტივას ანადგურებს. ამ გაუგებრობის მთავარი მიზეზი ხალხის ანტიკორუფციული განწყობილების არასწორი გაგებაა.

მხოლოდ გარდამავალი პერიოდის ანტი-კორუფციული განწყობილების მორალური ფილოსოფიის ანალიზს და ადრეულ 1980-იან წლებში სოციალისტური სამართლის სახელმწიფოს შექმნის მცდელობების სერიოზულ შესწავლას შეუძლია მოჰფინოს ნათელი კორუფციასთან ბრძოლის აკვიატებული იდეის ბნელ მხარეს.

მოცემული ნაშრომი არ არის კორუფციის კვლევა, ის არც კანონის უზენაესობაზე დაფუძნებული პოლიტიკის შესწავლაა. ის გარდამავალი პერიოდის მღელვარების ინტერპრეტაციაა. ეს არის კორუფციის შესახებ პოპულარული დისკურსისა და მისი როლის ასახვა პოსტ-კომუნისტური საზოგადოების ჩამოყალიბებაში. ანტიკორუფციული დისკურსი არ გახლავთ უბრალოდ მსჯელობა ქრთამის აღების რეალურ ან სავარაუდო ფაქტებზე ან პირადი გამორჩენის მიზნით თანამდებობის გამოყენების სხვა ფორმებზე. ის არ დაიყვანება არსებული მდგომარეობის გამო საზოგადოების იმ იმედგაცრუებამდე, რომელიც ბოლომდე გამოთქმული არც არის. ეს დისკურსი გამოხატავს გარდამავალი პერიოდის საზოგადოების სოციალურ ფენებად დაყოფის მტკივნეულ პროცესს. ეს არის მსჯელობა სოციალური თანასწორობისა და სამართლიანობის შესახებ. ეს არის ისეთი დისკურსების ნაკრები, რომლებიც კონფლიქტში მოდიან ერთმანეთთან და რომლებიც პოსტ-კომუნისტური კორუფციის მნიშვნელობის არსს აყალიბებენ.

საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტების ანტიკორუფციულ განცხადებებს თითქმის არაფერი აქვთ საერთო იმ ანტიკორუფციულ აურზაურთან, რომელიც ჭარბადაა ტაბლოიდურ მედიაში, უხვად ისმის ქუჩებში და აისახება ფოკუს ჯგუფებში. რა არის კორუფცია, ვინ ვის მოისყიდის, რა არის კორუფციის ზრდის მიზეზი და რა უნდა გაკეთდეს მის ასალაგმად, - ეს ის კითხვებია, რომლებზედაც განსხვავებულ პასუხებს მივიღებთ იმისდა მიხედვით, თუ ვის მივმართავთ ამ შეკითხვებით პოსტ-კომუნისტურ საზოგადოებაში.

,,ისტორიკოსისათვის შეუძლებელი იქნებოდა შეერთებულ შტატებში პოლიტიკური კორუფციის ისტორიის დაწერა,“

- წერდა უოლტერ ლიპმანი 1930 წელს, -

,,ის, რის შესახებაც ჩვენ შეგვიძლია წერა, არის კორუფციის გამოაშკარავების ისტორია.“

ასევე შეუძლებელია, ისტორიკოსმა დაწეროს პოსტ-კომუნისტური აღმოსავლეთ ევროპის პოლიტიკური კორუფციის ისტორია. ჩვენ შეგვიძლია დავწეროთ კორუფციაზე პოლიტიკური რეაგირების ისტორია და ვიფიქროთ ასეთი რეაგირების გრძელვადიან ეფექტზე.

კორუფციის პარადოქსი

საბჭოთა ბლოკის რიგითი მოქალაქეები, როგორც წესი, კორუფციასა და პრივილეგიებს ,,რეალური სოციალიზმის“ ყველაზე საზიზღარ თვისებებად აღიქვამდნენ. პრივილეგიები ნომენკლატურისთვის იყო განკუთვნილი, კორუფცია კი - ხალხისათვის. ხალხი უჩიოდა კორუფციას, ცხოვრობდა კორუფციაში და აპროტესტებდა მას. აკადემიურ ნაშრომებში კომუნიზმიც მეტისმეტად კორუმპირებულად იყო დახასიათებული. პირად კონტაქტებსა და ქრთამზე დამოკიდებულება არც თუ ისე სახარბიელო რეპუტაციით სარგებლობდა. კომუნისტური რეჟიმის დასასრულს, დიფრანცისკოსა და ჯაიტელმანის მიერ განხორციელებულ საბჭოთა ემიგრანტების საზოგადოებრივი აზრის კვლევაში რესპონდენტთა უმრავლესობა ვარაუდობდა, რომ ქრთამი, ან კავშირები გამოიყენებოდა არასასურველი სამუშაოს გამოცვლისათვის, ან უნიჭო შვილის მოსაწყობად უნივერსიტეტისპრესტიჟულ ფაკულტეტზე (მილერი, გროუდლანდი, კოშენკინა, 2001).

ათი წლის წინ საზოგადოებასაც და მეცნიერებსაც შოკს მოჰგვრიდა იმის ცოდნა, რომ ერთ მშვენიერ დღეს პოსტკომუნიზმი უფრო კორუმპირებული აღმოჩნდებოდა, ვიდრე კომუნიზმი. სწორედ ,,მოულოდნელის“ გადასვლა ,,არაპრობლემატურში“ არის კორუფციის აღქმაში ის, რასაც მე ,,კორუფციის პარადოქსს“ ვუწოდებ.

პოსტ-კომუნისტური კორუფციის არა-ბანალურობა

რა არის საერთო წარმატებულ პოლონურ, ნახევრად წარმატებულ ბულგარულსა და წარუმატებელ რუსულ გარდამავალ პერიოდებს შორის? ბევრი არაფერი, თუ არ ჩავთვლით იმას, რომ პოლონელების, ბულგარელების და რუსების უმრავლესობა თვლის, რომ მათ ქვეყანაში დღეს კორუფცია უფრო მაღალია, ვიდრე კომუნიზმის დროს იყო.

ციფრები შთამბეჭდავია, რადგანაც პოლონური, ბულგარული და რუსული საზოგადოებრივი აზრი მკვეთრად განსხვავებულად აფასებს ეკონომიკური და პოლიტიკური ცვლილებების წარმატებულობასა და მიმართულებას, ამ ცვლილებათა სასურველობას და აგრეთვე, თავის პირად მოგებასა და დანაკარგს გარდამავალ პერიოდში. შედეგი განსხვავებულია იმ მიზეზითაც, რომ კორუფციის აღქმის ინდექსი ,,TI“ 1999 წლის პოლონეთში 44-ს უტოლდება, ბულგარეთში - 66-ს, რუსეთში - 82-ს და ეს იმიტომ, რომ კორუფცია მთავარ სოციალურ პრობლემადაა ჩათვლილი ბულგარეთსა და პოლონეთში და არა რუსეთში. (Sajo,1998)

განცხადება, რომ პოსტ-კომუნიზმი კომუნიზმზე უფრო კორუმპირებულია მხოლოდ საბაზრო რეფორმების ჩავარდნით ვერ აიხსნება. რეფორმების წარმატება ან წარუმატებლობა შეიძლება ახსნის სამუშაო მოდელად იქნას გამოყენებული, როდესაც ხდება ,,ამჟამინდელისა“ და ,,მაშინდელის“ შედარება - არც კულტურა, რელიგია და კომუნისტური მმართველობის ხანგრძლივობა გამოდგება ახსნად. პოლონეთი კათოლიკური საზოგადოებაა, ხოლო ბულგარეთი და რუსეთი მართლმადიდებლური ქვეყნებია. რუსეთმა უფრო ხანგრძლივად იცხოვრა კომუნიზმში, ვიდრე ბულგარეთმა და პოლონეთმა. ქვეყნები მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან ზომითაც და ეთნიკური ერთგვაროვნებითაც, ორი ფაქტორით, რომელიც გავლენას ახდენს კორუფციის გავრცელებაზე. ისინი განსხვავდებიან GDP-ით, უცხოური ინვესტიციებისთვის მიმზიდველობით, ბუნებრივი რესურსებით და მომავლის ეკონომიკურ დონესთან დაკავშირებული ოპტიმიზმით.

მოულოდნელია იმის აღმოჩენა, რომ ბულგარელები, პოლონელები და რუსები იზიარებენ იმ აზრს, რომ პოსტ-კომუნიზმი უფრო კორუმპირებულია ვიდრე კომუნიზმი. ეს არ არის ტრივიალური აღმოჩენა და უფრო ინტენსიურ დაკვირვებასა და კვლევას იმსახურებს.

კორუფციას უშუალოდ და პირდაპირ ვერ შეისწავლი. მისი არაპირდაპირი კვლევაც პრობლემატურია. რას ვგულისხმობთ, როდესაც ვაცხადებთ, რომ კონკრეტული რეჟიმი განსაზღვრულ პერიოდში უფრო კორუმპირებულია, ვიდრე მეორე? იმას ვაცხადებთ, რომ ამ პერიოდში კორუფციის ფაქტებმა რაოდენობრივად იმატა? ვაცხადებთ, რომ კორუფციაში ჩართული ადამიანების რიცხვი გაიზარდა? ვგულისხმობთ, რომ კორუფციამ ძალაუფლების უმაღლეს ეშალონებს მიაღწია? ვაცხადებთ, რომ კორუფციის სოციალურმა ფასმა იმატა და რომ საზოგადოება მთლიანობაში უფრო ტოლერანტული გახდა კორუფციის მიმართ? თუ ყველაფერს ერთად?

როგორ უნდა გავიგოთ, ზუსტად რისი თქმა უნდოდა რესპონდენტს, როდესაც პოსტკომუნიზმს განიხილავდა როგორც კომუნიზმზე შედარებით უფრო კორუმპირებულს? რას გულისხმობდა ის - კორუფციის ფასებს, დიდი პოლიტიკის კორუმპირებულობის სიმახინჯეს, თუ ყოვლისმომცველ ბიუროკრატიულ კორუფციას? არის თუ არა მისი მოსაზრება დამყარებული პირად გამოცდილებაზე წვრილმან კორუფციასთან შეხებისას, თუ მისი განცხადება ეფუძნება მედია მასალებს პოლიტიკური კორუფციის რომ კონკრეტული რეჟიმი განსაზღვრულ პერიოდში უფრო კორუმპირებულია, ვიდრე მეორე? იმას ვაცხადებთ, რომ ამ პერიოდში კორუფციის ფაქტებმა რაოდენობრივად იმატა? ვაცხადებთ, რომ კორუფციაში ჩართული ადამიანების რიცხვი გაიზარდა? ვგულისხმობთ, რომ კორუფციამ ძალაუფლების უმაღლეს ეშალონებს მიაღწია? ვაცხადებთ, რომ კორუფციის სოციალურმა ფასმა იმატა და რომ საზოგადოება მთლიანობაში უფრო ტოლერანტული გახდა კორუფციის მიმართ? თუ ყველაფერს ერთად? როგორ უნდა გავიგოთ, ზუსტად რისი თქმა უნდოდა რესპონდენტს, როდესაც პოსტკომუნიზმს განიხილავდა როგორც კომუნიზმზე შედარებით უფრო კორუმპირებულს? რას გულისხმობდა ის - კორუფციის ფასებს, დიდი პოლიტიკის კორუმპირებულობის სიმახინჯეს, თუ ყოვლისმომცველ ბიუროკრატიულ კორუფციას? არის თუ არა მისი მოსაზრება დამყარებული პირად გამოცდილებაზე წვრილმან კორუფციასთან შეხებისას, თუ მისი განცხადება ეფუძნება მედია მასალებს პოლიტიკური კორუფციის მასშტაბების შესახებ? კარგადაა აგრეთვე ცნობილი, რომ კორუფციული პრაქტიკის პოპულარობა ზრდის მისი მისაღებობის დონეს. თუ თითქმის ყველა ჩართულია კორუფციაში, როგორც მისი რომელიმე მხარე, მაშინ კორუფცია წესია და არა წესის დარღვევა. ნიშნავს თუ არა ეს, რომ კომუნიზმი იმ მიზეზით გამოიყუ-რება ნაკლებად კორუმპირებულად, რომ იქ ყველა კორუმპირებული თამაშის მონაწილე იყო? და ბოლოს, მართლა არის თუ არა პოსტკომუნიზმი უფრო კორუმპირებული ვიდრე კომუნიზმი? ემპირიული მონაცემები საკამათოა და არასაკმარისი ასეთი განცხადებისათვის. კომუნისტური ქვეყნების უმრავლესობაში კორუფცია ტაბუირებული თემა იყო, ასე რომ სანდო მონაცემები ან ფაქტებზე დაფუძნებული ანგარიშები კორუფციული ქმედების შესახებ ხელმისაწვდომი არ არის. სასამართლო და პოლიციური ანგარიშები ვერ იქნება სარწმუნო ინფორმაციის წყარო. მათი უმეტესობა დუმს კორუფციაზე, როცა საქმე მაღალი რანგის კომუნისტ ჩინოვნიკებს ეხება. კომუნიზმი ,,უმწიკვლოებაზე“ დაფუძნებული პოლიტიკური სისტემა იყო და ამდენად რეჟიმს არ სურდა გამოჩენილი წევრების ადამიანური სისუსტეების დემონსტრირება.

მაშ, რა სახის განსაზღვრება უნდა მივიღოთ შედარების მიზნით? მხოლოდ ის კორუფციული ქმედებები განვიხილოთ, რომლებიც გამოძიებულია მოცემულ პერიოდში? მხოლოდ ისეთი შემთხვევები განვიხილოთ, რომლებსაც საზოგადოება კორუფციულ ქმედებებად აღიქვამს და რასაც ჰაიდენჰაიმერმა ,,თეთრი კორუფცია“ უწოდა (ჰაიდენჰაიმერი, 1989), თუ უნდა მივიღოთ უფრო ზოგადი საზოგადოებრივი განსაზღვრება, რომელიც კორუფციად თვლის ყველა იმ ქმედებას, რომელიც კორუფციად განიხილება მოცემულ მომენტში. კორუფციის ინტერპრეტაციისას ჩვენ საქმე გვექნება ყველა ამ სიძნელესთან.

განხილვა

მიმდინარე მსჯელობისას განსხვავებული მიდგომები ეჯიბრებიან ერთმანეთს კორუფციის ფენომენის ახსნასა და გაგებაში. ისინი აკანონებენ იმას, თუ როგორ უნდა ვიფიქროთ კორუფციაზე, რა უნდა ვიფიქროთ კორუფციის შესახებ და როგორ უნდა ვიმოქმედოთ კორუფციის წინააღმდეგ. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის (IMF) და მსოფლიო ბანკის მთავარი ანტიკორუფციული დისკურსი თავისი ბუნებით ინსტიტუციონალურია, რადგანაც განცხადება, რომ ერთი პოლიტიკური რეჟიმი მეორეზე უფრო კორუმპირებულია, ემპირიული განაცხადი არ არის. ეს ნორმატიული განაცხადია. გავრცელებული დისკურსის ფარგლებში კორუფცია იზომება სხვადასხვა ინსტიტუციონალური გარემოს მიერ შექმნილი კორუფციული სტიმულით, ასეთი მიდგომის კონტექსტში რეჟიმი A უფრო კორუმპირებულია, ვიდრე რეჟიმი B, თუ ჩინოვნიკების დისკრეციული ძალაუფლება და სახელმწიფოს ჩარევის დონე უფრო მაღალია A რეჟიმში B რეჟიმთან შედარებით.

კორუფციის ზრდაზე დისიდენტური ან პერცეპციონალისტური შეხედულების გავლენა შეზღუდულია და ბევრი ამას აღიქვამს, როგორც კორუფციის ,,აპოლოგეტების“ უკანასკნელ ინკარნაციას. ეს დისკურსი არ ინტერესდება კორუფციული ქმედების მოტივებით, რომლებიც სხვადასხვა პოლიტიკურმა რეჟიმებმა ხელმისაწვდომი გახადეს. ის იწყებს იმ დასკვნით, რომ არ არსებობს აუცილებელი კავშირი კორუფციის ფაქტობრივ დონესა და საზოგადოების მიერ იმის გაცნობიერებას შორის, რომ კორუფცია ყოვლისმომცველია. ასეთი აზროვნების კონტექსტში კორუფციის აღქმა უფრო მოცემული მედია რეალობის პროდუქტია (ფართო გაგებით), ვიდრე კორუფციის ფაქტობრივ გავრცელებაში რაიმე მნიშვნელოვანი ცვლილებებისა. გერმანიაში ,,კოლის საქმის“ პერიოდის გაგების ცვლილება ნათელი მაგალითია იმისა, რომ ჩვენ სწორედ კორუფციის შესახებ ვიცით და არა კორუფციის იმ დონის შესახებ, რომელიც მართავს საზოგადოების განწყობას. გერმანია კოლის სკანდალის დროს არ არის მეტად კორუმპირებული, ვიდრე გერმანია ამ ამბის გახსნის წინა დღეებში, მაგრამ ბერლინის რესპუბლიკის სიწმინდის აღქმა დასრულდა ქვეყნის შიგნითაც და გარეთაც. პერსეპციონალისტური მსჯელობა არ ენდობა კონსენსუსს, რომ კორუფცია ზრდის პროცესშია. კორუფციის გამოკვლევაში, რომელიც აღმოსავლეთ ევროპის ოთხ ქვეყანაში ჩატარდა, მიულერმა, გროდელანდმა და კოშეჩკინამ დოკუმენტურად დაადასტურეს, რომ მოქალაქეთა ფაქტობრივი გამოცდილება ყოველდღიურ და ყოველ ნაბიჯზე კორუფციასთან ურთიერთობისა ნაკლებად ნეგატიურია, ვიდრე მათივე აღქმა. (მილერი, გროდელანდი, კოშეჩკინა, 2001)

აღმოსავლეთ ევროპაში კორუფციის აღქმის ბუმის ჩემეული ინტერპრეტაცია არ ემხრობა არც ინსტიტუციონალისტურს და არც პერცეპციონალისტურს. მე ვფიქრობ, რომ კავშირი კორუფციის აღქმისა და კორუფციის ფაქტობრივ დონეს შორის ერთობ პრობლემატურია. ვფიქრობ, როდესაც საზოგადოება ადარებს ,,ამჟამინდელ“ და ,,მაშინდელ“ კორუფციას, ის უბრალოდ არ ,,ითვლის“ კორუფციულ ქმედებებს და არც მედია მასალებთან დაკავშირებულ კორუფციულ შემთხვევებს. კორუფციის კლება-მატებაზე მსჯელობა ემყარება იმას, თუ როგორ აისახება ის მის სოციალურ ფუნქციებზე. იმ განცხადების ინტერპრეტაციისას, რომლის თანახმადაც, პოსტ-კომუნიზმი უფრო კორუმპირებულია, ვიდრე კომუნიზმი, საჭიროა ,,მოქმედ პირთა“ გამოცდილების უფრო ფართო კონტექსტის მოხმობა. ციფრები და მიმართებები არასაკმარისია საზოგადოების აზრის გასაგებად. ამ ფენომენის მიმართ დამოკიდებულებას პოსტ-კომუნისტური საზოგადოების მოქალაქეები კორუფციაზე, კორუმპირებულებზე და კორუფციის წინაშე მთავრობის სრულ უმწეობაზე დაუსრულებელ საუბრებში ამჟღავნებენ და სწორედ ამ უხილავ მოლაპარაკებებში მიიღწევა კონსენსუსი, რომ პოსტ-კომუნიზმი კომუნიზმზე უფრო კორუმპირებულია.

როცა ნაკლები სახელმწიფო ნაკლებ კორუფციას არ ნიშნავს

აღმოსავლეთ ევროპაში კორუფციის ფაქტობრივ ზრდაზე მსჯელობისას პოლიტოლოგები და ეკონომისტები ბოლოდროინდელ რამოდენიმე ტენდენციაზე მიუთითებენ. დიდი იდეოლოგიური დაყოფის დასასრულს ვაჭრობისა და ფინანსების ინტერნაციონალიზაციამ დიდი მნიშვნელობა შეიძინა გარეშე ,,კორუფციის აფეთქებისათვის“. მაგრამ, არსებობს არგუმენტებიც, რომლებიც ე.წ. ,,გარდამავალ პერიოდს“ უკავშირდება.

კორუფციის ზრდის ძირითად ,,შიდა წინაპირობად“ სახელდება კომუნისტური მემკვიდრეობა და ინტერვენციონისტური სახელმწიფოს მემკვიდრეობა. პოსტ-კომუნისტურმა რეჟიმებმა ძირითადი მემკვიდრეობის სახით ჭარბად მიიღეს სახელმწიფო მოხელეების ლიცენზირებული, ნებადართული, შეუზღუდავი ძალაუფლება. ასეთი რეჟიმების არსებობა არის სწორედ კორუფციის აფეთქების ინსტიტუციონალური ახსნის არსი. (ტანზი, 1998).

კანონიერების კრიზისი და საზოგადოებრივი ინსტიტუტების მიმართ მცირე ნდობა ამ მოვლენის ახსნის მეორე მხარეა. კორუფციის მოტივების არსებობა ვერ გამოდგება სტიმულირებად მეტი კორუფციისათვის. ფასეულობებს აქვთ მნიშვნელობა. ჩრდილოეთის ქვეყნები, რომლებიც ცნობილი არიან სახელმწიფოს მნიშვნელოვანი წილით ეკონომიკაში, კორუფციისაგან თავისუფალ ქვეყანათა რიცხვს განეკუთვნებიან. კორუფციის სტიმულები ზრდიან კორუფციის ფაქტობრივ დონეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ისინი ერწყმიან კორუფციის მიმართ საზოგადოების ტოლერანტობას და პროფესიონალი მოხელეებისა და კანონის უზენაესობის არარსებობას. სოციალური ნორმები დამოუკიდებლად ცვალებადია კორუფციის განტოლებაში, რომელიც ზღუდავს ინსტიტუციონალური რედუქციონიზმის ამბიციებს.

მაგრამ არა მხოლოდ დიდ მთავრობებს, არამედ სუსტ სახელმწიფოებსაც შეაქვთ თავისი წვლილი აღმოსავლეთ ევროპის ყოვლისმომცველ კორუფციაში. სუსტ სახელმწიფოს აკლია კანონების დამკვიდრების უნარი, რაც მოხელის კორუფციული ქმედებებისათვის დასჯის ალბათობას დრამატულად ამცირებს. სწორედ ,,სუსტი სახელმწიფოა“ შლიფერისა და ვისნის მსჯელობის ცენტრში (შლიფერი და ვიშნი, 1993). თავის სტატიაში ,,კორუფცია“ ისინი გამოთქვამენ აზრს, რომ პოსტ-კომუნისტური კორუფცია გაცილებით არაეფექტურია, ვიდრე კომუნისტური და აქედან გამომდინარე, უფრო ძვირია. კომუნისტური კორუფცია ცენტრალიზებული იყო. საკმარისი იყო უფროსის მოქრთამვა, რომ მექანიზმი ამუშავებულიყო. პოსტ-კომუნისტური კორუფციის მოდელი დამოუკიდებელი მონოპოლისტების მოდელია. იმისათვის, რომ ქრთამის გადაცემა ამუშავდეს, ქრთამის მიმცემმა ჯაჭვის თითქმის ყველა წევრი უნდა მოქრთამოს.

გარდამავალ პერიოდში კორუფციის ზრდის ახსნაში მეორე არგუმენტი ეკუთვნის უნგრელ კონსტიტუციონალისტ ანდრაშ საიოს (Sajo, 1998). ის გამოთქვამს აზრს, რომ პოსტ-კომუნისტური კორუფცია კლიენტელისტურია (დამყარებულია უფროს-ხელქვეითის სქემაზე) თავისი ბუნებით და მჭიდროდაა დაკავშირებული პოლიტიკური პარტიების ფორმირებასა და სახელმწიფო ქონების გადანაწილებასთან. კორუფცია ფარული გადასახადია, რომელსაც საზოგადოება მრავალპარტიული სისტემის ფუნქციონირებისათვის იხდის. უფროს-ხელქვეითობის მნიშვნელობის არცნობა და დასავლეთის მიერ გამჭვირვალობის დაჟინებული მოთხოვნა ხდება აღმოსავლეთ ევროპული კორუფციის პრობლემის გადაჭარბებული დრამატიზირების მიზეზი. მაგრამ პოპულარულ ახსნებში, გარდამავალი პერიოდის კორუფციის ზრდის მიზეზად მაინც ფართომასშტაბიანი პრივატიზაცია დომინირებს.

თეორიულად, პრივატიზაცია ცხადდება კორუფციის შემცირებისაკენ მიმართულ პოლიტიკად (კაუფმანი, 1997), მაგრამ პრაქტიკულად პრივატიზაცია ამაღლებს კორუფციის დონეს და ეს მოკლე ვადებში ხდება. სწრაფად გამდიდრების სურვილი ისეთი სტიმულია, რომ კორუფციული ქმედება გარდუვალია. პოლონელმა რივატიზაციის მინისტრმა იანუშ ლევანდოვსკიმ ამ პროცესის შინაგანი წინააღმდეგობრიობის საუკეთესო აღწერა მოგვცა.

,,პრივატიზაცია, - წერდა ლევანდოვსკი - არის ის, როდესაც ვიღაც, რომელმაც არ იცის თუ ვინ არის ნამდვილი მეპატრონე და არ იცის ნამდვილი ფასი, მიჰყიდის რაიმეს ვინმეს, ვისაც არა აქვს ფული.“ (დანი, 1999)

ლევანდოვსკისეული განსაზღვრება პოსტ-კომუნისტური პრივატიზაციის სამ პრობლემას ეხება. პირველი არის ექს-სოციალისტური საკუთრების შეფასება. სოციალისტური საწარმოების ფასი დრამატულად განსხვავებულია ბაზრის თვალსაზრისით და საზოგადოების აზრით. უკმაყოფილება იმით, რომ სახელმწიფო ,,იაფად“ ჰყიდის, გარდამავალი პერიოდში მოქმედი ყველაზე პოპულარული პრეტენზიაა. ელიზაბეტ დანი თავის ნაშრომში განიხილავს პოლონეთში სურსათის მწარმოებელი ერთ-ერთი ფაბრიკის პრივატიზაციასთან დაკავშირებით მუშათა პოზიციებს და ხაზს უსვამს, რომ ,,ქრთამის იდეა“ ამ შემთხვევაში არის სხვაობა ფასის ორ გამოკვეთილ ოდენობას შორის: სავარაუდოდ ,,ობიექტური“ დადგენილი დასავლური გაანგარიშებით, ან ბაზრის მიერ, და მუშათა სუბიექტური აზრი სოციალიზმის დროს მათი ცხოვრებისა და სამუშაოს ფასის შესახებ, რომელიც ამ ფირმაში ჩამოყალიბდა (დანი, 1999). მეორე პრობლემა თავად მყიდველია. აღმოსავლეთ ევროპაში არ არსებობენ დიდი ან თუნდაც საშუალო ზომის საწარმოების ადგილობრივი მყივდელები. რეალური სოციალიზმი არ იყო თანაბარი კეთილდღეობის საზოგადოება, მაგრამ გარდამავალი პერიოდის დასაწყისში ბევრ ადამიანს კვლავ სწამდა, რომ ის თანასწორი სიღარიბის საზოგადოება იყო. გარდამავალი პერიოდის პირველ წლებში ზოგიერთმა ადამიანმა მოახერხა მოეპოვებინა კრედიტი და გამხდარიყო მყიდველი, სხვები დარჩნენ გამყიდველი სახელმწიფოს მხარეზე. ახალი მესაკუთრეების წარსული უფრო აცხოველებდა საზოგადოების წარმოსახვას, ვიდრე პრივატიზებული საწარმოების მომავალი. და მესამე პრობლემა პრივატიზაციისა არის ის, რომ თავად პრივატიზაციის პროცესი ბევრის მიერ აღქმული იყო როგორც თავისთავად კორუფცია. შავ და რუხ პრივატიზაციის პროცესებზე ეფექტური კონტროლის არარსებობა კატალიზატორივით მოქმედებდა ანტიკორუფციულ და ანტი-ელიტურ განწყობილებაზე. 12 თვიან პერიოდში ერთმა ჩეხურმა გამოკვლევამ გამოავლინა პრივატიზაციის სფეროში პირადი გამორჩენის 33 შემთხვევა, რამაც მთლიანობაში 25 მილიარდი ჩეხური კრონა შეადგინა, მაგრამ ამას მხოლოდ ორი გასამართლება მოჰყვა შედეგად. (მილერი, გროდელანდი, კოშეჩკინა, 2001).

ბულგარელმა ეკონომისტმა რუმენ ავრამოვმა განსაზღვრა ,,მოგებათა პრივატიზაცია და დანაკარგთა ნაციონალიზაცია“ როგორც პოსტკომუნისტურ აღმოსავლეთ ევროპაში კერძო სექტორის შექმნის მთავარი ფორმულა. (ავრამოვი, 2001).

,,კორუფციის აფეთქების“ ახსნის ვირტუალური სკოლა გვთავაზობს პოსტ-კომუნისტური კორუფციით შეპყრობილობის განსხვავებულ გაგებას. მთელ რიგ გამოკვლევებში ხაზგასმულია ის ფაქტი, რომ ძალიან მცირე ურთიერთმიმართება არსებობს რესპონდენტების პირად გამოცდილებას კორუფციასთან შეხებაში და ქვეყანაში კორუფციის დონეზე მათ შეხედულებას შორის. (მილერი, გროდელანდი, კოშეჩკინა, 2001). გაზეთის რეგულარული მკითხველები ბულგარეთში ქვეყანას უფრო კორუმპირებულად თვლიან, ვიდრე ისინი, ვინც გაზეთებს რეგულარულად არ კითხულობენ. მილერმა, გროდელანდმა და კოშეჩკინამ ეს დოკუმენტურად დაასაბუთეს იმ ანალიზის საწინააღმდეგოდ, რომ სიახლოვე და კარგი ნაცნობობა უფრო ნდობას ბადებს, ვიდრე ზიზღს. ადამიანები ნაკლებ კორუმპირებულად იმ დაწესებულებებს თვლიან, რომლებსაც კარგად იცნობენ და უფრო მეტად კორუმპირებული ის დაწესებულებები ჰგონიათ, რომლებიც მათი ყოველდღიური გამოცდილებისაგან საკმაოდ შორსაა. შედეგად პარლამენტი, როგორც წესი უფრო კორუმპირებულად ესახებათ, ვიდრე პოლიცია. პარადოქსულია, მაგრამ თავისუფალი მედია არის რა კორუფციაზე კონტროლისა და მისი შემცირების ინსტრუმენტი, იმავდროულად, ხელს უწყობს საზოგადოების მიერ კორუფციის პერცეპციას.

პერცეპციონალისტური მსჯელობა გვეუბნება, რომ კორუფციის აღქმის ბუმი იმის შედეგია, რომ მედია შეპყრობილია კორუფციის თემით და კორუფციაში დადანაშაულების როლით პოსტ-კომუნისტურ პოლიტიკაში. მასალები კორუფციაზე კარგად იყიდება. საზოგადოებას უყვარს დეგრადაციის შესახებ კითხვა, მაგრამ კომერციული ახსნა არ არის საკმარისი. გარდამავალ პერიოდში, როდესაც დიდი იდეოლოგიური დაყოფა უკვე ისტორიის კუთვნილებაა და როდესაც მთავარ პოლიტიკურ პარტიებს შორის პოლიტიკური განსხვავებები უმნიშვნელოა, კორუფციაში დადანაშაულება ოპოზიციის მთავარი იარაღი ხდება. მთავრობის კორუფციაში დადანაშაულება ათავისუფლებს ოპოზიციას ალტერნატიული პოლიტიკის შეთავაზებისგან. აღმოსავლეთ ევროპაში დღეს სახეზეა გამოკვეთილი წინასწარი განწყობა იმათ სასარგებლოდ, ვინც ბრალდებებს აყენებს. კორუფციის შემთხვევებზე სასამართლოს მიერ გამოტანილი ვერდიქტების რაოდენობა მთელს რეგიონში კომიკურად მცირეა. არაქმედითი სამართლებრივი სისტემა მედიას უთმობს ბრალმდებლის როლსაც და მოსამართლისაც. პოსტ-კომუნისტურ სამყაროში ანტი-კორუფციული რიტორიკა ძალაუფლების ნებისმიერი მაძიებლის უსაყვარლესი იარაღია.

ინსტიტუციონალური პარადიგმის კონტექსტში გარდამავალი პერიოდი მაღალ მოტივაციას ქმნის კორუფციული ქმედებისათვის და სუსტი პოსტკომუნისტური სახელმწიფო ვერასოდეს ახერხებს ეფექტურად რეაგირებას. ვირტუალურ მსჯელობას, კორუფციის პერცეპციის ზრდა - ინფორმაციულ ასიმეტრიამდე დაჰყავს. ორივე არგუმენტი სუსტია იმის ახსნაში, თუ რატომ არის პოსტ-კომუნისტური საზოგადოებრივი აზრი დარწმუნებული იმაში, რომ ,,დღევანდელი დღე“ უფრო კორუმპირებულია, ვიდრე ,,გუშინდელი“.

ინსტიტუციონალური არგუმენტები სათანადოდ ვერ აფასებენ სოციალური და კულტურული ნორმების როლს კორუფციის შეზღუდვაში. ვირტუალური არგუმენტი გადაჭარბებულ შეფასებას აძლევს ჭეშმარიტი ინფორმაციის ნაკლებობას გვიანი კომუნიზმის ეპოქაში. ის ფაქტი, რომ ინფორმაციის ოფიციალური არხები დახურული იყო, არ ნიშნავს იმას, რომ ხალხმა არაფერი იცოდა საზოგადოებაში კორუფციის გავრცელების შესახებ. არაოფიციალურად უამრავი კორუფციული ფაქტი იყო დაფიქსირებული. ასე რომ, ჩვენ პერსპექტივაში უნდა ჩავრთოთ მონაწილეები იმისათვის, რომ უფრო დამაჯერებელი ინტერპრეტაცია შემოგვთავაზონ კორუფციის პარადოქსთან მიმართებაში. რეალური კითხვაა არა ის, არის თუ არა პოსტ-კომუნიზმი კომუნიზმზე უფრო კორუმპირებული, არამედ ის, თუ რატომ თვლის საზოგადოებრივი აზრი პოსტკომუნიზმს კომუნიზმზე უფრო კორუმპირებულად.

კორუფციის მორალური სტრუქტურა ,,ახლა“ და ,,მაშინ“

მოქმედ პირთა შეხედულების წარმოდგენა კორუფციაზე, საზოგადოებრივი აზრის ინტერპრეტაციისას, არის ერთადერთი ალტერნატივა ინსტიტუციონალური და ვირტუალური ახსნებისათვის. მარგამ მოქმედ პირთა შეხედულების წარმოდგენა არ არის უბრალო ამოცანა. ანთროპოლოგიური კვლევისა და ფოკუს ჯგუფების მონაცემები კონტექსტუალური და ჰეტეროგენულია. ამდენად მცდარი ინტერპრეტაციის საფრთხე საკმაოდ სერიოზულია. რესპონდენტები, რომლებიც აცხადებენ, რომ პოსტ-კომუნიზმი კომუნიზმზე უფრო კორუმპირებულია, არ იზიარებენ ერთიან აზრს იმის შესახებ, თუ რა უნდა განისაზღვროს როგორც კორუფცია და რა - არა. ისინი სხვადასხვა სოციალურ ფენებს განეკუთვნებიან და მათი ტოლერანტობა კორუფციის მიმართ განსხვავებულია. იმ ინდივიდუალური მოტივაციის რეკონსტრუქცია, რომელიც პოსტ-კომუნიზმს კომუნიზმზე უფრო კორუმპირებულად თვლის, შეუსრულებელი მისიაა. ჩემი ეს ზოგადი ჰიპოთეზა მდგომარეობს იმაში, რომ რესპონდენტების განცხადება, რომ პოსტკომუნიზმი უფრო კორუმპირებულია, ვიდრე კომუნიზმი - არ არის ნამდვილი განაცხადი. ეს არის შეფასებითი განაცხადი, რომელიც თავის თავში შეიცავს კორუფციის სოციალური ფუნქციის გააზრებას.

რესპონდენტები უბრალოდ კი არ ახდენენ კორუფციის ,,რეგისტრირებას“, ისინი მისი ქმედების შედეგებს განსჯიან. საკვანძო ფაქტორი ახალი კორუფციის ახსნაში არის ის, რომ კორუფციის ერთი სპეციფიური ტიპი კორუფციის რადიკალურად განსხვავებულმა ფორმამ შეცვალა. ,,ბლატი“ (ნაცნობ-მეგობრობა) ქრთამმა შეცვალა.

,,კორუფციის პარადოქსის“ ინტერპრეტაცია აუცილებლად ვარაუდობს შედარებას რესპონდენტების აღქმისა, ანუ იმას, თუ როგორ ესმით მათ ,,ბლატი“ და ,,ქრთამი“, როგორც კორუფციის დომინანტური ფორმები, შესაბამისად კომუნისტურ და პოსტკომუნისტურ პირობებში.

,,გამიწიე სამსახურის საზოგადოება“ ,,ქრთამი მომეცი საზოგადოების“ წინააღმდეგ

იდუმალი და იმავდროულად პროზაული პრაქტიკა, რომელსაც რუსებმა უწოდეს ,,ბლატი“, ბულგარელებმა ,,კავშირები“, ხოლო პოლონელებმა ,,ჩაწყობა“, ცნობილია როგორც საიდუმლო გასაღები კომუნისტური საზოგადოების გასაგებად. საზოგადოება, რომელშიც ,,გარდიანის“ ჟურნალისტის მარტინ უოლკერის გამონათქვამის თანახმად, ,,არაფერია კანონიერი, მაგრამ ყველაფერია შესაძლებელი“, (ლედენევა, 1998).

თავის შესანიშნავ წიგნში ,,რუსეთის ,,ჩაწყობების“ ფილოსოფია“ ალიონა ლედენევა ,,ბლატს“ განსაზღვრავს შემდეგნაირად:

,,ეს არის პირადი არხებისა და არაფორმალური კონტაქტების გამოყენება საქონლის და სამსახურების თუ დახმარებების მოსაპოვებლად, ფორმალური პროცედურების გვერდის ავლით“ (ლედენევა, 1998).

ყველა ავტორი ეთანხმება იმ აზრს, რომ ,,ბლატი“ ტიპიური საბჭოთა (კომუნისტური) ფენომენია. ბლატს ბევრი მსგავსება აქვს ახლო წარსულის დასაჩუქრების პრაქტიკასთან და ბევრი თეორეტიკოსი (მსგავსად მოქალაქეთა უმრავლესობისა) საკმაოდ უხალისოდ მიაკუთვნებს მას კორუფციას.

,,ცოლ-ქმრული ღალატი არ არის დანაშაული და ბლატი არ არის კორუფცია“.

- ასეთ აზრს იზიარებს ფოკუს ჯგუფების წევრთა უმრავლესობა. მაგრამ თავისი არსით საზოგადოებრივი მდგომარეობის ან თანამდებობის კერძო ან ჯგუფური გამორჩენისათვის გამოყენების კლასიკური ფორმაა. ბლატი მუშაობს იმდენად, რამდენადაც კონკრეტული, ოფიციალური პირები ღალატობენ თავის მოვალეობებს იმ მიზეზით, რომ ასიამოვნონ და სამსახური გაუწიონ თავის მეგობრებს, ან მეგობრების მეგობრებს.

თავის წიგნში ლედენევამ წარმოადგინა მოვლენის კომპლექსური ანალიზი და მისი როლი საბჭოთა სისტემის გადარჩენასა და ნგრევაშიც. აღმოსავლეთ ევროპის ანტი-კორუფციული განწყობილებების მორალური ფილოსოფიის გამოვლენის ჩემი ინტერესების კონტექსტში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ეძლევა ბლატის რამოდენიმე დამახასიათებელ ნიშანს. ბლატი ფართოდ გავრცელებული მოვლენა იყო მთელს საბჭოთა ბლოკში. ბლატის გარეშე ცხოვრება ასოციალურ საქციელად ითვლებოდა. ბლატი იყო რაღაც სამსახურების თუ დახმარებების ურთიერთგაცვლა. მაშინაც კი, როდესაც საქმეში ჩართული იყო საჩუქრები და ფული, ეს იყო რაღაც სამსახურის გაწევა და არა ქრთამი. ლედენევას სიტყვებით

,,ბლატი არის არა ფულადი გაცვლის გამოკვეთილი ფორმა, არამედ ბარტერის ერთგვარი ფორმა, რომელიც პირად ურთიერთობებზეა დაფუძნებული“. (ლედენევა, 1998).

,,ბლატი“ მთლიანად ხელმოკლეობის ფილოსოფიას ემყარება. ეს იყო ,,გადარჩენის“ ინსტრუმენტი, რომელიც ამსუბუქებდა გაურკვევლობის, უიმედობის გრძნობას ხელმოკლეობის, მწვავე უკმარისობის და მუდმივი სიჩქარის, გადაუდებელი აუცილებლობის პირობებში, როდესაც ფორმალური კრიტერიუმები და ფორმალური უფლებები არასაკმარისი იყო“. (ლედენევა, 1998).

ბლატი დაგმობილი იყო ოფიციალური დისკურსის ფარგლებში, მაგრამ დღემდე არ არის შესწავლილი და გამოძიებული (განსაკუთრებული შემთხვევების გარდა). ბლატით ურთიერთობები უბრალოდ ბარტერი არ იყო, ის არ იყო აუცილებლად ორმხრივი. ბლატური მიმართებები შეიძლება წრიულიც ყოფილიყო. A გაუწევს სამსახურს B-ს, B - C-ს, C - D-ს და D - A-ს. შესაძლებელია ბოლო რგოლთან ურთიერთობა არც შემდგარიყო. ბლატით გაცვლა-გამოცვლა გაშუალებულია და მეგობრული რიტორიკითაა დაფარული. ამის საპირისპიროდ კორუფციული ქმედების მონაწილე ორი მხარის ურთიერთობა ქრთამზეა დამყარებული.

კომუნიზმის დროს ბლატი ქრთამსა და კორუფციის სხვა კლასიკურ ფორმებთან თანაარსებობდა. მაგრამ ბლატი გადარჩენის სტრატეგიის პოპულარული ტიპი იყო. ბლატი კორუფციის პარადიგმატული ფორმა იყო. კომუნიზმი იყო ტოტალიტარიანიზმი, რომელსაც ბლატის და წვრილმანი მექრთამეობის გავრცელება ამსუბუქებდა. როდესაც რესპონდენტები ფიქრობენ თავის კომუნისტურ გამოცდილებაზე, ბლატი წარმოჩინდება როგორც კორუფციის ის ფორმა, რომელიც ძველ რეჟიმთან ასოცირდება. სხვადასხვა ფოკუს ჯგუფების მონა-წილენი დაჟინებით ამტკიცებენ, რომ ე.წ. ,,კავშირების“ პრაქტიკა ფართოდ იყო გავრცელებული წინათ, მაგრამ ,,ნამდვილი კორუფციული“ ქმედებები ბევრად უფრო შეზღუდული იყო, ვიდრე ახლაა.

თავის წიგნში ლედენევა იმასაც ამტკიცებს, რომ ბლატი არ უნდა მივაკუთვნოთ კორუფციას. ასეთივე თვალსაზრისს აღმოვაჩენთ მაშინ, როდესაც ადამიანები ბლატთან შეხების საკუთარ გამოცდილებაზე საუბრობენ. პირადი მეგობრობა და დახმარებისათვის მზადყოფნა ბლატზე მოგონებებს ლამაზ ფერებში წარმოაჩენს. ლედენევას მოსაზრება ერთობ ფასეულია იმ მიზნით, რომ ბლატი განვასხვავოთ სხვა არაფორმალური ქმედებებისაგან. მაგრამ ისიც ჭეშმარიტია, რომ ბლატი აღიქმება როგორც კორუფცია და რომ ბლატი გულისხმობს თანამდებობის ბოროტად გამოყენებას პირადი გამორჩენის მიზნით. კორუფცია უბრალოდ სხვა ადამიანების ბლატი იყო. პოპულარულ დისკურსში ,,სხვა ადამიანების ბლატი“ განხილული და კომენტირებული იყო როგორც კორუფცია. როდესაც დედა ჰყვებოდა ამბავს, თუ რატომ ვერ მოხვდა მისი პირმშო უნივერსიტეტში, როდესაც მყიდველი ჩიოდა, რომ ვერ ,,იშოვა“ რაღაც ძვირფასი საქონელი, პრივილეგიები და ,,კავშირები“, ,,ნაცნობობა“ იყო ამის ახსნა და ეს განიხილებოდა როგორც კორუფცია.

ანტი-კორუფციული კამპანიები, რომლებიც კომუნისტური რეჟიმის გვიანი პერიოდის დამახასიათებელი, ჩვეულებრივი მოვლენა იყო, საუკეთესო ილუსტრაციაა იმისა, რომ ბლატი კორუფციის სპეციფიკურ ფორმად აღიქმებოდა და ეს პრაქტიკა რყვნიდა საზოგადოებას. კომუნისტურ საზოგადოებაში მოქალაქე აცნობიერებდა, თუ რა უჯდებოდა საზოგადოებას ბლატი ანუ იაზრებდა მის სოციალურ ფასს, მაგრამ იმავდროულად ვერ ხედავდა რამე სხვა რეალურ ალტერნატივას გადარჩენისათვის.

ბლატის გაქრობა ის საკვანძო რეალობაა, რომელიც გვეხმარება პოსტ-კომუნისტური კორუფციის გაგებაში.

,,ბაზრის პირობებმა შეცვალა პირადი ურთიერთობები და დაანგრია მეგობრობები - განაცხადა ერთ-ერთმა რუსმა ლეტენევასთან ინტერვიუში - ბლატისთვის აღარ არის ადგილი, როგორც ადრე იყო. ჩანს, რომ ბლატი ისეთივე ვეღარ იქნება და თავად ეს სიტყვა დავიწყებას ეძლევა“.

საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვის შედეგებიც გვიჩვენებს, რომ ბლატი თავის მნიშვნელობას კარგავს. (ლედენევა, 1998; მილერი, გროდელანდი, კოშეჩკინა, 2001).

ხელმოკლეობის დასასრულმა და ,,რეალური ფულის“ გამოჩენამ თამაშის წესები შეცვალა. მთავარი პროცესი, რომელიც შეიმჩნეოდა გარდამავლობის პერიოდში მყოფ ყველა ქვეყანაში, იყო ბლატზე დამყარებული ურთიერთობების ფულით ჩანაცვლება, ბლატისა - ქრთამით. ბლატის ფილოსოფია ფასიანი მომსახურების ფილოსოფიამ შეცვალა. გარდამავალმა პერიოდმა კიდევ ერთხელ აღმოაჩინა ფულის შეუზღუდავი ძალაუფლება. ამიტომ არ არის გასაკვირი, რომ ყოფილი კომუნისტური საზოგადოებებიც ისევე რეაგირებდნენ ბლატის მონეტარიზაციაზე, როგორც პრე-მოდერნის საზოგადოებები მოდერნთან თავის ადრეული შეხებებისას (ავრამოვი, 2001).

ჩემი ინტერპრეტაციით გარდამავალი პერიოდის საზოგადოებების აზრი, რომ პოსტ-კომუნიზმი კომუნიზმზე უფრო კორუმპირებულია, უკავშირდება იმ ფაქტს, რომ ქრთამმა შეცვალა ბლატი, როგორც კორუფციის დომინანტურმა ფორმამ. მოხდა ბლატის ქსელის რეორგანიზაცია ბაზრის პრინციპებზე. ბლატის ქსელები გარდაიქმნა კლასიკურ კორუფციულ ქსელებად, რომლებიც ჩაერთვნენ სახელმწიფო ქონების გადანაწილებაში იმ დროს, როდესაც ბლატის სხვა ქსელები უბრალოდ გაუჩინარდნენ. პირადი ინტერესები ბიზნეს ინტერესებად იქცა. ლედენევას გამოკითხვის ერთ-ერთი მონაწილის აზრით

,,ფინანსები, ლიცენზიები, პრივილეგირებული სესხები, ბიზნეს ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა დღევანდელობის ნაკლოვანებაა“. (ლედენევა, 1998).

მთავარი კითხვა კი ის არის, თუ რატომ აღიქვამს პოსტ-კომუნისტური საზოგადოება ასე განსხვავებულად ბლატსა და ქრთამს. უმით ბერკმანმა ხაზგასმით აღნიშნა, რომ კორუფციული ქმედება განპირობებულია კორუფციული ქმედების ბუნებით. (მილერი, გროდელანდი, კოშეჩკინა, 2001).

ბლატის არაფულადი ხასიათი გადამწყვეტია მისი სოციალური მისაღებობის გასაგებად. მოქალაქეები უფრო ადვილად სთავაზობენ საჩუქრებს, ვიდრე ფულს. ჩინოვნიკები უფრო ადვილად ითხოვენ რაიმე სახის საპასუხო სამსახურს (მაგ. ჩაწყობას) ვიდრე ფულს. (მილერი, გროდელანდი, კოშეჩკინა, 2001).

მაგრამ ბლატის მისაღებობა ვერ დაიყვანება მის არაფულად ხასიათზე. სოციალიზმის უკანასკნელ წლებში ქრთამი, ფულის სახით, კარიერას სწორედ ბლატის ურთიერთობებში იკეთებდა. სწორედ ბლატისა და ქრთამის ფარული ფუნქციები, შესაბამისად კომუნისტურ და პოსტ-კომუნისტურ სისტემებში, არის ამ განსხვავების ახსნა.

ბლატი არა მხოლოდ იმიტომაა სოციალურად მისაღები, რომ ის კორუფციის არაფულადი ფორმაა, არამედ იმიტომაც, რომ ის კომუნისტურ საზოგადოებაში სოციალურ თანასწორობას უწყობს ხელს. ის ,,საშუალებას აძლევს“ ბლატის გარიგების მონაწილეებს მცდარად გაიგონ თავისი ქმედებები, მეგობრობის რიტორიკით შენიღბონ და ამას ,,დახმარება“ უწოდონ.

გამოკვლევათა უმრავლესობაში ბლატი განხილულია როგორც რაღაც დახმარების, სამსახურის ან ინფორმაციის გაცვლა. ბლატი ერთადერთი არხი იყო არაპრივილეგირებულთათვის დეფიციტური საქონლის საშოვნელად. ის განიხილება კომუნისტური რეჟიმის წინააღმდეგ პროტესტის ერთ-ერთი ფორმად. და, რაც კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, ბლატი იყო სოციალური სტატუსების გაცვლაც. დეფიციტის პირობებში პიროვნების ძალაუფლებრივი სტატუსი ერთის მხრივ განისაზღვრებოდა მისი პოზიციით ძალაუფლების ვერტიკალზე (იყო თუ არა ის ნომენკლატურის შემადგენლობაში), ხოლო მეორე მხრივ იმით, მიუწვდებოდა თუ არა მას ხელი დეფიციტურ საქონელსა თუ ინფორმაციაზე. ბლატი არღვევდა მომხმარებლის დამოკიდებულებას იერარქიაში დაკავებული ადგილის მიმართ. პოპულარული, მაგრამ დეფიციტური წიგნისათვის რიგში, როგორც წესი, იმარჯვებდა არა პროფესორი ან რომელიმე ჩინოვნიკი, არამედ წიგნის გამყიდველის მეგობარი.

თავისი ძირეული ფორმით, ბლატმა შეცვალა ურთიერთობები საზოგადოებრივ როლებს შორის და ჩაანაცვლა ის ადამიანთა შორის ურთიერთობებით. ძალაუფლების გადანაწილება ერთსა და იმავე დროს კიდეც ამყარებდა და კიდეც ანგრევდა სისტემას. ის ცხოვრებას ასატანს ხდიდა, მაგრამ ძირს უთხრიდა ძალაუფლებრივ ურთიერთობებს. საკუთარი ნაცნობ-მეგობრების ქსელის მიმართ ლოიალობა უფრო მტკიცე იყო, ვიდრე სახელმწიფოს მიმართ. თუ მოცემულ ჟარგონს გამოვიყენებთ, ბლატი ძალაუფლებას აძლევდა მათ, ვისაც ძალაუფლება ხელთ არ ეპყრა.

ადამიანთა უმრავლესობის აზრით, ე.წ. ,,კავშირები“ (ბლატი) არ იყო სამართლიანი, მაგრამ ეს რეჟიმის ბიუროკრატიული ბუნების ,,ჰუმანიზაციის“ ერთადერთი საშუალება იყო“. სიტყვა ,,ბიუროკრატიას“ უფრო ნეგატიური კონოტაცია ჰქონდა, ვიდრე ,,ბლატს“.

ქრთამის სოციალური ფუნქციები პოსტ-კომუნისტურ რეალობაში ბლატის ფუნქციების საპირისპირო იყო. ქრთამმა გამოიწვია იმ სოციალური კაპიტალის ინფლაცია, რომელსაც განსაზღვრავდნენ როგორც ბლატს. სოციალური ურთიერთობების მონეტარიზაციამ იმ სოციალური ინვესტიციის ინფლაცია გამოიწვია, რომელიც ჩვეულებრივმა მოქალაქემ თავისი ბლატის ქსელში დააბანდა. მხოლოდ ძალაუფლებით აღჭურვილთა ბლატი გადარჩა ახალ პირობებში. ბაზარმა წიგნის გამყიდველს ძალაუფლება ჩამოართვა. დეფიციტის დასასრულმა გააუფასურა წიგნის გამყიდველის წილი ბლატის კოოპერატივში. ახლა მას არაფერი აქვს შესათავაზებელი მეგობრობის გარდა. ასევე ფასეულია ყოველი კავშირის შენარჩუნება. ბლატი განპირობებული იყო არა მხოლოდ დეფიციტის ფილოსოფიით, არამედ კომუნიკაციებზე, ყავასა და თავისუფალი დროის შეუზღუდავ ოდენობაზე დაბალი ფასებით. ახლა აღარ არის შესაძლებელი ხანგრძლივი სატელეფონო საუბრების გაბმა არაფრის შესახებ და სამუშაო ადგილის დატოვება ნებისმიერ დროს, როცა კი თქვენს მეგობარს თქვენი ნახვა მოესურვება.

ბლატიდან ქრთამზე გადასვლა პოსტ-კომუნისტური საზოგადოებისათვის მტკივნეული იყო. ქრთამს მეგობრობის რიტორიკა ვერ მალავს და ამის გამო ხალხი თავს უხერხულად გრძნობს. ქრთამი ხელს უწყობს სოციალურ სტრატიფიკაციას და მდიდრებს უადვილებს იმის მიღებას, რაც სურთ.

,,კორუფცია განსხვავებებს იწვევს; სინამდვილეში არავითარი განსხვავება არ უნდა არსებობდეს“, -

ასკვნის ერთ-ერთი ფოკუს ჯგუფის წევრი სოფიაში გამართული დისკუსიის დროს. ქონებრივი უთანასწორობა ქმნის ქრთამის გადახდის საშუალებებს მაშინ, როდესაც ძალაუფლების არათანასწორობა ქმნის მისი გამოძალვის საშუალებებს. (მილერი, გროდელანდი, კოშეჩკინა, 2001).

რატომ აღიქვამს აღმოსავლეთ ევროპული საზოგადოებრივი აზრი პოსტ-კომუნიზმს როგორც უფრო კორუმპირებულს, ვიდრე კომუნიზმს? საზოგადოების განსჯა კორუფციის შესახებ არ ითვალისწინებს არც კორუფციული ქმედებების რაოდენობას და არც მასთან დაკავშირებულ მედია მასალებს. აზრი კორუფციის შესახებ და მისი შეფასება ხდება საზოგადოებაში კორუფციის ფუნქციებიდან გამომდინარე. კორუფციის აღქმაში დრამატული ცვლილება უკანასკნელი ათწლეულის აღმოსავლეთ ევროპაში ვერ აიხსნება ვერც კორუფციის ფაქტობრივი ზრდით და ვერც კორუფციით მედიის განსაკუთრებული დაინტერესებით. აღმოსავლეთ ევროპაში ანტიკორუფციული განწყობილებები გაღვივებული იყო იმ ფაქტორით, რომ ქრთამმა შეცვალა ბლატი, როგორც კორუფციის პარადიგმატული ფორმა. ბლატის არაფულადი ხასიათისა და საქონლისა თუ ძალაუფლების გადანაწილებაში მისი როლის გამო, ის უფრო ლეგიტიმურად გამოიყურებოდა საზოგადოების თვალში. ქრთამი ნაკლებად მისაღებია არა მხოლოდ იმ მიზეზით, რომ უფრო მახინჯია (ესთტიკურად), ან იმიტომ, რომ მეტ რისკთანაა დაკავშირებული იურიდიული ტერმინებით თუ ვიმსჯელებთ. ქრთამი ნაკლებად მისაღებია იმიტომ, რომ ის სოციალური უთანასწორობის შექმნის მექანიზმია. მსოფლიო ბანკის მოხსენება ასკვნის, რომ

,,უთანასწორობა გარდამავალი პერიოდის ქვეყნებში შემაშფოთებელი სიჩქარით მატულობს“.

ამ რეგიონის ზოგიერთ ქვეყანაში უთანასწორობის დონე ლათინური ამერიკის ყველაზე უთანასწორო ქვეყნების დონეს გაუთანაბრდა. (მსოფლიო ბანკი, 2000).

პოპულარული ანტი-კორუფციული დისკურსი არ წარმოადგენს დისკურსს გამჭვირვალობასა ან კარგ მთავრობაზე. ეს გახლავთ დისკურსი უთანასწორობის ზრდაზე. სწორედ ეს არის მიზეზი იმისა, თუ რატომ იქცა ანტი-კორუფციული დისკურსი ყველაზე პოპულარულ დისკურსად ბაზრისა და დემოკრატიის კრიტიკისათვის იმ საზოგადოებაში, რომელშიც საბაზრო ურთიერთობებსა და დემოკრატიას ალტერნატივა არ გააჩნია.

კანონის უზენაესობის პარადოქსი

ადრე 80-იან წლებში სამი უცნაური ,,კრიმინალი“ მეზობლობდა მოსკოვის ლეფორტოვოს ციხის საკანში. ისინი ზედმიწევნით კარგად წარმოადგენდნენ კომუნისტური სისტემის სამი ყველაზე საშიში მტრის სიმბოლოს. ლევ ტიმოფეევი გახლდათ დისიდენტი და ეკონომისტი, რომელიც წერდა კორუფციაზე, როგორც კომუნისტური საზოგადოების ინსტიტუციონალურ პრობლემაზე. ვაჰაბ უსმანოვი იყო მაღალი რანგის საბჭოთა ჩინოვნიკი, ბამბის მრეწველობის ყოფილი მინისტრი უზბეკეთში, რომელიც 1986 წელს სიკვდილით დასაჯეს კორუფციისა და ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების გამო. საკნის მესამე ბინადარი ნაკლებად მნიშვნელოვანი იყო. ეს გახლდათ უნივერსიტეტის ყოფილი პროფესორი, რომელიც დააკავეს სავალუტო ოპერაციებისა და საკუთარი უცხოელი სტუდენტებისაგან ფულის გამოძალვის ბრალდებით. (ტიმოფეევი, 2000). სამივე მათგანი ციხეში იყო იმ დროს, როდესაც ანდროპოვის მიერ შთაგონებულმა საბჭოთა ავტორიტეტებმა სცადეს ანტი- კორუფციული კამპანიებისა და ანტი-კორუფციული რიტორიკის გამოყენება ინსტრუმენტად სცადეს, ანუ რეჟიმის იდეოლოგიური ლეგალიზაცია რაციონალურ-ლეგალური დაკანონებით ჩაენაცვლებინათ. უშუალო მიზანს სოციალისტური ლეგალური სახელმწიფოს შექმნა წარმოადგენდა (ლესლი ჰოლმსი). სამივე პატიმარი ამ წამოწყების მიმართ სკეპტიკურად იყო განწყობილი. ექს-მინისტრი მთელი ძალით ცდილობდა გაეგო, თუ რატომ უნდა მოხვედრილიყო ციხეში ადამიანი იმის გაკეთებისათვის, რასაც ყველა მისი პარტიული უფროსი ჩვეულებრივად აკეთებდა. მართალი იყო, რომ უსმანოვი იღებდა და ამას არც უარყოფდა, მაგრამ ნუთუ შესაძლებელი იყო ქრთამზე უარის თქმა, როდესაც თავად უნდა მიეცა ქრთამი. უზბეკური ბამბის წარმოების წარმატება თუ წარუმატებლობა დამოკიდებული იყო ქრთამით განპირობებულ გარიგებებზე საგეგმო კომიტეტსა და სხვა ფედერალურ დაწესებულებებში. უსმანოვისთვის ანტი-კორუფციული კამპანია ლიდერობისთვის ბრძოლის ფორმა იყო. ვერც ტიმოფეევმა შეძლო ჩაწვდომოდა ამ წამოწყების ლოგიკას. მისთვის საიდუმლო იყო ის, თუ როგორ აპირებდნენ საბჭოთა ლიდერები კორუფციასთან ბრძოლას მაშინ, როდესაც საბჭოთა სისტემის თვით არსებობა დამოკიდებული იყო საქონლის შავ ბაზარსა და ძალაუფლებაზე. მესამე პატიმარს არ ჰქონდა ანტი-კორუფციული კამპანიის მიმართ უნდობლობის რაიმე განსაკუთრებული არგუმენტი მაგრამ მას ჰქონდა ზოგადი არგუმენტი: იგი არ ენდობოდა არაფერს, რასაც მთავრობა აკეთებდა.

პატიმრები სკეპტიკურად იყვნენ განწყობილნი და არც ცდებოდნენ. ანდროპოვის მიერ წამოწყებულმა ანტი-კორუფციულმა კამპანიამ და ოფიციალურად დაშვებულმა ანტი-კორუფციულმა რიტორიკამ ვერ გაზარდა მთავრობისადმი ნდობა, პირიქით მან ხელი შეუწყო კომუნისტური სისტემის დელეგიტიმიზაციასა და საბოლოო კოლაფსს. მე ვფიქრობ, ის მოსაზრება, რომ ანტი-კორუფციული კამპანიები უმოკლესი გზაა აღმოსავლეთ ევროპაში კანონის უზენაესობის კულტურის დასამკვიდრებლად, აგრეთვე ტოვებს სკეპტიციზმის შესაძლებლობას.

ანტი-კორუფციული კამპანიის აუცილებელი ნიშანი ისაა, რომ კორუფციის განსაზღვრება მუდმივად ფართოვდება.

თუ კამპანიის დასაწყისში არსებობდა ეჭვი, რომ კორუფცია თითქმის ყველგანაა, უკვე მის შუაში გაჩნდა ეჭვი, რომ კორუფცია ყველაფერია. საბოლოო ეტაპზე კი ჩნდება რწმენა, რომ თითქმის ყველა კორუმპირებულია. კორუფციაში დადანაშაულების შიში ახდენს მთავრობის მოხელეების ენერგიის პარალიზებას და პოლიტიკოსთა მთავარი მიზანია აირჩიონ გადაწყვეტილება, რომელიც სუფთად გამოიყურება მიუხედავად მისი შესაძლო უარყოფითი მხარეებისა. ,,გამჭვირვალობის“ უშუალო პოლიტიკურ სტიმულად გადაქცევით აიხსნება ის, თუ რატომ მიანიჭა უკანასკნელი ორი წლის მანძილზე ბულგარეთის მთავრობამ უპირატესობა პრივატიზაციის სააუქციონო ფორმას. იგნორირებული იქნა კრიტიკული მოსაზრება, რომ პრივატიზაციის ეს ტიპი არ არის საუკეთესო არჩევანი უცხოელი სტრატეგიული ინვესტორების მოზიდვისა და კრიმინალური ფულის შემოდინების თავიდან ასარიდებლად. მთავრობისათვის უფრო მნიშვნელოვანი იყო საკუთარი ,,სისუფთავის“ დამტკიცება, ვიდრე უკეთესი ეკონომიკური არჩევანის ძიება.

ანტი-კორუფციული კამპანიების მეორე უარყოფითი მხარეა ის, რომ კორუფციაზე ფოკუსირებისას ისინი ხელს უწყობენ განსაზღვრულ პოლიტიკურ არჩევანთა შორის ზღვარის წაშლას. კორუფციაზე კონცენტრირებული პოლიტიკა ერთგვარად პოლიტიკის დასასრულია. ეს პოლიტიკური არჩევანის იმ დონემდე მორალიზაციას ახდენს, რომ პოლიტიკა კორუმპირებულ მთავრობასა და სუფთა ოპოზიციას შორის არჩევანამდე დაიყვანება. კორუფციაზე კონცენტრირებული პოლიტიკა ერთ-ერთი ახსნაა იმისა, რომ მოხდა აღმოსავლეთ ევროპული დემოკრატიის ტრანსფორმირება ისეთ დემოკრატიად, როდესაც ხმის მიცემის დროს არჩევანის გაკეთების ერთადერთი პრინციპი პროტესტის გამოხატვა ხდება.

ანტი-კორუფციული კამპანიის წარმოების მესამე უარყოფითი მხარეა, ის რომ პოლიტიკური ელიტა და, საზოგადოებრივი ადმინისტრაციის მზარდი დელეგიტიმიზაციის შედეგად, მთელი რიგი ახალგაზრდა ნიჭიერი ადამიანები, ვინც განსხვავებულ გარემოში პოლიტიკას ან სახელმწიფო მმართველობას აირჩევდა თავის მოწოდებად, არსებულ სიტუაციაში ამ კორუმპირებული სფეროსგან შორს ყოფნას ამჯობინებს. მტკიცებას, რომ პოლიტიკოსები კორუმპირებულები არიან, მხარს უჭერს საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვისას რესპონდენტთა უმრავლესობა ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა ბულგარეთი, რუმინეთი და მაკედონია.

ვირწმუნეთ რა, რომ კორუფცია ძალიან ძნელად დასამტკიცებელი დანაშაულია, ყურადღების ამჟამინდელ ფოკუსირებას კორუფციაზე ძალაუფლების ისეთ გადანაწილებამდე მივყავართ, როდესაც საგამოძიებო სამსახურების ძალაუფლება ძალიან იზრდება. კანონის უზენაესობის მიმართ ლოიალურ სასამართლოებს უმძიმთ კორუფციაში დადანაშაულების გადაწყვეტილების გამოტანა. უზარმაზარი სხვაობაა მედიის მიერ დადანაშაულებულ პოლიტიკოსთა და სასამართლოს მიერ ბრალეულად ცნობილ პოლიტიკოსებს შორის. საჩვენებელი ვერდიქტების დაჟინებული მოთხოვნა კორუფციასთან ომის პირობებში, კონფლიქტში მოდის იმ ფაქტთან, რომ კორუფცია ერთ-ერთი ყველაზე ძნელად დასამტკიცებელი დანაშაულია სასამართლოში. ბულგარეთში უკანასკნელი ათი წლის მანძილზე თანამდებობაზე მყოფი პრაქტიკულად ყველა მინისტრი დაკითხულია ან დაკითხული იყო პროკურატურის მიერ კორუფციასთან დაკავშირებული ბრალდების გამო, მაგრამ არც ერთი მინისტრი ციხეში არ არის. შედეგად კი მივიღეთ მზარდი უნდობლობა სასამართლო სისტემის მიმართ და გახშირებული ბრალდებები, რომ სასამართლო სისტემა ტოტალურად კორუმპირებულია.

პოსტ-კომუნისტური ანტი-კორუფციული კამპანიების არქიტექტორთა განზრახვა - ჯვაროსნული ლაშქრობა მოაწყონ კორუფციის წინააღმდეგ ისევე მავნებელი შეიძლება იყოს აღმოსავლეთ ევროპაში კანონის უზენაესობის დამკვიდრებისათვის, როგორც თავად კორუფცია. ანტი-კორუფციული რიტორიკა ისეთ მოლოდინს ბადებს, რომელსაც არ მოსდევს ანტიკორუფციული პოლიტიკის შედეგები და მთავარი მიზეზი ამ ბიწიერი წრის წარმოქმნისა, არის გარდამავალი პერიოდის ანტი-კორუფციული განწყობილებების ბუნება. ანტი-კორუფციულ განწყობილებებს მართავს არა კორუფციის ფაქტობრივი დონე, არამედ ცვლილებებთან დაკავშირებული ზოგადი იმედგაცრუება და მზარდი სოციალური უთანასწორობა. სწორედ ეს სუსტი მიმართება კორუფციის სამყაროსა და ანტი-კორუფციული განწყობილებების სამყაროს შორის აყენებს კითხვის ქვეშ ანტი-კორუფციული კამპანიების სარგებლიანობას. ის, რაც პოსტკომუნისტურ საზოგადოებებს ესაჭიროება, არის პოლიტიკა, რომელიც კორუფციას შეამცირებს და არა რიტორიკა, რომელსაც კორუფციაზე კონცენტრირებულ პოლიტიკამდე მივყავართ.

ფრიდონ საყვარელიძე

ფულის გათეთრების პრაქტიკა განსაკუთრებული სიმწვავისაა მთელ მსოფლიოში, მათ შორის საქართველოშიც. ამ საკითხის მოგვარების გარეშე შეუძლებელია ეკონომიკური რეფორმების განხორციელება. სერიოზულ შეშფოთებას იწვევს ფულის გათეთრების მასშტაბები და ის ზარალი, რომელსაც ეკონომიკა და საზოგადოება განიცდის. ფულის გათეთრება მჭიდრო კავშირშია ისეთ მოვლენებთან, როგორიცაა კორუფცია, კაპიტალის გადინება, მოგების დამალვისა და გადასახადებისაგან თავის არიდების მიზნით კომპანიების თუ ბანკების მიერ ოფშორების გამოყენება.

ფულის გათეთრება ცუდი საინვესტიციო კლიმატის ერთ-ერთი ძირითადი გამოვლინებაცაა. ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ფულის გათეთრების საწინააღმდეგო ბრძოლის გააქტიურება საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიერ დახმარების პროგრამის აღდგენის ერთ-ერთი პირობაც იყო.

უკანონოდ მიღებული ფულის ,,გათეთრების“ ცნება

ტერმინი - ,,ფულის გათეთრება“, ,,ფულის ლეგალიზება“, ან ,,ფულის გარეცხვა“ (Money Laundering) პირველად ნარკობიზნესიდან მიღებულ უკანონო შემოსავლებთან დაკავშირებით აშშ-ში, 80-იან წლებში გამოიყენეს და იგი არალეგალურად მიღებული ფულის ლეგალურად გარდაქმნის პროცესს აღნიშნავს. ორგანიზებული დანაშაულის საწინააღმდეგო აშშ-ის საპრეზიდენტო კომისია 1984 წელს შემდეგ ფორმულირებას იყენებდა: ფულის გათეთრება - პროცესი, რომლის საშუალებითაც შესაძლებელია უკანონო შემოსავლების, მათი უკანონო წარმომავლობის ან უკანონო გამოყენების დამალვა. მოგვიანებით კი ხდება ამ შემოსავლების იმგვარად შენიღბვა, რომ ისინი კანონიერი წარმომავლობის ელფერს იძენენ.

,,ფულის გათეთრების, დანაშაულებრივი ქმედებების შედეგად მიღებული შემოსავლების მოძიების, ამოღების და კონფისკაციის შესახებ“ ევროსაბჭოს 1990 წლის კონვენცია (ხშირად მას სტრასბურგის კონვენციას უწოდებენ) ფულის და სხვა ქონების ,,გათეთრებას“ განმარტავს, როგორც პროცესს, რომლის დროსაც უკანონო საქმიანობის, ანუ სხვადასხვა სამართალდარღვევის შედეგად მიღებული საშუალებები თავსდება, ირიცხება საფინანსო საკრედიტო სისტემაში, ან სხვადასხვაგვარი გზით გაივლის ბანკებსა თუ სხვა საფინანსო ინსტიტუტებს, ან მათ ნაცვლად ხდება სხვა ქონების შეძენა ან გამოყენება ეკონომიკურ საქმიანობაში და საბოლოოდ ,,განახლებული“ სახით კანონიერების სურათის შესაქმნელად“.

ფუძემდებლური საერთაშორისო დოკუმენტები

ფუძემდებლურ საერთაშორისო დოკუმენტებს, რომლებიც ,,ფულის გათეთრების“ წინააღმდეგ არის მიმართული მიეკუთვნება:

გაეროს 1988 წლის კონვენცია ,,ნარკოტიკული და ფსიქოტროპული საშუალებების უკანონო ბრუნვის წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ“ (ვენის კონვენცია);

ევროსაბჭოს 1990 წლის კონვენცია ,,ფულის გათეთრების, დანაშაულებრივი ქმედებების შედეგად მიღებული შემოსავლების მოძიების, ამოღების და კონფისკაციის შესახებ“ (სტრასბურგის კონვენცია);

ევროსაბჭოს 1991 წლის დირექტივა N91/308/EEC ,,ფულის გათეთრების მიზნით ფინანსური სისტემის გამოყენების თავიდან აცილების შესახებ“;

ევროსაბჭოს 1959 წლის კონვენცია ,,სისხლის სამართლის საქმეებზე სამართლებრივი ურთიერთდახმარების შესახებ“;

ფულის გათეთრების წინააღმდეგ ბრძოლის საერთაშორისო კომიტეტის ანუ FATF-ის (Financial Action Task Force on Money Laundering)¹ 40 რეკომენდაცია, რომელიც 2003 წელს გადამუშავდა.

გაეროს 1988 წლის კონვენციამ ნარკოტიკების უკანონო ბრუნვის შედეგად მიღებული ფულის გათეთრება დანაშაულად მიიჩნია. ამასთან ერთად ორგანიზებული დამნაშავეობის ფართოდ გავრცელების შედეგად, ფულის გათეთრებამ სხვა სახის დანაშაულებრივ ქმედებებშიც იჩინა თავი. ასეთი გზით მიღებული შემოსავლების ნაწილის ინვესტირება ლეგალურ ეკონომიკაში ხდებოდა. 1990 წლის 8 ნოემბრის ევროსაბჭოს კონვენციამ N141 ,,ფულის გათეთრების, დანაშაულებრივი ქმედებების შედეგად მიღებული შემოსავლების მოძიების, ამოღების და კონფისკაციის შესახებ“ დანაშაულად გამოაცხადა არა მხოლოდ ნარკობიზნესთან, არამედ სხვა სახის დანაშაულთან დაკავშირებული ფულის გათეთრებაც. კონვენციის მე-6 მუხლი განსაზღვრავს სამართალდარღვევების ჩამონათვალს, რომელიც დაკავშირებულია ,,ფულის გათეთრებასთან“.

,,ფულის გათეთრების“ სხვადასხვა მეთოდები განსაკუთრებით ფართოდ გამოიყენება ისეთი დანაშაულების დროს, როგორიცაა: ორგანიზებული დანაშაული, იძულებითი იატაქვეშა შრომის გამოყენება, ნარკოტიკებით და იარაღით ვაჭრობა, თაღლითობა, ტერორისტული საქმიანობა, მძევლად აყვანა, გამოძალვა, პროსტიტუცია, კონტრაბანდული და მოპარული საქონლით, აგრეთვე ადამიანის ორგანოებით ვაჭრობა და სხვა. თუმცა, თავისი არსით ,,ფულის გათეთრება“ შეიძლება გამოიყენებოდეს ნებისმიერი იმ დანაშაულის დროს, რომლის მიზანიც შემოსავლის მიღებაა.

უკანონოდ მიღებული შემოსავლების ლეგალიზაციის ძირითადი მიზნებია:

არალეგალური წყაროებიდან მიღებული შემოსავლების წარმომავლობის კვალის დაფარვა;

მიღებული შემოსავლების კანონიერების სურათის შექმნა;

იმ პირების დაფარვა, რომელთა მეშვეობითაც ხდება უკანონო შემოსავლების მიღება და რომლებიც ახდენენ ,,გათეთრების“ პროცესის ინიცირებას; გადასახადების გადახდისაგან თავის არიდება;

არალეგალური წყაროებიდან მიღებულ ფულთან მოსახერხებელი და ოპერატიული მიწვდომის უზრუნველყოფა;

უკანონოდ მიღებული შემოსავლისათვის უსაფრთხო და კომფორტული მოხმარების პირობების შექმნა;

ლეგალურ ბიზნესში უსაფრთხო ინვესტირების პირობების შექმნა.

კრიმინალური ეკონომიკური ციკლის სტრუქტურა შეიძლება, წარმოვიდგინოთ შემდეგი სქემის სახით:

კრიმინალური შემოსავლის გენერირება - კრიმინალური ეკონომიკური ციკლის ის ფაზაა, რომლის მიზანია შემოსავლის მიღება დანაშაულებრივი (საზოგადოებისათვის საშიში) ეკონომიკური საქმიანობის შედეგად, ანუ დანაშაულის ჩადენა ეკონომიკის სფეროში.

კრიმინალური ფონდების ლეგალიზაცია - ფაზა, რომლის მიზანია ფინანსური ოპერაციების შედეგად, დანაშაულებრივი გზით მიღებული შემოსავლებისათვის კანონიერი სახის მიცემა.

ლეგალიზებული კრიმინალური ფონდების გამოყენება შესაძლებელია შემდეგი სახით:

კრიმინალური ინვესტიციები - დანაშაულებრივი გზით მიღებული, შემდგომ კი ლეგალიზებული შემოსავლების გამოყენება კრიმინალური მოქმედებების გასაახლებლად და გასაფართოვებლად.

ინფილტრაცია ლეგალურ ბიზნესში - კრიმინალური ეკონომიკური ციკლის ფაზა, რომლის მიზანია ლეგალური ბიზნესის ინვესტირება.

პირადი მიზნებისათვის გამოყენება

ფულის გათეთრებასთან ბრძოლის სამართლებრივი ასპექტები სხვადასხვა ქვეყნებში

,,ფულის გათეთრების“ მექანიზმები მრავალფეროვანია და მოიცავს სხვადასხვა ხასიათის ოპერაციებს, რაც მნიშვნელოვნად ართულებს ამ პრობლემის რეგულირების შესაძლებლობას ერთი სამართლებრივი აქტის ფარგლებში. ამიტომ, ბევრ ქვეყანაში მოქმედებს კანონებისა და კანონქვემდებარე აქტების სისტემა, რომელიც ,,ფულის გათეთრების“ წინააღმდეგ არის მიმართული. ასეთ სამართლებრივ აქტებს მიეკუთვნება კანონები, რომლებიც განსაზღვრავს პირადი ცხოვრების სხვადასხვა ასპექტს, ფინანსურ, საბანკო, საბაჟო რეგულირებას, კომპანიების ლიცენზირებისა და რეგისტრაციის პრაქტიკას და სხვა.

უმეტეს ქვეყნებში ,,ფულის გათეთრება“ მძიმე დანაშაულადაა მიჩნეული, რასაც სასჯელის ვადები და უზარმაზარი ჯარიმების პრაქტიკაც მოწმობს. კერძოდ, მალტაში - პატიმრობის ვადა 14 წლით და/ან 1 მლნ. მალტური ლირის ოდენობის ჯარიმით განისაზღვრება, აშშ-ში ამ დანაშაულისათვის იყენებენ 20 წლით პატიმრობას და 500 000 აშშ დოლარამდე ჯარიმას, ქონების სავალდებულო კონფისკაციით. საბერძნეთში პატიმრობის ვადა 5-დან 10 წლამდე განისაზღვრება.

ამასთან ერთად, ზოგიერთი ქვეყნის (აშშ, საბერძნეთი, კვიპროსი) კანონები შეიცავს კრიმინალური ქმედებების ჩამონათვალს, რომელიც ,,ფულის გათეთრების“ საფუძველს წარმოადგენს. ამ სიებში პირდაპირ არის მინიშნებები სხვა კანონების შესაბამის მუხლებზე (საბერძნეთის კანონმდებლობა), აგრეთვე საერთაშორისო კონვენციებზე (მალტის კანონმდებლობა). დანაშაულთა ჩამონათვალი, რომელიც ,,ფულის გათეთრების“ საფუძველს შეადგენს, არ არის საბოლოო. ბევრ ქვეყანაში ,,ფულის გათეთრებასთან“ ბრძოლა ისტორიულად ნარკოტიკებთან ბრძოლით დაიწყო და მხოლოდ მოგვიანებით გავრცელდა სხვა მძიმე დანაშაულებზე. ბერძნული კანონი თავდაპირვე ლად 16 პუნქტს შეიცავდა, შემდგომში კი სხვა კანონების საფუძველზე გაფართოვდა. კრიმინალური ქმედებების ამერიკული ჩამონათვალი კი რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში 164 პუნქტამდე ავიდა.

,,ფულის გათეთრების“ საწინააღმდეგო კანონმდებლობის ძირითადი პრინციპებია:

1. ,,იცნობდე საკუთარ კლიენტს“

ეს პრინციპი კლიენტების მკაცრ იდენტიფიკაციას გულისხმობს. ევროკავშირის სპეციალური დირექტივა წევრი სახელმწიფოებისაგან ითხოვს საკრედიტო და საფინანსო ინსტიტუტების მიერ კლიენტების სავალდებულო იდენტიფიკაციას, მათ შორის კონტრაქტების დადებისას, ნებისმიერი სადეპოზიტო ანგარიშის გახსნისას ან სეიფების დაქირავებისას. ბევრ ქვეყანაში აკრძალულია ანონიმურ ან წარმომდგენ პირზე ანგარიშის გახსნა. უკანასკნელ წლებში ავსტრიამ - ევროკავშირის ერთადერთმა ქვეყანამ, რომელშიც შესაძლებელი იყო ანონიმური შემნახველი სალაროების წიგნაკების გაცემა, ამ ღონისძიების ეტაპობრივი გაუქმების პროგრამა შეიმუშავა. ანონიმური საბანკო ანგარიშების გაუქმების ბოლო მაგალითია ლიხტენშტეინი, სადაც ბანკების ადგილობრივმა ასოციაციამ დაავალა საკუთარ წევრებს, გაეუქმებინათ ანონიმური საბანკო ანგარიშების გახსნის პრაქტიკა.

2. მოთხოვნა ფინანსური და არაფინანსური ორგანიზაციებისადმი, ინფორმაციის სავალდებულო მოგროვებისა და კომპეტენტურ ორგანოებში გადაცემის შესახებ

ინფორმაციის სავალდებულო მოგროვებისა და სათანადო ორგანოებში გადაცემის სისტემა უკანასკნელ ათწლეულებში ჩამოყალიბდა. დღევანდელ დღეს კი ის სავალდებულოა იმ საკითხებში, რომელიც ფინანსურ დაწესებულებებსა და მათ ზემდგომ ორგანოებს უკავშირდება. ამერიკაში ამ სისტემას ,,სავალდებულო ანგარიშგების“ სისტემას უწოდებენ. ამასთან ერთად, ,,ფულის გათეთრებასთან. ბრძოლის გააქტიურების შედეგად ამ მოთხოვნებს უფრო ფართო წრეებსაც უყენებენ. ამის მკაფიო მაგალითია ვალუტის გადამცვლელი პუნქტები, იურიდიული და სააუდიტო მომსახურების კომპანიები. ევროკავშირის დირექტივა სავალდებულო ანგარიშგებას ნოტარიუსების, ბუღალტრების, კაზინოების, აუქციონების, იუველირების, ანტიკვარიატით მოვაჭრეების, მონეტებისა და მარკების მოვაჭრეებისა და სხვა კომპანიებისა და ფიზიკური პირებისაგანაც მოითხოვს. ყველა იმ ქვეყნების კანონმდებლობაში, რომელშიც ინფორმაციის სავალდებულო მოგროვებისა და სათანადო ორგანოებში გადაცემის სისტემა მოქმედებს, ამ მოთხოვნების შეუსრულებლობის შემთხვევაში, მნიშვნელოვანი საჯარიმო სანქციებია დაწესებული.

3. იმ გარიგებების მკაფიო განსაზღვრა, რომლებიც ,,ფულის გათეთრების“ შესაძლებლობასთან დაკავშირებით, შესაბამისი ორგანოების კონტროლს უნდა ექვემდებარებოდეს

აქ, ძირითადად ორი კრიტერიუმი მოქმედებს:

ა) გარიგების მოცულობა თითოეული ქვეყანა რაოდენობრივი ზღვრის საკუთარ მაჩვენებელს იყენებს. ასე მაგალითად, აშშ-ში ასეთ ზღვრად მიჩნეულია 10 000 აშშ დოლარი, როგორც ფიზიკური, ისე იურიდიული პირებისათვის. არგენტინაში ცენტრალური ბანკი მოითხოვს ინფორმაციას საკრედიტო ორგანიზაციებისაგან იმ ანგარიშების შესახებ, რომელზეც შესულია 50 000 პესო ყოველთვიურად ან 200 000 პესო წლის განმავლობაში. მექსიკა აკონტროლებს გადარიცხვებს სხვა ქვეყნებში იმ შემთხვევაში, თუ თანხა 20 000 ამერიკულ დოლარს აღემატება.

ბ) გარიგების ხასიათი საეჭვო გარიგებებად მიიჩნევა ახალი ან არასტანდარტული ოპერაციები, რომელთა გამოყენება შესაძლებელია ,,ფულის გათეთრების“ მიზნით. სხვადასხვა ქვეყნების კანონმდებლობის მიხედვით, შესაბამისი ზომების გატარება უმოკლეს ვადებში უნდა ხდებოდეს, რაც ფულის გათეთრების შედეგად ორგანიზა ციებისა და ფიზიკური პირების მიერ მიღებული შემოსავლების კონფისკაციას გულისხმობს. მეტიც, თუ საქმე ,,ფულის გათეთრების“ სტატიითაა აღძრული, ეს აჩქარებს ქონების დაყადაღებას, გარიგებების შეჩერებას, ქონებისა და შემოსავლების კონფისკაციას. კანონმდებლობაში ასეთი მუხლების ჩართვა იმითაა გამოწვეული, რომ ასეთ ვითარებაში აუცილებელია ,,ფულის გათეთრებასთან“ დაკავშირებული დანაშაულებრივი საქმიანობის სასწრაფო შეწყვეტა, რაც ასევე ზრდის დაზარალებულთა შანსებს, დაიბრუნონ საკუთარი ქონება და ფული.

საქართველოში ,,ფულის გათეთრების“ საწინააღმდეგო ეფექტური სისტემის შესაქმნელად, საერთაშორისო გამოცდილების გათვალისწინებით, აუცილებელია შემდეგი ზომების გატარება:

საგადასახადო რეჟიმის სრულყოფა, კაპიტალის გადინების თავიდან აცილება, კორუფციის მასშტაბების შემცირება;

სამართლებრივი მექანიზმების სრულყოფა, ფინანსური ინსტიტუტებისადმი და კომპანიებისადმი კონტროლის გაძლიერება;

სახელმწიფოსა და კერძო ბიზნესს შორის ურთიერთქმედება ,,ფულის გათეთრების“ სქემების პრაქტიკიდან გამოდევნის მიზნით;

საერთაშორისო თანამშრომლობაში აქტიური მონაწილეობა. ორმხრივი ხელშეკრულებების გაფორმება ცალკეულ ქვეყნებთან ,,ფულის გათეთრების“ წინააღმდეგ ბრძოლაში ურთიერთთანამშრომლობის შესახებ;

საერთაშორისო კონვენციებთან და შეთანხმებებთან მიერთება, რომლებიც ,,ფულის გათეთრებას“ ეხება;

საჭირო ზომების მიღება ,,ფულის გათეთრების“ წინააღმდეგ ბრძოლის საერთაშორისო კომიტეტის (FATF) რეკომენდაციების შესასრულებლად და მასში გასაწევრიანებლად.

________________________

1. ფულის გათეთრების წინააღმდეგ ბრძოლის საერთაშორისო კომიტეტის ანუ FATF-ის (Financial Action Task Force on Money Laundering) ვებსაიტის მისამართია: http://www1.oecd.org/fatfindex.htm. დღეს FATF-ი ,,ფულის გათეთრების“ წინააღმდეგ ბრძოლის აღიარებული ლიდერია მთელს მსოფლიოში. მისი რეკომენდაციები საერთაშორისო სტანდარტადაა მიჩნეული საერთაშორისო სავალუტო ფონდისა და მსოფლიო ბანკის მიერ. FATF-ს წევრია 33 ქვეყანა და 19 საერთაშორისო ორგანიზაცია (მათ შორის ინტერპოლი, ევროპის ცენტრალური ბანკი, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, მსოფლიო ბანკი და სხვები).

სტრატეგიული გამოწვევა

საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვები ცხადყოფს, რომ დღეს ქართული საზოგადოება ახალი ხელისუფლების უმთავრეს მიღწევად კორუფციასთან ბრძოლას მიიჩნევს. წორედ წინა ხელისუფლების უუნარობა - ებრძოლა კორუფციასთან - იყო ერთ-ერთი გადამწყვეტი მიზეზი იმისა, რომ კორუფცია სახელმწიფოს ყოფნა-არყოფნის საკითხად იქცა, რის გამოც ხალხი ხელისუფლების წინააღმდეგ გამოვიდა. დღესაც აშკარაა ერთი რამ, საზოგადოების იმედების გაცრუება - დაპირებების შეუსრულებლობა და კორუფციასთან ბრძოლის შესუსტება იქნება ანტიკორუფციული პლატფორმით მოსული ხელისუფლების ყველაზე დიდი შეცდომა.

სიღარიბესა და უმუშევრობასთან ერთად წლების მანძილზე ხალხი საქართველოს წინაშე მდგარ პრობლემად კორუფციას ასახელებს და ხელისუფლებისაგან მის უმოკლეს დროში გადაჭრას მოელის. საქართველოს მთავრობის ანტიკორუფციული პოლიტიკა სწორედ ამ საზოგადოებრივ დაკვეთას უნდა პასუხობდეს და გრძელვადიან სისტემურ ცვლილებებთან ერთად მოკლევადიან თვალსაჩინო და ადვილად დემონსტრირებად მიღწევევბსაც უნდა შეიცავდეს. კორუფციასთან ბრძოლის შედეგები ხილვადი უნდა გახდეს როგორც ბიზნესისთვის, ისე რიგითი მოქალაქეებისთვის, რაც სახელმწიფოსგან გაუცხოებულ მოქალაქეებს სამართლებრივი ნიჰილიზმისაგან განთავისუფლებაში დაეხმარება და მათ კანონისადმი ნდობას დაუბრუნებს.

წარსულის მძიმე მემკვიდრეობა - ეკონომიკის სტრუქტურული პრობლემები, მაღალი უმუშევრობა და სიღარიბე, ნარკომაფია და ორაგანიზებული დანაშაული, მოშლილი მმართველობის სისტემა, სამართლებრივი ნიჰილიზმი და დაბალი სამოქალაქო კულტურა - ნაყოფიერ ნიადაგს ქმნის კორუფციისთვის. ეკონომიკაზე სახელმწიფო კონტროლის შესუსტების შედეგად ჩრდილოვანმა სექტორმა მთლიანი შიდა პროდუქტის 85%25-ს მიაღწია, ხოლო გადასახადების ამოღებამ - 14%25-ს. TI-ს 2002 წლის კვლევის შედეგად, კორუფციის დონის მიხედვით საქართველო 102 სახელმწიფოს შორის ბოლოდან 85 ადგილზე გავიდა, ამავე კვლევის მიხედვით, კორუფციის აღქმის ინდექსი 0-დან 10-მდე შკალაზე, სადაც 10 აბსოლუტურად არაკორუმპირებულის მაჩვენებელია, 2.4-ს შეადგენდა.

სტრატეგიის ძირითადი პრიორიტეტები

კორუფცია აღმოცენდება იქ, სადაც არის მონოპოლია, ფართო დისკრეცია და არ არსებობს ანგარიშვალდებულება. საქართველოს მთავრობა მიზნად ისახავს კორუფციის ცალკეულ გამოვლინებათა წინააღმდეგ ბრძოლასთან ერთად მისი წარმომშობი და მკვებავი გარემოს შეცვლას. ამისათვის უახლოესი 6 თვის მანძილზე ღია და მონაწილეობითი ფორმით, სამოქალაქო საზოგადოებასა და ბიზნესთან აქტიური კონსულტაციების გზით, ეროვნული უშიშროების საბჭო შეიმუშავებს ანტიკორუფციულ სტრატეგიას, რომელსაც პრეზიდენტის წარდგინებით დაამტკიცებს პარლამენტი.

სტრატეგია მიმართული იქნება ბიზნესისათვის ბიუროკრატიული ბარიერების შემცირებაზე, კანონის უზენაესობის, ხელისუფლების ანგარიშვალდებულების, საზოგადოებრივი მონაწილეობის, გამჭვირვალეობისა და კარგი მმართველობის განვითარებაზე, რაც საბოლოო ჯამში ახალი ფასეულობების დამკვიდრებისა და ცნობიერების რევოლუციის საფუძველი უნდა გახდეს.

მამუკა ტყეშელაშვილის ნახატი

სტრატეგია მკაფიოდ ჩამოაყალიბებს ხელისუფლების ხედვას, თუ რაში მდგომარეობს კორუფციის ძირითადი გამომწვევი მიზეზები, რა გზებით შეიძლება საჯარო სამსახურისა და ფინანსების მართვის გაუმჯობესება და მოტივაციებისა და ფასეულობათა სისტემის შეცვლა; როგორია ხელისუფლების მოკლე და გრძელვადიანი პრიორიტეტები კორუფციის პრევენციისა და ანტიკორუფციული ცნობიერების გასაძლიერებლად; როგორი უნდა იყოს ანტიკორუფციული ინიციატივებისა და ინსტიტუტების არქიტექტურა, კოორდინაციისა და კომუნიკაციის სისტემა.

ანტიკორუფციული საქმიანობა ძირითადად 4 მიმართულებით განვითარდება. საჯარო სამსახური; სამართალდამცავი ორგანოების რეფორმა; საჯარო სახსრების მართვა; კომუნიკაცია და ფასეულობები.

საჯარო სამსახურის რეფორმა

საჯარო სამსახურში მთავარი პრობლემა ხშირად მაკოორდინირებელი მექანიზმის არარსებობაა. ანტიკორუფციული სტრატეგიის ფარგლებში დაგეგმილია საჯარო სამსახურის კოდექსის შექმნა, რომელიც ჩამოაყალიბებს იმგვარ ბალანსს, რომლის შედეგადაც საჯარო სამსახური, ერთის მხრივ, პოლიტიკური ხელმძღვანელობის წინაშე იქნება ანგარიშ ვალდებული და მის მიერ განსაზღვრულ პრიორიტეტებს მოემსახურება, ხოლო მეორეს მხრივ, უზრუნველყოფილი იქნება საჯარო მოსამსახურეთა დამოუკიდებლობა და სამსახურის გავლის კარიერული სისტემა.

სახელმწიფო სამსახურის ბიუროს ლიკვიდაციის შემდეგ წარმოქმნილი ვაკუუმის შესავსებად საქართველოს მთავრობა, ხელისუფლების ყველა შტოსა და სამოქალაქო საზოგადოების პარიტეტული მონაწილეობით, ჩამოაყალიბებს საჯარო სამსახურის ერთიანი პოლიტიკის გატარების, რეგულირებისა და ადმინისტრირების ორგანოს. მიზანშეწონილია მასვე მიუერთდეს თანამდებობის პირთა ქონებრივი და საფინანსო მდგომარეობის საინფორმაციო ბიუროს ფუნქციები და მიენიჭოს თანამდებობის პირთა დეკლარაციებში მითითებული ქონების წარმოშობის კანონიერებისა და დეკლარაციებში მოცემული ინფორმაციის სისწორის გადამოწმების უფლებამოსილება. ახალი კოდექსი განსაზღვრავს თანამდებობების რანგებს, სამუშაოს ზუსტ აღწერილობებსა და ერთიან სახელფასო ბადეს; საქმიანობის ეფექტურობის შეფასების ერთიან კრიტერიუმებსა და მათი გაზომვის მეთოდოლოგიას; თანამდებობაზე დანიშვნის, სამსახურის გავლის, წახალისებისა, დისციპლინური დევნის და თანამდებობიდან გათავისუფლების წესებს; საჯარო მოსამსახურეთა ქცევის სტანდარტებს, სამსახურებრივი შეუთავსებლობისა და ინტერესთა კონფლიქტის მარეგულირებელ ნორმებს.

ახალი საჯარო სამსახურის კოდექსის საფუძველზე ეთიკური ნორმების დაცვა და სახელმწიფო თუ საზოგადოებრივ ზედამხედველ ორგანოებთან სავალდებულო თანამშრომლობა საჯარო მოსამსახურის სამსახურებრივი თუ საკონტრაქტო ვალდებულების ნაწილი გახდება. საჯარო სამსახურის რეფორმის ფარგლებში ჩამოყალიბდება საჯარო მოსამსახურეთა მოულოდნელი შემოწმებების სისტემა, აგრეთვე კორუფციისადმი ,,მგრძნობიარე“ თანამდებობებზე როტაციის სისტემა, რათა თავიდან იქნას აცილებული კორუფციული ქმედებების ინსტიტუციონალიზაცია.

სპეციალური კანონის საფუძველზე განხორციელდება უკვე არსებული გენერალური ინსპექციების რეორგანიზაცია და დამოუკიდებელი გენერალური ინსპექციების ჩამოყალიბება. ისინი უზრუნველყოფილი იქნებიან აუცილებელი პოლიტიკური და მოქმედების დამოუკიდებლობის გარანტიებით და ადეკვატური რესურსებით, რათა დაუბრკოლებლად მოხდეს მთავრობის, მათ შორის ყველაზე მაღალი რანგის სტრუქტურების, საქმიანობის გამოძიება. აუცილებელია, გენერალური ინსპექციები აღიჭურვონ არა მარტო საჯარო მოხელეთა საქმიანობის კანონმდებლობასთან შესაბამისობის შემოწმების, არამედ დაწესებულების სრული (როგორც ფინანსური საქმიანობის, ასევე მენეჯმენტის ეფექტურობის) აუდიტის განხორციელების ფუნქციით. პროკურატურასთან მჭიდრო თანამშრომლობის გზით, გენერალური ინსპექციები უზრუნველყოფენ გამოძიების ქვეშ მყოფი პირის ანგარიშების გაყინვას, როცა ამგვარი ქმედება გადამწყვეტია ეჭვმიტანილის მიერ თანხების/ქონების გადამალვის თავიდან ასაცილებლად. ისინი უნდა აღიჭურვონ აგრეთვე სამგზავრო დოკუმენტების ჩამორთმევის უფლებით, რათა ხელი შეუშალონ გამოძიების ქვეშ მყოფი პირის მიერ პასუხისმგებლობის თავიდან აცილების მიზნით ქვეყნის დატოვებას.

მამუკა ტყეშელაშვილის ნახატი

ომბუდსმენის ინსტიტუტის ეფექტურობის გასაზრდელად შემოღებული იქნება სპეციალიზებული ომბუდსმენის ინსტიტუტი, თითოეულ ომბუდსმენს საზედამხედველოდ განესაზღვრება კონკრეტული სფერო.

საკონსტიტუციო რეფორმა

გაგრძელდება სისტემური საკონსტიტუციო რეფორმა, რომელიც მიმართული იქნება კანონის უზენაესობისა და ხელისუფლების ანგარიშვალდებულების განსამტკიცებლად და მოიცავს საქართველოს პარლამენტს, საკონსტიტუციო და უზენაეს სასამართლოებს, კონტროლის პალატას, სახალხო დამცველის ინსტიტუტს, ადგილობრივ თვითმმართველობას, ადამიანის უფლებების გარანტიებს.

ხელისუფლების ანგარიშვალდებულების ზრდა დეცენტრალიზაციის გარეშე შეუძლებელია. ადგილობრივი ხელისუფლების მოდერნიზაციის ფარგლებში მოხდება 1111 თვითმმართველობის, 65 რაიონული და 12 რეგიონული მმართველობის ორგანოს კონსოლიდირება, სანაცვლოდ ჩამოყალიბდება 20-30 თვითმმართველობის ორგანო, რომელსაც ექნება საკუთარი ბიუჯეტი და ადგილობრივი პოლიტიკის გატარების უფლებამოსილება. უფრო ქვედა დონეზე უნდა შეიქმნას არჩევითი წარმომადგენლობითი ორგანოები, რომელთა უფლებამოსილებებსა და საქმიანობას განსაზღვრავს კანონი.

საჯარო მომსახურების რეფორმა

ადმინისტრაციული რეფორმის შემადგენელი საკვანძო ინიციატივა არის საჯარო მომსახურების გარდაქმნა შემდეგი პრინციპების საფუძველზე:

სტანდარტი - მომხმარებლების აქტიური მონაწილეობით საჯარო მომსახურების სტანდარტების დაწესება, შესრულების მონიტორინგი და შედეგების გამოქვეყნება.

ინფორმაცია და ღიაობა - საჯარო მომსახურებათა შესახებ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა, თუ რა სახის მომსახურების მიღებაა შესაძლებელი კონკრეტული სამსახურისგან, ვინ არის პასუხისმგებელი სხვადასხვა სახის მომსახურებაზე და ზოგადად როგორ ფუნქციონირებს ესა თუ ის სამსახური.

არჩევანი და კონსულტაცია - საჯარო სამსახურებს უნდა გააჩნდეთ მოქალაქეთათვის არჩევანის შეთავაზების შესაძლებლობა. საჯარო სამსახურები აქტიურად უნდა თანამშრომლობდნენ მოქალაქეებთან, არსებული მომსახურების ფორმების დახვეწისა და გაუმჯობესების მიზნით, მართავდნენ მათთან კონსულტაციებს და შეხვედრებს.

კეთილგანწყობილი დამოკიდებულება და დახმარება - საჯარო სამსახურებში დასაქმებული პირები უნდა იჩენდნენ თავაზიანობას მოქალაქეების მიმართ, თანასწორად ეპყრობოდნენ ყველას, ვინც მიმართავს მათ სამსახურს და ეხმარებოდნენ მოქალაქეებს მათი პრობლემების მოგვარებაში.

მამუკა ტყეშელაშვილის ნახატი

შეცდომების გამოსწორების უნარი - საჯარო სამსახურის მიერ შეცდომის დაშვების შემთხვევაში უნდა არსებობდეს ბოდიშის მოხდის, ახსნა-განმარტების მიცემის და შეცდომის სხვაგვარად გამოსწორების, ასევე გასაჩივრების მკაფიოდ განსაზღვრული და ნათლად დაწერილი წესები.

ფულის ფასი - საჯარო მომსახურების ეფექტური და ეკონომიური გაწევა იმ რესურსების ფარგლებში, რისი საშუალებაც სახელმწიფოს გააჩნია. საჯარო დაწესებულების საქმიანობის ეფექტურობის დამოუკიდებელი შეფასება. საჯარო მომსახურების გაწევისათვის მაქსიმალურად დაინერგება სავალდებულო შეჯიბრებითი ტენდერებისა და კერძო სექტორისათვის outsourcing-ის სისტემა.

ელექტრონული მთავრობის შესაქმნელად და სახელმწიფოს მხრიდან მომსახურების ელექტრონული ფორმით განხორციელების პრაქტიკის დასანერგად, პირველ ეტაპზე იუსტიციის სამინისტროსთან შეიქმნება ერთიანი ელექტრონული საჯარო და სამოქალაქო რეესტრი. ასევე, შეიქმნება სამინისტროებისა და სხვა დაწესებულებების ვებ-გვერდები და მათზე ელექტრონულ ფორმატში განთავსდება ინფორმაცია ამ ორგანოთა მიერ გადაწყვეტილების მიღების პროცედურაზე, გადაწყვეტილების მიმღებ პირებსა და გასაჩივრების წესზე.

სამართალდამცავი სისტემის რეფორმა

კორუფციის მაღალი დონე, წამებისა და ადამიანის უფლებათა დარღვევის სხვაგვარი ფაქტების სიმრავლე, საფუძველს იძლევა, სამართალდამცავ სისტემაში ანტიკორუფციული რეფორმის გატარება მთავრობამ უმნიშვნელოვანეს პრიორიტეტად გამოაცხადოს. სამართალდამცავი სისტემის რეფორმების ფარგლებში განხორციელდება შინაგან საქმეთა სამინისტროს, პროკურატურისა და სასამართლო სისტემის რეფორმა; დაინერგება ახალი მექანიზმები ფინანსურ დანაშაულთან ეფექტური ბრძოლის უზრუნველსაყოფად.

სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში ცვლილებების შეტანასა და ახალი ხელისუფლების ნებას უკვე მოყვა ხილვადი შედეგი - ათობით დაპატიმრებული მაღალჩინოსანი და მათ მიერ სახელმწიფოს სასარგებლოდ გადახდილი 45 მილიონი ლარი დამაჯერებელს ხდის ხელისუფლების განზრახვათა სერიოზულობას.

შინაგან საქმეთა სამინისტროს რეფორმა გულისხმობს სამინისტროს დეცენტრალიზაციას და ადგილობრივი პოლიციების შექმნას. დეცენტრალიზაციის პირველ ეტაპზე მუნიციპალური პოლიციის კომპეტენციაში შეიძლება გადავიდეს საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის ფუნქციები, სამოქალაქო თავდაცვა, ხანძარსაწინააღმდეგო და საფელდეგიერო სამსახურები. დეცენტრალიზაციის საბოლოო ეტაპზე მუნიციპალურ პოლიციას შესაძლოა, გადაეცეს დანაშაულთან ბრძოლის ფუნქციების ნაწილი, რომელთა განხორციელება ერთიან ცენტრალიზებულ მართვას არ მოითხოვს.

ერთი წლის ფარგლებში განისაზღვრება და გამოქვეყნდება პროკურორის სახელმძღვანელო პრინციპები. პროკურატურის შიგნით ჩამოყალიბდება კორუფციული დანაშაულის დევნის სპეციალიზებული დანაყოფი, რომელიც იმოქმედებს გენერალური ინსპექტორის ოფისთან მჭიდრო კოორდინაციით და კორუფციასთან ბრძოლის ძირითადი სამართალდამაცვი ორგანო გახდება.

წლის ბოლომდე მთავრობა შეიმუშავებს და პარლამენტს წარუდგენს საკანონმდებლო პაკეტს, რომელიც უზრუნველყოფს სასამართლოს, პროკურატურისა და სასამართლო სისტემის რეფორმირებას, ნაფიც მსაჯულებთა ინსტიტუტთან ერთად დაამკვიდრებს შეჯიბრებით და სწრაფ მართლმსაჯულებას, მოახდენს კორუფციული პრაქტიკების კრიმინალიზებას საერთაშორისო შეთანხმებებისა და კონვენციების, აგრეთვე საერთაშორისო ორგანიზაციების რეკომენდაციების გათვალისწინებით. მოხდება მოსამართლეთა დისციპლინური დევნის სისტემის რეფორმა, ევროპული სტანდარტების დანერგვის შედეგად კი შეიქმნება მოსამართლეთა დამოუკიდებლობისა და კანონის წინაშე ანგარიშვალდებულების მყარი გარანტიები.

საჯარო სახსრების მართვა

ბიუჟეტის როგორც ფორმირების, ასევე საბიუჯეტო სახსრების მართვის პროცესი ხშირად კორუფციულ ხასიათს იძენს, რისი დაძლევაც შესაძლებელია გამჭვირვალეობისა და მონაწილეობითი ბიუჯეტირების დანერგვის გზით.

სახელმწიფო ბიუჯეტის პროექტის შემუშავებისას მიზანშეწონილია პრინციპის - პოლიტიკა პროგრამა-ბიუჯეტირება-მონიტორინგის გამოყენება, რაც გულისხმობს, რომ ბიუჯეტის დაგეგმვა მოხდება სახელმწიფოს მიერ გაცხადებული პოლიტიკის განხორციელებისათვის საჭირო პროგრამებით გათვალისწინებული ხარჯების დასაფინანსებლად. დაიწყება პროგრამული ბიუჯეტის ცხოვრებაში რეალურად დანერგვა.

მონაწილეობითი ბიუჯეტირების პრინციპების დანერგვის მიზნით აუცილებელია, მოქალაქეებს მიეცეთ შესაძლებლობა, მონაწილეობა მიიღონ საბიუჯეტო პრიორიტეტების, პროგრამებისა და ასიგნებათა მიზნების ფორმულირების პროცესში, ჩამოაყალიბონ საზოგადოებრივი პრიოტიტეტები საზოგადოებრივ საჭიროებათა მონაწილეობითი დიაგნოსტიკის გზით.

მომდევნო წლიდან თითოეული უწყება დაიწყებს მისი პასუხისმგებლობის სფეროში შემავალი დარგისათვის 3 წლიანი სტრატეგიული გეგმების შედგენას. საჯარო მომსახურების მომხმარებლებთან და პროგრამების მოსარგებლეებთან კონსულტაციების გზით მოხდება საჭიროებათა შეფასება და პრიორიტეტების დასახვა, საჯარო მომსახურებისა და პროგრამების ძლიერი და სუსტი მხარეების გაანალიზება, შესაძლებლობებისა და რისკების იდენტიფიცირება, თითოეული უწყების ცალკეული სტრუქტურული დანაყოფის მისიისა და მანდატის განსაზღვრა.

რეფორმის შედეგად ყველა საჯარო დაწესებულებას ექნება უნარი, ეფექტურად დაგეგმოს სახელმწიფო პოლიტიკა, აწარმოოს მისი განხორციელების მონიტორინგი და შეფასება და ამის საფუძველზე, სამოქმედო და პოლიტიკური გარემოს ცვლილებასთან ადაპტაციისთვის სათანადო კორექტივები შეიტანოს სახელმწიფო პოლიტიკაში.

თავის მხრივ, პოლიტიკის ანალიზი და კვლევა მოითხოვს გამართული მართვის ინფორმაციული სისტემების არსებობას, რომლებიც უზრუნველყოფენ სათანადო მონაცემების შეგროვებასა და დამუშავებას, ხოლო გამართული შეფასების სისტემის არსებობისათვის აუცილებელია ხარისხის კონტროლი და სტანდარტიზაცია.

საბიუჯეტო პროცესის ნორმალურ კალაპოტში მოსაქცევად აუცილებელია საჯარო დაწესებულებებში ბიუჯეტის ფორმირებისა და ხარჯვის, საბუღალტრო და აღრიცხვის წარმოების სტანდარტების შემუშავება და დანერგვა. აღნიშნული სტანდარტების საფუძლად აღებული უნდა იქნეს ბუღალტერთა საერთაშორისო ფედერაციის (IFAC) მიერ შემუშავებული სახელმწიფო სექტორის ბუღალტრული აღრიცხვის საერთაშორისო სტანდარტები (International Public Sector Accounting Standards) და სახელმწიფო სექტორის ანგარიშგების წარდგენის პრაქტიკული გამოყენების ინსტრუქციები (International Public Sector Guidelines). საჭიროა, გარე/დამოუკიდებელი აუდიტორის ფუნქცია განახორციელოს საქართველოს კონტროლის პალატის რეორგანიზაციის შედეგად შექმნილმა აუდიტორულმა პალატამ. აუდიტორული პალატა შეიმუშავებს და უზრუნველყოფს საჯარო დაწესებულებებში კორუფციის პრევენციისა და მისი გამოვლენის გაადვილებისათვის აუცილებელი ფინანსური მართვისა და კონტროლის, აგრეთვე შიდა აუდიტის პოლიტიკის, სტანდარტებისა და პროცედურების დანერგვას INTOSAI-ს აუდიტორული სტანდარტების, INTOSAI-ს აუდიტორული სტანდარტების განხორციელების ევროპული სახლემძღვანელო წესებისა და IFAC-ის სხვა სათანადო აუდიტორული სტანდარტების შესაბამისად. აუდიტორული პალატა წელიწადში ერთჯერ (ან ორჯერ) ყველა საჯარო დაწესებულებაში ჩაატარებს საქმიანობის აუდიტურ შემოწმებას უწყების ეფექტურობის, სახსრების მიზნობრივი ხარჯვისა და სახელმწიფო სექტორის აუდიტის სტანდარტებით განსაზღვრული სხვა მიზნების დასადგენად, ამავე სტანდარტებში მოცემული პროცედურების მიხედვით. სახელმწიფო აუდიტის სისტემის რეფორმის პარალელურად, მთავრობა ხელს შეუწყობს საზოგადოების მხრიდან საჯარო სახსრების მიზნობრივად და ეფექტურად ხარჯვის მონიტორინგსა და ზედამხედველობას. მოქალაქეები თავად შეაფასებენ, თუ რამდენად შეესაბამება სახელმწიფოს მიერ მიწოდებული საქონლისა და მომსახურების ხარისხი დანახარჯებს და ეს შეფასება საფუძვლად დაედება სახელმწიფო პოლიტიკის კორექტირებას.

ამასთანავე აუცილებელია სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტოს ინსტიტუციური გაძლიერება. სააგენტოს მხრიდან სახელმწიფო უწყებების მიერ განხორციელებული შესყიდვების შედარებისა და ანალიზის სისტემატიურად განხორციელება; ე.წ. ,,თეთრი“

(სარეკომენდაციო) და ,,შავი“ სიის შექმნა; კანონის დარღვევისთვის სანქციების გამკაცრება; კანონის დარღვევით შესყიდვის განხორციელების შემთხვევაში შემსყიდველი ორგანიზაციისათვის გათვალისწინებულ სანქციებთან ერთად, პასუხისმგებლობის მიმწოდებელი ორგანიზაციისთვის დაკისრება, რაც შეიძლება გამოიხატოს ასეთი ორგანიზაციის ,,შავ“ სიაში შეყვანით და/ან მისთვის ჯარიმის დაკისრებაში. შესაბამისი მოსამზადებელი სამუშაოების ჩატარების შემდეგ სახელმწიფო შესყიდვების შესახებ კანონმდებლობა უნდა გავრცელდეს სახელმწიფო წილობრივი მონაწილეობით (51%25-ზე მეტი) შექმნილ საწარმოებზე. ასევე მნიშვნელოვანია, დაინერგოს ელექტრონული შესყიდვის სისტემა. ელექტრონული შესყიდვების სისტემა, ერთის მხრივ, უზრუნველყოფს გამჭვირვალობას, ხოლო, მეორეს მხრივ, შესაძლებელს გახდის სხვადასხვა შემსყიდველი ორგანიზაციების პრაქტიკის შედარებას და ანალიზს, ექმნის სათანადო წინაპირობებს საჯარო სახსრების ხარჯვის ეფექტურობის გაზრდისათვის.

მამუკა ტყეშელაშვილის ნახატი

საბაჟო და საგადასახადო სისტემა

რთული საგადასახადო კანონმდებლობა და უკიდურესად გაზრდილი საგადასახადო ტვირთი უბიძგებს ყველა მეწარმე სუბიექტს, შევიდეს კორუფციულ გარიგებაში საგადასახადო ორგანოების თანამშრომლებთან ან სხვა ფორმით დამალოს გადასახადები. ამ პრობლემის მოგვარების მიზნით უნდა მოხდეს ახალი საგადასახადო კოდექსის შემუშავება და მიღება; გადასახადების ადმინისტრირების გაუმჯობესებასთან ერთად გადასახადების განაკვეთების ოპტიმალურ ოდენობამდე შემცირება.

საბაჟო სისტემაში წლების განმავლობაში დაგროვდა არაერთი პრობლემა, რომელიც საერთო ჯამში, მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს სამეწარმეო გარემოზე და იმავდროულად ამცირებს საქართველოს, როგორც სატრანზიტო დერეფნის კონკურენტუნარიანობას ალტერნატიულ მარშრუტებთან შედარებით. აღნიშნული პრობლემები ხელს უშლის არა მარტო სატრანზიტო ნაკადის და შესაბამისად შემოსავლების ზრდას, არამედ ქვეყანის ერთერთი მნიშნელოვანი ფუნქციის გამოყენაბას, გლობალიზაციის პირობებში დაიმკვიდროს საკუთარი ადგილი ევროპულ თანამეგობრობაში. ხსენებული პრობლემების გადაჭრის მიზნით აუცილებელია დაჩქარდეს საბაჟო სისტემის რეფორმირება, მოხდეს ახალი საბაჟო კოდექსის მიღება, რომელიც გაითვალისწინებს გამარტივებულ საბაჟო პროცედურებს. ამასთანავე, აუცილებელია ყურადღება გამახვილდეს საბაჟო პროცედურებთან დაკავშირებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობაზე, რაც საშუალებას მისცემს მეწარმეებს, დაიცვან თავიანთი უფლებები, საბაჟო ორგანოების არაკეთილსინდისიერ თანამშრომლებს კი შეუზღუდავს შესაძლებლობას, ,,დაადგინონ“ დამატებითი მოთხოვნები ტვირთის განბაჯებასთან დაკავშირებით.

ბიუჯეტის ხარჯვის პროცესში კორუფციის თავიდან აცილების მიზნით, საჭიროა, დამკვიდრდეს საბიუჯეტო სახსრების ხარჯვის საჯაროობა, გაძლიერდეს პარლამენტის საზედამხედველო ფუნქცია ბიუჯეტთან მიმართებაში.

სტანდარტიზაცია, ლიცენზიები და ნებართვები

კორუფციის წყაროს წარმოადგენს აგრეთვე სტანდარტიზაციის არსებული სისტემა, რომელიც სამეწარმეო საქმიანობის გაუმართლებელ ბიუროკრატიულ ბარიერად იქცა. სახელმწიფო უნდა ადგენდეს და სავალდებულოდ აცხადებდეს მხოლოდ უსაფრთხოების სტანდარტებს, ხოლო ხარისხის სტანდარტები ნებაყოფლობით უნდა შემოიღონ და განსაზღვრონ თვით პროდუქციისა და მომსახურების მწარმოებელმა ორგანიზაციებმა.

საჭიროა, გადაიხედოს არსებული ლიცენზიებისა და ნებართვების დაწესების მიზანშეწონილობა და გაუქმდეს გარკვეული სახის ლიცენზიები და ნებართვები. იმ სფეროებში, სადაც ეს შესაძლებელია, პროცედურების გაიოლების მიზნით, მიზანშეწონილია ერთი გაჩერების პრინციპის შემოღება, როცა კონკრეტული სამეწარმეო საქმიანობის განსახორციელებლად საჭირო ყველა ლიცენზიისა და ნებართვის გაცემა ერთი დაწესებულების მეშვეობით ხდება. იმ სფეროებში, სადაც ლიცენზირება ერთი გაჩერების პრინციპის საფუძველზე განხორციელდება, შესაბამისი ზედამხედველი ორგანოები, ინსპექტირების შედეგად გამოვლენილი დარღვევების საფუძველზე, სანქციას დაადებენ ლიცენზიის მფლობელს. სანქციების დადების უფლება კი მხოლოდ საქმიანობის ძირითად მარეგულირებელ ორგანოს უნდა ჰქონდეს.

სამეწარმეო საქმიანობის ინსპექტირებისა და ზედამხედველობის ჭარბად არსებული ორგანოების (მაკონტროლებელი ორგანოების) მინიმუმამდე შემცირება და ინსპექტირებისა და ზედამხედველობის პროცედურების დახვეწა საშუალებას მისცემს მეწარმეებს, თავი დაიცვან მათ საქმიანობაში გაუმართლებელი ბიუროკრატიული ჩარევისაგან.

კომუნიკაცია და ფასეულობები

კომუნიკაცია

საჯარო სამსახურის შეთანხმებული მოქმედების უზრუნველყოფა გამართული კომუნიკაციის, კოორდინაციისა და მოტივაციის სისტემას მოითხოვს, რაც აუცილებელი წინაპირობაა სამუშაოს დაგეგმვისა და შეფასების, ხელისუფლების შიგნითა და გარეთა ინფორმაციის გაცვლის, საჯარო მოსამსახურეებში სათანადო მოტივაციის, ხოლო საზოგადოებაში კი რეფორმის მხარდაჭერის ფორმირებისა და განვითარებისათვის.

იმისათვის, რომ ჩამოყალიბდეს ანტიკორუფციული სტრატეგიის მხარდამჭერი საზოგადოებრივი აზრი, საჭიროა, შემუშავდეს ერთიანი საკომუნიკაციო სტრატეგია. პირველი, რაც ამ სტრატეგიის ფარგლებში უნდა გაკეთდეს, ეს თავად ანტიკორუფციული სტრატეგიის შესახებ საზოგადოების ინფორმირებაა, ისეევე როგორც სხვა მნიშვნელოვან სფეროებამდე საჭირო ინფორმაციული ნაკადის მიტანა. ასევე, მთავრობა რეგულარულად ჩააბარებს საზოგადოებას ანგარიშს ანტიკორუფციული სტრატეგიის განხორციელების თაობაზე. სადღეისოდ საზოგადოების მონაწილეობის ფორმები არასათანადოდაა ინსტიტუციონალიზებული. მთავრობა უზრუნველყოფს საზოგადოების ინფორმირებული მონაწილეობისათვის უკუკავშირის მექანიზმების დანერგვას.

სამთავრობო პოლიტიკის ეფექტური პრეზენტაციის უზრუნველსაყოფად აუცილებელია სახელმწიფო ინფორმაციული პოლიტიკის კოორდინაციის მექანიზმის ჩამოყალიბება და ყველა სამთავრობო დაწესებულების ერთიანი საკომუნიკაციო სტრატეგიის ფარგლებში მოქცევა. ერთიანი ინფორმაციული პოლიტიკის მიზნების შესრულების უზრუნველსაყოფად საჭიროა ყველა მნიშვნელოვანი ინტერვიუს, საჯარო გამოსვლის თუ პოლიტიკური ინიციატივის, აგრეთვე მათი გამოცხადების დროისა და ფორმის სტრატეგიული კოორდინაციის სისტემის ჩამოყალიბება. ამ მიზნით მიზანშეწონილია, შეიქმნას სახელმწიფო ინფორმაციული პოლიტიკისა და კომუნიკაციის სტრატეგიის ოფისი, რომელიც გააერთიანებს აღმასრულებელი ხელისუფლების ყველა საჯარო დაწესებულების პრეს-სამსახურს. ოფისის საქმიანობას უხელმძღვანელებს აღმასრულებელი კომიტეტი, პრეზიდენტის, პრემიერ მინისტრისა და მინისტრების პრეს მდივნების შემადგენლობით, რომელიც რეგულარულად შეიკრიბება ერთიანი საკომუნიკაციო სტრატეგიის დაგეგმვისა და აღმასრულებელი უწყებების ინფორმაციული პოლიტიკის სტრატეგიული კოორდინაციის მიზნით.

დამატებითი კორუფციული ბარიერების მოსახსნელად ასევე მნიშვნელოვანია ადმინისტრაციული პროცედურებისა და გასაჩივრების წესის შესახებ ზუსტი ინფორმაციის გავრცელების ხარისხის გაზრდა, პირველ რიგში, ამ ინფორმაციის ხილვადობა ადმინისტრაციულ დაწესებულებებში, იქ, სადაც მოქალაქე კონტაქტს ამყარებს შესაბამის საჯარო მოსამსახურესთან.

მედია

მედიის განვითარების მიზნით ხელისუფლებამ უნდა უზრუნველყოს ისეთი საგადასახადო რეჟიმის შექმნა, რომლის პირობებშიც იგი შეძლებს, როგორც წარმატებულ განვითარებას, ასევე მისაღები გახდება ამ სფეროში ინვესტიციების ჩადება.

სახელმწიფოს მხრიდან ჟურნალისტური გამოძიების ხელშეწყობა უნდა გამოიხატოს ხელისუფლების მხრიდან ამ სფეროში მომუშავე ჟურნალისტების უსაფრთხოებისა და დაცულობის უზრუნველყოფაში. ამ მიზნით, ადამიანის პატივისა და ღირსების ხელშეუვალობის პრინციპის გათვალისწინებით, მიღებული იქნება ისეთი საკანონმდებლო ცვლილებები, რომლებიც ხელს შეუწყობს ცილისწამების წინააღმდეგ მიმართული კანონმდებლობის ლიბერალიზაციას.

წლის ბოლომდე მთავრობა შეიმუშავებს და პარლამენტს წარუდგენს საკანონმდებლო პაკეტს, რომელიც ჩამოაყალიბებს სამართლებრივ და სხვა სახის გარანტიებს, რათა არ მოხდეს კორუფციის მამხილებლების უფლებების შეზღუდვა, მათი დევნა და შევიწროება, უზრუნველყოფილი იქნეს მათ მიმართ საზოგადოების მხარდაჭერის და შესაბამისი საზოგადოებრივი აზრის შექმნა.

საკანონმდებლო რეგულირების პარალელურად, მედიის ობიექტურობისა და პროფესიული სტანდარტების დამკვიდრების მიზნით, საჭიროა ჟურნალისტთა პროფესიული თვითრეგულირების სისტემის განვითარება და განმტკიცება.

მოქალაქეთა წინაშე ანგარიშვალდებული, ხელისუფლებისგან დამოუკიდებელი, პოლიტიკური და კომერციული გავლენისგან თავისუფალი, მაღალხარისხიანი და მრავალფეროვანი პროგრამების მიღება შესაძლებელია, საჯარო დაფინანსებით მოქმედი, საზოგადოებრივი მაუწყებლობის მეშვეობით, რაც სახელმწიფო ტელევიზიის საზოგადოებრივ მაუწყებლობად გარდაქმნას გულისხმობს. საზოგადოებრივი მაუწყებლობა უზრუნველყოფს საკუთარი საქმიანობის საჯარო განხილვას, აწყობს რეგულარულ შეხვედრებს საზოგადოებასთან და მხედველობაში იღებს საზოგადოებრივი ინტერესების უკეთ მსახურებისკენ მიმართულ მოქალაქეთა წინადადებებს.

ფასეულობები

სახელმწიფოს ანტიკორუფციული სტრატეგიის წარმატება ბევრწილად განპირობებულია იმით, თუ რამდენად ეფექტურად შესძლებს იგი ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიისა და სხვა რელიგიური გაერთიანებების იმ უნიკალური შესაძლებლობების გამოყენებას, რომელიც მათ საზოგადოების სულიერი აღზრდისა და ჯანსაღი ფასეულობების დამკვიდრების პროცესში გააჩნიათ.

სწორედ ამიტომ მთავრობის ანტიკორუფციული სტრატეგიის ქვაკუთხედი უნდა გახდეს მჭიდრო თანამშრომლობა საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასა და სხვა რელიგიურ გაერთიანებებთან, ერთობლივი ანტიკორუფციული საგანმანათლებლო პროგრამების განხორციელების მიზნით, რათა მათი საშუალებით საზოგადოება გათავისუფლდეს კრიმინალური ცნობიერებისა და ფსევდოღირებულებებისაგან.

ახალი ფასეულობების დამკვიდრება ასევე გრძელვადიან საგანმანათლებლო კამპანიებს საჭიროებს, რომელთა განსახორციელებლად სკოლა საუკეთესო ადგილს წარმოადგენს - სწორედ სკოლაში ხდება ქვეყნის მომავალი მოქალაქეების ფორმირება. მომავალი წლიდან სახელმწიფო დაიწყებს სამოქალაქო განათლებისა და სამართლის სასწავლო კურსების დანერგვას და წაახალისებს სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბებასა და განვითარებაზე მიმართულ კორუფციის საწინააღმდეგო პროექტებს.

მამუკა ტყეშელაშვილის ნახატი

სამოქალაქო მონაწილეობა

სამოქალაქო კულტურის ჩამოყალიბებისა და სამოქალაქო მონაწილეობის ამაღლების სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკის კოორდინაციის მიზნით მიზანშეწონილია შეიქმნას საქართველოს პრეზიდენტის სათათბირო ორგანო - სამოქალაქო მონაწილეობის საბჭო. იგი შეიმუშავებს და განახორციელებს სხვადასხვა პროგრამებს, რომლებიც ხელს შეუწყობენ სამოქალაქო მონაწილეობასა და სოციალური კაპიტალის განვითარებას.

ხელისუფლების ანგარიშვალდებულების სისტემაში სამოქალაქო მონაწილეობის უზრუნველსაყოფად მიღებული იქნება კანონი, რომელიც უზრუნველყოფს ყველა სახელმწიფო დაწესებულებაში საზოგადოებრივი ზედამხედველობის საბჭოს შექმნას. კონკრეტულ დარღვევებზე რეაგირებასთან ერთად, ეს საბჭო დაეხმარება საჯარო დაწესებულებას, საზოგადოებრივი მოლოდინების გათვალისწინებით განსაზღვროს თავისი პრიორიტეტები, მომსახურების სტანდარტები, იდენტიფიცირება გაუკეთოს კორუფციის რისკებს და ჩამოაყალიბოს კორუფციისადმი განსაკუთრებით ,,მგრძნობიარე“ ქვედანაყოფებზე ადრეული გაფრთხილების სისტემა.

საზოგადოებრივი საბჭო ეფექტური პლატფორმა იქნება საჭიროებათა მონაწილეობითი შეფასებისათვის, ანტიკორუფციული სამოქმედო გეგმის შესრულების ანგარიშის საზოგადოებრივი მოსმენების ჩატარებისათვის, საჯარო მომსახურების მომწოდებლებსა და მომხმარებლებს შორის კონსულტაციებისათვის, ბიზნესის კეთებასთან დაკავშირებული ადმინისტრაციული პროცედურების გამარტივებისათვის და სხვა. გარდა იმისა, რომ საზოგადოებრივი მოსმენების შედეგად შეჯამდება მიღწევები, გამოიკვეთება ჩავარდნები და შემუშავდება კორექტივები, ეს მექანიზმი უზრუნველყოფს ეფექტურ უკუკავშირს რიგით ადამიანებთან და საშუალებას მისცემს მთავრობას, პასუხი გასცეს საზოგადოებაში არსებულ კითხვებს მანამ, სანამ დაგროვილი პასუხგაუცემელი კითხვები ხელისუფლებისადმი ნდობის ეროზიას გამოიწვევენ.

განათლება

აუცილებელია განსაკუთრებული საზოგადოებრივი კონტროლი ისეთ მგრძნობიარე სფეროებზე, რომელთაც გავლენა აქვთ ბევრი ადამიანის კეთილდღეობაზე. ზუსტად ამ სფეროებში სიტუაციის გამოსწორება ბადებს ნდობას და თანადგომას რეფორმის მიმართ. სამოქალაქო და კანონგამგონე ცნობიერების დამკვიდრებისათვის მნიშვნელოვანია არა მარტო ის, თუ რას სწავლობს სკოლასა თუ უნივერსიტეტში მოსწავლე ან სტუდენტი, არამედ ისიც, თუ რა ფასეულობებია გაბატონებული სასწავლო გარემოში. საზოგადოება მოელის გადამჭრელ ნაბიჯებს, რომლებიც უნივერსიტეტებსა თუ სკოლებს კორუფციისაგან გაწმენდს.

სასწავლო გეგმების რეფორმირებასთან ერთად გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს იმ ინსტიტუციურ რეფორმას, რომელიც მიზნად ისახავს სკოლებსა და უნივერსიტეტებში კორუფციის აღმოფხვრას მმართველობის დემოკრატიზაციას, საზოგადოებრივი მონაწილეობის გაფართოებას, ფინანსების მართვის დეცენტრალიზაციას, გამჭვირვალობის უზრუნველყოფასა და ანგარიშვალდებულების სისტემის დანერგვას.

ამასთან, უნდა შეიცვალოს სკოლების სახელმწიფო დაფინანსების არსებული სისტემაც. სახელმწიფო სახსრები სასკოლო გრანტის ან ვაუჩერის სახით უნდა მიიღოს მშობელმა. სწორედ ამ ფორმით იქნება შესაძლებელი განათლების უფლების ფინანსური უზრუნველყოფა და მშობლის საგნამანათლებლო არჩევანისათვის საუკეთესო გარანტიების შექმნა.

კოორდინაციის სისტემა

ანტიკორუფციულ კამპანიაში სხვადასხვა სამთავრობო უწყებებთან ერთად თავისი ადგილი უნდა დაიკავოს სამოქალაქო საზოგადოებამ, საგანმანათლებლო დაწესებულებებმა, მორალური ავტორიტეტის ტრადიციულმა ცენტრებმა და ბიზნეს სექტორმა. მიუხედავად რიგი მნიშვნელოვანი კონსტიტუციური, საკანონმდებლო, ინსტიტუციური რეფორმებისა, აღმასრულებელი ხელისუფლების რეორგანიზაცია და სამთავრობო დაწესებულებების საბოლოო სახით ჩამოყალიბება ჯერ კიდევ არ დასრულებულა. სამოქალაქო საზოგადოებაც რევოლუციის შემდეგ თავისი როლისა და სამოქმედო სტრატეგიის გადაფასების პროცესში იმყოფება.

კორუფციასთან ბრძოლის სისტემაში აუცილებელია სტრატეგიული, ტაქტიკური და ოპერატიული ხელმძღვანელობის დონეების გამოკვეთა. თითოეული პასუხისმგებელი იქნება ანტიკორუფციული საქმიანობის დაგეგმვაზე, განხორციელებაზე ზედამხედველობაზე, ანგარიშგებასა და შეფასების შედეგად გეგმაში კორექტივების შეტანაზე.

ანტიკორუფციული სამსახურების სათანადო უნარ-ჩვევების მქონე კადრების მოზიდვას, არსებული კადრების გადამზადებასა და მათი მუშაობის ტექნიკური და სხვა საშუალებებით უზრუნველყოფას ანტიკორუფციული სტრატეგიის წარმატებისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. საქართველოს მთავრობა მოელის, რომ საერთაშორისო თანამეგობრობა სათანადო ტექნიკურ დახმარებას აღმოუჩენს ამ სამსახურებს ინსტიტუციონალური შესაძლებლობების გაძლიერებისათვის.

საქართველოს კონსტიტუციურ მოდელში პრეზიდენტი განსაზღვრავს ხელისუფლების პოლიტიკის სტრატეგიულ მიმართულებებს, მაშინ როცა აღმასრულებელ ხელისუფლებას ახორციელებს მთავრობა პრემიერ მინისტრის მეთაურობით. ამიტომ, მიზანშეწონილია, რომ ეროვნული უშიშროების საბჭოს ანტიკორუფციული დეპარტამენტი შემოიფარგლოს ანტიკორუფციული პოლიტიკის სტრატეგიული ხელმძღვანელობით, ხოლო კაბინეტის კანცელარიაში ასევე შეიქმნას ანტიკორუფციული დეპარტამენტი, რომელიც ტაქტიკურ ხელმძღვანელობას განახორციელებს.

სტრატეგიული ხელმძღვანელობისათვის პრეზიდენტის ხელმძღვანელობით მოქმედი ეროვნული უშიშროების საბჭო და მისი ანტიკორუფციული დეპარტამენტი ყველაზე შესაფერის დაწესებულე ბად შეიძლება ჩაითვალოს. ჩარჩო სტრატეგიის შემუშავება, მისი არტიკულირება და შედეგების შეფასება მოხდება პრეზიდენტის დონეზე, ეროვნული უშიშროების საბჭოს ანტიკორუფციული დეპარტამენტის მიერ. ეროვნული უშიშროების საბჭოს ანტიკორუფციული დეპარტემენტის ამოცანებში შევა ქვეყანაში კორუფციის სიტუაციის ანალიზი და ტენდენციების შეფასება, მათ შორის კვლევების ჩატარება, შეფასების კრიტერიუმების შემუშავება და დადგენა, ზოგადი პოლიტიკის და ინდიკატორების განსაზღვრა.

ეროვნული უშიშროების საბჭო და მისი ანტიკორუფციული დეპარტამენტი უზრუნველყოფს სხვადასხვა სამთავრობო უწყებების, სამოქალაქო საზოგადოების, ბიზნესის, საგანმანათლებლო დაწესებულებებისა თუ მორალური ავტორიტეტის ტრადიციული ცენტრების სტრატეგიულ კოორდინაციას, განახორციელებს კონტროლს, რომ ანტიკორუფციული საქმიანობა ეხმიანებოდეს სტრატეგიით განსაზღვრულ პრინციპებს. მასთან არსებული საზოგადოებრივი საბჭო კარგი საშუალებაა გადაწყვეტილებების მომზადებისა და მიღების პროცესში სამოქალაქო საზოგადოებისა და ბიზნესის მონაწილეობის უზრუნველსაყოფად.

ეროვნული უშიშროების საბჭოს ანტიკორუფციული დეპარტამენტი შეასრულებს ტექნიკური დახმარების რესურს ცენტრისა და კოორდინატორის ფუნქციას. იგი იქნება სახელმწიფოს მთავარი წარმომადგენელი დონორებთან ურთიერთობებში და მოიზიდავს სახსრებს ანტიკორუფციული სტრატეგიით განსაზღვრული აქტივობებისთვის, ერთმანეთთან დააკავშირებს ექსპერტებს, დონორებს, ანტიკორუფციული საქმიანობის ოპერატიულ ხელმძღვანელებსა თუ განმახორციელებლებს.

ეროვნული უშიშროების საბჭოს ანტიკორუფციული დეპარტამენტის ტექნიკური დახმარება უპირველეს ყოვლისა მიმართული იქნება სამთავრობო უწყებებისა თუ სამოქალქო საზოგადოების ორგანიზაციების ინსტიტუციონალური შესაძლებლობების აძლიერებისაკენ, რათა მათ გააუმჯობესონ კანონშემოქმედებითი, პოლიტიკის ანალიზისა და დადგემვის, მართვის ინფორმაციული სისტემების, პროგრამების შეფასების საქმიანობა და მეთოდები. ვინაიდან სამინისტროების ყოველდღიურ საქმიანობას წარმართავს არა პრეზიდენტი, არამედ პრემიერ მინისტრი, ამიტომ მათ ანტიკორუფციულ საქმიანობაზე ზედამხედველობას კაბინეტის ანტიკორუფციული დეპარტამენტი განახორციელებს. ამავე დაწესებულებამ უნდა უზრუნველყოს სხვადახვა აღმასრულებელი უწყებების კოორდინაცია, ჩავარდნებისა და გადაფარვების იდენტიფიცირება, შეიმუშაოს მთავრობის საკანონმდებლო პრიორიტეტები და სამინისტროების მიერ მომზადებული ანტიკორუფციული საკანონმდებლო ინიციატივების შეჯერების საფუძველზე პარლამენტს წარუდგინოს მთავრობის საკანონმდებლო პაკეტი.

სამწლიანი სტრატეგიული გეგმის საფუძველზე კაბინეტის ანტიკორუფციული დეპარტამენტი მოამზადებს მთავრობის ერთწლიან ანტიკორუფციულ პროგრამას. პროგრამით განისაზღვრება განსახორციელებელი ღონისძიების მიზნები, ამო ცანები, განხორციელების გზები, საჭირო რესურსები, ღონისძიების ეფექტურობის ინდიკატორები, ანგარიშგებისა და შეფასების პროცედურები.

მამუკა ტყეშელაშვილის ნახატი

პროგრამის განხორციელების ოპერატიულ ხელმძღვანელობაზე საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში პასუხისმგებელი იქნება თითოეული სამინისტრო. ანტიკორუფციული პროგრამის საფუძველზე ისინი შეიმუშავებენ თავ-თავიანთ სამოქმედო გეგმებს, რაშიც მათ NSCACD დაეხმარება და ყოველ 2 თვეში ანგარიშს ჩააბარებენ პრემიერ მინისტრსა და კაბინეტის ანტიკორუფციულ დეპარტამენტს ანტიკორუფციული პროგრამის შესრულების შესახებ. თავის მხრივ, კაბინეტის ანტიკორუფციული დეპარტამენტი შეაფასებს პროგრამის შესრულების მიმდინარეობას, კორექტივებს შეიტანს უწყებრივ სამოქმედო გეგმებში, ხოლო ყოველ 6 თვეში ერთხელ მოამზადებს და ეროვნული უშიშროების საბჭოს ანტიკორუფციულ დეპარტამენტს წარუდგენს ანგარიშს ანტიკორუფციული სტრატეგიის შესრულების შესახებ. წელიწადში ერთხელ ასეთი ანგარიში წარედგინება ფართო საზოგადოებას და საქართველოს პარლამენტს. ეს ანგარიშები გამოიცემა და განთავსდება ვებგვერდზე, რაც შესაძლებელს გახდის, გაიმართოს ფართო საზოგადოებრივი განხილვები.

ყველა საჯარო მოხელეს ხელი უნდა მიუწვდებოდეს დროულ, ადეკვატურ, ადვილად გასაგებ და გამოსაყენებელ ინფორმაციაზე კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლის კუთხით ქვეყნის ხელისუფლების მიერ შემუშავებული პოლიტიკის, შესაბამისი პრიორიტეტებისა და გასატარებელი ღონისძიებების შესახებ. ხელისუფლების შიგნით კომუნიკაციის სისტემის გასაუმჯობესებლად კაბინეტის ანტიკორუფციული დეპარტამენტის დირექტორის თავმჯდომარეობით, შეიქმნება ანტიკორუფციული საკოორდინაციო საბჭო, რომელშიც ყველა აღმასრულებელი უწყებიდან კორუფციასთან ბრძოლაზე პასუხისმგებელი მოხელე შევა. ანტიკორუფციული საკოორდინაციო საბჭო რეგულარულად გაცვლის ინფორმაციას მთავრობის ანტიკორუფციული პროგრამისა და თითოეული უწყების სამოქმედო გეგმის განხორციელების მიმდინარეობაზე. მსგავსი საკოორდინაციო და საინფორმაციო შეხვედრები პერიოდულად ჩატარდება თითოეული უწყების შიგნით, უწყებაში შემავალი დეპარტამენტების დირექტორებისათვის, ხოლო თავის მხრივ, დეპარტამენტების დირექტორები ასეთსავე შეხვედრებს გამართავენ საკუთარ თანამშრომლებთან. საჯარო მოსამსახურეებს მათმა ხელმძღვანელებმა პერიოდულად უნდა განუმარტონ, თუ რაში მდგომარეობს თითოეული მათგანის როლი და მნიშვნელობა ანტიკორუფციულ სამოქმედო გეგმის მიხედვით და რას მოელის მათგან პოლიტიკური ხელმძღვანელობა და ფართო საზოგადოება. ამისათვის კი აუცილებელია თითოეულ უწყებას ჰქონდეს სტრატეგიული გეგმა, რომლის ფარგლებშიც განისაზღვრება როგორც მთელი უწყების, ისე მისი თითოეული სტრუქტურული დანაყოფის მისიები და მანდატები, მათ შორის კორუფციასთან ბრძოლის კუთხითაც.

საჯარო სამსახურის შიგნით გამართულ საკომუნიკაციო სისტემასთან ერთად ადმინისტრაციული რეფორმის წარმატება მეტწილად დამოკიდებულია კვალიფიკაციის ამაღლების ეფექტური სისტემის ჩამოყალიბებაზე. ეროვნული უშიშროების საბჭოს ანტიკორუფციული დეპარტამენტი საჯარო სამსახურის ბიუროსთან ერთად შეიმუშავებს ტრენინგულ პროგრამას. საჯარო სამსახურის ბიურო, როგორც საჯარო სამსახურში ადამიანური რესურსების მართვასა და განვითარებაზე პასუხისმგებელი დაწესებულება, დაეხმარება აღმასრულებელ უწყებებს ძველი კადრების განყოფილებები გარდაქმნან თანამედროვე ადამიანური რესურსების დეპარტამენტებად. სწორედ ეს დეპარტამენტები, ეროვნული უშიშროების საბჭოს ანტიკორუფციული დეპარტამენტისა და საჯარო სამსახურის ბიუროს დახმარებით, კოორდინაციას გაუწევენ სხვადასხვა, მათ შორის ანტიკორუფციული ტრენინგების ჩატარებას. ამასთანავე, საჯარო სამსახურის კოდექსი დაავალდებულებს საჯარო მოსამსახურეებს წელიწადში არანაკლებ 5 დღე მიუძღვნან საკუთარი კვალიფიკაციის ამაღლებას, ტრენინგებში მონაწილეობისა და სხვა მეთოდებით. ახალი არქიტექტურა ხელისუფლებას საშუალებას მისცემს, უკეთესი კოორდინაციის საფუძველზე, გაატაროს უფრო ეფექტური ანტიკორუფციული პოლიტიკა.

ჯეი როზენი

ეს წერილი მინდა მივუძღვნა და მივმართო საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკის ,,მოძრაობას“, ადამიანებს, რომელბმაც სცადეს, განეხორციელებინათ ექსპერიმენტული იდეა. ამ იდეის თანახმად, პრესა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მეტი წვლილის შეტანას შეძლებდა, იმ შემთხვევაში თუ გაათვითცნობიერებდა, რომ ამერიკული დემოკრატიის პრობლემები მისი საკუთარი პრობლემებია და თუ ზოგიერთი შეხედულებისა და დამკვიდრებული პრაქტიკის გადააზრებას ამ ჭრილში მოახერხებდა. ამ წერილში ხშირად ვიყენებ სიტყვას ,,ჩვენ“ და მეტწილად ვგულისხმობ იმათ, ვინც ერთობლივად ვცდილობთ, გავიაზროთ, თუ როგორი შეიძლება იყოს და როგორი უნდა იყოს ,,საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა“. თუმცა ზოგჯერ ,,ჩვენ“ გულისხმობს ამერიკელებსაც, როცა სახეზეა საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკისთვის დამახასიათებელი ერთი უმთავრესი ნიშანი: ჟურნალისტები გვერდიდან კი არ აკვირდებიან ჩვენს საზოგადოებრივ ცხოვრებას, არამედ თავად არიან მოქალაქეები და პოლიტიკური საზოგადოების წევრები, რომელთაც გარკვეული მისიის შესრულება შეიძლება მოუწიოთ. როგორც საზოგადოების წევრებმა, მათ გარკვეული როლი უნდა შეასრულონ და იმავდროულად უნდა დარჩნენ მიუკერძოებლები და ამდენად სანდონი. ეს მათი მისიის პირობაა.

მაგრამ დარწმუნებული ვარ, რომ თავად ჟურნალისტიკა - ჩვენი საერთო ამბის თხრობის ხელოვნება - არასოდეს არის დამოუკიდებელი იმ ქვეყანაზე და კულტურაზე, რომლისთვისაც ეს ამბავი იწერება. ჩემი აზრით, საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა გულისხმობს ამ რეალობის აღიარებას და ამავდროულად სიმართლის თქმის მცდელობასაც.

თავდაპირველად საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა წარმოიშვა როგორც ერთგვარად მოსახერხებელი იდეა, რომლის ხორცშესხმა ზოგიერთმა ჩვენგანმა ითავა. ეს იდეა გულისხმობდა, შექმნილიყო არსებული პრაქტიკისგან სრულიად განსხვავებული ჟურნალისტიკა, რომელიც საკუთარი თავის დამკვიდრებას შეძლებდა. ვმოქმედებდით ისე, თითქოს ეს იდეა რეალობა იყო და ამით ვცდილობდით ის სინამდვილედ გვექცია. ზოგიერთი ჩვენგანი ცდილობდა, საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა რეალობად ექცია, სხვები კი მოქმედებდნენ ისე, თითქოს იგი რეალურად არსებობდა. პრაქტიკოსები თეორეტიკოსებს ახალ სასაუბრო თემებს, თეორეტიკოსები პრაქტიკოსებს კი - თავიანთი საქმიანობის აღწერის საშაულებას აძლევდენ. თუ საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა არის ,,მოძრაობა“, მაშინ ის ასე ვითარდება: პრაქტიკა ასაზრდოებს თეორიას, ისე რომ თეორიამ შესძლოს პრაქტიკის ინფორმაციით უზრუნველყოფა.

ამ გზით ჩვენ ვეზიარეთ ჩვენსავე ქვეყანაში აღმოცენებულ, შესაძლოა, ერთადერთ ინტელექტუალურ ტრადიციას . ამერიკული პრაგმატიზმის ტრადიციას. იყო პრაგმატიკოსი - ამ სიტყვის უფრო ინტელექტუალური, ვიდრე პოლიტიკური გაგებით - გულისხმობს ისეთი იდეების მიღებას, რომლებიც საქმის კეთებაში დაგეხმარება. ფილოსოფოსი უილიამ ჯეიმსი, რომლის სახელი ყველაზე მეტად უკავშირდება პრაგმატიზმს, ხშირად ეხებოდა იდეის ,,რეალურ ღირებულებას“. ,,რეალურ ღირებულებაში“ იგი გულისხმობდა არა იმას, რისი შეძენაც მის ხარჯზე შეიძლება, არამედ იმას, თუ რისი გაკეთებაა შესაძლებელი, ანუ რა დახმარებას გიწევს ის დასახული ამოცანის შესრულებაში. ჩვენს შემთხვევაში, ნათელი იყო მთავარი მიგნების - რასაც ჩვენ საზოგადოებრივ ჟურნალისტიკას ვუწოდებთ - რეალური ღირებულება. ჩვენ შეგვეძლო გვემსჯელა, როგორია საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკის ყოველდღიური რუტინა; შეგვეძლო გვეკითხა, თუ რა ითვლება წარმატებად საზოგადოებრივ ჟურნალისტიკაში, განსხვავებით ტრადიციული ჟურნალისტიკისისგან; შეგვეძლო გვეცადა იმის გარკვევაც, თუ როგორია საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა პრაქტიკაში ან რა როლი აკისრია მას სწავლებისა და განვითარებისათვის. შეგვეძლო დაგვესვა ეს კითხვები მანამ, ვიდრე არ გავარკვევდით, რას ნიშნავს, ან რას უნდა ნიშნავდეს, ტერმინი ,,საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა“.

ამიტომ კიდევ გავიმეორებ იმას, რაც დასაწყისში ვთქვი: საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა ექსპერიმენტული მოძრაობაა. ეს არის ჯგუფი ადამიანებისა, რომლებმაც ზუსტად არ იციან, რას აკეთებენ, როცა ამბობენ: ,,რა იქნებოდა, რომ...“ ანდა ,,დავუშვათ...“

* * *

რამდენიმე წლის წინ ადამიანთა გარკვეულმა ჯგუფმა წამოიწყო მსგავსი პროექტი მედიცინაში. 70-იანი წლების ბოლოს მათ საკუთარ თავს დაუსვეს შეკითხვა, რამდენად სწორად განსაზღვრეს საკუთარი მისია. იქნებ ექიმის (ანდა ექთნის) სამუშაო არ გულისხმობს მხოლოდ დაავადების განკურნებას, ავადმყოფთა თუ დაშავებულთა მკურნალობას, არამედ უფრო მნიშვნელოვანია ადამიანთა ჯანსაღი მდგომარეობის შენარჩუნება. ფოკუსირება ავადმყოფობასა და დაზიანებებზე - რასაც შეიძლება მედიცინაში ,,ავადმყოფობის მოდელი“ ეწოდოს - შესაძლოა, პრობლემისადმი ძალზედ შეზღუდული მიდგომა იყოს. შესაძლოა, სწორედ ასეთმა ვიწრო მიდგომამ - ანუ ადამიანების მხოლოდ პაციენტებად, პრობლემათა ერთობლიობად აღქმის ტენდენციამ - გამოიწვია ის, რომ ადამიანები ნაკლებად ზრუნავენ პრევენციულ ზომებზე.

მათ, ვინც მედიცინაში ამგვარად დაიწყო განსჯა, ესაჭიროებოდა ახალი ტერმინი, რათა დაპირისპირებოდა სტერეოტიპულ - ,,ავადმყოფობის მოდელს“. რასაკვირველია, ავადმყოფობის მოდელის არსებობის უბრალოდ აღიარებაც კი თავისთავად პროგრესული მოვლენა იყო, რადგან როდესაც რაღაცას სახელს ვარქმევთ, ეს რაღაც უფრო აღქმადი ხდება, ისევე როგორც მისი ალტერნატივა. ამ შემთხვევაში ალტერანტივა, რომელიც ბოლოს და ბოლოს გაჩნდა, სხვა ტერმინებთან ერთად ,,საყოველთაო მედიცინად“ იწოდებოდა.

თავდაპირველად საყოველთაო მედიცინა თავისთავად არაფერს წარმოადგენდა. ის უფრო იდეა იყო, ვიდრე ხელშესახები რამ. იდეა კი ასეთი იყო: თუ დაავადების მკურნალობა, ავადმყოფობისა და დაზიანებების მორჩენა მედიცინის ერთი მეთოდია, დაეხმარო ადამიანებს შეინარჩუნონ ჯანმრთელობა შესაძლოა, ეს უკვე განსხვავებული მეთოდი იყოს. ეს განსხვავებული მიდგომა გულისხმობს, რომ ექიმის განსაკუთრებული საზრუნავი პირველ რიგში ჯანმრთელობა და არა ავადმყოფობაა. მაშინ, როცა ექიმებს შეუძლიათ დაავადებების მკურნალობა, ჯანმრთელობის განმტკიცებაზე პაციენტებმა და მთელმა საზოგადოებამ უნდა იზრუნონ.

იმ ადამიანებმა, ვინც ამ მეთოდით დაიწყო მოქმედება, ზუსტად არ იცოდნენ, რას აკეთებდნენ. თუმცა, ძალზედ მნიშვნელოვანია, რომ მათ გააცნობიერეს ერთი რამ: საყოველთაო მედიცინის არსის გასარკვევად, საჭირო იყო შეექმნათ ილუზია, თითქოს ის, რასაც საყოველთაო მედიცინა ერქვა, უკვე არსებობდა. ამ მიდგომამ შედეგი გამოიღო. დღეს საყოველთაო მედიცინას ძალზედ მნიშვნელოვანი დატვირთვა აქვს. ის მოიცავს: ფრთხილ დამოკიდებულებას კვებისა და საკვებისადმი, ფიზიკურ ვარჯიშსა და სტრესების შემსუბუქებას, პრევენციულ ზრუნვას ისეთ კრიტიკულ პერიოდში, როგორიც არის ორსულობა, და ზოგადად უფრო ჯანმრთელ ცხოვრების წესს. ჯანმრთელობის დაცვის ორგანიზაცია საყოველთაო მედიცინის მეთოდის მომხრეა.

ამ მიდგომას მხოლოდ საყოველთაო მედიცინის მომხრეები არ უჭერენ მხარს. თითქმის ყველა ამერიკელი, ვინც ყურადღებას აქცევს საზოგადოებრივ აზრს - ყველა, ვინც კითხულობს გაზეთების საზოგადოებრივი ცხოვრების ამსახველ ნაწილს - აცნობიერებს ჯანსაღი ცხოვრების წესის მნიშვნელობას. აქ იმ ექიმებსაც ვგულისხმობთ, ვინც არასოდეს უწოდებს თავის მეთოდს ,,საყოველთაოს“. საყოველთაო მედიცინამ წარმატება მოიპოვა, როცა დაკარგა თავისი სახელი და უბრალოდ ,,კარგ მედიცინად“ დამკვიდრდა.

რასაკვირველია, მედიცინაში არ გამქრალა ,,ავადმყოფობის მოდელი“. როგორც უილიამ ჯეიმსი იტყოდა, მას ძალიან დიდი რეალური ღირებულება გააჩნია. რა იქნებოდნენ, მაგალითად, კარდიოქირურგები ავადმყოფობის მოდელის გარეშე? მაგრამ დღეს უკვე არსებობს კონკურენტი ამ სფეროში . განსხვავებული წარმოდგენა მედიცინაზე, რომელიც იდეის სახით გამოჩნდა, შემდეგ კი გადაიზარდა პრაქტიკაში და მთელი ამერიკული მედიცინა შეცვალა.

საყოველთაო მედიცინის მსგავსად, საზოგადოებრივ ჟურნალისტიკასაც განსხვავებული მიდგომები აქვს. იმის ნაცვლად, რომ მოგვითხროს ჩავარდნებსა და ნაკლოვანებებზე, ის იკვლევს პირობებს, რომლებიც ჯანსაღ საზოგადოებრივ ცხოვრებას შეუწყობს ხელს. იგი უარყოფს საზოგადოებრივი ცხოვრების ,,ავადმყოფობის მოდელს“, რომელიც ძალზედ შეზღუდულია და აქტუალური ხდება მხოლოდ მაშინ, როცა მდგომარეობა უარესდება. ცხადია, ყურადღების კონცენტრირება ჯანმრთელობაზე და არა ავადმყოფობაზე არ ნიშნავს იმას, რომ ექიმები შეწყვეტენ ავადმყოფებისა და დაშავებულების მკურნალობას; ისევე როგორც საზოგადოების პოლიტიკურ სიჯანსაღეზე ყურადღების გამახვილება არ ნიშნავს იმას, რომ ჟურნალისტებმა უნდა უგულებელყონ საზოგადოებრივი ცხოვრებისთვის დამახასიათებელი კონფლიქტები და მანკიერი მხარეები.

როგორც დევის მერიტი აღნიშნავს თავის წიგნში ,,საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა და საზოგადოებრივი ცხოვრება.

,,მარტო ახალი ამბის გადმოცემა საკმარისი არ არის“.

არანაკლებ მნიშვნელოვანია, გაუმჯობესდეს ახალ ამბებზე საზოგადოების რეაგირების უნარი, ზრუნვა საჯარო დიალოგის ხარისხზე. საჭიროა დაეხმარო ხალხს, თავად ჩაერთოს გადაწყვეტილებების ძიების პროცესში; იმის ნაცვლად, რომ ხალხმა მხოლოდ საკუთარი პრობლემების შესახებ იკითხოს, უმჯობესია უჩვენო, როგორ გაუმკლავდეს ამ პრობლემებს. არც ერთი ზემოთჩამოთვლილი მოთხოვნათაგანი არ ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის პირველი შესწორების არსს. ერთ-ერთმა ამერიკელმა ჟურნალისტმა მოქალაქეების ყურადღებით მოსმენის იდეის შესახებ თქვა: ,,ამაში არაფერია მაინცდამაინც ახალი“. რაც მართალია, მართალია. მაგრამ ,,სიახლე“ არც ის იდეა იყო, რომ ჯანსაღი კვება ჯანმრთელობას აუმჯობესებს, მაგრამ დიეტაზე ყურადღების გამახვილება გადახვევა იყო იმისაგან, რასაც ტრადიციული მედიცინა ,,ავადმყოფობის მოდელის“ გავლენის შედეგად წარმოადგენდა. იმ დროისათვის სამედიცინო სასწავლებელთა უმეტესობაში საერთოდ არ არსებობდა დიეტოლოგიის საგანი, ისევე როგორც დღეს არ არსებობს ჟურნალისტურ სკოლებში კურსი იმის შესახებ, თუ რას წარმოადგენს საზოგადოებრივი ცხოვრება.

მოდით, გარკვევით ვთქვათ: ისევე, როგორც მედიცინიში ,,ახალი“ მიდგომა თავისუფლად შეიძლება აღვიქვათ, როგორც ჯანდაცვის ტრადიციულ იდეასთან დაბრუნება (ანტიკური სიბრძნე სხეულის შესახებ), საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკაც შეიძლება განვიხილოთ იმ ჟურნალისტურ ტრადიციებთან დაბრუნებად, რომლებიც აქცენტს საზოგადოებრივ მომსახურებასა და საზოგადოებასთან აუცილებელ კავშირზე აკეთებს. ახალი არც ამაშია რაიმე. მაგრამ ეს გადახვევაა იმისგან, რადაც ჟურნალისტიკა პოლიტიკური ცხოვრების ,,ავადმყოფობის მოდელის“ გავლენის შედეგად გადაიქცა.

მოვიშველიებ კიდევ ერთ პარალელს: ისევე, როგორც მხოლოდ ექიმებს და მედდებს არ შეუძლიათ უზრუნველყონ ადამიანების ჯანმრთელობა, მხოლოდ საზოგადოებრივ ჟურნალისტებსაც არ შეუძლიათ შექმნან ჯანსაღი საზოგადოებრივი კლიმატი. ამ საქმეში ბევრმა სხვამაც უნდა შეიტანოს თავისი წვლილი. სწორედ ამიტომ გულისხმობს საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკის იდეა ახალი ტიპის ურთიერთობებს ჟურნალისტებს, მოქალაქეებსა და საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვა პოტენციურ მონაწილეებს შორის. სინამდვილეში ჩვენ გვაინტერესებს ის, რასაც ,,St. Petersburg Tumes“-ის ყოფილმა რედაქტორმა ჯინ პეტერსონმა ,,ერთიანი ჟურნალისტიკა. უწოდა. ამასვე გულისხმობს ბაზ მერიტიც, როდესაც ამბობს, რომ ,,ახალი ამბის გადმოცემა საკმარისი არ არის“. ერთიანი ჟურნალისტიკა არ უნდა შემოიფარგლოს ცხოვრების მხოლოდ მანკიერი და არაჯანსაღი მხარეების ჩვენებით. მან ფოკუსირება უნდა მოახდინოს ჯანსაღი საზოგადოებრივი კლიმატის შექმნაზე. ერთიანმა ჟურნალისტიკამ პოლიტიკა არ უნდა გააიგივოს ,,მთავრობასთან“ და მის შეცდომებთან. საზოგადოებრივი პრობლემების გადაწყვეტა მან პოლიტიკის საუკეთესო განსაზღვრებად უნდა მიიჩნიოს და დასვას კითხვა, თუ როგორ უნდა მოხდეს ამ სფეროს უკეთ ამოქმედება.

ერთიანმა ჟურნალიტიკამ საზოგადოებას მხოლოდ ინფორმაცია არ უნდა მიაწოდოს. მან უნდა გააცნობიეროს, რომ საზოგადოებრივი დისკუსიის კლიმატს ხშირად პრესა და მედიის დაინტერესება ქმნის და უნდა იაღოს კიდეც პასუხისმგებლობა ამ ძალაუფლებაზე. ერთიანმა ჟურნალისტიკამ უნდა აღიაროს, რომ ჩამოყალიბებული ჟურნალისტისათვის საკმარისი არ არის მხოლოდ პრინციპულობა, სამართლიანობა და მანკიერების მხილების უნარი. საზოგადოებრივმა ჟურნალისტიკამ პატივი უნდა სცეს ყოველდღიურ ცხოვრებას, მოქალაქეთა საღ აზრს და საზოგადოებრივ ფორუმს - ადგილს, სადაც ჩვენ ყველანი ვიკრიბებით, რათა ჩავერთოთ დემოკრატიულ პროცესებში.

ჩვენი პრობლემა ის არის, რომ ასეთი ჟურნალისტიკა ჯერ არ გაგვაჩნია. მასობრივი აუდიტორიის ფრაგმენტულობა და მედიის სამყაროს გაფართოება კი არარეალურად აქცევს ამ იდეალს, რომელიც, შესაძლოა, არც არასოდეს განხორციელდეს. მაგრამ თუ ვინმეს აინტერესებს, რას ნიშნავს ზოგადად საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა, გეტყვით, რომ ეს არის ჟურნალისტიკის გამთლიანების მცდელობა. მცდელობა იმ საკითხებზე აქცენტის გაკეთების გზით, რომლებიც ამერიკულ რედაქციებში უარყოფილი, გამოტოვებული ან აკრძალული იყო. ეს საკითხებია: სამოქალაქო საზოგადოების მონაწილეობა ქვეყნის ცხოვრებაში, მუდმივი დიალოგი, პრობლემის ერთობლივად გადაწყვეტა, საკუთარ საცხოვრებელ ადგილზე პასუხისმგებლობის აღება, დემოკრატიული პროცესების ხელშეწყობა.

თუ ერთ მშვენიერ დღეს საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა დაკარგავს თავის სახელს და გახდება ,,უბრალოდ კარგი ჟურნალისტიკა“, ეს მისი წარმატების მანიშნებელი იქნება. .იმიტაციას. სიხარულით ვამჯობინებთ მლიქვნელობას ჩვენთვის არა აქვს მნიშვნელობა, როგორია საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა - ძველი თუ ახალი, რადიკალურად მიიჩნევენ მას თუ ტრადიუციულად. ჩვენთვის არც იმას აქვს მნიშვნელობა, რას დავარქმევთ მას სახელად. ჩვენ გვაინტერესებს შედეგი, რაც იმას ნიშნავს, რომ პრაგმატიკოსები ვართ და ფოკუსირებას ვახდენთ არა მარტო მიმდინარე მოვლენებზე, არამედ ჩვენი საზრუნავია საზოგადოებრივი ცხოვრების მომავალი, რადგან ამ უკანასკნელის გარეშე არც ჟურნალისტიკას გააჩნია მომავალი.

* * *

მას შემდეგ, რაც ამ მოძრაობამ იჩინა თავი, ბევრი ვიფიქრე ჩემს საკუთარ დამოკიდებულებაში არსებულ არასრულფასოვნებაზე. როგორც უკვე აღვნიშნე, საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა ნიშნავს ჟურნალისტური პასუხისმგებლობის გაცილებით ფართოდ აღქმას. იმ ადამიანთა უმეტესობა, ვისაც რაიმე უცდია საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკის სფეროში, ამტკიცებს, რომ საზოგადოებრივი ჟურნალისტიკა გაცილებით რთულია, ვიდრე ჩვეულებრივი ჟურნალისტიკა. მაგალითად, მოქალაქის ინტერესებისა და პრობლემების ასახვა გაცილებით მეტ დროსა და ფიქრს საჭიროებს, ვიდრე ექსპერტებისა და ოფიციალური პირების მოხელთება. ნებისმიერ სფეროში ადამიანებს თავგზა ერევათ, თუკი მათ პასუხისმგებლობის გრძნობა ეზრდებათ, ძალაუფლება კი იგივე რჩებათ. თუ ძალაუფლება პასუხისმგებლობის გარეშე ქედმაღლობის ფორმულაა, მაშინ პასუხისმგებლობა ძალაუფლების გარეშე ფრუსტრაციის მანიშნებელი იქნება.

სწორედ აქ მივაკვლიე შეცდომას ჩემს დამოკიდებულებაში. ჩანს, ჩემი საქმე სხვა არაფერია, თუ არა ლექსიკონების შედგენა; სულ ეს არის, რასაც ვაკეთებ. ვცდილობ, უკეთესად ვისაუბრო საზოგადოებრივ ჟურნალისტიკაზე. მართალია, ფართო პასუხისმგებლობაზე ბევრი ვილაპარაკე, მაგრამ არ მისაუბრია დამატებით შესაძლებლობებსა და ძალაუფლებაზე. შესაძლოა სულაც ფრუსტრაციის ფორმულას ვადგენდი. მაგრამ რისი გაკეთება შემიძლია მე, კოლეჯის პროფესორს, იმისათვის, რომ პრესა დამატებითი უფლებამოსილებით ვუზრუნველყო? ერთმა ბრძენმა ოდესღაც თქვა: როდესაც ეჭვებში ხარ, გაავლე ზღვარი, რადგან მართებული გამიჯვნა თითქმის ნებისმიერ გამოუვალი სიტუაციიდან გიხსნის. მეც ერთმანეთისგან გავმიჯნე ძალაუფლებით აღჭურვის ორი საშუალება: პირველი არის ჟურნალისტებისთვის გაცილებით მეტი ძალაუფლების მიცემა, რაც მე არ ძალმიძს, მეორე კი მათ ხელთ არსებული ძალაუფლების უფრო ცხადად წარმოჩენაა. მეგონა, რომ ამ უკანასკნელის გაკეთება შემეძლო.

აქედან გამომდინარეობს აზრობრივი ექსპერიმენტი: მცდელობა, მივცეთ საზოგადოებრივ ჟურნალისტიკას სათანადო ძალაუფლება იმისათვის, რომ მან თავისი მისიის შესრულება შესძლოს. ექსპერიმენტი ეყრდნობა პროფესორის ერთადერთ რეალურ შესაძლებლობას - სიცხადე შეიტანოს, სახელები დაარქვას საგნებსა და მოვლენებს, რაც მათ აღქმას შეუწყობს ხელს. რადგანაც ჩვენს კოლექტიურ ცნობიერებას შეუძლია აკონტროლოს ის, რაც ხილვადია. ამ შემთხვევაში ჩემი მიზანიც სწორედ ეს არის.

პირველ რიგში, ორიოდ სიტყვა უნდა ვთქვა იმ არსებულ სიტყვათა მარაგზე, რომელიც პრესის ძალაუფლების დასახასიათებლად გამოიყენება. როგორი შეხედულებაა გავრცელებული საზოგადოებაში პრესის შესაძლებლობათა შესახებ? ეს კითხვა საკუთარ თავს დავუსვი და აი, რა მივიღე პასუხად:

გავრცელებული აზრი პრესის შესაძლებლობათა შესახებ

პრესას შეუძლია:

- დღის სინათლეზე გამოიტანოს მნიშვნელოვანი ფაქტები და აამაღლოს ჩვენი ცნობიერება;

- მოახდინოს საზოგადოების ყურადღების ფოკუსირება;

- გამოაშკარავოს უსამართლო ქმედებები, შეასრულოს ,,უოჩდოგის“ ფუნქცია;

- დასვას მართებული (ანუ მწვავე) შეკითხვები;

- რეკომენდაცია გაუწიოს სხვადასხვა სახის ქმედებებს;

- შეაქოს ან ბრალი დასდოს;

- ,,დაწყნარებული აამღვრიოს და ამღვრეული დააწყნაროს“.

ამ შესაძლებლობებს მე კიდევ უფრო გავავრცობდი.

(გაგრძელება შემდეგ ნომერში)