ალმანახის წინამდებარე გამოცემა სახელმწიფო სამართლის სერიით მეხუთეა.ზოგადად, კონსტიტუციური სამართლის პრობლემატიკა საქართველოში, ალბათ, არ გადავაჭარბებთ, თუ ვიტყვით, რომ სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან საკითხებს მოიცავს. შესაბამისად, კონსტიტუციური სამართლის სამართლებრივ-პრაქტიკული დანიშნულება უსაზღვროდ დიდია ქვეყნის ტერიტორიული პრობლემების, მისი გამთლიანების, ადამიანის უფლებათა დაცვის ეფექტური სისტემის ჩამოყალიბების, ქვეყნის ინტეგრაციულ პროცესებში უმტკივნეულო ჩართვის, გლობალური ტრანსფორმაციის პირობებში ეროვნულ-სამართლებრივი სისტემის პოზიციისა და სხვათა თვალსაზრისით. მრავალთა შორის პრობლემატიკის აქ მოცემული ჩამონათვალიც ნათლად ადასტურებს კონსტიტუციური სამართლის და, აქედან გამომდინარე, წარმოდგენილი ალმანახის მნიშვნელობას.

დღეს ჩვენი ქვეყანა არ არის განებივრებული იურიდიული პერიოდული გამოცემების სიმრავლით,აქედან გამომდინარე, ალმანახის მიზანია როგორც პროფესიულ წრეებს, ისე დაინტერესებულ საზოგადოებას მისცეს საშუალება იმსჯელოს და იფიქროს ქვეყნის საზოგადოებრივი წესწყოფილებისა და პოლიტიკის სფეროში აღმოცენებულ უმნიშვნელოვანეს საკითხებზე. თითოეულ გამოცემაზე მუშაობისას ვცდილობთ ვიმსჯელოთ დღეს ქვეყანაში მიმდინარე გლობალური სამართლებრივი და პოლიტიკური რეფორმების ფონზე განვითარებულ მოვლენებზე, რომელთა შესახებ საჯარო და აკადემიურ მსჯელობას დიდი დატვირთვა აქვს ქვეყნის დემოკრატიული აღმშენებლობისათვის.

ალმანახის ამ ნომრით ჩვენ გვინდა, ერთი მხრივ, შევეხმიანოთ დღევანდელ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ ცხოვრებას, მის განვითარებას და, მეორე მხრივ, საშუალება მივცეთ შესაბამის აკადემიურ წრეებს, ახალგაზრდა იურისტებსა და სტუდენტებს გამოთქვან თავიანთი შეხედულებები და გამოიწვიონ საჯარო დისკუსია იმ საკითხებზე, რომლებიც მნიშვნელოვანია ჩვენი სახელმწიფოს დემოკრატიული აღმშენებლობისათვის. ვფიქრობ, ალმანახში გამოქვეყნებული სტატიები ფართო გამოხმაურებას ჰპოვებს იურიდიულ წრეებში და საინტერესო განსჯისა და დისკუსიის საგანი გახდება.

ზაზა რუხაძე

ზვიად მათიაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

იცოდე კანონი და იქნები დაცული კანონისაგან
ავტორი

წინამდებარე სტატიის (უფრო ესსეს) შექმნის პირველად ბიძგს წარმოადგენდა ავტორის გონებაში უნებლიედ მოვლენილი კითხვა: აქვს თუ არა პიროვნებას უფლება შექმნას საკუთარი სახელმწიფო? საბოლოო ჯამში ამ კითხვაზე პასუხის ძიებაში ავტორმა, კვლავ უნებლიედ, დასვა კიდევ უფრო მეტი კითხვა, თუმცა ვთვლი, რომ აღნიშნულ საწყის კითხვას ასე თუ ისე მაინც გასცა პასუხი.

პირველადი ხედი:

პირადი (კერძო) და საჯარო (სახალხო-სახელმწიფო) ინტერესთა დაპირისპირების ისტორია იწყება მომენტიდან, როცა ადამიანი საზოგადო ცხოველად, ან ჯოგურ ადამიანად იქცა, ხოლო როცა ჯოგი გადაიზარდა ტომში, ტომი კი უფრო რთულ ფორმაციაში, ამ უკანასკნელს სახელმწიფო (სამშობლო, მამული) უწოდეს. ჩემი აზრით, ამ პერიოდიდან ადამიანის, როგორც ცალკეული სუბიექტის (რადიკალურად ინდივიდუალური არსების) მდგომარეობა, არც გაუარესებულა და არც გაუმჯობესებულა (რა თქმა უნდა, არ ვგულისხმობ ცალკეულ შემთხვევებს).

მაგალითისათვის: ტომური წყობილების დროს (რომელიც მსოფლიოს ზოგ ნაწილში დღემდე შენარჩუნებულია), პირს შეეძლო მიეტოვებინა მშობლიური ტომი, თუ არ მოსწონდა იქ დამკვიდრებული ცხოვრების ნორმები და უვიზოდ, უპასპორტოდ და თითქმის უსაზღვროდ გადასახლებულიყო სხვა ტერიტორიაზე, სადაც არც ერთი ტომის „იურისდიქცია“ არ ვრცელდებოდა. დღეს პიროვნება ამ ფუფუნებას მოკლებულია. დღევანდელი ადამიანის უფლებები საზოგადოებაში ცხოვრებისა თუ არსებობის წესებს წარმოადგენს. დღეს საზოგადოებისაგან სრულიად განდეგილად ცხოვრება შეუძლია, თუნდაც იმის გამო, რომ რეალურად არ არსებობს რაიმე სამართლებრივი რეჟიმისაგან თავისუფალი საცხოვრებლად ვარგისი ტერიტორია, ანუ, გინდა თუ არა, უნდა ითამაშო მხოლოდ სხვისი თამაშის წესებით, რადგან ყველა სათამაშო ტერიტორია უკვე დაყოფილია საკუთრებებად, შეზღუდულია სიჩქარეებში, დანაწევრებულია რაიონებად, დაბეგრილია და დაქვემდებარებულია მმართველობას, ყველანი არიან შემოწმებულები, დარეგისტრირებულნი, ადრესირებულნი და დაფიქსირებულნი. მეორე მხრივ, თუკი პიროვნებას უხდება იმ წესებით თამაში, რომელთა შექმნასა და დადგენაში (ცხოვრებასთან ან სხვა ადამიანებთან მოსარგებად) მას მონაწილეობა არ მიუღია, სამაგირეოდ მას აქვს უფლება გარკვეულ ფარგლებში შეცვალოს ეს წესები (იმ შემთხვევაში, თუ შეძლებს დემოსის დარწმუნებას, რომ მისი წესები უკეთესი, უფრო მისაღები და ნორმალურია); თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ თვით ამ წესების შეცვლის საშუალებებიც უკვე განსაზღვრულია არსებული თამაშის წესებით. წრე თითქმის ჩაკეტილია, სამართლებრივად სტანდარტიზებულია. თუ გინდა არსებული წყობილების შეცვლა, შეცვალე, ოღონდ კანონით, ანუ არსებული წესწყობილებით დადგენილი საშუალებებით, შესაბამისად, იბადება ორაზროვანი დასკვნა: ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები „სავალდებულოა“, აუცილებელია იარსებო

ადამიანის უფლებების შესაბამისად, თუ გინდა, რომ საერთოდ იარსებო. ადამიანის უფლებები არღვევს მათ უფლებებს, ვისაც არ უნდა იყოს „ადამიანი“ დღევანდელი გაგებით (ან დღევანდელ ადამიანზე უფრო მეტი, მისგან განსხვავებული), სოციალური ქარხნის პროგრამირების შედეგათ. ჯოგური წყობილების დროს, კერძო და ზოგადად ნებას შორის კომფლიქტი (პიროვნებისა და საზოგადოების ურთიერთდაპირისპირება), სხვაგვარად რომ ვთქვათ, დისიდენტობის საკითხი რეგულირდებოდა ე.წ „უხეში ფიზიკური ძალის“ მეშვეობით, თუმცა დღეს სახელმწიფოებრიობის, ჰააგის კონვენციისა და გლობალიზაციის ხანაში დისიდენტობის, იგივე საზოგადოებასთან დაპირისპირების, საკითხი ისევ და ისევ ძალის მეშვეობით რეგულირდება (თუ სოციალურმა პროგრამირებამ ვერ „მოარჯულა“ და პირიქით, გააღიზიანა); თუმცა, პროგრესი სახეზეა, ამჯერად ეს აღარ არის „უხეში ფიზიკური ძალა“, არამედ უბრალოდ ფიზიკური ძალაა, რომელსაც, გამართლებისა და პრაქტიკულობის გამო, ფურცელზე დაწერილი ნებართვა ახლავს თან (გამონაკლისებიც ხდება), რასაც კანონს ვუწოდებთ ჩვენ, იურისტები, ხოლო უბრალო მოკვდავნი - სამართლიანობას; ამასთან, გვახსოვდეს გამონათქვამი - „ხანდახან ჯალათი გვევლინება სამართლიანობის ნიღბით“… თემიდა, ნიღბითა და ხმლით.

მეორადი ხედი:

საქართველოს უზენაესი კანონმდებლობა, სხვა ე.წ განვითარებული და განვითარებადი ქვეყნების დარად, პიროვნებისა და საზოგადოების სახელმწიფოსთან ურთიერთობის ფორმად დემოუკრატიულ წყობილებას აცხადებს იმ იმედით, რომ ეს ერთმანეთის, თუ ერთიმეორის მართვის ფორმა ყველაზე მისაღებია დემოსისათვის; თუ ყველასთვის? კონსტიტუციის ფრაზაშივე - „საქართველოს მოსახლეობის ურყევი ნებაა დაამკვიდრონ“…- ვაწყდებით აშკარა ტყუილს, ვინაიდან „ჩვენი“, ღმერთის მიერ ნაბოძები საქართველოს ყველა მოქალაქის ნება, მით უმეტეს ურყევი ნება, არ არის (და, იმედია, ვერ იქნება) ის, რაც ჩამოთვლილია შემდგომ, კონსტიტუციის პრეამბულაში (იდეაში, ცუდი არაფერი). ფაქტობრივად, კონსტიტუცია იწყება ტყუილით, რადგანაც დემოკრატიული წყობილება მოსახლეობის გარკვეულმა ნაწილმა ყველას სურვილად გამოაცხადა. აქვე, დასაწყისშივე ირღვევა ინდივიდის უფლება იცხოვროს არადემოკრატიულ წყობილებაში. თუმცა, ვისთვის რაა დემოკრატიულობა და რა სახით, ესეც სადავო საკითხია და, შესაბამისად, ზოგიერთების ინტერესები აქაც შებღალულია, რაც ნორმალური და გარდაუვალია. მაგრამ ისიც ნორმალური და გარდაუვალია, რომ ზოგიერთები, ნიუტონის მეორე, მსოფლიო მასშტაბის კანონის შესაბამისად (რომელიც, ნებისმიერი იურისდიქციისაგა განსხვავებით, აბსოლუტურია), საერთო სისტემას წინააღმდეგობას უწევენ. საუბარია ინერციაზე, ანუ მატერიის ყველა სახის უნივერსალურ თვისებაზე, წინააღმდეგობა გაუწიოს გარემო ცვლილებას. კიდევ უფრო ვაკონკრეტებ (ვამასიურებ, ვადემოკრატიულებ), ინერცია ეს არის გომეოსტაზი, - ორგანიზმის შემგუებლური რეაქცია, რომელიც მიმართულია გარემო ზემოქმედების მოსაშორებლათ ან შესაზღუდად, ისეთი ზემოქმედებისა, რომელიც არღვევს ორგანიზმის შინაგან ფარდობით მდგრადობას. მაგალითად: ჩვენი სხეულის მუდმივი საშუალო ტემპერატურა, გარემო ტემპერატურის ცვალებადობის მიუხედავად, გომეოსტაზის ძალით უცვლელია, სანამ ადამიანი ცოცხალია, ხოლო სიკვდილი გულისხმობს, რომ იგი წყვეტს წინააღმდეგობას და ხდება გარემოს ტემპერატურის შესაბამისი, ანუ სანამ ცოცხლები ვართ, ეს ჩვენი ბუნებრივი, სამყაროსეული კანონზომიერებებიდან აღმოცენებული და მათზე დაფუძნებული უფლებაა - გავუწიოთ წინააღმდეგობა გარემოს ზემოქმედებას, თუნდ ფართხალით, თუნდ რევოლუციით, თუნდ, თუნდ ესსეების წერით.

აქვე, კანონით არსებული ხელისუფლების წარმომადგენლისათვის წინააღმდეგობის გაწევა და დაუმორჩილებლობა, ერთი, ან რამდენიმე პირის მიერ, შედეგად გვაძლევს მათ დამნაშავეებად შერაცხვასა და დასჯას, ხოლო ხელისუფლებისთვის დაუმორჩილებლობა და წინააღმდეგობა მასების მიერ (დემოსი) ხანდახან შედეგად გვაძლევს დემოკრატიის გამარჯვებას, ანუ უმცირესობას დაუმორჩილებლობის უფლება ჩამორთმეული აქვს, ხოლო უმრავლესობას, რომელიც, შესაბამისად, მეტ ძალასა და შესაძლებლობას (ხალხური ენით, მეტ სამართლიანობას) ფლობს, ამ უფლების მოპოვება მარტივად შეუძლია. გაბოროტებული ერთეულები, მომავალი დიქტატორები.

სტატისტიკა:

საქართველოს 1995 წლის 24 აგვისტოს სახელმწიფოს უზენაეს კანონში დემოკრატია მოხსენიებულია ხუთჯერ:

პრეამბულა: საქართველოს მოქალაქეთა ურყევი ნებაა, დაამკვიდრონ დემოკრატიული საზოგადოებრივი წესწყობილება.

მუხლი 1: საქართველოს სახელმწიფოს პოლიტიკური წყობილების ფორმა არის დემოკრატიული რესპუბლიკა.

მუხლი 5: ხალხი თავის ძალაუფლებას ახორციელებს უშუალო დემოკრატიის ფორმებით.

მუხლი 22 და 24: ინფორმაციისა და მიმოსვლის თავისუფლებათა შეზღუდვა შეიძლება კანონით დადგენილი დემოკრატიული საზოგადოებისათვის აუცილებელი პირობებით.

ასე რომ ჩვენი კულტურის ტერიტორიაზე (ვგულისხმობ საქართველოს) დემოკრატიული საზოგადოება იცავს თავის საჯაროობას კერძო პირის უფლებებისთვის ასე თუ ისე ნაკლები ზიანით, თუმცა დავიწყოთ სახელმწიფოს უზენაესი კანონის პრეამბულიდან, გავარკვიოთ, აქვს თუ არა ადამიანს უფლება შექმნას სახელმწიფო, ანუ რა სუვერენიტეტი აქვს პიროვნებას საზოგადოებაში? ვინ ვისია, პიროვნება საზოგადოების, თუ საზოგადოება პიროვნების, ან იქნებ საკითხი თითიდან გამოწოვილი პრობლემაა?

არსებული მდგომარეობა:

კონსტიტუციის პრეამბულის მიხედვით, საქართველოს მოქალაქეთა ურყევი (ხანდახან შერყეული, ხანდახან ეული) ნებაა, დაამკვიდრონ დემოკრატიული საზოგადოებრივი წესწყობილება (დავიზეპირეთ). ალბათ ასეც არის, თუმცა, დემოკრატიაში ადამიანები (უმეტესწილად იურისტები) მოვისაზრებთ დემოკრატიის არა რაიმე ერთ აბსოლუტურ სტანდარტს, არამედ მეტ-ნაკლებად ცნობილ, განსხვავებულ ფორმებს. რა თქმა უნდა, თითოეული მათგანის ჩამოყალიბება განაპირობა კონკრეტულ სახელმწიფოში (კულტურულ სივრცეში) არსებულმა ისტორიულმა, სოციალურმა, რელიგიურმა, ეკონომიკურმა, მოკლედ მრავალმა ობიექტურმა, მაგრამ სუბიექტურად აღქმულმა ფაქტორმა, თუმცა დემოკრატიის ყოველი ფორმა, ისევე, როგორც ჩვენი თანაცხოვრების სხვა ცნობილი ფორმები, ემყარება ერთ ზოგად სისტემას: ინდივიდი - საზოგადოება - სახელმწიფო (ეზოთერიკულად თუ ვიტყვით, სხეული, გრძნობები, გონება; მიწა, წყალი, ჰაერი).

თავად დემოკრატიის ნაირსახეობა განისაზღვრება იმ ფაქტორით, თუ რომელი ელემენტი იქნება აღებული იმის განმსაზღვრელად (კრიტერიუმები), თუ რას წარმოადგენს თავად დემოკრატია. შესაძლო ვარიანტებიდან ძირითადად ცნობილია ორი (ან მე მიმაჩნია ასე), რომლებიც საზოგადოებაში არსებულ ფასეულობათა ზოგად სახეს გამოხატავენ:

პირველი,როცა მთავარ ელემენტად აღებულია საზოგადოება (ხალხი თუ მოსახლეობა). ამ შემთხვევაში ხალხი გაიგივებულია სახელმწიფოსთან, ხოლო ინდივიდი განხილულია როგორც მთლიანს დაქვემდებარებული, მისი ნაწილი ნაწილი (ქესით იქ, სადაც ე.წ ინდივიდები მეტნი არიან, ამ ფორმამ არ უნდა გაამართლოს). ამ შემთხვევაში სახელმწიფო ატარებს მკვეთრ, განსაზღვრულ პოლიტიკას, სახელმწიფოს ბიუროკრატიული აპარატი აშკარა ელმავლის ფუნქციებით არის დატვირთული. ცენზურა, სახელმწიფო კონტროლი, ბიუროკრატია ცხოვრების ჩვეულ, საერთო რიტმში მუშაობს.

მეორე ფორმაა, როცა პირველ ადგილზე დგას ინდივიდი, ყოველი პიროვნება, თავისი მნიშვნელობით, სადაც საზოგადოება არის ავტონომიურ ინდივიდთა ჯამი (თავიდანვე ჩანს, რომ სისტემა მმართველობისათვის რთულია), ხოლო სახელმწიფო გადადის მეორე პლანზე, რადგან მას, ძირითადად, აქვს თანაცხოვრებისათვის გაერთიანებული ადამიანების დაცვის ფუნქცია. ინიციატივა მოდის მოქალაქეებისგან და არა ხელისუფლებისგან, როგორც პირველი ფორმის დროს. ამ დროს სახელმწიფოს პოლიტიკა ძალზე ლიბერალური, ანუ არამკვეთრი, ინერტულია. მაგალითებისაგან თავს შევიკავებ (სავარაუდოდ გამოცდილების, ან ცოცხალი მაგალითების სიმწირის გამო).

პირველ, პირობით შემთხვევაში (ზოგიერთის, ან ორის აზრით, საქართველოს შემთხვევა ან „ჩვენი” კონსტიტუციის შემთხვევა), დემოკრატია არის ხალხის ძალაუფლება, სახალხოობა (მუხლი 5: ხალხი თავის ძალაუფლებას ახორციელებს უშუალო დემოკრატიის ფორმებით). ხალხი არის ძალაუფლების წყარო. ხალხი მართავს. იდეაში.

მეორე მიდგომით, პოლიტიკური ძალაუფლების საფუძველია ინდივიდები, პიროვნებები. განსხვავება შეიძლება არ არის ერთი შეხედვით აშკარა, მაგრამ ის არსებობს და მისი პრაქტიკული შეგრძნებისა თუ გაცნობიერებისთვის (ვის როგორც შეუძლია) ჯერ იცხოვრეთ ჩინეთში, შემდეგ კი ჰოლანდიაში, ან ამ ორი ქვეყნის კანონმდებლობა შეისწავლეთ, გაანალიზების სიღრმით.

მართალია, ზემოხსენებულ ფორმებს შორის აშკარა და ცალსახა სადემარკაციო ზღვარის გავლება ძნელია და არც არის ძალიან საჭირო, მით უმეტეს, თუ გავითვალისწინებთ ყოველი ჩვენგანის სუბიექტივიზმს (და ზოგიერთის შეხედულებების მასშტაბებს), თუმცა სისტემაში ინდივიდი - საზოგადოება - სახელმწიფო ეტევა არა მარტო დემოკრატიის ორი ზემოაღნიშნული ფორმა, არამედ ადამიანსა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობის სამი განსხვავებული ფორმაც, ისევ პირობითად: ტოტალიტარული (თითქმის ინდივიდუალური), ინდივიდუალისტური (თითქმის იდეალისტური) და პარტიციპატორული (თითქმის არსებული).

ადამიანსა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობის ტოტალიტარული მოდელი მომდინარეობს სახელმწიფოსა და საზოგადოებისაგან, სახელმწიფოს პრიორიტეტულობიდან ინდივიდებთან (სხვა ადამიანებთან) შედარებით. აქ არის ადამიანის სრული მორჩილება სახელმწიფოსადმი და თავისუფლების მასშტაბების სეკვესტრირება, ან კასტრირება, ანუ, თუ ვინმეს შია, მას არ შეუძლია გამოვიდეს ფართო გაშლილ მოედანზე, სადაც აუცილებელი პირობაა, რომ ბევრი ხალხი და მასმედია მიდიოდეს და დაიწყოს სიმართლის ყვირილი იმასთან დაკავშირებით, რომ მას შია, ან რომ მას „შია“, როგორც ეს ხდება ჩვენს, ან „ჩვენს“ ქვეყანაში. ანუ ტოტალიტარიზმი ადამიანის უფლებათა „ხმამაღლა“ დაყენების საკითხსაც კი გამორიცხავს, რადგან ინდივიდი ერთ-ერთი უმნიშვნელო ჭანჭიკია მექანიზმში. (ისევე, როგორც საქართველო - მსოფლიო გლობალურ მექანიზმში, სადაც მის მოულოდნელ გაქრობას რუკიდან მსოფლიო მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი ვერც კი შეამჩნევს. პატარა ქვეყნის კომპლექსი, მით უმეტეს, დიდი ქვეყნობის კომპლექსით შეპყრობილი სახელმწიფოს მეზობლად).

ტოტალიტარიზმის შემთხვევაში მთლიანს უპირობო პრიორიტეტი გააჩნია ნაწილის მიმართ (ნაწილობრივ ყველა სახელმწიფოში და ყველა ზოოლოგიურ ჯგუფში, რა თქმა უნდა, ასეა). ე.წ. ინდივიდუალური მე-ს აღრევა და არა შერწყმა ერთი შეხედვით უსახურ, კოლექტიურ „ჩვენ“-თან. „თემს რაც სწადია, მას იზამს.“

ტოტალიტარიზმი აყალიბებს მასობრივი ხასიათის ადამიანს. არანაირი იატაკქვეშეთი, არანაირი დისიდენტები, პროტესტი მიუღებელია, რადიკალური ოპოზიცია-კანონსაწინააღმდეგო და არამართლზომიერი. ეს არის სტანდარტულ ადამიანთა ჯგუფი. ინდივიდუალურობის მქონე პიროვნებისაგან განსხვავებით (ინდივიდუალურობა: ყოველი პიროვნების ფსიქიკური მახასიათებლებისა და გამოცდილების ერთობლიობა, რომლებიც განასხვავებენ მას სხვა პიროვნებებისაგან), ყველას ერთნაირი ფსიქიკური მახასიათებელი და გამოცდილება გააჩნია. თუმცა არ უნდა დავივიწყოთ ისიც, რომ ზემოთ ჩამოთვლილი მიზეზები ძალაუნებურად, თავისთავად უწყობენ ხელს ინდივიდუალურობის განვითარებას, რადგან, როგორც ცნობილია, მზე უფრო ბნელ ფონზე კაშკაშებს, ასევე ნებისმიერს მოვლენას არ შეუძლია იარსებოს საპირისპირო მოვლენის გარეშე და კიდევ ერთი - ინდივიდი - საქართველოს კონსტიტუციაში ეს სიტყვა ნახსენები არ არის. სიტყვა - პიროვნება, ნახსენებია ერთხელ.

ადამიანსა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობის პირობითად „ინდივიდუალისტური“ მექანიზმი დამყარებულია ინდივიდის მეტ-ნაკლებად შეფარდებით პრიორიტეტულობაზე სახელმწიფოსთან მიმართებით. ეს ფორმა ყველაზე აშკარად ჩანს ლიბერალიზმში, რომელიც თავისუფალ ადამიანს საზოგადოებაში უძვირფასეს ფასეულობად აღიარებს (ერთია აღიარო ეს ფასეულობა კონსტიტუციით, რომელიც მოსახლეობის 1-2% აქვს წაკითხული და მეორეა იხელმძღვანელო ამ ფასეულობით ყოველდღიურად, ყველაფერში). სახელმწიფო, ლიბერალიზმის შემთხვევაში, არის თავისუფალ ინდივიდთა შეთანხმება, გარიგება (გარიგება, ან მორიგება და არა ხელშეკრულება). სახელმწიფო ხალხის კონტროლის ქვეშ ფუნქციონირებს და ცალსახად აქვს განსაზღვრული კონკრეტული ფუნქციები - მოქალაქეთა უსაფრთხოებისა და თავისუფლების უზრუნველყოფა, საზოგადოებრივი წესრიგის უზრუნველყოფა და სხვა. სახელმწიფო კი არ აყალიბებს ადამიანს, არამედ ადამიანები - სახელმწიფოს. ამ შემთხვევაში პიროვნება არა მარტო განიხილება, არამედ არის კიდეც ინდივიდი, საზოგადოებისაგან ასე თუ ისე „დამოუკიდებელი“ პიროვნება, რომელიც იძულებულია ითანამშრომლოს გარშემომყოფებთან საკუთარი კეთილდღეობისთვის, ხოლო ადამიანის უფლებები ის რეალური საშუალებაა, რომელიც იცავს ინდივიდს ხელისუფლების ძალმომრეობისაგან. ლიბერალური სახელმწიფო არის საშუალება თანაცხოვრებისათვის და არა რაღაც მაღალფარდოვნად ნათელი იდეალებისაკენ მიმართული, იდეოლოგიური საფუძვლით გამოკვებილი, განსაკუთრებული თავგამოდებით გამორჩეული მექანიზმი. აქ სახელმწიფო რეალურად იცავს სახელმწიფოსაგან. კანონი კანონისგან.

რაც შეეხება მესამე, შეიძლება ითქვას, სურვილისა და შესაძლებლობების გათვალისწინებით შუალედურ და ასევე პირობითად წოდებულ „პარტიციპატორულ“ მიდგომას, იგი მოკლებულია რადიკალიზმს და არ განიხილავს ადამიანს, როგორც იზოლირებულ, საზოგადოებისაგან დამოუკიდებელ ინდივიდს, არამედ მომდინარეობს ადამიანის, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს განუყოფლობიდან. ამ შემთხვევაში ადამიანის უფლებები განიხილება არა იმდენად როგორც მისი დამცველი საშუალება ხელისუფლების ძალმომრეობისაგან, არამედ როგორც სახელმწიფოს გამოყენება ადამიანის არსებობისა და განვითარებისათვის მაქსიმალურად ხელშემწყობი პირობების შექმნისათვის.

ტესტი:

იმის გასაგებათ, თუ ზემოაღნიშნული სამი ფორმაციიდან, რომლისკენ ხართ უფრო მიდრეკილი, დაუსვით საკუთარ თავს ასეთი კითხვა: ვთქვათ, ამერიკელებმა დაიჭირეს ერაყელი სამხედრო, რომელსაც მსოფლიოს 5 დედაქალაქში დამონტაჟებული აქვს ასაფეთქებელი მოწყობილობა, რომლებიც სულ მცირე 10.000 ადამიანს შესწირავს, ერაყელი არაფერს ამბობს ბომბების ადგილმდებარეობაზე, სიკვდილის მუქარის მიუხედავათაც კი (ამ ადამიანს მაგრად არ „ევასება“ ამერიკა, ან მისი ხელისუფლება, რატომღაც ), ახლა კი კითხვა: თქვენი აზრით, უნდა ვაწამოთ ეს ერაყელი და ვათქმევინოთ, სად არის ასაფეთქებელი მოწყობილობა, თუ გავწიროთ 10.000 ადამიანი? თუ პასუხია ვაწამოთ, თქვენ მიდრეკილი ხართ პირველი ფორმაციისკენ, თუ პასუხობთ არა, მეორისკენ და თუ არ იცით, ან ჭოჭმანობთ (ვერ აძლევთ საკუთარ თავს ამდენ უფლებას) მაშინ მესამე, შუალედურისკენ.

კიდევ ერთი შედარება: არსებობს ასეთი მეცნიერება-ეტიოლოგია, რომელიც სწავლობს ცხოველურ ინსტიქტებს ადამიანში, შესაბამისად, მაიმუნებსაც აღმოუჩინეს კაცობრიობისათვის ცნობილი სამი თანაცხოვრების ფორმაცია: ავტოკრატია ეს გორილების ჯოგია, ერთი მამრით სათავეში. კაპიტალიზმი დემოკრატიის სახელით - ბაბუინების ჯოგი, რამდენიმე მამრით სათავეში: ხოლო კომუნიზმი - მაკაკების ჯოგი, სადაც თუ მთავარმა მამრმა ვინმე გაიმეტა, ყველა ჩაგრული იმას დაუწყებს ცემას. რაც შეეხება შიმპანზეებს (ბიოლოგიურად ადამიანთან ყველაზე ახლო მდგომ პრიმატებს, გენების იდენტურობა ადამიანთან 95%), მათი თანაცხოვრება შეიცავს და მოიცავს სამივეს, პერიოდული ცვლილებებით.

ავად თუ კარგად, თუ ეკლექტიკურად, დღეს პიროვნების, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ურთიერთობებს საფუძვლისეული რეგულირება, ძირითადად, გამოხატულია საკონსტიტუციო კანონმდებლობაში, მაგრამ კონსტიტუციონალიზმამდე მნიშვნელოვანი გზა იყო განვლილი.

მოკლე ისტორიული ექსკურსი:

დავიწყოთ სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბების პირველადი ეტაპიდან, როცა ადამიანი განცალკევებული იყო ხელისუფლებისაგან და ხელმძღვანელობა ტრადიციების, ადათების მიხედვით, რომლებიც ნაკლებად იძლეოდა თვითრეალიზაციის განსხვავებული ფორმების ძიებისა და დამკვიდრების საშუალებას. მაშინ ადამიანი განსხვავებულად თავისუფალი იყო (პირველ რიგში, თავისუფალი გადაადგილებისა და „კანონებისგან“, ანუ სტანდარტებისგან თავისუფალი ტერიტორიების არსებობის გამო), თუმცა იყო ამ სიკეთის დამაბალანსებელი მხარე, თუ განუდგებოდი თემს (ან გაგაგდებდნენ, სასჯელის სახით), რჩებოდი დაცვის გარეშე (დღეს არ გაგდებენ,არამედ თავისთან დაგიტოვებენ და შეეცდებიან თავის ყაიდაზე გადაგაპროგრამონ, ან უბრალოდ დაგსაჯონ).

ანტიკურ ხანაში მოაზროვნეები არ ყოფდნენ საზოგადოებასა და სახელმწიფოს, რადგან ისინი ერთ ორგანიზმს წარმოადგენდა და მათ შორის მკვეთრი საზღვრების დადგენის მოთხოვნილება არ არსებობდა. ამის მიზეზი შეიძლება მრავალი იყოს, მაგალითად, სახელმწიფოს მოსახლეობის მცირერიცხოვნება.

საზოგადოების განვითარებით (ინდივიდუალიზმის განვითარებით) ე.წ. ანტიკურ ხანაში იქმნებოდა ბუნებრივი სამართლის იდეები, რომლებმაც გარკვეული დეგრადაცია განიცადა ფეოდალიზმის პერიოდში, როცა თვით უფლება განიმარტებოდა როგორც ერთის პრივილეგია მეორესთან მიმართებით, ხოლო პრივილეგირებულობა ხშირად მართლდებოდა ღვთაებრივი ნებით. ყოველი ფენისთვის აღიარებული იყო სხვადასხვა უფლებები: მაგალითად, სამურაების კასტას ჰქონდა უფლება გაეკეთებინათ ხარაკირი, მაგრამ ამის უფლება არ ჰქონდათ უბრალო ყმა-გლეხებს (დღეს თვითმკვლელობის უფლებასთან მიმართებით სამართლებრივად ბუნდოვანი სიტუაცია არსებობს).

ადრეული ბურჟუაზიული რევოლუციების პერიოდში, როცა უბრალო ხალხმა შეაღწია პარლამენტში, გამოჩნდნენ ისეთი ნათელი გონებისა და შეხედულებების პატრონები, როგორიცაა ყველასთვის საყვარელი სპინოზა, მონტესკიე, დიდრო, ნაპოლეონი, დე სადი და სხვები. მათ ბუნებრივი სამართლის იდეებს ახალი სიცოცხლე შთაბერეს. მათ განანასხვავეს პიროვნება, საზოგადოება და სახელმწიფო. მოსაზრებები სახელმწიფოზე, რომელიც ადგენს კანონებს, მაგრამ თავადაც ამავე კანონებით არის შეზღუდული. სახელმწიფოს მთავარ ფუნქციად მიიჩნიეს ადამიანის ბუნებრივი უფლებების დაცვა. მათი აზრით, საჯარო ხელისუფლება არის არა უმაღლესი საწყისი, არამედ ინდივიდუალური უფლებათა ჯამი. შეიმუშავეს სამართლებრივი მექანიზმები, რათა სახელმწიფო არ გამოსულიყო თავის ფარგლებს გარეთ, რამაც საბოლოოდ ხელისუფლების დანაწევრების სახე მიიღო. საზოგადოებრივი შეთანხმების იდეა დავიდა (ან ავიდა) იქამდე,რომ ყოველი ადამიანი აძლევს თავის პიროვნებას საერთო ნებას და ამით ხდება მისი მონაწილე, შესაბამისად, იქმნება იმის ხილვადობა, რომ ძალაუფლება გააჩნია ყველას, ყოველ მონაწილეს (ერთგვარი „მატრიცა“). ლენინური მიდგომისაგან განსხვავებით, რომელიც ამბობდა, რომ სახელმწიფოს მართვა უნდა შეეძლოს ნებისმიერ მწველავ ქალს, ჟან-ჟაკ რუსოს და მის თანამოაზრეთა აზრით, ყველამ უნდა მიიღოს მონაწილეობა სახელმწიფოს მართვაში, მიუხედავად იმისა, ძროხები უყვარს თუ რძე.

რა თქმა უნდა, იყვნენ იდეალისტი ერთეულები (როგორც ყოველთვის), რომელთა აზრით, „ზედმეტთათვის იქნა სახელმწიფო აღმოჩენილი“ და „სადაც სახელმწიფო თავდება, მხოლოდ იქ იწყება ადამიანი, რომელიც ზედმეტი არ არის!“ მართლაც, იდეალური მიდგომაა, მაგრამ არა რეალური.დღეისთვის.

ბურჟუაზიულმა რევოლუციებმა გამოიღო თავისი ევოლუციური შედეგი, რაც გამოიხატა ე.წ სამოქალაქო საზოგადოების ჩანასახის შექმნაში, რომელიც დღემდე იზრდება და ვითარდება, მაგრამ რომელიც იმდენად არ მომწიფებულა, რომ დასაბამი დაუდოს თუნდ საკუთარ თავთან ანტაგონისტურად განწყობილ ახალ ფორმაციას.

სამოქალაქო საზოგადოების განვითარება ხდებოდა და ხორციელდებოდა საკონსტიტუციო პრინციპების ფორმირებათა სინქრონულდ, რომლებიც ახლებურად არეგულირებდნენ (ყოველ შემთხვევაში ცდილობდნენ) ადამიანის, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ურთიერთქმედებებს. დღემდე ამ პრინციპების დედაღერძი არ შეცვლილა, მხოლოდ უფრო დაიხვეწა და უფრო ლიბერალური ხასიათი შეიძინა, ანუ პიროვნების ხელშეუხებლობა, საკუთრების უფლება, სინდისის თავისუფლება და სხვა საკითხები უკვე ორი საუკუნეა დღის წესრიგშია და მათი აქტუალობა, რაც არ უნდა გასაკვირი იყოს, არ იკლებს. ამ პერიოდის მნიშვნელოვან მიღწევებს შეიძლება მივაკუთვნოთ პოლიტიკური ავტოკრატულობის შეზღუდვა ხელისუფლების გადანაწილებითა და ინდივიდის კონკრეტული უფლებების მიერ, რაც მრავალათასიანი მონობისა და ყმობის პერიოდის შემდეგ, ახალი და საკმაოდ ტკბილი, ვარდისფერი ხილი აღმოჩნდა.

დროთა განმავლობაში შესაძლებელი გახდა სამოქალაქო საზოგადოების, როგორც დამოუკიდებელი ცხოვრების სფეროს, კონტურების გამოყოფა წმინდა პოლიტიკურ-სახელისუფლებო ცხოვრებიდან.

დღეს, სადაც იწყება ხვალ:

საერთო ჯამში, დღეს, გუშინ თუ ხვალ, ყველა ერთისკენ იღწვის - იცხოვროს თუ იცოცხლოს შეძლებისდაგვარად კარგად, ხოლო კარგად ცხოვრებაზე (ისე, ვისაც როგორ უღირს, როგორ აწყობს) შეხედულებები და მისი რეალიზაციის შესაძლებლობების განსხვავება ქმნის ყოველივეს, რაც ზემოთ იქნა აღნიშნული.

ადამიანს გააჩნია უფლება და ერთეული ნება, მაგრამ ხალხს გააჩნია ძალაუფლება და ზოგადი ნება (ყოველი ადამიანის ნებათა საერთო ჯამიდან გამომდინარე ფარდობითად ყველაზე მოცულობითი მიმართება), რა გააჩნია სახელმწიფოს? ხალხის ძალაუფლება, გვპასუხობს კონსტიტუცია, ანუ, თუ ადამიანის უფლებას მრავლობით კატეგორიაში ავიყვანთ, მივიღებთ ბევრ უფლებას, ანუ ხალხის ძალაუფლებას, ხოლო ხალხი, როგორც სულის სოციალურ სიღრმეში მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების ყველაზე დაუნდობელი და ნიჭიერი გამომამზეურებელი (როგორც ფ. ნიცშე იტყოდა), არის ყველაფრის ნარევი, მასში ყოველივე აღრეულია, წმინდაც და უწმინდურიც, ბატონიც და ებრაელიც და ყოველგვარი პირუტყვი ნოეს კიდობანიდან. ჩვენ კი, ხალხს, გვინდა მხოლოდ სიწმინდე, ბატონობა და ლეგენდა ნოეს კიდობანზე და არა მისი პირუტყვობა. მაგრამ ნიცშე დღეს მკვდარია, ხალხი კი ისევ არის.

ადამიანები, რომლებიც პიროვნებათა ინდივიდუალურობის საშუალო სიმაღლის მატარებლები იყვნენ, ხალხში აღირივნენ, გაითავისეს ყოველივე, რასაც მოიცავს ხალხი და შექმნეს სახელმწიფო, ანუ ხალხურობის და მეფობის ახალი სახე და ამ ხალხმა მონსტრმა ბრძანა, რომ არ არსებობს არანაირი უფლება მისი უფლების წინააღმდეგ; რომ არ არსებობს უფლება, თუკი იგი მას არ აღიარებს.

შედეგად, კითხვაზე - აქვს თუ არა უფლება პიროვნებას შექმნას თავისი სახელმწიფო - არსებობს პასუხი - რა თქმა უნდა, აქვს, ოღონდ და აუცილებლად, თუ აქვს ამის შესაძლებლობა. ანუ აქვს ყველაფრის უფლება, თუ აქვს ამის შესაძლებლობა. საყოველთაოდ, ცნობიერად თუ ქვეცნობიერად ცნობილია, რომ ძლიერებს ვერ და არ ასამართლებენ და ეს ყველა მოქმედი სამართლით სამართლიანია, ანუ ე.წ. ბინებრივად, ადამიანს აქვს აბსოლუტური უფლება მოიქცეს ისე, როგორც მას სურს, მაგრამ იმის გამო, რომ აბსოლუტური უფლებისთვის მას არ გააჩნია აბსოლუტური შესაძლებლობა, მას ეკრძალება ეს აბსოლუტური უფლებაც.

რომ დავუბრუნდეთ პიროვნების (უმცირესობის) თავისუფლების საკითხს სახელმწიფოსა და უმრავლესობისაგან, დღემდე გაურკვეველი რჩება და ვერ არის ჰარმონიზებული კიდევ მრავალი რამ: რა ზომამდე შემიძლია გავბერო ჩემი რადიკალიზმი; რამდენად კონტროლირებადი უნდა იყოს ყოველი ჩვენგანი; რა ვუყოთ ადამიანს, რომლის რელიგიაც კრძალავს პასპორტის ქონას (დღეს მსგავსი სიტუაცია მსოფლიო პრაქტიკაში ცნობილია, ხოლო გამოსავალი უცნობი); რამდენად და როგორ იძულებულია იგი იქონიოს ან არ იქონიოს პასპორტი; ან მაგალითად, ვინ ან რა არის მოქალაქეობის არმქონე პირი, აპატრიდის საკითხი. დღესდღეობით, სამაგალითო მოქალაქე, რომელიც ჰარმონიულად თავსდება პიროვნება - ერი - სახელმწიფოს ფარგლებში, სხვათა მოლოდინია, საზოგადოების ფუნქცია და სურვილი, ხოლო აპატრიდი შეიძლება აღმოჩნდეს, სამართლებრივი დაცვის თვალსაზრისით, არასრულფასოვანი ადამიანი, რადგან არ არის მოქალაქე. არსებობს მოქალაქეობის ერთგვარი ვალდებულება: გინდა არ გინდა, იძულებული ხარ (იძულება) იყო რომელიმე ქვეყნის მოქალაქე, ამავდროულად არჩევანის მრავალფეროვნებით ნამდვილად ვერ ვიხიბლებით. დღესდღეობით, ყოველი ადამიანი არ არის მოქალაქე, მაგრამ ყოველი მოქალაქე ადამიანია. საერთოდ რა არის მოქალაქეობა? კონკრეტულ სახელმწიფო წარმონაქმთან მიკუთვნებული (საკუთრება) კატეგორია. რომელ სახელმწიფოს ეკუთვნი. რა გორის ხარ, ვის წინაშე გაქვს ვალდებულებები, და ვის აქვს შენს წინაშე უფლებები, თუმცა ეს თეზისი გლობალიზაციის, მათ შორის სამართლებრივი ინტეგრაციის, პირობებში, ნელ-ნელა, მეთოდურად ირღვევა, რადგან რაც დრო გადის, იზრდება მსოფლიო კაცობრიობის წინაშე ვალდებულებათა რიცხვი და მსოფლიო კაცობრიობის ვალდებულებები ადამიანის მიმართ.

მეჩვენება, რომ დღესდღეობით უმცირესობაში მყოფი პიროვნების ფართხალის გასანეიტრალებლად საზოგადოებრივმა მექანიზმებმა სახელმწიფოს მეშვეობით მიზნად დაისახეს, რომ ყველას უნდოდეს ერთი და იგივე და კონფლიქტიც აღარ გაჩნდება, რადგან ყველას მისცე მისი, ნიშნავს გსურდეს სამართლიანობა და მიაღწიო ქაოსს.

დღესდღეობით, ვისაც არ აქვს უფლებები, ის თითქოს ადამიანიც არ არის, თუმცა რატომ, ხომ არსებობენ ცხოველთა უფლებების დამცველი საზოგადოებები?

მომავალში:

კაცობრიობის განვითარებასთან ერთად აუცილებლად გაჩდება ახალი პრობლემები და დღეს ჩვეული სისტემა ადამიანი - საზოგადოება - სახელმწიფო შეიძლება სრულებით შეიცვალოს. მაგალითისთვის წარმოვიდგინოთ, რომ ხვალ მსოფლიოს მოევლინოს კლონირებული ადამიანი, როგორი იქნება მისი იურიდიული სტატუსი (რომლის გარეშე დღეს ძნელი გასაძლებია) საზოგადოებაში, სახელმწიფოში? იქნება იგი ისევე აღქმული, როგორც ჩვეული წესით „გამომცხვარი“ ადამიანი? ექნება იგივე უფლებები და თავისუფლებები, რომლებიც დღესდღეობით ჩვეულებრივ ადამიანებს ვერ გვაქვს 100%-ით გარანტირებული? როგორი იქნება მისი, როგორც უმცირესობის უფლებაუნარიანობის ფარგლები? ვინ იქნებიან მისთვის (იურიდიულად) მისი შემქმნელები? ხომ არ გახდება კლონების რასა ახალი რასიზმის წარმოშობის მიზეზი და როგორ მოერევა ამ პრობლემას იურისპრუდენცია?

შეიძლება მომავალში „ნატურალური ადამიანებისათვის“ მაინც მივაღწიოთ იმას, რომ სახელმწიფომ დაგვიცვას სახელმწიფოსგან (საზოგადოებაში გაბატონებული სტანდარტებისგან) და კანონმა კანონის ძალადობისაგან, მაგრამ მომავალში მთლად ნათელი მაინც ვერ მეჩვენება; იქ, სადაც გვმართავენ არა სახელმწიფოები, არამედ კორპორაციები, რომლებიც ყველაფერს ითვისებენ, ისაკუთრებენ და, მათ შორის, შენც უბრალოდ გყიდულობენ; სხვა გზა არ გრჩება, არ გიტოვებენ, როგორც მონას; განსხვავება კი, ჩემი ღრმა რწმენით, პირობითია, თუნდ იმის გამო, რომ ჩემთვის დღემდე საკითხავია - რომის იმპერია თავისუფალი ადაიანების სახელმწიფო იყო თუ მონების, ისევე, როგორც ნებისმიერი სხვა, მაგალითად, თანამედროვე იმპერია?!

ია უჯმაჯურიძე

საქართველოს კონსტიტუციურ სისტემაში 2004 წელი სერიოზული სიახლეებით დაიწყო. ქვეყნის უზენაეს კანონში შევიდა უმნიშვნელოვანესი ცვლილებები, რომლებმაც ძირეულად შეცვალეს პრეზიდენტის როლი, მთავრობის სტატუსი, დაადგინეს პარლამენტის დათხოვნის წესი და სხვ.

2004 წლის 6 თებერვალს საქართველოს კონსტიტუციური კანონით განხორციელებული ცვლილებები, მათი შედეგები თუ მიღებული წყობის შეფასება, ალბათ, არაერთხელ გახდება იურისტთა განხილვის საგანი. რა თქმა უნდა, ამ სტატიას არ აქვს აღნიშნული საკითხების ამოწურვის პრეტენზია, ჩვენ მოკლედ შევეხებით 6 თებერვლის ცვლილებათაგან ზოგიერთს.

ნებისმიერი ცვლილება კონსტიტუციაში უკვე უმნიშვნელოვანესი მოვლენაა, მით უფრო, რომ საქართველოს კონსტიტუცია „მყარ“ კონსტიტუციად განიხილება. როგორც წესი, ცვლილებებისა და დამატებების შეტანა კონსტიტუციაში ხორციელდება იმავე პროცედურული წესით, როგორც თვით კონსტიტუციის მიღება.

საქართველოს კონსტიტუცია არ აწესებს რაიმე შეზღუდვას მასში ცვლილებების შეტანის საკითხთან დაკავშირებით, შესაბამისად, კონსტიტუციაში ნებისმიერ ფორმის, თუნდაც ტერიტორიული მოწყობის საკითხზე, ცვლილების განხორციელება გადაუჭრელ პრობლემას არ წარმოადგენს. მით უფრო, რომ საქართველოს უზენაესი კანონი ისევ ღიად ტოვებს საკითხს ქვეყნის ტერიტორიული მოწყობის შესახებ. საქართველოს კონსტიტუციის მე-2 მუხლის მე-3 პუნქტით: „საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობა განისაზღვრება კონსტიტუციური კანონით უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპის საფუძველზე ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ.“

შედარებისთვის მოვიყვანთ რამდენიმე ქვეყნის მაგალითს, რომელთა კონსტიტუციები კრძალავს გარკვეული სახის ცვლილებების შეტანას კონსტიტუციაში. „საბერძნეთის, იტალიის, საფრანგეთის, ალჟირის კონსტიტუციები შეიცავენ მუხლებს, რომლებიც კრძალავენ რესპუბლიკური მმართველობის ფორმის გაუქმებას. ამასთან ერთად, ალჟირის კონსტიტუცია არ უშვებს იმ მუხლის გადასინჯვას, რომელიც ადგენს სახელმწიფო რელიგიას, ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებს, ეროვნული ტერიტორიის მთლიანობას. საბერძნეთის კონსტიტუცია ასევე კრძალავს იმ მუხლის გადასინჯვას, რომელიც სინდისის თავისუფლებას აცხადებს. ზოგიერთი ფედერაციის ძირითადი კანონი არ უშვებს სახელმწიფო წყობილების ფედერაციული ფორმის შეცვლას“.¹

კონსტიტუციური კანონების მიღების თავისებური წესი არსებობს ფადერაციულ რესპუბლიკებში. „ფედერაციის წევრები მონაწილეობენ ფედერალურ კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანის პროცესში, რომლის დროსაც მაქსიმალურად არის გათვალისწინებული ფედერაციის სუბიექტთა ინტერესები. ფედერაციის სუბიექტთა სასარგებლოდ მოქმედებს ის წესიც, რომლის თანახმადაც კონსტიტუციაში ცვლილებების შესატანად აუცილებელია ხმების კვალიფიციური რაოდენობა“². კონსტიტუციის გადასინჯვის სპეციფიკური წესით გამოირჩევა ესპანეთის კონსტიტუცია. „მისი გადასინჯვის მექანიზმი განსხვავებულია და განისაზღვრება იმისდა მიხედვით, ნაწილობრივია იგი, თუ სრული. ნაწილობრივ გადასინჯვის შემთხვევაში კონსტიტუციის შესაცვლელად საჭიროა განერალური კორტესების თითოეული პალატის 3/5-ის მხარდაჭერა, ხოლო პალატების თანხმობის არარსებობის შემთხვევაში იგი მიიღწევა დეპუტატებისა და სენატორების შერეული კომისიის მიერ შეთანხმებული ტექსტის შემუშავების გზით. თუ პროექტმა ვერ მოიპოვა ხმების საჭირო 3/5 თითოეულ პალატაში, მაშინ კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანა, იმ პირობით, რომ სენატი შეთანხმებულ ტექსტს მიიღებს ხმების აბსოლუტური უმრავლესობით, კონგრესის მიერ ხდება დეპუტატთა ხმების 2/3-ის მხარდაჭერით. კონსტიტუციის სრული გადასინჯვა ან ძირითადი დებულებების ნაწილობრივი შეცვლა დაიშვება თითოეული პალატის წევრების 2/3-ის მხარდაჭერის შემთხვევაში, რის შემდეგაც ხდება გენერალური კორტესების დათხოვნა. ახლად არჩეულ პალატებს შეუძლიათ დაამტკიცონ გადაწყვეტილება და შეისწავლონ ახალი კონსტიტუციური ტექსტი, რომელსაც მხარი უნდა დაუჭიროს თითოეული პალატის წევრთა 2/3-მა. ძირითადი კანონის სრული გადასინჯვის ან მის ძირითად დებულებებში ცვლილებების შეტანის შესახებ კანონის მიღების შემდეგ კანონი აუცილებლად გაიტანება რეფერენდუმზე, ხოლო ნაწილობრივი გადასინჯვისას ეს მოთხოვნა ფაკულატიტიურია და ხორციელდება კორტესების ერთ-ერთი პალატის წევრთა სულ ცოტა, 1/10-ის მოთხოვნით. ორივე შემთხვევაში კონსტიტუციის შეცვლის ინიციატივის უფლება აქვს მთავრობას, პარლამენტის პალატებს და ავტონომიურ გაერთიანებათა ასამბლეის 2/3-ს“³. საქართველოს კანონით “ნორმატიული აქტების შესახებ“, კონსტიტუციურ კანონს ისეთივე ძალა აქვს, როგორიც კონსტიტუციას და იერარქიის იმავე საფეხურზე დგას, როგორც თვით კონსტიტუცია. ამით კონსტიტუციური კანონი გამოირჩევა ორგანული კანონისგანაც, რომელიც წარმოადგენს კონსტიტუციის ერთგვარ „გაგრძელებას“. ანუ მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუციურ კანონსაც და ორგანულ კანონსაც თითქოს შინაარსობრივად ერთი და იგივე დატვირთვა უნდა ჰქონდეთ, კონსტიტუციური კანონი, რომელმაც უნდა შეცვალოს კონსტიტუციის ტექსტი, გამოირჩევა მიღების უფრო რთული პროცედურით და იერარქიის შედარებით მაღალი დონით, ვიდრე ორგანული კანონი. ზოგიერთ ქვეყანაში ორგანული კანონი იგივე კონსტიტუციური კანონია, საქართველოში კი ორგანული კანონი კონსტიტუციის ბლანკეტური ნორმების შესაბამისად მიიღება და კონსტიტუციურისგან განსხვავებით, პარლამენტის წევრთა სიითი შემადგენლობის უმრავლესობით დამტკიცებას საჭიროებს; ეს მაშინ, როცა კონსტიტუციური კანონი პარლამენტის სრული შემადგენლობის 2/3-მა უნდა დაამტკიცოს.

საქართველოს კონსტიტუციის 102-ე მუხლით, „კონსტიტუციის ზოგადი ან ნაწილობრივი გადასინჯვის კანონპროექტის შეტანის უფლება აქვთ:

ა) პრეზიდენტს;

ბ) პარლამენტის წევრთა სრული შემადგენლობის ნახევარზე მეტს;

გ) არანაკლებ 200 000 ამომრჩეველს.“

კანონპროექტის ინიცირების საკმაოდ გართულებულ მექნიზმში მნიშვნელოვანია ხმის უფლების მქონე მოქალაქეთა უფლებაც შეიტანონ კონსტიტუციური ცვლილებების კანონპროექტი პარლამენტში. ამგვარი წესი საკმაოდ იშვიათია, მოქმედებს, მაგალითად, შვეიცარიაში, სადაც ხმის უფლების მქონე შვეიცარიის 100 000 მოქალაქეს უფლება აქვს მოითხოვოს კონსტიტუციის სრული ან ნაწილობრივი რევიზია. თუმცა საქართველოში მოქალაქეთა მონაწილეობის უფლება კონსტიტუციური ცვლილებების განხორციელებაში მაინც პირობითია, ინიციატივის უფლების მქონე მოქალაქეთა რაოდენობის დიდი მოცულობისა და მის დამტკიცებაში მოქალაქეთა მონაწილეობის გამორიცხვის გამო. სხვა მრავალი ქვეყნისგან განსხვავებით, კონსტიტუციური კანონის რეფერენდუმზე გატანა არ ხდება, საქართველოს კონსტიტუციით, „არ შეიძლება რეფერენდუმის მოწყობა კანონის მისაღებად ან გასაუქმებლად“.

2004 წლის 6 თებერვლის კონსტიტუციური კანონის პირველი მუხლი საქართველოში ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების შექმნას და მათ უფლებამოსილებათა განსაზღვრას აწესებს. როგორც ცნობილია, დღემდე საქართველოში მოქმედებს კანონი ადგილობრივი მმართველობისა და თვითმმართველობის შესახებ, რომელიც ადგილობრივ მმართველობასა და თვითმმართველობას ერთმანეთისგან მიჯნავს და ორივე მათგანს განსხვავებული ფუნქციებით აღჭურავს. ადგილობრივი მმართველობისა და თვითმმართველობის გამიჯვნა იყო ხელოვნურობა, რომელიც პრაქტიკაში ვერ ხორციელდებოდა. რამდენადაც ეს სიტყვები ალბათ სხვა არაფერია, თუ არა სინონიმები. „ადგილობრივი ორგანოები, მიუხედავად იმისა, იწოდებიან ისინი თვითმმართველობის თუ მმართველობის ორგანოებად, მოწოდებულნი არიან გადაწყვიტონ როგორც სახელმწიფოებრივი, ისე ადგილობრივი მნიშვნელობის ამოცანები, იმოქმედონ როგორც სახელმწიფოებრივ, ისე ადგილობრივ ინტერესებში. ამიტომ მიუღებელია ადგილობრივი მმართველობისა და თვითმმართველობის ცნებათა დაპირისპირება. ადგილობრივი მმართველობის, როგორც ადგილებზე სახელმწიფო მმართველობისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის, როგორც არასახელმწიფოებრივი მმართველობის გაგება რეალურ შინაარსს მოკლებულია. ადგილობრივი ორგანოების დუალისტური ბუნებიდან გამომდინარე, მიზანშეწონილია გამოყენებულ იქნას ადგილობრივი ორგანოების (ან მუნიციპალური ორგანოების) და ადგილობრივი თვითმმართველობის ცნებები⁴....

ცნება „ადგილობრივი თვითმმართველობა“ გამოყენებითი, უმთავრესად იდეოლოგიურ-თეორიული ხასიათისაა, რამეთუ ამგვარად, გარკვეული აზრით, ხაზგასმულია ტერიტორიული ერთეულის მმართველობის სუბიექტისა და ობიექტის დამთხვევა, ადგილობრივი საზოგადოების შესაძლებლობა დამოუკიდებლად გადაწყვიტოს ლოკალური სამეურნეო საკითხები“⁵ .

ამასთანავე, ევროპის ქარტია „ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ“ განმარტავს, რომ „ადგილობრივ თვითმმართველობაში იგულისხმება ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების უფლება და რეალური უნარი რეგლამენტირება გაუწიონ სახელმწიფო საქმეების მნიშვნელოვან ნაწილს და მართონ ისინი კანონის ფარგლებში, საკუთარი პასუხისმგებლობის ქვეშ და ადგილობრივი მოსახლეობის ინტერესების გათვალისწინებით“. რამდენადაც ევროპის ქარტია საგანგებოდ ეძღვნება ადგილობრივ თვითმმართველობას, „ადგილობრივი თვითმმართველობა“ გამოიყენება სხვა საერთაშორისო პრაქტიკის მართებული გაზიარებით და, ალბათ, მიზანშეწონილობის თვალსაზრისითაც, საქართველოს კონსტიტუციის მე-2 მუხლის მე-4 პუნქტი ახლებური რედაქციით ჩამოყალიბდა:

„საქართველოს მოქალაქეები ადგილობრივი მნიშვნელობის საქმეებს აწესრიგებენ თვითმმართველობის მეშვეობით სახელმწიფო სუვერენიტეტის შეულახავად. ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი და აღმასრულებელი ორგანოების ხელმძღვანელთა თანამდებობა არჩევითია. ადგილობრივი თვითმმართველობის შექმნის წესი, უფლებამოსილება და სახელმწიფო ორგანოებთან ურთიერთობა განისაზღვრება ორგანული კანონით“. შესაბამისად იქნა შემუშავებული კანონპროექტიც „ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანულ კანონში ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ. კანონპროექტის პირველი მუხლით: „ორგანული კანონის სათაურში, პრეამბულასა და მთელ ტექსტში სიტყვები „თვითმმართველობის და მმართველობის“ და „თვითმმართველობის (მმართველობის)“ შეიცვალოს სიტყვით „თვითმმართველობის“.

კანონის პროექტით განისაზღვრა ადგილობრივი თვითმმართველობის შინაარსი. კანონპროექტის ვარიანტი ასეთია: „ადგილობრივი თვითმმართველობა“-საქართველოს მოქალაქეთა კონსტიტუციით აღიარებული და კანონმდებლობით გარანტირებული უფლება, შესაძლებლობა და პასუხისმგებლობა, თვითმმართველობის ერთეულებში მათ მიერ არჩეული ადგილობრივი ორგანოების მეშვეობით, კანონმდებლობის საფუძველზე, საკუთარი პასუხისმგებლობით და დამოუკიდებლად, გადაწყვიტონ ადგილობრივი მოსახლეობის ინტერესებიდან გამომდინარე სახელმწიფო და ადგილობრივი მნიშვნელობის საკითხები“⁶.

საქართველოს კონსტიტუციაში განხორციელებული ცვლილებებით დადგინდა გამონაკლისი ორმაგი მოქალაქეობის აკრძალვის პრინციპიდან, მაგრამ კონსტიტუციაში შეტანილი ცვლილება არ უნდა შეფასდეს როგორც ორმაგი მოქალაქეობის დაკანონება.

როგორც წესი, საქართველოს მოქალაქე იმავდროულად არ შეიძლება იყოს სხვა ქვეყნის მოქალაქეც, თუმცა საქართველოს პრეზიდენტის ინიციატივით, გამონაკლისის სახით, სხვა ქვეყნის მოქალაქეს განსაკუთრებულ შემთხვევებში შეიძლება მიენიჭოს საქართველოს მოქალაქეობა. ნატურალიზაციის გზით ორმაგი მოქალაქეობის მინიჭება ატარებს გარკვეულ სახელმწიფოებრივ, პოლიტიკურ მიზანს.

„ნატურალიზაციის გზით მოქალაქეობის მოპოვება არ არის მოქალაქის სუბიექტური უფლება. კანონმდებელს შეულია თავისი შეხედულებით მიანიჭოს გარკვეული უპირატესი უფლება რაღაც კატეგორიის პირებს და პირიქით, გაართულოს ნატურალიზაცია“⁷.

კონსტიტუციური კანონით საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლი ჩამოყალიბდა შემდეგი რედაქციით: „საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საქართველოს მოქალაქეობა შეიძლება მიენიჭოს უცხო ქვეყნის მოქალაქეს, რომელსაც საქართველოს წინაშე აქვს განსაკუთრებული დამსახურება ან მისთვის საქართველოს მოქალაქეობის მინიჭება გამომდინარეობს სახელმწიფო ინტერესებიდან“.

დსთ-ს ქვეყნებიდან საქართველო ერთადერთია, რომელმაც პრეზიდენტს მოქალაქეობის „ბოძების“ პრეროგატივა მიანიჭა . ამ ქვეყნებშიც, ისევე, როგორც საქართველოში, პირდაპირ კონსტიტუციით არ არის დადგენილი ორმაგი მოქალაქეობა, თუმცა ამას უშვებენ შესაბამისი კანონები. მაგალითად, რუსეთში „ორმაგი მოქალაქეობა დასაშვებია იმ შემთხვევაში, თუ ასეთი შესაძლებლობა გათვალისწინებულია ფედერალური კანონით ან საერთაშორისო ხელშეკრულებით“⁸. ასევე, მაგალითად, მოლდოვეთსა და თურქმენეთის კანონმდებლობა უშვებს ორმაგ მოქალაქეობას, თუ ეს გათვალისწინებული ეროვნული კანონმდებლობით ან საერთაშორისო ხელშეკრულებით.

მმართველობის რომელი ფორმის სახელმწიფოდ შეიძლება განვიხილოთ საქართველო მომავალში?

არის ეს საპრეზიდენტო, ნახევრადსაპრეზიდენტო თუ საპარლამენტო მოდელი?

კონსტიტუციაში ცვლილებების განხორციელებამდე საქართველოს მმართველობის ფორმას ასე აფასებდნენ: „ამერიკულ საპრეზიდენტო მმართველობის მოდელზე ორიენტირებული კონსტიტუციის მიხედვით, საქართველო ევროპაში ერთადერთი საპრეზიდენტო, ხოლო ფაქტობრივად, სუპერსაპრეზიდენტო რესპუბლიკაა“⁹.

დღეს თუ მთავრობის ფორმირება ხდება პარლამენტის მიერ ნდობის გამოცხადებით და მთავრობის ფორმირებას პრეზიდენტთან შეთანხმებით პრემიერ-მინისტრი ახორციელებს, ერთი წლის წინ მთავრობის ფორმირების კონსტიტუციური სქემა ცალსახად ემსახურება აღმასრულებელ ხელისუფლებაში პრეზიდენტის აბსოლუტური ძალაუფლების უზრუნველყოფას. ამ პროცესში პარლამენტის აქტივობის კონსტიტუციური ფარგლები, ფაქტობრივად, განაპირობებს საკანონმდებლო ხელისუფლების მოკრძალებულ, ფორმალურ პოზიციას, რადგან მის მიერ მთავრობის კანდიდატურის თუნდაც რამდენჯერმე დაწუნების შემთხვევაში, გადამწყვეტი მაინც პრეზიდენტის ნებაა. ახალი კანდიდატურის წარდგენაც მხოლოდ ამ უკანასკნელის პრეროგატივაა“¹⁰.

განხორციელებული ცვლილებების შემდეგაც ძნელია ცალსახად მიაკუთვნო საქართველო ნახევრადსაპრეზიდენტო და, მით უფრო, საპარლამენტო რესპუბლიკას.

მაინც რა მივიღეთ?

პარლამენტის დათხოვნის მექანიზმი

კონსტიტუციური კანონით განხორციელებული ცვლილებებით პრეზიდენტს მიეცა უფლება დაითხოვოს პარლამენტი.

პარლამენტის დათხოვნის მექნიზმი პირველად გაჩნდა ქართულ კონსტიტუციონალიზმში. არც 1921 წლის და არც საბჭოთა პერიოდის კონსტიტუციებით არ ყოფილა (და ვერც იქნებოდა) გათვალისწინებული პარლამენტის დათხოვნის შესაძლებლობა. 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის 62-ე მუხლით: „პარლამენტის მუშაობის დროებითი შეწყვეტა შეიძლება მხოლოდპარლამენტის გადაწყვეტილებით“. რაც შეეხება საბჭოთა პერიოდის საქართველოს კონსტიტუციებს, როცა საქართველოს საბჭოთა რესპუბლიკაში უზენაესი ხელისუფლების მატარებელი იყო სრულიად საქართველოს მუშათა, გლეხთა და წითელარმიელთა დეპუტატების საბჭოების ყრილობა, ხოლო ყრილობიდან ყრილობამდე-სრულიად საქართველოს საბჭოთა ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტი, საერთოდ შეუძლებელი იყო დამდგარიყო საკანონმდებლო ორგანოს დათხოვნის პირობა. „საინტერესოა სრულიად საქართველოს საბჭოების ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის და მისი პრეზიდიუმის კონსტიტუციით გათვალისწინებული სტატუსი-ეს მაკონტროლებელი ორგანო. თავად ეს ფორმულირება საკმარისია ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე საუბრის შეუძლებლობისათვის“¹¹.

პარლამენტის დათხოვნა პრეზიდენტს სხვადასხვა ვითარებაში შეუძლია: პირველი ჯგუფი ამ შემთხვევებისა უკავშირდება პარლამენტის მიერ მთავრობისადმი უნდობლობის გამოცხადებას.

კონსტიტუციის 81-ე მუხლის ახლებური რედაქციით: პარლამენტი უფლებამოსილია უნდობლობა გამოუცხადოს მთავრობას. მთავრობისადმი უნდობლობის გამოცხადების შემდეგ, პრეზიდენტი გადააყენებს მთავრობას ან არ იზიარებს პარლამენტის გადაწყვეტილებას. თუ პარლამენტი არა უადრეს 90 და არა უგვიანეს 10 დღისა კვლავ გამოუცხადებს მთავრობას უნდობლობას, საქართველოს პრეზიდენტი გადააყენებს მთავრობას ან დაითხოვს პარლამენტს და დანიშნავს რიგგარეშე არჩევნებს. ანუ, მართალის, პარლამენტს შეუძლია უნდობლობა გამოუცხადოს მთავრობას, მაგრამ ამას შეიძლება თვითონ გადაჰყვეს. ეს, ასე ვთქვათ, პარლამენტისგან მთავრობის გადაყენების მოთხოვნის პირობითი შემთხვევაა. უფრო კვალიფიციური უმრავლესობით-სრული შემადგენლობის უმრავლესობით-პარლამენტს შეუძლია აღძრას მთავრობისათვის უპირობო უნდობლობის გამოცხადების საკითხი. ამ შემთხვევაში, თუ პრეზიდენტი არ გადააყენებს მთავრობას, პარლამენტს დათხოვნის საფრთხე მაინც არ ემუქრება.

პარლამენტის დათხოვნა შეიძლება გამოიწვიოს ასევე პრეზიდენტის მიერ წარდგენილი პრემიერ-მინისტრის, ხოლო ამ უკანასკნელის მიერ წარდგენილი მთავრობის წევრების პარლამენტის მიერ სამჯერ უარყოფამ.

ამ საკითხზე უფრო დაწვრილებით ქვემოთ შევჩერდებით.

პარლამენტის დათხოვნა ასევე შესაძლებელია იმ შემთხვევაში, თუ პრემიერ-მინისტრი დასვამს მთავრობის ნდობის საკითხს პარლამენტში განსახილველ კანონპროექტებზე სახელმწიფო ბიუჯეტის, საგადასახადო კოდექსის და მთავრობის სტუქტურის უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ. თუ პარლამენტი მთავრობას ნდობას არ გამოუცხადებს, პრეზიდენტი ერთი კვირის განმავლობაში გადააყენებს მთავრობას ან დაითხოვს პარლამენტს და დანიშნავს რიგგარეშე არჩევნებს.

პარლამენტის დათხოვნის სხვა შემთხვევები უკავშირდება ბიუჯეტის მიღების საკითხს.

კონსტიტუციის 93-ე მუხლის მე-6 პუნქტით, თუ პარლამენტმა ვერ მოახეხა, დადგენილი პროცედურის დაცვით, ბიუჯეტის მიღება სამი თვის განმავლობაში, პრეზიდენტი უფლებამოსილია გადააყენოს მთავრობა ან დაითხოვოს პარლამენტი და დანიშნოს რიგგარეშე არჩევნები.

ასეთ შემთხვევაში პრეზიდენტი დეკრეტით დაამტკიცებს სახელმწიფო ბიუჯეტს და ახლადარჩეულ პარლამენტს, უფლებამოსილების ცნობიდან ერთ თვეში წარუდგენს მას დასამტკიცებლად.

პარლამენტის დათხოვნის წესთან დაკავშირებით, შედარებისათვის საინტერესოა კლასიკური ნახევრადსაპრეზიდენტო საფრანგეთის მოდელი-„პრეზიდენტს [პარლამენტის] ქვედა პალატა შეუძლია დაითხოვოს ნებისმიერ დროს. ერთადერთი შეზღუდვა არის ის, რომ ორ ერთმანეთის მომდევნო დათხოვნას შორის გასული უნდა იყოს არანაკლებ ერთი წლისა. ამასთან, დაცული უნდა იყოს დათხოვნის ფორმები, კერძოდ, პრეზიდენტი ვალდებულია ჩაატაროს წინასწარი კონსულტაციები პრემიერ-მინისტრსა და ორივე პალატის თავმჯდომარესთან“¹².

რუსეთში „პრეზიდენტი უფლებამოსილია დანიშნოს სახელმწიფო სათათბიროს არჩევნები მისი უფლებამოსილების ... ვადამდე შეწყვეტის გამო, რასაც ადგილი აქვს პრეზიდენტის მიერ სახელმწიფო სათათბიროს დათხოვნისას, როცა პარლამენტის ქვედა პალატა პრეზიდენტის მიერ მთავრობის თავმჯდომარის პოსტზე წარდგენილ კანდიდატურებს სამგზის უარყოფს, ან თუ სახელმწიფო სათათბირო სამი თვის განმავლობაში ხელმეორედ გამოუცხადებს უნდობლობას მთავრობის შემადგელობას“¹³.

ესპანეთში მთავრობის „გაკიცხვის რეზოლუციის მიღების შემთხვევაში მთავრობა ან უნდა გადადგეს, ან მისმა თავმჯდომარემ უნდა შესთავაზოს მონარქს, დაითხოვოს ქვედა პალატა, ან მთლიანად კორტესები. იმ შემთხვევაშიც, თუ მთვრობის ფორმირების დროს მისი თავმჯდომარის პოსტზე ვერც ერთი კანდიდატურა ორი თვის მანძილზე ვერ მოიპოვებს პარლამენტის უმრავლესობის ნდობას, კორტესები დაითხოვება და ინიშნება ახალი არჩევნები“¹⁴.

პარლამენტის დათხოვნის თაობაზე პრეზიდენტი გამოსცემს ბრძანებულებებს. ნორმატიული აქტების შესახებ კანონით ბრძანებულება ნორმატიული აქტია, რომელიც იერარქიაში კანონზე ერთი საფეხურით დაბლა დგას, ხოლო პარლამენტის დადგენილებასთან შედარებით უპირატესი ძალისაა. რა თქმა უნდა, პარლამენტი ვერც ერთ შემთხვევაში ვერ გამოაცხადებს ძალადაკარგულად პრეზიდენტის აქტებს.

აღსანიშნავია ისიც, რომ პრეზიდენტის და პრემიერ-მინისტრის მიერ წარდგენილი მთავრობის კანდიდატურებისთვის ნდობის გამოცხადების პროცესში “დაუშვებელია საქართველოს პრეზიდენტის იმპიჩმენტის წესით თანამდებობიდან გადაყენების საკითხის აღძვრა“. თუ პარლამენტს მთავრობის შემადგენლობისთვის ნდობის გამოუცხადებლობის გამო დათხოვნის საფრთხე დაემუქრება, იგი ვერ აღძრავს პრეზიდენტის იმპიჩმენტის საკითხს.

საქართველოს კონსტიტუცია ითვალისწინებს პარლამენტის დათხოვნის შემაფერხებელ მექანიზმსაც. ქვეყანაში შექმნილი დაძაბულობის ფონზე, ან იმ შემთხვევაში, როცა პარლამენტს ჯერ კიდევ არ გამოუყენებია შანსი გაემართლებინა ამომრჩევლისგან მიღებული ნდობა, პრეზიდნტს ერთმევა უფლება დაითხოვოს პარლამენტი.

კონსტიტუციის 51-ე მუხლით:

„პარლამენტი შეიძლება დათხოვნილ იქნას საქართველოს პრეზიდენტის მიერ მხოლოდ კონსტიტუციით განსაზღვრულ შემთხვევებში, გარდა:

ა) პარლამენტის არჩევნების ჩატარებიდან ექვსი თვის განმავლობაში;

ბ) პარლამენტის მიერ საქართველოს კონსტიტუციით განსაზღვრული უფლებამოსილების განხორციელებისას;

გ) საგანგებო ან საომარი მოქმედებების დროს;

დ) პრეზიდენტის უფლებამოსილების ვადის გასვლის ბოლო 6 თვის განმავლობაში“.

საინტერესოა უკანასკნელი შემთხვევა: თუ პრეზიდენტი დაითხოვს პარლამენტს საკუთარი უფლებამოსილების ბოლო ექვსი თვის განმავლობაში, რა ვითარება იქმნება ამ შემთხვევაში?

პარლამენტის დათხოვნის შემთხვევაში პრეზიდენტი ნიშნავს რიგგარეშე არჩევნებს, რომელიც უნდა ჩატარდეს პარლამენტის ვადამდე დათხოვნის შესახებ ბრძანებულების ამოქმედებიდან არა უადრეს 45 და არა უგვიანეს 60 დღისა.

არჩევნების ჩატარებიდან დაახლოებით 3 კვირის ვადაში პარლამენტი იკრიბება პირველ სესიაზე. იცვლება პარლამენტი, მაგრამ უკვე ამ დროიდან პრეზიდენტი იწყებს კამპანიას ახალი არჩევნებისათვის ან ემზადება თანამდებობიდან წასასვლელად. ასეთ შემთხვევაში კი აზრს კარგავს პრეზიდენტის მიერ პარლამენტის დათხოვნა, რადგან იგი ვეღარ ასწრებს ახალ პარლამენტთან მუშაობას, პრეზიდენტის მიერ პარლამენტის დათხოვნის უფლებამოსილების გამოყენება ეფექტს კარგავს.

მართალია, პრეზიდენტს არა აქვს უფლება დაითხოვოს პარლამენტი საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებისას, მაგრამ შესაძლოა უპარლამენტოდ დარჩენილ ქვეყანაში პრეზიდენტმა გამოაცხადოს საგანგებო ან საომარი მდგომარეობა.

ამ მდგომარეობის გამოცხადების დასამტკიცებლად პრეზიდენტის მიერ დათხოვნილი პარლამენტი ვალდებულია შეიკრიბოს. ამგვარად, პარლამენტის მიერ დამტკიცების გარეშე პრეზიდენტი ვერ გამოაცხადებს საგანგებო მდგომარეობას. საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადება არ არის პრეზიდენტის ერთპიროვნული პრეროგატივა, იგი აუცილებლად უნდა დაამტკიცოს პარლამენტმა. თუ პარლამენტი არ შეიკრიბა 5 დღის განმავლობაში ან არ დაამტკიცა (გააგრძელა) საგანგებო მდგომარეობის გამოცხდების (გაგრძელების) შესახებ პრეზიდენტის ბრძანებულება, მაშინ გამოცხდებული საგანგებო მდგომარეობა უქმდება; ასევე უქმდება საომარი მდგომარეობა, თუ პარლამენტი შეკრებიდან 48 საათში არ დაამტკიცებს საომარი მდგომარეობის გამოცხადების (გაგრძელების) შესახებ პრეზიდენტის ბრძანებულებას.

შედარებისათვის:

რუსეთის „პრეზიდენტი სახელმწიფო სათათბიროს ვერ დაითხოვს საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს, თავისი უფლებამოსილების ბოლო ექვს თვეს, მის წინააღმდეგ სახელმწიფო ბრალდების წაყენებისას ფედერაციის საბჭოში შესაბამისი გადაწყვეტილების გამოტანამდე, ქვედა პალატის მიერ მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადებისას სახელმწიფო სათათბიროს არჩევიდან ერთი წლის მანძილზე“¹⁵.

მთავრობა

კონსტიტუციური კანონით განხორციელებული ცვლილებებით პრეზიდენტი უკვე აღარ არის საქართველოს სახელმწიფოსა და აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაური.

კონსტიტუციის 69-ე მუხლის ახლებური რედაქციით: „საქართველოს პრეზიდენტი არის საქართველოს მეთაური“.

ნიშნავს თუ არა ეს, რომ პრეზიდენტი უშუალოდ აღარ ერევა მთავრობის

საქმიანობაში?

რეალურად პრეზიდენტი ნიშნავს პრემიერ-მინისტრს, თანხმობას აძლევს პრემიერ-მინისტრს მთავრობის წევრის- მინისტრის დანიშვნაზე.

იგი უფლებამოსილია, საკუთარი ინიციატივით ან კონსტიტუციით გათვალისწინებულ სხვა შემთხვევებში, გადააყენოს მთავრობა თანამდებობიდან გაათავისუფლოს საქართველოს შინაგან საქმეთა, თავდაცვისა და უშიშროების მინისტრები; იღებს მთავრობის, მთავრობის წევრისა და კანონით განსაზღვრულ სხვა თანამდებობის პირთა გადადგომას; თანხმობას აძლევს მთავრობას პარლამენტში საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის პროექტის წარდგენაზე.

მთავრობისა და პრეზიდენტის დამოკიდებულებას ასახავს 78-ე მუხლის ახლებური რედაქციაც. „მთავრობა, საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად, უზრუნველყოფს აღმასრულებელი ხელისუფლების, ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განხორციელებას. მთავრობა პასუხისმგებელია საქართველოს პრეზიდენტისა და პარლამენტის წინაშე“.

6 თებერვლის კონსტიტუციური კანონის მე-14 მუხლით, საქართველოს კონსტიტუციის 73-ე მუხლის მე-3 პუნქტი ჩამოყალიბდა შემდეგი რედაქციით: „საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია შეაჩეროს ან გააუქმოს მთავრობისა და აღმასრულებელი ხელისუფლების დაწესებულებათა აქტები, თუ ისინი ეწინააღმდეგებიან საქართველოს კონსტიტუციას, საერთაშორისო ხელშეკრულებებსა და შეთანხმებებს, კანონებსა და პრეზიდენტის ნორმატიულ აქტებს“.

საკონსტიტუციო ცვლილების შემდეგ კონსტიტუციის 73-ე მუხლი პირველი რედაქციისაგან პრინციპული განსხვაავებით არ ჩამოყალიბებულა, კონსტიტუცია გარკვეულწილად ზღუდავს პრეზიდენტს და ანიჭებს უფლებამოსილებას გააუქმოს აქტები მხოლოდ ისეთ შემთხვევებში, როცა ისინი ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, საერთაშორისო ხელშეკრულებებსა და შეთანხმებებს, კანონებსა და პრეზიდენტის ნორმატიულ აქტებს.

1995-დან 2004 წლამდეც შეეძლო პრეზიდენტს გაეუქმებინა აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოთა აქტები. 1995 წლის 24 აგვისტოს 73-ე მუხლი ამგვარად დამტკიცდა: „პრეზიდენტი უფლებამოსილია გააუქმოს მისდამი ანგარიშვალდებული აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოთა აქტები“.

წიგნში „კონსტიტუციის შემუშვება და მიღება საქართველოში“, გერმანელი იურისტი ვოლფგანგ გაული წერდა: „საქართველოს კონსტიტუციის 73-ე მუხლის მე-3 პუნქტის მსგავსი ან შესაბამისი დებულება არც ერთ პროექტში არ იყო გათვალისწინებული და ამიტომაც არ გამხდარა ჩიკაგოში თუ საკონსტიტუციო კომისიაში დისკუსიის საგანი. ეს დებულება პარლამენტმა მხოლოდ შევარდნაძის დაჟინებული მოთხოვნის შემდეგ გაიზიარა. ... ამით საქართველოს პრეზიდენტი ფლობს ძალიან ფართო უფლებამოსილებას გამომდინარე იმ უფლებიდან, რომელიც მას საშუალებას აძლევს აღმასრულებელი ხელისუფლების ყველა სამართლებრივი აქტი გააუქმოს“¹⁶.

საკითხზე-ნიშნავდა თუ არა პრეზიდენტის უფლებამოსილება გაეუქმებინა ანგარიშვალდებულ ორგანოთა აქტები, მათი შეჩერების უფლებასაც, არ შევჩერდებით. კონსტიტუციური ცვლილებების შედეგად, პრეზიდენტის ზემოთაღნიშნული უფლებამოსილება უფრო დახვეწილი ფორმით ჩამოყალიბდა.

პრეზიდენტის წინაშე ანგარიშვალდებული ორგანოების სფეროში კონსტიტუციური კონტროლის ასპარეზი საკონსტიტუციო სასამართლოს პრეზიდენტისათვის აქვს დათმობილი, თუმცა ეს მისი ერთპიროვნული პრეროგატივა მაინც არ არის. 2004 წლის 6 თებერვლის კონსტიტუციური კანონის მე-20 მუხლით, რომელმაც მოქმედი კონსტიტუციის 89-ე მუხლში შეიტანა ცვლილება, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო „იღებს გადაწყვეტილებებს კონსტიტუციასთან ... მთავრობის ... ნორმატიული აქტების შესაბამისობის საკითხებზე“. რამდენადაც ცვლილებების განხორციელებამდე მთავრობა დამოუკიდებლად ნორმატიულ აქტს არ იღებდა და მისი საქმიანობის შედეგი პრეზიდენტის აქტით ფორმდებოდა, საკონსტიტუციო სასამართლო პრეზიდენტის ნორმატიული აქტის კონტროლს ახორციელებდა. ახლა კი, საკონსტიტუციო სასამართლოს პარალელურად, პრეზიდენტს შეუძლია გააუქმოს მთავრობის ნორმატიული აქტი. მართალია, მთავრობა დამოუკიდებელ ორგანოდ ჩამოყალიბდა, რომელიც საქართველოს კონსტიტუციის და „საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ საქართველოს კანონის თანახმად, „უზრუნველყოფს აღმასრულებელი ხელისუფლების, ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განხორციელებას“, მაგრამ მთავრობა „პასუხისმგებელია საქართველოს პრეზიდენტისა და პარლამენტის წინაშე“. შესაბამისად, პრეზიდენტი უფლებამოსილია გააუქმოს მთავრობის აქტები.

წინათ მოქმედი „აღმასრულებელი ხელისუფლების სტრუქტურისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ საქართველოს კანონის 44-ე მუხლის მე-3 პუნქტით საქართველოს პრეზიდენტი ძალადაკარგულად ცნობდა მინისტრების, სხვა სამთავრობო დაწესებულებათა ხელმძღვანელების ... აქტებს მათი მიზანშეუწონლობის მოტივი კი კანონმდებლის მიერ გაგებული იყო, როგორც აშკარად შეუსაბამო იმ სახელმწიფო პოლიტიკასთან, რომელიც გამომდინარეობს კანონის მოთხოვნებიდან და ხორციელდება საქართველოს პრეზიდენტის ან მინისტრის მიერ, ან სხვა ხერხით ზიანს აყენებს სახელმწიფოს ინტერესებს¹⁷; დღეს მიზანშეუწონლობის მოტივით პრეზიდენტს არ შეუძლია ანგარიშვალდებული ორგანოს აქტის გაუქმება, თუმცა პრემიერ-მინისტრი და მთავრობა უფლებამოსილნი არიან გააუქმონ მინისტრის სამართლებრივი აქტები მათი „კანონიერების ან მიზანშეუწონლობის მოტივით“ („საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ საქართველოს კანონი¹⁸, მუხლი 31).

ამასთანავე, პროცედურის სიმარტივის გამო, პრეზიდენტისგან გაცილებით უფრო მეტადაა მოსალოდნელი მთავრობის აქტის გაუქმება კონსტიტუციასთან შეუსაბამობის მიზეზით, ვიდრე საკონსტიტუციო სასამართლოსგან.

კონსტიტუციურ ცვლილებებამდე თუ მთავრობა იყო „პრეზიდენტის სათათბირო ორგანო“, დღეს „საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ საქართველოს კანონის I მუხლის და კონსტიტუციის 78-ე, იდენტური შინაარსის მქონე მუხლის თანახმად: „საქართველოს მთავრობა საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად უზრუნველყოფს აღმასრულებელი ხელისუფლების, ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განხორციელებას“.

კონსტიტუციური კანონის მიღებამდე მთავრობა როგორც კოლეგიური ორგანო, რაიმე გადაწყვეტილებას არ იღებდა. „აღმასრულებელი ხელისუფლების სტრუქტურისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ კანონის 37-ე მუხლი ამგვარად იყო ჩამოყალიბებული: „მთავრობის სხდომაზე დღის წესრიგის მიხედვით განხილულ საკითხებზე გადაწყვეტილებებს იღებს საქართველოს პრეზიდენტი“. დღეს კი მთავრობა, როგორც კოლეგიური ორგანო, „კონსტიტუციის, კანონებისა და პრეზიდენტის ნორმატიული აქტების საფუძველზე და მათ შესასრულებლად იღებს დადგენილებასა და განკარგულებას, რომლებსაც ხელს აწერს პრემიერ-მინისტრი“ (საქართველოს კონსტიტუციის 78-ე მუხლის მე-3 პუნქტი).

თუმცა „პრეზიდენტის მთავრობის სხდომა“ ისევ არსებობს. 78-ე მუხლის მე-4 პუნქტით“საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია განსაკუთრებით მნიშვნელოვან სახელმწიფოებრივ საკითხებთან დაკავშირებით მოიწვიოს და თავმჯდომარეობდეს მთავრობის სხდომას. სხდომაზე მიღებული გადაწყვეტილება ფორმდება პრეზიდენტის აქტით“.

6 თებერვლის ცვლილებებით მთავრობას მიეცა საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება, ამასთანავე, მთავრობის მიერ წარდგენილ კანონპროექტს, მისივე მოთხოვნით, პარლამენტი განიხილავს რიგგარეშე. ამასთანავე, პრეზიდენტის საკანონმდებლო ინიციატივა ისეთი პირობით შეიზღუდა, როგორიცაა „მხოლოდ განსაკუთრებული შემთხვევა“, თუმცა საქართველოს პრეზიდენტის მიერ ინიცირებული კანონპროექტი ისევ რიგგარეშე შეიძლება იქნას განხილული. ფრაზის-„მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში“-დამატება პრეზიდენტთან მიმართებით შესაძლოა იმიტომ გახდა საჭირო, რომ პრეზიდენტის მიერ წარდგენილი კანონპროექტების „რიგგარეშე“ რიგი გრძელი არ აღმოჩენილიყო და პარლამენტს საკუთარი წევრების, ფრაქციების კომიტეტების, თუ სხვათა ინიციატივებისთვისაც დარჩენოდა დრო.

მთავრობის ფორმირება, დათხოვნა, გადადგომა

საქართველოს პრეზიდენტი, ახალი მთავრობის ფორმირების მიზნით, საპარლამენტო ფრაქციებთან კონსულტაციების შემდეგ, შეარჩევს პრემიერ-მინისტრის კანდიდატურას, ხოლო პრემიერ-მინისტრის კანდიდატი, საქართველოს პრეზიდენტთან შეთანხმებით-მთავრობის წევრების კანდიდატურებს. საქართველოს პრეზიდენტი პარლამენტს წარუდგენს მთავრობის შემადგენლობას ნდობის მისაღებად.

პარლამენტი განიხილავს და კენჭს უყრის მთავრობის შემადგენლობისა და სამთავრობო პროგრამისათვის ნდობის გამოცხადების საკითხს. პარლამენტის ნდობის მისაღებად საჭიროა პარლამენტის სრული შემადგენლობის უმრავლესობის მხარდაჭერა. პარლამენტი უფლებამოსილია ნდობა არ გამოუცხადოს მთავრობის შემადგენლობას და იმავე გადაწყვეტილებაში დასვას მთავრობის ცალკეული წევრის აცილების საკითხი. პრეზიდენტის მიერ აცილების შესახებ პარლამენტის გადაწყვეტილების გაზიარების შემთხვევაში დაუშვებელია აცილებული პირის მთავრობის იმავე შემადგენლობაში დანიშვნა მთავრობის გათავისუფლებული ან გადამდგარი წევრის ნაცვლად.

თუ მთავრობის შემადგენლობამ და მისმა სამთავრობო პროგრამამ ვერ მიიღო პარლამენტის ნდობა, საქართველოს პრეზიდენტი ერთი კვირის ვადაში წარუდგენს პარლამენტს მთავრობის იმავე ან ახალ შემადგენლობას.

უწინ საქართველოს კონსტიტუციაში საერთოდ არ იყო გადაწყვეტილი საკითხი იმასთან დაკავშირებით, თუ რა ფორმით პარლამენტი დაამტკიცებდა ერთხელ უკვე აცილებულ ან ახალ, ხელახლა წარდგენილ მთავრობის წევრის კანდიდატურას. კონსტიტუციის ახალი რედაქციის მე-80 მუხლის მე-4 პუნქტის ბოლო წინადადებით, პარლამენტი ჩვეულებრივი წესით ამტკიცებს ხელახლა წარდგენილ კანდიდატურებს. თუმცა, პარლამენტის განსაკუთრებულ სიჯიუტეს შეიძლება მისი დათხოვნა მოჰყვეს-კონსტიტუციის მე-80 მუხლის მე-5 პუნქტით, „თუ მთავრობის შემადგენლობამ და მისმა სამთავრობო პროგრამამ ზედიზედ ვერ მიიღო პარლამენტის ნდობა, საქართველოს პრეზიდენტი 5 დღის ვადაში წამოაყენებს პრემიერ-მინისტრის ახალ კანდიდატურას ან პარლამენტის თანხმობის გარეშე ნოშნავს პრემიერ-მინისტრს, ხოლო პრემიერ-მინისტრი, ასევე 5 დღის ვადაში დანიშნავს მინისტრებს საქართველოს პრეზიდენტის თანხმობით. ამ შემთხვევაში საქართველოს პრეზიდენტი დაითხოვს პარლამენტს და დანიშნავს რიგგარეშე არჩევნებს“.

მთავრობის ფორმირების ახალი მოდელით, პრეზიდეტის მიერ წამოყენებული პრემიერ-მინისტრის კანდიდატურის დაწუნების შემთხვევაში მთავრობის ფორმირება, ფაქტობრივად, შეუძლებელია. პრემიერ-მინისტრი კი არ ახდენს მთავრობის კანდიდატურების შერჩევას, არამედ პრემიერ-მინისტრობის კანდიდატი. პარლამენტი ვერ ახერხებს (ვერ „ასწრებს“) ნდობის გამოცხადებას პრემიერ-მინისტრის კანდიდატურისთვის. მან უპირობოდ უნდა მიიღოს პრემიერ-მინისტრი.

მთავრობის ფორმირების წესი ესპანეთში ამგვარია: „კონსტიტუციის თანახმად... მეფე, საპარლამენტო ფრაქციებთან წინასწარი კონსულტაციების შემდეგ, წარადგენს მთავრობის თავმჯდომარის კანდიდატურას. ეს უკანასკნელი დეპუტატთა კონგრესს წარუდგენს მთავრობის სამოქმედო პროგრამას.

კონგრესის წევრთა აბსოლუტური უმრავლესობის მიერ კანდიდატურისათვის ნდობის გამოცხადების შემთხვევაში, მონარქი ნიშნავს მთავრობის თავმჯდომარეს. თუ ხმების აღნიშნულ რაოდენობას კანდიდატი ვერ დააგროვებს, 38 საათის შემდეგ მონარქი წარადგენს იმავე პიროვნების კანდიდატურას, რომლის დანიშვნისათვის ამჯერად საკმარისია კონგრესის წევრთა უბრალო უმრავლესობა.

იმ შემთხვევაში, თუ მეორეჯერაც ვერ დამტკიცდა მთავრობის თავმჯდომარე, იგივე პროცედურა მეორდება ახალი კანდიდატების მიმართ, ხოლო თუ პირველი კენჭისყრიდან ორი თვის განმავლობაში მთავრობის თავმჯდომარე ვერ აირჩა, მონარქი, დაპუტატთა კონგრესის თავმჯდომარის კონტრასიგნატურით, დაითხოვს პარლამენტის ორივე პალატას და ნიშნავს ახალ არჩევნებს“¹⁹.

საინტერესოა, რა ურთიერთდამოკიდებულებაში არიან ქვეყნის პარლამენტი და მთავრობა.

თუ საქართველოს პარლამენტი „განსაზღვრავს ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ძირითად მიმართულებებს“, მთავრობა, რომლის ფუნქციაა „აღმასრულებელი ხელისუფლების, ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განხორციელება“, საკუთარი პროგრამით წარდგება პარლამენტის წინაშე. პარლამენტმა კი, როგორც მთავრობაზე კონტროლის განმახორციელებელმა ორგანომ, უნდა დაამტკიცოს წარდგენილი პროგრამა.

კონსტიტუციური ცვლილებები შეეხო მთავრობის თუ მისი ცალკეული წევრის გადადგომის საკითხებსაც. კონსტიტუციის 78-ე მუხლის მე-6 პუნქტით: „მთავრობა უფლებამოსილია გადადგეს საკუთარი გადაწყვეტილებით“;

„მთვრობის წევრი უფლებამოსილია გადადგეს თანამდებობიდან“ (მუხლი 81".5).

„მთავრობა და მთავრობის წევრები უფლებამოსილებას იხსნიან საქართველოს პრეზიდენტის წინაშე“ (მუხლი 78.2). ამასთანავე, კონსტიტუციის 79-ე მუხლის მე-5 პუნქტით: „პრემიერ-მინისტრი პრეზიდენტის თანხმობით ნიშნავს მთავრობის სხვა წევრებს, უფლებამოსილია თანამდებობიდან გაათავისუფლოს მთავრობის წევრები“. ვინ იგულისხმებიან „მთავრობის სხვა წევრებში“, კონსტიტუცია არ ადგენს, მაგრამ პრემიერ-მინისტრს ეძლევა უფლება პრეზიდენტთან შეუთანხმებლად და პარლამენტისგან ნდობის გამოცხდების გარეშე დანიშნოს მთვრობის „სხვა წევრები“ და გაათავისუფლოს მთავრობის წევრები.

კონსტიტუციით, „მთავრობა შედგება პრემიერ-მინისტრის და მინისტრებისაგან. მთავრობის შემადგენლობაში შეიძლება სახელმწიფო მინისტრი (სახელმწიფო მინისტრები)“ (მუხლი 78.2). ეს არ არის ის სახელმწიფო მინისტრი, რომლის სტატუსიც ასე იყო განსაზღვრული: „ხელმძღვანელობს სახელმწიფო კანცელარიას და პრეზიდენტის რწმუნებით ასრულებს მის ცაკლეულ დავალებებს“ და ვისაც მოგვიანებით, პრეზიდენტის ბრძანებულებით, უფლებები გაეზარდა. უკვე შექმნილმა პრაქტიკამ აჩვენა, რომ სახელმწიფო მინისტრს ქვეყნის წინაშე მდგარი კონკრეტული პრობლემის მართვა ევალება.

მთავრობა, კონსტიტუციური კანონის ძალით, აღიჭურვა კიდევ ერთი პრეროგატივით-ესაა ბიუჯეტის კანონის წარდგენა.

2004 წლამდე პარლამენტისთვის ბიუჯეტის კანონის წარდგენის ექსკლუზიური უფლება ჰქონდა პრეზიდენტს. კონსტიტუციის 93-ე მუხლი კონსტიტუციური კანონის 22-ე მუხლით ასე ჩამოყალიბდა: „მხოლოდ საქართველოს მთავრობაა უფლებამოსილი პარლამენტის კომიტეტებთან ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების შეთანხმების შემდეგ საქართველოს პრეზიდენტის თანხმობით პარლამენტს წარუდგინოს სახელმწიფო ბიუჯეტის პროექტი“.

პრეზიდენტის დეკრეტი

პრეზიდენტის დეკრეტის გამოცემის უფლება საკანონმდებლო უფლებამოსილების პრეზიდენტზე დელეგირების ფორმაა. პრეზიდენტის დეკრეტს კანონის ძალა აქვს.

საქართველოს პრეზიდენტს დეკრეტის გამოცემის უფლება მხოლოდ საგანგებო მდგომარეობის შემთხვევაში ჰქონდა, კონსტიტუციის დამატებით კი „პარლამენტის დათხოვნიდან ახლადარჩეული პარლამენტის პირველ შეკრებამდე, განსაკუთრებულ შემთხვევებში, უფლებამოსილია საგადასახადო და საბიუჯეტო საკითხებზე გამოსცეს კანონის ძალის მქონე აქტი-დეკრეტი, რომელიც ძალას კარგავს, თუ ახლადარჩეული პარლამენტი პირველი შეკრებიდან ერთი თვის განმავლობაში არ დაამტკიცებს მას“. ანუ პარლამენტის დათხოვნის შემთხვევაში, შესაძლო ეკონომიკური კრიზისის ან სხვა გართულების თავიდან ასაცილებლად პრეზიდენტს შეუძლია გამოსცეს დეკრეტები საგადასახადო და საბიუჯეტო საკითხებზე. მაგრამ 2004 წლის 6 თებერვლის კანონით ცვლილებები არ შეხებია კონსტიტუციის 94-ე მუხლს, რომელიც აცხადებს: „2. გადასახადებისა და მოსაკრებლების სტრუქტურას, შემოღების წესს ადგენს მხოლოდ კანონი.

3. გადასახადებისაგან გათავისუფლება, აგრეთვე, სახელმწიფო ხაზინიდან ხარჯის გაღება დასაშვებია მხოლოდ კანონით“.

კონსტიტუციის ეს მუხლი იმპერატიულობით გამოირჩევა და კრძალავს საგადასახადო საკითხების გადაწყვეტას რაიმე სხვა აქტით, გარდა კანონისა.

„დეკრეტ-კანონებს“ იტალიაში, ესპანეთსა და ზოგიერთ სხვა ქვეყანაში უწოდებენ დროებით აქტებს, რომლებიც მიღებულია განსაკუთრებულ და გადაუდებელ შემთხვევებში“ მთავრობის მიერ, საკუთარი პასუხისმგებლობით და აქვთ კანონის ძალა. დეკრეტ-კანონის მიღების შემთხვევაში მთავრობამ დაუყოვნებლივ უნდა წარუდგინოს იგი პარლამენტს დასამტკიცებლად; ისინი კარგავენ ძალას გამოცემის მომენტიდან, თუ პარლამენტი არ დაამტკიცებს მათ გარკვეულ ვადაში. იმავე პირობებით დეკრეტი შეიძლება გამოსცეს პრეზიდენტმა კორეაში, სლოვაკეთში და სხვ. საფრანგეთში დეკრეტებს გამოსცემენტ პრეზიდენტი და პრემიერ-მინისტრი. პრეზიდენტის დეკრეტი იურიდიულ ძალას იძენს პრემიერ-მინისტრის ან შესაბამისის მინისტრის ხელმოწერით განმტკიცების შემთხვევაში²⁰.

კონსტიტუციური კანონი სასამართლო ხელისუფლებასაც შეეხო;

კონსტიტუციის 82-ე მუხლს, რომელიც ზოგადად სასამართლო ხელისუფლებას შეეხება, დაემატა შემდეგი შინაარსის მე-5 პუნქტი:

„საერთო სასამართლოებში საქმეები ნაფიცი მსაჯულების მიერ განიხილება კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში და წესით“. ნაფიცი მსაჯულების ახალი ინსტიტუტი სხვა საკანონმდებლო ცვლილებებთან იქნება დაკავშირებული და მის დასანერგად ნიადაგი ჯერ კიდევ მოსამზადებელია. ერთია, ეს არ იქნება კომუნისტური წყობიდან შემორჩენილი ატავიზმი და იქნება რადიკალურად განსხვავებული იმ მსაჯულთა ინსტიტუტისგან, რაც საქართველოს საერთო სასამართლოებში არსებობდა.

დასკვნის სახით აღვნიშნავთ, რომ ყოველგვარი სიახლე კანონმდებლობაში საჭიროებს და მოითხოვს კომენტარს თუ არა, განსჯას მაინც. ეს ნაშრომი ვერ გამოდგება კონსტიტუციური კანონის შესაფასებლად, 2004 წლის 6 თებერვლის საქართველოს კონსტიტუციურ კანონს ალბათ დრო გამოცდის და პრაქტიკა შეაფასებს. სტატიაში წარმოვადგინეთ მხოლოდ რამდენიმე მოსაზრება კონსტიტუციურ კანონთან დაკავშირებით.

___________________

1. Конституционное право зарубежных стран. Учебник для вузов Москва. 2002г, стр. 72.

2. გიორგი ხუბუა, ფედერალიზმი, როგორც ნორმატიული პრინციპი და პოლიტიკური წესრიგი, თბილისი, 2000. გვ. 374.

3. საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციური სამართალი, კრებული I, თბილისი, „მერანი“ 1999. გვ.131.

4. გოჩა ფიფია, „სახელმწიფო ორგანოების ურთიერთობა ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებთან საქართველოში“, დისერტაცია იურიდიულ მეცნიერებათა კანდიდატის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად. გვ. 140.

5. გოჩა ფიფია, იქვე, გვ. 16.

6. კანონპროექტი გამოქვეყნებულია-www.sando.ge

7. Конституционное право зарубежных стран. Учебник для вузов Москва. 2002г, стр. 80.

8. საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციური სამართალი, კრებული I, თბილისი, „მერანი“ 1999. გვ. 276.

9. მსოფლიო ქვეყნების სამართლებრივი სისტემები. ცნობარი. ნაწილი I. თბილისი, 2001. გვ. 386.

11. ქეთევან ერემაძე, დასახელებული ნაშრომი. გვ.143.

12. საზღვარგარეთის კონსტიტუციური სამართალი, კრებული I, თბილისი, „მერანი“, 1999. გვ. 322.

13. იქვე, გვ. 289.

14. იქვე, გვ. 149.

15. საზღვარგარეთის კონსტიტუციური სამართალი, კრებული I, თბილისი, „მერანი“, 1999. გვ. 289.

16. ვოლფგანგ გაული, კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში (1993-1995). თბილისი, 2002. IRIS Georgia. გვ. 186.

17. აღნიშნული კანონის 49-ე მუხლი.

18. კანონი მიღებულია 2004 წლის 6 თებერვალს.

19. საზღვარგარეთის კონსტიტუციური სამართალი, კრებული I, თბილისი, „მერანი“, 1999. გვ. 150-151.

20.Большой юридический словарь. МОСКВА. ИНФРА-М 2001.

ეკატერინე გოგიჩაიშვილი

ადამიანი, როგორც გრძნობადი ქმნილება, მრავალ ვნებას ექვემდებარება... საზოგადოებაში ცხოვრებისათვის შექმნილს, მას ძალუძს სხვები დაივიწყოს, ამიტომ კანონმდებლებმა მას მისი მოვალეობები შეახსენეს პოლიტიკური და სამოქალაქო კანონების მეშვეობით.

შ.ლ. მონტესკიე

ყველაფერი ასე დაიწყო... იმისათვის, რომ გადაჭრილიყო ბუნებითი სახელმწიფოს ძირითადი პრობლემები და საზოგადოებას შესძლებოდა მშვიდობიანი თანაცხოვრების პირობებში დამკვიდრებული უფლებების ყველა სიკეთით ტკბობა, საზოგადოების წევრებს შორის დაიდო ე.წ. „სოციალური კონტრაქტი“, რომელიც სანაცვლოდ „რაღაცის“ დათმობას მოითხოვდა. სწორედ ეს „რაღაცა“ იყო ყველაფრის კეთების აბსოლუტური უფლება. სამაგიეროდ, ისინი გარანტიას იღებდნენ, რომ დაცულნი იქნებოდნენ ხელყოფისაგან, ე.ი. საზოგადოებამ ქაოსს თავისი ბუნებითი უფლებების შეზღუდვა არჩია და სწორედ ამან დაუდო დასაბამი საზოგადოების მოქცევას „რაღაცის“ (კანონის) ჩარჩოებში. მოგვიანებით გაირკვა, რომ თავისუფლების სრულად დაცვისათვის საჭირო იყო სამოქალაქო საზოგადოების-კანონით გამაგრებული სახელმწიფოს-აშენება, რომელიც დამკვიდრდებოდა პიროვნებათშორისი ურთიერთობების მთელი ერთობლიობა, რაც სახელმწიფოს ჩარევის გარეშე და მისი ჩარჩოების მიღმა განვითარდებოდა. სამოქალაქო საზოგადოების მშენებლობას საფუძვლად უნდა დასდებოდა ცივილიზებული, სრულუფლებიანი ინდივიდი, რომელსაც ექნებოდა ეკონომიკური და პოლიტიკური თავისუფლება, რამეთუ საზოგადოების თვისობრიობა და შინაარსი დამოკიდებულია მისი შემადგენელი პიროვნებების ხარისხზე, ანუ როგორიცაა ინდივიდი, ისეთივეა საზოგადოება.

დღეს, როცა მსოფლიოს ქვეყნების უმრავლესობა დემოკრატიულ სახელმწიფოს აშენებს, კანონიერება XXI საუკუნის დევიზად იქცა, რადგან კონსტიტუციური სახელმწიფოს შექმნაში სამართალი და სამართლიანობა გადამწყვეტ როლს თამაშობს. XXI საუკუნეში კონსტიტუციური სისტემა სამართლის უზენაესობის გარეშე შეუძლებელია. აქედან გამომდინარე, მინდა ორიოდე სიტყვით შევეხო დემოკრატიის არსს, რომელიც ბრწყინვალედ არის განსაზღვრული თუკიდიდეს „ისტორიაში“ მოტანილ პერიკლეს (ძვ.წ.აღ. V ს.) ერთ-ერთ სიტყვაში, რომლითაც პასუხი გაეცა სამ ძირითად კითხვას:

ა) როგორი უნდა იყოს საზოგადოება, რომელსაც ეყრდნობა დემოკრატია? პერიკლეს აზრით, იგი უნდა იყოს:

ბ) როგორი უნდა იყოს პიროვნება დემოკრატიულ საზოგადოებაში? პერიკლეს თანახმად, იგი უნდა იყოს:

გ) როგორი უნდა იყოს სახელმწიფო? პერიკლეს მიხედვით, იგი უნდა იყოს:

დემოკრატია არ არის ისეთი ფენომენი, რაც ერთხელ დამკვიდრებული, შემდგომში თავისით არსებობს და საკუთარ საფუძვლებს ასაზრდოებს. დემოკრატია ვერ იარსებებს მასზე და მის პრაქტიკაზე მუდმივი მსჯელობის გარეშე არა მარტო საზოგადოებაში, სადაც დემოკრატია ახალი დამკვიდრებულია, არამედ თვით განვითარებული ლიბერალური დემოკრატიის შუაგულშიც. დემოკრატიის ცნებას უამრავი განმარტება აქვს, რომელთაგან გამოვყოფ რამდენიმეს:

რობერტ დალი დემოკრატიას „ყველასათვის ღია შეჯიბრს“ უწოდებს შემდეგი კრიტერიუმებით: ეფექტური მონაწილეობა, თანასწორი კენჭისყრა, ინფორმირებულობაზე დაფუძნებული გაგება, დღის წესრიგის კონტროლი, საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ჩართულობა (პოლიარქიული დემოკრატია).

პოპერის მიხედვით, დემოკრატია ხალხის მმართველობაა და ხალხს აქვს უფლება მართოს. პოპერის თეორია მხოლოდ ორ ალტერნატივას გამოჰყოფს: ან დიქტატურა, ან დემოკრატიის რომელიმე ფორმა. ადამიანები თავიანთ არჩევანს დემოკრატიის სიკეთეზე კი არ ამყარებენ, რომელიც შეიძლება საეჭვო იყოს, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ დიქტატურის სიავეზე, რაც აშკარაა. არა მარტო იმიტომ, რომ დიქტატორი იძულებულია ბოროტად გამოიყენოს თავისი ძალაუფლება, არამედ იმიტომაც, რომ დიქტატორი, თუნდაც კეთილმოსურნე, სხვას ყველას ართმევს პასუხისმგებლობას, მაშასადამე, მათ ადამიანურ უფლებებსა და მოვალეობებს. ეს საკმარისი საფუძველია, რათა უპირატესობა მიენიჭოს დემოკრატიას-კანონის მმართველობას, რომელიც განაპირობებს ხელისუფლების უსისხლო დათხოვნას უმრავლესობის ხმებით, ე.ი. არასასრუველი მთავრობის თავიდან მოშორების შესაძლებლობას იძლევა.

უინსტონ ჩერჩილმა ერთხელ ხუმრობით თქვა, რომ დემოკრატია არის მმართველობის ყველაზე უარესი ფორმა, თუ არ ჩავთვლით მმართველობის სხვა ცნობილ ფორმებსო.

ალენ ტურენი თვლის, რომ დემოკრატია არ არის აბსტრაქტული, უჰაერო სივრცეში კონსტრუირებული სისტემა. მას საზოგადოება ასაზრდოებს თავისი ღირებულებებით, სოციალური ურთიერთობებითა და მისწრაფებებით.

დემოკრატია უნდა იყოს წარმომადგენლობითი, ანუ პოლიტიკური წარმომადგენლები უნდა შეესაბამებოდნენ ინდივიდებს საზოგადოებაში საერთოდ, ან, უკიდურეს შემთხვევაში, მნიშვნელოვანი ხარისხით, იმდენად, რომ ამ ადამიანებს შეეძლოთ გააიგივონ თავი პოლიტიკურ ხელისუფლებასთან. დემოკრატია ინდივიდუალური ინტერესებისა და საერთო ინტერესის შეერთებაა. ასეთი შეერთება შეუძლებელია, თუ არ არსებობს დარწმუნებულობა, რომ ადამიანები თანასწორნი არიან, მიუხედავად განსხვავებისა ტალანტსა (ნიჭსა) და ბედში.

რეჟიმი, დემოკრატიულია იგი თუ არა, საჭიროებს დაცვასა და განმტკიცებას, სხვა შემთხვევაში მან შეიძლება ეროზია განიცადოს. დემოკრატიული რეჟიმი სიმტკიცეს შეიძენს იმ შემთხვევაში, თუ შეიქმნება ახალი პოლიტიკური კულტურა-მთელი საზოგადოება განიხილავს დემოკრატიას არა საშუალებად, არამედ საკუთარი ცხოვრების წესად, და მკვიდრდება აზრი, რომ დემოკრატიაზე უკეთესი ქვეყნისათვის არაფერი არსებობს. სამწუხაროდ, ჩვენს დროში, თანამედროვე პერიოდში, უკვე აღარ შეიძლება იმის აღიარება, რომ დემოკრატია წარმოადგენს საყოველთაო ნების გამოხატულებას. მეტიც, ჩვენ ვშიშობთ კიდეც, რომ ერთსულოვნებისაკენ მოწოდებამ შეიძლება მიგვიყვანოს უმცირესობათა განდევნამდე ან უგულებელყოფამდე, უკონტროლო და შეუზღუდავი აბსოლუტური ძალაუფლების დამყარებამდე. ამიტომაც კონსტიტუციამ უნდა დაიცვას უმცირესობა უმრავლესობისაგან განსაკუთრებით მაშინ, როცა უმრავლესობის ტიტული აქვს მინიჭებული, სინამდვილეში კი უმცირესობის ბატონობას ნიშნავს და საერთოდ, უნდა მოხდეს დემოკრატიის მოთვინიერება კონსტიტუციით. აქედან გამომდინარე, კონსტიტუციონლიზმისა და კანონის დაცვის გარეშე, მხოლოდ სამართლის უზენაესობაზე დაყრდნობით, დესპოტიზმისაგან ეფექტიანი დაცვა შეუძლებელი იქნება. ყოველივე გადამეტებული, ჩვეულებრივ, იწვევს ცვლილებას საპირისპირო მიმართულებით. გადამეტებული თავისუფლებაც ყოველი ადამიანისათვის და სახელმწიფოსათვის იქცევა სხვა არაფრად, თუ არა გადამეტებულ მონობად².

ამასთან, თუ სახელმწიფო პოლიტიკა არასამართლებრივი ხასიათისაა, სამართლებრივი თვალსაზრისით თვით ყველაზე სრულყოფილი კანონიც კი ვერ შესძლებს თავისი სამართლებრივი საწყისების განხორციელებას და სრულიად ალოგიკური იქნება საუბარი სახელმწიფოს სამართლებრივ ხასიათზე.

როცა სოლონს ჰკითხეს, საუკეთესო იყო თუ არა ის კანონები, რომლებიც მან ათენელებს მისცა, მან უპასუხა: „მე მათ მივეცი საუკეთესონი იმ კანონთა შორის, რომელთა ატანაც მათ შეუძლიათ“. ეს სწორედ ის ფრაზაა, რომლითაც უნდა იხელმძღვანელოს ყველა კანონმდებელმა, რათა მიღწეულ იქნას შედეგი, საზოგადოებამ მოახდინოს კანონის დაცვის თვითშეგნების რეალიზაცია. ამისათვის კი, უპირველესად, ადამიანები უნდა ენდობოდნენ სამართლებრივ სისტემას და ამ ნდობის მოსაპოვებლად სამართალი უნდა იყოს ცნობილი. ამ ნდობის შეფასებას კი სამართალი შეძენილი უფლებების და კანონიერი მოლოდინის დაცვით გამოხატავს.

რისთვის გვჭირდება კანონი? უპირველეს ყოვლისა, ალბათ იმისათვის, რომ დავარეგულიროთ საზოგადოებრივი ურთიერთობები. მაგრამ, საიდან მოდის ეს ურთიერთობები? რა უნდა გაკეთდეს იმისათვის, რომ კანონომორჩილება გახდეს თითოეული ჩვენგანის ცხოვრების დევიზი? რატომ უწოდებენ კანონს „აუცილებელ ბოროტებას“? იმიტომ ხომ არა, რომ უფრო დიდი ბოროტება იქნას თავიდან აცილებული? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა ართუ ისე ადვილია, მაგრამ ვფიქრობ, აუცილებელი. სამოქალაქო საზოგადოების აღზრდის ერთ-ერთი მეთოდია კანონის უზენაესობის პრინციპის რეალიზაცია, უკვე მიღებული კანონების საზოგადოებრივ დონემდე დაყვანა, მათთვის გასაგებ და მისაღებ ენაზე შექმნა, მიწოდება და შესაბამისი განათლების, მასშტაბური სწავლების განხორციელება სამართლებრივ სფეროში. კანონის უზენაესობის რეალიზაცია, თავის მხრივ, მოიცავს სხვადასხვა სოციალურ, იურიდიულ ფაქტორს, ნორმათა განხორციელების ფორმებს, მეთოდებს, პირობებსა და გარანტიებს. მთელი ამ პროცესის წარმატებულად ჩატარებისათვის აუცილებელია კანონი შეესაბამებოდეს საზოგადოებრივი განვითარების ობიექტურ ტენდენციებს.

თუ კანონი ჩამორჩება მათი განვითარების ტემპს ან ცდილობს წარმართოს იგი კანონმდებლობის სუბიექტური ნების შესაბამისად, ამ შემთხვევაში კანონის ავტორიტეტი საზოგადოების თვალში მნიშვნელოვნად ილახება. ამასთანავე, გასათვალისწინებელია ის ფსიქოლოგიური ფაქტორი, რომ როდესაც ისეთი ავტორიტეტული ნორმატიული აქტი, როგორიც კანონია, ვერ წყვეტს მის წინაშე მდგომ ამოცანებს, საზოგადოებაში იკარგება რწმენა საერთოდ იურიდიული ფორმის როლისადმი. და მაინც, კანონის სტაბილური დონე შეიძლება შევინარჩუნოთ მხოლოდ სწორად განსაზღვრული საკანონმდებლო სტრატეგიის პირობებში, როცა გათვალისწინებული იქნება საზოგადოების განვითარების არა მარტო მიღწეული დონე, არამედ მისი განვითარების პერსპექტივებიც, ე.ი. კანონი არ უნდა ჩამორჩებოდეს საზოგადოების განვითარების დინამიკურ პროცესებს და წინასწარ ითვალისწინებდეს ყველა შესაძლო ვარიანტს.

კანონმდებელთა პროფესიონალიზმი, კომპეტენტურობა, საჯაროობა, შედარებით სრული ინფორმაციის მიღების შესაძლებლობა, კანონშემოქმედებითი საქმიანობის ორგანიზაციის მაღალი დონე, ამ პროცესის ღია, გამჭვირვალე ხასიათი ქმნის იმის გარანტიას, რომ მოცემულ ეტაპზე კანონი ზედმიწევნით აკმაყოფილებდეს საზოგადოებრივი განვითარების მოთხოვნებს, შეუვალი ავტორიტეტით სარგებლობდეს სახელმწიფოში. ამასთანავე, საკანონმდებლო რეგულირების საგანი უნდა გახდეს ყველა ის საკითხი, რომელიც უშუალოდ უკავშირდება საზოგადოებაში პიროვნების სტატუსს. ამ სფეროში წარმოშობილი ურთიერთობის მიმართ ყოველგვარი შერჩევითი პრინციპი დაუშვებელია. მაგრამ გაუმართლებელი იქნება იმისკენ სწრაფვაც, რომ რაც შეიძლება გავზარდოთ კანონთა რიცხვი კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტების რეგულაციური ფუქციების ხარჯზე და ამით მოვხსნათ საკითხი საკანონმდებლო რეგულირების საზღვრის შესახებ, რაც გამოიწვევს ე.წ. „საკანონმდებლო ჯუნგლების“ არსებობას³.

კანონები უნდა იყოს საყოველთაო გამოყენების, ე.ი. არ შეიძლება ისინი ეხებოდნენ განსაზღვრულ პირს ან საქმეს. დებულება იმის შესახებ, რომ საღი აზროვნების მქონე ადამიანი კანონს მაინც იცავს, როდესაც იცის მის შესახებ ან თავს ვალდებულად მიიჩნევს დაიცვას იგი, მხოლოდ მაშინ იქნება სწორი, თუ კანონის ზოგადია და ამდენად, ყველას ეხება.

კანონის უზენაესობის პრინციპიდან გამომდინარე, კანონზე მაღლა არავინ დგას, „ყოველი ადამიანი, მისი თანამდებობისა თუ მდგომარეობის მიუხედავად, შესაბამისი სახელმწიფოს კანონსა და საერთო სასამართლოს იურისდიქციას ექვემდებარება. ჩვენში ყველა ოფიციალურ პირს, დაწყებული პრემიერ-მინისტრით და დამთავრებული პოსტზე მდგომი პოლიციელით თუ გადასახადის ამკრეფით, ისეთივე პასუხისმგებლობა ეკისრება მის მიერ ჩადენილი კანონით გამუმართლებელი მოქმედებისათვის, როგორც დანარჩენ მოქალაქეებს“⁴.

მნიშვნელოვანია კანონის წინაშე ადამიანთა თანასწორობის საკითხი, თანასწორობა ხელისუფალთა მხრიდან თანასწორ მოპყრობას გულისხმობს. უფრო ზუსტად, თანასწორობა ნიშნავს, რომ ერთნაირი პირები, ე.ი. სამართლებრივი რეგულირების თვალსაზრისით თანასწორი პირები, რომელთაც ერთი და იგივე საქმე ეხება, ერთნაირ მოპყრობას იმსახურებენ. მაგრამ, მაშინაც კი, როდესაც ადამიანები თანასწორუფლებიანებად მიიჩნევიან, ერთმანეთისაგან მაინც განსხვავდებიან. კანონში ეს განსხვავებაც უნდა განისაზღვროს ანუ აისახოს დამნაშავედ ცნობილთა „სიცუდე“ და მუყაითთა „ღირსებები“. აქედან გამომდინარეობს თანასწორობის ტექნიკური მნიშვნელობა, ანუ ადამიანებისადმი ერთნაირი დამოკიდებულების ზღვარი. მაგრამ გერმანიის კონსტიტუციის ძარღვიან ფრაზას თუ მოვიშველიებთ: „ადამიანური ღირსება ყველას აქვს“5.

კანონში უნდა იყოს გამოხატული საყოველთაო ნება, მაგრამ, სამწუხაროდ, ეს ყოველთვის ასე არ ხდება, ხალხს რომ შეეძლოს საერთო ნების შესატყვისი კანონების შექმნა, მაშინ ხალხი უნდა იყოს ისეთი, როგორადაც იგი თავისი შექმნილი კანონის შედეგად გადაიქცეოდა. კანონი მომავალზე ორიენტირებული, ღია, ნათელი და მეტ-ნაკლებად სტაბილური უნდა იყოს. კანონის გამოცემა ღია, ცხადი და მუდმივი წესებით უნდა ხდებოდეს. უზრუნველყოფილი უნდა იყოს სასამართლოს დამოუკიდებლობა, დაცული უნდა იქნას ბუნებითი სამართლის პრინციპები, რისი ზედამხედველობაც სასამართლოს მოვალეობაა.

საკანონმდებლო ან უზენაესი ხელისუფლების მპყრობელი ვალდებულია სახელმწიფო მართოს დამკვიდრებული, მუდმივმოქმედი, გამოცემული და ხალხისათვის ცნობილი კანონებით და არა დროებითი და ნაჩქარევად შექმნილი დეკრეტებით. გარდა ამისა, საჭიროა მიუკერძოებელი და სამართლიანი მოსამართლეები, რომლებიც ყოველგვარ დაპირისპირებასა და დავას ამ კანონებით გადაწყვეტენ. ქვეყნის მმართველმა საზოგადოების მთელი ძალა მხოლოდ კანონების აღსრულებისაკენ, აგრეთვე ქვეყნისათვის გარედან შესაძლო ზიანის შესამცირებლად თუ ასაცილებლად და სახელმწიფოს თავდასხმებისა და დაპყრობებისაგან დასაცავად უნდა მიმართოს⁶.

კანონის უზენაესობა საკანონმდებლო ხელისუფლებასა და სუვერენულ ხალხს შორის არსებული ურთიერთობითაა გამართლებული. სამართლის უზენაესობა ხელისუფლებას უდავოდ ზღუდავს, მაგრამ იმავე ხელისუფლების სასიკეთო განხორციელებასაც უწყობს ხელს. იგი ფორმალურ თანასწორობას ქმნის, რაც უმნიშვნელო როდია, მაგრამ საკმაო უთანასწორობასაც უწყობს ხელს.

სამართლებრივი სისტემის კონსტიტუციური მოქმედებისათვის (სამართლებრივი სახელმწიფოსათვის) აუცილებელია მართლმსაჯულება იყოს მიუკერძოებელი. ამისათვის სამართალს უზრუნველყოფილი უნდა ჰქონდეს ორგანიზაციული პირობები და მოსამართლეთა დამოუკიდებლობა. მონტესკიეს მტკიცებით, მართლმსაჯულებას ეს მოთხოვნა მაშინ შეუძლია დააკმაყოფილოს, თუ ის ხელისუფლების დამოუკიდებელ განშტოებას წარმოადგენს.

არ არსებობს თავისუფლება, თუ სასამართლო ხელისუფლება გამოცალკევებული არ არის საკანონმდებლო და აღმასრულებელი სახელისუფლებო განოშტოებათაგან. თუ ის მიერთებულია საკანონმდებლო ხელისუფლებასთან, ძალაუფლება მოქალაქეთა სიცოცხლესა და თავისუფლებაზე თვითნებური ხდება, რადგან მოსამართლე იქცევა კანონმდებლად. თუ ის მიერთებულია აღმასრულებელ ხელისუფლებასთან, მოსამართლე მჩაგვრელის ძალაუფლებას იძენს⁷.

სხვა სახელისუფლებო განშტოებათაგან დამოუკიდებლობა იმას ნიშნავს, რომ ხელისუფალნი სასამართლოს გადაწყვეტილებებზე გავლენას ვერ ახდენენ. მიუკერძოებლობა, ამ მხრივ, ცოტა მეტს ნიშნავს, რადგან აუცილებელია ფუძემდებლურად გამოირიცხოს იმის მოჩვენებითობაც კი, რომ მოსამართლე მოცემულ საქმეში მხარეებს მიკერძოებით ეკიდება.

მიუკეძოებელი და დამოუკიდებელი სასამართლო მხოლოდ იმ შემთხვევაში მიუახლოვდება ფაქტობრივ ჭეშმარიტებას და გააადვილებს უფლებათა განხორციელებას, თუ საქმის განხილვისას გაიხსნება დასაბუთების შესაძლებლობა და სასამართლოში გადაცემული დაქვემდებარებულ მდგომარეობაში არ აღმოჩნდება.

სამოქალაქო საზოგადოებასა და განსაკუთრებით იმ ქვეყნებში, რომლებიც დემოკრატიისა და კანონის უზენაესობის დამკვიდრებას ცდილობენ, სასამართლო განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს. თუკი კანონები ქაღალდზე დაწერილად დარჩება, ხოლო სასამართლო სისტემა სუსტად იმუშავებს, ადამიანები თავს აარიდებებნ სასამართლოში სარჩელის შეტანას, თუ დარწმუნებულნი არიან მოსამართლეთა მექრთამეობაში⁸. სხვა შემთვევაში ისინი პოულობენ სასამართლო სისტემის გვერდის ავლის საშუალებებს, როგორიცაა კერძო არბიტრის დაქირავება ან სხვა მეთოდების გამოყენება, თუნდაც ორგანიზებული კრიმინალის მეშვეობით თავის დაცვა. კანონის თითოეული ნორმა უნდა გახდეს უშუალოდ მოქმედი სამართალი, ნორმა, ქცევის წესი, რომელიც თავისუფალი იქნება ყოველგვარი ზოგადი, არაფრისმთქმელი ფრაზებისა და იდეოლოგიზებული ლოზუნგებისაგან. თვით კანონის ტექსტშივე უნდა იყოს განსაზღვრული მისი რეალიზაციის მექანიზმი.

სახელმწიფოში არ შეიძლება არსებობდეს პოლიტიკურად ნეიტრალური კანონი.

რაგინდ დაშორებულ ურთიერთობებს არ უნდა აწესრიგებდეს პოლიტიკის სფეროდან, თვით ამ კანონის მიღების ფაქტი გარკვეული პოლიტიკაა. ამიტომაც კანონის სამართლებრივი ბუნება ბევრად არის დამოკიდებული იმაზე, თუ რა ძალები მონაწილეობენ სახელმწიფოს პოლიტიკის განსაზღვრაში, რამდენად დემოკრატიულად მიმდინარეობს ეს პროცესი. ამასთან, სახელმწიფო ხელისუფლება არასამართლებრივი ხასიათისაა, სამართლებრივი თვალსაზრისით თვით ყველაზე სრულყოფილი კანონიც კი ვერ შესძლებს თავისი სამართლებრივი საწყისების განხორციელებას და სრულიად ალოგიკური იქნება საუბარი სახელმწიფოს სამართლებრივ ხასიათზე. აგრეთვე, მეტად მნიშვნელოვანია, საზიგადოების შეგნების, ცნობიერების საკითხი. როგორც მონტესკიე ამბობს: „როდესაც ხალხს კარგი ზნე აქვს, მათი კანონები მარტივია“. მისივე თქმით, კანონთა ენა უნდა იყოს ლაკონური, მარტივი, კანონის სიტყვები ყოველ ადამიანში ერთსა და იმავე აზრს უნდა იწვევდეს, კანონები წვრილმანებზე ყურადღებას არ უნდა ამახვილებდეს; საკმაო საფუძვლის გარეშე ცვლილებების შეტანა კანონში ყოვლად დაუშვებელია; კანონის მოტივაცია კანონისავე ღირსი უნდა იყოს; მოსარიდებელია კანონებისათვის ისეთი ფორმის მიცემა, რომელიც თვით საგანთა ბუნებას ეწინააღმდეგება; კანონებს გარკვეული სიწმინდე უნდა ჰქონდეს. დაბოლოს, კანონი უნდა იყოს მყარი და არ უნდა ხდებოდეს მისი დარღვევა, თუნდაც რაიმე განსაკუთრებული პირობით.

რას წარმოადგენენ დღეს პატიოსანი ადამიანები? ისინი მერყეობენ, ისინი სწუხან, მაგრამ სულით და გულით არაფერს აკეთებენ და არც რაიმე შედეგი მოაქვს მათ აქტივობას. ისინი მშვიდად დაელოდებიან, რომ სხვამ აღმოფხვრას ბოროტება და აღარ მოუხდეთ ამაზე წუხილი. დიდი-დიდი ხმა მისცენ სამართლიანობას. კი, ბატონო, მიეცით ხმა, ოღონდ მხოლოდ ქაღალდის ნაგლეჯს კი ნუ ჩააგდებთ ყუთში, გამოიყენეთ მთელი თქვენი გავლენა და შესაძლებლობები. „უმცირესობა იქამდეა სუსტი, ვიდრე უმრავლესობის ნებას მიჰყვება, მაგრამ ის უძლეველი იქნება, თუკი პრინციპულობას გამოიჩენს“⁹.

ხმის მიცემა ნარდის თამაშს ჰგავს, ერთი ეგაა, რაღაც მორალური ელფერი დაჰკრავს. აქ თამაშობენ სამართლიანობითა და უსამართლობით და, ბუნებრივია, ფსონებსაც ჩამოდიან. ხმის მიმცემი არაფერზე აგებს პასუხს. მე ხმას ვაძლევ ჩემი სურვილისამებრ, ხმას ვაძლევ იმას, რაც სამართლიანად მიმაჩნია, მაგრამ დიდად არ მადარდებს, გაიმარჯვებს თუ არა ეს სამართალი. დაე, ეს უმრავლესობამ გადაწყვიტოს. ამდენად, მორალური ვალდებულება არასდროს დაჩრდილავს მიზანშეწონილობის მოთხოვნას. მაშინაც კი, როცა ხმას ვაძლევთ სამართლიანობას, ბევრს არაფერს ვაკეთებთ მისი დამკვიდრებისთვის. ჩვენ მხოლოდ მოკრძალებით გამოვხატავთ ჩვენს სურვილს.

კეთილგონიერი ადამიანი სამართალს არასდროს მიატოვებს ბედის ანაბარა და არც უმრავლესობას გადაულოცავს მის აღსრულებას. მასების ქმედებაში არც ღირს რაიმე სათნოების ძიება. თავისთავად, შეიძლება ადამიანი სულაც არაა ვალდებული მთელი თავისი ცხოვრება უსამართლობის, თუნდაც ყველაზე დიდი უსამართლობის ამიძირკვას მიუძღვნას, შეიძლება ის სხვა საქმითაც იყოს დაკავებული, მაგრამ ის კი ნამდვილად მართებს, რომ თავად არ გაისვაროს ხელი ამ უკეთურებით, და თუ დიდად აღარ იდარდებს, მხარს მაინც ნუ დაუჭერს უსამართლობას. თუკი მე საკუთარი თავი სხვა მიზნებსა და იდეალებს მივუძღვენი, იმაში მაინც უნდა ვიყო დარწმუნებული, რომ მათი რეალიზაციისას სხვას არ ვაზივარ მხრებზე, მე ჯერ სხვისი მხრებიდან უნდა ჩამოვიდე, რათა მასაც ჰქონდეს საშუალება განახორციელოს თავისი მიზნები.

დღევანდელი საზოგადოებას კანონი ძალა სჭირდება არა მარტო იმისათვის, რომ ჯანსაღი იყოს, არამედ იმისთვისაც, რომ საერთოდ ცოცხალი დარჩეს. კანონი, რომელიც კნონმორჩილი მოქალაქის შინაგან რწმენას არ უკავშირდება, ძალად მხოლოდ ქაღალდზე დარჩება. იმისათვის, რომ ხელისუფლებამ ეფექტურად და სამართლიანად მართოს, იგი კარგად უნდა ერკვეოდეს ადამიანის ბუნების თავისებურებებში, რაც მხოლოდ მისი (ადამიანის) ქცევის ანალიზით მიიღწევა.

ინგლისის იურისპრუდენციაში ისტორიულად არსებობს ასეთი თეორია: „ადამიანი დაარღვევს კანონს, თუ ის ამ საქციელით მოგებას ნახავს“. ეს საკმაოდ სევდიანი პრეზუმფცია ადამიანის საქციელზე დაკვირვებიდან გამომდინარე სასარგებლო რეზულტატია, რომლის გათვალისწინებითაც იქმნებოდა ყველა ინგლისური კანონი. თუმცა ასეთი მოსაზრება სულაც არ ნიშნავს, რომ კანონების ავტორებს არ სწამდათ უანგარო და პატიოსანი ხალხის არსებობისა. უბრალოდ, იცოდნენ, რომ შეუძლებელია ცალ-ცალკე კანონმდებლობის შექმნა უანგაროთა და ანგარებიანთათვის. მათ კარგად იცოდნენ, რომ ვერანაირი ორგანიზებული საზოგადოება ვერ იარსებებდა შიშისა და ვალდებულების პრინციპების გარეშე და ის, რომ პატიოსანი და კეთილგონიერი მოქალაქე ვალდებულებების მორჩილია, ხოლო უწესო-მხოლოდ შიშისა. ამ შეხედულებას არცთუ ისე უსაფუძვლო ალტერნატიული კონტრარგუმენტი გააჩნია. მისი ავტორი მე-18 საუკუნის ბრიტანეთში ირონიულად „მტრად“ შერაცხილი, დღეს კი დემოკრატიისა და ამერიკული კონსტიტუციონალიზმის ერთ-ერთ ფუძემდებლად ცნობილი თომას ჯეფერსონია: „ადამიანებს სურთ იცხოვრონ პატიოსნად, თუ ამის საშუალება არსებობს მათთვის“. ჩემი აზრით, ეს ორი მიდგომა ერთმანეთს არ გამორიცხავს.

ისინი შეიძლება მივიჩნიოთ ერთი მედლის ორ მხარედ რომლებიც ერთმანეთის მართებულობაში გვარწმუნებს: ადამიანთა ბუნებაზე ზოგადი დაკვირვება ცხადჰყოფს, რომ სამართლიან და ეკონომიკურად ზომიერ (არადამაზარალებელ) კანონს ადამიანი ხალისით ემორჩილება და იცავს. მაგალითად, თუ მოქალაქეს კანონისა და სახელმწიფოს მხრიდან პირადი საკუთრების დაცვის გარანტია ექნება, მას საკუთარი კაპიტალის დაგროვებისა და გაზრდის ინტერესი (ინგლ. Incentive) გაუჩნდება. სახელმწიფოს მხრიდან გარანტირებული საკუთრების ხელშეუხლებლობის უფლების გარეშე მოქალაქეს ამ უფლების საკუთარი ძალებისა და დიდი პერსონალური ფასის ხარჯზე დაცვა მოუწევს (მაგალითად, შეიარაღება, დამნაშავეთა სამყაროსაგან პროტექციის ყიდვა). მაგრამ თუ სახელმწიფოს მიერ შემოთავაზებული კანონი ან რეგულაცია მოქალაქის პირადი ინტერესისათვის მომგებიანობით გამოირჩევა, ადამიანი ასეთი კანონისადმი ლოიალობას ამჯობინებს. როდესაც მოქალაქე აცნობიერებს, რომ ამა თუ იმ რეგულაციისადმი მორჩილება მისთვის უფრო მომგებიანია, ვიდრე ურჩობა, იგი ავტომატურად, თუმცა საკუთარი ინტერესით მართული, მთელი საზოგადოებისათვის სასარგებლო ხდება, ანუ თუ მისი „ხარჯი“ ურჩობის შემთხვევაში მეტია „დანაკარგზე“, რომელსაც იგი მორჩილების შემთხვევაში განიცდის, ადამიანი კანონის მორჩილებას ამჯობინებს.

არსებობს უსამართლო კანონები. როგორ უნდა მოვიქცეთ, დავემორჩილოთ მათ, შევეცადოთ მათ შეცვლას და ვიდრე ამას მოვახერხებდეთ, არ დავარღვიოთ, თუ იმთავითვე არ დავემორჩილოთ ასეთ კანონებს? ასეთი მმართველობის პირობებში ხალხი, როგორც წესი, ფიქრობს, რომ უმჯობესი იქნება, თუ მოიცდის, ვიდრე უმრავლესობის დარწმუნებას შეძლებს მათი შეცვლის აუცილებლობაში. ამასთან, ადამიანები მოვალენი არიან დაემორჩილონ კანონებს, სანამ მათ შეცვლიან. მაგრამ განა ყოველთვის მოგვეთხოვება კანონისადმი მორჩილება? რა უნდა მოვიმოქმედოთ მაშინ, როცა ჩვენი ხელისუფლება ჩვენგან მოითხოვს ისეთი რამის გაკეთებას, რაც ძლიერ ეწინააღმდეგება ჩვენს მორალურ ან რელიგიურ მრწამსს? როცა ჩვენ ვკისრულობთ პასუხისმგებლობას ვიყოთ მოქალაქე, ვიხლართებით წინააღმდეგობაში, რომელიც წარმოიშობა მოქალაქეობისა და მორალის მოთხოვნებს შორის. ეს პრობლემა ცნობილი იყო ჯერ კიდევ ძველ საბერძნეთში. მაგალითად, სოკრატე ამტკიცებდა, რომ ფილოსოფიისა და ჭეშმარიტების ძიებისადმი მისი მოვალეობა გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე მისი, როგორც მოქალაქის მოვალეობა, დაემორჩილოს ათენის ხელისუფლების კანონებს. თუ ადამიანი ცდილობს იყოს აბსოლუტურად დადებითი პიროვნება, იგი შეიძლება დაექვემდებაროს მხოლოდ აბსოლუტურად კარგი ხელისუფლების შეუზღუდავ მორჩილებას. მაგრამ, რეალურ ცხოვრებაში არც ერთი ხელისუფლება არ არის სრულყოფილი. სწორედ ამიტომაც მრავალი ადამიანი ირწმუნება, რომ ხელისუფლებისადმი მორჩილებაზე თანხმობას გარკვეული საზღვრები გააჩნია¹⁰.

ვიდრე იურიდიული ფაკულტეტის სტუდენტი გავხდებოდი, ვფიქრობდი, რომ უსამართლო კანონებისადმი მორჩილებას სინდისისადმი მორჩილება სჯობდა, რამეთუ სამოქალაქო საზოგადოება სულაც არ მოითხოვს ყველანაირი კანონის შესრულებას. მაგრამ ახლა დავრწმუნდი, რომ უსამართლო კანონი უსამართლო სახელმწიფოს ნიშანია და თუ გინდა სამართლიანი იყოს შენი სახელმწიფო, ეს „უკანონო“ კანონები კი არ უნდა დაარღვიო, არამედ ყოველი წუთი მისი შეცვლის ხერხების ძიებაში უნდა გაატარო, ხოლო ვიდრე არ შეცვლი, არსებული უნდა დაიცვა.

საზოგადოების თვითორგანიზაციისა და თვითაღზრდის დონე გარკვეულწილად აისახება საზოგადოების დამოკიდებულებაში იურიდიულ ნორმებთან ანუ კანონებთან, რაც თავისთავად ევოლუციური პროცესია, რომელიც გულისხმობს საზოგადოების ცნობიერების შეცვლას და შესაბამისად, სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბებას.

ყოველი კონკრეტული საზოგადოება არის ისტორიული, ამდენად დინამიური, ამასთანავე, თვითმოძრავი ანუ ცოცხალი. რადგან ამ მოძრავ სამყაროში კანონი პროცესის მომენტია, მაშინ მისდამი დამოკიდებულებაც უსათუოდ ითხოვს ერთდროულად როგორც დამორჩილებას, ასევე თავისუფლებას; როგორც ვალდებულებას, ასევე სიყვარულს, ანუ პასუხისმგებლობასა და შემოქმედებითობას.

სამართლებრივი სახელმწიფოს მშენებლობის პროცესში, სამოქალაქო საზოგადოებაში კანონის სამომხმარებლო ღირებულება კარგად უნდა იქნას საზოგადოების მიერ გაგებული. ამისათვის კანონში გათვალისწინებული უნდა იყოს საზოგადოების განვითარების არა მარტო მიღწეული დონე, არამედ მისი განვითარების პერსპექტივებიც. თუ კანონი ჩამორჩება მისი განვითარების ტემპს ან ცდილობს წარმართოს იგი კანონმდებლობის სუბიექტური ნების შესაბამისად, ამ შემთხვევაში კანონის ავტორიტეტი საზოგადოების თვალში მნიშვნელოვნად ილახება და იკარგება რწმენა საერთოდ იურიდიული ფორმის როლისადმი.

დაბოლოს, საზოგადოებამ უნდა შეიგნოს, რომ კონსტიტუციური წესრიგი და კანონის უზენაესობა პოლიტიკური სტაბილურობის უზრუნველყოფის ერთადერთი ცივილიზებული პირობაა და იმას, რაც ნებისმიერ ერს აქცევს თანამედროვე ცივილიზაციის განუყოფელ ნაწილად, კანონის წინაშე ადამიანების თანასწორობა და ადამიანის უფლებებით სახელმწიფო ხელისუფლების შებოჭვა ჰქვია.

საზოგადოება, რომელიც ვერ შეძლებს ზემოთ განხილული სამართლებრივი სახელმწიფოს და მისი მეგზურების (უძირითადესი დებულებების) ხორცშესხმას, ვერასოდეს დაიმკვიდრებს ღირსეულ ადგილს მსოფლიო თანამეგობრობაში.

______________________

1. გაზეთი „უნივერსიტეტი“, 18-17 თებერვალი, 2004.

2. გ. ჟორჟოლიანი, თ. ბერეკაშვილი, მ. მუსხელიშვილი, „დემოკრატიზაცია“, 2001, თავი 1, გვ.7-19.

3. „როგორ იქმნება კანონი“, პ. ცნობილაძე, გ. ხუბუა, ვ. ხმალაძე, ნ. მეტრეველი, ო. კაპანაძე, 2000. გვ.30, 36.

4. Albert Venn Dicey, Introduction to the study of the Law of Constitution (London and New-York: Macmillan, 1959, გვ. 188).

5. ანდრაშ შაიო, „ხელისუფლების თვითშეზღუდვა“, თავი მე-6, 6:1, 2003.

6. John Lock, “Second Treatise of Government”, in Tow Treatise of Government. 1980, §131.

7. Charles Secondat, The Spirit of the law (Cambridge University Press, 1992). გვ. 6.

8. W.L. Miller, A.B. Grodeland, T.Y. Koshechkina. “A culture of corruption?” 2001.

9. ჰენრი დევიდ ტორო, „პიროვნების და სახელმწიფოს ურთიერთობა“, 1848 კონკორდის ლიცეუმი. ჟურნალი „თავისუფლება“ №6(18), ივნისი, 2003.

10. მ. უგრეხელიძე, „აშშ კონსტიტუცია: კომპრომისის ხელოვნება ანუ მართულთა მმართველობა“, თბილისი, 1977. გვ.224.

თათია ელიაძე

ჩვენ ისეთი ისტორიული ეპოქის მიჯნაზე ვცხოვრობთ, როდესაც სახელმწიფო პოლიტიკას გლობალიზმისა და ევროპული ინტეგრაციის „ჯადოსნური“ სიტყვები მართავს, როცა რატომღაც და როგორღაც ინტეგრაციის შესახებ ჰუმანისტურ-პაციფისტური ოცნების ნაწილი გავხდით. ევროპული სივრცის მოსაზღვრე რეგიონიდან დიდი ევროპული ოჯახის თითქმის წარმატებულ წევრად ვიქეცით და მერე ამ წევრობით აღტაცებულებმა, ევროპელობის უფრო დიდი მწვერვალის დაპყრობის პარანოიდული სურვილი „ვიგრძენით“ (თურმე პარანოიდებსაც ჰყოლიათ მტრები!). მერე ასე გაჩნდა მითი ქართველისა და ევროპელის ნაოცნებარი და დღეს უკვე საბედისწეროდ თუ პარადოქსულად „ახდენილი“ კავშირისა და „ერთობის“ შესახებ...

მართლაც დიდი დრო გავიდა, სანამ ევროპის გამყოფი ხაზი თანდათანობითი მოშლის პროცესს არ დაექვემდებარა.

სანამ არ მოგვბეზრდა ევროპასთან მიახლოების ნაბიჯების თვლა...

სანამ ერთიანი ევროპა, „მეოცნებეებისა და ფილოსოფოსების იდეალი“, პოლიტიკურ კონცეფციად ჩამოყალიბდა და ჩვენი-ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოს შორეულ, მაგრამ რეალურ მიზნად არ იქცა...

ეს იყო ოცნება ევროპაზე, რომელიც საგარეო პოლიტიკის პრიორიტეტებშიც უნდა ასახულიყო და როგორც შენიშნავდნენ (ვფიქრობ, სამართლიანადაც), ანტაგონისტური ნაციონალიზმიც უნდა გადაელახა.

ვფიქრობ, ცალკე მსჯელობის საგანს წარმოადგენს ის, თუ რამდენად განხორციელდა და შესაძლებელი გახდა ეს ყველაფერი საქართველოში, სადაც ჩვენთვის უკვე კარგად ცნობილმა ტრანსფორმაციამ შეუქცევადი ტენდენციის ხასიათი მიიღო, ხოლო საყოველთაოდ „ნაწრთობმა“ გლობალიზაციამ ჩვენთვის ასევე კარგად ცნობილი აკლიმატიზაცია გაიარა...

ევროპელობა არა მარტო ევროპულ მომხმარებლობას ან ევროპის ეკონომიკის ხელშეწყობას გულისხმობს, მასში ევროკავშირის მოქალაქეობაც მოაზრება. ამსტერდამის ხელშეკრულების მე-17 მუხლის თანახმად, ევროკავშირის მოქალაქეობა ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოს ნებისმიერი მოქალაქისათვისაა დაწესებული. ევროკავშირის მოქალაქეობა კი არ ცვლის, არამედ ემატება მშობლიური ქვეყნის მოქალაქეობას. სწორედ ამ ფაქტმა გარკვეული პროტესტი გამოიწვია ეროვნულ თვითმყოფადობასა და სუვერენიტეტთან მიმართებაში. არგუმენტი, რომ ევროკავშირის მოქალაქეობა ავსებს და აძლიერებს წევრი სახელმწიფოს მოქალაქეობას, ახალია და, შესაბამისად, აღსაქმელადაც და გასაგებადაც გარკვეულ სირთულეებთან ასოცირდება... ეს სირთულეები, ბუნებრივია, დაკავშირებულია ევროპის ფედერალისტური და ფუნქციონალისტური მოწყობის იდეებთან, რომლის ავტორები არიან იტალიელი ფედერალისტი ალტიერო სპინელი და ჟან მონე. შეიძლება ითქვას, რომ ევროინტეგრაციას სწორედ ამ იდეებმა დაუდეს დასაბამი და შემდგომ განვითარებასაც სწორედ მათ დაუქვემდებარეს.

გლობალიზაციასა და ზმოთ ნახსენებ პროცესებში ჩართვა და მათში აქტიური და არსებითი ხასიათის მონაწილეობა წარმოუდგენელია ევროპული თანამეგობრობის ორგანოებთან, ევროკავშირის ინსტიტუტებთან სრულყოფილი და ინტენსიური თანამშრომლობის გარეშე. ამ თანამშრომლობაში კი თავისთავად იგულისხმება და მოიაზრება სუვერენიტეტი ნაწილის „დათმობა“ გარკვეული პოლიტიკური, ეკონომიკური, თუ სხვა სახის პრობლემების მოგვარების ხარჯზე. აქედან გამომდინარე, ალბათ, მიზანშეწონილობის პრინციპსა და პროპორციაზეც მოგვიწევს მსჯელობა და, ბუნებრივია, აღნიშნულ პრობლემათა ანალიზისას შემდეგი სახის კითხვებზეც გვექნება პასუხი გასაცემი: როგორია თანაფარდობა დათმობილ სუვერენიტეტსა და მიღებულ „მოგვარებულ“ პრობლემას (აწ უკვე სიკეთეს!) შორის; რომელი უფრო მნიშვნელოვანია-ის, რომ სუვერენიტეტი ნაწილ-ნაწილ დავთმოთ და ამით პოლიტიკური თუ სხვა სახის სარგებელი მივიღოთ, თუ პირიქით-თავი ავარიდოთ ევროპული ფენომენის დამკვიდრებას, უარი ვთქვათ სტრუქტურულ პოლიტიკაზე, საკუთარი სუვერენიტეტით აღფრთოვანებულებმა თავისუფლების უკიდურესი მასშტაბით ვიამაყოთ, საბოლოოდ კი ამ ყოველივეთი გზააბნეულებმა ერთხელ და სამუდამოდ ხელი ავიღოთ თანამეგობრობის იდეალების საფუძველზე-საყოველთაო მშვიდობის დამყარების განზრახვაზე, მიზანზე, რომელმაც დღეს საერთო ევროპული მასშტაბი შეიძინა და რომელმაც ყველაზე მეტად სწორედ დღეს დაგვარწმუნა მასში მოაზრებული განხორციელების აუცილებლობასა და მნიშვნელობაში.

თავის დროზე ჟან მონემ დარწმუნებით განაცხადა: „ჩვენ არ ვაყალიბებთ კოალიციებს სახელმწიფოებს შორის, ჩვენი მიზანია ადამიანებს შორის კავშირის დამყარება...“ ინტეგრაციის უმთავრესი მიზანიც (ალბათ უფრო ფორმალური) შემდეგია: ევროპა ხალხისათვის!.. მაგრამ თავისთავად საინტერესოა შემდეგიც-როგორ უნდა განავითარონ განსხვავებული კულტურისა და ნიადაგის ხალხებმა ერთად ცხოვრების სურვილი; იქნებიან თუ არა ისინი მზად თავიანთი სუვერენიტეტის ნაწილის დასათმობად და რის ხარჯზე უნდა მოხდეს ეს ყველაფერი; არღვევს თუ არა დაკარგულის სანაცვლოდ მიღებული პროპორციასა და მიზანშეწონილობის მოტივი?!

ამ საკითხთან მიმართებაში თითქმის ცალსახა აზრი არსებობს, თითქოს დღეს ყველა მთავრობა, მიუხედავად მისი პოლიტიკური შემადგენლობისა, აცნობიერებს, რომ აბსოლუტურმა ეროვნულმა სუვერენიტეტმა „დრო მოჭამა“, თითქოს მხოლოდ ძალების გაერთიანებით, რომ მხოლოდ შრომით გაზიარებული ბედ-იღბლის მისაღწევად შეუძლიათ ევროპის ასაკოვან ერებს ეკონომიკური და სოციალური პროგრესის გზით სიარული და მსოფლიოში თავიანთი გავლენის შენარჩუნება.

ვფიქრობ, ორიოდ სიტყვით სუვერენიტეტის ეტიმოლოგიაზეც უნდა ითქვას, რათა უკეთ გავიაზროთ მისი საკანონმდებლო თუ ფორმალური ხასიათის შეზღუდვის პრინციპი, ჩარჩო და ორიენტირი.

სუვერენიტეტი ეტიმოლოგიურად ნიშნავს მას, „რასაც უპირატესობა აქვს სხვების წინაშე“¹. ბუნებრივია, რომ საერთაშორისო ურთიერთობებში ამ უპირატესობას (სახელმწიფო სუვერენიტეტს), თავისთავადი ხასიათი აქვს. იგი თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის აღიარებული პრინციპია, რომელიც ჩაწერილია გაეროს წესდებაში და რომელიც გულისხმობს სახელმწიფო ხელისუფლების შესაძლებლობას სხვა სახელმწიფოებისაგან დამოუკიდებლად, თავისი შეხედულებისამებრ, განახორციელოს საშინაო და საგარეო პოლიტიკა და არ დაუშვას თავის საქმეებში სხვა სახელმწიფოს ჩარევა.

სუვერენიტეტის იდეის ავტორის, ჟან ბოდენის თვალსაზრისით, განუყოფლობა, როგორც სუვერენიტეტის ერთ-ერთი ძირითადი ნიშანი, გულისხმობს მისი სრული მოცულობით ფლობის აუცილებლობას. თუ სუვერენიტეტის ნაწილის „დათმობა“ გარკვეული მიზეზების გამო ხდება (ჩვენს შემთხვევაში ევროინტეგრაცია წარმოადგენს ერთ-ერთ ასეთ მიზეზს), იგი კარგავს აზრს და სამართლებრივად ღირებულებით ხასიათსაც. ეს, ბოდენის აზრით, როგორც თეორიულად, ასევე პრაქტიკული თვალსაზრისითაც, შეუძლებელი და გაუმართლებელია.

ცნობილი ავსტრიელი სამართლის ფილოსოფოსი, ჰანს კელზენი სუვერენიტეტს მიიჩნევს მხოლოდ საერთაშორისო მართლწესრიგის დამახასიათებელ ნიშნად, სახელმწიფო მართლწესრიგი კი, მისი აზრით, საერთაშორისო სამართლიდანაა დელეგირებული.

საერთაშორისო სამართლის თვალსაზრისით, სუვერენული სახელმწიფოს არსებობისთვის გადამწყვეტ ფაქტორს წარმოადგენს პრინციპი, საკუთარ ტერიტორიაზე მოქმედი მართლწესრიგი (როგორც „ადამიანთა ქცევის იძულებითი წესრიგი“) არ დაუქვემდებაროს არც ერთ სხვა წესრიგს, გარდა საერთაშორისო სამართლის სისტემისა.

აღნიშნული მართლწესრიგისათვის ალბათ ნიშანდობლივია თავად ის ფაქტიც, რომ სუვერენული სახელმწიფოები მაქსიმალურად ჩაერთონ იმ პროცესებში, რომელიც მიზნად ისახავს აღნიშნული მართლწესრიგის განმტკიცებას, გლობალიზაცია და ევროპული ინტეგრაცია კი სწორედ ერთ-ერთი ასეთი პროცესთაგანია.

სუვერენიტეტს (როგორც სამართლებრივ ნორმაში გამოვლენილ გარეგნულ ფორმას) საერთაშორისო სამართალში არცთუ ისე დიდი დატვირთვა აქვს. სუვერენიტეტის იდეა აქ შეზღუდვების შესაძლებლობასთან თანაარსებობს. საერთაშორისო სამართალში განმტკიცებულია პრინციპი, რომ უზენაესობა აბსოლუტურ ძალაუფლებას არ ნიშნავს. ... აქედან გამომდინარე, „ძალაუფლების ნაწილის“ დელეგირებისათვის (ჩვენს შემთხვევაში ევროორგანიზაციებზე) სრული სამართლებრივი, თეორიული და პრაქტიკული საფუძველი არსებობს. აქ აპელირება კეთდება იმაზე, რომ სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობებში ნებაყოფლობით ან გარკვეული იძულების გამო სუვერენიტეტის ნაწილობრივ შეზღუდვა არ წარმოადგენს საკმარის საფუძველს სამტკიცებლად იმისა, რომ ეს სახელმწიფოები სუვერენულნი აღარ არიან, განსაკუთრებით, როდესაც სუვერენიტეტის შეზღუდვის საფუძველი თავად სახელმწიფოს მიერ გამოხატული ნებაა...

პრობლემის უკეთ გააზრების, ანალიზისა და გარკვეული დასკვნების ჩამოყალიბებისათვის ვფიქრობ, მიზანშეწონილია ორიოდ სიტყვით ვიმსჯელოთ გლობალიზაციასა და ტრანსფორმაციის შეუქცევად პროცესებზეც. განვსაზღვროთ, მსოფლიო დინამიკის თავისებურებები და ეს ყველაფერი სუვერენიტეტთან დავაკავშიროთ; დასკვნისათვის საკვანძო საკითხამდე მივიდეთ, რომელიც აღნიშნული საკითხის გააზრების, შემდგომი განვითარებისა და სრულყოფისათვის აუცილებლობას წარმოადგენს.

გლობალიზაციის თემა 90-იანი წლებიდან მოექცა მსოფლიოს ყურადღების ცენტრში, შეიძლება ითქვას, იგი თანამედროვე მსოფლიოს არსებობის წესად იქცა, ამიტომ მისი სხვადასხვა ასპექტებისა და ფორმების კვლევა, მისი მიმართება სუვერენიტეტსა და ეროვნულ საკითხებთან უაღრესად აქტულაურ მნიშვნელობას იძენს.

გლობალიზაცია, როგორც ცივილიზაციის ახალი მდგომარეობა, თავისუფალი არჩევანის საშუალებაა. იგი მისაღებია, როგორც პიროვნებათა კონტაქტი და არა ცივილიზაციათა ანტაგონიზმი.

გლობალიზაცია საქართველოში სასიცოცხლო აუცილებლობას წარმოადგენს. იგი გულისხმობს საქართველოს მონაწილეობას გლობალურ და რეგიონალურ ორგანიზაციებში, ევროპულ თუ მსოფლიო გაერთიანებებში, თანასწორ და სამართლიან კოოპერაციაში, მსოფლიოს სავაჭრო ორგანიზაციაში და სხვა.

ევროინტეგრაციის პროცესში ჩართვა საქართველოში არსებული პოლიტიკური პრობლემების მოგვარების პირობაა, ევროპული ინტეგრაციის პროცესებში ჩაბმა ნიშნავს სტაბილურობას, უსაფრთხოებასა და ეკონომიკურ აღმავლობას ჩვენი ქვეყნის და, მთლიანად, კავკასიის რეგიონისათვის.

რაც შეეხება ტრანსფორმაციას საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში, ამ მხრივ ყველაზე აქტუალური, მნიშვნელოვანი და პრობლემური საბაზრო ურთიერთობების „ახლებური“ ფორმირებაა. ტრანსფორმაცია ყველაზე პარადოქსულად ქვეყნის ეკონომიკაში ფიქსირდება.

საერთო ბაზარი, მონეტარული პოლიტიკა და „სახიფათო“ ეკონომიკური კავშირები-ეს ის სფეროებია, რომლებშიც საქართველოში რატომღაც ვერ ან არ აისახა ტრანსფორმაციის პოზიტიური შედეგები. ამ მხრივ საბაზრო ურთიერთობებში და საერთოდ, ქართულ ეკონომიკაში ახალი რეალობებისა და პოლიტიკური პრაგმატიზმის გათვალისწინებამ ეფემერული ხასიათი და ფუნქცია შეიძინა. პანევროპული და ერთიანობის იდეაში ჩვენებურმა ტრანსფორმაციამ ილუზიურად ახალი მსოფლწესრიგის შექმნა დაგეგმა. ამ მსოფლწესრიგში ეკონომიკური მართვის მთავარ მიმართულებად რაც შეიძლება მეტი „პრიმიტივიზმი“ დასახელდა და რატომღაც ფულადი ერთიანობის დინამიკამ და საერთოდაც, ერთიანად ძლიერი ეკონომიკის კონცეფციამ ასახვა ვერ ჰპოვა...

„საბაზრო ურთიერთობების შექმნისათვის სრულიადაც არ არის საკმარისი იმ კანონების იმპორტი, რომლებიც აპრობირებულია ტრადიციულ საბაზრო ეკონომიკაში“². ჩვენს სახელმწიფოში გაგებული ტრანსფორმაცია კი სრულიად სხვაგვარ საქმიანობიას ისახავს მიზნად... ეს ყველაფერი არა მარტო ეწინააღმდეგება ტრანსფორმაციის პროცესის, როგორც „ისტორიული ევოლუციის მონაპოვრის, „აღბეჭდვას ქართულ სინამდვილეში, არამედ ხელს უწყობს (შეიძლება არამიზანმიმართულად) მოკლევადიან პერსპექტივაში „სახელმწიფოს მითვისების“ პროცესსა და საზოგადოების ცნობიერებაში მიმდინარე პროცესებს შორის უკვე არსებული და დღემდე მივიწყებული კონფლიქტების პროვოცირებას. ამ საკითხთან მიმართებაში და ამგვარი გაგებით სუვერენიტეტზე მსჯელობა ალბათ მართლაც უსაფუძვლო და ალოგიკურია.

თავისთავად, ძალიან საინტერესოა ამ მოვლენების ერთიანად განხილვა მსოფლიო დინამიკის ფონზე, მისივე თავისებურებების გათვალისწინებით.

საერთოდ, ალბათ, ისიც საკითხავია, არსებობს თუ არა მსოფლიოში ერთიანი დინამიკა აღნიშნული პროცესების არსებობის წსრმართვისა და შემდგომი განვითარებისათვის?!-ვფიქრობ, არ უნდა არსებობდეს, ვინაიდან აღნიშნულ მოვლენათა სტრუქტურული ანალიზი და თვით ერთიანი მსოფლიოს განვითარების ლოგიკაც ამის თქმის საფუძველს არ იძლევა.

... და მაინც, ზღუდავს თუ არა ინტეგრაცია და გლობალიზაცია სუვერენიტეტს? რა როლი უნდა მიენიჭოს საქართველოს ტრანსფორმაციის პროცესში? მოუწევს თუ არა ჩვენს სახელმწიფოს „სხვათა“ კარნახით თავისი პოლიტიკური ცხოვრების წარმართვა?!

როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნე, ევროინტეგრაციას ბიძგი ევროპის ფედერალისტური და ფუნქციონალისტური მოწყობის იდეებმა მისცა. ფუნქციონალისტური დამოკიდებულება უპირატესობას ანიჭებს სუვერენიტეტის თანდათან გადასვლას ცალკეული სახელმწიფოებისაგან თანამეგობრობის ხელში. დღესდღეობით ორივე ზემოაღნიშნულ იდეათა მიმდევრები მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ ეროვნულ და რეგიონალურ ხელისუფლებას უნდა შეუთავსდეს დამოუკიდებელი, დემოკრატიული ევროპული ინსტიტუტები, რომლებსაც დაეკისრება პასუხისმგებლობა იმ სფეროებზე, სადაც ერთობლივი მოქმედება უფრო შედეგიანი იქნება. ეს სფეროებია: საერთო ბაზარი, ეკონომიკური და სოციალური კავშირები, საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკა, გარემოს დაცვა, მონეტარული პოლიტიკა, დასაქმების პოლიტიკა, თავისუფლებისა და სამართლიანი მართლმსაჯულების დამკვიდრება, თავდაცვითი პოლიტიკა.

ამ იდეების ხორცშესხმასა და მრავალსექტორიანი ინტეგრაციის განვითარებულ ფორმას საერთაშორისო ორგანიზაციები წარმოადგენს. იდეაში, ამ ორგანიზაციათა წევრი სახელმწიფოები რჩებიან დამოუკიდებელ, სუვერენულ, თანასწორუფლებიან სახელმწიფოებად. გაერთიანებული ერების წესდებაშიც ნათქვამია: „ორგანიზაცია დაფუძნებულია მისი ყველა წევრის სუვერენული თანასწორობის პრინციპზე“, საერთაშორისო ორგანიზაცია თეორიულად არ ერევა იმ საქმეში, რომელიც ნებისმიერი სახელმწიფოს კომპეტენციაა. გაეროს წესდების მე-2 მუხლში აღნიშნულია: „წესდება სრულებითაც არ ანიჭებს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას უფლებას, ჩაერიოს ისეთ საქმეში, რომლებიც არსებითად რომელიმე სახელმწიფოს შინაგანი კომპეტენციაა“.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სუვერენიტეტთან მიმართებაში, თეორიულად, თითქოს ყველაფერი წესრიგშია, ამ ყველაფრის ლოგიკურ ანალიზს კი სხვაგვარ დასკვნამდე მივყავართ: საერთაშორისო ორგანიზაციის წევრობა თავის თავში მოიაზრებს, რომ სახელმწიფო პოლიტიკის ძირითად მიმართულებებზე კონტროლი წესდება. თვისთავად ხდება მართვის ეროვნული სტერეოტიპების განვითარება ახალი რეალობების გათვალისწინებით. საერთაშორისო ორგანიზაციების წევრობა თავის თავში, რა თქმა უნდა, მოიაზრებს ვალდებულებებს, რომელთა შესრულება წევრი სახელმწიფოებისათვის აუცილებლობას წარმოადგენს. ეს უკვე, თავისთავად, ნიშნავს შეზღუდვას უფლებამოსილებაში. ალბათ, გადამეტებულიც არ იქნება თუ ვიტყვით, რომ სახელმწიფო, როგორც ხელისუფლების სუვერენული ორგანიზაცია, მისსავე სუვერენულობას სხვა სახელმწიფოებთან ინაწილებს მისი, როგორც საერთაშორისო თანამეგობრობის ორგანიზაციების წევრის, ვალდებულებებიდან გამომდინარე.

საზოგადოება ამ პროცესებს ეჭვის თვალით უყურებს, მაგრამ, რა თქმა უნდა, ეს არ ნიშნავს, რომ დამოკიდებულება ამ მოვლენებისადმი აუცილებლად მტრულია. საზოგადოების დიდი ნაწილისათვის სუვერენიტეტთან დაკავშირებული პრობლემები არაცნობიერ ხასიათს ატარებს, იმ უბრალო და მარტივი მიზეზის გამო, რომ საზოგადოების ჩართვა აღნიშნულ პროცესებში თითქმის არ ხორციელდება...

გაეროს საქმიანობის ერთ-ერთი პრინციპია არ ჩაერიოს წევრი სახელმწიფოების საშინაო საქმეებში, თუ ამას არ კარნახობს იძულებითი ზომების გამოყენების აუცილებლობა. ამგვარად, გაერთიანებული ერების უნივერსლური და ზოგადი ტიპის სახელმწიფოთაშორისო ორგანიზაცია აყალიბებს ახალ მექანიზმს კონფრონტაციული მსოფლიოსთვის. პრობლემების გადაჭრის არცთუ ისე ახალი გზა „იძულებითი ზომების გამოყენების აუცილებლობა“ კი საკმაოდ „სახიფათო“ ხასიათს ატარებს.

ათასწლეულის სამიტი (2000 წლის სექტემბერი) ძალიან მნიშვნელოვანი და უპრეცედენტო მოვლენა იყო კაცობრიობის, განსაკუთრებით კი მე-20 საუკუნის ისტორიაში. 160-მდე სახელმწიფოს მეთაურმა შეაჯამა ის პროცესები, რომლებიც ამავე საუკეუნეში განვითარდა და გამოიმუშავა (ფორმალურად მაინც) ერთიანი პოზიცია, ხედვა, სამომავლო პერსპექტივების საერთო კონცეფცია 21-ე საუკუნესა და მესამე ათასწლეულში. მთვარ პრობლემად გეოსოციალური უსამართლობა, მოუგვარებელი კონფლიქტები, სეპარატისტული რეჟიმები დასახელდა. პრობლემათა მასშტაბურობამ თავის დროზე სამიტში მონაწილე სახელმწიფოთა მეთაურები დაარწმუნა იმაში, რომ ღირს სუვერენიტეტის ნაწილის დათმობა, მაშინ, როდესაც თავადვე პრობლემის მასშტაბურობა გვიჩვენებს, რომ მისი გადაჭრისათვის ერთობლივი მოქმედებაა საჭირო.

როგორც ზემოთ აღვნიშნე, აუცილებლად მოგვიწევს მსჯელობა მიზანშეწონილობასა და პროპორციაზე, ასევე სასურველი იქნება დათმობილი სუვერენიტეტის ნაწილსა და მიღებულ სარგებელს შორის თანაფარდობის კრიტერიუმების დადგენა.

საკითხის ანალიზისათვის საჭიროა განვიხილოთ ის ძირითადი პრობლემები, რომელთა გამოც სახელმწიფოებს საერთაშორისო ორგანიზაციათა წევრობა „ხიბლავთ“: 1) დაკარგული ტერიტორიები; 2) მოუგვარებელი კონფლიქტები; 3) უსაფრთხოება სახელმწიფოთაშორის დონეზე. თავად საეთაშორისო ორგანიზაციების მიერ ამ პრობლემებზე მსჯელობა და ერთიანი და, რაც მთავარია, ეფექტური პოლიტიკის შემუშავება, ქვეშეცნეულად ადამიანის უფლებების უზენაესობის აღიარებისა და ინდივიდის სახელმწიფოსაგან დაცვის მოტივით ხდება. საინტერესო და პრობლემური საკითხია, ხომ არ იწვევს ადამიანის უფლებების უზენაესობის აღიარება თავისთავად სუვერენიტეტის შეზღუდვას (ამ საკითხს ვრცლად ქვემოთ განვიხილავ).

ერთიანი ევროპული აქტი (1986); მაასტრიხტის ხელშეკრულება ევროკავშირის შესახებ (1992) და ამსტერდამის ხელშეკრულება (1997)-შეადგენენ კონსტიტუციურ საფუძველს, რაც ევროკავშირის წევრ სახელმწიფოებს უფრო მტკიცედ აკავშირებს, ვიდრე სუვერენულ სახელმწიფოებს შორის დადებული რომელიმე შეთანხმება.

ხელშეკრულებამ ევროკავშირის შესახებ, რომელიც ძალაში შევიდა 1993 წლის 1 ნოემბერს, წევრი სახელმწიფოებისათვის პატივმოყვარული პოლიტიკა, ევროპის მოქალაქეობა, საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკა და შიდა უსაფრთხოება.

საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკა ევროკავშირის საყრდენი ბურჯია და მოიცავს საგარეო პოლიტიკის ყველა სფეროს, მათ შორის უსაფრთხოებასაც. საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის განმსაზღვრელი დადგენილებები არანაირ ზემოქმედებას არ ახდენს „ცალკეულ წევრ სახელმწიფოთა თავდაცვისა და უსაფრთხოების პოლიტიკის თავისებურებაზე“. ევროპულ საბჭოს ეკისრება „ერთიანი სტრატეგიის“ შემუშავება, რომელიც განხორციელდება „ერთობლივი მოქმედებითა და საერთო პოზიციებზე დაყრდნობით“.

ამ პოლიტიკამ კი დროთა განმავლობაში შესაძლოა საერთო თავდაცვით პოლიტიკამდე მიგვიყვანოს, მაგრამ ცნება-„საერთო თავდაცვა“, მიგვანიშნებს სურვილზე, შეიქმნას მაღალგანვითარებული კავშირი თავისი სტრატეგიული და მილიტარისტული ასპექტებით. საქართველოს სუვერენული უფლებაც ხომ ისაა, რომ ეძიოს უსაფრთხოების დამატებითი გარანტიები!

1996 წლის 22 აპრილს ხელმოწერილმა ისტორიულმა შეთანხმებამ „ევროკავშირსა და საქართველოს შორის პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ“ უნდა უზრუნველყოს ჩვენი ქვეყნის ეტაპობრივი ჩართვა ევროპულ სტრუქტურებში. ამ დროიდან საქართველო იზიარებს შემდეგ „საინტერესო“ იდეას-„მოდი, ერთად ავაშენოთ ევროპა!“

საერთოდ, რას წარმოადგენს ევროკავშირი? ძირითად პოლიტიკურ ძალას თუ რეგიონალურ ეკონომიკურ დაჯგუფებას? ღია სავაჭრო პარტნიორს თუ პროტექციონისტულ ბლოკს?

როგორც ყოველთვის, ევროკავშირის მეთოდი დღესაც გულისხმობს ეროვნული და საერთო ინტერესების მუდმივ გაწონასწორებას, მრავლფეროვან ეროვნულ ტრადიციათა პატივისცემასა და ცალკეულ ეროვნებათა ინდივიდუალობის შენარჩუნებას. ეს მეთოდი თავის დროზე ჩაფიქრებული იყო როგორც ევროპის სახელმწიფოთა ურთიერთობისათვის დამახასიათებელი ღრმად ფესვგამდგარი მტრობის, პირველობის კომპლექსისა და საომარი ტრადიციების გადალახვის საშუალება, მისი გამოყენების გზით შესაძლებელი გახდა ევროპის დემოკრატიული ერების გაერთიანება „ცივი ომის“ პირობებში თავისუფლების შენარჩუნების მიზნით. უფრო ტრადიციული საერთაშორისო ორგანიზაციებისაგან ევროკავშირს განასხვავებს მისი უნიკალური ინსტიტუციური სტრუქტურა. ევროპულ ხელშეკრულებათა დადებისას კი წევრი სახელმწიფოები სუვერენიტეტის ნაწილს გადასცემენ იმ დამოუკიდებელ ინსტიტუტებს, რომლებიც ეროვნულ და საერთო ინტერესებს იცავენ. ისინი ავსებენ ერთმანეთს და ყოველ მათგანს გარკვეული როლი აკისრია გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესში.

ევროკავშირის საქმიანობის ერთ-ერთი მიმართულება-გამოიყენოს ფულადი ერთიანობის დინამიკა (რომელიც დამყარებული 1998 წელს განხორციელებულ პროექტზე-ევროს შემოღებაზე), მიზნად ისახავდა წევრი სახელმწიფოების ეკონომიკის უფრო დაახლოებას, დასაქმების მუდმივ ზრდას და, ამასთანავე, თავისთავად კონტროლს ამ სფეროებზე... ეს, გარკვეულწილად, რა თქმა უნდა, „ასუსტებს“ სახელმწიფო კომპეტენციას მისი საქმიანობის მთელ რიგ ძირითად და მნიშვნელოვან სფეროებზე, ამასთანავე, „უნებურად“, ან სულაც მიზანმიმართულად ხდება სუვერენიტეტის ნაწილ-ნაწილ „გადალოცვა“, მისივე არაეფექტურობისა და უმოქმედობის მოტივისა და პრინციპის საფუძველზე.

ვერც ერთი ზემოხსენებული ამოცანა ვერ შესრულდება მნიშვნელოვანი ძალისხმევის გარეშე. ამ მნიშვნელოვან ძალისხმევაში კი თავისთავად მოიაზრება ევროკავშირის მიერ გადაწყვეტილებათა მიმღები მექანიზმების გაუმჯობესება, სოლიდარული პოლიტიკის განმტკიცება, ერთობლივი მოქმედებისაგან მიღებული სარგებლის გაზრდა და, რა თქმა უნდა, აღნიშნული მიზნების განხორციელება უნდა მოხდეს ისე, რომ ეს ყველაფერი შედეგიანიც იყოს და სამართლიანიც... ამ სირთულეების გააზრებისას კი შემდეგ პრობლემებს ვაწყდებით: სანამ გაფართოების შედეგად იზრდება ევროკავშირის ინტერესებისა და კონცეფციების ჰეტეროგენული ბუნება, როგორ უნდა იქნას შენარჩუნებული წევრი სახელმწიფოების კონსენსუსი ევროპელთა მიერ დასახულ მიზნებთან და მათი მიღწევის ძირითად საშუალებებთან დაკავშირებით? რამდენად შეძლებს იგი იმ ორგანიზაციად იქცეს, რომელიც ეფექტიანიც იქნება, დემოკრატიულიც, გადაწყვეტილებათა მიღებასაც შესძლებს და მოქმედებასაც, თანაც თავისი წევრების ინდივიდუალობის შენარჩუნებასაც მოახერხებს?!

ოდესღაც პარალიზებისა და დაუძლურების პერსპექტივის წინაშე მყოფი, დღეს უკვე ჩანაფიქრში არსებული „უფრო დიდი და ძლიერი ევროპა“, პოლიტიკური გოლიათი, გადაწყვეტილებათა მიღების რაციონალიზაციის, ერთსულოვანი მსჯელობისა და მოქმედების პრინციპების დანერგვით ორგანიზებულ ძალად გადაქცევის „პერსპექტივის“ წინაშეა, ეს კი, ბუნებრივია, უფრო დიდი მასშტაბებით გამოიწვევს მისი გავლენის გაფართოებას წევრი სახელმწიფოების საქმიანობის უფრო მეტსა და მრავალფეროვან სფეროებზე... ყოველივე ეს უფრო „გაამძაფრებს“ და აქტუალურს გახდის სუვერენიტეტთან დაკავშირებულ პრობლემათა შესახებ მსჯელობასა და ეფექტური გადაწყვეტილებების მიღების აუცილებლობას!..

თანამეგობრობა თანდათანობით იერთებს ახალ ტერიტორიებს, ავითარებს პოლიტიკას საერთო ბაზრის შესანარჩუნებლად და დასაცავად. ეს შემდეგ კითხვებს ბადებს: მართებულია თუ არა თანამეგობრობის გავლენის სფეროს გაფართოება? არის თუ არა ეს კანონიერი და ამასთანავე, სამართლიანიც? მასში შემავალ თითოეულ სახელმწიფოს ხომ საკუთარი დემოკრატიული მმართველობის სისტემა აქვს, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს მისი მოქალაქეების მოთხოვნილებებისა და უფლებების აღსრულება?! ზედმეტად ხომ არ ერევა თანამეგობრობა „მეტისმეტად საშინაო პროცესების“ მართვაში?!

პასუხი ამ კითხვებზე მარტივია-სხვა გამოსავალი არ არის. როგორც ზემოთ აღნიშნე, ზოგიერთი პრობლემის მასშტაბურობა მართლაც გვიჩვენებს, რომ ის საერთოა ყველასათვის, გზას უხსნის პროგრესს და ხელს უწყობს ზოგიერთი ისეთი პოტენციალის ამოქმედებას, რომელიც აქამდე არ იყო სათანადოდ ცნობილი. ეს ყველაფერი კი არის ქვეყნის უსაფრთხოებისა და განვითარებისათვის უალტერნატივო გზა...

ურთიერთობას ევროგაერთიანებასა და საქართველოს შორის საფუძველი ჩაეყარა 1991 წლიდან, როდესაც აქ განხორციელება დაიწყო Tacis-ის პროგრამებმა. საქართველომ ურთულეს პირობებში შეძლო დაემტკიცებინა საერთაშორისო თანამეგობრობისათვის, რომ ისეთი ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებანი, როგორიცაა ადამიანის უფლებათა დაცვა, პლურალისტული დემოკრატიის დამკვიდრება საქართველოს სახელმწიფო პოლიტიკის პრიორიტეტებია. ამით მან განაცხადა თავისი სურვილი წარმართოს საკუთარი პოლიტიკური თუ სხვა სახის ცხოვრება არა ღირებულებებითა და ღირებულებებისათვის სასურველი ცხოვრების განცდით, არამედ ღირებულებებში ცხოვრების „პრეტენზიითა“ და ამბიციით... ვფიქრობ, ამ ეტაპზე ღირდა ამ იდეათა და მოთხოვნათა საფუძვლიანობასა და სამართლიანობაზეც გვეფიქრა...

საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ ევროპული ინტეგრაცია და პანევროპული ერთიანობის იდეა ეფუძნება ერთ ძირითად ფაქტორს (ევროპულ კულტურას და ევროპული კულტურული იდენტურობის ძიებას) 3 მთავარ ღირებულებას: 1) კანონის უზენაესობა; 2) პლურალისტული დემოკრატია; 3) ადამიანის უფლებების დაცვა. ეს უკანასკნელი განსაკუთრებით საინტერესო ხასიათს ატარებს სუვერენიტეტთან მიმართებაში. ხშირად სწორედ უფლებათა უზენაესობის აღიარება ხდება სფუძველი სუვერენიტეტის, როგორც სახელისუფლებო უფლებამოსილების ძალაუფლების, შეზღუდვისა, ვინაიდან საქართველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლის მე-2 პუნქტში ხაზგასმით არის აღნიშნული, რომ ეს უფლებები, რომლებიც საერთაშორისო პაქტების სახით არის რატიფიცირებული, „მოქმედებენ, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართალი და ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდულნი არიან ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით“. აგრეთვე, აღსანიშნავია ევროპის სამართლის პრიმატი მასთან კოლიზიაში მყოფი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმების მიმართ. საერთაშორისო ორგანიზაციებში გაერთიანება მოიცავს იმ დებულებების სავალდებულო ხასიათის აღიარებას, რომელთა დაცვა აუცილებელია გაერთიანების სამართლის ეფექტურობისა და ერთიანობის უზრუნველსაყოფად.

ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების შესახებ ევროპის კონვენციის პრეამბულა გარკვეული ოპტიმიზმით მიუთითებს მასში მონაწილე ევროპის ქვეყნებზე, რომელთაც „პოლიტიკური ტრადიციების, იდეალების, თავისუფლებისა და კანონის უზენაესობის საერთო ტრადიცია აქვთ“. როგორც სამართლიანად აღინიშნა, კონვენციამ მართლაც „მოახდინა ადამიანის აბსტრაქტულ უფლებათა იდეალების დაკონკრეტება სამართლებრივ ჩარჩოში“, მასაც, თავისთავად, შესაბამისი ცვლილებები მოჰყვა. მზარდი ინიციატივა მალე გარდაიქმნა სუვერენიტეტის საკითხად და სახელმწიფო წინააღმდეგობად „არ წასულიყვნენ ძალიან შორს მთავრობათა ანგარიშვალდებულების საკითხში“...

ევროპის ადამიანთა უფლებათა კონვენციის დებულებებიდან ნათელია, რომ აღიარებული უფლებების ეროვნულ დონეზე დაცვის პირველადი პასუხისმგებლობა თვით წევრ სახელმწიფოებს აკისრიათ. კონვენციით გათვალისწინებული დამცავი მექანიზმები მოქმედებაში მოდიან მხოლოდ ეროვნულ დონეზე ყველა არსებული საშუალების ამოწურვის შემდეგ. ამ მხრივ, კონვენციაც შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის ნაწილია, მეტიც, იგი დომინირებს ეროვნულ კანონმდებლობაზე... ევროპული სულისკვეთების ტრიუმფზე კი სუვერენიტეტის არა სრული, მაგრამ საკმაოდ სერიოზული ხასიათის „დისკრედიტაცია“ ხდება, ეს კი, თავისთავად, ძალიან ბევრ „სახიფათო“ პრობლემებს ქმნის სახელმწიფოებრივ დონეზე!.. მაგრამ ეს პრობლემა უბრალო მარტივი პრინციპის აღიარებით შეგვიძლია გადავჭრათ, ალბათ, მართლაც უნდა ვაღიაროთ ის, რომ ევროპის ქვეყნების პოლიტიკური და ეკონომიკური რეინტეგრაცია „ევროპა“-ში, ყველა ევროპელისთვის ეროვნულ დონეზე მაინც, ადამიანის უფლებათა დაცვის ხარისხის რეალურ შესაძლებლობას ქმნის! ამასთან ერთად, ალბათ როდესმე იმის აღიარებაც მოგვიწევს, რომ სამართლის „ტრანსფერს“ უდიდესი მნიშვნელობა აქვს დასავლური გავლენის გაძლიერების თვალსაზრისით; რომ ევროპის სამართალზე ორიენტაცია აუცილებელია ინტეგრაციისათვის, ამ სახით მიღებული „სარგებელი“ კი ნამდვილად პროპორციულია იმ სიკეთისა (ჩვენს შემთხვევაში სუვერენიტეტისა), რომელიც ჩვენ უკეთესი სამართლებრივი ცხოვრების წარმართვის მიზნით „დავთმეთ“!..

სუვერენიტეტთან მიმართებაში, რა თქმა უნდა, ცალკე მსჯელობის საგანს წარმოადგენს საქართველო/„ნატოს“ ურთიერთობები დღეს არსებულ სტადიაზე და ვითარებაში. ორიოდ სიტყვით შევეცდები ამ პრობლემასთან დაკავშირებულ რამდენიმე საკითხსაც შევეხო.

„ნატოს“ სამიტის წინ დასავლეთის პრესა ხშირად წერს რუსეთისა და ამერიკა-ევროპის ინტერესთა შეჯახებაზე ჩვენს რეგიონში. ცნობილი პოლიტოლოგის, ზბიგნევ ბზეჟინსკის აზრით, ამან შეიძლება კავკასიას „ახალი ევრაზიული ბალკანეთი“ მოუტანოს, რაც ბუნებრივია, უდიდესი ტრაგედია იქნება რეგიონში მცხოვრები ხალხებისათვის. კავკასიას დასავლეთის პოლიტიკოსები ასევე საერთაშორისო პოლიტიკის ერთ-ერთ მთავარ არეალად გადაქცევას და მოკლევადიან პერსპექტივაში „ნატოში“ გაწევრიანებასაც უწინასწარმეტყველებენ. „ნატოს ქოლგა“ კი თითქმის ყველაზე ოპტიმალური გზაა საქართველოში არსებული პრობლემების გადასაწყვეტად; თუნდაც გარდამავალ ეტაპზე საგარეო უსაფრთხოების პრიმატის აღიარების, „საგარეო პოლიტიკათა ურთიერთმიმართების მეთოდოლოგიური და პოლიტიკური საკითხების ახლებური გააზრების“, ან კიდევ, ძალთა ახალ განლაგებაში პრაგმატული პოლიტიკური ორიენტაციის შემუშავების კუთხით. ეს ყველაფერი კი ბუნებრივად გამოიწვევს ისევე სუვერენიტეტის მეორეხარისხოვნების აღიარებას პოლიტიკური და ეროვნული უსაფრთხოების გადაჭრისათვის ეფექტური მექანიზმების შემუშავების პირობებში...

რამდენ ხანს შეიძლება გაგრძელდეს გლობალიზაციას, ტრანსფორმაციას და სუვერენიტეტს შორის არსებული არცთუ ისე ფარული წინააღმდეგობა; მიიღებს კი ეს კონფლიქტი ოდესმე ღია და ცნობიერი პროცესის სახეს; გაუძლებს კი ქართული სახელმწიფოებრიობა თავისსავე სუვერენიტეტთან გაუფრთხილებელ და უკომპრომისო ბრძოლას?! ერთი რამ თავისთავად ცხადია-ეს ბრძოლაც, როგორც ყოველთვის, განსაკუთრებული „სახიფათო“ თვისებებით ხასიათდება, და ამ ბრძოლიდან, სხვა მრავალი ბრძოლის მსგავსად, გამარჯვებული თითქმის არასოდეს არავინ და არაფერი გამოსულა...

გამოყენებული ლიტერატურა:

___________________

1. გ. ხუბუა „ფედერალიზმი, როგორც ნორმატიული პრინციპი და პოლიტიკური წესრიგი“ 2000 წელი.

2.ბოგუსლავსკი, კნიპერი, „კონცეფციები..“, გვ. 16.

იზა კელენჯერიძე

საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

1.გერმანიის კონსტიტუციონალიზმის მოკლე ისტორიული ექსკურსი

გერმანია მსოფლიოს დიდ „რვიანში“ შემავალი მაღალგანვითარებული ქვეყანაა, რომელიც ევროპის ცენტრში მდებარეობს. მისი 81 მილიონზე მეტი მრავალეროვანი მოსახლეობა დასავლეთ ევროპის 356,2 ათას კმ² ტერიტორიაზე ბინადრობს. გერმანიას აღმოსავლეთით პოლონეთი ესაზღვრება; სამხრეთით-ჩეხეთი, ავსტრია და შვეიცარია; დასავლეთით-საფრანგეთი, ლუქსემბურგი, ბელგია და ნიდერლანდები; ხოლო ჩრდილოეთით-დანია, ბალტიისა და ჩრდილოეთის ზღვები. სახელმწიფოს დედაქალაქია ბონი, სახელმწიფო ენა-გერმანული.

IX საუკუნეში ფრანკთა სახელმწიფოს დაშლის შედეგად, მდინარე რაინის ჩრდილოეთ ნაწილში მდებარე მიწებზე წარმოიქმნა გარმანიის სახელმწიფო. თავდაპირველად მას აღმოსავლეთ ფრანკთა სამეფოსაც უწოდებდნენ (Ostfränkisches Reich). XI საუკუნიდან აქ მცხოვრებლები თავიანთ თავს ტევტონებს (Teutoni) ეძახდნენ და ეს სახელწოდება შემორჩა ბოლო დრომდე (Deutschland-ტევტონთა ქვეყანა).

გერმანიის სახელმწიფოს და სამართლის ისტორიაში გამოიყოფა შემდეგი პერიოდები:

1814-1815 წლების ვენის კონგრესმა საკონსტიტუციო შეთანხმების საფუძველზე გამოაცხადა 38 სამთავროსა და 4 რაიხის ქალაქისაგან შემდგარი გერმანიის ფედერაციული სახელმწიფოს შექმნა. საკონსტიტუციო შეთანხმებები ითვალისწინებდა ამ ფედერაციაში გაერთიანებული სუბიექტების წარმომადგენელთა ფედერალური კრების დაფუძნებას.

გერმანიის საერთო პარლამენტის შექმნის სურვილს ახალი ბიძგი მისცა საფრანგეთის 1830 წლის რევოლუციამ, 1848 წლის დასაწყისში ფრანკფურტში შეიქმნა რესპუბლიკური ხელისუფლება. ამავე წლის 18 მაისს ფრანკფურტის ეკლესიაში-პაულსკირხენში, ეროვნული კრება შეიკრიბა.

1849 წლის მარტში ეროვნულმა კრებამ მიიღო პირველი გერმანული კონსტიტუცია, რომელმაც დაამკვიდრა მთელი რიგი კონსტიტუციური ინსტიტუტები: კაიზერი, რაიხსტაგი, საკანონმდებლო პროცესი, ვეტოს უფლება, ადამიანის უფლებათა ვრცელი ჩამონათვალი და რაიხის დამოუკიდებელი სასამართლო.

გერმანიის კონსტიტუციებიდან ასევე აღსანიშნავია 1871 წლის გერმანიის რაიხის კონსტიტუცია, რომელმაც შემდეგი სიახლეები შეიტანა გერმანიის კონსტიტუციონალიზმში: კერძოდ, გერმანიის კაიზერ და კავშირის-ფედერალური სახელმწიფოს პრეზიდიუმი; თანამდებობებზე დანიშვნა და პოლიტიკური თანხმობა; კანონმდებლობა ბუნდესრატისა და რაიხსტაგის უმრავლესობის გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებით; ბუნდესრატი-ფედერალური საბჭო და რაიხსკანცლერი და 1919 წლის ვაიმარის კონსტიტუცია რაიხსკანცლერთა და რაიხის პრეზიდენტით კაიზერის ნაცვლად. აღნიშნულმა კონსტიტუციამ ქალი და მამაკაცი თანასწორუფლებიანი გახადა.

რაიხსკანცლერი და რაიხსმინისტრი პასუხისმგებელნი იყვნენ რაიხსტაგის წინაშე. რაიხის პრეზიდენტი ნიშნავდა და ათავისუფლებდა კანცლერს, მასვე შეეძლო რაიხსტაგის ნებისმიერ დროს დათხოვნა და განაგებდა უმაღლეს მთავარსარდლობას.

1925 წელს რაიხსპრეზიდენტად არჩეულ იქნა გენერალ-ფელდმარშალი პაულ ფონ ჰინდენბურგი, ხოლო 1929 წელს ქვეყნის სათავეში მოვიდა ადოლფ ჰიტლერი.

1933 წლის 4 ივლისს მოხდა ერთპარტიული სახელმწიფოს ინსტიტუციონალიზება, ძალაუფლება ჰიტლერის ხელში გადავიდა. გერმანია დაიშალა საოკუპაციო ზონებად, რომელთა საფუძველზე ჩამოყალიბდა ორი ერთმანეთისადმი მტრულად განწყობილი სახელმწიფო: გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკა და გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკა.

საპარლამენტო საბჭო, რომელიც დასავლეთ გერმანიის მიწების ლანდტაგების მიერ არჩეულ 65 დეპუტატს აერთიანებდა და იმხანად არსებულ ყველა პოლიტიკურ პარტიას წარმოადგენდა, თავის პირველ სხდომაზე 1948 წლის 1 სექტემბერს შეიკრიბა, სადაც განხილულ იქნა კონსტიტუციური სამართლის გერმანელი სპეციალისტებისაგან შემდგარი სპეციალური კომიტეტის მიერ წარმოდგენილი ვარიანტი. 1949 წლის 8 მაისს საპარლამენტო საბჭომ კონრად ადენაუერის თავმჯდომარეობით 58 ხმით 12-ს წინააღმდეგ მიიღო ძირითადი კანონის პროექტი. 12 მაისს იგი დამოწმებულ იქნა დასავლეთ გერმანიის საოკუპაციო ზონის გენერალ-გუბერნატორების მიერ. გერმანიის ძირითადი კანონი ძალაში შევიდა 1949 წლის 3 მაისიდან.

1989 წლის 9 ნოემბერს დაინგრა გერმანიის კედელი და გერმანიის დემოკრატიული და ფედერაციული რესპუბლიკები გაერთიანდა. გაერთიანების პროცესმა საერთაშორისო-სამართლებრივი აღიარება ჰპოვა 1990 წლის 12 სექტემბრის ხელშეკრულებაში გერმანიასთან დამოკიდებულების საბოლოო დარეგულირების შესახებ, რომელსაც ხელი მოაწერეს გერმანიის ფედერაციულმა რესპუბლიკამ, საფრანგეთმა, საბჭოთა კავშირმა, დიდმა ბრიტანეთმა და ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა. ამიტომ 1990 წლის 3 ოქტომბერი ითვლება გერმანიის გაერთიანების თარიღად და 1949 წლის კონსტიტუციის მოქმედება ვრცელდება გერმანიის მთელს ტერიტორიაზე.

2. გერმანიის კონსტიტუცია და ადამიანის ძირითადი უფლებები ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები კონსტიტუციის მიხედვით

გერმანიის კონსტიტუცია შედგება პრეამბულის, თერთმეტი თავისა და 146 მუხლისაგან. განვიხილოთ თითოეული თავი თანმიმდევრულად:

თავი I-„ძირითადი უფლებები“. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს არის კონსტიტუციის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი თავი პიროვნების სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ. კონსტიტუციის პირველი მუხლი აცხადებს: „(1) ადამიანის ღირსება ხელშეუხებელია. მისი პატივისცემა და დაცვა წარმოადგენს ყველა სახელმწიფო ხელისუფლების მოვალეობას“¹. „ყველას აქვს თვისი პიროვნების თვისუფალი განვითარების უფლება იმ ფარგლებში, თუ იგი არ არღვევს სხვათა უფლებებს, კონსტიტუციურ წყობას ან მართლწესრიგს“². კონსტიტუციის პირველი თავი აგრეთვე აღიარებს ადამიანის შემდეგ უფლებებსა და თავისუფლებებს: სიცოცხლისა და ფიზიკური ხელშეუხებლობის უფლება; კანონის წინაშე ყველას თანასწორობა; ქალისა და მამაკაცის თანასწორუფლებიანობა; რწმენის, სინდისის, რელიგიისა და აღმსარებლობის თავისუფლება; ქორწინებისა და ოჯახის კანონის განსაკუთრებული მზრუნველობის ქვეშ ყოფნა; ბავშვთა უფლებების დაცვა; სასკოლო აღზრდის სახელმწიფოს განსაკუთრებული მზრუნველობის ქვეშ ყოფნა;

წინასწარი ნებართვის გარეშე, საჯაროდ და უიარაღოდ შეკრებისა და მანიფესტაციის უფლება; კავშირებისა და გაერთიანებების შექმნის უფლება; მიმოწერის საიდუმლოება, აგრეთვე საფოსტო, სატელეგრაფო და სატელეფონო შეტყობინებების ხელშეუხებლობა; თავისუფალი გადაადგილების უფლება; პროფესიის, საცხოვრებელი ადგილისა და განათლების თავისუფალი არჩევის უფლება; სამხედრო ვალდებულების მოხდა; საცხოვრებელი ადგილის ხელშეუხებლობა; საკუთრებისა და მემკვიდრეობის უფლება; მიწა და ბუნებრივი რესურსები, როგორც სახელმწიფო დაცვის ძირითადი ობიექტი; გერმანული მოქალაქეობის მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში ჩამორთმევის შესაძლებლობა პოლიტიკურ დევნილთათვის თავშესაფრის მიცემის უფლება; კომპეტენტური ინსტანციებისადმი საჩივრითა და თხოვნით მიმართვის უფლება.

კონსტიტუცია, რა თქმა უნდა, ითვალისწინებს ადამიანის უფლებათა დაცვის გარანტიებსაც. პირველ რიგში, აღნიშნული დებულება იმის თაობაზე, რომ კონსტიტუციაში ჩამოთვლილ უფლებებს და თავისუფლებებს პირდაპირი მოქმედება გააჩნიათ და ისინი სავალდებულო საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო ხელისუფლებისათვის; დადგენილი მექანიზმი იმის თაობაზე, რომ უფლებათა შეზღუდვა შეიძლება მხოლოდ კანონით; აგრეთვე ის, რომ სახელმწიფო ან უწყება, რომლის სამსახურშიც იმყოფებიან მესამე პირის მიმართ თავისი სამსახურებრივი მოვალეობების დამრღვევი პირები, თავის თავზე იღებენ მათი მოსამსახურის მოქმედებაზე პასუხისმგებლობას.

ადამიანის ურთიერთობა მართლმსაჯულებასთან - ეს არის უფლებაც და მისი დაცვის გარანტიაც. გერმანიის კონსტიტუციისათვის ძირითადი უფლების სახით დამახასიათებელია სახელმწიფოს მხრიდან განხორციელებული მოქმედებებისაგან სასამართლო დაცვის განმტკიცება.

ადამიანის უფლებების დაცვას ასევე წარმატებით ემსახურება ომბუდსმენის ინსტიტუტის და ბუნდესტაგის პეტიციების კომიტეტი, ანუ კოლეგიური ომბუდსმენი, როგორც მას გერმანელი კონსტიტუციური სამართლის სპეციალისტები უწოდებენ.

პეტიციის უფლება ხელს უწყობს მოქალაქეთა ურთიერთობის მოწესრიგებას ქვეყნის წარმომადგნლობით ორგანოებთან-ბუნდესტაგთან. პეტიციების კომიტეტი თვეში საშუალოდ 50 განცხადებასა და საჩივარს იღებს. ბუნდესტაგის პეტიციის კომიტეტი არ არის აღჭურვილი უფლებით საქმეები საკუთარი ინიციატივით განიხილოს, მათი წყარო ყველა შემთხვევაში მხოლოდ პეტიცია უნდა იყოს.

პეტიციის კონსტიტუციური უფლების განხორციელებისა და დაცვის მიზნით კანონმდებელმა ამ სისტემის რეფორმირება იმით დაიწყო, რომ კონსტიტუციურად აღიარა საპეტიციო კომიტეტი. კონსტიტუციის დამატებითი 45-ა მუხლის თანახმად, ბუნდესტაგი ნიშნავს საპეტიციო კომიტეტს, რომელსაც ევალება განიხილოს ბუნდესტაგში გაგზავნილი თხოვნა და საჩივარი. კომისიის მიერ საჩივრის გადასინჯვის უფლებმოსილებას აწესრიგებს ფედერალური კანონი.

1975 წელს მიღებულ იქნა კანონი პეტიციების კომიტეტის უფლებამოსილების შესახებ, რომელიც კომიტეტს აძლევს უფლებას განახორციელოს ადმინისტრაციული სააგენტოების ადგილობრივი სამსახურების ინსპექტირება და მოითხოვოს მათგან საჭირო დოკუმენტები. ყველა ფედერალური სამინისტრო, უწყება, კორპორაცია და დაწესებულება ვალდებულია წარუდგინოს პეტიციების კომიტეტს საჭირო ცნობები და დოკუმენტები, ხოლო სასამართლოებმა უნდა აღმოუჩინონ საჭირო დახმარება. კომიტეტი ბუნდესტაგს ყოველწლიურად წარუდგენს საერთო მიმოხილვას შემოსული პეტიციების შესახებ-შესაბამისი რეკომენდაციებით. ამის გარდა, კომიტეტი წლის მანძილზე გაწეული თავისი საქმიანობის შესახებ ანგარიშს წარუდგენს ბუნდესტაგს, კომიტეტის ყოველთვიური მოხსენებები ურიგდებათ დეპუტატებს და ერთი ფრაქციის ან დამსწრე დეპუტატთა 5%-ის მოთხოვნით სამი კვირის მანძილზე შეაქვთ პლენარული სხდომის დღის წესრიგში. ყოველწლიურად ბუნდესტაგში საშუალოდ 17 ათასი პეტიცია შედის, რომელთაგან მხოლოდ 3-4% კმაყოფილდება.

თავი II - „ფედერაცია და მიწები“, განიხილავს გერმანიის სახელმწიფოებრივი მოწყობის საკითხებს, განსაზღვრავს ფედერაციისა და მიწების დამოკიდებულებას, იმას, თუ რა მიეკუთვნება ფედერაციის კომპეტენციას და რა-მიწების კომპეტენციას. კონსტიტუცია ამბობს, რომ გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკა წარმოადგენს დემოკრატიულ და სოციალურ ფედერალურ სახელმწიფოს. სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროა ხალხი. ფედერაციის დროშა არსი შავი-წითელი-ოქროსფერი. ფედერაციას შეუძლია კანონის საფუძველზე თავისი სუვერენული უფლებების განხორციელება მიანდოს საერთაშორისო სახელმწიფოებრივ დაწესებულებებს. საერთაშორისო სამართლებრივი ნორმები მიეკუთვნება ფედერალური კანონმდებლობის ნაწილს. ისინი ეროვნულ კანონმდებლობაზე მაღლა დგანან.

მიწების კონსტიტუციური წყობა უნდა შეესაბამებოდეს რესპუბლიკური, დემოკრატიული და სოციალური სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპებს მოქმედი კანონმდებლობის საფუძველზე. მიწებში და რაიონებში ხალხს უნდა ჰქონდეთ თავიანთი წარმომადგენლობა - შექმნილი საყოველთაო, პირდაპირი, თავისუფალი, თანასწორი და ფარული კენჭისყრის საფუძველზე.

ფედერაციის ტერიტორიული დაყოფა შეიძლება შეიცვალოს იმ მიზნის უზრუნველსაყოფად, რომ მიწებმა შეძლონ თავიანთი საზღვრებისა და შესაძლებლობების გათვალისწინებით ეფექტურად განახორციელონ მათზე დაკისრებული ამოცანები. ამისათვის შესწავლილ უნდა იქნას მიწების ისტორიული და კულტურული კავშირები, სამეურნეო მიზანშეწონილობა.

ეს თავი აგრეთვე განსაზღვრავს რეფერენდუმის ჩატარების წესსა და პირობებს, რაზედაც შემდგომში მექნება საუბარი.

ფედერალურ კანონმდებლობას გააჩნია პრიორიტეტი მიწების კანონმდებლობასთან შედარებით.

საზღვარგარეთის სახელმწიფოებთან ერთიერთობის დამყარება წარმოადგენს ფედერალური კანონმდებლობის პრეროგატივას.

თუ მიწა არ ასრულებს ფედერალურ ვალდებულებებს, რომელიც მას დაკისრებული აქვს კონსტიტუციით თუ სხვა ფედერალური კანონებით, ფედერალურ ხელისუფლებას შეუძლია, ბუნდესტაგის თანხმობით, მიიღოს აუცილებელი ზომები, რათა იძულების წესით შეასრულებინოს მიწებს ეს მოვალეობები.

თავი III - „ბუნდესტაგი“ - განსაზღვრავს აღნიშნული ორგანოს ფორმირებისა და საქმიანობის წესს, განსაზღვრავს დეპუტატის უფლებამოსილებებს, საარჩევნო სამართლის ძირითად პრინციპებს და ნორმებს.

თავი IV - „ბუნდესრატი“ - განსაზღვრავს ამ ორგანოს ფუნქციებს, შემადგენლობასა და საქმიანობის ძირითად საკითხებს. გერმანიაში ფედერაციასა და მიწებს შორის სახელმწიფო ხელისუფლების დანაწილება ითვალისწინებს საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების გამიჯვნას, მიწების აღმასრულებელ ხელისუფლებას ამ დროს ბუნდესტაგის სახით ფედერალურ დონეზე სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელებისათვის თავისი პირდაპირი წარმომადგენლობის ორგანო გააჩნია, რომელიც ბუნდესტაგთან ერთად ჩართულია საკანონმდებლო პროცესში.

თავი V - „გაერთიანებული კომიტეტი“ - ამკვიდრებს ბუნდესტაგისა და ბუნდესრატის სათანამშრომლო სტრუქტურას და განსაზღვრავს მისი ფორმირებისა და საქმიანობის წესებს.

გაერთიანებული კომიტეტი შედგება ბუნდესტაგის დეპუტატთა ორი მესამედისა და ბუნდესრატის წევრთა ერთი მესამედისაგან. დეპუტატები ინიშნება ბუნდესტაგის მიერ ფრაქციის პროპორციული წარმომადგენლობისაგან. ყოველი მიწა წარმოდგენილია მისი ერთი დანიშნული წევრით ბუნდესრატში; ეს წევრები არ არიან შეზღუდულნი რაიმე სახის მითითებებით. გაერთიანებული კომიტეტის პროცედურა და მისი მუშაობის წესი რეგულირდება რეგლამენტით, რომელიც მიიღება ბუნდესტაგის მიერ მოწონებულ უნდა იქნას ბუნდესრატის მიერ.

თავი V - „ფედერალური პრეზიდენტი“ - განსაზღვრავს სახელმწიფოს მეთაურის არჩევის წესს, მისი უფლებამოსილების ფარგლებსა და ვადას, თანამდებობრივ შეუთვსებლობასა და პასუხისმგებლობის საკითხებს.

თავი VI - „ფედერალური მთავრობა“ - ჩამოყალიბებულია აღმასრულებელი ხელისუფლების, ქვეყნის აღმასრულებებლი ორგანოს უფლებამოსილებები, ფედერალური კანცლერის არჩევისა და ფედერალური მინისტრების დანიშვნა-განთავისუფლების წესები, მათი უფლებამოსილებები. განსაზღვრულია საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებას შორის ურთიერთობა.

თავი VII - „ფედერალური კანონმდებლობა“ - განსაზღვრავს ფედერაციასა და მიწებს მიკუთვნებულ საკანონმდებლო საკითხებს, ახდენს მათ შორის კომპეტენციის გამიჯვნას.

კონსტიტუციის VII თავის თანახმად, ფედერაციის გამონაკლის (განსაკუთრებულ, შეიძლება სხვადასხვაგვარად ვთარგმნოთ. ავტ. ი. კ.) კანონმდებლობას მიეკუთვნება:

6ა. სარკინიგზო მიმოსვლა;

თავი VIII - „ფედერალური კანონმდებლობის შესრულება და ფედერაციის ადმინისტრაცია“ - წყვეტს ისეთ პრობლემებს, როგორიცაა ფედერაციის დავალების შესრულება, უშუალო ფედერალური მართვა, ბუნდესვერის მართვა.

თავი VIIIა - „საზოგადოებრივად სასარგებლო ამოცანები“-შედგება მხოლოდ ორი მუხლისაგან და განსაზღვრავს ფედერაციისა და მიწების ერთობლივი მოქმედების სფეროებს.

თავი IX - „მართლმსაჯულება“ - განსაზღვრავს გერმანიის სასამართლო სისტემას, სტრუქტურას, უფლებამოსილებას, მართლმსაჯულების განხორციელების ძირითად პრინციპებს, ადგენს მოსამართლეთა დამოუკიდებლობისა და სამართლებრივი მდგომარეობის განმსაზღვრელ ნორმებს.

თავი X - „ფინანსები“ - განსაზღვრავს ქვეყნის საფინანსო-საკრედიტო პოლიტიკის ძირითად მიმართულებებს და საბიუჯეტო პროცესს.

თავი Xა - „თავდაცვის მდგომარეობა“. მისი თერთმეტი მუხლი არეგულირებს ხელისუფლების შტოთა ურთიერთობას, განსაზღვრავს მათ სამართლებრივ მდგომარეობას და უთიერთობას მიწების სახელისუფლო ორგანოებთან.

თავი XI - „გარდამავალი და დასკვნითი დებულებები“-განსაზღვრავს კონსტიტუციის ამოქმედების და სხვა საკითხებს, რომელთაგანაც აღსანიშნავია „გერმანელი“-ს ცნება. კონსტიტუციის თანახმად, გერმანელად მიიჩნევა პირი, რომელსაც აქვს გერმანიის მოქალაქეობა, ან რომელმაც, როგორც გერმანული ეროვნების ლტლვილმა ან ხიზანმა, ანდა მისმა მეუღლემ ან შთამომავალმა თავშესაფარი ჰპოვა გერმანიის ტერიტორიაზე 1937 წლის 31 დეკემბრის მდგომარეობის შემდეგ. კონსტიტუცია აკონკრეტებს, რომ გერმანიის ყოფილ მოქალაქეებს, რომლებსაც ფაშიზმის ბატონობის პერიოდში 1933 წლის 30 იანვრიდან 1945 წლის 8 მაისამდე ჩამოერთვათ მოქალაქეობა პოლიტიკური, რასობრივი ან რელიგიური მოტივებით, აგრეთვე მათ შთამომავლებს, მოთხოვნის საფუძველზე შეუძლიათ აღადგინონ მოქალაქეობა. ისინი არ ჩაითვლებიან მოქალაქეობაჩამორთმეულ პირებად, თუ 1945 წლის 8 მაისის შემდეგ მიიღეს გერმანიაში საცხოვრებელი ადგილი და არ გამოუხატავთ საწინააღმდეგო სურვილი. კონსტიტუცია ადგენს, რომ გერმანიის მოქალაქეობა შეიძლება დაიკარგოს მხოლოდ კანონის საფუძველზე, ხოლო დაინტერესებული პირის ნების საწინააღმდეგოდ ეს შეიძლება მოხდეს მაშინ, თუ იგი ამის შედეგად არ იქცევა მოქალაქეობის არმქონე პირად.

გერმანული მოქალაქეობის მიღება და შეწყვეტა რეგულირდება 1913 წლის კანონით იმპერიული და სახელმწიფოებრივი მიკუთვნების შესახებ. გერმანიაში მოქალაქეობა ენიჭება დაბადებით და ნატურალიზაციით. დაბადებით გერმანელად ითვლება პირი, რომლის ერთი მშობელი მაინც გერმანელია. ქორწინების გარეშე დაბადებული ბავშვი გერმანელად ითვლება, თუ გერმანელია მისი დედა. ნატურალიზაციის წესით კი მოქალაქეობის მიღების საკითხის დროს მკაცრად განიხილება შუამდგომლობით შემოსული პირის შრომისუნარიანობა და ცხოვრების წესი, მასვე უნდა გააჩნდეს საცხოვრებელი და შეეძლოს საკუთარი თავისა და მისი ოჯახის წევრების მატერიალური უზრუნველყოფა.

მოქალაქეობა წყდება მისგან გამოსვლის, უცხოეთის მოქალაქეობის შეძენის, უცხოელის მიერ შვილობის შედეგად.

3. სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოები

3.1. საკანონმდებლო ხელისუფლება

„ჩვენი აზრით, დავას არ უნდა იწვევდეს გერმანიის კონსტიტუციური სამართლის რეალობის შეფასება გერმანელ მეცნიერთა იმ ჯგუფის მიერ, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ ბუნდესტაგი წარმოადგენს გერმანიის პარლამენტს, იგი პირდაპირ ხალხის მიერ არჩეული უმაღლესი სახელმწიფო ხელისუფლების ერთადერთი სტრუქტურაა და ამიტომ ითვლება, რომ მის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებებიც ხალხისგან მოდის. ხოლო ბუნდესრატი, რომლის მეშვეობითაც ფედერაციის სუბიექტებს თავისი ინტერესების დაცვის პოზიციიდან „საკუთარი წვლილი“ შეაქვთ კანონმოქმედებასა და ქვეყნის მართვაში, „მიწების უმაღლესი ბიუროკრატიის“ ორგანოდაც იწოდება. შეიძლება ითქვას, რომ ბუნდესტაგთან ერთად, ბუნდესრატი მეორე საკანონმდებლო ორგანოა და არა პარლამენტის პალატა. ჩვენი აზრით, ეს უფრო ზუსტი განსაზღვრებაა, ვინაიდან კონსტიტუცია არ ცნობს პარლამენტის ორპალატიანობას. თავის გასამართლებლად იმასაც მოვიშველიებთ, რომ ორპალატიანობის უარმყოფელი გერმანელი მეცნიერების ნაწილი ასეთ ვარიანტს „ფარულ ორპალატიანობასაც“ უწოდებს³.

ბუნდესტაგი აირჩევა 4 წლით საყოველთაო, პირდაპირი, თვისუფალი, თანასწორი და ფარული არჩევნების გზით. დეპუტატები ფლობენ თავისუფალ მანდატს, ისინი შებოჭილნი არ არიან ამომრჩეველთა განაწესით ან მითითებით და ემორჩილებიან მხოლოდ საკუთარ სინდისს.

წინა ბუნდესტაგის უფლებამოსილება წყდება ახალარჩეული ბუნდესტაგის პირველი შეკრებისთანავე. ახალი არჩევნები ტარდება ბუნდესტაგის მოქმედების დაწყების დღიდან არა უადრეს 46 თვის და არა უგვიანეს 48 თვის შემდეგ.

ბუნდესტაგი იკრიბება არა უგვიანეს 30 დღისა არჩევის შემდეგ.

ბუნდესტაგის თავმჯდომარეს შეუძლია მოითხოვოს ბუნდესტაგის შეკრება დაუყოვნებლივ, თუ ამას მოითხოვს ბუნდესტაგის წევრთა ერთი მეოთხედი, ფედერალური პრეზიდენტი ან ფედერალური კანცლერი.

თავისი შემადგენლობიდან ბუნდესტაგი ირჩევს თავმჯდომარეს, თავმჯდომარის მოადგილეს და მდივანს. თავმჯდომარე ბუნდესტაგის დავალებით ახორციელებს განმკარგულებელ და საპოლიციო უფლებამოსილებებს. მისი თანხმობის გარეშე არ შეიძლება ჩხრეკისა და დაპატიმრების წარმოება ბუნდესტაგის დაწესებულებებში.

არჩევნების შედეგების სამართლიანობის შემოწმება ბუნდესტაგის კომპეტენციაა. აგრეთვე ის წყვეტს დეპუტატისათვის უფლებამოსილების შეწყვეტის საკითხს.

ბუნდესტაგის გადაწყვეტილება შეიძლება გასაჩვრდეს ფედერალურ საკონსტიტუციო სასამართლოში.

ბუნდესტაგის სხდომები საჯაროა. ბუნდესტაგის წევრთა მეათედი ნაწილის ან ფედერალური მმართველობის წინადადებით სხდომები შეიძლება დაიხუროს ხმათა ორი მესამედის უმრავლესობით.

ბუნდესტაგის სხდომაზე გადაწყვეტილება მიიღება ხმათა უმრავლესობით.

ბუნდესტაგსა და მის კომიტეტებს შეუძლიათ მოითხოვონ თავიანთ სხდომებზე ფედერალური მთავრობის რომელიმე წევრის დასწრება.

ბუნდესრატისა და ფედერალური მთავრობის წევრებს, აგრეთვე მათ მიერ უფლებამოსილ პირებს აქვთ უფლება თავისუფლად შევიდნენ ბუნდესტაგისა და მისი კომიტეტების სხდომებზე.

ბუნდესტაგს უფლება აქვს, ხოლო მისი წევრების მეოთხედის მოთხოვნით ვალდებულია შექმნას საგამოძიებო კომიტეტი, რომელიც აქვეყნებს აუცილებელ მტკიცებულებებს საჯარო სხდომებზე. ამ შემთხვევაში სხდომა შეიძლება დაიხუროს. აღნიშნული მტკიცებულებების შეკრების დროს საგამოძიებო კომისია ხელმძღვანელობს სისხლის საპროცესო სამართლებრივი ნორმებით, მიმოწერის საიდუმლოება, საფოსტო, სატელეგრაფო და სატელეფონო შეტყობინებები ხელშეუხებლად რჩება.

სასამართლო და ადმინისტრაციული ორგანოები ვალდებულნი არიან გაუწიონ საგამოძიებო კომისიას სამართლებრივი და საუწყებო დახმარება.

საგამოძიებო კომისიის გადაწყვეტილებები სასამართლო ხელისუფლებისათვის აუცილებლობას არ წარმოადგენს. სასამართლოები შეფასებისა და გარემოებათა კვალიფიკაციისას არ არიან ზემოაღნიშნული გამოძიებით შებოჭილნი.

ბუნდესტაგი ქმნის ევროკავშირთან ურთიერთობის, საგარეო საქმეთა და თვდაცვის საკითხთა კომიტეტებს. ეს უკანასკნელი აგრეთვე სარგებლობს საგამოძიებო კომიტეტის უფლებამოსილებით. წევრთა ერთი მეოთხედის წინადადებით ის ვალდებულია ჩაატაროს გამოძიება კონკრეტულ საკითხებზე.

ძირითადი უფლებების დაცვისა და საპარლამენტო კონტროლის განსახორციელებლად ბუნდესტაგი ნიშნავს თავის უფლებამოსილ პირს თავდაცვის საკითხებში.

ბუნდესტაგი აგრეთვე ქმნის საპეტიციო კომიტეტს, რომელიც განიხილავს მასში შესულ საჩივრებსა და თხოვნებს.

ბუნდესტაგის დეპუტატებს უფლება აქვთ უარი თქვან გამოვიდნენ მოწმედ იმ გარემოებებთან დაკავშირებით, რომელიც გაანდეს მათ, როგორც დეპუტატს.

გარდა ზემოაღნიშნულისა, არსებობს კომიტეტები, რომლებიც ბუნდესტაგის სტრუქტურაში არ შედის, მაგრამ მათ ფორმირებაში მანიც მონაწილეობს. ასეთთა რიცხვს მიეკუთვნება საკანონმდებლო პროცესში წარმოშობილ წინააღმდეგობათა დაძლევის მიზნით შექმნილი შემთანხმებელი კომიტეტი. ბუნდესტაგის წევრების მონაწილებით იქმნება აგრეთვე მოსამართლეთა შესარჩევი კომიტეტი და ე.წ. „ევროპული კომისია“, რომელიც შედგება ბუნდესტაგის 11 წევრისაგან, რომლებიც ერთდროულად ევროპარლამენტის წევრებიც არიან და სხვა ევროპულ ქვეყნებთან თანამშრომლობის საკითხებით არიან დაკავებულნი.

პარტიები, რომლებსაც ჰყავს ბუნდესტაგის წევრთა 5% მაინც, ქმნიან ფრაქციებს. ბუნდესტაგი, როგორც მას უწოდებენ, „საპარლამენტო ჯგუფების პარლამენტია“. საპარლამენტო ჯგუფები ანუ ფრაქციები ერთი პარტიის დეპუტატების შიდასაარჩევნო ასოციაციებია.

გერმანიის 1994 წლის კანონში ჩამოყალიბებულია მოთხოვნა იმის თაობაზე, რომ ფრაქციები ვალდებულნი არიან თავისი საქმიანობა დააფუძნონ საპარლამენტო დემოკრატიის პრინციპებზე. ფრაქციებს გააჩნიათ საკუთარი რეგლამენტი, რომელიც ბუნდესტაგის ორგანოებთან თუ სხვა ფრაქციებთან ურთიერთობის საკითხებს განსაზღვრავს.

ბუნდესტაგის თავმჯდომარე, მისი მოადგილეები და ფრაქციების 23 წარმომადგენელი - მათი შემადგენლობის რიცხოვნობის პროპორციულად-აღნიშნულისაერთო რაოდენობის მიმართ, ქმნიან დეპუტატთა საბჭოს, რომელიც იღბს სხდომების დღის წესრიგს, ანაწილებს დეპუტატებს მუდმივ კომისიებში, აგვარებს პროცედურულ საკითხებს.

„ასეთია მოკლედ ბუნდესტაგის შიდაორგანიზაციული სტრუქტურა. აქ შექმნილია კომიტეტების კარგად დიფერენცირებული სისტემა, რათა ბუნდესტაგმა თავი გაართვას დიდი მოცულობისა და მუდმივად მზარდ სამუშაოსა და მოვალეობებს, რასაც, თუნდაც 1949 წლის კონსტიტუციის მიღების შემდეგ ბუნდესტაგის საქმიანობის ამსახველი გასაშუალებული მაჩვენებლებიც ადასტურებს. წლის მანძილზე საშუალოდ ტარდება 60-მდე პლენარული სხდომა. ბუნდესტაგში 22 მუდმივი ე.წ. საკანონმდებლო კომიტეტი წელიწადში 730-მდე სხდომას ატარებს. კომიტეტებისა და პლენარული სხდომების დღის წესრიგში მთელი წლის მანძილზე 160-მდე კანონპროექტი განიხილება, რომელთაგან საშუალოდ 110, მთელი საკანონმდებლო პროცესის გავლის შემდეგ, კანონის ძალას იღებს“⁴.

საინტერესოა საკანონმდებლო პროცესი გერმანიაში. ბუნდესტაგში კანონპროექტები შეიტანება ფედერალური მთავრობის, ბუნდესტაგის წევრების ან ბუნდესრატის მიერ. ფედერალური მთავრობის მიერ მომზადებული კანონპროექტი თავდაპირველად ბუნდესრატს წარედგინება, რომელსაც უფლება აქვს ექვსი კვირის განმავლობაში წარმოადგინოს თავისი დასკვნა. მაგრამ კანონპროექტის მოცულობის გამო, ეს ვადა შეიძლება გაგრძელდეს ცხრა კვირამდე. ბუნდესრატი ხშირად სთავაზობს კანონპროექტის მიმართ შესწორება-დამატებებს. იმ შემთხვევაში, თუ უარყოფილ იქნება ფედერალური მთავრობის კანონპროექტი, ამ უკანასკნელს მოგვიანებით აქვს უფლება, იგივე პროექტი შეიტანოს ბუნდესტაგში განსახილველად პაკეტის სახით.

ფედერალურ მთავრობას, ბუნდესრატში იმ კანონპროექტის შეტანიდან 3 კვირის შემდეგ, რომელიც მის მიერ მიჩნეულ იქნა განსაკუთრებით სასწრაფოდ განსახილველად და ამ დროისათვის პროექტის თაობაზე ბუნდესრატის მიერ ჯერ კიდევ არ იქნა მიღებული გადაწყვეტილება, შეუძლია ისევ და ისევ დაჩქარების მიზნით, პირდაპირ წარუდგინოს ბუნდესტაგს. ბუნდესრატის დაგვიანებული დასკვნა მიღებისთანავე დაუყოვნებლივ უნდა გადაეცეს ბუნდესტაგს. ამ შემთხვევაში მოცემული ვადა შეიძლება გაგრძელდეს 6 კვირამდე.

ბუნდესრატის ინიციატივით მომზადებული კანონპროექტი ფედერალური მთავრობის მეშვეობით სამი თვის განმავლობაში წარედგინება ბუნდესტაგს, რომელსაც ამ უკანასკნელმა თავისი დასკვნა უნდა აახლოს. თუ კანონპროექტის მოცულობისა ან სხვა საპატიო მიზეზის გამო საჭირო შეიქნება ვადის გაგრძელება-კანონპროექტი წარედგინება ცხრა კვირაში. თუ ბუნდესრატი აღნიშნავს კანონპროექტის სასწრაფო განხილვის აუცილებლობას, ბუნდესტაგში გადაცემის ვადა სამ კვირას შეადგენს ან, როცა ფედერალური მთავრობა მისცემს დასკვნას-ექვს კვირას. იმ შემთხვევაში, როცა კანონპროექტი ითვალისწინებს ძირითად კანონში ცვლილებებს, დასკვნის წარმოდგენის ვადა 9 კვირას შეადგენს.

კანონპროქტს სამი მოსმენით იხილავს ბუნდესტაგი, რომელიც მიღების შემდეგ მას ბუნდესრატს გადასცემს. ამ უკანასკნელის თანხმობის შემდეგ კანონი ითვლება ძალაში შესულად. თუ ბუნდესრატს კანონპროექტის მიმართ დამატება-ცვლილებები გააჩნია, მას მიღებული კანონპროექტის წარდგენიდან სამი კვირის მანძილზე პროექტის ერთობლივი განხილვისათვის შეუძლია მოითხოვოს ბუნდესტაგისა და ბუნდესრატის წევრებისაგან შემდგარი შემთანხმებელი კომისიის მოწვევა შეუძლია მოითხოვოს ბუნდესტაგმა და ფედერალურმა მთავრობამ. თუ კომისიის მიერ შეთანხმების მიუღწევლობის შემთხვევაში კანონი არ იქნა მიღებული, მაგრამ კომისია დააყენებს საკითხს კანონპროექტში ცვლილებების შეტანის შესახებ, ბუნდესტაგმა განმეორებით უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება.

ბუნდესრატს გააჩნია უფლება ე.წ. განსაკუთრებული საკანონმდებლო ვითარების პირობებში, პრაქტიკულად ბუნდესტაგის თანხმობის გარეშე, მიიღოს კანონი, თუ ფედერალური მთავრობა ასეთი კანონპროექტის მიღებას აუცილებლად მიიჩნევს. თუ ფედერალური კანცლერის განცხადებას მისთვის ნდობის გამოხატვის შესახებ არ მოიწონებს ბუნდესტაგის წევრთა უმრავლესობა, მაგრამ არც ფედერალური პრეზიდენტი გაითვალისწინებს კანცლერის წინადადებას ბუნდესტაგის დათხოვნის თაობაზე, მაშინ პრეზიდენტს შეუძლია, ფედერალური მთავრობის წინადადებით და ბუნდესრატის თანხმობით, გამოაცხადოს ე.წ. განსაკუთრებული საკანონმდებლო ვითარება ბუნდესტაგის მიერ უარყოფილი კანონპროექტების მიმართ, მიუხედავად იმისა, რომ ფედერალურმა მთავრობამ იგი გადაუდებელ პროექტად ჩათვალა. იგივე წესი მოქმედებს მაშინაც, როცა კანონპროექტი უარყოფილ იქნა, თუმცა ფედერალურმა კანცლერმა დაუკავშირა მას ნდობის თაობაზე განცხადება.

თუ განსაკუთრებული საკანონმდებლო ვითარების გამოცხადების შემდეგ ბუნდესტაგი ხელახლა უარყოფს კანონპროექტს ან მიიღებს მას ფედერალური მთავრობისათვის მიუღებელი რედაქციით და თუ ბუნდესრატიც დაეთანხმება, მაშინ კანონი ჩაითვლება ამოქმედებულად. იგივე წესი მოქმედებს მაშინაც, როცა პროექტით იქნება მიღებული ბუნდესტაგის მიერ ხელახალი შეტანიდან 4 კვირის განმავლობაში.

გერმანიის ბუნდესტაგში კონსტიტუციის შესწორებათა მისაღებად აუცილებელია პალატის ყველა წევრის კვალიფიციური უმრავლესობა ორი მესამედის ოდენობით, ხოლო ბუნდესრატში-მიცემული ხმების ორი მესამედით.

ფედერალური კანცლერი ქმნის თავის კაბინეტს საპარლამენტო ჯგუფებთან კონსულტაციის შემდეგ და კაბინეტის წევრებს ოფიციალური დამტკიცებისათვის წარუდგენს პრეზიდენტს. შემდეგ მთავრობის წევრები ფიცს დებენ ბუნდესტაგის წინაშე.

გერმანიის პარლამენტი არა მარტო ირჩევს ფედერალურ კონსტიტუციურ სასამართლოს, არამედ მონაწილეობს ყველა უმაღლესი ფედერალური სასამართლოს წევრთა დანიშვნაში მოსამართლეთა არჩევის საპარლამენტო კომიტეტის (კომისიის) მეშვეობით.

ბუნდესტაგის დათხოვნა შესაძლებელია მხოლოდ ორ შემთხვევაში: ა) თუ ბუნდესტაგი ვერ ახერხებს კანცლერის არჩევას ხმის უმრავლესობით (ამ სიტუაციაში ფედერალურ პრეზიდენტს შეუძლია ან დანიშნოს კანცლერად პირი, რომელმაც მიირო მეტი ხმა, ან დაითხოვოს პარლამენტი); ბ) თუ ფედერალური კანცლერის წინადადებას მისი ნდობის თაობაზე არ დაუჭერს მხარს ბუნდესტაგი, ამ სიტუაციაში კანცლერს უფლება აქვს მიმართოს ფედერალურ პრეზიდენტს პარლამენტის დათხოვნის მიზნით. მაგრამ ბუნდესტაგს შეუძლია აიძულოს კანცლერ გადადგეს, თუ მის მაგიერ არჩეულ იქნება ახალი კანცლერი, ე.ი. დათხოვნის უფლება ხორციელდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც ბუნდესტაგს არ შეუძლია აირჩიოს ახალი კანცლერი ხმის უმრავლესობით.

კონსტიტუციების მეშვეობით პარლამენტები აღჭურვილნი არიან უამრავი ხერხებითა და საშუალებებით აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე კონტროლის განსახორციელებლად. მთავარია ამ საშუალებათა მიზანშეწონილად გამოყენება, რამდენადაც თითოეული მათგანი განკუთვნილია განსაზღვრული მიზნისათვის.

მთელ რიგ ქვეყნებში ზოგადი პოლიტიკის საკითხები ავტომატურად არ განიხილება განსაზღვრული პერიოდულობით, უფრო ხშირად მათ განიხილავენ, თუკი ამას პარლამენტის რომელიმე წევრი ითხოვს. აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლების ორგანოებს შორის აზრთა რეგულარული გაცვლის უზრუნველსაყოფად, უმეტეს ქვეყნებში პარლამენტის წევრებს საშუალება ეძლევათ კითხვები დასვან ინტერპელაციის ფორმით. ინტერპელაცია გულისხმობს თხოვნით მიმართვას პარლამენტის წევრის ან რომელიმე მინისტრისადმი, რათა მან მისცეს განმარტება მისი დეპარტამენტის საქმიანობის თაობაზე ან მთავრობის ხელმძღვანელსსაერთო პოლიტიკის შესახებ.

ინტერპელაცია იწვევს კამათს და შეიცავს პოლიტიკურ სანქციას, რადგან კამათი მთავრდება კენჭისყრის საფუძველზე რეზოლუციის მიღბით, რომელიც გამოხატავს მოსმენილ განმარტებებზე პალატის დადებით ან უარყოფით აზრს. ინტერპელაცია წარმოადგენს პირდაპირი კონტროლის ფორმას.

გერმანიაში ინტერპელაციის პროცედურა ცნობილია როგორც „დიდი შეკითხვა“. იგი უნდა შეიტანოს არანაკლებ 30 წევრმა. „დიდი შეკითხვის“ შედეგად ხშირად ფართო დებატები იმართება.

ინტერპელაციისაგან განსხვავებით, მინისტრების მიმართ დასმული შეკითხვები პროცედურა უფრო ფართოდ გამოიყენება და ნას არ „მოსდებს [ირდა[ირი სანქციების გამოყემება“. ეს პროცედურა იხმარება როგორც ინფორმაციის მიღებისა და კონტროლის განხორციელების საშუალება.

შეკითხვები შეიძლება იყოს როგორც ზეპირი, ასევე წერილობითი, რათა პარლამენტის წევრები და შესაბამისი მინისტრები ინფორმირებულნი იყვნენ მათი შინაარსის თაობაზე.

გერმანიის ბუნდესტაგში ყველა სხდომა იწყება „შეკითხვის საათით“. მისი მიზანია დაუყოვნებლივი ინფორმაციის მიღება ადგილობრივ საქმეებზე, ფედერაციის მდგომარეობაზე ასევე, საშინაო და საგარეო პოლიტიკაზე. კითხვების დაჯგუფება ხდება სამინისტროების მიხედვით. ბუნდესტაგის თავმჯდომარე განსაზღვრავს მათი განხილვის წესს. შეკითხვების სია იბეჭდება და ვრცელდება ბუნდესტაგის წევრებს შორის. შეკითხვის ავტორს ან პარლამენტის ნებისმიერ სხვა წევრს შეუძლია მისცეს ორი დამატებითი კითხვა.

გარდა ზეპირი კითხვებისა, ბუნდესტაგის პროცედურის წესები ითვალისწინებენ აგრეთვე წერილობით ან „პატარა მოთხოვნებს“ რაიმე კონკრეტული ფაქტების შესახებ უფრო სპეციალური ინფორმაციის მისაღებად. ეს მოთხოვნები დაპირისპირებულია „დიდ მოთოვნებთან“, რომლებიც ეხება საერთო პოლიკის პრობლემებს და ინტერპელაციის ტოლფასია.

რაც შეეხება ბუნდესტაგის დეპუტატთა ფინანსურ უზრუნველყოფას, დეპუტატები იღებენ დანამატს თავიანთი თანაშემწეების შენახვაზე.

ბუნდესტაგის დეპუტატებს უხდიან ყოველდღიურ გადასახადს, აგრეთვე მათ უნაზღაურდებათ საარჩევნო ოლქში თავისი ბიუროს ხარჯები, ბონში სასტუმროს ან ბინის ქირა, კვება, საკანცელარიო საქონლის შეძენა, სატელეფონო საუბრები, კორესპონდენციის გაგზავნა, საჭირო ლიტერატურის ყიდვის ხარკები, ბენზინის ხარჯები საკუთარი ავტომობილისათვის. დეპუტატს აგრეთვე, აქვს რკინიგზის პირველი კლასით ან თვითმფრინავით ქვეყნის შიგნით უფასო მგზავრობის უფლება.

ბუნდესტაგისაგან განსხვავებით, ძირითადი კანონი კონკრეტულად აყალიბებს ბუნდესრატის ფუნქციებს: „ბუნდესრატის მეშვეობით მიწები მონაწილეობენ ფედერაციის საკანონმდებლო საქმიანობასა და მართვაში, აგრეთვე ევროპის კავშირის საქმეებში“ (მუხლი 50).

როგორც ვიცით, გერმანია ფედერალური სახელმწიფოა და შედგება 16 მიწისაგან. ამ მიწებს ქვეყნის უმაღლეს ორგანოში-ბუნდესტაგში გააჩნია თავისი წარმომადგენლობა-ბუნდესრატი. ბუნდესრატის წევრი ინიშნება მიწის მთავრობის მიერ საკუთარი შემადგენლობიდან და გაწვევაც მის მიერ ხდება. მიწების წარმომადგენლობა ბუნდესრატში მოსახლეობის რაოდენობაზეა დამოკიდებული. თითოეულ მიწას გააჩნია სულ მცირე სამი ხმა, მიწას ორ მილიონზე მეტი მოსახლეობით-ოთხი ხმა, ექვს მილიონზე მეტი მოსახლეობით-ხუთი ხმა, ხოლო შვიდ მილიონზე მეტი მოსახლეობით-ექვსი ხმა. ყოველი მიწის დეპუტაცია ამ პირობების საფუძველზე ფორმირდება. ამჟამად ბუნდესრატში 68 წევრია გაერთიანებული.

ბუნდესრატი, ძირითადად, ახორციელებს სამ ძირითად ფუნქციას:

-ის იცავს მიწების ინტერესებს ფედერაციის წინაშე, მისი მეშვეობით კი ევროკავშირის წინაშე;

-პოლიტიკური იდეები და მიწათა ადმინისტრაციების მიერ დაგროვილი გამოცდილებაც გამოიყენება ფედერაციის კანონმდებლობასა და მმართველობაში, აგრეთვე ევროპის კავშირის საქმიანობაში;

-როგორც ფედერაციის სახელმწიფო ხელისუფლების სხვა ორგანოები, ასევე ატარებს საერთო სახელმწიფოებრივ პასუხისმგებლობას გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის წინაშე.

ბუნდესტაგთან ერთად ბუნდესრატი გვევლინება მეორე საკანონმდებლო ორგანოდ. ბუნდესრატის საკანონმდებლო ფუნქცია, საერთო საკანონმდებლო პროცესში მისი ე.წ. ზედა პალატის მსგავსად ჩართვის გარდა, სწორედ მთავრობის სტრუქტურებთან მიმართებაში არის მეტად აქტიური. მთავრობა თავის კანონპროექტებს პირველ რიგში ბუნდესრატს გადასცემს განსახილველად. „ამ დროს მიმდინარეობს დაძაბული კომპეტენტური დიალოგი, რომელშიც მონაწილეობას იღებს მიწები, აღმასრულებელი ხელისუფლება და ფედერაციის აღმასრულებელი ორგანოები. ამ შემთხვევაში ფედერაციის სახელმწიფო სტრუქტურაში ნათლად ჩანს ბუნდესრატის საკონტროლო ფუნქცია“⁵.

ძირითად კანონში არსებობს მითითებები, რომლებიც გარკვეული კანონების მისაღებად აუცილებელს ხდის ბუნდესრატის თანხმობას. ისინი შეიძლება სამ ჯგუფად დავყოთ:

-კონსტიტუციაში ცვლილებების შემტანი კანონები;

მათ დასამტკიცებლად საჭიროა ბუნდესრატის წევრთა ხმების ორი მესამედის უმრავლესობა.

-კანონები, რომლებიც ეხება მიწების ფინანსურ მოქმედებებს.

ამ ჯგუფში, უპირველეს ყოვლისა, შედის კანონები გადასახადების შესახებ, მაგ., საშემოსავლო გადასახადი, დამატებითი ღირებულების გადასახადი და საავტომობილო გადასახადი;

-კანონები, რომლებიც ზღუდავს მიწების ადმინისტრაციულ სუვერენიტეტს.

ბუნდესრატის წევრები სარგებლობენ განსაკუთრებული პრივილეგიებით: მათ უფლება აქვთ მონაწილეობა მიიღონ ბუნდესტაგისა და მისი ყველა კომიტეტის სხდომაში. აკრძალულია ერთდროულად ბუნდესტაგისა და ბუნდესრატის წევრობა. თუ ბუნდესრატის წევრი არჩეული უნდა იყოს ბუნდესტაგში, ამის შესახებ ის ვალდებულია დაუყოვნებლივ აცნობოს ბუნდესრატის პრეზიდენტს და უარი უნდა თქვას ერთ-ერთი მათგანის წევრობაზე.

ბონში მუშაობა ბუნდესრატის წევრებს არ უნაზღაურდებათ. ისინი იღებენ მივლინების ფულს, უნაზღაურდებათ გზის ხარჯები, მატარებლის ბილეთი მათ უფასოდ ეძლევათ.

ტრადიციულად პარასკევ დღეს, უმეტესად სამი კვირის ინტერვალით, ბონში, ფედერალური პარლამენტის სამხრეთ ნაწილში ბუნდესრატი ატარებს თვის ღია პლენარულ სხდომებს. ბუნდესტაგის წევრები სხდომაზე განლაგებულნი არიან იმის მიხედვით, თუ რომელ მიწას წარმოადგენდნენ ისინი. პოლიტიკურ-პარტიული ფრაქციები ბუნდესრატის სხდომებს არ ესწრება. თავმჯდომარე მოვალეა მოიწვიოს სხდომა ორი მიწის წარმომადგენლის ან მთავრობის მოთხოვნით. ბუნდესრატის პრეზიდენტი შეთავსებადი თანამდებობაა და აირჩევა ერთი წლით, როტაციის წესით, რომელსაც განსაზღვრავს მიწების მოსახლეობის რიცხოვნობა და თავიდან პრეზიდენტის მოვალეობას ასრულებს ყველაზე მრავლრიცხოვანი მიწის წარმომადგენელი და შემდეგ კლების პრინციპით მონაცვლეობს.

სხდომაზე დარბაზის ცენტრში ზის ბუნდესრატის პრეზიდენტი, მისი დამხმარე მდივანი და ბუნდესრატის დირექტორი. მარცხნივ და მარჯვნივ სხედან ფედერალური ხელისუფლების წევრები, რომლებიც უფლებამოსილნი არიან, ხოლო ბუნდესრატის მოთხოვნის შემთხვევაში ვალდებულნი არიან მონაწილეობა მიიღონ მის სხდომებში.

ბუნდესრატის მიერ გადაწყვეტილება მიიღება წევრთა უმრავლესობით, რაც 35 ხმას შეადგენს. ხმის მიცემა ხორციელდება ხელის აწევით. უმრავლესობაში არ შედის იმ წევრის ხმა, რომელმაც თავი შეიკავა ან წინააღმდეგ მისცა. ნებადართულია ბუნდესრატის სხდომაზე ფოტო და ვიდეოგადაღება და სხდომების ტრანსლაცია პირდაპირი ეთერით.

პრეზიდენტი თავის სამ მოადგილესთან-ვიცე-პრეზიდენტებთან ერთად ქმნის ბუნდესრატის პრეზიდიუმს, რომელიც პასუხს აგებს ბუნდესრატის სახელმწიფო ბიუჯეტზე და იღებს გადაწყვეტილებებს პალატის იმ შინაგან საკითხებზე, რომელიც პლენუმის კომპეტენციაშია.

პრეზიდიუმთან არსებობს მუდმივი საბჭო, რომელშიც 16-ვე მიწის რწმუნებულია გაერთიანებული. საბჭო პრეზიდენტის და პრეზიდიუმის საკონსულტაციო ორგანოა და ამასთან საკოორდინაციო-საინფორმაციო ფუნქციაც აკისრია. ბუნდესრატის დირექტორი პრეზიდენტის დამხმარე თანამდებობაა და ხელმძღვანელობს სამდივნოს, ხოლო მისი მეშვეობით სხდომების ორგანიზებას.

პლენარული სხდომებისათვის რეკომენდაციების შემუშავების მიზნით, ბუნდესრატში შექმნილია 17 მუდმივი კომისია, რომელთა სტრუქტურა ფედერალური სამინისტროების ფუნქციურ დაყოფას შეესატყვისება. ყოველ მათგანში მიწები ხმის უფლებით წარგზავნიან თითო წარმომადგენელს. საგარეო საქმეთა და თავდაცვის კომისიებში, როგორც წესი, მიწები წარმოდგენილია პრემიერ-მინისტრებით, ხოლო სხვა, ე.წ. „პროფილურ“ კომისებში შესაბამისი მინისტრებით. კომისიის წევრებს აქვთ უფლება, სამინისტროს წამყვან სპეციალისტთაგან დანიშნონ სხდომაზე თავისი შემცვლელი რწმუნებული.

აღსანიშნავია ის, რომ ძირითადი კანონი ბუნდესრატის თავმჯდომარეს აკისრებს ქვეყნის ფედერალური პრეზიდენტის უფლებამოსილების განხორციელებას, როცა ამ უკანასკნელს არ ძალუძს თავისი მოვალეობის შესრულება, ანუ „პირადი დაბრკოლების შემთხვევაში“.

არსებობს ე.წ. ევროპული პალატა, რომელიც, ფაქტობრივად, მინიბუნდესრატია. გადაწყვეტილებები, რომელთა სამართლებრივი შედეგები ვრცელდება გერმანიის ფარგლებს გარეთ, უნდა მიიღოს ბუნდესრატის პლენუმმა, მაგრამ არსებობს გამონაკლისიც. ევროკავშირის საქმიანობისათვის ბუნდესრატს შეუძლია ჩამოაყალიბოს ევროპული პალატა, რომლის გადაწყვეტილებებიც უთანაბრდება ბუნდესრატისას. იგი მუშაობას შეუდგება მხოლოდ ბუნდესრატის თავმჯდომარის სპეციალური განკარგულებით, რათა თავიდან იქნას აცილებული ბუნდესრატის დამატებითი სხდომები. ყოველი მიწა პალატაში წარგზავნის თითო წარმომადგენელს. ეს, როგორც წესი, სამთავრობო რწმუნებულია ფედერაციასთან. მიწას აქაც იმდენი ხმა აქვს, რამდენიც პლენუმზე. სხდომები ღიაა, მხოლოდ საიდუმლო დღის წესრიგთან დაკავშირებით შეიძლება დაიხუროს.

3.2. აღმასრულებელი ხელისუფლება

გერმანიის კონსტიტუცია განსაზღვრავს ფედერალური მთავრობის სამართლებრივ სტატუსს, აწესრიგებს ფედერალური კანცლერის არჩევას და თანამდებობაზე დანიშვნას, ფედერალური მინისტრების დანიშვნა-განთავისუფლების, მათი უფლებამოსილებისა და თანამდებობრივი შეუთავსებლობის საკითხებს. ჩამოყალიბებულია უნდობლობის ვოტუმის, ნდობის საკითხის დაყენების და ბუნდესტაგის დათხოვნის მექანიზმები. „გერმანიაში მმართველობის საპარლამენტო სისტემის ინსტიტუციური თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ ძირითადი კანონის მიხედვით მთავრობა, როგორც სახელმწიფო ხელისუფლების კონსტიტუციური ორგანო, პარლამეტის მიმართ ფლობს განსაზღვრულ დამოუკიდებლობას და მოქმედებს პოლიტიკური უფლებამოსილების საკუთარ სფეროში, სადაც იგი არ არის შებოჭილი და არ შეიძლება პარლამენტის გადაწყვეტილებებით მისი შენაცვლება. თუმცა ამ სფეროშიც მთავრობა პასუხისმგებელია პარლამენტის წინაშე და ექვემდებარება მის კონტროლს.

ფედერალური მთავრობის პრაქტიკულ საქმიანობასთან ერთობლიობაში, ყოველივე აღნიშნულის განხილვის შემდეგ შეიძლება ითქვას, რომ გერმანიის ფედერალური მთავრობა არის ხელისუფლების ორგანო, რომელიც ხელმძღვანელობს სახელმწიფოს, ახორციელებს მის მართვას და პოლიტიკური ხელმძღვანელობის ამოცანებიდან გამომდინარე საზღვრავს პოლიტიკურ მიზნებს და ამ მიზნებთან მიმართებაში ახდენს სამთავრობო პროგრამის რეალიზაციას“⁶.

ფედერალური მთავრობა შედგება ფედერალური კანცლერისა და ფედერალური მინისტრებისაგან. კანცლერი ერთ-ერთ მინისტრს ნიშნავს თავის მოადგილედ.

გერმანია საპარლამენტო რესპუბლიკაა. ბუნდესტაგის მონაწილეობა მთავრობის ფორმირებაში მხოლოდ კანცლერის არჩევით შემოიფარგლება, მინისტრების დანიშვნაში კი იგი არ მონაწილეობს. გერმანიაში მთავრობას კანცლერის კაბინეტსაც უწოდებენ.

ფედერალური კანცლერის არჩევის თაობაზე გადაწყვეტილებას ბუნდესტაგი იღებს.

ფედერალური მთავრობის უმნიშვნელოვანეს უფლებამოსილებას წარმოადგენს საკანონმდებლო ინიციატივის განხორციელება და ბუნდესტაგის თანხმობით ცალკეულ საკითხებზე კანონის ძალის ბრძანებულებების გამოცემა, აგრეთვე ბიუჯეტში ახალი ხარჯების გათვალისწინების შესაძლებლობა. გარდა ამისა, მის კომპეტენციაში შედის კანონების შესასრულებლად დადგენილებების მიღება. იგი უფლებამოსილია მოსთხოვოს ქვეყნის ტერიტორიაზე მოქმედ ყველა დაწესებულებას, მათ შორის მიწების სამთავრობო დაწესებულებებს, მისთვის აუცილებელი დოკუმენტების წარდგენა. ფედერალურ მთავრობას, ბუნდესრატის თანხმობით, შეუძლია გამოსცეს ზოგადი ადმინისტრაციული მითითება. იგი ახორციელებს ზედამხედველობას, რათა მიწებმა უზრუნველყონ ფედერალური კანონების შესრულება მოქმედი სამართლის შესაბამისად. ამ მიზნით ფედერალურ მთავრობას შეუძლია მიწების უმაღლეს ორგანოებში წარგზავნოს თავისი რწმუნებულები, მიწების დაქვემდებარებულ ობიექტებში კი რწმუნებულების წარგზავნა ხდება მიწის ხელმძღვანელობის თანხმობით, ხოლო თანხმობაზე უარის შემთხვევაში-ბუნდესრატის თანხმობით.

იმ შემთხვევაში, თუ არ აღმოიფხვრება ნაკლოვანებები, რომელსაც ფედერალური მთავრობა გამოავლენს ადგილებზე ფედერალური კანონების შესრულებასთან დაკავშირებული შემოწმებების შედეგად, მაშინ ფედერალური მთავრობის ან შესაბამისი მიწის ხელისუფალთა წინადადების თანახმად, ბუნდესრატი დაადგენს, დაარღვია თუ არა მიწის სახელისუფლო ორგანომ სამართლის ნორმა. ბუნდესრატის აღნიშნული გადაწყვეტილება შეიძლება გასაჩივრდეს ფედერალურ საკონსტიტუციო სასამართლოში. ფედერალურ მთავრობას შეიძლება მიენიჭოს უფლებამოსილება, ფედერალური კანონების შესასრულებლად განსაკუთრებული შემთხვევებისათვის გამოსცეს ცალკეული მითითებები. ისინი უნდა გაეგზავნოს მიწების უმაღლეს ორგანოებს, გარდა იმ შემთხვევებისა, რომელიც ფედერალურ მთავრობას სასწრაფოდ მიაჩნია. მითითებების შესრულება უნდა უზრუნველყონ მიწების უმაღლესმა უწყებებმა.

მთავრობა ბუნდესტაგთან შეთანხმებით წყვეტს დავებს, რომლებიც ქვემდგომი ორგანოების უფლებამოსილებებს ეხება მმართველი აქტების მიღებასთან დაკავშირებით. მმართველობის სფეროში თავის აქტებს მთავრობა გამოსცემს სამეურნეო და სოციალურ სფეროებში ურთიერთობის მოწესრიგების მიზნით.

ფედერალურ მთავრობას ან მინისტრს კანონით შეიძლება მიეცეს უფლება გამოსცეს ნორმატიული დადგენილება. ამასთან, კანონით განმოსილების შინაარსი, მიზანი და მოცულობა. ყოველ დადგენილებაში საგანგებოდ უნდა იყოს მითითებული მისი სამართლებრივი საფუძველი, ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ კანონი ითვალისწინებს უფლებამოსილების შემდგომი გადაცემის შესაძლებლობას, მაშინ ასეთი გადაცემისათვის საჭიროა ნორმატიული ხასიათის დადგენილების მიღება. ფედერალურ მთავრობას ან მინისტრს ასეთი დადგენილების გამოქვეყმებისათვის ბუნდესრატის უმრავლესობის თანხმობა ესაჭიროება, ხოლო შესწორებების არსებობისას-მათი აუცილებელი გათვალისწინება. წინააღმდეგ შემთხვევაში იგი გამოქვეყნებას არ ექვემდებარება.

ფედერალური მთავრობა თავად საზღვრავს საკუთარ რეგლამენტს, რომელიც აწესრიგებს ფედერალური კანცლერის უფლებამოსილების, მისი შენაცვლების, ფედერალური მინისტრების უფლებ-მოვალეობების, მთავრობის საქმიანობის ორგანიზაციულ საკითხებს. რეგლამენტის ამოქმედებისათვის საჭიროა იგი მოწონებულ იქნას ფედერალური პრეზიდენტის მიერ.

გერმანიის სახელმწიფო მართვის მექანიზმში ფედერალური კანცლერის როლი მეტად მნიშვნელოვანია. იგი გამოსცემს მარეგულირებელი აქტების მნიშვნელოვან ნაწილს. მისი გადადგომა ნიშნავს მთავრობის მთელი შემადგენლობის გადადგომას. საომარი მდგომარეობის გამოცხადებისთანავე შეიარაღებული ძალების ხელმძღვანელობა გადადის ფედერალური კანცლერის ხელში.

ფედერალური კანცლერი ერთპიროვნულად იღებს გადაწყვეტილებას მინისტრთა კაბინეტის რაოდენობრივ შემადგენლობაზე. მხოლოდ მას აქვს უფლება შეარჩიოს კაბინეტის შემადგენლობა, წარუდგინოს პრეზიდენტს წინადადება მინისტრის დანიშვნისა თუ განთავისუფლების თაობაზე; განსაზღვრავს მთავრობის პოლიტიკის ძირითად მიმართულებებს.

„ფედერალურ კანცლერს კამათის გარეშე ირჩევს ბუნდესტაგი ფედერალური პრეზიდენტის წინადადებით (მუხლი 66). ბუნდესტაგი თავის დამოკიდებულებას პრეზიდენტის მიერ წარმოდგენილი კანდიდატის მიმართ გამოხატავს კენჭისყრის შედეგებში. „არჩეულად ჩაითვლება ის პირი, ვინც მოაგროვებს ბუნდესტაგის წევრთა ხმების უმრავლესობას. არჩეული პირი თანამდებობაზე დაინიშნება ფედერალური პრეზიდენტის მიერ“ (მუხლი 63)“. თუ შემოთავაზებული პირი არ იქნება არჩეული, ბუნდესტაგს შეუძლია საარჩევნო ტურის შემდეგი 14 დღის განმავლობაში აირჩიოს ფედერალური კანცლერი თავისი წევრების ხმების უმრავლესობით (მუხლი 63).

თუ დროის ამ მონაკვეთში, მეორე ცდის შემდეგაც, კანცლერის არჩევა არ მოხდა, დაუყოვნებლივ ტარდება ახალი საარჩევნო ტური, რომელზეც არჩეულად ჩაითვლება ის პირი, ვინც მიიღებს მეტ ხმას. „თუ არჩეული პირი მოაგროვებს ბუნდესტაგის წევრთა ხმების უმრავლესობას, ფედერალური პრეზიდენტი მოვალეა დანიშნოს იგი თანამდებობაზე არჩევიდან 7 დღის განმავლობაში. თუ არჩეული პირი ვერ მოაგროვებს ამ უმრავლესობას, მაშინ ფედერალურ პრეზიდენტს შეუძლია 7 დღის განმავლობაში ან დანიშნოს იგი თანამდებობაზე ან დაითხოვოს ბუნდესტაგი“.

ფედერალური კანცლერი ფიცს დებს ბუნდესტაგის წინაშე. ფიცის დადება ხდება ნებაყოფლობით დანიშვნის შემდეგ.

ფედერალური მინისტრები ინიშნებიან და თავისუფლდებიან ფედერალური პრეზიდენტის მიერ ფედერალური კანცლერის წარდგინებით. მინისტრების უფლებამოსილება იწყება კანცლერის მიერ ფიცის დადებით და გრძელდება ახალი მოწვევის ბუნდესტაგის უფლებამოსილების დადასტურების შემდეგაც-ფედერალური მინისტრებისადმი, მთავრობის ახალი შემადგენლობის ფორმირებამდე. ამასთან კანცლერს, ისევე როგორც ფედერალურ მინისტრს, უფლება არა აქვს შეითავსოს სხვა ანაზღაურებადი თანამდებობა, მისდევდეს რაიმე ხელობას და ახორციელებდეს პროფესიულ საქმიანობას, შედიოდეს მოგებაზე ორიენტირებული საწარმოს ხელმძღვანელობაში, ხოლო ბუნდესტაგის თანხმობის გარეშე-არც სამეთვალყურეო საბჭოს შემადგენლობაში. კანცლერისა და მინისტრების თანამდებობებს შორის განსხვავება იმაში მდგომარეობს, რომ უნდობლობის ვოტუმს მინისტრების მიმართ კონსტიტუცია არ ითვალისწინებს, ხოლო კანცლერის მიმართ გამოცხადებული უნდობლობა მთავრობის მთელი შემადგენლობისადმი უნდობლობის ტოლფასია და იწვევს მთავრობის გადადგომას.

რაც შეეხება უნდობლობის ვოტუმს, ბუნდესტაგს შეუძლია უნდობლობა გამოუცხადოს ფედერალურ კანცლერს თავისი წევრების უმრავლესობის მიერ მისი შემცვლელის არჩევისა და პრეზიდენტისადმი თხოვნის გზით-გაათავისუფლოს დაკავებული თანამდებობიდან ფედერალური კანცლერი. პრეზიდენტი მოვალეა დააკმაყოფილოს ბუნდესტაგის უმრავლესობის თხოვნა და დანიშნოს არჩეული პირი თანამდებობაზე. ამ დროს დაცული უნდა იყოს კონსტიტუციური მოთხოვნა, რომ უნდობლობის გამოხატვის შესახებ შემოსული წინადადებიდან ფედერალური კანცლერის შემცვლელის არჩევამდე უნდა გავიდეს არანაკლებ 48 საათისა.

თუ ფედერალური კანცლერის განცხადებას, მისთვის ნდობის წევრთა უმრავლესობა, ფედერალურ პრეზიდენტს შეუძლია ფედერალური კანცლერის განცხადებას, მისთვის ნდობის გამოხატვის შესახებ, მხარს არ დაუჭერს ბუნდესტაგის წევრთა უმრავლესობა, ფედერალურ პრეზიდენტს შეუძლია ფედერალური კანცლერის წინადადებით დაითხოვოს ბუნდესტაგი 31 დღის განმავლობაში. დათხოვნის უფლება ძალას კარგავს, როგორც კი ბუნდესტაგი თავისი წევრების უმრავლესობით აირჩევს სხვა ფედერალურ კანცლერს.

ფედერალური მთავრობის ორგანიზაცია და საქმიანობა რეგულირდება ძირითადი კანონით, ბუნდესტაგის 1952 წლის რეგლამენტით - 1986 წლის რედაქციით, ფედერალური მთავრობის 1951 წლის რეგლამენტით - 1987 წლის რედაქციით.

ამჟამად გერმანიაში ფუნქციონირებს შემდეგი ფედერალური სამინისტროები: საგარეო საქმეთა; შინაგან საქმეთა; იუსტიციის; ფინანსების; თავდაცვის; ოჯახისა და მოხუცებულთა საქმეების; ქალთა და ახალგაზრდობის საქმეების; ქალთა და ახლაგაზრდობის საქმეები; ჯანმრთელობის; ტრანსპორტის; ეკოლოგიის; ფოსტისა და ტელეკომუნიკაციების; ადმინისტრაციულ-არქიტექტურული გეგმებისა და საქალაქო მშენებლობის; გამოკვლევებისა და ტექნოლოგიების; განათლებისა და მეცნიერების.

ფედერალური მთავრობის რეგლამენტის თანახმად, თუ რომელიმე მინისტრი არ იზიარებს მიმდინარე პოლიტიკის კურსს, მან შესაბამისი არგუმენტები უნდა მოახსენოს ამის თაობაზე და სთხოვოს მას აღნიშნული საკითხების მოგვარება. თუ ფედერალურ კანცლერს არ სურს მინისტრის განსხვავებული პოზიციის გათვალისწინება, მაშინ ამ უკანასკნელმა უარი უნდა თქვას თავის შენიშვნებზე, ან გადადგეს თანამდებობიდან.

უნდა აღინიშნოს, რომ ფედერალური კანცლერის მოადგილედ, ჩვეულებრივ, საგარეო საქმეთა მინისტრი ინიშნება და იგი ცვლის კანცლერს, თუ ეს საჭიროება შეიქმნება.

რაც შეეხება ფინანსთა ფედერალური მინისტრის უფლებამოსილებებს, ძირითადი კანონი ამბობს: „ზეგეგმიური და დაუგეგმავი ხარჯების გაღებაზე თანხმობა უნდა გასცეს ფინანსთა ფედერალურმა მინისტრმა. თანხმობა გაეცემა მხოლოდ გაუთვალისწინებელი და გადაუდებელი საჭიროების შემთხვევაში“.

თუ ფედერალური მთავრობა წყვეტს ფინანსებთან დაკავშირებულ საკითხს ფინანსთა ფედერალური მინისტრის აზრის საწინააღმდეგოდ, ან მისი მონაწილეობის გარეშე, მინისტრს შეუძლია გააპროტესტოს აღნიშნული გადაწყვეტილება. თუ პროტესტი განცხადებულია კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებთან დაკავშირებით, მაშინ ფედერალური მთვრობის შემდგომ სხდომაზე აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით იმართება ახალი კენჭისყრა. გადაწყვეტილების შესრულება, რომლის თაობაზეც პროტესტი განაცხადა ფინანსთა ფედერალურმა მინისტრმა, უნდა შეჩერდეს, თუ იგი ფინანსთა მინისტრის ან მისი მოადგილის დასწრებით ახალი კენჭისყრის დროს არ იქნება მხარდაჭერილი ფედერალურ მინისტრთან უმრავლესობის, მათ შორის ფედერალური კანცლერის, მიერ.

რაც შეეხება მიწის მთავრობის უფლებამოსილებებს, მის კომპეტენციაში შედის გადაწყვეტილებების მიღება:

მიწის მთავრობა გადაწყვეტილებებს იღებს ხმების უმრავლესობით. მთავრობის არც ერთ წევრს არა აქვს უფლება თავი შეიკავოს კენჭისყრის დროს. თუმცა ბიუჯეტის პროექტის განხილვისას, აგრეთვე ბიუჯეტით გაუთვალისწინებელ ხარჯებთან დაკავშირებით გადაწყვეტილების მიღებისას რეგლამენტს შეუძლია უარყოს ასეთი წესი. ხმების თანაბრად გაყოფის შემთხვევაში გადამწყვეტია მთავრობის მეთაურის ხმა.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, გერმანიაში პრეზიდენტის ძალაუფლება თითქმის ფორმალურია, მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღება კანცლერის მოვალეობას წარმოადგენს. ფედერალური პრეზიდენტი აირჩევა ფედერალური კრების მიერ კამათის გარეშე. პრეზიდენტად შეიძლება არჩეულ იქნას ნებისმიერი გერმანელი, რომელსაც აქვს უფლება მონაწილეობა მიიღოს ბუნდესტაგის არჩევნებში და მიაღწია 40 წლის ასაკს. პრეზიდენტი აირჩევა 5 წლის ვადით. განმეორებითი არჩევა დასაშვებია მხოლოდ ერთხელ.

ფედერალური კრება შედგება ბუნდესტაგისა და მიწების წარმომადგელობებისაგან პროპორციული სისტემით არჩეული წევრებისაგან. იგი იქმნება არა უგვიანეს 30 დღისა ფედერალური პრეზიდენტის უფლებამოსილების ვადის ამოწურვამდე, ხოლო მისი ვადამდე შეწყვეტის შემთხვევაში-არა უგვიანეს 30 დღისა ამ მომენტიდან. კრებას ქმნის ბუნდესტაგის თავმჯდომარე.

არჩეულად ჩაითვლება ის კანდიდატი, რომელიც მიიღებს ფედერალური კრების წევრთა ხმების უმრავლესობას. თუ ხმის მიცემის ორ ტურში ასეთი უმრავლესობა არ იქნა შეკრებილი, არჩეულად ჩაითვლება ის კანდიდატი, რომელიც მომდევნო ტურში მეტ ხმას მიიღბს.

ფედერალურ პრეზიდენტს უფლება არა აქვს დაიკავოს რაიმე სხვა ანაზღაურებადი საქმიანობა, განახორციელოს სამეწარმეო საქმიანობა ან შედიოდეს იმ საწარმოს ხელმძღვანელობასა და სამეთვალყურეო საბჭოში, რომლის მიზანსაც წარმოადგენს მოგების მიღება. პრეზიდენტი უფლებამოსილების განხორციელებამდე დებს ფიცს.

პრეზიდენტის მიერ უფლებამოსილების შესრულების შეუძლებლობის ან ვადამდე შეწყვეტის შემთხვევაში, მის მოვალეობას ასრულებს ბუნდესრატის თავმჯდომარე.

პრეზიდენტი წარმოადგენს ფედერაციას საერთაშორისო-სამართლებრივ ურთიერთობებში. ის დებს ხელშეკრულებებს სხვა სახელმწიფოებთან, იღებს ელჩებს.

ხელშეკრულებები, რომლებიც არეგულირებს ფედერაციის პოლიტიკურ ურთიერთობებს ან ეხება ფედერალური კანონმდებლობის საკითხებს, მოითხოვს ფედერალური საკანონმდებლო ორგანოს მიერ თანხმობას.

პრეზიდენტი ნიშნავს და ათავისუფლებს მოსამართლეებს, ჩინოვნიკებს, ოფიცრებსა და უნტეროფიცრებს, თუ კანონით სხვა რამ არ არის დადგენილი, შეიწყალებს მსჯავრდებულთ. მას შეუძლია ზემოაღნიშნული უფლებამოსილება გადასცეს სახელმწიფო ხელისუფლების სხვა ორგანოებს.

ბუნდესტაგსა და ბუნდესრატს შეუძლია პრეზიდენტი ვადაზე ადრე გაათავისუფლოს თანამდებობიდან დანაშაულის ჩადენისა და ფედერალური კანონების დარღვევის შემთხვევაში. ამისათვის საჭიროა ბრალდება შეტანილი იყოს ბუნდესტაგის ან ბუნდესრატის წევრების მეოთხედის მიერ. ბრალდების წასაყენებლად საჭიროა ბუნდესტაგის ან ბუნდესრატის წევრთა ორი მესამედის თანხმობა.

იმ შემთხვევაში, თუ ფედერალური სკონსტიტუციო სასამართლო დაადგენს პრეზიდენტის მიერ ძირითადი კანონის თუ სხვა ფედერალური კანონის დარღვევის ფაქტს, მას ვადამდე ადრე შეუწყდება უფლებამოსილება.

3.3 სასამართლო ხელისუფლება

კონსტიტუციის თანახმად, სასამართლო ხელსუფლება ხორციელდება ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს, ფედერალური სასამართლოებისა და მიწების სასამართლოს მიხედვით. არსებობს ხუთი სახის სასამართლო ორგანო:

საერთო კომპეტენციის სასამართლოები განიხილავენ სისხლისა და სამოქალაქო სამართლის საქმეებს; შრომის საქმეთა სასამართლოები-დავებს ცალკეულ მეწარმეებსა და დაქირავებულ მუშაკებს შორის; ადმისიტრაციული სასამართლოები-კონსტიტუციურ-სამართლებრივ, საჯარო-სამართლებრივ დავებს, მოქალაქეთა სარჩელებს სხვადასხვა სახელმწიფო ორგანოს მიმართ, დავებს სახელმწიფო მოხელეთა უფლებებზე, ადმინისტრაციულ ერთეულებს შორის წარმოქმნილ დავებს და ა.შ. სოციალურ საქმეთა სასამართლოები განიხილავენ მოქალაქეთა სარჩელს სახელმწიფო ორგანოებზე პენსიებისა თუ სხვადასხვა სოციალური დახმარების გაცემის თაობაზე.

აკრძალულია საგანგებო სასამართლოების შექმნა, მაგრამ ცალკეული დარგებისათვის შეიძლება ასეთი სასამართლოები შეიქმნას. ფედერაციას შეუძლია შექმნას ფედერალური სასამართლო სამრეწველო საკუთრების დაცვისათვის, სისხლის სამართლის სამხედრო სასამართლოები, რომელთაც შეუძლიათ სისხლის სამართლის იურისდიქცია განახორციელონ მხოლოდ თავდაცვის მდგომარეობის დროს, აგრეთვე შეირაღებული ძალების მოსამსახურის მიმართ, რომელიც გაგზავნილია საზღვარგარეთ ან იმყოფება სამხედრო გემზე და ა.შ.

გერმანიის კანონი მოსამართლეთა შესახებ აწესრიგებს მოსამართლეთა სამართლებრივ სტატუსს. ძირითადი კანონი მოსამართლეებს ანდობს სასამართლო ხელისუფლებას და უზრუნველყოფს მოსამართლის დამოუკიდებლობას. მოსამართლის თანამდებობის დეტალური ფორმირების უფლება მინიჭებული აქვს განსაკუთრებულ კანონებს. ფედერაციის დონეზე ეს განსაკუთრებული კანონი არის კანონი „მოსამართლეთა შესახებ“, რომელიც მიღებულ იქნა 1961 წლის 8 სექტემბერს. ამ კანონით პირველად იქნა დამოუკიდებლად მოწესრიგებული მოსამართლის თანამდებობა. აქამდე მოსამართლეები სახელმწიფო მოხელეებზე იყვნენ დაქვემდებარებული. მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის მხედველობაში მიღება წარმოადგენს მოსამართლეთა განსაკუთრებული სახის სტატუსს. ამით მოსამართლის თანამდებობა პრინციპულად განსხვავდება მოხელის თანამდებობისაგან.

გერმანიის კანონი მოსამართლეთა შესახებ, ძირთადად, განიხილავს პროფესიონალ მოსამართლეთა სამართლებრივ სტატუსს. საზოგადოებრივ საწყისებზე მყოფ მოსამართლეთა სამართლებრივ სტატუსს ამ კანონის მხოლოდ რამდენიმე დებულება ეხება. საზოგადოებრივ საწყისებზე მყოფი მოსამართლეები მუშაობენ ბევრ სასამართლოში, როგორც სახალხო მსაჯულები სისხლის სამართლის ქვედა ინსტანციებში. საზოგადოებრივ საწყისებზე მყოფი მოსამართლეების სამართლებრივი სტატუსი ცალკეული სასამართლო დარგისათვის სპეციალურად შესაბამისი სასამართლოს სტრუქტურის დებულებით არის მოწესრიგებული.

ზემოაღნიშნული კანონის მე-5 პარაგრაფით განსაზღვრულია იურიდიული განათლების ძირითადი პრინციპები: გერმანიაში არ არსებობს ცალკე, სპეციალური მოსამართლეთა განათლება. ყველა იურისტი იღებს ერთნაირ განათლებას. განათლება შედგება შედგება თეორიული სწავლებისაგან უნივერსიტეტში, რომელიც მთავრდება პირველი სახელმწიფო გამოცდით და პრაქტიკებისაგან, რომელიც მთავრდება მეორე სახელმწიფო გამოცდით. განათლების ცალკეული დეტალები მოწესრიგებულია ფედერალური მიწების კანონებით განათლების შესახებ. მიწებს ეკისრებათ განათლების წარმართვის განხორციელება. ამასთან, სწავლის ფორმირება მიმდინარეობს ავტონომიის მქონე უნივერსიტეტებში. მეორე სახელმწიფო გამოცდის ჩაბარებით ხდება მოსამართლის თანამდებობისათვის შესაბამისი საბუთის მიღება (კვალიფიკაციის მინიჭება), რომელიც წარმოადგენს წინაპირობას მოსამართლის თანამდებობაზე დასანიშნად.

მეტად მნიშვნელოვანი ფუნქციებით არის აღჭურვილი ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლო, რომლის სტატუსიც მოწესრიგებულია 1985 წლის 12 დეკემბრის კანონით ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ. იგი იღებს გადაწყვეტილებას:

ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლო იყოფა ორ სენატად 8-8 წევრის შემადგენლობიდან, რომელთაგან თითოეულ სენატში სამი მოსამართლე აირჩევა უმაღლესი ფედერალური სასამართლოს მოსამართლეთაგან, აღნიშნულ ორგანოში არანაკლებ სამი წლის მუშაობის გამოცდილებით.

ფედერალურ საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრებს ბუნდესრატი ირჩევს პირდაპირი წესით, ხოლო ბუნდესტაგი-ირიბი წესით, სპეციალური კომისიის მიერ, რომელიც თავად აირჩევა ბუნდესტაგში და 12 წევრისაგან შედგება. ორივე ორგანოში საჭიროა ხმების 2/3. ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს პრეზიდენტი და მისი მოადგილე აირჩევა მონაცვლეობით ბუნდესტაგისა და ბუნდესრატის მიერ. კანდიდატს უნდა გააჩნდეს ბუნდესტაგში არჩევის უფლება, იურიდიული განათლება და წარმატებით ჩააბაროს საკვალიფიკაციო გამოცდები. მოსამართლე აირჩევა 12 წლის ვადით. ქვედა ასაკობრივი ზღვარი 40 წელია.

რაც შეეხება პროკურატურის ორგანოებს, ისინი დაკავშირებულია საერთო სასამართლო სისტემის სხვადასხვა ინსტანციის სასამართლოებთან: ფედერალური პროკურატურა-ფედერალური პროკურორის ხელმძღვანელობით, მიბმულია ფედერალურ სასამართლო პალატაზე; გენერალური პროკურატურები-მიწების უმაღლეს სასამართლოებზე; საუბნო სასამართლოებთან კი არსებობენ თავისი პროკურორები.

პროკურორები ყველაზე რთულ საქმეებს პოლიციური სამსახურების დახმარებით განიხილავენ და წარმოადგენენ ბრალდებას. სისხლის სამართლის საქმეების სასამართლო განხილვა ყოველთვის ხდება პროკურორის მონაწილეობით. პროკურორი უფლებამოსილია განსაზღვრულ შემთხვევაში მონაწილეობა მიიღოს სამოქალაქო საქმეების განხილვაშიც.

4. გერმანიის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობა

გერმანია ფედერაციული რესპუბლიკაა. იგი 16 მიწისაგან შედგება, რომლებიც 50 ტერიტორიული სამთავრობო ოკრუგად იყოფა და მიწების ხელისუფლების კონტროლის ქვეშ იმყოფებიან. ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულია რაიონი და სამართლებრივი სტატუსით რაიონებთან გათანაბრებული ქალაქი, რაიონები იყოფა თემებად.

გერმანიის მიწებია: ბადენ-ვურთენბერგი - 10,3 მილიონი მოსახლეობითა და 35 751 კმ-ით. დედაქალაქია შტუტგარტი. აქ ფუნქციონირებს მსოფლიოში ცნობილი ფირმები: დაიმლერ-ბენცი, ბოში, პორშე. ღირსენიშნავი ქალაქებია: კარლსრუე, ფრაიბურგი; ბაიერნი-12 მილიონი მოსახლეობითა და 70552 კმ-ით, დედაქალაქია მიუნხენი; ბერლინი-3,46 მილიონი მოსახლეობითა და 889 კმ-ით; ბრანდერბურგი-2,6 მილიონი მოსახლეობითა და 29479 კმ-ით, დედაქალაქია-პოტსდამი; ბრემენი-678000 მოსახლეობითა და 404 კმ-ით; ჰამბურგი-1,7 მილიონი მოსახლეობითა და 755 კმ-ით; ჰესენი-6 მლნ მოსახლეობითა და 21114 კმ-ით, დედაქალაქია-ვიზბადენი; მექლენბურგ-ფორფომერნი-1,8 მლნ მოსახლეობითა და 23170 კმ-ით, დედაქალაქია-შვერინი; ნიდერზაქსენი-7,8 მლნ მოსახლეობითა და 47333 კმ, დედაქალაქია ჰანოვერი; ნორდრაინ-ვესტფალენი-18 მლნ მოსახლეობითა და 34078 კმ-ით, დედაქალაქია დიუსელდორფი; რაინლანდპფალცი-4 მლნ მოსახლეობითა და 19849 კმ-ით, დედაქალაქია მაინსი; ზაარლანდი-1,1 მლნ მოსახლეობითა და 2570 კმ-ით, დედაქალაქია ზაარბრიუკენი; საქსონია-4,5 მლნ მოსახლეობითა და 18413 კმ-ით, დედაქალაქია დრეზდენი; ანჰალტი-2,7 მლნ მოსახლეობითა და 20455 კმ-ით, დედაქალაქია მაგდებურგი; შლეზვიგ-ჰოლშტაინი-2,7 მლნ მოსახლეობითა და 15729 კმ-ით, დედაქალაქია კილი; ტიურინგია-2,5 მლნ მოსახლეობითა და 16171 კმ-ით,

დედაქალაქია ერფურტი⁷.

მართვის მუნიციპალური ორგანოები იქმნება ყველა რაიონში, რაიონის დონის ქალაქებში, საქალაქო და სასოფლო თემებში საქალაქო და სათემო ოკრუგებში.

გერმანელი იურისტის, თ. მაუნცის აზრით, ფედერალურ სახელმწიფოში ფედერაციის სუბიექტები არ არიან დამორჩილებულნი ცენტრალურ მთავრობას. ხელისუფლების ეს ორი დონე ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელია, აქვს ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი პოლიტიკური ორგანიზაცია. ცენტრალური სახელმწიფოსა და სახელმწიფო წევრების ამოცანები და კომპეტენცია ავსებს ერთმანეთს ისე, რომ ცარიელი ადგილი არ რჩება. ის უფლებომოსილება, რასაც არ ფლობს ცენტრალური მთავრობა, მინიჭებული აქვს სუბიექტების ხელისუფლებას⁸.

გერმანიის კონსტიტუცია მკაცრად განსაზღვრავს, თუ რა მიეკუთვნება თავად ფედერაციის კომპეტენციას და რა-მიწებისას. კონკურირებადი საკანონმდებლო უფლებამოსილების სფეროში, მიწებს მაშინ აქვთ კანონმდებლობის უფლებამოსილება, როდესაც ფედერაცია არ ისარგებლებს კონკურირებადი უფლებებით. ფედერაციას აღნიშნულ სფეროში გააჩნია საკანონმდებლო უფლება, თუ არსებობს ფედერალური საკანონმდებლო რეგულირების საჭიროება, როდესაც:

ფედერაციასა და მიწებს შორის უფლებამოსილებები მკვეთრად არის გამიჯნული საფინანსო სფეროში. ფედერაციას ეკუთვნის შემოსავლები საფინანსო მონოპოლიიდან და საბაჟო, სატვირთო გადაზიდვის, კაპიტალბრუნვისა და სადაზღვევო გადასახადებისაგან, სათამასუქო, ქონებაზე ერთჯერადი, ფიზიკურ პირთა საშემოსავლო და დამატებითი მოსაკრებლებისაგან, კორპორაციის გადასახადისაგან, მემკვიდრეობაზე, ავტომანქანაზე, სატრანსპორტო, ლუდზე გადასახადებისაგან. ფიზიკურ პირთა საშემოსავლო, კორპორაციისა და ბრუნვის გადასახადების შემოსავლები ნაწილდება ფედერაციასა და მიწებს შორის. თითოეულის წილი განისაზღვრება ფედერალური კანონით, რომელიც საჭიროებს ბუნდესრატის თანხმობას.

„მიწები ფედერალურ კანონებს აღასრულებენ როგორც საკუთარ საქმეს. ამ შემთხვევაში მიწები თვითონ წყვეტენ უწყებების შექმნის, მმართველობის პროცედურის დადგენის საკითხებს, თუ ბუნდესრატის მიერ დადგენილი კანონით სხვა რამ არ არის დადგენილი. ამ შემთხვევაში, ფედერაციას აქვს უფლება განახორციელოს ზოგადი ადმინისტრაციული ზედამხედველობა. მიწების მიერ ფედერაციის დავალებით ფედერალურ კანონთა აღსრულებისას კი ადგილი აქვს ფედერაციის ინტენსიურ ჩართვას და მითითებების მიცემას“⁹.

ყველა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულში, გარდა ოკრუგისა, არსებობს წარმომადგენლობითი ორგანოები, რომლებიც მოქალაქეების, ზოგიერთ შემთხვევაში კი მოქალაქეობის არმქონე პირთა მონაწილეობითაც, აირჩევიან 4 წლით, ოკრუგის სათავეში დგას მიწის მთავრობის მიერ დანიშნული პრეზიდენტი, რომელიც ზედამხედველობს ფედერაციისა და მიწის კანონებისა და მთავრობათა აქტების შესრულებას, ფლობს ფართო უფებებს მართვის სფეროში.

რაიონის წარმომადგენლობითი ორგანოა კრაისტაგად ან კრაისრატად წოდებული რაიონული კრება. რაიონის მეთაურია ლანდრატი, რომელიც აირჩევა უშუალოდ მოსახლეობის მიერ, ხოლო ზოგიერთ რაიონში-ირიბი წესით რაიონული კრების მიერ.

რაიონის ქვემდგომი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულია თემი. თემში ადმინისტრაციას მეთაურობს ლანდრატი, ხოლო მთავარი წარმომადგენლობითი ორგანო მუნიციპალური საბჭოა, რომელსაც ბურგომისტრი ხელმძღვანელობს. მისი უფლებამოსილების ვადა 8-დან 12 წლამდე მერყეობს.

თემსა და ოკრუგებს შორის ადგილი უჭირავს ე.წ. ქალაქ-რესპუბლიკებს, რომლებიც სამართლებრივი სტატუსით ერთდროულად ქალაქისა და მიწის თავისებურებებს აერთიანებენ, ფედერაციის სუბიექტები არიან და ამიტომ მათ ქალაქ-სახელმწიფოებსაც უწოდებენ. ესენია: ბერლინი, ბრემენი, ჰამბურგი. ამ ქალაქებში ასამბლეა ირჩევს კოლეგიურ გამგეობას-სენატს, რომელსაც ქალაქის მერი თავმჯდომარეობს.

გერმანიის ქალაქებში აღმასრულებელი ხელისუფლების აპარატები ერთიან პრინციპზეა აგებული: საქალაქო ადმინისტრაცია იყოფა დეპარტამენტებად, იქნება ეს საერთო მართვის, საფინანსო, ჯანმრთელობის, კულტურისა თუ სხვა, რომლებსაც არჩეული ან დანიშნული ხელმძღვანელი განაგებს.

მუნიციპალური ორგანოების საქმიანობაზე სამართლებრივ ზედამხედველობას ახორციელებს შინაგან საქმეთა სამინისტრო, აგრეთვე იერარქიულად ზემდგომი სხვადასხვა სამინისტროს საოკრუგო და რაიონული სამმართველოები. გერმანიაში მუნიციპალიტეტები განიხილება როგორც საჯარო სამართლის კორპორაციები და ექვემდებარებიან სახელმწიფო კონტროლს.

ასეთია, მოკლედ, გერმანიის კონსტიტუციური სამართლებრივი წყობა, რომელიც დღევანდელი მსოფლიოს ერთ-ერთი მაღალგანვითარებული, ინდუსტრიული და კულტურული ქვეყანაა და სადაც განსაკუთრებით მრავლად ცხოვრობს ქართველი ემიგრანტი. ჩვენი ქვეყნის კანონმდებლობა, განსაკუთრებით კი სამოქალაქო სამართალი, ძირითადად, გერმანულ მოდელზეა აგებული. საქართველო მომავალშიც აპირებს გაიზიაროს გერმანიის სახელმწიფოს მრავალსაუკუნოვანი გამოცდილება კანონმდებლობისა თუ ეკონომიკის სფეროში და ჩვენის ქვეყნის სასიკეთოდ და საქართველოს ტრადიციებისა და ინტერესების გათვალისწინებით.

გამოყენებული ლიტერატურა

__________________

1. Das grundgesetz der Bundesrepublik Deutschland. Art. 1.

2. იქვე, Art. 2.

3. ო. მელქაძე. საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციური სამართალი, კრებული 1. თბ., 1999. გვ. 68.

4. ო. მელქაძე, ნ. რამიშვილი, გერმანიის კონსტიტუციური სამართალი. პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივი ლიტერატურის სერია, წიგნი IX. თბ., 1999. გვ. 87.

5.Бундесрат федеративный конституционный орган. Издатель: Бундесрат, отдел работы с общественностью, Д-53106 Bonn. стр. 10.

6. ნ. ო. მელქაძე, ნ. რამიშვილი. გერმანიის კონსტიტუციური სამართალი, პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივი ლიტერატურის სერია. წიგნი IX. თბ., 1999. გვ. 108.

7. Tatsachen über Deutschland, Frankfurt/main, 1993. Seite :19-18.

8. Маунц Т. Г. Государственное право ФРГ и ГДР. М., 1955. стр. 300.

9. გ. გოგიაშვილი, ფედერალიზმი. თბ., 2000. გვ. 174.

ნინო წერეთელი

ხელისუფლების დანაწილება კონსტიტუციონალიზმის ერთ-ერთი ფუნდამენტური პრინციპია, რომლის თანახმადაც სახელმწიფო ხელისუფლებას ახორციელებენ ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო განშტოებანი. ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი გულისხმობს სახელმწიფო ორგანოთა შორის ფუნქციების გამიჯვნას და სახელმწიფო მექანიზმში შეკავებისა და გაწონასწორების სისტემის არსებობას,¹ თუმცა არ გამორიცხავს ხელისუფლების განშტოებათა შორის ურთიერთთანამშრომლობას. ხელისუფლების უზურპაციისა და დიქტატურის დამყარების თავიდან ასაცილებლად სასურველია ხელისუფლების დაბალანსება, რაიმე ფორმით დაყოფა-დანაწილება.² 1789 წელს საფრანგეთის ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციის მე-16 მუხლში ეწერა: „საზოგადოებას, რომელშიც ხელისუფლების დანაწილება განსაზღვრული არ არის, საერთოდ არ გააჩნია კონსტიტუცია“. ქვეყნის დემოკრატიული განვითარება ბევრად არის დამოკიდებული იმაზე, თუ რამდენად შეესაბამება ხელისუფლების განშტოებათა შორის უფლებამოსილებების გადანაწილება ხელისუფლების დანაწილების პროინციპს.

ხელისუფლების დანაწილების თავისებური მოდელი ჩამოყალიბდა შერეული მმართველობის ქვეყნებში (საფრანგეთი, რუსეთი, საქართველო). მმართველობის შერეული ფორმების აუცილებლობა დაკავშირებულია საპარლამენტო და საპრეზიდენტო მმართველობის ნაკლოვან მხარეებთან. საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში იქმნება ხელისუფლების მონოპოლიზაციისა და ავტორიტარიზმისაკენ გადახრის საფრთხე, ხოლო საპარლამენტო რესპუბლიკაში აღინიშნება მთავრობის არასტაბილურობის ზრდა.³ აღნიშნული მოდელების ნიშნების შეერთება მიზნად ისახავს სახელმწიფო სტაბილურობის უზრუნველყოფას, სამთავრობო კრიზისების შემცირებას და სახელმწიფო ორგანოთა კოორდინირებულ საქმიანობას, თუმცა რამდენად იძლევა მიღებული „ჰიბრიდი“ დასახული მიზნების განხორციელების შესაძლებლობას?

შერეული მმართველობის ქვეყნებში ხელისუფლების განშტოებათა შორის უფლებამოსილებები შემდეგნაირადაა განაწილებული:

1. პრეზიდენტის ინსტიტუტი

პრეზიდენტი სახელმწიფოს მეთაურია, კონსტიტუციის დაცვის გარანტს წარმოადგენს და როგორც პოლიტიკური და ინსტიტუციური კონფლიქტების არბიტრი, უზრუნველყოფს სახელმწიფო ორგანოთა ნორმალურ ფუნქციონირებას. პრეზიდენტის ხელში თავმოყრილია უდიდესი ძალაუფლება. იგი ფორმალურად აღარ არის აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაური, თუმცა უდიდესი როლი ენიჭება მთავრობის ფორმირებისა და საქმიანობის პროცესში. საფრანგეთის პრეზიდენტის რეალური ძალაუფლების ხარისხი დამოკიდებულია ეროვნულ კრებაში პოლიტიკურ ძალთა განლაგებაზე. მისი კონსტიტუციური უფლებამოსილება მთელი სისრულით მოქმედებს. პრეზიდენტი საკუთარი შეხედულებით შეარჩევს პრემიერ-მინისტრის კანდიდატურას, ძირითადად, მისი მხარდამჭერი საპარლამენტო უმრავლესობიდან, თუმცა, თუ პრეზიდენტს გარანტირებული უმრავლესობა არ ჰყავს პარლამენტში, პრემიერ-მინისტრი, სერიოზული კომპრომისის შედეგად შეირჩევა. ამ შემთხვევაში პრეზიდენტის გვერდით რჩება პარლამენტის ზურგით გამაგრებული პრემიერ-მინისტრის საკმაოდ დამოუკიდებელი ფიგურა.⁴ საფრანგეთის პრეზიდენტი პრემიერ-მინისტრის წინადადებით ნიშნავს მთავრობის წევრებს. რუსეთის ფედერაციის პრეზიდენტი ნიშნავს მთავრობის თავმჯდომარეს. დანიშვნის აქტის გამოცემამდე იგი ვალდებულია მიიღოს სახელმწიფოს სათათბიროს თანხმობა, მაგრამ სახელმწიფო სათათბიროს მიერ წარდგენილ კანდიდატურათა სამჯერ უარყოფის შემთხვევაში, პრეზიდენტს, კონსიტიტუციის 111-ე მე-4 მუხლის თანახმად, პრაქტიკულად ეძლევა შესაძლებლობა, შეუთანხმებლადაც დანიშნოს მთავრობის თავმჯდომარე, სახელმწიფო სათათბირო კი დაითხოვოს. ანალოგიური უფლებამოსილებით არის აღჭურვილი საქართველოს პრეზიდენტიც, რომელიც საქართველოს პარლამენტს დასამტკიცებლად წარუდგენს მთავრობის შემადგენლობასა და სამთავრობო პროგრამას და, პარლამენტის მიერ სამჯერ ზედიზედ ნდობის გამოუცხადებლობის შემთხვევაში, უფლებამოსილია ერთპიროვნულად დანიშნოს პრემიერ-მინისტრი, დააკომპლექტოს მთავრობა, ამავე დროს დაითხოვოს პარლამენტი და დანიშნოს ახალი არჩევნები. ფაქტობრივად, პრეზიდენტს შეუძლია მთავრობის დაკომპლექტება პარლამენტის გვერდის ავლით. პარლამენტი კი ყოველთვის იძულებული იქნება დათხოვნის შიშით მხარი დაუჭიროს მთავრობის თუნდაც მისთვის მიუღებელ შემადგენლობასა და სამთავრობო პროგრამას.

- საფრანგეთის პრეზიდენტს არა აქვს უფლება პირადად მიიღოს გადაწყვეტილება მთავრობის გადადგომის შესახებ, ეს შეიძლება მოხდეს ეროვნული კრების მიერ მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადების შემთხვევაში. პრეზიდენტს შეუძლია ინდივიდუალურად გამოიწვიოს თითოეული მინისტრი მხოლოდ პრემიერ-მინისტრის წინადადების საფუძველზე. რუსეთის პრეზიდენტი სახელმწიფო სათათბიროსთან შეუთანხმებლად ნიშნავს და ათავისუფლებს ფედერალურ მინისტრებს. მასვე ძალუძს მთავრობის გადაყენება საკუთარი ინიციატივით ან სახელმწიფო სათათბიროს მიერ მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადების შემთხვევაში. საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია გადააყენოს მთავრობა, თანამდებობიდან გაათავისუფლოს შინაგან საქმეთა, თავდაცვისა და უშიშროების მინისტრები.

- მმართველობის შერეულ მოდელში პრეზიდენტი აღარ წარმოადგენს აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურს, თუმცა უფლებამოსილია მოიწვიოს და თავმჯდომარეობდეს მთავრობის სხდომას, რომელზეც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი სახელმწიფოებრივი საკითხები განიხილება. სხდომაზე მიღებული გადაწყვეტილება ფორმდება პრეზიდენტის აქტით.

- პრეზიდენტს ენიჭება პარლამენტის დათხოვნის უფლება, თუმცა აღნიშნული უფლებამოსილების განხორციელება ექვემდებარება გარკვეულ შეზღუდვებს. მაგალითად, საფრანგეთის ეროვნული კრების ორ ერთმანეთის მომდევნო დათხოვნას შორის უნდა იყოს გასული არანაკლებ 1 წლისა. საფრანგეთის კონსტიტუციით დადგენილია წინასწარი კონსულტაციების ჩატარების აუცილებლობა პრემიერ-მინისტრსა და პარლამენტის ორივე პალატის თავმჯდომარეებთან, თუმცა აღნიშნული კონსულტაციები მხოლოდ ფორმალურ ხასიათს ატარებს და პრეზიდენტი არ არის ვალდებული გაითვალისწინოს მათი პოზიცია. რუსეთის ფედერაციისა და საქართველოს კონსტიტუციებში ვხვდებით დებულებებს, რომლებიც აწესებენ შეზღუდვებს ამ მიმართულებით. პარლამენტის პოზიციები განმტკიცებულია იმით, რომ პრეზიდენტს ეკრძალება პარლამენტის დათხოვნა იმპიჩმენტის პროცესის მიმდინარეობის დროს.

- პრეზიდენტის ტრადიციული კომპეტენციაა პარლამენტის მიერ მიღებული კანონების პრომულგირება და მათი ხელმეორედ განხილვისათვის დაბრუნების უფლება. საფრანგეთის პრეზიდენტს ოფიციალურად ვეტოს უფლება არ აქვს, მაგრამ მას შეუძლია 15-დღიანი ვადის გასვლამდე პარლამენტს მოსთხოვოს კანონის ან მისი ცალკეული ნაწილების ხელახალი განხილვა. ამ გზით სახელმწიფო მეთაურს ეძლევა შესაძლებლობა გააჭიანუროს მისთვის არასასურველი კანონის მიღება, მაგრამ თუ პარლამენტი კვლავ დაადასტურებს თავის პირვანდელ გადაწყვეტილებას, პრეზიდენტი ვალდებულია მოახდინოს კანონის პრომულგირება. ვეტო ურთიერთკონტროლის მექანიზმის გამოხატვის უფლებაა. როგორც საქართველოს, ასევე რუსეთის ფედერაციის პრეზიდენტებს მინიჭებული აქვს სუსპენზიური ვეტოს უფლება. პარლამენტს შეუძლია პრეზიდენტის ვეტოს დაძლევა. თუ პარლამენტმა არ დაუჭირა მხარი პრეზიდენტის შენიშვნებს, კენჭი ეყრება კანონპროექტის თავდაპირველ ვარიანტს, რომლის მისაღებად საჭიროა კვალიფიციური უმრავლესობა. საქართველოს კონსტიტუციის 67-ე მუხლის მე-4 პუნქტის მიხედვით, ჩვეულებრივ და ორგანულ კანონზე ვეტოს გადალახვისათვის საჭიროა პარლამენტის სიითი შემადგენლობის არანაკლებ 3/5-ის მხარდაჭერა, ხოლო კონსტიტუციური შესწორების შემთხვევაში - პარლამენტის სრული შემადგენლობის არანაკლებ 2/3-ისა. რუსეთის ფედერალური რესპუბლიკის კონსტიტუციის მიხედვით, პრეზიდენტის ვეტოს დასაძლევად საჭიროა პარლამეტის ხმების 2/3. კვალიფიციური უმრავლესობის მიმართ წაყენებული მოთხოვნები გადამწყვეტი ინსტრუმენტია სახელმწიფოში ძალთა შეფარდების დროს. რამდენადაც დაბალია ზღვარი, იმდენად ძლიერია პარლამენტის პოზიცია. თუ პრეზიდენტი პარლამენტის მეტოქეა, იგი ვეტოს უფლების ინტენსიური გამოყენებით პარლამენტს ძალგამოცლილს დატოვებს ან უკიდურესად შეზღუდავს ქმედუნარიანობას.⁵

- რუსეთის ფედერაციისა და საქართველოს პრეზიდენტები ფლობენ უფლებამოსილებას გააუქმონ მთავრობის მიერ მიღებული აქტები კონსტიტუციასთან, კანონებთან და პრეზიდენტის ნორმატიულ აქტებთან წინააღმდეგობის მოტივით (რუსეთის ფედერაციის კონსტიტუციის 115-ე მუხლის მე-3 პუნქტი, საქართველოს კონსტიტუციის 73-ე მუხლის მე-3 პუნქტი). მთავრობის მიერ მიღებული აქტების კონსტიტუციურობის შემოწმებით, პრეზიდენტი, ფაქტობრივად, ახორციელებს საკონსტიტუციო კონტროლს, რაც საკონსტიტუციო სასამართლოს ფუნქციაა.

- პრეზიდენტს ფართო უფლებამოსილებები გააჩნია საგარეო პოლიტიკის სფეროში, იგი წარმოადგენს სახელმწიფოს საზღვარგარეთის ქვეყნებსა და საერთაშორისო ორგანიზაციებში, ნიშნავს და ათავისუფლებს ელჩებსა და დიპლომატიურ წარმომადგენლებს, აწარმოებს მოლაპარაკებებსა და სახელმწიფოს სახელით ხელს აწერს საერთაშორისო ხელშეკრულებებს. საფრანგეთის პრეზიდენტის უფლებამოსილებებში შედის საერთაშორისო ხელშეკრულებების რატიფიცირება.

- პრეზიდენტი უფლებამოსილია გამოაცხადოს საგანგებო და საომარი ვითარება, რომლის დროსაც იგი განსაკუთრებულ უფლებამოსილებებს იძენს. საფრანგეთის კონსტიტუციის მე-16 მუხლის პრეზიდენტს „კრიზისულ სიტუაციებში“ სახელმწიფოს ერთპიროვნული მართვის საშუალებას აძლევს და ფაქტობრივად, ქმნის „დროებით დიქტატურის“ დამყარების შესაძლებლობას.⁶ მართალია, პრეზიდენტი ატარებს ოფიციალურ კონსულტაციებს პრემიერ-მინისტრთან, პალატების თავმჯდომარეებთან და საკონსტიტუციო საბჭოსთან, მაგრამ აღნიშნული კონსულტაციები ფორმალურ ხასიათს ატარებს და პრეზიდენტს არანაირ ვალდებულებას არ უქმნის. პრეზიდენტის გადაწყვეტილება გასაჩივრებას არ ექვემდებარება. პრეზიდენტი უფლებამოსილია მიიღოს გადაწყვეტილებები საკანონმდებლო სფეროში, გადააყენოს მთავრობა და თვითონ განახორციელოს აღმასრულებელი ხელისუფლების ფუნქციები. რუსეთის ფედერაციისა და საქართველოს პრეზიდენტები უფლებამოსილნი არიან გამოაცხადონ საგანგებო მდგომარეობა, თუმცა აღნიშნული გადაწყვეტილება ექვემდებარება პარლამენტის კონტროლს. განსაკუთრებით საყურადღებოა პრეზიდენტის მიერ საგანგებო მდგომარეობის დროს ადამიანის უფლებების შეზღუდვის შესაძლებლობა.

- პრეზიდენტი უფლებამოსილია საკუთარი ინიციატივით დანიშნოს რეფერენდუმი. საფრანგეთის კონსტიტუციის მე-11 მუხლის ძალით, მას შეუძლია პარლამენტის გვერდის ავლით რეფერენდუმზე გაიტანოს კანონპროექტი, რომელიც შეეხება საჯარო ხელისუფლების ორგანიზაციას და ისეთი საერთაშორისო ხელშეკრულებათა რატიფიკაციას, რომლებიც არ ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას. თუ პროექტი მოწონებულ იქნა რეფერენდუმზე, პრეზიდენტი მის პრომულგირებას პარლამენტის თანხმობის გარეშე მოახდენს. საქართველოს პრეზიდენტიცაა უფლებამოსილი დანიშნოს რეფერენდუმი, თუმცა, კონსტიტუციის 74-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, დაუშვებელია რეფერენდუმის გამოცხადება კანონის მისაღებად ან გასაუქმებლად, ამნისტიის ან შეწყალების გამო, საერთაშორისო ხელშეკრულებებისა და შეთანხმებების რატიფიცირებისა და დენონსირებისათვის, აგრეთვე საკითხებზე, რომლებიც ადამიანის ძირიტად უფლებებსა და თავისუფლებებს ზღუდავს. „რეფერენდუმი მძლავრი პოლიტიკური იარაღია პრეზიდენტის ხელში, რომელმაც იცის და სურს ხალხის ინსტრუმენტირება და საკანონმდებლო ხელისუფლებაში არსებული ბლოკადების გადალახვა. განსაკუთრებით ისეთ ქვეყანაში, რომელიც ახლა სწავლობს დემოკრატიული თამაშის წესებს, ქარიზმატულ პრეზიდენტს საკმაოდ დიდი გავლენის მოხდენა შეუძლია. ხელისუფლებათა ბალანსში რეფერენდუმი სასწორის საპირწონეს მაღლა სწევს პარლამენტის საზიანოდ“.⁷

- პრეზიდენტს აქვს საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება (რუსეთის ფედერაციის კონსტიტუციის 84-ე მუხლი და საქართველოს კონსტიტუციის 67-ე მუხლი). საფრანგეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტს ასეთი უფლებამოსილება არ გააჩნია.

- პრეზიდენტს ძალზე ფართო პერსონალური უფლებამოსილება აქვს. ის მნიშვნელოვან როლს თამაშობს მთავრობის ფორმირებაში, პარლამენტს წარუდგენს მთელი რიგი მაღალი თანამდებობის პირთა კანდიდატურებს (მოსამართლეები, ელჩები და დიპლომატიური წარმომადგენლები, გენერალური პროკურორი, ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი და ა.შ.), დამოუკიდებლად ნიშნავს საკონსტიტუციო საბჭოს (ან სასამართლოს) წევრებს.

- პრეზიდენტი, როგორც შეიარაღებული ძალების უმაღლესი მთავარსარდალი, ნიშნავს და ათავისუფლებს მხედართმთავრებს, ქმნის და ხელმძღვანელობს უშიშროების საბჭოს.

განსაკუთრებით საყურადღებოა საქართველოს პრეზიდენტის ფართო უფლებამოსილებები საბიუჯეტო სფეროში. საქართველოს კონსტიტუციის 93-ე მუხლის მიხედვით, ბიუჯეტის პროექტს წარადგენს მთავრობა, მაგრამ აუცილებლად პრეზიდენტთან შეთანხმებით. თუ პარლამენტმა სამი თვის განმავლობაში არ დაამტკიცა ბიუჯეტი, პრეზიდენტი გადააყენებს მთავრობას ან დაითხოვს პარლამენტს და დანიშნავს ახალ არჩევნებს. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ბიუჯეტის პროექტი პრეზიდენტთან არის შეთანხმებული და ამდენად მთავრობის გადაყენების შესაძლებლობა ნაკლებად დასაშვებია. პარლამენტი კი, ბიუჯეტის ჩაგდების შემთხვევაში, კიდევ ერთხელ დგება დათხოვნის საფრთხის ქვეშ. აღსანიშნავის, რომ პარლამენტის დათხოვნის შემდეგ, ახლადარჩეული პარლამენტის პირველ შეკრებამდე პრეზიდენტს შეუძლია საგადასახადო და საბიუჯეტო საკითხებზე გამოსცეს კანონის ძალის მქონე აქტი - დეკრეტი.⁸

ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია პრეზიდენტის იმპიჩმენტის მექანიზმი. შერეული მმართველობის ქვეყნებში დადგენილია იმპიჩმენტის საკმაოდ რთული მექანიზმი. საფრანგეთის კონსტიტუცია პრეზიდენტის სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას მხოლოდ მის მიერ სამშობლოს ღალატის შემთხვევაში ითვალისწინებს.⁹ რუსეთის ფედერაციის კონსტიტუციის მიხედვით, იმპიჩმენტის საკითხს აღძრავს სახელმწიფო სათათბირო, საბოლოო გადაწყვეტილებას კი ფედერალური საბჭო იღებს. ბრალდება უნდა მომდინარეობდეს სახელმწიფოს სათათბიროსგან, მაგრამ მას თან უნდა ახლდეს უზენაესი სასამართლოს დასკვნა იმის თაობაზე, რომ პრეზიდენტის ქმედებაში არის დანაშაულის ნიშნები. გარდა ამისა, აუცილებელია საკონსტიტუციო სასამართლოს დასკვნაც ბრალდების წამოყენების პროცედურული წესების დაცვის თაობაზე. გართულებულია იმპიჩმენტის თაობაზე წინადადების წამოყენების პროცედურაც. წინადადება უნდა მოდიოდეს სახელმწიფოს სათათბიროს წევრთა 1/3-ის, ხოლო გადაწყვეტილება ბრალდების წაყენების თაობაზე მიიღება - სიითი შემადგენლობის 2/3-ის მიერ. მას წინ უნდა უსწრებდეს სათათბიროს მიერ შექმნილი სპეციალური კომისიის დასკვნა. იმ შემთხვევაში, თუ საკითხზე კენჭისყრისას არ მოგროვდა ხმათა საჭირო 2/3, იმპიჩმენტის პროცესი წყდება. ბრალდების მხარდაჭერის შემთხვევაში, იგი უზენაესი და საკონსტიტუციო სასამართლოს დასკვნებთან ერთად გადაეცემა ფედერალურ საბჭოს, რომელსაც ასევე ხმების 2/3-ით გამოაქვს საბოლოო გადაწყვეტილება. ხმების საჭირო რაოდენობის არარსებობა იმპიჩმენტის პროცესის შეწყვეტის საფუძველია და პრეზიდენტი თანამდებობაზე რჩება. ამასთან, თუ ფედერალურმა საბჭომ სამი თვის განმავლობაში ვერ მიიღო გადაწყვეტილება, წინადადება უარყოფილად ჩაითვლება. აღნიშნული მექანიზმი პრაქტიკულად შეუძლებელს ხდის პრეზიდენტის იძულებით გადაყენებას.¹⁰ საქართველოს პრეზიდენტის იმპიჩმენტის საფუძველი შეიძლება გახდეს კონსტიტუციის დარღვევა, სამშობლოს ღალატი ან სისხლის სამართლის სხვა დანაშაული. კონსტიტუციის 63-ე მუხლის I პუნქტით დადგენილია, რომ პრეზიდენტის თანამდებობიდან გადაყენების შესახებ საკითხის დასმის უფლება აქვს პარლამენტის სრული შემადგენლობის 1/3. ამის შემდეგ საკითხი დასკვნისათვის გადაეცემა უზენაეს სასამართლოს ან საკონსტიტუციო სასამართლოს. თუ საკონსტიტუციო ან უზენაესი სასამართლოს მიერ წარდგენილ იქნება დასკვნა იმის დადასტურებით, რომ პრეზიდენტის ქმედებაში არსებობს სისხლის სამართლის დანაშაულის ნიშნები ან დარღვეულია კონსტიტუცია, ამ დასკვნის განხილვის შემდეგ პარლამენტი სრული შემადგენლობის უმრავლესობით იღებს გადაწყვეტილებას იმპიჩმენტის წესით პრეზიდენტის გადაყენების შესახებ საკითხის კენჭისყრაზე დასაყენებლად. პრეზიდენტი გადაყენებულად ჩაითვლება, თუ მას მხარს დაუჭერს პარლამენტის სრული შემადგენლობის სულ ცოტა 2/3. იმპიჩმენტის პროცესი ზედმეტად ჭიანურდება იმით, რომ პარლამენტი სასამართლოს დასკვნის გაცნობის შემდეგ თავდაპირველად ვალდებულია ჯერ დააყენოს იმპიჩმენტის პროცედურის დაწყების საკითხი, ხოლო შემდეგ გადაწყვეტილება მიიღოს სრული შემადგენლობის 2/3-ით. არსებული პროცედურა პრეზიდენტის თანამდებობიდან გადაყენებას ართულებს. კონსტიტუციით გათვალისწინებულია პრეზიდენტის დამცავი წესი, რომლის მიხედვითაც თუ პარლამენტი არ მიიღებს გადაწყვეტილებას ოცდაათი დღის განმავლობაში, საკითხი მოხსნილად ჩაითვლება და მის მიმართ ბრალდების წარდგენა იმავე საკითხზე ერთი წლის განმავლობაში დაუშვებელია.

როგორც ვხედავთ, შერეული მმართველობის ქვეყნებში პრეზიდენტი სახელმწიფო მექანიზმის უმთავრესი ფიგურაა და ფართო უფლებამოსილებები გააჩნია სახელმწიფოებრივი მმართველობის ყველა სფეროში.

2. აღმასრულებელი ხელისუფლება

აღმასრულებელ ხელისუფლებას ახორციელებს კოლეგიალური ორგანო-მთავრობა. შერეული მმართველობის ქვეყნებისათვის დამახასიათებელია მთავრობის ორმაგი დაქვემდებარება - ერთგვარი დუალიზმი. მთავრობის მეთაურია პრემიერ-მინისტრი, თუმცა პრეზიდენტი ფართო უფლებამოსილებებით არის აღჭურვილი მთავრობის მიმართ (პრეზიდენტი, ფაქტობრივად, ერთპიროვნულად აკომპლექტებს მთავრობას, განსაკუთრებულ შემთხვევებში ხელმძღვანელობს მთავრობის სხდომებს, აუქმებს მთავრობის მიერ მიღებულ აქტებს კონსტიტუციასთან წინააღმდეგობის მოტივით).

- საფრანგეთის პრეზიდენტი პირადი შეხედულებისამებრ ნიშნავს პრემიერ-მინისტრს. ბუნებრივია იგი ითვალისწინებს ძალთა თანაფარდობას პარლამენტში, მაგრამ საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებისას შეუზღუდავია. პრეზიდენტი პრემიერ-მინისტრის წინადადებით ნიშნავს მთავრობის სხვა წევრებს. საფრანგეთის კონსტიტუციის მე-8 მუხლის მიხედვით, პრეზიდენტი წყვეტს პრემიერ-მინისტრის უფლებამოსილებებს ამ უკანასკნელის მიერ მთავრობის გადადგომის შესახებ განაცხადის შეტანის გამო. მთავრობის სხვა წევრთა გათავისუფლება ხდება პრემიერ-მინისტრის წინადადებით. მთავრობა იურიდიულად არსებობს დანიშვნის დღიდან. იგი არ საჭიროებს ეროვნული კრებისაგან თანხმობის მიღებას. მიუხედავად ამისა, მთავრობის ნორმალური ფუნქციონირებისათვის საჭიროა ეროვნული კრების ნდობა, რომლის მოსაპოვებლად ახლად დანიშნული მთავრობა მართავს საპარლამენტო დებატებს სამთავრობო პროგრამის ირგვლივ.¹¹ საპარლამენტო ტრადიციის თანახმად, პრემიერ-მინისტრის გადაწყვეტილება გადადგომის შესახებ უნდა უკავშირდებოდეს ეროვნული კრების მიერ მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადებას ან ეროვნულ კრებაში კენჭისყრისას სამთავრობო კანონპროექტის ან პროგრამის წარუმატებლობას. ნდობის საკითხზე კენჭისყრისას მთავრობა შეიძლება გადაყენებულ იქნას, თუ მის წინააღმდეგ ხმა მისცა კენჭისყრაში მონაწილე დეპუტატთა უმრავლესობამ. პრეზიდენტს შეუძლია მთავრობის გადადგომის თავიდან აცილება, თუ ეროვნული კრების წინააღმდეგ გამოიყენებს დათხოვნის მუქარას.პრეზიდენტს არ შეუძლია პრემიერ-მინისტრის გათავისუფლება, თუ ეს უკანასკნელი სარგებლობს ეროვნული კრების ნდობით. საგულისხმოა, რომ საფრანგეთის პრეზიდენტს არ აქვს უფლება საკუთარი ინიციატივით გადააყენოს მთავრობა. ეს შეიძლება მოხდეს მხოლოდ ეროვნული კრების მიერ მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადების შემთხვევაში.

- რუსეთის პრეზიდენტი ნიშნავს მთავრობის თავმჯდომარეს სახელმწიფო სათათბიროს თანხმობით. თუ სახელმწიფო სათათბრიო პრეზიდენტის მიერ წარდგენილ კანდიდატურებს 3-ჯერ უარყოფს, პრეზიდენტს შეუძლია დაითხოვოს სათათბირო, დამოუკიდებლად დანიშნოს თავმჯდომარე და, მისი წარდგინებით, მთავრობის წევრები. პრეზიდენტს გამოაქვს გადაწყვეტილება მთლიანად მთავრობის გადადგომის, ასევე მისი ცალკეული წევრების ვადამდე გათავისუფლების შესახებ. მთავრობამ შეიძლება თავად მიიღოს გადაწყვეტილება გადადგომის თაობაზე, თუმცა ამასთან დაკავშირებით საბოლოო სიტყვა პრეზიდენტს ეკუთვნის. პრეზიდენტი უფლებამოსილია მიიღოს ან უარყოს მთავრობის გადადგომა და მისი გადაწყვეტილება მთავრობისათვის სავალდებულო ხასიათს ატარებს. ფრანგული მოდელისაგან განსხვავებით, რუსეთის ფედერაციის პრეზიდენტი, გარდა სახელმწიფო სათათბიროს მიერ მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადების შემთხვევისა, უფლებამოსილია საკუთარი ინიციატივითაც გადააყენოს მთავრობა.

- მსგავსი მოდელია დამკვიდრებული საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვითაც. საქართველოს პრეზიდენტი შეარჩევს პრემიერ-მინისტრის კანდიდატურას, მასთან შეთანხმებით - მინისტრებს, მთავრობის შემადგენლობასა და სამთავრობო პროგრამას წარუდგენს პარლამენტს ნდობის მისაღებად. პრეზიდენტი უფლებამოსილია ერთპიროვნულად დააკომპლექტოს მთავრობა, თუ პარლამენტი ზედიზედ 3-ჯერ ნდობას არ გამოუცხადებს მთავრობის შემადგენლობასა და სამთავრობო პროგრამას, ამავე დროს დაითხოვოს პარლამენტი და დანიშნოს ახალი არჩევნები. პრეზიდენტი უფლებამოსილია გადააყენოს მთავრობა პარლამენტის მიერ მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადების შემთხვევაში და ასევე თანამდებობიდან გაათავისუფლოს ძალოვანი მინისტრები.

პრემიერ-მინისტრი ხელმძღვანელობს და კოორდინაციას უწევს მთავრობის მუშაობას. იგი მთავრობის საქმიანობის ძირითადი წარმმართველი ძალააა, თუმცა ამ საქმიანობის მიმართულებას განსაზღვრავს პრეზიდენტი.

პრემიერ-მინისტრი კარგავს თანამდებობას მხოლოდ მაშინ, თუ პრეზიდენტი მთელს მთავრობას გადააყენებს (მოქმედებს გუნდური პრინციპი). პრემიერ-მინისტრის გადადგომა ან უფლებამოსილების შეწყვეტა გამოიწვევს მთავრობის სხვა წევრების უფლებამოსილების შეწყვეტას, რაც, ბუნებრივია, მინისტრებს პრემიერ-მინისტრზე დამოკიდებულს ხდის. პრემიერ-მინისტრი პრეზიდენტთან შეთანხმებით შეარჩევს მთავრობის წევრებს. ქართული მოდელის მიხედვით, იგი უფლებამოსილია საკუთარი ინიციატივით თანამდებობიდან გაათავისუფლოს მინისტრები.

პრემიერ-მინისტრი ხელს აწერს მთავრობის აქტებს. საფრანგეთის კონსტიტუციის მიხედვით, პრემიერ-მინისტრს შეუძლია დაესწროს და გამოვიდეს პარლამენტის სხდომებზე, მოითხოვოს პარლამენტის რიგგარეშე სესიის მოწვევა, ეროვნულ კრებასა და სენატს შორის უთანხმოების წარმოშობის შემთხვევაში მიიღოს გადაწყვეტილება შერეული კომისიის შექმნის თაობაზე, დანიშნოს სამხედრო და სამოქალაქო თანამდებობის პირები, პირადად მიმართოს სენატს და მოითხოვოს სამთავრობო პოლიტიკის შესახებ დეკლარაციაზე თანხმობის მიღება. პრემიერ-მინისტრი უფლებამოსილია მიაწოდოს პრეზიდენტს თავისი მოსაზრება ეროვნული კრების მოსალოდნელი დათხოვნის ან საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების შესახებ. პრემიერ-მინისტრს შეუძლია მიმართოს საკონსტიტუციო საბჭოს იმ კანონის ან საერთაშორისო ხელშეკრულების კონსტიტუციურობის თაობაზე, რომელიც, მისი აზრით, ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას. პრემიერ-მინისტრმა უნდა წარმართოს სამთავრობო კანონპროექტების შექმნა და მათი გატარება პარლამენტში, უზრუნველყოს კანონების შესრულება.

საქართველოს კონსტიტუციამ მნიშვნელოვანი ბერკეტები შეუქმნა პრემიერ-მინისტრს პარლამენტზე ზეგავლენის მოსახდენად. პარლამენტი ვერ დაიწყებს კანონპროექტის განხილვას მთავრობის მიერ პოზიციის დაფიქსირების გარეშე. გარდა ამისა, პრემიერ-მინისტრი უფლებამოსილია მთავრობის ნდობის საკითხი დაუკავშიროს იმ სამთავრობო კანონპროექტს, რომელიც შეეხება ბიუჯეტს, საგადასახადო კოდექსს და მთავრობის სტრუქტურისა და საქმიანობის შესახებ. ეს, ფაქტობრივად, პარლამენტს დათხოვნის საფრთხის ქვეშ აყენებს. „დამფრთხალი“ პარლამენტი დათხოვნის შიშით ადვილად შეიძლება მოექცეს მთავრობის ზეგავლენის ქვეშ.

რუსული და ქართული მოდელების საერთო მახასიათებელი არის ის, რომ მთავრობა უფლებამოსილებას იხსნის ახლადარჩეული პრეზიდენტის, და არა პარლამენტის, წინაშე.¹² მთავრობის საქმიანობის მთავარი საფუძველი პარლამენტის ნდობაა და ამდენად, ,იზანშეწონილი იქნებოდა პარლამენტის არჩევის შემდეგ მთავრობა აცხადებდეს თავისი უფლებამოსილების შეჩერების შესახებ.

მაშასადამე, ხდება უფლებამოსილებათა გადანაწილება აღმასრულებელი ხელისუფლების ორ წარმმართველ სუბიექტს - პრეზიდენტსა და მთავრობას, შორის. პრეზიდენტი ინარჩუნებს უპირატესობას, რომელიც გამომდინარეობს მისი კონსტიტუციური უფლებამოსილებებიდან და განმტკიცებულია საყოველთაო არჩევნების განსაკუთრებული ლეგიტიმურობით. პრემიერ-მინისტრს მოქმედების თავისუფლება გააჩნია მთავრობის ხელმძღვანელობის, პარლამენტის საქმიანობაზე ზემოქმედების, ადმინისტრაციაზე გავლენის საკითხებში.

3. საკანონმდებლო ხელისუფლება - პარლამენტი

შერეული მმართველობის ქვეყნებში პარლამენტის უფლებამოსილებები გარკვეულწილად შეზღუდულია:

ა) პარლამენტი შეზღუდულია საკანონმდებლო ფუნქციის განხორციელებისას შემდეგი ფაქტორების გათვალისწინებით:

- საფრანგეთის მთავრობა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს საკანონმდებლო პროცესში პრემიერ-მინისტრს გააჩნია საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება. მთავრობას შეუძლია ეროვნული კრების დღის წესრიგში შეიტანოს პროექტები თავისი არჩევით, დააყენოს ამა თუ იმ პროექტის მიუღებლობის საკითხი, რასაც დაასაბუთებს იმით, რომ განსახილველად შეტანილი საკითხები მთავრობის კომპეტენციას ეკუთვნის. მთავრობა ამ შემთხვევაში იყენებს ე.წ. „კენჭისყრის ბლოკირების“ მეთოდს.¹³ კანონპროექტის გაჭიანურების შემთხვევაში, მთავრობას შეუძლია შეაჩეროს სასწრაფოდ მისაღები პროექტის მოძრაობა პალატებს შორის და პარიტეტული წესით შექმნილ კომისიას კომპრომისული ტექსტის მიღება დაავალოს. თუ შეთანხმება არ იქნა მიღწეული, მთავრობა მოითხოვს, რომ დეპუტატთა პალატამ მიიღოს გადაწყვეტილება. პარლამენტის კომპეტენციაში შედის ფინანსური ხასიათის კანონპროექტების მიღება, მათ შორის ბიუჯეტის და იმ კანონებისა, რომლებსაც ცვლილებები შეაქვთ ბიუჯეტში. ბიუჯეტის პროექტს პარლამენტს წარუდგენს მთავრობა. თუ პარლამენტი არ მიიღებს ბიუჯეტს 70 დღის განმავლობაში, მთავრობა უფლებამოსილია ბიუჯეტის ძირითადი დებულებები აამოქმედოს და ძალაში შეიყვანოს თავისი ორდონანსების მეშვეობით. პარლამენტის უფლებამოსილებებს მნიშვნელოვნად ზღუდავს ის, რომ ბიუჯეტის ხარჯების ზრდას გამოიწვევს. რესპუბლიკის კონსტიტუცია საშუალებას აძლევს მთავრობას თავს მოახვიოს პალატას ნებისმიერი კანონპროექტი განხილვის გარეშე, თუ იგი დაკავშირებულია ნდობის საკითხთან. კონსტიტუციის 49-ე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, ამ შემთხვევაში მთავრობის მიერ შემოთავაზებული ტექსტი ავტომატურად მიღებულად ჩაითვლება, თუ პარლამენტი 24 საათის განმავლობაში არ მიიღებს გაკიცხვის რეზოლუციას.

საკანონმდებლო ხელისუფლებაზე ზემოქმედების მნიშვნელოვან ბერკეტებს ქმნის რუსეთის კონსტიტუცია, რაც ართულებს პარლამენტის მიერ თავისი ფუნქციების ეფექტურ განხორციელებას. ფინანსურ სფეროში საკანონმდებლო ინიციატივა იზღუდება მთავრობის დასკვნის აუცილებლობით, საბიუჯეტო სახელმწიფო ხარჯების გაზრდის ან სახელმწიფო შემოსავლების შემცირების თავიდან აცილების მიზნით. საერთოდ, რუსეთის მთავრობა, როგორც საკანონმდებლო ინიციატივის მქონე სუბიექტი, აქტიურადაა ჩართული კანონპროექტების შემუშავების პროცესში, იძლევა დასკვნებს კანონით განსაზღვრულ კანონპროექტებზე.

საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით:

- საკანონმდებლო ინიციატივა გააჩნიათ პრეზიდენტსა და მთავრობას (გარდა სხვა უფლებამოსილი სუბიექტისა). პრეზიდენტისა და მთავრობის მოთხოვნით, მათ მიერ წარმოდგენილი კანონპროექტები განიხილება რიგგარეშე, ამდენად, პარლამენტს საკუთარი კანონპროექტების განსახილველად შესაძლოა დროც აღარ დარჩეს.

- მთავრობას შეუძლია ნდობის საკითხი დაუკავშიროს იმ სამთავრობო კანონპროექტს, რომელიც შეეხება ბიუჯეტს, საგადასახადო კოდექსს და მთავრობის სტრუქტურისა და საქმიანობის შესახებ კანონს, რამაც შესაძლოა პარლამენტი დათხოვნის საფრთხის წინაშე დააყენოს.

- კონსტიტუციის 67-ე მუხლს დაემატა მე-3 პუნქტი, რომლის თანახმადაც „თუ მთავრობა კანონით გათვალისწინებულ ვადაში არ წარმოადგენს შენიშვნებს პარლამენტში განსახილველ კანონპროექტთან დაკავშირებით, კანონპროექტი მთავრობის მიერ მოწონებულად ჩაითვლება“. ეს ნიშნავს, რომ მთავრობამ პარლამენტში წარმოდგენილ ყველა კანონპროექტზე უნდა დააფიქსიროს თავისი პოზიცია, რაც მნიშვნელოვნად აფერხებს პარლამენტის მიერ კანონპროექტის განხილვის დაწყებას.

- პარლამენტის მდგომარეობას ამძიმებს შემდეგი დებულება: „კანონპროექტი, რომელიც იწვევს მიმდინარე წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯების ზრდას, შემოსავლების შემცირებას ან ახალი ფინანსური ვალდებულებების აღებას, პარლამენტმა უნდა მიიღოს მხოლოდ მთავრობის ტანხმობის შემდეგ“. აღნიშნული დებულება მნიშვნელოვან ბარიერებს შეუქმნის პარლამენტის მიერ საკანონმდებლო ფუნქციის განხორციელებას.

ბ) შერეული მმართველობის ქვეყნებში პარლამენტს შეკვეცილი აქვს ხელისუფლების დაბალანსებისათვის საჭირო ისეთი მნიშვნელოვანი ბერკეტი, როგორიცაა აღმასრულებელი ხელისუფლების საქმიანობის კონტროლი. პარლამენტის წინაშე მთავრობის პასუხისმგებლობის პრინციპი იმდენი დათქმითაა შეზღუდული, რომ მისი განხორციელება შეუძლებელია. მთავრობის უნდობლობის საკითხი, ერთი შეხედვით, პარლამენტის კომპეტენციაა, მაგრამ საკითხი საბოლოოდ მაინც პრეზიდენტის მიერ წყდება.

- საფრანგეთის ეროვნული კრება უფლებამოსილია უნდობლობა გამოუცხადოს მთავრობას. საფრანგეთის პრეზიდენტს შეუძლია თავიდან აიცილოს მთავრობის გადადგომა, თუ ეროვნული კრების მიმართ გამოიყენებს დათხოვნის მუქარას.

- რუსეთის ფედერაციული რესპუბლიკის კონსტიტუციის 117-ე მუხლის მე-3 პუნქტის შესაბამისად, სახელმწიფოს სათათბიროს დეპუტატთა ხმების საერთო რაოდენობის უმრავლესობა იღებს გადაწყვეტილებას მთავრობისადმი უნდობლობის გამოცხადების შესახებ. თუ პრეზიდენტი თანახმა არ არის გადააყენოს მთავრობა და სახელმწიფო უარიდან 3 თვის მანძილზე ხელმეორედ გამოუცხადებს უნდობლობას მთავრობას ან დაითხოვს პარლამენტს. მაშასადამე, მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადება შეიძლება სახელმწიფო სათათბიროს დათხოვნით დასრულდეს. სახელმწიფო სათათბიროს დათხოვნის საფრთხე დაემუქრება, როცა მთავრობა საკუთარი ინიციატივით დასვამს ნდობის საკითხს. თუ სახელმწიფო სათათბირო უარს განაცხადებს ნდობის მიცემაზე, საკითხი გადასაწყვეტად ისევ პრეზიდენტთან გადადის. პრეზიდენტი ერთი კვირის განმავლობაში იღებს გადაწყვეტილებას მთავრობის გადაყენების ან სახელმწიფო სათათბიროს დათხოვნის და ახალი არჩევნების დანიშვნის შესახებ.

საქართველოს პარლამენტსაც მიენიჭა მთავრობის დათხოვნის უფლება. საკითხის დასმას მხარი უნდა დაუჭიროს პარლამენტის წევრთა სრული შემადგენლობის არანაკლებ 1/3-ისა (79 დეპუტატი). პარლამენტი უფლებამოსილია უნდობლობა გამოუცხადოს მთავრობას სრული შემადგენლობის უმრავლესობით, თუმცა ეს არ იწვევს მთავრობის უპირობოდ გადადგომას. პარლამენტის მიერ მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადების შემდეგ პრეზიდენტს შეუძლია გადააყენოს მთავრობა ან არ გაიზიაროს პარლამენტის გადაწყვეტილება. თუ სამი თვის შემდეგ პარლამენტი კვლავ გამოუცხადებს უნდობლობას მთავრობას, პრეზიდენტი გადააყენებს მთავრობას ან დაითხოვს პარლამენტს და დანიშნავს ახალ არჩევნებს. პარლამენტი, მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხადების შემთხვევაში, შესაძლოა თავად აღმოჩნდეს დათხოვნის საფრთხის წინაშე. შეიძლება ითქვას, რომ პარლამენტისათვის აღნიშნული უფლებამოსილების მინიჭება აზრს კარგავს, რადგან პარლამენტის გადაწვეტილება სავალდებულო ხასიათს არ ატარებს. პარლამენტს მთავრობის პირდაპირი დათხოვნის უფლება აქვს მხოლოდ ერთ შემთხვევაში - თუ პარლამენტი სრული შემადგენლობის 3/5-ით გამოუცხადებს უნდობლობას მთავრობას. კვორუმი ამ შემთხვევაში საკმაოდ მაღალია (141 დეპუტატი), რაც საგრძნობლად ართულებს პარლამენტის მდგომარეობას.

მთავრობის პასუხისმგებლობის საკითხი დადგება, თუ საქართველოს პარლამენტი, სახელმწიფო ბიუჯეტის შეუსრულებლობის შემთხვევაში, არ დაამტკიცებს სახელმწიფო ბიუჯეტის ანგარიშს. საქართველოს პრეზიდენტი განიხილავს მთავრობის პასუხისმგებლოის საკითხს და პარლამენტს აცნობებს თავისი მოტივირებული გადაწყვეტილების შესახებ. ამ შემთხვევაშიც პარლამენტის პოზიციას სავალდებულო ძალა არ ენიჭება და მთავრობის ბედი დამოკიდებულია მხოლოდ პრეზიდენტის ნებაზე.

საქართველოს პარლამენტის მდგომარეობა საკმაოდ არასტაბილურია, რადგან საქართველოს პარლამენტი დათხოვნის საფრთხის წინაშე რამდენიმე შემთხვევაში აღმოჩნდება:

ა) თუ სამჯერ ზედიზედ ნდობა არ გამოუცხადეს მთავრობის შემადგენლობასა და სამოქმედო პროგრამას;

ბ) თუ უნდობლობას გამოუცხადებს მთავრობას სრული შემადგენლობის უმრავლესობით და პრეზიდენტმა უნდა გააკეთოს არჩევანი მთავრობის გადაყენებასა და პარლამენტის დათხოვნას შორის;

გ) თუ პრემიერ-მინისტრი მთავრობის ნდობის საკითხს დაუკავშირებს იმ სამთავრობო კანონპროექტს, რომელიც ბიუჯეტს, საგადასახადო კოდექსს და მთავრობის სტრუქტურისა და საქმიანობის შესახებ კანონს ეხება. თუ პარლამენტი ნდობას არ გამოუცხადებს მთავრობას, საქართველოს პრეზიდენტი ერთი კვირის განმავლობაში გადააყენებს მთავრობას ან დაითხოვს პარლამენტს და დანიშნავს ახალ არჩევნებს;

დ) თუ პარლამენტი 3 თვის განმავლობაში არ მიიღებს მთავრობის მიერ წარდგენილ ბიუჯეტს.

პარლამენტის დათხოვნის აღნიშნული შესაძლებლობები ძალთა ბალანსს პარლამენტის საზიანოდ არღვევენ პარლამენტი მუდმივად დათხოვნის საფრთხის ქვეშ იქნება და ვერ შეძლებს თავისი ფუნქციების ეფექტურად განხორციელებას.

საქართველოს პარლამენტის მიერ მთავრობაზე კონტროლის განხორციელების მექანიზმია ინტერპელაციის უფლება. პარლამენტის წევრთა სულ ცოტა ათკაციან ჯგუფს, საპარლამენტო ფრაქციას უფლება აქვს შეკითხვით მიმართოს პარლამენტის წინაშე ანგარიშვალდებულ ორგანოს, მთავრობას, მთავრობის ცალკეულ წევრს, რომლებიც ვალდებულნი არიან პასუხი გასცენ დასმულ შეკითხვას პარლამენტის სხდომაზე. პასუხი შეიძლება პარლამენტის განხილვის საგანი გახდეს. 59-ე მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით, პარლამენტი უფლებამოსილია სიითი შემადგენლობის უმრავლესობით პრემიერ-მინისტრის წინაშე დასვას მთავრობის წევრების პასუხისმგებლობის საკითხი. თუ პრემიერ-მინისტრი არ გადააყენებს მთავრობის წევრს, მაშინ იგი ორი კვირის ვადაში შეატყობინებს საქართველოს პარლამენტს თავის მოტივირებულ გადაწყვეტილებას. ამ შემთხვევაში პრემიერ-მინისტრისათვის პარლამენტის ნებას სავალდებულო ხასიათი გააჩნია.

4. სასამართლო ხელისუფლება

ხელისუფლების დანაწილების მექანიზმში უმნიშვნელოვანეს დამაბალანსებელ როლს ასრულებს სასამართლო ხელისუფლება. ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის სრული რეალიზაცია შეუძლებელი იქნება დამოუკიდებელი, საკანონმდებლო და აღმასრულებელი განშტოებების ტოლფასი სასამართლო ხელისუფლების ჩამოყალიბების გარეშე. აუცილებელია მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის გარანტიების შექმნა, რასაც უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება ობიექტური და მიუკერძოებელი მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესში. შეიძლება ითქვას, რომ საფრანგეთში სასამართლო ხელისუფლება საკმაოდ დამოუკიდებელია და ძნელად ექცევა აღმასრულებელი ხელისუფლების ზეგავლენის ქვეშ. რაც შეეხება რუსეთსა და საქართველოს, საბჭოთა კავშირში წლების მანძილზე სასამართლო ხელისუფლება ადმინისტრაციულ-პარტიული სისტემის მექანიზმში იყო ჩართული და ბრმად მიჰყვებოდა აპარატის ინსტრუქციებს,¹⁴ თუმცა დღესდღეობით შეიქმნა სათანადო საკანონმდებლო ბაზა სასამართლო ხელისუფლების დამოუკიდებლობის უზრუნველსაყოფად. რუსეთის ფედერაციის კონსტიტუციის 120-ე მუხლის მიხედვით, მოსამართლე დამოუკიდებელია და ემორჩილება მხოლოდ კონსტიტუციასა და კანონს. საქართველოს კონსტიტუციის 84-ე მუხლის თანახმად, არავის აქვს უფლება მოსთხოვოს ანგარიში კონკრეტულ საქმეზე. ბათილია ყველა აქტი, რომელიც ზღუდავს მოსამართლის დამოუკიდებლობას. მოსამართლე სარგებლობს ხელშეუხებლობით, რაც კიდევ ერთი წინგადადგმული ნაბიჯია სასამართლო ხელისუფლების დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფის გზაზე.

ჩვენს მიერ განხილულ ქვეყნებში არსებობს კონცენტრირებული კონსტიტუციური მართლმსაჯულების მოდელი - ანუ შექმნილია საკონსტიტუციო სასამართლო (ან საბჭო) საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების განსახორციელებლად. ხელისუფლების ბალანსირებაში საკონსტიტუციო სასამართლოს განსაკუთრებული როლი გამოიხატება სასამართლო ხელისუფლების ფუნქციაში გააკონტროლოს როგორც საკანონმდებლო, ასევე აღმასრულებელი ხელისუფლების აქტების კონსტიტუციურობის საკითხი. ასევე კონტროლის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ არ დაუშვას დანარჩენ ხელისუფლებათა თვითნებობა ისეთი კონსტიტუციური აქტების მიღების გზით, რომლებიც დაარღვევს ქვეყნის ძირითად კანონს, ხელყოფს ადამიანის ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებს. საკონსტიტუციო კონტროლის ორგანო ახორციელებს კონტროლს არჩევნებისა და რეფერენდუმის კონსტიტუციურობაზე. საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებასა და გადასინჯვას არ ექვემდებარება. აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ სასამართლოს კონტროლი არ არის უსაზღვრო და იგი მოქმედებს კონსტიტუციითა და კანონით განსაზღვრულ უფლებამოსილებათა ფარგლებში.

- საფრანგეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს მნიშვნელოვანი თავისებურებაა პრევენციული, წინასწარი საკონსტიტუციო კონტროლის არსებობა ორგანული კანონების მიმართ სავალდებულოა კონტროლი პარლამენტის პალატების რეგლამენტებზე და იმ კანონებზე, რომლებიც მოქალაქეთა უფლებებსა და თავისუფლებებს შეეხება. გარდა პრომულგირებისათვის გამზადებულ კანონებზე დასკვნის გაცემისა, საკონსტიტუციო საბჭო უფლებამოსილია ჩაერიოს საკანონმდებლო პროცესში - აკრძალოს ან ნებადართულად გამოაცხადოს ამა თუ იმ საპარლამენტო აქტის მომზადებაზე მუშაობა, აგრეთვე, გარკვეულ შემთხვევებში, გადაწყვიტოს საკითხი უკვე პრომულგირებული კანონების კონსტიტუციურობის შესახებ. საერთაშორისო ხელშეკრულებები და შეთანხმებები, რომლებიც საჭიროებენ რატიფიკაციას ან პარლამენტის მიერ მოწონებას, შეიძლება წინასწარ განხილულ იქნეს საკონსტიტუციო საბჭოს მიერ. საკონსტიტუციო საბჭო გამოთქვამს მოსაზრებებს სახელმწიფო მეთაურის გადაწყვეტილებაზე და უფლებამოსილია, კონსტიტუციის მე-16 მუხლის თანახმად, დაამყაროს დროებითი საპრეზიდენტო დიქტატურა.

- რუსეთის ფედერაციის საკონსტიტუციო სასამართლოს ფუნქციებში, საჯარო ხელისუფლების ორგანოთა ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობის შემოწმების გარდა, შედის კონსტიტუციის განმარტება, სახელმწიფო ორგანოთა შორის კომპეტენციური დავების გადაწყვეტა.

- შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოში არსებობს ნეიტრალური სასამართლო ინსტანცია, რომელსაც კონსტიტუციის შესაბამისად შეუძლია მიიღოს სავალდებულო გადაწყვეტილებები პრეზიდენტსა და პარლამენტს შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნის თაობაზე და მოაგვაროს ხელისუფლების დანაწილების თაობაზე წარმოშობილი კონფლიქტები.¹⁵

- პრეზიდენტი: ა) როგორც სახელმწიფოს მეთაური, წარმოადგენს კონსტიტუციის დაცვისა და სახელმწიფო ორგანოთა ნორმალური ფუნქციონირების გარანტს; ბ) მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მთავრობის ფორმირების პროცესში; გ) იწვევს და თავმჯდომარეობს მთავრობის სხდომებს, სადაც მნიშვნელოვანი სახელმწიფოებრივი საკითხები განიხილება. აღნიშნულ სხდომაზე მიღებული გადაწყვეტილება ფორმდება პრეზიდენტის აქტით; დ) უფლებამოსილია გადააყენოს მთავრობა, დაითხოვოს პარლამენტი; ე) ენიჭება მთავრობის მიერ მიღებული აქტების გაუქმების უფლებამოსილება კონსტიტუციასთან წინააღმდეგობის მოტივით (რუსეთი, საქართველო). გარდა ამისა, პრეზიდენტს გააჩნია: ვ) ფართო უფლებამოსილებები საგარეო პოლიტიკის სფეროში; ზ) სუსპენზიური ვეტოს უფლება; თ) საკუთარი ინიციატივით რეფერენდუმის დანიშვნის უფლება; ი) საგანგებო და საომარი მდგომარეობის გამოცხადების უფლება; კ) მნიშვნელოვანი პერსონალური უფლებამოსილებები. შეიძლება ითქვას, რომ პრეზიდენტი სახელმწიფო მექანიზმის უმნიშვნელოვანესი ფიგურაა.

- აღმასრულებელი ხელისუფლება პრმაგ დაქვემდებარებაში ექცევა. დადგენილია უფლებამოსილებათა ერთგვარი გადანაწილება აღმასრულებელი ხელისუფლების ორ წარმმართველ სუბიექტს - პრეზიდენტსა და პრემიერ-მინისტრს შორის, რომელიც მთავრობის მეთაურად გვევლინება. უნდა ითქვას, რომ პრემიერ-მინისტრი მნიშვნელოვან ფუნქციას ასრულებს - ხელმძღვანელობს და კოორდინაციას უწევს მთავრობის საქმიანობას, გააჩნია პარლამენტზე ზემოქმედების ბერკეტები, აღმასრულებელი ხელისუფლების დუალიზმი შესაძლოა სერიოზული კონფლიქტების საფუძველი გახდეს.

- პარლამენტი საკმაოდ შეზღუდულია საკანონმდებლო ფუნქციის განხორციელებისას, არ შეუძლია მთავრობის მიმართ ეფექტური კონტროლის განხორციელება.

- სასამართლო ხელისუფლების დამოუკიდებლობას უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება ხელისუფლების განშტოებათა შორის უფლებამოსილებათა დაბალანსების თვალსაზრისით.

გამოყენებული ლიტერატურა:

_______________________

1. ზაზა რუხაძე, საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, თბ. 1999გვ. 104.

2. ანდრაშ შაიო, ხელისუფლებიდ თვითშეზღუდვა, კონსტიტუციონალიზმის შესავალი. თარგმანი ინგლისურიდან. რედ თევდორე ნინიძე. თბილისი 2003წ. გვ. 89; ასევე იხ. ნ. რურუა, თავისუფლების კანონი, სტატია, კანონი, გააზრებული გამბედაობა, თბ., 2003. გვ. 215-216. ფილიპ ლოვო, თანამედროვე დიდი დემოკრატები, 1999წ. გვ.122

3. ზაზა რუხაძე, საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, თბ. 1999გვ. 181

4. ო. მელქაძე, ქართული კონსტიტუციონალიზმის თანამედროვე პრობლემები. თბილისი 2001. გვ. 12.

5. ვოლფგანგ გაული, კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში, გერმანულიდან თარგმნა კ. კუბლაშვილმა თბილისი 2002წ. გვ.132.

6. ო. მელქაძე, გ. კვერენჩხილაძე, საფრანგეთის სახელმწიფო სისტემა, გამომცემლობა „უფლება“, თბილისი 1997წ. გვ.66.

7. ვოლფგანგ გაული, კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში, გერმანულიდან თარგმნა კ. კუბლაშვილმა თბილისი 2002წ. გვ.187.

8. საქართველოს კონსტიტუცია, 73-ე მუხლის I პუნქტის „რ“ ქვეპუნქტი.

9. ო. მელქაძე, გ. კვერენჩხილაძე, საფრანგეთის სახელმწიფო სისტემა, გამომცემლობა „უფლება“, თბილისი 1997წ. გვ. 45.

10. ო. მელქაძე, კ. ყურაშვილი, რუსეთის სახელმწიფო სისტემა, თბილისის გამომცემლობა „უფლება“, 1997წ. გვ.77.

11. ო. მელქაძე, გ. კვერენჩხილაძე, საფრანგეთის სახელმწიფო სისტემა, გამომცემლობა „უფლება“, თბილისი 1997წ. გვ.79-80.

12. ო. მელქაძე, კ. ყურაშვილი, რუსეთის სახელმწიფო სისტემა, თბილისის გამომცემლობა „უფლება“, 1997წ. გვ. 104-1105.

13. ო. მელქაძე, გ. კვერენჩხილაძე, საფრანგეთის სახელმწიფო სისტემა, გამომცემლობა „უფლება“, თბილისი 1997წ. გვ. 118.

14. ო. მელქაძე, კ. ყურაშვილი, რუსეთის სახელმწიფო სისტემა, თბილისის გამომცემლობა „უფლება“, 1997წ. გვ. 115.

15. იხ. ჰერმან შვარცი, კონსტიტუციური მართლმსაჯულების დამკვიდრება პოსტკომუნისტურ ევროპაში, თბ., 2003. გვ. 350.

ნესტან ლონდარიძე

თუ მსოფლიო ცივილიზაციის ისტორიას გადავხედავთ, დავინახავთ, რომ მმართველობის მოდელთან დაკავშირებული პრობლემები ყოველთვის დიდ ინტერესს იწვევდა კაცობრიობის განვითარების ნებისმიერ ეტაპზე.

მმართველობის ფორმა შეიძლება განვსაზღვროთ, როგორც სახელმწიფოში უზენაესი ხელისუფლების ორგანიზაცია, რომელიც ხასიათდება ხელისუფლების წყაროთი და ხელისუფლების ორგანოთა დამოუკიდებლობის პრინციპით ერთმანეთთან და მოსახლეობასთან. მმართველობის ფორმა სახელმწიფოში უზენაესი, სუვერენული ხელისუფლების ორგანიზაციის პრინციპით გამოიხატება. მმართველობის ფორმის მიხედვით სახელმწიფოები იყოფა ორ ძირითად სახეობად - მონარქიულად და რესპუბლიკებად.

საზღვარგარეთის ქვეყნების უმრავლესობას რესპუბლიკები წარმოადგენენ, რომლებიც თავიანთ სახეს სტაბილურად ინარჩუნებენ, ვინაიდან მმართველობის რესპუბლიკური ფორმა განმტკიცებულია კონსტიტუციით, რომელიც ქვეყნების მნიშვნელოვან ნაწილში კრძალავს მმართველობის ფორმის გადასინჯვას.

მსოფლიოს ისტორიის გათვალისწინებით მმართველობის რესპუბლიკური ფორმა ძირითადად ორი სახისაა: საპარლამენტო და საპრეზიდენტო. თუმცა იურიდიულ ლიტერატურაშძი გვხვდება ამ ცნებების გაცილებით ამომწურავი კლასიპიკაცია. კალიფორნიის უნივერსიტეტის პროფესორი, მათე შუგარტი თავის გამოკვლევაში „პრეზიდენტისა და პარლამენტის შესახებ“ ხუთ განსხვავებულ მოდელს გვთავაზობს:

როგორც ვხედავთ, შუგარისტული კლასიფიკაცია საკმაოდ სრულია, მაგრამ ამგვარ მსჯელობას უფრო თეორიული მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე პრაქტიკული. გარდა ამისა, აღნიშნულ მოდელთა მსგავსი ვარიანტები რესპუბლიკური მმართველობის შერეულ სისტემას უფრო ეხმიანება. ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, მეტად მისაღები კლასიკური ორსახოვანი კლასიფიკაციაა საპრეზიდენტო და საპარლამენტო რესპუბლიკების სახით, თუმცა ყველა ქვეყანა არ ეწერება ასეთი კლასიფიკაციის ჩარჩოებში. იურიდიულ ლიტერატურაში საკმაოდ აქტიურად განიხილება შერეული მმართველობის ფორმის სახელმწიფოები, რომლებიც ერთდროულად მოიცავენ საპრეზიდენტო და საპარლამენტო რესპუბლიკის ნიშნებს.

რესპუბლიკური ტიპის მმართველობაში „წმინდა“ საპრეზიდენტო სისტემების სრულყოფისა და განვითარების გზაზე ახალი მოთხოვნებისა და კლასიკური სისტემების დადებით მხარეებთან ერთად ნაკლოვანებების გათვალისწინებით ეგრეთ წოდებული „ჰიბრიდული“ მმართველობის მოდელები მკვიდრდება საპრეზიდენტო-საპარლამენტო ან საპარლამენტო-საპრეზიდენტო სისტემების სახით. რესპუბლიკური მმართველობა ეფუძნება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპს და განასხვავებს სამ დამოუკიდებელ შტოს: საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებას. ამასთან, დემოკრატიული რესპუბლიკური მმართველობის დროს ხელისუფლების დანაწილების ფარგლებში მოქმედებს „ურთიერთგაწონასწორების და კონტროლის“ სისტემა, რომლის შესაბამისად, თითოეული ხელისუფლება დამოუკიდებელია თავის საქმიანობაში, მაგრამ ამასთნავე მათი ფუნქციონირება დამოკიდებულია ურთიერთზემოქმედებასა და თანამშრომლობაზე, ასე რომ არც რთ მათგანს არა აქვს უფლება და შესაძლებლობა ჩარიოს ან მიითვისოს მეორის უფლება“.

თუმცა ამგვარი შეთანხმებული ურთიერთმოქმედება ყოელთვის როდი ხერხდება. ხელისუფლებათა დანაწილებისას ზოგჯერ ადგილი აქვს ბრძოლას ამა თუ იმ შტოს შორის უფლებამოსილების გაზრდისათვის. ასეთ შემთხვევაში შეიძლება ხელისუფლებათა დანაწილების უზენაეს პრინციპს საფრთხე დაემუქროს. ამდენად, უდიდესი მნიშვნელობა აქვს სახელმწიფოს არჩევანს, რომელსაც იგი გააკეთებს საპრეზიდენტო თუ საპარლამენტო რესპუბლიკას შორის. არჩევანის პროცესში კი დგება კითხვა მმართველობის სისტემებს შორის უპირატესობის თაობაზე.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკის ძირითადი თავისებურებანი

პრეზიდენტურის ისტორიული ფესვები ძველი რომის ექსტრაორდინალური მაგისტრატურიდან იღებს სათავეს, რომელიც იმ შემთხვევისთვის შეიქმნა, როცა საგანგებო საშიშრობის წარმოშობამ სახელმწიფოს არსებობას საფრთხე შეუქმნა. მისი დემოკრატიული ხასიათი ხაზგასმული იყო იმ პირის ოფიცილურ სახელწოდებაში, რომელსაც მინდობილი ჰქონდა უმაღლესი და შეუზღუდავი ხელისუფლება - magister pupuli - „ხალხის წინამძღოლი“, მოგვიანებით კი „დიქტატორი“. რომის რესპუბლიკური კონსტიტუციის შემქმნელებმა დიქტატურა უკიდურესი 6-თვიანი ვადით შეზღუდეს. უფლებამოსილების საჯარო მოხსნა დიქტატორს აბრუნებდა ადრინდელ როლში და სრული მოცულობით აღადგენდა ორდინალური მაგისტრტების უფლებამოსილებას.

თანამედროვე საპრეზიდენტო მმართველობის კლასიკურ მოდელად ამერიკული პრეზიდენტურა მოიაზრება, რომელიც 1787 წლის კონსტიუციით საბოლოოდ განმტკიცდა, თუმცა ამ ნოვაციას იმდროინდელი პოლიტიკური წრეები უმტკივნეულოდ არ შეხვედრიან. ამერიკული პრეზიდენტურა მთელს უახლეს ისტორიაში ასეთი სახის მმართველობის პირველ გამოცდად შეიძლება ჩაითვალოს.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკა წარმოადგენს პრეზიდენტის, როგორც სახელმწიფო მეთაურის, პარლამენტის - საკანონმდებლო ორგანოს და მთავრობის, როგორც აღმასრულებელი ორგანოს, განსაზღვრულ თანაფარდობას, როდესაც პრეზიდნტის ხელში თავმოყრილია სახელმწიფო მეთაურისა და მთავრობის მეთაურის უფლებამოსილება.

სახელმწიფო მმართველობის მექანიზმში პრეზიდენტს წამყვანი ადგილი უკავია. პრეზიდენტი აირჩევა პირდაპირ მოსახლეობის მიერ საყოველთაო სახალხო კენჭისყრის გზით, ზოგ შემთხვევაში კი მოქმედებს პრეზიდენტის არჩევნების ირიბი წესი, როდესაც პრეზიდენტი აირჩევა მოსახლეობის მიერ არჩეული ამომრჩეველთა სპეციალური კოლეგიის მიერ, როგორც ამერიკის შეერთებულ შტატებში.

საქართველო რესპუბლიკური ფორმის დროს სახელმწიფოს მეთაური - პრეზიდენტი აირჩევა გარკვეული ვადით. გავრცელებულია ოთხიდან შვიდ წლამდე არჩევის ვადა. ამერიკის შეერთებულ შტატებში პრეზიდენტი აირჩევა პირდაპირი გზით 4 წლის ვადით. ერთი და იგივე პირი პრეზიდენტად შეიძლება არჩეულ იქნას ზედიზედ მხოლოდ ორჯერ. მხოლოდ ფ.დ. რუზველტი იქნა პრეზიდენტად სამჯერ არჩეული, თუმცა ასეთი ცვლილება კონსტიტუციაში სპეციალურად მისთვის იქნა შეტანილი, რმელიც შემდგომ ისევ უარყვეს. დიდი პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს სახელმწიფოს მეთაურის უფლებამოსილების ვადას. საპრეზიდენტო მმართველობის ცნობილი ექსპერტი, ხოან ლინგი გნიხილავს საპრეზიდენტო მმართველობის საშიშროებას და აღნიშნავს: „გამორჩეული თვისება საპრეზიდენტო სისტემისა - პრეზიდენტის მოღვაწეობის შეზღუდული ვადა - ნაკლს მოკლებული არ გახლავთ, იგი ყოფს პოლიტიკურ პროცესს წყვეტილ, მკვეთრად გამორჩეულ პერიოდებად, რაც უწყვეტი გნვითარების საშულებას არ იძლევა პრეზიდენტის მანდატის ხანგრძლივობა ხდება უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი ყველა პოლიტიკოსის გათვლებში და ეს ფაქტია, რომელიც აღსავსეა მნიშვნელოვანი შედეგებით“.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკის დამახასიათებელ თვისებას წარმადგენს მთვრობის არაპარლამენტური გზით ფორმირება, ანუ თვით პრეზიდენტის მიერ, თუმცა იშვიათი არაა შემთხვევები, როდესაც პრეზიდენტი მთავრობას პარლამენტის თანხმობით ქმნის, ამდენად შესალძლებელია პრეზიდენტის არჩევანი შეიძღუდოს იმ პირთა წრით, რომელთა მოწონებაც უფრო სავარაუდოა პარლამენტის მიერ, მაგრამ, პრაქტიკულდ, პრეზიდენტს ფართო არჩევანის შესაძლებლობა გააჩნია და უმეტესად პრეზიდენტის არჩევანი გადამწყვეტია. მაგალითად, ამერიკის შეერთებულ შტატებში ფორმალურად მინისტრები სენატის „რჩევითა და თანხმობით“ ინიშნებიან და მტკიცდებიან, პრაქტიკულად კი, იმის გამო, რომ იმ შემთხვევაში, თუ სენატი არ დაამტკიცებს პრეზიენტის მიერ შემოთავაზებულ კანდიდატს, სენატს არ აქვს უფლება თავა წარმოადგინოს სხვა კნდიდატურა, პრეზიდენტის მიერ დანიშნული პირის გამო დავა სენატში იშვიათობაა.

კლასიკური საპრეზიდენტო მმართველობის სახელმწიფოებში მინისტრები, პრაქტიკულა, პრეზიდენტის თანაშემწეებს წარმოადგენენ განსაზღვრულ სფეროებში. მათ პრეზიდენტი ნიშნავს და ათავისუფლებს საკუთარი მოსაზრების მიხედვით.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკის მთავრობა ანგარიშვალდებულია პრეზიდენტის წინაშე. მთავრობის საქმიანობაში აუცილებლობას არ წარმოადგენს ნდობის გამოცხადება. პარლამენტს არ გააჩნია მთავრობის წევრის თანამდებობიდან გადაყენების უფლებამოსილება, ამის შესაძლებლობა პარლამენტს მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევში ეძლევა იმპიჩმენტის პროცედრის გამოყენებით.

ე.წ. იმპიჩმენტის წესით პარლამენტს არა მხოლოდ მთვარობის გადაყენება შეუძლია, არამედ მას შეუძლია აღძრას პრეზიდენტის გადაყენების საკითხიც. თუმცა ასეთ შემთხვევაში საკმაოდ რთული მექანიზმია გასასვლელი. იმპიჩმენტის საკითხი დგება მხოლოდ მაშინ, როდესაც პრეზიდენტი ან მთავრობის წევრი ბოროტად იყენებს თავის ძალაუფლებას, ჩადის დანაშაულს ან განზრახ უხეშად არღვევს კონსტიტუციას. იმპიჩმენტი წარმოადგენს უაღრესად სერიოზულ უკიდურეს სასჯელს. ეს არ ნიშნავს, რომ პრეზიდენტი ანგარიშვალდებულია პარლამენტის წინაშე პოლიტიკური თვალსაზრისით. ამერიკის შეერთებულ შტატებში კონგრესის მიერ იმპიჩმენტის უფლების ამოქმედება იმით იწყება, რომ წარმომადგენელთა პალატა გამოყოფს სპეციალურ კომისიას, რომელიც გამოძიების შედეგებს მოახსენებს პალატას. იმპიჩმენტის აღძვრას ესაჭიროება წარმომადგენელთა პალატის სხდომაზე დამსწრე წევრთა ორი მესამედის მხარდაჭერა. ამის შემდეგ საქმე გადადის სენატში, რომელიც გამოყოფს სპეციალურ კომიტეტს. სენატი უმაღლესი მოსამართლის თავმჯდომარეობით მოისმენს ქვედა პალატისა და კომიტეტის დასკვნებს და ბრალდებული პრეზიდენტის აზრს. იმპიჩმენტი ძალაში შედის დამსწრე სენატორთა ორი მესამედის თანხმობის შემთხვევაში. იმპიჩმენტის გამოტანის მომენტიდან პრეზიდენტი გადაყენებულად ითვლება და შემდგომ მისი პასუხისმგებლობის საკითხი სასამართლო ინსტანციებში განიხილება. ეს მხოლოდ ფორმალური სამართლებრივი მექანიზმია. მიუხედავად მცდელობებისა, ამ ქვეყნის ისტორია ამ უფლების გამოყენების არც ერთ შემთხვევას არ იცნობს. პრეზიდენტი, ფაქტობრივად, უკონტროლო სივრცეში მოღვაწეობს.

როგორც ვნახეთ, პარლამენტს არ შეუძლია პრეზიდენტის გადაყენება. ანალოგიურად, არც პრეზიდენტს აქვს უფლება დაითხოვოს პარლამენტი. მათ არ შეუძლიათ იძულებითი ზემოქმედება მოახდინონ ერთმანეთზე. უმეტესად, სწორედ ეს სისტემა წარმოადგენს უპირატესად პრეზიდენტისა და პარლამენტის გაწონასწორების ნიმუშს.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკებში პრეზიდენს უფლება აქვს შეაყოვნოს პარლამენტის მიერ მიღებული კანონი, ანუ ისარგებლოს ვეტოს უფლებით, რომლის გადასალახად განსაკუთრებული შტატების პრეზიდენტის მიერ კანონპროექტისათვის ვეტოს დადების შემთხვევაში, კანონპროექტის განმეორებითი მოწონებისათვის საჭიროა კონგრესის ორივე პალატის კვალიფიციური უმრავლესობის მხარდაჭერა, ანუ ხმების ორი მესამედი. ვეტოს უფლება რეალურ ძალას მხოლოდ საპრეზიდენტო რესპუბლიკის პრეზიდენტის ხელში იღებს. საპრეზიდენტო რესპუბლიკის პრაქტიკაში ვეტოს უფლების ხშირი გამოყენების საფუძველს მთავრობის არაპარლამენტური ფორმირება წარმოადგენს, რაც ხელისუფლების ორ შტოს - საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ორგაოებს შორის კოლიზიის შესაძლებლობას ქმნის.

„საპრეზიდენტო მმართველობა უცილობლად პრობლემატურია, ვინაიდან მისი ფუნქციონირება ხდება“ გამარჯვებული ხელთ იგნებს ყველაფერს წესის მიხედვით, წესისა რომელსაც აქვს ტენდენცია გადააქციოს დემოკრატიული პოლიტიკა ნულოვანი შედეგის თამაშად. ასეთი „თამაშები“ პოტენციურად ქმნის კონფლიქტის საშიშროებას, ვინაიდან მიუხედავად იმისა, რომ საპარლამენტო არჩევნებმა შეიძლება შედეგად მოგვცეს ერთი პარტიის აბსოლუტური უმრავლესობა, იგი უფრო ხშირად იძლევა საშუალებას პარლამენტში სხვა პარტიებიც იქნენ წარმოდგენილნი. ამ დროს პარლამენტში ძალაუფლების განაწილება და კოალიციების შექმნა ფართოდ გავრცელებულია და ძალაუფლებით აღჭურვილნი ეკიდებიან უმცირეს პარტიათა მოთხოვნებსა და ინტერესებს. ეს პარტიები კი, თავის მხრივ, ინარჩუნებენ იმედს, რომ მათაც აქვთ თავიანთი ფსონი მთელს სისტემაში და ამდენად ერგებათ ძალაუფლების გარკვეული წილი; და პირიქით, იმის რწმენამ, რომ პრეზიდენტი სარგებლობს დამოუკიდებელი ავტორიტეტთა და სახალხო მანდატით, შეიძლება იგი აღავსოს შეგნებით, რომ მისი ცხოვრების დანიშნულებაა ეპყრას ძალაუფლება.¹

საპრეზიდენტო მმართველობა გვთავაზობს უდავო უპირატესობას იმით, რომ აძლევს საშუალებას ხალხს აირჩიოს თავისი მეთაური ღიად და პირდაპირ.

საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში კონსტიტუციური კანონიერების და ხელისუფლების დანაწილების რეალური განხორციელების შემთხვევაში მთავრობა გაცილებით სტაბილურია, ხოლო პარლამენტს გააჩნია რეალური უფლებამოსილება. საპრეზიდენტო რესპუბლიკა წარმოადგენს საკმაოდ მოქნილ მმართველობის ფორმას და სწორედ ამიტომ მან ფართო გავრცელება ჰპოვა მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში. საპრეზიდენტო რესპუბლიკებია: მექსიკა, სირია, ყაზახეთი, ყირგიზეთი, თურქმენეთი, უზბეკეთი და სხვა.

საპარლამენტო რესპუბლიკის ძირითადი თავისებურებანი

თანამედროვე პარლამენტარიზმის უშუალო წინაპრად ინგლისის პარლამენტი მოიაზრება, თუმცა პარლამენტარიზმის სამშობლოს აღიარებაზე პრეტენზიას აცხადებენ ესპანელები და ირლანდიელებიც.²

პარლამენტარიზმის წარმოშობისა და დამკვიდრების ისტორიას არც საქართველოს მიღმა ჩაუვლია, ჩვენი ქვეყანა, მისი აღმავლობის ხანაში, XI საუკუნეში პირისპირ დადგა იმ დროისთვის წარმოუდგენელი სიახლის გარეშე. მაშინ, როდესაც მსოფლიოში, და მეტადრე აზიში, მონარქიის გარდა მმართველობის სხვა ფორმა სრულიად წარმოუდგენელი იყო, ახალგაზრდა თამარ მეფეს ტახტზე ასვლისთანავე დაუპირისპირდა ძლიერი პოლიტიკური მდგომარეობის მქონე დიდებულთა გარკვეული წრე, რომელთაც მოსთხოვეს მეფეს მმართველობის ძირეული საკითხებისა და სასამართლო ხელისუფლების მათთვის გადაცემა. მათ მიერ შექმნილი სათათბირო ორგანო, „კარავი“, ფაქტობრივად, საკანონმდებლო ხელისუფლების დაუფლებასა და მეფისათვი მხოლოდ აღმასრულებელი ხელისუფლების დატოვებას გულისხმობდა. მართალია, იმ პერიოდის საქართველო არ აღმოჩნდა მზად აღნიშნული ცვლილებებისათვი და არც მონარქიის საძირკველი იყო სათანადოდ შესუსტებული, რომ მეამბოხეებს სრულყოფილი გამარჯვებისათვის მიეღწიათ. ამ ფაქტს მეცნიერები სამართლიანად მიიჩნევენ XIII საუკუნის ინგლისის „თავისუფლებათა დიდი ქარტიის“ წინამორბედად, რომლიოთაც მნიშვნელოვნად შეიზღუდა ინგლისის მეფის ძალაუფლება.

ამერიკელი მეცნიერის, კენტ ვივერის აზრით, საპარლამენტო სისტემის ერთ-ერთ ძირითად მახასიათებელს წარმოადგენს ის, რომ მას არ აქვს სხვადასხვა საარჩევნო პროცედურა საკანონმდებლო და აღმასრულებელი შტოებისათვის: მთავრობის მეთაურები - პრემიერ-მინისტრი და მისი კაბინეტი - კომპლექტდება პარლამენტართაგან და საპარლამენტო ორგანოსაგან ნდობის მინიჭებას მოითხოვს.

საპრალამენტო რესპუბლიკისათვის დამახასიათებელია ხელისუფლების დანაწილების სისტემაში პარლამენტის უპირატესობა, რაც გამოხატულებას პოულობს მთავრობის საპარლამენტო გზით ფორმირებასა და პარლამენტის წინაშე პასუხისმგებლობაში. განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა მთავრობის სოლიდარული პასუხისმგებლობა, როდესაც მთავრობის ერთი წევრისადმი, განსაკუთრებით, მისი თავმჯდომარისადმი უნდობლობა მთელი მთავრობის გადადგომას იწვევს.

ევგენი ტანჩევი, რაციონალიზებული პარლამენტარიზმის ავტორი, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპული პარლამენტარიზმისათვის დამახასიათებელ თვისებად მიიჩნევს მთავრობის კაბინეტის პასუხისმგებლობის სისტემას კაბინეტის კოლექტიური პოლიტიკური პასუხისმგებლობის სახით, რომელიც ხორციელდება პარლამენტის მიერ უნდობლობის ვოტუმისათვის კენჭისყრის გზით და მმართველობის საპარლამენტო სისტემის ძირითად არსს წარმოადგენს. კაბინეტისა და პარლამენტის ხშირი კრიზისების თავიდან ასაცილებლად ძირეული ცვლილებბი იქნა შეტანილი პარლამენტის მუშაობის წესებში ჯერ ომის შემდგომ დასავლეთ ევროპის კონსტიტუციონალიზმში, ახლახან კი ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის აღმოცენებადი დემოკრატიების კონსტიტუციებში. კლასიკური საპარლამენტო სისტემის პირობებში კაბინეტის მიერ შემოტანილი კანონპროექტის უარყოფა ავტომატურად კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს მთავრობის შემდგომი ფუნქციონირების კანონიერებას. თანამედროვე აღმოსავლეთ ევროპული მოდელი ცდილობს გაარღვიოს კავშირი კაბინეტის მიერ საპარლამენტო მხარდაჭერის არასწორ გათვლასა და მთლიანად მთავრობისადმი ნდობას შორის.³

უნდობლობის ვოტუმის საკითხის დასაყენებლად საჭირო დეპუტატთა რაოდენობის გაზრდის გზით ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპული ქვეყნების კონსტიტუციების შემქმნელებმა სცადეს მთავრობა უფრო სტაბილური გაეხადათ და ნაკლებად გაერიათ იმ კონფლიქტებში, რომლბიც წამოიჭრება ზოგიერთი კანონპროექტის ირგვლივ.

კაბინეტისადმი უნდობლობის ვოტუმის ხშირი გამოტანის რისკის შესამცირებლად არის გამიზნული პარლამენტში უნდობლობის საკითხის აშკარა აკრძალვა გარკვეული პერიოდის განმავლობაში. კონსტიტუციებით, რომლებიც ფრანგულ, გერმანულ და ესპანურ ნიმუშს წარმოადგენენ, ერთ სესიაზე უნდობლობის ვოტუმის საკითხი არ შეიძლება ორჯერ იქნას გამოტანილი. აღმოსავლეთ ევროპული ქვეყნების კონსტიტუციათა ავტორების განსაკუთრბული ყურადღების საგანი გახდა უნდობლობის ვოტუმის საკითხის განხილვის ვადები. ბევრ კონსტიტუციაში უნდობლობის საკითხის დაყენებიდან დებატების დაწყებამდე პერიოდი განსაზღვრულია სამიდან შვიდ დღემდე.

მთავრობის სტაბილურობის მხარდაჭერის მცდელობაზე მიუთითებს აგრეთვე ტენდენცია გაუადვილონ კაბინეტის თანამდებობის პირებს საკუთარი ინიციატივით ნდობის ვოტუმის საკითხის წამოჭრა, როდესაც მათი უფლებამოსილება ეჭვქვეშ დგება. უნდობლობის ვოტუმზე კენჭისყრის პროცედურისაგან განსხვავებით, კაბინეტის მოთხოვნით დაყენებული ნდობის ვოტუმის საკითხზე კენჭისყრის პროცედურა დაჩქარებულია და ნდობის ვოტუმის გამოტანა უნდა მოხდეს დეპუტატთა უბრალო უმრავლესობით. წარმოუდგენელია მმართველობის საპარლამენტო სისტემის სარსებობა, თუ კაბინეტის პოლიტიკური პასუხისმგებლობა არაა გაწონასწორებული აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ საკანონმდებლო ხელისუფლების ორგანოს ვადამდელი დათხოვნის უფლებით. რაციონლიზებულმა პარლამენტარიზმმა მნიშვნელოვნად შეცვალა აღმსასრულებელი ხელისუფლების მხრივ პარლამენტის კონტროლის ეს საშულაება და კიდევ უფრო აამაღლა კაბინეტის სტატუსი.

საპარლამენტო რესპუბლიკის პრეზიდენტის მონაწილეობა და როლი მთავრობის ფორმირებაში ნომინალურია. მთავრობის ფორმირება ხდება იმ პარტიათა მიერ, რომლებიც არჩევნებში მანდატების უმრავლესობას მოიპოვებენ პარლამენტში. მმართველობის ასეთი ფორმის დროს არსებობს პრემიერმინისტრის თანამდებობა, რომელსაც ნიშნავს ან ირჩევს პარლამენტი. ზოგ შემთხვევაში კი პრემიერ მინისტრს ფორმალურად პრეზიდენტი ნიშნავს.

მეცნიერები საპარლამენტო სისტემის დადებით თვისებად მიიჩნევენ საკანინმდებლო და აღმასრულებელი შტოებისათვის სხვადასხვა საარჩევნო პროცედურის არქონას. საპარლამენტო სისტემას ჰყავს ან დამოუკიდებლად არჩეული ხელმძღვანელი, ან მმართველი, რომელიც თავის უფლებებს მემკვიდრეობით იღებს და რომლის როლი უმთავრესად „ცერემონიულია“, ხოლო უფლებები ზუსტად არის განსაზღვრული. მთავრობის მეთაური, ჩვეულებრივ პრემიერ-მინისტრად წოდებული, პირდაპირი არჩევნების გზით არ აირჩევაც (გამონაკლისი შემთხვევების გარდა) იგი იღებს თანამდებობას პარტიის ლიდერობის წყალობით და მისი მმართველობის პერიოდი არ აღემატება პარლამენტის ფუნქციუნირების ვადას. პრემიერ-მინისტრი და მისი კაბინეტი, რომელიც კომპლექტდება პარლამენტის წევრთაგან, მოითხოვს საკანონმდებლო ორგანისაგან გარკვეული დროით ნდობის მინიჭებას, რათა იგი უფლებამოსილი გახდეს. მას შემდეგ, რაც კაბინეტის ფორმირება მოხდება, იგი კოლეგიალურად ანგარიშვალდებულია საკანონმდებლო ორგანოს წინაშე.

საპარლამენტო სისტემის რესპუბლიკებში მთავრობის ფორმირება ხდება საპარლამენტო ფორმირების გზით. როგორც ავღნიშნეთ , იმისათვის, რომ პირი პრემიერ-მინისტრი გახდეს, ის უნდა იყოს რომელიმე მნიშვნელოვანი პარტიის ლიდერი. ყველაზე ხშირად მთავრობის მეთაურს ნიშნავს პარამენტი ან მისი ქვედა პალატა., ან იგი ინიშნება სახელმწიფოს მეთაურის მიეტრ, პარლამენტში ან მის ქვედა პალატაში შემდგომი დამტკიცებით. საზღვარგარეთის ქვეყნებში მნიშვნელოვნად განსხვავებულია მთავრობის ფორმირების ტექნოლოგია, მაგრამ ერთი საერთო ლოგიკა არსებობს, ჯერ ინიშნება მთავრობის მეთაური, ხოლო შემდგომ, მისი წინადადებით, რჩევით თუ რეკომენდაციით, ინიშნებიან მინისრები და მთვრობის წევრები. პრემიერ-მინისტრი აყალიბებს პარლამენტის წინაშე ანგარიშვალდებულ კაბინეტს. იმ შემთხვევაში, თუ პარლამენტი მოიწონებს პრემიერ-მინისტრის მიერ შემოთავაზებულ კანდიდატებს, მაშინ ახალი მთავრობა ჩამოყალიბებულად ითვლება და პარტიის ლიდერი პრემიერ-მინისტრი ხდება. კაბინეტის ფორმირება შეიძლება მოხდეს მხოლოდ პარლამენტის წევრებისაგან, ან ის შეიძლება შედგებოდეს იმ ადამიანებისაგან, რომლებსაც ჯერ არავითარი თანამდებობა არ უკავიათ, ან კიდევ, კაბინეტის წევრობის უფრო გავრცელებული მოდელის იხედვით, სადაც კაბინეტის წევრებიც არიან. მნიშვნელოვანი ძალაუფლება პარლამენტის ფარგლებს გარეთაც არსებობს და იგი გააჩნია არა მარტო კაბინეტს, არამედ ამომრჩევლებსაც. ზოგიერთ საპარლამენტო სისტემაში, კანონმდებლების მიერ მთავრობის „ჩამოგდების“ შედეგად, თავად პარლამენტის დათხოვნა ხდება. ახალი არჩევნები დაუყოვნებლივ უნდა გაიმართოს და ამომრჩეველთა კრება, რომელიც შედგება ცალკეული ამომრჩევლებისაგან, იღებს ძალაუფლებას, რაც საშუალებას აძლევს მას გადაწყვიტოს ის სადაო საკითხი, ომელზეც წინა მთავრობამ მარცხი განიცადა. საპარლამენტო რესპუბლიკაში პრეზიდენტს ფორმალურად ფართო უფლებამოსილება გააჩნია, მაგრამ პრაქტიკაში იგი ვერ ახდენს რაიმე ზეგავლენას სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელებაზე. პრეზიდენტის მიერ მიღებული ნორმატიული აქტები იურიდიულ ძალას იძენს მხოლოდ მთავრობის ან პარლამენტის თანხმობის შემდეგ, რომლებსაც ასევე ეკისრებათ პასუხისმგებლობა. საპარლამენტო სისტემის ქვეყნებში აღმასრულებელი ხელისუფლების მატარებლად ითვლება არა სახელმწიფოს მეთური, როგორც ეს საპრეზიდენტო რესპუბლიკისთვისაა დამახასიათებელი, არამედ კოლეგიური ორგანო მთავრობის სახით, იქნება ეს მინისტრთა საბჭო, კაბინეტი თუ სხვა. სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელებაში, როგორც ავღნიშნეთ, ფორმალურია და მისი სამართლებრივი ბუნება შეესაბამება ფორმულად: „ მეფობს, მაგრამ არ მართავს“ სახელმწიფოს მეთაურის მოქმედებაზე პასუხისმგებელია მთავრობა. სახელმწიფოს მეთაურის სამართლებრივი აქტი იურიდიული ძალის მქონედ არ ჩაითვალოს, თუ ისინი განმტკიცებულნი არ იქნებიან მთავრობის მეთაურის ან კომპეტენტური მინისტრის ხელმოწერით, რომლებიც ამას შემდგომ საკუთარ თავზე იღებენ პასუხისმგებლობას მათ მიერ კონტრასიგნებული აქტის შესრულება-განხორციელებისათვის. პრაქტიკულად, ყველა აქტი, რომელიც სახელმწიფო მეთაურისაგან გამომდინარეობს, მზადდება და ხორციელდება მთავრობის მიერ. მაგალითად, იტალიის კონსტიტუციის 89-ე მუხლით, რესპუბლიკის პრეზიდენტის ყველა აქტი ბათილია, თუ ის კონტრასიგნებული არ არის მინისტრის მიერ, რომელიც პასუხისმგებელია ამ აქტზე. კანონის ძალია მქონე აქტების კონტრასიგნაცია ხორციელდება მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარის მიერ.

სახელმწიფო მეთაურის ფაქტობრივი სამართლებრივი მდგომარეობის ზუსტი და მრავალმხრივი დახასიათება „კლასიკური საპარლამენტო რეჟიმის“ პირობებში ცნობილმა ფრანგმა პოლიტილოგმა მორის დიუბერჟემ მოგვცა: „რესპუბლიკის პრეზიდენტს მხოლოდ ნომინალური უფლებამოსილებების აქვს. მას არ შეუძლია განახორციელოს კონსტიტუციით მასზე მინიჭებული პრეროგატივები, როგორც ეს შესაძლებელია პრემიერ-მინისტრისა და მთავრობის მიერ. სახელმწიფოს მეთაური სხვა არაფერია, თუ არა მანქანა ხელმოწერებისა, რომელსაც არ ძალუძს მისთვის მოცემულ მითითებებზე უარი განაცხადოს“.⁴

მთავრობის ფორმირების პროცესში პარლამენტის როლი ყველა ქვეყანაში კონკრეტულ სახეს ატარებს. სახელმწიფო მეთაურისა და პარლამენტის მიერ მთავრობის ფორმირების მეტად რთული პოლიტიკური პრობლემის გადაწყვეტა შესაძლებელია შემდეგი გზებით:

ამ შემთხვევაში სახელმწიფოს მეთაურის მიერ გაკეთებული არჩევანი გამოხატავს არა საკუთარ ნებას, არამედ ქვეყნის პარლამენტში არსებულ პოლიტიკურ ძალთა განლაგებას.

საპარლამენტო გზით მთავრობის ჩამოყალიბების პროცესი მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ქვეყანაში არსებულ პოლიტიკურ ძალთა ბალანსზე, რაც გამოხატულებას პარლამენტის პარტიულ შემადგენლობაში პოულობს.

საპარლამენტო ქვეყნებში პარლამენტის ერთ-ერთ ძირითად ფუნქციას მთავრობის საქმიანობაზე კონტროლი წარმოადგენს. საპარლამენტო კონტროლი და მისი განხორციელების ფორმები მრავალგვარია, რაც სახელმწიფო ორგანოთა სისტმაში პარლამენტის ადგილთან და მართვა-გამგეობის ფორმასთან არის კავშირში. განასხვავებენ, საპარლამენტო კონტროლის ორ ფომას: პოლიტიკურსა და იურიდიულს. პოლიტიკური კონტროლის ფორმებია: სამთავრობო პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებების განხილვა, საპარლამენტო შეკითხვები, ნდობის ვოტუმის მიცმაზე უარი და ინტერპელაციის ფორმით უნდობლობის ვოტუმის გამოცხადება, მთავრობისა და მინისტრების მოხსენებებისა და ანგარიშების მოსმენა, მუდმივი კომისიების თუ კომიტეტების საკონტროლო საქმიანობა, პარლამენტის მიერ შექმნილი სპეციალური ორგანოების და დანიშნული ცალკეული თანამდებობების პირების მიერ საკონტროლო საქმიანობის განხორციელება, დელეგირებულ კანონმდებლობაზე კონტროლი. იურიდიული კონტროლის ფორმად აღიარებულია ახლადარჩეული დეპუტატების უფლებამოსილების სისწორის კონტროლი, სპეციალური საგამოძიებო კომისიების საქმიანობა და იმპიჩმენტის ინსტიტუტი, რომელიც უფრო მეტად საპარლამენტო პასუხისმგებლობის იურიდიული ფორმა.

საპარლამენტო მოდელს მმართველობის სხვა მოდელებისაგან საკონტროლო საშუალებები სიმრავლე განასხვავებს.

საპარლამენტო კონტროლის პოლიტიკურ ფორმას ადგილი აქვს პარლამენტის ახალი შემადგენლობის მოწვევის შემდეგ, ან მორიგი სესიის გახსნისას, სამთავრობო განაცხადების საფუძველზე, პლენარულ სხდომაზე იმართება დისკუსია, რომლის დროსაც დეპუტატები მთავრობის პოლიტიკას ან მის ცალკეულ ასპექტებს აფასებენ.

საპარლამენტო კონტროლის განსაკუთრებულ ნაირსახეობას ითვლება სადეპუტატო შეკითხვის ინსტიტუტი, რომელიც მიმართულია მთავრობისადმი ან ცალკეული მინისტრისადმი. განასხვავებენ მარტივ და წერილობით ასევე ინტერპელაციის წესით წარმოდგენილ შეკითხვებს, რაც საკმაოდ რთული მექანიზმია, ამიტომაც იგი ყველაზე ქმედით ფორმად ითვლება. ინტერპელაციის წესით წარმოდგენილი შეკითხვისათვის საჭიროა, რომ იგი ხელმოწერილ იქნას პარლამენტართა განსაზღვრული ოდენობის მიერ, საჭიროა დადგინდეს მისი წარდგენისა და განხილვის მკაცრად განსაზღვული ვადები.პარლამენტის პლენარულ სხდომაზე პასუხის განხილვას მოსდევს კამათი, რაც შეიძლება მთავრობის, პრემიერ-მინისტრის ან ცალკეული მინისტრის მიმართ გაკიცხვის რეზოლუციის გამოტანით დამთავრდეს, რომელიც შეიძლება ნდობის საკითხზე კენჭისყრის საფუძვლი გახდეს.

საპარლამენტო კონტროლის მნიშვნელოვანი ფორმაა ასევე ნდობის საკითხის დაყენება პარლამენტის წინაშე. განასხვავებენ ნდობის გამოცხადებაზე უარსა და უნდობლობის ვოტუმის ფორმებს. ნდობის გამოცხადებაზე უარის თქმას ადგილი აქვს, როდესაც მთავრობა თვითონ აყენებს ნდობის საკითხს იმ აქტთან დაკავშირებით, რომლის მიღებასაც ცდილობს პარლამენტისგან. რაც შეეხება უნდობლობის ვოტუმის გამოცხადებას, იგი საპარლამენტო ინიციატივის შედეგი შეიძლება იყოს.

საპარლამენტო სისტემის ზოგიერთ ქვეყანაში მთავრობის საქმიანობაზე კონტროლს ახორციელებენ საპარლამენტო კონისიები და კომიტეტები. ამის მაგალითია გერმანიის ბუნდესტაგის კომისია თავდაცვის საკითხებთან დაკავშირებით.

საპარლამენტო სისტემის ქვეყნებში პარლამენტს, მთავრობაზე კონტროლის მიზნით, უფლება აქვს შექმნას სპეციალური ორგანოები ან განაწესოს საკონტროლო ფუნქციით აღჭურვილი პირები. მაგალითად, რუმინეთსა და უნგრეთში, ასევე ბევრ სხვა საპარლამენტო სისტემის ქვეყანაში შექმნილია საანგარიშო თუ საკონტროლო პალატები, მოქმედებენ ასევე საფინანსო რევიზორები, გენერალური კონტროლიორები, შეიარაღებულ ძალებში კანონიერების დაცვაზე კონტროლისა და სხვა კომისიები.

აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე კონტროლის განხორციელების მიზნით მნიშვნელოვანია ომბუდსმენის ინსტიტუტი, რომელიც თავდაპირველად შვედეთში შეიქმნა. ომბუდსმენის უფლებამოსილება სხვადასხვა ქვეყანაში სხვადასხვაგვარია, ზოგან კი იგი მთელი აღმასრულებელი ხელისუფლების საქმიანობს საერთო კონტროლს უწევს. იურიდიული საპარლამენტო გამოძიებისათვის პარლამენტი ან მისი ქვედა პალატა სპეციალურ საგამოძიებო კომისიას ქმნის, რომელსაც ხელი მიუწვდება ყველა საიდუმლო დოკუმენტაციაზე. ყველა თანამდებობის პირი და მოქალაქე ვალდებულია გამოცხადდეს ამ კომისიის შეტყობინებისას და მისცეს ჩვენება.

საპარლამენტო კონტროლის მექანიზმი მჭიდრო კავშირშია მთავრობის პასუხისმგებლობის ინსტიტუტთან პარლამენტის წინაშე. საპარლამენტო სისტემის ქვეყნებში პარლამენტი, როგორც ხალხის წარმომადგენლობითი ორგანო, მთავრობაზე კონტროლის განხორციელებას მძლავრ ბერკეტს ფრობს.

საპარლამენტო სისტემის ქვეყნებში ხელისუფლების მთავარი წყარო - ხალხი, მონაწილეობს არა მხოლოდ აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურის ხელისუფლებრივი იურისდიქციით აღჭურვის პროცესში, არამედ საკუთარი წარმომადგენლების პარლამენტარების მეშვეობით აკონტროლებს და შესაძლებლობა აქვს პოლიტიკური გადაწყვეტილებისათვის პასუხიც მოსთხოვოს ხალხის წარმომადგენლების მიერ ჩამოყალიბებულ მთავრობას. მეცნიერებს სწორედ ეს მექანიზმი მიაჩნიათ საპარლამენტო სისტემის ხელსიუფლების დანაწილების პრინციპის დემოკრატიულობის მაღალი ხარისხის მაჩვენებლად.

ამერიკელი მეცნიერი, კენტ ვივერი ცდილობს პასუხი გასცეს კითხვას - „სჯობს თუ არა საპარლამენტო სისტემები მმარველობის სხვა სისტემებს?“

დასკვნის სახით კენტ ვივერი წერს, რომ საპარლამენტო სისტემას არ შეუძლია უკეთესად იფუნქციუნიროს, ვიდრე საპრეზიდენტო ხელისუფლების სამ შტოშ შორის დანაწილების სისტემას.

საპარლამენტო რესპუბლიკა ნაკლებად გჰავრცელებულია, ვიდრე საპრეზიდენტო რესპუბლიკა. საპარლამენტო რესპუბლიკას წარმოადგენენ: ავსტრია, ალბანეთი, გერმანია, ირლანდია, ისრაელი, იტალია, ლატვია, რუმინეთი, უნგრეთი, ჩინეთი და სხვა.

მმართველობის შერეული ფორმები

თუ გავითვალისწინებთ თანამედროვე საზოგადოების სირთულეებს, ნაკლოვან მხარეებსაც, მაშინ ლოგიკურად უნდა მივიჩნიოთ მმართველობის ახალი ფორმების ძიება და არსებობა. თუმცა „მმართველობის შერეულ ფორმებს მთავარი მიზნისათვის, თავი დაეღწიათ საპრეზიდენტო და საპარლამენტო რესპუბლიკის ნაკლოვანებებისათვის, დღეისათვის მმართველობის არც ერთ არატრადიციულ ფორმას არ მიუღწევია“.

მმართველობის შერეული ფორმებისათვის დამახასიათებელია როგორც სპრეზიდენტო, ისე საპარლამენტო მმართველობის ნიშნები, საპრეზიდენტო და საპარლამენტო მმართველობის ნიშნების კომბინაცია მიზნად ისახავს სახელმწიფოს სტაბილურობის უზრუნველყოფას ასევე სამთავრობო კრიზისების შემცირებას. შერეული რსპუბლიკის ტიპიური მაგალითია საფრანგეთი.

მმართველობის შერეული ფორმის დროს პრეზიდენტი ნიშნავს მთავრობას, ამასთანავე, პრეზიდენტის მიერ დანიშნული მთავრობა პასუხისმგებელია პარლამენტის წინაშე. პრეზიდენტს კი აქვს უფლება ვადაზე ადრე დაითხოვოს პარლამენტი.

ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკის პრეზიდენტი არის სახელმწიფოს მეთაური, მაგრამ იგი, როგორც წესი, არ წარმოადგენს მთავრობის მეთაურს და არ უკავია პრემიერ-მინისტრის თანამდებობა. ამასთანავე, მას გააჩნია უფლებამოსილებები, რომელთა მეშვეობითაც შეუძლია ზეგავლენა მოახდინოს მთავრობის პოლიტიკაზე. პრეზიდენტს აქვს მთავრობის მიერ მიღებული დეკრეტებისა და დადგენილებების დამტკიცების უფლება. მას შეუძლია მათი ხელმეორე განხილვაზე დაბრუნება. ამას ემატება კანონებზე ვეტოს უფლება, პარლამენტის დათხოვნისა და ახალი არჩევნების დანიშვნის უფლება, რასაც, თავისთავად, მთავრობის შეცვლა მოჰყვება. მთავრობის ფორმირება გამომდინარეობს პარლამენტში პოლიტიკურ ძალთა განლაგებიდან, ხოლო მისი ნება ყოველთვის დამოკიდებულია პარლამენტის უმრავლესობის პოზიციაზე. სწორედ ამიტომ მთავრობა პასუხისმგებელია პარლამენტის წინაშე.

ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკის პრეზიდენტს არ უკავია შუალედური ადგილი საპრეზიდენტო და საპარლამენტო რესპუბლიკის პრეზიდენტებს შორის. საფრანგეთის პრეზიდენტს, ცალკეული უფლებების თვალსაზრისით, უფრო მაღალი დონე აქვს ვიდრე „წმინდა“ საპრეზიდენტო რესპუბლიკის პრეზიდენტს.

პრეზიდენტის მიერ მასზე დაკისრებული უფლებამოსილებების სრული აღსრულება, პარლამენტში პოლიტიკურ ძალთა თანაფარდობაზეა დამყარებული, ერთ შემთხვევაში, როდესაც მისი მხარდამჭერია საპარლამენტო უმრავლესობა - ქვეყანას სრულფასოვანი პრეზიდენტი მართავს, როგორც საპრეზიდენტო რესპუბლიკას. მეორე შემთხვევაში - იგი გარკვეულწილად ბლოკირებულია მოპირისპირე პოლიტიკური უმრავლესობით პარლამენტში და ქვეყანა საპარლამეტო მმართველობის სახეს იღებს.

საფრანგეთის პრეზიდენტს შეუძლია პარლამენტის გვერდის ავლით, რეფერენდუმზე გაიტანოს კანონპროექტი, რომელიც ეხება საჯარო ხელისუფლებათა ორგანიზაციას, ისეთი საერთაშორისო ხელშეკრულებების რატიფიკაციას, რომლებიც არ ეწინააღმდეგებიან კონსტიტუციას. რეფერენდუმზე პროექტის მოწონების შემთხვევში პრეზიდენტი ახდენს მის პრომულგირებას. პრეზიდენტს უფლება აქვს პრემიერ-მინისტრთან და პარლამენტის თავმჯდომარესთან წინასწარი მოლაპარაკების შემდეგ ასკუთარი გადაწყვეტილებით დაითხოვოს ეროვნული კრება. ერთ-ერთი შეზღუდვა, რაც ამ დროს არსებობს, არის ორ თანმიმდევრულ დათხოვნას შორის არანაკლებ ერთი წლის ინტერვალის მოთხოვნა.

საფრანგეთში „კრიზისულული მდგომარეობა“ მნიშვნელოვნად ცვლის პრეზიდენტის სამართლებრივ მდგომარეობას. იგი ხდება ერთმმართველი უმაღლესი ხელისუფალი. იმ შემთხვევაში, თუ მთავრობა და პალატები ვერ ასრულებენ მათზე დაკისრებულ ფუნქციებს, პრეზიდენტი უფლებამოსილია მათ ნაცვლად მიიღოს გადაწყვეტილებები საკანონმდებლო სფეროში, გადააყენოს მთავრობა და თავად განახორციელოს აღმასრულებელი ხელისუფლების ფუნქციები. ასეთ შემთხვევაში პრეზიდენტის მიერ მიღებული აქტების კონტროლი მხოლოდ ფორმალურ ხასიათს ატარებს საკონსტიტუციო საბჭოსთან, მაგრამ გადაწყვეტილების მიღებისას მისი აზრი არ არის სავალდებულოდ გასათვალისწინებელი. ფრანგი პოლიტიკური მოღვაწე, პ. მენდეს-ფრანსი აღნიშნავს, რომ საფრანგეთისათვის პრეზიდენტი არ არის გვირგვინდადგმული და შთამომავლობით მონარქი, მაგრამ მაინც მონარქია.

ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკებია: საფრანგეთი, სომხეთი უკრაინა, ფინეთი, ჩეხეთი, რუსეთი, საბერძნეთი, პოლონეთი, რუმინეთი და სხვა.

ზემოთ ჩამოთვლილი მმართველობის მრავალფეროვანი ფორმებისათვის დამახასიათებელია სპეციფიკური თავისებურებანი, ამდენად ძნელია ერთმნიშვნელოვნად შევაფასოთ ისინი, მათი დახვეწა და განვითარება ხომ ცოცხალი პროცესია, რომელიც ჩვენს თვალწინ მინდინარეობს და ვითარდება, როგორც ზოგადად მსოფლიოს მასშტაბით, ისე საქართველოს თვალსაზრისით, რომელიც მსოფლიოს ნაწილია და ჩაბმულია მმართველობის პრობლემის განვითარების პროცესში. ამის ნათელი მაგალითია ის ცვლილებები, რომელიც ჩვენმა ქვეყანამ განიცადა უახლოესი წლებისა და თვეების მანძილზე. ამ ყველაფერმა ასახვა ჰპოვა საქართველოს კონსტიტუციაში, რომლის მე-5 მუხლის მიხედვით სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროს წარმოადგენს ხალხი, რომელიც თავის ძალაუფლებას ახორციელებს უშუალო ან წარმომადგენლობითი დემოკრატიის გზით. „სახელმწიფო ხელსიუფლება ხორციელდება ხელსუფლების დანაწევრების პრინციპზე დაყრდნობით“. საქართველოს კონსტიტუციის საფუძველზე შეიძლება იმის განსაზღვრა, რომ საქართველო წარმოადგენს საპრეზიდენტო რესპუბლიკას, მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუციის 48-ე მუხლის მიხედვით, საქართველოს პარლამენტი არის ქვეყნის უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანო, რომელიც ახორციელებს საკანონმდებლო ხელისუფლებას“. საქართველოს კონსტიტუციის გადაკითხვისას ადვილად დავრწმუნდებით, რომ პრეზიდენტის ხელში ხდება ხელისუფლების დიდი ნაწილის კონსოლიდაცია „საქართველოს პრეზიდენტი არის საქართველოს სახელმწიფოსა და მთავრობის მეთაური“. ხოლო მთავრობის წევრების პასუხისმგებლობა პრეზიდენტის წინაშე სრულიად ნათლად წარმოაჩენს საქართველოს, როგორც საპრეზიდენტო რესპუბლიკის კლასიკურ მაგალითს. თუმცა ქართველი კანონმდებლები ცდილობენ თანაფარდობა შეინარჩუნონ საპარამენტო ხელისუფლებასა და პრეზიდენტს შორის. ამის დადასტურებაა კანონი „საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესი შესახებ“. საქართველოს კანონის პირველივე მუხლით, „მთავრობა თავისი საქმიანობით პასუხისმგებელია საქართველოს პრეზიდენტისა და პარლამენტის წინაშე“.

მთავრობა თავისი უფლებამოსილების განხორციელებისას ხელმძღვანელობს სამთავრობო პროგრამით, რომელსაც ნდობას უცხადებს საქართველოს პარლამენტი.

მთავრობის ფორმირებას ახდენს საქართველოს პრეზიდენტი. მთავრობა და მთავრობის წევრები უფლებამოსილებას იხსნიან საქართველოს პრეზიდენტის წინაშე. საქართველოს პრეზიდენტის მიერ ფიცის მიღების შემდეგ მთავრობა იხსნის უფლებამოსილებას. პრეზიდენტი იღებს მთავრობის უფლებამოსილების მოხსნას და შეუძლია მასვე დააკისროს მოვალეობათა შესრულება მთავრობის შემადგენლობის ფორმირებამდე.

საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია განსაკუთრებით მნიშვნელოვან სახელმწიფოებრივ საკითხებთან დაკავშირებით მოიწვიოს მთავრობის სხდომა და უხელმძღვანელოს მას. ამ შემთხვევაში, მთავრობის სხდომის დღის წესრიგს, განსაზღვრავს საქართველოს პრეზიდენტი და სხდომაზე მიღებული გადაწყვეტილება ფორმდება პრეზიდენტის აქტით. პრეზიდენტი ასევე უფლებამოსილია შეაჩეროს ან გააუქმოს მთავრობისა და აღმასრულებელი ხელისუფლების დაწესებულებათა აქტები, თუ ისინი ეწინააღმდეგებიან საქართველოს კონსტიტუციას, საერთაშორისო ხელშეკრულებებს ან შეთანხმებებს, კანონებსა და პრეზიდენტის ნორმატიულ აქტებს.

საქართველოს პრეზიდენტი ნიშნავს პრემიერ-მინისტრს, თანხმოვას აძლევს პრემიერ-მინისტრს მინისტრების დანიშვნაზე. იგი ასევე უფლებამოსილია საკუთარი ინიციატივით ან საქართველოს კონსტიტუციით გათვალისწინებულ სხვა შემთხვევაში გადააყენოს მთავრობა, თანამდებობიდან გაათავისუფლოს საქართველოს შინაგან საქმეთა, სახელმწიფოს უშიშროებისა და თავდაცვის მინისტრები. იგი ასევე იღებს მთავრობის წევრის გადადგომას, უფლებამოსილია გადამდგარ მთარობას ან მთავრობის წევრს დააკისროს მოვალეობათა შესრულება მთავრობის ახალი წევრის დანიშვნამდე. პრეზიდენტი თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს საქართველოს შინაგან საქმეთა მინისტრს, შინაგანი ჯარის, სახმელეთო ჯარების, სამხედრო საჰაერო ძალებსა და სამხედრო საზღვაო ძალების სარდლებს; ამტკიცებს საქართველოს სამხედრო ძალების სტრუქტურას და საჯარისო წესდებებს. საქართველოს პარლამენტი წარუდგენს საქართველოს სამხედრო დოქტრინას სამხედრო ძალების აღმშენებლობის კონსტიტუციის პროექტებს; ამტკიცებს საქართველოს სამხედრო ძალების აღმშენებლობის, გამოყენებისა და დემობილიზაციის გეგმებს, აგრეთვე ქვეყნის ეკონომიკის სამობილიზაციო გეგმებს. ამტკიცებს ქვეყნის ტერიტორიის სამხედრო-ოპერატიული და საქართველოს თავდაცვის გეგმებს.

საქართველოს კონსტიტუციით გათვალისწინებულ შემთხვევებში საქართველოს პარლამენტის მიერ კონსტიტუციით დადგენილ ვადაში მთავრობის შემადგენლობისათვის ნდობის გამოუცხადებლობის შემთხვევაში საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია დანიშნოს პრემიერ-მინისტრი და თანხმობა მისცეს მას მინისტრების დანიშვნაზე.

მთავრობა შედგება პრემიერ-მინისტრისა და მინისტრებისაგან.

მთავრობას ხელმძღვანელობს პრემიერ-მინისტრი, რომელსაც თანამდებობაზე ნიშნავს და ათავისუფლებს საქართველოს პრეზიდენტი.

პრემიერ-მინისტრის გადადგომა ან მისი უფლებამოსილების სხვა საფუძველზე შეწყვეტა იწვევს მთავრობის სხვა წევრების უფლებამოსილების შეწყვეტას. მთავრობის სხვა წევრის გადადგომის ან თანამდებობიდან განთავისუფლების შემთხვევაში პრემიერ-მინისტრი, საქართველოს პრეზიდენტის თანხმობით, 2 კვირის ვადაში ნიშნავს მთავრობის ახალ წევრს.

მთავრობის შემადგენლობაში შეიძლება იყოს სახელმწიფო მინისტრი ან მინისტრები. განსაკუთრებული მნიშვნელობის სახელმწიფოებრივი ამოცანების შესასრულებლად სახელმწიფო მინისტრის თანამდებობის შემოღების ან გაუქმების თაობაზე პრემიერ-მინისტრის წარდგენით გადაწყვეტილებას იღებს საქართველოს პრეზიდენტი.

საქართველოს მინისტრს საქართველოს პრეზიდენტთან შეთანხმების შემდეგ ნიშნავს პრემიერ-მინისტრი.

პრემიერ-მინისტრი მთავრობის ერთ-ერთ წევრს აკისრებს ვიცე-პრემიერის მოვალეობის შესრულებას. ვიცე-პრემიერი ასრულებს პრენიერ-მინისტრის მოვალეობას მისი არყოფნის შემთხვევაში.

საქართველოს ახალი კონსტიტუციისა და კანონმდებლობის შესწავლისას ცხადი ხდება, რომ ხელისუფლების დანაწილების პრეოცესის ურთიერთჭიდილში სასწორი აშკარად პრეზიდენტის მხარეზეა.

საქართველომ 1995 წლის კონსტიტუციით აღიარა რესპუბლიკური მმართველობის ფორმა, რომელიც დაფუძნებულია სახელმწიფო ხელისუფლების რამდენიმე ხელისუფლებად - საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებად - დანაწილების პრინციპზე. სახელმწიფო ხელისუფლების სხვადასხვა ორგანოს ევალება სხვადასხვა ფუნქციის შესრულება: პარლამენტს ევალება კანონების მიღება, მათი ცხოვრებაში გატარების ორგანიზაცია. სასამართლო ორგანოებს - კონტროლის განხორციელება კანონების შესრულებაზე. რესპუბლიკური მმართველობის ორგაოებს ენიჭებათ სხვადასხვა უფლებამოსილება სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელების სხვადასხვა სფეროში. ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, უმთავრერსი მაინც ის არის, რომ, ხელისუფლებათა დანაწილების მიუხედავად, შეთანხმებულად და ორგანიზებულად განხორციელდეს ერთიანი სახელმწიფო ხელისუფლება.

2003 წლის რევოლუციით, რომელიც ისტორიაში „ხავერდოვანი რევოლუციის“ სახელით შევიდა, საქართველოს სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის ისტორიაში კიდევ ერთი უმნიშვნელოვანესი ეტაპი დაიწყო, უაღრესად მნიშვნელოვანია ყოველმა მოქალაქემ გაითავისოს თავისი ადგილი და როლი სახელმწიფოს მშენებლობაში. განზე გადგომა ხომ ღალატის ტოლფასია, ღალატის საკუთარი შთამომავლობის წინაშე. დაბოლოს, მინდა მოვიყვანო არისტოტელეს ცნობილი გამონათქვამი: „არავითარ სარგებლობას არ მოიტანს ყველაზე უფრო სასარგებლო კანონები, თუ მოქალაქეები არ იქნებიან მათი სულისკვეთებით აღზრდილნი“. მმართველობის ცალკეულ და საკმაოდ საინტერესო ტიპად შეიძლება განვიხილოთ საბჭოთა მმართველობის ტიპიც, თუმცა ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, მმართველობის საბჭოთა ტიპი ხელოვნურად შექმნილი სახეობა იყო, ამდენად გაუმართლებელი და არარსებული. ამიტომაც მმართველობის საბჭოთა ტიპი, ისევე როგორც სახელმწიფოს საბჭოთა ტიპიც არ არსებობს და მასზე საუბარიც ზედმეტად მიაჩნიათ. თუმცა ჩვენი ქვეყანა, ისევე როგორც სხვა „მოძმე რესპუბლიკები“, 70 წლის განმავლობაში იტანდა საბჭოთა რეჟიმის მძიმე ხუნდებს.

თუ თვალს გადავავლებთ უახლოეს ისტორიას, მმართველობის საკმაოდ საინტერესო პრეცედენტებს აღმოვაჩენთ. პოსტსაბჭოურ ქვეყნებში, მიუხედავად დიდი არჩევანისა, ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკების დიდმა უმრავლესობამ უარი თქვა მმართველობის საპარლამენტო მოდელზე და უპირატესობა შერეულ ან საპრეზიდენტო მმართველობის მოდელს მაკუთვნა. როგორც ჩანს, საბჭოური წარსულის მქონე ქვეყნებისათვის რთული აღმოჩნდა ავტორიტარულ რეჟიმზე ერთიანად უარის თქმა, ზოგიერთ მათგანში ხელისუფლების მემკვიდრეობით, ოჯახურ წრეში გადაცემის ტენდენციებით იკვეთება.

კაცობრიობის განვითარების ყოველ ეტაპზე განსაკუთრებული აქტიურობით გამოირჩეოდა მსჯელობები სახელმწიფო მმართველობის საუკეთესო ფორმებზე. მმართველობის ფორმის პრობლემის გადაჭრისას გათვალისწინებულ უნდა იქნას, რომ ყოველ ქვეყანას გააჩნია უნიკალური ასპექტები, იქნება ეს ფედერალიზმის ტრადიციები, ეთნიკური და კულტურული მრავალფეროვნება და სხვა. ყოველი სახელმწიფოს წინაშე დგება კითხვა მმართველობის ფორმებს შორის უპირატესობის თაობაზე, კითხვა, რომელიც ერთმნიშვნელოვანი პასუხის გაცემა სირთულეს წარმოადგენს. დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ რაც არ უნდა გონივრულად იყოს შედგენილი, ყოველი წყობილება თავის შესანარჩუნებლად უნდა ეყრდნობოდეს მთელი საზოგადოების მხარდაჭერას, მის ძირითად ძალებს, ჯგუფებს და ინსტიტუტებს, რომლებიც ცნობენ მხოლოდ ლეგიტიმურ მთავრობას, იმ ხელისუფლებას რომელიც კანონიერი და დემოკრატიული საშუალებით არის შექმნილი.

__________________

1. იხ. რესპუბლიკა: საპარლამენტო თუ საპრეზიდენტო, ხუან ლინგი: საპრეზიდენტო მმართველობის საშიშროება.

2. იხ: ო.მელქაძე ო. მახარაძე. „პოლიტიკური ხელისუფლების ორგანიზაცია საპარლამენტო სისტემის ქვეყნებში“ 2001 წელი გვ.20

3. იხ.: ევგენი ტანჩევი, რაციონალიზებული პარლამენტარიზმი. რესპუბლიკა: საპარლამენტო თუ საპრეზიდენტო. ო. მელქაძე. თ. 1996წ.

4. იხ.: ო. მელქაძე ო. მახარაძე „პოლიტიკური ხელისუფლების ორგანიზაცია“ 2001,“ გვ.30

5. იხ.: ზ. რუხაძე „საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი“, გვ. 181

მაკა მარტიაშვილი

„ბატონობას იოლად ისწავლი,მართვას - ძნელად“
იოჰან ვოლფგანგ გოეთე

2003 წლის ნოემბრის მოვლენების შემდეგ საქართველოს კონსტიტუციამ მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა. კონსტიტუციას დაემატა მეოთხე პრიმა თავი, რომლითაც განისაზღვრა საქართველოს მთავრობის კონსტიტუციური სტატუსი.

იურიდიულ ლიტერატურაში მთავრობა განისაზღვრება როგორც კოლეგიური ორგანო, რომლის შემადგელობაში შედიან ქვეყნის მინისტრები და აღმასრულებელი ხელისუფლების უწების პირველი ხელმძღვანელები.მთავრობას ხშირად მინისტრთა კაბონეტს ან მინისტრთა საბჭოს უწოდებენ.

მთავრობის სტატუსი, ფაქტობრივი მდგომარეობის და ფორმირების წესი დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორია სახელმწიფო მმართველობის ფორმა ამა თუ იმ სახელმწიფოში: საპარლამენტო, საპრეზიდენტო, თუ შორეული - ნახევრად საპრეზიდენტო.

ამ ზოგადი განმარტების გარდა, თითოეული ქვეყნის მთავრობა გარკვეული თავისებურებებით ხასიათდება. მათ შორის, თავისებური მახასიათებელი ნიშნები საქართველოს მთავრობასაც გააჩნია.

1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუციით მსოფლიოში მოწინავე დემოკრატიული ქვეყნების საპრეზიდნეტო მმართველობის მდიდარი გამოცდილებით შემოღებულ იქნა პრეზიდენტის ინსტიტუტი. საქართველო, სახელწმიფო მმართველბის მიხედვით, საპრეზიდენტო რესპუბლიკად გამოცხადდა. კონსტიტუციით განისაზღვრა მთავრობის სტატუსი, რომელიც პრეზიდენტის სათათბირო ორგანოს წარმოადგენდა. მისი სამართლებრივი მდგომარეობა განისაზღვრებოდა კონსატიტუციითა და კანონით „აღმასრულებელი ხელისუფლების სტრუქტურისა და საქმიანობის წესის შესახებ.“

მთავრობა, როგორც პრეზიდნეტის სათათბირო ორგანო, ხელს უწყობდა პრეზიდენტს აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორციელებაში. აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაური იყო პრეზიდენტი, რომელიც იწვევდა მთავრობას, ხელმძღვანელობდა მას და უძღვებოდა მის სხდომებს. ასევე პრეზიდენტი ამტკიცებდა მთავრობის სხდომის დღის წესრიგს. მთავრობის შემადგენლობაში შედიოდნენ სახელმწიფო მინისტრი და მინისტრები. მთავრობის სხდომაზე განხილულ საკითხებზე გადაწყვეტილებას იღებდა არა მთავრობა, არამედ პრეზიდენტი ერთპიროვნულად. მთავრობის წევრები პასუხისმგებლები იყვნენ პრეზიდენტის წინაშე უშუალოდ და პასუხისმგებლობას იხსნიდნენ ასევე პრეზიდენტის წინაშე. რაც მნიშვნელოვანია, მთავრობას არ შეეძლო კანონშემოქმედებითი საქმიანობის განხორციელება, რადგან იგი არ წარმოადგენდა კოლეგიურ ორგანოს, როლმელსაც შეეძლო დადგენილებებისა და განკარგულებების მიღება.

ხელისუფლებისა და საზოგადოების გარკვეული ნაწილი მიზანშეწონილად თვლიდა პრემიერ-მინისტრის პოსტისა და მინისტრთა კაბინეტის შემოღებას, როემლიც უკეთ უზრუნველყოფდა აღმასრულეებლი ხელისუფლების განხორციელებას.

უახლოეს წარსულში მინისტრთა კაბინეტი, მთავრობის სახით, უკვე არსებობდა საქართველოში. შესაბამისად, საქართველოს რესპუბლიკის მინისტრთა კაბინეტი სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლეს აღმასრულებელ ორგანოს წარმოადგენდა. მისი სტატუსი განისაზღვრებოდა 1992 წლის 22 დეკემბრის კანონით „საქართველოს რესპუბლიკის მინისტრთა კაბინეტის შესახებ.“ ამ კანონის მიხედვით, მინისტრთა კაბინეტის შემადგენლობაში შედიოდნენ პრემიერ-მინისტრი, მისი მოადგილეები, საქართველოს რესპუბლიკის მინისტრები, სახელმწიფო კომიტეტების თავმჯდომარეები და საინფორმაციო სადაზვერვო სამსახურის უფროსი. 1992 წლის 22 დეკემბრის დეტალურად განსაზაღვრავდა მინისტრთა კაბინეტის კომპეტენციას. ის მისდამი დაქვემდებარებული ორგანოების საქმიანობას წარმართავდა უშუალოდ ან სპეციალურად საამისოდ შექმნილი კომისიების მეშვეობით.

მთავრობის საქმიანობის ძირითად ფორმას წარმოადგენდა მთავრობის სხდომა, რომელსაც თავმჯდომარეობდა პრემიერ-მინისტრი. სამინისტროების, მთავრობისადმი დაქვემდებარებული სხვა ორგანოების მუშაობის კოორდინაციას, მათ საქმიანიბაზე კონტროლის განხორციელებას, მათ მიერ მინისტრთა კაბინეტის დადგენილებებისა და განკარგულებეის შესრულებას უზრუნველყოფდნენ პრემიერ-მინისტრის მოადგილეები. დადგენილებები მიიღებოდა ხმათა უბრალო უმრავლესობით, განკარგულებას გამოსცემდა უშუალოდ პრემიერ-მინისტრი და ის აწერდა მათზე ხელს. პრემიერ-მინისტრის მოადგილეები თავიანთი გამგებლობის საკითხებზე ერთპიროვნულად გამოსცემდნენ მითითებებს.

დღესდღეობით საქართველოს კონსტიტუცია საქართველოს მთავრობას შემდეგნაირად განსაზღვრავს: „მთავრობა საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად უზრუნველყოფს აღმასრულებელი ხელისუფლების, ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განხორციელებისას მთავრობა ახდენს სამთავრობო პროგრამების რეაზლიაციას, რომელსაც ნდობას უცხადებს საქართვცელოს პარლამენტი“.

მთავრობა კოლეგიალური ორგანოა, ის შედგება პრემიერ-მინისტრისა და მინისტრებისაგან, მის შემადგენლობაში ასევე შეიძლება იყოს სახელმწიფო მინისტრი ან რამდენიმე სახელმწიფო მინისტრი. პრემიერ-მინისტრი მთავრობის ერთ-ერთ წევრს აკისრებს ვიცე-პრემიერის მოვალეობის შესრულებას. აქედან ჩანს, რომ კონსტიტუცია არ განსაზღვრავს მთვარობის შემადგენლობის რიცხოვნობას.

კონსტიტუციაში განისაღვრა პრემიერ-მინისტრის თანამდებობა და უფლებამოსილება, მისი თანამდებობაზე დანიშვნის წესი, ასევე მინისტრთა დანიშვნა-გათავისუფლების, მათი უფლებამოსილებისა და თანამდებობრივი შეუთავსებლობის საკითხები, ჩამოყალიბდა პარლამენტის მიერ მთავრობის შედმადგენლობისადმი ნდობის საკითხის დასმის და განხილვის პროცედურა.

მთავრობის უფლებამლოსილება იწყება კონსტიტუციით დადგენილი წესით და ზოგ შემთხვევაში მთავრობის წევრების დანიშვნისთანავე.

საქართველოს პრეზიდნეტის მიერ ფიცის მიღების შემდეგ მთავრობა იხსნის უფლებამოსილებას პრეზიდენტის წინაშე. საქართველოს პრეზიდენტი მთავრობის გადადგომის, გადაყენების, ან უფლებამოსილების მოხსნიდან 7 დღის განმავლობაში საპარლამენტო ფრაქციებთან კონსულტაციის შემდეგ შეარჩევს პრემიერ-მინისტრის კანდკიდატურას, ხოლო პრემიერ-მინისტრის კანდიდატი პრეზიდნეტთან შეთანხმნეით 10 დღის ვადაში შეარჩევს მთავრობის წევრების კანდიდატურებს. ამ პროცედურის დასრულებიდან 3 დღის ვადაში საქართველოს პრეზიდენტი პარლამენტს წარუდგენს მთავრობის შემადგენლობას ნდობის მისაღებად. წარდგენიდან ერთი კვირის ვადაში პარლამენტი განიხილავს და კენჭს უყრის მთავრობის შემადგენლობის და სამთავრობო პროგრამისთვის ნდობის გამოცხადების საკითხს. პარლამენტის ნდობის მისაღებად საჭიროა პარლამენტის სრული შემადგენლობის უმრავლესობის მხარდაჭერა. კონსტიტუცია მოითხოვს, რომ მთავრობის წევრები უნდა დაინიშნონ ნდობის გამოცხადებიდან 3 დღის ვადაში. პარლამენტი უფლებამოსილია ნდობა არ გამოუცხადოს მთავრობის შემადგენლობას და იმავე გადაწყვეტილებაში დასვას მთავრობის ცალკეული წევრის აცილების საკითხი, პარლამენტის ეს უფლება მოცემულია კონსტიტუციის მე-80 მუხლში, თუმცა ამავე მუხლის მ-5 პუნქტით მითითებულია, რომ მთვარობის შემადგენლობამ და სამთავრობო პროგრამამ ზედიზედ სამჯერ ვერ მიიღო პარლამენტის ნდობა, პრეზიდენტს შეუძლია პარლამენტის თანხმობის გარეშე დანიშნოს პრემიერ-მინისტრი და ეს უკანასკნელი 5 დღის განმავლობაში ნიშნავს მინისტრებს პრეზიდენტის თანხმობით.

ამრიგად, პრემიერ-მინისტრი დამოუკიდებელია საქართველოს პარლამენტისაგან, მაგრამ სრულ დამოკიდებულებაში იმყოფება საქართველოს პრეზიდენტთან, ამ დამოკიდებულებას ისიც აძლიერებს რომ მთავრობის წევრების დანიშვნა ხდება პრეზიდენტის თანხმობით. მთავრობის ფუნქციონირების ვადა განისაზღვრება პრეზიდენტის უფლებამოსილების ვადით - 5 წლით.

კონსტიტუციის 81-ე მუხლის მიხედვით, საქართველოს პარლამენტი უფლებამოსილია უნდობლობა გამოუცხადოს მთავრობას სრული შემადგენლობის უმრავკლესობით. უნდობლობის საკითხის აღძვრის უფლება აქვს პარლამენტის სრული შემადგენლობის არანაკლებ 1/3-ისა. მთავრობისადმი უნდობლობის გამოცხადების შემდეგ საქართველოს პრეზიდენტი გადააყენებს მთავრობას, თუმცაღა ის უფლებამოსილია არ გაიზიაროს პარლამენტის გადაწყვეტილებას, თუ პარლამენტი 90 დღეზე ადრე და არა უგვიანეს 100 დღისა კვლავ გამოუცხადებს მთავრობას უნდობლობას, პრეზიდენტი გადააყენებს მთავრობას ან დაითხოვს პარლამეტს და დანიშნავს რიგგარეშე არჩევნებს. პარლამენტი უფლებამოსილია დადგენილებით აღძრას მთავრობისათვის უპირობო უნდობლობის გამოცხადების საკითხი. თუ დადგენილების მიღებიდან არა უადრეს 15 და არა უგვიანეს 20 დღისა პარლამენტის სრული შემადგენლობის 3/5- ის უმრავლესობით განოუცხადებს მთავრობას უნდობლობას, პრეზიდნეტი გადააყენებს მთავრობას. თუ პარლამენტი მთავრობას უნდობლობას ვერ გამოუცხადებს, უნდობლობის საკითხის დასმა შემდგომი 6 თვის გნმავლობაში დაუშვებელია.

პრეზიდენტის მიერ მთავრობის გადაყენების შემთხვევაში პრეზიდენტი უფლებამოსილი არ არის მთავრობის მომდევნო შემადგენლობაში დანიშნოს იგივე პირი პრემიერ-მინისტრად ან წარადგინოს პრემიერ-მინისტრობის იგივე კანდკიდატურა.

კონსტიტუცია განსაზღვრავს კანონპროექტთა იმ ჩამონათვალს. რაზეც პრემიერ-მინისტრს აქვს უფლებამოსილება დასვას მთავრობის ნდობის საკითხი პარლამენტში განსახილველად.ეს შეეხება სახელმწიფო ბიუჯეტის, საგადსახადო კოდექსისა და მთავრობის უფლებამოსილების და საქმიანობის წესის შესახებ კანონპროექტებს. პარლამენტი მთავრობას ნდობას უცხადებს სრული შემადგენლობის უმრავლესობით. თუ პარლამენტი მთავრობას ნდობას არ გამოუცხადებს, საქართველოს პრეზიდენტი ერთი კვირის ვადაში გადააყენებს მთავრობას ან დაითხოვს პარლამენტს და დანიშნავს რიგგარეშე არჩევნებს. ნდობის გამოცხადებასთან დაკავშირებით კენჭისყრა უნდა გაიმართოს საკითხის დასმიდან 15 დღის ვადაში. ამ ვადაში კენჭისრის ჩაუტარებლობა ნიშნავს ნდობის გამოცხადებას.

ამრიგად, კონსტიტუცია ადგენს ვადებს, რომელთა განმავლობაშიც პარლამენტი ვალდებულია განიხილოს ნდობის ან უნდობლობის საკითხი. წინააღმდეგ შემთხვევაში საქმე წყდება მთავრობის სასარგებლოდ.

როგორც აღვნიშნეთ, საქართველოს მთავროაბ ერთიანი გუნდია, რომელსაც ხელმძღანელობს საქართველოს პრემიერ-მინისტრი. მთვარობის ფორმირებაში და საერთოდ, სახელმწიფო მართვის მექანიზმში იგი დიდ როლს ასრულებს. ამის მაჩვენებელია თუნდაც ის, რომ მისი გადადგომა ან უფლებამოსილების შეწყვეტა ავტომატურად იწვევს მთავროვის სხვა წევრთა უფლებამოსილების შეწყვეტას. იგი პრეზიდენტის თანხმობით თანამდებობაზე ნიშნავს მთავერობის წევრებს და ასევე უფლებამოსილია თანამდებობიდან გაათავისუფლოს ისინი. პრემიერ-მინისტრი საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულებებისა და სხვა ნორმატიული აქტების საფუძველზე განსაზღვრავს მთავრობის საქმიანობის მიმართულებებს და ასევე ორგანიზებას უწევს მთავრობის საქმიანობას; კორდინაციას და კონტროლს უწევს მთავრობის წევრღა საქმიანობას, საქართველოს პარლამენტის მოთხოვნით წარუდგენს მას ანგარიშს სამთავრობო პროგრამის მიმდინარეობის შესახებ; იწვევს და ხელმძღვანელობს მთავრობის სხდომებს; საქართველოს კონსტიტუციით განსაზღვრულ შემთხვევაში ხელს აწერს მთავრობის დადგენილებებსა და განკარგულებებს; კოორდინაციას უწევს რეგიონალური პოლიტიკის განხორციელებას და ადგილობრივი თვითმმართველობის და მმართველობის ორგანიოთა მთავრობასთან ურთიერთობას. საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში პრემიერ-მინისტრი გამოსცემს ინდივიდუალურ სამართლებრივ აქტს - ბრძანებას და ახორციელებს სრულ ადმინისტრაციულ ფუნქციებს მთავრობის შენობაში, წარმოადგენს მთავრობას სხვა სახელმწიფო დაწესებულებებთან და ორგანიზაციებთან ურთიერთობებში; საკუთარი კონპეტენციის ფარგლებში იღებს გადაწყვეტილებას მთავრობის კანცელარიის მოხელეთა წახალისების და მათთვის დისციპლინური სახდელის თაობაზე.

პრემიერ-მინისტრის უფლებამოსილებიდან მეტად სიანტერესოა პრეზიდენტის მოვალეობის შესრულება კონხსტიტუციით გათვალისწინებულ შემთხვევაში. კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუციიის 76 მუხლის მიხედვით, „საქართველოს პრეზიდენტის მიერ თავისი უფლებამოსილების განხორციელების შეუძლებლობის ან პრეზიდენტის მიერ თავისი უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტის შემთხვევაში მის მოვალეობას ასრულებს პარლამენტის თავმჯდომარე, ხოლო პარლამენტის თავმჯდომარის მიერ საქართველოს პრეზიდენტის მოვალეობის განხორციელების შეუძლებლობის შემთხვევაში, ასევე თუ პარლამენტი დათხოვნილია, საქართველოს პრეზიდენტის მოვალეოაბს ასრულებს საქართველოს პრემიერ-მინისტრი“. ამ მუხლის განმარტებისას საინტერესოა, თუ რატომ ენიჭება პარლამენტის თავმჯდოარეს უპირატესობა პრემიერ-მინისტრთან შედარებით სახელმწიფო მეთაურის მოვალეობის შესრულების რიგითობაში, როდესაც პრემიერ-მინისტრი პრეზიდენტის შემდეგ მეორე პირია, რომელიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებს აღმასრულებელი ხელისუფლების ფორმირებასა და მის განხორციელებაში. პრემიერ-მინისტრის მერ პრეზიდენტის უფლებამოსილების შესრულებისას მის მოვალეობას ასრულებს ვიცე-პრემიერის უფლებამოსილების მქონე მთავრობის წევრი.

კონსტიტუციაში მითითებულია, თუ რისი უფლებამოსილება არ გააჩნია პრემიერ-მინისტრს პრეზიდენტის მოვალეობის შესრულების დროს. კერძოდ, იგი უფლებამოსილი არ არის საკუთარი ინიციატივით ან კონსტიტუციით გათვალისწინებულ სხვა შემთხვევებში გადააყენოს მთავრობა, თანამდებობიდან გაათავისუფლოს შინაგან საქმეთა, თავდაცვის და სახელმწიფო უშიშროებათა მინისტრები. ასევე მას უფლებამსილება არა აქვს, თუნდაც პარლამენტის თანხმობით შეაჩეროს თვითმმართველობის ან ტერიტორიული ერთეულების წარმომადგენლობითი ორგანოების საქმიანობა ან დაითხოვოს ისინი. პრემიერ-მინისტრს პრეზიდენტი მოვალეობის შესრულებისას უფლება არა აქვს კონსტიტუციით და ორგანული კანონით განსაზღვრულ საკითხებზე დანიშნოს რეფერენდუმი. მას პარლამენტის დათხოვნის უფლებაც არ გააჩნია.

პრემიერ-მინისტრს უფლებამოსილება უწყდება შემდეგ შემთხვევებში:

პარლამენტი უფლებამოსილია თანამდებობიდან გადააყენოს პრემიერ-მინისტრი კონსტიტუციის დარღვევისას, სახელწმიფო ღალატისას და სისხლის სამართლის სხვა დანაშაულის ჩადენისათვის იმპიჩმენტის წესით, პრემიერ-მინისტრის გადაყენების საკითხის აღძვრის უფლება აქვს პარლამენტის სრული შემადგენლობის არანაკლებ ერთი მესამედისა. საკითხი დასკნისათვის გადაეცემა უზენაეს სასამართლოს ან საკონსტიტუციო სასამართლოს. თუ უზენაესმა სასამართომ თავისი დასკვნით დაადასტურა პრემიერ-მინისტრის ქმედებაში დანაშაულის ნიშნების არსებობა, ან საკონსტიტუციო სასამართლომ - კონსტიტუციის დარღვევა, დასკვნის განხილვის შემდეგ პარლამენტი სრული შემადგენლობის უმრავლესობით იღებს გადაწყვეტილებას, რომ კენჭისყრაზე დაისვას იმპიჩმენტის წესით პრემიერ-მინისტრის თანამდებობიდან გადაყენების საკითხი. იგი იმპიჩმენტის წესით თანამდებობიდან გადაყენებულად ჩაითვლება, თუ ამ გადაწყვეტილებას მხარი დაუჭირა პარლამენტის სრული შემადგენლობის უმრავლესობამ. თუ 30 დღის განმავლობაში პარლამენტმა არ მიიღო გადაწყვეტილება, საკითხი მოხსნილად ითვლება და მომდევნო ერთი წლის განმავლობაში დაუშვებელია პრემიერ-მინისტრისთვის იმავე ბრალდების წარდგენა.

ზემოთ ჩამოთვლილ შემთხვევებში პრემიერ-მინისტრს თანამდებობიდან ათავისუფლებს საქართველოს პრეზიდენტი.

დასაწყისში აღვნიშნეთ, რომ საქართველოს კონსტიტუცია არ განსაზღვრავს მთავრობის შემადგენლობის რიცხოვნობას. მის შემადგენლობაში შედიან მინისტრები, რომლებიც ხელმძღვანელობენ სამინისტროებს. სამინისტროები იქმნება სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი ცხოვრების განსაზღვულ სფეროში სახელწმიფო მმართველობის და სახელმწიფო პოლიტიკის განხორციელების უზრუნველსაყოფად. მინისტრი დამოუკიდებლად იღებს გადაწყვეტილებას მის კომპეტენციას მიკუთვნებულ საკითხებზე. მინისტრი კანონის, პრეზიდენტის ნორმატიული აქტის ან მთავრობის დადგენილების საფუძველზე გამოსცემს ბრძანებას.

საქართველოში შექმნილია 15 სამინისტრო:

აღნიშნული სამინისტროების მინისტრები მთავრობის წევრები არიან.

პრემიერ-მინისტრისა და მინისტრების გარდა, მთავრობის შემადგენლობაში შეიძლება შედიოდნენ სახელმწიფო მინისტრები. კონსტიტუცია განსაზღვრავს სახელმწიფო მინისტრების დანიშნის მხოლოდ კონსტიტუციით დადგენილი წესით განსაკუთრებული მნიშვნელობის სახელწმიფოებრივი ამოცანების შესასრულებლად.

სახელმწიფო მინისტრის თანამდებობის შემოღებისას, აგრეთვე თანამდებობის გაუქმების თაობაზე პრემიერ-მინისტრის წარდგინებით გადაწყვეტილებას იღებს პრეზიდენტი. სახელმწიფო მინისტრს ნიშნავს პრემიერ-მინისტრი პრეზიდენტთან შეთანხმებით.

სახელწმიფო მინისტრი საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში ახორციელებს აღმასრულებელ ხელისუფლებას, ასრულებს მთავრობისა და პრემიერ-მინისტრის ცალკეულ დავალებებს, მას შეუძლია საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში გამოსცეს ბრძანებები.

სახელწმიფო მინისტრის საქმიანობის უზრუნველსაყოფად იქმნება სახელმწიფო მინისტრის აპარატი, რომლის სტრუქტურასა და სამუშაო განრიგს განსაზღვრავს მთავრობა.

მთავრობის ერთ-ერთი წევრი პრემიერ-მინისტრის ბრძანებით ასრულებს ვიცე-პრემიერის მოვალეობას. ვიცე-პრემიერი ასრულებს პრემიერ-მინისტრის მოვალეობას მისი არყოფნისას, ასევე პრემიერ-მინისტრის ცალკეულ დავალებებს.

კონსტიტუციაში მოცემულია დებულება მთავრობის წევრის თანამდებობრივი შეუთავსებლობის შესახებ. კერძოდ: „მთავრობის წევრს უფლება არ აქვს ეკავოს სხვა თანამდებობა, გარდა პარტიულისა, დააფუძნოს საწარმო, ეწეოდეს სამეწარმეო საქმიანობას, იღებდეს ხელფასს რაიმე სხვა საქმიანობიდან, გარდა სამეცნიერო, პედაგოგიური და შემოქმედებითი საქმიანობისა.“

სახელმწიფო მინისტრისა და მინისტრების უფლებამოსილებების შეწყვეტის საფუძვლები ერთნაირია, მათ უფლებამოსილება უწყდებათ:

გამონაკლისია შინაგან საქმეთა, უშიშროების და თავდაცვის მინისტრები. მათ თანამდებობიდნ ათავისუფლებს საქართველოს პრეზიდენტი:

საქართველოს კონსტიტუციის 64-ე მუხლით გათვალისწინებულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით.

გადადგომის შესახებ მინისტრი განცხადებით მიმართავს პრეზიდენტს, მინისტრს შეუძლია გადადგეს, თუ არსებობს პრეზიდენტის ან საქართველოს პარლამენტის გადაწყვეტილებისადმი პრინციპული უთანხმოება, ასევე საჯარო სამსახურში ყოფნის მიზანშეუწონლობა მრწამსის გამო.

კანონსაწინააღმდეგო გადაწყვეტილების შესრულების იძულება, რამაც შეიძლება მნიშვნელოვანი მატერიალური ან მორალური ზიანი გამოიწვიოს. აგრეთვე ჯანმრთელობის ისეთი მდგომრეობა, რომელიც ხელს უშლის სამსახურებრივი უფლებამოსილების აღსრულებას.

მინისტრის გადადგომის ან გადადგომაზე მოტივირებული უარის შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს საქართველოს პრეზიდენტი. გადაწყვეტილება გადადგომაზე თანხმობის ან უარის შესახებ მიიღება ერთი თვის ვადაში. გადადგომაზე მოტივირებული უარის შემთხვევაში მინისტრი ვალდებულია გააგრძელოს სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულება. ის ამავე დროს ინარჩუნებს უფლებას გათავისუფლდეს თანამდებობიდან პირადი განცხადების საფუძველზე.

რაც შეეხება ვიცე-პრემიერის უფლებამოსილების შეწყვეტას, თუ იგი ასრულებს პრემიერ-მინისტრის მოვალეობას, მასზე ვრცელდება პრემიერ-მინისტრის უფლებამოსილების შეწყვეტის პირობები.

მთავრობის წევრის გადადგომის ან თანამდებობიდან გათავისუფლების შეთხვევაში პრემიერ-მინისტრი პრეზიდენტის თანხმობით ორი კვირის ვადაში წარადგენს მთავრობის ახალ წევრს.

მთავრობა თავისი უფლებამოსილების განხორციელებას იწყებს ფორმირების შემდეგ.

მღავრობა აღმასრულებელ ხელისუფლებას ახორციელებს სამინისტროებისა და მათი მმართველობის სფეროში შემავალი სახელმწიფო საქვეუწყებო დაწესებულებების მეშვეობით. სამინისტრო იქმნება კანონის საფუძველზე სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი ცხოვრების განსაზღვრულ სფეროში სახელმწიფო მმრათველობის უზრუნველსაყოფად. სახელმწიფო საქვეუწყებო დაწესებულება წარმოადგენს სამინისტროს გამგებლობაში არსებულ აღმასრულებელი ხელისუფლების დაწესებულებას, როემლიც იქმნება, გარდაიქმნება და საქმიანობას წყვეტს კანონით ან მთავრობის დადგენილებით.

სახელმწიფო საქვეუწყებო დაწესებულება იქმნება სოციალურ-ეკონომიკურ, კულტურულ ან სხვა სფეროებში სახელწმიფოებრივი ამოცანებისა და საჯარო ფუნქციების განსახორციელებად.

მთავრობას აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორციელებაში დასახმარებლად გააჩნია სათათბირო ორგანოები, რომლებიც იქმნება მთავრობის მიერ აღმასრულებელი ხელისუფლების კომპეტენციისათვის მიკუთვნებული სხვადასხვა საკითხები მოსამზადებლად.

მთავრობა საქართველოს კონსტიტუციით დადგენილ ფარგლებში:

საქართველოს მთავრობა ზემოთ ჩამოთვლილი უფლებამოსილებების გარდა, მრავალ სხვა საქმიანობას ახორციელებს, რომლებიც კონსტიტუციით, კანონებით და პრეზიდენტის ნორმატიული აქტების შესაბამისად სწორედ მას ევალება.

კონსტიტუციური ცვლილებების განხორციელების შემდეგ, როგორც ვხედავთ, საქართველოს მთავრობის უფლებამოსილებათა წრე საკმაოდ გაფართოვდა. მის კომპოეტენციაში შემავალი საქმიანობიდან აღსანიშნავია კანონების აღსრულების, სახელმწიფო მმართველობის აპარატის ფორმირების, ნორმა შემოქმედებითი საქმიანობის, საკანონმდებლო ინიციატივის და საკანონმდებლო საქმიანობაში მონაწილეობის უფლებამლოსილება. თავისი საქმიანობის განხორციელებისას მთავრობა პასუხისმგებელია საქართველოს პრეზიდენტისა და პარლამენტის წინაშე.

როგორც აღვნიშნეთ, მთავრობა კოლეგიალური ორგანოა. კოლეგიალურობის პრინციპი ვლინდება არამარტო მის შემადგენლობაში, არამედ მუშაობის წესშიც. მთავრობის მუშაობის ძირითად ორგანიზაციულ ფორმას სხდმები წარმოადგენს.

მთვარობის სხდომა ტარდება სულ ცოტა თვეში ერთხელ მაინც. სხდომას იწვევს და მის დღის წესრიგს განსაზღვრავს პრემიერ-მინისტრი. მთავრობის სხდომაში პრემიერ-მინისტრი და მინისტრები მონაწილეობენ პირადად. თუ მთავრობის სხდომაზე მინისტრის დასწრება შეუძკებელია, იგი ამის შესახებ წინასწარ ატყობინებს პრემიერ-მინისტრს, სხდომის თავმჯდომარის გადაწყვეტილებით, სხდომაზე სათათბირო ხმის უფლებით შესაძლკებელია მოწვეულ იქნენ სხვა პირებიც. მთავრობის სხდომა ძირითადად დახურულია, მაგრამ კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევაში, აგრეთვე მთავრობის გადაწყვეტილებით, მთავრობის სხდომა შეიძლება გამოცხადდეს საჯაროდ.

მთავრობის მუშაობის, მთავრობის სხდომის მომზადების, წარმართვისა და სხდომაზე საკითხის განხილვის წესი განისაზღვრება მთავრობის რეგლამენტით, რომელსაც პრემიერ-მინისტრსი წარდგინებით ამტკიცებს მთავრობა.

მთავრობის სხდომა უფლებამოსილია, თუ მას ესწრება მთავრობის სრული შემადგენლობის ნახევარზე მეტი. მთავრობა გადაწყვეტილებებს ირებს სხდომაზე დამსწრე წევრთა უმრავლესობით, მაგრამ არანაკლებ სრული შემადგენლობის ერთი მესამედისა. ხმების თანაბრად გაყოფის შემთხვევაში გადამწყვეტია სხდომის თავმჯდომარის ხმა. მთავრობის სხდომის გადაწყვეტილება ფორმდება მთავრობის დადგენილებიტ ან განკარგულებით.

მთავრობის მიერ კოლეგიალურად მიღებული დადგენილება არის ნორმატიული აქტი, რომლის მომზადების, მიღება-გამოცემისა და ძაალში შესვლის წესი განისაზღვრება „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონით. მთავრობის მიერ კოლეგიურობის საფუძველზე მიღებული განკარგულებები არანორმატიული ხასიათის სამართლებრივ აქტს წარმოადგენს.

მთავრობის სამართლებრივ აქტებს ხელს აწერს პრემიერ-მინისტრი. მათი შესრულება სავალდებულოა საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე.

საქართველოს პრეზიდენტი განსაკუთრებით მნიშვნელოვან სახელმწიფოებრივ საკითხებთან დაკავშირებით უფლებამოსილია მოიწვიოს მთავრობის სხდომის და უხელმძღვანელოს მას. ამ შემთხვევაში თავად პრეზიდენტი განსაზღვრავს მთავრობის სხდომის დღის წესრიგს და სხდომაზე მიღებული გადაწყვეტილება ფორმდება პრეზიდენტის აქტით.

მთავრობის საქმიანობის ორგანიზაციული უზრუნველყოფის, ანალიტიკური, ინფორმაციული და სხვა მასალების მომზადების, აგრეთვე მთავრობის გადაწყვეტილებათა შესრულების კონტროლის კანცელარია, რომლის ხელმძღვანელს თანამდებობიდან ათავისუფლებს პრემიერ-მინისტრი.

მთავრობის კანცელარიის სტრუქტურა, უფლებამოსილება და საქმიანობის ორგანიზება განისაზღვრება დებულებით, რომელსაც ამტკიცებს მთავრობა.

ამრიგად, საქართველოს მთავრობა წარმოადგენს საერთო კომპეტენციის ორგანოს, რომელსაც პრაქტიკულად მეურნეობის ყველა დარგის ხელმძღვანელობა, სოციალურ-კულტურული, და ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური სფეროების წარმართვა ევალება თავისი კონპეტენციის ფარგლებში.

მეტად მნიშვნელოვანია მთავრობის ურთიერთობა პრეზიდენტთან. კონსტიტუციის მიხედვით, პრეზიდენტი უზრუნველყოფს სახელმწიფო ორგანოთა საქმიანობას კონსტიტუციის შესაბამისად. მას აქვს უფლებამოსილება გააუქმოს ან შეაჩეროს მთვარობის და აღმასრულებელი ხელისუფლების დაწესებულებათა აქტები, თუ ისინი ეწინააღმდეგებიან საქართველოს კონსტიტუციას, საერთაშორისო ხელშეკრულებებსა და შეთანხმებებს, კანონებსა და პრეზიდენტის ნორმატიულ აქტებს. ასევე პრეზიდენტს მიუძღვის ძირითადი როლი მთავრობის ფორმირებაში, მაგალითად საქართველოს პარლამენტის მიერ კონსტიტუციით დადგენილ ვადაში მთავრობის შემადგენლობისათვის ნდობის გამოუცხადებლობის შემთხვევაში, საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია დანიშნოს პრემიერ-მინისტრი და თანხმობა მისცეს მას მინისტრების დანიშვნაზე.

ამამვე დროს, პრეზიდენტი უფლებამოსილია გადააყენოს მთავრობა, თანამდებობიდან გაათავისუფლოს საქართველოს შინაგან საქმეთა, სახელმწიფო უშიშროების და თავდაცვის მინისტრები.

ამრიგად, პრეზიდენტი უფლებამოსილია გაუწიოს სამსახურებრივი ზედამხედველობა აღმასრულებელ ხელისუფლებას რომელიც წარმოდგენილია საქართველოს მთავრობის, სამინისტროებისა და მათი მმართველობის სფეროში შემავალი სახელმწიფო საქვეუწყებო დაწესებულებების სახით და იგი უმაღლეს აღმასრულებელ ხელისუფლად გვევლინება. თავად მთავრობა კი სამსახურეობრივ ზედამხედველობას უწევს სამინისტროებსა და სახელმწიფო საქვეუწყებო დაწესებულებებს, რაც გამოიხატება მათი სამართლებრივი აქტების გაუქმების უფლებამოსილებაში. სამსახურეობრიოვი ზედამხედველობის განხორციელება უზრუნველყოფს კანონიერების დაცვის გარანტიას მართველობის სისტემაში.

დასასრულ უნდა ითქვას, რომ აღმასრულებელლი ხელისუფლების სტრუქტურისა და საქმიანობის წესის სრულყოფა დინამიკური პროცესია. პრეზიდენტი, პრემიერ-მინისტრის წინადადებათა გათვალისწინებით, სრულყოფს აღმასრულებელ ორგანოთა სისტემას. უპირველესად სრულყოფის პროცესი ვლინდება სამინისტროების შემცირებაში, აგრეთვე სხვა სამთავრობო უწყებების გაერთიანებაში, რაც აადვილებს მათი კოორდინირებული მუშაობის ორგანიზაციას ოპერატიული საკითხების გადასაჭრელად, ასევე მიმართულია მმართველი აპარატის შესანახი ხარჯების მნიშვნელოვანი შემცირებისაკენ და მართვის ეფექტური განხორციელებისაკენ.

მაკა ჭიხორია

მეორე მსოფლიო ომისშემდგომი გერმანიის მსგავსად, საქართველოც 1993-95 წლებში შემდეგი პრობლემის წინაშე აღმოჩნდა: საკონსტიტუციო პროცესის განმავლობაში სახელმწიფოს იურისდიქცია მთელს ტერიტორიაზე არ ვრცელდებოდა. ამ პერიოდში გერმანიაში მიიღეს გადაწყვეტილება „ძირითადი კანონის“ ამოქმედების თაობაზე, რადგან დამფუძნებლები, იმის გამო, რომ აღმოსავლეთ გერმანიის დიდი ნაწილი მათთან აღარ იყო, გარკვეულწილად მოერიდნენ ამ დოკუმენტისათვის „კონსტიტუცია“ ეწოდებინათ. ასეთსავე მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ ქართველი კონსტიტუციონალისტებიც, რომლებიც არ იყვნენ დარწმუნებულნი, საერთოდ უნდა მიეღოთ თუ არა, ან რა ფარგლებში უნდა მიეღოთ ახალი კონსტიტუცია. გაურკვეველი იყო აფხაზეთის და ყოფილი სამხრეთ ოსეთის სტატუსი, აქედან გამომდინარე ისიც, თუ რა დებულებები უნდა შეეტანათ კონსტიტუციაში ამ რეგიონების შესახებ. ასევე, რა სახელმწიფოებრივი უფლებები და მოვალეობები უნდა ჰქონოდათ ამ წევრებს საერთო სახელმწიფოში. საქართველო შეეცადა გარკვეული სტაბილიზაცია ამ საკითხში კონსტიტუციის მეორე მუხლის მესამე პუნქტით მოეხდინა. ამ დებულების მიხედვით, „საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობა განისაზღვრება კონსტიტუციური კანონით უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპის საფუძველზე ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ“. სწორედ ეს აბზაცი ეხება აღნიშნულ პრობლემატურ საკითხს კონსტიტუციაში. ამ დებულებით განცხადებულია პრეტენზია საკითხის მოწესრიგებაზე, მაგრამ თვით მოწესრიგების შინაარსის განსაზღვრა გადატანილია სამომავლოდ.

სამწუხაროდ, ეს დებულება შეიცავს გაურკვევევლობათა მთელ რიგს, რისი მთავარი მიზეზიც ნაჩქარევად ჩამოყალიბებული ფორმულირება უნდა იყოს.

ასევე, ღიად დარჩა საკითხი, თუ რა ადგილი უნდა დაეჭირა კონსტიტუციურ კანონს ნორმათა იერარქიაში. ნიშნავს თუ არა „კონსტიტუციური კანონი“ იმას, რომ ის აუცილებლად კონსტიტუციის ნაწილი უნდა გახდეს?! არის აზრი, რომ ტერმინი „კონსტიტუციური კანონი“ მხოლოდ შეცდომაა და იგი „ორგანულ კანონს“ შეესაბამება.

ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ კანონი „ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობის შესახებ“, რომელიც მიიღება პარლამენტის მიერ ორი მესამედის უმრავლესობით, იქნება კონსტიტუციის არსებითი შემადგენელი ნაწილი და იგი წარმოადგენს სამართლებრივ ნორმას sui generis-ს, კონსტიტუციური კანონი, როგორც სამართლებრივი აქტი, ნორმათა იერარქიაში დგას კონსტიტუციასა და საერთაშორისო ხელშეკრულებათა და შეთანხმებათა შორის. მხოლოდ ამის შემდგომ მოდის ორგანული და ჩვეულებრივი კანონი.

უნიტარიზმი, ფედერალიზმი, თუ რეგიონალიზმი?!

საქართველოს კონსტიტუციის მე-2 მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, „საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობა განისაზღვრება კონსტიტუციური კანონით უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპის საფუძველზე, ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ“. ამავე დროს, კონსტიტუციის მე-3 მუხლით განსაზღვრულია ის უფლებამოსილებანი, რომლებიც მხოლოდ საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებულ გამგებლობას მიეკუთვნება და არ შეიძლება გადაეცეს მმართველობის სხვა რომელიმე დონეს.

ამრიგად, კონსტიტუცია აღიარებს უფლებამოსილებათა გამიჯვნის აუცილებლობას და შემოსაზღვრავს სახელმწიფოს განსაკუთრებულ გამგებლობას მიკუთვნებულ საკითხებს. თუმცა არ განსაზღვრავს სახელმწიფოსა და სახელმწიფო მმართველობის ქვედა დონეების (რეგიონების) ერთობლივ კომპეტენციას, არც ამ დონეთა უფლებამოსილებებს. კონსტიტუციური მოთხოვნა იმის შესახებ, რომ ტერიტორიულ-სახელმწიფოებრივი მოწყობა განისაზღვრება ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ, კონსტიტუციური კანონის საფუძველზე, ნიშნავს იმას, რომ ასეთი კონსტიტუციური კანონის მიღება ვერ მოხდება, სანამ არ მოგვარდება პრობლემური რეგიონების (აფხაზეთის, სამაჩაბლოს) საკითხები. აქედან გამომდინარე, ქვეყანაში შემავალი რეგიონების სტატუსის კონსტიტუციური რეგლამენტირება პრინციპულად უკავშირდება საქართველოს იურისდიქციის აღდგენას მთელს ტერიტორიაზე და პრობლემური რეგიონების საკითხის გადაწყვეტას. აუცილებელია გავითვალისწინოთ შემდეგი მნიშვნელოვანი გარემოებაც: მმართველობითი სისტემის რეფორმა სახელმწიფოებრივი მშენებლობის დღევანდელ ეტაპზე არ შეიძლება შეყოვნდეს თუნდაც ზემოაღნიშნული არგუმენტების საფუძველზე. რეგიონებთან დაკავშირებული პრობლემების მოუგვარებლობამ არ უნდა შეაჩეროს ადგილობრივი თვითმმართველობის დამკვიდრების, მისი პოლიტიკური და ეკონომიკური ბაზის განმტკიცების პროცესი, რომელიც ორგანულად უკავშირდება მმართველობით სისტემაში მიმდინარე ცვლილებებს, კერძოდ, ცენტრალიზებული სახელმწიფო მმართველობის დეცენტრალიზაციას, მმართველობით დონეებს შორის კომპეტენციათა გადანაწილებას. ამავე დროს, თვით ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენისთვისაც (რეგიონებთან დაკავშირებული პრობლემების გადაჭრისათვის) უაღრესად მნიშვნელოვანია ის, თუ რა პრინციპებს დაემყარება სახელმწიფო-ტერიტორიული მოწყობა, რა მექანიზმებით მოხდება ამ პრინციპების რეალიზება საქართველოს სხვა, არაპრობლემური რეგიონებისათვის.

მიმდინარე ეტაპზე, პრობლემური რეგიონების არსებობის გამო, სახელმწიფო-ტერიტორიული მოწყობის კონსტიტუციური გადაწყვეტის შეუძლებლობა და, ამავდროულად, სხვა რეგიონთა სტატუსის განსაზღვრის აუცილებლობა ქმნის ისეთ ვითარებას, რომ შეუძლებელი ხდება რეგიონების სტატუსის ერთიანი აქტით დადგენა, რაც საქართველოს სახელმწიფო-ტერიტორიული მოწყობის უნიტარულ მოდელს პრაქტიკულად გამორიცხავს.

რაც შეეხება მეორე ვარიანტს-ფედერალიზმს, ასეთ შემთხვევაში იარსებებს ალბათ რამდენიმე რეგიონი მაინც, რომელთაგან თითოეული შეინარჩუნებს სახელმწიფო წარმონაქმნის სტატუსს და სახელმწიფო სუვერენიტეტის ელემენტებს. ასე მოხდება ასიმეტრიული ფედერალიზმის შემთხვევაში. სიმეტრიული ფედერალიზმისას, როდესაც თითოეული რეგიონის სტატუსი თანაბარია, ამ სტატუსის განმსაზღვრელი პირობა ისევ პრობლემურ რეგიონებთან ურთიერთობის მოგვარებაზე იქნება დამოკიდებული, რადგან აქ დადგენილი სტატუსი განსაზღვრავს სხვა რეგიონების უფლებამოსილების ფარგლებსაც.

ამრიგად, ფედერაციული მოწყობა, მართალია, ქმნის პრობლემური რეგიონების საკითხის გადაწყვეტის სამართლებრივ საფუძველს, მაგრამ, ამავე დროს, მნიშვნელოვნად ზღუდავს სახელმწიფოს უფლებამოსილებას-დაადგინოს სხვა პრობლემური რეგიონების სტატუსი. ამ ფაქტორმა შესაძლოა შეასრულოს საკმაოდ უარყოფითი როლი, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, როდესაც საქმე ეხება სახელმწიფოებრივ მშენებლობას და როდესაც აუცილებლობა მოითხოვს რეგიონების სტატუსი განისაზღვროს დიფერენცირებულად, სახელმწიფო ინტერესებიდან გამომდინარე. თუ ამ გარემოებას სრულად გავითვალისწინებთ, აღმოჩნდება, რომ მიმდინარე (გარდამავალ) ეტაპზე ქვეყნისათვის სახელმწიფო-ტერიტორიული მოწყობის ფედერაციული მოდელიც შესაძლოა არ აღმოჩნდეს სავსებით ოპტიმალური.

ასეთ ვითარებაში რჩება ერთადერთი ვარიანტი-რეგიონალიზმი, რომლის დროსაც სახელმწიფოსა და მის რეგიონებს შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპის საფუძველზე მხოლოდ სახელმწიფო ადგენს მისი შემადგენელი ტერიტორიული ერთეულების სტატუსს. ამ შემთხვევაში, უნიტარიზმისა და ფედერალიზმის მსგავსად, რეგიონალიზმი უნდა განიხილებოდეს არა როგორც სახელმწიფო-ტერიტორიული მოწყობის ფიქსირებული მდგომარეობა, არამედ როგორც მოქნილი, სახელმწიფო და ადგილობრივ ინტერესთა ბალანსის შესაძლო ცვლილებაზე სწრაფად რეაგირებადი პროცესი. ამ თვალსაზრისით, რეგიონალიზმი, არანაკლებ ვიდრე ფედერალიზმი, ქმნის პრობლემური მხარეების საკითხების გადაწყვეტის სამართლებრივ პირობებს და, ამავე დროს, არ ზღუდავს სახელმწიფო სუვერენიტეტს.

ზემოაღნიშნულის საფუძველზე რეგიონალიზმი უნდა განხორციელდეს შემდეგი მნიშვნელოვანი დამახასიათებელი ნიშნით: სახელმწიფო შედგება ტერიტორიული ერთეულებისაგან; სახელმწიფოსა და ტერიტორიული ერთეულების უფლებამოსილებანი გამიჯნულია; სახელმწიფოსა და ტერიტორიული ერთეულების უფლებამოსილებათა ფარგლებს განსაზღვრავს სახელმწიფო.

დეცენტრალიზაცია; მისი შინაარსი:

უნდა შევნიშნოთ, რომ ხშირ შემთხვევაში ცენტრალიზაცია და დეცენტრალიზაცია არათუ საპირისპირო, არამედ ურთიერთშემავსებელი პროცესებია. მრავალ ქვეყანაში მათი ბალანსი მნიშვნელოვანია მთავრობის ეფექტიანი და შედეგიანი ფუნქციონირებისათვის. გასათვალისწინებელია, რომ ყველა ფუნქცია შეუძლებელია ფინანსდებოდეს და იმართებოდეს დეცენტალიზებული გზით. ამიტომ მაშინაც კი, როდესაც ცენტრალური ხელისუფლება დეცენტრალიზაციას ახორციელებს, ის, ბუნებრივია, ინარჩუნებს საკვანძო პოლიტიკურ და მაკონტროლებელ როლს, ქმნის ან ხელს უწყობს ისეთი გარემოს ფორმირებას, რომელიც საშუალებას მისცემს ადგილობრივ ადმინისტრაციულ ერთეულებსა და არასამთავრობო ორგანიზაციებს მეტი პასუხისმგებლობა აიღონ. ცენტრალურ სამინისტროებს განეკუთვნება გადამწყვეტი როლი დეცენტრალიზაციის სტიმულირებასა და შენარჩუნებაში, ახალი ფუნქციების შესასრულებლად ადგილობრივი ინსტიტუციური პოტენციალის დეცენტრალიზაციის გზით გაძლიერებაში.

დეცენტრალიზაციას, უმეტეს შემთხვევაში, საფუძვლად პოლიტიკური მოტივები უდევს. მაგალითად, ლათინურ ამერიკაში დეცენტრალიზაცია იყო დემოკრატიზაციის პროცესის ძირითადი შემადგენელი ნაწილი, როდესაც დისკრედიტებული ავტოკრატული რეჟიმი ახალი კონსტიტუციის საფუძველზე არჩეული ხელისუფლებით შეიცვალა. აფრიკის ზოგიერთ ქვეყანაში მრავალპარტიული პოლიტიკური სისტემის გავრცელებამ გამოიწვია გადაწყვეტილებების ადგილობრივ დონეზე მიღების აუცილებლობა. ზოგან (მაგალითად, ეთიოპია) დეცენტრალიზაცია დაიწყო რეგიონული და ეთნიკური ჯგუფების ზეწოლის შედეგად პოლიტიკურ პროცესებში მეტი კონტროლისა და მონაწილეობის უზრუნველყოფისათვის. ამ შემთხვევაში, დეცენტრალიზაცია წარმოადგენდა ქვეყნის ერთიანობის შენარჩუნებისაკენ მიმართულ ღონისძიებას. ზოგჯერ დეცენტრალიზაცია განიხილება როგორც სამოქალაქო ომის შედეგი (მოზამბიკი, უგანდა), რადგან სწორედ მის საფუძველზე გახდა შესაძლებელი ერთმანეთთან დაპირისპირებული ფრაქციების მეტი მონაწილეობა ქვეყნის მმართველობაში. ყოფილი სოციალისტური სახელმწიფოების გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში დეცენტრალიზაციამ გადამწყვეტი როლი შეასრულა ძველი ცენტალიზირებული სტრუქტურების დაშლის საქმეში. ზოგიერთ შემთხვევაში დეცენტრალიზაცია მოტივირებულ იქნა მრავალრიცხოვანი მოსახლეობისათვის მომსახურების მიწოდების გაუმჯობესების საჭიროებითა და ცენტრალური ადმინისტრაციის შეზღუდვების აღიარებით (მაგალითად, აღმოსავლეთ აზიაში).

დეცენტრალიზაციის ეფექტიანობაზე, სამართლიანობასა და მაკროსტაბილურობაზე გავლენას ახდენს მთელი რიგი ფაქტორები. დეცენტრალიზაციის წარმატება მჭიდროდ არის დაკავშირებული ისეთი პრინციპების დაცვასთან, როგორიცაა მინიჭებულ ფუნქციებზე დაფუძნებული ფინანსირება, ინფორმატიული გადაწყვეტილებების მიღება, ადგილობრივი პრიორიტეტების დაცვა და ანგარიშგება.

დეცენტრალიზაციას გააჩნია მყარი და საფუძვლიანი ეკონომიკური დასაბუთებაც. ცნობილია, რომ იგი, როგორც წესი, იწვევს რესურსების ეფექტიან განაწილებას, რადგან საზოგადოებრივ დანახარჯებზე გადაწყვეტილებებს, ამ შემთხვევაში, იღებს მმართველობის ის დონე, რომელიც ახლოსაა და უკეთესად პასუხობს ადგილობრივი მოსახლეობის საჭიროებებს. ამავე დროს, დეცენტრალიზებული ორგანოების მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები უფრო ადეკვატურია ადგილობრივი მოთხოვნებისა, ვიდრე ისინი, რომლებსაც ცენტრალური მმართველობა იღებს.

ქვეყნების უმრავლესობაში პოლიტიკა დეცენტრალიზაციის ძირითად მამოძრავებელ ძალას წარმოადგენს, მაგრამ დეცენტრალიზაცია შეიძლება იყოს ის შემთხვევა, როდესაც კარგი პოლიტიკა და კარგი ეკონომიკა ერთ მიზანს ემსახურება. პოლიტიკური მიზნები შეიძლება დაემთხვეს ისეთ ეკონომიკურ მიზნებს, როგორიცაა საზოგადოებრივი რესურსების უკეთესი განკარგვა და ადგილობრივი მომსახურების მოხმარებაზე გადახდის სურვილი.

მსოფლიო პრაქტიკაში წარმატებული დეცენტრალიზაციის მინიმუმ 5 პირობას აღიარებენ:

საქართველოში დეცენტრალიზაციის მხოლოდ საწყისი ეტაპები შეიმჩნევა, რაც საკმაო დახვეწასა და სრულყოფას მოითხოვს. ამჟამად ადგილობრივი პირველი პირის-ქალაქისა და რაიონის მერისა თუ გამგებლის-პოზიცია გაძლიერებულია ადგილობრივი „პარლამენტის“, ანუ საკრებულოს ხარჯზე. საკრებულო ირჩევს გამგებელს და გადაწყვეტილებებს იღებს ძირითადად ბიუჯეტთან დაკავშირებით. ექვს დიდ ქალაქში კი პრეზიდენტი პირადად ნიშნავს მერს. ამავდროულად, მას შეუძლია დაითხოვოს საკრებულო, თუ საკრებულო ვერ მიიღებს გადაწყვეტილებას ბიუჯეტის დამტკიცების თაობაზე. სამართლებრივი სტრუქტურის თვალსაზრისით, მეტი დეცენტრალიზაცია უფრო გამართლებული იქნებოდა. სწორედ ასე შეიძლება თავიდან ავიცილოთ სოციალური პრობლემებით გადატვირთული „თავკომბალა“ თბილისის მესამე სამყაროს მეტროპოლიად გადაქცევა.

სახელმწიფო მმართველობითი სისტემის რეფორმირების თავისებურებები საქართველოში

სახელმწიფო მმართველობის სისტემის რეფორმის ერთ-ერთი ძირითადი მიმართულებაა ადგილობრივი მმართველობის დემოკრატიული სისტემის ფორმირება. სახელმწიფოს მართვის ერთ-ერთ ცენტრალურ ამოცანას კი საერთო-სახელმწიფოებრივი და ადგილობრივი ინტერესების დაბალანსება წარმოადგენს. ამიტომ ლოგიკურია, სახელმწიფო მმართველობის სისტემის რეფორმის ერთ-ერთ უმთავრეს მიზნად განისაზღვროს ცენტრალიზებული სისტემიდან მართვის დეცენტრალიზებულ მოდელზე თანდათანობითი გადასვლა და სათანადო პირობების მომზადება ადგილობრივი თვითმმართველობის ფორმირება-ფუნქციონირებისათვის.

როგორც მმართველობის სისტემის რეფორმის, ისე ქვეყნის მუნიციპალური განვითარების ძირითად პრობლემას წარმოადგენს თვითმმართველობის ინსტიტუციური ჩამოყალიბება. ეს რთული და ხანგრძლივი პროცესია. ამასთან, კონსტიტუციის მოთხოვნებიდან, დემოკრატიული საზოგადოების ჩამოყალიბების ამოცანებიდან, სახელმწიფო მართვის სისტემის რეფორმიდან და მუნიციპალური განვითარების ინსტიტუციური უზრუნველყოფიდან გამომდინარე, აუცილებელია ადგილობრივი მმართველობის შეცვლა თვითმმართველობით.

თვითმმართველობის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებია: თვითმმართველობის ორგანოთა არჩევითობა, ანგარიშვალდებულება ამომრჩეველთა მიმართ, დამოუკიდებლობა გადაწყვეტილების მიღების დროს, თვითმმართველობის ორგანოთა გადაწყვეტილების გაუქმება მხოლოდ სასამართლო წესით, სახელმწიფოს მხრივ თვითმმართველობის ფინანსური და ეკონომიკური ბაზის შექმნის უზრუნველყოფა. ამ ხუთი პრინციპის გატარება რეალურად უზრუნველყოფს საქართველოს მოქალაქეთა კონსტიტუციური უფლების განხორციელებას-მათ მიერ არჩეული ადგილობრივი ორგანოების მეშვეობით დამოუკიდებლად და საკუთარი პასუხისმგებლობით გადაწყვიტონ ადგილობრივი მნიშვნელობის საკითხები. ამასთან, თვითმმართველობაზე გადასვლის პრინციპებთან ერთად აუცილებელია იმის გათვალისწინება, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის სისტემა დამოკიდებულია სახელმწიფოში არსებულ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ მდგომარეობაზე, მისი განვითარების დონესა და ტრადიციებზე. ამიტომ დღეს, როდესაც ხდება პირველი რეალური ნაბიჯების გადადგმა თვითმმართველობაზე გადასასვლელად, საჭიროა ყველა ზემოაღნიშნული პირობის ერთიან კომპლექსში განხილვა, რათა რეალური თვითმმართველობის ჩამოყალიბება ქვეყანაში მიმდინარე პროცესების ორგანული შემადგენელი ნაწილი გახდეს.

ადგილობრივი თვითმმართველობის ინსტიტუტის შემოღება, დამკვიდრება და ორგანიზაცია საბჭოური წარსულის მქონე სახელმწიფოში, რომლის ტერიტორიული მთლიანობა ჯერჯერობით დარღვეულია, უმაღლესი სახელმწიფო ორგანოები მოკლებულნი არიან ქვეყნის ცალკეულ ნაწილებში კონსტიტუციური უფლებამოსილების განხორციელების შესაძლებლობას, ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობის საკითხი კვლავ ღიად რჩება და ჯერ კიდევ იგრძნობა სამოქალაქო განხეთქილების, სამხედრო, ეთნიკური და კუთხური დაპირისპირების შედეგად შემორჩენილი იდეოლოგიურ-პოლიტიკური დაძაბულობის სიმპტომები, წარმოადგენს მეტად რთულ პრობლემას. მეტიც, თვითმმართველობის ეროვნული მოდელის კონსტრუირებისა და დემოკრატიული პრინციპების დამკვიდრების საქმეში საფრთხილეზე, გააზრებულ მიდგომაზე, პროცესების მართვადობაზე არსებითად არის დამოკიდებული საქართველოში სამართლებრივი სახელმწიფოს მშენებლობის ბედი.

საჭიროა აღინიშნოს ის განსაკუთრებული ინსტიტუციური სირთულე, რაც პოსტსაბჭოურ საზოგადოებაში თვითმმართველობის ორგანოების ფორმირებასთანაა დაკავშირებული. კერძოდ ის გარემოება, რომ ერთდროულად ხდება თვითმმართველობის სტრუქტურული ფორმირებაც და დემოკრატიის ტრადიციების დამკვიდრებაც. გასათვალისეინებელია სოციალურ-ეკონომიკური ხასიათის პრობლემებიც, რომელთაგან უმთავრესია:

თვითმმართველობის დამკვიდრებისა და საერთოდ, ქვეყნის მუნიციპალური განვითარებისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ადგილობრივი სოციალურ-ეკონომიკური ინფრასტრუქტურის ჩამოყალიბებას, როდესაც საზოგადოებრივი მომსახურებაც და ადმინისტრაციული რეგულირებაც განხორციელდება უშუალოდ ადგილებზე, თვითმმართველობის ორგანოების მიერ, მოსახლეობის აქტიური მონაწილეობისა და კონტროლის პირობებში. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ არსებულ ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ფარგლებში შეიქმნას მაქსიმალური პირობები ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების დამოუკიდებელი საქმიანობისათვის.

ამ პრინციპული მოსაზრებიდან გამომდინარე, გარკვეულწილად გამართლებულად შეიძლება ჩაითვალოს პირველ დონეზე სრული თვითმმართველობისა და მმართველობის შერწყმული მოდელის არსებობა. უნდა აღინიშნოს, რომ მეორე დონეზეც სრული თვითმმართველობის განხორციელება შედარებით ძლიერი რაიონული და საკმაოდ სუსტი ადგილობრივი ინფრასტრუქტურით, თანაც თვითმმართველობის დამკვიდრების საწყის ეტაპზე, როდესაც უნდა დაიწყოს საკუთრების, საბიუჯეტო უფლებამოსილებებისა და კომპეტენციების გადანაწილება, თვითმმართველობის პირველი დონის ორგანოებს იმთავითვე უთანაბრო მდგომარეობაში ჩააყენებდა.

კომპეტენციათა გამიჯვნის თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია შემდეგი პრინციპების დაცვა: თვითმმართველობის ორგანოებისათვის ყველა იმ უფლებამოსილებათა გადაცემის შესაძლებლობა, რომლებიც საქართველოს კონსტიტუციით არ შედის სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოს გამგებლობაში არსებულ ცალკეულ ფუნქციათა გადაცემის შემთხვევაში შესაბამისი მატერიალური და ფინანსური რესურსებით უზრუნველყოფა; თვითმმართველობისა და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოებს შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნისას თანასწორუფლებიანობის, თანამშრომლობის, კომპეტენციათა ურთიერთშეთანხმებით დელეგირებისა და სუბსიდიარობის (გადაწყვეტილება მიიღება რაც შეიძლება ქვედა დონეზე იმ ორგანოს მიერ, რომელსაც მის ხელთ არსებული რესურსებით ძალუძს ამ გადაწყვეტილების აღსრულება) პრინციპების დაცვა.

სწორედ ამ პრინციპების საფუძველზე, როგორც თვითმმართველობათა დამკვიდრების, ისე სახელმწიფო მმართველობის დეკონცენტრაციის მიზნით განისაზღვრება ადგილობრივი მმართველობის ინსტიტუციური აგებულება. ამის შესაბამისად, უნდა გავითვალისწინოთ შემდეგი გარემოება:

საქართველოში ჯერ კიდევ არ ჩამოყალიბებულა სამოქალაქო საზოგადოება და არც შეიძლება არსებობდეს სრული თვითმმართველობის განხორციელების ობიექტური გარანტიები-ადგილობრივი კადრების პროფესიონალიზმის საჭირო დონე, სახელმწიფოებრივი სტრუქტურებიდან დამოუკიდებლად ცხოვრების პრაქტიკა, სათანადო „თვითმმართველობითი“ მენტალიტეტი და სხვ. ადგილობრივი თვითმმართველობის სრულფასოვანი, საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისი სისტემის ფორმირება ადგილობრივი ხელისუფლების რეფორმაციის „დემოკრატიული რადიკალიზმის“ ლოზუნგით არ უნდა იქნას დაშვებული ადგილობრივი თვითმმართველობის ნამდვილი არსის გაუფასურება. ამიტომ მიზანშეწონილი იქნება სახელმწიფოს მრიდან თვითმმართველობის ფორმათა ჩამოყალიბებისა და განვითარების პროცესის რეგულირების შესაძლებლობა, რაც ითვალისწინებს პირველ დონეზე თვითმმართველობის დამკვიდრების პირობებში რაიონისა და იმ ქალაქების, რომლებიც არ შედიან რაიონის შემადგენლობაში, სახელმწიფო მმართველობის განხორციელებასაც.

გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე იურისდიქციის სრულად აღდგენამდე, სახელმწიფო-ტერიტორიული მოწყობის განსაზღვრამდე, თვითმმართველობის შემოღების საწყის ეტაპზე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფის პრინციპული ცვლილებები გამორიცხულია. ამასთან ქვეყნის მუნიციპალური განვითარებისათვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია დეცენტრალიზებული ადმინისტრაციული წყობისა და, შესაბამისად, ადგილობრივი სოციალურ-ეკონომიკური ინფრასტრუქტურის ჩამოყალიბება, მაგრამ ეს არ უნდა მოხდეს რაიონული ინფრასტრუქტურის ჩამოყალიბება, მაგრამ ეს არ უნდა მოხდეს რაიონული ინფრასტრუქტურის რღვევის ხარჯზე. აქედან გამომდინარე, თვითმმართველობისა და მმართველობის განხორციელების ტერიტორიულ საზღვრებად მიჩნეულ უნდა იქნას დღეს დე ფაქტოდ არსებული ადმინისტრაციული ერთეულები: სოფელი, თემი, დაბა, ქალაქი და რაიონი. ანგარიშგასაწევია ის სპეციფიკაც, რაც თითოეულ მათგანს ახასიათებს.

მიმდინარე ეტაპზე საქართველოში გარკვეულწილად ჩამოყალიბდა მმართველობის 4-დონიანი, მათ შორის რეგიონული (ტერიტორიული) მმართველობის სამსაფეხურიანი მოდელი. ეს დონეებია:

ამგვარი მოდელი გარდამავალ ხასიათს ატარებს, რაც ორი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორით არის განპირობებული: ქვეყნის მთელს ტერიტორიაზე იურისდიქციის აღდგენამდე ჯერ კიდევ საბოლოოდ არ არის განსაზღვრული სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის პრინციპები და სტრუქტურა, ქვეყნის სხვადასხვა დონის რეგიონების ადგილი მმართველობის საერთო სახელმწიფო სისტემაში, ადგილობრივი მმართველობის სფეროში მათი უფლებამოსილებანი; პრაქტიკულად, მხოლოდ დაიწყო თვითმმართველობების დამკვიდრება-საკუთრების, ბიუჯეტებისა და უფლებამოსილებათა გამიჯვნა, მმართველობის ერთი სისტემიდან პრინციპულად სულ სხვა სისტემაზე გადასვლის პროცესი.

ამასთან, ამ პროცესში აუცილებელია გათვალისწინებულ იქნას ცივილიზებული ქვეყნების გამოცდილებაც, მაგალითად, ისეთ სფეროებში, როგორიცაა: სახელმწიფოს მხრიდან დემოკრატიული გარდაქმნების მართვის აუცილებლობისა და პროცესის შეუქცევადობის გარანტიების შექმნა, სახელმწიფოებრივი ინტერესებისა და ადგილობრივი მმართველობის დემოკრატიული ფორმების ურთიერთჰარმონიზაცია, ადგილობრივი მმართველობის ორგანოების სტრუქტურათა ფორმირებაში ისტორიული მემკვიდრეობითობა.

შეიძლება დავასკვნათ, რომ საქართველოში გარდამავალ პერიოდში მიმდინარეობს ადგილობრივი მმართველობის სისტემის რეფორმა, თვითმმართველობის დემოკრატიული ინსტიტუტების დამკვიდრება, ხელისუფლების დეკონცენტრაციის, უფლებამოსილებათა გამიჯვნის, დეცენტრალიზაციის პროცესი, რომლის წარმატებით განხორციელებაზე მნიშვნელოვნად იქნება დამოკიდებული ქვეყნის პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური პროგრესი, მუნიციპალური განვითარების ეფექტიანობა.

სამართლებრივი, სოციალური სახელმწიფოსა და სამოქალაქო საზოგადოების აღმშენებლობის ძირითადი პრინციპები განისაზღვრა საქართველოს კონსტიტუციით. მან დასაბამი მისცა თავისუფალი, სოციალური და სამართლებრივი სახელმწიფოს მშენებლობის პროცესს. კონსტიტუციით აღიარებული დემოკრატიული ღირებულებების ცხოვრებაში დამკვიდრება წარმოადგენს საკანონმდებლო და აღმასრულებებლი ხელისუფლების მოღვაწეობის უმთავრეს ამოცანას.

ქვეყანაში სამართლებრივი და ეკონომიკური სისტემების განვითარების მიმდინარეობა ლოგიკურად აყენებს მმართველობის სისტემის თვისობრივი ცვლილების აუცილებლობას, მმართველობის სისტემის გარდაქმნებს, რომელთა შინაარსი და ზოგადი მიმართულება უკვე განსაზღვრულია კონსტიტუციით. მმართველობის ცენტრალიზებული სისტემის დემოკრატიულად გარდაქმნა აუცილებლად საჭიროებს სახელმწიფოს შესაბამისი პოლიტიკის შემუშავებასა და რეფორმების თანმიმდევრულად წარმართვას, რაზეც ზემოთ იყო საუბარი. ეს საკმაოდ წინააღმდეგობრივი პროცესია და მისი რეგულირება სახელმწიფოს მოვალეობაა, რათა არ მოხდეს არც პოზიტიურ რეფორმათა შეჩერება და არც მათი გაუმართლებელი რადიკალიზაცია, და არ გაუფასურდეს გარდაქმნების ჭეშმარიტი არსი.

გიორგი გოცირიძე

ფედერალიზმის ცნება და არსი

ფედერალიზმი წარმოდგება ლათინური სიტყვისაგან foedus, ნაწარმოებია fides-გან, რაც კავშირს, ნდობას ნიშნავს. ამგვარად, ტერმინი-„ფედერალიზმი“, გარკვეულწილად, კავშირშია ხელშეკრულებასთან. ისტორიული „Fides“ ემსახურებოდა რომის იმპერიის ურთიერთობას ვასალური დაქვემდებარების ქვეყნებთან. ფედერალიზმი თანამედროვე ფორმით ჩამოყალიბდა ინგლისში 1645 წელს, სამოქალაქო ომის პერიოდში.

არსებობს ფედერალიზმის ცნების უამრავი განმარტება. ფედერალიზმი წარმოადგენს საკავშირო სახელმწიფოს, რომელიც შედგება იურიდიულად დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნებისაგან. სახელმწიფო საერთოა რამდენიმე „სახელმწიფოსათვის“-რთული სახელმწიფო შემდგარი რამდენიმე არასუვერენული სახელმწიფოსაგან. თუმცა, ამასთან, ერთად, გამოითქვა მოსაზრება, რომ შეუძლებელია ფედერალიზმის ერთი სტატიკური ცნების განსაზღვრა, მისი დინამიურობისა და მუდმივი ცვალებადობის გამო. ერთი შეხედვით, ყველა ეროვნული, სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის საკითხები ფედერალური ხელისუფლების კომპეტენციას წარმოადგენს, ხოლო „ადგილობრივი-ფედერაციის სუბიექტებისას“. ამგვარად, ყველა თანხმდება იმის თაობაზე, საუბარია სახელმწიფოსა და მისი შემადგენელი ნაწილების და არა სხვადასხვა სახელმწიფოების ურთიერთობაზე. მაგრა ფქტია ისიც, რომ ეს შემადგენელი ნაწილები წარმოადგენენ სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნებს. იბადება კითხვა-სახელმწიფოს რა თავისებურებებით ხასიათდება ფედერაციის სუბიექტი, რანდენად ახასიათებს მას სუვერენიტეტი?

უნიტარისტული თორია სუვერენიტეტს უკავშირებს სახელმწიფოს, უფრო სწორად კი, ცენტრალურ ხელისუფლებას. ბოდენის აზრით, სუვერენიტეტი, ეს არის ერთიანი, განუყოფელი ფენომენი, რომელიც არ ემორჩილება კანონებსაც კი და რომელიც არ შეიძლება არაფრით შეიზღუდოს. ამის საპიროსპიროდ სუვერენიტეტის დანაწილების კლასიკური თეორია (მისი მიმდევრები: ა. ჰაილტონი, ჯ. მედისონი, ა. ტოკვილი, გ, ვაიტცი) აცხადებს, რომ ფედერაციულ სახელმწიფოში სუვერენიტეტი დანაწილებულია ფედერალურ ხელისუფლებას და ფედერაციის სუბიექტებს შორის. ამ მოსაზრებას საფუძვლად დაედო მონტესკიეს მოძღვრება ხელისუფლების დანაწილების შესახებ. ხელისუფლება არა მხოლოდ ჰორიზონტალურად (ცენტრალური ხელისუფლების საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო შტოებს შორის არის დანაწილებული), არამედ ნაწილდება ვერტიკალურად, ფედერალურ ხელისუფლებას და ფედერაციის სუბიექტს შორის. სუვერენიტეტი ნიშნავს უზენაესობას ქვეყნის შიგნით და დამოუკიდებლობას საგარეო ურთიერთობაში. ფედერაციის სუბიექტს კი ხშირად საგარეო ურთიერთობის დამყარების უფლებამოსილება საერთოდ არ გააჩნია, ხოლო ქვეყნის შიგნით უზენაესი ხელისუფალი ფედერალური ხელისუფლებაა. ამიტომ, ამ თვალსაზრისით, სუვერენიტეტის დანაწილებაზე საუბარი ზედმეტია და უნდა დავეთანხმოთ ჟან ბოდენის მოსაზრებას მისი განუყოფლობის თაობაზე.

სეპარატისტული თეორიის თანახმად, სუვერენიტეტი ეკუთვნის ფედერაციის სუბიექტს. ეს უკანასკნელი ხელშეკრულების საფუძველზე აფუძნებს ფედერალურ ხელისუფლებას და გადაცემს თავისი უფლებამოსილების ნაწილს. ფედერაციის სუბიექტს ყოველთვის აქვს უფლება მოახდინოს მის მიერ დელეგირებული უფლებამოსილების უკან დაბრუნება, რაც გამოიხატება ცენტრის გადაწყვეტილების ნულიფიკაციასა და სეცესიაში. მაგრამ ეს არის უფრო კონფედერაციის დამახასიათებელი თავისებურება, ვიდრე ფედერალიზმის. ცენტრალისტური თეორია სუვერენულად მიიჩნევს ცენტრალურ ხელისუფლებას, მაგრამ, თუ მივიჩნევთ, რომ სუვერენულია ცენტრალური ხელისუფლება, ხოლო ფედერაციის სუბიექტი არასუვერენული, მაშინ ფედერაციის სუბიექტის გამიჯვნა უნტარული სახელმწიფოს დეცენტრალიზებული სახელმწიფოს ტერიტორიული ერთეულებისაგან შეუძლებელია. უფრო მისაღები აღმოჩნდა დუალისტური თეორია, რომლის მიხედვითაც, სუვერენული სახელმწიფო ხდება რა ფედერაციის სუბიექტი, კარგავს სუვერენიტეტს, სამაგიეროდ, ხდება საერთო სუვერენიტეტის წარმოქმნის ორგანული ნაწილი. ამრიგად, ფედერალური გაერთიანების საერთო სახელმწიფოებრივ ხელისუფლებას აქვს ორმაგი წყარო: მთელი მოსახლეობის საერთო ნება და ფედერაციის სუბიექტების ნება. ამიტომ სუვერენიტეტის წყარო ორგვარია. ამასთან, ცალკე აღებულ ფედერაციის სუბიექტს სუვერენიტეტი არ ახასიათებს.

სხვა მხრივ, ფედერაციის სუბიექტს ისეთივე ნიშნები ახასიათებს, როგორც ჩვეულებრივ სახელმწიფოს. კერძოდ, ეს ნიშნებია: განსაზღვრული ტერიტორიის არსებობა, საკუთარი საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო ხელისუფლება, ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის ნახევრად ავტონომიური სისტემა. ამასთან, ფედერალიზმის დამახასიათებელ თავისებურებას წარმოადგენს ფედერაციის სუბიექტის მონაწილეობა საერთო სახელმწიფოებრივი ნების ფორმირებაში. ამ პროცესის ცენტრალურ, ფედერალურ ელემენტს აყალიბებს ფედერალური პარლამენტის ორპალატიანი სისტემა. ასეთი ბიკამერალური პარლამენტის ზედა პალატა დაკომპლექტებულია ფედერაციის სუბიექტების წარმომადგენლებისაგან. ფედერაციული სახელმწიფოების ისტორიაში პირველი ორპალატიანი სტრუქტურა ჰქონდა აშშ-ს კონგრესს. დელეგატებს, რომლებიც 1987 წელს შეიკრიბნენ, გადასაწყვეტი ჰქონდათ ერთი პრობლემა: ერთი სახელმწიფოს შექმნა 13 დამოუკიდებელი ქვეყნისაგან. სახელმწიფოს ერთდროულად უნდა ჰქონოდა უნიტარიზმისა და კონფედერაციის ნიშნები. ამასთან, ცხარე დებატები გაიმართა იმასთან დაკავშირებით, რომ ფედერალურ საკანონმდებლო ორგანოში შტატებს თანაბარი წარმომადგენლობა უნდა ჰქონოდათ, თუ საკანონმდებლო ორგანო მთელი მოსახლეობის პროპორციული წარმომადგენლობის პრინციპზე უნდა აგებულიყო. საბოლოოდ შედგა დიდი კომპრომისი. შეიქმნა ორი პალატა: ქვედა, წარმომადგენლობით პალატა, რომელიც გამოხატავს მთელი მოსახლეობის ინტერესებს, და ზედა, სენატი, რომელიც გამოხატავს ცალკეული შტატის ინტერესებს. ამრიგად, მიმდინარე კანონების შემუშავებითა და მიღებით ფედერაციის სუბიექტები მონაწილეობენ საერთო სახელმწიფოებრივი ნების ფორმირებაში, რაც მნიშვნელოვნად ზრდის მათ წონას საერთო ფედერალურ სისტემაში. თუმცა სენატი თვითონ წარმოადგენს ფედერალური ხელისუფლების ნაწილს და ხშირად მხარს უჭერს ფედერალური ხელისუფლების გაძლიერებას შტატების დასუსტების ხარჯზე. აშშ-ში თავდაპირველად სენატორები ირჩეოდა შტატის ლეგისლატურის მიერ. მოგვიანებით, კონსტიტუციური ცვლილების შედეგად, შტატიდან ორი სენატორი ირჩეოდა მოსახლეობის მიერ. გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში ბუნდესრატში იმპერატიული მანდატით ირჩევიან პირები ლანდის აღმასრულებელი ორგანოს მიერ. რუსეთის ფედერალური კრების ზედა პალატაში-ფედერაციის საბჭოში შედიან ფედერაციის სუბიექტების საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ორგანოს ხელმძღვანელები.

გარდა ამისა, ფედერაციის სუბიექტები მონაწილეობენ აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორციელებაში. მაგალითად, იუგოსლავიის ფედერაციაში (დღეს უკვე სერბია-მონტენეგროს კონფედერაცია) დადგენილია ასეთი წესი: თუკი პრეზიდენტი იქნება ფედერაციის ერთი სუბიექტის მოქალაქე, მაშინ პრემიერ-მინისტრი უნდა არჩეულ იქნეს მეორე სუბიექტიდან. შვეიცარიაში ცენტრალური მთავრობის ჩამოყალიბებისას უნდა გათვალისწინებულ იქნეს ფედერაციის სუბიექტებისა და რეგიონების წარმომადგენლობა. გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის მაღალი დონის მოხელეების დანიშვნისას შესაბამისი პროპორციით უნდა იყოს წარმოდგენილი ყველა მიწა. სხვა ფედერალურ უწყებებში მომუშავე პირები უნდა აიყვანონ იმ მიწიდან, რომელშიც მოქმედებენ ეს უწყებები. მნიშვნელოვანი ქვოტა მოდის რეგიონებისათვის სასამართლო ხელისუფლებაშიც. აშშ-ში უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეების დანიშვნა ხდება ფედერალურ ხელისუფლებასა და ფედერაციის სუბიექტს შორის წინასწარი კონსულტაციის შედეგად. საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრებს თანაბრად ირჩევენ ბუნდესტაგი და ბუნდესრატი. კანადის უზენაესი სასამართლოს ცხრა წევრიდან სამი არჩეული უნდა იყოს კვებეკიდან (ეროვნული ნიშნით შექმნილი ფედერაციის სუბიექტი), სამი-ონტარიოდან, თითო-თითო - ბრიტანეთიდან, დასავლეთ და აღმოსავლეთ კანადიდან.

შექმნის წესის მიხედვით, განასხვავებენ სახელშეკრულებო და არასახელშეკრულებო (კონსტიტუციურ) ფედერაციებს. სახელშეკრულებო ფედერაცია იქმნება ხელშეკრულების საფუძველზე, როცა უკვე არსებული სუვერენული ერთობა მოახდენს თავის უფლებამოსილებათა დელეგირებას მათ მიერვე შექმნილ ფედერალურ ხელისუფლებაზე. ამ დოქტრინის თანახმად ცენტალურ მთავრობას არ შეუძლია შეიძინოს ახალი უფლებები, ვინაიდან ის მათგან არის წარმოქმნილი. ხელშეკრულების საფუძველზე შექმნილი ფედერაციის კლასიკური ნიმუშია აშშ. დაფუძნებას ხშირად თან ახლავს დამფუძნებელი დოკუმენტით უფლებამოსილებათა გამიჯვნა ცენტრალურ ხელისუფლებასა და ფედერაციის სუბიექტს შორის. რუსეთის 1993 წლის კონსტიტუციამ დაადგინა, რომ ფედერალური ხელშეკრულების კონსტიტუციურ ნორმებთან წინააღმდეგობის შემთხვევაში, უნდა გამოყენებულიყო ქვეყნის კონსტიტუცია. ეს პერიოდი შეიძლება შეფასდეს როგორც არასახელშეკრულებო ანუ კონსტიტუციური ფედერალიზაციის პერიოდი, რადგან ფედერაციული სისტემის დამფუძნებლად გვევლინება კონსტიტუცია, ცენტრალური ხელისუფლების ცალმხრივი ნების გამოვლენის და არა ცენტრალური და ფედერაციის სუბიექტის ორმხრივი კონსენსუსის შედეგი. რაც შეეხება არასახელშეკრულებო ანუ კონსტიტუციურ ფედერალიზმს, იგი სახეზეა მაშინ, როცა ცენტრი რეგიონს ფედერაციის სუბიექტის სტატუსის განსაზღვრისას არანაირი მნიშვნელობა გააჩნია იმ ფაქტს, ესა თუ ის სუბიექტი თავიდან სუვერენული სახელმწიფო იყო და შემდეგ მიუერთდა ფედერაციას თუ ფედერაციის სტატუსი ცენტრალური ხელისუფლებისაგან მიიღო რომელიმე არაავტონომიურმა ერთეულმა, ორივე სახის ფედერაციის სუბიექტს აბსოლუტურად იდენტური უფლება-მოვალეობები გააჩნია და ორივე მათგანს ეკრძალება სეცესიის განხორვიელება და ამით სახელმწიფო სუვერენიტეტისათვის საფრთხის შექმნა. უფლება-მოვალეობის მოცულობის შეცვლა კომპეტენციურ სფეროში დასაშვებია ორმხრივი ხელშეკრულებით (ხელშეკრულებით ფედერაციაში) ან კონსტიტუციაში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის საფუძველზე.

განასახვავებენ სიმეტრიულ და ასიმეტრიულ ფედერაციებს. სიმეტრიულ ფედერაციულ სახელმწიფოში ფედერაციის სუბიექტებს თანაბარი უფლებები გააჩნიათ (აშშ, გერმანია). ცენტრალურ ხელისუფლებასთან მიმართებაში განსხვავებული უფლებრივი სტატუსის მქონე ფედერაციის სუბიექტების არსებობის შემთხვევაში სახეზეა ასიმეტრიული ფედერაცია. სიმეტრიული ფედერაციული სახელმწიფო უნდა განვასხვაოთ პარიტეტული ფედერაციული სახელმწიფოსაგან. ამ დროს, მართალია, ფედერაციის სუბიექტები ცენტრალურ ხელისუფლებაში თანაბრად არიან წარმოდგენილი, მაგრამ ცენტრალურ ხელისუფლებასთან მიმართებაში ფედერაციის სუბიექტების უფლებამოსილებათა წრე შესაძლოა განსხვავებული იყოს. ასევე უნდა განვასხვაოთ ჰომოგენური ფედერაციული სახელმწიფოები, რომელთა ფედერაციის სუბიექტებს მეტ-ნაკლებად მსგავსი კონსტიტუციები აქვთ. შვეიცარია შესაძლოა მიჩნეულ იქნეს ასიმეტრიულ ფედერაციად, რადგან აქ არსებობს ნახევარკანტონები, რომელთა უფლებრივი სტატუსი, ჩვეულებრივ კანტონებთან შედარებით, განსხვავებულია. ინდოეთის კონსტიტუცია იცნობდა „a“, „b“ და „c“ კატეგორიის სუბიექტებს.

განსხვავება არსებობს ასევე მალაიზიის ფედერაციაში, კონსტიტუცია ერთმანეთისაგან უფლებრივად განასხვავებს შტატებს, რომლებიც მის შემადგენლობაში იყვნენ დაარსების მომენტიდან, და შტატებს, რომლებიც დღემდე სრულად არ არიან ინტეგრირებული მალაიზიის შემადგენლობაში. ასიმეტრიული ფედერალიზმის გამოვლინებაა ე.წ. მრავალსაფეხურიანი ფედერაციული სახელმწიფო. მაგალითად, რუსეთის 9 ფედერაციის სუბიექტი (ავტონომიური ოკრუგი), რომელთანაც რუსეთის ფედერაციას დადებული აქვს ფედერალური ხელშეკრულება, შეყვანილია სხვა ფედერაციის სუბიექტების შემადგენლობაში (მხარეებსა და ოლქებში). რუსეთის კონსტიტუციის მე-5 მუხლში აღიარებული და უზრუნველყოფილია ყველა ფედერაციის სუბიექტის თანასწორობა, ამით ფორმალურად რუსეთი გამოცხადებულია სიმეტრიულ სახელმწიფოდ. თუმცა რეალურად სახეზეა განსხვავებული სტატუსის რესპუბლიკები, ავტონომიური ოლქი, მხარეები, ოლქები, ავტონომიური ოკრუგები, რომელთაგან მხოლოდ ჩუკოტკის ავტონომიური ოკრუგი შედის უშუალოდ რუსეთის ფედერაციაში, დანარჩენი ავტონომიური ოკრუგები, როგორც ზემოთ შევნიშნეთ, შედის ფედერაციის სხვა სუბიექტების დაქვემდებარებაში.

ფედერაციის კონსტიტუცია, ამავე დროს, უშვებს ორმაგი მოქალაქეობის შესაძლებლობას. ადამიანი ერთდროულად ექვემდებარება როგორც ფედერაციის სუბიექტის, ასევე ფედერალური ხელისუფლების იურისდიქციას. თუმცა არსებობენ ფედერაციული სახელმწიფოები, რომლებიც ორმაგ მოქალაქეობას არ ითვალისწინებე, სახელდობრ, ინდოეთი და მალაიზია. ფედერაციის სუბიექტის მოქალაქეობა შესაძლოა დაკავშირებული იყოს ამ ერთეულთან არსებულ რაიმე ცენზთან, მაგალითად აშშ-ში სენატში ასარჩევად დაწესებულია შტატის ტერიტორიაზე ცხოვრების 9 წლიანი ცენზი. გერმანიის კონსტიტუციის მიხედვით გერმანიის მოქალაქეებს გარანტირებული აქვთ თანაბარი უფლებები ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე განურჩევლად იმისა, რომელი მიწის მოქალაქეობა გააჩნიათ მათ. ფედერაციის სუბიექტის ტერიტორია წარმოადგენს ორმაგი ზემოქმედების ობიექტს: მასზე ერთდროულად ვრცელდება როგორც ფედერაციის სუბიექტის, ასევე ფედერალური ხელისუფლების კანონმდებლობა. ფედერალურ კონსტიტუციასა და კანონებს გააჩნია პირდაპირი მოქმედების ძალა. ამასთან, ფედერალურ ნორმატიულ აქტთან თუნდაც ფედერაციის სუბიექტის კონსტიტუციის წინააღმდეგობის შემთხვევაში მოქმედებს ფედერალური აქტი მანამ, სანამ ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ იგი არ იქნება შეფასებული უფლებადამრღვევად.

ავტონომიის ცნება და არსი

ავტონომია ეტიმოლოგიური მნიშვნელობით ნიშნავს „თვითკანონდებლობას“. ავტონომია მოიცავს განსაზღვრულ სამართალშემოქმედებით უფლებამოსილებას, როდესაც საჯარო სამართლის იურიდიული პირი სამართლის ნორმათა გამოცემის გზით ახდენს სამართლებრივი ურთიერთობების რეგულირებას. ავტონომიის ცნების განსხვავებული ინტერპრეტაციის მიუხედავად, იგი, ძირითადად, გულისხმობს ტერიტორიულ თვითმმართველობას, როდესაც ავტონომიური რეგიონი ნაწილობრივ დამოუკიდებელია ცენტრალური მთავრობის გავლენისაგან და საკუთარი პასუხისმგებლობით ახორციელებს მის გამგებლობას მიკუთვნებულ საკითხებს. იგი ხასიათდება შინაგანი თვითმმართველობით, რაც ითვალისწინებს შეზღუდულ საკანონმდებლო უფლებას.

როგორც უნიტარულ, ასევე ფედერაციულ სახელმწიფოში ვხვდებით ავტონომიურ ერთეულებს. როგორც ცნობილია, ფედერალიზმი წარმოადგენს სამართლებრივ იდეას მაშინ, როცა ფედერალური სახელმწიფო ამ იდეის რეალიზაციას კონკრეტული პოლიტიკური სისტემა. ფედერაციული სახელმწიფო არის ფედერალიზმის იდეის მაღალგანვითარებული, მაგრამ არა ერთადერთი სამართლებრივი ფორმა. ფედერალიზმის იდეის რეალიზაცია შესაძლებელია ავტონომიის ფორმითაც. თუმცა უნიტარულ სახელმწიფოებში არ არსებობს მკაფიო განსხვავება, ერთი მხრივ, ხალხთა თვითგამორკვევის უფლებასა და, მეორე მხრივ, ავტონომიას შორის.

ავტონომიის სუბიექტი შეიძლება იყოს ჯგუფი. ავტონომია გულისხმობს ჯგუფის, როგორც უმცირესობის, აღიარებას და მისი კოლექტიური უფლებების დაცვას. ავტონომიის აუცილებელ წინამძღვარს წარმოადგენს ავტონომიის მიმნიჭებელი სახელმწიფოსა და შესაბამისი ჯგუფის წარმომადგენლობითი ორგანოს არსებობა. ჯგუფი ყალიბდება საჯარო სამართლის იურიდიული პირის ორგანიზაციულ სამართლებრივი ფორმით. ავტონომია ხასიათდება შემდეგი ნიშნებით: ავტონომიის თაობაზე პრეტენზიის მქონე ეთნიკური ჯგუფი ცხოვრობს გეოფრაფიულად მკაფიოდ შემოსაზღვრულ არეალში, ეს ჯგუფი რაოდენობრივად უფრო მცირეა, ვიდრე სახელმწიფოს დანარჩენი მოსახლეობა; ჯგუფის წევრები არიან მოცემული სახელმწიფოს მოქალაქეები, მათ სხვა მოქალაქეებისაგან განასხვავებს ეთნიკური, რელიგიური, ენობრივი ნიშნები; მათ სურთ თავისი განსაკუთრებულობის შენარჩუნება.

ავტონომიის სახეებია ტერიტორიული ავტონომია, პერსონალური ავტონომია, კულტურული ავტონომია, ორგანიზაციული ავტონომია, რეგიონალური ავტონომია.

ესპანეთის კონსტიტუცია ისტორიული, კულტურული, ეკონომიკური განვითარების ნიშნის მქონე მხარეს კონსტიტუციისა და შესაბამისი სტატუსის საფუძველზე აძლევს ავტონომიის შექმნის უფლებას. ავტონომიის შექმნის ინიციატივის წამოყენების უფლება აქვს დაინტერესებულ გაერთიანებას. საბოლოო გადაწყვეტილებას იღებენ ესპანეთის გენერალური კორტესები. ამდენად, ფედერაციის სუბიექტისაგან განსხვავებით, ავტონომიურ ერთეულზე უფლებამოსილებათა დელეგირებას ახდენს ცენტრალური ხელისუფლება. ანუ კონკრეტულ შემთხვევაში სუვერენიტეტი ერთმნიშვნელოვნად ცენტრალურ ხელისუფლებას ეკუთვნის და ავტონომიური ერთეული და მისი მოსახლეობა არ წარმოადგენენ ამ სუვერენიტეტის მატარებელ სუბიექტებს.

ბასკეთსა და კატალონიის ძირითადი ინსტიტუციონალური სამართლებრივი აქტის პროექტს შეიმუშავებს კომისია, რომელიც შედგება შესაბამისი პროვინციის კრების წარმომადგენელთაგან, მათგან არჩეული სენატორებისა და დეპუტატებისაგან. შემუშავებული პროექტი გადაეცემა ესპანეთის გენერალურ კორტესებს კანონის სახით დასამტკიცებლად. სტატუსის გადასინჯვა შესაძლებელია ესპანეთის გენერალური კორტესების მიერ მიღებული ორგანული კანონით. მართალია, ტერიტორიული ავტონომია წარმოადაგენს ცალკეული ჯგუფის ინტერესების დაცვის საშუალებას, რაც ამ ჯგუფის ფართო თვითმმართველობით ხორციელდება, მაგრამ ავტონომიური უფლებებით სარგებლობს ავტონომიის ტერიტორიაზე მცხოვრები ნებისმიერი პირი და არა მხოლოდ ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელი. როცა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელი დატოვებს ავტონომიის ტერიტორიას, იგი კარგავს ავტონომიის უფლებებით სარგებლობის შესაძლებლობას. პერსონალური ავტონომიის შემთხვევაში პირი ავტონომიის უფლებით ისარგებლებდა ადგილსამყოფელის მიუხედავად. მართალია, სავალდებულო არ არის, მაგრამ შესაძლოა ავტონომიური ერთეულის ხელისუფლების ორგანოთა ორგანიზაციის საკითხები სახელმწიფოს კონსტიტუციით განისაზღვროს. ესპანეთის კონსტიტუცია ავტონომიური ერთეულის უმაღლეს წარმომადგენლობით ორგანოდ მოსახლეობის მიერ პირდაპირი გზით არჩეულ საკანონმდებლო ასამბლეას აცხადებს. ასამბლეა ირჩევს სამთავრობო საბჭოს თავმჯდომორეს, რომელსაც საბოლოოდ ამტკიცებს ესპანეთის მეფე, რომელიც, ამავდროულად, ესპანეთის სახელმწიფოს წარმოადგენს.

იტალიის ერთ-ერთი გერმანულენოვანი ავტონომიის, ტრენტინო ალტო ადიჯეს ოლქის ხელისუფლების ორგანოებია: საოლქო საბჭო, საოლქო ჯუნტა და მისი თავმჯდომარე. საოლქო საბჭო არის ოლქის წარმომადგენლობითი ორგანო, რომელიც აირჩევა საყოველთაო, თანასწორი, პირდაპირი და ფარული კენჭისყრით. საბჭოს უფლებამოსილების ვადა განისაზღვრება 5 წლით. საბჭოს თავმჯდომარედ საბჭოს უფლებამოსილების პირველ ნახევარში ინიშნება იტალიურენოვანი კანდიდატი, ხოლო მოადგილედ გერმანულენოვანი კანდიდატი. საბჭო შესაძლოა ვადამდე იქნას დათხოვნილი, თუ იგი თავისი გადაწყვეტილებებით ეწინააღმდეგება იტალიის კონსტიტუციას, არ ითხოვს ჯუნტას ან მის თავმჯდომარეს ანალოგიური ქმედებებისათვის. ყოველი ასეთი დათხოვნა ხდება პრეზიდენტის დეკრეტით. საოლქო საბჭოს დათხოვნის შემდეგ იქმნება კომისია, რომელიც უზრუნველყოფს არჩევნების ჩატარებას და ასრულებს ჯუნტას ფუნქციებს. ოლქის აღმასრულებელ ორგანოს წარმოადგენს ჯუნტა, რომელსაც ქმნის და რომლის თავმჯდომარესაც ნიშნავს საბჭო. ენობრივია არჩევითობის რიგითობა.

იტალიის ავტონომიური ოლქის უფლებამოსილებაში შედის: საოლქო დაქვემდებარების უწყებებისა და ადმინისტრაციული დაწესებულების ორგანიზაცია, ოლქის საზღვრების დადგენა, საოლქო და საოფლო ადგილობრივი პოლიცია, ბაზრობები და ბაზრები, საზოგადოებრივი ქველმოქმედება, სანიტარული და სამედიცინო დახმარება, ადგილობრივი მნიშვნელობის ბიბლიოთეკები და მუზეუმები, ქალაქთმშენებლობა, საოლქო მნიშვნელობის წყალსადენების, საავტომობილო და საზოგადოებრივი ობიექტების მშენებლობა, ნაოსნობა ტბებზე და ნავსადგომები, მინერალური და სამკურნალო წყლები, ნადირობა და თევზჭერა, სოფლის მეურნეობა და ტყეები.

ფედერალური კონტროლი, სეცესიის აკრძალვა და ინტერვენცია

ფედერალური ზედამხედველობის მიზანია ფედერალური ხელისუფლების მიერ ფედერაციის სუბიექტის მხრიდან სამართლის ნორმების შესრულების უზრუნველოფა. ფედერალური ზედამხედველობა ვრცელდება ფედერაციის სუბიექტის განსაკუთრებული უფლებამოსილების სფეროზე. ფედერალური ხელისუფლების ჩარევა დასაშვებია მაშინ, როცა ფედერაციის სუბიექტი არ ასრულებს მასზე დაკისრებულ ვალდებულებებს. ვედერალური ზედამხედველობა შესაძლებელია განხორციელდეს დაკვირვება-მეთვალყურეობით, ასევე რეგულირებით, რაც გულისხმობს ფედერალურ კანონმდებლობასთან ფედერაციის სუბიექტის კანონმდებლობის კონტროლს. მაგალითად, შესაძლოა მივიჩნიოთ, რომ ფედერაციამ უნდა უზრუნველყოს ფედერაციის სუბიექტის მიერ ფედერალური კანონის ერთგვაროვანი გამოყენება. გერმანიის ძირითადი კანონის 83-ე მუხლის მიხედვით მიწები აღასრულებენ ფედერალურ კანონებს. ამისათვის ისინი თვითონ განსაზღვრავენ უწყებების შექმნის საკითხს, ადმინისტრაციულ პროცედურებს, თუ ბუნდესრატის სავალდებულო თანხმობით მიღებული კანონით სხვა რამ არ არის განსაზღვრული. ფედერალურ მოხელეებს შეუძლიათ პრევენციული და რეპრესიული ფორმით გამოსცენ შესასრულებლად სავალდებულო მითითებები ფედერაციის სუბიექტის მოხელეებისათვის, თუმცა სუსტი სუბორდინაციის პირობებში ისინი მოკლებული არიან შესაძლებლობებს გამოსცენ დისციპლინური სანქციის შემცველი ბრძანებები. ფედერალურ მთავრობას, ბუნდესრატის თანხმობით, შეუძლია გამოსცეს ზოგადი ადმინისტრაციული მითითებები. მას ასევე შეუძლია შეამოწმოს ფედერალური კანონების შესრულება მოქმედი სამართლის მიხედვით. ამ მიზნით, ის აგზავნის რწმუნებულს, რომლის მისაღებად საჭიროა მიწის თანხმობა, ასეთის არარსებობის შემთხვევაში,-თანხმობას იძლევა ბუნდესრატი.

კონსტიტუციის დარღვევას შესაძლოა მოჰყვეს ფედერალური იძულება. ამის თაობაზე გადაწყვეტილებას იღებს ფედერალური მთავრობა. ფედერალური იძულება დასაშვებია გამონაკლის შემთხვევებში, როდესაც ქვეყნის მთლიანობას საფრთხე ემუქრება. ფედერალური ხელისუფლება უნდა შეეცადოს ძალის გამოყენება თავიდან აიცილოს მოლაპარაკების გზით. თუ ეს მცდელობა უშედეგოდ დამთავრდა, ფედერალური ხელისუფლება მიმართავს საკონსტიტუციო სასამართლოს. გერმანიის ძირითადი კანონის თანახმად, ფედერალური იძულების საფუძვლად მიჩნეულია ფედერაციის სუბიექტის მიერ კანონით აკრძალული ქმედების განხორციელება ან მასზე დაკისრებული ვალდებულების შეუსრულებლობა. ფედერაციის სუბიექტი ვალდებულია ზედამხედველობა გაუწიოს ფედერაციის სუბიექტის ან ადგილობრივი თვითმმართველობის მოხელეს. კერძო სამართლებრივი დარღვევა არ წარმოადგენს იძულების გამოყენების საფუძველს. იძულების საგანი არ შეიძლება იყოს ისეთი წინააღმდეგობა ცენტრალური ხელისუფლების მიმართ, თუკი იგი მიზნად ისახავდა თვითგამორკვევის უფლების რეალიზაციას, რომლის საფუძველიც გახდა ადამიანის უფლებათა მასობრივი დარღვევა, მასობრივი მკვლელობები, მოსახლეობის სისტემატური დისკრიმინაცია. საერთაშორისო საზოგადოება, რომელიც აღიარებს თვითგამორკვევის უფლებას, ამავე დროს ერთმნიშვნელოვნად უარყოფითად არის განწყობილი ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევის ფაქტების გამო. ქვეყნების შიდა კანონმდებლობა არაფერს ამბობს სეცესიის უფლებაზე. ამ მხრივ ერთადერთი გამონაკლისი იყო საბჭოთა კავშირი, რომელიც აღიარებდა თავისი ფედერაციის სუბიექტების (მოკავშირე რესპუბლიკების) ფედერაციიდან გასვლის შესაძლებლობას. აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ სახელმწიფოები არ უშვებენ ასეთი რამის შესაძლებლობას და ყოველი მცდელობა სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობის ხელყოფის, იძულების წესით უნდა იქნეს აღკვეთილი.

გერმანიის ძირითადი კანონის 37-ე მუხლი ძალის გამოყენების თაობაზე მთავრობის გადაწყვეტილების დადასტურებას ბუნდესრატისაგან მოითხოვს. მაშინ, როცა ფედერაციის სუბიექტი არღვევს კონსტიტუციას, ამოწურულია მოლაპარაკებებისა და კონსტიტუციით გათვალისწინებული ყველა მშვიდობიანი გზა, ფედერალურ ხელისუფლებას უფლება აქვს მიმართოს სამხედრო იძულების ღონისძიებებს.

უფლებამოსილებათა განაწილება ფედერალურ ხელისუფლებას და ფედერაციის სუბიექტს შორის

თითქმის ყველა ქვეყნის კონსტიტუცია გარკვევით ჩამოთვლის ფედერალური ხელისუფლების საკანონმდებლო ფუნქციებს. უფლებამოსილებები, რომლებიც არ არის ამ ჩამონათვალში მოცემული, მიეკუთვნება ფედერაციის სუბიექტის გამგებლობის სფეროს. ეროვნულ ხელისუფლებას აქვს შეზღუდული კონსტიტუციური მიზნები, ეროვნული და ფედერაციის სუბიექტი საკუთარ სფეროებში ხელშეუხებელია. ამ მხრივ უპირველესი მნიშვნელობა ენიჭება ფედერაციის სუბიექტებს. მათ რჩებათ ყველაფერი, რაც კონსტიტუციამ ეროვნულ მთავრობას არ მიანიჭა. თუმცა აშშ-სთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ ჩამოთვლილ უფლებამოსილებასთან ერთად, არსებობს ე.წ. „მოქნილი პუნქტი“, რათა კონგრესმა შექმნას ყველა ის კანონი, რომელიც, მართალია, ჩამონათვალში არ გვხვდება, მაგრამ „აუცილებელი და სავალდებულოა“ საკანონმდებლო ორგანოზე დაკისრებული ამოცანების შესასრულებლად. იმ გამონაკლის სახელმწიფოთა შორის, რომელთა კონსტიტუციაც განსაზღვრავს ფედერაციის სუბიექტის გამგებლობის სფეროს, აღსანიშნავია კანადის ვარიანტი. რუსეთის ფედერაციულმა ხელისუფლებამ საკუთარი და ფედერაციის სუბიექტების უფლებამოსილება სპეციალური ხელშეკრულებით განსაზღვრა.

ფედერაციული ხელისუფლების განსაკუთრებულ უფლებამოსილებას განეკუთვნება: საგარეო ურთიერთობები და ხელშეკრულებების დადება. ეს უკანასკნელი ფედერაციის სუბიექტის განსაკუთრებულ უფლებამოსილებას მიეკუთვნება. თუკი გერმანიაში ხელშეკრულება რომელიმე ლანდის არსებით ინტერესებს ეხება, მაშინ სავალდებულოა მათთან წინასწარი კონსულტაციების გამართვა. მიწებს უფლება აქვთ უშუალოდ დადონ ხელშეკრულება უცხოეთის მთავრობასთან, თუკი ხელშეკრულების საგანი შედის მათი კომპეტენციის ფარგლებში და არსებობს ფედერალური ხელისუფლების თანხმობა ამის თაობაზე. ხელისუფლების განსაკუთრებულ უფლებამოსილებას განეკუთვნება თავდაცვა, შეიარაღებული ძალების მართვა, ფულადი, სავალუტო, მიმოქცევა, მონეტური მონოპოლია, ზომისა და წონის ერთიანი სისტემა, ფედერალური ფინანსები და გადასახადები, ფოსტა, ტელეგრაფი, ტელეფონი, საპასპორტო საქმე, ემიგრაცია, იმიგრაცია, ქვეყანაში შესვლა, ქვეყნიდან გასვლა, უცხოელების საკითხები, ფედერალური სარკინიგზო, საჰაერო, წყლის ტრანსპორტი, ფედერალური სასამართლო და სამართალდამცავი ორგანოების დაფუძნება, ომის გამოცხადება, ზავის დადება, საბანკო საქმე, სახელმწიფო სტატისტიკა, ფედერალურ სამსახურში მყოფ პირთა სამართლებრივი მდგომარეობა, იარაღის, საბრძოლო მასალის შეძენა, წარმოება, გავრცელება, სადაზღვევო საქმე.

რუსეთის კანონმდებლობა იცნობს ფედერალური საკუთრების ცნებას. ასეთებად მიჩნეულია ობიექტები, რომლებიც წარმოადგენენ ქვეყნის ეროვნული სიმდიდრის საფუძველს. ობიექტები, რომლებიც აუცილებელია სრულიად რუსეთის წინაშე მდგარი ამოცანების გადასაწყვეტად, ფედერალური ორგანოების ფუნქციონირების უზრუნველსაყოფად, სამხედრო წარმოების ობიექტები, რომლებიც სრულიად რუსეთის ეკონომიკას ან მის ცალკეული დარგების სიცოცხლისუნარიანობას უზრუნველყოფს. აღსანიშნავია ე.წ. კონკურენტული კომპეტენცია. ფედერაციის სუბიექტს უფლება აქვს მიიღოს საკანონმდებლო აქტი მანამ, სანამ ფედერალური ხელისუფლება არ გამოიყენებს თავის საკანონმდებლო უფლებამოსილებას, რაც გამორიცხავს ფედერაციის სუბიექტისა და ფედერაციის ერთობლივ უფლებამოსილებას. გერმანიის მაგალითზე ესენია: სამოქალაქო სამართალი, სასჯელაღსრულებითი, სისხლის სამართალი, სასამართლო წყობილება, სასამართლო წარმოება, ადვოკატურა, ნოტარიატი, იურიდიული კონსულტაცია, სამოქალაქო მდგომარეობის აქტები, გადაადგილებისა და შეკრების უფლება, სახელმწიფო სოციალური უზრუნველყოფა, ომის ზარალი და მისი ანაზღაურება, ომში დაღუპულთა ოჯახებსა და მათ საფლავებზე ზრუნვა და ა.შ. კონკურენციული საკანონმდებლო კომპეტენცია ასევე ვრცელდება სახელმწიფო სამსახურის მოხელეებზე, მათ ხელფასთან დაკავშირებით.

გერმანიის ფედერაციული ხელისუფლების უფლებამოსილება ივსება ე.წ. შეძენილი კომპეტენციის ხარჯზე. საქმე ეხება ისეთ ურთიერთობებს, რომლებიც თუმცა არ შედის კონკურენციული კომპეტენციის სფეროში, მაგრამ უშუალოდ არის დამოკიდებული ასეთი სახის ურთიერთობასთან. სარკინიგზო ტრანსპორტის ორგანიზება და რეგულირება მიეკუთვნება ფედერალური ხელისუფლების კომპეტენციას, მას ამ ფუნქციის განსახორციელებლად შეუძლია თავის გავლენას დაუქვემდებაროს რკინიგზის პოლიცია, თუმცა საერთოდ პოლიცია მიწის კომპეტენციას მიეკუთვნება.

აქვე აღნიშვნის ღირსია ის ფაქტი, რომ კონკურენციულ საკანონმდებლო სფეროში მიწის მთავრობებს იმდენად აქვს კომპეტენცია, რამდენადაც ფედერალური ხელისუფლება არ იღებს კანონს, რომლითაც არეგულირებს კონკურენციულ საკანონმდებლო სფეროში შემავალ საკითხს. ამ დროს მთლიანად დაცულია ფედერაციული ხელისუფლების საკნონმდებლო აქტების პრიმატი ფედერაციის სუბიეტების სამართლებრივ აქტებთან მიმართებაში. ფედერაციის სუბიექტი, ფაქტობრივად, ვერ განახორციელებს კონკურენციული კანონმდებლობის სფეროში თავის იურიდიულ შესაძლებლობებს, თუკი ეს ეწინააღმდეგება ფედერაციის ინტერესებს.

ამრიგად, ყველაფერი, რაც ფედერაციის განსაკუთრებულ ან კონკურენციულ კომპეტენციას არ მიეკუთვნება, შედის ფედერაციის სუბიექტის კომპეტენციაში. შესაბამისად, მიწის კომპეტენციაში შეიძლება შევიდეს: მიწის კონსტიტუციური კანონმდებლობა, ადმინისტრაციული მოწყობა, კანონმდებლობა ადგილობრივი თვითმმართველობა, კულტურა, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები.

ფედერაციის სუბიექტი და ფედერალური ხელისუფლება საკუთარ საქმიანობას კუთვნილი ფინანსური ხარჯებით უზრუნველყოფენ. თუმცა, თუ სოციალური პროგრამები ცენტრალური ხელისუფლების დავალებით ხორციელდება, მის ხარჯებსაც ეს უკანასკნელი გაიღებს.

დასკვნა

ფედერაციული სახელმწიფო წარმოადგენს ფედერალიზმის იდეის რეალიზაციას. ფედერაციული სახელმწიფოს მიზანს ერთმანეთის მიმართ დაპირისპირებული ინტერესების შერიგება და მათი თანაარსებობის უზრუნველყოფა წარმოადგენს. ფედერაციულ სახელმწიფოს გარკვეული უპირატესობა გააჩნია ავტონომიურ ერთეულთან მიმართებაში, რადგან გააჩნია დაცვის უფრო მეტი შესაძლებლობა. ეს შესაძლებლობები კი, პირველ რიგში, გამოიხატება იმაში, რომ ფედერაციის სუბიექტი არ არის წარმოებული ფედერალური ხელისუფლებისაგან. ამ უკანასკნელს ლეგიტიმაციის დამოუკიდებელი საფუძველი გააჩნია ფედერაციის სუბიექტის ტერიტორიაზე მაცხოვრებელი მოქალაქეების სახით. სწორედ ადგილობრივი მოსახლეობა და არა ცენტრალური ხელისუფლება წარმოადგენს ფედერაციის სუბიექტის ხელისუფლების წყაროს. იქ, სადაც ცენტრალური ხელისუფლების მეთაურს ფედერაციის სუბიექტის დათხოვნის შესაძლებლობა გააჩნია, სახეზეა დეცენტრალიზებული უნიტარული სახელმწიფო თავისი ავტონომიური ერთეულით (მაგალითად, იტალია, ესპანეთი) და არა ფედერაციული სახელმწიფო ძლიერი სახელმწიფოებრივი ერთეულით. რა თქმა უნდა, ხშირად ფედერაციის სუბიექტი არღვევს ფედერალურ კონსტიტუციას, ადამიანის უფლებებს და ასეთ შემთხვევაში ფედერალურ ხელისუფლებას ევალება გამოიყენოს იძულება ფედერაციის სუბიექტის მიმართ. მაგრამ ასეთი იძულების განხორციელება არ არის უპირობო და აუცილებლად მოითხოვს საკონსტიტუციო სასამართლოს ნებართვას. ანუ ფედერაციის სუბიექტის მიმართ იძულების გამოყენების საფუძველი უნდა იყოს მისი მხრიდან კონსტიტუციური ვალდებულების დარღვევა. ამ შემთხვევაში ცენტრალურ ხელისუფლებას შეუძლია მიზანშენწონილობის მოტივით დაითხოვოს ავტონომიური ხელისუფლების მთავრობა. ფედერაციის სუბიექტის ინტერესების დაცვის გარანტიას წარმოადგენს ფედერაციის სუბიექტის ატიური მონაწილეობა საერთო-სახელმწიფოებრივი ნების ფორმირებაში.

გამოყენებული ლიტერატურა:

ნათია ქურთაული

საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

რელიგიური თავისუფლების აზრის განვითარების იდეოლოგიურ წყაროს XVII საუკუნის ევროპის ფილოსოფსების ჯონ ლოკისა და ჟან ჟაკ რუსოს შრომები და რაციონალიზმის იდეები წარმოადგენდნენ, მაგრამ უფრო ადრე, 1638 წელს ბაპტისტმა როჯერ უილიამმა როდ აილენდის კოლონია დააარსა და ქცევის წესებში სინდისის თავისუფლების პრინციპი დაამკვიდრა. ამით ის რელიგიური თავისუფლების პირველი დამცველი გახდა და საფუძველი ჩაუყარა რელიგიის თავისუფლების ამერიკულ ტრადიციას. „კონსტიტუციის მამები“, როცა ახალ სახელმწიფოს უყრიდნენ საფუძველს, ამ სფეროში ლიბერალურ იდეოლოგიას ამჯობინებდნენ. ამიტომაც აშშ-ის კონსტიტუციის პირველი შესწორების თანახმად, კონგრესმა არ უნდა გამოსცეს კანონი, რომელიც გაითვალისწინებს რელიგიურობის დადგენას, თავისუფალი აღმსარებლობის აკრძალვას, სიტყვისა და ბეჭდვითი სიტყვის თავისუფლების, ხალხის მშვიდობიანი თავშეყრისა და მთავრობისადმი საჩივართა დაკმაყოფილების პეტიციის მიმართვის უფლებების შეზღუდვებს.

რელიგიური თავისუფლების კონცეფციამ XIX საუკუნის გერმანელ და იტალიელ მეცნიერ-იურისტთა მიერ დამუშვებულ სუბიექტურ უფლებათა თეორიაში ჰპოვა გაგრძელება. ამ თეორიის მიხედვით, რელიგიის თავისუფლება „საზოგადოებრივ-სუბიექტური უფლებაა“, ანუ იგი არა მარტო ინდივიდუალური, არამედ კოლექტიური უფლებაცაა.

რელიგიის თავისუფლება, როგორც საზოგადოებრივ-სუბიექტური უფლება: 1. იცავს პირის ხელშეუხებლობას; 2. ანიჭებს მოქალაქეებს კონკრეტულ უფლებას სწამდეთ რომელიმე რელიგია, გაერთიანდნენ რწმენისა და ერთობლივი აღმსარებლობის მიზნით; 3. სახელმწიფოსაგან ითხოვს თანამშრომლობას ან ნებართვას გარკვეული რელიგიური მომსახურებისათვის (მაგალითად, სასჯელაღსრულებით დაწესებულებებსა და საავადმყოფოებში მყოფი ადამიანებისათვის და ა.შ.).

რელიგიის თავისუფლების თანამედროვე კონცეფცია გულისხმობს „erga omnes“ უფლებას არა მარტო სახელმწიფოსთან მიმართებაში, არამედ თითოერულ ადამიანთან მიმართებაშიც. ამ თვალსაზრისით ეს უფლება საზოგადოებრივი უფლებაა, რადგან რელიგიის თავისუფლებიდან წარმოშობილი ურთიერთობების წარმოადგენს არა მარტო ცაკლეულ პირებს, არამედ სახელმწიფოსა და იურიდიულ და ფიზიკურ პირებს შორის ურთიერთობებს. ამასთან, სახელმწიფო ამ უფლების განხორციელებას საზოგადოებისათვის სასარგებლოდ მიიჩნევს და მისი დაცვის კონსტიტუციურ და საკანონმდებლო გარანტიებს ქმნის, დაბოლოს, ეს ისეთი უფლებაა, რომელიც არა მარტო ქვეყნის კანონმდებლობითაა დაცული, არამედ აღიარებულია საერთაშორისო დეკლარაციებითა და ხელშეკრულებებით. 1948 წლის 10 დეკემბრის ადამიანთა უფლებათა საყოველთაო ცეკლარაცია რატიფიცირებულია მსოფლიოს თითქმის ყველა სახელმწიფოს მიერ, რომლის მე-18 მუხლის მიხედვით შეიქმნა კონსტიტუციური მოდელი „აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების შესახებ“. მართალია, კონსტიტუციონალისტები ვერ თანხმდებიან, ეს სამწევრიანი სისტემა სამი სხვადასხვა ასპექტის მქონე ერთიანი გლობალური უფლებაა, თუ სამი დამოუკიდებელი უფლება. მაგრამ ეჭვს არ იწვევს ის, რომ ეს მოდელი საზოგადოებრივ და ინდივიდუალურ უფლებათა რანგში უნდა იქნეს განხილული¹.

სინდისის თავისუფლება ცხოვრების სხვადასხვა ასპექტზე ცნებებისა და იდეების ერთობლიობას გულისხმობს. იგი, ძირითადად, მორალურ ღირებულებებს აყალიბებს, ხოლო რელიგიის თავისუფლება არა მარტო პირად შეხედულებებს გულისხმობს, არამედ რწმენასა და მრწამსს. რწმენათა ერთობლიობა კი, თავის მხრივ, მორალურ ღირებულებებს, მორალურ ორიენტირებს გულისხმობს და ამდენად მყარდება კავშირი სინდისის თავისუფლებასა და რელიგიის თავისუფლებას შორის.

რელიგიურ თავისუფლებას ორი ასპექტი აქვს: ერთის მხრივ, იგი იცავს რწმენის უფლებას (თეიზმი), ხოლო მეორეს მხრივ-მათ უფლებას, ვისაც არ სწამს (ათეიზმი). ამ კონტექსტში კარგად ჩანს აზრის თავისუფლების მნიშვნელობა. თეიზმისა და ათეიზმის დაცვა ერვნულ კანონმდებლობაში ორ პრინციპს ეყრდნობა: კანონის წინაშე თანასწორობასა და დისკრიმინაციის არარსებას.

რელიგიის თავისუფლების განხორციელების სტანდარტები ნათლად არის ჩამოყალიბებული ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-18 მუხლში, სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის მე-18 მუხლში, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა 1950 წლის ევროპის კონვენციის მე-9 მუხლში. ეს აქტები ადგენს პრინციპებს, რომლებსაც სახელმწიფოები უნდა დაეყრდნონ ეროვნული კანონმდებლობების ფორმირებისას. ესენია: 1. სხვა პირების ძირითადი უფლებების და თავისუფლებების დაცვა; 2. კანონმდებლობით იმ შეზღუდვების დაწესება, რაც აუცილებელია საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, წესრიგის, ჯანმრთელობსა და მორალის დასაცავად.

მოქალაქეობრივი და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-18 მუხლი ადგენს:

„1. თითოეულ ადამიანს აქვს უფლება აზრის, სინდისის ან რელიგიის თავისუფლებაზე. ეს უფლება მოიცავს თავისუფლებას სწამდეს ან იწამოს რელიგია ან გაიზიაროს მრწამსი თავისი მიხედულობით. იქადაგოს თავისი რელიგია ან მრწამსი ინდივიდუალურად ან სხვებთან ერთად საჯარო ან კერძო წესით, შეასრულოს რელიგიური რიტუალი, ეწეოდეს ღვთისმსახურებას და საღმრთო სწავლებას;

2. არავინ შეიძლება განიცადოს იძულება, რომელიც ზღუდავს თავისუფლებას სწამდეს ან იწამოს რელიგია ან მრწამსი თავისი მიხედულობით;

3. რაიმე რელიგიის ან მრწამსის ქადაგება შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ კანონით და როდესაც ეს აუცილებელია, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, წესრიგის, ჯანმრთელობის, მორალის ან სხვათა უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების დასაცავად;

4. ამ პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები პატივს სცემენ მშობელთა, აგრეთვე, როდესაც ეს დასაშვებია, კანონიერ მეურვეთა თავისუფლებას, უზრუნველყონ თავიანთი ბავშვების რელიგიური და ზნეობრივი აღზრდა თავიანთი მრწამსის შესაბამისად“.

აღნიშნული მუხლი ორ ასპექტში მოიაზრება. პირველი ასპექტი მოიცავს პიროვნების თავისუფლებას სწამდეს ან იწამოს ნებისმიერი რელიგია ან მრწამსი, მეორე ასპექტი მოიცავს შესაბამისი რელიგიის ან მრწამსის ქადაგებას და მასთან დაკავშირებული რიტუალის შესრულებას, ღვთისმსახურებასა და სწავლებას. აღნიშნული უფლების პირველი ასპექტი აბსოლუტური ხასიათისაა, მისი შეზღუდვა დაუშვებელია, თუნდაც ეროვნული უშიშროების ან მასობრივი არეულობის საბაბით. მეორე ასპექტი შეფარდებითია, მისი შეზღუდვა დასაშვებია, მაგრამ კანონით ზუსტად განსაზღვრულ შემთხვევებში, რაც უმთავრესად დაკავშირებულია ექსტრემალურ სიტუაციებთან.

გამომდინარე ზემოაღნიშნულიდან, მონაწილე სახელმწიფოების კანონები უნდა შეიცავდეს ნორმებს, რომლებიც ადასტურებენ ამ უფლების პირველი ასპექტის აბსოლუტურობას და იმ შეზღუდვებს, რაც დაკავშირებულია მეორე ასპექტთან.

იმ შემთხვევაში, როდესაც არსებობს სახელმწიფო რელიგია, კანონში ნაჩვენები უნდა იყოს რამდენად გარანტირებულია იმ პიროვნების თავისუფლება, რომელიც არ განეკუთვნება არც ერთ კონფესიას და რამდენად დაცულია ადამიანი დისკრიმინაციისაგან რელიგიურ ნიადაგზე. მეტიც, კანონში აღწერილ უნდა იქნეს ის პროცედურები, რომლებიც თან სდევს ქვეყანაში დომინირებულ სხვადასხვა რელიგიების საკანონმდებლო აღიარებას, დაშვებას ან მიმტევებლობას მათ მიმართ. კანონი უნდა ცხადჰყოფდეს იმას, რომ ეს პროცედურები პრაქტიკულად გამოიყენება, როდესაც პირს უარს ეუბნებიან მე-18 მუხლით გათალისწინებული უფლებების აღიარებაზე, ან როდესაც ესა თუ ის რელიგია იმყოფება დისკრიმინირებულ მდგომარეობაში სხვა რელიგიებთან შედარებით.

მუხლი 18 ვრცელდება არა მარტო ტრადიციულ რელიგიებსა და რწმენებზე, არამედ მათზეც, რომლებსაც მისდევენ რელიგიური უმცირესობანი, აგრეთვე ახლადშექმნილ რელიგიებზე.

რელიგიური რიტუალების შესრულება და ღვთისმსახურების წარმოება გულისხმობს ცერემონიებს, რომლებშიც რწმენა ახდენს თავისი უშუალო სიმბოლოების დემონსტრაციას, სადღესასწაულო და დასვენების დღეების დაცვას. აღნიშნული მუხლი მოიცავს აგრეთვე ღვთისმსახურების ადგილის მშენებლობას, რიტუალური ფორმულირებისა და საგნების გამოყენებას. რელიგიური რიტუალის შესრულება და ღვთისმსახურების წარმოება შეიძლება მოიცავდეს განმასხვავებელი ტანსაცმლის ან თავსაბურველის ტარების, გარკვეული ლექსიკის ხმარებას, განსხვავებული რაციონის დაცვას. ღვთისმსახურების სწავლება შეიძლება მოიცავდეს სასულიერო სემინარებისა და რელიგიური სკოლების შექმნას, აგრეთვე რელიგიური ტექსტებისა და პუბლიკაციების შედგენას, ბეჭდვასა და გავრცელებას.

რელიგიის თავისუფლება ნიშნავს როგორც რელიგიის და რწმენის არჩევას, ისე მათ შეცვლას ან მათგან განდგომას ან უარს მათ მიღებაზე. დაუშვებელია ფსიქიური თუ ფიზიკური იძულება ასეთ ქმედებებზე როგორც პირდაპირი, ისე არაპირდაპირი გზით, მაგალითად, რელიგიური ან რწმენის ნიშნით, სხვა უფლებებში შეზღუდვა. ამავე წესით, თუ რომელიმე სისტემა აღიარებულია როგორც ოფიციალური იდეოლოგია, ეს არ უნდა ახდენდეს გავლენას იმ პირთა სამართლ;ებრივ მდგომარეობაზე, რომლებიც განსხვავებულ იდეოლოგიას იზიარებენ.

სპეციალურ ნორმას შეიცავს ამ მუხლის პუნქტი 4, რომელიც ადგენს მშობელთა უფლებას ბავშვების რელიგიური აღზრდის სფეროში. აქედან გამომდინარე, კანონში დეტალურად უნდა იქნეს აღწერილი რელიგიური განათლების სამართლებრივი რეგულირება, განსაკუთრებით იმ ქვეყნებში, სადაც რელიგია ისწავლება სახელმწიფო სკოლებში².

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციისა და საერთაშორისო პაქტების პრაქტიკის განზოგადების შედეგად ჩამოყალიბდა რელიგიური თავისუფლების საერთაშორისო სტანდარტი, რომლის თანახმად სახელმწიფოს ეკრძალება ადამიანს შეუზღუდოს შემდეგი უფლებები: მისდიოს საერთოდ რელიგიას ან კონკრეტულ რელიგიას; იქადაგოს ნებისმიერი რელიგია საჯარო ან კერძო წესით; იქადაგოს ნებისმიერი რელიგია ინდივიდუალურად, კოლექტიურად; შეასრულოს რელიგიური კულტი; ეწეოდეს ღვთისმსახურებას; ეწეოდეს რელიგიურ პროპაგანდას და განათლებას; თავისუფლად აირჩიოს ან შეიცვალოს რელიგია; ისარგებლოს სხვა ძირითადი უფლებებით ან თავისუფლებებით რელიგიური ნიშნით; განსაზღვროს თავისი ბავშვის ცხოვრების წესი და განათლება თავისი რელიგიური მრწამსის შესაბამისად; სხვებთან ერთად შექმნას ადგილი ზემოაღნიშნულ რელიგიურ თავისუფლებათა განსახორციელებლად; რელიგიური მიზნით ჩამოაყალიბოს საქველმოქმედო ან ჰუმანიტარული დაწესებულება; ამ მიზნით გამოსცეს, შეიძინოს ან გამოიყენოს საჭირო საგნები და მასალები; ამ მიზნით გამოსცეს და გაავრცელოს შესაბამისი პუბლიკაციები; ამ მიზნით თხოვნით მიმართოს ან მიიღოს ცალკეული პირებისა და ორგანიზაციებისაგან ნიბაყოფლობითი ფინანსური და სხვაგვარი შეწირულობანი; მოამზადოს, დანიშნოს, მათ შორის მემკვიდრეობის წესით აირჩიოს შესაბამისი ხელმძღვანელები კონკრეტული რელიგიის ნორმების შესაბამისად; დაიცვას რელიგიური დასვენების დღეები და აღნიშნოს რელიგიური დღესასწაულები; დაამყაროს და შეინარჩუნოს რელიგიური კავშირები ცალკეულ პირებთან და გაერთიანებებან როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე გარეთ.

საერთაშორისო სტანდარტი უშვებს რელიგიური თავისუფლების შეზღუდვის ორ გამონაკლისს. სახელმწიფოს შეუძლია შეზღუდოს კანონით, და ისიც სასამართლო წესით, არა ყოველგვარი რელიგიური თავისუფლება, არამედ მხოლოდ შემდეგი: რელიგიის ინდივიდუალური ან კოლექტიური ქადაგება, პროპაგანდა ან განათლება, ასევე უფლება შექმნას ადგილი რელიგიურ თავისუფლებათა განსახორციელებლად, ჩამოაყალიბოს საქველმოქმედო ან ჰუმანიტარული დაწესებულება, გამოსცეს, შეიძინოს ან გაავრცელოს შესაბამისი პუბლიკაციები, ასევე დაამყაროს კავშირები ცალკეულ რელიგიურ პირებთან და გაერთიანებებთან ქვეყნის შიგნით და გარეთ, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ასეთი შეზღუდვა აუცილებელია საზოგადოებრივი უსაფრთხოებისა და წესრიგის, ჯანმრთელობისა და ზნეობის, ან სხვათა უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად. ყველა შემთხვევაში ასეთი გადაწყვეტილება სათანადოდ უნდა დასაბუთდეს. საერთაშორისო სტანდარტი არ უშვებს ზემოაღნიშნულ ქმედებათა შეზღუდვას სახელმწიფო ან ინდივიდუალური უსაფრთხოების, წესრიგის, ჯანმრთელობისა და ზნეობის დაცვის საბაბით, არამედ მხოლოდ საზოგადოების დასაცავად.

ზემოაღნიშნული რელიგიური თავისუფლებები შეიძლება დროებით გაუქმდეს ქვეყანაში მხოლოდ საგანგებო მდგომარეობის ჟამს, რა დროსაც ერის არსებობა საფრთხეშია, მაგრამ იმ ზომით, რაც მდგომარეობის სიმწვავის ადეკვატურია, იმ პირობით, რომ ასეთი ზომა შეუთავსებელი არ იქნება საერთაშორისო სამართლით გათვალისწინებულ სახელმწიფო ვალდებულებებთან და არ გამოიწვევს დისკრიმინაციას რასის, ფერის, სქესის, ენის, რელიგიის ან სოციალური მდგომარეობის ნიშნით³.

(ადამიანის უფლებათა ევროპული სტანდარტები ასევე ადგენს რელიგიის თავისუფლების ორ ასპექტს. პირველი ასპექტი გულისხმობს რელიგიის მიღების, შეცვლის ან მასზე უარის თქმის თავისუფლებას, მეორე ასპექტი კი-რელიგიის ქადაგების თავისუფლებას).

სახელმწიფოსა და რელიგიის ურთიერთობის რამოდენიმე მოდელი არსებობს: სახელმწიფოსა და რელიგიის სრული გამიჯვნა; 2. სახელმწიფოსა და რელიგიის კორპორაციული გამიჯვნა; 3. რელიგიური პრიორიტეტი; 4. სახელმწიფო რელიგია.

სახელმწიფოსა და რელიგიის სრული გამიჯვნის სანიმუშო მოდელია ამერიკის შეერთებული შტატები. აშშ-ის კონსტიტუციის პირველი შესწორება რელიგიის თავისუფლების შესახებ ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთგამიჯვნის საფუძველი გახდა. ეს მოდელი ეფუძნებოდა იმიგრანტთა გამოცდილებას, რომელთა დიდი ნაწილიც სარწმუნოებრივი დევნის გამო გადასახლდა ამერიკაში. „კონსტიტუციის მამები“ ისეთ სახელმწიფოს უყრიდნენ საფუძველს, რომელიც ყველა პიროვნებას მისცემდა საშუალებას დაუბრკოლებლად შეესრულებინა რელიგიური წეს-ჩვეულებანი.

როდესაც სახელმწიფოსა და რელიგიის სრულ გამიჯვნაზე ვსაუბრობთ, ეს არ ნიშნავს რწმენისა და აღმსარებლობის აკრძალვას, რელიგიის თავისუფლების პრინციპი, რელიგიური ორგანიზაციების სამართლებრივ სტატუსს გულისხმობს.

აშშ-ში რელიგიურ ორგანიზაციებს საზოგადოებრივი ორგანიზაციების სტატუსი ენიჭებათ. თავიანთ საქმიანობაში ისინი ყველასათვის სავალდებულო კანონებს ემორჩილებიან. კონსტიტუციიდან გამომდინარე, რელიგიურ საკითხებთან დაკავშირებით შესაძლებელია ადგილობრივი კანონების მიღება, რომელთა მიხედვით რელიგიური ორგანიზაციების საქმიანობა და განათლება მთლიანად თვითდაფინანსებასა და შემოწირულობებზეა აგებული.

De iure-დ გამოცხადებულმა სრულმა ნეიტრალიტეტმა, ფაქტობრივად, სხვაგვარი შეფერილობა მიიღო. მაგ., აშშ-ის კონგრესს ჰყავს საკუთარი მღვდელი, მხედველობაში მიიღება სამხედროთა სულიერი მდგომარეობა, ფიცის მიღების დროს გამოიყენება ბიბლია, მონეტებზე ამოტვიფულია „In God We Tust“, რელიგიურ გაერთიანებებს საფოსტო პრივილეგიები გააჩნიათ. პრაქტიკულად დაიწყო სუბსიდიების გზით რელიგიურ ორგანიზაციათა ხელის შეწყობა და იმის გამოკვეთა, რომ სახელმწოფოსა და ეკლესიას შორის რადიკალურმა გაყოფამ საზოგადოებისათვის შეიძლება საზიანო ეფექტიც კი მოიტანოს.

მსგავსი მოდელით ხასიათდება ბელგია, საფრანგეთი და ირლანდია.

სახელმწიფოსა და რელიგიის კორპორაციული გამიჯვნის მოდელია გერმანია. ეს მოდელი თავისი შინაარსით შუალედურია სახელმწიფო ეკლესიებსა და ეკლესიასა და სახელმწიფოს მკაფიო გამიჯვნას შორის. სახელმწიფოსაგან ეკლესიის გამოყოფა კონსტიტუციური მოთხოვნაა, მაგრამ ამავე დროს დაშვებულია ორივე ინსტიტუტის კოოპერაცია იმ შემთხვევაში, როცა ადამიანზე ერთობლივი ზრუნვა საქმით გამოიხატება. ის, რომ მოქმედი სამართლით არსებობს კოოპერაცია და არა აბსოლუტური გამიჯვნა, უპირველეს ყოვლისა დასტურდება იმით, რომ ეკლესიის ამოცანები საზოგადოებრივი ამოცანებია (სახელმწიფო ამოცანებისაგან განსხვავებით). იმ სფეროში, სადაც სახელმწიფო და ეკლესია საერთო საკითხებს აწესრიგებენ. სახეზეა კოოპერაცია და არა კოორდინაცია.

საერთაშორისო პრაქტიკაში ზოგიერთ იმ ევროპულ სახელმწიფოში, სადაც ტრადიციული რელიგიები არსებობს, ისინი გარკვეული პრიორიტეტით სარგებლობს. ამ სახელმწიფოებში რელიგიური ურთიერთობების სამსაფეხურიანი სისტემა არსებობს: 1. კონკორდატის სისტემა; 2. შეთანხმებები, რომელსაც კონფესიები დებენ სახელმწიფოსთან; 3. რელიგიური ორგანიზაციები, რომლებიც კანონით დადგენილი წესით რეგისტრაციას ექვემდებარებიან.

აღნიშნული მოდელის მაგალითია იტალია. მსგავსი მოდელით ხასიათდებიან აგრეთვე ესპანეთი, ავსტრია, ლუქსემბურგი, პორტუგალია.

რელიგიისათვის სახელმწიფო სტატუსის მინიჭება კონსტიტუციითაა გარანტირებული, რაც იმას ნიშნავს, რომ ისტორიული როლისა და ტრადიციების გათვალისწინებით ესა თუ ის რელიგია სახელმწიფოს ნაწილი ხდება და მისი უშუალო მმართველობის სფეროში ექცევა. ეს მოდელი ახასიათებს დიდ ბრიტანეთს, ფინეთს, შვედეთს, ისრაელს, საბერძნეთსა და ისლანდიას⁴.

რელიგიის თავისუფლების პრინციპის დაცვა მსოფლიოს მრავალი ქვეყნის კონსტიტუციური პრინციპია. დღესდღეობით 144 სახელმწიფო წარმოადგენს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო კონვენციის მონაწილეს, რომელიც აღიარებს თითოეული ადამიანის უფლებას საკუთარი არჩევანით მიიღოს ან იქადაგოს რომელიმე რელიგია, „ინდივიდუალურად ან სხვა პირებთან ერთად, საჯაროდ ან კერძოდ გამოხატოს თავისი მრწამსი ღვთისმსახურებისა და რელიგიური პრაქტიკის შესახებ“.

კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებმა აიღეს ვალდებულება არ მიმართონ დისკრიმინაციას რელიგიური ნიშნით. რელიგიის თავისუფლების შესახებ სახელმწიფოთა მიერ გატარებული პოლიტიკა და ეროვნული კანონმდებლობის შეფასება ორი მიმართულებით განვითარდა: „ამერიკული მიდგომა“ და „ევროპული მიდგომა“.

აშშ-ის კონგრესისათვის სახელმწიფო დეპარტამენტის მიერ 1999 წელს წარდგენილ მოხსენებაში - „მსოფლიოს სხვადსხვა ქვეყანაში რელიგიის თავისუფლების შესახებ“, აღნიშნულია: მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს რელიგიის თავისუფლების დაცვის საყოველთაოდ აღიარებული საერთაშორისო ინსტრუმენტები, ზოგიერთ ქვეყანაში მაინც შეინიშნება სიტყვასა და რეალურ სიტუაციას შორის მნიშვნელოვანი ზღვარი. უმეტეს სახელმწიფოებში რელიგიის თავისუფლება შეზღუდულია ან არსებობს. ტოტალიტარული და ავტორიტარული რეჟიმის ქვეყნები ინარჩუნებენ მოქალაქეთა აზრებსა და შეხედულებებზე, ანუ სხვაგვარად მოაზროვნეებზე, კონტროლის მექანიზმებს. ასეთ სახელმწიფოში მიაჩნიათ, რომ ახალი რელიგიები საფრთხეს უქმნის დომინირებულ იდეოლოგიას და რელიგიურ უმცირესობათა მიმართ მტრული განწყობა ინერგება (ავღანეთი, ჩინეთი, კუბა, ირანი, ერაყი, ლაოსი). ზოგიერთი ქვეყანა რელიგიაზე კონტროლის ღონისძიებათა პროგრამის რეალიზაციას ამოცანად არ ისახავს, მაგრამ მიმართავს გარკვეული რელიგიების დაშინების, მათი სხვა რელიგიაზე გადასვლის ან ქვეყნის დატოვების პოლიტიკას (პაკისტანი, საუდის არაბეთი, სუდანი, სერბია).

არც დემოკრატიულ ქვეყნებშია ერთნაირი მდგომარეობა. დემოკრატიის განვითარების გზაზე ზოგიერთმა სახელმწიფომ რელიგიის თავისუფლების სფეროში ისეთი პოლიტიკა და კანონმდებლობა აირჩია, რაც ერთ რელიგიას უპირატესობას ანიჭებს სხვებთან შედარებით. ასეთ ქვეყნებში განხორციელებული პოლიტიკის შედეგად რელიგიური უმცირესობები გაიგივებულია „სექტებსა“ და „კულტებთან“. მართალია, ამ ქვეყნებში რელიგია გააზრებულია ისტორიის, კულტურისა და ტრადიციების პოზიციებთან, მაგრამ მოხსენების ავტორთა აზრით, ტრადიცია და კულტურა არ შეიძლება გახდეს რელიგიური მრწამსისა და მისი გამოვლენის ლეგიტიმური ფორმების შემზღუდველი კანონმდებლობისა და პოლიტიკის გატარების საფუძველი (უზბეკეთი, თურქმენეთი, უკრაინა, რუსეთის ფედერაცია).

საერთაშორისო კონვენციებიდან გამომდინარე, სამართლებრივი შეზღუდვები საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, წესრიგის, ადამიანის ჯანმრთელობისა და მორალური ღირებულებების დაცვის მიზნით, პრაქტიკულად რაც შეიძლება მინიმალურ მასშტაბებში უნდა განხორციელდეს, რათა საქმე არ მივიდეს სხვა რელიგიების დისკრიმინაციამდე. ამერიკული ფორმა რელიგიურ თავისუფლებაში ინდივიდუალურ უფლებას გულისხმობს და არა საზოგადოებრივს. ამიტომ კანონმდებლობა უშვებს თავისუფალ აღმსარებლობას, ე.ი. ყველას (ინდივიდუალურ) თანასწორობას კანონის წინაშე და ყველა რელიგიური ორგანიზაციის (საზოგადოებრივი) თანასწორუფლებიანობას.

ევროპული ფორმა ერთმანეთისაგან განასხვავებს რელიგიურ თავისუფლებას როგორც ინდივიდუალურსა და როგორც საზოგადოებრივ უფლებას. ამიტომ თანასწორობას თან ახლავს განსხვავებული უფლებები, რაც მათ მიერ საზოგადოებრივი ამოცანების განხორციელებისას დგინდება. რელიგიური ორგანიზაციებისათვის ასეთი უფლების დაწესება იმასთან კი არ არის დაკავშირებული, ისინი საზოგადოებრივ ამოცანებს ცუდად ასრულებენ თუ კარგად, არამედ იმ კონკრეტულ ფაქტორებთან, რაც მათ დამოუკიდებელ სუბიექტებად აქცევს. ესენია: აღმსარებლობის ისტორიულობა, ტრადიციები, შემადგენლობა, როლი სახელმწიფოს კულტურულ-სოციალურ განვითარებაში და ამა თუ იმ სახელმწიფოსთან ადაპტირება სახელმწიფოებრივი წესრიგისა და საზოგადოებრივი უსაფრთხოების თვალსაზრისით⁵.

აღნიშნული კუთხით საინტერესოა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა.

სტრასბურგის სასამართლომ განიხილა კოკინაკისის საქმე საბერძნეთის წინააღმდეგ. ცოლ-ქმარი კოკინაკისები, იყვნენ რა იეღოველთა სექტის წევრები, მივიდნენ მართლმადიდებელი ქრისტიანის ბინაზე. ქმარმა მიაღწია იმას, რომ ბინის პატრონმა ისინი შეუშვა ბინაში, სადაც მან დაიწყო ქადაგება და არწმუნებდა ბინის პატრონს მიეღო იეღოველთა რწმენა და გამხდარიყო მათი წევრი. ბინის პატრონმა მოსთხოვა მათ დაეტოვებინათ ბინა, მაგრამ მეუღლეებმა გააგრძელეს ქადაგება. ბინის პატრონმა გამოიძახა პოლიცია, რომელმაც დააპატიმრა მეუღლეები. საბერძნეთის სასამართლომ მიუსაჯა მათ პატიმრობა და დააჯარიმა. სტრასბურგის სასამართლომ მხარი დაუჭირა საბერძნეთის სასამართლოს ქმედების კვალიფიკაციის ნაწილში, სახელდობრ იმაში, რომ იეღოველი ცოლ-ქმრის მხრიდან ადგილი ჰქონდა ევროპული კონვენციის მე-19 მუხლის დარღვევას, სახელდობრ, რელიგიის მიღების, შეცვლის ან მასზე უარის თქმის უფლების დარღვევას. ამასთან სტრასბურგის სასამართლომ პატიმრობა მკაცრად და მიზანშეწონილად მიიჩნია.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს აზრით, კონვენციის მე-9 მუხლით უზრუნველყოფილი აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება წარმოადგენს (კონვენციით ნაგულისხმევი) „დემოკრატიული საზოგადოების“ საფუძველს. ეს უფლება თავის რელიგიურ განზომილებაში წარმოადგენს მორწმუნეთა ცნობიერებისა და მათი ცხოვრების წესის განმსაზღვრელ ერთ-ერთ ყველაზე სასიცოცხლო ელემენტს. ამასთანავე, იგი არის ფასეულობა ათეისტების, აგნოსტიკოსების, სკეპტიკოსებისა და იმ პირებისათვისაც, რომლებიც ინდიფერენტულად ეკიდებიან ამ საკითხებს. დემოკრატიული საზოგადოებისაგან განუყოფელი პლურალიზმი, რომლის მოპოვებაც შესაძლებელ იქნა საუკუნეების მანძილზე ბრძოლის შედეგად, დამოკიდებულია ამ უფლებაზე. რელიგიის თავისუფლება მოიცავს მისი „გამომჟღვნების“ თავისუფლებასაც. საუბრისას თუ ქმედებისას მორწმუნე შებოჭილია რელიგიური მრწამსით. პირის უფლებაა, ეცადოს დაარწმუნოს, მაგალითად, თავისი მეზობელი „სწავლებით“. რწმენის გამომჟღავნების თავისუფლებაზე უნდა დაწესდეს შეზღუდვები იმ მიზნით, რომ მოხდეს სხვადასხვა ჯგუფების ინტერესების ურთიერთშეთანხმება და უზრუნველყოფილ იქნეს ყველა პირის რწმენის პატივისცემა. რელიგია წარმოადგენს „ადამიანის მუდმივად განახლებად აზრს“ და ამდენად შეუძლებელია მისი გააზრება როგორც სუბსტანციისა, რომელიც გამოირიცხება საზოგადოებრივი დებატებიდან. პირადი უფლებების გაწონასწორების საჭიროება აუცილებლად მოითხოვს იმის აღიარებას, რომ პიროვნების აზრის თავისუფლება შეიძლება დაექვემდებაროს მხოლოდ მინიმალურ შეზღუდვებს. სხვაგვარად, სახეზე გვექნება „მუნჯი ცხოველების უცნაური საზოგადოება, რომლებიც იფიქრებენ, მაგრამ... არ გამოხატავენ თავიანთ ფიქრებს, რომლებიც ილაპარაკებენ, მაგრამ არ დაამყარებენ ურთიერთობებს და რომლებიც იარსებებენ, მაგრამ ეს არ იქნება სხვებთან თანაარსებობა⁶.“

აღნიშნულ საქმესთან დაკავშირებით საინტერესოა მოსამართლე ვალტიკოსის განსხვავებული აზრი, რომლის მიხედვითაც პიროვნების რელიგიის თავისუფლება უნდა დასრულდეს იქ, სადაც იწყება სხვა პირის თავისუფლება. „რელიგიის გამომჟღავნების“ თავისუფლება, მარტო თუ სხვებთან ერთად და საჯაროდ თუ კერძოდ, უეჭველად გულისხმობს ქადაგებისა და გამჟღავნების თავისუფლებას, თუმცა არა სხვების რელიგიის წინააღმდეგ ბრძოლასა და მათი შეცვლის ჯიუტ მცდელობას, სხვათა აზრზე ზეგავლენის მოხდენის უფლებას აქტიური და ზოგჯერ არაგონივრული პროპაგანდის გაწევით. იგი განკუთვნილია იმისათვის, რომ უზრუნველყოფილ იქნეს რელიგიური მშვიდობა და შემწყნარებლობა და არა იმისათვის, რომ დაუშვას რელიგიური შეტაკებები და ომები, კერძოდ, იმ დროს, როდესაც მრავალი სექტა საეჭვო საშუალებებით იძენს ახალ, გულუბრყვილო მოწმუნეებს. „პროზელიტიზმი“ ლექსიკონში განიმარტება, როგორც „გულმოდგინება რწმენის გავრცელებისა და გადმობირებისას ახალი მიმდევრების მოპოვებისათვის“, ეს კი ძალზედ შორს არის მე-9 მუხლით მოცული პირის რწმენის უბრალოდ გამომჟღავნებისაგან. პირი, რომელიც ეწევა პროზელიტიზმს, ცდილობს გადაიბიროს სხვები: იგი არ იზღუდება მხოლოდ თავისი მრწამსის გადმოცემით და ცდილობს შეცვალოს სხვა პირების რწმენა თავისი რწმენით⁷.

სტრასბურგის სასამართლომ მხარი არ დაუჭირა სინგხების მოთხოვნას, რომ ბრიტანეთის მთავრობას ისინი გაეთავისუფლებინა მოვალეობისაგან ეტარებინათ შლემი მოტოციკლის მართვისას, რადგან მათ რელიგია ავალდებულებს არ ატარონ ჩალმა. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ მხარი დაუჭირა ბრიტანეთს და მიიჩნია, რომ სინგხებისათვის ასეთი გამონაკლისის დაშვება საფრთხეს შეუქმნიდა საზოგადოების ჯანმრთელობასა და საზოგადოებრივ წესრიგს.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ განიხილა საკითხი, არის თუ არა შვედეთის კანონი დისკრიმინაციული სხვა რელიგიური კონფესიების მიმართ, როდესაც მან დაუშვა გამონაკლისი იეღოველთა სექტის მიმართ. ამ კანონის თანახმად, იეღოველთა სექტის წევრები თავისუფლებიან როგორც სამხედრო სამსახურიდან, ისე ალტერნატიული სამსახურიდან. ამ საკითხის გადასაწყვეტად აღნიშნულმა კომისიამ ჩაატარა სექტის წეს-ჩვეულებების ანალიზი და მივიდა შემდეგ დასკვნამდე: „იეღოვას მოწმეთა“ წევრები მკაცრად იცავენ ქცევის წესებს, რაც მოიცავს მათი ყოველდღიური ცხოვრების ბევრ ასპექტს. ამ წესების დაცვა წარმოადგენს სექტის სხვა წევრების მხრიდან მკაცრი არაოფიციალური საზოგადოებრივი კონტროლის ობიექტს. ერთ-ერთი წესი ითხოვს უარს სამხედრო და ალტერნატიულ სამსახურზე. აქედან გამომდინარე, ასეთი სექტის წევრობა წარმოადგენს იმის დამაჯერებელ საბუთს და მტკიცებულებას, რომ სამხედრო და ალტერნატიულ სამსახურზე უარი ემყარება ჭეშმარიტ რელიგიურ რწმენას. ამასთან, ევროპის კომისიამ განსაზღვრა ანალოგიურ საქმეებზე მომავალში მკაცრი მტკიცებულებითი სტანდარტი იმისათვის, რომ არ მოხდეს მხოლოდ რაიმე რელიგიური კონფესიისადმი კუთვნილების მოტივით სამხედრო ან ალტერნატიული სამსახურიდან თავის არიდება. მთავარია, რომ სასამართლომ უნდა ჩაატაროს შესაბამისი რელიგიური მიმდინარეობის ანალიზი. ასეთი სტანდარტი არ მოითხოვს თითოეულ ცაკლეულ შემთხვევაში იმის ანალიზს, თუ რამდენად იცავს ესა თუ ის პირი შესაბამისი რელიგიის წეს-ჩვეულებებს, რადგან ეს მისი პირადი საქმეა⁸.

1981 წლის ნოემბერში გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო დეკლარაცია რელიგიური დისკრიმინაციის ყველა ფორმის ლიკვიდაციის შესახებ. 1984 წ. ქვეკომისიამ აწარმოა გამოძიება რელიგიური ნიშნით დისკრიმინაციის შესახებ. აღნიშნული კუთხით მძიმე მდგომარეობის გამო კომისიამ დანიშნა სპეციალური მომხსენებელი იმ ინციდენტებისა ქმედებების გადასინჯვის მიზნით, რომლებსაც ადგილი ჰქონდა ხელისუფლების მხრიდან აღნიშნული საკითხის შესწავლისას. პრობლემების მოგვარების მიზნით მათ დაევალათ რეკომენდაციების შემუშავება. სპეციალურმა მომხსენებლებმა 1986-87 წლებში წარადგინეს პირველი მოხსენებები. ადამიანის უფლებათა კომისია დღესაც აგრძელებს აღნიშნული საკითხის შესწავლას⁹.

საქართველოს სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთობის საკითხი ოდითგანვე მნიშვნელოვანი იყო. მათ ისტორიას შორის ზღვარის გავლება საოცრად რთულია, რადგან ისინი ერთმანეთის გარეშე წარმოუდგენელნიც კი არიან. ქართულმა სახელმწიფომ და ეკლესიამ თავისი მრავალსაუკუნოვანი არსებობის მანძილზე უაღრესად რთული და ძნელი გზა განვლო. ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებამ დიდი როლი შეასრულა ქვეყნის გაერთიანების საქმეში. ქრისტიანობის შემოსვლამ დააჩქარა ფეოდალური ურთიერთობების დამკვიდრება, ამიტომ იგი საზოგადოებრივი განვითარების ამ ეტაპზე უსათუოდ პროგრესული მოვლენა იყო. ამასთან, იგი წიგნიერი რელიგია იყო და, შესაბამისად, ხელს უწყობდა ერთიანი ქართული კულტურის, ენისა და სახელმწიფოს განვითარებას.

ვ.ი. ლენინის 1918 წლის 23 იანვრის დეკრეტმა „სინდისის თავისუფლების შესახებ“ რელიგიური ორგანიზაციების უფლებები დააკნინა და განსაზღვრა მათი სამართლებრივი რეჟიმი, უფლებრივად გაათანაბრა ყველა რელიგიური, საეკლესიო ორგანიზაცია. 1921 წლის 15 აპრილს ამ დეკრეტის შესაბამისად საქართველოს რევოლუციურმა კომიტეტმაც გამოსცა დეკრეტი „სინდისის თავისუფლების შესახებ“ და განახორციელა მსგავსი ღონისძიებები. მოქალაქეს უფლება მიეცა ეღიარებინა ნებისმიერი რელიგია ან გამხდარიყო ათეისტი. დეკრეტით აკრძალული იყო რელიგიურ საზოგადოებათა წევრების მიმართ ძალდატანებითი ზემოქმედება.

საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის 31-ე მუხლში ნათქვამია: „ყოველი მოქალაქე სინდისის სრული თავისუფლებით სარგებლობს. მოქალაქის დევნა და მისი პოლიტიკური თუ სამოქალაქო უფლებების შეზღუდვა სარწმუნოების ან რწმენის გამო არ შეიძლება. ყველას შეუძლია აღიაროს ის სარწმუნოება, რომელიც სურს, ან სარწმუნოება გამოიცვალოს, ან და არც ერთ კულტს არ ეკუთვნოდეს“.

საქართველოს დღეს მოქმედ კონსტიტუციაში ისეთი დებულებები, რომლებიც უშუალოდ რელიგიას, მის თავისუფლებას ეხება, სამ მუხლშია გაბნეული, მაგრამ სამივე მათგანი ერთი იდეური ხაზის შემადგენელ ელემენტს წარმოადგენს. კონსტიტუციის მე-9 მუხლის მიხედვით, „სახელმწიფო აღიარებს ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში, ამასთან ერთად აცხადებს რწმენისა და აღმსარებლობის სრულ თავისუფლებას, ეკლესიის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან“. თომას ჯეფერსონის სიტყვები რომ მოვიშველიოთ, ეს დებულება „გამყოფ კედელს ქმნის ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის“¹⁰. მე-14 მუხლი კი აცხადებს: „ყველა ადამიანი... კანონის წინაშე თანასწორია განურჩევლად... რელიგიისა“. დაბოლოს, იმავე აქტის მე-19 მუხლი: „ყოველ ადამიანს აქვს... აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლება“. კონსტიტუციის სამივე მუხლი თავისი არსით ერთნაირია, მათი საერთო მიზანი რელიგიის თავისუფლების დამკვიდრებაა.

აღსანიშნავია, რომ ცვლილებების შეტანამდე საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლში დაშვებული იყო მნიშვნელოვანი საღვთისმეტყველო შეცდომა: მსოფლიო მართლმადიდებლური ეკლესია არ აღიარებს ეროვნული ნიშნით ეკლესიების გამორჩევას. ეს მოძღვრება დაგმობილია, როგორც „ფილეტიზმის“ მწვალებლობა. კონსტიტუციის მე-9 მუხლში იყო „ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია“, ნაცვლად „საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიისა“¹¹.

როგორც აღვნიშნეთ, რელიგიის თავისუფლება გულისხმობს ადამიანის თავისუფლებას - ღმერთი სწამდეს, ან პირიქით,-არ სწამდეს. საინტერესოა, რამდენად ექცევა რელიგიური თავისუფლება კანონმდებლობასთან კოლიზიურ მდგომარეობაში (თუნდაც იმ შემთხვევაში), როცა კონსტიტუციის 71-ე მუხლში განსაზღვრულ პრეზიდენტის ფიცის ტექსტში მოცემულია შემდეგი: „... ღვთისა და ერის წინაშე ვაცხადებ...“ ხომ არ არის აქ ძალდატანება ან ადამიანის რელიგიური თვისუფლების დარღვევა? აღნიშნულ შემთხვევაში შემოღებულია ქართულ ენაში საუკუნეების მანძილზე გავრცელებული უბრალო ფიცის ფორმის ტრადიცია. რომელი აღმსარებლობისაც არ უნდა იყოს პრეზიდენტი, ღმერთი ყველა რელიგიას თან ახლავს, ხოლო თუ იგი სულაც ათეისტია, უბრალოდ გავრცელებული და შემდგომ დაკანონებული ფრაზის წარმოთქმა გადაულახავ დაბრკოლებას არ წარმოადგენს. გარდა ამისა, თუ ამ მოვლენას მათემატიკური სიზუსტის მოთხოვნებით მივუდგებით, მაშინ რელიგიასა და სახელმწიფოს შორის ზღვარი არარსებულად მოგვეჩვენება, მაგრამ ობიექტური სამართლიანობის თვალსაწიერიდან გადმოხედვა საშუალებას მოგვცემს დავინახოთ, რომ პირიქით, აღნიშნული ქმედებები ხელს უწყობს რელიგიის თავისუფლების დამკვიდრებას.

ერთ-ერთი მოსაზრების თანახმად, მთავარია სახელმწიფოს მხრიდან არ მოხდეს რომელიმე რელიგიის წახალისება და მისთვის უპირატესობის მინიჭება. ამ მხრივ ხაზი უნდა გაესვას სამოქალაქო სამართალში არსებულ ერთ საინტერესო ნორმას. კერძოდ, არ არის აკრძალული ბიძაშვილებს შორის ქორწინება. მედიცინის თანამედროვე მიღწევები ამგვარ ქორწინებათა ნეგატიურ შედეგებს თუმცაღა ცხადყოფენ, მაგრამ კანონით მათი აკრძალვა არ იყო მიზანშეწონილი. მაგალითად, როგორც ცნობილია, ებრაული რელიგია ამ სახის კავშირს დასაშვებად მიიჩნევს, ხოლო ამ რელიგიური ნორმის კანონით შეზღუდვა არ შეიძლებოდა. თუ ამგვარი ქორწინება ნეგატიური შედეგების დადგომისათვის მომეტებულ საშიშროებას შეიცავს, ამ წესთან ბრძოლა საკმარისია საზოგადოებრივი დარწმუნების მეთოდითაც ისე, რომ სამოქალაქო კოდექსის რომელიმე მუხლი კონსტიტუციის მუხლებთან კოლიზიურ მდგომარეობაში არ მოვაქციოთ.

მე-9 მუხლის ორივე ელემენტი კონსტიტუციაში ერთიანი აზრის გამოსახატავად იქნა ჩადებული და ამის მიზეზი შემდეგია: დღესდღეობით, ალბათ, ჩვენი ქვეყნის მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი შეკითხვაზე-არის თუ არა საქართველო ოფიციალურად ქრისტიანული სახელმწიფო-დადებით პასუხს მოგვცემდა. თუ რატომ, ეს სხვა საკითხია, მაგრამ ასეთ კონკრეტულ ვითარებაში რელიგიისა და სახელმწიფოს ურთიერთგამიჯვნის პრინციპის დეკლარირება მიიღებდა უბრალო ლოზუნგის ხასიათს, იქვე რომ არ ყოფილიყო რეპლიკა იურიდიულ სისტემაში მართლმადიდებლური ქრისტიანობის ადგილის თაობაზე. კანონმდებლისაგან ამგვარი რედაქციით მუხლის ჩამოყალიბება განპირობებული იყო იმით, რომ წინააღმდეგ შემთხვევაში გამოვიდოდა საჭირბოროტო საკითხისათვის გვერდის ავლა, რაც, ბუნებრივია, ყოვლად გაუმართლებელია.

კონსტიტუცია არ შეიძლება აწესებდეს რომელიმე რელიგიას სახელმწიფო ხელისუფლებლების არსებით კომპონენტად და ამასთან, რაიმე ცენზის მიუხედავად, ადამიანთა კანონის წინაშე თანასწორობას ესადაგებოდეს. აბსოლუტურად უსაფუძვლოა საზოგადოების გარკვეული ნაწილის მიერ გამოხატული შეშფოთება იმის თაობაზე, რომ აღნიშნული სახით „რელიგიური ნორმების“ დადგენა საქართველოს მისთვის სანუკვარ თვითმყოფადობას გამოაცლის და მოსახლეობის ზნეობრივ მხარეს დააკნინებს. ამის ფონზე კი გვავიწყდება, რომ ძლიერის განსაკუთრებული უფლებამოსილება სუსტის უუფლებობას ნიშნავს. ამასთან, თვითმყოფადობაც და ზნეობაც ურყევი დარჩება, თუკი საამისო სურვილსა და ინიციატივას საკუთრივ ერი გამოაჩენს. სხვა მხრივ აღსანიშნავია, რომ თანამედროვე ეტაპზე შეიცვალა ის კონცეფცია, რაც საუკუნეთა მანძილზე საქართველოს სახელმწიფოებრიობის ქვაკუთხედად მიიჩნეოდა. მსოფლიოში დღეს არსებული სტანდარტების კვალობაზე გაგებამ-„მამული, ენა, სარწმუნოება“, დაკარგა ოფიციალური მნიშვნელობა თვით საზოგადოებისათვის და იგი უფრო არასამართლებრივ, საზოგადოებრივ, კულტურულ საწყისად იქცა, ვინაიდან „ადამიანის უფლებათა ეპოქაში“ შეუძლებელია სახელმწიფოებრიობის ურყეობის გარანტიად გამოდიოდეს მოვლენა, რომელიც თუნდაც ერთი ადამიანის უფლებას დაარღვევს. ეკლესიისათვის განსაკუთრებული იურიდიული სტატუსის მინიჭება არ ნიშნავს მის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებას და არ ითვალისწინებს ადამიანის უფლებებისა და თვისუფლებების შეზღუდვას, რელიგიურ საფუძველზე მოქალაქეთა დევნას. ამას ადასტურებს ევროპის ცივილიზებული და ტრადიციული ქვეყნების მაგალითები, რომლებიც ადამიანის უფლებების დაცვისა და დემოკრატიზაციის ეტალონებად შეიძლება მივიჩნიოთ. რაც შეეხება სახელმწიფოში რელიგიის მდგომარეობის ამერიკულ მოდელს, რომელიც ნებისმიერი კონფესიისადმი სახელმწიფოსაგან აბსოლუტურად ნეიტრალურ დამოკიდებულებას გულისხმობს, იგი ყოვლად მიუღებელია ისეთი ტრადიციული ქვეყნისათვის, როგორიც საქართველოა. ამ შემთხვევაში სხვადასხვა რელიგიებთან მართლმადიდებლური ქრისტიანობის გათანასწორება, ფაქტობრივად, უთანასწორობასა და საქართველოს სულიერ ცხოვრებაზე უარის თქმას ნიშნავს. ჩვენთვის ორიენტირები უნდა იყვნენ ევროპის მრავალსაუკუნოვანი კულტურის მქონე ქვეყნები. მართლმადიდებლური ქრისტიანობისათვის განსაკუთრებული სტატუსის მინიჭებაში არ იგულისხმება მისი გაბატონებული მდგომარეობა. მაგ., საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტის მე-10 მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით, საქართველოს პარლამენტის პირველ სხდომაზე „შეიძლება მოწვეულ იქნენ საქართველოს კათალიკოს პატრიარქი, ქვეყნის სხვა რელიგიურ კონფესიათა უმაღლესი სასულიერო პირები“. თუმცა, აუცილებელია იმის მითითებაც, რომ საქართველოს პრეზიდენტის ინაუგურაციის შემდეგ ხდება საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის მიერ მცხეთის საკათედრო ტაძარში მისი დალოცვა. იგივე წესია გავრცელებული ბრაზილიაშიც, სადაც კათოლიკური ეკლესია ტრადიციულად აკურთხებს პრეზიდენტის ხელისუფლებას¹².

აღმსარებლობის თავისუფლების განხორციელების გარანტიაა საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 141-ე მუხლი, რომლის მიხედვით „მოწმედ არ შეიძლება გამოძახებულ და დაკითხულ იქნეს სასულიერო იმ გარემოებათა შესახებ, რომლებიც მას გაანდეს აღსარების დროს“.

საქართველოში საუკუნეების მანძილზე ცხოვრობდნენ მართლმადიდებლები და სხვა ქრისტიანული აღმსარებლობის მიმდევრები (მონოფიზიტები, კათოლიკები, ლუთერანები), აგრეთვე იუდეველები და მუსლიმები (სუნიტები, შიიტები, სუფიები). მათ შორის არასოდეს ყოფილა შუღლი და მტრობა. ამის საფუძველს მართლმადიდებლობის, როგორც ქვეყნის წარმმართველი რელიგიის, სხვა ეკლესიებთან მშვიდობიანი თანაარსებობისა და შემწყნარებლური დამოკიდებულების პოლიტიკა წარმოადგენდა. ამან თავისი ასახვა სამართალშიც ჰპოვა. ვახტანგ VI-ის სამართალი, რომელიც მოსეს სჯულისა და სომხური სამართლის ნორმებსაც შეიცავს, შესაბამისი ეთნო-რელიგიური ჯგუფების განსახლების რეგიონებში მოქმედებდა. ქართველი მართლმადიდებელი შეურიგებელი იყო მხოლოდ მომხდურის მიმართ, რომელიც ძალის გამოყენებით ლამობდა მისი რწმენის შეურაცხყოფას თუ შეცვლას.

უკანასკნელი ათწლეულის განმავლობაში საქართველო ნაირგვარი რელიგიური ორგანიზაციების (სექტების) დაინტერესების სფეროში მოექცა. ასეთი პროცესი კომუნისტური ბატონობის პერიოდში ეთნიკურ-კონფესიური მრავალფეროვნების შეგნებული იგნორირებისა და სახელმწიფოს პოლიტიკაში ათეიზმის დამკვიდრების ლოგიკური შედეგია.

დღესდღეობით უცნობია საქართველოში მოქმედ რელიგიურ ორგანიზაციათა ზუსტი რაოდენობა, მოქმედების არეალი, გავლენის სფეროები, საქმიანობის ფორმები; გაურკვეველია მათი უფლება-მოვალეობანი და კავშირი სახელმწიფოსთან.

რელიგიური გაერთიანებები, როგორც ასეთი, საქართველოს სამართლებრივ კონტექსტში პრაქტიკულად არ არის გათვალისწინებულნი. 1997 წ. 25 ნოემბრამდე, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის ძალაში შესვლამდე არ არსებობდა მათი, როგორც რელიგიური გაერთიანების, აღიარებისა თუ რეგისტრაციის პროცედურა, ხოლო დღემდე არ არსებობს სამართლებრივი განმარტება ისეთი კატეგორიებისა, როგორებიცაა „ეკლესია“, „რელიგიური გაერთიანება“, „რელიგიური სექტა“, „ტოტალიტარული სექტა“ და ა.შ. მიუხედავად აღნიშნული მდგომარეობისა, საქართველოში ყოველგვარი შეზღუდვის გარეშე მოქმედებენ ნებისმიერი მიმართულების რელიგიური ჯგუფები.

საქართველოს თითქმის მთელ ტერიტორიაზე გავრცელებულია ორგანიზაცია „იეღოვას მოწმეები“. ეს ორგანიზაცია ცალკეულ რეგიონებში 1987-88 წლებში გამოჩნდა და უკვე დღეისათვის საქართველოს ყველა რეგიონი მოიცვა. მისი იდეოლოგია, ძირითადად, მიმართულია სახელმწიფო ინსტიტუტების უარყოფისაკენ: ორგანიზაციის წევრები არ მონაწილეობენ ხელისუფლების ორგანოთა არჩევნებში, თავს არიდებენ სამხედრო სავალდებულო სამსახურს. სახელმწიფო ინსტიტუტებთან ერთად ისინი უარყოფენ აგრეთვე ეკლესიას და მის ინსტიტუტებსაც. გაერთიანება მკაცრი სუბორდინაციით გამოირჩევა და ხელმძღვანელ პირთა შესახებ ნებისმიერი ინფორმაცია კონფიდენციალურია. „იეღოვას მოწმეები“, მიმდევართა ასაკის მხრივ, ყველაზე ახალგაზრდული შემადგენლობის რელიგიური გაერთიანებაა საქართველოში.

უკვე დიდი ხანია მოღვაწეობს საქართველოში პროტესტანტული გაერთიანება „ბაპტისტები“. აქტიურად მოღვაწე რელიგიურ გაერთიანებათა შორის არიან „ორმოცდაათიანელები“, ასევე აღინიშნება „ჭეშმარიტ ქრისტიანთა საზოგადოების“, „სუბოტნიკების“, „ევანგელისტების“ გავრცელება.

ოფიციალურ მართლმადიდებლობასთან აქტიურად დაპირისპირებულ მიმდინარეობას და არა სექტას წარმოადგენენ ე.წ. „სტაროობრიადცები“, ანუ „სტაროვერები“. საქართველოში, ოფიციალურად თუ არაოფიციალურად, ფუნქციონირებენ „კრიშნაიტების“, „მუნიტების“, „ბაჰაისტებისა“ და სხვა ე.წ. ახალი რელიგიების ორგანიზებული ჯგუფები და მისიონერები¹³.

საქართველოს სახალხო დამცველის ანგარიშის მიხედვით „საქართველოში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ“, ხშირია სინდისის, რელიგიისა და რწმენის თავისუფლების ხელყოფა. ყველასათვის ცნობილია, რომ უკანასკნელი პერიოდის მანძილზე მოხდა სხვადასხვა რელიგიური დაჯგუფებების დარბევის, მათი ცემის, შევიწროების ფაქტები. მაგ., იეღოველთა კრებების დარბევა ზუგდიდში, მარნეულში, ბაპტისტთა სალოცავის დარბევა თიანეთში, ბასილ მკალავიშვილის ჯგუფის წევრების მიერ იეღოვას მოწმეთა ფიზიკური და მორალური შეურაცხყოფა და სხვა. რელიგიის თავისუფლების ხელყოფა ზოგიერთი სახელმწიფო მოხელის მხრიდანაც ხორციელდება. მაგალითად, უშიშროების სამინისტროს ერთ-ერთი ხელმძღვანელი ოფიციალურად აცხადებს სექტების გავრცელებას საფრთხედ ეროვნული უშიშროების თვალსაზრისით, ხოლო საბაჟოს მოხელე ტელევიზიით გამოსვლისას ითხოვს კათალიკოს-პატრიარქის თანხმობას იეღოველთა დაპატიმრებული ლიტერატურის დახსნაზე, ზოგიერთი სამართალდამცავი თავის მოვალეობად მიიჩნევს „დაიხსნას საზოგადოება სექტების მავნე ზეგავლენისაგან“. სახალხო დამცველის აზრით, საქართველოში მოქმედი რელიგიური ორგანიზაციების მიზანს სახელმწიფოზე რაიმე ზემოქმედების მოხდენა არ წარმოადგენს, ყოველ შემთხვევაში ამის აშკარა ნიშნები არ ჩანს, ხოლო რაც შეეხება მათ აქტივობას, ეს ჰუმანიტარული აქციებია, რაც არ ეწინააღმდეგება მოქმედ კანონმდებლობას¹⁴.

ხშირად ამა თუ იმ რელიგიური მიმდინარეობის წევრებს რწმენის თავისუფლება ესმით უფლებად აკეთონ ის, რაც მათ სურთ და სწამთ. ეს რწმენა კი ეწინააღმდეგება არა მარტო მართლმადიდებლობას, არამედ ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებებს, მიმართულია სახელმწიფო ხელისუფლებისა და სოციალური ინსტიტუტების წინააღმდეგ და პიროვნებისათვის დიდი ზიანი მოაქვს.

უკანონო ნივთიერებების, როგორც რელიგიური საიდუმლოს, გამოყენება მორწმუნეებს აიძულებდა დაერღვიათ კანონი. ასე მაგალითად: „ეთიოპური სიონის კოპტური ეკლესიის“ წევრები ეწეოდნენ მარიხუანას იმ რწმენით, რომ ეს არის ქრისტეს სისხლი და ხორცი. ცხადია, რომ უკიდურესობამდე მიყვანილი რელიგიის აღმსარებლობის თავისუფლება შეიძლება გამოყენებულ იქნეს როგორც უკანონო ქმედების ნებართვა. ამის გარდაუვალი შედეგი იქნება რელიგიურ თავისუფლებასა და სოციალურ წესრიგს შორის კონფლიქტი.

აშშ-ში 1990 წელს უზენაესმა სასამართლომ 6 ხმით 3-ის წინააღმდეგ გადაწყვიტა საქმე სოციალური წესრიგის სასარგებლოდ, როდესაც „მკვიდრი ამერიკელების ეკლესიის“ ორმა წევრმა მოითხოვა გამონაკლისი ორეგონის შტატის კანონიდან, რომელიც დანაშაულად თვლის პეიოტის გამოყენებას (პეიოტი არის ჰალუცინოგენის შემცველი კაქტუსი, რომელსაც მკვიდრი ამერიკელი ინდიელები საუკუნეების განმავლობაში იყენებდნენ რელიგიურ ცერემონიებში)¹⁵.

რელიგიურ გაერთიანებათა იდეოლოგია ხშირად ეწინააღმდეგება სახელმწიფოებრივ ინტერესებს, კერძოდ, მრავალი სექტა, მაგალითად „იეღოვას მოწმეები“, „დუხობორები“ და სხვა, თავიანთი წევრების სამხედრო სამსახურში შესვლის წინააღმდეგ გამოდიან. თუ გავითვალისწინებთ იმას, თუ რა შეიძლება სექტანტთა მიერ ამ დებულებით ხელმძღვანელობას მოჰყვეს, თუნდაც საომარ ან საგანგებო სიტუაციებში, მივხვდებით, რომ სახელმწიფოს სიძლიერესა და თავდაცვისუნარიანობაზე ლაპარაკიც კი ზედმეტი იქნება. აღსანიშნავია, რომ იუსტიციის სახალხო კომისარიატის 1924 წლის 9 ივლისის ინსტრუქტაჟის მიხედვით, სექტას აკრძალული ჰქონდა „რელიგიური რწმენის საბაბით სამხედრო სამსახურზე და სხვა სამოქალაქო ვალდებულებებზე უარის თქმა“. იმავე აკრძალვას ითვალისწინებს საბერძნეთის კონსტიტუცია, რომლის მე-13 მუხლის მე-5 პუნქტში აღნიშნულია: „არავის შეუძლია თავისი რელიგიური მრწამსის გამო აიცდინოს სახელმწიფოს წინაშე დაკისრებული მოვალეობა ან უარყოს კანონებისადმი მორჩილება“.

რელიგიური მიმდინარეობები ავითარებს ფანატიზმს, რაც მეტად მავნებელია და ადამიანის ფსიქიკაზე უარყოფითად მოქმედებს. ასეთ დროს ადამიანი ცდილობს თავისი თავი მიიყვანოს რელიგიურ ეგზალტაციამდე, ვარდება ისტერიკაში, რის შედეგადაც მერყევ და „ემოციურად“ „დამუხტულ“ პირებს უჩნდებათ მასობრივი ილუზიები, ჰალუცინაციები, რაც ადამიანის ფიზიკურად და ფსიქიკურად გამოფიტვასა და ფსიქიურ დაავადებას იწვევს. მაგ., ზოგი შიშველი დარბის რელიგიური რიტუალების შესრულების დროს („მხტუნავები“), ზოგი გავარვარებული რკინითა და დანებით აწარმოებს დაკოდვას ფარულად („სკოპტები“), „სატანას სწირავენ“ ადამიანის სიცოცხლეს („სატანისტები“), კრძალავენ სისხლის გადასხმას („იეღოვას მოწმეები“), ეწევიან ამორალურ საქციელს („ღვთის შვილები“), ქადაგებენ სექსუალურ თავისუფლებას („ხლისტები“), მიდიან თვითმკვლელობამდე („ადეპტები“) და სხვა. აღნიშნულიდან ჩანს, რომ ამ სახის ჯგუფებისა და სექტების ფუნქციონირება არათუ არამართლზომიერია, არამედ დამღუპველიცაა. აუცილებელია სახელმწიფოს მხრიდან შემუშავდეს გარკვეული მექანიზმები, რომლებიც მათ კანონისა და ზნეობის საწინააღმდეგო საქმიანობას შეზღუდავს¹⁶.

ამ სფეროში საკმაოდ საინტერესო მექანიზმი შეიმუშავა რუსეთმა. კერძოდ, კანონით „სინდისის თავისუფლებისა და რელიგიური გაერთიანებების შესახებ“ დადგენილია გარკვეული პირობები იმისათვის, რომ ესა თუ ის რელიგიური დაჯგუფება ოფიციალურად უფლებამოსილი გახდეს აღასრულოს ღვთისმსახურება, თავისუფლად იმოქმედოს და გაავრცელოს თავისი იდეოლოგია.

საქართველოს კონსტიტუციის დებულებები სრულ შესაბამისობაშია საერთაშორისო სამართლით აღიარებულ პრინციპებთან და ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციასთან. მაგრამ რელიგიური ორგანიზაციების სამართლებრივი სტატუსის განსაზღვრისა და უფლებამოსილებათა განხორციელების გარანტიების შექმნის მიზნით, საქართველოს კანონმდებლობა იმ ქვეყნების მსგავსი მოდელით ვითარდება, სადაც სახელმწიფოსა და ეკლესიის გამიჯვნასა და ტრადიციული რელიგიისათვის უპირატესობის მინიჭებაზეა საუბარი.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლმა განიცადა ცვლილება და დამატება, რომლის მიხედვით საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობა რეგულირდება კონსტიტუციური შეთანხმებით. შეთანხმებით განისაზღვრება მართლმადიდებელი ეკლესიის იურიდიული სტატუსი. ამ აქტით აღიარებულია, რომ ეკლესია სახელმწიფოსაგან გამიჯნულია და საჯარო სამართლის დამოუკიდებელ სუბიექტს წარმოადგენს, მას სახელმწიფოსა და თვითმმართველობასთან ერთად „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ“ კანონის რეგულირების სფეროში არ აქცევს. ხელშეკრულება თავისი შინაარსით ისეთი იურიდიული ძალის მქონე აქტია, რომელიც ნორმატიული აქტების იერარქიაში კონსტიტუციის შემდეგ იკავებს ადგილს და, გარკვეულწილად, კონსტიტუციის მე-9 მუხლის გაგრძელებაა, მისი დაზუსტება და გაშლაა და, ამიტომ კონსტიტუციურ ხელშეკრულებას წარმოადგენს. ბევრად უფრო დამკვიდრებულია კონსტიტუციური კანონის ცნება, რომელიც ასევე კონსტიტუციის გაგრძელებას წარმოადგენს. მაგრამ თუ კონსტიტუციური კანონი კონსტიტუციური ურთიერთობის სუბიექტთა სამართლებრივ მდგომარეობასა და მათ უფლება-მოვალეობებს განსაზღვრავს. კონსტიტუციური შეთანხმება კონსტიტუციურად ურთიერთგამიჯნულ სუბიექტებს შორის საერთო ინტერესების მქონე საკითხების რეგულირებას ემსახურება¹⁷.

ხელშეკრულებით დეკლარაციულ და ნორმატიულ დონეზე განისაზღვრება სახელმწიფოსა და მართმადიდებელ ეკლესიას შორის ურთიერთობის პრინციპები, რომლებიც ორმხრივი ინტერესების მქონე საკითხებზე სხვა შეთანხმებების დადების საფუძველი შეიძლება გახდეს. სახელმწიფო უზრუნველყოფს მართლმადიდებლური რწმენის, აღმსარებლობისა და რიტუალების საჯაროდ „კანონი აღმსარებლობის თავისუფლებისა და რელიგიური გაერთიანებების შესახებ“, რომელსაც, მიუხედავად ამ საკითხზე აზრთა სხვადასხვაობისა, ალბათ მალე მიიღებს პარლამენტი. აუცილებელია განისაზღვროს სხვადასხვა აღმსარებლობის ადამიანთა თანაარსებობის პირობები იმ ახალ ვითარებაში, რომელშიც გვიწევს ცხოვრება, მათ შორის იმ ისტორიულ-კულტურული გამოცდილების გათვალისწინებით, რომელმაც საქართველოს დღემდე შეუნარჩუნა ერთ-ერთი ყველაზე ცივილიზებული და ტოლერანტული ქვეყნის რეპუტაცია დაუშვებელია ნებაყოფლობით ვთქვათ უარი იმ მონაპოვარზე, რომელიც თვით განათლებულმა ევროპამ არც ისე დიდი ხნის წინ დაამკვიდრა. უნდა მოხდეს შეხამება საქართველოში ტრადიციულად გაბატონებული მართლმადიდებლური ეკლესიის ინტერესებისა რელიგიური თავისუფლების უზრუნველყოფასა და რელიგიური უმცირესობების ინტერესებთან.

გამოყენებული ლიტერატურა:

__________________

1. მ. ცაცანაშვილი „სახელმწიფო და რელიგია“, გელათის მეცნიერებათა აკადემია, თბ., 2001 წ.

2. ბ. სავანელი, „ადამიანის უფლებები“, თბ.,2001 წ. გვ. 248-249.

3. ბ. სავანელი, „ადამიანის უფლებები“, თბ., 2001 წ. გვ. 250.

4. მ. ცაცანაშვილი, „სახელმწიფო და რელიგია“, გელათის მეცნიერებათა აკადემია, თბ., 2001 წ., გვ. 29-47.

5. მ. ცაცანაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 64-65.

6. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, რჩეული გადაწყვეტილებები, თბ., 2001, ტ. I, გვ. 135.

7. იგივე, გვ. 149-151.

8. ბ. სავანელი, „ადამიანის უფლებები“, თბ., 2001 წ. გვ. 254-155.

9. Права Человека, Вопросы и ответы,-ООН, Нью-Иорк, 1990 г.; Ликвидация всех форм нетерпимости и дискриминации на основе религии и убеждений, ООН, Нью-Иорк, 1989 г.

10. Р. Гольдман, Э. Лентовска, С. Франковски, Верховный суд США о гражданских правах и свободах, Польша, 2000 г., с. 151-152.

11. დისკუსიები კავკასიურ ინსტიტუტში, ეკლესია, სახელმწიფო და რელიგიური უმცირესობები საქართველოში: გვემუქრება თუ არა რელიგიური ფუნდამენტალიზმის საფრთხე? პ. ზაქარეიშვილი, „რატომ ხელშეკრულება და არა კანონი?“ თბ., 2000 წ., გვ. 14-15.

12. მ. სარჯველაძე, ი. გელაშვილი, „სახელმწიფო და ეკლესია გუშინ, დღეს, ხვალ“ (სამართლებრივი ასპექტები), ჟურნალი „ალმანახი“, 1999 წ., N 10.

13. მ. ცაცანაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 22-23.

14. საქართველოს სახალხო დამცველის ანგარიში „საქართველოში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ“, თბ., 2000 წელი.

15. Р. Гольдман, Э. Лентовска, С. Франковски, Верховный суд США о гражданских правах и свободах, Польша, ОSСЕ, 2000 г., с. 155.

16. მ. სარჯველაძე, ი. გელაშვილი „სახელმწიფო და ეკლესია გუშინ, დღეს, ხვალ“ სამართლებრივი ასპექტები), ჟურნალი „ალმანახი“, 1999 წ., 0910.

17. მ. ცაცანაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 69-70.

ელისო რუხაძე

ყოველ ადამიანს აქვს ... სინდისის, აღმსარებლობის და რწმენის თავისუფლება. დაუშვებელია ადამიანის დევნა ... აღმსარებლობის ან რწმენის გამო, აგრეთვე მისი იძულება გამოთქვას თავისი შეხედულება მათ შესახებ. დაუშვებელია ამ ... თავისუფლებათა შეზღუდვა, თუ მათი გამოვლინება არ ლახავს სხვათა უფლებებს.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლი

ყველას აქვს აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების უფლება. რელიგიის თავისუფლება ადამიანის თავისუფლებაა საკუთარი შეხედულებისამებრ ჰქონდეს, მიიღოს და აღიაროს რელიგია ან მრწამსი, როგორც ცალკე, ისე სხვებთან ერთად, საჯაროდ ან კერძოდ“.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-9 მუხლი

დღეს, როცა საქართველოში დემოკრატიული განვითარების ახალი ეტაპი დაიწყო და ევროპასთან ინტეგრირებას ვესწრაფვით, მნიშვნელოვანია საყოველთაოდ აღიარებული უფლებებისა და თავისუფლებების პატივისცემა და დაცვა. ევროპის კონვენციის მე-9 მუხლით აღიარებული აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობისა და გამოხატვის თავისუფლებასთან ერთად, დემოკრატიული საზოგადოების ქვაკუთხედს წარმოადგენს.

როგორც ევროპული სასამართლო განმარტავს, „რელიგიის თავისუფლება მორწმუნეთა ცნობიერების და მათი ცხოვრების წესის განმსაზღვრელი ერთ-ერთი სასიცოცხლო ელემენტია, ამასთანავე, იგი ფასეულია ათეისტებისთვის და იმ პირთათვისაც კი, რომელნიც ინდიფერენტულად ეკიდებიან ამ საკითხებს. რელიგიური თავისუფლება ასევე მოიცავს რელიგიის გამომჟღავნების თავისუფლებასაც, როგორც ცალკე, ისე სხვებთან ერთად, საჯაროდ ან კერძოდ“¹.

რელიგიის თავისუფლებაში მოაზრებული ტერმინები-„აზრი“, „სინდისი“, „რელიგია“ და „რწმენა“-ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო პრაქტიკამ თავისებურად განმარტა, რითაც საინტერესო გახადა არა მათი ეტიმოლოგიური, არამედ სამართლებრივი მნიშვნელობა.

აზრისა და სინდისის თავისუფლება მოიცავს ყოველი ადამიანის უფლებას საკუთარი შეხედულებისამებრ ჰქონდეს, მიიღოს ან აღიაროს რელიგია ან მრწამსი, როგორც ცალკე ისე სხვებთან ერთად, საჯაროდ ან კერძოდ, შეასრულოს და გამოხატოს საკუთარი რელიგია ლოცვით, ქადაგებით და სწავლებით ყოველგვარი გარეგანი ზემოქმედების გარეშე. სულიერი და მორალური ეგზისტენციის ეს უფლება მჭიდრო კავშირშია სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პაქტის მე-18, ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებების დაცვის ევროპის კონვენციის მე-8 და ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-12 მუხლით დაცული პირადი ცხოვრების უფლებასთან. ადამიანის უფლებათა ყველა საერთაშორისო აქტში რელიგიისა და რწმენის თავისუფლების ბირთვს წარმოადგენს მათი აბსოლუტურად კერძო ხასიათი. სინდისის თავისუფლება შინაგანი თავისუფლებაა და მას ჯერ კიდევ რეფორმაციის დროს ეწოდა „სამზარეულოს თავისუფლება“, რაც კიდევ ერთხელ მიუთითებს მის კერძო ხასიათზე, რამაც ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დოკუმენტებშიც ჰპოვა ასახვა. ეს უფლება შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ სხვა ადამიანების თავისუფლებისა და პირად ცხოვრებაში ჩაურევლობის უფლებით.

აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების უფლება განეკუთვნება ევროკონვენციით აღიარებულ ძირითად უფლებებს, რომელთა გარეშე სამართლის უზენაესობაზე დაფუძნებული დემოკრატიული სახელმწიფო არ შეიძლება არსებობდეს. ამასთან, იშვიათია ისეთი დემოკრატიული სახელმწიფო, რომლის შიდა კანონმდებლობა არ იცნობდეს ისეთ მნიშვნელოვან ფასეულობას, როგორიცაა რწმენის, აღმსარებლობის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება.

აზრისა და სინდისის თავისუფლება, ისევე როგორც რელიგიური შეხედულებების შეცვლის უფლება, არ შეიძლება სახელმწიფოს მხრიდან შეზღუდვის საფუძველი გახდეს. „სახელმწიფომ შეიძლება მოაწესრიგოს რელიგიის მხოლოდ გარეგანი გამოვლინება“². სინდისისა და აზრის თავისუფლება გულისხმობს ყოველი ადამიანის უფლებას იცხოვროს სხვა ადამიანთან ჰარმონიაში, რაც ნიშნავს იმას, რომ იგი სინდისის აბსოლუტური თავისუფლებით სარგებლობს მანამ, სანამ სხვათა თავისუფლებას არ შეეხება.

აზრის, სინდისის, რელიგიის და რწმენის თავისუფლება მისი კერძო და საჯარო შინაარსით თანაბარი ღირებულებაა როგორც რელიგიური, ისე არარელიგიური მრწამსის ადამიანებისთვის, რაც უდავოდ აფართოებს მის მნიშვნელობას და, შესაბამისად, ზრდის ამ თავისუფლებათა დაცვის აუცილებლობას.

ადამიანის უფლებათა და ფუნდამენტურ თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის მე-9 მუხლის მეორე პუნქტში მოცემულია საზოგადოებრივ სიკეთეთა ჩამონათვალი, რომელთა არსებობისას შესაძლებელია ადამიანის რელიგიისა და რწმენის გამომჟღავნების თვისუფლების შეზღუდვა. კერძოდ, „ადამიანის რელიგიისა და რწმენის გამომჟღავნების თავისუფლება ექვემდებარება მხოლოდ ისეთ შეზღუდვებს, რომლებიც აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში საზოგადოებრივი უსაფრთხოებიდან გამომდინარე, საზოგადოებრივი წესრიგის, ჯანმრთელობის, მორალისა და სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვისათვის“.

აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება, ზოგადად, ხორციელდება ადამიანის ცხოვრებაში და ერთმანეთისაგან მათი გამიჯვნა რთულია. მხოლოდ მაშინ, როცა ესა თუ ის პიროვნება გამოხატავს საკუთარ რელიგიას ან მრწამსს, სახელმწიფოს შეუძლია გაიგოს მისი არსებობისა და თვისობრიობის სესახებ. ამ შემთხვევაში პიროვნების მიერ რელიგიის ან რწმენის აღმსარებლობა შეიძლება მოხდეს კონვენციის მე-10 (გამოხატვის თავისუფლება) და მე-8 მუხლების (პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა) დაცვის ქვეშ, ანუ, ასეთ შემთხვევაში მოქმედებს lex specialis უპირატესობის პრინციპი.

საყურადღებოა, რომ მე-9 მუხლში მოხსენიებული ტერმინი „აზრი“ გარკვეულწილად განსხვავდება მე-10 მუხლში მოცემული ტერმინ „მოსაზრებისაგან“, რამეთუ აზრი (thought), მე-9 მუხლის მიზნებისთვის, გულისხმობს აზროვნების პროცესის თავისუფლებას, ხოლო ტერმინში „მოსაზრება“ (opinion) იგულისხმება უფრო კონკრეტული იდეა ან იდეათა ერთობლიობა, რომელიც შესაძლოა გამოხატულ იქნას. შესაბამისად, აზრის თავისუფლება გულისხმობს, რომ არავინ უნდა დაექვემდებაროს ისეთ მოპყრობას, რომლის მიზანია შეცვალოს პირვნების აზროვნების პროცესი. ასევე აკრძალულია ყოველგვარი იძულება, რომელიც მიმართულია აზრის შეცვლის ან იძულებითი გამოხატვისაკენ. მე-9 მუხლი ინდივიდს იცავს ყოველგვარი რელიგიური და პოლიტიკური ინდოქტრინაციისაგან, რომელიც მომდინარეობს სახელმწიფოს მხრიდან.

რელიგიის თავისუფლებაში ჩარევა სახეზეა მაშინ, როცა სახელმწიფო ზემოაღნიშნულ დაცულ საქმიანობას რაიმე წესებს დაუდგენს ან, ფაქტობრივად, მნიშვნელოვნად შეზღუდავს ან ხელს შეუშლის მათ განხორციელებას. სახელმწიფოს მხრიდან ეს შეიძლება სრულიად სხვადასხვაგვარად გამოიხატოს; მაგალითად, რელიგიის მიმდევარი მოსწავლე გოგონას იძულება მონაწილეობა მიიღოს ცურვის ან ფიზკულტურის გაკვეთილში. ამ შემთხვევაში მოსწავლე გოგონას რელიგიის თავისუფლება, რომელსაც სურს თავისი ცხოვრება, საქციელი და მოქმედებები თავისი რწმენის წეს-ჩვეულებებს და მოთხოვნებს შეუსაბამოს, ირღვევა ცურვისა და ფიზკულტურის გაკვეთილებში მისი მონაწილეობით, რადგან გოგონას რელიგია სხვათა თანდასწრებით საკუთარი სხეულის ან სხეულის კონტურების გამოკვეთილად გამოსახვას უკრძალავს. კიდევ ერთი მაგალითია სამუშაოდან გათავისუფლება, რისი საფუძველიც მოსამსახურის რელიგიური დღესასწაულის გამო მისი სამსახურში გამოუცხადებლობა გახდა.

რელიგიის თავისუფლებაში ჩარევის სამართლებრივი საფუძველი უნდა შეესაბამებოდეს ე.წ. ზომიერების პრინციპს. ამასთან, რელიგიის თავისუფლებასა და სხვა უფლებებს შორის კოლიზიისას უნდა მოხდეს ამ კოლიზიის კონკრეტული გარემოებების მიხედვით განხილვა, ანუ საჭიროა აწონ-დაწონვის, ანუ შედარებითი მეთოდის გამოყენება. ხშირად ამის საფუძველზე გადაწყდება, თუ რომელ სამართლებრივ სიკეთეს მიეცა უპირატესობა კონკრეტულ შემთხვევაში.

მაგალითად, ავტოსტრადაზე მოძრაობისას ერთ-ერთი რელიგიის მოძღვარმა მანქანა გააჩერა, გადმოვიდა მანქანიდან და პირდაპირ ავტოსტრადაზე დაიწყო აუცილებელი რელიგიური რიტუალის-ლოცვის შესრულება. ბუნებრივია, შედეგად შეფერხდა მოძრაობა, ბევრი მანქანა ავარიულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა და მძღოლთა ხიცოცხლეს საფრთხე დაემუქრა. ამ შემთხვევაში მლოცველი პირის რელიგიის თავისუფლების ძირითადი უფლება უკანა პლანზე გადაიწევს სხვა ადამიანთა უფლებასთან მიმართებაში იმგზავრონ სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის უსაფრთხო პირობებში.

რელიგიის თავისუფლებაში ჩარევა სახეზეა, როცა სახელმწიფო დაადგენს გარკვეულ წესებს ზემოხსენებული რელიგიური საქმიანობისათვის ან სხვა სახით, ფაქტობრივად, მნიშვნელოვნად შეუშლის ხელს მათ განხორციელებას. ეს შეიძლება მოხდეს რელიგიური ორგანიზაციების მოთხოვნით და სახელმწიფოს მხრიდან პირდაპირი გაფრთხილებით, რომ მათ უნდა აღკვეთონ რომელიმე სხვა რელიგიური მიმდინარეობის საქმიანობა. კიდევ ერთი მაგალითი შეიძლება იყოს ეკლესიის ზარების რეკვის ან მოლას ხმამაღალი ქადაგების სრული აკრძალვა (დასაშვებია მხოლოდ იმის დადგენა, რომ ხმამ არ გადააჭარბოს განსაზღვრულ სიძლიერეს, რაც ხელს არ შეუშლის მიმდებარე ტერიტორიაზე მცხოვრებ მოქალაქეებს და არ დააზიანებს მათ ჯანმრთელობას).

სტრასბურგის ორგანოები იშვიათად განიხილავენ ტერმინების-„სინდისი“ და „მრწამსი“-მნიშვნელობის საკითხს. მათ არც ერთხელ არ განუხილავთ საკითხი ამ ორ ტერმინს შორის განსხვავების შესახებ. როგორც წესი, სასამართლო იღებს განმცხადებლის მტკიცებას, რომ ინტელექტუალური პოზიცია ეხება „სინდისის“ ან „რწმენის“ საკითხებს კონკრეტული განმცხადებლისათვის. ამასთან, სტრასბურგის ორგანოები არცთუ იშვიათად მიდიოდნენ იმ დასკვნამდე, რომ ამა თუ იმ მრწამსის აღმსარებლობა არ ექცევა მე-9.1 მუხლის მოქმედების ქვეშ, რამდენადაც ესა თუ ის მოქმედება წარმოადგენდა არა მოცემული მრწამსის აღმსარებლობას, არამედ მოტივირებული იყო ამ უკანასკნელით, ან არაპირდაპირი ზემოქმედების შედეგს წარმოადგენდა. ამ დასკვნამდე მივიდა კომისია ერთ-ერთი უჩვეულო საქმის განხილვისას გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის წინააღმდეგ, რომელშიც განმცხადებელი გამოთქვამდა სურვილს, რომ მისი ფერფლი სიკვდილის შემდეგ მის მშობლიურ მიწაზე ყოფილიყო მიმოფანტული. კომისიამ ჩათვალა, რომ „განმცხადებლის აღნიშნული სურვილი არ შეიძლება განიხილებოდეს მრწამსის აღმსარებლობად, როგორც ეს ნაგულისხმევია კონვენციის მე-9.1 მუხლში, მიუხედავად იმისა, რომ მას უსათუოდ ძლიერი მოტივაცია უდევს საფუძვლად“.

ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლომ დაადგინა, რომ კონვენციის მე-9 მუხლი, პირველ რიგში, იცავს ინდივიდის პიროვნულ და რელიგიურ მრწამსს, ანუ სფეროს, რომელსაც forum iternum-ს უწოდებენ. მაგალითად, ქმედებას, რომელიც ღვთის მსახურებასა და ლოცვას უკავშირდება და რომელიც წარმოადგენს რელიგიური მრწამსისა და ჩვეულებების გამოხატვის პრაქტიკის ასპექტს საყოველთაოდ აღიარებული ფორმით.

სინდისის თავისუფლება იცავს ინდივიდის მიერ სინდისის საფუძველზე მიღებულ გადაწყვეტილებას. „სინდისის გადაწყვეტილება“ არის ზნეობრივი, ანუ „კარგსა“ და „ცუდზე“ ორიენტირებული გადაწყვეტილება, რომელსაც ინდივიდი კონკრეტულ სიტუაციაში შინაგანად მისთვის აუცილებლად, სავალდებულოდ თვლის. ამ განმარტების შესაბამისად, რელიგიის თავისუფლება არის, ერთი მხრივ, შინაგანი სინდისი (forum iternum), მეორე მხრივ კი, ამ სინდისის გარეგანი გამოხატულებაა მის საფუძველზე მიღებული გადაწყვეტილებები (forum externum). სინდისის თავისუფლების ძირითადი უფლების გამოყენება შეუძლია ყველა ფიზიკურ პირს. სამაგიეროდ, ამ ძირითად უფლებას ვერ გამოიყენებს ვერც ერთი იურიდიული პირი, მიუხედავად მისი კერძო და საჯარო სამართლებრივი ხასიათისა.

სინდისის თავისუფლების დარღვევა სახეზე გვექნება იმ შემთხვევაში, თუკი სახელმწიფო ამ ძირითადი უფლებით დაცულ საქმიანობას გარკვეული სახით „მოაწესრიგებს“, წესებს დაუდგენს ან, ფაქტობრივად, მნიშვნელოვნად შეუშლის ხელს მის განხორციელებას.

სინდისის თავისუფლება არ არის აბსოლუტურად შეუზღუდავი ძირითადი უფლება. რელიგიის თავისუფლების მსგავსად, იგი შეიძლება იმ შემთხვევაში შეიზღუდოს, როცა მისი გამოვლინება სხვის უფლებას ლახავს. სხვა სამართლებრივ სიკეთეებთან კოლიზიისას ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, საქმის გარემოებების მიხედვით უნდა მოხდეს შედარება სინდისის თავისუფლებისა და ამ კოლიზირებულ სამართლებრივ სიკეთეს შორის. ბუნებრივია, რომ ყველა შეზღუდვას უნდა ჰქონდეს საფუძველი კანონის ნორმათა სახით.

სინდისის თავისუფლებიდან გამომდინარეობს სამხედრო სავალდებულო სამსახურზე უარის თქმის უფლება. სავალდებულო სამხედრო სამსახურიდან სინდისის საფუძველზე უარის თქმის შესაძლებლობის საკითხი ერთ-ერთი აქტუალურია იმ საკითხთაგან, რომლებიც წარმოიშობა კონვენციის მე-9 მუხლთან მიმართებაში. საპარლამენტო ასამბლეამ, ასევე კომიტეტმა არაერთხელ მიუთითა, რომ მე-9 მუხლიდან უდავოდ გამომდინარეობს სავალდებულო სამხედრო სამსახურიდან რელიგიური, ეთიკური, მორალური, ფილოსოფიური ან სხვა მსგავსი მოტივების საფუძველზე გათავისუფლების ვალდებულება.

გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ განხილულ საქმეში - Brinkhof v. the Netherlands, ბატონმა ბრინკჰოფმა რელიგიური მრწამსის გამო უარი განაცხადა როგორც სავალდებულო, ისე ალტერნატიულ სამოქალაქო სამსახურზე. იგი დააკავეს შესაბამისმა სამსახურებმა, რის შემდეგაც მოსთხოვეს ჩაეცვა სამხედრო ფორმა და მიეღო საბრძოლო აღჭურვილობა, რაზეც მან უარი განაცხადა. ბ-ნი ბრინკჰოფი გასამართლებულ იქნა ნიდერლანდების სამხედრო სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით და სასამართლო გადაწყვეტილების საფუძველზე მიესაჯა 12 თვით თავისუფლების აღკვეთა. განსასჯელი აცხადებდა, რომ აღნიშნული ბრალდება ლახავდა მის რელიგიურ მრწამსს, რომელიც მოითხოვდა როგორც სამხედრო, ისე ალტერნატიულ, სამოქალაქო სამსახურზე უარის თქმას. გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა განაცხადა, რომ ბრინკჰოფმა ვერ შეძლო დაემტკიცებინა, თუ რატომ იყო პაციფისტური შეხედულებები შეუსაბამო ალტერნატიულ სამოქალაო სამსახურთან. შესაბამისად, მას არ მიეცა უფლება თავი აერიდებინა ამ უკანასკნელისათვის, თუმცა სამხედრო სამსახურისათვის თავის არიდების გამო მისი დასჯა ეწინააღმდეგება „სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ“ პაქტის მე-18 მუხლს.

აზრის, სინდისისა და რლიგიის თავისუფლების საკითხთან დაკავშირებით საყურადღებოა პროზელიტიზმის საკითხი. თანამედროვე სამყაროში პროზელიტიზმი ანუ საქმიანობა, რომლის საბოლოო მიზანი ადამიანის გადაბირებაა სხვა (გადამბირებლის საკუთარ) აღმსარებლობაზე, მტკივნეულად განიცდება. სიტყვა „გადაბირება“, რომელშიც იგრძნობა იძულების ნიუანსი, კარგად გამოხატავს იმ შინაარსს, რომელიც დევს ცნება-ტერმინში-„არაკეთილსინდისიერი პროზელიტიზმი“. აღნიშნული განეკუთვნება ისეთ ქმედებას, რომელიც სცილდება აღმსარებლობის თავისუფლებას და კონფესიათა შორის ურთიერთობის იმ ნორმას, ადამიანის უფლებათა დეკლარაციისა და დემოკრატიული ქვეყნების კონსტიტუციებში რომ არის გამოხატული. პროზელიტიზმის დასჯადობის საკითხმა პირველად ევრო სასამართლოს პრაქტიკაში თავი იჩინა საქმეში-Kokkinakis vs. Greece³. განმცხადებელი, ბატონი მანოს კოკინაკისი, რომელიც იეჰოვას მოწმე გახლდათ, არაერთხელ იქნა დაკავებული საბერძნეთის ხელისუფლების მიერ პროზელიტიზმის განხორციელებისათვის. საბერძნეთის კონსტიტუციის მე-13 მუხლის თანახმად პროზელიტიზმი განმარტებულია, როგორც „პიროვნების რელიგიურ რწმენაში ჩარევის ნებისმიერი, პირდაპირი თუ არაპირდაპირი მცდელობა, როცა მიზნადაა დასახული რწმენის დაკანონება ნებისმიერი სახის ცდუნების ან მორალური თუ მატერიალური დახმარების დაპირების მეშვეობით, ცრუ საშუალებით ან შესაბამისი პირის გამოუცდელობის, ნდობის, საჭიროების, დაბალი ინტელექტის ან გულუბრყვილობის გამოყენებით“. მოცემული საქმის მიხედვით, ბატონი კოკინაკისი თავის მეუღლესთან ერთად ეწვია ქალბატონ გეორგია კორიაკისს. მას შემდეგ, რაც მან მოახერხა მოტყუებით კორიაკისის სახლში შეღწევა, კოკინაკისმა დაიწყო საკუთარი რელიგიური მრწამსის აქტიური ქადაგება. ქალბატონმა კორიაკისმა დაურეკა პოლიციას, რის შედეგადაც ბატონი კოკინაკისი და მისი მეუღლე დააპატიმრეს. საბერძნეთის ეროვნულ სასამართლოებში სამართალწარმოებისას ქალბატონ კოკინაკისს ბრალდება მოეხსნა, ხოლო ბატონ კოკინაკისს დაეკისრა ფულადი ჯარიმის გადახდა.

ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა: „რელიგიის თავისუფლება წარმოადგენს პიროვნების სინდისის საკითხს, იგი ასევე მოიცავს რელიგიის გამჟღავნების თავისუფლებასაც, ვინაიდან მორწმუნე, საუბრისას თუ ქმედებისას, გამსჭვალულია რელიგიური მრწამსით“.

საბერძნეთის სასამართლოებმა პირის ბრალეულობა დაადგინეს მხოლოდ შესაბამისი კანონის უბრალო მოხმობით და საფუძვლიანად არ გამოარკვიეს, ცდილობდა თუ არა განმცხადებელი თავისი თანამოქალაქის დარწმუნებას მიუღებელი საშუალებებით.

მათ მიერ წარმოდგენილი არც ერთი ფაქტი არ ასაბუთებს მათ დასკვნას, ამის გარდა არ დადასტურდა, რომ განმცხადებლის დამნაშავედ ცნობა მოცემულ სიტუაციაში გამართლებული იყო უკიდურესი საზოგადოებრივი აუცილებლობით. ამდენად, სადავო ზომა არ იყო მისაღწევი კანონიერი მიზნის თანაზომიერი და, შესაბამისად, „აუცილებელ დემოკრატიულ საზოგადოებაში სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად. აქედან გამომდინარე, კონვენციის მე-9 მუხლი დაირღვა“.

კიდევ ერთი საქმე, რომელიც ევროპულმა სასამართლომ განიხილა და რომლიდანაც ჩანს, თუ რა გარემოებების არსებობისას შეუძლია სახელმწიფოებს შეზღუდონ პროზელიტიზმის აქტები, არის Larissis, Mandalaridis and Sarandis v. Greece⁴. საქმეში განსახილველი მოვლენების განვითარების პერიოდში სამივე განმცხადებელი მსახურობდა ოფიცრად სამხედრო-საჰაერო ძალების ერთ-ერთ ქვედანაყოფში. ისინი ორმოცდაათიანელთა სექტის, პროტესტანტული ქრისტიანული დენომინაციის მიმდევრები იყვნენ, რომლის პრინციპის მიხედვით თითოეული მორწმუნე ვალდებულია ეწეოდეს ევანგელიზაციას. ისინი, ერთი მხრივ, გასამართლებულნი იყვნენ მათი ხელქვეითი სამხედრო პირების მიმართ განხორციელებული პროზელიტიზმის გამო. აღნიშნული სამხედრო პირები აცხადებდნენ, რომ ვინაიდან განმცხადებლები იყვნენ მათზე ზემდგომი ოფიცრები, ისინი თავს ვალდებულად თვლიდნენ მიეღოთ მონაწილეობა რელიგიური ხასიათის საუბრებში, რომელსაც მათი ხელმძღვანელები საკუთარი ინიციატივით იწყებდნენ. მეორე მხრივ, მათი გასამართლება მოხდა სამოქალაქო პირების მიმართ განხორციელებული პროზელიტიზმის გამო.

თუ კოკინაკისის საქმის განხილვისას ევროპის სასამართლომ დაადასტურა მე-9 მუხლის დარღვევა, ლარისისის საქმეზე ხაზგასმით აღნიშნა: „იერარქიული სტრუქტურა, რომელიც შეიარაღებული ძალების ერთ-ერთ თავისებურებას წარმოადგენს, სამხედრო მოსამსახურეებს შორის ურთიერთობას განსაკუთრებულ ელფერს აძლევს. ეს ხელს უშლის ქვეშევრდომს წინააღმდეგობა გაუწიოს წოდებით ზემდგომს ან თავი აარიდოს ამ უკანასკნელის მიერ დაწყებულ საუბარს. ამგვარად, ის რაც სამოქალაქო ცხოვრებაში აზრთა უწყინარ გაცვლა-გამოცვლად აღიქმება (სადაც მოსაუბრეს თავისუფლად შეუძლია მიიღოს ან უარყოს მეორე მოსაუბრის აზრი), სამხედრო ცხოვრებაში იგი შეიძლება განხილულ იქნას როგორც დაუშვებელი ზეწოლის ფორმა საკუთარი ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებით“. თუმცა ამავე საქმეზე სასამართლომ დაადასტურა სამოქალაქო პირებთან მიმართებაში მე-9 მუხლის დარღვევა და განაცხადა: „გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს იმ გარემოებას, რომ სამოქალაქო პირები, რომელთა მოქცევასაც ცდილობდნენ განმცხადებლები, არ ექცეოდნენ ზეწოლის ქვეშ და არ იყვნენ იძულებულნი, როგორც ეს სამხედრო მოსამსახურეების შემთხვევაში მოხდა, მოესმინათ განმცხადებლისათვის. საპირისპიროს არ ამტკიცებს არც ერთი ფაქტი. არც ის დასტურდება, რომ ქადაგება მიუღებელი იყო მათთვის“. ზემოთ განხილული ორი საქმიდან ჩანს, რომ ევროკონვენციის მე-9 მუხლით გარანტირებული რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის თავისუფლება მოიცავს პროზელიტიზმს, ანუ სხვადასხვა ფორმით საკუთარ მრწამსზე სხვა პირთა გადმობირების მცდელობის განხორციელების თავისუფლებას. ცხადია, ეს თავისუფლება არაა აბსოლუტური და შეიძლება შეიზღუდოს მე-9.2 მუხლში გათვალისწინებული პირობების შესაბამისად, საქმის კონკრეტულ გარემოებათა გათვალისწინებით.

ადამიანის უფლებათა და ფუნდამენტურ თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის ტექსტებიდან გამომდინარე, არსებობს მე-9 მუხლის შეზღუდვის ორი შემთხვევა:

კონვენციის აღნიშნული მუხლის თანახმად, ომის ან სხვა საზოგადოებრივი საგანგებო მდგომარეობის დროს, რომელიც საფრთხეს უქმნის ერის სიცოცხლეს, ნებისმიერ მაღალ ხელშემკვრელ მხარეს შეუძლია მიიღოს ზომები, რომლებიც უგულვებელყოფენ ამ კონვენციიდან გამომდინარე მის ვალდებულებებს, იმდენად, რამდენადაც ეს განპირობებულია საზოგადოებრივი სიმწვავით, იმ პირობით, რომ ამგვარი ზომები არ უნდა იყოს საერთაშორისო სამართლით მასზე დაკისრებული სხვა ვალდებულებების შეუსაბამო.

მე-15 მუხლის იმ ჩამონათვალში, რომელიც შეუზღუდავ, აბსოლუტურ უფლებებს ეხება (მე-2, მე-3, მე-4, მე-7 მუხლები) არ არის მოცემული მე-9 მუხლი. შესაბამისად, ზემოთ მოყვანილ გარემოებებში სახელმწიფოს უფლება აქვს შეზღუდოს რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის თავისუფლება.

საბერძნეთის საქმეში კომისიამ განმარტა, რომ ტერმინი-„საგანგებო მდგომარეობა“, გულისხმობს ცნების აშკარა საფრთხის შესახებ და, ამდენად, აუცილებელია შემდეგი ელემენტების , იმისათვის, რომ გამოყენებულ იქნას მე-15 მუხლის დებულებები:

მას შემდეგ, რაც სასამართლო დაადგენს, რომ განმცხადებლის ქმედება ექცევა ტერმინების - „აზრი“, „სინდისი“ ან „რელიგია“ მნიშვნელობის სფეროში, იგი იხილავს, იყო თუ არა შეზღუდვა გათვალისწინებული კანონით. როგორც სასამართლომ დაადგინა საქმეში-Silver and Other v. United Kingdom, კონვენციით გათვალისწინებული კანონიერების კონცეფცია გამოიყენება შიდა სასამართლოს ყველა სახის „კანონის მიმართ, იქნება ეს დაწერილი, დაუწერელი, ადმინისტრაციული თუ საკონსტიტუციო სამართლის ნორმები. საქმეში-სანდი ტაიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, სასამართლომ და კომისიამ ჩამოაყალიბეს კანონიერების ორი მთავარი მოთხოვნა: „პირველ რიგში კანონი უნდა იყოს ადეკვატურად ხელმისაწვდომი, მოქალაქეს უნდა ჰქონდეს საკმარისი ინფორმაცია მისი საქმის მიმართ გამოსაყენებელი სამართლებრივი წესების შესახებ“. მეორეც, ნორმა არ ჩაითვლება კანონად, თუ იგი საკმარისი სიზუსტით არ არის ფორმულირებული, რაც შესაძლებლობას მისცემს მოქალაქეს, მოახდინოს თავისი ქცევის რეგულირება დადგენილი სამართლებრივი ნორმების შესაბამისად“.

იმის განსაზღვრისას, იყო თუ არა შეზღუდვა აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში, კონვენციის ორგანოები ორ კრიტერიუმს იყენებენ:

მაგალითად: კოკინაკისის საქმეში სასამართლომ მიიჩნია, რომ სადავო ზომა ემსახურებოდა კანონიერ მიზანს, კერძოდ კი სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვას, თუმცა არ იყო მისაღწევი კანონიერი მიზნის „პროპორციული“ და, შესაბამისად, „აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში“.

რაც შეეხება საზოგადოებრივ სიკეთეებს, მათი დაცვა შესაძლებელია გახდეს მე-9 მუხლის შეზღუდვის საფუძველი. მაგალითად, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების დაცვის მოტივით, სიქჰიზმის მიმდევარისათვის ჩალმის მაგიერ დამცავი ჩაფხუტის ტარების მოთხოვნა გამართლებულ იქნა. ასევე კომისიამ დარღვევა ვერ აღმოაჩინა საქმეში, როცა სახელმწიფომ მიზეზად სხვა პირთა დაცვა დაასახელა და არ უზრუნველყო პატიმრის მოთხოვნა, მიეცათ მისთვის აღმოსავლური რელიგიური ლიტერატურა, რომელიც ხელჩართული ბრძოლის ილეთებს შეიცავდა. კომისიამ ასევე ვერ აღმოაჩინა დარღვევა, როდესაც სახელმწიფომ არ შეასრულა მოთხოვნა ორთოდოქსი ებრაელისა, უზრუნველეყოთ მისთვის განსაკუთრებული საკვების მოხმარების შესაძლებლობა.

სტრასბურგის ორგანოების პრაქტიკაში მე-9 მუხლთან მიმართებაში ჩამოყალიბდა სტანდარტი, რომლის მიხედვითაც წევრი სახელმწიფოები არა მარტო ვალდებულნი არიან თავი შეიკავონ რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის პროცესში ჩარევისაგან, არამედ მათ უნდა უზრუნველყონ ამ უფლებით დაუბრკოლებლად სარგებლობის შესაძლებლობა მათ იურისდიქციაში მყოფი ყველა პირისათვის. საქმეში-Dubork and Skap v. Poland, კომისიამ განაცხადა, რომ პოზიტიური ვალდებულებები, რომლებიც გულისხმობს სათანადო ზომების მიღბის აუცილებლობას თუნდაც კერძო პირთა შორის ურთიერთობის რეგულირებისას, შეიძლება მოითხოვდეს სახელმწიფოსაგან ისეთი გარანტიების შექმნას, რომელიც გარკვეულ პირებს არ მისცემს სესაძლებლობას ჩაერიოს სხვა პირთა მიერ განხორციელებული რელიგიური აღმსარებლობის პროცესში (მაგალითად, რელიგიური შეკრებების დროს ფიზიკურ პირთა დაცვა თავდასხმისაგან). ზემოაღნიშნული მუხლიდან გამომდინარე, პოზიტიურ ვალდებულებათა უზრუნველსაყოფად სათანადო ზომების მიღება გარკვეულ პირობებში შეიძლება მოიცავდეს კონვენციით აღიარებული უმნიშვნელოვანესი უფლების, გამოხატვის თავისუფლების (მუხლი 10) შეზღუდვის რისკს. აღნიშნული პრობლემა კარგად ჩანს საქმის-Otto Preminger vs. Austria⁵, მაგალითზე.

განმცხადებელი ასოციაცია (იგულისხმება ოტო პრემინგერის სახელობის აუდიო-ვიზუალურ საინფორმაციო საშუალებათა ინსტიტუტი), რომელიც ქ. ინსბრუკში მდებარეობს, ახორციელებდა სათანადო ნებართვის საფუძველზე კინოჩვენებას. აღნიშნული ასოციაციის კინოთეატრებში იგეგმებოდა 1985 წელს ვერნერ შროდერის ფილმის, „სიყვარულის ტაძარი“, ჩვენება. რეკლამაში, რომელიც ფილმის ჩვენებას უძღოდა წინ, მოკლედ გადმოსცემდნენ ფილმის შინაარსს და მიუთითებდნენ, რომ 17 წლამდე ასაკის პირები ჩვენებაზე არ დაიშვებოდნენ. აღსანიშნავია ისიც, რომ ჩვენება ფასიანი იყო. ფილმის ჩვენებამდე რამდენიმე დღით ადრე, ინსბრუკის კათოლიკური ეკლესიის მიმართვის შემდეგ, ქალაქის პროკურატურამ აღძრა სისხლის სამართლის საქმე ავსტრიის სისხლის სამართლის კოდექსის 188-ე მუხლის სფუძველზე, რომელიც „რელიგიური მრწამსის შეურაცხყოფას“ დასჯად ქმედებად აცხადებს. ეროვნულ სასამართლოებში სამართალწარმოებისას მოხდა ამ ფილმის ამოღება და, შესაბამისად, ჩვენებაც არ შემდგარა. ფილმში სატირული სახით წარმოდგენილნი იყვნენ რელიგიური პერსონაჟები, რამაც გამოიწვია კათოლიციზმის მიმდევართა რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფა.

1986 წლის 10 ოქტომბერს ინსბრუკის სასამართლომ მიიღო გადაწყვეტილება ფილმის კონფისკაციის თაობაზე. გადაწყვეტილება ფილმის კონფისკაციის თაობაზე. გადაწყვეტილების თანახმად, ფილმის პროვოკაციული ხასიათი განაპირობებდა ადამიანთა რელიგიური გრძნობების ხელყოფას და მოცემულ შემთხვევაში ავსტრიის კონსტიტუციით გარანტირებულ შემოქმედების თავისუფლებას აჭარბებდა.

განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ ავსტრიის ხელისუფლების მოქმედება წარმოადგენდა მის შემოქმედებით თავისუფლებაში, რომელიც გარანტირებულია კონვენციის მე-10 მუხლით, უკანონო ჩარევას. ევროსასამართლომ განაცხადა: „ისინი, ვინც გამოხატავს საკუთარ რელიგიურ მრწამსს, მიუხედავად იმისა, უმრავლესობას მიეკუთვნებიან თუ უმცირესობას, ბუნებრივია, შეიძლება გახდნენ კრიტიკის „მსხვერპლნი“. მათ უნდა გამოიჩინონ მოთმინება და შეეგუონ იმას, რომ სხვები უარყოფენ მათ რელიგიურ მრწამსს ან ავრცელებენ სწავლებას, რომელიც მათი რელიგიური მრწამსისათვის შეიძლება იყოს ზიანის მომტანი. თუმცა კრიტიკის საშუალებებმა და რელიგიური სწავლების უარყოფამ შეიძლება გამოიწვიოს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა, თუ ამ ქმედებებს შედეგად მე-9 მუხლით დაცული სიკეთეების ხელყოფა მოჰყვა“.

არსებობს სამართლიანი საფუძველი ვარაუდისათვის, რომ მორწმუნეთა გრძნობები ხელყოფილ იქნა ფილმში მათი რელიგიური კულტების პროვოკაციულად განსახიერების შედეგად. აღნიშნული გამოხატვის ფორმა შეიძლება ჩაითვალოს დემოკრატიული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი შემწყნარებლობის სულისკვეთების ბოროტად გამოყენებად.

ავსტრიის მთავრობა ამტკიცებდა, რომ ფილმის დაკავება მოხდა იმის გამო, რომ იგი „თავს ესხმოდა“ ქრისტიანულ, კერძოდ რომის კათოლიკურ ეკლესიას, ამასთან გასათვალისწინებელია, რომ ავსტრიის მოსახლეობის 78% კათოლიკეა. შესაბამისად, არსებობდა რელიგიური მშვიდობისა და საზოგადოებრივი წესრიგის შენარჩუნების მიზნით ფილმის დაკავების მკვეთრი სოციალური მოთხოვნილება. სასამართლო ვერ უარყოფს იმ ფაქტს, რომ ავსტრიის მოსახლეობის უმრავლესობა კათოლიკეა. ფილმის დაპატიმრებისას ხელისუფლების მიზანი იყო რელიგიური მშვიდობის უზრუნველყოფა. ცალკეულ ადამიანებს არ უნდა შექმნოდათ შთაბეჭდილება, რომ მათი რელიგიური მრწამსი უსაფუძვლო თავდასხმას დაექვემდებარა სახელმწიფო უმოქმედობის ფონზე. პირველ რიგში სწორედ ეროვნულ ხელისუფლებას, რომელიც გაცილებით ხელსაყრელ მდგომარეობაში იმყოფება, და არ საერთაშორისო სასამართლოს, უხდება სიტუაციას შეფასება მოცემულ დროსა და ადგილას. საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე სასამართლო თვლის, რომ ავსტრიის ხელისუფლება არ გასცდენია თავისუფალი მოქმედების ფარგლებს.

რელიგიის თავისუფლების საკითხთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანია რელიგიური გაერთიანების რეგისტრაციისათვის სათანადო პირობების შექმნის ვალდებულება. აღნიშნულმა საკითხმა წინა პლანზე წამოწია საქმეში - Manousakis and Others vs. Greece⁶. განმცხადებლებმა, რომლებიც „იეჰოვას მოწმეთა“ საზოგადოების წევრები იყვნენ, ქ. ჰერაკლიონში იჯარის ხელშეკრულებით იქირავეს შენობა. ხელშეკრულება ითვალისწინებდა, რომ აღნიშნული შენობა იეჰოვას მოწმეების მიერ გამოყენებულ იქნებოდა რელიგიური მიზნებისათვის. 1983 წლის განმცხადებლებმა მიმართეს ეროვნული განათლებისა და კულტურის მინისტრს, რათა მიეღოთ მისგან ნებართვა შენობის რელიგიური მიზნებისთვის გამოსაყენებლად. თუმცა ამის პარალელურად ქ. ჰერაკლიონის ეკლესიამ მიმართა პოლიციას განცხადებით, რომელიც იტყობინებოდა იეჰოვას მოწმეთა სამლოცველო სახლის უკანონო არსებობის შესახებ. განმცხადებლები ეროვნული სასამართლოს მიერ დაჯარიმებულ იქნენ ნებართვის გარეშე სამლოცველო შენობის შენახვისა და სარგებლობისათვის. სააპელაციო სასამართლომ დამნაშავედ სცნო განმცხადებლები და სასჯელის სახით 3 თვით თავისუფლების აღკვეთა და ჯარიმის სახით 20 000 დრაჰმის გადახდა შეუფარდა. განმცხადებლებმა მიმართეს საკასაციო სასამართლოს, რომელმაც საჩივარი არ დააკმაყოფილა. ევრო სასამართლომ კი ივარაუდა მე-9 მუხლის შესაძლო დარღვევა. კერძოდ, განმცხადებლები ამტკიცებდნენ, რომ მათი გასამართლება ატარებდა დევნის ხასიათს და არ იყო აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში. მოწმეთა ჩვენებები და ფაქტები მეტყველებდა იმაზე, რომ საბერძნეთის ხელისუფლება განზრახ იყენებდა ნებართვის პროცედურას არამართლმადიდებლური რელიგიური მიმდინარეობების, მათ შორის იეჰოვას მოწმეთა სექტის, საქმიანობისთვის ხელის შეშლის მიზნით. ერთი შეხედვით უწყინარი ნებართვის მიღების პროცედურა საბერძნეთის ხელისუფლებისათვის მრისხანე „იარაღად“ იქცა რელიგიის თავისუფლებასთან საბრძოლველად.

სასამართლომ მიიჩნია, რომ განმცხადებელთა გასამართლება იმ სახით, რა სახითაც ამ კონკრეტულ შემთხვევაში მოხდა, არ შეიძლება ჩათვლილიყო მისაღწევი კანონიერი მიზნის თანაზომიერად და, შესაბამისად, არ იყო აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში. სასამართლომ ერთხმად უარყო სახელმწიფოს წინასწარი პროტესტი და დაადგინა, რომ მე-9 მუხლი დაირღვა.

მანუსაკისის საქმის ანალიზიდან ლოგიკურად გამომდინარეობს, რომ სახელმწიფომ არათუ ხელი არ უნდა შეუშალოს რელიგიური ორგანიზაციების რეგისტრაციას, არამედ პირიქით, ვალდებულია შექმნას სათანადო პირობა, რათა ასეთ გაერთიანებებს, სურვილის შემთხვევაში, ჰქონდეთ რეგისტრაციის შესაძლებლობა ზედმეტი დაბრკოლებების გარეშე, რამეთუ ასეთი რეგისტრაცია ზოგჯერ აუცილებელია ნორმალურ სამოქალაქო სამართლებრივ ურთიერთობებში შესვლისათვის (შენობის იჯარით აღება, რელიგიურ-საგანმანათლებლო დაწესებულების დაარსება და ა.შ.)

* * * * *

რელიგია არის შეხედულებათა, ემოციათა და შესაბამისი კულტურის სისტემა, რომელიც ემყარება რწმენას ღმერთის, როგორც სამყაროს შემოქმედის, შესახებ.

რელიგიის თვისუფლებისაგან განუყოფელია რელიგიური გაერთიანების შექმნა, ანუ ერთმორწმუნე ადამიანების საერთო მიზნის გარშემო გაერთიანება საკუთარი იერარქიითა და ინსტიტუციონალური სტრუქტურით. რელიგიური გაერთიანების შექმნის, რეგისტრაციისა და საქმიანობის წესის ხარისხი სწორედ რელიგიის თავისუფლების პირდაპირპროპორციულია, ამიტომაც მსოფლიოში არ არსებობს ამ საკითხოს მიმართ იდენტური პოზიციის მქონე ორი სახელმწიფო.

რელიგიური გაერთიანების იდეას ადამიანის ორი ძირითადი უფლება-რელიგიის თავისუფლება და გაერთიანების უფლება-უდევს საფუძვლად, თუმცა რელიგიის თავისუფლება უკვე გულისხმობს მისი გამოვლენის როგორც ინდივიდუალურ, ასევე კოლექტიურ ფორმასაც. ადამიანის, როგორც ჯგუფის წევრის, რელიგიის თავისუფლების სრულად რეალიზაციისათვის მინიმუმ სახელმწიფოს მიერ ამ ჯგუფისათვის იურიდიული პირის სტატუსის მინიჭება და რელიგიური გაერთიანებების შექმნისა და საჭირო არადისკრიმინაციული ნორმატიული ბაზის შექმნა აუცილებელია.

აღსანიშნავია, რომ არც ერთი ქვეყნის კონსტიტუციისა და კანონმდებლობაში არ გვხვდება რელიგიური გაერთიანების შექმნის აკრძალვა, მაგრამ იშვიათია სახელმწიფო, სადაც რელიგიური გაერთიანების რეგისტრაცია და იურიდიული პირის სტატუსის მინიჭება რთულ ბიუროკრატიულ პროცედურებთან არ იყოს დაკავშირებული. უმეტესად, ქვეყნების კანონმდებლობა დისკრიმინაციულ ნორმებს შეიცავს, მაგრამ ხშირ შემთხვევაში, როცა საკანონმდებლო ხარვეზი ან ამ საკითხის ნორმატიული მოუწესრიგებლობა დასტურდება, შეიძლება ეს დისკრიმინაციის საფუძველი გახდეს.

შესაძლებელია მოვახდინოთ რელიგიური გაერთიანებების ზოგადი კლასიფიკაცია სახელმწიფოთა გამოცდილების გათვალისწინებით საჯარო და კერძო სამართლის იურიდიულ პირებთან. აღსანიშნავია, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც რელიგიური პლურალიზმი და ტოლერანტობა უფრო მაღალ ხარისხს აღწევს, რელიგიურ გაერთიანებათა საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი ნაკლებად გავრცელებულია, რადგან ეს სახელმწიფოს მხრიდან უამრავ პრივილეგიასთან არის დაკავშირებული (უფრო მეტად საგადასახადო), რაც, რასაკვირველია, კონტროლშიც შეიძლება გადაიზარდოს. უნდა ითქვას, რომ კერძო სამართლის იურიდიული პირის-ასოციაციის-სახით რელიგიური გაერთიანების რეგისტრაციას ბევრი ქვეყნის პრაქტიკა იცნობს, თუმცა ეს თითქმის არასდროს არის აბსოლუტურად ყველა შექმნილი საერთო შესაძლებლობა და უფრო მეტად ალტერნატივას წარმოადგენს ნაკლებად აღიარებული და ე.წ. ახალი რელიგიებისათვის. რიგ ქვეყნებში რელიგიურ გაერთიანებებს შუალედური სტატუსიც გააჩნიათ და მათი საჯარო თუ კერძო სფეროსადმი კუთვნილების გარკვევაც რთულია, ვინაიდან სახელმწიფოსთან ურთიერთობის ბევრი დეტალი მკვეთრი ზღვრის გავლებას აძნელებს.

ეუთოს წევრ ქვეყნებში სხვადასხვაგვარად რეგულირდება რელიგიური გაერთიანებების სტატუსი და მათი რეგისტრაციის საკითხი.

გერმანიაში რელიგიური გაერთიანება შეიძლება ჩამოყალიბდეს როგრც საჯარო, ასევე კერძო სამართლის იურიდიულ პირად. არაკომერციული იურიდიული პირის სტატუსის შესაძენად რელიგიურ გაერთიანებას დაბრკოლება არ ექმნება და არც საჯარო სამართლის იურიდიულ პირად ჩამოყალიბების აუცილებლობა არსებობს, თუმცა ამ სტატუსის მოპოვებაც ნებისმიერ რელიგიურ გაერთიანებას შეუძლია, თუკი დააკმაყოფილებს დაწესებულ მოთხოვნებს (გაერთიანების მუდმივობა, წევრთა გარკვეული რაოდენობა). აღსანიშნავია, რომ გერმანიაში ყველა დომინანტ რელიგიას საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი გააჩნია. გერმანიის კანონმდებლობა ასევე ითვალისწინებს გარკვეულ პრივილეგიებს დომინანტი რელიგიებისათვის. კერძოდ, ისინი გათავისუფლებულნი არიან გადასახადებისაგან, უფლება აქვთ საჯარო სკოლებში ასწვლონ რელიგია, ჯარში და სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში ეწეოდნენ ღვთისმსახურებას და დააწესოს საეკლესიო გადასახადი რელიგიური გაერთიანების წევრისათვის.

დიდ ბრიტანეთში რელიგიური გაერთიანებები საქველმოქმედო ორგანიზაციების სახით რეგისტრირდებიან, რომლებიც სახელმწიფოს მიერ გადასახადებისაგან თავისუფლდება. აღსანიშნავია, რომ ყოველივე ეს ეხება ტრადიციული, ანუ ანგლიკანური და პრესვიტერიანული ეკლესიის გარდა ყველა რელიგიას, რადგან ეს ორი ეკლესია განსაკუთრებული პრივილეგიებით სარგებლობს და სხვა ნორმატიულ წესრიგს ეკუთვნის. ანგლიკანური, ანუ ინგლისის ეკლესიისა და პრესვიტერიანული, ანუ შოტლანდიის ეკლესიის უფლებამოსილების შესახებ ცალკე აქტები არსებობს.

აშშ-ში რელიგიურ გაერთიანებებს საჯარო ხასიათი საერთოდ არ გააჩნიათ. მათი რეგისტრაციის წესი ცაკლეული შტატის კანონმდებლობით რეგულირდება. აშშ-ში საგადასახადო კანონმდებლობა ასევე იცნობს სასულიერო პირთა ან რელიგიური გაერთიანებისათვის გარკვეულ საგადასახადო შეღავათებს, თუმცა ეს მკვეთრად არადისკრიმინაციული ხასიათისაა.

* * * * *

ადამიანის ყოველი ფუნდამენტური უფლებისა თუ თავისუფლების შინაარსი და მოქმედების ძალა ნათლად ჩანს კონკრეტული სასამართლო საქმეების განხილვისას. რამდენიმე კონკრეტული შემთხვევა და სასამართლოთა არგუმენტაცია თეორიული განხილვის შემდეგ ცხადად წარმოადგენს რელიგიის (კონკრეტულ შემთხვევაში რწმენისა და აღმსარებლობის პრაქტიკულ მნიშვნელობას) თავისუფლების პრაქტიკულ მნიშვნელობას. საქმის არსი შემდეგში მდგომარეობს: გერმანიის ერთ-ერთ ქალაქში ცხოვრობდა ოჯახი სამი ბავშვით. ცოლ-ქმარი ღრმად რელიგიურები და ერთ-ერთი არატრადიციული კონფესიის მიმდევრები იყვნენ. მეოთხე ბავშვზე მშობიარობისას (მათი რწმენის შესაბამისად, ქალი ყოველთვის სახლში, ექიმთა დახმარების გარეშე, მხოლოდ მეუღლის თანდასწრებით მშობიარობდა), ქალს პრობლემები შეექმნა. ბოლოს ბავშვი დაიბადა, მაგრამ ქალს სისხლდენა დაეწყო, რმლის შეჩერებაც მეუღლეებმა ვერ შეძლეს. ცხადი იყო, რომ მის სიცოცხლეს საფრთხე ემუქრებოდა. ქმარმა უთხრა მეუღლეს: „შენ იცი, ჩვენი რწმენის მიხედვით, ასეთი განსაცდელის დროს რა უნდა გავაკეთოთ-უნდა მოვუხმოთ ჩვენს მოძღვარს და მასთან ერთად უნდა ვილოცოთ. ასევე შეგვიძლია დავუძახოთ სასწრაფო დახმარებას, რომელიც სისხლს გადაგისხამს და გადაგარჩენს, გადაწყვიტე, რა ვქნათ“. ქალმა, თავისი რწმენის შესაბამისად, მოძღვრის დაძახება სთხოვა ქმარს. მოძღვარი მივიდა, მათ ერთად ილოცეს, მაგრამ სისხლდენის გამო ქალი დაიღუპა. ქმრის მიმართ აღიძრა სისხლის სამართლის საქმე, მას ბრალი დასდეს ადამიანის განსაცდელში მიტოვებისა და სიციცხლისათვის საშიშ მდგომარეობაში ყოფნის დროს დახმარების აღმოუჩენლობაში, გაასამართლეს და მიუსაჯეს 3 წლით თავისფლების აღკვეთა. თავდაპირველად მან ეს გადაწყვეტილება საკონსიტიტუციო სასამართლოში გაასაჩივრა. მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ ყველასათვის უზრუნველყოფილია თავისუფლება გადაწყვიტოს, სურს თუ არა საავადმყოფოში ექიმთა მომსახურებით სარგებლობა. მას არ ჰქონდა უფლება თავისი მეუღლე წაეყვანა საავადმყოფოში მეუღლის სურვილის საწინააღმდეგოდ. სამართლებრივად უზრუნველყოფილი და გარანტირებული თავისუფლება დაუშვებელია შეიზღუდოს რაიმე ზოგადი საფუძვლით, თუკი საკითხი საჯარო ინტერესებს არ ეხება, ხოლო კონკრეტულ შემთხვევაში მისი მეუღლის ჯანმრთელობის საკითხი მხოლოდ მათი პირადი საქმე იყო და არა საჯარო ინტერესების საგანი.

მოსარჩელის აზრით, დაუშვებელი იყო მისი (მოსარჩელის) იძულება ემოქმედა საკუთარი რწმენის საწინააღმდეგოდ. ყოვლად მიუღებელია „განკურნების ბიბლიური მეთოდის“ საბოლოოდ უარყოფა და ის, რომ ამ მეთოდის გამოყენებაში ხელისუფლების ორგანოებმა დახმარების აღმოჩენაზე უარის თქმა დაინახონ. იგი მიიჩნევს, რომ განკურნების ეს მეთოდი არ შეიძლება ზნეობის საწინააღმდეგოდ შეირაცხოს.

რწმენის თავისუფლება შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ მაშინ, თუ მისი გამოვლინება ლახავს სხვა უფლებებს. კონფლიქტი, რომელიც წარმოიშობა რწმენის თავისუფლების გარანტიის ფარგლებთან დაკავშირებით, უნდა გადაწყდეს კონსტიტუციით შექმნილი ღირებულებათა წესრიგის ფარგლებში, ამ ღირებულებათა სისტემის ერთიანობის გათვალისწინებით. გაბატონებული სამართლებრივი შეხედულებების მიხედვით დაუშვებელია, რომ ადამიანთა თვითდამკვიდრებისა და საქმიანობის სახეები, რომლებიც მათი რწმენიდან გამომდინარეობს, დაექვემდებაროს სანქციებს, რომლებსაც სახელმწიფო დააწესებს ასეთი საქმიანობისათვის, მიუხედავად ამ საქმიანობის რწმენიდან გამომდინარე მოტივაციისა.

რწმენის თვისუფლების ძირითადი უფლების უშუალო მოქმედების ძალა აქ იმ სახით იჩენს თავს, რომ მას შეუძლია ზეგავლენა მოახდინოს სახელმწიფოს მიერ დადგენილი სანქციების სახესა და სიძლიერეზე. სისხლის სამართლის ნორმების მიმართ ეს შემდეგნაირად გამოიხატება: როცა ინდივიდი კონკრეტულ სიტუაციაში, საკუთარი რწმენიდან გამომდინარე, მოქმედებასა თუ უმოქმედობას თავად განსაზღვრას, იგი შიძლება კონფლიქტში აღმოჩნდეს საზოგადოებაში გამეფებულ ზნეობრივ შეხედულებებთან და მათზე დაფუძნებულ სამართლებრივ ნორმებთან და ვალდებულებებთან. ასეთი „დამნაშავე“ სამართლებრივი წესრიგის წინააღმდეგ გამოდის არა იმის გამო, რომ მას არასაკმარისი სამართალშეგნება აქვს. სისხლის სამართლებრივი ნორმებით დაცული სიკეთის დაცვა მასაც სურს, მაგრამ იმავდროულად იგი საკუთარ თავს ხედავს ისეთ უხერხულ და, ფაქტობრივად, გამოუვალ მდგომარეობაში, როცა საყოველთაო სამართლებრივი წესრიგი წინააღმდეგობაში მოდის მის პირად რწმენასთან და იგი გრძნობს ვალდებულებას, ამ დროს საკუთარი რწმენის უმაღლესი მოთხოვნის შესაბამისად იმოქმედოს. შეიძლება ეს გადაწყვეტილება ობიექტურად გასაკიცხია საზოგადოებაში საყოველთაოდ გამეფებული ღირებულებების სისტემიდან გამომდინარე, მაგრამ დაუშვებელია მისი ბრალად წაყენება იმ დონეზე, რომ გამოყენებული იყოს საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ხელში არსებული ყველაზე მწვავე იარაღით-სისხლის სამართლით-ამ პირის (საზოგადოების თვალში „დამნაშავის“) წინააღმდეგ მოქმედება. სისხლისსამართლებრივი სასჯელის ყოველგვარი ასპექტი, მიუხედავად მისი სიძლიერისა, ამ საქმის მიმართ (პრევენცია, რესოციალიზაცია) არაადეკვატურ სანქციას წარმოადგენს.

მოსარჩელეს არ შეიძლება ბრალი წაეყენოს იმისათვის, რომ მან არ გადაარწმუნა (თავისი რწმენის საწინააღმდეგოდ) მეუღლე უარი ეთქვა საკუთარ რწმენაზე, მას სჯეროდა, რომ იგი და თავისი მეუღლე დაკავშირებულნი იყვნენ ერთმანეთთან საერთო რწმენით, რომ ღმერთის მიმართ ლოცვა და მისთვის თხოვნა უკეთესი გზა იყო მეუღლის გადასარჩენად. მოსარჩელისა და მისი მეუღლის საქციელი წარმოადგენდა ამ საერთო რწმენის აღმსარებლობას და სრულ მინდობას. ეს რწმენა და ნდობა განპირობებული იყო მეუღლეთა შორის ურთიერთპატივისცემით და ურთიერთნდობით იმ საკითხებში, რომლებიც ეხებოდა სიკვდილს და სიცოცხლეს და წარმოადგენდა მათ სუბიექტურ სიცხადეს იმის შესახებ, რომ ეს დამოკიდებულება „სწორია“. ასეთ და მსგავს შემთვევებში დაუშვებელია სისხლის სამართლის წესით მოთხოვნა იმისა, რომ საერთო რწმენის ორმა ადამიანმა ერთმანეთზე მოახდინოს ზეგავლენა, რათა ერთმანეთი დაარწმუნონ მათი რწმენის შესაბამისად მიღებული გადაწყვეტილების საკუთარი ჯანმრთელობისათვის საშიშროებაში.

შესაძლოა მოსარჩელისაგან სახელმწიფო და საზოგადოება ელოდა იმას, რომ იგი ორივე შესაძლებლობას ერთდროულად გამოიყენებდა, მაგრამ რადგან ეს მოსარჩელის რწმენის გამო შეუძლებელი აღმოჩნდა, ასეთ შემთხვევაში სრულად დაუშვებელია მის წინააღმდეგ სახელმწიფოს მხრიდან სისხლის სამართლებრივი სანქციების გამოყენება.

* * * * *

როგორც აღინიშნა, აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლების უფლება განეკუთვნება ევროკონვენციით აღიარებულ ძირითად უფლებებს, რომელთა გარეშე სამართლის უზენაესობაზე დაფუძნებული დემოკრატიული სახელმწიფო არ შეიძლება არსებობდეს. ამასთან, იშვიათია ისეთი დემოკრატიული სახელმწიფო, რომლის შიდა კანონმდებლობა არ იცნობს ისეთ მნიშვნელოვან ფასეულობას, როგორიცაა რწმენის, აღმსარებლობის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება. ხშირად ადგილი აქვს ისეთ შემთხვევებს, როცა ეროვნული კანონმდებლობა აწესებს უფლებათა დაცვის უფრო დაბალ სტანდარტს, ვიდრე ეს ევროკონვენციითაა გათვალისწინებული, აქვს თუ არა მსგავს მოვლენას ადგილი ქართულ სინამდვილეში და რას ამბობს ქართული კანონმდებლობა რელიგიის თავისუფლებაზე?! კითხვაზე პასუხს ნაწილობრივ საქართველოს კონსტიტუცია იძლევა; კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა შორის განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს რწმენის, აღმსარებლობის და სინდისის თავისუფლებას. ქვეყნის ძირითადი კანონის მე-9 მუხლის მიხედვით, „სახელმწიფო აცხადებს რწმენისა და აღმსარებლობის სრულ თავისუფლებას“, იმავდროულად აღიარებს ეკლესიის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან.

კონსტიტუციის მე-19 მუხლი დაწვრილებით ასახავს ადამიანის ამ უნმიშვნელოვანეს უფლებებს.

როგორც ვხედავთ, რწმენის, სინდისისა და აღმსარებლობის თავისუფლება საქართველოს კონსტიტუციაში ერთადაა მოცემული, რისი საფუძველიც მათი შინაარსობრივი მსგავსებაა, თუმცა უნდა აღინიშნოს ის გარემოებაც, რომ თითოეულ ამ ცნებას თავისი სპეციფიკური, სხვებისაგან განსხვავებული მნიშვნელობა და ღირებულება აქვს. საქართველოს კონსტიტუციით უზრუნველყოფილი რწმენის თავისუფლება, რომელსაც ხშირად რელიგიის თავისუფლებასაც უწოდებენ, სახელმწიფოსთან მიმართებაში საკუთარი ინტერესების დასაცავად ყველა ფიზიკურმა პირმა შეიძლება გამოიყენოს. ეს ნიშნავს, რომ რელიგიის თავისუფლება ადამიანის უფლებაა და არა მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეთა უფლება, რადგან კონსტიტუციის მე-19 მუხლის ტექსტი პირდაპირ მიუთითებს „ადამიანზე“ და არა „საქართველოს მოქალაქეზე“. ეს ძირითადი უფლება დამცავი უფლებაა არა მხოლოდ ადამიანებისათვის, არამედ რელიგიური თუ სხვა მსოფლმხედველობრივი გაერთიანებისათვისაც. სწორედ ამ ნიშნით ემსგავსება ერთმანეთს ქართულ კონსტიტუციაში რელიგიის თავისუფლებასთან დაკავშირებით ფორმულირებული ნორმები ევროპული კონვენციის მე-9 მუხლს, თუმცა ეს უკანასკნელი უფრო ფართოდ განმარტავს მსწამსისა და რელიგიის გამოვლინების ფორმებს.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლში ცალსახადაა მინიშნებული საქართველოს სახლემწიფოსა და სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის ურთიერთობაზე. „საქართველოს სახელმწიფოსა და სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის ურთიერთობა განისაზღვრება კონსტიტუციური შეთანხმებით. კონსტიტუციური შეთანხმება სრულად უნდა შეესაბამებოდეს საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პირნციპებსა და ნორმებს, კერძოდ, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა სფეროში“.

საქართველოს კონსტიტუცია ადგენს ზოგად დებულებებს არადისკრიმინაციის შესახებ, რომლის თანახმად ყველა თანასწორია კანონის წინაშე, განურჩევლად, inter alia, რელიგიის პოლიტიკური და სხვა შეხედულებებისა.

საყურადღებოა ის გარემოება, რომ, კონსტიტუციის 26-ე მუხლი, რომელიც ეხება გაერთიანების თავისუფლებას, კრძალავს ისეთი გაერთიანების შექმნასა და საქმიანობას, რომლის მიზანია რელიგიური შუღლის გაღვივება. გადაწყვეტილება ასეთი გაერთიანებების შეჩერებისა და აკრძალვის შესახებ შეიძლება მიიღოს მხოლოდ სასამართლომ.

საქართველოს კონსტიტუცია განსაზღვრავს უფლებებს, რომელიც შეიძლება მიიღოს მხოლოდ სასმართლომ.

საქართველოს კონსტიტუცია განსაზღვრავს უფლებებს, რომელიც შეიძლება შეიზღუდოს საომარი ან საგანგებო მდგომარეობის დროს. მიუხედავად იმისა, რომ ევროკონვენციის მე-15 მუხლი უშვებს აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლების უფლების შეზღუდვას საომარი ან საგაგანგებო მდგომარეობის დროს, კონსტიტუციის 45-ე მუხლი კრძალავს ამ უფლების შეზღუდვას საომარი ან საგანგებო მდგომარეობის დროსაც კი. ამდენად, საქართველოს კონსტიტუცია ითვალისწინებს ამ უფლების დაცვის უფრო მაღალ სტანდარტს, ვიდრე ევროპის კონვენცია.

კონსტიტუციურ შეთანხმებას საქართველოს სახელმწიფოსა და სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის ხელი მოეწერა 2002 წლის 14 ოქტომბერს. კონსტიტუციური შეთანხმება განსაზღვრავს მართლმადიდებლური ეკლესიის სტატუსს საქართველოში.

გამოთქმულია მოსაზრება, რომ კონსტიტუციური შეთანხმების დადებამ მართლმადიდებლურ ეკლესიას გარკვეული უპირატესობები მიანიჭა სხვა რელიგიებთან შედარებით და, შესაბამისად, ჩააყენა იგი განსხვავებულ პირობებში. მაგალითად, კონსტიტუციური შეთანხმების მე-3 მუხლი ითვალისწინებს, რომ „სახელმწიფო აღიარებს ეკლესიის მიერ შესრულებულ ჯვრისწერას კანონმდებლობით დადგენილი წესით“. თუ სახელმწიფო გარკვეულ სტატუსს ანიჭებს საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის მიერ შესრულებულ ჯვრისწერას, სხვა რელიგიების მიხედვით შესრულებულ ჯვრისწერას იდენტური სტატუსი უნდა მიენიჭოს. კონვენციის და სტრასბურგის ორგანოების პრეცედენტული სამართლიდან ნათელია, რომ ყველა რელიგიის მიმართ, ტრადიციულია თუ არა, უნდა დაწესდეს იდენტური პირობები.

ამდენად კონსტიტუციური შეთანხმების დადება მართლმადიდებლურ ეკლეიასთან არ უნდა იქნას მიჩნეული სხვა რელიგიების დისკრიმინაციად. აღნიშნულ აზრს განამტკიცებს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო საქმეში-ზურაბ აროშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ: „... კონსტიტუციური შეთანხმების მხოლოდ სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიასთან გაფორმება არ გამორიცხავს სხვადასხვა რელიგიური ორგანიზაციების არსებობას, ასევე არავითარ შემთხვევაში არ ნიშნავს მათი საქმიანობის შეზღუდვას და, მით უმეტეს, აკრძალვას...“.

როგორც ცნობილია, საქართველო რელიგიის თავისუფლებისა და რელიგიური შემწყნარებლობის მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციების ქვეყანაა. ანტისემიტიზმი, რელიგიური შუღლი ან რელიგიური დაპირისპირება არ გამოვლენილა საქართველოში. საქართველოს დედაქალაქ თბილისის ძველი ნაწილი, სადაც ქართული, სომხური, რუსული და კათოლიკური ეკლესიები, ასევე სინაგოგა და მეჩეთი ერთმანეთთან ახლოს არის განლაგებული, რელიგიური შემწყნარებლობის ტრადიციის კარგი მაგალითია. საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიასთან ერთად, რომელმაც განსაკუთრებული როლი შეასრულა საქართველოს ისტორიაში, პატივი მიეგებოდა ტრადიციულ რელიგიებს, როგორიცაა ისლამი, იუდაიზმი, კათოლიციზმი.

თუმცა საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის პერიოდში ქვეყანაში საქმიანობა დაიწყო არატრადიციულმა რელიგიურმა ორგანიზაციებმა. მათ საქმიანობას განსხვავებული რეაქცია მოჰყვა საზოგადოებაში და ხშირ შემთხვევაში ფიზიკური და მორალური დაპირისპირება გამოიწვია სხვადასხვა ჯგუფებს შორის. სავარაუდოა, რომ მოვლენების ასეთ განვითარებას ხელი შეუწყო ეფექტიანი ნორმატიული ბაზის არარსებობამ, რომელსაც ადეკვატურად უნდა მოეწესრიგებინა აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების უფლება.

საქართველოში ხშირად ადგილი აქვს ქვეყანაში რელიგიურ უმცირესობათა წარმომადგენლების მიმართ ძალადობას და შეურაცხყოფას, რასაც ქვეყნის ხელისუფალთა მხრიდან არაადეკვატური რეაგირება მოჰყვება.

რელიგიური შემწყნარებლობის ხანგრძლივი ტრადიციის მიუხედავად, აშკარაა, რომ ამჟამად აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების უფლების დაცვის მდგომარეობა არადამაკმაყოფილებელია. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფო ატარებს გარკვეულ ღონისძიებებს სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების უფლების დასაცავად, აუცილებელია ბევრად უფრო ეფექტური ღონისძიებების გატარება ამ უფლების ადეკვატური დაცვის უზრუნველსაყოფად. ასეთი ღონისძიებები უნდა მოიცავდეს რელიგიური უმცირესობების შეურაცხყოფის ფაქტების სათანადო გამოძიებას და იმ პირთა დასჯას, რომლებმაც შელახეს ადამიანის უფლებები.

როგორც აღინიშნა, ევროპული კონვენცია, ასევე ქართული კონსტიტუციაც, უზრუნველყოფს აზრისა და თავისუფლების უფლებას კვალიფიკაციის გარეშე. ამ უფლების ერთადერთი შესაძლო შეზღუდვა ეხება მის გამოვლინებას. მეცხრე მუხლის მეორე პუნქტი უშვებს შეზღუდვას რელიგიისა და მრწამსის გამოვლინებასთან დაკავშირებით. ეს შეზღუდვები უნდა იყოს კანონით გათვალისწინებული, აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში. ისინი შეიძლება დადგინდეს მხოლოდ ერთადერთი კანონიერი მიზნის მისაღწევად (საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესები, საჯარო წესრიგი, ჯანმრთელობის ზნეობის დაცვა). თითქმის ანალოგიურ სიკეთეთა ჩამონათვალს მოიცავს ქართული კონსტიტუციის 24-ე მუხლი. ერთადერთი განსხვავება შეზღუდვის საფუძვლებში ქართულ და საერთაშორისო კანონმდებლობას შორის არის ის, რომ ევროკონვენციის მე-9 მუხლი ერთადრთია იმ უფლებათაგან, რომელიც არ რთავს ნებას სახელმწიფოს მოიშველიოს „ეროვნული უშიშროება“, რათა გაამართლოს დაცული უფლების შეზღუდვა. შეიძლება ითქვას, რომ შიდა კანონმდებლობა არ აწესებს უფლებათა დაცვის უფრო დაბალ სტანდარტს, ვიდრე ეს ევროკონვენციითაა გათვალისწინებული. ქართული კონსტიტუციისა და ევროკონვენციის აღნიშნული პუნქტები ადგენს ბალანსს აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებაზე პირის უფლებასა და საზოგადოების ინტერესებს შორის, როდესაც ისინი ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა უმრავლესობის მსგავსად, საქართველოში კონვენცია აღიარებულია კანონმდებლობის თანახმად. საქართველოში ევროპულ კონვენციას შეუძლია წარმოშვას უფლებები და მოვალეობები ფიზიკური და იურიდიული პირისათვის. ნებისმიერ ფიზიკურ და იურიდიულ პირს შეუძლია სასამართლო ან ადმინისტრაციული ორგანოს წინაშე დაეყრდნოს ევროპული კონვენციის დებულებებს და მის საფუძველზე ამტკიცოს ადამიანის უფლებათა დარღვევა. აქედან გამომდინარე, ქართულ სასამართლოებში იყენებენ მას, როგორ საქმის გადაწყვეტის სამართლებრივ საფუძველს. ვფიქრობ, ქართულმა სასამართლოებმა ზედმეტი სიფრთხილით უნდა გადაწყვიტონ ის საქმეები, რომლებიც აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლებას ეხება.

___________________

1. აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლება, საია, თბილისი 2003 წელი, გვ. 3.

2. Human Rights general comment # 22 (48).

3. Kokkinakis vs. Greece (25 May, 1993), აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება. თბილისი, 2003 წელი, გვ. 85.

4. ლარისი, მანდარისი და სარანდი საბერძნეთის წინააღმდეგ (12 სექტემბერი. 1986).

5. ოტო პრემინტერის ინსტიტუტი ავსტრიის წინააღმდეგ (20 სექტემბერი, 1994) აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება. თბილისი, 2003 წელი, გვ. 85.

6. მანუსაკისი საბერძნეთის წინააღმდეგ (1996), აზრის, სინდისისა და რელიიგიის თავისუფლება. თბილისი, 2003 წელი, გვ 96.