ლელა ხაჩიძე
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი
ივ. ჯავახიშვილის სახელობის
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი

IX საუკუნის დასაწყისიდან სტუდიის მონასტერი ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის ცენტრად იქცა. მონასტრის ძმობას „უძინართ“ უწოდებდნენ ღვთისმსახურების უწყვეტი წესის გამო, რომელიც დააწესა ჯერ კიდევ პირველმა წინამძღვარმა-ალექსანდრემ (Wellesz 1980, 229).

სტუდიის მონასტერი 462 წელს დაარსდა რომანოზ სტუდიელის მიერ და მართლმადიდებლობის მტკიცე ბურჯად იქცა, განსაკუთრებით ხატმბრძოლობის ეპოქაში. მისი ყველაზე ცნობილი წინამძღვარი იყო ბიზანტიური ეკლესიისა და ქრისტიანული მწერლობის თვალსაჩინო წარმომადგენელი - თეოდორე სტუდიელი (759 - 826 წწ). წმ. თეოდორე მთელი ცხოვრების მანძილზე თავგამოდებით იღწვოდა მართლმადიდებლობისა და ხატთყვანისცემის განმტკიცებისათვის. დიდია მისი დამსახურება ლიტურგიკისა და ჰიმნოგრაფიის სფეროშიც (ხაჩიძე 2000, 23 -26).

თეოდორე სტუდიელის მრავალრიცხოვან მიმდევრებს შორის მოიხსენიება ბიზანტიურ ჰიმნოგრაფიაში თითქოს უცნობი ავტორის - ანტონ სტუდიელის სახელი. ერთ-ერთ სინურ ხელნაწერში იგი მოიხსენიება, როგორც სტუდიის მონასტერში მოღვაწე ბერი, რომელიც წარმოშობით სიცილიიდან იყო (კარაბინოვი 1910, 168).

ბერძნული და სლავური „მარხვანების“ ცნობილი მკვლევარის - ი. კარაბინოვის მიხედვით ამ ავტორს საგალობლები შეუქმნია დიდმარხვის მოსამზადებელი პერიოდის - ყველიერის შვიდეულისათვის, კერძოდ, ამ შვიდეულის თითოეული დღისათვის მას ეკუთვნის თითო სამსაგალობელი და 2 მცირე ფორმის საგალობელი (კარაბინოვი 1910, 168).

როგორც ცნობილია, ყველიერის შვიდეულის ჩამოყალიბება საკმაოდ საინტერესო პროცესს წარმოადგენს. სირიულ ტრადიციაში ის უძველესი დროიდან არსებობდა. ბიზანტიურ ტრადიციაში კი მის დაკანონებას ჰერაკლე კეისრის სახელს უკავშირებენ.

იერუსალიმურ ტრადიციაში დიდმარხვის მოსამზადებელი პერიოდი მხოლოდ ამ შვიდეულით იყო წარმოდგენილი.

სწორედ ამ შვიდეულს უკავშირდება პოლემიკა დიდმარხვის 7 და 8 - კვირიან პერიოდთან დაკავშირებით, რომელიც IX საუკუნემდე გაგრძელდა. ამით უნდა აიხსნას ის გარემოება, რომ ამ შვიდეულის ჰიმნოგრაფიული რეპერტუარი, როგორც ჩანს, შედარებით ნაკლებად იყო განვითარებული.

ყველიერის შვიდეულისათვის განკუთვნილი საგალობლების ერთ - ერთ - უძველესი ფენა ანონიმურადაა დაცული რამდენიმე ბერძნულ ხელნაწერში. ეს საგალობლები თეოდორე სტუდიელის გავლენითაა შექმნილი.

დღეისათვის არსებული მასალების მიხედვით ერთ-ერთი პირველი ავტორი, რომელმაც შექმნა ყველიერის შვიდეულის რეპერტუარი - სამსაგალობლები და მცირე ფორმის საგალობლები, იყო ანტონ სტუდიელი.

ბერძნული „მარხვანების“ არსებულ პუბლიკაციებში ანტონის საგალობელთაგან შემორჩენილია მხოლოდ ყველიერის ორშაბათის საგალობლების I ოდა, ყველიერის ოთხშაბათის საგალობელი სრულად და სტიქარონები - ამ შვიდეულის სამშაბათის, ოთხშაბათის, ხუთშაბათისა და პარასკევისათვის.

სლავური „მარხვანების“ გამოცემებში ანტონის სამსაგალობლების თითოეული ოდა სახელწაუწერლადაა დართული იოსების საგალობელთა შესაბამის ოდებზე მითითებით - „Bный трипеснец“.

ამრიგად, ბერძნულ-სლავური „მარხვანების“ არსებული პუბლიკაციების მიხედვით ამ ავტორის შემოქმედებაზე მხოლოდ მიახლოებითი წარმოდგენა შეიძლება შევიქმნათ.

ანტონ სტუდიელის ყველიერის შვიდეულისთვის განკუთვნილი სამსაგალობლები სრული შემადგენლობით მხოლოდ ერთ ბერძნულ „მარხვანში“ - ვატიკანი №771 - შია დაცული. ამ ხელწერაზე დაყრდნობით მოაქვს ი. კარაბინოვს ანტონ სტუდიელის ყველიერის შვიდეულისთვის განკუთვნილი საგალობლების დასაწყისები (კარაბინოვი 1910, 169).

ანტონ სტუდიელის შემოქმედების კვლევა იმითაცაა გართულებული, რომ ბერძნულ-სლავურ ხელნაწერებში ხშირად მისი საგალობლები აღრეულია ამავე შვიდეულისთვის განკუთვნილი საგალობლების იმ კომპლექტთან, რომლის ავტორი ცნობილი არ არის. როგორც ჩანს, ეს აღრევა ადრევე დაიწყო. ამის გამო დღეს ძნელდება არა მარტო ანტონ სტუდიელისადმი მიკუთვნებული საგალობლების, არამედ მათი ტექსტების დადგენაც. ამას ემატება კიდევ ერთი გარემოება - ზოგიერთი ბერძნული ხელნაწერის გადამწერს სახელი - „ანტონი” ამოუკითხავს, როგორც „ანატოლი”. ამაზე დაყრდნობით ზოგიერთი მეცნიერი ასახელებს, ფაქტიურად, არარსებულ ავტორს - ანატოლი სტუდიელს.

ამ პირობებში, ვფიქრობთ, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ქართულ ხელნაწერებს, კერძოდ, გიორგი მთაწმიდელის ავტოგრაფულ „მარხვანს”, რომელშიც შესული აღმოჩნდა ყველიერის ორშაბათის, სამშაბათის, ოთხშაბათის, ხუთშაბათის და პარასკევისთვის განკუთვნილი ანტონ სტუდიელის 5 - ვე სამსაგალობელი ავტორზე მითითებებითურთ. მოვიტანთ მათ ნუსხას გიორგი მთაწმიდელის ავტოგრაფული „მარხვანის“ (Georgica 5 -ის) მიხედვით:

ვატიკანში დაცული ბერძნული „ტრიოდიონი“ №771 ჩვენთვის არაა ხელმისაწვდომი, ამიტომ მისი შედარება ანტონის სამსაგალობლების ქართულ თარგმანებთან ვერ შევძელით. ქართული ხელნაწერების შესწავლამ კი ნათელყო, რომ ანტონ სტუდიელის სამსაგალობლები უფრო ადრე ყოფილა თარგმნილი ქართულად; კერძოდ, სინ. 5 (1052 წ.) და სინ. 75 (XI ს.) ხელნაწერებში, რომლებიც შეიცავს ექვთიმე ათონელის რედაქციის „მარხვანს“, სახელწაუწერლადაა შესული ანტონ სტუდიელის ეს სამსაგალობლები. „მარხვანის“ ამ რედაქციაში ყველიერის შვიდეულის ჰიმნოგრაფიული მასალა, დიდმარხვის სხვა შვიდეულთან შედარებით, მარტივია და ფაქტიურად, მხოლოდ ანტონ სტუდიელის სამსაგალობლებითაა წარმოდგენილი.

სინ. 5 - სინ. 75 და გიორგი მთაწმიდელის ავტოგრაფული მარხვანის (Georgica 5 - ის) შედარებამ ცხადყო, რომ გიორგის ანტონ სტუდიელის სამსაგალობლები ხელახლა უთარგმნია ბერძნულიდან. მოვიტანთ ყველიერის ოთხშაბათის სამსაგალობლის I ოდის დასაწყის ტროპარებს ექვთიმე და გიორგი მთაწმიდელების „მარხვანების“ მიხედვით:

ყველიერის შვიდეული, შემდგომში, როგორც ჩანს, საგანგებო ყურადღების საგნად იქცა. ამ შვიდეულისათვის საგალობელთა კომპლექტები შეუქმნიათ ისეთ ცნობილ ჰიმნოგრაფებს, როგორებიცაა თეოდორე სტუდიელი და იოსებ მგალობელი. ისინი აგრძელებენ ანტონ სტუდიელის მიერ ჩატარებულ სამუშაოს და ითვალისწინებენ მის მიერ შექმნილ საგალობლებს. გიორგი მთაწმიდელის ავტოგრაფულ „მარხვანში”, რომელიც დიდი სისრულით გამოირჩევა, ანტონ სტუდიელთან ერთად, შესულია მათი საგალობლების ქართული თარგმანებიც, რომლებიც თავად გიორგი მთაწმიდელს უნდა ეკუთვნოდეს.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
ანტონ სტუდიელის საგალობლების ქართული თარგმანების შესახებ
ლელა ხაჩიძე

ბიზანტიური ეკლესიისა და ჰიმნოგრაფიის ისტორიაში გამორჩეული ადგილი უჭირავს სტუდიის მონასტერს. მისი ცნობილი წინამძღვრის - თეოდორეს მიმდევართა შორისაა ანტონ სტუდიელი - ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის „დავიწყებული” ავტორი.

ანტონ სტუდიელს საგალობელთა კომპლექტი შეუქმნია ყველიერის შვიდეულისათვის. მისი საგალობლებიდან ბიზანტიურ და სლავურ „მარხვანებში” შემორჩენილია მხოლოდ მცირე ნაწილი.

ამ ავტორის შემოქმედების რეკონსტრუქციის საშუალებას იძლევა ქართული ხელნაწერები. ექვთიმე და გიორგი ათონელების მიერ შედგენილ „მარხვანებში” სრულადაა დაცული ანტონ სტუდიელის სამსაგალობელთა ქართული თარგმანები.

S U M M A R Y
TOWARDS THE GEORGIAN TRANSLATIONS OF THE HYMNS
BY ANTON STUDITES
LELA KHACHIDZE

Studios monastery at Constantinople is significant in the history of Byzantine Church and hymnography. Among the successors of its famous Hegumen - Theodore is mentioned Anton Studites - almost „forgotten” author of Byzantine hymnography.

Anton Studites has created the cycle of the hymns for the „Triodion”. A part of these hymns have been preserved in Byzantine and Slavonic „Triodions”. Georgian manuscripts make possible to reconstruct the hymnographical legacy of this author. „Three - Odes” by Anton Studites are completely preserved in the redactions of „Triodion” by Eutimius and George Athonites.

Р Е З Ю М Е
ГРУЗИНСКИЕ ПЕРЕВОДЫ ПЕСНОПЕНИЙ АНТОНА СТУДИТА
ЛЕЛА ХАЧИДЗЕ

В истории византийской церкви и гимнографии Студийский монастырь занимает особое место. Среди последователей известного игумена - Феодора выделяется Антон Студит - почти забытый автор византийской гимнографии. Он является автором полного цикла песнопений сырной седмицы. Греческие и славянские „Триоди“ сохранили лишь одну часть этого репертуара.

Песнопения Антона Студита полностью сохранились в грузинских переводах „Постных Триодей“ под редакцией Евфимия и Георгия Святогорцев.

ლელა ხაჩიძე
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი
ივ. ჯავახიშვილის სახელობის
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი

ქართული „მარხვანის“ რედაქციებს შორის განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს გიორგი მთაწმდელის ავტოგრაფული „მარხვანი“ - Georgica 5, რომელიც ამჟამად პარიზის ეროვნულ ბიბლიოთეკაშია დაცული. ეს ხელნაწერი უნიკალურია ლიტურგიკისა და ჰიმნოგრაფიის ისტორიისათვის, რადგან თვით ბერძნულ ხელნაწერებს შორისაც არ მოიპოვება მსგავსი სისრულის „მარხვანი“. ხელნაწერის მნიშვნელობას ზრდის ის გარემოება, რომ მასში ავტორებია მითითებული სხვა ხელნაწერებში ანონიმურად შესულ უამრავ საგალობელთან. მსგავსი სიზუსტე საგალობელთა ავტორების დადგენაში დამახასიათებელია გიორგი მთაწმიდელისათვის (ხაჩიძე 1987, 69-72). გიორგი მთაწმიდელის ავტოგრაფული მარხვანი ბიზანტიური და ქართული ჰიმნოგრაფიის მრავალი ნიმუშის ავტორთა გამოვლენის ან დადგენის საშუალებას იძლევა. მათ შორისაა VIII საუკუნის ბიზანტიელი ჰიმნოგრაფი - სტეფანე საბაწმიდელი.

ამ ავტორის შესახებ ბიზანტიურ ჰიმნოგრაფიაში მწირი ცნობებია შემონახული. მისი სახელით ბერძნულ და სლავურ „მარხვანებში“ წარწერილია ორიოდე მცირე ფორმის საგალობელი - მეზვერისა და ფარისევლის, აგრეთვე უძღები შვილისადმი მიძღვნილი სტიქარონები (კარაბინოვი 1910, 119). მასვე მიაწერენ დიდმარხვის მეხუთე შვიდეულისათვის განკუთვნილ 4 „თჳძლისპირ“ სტიქარონსაც (კარაბინოვი 1910, 120). რაც შეეხება ვრცელი ფორმის საგალობლებს - სამსაგალობლებსა და კანონებს ბერძნულ-სლავურ ხელნაწერებში მათი კვალიც კი არაა შემონახული. სტეფანეს სახელი ჩანს მხოლოდ ძლისპირთა კრებულებში - „ირმოლოგიონებში“ „მარხვანისათვის“ განკუთვნილ ერთ კანონთან დაკავშირებით (კარაბინოვი 1910 , 121).

ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ VIII საუკუნის ეს ბიზანტიელი ჰიმნოგრაფი დღეისათვის ცნობილ ბერძნულ და სლავურ ხელნაწერებში, ფაქტიურად, მხოლოდ სახელითაა ცნობილი.

ქართული ხელნაწერები უნიკალურ მასალას შეიცავს ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის ამ, როგორც ჩანს, მეტად საყურადღებო წარმომადგენლის შემოქმედების შესწავლისათვის. ეს გარემოება ნათელი გახდა 1980 წელს ჩვენ მიერ I ქართული „მარხვანის“ რეკონსტრუქციისა და გიორგი მთაწმიდელის ავტოგრაფული „მარხვანის“ გამოვლენის შემდეგ.

ქართული „მარხვანის“ ამ ორ რედაქციაში ისევე, როგორც ექვთიმე მთაწმიდელის რედაქციის „მარხვანში“ შესული აღმოჩნდა მთელი ციკლი სტეფანე მთაწმიდელის „მარხვანისათვის“ განკუთვნილი საგალობლებისა. ესაა 26 სამსაგალობელი, რომლებიც მოიცავს დიდმარხვის ვრცელ პერიოდს - I ორშაბათიდან VI პარასკევის ჩათვლით.

სტეფანეს საგალობელთა ეს ციკლი, როგორც ირკვევა, საგანგებოდ ითარგმნა I ქართული „მარხვანისათვის“, რომლის შემდგენელი და რედაქტორი იყო X ს-ის დიდი ქართველი ჰიმნოგრაფი - იოანე მინჩხი (ხაჩიძე 2000, 23). ქართული „მარხვანის“ ამ უძველეს რედაქციაში დიდმარხვის კვირა დღეებისთვის განკუთვნილი კანონები ეკუთვნის VIII ს-ში მოღვაწე იერუსალიმის პატრიარქს - ელიას; საგალობელთა ორი ციკლი - სტეფანე საბაწმიდელსა და თეოდორე სტუდიელს, მცირე ფორმის საგალობლები კი - თვით ამ კრებულის შემდგენელს - იოანე მინჩხს (ხაჩიძე 1987, 22-26).

ქართული „მარხვანის“ შემდგომ - ექვთიმე ათონელის რედაქციაში (სინ. 5 და სინ. 75 ხელნაწერები) სტეფანეს სამსაგალობლების ეს ციკლი სახელწაუწერლადაა შესული (ხევსურიანი 1979). მათი გამოვლენა შესაძლებელი გახდა მხოლოდ გიორგი მთაწმიდელის „მარხვანით“, რომელშიც სტეფანეს ყველა ეს საგალობელი ავტორზე მითითებებითაა შესული.

ყურადღებას იმსახურებს ის გარემოება, რომ სტეფანე საბაწმიდელის სამსაგალობლების მთელი ციკლი გიორგი მთაწმიდელის „მარხვანში“ წინადროინდელ თარგმანთან შედარებით ნასწორებია, ატარებს რედაქციული მუშაობის კვალს. როგორც ჩანს, გიორგის მთლიანად არ აკმაყოფილებს სტეფანეს სამსაგალობელთა წინადროინდელი თარგმანი და, თავისი თანამედროვე ბერძნული „მარხვანების“ შესაბამისად, ასწორებს მას.

მოვიტანთ დიდმარხვის I ორშაბათისთვის განკუთვნილ სტეფანე საბაწმიდელის სამსაგალობლის I ოდას სინ. 5 და გეორგ. 5 ხელნაწერების მიხედვით:

ბერძნული „მარხვანის“ გამოცემებსა და თვით ბერძნულ (აგრეთვე სლავურ) ხელნაწერებში შემორჩენილია მხოლოდ სტეფანეს მცირე ფორმის საგალობლები, მისი კანონები და სამსაგლობლები კი არ ჩანს. ქართულ ხელნაწერებში და, კერძოდ, გიორგი მთაწმიდელის ავტოგრაფულ „მარხვანში“ კი მისი სამსაგალობლების მთელი ციკლია შემონახული ავტორზე ზუსტი მითითებით.

როგორც ჩანს, ამ ავტორის შემოქმედების რეკონსტრუქცია დღეისათვის მხოლოდ მისი ქართული თარგმანებითაა შესაძლებელი.

სამსაგალობლებთან ერთად, გიორგის „მარხვანში“ შესულია სტეფანე საბაწმიდელის პირველი კჳრიაკისათვის განკუთვნილი კანონიც: „წმიდათა ხატთანი. ჴმაჲ დ. ზღჳსა მის მეწა. - გიგალობთ შენ, ქრისტე ღმერთო…“ კანონი სრულია. შეიცავს II ოდას. სინ. 5 - სინ. 75 ხელნაწერებში იგი შესული არ არის. შესაძლებელია, რომ ქართულად იგი პირველად თვით გიორგის მიერ იყოს თარგმნილი.

გიორგი მთაწმიდელის რედაქციის „მარხვანში“ დაცულია სტეფანე საბაწმიდელის II კანონიც: „მეოთხესა ოთხშაბათსა. ჴმაჲ დ. დაანთქენ ვნ. - ძელსა ჯუარისასა...“ იგი სახელწაუწერლადაა შესული სინ. 5 და სინ. 75 ხელნაწერებში, X ს-ის სინურ იადგარებში კი არ ჩანს. გეორგ. 5-ში ეს კანონი სინ. 5-ისეული თარგმანითაა შეტანილი. ამავე ავტორის სამსაგალობლებისაგან განსხვავებით, გიორგის „მარხვანში” მისი ტექსტი ნასწორები არ არის. როგორც ჩანს, ამ შემთხვევაში გიორგისათვის სრულიად მისაღები იყო წინადროინდელი თარგმანი.

სინ. 5 და სინ. 75 ხელნაწერებში სტეფანეს სახელი ჩნდება 1 სხვა კანონთან დაკავშირებითაც. იგი განკუთვნილია ყველიერის კვირიაკისათვის და სინ. 5-ში ერთვის შემდეგი სათაური: „ამასვე ყველიერისა კჳრიაკესა ადამის ექსორიობისანი, თქუმულნი სტეფანესნი. უგალობდითსა. ჴმაჲ დ გ ი. გალობაჲ შევწ. - მოვედ, სულო ჩემო ცოდვილო, მოწლედ ჰგონებდი თავსა შენსა...“ სინ. 75-შიც სათაურშივეა მითითებული: „თქუმულნი სტეფანესნი“. ამასთან ერთად, გიორგი მთაწმიდელის ავტოგრაფიულ „მარხვანში“ დაცულია სტეფანე მთაწმიდელის 3 მცირე ფორმის საგალობელიც.

ამრიგად, პირველი ქართული „მარხვანი“ და გიორგი მთაწმიდელის ავტოგრაფიული „მარხვანი“ VIII საუკუნის ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის შესანიშნავი წარმომადგენლის - სტეფანე საბაწმიდელის შემოქმედების რეკონსტრუქციის საშუალებას გვაძლევს. ესაა დიდმარხვისთვის განკუთვნილი საგალობლების მთელი კომპლექტი - 26 საგალობელი (I ორშაბათიდან VI პარასკევის ჩათვლით), ჰიმნოგრაფიული კანონი და სამი მცირე საგალობელი.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
სტეფანე საბაწმიდელის საგალობლები ქართულ „მარხვანებში“
ლელა ხაჩიძე

ლიტურგიკულ - ჰიმნოგრაფიული კრებულების ისტორიაში განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს გიორგი მთაწმიდელის ავტოგრაფული „მარხვანი“ (XI ს), რომელიც ჰიმნოგრაფიის მრავალი ნიმუშის ავტორთა გამოვლენის უნიკალურ საშუალებას იძლევა. მათ შორისაა VIII საუკუნის ბიზანტიელი ჰიმნოგრაფი - სტეფანე საბაწმიდელი. ბერძნულ და სლავურ ხელნაწერებში ეს ავტორი, ფაქტიურად, მხოლოდ სახელითაა ცნობილი.

ქართული ხელნაწერები უნიკალურ მასალას შეიცავს მისი შემოქმედების შესწავლისათვის. გიორგი მთაწმიდელის ავტოგრაფული „მარხვანის“ შესწავლამ ნათელყო, რომ სტეფანე საბაწმიდელს „მარხვანისათვის“ შეუქმნია მთელი ციკლი საგალობლებისა - 26 სამსაგალობელი, 3 ჰიმნოგრაფიული კანონი და რამდენიმე მცირე ფორმის საგალობელი. სტეფანე საბაწმიდელის ეს საგალობლები ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის შესანიშნავ ნიმუშებს წარმოადგენს.

S U M M A R Y
HYMNS BY STEPHANUS SABBAITES IN GEORGIAN „TRIODIONS “
LELA KHACHIDZE

Georgian „Triodion“ - George Athonit's autograph (XI century) is significant among the liturgical and hymnographical collections. This manuscript makes possible to identify numerous hymns of Byzantine and Georgian hymnography. Among them we can mention Stephanus Sabbaites - the „forgotten“ author of Byzantine hymnography (VIII century). According to the Greek and Slavonic manuscripts this author is known, actually, only by name.

Georgian manuscripts consist of unique material about this hymn-writer. According to the „Triodion“ by George Athonit Snt. Stephanus has created the cycle of the hymns for the Lent - 26 „Three - Odes“, 3 hymnographical Kanons and some stichera. These hymns represent the best examples of Byzantine hymnography.

Р Е З Ю М Е
ПЕСНОПЕНИЯ СТЕФАНА САВВАИТА В ГРУЗИНСКИХ „ТРИОДЯХ “
ЛЕЛА ХАЧИДЗЕ

Автографическая „Постная Триодь“ Георгия Святогорца (XI в.) заслуживает особое внимание среди литургических и гимнографических сборников. Рукопись да¸т уникальную возможность идентификации авторов многочисленных песнопений. Среди них выделяется Стефан Савваит - византийской песнописец VIII века. В греческих и славянских рукописях известно лишь имя этого автора, тогда как грузинские рукописи содержат уникальный материал.

Изучение автографической „Постной Триоди“ Георгия Святогорца показало, что св. Стефану принадлежит целый цикл триодних песнопений - 26 трипеснцев, 3 гимнографических канона и несколько стихир. Песнопения Стефана Савваита представляют великолепные образцы византийской гимнографии.

თათია გიგანი
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარული ფაკულტეტის მაგისტრი

მანჰეტენის შვილის, უოლტ უიტმენის სახელი უცხო იყო XX საუკუნის 10-20-იანი წლების ქართული ლიტერატურული წრეებისათვის. 1914-1918 წლების შემდეგ მსოფლიო გლოვით დაღლილ კაცობრიობას „ჯანსაღი სული და ჰანგი სჭირდებოდა“. სისხლისაგან დაცლილი ევროპის პესიმიზმი, რადიკალურად განსხვავებული ოპტიმისტური სულით უნდა დაძლეულიყო.

კონსტანტინე გამსახურდია, 1926 წელს, თარგმნის უოლტ უიტმენის ლექსებს და სწორედ ამ პოლიტიკური ფაქტორებიდან გამომდინარე ხსნის იმ ინტერესს, რომელიც დასავლეთ ევროპამ, ამ სკანდალური პოეტის მიმართ გამოიჩინა.

ბ-ნ კონსტანტინემ თავისი ნიჭის წყალობით ღვთაებრივად ააჟღერა „ამერიკული ლექსი“ ქართულ ენაზე. უიტმენის პოეზიიდან თარგმნა ის ლექსები, რომელნიც მონათესავე აღმოჩნდა მისი პოეტური სულისა და მხატვრული სამყაროსთვის.

უიტმენის გამსახურდიასეული თარგმანი, ჩვენს თანამედროვეობაშიც კი, ბიბლიოგრაფიულ იშვიათობას წარმოადგენს.

ქართველი მკითხველი ამერიკელ მწერალს 1921 წელს ვახტანგ კოტეტიშვილის თარგმანით ეცნობა. მწერალი უოლტ უიტმენს „მომავლის პოეტს“ და „სიყვარულის მოციქულს“ უწოდებს. ეს პირველი დუელი იყო - განმარტავს მწერალი - „ქვეყანასა და პიროვნებას შორის, რომელიც სიკვდილით კი არა, სიყვარულით უნდა დამთავრებულიყო“.

ვ. კოტეტიშვილის აზრით, უიტმენის პოეზია უფრო მომავალს ეკუთვნოდა. „იქ, სადღაც შორს ანათებდა მისი ბიბლიური შუბლი”. თარგმანს დართული ჰქონდა წინასიტყვაობა, სადაც განხილული იყო ამერიკელი პოეტის რამდენიმე ლექსი:

„მას, როგორც სიყვარულის მოციქულს, სილამაზე ყველგან ეჩვენება, უიტმენი უფრო მეტად მომავალს ეკუთვნის, ვიდრე აწმყოს. უიტმენის სიყვარული ძნელია, უფრო ძნელია მისი სიძულვილი“ [1,120].

უიტმენის პოეზიის პირველი თარგმანებით ქართულ ლიტერატურაში გაჩნდა პირველი მცდელობა შეეფასებინათ უიტმენის „მომავლის პოეზია“. კოტეტიშვილმა ქართულ ლიტერატურულ წრეებს წარუდგინა საინტერესო, განსხვავებულად მოაზროვნე, ამბიციური, თავდაჯერებული, თავზეხელაღებული ამერიკელი პოეტი. მან სწორად განსჭვრიტა უიტმენის მომავალი. იგი თანამედროვე სამყარომ მიიღო და აღიქვა.

„მე ვარ ღვთაება! - წერდა უიტმენი - როგორც შიგნით, ისე გარეთაც, ყველა წმინდაა რასაც კი მე მივეკარები” - ასეთი სკანდალური სტრიქონებით დაიპყრო უოლტ უიტმენმა ევროპა და შემდეგ მთელი მსოფლიო.

„Blade of grass“ - (ბალახის ფოთლები) უიტმენის, ლექსების კრებული - 1855 წელს მოევლინა ამერიკას და სწორედ აქედან დაიწყო წიგნის სკანდალური ისტორია.

1926 წელს, კონსტანტინე გამსახურდია, თარგმნის უოლტ უიტმენის ლექსებს. ამერიკის შვილს „ახალი რასის მქადაგებელსა და მოულოდნელობის პოეტს” უწოდებს.

და მაინც, ვინ იყო უოლტ უიტმენი და რატომ დაინტერესდა კონსტანტინე გამსახურდია ამ „თავზე ხელაღებული ამერიკელით”?

უოლტ უიტმენის პოეზიის ესთეტიკით შთაგონებულმა ქართველმა მწერალმა დაწერა ესე „ვოლტ უიტმან,” რომლითაც „დემოკრატიული სახელმწიფოს“ მიერ შობილი „თავისუფალი ადამიანის” სულიერება გაგვაცნო. 35 წლის ბრუკლინელი ასოთამწყობის უიტმენის სახით დაგვანახა XX საუკუნის ამერიკული ნოვატორული პოეზიის ესთეტიკა. უიტმენი ქმნიდა ნაციონალურ პოეზიას, რომელიც ევროპული მიმბაძველობისაგან იყო თავისუფალი.

ამერიკელი ნოვატორის ესთეტიკა და მისი იდეალი - ძლიერი რასის ადამიანი - გამსახურდიას მსოფლმხედვეობას ეხმიანებოდა. XX საუკუნის 20-30 წლების საქართველოში, დემოკრატიის, „თავზეხელაღებული შვილის” იდეებმა აქტუალობა შეიძინა.

უოლტ უიტმენი - რიგითი ბრუკლინელი ამერიკელი - ანტიალკოჰოლურ რომანს, სასტუმროს ბინძურ ნომრებში წერდა. პირველი ლიტერატურული ცდა - კრახით დამთავრდა. იგი არც ელოდა იმ დიდებას, რომელიც XX საუკუნემ მოუტანა. უიტმენი უეცრად მოექცა მსოფლიოს ინტელექტუალური სამყაროს ყურადღების ცენტრში.

უიტმენი, პირველად ვალდო რაჰ ემერსონმა - XIX საუკუნის ცნობილმა ფილოსოფოსმა აღიარა. ეს მოხდა მაშინ, როცა უიტმენის „ბალახის ფოთლებს” უცენზურო სიტყვებით ლანძღავდნენ. წიგნებს უკან უბრუნებდნენ და მოითხოვდნენ, რომ მისი ლექსები კოცონზე დაეწვათ.

XX საუკუნის დასაწყისში უიტმენი რუსულად პირველად კონსტანტინ ბალმონტმა თარგმნა. იმპერიის ცენზურამ ტირაჟი გაანადგურა. კორნეი ჩუკოვსკის „ჩემ უიტმანსაც” იგივე ბედი ეწია. მაიაკოვსკიმ უმალ მიაპყრო ყურადღება მანჰეტენის იდუმალი შვილის სრულიად ახლებურ პოეზიას, რომელიც ფორმითაც და შინაარსითაც „ადიდებულ მდინარეს წააგავდა”.

ყველაფერი კი, როგორც თავად უიტმენი წერდა, უეცრად 1853 წელს დაიწყო. მასში მოხდა უეცარი გარდასახვა და როგორც წინასწარმეტყველი, ისე მოევლინა ამერიკას, რომელსაც ამერიკის ყველაზე ნაციონალური წიგნი უნდა დაეწერა. უიტმენის ბიოგრაფები აღნიშნავენ, რომ მან განიცადა სულიერი კრიზისი, რომლის გამოძახილიც იყო მისი პოეზია, ეს მოსაზრება საბოლოოდ მაინც არ არის დადასტურებული. ფაქტია, რომ 1844-1855 წლებში უიტმენის შემოქმედებით ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი ეტაპი დაიწყო.

უოლტ უიტმენმა მიზნად დაისახა, შეექმნა წიგნი, რომელშიც აისახებოდა ამერიკის სინამდვილეც და ილუზიაც. მას სწამდა, რომ ამერიკა თავად იყო პოემა, ჯერ კიდევ დაუწერელი, რომელიც უიტმენს უნდა დაეწერა.

„მე ვარ ახალი, ძლიერი რასსის მახარობელი.
ნეტავ თუ არის ამ ქვეყანაზე, სამარდაჟამო...
„იყავ მშვიდობით”?
ჰე, ამხანაგო ჩემი წიგნი,
არ არის წიგნი,
ვინც კი ოდესმე მას შეეხება -
კაცს შეეხება იგი ყოველთვის” - ვკითხულობთ კ. გამსახურდიას თარგმანში. [2,88]

„ბალახის ფოთლების” პირველი გამოცემა მეტად ორიგინალური დიზაინით გამოირჩეოდა. იგი სულ 800 ეგზემპლარი იყო. არ ჰყავდა რედაქტორი, გამომცემელი, ამიტომ მწერალმა იგი საკუთარი ხელით აკრიფა. ორიგინალურად გაფორმებულ გარეკანზე ეწერა:

„მე ვარ უოლტ უიტმენი, თავზეხელაღებული ამერიკელი და ჩემშია მოქცეული მთელი სამყარო”.

ნიუ-იორკმა არ მიიღო წიგნი - კრიტიკოსებმა, პუბლიცისტებმა, „ბალახის ფოთლები” ვულგარულ, ქედმაღლურ და ბინძურ ნაწარმოებად შეაფასეს. ზოგიერთმა წიგნის აკრძალვაც კი მოსთხოვა ხელისუფლებას. ერთადერთი, ვისაც წიგნის წარმატების სჯეროდა, უოლტ უიტმენი იყო. მისი აზრით, ედგარ პოს, ლონგ ფელოს, ფილოსოფოს - მორალისტის ემერსონის, ფენიმონ კუპერის შემოქმედება ევროპული კულტურისა და ლიტერატურის ზეგავლენას განიცდიდა და მხოლოდ მას შეეძლო შეექმნა ნამდვილი ნაციონალური პოეზია, რომელშიც ამერიკული სული აისახებოდა.

უიტმენის სიცოცხლეში წიგნი ექვსჯერ გამოიცა. იგი მას მთელი ცხოვრება ქმნიდა. „ქება-დიდებას ვასხამ საკუთარ თავს და ვუმღერი საკუთარ თავს” - წერდა პოეტი. მორიგი წარუმატებელი გამოცემის შემდეგ, უოლტ უიტმენმა გადაწყვიტა, თვითრეკლამისათვის მიემართა. ყოველდღიურ ბრუკლინურ „თაიმსში” „Democratic Reviw”-ში დაიბეჭდა სკანდალური რეცენზიები:

„როგორც იქნა მოვიდა ამერიკის ნამდვილი მომღერალი, გვეყო საცოდავი მიმბაძველობა. დღეიდან ჩვენ ჩვენად ვიქცევით, დღეიდან ვიწყებთ ამაყ და ძლიერ სიტყვიერებას. შენ დროზე მოხველ პოეტო”. [2,9]

თვითრეკლამამ უარყოფითი შედეგები გამოიღო. ამერიკული ლიტერატურული წრეები უიტმენის სითამამემ განარისხა. სწორედ ასეთ დროს უიტმენი იღებს ფილოსოფოს ემერსონის წერილს.

ვალდო რაჰ ემერსონის ყოველი სტატია, რეცენზია დიდი მოვლენა იყო ამერიკის საზოგადოებისათვის. ემერსონი აღნიშნავდა, რომ მხოლოდ ბრმას არ შეეძლო, დაენახა, თუ როგორი უნიკალური შედევრი იყო „ბალახის ფოთლები“. „ბედნიერი ვარ, რომ ვკითხულობ ამ წიგნს, რადგან ჭეშმარიტი პოეზია სიამოვნებას ანიჭებს მკითხველს” - წერდა ემერსონი. [3,20]

უოლტ უიტმენმა, 1856 წელს გამოცემულ „ბალახის ფითლების” შევსებულ გამოცემას ემერსონის წერილიც დაურთო. ლექსების კრებული ისევ უარყოფითად შეფასდა. 1857 წელს „The London Critic”-მა უიტმენის პოეზია, გესლიანი სიტყვებით შეაფასა.

კნუტ ჰამსუნმა, დიდმა ნორვეგიელმა მწერალმა, უოლტ უიტმენის პოეზიას „ველური სიტყვების საზეიმო თამაში უწოდა”. მისი შეფასებით, უიტმენის თხზულებები ისე ჰგვანან პოეზიას, რამდენადაც გამრავლების ტაბულას და ამ ლექსების წასაკითხად სულ ცოტა ორჯერ მეტი შთაგონება მაინცაა საჭირო, ვიდრე იმისთვის რომ ისინი დაწერილიყო”.

ჰამსუნი მიიჩნევდა, რომ ემერსონის წერილმა განაპირობა უიტმანის პოეზიის პოპულარობა და მისი პოეზიის წარმატება, თორემ იგი შეუმჩნეველი დარჩებოდა, რადგან „პოეტის ენა მძიმე და ბუნდოვანია“.

ჰამსუნი, უოლტ უიტმენს „ველურს” უწოდებს და უჭირს, უიტმენის პოეზია ლიტერატურის რომელიმე ჟანრს მიაკუთვნოს:

„მაინც რა უნდა უოლტ უიტმენს? - კითხულობს იგი, - არავინ იცის, მე ჩემს სიცოცხლეში არ მინახავს კაცი, რომელსაც ამდენი ეთქვას ისე, რომ არაფერი იყოს თქმული“. [4, 22-23]

უიტმენის კრიტიკოსები ვერც კი წარმოიდგენდნენ, რომ „ბალახის ფოთლების” ავტორის სახელი ამერიკის საზღვრებს გასცდებოდა და ამ ქედმაღლური ტონით შექმნილ კრებულს სხვადასხვა ენაზე თარგმნიდნენ.

უიტმენის პოეზია პირველად ინგლისში, კლასიკოს მწერალთა წრეში აღიარეს. უოლტ უიტმენმა შექმნა ახალი ლექსთწყობა და მისი პოეზია დაუკავშირდა ვერლიბრის წარმოშობის ისტორიას.

კონსტანტინე გამსახურდიასთვის, განსაკუთრებული ინტერესის საგანი აღმოჩნდა უიტმენის გამოჩენა პოეზიის სამყაროში. ქართველი მწერალი ამერიკელი შემოქმედის ნოვატორულ პოეტურ ფილოსოფიას ღრმად სწვდება. მისთვის უცხო არ იყო უიტმენის შემოქმედებითი ამბიციურობა, თუ ლექსთწყობის ორიგინალური ფორმები. იგი მწერლობაში ხომ მუდმივი განვითარების, განახლების მომხრე ოყო.

კ. გამსახურდია უოლტ უიტმენს „მოულოდნელობის პოეტს” უწოდებს. რომელმაც უარყო კანონიკური პოეტური ფორმები და არასტანდარული მხატვრული სახეებით თავისუფალი ლექსი შექმნა. უოლტ უიტმენი მიიჩნევდა, რომ მისი ლექსი ეს იყო ბუნებრივი, როგორც ამოსუნთქვა. „იგი წერდა ისე, როგორც მის ნიაღვარივით ბუნებას მოეპრიანებოდა“. - აღნიშნავს გამსახურდია.

უიტმენი სიცოცხლის ბოლომდე თავს მანჰეტენის შვილად თვლიდა, რომელმაც ვადაგასული დოგმები უარყო და ამერიკა „ახალი ძლიერი ადამიანის, მზისა და მიწის ყველა სიკეთეს აზიარა“.

გამსახურდიას, უიტმენის ახლებური, ესთეტიკური, ფილოსოფიური პოეტური სტილი მწერლის უმთავრეს ღირებულებად მიაჩნია. უიტმენის პოეზია შინაგანი სტრუქტურით, მსფლომხედველობით, მხატვრული სახეებით, მკვეთრად განსხვავდებოდა XIX საუკუნის პოეზიის სხვა ქმნილებებისაგან. პოეტი ქმნიდა ორიგინალურ მხატვრულ სახეებს, ცდილობდა ეჩვენებინა რაც შეიძლება მრავალფეროვანი ცხოვრებისეული სურათი.

გამსახურდიას აზრით, უიტმენის სასიყვარულო ლირიკაში, ფილოსოფიურ გააზრებასა და ყოველდღიურ ჩანახატებში იგრძნობა „მსოფლიო სივრცე”, რომლის ცენტრში დამოუკიდებელი, ძლიერი და თავისუფალი ადამიანი დგას. შეუძლებელია, აქ არ დავინახოთ კ. გამსახურდიას შემოქმედების ქვაკუთხედიც.

კ. გამსახურდია უოლტ უიტმენს, ახალი, ძლიერი თაობის მახარობლად მიჩნევს. თუ ოსვალდ შპენგლერმა მთელი ქვეყანა ორ ბანაკად დაყო: დიდი ქალაქი და მსოფლიო პროვინცია, უიტმენისათვის უდიდესი ქალაქი არის იქ სადაც დიდი ადამიანი დაიბადება. მწერალი, უიტმანის პოეზიაში „ადამიტური ძლიერების აპოლოგიას” ხედავს. უიტმენმა ათეული წლებით ნიცშეზე ადრე ამერიკული ჰიმნებით უმღერა ფოლადის თაობას. უიტმენის, მსოფლიო სულითა და ხორცით ძლიერების სამკვიდრებელი იყო. გამსახურდია სწორედ ამ ფაქტორებიდან გამომდინარე ხსნის უიტმენის პოეზიის მარადიულობას.

გამსახურდია სიღრმისეულად სწვდება უიტმენის მხატვრულ სამყაროს, პოეტიკას და განმარტავს, რომ უიტმენის პოეზიისთვის უცხო იყო ნოვალისის პესიმიზმი, ბოდლერის ან ვერლენის ნერვული ჰიპოხონდრია. უიტმენი განყენებულად დგას მსოფლიო პოეზიის გენიოსთა შორის. გამსახურდია მას - როგორც ახლი „თაობის მეკვლეს” - საგანგებოდ გამოარჩევს „რჩეულთა პოეზიაში”.

უიტმანი წერდა „მე ღვთაება ვარ, როგორც შიგნით ისე გარეთაც” და ლექსში „ვით ადამი” თავს, კაცობრიობის პირველ საწყისს ადამს - ადარებს. კონსტანტინე გამსახურდია, ლექსში ვნებიანი, მსმელი, მჭამელი, ბუნების სასწაულით აღტყინებული ადამიანის მხატვრულ სახეებზე საუბრობს:

„უიტმენი აღტაცებულია ადამიანის სხეულით განმარტავს მწერალი - ასეთი ადამიანებისათვის ქმედობის ქურაში იტანჯებოდა დედამიწა. მათთვის მღერიან ცის მნათობები. ეთერის უსაზღვრო თვალუწვდენელ რეგიონებში. ამნაირი ადამიანის თავი მრავალი სასწაულის შემცველი მანქანაა, იდეებით, აღტაცებით, სიყვარულით, გმირობით სავსე“. [5,385]

ახალი პოეტური აზროვნებითა და განსხვავებული იდეებით აღსავსე პოეტის იდუმალი სული გამსახურდიას მძაფრ ინტერესს იწვევს და მასში სამყაროს სუნთქვას გრძნობს. უიტმენის ლექსს „სამ სამყაროს“ მწერალი შედევრად აღიარებს, ხოლო ხორციელის აპოლოგიას ხედავს შემდეგ პოემებში: „ოცდარვა ახალგაზრდა ბანაობს”, „იცნობდი ერთ კაცს”, „ვხედავ დედაკაცი შიშველი ცურავს”.

კონსტანტინე გამსახურდია, უიტმენის პოეზიაში, მარადიულობის თემას აანალიზებს: სწორედ ამ მარადიულ წრებრუნვაში, სადაც ერთი ათასად იქცევა, და პირიქით, სიკვდილ-სიცოცხლის ღრმა მისტერიას ხედავს. ამ კუთხით განიხილავს ლექსებს: „მკითხავდა ბავშვი“, „რაა ბალახი“, „ქალაქი მიცვალებულთა სახლში“, სადაც მარადიულობის იდუმალი მისტერია მაღალმხატვრული პოეტური ენით არის გაცხადებული.

კონსტანტინე გამსახურდია უიტმენის მხატვრულ ენას „ძლიერის გრძნობის ვულკანს უწოდებს”, რომელიც ხანდახან მაღალტონიან დითირამბებს უახლოვდება. ესეში განხილულია პოემა „მომეცი ელვარე, ბრწყინვალე მზე”, სადაც პოეტი ისეთივე სიყვარულით უმღერის ქალწულებრივი სილამაზით აღსავსე ბუნებას, როგორც მოუსვენარ ჭუჭყიან მანჰეტენს:

„მომეცით მეტი სანახაობა
და მანჰატანის ვრცელი ქუჩები,
ო, ეგ ცხოვრება მრავალგვარი მოუსვენარი
ეგ არის ჩემთვის“. [2,85]

უიტმენის პოეზიაში ბუნება და ადამიანი ჰარმონიაში თანაარსობენ, სადაც სამყარო სრულქმნილი და იდეალურია. უიტმენი უმღეროდა სულსა და ხორცს, ომსა და ზავს, მაგრამ უმთავრესი უიტმენის პოეზიაში თავისუფალი, ძლიერი ადამიანის კულტია:

„მე ვარ მირიად ჭაბუკების მახარობელი,
მათ უნდა ექნათ ტკბილი სისხლი, ძლიერი ნება და სილამაზე;
მე ვარ ახალი ძლიერი რასის მახარობელი“.[იქვე, 86]

უიტმენის ლექსი „მშვიდობით,“ კ. გამსახურდიას ერთგვარ რექვიემად აქვს წარმოდგენილი, სადაც პოეტი, არამარტო ერთ კონკრეტულ პიროვნებას, არამედ სრულიად კაცობრიობას მიმართავს. ეს არის სიკვდილ-სიცოცხლის ზღვარზე მდგარი ადამიანის აღსარება, სადაც სიკვდილი მატერიისგან გაყრად, ერთგვარ გარდასახვად არის აღქმული. ეს ლექსი ავტობიოგრაფიული ხასიათის ელემენტებს ატარებს:

უიტმენის ფენომენალური ხედვები, უცხო და არატრადიციული ლექსთწყობის ფორმებით არის გადმოცემული. გამსახურდიას მძაფრ ინტერესს იწვევს, უიტმენის, პოეტური სახეები, ხატოვანი ფორმებით გადმოცემის სტილი. უიტმენის სიტყვის წიაღში იგრძნობოდა დღემდე უხილავი და გაუგონარი ტონალობა, სწრაფვა, რაღაც ახლისკენ, მუდმივი ძიება, რომელსაც შეეძლო დაეპყრო მარადიულობა, არყოფნაში სრული ტრიუმფით გადასვლისას პოეტი ხმამაღლა აცხადებს, რომ „იგი არის ახალი, ძლიერი რასის მახარობელი”.

უიტმენი თანაბარი სიწრფელით უმღეროდა, როგორც სიყვარულს, ისე სიკვდილსაც, სწორედ ამ ჰარმონიულობამ განაპირობა გამსახურდიას აზრით, უიტმენის პოეზიის მარადიულობა. მწერლისთვის, სიკვდილი წინასწარი დათქმული გარსის დასრულებაა, „სულის სხვად ქცევა ყოველი არსის უსაზღვროების მარადჟამობის წიაღში დაბრუნება”. [5,388]

ამერიკული ლიტერატურის ისტორიაში უიტმენის პოეზია ჯერაც აუხსნელი უნიკალური მოვლენაა. ამერიკელი ლიტერატურათმცოდნეები მის ლექსებს უთარგმნელს უწოდებენ. პოეტი, რომელიც აცხადებდა: „მე ვარ ღვთაება“! საბოლოოდ მსოფლიომ აღიარა. მისი ლექსი თანამედროვე პოეზიის სამყაროში თვითდამკვიდრების ამბიციით მოვიდა და დარჩა.

მისი მრავალპლანიანი პოეზია თავს უყრის ბიბლიური, ხალხური, ჟარგონული მეტყველების ელემენტებს. ყოველივე მთლიანობაში ერთ ჰარმონიულ, მისტიურ სიმფონიას ქმნის. მის ავტორს აქვს გაუნელებელი მოთხოვნა მოისმინონ მისი პოეზია, ჩასწვდნენ და გაიგონ მისი იდუმალება.

კონსტანტინე გამსახურდიამ შეიგრძნო უიტმენის პოეტური სამყარო, სწორად განჭვრიტა უიტმენის იდეალი - თავისუფალი ადამიანი. უდიდესი სიფრთხილით მოეკიდა ამერიკელი პოეტის შემოქმედების თარგმნას და „თავზეხელაღებული” ამერიკელის ჰუმანურ და სპეტაკ პოეზიას ღირსეული ადგილი დაუმკვიდრა ჩვენს თანამდეროვეობაში.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
უოლტ უიტმენის ესთეტიკური სამყარო
კონსტანტინე გამსახურდიას ესეისტიკაში
თათია გიგანი

ნაშრომში განხილულია ამერიკელი პოეტის - უოლტ უიტმენის პოეზია და მისი ესთეტიკური სამყარო. უოლტ უიტმენის სახელი უცხო იყო XX საუკუნის ოციანი წლების ქართველი მკითხველისთვის.

1921 წელს მისი პოეზია პირველად თარგმნა ვახტანგ კოტეტიშვილმა. მოგვიანებით, ამერიკელი პოეტის შემოქმედებით დაინტერესდა კონსტანტინე გამსახურდია. მწერალმა მაღალმხატვრული ოსტატობით თარგმნა უიტმანის პოეზია და 1926 წელს გამოსცა მისი ლექსების კრებული. ასევე მან შესანიშნავი ესე მიუძღვნა ამერიკელ პოეტს, რომელიც შესულია გამსახურდიას თხზულებათა ათტომეულში.

S U M M A R Y
ESTHETIC WORLD OF WALT WHITMAN IN KONSTANTINE GAMSAKHURDIA'S ASSAYS
TATIA GIGANI

In work the poetry of Walt Whitman and his esthetic world is analyzed. The name of Walt Whitman was not familiar for Georgian reader in twenties of XX century.

The First translation of his poetry made Vaxtang Kotetishvili in 1921. Later in poet's oeuvres has interested Konstantine Gamsaxurdia. In 1926 he published Whitman's poems. He translated in high mastery and dedicated him the wonderful Assay, which is published in ten volumes of writer.

Р Е З Ю М Е
ЭСТЕТИЧЕСКИЙ МИР УОЛТА УИТМЭНА В ЭССЕИСТИКЕ
КОНСТАНТИНА ГАМСАХУРДИА
ТАТИА ГИГАНИ

В работе рассмотрена поэзия американского поэта - Уолта Уитмэна и его эстетический мир. Имя Уолта Уитмэна незнакомо грузинским читателям 20-ых годов XX века.

В 1921 году его поэзию впервые перевёл Вахтанг Котетишвили. Позже, творчеством американского поэта заинтересовался Константин Гамсахурдия. писатель в 1926-ом году он выпустил сборник стихов У. Уитмэна. Он также с высокохудожестенным мастерством перевёл его поэзию, а поэту посвятил эссе, которое вошло в десятитомник произведений писателя.

მზისა ბუსკივაძე
ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწოფო უნივერსიტეტის თურქული ფილოლოგიის დოტქორანტი

კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე უძველესი დროიდან დღემდე გრძელდება შეუნელებელი ბრძოლა ქალისა და მამაკაცის ოჯახური, საზოგადოებრივი და პოლიტიკური თანასწორობის დადგენისა და განმტკიცებისათვის. სხვადასხვა საზოგადოებაში ქალს განსხვავებული უფლებრივ - ქონებრივი მდგომარეობა ჰქონდა. ყოველივე ეს დამოკიდებული იყო კონკრეტული ხალხის სოციალური, პოლიტიკური და კულტურული განვითრების დონეზე, რელიგიურ შეხედულებებზე, რწმენა -წარმოდგენასა და სხვა ფაქტორებზე.

თანამედროვე ცხოვრების ერთ-ერთ მთვარ პრობლემას ე.წ გენდერის პრობლემა წარმოადგეს, რომლის შესახებ ღიად საუბარი მე-20 საუკუნის 70-იან წლებში დაიწყო. მით უფრო საინტერესოა საკითხის კვლევა აღმოსავლურ სამყაროში, სადაც ქალი ისლამის კანონებმა საზოგადოებრვი ასპარეზიდან განდევნა და ბინა ჰარემში დაუდო. თანამედროვე თურქეთში საზოგადოების ერთ ნაწილს მიაჩნია რომ „ქალი გრძელთმიანი და მოკლე ჭკუის არსებაა”, მეორე ნაწილის აზრით, თანამედროვე თურქი ქალი ისეთივე უფლებებით სარგებლობს, როგორითაც განვითრებულ ქვეყნებში მცხოვრები ქალები. თუმცა, სანამ საზოგადოება ამ დასკვნამდე მივიდოდა, ქალისადმი დამოკიდებულების საკითხი სხვადასხვა დროს სხვადასხვაგვარი იყო. სანამ თურქები ისლამს მიიღებდენენ, ქალსა და მამაკაცს თანაბარი უფლებრივი მდგომარეობა ჰქონდათ. არ არსებობდა პოლიგამია, მემკვიდრეობა და მატერიალური ქონება თანაბრად ნაწილდებოდა. ქალები აქტიურ მონაწილეობას ღებულობდნენ ვაჭრობაში, მეურნეობაში, ქვეყნის პოლიტიკურ, სოცილურ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ქალი ძლიერი და გავლენიანია. ისლამის მიღებამ თურქულ საზოგადოებაში არაბული და სპარსული ტრადიციების დამკვიდრება გამოიწვია. აქედან ერთ-ერთს კი ქალისა და მამაკაცის უთანასწორობა წარმოადგენდა. სწორედ ამ შეხედულებამ დააკარგვინა თურქ ქალს ყველა უფლება რაც კი მანამდე ჰქონდა. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგიერთი თურქი პუბლიცისტის აზრით, ისლამის კანონების არასწორმა გაგებამ გამოიწვია ქალის მეორეხარისხოვან ადამიანად ქცევა. იმპერიალისტურ თურქეთში ქალის სოციალური სტატუსი სრულიად შეიცავალა. მათ ჩადრის გარეშე გარეთ გასვლა აეკრძალათ, თეატრებსა და საზოგადოებრივ ტრასნსპორტში ქალებისათვის ცალკე ადგილი იქნა გამოყოფილი. ზოგიერთი მწერლისა და მოაზროვნის აზრით, ოსმალეთის იმპერიის ჩამორჩენილობის ერთ-ერთ მთვარ მიზეზს ქალის საზოგადოებრივი ცხოვრებიდან განდევნა წარმოადგენდა. მე-18 საუკუნეში თურქეთში განხორციელებული რეფორმების წყალობით ქალებს საშუალება მიეცათ მიეღოთ განათლება.

ქვეყანაში მიმდინარე პროცესები მნიშვნელოვნად აისახებოდა ლიტერატურის ჩამოყალიბებაზე. კონკრეტულად ქალისა და მამაკაცის თანასწორობის შესახებ არსებული ლიტერატურული ნაწარმობები ძალიან მცირეა.

ძირითადად ამ პრობლემის გადაჭრას ისევ ქალი მწერლები ცდილობენ, რომელთა რიცხობრივი რაოდენობა ძალიან მცირეა. საზოგადოების მიერ მათი მიღება და აღიარება არცთუ ისე მარტივი პროცესია. არსებობენ მწერალი ქალები, რომელთა რეაბილიტაცია ჯერაც არ მომხდარა. მწერალი პინარ ქური პირველია, რომლიც საზოგადოებში ქალის ექსპლუატაციის საკითხს შეეხო და მის შედეგებზეც გაამახვილა ყურადღება. საკვირველი არ არის, რომ საზოგადოებას არ მოსწონს, როცა მას აშკარა ნაკლზე მიუთითებენ, რადგან მისი გამოსწორების ნაცვლად დავიწყებას უფრო ცდილობს, თუმცა დავიწყებაც დროებითი პროცესია და საკითხმა თავისი აქტუალბით ნებისმიერ დროს შეიძლება იჩინოს თავი. პინარ ქური აღნიშნავს, რომ ნაწარმოები რეალურ ფაქტებს ემყარება და მან კიდევ ერთხელ დააბიჯა ფეხი საზოგადოების ძველ, მაგრამ ჯერაც მოუშუშებელ იარას.

ნაწარმოების მთავარი გმირები სიმბოლურად წარმოადგენენ საზოგადოების სახეს. ერთი მხრივ, მთვარი გმირის, მელექის ტრაგედია არ შეიძლება აღქმულ იქნას როგორც ერთი ადამინის ტრაგედია, მეორე მხრივ, ნაწარმების მეორე გმირის, იალჩინის სახით წარმოდგენილია საზოგადოების ის უმცირესი ნაწილი, რომელმაც კარგად იცის, რომ ერის კულტურის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გამოხატულება საზოგადოებაში ქალის ადგილის განსაზღვრაა. თუმცა ამ დასკვნამდე მისვლას აუცილებლად ადამინის სიცოცხლე უნდა შეწირვოდა.

ნაწარმოების სიუჟეტს სასამართლო პროცესი წარმოდგენს, რომლის წინაშე მელექია წარმდგარი სრულიად უსაფუძვლო ბრალდებით. მას საკუთრი მამობილის, შემდგომში უკვე ქმრის მკვლელობაში სდებენ ბრალს. ჩამოხრჩობასაც ისე მიუსჯიან, რომ მის უნადაშაულობაში ყველა დარწმუნებულია.

მწერალი მკვეთრი ფერებით ხატავს დაუცველი, უპატრონო გასაცოდავებული ადამინის ისტორიას, რომელიც გარე სამყაროსაგან მოწყვეტილი მისი მამობილის ავადმყოფურ და საშინელ სამყაროში ცხოვრობს. მელექი ხშირად გამხდარა მამობილის ექსპლუატაციის მსხვერპლი, ფიზიკური შეურაცხყოფა და სექსუალური ძალადობა მის ცხოვრებაში ჩვეულებრივ მოვლენას წარმოდგენს, საბოლოო ჯამში, მამობილმა, რომელიც ძალიან მოხუცია ესეც არ აკმარა და მისი სხეულით ვაჭრობაც დაიწყო.

საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ მოხუცის ამ ამაზრზენ საქციელს საზოგადოება დუმილით ხვდება, დანაშაულის გრძნობას იმით ამართლებენ, რომ არსებობს შეგნება, რომლის მიხედვითაც ოფიციალური ქორწინების დროს მამაკაცი ქალს ისე უნდა მოექცეს, როგორც მას სურს. ქალი, თითქოსდა ბუნებით მოკლებული ინტელექტუალურ და რაციონალურ უნარებს, მიჯაჭვულია მგრძნობიარობის სურვილისა და სხეულის არასრულფასოვან სფეროებზე. მოხუც მამობილს მართლაცდა საშინელი საქციელის ჩადენის საშუალებას კი ის საუკუნეების მანძილზე არსებული ტრადიცია აძლევს, რომელიც გარეშე პირთა მორჩილებასა და შინაურების დაჩაგვრაში მდგომარეობდა.

ცნობილია, რომ მუდმივი ექსპლუატაციის ქვეშ მყოფი ადამიანი სულიერ და ფსიქიკურ დეგრადაციას განიცდის. ნაწარმოებში ხაზგასმულია ერთი ფაქტი, მთავარი გმირი მელექი ყოველთვის დუმს, სასამართლოს წინაშეც კი არ ცდილობდა თავის გამართლებას, ხედავს რა მისადმი მთელი საზოგადეობის უარყოფით დამოკიდებულებას. ისმის კითხვა, რატომ არ აღუდგა იგი წინ ამ ამაზრზენ ძალადობას, პასუხი მარტივია. იმიტომ, რომ ისეთ საზოგადოებაში აღიზრდა, სადაც ძალადობა ცხოვრების ბუნებრივი ნაწილია. ასეთ გარემოში საეჭვოა ადამიანს თავისუფალი აზროვნების უნარი განუვითარდეს. ერის განვითარება კი სრულფასოვან და თავისუფლად მოაზროვნე ადამიანებზეა დამოკიდებული.

მწერლის აღნიშვნით, თურქულ ლიტერატურაში და ზოგადად ხელოვნების სხვადსხვა დარგებში სწორედ ამ საკითხს უნდა დაეთმოს სათანადო ყურადღება.ქალისა და მამაკაცის თანსწორობაზე ზედმეტია ლაპარაკი იქამდე, სანამ ქალი, როგორც ადამინი არ იქნება მიღებული საზოგადოებაში.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
ქალის ექსპლუატაციის საკითხი თანამედროვე თურქულ საზოგადოებაში თანამედროვე თურქი მწერალი ქალის, პინარ ქურის ნაწარმოების
„ქალი სახრჩობელაზე“ მიხედვით

მზისა ბუსკივაძე

სტატიაში - „ქალის ექსპლუატაციის საკითხი თანამედროვე თურქულ საზოგადოებაში თანამედროვე თურქი მწერალი ქალის, პინარ ქურის ნაწარმოების „ქალი სახჩობელაზე“ მიხედვით - განხილულია თურქულ სამყაროში ქალისადმი დამოკიდებულების საკითხი და მისი შედეგები. ლიტერატურაში ამ საკითხისადმი დამოკიდებულება არაეთგვაროვანია, ძირითადად, პრობლემის გადაჭრას ისევ ქალი მწერლები ცდილობენ, პინარ ქურის ნაწარმოები „ქალი სახჩობელაზე“ სწორედ ამ საკითხს ეძღვნება. ნაწარმოების მთავარი გმირები საზოგადოების სიმბოლური სახეებია. ხალხის ის ნაწილი, რომლიც მელექის სიკვდილს ეგუება, მიიჩვენს, რომ ქალი ბუნებით მოკლბეულია რაციონალურ და ინტელექტუალურ უნარებს, მიჯაჭვულია მგრძნობიარობის სურვილსა და არასრულფასოვან სფეროს. იალჩინის სახით წარმოდგენილია საზოგადოების ის ნაწილი, რომელმაც კარგად იცის, რომ ერის კულტურის განმსაზღვრელი საზოგადოებაში ქალისთვის ადგილის მიჩნევაა.

მწერალი მიიჩნევს, რომ თურქულ ლიტერატურაში სწორედ ამ საკითხს უნდა დაეთმოს მნიშვნელოვანი ყურადღება. საუბარი ქალისა და მამაკაცის თანასწორობაზე, უსაგნოა, ვიდრე ქალი არ იქნება მიღებული საზოგადოებაში, როგორც მისი ერთ-ერთ სრულფასოვანი წევრი.

S U M M A R Y
THE PROBLEM OF WOMAN EXPLOITATION IN CONTEMPORARY
TURKISH SOCIETY, BY MODERN TURKISH WOMAN-WRITER
PINAR KUR'S CREATION „THE WOMAN WHO MUST BE HUNG“
MZISA BUSKIVADZE

In the following article „The problem of woman exploitation in contemporary Turkish society, by modern Turkish woman-writer Pinar Kur`s creation „The woman who must be hung“ is represented the problem of attitude towards a woman in Turkish society and its results.

There are quit different points of view about this question. Basically the women-writers are trying to deliberate this matter. Pinar Kur`s working „The woman who must be hung“ is dedicated exactly to this problem. The leading heroes symbolically express society. The part of society which accommodates itself to Melek`s death, considers woman to be irrational and unintellectual, who is concentrated only on feelings and imperfect spheres. The author by Ialchin represents those who know that it is very important for nation's culture to determine the woman's role and participation in society.

The problem of woman and man equality is very timely and important. As the writer reckons this is the question in Turkish literature which must be taken under consideration and devoted attention.

It is useless to talk about equality, unless the woman is received as a human in society.

Р Е З Ю М Е
ВОПРОС ЭКСПЛУАТАЦИИ ЖЕНЩИН В СОВРЕМЕННОМ ТУРЕЦКОМ ОБЩЕСТВЕ ПО ПРОИЗВЕДЕНИЮ ТУРЕЦКОЙ ПИСАТЕЛЬНИЦЕЙ ПЫНАРА КУРА „ЖЕНЩИНА НА ВЫСЕЛИЦЕ“
МЗИСА БУСКИВАДЗЕ

В данной стате рассматривается роль женщчини в турецком обществе. В литературе этот вопрос в основном питаютсья решит женщчини-писательници. Aвтор в своем произведении подчеркивает актуальность вопроса.

Главиые герои произведения являються символичними оброзами общество. Для людей наказывающих невиновного человек, женщчина лешена интеллектуальности и рациональности. Образ Ялчина олицетворяет ту половину общесвто, которое считает, что один из призноков национальной культури является определить место женщчине в обществе.

По мнению автора говорить о равенстве мужчин и женщчин безполезно до тех пор, пока женщчина не будет полноценной частю общества.

ქეთევან ბარბაქაძე
პედაგოგიკურ მეცნიერებათა დოქტორი, გორის უნივერსიტეტი

ხალხური ნაწარმოებების ქართველ მოწაფეთათვის მიწოდების პირველი ცდა ან. წიწვიანიძეს სახელთანაა დაკავშირებული, რომელმაც 1842 წ. რუსულიდან გადმოიღო „სასიამოვნო წალკოტი ყრმათათვის, ანუ კრება სასიამოვნო და რჩეულთა ზღაპართა ცხადითა და ადვილისა ზნეობითისა სწავლითა“. მაგრამ, სამწუხაროდ, ეს კრებული ქართული ფოლკლორის მასალებს არ შეიცავდა.

დ. ჩუბინაშვილის მიერ შედგენილ პირველ ქრესტომათიაში (1846 წ.), დამწერლობით ნიმუშებთან ერთად შესულია მხოლოდ ანდაზები და სიტყვის მასალა. პირველი კრებული რომელშიც ხალხური შემოქმედების ნიმუშები გადაუმუშავებული სახით შეუტანიათ, იყო ივ. კერესელიძის „ანბანი ახალ მოსწავლე ყრმათათვის“ (1856), სადაც ავტორს ცნობილი იგავების გვერდით თქმულებებიც მოუთავსებია. სწორედ აქ უნდა ჩაყროდა საფუძველი ზეპირსიტყვიერ ნიმუშთა შეტანას ლიტერატურის სახელმძღვანელოებში.

ზემოხსენებული სახელმძღვანელოები, თავისი შინაარსიდან გამომდინარე, მიზნად ისახავდნენ მოზარდებში სასწავლო ინტერესების გაღვიძებასა და დამოუკიდებელი მუშაობის უნარ-ჩვევების გამომუშავებას, რაც კარგად ჩანს მოზარდთათვის გათვალისწინებულ დავალებებშიც: საზაფხულო არდადეგებზე მშობლიური კუთხის ზეპირსიტყვიერების ნიმუშების შეკრებასთან დაკავშირებით საჭიროა ხაზი გაესვას ერთ გარემოებასაც: ძველ სახელმძღვანელოებში სიტყვიერების ცნების ქვეშ მოიაზრებოდა როგორც ზეპირსიტყვიერება, ასევე მხატვრული ლიტერატურა (ანუ ხელოვნური სიტყვა).

XIX საუკუნის II ნახევრის სასწავლო პროგრამების განხილვით დადგინდა, რომ, სამწუხაროდ, თავდაპირველად ზეპირსიტყვიერების ნიმუშთა სწავლება მათში არ ყოფილა გათვალისწინებული (მხედველობაში გვაქვს პროგრამა „ტფილისის სათავადაზნაურო სკოლის მოსამზადებელ კლასებისა“, 1896წ. და სანიმუშო პროგრამები ქ.შ. „წერა-კითხვის გამავრცელებელის საზოგადოების სკოლებისა“ 1910 წ.), თუმცა, 1919 წლიდან კი ხალხური შემოქმედების შესწავლა უკვე პროგრამითაა სავალდებულოდ მიჩნეული.

არსებული პროგრამებიდან პედაგოგიკურ-მეთოდიკური სიახლეების თვალსაზრისით, ჩვენი აზრით, საინტერესოა პირველდაწყებითი სახალხო სკოლის დროებითი პროგრამები, რომლებსაც ლ. ბოცვაძის ზოგადი ახსნა-განმარტება დაერთვის. ავტორის აზრით, დასაწყისი სკოლის მიზანს წარმოადგენს თვითგანვითარება. „მოწაფეს (უნდა-ქ.ბ.) შეეძლოს შემდეგში თვითგანვითარებით, თავისთავად უფრო მეტი საჭირო ცოდნა შეიძინოს“ [1: 3].

იაკობ გოგებაშვილის იდეების გამგრძელებელი სწავლებაში მოწაფეთა ინიციატივას აუცილებლად თვლის: „ყოველ ცოდნას მხოლოდ მაშინ ექნება სიმკვიდრე და ღირებულება, როცა იგი მოწაფის საკუთარი დამოუკიდებელი მუშაობის ნაყოფია... ამიტომაც, - განაგრძობს ავტორი, - ახლანდელი სწავლების მეთოდებიც ისეთი უნდა იყოს, რომლის დროსაც მოწაფე, შეძლებისა დაგვარად, ხშირად შესასწავლ მოვლენათა მკვლევარი და მაძიებელია, ამასთან შეძლებაც უნდა ჰქონდეს, რომ მოწაფემ ხშირად გამოიჩინოს საკუთარი შემოქმედებითი მუშაობა, თავისი ინიციატივა“ [1: 4].

უნდა აღინიშნოს, რომ ლ. ბოცვაძის შეხედულებები განათლების თანამედროვე რეფორმასთან საოცარ ახლოს დგას. „დღევანდელი ჩვენებური სკოლა საერთოდ და სახალხო კერძოდ, თანახმად საპედაგოგიო მეცნიერებისა, დასავლეთ ევროპისა და ამერიკის მაგალითების მიხედვით, რაკი განათლებულ ქვეყნებთან დაახლოვებას ვცდილობთ, ძირითადს რეფორმებს თხოულობს (ხაზი ჩვენია - ქ.ბ.). და ამ მოსაზრებით ვცდილობდით, შეძლებისა დაგვარად, საღი პედაგოგიური პრინციპები გაგვეტარებინა წარმოდგენილს პროგრამებში“ [1:5]. როგორც ჩანს, განათლების რეფორმათა ცვლილება არც ჩვენი წინაპრებისათვის ყოფილა უცხო.

პროგრამაში ხაზგასმულია მოწაფეთა დამოუკიდებელი მუშაობის აუცილებლობაც. „სკოლამ მოწაფეს სწავლის ხალისი უნდა აღუძრას, შეაჩვიოს, რომ დამოუკიდებლად თავისთავად მოიკლას სწავლის წყურვილი და არ მიიღოს მხოლოდ მზამზარეულად შემუშავებული ცოდნა, რაც დღემდის სწარმოებდა სკოლაში. ამ შემთხვევაში მასწავლებელი მხოლოდ დახმარებას უწევს მოწაფეს მის მიერ სწავლის შეძენაში. მთავარი მომქმედი პირი მოწაფეა და არა მასწავლებელი (ხაზი ჩვენია-ქ.ბ) ყოველთვის და მუდამ ბავშვები კი არ უსმენენ მასწავლებელს, არამედ ხშირად მოწაფეებიც თავიანთ აზრს იმის შესახებ, რაც თავისთავად გაუგიათ და შეუნიშნავთ, უზიარებენ მასწავლებელს, რომელიც ბავშვების გულისყურს სასურველს მიმართულებას აძლევს და ხელს უწყობს, რომ მოწაფეები უკანასკნელ დასკვნამდე თავისთავად მივიდნენ. თუ ძველი პედაგოგიკა... თხოულობდა მოწაფეს მხოლოდ ყური ეგდო მასწავლებლისათვის... დღევანდელი პედაგოგიკა თხოულობს მოწაფეთაგან ყურის გდებას, დაკვირვებას და მოქმედებას, დამოუკიდებელ მუშაობას“ [1: 7-8]. (ხაზი ჩვენია-ქ.ბ).

ქართული ენის სწავლების გაკვეთილის სქემა ცნობილ პედაგოგს შემდეგნაირად წარმოუდგენია: „მასწავლებელი, ცოცხალი საუბრის საშუალებით, გაიცნობს მოსწავლეებს, მათ განვითარებას, ნიჭს და სიტყვის მასალას, რაც ოჯახიდან სკოლაში მოუტანიათ“ [1:17-18]. ამრიგად, ლ. ბოცვაძის აზრით, პირველი წინასწარი საუბარი უნდა შეიცავდეს ბავშვებისათვის მახლობელ და საყვარელ ამბებს. ცხადია აქ მოიაზრება ზეპირსიტყვიერი მასალებიც: ზღაპრებიც, ენის გასატეხი, გამოცანები, საბავშვო ლექსები და სხვ რომლებიც პატარას სკოლაში მისვლამდე ექნება გაგონილი, ან გაცნობილი.

„პირველი წინასწარი საუბარი, - დასძენს ავტორი, - უნდა შეიცავდეს უფრო მახლობელსა და ბავშვებისათვის სახალისო, საყვარელ საგნებს: მაგ, სურათებს ბავშვების ცხოვრებიდან, .პატარ-პატარა ამბებს, ზღაპრებს, მასწავლებლის მიერ კლასში წაკითხულს და ან მოწაფის მიერ მოთხრობილს ამბებს“ [1:17-18].

პროგრამაში გათვალისწინებულია „შეგნებით კითხვა შესაფერი მოთხრობებისა, ზღაპრებისა, ლექსებისა და იგავ-არაკებისა“ [1:17-18]. ბუნებრივია, აქ უნდა ვიგულისხმოთ, ტექსტის გააზრებული, საფუძვლიანი კითხვა. პროგრამა ითვალისწინებს იმასაც, რომ ბავშვს უნდა შეეძლოს წაკითხული შინაარსის თავისი სიტყვებით გადმოცემა. „საჭირო ახსნა-განმარტების შემდეგ ზეპირად შესწავლა საუკეთესო ლექსებისა და იგავ-არაკებისა სახელმძღვანელო წიგნიდან. ცოდნა შესაფერ მოთხრობებისა და ხალხური ზღაპრების შინაარსისა“ [1:19-20].

სწავლების მესამე წელს ავტორი ყურადღებას ამახვილებს მოსწავლეებში განავითაროს შესასწავლი მასალის მოკლე შინაარსის დამოიკიდებლად დამუშავების უნარ-ჩვევები. „წაკითხულ მასალის მოკლე შინაარსის დამოუკიდებლად და კითხვების საშუალებით წერა. საგნებისა და სურათების უფრო ვრცლად აღწერა. საუბრების და ზოგიერთი შესწავლილი იგავ-არაკების მოკლე შინაარსის წერა“. აი, ის მეთოდიკური რეკომენდაციები, რომლებითაც ლ. ბოცვაძე მოსწავლეთა დამოუკიდებელი უნარ-ჩვევების განვითარებას ვარაუდობდა.

ავტორს პროგრამის დახვეწა სამომავლოდ გადაუდია: „დრო და გამოცდილება ბევრ რასმე დაგვანახვებს და მომავალში ამ პროგრამაშიც სასურველი შესწორება მოხდება“ [1:17]. ეს გამართლებულიც იყო.

1) ამრიგად, ლუარსაბ ბოცვაძე 90 წლის წინ გამოხმაურებია ევროპისა და ამერიკის სკოლებში სასწავლო პროცესში მოსწავლეთა უპირველეს მონაწილეობის იდეას და მოითხოვს, რომ მოწაფეები სასწავლო პროცესში აქტიურ როლს თამაშობდნენ.

2) ეს მოთხოვნა გასული საუკუნის ათიანი წლების ბოლოსათვის უაღრესად ნოვატორული იყო. მართალია, იგი იმ დროისათვის სისტემად არ გადაქცეულა, მაგრამ ნოვატორმა პედაგოგებმა ეს იდეები გარკვეულად გაიზიარეს. სწორედ ამ თვალსაზრისითაა იგი ჩვენთვის საყურადღებო.

ამასთან ერთად, უნდა აღვნიშნოთ ისიც, რომ XIX საუკუნის 60-იან წლებში „სკოლებს უნდა ემუშავათ რუსეთის განათლების სამინისტროს სასწავლო გეგმებითა და პროგრამებით“ [2: 256].

შემდგომ წლებში ზეპირსიტყვიერ ნაწარმოებთა სწავლებას უკვე ჯეროვანი ყურადღება ეთმობა. „ქართული ენა, როგორც სასწავლო საგანი, - შენიშნულია 1921 წლის სოციალურ-ჰუმანური ტეხნიკუმის პროგრამაში, - ეროვნულ სკოლაში გულისხმობს ერთი მხრით თვით მშობლიური ენის შესწავლას და მეორე მხრით იმ ხალხურ და ლიტერატურულ ნაწარმოებთა გაცნობას, რომლებშიაც მხატვრულად გადმოცემულია ხალხის მასისა და განათლებული საზოგადოების სულიერი ცხოვრება“ [3: 6].

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

ლ. ბოცვაძე, პირველ დაწყებითი სახალხო სკოლის დროებითი პროგრამები, ტფ., 1919.

ნ. ვასაძე, პედაგოგიკის ისტორია, თბ., 2004.

სოციალურ-ჰუმანური ტეხნიკუმის პროგრამა, თბ., 1921,

რ ე ზ ი უ მ ე
ზეპირსიტყვიერების სწავლების სათავეებთან
(ლ. ბოცვაძის 1919 წლის „დროებითი პროგრამა“)
ქეთევან ბარბაქაძე

ხალხური ნაწარმოების ქართველ მოწაფეთათვის მიწოდების პირველი ცდა ან. წიწვიანიძის სახელს უკავშირდება.

1919 წლიდან ხალხური შემოქმედების შესწავლა უკვე პროგრამით სავალდებულოდ იქნა მიჩნეული.

ცნობილი პედაგოგი ლ. ბოცვაძე პირველ დაწყებით სახალხო სკოლის დროებით პროგრამებში შენიშნავს ზეპირსიტყვიერების სწავლების აუცილებლობას და იძლევა გარკვეულ რეკომენდაციებს მისი შესწავლისათვის.

მისი ნოვატორული იდეები დღესაც საოცარ სიახლოვეს იჩენს განათლების რეფორმასთან.

S U M M A R Y
THE BEGINNINGS OF THE TEACHING FOLK-LORE.
(„TEMPORAL PROGRAMM“ OF L. BOTCVADZE 1919)
KETEVAN BARBAKADZE

The first steps of the teaching of folk at schools belonged to A. Tsitsvianidze.

From 1919 this teaching was already considered as a compulsory.

The famous teacher of the first school L. Botcvadze reproves the inevitability of folklore in his temporal programm of teaching and gives some recomandations about it. Even nowadays his ideas are very close to the educational system of reforms.

Р Е З Ю М Е
У ИСТОКОВ УЧЕНИЯ СЛОВЕСНОСТИ.
(„ВРЕМЕННАЯ ПРОГРАММА“ Л. БОЦВАДЗЕ 1919 Г.)
КЕТЕВАН БАРБАКАДЗЕ

А. Цицвианидзе был первым, кто пытался донести произведения словесности грузинским учащимся.

С 1919 года учение народного творчества уже была признана объязательной.

Л. Боцвадзе во временной программе замечает изучение словесности необходимым и даёт некоторые рекомендации по его изучению. И по сей день его новаторские идеи очень близки к реформам образования.

ვიოლეტა ავეტისიანი
ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტის უცხო ენათა ფილოლოგიის ფაკულტეტის დოქტორანტი

XX საუკუნეში, მიმდინარე პირველი და მეორე მსოფლიო ომების შუალედურ პერიოდში, ჩამოყალიბდა უნიკალური ფენომენი - რუსული ემიგრაცია. იძულებით ემიგრირებული ადამიანებისათვის საზღვარგარეთი გახდა საკუთარი სახლი. მაგრამ სულიერი სიმდიდრე რუსული კულტურის სახით, რაც მათ თან წაიღეს სამშობლოდან ღრმა ფესვებით იყო ჩამჯდარი მათში და ცდილობდნენ მის შენარჩუნებას ისტორიული რეალობის მიუხედავათ. თუმცა იმ ქვეყნის კულტურა უნდა გაეზიარათ, სადაც ისინი იმყოფებოდნენ. ამგვარად აღმოჩნდა რუსული კულტურა უშუალო შეხებაში ევროპის და ამერიკის კულტურულ პროცესებთან. სხვადასხვა კულტურის შეხებამ სათანადო ადგილი ჰპოვა ლიტერატურაში. ამის მაგალითია ვლადიმირ ნაბოკოვის შემოქმედება.

ვლადიმირ ნაბოკოვი დაიბადა 1899 წლის 22 აპრილს სანქტ-პეტერბურგში რუსეთის ცნობილი პოლიტიკოსის ვლადიმირ დიმიტრის ძე ნაბოკოვის არისტოკრატიულ ოჯახში.

რევოლუციის შემდეგ ნაბოკოვები ყირიმში აღმოჩნდნენ, შემდეგ, 1919 წლიდან მომავალი მწერლისათვის დაიწყო ემიგრაციის ხანა მთელი სიცოცხლის განმავლობაში.

20-იანი წლების დასაწყისში ახალგაზრდა ნაბოკოვი ბერლინში რუსეთის დიასპორის ნაწილი ხდება. ბერლინში რუსი ემიგრანტების ჩამოყალიბებულ გაზეთებსა და გამომცემლობებში იბეჭდება ნაბოკოვის მოთხრობები. სირინის ფსევდონიმით ვ. ნაბოკოვი ემიგრანტულ ჟურნალ-გაზეთებში აქვეყნებს თავის ლექსებს, კეროლის წიგნის „ალისა საოცრებათა ქვეყანაში” თარგმანს, ხოლო შემდეგ რომანებსაც, რომლებიც იწვევს რუსული კრიტიკისა და თანამოკალმეთა გააფთრებულ კამათს.

ნაბოკოვმა თავისი რომანების ციკლი გახსნა წიგნით „მაშენკა” („Машенька”, 1926). იგი წლიდან წლამდე სრულყოფს თავის პროზას (მისდევს გოგოლის, პრუსტისა და ჯოისის ტრადიციებს) და სრულ ოსტატობას აღწევს ნაწარმოებებში „გმირობა” („Подвиг”, 1932), „მიპატიჟება სიკვდილით დასჯაზე” („Приглашении на казнь”, 1938), და სხვა რომანებში. ნაბოკოვის რომანები, რომლებიც საბჭოთა რუსეთში არ იბეჭდებოდა, წარმატებით სარგებლობდა დასავლეთის ემიგრაციაში.

მეორე მსოფლიო ომის დასაწყისში გერმანიაში ცხოვრება საშიში ხდება ნაბოკოვისა და მისი ოჯახისათვის, და მწერალი მიემგზავრება ჯერ საფრანგეთში (1937 წელს), ხოლო შემდეგ, 1940 წელს, აშშ-ში.

ამერიკაში ცხოვრების პირველ წლებში მწერალი ხშირად სასოწარკვეთილებამდე მიდის და თავს ირჩენს შემთხვევითი სამუშაოთი, მაგრამ მოთმინებით და მიზანმიმართულად აშენებს თავის „ამერიკულ სახლს”, იძენს სასარგებლო ნაცნობობას „ნიუ-იორკერში” და სხვა პრესტიჟულ ჟურნალებში.

მოგვიანებით ნაბოკოვი ასწავლის უნივერსიტეტში და ბევრს წერს; მისი წიგნი „სხვა ნაპირები” („Другие берега”) შეუმჩნეველი არ რჩება, მაგრამ მხოლოდ ცენზურის გამო რომან „ლოლიტას” („Лолита”, 1955) გარშემო ატეხილი სკანდალი საკვირველად აქცევს ვ. ნაბოკოვს მსოფლიო სახელის მქონე მწერლად. 1964 წელს ნაბოკოვი გამოსცემს „ევგენი ონეგინის” მისეულ თარგმანს ინგლისურ ენაზე და დაურთავს ვრცელ კომენტარებს, 1969 წელს კი ბეჭდავს რომანს „ადა” („Ада”), რომელსაც უდიდესი წარმატება ერგო.

ნაბოკოვი გადაწყვეტს რევოლუციის შემდგომ რუსეთის ფარგლებს გარეთ ჩამოყალიბებული ნიჭიერი რუსი მწერლიდან გარდაიქმნას ამერიკელ მწერლად. თავის პირველ რომანს ინგლისურ ენაზე („სებასტიან ნაიტის ნამდვილი ცხოვრება”) ნაბოკოვი წერს ჯერ კიდევ ევროპაში, აშშ-ში გამგზავრებამდე ცოტა ხნით ადრე. 1937 წლიდან სიცოცხლის ბოლომდე ნაბოკოვს რუსულ ენაზე არ დაუწერია არცერთი რომანი (თუ არ ჩავთვლით ავტობიოგრაფიას „სხვა ნაპირები” და „ლოლიტას” ავტორისეულ თარგმანს რუსულ ენაზე). ეს მარტო ენის გადაგვარება კი არა, არამედ მწერლური შეგნების გადაგვარებაც იყო. აი რას ამბობდა ვ. ნაბოკოვი საკუთარ თავზე: „მე ვარ რუსეთში დაბადებული ამერიკელი მწერალი, განათლება მივიღე ინგლისში, სადაც ვსწავლობდი ინგლისურ ლიტერატურას მანამ, სანამ თხუთმეტი წლით გადავსახლდებოდი გერმანიაში... ჩემი თავი ლაპარაკობს ინგლისურად, ჩემი გული - რუსულად, და ჩემი ყური - ფრანგულად” [1].*

თავისი შემოქმედებით ნაბოკოვმა შექმნა საკუთარი სამყარო. ვლადიმირ ნაბოკოვის სამყაროს სურათი მისი შემადგენელი სახეებისა და სქემების თვალსაზრისით უნიკალურია, რადგან აერთიანებს რუსეთის, ევროპისა და აშშ-ს ენისა და კულტურის სფეროებს, და ეს განსაკუთრებულ გამოხატულებას ჰპოვებს მისი ნაწარმოებების მხატვრულ სამყაროში და კომპოზიციის აგებაში. სამი კულტურის შეერთება სამყაროს სურათში ავტორს საშუალებას აძლევს გარედან კრიტიკულად შეხედოს ყოველ ცალკეულ კულტურას. მაგალითად, რუსული და ამერიკული კულტურა შეიძლება განიხილებოდეს ევროპული კულტურის პოზიციებიდან და პირიქით. ცალკეული კულტურის მოვლენების გარეგნული შეფასება ხდება ავტორისეული ფასეულობების ინდივიდუალური სისტემის შესაბამისად. ამ მიზეზით ნაბოკოვი კულტურების ურთიერთქმედების პროცესს თავისი მხატვრული ნაწარმოებების ძირითად თემად აქცევს. თანაც აქ კულტურებსა და ენებს შორის ურთიერთქმედების ხერხები, ელემენტები და კავშირები მსგავსებით გადადის ნაწარმოებთა მხატვრულ სამყაროში და განაპირობებს ავტორის სტილს. მწერალი ქმნის ნაწარმოებებს, რომლებიც აგებულებით იმეორებენ ინდივიდის სამყაროს კულტურული სურათის მოდელს მისი მუდმივი ელემენტებითა და კავშირებით.

ნაბოკოვის ნაწარმოებებში ხდება შეხება სხვადასხვა ასპექტებთან, რაც უდიდეს ინტერესს იწვევს. მთელი თავისი შემოქმედებითი ცხოვრების განმავლობაში ვ. ნაბოკოვს არ აკლდა კრიტიკოსების ყურადღება. ამ ყურადღების ყველაზე ადრეულ გამოვლინებად შეიძლება ჩაითვალოს ნაბოკოვის ლექსების პირველი კრებულის განქიქება, რაც მოაწყო ვლადიმერ გიპიუსმა ლიტერატურის გაკვეთილზე ტენიშევსკის სასწავლებელში 1916 წელს. ეს ამბავი გახდა ნაბოკოვისა და მისი კრიტიკოსების ურთიერთობის ათვლის წერტილი. ისინი არასდროს არ აკლდა, და მათი აზრი ნაბოკოვის შემოქმედებაზე იცვლებოდა მწერლის ნიჭის მომწიფებასთან ერთად. თუ როგორ ხდებოდა ეს, ნათლად ჩანს გამოცემაში: Классик без ретуши. Литературный мир о творчестве Владимира Набокова: Критические отзывы, эссе, пародии. (М., Новое литературное обозрение, 2000), სადაც თავმოყრილია ნაბოკოვის ნაწარმოებზე ყველაზე მნიშვნელოვანი გამოხმაურებები მისი სიცოცხლის განმავლობაში. აქ არის რუსულ პერიოდის შესახებ ემიგრანტი კრიტიკოსების გამოხმაურებებიც და უცხოელებისაც - ძირითადად ინგლისურენოვან ნაწარმოებებზე. აღქმის ევოლუცია ორივე შემთხვევაში თითქმის ერთნაირია, რაზეც მიუთითებს წინასიტყვაობაში შემდგენი გ. მელნიკოვი: „... ვ. ნაბოკოვის ლიტერატურული რეპუტაციის ევოლუცია შეიძლება წარმოვიდგინოთ ორი პარალელურად განშლადი სპირალის სახით... სპირალის პირველი ხვია (1922-1929 წწ. სირინისათვის და 1940-1955 წწ. ნაბოკოვისათვის) ხასიათდება არც ისე ხშირი, მაგრამ უმეტესად კეთილგანწყობილი გამოხმაურებებით; მწერალი დიდი ჯაფის ფასად ეძიებს საკუთარ თავს და მუდამ აღწევს ავტორიტეტული კრიტიკოსების აღიარებას, ოღონდ მას იცნობენ ლიტერატურული გურმანების შედარებით ვიწრო წრეში. მეორე ხვია (1929-37 წწ. და, შესაბამისად, 1955-1960 წწ.) იშლება რომანის დიდი წარმატებით, რაც ხდება წლის მთავარი მოვლენა, ავტორი იქცევს ლიტერატურული ელიტისა და მკითხველის ფართო აუდიტორიის ყურადღებას...; „ლუჟინის დაცვა” „რუსულ” პერიოდში, „ლოლიტა” „ამერიკულ” პერიოდში სახელს უთქვამს ნაბოკოვს და „პირველი რიგის” მწერლად აქცევს მას. აქედან დაწყებული მისი ყოველი ნაწარმოები ექცევა კრიტიკოსებისა და მკითხველის მძაფრი ყურადღების ცენტრში. იგი ხდება ავტორი, რომელსაც ბევრს ბეჭდავენ და კითხულობენ, ლიტერატურული მტრებიც კი იძულებულნი არიან გაუწიონ მას ანგარიში, მისი შემოქმედება საქვეყნოდ აღიარებული ხდება. სპირალის მესამე ხვია (1937-1940; 1969-1977) თავისებური „პატრიარქის შემოდგომაა”. მწერლის რეპუტაცია წინანდებურადვე მაღალია - იგი პრესტიჟული ჟურნალებისა და გამომცემლობების სასურველი სტუმარია, მაგრამ მიზეზთა გამო შეიმჩნევა ინტერესის განელება კრიტიკოსებისა და მკითხველების მხრიდან. მწერლის „მთავარი” ნაწარმოებები აღარ იწვევს ძველებურ აღტაცებულ გამოძახილს, ლიტერატურულ მოკავშირეებსა და თაყვანისმცემლებს შორის სუფევს დაბნეულობა და გაურკვევლობა, ხოლო ზოგიერთი უერთდება მტრული მხარის წარმომადგენლებს და მწერალს უძღვნის გამანადგურებელ რეცენზიებს” [2].*

ამ სირთულეების მიუხედავად კრიტიკოსებშიც მოინახა ყურადღებიანი და დაფიქრებული მკითხველი, რომელთა სტატიები გახდა ნაბოკოვის შემოქმედების შემდგომი შესწავლის ორიენტირი. ეს კრიტიკოსებია ვ. ხოდასევიჩი, ვ. ვეიდლე, პ. ბიცილი, უცხოელთაგან - მერი მაკარტნი. მისი სტატია „მეხი მოწმენდილ ცაზე” გახდა ნაბოკოვის რომანის „მკრთალი ცეცხლის” უცვლელი თანამგზავრი.

ნაბოკოვის შემოქმედებამ ლიტერატურათმცოდნეთა ყურადღება მიიპყრო ჯერ კიდევ მწერლის სიცოცხლეში, და შემდგომ ეს ყურადღება სულ უფრო იზრდებოდა. ამას მოწმობს, მაგალითად, ნაბოკოვისადმი მიძღვნილი ორი სპეციალიზებული პერიოდული გამოცემა - „The Nabokovian” და „Nabokov Studies”, რომლებიც გამოდიოდა აშშ-ში რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში. უცხოური ნაბოკოვიანა ვეება ოკეანეა, რომელთა კონტურები მოხაზულია ბიბლიოგრაფიებში - Schuman Samuel. ვლადიმირ Nabokov: A Refernce Guide. (Boston: G.K. Hall, 1979); Juliar M. Vladimir Nabokov: A Descriptive Bibliography. (N.Y.: Garland, 1986), а также Bibliography//The Garland Companion to Vladimir Nabokov / Ed. E. Alexandrov. (N.Y. and Lnd.: Garland, 1995). ნაბოკოვის უცხოეთში კვლევის თემები, პრობლემები, მიმართულებები უსაზღვროდ მრავალფეროვანია. იმ ათწლეულების განმავლობაში, როცა ნაბოკოვის სახელი რუსეთში აკრძალული იყო, დასავლეთის ნაბოკოვმცოდნეობა ძალზე წინ წავიდა.

ბოლო თხუთმეტი წლის განმავლობაში ნაბოკოვმცოდნეობამ განვლო რამდენიმე საფეხური: აღორძინება თითქმის ნახევარსაუკუნოვანი შესვენების შემდეგ - 80-იანი წლების ბოლოს - 90-იანი წლების დასაწყისში (ნ. ანასტასიევის, ლ. ანინსკის, ა. ბიტოვის, ო. დარკის, ა. დოლინინის, ვ. ეროფეევის, ვ. კურიცინის, ო. მიხაილოვის, ა. მულიარჩიკის, დ. ურნოვის სტატიები), თავისებური ბუმი, დაკავშირებული მწერლის ასი წლის იუბილის ზეიმთან 1998-2001 წლებში (ვ. ალექსანდროვის, ჟ. ბლოს, ნ. ბუქსის, ა. ლუქსემბურგის, გ. რახიმკულოვას, ლ. რიაგუზოვას, გ. ხასინის, დ. შრაერის, მ. შულმანის მონოგრაფიები) და შედარებითი დაცემა ბოლო ორი წლის განმავლობაში. უნდა აღინიშნოს სიტყვა „შედარებითი”, რადგან ნაადრევია იმის თქმა, რომ ნაბოკოვის შემოქმედება საკმარისადაა შესწავლილი და ამიტომ არც ისე საინტერესოა ლიტერატურათმცოდნეობისათვის.

ვ. ნაბოკოვი დღეს აქტუალური და საინტერესოა არა მარტო მკვლევართათვის, არამედ მწერლებისთვისაც. ეს უფრო იმასთანაა დაკავშირებული, რომ თანამედროვე ლიტერატურაში იმაზე წარმოიშვა მოთხოვნა, რაც XX საუკუნის დასაწყისში ზედმეტად ნოვატორული ჩანდა.

ვ. ნაბოკოვის ყველაზე პირველი ბიოგრაფია - Field, Andrew: Nabokov: His Life in Art. (Boston, MA: Little, Brown and Co., 1967). რუსეთში გამოქვეყნებულია ბიოგრაფიული გამოკვლევა (ყველაზე ავტორიტეტული მსოფლიოში), რომლის ავტორია ახალზელანდიელი ბრაიან ბოიდი: Бойд Б. Владимир Набоков. Русские годы. (Биография. Пер. с англ. М., Изд. „Независимая Газета”, „Симпозиум”, 2001), და მეორე ნაწილი - Бойд Б. Владимир Набоков. Американские годы. (Биография. Пер. с англ. М., Изд. „Независимая Газета”, „Симпозиум”, 2004). ბოიდის ფუნდამენტური გამოკვლევების გარდა რუსეთში ბელეტრისტული სახით გამოიცა ნაბოკოვის ბიოგრაფია: Бло Ж. Набоков. (2000), აგრეთვე მწერლის მეუღლის ვ. ე. ნაბოკოვას ბიოგრაფია: Шифф Стейси. Вера (Миссис Владимир Набоков): (Биография. М., 2002). მისი მონაწილეობა ნაბოკოვის ცხოვრებაში იმდენად დიდია, რომ ზოგი მას მწერლის ნაწარმოებთა თანაავტორად თვლის.

არა ბიოგრაფიულ, არამედ უკვე წმინდა ლიტერატურისმცოდნეობით ნამუშევრებს შორის უპირველესად უნდა აღინიშნოს გამომცემლობა „Ардис” დამაარსებლის კარლ პროფერის წიგნი - Проффер К. Ключи к „Лолите“. (2000). ჯერ კიდევ 1968 წელს (ე.ი. ნაბოკოვის სიცოცხლეში) შექმნილი ეს ნამუშევარი იწყებს საინტერესო ნადირობას ნაბოკოვის ყველაზე სახელგანთქმული რომანის ალუზიებზე და გამოცანებზე.

ალექსანდროვის მონოგრაფია - Александров В.Е. Набоков и потусторонность: метафизика, этика, эстетика. („Алетейя“, 1999) არის მეტაფიზიკის თვალსაზრისით ნაბოკოვის შემოქმედების ღრმად გაანალიზების მაგალითი. იგი მწერლის რომანებში იკვლევს მიღმიერების თემას. ამ გამოკვლევამ დამაჯერებლად უარყო გავრცელებული სტერეოტიპი, რომ ნაბოკოვისათვის უცხოა სერიოზული ფილოსოფიური საკითხები და რომ მისი შემოქმედება მხოლოდ მეტალიტერატურული თამაშია.

ნაბოკოვის რუსული რომანების მეტად თავისებურ წაკითხვას წარმოადგენს ნაშრომი: Букс Н. Эшафот в хрустальном дворце. О русских романах Владимира Набокова. (М., Новое литературное обозрение, 1998).

ნაბოკოვის შემოქმედების სრულიად სხვადასხვა ასპექტები და პრობლემებია განხილული წიგნში: Шраер М.Д. Набоков: Темы и вариации. (2000): დაწყებული ნაშრომით „Еврейские вопросы в жизни и творчестве Набокова” და დამთავრებული ნაშრომით „Сексографии Набокова”.

წიგნი: Курганов Е. Лолита и Ада. (2001) ეძღვნება ნაბოკოვის „ეროტიკული დიალოგიის” ძველი აღქმის ქვეტექსტებს.

საბჭოთა კავშირში გამოსული და ნაბოკოვისადმი მიძღვნილი ყველაზე პირველი წიგნია: Шаховская З.А. В Поисках Набокова; Отражения. (М., 1991). მასში შერწყმულია ნაბოკოვის პირადად მცოდნე ავტორის მემუარები, და ნაბოკოვის შემოქმედების ზოგიერთი პრობლემის ანალიზური მიმოხილვები.

პირველი წმინდა ლიტერატურისმცოდნეობითი გამოკვლევა არის წიგნი: Анастасьев Н. А. Феномен Набокова. (М., Сов. Писатель, 1992). გამოვიდა მისი ახალი გადამუშავებული გამოცემა - Анастасьев Н. А. Владимир Набоков. Одинокий король. (М.: Изд-во Центрполиграф, 2002). წიგნში არის მცდელობა გააზრებულ იქნას მწერლის მთელი შემოქმედებითი გზა, გამოიყოს მის შემოქმედებაში რაღაც აზრობრივი დომინანტები.

ქრონოლოგიით შემდეგი წიგნია: Линецкий В.В. „Анти-Бахтин” - лучшая книга о Владимире Набокове (1994), რომელშიც ნაბოკოვის შემოქმედება არის „პოლიგონი”, სადაც ავტორი სცდის რუსეთისათვის მაშინ ჯერ კიდევ ნოვატორულ მეთოდებს ტექსტის დეკონსტრუქტივისტული კვლევისათვის.

ნაბოკოვის პირველი და, ალბათ, საუკეთესო რუსული ბიოგრაფიაა წიგნი: Носик Б. Мир и дар В. Набокова: первая русская биография писателя. (М., Совм. Изд. „Пенаты” и фирма „РиД”, 1995). ამის შემდეგ მწერლის ცხოვრების აღწერა შეადგინა ა. ზვერევმა (Зверев А.М. Набоков. М., 2001 (Жизнь замечат. людей; Сер. биогр.; Вып. 812).

ნაბოკოვის რუსული აღქმის პროცესის ბიბლიოგრაფიული გააზრების პირველი ცდა არის წიგნი: Гурболикова О.А. Тайна Владимира Набокова. Процесс осмысления. (М., 1995).

ლინგვისტიკის მხრივ ნაბოკოვისეული ტექსტების მჩქეფარე პოეტიკის შესწავლას ეძღვნება წიგნი: Люксембург А.М., Рахимкулова Г.Ф. Магистр игры Вивиан Ван Бок: Игра слов в прозе Владимира Набокова в свете теории каламбура. (Ростов н/Д, 1996).

ნაბოკოვმცოდნეობისათვის განსაკუთრებული „სიუხვით“ გამოირჩეოდა 1997 წელი, როცა გამოვიდა პირველი ტომი კრებულის: Набоков В.В. Pრო ეტ ცონტრა. (1997), პირველი ნომერი ჟურნალის „Набоковский вестник“ (Выпуск 1, 1997), აგრეტვე წიგნი: Мулярчик А.С. Русская проза Владимира Набокова (М., Изд-во МГУ, 1997), რომელშიც ნაბოკოვის „რუსული” შემოქმედება გააზრებულია ტრადიციული შედარებით-ისტორიული ლიტერატურათმცოდნეობის თვალსაზრისით.

ბოლო ნაბოკოვისეული „სიახლეებიდან” არ შეიძლება არ ვახსენოთ წიგნი: Хасин Г. Театр личной тайны. Русские романы В.Набокова. (М., „Летний сад“, 2001), სადაც ნაბოკოვის რუსული რომანები განხილულია ფართო ფილოსოფიურ კონტექსტში; აგრეთვე წიგნი: Маликова М.Э. В. Набоков. Автобиография. (Академический проект, 2002), რომელშიც ნაბოკოვის ავტობიოგრაფიული წერილი გაანალიზებულია რუსული ავტობიოგრაფიული ტრადიციის ფონზე.

ასევე ინტერესს იწვევს წიგნი: Левин Ю. Вокзал-Гараж-Ангар: Владимир Набоков и поэтика русского урбанизма. (М., Изд-во Ивана Лимбаха, 2004), რომელშიც იკვლევა გადაადგილების ტექნიკური საშუალებების ფუნქციონირება ლიტერატურაში.

თანამედროვე ნაბოკოვისმცოდნეობაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია წიგნს: Долинин А. Истинная жизнь писателя Сирина (Академический проект, 2004), რომელშიც ავტორმა გააერთიანა თავის ნაშრომთა უდიდესი რაოდენობა. ის შეაჯამებს მეცნიერის კვლევის 15 წელს და საშუალებას იძლევა თვალყური ვადევნოთ მის ევოლუიციას.

მიუხედავად იმისა, რომ ვლადიმირ ნაბოკოვის შემოქმედებისათვის მიძღვნილია ნაშრომთა დიდი რაოდენობა, მისი ლიტერატურა კრიტიკოსთა ინტერესს დღესაც იწვევს. წინა თაობების მკვლევარებისაგან განსხვავებით, შემდგომი თაობის მეცნიერები ცდილობენ იპოვონ ნაბოკოვის კითხვის სავსებით ახალი მეთოდები - „მისი შემოქმედების გამოყენება, როგორც სუპრაინდივიდუალური ლიტერატურული მოტივების „რეფრაქტორი“ და კომპედიუმი, ნაბოკოვ-მოდერნისტის ვიზუალური პოეტიკის ანალიზით, მისი უპრეცენდენტოდ წარმატებული სამწერლო პოზიციის სოციოლოგიის გამოკვლევით - არა ისე, რომ მწერალი წარმოვიდგინოთ რუსული ლიტერატურული ტრადიციის უწყვეტობის უნიკალურ გამოხატულებად და „გამართლებად“, რომელმაც რევოლუციით, ემიგრაციით, რკინის ფარდით გამოწვეული რღვევა დაძლია, არამედ ვუყუროთ მას, როგორც მნიშვნელოვან საჩვენებელ ობიექტს, რომელშიც გაერთიანდა სხვადასხვა ლიტერატურული მოვლენების, ეპოქების, პოზიციების ნიშნები, როგორც შეგნებულ და ცივ ლიტერატურულ პოლიტიკოსს“ [3, 355].*

ვლადიმირ ნაბოკოვის შემოქმედება უნდა წარმოვიდგინოთ: „არა ტოტალურ ლიტერატურულ საძოვრად, არამედ ორიგინალურ მხატვრულ სამყაროდ, რომელიც სპეციფიკურად ითვისებს ჰეტეროგენულ ლიტერატურულ ტრადიციას“* [3, 350], იმიტომ, რომ, მხოლოდ ასე შეიძლება იქნას გაგებული ის ჩანაფიქრი, რომელიც ამ მწერალმა თავის ლიტერატურაში შეიტანა.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
ვლადიმირ ნაბოკოვის შემოქმედების განხილვის წამყვანი
ტენდენციები და თანამედროვე ასპექტი
ვიოლეტა ავეტისიანი

წინამდებარე სტატია წარმოადგენს ვლადიმირ ნაბოკოვის შემოქმედების მოკლე მიმოხილვას. მასში წარმოდგენილია მწერლის მხატვრული პროზისა და პოეზიისადმი მიძღვნილი ძირითადი კვლევითი ნაშრომები.

სტატიაში განიხილება ვ. ნაბოკობის შემოქმედების კვლევის წამყვანი ტენდენციები და თანამედროვე ასპექტი.

S U M M A R Y
THE LEADING TENDENCIES OF STUDYING VLADIMIR NABOKOV'S WORKS OF LITERATURE AND A MODERN ASPECT
VIOLETA AVETISIAN

The present article is a short review of Vladimir Nabokov's literature. It deals with the basic scientific works, the main subject of which is Nabokov's prose and poetry. The article also represents the leading tendencies of studying V. Nabokov's works of literature and a modern aspect.

Р Е З Ю М Е
ВЕДУЩИЕ ТЕНДЕНЦИИ РАССМОТРЕНИЯ ТВОРЧЕСТВА ВЛАДИМИРА НАБОКОВА И СОВРЕМЕННЫЙ АСПЕКТ
ВИОЛЕТТА АВЕТИСЯН

Данная статья является кратким обзором творчества Владимира Набокова. В ней представлены основные исследовательские работы, посвящённые художественной прозе и поэзии писателя. Так же, в статье рассмотрены ведущие тенденции исследования творчества В. Набокова и современный аспект.

_________________

* თარგმანი ავტორისა

მარიკა მშვილდაძე
ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი,
ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი

ქრისტიანობას საფუძველი ელინიზებულ აღმოსავლეთში, იუდაიზმის წიაღში ეყრება. თუ არსებობის პირველ წლებში ეს მონოთეისტური რელიგია თავის ძირითად პრინციპებს განსაზღვრავდა, სულ მალე იგი ერთ-ერთი იმ ძალთაგანი ხდება, რომელთანაც იუდაიზმს ანგარიშის გაწევა უხდება.

ნიშანდობლივია, რომ ქრისტიანობა, რომელიც იწყებოდა რა როგორც უმცირესობის რელიგია, სამასი წლის მანძილზე ჯერ რომის ძირითად სახელმწიფო რელიგიად გადაიქცა, რომელსაც პოპულარობით ძლევამოსილი მითრას კულტი თუ შეედრებოდა, შემდეგ კი იმ ქვეყნების წარმმართველ მოძღვრებად, რომლებიც რომის იმპერიის ნანგრევებზე იქნენ შექმნილნი.

ქრისტიანობის შესწავლის თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი როლი ადრექრისტიანული წყაროების შესწავლასა და ანალიზს ენიჭება. ანტიკური პერიოდის წყაროები, რომლებშიც ქრისტიანობის შესახებ მოგვეპოვება ცნობები, ძირითადად ორ ნაწილად იყოფა - ქრისტიანულად და არაქრისტიანულად. პირველ ჯგუფს განეკუთვნება: ა) ქმნილებები, რომლებიც ეკლესიის მიერ აღიარებულია წმიდათაწმიდათ და შეტანილია საეკლესიო კანონში (ახალი აღთქმა); ბ) ქრისტიანობის აპოლოგეტებისა (სარწმუნოების დამცველები) და ეკლესიის მამების ქმნილებები; გ) ე.წ. აპოკრიფები (სიტყვასიტყვით „საიდუმლო“, „იდუმალი“, „ფარული“) - ქმნილებები, რომლებიც ამა თუ იმ მიზეზის გამო არ შევიდა საეკლესიო ნაშრომებში, მაგრამ ეკლესიის მიერ მაინც მოწონებულია. აქვე ცალკე ჯგუფად შეგვიძლია გამოვყოთ ქრისტიანული საეკლესიო დოგმების მოწინააღმდეგე ერეტიკოსების მიერ შექმნილი ქმნილებები ან ქმნილებების ნაწილები, რომლებმაც ჩვენამდე მოაღწია, დ) სხვადასხვა ეპიგრაფიკული ძეგლები, არქეოლოგიური მონაპოვარი. რაც შეეხება მეორე ჯგუფს, მასში ერთიანდება ახ.წ. პირველი საუკუნეების ბერძნულ-რომაული და იუდაური წყაროები.

ქრისტიანული წყაროებიდან უძველეს ქმნილებად შეგვიძლია მივიჩნიოთ „ახალი აღთქმა“ - მათეს, მარკოზის, ლუკას და იოანეს სახარება, „მოციქულთა საქმეები“, მოციქულთა წერილები სულ 21 (ეპისტოლე კორინთელთა, კოლაელთა, ეფესელთა...) და იოანეს გამოცხადება (აპოკალიფსისი). თორმეტი მოციქულის სწავლება (Didache -აღმოჩენილი 1875წ.), ერმას „მწყემსი“, რომლებსაც უფრო გვიანი ქმნილებები მოჰყვა. კერძოდ, მსოფლიო საეკლესიო კრებების გადაწყვეტილებები, საეკლესიო წერილები და სხვ.

ჩვენთვის განსაკუთრებულ დატვირთვას იძენს უპირველესი ქრისტიანული წყარო „ახალ აღთქმა“, რომელიც, შეიძლება ითქვას ფასაუდებელ ცნობებს გვაწვდის პირველ საუკუნეში რომის იმპერიაში არსებული რელიგიური და არა მხოლოდ რელიგიური სიტუაციის შესახებ.

პირველი ავტორი, რომელიც სახარების შესახებ მოგვითხრობს, ისე რომ ამ ტერმინს არ მოიხსენიებს, არის იუსტინე (Iუსტინუს, 100-165 წწ.) - ქრისტიანობის აპოლოგეტი და ფილოსოფოსი, რომლის შემოქმედების დიდმა ნაწილმაც მოაღწია ჩვენამდე. რაც შეეხება ოთხი კანონიკური სახარების („ახალი აღთქმა“) მოხსენიების ფაქტს, იგი პირველად დაფიქსირებულია მეორე საუკუნის უდიდეს მოაზროვნე - ირინეოსთან (Irenaeus). იგივე ავტორი თავის ცნობილ თხზულებაში „ერესების წინააღმდეგ“ (Adversus Haerasas, III, 11) გვაწვდის მეტად ღირებულ ცნობებს ქრისტიანული მწერლობის შესახებ, რომელშიც აღნიშნავს, რომ ოთხი კანონიკური სახარების გარდა კიდევ სხვა სახარებებიც არსებობდა, რომლებიც „ახალ აღთქმაში“ არ იყო შეტანილი.

როგორც ცნობილია, „ახალი აღთქმის“ კანონიზირება I-IV სს. მიმდინარეობდა. მაგრამ ისტორიის მანძილზე იყო პერიოდები, როდესაც „ახალ აღთქმაში“ შესული რიგი თხზულებები, კანონიკურობის თვალსაზრისით, ეჭვს იწვევდა. მაგალითად, შუა საუკუნეებში კათოლიკურ ეკლესიაში ასეთ ნაშრომებად მიაჩნდათ ორი თხზულება „ახალი აღთქმიდან“ - იოანეს აპოკალიფსისი და წმინდა პავლეს ერთი ეპისტოლე. აპოკალიფსისის კანონიკურობა რამოდენიმე საეკლესიო კრებაზეც კი იყო განხილული. კერძოდ, ლაოდიკიის 364 წ., რომელმაც უარყო აპოკალიფსისი, ჰიპგონიის 393 წ., კართაგენის 397-419 წწ., ტულის 692 წ. ხდებოდა პირიქითაც, როდესაც ადრეულ ხელნაწერებში დაფიქსირებული თხზულებები მოგვიანებით აპოკრიფებად განუხილიათ. მაგალითად, მნიშვნელოვან აღმოჩენას ჰქონდა ადგილი XVIIIს, როდესაც მილანის ბიბლიოთეკარმა იპოვა ე.წ. მურატორიის კანონი (სახელი მილანის ბიბლიოთეკარის სახელიდან მიიღო), ახ.წ. 200 წლით დათარიღებული პაპირუსის ფრაგმენტები, რომელშიც მოცემული იყო „ახალი აღთქმის“ კანონიკური წიგნები. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ე.წ. მურატორიის კანონში არ იყო შესული რიგი წიგნებისა, რომლებიც შემდგომში კანონიკურ სახარებაში იქნა შეტანილი - წმინდა პავლეს ეპისტოლე ებრაელებისადმი, წმინდა პეტრეს ორივე ეპისტოლე, იოანეს მესამე ეპისტოლე, იაკობის წერილი. მაგრამ ე.წ. მურატორიის კანონის ორივე ფრაგმენტში ფიგურირებდა პეტრეს აპოკალიფსისი, რომელიც შემდგომში აპოკრიფებს მიაკუთვნეს. ამ მოვლენამ სრულიად შეცვალა კათოლიკური ეკლესიის დამოკიდებულება ზემოაღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით.

„ახალი აღთქმის“, როგორც ისტორიული წყაროს შესახებ საუბარი არახალია. უკვე საუკუნეზე მეტი დრო გავიდა, რაც მკვლევართა უმეტესობამ აღიარა ამ თხზულების, განსაკუთრებით „მოციქულთა საქმეების“ ისტორიული მნიშვნელობა, რომლებიც აღნიშნავენ რომ ლუკა, როგორც ისტორიკოსი სერიოზულ მიდგომას იმსახურებს, ვინაიდან მწერალი, რომელიც ისწრაფვის ისტორიული ფონის სიზუსტით აღწერისაკენ, მისგან მოვლენათა ზუსტ აღწერილობას უნდა ველოდოთ (1, 69).

ჩვენი აზრით, ყველა ისტორიკოსი, ისტორიული წყარო იქნება ეს, თუ თანამედროვე ავტორი ამა თუ იმ მოვლენებთან დაკავშირებით მეტნაკლებად სუბიექტურია, განიცდის ამა თუ იმ იდეოლოგიის გავლენას. შესაბამისად, ლუკასაც გააჩნდა საკუთარი აზრი ახლადწარმოქმნილი სარწმუნეობის, მისი ფუძემდებლისა და მიმდევრების შესახებ და არა უმეტეს ამისა. თუ ჩვენ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ სწორედ ლუკა მოციქულის დამსახურებაა ახალი წელთაღრიცხვის დასაწყისში არსებული რიგი ტოპონიმების გაჩენა ებრაულ დიასპორასთან დაკავშირებით, მაგალითად როგორიცაა იკონია და ფილიპე, განსახილველ საკითხს შემდეგნაირად შევხედავთ - ლუკამ კარგად იცოდა პალესტინის მასალა.

მიუხედავად ამისა, მეცნიერთა ნაწილი, ეჭვქვეშ აყენებს „ახალი აღთქმის“, როგორც ისტორიული წყაროს დანიშნულებას. მათ შორის აღსანიშნავია ტიუბინგენის სკოლის მიმდევრები, რომლებიც საერთოდ უარყოფდნენ „მოციქულთა საქმეების“ ისტორიულ წყაროდ არსებობის ფაქტს და მთელ რიგ მოვლენებს აღნიშნული ნაშრომიდან (2). აქვე გვინდა აღვნიშნოთ ის ფაქტი, რომ ტუბინგენის სკოლის მიმდევრებს „მოციქულთა საქმეების“ შექმნის თარიღიც გვიან პერიოდში გადაჰქონდათ. კერძოდ, I ს. 90-იანი წლებიდან მოყოლებული II ს. 20-იანი წლების ჩათვლით (3).

არიან მკვლევარები, რომლებიც „მოციქულთა საქმეებს“ განიხილავენ არა როგორც ისტორიულ, არამედ როგორც თეოლოგიურ თხზულებას. მაგალითად მ. გუდმენი (4, 10). დღესდრეობით მხოლოდ უკიდურეს სკეპტიკოსებს თუ შეუძლიათ იმის მტკიცება, რომ „ახალი აღთქმა“ მთელი დატვირთვით შესაძლებელი იქნებოდა შექმნილიყო მასში აღწერილ ისტორიულ ამბებთან პირდაპირი კავშირის გარეშე. ჩვენ მხედველობაში გვაქვს არა მხოლოდ „მოციქულთა საქმეები“, რომლის ავტორიც ლუკა მოციქულია და რომლის ისტორიული ღირებულება მკვლევართა უმეტესობაში დიდი ხანია მეტნაკლებად ეჭვს არ იწვევს, არამედ, „სახარება ოთხთავი“, „მოციქულთა ეპისტოლეები“ და „იოანეს აპოკალიფსისი“, რისი მტკიცების საფუძველსაც გვაძლევს მათში მთელი რიგი ისტორიული ფაქტების თხრობა. უბრალოდ, წყარო ყოველთვის სათანადოდ უნდა იქნას შესწავლილი და კრიტიკულად განხილული, რაც მისი უტყუარობის გამოვლინებაში დაგვეხმარება. მაგალითად, აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით, ჩვენთვის ღირებულია „გამოცხადების“ ავტორის ცნობები მცირე აზიაში პირველი ქრისტიანული თემების არსებობის შესახებ. კერძოდ, ეფესოს, სმირნის, პერგამოს, თიატირას, სარდის, ფილადელფიის, ლაოდიკიის შესახებ, რომლებიც არქეოლოგიურადაც დასტურდება.

ოთხ კანონიკურ სახარებაში, როგორც ცნობილია, მოცემულია მაცხოვრის გენიალოგია და ძირითადად ღვთის საქმეების აღწერილობა. მაცხოვრის გენიალოგია ლუკასთან მოცემული მაცხოვრის გენიალოგიის ანალოგიურია, მაგრამ იმავდროულად არის განსხვავებებიც, რომლებიც წლების მანძილზე ისტორიკოსებისა და ბიბლეისტების კვლევის საგანი გახდა. აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებითაც დიდი კამათი მიმდინარეობს მეცნიერთა შორის, რომელთა ნაწილი ამ შემთხვევაშიც სკეპტიკურ დამოკიდებულებას იჩენს საკითხისადმი და სახარებას ნაკლებად სანდო წყაროდ მიიჩნევს. მაგალითად, ცნობილია, რომ მარკოზის სახარების ისტორიულობის წინააღმდეგ გამოდიოდნენ რ. ბულტმანი და მისი მიმდევრები გერმანიაში (5), რ. ლაიტფუტი და მისი მიმდევრები ბრიტანეტში (6), დჟ. მ. რობინსონი და მისი მიმდევრები ამერიკაში (7).

ჩვენ, ჩვენი მხრივ, სავსებით ვეთანხმებით იმ მკვლევართ, რომლებიც აღნიშნავენ იმის თაობაზე, რომ პირველქრისტიანულ ქადაგებას ჰქონდა რაღაც ერთიანი ისტორიული სქემა. გამომდინარე იქიდან, რომ თვით უკიდურესი სკეპტიკოსებიც კი აღიარებენ იმ ფაქტს, რომ ღვთის საქმეების აღწერისასაც კი სახარების ავტორები ინარჩუნებდნენ ისტორიულ თანმიმდევრობას, რომელსაც, ჩვენი აზრით, თვით ისტორია წარმოდგენს. ე.ი. გამოდის, რომ ისტორიზმი გარკვეულ დონეზე ადრეულ ეკლესიასაც აინტერესებდა.

„ახალ აღთქმაში“ სახარებები შეტანილია მათი დაწერის თარიღების მიხედვით. მოგვაქვს ყველაზე მეტად გაზიარებული თარიღები. კერძოდ: მათე (I ს. 41-55 წწ.), მარკოზი (I ს. 60-70-იანი წლები), ლუკა (I ს. 70-80-იანი წლები), იოანე (I ს. 90-იანი წლები). ე.ი გამოდის, რომ პირველ ქრისტიან ავტორად, პირველ ქრისტიან წყაროდ გვევლინება მათე, შემდეგ მარკოზი, ლუკა და იოანე.

„მოციქულთა საქმეები“, რომელიც ოთხ კანონიკურ სახარებას მოჰყვება „ახალი აღთქმის“ ერთადერთი წიგნია, რომელიც სახარების შემდეგ მოვლენებზე მოგვითხრობს. მას ისტორიული ქრონიკის სახე და ფართო გეოგრაფიული დიაპაზონი აქვს. „მოციქულთა საქმეებში“ გადმოცემულია იუდეველებსა და წარმართებს შორის ქრისტეს მოწაფეთა პეტრესა და ძირითადად პავლეს მიერ ქრისტიანობის გავრცელება. თხზულებიდან ჩვენ ვიგებთ ბევრ ისეთ ცნობას, რომელიც არაერთი ისტორიული წყაროთი და არქეოლოგიური მასალით დასტურდება, რომელზეც ჩვენ ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ. ამას ემატება ის ფაქტი, რომ აღნიშნულ თხზულებაში მოტანილი მონაცემები ემთხვევა სხვა ისტორიული წყაროების მონაცემებს. მაგალითად, ებრაულ დიასპორაზე არსებული მასალა. დიონ კასიუსის ცნობებს და რაც, ჩვენი აზრით, ფრიად მნიშვნელოვანია „მოციქულთა საქმეებში“ სახელით არის მოხსენიებული მთელი რიგი ტოპონიმებისა. კერძოდ, 32 ადგილი, 54 ქალაქი და 95 პერსონაჟი (8, 50-51), რომელიც ისტორიულულობის თვალსაზრისით, უაღრესად ღირებულია. ამრიგად, „მოციქულთა საქმეებისადმი“ მიდგომა შეგვიძლია ჩამოვაყალიბოთ ოქსფორდის უნივერსიტეტის პროფესორის ა. შერვინ უაიტის მსგავსად, რომელიც თვლიდა, რომ „მოციქულთა საქმეები“ ყოვლისმომცველია წვრილმან დეტალებშიც კი (9).

„ახალი აღთქმის“ როგორც ისტორიული წყაროს შესახებ შეგვიძლია ვისაუბთოთ იმ ფაქტიდან გამომდინარეც, რომ მასში დაცული ცნობების უტყუარობა მტკიცდება არტეფაქტების შესწავლის თვალსაზრისითაც.

ჩვენ არ შევუდგებით „ახალ აღთქმაში“ არსებული ისტორიული ხასიათის ცნობების გაანალიზებას, რასაც არაერთხელ შევხებივართ მონოგრაფიასა და სხვადასხვა სტატიებში. უბრალოდ აღვნიშნავთ, რომ „ახალ აღთქმაში“, გარდა ზემოთგანხილული საკითხებისა, ფასდაუდებელი ცნობებია მოცემული იუდეველებისა და ადრეული ქრისტიანობის ისტორიის, ადრეულ ქრისტიანობაში არსებული საეკლესიო იერაერქიის, რომაულ ლეგიონერებში ქრისტიანობის გავრცელების შესახებ და სხვ.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
ადრექრისტიანული წყაროების შესწავლის საკითხისათვის
მარიკა მშვილდაძე

ნაშრომში გაანალიზებულია ანტიკური პერიოდის ქრისტიანული და არაქრისტიანული წყაროები. კერძოდ, შესწავლილია პირველი ქრისტიანული წყარო „ახალი აღთქმა“, რომელიც, შეიძლება ითქვას, ფასაუდებელ ცნობებს გვაწვდის პირველ საუკუნეში რომის იმპერიაში არსებული რელიგიური და არა მხოლოდ რელიგიური სიტუაციის შესახებ.

„ახალი აღთქმის“ როგორც ისტორიული წყაროს შესახებ შეგვიძლია ვისაუბროთ იმ ფაქტიდან გამომდინარე, რომ მასში დაცული ცნობების უტყუარობა არაერთი ისტორიული წყაროთი და არტეფაქტით დასტურდება. დასკვნის სახით შეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ მიუხედავად თეოლოგიური ხასიათისა, ჩვენ ყველა საფუძველი გვაქვს ადრექრისტიანული წყაროები განვიხილოთ, როგორც მნიშვნელოვანი ისტორიული მასალა ეპოქის შესასწავლად.

S U M M A R Y
FOR QUESTION OF STUDYING EARLIER-CHRISTIAN SOURCES
MARIKA MSHVILDADZE

In work analyzed both Christian and not Christian sources in antique period. First Christian source „new promise“ which, it's possible to tell is considered, transfers invaluable data, existing religious, and not only a religious situation in Roman empire in first century.

Author transfers historically protected data, a considerable material which specifies in role and value of Christian sources which proves to be true also artefacts. According to the author, despite theological character, we have a just cause, to examine earlier-Christian sources as historical on standpoint studying of modern history.

Р Е З Ю М Е
К ВОПРОСУ ИЗУЧЕНИЯ РАННЕХРИСТИАНСКИХ ИСТОЧНИКОВ
МАРИКА МШВИЛДАДЗЕ

В работе проанализированы христианские и нехристианские источники античного периода. В частностьи первый христианский источник „Новый Завет“, который, можно сказать, даёт неоценимые данные о религиозной, и не только о религиозной ситуаций Римской империи первого века н.э.

О „Новом Завете“ как об историческом источнике можно говорить исходя из того факта, что достоверность сохронённих в нём сведений подтверждены историческими источниками и артефактамы. В заключении можно сказать, что несмотря на теологический характер раннехристианских источников у нас есть все основания их рассмотривать как значительный исторический источник для изучения данной эпохи.

ნინო ჯანჯღავა
ფილოლოგიის აკადემიური დოქტორი
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის ასისტენტ-პროფესორი

კომპლექსური ტერმინით „მხატვრული ტექსტის მოდალური სტრუქტურა“ აღინიშნება მხატვრული ტექსტის სტრუქტურის ის ასპექტი, რომელიც უკავშირდება კილოს როგორც გრამატიკული კატეგორიის ფუნქციონირებას ნარატიულ მხატვრულ ტექსტში. როგორც ლ. ნოზდრინა აღნიშნავს, „ამ ბოლო დროს გამოქვეყნდა ბევრი ისეთი ნაშრომი, რომლებიც ეძღვნება ტექსტის ინტერპრეტაციის პრობლემებს. უმეტეს მათგანში მოცემულია იმ ლექსიკურ და სტილისტურ საშუალებათა ღრმა და მრავალმხრივი ანალიზი, რომლებსაც ავტორები იყენებენ მხატვრულ ტექსტებში. მაგრამ, რაც შეეხება გრამატიკულ ასპექტს, რომელიც ასევე ასრულებს მნიშვნელოვან როლს ტექსტის შექმნაში, იგი გაანალიზებულია ხოლმე ფრაგმენტულად, ან მთლიანად უგულვებელყოფილია ამ შრომათა ავტორების მიერ“. (1.5). აქედან გამომდინარე, ლ. ნოზდრინას აზრით აუცილებელია იმის ჩვენება, თუ რა როლს ასრულებენ გრამატიკული კატეგორიები მხატვრული ტექსტის სტრუქტურაში. იმისდა მიხედვით, თუ რომელია ის გრამატიკული კატეგორია, რომლის მხატვრულ-ესთეტიკური ფუნქციის კვლევასთან გვაქვს საქმე, ავტორი გამოყოფს მხატვრული ტექსტის ტემპორალურ, ლოკალურ, პერსონალურ, რეფერენტულ და მოდალურ ასპექტებს.

იქიდან გამომდინარე, რომ მთელი ჩვენი მომავალი მსჯელობისთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ექნება გრამატიკულ კატეგორიებსა და მხატვრულ ტექსტებს შორის კავშირის იმ კონცეფციას, რომელსაც ანვითარებს ზემოთაღნიშნული ავტორი საჭიროდ მიგვაჩნია მოვახდინოთ მისი უფრო გაშლილი სახით ციტირება და ამ ციტირებისას შევეხოთ ორ შინაარსობრივ მომენტს, რომლებსაც დაეფუძნება ტექსტის მოდალობის და კერძოდ თვით მოდალობის სტრუქტურული ცენტრის კილოს კატეგორიის ჩვენეული გაგება. პირველი მომენტი ეხება გრამატიკულ კატეგორიათა როლს ტექსტის სტრუქტურაში, მეორე კი - გრამატიკულ კატეგორიათა ურთიერთზემოქმედებას ლიტერატურათმოდნეობით კატეგორიებთან.

ა) რაც შეეხება გრამატიკულ კატეგორიათა როლს ტექსტის სტრუქტურაში; თავისი მონოგრაფიის დასაწყისშივე ავტორი ამბობს, რომ მისი მიზანია „გვიჩვენოს გრამატიკულ კატეგორიათა როლი ტექსტის სტრუქტურაში, ანუ გვიჩვენოს, თუ როგორ ასრულებენ ეს კატეგორიები თავის ძირითად, ანუ მხატვრულ-ესთეტიკურ ფუნქციას, ხოლო ამ მიზნის მიღწევისას აუცილებელი იქნება იმის ჩვენებაც, თუ როგორ ურთიერთმოქმედებს გრამატიკული ასპექტი ლექსიკურ, სიტყვათწარმოებით და ფონეტიკურ ასპექტებთან“. (1,6). ციტირებული მონოგრაფიის ფარგლებში ავტორის ყურადღების ცენტრში იმყოფება „ოთხი გრამატიკული კატეგორია: დროის, კილოს, პირის და განსაზღვრულობა/განუსაზღვრელობის კატეგორიები“.(იქვე) ავტორი ხაზს უსვამს თავისი კვლევითი მიზნის იმ ასპექტს, რომელიც ჩვენთვისაც ძალიან მნიშვნელოვანია: „ყოველი გრამატიკული კატეგორია განიხილება როგორც ტექსტის შესაბამისი სტრუქტურის შექმნის საშუალება: გრამატიკული დრო როგორც ტემპორალური სტრუქტურა, კილო-როგორც მოდალური სტრუტურის, პირი-როგორც პერსონალური სტრუქტურისა და კილოს განსაზღვრულობა/განუსაზღვრელობა როგორც ტექსტის რეფერენტული სტრუქტურის შექმნის (აგების) საშუალება“ (იქვე). ავტორის აზრით, სწორედ ეს კატეგორიები შეესაბამებიან ტექსტის ძირითად პარამეტრებს და „ქმნიან კიდეც მის სემანტიკურ-აზრობრივ სტრუქტურას“. (იქვე).

მაგრამ არა ნაკლებ მნიშვნელოვანია ის ფაქტიც, რომ ავტორი ეფუძნება მხატვრული ტექსტის ანალიზის ინტერდისციპლინალურ მეთოდოლოგიას და, შესაბამისად გამოყოფს და ასახელებს იმ ლიტერატურათმცოდნეობით კატეგორიებს, რომლებსაც, მისი აზრით, „განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვთ ტექსტის ლინგვისტური ანალიზისთვის, უფრო კონკრეტულად კი ამ ანალიზის კოგნიტიური ასპექტისთვის. ეს კატეგორიებია მხატურული დრო, მხატვრული სივრცე, აღწერისა და თხრობის გმირი, ავტორისეული შეფასება, ანუ ტექსტის მოდალობა“. (1, 50). მაგრამ, რა თქმა უნდა, ზემოთხსენებულ გრამატიკულ კატეგორიებს და ამ ლიტერატურათმცოდნეობით კატეგორიებს ავტორი განიხილავს არა ერთმანეთისგან განცალკევებულად, არამედ (და სწორედ ამაში მდგომარეობს მისი მეთოდოლოგიის ინტერდისციპლინალური ხასიათი) მათ ორგანულ ურთიერთკავშირში: ლიტერატურათმცოდნეობითი კატეგორიები წარმოადგენენ გრამატიკულ კატეგორიათა ტექსტობრივი აქტუალიზაციის შედეგს.

ვფიქრობთ, ციტირებული ავტორის კვლევითი პოზიციის ამგვარმა, ანუ მეტად თუ ნაკლებად გაშლილი სახით ჩვენებამ ნათლად დაგვანახა ჩვენი საკუთარი კვლევითი მეთოდოლოგიის ის ასპექტიც, რომელსაც ჩვენ „იტერდისციპლინარულობას“ ვუწოდებთ და რომელიც მოცემულ შემთხვევაში ვლინდება როგორც ლინგვისტიკისა და ლიტერატურათნცოდნეობის ორგანული ურთიერთკავშირი. მაგრამ ჩვენ გვსურს გავუსვათ ხაზი არა მხოლოდ ავტორისეული მეთოდოლოგიის უკვე ხსენებულ ზოგად ასპექტს; ჩვენთვის მნიშვნელოვანია ის ფაქტიც, რომ ავტორი ლაპარაკობს ტექსტის ფუნქციონირების ისეთ ასპექტებზეც, როგორიცაა მისი აქტუალიზაცია: აქტუალიზაციის ავტორისეული გაგება ნათლად მიუთითებს იმ გარემოებაზე, რომ ჩვენი კვლევის უშუალო საგანი, ანუ ტექსტის მოდალობა (მისი მოდალური სტრუქტურა) არ არის თავისი მნიშვნელობით უბრალოდ და მხოლოდ ერთ-ერთი ზემოთ დასახელებულ კატეგორიათაგან. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ საბოლოო ანგარიშში, ანუ ტექსტის აქტუალიზაციის თვალსაზრისით, სწორედ მოდალობა ახდენს ყველა დანარჩენი კატეგორიის ერთ მთლიანობაში მოქცევას. სწორედ ამასთან დაკავშირებით ავტორი ამბობს: „ყოველი ტექსტი წარმოადგენს გამონათქვამს სინამდვილის შესახებ. ტექსტის სინამდვილესთან დაკავშირებას, ანუ კონკრეტულ საგანთა დასახელებას, კონკრეტულ ფაქტთა და სიტუაციათა მოქმედებას გარკვეული დროისა და ადგილის დასახელებას უწოდებენ ტექსტის აქტუალიზაციას. აქტუალიზაცია უნდა მივიჩნიოთ ნებისმიერი ტექსტის ფუნქციონირების აუცილებელ მომენტად“. (იქვე). მაგრამ ჩვენ უკვე ვიცით, რომ ტექსტის დაკავშირება სინამდვილესთან ხდება სწორედ მოდალობის კატეგორიის, პირველ რიგში კი კილოს საშუალებით.

ჩვენთვის, ბუნებრივია, განსაკუთრებულ ინტერესს წარმოადგენს მხატვრული ტექსტის ის სტრუქტურული ასპექტი, რომელსაც ავტორი უწოდებს „მხატვრული ტექსტის მოდალურ სტრუქტურას“. ავტორისვე აზრით, „მოდალურობის გამოხატვის ძირითად გრამატიკულ საშუალებას წარმოადგენს კილო“. (1, 135).

იმისთვის, რომ ბოლომდე გასაგები იყოს, თუ რა იგულისხმება მხატვრული ტექსტის მოდალური სტრუქტურის ცნებით და რატომ „ეკისრება“ კილოს კატეგორიას განსაკუთრებული მნიშვნელობა მოცემული სტრუქტურის შექმნაში, აუცილებლად მიგვაჩნია გავცეთ პასუხი შემდეგ ორ კითხვაზე: ა) როგორ ესმის ავტორს ზოგადად გრამატიკულ კატეგორიათა როლი მხატვრული ტექსტის სტრუქტურის შექმნაში და ბ) როგორ განიხილება მოდალობა როგორც გრამატიკული კატეგორია თანამედროვე ლინგვისტიკაში, კერძოდ კი როგორია კილოს კატეგორიის მიმართება მოდალობასთან როგორც ზოგადკატეგორიალურ კონცეპტთან.

აქედან გამომდინარე, შევეცდებით პასუხი გავცეთ პირველ კითხვაზე, ე.ი. განვსაზღვროთ, თუ როგორ ხდება ციტირებული ავტორის მიხედვით გრამატიკულ კატეგორიათა აქტუალიზირება მხატვრულ ტექსტში და როგორია ამ აქტუალიზირების ზოგადი „მექანიზმი”. როგორც ავტორი მიიჩნევს, მხატვრული ტექსტის ყოველი სტრუქტურული ასპექტი წარმოადგენს ამა თუ იმ ფუნქციურ-სემანტიკური კატეგორიის სივრცეში ისეთ აქტუალიზაციას, რომლის შედეგად იქმნება ისეთი ტექსტობრივი სტრუქტურა, როგორიცაა -„ტექსტობრივი ბადე“. მაგრამ როგორ ხდება თვით ეს აქტუალიზაცია და როგორია ფუნქციურ-სემანტიკური კატეგორიისა და „ტექსტობრივი ბადის” ურთიერთმიმართება? ამ კითხვაზე პასუხს ავტორი იძლევა დროის კატეგორიაზე დაყრდნობით, გულისხმობს რა, რომ მხატვრული ტექსტის სტრუქტურირებისას ტემპორალურობის ფუნქციურ-სემანტიკური ენობრივი ველი ტრანსფორმირდება ტემპორალურობის ტექსტობრივ ბადედ, რაც იმას ნიშნავს, რომ საქმე გვაქვს მხატვრული ტექსტის სტრუქტურირების შემდეგ მოდელთან: „ველი ბადე”. მოცემული მოდელის ბოლომდე გასაგებად კი აუცილებელია იმის გათვალისწინება, რომ ველი (უფრო ზუსტად კი ფუნქციურ-სემანტიკური ველი ან, რაც იგივეა, ლექსიკურ-გრამატიული ველი) და ბადე (უფრო ზუსტად კი ტექსტობრივი ბადე) განეკუთვნებიან ენობრივი რეალობის განსხვავებულ (საპირისპირო) განზომილებებს: ფუნქციურ-სემანტიკური ველი, ისე როგორც ის კატეგორია, რომლის გამოხატვას იგი ემსახურება, ეკუთვნის ენის პარადიგმატულ, ხოლო ტექსტობრივი ბადე კი - სინტაგმატურ განზომილებას. შესაბამისად, ყოველი ტექსტობრივი ბადე წარმოადგენს გარკვეული ფუნქციურ-სემანტიკური ველის აქტუალიზაციის შედეგს და შესაბამისად, ამ ორ ენობრივ ფენომენს შორის გვაქვს ის ურთიერთმიმართება, რომელიც არსებობს ზოგადად პარადიგმატიკასა და სინტაგმატიკას შორის. კვლევის ამ ეტაპზე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ტექსტის ინტერპრეტაციის თანამედროვე თეორიაშიც მოდალობა გაგებულია ძირითადად როგორც კილოს ზმნური კატეგორია. ამ ფაქტის დასადასტურებლად საკმარისია მოვიტანოთ შემდეგი ციტატა ლ. ნოზდრინას ჩვენს მიერ უკვე ციტირებული ნაშრომიდან: „მოდალობის კატეგორია იძლევა იმის საშუალებას, რომ შევაფასოთ გამონათქვამის შინაარსი როგორც რეალური ან არარეალური, შესაძლებელი ან აუცილებელი” (1, 132). აქვე უნდა აღინიშნოს ის ფაქტიც, რომ იგივე ავტორის მიხედვით დიდ სირთულეს წარმოადგენს იმის დადგენა, თუ როგორ უნდა იქნას გაგებული მხატვრული გამონათქვამის მიმართება სინამდვილესთან: „მკვლევართა უმეტესობას მიაჩნია, რომ მხატვრული ტექსტის მოდალურობის ანალიზი რთულდება შემდეგი გარემოების გამო: ამგვარი ტექსტი იმდენად რთული მოვლენაა, რომ შეუძლებელია ცალსახად განვსაზღვროთ, თუ როგორია მისი ფუნქციონალური სამყაროს რეალურ სამყაროსთან მიმართება. ავტორის წარმოდგენა სინამდვილეზე ისე მჭიდროდაა გადახლართული მოგონილ მხატვრულ სინამდვილესთან, რომ შეუძლებელია მკაფიოდ გავმიჯნოთ ერთმანეთისგან ნამდვილი და არანამდვილი”. (იქვე). საინტერესოა იმის აღნიშვნაც, რომ რეალურისა და არარეალურის ურთიერთმიმართების თვალსაზრისით მხატვრული ტექსტები, ავტორის აზრით, შეიძლება დაიყოს ორ კატეგორიად: „პირველ კატეგორიას მიეკუთვნება ტექსტები, რომელშიც რეალური დომინირებს არარეალურზე. ამ კატეგორიას უნდა მივაკუთვნოთ განმანათლებლობის ეპოქის რომანი, რეალისტური რომანი, ფსიქოლოგიური და ფილოსოფიური პროზა, ვიქტორიანული ეპოქის რომანი, სამოციანი წლების „მუშური რომანი” და მეოცე საუკუნის ოცდაათიანი წლების სოციალური რომანი. მეორე კატეგორიას კი მიეკუთვნება ტექსტები, რომლებშიც არარეალური დომინირებს რეალურზე. ეს არის ჰეროიკული რომანები, გოთიკის სტილის რომანები, რაინდული რომანები, სათავგადასავლო ლიტერატურა, ფანტასტიკა, მითები, ფარსი, ბურლესკი, გროტესკი”. (იქვე).

როგორც ვხედავთ, მხატვრული ტექსტის მოდალური სტრუქტურის იმ კონცეფციაში, რომელიც დღეისათვის დამახასიათებელია ტექსტის ინტერპრეტაციის თანამედროვე თეორიისთვის და რომელსაც წარმოადგენს ჩვენს მიერ უკვე არაერთხელ ციტირებული ავტორი, ჩვენთვის განსაკუთრებულ ინტერესს წარმოადგენს ორი შემდეგი მომენტი: ა) ის ფაქტი, რომ მოდალობის როგორც ზოგადლინგვისტური კატეგორიის „ძირითად წარმომადგენლად” ამ თეორიის ფარგლებში მიჩნეულია კილოს ზმნური კატეგორია (თუმცა, მოდალობის შინაარსი არ ამოიწურება კილოს კატეგორიით) და ბ) შესაძლებელია და აუცილებელიცაა მხატვრულ ტექსტთა ტიპოლოგიზაცია იმის მიხედვით, თუ როგორაა მათში გააზრებული მხატვრული სამყაროს მიმართება რეალურ სამყაროსთან. ჩვენ უკვე დავრწმუნდით იმაში, რომ მოდალური თვალსაზრისით ესა თუ ის ტესქტი შეიძლება მივაკუთვნოთ მხატვრული კულტურის გარკვეულ ტიპს. მაგრამ ამავე დროს ისიც ცხადია, რომ ტექსტთა ის ტიპოლოგიზაცია მოდალობის მიხედვით, რომლის ნიმუში ჩვენ ზემოთ მოვიყვანეთ, ჯერ კიდევ ატარებს უაღრესად ზოგად, სქემატურ ხასიათს, რაც იმის შედეგია, რომ ეს ტიპოლოგიზაცია ჯერ კიდევ არ ეფუძნება კვლევის ზუსტად განსაზღვრულ ლინგვოკულტუროლოგიურ კრიტერიუმს. ამდენად, ჩვენი კვლევის მიზანია სწორედ ამგვარ კრიტერიუმთა შემუშავება და შესაბამისად, მათ საფუძველზე მხატვრული ტექსტის მოდალური სტრუქტურის ახლებურად გააზრება.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
მხატვრული ტექსტის მოდალური სტრუქტურა და მისი კვლევა როგორც ლინგვოკულტუროლოგიური პრობლემა
ნინო ჯანჯღავა

მხატვრული ტექსტის მოდალური სტრუქტურის კვლევისას „ამოსავალ წერტილად“ უნდა მივიჩნიოთ ტექსტობრივი მოდალობის ის კონცეფცია, რომელიც შემუშავებულია ტექსტის ინტერპრეტაციის თანამედროვე თეორიაში და რომლის მიხედვით მხატვრული ტექსტის ყოველი სტრუქტურული ასპექტი განხილულ უნდა იქნას როგორც შესაბამისი ენობრივი ფუნქციურ-სემანტიკური ველის აქტუალიზაციის შედეგი. ამოსავალ დებულებად უნდა იქნეს მიჩნეული აგრეთვე თეზისი, რომლის მიხედვით აქტუალიზირებული ფუნქციურ-სემანტიური ველი განეკუთვნება ენის პარადიგმატულ, ხოლო მისი აქტუალიზაციის შედეგად მიღებული ტექსტობრივი ბადე - ენის სინტაგმატურ პლანს. შესაბამისად მხატვრული ტექსტის მოდალური სტრუქტურის, ანუ მისი მოდალური ბადის კვლევა უნდა ხორციელდებოდეს მოდალობის ფუნქციურ-სემანტიკური კატეგორიისა და მისი შესაბამისი ველის გათვალისწინების ფონზე.

S U M M A R Y
MODAL STRUCTURE OF THE AESTHETIC TEXT AND ITS RESEARCH
AS LINGUOCULTUROLOGICAL PROBLEM
NINO JANJGAVA

In the process of analyzing the modal structure of an aesthetic text we should proceed from the conception of modality which is worked up in the modern theory of text interpretation according to which every structural aspect of the aesthetic text should be considered as a result of actualization of corresponding functional-semantic field.

We should proceed from the assumption according to which actualized functional-semantic field belongs to paradigmatic and textual net received with a result of its actualization to the sintagmatic plan.

Р Е З Ю М Е
ИССЛЕДОВАНИЕ МОДАЛЬНОЙ СТРУКТУРЫ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ТЕКСТА КАК ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОЙ ПРОБЛЕМЫ
НИНО ДЖАНДЖГАВА

При исследовании модальной структуры художественного текста следует исходить из той концепции текстуальной модальности, которая разработана в современной теории интерпретации текста и, согласно которой, каждый структурный аспект художественного текста должен рассматриваться как результат актуализации соответствующего языкового функционально-семантического поля.

Исходным положением следует считать также тезис, согласно которому актуализированное функционально-семантическое поле относится к парадигматическому плану, а текстуальная канва, полученная в результате его актуализации - к семантическому.

Соответственно, исследование модальной структуры художественного текста, то есть его модальной канвы, должно осуществляться с учетом функциональносемантической категории модальности и соответствующего ей поля.

ნინო ჯანჯღავა
ფილოლოგიის აკადემიური დოქტორი
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის ასისტენტ-პროფესორი

ჩვენი კვლევის უშუალო საგანი, ანუ მხატვრული ტექსტის მოდალური სტრუტურა, მიეკუთვნება ისეთ ფენომენთა რიცხვს, რომელთა განხილვა შესაძლებელია მხოლოდ ლინგვისტურ და ლიტერატურათმცოდნეობით კატეგორიათა ურთიერთდაკავშირების საფუძველზე. მიგვაჩნია, რომ კულტუროცენტრიზმიც როგორც ლინგვოკულტუროლოგიური კვლევის ამოსავალი პრინციპი, შეიძლება მიღწეულ იქნას მხოლოდ ამგვარ ინტერდისციპლინარულ საფუძველზე. მაგრამ იმისათვის, რომ მართლაც იქნას რეალიზებული კვლევის ინტერდისციპლინარული პრინციპი ლინგვისტიკისა და ლიტერატურათმცოდნეობის „თანამშრომლობის“ სახით, აუცილებლად მიგვაჩნია იმის განსაზღვრა, თუ რაში მდგომარეობს მხატვრული ტექსტის სპეციფიკა, ანუ რომელია ის დიფერენციალური ნიშნები, რომლებიც მას განასხვავებენ არამხტვრული ტექსტისაგან. მხატვრული ტექსტის ინტერპრეტაციის თანამედროვე თეორიაში, რომელიც შეიქმნა და ვითარდება სწორედ ინტერდისციპლინარულ მონაცემთა სინთეზის საფუძველზე, გამოიყოფა მხატვრული ტექსტისათვის დამახასიათებელი სამი ასეთი დიფერენციალური ნიშანი - სემანტიკური ინფორმაციის გარდა მხატვრული, ანუ ესთეტიკური ინფორმაციის არსებობა, ანთროპოცენტრისტულობა და პოლისემანტიკურობა. დავახასიათოთ განცალკევებით სამივე მათგანი:

ა) როგორც ითქვა „მხატვრული ტექსტის განმასხვავებელ ნიშანთვისებად უნდა მივიჩნიოთ ის, რომ იგი შეიცავს არა მხოლოდ სემანტიკურ, არამედ, აგრეთვე მხატვრულ ანუ ესთეტიკურ ინფორმაციას“ (1,22).

იქიდან გამომდინარე, რომ ჩვენ ვიკვლევთ მხატვრული ტექსტის მოდალურ სტრუქტურას, ხოლო მოდალობა კი ნებისმიერ შემთხვევაში ნიშნავს ტექსტში გამოხატული შინაარსის სინამდვილესთან მიმართებას, ჩვენთვის მნიშვნელოვანის ისიც, თუ როგორ აკონკრეტებენ უკვე ციტირებული ავტორები მხატვრული ინფორმაციის ცნებას. მათი აზრით, „ეს მხატვრული ინფორმაცია რეალიზებულია მხოლოდ ინდივიდუალური მხატვრული სტრუქტურის, ანუ კონკრეტული მხატვრული ტექსტის ფარგლებში“ (იქვე). რატომ უნდა მივიჩნიოთ, რომ ასე მნიშვნელოვანია ჩვენთვის მხატვრული ინფორმაციის ინდივიდუალური ბუნების ხაზგასმა? საბოლოო და გადამწყვეტ პასუხს დასმულ კითხვაზე მივიღებთ მაშინ, როცა უკვე ღიად და თანმიმდევრულად დავეფუძნებით თანამედროვე ნარატოლოგიის პრინციპებს; კვლევის მოცემულ ეტაპზე კი გვსურს ხაზი გავუსვათ იმ შინაგან კავშირს, რომელიც იგულისხმება მხატვრული ინფორმაციის ინდივიდუალურ ბუნებასა და ვერბალური კომუნიკაციის სუბიექტურ (უფრო ზუსტად კი - ინტერსუბიექტურ) სტრუქტურას შორის. ციტირებული ავტორები შემდეგნაირად განსაზღვრავენ ისეთი ორი ფენომენის ურთიერთმიმართებას, როგორიცაა მხატვრული ინფორმაცია და ტექსტი: „ტექსტში მხატვრული ინფორმაციის მატარებლის როლში შეიძლება გამოვიდეს ნებისმიერი მისი ელემენტი“ (იქვე). ამ ბოლო ციტატასთან მიმართებაში შეგვიძლია ვთქვათ ის, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ჩვენი კვლევისათვის: მხატვრული ტექსტის ამგვარი „დატვირთულობა“ მხატვრულ-ესთეტიკური ინფორმაციით იძლევა, რა თქმა უნდა, მის საშუალებას, რომ მისი კვლევისათვის გამოყენებულ იქნას ლინგვისტიკისა და ლიტერატურათმცოდნეობის კატეგორიათა მთელი სინთეზური ერთობლიობა; ჩვენთვის კი მნიშვნელოვანია იმის ხაზგასმა, რომ მხატვრული ტექსტის მოდალური სტრუქტურის კვლევისას ყურადღების ცენტრში აუცილებლად უნდა მოექცეს ისეთი ზმნური კატეგორია, როგორიცაა კილო - რა თქმა უნდა, სხვა ზმნურ კატეგორიებთან, პირველ რიგში კი დროის კატეგორიასთან ორგანულ კავშირში;

ბ) როგორც ზემოთ იქნა აღნიშნული, მხატვრული ტექსტის „დატვირთულობას“ ესთეტიკური ინფორმაციით, რა თქმა უნდა, აქვს კავშირი მის მოდალობასთან; მაგრამ აუცილებელია იმის აღნიშვნაც, რომ ეს დიფერენციალური ნიშანი ტექსტის მოდალობასთან (ანუ ჩვენი კვლევის ძირითად ობიექტთან) დაკავშირებულია არა პირდაპირ და უშუალოდ, არამედ ირიბად შემდეგი გარემოებების გამო:

იმ მხატვრულ-ესთეტიკურ ინფორმაციას, რომელსაც შეიცავს მხატვრული ტექსტი, მნიშვნელობა აქვს არა მხოლოდ მოდალობისთვის, არამედ ტექსტის ნებისმიერი კატეგორიისთვის; მაგრამ რაც შეეხება მხატვრული ტექსტის მეორე დიფერენციალურ ნიშანს, ანუ მის ანთროპოცენტრისტულობას, თამამად შეიძლება ითქვას, რომ იგი უკვე პირდაპირ და უშუალოდ უკავშირდება ჩვენი კვლევის საგანს - ტექსტის მოდალურ სტრუქტურას; და სხვანაირად ვერც იქნებოდა, რადგან ანთროპოცენტრისტულობა შინაგანად უკავშირდება სუბიექტურობას, ანუ იმ კატეგორიას, რომლის გარეშე წარმოუდგენელია ნებისმიერი ტიპის მხატვრული ტექსტი. ამიტომ აუცილებელია იმის ხაზგასმა, თუ როგორ არის გაგებული მხატვრული ტექსტის ეს მეორე დიფერენციალური ნიშანი ტექსტის ინტერპრეტაციის თანამედროვე თეორიაში. უკვე ციტირებული ავტორების მიხედვით „მხატვრული ტექსტის როგორც ესთეტიკური კომუნიკაციის ერთეულის სპეციფიკურ ნიშან-თვისებას წარმოადგენს მისი აბსოლუტური ანთროპოცენტრისტულობა, რაც ნიშნავს შემდეგს: „მხატვრული ლიტერატურის ნაწარმოებში სამყაროს შემეცნება და ასახვა მიმართულია პირველ რიგში ადამიანის შემეცნებაზე. ნაწარმოებში ასახული ყველა სხვა ფაქტი კი წარმოადგენს სწორედ ადამიანის ყოველმხრივი ჩვენების საშუალებას“ (1,23). ჩვენი კვლევითი მიზნებისთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს იმ გარემოებას, რომ მხატვრული ტექსტის ანთროპოცენტრისტულობაზე საუბრისას ციტატის ავტორები ეყრდნობიან არა მხოლოდ ტექსტში ასახული და, როგორც უკვე ვიცით ადამიანზე კონცენტრირებული შინაარსის ცნებას (ანუ ტექსტის შინაარსობრივ რეფერენტს), არამედ ახდენენ ამ ცნების (ანუ ანთროპოცენტრიზმის) ფართო ინტერპრეტაციას; ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ავტორთა გაგებით მხატვრული ტექსტის ანთროპოცენტრისტულობა გაგებულია მხატვრული კომუნიკაციის მთელი კონტექსტის გათვალიწინებით, ე.ი. გულისხმობს ავტორის, პერსონაჟის და მკითხველის შინაგან ერთიანობას: „ისეთი კატეგორიები, როგორიცაა ავტორი, პერსონაჟი და მკითხველი წარმოადგენენ ლიტერატურული ნაწარმოების, ანთროპოცენტრისტული სტრუქტურის საზრისობრივ ელემენტებს“; (იქვე).

გ) მხატვრული ტექსტის მესამე და არანაკლებ მნიშვნელოვან ნიშან-თვისებად ავტორებს მიაჩნიათ მისი პოლი-სემანტიკურობა და ამასთან დაკავშირებით ისინი წერენ: „მხატვრული ლიტერატურის კითხვა წარმოადგენს ისეთ შემოქმედებით პროცესს, რომელიც იწყება პერსონაჟთა კონკრეტული აღქმით და მიემართება მათი განზოგადოებულად აღქმისაკენ, ანუ იმის გააზრებისკენ, რაც წარმოადგენს ადამიანის არსს“ (იქვე). ამიტომაც ხდება, ავტორთა აზრით, რომ ერთი და იგივე მხატვრული ტექსტი განსხვავებულ ეპოქაში და განსხვავებული მკითხველების მიერ გაიგება მრავალნაირად. ავტორებს მიაჩნიათ, რომ „მხატვრული ტექსტის პოლისემანტიკურობა განსაკუთრებულად ნათალად მჟღავნდება ლირიკულ ლექსთა ინტერპრეტაციისას. მაგრამ ამავე დროს იგი უნდა ჩაითვალოს ნებისმიერი მხატვრული ტექსტის არსებით ნიშნად“. (1,24).

რატომ უნდა მივიჩნიოთ, რომ მხატვრული ტექსტის ზემოთაღნიშნული სამი ნიშანთვისება (ესთეტიკურად გაგებული ინფორმაციულობა, ანთროპოცენტრისტულობა და პოლისემანტიკურობა) მნიშვნელოვანია ჩვენი კვლევითი მიზნებისთვის, ანუ იმისთვის, რომ განვახორციელოთ მხატვრული ნარატიული ტექსტის მოდალური სტრუქტურის გამოვლენა და განსაზღვრა? ნარატიული ტექსტის მოდალურ სტრუქტურას ჩვენ გავიაზრებთ ველის პრინციპზე დაყრდნობით, რაც აუცილებლად გულისხმობს ამ სტრუქტურის ფარგლებში მისი ცენტრის არსებობას, ხოლო ამგვარ ცენტრად კი ჩვენ მივიჩნიეთ კილოს კატეგორია. როგორიც არ უნდა იყოს მოდალურობის კვლევის პროცესი, უცვლელად უნდა დარჩეს კილოს კატეგორიის უკვე კლასიკურად ქცეული გაგება, სახელდობრ ის, რომ კილო გამოხატავს გამონათქვამის შინაარსის მიმართებას სინამდვილესთან. როგორც თანამედროვე ჰუმანიტარული აზროვნება ამტკიცებს და როგორც ჩვენს მიერ განხორციელებული კვლევაც გვიჩვენებს, მხატვრული ტექსტიც გაგებულ უნდა იქნას როგორც გამონათქვამი, მაგრამ, რა თქმა უნდა, ისეთი გამონათქვამი, რომელიც წარმოადგენს მხატვრული კომუნიკაციის აუცილებელ შემადგენელ კომპონენტს. სწორედ მხატვრული ტექსტის ამგვარი გაგება წარმოადგენს თანამედროვე ნარატოლოგიის ფუძემდებელ პრინციპს და სწორედ ამ პრინციპს დავეყრდნობით ჩვენც მხატვრული ნარატიული ტექსტის მოდალური სტრუქტურის დადგენისას; მაგრამ ასევე მნიშვნელოვანია ითქვას შემდეგი: აუცილებელია არა მხოლოდ დავასახელოთ და დავახასიათოთ მხატვრული ტექსტის არსებითი ნიშნები ისე, როგორც ამას აკეთებენ ზემოთციტირებული მონოგრაფიის ავტორები - აუცილებელია ამ ნიშან-თვისებათა შორის არსებული შინაგანი კავშირის გამოვლენაც.

მაგრამ ჩვენი კვლევითი მიზნებისთვის არა ნაკლებ მნიშვნელოვანია იმის ხაზგასმაც, რომ ვიკვლევთ მოდალურობის ფენომენს არა ზოგადად მხატვრულ ტექსტში, არამედ ნარატიულ მხატვრულ ტექსტში და, შესაბამისად, ტერმინ „ნარატივს” ვხმარობდით შემდგომი დაკონკრეტების გარეშე, უბრალოდ როგორც „თხრობითი ტექსტის” სინონიმს. მაგრამ კვლევის ამ ეტაპზე უკვე აუცილებელი ხდება ამ ტერმინის შინაარსობრივი დაკონკრეტება, რადგან ამგვარი დაკონკრეტების გარეშე ვერ შევძლებთ ლინგვისტური და ლიტერატურათმცოდნეობითი კატეგორიების ისეთ ურთიერთდაკავშირებას, როგორსაც მოითხოვს თანამეროვე კულტუროცენტრისტულად ორიენტირებული აზროვნება. ამისათვის კი აუცილებლად მიგვაჩნია მივმართოთ თანამედროვე ნარატოლოგიას და განვმარტოთ ნარატივის ცნება მასზე დაყრდნობით.

როცა ვლაპარაკობთ მხატვრული ტექსტის მოდალურ სტრუქტურაზე იმ გაგებით, როგორც იგი წარმოდგენილია ტექსტის ინტერპრეტაციის თანამედროვე კონცეფციაში, ჩვენ ვგულისხმობთ მხატვრულ მოდალობას არა ზოგადად, არამედ ტექსტის იმ სახეობაში, რომელიც - თუ გამოვიყენებთ ტრადიციულ ლიტერატურათმცოდნეობის თეორიას - მიეკუთვნება ეპიკური გვარის ნაწარმოებს. ეპიკური ნაწარმოები (სხვანაირად „ეპოსი” ამ ტერმინის ფართო მნიშვნელობით) კი განისაზღვრება შემდეგნაირად: „ლიტერატურული გვარი, რომელიც გამოიყოფა ისეთ გვარებთან ერთად, როგორიცაა ლირიკა და დრამა და რომელიც წარმოდგენილია ისეთი ჟანრებით, როგორიცაა ზღაპარი, ეპოპეა, ეპიკური პოემა, მოთხრობა, ნოველა, რომანი...” (2, 1238-1239). ციტირებული სტატიის ავტორი მიიჩნევს, რომ „ეპოსში ძირითად მაორგანიზებელ როლს ასრულებს თხრობა: ის, ვინც ყვება, გვამცნობს მომხდარზე და მის დეტალებზე როგორც რაღაც ისეთზე, რაც ეკუთვნის წარსულს და რისი გახსენებაც ხდება”. (იქვე). ეპიკური თხრობის ავტორია „ე.წ. მთხრობელი, რომელიც წარმოადგენს თითქოსდა შუამავალს მოთხრობილ ამბავსა და მსმენელს, მკითხველს და მოთხრობილ ამბავს შორის” (იქვე).

როგორ აღიქვამს თანამედროვე ლიტერატურათმცოდნეობა იმ ლიტერატურულ ფაქტს, რომელსაც ტრადიციული ლიტერატურათმცოდნეობა „ეპოსს” უწოდებდა? ასეთ ფაქტს თანამედროვე ლიტერატურათმცოდნეობა აღიქვამს როგორც „ნარატივს”. მაგრამ უნდა ვიფიქროთ, რომ ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს მხოლოდ ტერმინოლოგიურ ცვლილებასთან: საქმე ისაა, რომ შეიცვალა თვით ეპიკურ ნაწარმოებად ცნობილი ფაქტის თეორიული ხედვა და სწორედ ამ თეორიული ხედვის ცვლილებაზე მიუთითებს ტერმინი „ნარატივი”. რაში მდგომარეობს ამ თეორიული ცვლილების არსი? იგი მდგომარეობს ძირითადად იმაში, რომ შეიცვალა თვით ლიტერატურის როგორც ფენომენის ბუნების გაგება. ლიტერატურის ამ ახალი გაგების ძირითადი მომენტები კი დაიყვანება შემდეგზე: 1. „ლიტერატურა გაიგება როგორც კომუნიკაციური ფენომენი; 2. მხატვრული კომუნიკაცია გაიგება როგორც პროცესი, რომელიც რეალიზებულია ერთდროულად რამდენიმე თხრობით დონეზე; 3. გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება დისკურსს...” (3, 609).

ჩვენი კვლევითი მიზნებისთვის მნიშვნელოვანია აგრეთვე თანამედროვე ნარატოლოგიის შემდეგი ნიშან-თვისებაც: „ნარატოლოგიური ანალიზი აკეთებს აქცენტს ტექსტის ფუნქციონირების განსხვავებულ დონეთა არსებობაზე, რადგან ეს სწორედ ის მომენტია, რომელიც ყველაზე უფრო მკაფიოდ ავლენს მის დისკურსულ ხასიათს”. (3, 610). ნათქვამიდან გამომდინარე, უნდა მივიჩნიოთ, რომ მხატვრული ტექსტისთვის დამახასიათებელია „თხრობით ინსტანციათა და დონეთა იერარქია”. (იქვე).

რატომ იყო აუცილებელი ყოველივე იმის გათვალისწინება, რაც მიჩნეულ უნდა იქნას თანამედროვე ნარატოლოგიის ძირითად ნიშნებად? ვფიქრობთ, ამ კითხვაზე პასუხი შეიძლება გაიცეს ორ ურთიერთდაკავშირებულ დონეზე: ა) ზოგადმეთოდოლოგიურ დონეზე. ჩვენი კვლევის მეთოდოლოგიას აქვს როგორც ჰორიზონტალური, ისე ვერტიკალური განზომილებები და ეს განზომილებები ერთმანეთს გულისხმობენ: როგორც ითქვა, კვლევის ჰორიზონტალურ განზომილებაში უნდა დავუკავშიროთ ერთმანეთს ინტერსუბიექტურად გაგებული მოდალობის კატეგორია გამჭვირვალობა/გაუმჭვირვალობის კატეგორიას, მაგრამ ამგვარი დაკავშირება აუცილებლად მოითხოვს მეთოდოლოგიის იმ ვერტიკალურ განზომილებაზე დაყრდნობას, რომელიც გულისხმობს ლინგვისტიკის პარადიგმული დინამიკის გათვალისწინებას, სახელდობრ კი იმას, რომ ლინგვოკულტუროლოგიური პარადიგმა კი არ უნდა აუქმებდეს „წინა” პარადიგმებს, არამედ უნდა ითვალისწინებდეს მათ მიერ დაფუძნებულ ცნებით სისტემებს და ეყრდნობოდეს მათ.

აქედან გამომდინარე, უნდა მივიჩნიოთ, რომ ვერ შევძლებთ ტექსტის მოდალური სტრუქტურის ლინგვოკულტუროლოგიურ კვლევას, თუ თეორიულ პლანში არ მივყვებით თანამედროვე ნარატოლოგიას და, შესაბამისად, მხატვრულ ტექსტს არ გავიაზრებთ როგორც ნიშნობრივ ერთეულს, ხოლო თვით ტექსტის ფუნქციონირებას კი არ განვიხილავთ როგორც მხატვრულ კომუნიკაციას.

საბოლოო დასკვნის სახით ვიტყვით, რომ ჩვენი მიზანია არა უბრალოდ თხრობითი ხასიათის მხატვრული ტექსტის, არამედ მხატვრული ნარატიული ტექსტის მოდალური სტრუქტურის დისკურსული ანალიზი და ამ მიზანდასახულობით მთლიანად ვეფუძნებით თანამედროვე ნარატოლოგიის პრინციპებს.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
თანამედროვე ნარატოლოგია და ნარატიული მხატვრული ტექსტის მოდალური სტრუქტურის პრობლემა
ნინო ჯანჯღავა

მოდალურობის ფენომენს ვიკვლევთ არა ზოგადაგ მხატვრულ ტექსტში, არამედ ნარატიულ მხატვრულ ტექსტში, აქედან გამომდინარე, კვლევის ამ ეტაპზე აუცილებელი ხდება ამ ტერმინის შინაარსობრივი დაკონკრეტება, რადგან ამგვარი დაკონკრეტების გარეშე ვერ შევძლებთ ლინგვისტური და ლიტერატურათმცოდნეობითი კატეგორიების ისეთ ურთიერთდაკავშირებას, როგორსაც მოითხოვს თანამედროვე კულტუროცენტრისტულად ორიენტირებული აზროვნება. ამისათვის კი აუცილებლად მიგვაჩნია მივმართოთ თანამედროვე ნარატოლოგიას და განვმარტოთ ნარატივის ცნება მასზე დაყრდნობით. ანთროპოცენტრისტულ-კომუნიკაციური პარადიგმის თანახმად, მხატვრული ტექსტის სტრუქტურა (კერძოდ კი მისი მოდალური სტრუქტურა - ბადე) ინტერპრეტირებულ უნდა იქნას ინტერსუბიექტურობის პრინციპის საფუძველზე, ხოლო თვით მხატვრული ტექსტი, რომლის მოდალურ სტრუქტურასაც ვიკვლევთ, უნდა გაგებულ იქნას როგორც ნარატივი და, შესაბამისად, მისი ანალიზი უნდა ხდებოდეს თანამედროვე ნარატოლოგიაზე დაყრდნობით.

S U M M A R Y
MODERN NARRATOLOGY AND THE PROBLEM OF THE MODAL STRUCTURE OF THE NARRATIVE AESTHETIC TEXT
NINO JANJGAVA

According to the anthropocentric-communicative Paradigm, the structure of the Aesthetic Text (namely, its modal structure) should be interpreted on the basis of the principles of intersubjectivity, and the Aesthetic text the modal structure of which is researched must be understood as a narrative, and accordingly, its analyses should be based on the principles of modern narratology.

Р Е З Ю М Е
СОВРЕМЕННАЯ НАРРАТОЛОГИЯ И ПРОБЛЕМА МОДАЛЬНОЙ СТРУКТУРЫ НАРРАТИВНОГО ХУДОЖЕСТВЕННОГО ТЕКСТА
НИНО ДЖАНДЖГАВА

Согласно антропоцентрическо-коммуникативной парадигме, структура художественного текста должна быть интерпретирована на основе принципа интерсубъективности, однако художественный текст, модальная структура которого исследуется, должен быть понят как нарратив, и, соответственно, при его анализе следует опираться на современную нарратологию.

თეა ქარჩავა
ისტორიის მეცნიერება აკადემიური დოქტორი

ევროპისა და აღმოსავლეთის ურთიერთობა სხვადასხვა ეპოქაში სხვადასხვანაირად იყო გამოვლენილი. ზოგჯერ ეს ურთიერთობა სუსტდებოდა, ზოგჯერ ძალზე საგრძნობი იყო. ისეც ხდებოდა, რომ სრულიად განსხვავებული კულტურის ერები ერთიანი იმპერიების ფარგლებში ექცეოდნენ, ისტორიას რელიგიური ომებიც ახსოვს (ჯვაროსნული ომები). თუმცა, ბიზანტიის იმპერიის დაცემის შემდეგ, რომელიც აღმოსავლურსა და დასავლურ კულტურებს ითავსებდა და საკმაოდ ბუნებრივ ხიდს წარმოადგენდა ევროპასა და აზიას შორის, ვითარება რამდენადმე შეიცვალა. ისლამური ოტომანთა იმპერია აქტიური სამხედრო კამპანიის შემდეგ XV საუკუნის ბოლოსთვის საბოლოოდ გაფორმდა ხმელთაშუაზღვისპირეთის ორგანული ნაწილად და ხმელეთზედაც აქტიურად იფართოებდა დასავლეთის მიმართულებით საზღვრებს. ქრისტიანულ ევროპას ადრეც ელოდა საფრთხე მუსლიმთაგან, თუმცა ასე მასშტაბურად - არასოდეს. ამიტომაც, ჯვაროსნული ბრძოლის იდეაც გაცოცხლდა და არაერთი ანტიოსმალური კოალიციაც შეიქმნა (ზოგი შედეგიანი და ზოგიც უდღეური და არაფრის მომტანი), თუმცა, კავშირი აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის არასდროს გაწყვეტილა და მეტიც, რიგი ფაქტორებით ნაკარნახევი რეალობიდან, ისეთ მასშტაბებსაც კი მიაღწია, რასაც მანამდე ადგილი არც ჰქონია. დასავლეთის მხრიდან ანტიოსმალური კოალიციის აქტიური მოთავენი ჰაბსბურგები და ვენეცია იყვნენ, ხოლო აღმოსავლეთიდან კი - ჯერ აღ-ყოინლუს ირანული სახელმწიფო, შემდეგ კი სეფიანური ირანი. საგულისხმოდ მიგვაჩნია, იმის წარმოჩენა, რომ ქართველი მეფეებიც იყვნენ ჩართულნი არაერთ ანტიოსმალურ კოალიციაში, თუმცაღა, ასევე საგულისხმოდ გვეჩვენება წარმოჩინდეს იმდროინდელ ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან საერთაშორისო საკითხში ჩართულობა რამდენად იყო მხოლოდ მათი დამოუკიდებელი ნება-სურვილით ნაკარნახევი პოზიცია.

ორიენტსა და ოქიდენტს შორის კავშირების დამყარებისა და შენარჩუნების საქმეში გადამწყვეტი როლის შემსრულებლად, ასევე დიპლომატიური დესპანების როლში ხშირად იმპერიათა ის ქვეშევრდომები გვევლინებიან, რომლებიც მმართველ ელიტას არ მიეკუთვნებოდნენ (ოტომანთა იმპერიასა და ირანის სახელმწიფოშიც ელიტას ძირითადად სამხედრო არისტოკრატია შეადგენდა). ისტორიკოს გოფმანის სიტყვებით, მაგალითად, ოტომანთა იმპერიაში საზღვაო საქმე, გემთმშენებლობა იქნებოდა თუ ზღვაოსნობა, კვლავ ბერძნებს ებარათ, მაშინ როცა სომხები დომიმანტურ პოზიციას იკავებდნენ საერთაშორისო ვაჭრობასა და ბროკერობაში, ასევე აბრეშუმით ვაჭრობაში, ხოლო ებრაელები ტექსტილის წარმოებას აკონტროლებდნენ¹. ჩვენ ამჯერად სომეხი ვაჭრების როლს გამოვყოფთ, ვინაიდან ეს საკითხი საქართველოსთან კავშირშიც არაერთხელ გამოიკვეთა.

სომეხი ვაჭრები, რომლებიც ირანსა და ოსმალთა იმპერიაშიც მნიშვნელოვან სეგმენტს წარმოადგენდნენ, თავიანთი რელიგიური კუთვნილებისა და ასევე ეკონომიკური ბერკეტების წყალობით მნიშვნელოვან საშუამავლო როლს ასრულებდნენ ორიენტისა და ოქსიდენტის რთულ და წინააღმდეგობრივ ურთიერთობებში, რაც ესოდენ დამახასიათებელია XV-XVI საუკუნეებისათვის. ძალზე საინტერესოა მათი როლის გამოკვეთა ქართველი მეფე-მთავრების დიპლომატიური კავშირ-ურთიერთობების დამყარების საქმეშიც. ეს როლი განსაკუთრებით გამოიკვეთა ანტიოსმალური კოალიციების ჩამოყალიბების პროცესში, როდესაც ირანი და აღმოსავლეთის ქრისტიანული სახელმწიფოები, მათ შორის საქართველოც აქტიურად ეძიებდნენ მოკავშირეებს დასავლეთ ევროპაში, ვინაიდან XV-XVI საუკუნეებში ოსმალთა იმპერიის სამხედრო ძლიერება და აქედან გამომდინარე მიღწეული შედეგები ძალზე თვალშისაცემი იყო.

განსაკუთრებით აქტიურად ამ მიმართულებით ირანის ხელისუფალნი გამოდიოდნენ. ირანის სომხური ქალაქი ჯულფა აბრეშუმით ვაჭრობის უმნიშვნელოვანეს ბურჯად იქცა. ჯულფელი ვაჭრები შემახასთან, გილანთან, თავრიზთან, ვენეციასთან, მარსელსა და ანტვერპენთანაც კი აწარმოებდნენ ვაჭრობას და ხშირად ერთადერთ შუამავალს წარმოადგენდნენ დასახელებულ ქალაქებს შორის². ზუსტად იგივეს წერს ვ. ალენი თავის თხზულებაში „რუსეთის საელჩოები საქართველოში“³. მას შემდეგ, რაც შაჰ აბასმა დედაქალაქი თავრიზიდან ისპაჰანში გადაიტანა, მის გარეუბან ახალ ჯულფაში შექმნა* სომხური კოლონია. ისევე როგორც ძველი ჯულფა, ახალი ჯულფაც „რომელიც დაარსებული იყო სპარსეთის აბრეშუმის მწარმოებელი რეგიონის შუაგულში, იქცა ცენტრად ფართო კომერციული ქსელისა. სომეხი ვაჭრები იყენებდნენ თავიანთ ვირტუალურ მონოპოლიას სპარსეთის აბრეშუმის ვაჭრობაზე, რათა სატელიტი სათვისტომოები დაეარსებინათ ბევრ ოსმალურ ქალაქში, მათ შორის ალეპოში, იზმირში, ბუსრაში, სტამბულსა და ედირნეში. როგორც ოსმალურ, ასევე სპარსულ მიწებზე ბევრი აიგივებდა სომხურ სათვისტომოს ამ ძვირფას საქონელთან''⁴.

როგორც ისტორიკოსი პეტრუშევსკი აღნიშნავს, ჯულფელი მსხვილი ვაჭრები, რომლებიც შაჰის კონტრაგენტები იყვნენ საგარეო ვაჭრობაში, „ამავე დროს არაერთხელ ასრულებდნენ მისივე დიპლომატიური აგენტების როლს ევროპულ სახელმწიფოებში. საერთოდ, სეფიანები, რომლების ევროპული სახელმწიფოების დახმარებას საჭიროებდნენ ოსმალთა იმპერიასთან ბრძოლაში, ამ მიზნისთვის დიპლომატიურ აგენტებად სიამოვნებით იყენებდნენ სომეხ ვაჭრებსა და სასულიერო პირებს“⁵.

იგივე შეიძლება ქართველ მეფეებზეც ითქვას, მიუხედავად იმისა, რომ XV საუკუნიდან ირანი საქართველოსთვის ოსმალეთზე არანაკლებ საფრთხეს წარმოადგენდა, ოსმალთა წინააღმდეგ ბრძოლაში ქართველებისა და ირანელების დაახლოებისა და მოკავშირეობის არაერთი ფაქტი არსებობს და ქართველი მეფეებიც ხშირად იმავე სომეხ ვაჭრებსა და სასულიერო პირებს მიმართავდნენ, რომლებსაც სეფიანი მმართველები. დიპლომატიურ კურიერებად სომეხი ვაჭრების შერჩევა შემთხვევითი არ ყოფილა. „სომეხი ვაჭრები საკმაოდ კარგად იტანდნენ ხანგძლივ მოგზაურობას, იყვნენ ზომიერნი საგზაო ხარჯებში, საკვებისა თუ სასმელის მხრივ. თანაც, იმის გამო, რომ ქრისტიანები იყვნენ, დასავლეთ ევროპის ქრისტიანულ სახელმწიფოებში უფრო იოლად შეეძლოთ ეწარმოებინათ სავაჭრო ოპერაციებიც“⁶. ისტორიულ წყაროთა შესწავლამ დაგვარწმუნა, რომ ბევრი ევროპელი ვაჭარი თუ მოგზაური, ვინც ამ დროს ლევანტს, კავკასიასა და ირანს სწვევია, სომეხ ვაჭრებზე საუბრისას ხაზს უსვამს მათ როლს, როგორც მეგზურებისას და შუამავლებისას. ამასთანავე, „სომხური სავაჭრო კაპიტალი, რომელიც სეფიანებისა და ოსმალო სულთნების მიერ დასავლეთის ქვეყნებთან მათი დიპლომატიური მიზნებისა და სავაჭრო ურთიერთობებისათვის გამოიყენებოდა, ამ სახელმწიფოების მმართველთა მფარველობით სარგებლობდა. დასავლეთის ქვეყნებთან სავაჭრო ოპერაციებს სომხები ძირითადად ვენეციის მეშვეობით აწარმოებდნენ. თავის მხრივ, ვენეციელ ვაჭრებსა და დიპლომატებსაც წინა აზიაში დახმარებას სომეხი და ირანელი ვაჭრები უწევდნენ“⁷.

უდავოა, რომ სომეხი ვაჭრების, როგორც დიპლომატიური აგენტების, როლი შაჰ აბას I-ის დროიდან უფრო გამოიკვეთა [ჩვენ XVII საუკუნეზე აქ ვეღარ გავავრცობთ თხრობას-თ.ქ.], თუმცა პირველივე სეფიანთა და ასევე მათი მოკავშირეების (მათ შორის საქართველოს მეფის) კარზეც სომხებს არაერთხელ შეუსრულებიათ დიპლომატიური აგენტების მისია. ამ მხრივ განსაკუთრებით ძველი ჯულფას ვაჭრები უნდა გამოვყოთ, როგორც ირანის ვენეციასთან და, საერთოდ, დასავლეთ ევროპის ქვეყნებთან ურთიერთკავშირის ძირითადი შუამავლები. თავის მხრივ, როგორც ჩანს, ვენეციის რესპუბლიკაც მათ იმავე მიზნებისთვის იყენებდა⁸.

ოსმალთა იმპერიის აგრესიის ზრდასთან ერთად XV საუკუნის შუა ხანებიდან აშკარად ჩანს ევროპულ სახელმწიფოთა მცდელობები შექმნან ანტიოსმალური კოალიციები. ამასთან დაკავშირებით გაიზარდა ოსმალებისადმი მტრულად განწყობილ აღმოსავლეთის ქვეყნებთან კონტაქტების დამყარების საჭიროება, რომლებიც პოტენციურ მოკავშირეებად ითვლებოდნენ. სხვადასხვა ევროპელი მონარქები და პაპები არაერთხელ იყვნენ ინიციატორები მსგავსი წამოწყებებისა, და ამ მოკავშირეების ძიებისას ისინი პირველ რიგში ირანს, ასევე რუსეთსა და ამიერკავკასიის ქრისტიანულ ქვეყნებს, მათ შორის საქართველოსაც მიმართავდნენ. გავიხსენოთ თუნდაც ლოდოვიკო ბოლონიელის ელჩობა საქართველოში, ასევე საგულისხმოა სიენელი ეპისკოპოსის წერილი, სადაც იგი ამბობს, რომ უნგრეთთან, რუსეთთან და გერმანიასთან ერთად ჩვენ იმედი უნდა გვქონდეს პაპის, ვენეციის, გენუის, ტრაპიზონის იმპერიის და ქართველი მეფისა.)⁹

ოსმალთა აგრესიის წინააღმდეგ ბრძოლა ყველაზე ადრე ვენეციის რესპუბლიკამ დაიწყო და ყველაზე ხშირად სწორედ ის აწარმოებდა, ვინაიდან ოსმალთა მიერ ყველაზე მეტად ვენეციელთა ინტერესები ზიანდებოდა ლევანტსა და შავი ზღვისპირეთში. 1463 წელს ოტომანთა იმპერიასთან დაწყებულ ომს ვენეცია დიპლომატიურად მოუმზადებელი არ შეხვედრია - გადაწყვიტა გავლენიანი მოკავშირეები შეეძინა, რისთვისაც ურთიერთობა გააბა აღ-ყოინლუს მმართველ უზუნჰასანთანა და დიდი მთავრის, მოსკოვის სახელმწიფოს მმართველ ივან ვასილისძესთან. თავის მხრივ, უზუნ ჰასანი შეეცადა შემახიის ხანიც მიემხრო და მას რუსეთთან დაკავშირება დაავალა. „1465 წელს შირვანელთა ელჩობა ეწვია მოსკოვს ჰასან ბეკის მეთაურობით”¹⁰. მოსკოვის სახელმწიფოსაც, რომელსაც დიდი ხანი არ იყო გასული, რაც მონღოლური უღელი თავიდან მოეშორებინა და ის-ის იყო დიდი პოლიტიკის ასპარეზზე გამოდიოდა, აწყობდა უზუნ ჰასანთან ურთიერთობის გაბმა, ამიტომაც საპასუხო ელჩობა გამოგზავნა აღ-ყოინლუს მმართველთან პაპინის მეთაურობით. ისტორიკოს თ. ტივაძის მიხედვით, „უზუნ ჰასანი იყო ანტითურქულ კოალიციაში საქართველოს ჩაბმის ინიციატორი. მოსკოვის მეფის ელჩი სამშობლოში საქართველოს გავლით დაბრუნდა, სადაც დიდი პატივით იქნა მიღებული მეფე ბაგრატის მიერ“¹¹ [საუბარია ბაგრატ VI -ზე 1466-1478- თ.ქ.].

ქართულ ისტორიულ ლიტერატურაში მიჩნეული იყო, რომ XV საუკუნის მიწურულს კახეთის სამეფოს მიერ რუსეთთან გაბმული კავშირები ქართველ პოლიტიკოსთა დამოუკიდებელი ნაბიჯები იყო. თუმცა ზემოთ მოყვანილი ვითარება საფუძველს გვაძლევს, რამდენადმე ეჭვი შევიტანოთ ამ დადგენილი აზრის სიმყარეში. ევროპელთათვის უზუნ ჰასანი ყველაზე რეალური მოკავშირე იყო ანტიოსმალური კოალიციის შექმნისას. უზუნ ჰასანის კარზე ვენეციელთა ელჩობები ამითიც იყო განპირობებული¹². ეს დამოკიდებულება შემთხვევითი არ ყოფილა და ბუნებრივია, შორეულ ევროპაში მოკავშირეების მაძიებელი უზუნ ჰასანი მეზობელ ქვეყნებთანაც გამოსულიყო ანტიოსმალური კოალიციის შექმნის მოთავედ, რომელშიც რუსეთის მომხრობაც მნიშვნელოვანი იქნებოდა. ამიტომაც მან ამ ეტაპზე თავად მოინდომა მოსკოვის სახელმწიფოსა და საქართველოს დაკავშირება. საქართველო-რუსეთის დაკავშირების მომხრედ ის მხოლოდ ანტიოსმალური კოალიციის კონტექსტში უნდა განვიხილოთ. მოგვიანებით, როგორც კი იზრდება რუსეთის ამბიცია ამიერკავკასიის მიმართ, იმის პარალელურად, რომ მძიმდება საქართველოს მდგომარეობა მუსლიმური ქვეყნების გარემოცვაში, სუსტდება ევროპასთან კავშირი, და იწყება რუსეთის, როგორც მფარველი მოკავშირის ფაქტორის ზრდა, ჩვენ ვხედავთ, რომ საქართველოსგან რუსეთის მიმართულებით დამოუკიდებელი ნაბიჯების გადადგმა უკიდურესად მძაფრ რეაქციას იწვევს როგორც ოსმალეთის, ისე ირანის მხრიდან.

მიუხედავად იმისა, რომ აღ-ყოინლუს სახელმწიფო აშკარად დამპრყობლურ პოლიტიკას ატარებდა საქართველოს მიმართ, როგორც ზემოთაც იქნა აღნიშნული, ირანისა და საქართველოს მმართველები თურქული საფრთხის წინაშე მოკავშირეობას არ ერიდებოდნენ. ქართველი მეფეები, თავის მხრივ, არ უშვებდნენ შანსს, რომ იმავე პიროვნებების სამსახურით ესარგებლათ, ვისაც უზუნ ჰასანი გზავნიდა ევროპაში. 1471 წელს უნგრეთის ელჩი ვენეციიდან ატყობინებდა თავის მეფეს, რომ ვენეციაში ჩავიდნენ საქართველოს მეფის ელჩები, რომელთაც გამოუხატავთ მათი ხელმწიფის მზადყოფნის სურვილი ოსმალთა წინააღმდეგ საერთოევროპულ საქმეში მონაწილეობის შესახებ¹³. იმავე წლის იმავე თვეში თავად ვენეციური სენიორიაც თავის ელჩებს ამცნობდა სიცილიაში, რომ პოლონელთა, ქართველთა და უზუნ ჰასანის ელჩები სტუმრობდნენ ვენეციას¹⁴. იტალიური წყაროდან ვიგებთ, რომ „ოთხნი ელჩი იყვნენ აზიმამეტი, მორატი, ნიკოლო და კეფარსა, სერიოზული და ავტორიტეტული ადამიანები. მათ დავალებული ჰქონიათ უზუნ ჰასანისგან ვენეციელებთან მოლაპარაკება თურქეთისა და ეგვიპტის სულთნების წინააღმდეგ, რათა ვენეციას თავისი ფლოტით არც ერთისთვის არ მიეცა მოსვენება. ვენეციელებსაც გახარებიათ, რომ მოკავშირე და მეგობარი შეიძინეს აღმოსავლეთის უძლიერესი მეფის სახით და მასთან მეგობრობა გამოაცხადეს“¹⁵. იტალიური წყაროს მიერ უზუნ ჰასანის „აღმოსავლეთის უძლიერეს მეფედ'' მოხსენიების ფაქტი კიდევ ერთხელ გვარწმუნებს იმ ვარაუდის სისწორეში, რომ ირანის მეზობელი ქვეყნების საგარეო პოლიტიკური კურსის განსაზღვრისას უზუნ ჰასანის როლი არცთუ უკანასკნელი ფაქტორია. სხვა წყაროებიდან ვიგებთ რომ, ერთ-ერთი ელჩი ოთხთაგან - მორატი, იგივე ცნობილი ჯულფელი ვაჭარო ხოჯა მირაკია, რომელიც გასულა ირანიდან 1469 წელს, ვენეციაში შესულა 1470 წელს¹⁶.

საპასუხო ელჩობებმა უზუნ ჰასანთან არც ვენეციიდან დააყოვნა [1471 წ.]. ვენეციელთა ელჩმა კატერინო ძენომ, რომელსაც ნათესაობაც კი აკავშირებდა აღ-ყოინლუს მმართველთან¹⁷, ცოლის დეიდის*, უზუნ-ჰასანის დედოფლის, დესპინას ხელშეწყობით იოლად შეძლო დაერწმუნებინა ირანის მმართველი, რათა თეთრბატკნიანებს იარაღი აეღოთ ოტომანთა წინააღმდეგ. საბრძოლო კამპანიას სასიხარულო არაფერი მოუტანია მოკავშირეებისათვის, ვინაიდან სპარსელებს მოუწიათ ევფრატზე თურქთა დიდი არმიის შემოჭრის მოგერიება. ოსმალებთან ურთიერთობის გამწვავებამ გამოიწვია ის, რომ „ძენო გაგზავნილ იქნა უკან ევროპაში, ამჯერად უკვე როგორც სპარსეთის მონარქის ელჩი, უნგრეთისგან და პოლონეთისგან დახმარების მიღების იმედით. უკანა გზაზე იგი გამოემართა სომხეთის გავლით შავი ზღვისკენ, შემდეგ გემით იმგზავრა გენუელთა ქალაქ კაფამდე, სადაც ის ძლივს გადაურჩა მათგან კონსტანტინოპლოში ტყვედ გაგზავნას. ამის შემდგომ მან უკრაინის გავლით მიაშურა დასავლეთს“¹⁸. მართალია, აღმოსავლეთ ევროპაში [როგორც მერე ვნახავთ, არც დასავლეთში] ძენოს ელჩობამ დიდი ვერაფერი შედეგი გამოღო, ვინაიდან არც პოლონეთი და არც უნგრეთი [მიუხედავად იმისა, რომ მატიაშ კორვინმა იგი გულითადად მიიღო-თ.ქ.] ამ ეტაპზე მზად არ აღმოჩნდნენ თურქეთთან საომრად, მაგრამ ზემონახსენები ციტატიდან დარწმუნებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ოსმალთა წინააღმდეგ უზუნ ჰასანის მხარდამხარ მებრძოლი ქართველები სპარსეთის მონარქის დიპლომატიურ კავშირებს თავადაც იყენებენ. ძნელი სათქმელია, უშუალოდ კატერინო ძენოც, რომელიც ევროპაში საქართველოზე გავლით მიეშურებოდა, შეგვიძლია თუ არა მოვიაზროთ რომელიმე ქართველი მეფის დესპანის როლშიც [ამ პერიოდში საქართველო უკვე დაშლილია-თ.ქ], თუმცა ე. მამისთვალაშვილს, იტალიურ წყაროზე დაყრდნობით, ნახსენები აქვს, რომ „1474 წლის აგვისტოში ძენო ჩავიდა ვენეციაში, საიდანაც იგი უზუნ ჰასანისა და საქართველოს ელჩებთან ერთად გაეშურა პაპთან და ნეაპოლის მეფესთან, რათა ისინი დაეყოლიებინა ოსმალთა წინააღმდეგ ომის დაწყებაზე“¹⁹. სამწუხაროდ, ე. მამისთვალაშვილი არ ასახელებს, ან წყარო არ ამბობს არაფერს „საქართველოს ელჩების“ ვინაობის შესახებ.

ის ფაქტი, რომ ოსმალთა წინააღმდეგ მოკავშირეების მოპოვების საპასუხისმგებლო საქმეს ვენეციელები ვაჭრებს ანდობდნენ [კატერინო ძენო ვაჭარია], ადასტურებს იმ მოსაზრებას, რომ ამგვარ კავშირებს ჰქონდა როგორც პოლიტიკური, ასევე სავაჭრო-ეკონომიკური მიზნები. ამ პერიოდისთვის დამახასიათებელი იყო ვაჭრებისთვის დიპლომატიური დესპანების მისიის დაკისრება და იმ გზებისა და ქსელების გამოყენება, რაც ოდითგანვე სავაჭრო კონტაქტების წყალობით არსებობდა. მსგავსი კავშირების გაბმა სავსებით პასუხობდა სომეხი ვაჭრების ინტერესებსაც, როგორც ირანსა და ამიერკავკასიაში, ასევე ოსმალთა იმპერიაშიც. მიუხედავად იმისა, რომ XVI საუკუნის 60-იან წლებზე ადრეული პირდაპირი მტკიცებულებები იმ ფაქტისა, რომ ქართველი მეფეები სომეხ ვაჭრებს ანდობდნენ დიპლომატიურ დავალებებს არ მოგვეპოვება, სავარაუდებელია, რომ ამგვარ სამსახურს თურქული საფრთხის გაჩენისთანავე ჰქონოდა ადგილი. რუსულ ქრონიკაში (Николаевская Летопись) საუბარია, 1492 წელს მოსკოვში ჩასულ ქართველთა მეფის ალექსანდრეს ელჩზე, სახელად მურატზე²⁰. ეჭვგარეშეა, რომ სახელი მურატი ქართული წარმოშობის არაა; მართალია, უზუნ ჰასანის მიერ ევროპაში მივლინებულ ვაჭართან მას ვერ გავაიგივებთ, რადგან ის პიროვნება 1477 წელს მოკლულ იქნა, თუმცა მკვლევარი თ. ტივაძე არ გამორიცხავს, რომ ამჟამად კიდევ ერთი მსგავსი სახელის მქონე სომეხი ხოჯა ყოფილიყო ქართველთა მეფის ელჩი ამჟამად რუსეთში²¹.

ის ფაქტი, რომ XVI საუკუნიდან უკვე აშკარად ჩანს ქართველი მეფეების მიერ სომეხი ვაჭრების გამოყენება დიპლომატურ სამსახურში, კარგად იკვეთება მოსკოვიის კომპანიის წარმომადგენლის, ინგლისელი ვაჭრისა და მოგზაურის ენტონი ჯენკინსონის კომპანიისადმი მიწერილი რეპორტიდან: „ჩემს ყოფნის დროს შემახაში [1563 წლის აპრილი - თ.ქ.] მე მომინახულა ერთმა სომეხმა, ქართველთა მეფის წარგზავნილმა, რომელიც ორი სახელმწიფოს [ოსმალეთი და სპარსეთი] მიერ იყო შევიწროებული, და მათთან აწარმოებდა დაუსრულებელ ბრძოლებს; ის მე მთხოვდა ამ სომეხის პირით როგორმე მესწავლებინა გზები, როგორ მიევლინა ელჩი რუსეთის მეფესთან, აინტერესებდა ჩემი აზრი, რუსეთის მეფე დაეხმარებოდა თუ არა...'' [იქვე ჯენკინსონი იმასაც აღნიშნავს, რომ ამ ქართველ მეფეს უსაფრთხოების მიზნით თავისი ელჩისთვის სიტყვიერად დაუბარებია მასთან სათქმელი, ასე რომ ჯენკინსონმაც, როგორც თავად აღნიშნავს, სიტყვიერადვე უპასუხა დესპანის პირით], რომ „არა მარტო უნდა გაეგზავნა ელჩი რუსეთში, რადგან ის [რუსეთის მეფე] იყო პატივსაცემი და განწყობილი მის დასახმარებლად, ამასთანავე, მე მივასწავლე მას [დესპანს] გზა, რომლითაც დასახელებულ მეფეს [ქართველ მეფეზეა საუბარი] შეეძლო გაეგზავნა იგი ჩერქეზეთის გავლით''²². ნაწილი ქართველი ისტორიკოსებისა[ი. ცინცაძე²³, ბ. გაბაშვილი²⁴] ემხრობიან ვერსიას, რომ ეს ქართველი მეფე უნდა ყოფილიყო ლევან კახთა მეფე, ხოლო ნაწილი კი [ე. მამისთვალაშვილი]²⁵ მიიჩნევს, რომ ის უნდა ყოფილიყო ქართლის მეფე სიმონი. ,,პირველი ვერსიის სასარგებლოდ მეტყველებს ის ფაქტი, რომ 1563 წელს მოსკოვში გაემართა ლევან მეფის მიერ გაგზავნილი ელჩობა, იაკობის, დიონისესა და ვინმე სომეხის შემადგენლობით და ეს ელჩობა დაბრუნდა უკნა 1564 წელს“²⁶. ინგლისელ ვაჭარსა და მოგზაურს, როგორც ჩანს, გადაუწყვეტია ესარგებლა ვითარებით და გაწეული სამსახურიდან რაიმე სარგებელი მიეღო. მან თავისი თანამგზავრი ედვარდ კლარკი ქ. არეშში [ეს ქალაქი, ცნობილი აბრეშუმის ვაჭრობით, ჯენკინსონს წარმოჩენილი ჰყავს კახეთ-შირვანის საზღვარზე] მიავლინა, რათა საქართველოს ტერიტორიაზე უსაფრთხო ვაჭრობის ნება მიეღო. კლარკს უსაუბრია ,,ზოგიერთ ვაჭრებთან'', თუმცა არაფერი გამოსვლია²⁷. ბუნდოვანია, რა იყო ამის მიზეზი, სავარაუდოდ ის, რომ როგორც ჯენკინსონისვე წერილიდან ვგებულობთ, შაჰ თამაზი მაინცდამაინც არ მოიხიბლა ინგლისელი ვაჭრების წინადადებებით და მათთან სავაჭრო-დიპლომატიური კონტაქტების გაბმაზე თავი შეიკავა²⁸. იმ პირობებში, როცა შაჰ თამაზის ხელისუფლება გავრცელებული იყო აღმოსავლეთ საქართველოზე, სურვილი რომც ჰქონოდათ, ქართველი მეფეები ამ კავშირის გაბმას აშკარად მაინც ვერ გაბედავდნენ. თუმცა, თავად ჯენკინსონის დაკვირვებებიდან აშკარად ჩანს საქართველოს სამეფოების კარზე სომეხი ვაჭრებისა და დიპლომატების როლის მნიშვნელობა.

ანტიოსმალური საფრთხის წინააღმდეგ ერთიანი ევროპული კათოლიკური ფრონტით გამოსვლის მოთავე კარლ V ჯერ კიდევ XVI საუკუნის 20-იან წლებში ცდილობდა, რომ აღმოსავლეთიდან ოსმალეთს მეორე ფრონტი ჰქონოდა გახსნილი. ეს ოსმალთა ძალებს დაქსაქსავდა და ევროპელებს საქმეს გაუადვილებდა. ამიტომაც „1518 და 1525 წლებში იგი[კარლ V] აწარმოებდა მოლაპარაკებებს სპარსეთის მმართველებთან შაჰ ისმაილთან და შაჰ თამაზთან, ოსმალო თურქთა წინააღმდეგ ერთიანი საომარი კამპანიის გასაჩაღებლად“²⁹. აქვე აღვნიშნავთ, რომ პირველივე სეფიანი შაჰის აქტიურმა დაპყრობითმა პოლიტიკამ გამოწვია ის, რომ მისი სამფლობელო ევფრატიდან შუა აზიამდე გადაიჭიმა, რასაც დიდი გამოხმაურება მოჰყვა საერთაშორისო ასპარეზზე; სელიმ I-ის სვლა ევროპაში კი იმდენად შთამბეჭდავი იყო, რომ მის საპირწონე ფიგურად აღმოსავლეთში მხოლოდ ისმაილი მიიჩნეოდა. „შაჰ ისმაილის პიროვნების, როგორც საქრისტიანოს მტრის წინააღმდეგ მებრძოლის სახელის განდიდება ისევე ხდებოდა, როგორც ერთ დროს თემურ-ლენგისა და უზუნ ჰასანისა“³⁰.

ისევე როგორც ოტომანები იყენებდნენ რეფორმაციის შედეგად წარმოქმნილ რელიგიურ განხეთქილებას ევროპაში და იფართოებდნენ საზღვრებს, ასევე კარლ V-ც ცდილობდა სუნიტური ოსმალეთისა და შიიტური ირანის რელიგიური დაპირისპირების გამოყენებას. ცნობას ზემონახსენებ ორი მოლაპარაკების შედეგებზე და ამჯერად ამ ანტიოსმალურ კამპანიასთან საქართველოს რაიმე ფორმით კავშირზე, ჩვენ ჯერ ვერ მივაკვლიეთ, თუმცა თავდაპირველ სეფიანთა გამარჯვებაში ქართველების როლის³¹, ასევე იმის გათვალისწინება, რომ ირანთან ერთად კოალიციაში გამოსვლა თავის თავად გულისხმობდა ევროპელებთან ურთიერთობის პერსპექტივასაც, გვავარაუდებინებს, რომ რაიმე სახით ქართული სახელმწიფოების ჩართულობა ანტიოსმალური კოალიციების მცდელობაში XVI საუკუნის 20-იან წლებშიც საძიებელია. აკი შაჰ ისმაილის მიერ ოტომანთა წინააღმდეგ შექმნილი ლიგის [1514 წლის ოქტომბერი-თ.ქ.] მონაწილენი ქართველებიც ყოფილან - ამის შესახებ ინფორმაციას გვაწვდის ნიკოლო ძენოს მიერ შედგენილი კატერინო ძენოს ,,მოგზაურობის კომენტარები“ და ასევე ვენეციელის, ჯოვანი მარია ანჯოლელოს ცნობები³². სამაგიეროდ, ჩვენს მიერ იქნა მოძიებული იტალიელი მიქელე მემბრეს რელაციონი ირანში მოგზაურობის შესახებ 1538-1540 წწ.-ში, საიდანაც ვიგებთ, რომ იგი ამ პერიოდში ვენეციის მიერ კვლავ მოკავშირეობის ძიების მიზნით [1538 წელს ვენეციამ, პაპმა და ჰაბსბურგებმა ლიგა ანტიოსმალური ლიგა შეკრეს] იყო კურიერად მივლინებული ირანში, სადაც საქართველოს გავლით შეაღწია და უკან დაბრუნებულმა ვალიადოლიდში კარლ V მოინახულა, რომელიც ძალზე იყო დაინტერესებული იტალიელის ირანული შთაბეჭდილებებითა და სავარაუდო პოლიტიკური ალიანსის შესაძლებლობებით. მემბრე-ს ინგლისურად მთარგმნელსა და დართული კომენტარების ავტორს ა.ჰ. მორტონს ნახსენები აქვს რომ, ურთიერთობებს ჰაბსბურგებსა და ირანს შორის ადრეც ჰქონია ადგილი. სამწუხაროდ ის არ ახდენს დაკონკრეტებას³³, თუმცა გვავარაუდებინებს, რომ სწორედაც 1518-1525 წლის მცდელობებზეა საუბარი.საქართველოს სავარაუდო კონტაქტების კვლევას განსაკუთრებით ის ფაქტორი ართულებს, რომ თავისთავად, ეს ნაბიჯი მხოლოდ დამოუკიდებელი ნაბიჯი ვერ იქნებოდა, და მეორეც, ევროპისთვის, გარდა ოტომანთაგან მომდინარე საფრთხისა, ეს ხანა არის იტალიური ომებისა და რეფორმაციის ხანა, როცა საერთოევროპულ კონფლიქტშიც თითქმის ყველა ევროპული სახელმწიფო იყო ჩართული და რელიგიური დაპირისპირებაც განსაკუთრებით მწვავედ იდგა. ოტომანებთან ურთიერთობაში არც მისი ყველაზე „დაუძინებელი'' მტრები [ვენეცია, პაპობა, საღვთო რომის იმპერია, მოგვიანებით ჰაბსბურგული ესპანეთი] იყვნენ თანამიმდევრულნი, ამიტომაც აღმოსავლეთის ქრისტიანულ ქვეყნებთანა და ირანთანაც, როგორც სავარაუდო მოკავშირეებთან, ურთიერთობაც ხან გააქტიურდებოდა, ხანაც სუსტდებოდა. (მაგალითები ამ მიმართულებით შორს წაგვიყვანდა. აღვნიშნავთ მხოლოდ ერთს: ზემონახსენები ლიგისა და მემბრეს ირანში გაგზავნის პარალელურად თავად ვენეციამ სეპარატულად მოაწერა ხელი ოსმალებთან დაზავებას ხელი 1540 წლისთვის, რამაც გამოიწვია კიდეც მემბრეს ვიზიტის უშედეგობა, შაჰ თამაზის ოსმალთა მიმართ ზოგადად თავდაცვითი პოლიტიკური კურსის არჩევასთან ერთად)³⁴.

თუმცა, ანტიოსმალური მიმართულებით ევროპის ქვეყნების გააქტიურება კვლავ შეინიშნება XVI საუკუნის 70-იანი წლებიდან. ამ პერიოდში მისი მოთავე უკვე ესპანეთის მონარქი ფილიპე II იყო. მაშინ როცა ინგლისური დიპლომატიის ძალისხმევა ოსმალთა კარზე მიმართული იყო იქითკენ, რომ ოსმალეთის სამხედრო ძალა ესპანეთის დასამარცხებლად და მისი საზღვაო იმპერიის დასამხობად გამოეყენებინა, საპირისპიროდ, ესპანეთის ხელისუფლებაც ეძიებდა სავარაუდო საპირწონე ძალას, რის გამოც ოსმალთა ყურადღება ვერ იქნებოდა კონცენტრირებული მარტო ხმელთაშუაზღვისპირეთში და ზოგადად, დასავლეთის მიმართულებით. ამ მხრივ კი ყველაზე კარგი ვარიანტი ისევ ირანთან მოკავშირეობა იყო. ამიტომაც, ფილიპე II-ს შაჰ მუჰამედ ხოდაბენდესთან მიუვლენია ელჩი, რომელსაც უნდა დაერწმუნებინა იგი ოსმალთა წინააღმდეგ ევროპელებთან თანადროულად ერთიანი ფრონტით გამოსვლაზე³⁵. ირან-ოსმალეთის ახალი ომის დროს ოსმალეთის წარმატებებმა სპარსეთის შაჰი კიდევ უფრო დაარწმუნა ამ წამოწყებაში ქართველ მეფეების ჩაბმის საჭიროებაში. შესაბამისად, მუჰამედ ხოდაბენდემ, დაიწყო თუ არა ომი ოსმალეთთან, წლების განმავლობაში მის მიერ ციხეში გამომწყვდეული სიმონ მეფე ტყვეობიდან გაათავისუფლა, მეფობა დაუბრუნა და სამშობლოში გამოუშვა, რათა სიმონს ქართველთა ძალები ოსმალების წინააღმდეგ დაერაზმა. შაჰის გათვლა სწორი გამოდგა. ქართლის მეფე სიმონ I კახეთის მეფეს ალექსანდრე II-ს შეურიგდა, ასევე დაუმოყვრდა სამცხის მთავარს და, ამგვარად, ოსმალთა წინააღმდეგ ირანის მხარეს უკვე სოლიდური ძალა აღმოჩნდა. როგორც XV საუკუნის მიწურულში, ახლაც იგეგმებოდა კავშირის დადება რუსეთთანაც. კარამზინის გადმოცემით, XVI საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში რუსეთს ირანის ელჩობა სწვევია³⁶. ზოგიერთი ვარაუდით, ეს ელჩობა კოალიციური უნდა ყოფილიყო და მასში ქართველთა წარმომადგენლებიც მონაწილეობდნენ³⁷. სწორედ ირან-თურქეთის ამ ახალი ომის პერიოდიდან კიდევ ერთხელ აშკარად ჩანს, რომ სომეხი ვაჭრები და რელიგიური პირები დიპლომატიურ სამსახურს ქართველ მეფეებსაც უწევდნენ. ისტორიკოს ტერ-ავეტისიანის ცნობით, XVI საუკუნის 90-იან წლებში „ვენეციური არქივები ასახელებენ სასულიერო პირს ტერ-აკოპ მარგარიანს, რომელიც ოცი წელია ამიერკავკასიასა და ვენეციას შორის მოგზაურობდა. მას მიჰქონდა კორესპონდენცია ვენეციელებთან, რომის პაპთან, ასევე წაუღია კორესპონდენცია ქართველი მეფისგან, სიმონისგან“³⁸. ი. ტაბაღუას მიერ ევროპულ არქივებსა და წიგნსაცავებში მოძიებულ მასალებს შორის არის სიმონ I-ის მიერ ფილიპე II-სადმი გაგზავნილი წერილი³⁹, რომელიც სწორედ ამ ტერ-აკოპის (იაკობის, როგორც ი. ტაბაღუასთან არის მითითებული) მეშვეობითაა გადაცემული. წერილში სიმონი სთხოვს ფილიპე II-ს, ზემოქმედება მოახდინოს გერმანიის იმპერატორსა და ტრანსილვანიის მთავრებზე, რათა მათ საომარი ოპერაციები წამოიწყონ ოსმალო თურქთა წინააღმდეგ. მაშინ როცა ქართლის მეფე ევროპასთან ურთიერთობის გაბმას ცდილობს, კახეთის მეფეს რუსეთთან ურთიერთობა უფრო პერსპექტიულად მიაჩნია მოცემულ მომენტში. კახთა მეფის ალექსანდრე II-ის მიერ 1590 წელს რუსეთის კარზე გაგზავნილ ელჩები, რომლებიც რუს ელჩს ზვენიგოროდსკის მიჰყვებოდნენ რუსეთის მეფისაგან საშამხლოს წინააღმდეგ სამხედრო მხარდაჭერა მოსაპოვებლად, გახლდნენ ჩერქეზი ყურშიტა და პრინცი სულეიმან ბაინდირის-ძე, რომელიც ისტორიკოს ალენს კახეთის კარზე ჩამოსახლებულ თურქმან აღ-ყოინლუს წარჩინებულთა შთამომავლად მიაჩნია⁴⁰. თუმცა ბორის გოდუნოვის კარზე მივლინებულ კახეთის ელჩების, არქიმანდრიტ კირილესა და არამ ძედამბეკს შორის, ამ უკანასკნელს იგივე ავტორი თურქთა მიერ მოოხრებული სამხრეთ-აღმოსავლეთ ქართლიდან ხიზნად წამოსული ქართულ-სომხური წარმოშობის პიროვნებად მიიჩნევს⁴¹. რუსეთ-კახეთის ურთიერთობები ამ პერიოდში ინტენსიურია, ვინაიდან მოჰამედ ხოდაბენდე ოსმალთა წინააღმდეგ რუსეთის მომხრობის მიზნით, აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში მას დიდ დათმობებს ჰპირდებოდა⁴² და კახეთის დამოუკიდებელ ინიციატივებზეც თვალს ხუჭავდა. თუმცა შაჰ აბას I-ის მიერ ოსმალთა წინააღმდეგ წარმატებით განახლებული ომის შემდეგ, საქართველოსთვის ვითარება ამ მიმართულებითაც გართულდა.

სამწუხაროდ, ჩვენ მიერ ჯერ ვერ იქნა მოძიებული XVI საუკუნის I ნახევარში ევროპის სხვადასხვა სახელმწიფოთა კარზე ქართველ მეფეთა კონტაქტების დამადასტურებელი წყაროები, ის ფაქტი კი, რომ XVI საუკუნის მიწურულს არსებობს კონტაქტის მცდელობა ესპანეთის მეფესთან, რომელიც ცალსახად აღიქმებოდა ოსმალთა მტრად და, შესაბამისად, აღმოსავლეთის ქრისტიანების პოტენციურ ქომაგად, ერთის მხრივ, გვაფიქრებინებს, რომ რუსეთის სახელმწიფოსთან კავშირების დამყარების მიუხედავად, საქართველო არასოდეს წყვეტდა ევროპასთან კონტაქტის დამყარების მცდელობას და მეორე, რომ XVI საუკუნის I ნახევარში, იმპერატორ კარლ V მმართველობის ხანაშიც უნდა ყოფილიყო მასთან რაიმე კავშირის მცდელობა. კარლ V-ის მოღვაწეობის ერთ-ერთი გაცხადებული დევიზი იყო სწორედ ერთიანი კათოლიკური ევროპის დაპირისპირება ოსმალეთთან, თუმცა ეს მისი მხრიდან მარტო დევიზი არ ყოფილა. რომ არა რელიგიური განხეთქილება ევროპაში, რაც კარლს არ აძლევდა ძალების ერთი მიმართულებით კონცენტრაციის საშუალებას, ოსმალთა წინსვლა ევროპის კონტინენტზე შეიძლება ასეთი შთამბჭედავი არც ყოფილიყო. კარლ V-ის ძე ფილიპე II მამის ამბიციებისა და სამფლობელოების მხოლოდ ნაწილის მემკვიდრე იყო (კარლ V-მ გადადგომის შემდგომ სამფლობელოების ნაწილი ძმას დაუტოვა იმპერატორის ტიტულთან ერთად) - ამიტომაც, ვვარაუდობთ, რომ საფუძვლიანი კვლევა ამ მიმართულებით ბევრ სიახლეს გამოავლენს. (თუმცა ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ არა მარტო ძალთა დაქსაქსულობა იყო ოსმალთა წინაარმდეგ ერთიანი ფრონტის ვერშექმნის ერთადერთი მიზეზი, არამედ ის ფაქტორებიც, რომ მიმდინარეობდა ევროპის სახელმწიფოების მიერ ახალი გზების აქტიური ათვისება, ახალი ინტერესები მეკავშირეთა ცვლას განაპირობებდა, ფილიპე II-ის ინტერესები ამ დროს დიდწილად გადართული იყო ამერიკის კონტინენტზე, საიდანაც შემოდიოდა ძირითადი ქონება ესპანეთისთვის და ა.შ. ამ მიზეზების გაშლა ჩვენი სტატია ფარგლებში ამჯერად შეუძლებელია-თ.ქ.) მეორე მხრივ, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს კავშირი ევროპასთანაც და რუსეთთანაც XV საუკუნიდან მოყოლებული, ირანის ნებართვის გათვალისწინებით და ერთიანი ანტიოსმალური საბრძოლო კამპანიის პროგრამის ფარგლებშია განსახილველი და ნაკლებად ადევს დამოუკიდებელი მოღვაწეობის ელფერი. თუმცა, ისიც აუცილებლად უნდა ვთქვათ, რომ იმ მოცემულ ვითარებაში, თავად საქართველოს მესვეურები საკუთარი ქვეყნის ინტერესების დაცვის ყველა შესაძლო საშუალებას იყენებდნენ. როცა საქართველო ირან-ოსმალეთის ომების ერთ-ერთ ასპარეზად იქცა, და როცა სეფიანთა ირანის დამოკიდებულება საქართველოსთან მიმართებაში ნელ-ნელა დამძიმდა, საქართველოს უჭირდა აქტიური საგარეო პოლიტიკის დამოუკიდებლად წარმოება. ამიტომაც ატარებს კორესპონდენციები სპორადულ ხასიათს, განსაკუთრებით ევროპის სახელმწიფოებში და დესპანთა ვინაობის დადგენაც რთულდება [რუსეთთან ურთიერთობები, მიუხედავად ოსმალეთ-ირანის წინააღმდეგობისა, მაინც უფრო ინტენსიურია და ინფორმაციის მოპოვებაც მეტადაა შესაძლებელი, ეს ვითარება კი, თავის მხრივ, რუსეთის მეზობლობითა და ამიერკავკასიის რეგიონში მისი სწრაფად მზარდი ეკონომიკურ-პოლიტიკური დაინტერესებით აიხსნება და არა მარტო საქართველოს მცდელობებით]. მაგრამ უდავოა, რომ ქართველ მეფეთა დესპანების უმეტესობა საქართველოს მხრიდან (იშვიათი გამონაკლისების გარდა) სომხური წარმოშობის ვაჭრები იყვნენ, რომლებიც უმნიშვნელოვანეს სავაჭრო-ეკონომიკურ ბერკეტებს ფლობდნენ არა მარტო ამიერკავკასიასა და ირანში, (ვისი დესპანების მოვალებასაც ასრულებდნენ როგორც დასავლეთში, ასევე ჩრდილოეთის მიმართულებით), არამედ ოსმალთა იმპერიაშიც და, ამასთან ერთად, დასავლეთისკენ მიმავალი გზებიც კარგად ჰქონდათ გაკვალული.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
ქართველთა მეფეების საერთაშორისო კონტაქტებისა და მათი დესპანების ვინაობის შესახებ XV საუკუნის ბოლოსა და XVI საუკუნეში
თეა ქარჩავა

წინამდებარე სტატია შეეხება XV-XVI საუკუნეებში ქართველ მეფეთა საერთაშორისო კონტაქტებსა და ამ კონტაქტებისათვის დესპანებად მივლინებულ პირთა ვინაობის დადგენის საკითხს. სტატიაში სიახლის სახით გამოვლენილია XVI საუკუნის 30-40-იან წწ-ში ანტი-ოსმალური კავშირის ჭრილში ევროპა-ირანის ურთიერთობის კიდევ ერთი მცდელობის ფაქტი, რომელსაც ქართული სამეცნიერო საზოგადოება არ იცნობდა. ისტორიულ წყაროთა მეცნიერული ანალიზის საფუძველზე არის მცდელობა ობიექტურად შეფასდეს XV საუკუნის მიწურულსა და XVI საუკუნის მანძილზე ქართველ მეფეთა დიპლომატიური კავშირები რამდენად ატარებდა დამოუკიდებელ ხასიათს და რაგვარად შეიძლება განისაზღვროს ქართულ სახელმწიფოთა ადგილი და როლი იმდროინდელ საერთაშორისო ვითარებაში.

S U M M A R Y
ABOUT GEORGIAN KINGS' INTERNATIONAL CONTACTS AND IDENTIFICATION OF THEIR ENVOYS IN XV-XVI CENTURIES
TEA KARCHAVA

The article given below is connected with both the international contacts of Georgian Kings in XV-XVI centuries and the identifying of the persons who were sent for this issue as envoys and couriers. The fact is exposed as the novelty (totally unknown for Georgian scientific society) which once again reveals the relation between Europe and Safavids in the framework of Anti-Ottoman Unity in 30-40-ties of XVI century.

As the result of analyses of the historical sources the article tries to provide an objective evaluation regarding the fact were or not independent actions the diplomatic relations of Georgian kings during XV-XVI centuries, as well as tries to define how the role and place of Georgian States in the international situation should be determined at that period.

Р Е З Ю М Е
О МЕЖДУНАРОДНЫХ ДИПЛОМАТИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЯХ ГРУЗИНСКИХ ЦАРЕЙ И ОБ ИДЕНТИФИКАЦИИ
ИХ ПОСЛОВ В XV-XVI ВЕКАХ
ТЕА КАРЧАВА

Данная статья указывает на международные дипломатические отношения грузинских царей в XV-XVI вв. и идентификацию людей, которые были посланны для этой цели, как послы и курьеры. Как новызна в статье приведен докозующий факт (не знакомый для грузинских ученных) об очередной попытке европейско-иранского союза в 30-40-х годах XVI века в рамках анти-османской коалиции.

На основании научного анализа из исторических источников предложенна попытка объективно оценить на сколько были независимы дипломатические отношения правящих царей в конце XV в. и на протяжении XVI века. И каким образом можно было определить какое место и роль занимало в то время грузинские государства в междунарожном положении.

_______________

1. D. Goffman, The Ottoman Empire and Early Modern Europe, (Cambridge: Cambridge University Press, 2002), p. 85-87

* ახალ ჯულფაში შაჰ აბასმა ის სომხები დაასახლა, რომლებიც თავის სამშობლოში დაკარგეს ყველაფერი, მას შემდეგ, რაც 1605 წწ ირან-ოსმალეთის გამაჩანაგებელი ბრძოლებს ჰქონდა ადგილი

2. И. П. Петрушевский, Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджанеи в Армении в XVI-начале XIX вв., Л., 1949, с. 181

3. W.E.D. Allen, Russian Embassies to the Georgian Kings, (Cambridge: Cambridge univ. Press,1970), p. 357

4. D. Goffman, The Ottoman Empire and Early Modern Europe,(Cambridge: Cambridge university Press, 2002), p. 87

5. И. П. Петрушевский, Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджанеи в Армении в XVI -начале XIX вв., Л., 1949, с. 182

6. С. В. Тер-Аветисиян, Город Джуга, материалы по истории торговых отношений джульфинских купцов XV-XVII вв.,Тбилиси, 1937, с. 86

7. Э. Шахмалиев, E. К вопросу о времени начала упадка Венеции, „ученые записи“ Aз. госунта им. Кирова, 1955, № 9, с. 124

8. В.А. Байбуртян, Армянская колония Новой Джудьфы в XVII веке, Ереван, 1969, с. 29

9. ლ. ტარდი, უნგრეთ-საქართველოს ურთიერთობანი XVI საუკუნეში, თბილისი, 1980, გვ. 20

10. Т. Г, Тавадзе, Об Использовании Армянских купцов на дипломатической службе Грузинскими Царями, (ix. amierkavkasiis istoriis problemebi, Tb.: mecniereba, 1991),. გვ. 240

11. ibid., გვ. 240

12. Pernose B. Travel and Discovery in the Renaissance 1420-1620, (Cambridge: Harvard University Press, 1955), გვ. 23-26

13. ლ. ტარდი, უნგრეთ-საქართველოს ურთიერთობანი XVI საუკუნეში, თბილისი, 1980, გვ. 22

14. ibid., გვ. 22

15. იტალიელ მოგზაურთა ცნობები საქართველოს შესახებ XV საუკუნეში. იტალიურიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო ე. მამისთვალაშვილმა, თბილისი, 1981, გვ. 21

16. С. В. Тер-Аветисиян, Город Джуга, материалы по истории торговых отношений джульфинских купцов XV-XVII вв.,Тбилиси, 1937, с. 20

17. Penrose Boies, Travel and Discovery in the Renaisaance, (Cambridge: Harvard University Press, 1955), გვ. 23-24

* უზუნ ჰასანს ცოლად ჰყავდა ტრაპიზონის იმპერატორის კალო იოანე კომნენოსის ქალიშვილი დესპინა, ამ უკანასკნელის და კი არქიპელაგის (ეგეოსის ზღვის კუნძულები-თ.ქ.) ჰერცოგის ნიკოლო კრესპოს ცოლი გახლდათ, რომლის ოთხი ქალიშვილი ვენეციელი ვაჭრების ცოლები იყვნენ, ერთ-ერთი ვიოლანტე სწორედ კატერინო ძენოს ცოლი გახლდათ

18. ibid., 24

19. ე. მამისთვალაშვილი, იტალიელ მოგზაურთა ცნობები XVI საუკუნის დასაწყისის ირან-საქართველოს ურთიერთობის შესახებ, იხ. ევროპის ქვეყნების ისტორიის პრობლემები, (თბილისი: „მეცნიერება“, 1975), გვ. 148.

20. Т. Г, Тавадзе, Об Использовании Армянских купцов на дипломатической службе Грузинскими Царями. გვ. 241

21. Ibid., გვ. 244

22. Anthony Jenkinson, in Hakluyt's Voyages selected and edited by Irvin R. Blacker, (NY: Viking Press, 1965), p.107-108

23. Я. З. Цинцадзе, Разыскания из истории русско-грузинских отношении(X-XVI вв.) Тбилиси, 1956, с. 283

24. ვ. გაბაშვილი, ქართული დიპლომატიის ისტორიიდან, საქართველოს და კავკასიის ისტორიის მასალები, თბილისი, 1954, გვ. 71-72

25. ე. მამისთვალაშვილი, საქართველოს საგარეო პოლიტიკური ურთიერთობანი XVI საუკუნის 50-60-იან წლებში, მაცნე, 1982, № 2, გვ. 23

26. Т. Г, Тавадзе, Об Использовании Армянских купцов на дипломатической службе Грузинскими Царями, იხ. ამიერკავკასიის ისტორიის პრობლემები (თბილისი: მეცნიერება, 1991) გვ. 243

27. W.E.D. Allen, Russian Embessies to the Georgian Kings, vol. I, (Cambridge: Cambridge univ. Press, 1970), p. 357

28. Richard Hakluyt, The principal Navigation, voyages, Traffiques and Discoveries of English Nation,N-Y, 1965

29. Ю. Е. Ивонин, У истоков дипломатии раннего нового времени, (Минск: издательство Университетское, 1984), с. 86

30. ე. მამისთვალაშვილი, იტალიელ მოგზაურთა ცნობები XVI საუკუნის დასაწყისის ირან-საქართველოს ურთიერთობის შესახებ, იხ. ევროპის ქვეყნების ისტორიის პრობლემები, (თბილისი: „მეცნიერება“,1975), გვ.153

31. Ibid., გვ. 145

32. ე. მამისთვალაშვილი, იტალიელ მოგზაურთა ცნობები XVI საუკუნის დასაწყისის ირან-საქართველოს ურთიერთობის შესახებ, იხ. ევროპის ქვეყნების ისტორიის პრობლემები, (თბილისი: მეცნიერება, 1975), გვ. 148-159

33. Michele Membre, Mission to the Lord Sophy of Persia [ translated with introduction and notes by A.H. Morton], (School of oriental and african studies, Univ. of London), 1993, p. 12-17

34. Ibid., 12-17

35. Шахмалиев, E. К вопросу о времени начала упадка Венеции, „ученые записи“ Aз. госунта им. Кирова, 1955, №9, с. 124-125

36. Н. М. Карамзин, история государства Росийского, кн. III, т. IX, Спб, М., 1845, с. 246

37. Т. Г, Тавадзе, К вопросу кахетинско-русских отношениях в 80-е годы XVI в. - Мацне, № 3. 1983, с. 53

38. С. В. Тер-Аветисиян, Город Джуга, материалы по истории торговых отношений джульфинских купцов XV-XVII вв.,Тбилиси, 1937, с. 26

39. ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპულ არქივებსა და წიგნსაცავებში, (თბილისი: „მეცნიერება'' 1984), გვ. 222-223

40. Allen W.E.D., Russian Embassies to the Georgia Kings, Vol. I, (Cambridge: Cambidge Univ. Press, 1970), с. 356

41. Ibid., Vol. II, p. 538

42. ibid., vol I, p. 539

ფიქრია ვარდოსანიძე
ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა მაგისტრი,
ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტი

დღეს, როდესაც გვესმის სიტყვები: „ქრისტიანობა”, „ქრისტიანული სწავლება”, „ქრისტიანული ეკლესია” და ა.შ. უპირველესად მოვიაზრებთ ზოგადად ქრისტიანულ ეკლესიას-მართლმადიდებლურსაც და კათოლიკურსაც. საზოგადოების უმრავლესობისათვის ეს განსხვავება, შესაძლოა არც იყოს მნიშვნელოვანი და უკავშირდებოდეს მხოლოდ პრაქტიკულ ლიტურგიკულ მხარეს. სწორედ ეს გახდა მიზეზი, რამაც გადამაწყვეტინა, მემუშავა ამ ორი რელიგიური ცნობიერების უკეთ შესწავლისათვის და გამერკვია, რომელმა სუბიექტურმა თუ ობიექტურმა პირობებმა შეუწყვეს ხელი ქრისტიანული ეკლესიის გახლეჩას, რამდენად სერიოზული იყო სადაო საკითხი მაშინ, როდესაც ვერ მოხერხდა აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიების შეთანხმება და რამდენად სერიოზულ წინააღმდეგობას ვაწყდებით ახლა, როდესაც უკვე დროის ხანგრძლივობამ დიდი გავლენა იქონია განსხვავებათა გაღრმავებაზე.

ქრისტიანულ რელიგიას მრავალსაუკუნოვანი ისტორია გააჩნია. დღიდან არსებობისა მას გამუდმებით უხდებოდა ბრძოლა წარმართა და სხვადასხვა ერესის წინააღმდეგ. და მიუხედავად მრავალგვარი და გაუსაძლისი გაჭირვებისა, იგი მაინც არსებობს დღემდე. ქრისტიანული მოძღვრება კაცობრიობისათვის განკაცებული უფლის მოძღვრებაა, რომლის დაცვაც და გაფრთხილებაც არის ჭეშმარიტი ქრისტიანობა. ქრისტიანობის გავრცელების პირველივე საუკუნეებში ქრისტიანულ ეკლესიას მართლმადიდებლურიც ეწოდებოდა და კათოლიკეც (მსოფლიო, საყოველთაო), მართლმადიდებლური - რადგან იცავდა თავისი მოძღვრების ჭეშმარიტებას და კათოლიკური - რადგან მოიცავდა რომის იმპერიას და მის ირგვლივ დასახლებულ ტერიტორიას. მოგვიანებით ქრისტიანულ მოძღვრებაში წარმოქმნილმა უთახმოებებმა და კამათებმა განაპირობა ეკლესიათა გაყოფა მართლმადიდებლურ და კათოლიკურ (იგივე ლათინთა) ეკლესიად.

მოკლე განსაზღვრებები ქრისტიანული დოგმატებისა გადმოცემულია სარწმუნოების სიმბოლოში, რომელიც შეიქმნა მსოფლიო საეკლესიო კრებების გადაწყვეტილებებით. სარწმუნოების შექმნის აუცილებლობა გამოიწვია იმ მრავალმა ერესმა, რომლებიც წარმოიშვნენ ქრისტიანობის გავრცელებისთანავეც და შემდგომ საუკუნეებშიც. სულ ჩატარდა შვიდი კრება, რომლებზეც დაგმეს ყველა იმ დროისათვის არსებული ერესი და აღიარეს ჭეშმარიტი მოძღვრება.

მსოფლიო საეკლესიო კრებებში მონაწილეობდა მსოფლიოს ყველა ეკლესია, თუმცა თავიდანვე იმ თავისებურებებით გამოირჩეოდა რომის ეკლესია, რომ კრებებზე ლეგატებს აგზავნიდა. დღესდღეობით მართლმადიდებლობასა და კათოლიციზმს შორის მრავალმხრივი სხვაობაა, როგორც დოგმატიკაში, ასევე ლიტურგიკაში. ძირითადი დოგმატური სხვაობანი კი შემდეგში მდგომარეობს: 1. სწავლება რომის პაპის აბსოლუტური და ერთპიროვნული ხელისუფლების შესახებ ეკლესიაზე; 2. სწავლება სულიწმიდის „და ძისაგან” გამომავლობის შესახებ; 3. სწავლება გამოხსნის შესახებ, რომელიც პირველჩენილი ცოდვის და საერთოდ ცოდვების, ღმრთის წინაშე გამოსყიდვას განსაწმენდელის, დამსახურებათა საუნჯის და ინდულგენციების გზით გულისხმობს; 4.მარიამული დოგმატები: ქალწულ მარიამის უბიწოდ ჩასახვის (1854 წ.) და ზეცად მისი ხორციელი ამაღლების (1950 წ.) შესახებ.

სქიზმის მიზეზი პირველი ორი დოგმატური სხვაობა იყო, ხოლო პაპის შესახებ სწავლებას მოგვიანებით დაემატა შემდეგი დოგმატი-პაპის უცოდველობის შესახებ, რომელიც დოგმატად მიიღეს ვატიკანის I კრებაზე 1870წ. მსოფლიოს რომაულ-კათოლიკურ ეკლესიას ჰყავს ერთპიროვნული უმაღლესი ხელისუფალი რომის პაპი, რომლის რეზიდენციაც მდებარეობს ვატიკანში. გადმოცემის თანახმად, ვატიკანი არის ერთ-ერთი ბორცვი, რომელზეც დაშენებულია ქალაქი რომი. ბევრი მკვლევარი ამტკიცებს, რომ იგი მომდინარეობს სიტყვიდან Vaticinia, რაზეც მიანიშნებს მისი ლათინური ეტიმოლოგია და რაც წინასწარმეტყველებას ნიშნავს. ამბობენ, რომ აქ ბედის შესახებ წინასწარმეტყველებდნენ ეტრსუკები.

დიდმნიშვნელოვანია ვატიკანი, როგორც რელიგიური და პოლიტიკური ცენტრი და მისი ერთპიროვნული მმართველი-რომის პაპი. საკუთრივი გაგება რომის ეპისკოპოსზე, როგორც პაპზე რამოდენიმე თეზისისაგან შედგება: პაპის შესახებ დოგმატის პირველი საფუძველი არის ის, რომ მოციქული პეტრე, ვითარცა პრინცეს აპოსტოლორუმ, ფლობს განსაკუთრებულ უფლებამოსილებას. მეორე თეზისი მდგომარეობს იმაში, რომ პეტრე მოციქულს ეს უფლება ყოველთვის ჰქონდა. რამდენადაც პეტრე, როგორც ინდივიდი უნდა მომკვდარიყო, მაგრამ ეს წესი არ შეიძლებოდა რომ შეწყვეტილიყო, ამიტომ უნდა ყოფილიყვნენ მისი მემკვიდრეები და ასეთ მემკვიდრეებად გვევლინებიან რომის ეპისკოპოსები. ეს პაპობის მესამე თეზისია.

კათოლიკეთა რწმენით, რომის ეკლესია მოციქულთა თავის, პეტრეს მიერაა დაარსებული და რომის პაპებიც უპირატესნი არიან დანარჩენი ქრისტიანული ეკლესიის მეთაურთა შორის, ვინაიდან ისინი მოციქულის მემკვიდრეებად ითვლებიან. პროტოპრესვიტერმა ს. ბულგაკოვმა გამოყო რამდენიმე ფაქტი, რომელთაც ადგილი ჰქონდათ პეტრე მოციქულის ცხოვრებაში: 1.სახელის შეცვლა- სიმონ-პეტრე [ლკ. 6:14]. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ სახელის შეცვლის საჭიროება ძველ აღთქმაშიც იყო და განისაზღვრებოდა რაიმე განსაკუთრებული მოვლენის შემთხვევაში; მაგ. აბრამი-აბრაამი [გამოსვ. 17:5], იაკობი-ისრაელი [გამოსვ. 32:28; 35:10]. ასევე ახალ აღთქმაშიც, უფლის მიერ იაკობი და იოანე, ზებედეს ძენი, მოიხსენიებიან - ბანერგედ (ქუხილის ძე) [მარკ. 3:17]. 2.პეტრე მოციქული სიაში მოხსენიებულია პირველად [მთ. 10:25]. 3.პეტრესათვის „ცათა კლიტენის” გადაცემა [მთ. 16:13-19]. 4.პეტრეს პირველობის ფაქტები მოციქულთა საქმიანობის დროს: მისი ხელმძღვანელი როლი იუდას ნაცვლად სხვა მოციქულის არჩევის საქმეში [საქმე. 1:15-22], პირველი ქადაგებები ორმოცდაათი დღის შემდეგ [საქმე. 14:36], მისი სიტყვა თქმული ანანიასა და საფირას მიმართ [საქმე. 5:1-11], მან პირველმა მიიღო წარმართები ტაძარში, სიტყვით გახსნა სამოციქულო კრება [საქმე. 15:3-11)]. მიუხედავად ამისა, ეს ფაქტები არ მეტყველებენ იმაზე, რომ სხვა მოციქულები ნაკლებად პატივდებულები იყვნენ. მოციქულები რომ ნამდვილად თანასწორნი იყვნენ, სწორედ ამის შესახებ საუბრობს მოციქული პავლე კორინთელთა მიმართ ეპისტოლეში: „ხოლო ვიტყუი ამას, რამეთუ კაცად-კაცადი თქუენი იტყუის, ვითარმედ: მე პავლესი ვარ, ხოლო მე აპოლოისი, ხოლო მე-კეფაისი, ხოლო მე-ქრისტესი განმეყოფად არსა ქრისტე? ნუ პავლე ჯუარს ეცუა თქუენთუის? ანუ სახელისა მიმართ პავლესითა ნათელიღეთა?” [1კორინ. 1:12-13]. არც იმ ფაქტების უყურადღებოდ დატოვება შეიძლება, როდესაც პეტრეს არა აქვს რაიმე განსაკუთრებული როლი მოციქულთა შორის და თორმეტივე მოციქული გამოდის უშუალოდ, როგორც ცოცხალი ერთობა; მაგ. დიაკონთა ხელდასხმის დროს [საქმე. 6:1-7].

აღმოსავლური (მართლმადიდებლური) ქრისტიანული სწავლების მიხედვით, პეტრეს მიერ ქრისტეს აღიარების ფაქტი, საჭიროებს კარგად განმარტებას, მხედველობაშია, უფლის მიმართ ნათქვამი სიტყვები: „შენ ხარ ქრისტე, ძე ღმრთისა ცხოველისაი” [მთ. 16:16]. მოწაფეებმა გამოთქვეს აზრი იესოს შესახებ, მაგრამ ეს იყო არა მათი საკუთრივი წარმოდგენა იესოზე, არამედ იმ ადამიანებისა, რომლებიც უფლის სასწაულებს ხედავდნენ და მის ქადაგებებს ისმენდნენ. ხოლო როდესაც იესომ იკითხა: თქვენ ვინ გგონივართო? - უპასუხა მხოლოდ პეტრემ, თუმცა ეს იმას სულაც არ ნიშნავს, რომ დანარჩენები იმავეს არ ფიქრობდნენ. საჭირო არ იყო ყველას პასუხი, რადგანაც ყველა ერთნაირად უპასუხებდა და ვინც უპასუხებდა, ის იქნებოდა, საერთოდ მოციქულთა დასის წარმომადგენელი; ასეთად გამოჩნდა პეტრე, რომელმაც უპასუხა ყველას მაგივრად. უფალმა ამ შეკითხვით ნეტარყო, საერთოდ მოციქულთა დასი. მოციქულთა შორის არ გაჩენილა არანაირი კითხვა, რადგან მათ შორის თანხმობა სუფევდა. პეტრეს აღთქმა ეკუთვნოდა ყველას; მისთვის უბრალოდ დამახასიათებელი იყო ენერგიულობა და ემოციურობა. რაც შეეხება იესოს მიერ პეტრესთვის წოდებულ „კლდეს”, აქაც იმავეს თქმა შეიძლება, რომ მოციქულები მადლისა და პატივისმიერად არიან თანასწორნი და სიმონისათვის პეტრე-კლდეს წოდება არის, როგორც საერთოდ რწმენა ქრისტესი ყველა მოციქულში, ე.ი. ეს არის აღთქმა ყველა სამოციქულო ეკლესიისა. ბულგაკოვი აღნიშნავს, რომ „ეს არის არა ძალისმიერი პრიმატი, არამედ ავტორიტეტისმიერი პრიმატი, რომელიც მიეკუთვნება პეტრეს დანარჩენ მოციქულებთან კავშირში, მაგრამ არა მათ გარეშე და არა მათგან განსხვავებით”.

აღმოსავლეთ ქრისტიანული ეკლესია ადასტურებს, რომ იესოს სიტყვები ეკუთვნის ყველა მოციქულს. მეიენდორფის აზრით, ამ წოდებას - „ეკლესიის კლდე” - აქვს ეკლესიოლოგიური მნიშვნელობა. როდესაც ვამბობთ, რომ ვართ შვილი ძე ღმრთისა, ვხდებით პეტრე, ანუ ყველა მორწმუნე ხდება კლდე და სიმტკიცე საერთოდ ქრისტიანული ეკლესიისა. რაც შეეხება რომის ეკლესიაზე პეტრეს უფლებამოსილებას, როგორც დასავლეთის (რომაული კათოლიციზმი) ეკლესია ადასტურებს, უნდა აღინიშნოს, რომ რომის ეკლესია დაარსეს პეტრე და პავლე მოციქულებმა ერთად, “არც ერთ ეპისკოპოსს არ მიუღია თავის თავზე ეპისკოპოსის ჩინი ამა თუ იმ ქალაქში, ან ამა თუ იმ მხარეს, არამედ ისინი თანაბრად ფლობდნენ ძალაუფლებას ყველგან”. სარდიკიის კრებამდე (343 წ.) რომის ეპისკოპოსებს არ გააჩნდათ არანაირი განსაკუთრებული უფლება - მოსილება დასავლეთის ეკლესიაზე. ამ კრების მიხედვით მინიჭებული უფლებები დროებითი დანიშნულებისა იყო და სულაც არ გულისხმობდა რომის ეპისკოპოსის ერთპიროვნულ განმგებლობას. როდესაც იმპერატორმა კონსტანტინე დიდმა ზრუნვა დაიწყო საეკლესიო საქმეებზე, მან გადაწყვეტილებების მიღება დაავალა არა რომის ეპისკოპოსს, არამედ ეპისკოპოსთა კრებას.

პაპის ძალაუფლების საზღვრების შესახებ ძნელია საუბარი. ნიკეის კრების კანონთა ბერძნულ ტექსტში არ არის ნაჩვენები მსგავსი დებულება, არის მხოლოდ რამდენიმე ლათინურ ტექსტში. პაპებისათვის განსაკუთრებული უფლებების მინიჭების შესახებ პირველი ნაბიჯები გადაიდგა სარდიკიის კრებაზე. იგი მოწვეული იყო კონსტანტინე დიდის მიერ ათანასე ალექსანდრიელის საკითხის გადასაჭრელად. კრებაზე იყვნენ უმეტესად დასავლელი ეპისკოპოსები, ამიტომ აღმოსავლელმა ეპისკოპოსებმა დატოვეს სარდიკია და კრება ჩაატარეს ფილიპიაში. სარდიკიის კრების მამებმა ათანასე აღადგინეს ეპისკოპოსის პატივში. რომის პაპისათვის განსაკუთრებული უფლებების მინიჭება განაპირობა არიანელთა საკითხმა. უბრალო ეპისკოპოსებს მიეცათ შესაძლებლობა არიანელთა წინააღმდეგ ბრძოლისათვის თავიდან აეცილებინათ მიტროპოლიტის ძალისმიერი თვითნებობანი, ამიტომ სარდიკიის კრებამ მესამე, მეოთხე და მეხუთე კანონებით მიანიჭა პაპს გარკვეული უფლებები მთელი დასავლეთის ეკლესიაზე.

სარდიკიის კრების კანონთა შედგენილობა სამ მიმართულებად იყოფა: 1. ეპისკოპოსს, რომელიც გადააყენა ოლქის კრებამ, მაგრამ თავს არ თვლის დამნაშავედ, შეუძლია აპელაცია მოთხოვოს რომის ეპისკოპოსს; 2. რომის ეპისკოპოსმა უნდა გადაწყვიტოს მისცეს თუ არა აპელაციას მიმართულება, უკანასკნელ შემთხვევაში ძალაშია პირველი ინსტანციის სასამართლო. პირველ შემთხვევაში პაპი დანიშნავს ახალ სასამართლოს მოსაზღვრე ოლქის ეპისკოპოსებისაგან, ასევე შეუძლია კრებაზე გააგზავნოს თავისი წარმომადგენელი პრესვიტერები; 3. როცა პირველი ინსტანციის მიერ გადაყენებული ეპისკოპოსი მიმართავს პაპს აპელაციისათვის, მისი კათედრა თავისუფალი იქნება, ვიდრე არ გადაწყდება პაპის მიერ აპელაციის საკითხი. ეპისკოპოსის კათედრა რჩება ვაკანტური, ვიდრე არ მოხდება მეორე ინსტანციის მიერ საქმის ახალი გამოკვლევა. ეპისკოპოსთა უფლებამოსილების შესახებ არსებობს კანონები, ნიკეისა და კონსტანტინეპოლის მსოფლიო საეკლესიო კრებების მიერ მიღებულნი, სადაც განსაზღვრულია ეპისკოპოსისა და მიტროპოლიტის უფლებები, მათი თანაბარი პატივი და ღირსება და ეპისკოპოსთა კრების გადაწყვეტილებების პრიორიტეტულობა და არა რომელიმე ერთი ეპისკოპოსისა. კონსტანტინეპოლის კრების მიერ დადგენილ მეორე კანონში ცხდადაა განსაზღვრული, რომ „სამთავროთა ეპისკოპოსები ნუ გაავრცელებენ თავიანთ ხელისუფლებას იმ ეკლესიებზე, რომლებიც მათ სამთავროს გარეთ არიან განლაგებულნი, რათა ამით არ მოახდინონ ეკლესიების ერთმანეთში შერევა ... თუ არ იქნებიან მოწვეულნი ეპისკოპოსები, ნუ გადავლენ თავიანთ სამთავროს საზღვრებს ხელდასასხმელად, ან სხვა რაიმე საეკლესიო განკარგულების გასაცემად [ჯაფარიძე, 2000:22].

რომის ეპისკოპოსი რომ არ არის უპირატესი სხვა ეპისკოპოსებს შორის, ამის შესახებ მეტყველებს სხვა კანონი. კონსტანტინეპოლის კრების დადგენილების მესამე კანონში რომის ეპისკოპოსთან პატივით გათანაბრებულია სხვა ეპისკოპოსები: „კონსტანტინეპოლის ეპისკოპოსებს მიენიჭოთ რომის ეპისკოპოსის თანაბარი პატივის უპირატესობა, რადგან ეს ქალაქი ახალი რომია. ხოლო ნიკეის კრების მეექვსე კანონი გარკვევით მიუთითებს, რომ „დაცული იქნეს უძველესი ჩვეულება, რომელიც მიღებული იყო ეგვიპტეში, ლიბიასა და პენტაპოლისში, რათა ალექსანდრიელი ეპისკოპოსი ყველა მათგანის ხელისუფალი იყოს, რამეთუ რომის ეპისკოპოსისათვის ასეა მიღებული”.

არსებობს ამპერატორთა ორი ედიქტი, რომლებშიც განსაზღვრულია პაპის უფლებამოსილებანი. პირველი გამოიცა 367 წ. იმპერატორ ვალენტინე I მიერ, ხოლო მეორე-378 წ. იმპერატორების-გრაციანესა და ვალენტინე II მიერ. პირველი ედიქტით პაპს ეძლეოდა ძალაუფლება სხვა ეპისკოპოსებზე საქმეების მართებულად გადაჭრისათვის, მაგრამ აქვე ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ამ უფლებამოსილებას ჰქონდა დროებითი მნიშვნელობა და ეხებოდა მხოლოდ რამდენიმე განსაკუთრებულ შემთხვევას. ამის მიზეზი გახდა რომის ეკლესიაში წარმოქმნილი უთანხმოება პრესვიტერ ურსინის შესახებ, რომელიც არჩეული იყო ხალხის ნაწილის მიერ რომის ეპისკოპოსის დამასის ნაცვლად. მაშინ, როცა ესპანეთისა და გალიის ზოგიერთმა ეპისკოპოსმა ურსინის მხარე დაიჭირა, იმპერატორმა მღელვარების აღსაკვეთად ზემოთაღნიშნული ედიქტით პაპ დამასს მისცა ძალაუფლება იმ ეპისკოპოსებზე, რომლებიც მონაწილეობდნენ ურსინის განხეთქილებაში. ანუ პაპი დამასის ეს უფლებამოსილება არ მეტყველებდა, საერთოდ პაპებისათვის მარადიულად მინიჭებული უფლებების შესახებ, არამედ იმ კონკრეტული დავის დროს რომის პაპის უფლებაზე. ანალოგიური დროებითი მნიშვნელობა ჰქონდა მეორე ედიქტსაც, რომლის გამოცემა გამოიწვია შემდეგმა გარემოებამ: რამდენიმე ეპისკოპოსი, რომლებიც რომის კრებაზე გადააყენა დამასმა ურსინთან თანამშრომლობისათვის, არ დაემორჩილა პაპს. გარდა ამისა, რომსა და იტალიაში მოხდა უთანხმოება დონატისტებს შორის, ამიტომ 378 წ. რომში შეკრიბნენ ეპისკოპოსები, რომლებმაც თხოვნა გაგზავნეს იმპერატორთან. ისინი ითხოვდნენ იმპერატორ ვალენტინე I ედიქტის აღორძინებას და ამ მოთხოვნას დაუმატეს ახალი მოთხოვნები, შედგენილი ხუთ პუნქტად: 1. ეპისკოპოსი, რომელიც გაბედავს თავისი გადაყენების შემდეგ ახალი კრების მოწვევას, უნდა გაძევებულ იქნეს იმ ქალაქიდან თუ ოლქიდან, სადაც იყო ეპისკოპოსად; 2. ეპისკოპოსი, რომელიც არ გამოცხადდება საეკლესიო სასამართლოს გამოძახებაზე, პრეტორიის პრეფექტი, ან ვიკარი ვალდებულია წარადგინოს ის პაპის სასამართლოზე; 3. ეპისკოპოსები, რომლებიც ცხოვრობენ პროვინციებში, რომისაგან მოშორებით, უნდა დაემორჩილონ თავიანთი მიტროპოლიტის სასამართლოს, თვითონ მიტროპოლიტები პაპის, ან იმ პირების სასამართლოს, რომლებიც დანიშნულნი იქნებიან უკანასკნელის მიერ; 4. ეპისკოპოსს, რომელიც ეჭვს შეიტანს მიტროპოლიტის, ან რომელიმე სხვა სასამართლოს დადგენილებაში, შეუძლია აპეალაციით მიმართოს პაპს, ან მოსაზღვრე ეპისკოპოსთა კრებას; 5. პაპი სრულიად თავისუფალი უნდა იყოს საერო სასამართლოსაგან, რამდენადაც, ის, როგორც სამოციქულო ტახტის წარმომადგენელი, ფლობს უპირატესობას სხვა ეპისკოპოსებზე, თუმცა კი მათთან თანასწორია ღირსების მიხედვით. პაპი შესაძლოა გასამართლდეს ეპისკოპოსთა კრების, ან იმპერატორის მიერ, რომელსაც ამ შემთხვევაში შეუძლია საქმის გამოკვლევა დაავალოს საერო მოხელეებს, მაგრამ საბოლოო გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს თვითონ. 378 წ. იმპერატორებმა გრაციანემ და ვალენტინე II გამოსცეს ედიქტი, რომლითაც დაამტკიცეს ეპისკოპოსთა მოთხოვნები. ამრიგად, რომის კრებაზე მინიჭებული უფლებების შედეგადაც კი, პაპი პატივისმიერად თანასწორად ითვლებოდა ყველა ეპისკოპოსისა და მიტროპოლიტისა.

კათოლიკეთა შორის გავრცელებულია აზრი, რომ ნეტარი ავგუსტინე განსაკუთრებულად აფასებდა რომის ეკლესიას: „რომის ეკლესია ყოველთვის ფლობდა სამოციქულო კათედრის პირველობას” - ეს აზრი, რა თქმა უნდა მართებულია, მაგრამ ასე ცალმხრივად ნეტარი ავგუსტინეს სიტყვების ციტირება არ იქნება მიზანშეწონილი, რადგან იგი არსად არ საუბრობს იმის შესახებ, რომ სხვა ეკლესიები რომის ეკლესიაზე არიან დამოკიდებულნი, ან პატივისა და ავტორიტეტის მიხედვით მასზე დაბლა დგანან. ნეტარი ავგუსტინე კიპრიანე კართაგენელს და რომის ეპისკოპოსს სტეფანეს უწოდებს „ორი გამოჩენილი ეკლესიის ეპისკოპოსებს”. უფრო მეტიც თავის თხზულებაში „ქრისტიანული სწავლების შესახებ” ამბობს, რომ „მხოლოდ ის თხზულებები ჩაითვლებიან კანონიკურად, რომლებსაც ასეთად აღიარებს ეკლესიათა უმრავლესობა და განსაკუთრებით სამოციქულო ტაძრები”. აქ კარგად ჩანს, რომ რომის ეკლსიას სხვა სამოციქულო ტაძრებისაგან განსხვავებით განსაკუთრებული მნიშვნელობა არ ენიჭება. იმ აზრს, რომ „ცათა სასუფევლის კლიტენი” მხოლოდ პერტეს მიეცა უფლის მიერ, ნეტარი ავგუსტინე ასე ხსნის: პეტრე ასახიერებს ეკლესიას და მხოლოდ მისთვის „ცათა სასუფევლის კლიტენის” გადაცემა არის ეკლესიის ერთობის სიმბოლო. ნეტარმა ავგუსტინემ ყველაზე მეტად გაამახვილა ყურადღება მოციქულ პეტრეზე, როგორც ცოდვილ ადამიანზე და წარმოაჩინა პეტრეს ადამიანური სისუსტეები. ასე მაგალითად: შემთხვევა, როდესაც ზღვაზე მიმავალ უფალთან მისვლას მოიწადინებს პეტრე და „მცირედმორწმუნეობის” გამო დაიწყებს ჩაძირვას, თითქმის უკვე იესოსთან მიახლოებული. ამ ფაქტს ნეტარი ავგუსტინე შემდეგნაირად განმარტავს, „ქრისტეს ეკლესია მოიცავს ძლიერებსაც და სუსტებსაც, და პეტრე იყო ორივენაირი ადამიანების სახე” [გერიე / Герье, 2005:608]. ასევე, პეტრეს მიერ იესოს სამგზის უარყოფა (თუმცა წინათ თვითონვე აღიარა იგი ძე ღმრთისად), რაც უწინასწარმეტყველა იესომ. ერთხელ პეტრე ერდოზე ლოცულობდა და მოშივდა. მაშინ გაიხსნა ცა და დაინახა იქიდან გარდმომავალი ტილო, რომელიც დედამიწაზე ეშვებოდა და რომელზეც იყო ყველანაირი ოთხფეხი, ქვეწარმავალი და ცის ფრინველი, ხოლო მოციქულმა არ მიიღო ძღვენი, ცხოველთა და ქვეწარმავალთა უწმინდურობის გამო: „არა უფალო, არასოდეს არაფერი მიჭამია ბიწიერი და უწმინდური”. პეტრეს ასეთ თვითდაჯერებულობას უფალი შემდეგნაირად უპასუხებს: „რაც ღმერთმა განწმინდა, ნუ მიიჩნევ ბიწიერად” [საქმე. 10:13-15].

პეტრე რომ აღმატებული არ იყო სხვა მოციქულებზე, ეს ჩანს პეტრესა და იოანეს სამარიაში საქადაგებლად ჩასვლის დროს: „იერუსალიმში მყოფმა მოციქულებმა გაიგეს, რომ სამარიამ მიიღო ღვთის სიტყვა და გაგზავნეს მათთან პეტრე და იოანე, რომლებიც ჩავიდნენ იქ და ილოცეს მათთვის, რომ მიეღოთ სულიწმიდა” [საქმე. 8:14-15]. პეტრე სხვა მოციქულებზე აღმატებული რომ ყოფილიყო, მოციქულები კი არ გაგზავნიდნენ მას და იოანეს სამარიაში, არამედ „უპირატესი მოციქული” (ე.ი. პეტრე) გაგზავნიდა იქ სხვებს, ან უკეთეს შემთხვევაში მხოლოდ საკუთარი გადაწყვეტილებით წავიდოდა.

მიუხედავად ასეთი მტკიცებულებებისა, რომის პაპები მიზანმიმართულად ისწრაფვოდნენ, რომის ეკლესიის პირველობის აღიარებისათვის. ამ მიზანს კი განსაზღვრავდა მრავალი მიზეზი. ბევრი რამ უწყობდა ხელს პაპების მისწრაფებას იმ მდგომარეობისაკენ, როდესაც რომის კათედრის მფლობელობაში გადავიდოდა დასავლეთ რომის იმპერიის ყველა პროვინცია და რომის პაპები უშუალოდ განკარგავდნენ მათ საეკლესიო საქმეებს. რომის ეპისკოპოსები არ კმაყოფილდებოდნენ მხოლოდ წინადადებებით, რომლებიც შეეხებოდნენ მათ უფლებებს, არამედ ცდილობდნენ მათთვის მიეცათ ღვთიური საფუძველი. პაპის უფლებამოსილება გერმანელთა შემოსვლამდე გარკვეულწილად შეზღუდული იყო: პაპები არ იყვნენ საეკლესიო მმართველობის ერთპიროვნული განმგებლები, მათ არ ჰონდათ უფლება საკუთარი სურვილისამებრ განეგოთ სხვა ეპისკოპოსთა საქმეები, ასე რომ მეხუთე საუკუნეში ესპანეთის, გალიის და იტალიის ეპარქიები (სამთავროები) შინაგამგებლობაში სრულიად დამოუკიდებელნი რჩებოდნენ. რიგი ცვილილებანი მოხდა მას შემდეგ, რაც რომში გერმანელები გაბატონდნენ: უსასრულო ომებისა და ბრძოლების დროს მოსახლეობა ხსნას მხოლოდ ღმრთის რწენაში ხედავდა და სწორედ მაშინ ითამაშეს დიდი როლი ეპარქიის ეპისკოპოსებმა, რომლებიც ყველანაირად ცდილობდნენ დაეცვათ სიმშვიდე და წესრიგი. გერმანელთა ბატონობის დროს პაპებს ხელში ჰქონდათ საქალაქო და საეკლესიო განმგებლობა. პაპის თანამდებობა ხელმისაწვდომი იყო მხოლოდ არისტოკრატიული წარმომავლობის პირებისათვის, ამიტომაც პაპების დანიშვნის გამო ხშირი იყო კამათები, რომლებიც ხშირად სისხლიან შეტაკებებშიც გადადიოდა.

ამრიგად, რომის იმპერატორთა კანონებმა, იმპერიის დედაქალაქში ყოფნამ, მოციქულთა და მოწამეთა ღვაწლმა და საბოლოოდ სიმდიდრემ, განსაზღვრა რომის ეკლესიისათვის და რომის პაპისათვის პირველობის მოპოვების სურვილი. პაპი ლეონ დიდი იმპერატორ თეოდოსის მიმართ გაგზავნილ წერილში აღნიშნავს თავისი უფლებების შესახებ ყველა ეკლესიაზე. დასავლეთში თვით ნიკეის კრების დადგენილებები გადააკეთეს თავიანთ სასარგებლოდ. რომის ეპისკოპოსს არც მოერიდა ისე წაიკითხა ლეგატი პასხაზინისათვის ნიკეის კრების დადგენილებების მეექვსე კანონი, რომელიც ასევე წაიკითხა ქალკედონიის კრებაზე (451 წ.), მიუხედავად იმისა, რომ კრების ყველა მამას ჰქონდა კანონთა ტექსტები. ასე თანდათანობით მოახერხეს რომის პაპებმა ეცვალათ კანონები თავიანთ სასარგებლოდ და დასავლეთში ეკლესიის მართვის ძველი ფორმულაც. 1054 წ. 16 ივლისს პაპის ლეგატებმა წმინდა სოფიის ტრაპეზზე დადეს სიგელი, რომლის მიხედვითაც კონსტანტინეპოლის პატრიარქი და ყველა მისი თანამოაზრე ეკლესიისაგან განკვეთილად გამოაცხადეს, ცხრა ერესთან ზიარებაში დადეს ბრალი და ანათემაზე გადასცეს. 20 ივლისს მიქაელ კერულიარის თავმჯდომარეობით შემდგარმა კრებამ პაპის ლეგატთა ანათემის საპასუხოდ, 16 ივლისის ქმედებაში მონაწილენი საუკუნოდ განკვეთა, თუმცა თვით პაპს პირდაპირ არავინ შეხებია. ასე დასრულდა ორი ეკლესიის გაყოფის საბოლოო აქტი.

სწავლება რომის პაპის შეუცდომლობის შესახებ, დოგმატად ჩამოყალიბდა 1870წ. ვატიკანის I კრებაზე. კრება შედგა პაპი პიუს IX და იეზუიტთა ორდენის სურვილით. ახალი დოგმატის მოწინააღმდეგენი იყვნენ კათოლიკური ეკლესიის ცნობილი პირები. ეპისკოპოსმა შტროსმაიერმა ახალი დოგმატის მიღებას „სირცხვილი” უწოდა და განაცხადა, რომ „ამ კრებაზე არც თავისუფლებაა და არც სიმართლე”. როდესაც არქიეპისკოპოსმა ბოლონმა კრების მუშაობის პროცსში პიუს IX უთხრა, რომ ეკლესიის ტრადიციამ არ იცის სწავლება პაპის შეუცდომლობის შესახებ, პიუსმა უპასუხა: „ტრადიცია ეს მე ვარ” [შეინმანი/Шейнман 1966:15]. სასულიერო პირების საიმპერატორო კართან ახლო ურთიერთობამ, სხვადასახვა საერო საქმეებში მონაწილეობამ, საშუალება მისცა რომის პაპს სახელმწიფოში დაეჭირა უმაღლესი ადგილი. იმპერატორს რომ თავის სატახტო ქალაქად აერჩია რომი, პაპი, რასაკვირველია, დარჩებოდა მხოლოდ სასულიერო პირველ პირად და არც არასოდეს ექნებოდა საერო ძალაუფლება. პაპი იმპერატორს უწევდა მატერიალურ დახმარებას, ასრულებდა მის მოთხოვნებს, ემორჩილებოდა მის კანონებს, მიდიოდა მის სასამართლოზე, აღიარებდა მის მონეტას. კარლოს დიდმა მოინდომა ასეთი სამსახურისათვის პაპი დაეჯილდოვებინა და მიანიჭა მას პატრიცის წოდება რომსა და რავენაში; პატრიცი მაშინ თანაბრდებოდა გრაფის წოდებასთან. ეს ჯილდო კი რომის ეპისკოპოსმა მიიღო, როგორც პაპის დამოუკიდებლობა და ძლიერება.

აღმოსავლეთის (აღმოსავლეთ რომი, შემდგომში ბიზანტიის იმპერია) იმპერატორები იყვნენ იმპერიის უმაღლესი პირები; პაპები კონსტანტინეპოლში აგზავნიდნენ რეფერენდარებსა და აპოკრისარებს იმპერატორთან ან მის მინისტრთან დასავლეთის საეკლესიო საქმეების შესახებ მოსახსენებლად. კონსტანტინეპოლის პატრიარქებს კი რომში ჩასვლა არ სჭირდებოდათ. ეპისკოპოსის არჩევის საკითხები და სხვა ქაოსური სიტუაციები ადგილობრივი მესვეურების მიერ ირჩეოდნენ. ბოლოტოვის აზრით, აღმოსავლეთის ჩაურევლობის მიზეზი იყო სწორედ დასავლეთში ერესების შესახებ წარმოქმნილი მძაფრი კამათები. ამგვარად, დასავლეთმა გამოთქვა სურვილი, ეკონტროლებინა საეკლესიო ცხოვრება. საერთოდაც, ქრისტიანობაში რომმა დაინახა ახალი საშუალება მსოფლიოს ფლობისათვის. ქრისტიანობის ასეთმა გაგებამ შექმნა პაპობის სისტემა, რომელიც თავისი არსით არის რომის დამპყრობლური პოლიტიკის გაგრძელება ქრისტიანიზირებული ფორმით.

ბევრი საეკლესიო ისტორიკოსი თუ ღმრთისმეტყველი პაპის ექსკათედრის საკითხს ეკლესიოლოგიურ პრობლემად მიიჩნევს და თვლის, რომ განხეთქილების ფესვები ვერ შენიშნა აღმოსავლეთმა და უყურადღებოდ დატოვა დასავლეთის ეკლესია, ხოლო შედეგად მიიღო დასავლეთის ეკლესიის გათიშვა. დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ეკლესიები ოფიციალურ გაყოფამდეც არ მოიაზრებოდნენ ერთიანად, რაც განპირობებული იყო ენობრივი სხვაობით. ქრისტიანობის პირველ სამ საუკუნეში რომის ეკლესია იყო არსებითად ბერძნული, ასევე იყო გალიის ეკლესიის დიდი ნაწილიც და კართაგენის ეკლესიაც, მესამე საუკუნის ბოლოსათვის დასავლეთის ეკლესია ხდებოდა უფრო და უფრო ლათინური. „შესაძლოა არც მომხდარიყო ეკლესიათა გაყოფა, რომ აღმოსავლეთი დაინტერესებულიყო დასავლეთის ცხოვრებით”- აღნიშნავს ბოლოტოვი. ეკლესიათა ოფიციალური გაყოფის შემდეგაც კი (XIს.) ბევრი აბატი ძველებურად განმარტავდა ერთი ეკლესიის არსებობას, ისე რომ, არც იცოდნენ ეკლესიები თუ გაიყო.

ამრიგად, ჭეშმარიტების კრიტერიუმებს მართლმადიდებლური სწავლებაში მართლმადიდებლური დოგმატიკა და საეკლესიო სინოდალური გადაწყვეტილებები განსაზღვრავს, ხოლო რომაულ კათოლიციზმში ჭეშმარიტების განმსაზღვრელ კრიტერიუმად მიჩნეულია რომის პაპი, რომლის „ოფიციალური ტიტული შემდეგნაირად ჟღერს: რომის ეპისკოპოსი, ქრისტეს მონაცვლე (ვიკარიუსი), მოციქულთა თავადის (იგულისხმება პეტრე მოციქული) მემკვიდრე, მსოფლიო ეკლესიის უმაღლესი მღვდელმთავარი, დასავლეთის პატრიარქი, იტალიის პრიმასი (ეპისკოპოსთაგან უპირატესი), რომანიის პროვინციის არქიეპისკოპოსი და მიტროპოლიტი, ქალაქ-სახელმწიფოს ვატიკანის სუვერენი (დამოუკიდებელი მმართველი), ღმრთის მონათა მონა. ამ ტიტულით განსაზღვრული სწავლება რომის ეკლესიის უმაღლესი მღვდელმთავრისა და ქრისტეს მონაცვლის შესახებ კათოლიკეთა საქმიანობისა და პოლიტიკის ძირითადი საყრდენია... რომის ეპისკოპოსის პრიმატის აღიარება წარმოადგენს პირობას, რომლის გარეშეც რომაული კათოლიციზმი არ არსებობს” [ოგიცკი.2000:10].

დღესდღეობით ხშირად იმართება დიალოგები აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ქრისტიანობის გაერთიანებისათვის, მაგრამ დადებითი შედეგები ჯერ-ჯერობით ვერ იქნა მიღწეული. თანამედროვეობაში პაპსა და პატრიარქს შორის დიდი სხვაობაა, რაც რელიგიის ისტორიკოსმა ბოლოტოვმა შემდეგნაირად გამოხატა: „პატრიარქი საუბრობს თავის შესახებ, რომ ის არის, პაპობა გვთავაზობს მხოლოდ იმას, რომ ის უნდა იყოს. პატრიარქობა არის ფაქტი, პაპობა-უკვე დოგმატია”.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
ჭეშმარიტების კრიტერიუმი აღმოსავლური და დასავლური
რელიგიური ცნობიერების მიხედვით
ფიქრია ვარდოსანიძე

ქრისტიანობის გავრცელების პირველივე საუკუნეებში ქრისტიანულ ეკლესიას მართლმადიდებლურიც ეწოდებოდა და კათოლიკეც. მოგვიანებით ქრისტიანულ მოძღვრებაში წარმოქმნილმა უთახმოებებმა და კამათებმა განაპირობა ეკლესიათა გაყოფა მართლმადიდებლურ და კათოლიკურ ეკლესიად.

დღესდღეობით მათ შორის დიდი სხვაობაა, როგორც დოგმატიკაში, ასევე ლიტურგიკაში. ნაშრომში საუბარია ჭეშმარიტების იმ კრიტერიუმების შესახებ, რომლითაც ხელმძღვანელობს დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ქრისტიანობა.

S U M M A R Y
TRUTH'S CRITERIAS ABOUT EASTERN AND WESTERN
RELIGION KNOWLEDGE
PIKRIA VARDOSANIDZE

In the first of century of Cristianity church was called orthodox and catholic. Lather creating problems ans discussion in Cristianity decided the partition of orthodox and Roman Catholic Church.

Nowadays there is a great difference between Cristianity and Catholicism either in dogmatik or in liturgic. In thes work there is a consideration about those criteria of truth, whish are used by eastern and western Cristianity.

Р Е З Ю М Е
КРИТЕРИЯ ИСТИНИ ПО ВОСТОЧНЫХ И ЗАПАДНЫХ
РЕЛИГИОЗНЫХ СОЗНАНИИ
ПИКРИА ВАРДОСАНИДЗЕ

Во время в первых же веках распространением христианство христианская церков називалас правосланым и католическым. В познейшем христианской учении возникшие разногласия и споры определили разделение православным и католическым церквам.

В нынишних временах между ними болшоя разница как в догматических, так и в литургических вопросах.

В труде разгавор о тех критериах истини, каторих руководствует восточная и западная христианство.

ანა ჭელიძე
ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფილოსოფიისა და სოციალურ მეცნიერებათა ფაკულტეტის დოქტორანტი

„აღნიშნული პროექტი განხორციელდა სსიპ - ქართველოლოგიის, ჰუმანიტარული და სოციალური მეცნიერებების ფონდში (რუსთაველის ფონდი) მოპოვებული გრანტის მეშვეობით (გრანტი № 026-08-2-210). წინამდებარე პუბლიკაციაში გამოთქმული ნებისმიერი აზრი ეკუთნის ავტორს და შესაძლოა არ ასახავდეს სსიპ - ქართველოლოგიის, ჰუმანიტარული და სოციალური მეცნიერებების ფონდიდ (რუსთაველის ფონდი) შეხედულებებს”.

თანამედროვე დასავლურ სამყაროში ახალმა ეკონომიკურმა მოწყობამ, შრომის დანაწილებამ და საკონტრაქტო ეკონომიკურმა ურთიერთობებმა შეასუსტეს რელიგიის, ტრადიციების, ეთნიკური წარმომავლობისა და ზნეჩვეულებების როლი ადამიანის ცხოვრებაში. როგორც ე. გელნერი აღნიშნავს ადამიანი გახდა „მოდულური”. ეს ნიშნავს რომ როგორც ავეჯი ან სათამაშო კონსტრუქტორი, შეიძლება შედგებოდეს შემადგენელი მოდულებისგან, რომლებიც შეიძლება იოლად შეერთდეს სურვილისამებრ სხვადასხვა კომბინაციების გამოყენებით, ასევე თანამედროვე ადამიანს გააჩნია უნარი გაერთიანდეს სხვადასხვა ასოციაციებში, მონაწილეობა მიიღოს ამა თუ იმ ინსტიტუტების ფუნქციონირებაში, ტოვებდეს მათ თუ ჩათვლის საჭიროდ¹. ადამიანებს შორის ყალიბდება მოქნილი, მობილური, ცვალებადი და მრავალფეროვანი კავშირები. სწორედ მოდულური ადამიანის არსებობა არის სამოქალაქო საზოგადოების ფორმირების საწინდარი.

ამის საპირისპიროდ პოსტ-კომუნისტურ ქვეყნებში ადამიანის არსებობა მჭიდროდ უკავშირდება ტრადიციულ გარემოს. ადამიანს არ შეუძლია იოლად შეიცვალოს თავისი გარემოცვა, პროფესია, სტატუსი, რელიგია და სხვა, ვინაიდან ეს ცვლილება უკავშირდება იმ ერთობიდან (სოფლიდან, თემიდან, კომუნიდან, კასტიდან, კლანიდან) განდევნას, რომლის წევრიცაა იგი, ხოლო ერთობიდან განდევნა მისთვის დაღუპვის ტოლფასია, ვინაიდან სხვა ერთობაში საარსებოდ იგი არ არის მომზადებული. ისტორიულად ჩამოყალიბებული მითების, რიტუალების, ნორმებისა და ცხოვრების წესის მნიშვნელობა იმდენად დიდია, რომ სახელმწიფო ვერ ცვლის მათ და ამდენად ვერ ახერხებს ადამიანთა სრულ დამორჩილებას. მაგრამ ამგვარ საზოგადოებაში ადამიანი მაინც არ არის თავისუფალი, რომც არ განიცდიდეს პოლიტიკური ძალაუფლების ძლიერ ზეწოლას, ან წარმატებით იცავდეს თავს ამგვარი ზეწოლისგან, რადგან ის საკუთრივ საზოგადოების მიერაა შეზღუდული და ამდენად არ არის თავისუფალია.

საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოება ჩამოყალიბების პროცესშია, ამიტომ სამოქალაქო ღირებულებებზე პრევალირებს ტრადიციული ღირებულებები, რომლებიც ეწინააღმდეგება და აფერხებს სამოქალაქო საზოგადოების დამკვიდრებას. მათი გავლენა კარგად მჟღავნდება ქართული საზოგადოების დამოკიდებულებაში ადამიანის უფლებებისადმი მაგალითად, „საქართველო ქართველებისათვის, მართლმადოიდებლებისათვის”, სხვა ეთნიკური წარმომავლობის და რელიგიური კუთვნილების ადამიანების მიუღებლობა, ანუ ქსენოფობია.

ეთნოსთაშორისი და კომფესიათაშორისი ურთიერთობების და სამოქალაქო ინტეგრაციის საკითხები საქართველოში სტრატეგიულად მნიშვნელოვან საკითხებს მიეკუთვნება. პოსტსაბჭოთა ქვეყნების ტერიტორიაზე ეთნიკური კონფლიქტები, რომლებსაც ადგილი ქონდათ სახელმწიფოთა წარმოშობის პროცესში, ემყარებოდნენ ერთი ეთნოსის პრიორიტეტის კონცეფციას, სადაც სხვა ნაციონალობის პირები ხშირად გრძნობენ თავს მეორეხარისხოვან ადამინებად. თანამედროვე საქართველოსთვის ეთნოსთაშორისი და კონფესიათაშორისი ურთიერთობებთან დაკავშირებული პრობლემები აქტუალიზებულია იმ გარემოებით, რომ ისინი მიმდინარეობენ ნაციონალური სახელმწიფოს მშენებლობის კონტექსტში. თვითონ ნაციონალური სახელმწიფოს არსებობა ეფუძნება ეთნიკურობის პრინციპს.

ლიტერატურაში გამოიყოფა „ნაციონალიზმის” ორი მნიშვნელობა: ერთი დაკავშირებულია ნაციის სამოქალაქო-პოლიტიკურ გაგებასთან, რომელიც გულისხმობს ერის გაიგივებას სახელმწიფოს მოქალაქეებთან და არა ეთნიკურ ერთობასთან. ნაციონალიზმის მეორე გაგება უკავშირდება ნაციას ეთნიკური აზრით. ამ თვალსაზრისით ცნება „ნაციონალიზმი” გაიგება უარყოფითად, როგორც ერის უპირატესობა სხვა ერებზე და წარმოადგენს იარლიყს, რომლის მეშვეობითაც ხორციელდება პოლიტიკური დევნა. XIX საუკუნის ბოლო აღინიშნება ბიოლოგიური მეცნიერებების გავლენის ზრდით. დამახინჯებული ფორმით, დარვინიზმის „გადარჩენისათვის ბრძოლის” პრინციპთან ერთად, მათ ძლიერი გავლენა იქონიეს ნაციონალისტურ თეორიებზე. ნაციის დასავლურ კონცეფციასთან ერთად, რომელიც პოლიტიკურ კონცეფციას წარმოადგენდა და ეფუძნებოდა პიროვნების თავისუფლების პრინციპს, ახალი სახე მიიღო ძველმა „ბუნებრივმა” ტრიბალიზმმა, რომელმაც დააფუძნა ადამიანის ნაციონალური, პოლიტიკური და სულიერი კუთვნილება ბიოლოგიურ მემკვიდრეობითობაზე, „სისხლზე”, როგორც ადამიანური ბუნების ფორმირების გადამწყვეტ და არსებით პრინციპზე.

ეთნიკური ნაციონალიზმის ყველაზე სრული განსაზღვრება ამ პარადიგმის ფარგლებში ეკუთვნის პოლონელ სოციოლოგს იან შჩეპანსკის - „ნაციონალიზმი გულისხმობს საკუთარი ერის უმაღლეს ღირებულებად აღიარებას”, საკუთარი ერის სხვა ერებზე უპირატესობის ირაციონალური ახსნა, ერთა თანასწორობის აუღიარებლობა, მათთან შერევისადმი უარყოფითი განწყობა, შერეული ქორწინებების დაუშვებლობა - ეს არის იდეოლოგია, პოლიტიკა და პრაქტიკა². ასეთი ტიპის ნაციონალიზმი არის სოციალური ურთიერთობების აღქმა ეთნიკურ ტერმინებში, საზოგადოების სტრუქტურა წარმოდგენილია, როგორც „ერებისაგან” და „ეთნოსებისგან” შემდგარი. ამგვარი ნაციონალიზმი უკავშირდება ეთნოცენტრიზმის ცნებას. ნაციონალიზმის ასეთ გაგებას შეიძლება ეთნიკური ნაციონალიზმი ვუწოდოთ. ის გულისხმობს ეთნიკური ჯგუფის ნაციონალიზმს, რომელიც ძირითად ღირებულებად აღიარებს ერს (მისი ეთნიკური მნიშვნელობით) და მისადმი ერთგულებას, მისი ინტერესებისათვის ბრძოლას მიიჩნევს დომინანტურად სხვა ღირებულებებთან (სახელმწიფო, ერი - პოლიტიკური მნიშვნელობით, კაცობრიობა, პიროვნება) შედარებით. ეთნიკური ნაციონალიზმი ერს განსაზღვრავს, როგორც საერთო წინაპრებისა და საერთო წარმოშობის ადამიანთა ერთობას („სისხლის ერთობა”)³. სტატიაში ნაციონალიზმის სწორედ ასეთი გაგება იქნება გამოყენებული.

შეიძლება გამოიყოს სოციალური რეალობის ეთნოცენტრული ხედვის რამდენიმე დამახასიათებელი ნიშანი:

პირველ რიგში, ეს არის ინდივიდების ასკრიპტული ნიშნების გადაქცევა ფუნდამენტურ-ანთროპოლოგიურად, ან უფრო მარტივად თუ ვიტყვით რწმენა, რომ ეთნიკური მიკუთვნება ბუნებრივია. ვერავინ მოხვდება ამა თუ იმ ერის შემადგენლობაში მისი ენის, კულტურისა და ტრადიციების შეთვისების გზით, თუ იგი სისხლითა და წარმოშობით სხვა ერს მიეკუთვნება - გერმანელად, უკრაინელად ან ქართველად უნდა დაიბადო.

მეორე რიგში, ეს არის ეთნიკური მიკუთვნებულობის გაიგივება კულტურულ მიკუთვნებულობასთან. იგულისხმება, რომ თუ ინდივიდები გარკვეულ ეთნიკურ ჯგუფს მიეკუთვნებიან, თავისთავად გარკვეული ეთნიკური კულტურის ნაწილსაც წარმოადგენენ. მიუხედავად იმისა, რომ ინდივიდების მიკუთვნება რომელიმე კულტურისადმი განისაზღვრება მათი სოციალიზაციით, ეთნოცენტრული ლოგიკა a priori განიხილავს მათ, როგორც გარკვეული კულტურის აგენტებს.

დაბოლოს, მესამე რიგში, ეს არის კულტურის განხილვა ფოლკლორულ-რომანტიკული კუთხით. კულტურაზე ფოლკლორულ-რომანტიკული წარმოდგენების ბუნებრივი შედეგია პირდაპირი კავშირის დამყარება ინდივიდების ეთნიკურ და კონფესიურ კუთვნილებას შორის. რუსი და ქართველი ნიშნავს მართლმადიდებელს, სომეხი - გრიგორიანელს.

ეთნონაციონალისტულ ლოგიკას საბოლოო ჯამში სოციალური დეზინტეგრაცია მოყვება. საზოგადოება იყოფა მრავალ სეგმენტად, იშლება ურთიერთიზოლირებულ (ეთნოკულტურულ და ეთნოკონფესიურ) ერთობებად, რომლებმაც დიალოგურ ან კონფლიქტურ მოდელზე აგებული ურთიერთობები უნდა დაამყარონ⁴.

საქართველოში საზოგადოების დიდი ნაწილის იდეალია „მართლმადიდებელი ქართველი“. შესაბამისად სხვა რელიგიური მიმდინარეობები და ეთნიკური ჯგუფები განიხილებიან საფრთხედ საქართველოს სახელმწიფოსათვის და ეროვნული მთლიანობისათვის. რაც იწვევს აგრესიულ დამოკიდებულებას სხვა რელიგიური მიმართულებებისა და ეთნოსების მიმართ. პრობლემა წარმოიშობა, როდესაც საუბარია არაქართველი წარმოშობის მართლმადიდებელზე და ქართველ არამართლმადიდებელზე. არცერთი მათგანი არ არის სრულფასოვნად ინტეგრირებული საზოგადოებაში, რაც იწვევს მათი უფლებებს დარღვევას.

რადგანაც ეთნოსების ფორმირების და განვითარების ერთ-ერთი ძირითადი ფაქტორი არის რელიგია, ამიტომ ეთნოკონფესიური კავშირი „ქართველი - მართლმადიდებელი“ არის არა მხოლოდ წარსული, არამედ თანამედროვე რეალობა. რელიგიის და ეთნიკური კუთვნილების ამგვარი ისტორიული კავშირი უნდა გავითვალისწინოთ ნაციონალური პრობლემებისადმი ქართველი მორწმუნეების დამოკიდებულების ანალიზისას. განსხვავებული კონფესიის და კულტურის მქონე ეთნოსების კულტურული, ყოფითი და ეკონომიკური თანაცხოვრების საუკუნოვანი ტრადიციები, დიდწილად განსაზღვრავს ერთმანეთის რწმენის მიმართ ტოლერანტობას. ამასთან დაკავშიებით განსაკუთრებულ ინტერესს იძენს ადამიანების ნაციონალური-სამოქალაქო თვითიდენტიფიკაციის შესწავლა მათ მსოფლმხედველობასთან და კონფესიურ ორიენტაციასთან მიმართებაში.

პოლიეთნიკური, მრავალკონფესიური, კულტურულ-პლურალისტური სახლმწიფოების პოლიტიკური სისტემების ლეგიტიმურობა დიდწილადაა დამოკიდებული იმაზე, თუ რამდენად აღიქვამენ სამოქალაქო საზოგადოების შემადგენელი სხვადასხვა ეთნიკური და რელიგიური ჯგუფები სახელმწიფო მოწყობის არსებულ სისტემას, მათი ეთნიკური და რელიგიური იდენტობის გამომხატველად. იქედან გამომდინარე, რომ რელიგია და ეთნიკური კუთვნილება მჭიდრო კავშირშია იდენტობასთან, ის წარმოდგენას ერთ-ერთ შესაძლო პასუხს კითხვაზე: „ვინ ვართ ჩვენ”, მაგრამ მცირე სოციალური ჯგუფისადმი კუთვნილება ამავე დროს ხაზს უსვამს იმას „ვინ არ ვართ ჩვენ”.

სტერეოტიპების მიწერის ძირითადი შედეგი ის არის რომ ინდივიდებს, რაიმე ეთნიკური ან რელიგიური ჯგუფის წარმომადგენლებს მიეწერბათ „უცხოს” იარლიყი რაც წარმოშობს ან აღვივებს გაუცხოების გრძნობას. ამ იარლიყის მინიჭება გავლენას ახდენს ინდივიდის შემდეგ ცხოვრებაზე, საკუთარ თავზე წარმოდგენაზე, მის მოღვაწეობაზე. „უცხოდ” გამოცხადება ადამიანის ცხოვრებისეული წინსვლის შანსს ამცირებს, ამგვარად საზოგადოება თავისი რეაქციით ეთნიკურ ან რელიგიურ კუთვნილებაზე (რაც გულისხმობს ეთნიკური ან რელიგიური ჯგუფის წევრისთვის “უცხოს” იარლიყის მიწერას და მისგან შესაბამისი ქცევის მოლოდინს) ხელს უწყობს დისკრიმინაციის გაღვივებას.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ სოციალური და ეკონომიკური კონტექსტი განაპირობებს ნაციონალისტური და რელიგიური დისკურსის განვითარებას. რამდენად მზად არიან სხვადასხვა სოციალური ჯგუფები და მთლიანად საზოგადოება აიტაცონ ნაციონალიზმის და რელიგიური ნაციონალიზმის იდეები, დამოკიდებულია საზოგადოების მდგომარეობაზე: ეკონომიკური განვითარების, სახელმწიფოს პოლიტიკური სტრუქტურის, სოციალურ-კულტური ფაქტორების, მათ შორის ნორმების და ღირებულებების, რომლებიც დომინანტურია საზოგადოებაში, პოლიტიკური ინსტიტუტებისადმი ნდობის, მოქალაქეობის გრძნობის და მოქალაქეების ურთიერთნდობის, სახელმწიფოს ერთიანობის განცდის დონეზე და ა.შ.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
ეროვნული იდენტობის კონსტრუირება
რელიგიურ-ნაციონალისტურ დისკურსებში
ანა ჭელიძე

თემა ძირითადად ეხება ნაციონალიზმის და რელიგიური ნაციონალიზმის, პრობლემტიკას, მათ გავრცელებას საქართველოში. გაანალიზებულია „ნაციონალიზმის“ ცნების ორი მნიშვნელობა - ერთი დაკავშირებულია ნაციის სამოქალაქო-პოლიტიკურ გაგებასთან, რომელიც გულისხმობს ერის გაიგივებას სახელმწიფოს მოქალაქეებთან ანუ ლიბერალური ნაციონალიზმი, ხოლო მეორე გაგება უკავშირდება ნაციას ეთნიკური აზრით, ნაციონალიზმის ასეთ გაგებას შეიძლება ეთნიკური ნაციონალიზმი ვუწოდოთ. ეს უკანასკნელი ნაციონალიზმის რადიკალური ფორმაა, რომელიც ხშირად ვლინდება რელიგიური ნაციონალიზმის სახით.

S U M M A R Y
CONSTRUCTION OF NATIONAL IDENTITY IN THE
RELIGIOUS-NATIONALISTIC DISCOURSES
ANA CHELIDZE

The work mainly concerns the problems of nationalism and religious nationalism and their dissemination in Georgia. The idea of nationalism has two conceptual meanings - the first refers to the idea of nation in civil-political meaning, which implies identification of nation with citizens of state - liberal nationalism, and the second meaning refers to definition of nation in ethnic meaning - ethnic nationalism, it is the radical form of nationalism which often appears as religious nationalism.

Р Е З Ю М Е
КОНСТРУИРОВАННИЕ НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ В РЕЛИГИОЗНО-НАЦИОНАЛЬИСТЬЧЕСКИХ ДИСКУРСАХ
АНА ЧЕЛИДЗЕ

Исследование в основном касалось проблем национализма и религиозного национализма, их распространения в Грузии. В теме анализируется два разных понятия „национализма“ - первое понятие связанно с понятием нации в гражданственно-политическом смысле, которое подразумевает отождествление народа с гражданами государства, т.е. либеральный национализм, а второе понятие связанно с определением нации в этническом смысле. Такое понятие национализма можно назвать этническим национализмом, это радикальная форма национализма которая часто выявляется в виде религиозного национализма.

_______________

POPULAR OPPOSITION - MAIN OBSTACLE TO
THE REPATRIATION PROCESS
VALERI MODEBADZE
PhD STUDENT AT THE INTERNATIONAL BLACK SEA UNIVERSITY

The study of the public opinion on the repatriation process is particularly important as it is in the interests of the civilized world to solve the Meskhetian problem in a civilized manner without endangering national security and territorial integrity of Georgian state. Therefore, sociological research was conducted in Samtskhe -Javakheti region in April 2009 in order to study the attitude of local population towards the return of deported Meskhetian population.

Methodology: quantitative sociological research and face-to face interviews were carried out in the town Akhaltsikhe and in the villages of Akhaltsikhe and Adigeni districts (Abastumani, Ude, Tsnisi). Random selection methodology was used during the implementation of questionnaire. 400 people were interviewed in total in Akhaltsikhe district. The urban and rural population of 18 and over age were selected as respondents.

The study covered the following issues:

- public opinion on the repatriation process

- probable outcome of the deported Meskhetian population's return to Samtskhe-Javakheti

- reasons for being against the repatriation process

- reasons for being in favour of the repatriation process

- assessment of the relationships between local population and Meskhetian repatriates

The vast majority of respondents (79%25) did not have any contacts with the Meskhetian repatriates. Due to lack of intimate social contacts with the members of the deported population, local population of Samtskhe-Javakheti remains prejudiced and has a lot of negative stereotypes about the deported Meskhetian population. The respondents learn negative stereotypes from their ancestors and old generation. These prejudices and negative stereotypes are reinforced with bitter memories from the past. People still remember conflicts between Muslims and Christians that took place in 1918-1921, when Georgia was an independent country. Myths and bitter memories from the past are widespread throughout whole region which undoubtedly affects the attitude of local population towards repatriation. The Respondents answers to the question: „Are you in favour of the repatriation of the deported Meskhetian population?” were distributed as follows:

The vast majority of respondents, 87 %25 are against the repatriation process. Research has revealed that all Armenian respondents are categorically opposed to the return of the deported Meskhetian population. The vast majority of the Georgian population is also opposed to their return, but Georgian population is more tolerant and less radical than the Armenian population. Supporters of the repatriation process can only be found among the Georgian people. They represent the minority of the population of Samtskhe-Javakheti. Only 3 %25 of the respondents are in favour of the repatriation process. Especially those respondents who have relatives among the deported Meskhetian population are in favour of the repatriation process. However, it has to be taken into account that they are not in favour of the repatriation of the entire deported Meskhetian population and think that only those people who are ethnic Georgians and have pro-Georgian orientation can be allowed returning. One Georgian respondent (male, age 49), supporter of the repatriation process stated: „Only those people who identify themselves as ethnic Georgians are welcome to Samtskhe-Javakheti and those people who think that they are ethnic Turks should leave us in peace and should seek for their homeland somewhere else“. The supporters of the repatriation process are in favour of the repatriation of the deported Meskhetian population throughout whole Georgia, rather than their return only to Samtskhe-Javakheti. They also express their viewpoints about the types of settlements. They are in favour of the dispersed settlements and say that compact settlements of Meskhetian repatriates have to be avoided. In this case the interests of the local population coincide with the Georgian national interests. Massive migration of Meskhetian repatriates to Smatkhe - Javakheti can radically alter the ethno-confessional composition of this region and can become a source of ethnic conflicts.

Armenians' radical opposition to the repatriation process can be explained with the negative memories from the past, as well as with the negative experiences from the First World War, when hundreds of thousands of Armenians died at the hands of Ottoman Turks in 1915. In reality Muslim Meskhetians did not participate in the annihilations of the Armenians in 1915. Some respondents think that Muslim Meskhetians were engaged in slave trade. One Armenian respondent (female, age 24) stated: „In the past Muslim population of Samstkhe-Javakheti was actively involved in slave trade. They used to kidnap children and women and sell them as slaves“. Nagorno-karabakh conflict also increased anti-Muslim attitudes among Armenians. Many young Armenians from Samtskhe-Javakheti participated in the Nagorno-Karabakh conflict, which affected their attitudes towards Muslims. Armenians are afraid that massive migration of deported Meskhetians to this region will reduce their dominant position in Samtskhe-Javakheti. One Armenian respondent (male, age 50) said: „I was born in Akhaltsikhe and I think that Samtskhe-Javakheti is my motherland. If they will return en masse, there will be no place left for us. They multiply so quickly and have so many children that in a few years they will outnumber us and will drive us out of our homeland“. Armenians are also afraid to loose property and lands that previously belonged to Muslim Meskhetians. One Armenian respondent (female, age 26) stated: „I am categorically opposed to their return because those houses and places where they used to live now belong to other people. If they will return they will request their lands and property. Furthermore, they have been turkified and have lost Georgian traditions and customs“.

The perception of the deported people as turkified people or ethnic Turks undoubtedly influences and shapes the negative attitude to the repatriation process. People perceive the deported Meskhetian population as an alien people who have lost their traditions and customs and therefore, have nothing in common with Meskheti. The majority of respondents, 37%25 think that the people deported from Samtskhe-Javakheti n 1944 are ethnic Turks. 32%25 state that they are turkified Georgians and only 21%25 say that the deported people are Islamized Georgians. 10%25 believe that they are the mixture of Georgian and Turkish tribes. The results are better illustrated in the diagram

below:

The great majority of the deported Meskhetian people identify themselves as Turks. The selfidentifcation of the Meskhetian people as ethnic Turks is the main obstacle to the repatriation process. The vast majority of the local population of Satmskhe -Javakheti state that the turkification of the deported Meskhetian population is the main reason why they are opposed to the repatriation process.

Respondents' answers to the question: „What will be the implications of the deported Meskhetian population's return to Samtskhe-Javakheti?“ were distributed as follows:

The vast majority of respondents, 84%25 think that the resettlement of the deported Meskhetian people to Samtskhe-Javakheti will cause the emergence of ethnic conflicts and the loss of territorial integrity of Georgia. Negative stereotypes, prejudices and bitter memories from the past strengthen the fear of ethnic conflicts. Some people remember the attempts of Turkey to establish an independent Muslim republic also known as „South-Western Caucasian state“ in Meskheti. Fear of ethnic conflicts is also strengthened with the demands of some Meskhetian organizations to form autonomous unit for the deported Meskhetian population in Smatkshe-Javakheti and unite this region with bordering Turkey. One Armenian respondent (male, age46) stated: „If these people will return to Georgia, ethnic conflicts and wars will be unavoidable. First they will settle down compactly in Samtskhe-Javakheti and then will demand autonomy and secession from Georgia. Final step will be the unification of Samtskhe-Javakheti with Turkey and the loss of territorial integrity of Georgia“.

The Respondents answers to the question: „Are there any problems between local population and Meskhetian repatriates?“ were distributed as follows:

The great majority of the respondents, 84%25 expressed their dissatisfaction with the presence of Meskhetian repatriates in Samtskhe-Javakheti. Among those people who observe the return of Meskhetian repatriates with great suspicion, 42%25 states that the relationships between local population and the returnees are not yet problematic because the number of the Meskhetian repatriates is still limited in Samtskhe-Javakheti. But they think that if the deported Meskhetian population will return en masse to this region, then problems will arise. Many respondents stated concrete problems. One Armenian respondent (male, age 49) said: „There are a lot of buildings in Samtskhe-Javakheti that were built on the graveyards of Muslims. For instance, military base in Vale was constructed on the Muslim cemetery. If the deported Meskhetian population will return to Meskheti they will be dissatisfied by the fact that the graveyards of their ancestors were dishonoured and will undoubtedly start a war against the local population“. Fear of loosing properties and lands that previously belonged to the deported Meskhetian people is the most commonly stated problem that can cause ethnic conflicts.

The respondents' answer to the question: „what kind of relationship existed between the Christian and Muslim population before the deportation in 1944?“ were distributed as follows:

The great majority of respondents, 58%25 believe that the relations between local Muslim and Christian population before the deportation in 1944 were extremely strained. According to them conflicts between them often occurred. Bitter memories from the past date back to the events that occurred in Samtskhe-Javakheti in 1918-1921. Many respondents mention the atrocities committed by Muslims in 1918, when the Christian population of Samtskhe -Javakheti was oppressed and persecuted by Muslim Meskhetians. People only remember negative things from the past and have forgotten the acts of heroism: Many Muslim Meskhetians saved and sheltered Christians when they faced the danger of extermination. Positive memories about the deported Meskhetian population can only be heard from the elderly people who had direct contacts with the deported Meskhetian people. On the other hand the vast majority of young and middle generation have never had any relations with the deported population and therefore, remain prejudiced. Soviet agitation and propaganda also strengthened population's negative attitude towards the deported Meskhetian population. During Soviet times deported Meskhetians were often described by Soveit government officials as „enemies of people”, „anti-Soviet elements,” „unreliable people” etc which undoubtedly increased the antagonistic attitudes towards the deported Meskhetian population. Soviet government and mass media for many years persuaded local population of Samtskhe-Javakheti that a repatriation of the deported Meskhetian population would cause the emergence of conflict and wars and only Kremlin was able to avoid this situation. Therefore, massive return of deported Meskhetian population to Satmskhe-Javakheti region will be extremely difficult.

Findings: The study of the deported Meskhetian community has revealed that one of the main obstacles to the repatriation process is the popular opposition to the return of the deported Meskhetian population. The vast majority of the local population observes the return of Muslim Meskhetians to Smatskhe -Javakheti with great suspicion and concern. They perceive the Meskhetian repatriates as their rivals and are afraid to loose their dominant position in Samtskhe-Javakheti. The ignorance of strained relations between different ethno-confessional groups in Smatkhe - Javakheti and stubborn insistence of international community to resettle deported Meskhetian population in Samtshe-Javakheti can become one more factor capable of generating ethnic conflicts in this region. The vast majority of respondents stated that the resettlement of deported Meskhetian people will provoke ethnic conflicts and wars. Largescale migration of deported Meskhetian population to this region could have catastrophic results and could worsen relations between different ethno-religious groups. Therefore, the resettlement of deported Meskhetians has to be avoided to this region and priority has to be given to other regions of Georgia. Due to strained relations between different ethno-religious groups and hostile feelings towards the deported Meskhetian population Samtskhe-Javakheti can be considered as a potential hot spot and therefore, massive resettlemebnt of Meskhetian repatriates to this region is undesirable. The authorities will need to identify the areas where the returnees can live safely. The places have to be carefully selected for Meskhetian repatriates, where their safety and security will be guaranteed. During the repatriation process priority has to be given to the dispersed settlements and compact settlements of the repatriates have to be avoided in order to accelerate the integration of Meskhetians into the Georgian society.

რ ე ზ ი უ მ ე
სახალხო წინააღმდეგობა - რეპატრიაციის მთავარი
შემაფერხებელი ფაქტორი
ვალერი მოდებაძე

სტატია განიხილავს სამცხე-ჯავახეთის მოსახლეობის დამოკიდებულებას რეპატრიაციის მიმართ.

S U M M A R Y
POPULAR OPPOSITION - MAIN OBSTACLE TO
THE REPATRIATION PROCESS
VALERI MODEBADZE

This article deals with the Samtskhe-Javakheti's population's attitude to the repatriation process.

Р Е З Ю М Е
НАРОДНОЕ СОПРОТИВЛЕНИЕ - ГЛАВНОЕ
ПРЕПЯТСТВИЕ ДЛЯ РЕПАТРИАЦИИ
ВАЛЕРИ МОДЕБАДЗЕ

Статья обсуждает отношение народа к репатриации.

ETHNO-CONFESSIONAL COMPOSITION OF SAMTHKHE-JAVAKHETI
AND THE PROBLEM OF PEACEFUL COEXISTENCE
IN THE MULTI-ETHNIC SOCIETY
VALERI MODEBADZE
PHD STUDENT AT THE INTERNATIONAL BLACK SEA UNIVERSITY

Samtskhe-Javakheti region is particularly important from the perspective of our study, as it is the place from which the majority of Muslim Meskhetians were deported. It is important to study the ethno-confessional composition of Samskhe-Javakheti and find out how different ethno - confessional groups coexist in this region, as this is the region where most of the Meskhetians strive to return. Therefore, it is of paramount importance to study the situation in Samtskhe - Javakheti and the attitude of local population to the repatriation process because international community, as well as most of the deported Meskhetian population demand their return to this region without taking into account the attitude of local population towards the repatriation process, current problems and strained relations between different ethno-religious groups of this region. Such a serious issue can not be solved without taking into account the public opinion and the local population's opinions about the repatriation issue. The ignorance of local population's interests can cause the emergence of interethnic tensions and conflicts in this region. Therefore, the repatriation issue requires a comprehensive analysis of Samtskhe -Javakheti region and the relations between different ethno-confessional groups.

Samtskhe -Javakheti is a region in southern Georgia and covers an area of 6413 square kilometres. It constitutes about 11 %25 of Georgia's territory and according to the 2002 census has a total population of 208,000, forming 4,7%25 of the country's population. Samskhe-Javakheti consists of six administrative districts: Akhaltsikhe, Adigeni, Aspindza, Borjomi, Akhalkalaki and Ninotsminda. It is bordered by Guria and Imereti to the North, Kartli to the north-east and to the east, Armenia and Turkey to the south, Ajara to the west. Geographical conditions distinguish Samtskhe-Javakheti from the rest of the country. Because of the harsh climate it is often called „Georgia's Siberia“. Samtskhe-Javakheti is one of the most ethnically heterogeneous regions of Georgia.

There is not much difference between Samtskhe - Javakheti and the rest of the country from the viewpoint of the economic development; it resembles very much other regions of Georgia. However, there are other factors at play that are more specific, such as the ethno-confessional composition of its population and geographic isolation from other parts of Georgia. What makes it different from other parts of Georgia is its complex history, centuries of isolation and multi-ethnic and multi-confessional composition. Its ethno-confessional composition has undergone drastic changes due to Russian and Turkish dominion, which has undoubtedly altered its demographic picture. European countries also tried to strengthen their influence in this region through the religious expansionism and the spread of Catholicism. In addition, Samtskhe-Javakheti was situated on the important trade route between Europe to Asia, which facilitated migration of different ethnic and religious groups to this region. The region's ethnic composition is mostly characterized by clear-cut ethnic boundaries and isolation of ethnic groups. (Sumbadze) Mixed settlements are rare in this region and different ethnic groups remain self-isolated. The only truly mixed district in Samtskhe - Javakheti province is its capital, Akkaltsikhe. (Trier, Kanzhin, 2007) Armenians residing in Akhaltsikhe are better integrated into the Georgian society than Javakheti Armenians. They interact more frequently with the Georgian population and therefore, have less difficulties of integrating into the Georgian society. The situation is completely different in other parts of this region. Because of the lack of mixed settlements, integration process is slow and complicated, especially in those parts of Samtskhe-Javakheti where ethnic minorities are compactly settled. The special border zone also contributed to the isolation of different ethno-confessional groups, denied them the possibility to establish strong economic, political and cultural links with other regions of Georgia and prevented their integration into the Georgian society. During the Soviet times this region, especially the two Armenian-speaking districts of Javakheti, has experienced informational, political, communicational and economic isolation from the rest of Georgia. Due to such an experience, ethnic minorities remain self-isolated and completely alienated from the socio-political life of the country. Integrating ethnic minorities represents a major problem for this region.

Samtskhe - Javakheti is a borderland and due to its location near the frontier it is one of the most multi - ethnic and multi - confessional regions of Georgia. Some of the region's current problems arise from this diversity and multi-ethnicity. Borderlands are potential zones of ethnic change because individuals that reside in border zones have multiple ethnic options and their ethnic identity often changes doe to changing socio - political circumstances. Thus, the diversified ethno-confessional structure of this region is a result of its geographic location and historical factors. As it has been mentioned above this region as a borderland often fell under the neighbouring countries' dominion, which often caused radical changes in ethno-confessional composition of this region. Demographic processes were often directed and controlled by neighbouring countries which had a significant influence on the ethno-confessional composition of this region. Historical factors such as migration of Turkish tribes, spread of Islam and turkifikation of large part of local Meskhetian population, Russian dominion and resettlement of ethnic Armenians from Ottoman Empire to this region, as well as the deportation of local Muslim population to Turkey and Central Asia radically altered the demographic picture and ethno-confessional structure of this region. As a result, Samtskhe- Javakehti is an ethnically and religiously diverse region. According to the 2002 census, this region had the following ethnic composition (2002 Census Data):

According to this census, Armenians make up the 54,6 %25 of the total population and form the majority in Samtskhe-Javakehti. Thus, Armenians account for more than half of the population and outnumber Georgians, who were once the dominant ethnic group of this region. Georgians are the biggest second ethnic group in the region after the Armenian majority and make up 43,4%25 of total population. There is a noticeable reduction in the Russian population, which only forms 1,1%25 of the entire population of Samtskhe - Javakheti. The reduction of Russian population can be attributed to the removal of the Russian military base from Javakheti and the breakdown of the Soviet Union. The number of other nationalities (Azerbaijanians, Ukrainians, Greeks, Yezids, Ossetians, Abkhazs ) is insignificant and they only make up 0,9%25 of the total population. Thus, two ethnic groups are dominant in Samtskhe-Javakheti, Armenians and Georgians, while other ethnic groups constitute only 2 %25 of the region's population.

Samstkhe - Javakheti is also rich in religious diversity. For centuries it has been the home of various religions and confessions and the representative of different confessions lived together for several ages. Turkish dominion radically altered its religious composition and facilitated the spread of Islam in this region. It also contributed to the spread of Catholicism in Meskheti. Russian dominion has also greatly affected its ethno-confessional composition. Followers of various sects were resettled in this region on the orders of the Russian Tsar. As a result, Samtskhe -Javakheti is one of the most multi -confessional regions of Georgia.

The Significant populations of Georgian Orthodox, Georgian Catholics, Armenian Gregorians, Armenian Catholics, Armenian Orthodox, Russian Dukhobors, and Muslim Adjarians are residing on its territory. Although there is no exact data on the religious composition of Samtskhe -Javakheti, approximate religious composition of this region is shown in the following diagram (The Union of Democrat Meskhs, 2007):

Armenian Gregorians form the majority and make up approximately 36%25 of the entire population. On the second place are Orthodox Georgians with 31%25 and Armenian Catholics are on the third place with 24%25. Armenian population settled down in Samtskhe -Javakheti in 1829-1830 and they are compactly settled in Ninotsminda and Akhalkalaki districts, as well as in other parts of Meskheti. As it is shown in this diagram Armenian population is divided into three religious groups: Catholics, Gregorians and Orthodox Armenians. Whereas Georgian population is divided into two religious groups: Orthodox Christians and Catholics. The spread of Catholicism started in Meskheti in the 16th century. Catholic Church played very important role in the preservation of Christian faith in Meskheti. Many Meskhetias managed to remain Christians through converting to Catholicism. Catholics were protected by the French kings and therefore, in contrast to Orthodox Christians did not suffer from discrimination by the Ottoman authorities. The number of Catholics is about 60-70 thousand in Samtskhe - Javakheti. The number of Muslim population is very limited and it only makes up approximately 3%25 of the total population.Radical changes in religious composition occurred in 1944, when Stalin exiled Muslim Meskhetians to Central Asia and replaced them with Orthodox Georgians from other regions of Georgia. Before the deportation of Muslim Meskhetians to Central Asia, Muslims formed the majority in Samtskhe - Javaheti. The situation has changed after the deportation and their number is very limited nowadays. Muslim population of Samtskhe Javakheti consists mainly of Muslim Adjarians. Most of the Adjarians arrived in Javakheti as „eco-migrants“ following natural disasters in Adjara. Highland rural Ajarians that were affected by landslides were resettled from adjacent Ajarian districts to Aspindza, Akhalkalaki and Ninotsminda districts. The resettlement of Ajarians took place during the Soviet period in 1950s and 1980s.

Due to its ethnic and religious variety and low degree of integration of ethnic and religious groups into the Georgian society, Samtskhe - Javakheti is considered a potential hot spot and it contains a lot of potential for ethnic conflicts. The relationships between different ethnic, as well as between different religious groups remains tense and can become a source of ethnic conflicts if no adequate attention is paid to minority issues in this region. Despite the Georgian state's attempt to normalize the situation in Samtskhe - Javakheti this region remains unstable and there is a widespread antagonism not only on ethnic grounds but also on religious grounds. Religious intolerance is widespread throughout whole region and tensions are evident between Orthodox Georgians, Catholic Georgians and Muslim Georgians (Ajarians), as well as between Orthodox Georgians and Armenian Gregorians, followers of traditional religions and members of non-traditional religions. Let us first examine tensions on ethnic ground.

Tensions on ethnic and religious grounds

Relations between different ethnic groups are strained. Ethnic groups remain self-isolated and there is lack of contact between different ethnic groups. Self-isolation and alienation is one of the main causes of ethnic tensions. During the Soviet rule Samtskhe-Javakheti was very isolated region, owing to its proximity to the Turkish border. It had limited contacts with other regions of Georgia. This prevented the integration of ethnic minorities into the Georgian society. In Soviet times the main language of interaction between different ethnic groups was Russian. Russian was commonly accepted as the Lingua Franca in Samtskhe -Javakheti and this eliminated the need for non -Georgians to study Georgian. But after the breakdown of the Soviet Union the importance of Russian language has diminished and the knowledge of Russian language has deteriorated. The state language has shifted from Russian to Georgian. However, Georgian has not been transformed into the language of interethnic communication because of the absence of language tuition programmes and lack of motivation to study Georgian language. Although Georgian authorities stressed the importance of the Georgian language, they did nothing to increase the importance of state language and they have not provided incentives to ethnic minorities for studying it. Ethnic minorities consider Georgian language irrelevant; they have little motivation to study Georgian language because of the unemployment and economic crisis. They have more economic, cultural and commercial links with the historic homeland, Armenia than with other regions of Georgia. More than 90 %25 of Javakheti Armenians don't speak the Georgian language. They only watch Armenian and Russian channels. Georgian TV stations do not fully broadcast throughout the regions which are compactly settled by ethnic minorities. Instead, the population relies on the information sphere of their kin states. For the local population Armenian TV channels and the Armenian press are the main sources of information regarding Georgian affairs. From Georgian TV channels only „Imedi“ and „Ajara“ are available in Javakheti, but nobody watches them. The situation is especially complicated in border zones. Some villages that border Armenia can receive TV only from Armenia and Russia and the population can not watch Georgian channels. Georgian newspapers are distributed to the villages on a very limited scale. (Hertoft, 2005)

Although Russian is still used as the means of interethnic communication and it still plays a very important role as a lingua franca, the knowledge of Russian language is declining and many Armenians can not even speak proper Russian. Middle generation speaks some Russian, but younger generation can not communicate with other ethnic groups even in Russian and for this reason they remain self-isolated and completely alienated from socio-political life of the country. The absence of communicative language often causes misunderstandings and distrust between different ethnic groups and is the main reason for emerging ethnic conflicts. Lack of qualified teachers, as well as Armenian environment does not allow Armenian children to have a good command of Georgian so that they can apply to higher school in Georgia instead of going to Armenia.

Language is the main obstacle to the access to higher education. Lack of knowledge of Georgian language limits the chances of studying at Georgian universities. National entrance exams require knowledge of Georgian, in which ethnic minorities are not generally fluent. They are unable to pass entrance exams in Georgian and therefore decide to study in their historic homelands. For instance, Manushak Kiloyan, resident of Akhaltsikhe wanted to continue studying at the Georgian university after the completion of school but her knowledge of Georgian was not good enough to continue studies in Georgia. Therefore, she decided to continue her studies in Armenia. Because of the difficulty to pass national entrance exams thousands of young Armenians apply to universities in Armenia or Russia. The vast majority of high school graduates continue studies in Armenia. After the graduation most of the Armenians students do not return to Georgia and stay in Armenia, where they have more career opportunities. In Javakheti itself, educational opportunities are getting more limited. The Akhalkalaki branch of Tbilisi State University was abolished, and the number of people admitted to the university's branch in the region's other main town, Akhaltsikhe, was greatly reduced. According to Grigory Minasian, chairman of the Armenian Youth Centre, the closure of the Akhalkalaki Branch of Tbilisi State Univeristy reduced significantly the number of Armenians attending university in Georgia and limited the opportunity for young Armenians to study in Georgian. (Ivelashvili, Mkrtchian, 2007) Lack of educational opportunities forces ethnic minorities to study in their historic homeland and prevents their integration into the Georgian society. It also diminishes loyalty to the Georgian state and increases dependence on the historic homeland. Radical nationalist forces in Armenia often use this young people for their purposes and they often become political weapons under the influence of these radical forces. Tensions exist not only on ethnic ground but also on religious grounds that will be analysed in detail below.

Intolerance of Christians towards Muslims has deep historical roots and tensions exist also between Christian population and Muslims (Ajarians). Ajarians reside next to the Georgian Orthodox, Catholics and Gregorian Armenians. Although vivid aggression towards Muslim Ajarians is not demonstrated, the confession of these people, the presence of mosques annoys people and they hope that Ajarians will change their religion soon and will become Christians. Tensions are higher between Gregorian Armenians and Muslim Ajarians. Initially when Ajarians were newcomers in Javakheti, tensions were higher between them and Armenians. Ajarian children often had disputes with the Armenian children and these disputes were often transferred into the greater struggle and almost caused ethnic conflicts between Ajarians and Armenians. Despite the fact that tensions have been reduced between these two ethnic groups, the situation still remains strained. (The Union of Democrat Meskhs)

Orthodox Christians try to avoid conflict with Gregorians, because religious conflicts can easily turn into the ethnic confrontations. However, Conflicts for the possession and ownership of religious buildings still exist. Armenians try hard to portray Javakheti as an ancient Armenian land. In order to achieve this goal they wipe out Georgian cultural heritage and misappropriate it. The facts of destroying Georgian traces in the Georgian churches and monasteries are widespread. Georgian inscriptions are deliberately destroyed on the Georgian historical monuments or replaced with Armenian inscriptions. Armenians purposely alter Georgian churches into the Armenian-Gregorian churches in order to „prove“ that Javakheti is an Armenian land and from times immemorial was populated by ethnic Armenians. The restoration of Georgian historical and architectural monuments often causes dissatisfaction of Armenian population. For instance, the reconstruction and inauguration of the convent in Poka angered Armenians. The attacks on religious community in Poka were widespread and nuns were often attacked by local Armenians.

A scientific expedition worked in Javakheti in 1978 and studied the conditions of historical monuments of this region. The research revealed that Georgian inscriptions on many monuments were deliberately and fully wiped out by local Armenian population. Many Georgian churches were transformed into Armenian churches. Despite many attempts to wipe out any Georgian trace in Javakheti, numerous historical monuments and sources prove that this territory is an ancient Georgian land and always belonged to Georgia. (Totadze, 2006)

There is a problem of peaceful coexistence in the multiethnic society of Samtskhe-Javakheti. Relations are also strained between Meskhetian repatriates and local population of Samtskhe-Javakheti. Local population observes the return of the deported Meskhetian population with great suspicion. Meskhetian repatriates nowadays residing in the village of Abastumani initially had problems of finding a place for resettlement. Almost all the villages of Ahaltsikhe district categorically opposed their return and local people did not allow them to get into the villages. The only exception was the village Abastumani. However, the relations between Local population of Abastumani and Meshetian repatriates are not ideal. Hidden Tensions exist between them, not only on ethnic but also on religious grounds. Meskhetian repatriates, residents of Abastumani can not use the mosque which is available in the village.

The intolerance towards Muslims has historical reasons. Relations between Muslim and Christian population of Samtskhe Javakheti were extremely strained before the 1944 deportation. Conflicts between Muslim and Christians were widespread. People still remember atrocities committed by the Muslim population of Samtskhe - Javakheti in 1917-1919. During the various border conflicts in 1917-1919 local Muslim population of Samtskhe-Javakheti supported the Ottoman army and committed atrocities against Christians which caused massive migration of Christians from this region, comprising mainly Armenians and Orthodox Georgians but also, to a lesser extent Catholics. Memories of atrocities and extreme cruelty are still quiet strong among the local Christian population.

The study of the different ethnic and religious groups of Samtskhe-Javakheti revealed that relationships between them are quiet strained and tense. There is a problem of peaceful coexistence in a multiethnic and multi-confessional society of Samtskhe-Javakheti. Each ethnic and religious group tries to establish a dominant position in this region. The strained relations are the result of neighbouring countries contradictory geo-political interests in this strategically important region. Neighbouring countries' interests clashes with Georgian national interests in this region which undoubtedly deteriorates relations between ethno-confessional groups of Samtskhe-Javakheti. They try to use their ethnically related groups for their own political purposes as this happened in 1917-1921, when the contradictory political interests of Armenia, Russia, Turkey and Georgia led to the emergence of conflicts between Muslim and Christian population of Samtskhe-Javakheti, as well as a war between Armenians and Georgians. The presence of Armenian separatist forces in this region worsens situation. Initially Armenia's territorial claims included entire Meskheti, but later its claims were limited only to Javakheti region. Pretensions of the Land- locked country of Armenia are based on the fact that Javakheti region is compactly settled by ethnic Armenians. Armenia's dream always was to gain gradually access to Black Sea Coast and hence always tried hard to increase its influence in this region. (Nozadze, 1991)

Turkey has also its interests in this region. It could not forget Meskheti as this region formed part of the Ottoman Empire for a long time. Meskheti served as a platform for Ottoman Empire's expansion in Caucasus and offered the possibility to Tukey to establish control on other regions of Georgia. Turkey's interest is to increase the presence of Muslim population in this region that will be loyal to Turkey.

Georgia has historical reasons to take a strong hold on this region as it always formed an inseparable part of Georgian state. (Nozadze, 1991) Meskheti became one of the most troublesome regions for Georgian state because of the Tsarist Russia's anti-Georgian demographic policy and artificial reduction of the Georgian population in this region. Tsarist Russia converted this age-old Georgian land into a disputed territory between different ethnic groups and artificially created massive and compact Armenian settlements in this region.

The political and economic stability of this region greatly depends on the establishment of harmonious relationships between different ethno-confessional groups, which at the moment seems extremely difficult to achieve because this is the region where the geopolitical interests of neighbouring countries clashes with Georgian national interests. Long - term peace and stability in this region can only be achieved if the ethnic minorities, residents of Samtskhe-Javakheti will be effectively integrated into the Georgian society.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
სამცხე-ჯავახეთის ეთნო-კონფესიური შემადგენლობა და მრავალეროვნულ საზოგადოებაში მშვიდობიანი თანაარსებობის პრობლემა
ვალერი მოდებაძე

სტატია განიხილავს სამცხე-ჯავახეთის ეთნო-კონფესიურ შემადგენლობას და აანალიზებს მრავალეროვნულ საზოგადოებაში მშვიდობიანი თანაარსებობის პრობლემებს.

S U M M A R Y
ETHNO-CONFESSIONAL COMPOSITION OF SAMTSKHE-JAVAKHETI
AND THE PROBLEM OF PEACEFUL COEXISTENCE
IN THE MULTI-ETHNIC SOCIETY
VALERI MODEBADZE

This article deals with the ethno - confessional composition of Samtskhe-Javakheti and analyses the problems of peaceful coexistence in a multiethnic society.

Р Е З Ю М Е
ЭТНО-КОНФЕССИОНАЛЬНЫЙ СОСТАВ САМЦХЕ-ДЖАВАХЕТИИ
И ПРОБЛЕМА МИРНОГО СОСУЩЕСТВОВАНИЯ
В МНОГОНАЦИОНАЛЬНОМ ОБЩЕСТВЕ
ВАЛЕРИ МОДЕБАДЗЕ

Статья обсуждает этно-конфессиональный состав Самцхе-Джавахетии и исследует проблеми мирного сосуществования в многонациональном обществе.

გიორგი ზირაქაშვილი
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის
სოციალურ მეცნიერებათა დოქტორანტი

კონფლიქტი თავისი არსით სოციალური დამოკიდებულების ერთ-ერთი სახეა, რომლის სუბიექტებსაც ცალკეული ინდივიდები, დიდი და პატარა სოციალური ჯგუფები, ორგანიზაციები, სახელმწიფოები წარმოადგენენ. იგი არა მარტო საზოგადოებრივი ცხოვრების სოციალური ფენომენია, არამედ ადამიანის სულიერი არსებობის მუდმივი ელემენტიცაა. თავისუფალი საზოგადოება წარმოუდგენელია ცვლილებების გარეშე, რაც თავის მხრივ, ბუნებრივად წარმოშობს კონფლიქტურ სიტუაციებს. საზოგადოების ფუნქციონირების მთელი პროცესი შედგება კონფლიქტებისა და კონსენსუსებისაგან, შეთანხმებებისა და დაპირისპირებებისაგან. რაც უფრო მრავალფეროვანი, რთული და დიფერენცირებულია სოციალური სტრუქტურა, მით მეტია ურთიერთგადამკვეთი ინტერესები, ურთიერთგამომრიცხავი მიზნები და ღირებულებები. შესაბამისად, მეტი წყაროა პოტენციური კონფლიქტებისათვის.

კონფლიქტი ურთიერთქმედების ისეთი ფორმაა, რომლის დროსაც ჭარბობს დაპირისპირების, მტრობის ტენდენცია. ირღვევა თანხმობის, ერთიანობისა და თანამშრომლობის მიღწეული დონე. ამ მეტად საინტერესო და რთული ფენომენის შესწავლის სფეროში ჩამოყალიბდა რამდენიმე მეთოდოლოგიური მიდგომა. მოკლედ განვიხილოთ თითოეული მათგანი:

ა)ნებისმიერი საზოგადოება მტკიცე და სტაბილური სისტემაა.

ბ) მისი შემადგენელი თითოეული ელემენტი ხელს უწყობს იმ სისტემის შენარჩუნებას და კიდევ უფრო განმტკიცებას.

გ) სისტემა ემყარება ლეგიტიმურ ფასეულობებს და მხოლოდ და მხოლოდ კონსენსუსს.

როგორც ვხედავთ, თითოეული მათგანი თავისებურად ცდილობს კონფლიქტის ბუნების, არსის, მისი მახასიათებლების შესწავლას. ამჯერად ჩვენს ყურადღებას შევაჩერებთ კონფლიქტის კვლევის ისეთ ფსიქოლოგიურ ფენომენზე, როგორიცაა განწყობა. არცთუ იშვიათად კონფლიქტის წარმოშობაზე, მის ხანგრძლივობასა თუ გადაწყვეტის პროცესზე დიდ გავლენას ახდენს დამოკიდებულებები (პიროვნული განწყობები), რომელიც ინდივიდს უყალიბდება სოციალური ურთიერთქმედების დროს. თავად ტერმინი ფსიქოლოგიურ მეცნიერებაში პირველად ჰერბერტ სპენსერმა გამოიყენა, თუმცა თეორია მოტორული განწყობის შესახებ ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში ჩნდება. მთელი რიგი მეცნიერებისა მიიჩნევდა, რომ განწყობა არის პრინციპულად არაცნობიერი ფსიქიკური. განწყობის ფსიქოლოგიის ფუძემდებელი დ. უზნაზე აღნიშნავდა, რომ თუკი პიროვნების შიგნით რამე არაცნობიერად მიმდინარეობს, ეს პირველ რიგში განწყობაა, რომელიც არ შეიძლება, იყოს ცნობიერების ცალკეული აქტი. მეორე მოსაზრებით ეს მოვლენა არაა პრინციპულად არაცნობიერი. იგი ისეთი ფსიქიკურია, რომელიც ცნობიერების ფენომენიც შეიძლება, იყოს. მიუხედავად ამ წინააღმდეგობისა, მკვლევარები ყოველთვის თანხმდებოდნენ ერთ ფუნდამენტურ დებულებაში: განწყობა, თუნდაც ცნობიერი, ან არაცნობიერი ფსიქიკური საფუძვლად ედება და მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს ინდივიდის ნებისმიერ აქტივობას. განწყობა, როგორც ფსიქოლოგიური ფაქტორი, ზ. ფროიდმა სრულიად ნათლად მიაკუთვნა არაცნობიერი ფსიქიკური მოვლენების სფეროს, რომელიც თავის მხრივ, ცნობიერების თავისებურებებს განსაზღვრავს. ფსიქოლოგის აზრით, თავად ფენომენი ფსიქიკური კატეგორიის არაა და იგი ბიოლოგიური მოვლენების რიცხვში შედის.

განწყობის თეორია ზოგადად იმ ფაქტიდან ამოდის, რომ სიტუაციურ სინამდვილესთან დამოკიდებულებას უშუალოდ სუბიექტი ამყარებს. ეს არის პიროვნების შინაგანი მზაობა, იმოქმედოს გარკვეული მიმართულებით. ამ მზადყოფნის აღმოცენების წინაპირობას სუბიექტის აქტუალური მოთხოვნილება და ამავდროულად სათანადო ობიექტური სიტუაცია შეადგენს. უფრო ზუსტად: განწყობა, როგორც ფსიქოლოგიური მოვლენა თავისთავში ორ კომპონენტს აერთიანებს. ერთი მხრივ, მასში სინამდვილისადმი შესატყვისობა, შეგუება იგულისხმება, მეორე მხრივ, კი ისეთი სუბიექტური, სულიერი მდგომარეობა, რომელიც ინდივიდის გარკვეულ აქტივობას განაპირობებს. საყურადღებოა სწორედ განწყობის სუბიექტური ხასიათი. სუბიექტურობა თითქმის ყოველთვის კონფლიქტის გამომწვევი მიზეზია. რადგან სიტუაციის არაადექვატური აღქმა, პრობლემის ცალმხრივი განხილვა, ურთიერთნდობის ატმოსფეროს არარსებობა - ყოველივე ეს საკმარისი წინაპირობაა დესტრუქციული ფუნქციის მატარებელი კონფლიქტების სიმრავლისა.

ლ ი ტ ე რ ა ტ უ რ ა
L i t e r a t u r e
Л и т е р а т у р а

რ ე ზ ი უ მ ე
კონფლიქტი - საზოგადოების ფსიქოლოგიური ფენომენი
გიორგი ზირაქაშვილი