ლალი დათეშიძე, ვასილ შენგელია

ალოე ხისებრი Aloe arborescens MilL
ალოე ბარბადოსის Aloe barbadensis Mill.
ალოე ზოლებიანი Aloe striatula Kth.
ალოე სოკოტრის Aloe perryi Backer.

Sword Aloe, narrow, leaved aloe - ინგ.
Grosse Schwerdaloe - გერმ.
Aloe corne de belier - ფრანგ.

I ზოგადი ნაწილი

1.1. ზოგადი დახასიათება

ალოე მიეკუთვნება Liliaceae-ის, ასფოდელოსებრთა ოჯახს. იგი სუკულენტური* მცენარეა. თავის სამშობლოში - აფრიკაში იგი 4მ სიმაღლემდე იზრდება, ფოთლების სიგრძე კი 65 სმ-მდეა და ძირითადად ღეროს წვეროზეა. ფორმით წამახვილებული, ხორცოვანი, ხშირად ცვილისებრი ნაფიფქით დაფარული.

ალოე საქართველოში ველურად არ გვხვდება. ჩვენში ხშირად გვხვდება როგორც ოთახის კულტურა. დასავლეთ საქართველოში არსებობდა მეურნეობები კულტივირებული ალოე გაცილებით დაბალია. მისი ფოთლები მოგრძო მახვილისებურია, ეკლიანი კიდეებით. საყვავილე მტევანი მაღლა წითელი ან ყვითელი ყვავილებიანი დაბოლოებით. ყვავილები მარტივი გვირგვინიანია.

საყვავილე ღერო ცენტრალური, გრძელი, მთავრდება წითელი, ყვითელი ან თეთრი ფერის კენწერული მრავალყვავილიანი მტევნით. ყვავილები ლამაზია, აქვს მარტივი გვირგვინისებრი ყვავილსაფარი. ნაყოფი 3-წიბოიანი ცილინდრული ფორმის კოლოფია.

სულხან-საბა ალოეს საბრს და აზუას უწოდებდა.საბრს ზოგი ავტორი ალოეს სინონიმად იყენებს, ზოგი ამ ტერმინით უშუალოდ „ხისმაგვარ ალოეს“ აღნიშნავს, ზოგი კი - „საბრი“ ალოეს წვენის მნიშვნელობითაც იყენებს. ტერმიოლოგიური აღრევის თავიდან ასაცილებლად, ჩვენ ამ ტერმინს თავს ვარიდებთ.

სუკულენტები [succulentus ლათ. - წვნიანი] - მრავალწლოვანი გვალვაგამძლე მცენარეები, რომელთაც ახასიათებს წყლით მდიდარი ხორციენი ფოთლები ან ღეროები.

1. 2. გავრცელება

ალოე აღმოსავლეთ და სამხრეთ აფრიკის მცენარეა. წვნიანი ფოთოლი, ლორწოვანი რბილობით, უზრუნველყოფს მის არსებობას გვალვის პირობებში.ბუნებაში მოზარდი ალოე ირჩევს ქვიშიან და ღორღიან ადგილებს.

მრავალი ქვეყანა აწარმოებს ალოეს კულტურას. საბჭოთა პერიოდში მათ შორის იყო საქართველოც იწარმოებდა. თავისუფალი ეკონომიკური საზღვრების პირობებში, ადგილობრივ ნაშენი ალოე, ცხადია უცხოურს კონკურენციას ვერ უწევს.ჩვენთან იგი ფართოდაა გავრცელებული, როგორც ოთახის კულტურა.

1. 3.ქიმიური შემადგენლობა

ალოე შეიცავს ანტრაქინონურ გლიკოზიდებს. მათ შორისაა ალოინი, იზორბარბალოინი (ალოინის იზომერი), ჰომონატალოინი. ნედლეული შეიცავს თავისუფალ ანტრაქინონებსაც, ძირითადად ალოე-ემოდინს, ფისოვან ნივთიერებებს, პოლისაქარიდ ალოე-მანანს.

ალოეს ახალი წვენი შეიცავს ანტრაქინონიურ გლიკოზიდებს, ფისოვან ნივთიერებებს, და სხვა ნივთიერებებს.

ბიოგენური სტიმულაციის მქონე ალოეს პრეპარატების შემადგენლობაში შესწავლილია დიკარბონის და ოქსიდიკარბონის მჟავები, უჯერი არომატული და ოქსიმჟავები, მაღალმოლეკულური არომატული მჟავები.

ქვემოთ მოცემულია იმ ნივთიერებათა უბრალო ანბანური ჩამონათვალი, რომლებიც სამეცნიერო ლიტერატურაში ფიგურირებს, როგორც ალოეს შემადგენელი. ჩამონათვალი სადემოსტრაციოა და კლასიფიცირებული არაა. ნახატ- ფორმულები აღებულია [9]-დან.6-ფენილ-პირან-2-ონის ნაწარმები, B, P, Al, Mg, Ca, K, Na, Si, Fe, Mn, Ba, Ag, Zn, Ni მიკროელემენტები, ალოე-ემოდინ-ანტრონი, ალოე-ემოდინი, ალოენინი A, ალოენინი B, ამინომაჟავები, ანტრაქინონიურ გლიკოზიდები, ანტრაცენნაწარმები, ასპარაგინის მჟავა, ბიოგენირ სტიმულატორები, გლუტამინის მჟავა, დიკარბონის მჟავა, ვიტამინები C, K, B12, თავისუფალი ქრიზოფანოლი, კოფეინის მჟავა, მონოსაქარიდები, მწარე გლიკოზიდები, ნიკოტინის მჟავა, ოქსიდიკარბონის მჟავა, ოქსიმეთილანტრაქინონები, პოლისაქარიდ ალოე-მანანი, სერინი, ფენოკარბონის მჟავა, ფერმენტები, ფისოვან ნივთიერებები, ფლავონოიდები. ფუროკუმარინები, ქლოროგენის მჟავა, ქრომონის ნაწარმი, შაქარ - არაბინოზა,

II კულტივირება

2.1 გამრავლება

საქართველოს სუბტროპიკულ რაიონებში არსებობს ალოეს კულტივირების გამოცდილება. ამ შემთხვევაში იგი მიეკუთვნება დახურული გრუნტის გადასარგავ კულტურას. გამრავლების მიზნით შეარჩევენ მოზრდილ მცენარეს, აჭრიან გვერდით ყლორტებს და აფესვიანებენ. დაფესვიანება უნდა მოხდეს დახურულ კვალსათბურში, სადაც ტოვებენ გამოსაზამთრებლად. გაზაფხულზე ჩაფესვიანებული ყლორტები გადააქვთ სანერგეში. აქ დასრულდება მცენარის ზრდა. ზრდასრული მცენარე მომდევნო წლის გაზაფხულზე გადააქვთ ღია გრუნტში. იყენებენ ფესვებიდან ბუნებრივ ამონაყრებსაც.

ღია გრუნტში გადარგვამდე საჭიროა ნიადაგის მომზადება, უპირველესად კი მისი შერჩევა. ალოეს კულტურისათვის ხელსაყრელია მაღალნოყიერი სტრუქტურული ნიადაგი. ნიადაგი არ უნდა იყოს ნეიტრალური ან სუსტი მჟავე რეაქციის მქონე. მიუღებელია ალოეს კულტურისათვის მძიმე ნიადაგები, რომლებიც იტბორება და დატენი-ანებულია.

ალოეს კულტივირებისათვის საუკეთესო წინამორბედ კულტურად ითვლება სათოხნი კულტურები. შერჩეულ ნიადაგს მოხნავენ ადრე გაზაფხულზე, მოხვნის სიღრმე უნდა იყოს 20-22 სმ. დარგვამდე 15-20 დღით ადრე ნიადაგს გადახნავენ 12-15 სმ სიღრმეზე და იმავდროულად დაფარცხავენ.

ალოე მომთხოვნია ნიადაგის განოყიერებისადმი. ამის გათვალისწინებით სასუქები შეაქვთ ძირითადი მოხვნის წინ შემდეგი შეფარდებით: 1 ჰა-ზე 30-40 ტონა ნაკელი, ფოსფოროვანი სასუქი 150-200 კგ, კალიუმიანი 100-120 კგ. დარგვა, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ შესაძლებელია აპრილ-მაისში.

2.2 მოვლა

კულტურის მოვლა გულისხმობს სეზონის განმავლობაში ნიადაგის გაფხვიერებას და გათოხვნას. ამის საჭიროება იქმნება ჩვეულებრივ, სეზონზე 2-3 ჯერ.

2.3. ნედლეულის დახასიათება

ალოეს სამკურნალო ნედლეული სამი სახისაა

მშრალი წვენი.
ახალი წვენი.
ბიოგენური სტიმულატორების პრეპარატები.

მშრალი წვენი მიიღება ალოეს ფოთლების წვენის შესქელების შედეგად. მის მისაღებად ალოეს ფოთლებს დაჭყლეტენ და მიღებულ წვენს აქროლებენ. თავის სამშობლოში ალოეს წვენის მიღება შესაძლებელია თვითდინებით. ამისათვის ფოთოლს აწყვეტენ ღეროსთან და გადატეხილი ქვედა ბოლოთი ჩაუშვებენ ჭურჭელში. მზა პროდუქტი წარმოადგენს სხვადასხვა ზომის მურა-შავი ფერის ნაჭრებს. გემო მწარეა, სუნი სუსტი, არასასიამოვნო.

ახალმიღებულ წვენს ღებულობენ ფოთლების გამოწურვით და შემდეგ კონსერვაციას უკეთებენ 20%25-იანი სპირტით. მიღებული წვენი მწარე გემოსი და სურნელოვანი სუნისაა.

ბიოგენური სტიმულატორების პრეპარატებს მიეკუთვნება საინექციო თხევადი ექსტრატი და რთული ემულსია. ამ პრეპერატებს ღებულობენ ფილატოვის გამოკვლევათა საფუძველზე. ნედლ ფოთლებს ინახავენ სიბნელეში, 2-60ჩ ტემპერატურაზე 12-15 დღე. ამ დროისთვის ნედლეულში გროვდება ბიოგენური სტიმულატორები. ასეთ ფოთლებს ფაფისებურ მასად გარდაქმნიან, შემდეგ ასხამენ 1:3 შეფარდებით ოთახის ტემპერატურის წყალს. გასუფთავების, კონტროლისა და სტერილიზაციის შემდეგ მიღებული ექსტრაქტი მზად არის ამპულირებისთვის.

2.4 ნედლეული და მისი შეგროვება

[9]-დან მოგვყავს ალოეს ნედლეულის ფარმაკოპეული მოთხოვნები: „ალოეს ნედლი ფოთლები უნდა იყოს 15-45 სმ სიგრძის, ფუძესთან - 2-5, 5 სმ სიგანის, ხმლისებრი ფორმის, წვნიანი, ღეროზე შემოხვეული თხელი ხალთით, ზევიდან - ჩაღრმავებული, ქვევიდან - ამოზნექილი, კიდეებზე აქვს ელკლისმაგვარი 2-5 მმ-იანი კბილაკები, რომლებიც ფოთლის ზედაპირისკენაა დახრილი. ხალთები (ვაგინები) 3 სმ-მდე სიგრძისაა, მშრალი, პარალელური დაძარღვით. ფოთლების ფერი მქრქალი-მწვანე, მოცისფრო ელფერით, კბილაკების - მომწვანო ყვითელი ან მოწითალო. სუნი სუსტი, თავისებური, გემო მწარე.

ალოეს ფოთლების შეგროვება წარმოებს შერჩევით. შესაგროვებლად არჩევენ ღეროს ქვედა და შუა ნაწილის ფოთლებს, რომლებიც კარგად არის განვითარებული და 12-15 სმ სიგრძისაა. ღეროზე ტოვებენ დაახლოებით 8-9 ფოთოლს. მოკრეფილ ფოთლებს აწყობენ 25-30 სმ სიმაღლის ყუთებში, რომლებიც დახვრეტილია და შიგ ჰაერი თავისუფლად მოძრაობს. ნედლეული დაუყოვნებლად გადააქვთ გადამუშავების ადგილას. ტრანსპორტირების ხანგრძლივობა ერთ დღე-ღამეს არ უნდა აღემატებოდეს.

ჩვენს პირობებში მოსავლიანობა შეადგენდა 0, 5-2 ტონას 1 ჰა-ზე.

მოსავლის აღებასთან ერთად იგივე პლანტაციიდან შესაძლებელია გასამრავლებელი მასალის მიღებაც. ამისათვის ალოეს გვერდის გამონაზარდებს აჭრიან და ახდენენ მათ ჩაფესვიანებას. 1 ჰა ფართზე გაშენებულ ალოეს პლანტაციიდან შესაძლებელია 200-400 ათასი ნერგის მიღება. თავისთავად ეს პროცედურა არათუ ასუსტებს მცენარეს, არამედ პირიქით ხელს უწყობს ძლიერი და სასაქონლო თვალსაზრისით მაღალი მაჩვენებლების მქონე ფოთლების განვითარებას.

თავი III გამოყენება

ალოე უძველესი სამკურნალო მცენარეა. მისდამი ინტერესი თანდათანობით სულ უფრო იზრდება. XIX საუკუნეში ალოე ცნობილი იყო როგორც საფაღარათო საშუალება. სადღეისოდ ალოეს მედიცინაში გამოყენების სფერო მრავალმხრივია. ალოეს პრეპარატები გამოიყენება ოფთალმოლოგიურ პრაქტიკაში, კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დაავადებების, ანემიების, სხივური დაზიანების, პირის ღრუს ლორწოვანი გარსის ანთებების და სხვა დროს.

ალოე ცნობილია როგორც ბიოგენური მასტიმულირებელი, საფაღარათო და ქოლერეზული საშუალება.

ალოე აძლიერებს რეგენერაციის პროცესებს და აუმჯობესებს ორგანიზმის დაცვით ძალებს. იგი ფართოდ გამოიყენება ოფთალმოლოგიაში ბლეფარიტების, რქოვანას და თვალის ბადურას დაავადებების, მხედველობითი ნერვის ატროფიის და სხვათა დროს. მას იყენებენ ტრამვების, ძნელად შესახორცებელი ჭრილობების, ნაწოლების, ეგზემის, ქალის სასქესო ორგანოების ანთებითი დაავადებების დროს, როგორც რეგენერაციული პროცესების დამაჩქარებელი.

ალოეში შემავალი ანტრაქინონური გლიკოზიდი ალოინი განაპირობებს მის საფაღარათო მოქმედებას. ორგანიზმში ამ გლიკოზიდის დაშლის შედეგად წარმოქმნილი ემოდინი აღიზიანებს რა ნაწლავური ტრაქტის რეცეპტორებს (უმეტესწილად მსხვილ ნაწლავში), იწვევს საფაღარათო ეფექტს.

ალოეს პრეპარატების გამოყენება უკუნაჩვენებია მცირე მენჯის ღრუს ორგანოების ანთებითი დაავადებებისას, ასევე ნეფრიტის, ორსულობის, მენსტრუაციის, ჰემოროის დროს.

ალოესგან ამზადებენ ექსტრატებს, გამონაცემს, გარეგან სახმარ ფორმებს (ლინიმენტი). თხევადი ექსტრაქტი გამოდის ინტრამუსკულარული საინექციო ფორმით.

ალოეს პრეპარატების გამოყენება დასაშვებია მხოლოდ ექიმის რეკომენდაცით!

ალოეს გამოყენება ემპირიულ მედიცინაში (მანანა კიკნაძე)

კოსმეტოლოგია

გარეცხეთ ალოეს ფოთოლი ცივ ანადუღარ წყალში, დააქუცმაცეთ ფაფისებრი მასის მიღებამდე (ან გაატარეთ ხორცის საკეპ მანქანაში), დაამატეთ 5 წილი წყალი და გააჩერეთ 1 სთ. მიღებული მასა დადგით დაბალ ცეცხლზე, მიიყვანეთ დუღილამდე, ადუღეთ 2-3 წთ, გაწურეთ 2-3 ფენა დოლბანდში (არ დაგავიწყდეთ ფოთლიდან ეკლისმაგვარი კიდეების მოცილება). ასეთი სახით დამზადებულ ალოეს ნაყენს ხმარობენ სახის გასაწმენდად, ფერისმჭამელების მოსაცილებლად, ზედმეტი ცხიმიანობის დროს.

ლიტერატურა:

ლალი დათეშიძე, ვასილ შენგელია

თავი I. ზოგადი ნაწილი

შესავალი

პიტნა (ლათ. Mentha), მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარის გვარი ტუჩოსანთა ოჯახისა. საქართველოში ველურად იზრდება მხოლოდ 4 სახეობა:

- ომბალო (Mentha pulegium),
- მინდვრის პიტნა (Mentha arvenis),
- წყლის პიტნა (Mentha aquatica),
- ტყის პიტნა (Mentha longifolia).

რაც შეეხება ბაღის პიტნას - Mentha piperita L. იგი ველური ფორმით არ არსებობს, მაგრამ საქართველოში ხშირად გვხვდება გაველურებული.

ბაღის პიტნას, რუსულის გავლენით (Мята перечная) პილპილა პიტნასაც უწოდებენ. ჩვენ ზოგჯერ ვიყენებთ ამ დასახელებას, რადგან „ბაღის პიტნას“ ხშირად ხალხი უწოდებს არა სახეობას, არამედ ბაღში ნაზარდ პიტნას, ველურისაგან განსხვავებით და ამან კონსულტაციებისას ტერმინთა აღრევა გამოიწვია.

გვხვდება კიდევ ერთი ტერმინი „ინგლისური პიტნა“. მას იყენებენ „ბაღის პიტნის“ სინონიმად, რადგან „ბაღის პიტნა“ ინგლისში შეიქმნა. ამავე დროს, „ინგლისური პიტნა“ ქვია „ბაღის პიტნის“ ერთ-ერთ ჯიშს.

ცალკე უნდა აღინიშნოს ომბალო - Mentha pulegium L. იგი ტუჩოსანთა ოჯახის მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა. ოდნავ შებუსული, 50 სანტიმეტრამდე სიმაღლის, სწორმდგომი ღერო აქვს. ფოთლები მომრგვალო ან მომრგვალო-ელიფსური. ომბალოს სამშობლოა ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროები. კულტურაში ყველგან გვხვდება. საქართველოში კულტურაში საკმაოდ პოპულარულია, ველური ფორმები გვხვდება პრაქტიკულად ყველა რაიონში. შეიცავს ეთერზეთებს. კრეფენ ყვავილობისას, როცა მათი რაოდენობა მაქსიმუმს აღწევს. მრავლდება თესლითა და ვეგეტატიურად. ამჯობინებს ჭარბტენიან ნიადაგებს. ყინვაგამძლეა; კულინარიაში იყენებენ ნედლად და გამხმარს. ომბალოს ეთეროვანს ზეთში ძირითადია კეტონი პულეგონის (60-70%25), რომელიც შესაბამისი რეაქციებით შეიძლება გადაყვანილ იქნეს მენთოლში. (იზოპროპილური ჯგუფის უჯერი კავშირის ჰიდრირებისა და კეტოჯგუფის აღდგენის შემდეგ [9]).

ჩვენ საუბარი ქვემოთ, მხოლოდ ბაღის პიტანაზე Mentha piperita L. გვაქვს. იგი ოფიცინალური და ბაზარზე ყველაზე მეტად კოტირებადი სახეობაა.

1.1.ბაღის პიტნის Metha piperita L. ზოგადი აღწერა

ბაღის პიტნა მიეკუთვნება ტუჩოსანთა ოჯახს (Lamiaceae). იგი მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა. იზრდება 50-100 სმ-მდე. მისი მიწისქვეშა ნაწილი ფესურაა. ფესურა მსხვილია, ჰორიზონტალური, დატოტვილი. მისი კვანძებიდან გამოდის მრავალი წვრილი ფესვი. ღერო სწორმდგომი და ოთხწახნაგოვანი აქვს, რომელიც ფუძესთან დატოტვილია. უხვადაა შეფოთლილი, მცირებ შებუსული. ღეროზე ფოთლები  ჯვარედინ-მოპირისპირედაა განლაგებული. ფოთლების ფორმა იცვლება კვერცხისებურიდან ლანცეტისებურამდე. მათი ქვედა ნაწილი უფრო ღია შეფერილობისაა, ვიდრე ზედა. ფოთლები და ღეროც დაფარულია ბუსუსებით. ბაღის პიტნის ყვავილები წვრილი, არათანაბრად ორტუჩა, ხუთწევრიანი, მოვადრისფრო-იისფერია, რომლებიც ყლორტების წვეროებზე თავთავისებრ ყვავილედშია განლაგებული. გვირგვინი ჯამშია ჩამალული, ხახასთან გაფართოებულია, მტვრიანა ოთხია, თანაბარი ზომის, თანაყვავილები ვიწროა, წვრილლანცეტა ფორმის. მცენარე ყვავილობს ივლის-აგვისტოში.

1.2 ჯიშები

ბაღის პიტნა ბუნებაში ველურად არ იზრდება, იგი ჰიბრიდია. ვარაუდებენ, რომ ს XVI ს-ში გამოიყვანეს ინგლისში წყლის პიტნისა - Mentha aquatica L. და მწვანე პიტნის - Mentha viridis L. შეჯვარებით. ინგლისიდან იგი მთელ მსოფლიოში გავრცელდა. საქართველოში მისიონერების შემოტანილი ჩანს, რადგან ხალხში ძველად ფრანგულა პიტნასაც ეძახდნენ.

დღეისათვის ბაღის პიტნის ასეულობით ჯიში არსებობს. ჯიშები გამოყვანილია ძალიან სპეციფიკური, ვიწრო ნიშებისათვის. მაგალითად, საღეჭი რეზინისათვის.

ჯიშების კლასიფიკაცია საკმაოდ რთულია. პირობითად ისინი შეიძლება დაიყოს ეთანოლის მაღალ შემცველობის და ანტოციანების მაღალი შემცველობის. ეს ორი ჯგუფი ერთმანეთისაგან მცენარის ფერითაც განსხვავდება.

1.2. გავრცელება

პიტნა ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული სამრეწველო კულტურაა. საერთაშორისო ბაზარზე ყოველთვის ფასობდა ინგლისური, ინდური, იტალიური, ფრანგული, იაპონური ნედლეული.

საქართველოში, ნედლი მოხამრებისათვის, ბაღის პიტნა მრავალი საუკუნეა ფართოდაა გავრცელებული. სამრეწველო პლანტაციები, ეთერზეთების წარმოებისათვის მე-20 საუკუნის 60-იან წლებში გაშენდა. ამჟამად ისინი აღარაა.

თანამედროვე ჯიშებითა და ტექნოლოგიებით პიტნის გაშენება საქართველოში პერსპექტიულია. იგი კარგად იხარებს ზღვისპირეთში, მაგრამ წარმატებული პლანტაციების გაშენება შეიძლება აღმოსავლეთ საქართველოს ზოგიერთ სოფელში (სარწყავ მიწებზე).

1.3. ქიმიური შედგენილობა

ოფიცინალური ნედლეულია ბაღის პიტნის ფოთოლი - Folium Menthae piperitae პიტნა შეიცავს ეთერზეთს; ყვავილებში ეთერზეთის შემცველობა 4-6%25, ფოთლებში 2,5%25-მდე. ღეროებში ეთერზეთი თითქმის არ არის. პიტნის ეთერზეთში 100-ზე მეტი კომპონენტია

გამოვლენილი. ძირითადი კომპონენტია: იზომენთოლაცეტატი, კეტონი მენთონი 910-30%25), მენთოლი (50-80%25), მენთოფურანი, ნეოიზომენთოლაცეტატი, პულეგონი. გამოვლენილია: l-ლიმონენი (ტერპენების ჯგუფი), α- და β-პინენი (ტერპენების ჯგუფი), α-ფელანდრენი (ტერპენების ჯგუფი), γ-ტერპინენი (ტერპენების ჯგუფი), აკაცეტინი (ფლავონოიდი), ანთოციანები, აპიგენინი (ფლავონოიდი), კაროტინოიდები, ლუტეოლინის 7-α-L-რამნოზიდ-β-D-გლუკოპირანოზიდი (ფლავონოიდი), ლუტეოლინის 7-რუტინოზიდი  (ფლავონოიდი), მთრთილავი ნივთიერებები, ნახშირწყლები, ოლეანოლის მჟავა, პესპერიდინი (ფლავონოიდი), საბინენი (ტერპენების ჯგუფი), საპონინები, ურსოლის მჟავა ,,ფენოლკარბონის მჟავები, ქრომონები, ციმაროზიდი (ფლავონოიდი).

[9]-ს მოჰყავს საქართველოში მიღებული ზეთის მაჩვენებლები: „გამჭირვალე, ადვილადმოძრავი სითხეა, უფერული ან ოდნავმოყვითალო ფერის; ხვ. წონა 200C 0,9180 ბრუნვის კუთხე 15011/“ გარდატეხის მაჩვენებელი 1, 4650, მჟავობის რიცხვი 5,63; მენთოლის შემცველობა 41,20%25.“

თავი II. ბაღის პიტნის კულტივირება

საერთაშორისო ბაზარზე სარეალიზაციო მაჩვენებლების მქონე პიტნის მოყვანა მარტივი არაა. საქართველოში პიტნა ბევრგან ხარობს, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ყველგან მოხერხდება კეთილხარისხოვანი ნედლეულის მიღება.

2.1. ნიადაგის შერჩევა და დამუშავება

ნიადაგი და კლიმატი პირდაპირ გავლენას ახდენს მცენარის განვითარებაზე და ფოთლების მოსავლიანობაზე, ეთერზეთების გამოსავლიანობასა და ხარისხზე.

პიტნის საწარმოო მნიშვნელობით კულტივირებისათვის, სასურველია ისეთი რეგიონების შერჩევა, სადაც მცენარის ვეგეტაციის პერიოდის მანძილზე, მზიანი დღეების რაოდენობა სჭარბობს ღრუბლიანს. ამასთან, მაღალი უნდა იყოს ჰაერის საშუალო ტემპერატურა.

პიტნა სინათლის მოყვარული მცენარეა. იგი ინტენსიურად ვითარდება გრძელი დღის პერიოდში. საქართველოს უმეტეს რაიონებში პიტნისათვის ყინვები საშიში არ არის. იგი ყინვებს კარგად უძლებს (ნიადაგის გამყინვარება-80C; ჰაერის ტემპერატურა -200C).

ჭარბი ნესტი ცუდად აისახება მოსავლის ოდენობასა და ხარისხზე.

პიტნის კულტურისათვის საუკეთესო წინამორბედად ითვლება საშემოდგომო ხორბალი, აგრეთვე სხვა თავთავიანი კულტურები, რომლებიც ნიადაგს ტოვებენ სარეველებისაგან გაწმენდილ, ფხვიერ და ნესტიან მდგომარეობაში. გარდა საშემოდგომო ხორბლისა, წინამორბედ კულტურად დასაშვებია ბოსტნეული კულტურებიც.

წინამორბედი კულტურის აღების შემდეგ, ნიადაგი უნდა მოიხნას 25-28 სმ სიღრმეზე. თუ წინამორბედი სათოხნი კულტურა იყო, საკმარისია 22-25 სმ სიღრმეზე მოხვნაც.

საშემოდგომო დარგვისას მოხვნის შემდეგ ატარებენ ნიადაგის კულტივაციას 10 სმ სიღრმეზე, საჭიროებისას დაფარცხავენ.

საგაზაფხულო დარგვისას ნიადაგს მზრალად მოხვნის შემდეგ გაზაფხულზე ჩაუტარებენ კულტივაციას შემდგომი დაფარცხვით.

პიტნა განსაკუთრებით მომთხოვნია ნიადაგის ორგანული სასუქით განოყიერებისადმი, ამიტომ აუცილებელია ნაკელის შეტანა. ჯობია ნაკელი შეტანილ იქნეს წინამორბედი კულტურის დროს, ჰექტარზე 40 ტონის ოდენობით. პიტნის დარგვის წინ შეიძლება დამატებით შევიტანოთ 15-20 ტონა ნაკელი. თუკი წინამორბედი კულტურის დროს ნიადაგი ნაკელით განოყიერებული არ იყო, შეტანილ უნდა იქნეს 1 ჰა-ზე 40 ტონა ნაკელი.

2.2. გამრავლება

ბაღის პიტნა წარმოადგენს ორი სახეობის Mentha aquatica L. და M. viridis L. სახეობების ნაჯვარს. მისი ყვავილების უმეტესობა სტერილურია, ამიტომ გამრავლების ერთადერთი საწარმოო მეთოდი ვეგეტაციური, ფესურით გამრავლებაა. ფესურებს რგავენ შემოდგომაზე ან გაზაფხულზე.

გაზაფხულზე ფესურა რაც შეიძლება ადრე უნდა დაირგას, რათა ნესტიან ნიადაგში მოხვდეს. დასარგავად ვარგისია შემოდგომით შეგროვებული ფესურები.

უპირატესობა ენიჭება საშემოდგომო დარგვას. საშემოდგომო ნარგავის ვეგეტაციის პერიოდი უფრო ხანგრძლივია. მას ნიადაგისა და კლიმატის მხრივ განვითარების უკეთესი პირობები ექმნება. ეს საშუალებას იძლევა ნედლეული ორჯერ იქნეს აღებული და საშუალოდ 20%25-ით მეტი მოსავალი მივიღოთ. საშემოდგომო დარგვა მოხერხებულია იმითაც, რომ საჭირო აღარ ხდება სარგავი მასალის შენახვა.

შემოდგომით პიტნა უნდა დაირგას ყინვების დადგომამდე, მას შემდეგ, რაც მცენარე განვითარებას შეწყვეტს. საქართველოს უმეტესი რაიონებისათვის ასეთი პერიოდია ოქტომბრის ბოლო, ნოემბრის დასაწყისი.

პიტნის დასარგავად უმჯობესია ბუდეები წინასწარ მომზადდეს. ბედეებს ერთმანეთისაგან 60-70 სმ-ით აშორებენ. უფრო მჭიდროდ დარგვის შემთხვევაში მცენარეები ერთმანეთს ჩრდილავს, რაც ამცირებს მასში ეთერზეთების რაოდენობას. ბუდეების სიღრმე 8-10 სანტიმეტრი უნდა იყოს. ბუდის ძირში ჩაალაგებენ პიტნის ფესურას და დაამაგრებენ.

1 ჰექტარი პლანტაციის გასაშენებლად საჭიროა 1,5-2 ტონა ფესურა.

2.3. მოვლა

პიტნის პლანტაციის მოვლა ადრე გაზაფხულზე, ამონაყარის გამოჩენამდე იწყება. ნიადაგი მუდმივად ფხვიერი და სარეველებისაგან გაწმენდილი უნდა იყოს. ვეგეტაციის პერიოდში რიგთაშორისის დამუშავება 4-5-ჯერ, ხოლო რიგებში დამუშავება 3-4-ჯერ ტარდება. რიგთაშორისები მუშავდება 10-12 სმ-ის სიღრმეზე.

ნიადაგში დამატებითი მინერალური სასუქების შეტანა ზრდის პიტნის მოსავლიანობას. ყველაზე ეფექტურია აზოტოვანი - ამონიუმის გვარჯილის შეტანა. რიგი ავტორების მონაცემებით იგი ეთერზეთის ხარისხზე მავნე ზეგავლენას არ ახდენს. ზოგიერთი ავტორი გვირჩევს ამონიუმის გვარჯილა რამდენჯერმე შევიტანოთ პლანტაციაში:

ა) ვეგეტაციის დასაწყისში, ჰექტარზე 85 კგ;
ბ) მესამე-მეოთხე ტოტის წარმოქმნისას, ჰექტარზე 145 კგ;
გ) ბუტონიზაციის დასაწყისში, ჰექტარზე 115 კგ.

მინერალური სასუქების შეტანის მიზანშეწონილობა უნდა დაზუსტდეს შემსყიდველთან.

ნიადაგის სინესტის ოპტიმალური რეჟიმის დაცვით, პიტნის მოსავალი შეიძლება მნიშვნელოვნად გავზარდოთ. პიტნისათვის ნიადაგის გადაჭარბებული სინესტე დამთრგუნველია, ორგანული ნივთიერებებით ღარიბი ნიადაგები შედარებით ხშირად უნდა მოირწყას. პლანტაცია ნესტისადმი განსაკუთრებით მომთხოვნია ბუტონიზაციის დაწყებიდან ფოთლების შეგროვებამდე პერიოდში. ამ პერიოდის მცენარეს ფოთლების მაქსიმალური ზედაპირი აქვს და ყველაზე მეტ წყალს აორთქლებს, რასაც ხელს უწყობს მაღალი ტემპერატურა და იშვიათი ნალექები (ამ პერიოდში 1 ჰექტარიდან 40 ლ წყალი ორთქლდება). ეს პერიოდი კალენდარულად ივლისის დასაწყისიდან აგვისტოს ბოლომდე პერიოდს ემთხვევა. თუ აღნიშნულ პერიოდსა და საერთოდ, ვეგეტაციის პერიოდში ნალექები ზომიერად იყო, ვეგეტაციის პერიოდში პლანტაციის სამჯერ მორწყვა საკმარისია. ხანგრძლივი მშრალი ამინდის პირობებში მორწყვა 6-7-ჯერ ხდება საჭირო. გვალვიან პერიოდში მცენარეს ბუტონიზაციის პერიოდში ორჯერ, და ბუტონიზაციის დაწყებიდან მოსავლის აღებამდე პერიოდში ოთხჯერ რწყავენ. ზომიერად ნალექებიან წელს კი - ორჯერ ბუტონიზაციის პერიოდში, ორჯერ ბუტონიზაციიდან მოსავლის აღებამდე. სასურველია პლანტაცია ნედლეულის აღების შემდეგაც მოირწყას (1-2-ჯერ).

პლანტაციის მოსარწყავად სამ მეთოდს იყენებენ:

ა) შესხურებითი მორწყვა; ეს მეთოდი ნაკლებ ეფექტურად და ეკონომიკურად ძვირად ითვლება.

ბ) გრუნტის წყლების აწევით; ეს მეთოდი გამოიყენება იქ, სადაც დამშრობი არხებია. დამშრობი არხების გადაკეტვით ახდენენ გრუნტის წყლების დონის აწევას. ამ დროს გრუნტის წყლები ნიადაგს ასველებს. ეს მეთოდი საკმაოდ ეფექტურია, მაგრამ საჭიროა გამოცდილება, რათა არ მოხდეს ნიადაგის ზედმეტად დანესტიანება.

გ) მორწყვა არხიდან; ამ დროს პლანტაციაში მიყვანილ არხიდან პატარა რუებს მიუშვებენ მთელ ნაკვეთზე. მორწყვის ეს მეთოდი ყველაზე გავრცელებული და მომგებიანია.

ნაკვეთები უნდა მოირწყას დილით ან საღამოს. მორწყვათა შორის პერიოდი თხუთმეტ დღეზე ნაკლები არ უნდა იყოს.

საქართველოს ბევრ რაიონში პიტნის მოსავლის მიღება მოურწყველადაც შეიძლება. მორწყვის მეთოდიკაზე დეტალურად იმიტომ შევჩერდით, რომ მორწყვის ოპტიმალური რეჟიმის დაცვით, მოსავლის ოდენობა 60%25-ით შეიძლება გავზარდოთ.

2.4. მავნებლებისა და დაავადებათა წინააღმდეგ ბრძოლა

ნიადაგის ჭარბი ნესტისა და ჰაერის მაღალი ტემპერატურის პირობებში მცენარეს აზიანებს პიტნის ჟანგა, რომლის გამომწვევია Puccinia menthae, აგრეთვე ვირუსი, რომელიც იწვევს ფოთლის დეფორმაციას. მავნებლებიდან პიტნას აზიანებენ ტკიპები (Eriophyes menthae) და ხოჭო პიტნის ხარაბუზა (Phytoecta virgula).

დაავადებათა და მავნებლების წინააღმდეგ ბრძოლის ღონისძიებებში წამყვანი ადგილი უჭირავს აგროტექნიკური ღონისძიებების დროულად და სწორად ჩატარებას. ეს ღონისძიებებია: თესლბრუნვაში პიტნის ადგილისა და პლანტაციის ასაკის ოპტიმალური განსაზღვრა, ნიადაგის სწორად შერჩევა და მომზადება, ჯანსაღი სარგავი მასალის შერჩევა, დარგვისას რიგთაშორის რეკომენდირებული მანძილის დაცვა. დაავადებებისა და მავნებლების გავრცელების შემთხვევაში, ერთი და იგივე ადგილზე პლანტაციის 2 წელზე მეტად გაჩერება რეკომენდებული არაა. იგივე ადგილს შეგვიძლია მივუბრუნდეთ 3 წლის შემდეგ.

დაავადებათა გამომწვევები და მავნებლები მნიშვნელოვნად აზიანებენ მცენარეს, რაც გარეგნულადაც იოლი შესამჩნევია - ფოთლები დეფორმირებულია, ზოგ შემთხვევაში ვეღარ ასწრებს ყვავილობას, მცენარე აჩერებს ნორმალურ განვითარებას. მცირდება მწვანე მასის მოსავალი, ზეთის გამოსავლიანობა და უარესდება ზეთის ხარისხი.

მავნებლებთან და დაავადებების გამომწვევებთან ბრძოლის ღონისძიებებიდან ზოგიერთ ავტორს რეკომენდებული აქვს თიოფოსფოროვანი პრეპარატების შესხურება და შეფრქვევა. შეწამლვა საჭიროა დაავადების ნიშნების შემჩნევისთანავე 8-10 დღის შუალედით 3-4-ჯერ.

დაავადებათა გამომწვევი მოზამთრე სპორების წინააღმდეგ მიმართავენ სარგავი მასალის წინასწარ დამუშავებას გოგირდის პრეპარატის 0,6-1%25-იანი ხსნარით 10 წთ-ის განმავლობაში. საგაზაფხულო დარგვისას შესაძლებელია სარგავი მასალის დამუშავება ბორდოს ხსნარით.

გვინდა აღვნიშნოთ, რომ დაავადებებთან ბრძოლის საკითხები დამუშავებას მოითხოვს. ჩვენ იმედი გვაქვს ახალ გამოცემაში მკითხველს უფრო დაწვრილებით ინფორმაციას მივაწვდით.

2.5. ნედლეულის შეგროვება

სამკურნალო ნედლეული

ნედლეულს აგროვებენ მცენარის ყვავილობის დროს. პიტნის ფოთლები მოგრძო უკუკვერცხისებრი ან ლანცეტა ფორმისაა, მოკლე ყუნწით, თანაბრად დაკბილული კიდეებით. ფოთლის დაძარღვის სიახლოვეს ფოთლები მეჩხერი ბუსუსებითაა მოფენილი. ნედლეული მძაფრი, სასიამოვნო სუნისაა, მშუშხავი, გამაგრილებელი გემოთი. კეთილხარისხოვან ნედლეულში ეთერზეთების შემცველობა 1%25-ზე ნაკლები არ უნდა იყოს. ნედლეულის ფასი მით უფრო მაღალია, რაც მეტ ეთერზეთებს შეიცავს იგი

საერთაშორისო ბაზარზე ნედლეულად ითვლება პიტნის ზეთიც, რომელსაც პიტნის ფოთლებისაგან ამზადებენ. პიტნის ზეთი უფერო, მშუშხავი გამაგრილებელი გემოსი და პიტნის სუნის მქონე სითხეა. მასში თავისუფალი მენთოლის შემცველობა 46%25-მდეა.

პიტნის მოსავალს აგროვებენ ყვავილობის დროს - მას შემდეგ, რაც პლანტაციის 50%25 ყვავილობის ფაზაში შევა. ამ დროს პიტნის ფოთლები ყველაზე დიდი ზომისაა და შეგროვებული ნედლეულიდან მიღებული პიტნის ზეთიც ყველაზე მაღალხარისხიანია. ნედლეულის შეგროვების დაგვიანება ამცირებს მოსავლიანობასაც და ზეთის ხარისხსაც. ყვავილობის შემდგომ ფაზაში ფოთლები ზომით აღარ მატულობს, ფოთლებში იწყება ჟანგვითი პროცესები, რაც იწვევს პიტნის ზეთის გაფისიანებასა და აქროლებას, მცირდება თავისუფალი მენთოლის შემცველობა, ფოთლებიც თანდათან ჩამოცვენას იწყებენ.

თუ პლანტაციის სიახლოვეს პიტნის ზეთის გამოხდის საშუალება არსებობს, ნედლეულის აღების ოპტიმალური ვადის დადგენისათვის ატარებენ ცდას სინჯში მენთოლის შემცველობის განსასაზღვრავად: ასეთ დროს ნედლეულის შეგროვება შესაძლებელია თუ სხვადასხვა ადგილიდან აღებულ 50 კგ ნედლეულის გადამუშავების შედეგად მიღებულ ზეთში მენთოლის შემცველობა 45%25-ზე ნაკლები არ არის.

პიტნის ფოთლებში ეთერზეთის დაგროვების სადღეღამისო დინამიკის გათვალისწინებით შეგროვების ოპტიმალურ დროდ ითვლება 1000 - 1400 სთ-მდე პერიოდი. ნედლეულს იღებენ მშრალ-წყნარ, მზიან ამინდში.

მოსავლის აღების წინ ნიადაგის მორწყვა დაუშვებელია, ვინაიდან ნიადაგის ტენიანობა ზრდის ფოთლებში ტენის პროცენტს, რაც ამცირებს ზეთის გამოსავლიანობას. შესაძლებლობის შემთხვევაში, მოსავლის აღებამდე 12 საათით ადრე ნიადაგი უნდა გამოვაშროთ, მაგალითად საგუბრების გაშვებით დავწიოთ გრუნტის წყლების დონე.

პიტნის ნედლეულის შესაგროვებლად მცენარის მიწისზედა ნაწილს (ანუ როგორც უწოდებენ - ბალახს) მთლიანად ჭრიან. მოსავლის აღება შესაძლებელია როგორც ნამგლით, ასევე კომბაინით.

თუკი ნედლეული ახლომდებარე ქარხანაში ზეთის გამოსახდელადაა გათვალისწინებული, მისი გამოშრობა საჭირო არაა, ეთერზეთის გამოხდა შეიძლება მოსავლის აღებიდან 24-48 საათის შემდეგ. ამ ვადაში ნედლეული ქარხანას უნდა მიეწოდოს.

სხვა შემთხვევაში საჭიროა ნედლეულის გამოშრობა. ნედლეულს აშრობენ ფარდულში, თხელ ფენებად. შრობის ტემპერატურა არ უნდა აღემატებოდეს 350C.  ზეთის მიღება შესაძლებელია გამხმარი ფოთლებიდანაც.

საბჭოთა კავშირის პერიოდში, მეურნეობების მოსავლის ოდენობის განსაზღვრისას ცხრილში მოტანილი ციფრებით

მანიპულირებდნენ. დასავლური მონაცემები უფრო მაღალია (ცხრილში გრაფა „დასავლ“), ვიდრე საბჭოთა (ცხრილში გრაფა „საბჭ“). საცდელ მცირე ნაკვეთზე მიღებული შედეგები მოცემულია გრაფაში „ცდა“. საერთოდ, პიტნის მოსავალი დიდადაა დამოკიდებული გარემო პირობებსა და მოვლაზე. ჩვენ საცდელ ნაკვეთში პიტნისათვის მაინცდამაინც ხელსაყრელი ბუნებრივი პირობები არ იყო.

2.6. სარგავი მასალის შეგროვება

პიტნის სარგავ მასალად ითვლება ფესურა. სარგავ მასალას იღებენ ერთწლიანი პლანტაციიდან. ფესურას ამოთხრიან კარტოფილის ამოსაღებით ან მექანიზებულად ბოსტნეული ბოლქვის ამოსაღები ტრაქტორით. მექანიზებულად შეგროვებისას სარგავი მასალის დანაკარგი თითქმის 4-ჯერ ნაკლებია.

სარგავი მასალის სიგრძე 10-18 სმ სიგრძისაა. ნიადაგიდან ამოღებულ სარგავ მასალას უქარო ჩრდილიან ადგილას მოაგროვებენ, გადაარჩევენ და დაახარისხებენ. დაუშვებელია მავნებლებითა და დაავადების გამომწვევით დაზიანების ნიშნებიანი მცენარის დატოვება სარგავ მასალაში.

1 ჰექტარი ფართის პლანტაციიდან შესაძლებელია სულ ცოტა 4 ტონა სარგავი მასალის შეგროვება. სარეალიზაციოდ გამიზნული სარგავი მასალის რეალიზება სწრაფად უნდა მოხდეს.

თავი III.

პიტნას და მის ზეთს მედიცინის გარდა მრავალი დარგი იყენებს. ფართოდ გამოიყენება იგი კულინარიასა და კვების მრეწველობაში. ამიტომ, სწორი მარკეტინგის შემთხვევაში, პიტნის რეალიზაცია წარმატებით შეიძლება. განსაკუთრებით პერსპექტიულია პიტნის კულტივირება იქ, სადაც პიტნის ზეთის მიღების შესაძლებლობა არსებობს.

3.1 გამოყენება ოფიცინალურ მედიცინაში

ოფიცინალური მედიცინა ცნობს „ბაღის პიტნის“ სპაზმოლიზური და ნაღვლისდამდენ, ასევე დამაშვიდებელ თვისებებს. იგი შედის მრავალი ნაკრებისა და პრეპარატის შემდგენლობაში. შედის ყველა ქვეყნის ფარმაკოპეაში.

3.2. პიტნის გამოყენება

ოფიცინალური სახეობის გარდა ემპირიული მედიცინა იყენებს ომბალოს, წყლის, მინდვრისა და ტყის პიტნებს.

პიტნა ხალხურ მედიცინაში ერთ-ერთი უძველესი სამკურნალო მცენარეა. დავით ბატონიშვილი „იადიგარ დაუდში“ არა ერთ ადგილას მოიხსენიებს მას. მოვიყვანთ რამდენიმე ციტატას: „ვინცა პიტნის წყალი გამოჰხადოს და ქაფურითა გააყენოს და შუბლზედა დაიდვას, მაშინვე ცხვირსა სისხლი დასწყუიტოს“.

„ვინც თბილ-თბილი პიტნისა ან კაპრის წვენი ყურშიგა ჩაიწუროს, თუ მატლი და ჭია უქლეს, მოკლას და ტკივილი უშველოს, და სისხლისა და ბალღამსა გამოსწმენდს“.

პიტნა და პიტნის ეთერზეთის შემადგენელი მენთოლისაგან დამზადებული პრეპარატები ფართოდ გამოიყენება თანამედროვე მედიცინაში. მას უნიშნავენ გულ-სისხლძარღვთა, კუჭ-ნაწლავის, ღვიძლისა და სანაღვლე გზების დაავადებების დროს. პიტნის მენთოლი და მისგან დამზადებული პრეპარატები გამოიყენება სტენოკარდიული ტკივილების, სპაზმების, მეტეორიზმის დროს. მენთოლი გამოიყენება კბილის საწმენდი პასტებისა და ფხვნილების წარმოებაში.

პიტნისაგან დამზადებულ პიტნის წყალს (Aqua Menthae) გააჩნია სადეზინფექციო თვისება. პიტნის ზეთი შედის პრეპარატ „ოლიმეტინის“ შემადგენლობაში, რომელიც გამოიყენება ნაღვლკენჭოვანი და შარდკენჭოვანი დაავადებების დროს. აგრეთვე იგივე დანიშნულების პრეპარატ „ენატინის“ შემადგენლობაში.

მენთოლისაგან ამზადებენ:

3.3. გამოყენების სხვა სფეროები

გარდა სამედიცინო დანიშნულებისა, პიტნა გამოიყენებას პოულობს კვების, საპარფიუმერიო წარმოებაში. ყველასათვის ცნობილია პიტნის ადგილი ქართულ სამზარეულოში - ნადუღი პიტნით, პიტნაში გადაზელილი ყველი, პიტნის ლიქიორი. პიტნა არც ევროპული სამზარეულოსათვისაა უცხო. პიტნის ფოთლებისაგან მიღებული სანელებლები პოპულარობით სარგებლობს ინგლისურ, ამერიკულ, ფრანგულ, არაბულ, იტალიურ, ესპანურ სამზარეულოში. მას იყენებენ ცხვრის ხორცისაგან მომზადებულ სპეციალურ სოუსებში, ტომატის წვენებში. ზოგიერთი ქვეყნის კულინარიული ტრადიცია თვლის, რომ პიტნის არომატი განსაკუთრებით მიმზიდველს ხდის სალათებისა და შემწვარი ხორცის კერძებს. პიტნის ნედლი ყლორტები კარგ სანელებლად ითვლება სუპებისათვის. ბევრ ქვეყანაში ბაღის პიტნის სანელებლები სუფრაზე პირდაპირ მიაქვთ (Шедо. Крейча). ფრიად პოპულარულია მენთოლიანი საღეჭი რეზინა.

ბაღის პიტნის გამოყენების ფართო არეალი საშუალებას გვაძლევს ვივარაუდოთ მისი მარკეტინგული პერსპექტივა.

ლიტერატურა:

ლალი დათეშიძე, არჩილ შენგელია

შესავალი

ცაცხვის 40-მდე სახეობა არსებობს. ევრაზიაში უფრო ცნობილი სახეობებია: Tilia americana; Tilia amurensis; Tilia begoniifolia; Tilia caroliniana; Tilia chinensis; Tilia chingiana; Tilia cordata; Tilia dasystyla; Tilia henryana;  Tilia heterophylla; Tilia hupehensis; Tilia insularis; Tilia intonsa; Tilia japonica; Tilia mandshurica; Tilia maximowicziana; Tilia mexicana; Tilia miqueliana; Tilia mongolica; Tilia nasczokinii; Tilia nobilis; Tilia occidentalis; Tilia oliveri; Tilia paucicostata; Tilia platyphyllos; Tilia rubra; Tilia sibirica; Tilia tomentosa; Tilia tuan . არსებობს სელექციური კულტურული ფორმებიც. ემპირიული მედიცინა არ ანსხვავებს ცაცხვის სახეობებს. ადგილობრივი ტრადიციები ყველა სახეობას იყენებს და აიგივებს ოფიცინალურ სახეობებთან.

ოფიცინალური სახეობებია: წვრილფოთოლა (გულისებრი) ცაცხვი - Tilia cordata Mill. (Syn. T. parvifolia Ehrh.) და მსხვილფოთოლა ცაცხვი - T.platyphyllos Scop. (Syn. T. grandifolia EhrH)

ჩვენ ქვემოთ, ამ სახეობებთან ერთად ვიხილავთ კავკასიური ცაცხვს Tilia Caucasica rupr. იგი არაა ოფიცინალური სახეობა. პლანტაციის ან ცალკეული მცენარეების გაშენებისას, მარკეტინგულად მომგებიანია ოფიცინალური სახეობები გავაშენოთ.ცაცხვი ერთ - ერთი ყველაზე მომგებიანი მცენარეა, უაღრესად ფართე მარკეტინგული არეალით. ცაცხვის პლანტაციების გაშენება, საინვესტიციო თვალსაზრისით, გვიანი უკუგების გამო ნაკლებრეალურია, მაგრამ კომპლექსური ფარმაკობოტანიკურ მეურნეობაში მიზანშეწონილია ცაცხვის გარკვეული რაოდენობის გაშენება საქართველოში, დეკორატიული თუ სამეცნიერო მიზნით, პრაქტიკულად ყველა სახეობის ცაცხვია შემოტანილი.ნაწილი მათგანი ჰიბრიდია, სამედიცინო თვალსაზრისით შეუსწავლელი. ამიტომ ცაცხვის ნედლეულის დამზადებისას, უცნობ სახეობებსა და ჯიშებს ჯობს მოვერიდოთ.

ზოგადი აღწერა

ყველა სახეობის ცაცხვი ცაცხვისებრთა ოჯახს მიეკუთვნება.

სამივე სახეობის ცაცხვი საკმაოდ მაღალი 25-30 მეტრის სიმაღლის ხეა, სწორმდგომი ტანით, გაშლილი ვარჯითად და სურნელოვანი ყვავილებით.

წვრილფოთოლა (გულისებრი) ცაცხვი - Tilia cordata Mill. (Syn. T. parvifolia Ehrh.) 25-მდე სიმაღლის ხეა .ნორჩი ტოტები შიშველი აქვს, მომწვანო ფერის. ფოთლები სიგრძით 7 სანტიმეტრამდეა, ფორმით მომრგვალო ან კვერცხისებრი. ფოთლის ზედა მხარე შიშველია,მწვანე. ქვედა მხარე მქრქალია, ფოთლები დაკბილულია, ძარღვების კიდეებში ბეწვების კონა აქვს. ფოთოლი 3-4 სანტიმეტრის სიგრძის ყუნწზე ზის.

ნახევრად ქოლგებად შეკრებილი ყვავილები ფოთლების უბეებშია ყვავილედის საერთო ყუნწზე მიმაგრებული. ყვავილობს ივნის-ივლისში.

ნაყოფი ერთბუდიანი ზომის, ელექსური ფორმის კაკალია, ტყავისებრი კანით. მოწითალო ფერის, ბუსუსებით. ნაყოფს იღებს ივლის-აგვისტოში.

მსხვილფოთოლა ცაცხვი - T.platyphyllos Scop. (Syn. T. grandifolia EhrH) წვრილფოთოლასაგან განსხვავდება რამდენიმე ნიშნით :

კავკასიური ცაცხვი Tilia Caucasica rupr. საქართველოში ფართოდაა გავრცელებული. დატოტვილი ვარჯი და გრძივად დაღარული კანი აქვს. ახალგაზრდა ტოტები მუქი წითელია, ზედ წვრილი მეჭეჭები აზის. ფოთლები მორიგეობითაა განლაგებული. ყვავილები მოყვითალო-თეთრია, არომატული.

კავკასიური ცაცხვი ცოცხლობს 300-400 წელი და მეტს .ყვავილობს ივნის-ივლისში. ნაყოფი შემოდის აგვისტო-სექტემბერში

გავრცელება

წვრილფოთოლა ცაცხვი იზრდება მთის ტყეებში. ამჯობინებს, მშრალ განათებულ ადგილებს. ადის ზღვის დონიდან 1200-2000 მ სიმაღლემდე. გვხვდება, როგორც წმინდა კორომების სახით, ასევე ტყის მასივის შემადგენლობაში. გავრცელებულია სამაჩაბლოში, მთიულეთში, თუშ-ფშავ-ხევსურეთში.

მსხვილფოთოლა ცაცხვი და მისი სახესხვაობები ველურად გვხვდება კარპატებში, დასავლეთ ევროპაში, უკრაინაში, ბელორუსიაში და მოლდავეთში. კავკასიური ცაცხვი გავრცელებულია საქართველოს ფოთლოვან ტყეებში. გვხვდება მუხასთან შერეული ან ცალკე კორომებად .ცაცხვს ფართოს იყენებენ პარკების გასამწვანებლად. იგი პერსპექტიული გზათა პირების გასამწვანებლადაც (გზათა პირების გამწვანება თანდათან სულ უფრო აქტუალური გახდება საქართველოში).

ნედლეული

ოფიცინალური ნედლეულია ცაცხვის ყვავილები - Flores TiLiae .

ემპირიული მედიცინა იყენებს ცაცხვის ფოთლებსაც, ქერქსაც,, ნაყოფებსა და თესლებსაც. დადსტურებულია მათში ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებათა შემცველობაც, რომლებიც გამოყენებას ჰპოვებს ხალხურ მედიცინასა და სახალხო მეურნეობის მრავალ დარგში.

კრეფენ ყვავილედს თანაყვავილედით.საუკეთესო ნედლეულია უკვე გაშლილი ყვავილები, მაგრამ მთლიანად გაშვილი ყვავილების შეგროვება თუ არ ხერხდება, შეიძლება შეერიოს 30 პროცენტი ბუტონიზაციის ფაზაში მყოფი ყვავილები

აშრობენ ჩრდილში, კარგი ვენტილიაციის პირობებში. მზეზე გაშრობა არ შეიძლება შრობის სასურველი ტემპერატურაა 40-500C. არ უნდა გამოაშრეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში ყვავილები ჩამოცვივდება.

ფარმაკოპეის მოთხოვნით მშრალი ნედლეული უნდა შედგებოდეს გაშლილი ყვავილებისაგან” მცირე რაოდენობით შეიძლება შერეული ქონდეს ყვავილის კოკრები და ერთეული უმწიფარი ნაყოფი. ვიზუალური მოთხოვნები ასეთია: გვირგვინის ფურცლები მოყვითალო უნდა იყოს” ჯამის ფოთლები- მომწვანო ან მოყვითალო-ნაცრისფერი, თანაყვავილის ფოთლები - ღია მოყვითალო, ან მოყვითალო მწვანე. უნდა ქონდეს სუნი არომატული სუნი, მოტკბო, ოდნავ ძელგი- გემო, შენარჩუნებული უნდა ქონდეს ლორწოვანობა.

ცაცხვის ყვავილობა დიდხანს არ გრძელდება (10-15 დღე), ამიტომ ნედლეულის შესაგროვებლად დამხმარე ძალისა და კიბეების ორგანიზებაა საჭირო. ძირს ჩამოყრილი ყვავილების შეგროვება მიზანშეწონილი არ არის.

მშრალი ნედლეულის შენახვის ვადა ორი წელია.

ქიმიური შედგენილობა

[9]: „ცაცხვის ყვავილი შეიცავს: პოლისაქარიდებს (10%25), მონო- და დი-საქარიდებს; ეთეროვან ზეთს 0.5%25, მასში ძირითადია ფარნეზოლი; ფლავონოიდებს: ტილიროზიდს, აფცელინს, აკაცეტინს, კემპფეროლს, ჰესპერიდინს, ქვერცეტინს, კემპფერიტრინს; ტრიტერპენოიდებს, ფენოლკარბონის მჟავებს, ვიტამინ C; პროანთოციანიდინებს “

გამოყენება მედიცინაში

ცაცხვი ოფიცინალურია მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში. გამონაცემი და მონახარში გამოიყენება ოფლდამდენად-გაციებისას, ბაქტერიოციდული მიზნით - პირში გამოსავლებად.

შედის მრავალ მცენარეულ ნაკრებში. ჰომეოპათია ცაცხვის ყვავილების ნაყენს იყენებს მეტეორიზმის და კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის აშლილობისას. იყენებენ  ხმარობენ დასამშვიდელად, სიცხის დამწევად, კატარის, პნევმონიის, ბრონქიტის დროს.

შედის სასმელი „მცენარეული“ ჩაების შემადგენლობაში.

გამოყენება ემპირიულ მედიცინაში (მანანა კიკნაძე)

პლანტაციის დაგეგმვა და გაშენება

ცაცხვს ნერგებით ამრავლებენ. გამრავლების და პლანტაციის გაშენების წესები სხვა დიდვარჯიან მცენარებეისაგან არ განსხვავდება.

ცაცხვის პლანტაციის გაშენების შემთხვევაში, სასურველია გაშენდეს სხვადასხვა ჯიშები. საქმე იმაშიუა, რომ სხვადასხვა ჯიშები სხვადასხვა დროს ყვავილობს და ჯიშთა შერევით შეიძლება მეფუტკრეობის საკვები ბაზის კონვეიერის მოწყობა.

ცაცხვის მარკეტინგული არეალი

როგორც ავღნიშნეთ, ცაცხვის მარკეტინგული არეალი ფართეა:

1. 1. ძირითად შემოსავალს ცაცხვი თაფლის სახით იძლევა. 1 ჰექტარზე დაახლოებით 1500 კილოგრამს. ცაცხვის თაფლი უმაღლესი ხარისხისაა.

1. 2. ცაცხვის მერქანი.

ცაცხვს ძვირფასი მერქანი აქვს, მაგრამ კომპლექსური მეურნეობის დაგეგმვისას შეიძლება უფრო საინტერესო იყოს, რომ მისი ლაფანისაგან მზადდება ჭილები და სხვადასხვა წნული ნაკეთობები. ამზადებენ თოკებს.

ლიტერატურა:

ლალი დათეშიძე, არჩილ შენგელია

Рябина обыкнавенная- რუს.
Rowan mountain ash - ინგ.
Sorbier des oiseaux - ფრანგ.
Vogelbeere - გერმ.

I ზოგადი ნაწილი

1.1 ზოგადი დახასიათება

ცირცელი - Sorbus aucuparia L. (=S. boissierii Sneid) მიეკუთვნება ვარდისებრთა - Rosaceaes-ს ოჯახს. იგი უეკლო ხეა,  რომლის სიმაღლე 4-6 მ-ია, იშვიათად ბუჩქის სახით გვხვდება.

ღეროების ქერქი გლუვია, რუხი ფერის. ნორჩი ტოტები მურა-წითელია, თავიდან ბეწვებითაა შემოსილი, შემდეგ შიშვლდება.

ფოთლები მოგრძო ან მოგრძო-ლანცეტისებური. ფოთლის ზედაპირი მკრთალი-მწვანეა, ზემოდან რუხი-მწვანეა. ფოთლები 13-25 სმ სიგრძისაა, 11-15 ფოთოლაკით. ფოთოლაკები ზედა მხარეზე ღია მწვანეა, ქვედაზე კი მოთეთრო, ზემო ნაწილში დაკბილულია. ზოგი ფოთოლაკის ძირში ჯაგრებია წამოზრდილი. კენწრული ფოთოლაკი ასიმეტრიულ-ელიფსურია, ძირისკენ თანდათან ვიწროვდება და ყუნწში გადადის.

ყვავილები 10 სმ დიამეტრის ,შიშველია ან თითქმის შიშველი ფარისებური საგველაა. ყვავილები ნუშისმაგვარი სპეციპიკური სუნისაა. მათი დიამეტრი 8-15 მმ-ია. ჯამი 5 განყოფილებიანია; ბუსუსოვანი გვორგვინი თავისუფალფურცლიანია და შედგება 5 თეთრი ფერის მომრგვალებული ფურცლებისაგან. მტვრიანების რაოდენობა 20-ია, ბუტკო -1, ნაყოფი წვნიანია, ღია-ნარინჯისფერ-წითელია ან მოყვითალო-ნარინჯისფერი.  კვირტები თითისტარისებრია, გლუვი ან ოდნავ წიბოვანი.

ნაყოფი კენკრისებრია, მომრგვალი-ოვალური, წვნიანი, ხორცოვანი. დიამეტრი 8-10 მმ-ია. შიგნით 2-7 თესლია. ნაყოფს თავში შერჩენილი აქვს ყვავილის ჯამი ვაშლისა და ვარდოსანთა ოჯახის სხვა სახეობების მსგავსად.

თესლი ვარდისფერია, ნახევარმტავარის ფორმის. 1000 ც თესლი დაახლოებით 4 გრამამდე იწონის. ყვავილობს მაის-ივნისში. ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში. ცირცელის სხვადასხვა სახეობების სიცოცხლისუნარიანობა 60-100 წელია.

1.2 გავრცელება

ცირცელი გავრცელებულია ტყის ზედა და სუბალპურ სარტყლებში. დედამიწის ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში ცირცელის 84 სახეობაა გავრცელებული. საქართველოში გავრცელებული სახეობებია: Sorbus caucasigena Kom, S. boissieri C. K. Schueid.

პირველი სახეობა გავრცელებულია სვანეთში, რაჭა-ლეჩხუმში, სამეგრელოში, იმერეთში, ქართლში, მთიულეთში, თუშ-ფშავ-ხევსურეთში, კახეთში, თრიალეთში, ჯავახეთში, მესხეთში.

საქართველოში გავრცელებულია მეორე სახეობა. იგი ძირითადად გვხვდება აჭარასა და გურიაში, სამეგრელოში.

ამ სახეობათა განმასხვავებელი ნიშნები მოყვანილია ქვემოთ ცხრილში.

ცირცელი ფართო ეკოლოგიური დიაპაზონის მცენარეა. ძირითადად გვხვდება 700-დან 1500-2300 მ.მდე ზღვის დონიდან.

1.3 ქიმიური შემადგენლობა

ცირცელის ნაყოფები მდიდარია ვიტამინებით C  (40-200 mg%25), B2, E და P. იგი შეიცავს ბეტაკაროტინს, P, C ვიტამინებს, შაქრებს, ღვინის, ვაშლის, ლიმონის, სორბინის მჟავებს, მწარე და მთრიმლავ ნივთიერებებს, სპირტ სორბიტს და კეტოშაქარ სორბოზას. მდიდარია მიკროელემენტებით.

თესლი შეიცავს გლუკოზიდ ამიგდალინს და ცხიმოვან ზეთს.

ფოთოლი შეიცავს ვიტამის C -ს

ბიოლოგიურად აქტიურ შენაერთთა რამდენიმე ჯგუფია დადგენილი ცირცელის ქერქში, მერქანში, ფოთლებში და ყვავილებში

[9] ხაზს უსვამს შემდეგ ელემენტებს : კაროტინოიდების კომპონენტებს :β-კაროტინს, მის ეპოქსიდის და კრიპტოქსანტინს. კატექინებს: (-) - ეპიკატექინგალატს, (-) - ეპიკატექინს, (-) - ეპიგალოკატექინგალატს; ფენოკარბონის მჟავებსა და მათ ნაწარმებს, მთრთილავი ნივთიერებებს, ანთოციანებსა და ლეიკოანთოციანიდინებს,  ნახშირწყლებს, ფლავონოიდებს: ქვერციტრინს, იზოქვერციტრინს, ქვერცეტინს, რუტინს, ჰიპეროზიდს, მერატინს; ჟანგბადშემცვლელ ჰეტეროციკლური ნაერთებს, ტრიტერპენული მჟავებს, ფოსფოლიპიდებს.

II კულტივირება

2.1 ადგილის შერჩევა

ცირცელი ვერ ეგუება ინდუსტრიული ცენტრების და საწარმოების მიერ დაბინძურებულ ეკოგარემოს. გარდა იმისა, რომ მსგავს პირობებში მოზარდი მცენარეები სამკურნალო ნედლეულად უვარგისია, ცირცელის შემთხვევაში თვითონ მცენარე ამბობს უარს არსებობაზე.

ცირცელი ვერ იტანს ნესტიან და დაჭაობებულ ადგილებს. იგი უპირატესად კარგად ვითარდება საკვები ნივთიერებებით მდიდარ ნიადაგებზე.

2.2 გამრავლება

ცირცელის გამრავლება შესაძლებელია როგორც თესლებით, ასევე ვეგეტაციურადაც.

დათესვა შესაძლებელია გაზაფხულზე და შემოდგომაზე. საგაზაფხულო თესვისას საჭიროა თესლის წინასწარი სტრატიფიკაცია. სტრატიფიკაციამდე თესლს 3-4 სთ-ით წყალში შეასველებენ.

ადრე გაზაფხულზე ნიადაგს გაანოყიერებენ; გადარგვის ან გასხვლის საჭიროების შემთხვევაში მიზანშეწონილია იგი მოხდეს ადრე გაზაფხულზე და მოკლე ვადაში. გასხვლის ერთ-ერთი მიზანია ვარჯის ისეთი ფორმის შერჩევა, რომ ნაყოფი შესაგროვებლად იოლი იყოს და შეგროვებისას ტოტები არ დაზიანდეს. დარგვისთვის საუკეთესო პერიოდია შემოდგომა.

კულტურაში ცირცელი უფრო უხვმოსავლიანია, ვიდრე ბუნებაში.

2.3 ნედლეულის დამზადება

ოფიცინალური ნედლეულია ცირცელის ნაყოფი - Fructus Sorbi. ნაყოფი მომრგვალო ან ოვალურ-მომრგვალოა.ნაყოფის სუნი სუსტი თავისებურია, გემო მომჟავო-მწარე, ოდნავ ძელგი.

ცირცელის მწიფე ნაყოფებს აგროვებენ ჩვეულებრივ საქტემბერ-ოქტომბერში. შეგროვებისას საყურადღებოა მცენარის ტოტები არ დაზიანდეს. შეგროვებულ ნაყოფებს აწყობენ კალათებში, ვედროებში ან ტომრებში, 16-20 კგ ოდენობით. იგი გამოიყენება როგორც ნედლი, ასევე გამხმარი სახით. გაშრობამდე ნედლეულს დაახარისხებენ, გაასუფთავებენ ნაყოფებს სხვადასხვა მინარევებისაგან (ყუნწი, ფოთოლი, ტოტის ნაწილები) და გაფუჭებული ნაყოფებისაგან. შრობა შესაძლებელია ხელოვნურ საშრობებში, 60-800C ტემპერატურაზე. კარგ ამინდში შესაძლოა ჰაერზე გამოშრობა. ამისათვის ნაყოფებს გაშლიან თხელ ფენად ქაღალდზე ან ქსოვილზე და დროდადრო აურევენ.

კეთილხარისხოვან ნედლეულში არ უნდა ერიოს გაშავებული ნაყოფები, აგრეთვე ისეთი ნაყოფები, რომლებიც ზეწოლისას ნაფშვენებად იქცევა.

იგი ნარინჯისფერ-წითელი ან წითელი ფერისაა. ნაყოფი ყუნწმოცილებულია, მომრგვალო ან ოვალ-მომრგვალოა. მისი სიგანე 9 მმ-მდეა, მბზინავი, ძლიერდანაოჭებული. ნაყოფის წვერზე შეიმჩნევა ჯამის ნარჩენი. ნაყოფში 2-7 თესლია. ნაყოფს აქვს სუსტი დამახასიათებელი სუნი, გემო მომჟავო-მწარეა.

ცირცელის რიცხვითი მახასითებლები მოცემულია ცხრილში.

ყოვლად დაუშვებელია ნედლეულში შხამიანი კენკროვანი ნაყოფების, სიდამპლის, ობის შემცველობა.

გამზადებულ ნედლეულს ფუთავენ 30-40 კგ-ობით ტომრებში. მას ინახავენ მშრალ ადგილას, კარგი განიავების პირობებში. ნედლეულის შენახვის ვადაა 2 წელი.

III. გამოყენება

ცირცელის ნაყოფები თავისი შესანიშნავი შემადგენლობის გამო სასიამოვნო საჭმელია და მეტად სასარეგებლოა. ცირცელის ნაყოფების გამოყენება რეკომენდირებულია ავიტამინოზისა და გაცივების დროს. იგი შედის ვიტამინური ნაკრებების შემადგენლობაში.

ბულგარულ ხალხურ მედიცინაში ცირცელის ნაყოფებისაგან მომზადებულ სიროფს იყენებენ რევმატიული ტკივილების მოსახსნელად. პოლონელები კი თვლიან, რომ იგი არეგულირებს მარილოვან ცვლას ორგანიზმში. რუსულ ხალხურ მედიცინაში მას იყენებენ საჭმლის მონელების გასაუმჯობესებლად, კუჭის დაბალი მჟავიანობის დროს. მშრალ ნაყოფებს და ნედლი ნაყოფების წვენს იყენებენ დიზენტერიის დროს, კენკრის ნახარშს იყენებენ ჰემოროის, თირკმლის კენჭოვანი დაავადების, რევმატიზმის დროს. წყლიანი ნახარშები ცნობილია როგორც შარდმდენი და სისხლდენის შემაჩერებელი.

ჩვენში ცირცელის ნაყოფებს იყენებენ კუჭის წვენის დაბალი მჟავიანობის დროს, გაციების პროფილაქტიკისათვის. ვეტერინარიაში ნაყოფების ნახარშს იყენებენ საქონლის ფილტვების დაავადებების დროს. ცირცელის ნაყოფი ფართო გამოყენებას პოულობს საკონდიტრო ნაწარმში. მისგან ამზადებენ მურაბებს, ხილფაფას, მარმელადს და სხვა.

სახეობრივი შეჯვარებით გამოყვანილია სპეციალური ჯიშები, რომლებსაც უფრო წვნიანი და დიდი ზომის ნაყოფები აქვს.

მეტად ეფექტურია ცირცელის ნაყოფების გამოყენება ასკილთან ერთად, როგორც ვიტამინების კომპლექსის მიღების წყარო. ამისათვის 1/2 სუფრის კოვზ ასკილისა და ცირცელის ნაყოფების ნარევს დაასხამენ ორ ჭიქა მდუღარე წყალს, დგამენ წყლის აბაზანაზე 30 წთ-ით, გააციებენ, გაწურავენ. მიღებულ სითხეს გემოვნების მიხედვით დაატკბობენ და ღებულობენ ნახევარი ჭიქის ოდენობით სამჯერ დღეში.

თირკმელ-კენჭოვანი დაავადებების დროს ეფექტურია შემდეგი წესით მომზადებული ვაჟინის გამოყენება: 500 გრამ ნაყოფებს დააყრიან 50 გრამ შაქარს და ნელ ცეცხლზე წამოადუღებენ. წარმოქმნილ მასას ღებულობენ კოვზით დღეში რამდენიმეჯერ.

მარკეტინგული ნიშები

ცირცელი განსაკუთრებით პერსპექტიულია ჯავახეთში და სტეფანწმინდაში, შემდეგი ნიშნების მიხედვით:

ხარობს 2400 მეტრ სიმაღლემდე ზღვის დონიდან

ადვილად იტანს სიცხესა და დიდ სიცივეს

მოსავალს 1 - 2 წლის შემდეგ იძლევა

სასურველია მისი გამოყენება მთიან პირობებში გამწვანებისა და გატყევებისათვის.

ცირცელი თაფლოვანი მცენარეა.

მერქანი გამოიყენება წვრილმანი ნაკეთობების დასამზადებლად.

ამ თვალსაზრისის გამო, ვვარაუდობთ, რომ ცირცელის გაშენება მომგებიანი იქნება ფოკაში. რაც შეეხება საბაზრო ნიშას ცირცელისათვის, იგი სავარაუდო პლანტაციის წარმადობის ფარდი, ფრიად სპეციფიკური და შეიძლება ვივარაუდოთ კონკურენციისაგან შედარებით დაცულია.

გამოყენება ოფიცინალურ მედიცინაში

ცირცელის ნაყოფი ოფიცინალური პოლივიტამინური ნედლეულია:

შედის რამოდენიმე ნაკრებში
ამზადებენ გამონაცემს
ხდიან ზეთს.

ცირცელის ზეთს იყენებენ კუჭ-ნაწლავის დაავადებების საწინააღმდეგოდ, აჩქარებს წყლულის ეპითელიზაციას და ქსოვილების რეგენერაციას.

გამოყენება ემპირიულ მედიცინაში (მანანა კიკნაძე)

ლიტერატურა:

ლალი დათეშიძე, ვასილ შენგელია

Эвкалипт шариковый - რუს.
Bleu gum - ინგლ.
Blauergummibaum - გერმ.
Bois de gommier bleu - ფრანგ.

1.1. ზოგადი დახასიათება

ბურთულა ევკალიპტი - Eucalyptus globulus Labill, ნაცარა ევკალიპტი - Eucalyptus cinerea F. Muell. ex Benth, წნელისებრი ევკალიპტი - Eucalyptus viminalis Labill. ევკალიპტები მიეკუთვნება Myrtaceae მირტისებრთა - ს ოჯახს.

ჩვენ ქვემოთ, თუ საპირისპირო არაა ნათქვამი, აღვწერთ ბურთულა ევკალიპტს - Eucalyptus globulus Labill.

ბურთულა ევკალიპტი - Eucalyptus globulus Labill

ევკალიპტი მარადმწვანე ხეა. ჩვენში კულტივირებულია შავი ზღვის სანაპიროზე. ევკალიპტი სწრაფად მოზარდი მცენარეა. ჩვენში მისი სიმაღლე 50 მ - ს აღწევს. თავის სამშობლოში-150 მეტრს.

სიმაღლით მას კონკურენციას მხოლოდ მამონტის ხე უწევს. მარადმწვანე, სითბოსა და სინამის მოყვარული მცენარეა.

ქერქი გლუვია, ნაცრისფერი, დაღარული, თანდათან სკდება და ხეს გრძელი ფირფიტების სახით ჩამოეკიდება.

ახასიათებს ჰეტერფილია - ფოთლები სხვადასხვანაირია. არჩევენ ორი ტიპის ფოთლებს: ახალგაზრდა, რომელიც ცვილისებური ნაფიფქიანია, მჯდომარეა, მოპირდაპირე განლაგების, გულისებრი, ფართო ლანცეტისებრი ან კვერცხისებრი. მისი სიგრძე 7 - 16 სმ - ია, სიგანე 4 - 9 სმ. ძველი ფოთლები მუქი მწვანეა, ყუნწიანი, სპირალურად განლაგებული, ლანცეტისებური ან ნამგლისებრ - ლანცეტისებრი, წვეროსთან წაწვეტებულია. მისი სიგრძე 10 - 30 სმ - ია, სიგანე 3 - 4 სმ.

ყვავილები ერთეულია, მჯდომარე ან მოკლე ყუნწზე და განლაგებულია ფოთლის უბეებში. ნაყოფი ოთხწახნაგოვანი სფეროსებურია, რომლის დიამეტრი 1,5 - 3 სმ - ია. მცენარე უძლებს 9 - 100C -მდე ყინვებს.

ევკალიპტი ყვავილობს შემოდგომით 3-5 წლის ასაკში, ნაყოფი მწიფდება ყვავილობიდან 1,5-2 წლის შემდეგ.

ევკალიპტი ძლიერ სწრაფად იზრდება, დღე-ღამეში 1 მეტრამდე.

ნაცარა ევკალიპტი - Eucalyptus cinerea F. Muell. ex Benth.

Eucaluptus cinerea F. Muell ex Benth, რომლის სიმაღლე 25 მ - მდეა. მისი ღეროს ქერქი მოწითალო - დარიჩინისფერია, ახალგაზრდა ყლორტების ქერქი კი მოწითალო - მოთეთროა. ახალგაზრდა ფოთლები მჯდომარეა ან მოკლეყუნწიანი, კვერცხისებრი, მომრგვალო ან გულისებრ - ლანცეტისებრი. მათი სიგრძე 3,5 - 4,5 სმ - ია, სიგანე 3 - 5,5 სმ. ძველი ფოთლები მჯდომარეა ან მოკლეყუნწიანია, კვერცხისებრი, კვერცხისებრ - ლანცეტისებრი ან ლანცეტისებრი, რომლის სიგრძეა 10 - 13 სმ, სიგანე 5სმ; ისინი მოპირდაპირეა ან მორიგეობითი. ყვავილები უბეებში ქოლგა ყვავილედის სახითაა. ნაყოფები სფეროსებრი ან განიერი - მსხლისებურია, რომლის სიგრძე 6 - 7 მმ - ია, დიამეტრი 7 - 10 მმ. მცენარე ამტანია -11 - 120C -მდე ყინვების.

წნელისებრი ევკალიპტი - Eucalyptus viminalis Labill

Eucalyptus viminalis Labill. 50 მ სიმაღლემდე იზრდება. მისი ქერქი გლუვია, თეთრი, თითქმის სრულიად განშრევებული და ცვენადი, ღეროს ფუძესთან იგი უხეში და ქერცლისებურია. ახლგაზრდა ფოთლები განლაგებულია მოპირდაპირედ, მჯდომარეა. ისინი ვიწრო ან ფართო - ლანცეტისებურია, მბზინავი, ღია ან მუქი - მწვანე, რომელთა სიგრძე 5 - 10 სმ - ია, სიგანე 1,5 - 3 სმ. ძველი ფოთლები ყუნწიანია, ღია - მწვანე, ლანცეტისებური ან ნამგლისებური. მათი სიგრძე 11 - 18 სმ - ია, სიგანე 1,5 - 2 სმ. ყვავილები უბეებში ქოლგადაა. ნაყოფი სფეროსებურია, რომლის დიამეტრი 5 - 8 მ - ია, იგი ყველაზე უკეთ იტანს ყინვებს ( - 10 - 120C) ევკალიპტის სხვა სახეობებთან შედარებით.

1.2. გავრცელება

ევკალიპტი ჩვენში შემოტანილია ავსტრალიიდან. მას აშენებენ დეკორატიული და საწარმოო მიზნით. იგი კულტივირებულია საქართველოს შავიზღვისპირა ზოლში. Eucalyptus glubulus კულტივირებულია და გვხვდება აჭარასა და აფხაზეთში. E. cinerea და E. viminalis კულტივირებულია დასავლეთ საქართველოში;

მთლიანად საქართველოში მე-20 საუკუნის 80-ინა წლებში, ევკალიპტის 35 სახეობის 10 მილიონი ეგზემპლარი ხარობდა. ვფიქრობთ, მათი რაოდენობა არ შემცირებულა. ამავე დროს აღსანიშნავია, რომ ოფიცინალური სახეობები მაშინაც ცოტა იყო. (მოსახლეობაც ვერ ანსხვავებს ოფიცინალურ სახეობებს)

1.3 ნედლეული

ოფიცინალური ნედლეულია:

ბურთულა ევკალიპტის (Eucalyptus globulus Labill), ნაცარა ევკალიპტის (E. cinerea F. Muell. ex Benth.) და წნელისებრი ევკალიპტის (E. viminalis Labill) ფოთოლი - Folium Eucalypti

- ამავე სახეობების ფოთლები ყლორტებთან ერთად, ზეთის მისაღებად. ზეთი შეიძლება მიღებულ იქნეს ნედლი ან გამშრალი ნედლეულისაგან. გამოხდილ ზეთის რექტიფიკაციის შემდეგ, მას სცილდება ანდეჰიდებუ და ლორწოვან კანს აღარ  აღიზიანებს.

ევკალიპტის ზეთი ღია მწავანე ფერის, ადვილად მოძრავი სითხეა. აქვს ადვილად გამოსაცნობი, ევკალიპტის სუნი . ჩვენი ფარმაკოპეის მოთხოვნით ზეთში ცინეოლის შემცველობა 60%25 დაბალი არ უნდა იყოს.

მაღალი ხარისხის ნედლეულში სახეობების აღრევა დაუშვებელია.

ოფიცინალურ, სამედიცინო დანიშნულების ნედლეულში დომინანტი ნივთიერებაა ცინეოლი.

ევკალიპტის ზოგიერთი, არაოფიცინალური სახეობა გამოიყენება პარფიუმერიაში და სახალხო მეორნეობაში. პარფიუმერიაში გამოიყენება ევკალიპტის სახეობები, რომლებშიც დომინირებს ერანილაცეტატი , გერანიოლი, d- და l- ციტრონელალი, l-ციტრონელილო და იზოპულეგონი. სახალხო მეურნეობაში გამოიყენება ევკალიპტები, სადაც დომინანტი  ფელანდრენია.

1.4 ქიმიური შემადგენლობა

ევკალიპტის ფოთლები შეიცავს 0,5 - 3,5%25 ეთერზეთს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ელაგის და გალუსის მჟავებს, მწარე ნივთიერებებს; ცინეოლს, კამფენს, ფენხენს, პინოკარვეოლს, ტერპინეოლს, სესკვიტერპენულ სპირტებს, ალდეჰიდებს, თავისუფალ და ეთერიფიცირებულ სპირტებს, კარბონილურ ნაერთებს, ტერპენული და სესკვირტერპენული რიგის ნახშირწყლებს.

[9]-ს მიხედვით, საქართველოს რესურსები საკმარისია 25 ტონა ზეთის გამომუშავებისათვის.

- ფორმულა აღებულია [9]- დან.

II ნედლეულის დამზადება

2.1 ევკალიპტის ნარგაობა

ევკალიპტი აქვს ნიადაგების დაშრობის უნარი, ამასთან პრაქტიკულად არ წარმოქმნის ჩრდილს. ზოგიერთი მონაცემებით ამცირებს (აფერხებს) მცენარეთა მავნებლების გავრცელებას. ამ თვისებების გამო, იგი დიდად ფასეულია დასავლეთ საქართველოს ჭარბტენიანი ნიადაგებისა და მავლებელმოძალებული სოფლებისათვის.

ცალკე, ევკალიპტის სპეციალური პლანტაციის გაშენება, მცირემიწიან საქართველოში არ გვგონია, ამ ეტაპზე, რენტაბელური იყოს, მაგრამ ევკალიპტის დიდი რაოდენობით გაშენება, საზოგადოებრივ საკუთრებაში მყოფ მიწებზე (მაგ. შიდა გზები, მოედნები), მოსახლეობაში მისი პროპაგანდა სახელმწიფო დონეზე უნდა იქნეს აყვანილი აუცილებელია სახელმწიფოს ხელშეწყობა ევკალიპტის სანერგე მეურნეობის გაშენების მსურველთათვის. ევკალიპტის სანერგე მეურნეობის ორგანიზება სოლიდურ ინვესტიციასა და ს/სასოფლო საქმიანობის განვითარებულ სადაზღვევო სისტემას მოითხოვს.

ეს ღონისძიებები, უზრუნველყოფს ევკალიპტის ზეთის წარმოების განახლებასაც. არსებობს მონაცემები, რომ გასულ საუკუნეში საქართველო 30 ტონამდე ევკალიპტის ზეთს აწარმოებდა. გასული საუკუნის პრესა აქტიურად წერდა ევკალიპტის როლზე კოლხეთის ჭაობების დაშრობასა და მალარიის მოსპობაში [3], [7].

2.2 ნედლეულის დამზადება

ევკალიპტის ფოთლებს ამზადებენ ნოემბერიდან აპრილამდე. ამ პერიოდში ეთერზეთის შემცველობა ყველაზე მაღალია. ფოთლებს აგროვებენ იმ ხეებიდან, რომლებიც დასახლებული ადგილიდან მოშორებულია, ადგილობრივი ორგანიზაციების ნებართვით. ფოთლების შესაგროვებლად ხეზე კიბის საშუალებით შედიან და შესარჩევად აჭრიან შეფოთლილ ტოტებს, რომელთა სიგრძე 70 - 80 - სმ - მდეა. დასაშვებია ხის ქვედა ფართის 50%25 - მდე ტოტების შეჭრა. შეგროვებული ტოტები გადააქვთ გასაშრობად.

გასაშრობად მიტანილ ნედლეულს გამოაცალკევენ ღეროსაგან და გაშლიან 10 სმ სისქის ფენად თაროებზე კარგი ვენტილაციის მქონე სათავსოში. ნედლეულს პერიოდულად გადააბრუნებენ. ხელოვნურ საშრობებში ევკალიპტის ფოთლების გაშრობა დასაშვებია 400C ტემპერატურაზე. ცალკეული სახეობების ფოთლებს აშრობენ განცალკევებულად. მზა ნედლეულს ფუთავენ 50 კგ - ობით ფუთებში ან 10 - 15 კგ ტომრებში და ინახავენ თაროებზე მშრალ, კარგი განიავების პირობებში.

სხვადასხვა სახეობის ნედლეული განსხვავებულია.

E. globulus ძველი ტოტების ფოთლები ყუნწიანია, წაგრძელებულ - ლანცეტისებრი, იშვიათად განიერ - ლანცეტისებრი, მეტწილად ნამგლისებურად მოღუნული, კანიანი, მსხვილი, რუხი - მწვანე, ზოგჯერ მტრედისფერ - მწვანე, სიგრძით 10 - 30 სმ, სიგანე 3 - 4 სმ - ია.

ახალგაზრდა ტოტების ფოთლები უყუნწოა ან მოკლე ყუნწიანია, კვერცხისებური ან მოგრძო - კვერცხისებურია, ფუძესთან გულისებურია, თხელი, მკვრივი, რუხი მწვანე, 7 - 16 სმ სიგრძისა და 1 - 9 სმ სიგანის.

E. cinerea - ს ძველი ტოტების ფოთლები ყუნწიანია, წაგრძელებული კვერცხისებური, 5 - 13 სმ სიგრძის და 5 სმ - მდე სიგანის. ახალგაზრდა ტოტების ფოთლები მეტწილად უყუნწოა, უპირატესად მომრგვალო ან განიერ - კვერცხისებური, 1,5 - 8 სმ სიგრძის და 1 - 7 სმ სიგანის. ფოთლები რუხი - მწვანეა, მტრედისფერი ელფერით.

სინათლის ქვეშ თხელ ფოთლებზე შესამჩნევია მრავალრიცხოვანი განათებული წერტილები ესენი ეთერზეთის სათავსოებია. ნედლეულს აქვს ძლიერი არომატული სუნი, გემო მომწარო - სურნელოვანია.

E. vimanalis ძველი ტოტების ფოთლები ყუნწიანია, ვიწრო ლანცეტისებური, ნამგლისებურად მომრგვალებული, მკვრივი, მორუხო - მწვანე, მათი სიგრძე 4 - 27 სმ - ია, სიგანე 0,5 - 5 სმ. ახალგაზრდა ტოტების ფოთლები ღია - მწვანეა, უყუნწო ან მოკლეყუნწიანი, მოგრძო - კვერცხისებური, ფუძესთან გულისებური. ფოთლების სიგრძე 3,5 - 11 სმ - ია, სიგანე 0,7 - 4 სმ. ევკალიპტის ყველა სახეობის ფოთოლი კიდემთლიანია, გლუვი.

ნედლეულის რიცხვითი მახასიათებლებია:

ევკალიპტის ნედლეულს ფუთავენ 15-20 კგ-იან ტომრებში. მას ინახავენ მშრალ, კარგი განიავების სათავსოში. ნედლეული ეთერზეთის შემცველია, ამიტომ იგი უნდა ინახებოდეს სხვა სამკურნალო ნედლეულისგან განცალკევებულად. ნედლეულში ეთერზეთის შემცველობას ამოწმებენ ყოველწლიურად.

III გამოყენება

ევკალიპტის ფოთოლს და მისგან მიღებული ევკალიპტის ზეთს გააჩნია ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება. როგორც საინჰალაციო საშუალებას, მას იყენებენ  სასუნთქი გზების ანთებითი დაავადებების, ჩირქოვანი ბრონქიტის, ფილტვის აბსცესის დროს, გაცივებისას. გამონაცემს ივლებენ ყელში, იკეთებენ თვალის აბaზანებს, იბანენ ჭრილობებს, წყლულებს. კარგ შედეგს იძლევა მისი გამოყენება სხვა ეთერზეთოვან სამკურნალო მცენარეებთან კომბინაციაში.

ევკალიპტის გამოყენება ემპირიულ მედიცინაში (მანანა კიკნაძე)

ლიტერატურა:

ლალი დათეშიძე, არჩილ შენგელია

ქათირა - Tragacanthae
გლერძი ტკბილფოთოლა - Astragalus glycyphyllus
გლერძი შებუსვილ - დატოტვილი - Astragalus Piletocladus Fr.et Sint.
გლერძი ხაოიანი - Astragalus dasyanthus
გლერძი გაშიშვლებული - Astragalus Denudatus stev.
გლერძი წვრილთავიანი - Astragalus microcephalus Willd.
გლერძი ხშირფოთოლა - Astragalus Pycnophyllus Stev

შესავალი

გლერძი და ქათირას ჩვენ სინონიმებად გავიაზრებთ. გლერძი მცენარეთა გვარია. მიეკუთვნება პარკოსანთა ოჯახს.გლერძის ოჯახში 2000-მდე სახეობა შედის. საქართველოში გვხვდება 66 სახეობა, მათგან 13 საქართველოს ენდემია. სახეობათა უმეტესობა ბუჩქბალახებია, თუმცა არსებუჩქოვანი სახობებიც. იზრდება მშრალ, ქვიან და კლდოვან ფერდობებზე, სუბალპურ და ალპურ მდელოებზე, ზოგი სახეობა ეტანება ტენიან ადგილებს.

ემპირიული მედიცინა გკერძის მრავალ სახეობას მიაწერს სამკურნალო თვისებებს, მაგრამ ისინი შეუსწავლელი ან ნაკლებხარისხოვანია.

მედიცინაში გამოიყენება გლერძის 20-მდე სახეობა. მათგან გუმიზის დამზადების თვალსაზრისით ყველაზე მაღალი ღირებულება აქვთ:

- წვრილთავიან გლერძს - Astragalus microcephalus Willd

შებუსვილ-დატოტვილ გლერძს - A. Piletocladus Fr. et Sint.

ჩვენ, ქვემოთ სწორედ ამ მცენარეებს ვახასიათებთ.

ემპირიული მედიცინის მიერ სამკურნალო მიზნით გამოყენების თვალსაზრისით საინტერესო კიდევ ერთ სახეობას:

- გლერძი ხშირფოთოლა -Astragalus Pycnophyllus Stev

გლერძის ზოგიერთი სახეობა კულტურაშიც არის შეტანილი, მაგრამ საქართველოში კულტივირების პრეცენდენტის შესახებ ინფორმაცია ვერ მივიპოვეთ.

უნდა აღინიშნოს, რომ სახეობათა შორის განმასხვავებელი ნიშნები და მათი კლასიფიკაცია, წინამდებარე სტატიაში ზედაპირულია. საჭიროა საიდენტიფიკაციო ცხრილების მომზადება

ზოგადი აღწერა

წვრილთავიანი გლერძი - Astragalus microcephalus Willd
შებუსვილ-დატოტვილ გლერძი - A. Piletocladus Fr. et Sint.

გლერძის ეს სახეობები ტანმორჩილი, 1,5-2 მ სიმაღლის ეკლიანი ბუჩქებია. აქვს რამდენიმე ძლიერ დატოტვილი ღერო. წვერში ეკლიანი ფოთლები ., ფოთოლაკები განლაგებულია  საერთო ყუნწზე. დასახელებულ სახეობატა ძირითადი განმასხვავებელი ნიშანია ყვაილების ფერი და ზომები . ორივე სახეობას ყვავილები განლაგებული აქვს ფოთლების უბეებში, ჯგუფურად. A. Piletocladus Fr. et Sint. ყვავილები უფრო წვრილია, ღია ყვითელი, იისფერი ძარღვებით

ორივე სახეობის ბუსუსებით დაფარული ერთთესლიანი პარკია. ყვავილობენ ივლის-ივლისში

გლერძი ხშირფოთოლა -Astragalus Pycnophyllus Stev. - საშუალოდ 50 სმ. სიმაღლის  ხშირტოტებიანი, მოყვითალო გაფარჩხულეკლებიანი ბუჩქია. ყვავილები ღია ყვითელი აქვს.

გავრცელება

გლერძი გავრცელებულია ძირითადად ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს მშრალ რაიონებში.

გლერძი ქსეროფიტია, ადის ზღვის დონიდან 2000 მ. სიმაღლემდე.

გომიზის საერთაშორისო ბაზარზე დომინირებს თურქეთი, ირანი, შუა აზიის ქვეყნები.

[9]-ის მიხედვით, საქართველოში მოიპოვება გომიზისათვის ვარგისი ორი სახეობა:

- გლერძი წვრილთავიანი Astragalus microcephalus Willd. იგი მთელ ამიერკავკასიაშია გავრცელებული

- გაშიშვლებული გლერძი - Astragalus Denudatus stev ჩვენში ნაპოვნია მხოლოდ სოფ. ყაზბეგთან და სოფ. შატილში.

[7]-ის მიხედვით, გლერძი ხშირფოთოლა -Astragalus Pycnophyllus Stev -საგან შეიძლება გუმისის მიღება, მაგრამ იგი არაა ოფიცინალური სახეობა, უცნობია გუმისის ხარისხი .

ნედლეული

სამედიცინო ნედლეულია ქათირას გომიზი. მცენარის ქერქის ბუნებრივი ან ხელოვნური დაზიანების შემთხვევაში გარეთ გამოედინება ბლანტი, დამცავი მასა. იგი 2-3 დღეში მყარდება და ვღებულობთ გომიზს.

გომიზის მისაღებად მცენარე უნდა დაისეროს. გომიზის დიდი რაოდენობა მიიღება ყვავილობის დაწყებამდე. რაც უფრო ხნიერია მცენარე, გომიზიც უფრო მეტი მიიღება. 20 წლიანი ხიდან საშუალოდ 10 გრამ გომიზს უნდა ველოდეთ.

ბაზარი განასხვავებს უმაღლესი ხარისხის და ტექნიკურ გომიზს. უმაღლესი ხარისხის გომიზი თეთრი ფერის, მყიფე, გამჭირვალე მასაა, მინარევების გარეშე. ტექნიკურ გომიზს კი მოყვითალოა-რუხია, შეიძლება შეიცავდეს მექანიკურ მინარევებს. 400C გაცხელებისას ქათირის გომიზი მუქდება და ხარისხს კარგავს.

ქიმიური შედგენილობა

სამეცნიერო და ბიზნეს-კატალოგებში მოყვანილია გომიზის მკვეთრად განსხვავებული შემადგენლობები. ფასებიც მკვეთრად განსხვავებულია. შემადგენლობა მკვეთრად იცვლება გარემო ფაქტორებისა და ჯიშების მიხედვით. საუკეთესო ხარისხის ქათირის გომიზად ითვლება არაბული

გომიზი რთული შემადგენლობისაა, მაგრამ მისი ხარისხი, ძირითადად ბასორინის შემადგენლობით განისაზღვრება.

[9]: „ქათირას გომიზი ეკუთვნის მჟავე პოლისაქარიდებს, რანოზა, D-გალაქტურონის მჟავა, D-გალაქტოპირანოზა, D-ფუკოზა, D-არაბოფურანოზა, D-ქსილოპირანოზა. ქათირა არაა ხსნადი პროდუქტი, მისთვის დამახასიათებელია მხოლოდ გაჯირჯვება. სიმაგრის მიმცემი და გაჯირჯვებადია ბასორინი, რომელიც გომიზის 60-70%25 შეადგენს. დანარჩენი ნაწილი გომიზისა მოდის ხსნად ნაწილზე - არაბინზე (8-10%25). გომიზში დადგენილია აგრეთვე წყალი (20%25), ნაცარი (1,75-4%25), სახამებელი (2-3%25), უჯრედისი (3%25). არაბინი შედგება ურონის მჟავის 3 მოლეკულისა და არაბინოზის 1 მოლეკულისაგან. გომიზში Ca და K მარილების დიდი რაოდენობაა (შეადგენს ნაცრის 70%25).“

გამოყენება ოფიცინალურ მედიცინაში

ქათირას უმაღლესი ხარისხის გომიზს ფარმაცია იყენებს შეწებავად და შემომგარსველად. ტექნიკური გომიზი ტექნიკასა და ლაბორატორიულ ანალიზებში გამოიყენება.

გამოყენება ემპირიულ და კლინიკურ მედიცინაში

გლერძის მნიშვნელობის შესახებ საქართველოსათვის

გუმიზზე მოთხოვნილება მსოფლიოში იზრდება და ბუნებრივია გუმიზის მომცემი მცენარეებისადმი ინტერესი. საქართველოსათვის გლერძს შეიძლება განსაკუთრებული მნიშვნელობა ქონდეს, რადგან ამ მცენარემ სოლიდური შემოსავალი შეიძლება მისცეს დავით-გარეჯის უდაბნოსა და ყაზბეგის რაიონს.

საზოგადოდ, წინამდებარე სტატია არაა სპეციალური კვლევის შედეგი. იგი სამეცნიერო ლიტერატურის ანალიზია, რომელიც ხშირად წინააღმდეგობრივი და არასრულია.

აუცილებელია ჩატარდეს სპეციალური კვლევა გომიზის მომცემი ქსეროფიტი მცენარეების საქართველოში კულტივირების პერსპექტივების შესასწავლად.

გამრავლება

ნიადაგისადმი მომთხოვნი არაა. საკმარისია რამდენიმე ეგზემპლიარის 1,5-2 მეტრის დაშორებით გადარგვა და იგი თვითონ შექმნის გლერძიანს. უმრავლესი სახეობები გვალვაგამძლეა,

გამოყენება

ზოგიერთი სახეობა შეიცავს გუმფისს . გუმფისს იყენებენ საფეიქრო, ქაღალდის და ზოგიერთ სხვა წარმოებაში.

არსებობს ემპირიული გამოცდილება გულსისხლძარღვთა დაავადებისა და ნეფრიტის დროს ზოგიერთი სახეობის გამოყენების შესახებ .(მოითხოვს კვლევას).

ლიტერატურა:

ლალი დათეშიძე, არჩილ  შენგელია

ზოგადი დახასიათება

განეკუთვნება კაკლისებრთა ოჯახს. საქართველოში კაკლისებრთა ოჯახის 2 გვარია გავრცელებული საკუთრივ კაკალი და ლაფანი.

კაკალი ფართოდ ვარჯგაშლილი, 30 მეტრამდე სიმაღლის ხეა. დიამეტრით 1,5 - 2 მეტრი.ღერო

ღია ნაცრისფერია, ღრმანაღარებიანი ქერქით. ახალგაზრდა ტოტები მომწვანო - ყავისფერია. მერქანი დაშაშრულია, რუხი ფერის.

უვითარდება მასიური, სიღრმესა და განივ განტოტვილი, ძლიერი ფესვთა სისტემა.

ფოთლები ზეთოვანია, პრიალა, გრძელყუნწიანი, კენტფრთართულია. ტოტებზე მორიგეობითაა განლაგებული. ფოთოლაკები კიდემთლიანია, კვერცხისებრი ფორმის. ნორჩი ფოთლის ყუნწი დაფარულია ჯირკვლოვანი ბუსუსებით;

ყვავილები ერთსქესიანი და ერთსახლიანია. მამრობითი ყვავილები, მომწვანო ფერისაა,

თავდახრილ მჭადა ყვავილედადაა შეკრებილი. მდედრობითი ყვავილები შეკრებილია მწვანე ყლორტების კენწრულ ნაწილში, ერთეულია ან 2 - 3 ერთადაა შეკრებილი.

ნაყოფი კაკალია, ცრუ კურკანაა ერთი თესლით. (კაკალი (nux), ეწოდება ერთთესლიან, მშრალ, თვითუხსნელ ნაყოფებს მეტ - ნაკლებად გახევებული საფარით.); ფორმით ელიფსური ან მრგვალამდე, ნაყოფს გარს ხორციანი, მწვანე წენგო აკრავს, რომელიც მომწიფებისას შავდება და ტყვავისებრი ხდება

სინათლისა და სითბოს მოყვარულია. ადის 1500 მ - ზე ზევით, თუმცა სიცივე აზიანებს. 1200 მეტრამდე თავს კარგად გრძნობს. უძლებს 20 - 220C - მდე ყინვას; გვალვაგამძლეა.

ყვავილობს ფოთლის გაშლასთან ერთად აპრილ - მაისში, ნაყოფი მწიფდება აგვისტო - სექტემბერში,. პირველ მოსავალს მე - 12 წელს იძლევა. კარგად მსხმოიარობს 200 წლამდე. ცოცხლობს 400 წელი.

გავრცელება

გავრცელებულია მცირე აზიაში, ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე, ირანში, ჩინეთში, კავკასიასა და შუა აზიაში. როგორც საკვები და დეკორატიული მცენარე, კულტივირებულია ბევრ ქვეყანაში.

კაკლის სამშობლოდ ავღანეთს თვლიან. ჩვენში მას ბერძნულ კაკალსაც უწოდებენ, რის გამოც თვლიან, რომ შემოტანილია საბერძნეთიდან. საქართველოში ველურად იზრდება თითქმის ყველგან. შერეულია მუხასთან, თელასთან და რცხილასთან. ზოგგან ბუნებრივ კორომებსაც ქმნის. დიდი კორომებია მდ. ალაზნის ნაპირებზე, პანკისის ხეობაში და ჯუმას ყურეში.

იზრდება მთის შუა სარტყელის ტყეებში, ადის ზღვის დონედან 1200 მ სიმაღლეზე იშვიათად 1500 მეტრამდეც.

ნედლეული

მედიცინაში ნედლეულად გამოიყენება: კაკლის ფოთოლი - Folium Juglandis; კაკლის უმწიფარი ნაყოფი - Fructus Juglandis immaturus

კაკლის ფოთლებს აგროვებენ ივნისში. ამ დროს მას სპეციფიკური არომატი აქვს. ცენტრალური ყუნწებიდან აცლიან ფოთოლაკებს. გამოიყენება ნედლად ან გამშრალი. გასაშრობად რაც შეიძლება თხელ ფენად უნდა გაიშალოს მზეზე. ფოთლები ძელგი გემოსია, ნედლი ოდნაც მწებავია. აღიზიანებს კანს, თვალს და სიფრთხილის დაცვაა საჭირო.

მწვანე უმწიფარ ნაყოფს აგროვებენ როდესაც მისი ბირთვი წარმოიქმნება, გარენაყოფი ხორცოვანი გახდება, ხოლო შიდა ნაწილი ჯერ კიდევ გაუმერქნებელია, ლაბისებრი კონსისტენციის ენდოკარპიუმით. მწავანე კაკალი ამ მდგომარეობაში დაახლოებით 15 დღით ადრეა, ვიდრე მისი სამურაბედ შეგროვება დაიწყება. იყენებენ ნედლად, სპეციფიკური სუნი და ძელგი გემო აქვს.

ქიმიური შედგენილობა

[9] - ის მიხედვით, „კაკლის ფოთოლი და უმწიფარი ნაყოფი მდიდარია ვიტამინებით C, B1, B2, PP, კაროტინებით. ვიტამინი C რაოდენობა მატულობს ნაყოფის განვითარების მიხედვით და მაქსიმუმს (2.5%25) აღწევს ვეგეტაციის შუა პერიოდში - როდესაც ნაყოფი მოუმწიფებელია; მასში მთრთილავი ნივთიერებები (14 - 35%25), წარმოდგენილია პიროგალოლის და პიროკატექინის ნაწარმებით. დამახასიათებელია ფლავონოიდ იუგლანინის, ავიკულარინის, ჰიპეროზიდის, ქვერცეტინის 3 - არაბინოზიდის არსებობა, ხოლო ქინონებიდან - იუგლონისა და ჰიდროიუგლონის გლიკოზიდი. ფოთლებში ეთეროვანი ზეთის რაოდენობა 0.3%25 - ია, მასში კი ძირითადი კომპონენტებია α - პინენი, β - პინენი, 1, 8 - ცინეოელი, ლიმონენი, კაპრინის ალდეფიდი, კამფენი α - ფელანდრენი, ბორნილაცეტატი, კარიოფილენი, კადინენი, ხამაზულენი. დადგენილია კუმარინები, ანთოციანები. მწიფე ნაყოფში 70 - 80%25 ცხიმოვანი ზეთია, ის კი მდიდარია პროვიტამინი A და ბიოლოგიურად აქტიური სხვა შენაერთებით“

მწიფე კაკლის გული შეიცავს ცხიმებს (45 - 77%25), ცილებს (8 - 21%25), B1 ვიტამინსა და A პროვიტამინს.

ზეთის გამოხდის შემდეგ დარჩენილი კოპტონი 40 პროცენტამდე ცილოვან ნივთიერებებს შეიცავს

ნიადაგის შერჩევა

კაკლის ხე ვერ ეგუება ჭარბტენიან და ეწერ ნიადაგს. კარგად ხარობს ნოყიერ ნიადაგზე, თიხნარ - კირნარზე. სინათლის და სითბოს მოყვარულია. ძლიერი ფესვთა სისტემა აქვს. საკმაოდ გვალვაგამძლეა.

გამრავლება

მრავლდება თესლით - კაკლებით. 1000 ცალი კაკლის წონა 6500 - 15000გრამია. როგორც წესი გამოყავთ ნერგი. თესლის წინასწარმა სტრატიფიცირებამ თვალნათლივი შედეგი არ მოგვცა. სათესლედ უნდა შეირჩეს რაც შეიძლება დიდი, თხელნაყოფა კაკლები. აღმონაცენის და ნერგის სიძლიერე ამ ფაქტორზე პირდაპირპროპორციულადაა დამოკიდებული. თესლი ღივდება 22-25 გრადუს ტემპერატურაზე, თუკი იმ პერიოდში ითესება როცა ეს ტემპერატურა უკვე სტაბილურადაა თესლის 72 საათით დასველება მნიშვნელოვნად აჩქარებს გაღივებას (უნდა დაითესოს კაკლები, რომლებმაც უკვე დაიწყეს სკდომა). კაკლები ითესება 5 სანტიმეტრის სიღრმეზე

ნერგის დარგვისას, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სანერგე ორმოს მომზადება. იგი უნდა იყოს რაც შეიძლება ღრმა და შესაძლებლობის შემთხვევაში ნაკელით ან კომპოსტით სავსე. აუცილებელი არაა ორმო განიერი იყოს, უფრო მნიშვნელოვანის მისი სიღრმე.

ველურად მოზარდ კაკალს ვარჯი ფართოდ აქვს გაშლილი, კორომში კი ვიწროდ არის აზიდული. შესაბამისად, ამის გამო, პლანტაციაში ნერგები, თუკი პირობები კარგია და ხერხდება ნიადაგის (ორმოს) განოყიერება შეიძლება 8 - 10 მეტრის მეტრის დაშორებით დაირგოს. ვარჯაზიდულ და გუმბათოვან ვარჟიან მცენარეთა შორის მოსავლის რაოდენობის სხვაობა არ ფიქსირდება. ნერგის გადარგვა ჯობს შემოდგომაზე, თუმცა გაზაფხულზეც შეიძლება.

რამდენადაც კაკლის ბაღი სრულ სიმძლავრეზე გვიან გადის ნაკვეთის გამოყენება, ხეების მომძლავრებამდე შეიძლება სხვა ნარგაობებისთვისაც, მაგალითად კენკროვანებისათვის.ათწლიანი ნერგებით გაშენებული პლანტაცია მოსავლის მოცემას მეოთხე წლიდან დაიწყებს.

მოვლა

ხეების მომძლავრებამდე სასურველია შემოვუბაროთ და ორგანული სასუქები მივაწოდოთ. კარგია მიკროელემენტების მიწოდება. როგორც წესი, საკმარისია, შემოდგომაზე ხეების ვარჯის კირით შეწამვლა. ნაკელის შეტანამ თვალნათლივი ეფექტი მოგვცა, ჭინჭრისა და ლაშქარას ნაყენის შეტანამ არ მოგვცა მცენარის ზრდის თვალნათლივი ეფექტი, თუმცა მან წესით მოსავლის რაოდენობაზე უნდა იმოქმედოს.

გამოყენება ოფიცინალურ მედიცინაში

[9]: „კაკლის ფოთოლი ოფიცინალური სამკურნალო საშუალებაა ევროპის მრავალ ქვეყანაში და შეტანილია მათ ფარმაკოპეებში. გამოიყენება ჰომეოპათიაში, ჩირქოვანი და მიკრობული დაზიანების დროს, როგორც ანტისეპტიკური. ნაჩვენებია ეკზემის, ბუასილის, ბლეფარიტის, ლიმფატური დიათეზის და რაქიტის საწინაღმდეგოდ. კაკლის ფოთლები და უმწიფარი ნაყოფი ეფექტურია C ვიტამინის ნაკლებობისას, ორივე ნედლეული შემკვრელი და ანთების საწინააღმდეგოა. შინაგანი და გარეგანი გამოყენებისათვის ამზადებენ მონახარშს და გამონაცემს.“

თანამდევი მარკეტინგული ნიშები

1. კაკლის ნაყოფი ძვირფასი საკვები და ზეთოვანი პროდუქტია.ნედლეულია. ზრდასრული ხე 100 - 200

კგ ნაყოფს იძლევა. კაკლის გულისაგან ხდიან ზეთს;

2. უმწიფარ კაკლებისაგან ელიტარულ მურაბას ამზადებენ. ამუშავებენ კირით, რითაც მაქსიმალურად ინარჩუნებენ C ვიტამინის შემცველობას;

3. მერქანი ძვირფასი საავეჯე მასალაა;

4. ქმნის კარგ ჩრდილს თუმცა ხალხური ტრადიციით კაკლის ჩრდილში ბავშვს არ აწვენენ;

5. წენგოსაგან ამზადებენ ყავისფერ საღებავს. ამ მიზნით ალკოჰოლურ სამელებშიც გამოიყენება;

6. მერქანი გამოიყენება კონიაკის წარმოებაში;

7. კაკლის ნაჭუჭი გამოიყენება ავეჯის წარმოებასა და ტექნიკაში

8. წენგოს გამოყენება შეიძლება ტყავის გასათრიმლად, ფოთლებს, ქერქს და წენგოს იყენებენ ქსოვილების, მატყლის, ხალიჩების და თმის ქარვისფრად ან მოყავისფროდ შესაღებად.[2]

გამოყენება ემპირიულ მედიცინაში (მანანა კიკნაძე)

გამოყენება კოსმეტოლოგიაში

ლიტერატურა:

ლალი დათეშიძე, არჩილ შენგელია

I. ზოგადი ნაწილი

1.1. ზოგადი დახასიათება

ქაცვი მიეკუთვნება ფშატისებრთა, Elaeagnaceae - ს ოჯახს.

იგი ხშირტოტებიანი, ეკლიანი ბუჩქი ან მცირე ზომის ხეა. მისი სიმაღლე 1, 5 - 6 მ - ია. ქაცვისთვის დამახასიათებელია დატოტვილი გაშლილი ვარჯი.

ძველი ტოტებისა და ღეროების ქერქი შესაძლოა იყოს მურა - მწვანე, მურა - ყვითელი, მუქი - მურა ან კიდევ შავი. ახალგაზრდა ყლორტები ვერცხლისფერი შეფერილობისაა,  დაფარულია ბუსუსებით. ტოტები ეკლებით ბოლოვდება.

ფოთლები მარტივია, მორიგეობითი, მოკლეყუნწიანი, სწორი ან სწორ - ლანცეტისებური. ფოთლები მოკლეყუნწიანია და კიდემთლიანი. მათი სიგრძე 9 სმ - მდეა, სიგანე 1 სმ - მდე. ფოთლის კიდეები ოდნავ შიგნითაა შექცეული, ზედაპირი კი რუხი - მუქ - მწვანეა, ქვემოდან - ოდნავ მოყვითალო ან მურა ვერცხლისფერი. მცენარე ორსქესიანია. მდედრობითი და მამრობითი ყვავილები განლაგებულია განსხვავებულ ბუჩქებზე.

ყვავილები წვრილია. მამრობითი ყვავილები (მტვრიანებიანი) ჭუჭყიანი ვერცხლისფერია და შეკრებილია მოკლე თავთავად. ყვავილსაფარი შედგება ორი მომრგვალო ელიფსური ფურცლისგან, რომელიც 4 მტვრიანაზეა შემოვლებული. მდედრობითი ყვავილები (ბუტკოიანი) მოყვითალოა, მილისებური ორფურცლიანი ყვავილსაფრით. მათი რაოდენობა 1 - 7 - ია ნასკვი ერთბუდიანია. ნაყოფი წვნიანი მოყვითალო ან ნარინჯისფერი კურკაა. იგი ოვალური ან მოკლე ელიფსური ფორმისაა. ნაყოფსაფარი წვნიანი და არომატულია. კურკა გლუვია, ორივე მხრიდან ლაპლაპებს. იგი ღია ან მუქი წაბლისფერი, ზოგჯერ კი შავი შეფერილობისაა. 1000 ცალი ნაყოფის მასაა 200 - 780 გ, 1000 ცალი თესლის მასა კი - 10, 0 - 20, 0 გ.

ქაცვი ყვავილობს აპრილ - მაისში, ფოთლების გამოსვლამდე, შესაძლოა ფოთლების გამოსვლასთან ერთდროულადაც. იგი უხვად, მაგრამ არარეგურალურად ისხამს ნაყოფს. ნაყოფი მწიფს აგვისტო - სექტემბერში. ზოგჯერ მწიფე ნაყოფი მცენარეზე რჩება მომდევნო წლის გაზაფხულამდე, თუკი ფრინველებს გადაურჩა.

ქაცვი პოლიმორფულია. მისი ფორმები განსხვავდებიან ვარჯით, ნაყოფის სიდიდით და ფორმით, ეკლიანობით.

სუსტი, ზედაპირული, ზონრისებური ფუნჯა ფესვთა სისტემა აქვს.

1.2 გავრცელება

ქაცვი გავრცელებულია, ევროპაში, ხმელთაშუა ზღვის მხარეში, აზიაში, ზღვის დონიდან 2100 მ - მდე. საქართველოში იგი გვხვდება როგორც აღმოსავლეთ, ასევე დასავლეთ ნაწილში: ქართლში, კახეთში, რაჭაში, გურიაში.

იგი კარგად იტანს სიცხეს და სიცივესაც. გვხვდება როგორც მდინარეთა ჭალებში, ნესტიან ადგილებში, ასევე მშრალ ფერდობებზეც. ქაცვი შეგვხვედრია ივრის ნაპირებზე, საგარეჯოს რაიონის სოფელ სიონში, სართიჭალაში, ყაზბეგში, არღუნის ხეობაში, ხევსურეთში, შატილში, თრუსოს ჭალებში.

1.3 ეკოლოგიური მდგომარეობა

ბუნებაში ქაცვს შემცირების ტენდენცია ახასიათებს. ჩვენ მიგვაჩნია, რომ შემოტანილმა კულტურულმა სახეობებმა შესაძლოა გადააშენონ ადგილობრივი სახეობები.

ქაცვს ხშირად იყენებენ ჭიგოებად, სარებად, რაც საკმაო ზიანს აყენებს მის აღდგენასა და შენარჩუნებას. ქაცვის ნაყოფის შეგროვებისას ხშირად ადგილი აქვს მცენარის იმ ზომამდე დაზიანებას, რომ იგი კნინდება. სადღეისოდ ქაცვი წითელ წიგნშია შეტანილი.

დაქანებულ ნაკვეთებზე, რიგ შემთხვევებში, ქაცვის გაშენება კარგი საშუალებაა ნიადაგის ეროზიისგან დასაცავად. იგი ნაიდაგის სიღრმეში არ მიდის, მაგრამ კორომში, ზედაპირთან ახლოს ქმნის ფესვთა „ბადეს“, რომელიც ნიადაგს იცავს ეროზიისაგან, ამასთან მისი გამრავლება ძნელადმისაწვდომ ფერდებზე თესლის მოპნევითაც შეიძლება.

1.5. ქიმიური შემადგენლობა

ქაცვის ნაყოფის რბილობი შეიცავს 8%25 - მდე ცხიმოვან ზეთს. თესლებში მისი შემცველობა 12%25 - მდეა. ქაცვის ცხიმოვანი ზეთი წარმოადგენს ოლეინის, ლინოლის, ლინოლენის და პალმიტინის მჟავების ტრიგლიცერიდებს. ამის გარდა, ნაყოფი შეიცავს 1%25-მდე ფოსფოლიპიდებს და 2%25 - მდე სტერინებს. ქაცვის ნაყოფი მდიდარია ვიტამინებით. ვიტამინურ კომპლექსში განსაკუთრებით ჭარბობს კაროტინოიდები. ქაცვის ზეთში კაროტინოიდების შემცველობა 250 მგ%25 - მდეა. ქაცვის ზეთი შეიცავს ასევე ლიკოპინსა და ზეაქსანტინს.

ქაცვის ნაყოფის რბილობის შემადგენლობაში შედის ასევე 3%25-მდე ვაშლის და ღვინოქვის მჟავები, 7%25 - მდე შაქრები.

[9] -ს მიხედვით, ქართველ მეცნიერთა მიერ, ქაცვში აღმოჩენილია: β- და γ-კაროტინი, გლუკოზა, ვაშლის მჟავა, ვიოლაქსანტინი, ვიტამინები K1, C, E, B1, B2, B6, P, ზეაქსანტინი, იზოკრიპტოქსანტინი, კატექინები, კრიპტოქსანტინი, ლიკოპინი, ლინოლენის მჟავა, ლინოლის მჟავა, ლუტეინი, მთრთილავი ნივთიერებები, მირისტინის მჟავა, მჟაუნის მჟავა, ნეოკაროტინი, ნეოქსანტინი, ოლეინის მჟავა, პალმიტინის მჟავა, პალმიტოლეინის მჟავა, პექტინი, პოლისაქარიდები, პოლი-ცის-ლიკოპინი-β, საქაროზა, სტეარინის მჟავა , ფიტოფლუინი, ფრუქტოზა, ღვინის მჟავა,

ბიოლოგიურად აქტიური შენაერთებით მდიდარია ქაცვის ყველა ნაწილი.

II კულტივირება

2.1 ნიადაგის შერჩევა და მომზადება

ქაცვი კარგად ეგუება ნებისმიერი ექსპოზიციიისა და ტიპის ნიადაგებს. თუმცა უპირატესობა ენიჭება მდინარისპირა ტერასებს, კარგად განათებულ ნოყიერ ნიადაგებს. ქაცვისკულტივირებისათვის ხელსაყრელია შეირჩეს ნიადაგი, რომელსაც ნეიტრალური რეაქცია აქვს (PH=6, 5 - 7, 0) შესაძლებელია დაქანებული ნაკვეთის შერჩევაც. კულტივირებისათვის უვარგისია ის ნაკვეთები, რომლის ზედაპირთანაც გრუნტის წყლებია ახლოს. შერჩეულ ნიადაგს ხნავენ 20 - 25 სმ სიღრმეზე და ანოყიერებენ ორგანული და მინერალური სასუქებით

2..2. გამრავლება

ბუნებაში ქაცვი მრავლდება როგორც თესლით ასევე ვეგეტაციურად. ასევეა შესაძლებელი მისი გამრავლება კულტურაშიც.

ქაცვს თესავენ სათბურში. დათესვა შესაძლებელია დაზამთრებამდე და ადრე გაზაფხულზე. დაზამთრებამდე დათესვისას ჩათესვის სიღრმე 2 სმ - ია, ადრე საგაზაფხულო დათესვისას 5 სმ.

საგაზაფხულო თესვისას საჭიროა თესლის 3 თვიანი სტრატიფიკაცია. დათესვა ხდება წინასწარ მომზადებულ ბუდეებში. ბუდეებს შორის მანძილი უნდა იყოს 25 - 30 სმ.

ერთწლიანი ნერგები უკვე ვარგისია ღია გრუნტში გადასატანად. გადასარგავად ვარგისია ნერგი, რომელსაც გააჩნია კარგად განვითარებული ფესვთა სისტემა; ამასთან ფესვების რაოდენობა ერთ ძირზე 4-5 ცალს არ უნდა აღემატებოდეს და მიწისზედა ნაწილი მოდგენილი უნდა იყოს ყლორტით. გადარგვა უმჯობესია შემოდგომით, შესაძლებელია გაზაფხულზეც. დარგვამდე ნიადაგს წინასწარ მოამზადებენ, წინასწარ ამზადებენ 40540 სმ ზომის ორმოებს; დარგვამდე ორმოს 1/3 ამოავსებენ მიწისა და სასუქის ნარევით. ქაცვის ნერგს ათავსებენ მომზადებულ ორმოში ვერტიკალურად. ნერგს გაასწორებენ ისე, რომ ნერგის ფესვის ყელი ნიადაგის ზედაპირის დონეზე იყოს. ამის შემდეგ ორმოს ამოავსებენ მიწით და ყურადღებას აქცევენ, რომ ფესვის ყველა ნაწილი მიწაში მოექცეს და დატკეპნისას ფესვები არ დაზიანდეს. ახალდარგული ძირები საჭიროა მოირწყას.

დარგვისას ყოველ 4 - 5 მდედრობით მცენარეს უნდა მოსდევდეს ერთი ძირი მამრობითი მცენარე. მცენარეთა შორის მანძილი უნდა იყოს 2-2, 5 მ. ქაცვის მდედრობითი და მამრობითი მცენარეების გამოცნობა შესაძლებელია გაზაფხულზე ყვავილობის დაწყებამდე ან შემოდგომით ფოთოლცვენის შემდეგ. მათი განმასხვავებელი ნიშანია ის, რომ მამრობითი კვირტი 2-3-ჯერ მოზრდილია, ვიდრე მდედრობითი; მამრობით კვირტს გააჩნია 5-7 კვირტის მფარავი ქერცლი, მდედრობითს კი - 2.

2.3. მოვლა

ქაცვის ნარგავების მოვლა გულისხმობს ნიადაგის გაფხვიერებას. ჩვეულებრივ, ვეგეტაციის პერიოდში ამას მიმართავენ 3-4-ჯერ. ამის გარდა ნიადაგის გაფხვიერება საჭიროა მორწყვისა და ძლიერი წვიმების შემდეგ. ნიადაგის გაფხვიერება საჭიროა 5-6 სმ სიღრმეზე, რიგთაშორისებში კი 8-10სმ სიღრმეზე. ნარგავები სისტემატიურად უნდა გასუფთავდეს გვერდითი ამონაყრებისგან. მიზანშეწონილია 2-3 წელიწადში ერთხელ კულტურის განოყიერება. 1მ2-ზე საჭიროა 10 კგ ორგანული სასუქი. მჟავე ტიპის ნაკვეთებზე საჭიროა კირის შემცველი სასუქების შეტანა.

როდესაც ქაცვის კულტურას ვაშენებთ, უნდა ვიზრუნოთ მისი ვარჯის ფორმირებაზე, იმისათვის, რომ მოსავლელად და ნედლეულის შესაგროვებლად მოხერხებული იყოს. დარგვის მომდევნო წლიდანვე ყოველწლიურად საჭიროა ქაცვის ვარჯის გასხვლა და ფორმირება ირგვლივ მისი თანაბრად განვითარებისთვის. იგი ნაყოფს ისხამს დარგვიდან 3-4 წლის შემდეგ.

2.4 ექსპერიმენტალური მონაცემები

ჩვენს საცდელ ნაკვეთებზე ქაცვს ვაშენებდით ფერდობიან და შავმიწა კარბონატულ ნიადაგებზე ახმეტის რაიონში. აღსანიშნავია, რომ მოცემულ ნაკვეთზე ისინი ხშირად ავადდებოდნენ და ძალზე ნელა იზრდებოდნენ, ამასთან მსხმოიარობაც ცუდი ჰქონდათ.

ამის შემდეგ ნერგების ნაწილი გადმოვიტანეთ მდინარე ალაზნის ალუვიურ ნიადაგებზე. გადარგვისას ყოველ 7 მდედრობითი მცენარის შემდგომ ვრგავდით 1 მამრობით ძირს. აქ მცენარეებმა უკეთ გაიხარეს და უხვი მსხმოიარობაც აღინიშნა. საცდელად შერეული გვქონდა ველური ქაცვის ნერგები, შეგნებულად ავარიდეთ თავი სელექციურ ჯიშებს. ჩვენი დაკვირვებით, მსუბუქ, ქვიშნარ, ნეშომპალით მდიდარ ნიადაგებზე ქაცვი იძლევა საუკეთესო მოსავალს.

გამრავლება შესაძლებელია კალმების დაფესვიანებით; სასურველია მათი დამუშავება დაფესვიანების სტიმულატორებით.

აღსანიშნავია, რომ საქართველოში მოზარდ ქაცვის ჯიშებს ახასიათებთ ვიტამინების, განსაკუთრებით B ჯგუფის ვიტამინების მაღალშემცველობა (კურკაში).

2.5 დაავადებები და მავნებლები

ქაცვის მავნებლებიდან საქართველოში გავრცელებულია ქაცვის მწვანე მღილი და ჩრჩილი. ქაცვის მწვანე მღილი აზიანებს ფოთლებს. დაზიანებული ფოთლები შავდება და ხვეული ხდება. აღნიშნული მავნებლების წინააღმდეგ ეფექტურია ბაბუაწვერას, ხახვისა და თამბაქოს ექსტრაქტი. მის მოსამზადებლად საჭიროა თამბაქოს მტვერს დავასხათ 10 ლიტრა წყალი, დავუმატოთ 40 გრამი საყოფაცხოვრებო საპონი და გავაჩეროთ 48 სთ.

ხახვის გამოყენება ამ მიზნით შემდეგნაირად შეიძლება: 150 - 200 გ ხახვს დავასხათ 10 ლიტრა წყალი, გავაჩეროთ 5 დღის განმავლობაში და გავწუროთ.

ბაბუაწვერას გამოყენების შემთხვევაში 400 გ ფოთლებს ასხამენ 10 ლ თბილ წყალს და დააყენებენ 2 - 3 საათი.

მავნებლების წინააღმდეგ ვარგისია მხოლოდ ახლად დამზადებული ნაყენი. ჩრჩილის წინააღმდეგ მოწოდებულია ბიოლოგიური პრეპარატი ენდობაქტერინი. ამ პრეპარატის 50-100 გ-ს აზავებენ 10 ლიტრა წყალზე და წამლობენ კვირტების გაშლამდე.

ქაცვის ავადმყოფობებიდან საქართველოში გავრცელებულია ენდოლეიკოზი და ქაცვის ხმობა. ენდოლეიკოზით დაავადებულ ნაყოფს სიმწიფის დროს უჩნდება ღია ფერის ლაქები. ხმობისა და ენდოლეიკოზის წინააღმდეგ ეფექტური ღონისძიება არ არსებობს, გარდა მექანიკური მეთოდებისა (დაავადებული ნაყოფისა და ძირის მოშორება ნაკვეთებიდან).

მავნებლებისა და დაავადებათა გაჩენის ალბათობა ნაკლებია თუ კულტივირებისთვის ნაკვეთი სწორად იქნა შერჩეული და კარგად იქნა მოვლილი.

2.6. ნედლეული

ქაცვის ნაყოფებს აგროვებენ მისი მწიფობის დროს მანამ, სანამ ისინი დარბილდებოდეს. ნაყოფები უნდა მოიკრიფოს მშრალ ამინდში.

რეგიონებში, სადაც მშრალი შემოდგომა იცის და ყინვები ადრიანად იწყება, მოწოდებულია ქაცვის შეგროვება ტოტებზე ნაყოფის გაყინვის შემდეგ.რადგან ყინვების შედეგად ნაყოფი უფრო გამძლე ხდება, კარგავს ძელგ-მწარე გემოს და არომატული, სასიამოვნო მომჟავო ტკბილი ხდება. ჩვენს პირობებში შესაძლებელია ნედლი ნაყოფების შეგროვება

ნედლეულისათვის დამახასიათებელია წვნიანი ნაყოფები კურკით. მათი ფორმა სფეროსებური ან მოგრძო - ელიფსურია, სიგრძით 4-12მმ; ნაყოფის ყუნწი მოკლეა; ფერი ყვითელი ან მუქი - ნარინჯისფერი. გემო მოტკბო - მჟავეა, მოტკბო სუნით, წააგავს ანანასის სუნს. ნაყოფები ადვილად იჭყლიტება.

კეთილხარისხოვანი ნედლეულის რიცხვითი მახასიათებლები მოცემულია ქვემოთ

ნედლეულში დასაშვებია ისეთი დაჭყლეტილი ნაყოფები, რომლებსაც შენარჩუნებული აქვს წვენი.

დაუშვებელია ნედლეულში მწვანე, დიდი ხნის ნადები, გაშავებული, დაობებული ნაყოფები.

ნედლ ნაყოფებს ფუთავენ 150ლ ტევადობის ხის კასრებში. კასრი უნდა იყოს სუფთა და უსუნო.

ნედლ ნაყოფებს ინახავენ გრილ, სინათლესთან დაცულ ადგილას. მიმღებ პუნქტში ამ სახით მათი შენახვა დასაშვებია 3 დღე.

დამზადებას აძვირებს ეკლები. კრეფის თვითთირებულების შემცირება უპირველეს ყოვლისა უეკლო ჯიშების გაშენებით უნდა მოხდეს. ეკლიანი ჯიშების ხეები შეიძლება შევარხიოთ და ქვემოთ დაფენილ ცელოფანზე დაყრილი ნაყოფი მოვაგროვოთ. რთულ რელიეფში პოტებს აჭრიან მიაქვთ სათავსში და ნაყოფს იქ ხელით აცლიან.

III გამოყენება

ქაცვის ნაყოფისგან ამზადებენ ქაცვის ზეთს. ქაცვის ზეთი თავის მხრივ წარმოადგენს ღია - ნარინჯისფერ გამჭირვალე სითხეს დამახასიათებელი სუნითა და გემოთი. ქაცვის ზეთი ხელს უწყობს ეპითელიზაციას და ჭრილობების შეხორცებას, აძლიერებს გრანულაციის ზრდას, გააჩნია ტკივილგამაყუჩებელი მოქმედება. ამიტომაც ქაცვის ზეთი ფართოდ გამოიყენება სხვადასხვა დაავადებების დროს. მის სახვევებს იყენებენ დამწვრობისას, ნაწოლებზე, კანის სხივური დაზიანების დროს. ქაცვის ზეთი გამოიყენება პირის ღრუს დაზიანების, ნახეთქების, ეროზიების და фკანის ზედაპირის სხვა დაზიანებების დროს. ეფექტურია მისი გამოყენება ფლეგმონური აკნეს დროს.

გარდა გარეგანი ფორმებისა, ქაცვის ზეთი გამიყენება შიგნით მისაღებადაც წყლულოვანი დაავადებების დროს; იგი აუმჯობესებს ღვიძლში ლიპიდურ ცვლას, იცავს ბიოლოგიურ მემბრანებს ქიმიური აგენტების მავნე მოქმედებისგან.

ქაცვის ზეთს იყენებენ კოლპიტების, ენდოცერვიციტების, საშვილოსნოს ყელის ეროზიის დროს.

ქაცვის ზეთი გამოიყენება შიგნით მისაღებად საყლაპავი მილის კიბოს დროს სხივიური თერაპიის შემთხვევაში,  როგორც პროფილაქტიკური საშუალება საყლაპავის დეგენერაციული ცვლილებების შემცირებისათვის.

რეკომენდებულია ქაცვის ზეთის ინჰალაციების გამოყენება ზედა სასუნთქი გზების დაავადებათა პროფილაქტიკისთვის. მწვავე და ქრონიკული ჰაიმორიტების დროს ზედაყბის ფოსოში შეყავთ 4 - 5 მლ სტერილური ზეთი, ქრონიკული და მწვავე ლარინგიტების და ფარინგიტების დროს ლორწოვან გარსს შეაზელენ ზეთს ბამბის ტამპონის მეშვეობით ან უნიშნავენ ზეთის 15 წუთიან ინჰალაციას ყოველდღიურად. მკურნალობის კურსი შედგება 10 პროცედურისგან.

ქაცვის ნედლი ნაყოფები და წვენი ხასიათდებიან ბაქტერიოციდული მოქმედებით; იგი ასტიმულირებს საჭმლის მონელებას. რეკომენდირებულია უმი ნაყოფისა და წვენის გამოყენება კუჭის წვენის დაქვეითებული მჟავიანობის დროს, ატონიური ყაბზობისას; გამოიყენება ასევე ტოქსიკური ჰეპატიტის კომპლექსურ მკურნალობაში,  და როგორც ვიტამინების ბუნებრივი წყარო.

ქაცვის ნაყოფების წვენი კოსმეტიკაში გამოიყენება, როგორც სახის კანის დამარბილებელი, მატონიზირებული საშუალება.

საოჯახო პირობებში შესაძლებელია ქაცვის ზეთის დამზადება შემდეგნაირად: ნედლ ნაყოფებს გამოწურავენ წვენს. დარჩენილ მასას, რომელშიც შედის კურკები და ნაყოფის კანი, გამოაშრობენ, დააწვრილმანებენ და დაასხამენ თერმოსში მცენარეულ ზეთს 1:2 შეფარდებით. ზეთი 600C - მდე უნდა იყოს გაცხელებული. დაყოვნება საჭიროა 1 დღე - ღამე. შემდეგ თხევად მასას გადმოწურავენ. შესაძლებელია ზეთის მეორეჯერაც დასხმა. მეორედ მიღებული ზეთის გამოყენება სასურველია სალათებში, კოსმეტიკურ ნიღბებსა და კრემებში.

ქაცვის ნაყოფების გამოწურვით მიღებულ წვენს აყრიან შაქრის ფხვნილს 1:1, 5 ან შეფარდებით 1:2 და ინახავენ. იგი ვიტამინიზირებული საკვებია.

IV. ქაცვის ჯიშები და ახალი ჯიშების გამოყვანა

დღეისათვის ქაცვის რამდენიმე ასეული ჯიშია გამოყვანილი. ახალი ჯიშების გამოყვანისას დომინირებს ოთხი კრიტერიუმი:

მსხვილნაყოფა ჯიშების გამოყვანა

რუსეთში, მრავალი წელია ქტიურად მიმდინარეობს სამუსაოები მსხვილნაყოფა ჯიშების გამოსაყვანად. ამგვარი ჯიშებიდან პოპულარულია ჯიშები „Великан“, „Базельская“, „Ботаническая“, „Гибрид Перчика“, „Дар Казакову“, „Желтая ранняя“, „Подарок Саду“, „Галерит“.

2. მეორე მიმართულებაა მაღალმოსავლიანი ჯიშების გამოყვანა ამ ჯგუფიდან შეიძლება დასახელდეს ჯიშები: „Дар Казакову“, „Ботаническая“, „Ботаническая любительская“, „Дар МГУ“, „Желтая ранняя“, „Москвичка“, „Лисичка“, „Подарок саду“, „Солнышко“, „Янтарное ожерелье“.

3. მესამე მიმართულებაა უეკლო ჯიშების გამოყვანა .დღეისათვის რუსეთში არაერთი ამგვარი ჯიშია გამოყვანილი

- ეკლების მცირე რაოდენობა აქვს ჯიშებს „Базельская“, „Ботаническая“, „Ароматная“, „Дюймовочка“, „Отрадная“, „Московская Красавица“, „Великан“.

პრაქტიკულად არა აქვთ ეკლები შემდეგ ჯიშებს: „Зарево“, „Прелесть“, „Фантастика“.

4. თესლის მაღალზეთოვანი ჯიშების გამოყვანა

სელექციონერები, რომლებიც ამ მიმართულებით მუშაობენ ცდილობენ

გამოიყვანონ ჯიშები, რომელსაც ექნება დიდი და ზეთის მატღალშემცელი კურკა. ნაყოფის რბილობი,  ასეთ ჯიშებს პატარა აქვთ.

რუსეთში ქაცვის მუმართულებით განსაკუთრებით წარმატებულად ითვლება მ.ა. ლივაშენკოს სახელობის ციმბირის მებაღეობის ინსტიტუტი. ამ ინსტიტუტში გამოყვანილი უეკლო ნერგები 1980-იან წლებში, ბარნაულიდან ჩამოიტანეს საქართველოში. სანერგე მეურნეობა ამჟამად განადგურებულია. ჩვენ მივაკვლიეთ მის ყოფილ დირექტორს და ჩვენდა გასაოცრად, არც ერთი ეგზემპლიარი გადარჩენილი არ აღმოჩნდა. ერთადერთი, რაც მან გაიხსენა 80-იან წლებსი სკრის მეურნეობის დირექტორმა 80 ძირი წაიღო თავისი ნაკვეთისთვისო. ჯერჯერობით იგი ვერ ვიპოვეთ, მაგრამ სავარუდოდ სკრაში უნდა იყოს გადარჩენილი უეკლო ჯიში

აქვე გვინდა აღვნიშნოთ, რომ ქაცვის თვითღირებულება უეკლო ჯიშების შემთხვევაში დაახლოებით 30 პროცენტით მცირდება, რადგან მოკრეფა რთულია.

სანერგე მეურნეობა

საქართველოში ქაცვის დეფიციტი არაა. ამავე დროს, უნდა აღინიშნოს, ქარხნისათვის მისი ღირებულება მაღალია. მაღალ ღირებულებას განაპირობებს ქაცვნარების ტერიტორიული გაფანტულება და ძნელად მისაწვდომობა. ველურად მოზარდი ბუჩქედან მოსავალიც მცირეა საწარმოო მიზნებისათვის, აუცილებელია თანამედროვე ჯიშებით პლანტაციების გაშენება.

აუცილებლად მიგვაჩნია სანერგე მეურნეობის შექმნა. რომელიც შემოიტანს და გაამრავლებს უეკლო, მაღალმოსავლიან ჯიშებს,  მოახდენს ადგილობრივი ჯიშების სელექციასაც.

გამოყენება ოფიცინალურ მედიცინაში

ოფიცინალური პრეპარატია Oleum Hippophaes - ქაცვის ზეთი. ბაზარზე რამდენიმე ხარისხის ქაცვის ზეთია. უმაღლესი ხარისხი მიიღება ქაცვისთესლის ცივი დაწნეხვით. უფრო დაბალი ხარისხის - თბური დაწნეხვით. კიდევ უფრო დაბალი ხარისხი მიიღება წვენგაცლილი გარენაყოფის (შროტის) ექსტრაქციით მზესუმზირას ზეთთან და ა.შ.

ქაცვის ზეთი თავისებური სუნის და გემოს, ნარინჯისფერ - წითელი სითხეა. გამოიყენების არეალი ფართეა: ათეროსკლეროზის,ზემოსასუნთქი გზების ანთება (ინჰალაცია), კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადები, ლიპიდური ცვლის დარღვევა, ნაადრევი დაბერება, საშვილოსნოს ყელის ეროზია, სხივური თერაპიის შედეგად კანისა და ლორწოვანი გარსის დაზიანებები; გამოიყენება როგორც ტკივილგამაყუჩებელი, ქსოვილების ეპითელიზაციის დამაჩქარებელი, ჰიპოვიტამინოზისა და სხვ. დროს.

გამოყენება ემპირიულ მედიცინაში (მანანა კიკნაძე)

ლიტერატურა:

ლალი დათეშიძე, არჩილ შენგელია

Salvia officinalis L. ლათ.
Шалфей лекарственный რუს.
Garden sage ინგ.
Sauge officinale ფრანგ.
Echter Salbei, Edler Salbei გერმ.
Гродински чай,  конски босилек ბულგ

I. ზოგადი ნაწილი

1.1. ზოგადი აღწერა

Salvia officinalis L. - სამკურნალო სალბი ტუჩოსანთა ოჯახის Lamiaceae (Labiatae) წარმომადგენელი ნახევრადბუჩქოვანი მცენარეა. საერთოდ, სალბის 700-მდე სახეობა არსებობს, უმეტესწილად ტროპიკულ და სუბტროპიკულ სარტყელში. კავკასიაში სალბის 40 სახეობაა, მათ შორის - საქართველოში - 13. სალბის ორი სახეობაა S. garedji და S. compar საქართველოს ლოკალური ენდემებია. ოფიცინალური სახეობა Salvia officinalis L., სამკურნალო სალბი საქართველოში ბუნებრივად არ ხარობს, თუმცა

გაველურებული აღმოსავლეთ საქართველოში შეგვხვედრია.

სამკურნალო სალბი 50 სმ-მდე სიმაღლის ნახევრადბუჩქოვანი მცენარეა. მრავალრიცხოვანი ღერო აქვს. ღერო ზედა ნაწილში მწვანე და ოთხწახნაგოვანია, უხვად არის დაფარული ბუსუსებით. ღეროს ქვედა ნაწილი გამერქნებულია და რუხი, ან მურა-რუხი შეფერილობისაა.

ფოთოლთა განლაგება მოპირისპირეა. ღეროს ქვედა ნაწილის ფოთლები ყუნწიანია, წვეროს ნაწილის ფოთლები კი - მჯდომარე. ფოთლის ფირფიტის ფორმა ღეროს ქვედა ნაწილიდან წვეროს მიმართულებით ცვალებადია. კერძოდ, ქვედა ნაწილში ფოთლები უფრო დიდი ზომისაა და მოგრძო-კვერცხისებრი ფორმა აქვთ. წვეროს მიმართულებით ფოთლის ზომა თანდათან მცირდება და მოგრძო ლანცეტისებურ სახეს იძენს. ფოთლის საშუალო სიგრძე 8 სმ-ია. მცენარის ნორჩი ფოთლები მოვერცხლისფრო შეფერილობისაა, რაც გამოწვეულია მათზე ბუსუსების სიჭარბით. ფოთლების შებუსვის ხარისხი ფოთლის ასაკთან უშუალოდ არის დაკავშირებული. რაც უფრო ნორჩია ფოთოლი, მით უფრო ინტენსიურია მისი შებუსვა და პირიქით. მოძველებული ფოთლები ბუსუსებს ინარჩუნებენ ფოთლის ფირფიტის ქვედა მხარის ძარღვების გარშემო, ზედა მხარე კი - თითქმის თავისუფალია ბუსუსებისაგან. ფოთლის ყუნწიც, ასევე დაფარულია ბუსუსებით.

სამკურნალო სალბის ყვავილები იისფერია, ორტუჩიანი, ტოტის წვეროზე თავაკისებრ ყვავილედებადაა შეკრებილი. ორსქესიანია. ჯამი ზარისებრია, ორტუჩა, შებუსული. გვირგვინიც ორ ტუჩიანია, თეთრი ან მოცისფრო. სვეტი ჩვეულებრივ ძალიან გრძელია, . ნაყოფი ჩამალულია ჯამში.

ნაყოფი ოთხნაწილიანი კაკლუჭაა. კაკლები კვერცხისებური ფორმისაა, მუქი-მურა ფერის. მცენარის მიწისქვეშა ნაწილი მძლავრად განვითარებული ფესვთა სისტემით გამოირჩევა.

სამკურნალო სალბი ყვავის ივნის-ივლისში, სიცოცხლის მეორე წლიდან,

1.2. გავრცელება

სალბის ოფიცინალური სახეობაა „სამკურნალო სალბი“. (იხ. ქვერმოთ პარაგრაფი ,,სალბის სხვა სახეობები“). იგი საქართველოში ველურად არ იზრდება. მისი ბუნებრივი გავრცელების რაიონია ხმელთაშუა ზღვის სანაპირო. ბუნებრივად გვხვდება დალმატის სანაპიროზე, იუგოსლავიაში, ადრიატიკის ზღვის ზოგიერთ კუნძულზე. ბუნებრივად იგი იზრდება კლდოვან, ბორცვიან, მშრალ ფერდობებზე. კულტურაშია ყოფილ სსრკ ტერიტორიაზე, ევროპაში, ინდოეთში, შრი-ლანკასა და აშშ-ში. ავტორიტეტით სარგებლობს ესპანური ნედლეული.