ზაურ ნაჭყებია
ჟურნალ „ბიზნესი და კანონმდებლობის“
რედაქტორთა საბჭოს თავმჯდომარე

ჟურნალ „ბიზნესი და კანონმდებლობის“ რედაქტორთა საბჭოს თავმჯდომარე როგორც წესი, წლის ბოლოს განვლილს და გაკეთებულს აჯამებენ ხოლმე - რა გავაკეთეთ, როგორ დავიხარჯეთ, რამდენად სწორად ვიარეთ და რა ბაზისი დავდეთ დამდეგი (ახალი) წლისათვის.

თუ ოფიციოზისგან განსხვავებით გულწრფელი ვიქნებით, სატრაბახო და თავმოსაწონებელი არაფერი გვქონია - არათუ წინ წავიწიეთ, არამედ, პირიქით, სულ უფრო და უფრო ვშორდებით უმთავრეს საწყისს. ყოველდღიური ყოფითი პრობლემებით გატანჯულები ნელნელა ვეშვებით უზნეობის წუმპეში - თუ აქტიურად არა, ყოველ შემთხვევაში თანამონაწილე მაინც ვხდებით (და მერე გვიკვირს, რატომ არაფერი იცვლება ჩვენდა სასიკეთოდ).

სიღრმისეული ჩაფიქრებაც არ არის საჭირო, ელვის სისწრაფით ამოტივტივდებიან ჩვენს მიერ ჩადენილი, თუ ჩვენივე უმოქმედობით (ხელშეწყობით) ჩვენსავე ყოფაში დამკვიდრებული მანკიერებები. წლის „ღირსსახსოვარი მოვლენების ტენდენციების) შეფასებისას მრავალგზის უნებლიედ თავს შეგვახსენებს სიტყვა „ისევ“. დიახ.

ისევ გვიჩიჩინებენ, რომ საქართველოს მრავალსაუკუნოვანი ისტორია ფიქციაა და ათვლის წერტილი, 21-ე საუკუნიდან უნდა დავიწყოთ, რომ ღირსეული ტრადიციებისადმი ერთგულება ჩამორჩენის ნიშანია და ამდენად, ჩვენ უარი უნდა ვთქვათ ყოველივე თვითმყოფადზე (ეროვნულზე), რაღაც უგემოვნო და უსახური ფასეულობების სასარგებლოდ!

ისევ გვარწმუნებენ, რომ ყავლი გაუვიდა ქართულ პატრიოტიზმსაც - დღევანდელი გაგებით, იგი არა საკუთარი ქვეყნის, არამედ, უცხოტომელთა მიერ თავსმოხვეული პრინციპების უსიტყვო ერთგულებას გულისხმობს (ჩვენდა სამწუხაროდ, ქართველებისთვის დამახასიათებელმა რადიკალიზმმა აქაც იჩინა თავი).

ისევ აქტიურად გრძელდება საზოგადოების ტვინის გამორეცხვის პროცესი. ყველაფერს ვეგუებით, ყველაფერს ვიტანთ, მათ შორის, სულში ჩაფურთხებასაც კი. რატომღაც არ ვფიქრობთ, რომ ყოველგვარი უწესრიგობის (უბედურების) მიზეზი ისევ და ისევ ჩვენშია. ამ ბოლო ხანებში ნამეტანი შემგუებლური ინსტინქტიც ჩამოგვიყალიბდა - ვერ ვამჩნევთ, ვერ ვგრძნობთ, რომ ლამისაა თავზე დაგვექცეს ქვეყანა. ნაკლებად გვაწუხებს, როცა უცხოტომელებზე ჩალის ფასად სხვისდება ჩვენი საგანძური - მადლიანი ქართული მიწა, ჩვენი და ჩვენი მომავალი თაობების საცხოვრისი. „გავყიდით ყველაფერს, რაც დღეს შემოსავალს მოგვიტანს“ - წარმატებულ ლოზუნგად ვაქციეთ. ნელ-ნელა გვაჩვევენ იმასაც, რომ დემოკრატია თავისუფალ ქმედებას ნიშნავს, სადაც დაკარგულია მისი უდიდებულესობა - პასუხისმგებლობა. სულიერი (ზნეობრივი) არტახების მყისიერმა აშვებამ თვით სულიერ დეგრადირებამდე მიგვიყვანა - ყოფითი პრობლემით გონებადაბინდული ძმა ძმას არ ინდობს, მოყვასი მოყვასს და ეს ჩვეულებრივ მოვლენად ვაქციეთ. ლამისაა პორნო და სექსინდუსტრიებმა წალეკოს საქართველო. ფორმულა მიზანი ამართლებს საშუალებას - ზუსტად ზედგამოჭრილია დღევანდელი რეალობისთვის. ოღონდ ფული ვიშოვოთ, ოღონდ ფიზიკურად გადავრჩეთ და ყველაფერზე ხელს ვაწერთ.

ისევ გვართობენ და გვანებივრებენ PR აქციებით. ქართველ PR ოსტატებს უნიჭობას ნამდვილად ვერ დავაბრალებთ. PR, ანუ „სანახაობა“, ისე ღრმად შემოიჭრა ჩვენს რეალობაში, ისე შევეზარდეთ და შევესისხლხორცეთ, შავზე თეთრს რომ გვიჩიჩინებენ, ადვილად ვიჯერებთ. წელსაც უხვად გვარწმუნებდნენ იმაში, რომ ბიზნესის კეთებისთვის იდეალური პირობებია საქართველოში. ბიზნესის დაწყების სიმარტივით კი თვით ზოგიერთ განვითარებულ ქვეყანასაც გავუსწარით. თუმცა, ბიზნესის დაწყება მის ზრდა-განვითარებას სულაც არ ნიშნავს. ჯანსაღი კონკურენციის არარსებობაზე რომ არაფერი ვთქვათ, თუ ვინმემ გაბედა და თუნდაც ერთი ნაბიჯი დამოუკიდებლად (მავანთან შეუთანხმებლად) გადადგა, ან ფეხს მოამტვრევენ, ან... „უჩემოდ ვინ იმღერეთა“- ს სინდრომიც საკმაოდ წარმატებულია საქართველოში - თუ ვინმეს არ შეეკვრები, ან, თუ ვინმეს ინტერესებს გადაკვეთავ - ბიზნესიც უკან დაგრჩება და შეიძლება საკუთარი თავიც დაგავიწყონ. ამ უსამართლო სოფელში ამართალს ვერ იპოვი - დაშინებული და პრივატიზებული სასამართლო სისტემა დაკვეთებს ისევ უსიტყვოდ და უმორჩილესად ასრულებს!

ისევ „წარმატებით“ გრძელდება ქონების „ჩუქება-გასხვისების“ პროცესი - გუშინდელი პავლეს ქონება ადვილად შესაძლებელია დღეს, ან ხვალ სავლეს საკუთრებად იქცეს და ეს ნორმალურ, ჩვეულებრივ მოვლენად აღიქმება საზოგადოების უდიდესი ნაწილის მიერ! დაშინებული ბიზნეს- ელიტა პირში წყალს იგუბებს (როდემდე?!), ხოლო, სხვადასხვა „სახელისა“ და „გვარის“ ბიზნეს- ასოციაციები, არათუ ბიზნესის ინტერესებს იცავენ, უბრალოდ, გაბრძოლების ელემენტარული ნიშანწყალიც არ ეტყობათ. ამ ფონზე ზოგიერთი გამოსავალს თავისი ბიზნესის საზღვარგარეთ გადატანაში ეძებს. ასე მაგალითად, ქართველი ბიზნესმენი ბ-ნი გოგი თოფაძე, რომელიც სხვებისგან განსხვავებით, თავის პოზიციებს აშკარად და ღიად აფიქსირებს, ბიზნესის გადარჩენის მიზნით (რომელსაც გაფართოებას ეძახის) თურმე სხვა ქვეყანაში აპირებს გადაბარგებას. ჩვენში მიმდინარე ტენდენციები გვაფიქრებინებს, რომ მავანს და მავანს არ აწყობს საქართველოში წარმოება განვითარდეს - მათი აზრით, ჩვენ სერვისული მომსახურების ქვეყანა უნდა გავხდეთ! ცხადია, მეწარმემ უნდა იბრძოლოს, რომ არსებული საგადასახადო და სხვა სახის წნეხი ცოტათი მაინც შერბილდეს, მაგრამ ამ ბრძოლაში ქართული მრავალხმიანობაა საჭირო - სხვანაირად, როგორც პრაქტიკაში ხდება ხოლმე - გათითოკაცებულ ბიზნესს ადვილად ერევიან და სრისავენ!

ისევ უმოწყალოდ იჩეხება და იყიდება საქართველოს ტყეები. არაოფიციალური ინფორმაციით, ტყეების ნახევარი ჩინელებმა იყიდეს, ხოლო ქართული, ნატურალური პროდუქტები გენურმა ინJინერიამ ჩაანაცვლა (ყოველ შემთხვევაში, უნდათ ჩაანაცვლოს). ყოველგვარი კონტროლი შესუსტებულია (პრაქტიკულად არც არსებობს!) - დიახ, შემოტანილი პროდუქციის ვარგისიანობასა და ხარისხს არავინ აკონტროლებს. უცხოური ინვესტიციები კი, რომლის მოცულობითაც ყოველდღიურად ყურს გვიჭედავენ, წარმოებაში არ იდება - იგი, ან მავანთა ჯიბეებში ჩაჩხრიალდება, ან კაზინოების, ძვირადღირებული სასტუმროებისა და რესტორნების მშენებლობას ხმარდება ხოლმე. ახლა საქართველოს უნიკალური რესურსებიდან მხოლოდ წყალიღა დაგვრჩა გასაყიდი და თუ ისიც გაგვიყიდეს, მაშინ (?!)...

ისევ გვატყუებს და ლამისაა სულში გვაფურთხებს ე.წ., მორალურად და ორგანიზაციულად გაკოტრებული ოპოზიცია. ნაცვლად იმისა, რომ საზოგადოებაში დაგროვილი მუხტი სწორ კალაპოტში მოექცია, ურცხვად და უნამუსოდ მოისროლა იგი უახლესი ისტორიის სანაგვეში. კითხვა: ვის თამაშს თამაშობს ოპოზიცია - უკვე აქტუალური არ არის - იგი ისედაც დღესავით ნათელია. მე არ მჯერა, რომ ხელისუფლებისგან განსხვავებით მას ნაკლები რესურსები გააჩნია. უბრალოდ, პოლიტიკური ნება არა აქვს კონცენტრაცია გაუკეთოს საზოგადოებაში არსებულ რესურსებს და რეალური მიმართულებით წარმართოს იგი. თუმცა, ეს უკვე იმ საზოგადოების პრობლემაა, რომლის წიაღშიც იშვა დღევანდელი მკვდრადშობილი ოპოზიცია. სხვა ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, 26 მაისის სამარცხვინო ლაქას (ეროვნულ სტადიონზე გამართულ ბალ-მასკარადს, რომელსაც ლამის მესიის მოთხოვნა გაუჩნდა, რასაც თან დაემატა კიდევ უფრო საშიში - დედაეკლესიის ბინძურ პოლიტიკურ ვაკხანალიაში ჩათრევის მცდელობა) დიდხანს ვერ ჩამოირეცხავს ქართული საზოგადოება.

ისევ გვატყუებენ, როცა 2010 წლის გაზაფხულისთვის დანიშნულ ადგილობრივ არჩევნებს სიტუაციის შეცვლის რეალურ ბერკეტად ასაღებენ. არ დაიჯეროთ („არ გათეთრდების ყორანი, რაგინდ რომ ხეხო ქვიშითა“). ჩვენ უფრო რადიკალური ღონისძიებების გატარება გვჭირდება და არა მკვდრადშობილი ოპოზიციის „არჩევანობანას“ თამაში. არც გაეროს და ევროკავშირის ქოლგის ქვეშ ჩატარებული არჩევნები მოგვიტანს სიკეთეს. თავისი ბედი ქართველმა საზოგადოებამ თავადვე უნდა გადაწყვიტოს და ვიდრე ეს აზრი ჩვენს თავში არ მომწიფდება, არაფერი გვეშველება!

ისევ ყელყელაობს ქართული მასმედია. იმდენი „მარგალიტები“ იღვრება ელექტრონული, თუ ბეჭდური საშუალებებიდან, ლამისაა ჩაიხრჩოს საზოგადოება. არც მეტი, არც ნაკლები - მედია- საშუალებების უმეტესი ნაწილი სულგაყიდულია და მიზანმიმართულად მიმდინარეობს საზოგადოების ტვინის გამორეცხვის პროცესი. ჩემის აზრით, ამას ვერც „ჟურნალისტთა ეთიკის ქარტიის ასოციაციის“ დაფუძნება უშველის, რომლის მიზანი (როგორც გვპირდებიან) მედიის მიმართ საზოგადოების ნდობის ამაღლება, პროფესიული სტანდარტების დამკვიდრება და ჟურნალისტური ეთიკის ნორმების დაცვისათვის ხელშეწყობა გახლავთ. ვერაფერს დავუწუნებთ: ფრიად კეთილშობილური მიზანი ამოძრავებთ ასოციაციის დამფუძნებლებს, ერთი საჩოთირო კითხვა რომ არ იჩენდეს თავს - გაუკეთებიათ კი ოდესმე რაიმე ღირებული ადრე შექმნილ მსგავს ასოციაციებს, თუ ფედერაციებს ჟურნალისტური ეთიკის დასაცავად და ქვეყანაში ობიექტური გარემოს შესაქმნელად? რა თქმა უნდა, არა. მითუმეტეს, ასოციაციაში მხოლოდ ჟურნალისტები არიან გაერთიანებული. რაც შეეხება მედია- მფლობელებს, რომელთა ნება-სურვილს გამოხატავენ ისინი, როგორც იტყვიან, ასოციაციაში ქუდიც არ შეუგდიათ. ყოველივე ეს გვაფიქრებინებს, რომ აღნიშნული ასოციაციაც ვერც ჟურნალისტთა ინტერესებს დაიცავს და ვერც საზოგადოების ობიექტური მსახური გახდება!

ისევ უღმერთოდ ებრძვიან რწმენისა და სულიერების ციტადელს - დედაეკლესიას. ყველანაირად ცდილობენ ჩვენივე გულებიდან ამოშანთონ ის უფაქიზესი და უმთავრესი, რასაც ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობა ჰქვია და რაც ჩვენმა ღირსეულმა წინაპრებმა მოწამებრივი ცხოვრებით საუკუნეებს სათუთად გამოატარეს. არც მაშინ დავარისხეთ განგაშის ზარები, როცა ერის სულიერ მწყემსმთავარს ვაიქართველებმა, გადამთიელთა „სპეცზაკაზებით“ გონდაბინდულებმა, ტალახი ესროლეს. არადა, დუმილი ამ დროს დანაშაულის ტოლფასია! ერს, რომელსაც პრეტენზია აქვს სახელმწიფოებრიობაზე და ზოგადად მომავალზე, ერთ მუშტად უნდა შეკრულიყო და ჩანასახშივე ჩაეხშო ბოროტ სულთა უბოროტესი ჩანაფიქრი. ჩვენ კი... იმდენად გავთავხედდით, რომ უწმინდესსა და უნეტარესს ბინძურ პოლიტიკურ თამაშში აქტიური ჩარევაც მოვთხოვეთ. სწორად ბრძანა ბ-ნმა გიორგი ანდრიაძემ, რომ, ერის სულიერი ლიდერი მზადაა საერო პრობლემებიც იტვირთოს, მაგრამ არ ჩანს ძალა, რომელიც მის გარშემო დაირაზმება! ეს ძალა აუცილებლად უნდა გამოჩნდეს - რაც შეიძლება ჩქარა უნდა განვთავისუფლდეთ შიშისა და უმოქმედობის ბორკილებისგან და ყველაფერს თავისი სახელი დავარქვათ - კეისარს კი კეისრისა მივუზღოთ!

და მაინც: რას გვიქადის ახალი 2010 - ვეფხვის წელიწადი? დიდად ვერაფრით გაგახარებ, ძვირფასო მკითხველო - ზოდიაქოს ნიშნის ცვლა ნამდვილად არ ნიშნავს ერის (საზოგადოების) ფერიცვალებას. განახლება საკუთარი თავიდან უნდა დავიწყოთ.

ვფიქრობ, სიტუაცია არსებითად მხოლოდ მაშინ შეიცვლება, როცა საზოგადოება საღათას ძილიდან გამოიღვიძებს, როცა მას ფოჩიანი კანფეტების ნაცვლად მოთხოვნილება უფრო ღირებულ ფასეულობებზე გაუჩნდება, როცა მასში ღირსების გრძნობა გაიღვიძებს და რაც მთავარია, არ იარსებებს ამდენი ისევ!

მიუხედავად ყველაფრისა, ახალი წელი მაინც ახალ იმედებს უკავშირდება. გულწრფელად გილოცავთ 2010 შობა- ახალ წელს და ღონიერ და სულიერად განწმენდილ საქართველოში ცხოვრებას გისურვებთ.

ღმერთი იყოს თქვენი შემწე. ამინ!

ვაჟა შუბითიძე,
სტუ-ს სრული პროფესორი

ყოველმა ინტელექტუალმა კარგად იცის ბრწყინვალე ესპანელი მოაზროვნის ხოსე ორტეგა ი გასეტის ესსე „მასების ამბოხი“ (1935 წელს დამთავრებული ეს თხზულება ქართულად თარგმნა ბატონმა ბაჩანა ბრეგვაძემ და გამოიცა 1993წელს) სადაც ავტორი გაბედულად ამხელს უკვე აღვირახსნილ და დეგრადირებულ მასის ადამიანს (ან ადამიან- მასას), აანალიზებს მისი წარმოშობის მიზეზებს და იძლევა მის მახასიათებლებს.

ამ არსებამ გლობალიზაციის (გაერთფეროვნების) უკანასკნელი საფეხურისა და მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის (2007-2010) ფონზე კიდევ უფრო მეტი დეგრადირება განიცადა. ფაქტობრივად სახეზეა ახალი ადამი(ანი), რომლის უმთავრეს მახასიათებლად იქცა ინტელექტუალური ჰერმეტულობა, სიხარბე, უპასუხისმგებლობა და უზნეობა. ეს ყველაფერი ვლინდება როგორც მდიდრებში, ასევე ღარიბებში, ელიტაში თუ რიგით ადამიანებში, მმართველებში, თუ მართულებში, ქალში თუ კაცში.

ესაა ახალი ადამი, რომელმაც თვითშეფასების უნარი დაკარგა (როგორც კარგი, ისე უარყოფითი კუთხით), ვინც თავის თავს აღიქვამს ისეთად, როგორიცაა ყველა და ეს ოდნავადაც არ მიაჩნია სათაკილოდ. დღეს თვით ელიტარულ ჯგუფებშიც კი ასეთი ადამიანები ჭარბობენ. მაგალითად, ინტელექტუალთა წრეში, რომელნიც თავიანთი არსით მოწოდებულნი არიან მაღალი განვითარების დონის ადამიანებად გვევლინებოდნენ, ჩვენ სულ უფრო და უფრო მეტ ფსევდოინტელექტუალს - არაპროფესიონალებსა და ცრუკომპეტენტურ ხალხს ვხედავთ (ამაზე მე ჯერ კიდევ 1993 წელს გაზეთ „რუბიკონში“ მოთავსებულ ჩემს ესსეში - „ცრუნი და ცრუთა ქვეყანა“- ვწერდი - ვ.შ)

ახალმა ადამმა გადაწყვიტა წინა პლანზე გადანაცვლება და ყოველივე იმის დაუფლება, რაც ადრე რჩეული უმცირესობის (გინდათ ნამდვილი ელიტის) კუთვნილება იყო. ისინი მარტო განცხრომა - დროსტარებაში როდი ეჯიბრებიან ელიტას, არამედ ცხოვრების ყველა სფეროში ცდილობენ დაწინაურებას.

რეალურად, პოლიტიკური ძალაუფლება, კარგა ხანია, მათ ხელშია. ილუზია, რომ ისინი დაიღალნენ და ხელისუფლებას მართლაც ღირსეულებს გადააბარებენ, უკვე გაქრა. სწორედ ახალმა ადამმა აქცია პოლიტიკა სარფიან ბიზნესად (დაუკვირდით, რა უფერული პიროვნებები მართავენ მსოფლიოს ქვეყნებს ბოლო ათწლეულებში).

ასეთივე სურათია ცხოვრების სხვა სფეროებშიც. ინტელექტუალური სფერო განსაკუთრებულ კრიზისსა და დეკადანსს განიცდის, მეცნიერების მეტესმა (განსაკუთრებით ჰუმანიტარულ-სოციალური) დარგებმა თითქოსდა ანიწურეს თავისი შესაძლებლობები. დაიკარგა ხელოვნებისა და კულტურის ნოვატორული სული და ახალი არაფრისშემქმნელი ადამიანი ამას ირონიულად და ცინიზმით უყურებს.

ახალი ადამი ამ სფეროშიც გამოჩნდა და თავის „წონად“ სიტყვას ამბობს. ვინც ისეთი არაა, როგორც ყველა, ვინც ისე არ ფიქრობს, როგორც ყველა, თავს დიდ საფრთხეში იგდებს ფიზიკური თვალსაზრისითაც კი (აკი ამბობენ ამერიკელები, უხამსობაა სხვებისგან გამორჩეული იყოო. ამიტომ წერდა ორტეგა ი გასეტი, რომ ამერიკაში ტექნიკის უკანასკნელი მიღწევების ნიღაბქვეშ იმალება პირველყოფილი ხალხი“).

ახალი ადამი - გუშინ ეს რიგითი ჯარისკაცი დღეს გენერლად იქცა. საზოგადოება ახლა მხოლოდ გენერლებისგან შედგება. თავისი აგრესიული ენერგიულობით, სიხისტით, სითამამით და უტიფრობით ახალი ადამი ნირშეუხრელად მიჯირითობს ცხოვრების ასპარეზზე, ცდილობს თავისი აზრი მოახვიოს სხვებს (მათ შორის მასზე მცოდნე და ზნეობრივ პიროვნებებს) და რაც შეიძლება მეტი წაჰგლიჯოს ცხოვრებას.

ტექნიკისა და კომუნიკაციის არნახულმა განვითარებამ ახალ ადამს დაკმაყოფილების ყველა შანსი მისცა და ამ თვითკმაყოფილებამ გააჩინა მასში შინაგანი ლპობის ბაცილა. სწორედ ამ სიუხვის ეპოქამ გადააგვარა ეს ჩვენი ადამი (ამიტომ წერდა ორტეგა ი გასეტი, რომ „ადამიანები სწორედ ე.წ „სიუხვის“ ეპოქაში გრძნობენ თავიანთი არსებობის განსაკუთრებულ სიმწირეს და სიცარიელეს“).

ახალი ადამი მხოლოდ დღევანდელი დღით ცხოვრობს და საკუთარი თავისა და ოჯახის გარდა აღარაფერი და არავინ არ ადარდებს. იგი დანთქმულია დღევანდელობაში, ამიტომ მას აღარ იზიდავს წარსული (რომელსაც სპეციალურად ავიწყებენ), რომელმაც ინტერესი დაკარგა ადამის თვალში. იგი მისაბაძ ნიმუშად წარსულს კი აღარ მიიჩნევს, არამედ დღევანდელობას. წარსული და აწყმო მკვეთრად გაიმიჟნა. გაქრა ტრადიციულობის სული.

ახალ ადამს აღარ სჭირდება წინაპრების ნორმები, წესები და ნიმუშები, ისინი ხელს უშლიან თავაწყვეტილ ცხოვრებაში. ახალი ადამი დღეს კოსმოპოლიტიზმისა და მსოფლიო მოქალაქეობისკენ ისწრაფვის. სადაც ის ფულს და სიმდიდრეს იშოვის და თან იოლ ფორმებში, მისი ბაღდადიც იქ არის. მას სამშობლო მხოლოდ სუფრაზე თუ გაახსენდება, ისიც შექეიფიანებულს და კარგად მუცელამოყორილს. მას წიგნიც აღარ სჭირდება, რადგან კომპიუტერით და ინგლისურითაც იოლად გავა ფონს. ახალი ადამი ხანდახან ეკლესიაშიც წავა, ცოდვასაც მოინანიებს, ცოტაოდენ ქველმოქმედებასაც გასწევს, ცოტას ღვთისთვისაც გასცემს, ცოტას კეისარსაც უწილადებს. მოკლედ ტიპიური ფარისეველია. მის სულს კი ამით არაფერი ემატება - ყველა ცოდვას ისევ იმეორებს, ყველაფერი მოჩვენებითია.

ტექნიკის ფანტასტიკურ დონეზე განვითარებამ ახალ ადამს გაუჩინა ილუზია, რომ თითქოს ადამი (ანი) ყოვლისშემძლე იყოს. ამიტომ ეჩვენება წინა ეპოქები მას ჩამორჩენილად და უბადრუკად. ის ხარბად მიელტვის მოქმედებასა და მოღვაწეობას (ხშირად აკრძალული ფორმით), თუმცა არც იცის კარგად, რას მოახმაროს თავისი ძალა. მან დაიმორჩილა არა-ერთი და ორი მოვლენა, მთვარეზეც კი ავიდა, მაგრამ თავისი თავის პატრონი მაინც ვერ გახდა. ეს წყალწაღებული ადამი თანამედროვე ცივილიზაციის სიკეთეებს ხავსივით ებღაუჭება. აქედანაა გამოწვეული ახალი ადამის მახასიათებელი ქედმაღლობისა და დათრგუნვილობის ეს ნაზავი. ის ხშირად თავის ნიჭსა და უნარს საეჭვო ღირებულებებს ახმარს და ქონების მიუხედავად დაცარიელებულად გრძნობს თავს, იგონებს ახალ ცხოვრებისეულ გასართობებს და სიამოვნებებს და ამით დაცემის გზას ადგება-უკულტუროსა და ბარბაროსის ნიშნებს (ამაზე იუთითებს ნარკომანიის, ტრეფიკინგისა და პროსტიტუციის აყვავება).

დღეს საზოგადოებრივი და პოლიტიკური ძალაუფლება სწორედ ახალი ადამი(ანების) ხელშია და ეს ძალაუფლება იმდენად სრულია, რომ ჩანასახშივე აშთობს ნამდვილ (და არა მართულ) ოპოზიციის ყოველნაირ გამოვლინებებს. მთავრობაც და საზოგადოებრივი ხელისუფლების ყველა ინსტიტუტიც მხოლოდ დღევანდელი დღით (ე.წ. „სახანძრო რეჟიმით“) ცხოვრობენ. მათ არ გააჩნიათ მომავლის ნათელი პროგრამა (თუ, მითუმეტეს, ინსტრუქციებს სხვისგან არ მიიღებენ). ისინი, როგორც ცხენს ისე მოაჯდნენ ხელისუფლებას და არც აპირებენ რეალურად გადაჭრან ის პრობლემები, რომლებიც აწუხებთ თანამედროვე ადამიანებს. მათი ხელისუფლება ყოვლისმომცველი და ეფემერულია. მიუხედავად დიდი ძალაუფლებისა და შესაძლებლობისა, ახალ ადამს ცხოვრების არც ერთ სფეროში შემოქმედებითი საქმიანობის უნარი უკვეარ შესწევს.

ახალ ადამს ცხოვრება, ყველა მის გამოვლენაში, წარმოუდგენია როგორც ყოველგვარი აკრძალვისა და აღკვეთისგან თავისუფალი. აღარ არსებობს არავითარი აკრძალვა (ტაბუ), არაფერი არ აიძულებს მას ლაგამი ამოსდოს თავის ვნებებს და პრეტენზიებს, ამბიციებს და სურვილებს. ანუ, ახალი ადამი ეს განებივრებული ბავშვია, რომელსაც ყველაფერი გასდის. მას დაკარგული აქვს საკუთარი თავისა და ძალის შეფასების უნარი, ითხოვს სულ უფრო და უფრო მეტ კეთილდღეობას. ის საკუთარი თავის გარდა არავის ავტორიტეტს არ ცნობს (ან მოჩვენებითად აღიარებს მას).

ახალმა ადამმა დაუმსახურებლად მიიღო ეს პრივილეგიები და განცხრომას მიეცა (არადა, როგორც გოეთე ამბობდა, „განცხრომისთვის ცხოვრება პლებსსა სჩვევია. კეთილშობილი კაცი ცდილობს მაღალ მოთხოვნებსა და კანონებს დაუმორჩილოს თავისი სიცოცხლე“). ასეთი ცხოვრებით ახალმა ადამმა თავი „დილეგში“ გამოიმწყვდია, თუმცა მაინც სამყაროს ბატონ- პატრონი ჰგონია. ის არა მარტო დაყრუვდა, არამედ დაბრმავდა კიდეც და რეალური განსჯის უნარი დაკარგა. ესაა ამბოხება საზოგადოების ინტელექტუალური და მორალური საწყისების წინააღმდეგ, რასაც უმძიმესი შედეგები მოაქვს და მოიტანს მომავლისთვის. ცივილიზაციის სიკეთეების გახსნამ და დაუფლებამ ახალი ადამის სული დახურა. სულის ჰერმეტული შეუღწევადობა, ინტელექტუალური ჰერმეტულობა მისი უდიდესი უბედურებაა. მას სრულყოფილი ჰგონია თავი, აზრადაც არ მოუვა, ეჭვი შეიტანოს საკუთარ ძალებში, აღმოაჩინოს თავისი ნაკლოვანებანი. ეს ბრიყვი ამაყად თავაწეული მიაბიჟებს ცხოვრების გზაზე და გადათქერავს უღირსსა თუ ღირსეულს. იგი ჯიუტი და სქელკანიანია (ანატოლი ფრანსი ამბობდა, რომ ბრიყვი უფრო საშიშია, ვიდრე ბოროტმოქმედი, რადგან მისგან განსხვავებით მოუღლელია და დაუცხრომელი, ამჩატებული და პარანოიდული). ახალმა ადამმა ვულგარულობა და ზედაპირულობა ცხოვრების წესად აქცია. რატომ უნდა უსმინოს ჭკვიანებს, მან ხომ ყველაფერი იცის?! (არადა, ვისაც სურს საკუთარი აზრი ჰქონდეს, ჭეშმარიტება უნდა უყვარდეს). მას არც სხვისი სიმართლის აღიარება ძალუძს და არც ის, რომ თავად იყოს მართალი. არსებობის უმაღლეს ფორმად დიალოგი გვევლინება, ახალ ადამს კი მაინც მონოლოგი ურჩევნია, რადგან დიალოგი აშინებს. მისი „იდეები“ საკუთრივ აზრები კი არ არიან (განსაკუთრებით პოლიტიკაში), არამედ სიტყვებით გამოხატული სურვილები. ძალადობა მისი უმთავრესი და უკანასკნელი არგუმენტია. დღეს ცხოვრების ყველა სფერო ამ ახალ წესებს („მცნებებს“), ან უფრო სწორად, წესების უქონლობას, უწესობას ემორჩილება. აღარავის მოსწონს რაინდობა, აღარ ითხოვენ „კარგი ტონის“ წესების დაცვას. ქალისა და კაცის ურთიერთობაც ამ უწესობას დაემორჩილა, გაუხამსდა და რომანტიკული და იდუმალი ელფერი დაკარგა. (ამიტომაც წერდა ორტეგა ი გასეტი, რომ „ადამიანი ცივილიზებული არსება აღარ არის, იმისდა კვალად, რაც უფრო ნაკლებ ანგარიშს უწევს მოყვასთა აზრს“).

მართალია, ცივილიზებულია დღევანდელი სამყარო, მაგრამ არა მასში მცხოვრებიახალიადამი. ის ვერც კი ამჩნევს, რომ ცივილიზებულ სამყაროში ცხოვრობს და ისე სარგებლობს მისი ყველა სიკეთით, როგორც ბუნების ნაყოფით და საჩუქრით. მისი უმთავრესი საზრუნავია ფუფუნების საგნების ხელში ჩაგდება და ტკბობა. ის სარგებლობს ცივილიზაციის ყველა სიკეთით, მაგრამ არაფერს აკეთებს მის შესანარჩუნებლად, რაც ცივილიზაციის დასასრულის დასაწყისი შეიძლება გახდეს!

ახალ ადამს ცა ქუდად აღარ მიაჩნია და დედამიწა ქალამნად, იგი ცდილობს ყველგან თავისი წესები, პრიმიტივიზმი და გარყვნილება დაამკვიდროს. მას მოსწონს ინტელექტუალებთან ურთიერთობა, მაგრამ გულის სიღრმეში ეზიზღება ისინი, ფარულად დასცინის მათ და თავის ხელქვეითებსაც ამას აიძულებს. მას ავტორიტარული რეჟიმი ურჩევნია დემოკრატიულ და სამართლიან წყობას. ის გატაცებულია სპორტით და აზარტული თამაშობებით, მოდით, საგანგებო ყურადღებას უთმობს თავისსხეულს - კვებას, ჰიგიენას, ამკვიდრებს ე.წ. „ვარსკვლავების კულტს“ სპორტში, კინოში, მუსიკაში, ათეულ მილიონებს უხდის სპორტის ვარსკვლავებს და ასჯერ ნაკლებს ნამდვილ ინტელექტუალებს. ახალი ადამი ყველაფერს მომხმარებლური თვალით უყურებს, აჩანაგებს და ანადგურებს ბუნებას, თავს არ გრძნობს ვინმესგან დავალებულად, ის ქუჩაშიც ისევე იქცევა, როგორც სახლში, არასოდეს დაითრგუნავს რაიმე ჟინს. მან იცის, რომ დაუშვებელია ბევრი რამ, მაგრამ თავს იკატუნებს, რომ „არ იცის“ ეს. იგი ცინიკოსი და რიტორისტია. ახალ ადამს არ ესმის, რომ მტკიცე იქნება მხოლოდ ის ძალაუფლება, რომელიც ხალხის, საზოგადოების მხარდაჭერას ეფუძნება, რომ ხიშტებსა და ძალადობაზე ხელისუფლებას დიდხანს ვერ დაამყარებ და შეინარჩუნებ.

ახალი ადამის ზერელე ენთუზიაზმი, მისი „სიყვარული“ ჩაგრულებისა და გაჭირვებულებისადმი, სოციალური სამართლიანობის მისეული „ხედვა“, რეალურად სხვა არაფერია, თუ არა ნიღაბი, რისი წყალობითაც ის ცდილობს თავი დააღწიოს თავის მოვალეობებს.

ახალგაზრდობაზე მისი ზრუნვაც მოჩვენებითი და ყალბია. რეალურად ახალი ადამი ასაკოვნებსაც ჩაგრავს და ახალგაზრდებსაც, უსპობს მათ მომავლის პერსპექტივას:

„მუტრუკი მიტომ მუტრუკობს
დედა ჰყოლია ვირიო,
კაცი ბეჩავის მჩაგვრელი
სად გაგონილა გმირიო...“

(ვაჟა-ფშაველა)

ახალი ადამი ყველა ასაკის ადამიანებში გვხვდება, განსაკუთრებით თანამედროვე ახალგაზრდებში. ასაკოვანი ადამებიც ცდილობენ თავიანთი „ახალგაზრდობის“ წარმოჩენას, რადგან იციან, ახალგაზრდობას ყოველთვის მეტი უფლება აქვს, ვიდრე მოვალეობა. ამიტომაც ცდილობენ სამომავლოდ გადასდონ თავიანთი მოვალეობის ასრულება და მოწიფულობის ასაკს დაელოდნონ. ახალგაზრდობა ყოველთვის ვალებით ცხოვრობს. მოწიფულები ყოველთვის უყოყმანოდ უთმობენ ამ ფსევდოუფლებას ახალგაზრდებს. ამაში გამოიხატებოდა მათი ირონიული და გულისშემძვრელი დამოკიდებულება ახალგაზრდობის მიმართ. მაგრამ იმ თავდაჯერებულობამ, რომლითაც დღეს ამ ფსევდოუფლებას ნამდვილი უფლების მაგივრად იყენებს ახალგაზრდობა, შეუძლებელია სულის სიღრმემდე არ შეგვაძრწუნოს. ამით ხალგაზრდები მოწიფულების წისქვილზე ასხამენ წყალს, რომლებსაც ახლაშეუძლიათ თამამად თქვან, ჩვენ ხომ რაღაც მაინც გავაკეთეთო. ახალგაზრდობა თავისებურ შანტაჯად იქცა (ხოსე ორტეგა ი გასეტი).

მორალისა და მოვალეობისგან დაცლილი ახალი ადამი (ანის) პარპაში სამყაროში გრძელდება. როდემდე გასტანს ეს ყოველივე, ძნელი სათქმელია. ალბათ დიდხანს ვერა, რადგან ეს მოაახლოვებს სამყაროს დასასრულს!

რედაქციისაგან: ცნობილ მეცნიერს და პატრიოტს, ისტორიის და პოლიტიკის მეცნიერებათა დოქტორს, პროფესორ ვაჟა შუბითიძეს 50 წელი შეუსრულდა. ჟურნალ „ბიზნესი და კანონმდებლობის“ რედაქცია გულწრფელად ულოცავს ბატონ ვაჟას ამ საიუბილეო თარიღს. უსურვებს დღეგრძელობას და შემოქმედებით წარმატებებს!

(მიზეზები, ხასიათი და პერსპექტივები)

ელგუჯა მექვაბიშვილი,
ეკონომიკურ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი

გლობალური ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისი არსებით ზემოქმედებას ახდენს არა მხოლოდ ცალკეული ქვეყნებისა და მსოფლიო ეკონომიკაზე, არამედ სოციალურ-პოლიტიკურ ურთიერთობებზეც, როგორც ეროვნული, ისე საერთაშორისო მასშტაბით. სახეზეა ამ კრიზისის ფრიად უარყოფითი და საკმაოდ შორსმიმავალი შედეგები, რაც მის სიღრმისეულ შესწავლას, გამომწვევი მიზეზების დადგენასა და განვითარების ლოგიკის ანალიზს მოითხოვს, რათა მომავალში შესაძლებელი გახდეს მსგავსი პროცესების თავიდან ასაცილებლად გარკვეული პრევენციული ღონისძიებების გატარება.

წინამდებარე ნაშრომში სწორედ აღნიშნული საკითხების ავტორისეული ხედვაა გადმოცემული.

კრიზისის ხასიათი და წარმოშობის მიზეზები

ზოგადთეორიული თვალსაზრისით, ეკონომიკური კრიზისის წარმოშობის ძირითადი მიზეზია ჭარბწარმოება, ანუ, მიწოდების გადაჭარბება მოთხოვნაზე. წინა ასწლეულებში უპირატესად ამ სახის კრიზისებს ჰქონდა ადგილი და ისინი, როგორც წესი, წარმოიშობოდა ეკონომიკის რეალურ სექტორში. XX საუკუნის 80-90- იანი წლებიდან ჭარბწარმოებას სულ უფრო მეტად აქვს ადგილი პოსტინდუსტრიული ეკონომიკის ყველაზე სწრაფად განვითარებად ფინანსურ სექტორში. გლობალიზაციის ეპოქაში ჩვენ უპირატესად საქმე გვაქვს კაპიტალის ჭარბწარმოებასთან, ანუ ფინანსურ კრიზისებთან.

ფართო გაგებით, ფინანსური კრიზისი არის ფინანსური ურთიერთობების პროცესში წონასწორობის დარღვევა და შემდეგ კომპონენტებს მოიცავს: საბიუჯეტო, ფულის მიმოქცევის, სავალუტო და საბირჟო კრიზისებს. ზოგჯერ ცალკე კომპონენტად გამოჰყოფენ დავალიანების კრიზისს, რომელიც გამოიხატება როგორც საწარმეობის, ისე სახელმწიფოს საშინაო და საგარეო დავალიანების გიგანტურ ზრდაში, რაც საკუთარ თავში მოიცავს ამ ვალების გადაუხდელობის, ანუ საწარმოების გაკოტრებისა და სახელმწიფოს დეფოლტის მომენტებს. ფინანსური კრიზისის ფენომენს მონეტარისტები (მ. ფრიდმანი, ა. შვარცი და სხვ.) უკავშირებენ საბანკო პანიკას, რაც თავის მხრივ გულისხმობს ბანკების წამყვან როლს ფულის მიწოდებაში. საბანკო პანიკა მონეტარისტულ მოდელში ამცირებს ფულს და შესაბამისად - ერთობლივი ეროვნული პროდუქტის მოცულობას.

გლობალიზაციის ეპოქაში მიმდინარეობს ფინანსური ბაზრების უაღრესად სწრაფი და უკონტროლო ზრდა. ფასიანი ქაღალდების მეორადი ბაზრის კაპიტალიზაცია წარმოუდგენელ თანხას - 100 ტრლნ დოლარს შეადგენს, ფინანსური ტრანსაქციების ბრუნვა კიდევ უფრო მეტი - ითქმის 500 ტრლნ დოლარია. ფინანსური ბაზრები ტრადიციულად ასრულებდნენ რეალური სექტორის მომსახურების ფუნქციას. მათი საშუალებით ხორციელდებოდა სხვადასხვა ანგარიშსწორებები, გადარიცხვები, მოკლევადიანი და გრძელვადიანი ინვესტიციური კრედიტების მიწოდება. ამჟამად კი ფინანსური სექტორი არსებითად მოწყდა საკუთარ ბაზისს, ანუ, ეკონომიკის რეალურ სექტორს და დამოუკიდებელი არსებობა შეიძინა. ასეთ პირობებში კი ყალიბდება ფინანსური კრიზისების წარმოშობის შესაძლებლობა. კერძოდ: ა) თვითკმარი ფინანსური სისტემის პირობებში ფასები განისაზღვრება ბაზრის მონაწილეთა მოლოდინის საფუძველზე, რასაც შემდეგი შინაარსი აქვს: „ხვალ უკეთესად იქნება საქმე, ვიდრე იყო გუშინ“. მოგების მიღების წყურვილი იმდენად მაღალია, რომ ხშირად ფარავს რაციონალურ წარმოდგენებს და ფინანსურ- ეკონომიკური დესტაბილიზაციის ფაქტორი ხდება; ბ) გლობალურ ბაზარზე ადგილი აქვს სპეკულაციური ოპერაციების გამალებულ ზრდას, უპირატესად მოკლევადიანი კრედიტები, ანუ ე.წ. „ცხელი ფული“ მაქსიმალური მოგების მიღების მიზნით მთელ მსოფლიოში დაეხეტება - კონტინენტიდან კონტინენტზე, ქვეყნიდან ქვეყანაში და სერიოზულ საფრთხეს უქმნის ცალკეული სუვერენული ქვეყნებისა და მსოფლიო ეკონომიკის სტაბილურობას(?!)

მიმდინარე კრიზისის კონკრეტულ მიზეზებს შორის მნიშვნელოვანია ე.წ. მეორადი, ანუ, „წარმოებული“ ფასიანი ქაღალდების ჭარბწარმოება აშშ-ში და მისგან გამომდინარე მსოფლიო ფინანსურ ბაზარზე. კერძოდ: დერივატივების ღირებულებამ აშშ-ში 2008 წელს ასტრონომიულ ციფრს - 65 ტრლნ დოლარს მიაღწია. მსოფლიო საფონდო ბაზარზე აშშ-ს ხვედრითმა წილმა საგრძნობლად გადააჭარბა მსოფლიო მშპ-ში აშშ-ს ხვედრით წილს. დერივატივები რისკის მაღალი ხარისხით გამოირჩევა. გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან ამერიკულმა ბანკებმა, უფრო სწორად კი მათ მიერ სპეციალურად შექმნილმა კომპანიებმა აქტიურად დაიწყეს დერივატივების გამოშვება, რომლებიც უზრუნველყოფილი იყო ბანკის კლიენტების მიერ იპოთეკური კრედიტებით შეძენილი და გირაოში ჩადებული ბინების ღირებულებით. ფაქტობრივად, განხორციელდა ბანკებიდან რისკების გადაბარება მათ მიერ შექმნილ კომპანიებზე და ამ უკანასკნელთა მიერ კი - დერივატივების მყიდველ კლიენტურაზე. ამან კი ბანკებს შესაძლებლობა მისცა შედარებით ნაკლებად საიმედო კლიენტებზედაც გაეცათ სესხები. მსგავსი არასტანდარტული იპოთეკური კრედიტები აშშ-ში შეადგენდა 1.3 ტრლნ დოლარს, ანუ ამ ქვეყნის მშპ-ს 10%25-ს. ამრიგად, აშშ-ს ეკონომიკაში ჩამოყალიბდა საკრედიტო დერივატივების პირამიდა, რომლის სიმყარის ხარისხი გარკვეულ დრომდე (კერძოდ, 2007 წლის ზაფხულამდე) ყველასათვის უცნობი იყო. ამას ხელს უწყობდა აშშ-ს ფინანსური სექტორის დერეგულირება, რომელიც ნეოლიბერალური ეკონომიკური თეორიის მოთხოვნებიდან გამომდინარეობდა. განგაშის სიგნალები ჯერ კიდევ მაშინ გაისმა, როცა ფინანსური აფიორების საფუძველზე ცნობილ კომპანია „ენრონ“- ში სკანდალი მოხდა; სადაც 2 მლრდ დოლარი დაიტაცეს. სხვადასხვა ფინანსური აფიორების გამო აშშ-ში 400 კაცი დააპატიმრეს. სამწუხაროდ, ეს ფაქტები ვერ იქცა აშშ-ს ფინანსურ სექტორში სისტემური ცვლილებების დაწყების მიზეზად. არსებითად არ გა უმჯობესებულა ფინანსური სფეროს რეგულირების მექანიზმები, არასაკმარისი იყო მისი გამჭვირვალობა.

კრიზისის ერთ-ერთი მიზეზი ტიპიური ამერიკელის ფსიქოლოგიაც გახდა. ამერიკელის ფსიქოლოგიის ისეთი ნიშნები, როგორიცაა: ენერგიულობა, ოპტიმიზმი, ექსპანსიურობა, დინამიზმი, რისკიანობა - ეკონომიკაში ტრანსფორმირდა დაზოგვისადმი ნაკლებ მიდრეკილებასა და მოთხოვნილებების ვალად აღებული სახსრებით დაკმაყოფილებით ზედმეტად გატაცებაში. ამერიკის სა ოჯახო მეურნეობის მხოლოდ იპოთეკური დავალიანება 2007 წელს თითქმის 10 ტრლნ დოლარს, ანუ ამ ქვეყნის მშპ-ს 75%25-ს შეადგენდა. აქედან 800 მლრდ დოლარი განეკუთვნებოდა ე.წ. „სუბპრაიმ“, ანუ დაბალი კატეგორიის სესხებს. მოქალაქეთა მიერ სესხების მასობრივად აღებას ხელს უწყობდა აშშში 90-იანი წლების დასაწყისიდან ჩამოყალიბებული ეკონომიკური აღმავლობის ტენდენცია, რაც ბადებდა მომხმარებლის იმედს, რომ მომავალში მისი შემოსავალი გაიზრდებოდა და ამიტომ იგი არ ერიდებოდა მიმდინარე პერიოდში ვალის აღებას. მაშასადამე, ამერიკელები უფრო მეტს ხარჯავდნენ, ვიდრე გამოიმუშავებდნენ და ამ სხვაობას იაფი კრედიტებით ფარავდნენ. აღებული ვალების 75%25 უძრავი ქონების შეძენაში იხარჯებოდა უპირატესად მისი შემდგომი გადაყიდვის მიზნით, 25%25-ს კი სამომხმარებლო კრედიტი შეადგენდა. საბინაო და სამომხმარებლო კრედიტების გიგანტური ზრდის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიზეზი იყო აშშ-ში მაღალი ტექნოლოგიების, განსაკუთრებით ინფორმაციულის და უფრო ზუსტად, ინტერნეტტექნოლოგიების საფონდო ბირJის 2001 წლის კრახი, რომლის დროსაც აქციების მფლობელთა ერთობლივმა დანაკარგებმა 7 ტრლნ აშშ დოლარი შეადგინა. ამის შედეგად განხორციელდა ფინანსური რესურსების მასობრივი გადადინება მაღალტექნოლოგიური კომპანიებიდან ბინათმშენებლობაში.

ამერიკული ბანკების ზემოაღნიშნული ექსპანსიონისტური პოლიტიკა წლების მანძილზე მხარდაჭერილი და წახალისებული იყო აშშ-ს მთავრობის მიერ, რომელიც 2004 წლამდე ფედერალურ დონეზე ახორციელებდა იპოთეკურ კრედიტებზე გარანტიების შეუზღუდავ გაცემას, რის გამოც 2002 წლიდან 2007 წლის დასაწყისამდე აშშ-ში სა ოჯახო მეურნეობების იპოთეკური დაკრედიტების მოცულობა 60%25-ით გაიზარდა. 2006 წლის შუა პერიოდიდან აშშ-ში საცხოვრებელი ბინების ბაზარმა „გაგრილება“ დაიწყო. ინფლაციის მოლოდინით (როგორც ხანგრძლივი და მაღალი ტემპებით ეკონომიკური ზრდის კანონზომიერი შედეგით) შეშფოთებულმა ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ სადისკონტო განაკვეთი 2004 წლის 1%25-დან 2006 წელს 5,2%25-მდე გაზარდა. ამან, ერთი მხრივ, გამოიწვია უძრავ ქონებაზე მოთხოვნის შემცირება განსაკუთრებით იმ პოტენციურ მყიდველთა მხრიდან, რომლებიც ამ ქონებას მისი შემდგომი გადაყიდვის მიზნით იძენდა. მეორეს მხრივ, მკვეთრად გადიდდა იპოთეკური კრედიტის დაუბრუნებლობა, ვინაიდან, ეს უკანასკნელი მყარად იყო მიბმული სესხების მიმდინარე განაკვეთზე. მასობრივად დაიწყო იპოთეკაში ჩადებული ბინებისა და საცხოვრებელი სახლების ბაზარზე გამოტანა, რამაც კიდევ უფრო დააგდო მათი ფასები. აშშ-ს საცხოვრებელი ბაზარი დეფოლტის მდგომარეობაში აღმოჩნდა. კომერციული ბანკებისა და სხვადასხვა ფინანსური ინსტიტუტების პორტფელების უმეტეს წილს აღნიშნული ტიპის კრედიტები შეადგენდა, რამაც 2007 წლის შუა პერიოდიდან განაპირობა საბანკო სისტემის კრიზისი. კერძოდ: 2007 წელს სამი ამერიკული ბანკი გაკოტრდა, 2008 წელს კი მათი რიცხვი 25-მდე გაიზარდა. 2009 წლის დასაწყისში გაკოტრდა 12 ამერიკული ბანკი.

კრიზისის უშუალო დაწყებას ექსპერტები უკავშირებენ 2007 წლის ივლისში ერთ-ერთი უმსხვილესი ამერიკული ფინანსური კორპორაციის “Lehman Brothers”- ის გაკოტრებას. „საბაზრო ფუნდამენტალიზმის“ პრინციპების ერთგულმა აშშ-ს მთავრობამ ჩათვალა, რომ ამ კომპანიას, როგორც ბაზრის მოთამაშეს, არ უნდა მოხსნოდა ფინანსური პასუხისმგებლობა და მას გაკოტრების „ნება დართო“. სიტუაციის შემდგომმა განვითარებამ ცხადყო, რომ ასეთი მიდგომა მცდარი იყო. საფინანსო ბაზარზე გაჩნდა პანიკის ელემენტები, რამაც კიდევ უფრო დაამძიმა ვითარება. მთელ რიგ შემთხვევებში რთული ფინანსური პრობლემები ცალკეულ პიროვნებათა ტრაგედიის პირდაპირი მიზეზი გახდა. 2008 წლის 22 აპრილს თავი მოიკლა ამერიკის მსხვილი იპოთეკური სააგენტოს “reddie ac”-ის ფინანსურმა დირექტორმა დევიდ კელერმანმა. პრესა თვითმკვლელობას კომპანიის ფინანსურ სირთულეებს უკავშირებდა. 2009 წლის 7 იანვარს შუბლში ტყვია დაიხალა უძრავი ქონების ერთ-ერთი უდიდესი ამერიკული ფირმის დირექტორმა სტივენ გუდმა, რომელმაც გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე სა ჯაროდ გამოხატა თავისი უკიდურესი შეშფოთება კრიზისის გამო. გუდის გარდაცვალებამდე ერთი დღით ადრე მატარებელს ჩაუვარდა გერმანელი მილიარდელი ადოლფ მერკლე, რომელიც გერმანიის უმდიდრეს ადამიანთა ხუთეულში შედიოდა. მან ფინანსური კრიზისის გამო რამდენიმე დღეში 2 მლრდ ევროზე მეტი დაკარგა. 2008 წლის დეკემბერში, შობის წინა დღეებში, ვენები გადაიჭრა 65 წლის ფრანგმა ინვესტორმა რენე ტიერი დე ლა ვულუშემ. მიზეზი იყო 1,5 მლრდ დოლარის დაკარგვა, რომელიც მას ჩადებული ჰქონდა ერნარდ მეიდოფის ფრანგულ ფინანსურ პირამიდაში. საერთო ზარალმა, რომელიც მეიდოფმა თავის პარტნიორებს მიაყენა, 50 მლრდ აშშ დოლარი შეადგინა. ასევე 2008 წლის დეკემბერში, ლონდონის ერთ-ერთ ფეშენებელურ სასტუმროში თავი ჩამოიხრჩო HCSB-ს ტოპმენეჯერმა კრისტოფერ შნორმა. იმ დროისთვის ბანკს ბევრი სერიოზული პრობლემა დაუგროვდა. „ეკონომიკური სტრესის“ მსხვერპლთა სიაში კიდევ ბევრი ბანკირი და ბიზნესმენია. ფსიქოლოგიური დახმარების სააგენტო “Crisislink”- ში მიმართვების რაოდენობა უკანასკნელი წლის განმავლობაში 70%25-ით, ხოლო ბოლო 5 წლის განმავლობაში კი - 150%25-ით გაიზარდა.

ამრიგად, 2007 წლის აგვისტოში დაწყებულ ფინანსურ კრიზისს სიმწვავითა და სიღრმით მხოლოდ გასული საუკუნის 30-იანი წლების „დიდი დეპრესია“ შეიძლება შევადაროთ.

კრიზისის განვითარება და ანტიკრიზისული ღონისძიებები

აშშ-ს ფინანსურ ბაზარზე სახსრების ლიკვიდურობის მკვეთრმა დაცემამ აიძულა ბანკები ნაკლები კრედიტი გაეცათ, რის საფუძველზეც წარმოიშვა „ფინანსური თრომბი“, რომლის გამო ფინანსური კრიზისი რეალურ სექტორს გადაეცა. 2008 წლის ზედიზედ ორ (მესამე და მეოთხე) კვარტალში ეკონომიკური ზრდის ტემპი შესაბამისად 0,5 და 6,2 %25-ით შემცირდა, რაც ეკონომიკური რეცესიის დაწყებას მოასწავებდა. გაიზარდა უმუშევრობა, რომლის დონემ 2009 წლის დასაწყისში 7,6%25-ს, ხოლო შუა პერიოდში - 9,4%25-ს მიაღწია (შედარებისათვის: წინა 10 წლის მანძილზე ეს მაჩვენებელი 4-5%25- ის ფარგლებში მერყეობდა). დაეცა სამომხმარებლო ფასების ინდექსი, რაც ციკლური კრიზისისთვისაა დამახასიათებელი. ფინანსური კრიზისის ზემოქმედებით მნიშვნელოვნად გამწვავდა აშშ-ს ეკონომიკისთვის ისეთი ტრადიციულად დამახასიათებელი პრობლემები, როგორიც იყო სავაჭრო და საგადასახდელო დეფიციტი და სახელმწიფო ვალი. კერძოდ: 2008 წელს სავაჭრო დეფიციტი 700 მლრდ დოლარს, ხოლო საგადასახდელო დეფიციტი - 850 მლრდ დოლარს შეადგენდა. სახელმწიფო ვალი კი ასტრონომიულ ციფრს - 10,6 ტრლნ დოლარს აღწევდა. მათ შორის წმინდა საგარეო დავალიანება 1996 წლის 456 მლრდ დოლარიდან, ანუ ქვეყნის მშპ-ს 5,8%25-დან 2007 წელს 2 ტრლნ 442 მლრდ დოლარამდე, ანუ,მშპ-ს 18%25-მდე გაიზარდა. ფედერალური ბიუჯეტის დეფიციტი შეადგენდა 1 ტრლნ დოლარს და უპრეცედენტოდ მაღალი იყო ბოლო 60 წლის განმავლობაში. ეკონომიკის რეალური სექტორის შემცირება გამოიხატა აშშ-ში სამრეწველო წარმოების მოცულობის კლებით, რომელიც 2009 წლის მარტში წინა წლის ანალოგიურ პერიოდთან შედარებით 14,5 %25-ით შემცირდა. ამერიკული წარმოშობის ტრანსნაციონალურმა კორპორაციებმა მკვეთრად შეამცირეს პროდუქციის მიწოდება მსოფლიო ბაზარზე, რაც გლობალური ეკონომიკური კრიზისის დაწყებას ნიშნავდა.

XX საუკუნეში თითქმის ყველა ეკონომიკური კრიზისი ამერიკაში იწყებოდა და ბევრი მათგანი შემდგომში მთელ მსოფლიოში ვრცელდებოდა. ამ თვალსაზრისით, არც მიმდინარე კრიზისი წარმოადგენს გამონაკლისს. ეს ფაქტი განპირობებულია აშშ-ს როლით მსოფლიო ეკონომიკაში. კერძოდ: აშშ-ში იწარმოება მსოფლიო მშპ-ს 20%25-ზე მეტი და მოიხმარება დაახლოებით 40%25. აშშ არის ევროგაერთიანების, იაპონიის, ჩინეთის და მთელი რიგი სხვა განვითარებადი, თუ პოსტკომუნისტური ქვეყნების ყველაზე დიდი სავაჭრო- ეკონომიკური პარტნიორი. აქედან გამომდინარე, ბუნებრივია, რომ აშშ-ში წარმოშობილი ფინანსურ- ეკონომიკური კრიზისი სხვა ქვეყნებშიაც გავრცელდა. ასე მაგალითად: ევროკავშირის ქვეყნების სამრეწველო წარმოების მოცულობა 2009 წლის აპრილში წინა წლის ანალოგიურ პერიოდთან შედარებით 20,6%25-ით შემცირდა. ევროპის სახელმწიფოებიდან გლობალური ფინანსურ- ეკონომიკური კრიზისის პირველი მსხვერპლი ისლანდიის საბანკო სისტემა გახდა. ისლანდიური ბანკები მასობრივად გაკოტრდნენ. მათი შესყიდვა მოხდა მსხვილი ევროპული ბანკების, განსაკუთრებით ბრიტანული ბანკების მიერ. ევროკავშირის ქვეყნებში (გერმანიის გამოკლებით) მნიშვნელოვნად გაიზარდა უმუშევრობის დონე, რომელმაც ბოლოს 25 წლის მანძილზე ყველაზე მაღალ მაჩვენებელს - 9,2%25-ს მიაღწია.

გლობალურმა კრიზისმა განსაკუთრებული დარტყმა მიაყენა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის, აგრეთვე, ბალტიის ქვეყნებს. მათი დღევანდელი მდგომარეობა ხაზგასმით კონტრასტულია იმ ფონზე, რაც ამ ქვეყნებში ბოლო ათი წლის მანძილზე ყალიბდებოდა, კერძოდ, ამ რეგიონებში ადგილი ჰქონდა ეკონომიკის საშუალო წლიურ ზრდას 7-8%25-ის ფარგლებში. ამასთანავე, 2006 წლიდან შეიმჩნეოდა მათი ეკონომიკის ე.წ. „გადახურების“ პროცესი. ეროვნული ვალუტების ფიქსირებული კურსების შემოღებამ უზრუნველყო მათი სიმყარე და უპირატესად, ევროპული ბანკებიდან მოკლევადიანი კრედიტების მასობრივი შემოდინება. გაიზარდა მიმოქცევაში ფულის მასა და გაძლიერდა ინფლაციური პროცესები. ფაქტობრივად, ამ ქვეყნებში მოვლენები სამხრეთ- აღმოსავლეთ აზიის 1997- 1998 წლების ფინანსური კრიზისის მსგავსი სცენარით წარიმართა. ორივე შემთხვევაში პრობლემის წარმოშობის მიზეზი იყო ფიქსირებული კურსის დაწესებით პროვოცირებული მოკლევადიანი კრედიტების მოზღვავება და ამის შედეგად ეკონომიკის კერძო სექტორის დავალიანების გიგანტური ზრდა. ზოგიერთ პოსტკომუნისტურ ქვეყანაში ფინანსურ- ეკონომიკური კრიზისი პოლიტიკური ხასიათის სირთულეებში გადაიზარდა. მოსახლეობის მასობრივი საპროტესტო გამოსვლების გამო გადადგნენ უნგრეთისა და ლატვიის პრემიერ- მინისტრები.

ექსპერტთა ვარაუდით, 2009 წლის ბოლოს და 2010 წლის დასაწყისში გლობალური ფინანსურ- ეკონომიკური კრიზისი აქტიურად გადაინაცვლებს აზიის რეგიონში. ეს იმით იქნება გამოწვეული, რომ აზიის წამყვან სახელმწიფოებს (ჩინეთი, იაპონია, სამხრეთ კორეა, ტაივანი) მკვეთრად გამოხატული საექსპორტო მიმართულების ეკონომიკა გააჩნიათ. აქედან გამომდინარე, აშშ-სა და ევროგაერთიანების ქვეყნებში ერთობლივი მოთხოვნის მკვეთრი შემცირება უარყოფითად აისახება ამ ქვეყნის ეკონომიკაზე. ჩინეთი ცდილობდა ბიზნესისა და მოსახლეობის იაფი კრედიტებით უზრუნველყოფის გზით მოსალოდნელი კრიზისის პრევენციას, თუმცა, ექსპორტის სრულფასოვანი ჩანაცვლება შიდა მოხმარებით ურთულესი საქმეა და მისი მიღწევა დროის მოკლე მონაკვეთში პრაქტიკულად შეუძლებელია. არ არის გამორიცხული, რომ აშშ-ში იპოთეკური დავალიანების კრიზისით დაწყებული გლობალური ფინანსურ- ეკონომიკური კრიზისი 2009-2010 წლების მიჟნაზე აზიური ექსპორტის კრიზისის სახით მოგვევლინოს.

მიმდინარე კრიზისის სიმწვავე და ხასიათი, ბუნებრივია, ადეკვატური ღონისძიებების გატარებას მოითხოვს როგორც ეროვნული სახელმწიფოების მთავრობების, ისე, საერთაშორისო საფინანსოეკონომიკური ორგანიზაციების მხრიდან. აშშ-ში ნავარაუდევია შემდეგი ანტიკრიზისული პროექტების გატარება: ფინანსური სექტორის ლიკვიდურობის ამაღლება მისთვის სახელმწიფოს მხრიდან ფინანსური დახმარების გაწევის გზით; ფინანსური ინსტიტუტების ე.წ. „რბილი პრივატიზება“, ანუ, არალიკვიდური საბანკო აქტივების მთავრობის მიერ გამოსყიდვა; ბანკებსა და ფინანსურ ფონდებში დეპოზიტების დაზღვევის საიმედოობის გაზრდა; სადისკონტო განაკვეთის შემცირება; შიდა მოთხოვნის სტიმულირება; გადასახადების შემცირება და ა.შ. საერთოდ, უპრეცედენტოა უკანასკნელ ხანებში ამ მიმართულებით აშშ-ს მიერ გადადგმული ნაბიჯები. კერძოდ: 2008 წლის ოქტომბერში აქ დაიწყო ფინანსთა მინისტრის პოლსონის გეგმის განხორციელება, რომელიც ითვალისწინებდა ფინანსური ინსტიტუტებისთვის 700 მლრდ დოლარის დახმარების გაწევას. 2008 წლის ნოემბერში კი ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ (ფედ) იპოთეკის, მცირე ბიზნესისა და სამომხმარებლო კრედიტის მხარდაჭერის მიზნით გამოაცხადა დამატებით 800 მლრდ დოლარის გამოყოფა. 2009 წლის გაზაფხულ- ზაფხულში იპოთეკური ფასიანი ქაღალდების გამოსყიდვისთვის კიდევ გამოიყო 750 მლრდ დოლარი. ევროკავშირმა ანტიკირზისულ ღონისძიებებზე გამოყო ერთი ტრლნ დოლარზე მეტი, ჩინეთმა - 586 მლრდ დოლარი, იაპონიამ - 552,8 მლრდ დოლარი.

კრიზისის გლობალური ხასიათიდან გამომდინარე, აუცილებელი გახდა მსოფლიოს წამყვანი ქვეყნების მთავრობების, საერთაშორისო ფინანსური ორგანიზაციების გაერთიანება და კოორდინირებული ანტიკრიზისული ღონისძიებების დასახვა. ამ მიზნით, 2009 წლის აპრილში ლონდონში შეიკრიბა „დიდი ოცეულის“ სამიტი, რომელმაც შეიმუშავა კრიზისის დაძლევის ერთიანი გეგმა. გადაწყდა, რომ 2010 წლის ბოლომდე გამოიყოფა 5 ტრლნ დოლარი. უშუალოდ საერთაშორისო სავალუტი ფონდს დამატებით გამოეყოფა 1 ტრლნ დოლარი, რომელიც მან უნდა გამოიყენოს საკუთარი რეზერვების შესავსებად და ღარიბი ქვეყნების დასახმარებლად. 250 მლრდ დოლარი გამოიყოფა საერთაშორისო ვაჭრობის სტიმულირებისთვის. ლონდონის სამიტზე მიზანშეწონილად ჩათვალეს ფინანსური სექტორის გამჭირვალეობის ამაღლება, ე.წ. „საგადასახადო ოაზისებზე“, „ოფშორებსა“ და „ფულის გათეთრებაში“ შემჩნეულ ქვეყნებზე კონტროლის დაწესება. ნავარაუდევია სხვადასხვა ტიპის სპეკულაციური ოპერაციების წინააღმდეგ აქტიური ღონისძიებების გატარება. ასე მაგალითად, აშშ-ს ხელისუფლებამ გამოაცხადა, რომ ნავთობისა და ნავთობპროდუქტების საბითუმო ბაზარზე ფასების მანიპულირებაზე 2009 წლის ბოლოდან დაწესდება დღეში 1 მლნ დოლარიანი ჯარიმა. მზადდება ახალი წესები სანავთობო ფიუჩერსების ბაზრისათვის. თუ ამ მცდელობებმა შედეგი გამოიღო, სანავთობო ბაზარი ჰეჟ-ფონდებისთვის უინტერესო გახდება, სპეკულაციური გარიგებების რაოდენობა შემცირდება, ნავთობის ფასი დაიკლებს და შესაძლებელი გახდება სპეკულაციური ფინანსური ზედნაშენის დემონტაჟის დაწყება.

გლობალური ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისი და საქართველო

ქართველ ეკონომისტებს შორის გავრცელებულია მოსაზრება, რომ მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისი საქართველოს ნაკლებად შეეხო და ამის მიზეზად მსოფლიო ეკონომიკაში ჩვენი ქვეყნის ეკონომიკის ინტეგრირების დაბალ ხარისხს ასახელებენ. მე ამ მოსაზრებას არ ვეთანხმები. ის ფაქტი, რომ საქართველოს საგარეო ვაჭრობის ბალანსში იმპორტი 5-ჯერ სჭარბობს ექსპორტს, შიდა ბაზრის 85 %25-მდე (მათ შორის სურსათის სფეროში - 80%25) იმპორტულ პროდუქციას უკავია, ინტეგრირების მაღალ დონეზე მიუთითებს. სხვა საკითხია, რომ იგი ჩვენთვის უაღრესად არახელსაყრელია სხვადასხვა მიზეზთა გამო. მეორე არანაკლებ მნიშვნელოვანი საკითხია საქართველოს ეკონომიკის რომელ სექტორებზე იქონია კრიზისმა ძლიერი ზემოქმედება. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ კრიზისამდე საქართველოში გარკვეული წარმატებები ჰქონდა საბანკო და სამშენებლო სექტორებს. მსოფლიო ბაზარზე ფულის გაძვირებამ და ლიკვიდურობის პრობლემის გაჩენამ გამოიწვია საქართველოს საბანკო სისტემაში ფულის შემოდინების მკვეთრი შემცირება. უკვე 2008 წლის ზაფხულის დასაწყისში საქართველოს ფულად-საკრედიტო და საბანკო სისტემა სერიოზულ სიძნელეების წინაშე აღმოჩნდა. კერძოდ, კომერციულმა ბანკებმა გააძვირეს კრედიტები, ზოგიერთმა კი საერთოდ შეწყვიტა სესხების გაცემა. გამკაცრდა მოთხოვნები სესხების უზრუნველყოფაზე. კრედიტის გაცემა ასევე შეწყვიტეს მიკროსაფინანსო ორგანიზაციებმა. საბანკო სფეროში არსებული დაძაბულობის პირდაპირი გამოძახილი იყო ლონდონის ბირJაზე ქართული ბანკების აქციებზე ფასების შემცირება. 2008 წელი საქართველოს საბანკო სისტემამ პირველად ბოლო 10 წლის მანძილზე, 215 მლნ ლარის ზარალით დაამთავრა (8 მლრდ 875 მლნ ლარის საერთო აქტივების პირობებში), მაშინ როცა 2007 წელს მოგება 109 მლნ ლარს აღემატებოდა. 2009 წლიდან ეს უარყოფითი ტენდენცია კიდევ უფრო გაძლიერდა და 2008 წლის აგვისტოდან დაწყებული ბანკებმა 550 მლნ ლარზე მეტი დაკარგეს. „კრედიტ ინფოში“ მოხვედრილმა ურჩ გადამხდელთა რაოდენობამ მიმდინარე პერიოდისათვის 300 ათასს გადააჭარბა, ხოლო ვადაგადაცილებული სესხების მოცულობამ 2009 წლის პირველი 6 თვის მონაცემებით 196 მლნ ლარი შეადგინა. შექმნილი სიტუაციიდან გამომდინარე, განხორციელდა ე.წ. „იაფი კრედიტის“ ამღები მეწარმეებისთვის ვალის ერთწლიანი სტრუქტურიზაცია, თუმცა, ეს შეღავათი არ გაწევიათ იმ მოქალაქეებს, რომლებსაც საბანკო კრედიტი აქვთ აღებული. ბანკებში გაჩენილმა სერიოზულმა ფინანსურმა პრობლემებმა გამოიწვია თანამშორმელთა მასობრივი დათხოვნები. კერძოდ, 6 ათასი თანამშრომელი გათავისუფლდა ან უხელფასო შვებულებაში იქნა გაშვებული. ამრიგად, საქართველოს საბანკო სექტორი სერიოზულ კრიზისს განიცდის, რომლის დაძლევა დიდ დროს, ფინანსებს და ძალისხმევას მოითხოვს.

საბანკო სექტორთან უშუალოდაა დაკავშირებული სამშენებლო სექტორი. სამშენებლო კომპანიების უმეტესი ნაწილი საბანკო კრედიტების ხარჯზე ფუნქციონირებდა. ფულის გაძვირებამ, კრედიტების მიღების სერიოზულმა გართულებამ ამ კომპანიებს უმწვავესი პრობლემები შეუქმნა. ვერ ხერხდება დაწყებული მშენებლობების დამთავრება და აღარ იწყება ახალი მშენებლობები. მშენებლობის სფეროში დასაქმებულთა რიცხვი 50 ათასით შემცირდა. მშენებარე ფართების 10%25-იანი გაიაფების მიუხედავად, ბინები არ იყიდება და სერიოზული ფინანსური სიძნელეები შეექმნათ დეველოპელურ კომპანიებს. მშენებლობის შემცირებამ განაპირობა სამშენებლო მასალებზე მოთხოვნების დაცემა და ამ სფეროს საწარმოების ფინანსური პრობლემების გამწვავება. საბოლოოდ, სამშენებლო და დეველოპელური კომპანიების, ასევე სამშენებლო მასალების მწარმოებელი ფირმების კრიზისი უკუზემოქმედებას ახდენს საბანკო კრიზისზე მისი გამწვავების თვალსაზრისით. ასე ჩამოყალიბდა „მოჯადოებული ეკონომიკური წრე“, ანუ, კრიზისის შემდეგი ჟაჭვი საქართველოში:

ბანკების კრიზისი --> სამშენებლო კომპანიების კრიზისი --> დეველოპელური კომპანიების კრიზისი; სამშენებლო მასალების მწარმოებელი ფირმების კრიზისი --> ბანკების კრიზისი.

ყოველივე ზემოაღნიშნული, ვფიქრობთ, ადასტურებს დასკვნას, რომ საქართველოს ეკონომიკა კრიზისშია და ეს უკანასკნელი უპირატესად გამოწვეულია ისეთი ეგზოგენური ფაქტორით, როგორიცაა გლობალური ფინანსურ- ეკონომიკური კრიზისი. (მე აქ შეგნებულად არ ვეხები 2008 წლის აგვისტოს ომის ზემოქმედებას, რომელიც ცალკე განხილვის საგანია.)

პრობლემის ანალიზი სრული არ იქნება, თუკი მოკლედ მაინც არ შევეხებით კრიზისის ზოგიერთ ენდოგენურ ფაქტორს საქართველოში. უპირველეს ყოვლისა, მხედველობაში გაქვს ფინანსური პირამიდების შექმნა, რასაც საქართველოში აქვს ადგილი და ამაში სახელმწიფოც მონაწილეობს. განვიხილოთ კონკრეტული მაგალითი: საქართველომ გადაწყვიტა სახაზინო ვალდებულებების გამოშვება, ე.ი. კომერციული ბანკებიდან სესხის აღება. ნაცვლად იმისა, რომ ფინანსური რესურსები რეალურ ეკონომიკაში მიდიოდეს და წარმოების განვითარებას უწყობდეს ხელს, ეს რესურსები ბიუჯეტში მიდის. ეკონომიკას ფული აკლდება, ბანკები კი „ზარმაცდებიან“, ვინაიდან გარანტირებულ სარგებელს იღებენ. ფინანსური პირამიდების წარმოქმნა კიდევ ერთ საფრთხესთანაა დაკავშირებული. თუკი მთავრობა სესხს ვერ დაფარავს, რისი დიდი ალბათობაც არსებობს შექმნილი მდგომარეობიდან გამომდინარე, იგი იძულებული გახდება უფრო მაღალი სარგებლის განაკვეთით აიღოს კრედიტი და ა.შ.

ამრიგად, საქართველოს ეკონომიკა მწვავე კრიზისს განიცდის, რომელიც ეგზოგენური და ენდოგენური ფაქტორების ზემოქმედებითაა გამოწვეული. ეს განაპირობებს მოცემული პრობლემის კომპლექსური შესწავლის აუცილებლობას.

პოსტკრიზისული პერიოდის შესახებ

ნებისმიერი ეკონომიკური კრიზისი იწყება და მთავრდება. მიმდინარე კრიზისიც დამთავრდება და დღის წესრიგში დგება ცალკეული ეროვნული ეკონომიკებისა და მსოფლიო ეკონომიკის განვითარების პერსპექტივები პოსტკრიზისულ პერიოდში. მიმდინარე პროცესების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ეკონომიკურმა მეცნიერებამ ვერ გააკეთა ამ კრიზისის დაწყების მეტნაკლებად ზუსტი პროგნოზი. ამის ძირითადი მიზეზი, ჩემის აზრით, იყო საბაზრო ლიბერალიზმის დოქტრინით ზედმეტი გატაცება, სტრატეგიული დაგეგმვისა და პროგნოზირების მეთოდოლოგიური და მეთოდიკის საკითხებისადმი არასაკმარისი ყურადღება. ვფიქრობ, სწორედ ამით იყო გამოწვეული (ყოველ შემთხვევაში კრიზისის საწყის ეტაპზე მაინც) განვითარებული ქვეყნების მთავრობების არათანმიმდევრული მოქმედებები. ეკონომიკური კრიზისის საერთოდ თავიდან აცილება, ალბათ შეუძლებელია, მისი პროგნოზირება და შესაბამისად, პრევენციული ღონისძიებების დასახვა კი შესაძლებელი და აუცილებელიც, თუმცა ამისათვის საჭიროა რამდენიმე პირობა (წანამძღვარი).

პირველი, აუცილებელია ახალი პარადიგმა, რომელიც ნებისმიერ მსგავს კრიზისს სისტემურ რაკურსში წარმოგვიდგენს. ამ პარადიგმის ჩარჩოში უმნიშვნელოვანესია შემდეგი პრინციპები (პოსტულატები):

რა თქმა უნდა, აქ ჩამოყალიბებული პრინციპები არასაკმარისია ახალი სისტემური პარადიგმის შესაქმნელად. თუმცა, ისიც ნათელი უნდა იყოს, რომ მხოლოდ მის საფუძველზეა შესაძლებელი როგორც შექმნილი კრიზისიდან შედარებით უმტკივნეულო გამოსვლა, ისე, მომავალი კრიზისების პრევენციული „რეცეპტების“ შემუშავება.

იური პაპასქუა
ჟურნალ „ბიზნესი და კანონმდებლობის“
მთავარი რედაქტორი, ეკონომიკის აკადემიური დოქტორი

ჩვენ საოცრად დინამიურ ეპოქაში ვცხოვრობთ და ვმოღვაწეობთ. ამდენად, გასაკვირი არ უნდა იყოს შეხედულებებისა და ფასეულობების ცვლილებებიც. ეს ზოგადი კანონზომიერება დასაშვებია ადამიანის საქმიანობის ყველა სფეროში. თუმცა ცალკეული დარგები განსაკუთრებულად მგძნობიარეა სიახლეთა (ცვლილებათა) მიმართ და უკუჩვენებებიც ახლავს. ნაჩქარევ ნოვაციებზე (თუ ცალკეულ პირთა ახირებებზე) საკმაოდ ცუდად რეაგირებს საერთოდ საკანონმდებლო სივრცე, განსაკუთრებით კი - ეკონომიკური ურთიერთობები.

საგადასახადო კოდექსში შესული ყველა ცვლილება მისი შემდგომი სრულყოფისა და გამარტივების მიზნებითაა მოტივირებული. თუმცა ამ რიგს ბოლო არ უჩანს და არც აქტი გახდა „სადღესასწაულო“ - ახალმა ცვლილებებმა და დამატებებმა თავსატეხიც უხვად მოიტანა.

აღნიშნულის ილუსტრირება შეიძლება ერთი ასეთი საკითხის მაგალითზეც, რომელიც გადამხდელთა გარკვეულ წრეს ეხება:

ვთქვათ, კომპანია უცხოურ საწარმოსთან ხელშეკრულების შესაბამისად საქართველოში სისტემატურად ახორციელებს უცხოური საწარმოს კუთვნილი ტრანსპორტის სარემონტო მომსახურებას. აღნიშნული მოძრავი ქონება (მოძრავი შემადგენლობა) შემოაქვთ საქართველოს ტერიტორიაზე და აღდგენის, მუშა მდგომარეობაში მოყვანის შემდგომ უბრუნდება დამკვეთს, ანუ სახეზეა მომსახურების სპეციფიური ფორმა, როცა სხვა ქვეყნის საწარმოს აქტივებს საქართველოს სპეციალიზებული საწარმო უტარებს რემონტს (აღადგენს, მუშა მდგომარეობაში მოჰყავს, გადაღებავს, უახლოვებს პირვანდელ მდგომარეობას ან ა უმჯობესებს კიდეც) და უბრუნებს უკან. დამკვეთი შემსრულებელს უხდის მომსახურების ღირებულებას.

ერთი შეხედვით, ამოცანა მარტივია. თავსატეხი, რომელიც მას უკავშირდება, მოკლედ ასე შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ: როგორ დავბეგროთ (დღგ-ის 18 %25-იანი, თუ ნულოვანი განაკვეთით) საქართველოში უცხოური საწარმოს მიერ შესაკეთებლად (დროებით, უკან გატანის პირობით) შემოტანილი მოძრავი ქონების სარემონტო მომსახურება?

ამ, მართლაცდა მარტივ კითხვაზე, პასუხიც შესაბამისად მარტივი, არაორაზროვანი, ლაკონური, ყველასთვის გასაგები უნდა მივიღოთ, თუმცა, როგორც შენიშნეთ, ამოცანის გამოსაკვეთად, არაერთგზის დაგვჭირდა პირობის დაკონკრეტება - ვეხებით მხოლოდ მოძრავ ქონებას, რომელიც გადმოკვეთს საზღვარს და შეკეთების შემდგომ კვლავ გადის საქართველოდან. შეგნებულად არ ვიხილავთ ისეთ შემთხვევებს, როდესაც უცხოური საწარმოს უძრავ ქონებას საქართველოს ტერიტორიაზე რეზიდენტი საწარმო უტარებს რემონტს და გადასცემს მას, არც მომსახურების სხვა ფორმებს, რომელიც უცხოურ საწარმოს შეიძლება გაუწიოს საქართველოს საწარმომ საქართველოში და მის ფარგლებს გარეთ უშუალოდ ან მუდმივი წარმომადგენლის მეშვეობით. მოდით, ნუ ჩავღრმავდებით და ნუ გავარჩევთ საბაჟო პროცედურებს, თუ რეJიმების ფორმებს, რომლებიც მოძრავი ქონების საზღვრის გადაკვეთის მიმართულებებს, ვადებს, გაგზავნა- გამოგზავნაზე პასუხიმგებლობას, მოსაკრებლებს, გადასახდელებს შეიძლება დაუკავშირდეს, ნურც რემონტის ხარისხს - თვისობრივად შეცვლის ის აქტივის სარგებლიანობას, გაზრდის საექსპლოატაციო ვადებს, თუ აღუდგენს პირვანდელ მდგომარეობას. თავისთავად, ინფორმაციული თვალსაზრისით, ეს საკითხები მნიშვნელოვანია და გარკვეულ კონკრეტიკამდე მივყევართ, თუმცა ზემოთააღნიშნული ამოცანის გადაწყვეტასთან მათი მიბმა, ჩემი აზრით, არცაა საჭირო.

მიუხედავად იმისა, რომ ოპერაცია სპეციფიურია, საქართველოს ბევრ საწარმოს უწევს უცხოეთში თავიანთი მოძრავი ქონების გატანა შესაკეთებლად (აღსადგენად), ანალოგიური მიზნით, საქართველოშიც შემოაქვთ უცხოურ საწარმოებს აქტივები და ამდენად, თავსატეხიც არც ისეთია, სხვასაც რომ ვერ მიექცია ყურადღება, მით უმეტეს, საგადასახადო კოდექსის შემუშავებისას არ ყოფილიყო გათვალისწინებული.

ვფიქრობ, არ უნდა იყოს საკამათო, რომ საგადასახადო ვალდებულების წარმოშობასა და შესრულებასთან დაკავშირებულ სამართებრივ ურთიერთობებს აწესრიგებს საგადასახადო კოდექსი (და მის საფუძველზე მიღებული კანონქვემდებარე აქტები). ამდენად, ზემოაღნიშნული საკითხის (პრობლემის) გადაწყვეტა შესაბამის დოკუმენტებში უნდა ვეძებოთ. მაგრამ, საქმე ისაა, რომ საგადასახადო კოდექსსა და მასთან დაკავშირებულ სხვა ნორმატიულ აქტებში განსახილველი საკითხის შესახებ ცალსახა (არც ირიბი) პასუხი არ იძებნება. გასაღებს ვერც საბაჟო კოდექსში იპოვით, მით უმეტეს, ეს აქტი არეგულირებს საქართველოს საბაჟო ტერიტორიაზე საქონლის შემოტანის და საქართველოს საბაჟო ტერიტორიიდან საქონლის გატანის პროცედურებს და ამდენად, საქართველოს ტერიტორიაზე გაწეული მომსახურების დღგ-ით დაბეგვრა საბაჟო კოდექსით არც უნდა წყდებოდეს!

საკითხი ადრეც არ იყო საფუძვლიანად მოგვარებული, მაგრამ მას, ასე თუ ისე (გარკვეულ პირთა წრის ინტერესების გათვალისწინებით, თუ ლობირების გზით) არეგულირებდა 2005 წლის 1 იანვრიდან ამოქმედებული ახალი საგადასახადო კოდექსის 236-ე მუხლი (ძირითადი საშუალებების სარემონტო მომსახურების დაბეგვრა), რომელშიც აღნიშნული იყო, რომ „უცხოური საწარმოს, უცხოური ორგანიზაციის ან/და სხვა სახელმწიფო დაკვეთით, ხელშეკრულების საფუძველზე (გარემონტებული ძირითადი საშუალებების უკან დაბრუნების ვალდებულებით) საქართველოს ტერიტორიაზე ძირითადი საშუალებების სარემონტო მომსახურება იბეგრება დღგ-ის ნულოვანი განაკვეთით“. თუმცა, ნორმის ამ რედაქციაშიც არის გაუმართავი და ბუნდოვანი ტექსტი: თამამად შეიძლება ვთქვათ, რომ აქ იგულისხმება მხოლოდ საქართველოს ტერიტორიაზე განთავსებული უცხოური საწარმოს უძრავ- მოძრავი ქონება (ვთქვათ, შენობა, დანადგარი), რომელიც გადაეცა საქართველოს საწარმოს სარემონტოდ და მომსახურების გაწევის შემდგომ, დაუბრუნდა დამკვეთს - აი, ასეთი სარემონტო მომსახურება იბეგრება დღგ-ის ნულოვანი განაკვეთით;

კი, ბატონო! არის ამაში ლოგიკა. მაგრამ, როგორც ცნობილია, დღგ-ის ნულოვანი განაკვეთით იბეგრება მარტო საქონლის ექსპორტი, საერთაშოროსო გადაზიდვისა და მგზავრთა საერთაშორისო გადაყვანის მომსახურების მიწოდება.

ჩვენს შემთხვევაში, არც ერთთან გვაქვს საქმე და არც მეორესთან. მაშ, რა შუაშია აქ ნულოვანი განაკვეთი - მომსახურება ჩაატარა რეზიდენტმა საწარმომ და უცხოური საწარმოს საკუთრებაში არსებული მატერიალური ქონებაც ხომ ქვეყნის გარეთაც არ გასულა?

თამამად შეიძლება ისიც ვამტკიცოთ, რომ აღნიშნული ნორმა ეხება უცხოური საწარმოს მიერ შესაკეთებლად (სარემონტოდ) შემოტანილ მოძრავ ქონებას, რომელსაც საქართველოში რეზიდენტი საწარმოს მიერ გაეწევა სარემონტო მომსახურება და ეს ქონება დაუბრუნდება დამკვეთს (კვლავ გადაკვეთს საზღვარს) - აი, ასეთი სარემონტო მომსახურება იბეგრება დღგ-ის ნულოვანი განაკვეთით. ამაშიც არის რაციონალური მარცვალი, ანუ როგორც ხედავთ, სსკ-ის ერთი ნორმა სხვადასხვანაირად იკითხება და თითოეული მათგანი ხელს აძლევს დაინტერესებულ მხარეს.

რომელი ვარიანტია სწორი? - პირველიც და მეორეც! ამ დროს, შეიძლება იმაშიც დავრწმუნდეთ, რომ ნორმის უხეშ დარღვევასთან გვაქვს საქმე.

მოკლედ, ვარაუდების თუ სხვადასხვა შეხედულებების მიუხედავად, საქართველოში უცხოური საწარმოს მიერ შესაკეთებლად (დროებით, უკან გატანის პირობით) შემოტანილი მოძრავი ქონების სარემონტო მომსახურება იბეგრებოდა ნულოვანი განაკვეთით და ამასთან დაკავშირებით, გადამხდელებს საგადასახადო ორგანოსთან საპრეცედენტო შემთხვევა არ შექმნია.

ახალი საგადასახადო კოდექსის ამოქმედებიდან დროის მცირე მონაკვეთში ვითარება შეიცვალა: გაურკვევლობა წარმოშვა 2006 წლის 29 დეკემბერს და შემდგომ საგადასახადო კოდექსში შესულმა ცვლილებებმა.

2006 წლის 29 დეკემბრს სსკ-ში შესული ცვლილებით, 236-ე მუხლი, ამJამად უკვე ახალი სათაურით - საქართველოს საბაჟო ტერიტორიაზე საქონლის გადამუშავების საბაჟო რეJიმში მოქცეული საქონლის (გადამუშავების პროდუქტის ან გადაუმუშავებელი საქონლის) საქართველოს ტერიტორიიდან გატანის დაბეგვრა - ასე ჩამოყალიბდა: „საქართველოს საბაჟო ტერიტორიაზე საქონლის გადამუშავების საბაჟო რეJიმში მოქცეული საქონლის (გადამუშავების პროდუქტის, ან გადაუმუშავებელი საქონლის) საქართველოს ტერიტორიიდან გატანა იბეგრება ნულოვანი განაკვეთით.“

ერთი შეხედვით, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ადრე მოქმედი ნორმის არეალი გაფართოვდა და ამიერიდან ნულოვანი განაკვეთით დაბეგვრას დაექვემდებარა არა მარტო ძირითადი საშუალებების, არამედ საქონლის (მატერიალური, ან არამატერიალური ქონების, მათ შორის, ელექტრო და თბოენერგიის, გაზის და წყლის, როგორც ეს სსკ-ის მე-17 მუხლის 1-ლი ნაწილითაა განსაზღვრული) საქართველოს ტერიტორიიდან გატანა. სავსებით გასაგებია: ადგილი აქვს ამგვარი საქონლის (გადამუშავების პროდუქტის ან გადაუმუშავებელი საქონლის) ექსპორტს ან რეექსპორტს და ამდენად, ის დღგ-ის ნულოვანი განაკვეთით დაიბეგრება. საქონელი შეიძლება ძირითადი საშუალებაც იყოს, მაგრამ მოცემული ამოცანის პირობისგან მას ის განასხვავებს, რომ გასარემონტებლად შემოტანილი ექსპლუატაციაში მყოფი ძირითადი საშუალებები უცხოური საწარმოს აქტივია (მისგან მოელიან სარგებელს) და გასაყიდად (თავისუფალ მიმოქცევაში გასაშვებად) არაა განკუთვნილი. ამასთან, აქ უკვე არ ჩანს (და, ჩემი აზრით, არც იგულისხმება) საქართველოში უცხოური საწარმოს მიერ შესაკეთებლად შემოტანილი მოძრავი ქონების სარემონტო მომსახურება. განსაკუთრებული არგუმენტირების გარეშეც ნათელია, რომ არსებითად სხვადასხვაა მომსახურება და საქონელი.

(საქონლის განმარტება ფაქტობრივად იგივეა საბაჟო კოდექსის მიხედვითაც, თუმცა სსკ-ისგან განსხვავებით, ამ უკანასკნელის მიზნებისთვის საქონელს მიეკუთვნება ფულიც. იხ. საბაჟო კოდექსის მე-7 მუხლის მე-9 ნაწილი).

განსხვავებული მოსაზრებების და შინაარსის ნორმასთან საეჭვო შესაბამისობის მიუხედავად, ინერციით თუ ალტერნატივის არ არსებობის გამო, საქართველოში უცხოური საწარმოს მიერ შესაკეთებლად შემოტანილი მოძრავი ქონების სარემონტო მომსახურების დაბეგვრა კვლავ ნულოვანი განაკვეთით გაგრძელდა და გადასახადის გადამხდელებს საგადასახადო ორგანოსთან პრობლემები ჯერ არ შექმნიათ.

მაგრამ, 2009 წლის 17 ივლისს საგადასახადო კოდექსში კვლავ შევიდა ცვლილებები და ამჯერად უკვე 236-ე მუხლი, საერთოდ ამოღებულია. საქართველოს პარლამენტში კანონპროექტის განხილვამიღებისას წარმოდგენილ განმარტებით ბარათში ეს პოზიცია მოტივირებულია შემდეგნაირად:

„პროექტი გულისხმობს 236-ე მუხლის (რომლის მიხედვითაც საბაჟო ტერიტორიაზე საქონლის გადამუშავების დროს გადამუშავების პროდუქტის ან გადაუმუშავებელი საქონლის ტერიტორიიდან გატანა იბეგრება დღგ-ის ნულოვანი განაკვეთით) ამოღებას, ვინაიდან გადამუშავების პროდუქტი საბაჟო ტერიტორიიდან გადის მხოლოდ ექსპორტით, რაც თავისთავად იბეგრება დღგ-ის ნულოვანი განაკვეთით, ხოლო გადაუმუშავებელი საქონელი ტერიტორიიდან გაიტანება რეექსპორტით. შესაბამისად, საბაჟო კოდექსის 166-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით იგი რეექსპორტირებულ უნდა იქნეს არა ნულოვანი განაკვეთით, არამედ საბაჟო გადასახდელებისაგან გათავისუფლებით ან გადახდილი თანხის დაბრუნებით ან მომავალ ვალდებულებათა ანგარიშში ჩათვლით“. როგორც ჩანს, აქ ისევ საქონელზეა აქცენტი და არა მომსახურებაზე. ამასთან, საორჭოფო 236-ე მუხლიც (რომლის მიხედვითაც საბაჟო ტერიტორიაზე საქონლის გადამუშავების დროს გადამუშავების პროდუქტის ან გადაუმუშავებელი საქონლის ტერიტორიიდან გატანა იბეგრებოდა დღგ-ის ნულოვანი განაკვეთით) გაუქმებულია. ვინ რას გულისხმობს და საბაჟო კოდექსის მუხლებში რა წერია, დღგ-ით დაბეგვრის მიზნებისთვის არ გამოდგება. ამდენად, საკითხი კვლავ ღიად რჩება.

საგულისხმოა, რომ საგადასახადო ორგანოშიც (საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს საგადასახადო შემოსავლების სამსახურის საცნობარო - საკონსულტაციო ცენტრში) გამართული, სარწმუნოდ ჩამოყალიბებული პოზიცია არ არსებობს. ყოველ შემთხვევაში, მათთან სატელეფონო დაკავშირებამ ნულოვანი განაკვეთით დაბეგვრის მართებულობა დაამოწმა. მართლაც, დასაშვებია, რომ საგადასახადო ორგანო ამაში პრობლემას ვერ ხედავს და არც აპირებს სადამსჯელო ექსპედიციის მოწყობას. მაგრამ ვფიქრობ (თითქმის დარწმუნებული ვარ), პრობლემა თვლემს (ან იქნებ გარკვეულ დრომდე დაკონსერვებულია) და შეიძლება თავი იჩინოს მწვავე ფორმით. არ არის გამორიცხული, რომ იმ გადამხდელებს, რომლებსაც განსახილველად წარმოდგენილი საკითხის გამო, დღემდე საგადასახადო ორგანოსთან დაპირისპირება არ ჰქონია, კარებზე განსხვავებული პოზიციით მოუკაკუნონ და ერთად მოსთხოვონ აქამდე გადაუხდელი გადასახადის გადახდა.

ამიტომ, გონივრული იქნება, დროულად ჩამოვყალიბდეთ: რასთან გვაქვს საქმე და ვიმოქმედოთ, როგორც იტყვიან, ვითარების შესაბამისად.

ცხადია, მოიძებნება სხვა ახსნაც და მიდგომაც. განსჯისა და არგუმენტირებისთვის კი გთავაზობთ ჩემეულ ხედვას: