ასმათ არძენაძე
(საქართველო)

ლინგვისტური გენდეროლოგია უკვე გაფორმდა, როგორც მეცნიერული მიმართულება ენათმეცნიერებაში, რომელიც იკვლევს ენისა და კომუნიკაციის გენდერულ ასპექტებს. ჩამოყალიბდა გენდერული კვლევების მეთოდოლოგიური და თეორიული ბაზა, რომელმაც სოციალურ მეცნიერებაში მიიღო კონკრეტული დისციპლინური მიმართულება.

ენათმეცნიერების თვალსაზრისით, ქალებსა და მამაკაცებს სხვადასხვა სამეტყველო სტილი აქვთ. არსებობს ინტონაციური, რიტმული, ფონეტიკური, მორფოლოგიური და ლექსიკური სტილი. ფაქტობრივად, ყველა დონეზე ასოცირდება სამეტყველო ფორმები. ქალებს შეუძლიათ ისაუბრონ უფრო მეტი და უფრო ლამაზად, ვიდრე მამაკაცებს. ქალები განსაკუთრებული ინტონაციით საუბრობენ. ისინი ხშირად გადადიან ერთი თემიდან მეორეზე, აწყვეტინებენ მოსაუბრეს საუბარს. გენდერული კვლევები, უდავოდ, მნიშვნელოვანია კომუნიკაციური თვალსაზრისით. აქ თავს იჩენს გენდერის ენისა და მეტყველების თავისებურებანი. ამ ურთიერთობებში კი მნიშვნელოვან ადგილს იჭერს მანიპულაცია. მანიპულაცია წარმოადგენს ფსიქოლოგიური ზემოქმედების განსაკუთრებულ სახეს, რომელსაც ახასიათებს მიზნის, სურვილის, განზრახვის ფარული ჩანერგვა ადამიანის ფსიქიკაში.ეს მიზანი, სურვილი და განზრახვა არ ემთხვევა იმას, რის ფორმულირებასაც ადრესატი დამოუკიდებლად შეძლებდა. გარდა ამისა, მანიპულაცია ფარული ზემოქმედებაა, რომელიც შეუმჩნეველი უნდა დარჩეს მანიპულაციის ობიექტის მიერ. ბოლოს და ბოლოს, მანიპულაცია, ესაა ზემოქმედება, რომელიც მოითხოვს დიდ ოსტატობასა და ცოდნას. ადამიანებს, რომელთა ცნობიერებითაც მანიპულირებენ, ექცევიან როგორც ობიექტებს, ნივთებს და არა როგორც პიროვნებებს.

გენდერული თავისებურებების სამეტყველო კვლევის შესწავლისას დიდი ყურადღება უნდა მივაქციოთ ენის ხასიათს, რომელიც გამოიყენება გავრცელებულ კომუნიკაციურ პროცესში [2,7].

მიღებულია, რომ ქალებმა მათ გარშემომყოფთა კეთილგანწყობა რომ მოიპოვონ, ეტიკეტის ყველა წესი უნდა დაიცვან. მაგალითად: საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილებში მეტყველების და ქცევის წესები, მაგიდასთან ქცევის წესები და სხვა.

დროთა ცვალებადობასთან ერთად იცვლება ქალისა და მამაკაცის როლები და, შესაბამისად, იცვლება მათი სამეტყველო თავისებურებანიც. აქედან გამომდინარე, აღნიშნული პრობლემის სრული განხილვისათვის მოცემული მასალა საკმაოდ მწირია და მოითხოვს პრობლემის უფრო ღრმად შესწავლას. ამ ეტაპისთვის კი, მხოლოდ ის შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ქალები მათზე გავრცელებული სტერეოტიპული შეხედულების თანახმად, რჩებიან ნაზ და ნორჩ არსებებად, რომლებისგანაც ყოველთვის ელოდებიან ქცევასა და მეტყველებას ეტიკეტის სრული დაცვით. მაშინ, როცა მამაკაცებს საზოგადოება იგივე პრეტენზიებს არ უყენებს. თუმცა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მათ საზოგადოდ მიღებული წესები არ უნდა გაითვალისწინონ.

ქალების სამყაროში, სადაც მთავარია თანხმობის მიღწევა, ძირითადი პრინციპი სიახლოვეა, ხოლო მამაკაცების სამყაროში, სადაც საზოგადოებრივი სტატუსია მნიშვნელოვანი, ძირითადი დამოუკიდებლობაა. თუმცა, ორივე თვისება აუცილებელია ადამიანისათვის. ქალებისთვის მნიშვნელოვანია პირველი, მამაკაცებითვის - მეორე.

საზოგადოებაში შესასვლელად ადამიანს ამზადებენ ბავშვობიდანვე, თუმცა, მშობელი ქვეცნობიერად იმთავითვე გრძნობს, რომ სხვადასხვა სქესის შემთხვევაში ერთსა და იმავე შედეგს ვერ მიიღებს. ბიჭებს უფრო ადვილად პატიობენ ეტიკეტის ნორმებიდან გადახვევას ცნობილი მოტივით - „ბიჭი მაინც ბიჭია“, ქართულ ეროვნულ ხასიათში ქალს მეტი კდემამოსილება, მამაკაცს კი მეტი „ვაჟკაცობა“ მართებს. საბედნიეროდ, აღნიშნული როლების მოდელები სტერეოტიპის თვალსაზრისით უფრო განიხილება. თუმცა, ტენდენცია, გამოიყენო ზრდილობიანი მეტყველების ფორმები, ქალების მიმართ კვლავაც ძალაშია. ქალის მიერ უშვერი სიტყვების გამოყენება არა თუ ეტიკეტის დარღვევაა, არამედ ულამაზო და არასასიამოვნო მოსასმენია, რასაც მამაკაცებზე ნაკლებად ვიტყვით. აღნიშნული კი იმაზე მიუთითებს, თუ რამდენად მნიშვნელოვან როლს თამაშობს საზოგადოება ენის სოციალურ ფუნქციაზე.

ჩვენ შეგვიძლია შევადაროთ, როგორ მიმართავენ დედას ბიჭი და გოგო:

დედა, წყალი მომიტანე, რა.
დედა, შეგიძლია პატივი დამდო და წყალი მომიტანო?
ლევანი ისეთი თავხედია.…
მე ვფიქრობ, რომ ლევანი ცოტა თავხედი ბიჭია.
მაგარი მანქანაა.
აუ, რა ლამაზი მანქანაა.

მოყვანილი მაგალითებიდან ადვილი ამოსაცნობია, კონკრეტული ფრაზის ავტორი ბიჭია თუ გოგო. მოკლე, უემოციო და ლაკონურ ფრაზებს იყენებს მამაკაცი, მაშინ, როცა შედარებით უფრო გრძელ, ემოციით აღსავსე ფრაზებს იყენებენ ქალბატონები. პასუხზე თავის არიდების მიზნით ქალები გამოიყენებენ შემდეგ სიტყვებს: „ვთქვათ“, „შესაძლოა“, „თუკი“, „მე, უბრალოდ, მაინტერესებდა“, „ვფიქრობ, რომ“ და მისთ.

ჩვენ ვცხოვრობთ სამყაროში, სადაც ყველა მანიპულირებს ყველათი. დღეს ბევრი ამჩნევს, რომ მანიპულაციის მსხვერპლია. ცივილურ საზოგადოებაშიც კი ადამიანები ძნელად აცნობიერებენ, რომ მათით მანიპულირებენ.

განსაკუთრებული ინტერესი სამანიპულაციო ტექსტების მიმართ გამოიჩინეს ისეთმა მეცნიერებმა, როგორებიც არიან: ჟ. ვანდრიესი, ვილჰელმ ფონ ჰუმბოლდტი, ა.ს. ბარხუდაროვი, ნ.ვ. კრუშევსკი, ვ. ვუნდტი, ა.მ. პეშკოვსკი, ლ.პ. იაკუბინსკი, ე. სეპირი, ფერდინანდ დე სოსიური, ა.ა. პოტებნია, ე.დ. პოლივანოვი, მ.მ. ბახტინი, ა.ა. ლეონტიევი, ვ.ვ. ბიბიხინი, უ. ვ. როჟდესტვენსკი, მ. კ. პეტროვი და სხვ.

საინტერესოა, რა როლს ასრულებს მანიპულირება გენდერულ ურთიერთობებში.

მანიპულატორს შეუძლია გამოიყენოს როგორც კეთილი განზრახვები, ასევე კომუნიკანტის იდეალებიც. მაგალითად, თუ თვლით, რომ ხართ ადამიანი, რომელიც არასოდეს არავის უღალატებს და ყოველთვის ყველას დაეხმარება, მანიპულატორი ამას გამოიყენებს საკუთარი ინტერესების, იდეალებისა თუ მიზნების განხორციელებისათვის შემდეგი სამეტყველო ფორმებით: „შენ ხომ ძლიერი ხარ“, „შენ ხომ ამის გაკეთებას შეძლებ“, „შენი იმედი რომ არ მქონოდა, არც გთხოვდი“. ამ ფრაზების გამოყენება უფრო ქალისთვისაა დამახასიათებელი, ვიდრე მამაკაცისთვის. შედეგიც სახეზეა: საკუთარი საქმის კეთების ნაცვლად, სხვის თხოვნას ასრულებ და მის საქმეს აკეთებ. როცა მანიპულირებას განვიხილავთ, უნდა ვისაუბროთ სამეტყველო ზემოქმედების ფაქტორებზე (რაც გულისხმობს მოსაუბრის გარეგნობას, კომუნიკაციური ნორმების დაცვას, თანამოსაუბრესთან კონტაქტის შენარჩუნებას, მზერას, გამოხედვას, მეტყველების პროცესში ფიზიკურ ქცევას (მოქმედება, პოზა, ჟესტი), ხმას, ურთიერთობის სტილს, ურთიერთობის სივრცეს, მეტყველების შემადგენლობას, ენობრივ გაფორმებას, შეტყობინების მოცულობას, ფაქტების, არგუმენტებისა და იდეების განლაგებას, მდებარეობას, ხანგრძლივობას, ადრესატს) და ზემოქმედების ხერხებზე. სამეტყველო ზემოქმედების მიზანია მეტყველების საშუალებით თანამოსაუბრის აზრისა თუ ქცევის შეცვლა. არსებობს სამეტყველო ზემოქმედების შემდეგი საშუალებები: დამტკიცება, დარწმუნება, დაყოლიება, ხვეწნა-მუდარა, ჩაგონება, შთაგონება, თხოვნა, ბრძანება, იძულება, ძალდატანება [3,10-11].

ლინგვისტიკის თვალსაზრისით ჯერ კიდევ გაურკვეველია, ქალს ანიჭებენ უპირატესობას თუ მამაკაცს. არის თუ არა ქალი კონსერვატული ენობრივი ნორმების შეცვლასთან დაკავშირებით. ზოგიერთი ლინგვისტი ქალური მეტყველების დიდი ნორმატიულობისაკენ იხრება იქიდან გამომდინარე, რომ ქალი ყოველთვის დიდ როლს თამაშობს მოზარდი თაობის აღზრდაში, რის გამოც მიისწრაფვის ისაუბროს ნორმების შესაბამისად, ლიტერატურული ენით. „ლაბოვმა თავის ადრეულ გამოკვლევებში საკუთარი თავი შემოფარგლა ენობრივ ვარიაციებზე გენდერისა და სქესის გავლენის განსაზღვრით, მაგრამ არ უცდია გამოერკვია ამ გავლენის მიზეზები. შემდეგ ლაბოვმა გამოთქვა აზრი, რომ ქალის განსაკუთრებული მგრძნობელობა პრესტიჟის საკითხებისადმი გამოწვეულია მისი საზოგადოებრივი როლის სპეციფიკით. კერძოდ, ირანსა და ინდოეთში, სადაც ქალები არ მონაწილეობენ საჯარო დისკურსში, მათი მიდრეკილება უფრო სტანდარტული მეტყველების გამოყენებისაკენ ნაკლებად შესამჩნევია“ [1,63].

თანამედროვე დროში გენდერულ ლინგვისტიკაში განიხილება როგორც ქალების, ისე მამაკაცების ენა. ცოცხალი მეტყველება უშუალოდ უკავშირდება ურთიერთობას, კლასიკურ და თანამედროვე კომუნიკაციურ თეორიას, რადგანაც კომუნიკაცია, პირველ რიგში, არის საშუალება, რომლის დახმარებითაც ჩვენ ვიგებთ ამბავს.

განსხვავება ქალისა და მამაკაცის მსოფლმხედველობას შორის მნიშვნელოვნად იჩენს თავს კომუნიკაციისას, რომლის განხილვა შეუძლებელია ენის გარეშე. ენის საშუალებით გამოიხატება მსოფლმხედველობა, მაშასადამე, გენდერული თავისებურებანიც. ენის კვლევა გენდერული ლინგვისტიკის თვალსაზრისით აჩვენებს, რომ მამაკაცების ენა და მეტყველება ხასიათდება აგრესიულობით, ლაკონურობით. ქალების ენა და მეტყველება კი გამოირჩევა სინაზით, ემოციურობით, გრძნობების სიუხვით. ქალური მეტყველება ხორციელდება კონკრეტული ლინგვისტური საშუალებებით: შემფასებლური სიტყვების სიუხვით, შორისდებულების გამოყენებით, ძახილის წინადადებების სიჭარბით, წამქეზებლური წინადადებებით, კითხვითი წინადადებებით. ქალების მეტყველება მამაკაცების მეტყველებასთან შედარებით გაჟღენთილია დამარწმუნებელი გამონათქვამებით.

ქალისა და მამაკაცის ენას შორის სხვაობა ნათლად იჩენს თავს თარგმანზე მუშაობისას. ინგლისური, რუსული და სხვა ენებიდან თარგმნისას აშკარად ვლინდება სქესის კატეგორია.

გენდერული სისტემები სხვადასხვა საზოგადოებაში განსხვავებულია. ნებისმერ საზოგადოებაში ეს სისტემები ასიმეტრიულია - მამაკაცი და ყველაფერი მამაკაცური განიხილება როგორც პირველადი, საწყისი, მნიშვნელოვანი და დომინან ტი, ხოლო ქალი და ყველაფერი ქალური მისდამი დაქვემდებარებულად, სოციალური თვალსაზრისით უმნიშვნელოდ.

ლიტერატურა:

1. ლადარია ნ., სოციოლინგვისტიკა, თბ., 2002.

2. Кирилина А., Лингвистические гендерные исследования. М.,1999.

3. Стернин И.А., Практическая риторика. М., 2003.

Asmat Ardzenadze
Gender and Language Manipulation
Summary

The concept of „gender“ has appeared in a modern linguistic paradigm much later than in other human sciences, namely in the second half of XX century.

Gender, taking into account the natural person's gender and his social „consequences“ is one of the essential characteristics of the individual and during the whole life it in certain way affects the realization of its identity. Gender relations are fixed in the language as a culturally conditioned stereotype, imposing mark on the behavior, including speech, personality and the processes of language socialization.

Асмат Ардзенадзе
Гендер и языковое манипулирование
Резюме

Понятие „Гендер“ вошло в современную лингвистическую парадигму гораздо позже, чем в другие гуманитарные науки, а именно во второй половине XX столетия. Гендерный фактор, учитывающий природный пол человека и его социальные „последствия“, является одной из существенных характеристик личности и на протяжении всей жизни определенным образом влияет на осознание своей идентичности. Гендерные отношения фиксируются в языке в виде культурно-обусловленных стереотипов, накладывая отпечаток на поведение, в том числе и речевое, личности и на процессы ее языковой социализации.

სალომე ჯინჭარაძე
(საქართველო)

იკონიკური კომპონენტით გაჯერებული კრეოლიზებული, ანუ სემიოტიკური გართულებული ტექსტების მეცნიერულად გააზრებას დასაბამი ეძლევა სემიოტიკის შესახებ ნაშრომებში, რაც განპირობებულია გამოსახულების, როგორც განსაკუთრებული ნიშნური სისტემის კვლევით. აღნიშნული პრობლემის კვლევის ცენტრალურ საკითხებს წარმოადგენს ვიზუალური სემანტიკის პრობლემები, გამოსახულების დისკრეტული ერთეულების გამოყოფა, იკონიკური ნიშნური სისტემისურთიერთქმედება სხვა სისტემებთან და, უპირველეს ყოვლისა, ვერბალურ სემიოტიკურ სისტემასთან.

გამოსახულების სემიოტიკაში როლან ბარტი გამოყოფს დენოტატიურ და კონოტაციურ მნიშვნელობებს. რეკლამის ტექსტში ის შეტყობინების სამ სახეობას განასხვავებს: ლინგვისტურს, ვიზუალურად კოდირებულს, ან სიმბოლურს და სიტყვიერს.

იკონიკური კომპლექსი, ავტორის აზრით, შეიცავს ორი სახის აღსანიშნს: აღსანიშნი არის რეალური საგნები ან იდეები, სახეები, ევფორისტული ფასეულობანი და ა.შ. [3].

კრეოლიზებული ტექსტის აღქმისა და გაგების პროცესში გამოსახულების როლი არაერთგვაროვანია. ლ. გოლოვინა, მხატვრული ტექსტების მასალაზე კრეოლიზებული ტექსტების გამოკვლევისას, წერს, რომ ვერბალურ ტექსტთან მიერთება ამცირებს მის ემოციურობას, ინფორმაციულობასა და დამაჯერებლობას. ამის მიზეზს ავტორი კრეოლიზებული ტექსტების აღქმის ფსიქოლოგიურ თავისებურებებში ხედავს [1,12].

კრეოლიზებული ტექსტის მთლიანობა განპირობებულია ერთიანი თემით, რაც აიხსნება ვერბალური, იკონიკური და სხვა პარალინგვისტური საშუალებებით. მეტყველებაში კრეოლიზებული ტექსტი რთული ტექსტულური წარმონაქმნია, რომელშიც ვერბალური და იკონიკური ელემენტი ქმნიან ერთიან ვიზუალურ, სტრუქტურულ, აზრობრივ და ფუნქციურ მთლიანობას, მიმართულს ადრესატის კომპლექსურ პრაგმატულ ზემოქმედებაზე. ვერბალური და იკონიკური საშუალებების როლიავტორის ჩანაფიქრის რეალიზებაში არაერთგვაროვანია. ბ. კარლავარისი ტექსტში ილუსტრაციების ოთხი ტიპის განსხვავებას გვთავაზობს: 1) დომინირებული ილუსტრაცია; 2) ტოლფასოვანი ილუსტრაცია, იყენებენ ტექსტებში, სადაც ინფორმაციის ნაწილი გადმოცემულია ძირითადად იკონიკური საშუალებებით; 3) თანმხლები ილუსტრაცია, რომელსაც დამატებად იყენებენ; 4) დეკორატიული ილუსტრაცია, რომელსაც ურთიერთობის ესთეტიკური მიზნებისათვის იყენებენ [4,97].

საერთოდ, მეტ-ნაკლებად ნებისმიერი ტექსტის ინფორმაციული აღქმა ეფუძნება ფონურ ცოდნას, რომელიც გააჩნია მკითხველს. ვ. ვინოგრადოვის აზრით, „ფონური ინფორმაცია წარმოადგენს სოციო-კულტურულ ცნებას, რომელიც დამახასიათებელია მხოლოდ გარკვეული ერისათვის, გამოხატული ეროვნულ ენაში და რომელსაც ფლობენ ამ ერის წარმომადგენლები“ [2,187]. მკითხველმა იცის, რომ კრეოლიზებულია პატარა მოცულობის ტექსტი, რომლის შინაარსის ნაწილიც ნახატით გადმოიცემა. ფონურ ცოდნას საკმაოდ ძლიერი დატვირთვა აქვს ჩვენ მიერ გაანალიზებულ მასალებში.

განსაკუთრებულ მნიშვნელობას კრეოლიზებული ტექსტის არავერბალური ნაწილის აღქმაზე ისტორიული ფაქტორი იძენს. მაგალითად, მხატვარმა დონმა, კრე ოლიზებული ტექსტის, კარიკატურული ტექსტების მთელი რიგი მიუძღვნა საბჭოთაკავშირის გამარჯვებას სამამულო ომში (იხ. ქართული კარიკატურა და მხატვარიდონი. თბილისი, 1969). ყველა ამ ტექსტში ინფორმაციის ნაწილი ვერბალური ხერხებით გადმოიცემა, გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი წილი კი ნახატზე მოდის. ნახატში გამოყენებულია უამრავი სიმბოლო, რომლებიც არა მხოლოდ ქართველი ერისთვის, არამედ საბჭოთა კავშირის ნებისმიერი მოქალაქისთვის იყო ცნობილი. თავისთავად ცხადია, რომ თითოეულ ამ ტექსტში, თითოეულ ნახატში დადებითი სიმბოლო იმარჯვებს, უარყოფითი კი მარცხდება.

ვინაიდან კარიკატურა სატირულია, როგორც იკონიკურ, ასევე ვერბალურ ნაწილში მხატვარი ეყრდნობა საქვეყნოდ ცნობილ ფაქტებს, რაც იმდროინდელი მკითხველისათვის იყო გასაგები. სავსებით ბუნებრივია, რომ გასული საუკუნის, საბჭოთა სინამდვილისათვის დამახასიათებელი არა მხოლოდ რეალიები, არამედ ფასეულობებიც კი გაურკვევლობას ბადებს. მაგალითად, ახალგაზრდა თაობამ უკვე არ იცის, რომ გერმანიის მიერ საბჭოთა კავშირის დასამარცხებლად შემუშავებულ გეგმას ერქვა ბარბაროსთა ელვისებური გეგმა, რომლის კარიკატურადაც იქცა ნახატი და რომელსაც ადეკვატურად იმ ეპოქის წარმომადგენლები აღიქვამენ.

მიუხედავად იმისა, რომ ვერბალური ნაწილი მცირეა, მოცემულ კარიკატურებში ავტორი აქტიურად იყენებს სიტყვათა თამაშს.

ამ კარიკატურაში ასახულია ომის შემდგომი პერიოდი. მხატვარი, გარდა იმისა, რომ გამოხატავს კონკრეტულ ინფორმაციას, ასევე გადმოცემულია მისი და მთელი ერის შეხედულება მოლაპარაკე გვარში.

ნებისმიერი საბჭოთა ადამიანისთვის იყო ცნობილი სიტყვა შვაინ (Schwein - ღორი). გერმანელები ამ სიტყვით ტყვეებს მოიხსენიებდნენ. ამიტომაც არ არის გასაკვირი, რომ ამ ტერმინს ავტორი მათვე „უბრუნებს“: ჰერ თავაზიანი მიმართვაა. შედეგად კი ვღებულობთ მიმართვას: „ბატონო ღორო“.

ასევე განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს კარიკატურისტ დონის ის თემატური ჯგუფი, რომელიც ქართულ ეროვნულ ხასიათს ასახავს. საუბარია არა მხოლოდ ქართველის ბუნებაზე, მისი ხასიათის ნიშნებზე, როგორებიც არის, მაგალითად, სიზარმაცე და მედიდურობა, არამედ მის ჩაცმულობაზე.

ენის, აზროვნებისა და კულტურის ურთიერთქმედების პრობლემა განსაკუთრებულ სიმძაფრეს იძენს საერთაშორისო კონტაქტების, სხვადასხვა ქვეყნის ხალხების ინტენსიური კულტურული და საინფორმაციო გაცვლის გაფართოების პერიოდში. თანამედროვე კულტურათშორის კომუნიკაციაში მუდმივად იზრდება კრეოლიზებული ტექსტების როლი, სადაც იკონიკური საშუალებები ვერბალურთან ერთად ქმნიან სამყაროს სურათს, ფასეულობათა სკოლას, ერის ესთეტიკურ იდეალებს. ლინგვისტური ცოდნის თანამედროვე კომუნიკაციურ-კოგნიტურმა პარადიგმამ მნიშვნელოვნად გააფართოვა ლინგვისტიკის ინტერესების სფერო, ენათმეცნიერების წინაშე ახალი ამოცანები დასახა. მათგან უმნიშვნელოვანესს მიეკუთვნება:

- ენის ადგილის განსაზღვრა სემიოტიკურ კონტინუუმში;

- ენისა და სხვა ნიშანთა სისტემების ურთიერთქმედების გამოვლენა;

- სემიოტიკურად გართულებული ელემენტების გამოვლენა სხვა ნიშნობრივ სისტემებთან მიმართებაში;

- სემიოტიკურად გართულებული ტექსტის, როგორც ინფორმაციის გადაცემის საშუალების კვლევა და ადამიანის მიერ გარე სამყაროს შეცნობა.

კრეოლიზებული ტექსტების სემიოტიკურმა თავისებურებამ, ლინგვისტურმა და ფუნქციონალურმა არსმა ტექსტის ლინგვისტიკაში საკმაოდ ღრმა გააზრება დღემდე ვერ შეიძინა. კომუნიკაციის თეორიები ძველებურად არაერთგვაროვნად ფასდება. იგივე შეიძლება ითქვას მათი განვითარების პერსპექტივებზე თანამედროვე საზოგადოებაში.

აშკარაა ის ფაქტი, რომ ტექსტში იკონიკური და სხვა პარალინგვისტური საშუალებების გამოყენება არა უბრალოდ მატებენ მას მგრძნობელობით - აღქმად თვალსაჩინოებას, არამედ თავად არიან მისი ინფორმაციული გაჯერებულობის უშრეტი წყარო.

კრეოლიზებული ტექსტების შემდგომი შესწავლა მოითხოვს კომპლექსურ მიდგომას, მათ გამოკვლევას სხვადასხვა დისციპლინის - სემიოტიკის, კოგნიტოლოგიის, ტექსტის ლინგვისტიკის, ფსიქოლინგვისტიკისა და სხვათა მიჯნაზე.

ლიტერატურა:

1. Анисимова Е.Е. Лингвистика текста и межкультурная коммуникация (на материале креолизованный текстов. М., 2003.

2. Виноградов В.С. Введение в переводоведение (общие и лексические вопросы). М., 2001.

3. Barthes R. Rhetorik des Bildes//Alternative. 1964. № 54.

4. Karlavaris B. Semiotische Aspekte bei der Illustration von Schulbuchern//Dedaktiste Tipographie. Leipzig. 1984.

Salome Jincharadze
The Semiotic Nature of Satiric Creolized Text
Summary

The article deals with the semiotic nature of satiric creolized text. In the text figurative means not only added the text perceptible visual methods, but it is the informational source. Exactly, the semiotic ally difficult text is the main point for information transmission and for world cognize.

Саломе Джинчарадзе
Семиотическая природа сатирических креолизованных текстов
Резюме

В статье речь идет о семиотической природе креолизованных текстов сатирического характера. Данные типы текстов представляют особый интерес с той точки зрения, что иконические средства в них не просто служат для иллюстрации смысла, содержащегося в высказывании, но и сами являются информативно насыщенным неисчерпаемым источником. Именно семиотически осложненный текст является одним из самых интересных средств познания действительности.

იგორ კეკელია
(საქართველო)

ტყაჩირი წყალტუბოს რაიონში, რიონის ხეობაში, ზღვის დონიდან 70მ-ის სიმაღლეზე მდებარე სოფელია. წყალტუბოს 33კმ. აშორებს, ხოლო ქუთაისს - 17 კმ. სოფელი მოხსენიებულია XVIII საუკუნის მეცნიერისა და მოგზაურის - იოჰან ანტონ გიულდენშტედტის ნაშრომში. ხალხური მოტივაციით, კომონიმი ,,ტყაჩირი“ ქართველთა მიერ ტყვედ აყვანილი მტრის რაზმის უფროსის - ჩირის სახელიდან წარმოსდგა. ისტორიკოს ციალა ღვინიანიძის თვალსაზრისით, სოფელში ძველად გაუვალი ტყე ყოფილა და სახელწოდებაც ხშირი ტყის არსებობას (,,ტყე ხშირი“) უკავშირდებაო [2,11]. მკვლევარი თავის არგუმენტს ხალხური გადმოცემითაც განამტკიცებს, რომ თითქოს XVII-XVIII საუკუნეთა მიჯნაზე სამეგრელოდან წამოსულ კახაიას გვარის კაცს უსიერ ტყეში მასავით ბატონს გამოქცეულ, სამი გვარის სამ ოჯახთან (გიგატიძე, ჩხობაძე, ჯანელიძე) დაუდვია ბინა. კახაიას გაკვირვებით უთქვამს - ,,ჰაუ, რა ტყახშირიაო“, როგორი ხშირი ტყეაო [2,13].

პატივცემული მეცნიერის ეს თვალსაზრისი არადამაჯერებელია შემდეგ გარემოებათა გამო:

1. ხალხური მოტივაცია სახელდებული ობიექტის ონიმის დადგენისას ნაკლებ სარწმუნოა, ვინაიდან მნიშვნელობაგაუჩინარებული (დეეტიმოლოგიზებული) ონიმის ხალხში გავრცელებული თავისებური ახსნა-განმარტება, პ. ცხადაიას თქმით, ბგერათა მხოლოდ შემთხვევით მსგავსებაზეა დამყარებული და გათვალისწინებული არ არის ფონეტიკურ გადასვლათა კანონზომიერებები, მორფოლოგიური სტრუქტურა და ისტორიულ-გეოგრაფიული რეალიები [3,130];

2. კახაია მცირერიცხოვანი გვარია. 1995 წლის 1 თებერვლის მდგომარეობით, საპასპორტო მონაცემებისა და მეტრიკული ამონაწერის მიხედვით, საქართველოში ამ გვარის 131 წარმომადგენელი დაფიქსირდა. ამათგან უმრავლესობა ქუთაისსა (46 სული) და წყალტუბოს მუნიციპალიტეტშია განსახლებული (37 სული) [1,107]. სამეგრელოში კი ორიოდე კომლია აღრიცხული. სავარაუდოდ, კახაია ორი მრავალრიცხოვანი გვარის - კახაძის ან კახიანის მეგრული (კოლხური) ვარიანტი უნდა იყოს.

ორივე გვარი ძირითადად სწორედ იმერეთშია (სამტრედიის მუნიციპ.) გავრცელებული [1,107]. ამიტომ გადმოცემას XVII-XVIII საუკუნეთა მიჯნაზე სამეგრელოდან კახაიას გვარის კაცის იმერეთში ჩამოსვლისა და ტყაჩირის მიწაზე დამკვიდრების შესახებ, ვფიქრობთ, დამაჯერებლობა აკლია.

რატომ დაერქვა სოფელს ,,ტყაჩირი“? საქმე ისაა, რომ ჩირე მეგრულში იგივეა, რაც ლია (სულხან-საბას მიხედვით - ,,საფლობი ტალახი“); ღრმა ტალახი, ან მცირე ჭაობი, სადაც ისლი ხარობს (შდრ. ლაზ. მჩირე - ფართო).

ჰიდრონიმული ტერმინი ჩირე გამოიყოფა სამეგრელოს რამდენიმე ტოპონიმში, რომლის ძირითად ნაწილს აქვე ვასახელებთ:

ბახვაშ ჩირე - გუბურა უტორის ნაპირას (სოფ. ცაცხვი, ცაიშის თემი);

ბიგვეფიშ ჩირე - ტლაპო ჭანისწყლის ჭალაში (ნარაზენი);

გოჩიშ ჩირე - გუბე ხამისკურის საზღვართან, უტორის ნაპირზე (ცაცხვი, ცაიშის თემი);

ნაჩურუ//ჩირე - ნატყევარი საჯღარკოში (ჩხოუში, ცაიშის თემი). უწინ ტლაპო ყოფილა;

დიდჩირე - ჭაობი რეყეში (ანაკლიის თემი, ზუგდიდის რაიონი);

ნაჩურუ//ოხარკალე//ხარკალუ - ტბა ზუგდიდის რაიონში, სოფ. თიქორში;

ნოჩურია//ნოჩირია//ნოჩურელა//ნაჩურა//ნაბურჭუჲუ - ლენჭყი დიდ ინჩხურში, მდ. აბაშის მარცხენა მხარეს (,,სადაც ლენჭყი, ან სადაც ღრმა ტლაპო იყო“).

ღაჩერე//ღაჩირე - ,,ღელის ტლაპო“, ან ,,ღელე-ტლაპო“ - ჭაობიანი ღელე ლესიჭინესა და მონგირში. აკონკრეტებენ: დიდი ღაჩირე, ჭიჭე ღაჩირე.

ფართო ჩირე ,,ფართო ტლაპო“ - ქვიშილის მარჯვენა შენაკადი დიდი ნეძის თემში (ზუგდიდის მუნიციპ.);

ჩიბორძალ(იშ) ჩირე - საჩაიე (დარჩელის თემი). უწინ ღელე-ჭაობი და ტყე ყოფილა;

მანჩაშ ჩირე//ჩირე - ტლაპო ნარაზენის თემში (ზუგდიდის მუნიციპ.).

ჩირე - 1. ტლაპო-ღელე ანაკლიაში; ენგურის ტოტი იყო საყორშიოში, რომელიც შემდეგ დააშრეს; 2. ჭაობიანი ტყე გალენწყარსა და ჭიჭე ინგირს შუა (ზუგდიდის მუნიციპ.); 3. ჭაობი ქვედა ჩხოროწყუში; 4. ღელე, შაშიკვარის მარცხენა შენაკადი აკვარიქვაში (რეფიშეშელეთის თემი, გალის მუნიციპ.); 5. ტლაპო ნაბაკევში, ქირწყარის მარჯვენა მხარეს (გალის მუნიციპ.); 6. ღელე-ტლაპო დარჩელში, გალენწყარის შენაკადი; 7. ღელე-ტლაპო საქობალიოში, მერეწყარის შენაკადი (დარჩელის თემი); 8. ჭეჭყობი ინგირის თემში, კუჩხობონუს მარჯვენა მხარეს; 9. ჩირე//ოლებე-ფერდობი საკუკავოში, გობოგილის სათავესთან (ხამისკურის თემი, ხობის მუნიციპ.).

ჩირეშდუდი - ღელე ნაბაკევში, სათავე აქვს ჩირეში (გალის მუნიციპ.) [4, 199; 5, 62, 65, 67, 80, 117, 122, 127, 151, 203; 6, 29, 259...].

ტოპონიმთა ამ რიგს უნდა მიეკუთვნოს წყალტუბოს მუნიციპალიტეტის სოფელ ტყაჩირის სახელწოდებაც. ტყაჩირი ქვემო იმერეთში, ზანური ენის უწინდელი გავრცელების არეალში მდებარეობს. თვით სახელწოდებაც აბორიგენი მოსახლეობის - ზანების მიერ უნდა იყოს შექმნილი. ქართიზაციის შემდეგ პერიოდში სოფელს უწინდელი სახელი შეუნარჩუნდა. ,,ტყაჩირი“ ორ ობიექტს შორის გეოგრაფიულ- სივრცითი მიმართების გამომხატველია. ატრიბუტული მსაზღვრელის პოსტპოზიციურობა თვით სახელწოდების სიძველეზე მეტყველებს (შდრ. „ჭყონდიდი“, „ჭყონმიოხვამური“, „ჭუბურხინჯი“, „ღალდიდი“, „სქურჩე“ და ა.შ.).

ამგვარად, კომონიმი ,,ტყაჩირი“ შეიძლება გავიაზროთ როგორც ,,წყალჩამდგარი, ნესტიანი ადგილი; რბილი, წყლით გაჯერებული მიწა; ნაჭაობარი, ლენჭყი ან ჭაობიანი ტყე; ჭეჭყიანი ვაკე, სადაც ნაწვიმარი წყალი დიდხანს არ შრება“.

ლიტერატურა:

Igor Kekelia
The question of “Tkachiri” ethymology
Summary

The name of the village Tkachiri in the Tskaltubo municipality probably comes from the aborigine population - zani. The toponym „Tkachiri“ itself means „damp place, stillwater; the ground drenched with water; a place, where the water after the rain doesn't evaporate for a long time“.

Игорь Кекелия
К вопросу истории - этимологии „Ткачири“
Резюме

Название села Ткачири Цкалтубского муниципалитета вероятно происходит от аборигенского населения - занов. Сам топоним „Ткачири“ понимается как „сырое место, стоячая вода; мягкая, пропитанная водой земля; место, где дождливая вода долго не сохнет“.

ქეთევან სვანიძე
(საქართველო)

თანამედროვე ლინგვისტური მეცნიერების სამი საყრდენის - ენის, მეტყველებისა და ურთიერთობის შესახებ საუბრისას აუცილებელია წარმოვიდგინოთ მშობლიური ენის მომხმარებლისა და ენის მკვლევრის სხვადასხვა პოზიცია.

მომხმარებელი ახორციელებს ურთიერთობის აქტს, უგზავნის რა სამეტყველო ნაწარმოებს ადრესატს. ამასთან, ურთიერთობის სინკრეტული ინფორმაციული ბლოკი მოლაპარაკის ცნობიერებაში არ არის დაყოფილი ენობრივ დონეებად და ცალკეულ ერთეულებად, არამედ ბგერების, სიტყვებისა და გრამატიკული სტრუქტურის ერთობლიობაა, რომელთა არჩევაც გონებიდან ხდება კომუნიკაციური ურ- თიერთობის შესაბამისად. შერჩევის ეს პროცესი კი ქმნის გამონათქვამის პროპოზიციონალურ და ინტერნაციონალურ აზრს. სამი გლობალური ინტენცია - შეტყობინება, შეკითხვა, შეგულიანება, რომელთა დიაპაზონი და რეპერტუარი შემდგომში გაფართოვდა, როგორც ჩანს, საფუძვლად დაედო ურთიერთობის, მეტყველებისა და ენის არსს. ამგვარად ყალიბდებოდა ენა: ერთი მხრივ, ურთიერთობაში, მეორე მხრივ, ურთიერთობისთვის. ადრესატისათვის გაგზავნილი ნაწარმოების საშუალებით კი, ენაში რეალურ და ვირტუალურ სინამდვილეში აღნიშნული საგნების, ნიშნების, მოქმედების, მდგომარეობის, ფაქტებისა და მოვლენების ლექსიკური მარაგი გროვდება.

საკითხი იმის შესახებ, თუ როგორ არსებობს და მოქმედებს ადამიანის მშობლიური ენა და რას „უკეთებს“ ის „ენას - მეტყველებას - ურთიერთობას“, ბოლო დროს წარმატებით განიხილება ორ კონცეფციად, რომლებიც ერთმანეთს არ უპირისპირდებიან და ეყრდნობიან აღნიშნულ პრობლემასთან დაკავშირებით კლასიკოსთა განსჯის მდიდარ გამოცდილებას.

პირველი კონცეფცია წარმოდგენილია ბ. მ. გასპაროვის ფუნდამენტურ გამოკვლევაში. მშობლიური ენა, ავტორის აზრით, პიროვნების მიერ გარემომცველი სამყაროს შეცნობისა და სოციალიზაციის პროცესში, მეხსიერებაში ერთიანი ბლოკების სახით გროვდება, სადაც აზრობრივი, ლექსიკურ-გრამატიკული ბგერითი კონსტრუქციები, რომლებიც მიესადაგება სიტუაციურ გამოყენებას, აღიბეჭდება ტვინის უჯრედებში და თანდათან იქცევა ადამიანის ენობრივ-სამეტყველო-კომუნიკაციურ-პრაგმატულ თეზაურუსად [2,304].

მეორე კონცეფცია ეკუთვნის ბ. მ. მორკოვინს, რომელიც განიხილავს სამ განუწყვეტელ ფენომენს „აზროვნებას - ცნობიერებას - ენას“ მენტალურ-ლინგვური კომპლექსის სახით, რაც ადამიანს თანდაყოლილი აქვს დაბადებიდან გენეტიკურ დონეზე და განკუთვნილია სოციალიზაციის პროცესში ეთნიკური ენის, როგორც ეროვნულად ორიენტირებული ურთიერთობის დაუფლებისათვის. აზროვნებას განუწყვეტლივ მიეწოდება სიგნალები აღქმის ორგანოებიდან, ცნობიერება აფასებს და არჩევს სასარგებლო ინფორმაციას, აგზავნის რა „ფასეულს“ ქვეცნობიერში, ენა ნიშნებსა და წესებში აფიქსირებს ცნობიერების მუშაობას. ცხოვრების განმავლობაში გროვდება ურთიერთობაში, ენის ბაზაზე აგებული სამეტყველო ნაწარმოებების გაცვლის კანონების ცოდნა. ამგვარად, „აკადემიკოსიც“ და „მწყემსიც“ თავისუფლად ფლობენ მშობლიურ ენას, მაგრამ აქვთ თემატური და, შესაბამისად, ლექსიკონური შეზღუდვები და გამიჯვნები, რომლებიც უკავშირდება ენობრივი პიროვნების სხვადასხვა ენობრივ, სამეტყველო, კომუნიკაციურ კომპეტენციას. მკვლევარი მომხმარებლისაგან განსხვავებით, აწარმოებს ანალიზს, მიისწრაფვის გამიჯნოს ენის, მეტყველებისა და ურთიერთობის არსებითი ნიშან-თვისებები [4,296].

დღეისათვის ყოველი ეთნიკური ენა მკვლევრების წინაშე წარსდგება ნიშანთა სისტემის სახით, მათი შეერთების ფორმებით, ფუნქციებითა და მექანიზმებით. აქსიომატურია დებულება იმის შესახებ, რომ ენა გვეძლევა, გამოვლინდება და იგრძნობა მხოლოდ მეტყველებაში. განმარტებით ლექსიკონებში მოცემულია ამ კონცეპტების განსაზღვრება სამყაროს როგორც მეცნიერულ, ასევე მიამიტ სურათებში.

განმარტებით ლექსიკონებში „ენა“ არის: 1. ორგანო პირის ღრუში 2. ლაპარაკის, აზრების გამოთქმის, მეტყველების უნარი 3. აზრის სიტყვიერი გამოხატვის სისტემა, რომელიც ფლობს ბგერით და გრამატიკულ წყობას და წარმოადგენს საზოგადოებაში ადამიანთა ურთიერთობის საშუალებას 4. მეტყველების სახესხვაობა, რომელსაც აქვს ესა თუ ის დამახასიათებელი ნიშან-თვისება, სალაპარაკო ენა, სალიტერატურო ენა, ქურდული ენა. „მეტყველება“: 1. სიტყვების გამოყენების უნარი, მეტყველება განასხვავებს ადამიანს ცხოველისაგან. 2. ჟღერადი ენა, ენა წარმოთქმის მომენტში. 3. წარმოთქმის ტიპი, არამკაფიო ლაპარაკი. 4. ენის ესა თუ ის სტილი, მხატვრული ენა, საქმიანი ენა. 5. სიტყვები, საუბარი, ის, რასაც ლაპარაკობენ, მაგალითად, მესმის არა ბიჭის საუბარი, არამედ ქმრის.

სამყაროს როგორც მიამიტ, ასევე სამეცნიერო სურათებში, მხედველობაში აქვთ რა „ურთიერთობა - მეტყველება - ენა“, გამოიყენება შესიტყვებები: მშობლიური ენის ფლობა, უცხო ენის შესწავლა, იღებენ რა მხედველობაში ენის-მეტყველების-ურთიერთობის განუყოფლობას, ამბობენ: სამეტყველო ურთიერთობა, სამეტყველო აქტი, სამეტყველო ეტიკეტი. ამიტომაც გასაგებია, თუ რატომ არ თვლის მნიშვნელოვნად ზოგიერთი მსხვილი მეცნიერი კვლევისას ენის მეტყველებისაგან გამიჯვნას.

ენისა და მეტყველების უფრო სრული და დამაჯერებელი გამიჯვნა წარმოადგინა ნ. დ. არუთინოვამ. იგი განსაზღვრავს მეტყველებას, როგორც კონკრეტულ საუბარს, რომელიც მიმდინარეობს დროის პერიოდში და ბგერითი ან წერილობითი ფორმით გამოისახება [1,412-413]. ენა არის ფორმალური, პოტენციური, ობიექტური. მეტყველება კი - კონკრეტული, აქტიური, დინამიური, კონსტექტითა და სიტუაციით განპირობებული. ეს განსხვავებები საკმარისია იმისათვის, რომ ენა და მეტყველება ლინგვისტური განხილვის ორ განსხვავებულ ობიექტად ჩავთვალოთ.

ფსიქოლინგვისტიკაში ფართოდ გამოიყენება სამეტყველო საქმიანობის ცნება სახელწოდებით „მეტყველებათმცოდნეობა“. მეტყველებათმცოდნეობა აანალიზებს სამეტყველო ნაწარმოებებს იმ თვალსაზრისით, თუ რომელი ენობრივი საშუალება როგორ ქმნის ტექსტს ნორმატიულობის, სისწორის (მეტყველების კულტურა), მისი გამოყენების სპეციფიკიდან გამომდინარე, სოციალური საქმიანობის სხვადასხვა სფეროში.

თუმცა, ზოგიერთი ლინგვისტი პრინციპულად არ განასხვავებს ენასა და მეტყველებას, სხვები არ განასხვავებენ მეტყველებას და ურთიერთობას. მაგალითად, მ.ნ. კოჟინა, რომელმაც სამეცნიერო მიმოქცევაში შემოიტანა ტერმინი „მეტყველებათმცოდნეობა“, განსაზღვრავს რა ამ მიმართულებას როგორც თანამედროვე ლინგვისტიკის ობიექტს, წერს: „ამგვარად მეტყველებათმცოდნედ გვევლინება მოლაპარაკე ადამიანი, მისი სამეტყველო საქმიანობის პროცესებსა და სოციოკულტურულ სფეროში ურთიერთობისას“ [3,27]. ამასთან, მეტყველებათმცოდნეობის ობიექტია სამეტყველო საქმიანობა და ურთიერთობა, რომელიც განიხილება გარე სფეროში კომუნიკანტების ურთიერთქმედების თვალსაზრისით ანუ ფუნქციონირების კანონზომიერებებში ურთიერთობების სხვადასხვა სფეროსა და სიტუაციაში, ფართო ექსტრალინგვისტურ კონტექსტში, ე.ი. ექსტრალინგვისტური ფაქტორების ზეგავლენით. განიხილება, ასევე, მთელი ტექსტის სტილი და გამოთქმების კომპოზიცია,მოლაპარაკეთა ქცევისა და მეტყველების წესები.

სამეტყველო ურთიერთობის „მოცულობა“ ურთიერთობას განეკუთვნება, თავად სუპოზიცია კი „ადრესანტი-ადრესატი“ ურთიერთობის თეორიას.

ურთიერთობა, როგორც სოციალური საქმიანობა, არეგულირებს საზოგადოებრივ- პოლიტიკურ, საწარმოო-ეკონომიკურ, სოციალურ-კულტურულ, სამეცნიერო, საგანმანათლებლო, საქმიან, ყოფით და საზოგადოების ცხოვრების სხვა სფეროებს. განმარტებით ლექსიკონებში სიტყვას „ურთიერთობა“ უძღვნიან ერთ ხაზს: „დამოკიდებულება, კავშირი“. აღსანიშნავია 2005 წელს გამოცემული ლექსიკონი-ცნობარი „ეფექტური კომუნიკაცია“, რომლის მესამე ნაწილი ეძღვნება კომუნიკაციის ლინგვისტურ საფუძვლებს (Эффективная коммуникация; история, теория, практика: Словарь-справочник. М., 2006).

ამრიგად, ურთიერთობაში ორი მოქმედი სუბიექტია - ადრესანტი და ადრესატი, რომლებიც მკვლევრების მეცნიერულ ყურადღებას იპყრობენ. ადრესატის აქტუალურობა მრავალგვარად ვლინდება. მისი უნებლიე ყურადღება უკვე იმაში გამოიხატება, რომ ადრესანტი თავის სამეტყველო ნაწარმოებს ადრესატის შესაძლებლობებისა და ინტერესების გათვალისწინებით აგებს: თემატურად, პროფესიულად, სტატუსის, როლის და სხვა ფაქტორების გათვალისწინებით.

ადრესატი არის ფიგურა, რომელიც განსაზღვრავს ურთიერთობის, როგორც კომუნიკაციური ურთიერთობის ბუნებას. ასეთი ზემოქმედების კოგნიტური, კონცეპტუალური, თემატური, სოციალური, ფსიქოლოგიური და სხვ. სპეციფიკა წარმოქმნის ტექსტების დისკურსების ურიცხვ რაოდენობას [6,174].

ადრესაცია მრავალგვარ გამოხატულებას პოულობს ენობრივ ერთეულებსა და სტრუქტურებში, ამიტომაც მიზანშეწონილად მიგვაჩნია ადრესატის სამი ძირითადი ფუნქციის გამოყოფა: 1) ადრესატი - დისკურსის, ტექსტის თავისებური თანაავტორი; 2) ადრესატი, რომელიც აღიქვამს, იგებს და ადრესანტის კომუნიკაციური პროდუქტის ინერპრეტაციას ახდენს; 3) ადრესატი, რომელიც მსმენელის კომუნიკაციურ როლს მოსაუბრის როლზე ცვლის და ამგვარად, წარმოდგენილ ვერბალურ და არავერბალურ დისკურსზე, ტექსტზე დამოკიდებული ხდება.

დაწვრილებით განვიხილოთ ადრესატის ეს გამოვლინებები:

I. ადრესატი, როგორც ტექსტის უნებური თანაავტორი, რომელიც სპონტანურად და ავტომატურად შედის სამეტყველო კონტაქტში.

1. გარე დიალოგური, ზოგჯერ ვირტუალური. ამგვარი სიტყვით მიმართავენ ღვთაებებს, ზეძალებს და არ ელოდებიან საპასუხო რეპლიკას, მაგრამ ქმედითი დახმარების იმედი აქვთ, მაგალითად, ლოცვებში; შელოცვების, წყევლის ჟანრი და ა.შ. საკუთარ თავთან საუბრისას შესაძლებელია თვითადრესაცია ან სხვა პირისადმი მიმართვა. აღსანიშნავია ასევე პირობით-დიალოგური ურთიერთობა შინაურ ცხოველებთან.

2. პროგნოზირებადი, განზოგადებული ადრესატი. ასეთია მხატვრული, სამეცნიერო, პუბლიცისტური და სხვა ნაწარმოების ადრესატი. ნებისმიერი ტექსტის შესაქმნელად აუცილებელია ბიბლია, იმის მიუხედავად, ტექსტს უშუალოდ აღიქვამენ თუ ავტორსა და მკითხველს შორის მნიშვნელოვანი სივრცე და დრო აღმოჩნდება.ადრესატის თავისებურება, მისი სოციალური თავისებურებები, ფონური ცოდნა და სხვა ტექსტის რეალიზაციის ადრესატის შესაბამის მიდგომას საჭიროებს: სამეცნი ერო სტატია, საქმიანი დოკუმენტი, საბავშვო ზღაპარი, საბავშვო რომანი და ბევრი სხვა.

3. მასობრივი ადრესატი: ესენი არიან სასწავლო აუდიტორიის, მშრომელთა კრების წარმომადგენლები, კონფერენციისა და მიტინგის მონაწილეებიც კი.

4. კონკრეტული, პერსონალური ადრესატი, რომელიც კონტაქტურ, უშუალო ურთიერთობაში იღებს მონაწილეობას.

ადრესატის პრობლემასთან დაკავშირებით მიზანშეწონილი იქნება, ე.წ. ირიბი ადრესატის ხსენება. ეს არის ურთიერთობის ისეთი მონაწილე, რომელსაც უშუალოდ არ მიმართავენ, მაგრამ სწორედ მის გამო აგებენ დისკურსსა თუ ტექსტს. ასევე ხდება სატელევიზიო ინტერვიუების, რადიო საუბრების, მრგვალი მაგიდის დროს და სხვა პუბლიცისტურ ჟანრებში, როდესაც ძირითად (მაგრამ ირიბ) ადრესატებს ტელემაყურებლები, რადიომსმენელები წარმოადგენენ. ასეთ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე მაშინ, როცა ორი ადამიანი, მესამე დამსწრები პირისთვის ინფორმაციის მიწოდების მიზნით, ხმამაღლა საუბრობს. მაგალითად, დედა და მამა მაგიდასთან საუბრობენ იმის შესახებ, რომ მეზობლის ვაჟი ძლიერი და ჯანმრთელია, რადგანაც სპორტულ სექციაში დადის. ეს საუბარი განკუთვნილია შვილისთვის, რომელსაც სპორტით დაკავების ირიბი შეგულიანება ეგზავნება.

მნიშვნელოვანია ასევე დამკვირვებლის პოზიცია, რომელიც კომუნიკაციის პროცესში არ არის ჩართული. თუმცა, მას, როგორც სხვისი საუბრის პასიურ მსმენელს, სხვადასხვა გადაწყვეტილების მიღება შეუძლია. მაგალითად, გაჩერებაზე ორი ადამიანი უახლოეს მაღაზიაში კარგი საქონლის შეძენის შესახებ საუბრობს. დამკვირვებელი, რომელსაც სიტყვით არ მიმართავენ, ორი პირის ურთიერ- თობის საფუძველზე საჭირო ნივთის ყიდვის გადაწყვეტილებას იღებს.

II. ადრესატი, როგორც დისკურსის/ტექსტის აღქმის, გაგებისა და ინტერპრეტაციის სუბიექტი. აღქმა, როგორც ფსიქოლოგიური პროცესი, გრძნობის ორგანოებს უკავშირდება. გაგება და ინტერპრეტაცია კი ცოდნისა და ინტუიციის საფუძველზე რთული კოგნიტური ოპერაციებით განისაზღვრება. მაგალითად, არ გინდა ხვალ კონცერტზე წამოსვლა? ზეგ ინგლისურში გამოცდას ვაბარებ.

ელემენტარული პიროვნებათაშორისი დისკურსი საშუალებას გვაძლევს გამოვიტანოთ წინადადების ინტენცია მოქმედების შესრულების შესახებ და უარის თქმის ინტენცია დაკავშირების გამო, რომელიც გამოხატულია კონტექსტუალურსიტუაციური არაპირდაპირი სამეტყველო აქტით (რადგანაც ცალკე აღებული გამონათქვამი უარის თქმის აზრს არ შეიცავს). აქ, გარდა ენის ცოდნისა, საჭიროა პრესპოზიციისა და იმპლიკაციის, სოციალური და კულტურული ფონის, მენტალური სტერეოტიპების გათვალისწინება.

III. ადრესატი მოსაუბრის პოზიციიდან, ანუ როცა მსმენელის კომინიკაციურ როლს მოსაუბრის როლზე ცვლის, ურთიერთობისას ორიენტაციას ახდენს ზემოხსენებულ მთელ რიგ პირობებსა და კომუნიკაციური საქმიანობის გარემოებებზე,მათ შორის, დროსა და ადგილზე, მოტივებსა და მიზნებზე, ურთიერთობის ტიპებზე და ა.შ.

ამასთან, უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება წინამდებარე ტექსტებზე, დისკურსზე, ვერბალურ და არავერბალურ ურთიერთქმედებაზე ორიენტაციას (ზეპირი უშუალო კონტაქტის დროს). წინმავალ ინფორმაციაზე რეაგირება პირდაპირ უკავშირდება ამ ინფორმაციის გაგებას საკუთარ ცხოვრებისეულ და ენობრივ გამოცდილებასთან, ინტელექტუალურ და ეროვნულ-კულტურულ თეზაურუსთან, საკუთარ აზრებთან, შეფასებებთან, ურთიერთობებთან, კონცეპტებთან მიმართებაში. წარმოიქმნება დიალოგი, რომლის შესწავლას ბოლო დროს საინტერესო ნაშრომები მიეძღვნა.

ადრესაციის, როგორც კომუნიკაციური კატეგორიის ძირითად საშუალებებად გვევლინება პირის ფორმები, ნაცვალსახელები, ადრესატის დეიქსისი, მიმართვები და სხვ.

როგორც ცნობილია, მიმართვა ა) ადრესატის ფუნქციას ანიჭებს იმას, ვისთანაც ხდება ურთიერთობა; ბ) მიმართავს ადრესატს სახელის ამა თუ იმ ფორმით ნაცნობობის, სქესის, ასაკის, სოციალური სტატუსის, როლის და სხვა ნიშნის გათვალისწინებით; გ) ადრესატს ურთიერთობისკენ მოუწოდებს. ურთიერთობაში ძირითადი სამეტყველო ინტენცია არის მოწოდება, საწყის პოზიციაში ყურადღების მიპყრობა შემდგომი ურიერთობისთვის, ან ყურადღების გაგების, კონტაქტის ეტიკეტური დადასტურება, ეთიკური და ემოციური ურთიერთქმედება არასწყის პოზიციაში (Вот я и говорю, Пал Палыч, чмо). ამრიგად, ურთიერთობა - მოწოდების თავისებური სამეტყველო აქტია.

დიექტური ფორმები შენ, თქვენ (თავაზიანი), თქვენ (მრავლობითი) ასახავენ კომუნიკანტთა ნაცნობობის ხასიათს, ურთიერთობის ოფიციალურ/არაფიციალურ გარემოს, სტატუსისა და როლების თანასწორობა/არათანასწორობას, პირადი ურ- თიერთობის ფაქტორს. ამგვარად, თქვენ ფორმით მიმართვისთვის დამახასიათებელია არასაკმარისი ნაცნობობა, ან ადრესატი ავტორისთვის უცნობია; გარემოს ოფიციალურობა, სიტყვა ამაღლებული და ხაზგასმული, მშრალი თავაზიანობა, ხოლო შენ ფორმით მიმართვისთვის დამახასიათებელია კარგი ნაცნობობა; სიტუაციის არაოფიციალურობა; პარტნიორთან თანასწორობა ან მისი უფრო დაბალი სტატუსი და როლი; მეგობრულობა, სითბო, ინტიმურობა, ურთიერთობის ფორმალობა.

მეტყველების ადრესატი ნაწარმოების ავტორს ტექსტისა და დისკურსის გარკვეული სახით აგებას აიძულებს. ამ შემთხვევაში იგი ადრესანტის თავისებურ თანაავტორად შეიძლება მოიაზრებოდეს. ურთიერთობის ადრესატი ადრესატთან ურთიერთობის უფრო აქტიური სუბიექტია, ის იღებს, იგებს, მიღებული ინფორმაციის ინტერპრეტაციას ახდენს და მარტივ შემთხვევაში დიალოგში საკუთარი რეპლიკით გამოდის.

მხატვრული, სამეცნიერო, სასწავლო, პუბლიცისტური, საქმიანი, გასართობი და სხვა ნაწარმოების განზოგადებული პროგნოზირებადი ადრესანტი წარმოსდგება როგორც მომავალი მკითხველი, ამასთან, ადრესანტსა და ადრესატს შორის შეიძლება აღმოჩნდეს მნიშვნელოვანი მანძილი და დრო. ტექსტის სტილის, ჟანრის ენობრივი საშუალებების არჩევანი პირდაპირ არის დამოკიდებული იმაზე, თუზუსტად რომელი ადრესატისათვის არის განკუთვნილი ტექსტი.

ადრესატი ნამდვილად აქტიურია, როგორც ტექსტის, დისკურსის აღქმის, გაგების და ინტერპრეტაციის სუბიექტი. აღქმისათვის არსებობს მხედველობის, სმენის განსაკუთრებული ორგანოები. Gგაგება და ინტერპრეტაცია ცოდნის საფუძველზე რთულ კოგნიტურ ოპერაციებს უკავშირდება. გაგებაში, როგორც წესი, იხსნება პირველადი მნიშვნელობა, ინტერპრეტაცია აღწევს ქვეტექსტში, კონტექსტში, მოიცავს ფონურ ცოდნას, ვარაუდებსა და იმპლიკაციას. უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება ორიენტაციას წინმავალ დისკურსზე, ტექსტზე, ვერბალურ და არავერბალურ ურთიერთქმედებაზე. წინმავალ ინფორმაციაზე რეაგირება უკავშირდება ამ ინფორმაციის გაგებასა და ინტერპრეტაციას საკუთარ ცხოვრებისეულ გამოცდილებას-თან, ინტელექტუალურ და ეროვნულ-კულტურულ თეზაურუსთან, საკუთარ აზრებთან, შეფასებებთან, ურთიერთობებთან მიმართებაში. წარმოიქმნება სამეტყველო ურთიერთქმედების უძველესი პირველადი ფორმა.

სამეტყველო აქტების თეორიამ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა კომუნიკაციური ლინგვისტიკის განვითარებაზე. პერფორმატიული გამოთქმა - ქმედების ილოკურციურმა ძალამ (ფუნქცია) და პერლოკუციურმა ეფექტმა, როგორც ადრესატის რეაგირებამ, მაშინვე განსაზღვრეს სამეტყველო აქტი, როგორც ურთიერთობის ძირითადი ერთეული.

აქტიურია სამეტყველო ინტერესის - სამეტყველო აქტებში რეალიზებული მოსაუბრის კომუნიკაციური განზრახვის კვლევის საკითხი. არაიშვიათად გამონათქვამის ინტენციონალური მნიშვნელობა განსაკუთრებულ აქტუალურობას იძენს და აზრის მნიშვნელობის დენოტაციურ/პროპოზიციონალურ მნიშვნელობას ფარავს. უმარტივესი დიალოგური ურთიერთქმედება: კინოში არ წამოხვალ? თავი მტკივა. პირველი რეპლიკა მოქმედების შესრულების წინადადებას აღნიშნავს, ხოლო მეორე - უარს, რაც ჯანმრთელობის მდგომარეობაზე მითითების, როგორც უარის თქმის არგუმენტით აიხსნება. აზრის/მნიშვნელობის ინტენციონალური მნიშვნელობის გამოხატვის საშუალებები, ისევე როგორც თავად ინტენციების ჩამონათვალი და მათი კლასიფიკაცია, კომუნიკაციური ლინგვისტიკის კვლევის სფეროს განეკუთვნება [6,22].

კომუნიკაციურ ლინგვისტიკაში დიდი ყურადღება ეთმობა ურთიერთობის პრაგმატულ პრინციპებს, რიტორიკულ უფლებებს, მსმენელისა და მოსაუბრის მოვალეობებს, რადგან გარკვეული პოსტულატებისა და წესების დარღვევას მივყავართ კომუნიკაციურ წარუმატებლობამდე და კონფლიქტამდეც კი.

სამეტყველო გაუგებრობების შერბილებასა და ხანდახან მოხსნას მნიშვნელოვანწილად უზრუნველყოფს სამეტყველო ეტიკეტისა და თავაზიანობის რთული სისტემის გამოყენება. სამეტყველო ეტიკეტი, რომელიც თავაზიანობის ვერბალიზაციას წარმოადგენს, ხშირად არ ემთხვევა ეთიკური კომუნიკაციის კატეგორიას. თავაზიანობის ძირითადი ფუნქციაა ადრესატისადმი პატივისცემის დემონსტრირება, ხოლო სამეტყველო ეტიკეტის ფუნქციაა კომუნიკაციური კონტაქტის დადგენა და მხარდაჭერა საზოგადოებრივი კონვენციების შესაბამისად, ამიტომაც ყველაფერი, რაც თავაზიანობას გამოხატავს, არ არის ეთიკური, მაგრამ ყველაფერი, რაც არაეთიკურია, უდიერია. სამეტყველო ეტიკეტის გამოთქმებში საუკუნეების განმავლობაში დაგროვილი ნაციონალურ-კულტურული გამოცდილება აისახება.

აღნიშნულ პრობლემას სამეტყველო აქტის ძირითადი ასპექტების განხილვის აუცილებლობამდე მივყავართ.

ტიპურ სამეტყველო სიტუაციაში, რომელიც მოიცავს მოსაუბრეს, მსმენელსა და მოსაუბრის გამონათქვამს, გამონათქვამთან სხვადასხვა ტიპის მოქმედებებია დაკავშირებული. აზრის გამოთქმისას მოსაუბრეს მოქმედებაში მოჰყავს სამეტყველო აპარატი, წარმოთქვამს ბგერებს. ამავე დროს, ის სხვა მოქმედებებსაც ასრულებს: მსმენელს აწვდის ინფორმაციას ან მათ გაღიზიანებას იწვევს, ამასთან, ის სვამს კითხვას, გასცემს ბრძანებას, აკეთებს მოხსენებას, აფრთხილებს ან ილოცავს, ანუ ასრულებს ერთ-ერთს იმ აქტთაგან, რომელსაც ჯონ ოსტინმა ილკუციური უწოდა. შეიძლება მოვიყვანოთ ინგლისური ენის მაგალითები, რომლებიც უკავშირდება ილკუციურ აქტებს: state - მტკიცება, assert - განცხადება, მტკიცება, warn - გაფრთხილება, command - ბრძანება, request - თხოვნა, apologise - ბოდიშის მოხდა.

სერლის აზრით, ნებისმიერი ენობრივი ურთიერთობისთვის დამახასიათებელი ნიშანი არის ის, რომ იგი საკუთარ თავში მოიცავს ენობრივ აქტს. გავრცელებული აზრის საწინააღმდეგოდ, ენობრივი ურთიერთობის ძირითადი ერთეული არის არა სიმბოლო, სიტყვა, წინადადება და არც სიმბოლოს კონკრეტული ეგზემპლარი, არამედ ამ კონკრეტული ეგზემპლარის წარმოქმნა სამეტყველო აქტის შესრულებისპროცესში. უფრო ზუსტად, გარკვეულ პირობებში კონკრეტული წინადადებისწარმოქმნა არის ილკუციური აქტი, რომელიც ენობრივი ურთიერთობის მინიმალური ერთეულია [5,67].

ილოკუციური აქტის შესრულება ქცევის ისეთ ფორმებს ეხება, რომლებიც წესების საშუალებით რეგულირდება. სერლი ცდილობს გვიჩვენოს, რომ ისეთი მოქმედებები, როგორებიცაა კითხვის დასმა ან მტკიცებულების გამოთქმა, ისევე რეგულირდება წესებით, როგორც ექვემდებარება წესებს, მაგალითად, ძირითადი დარტყმა ბეისბოლში ან ცხენით სვლა ჭადრაკში. სერლი ცდილობს ახსნას ილკუციური აქტის ცნება, გამოყოს კონკრეტული ილკუციური აქტის შესრულებისათვის აუცილებელი და საკმარისი პირობები და გამოავლინოს ამ გამოთქმების გამოყენების მრავალი სემანტიკური წესი, რომელიც გამოარჩევს გამოთქმას, როგორც სწორად მოცემული ტიპის ილკუციურ აქტს.

ბოლო წლებში ფილოსოფიაში არაერთგზის განიხილებოდა გამოთქმების გამოყენების წესების ცნება. ზოგიერთი ფილოსოფოსი აღნიშნავდა კიდეც, რომ სიტყვის მნიშვნელობის ცოდნა არის უბრალოდ მისი გამოყენების წესების ცოდნა. როგორც სერლისათვის არის ცნობილი, არცერთ ფილოსოფოსს არ შემოუთავაზებია თუნდაც ერთი გამოთქმის გამოყენების წესის ფორმულირება. თუ მნიშვნელობა გამოყენების წესებამდე დაიყვანება, მაშინ ჩვენ უნდა შეგვეძლოს გამოთქმების გამოყენების წესების ფორმულირება იმგვარად, რომ ავხსნათ ამ გამოთქმების მნიშვნელობა. ფილოსოფოსთა სხვა ჯგუფმა საერთოდ უარყო მოდური თვალსაზრისი, რომლის თანახმადაც, მნიშვნელობა დაიყვანება წესებამდე და განაცხადეს, რომ ასეთი სემანტიკური წესები საერთოდ არ არსებობს. მაგრამ სერლის აზრით, მათი სკეპტიციზმი ნაადრევია და ამის საფუძველი მდგომარეობს მათ უუნარობაში ერთმანეთისაგან გამიჯნონ სხვადასხვა ტიპის წესები.

სერლი განასხვავებს ორი ტიპის წესებს: წესების ერთი ჯგუფი არეგულირებს ქცევის ფორმებს, რომლებიც ამ წესების მიღებამდე არსებობდა, მაგალითად, ეტიკეტის წესები არეგულირებს პიროვნებათაშორის ურთიერთობას, მაგრამ ეს ურთიერთობები არსებობს ეტიკეტის წესებისაგან დამოუკიდებლად. სხვა ტიპის წესებიარა მარტო არეგულირებენ, არამედ ქმნიან და განსაზღვრავენ ქცევის ახალ ფორმებს, მაგალითად, საფეხბურთო წესები არა მხოლოდ არეგულირებენ ფეხბურთის თამაშს, არამედ ქმნიან ასეთი საქმიანობის საშუალებას და განსაზღვრავენ მას. პირველი ტიპის წესებია რეგულაციური, ხოლო მეორე - კონსტიტუციური.

რეგულაციური წესები მათ მიღებამდე არსებულ საქმიანობას არეგულირებენ, რომელიც ამ წესების არსებობისაგან დამოუკიდებელია. კონსტიტუციური წესები არეგულირებენ საქმიანობას, რომლის არსებობა ლიგიკურად ამ წესებზეა დამოკიდებული.

ლიტერატურა:

Ketevan Svanidze
Verbal Communication as a Form of Linguistic Etiquette
Summary

Speaking about the three pillars of modern linguistic science - language, speech and communication it is necessary to present different positions of the user of the native language and a researcher of the language.

Consumer language, sending a speech product recipient, performs an act of communication. Moreover, syncretic information block of communication is a unity of sounds, words and grammatical structures, the selection of an author of the text of his thesaurus, in accordance with its communicative intent.

Three global intentions - the message, question, and incentive formed the basis of communication, speech and language. Thus was formed language - to communicate and for communication.

Кетеван Сванидзе
Речевое общение, как форма языкового этикета
Резюме

Говоря о трех основах современной лингвистической науки - языке, речи и общении необходимо представить разные позиции пользователя родного языка и исследователя данного языка.

Потребитель языка, отправляя речевое произведение адресату, осуществляет акт общения. К тому же, синкретичный информационный блок общения представляет собой единство звуков, слов и грамматических структур, выбор которых осуществляется автором текста из его тезауруса, в соответствии с его коммуникативным намерением. Три глобальные интенции - сообщение, вопрос, побуждение - легли в основу общения, речи и языка. Таким образом формировался язык - в общении и для общения.

თამარ დიასამიძე
(საქართველო)

ადამიანის არავერბალური ქცევა მისი ფსიქიკური მდგომარეობითაა განპირობებული. სწორედ ამით აიხსნება პიროვნების შინაგანი სამყარო, მისი ინდივიდუალური და სოციალური თვისებები. შეცვლილი ვითარებიდან გამომდინარე ადამიანი ახალ ვერბალურ ქცევას გაცილებით ადვილად და სწრაფად ითვისებს (ანუსხვაგვარად მეტყველებს). ვერბალურისგან განსხვავებით, არავერბალური კომუნიკაცია (სხეულის ენა) კი ნაკლებად პლასტიკური და მოქნილია. ერთი შეხედვით შეიძლება მოგვეჩვენოს, თითქოს არავერბალური საშუალებები ნაკლებად მნიშვნელოვანია, მეორეხარისხოვანია, მაგრამ რეალურად ეს ასე არ არის. თუ ინფორმაციის ამ ორ წყაროს, ვერბალურ და არავერბალურ საშუალებებს შორის წინააღმდეგობა წარმოიშვება, ე.ი ადამიანი ერთს ამბობს, მის სახეზე კი მეორე იკითხება, მაშინ მეტ ნდობას არავერბალური ინფორმაცია იმსახურებს.

არავერბალური და ვერბალური კომუნიკაციის ელემენტები შეიძლება ავსებდნენ ერთმანეთს, ან ცვლიდნენ ერთმანეთს. ამ ურთიერთობათა რამდენიმე ვარიანტი არსებობს [3,319]. კომუნიკაციის ვერბალურ და არავერბალურ ასპექტთა შემდეგ შესაბამისობებს ვხვდებით:

I. არავერბალური კომუნიკაცია შეიძლება ავსებდეს ვერბალურ კომუნიკაციას. მაგალითად, თუ ჩვენ ვიღიმებით და ვამბობთ: სალამი, როგორაა საქმეები? მაშინ ეს ორი მოქმედება, ღიმილი და მისალმება, ერთმანეთს ავსებს. დამატება გულისხმობს, რომ არავერბალური ელემენტები უფრო მხატვრულს ხდიან მეტყველებას, აზუსტებენ და განმარტავენ მათ. ღიმილი მეგობართან შეხვედრისას ენობრივ შეტყობინებას ავსებს. მეტყველება უფრო გასაგებია, თუკი მას თან ახლავს ჟესტები. მაგალითად, თუ ყურადღების მიქცევა გვინდა რაიმე ინფორმაციის გადასაცემად, შეგვიძლია მაღლა ავწიოთ საჩვენებელი თითი.

II. არავერბალური ქცევები შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს ვერბალურ შეტყობინებებს. თუ თვალებში არ უცქერით მოსაუბრეს და ეუბნებით, რომ სასიამოვნოა მასთან საუბარი, მაშინ ასეთი არავერბალური მოქმედება ეწინააღმდეგება თქვენს პოზიტიურ ვერბალურ შეტყობინებას. უარყოფა, უგულებელყოფა გულისხბობს, რომ არავერბალური ინფორმაცია ეწინააღმდეგება ადამიანის სიტყვებს. თუ ამბობთ, რომ გიხარიათ ვინმეს ნახვა და თან იჭმუხნებით, ლაპარაკობთ ცივად და მშრალად, თქვენი მოსაუბრე ალბათ დაეჭვდება თქვენს გულწრფელობაში. თუ, მაგალითად, ბანქოს თამაშის დროს მოთამაშე ეწევა სიგარეტს და თან ამ დროს მას მოუვა კარგი ბანქო, ის სიგარეტის კვამლს ზემოთ უშვებს, ცუდი ბანქოს მოსვლისშემთხვევაში კი პირიქით, კვამლს დაბლა უშვებს. ბევრმა კარგმა მოთამაშემ თამაშთან ერთად ისწავლა ის ფანდები, რითაც შეუძლია თავის „დაცვა“. მათ შეუძლიათ კონტროლი გაუწიონ სხეულს, რომელსაც შეუძლია მათი გაცემა. ზოგი მსახიობურ ნიჭსაც კი იჩენს. ისინი „ტყუილ“ მოძრაობებს ჩადიან, სხეულის დაძაბული მოძრაობებით ცდილობენ დაარწმუნონ სხვა მოთამაშეები იმაში, რომ თითქოს, ცუდი ბანქო მოუვიდათ, რომ თამაშს აგებენ. აგრეთვე, თუკი მოთამაშეს მოუვიდა ოთხი ტუზი, მაგრამ უნდა მოატყუოს სხვა მოთამაშეები, ასეთ შემთხვევაში იგი ტუჩს მოიკვნეტს ან კარტს ძლიერ დაანარცხებს მაგიდაზე, გადაწვება და თავს გაიქნევს, მაგრამ ამის შემდეგ მოთამაშეს შეუძლია მოწიოს სიგარეტი და კვამლი მაღლა (ჭერში) გაუშვას. დაკვირვებებმა ცხადყო, რომ კარგი ბანქოს მოსვლის შემთხვევაში სიგარეტის კვამლს ზევით უშვებენ, ცუდი კარტის მოსვლის შემთხვევაში კი - ქვევით. ამ მაგალითიდან შეიძლება გავიგოთ, რომ არის სიტუაციები, როდესაც ვერბალური და არავერბალური ქმედებები ერთმანეთს არ ეთანხმება. არავერბალური ჩვევების შეუცნობელი, გაუაზრებელი გამოყენებით, რომელიც ცუდად იმართება აზროვნების მიერ, შეიძლება სრულიად უარვყოთ ნათქვამი. თუკი ადამიანს საკუთარი არავერბალური ქმედებების გაკონტროლება შეეძლება, მაშინ იგი საკუთარი ქვეცნობიერის მართვასაც შეძლებს.

III. არავერბალური ქცევები შეიძლება ცვლიდნენ ვერბალურ შეტყობინებებს: ბავშვმა შეიძლება მიგვითითოს სათამაშოზე ნაცვლად იმისა, რომ თქვას: ეს სათამაშო მინდა. ეს ნიშნავს, რომ არავერბალურმა ქცევამ შეიძლება ჩაანაცვლოს ვერბალური ქცევა. თქვენ შეგიძლიათ ხმაურიან აუდიტორიაში ჟესტით აჩვენოთ ახლობელს, რომ გინდათ გამოვიდეს და დაგელაპარაკოთ. მაღაზიაში შეიძლება მიუთითოთ გამყიდველს იმ საგანზე, რომელიც გაინტერესებთ.

IV. არავერბალური ქცევები ვერბალური კომუნიკაციის მარეგულირებელი ელემენტი შეიძლება იყოს: საუბრისას ხშირად გამოიყენება ჟესტები, პოზის ცვლილება, შეხება. მაგალითად, თავის დაქნევის გამოხატვის, ინტონაციის მიხედვით შეიძლება მივხვდეთ, რომ საუბარში მონაწილეობის ჩვენი რიგი დადგა (მაგ., ყველა თანამოსაუბრემ შემოგვხედა). რეგულირება წარმოადგენს ადამიანთა შორის ურთიერთქმედების კოორდინაციას. საუბრის თემის მხარდასაჭერად ხშირად გამოიყენებენ სიტყვების შემცვლელ ნიშნებს: ჟესტებს, პოზის შეცვლას, რაღაცაზე ან ვიღაცაზე შეხებას და სხვა. მაგალითად, თავის დაქნევით, შეხედვით, ინტონაციით და სხეულის გადახრით ჩვენ შეიძლება მივხვდეთ, რომ დადგა ჩვენი საუბარში ჩართვის დრო.

არავერბალური ქმედება შესაძლებელია იმეორებდეს ვერბალურ შეტყობინებას: თხოვნა ხმადაბლა ისაუბრონ და საჩვენებელი თითის ტუჩებთან მიტანა.

ადამიანები არავერბალურ ურთიერთობებს მიმართავენ იმისათვის, რომ ზუსტად და გასაგებად გადმოსცენ თავიანთი აზრები, გრძნობები, ემოციები. ეს საერთოა ყველა კულტურისათვის, თუმცა სხვადასხვა კულტურისათვის სხვადასხვა მნიშვნელობებია დამახასიათებელი. ამგვარად, სხვადასხვა კულტურის წარმომადგენელთა ურთიერთობისათვის აუცილებელია ურთიერთობათა იმ არავერბალური ფორმების ცოდნა და გაგება, რომლებიც დამახასიათებელია მოცემული კულტურისათვის.

ეჭვს არ იწვევს ისიც, რომ სიტყვების დახმარებით სხვადასხვა ინფორმაციას ვღებულობთ, მათ შორის ისეთსაც, რომელიც მოსაუბრის კულტურაზე მიგვითითებს. ამავე დროს, ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ რას წარმოადგენს ეს ადამიანი, ჩვენ ვგებულობთ მიმიკით, ჟესტებით, ინტონაციით. მიმიკის, ჟესტების, პოზების საშუალებით ადამიანის სულიერი ენერგია გამოიხატება. ის, ვისაც უნდა კარგად შეისწავლოს თავისი პარტნიორის ხასიათი, კარგად უნდა გაერკვეს მისი გრძნობების გამოხატვის სხვადასხვა საშუალებაში, შეძლოს მათი ადეკვატური შეფასება.

ურთიერთობის სხვადასხვა საშუალების ბუნება და ფორმები საშუალებას გვაძლევენ ვისაუბროთ ვერბალური და არავერბალური კომუნიკაციების არსებით განსხვავებაზე. არავერბალური ურთიერთობანი ყოველთვის სოციალურია, მათი საშუალებით შეიძლება გავიგოთ კომუნიკაციის მონაწილეთა ახლანდელი მდგომარეობა, მაგრამ ვერ შევძლებთ გავიგოთ სხვაგან მომხდარი მოვლენების შესახებ.

არავერბალური ცნობები სინთეზურია. ძნელია მათი დიფერენცირება. კომუნიკაციისვერბალური ელემენტები (სიტყვა, წინადადება, ფრაზა) ერთმანეთისაგან მკაფიოდაა გამიჯნული.

განსხვავებულია ვერბალური ცნებები. თუკი ადამიანებს სურთ დამალონ თავიანთი განზრახვები, მათ შეუძლიათ კონტროლი გაუწიონ საკუთარ მეტყველებას, მაგრამ არავერბალური ქცევები პრაქტიკულად კონტროლს არ ექვემდებარება. ამიტომ კომუნიკაციის რეალურ პრაქტიკაში ხშირადაა შეცდომები, რომლებიც გამოწვეულია მხოლოდ არავერბალური მოქმედებებით. მაგალითად, ერთ-ერთმა პარტნიორმა საუბრისას ცხვირი მოიქექა, ეს რომ შეამჩნია მეორე პარტნიორმა, დაასკვნა, რომ მოსაუბრე ტყუის, თუმცა პირველს მართლაც ექავებოდა ცხვირი.

მეცნიერი ალბერტ მერაბიანი მიიჩნევს, რომ არავერბალურ ენას ადამიანები, როგორც წესი, ადვილად ითვისებენ ბუნებრივ პირობებში დაკვირვებების, კოპირების, მიბაძვის საშუალებით. ბავშვებს კი საუბარს სპეციალურად ასწავლიან. ამას ყურადღებას აქცევს ოჯახი და სოციალური ინსტიტუტები [2,45]. მაგალითად, როცა ჩვენ ვამჩნევთ ადამიანის, ჩვენი მოსაუბრის არაგულწრფელობას, ჩვენ ძირითადად ვეყრდნობით ჩვენს ინტუიციას, ვსაუბრობთ მეექვსე გრძნობაზე. სინამდვილეში მოსაუბრის გამოცნობაში ჩვენ გვეხმარება ყურადღება, ხშირად შეუცნობლადმცირე არავერბალური ნიშნებით ვამჩნევთ, ვკითხულობთ, სიტყვათა შეუსაბამობას ვხვდებით.

ამრიგად, არავერბალური კომუნიკაცია მრავალგანზომილებიანი, მრავალფეროვანი, ვერბალურის პარალელური პროცესია, რომელიც ძირითადად ქვეცნობიერად მიმდინარეობს.

არავერბალური კომუნიკაციის ზოგიერთ ნორმას ზოგადი ეროვნული ან ეთნიკური ბუნება აქვს: ევროპაში მისალმებისას ხელს ართმევენ, ხოლო ინდოეთში მისალმებისას ორივე ხელს მკერდთან მიიტანენ და ოდნავ იხრებიან. სხვა ვიწრო პროფესიულ სფეროში მიღებულია სიგნალები, რომლითაც ურთიერთობენ წყალმაშველები და მყვინთავები.

არავერბალური კომუნიკაციის ორმაგი ბუნება უნივერსალურია, ყველა ნიშნის გასაგები სპეციფიკური სიგნალების არსებობით აიხსნება, რომელიც მხოლოდ ერთი კულტურისთვისაა გასაგები.

არავერბალური კომუნიკაციის განზრახული ნიშნების საფუძველზე, პროფესორი ალან პიზი გამოყოფს ვერბალური საშუალებების სამ ტიპს:

1. ქცევითი ნიშნები ფიზიოლოგიურ რეაქციაზე დაფუძნებული: გაფითრება ან გაწითლება. აგრეთვე, მღელვარების გამო ოფლის გამოყოფა, სიცივის ან შიშისაგან კანკალი და სხვა.

2. წინასწარ განუზრახველი ნიშნები (მათ თვითადაპტორებს ეძახიან) - ცხვირის მოქექვა, ფეხის უმიზეზოდ ქნევა, ტუჩის მოკვნეტა და სხვა.

3. განსაკუთრებული კომუნიკაციური ნიშნები: სიგნალები, რომლებიც გვაწვდი ან ინფორმაციას ობიექტის შესახებ, ასევე მოვლენები ან მდგომარეობები [1,191].

ამრიგად, კომუნიკაციაში არავერბალური საშუალებების გამოყენება სპონტანურად ხდება. ეს გამოწვეულია როგორც ცენტრალური ნერვული სისტემის დაბალი მაჩვენებლებით, ასევე უმაღლესი მაჩვენებლებით, რომლებიც პასუხს აგებენ კომუნიკაციაზე. რა თქმა უნდა, რაღაც ხარისხში არავერბალური ელემენტები კონტროლს ექვემდებარება, მაგრამ ძალიან ძლიერი თვითკონტროლის შემთხვევაშიც კი შეიძლება მოხდეს ინფორმაციის „გაჟონვა“.

ლიტერატურა:

Tamar Diasamidze
The aspects of verbal and nonverbal communication
Summary

The paper discusses the aspect of verbal and nonverbal communication. It deals with the differences between verbal and nonverbal communication. On the basis of the analysis we came to the conclusion that nonverbal communication is spontaneous and we cannot “control” our nonverbal signals.

Тамар Диасамидзе
Вербальный и невербальный аспекты коммуникации
Резюме

В статье рассмотрены вербальные и невербальные аспекты коммуникации. Про- веденный анализ показал, что использование невербальных средств общения проис- ходит спонтанно, неосознанно, подсознательно, тогда как выбор вербальных средств происходит обдуманно и запланировано. Следовательно, контроль невербальных средств коммуникации абсолютeн

Софико Таварткиладзе
(Грузия)

Под воздействием процессов, происходящих в современном обществе на рубеже веков и оказывающих влияние на все стороны жизни, качественно меняется и ситуация в средствах массовой информации (СМИ). Преодоление стандартов прессы времен тоталитаризма, деидеологизация и деофициализация содержания, снятие табу с ряда тем, прежде не подлежащих обсуждению в печати, расширение источников получения информации журналисты связывают с важным для себя обретением - со свободой слова. Сегодня это сладкое слово „свобода“ - один из основных ценностных ориентиров в профессиональной деятельности журналистов, такой деятельности, в которой творческая составляющая становится доминантой и оказывает влияние на все этапы работы, включая и процесс создания медиа-текста. Субъект-создатель медиа-текста предстает перед читателем как личность, самостоятельно осмысляющая и оценивающая реальную ситуацию, демонстрирующая свою мировоззренческую позицию и индивидуальность языковой раскрепощенностью, стремлением отойти от клише газетно-публицистического стиля.

Анализ специфики текстовой деятельности в СМИ в языковом и функциональном аспектах опирается на исследования, касающиеся двух диалектически связанных сторон языка - языковой системы и речевой деятельности, а также ее продукта - текста.

Медиа-тексты во всех своих проявлениях, являются сегодня самой востребованной текстовой продукцией, выполняя социальный заказ общества и реализуя важнейшие языковые функции. При всей своей, казалось бы, изученности вопрос о языковых функциях является весьма и весьма спорным. Б.Ю. Норман рассматривает пять языковых функций-коммуникативную, мыслительную, познавательную, номинативную и регулятивную (к которой он „приплюсовывает“ фатическую), также Норман выделяет и другие общественно значимые роли языка. Он считал, что этническая функция означает, что язык объединяет этнос (народ), она помогает сформироваться национальному самосознанию. Эстетическая функция превращает текст в произведение искусства: это сфера творчества, художественной литературы - о ней уже шла речь раньше. Эмоционально-экспрессивная функция позволяет человеку выражать в языке свои чувства, ощущения, переживания [3,174].

Но изучение различных типов дискурса убедительно свидетельствует о по- лифункциональности вербальных сообщений, можно говорить лишь о преобладании какой-либо языковой функции над другими функциями, но не об однофункциональ- ности речевых образований. Причем интерес исследователей вызывают как те формы языка, где преобладает исключительно одна функция, так и те, в которых переплетаются различные функции; в исследованиях последнего рода основной проблемой является установление различной значимости функций в каждом данном случае. Средства массовой информации подразделяются на визуальные (периодическая печать), аудиальные (радио), аудиовизуальные (телевидение, документальное кино). Несмотря на все различия между ними, СМИ объединяются в единую систему массовой коммуникации благодаря общности функций и особой структуре коммуникативного процесса.

Среди функций СМИ С.И.Сметанина выделяет следующие:

- информационную (сообщение о положении дел, разного рода фактах и событиях);

- комментарийно-оценочную (часто изложение фактов сопровождается комментарием к ним, их анализом и оценкой);

-познавательно-просветительную (передавая многообразную культурную, историческую, научную информацию, СМИ способствуют пополнению фонда знаний своих читателей, слушателей, зрителей);

- функцию воздействия (СМИ не случайно называют четвертой властью: их влияние на взгляды и поведение людей достаточно очевидно, особенно в периоды так называемых инверсионных изменении общества или во время проведения массовых социально-политических акций, например в ходе всеобщих выборов главы государства);

- гедонистическую (речь здесь идет не просто о развлекательной информации, но и о том, что любая информация воспринимается с большим положительным эффектом, когда сам способ ее передачи вызывает чувство удовольствия, отвечает эстетическим потребностям адресата) [4,68].

Кроме того, в некоторых работах, посвященных массовой коммуникации, вводится понятие так называемой генеральной функции, „которая представляет собой процесс создания и сохранения единства некоторой человеческой общности, связанной определенным видом деятельности“ (http://www.bsu.edi.ru/Nauka/Filologia.asp).

Средства массовой информации объединяются и как особый тип коммуникации (дискурса), который можно охарактеризовать как дистантный, ретиальный (передача сообщения неизвестному и не определенному количественно получателю информации), с индивидуально-коллективным субъектом (под этим подразумевается не только соавторство, но и, например, общая позиция газеты, теле- или радиоканала) и массовым рассредоточенным адресатом. Необходимо отметить и такую особенность коммуникации в СМИ, как ее обусловленность социокультурной ситуацией, с одной стороны, и способность (в определенных пределах) вызывать изменение этой ситуации с одной стороны, и способность (в определенных пределах) вызывать изменение этой ситуации - с другой.

Многочисленные исследования последних лет свидетельствуют о явном преобладании в публицистическом дискурсе прескриптивной функции языка. По определению В. Демьянкова, конативная функция (conative function), то есть прескриптивная функция, есть предписательная функция (prescriptive function), которая присутствует, например, у нормативного дискурса; эта функция является проявлением власти слова над поведением других людей; такая власть подается как легитимная и авторизованная, но может маскироваться под выражение мнения (например, подаваться как констатирующее высказывание) [1,28].

В разных лингвистических концепциях эта функция называется разными терминами, так Н.А.Слюсарева конативной считает производную от коммуникативной частную функцию усвоения, а функцию воздействия предпочитает именовать валюнтативной [2,564].

Поэтому в нашей диссертационной работе мы будем пользоваться термином „прескриптивная функция“, которая сближается с регулятивной функцией в концепции Б.Нормана.

Современная публицистика - политический дискурс, рекламный дискурс и пр. - демонстрирует такую „суперпозицию“, когда происходит наложение большого количества языковых функций (коммуникативной, когнитивной, информативной, эмотивной) при явной выраженности функции прескриптивной, занимающей гла-венствующее положение в иерархии функций, что обусловливает специфический набор языковых средств выразительности в медиа-текстах.

Таким образом, можно сделать вывод, что медиа-текст представляет собой полифункциональное образование, основными функциями которого являются функция информирования, идеологическая функция и прескриптивная (воздействующая, регулятивная) функция, которая проявляется в вовлечении адресата в продукцию СМИ в процессе выработки отношения к происходящему. Медиа-тексты характе-ризуются относительно небольшим объемом, поэтому стремление при минимуме языковой репрезентации выразить как можно больше информации приводит к повышению удельного веса имплицитных средств, к тщательному отбору средств актуализации текстовой информации.

Литература:

Sofiko Tavartkiladze
Prescriptive function of the publicistic texts
Summary

The author of the article reviews scientific literature which explores the problem of polyfunctionality of the publicistic texts, and asserts that besides such functions as informative and ideological, the publicistic texts can also be characterized by prescriptive ( effecting, regulating) function, that is revealed in involvement of the addressee in mass media in theprocess of production of the relation to the current affairs.

სოფიკო თავართქილაძე
პუბლიცისტური ტექსტების პრესქრიპტიული ფუნქცია
რეზიუმე

სტატიაში მოცემულია იმ სამეცნიერო ლიტერატურის მიმოხილვა, რომლებშიც განიხილება პუბლიცისტური ტექსტების პოლუფუნქციონალურობის პრობლემა და გამოთქმულია მოსაზრება, რომ გარდა ძირითადი ფუნქციებისა, როგორებიც არის ინფორმირების ფუნქცია და იდეოლოგიური ფუნქცია, მედია-ტექსტებისათვის ასევე დამახასიათებელია პრესქრიპტიული ფუნქცია (ზემოქმედების, რეგულატორულობის), რომელიც ვლინდება ადრესატის ჩართვისას მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების პროდუქციაში, გამომუშავების პროცესში.

Khatuna Beridze
(Georgia)

Introduction

The main purpose of the comparative analysis of the samples in translation is to distinguish between several socio-cultural aspects of differences between Georgian-English languages. The study concentrates on the sociolinguistic markers in translation, specifically, in the interactions which reflect different social settings, change of social roles and switching of code. Other sociolinguistics aspects of interest are markers of stratified speech, e.g. sociolect and slang, constructions containing formal address forms, and the appositive old + FN/LN. Inthis respect, the study categorizes the generated substitutes with specified meanings in the TL text for the context of situation -based, unspecified meaning of the appositive old + FN/LN.

Data Collection and Analysis

To the language variation, stratification and politeness strategies have been actively discussed by sociolinguists and pragmaticists. Scholarly studies by Labov in 1962, 1972, and later in 2006, and by Gumperz in 1975, by Goffman in 1981, by Hymes in 1982, and by Brown and Levinson in 1978 made basis for the sociolinguistic analysis of the interaction, social setting, social roles, register, speech variation and contextual meaning. On their part, translation theoreticians, have paid attention to the specifics and untranslatability of the socioculturally marked lexical units, e.g. Vlahov and Florin devoted to the problems a systematic study: „The Untranslatable in Translation“ in 1980.

The data analysis for this study is based on the collected corpus which consists of „The Importance of Being Earnest“ by Oscar Wilde, „დაირქვი ერნესტი, ანუ სერიოზულობის მადლი“, ოსკარ უაილდი, “The Catcher in the Rye” by Jerome Salinger, „თამაში ჭვავის ყანაში“, ჯერომ სელინჯერი, „Breakfast at Tiffany's“ by T. Capote, „საუზმე ტიფანისთან“, ტრუმენ კეპოტი, „საუზმე ტიფანებთან“, ტრუმენ ქეფოთი, „The Adventures of Tom Sawyer“, by Mark Twain, „ტომ სოიერის თავგადასავალი“, მარკ ტვენი.

Since all the examined samples of the translated literature are dialogues I had to deal with the phenomenon of the author's intention to produce an impression of a live interaction in the narrative. As this case study of the mistranslations made it transparent, the failure of the translational strategies was mostly due to the omissions, or, mismatching of the socioculturally sensitive linguistic phenomena and the censorship-influenced translation of slang.

Theoretical Background

The social variation of the language is in immediate contact with the speech as a social behavior. The verbal communicative behavior, studied by the interactional sociolinguistics (Gumperz 1982) focuses on the phenomenon of a situational meaning.

Hymes, in his study „Ethnography of Speaking“, classifies heuristic set of components which make up a model of the interaction of language and social setting:

The language use is determined by the cultural and social factors, however, besides these factors, an individual strategy of a speaker is another major aspect that determines the language use (Brown and Levinson, 1978).

Register is the most significant factor in the language variation. The term „register“ or tenor as used by Halliday (Halliday 1991) signifies system of selection language facilities according to the specific social situation at three discreet levels: formal, informal and neutral. Therefore, register is a set of language resources used per its turn with the regard of the socially acceptable norms. Since „language“, „dialect“, „standard“, „register“ and „style“ all bear specific properties, sociolinguists unify them under one term code (Wardhaugh, 2002) which is therefore, a system of signs used in communication.

Sociolinguists distinguish between social and situational variation of the language (Rickford, 2002). While the social variation of the language involves diglosia and dialects, the situational variation of the language occurs due to the changing of the social settings and/or social roles.

Code-switching

The problem of analogization code-switching in speech mostly stems from the differences between the language systems which may not always provide for the compatible lexical forms, i.e. a translator may be posed to the dearth of not only a direct equivalent, but even to the deficiency of a functional equivalent.

Consequently, stratified variation of speech, and especially slang, being one of the most expressive elements of the stratified speech, shape themselves to be one of the most problematic areas of the inter-lingual communication.

Literary translation, which should faithfully follow the textual reality and the author's intention, assigns to reproduce both phenomena in an adequate manner. As a mediator in the inter-cultural and inter-linguistic communication, literary translation should avoid ambivalencies in the TL text.

Codeswitching, Singular or Plural of the English “You”?

Social situations form the background for the enactment of a limited range of social relationships within the framework of specific status sets, i.e. systems of complementary distributions of rights and duties (Barth 1966: in L. Wei, 2000). However, in a literary text the code selection and switching can be based on the pragmatic intention of the author, to indicate shift from the formal to informal (or vice versa) situation and a new alignment in the status set between the characters. This phenomenon is called a situational switching, which assumes a direct relationship between language and social situation. (Blom J.P. and J. J. Gumperz, 2000: 126).

Iv. Vereshchagin and V. Kostomarov (Vereshchagin, Kostomarov, 1983) categorized the communicative situation under two types: standard situation and varying situation, pointing out, that in both situations speech acts reveal that they are socially determined.

Standard situation: the verbal and non-verbal activities which are strictly regulated for a social situation, e.g. ritual of wedding, when standard, formulaic phrases are repeated.

Varying situation - is a changing situation. Such situations demand a wide range of use of the language resources, and varying situations reflect interrelation of the participants and change of the interrelations during the communicative act.

The case of shifting from the standard situation to the varying situation can be represented with the examples from the literary texts, which reflect scenes of confession of love. Since this scene as a standard - ritual phenomenon, the pair, who confesses of love shift from the standard-ritual situation to the new social roles. The new social roles are signaled with the sociolinguistic correlations; e.g. the English language allows just First Name as a linguistic indicator of shifting from the formal register into the informal.

Since Georgian language distinguishes plural and singular forms of the English „You“, a translator's challenge is to infer the author's intention and adequately transpose a situational switching, and a shift from the formal to informal status set between the characters. The varying situation in the play: „An Importance of Being Earnest“ by O. Wilde may offer a perfect example of situational code-switching:

Jeck (nervously): Miss Fairfax, ever since I met you I have admired you more than any girl… I have ever met since…I met you“.

Gwendolen: … and my ideal has always been to love some one of the name of Earnest. There is something in that name that inspires absolute confidence. The moment Algernon first mentioned to me that he had a friend called Earnest, I knew I was destined to love you.

Jack: You really love me Gwendolen?

Gwendolen: Passionately! (p. 290).

I underline the markers of formal address (Miss Fairfax) as opposed to the informal address marker (Gwendolen), and underline the marker of address “you”, since I aim to show that it, in the alignment with title + Last Name manifests a formal marker of address, and its Georgian equivalent is თქვენ /t'quen/(transcribed as/t'qven/) i.e. plural forms of the English „You“. Therefore, it explains the use of თქვენ /t'quen/in the Georgian translation of the „you“:

ჯეკი (ნერვიულად): მის ფერფაქს, ჩვენი შეხვედრის პირველივე წუთიდან მე თქვენ გაღმერთებთ, მხოლოდ თქვენ და სხვას არავის.

გვენდელენი: ... ჩემი იდეალი გახდა, შემყვარებოდა ვინმე ერნესტი. არის რაღაც ამ სახელში ისეთი, რაც ადამიანს რწმენას შთააგონებს და როგორც კი ალჯერნონმა ერთხელ მიხსენა, რომ მეგობარი მყავს, სახელად ერნესტიო, უკვე ვიცოდი, რომ თქვენი სიყვარული არ ამცდებოდა.

ჯეკი: ნამდვილად ასე გიყვარვარ, გვენდელენ?

გვენდელენი: ძალიან მიყვარხარ, გაგიჟებით (p. 159).

However, the second „you“ in the alignment with the First Name (Gwendolen) indicates a shift from the formal to the informal situation, and the new social roles of the characters are signaled, what explains use of შენ /šen/(transcribed as: æ n /) in Georgian translation, which is a singular form of the English „You“. In Georgian language, this form is a necessary sociolinguistic indicator of the shift from the formal to informal relationships. Hence, in comparison with English, which distinguishes title + Last Name/First Name to indicateformal/informal address, Georgian distinguishes extra indicators: თქვენ /t'quen/შენ /šen/signaling shift to formal/informal registers.

In Georgian, use of შენ /šen/also introduces verbs with formants for use with the singular nouns, while the verbs used with the plural nouns have other formants specified below; Moreover, a verb can have the same morphemes for person and plural categories:

Singular:
ვაღმერთებ/gagh'merteb/= I admire
აღმერთებ/ag'hmerteb/= you admire
აღმერთებს/agh'mertebs/= he /she admires

Plural:
გაღმერთებთ/gagh'mertebt/I admire you
აღმერთებთ/ag'hmertebt/you admire
აღმერთებენ/ag'hmerteben/they admire

Therefore, the verbs in the conjugation express both the category of person and number. In Georgian, the verb: გაღმერთებთ/gag'hmertebt/can express the construction: I have admired you. While the initial sentence of the Georgian translation is marked with the plural form of the verb: გაღმერთებთ/gagh'mertebt/the final sentence is marked with the singular form: მიყვარხარ/mik'vark'har/.

The analysis of another empiric material: „The Adventures of Tom Sawyer“ by M. Twain showed, that in translation, shifting from the standard-ritual situations to the situational variation sometimes demands consideration of the intentionally comic scene created in the SL by the author. For instance, the formal tone in the Tom's confession of love makes the episode rather comical:

„Now that you treat me so I will see, Tom“ - and she put her small hand on his, and a little scuffle ensued, Tom pretending to resist in earnest, but letting his hand slip by degrees till these words were revealed: „I love you“.

„Oh, you bad thing!“ And she hit his hand a smart rap, but reddened and looked pleasant, nevertheless“ (p., 50).

Translation:

თუ ასე გაჯიუტდებით, ტომ, სულ ერთია, ვნახავ.

გოგონამ თავისი პატარა ხელი დასტაცა ტომის ხელს. ტომი ვითომდა წინააღმდეგობას უწევდა, მაგრამ თანდათანობთ კი ხელს აშორებდა ნაწერს, და ბოლოს გამოჩნდა სიტყვები:

„მე თქვენ მიყვარხართ!“

- უჰ, რა საძაგელი ხართ! - და გოგონამ მაგრად დაარტყა ხელი, თან გაწითლდა, მაგრამ ეტყობოდა, გულში ეამა (p. 71).

It is appropriate to point out that the strategy of the translator is to emphasize the comic interplay between the communicative situations and the variation of the social roles. Despite he does not select a direct equivalent for the construction: “Now that you treat me so”, and rather gives preference to the free interpretation of it/გაჯიუტდებით//gaj'iutdebit/(the back translation being: if you'll be so stubborn/, the translation only gains from this lexical transformation./გაჯიუტდებით//gaj'iutdebit/and/ხართ//h'art/- are the verbs with plural formants which convey the formal tone of the speech. The further interaction between the children marks varying situations with several consequent shifts from the pseudo formal to informal socialization. In the Georgian translation the effect of the formal/informal variation of the register and tone is transposed through maneuvering between თქვენ/t'quen/and შენ/šen/forms, which is the key instrument for the translator in transposing the whole comical effect of the pseudo formal situation. Tom and Becky's interaction below presents an informal chatting as they shift to the new social roles:

„…Do you remember what I wrote on the slate?“

„Ye - yes“.

„What was it?“

„I shan't tell you“ (54).

The translator shifts to the singular form of address to follow the informality of the

გახსოვს გრიფელის დაფაზე რა დაგიწერე?

მახსოვს.

აბა, რა?

არ გეტყვი (p. 75).

/დაგიწერე/and/გეტყვი/are verbs in the singular form, and their opposite plural forms in Georgian are:/დაგიწერეთ//გეტყვით/.

The next scene of the SL text reflects Becky's confession of love, which is made in a highly shy manner and in order to hide her shyness, the confession sounds rather formal what is adequately translated into Georgian applying address markers in plural:

„I love you“ (ibid)

„მე თქვენ მიყვარხართ“ (ibid).

Conclusion

The paper examined cases of transposition culture-sensitive sociolinguistic parameters of speech, based on the comparative study of the English-Georgian translated texts, and with the focus on the social setting, change of social roles, shift of registers, speech variation and contextual meaning in the SL and TL texts. The study found that in Georgian, grammatical correlative for the address marker „You“ in English is თქვენ /t'quen/i.e. plural form of the English “You” for the following cases of situational variation of speech: (a) for the rising tone and escalation of tensions between the characters (b) in the alignment of the English „You“ with title + Last Name which manifests a formal marker of address, (c) for indicating a false formal tone in the speech of the characters; Meanwhile, the address marker „You“ in the alignment with the First Name indicates shift to the closer social relations in the situational variation of speech, and its equivalent is შენ /šen /i.e. the singular form of the English “You” in Georgian. Therefore, it is reasonable for the translator of a literary text to infer the author's pragmatic intention in each case of the situational variation of speech in order to select functional equivalent for the English address marker „You“ in Georgian.

Notes

Pym, A. M. Shlesinger and Z. Jettmarová (2006). “Sociocultural Aspects of Translating and Interpreting”, John Benjamin's Publishing Company

Sakvarelidze, N. (2000). „Theory of Translation“, Tbilisi, Tbilisi University Press

References :

Electronic resources:

Hymes, D. Narrative Form as a 'Grammar'of Experience: Native Americans and a Glimpse of English Journal of Education, May 82, Vol. 164 Issue 2, pp. 121-122; (AN5667018) Library of Illinois University at Urbana Champagne, 10- 11/05/2009, http://web.ebscohost.com.proxy2.library.uiuc.edu/ehost/pdf?vid=2&hid=101&sid=1d92e205 -34ca-485e-9849-8b8aa1b08762%2540sessionmgr102

ხათუნა ბერიძე
მეტყველების ვარიაცია: წყარო და სამიზნე ტექსტების კორპუსის ანალიზი
რეზიუმე

სტატია იკვლევს თარგმანის ნორმათა შესაბამისობებს ქართულ და ინგლისურ ენათა წყვილის შეპირისპირების საფუძველზე. წყარო ტექსტების პერსონაჟები ინტერაქციაში ფორმალურიდან არაფორმალურ რეგისტრზე მონაცვლეობით გადადიან. ქართული თარგმანის ნიმუშებით დასტურდება, რომ რეგისტრის ფორმალურიდან არაფორმალურზე ვარირების და ტონის ცვალებადობის ეფექტი შეიძლება ტრანსპონირებული იყოს ნაცვალსახელთა მრავლობითი და მხოლოობითი ფორმებით: „თქვენ“ და „შენ“, რომლებიც წინამდებარე კვლევაში მიჩნეულია ქართული ენის დამატებით გრამატიკულ კატეგორიად როლებრივი გადათამაშებების რეპროდუქციისათვის.

Хатуна Беридзе
Вариации речи: анализ корпуса исходного и переводящего текстов
Резюме

В статье исследуются соответствия норм перевода на основе сопоставления пар грузинского и английского языков. Персонажи исходных текстов в интеракции пооче- редно переходят с формального на неформальный регистр. Образцами грузинских пере- водов подтверждается, что эффект варьирования от формального регистра к неформальному, а также эффект изменчивости тона может быть транспонирован формами местоимений множественного и единственного чисел: „вы“ и „ты“, которые в настоящей статье признаны дополнительными грамматическими категориями грузинского языка для репродукции ролевой ситуации.

Зоя Адамия
(Грузия)

Как известно в любом языке выделяется несколько пластов лексики. Это диалектизмы, архаизмы, историзмы, жаргонизмы, профессионализмы, просторечие и т.д. У всех этих лексических групп есть свои характерные признаки, по которым можно квалифицировать то или иное слово в контексте и вне контекста. Однако наименее понятно из этих групп просторечие, так как оно не обнаруживает тех четких и бесспорных признаков, которые имеются у диалектизмов или, скажем, у архаизмов и историзмов. Поэтому в научной характеристики просторечных слов много спорного и неубедительного.

Между этими пластами лексики существует определенная связь - иногда слабая, иногда достаточно устойчивая, в зависимости от областей знаний которые обслуживают эти пласты. Например, историзмы и архаизмы, жаргон и арготизмы, неологизмы и профессионализмы и т.д.

В данной статье, мы касаемся тех пластов русской общенациональной лексики, которые друг от друга отличаются только по стилистической ценности, т.е. настолько эти слова близки или далеки от литературной нормы. Это диалектизмы, просторечие и разговорная лексика. Что в языках существуют подобные пласты слов, давно известно и зафиксировано. И в научной литературе о них немало сказано. Из этих трех пластов больше всего изучены диалектизмы, т.к. они характеризуются такими очевидными признаками, которые легко даются анализу.

Под термином диалектизм, мы вслед за И.А. Оссовецким, понимаем следующее: диалектизм - это „слово, обладающее хотя бы одним диалектным дифференциальным признаком и включенное в состав литературного произведения именно как диалект- ное“[1,303,320].

Возьмем несколько примеров диалектизмов из художественной литературы: „Где-то за полночь в окно вызрелась луна - обмытая, сиятельно начищенная тучевой ветошью“ ( Е.И. Носов „Холмы, холмы“).

„- Не скоро еще, - до метели вряд ли доехать, - вишь закуржавело как, сивера идет“.

(В.Г. Короленко „Чудная“).

„Шепотом гутарили по хутору, что Прокофьева жена ведьмачит“. (М.А. Шолохов „Тихий Дон“).

„Должно, на сносях дохаживает, ей-бо!“. Там же.

„Отграничение просторечной лексики от диалектной сложно, а иногда и невозможно совсем. Говоры в огромном количестве аккумулируют в своих лексико- семантических системах просторечные лексические единицы - „элементы устной речи для грубоватого, сниженного изображения предмета мысли“ [2,19].

„Просторечных слов в говоре много, не всегда они легко отделимы от собственно диалектных, т.е. локально ограниченных, не всегда они стилистически снижены, и, наоборот, в силу стилевой девальвации перешли в разряд нейтральной лексики диалек тов. Становится понятным, почему нередко в изысканиях историколексикологического направления оба эти пласта лексики рассматриваются совместно. Без деления на лексику диалектную и просторечную изучено развитие этой группы слов в социолин- гвистическом исследовании „Русский язык и советское общество“, и даже такое объеди нение теоретически обосновано, так как, по мнению авторов соответствующего раздела монографии, „путь диалектного слова в литературное употребление лежит через про сторечие“[3,59].

Не меньшее распространение имеют слова, называемые просторечными. Однако, что это за слова, до сих пор бесспорного определения не имеют.

Действительно, о просторечии как определенной части русской лексики вскользь или обстоятельно говорится в трудах: Ф.П. Филина, В.В. Химика, З. Кестер-Тома, В.А. Хомякова, С.И. Ожегова, Р.И. Аванесова, Н.М. Шанского, В.Д. Бондалетова, О.Б.Сиро тининой, Ф.П. Сороколетова, О.Д. Кузнецовой и многих других.

Лингвисты, так определяют просторечие: „Под просторечием обычно понимаются языковые средства (слова, грамматические формы и обороты, особенности произно шения), употребляемые преимущественно в устной речи для грубоватого, сниженного изображения предмета мысли. Например, такие слова и выражения, как канючить, над нами не каплет, караулка (не то, что нейтральное караульная), на карачках, карга (бранное название старухи), карачун, капут, каюк, катнуть („съездить“ поехать) и т.п. во всех толковых словарях русского языка определяются как просторечия. В лингвистической литературе давно идет спор, включить ли просторечие в состав литературного языка или же оставить его вне нормативного употребления. На этот счет высказываются разные точки зрения, по нашему убеждению основанные на недоразумении. Существует не одно, а два просторечия: 1) просторечие как стилистическое средство литературного языка; 2) просторечие как речь лиц, недостаточно овладевших литературным языком. При этом их материальный состав во многом совпадает“ [4,113-117].

Например, один из героев романа В.Шишкова „Угрюмрека“ стреляет из пистолета в небо, чтобы похвалиться перед женщинами, а на вопрос, что он делает, гордо отвечает, что он „антилигентный“ человек и поэтому каждое утро „испражняется“ из пистолета. Люди смеются и он этот смех принимает как похвалу.

То, что в словарях обозначается как просторечное средство, может быть употреблено в подходящей ситуации любым образованным человеком. Вывести из состава литературного языка функционирующее в нём просторечие означало бы лишить литературный язык средств сниженной речи, обычно несущих высокую эмоционально-оценочную нагрузку. Например, слово „нынче“ по частоте употребления не уступает своей так называемой литературной норме - „ныне“. „Нынче“ встречается не только в речи персона- жей, но и в авторской речи таких грандов русского художественного слова, какими являются: Пушкин, Достоевский, Чехов, Толстой, Шолохов и другие. Утверждая, что просторечие - это органическая составная часть системы литературного языка, выполняющая в нём опредёленную стилистическую роль, „мы в то же время признаем, что существует просторечие и вне литературного языка. Под современным внелитературным просторечием следует понимать язык той части населения, прежде всего городского, которая еще недостаточно овладела литературными языковыми нормами“ [4,113-117].

Как видим, при определении характера просторечия основным считается отношение к нормированному языку, а также стилистическая функция в тексте. И это, разумеется, нельзя считать научной дефиницией.

Сходную точку зрения выражает В.В. Химик, выделяя социальный и функциональный типы просторечия: „Просторечие в его старом, традиционном понимании - это социальное просторечие. Его носители люди определенного социально-культурного статуса с низким образованием, обычно пожилого возраста, часто негородского происхождения. Социальное пространство не имеет стилистической дифференциации, книжной письменной формы и почти лишено функциональных синонимов. Социальному просторечию противопоставлено функционально-стилистическое, принципиально отличающееся от него по многим параметрам. Его составляют уже не разноуровневые „неправильные“ по отношению к языковой норме единицы, произносительные, грамматические и лексико-семантические, а преимущественно номинативные, лексические и фразеологические образования. В отличие от социального просторечия словоупотребления функционально-стилистического просторечия вполне могут укладываться в рамки грамматического или произносительного стандарта, вступая в противоречие только со стилистическими или этическими эталонами“ [5,194-195].

О просторечии говорит и А.И. Ефимов: „Стилистические функции просторечной и диалектной лексики роднит и сближает то, что они не имеют прав литературности, противостоят речевым средствам, одобренным литературной нормой. Наряду с этим между диалектизмами существует различие. Исторически диалектизмы тяготели обычно к просторечию, откуда им был ближе путь в состав литературной лексики.

Просторечие - слова и выражения, бытующие в различных социально-речевых стилях общенародной разговорно-бытовой речи и остающиеся за пределами общепризнанных средств и норм литературного языка.

Просторечные слова и выражения обычно рассматриваются как фамильярные, грубые, т.е. стилистически сниженные“ [6,159].

В процессе формирования общенародного языка многие местные диалектные слова становились употребительными, часть их вливалась в литературно-книжный язык, другая оставалась достоянием разговорно-бытовой речи народа. Видимо, профессор Ефимов имеет в виду такие факты, когда в литературном языке на равных правах употреблялись кодифицированные формы слов. Так, в „Дубровском“ Пушкин употребляет форму „соседи“ (стало быть, основа мягкая - соседь) и „соседам“ ( стало быть, в им. падеже множественного числа будет „соседы“). Со временем литературной нормой стала соседи, а соседы ушло в просторечие. Тоже самое можно сказать о множественном числе слова дерево. Литературной считалась форма дерева′, а в родит. падеже множественного - дерев. Со временем простонародная форма деревья становится нормой, а дерев вообще отходит в запас. Примерно этот же процесс наблюдается в слове крыло. Теперь норма крылья, крыльев, но как остаточное с налётом архаизма - крыла (Им.п., мн.) и род. падеж множественного числа крыл. Это как лицо, лица, лиц. У Пушкина есть такой оборот: „За два дня получилось письмо“. Значит получается, что привет получился, записка получилась, письмо получилось. Теперь это, видимо, уже просторечие.

При научной характеристике просторечных слов, много спорного и неубедительного. Есть и такое мнение, что просторечие это языковая малокультурность личности и больше ничего, или особая манера речи, преследующая стилистические цели. Есть и такое мнение, что отдельной лексической группы просторечия нет, а есть диалектизмы, которые в пережиточном виде сохранились у носителей нескольких диалектов и даже проникли в нормативную литературную речь.

Противоречив и сам термин - „просторечие“. Непонятна и смысловая нагрузка первой части этого термина: что значит тут „просто“, означает ли это слово „простая речь“ или под этим словом нужно понимать „речь простого народа“ тогда возникает другой вопрос - а что такое „простой народ“? Есть и „непростой“? Бесспорно, что неварей, к просторечию относится огромная группа слов, из которых многие встречаются в классических произведениях, написанных в возвышенном стиле. И еще один вопрос - существует ли просторечие отдельно, самостоятельно от диалектизмов?

Еще призрачнее определения разговорной лексики: „Особое место в структуре русского языка занимают разговорные элементы в литературном языке и сама разговорная речь. Устная разновидность литературного языка непосредственно связана с нормализованным языком письменности, особенно когда она выступает как средство массового общения (язык радио и телевидения, кино, театра, докладов, лекций и других публичных выступлений). В то же время она постоянно испытывает воздействие со стороны просторечия, жаргонов и местных говоров, имеются в ней и собственные тенденции развития, что приводит к разнообразным сдвигам в его системе и находит отражение в письменной разновидности“ [4,113-117].

Земская Е.А., Китайгородская М.В., Ширяев Е.Н. дают такое определение: „Термин „разговорная речь“ условен, ибо он содержит слово „речь“, тогда как мы рассматриваем разговорную речь как особую языковую систему, противопоставленную в пределах литературного языка кодифицированному литературному языку. С нашей точки зрения разговорная речь - это особый литературный язык. Мы сохраняем условный термин разговорная речь лишь в силу давней традиции его употребления и привычности“. Вместе с тем разговорная речь противопоставляется не только кодифицированному языку, но и разновидностям национального языка, которые безусловно находятся за пределами кодификации: „Разновидности языка, закрепленные за теми или иными сферами общения, лингвистически неоднородны. Не все из них могут рассматриваться как особые языковые системы (например, жаргоны и просторечие)“ [7,5-6].

Мнению Е.А. Земской противопоставлены суждения А.И. Горшкова: „(...) в вопросе о соотношении разговорного и литературного языка определяющим является именно аспект языкового употребления (...) такие названия, как „разговорный литературный язык“, „разговорная литературная речь“, „разговорная разновидность литературного языка“ [8,206-207].

Другой тезис, высказываний А.И. Горшковым, относится к вопросу „бытования“ и, в некоторой степени, условий реализации разговорной речи: „Очень важным компонентом характеристики разговорного языка являются среды и сферы употребления. Здесь специалистами высказываются разные мнения, причем среды и сферы не очень различаются. Называются городская среда, бытовые отношения, неофициальные отношения. Последнее в смысле сферы употребления представляется наиболее правильным. Любые неофициальные отношения - сфера употребления разговорного языка, литературный язык здесь неуместен. Среды же употребления разговорного языка могут быть очень различны - от малограмотной среды носителей диалекта до самой образованной среды носителей литературного языка“ [8,206-207].

Оба термина „просторечие и разговорная речь“ в научном отношении не очень корректны. „Просторечие“ возникло от сочетания „простая речь“. Термин „просторечие“ страдает тем, что определение „простой“ квалифицирует не языковые единицы, а часть населения, которая так говорит простой народ - простая речь - просторечие. Понятие простой народ, а отсюда и простая речь, в научном отношении мало самостоятельны. Просторечную лексику может употребить и личность, занимающая в обществе совсем непростое положение. Стало быть, лексика такого характера нуждается в более точном определении, которое охарактеризует данный пласт лексики, в то же время отмежевывая его от разговорной речи.

Не выдерживает строгой научной критики и термин „разговорная речь“, так как разговорная речь может быть изложена по вполне квалифицированной литературной норме, оставаясь при этом разговорной. Мы хотим этим сказать, что разговорная речь - это характеристика в плане формы выражения мысли, а не стиля этой речи.

То обстоятельство, что просторечная и разговорная лексика постоянно перемешивается, самое яркое свидетельство, что в этих дефинициях не все в порядке. Видимо, нужно найти, какие-то другие критерии их разграничения.

Мы специально изучили высказывания выдающихся русских лингвистов о просторечии и разговорной речи и пришли к мысли, что эти две лексические группы, лишенные всяких самостоятельных грамматических признаков, разнятся между собой в плане стиля и эмоциональной окраски. Это, бесспорно, ощущается в любом тексте, содержащем просторечие или разговорную лексику. Совершенно очевидно, и то обстоятельство, что просторечие мощный инструмент в руках талантливых писателей, для характеристики персонажа и обрисовки ситуации.

К нему, к просторечию, охотно обращались такие гиганты русского художественного слова, как Толстой, Достоевский, Чехов, Шолохов и другие. Щедро вводил в свои произведения просторечие и известный русский писатель, режиссер, драматург Василий Шукшин, которого не без особого преувеличения называли современным Чеховым. Язык Шукшина великолепный русский литературный язык, порою даже рафинированный. Но у этого писателя, выросшего в живой, образной, народной языковой среде, великолепный слух на слово, в том числе и на просторечие, которое иногда пренебрежительно называют сниженным.

Сами явления (просторечия, диалектизмы и разговорная речь) давно изучаются. Накопилась солидная литература. Для их различия, констатации лексикографы придумали особые знаки - пометы, которые ставятся после словарной статьи и конкретизируютсемантические и стилистические возможности данного слова.

За последнее десятилетие интерес к просторечию снова оживился. Появились исследования о русском просторечии.

Одним из последних исследованием по вопросам разговорной и просторечной лексики является работа У. Хао „Разговорно-просторечная и жаргонная лексика в современном русском языке (на материале толковых словарей и российских газет)“. Очень интересен подход У. Хао к вопросу о разграничении разговорной и просторечной лексики. „Проблемы разговорно-просторечной лексики не являются новыми в русистике. Они рассматривались в трудах Л.В. Щербы, В.В. Виноградова, В.М. Жирмунского, Ф.П. Филина, Д.Н. Шмелева, А.И. Горшкова, Е.А. Земской, Л.И. Скворцова, Л.П. Крысина и др. Однако эти проблемы в конкретные периоды развития русского языка могут приобретать большую или меньшую остроту, хотя никогда не снимаются с повестки дня научных исследований. Их теоретическое изучение находится в самой тесной связи с лексикографической практикой, где стилистические пометы „разг.“ (разговорное) и „прост.“ (просторечное) являются своего рода нормативными предупреждающими знаками.

В толковых словарях нет единообразия в использовании этих помет, что объясняется, в частности, возросшей экспансией разговорно-просторечной и жаргонной лексики в устную и письменную речь, включая разные виды и формы общения“ [9].

В своей работе автор пытается разграничить разговорную и просторечную лексику, но приходит к выводу, что эти пласты лексики лучше объединить, в одно явление, назвав его разговорно-просторечной или просторечно-разговорной лексикой.

Выходит, что между этими двумя явлениями есть что-то общее, что их сближает и этого куда больше, чем тех признаков, которые их отличают друг от друга. Ощущение этой неясности стало, видимо, причиной того, что в ряде исследований эти два явления объединяют в одно, называя разговорно-просторечной лексикой или наоборот просторечно-разговорной. В 1999 году, вышла книга-учебник для вузов „Культура русской речи“, под общей редакцией Л.К. Граудиной, в которой просторечие, как пласт лексики вообще игнорируется, и все подобные явления разбираются, в главе о разговорной речи.

Самым последним по времени и свежим исследованием по вопросам просторечной лексики является научный труд Евдокимова А.Н. „Диалектная и просторечная лексика в художественном дискурсе Е.И. Носова (на материале рассказов писателя)“. Очень интересен подход самого Евдокимова к вопросу о сущности диалектной и просторечной лексики. „Диалектная и просторечная лексика - это два мощных пласта в системе русского языка, не получившие в силу отрицательного к ним отношения со стороны носителей литературной нормы существенного описания в языке художественной литературы. Однако в начале XXI века диалектная лексика, содержащая в себе поистине неисчерпаемую сокровищницу живого слова, и просторечие с его ярким эмоциональноэкспрессивным потенциалом, активно развивающееся в последнее время, занимающее по отношению к русскому литературному языку весьма агрессивную позицию, вербующее в свои ряды все большее число носителей и даже оспаривающие у литературного языка право называться ведущей коммуникативной системой, представляются все более привлекательным источником модернизации современного русского языка. Вместе с тем необходимо отметить, что несмотря на колоссальный объем фактического материала, накопленного исследователями по частным вопросам русской диалектологии и просторечия и изложенного в работах таких ученых как П.А. Лавровский, А.И. Соболевский, А.А. Шахматов, Е.Ф. Карский, Н.Н. Дурново, М.А. Колосов, Ф.П. Филин, С.П. Обнорский, С.И. Ожегов, Р.И. Аванесов, Н.П. Гринкова, С.А. Копорский, П.С. Кузнецов, Н.А. Мещерский, А.Б. Шапиро, Н.М. Шанский, Б.А. Ларин, Л.П. Крысин, Л.Л. Касаткин, Л.А. Капанадзе, Д.Н. Шмелев, В.Д. Бондалетов, Б.И. Осипов, О.Б. Сиротинина, Т.В. Бахвалова и многих других, вопрос о возможности и перспективах использования диалектной и просторечной лексики в языке художественной литературы остается открытым“ [10].

Автор обозревает научную литературу о диалектной и просторечной лексике, но ни по этому анализу литературы, ни сам от себя не приходит к каким-то выводам, разграничивающим диалектный пласт лексики от просторечной. „Если в начале XXI века лингвистическая наука имеет четкое представление о системе русских народных говоров, то просторечие как уникальный пласт русского языка и особенно его применение в языке художественной литературы все еще не изучено в должной степени. Лингвисты не выработали единого определения просторечия, хотя сам термин, как утверждает З. Кестер-Тома [11], был введен в научный обиход уже в конце XVIII века. Вместе с тем мы можем отметить определенную тенденцию ко все большей конкретизации понятия „просторечие“. Если в работе Ф.П. Сороколетова и О.Д. Кузнецовой „Очерки по русской диалектной лексикографии“ просторечие охарактеризовано как некая „аморфная субстанция“: „Просторечие - сложная стилистическая категория лексики, с невыясненными окончательно признаками, с неустановленными границами и до конца еще не определенным местом в системе общенародного языка“ [12,228], а Л.Введенская, Л.Павлова, Е. Кашаева вообще отказывают просторечию в системности: „Просторечие - одна из форм национального русского языка, которая не имеет собственных признаков системной организации и характеризуется набором языковых форм, нарушающих нормы литературного языка“ [13,19], то в определении В.А. Хомякова главенствуют понятия „система“: просторечие - „Сложная система, занимающая определенное место в социально-стилистической иерархии компонентов словарного состава национального языка. Нестандартная лексика образует лексическое просторечие, которое понимается как сложная лексико-семантическая категория, известным образом упорядоченное и обладающее структурой иерархическое целое, представляющее совокупность социально-детерминированных систем (жаргон, арго и т.п.) и стилистически сниженных лексических пластов (коллоквиализмы, сленгизмы, вульгаризмы и т.п.), которые характеризуются существенными различиями и расхождениями в основных функциях и в социолингвистическом, прагматическом и стилистическом аспектах“ (цит. по: (Химик) [5,194-195]. В нашей работе мы придерживаемся подхода к просторечию как системе. З. Кестер-Тома полагает, что „исследование просторечия должно идти по пути сужения объема самого термина, за которым следует признать понимание просторечия как социолекта, занимающего в иерархии модели языка промежуточное положение между субстандартом и нонстандартом“ [11].

Подобная размытость самого понятия „просторечие“ существенно затрудняет исследование возможностей использования просторечной лексики в языке художественной литературы, так как отсутствует единый критерий, позволяющий четко отграничивать просторечную лексику от разговорной, жаргонной и т.д. Еще труднее разграничивать просторечную лексику по уровню ее экспрессивных возможностей. Пометы, которыми просторечные лексемы снабжаются в словарях русского языка, как считает З. Кестер-Тома, могут затруднить это разграничение [11]: „Подобная лексикографическая практика - снабжать пометой „просторечные“ слова, несущие окраску сниженной экспрессии, - мешает отграничению одного вида просторечия от другого и широко обсуждается среди лексикографов“ [14,84-97].

Отправной точкой анализа функционирования диалектизмов в языке художественного произведения явилось следующее утверждение: „ (….) Количество диалектной лексики в составе художественного произведения лишь в незначительной степени характеризует индивидуальный стиль писателя, тогда как качество ее использования в эстетической функции заметно отличает творческий почерк одного писателя от другого“ [15,303,320].

Только в I и II главах, где говорится об использовании Носовым диалектной лексики (I глава), которая так и называется „Диалектная лексика в рассказах Е.И. Носова“ и (II глава) - „Просторечная лексика в рассказах Е.И. Носова“ указывает, что при отнесении слова к диалектизму или просторечию автор ограничивается и удовлетворяется теми пометами, которые имеют слова в словарях: диалект или просторечие.

Разумеется, автор вправе оказывать словарям безграничное доверие, однако, ведь и словари грешат. Когда одно и тоже слово, лексическая единица, в одних словарях помечается как диалектизм, а в других как просторечие. Видимо, разграничения диалектизмов и просторечия дело настолько сложное и тонкое, что критерии разграничения оказываются очень субъективными, не дающими возможности принятия бесспорного решения.

В работе Евдокимова для анализа просторечная (диалектная) лексика делится на лексико-тематические группы такие как: (звуки окружающей среды, артефакты, ментифакты, социофакты, название лиц).

Большое внимание уделяет Евдокимов вопросу о территориальной расположенности этих двух пластов лексики, хотя каких-нибудь принципов их размежевания в работе нет.

Автор серьезно анализирует этимологию просторечной лексики, процесс перехода диалектизмов в просторечие и наоборот, процесс появления переносного значения. Прав бесспорно диссертант, когда считает, что появление условного переносного значения у слова всегда связано с появлением эмоциональной нагрузки.

Мы согласны и с тем мнением автора, с той мыслью, что своеобразная фетишизация литературных норм обрекает на игнорирование такого мощного орудия в руках мастеров слова как просторечие. Это видно из того хотя бы, что ни один русский классик не обходился без просторечия и с большим уважением относятся к так называемым просторечным словам, чем многие грамматисты и лексикографы. „Анализируя язык пушкинских произведений, Д.Раскин утверждает, что „главное в поэтическом языке зрелого Пушкина - с этим все согласны - сближение с разговорной речью, активное использование просторечия“ [16].

Если диалектная лексика используется в речи автора и в речи персонажей, то просторечная лексика - принадлежность речи персонажей. Различие между диалектной и просторечной лексикой заложено не только в территориальной ограниченности, присущей диалектной лексике и несвойственной просторечию, не только в уровне эмоционально-экспрессивного „заряда“, приобретаемого диалектизмом в тексте художественного произведения и без которого вообще немыслимо просторечие, но и в самом способе номинации предметов и явлений: если для диалектной лексики отмечается тенденция к конкретизации, точности наименования, то для просторечия характерна иная ситуация, а именно - слияние в одной лексической единице тенденций к конкретизации, с одной стороны, и расширениючисла номинирующих предметов, с другой стороны. Просторечная лексика претендует номинировать не только один конкретный предмет, явление, ситуацию, но и целый ряд смежных предметов, явлений, ситуаций и т.д. Именно эта особенность наряду с мощным эмоционально-экспрессивным потенциалом, позволяет просторечию вторгаться во все сферы человеческого общения. И если раньше диалектная лексика выступала в качестве „донора“ для просторечия, то сегодня просторечие представляет собой самостоятельно развивающуюся систему, в которой бывшие диалектные элементы составляют небольшую часть быстрорастущего словарного запаса (молодуха, братан, брехать, хрумкать, горб и др.).

Вместе с тем диалектизмы и просторечие в художественной литературе выступают в роли не „конкурентов“, но „союзников“, позволяя автору добиться точной передачи речи сельских жителей, при этом не принося в жертву художественную составляющую контекста [10] .

Нам все же кажется, что живительную силу просторечной лексики следует искать не в этимологии, не в формальных показателях, а в стилистических возможностях слов, которые играют важную роль в художественном тексте, хотя к ним до сих пор осуществляется жесткий пуристический подход.

XX век прошел под знаком полного превосходства над диалектными и просторечными привычками. Это результат всеобщего школьного образования, которое проходило энергичным насаждением литературных норм. Однако с конца XX века наметился резкий поворот в сторону „демократизации“ языковых норм. Диалектизмы, просторечие и жаргон мутным потоком хлынули в язык художественной литературы и СМИ. Засорение языка стало модой и даже признаком изысканности вкуса. Эта тенденция чувствуется уже у Шукшина, а позже стало всеобщим явлением, то есть некогда положительный факт окрашивается в явно отрицательную окраску. Мастерство Шукшина в том и заключается, что он нашел предел, после которого просторечие может оказаться опасным для восприятия художественного текста.

Литература:

1. И.А. Оссовецкий. „Диалектная лексика в произведениях советской художественной литературы 50-60-х г.г.“. Вопросы языка современной русской литературы. М., 1988.

2. Л.И. Балахонова. Диалектные по происхождению слова в современном литературном языке. „Слово в русских народных говорах“. Ленинград, 1968.

3. Т.С. Коготкова. Роль просторечия в процессах освоения говорами лексики литературного языка. „Литературная норма и просторечие“. Издательство „Наука“, М., 1977.

4. Ф.П. Филин. О структуре современного литературного языка. „Русский язык в современном мире“. М., 1974.

5. В.В. Химик. Поэтика низкого, или просторечие как культурный феномен. Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета, 2000.

6. А.В. Калинин. „Лексика русского языка“. Издательство „Московского университета“, 1971.

7. Е.А.Земская, М.В. Китайгородская, Е.Н. Ширяев. Русская разговорная речь. „Наука“, М., 1981.

8. А.И. Горшков. Лекции по русской стилистике. Литературный институт им. А.М. Горького, М., 2000.

9. У. Хао. Разговорно-просторечная и жаргонная лексика в современном русском языке (на материале толковых словарей и российских газет). М., 2003.

10. А.Н. Евдокимов. „Диалектная и просторечная лексика в художественном дискурсе Е.И. Носова (на материале рассказов писателя)“. Курск, 2005.

11. З. Кестер-Тома. „Стандарт, субстандарт, нонстандарт“. Русистика, №2, Берлин, 1993. и электрон. дан.Режим доступа: http://www.pilology.ru/linguistic2/koester93.htm

12. Ф.П. Сороколетов, О.Д. Кузнецова. „Очерки по русской диалектологии“, Наука, Ленинград, Ленингр. отд-ние, 1987.

13. Л. Введенская, Л. Павлова, Е. Кошаева. „Русский язык и культура речи“, Ростов-наДону, „Высший балл“, 2001.

14. Г.Н. Скляревская. „Еще раз о проблемах лексикографической статистики“. Вопросы языкознания. №3, М., 1988.

15. И.А. Оссовецкий. „Диалектная лексика в произведениях советской художественной литературы 50-60-х г.г.“. Вопросы языка современной русской литературы. М., 1998.

16. Д. Раскин. „В погоне за просторечием“. Электрон. дан. - Режим доступа: http://folioverso.2hearts.ru/misly2/v-pogone.html

17. В. Шукшин. „Рассказы“. „Художественная литература“, М., 1979.

18. В. Шукшин. „Рассказы“. „Художественная литература“, М., 1984.

19. В. Шукшин. „Беседы при ясной луне“. „Рассказы“. Издательство „Советская Россия“, М., 1975.

Zoia Adamia
Differentiation of Dialectical, Popular Speech and Colloquial Vocabulary?Summary

The given paper deals with the layers of Russian national vocabulary that are distinguished from each other on stylistic value and how these words are similar or distant from the literary norm. They are dialectical, popular speech and colloquial vocabulary. It has been long known andfixed that similar layers of words exist in languages. This has been said about in scientific literature. Among these three layers dialecticisms have been studied thoroughly, as they are characterized by such features, that are easily analyzed.

ზოია ადამია
დიალექტური, სალაპარაკო და მდაბიური ლექსიკის გამიჯვნა
რეზიუმე

მოცემულ სტატიაში განიხილება რუსული ზოგადეროვნული ლექსიკის ის ფენები, რომლებიც ერთმანეთისაგან მხოლოდ სტილისტური ღირებულებებით განსხვავდებიან, ანუ რამდენად ახლოს ან შორს არიან ეს სიტყვები ლიტერატურულ ნორმასთან. ამ რიგისაა დიალექტიზმები, მდაბიური და სალაპარაკო ლექსიკა. ცნობილია, რომ მსგავსი სიტყვების ფენები არსებობენ ენებში. სამეცნიერო ლიტერატურაშიც არაერთხელ ითქვა ამის შესახებ. ამ სამი ფენიდან ყველაზე მეტად შესწავლილია დიალექტიზმები, რადგან ისინი ხასიათდებიან ისეთი მკაფიო თვისებებით, რომლებიც ანალიზს ადვილად ექვემდებარებიან.

Бибатпа Кошимова
(Казахстан)

Мангистауский топоним является казахским национальным лингвокультурным концептом. Обоснование проблемы показывает возможности концептуализации казахс ких топонимов. В первую очередь он должен быть одной из неотъемлемых частей макроконцепта под названием КАЗАХСТАН, Казахская степь. Хотя еще и не существует научных исследований, доказавших существование макроконцепта КАЗАХСТАН, мы верим, что в ближайшее время оно появится, и не одно, к тому же являясь свидетелями начала исследований малых концептов, из которых состоит концепт КАЗАХСТАН, мы рассматриваем МАНГИСТАУ как один из компонентов концепта КАЗАХСТАН. А также мы убедились в том, что „концептные единицы“, тесно связанные с самыми близкими эмоциями сознательного индивида „родная земля“ и „родной народ“, объективизиро ванные индивидуализированной семантикой таких топонимов, а затем вновь инди видуализированные являются основными концептами казахского национального созна ния. Поскольку географические названия напрямую связаны с национальным ментали тетом. Тогда, с одной стороны, мы обязаны доказать и то, что Мангистау превратился в концепт, показывающий казахский национальный менталитет. С этой целью мы используем обратный метод: мы не будем индивидуализировать Мангистау как мой или как землю, на которой родились такие же субъекты как и я, мы его объективизируем. Один из путей объективизации - обратить внимание на то, как называлась, изобража лась и познавалась эта земля еще до нашего существования в художественных произ ведениях. Являясь представителями современного общественного сознания и черпая знания из современного фонда знаний, мы, прежде всего, заинтересовались следующей проблемой: какие ассоциации порождает понятие, слово Мангистау и какие определения в связи с этим выступают на первое место в „высшем сознании“ коммуникативных форм в условиях современного Казахстана. Так как не все пользователи языка находятся на одном уровне, не все знакомы с нижними слоями, используют в разговоре поверх ностную структуру, понимают готовыми, передовыми определениями поверхностной структуры. Не все являются представителями интеллектуального мышления: не всегда образы, рожденные художественными произведениями, производят впечатление на должном уровне. Поэтому в сознании языкопользователей низшего, среднего, высшего уровня бывают устоявшиеся представления экстралингвистического характера, связан ные с социальной, экономической, бытовой, политической условиями. Эти представ ления помогают быстрому восприятию коммуникантами в разговорной речи своего уровня. Даже в самой разговорной речи понятия, вышедшие на поверхностную структуру, постепенно стремятся к сложным понятиям. Сознание стремится к сложному, новому. Например, послушаем данный диалог:

- Откуда ты родом, сынок?

- Я адаец.

- А-а-а, значит из Мангистау.., икры-микры еще много (черная икра)?

В диалоге первый коммуникант спросил у мальчика о его родине. А мальчик назвал свой род (ру). Для второго коммуниканта понятия Мангистау и адай (название рода) получило синкретный характер, что касается мальчика, то для него гораздо ценным является значение слова „адай“, нежели Мангистау. Второй же коммуникант, зная, что адайцы живут на Мангистау, сразу же ассоциирует слово Мангистау с черной икрой. А слово икра-микра показывает специально принижающую, специально недооценивающую экспрессию. В процессе исследования среди служащих города Алматы мы провели опрос „Какие ассоциации возникают у вас в связи с названием местности Мангистау?“. И тогда мы обнаружили, что 98%25 современных информантов, не проживающих там, и собранных с разных уголков Казахстана, ассоциируют со словом Мангистау такие понятия, как „адай“, „черная икра“, „нефть“. Также это слово порождает и другие ассоциации:

„красная рыба“,

„дороговизна“,

„деньги“,

„денежные казахи“,

„народ, переполняющий санатории“,

„богатство“,

„священная земля“.

Как видим, все внимание сосредоточено на материально-экономическом превосходстве края. Ассоциации же духовного богатства, такие как традиции, обычаи местного населения, оценка ценностей, интеллектуальный уровень для языкопользователей, знающих казахский язык на коммуникативном уровне, сводятся к нулю, на нет. Ну а почему такие материальные понятия превратились в концепт неизвестно. Поэтому, мы думаем, что образованные от географических названий концепты, в первую очередь, формируются как ценности из ассоциаций разговорной речи языкопользователей, живущих в том краю и испытывающих особые, теплые чувства к родной земле, переходящих в чувство патриотизма и для них самих, и для других. Если бы ни духовные ценности, материальные ценности не могли бы оцениваться на интеллектуаль ном уровне. По этой причине на основе опроса жителей города Алматы мы пришли к выводу: в образовании концепта Мангистау главную роль на республиканском уровне играют сильные языковые личности самих жителей этого края, этого народа. Язык коммуникативных форм этого края имеет большое значение. В простой форме, одним словом на вопросы „Как впервые зарождаетсяконцепт, из чего формируется его „семя“?“ можно ответить так: концепт, в первую очередь, появляется на свет через повседневную разговорную речь коммуникантов, пользующихся данным языком. Здесь слово коммуникант имеет огромное значение. Для концепта, создающегося в определенном национальном языке, по возможности у всех пользователей этого языка должно быть как минимум две или три ассоциации. Это первоначальное сравнение, собирая новую информацию из других контекстов, постепенно расширяется и переходит в понятие. Конечно, понятия бывают не постоянны, очень изменчивы, динамичны. Они, также как и значение слова, претерпевают несколько значимых изменений, обретают новый значимый колорит. Так, благодаря ассоциативным компонентам, знакомящим нас с особенностью пояснения, утвердившегося как понятие, усложненного благодаря изобразительно-метафорическим образам, образованного от других творческих сознаний путем проведения ассоциации с новым понятием, превратившегося от воздействия сигналов на человеческую эмоцию в ценность национальной формы, формируется особый национальный образ.

Так, мы начали свое исследование со сбора лексических единиц разговорного языка, повлиявших на образование концепта МАНГИСТАУ. С этой целью, в первую очередь, рассмотрим языковые конструкции, используемые на страницах ежедневного издания в строках статей, рубрик, интервью ежедневной газеты города Актау под названием „Мангистау“, напрямую воздействующую на сознание всего народа. В публицистических дискурсах мы встретили два вида эмотатива, связанных в основном с названием МАНГИСТАУ, если к первым из них относятся рожденные из чувства гордости положительные, приподнятые, восхваляющие чувства, то со вторыми связаны такие чувства, как унижение, страдание, „быть как бельмо на глазу“, также ассоциируемые с названием МАНГИСТАУ.

І. Эмотативы гордости:

„священный край“;
„чудесный край“;
„полуостров сокровищ“;
„благородный Мангистау“;
„край, полный интересов“ (российские ученые);
„музей под открытым небом“;
„нефтяной Мангистау“;
„полный сокровищ огромный заповедник“;
„обитель счастья [с богатой историей, глубокими корнями, с многочисленными художественными произведениями]“;
„обитель счастья [плодородная земля, обладающая благородными качествами, где оставили свой след, свои слова назидания наши предки]“;
„колыбель нескольких поколений“;
„мой Мангистау - моя слава, мое призвание“;
„наша сила и величие в нефти“;
„край, в котором находятся одни родовитые“;
„край, благославленный святым Бекетом“;
„народ с озорливыми, словно необъезженный конь, сыновьями“;
„народ, осчастлививший несчастных“;
„народ с широкой душой [который не спросит пришедшего „Откуда пришел и что ты здесь делаешь?“]“;
„счастливый край“;
„обитель влюбленных“;
„моя гордость“;
„центр земли“;
„изобретательный народ“;
„всемогущее стойбище [окраина, блистающая как все драгоценности мира]“;
„дорогая колыбель“;
„мой предок - Адай, мой святой - Бекет“;
„бескрайняя полупустынная степь, Каспийское море с беспрерывно бьющимися о берег волнами, купола старых мечетей, переливающиеся с солнцем“;
„край, в котором сочетаются прошлое с настоящим“;
„всемирно известный регион“;
„край возвышающихся куполов, красивых мечетей, привлекающих внимание могильных камней, украшенных узорами и орнаментом“;
край, являющийся лакомым кусочком [вносящий вклад в развитие не только своего региона, но и всего государства Казахстан]“;
„старец Мангистау“;
„Мангистау со своим собственным паспортом“;

В этом столбце словосочетания расположены в порядке, начиная от часто употребляющихся до встречающихся один раз, то есть мы можем увидеть, что первые словосочетания являются единицами, очень часто употребляемыми в СМИ. По нашим наблюдениям, для местной аудитории священность края стоит на первом месте, особенность территориальных условий, волшебство для жителей этой территории - нераскры-тая тайна, а богатство, изобилие нефтяных запасов, что интересно, для коммуникантов края является не выше духовных ценностей.

ІІ. Эмотативы унижения:

„край страданий“;
„народ, вынужденный терпеть злословия со стороны своих сородичей“;
„народ, с не сформировавшимся рабочим классом“;
„земля, превратившаяся в жертву дискриминационной политики“;
„дальний регион“;
„чужая колыбель“;
„сиротливый край“;
„дикий край“;
„нелюдимый край“;
„неподвижный край“;

„земля, которая для первого встречного является как бельмо на глазу“ В этих словосочетаниях присутствуют оттенки неудовлетворенного, мучающегося изнутри голоса края, который не смог быть достаточно оценен на должном уровне. Или же присутствуют оттенки, показывающие особо завышенную САМООЦЕНКУ жителей этой местности.

Теперь, мы обратим внимание на то, какие ассоциации в связи с этими текстами сформировались в языковом сознании студенческой молодежи - представителей будущего интеллигентного общества города Актау.

Итоги эксперимента, проведенного среди 20 мангистауских студентов, обучающихся по специальности „Казахский язык и литература“ в Каспийском государственном университете технологии и инжиниринга имени Ш.Есенова:

Полуостров сокровищ 17
Столица нефти 17
Нефтяной оазис 15
Стихийный регион 15
Красивый край 15
Пустыня 15
Встретивший и проводивший многих край 14
Не до конца исследованный 14
Край, богатый традициями 12
Регион, оставшийся л на окраинеВеличавая степь 4
Колыбель, вырастившая много поколений 4
Край породистых верблюдиц 4
Плодородный 4
Книга, полная содержания 2
Край с богатыми запасами 1
Не имеющий аналогов красивый край 2
Центр земли 2
Учебник с открытыми страницами 1

Нужно заметить, что местные студенты в один ряд поставили подземные богатства и стихийные бедствия, возникающие в связи с ними, это является признаком формирования сознательных граждан общества. Красота природы края насчитывает такой же процентный показатель, что и его пустынность. Одним словом, современный город Актау, а также считающийся родным краем в сознании языковых личностей Мангистауский край - экономически преимущественный компонент концепта МАНГИСТАУ, нашли отражение в контрастном описании природы края: и безводная, пустынная земля, и особенно красивая земля.

Таким образом, в сознании языковых личностей среднего уровня (в сознании студентов, участвовавших в опросе и в статьях СМИ) мы пытались сделать следующий концептуальный анализ концепту МАНГИСТАУ:

І. Категориальная семантика названия Мангистау в общем: Мангистау - это область, название территоррии на западе Казахстана между Каспием и Аралом, Жемом и Бегдашы.

ІІ. Индивидуализированная семантика: адай (название рода); полуостров сокровищ; земля, на которой обитали 360 святых; нефтяной край; „священный край“; „край чудес“;„достойный Мангистау“;„нефтяной Мангистау“; „колыбель, вырастившая много поколений“; „мой Мангистау - моя слава, мое призвание“; „наша сила и величие в нефти“; „обитель счастья“;

ІІІ. Прагматическая зона названия:

а) эмотативный компонент: „священный край“; „дорогая колыбель“; „моя гордость“; „центр земли“; „всемогущее стойбище [окраина, блистающая как все драгоценности мира]“; „народ с широкой душой [который не спросит пришедшего „Откуда пришел и что ты здесь делаешь?“]“;

б) фреймный компонент: „музей под открытым небом“, „земля, приютившая многих“, „народ, осчастлививший несчастных“;

ІV. Сферические проекции:

В качествеа н т о н и м о в нефтяной - без сокровищ, окраина - музей под открытым небом, „край, полный интересов“ - „старец Мангистау“; „всемирно известный регион“ - окраина, „народ с озорливыми, словно необъезженный конь, сыновьями“; задиристый - не знающий страха, батыр (с и н о н и м благородный, священный, благославенный, величественный).

Конверсия

обитавшие - прятавшиеся
захватившие - данные
„дальний край“
ничего не понимающий, дикий
„край, в котором находятся одни родовитые“;
„край, благославленный святым Бекетом“;
„обитель счастья [плодородная земля, обладающая благородными качествами,
где оставили свой след, свои слова назидания наши предки]“;

Таким образом, в формировании особо ценного концепта в казахском национальном сознании под названием Мангистау, вобравшим в себя многчисленные ментальные понятия, в первую очередь, стали основой мысленные образы языкового сознания в разговорном языке, в словарном запасе языкопользователей среднего уровня. Понятно, что далее это будет существовать как большая опора, собирающая вокруг себя одноименную сему, расширяющая их, впитывающая новые языковые значения.

По нашему мнению, опорный компонент, образующийся в сознании носителей языка, изначально начинается с особой эмоции, воздействующей на коммуникативную личность. Пусть она будет в форме обозначенной метафоры, эпитета, пусть она будет в форме особой конверсии, пусть составляет устойчивое сочетание, все равно в конечном итоге эта эмоция создает экспрессивность, воздействующую на следующее сознание. Эта экспрессивность, соединяясь с сознанием, имеющим такое же языковое образование, расширяет свой круг деятельности. Потому что, как говорит профессор Н.Уали „концепт в сознании индивида образуется на основе лучистого чувственно-вещественного образа (перцептивного модуса). В основе концепта лежит чувственный опыт… Чувственно-вещественный образ (код) является ядром концепта. Глубже и разносторонне распознавая определенный объект, этот вещественный код обогащается новыми значимыми признаками. В результате этого значение концепта развивается и расширяется. Возможно усиление значимости одних из этих признаков и затуманивание других“ [1].

Литература:

1. Н.Уали. Основы казахской культуры слова. Диссертация, написанная для получения степени доктора филологических наук. Алматы, 2007.

Bibatpa Koshimova
MANGISTAU place name and social association in the language
Summary

This article is about Mangistau place name as of national linguistic cultural concept. In particular it is told about concept MANGISTAU as one of components of concept KAZAKHSTAN, about its origin. The article is summarizing results of the questionnaire, which has been hold amongst residents of Almaty, who does not live in Mangistau, and collected from the different regions of Kazakhstan, also hold amongst students in Aktau studying at Technological University after the name of Sh. Yessenov.

In connection with it, there are some associations and definitions mentioned, which are generated by the word Mangistau. A language constructions analysis is made along with it, which is widely used in the local media, connected with the word Mangistau. There are two examples of emotatives, which are common in publicistic discussions, related to the name of Mangistau: emotatives of the pride (holy land, peninsula of riches, Open air museum of local lore, oil land, etc.) and emotatives of humiliations (wild land, remote region, unsociable people, etc.). In this article it is told about an attempt to make a conceptual analysis of name on the following trends: categorical semantics of the name Mangistau in general, and individualistic semantics, pragmatic zone of the name, spherical projections.

ბიბატპა კოშიმოვა
მანგისტაუს ტოპონიმი და სოციალური ასოციაცია ენობრივ სივრცეში
რეზიუმე

სტატიაში საუბარია მანგისტაუს ტოპონიმზე, როგორც ყაზახეთის ეროვნულ ლინგოკულტურულ კონცეპტზე; მოცემულია პასუხი კითხვაზე, თუ როგორ აღმოცენდება კონცეპტი.

ნაშრომში შეჯამებულია იმ გამოკითხვის შედეგები, რომელიც ჩატარდა ყაზახეთის სხვადასხვა კუთხეში, ქ. ალმაატის მცხოვრებლებში, ასევე ქ. აქტაუს შ. ესენოვის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სტუდენტებში. აქედან გამომდინარე, მოყვანილია ის ასოციაციები და განსაზღვრებები, ასევე ენობრივი კონსტრუქციები, რომლებიც უკავშირდება სიტყვა მანგისტაუს, განხილულია მაგალითები ორი ტიპის ემოტატივებზე: სიამაყის გამომხატველი ემოტატივები („კურთხეული მხარე“, „საგანძურის ნახევარკუნძული“, „მუზეუმი ღია ცისქვეშ“, „ნავთობის მხარე და ა. შ.) და დამცირების გამომხატველი („ველური მხარე“, „მიუვალი რეგიონი“, „უჟმური ხალხი“ და ა.შ.). გამოთქმულია აზრი, გაკეთდეს კონცეპტუალური ანალიზი მანგისტაუს კონცეპტთან დაკავშირებით შემდეგი მიმართულებებით: კატეგორიალური და ინდივიდუალური სემანტიკა, სახელწოდების პრაგმატული ზონა და სფერული პროექცია.

ნანა კუცია
(საქართველო)

„თორნიკე ერისთავის“ პირველწყარო გიორგი ათონელის „იოანესა და ექვთიმეს ცხოვრება“ უნდა ყოფილიყო“ [5,173].

თხზულებას ახლავს მინაწერი: „ისტორიული პოემა“.

საქართველოს წარსული აკაკისათვის შთაგონების წყაროს წარმოადგენდა. პოეტის ღრმა რწმენით, „წარსულის უარყოფა სასიკვდილოთაც თავის გადადებაა. მხოლოდ პირუტყვი ივიწყებს წარსულს, არ ჰფიქრობს მომავალზე და მარტო აწმყოთია კმაყოფილი“ („მცირე შენიშვნა“) [2,352].

აკაკი სიამაყით წერდა საქართველოს მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის შესახებ: „არსად დედამიწის ზურგზედ სხვა საქრისტიანო ერი არ გვეგულება იმოდენად ჭირნახული და ისე თავგადასავლიანი, როგორც ქართველები; თოთხმეტი საუკუნის განმავლობაში მათი მოწმობა რჯულისა და ქვეყნის გულისათვის არ შეყენებულა; ერთხელვე მათგან კისრად ღებული ჯვარი შეუბღალავად მოიტანეს მეცხრამეტე საუკუნის კარებამდე...“ [3,33].

საქართველოს ისტორიის ერთ-ერთ ბრწყინვალე ფურცელს მიაპყრო მზერა აკაკიმ. პირველად „თორნიკე ერისთავი“ „დროების“ რედაქციაში, მწერალთა წრეში წაუკითხავს. „დროება“ აღნიშნავდა: „ამ დღეებში ჩვენ დაგვატკბო აკაკიმ თავისი ახალი პოემის წაკითხვით. პოეტის ნიჭი, კილო ენისა და მშვენიერი ლექსთაწყობა ცხადად იხატება პოემაში.

თორნიკე ერისთავი მხნე და მამაცი სარდალია მეფე დავით კურაპალატისა (მეათე საუკუნე); თორნიკეა უმთავრესი მოქმედი პირი პოემაში და პოეტსაც ამ სახელით - „თორნიკე ერისთავი“ - მოუნათლავს თავისი პოემა“ [„დროება“ № 60, 1883 წლის 20 მარტი].

1884 წლის იანვარში აკაკი პეტერბურგში მყოფ ნიკო ნიკოლაძეს სწერდა, რომ გარდასული წელიწადი მისთვის ნაყოფიერი იყო - ფსიქოლოგიური ეტიუდებისა და „წვრილმანი ლექსების“ გარდა, დაეწერა ორი ისტორიული პოემა: „ანდრია პირველწოდებული“ და „თორნიკე ერისთავი“: „ჯერ არ დაბეჭდილან, მაგრამ სახალხო კი გახდნენ. არ შეგიძლიან, წარმოიდგინო, თუ რა შთაბეჭდილებას ახდენს ყველაზედ ის თხზულება; სახალხო მტერი და მოყვარე ერთნაირად ღელავს და ეს ჭეშმარიტად მიკვირს! მე ამას დროს ვაწერ და არა თხზულების ღირსებას... ქალაქელმა ხბოს თავებმა წინდაწინვე გაჰკიცხეს თურმე ჩემი პოემა, მაგრამ, როცა მოისმინეს, მუუუო, ბღაოდნენ“.

„დროება“ 1884 წლის 18 იანვარს კვლავ დაჰბრუნებია „თორნიკე ერისთავის“ თემას: „შინაარსი ამ პოემისა ისტორიულია და შეეხება იმ დროს, როდესაც თორნიკე ერისთავი 12 000 მეომარი ქართველით წავიდა საბერძნეთში ბერძნების მისაშველებლად სპარსეთის მმართველის, სკლიარუსის წინააღმდეგ, რა თქმა უნდა, როგორც ლექსი, ისე ენა აკაკის კალმის შესაფერია; ზოგიერთი აღწერილობა, მაგალითად, ათონის მთისა და დილისა ომის წინ, ხელის-ხელ საგოგმანებ მარგალიტსავით ბრჭყვინავენ მთელს პოემაში. ჩვენს მკითხველებთან ერთად უნდა ვინატროთ, ეს პოემა მალე დაბეჭდილიყოს“.

1884 წლის 31 მარტს საცენზურო კომიტეტი პოემის დაბეჭდვის უფლებას იძლევა, მხოლოდ შესავლიდან იღებს თორმეტ სტრიქონს:

„შვიდ სამთავროს მოგვაგონებს მოელვარე ის შვიდფერი
და გვამღერებს: „არ მომკვდარა, გაიღვიძებს ისევ ერი!“
ამ იმედით ფრთაშესხმული ჩვენი გული სიამით სძგერს
და ოცნებაც ლაჟვარდფერად
წარმოგვიდგენს ქართლისა ერს.
წარსულ-ნერგზედ ახალ-ნამყნის ველოდებით შეხორცებას!
მით ვიქარვებთ აწმყო ნაღველს და ვეძლევით აღტაცებას“.

მინიშნება მეტისმეტად აშკარა და გამჭვირვალე იყო. ბუნებრივია, „ქართული მწერლობის ჯალათად“ წოდებულ ლუკა ისარლოვს „აწმყო ნაღვლის“ მიზეზს ვერვინ გამოაპარებდა, ვერც „წარსულ-ნერგზედ ახალ-ნამყნის“ შეხორცების მაღალ იმედს...

1884 წლის ოქტომბრის მეორე ნახევარში „თორნიკე ერისთავი“ ცალკე წიგნად გამოიცა. 1901 წელს თელავში ლიტერატურულ დილაზე წაუკითხავთ და, „ცნობის ფურცლის“ ცნობით, 18 სურათად წარმოუდგენიათ. 1912წ. ცნობილ ქველმოქმედს, პავლე თუმანიშვილს განუზრახავს, დასურათებული სახით გამოეცა პოემის ქართული ორიგინალი და ალექსანდრე ყანჩელისეული რუსული თარგმანი.

საინტერესოა აკაკის ცხოვრების ერთი ეპიზოდი. 1909წ., პოეტის პარიზში სტუმრობისას, ფრანგული გაზეთი „Les NouveIIes“ [„ახალი ამბები“] წერდა საქართველოს შესახებ: „ამ პატარა ქვეყნის ძველი კულტურა და ცივილიზაცია ყოველთვის განცვიფრებას იწვევდა. ქართველები ამაყობენ იმით, რომ ისინი ჩამოყალიბებულ ერს წარმოადგენდნენ ჯერ კიდევ შორეულ საუკუნეებში, ქრისტიანულ ერამდე. ამ მძლავრი და მტკიცედ სიცოცხლისმოყვარე ერის შვილია აკაკი წერეთელი და გარეგნულადაც მის ნიშნებს ატარებს...

აკაკი წერეთლის ნიჭის თაყვანისმცემლებმა სთხოვეს მას, წარედგინა თავისი ნაწარმოებები ნობელის პრემიაზე.

- მშვიდობის პრემია ჩემთვის? - ღიმილით თქვა მან, - ყველა ჩემი ნაწარმოები ბრძოლის სულისკვეთებით არის გამსჭვალული.

მაგრამ საქმე მართლა ასე როდია.

- ყველაფერზე უფრო გულმოწყალება, ლმობიერება მიყვარს, - გვითხრა დიდმა პოეტმა, - და, თუ იარაღს ხოტბა შევასხი, ეს მხოლოდ იმიტომ, რომ ჩვენ თავისუფლებისათვის ვიბრძვით“ [2,460].

ის, რაც ფრანგულ ჟურნალთან საუბრისას აკაკიმ პირდაპირ თქვა („ჩვენ თავისუფლებისათვის ვიბრძვით“), პოემაში მეტაფორულად გამოიხატა („წარსულნერგზედ ახალ-ნამყნის ველოდებით შეხორცებას“) [ვაჟასთანაც ხმელი წიფლის ერთადერთი იმედი „მის ერთს ფესვის ბოლოზე ამოსული პატარა დასახული ყლორტია, რომელიც მზეს და წვიმას უცდის, რომ გაიზარდოს“ - ალეგორია აქაც გამჭვირვალეა].

„ბრძოლის სულისკვეთებასთან“ ერთად, „გულმოწყალება და ლმობიერებაა“ უპირველესი თვისებები პოემის უპირველესი პერსონაჟისა. თორნიკე ერისთავის პიროვნებაში ილანდება მაღალი ასკეტისა და მხედრის იდეალი. „ქართველ ბერ-მონაზონთა ცხოვრება, როგორც იგი ჰაგიოგრაფიულ თხზულებებში წარმოდგება, მიზანსწრაფულად ეპასუხება საზოგადოებრივ ინტერესებს. ისინი იმიტომ განუდგებიან ემპირიულ საზოგადოებრივ სარბიელს და საპირადო ინტერესებს, იმისათვის დააფუძნებენ „ახალ სოფელს“ (ეფრემ ასური), რათა გაერთიანებული ძალისხმევით და თავდაუზოგავი ღვწით იქიდან შეეწიონ ამ სოფლის განწმენდასა და გაჯანსაღებას“ [7,130].

აკაკი განსაკუთრებული პატივისცემით საუბრობს სასულიერო წოდების წარმომადგენლებზე: „ძველად ჩვენში სამღვდელოებამ იცოდა საფუძვლიანად დედაენა, შესწავლილი ჰქონდა ძველი და ახალი აღთქმა, საღმრთო ისტორია... შეტყობილი ჰქონდა მამათ-ცხოვრება და წმინდა მოწაფეთა თავგადასავალი; ვარჯიშობდნენ სასულიერო ლიტერატურაში, რომლითაც დიაღ მდიდარია ჩვენი ენა და, ამაებით აღჭურვილნი, მიჰმართავდნენ სამწყსოდ ერს, როგორც მათ ერთ სისხლ და ერთ ხორც ნამდვილ შვილებს. სასოებით ყურს უგდებდნენ მათ გულისძგერას, ესმოდათ და მამაშვილურ პასუხსაც აძლევდნენ“ (მოხსენება) [3,338].

„თორნიკე ერისთავი“ ოთხი კარისაგან შედგება.

პერსონაჟთაგან პირველს მეფე დავით კურაპალატს წარმოაჩენს აკაკი.

ქართული ენციკლოპედიის მონაცემებით, დავით მესამე კურაპალატი (გარდაიცვალა 1001წ.), ადარნასე მესამის ძე, ბაგრატიონთა ტაოს შტოს წარმომადგენელი, ტაოს მეფე იყო.

დავით მესამე ფლობდა სამხრეთ ანუ იმიერტაოს, ბასიანსა და მომიჯნავე სომხეთის თემებს. მეათე საუკუნის შუა წლებში ტაოს სამეფოს საზღვარი მდინარე არაქსზე გადიოდა. დავით მესამის მეთაურობით განხორციელდა მისი შვილობილისა და გაზრდილის, ბაგრატ მესამის გამეფებისა და ერთიანი ქართული სახელმწიფოს შექმნის გეგმა. როდესაც ბაგრატის გამეფებით უკმაყოფილო ქართლის აზნაურებმა კახელთა დახმარებით შეიპყრეს ბაგრატი, მისი მამა - გურგენი და დედოფალი გურანდუხტი, დავით მესამემ ისინი გაათავისუფლა და უფლებები აღუდგინა.

დავით მესამის დროს აიგო ოშკის, ხახულის, პარხლის ტაძრები. ტაოს კულტურულ ცენტრებში მწერლობის არაერთი ძეგლი ითარგმნა და გადაიწერა. დავით მესამე ათონზე მოღვაწე ქართველ მამებს (ექვთიმე ათონელსა და სხვებს) უკვეთავდა ქართულ წიგნებს.

დავით მესამე მნიშვნელოვანი პოლიტიკური ფიგურა იყო.

979 წელს დაეხმარა იმპერატორ ბასილ მეორეს ბარდა სკლიაროსის აჯანყების ჩაქრობაში. ამისათვის იმპერიის ხელისუფლებამ მას გადასცა „ზემონი ქუეყანანი საბერძნეთისანი“ სამმართველოდ სიცოცხლის მანძილზე. ამ ტერიტორიების დიდი ნაწილი დავით მესამეს თავად გაეთავისუფლებინა მაჰმადიანთაგან. ჩანს, დავით მესამეს იმედი ჰქონდა, რომ შემოერთებულ ქვეყნებს ერთიანი საქართველოს სამეფოს უანდერძებდა. ალბათ, ამის გამო დაუჭირა მხარი ბასილ II-ის წინააღმდეგ ბარდა ფოკას. აჯანყების დამარცხების შემდეგ, დავითი იძულებული გახდა, პატიება ეთხოვა იმპერატორისათვის და აღეთქვა, რომ, გარდაცვალების შემდეგ, მისი სამფლობელო იმპერიას გადაეცემოდა.

დავით მესამის გარდაცვალების შემდეგ მისი მემკვიდრეობის გამო ხანგრძლივი ომი ატყდა საქართველოსა და ბიზანტიას შორის [9,334].

„2003 წლის შემოდგომაზე ღირსშესანიშნავი აღმოჩენა დაფიქსირდა ახლა უკვ თურქეთის საკუთრებად ქცეულ ოშკის ტაძარზე - ქართულმა ექსპედიციამ, პროფესორ ვალერი სილოგავას მეთაურობით მიაკვლია ოშკის ტაძრის კედელში ჩაშენებულ დავით კურაპალატის საფლავის წარწერიან ქვას. სავარაუდოდ, აქვე უნდა იყოს დიდი მეფის საფლავიც“ [11,17].

აკაკი პოემა „თორნიკე ერისთავს“ სწორედ დავით III კურაპალატის კარზე გამართული წვეულების აღწერით იწყებს. მშვიდობიან დროს ჩვეულებად ჰქონდათ მოლხენა ქართველ მეფეებს. ჰშვენოდათ კიდეც, „რადგან იმ დროს გადმოსული იყო ქართლზე

მადლი ზენა:

გარე მტერი დათრგუნვილი შუღლს მათ ვეღარ უბედავდა
და შინაგან მშვიდობასაც, ვინ იყო, რომ ვერ ჰხედავდა?!...
ამით გული უხაროდათ ბატონს და ყმას, ყველას ერთად,
კაცსა კაცად აფასებდნენ, ადიდებდნენ ღმერთსა ღმერთად“.

კაცს რომ კაცად აფასებდნენ და ღმერთს ღმერთად ადიდებდნენ, იმიტომაც გადმოსულიყო ქართლზე მადლი ზენა.

წვეულებაც დახვეწილი და ზომიერი იცოდნენ [ლირიკული გადახვევა: „ჩვენი ლხინი რომ ენახათ, სირცხვილითაც დაიწვოდნენ“]; პირველ სადღეგრძელოს საქართველოს და უფალს აღუვლენდნენ, მეორეს - მეფე-დედოფალს, მესამეს - ომში დაღუპული გმირებისას და მღვდელმთავრის კურთხევით მათ შესანდობარს სვამდნენ.

იმ დღესაც ჩვეულებრივ მოილხინეს. ორბელიძისა და მასხარას ზმებმა მეფეს დიდი თორნიკე მოაგონა (მასხარამ წამოსძახა სარდალს, „ვერ იქმ თორნიკობას, თუმც მის ადგილს სულელიო“) - ტრადიციისამებრ, მასხარას ათქმევინეს ძნელად სათქმელი - დიდი მხედართმთავარი ქვეყნის სამსახურზე ხელს იღებდა.

მეფის ბრძანებით, ბედი მთავარსარდლისა დარბაზს უნდა გადაეწყვიტა - დარბაზს, ანუ სამეფო საბჭოს. ტერმინი მომდინარეობს სპარსული „დარვაზე“-დან (კარი, სასახლის კარი); დარბაზი მეფესთან არსებულ ფეოდალთა სათათბირო ორგანოს წარმოადგენდა XI-XVIII სს. საქართველოში; დარბაზის წევრებს ეწოდებოდათ „დარბაზის ერნი“ (საიდანაც მოგვიანებით წარმოიშვა ტერმინი „დარბაისელი“), დარბაზის სხდომას „დარბაზობა“ ერქვა.

დარბაზობას ჰქონდა განსაზღვრული წესი. დარბაზობის გამართვის ბრძანებას მეფე გასცემდა, მეფევე წარმართავდა.

ბაგრატ IV-ის დროს დარბაზის ერნი მეფის პირდაპირ, თამარის ჟამს კი - მეფის ორივე მხარეს სხდებოდნენ - რაც უფრო საპატიო იყო სტუმარი, მით უფრო ახლოს იჯდა მეფესთან - ვაზირები და ერისთავები - ოქროჭედილ სელებზე, რომლებზეც ნატი და სასთაული (ხალიჩა და ბალიში) ეფინა, ნაკლები რანგის სტუმრებისათვის მხოლოდ ნატი ეგო... დარბაზობის მომსახურე ნაწილი (მაგ., მწიგნობრები) ფეხზე იდგა „წესისაებრ სიახლოისა“ ტახტთან.

დარბაზი იკრიბებოდა მნიშვნელოვანი სახელმწიფო საქმეების განსახილველ გადასაწყვეტად ან დღესასწაულ-ზეიმებისათვის.

დარბაზის განსაგებელი იყო: კანონმდებლობა, უზენაესი მართლმსაჯულება, ომის გამოცხადება, დიდ ხელისუფალთა არჩევა-დანიშვნა („დალოცვა-ხელდასხმა“).

ნ. ბერძენიშვილის აზრით, აღმაშენებლის ეპოქაში დარბაზი მეფეს ემორჩილება, გიორგი მეორის დროს კი მეფე იყო დარბაზის მორჩილი. მისივე მოსაზრებით, დარბაზი „ნახევარ-ხელმწიფეთა კრებული“ იყო. ივანე ჯავახიშვილის ვარაუდით, თამარის მეფობაში ყუთლუ-არსლანის დასის გამოსვლას მიზნად დაესახა დარბაზის უფლებათა გაფართოება და სახელმწიფო მმართველობაში „ერთნებობა-თანადგომის“(ანუ მეფის მიერ დიდებულებთან ერთად სახელმწიფოს განგების) პრინციპის დაკანონება“ [9,379].

აკაკი წარმოაჩენს დარბაზის წინაშე პირნათლად წარმდგარ მამულიშვილს, რომელიც დარბაისელთაგან ჯერ ბრალდებას, შემდეგ კი განჩინებას ელის.

კანონის („დარბაზის წესის“) მიხედვით, ბრალმდებელი თავად მეფეა, მაგრამ მასაც ყელში ეჩრება სიტყვები - „მრავალწლიანი“ (ხანდაზმული) თორნიკეს მზირალს.

სიტყვაც მეფური აქვს კურაპალატს, დარბაზს მიმართავს:

„მეცა ადამის შვილი ვარ, თქვენსავით შვილი ქართლისა

(შდრ. „სიბრძნე სიცრუისა“ - ჯუმბერი ჰკადრებს მშობელს: „რაგინდ დიდებული და მძლავრი მეფე იყო, სცან ესე - მიწა ხარ და მიწად მიიქცევი; ღვთის სათნო გიჯობს კაცთა სათნოსა“) [16,54].

თავდადებული ქართლისთვის, მაძიებელი მართლისა,
მაგრამ მეფე ვარ დღეს თქვენი, ხელთა მაქვს მეთაურობა...
ერთ კაცის ნდობა ძნელია, გინდა გადიქცეს გონებად,
და შეუმცდარი ამ ქვეყნად მეფეცა ნუ გეგონებათ!
ჩვენის წინაპრის გონებას ადრევე გადუწყვეტია,
რომ სამსჯავროში ისა სჯობს, მსაჯული რაც რომ მეტია“.

ქართული დარბაზობის უზენაეს სამართლიანობას წარმოაჩენს დეტალი [„ვეფხისტყაოსანშიც“ ვაზირთ „უბრძანებს“ მეფე: „გკითხავ(!) საქმესა, ერთგან სასაუბნაროსა“; „სიბრძნე სიცრუისას“ მიხედვით, „მეფეთაგან... ინატრიან ქვეყანანი... სიმართლესა უზაკველსა...“].

მეფის მრწამსით, „დიდ მამულიშვილს ურჩობა ქვეყნის არ შეეფერება!“ კადნიერებად, „ქვეყნისთვის ყურზე ხახვის დაჭრად“ უთვლის თორნიკეს საქვეყნო სამსახურზე ხელის აღებას და ითხოვს განმარტებას - „მიზეზს, შესაწყნარ-პატივსადებს“.

საერო ნება-სურვილს მამულიშვილნიც უნდა დაჰმორჩილდნენ და „გულზე ჯვარად ხელგადაჭდობილი,“ ცრემლის მარგალიტით შემკული, „ახოვანი, მშვენიერი, თეთრწვერა და თეთრთმიანი“ თორნიკე, მეფისა და ერის კრძალვით თაყვანისმცემელი, განმარტავს მიზეზს თავისი მაღალი განდგომისა, იფიცებს რა პირველმიზეზს, ყოველ მიზეზის მიზეზს (ღმერთს) და ხელმწიფის მზეს:

„... მივყვები საგანსა აწ უფრო უდიდესსაო...
დრომ მოითხოვა აწ ჩემგან სხვაგვარი სამსახურიო“...

[შდრ. ზემომოყვანილი მოსაზრება გრივერ ფარულავასი - ნ. კ.].

რევაზ სირაძე „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების“ ანალიზისას აღნიშნავს, რომ ბიბლიური „ანალოგიები ნათელყოფენ გრიგოლ ხანძთელის მოღვაწეობის ძირითად მიზანდასახულობას და ამ აზრით აშინაარსებენ მისი ცხოვრების გზას: ტყვექმნილი სულიერი სამშობლოს დატოვება (ქართლიდან წასვლა), „უდაბნოს“ მისვლა და იქაურობაზე ზრუნვა (სულიერი გამოცდა) და სულიერი სამშობლოსკენ კვლავმიბრუნება („აღთქმული ქვეყანა“)“ [5,144].

თორნიკეს „სხვაგვარი სამსახურის“ მაგალითად თავისი წინამორბედი, მხედართმთავართუხუცესი იოანე ჰყოლოდა, რომელმაც, დამშვიდებულ განძლიერებული დაიგულა თუ არა სათაყვანებელი მამული, თორნიკეს გადასცა სარდლობაცა და ხმალიც და, ვალმოხდილმა, ულუმბოს მიაშურა.

მოძღვრისა და წინამორბედის კვალს შედგომა ეოცნებებოდა მამულიშვილს, ხმლის ორბელიძესთვის გადაცემა გადაეწყვიტა.

ერთიღა ჰკითხა გულაჩუყებულმა მეფემ, უცხოეთს რად უნდა მიაშურო, „ნუთუ ჩვენი ქვეყნის ტაძრებს არ აქვს იგივ ძალ-დიდებაო“. აქ რომ დავრჩე, გაზრდილნი ხშირად მომიკითხავენ, ცოდვილ სულს ბევრს დავაკლებ, სოფლის ზრახვას გადავყვებიო.

ულუმბოს მონასტერი წარმოადგენდა ძველ ქართულ სასულიერო და მწიგნობრულ კერას მცირე აზიაში (ბითვინიაში). საფიქრებელია, რომ ქართველი მოღვაწენი ულუმბოს მთაზე დამკვიდრნენ IXს.-ის შუა წლებამდე, მკვიდრი საფუძველი კი ქართველთა კოლონიას ილარიონ ქართველმა ჩაუყარა 864-869წწ., აქ მოღვაწეობდნენ იოანე მთაწმინდელი, ექვთიმე მთაწმინდელი... ტიმოთე გაბაშვილი, რომელმაც 1757წ. იმოგზაურა მცირე აზიაში, უკვე არაფერს წერს იქ ქართველთა მოღვაწეობის ნაკვალევზე [10,141].

ულუმბოდან ათონს წასულიყო იოანე... ათონზე წასვლა ეოცნებებოდა თორნიკესაც.

პოემის პირველი კარის მეექვსე თავში აკაკი წარმოაჩენს ათონის ლავრის დიდებულებას (გავიმეორებთ „დროების“ ზემოთ დამოწმებულ შეფასებას: „ზოგიერთი აღწერილობა, მაგალითად, ათონის მთისა და დილისა ომის წინ, ხელის-ხელ საგოგმანებ მარგალიტსავით ბრჭყინავენ მთელს პოემაში“), გამორჩეულია ლავრა დიდი ათანასესი (დაარსდ. 963წ.).

ჯერ კიდევ „ასურელ მამათა მოსვლით (VIს.) ქართველთა ცხოვრებაში შემოდის ახალი პიროვნება - განდეგილი. განდეგილობა არაა მხოლოდ ბერმონაზვნობა - ბერმონაზვნობა მისი ქრისტიანული სახეა. განდეგილობის მიზეზად მხოლოდ „სოფლის მდურვა“ ვერ ჩაითვლება. მისი მიზანი შეიძლება იყოს თავისთავთან ყოფნა, შემოქმედებითი მარტოობა. როცა ექვთიმე ათონელი ტოვებს ივირონის წინამძღვრობას, რათა მთლიანად მიეცეს მწიგნობრობას, ესაა უკვე ბერის ახალი განდგომა. მარტოობისაკენ სწრაფვა ხშირად ამაღლებისაკენ სწრაფვაა, მარტოსულობის განცდაც ხშირად ამაღლებული სულის წუხილია...

ჩვენში მეექვსე საუკუნეშივე ჩამოყალიბებული ჩანს მონასტერთა სამი ძირითადი სახე: მარტომყოფლური ანუ ანაქორეტული (მარტყოფი,ზედაზენი), საძმო ანუ კინოვია (დავით-გარეჯი) და ლავრა (ანაქორეტულისა და კინოვიის ნაზავი (შიომღვიმე) [6,72].

ათანასეს, დედით ლაზს, სიყვარულით შეუტკბია ქართველნი.

მთაწმინდა (ათონი - ბერძნ. „წყნარი ადგილი“) დარსა თუ ავდარში სამოთხის კარს ჰგავდა; საღმრთო ნათელს მზის სხივთა ნათელი ეხორცებოდა. გავსილი „მთვარე და ვარსკვლავები დასჭიკჭიკებდნენ. მორუკრუკებდა „წმინდა აიაზმის წყარო“ [აიაზმა - ბერძნ. ნაკურთხი წყალი]; მზერას ატკბობდა ზეთისხილის მთა, ბრწყინავდნენ „ყვავილები ველისა, საკურთხად აღმომფშვენელნი ბუნებით საკმეველისა“.

[შდრ. „შემოღამება მთაწმინდაზედ“:
„ძირს გაშლილს ლამაზ ველსა ყვავილნი მოჰფენენ,
ვითა ტაბლას წმიდასა,
და, ვით გუნდრუკსა სამადლობელსა, შენდა აღკმევენ სუნნელებასა!“].

იოანე დიდი ათანასეს სულიერი ძმა ყოფილიყო, სახელგანთქმული ბერი. მამულის მონატრებისას განმარტოვდებოდა ხოლმე და სულს ბუნების ჭვრეტით იბრუნებდა...

იოანე იოანე ვარაზ-ვაჩეა, ჩორდვანელი, სამცხელი დიდებული, X საუკუნის სასულიერო მოღვაწე, ივერთა მონასტრის დამაარსებელი ათონის მთაზე, მამა ექვთიმე ათონელისა.

იოანე იყო „მშობელთა და პაპათაგან დიდებული და წარჩინებული და საჩინო მთავართა შორის დავით კურაპალატისათა, მხნე და ახოვანი და განთქმული წყობათა შინა [მეომარი]... ფრიად საყუარელი და საკუთარი [ახლობელი, დაახლოებული პირი] კეთილად ხსენებულისა დავით კურაპალატისა“... მაღალი და შუენიერი ჰასაკითა და აგებულებითა გვამისათა და ბრძენი და გონიერი გონებითა და გულისხმისყოფითა და სავსე შიშითა ღმრთისაითა... ცეცხლი იგი ქრისტეს სიყვარულისაი გულსა მისსა მძაფრად აღეტკინა, ყოველივე დიდებაი ამის სოფლისაი შეურაცხყო და ნაგევად შეჰრაცხა... ფარულად ყოველთაი სივლტოლაი იხუმია“ [განერიდა]. ჯერ ოთხთა ეკლესიას მიაშურა, ფარულად მიიღო მონაზვნის კურთხევა. როცა მისი იქ ყოფნა შეიტყვეს, ულუმბოს მიაშურა, „ჟამთა არამცირედთა ჯორთა მსახურებისა ღვაწლი ახოვნად თავს იდვა“... სიმდაბლით აღასრულა...

მძევლად წარგზავნილი შვილი [ექვთიმე] ბერძენთა მეფისაგან გამოითხოვა, ულუმბოდან მთაწმინდას მიაშურა. მთაწმინდაზე შეურაცხ საქმეს მოჰკიდა ხელი - ორ წელიწადს მზარეულობდა.

სწორედ იოანემ დამოძღვრა ძე, ბრწყინვალე სასულიერო მოღვაწე და მთარგმნელი, ექვთიმე ათონელი: „ქართლის ქვეყანაი დიდად ნაკლულევან არს წიგნთაგან და მრავალნი წიგნნი აკლან, და ვხედევ, რომელ ღმერთსა მოუმადლებია შენდა, აწ იღუაწე, რაითა განამრავლო სასყიდელი შენი ღმრთისაგან“...

„და მათ ჟამთა შინა თვისი მისი [მოკეთე] დიდი თორნიკ თვისსა ქვეყანასა მონაზონ იქმნნა... ფრიადი სიყუარული აქუნდა [თორნიკეს იოანეს მიმართ], მისსა მოჰმართა... [ულუმბოზე ვერ იპოვა, შეიტყო, მთაწმინდაზეაო და] თვინიერ ცნობისა მეფეთაისა იდუმალ მთაწმინდას მოვიდა [გიორგი ათონელის ცნობას არ თანხვდება აკაკის პოემის მონაცემი, თორნიკე მეფის უკითხავად არ წასულა ბიზანტიას - ნ. კ.] და კურთხევაი მონაზონებისაი ხელთაგან იოვანესთა მიიღო... ვინაითგან დაფარვაი არღარა ეგებოდა, ურთიერთას გამოეცხადნეს და სიყვარულითა სულიერითა შეიტკბნეს. ფრიადი სიხარული იქმნა მონასტერსა შინა მას დღესა, რამეთუ არცა დიდი ათანასი უმე ცარ იყო თორნიკის საქმესა და წარჩინებულობასა და ახოვნებასა... ღირსთა თვისთა ღმერთი გამოაცხადებს და ადიდებს“, - მოგვითხრობს გიორგი ათონელი [8,10-11].

იოანესა და თორნიკეს შეხვედრას მთაწმინდაზე ასე აღწერს აკაკი:

ზღვასა და ხმელეთს გადასცქეროდა განმარტოებული, ნეტარების განმცდელი იოანე [შდრ. პასაჟები ილიას „აჩრდილიდან“, „განდეგილიდან“ - ნ. კ.]. ჩვენებასავით გამოეცხადა მწირი. ბერძნულად ჰკითხა ბერმა ვინაობა, მსხემმა კი „ტკბილქართულად“ უპასუხა.

ჟრუანტელდავლილი, დაჩოქილი მწირისაკენ დაიხარა იოანე და... „იმ გლახაკის სამოსელში იცნო თორნიკ ერისთავი“...

პოემის მეორე კარს აკაკი იწყებს ბერძენთა [ბიზანტიელთა] თავს დატეხილი უბედურების აღწერით. ტკივილი აჯერებს თხრობას: „სხვადასხვა ჭირმა ბერძნების დაცარა [გააცამტვერა] ძველი დიდება“. არა მხოლოდ გარეშე, შინაური მტრებიც აღლაღდნენ - სპარსთა მმართველი, სკლიაროსი კონსტანტინეს ქალაქს (კონსტანტიპოლს) დაემუქრა [იგულისხმება ბარდა სკლიაროსის აჯანყება - 976-979 წწ.]. ჭმუნვით აევსო გული მცირეწლოვანი იმპერატორების - ბასილისა და კონსტანტინეს დედას - თეოფანიას. მჭმუნვარებდა კარისკაცთაგან პირველი - პარაკიმომენიც. ისიც კი იფიქრეს, სამეფო ხომ არ შევავედროთ ამბოხებულ სკლიაროსს, იქნებ, არ ინებოსო სახელმწიფოს მოოხრება...

იგივე ამბები „იოანესა და ექვთიმეს ცხოვრებაში“ ამგვარადაა მოთხრობილი: „და მას ჟამსა იქმნა განდგომილებაი სკლიაროსისაი და ხმელით კერძი ყოველი დაიპყრა. და მეფენი და დედოფალი შემწყვდეულად იყვნეს ქალაქსა შინა დიდითა ჭირითა და იწროებითა. და ამას რაი შინა იყვნეს, განიზრახეს, ვითარმედ: ჩვენი შემწე დავით კურაპალატისაგან კიდე [გარდა დავით კურაპალატისა - ნ. კ.] არავინ არს...“ [8,11].