იური პაპასქუა,
ეკონომიკურ მეცნიერებათა აკადემიური დოქტორი

ადგილობრივი არჩევნების დასრულებისთანავე, ხელისუფლებამ მოქმედი საგადასახადო კოდექსის დაუყოვნებლივ შეცვლა გადაწყვიტა. ჯერ კიდევ არ იყო ცნობილი ახალი აქტის კონტურები, რომ მას ნომენკლატურული ბიზნესის წარმომადგენლებმა რევოლუციური კოდექსი უწოდეს.

საგადასახადო გარიგების სანაცვლოდ, რომელსაც ზუსტად 30 ვერცხლის წონა აქვს, ამ მორიგ საეტაპო გადაწყვეტილებას ცნობილმა ოდიოზურმა სახეებმა ფონი შეუქმნეს: გვეშველა, ბიზნესი ამოისუნთქავს, ამიერიდან გადამხდელს ბუზიც არ აუფრინდებაო. ისინი ეკრანიდან, პრესის ფურცლებიდან, თუ იმპროვიზირებული შეხვედრების დროს დამაჯერებლად აფრქვევდნენ სარფიანად გაყიდულ აღფრთოვანებას ჯერ არ არსებულ, ზეპირ განაცხადებში ლაჟვარდფერებად წარმოდგენილ დოკუმენტზე. კანონპროექტმა ელვის სისწრაფით შემოირბინა პარლამენტის საკომიტეტო დერეფნები, თითქმის ცარიელ სხდომათა დარბაზში პრინციპულ პოზიციებსაც (პირველი განხილვა) უყარეს კენჭი და უკვე მეორე მოსმენითაც (მუხლობრივად) მიიღეს, რაც იმას ნიშნავს, რომ მას საშემოდგომო სესიაზე, ფაქტობრივად, არსებული სახით დაამტკიცებენ. ექსპერტთა ნაწილი თავიდანვე გულცივად შეხვდა ამ ფაქტს და დღემდე გამოხატავს მკვეთრად უარყოფით დამოკიდებულებას.

ასეთი რეციდივი სულაც არ არის ჯერარნახული. სახელისუფლებო გუნდი ცდილობს გაიმყაროს თავისი „უპირატესობა“, ოპონენტმა კი, როგორც ყოველთვის, უნდა შენიშნოს შავი ლაქებიც. ამ „იდილიის“ ლოგიკური შედეგი კონსესუსამდე უნდა მიდიოდეს, თუმცა, ზოგადად აღიარებული პრაქტიკისგან განსხვავებით, აქ „ქარავანი მიდის“, არავისი მოსმენა არ სურს, შავზე - თეთრიაო, გაიძახის და დაიჯერეო - ძალადობს.

გასაკვირი ისაა, რომ აგვისტოს ნაცვლად, ახალი კოდექის მიღება სექტემბრამდე გადაიდო - ისეთი ტემპით იყო სტარტი აღებული, დაპირების თანახმად, ფინიში კვირიკობისთვეს არ უნდა გასცდენოდა. ერთის მხრივ, ეს კარგია, შემოდგომა ჯერ კიდევ შორს არის - აგვისტოს ცხელმა (ყველანაირი გაგებით) დღეებმა უნდა გადაიაროს, მანამდე კი შეიძლება, როგორც პროექტზე, ისე ვიმსჯელოთ, აღვნიშნოთ ამ აქტის ნაკლოვანი, თუ კატეგორიულად მიუღებელი მხარეები.

ყველაფერს თავისი სახელი უნდა დაერქვას!

აქედან ის შვება შეიძლება მივიღოთ, რომ იქ, ზევით, ვინმე მაინც ჩაფიქრდება - ყველაფერი კარგად ვერ არის; სხვებმა შეიძლება საღათას ძილ-ბურანს თავი წაართვას, გამოფხიზლდეს, დაინახოს: როგორ აყრიან თვალებში ნაცარს; გადამხდელი კი, პირში წყალს თუ ჩაიგუბებს, მერე მიხვდება რა საკენკიც დაუყარეს, ყულფის რკალი სუნთქვას რომ გადაუკეტავს.

საქმე იმაშია, რომ ახალი კოდექსის პროექტი კონდიციური, დასრულებული სახით ფაქტობრივად არავის უნახავს: უკვე რევოლუციურად იყო მონათლული, როცა ავტორმა - ფინანსთა სამინისტრომ, პირველად სამუშაო ვარიანტი mof.ge-ზე განათავსა და გაიძახოდა: ეს ის არ არის!.. ბიზნესმენებთან და გადამხდელებთან შეხვედრებზე გამოთქმულ შენიშვნებს შევიტანთ, თქვენს წინადადებებსაც გავითვალისწინებთ და ორ-სამ კვირაში საბოლოო ვარიანტს გამოვაქვეყნებთო; მოგვიანებით, კანონპროექტის ინიციატორმა - საქართველოს მთავრობამ ახალი ინტერპრეტაცია განათავსა თავის ვებგვერდზე. აქ უკვე ჩანდა, რა სატყუარაც მიმოაბნია მთავარმა შემოქმედმა ამ დოკუმენტის მოლიპულ კლაკნილებში, მაგრამ ისიც აცხადებდა, პარლამენტს გადამუშავებულ, დახვეწილ ვარიანტს წარვუდგენთო; პარლამენტში ვინ რა განიხილა (თუ წაიკითხა ვინმემ საერთოდ), პირადად ჩემთვის უცნობია, ის კი დავინახე (და საგულისხმოა), რომ მეორე მოსმენაზე ოპონენტების (ოპოზიციას, გასაგები მიზეზების გამო, არ ვახსენებ) ცხარე წინააღმდეგობის მიუხედავად, მხოლოდ 5 ხმა არ დაეთანხმა უმრავლესობის ნებას. ეს კოდექსი ამოქმედდება 2011 წლის 1 იანვრიდან. ამავე სხდომაზე (უმრავლესობამ 6 ხმის წინააღმდეგ) ამ კოდექსიდან მნიშვნელოვანი სიახლეები მესამე მოსმენითაც მიიღო და ცალკეული მუხლები 1 აგვისტოდან უკვე ამოქმედდა, ზოგიერთი მუხლი კი 1 სექტემბრიდან შევა ძალაში.

ერთი კი ცხადია, განმარტებით ბარათში, რომელმაც კანონპროექტი შეაცილა პარლამენტში, სხვა რამ წერია (თუ აქვს ძალა ამ დოკუმენტს საერთოდ), დაანონსებულ განაცხადებს გამაბრუებელი დაპირებები მოჰქონდა მსმენელამდე, ფაქტობრივ შედეგებს კი ეშაპოტზე ავყავართ თვალებახვეულნი.

არაფერი ახალი და რაციონალური, ქვეყნის აღმშენებლობას რომ წარუძღვება და გადამხდელს მალამოდ მოეცხება, ამ პროექტში (ფაქტობრივად მიღებულ ახალ საგადასახადო კოდექსში) არ არის: დღეისთვის წარმოდგენილ ვარიანტში, რბილად რომ ვთქვათ, ბევრი ისეთი ხარვეზია, რომელიც ქვეყნის საგადასახადო პოლიტიკას უარესობისკენ მიაქანებს. ის ახლოსაც არ მიდის ბოლო პერიოდში ხელისუფლების მიერ სოფლის მეურნეობის, ტურიზმის, მცირე მეწარმეობის განვითარების, ინვესტიციების შემოსვლის წახალისების მიმართულებით გაცხადებულ პრიორიტეტებთან. ამ სფეროების მდგომარეობა ფაქტობრივად მძიმდება, მოსახლეობისა და სამეწარმეო სუბიექტების საგადასახადო ტვირთი იზრდება - ცალკეული მიმართულებით უარესდება საშემოსავლო გადასახადითა და აქციზით დაბეგვრის რეჟიმი, უფრო მკაცრი (ულმობელი) ხდება ადმინისტრირების მექანიზმი, გამარტივების ნაცვლად, კოდექსის დებულებები გართულდა და არც ორაზროვანი (ურთიერთგამომრიცხავი) მუხლებისგან განთავისუფლდა, მკვიდრდება ახალი ინსტიტუტები (თუ სტრუქტურები), რომლებიც ადმინისტრირების დანამატი უფროა, ვიდრე, გადამხდელის ინტერესების დაცვის მუხტის მატარებელი ნოვაცია.

ერთი სიტყვით, ცვლილებები შეეხო როგორც ფისკალურ სივრცეს, ასევე, გადასახადების ადმინისტრირების ინსტიტუციონალურ საკითხებს და საბოლოო შედეგებზე ექსპერტთა ვარაუდი ორივე მიმართულებით არაოპტიმისტურია. მათი ასეთი განწყობა არ გახლავთ ახირება, დაუნახაობა, დაპირისპირების ჟინი, თუ განჭვრეტის უუნარობა. ცხადია, არსებობს საკმარისი არგუმენტაციაც, თუმცა, შორს წასვლა არაა საჭირო, თავად დოკუმენტია ისეთი: თვითონ ყვირის რაცაა; ისეთ ფერებშია გადაწყვეტილი, წელიწადის არც ერთ დროს არ შეჰფერის; შეფუთულია ისე, შიგთავსიც კარგად ჩანს და ფართო ჭუჭრუტანიდან შუბის წვერიც იმზირება - ერთს გაიძახიან და მეორე კეთდება. ხელისუფლება თუ ვერ გრძნობს ამას, არ ნიშნავს: სხვას ლიბრი გადაეკრა თვალებზე; თუ იცის და მაინც დგამს ამ ნაბიჯს, შეგნებულ, მიზანმიმართულ ინტრიგასთან (სხვა სიტყვას არ ვიხმარ) გვაქვს საქმე და თუ ეს ასე არაა, მაშინ, მით უარესი...

ერთი გადაკითხვაც საკმარისია, რომ ახალ საგადასახადო კოდექსს რევოლუციურის იარლიყი ჩამოსცილდეს და თუ ოდნავ მაინც მიატან სიფხიზლეს, ვირტუალური სამყაროდან თავადვე დაეშვები დაბლა, სხვისგან შეშველება არ დაგჭირდება.

ზემოაღნიშნული ვინმეს რომ არ მოეჩვენოს გადამლაშებად, მოდით, ერთად მივადევნოთ თვალი (და ყურიც), რასთან გვაქვს საქმე სინამდვილეში. დავიწყოთ იქიდან, თუ რამ განაპირობა ახალი კოდექსის მიღება.

განმარტებითი ბარათის შესავალში (ზოგადი ინფორმაცია კანონპროექტის შესახებ) მისი ავტორი და ინიციატორი აცხადებს: „დღეისათვის მოქმედი საგადასახადო კოდექსის მიღებიდან ჩამოყალიბდა გარკვეული ხარვეზები როგორც დაბეგვრის, ისე ადმინისტრირების კუთხით, ამასთან, აუცილებლობას წარმოადგენს დაბეგვრის ახალი რეჟიმის შემოღება მიკრო და მცირე ბიზნესისთვის. საგადასახადო და საბაჟო სამსახურების გაერთიანებამ კი განაპირობა საგადასახადო და საბაჟო ნორმების ერთ კანონში გაერთიანება.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მოქმედი საგადასახადო კოდექსი საჭიროებდა მუხლების 95%25-ში ცვლილებების შეტანას, რამაც განაპირობა საგადასახადო კოდექსის ახალი ვერსიის მომზადება.

კანონის პროექტის მიზანია მოხდეს არსებული ხარვეზების აღმოფხვრა და არსებული რეალობის გათვალისწინებით არსებული სისტემის დახვეწა და ოპტიმიზაცია. ამასთან, იქმნება ერთიანი უნიფიცირებული დოკუმენტი, რომელშიც გაწერილია, საზღვრის გადაკვეთიდან დაწყებული ლიკვიდაციით დასრულებული, გადასახადის გადამხდელი საქმიანობის მარეგულირებელი ყველა საგადასახადო პროცედურა თუ ნორმა.“

თუ ტექსტის გამართულობას არ ჩაუჟინდებით, აქედან ფრიად საინტერესო (სასიკეთო, საყურადღებო) განზრახვას ამოიკითხავს ყველაზე კრიტიკულად განწყობილი ოპონენტიც კი. თუმცა, აქ პრობლემა სწორედ იმაში ვლინდება, რომ ასე მოწოდებული რაციონალური აზრიდან შემდგომ სულ სხვა, საპირისპირო მოქმედებები, გარკვეული წრის, ან პირთა ჯგუფის ინტერესების უზრუნველყოფის ღონისძიებები თუ გადაწყვეტილებები იხლართება.

მგონია, დამეთანხმებით, რომ მოქმედი საგადასახადო კოდექსი მართლაც საჭიროებს ხარვეზებისგან განთავისუფლებას, დახვეწასა და ოპტიმიზაციას. სავსებით მისაღებია ერთიან უნიფიცირებულ დოკუმენტში მოექცეს გადასახადის გადამხდელის საქმიანობის მარეგულირებელი ყველა საგადასახადო პროცედურა თუ ნორმა. ამ მხრივ, ახალი კოდექსის მიღების განზრახვას ვერ დაიწუნებ. მაგრამ ამასთან, უნდა გვესმოდეს, რომ საგადასახადო კოდექსი არ არის რიგითი დოკუმენტი, რომელიც არეგულირებს მხოლოდ საგადასახადო ვალდებულების შესრულებასთან დაკავშირებულ სამართლებრივ ურთიერთობებს. მის გამართულობაზე ბევრადაა დამოკიდებული სახელმწიფოს ფუნქციების უზრუნველყოფა, ქვეყნის მდგრადი, ეკონომიკური განვითარება, სოციალური კეთილდღეობის ამაღლება და მრავალი სხვა.

ზოგადად, საგადასახადო კოდექსს შემდეგი სამი ფუნქცია აკისრია: ფისკალური; ბაზრის დაცვა; მეწარმეობის ხელშეწყობა. საგადასახადო კოდექსი, როგორც ამ ფუნქციების აღმსრულებელი, არის სტრატეგიული, შორს გამიზნული დოკუმენტი. ის არ უნდა ემსახურებოდეს მიმდინარე პრობლემების გადაჭრას, საშუალო და მოკლევადიანი პერსპექტივის ამოცანების გადაწყვეტას. ამდენად, მის მიმართ დამოკიდებულება განსაკუთრებულად ფაქიზი, პრაგმატული, რაც მთავარია, განვითარებაზე და სტაბილურობაზე ორიენტირებული უნდა იყოს!

ჩვენს შემთხვევაში, აგერ უკვე რიგით მესამე კოდექსი სადაცაა ამოქმედდება. მუდმივმა, დაუფიქრებელმა ექსპერიმენტებმა, ათასობით ცვლილებებმა და გაუმართლებელმა დამატებებმა მისი ორი წინამორბედი უფრო და უფრო დააშორა ძირითად დანიშნულებას, პოლიტიკური სპეკულაციის საგნად, სადამსჯელო და მორჩილების უზრუნველმყოფ ინსტრუმენტად გადააქცია, გააუბედურა და ბიზნესს ჩამოაშორა ათასობით მეწარმე. არა და, ყოველი მორიგი სახეცვლილების შემდეგ ცხადდებოდა, რომ ჩვენი საგადასახადო კანონმდებლობა არის უაღრესად რევოლუციური, ულტრალიბერალური, სწორუპოვარი მთელს პოსტსაბჭოურ სივრცეში.

საგადასახადო კოდექსის ახალი ვერსია უფრო მეტ ხარვეზებს და პრინციპულად მიუღებელ დებულებებსაც შეიცავს. ამდენად, მალევე გახდება საჭირო მისი სრულყოფა და დახვეწა. წავა და წავა კვლავ ცვლილებების ნიაღვარი. ოქტომბერში თუ არა, წლის ბოლომდე მასშიც ვიხილავთ არაერთ „რევოლუციურ ნოვაციას“. მით უმეტეს, ქვეყნის ძირითადი კანონის ახალი რედაქციის მიღების შემდგომ ისედაც საჭირო გახდება მისგან გამომდინარე კანონებისა და კანონქვემდებარე აქტების გადახალისება.

საგადასახადო კანონმდებლობის არასტაბილურობა, მასში ყოველდღიურად ცვლილებებისა და დამატებების შეტანა ძვირად გვიჯდება, უარყოფითად აისახება ბიზნეს გარემოზე, გადამხდელის საქმიანობაზე, საერთოდ - ეკონომიკის განვითარებაზე, ამის ათასობით მაგალითიც გვაქვს და მწარე გამოცდილებაც (ცუდი ისაა, რომ სხვისი მოსმენა არ გვინდა და საკუთარ წაბორძიკებაზეც ვერ ვახერხებთ შესაბამისი დასკვნების გაკეთებას).

საგადასახადო კოდექსის ახალი ვერსიის შემუშავებაში თურმე (როგორც განმარტებით ბარათშია აღნიშნული), მონაწილეობდნენ მხოლოდ საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს თანამშრომლები და როგორც ირკვევა, მასში სხვა (ექსპერტები, არასამთავრობო ან/და საერთაშორისო ორგანიზაციები) არ ჩარეულა. საქმეც ამაშია... თავისთავად ეს ფაქტი, რომ კანონპროექტი ვიწრო უწყებრივი (მხოლოდ ფინანსთა სამინისტროს) მეცადინეობის შედეგია, მეტყველებს მის ცალმხრიობაზე. ფინანსთა სამინისტროს ნაკლებად აწუხებს რამდენად ცუდია საგადასახადო კოდექსი ბიზნესისთვის და ეკონომიკური განვითარებისთვის, რაც ლოგიკურიცაა. მისი უმთავრესი მიზანი საშემოსავლო გეგმის შესრულებაა და რა გასაკვირია, ყველა ნაბიჯი, წინადადება თუ ბწკარედი ამ სულისკვეთებით იყოს გაჟღენთილი. ამიტომ, განეიტრალებისთვის, სულ ცოტა, ამ საქმეში ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო მაინც უნდა იყოს ჩართული.

ასეთი დოკუმენტი კულუარებში არ უნდა იქმნებოდეს!

დაუშვებელია ცალმხრივი, უდიერი, გაუაზრებელი, იმპულსური დამოკიდებულება საგადასახადო კოდექსის (და არა მარტო მის) მიმართ!

ვატყობ, გაგვიგრძელდა ზოგად-თეორიულ ასპექტებზე მსჯელობა, უფრო კონკრეტულზე შევჩერდეთ: ახალი საგადასახადო კოდექსის პროექტის მთავარ პრიორიტეტებად საგადასახადო სისტემის მიმართ ნდობის ამაღლება, გონივრული ადმინისტრირების განხორციელება, სტაბილური საგადასახადო გარემოს ჩამოყალიბება, ბიზნესის მაქსიმალურად ლეგალიზება, მცირე ბიზნესისთვის საგადასახადო ტვირთის შემსუბუქება და კანონის ორმაგი ინტერპრეტირების გამორიცხვა სახელდება. ვნახოთ, რა მივიღეთ ამ მიმართულებით.

საგადასახადო კოდექსის ახალი ვერსიაში, ერთი შეხედვით, მართლაც არის სიახლეები: საგადასახადო ომბუდსმენი (მუხლი 42), წინასწარი გადაწყვეტილება შესასრულებელი საგადასახადო ვალდებულების თაობაზე (მუხლი 47), პირადი საგადასახადო აგენტი (მუხლი 73), მიკრო და მცირე ბიზნესის ცნებები (მუხლები 83-95), იმპორტის გადასახადი საბაჟო გადასახადის ნაცვლად (მუხლი 194), საქართველოს ეკონომიკურ ტერიტორიაზე საქონლის გადაადგილება (თავი XXX), აუდიტორთა საბჭო (მუხლი 267), ცალკეული კატეგორიის გადამხდელების კვარტალურ დეკლარირებაზე და გადასახადის გადახდაზე გადასვლა (მუხლი 308/7) და სხვა, რაც მთლიანობაში საგადასახადო კოდექსის მცირე ნაწილია, დანარჩენი კი უცვლელად გადმოდის მოქმედი კოდექსიდან. ამ „სიახლეების“ ჩამონათვალი, უდავოდ, შთამბეჭდავია, მაგრამ თუ ჩავუღრმავდებით, ფაქტობრივად არც ერთი არ იმუშავებს გადამხდელის (სამეწარმეო სუბიექტის) სასიკეთოდ - მხოლოდ მოჩვენებითი ეფექტის მოსახდენადაა კოდექსის ნორმებში მიმობნეული.

ჩვენც მივყვეთ თანმიმდევრულად და ვნახოთ: „რა სიკეთე მოაქვს მამალს“?

კოდექსის პროექტით შემოდის ომბუდსმენის ინსტიტუტი - მუხლი 42, რომელშიც აღნიშნულია: „საგადასახადო ომბუდსმენი ზედამხედველობას უწევს საქართველოს ტერიტორიაზე გადასახადის გადამხდელთა უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების დაცვას, ავლენს მათი დარღვევის ფაქტებს, ხელს უწყობს დარღვეული უფლებების აღდგენას. საგადასახადო ომბუდცმენის უფლებამოსილება, მისი საქმიანობის ძირითადი პრინციპები და ფორმები განისაზღვრება საქართველოს მთავრობის დადგენილებით“.

როგორც აქედან აშკარად ჩანს, ომბუდსმენის ინსტიტუტის არსებობის არსი ისაა, რომ საჭიროების შემთხვევაში დაუპირისპირდეს მთავრობასაც კი და მისი გადაწყვეტილებები გააპროტესტოს. მაგრამ თუ კი ომბუდსმენს უფლებებს განუსაზღვრავს და დანიშნავს აღმასრულებელი ხელისუფლება, მაშინ, ის მის დაკრულზე იცეკვებს, რათქმაუნდა, ან რატომ უნდა დანიშნოს პრემიერმა ისეთი კადრი, ომბუდსმენის თანამდებობაზე, რომელიც მისი ნაბიჯების წინააღმდეგ წავა, ან რატომ მიანიჭებს მას ისეთ უფლებებს, რომ სერიოზულად შეუქმნას პრობლემები?! ამდენად, ეს მუხლი ფაქტობრივად ვერ იმუშავებს. ცხადია, შეიძლებოდა ამ მუხლის სხვა რედაქციით მიღება, ვთქვათ, უფლება-მოსილების და დანიშვნა-განთავისუფლების საკითხი გადაეწყვიტა პარლამენტს, კანდიდატურის წარდგენის კვოტა გადაცემოდა ოპოზიციას (რაც მორჩილი უმრავლესობის პირობებში ფაქტობრივად არარეალურია, მაგრამ მაინც...).

განსაკუთრებული ოვაციები დაიმსახურა შემოსავლების სამსახურისთვის წინასწარი გადაწყვეტილების მიღების უფლების მინიჭებამ (მუხლი 47). ადრე და ახალი ვერსიითაც, საგადასახადო ორგანოს წერილობით განმარტებას არ ჰქონდა ნორმატიული აქტის ძალა და წარმოადგენდა რეკომენდაციას (რაც სავსებით სწორია: ვის მიერაც არ უნდა იყოს განმარტება გაცემული, ის კანონზე მაღლა ვერ დადგება). ამდენად, ასეთი ჩანაწერი გადამხდელებს უქმნიდა პრობლემას. გამოსავალი მოიძებნა იმაში, რომ გადამხდელის წერილობით მიმართვაზე შემოსავლების სამსახურს შეუძლია გასცეს დასკვნა (წინასწარი გადაწყვეტილება) თუ როგორ უნდა დაიბეგროს დაგეგმილი, ან უკვე განხორციელებული ოპერაციები და თუ პირი იმოქმედებს წინასწარი გადაწყვეტილების შესაბამისად, საგადასახადო ორგანოს მიერ მის მიმართ საწინააღმდეგო გადაწყვეტილების მიღება და გადასახადის ან/და სანქციის დარიცხვა არ განხორციელდება. ამ გადაწყვეტილებას ზუსტად ასე (ან ამ შინაარსით) აანონსებდნენ და იქმნებოდა შთაბეჭდილება, რომ ხელისუფლებას უზრუნია გადამხდელის ინტერესების უზრუნველსაყოფად.

ჩემის აზრით, ეს არის ერთერთი პრინციპულად მიუღებელი სატყუარა: ჯერ ერთი - საგადასახადო კოდექსი მარტივი, ყველასთვის გასაგები, ადვილად აღსაქმელი უნდა იყოს და არ საჭიროებდეს დამატებით განმარტებებს; მეორე - წინასწარი გადაწყვეტილების მოპოვება პროცედურულად დროში გაწელილი „ფუფუნებაა“ - უნდა გამოიცეს მოთხოვნის წარდგენიდან არა უგვიანეს 60 დღისა. ის არ ვრცელდება პირის მიერ განხორციელებული იმ ოპერაციის მიმართ, რომლის მიხედვითაც, წარდგენილია დეკლარაცია, ან დარღვეულია დეკლარირების ვადები; წინასწარი გადაწყვეტილება საჭიროებს საქართველოს ფინანსთა მინისტრთან შეთანხმებას. ამასთან, ამ გადაწყვეტილების გამოცემის წესსა და პირობებს განსაზღვრავს ფინანსთა მინისტრი. წინასწარი გადაწყვეტილება შეიძლება გაუქმდეს: თუ პირის მიერ წარმოდგენილი ფაქტები არასრულია ან/და არასწორია; თუ ნორმა შეიცვალა და მესამე - წინასწარი გადაწყვეტილების მოპოვება ფასიანია და თანაც ის იაფი არ ღირს (ეს ბევრმა არ იცის). ეს ნორმა ჯერ კიდევ არ იყო ძალაში შესული, რომ საქართველოს მთავრობის 2010 წლის 31 მაისის №149 დადგენილებით, შემოსავლების სამსახურის მიერ მომსახურების გაწევისთვის საფასურებისა და მათი განაკვეთების შესახებ 2010 წლის 30 მარტის №96 დადგენილებაში შევიდა ცვლილებები და საგადასახადო ორგანოს წინასწარი დასკვნა საგადასახადო კანონმდებლობის გამოყენებასთან დაკავშირებით, 10 დღეზე მეტ ვადაში, 1 000 000 ლარზე მეტი კაპიტალის მქონე ან/და 10 000 000 ლარზე მეტი წლიური ბრუნვის მქონე პირებისთვის ღირს 30 000 ლარი, ხოლო სხვა პირებისთვის კი - 15 000 ლარი.

ხომ ხედავთ, ამ ნორმის შემოღებას ფაქტობრივად შედეგი არ მოაქვს. ამ ნორმით ვერ ისარგებლებს მიკრო და მცირე მეწარმე, ვერც საშუალო ფენის ბიზნესი - უბრალოდ, ძვირია. გარდა ამისა, ორი თვე თუ უცადე პასუხს, შესრულებული ოპერაციის დეკლარირების დრო მოვა და ისედაც გაიჭყლიტები; რომც მიიღო სანატრელი პასუხი, შეიძლება შეგიცვალონ, ან, თუნდაც გაგიუქმონ. დააკვირდით, გაუქმების საფუძველს: რატომ უნდა მიიღონ წინასწარი გადაწყვეტილება ბრმად, არასრულ ან/და არასწორ ფაქტებზე დაყრდნობით? შემოსავლების სამსახურმა არ უნდა იცოდეს, შეიცვლება თუ არა ნორმა? გაიძახიან: ნორმის ინტერპრეტაციის საშუალება არ იქნებაო, ამაზე მეტი გინდა? ჯერ ფულს გადაგახდევინებენ, წინასწარ გადაწყვეტილებას მოგცემენ, მოგვიანებით გეტყვიან, რა ვქნათ ბატონო, ნორმა შეიცვალაო. მოკლედ - როგორც ნახეთ, წინასწარი გადაწყვეტილება გადამხდელის საამებლად არ არის მიღებული.

სიტყვამ მოიტანა და მომსახურების ანაზღაურების საკითხი ოდნავ უნდა განვავრცო: ყველა სხვა სიკეთესთან ერთად, რაც „საგადასახადო სისტემის დახვეწამ“ მოიტანა, ისაა, რომ საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური 2010 წლის აპრილიდან საჯარო სამართლის იურიდიული პირი გახდა. იგი დაადგა „კომერციალიზაციის“ და თვითდაფინანსების გზას: საგადასახადოს ჩინოვნიკები საბიუჯეტო დაფინანსების გარდა, დამატებით ხელფასს მათ მიერ მეწარმეებზე დარიცხული და ამოღებული გადასახადებიდან პროცენტის სახით მიიღებენ. შემოსავლების სამსახურს, სხვა სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობისა და დანიშნულების ამოცანების შესრულების გარდა, სხვა „მომსახურების“ გაწევის ფუნქციაც მიენიჭა და არქივიდან ცნობების გაცემა, წლიური დეკლარაციის ასლის აღება, წარმოშობის სერთიფიკატის გაცემა და ა.შ. ამიერიდან უკვე უფულოდ არ ხდება - შემოსავლების სამსახურის მიერ მომსახურების გაწევისთვის დაწესებულია საფასურები და განაკვეთებიც სოლიდურია.

ის ნოვაციები, რომლებსაც აანონსებდნენ როგორც რევოლუციურს და გადამხდელის ხსნას, მათ შორის: პირადი აგენტის მომსახურება, გადამხდელის ინიციატივით საგადასახადო შემოწმების ჩატარება, სასაქონლო მატერიალური ფასეულობების ჩამოწერის აქტის შედგენაში შემოსავლების სამსახურის წარმომადგენლის მონაწილეობა, საგადასახადო ორგანოს წინასწარი დასკვნა საგადასახადო კანონმდებლობასთან დაკავშირებით, დღეს ფასიანია - ფულს იღებენ დღისით, მზისით... რა უბედურებაა?!..

ეს, ვფიქრობ, ყველაზე ცუდი, არაეფექტური და არარაციონალური გადაწყვეტილებაა. გადასახადების გადამხდელები გადასახადებს იმიტომ იხდიან, რომ სახელმწიფომ თავისი ფუნქციების შესრულება, სახელმწიფო აპარატის გამართული საქმიანობა უზრუნველყოს და არა დამატებითი შემოსავლების მისაღებად სავაჭრო ბუტიკი გახსნას. საგადასახადო ორგანოს თუნდაც ნაწილობრივ თვითდაფინანსებაზე გადაყვანა არალეგალური საკუთარი სარჩო-საბადებლის მოპოვების უფლების დაკანონებას, მოტივაციის გაჩენას, რეკეტის „თანამედროვე“ ფორმების აღმოცენებას და დამკვიდრებას უფრო ჰგავს, ვიდრე საგადასახადო სისტემის დახვეწას.

მიკრო და მცირე ბიზნესის ცნებებზეც (მუხლები 83-95) უნდა შევჩერდე.

არბებულია მოლოდინი იმისა, რომ ამ მხრივ გადამხდელებმა რაღაც ახალი და ხელშეწყობა მიიღეს. სპეციალური დაბეგვრის რეჟიმი ვრცელდება მხოლოდ ფიზიკურ პირებზე (და არა სხვა ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმის სამეწარმეო სუბიექტზე), რომლებიც მიკრო და მცირე ბიზნესის სტატუსს მიიღებენ. იურიდიულ პირებს ამ კატეგორიაში მოხვედრის შესაძლებლობა არ ექნება. საქმიანობის სახეები ჯერ უცნობია და მას განსაზღვრავს საქართველოს მთავრობა. ამასთან, აღმასრულებელ ხელისუფლებას ენიჭება უფლება აკრძალოს მიკრო და მცირე ბიზნესის სტატუსის მქონე პირის მიერ ცალკეული საქმიანობის განხორციელება ან არ მიანიჭოს მათ შესაბამისი სტატუსი ასეთი საქმიანობის ფარგლებში. მეტიც, საქართველოს მთავრობას უფლება აქვს განსაზღვროს შემოსავლის სახეები ასეთი საქმიანობის ფარგლებში.

მიკრო ბიზნესის სტატუსი შეიძლება მიენიჭოს ფიზიკურ პირს, რომელიც არ იყენებს დაქირავებულ პირთა შრომას და დამოუკიდებლად ეწევა ეკონომიკურ საქმიანობას, რომლის მიხედვითაც მის მიერ კალენდარული წლის განმავლობაში მისაღები ჯამური ერთობლივი შემოსავალი არ აღემატება 30 000 ლარს. ეს თანხა ძლიერ მცირეა - დღიური ერთობლივი შემოსავალი ასეთი პირებისა 80-82 ლარი შეიძლება იყოს გაწეული ხარჯების ჩათვლით. მიკრო ბიზნესის სტატუსის მქონე პირისგან საქონლის ან მომსახუ მომსახურების მყიდველ მეწარმეს არ შეეძლება ამ თანხის ხარჯად გატარება, თუნდაც დანახარჯი დოკუმენტურად იყოს დადასტურებული. ამდენად, ბიზნესის ეს წრე (თუ კი ბიზნესი ქვია ლუკმაპურის შოვნას) ფაქტობრივად, გარიყულია, მცირე და მსხვილი ბიზნესმენები თავს შეიკავებენ მიკრო მეწარმეებთან ეკონომიკური ურთიერთობისგან.

მიკრო მეწარმეები არ იბეგრებიან და მათ არ ექნებათ სალარო აპარატების გამოყენების ვალდებულება, მაგრამ ისინი ცალსახად არ არიან თავისუფალნი აღრიცხვისგან და კონტროლისგან. მიკრო ბიზნესის სტატუსის მქონე პირი პირველადი საგადასახადო დოკუმენტის გამოწერისას, ვალდებულია დოკუმენტებში მიუთითოს მისი სტატუსი და სტატუსის სერთიფიკატის ნომერი. მან, მისთვის, ან მის მიერ გამოწერილი დოკუმენტები, სავალდებულოა, რომ შეინახოს.

საგადასახადო ორგანოს უფლება აქვს მიკრო ბიზნესის სტატუსის მქონე პირის შემოსავლები განსაზღვროს არაპირდაპირი მეთოდებით ფინანსთა მინისტრის მიერ განსაზღვრული წესით, ანუ, ფინანსთა სამინისტროს წარმომადგენელთა მიერ მიკრო მეწარმეთა ბრუნვა შესაძლებელია სუბიექტურად შეფასდეს.

ზოგადად, ასეთი მიდგომისას, ცუდი ისაა, რომ ამ რეჟიმიდან გამოსვლის მოტივაციაც ნაკლებად მიმზიდველია და კორუფციული გარიგების შესაძლებლობები მატულობს. სხვათა შორის, მოქმედი საგადასახადო კოდექსის მიხედვით, მართალია, მიკრო მეწარმის სტატუსი არ ჰქონდათ, მაგრამ სავარაუდოდ, ამ წრისთვის მისაკუთვნებელი კატეგორია (სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის მოყვანა, რომელიც ხორციელდება ტრაქტორებით, ან კომბაინებით, მესაათე, მკერავი, ფეხსაცმლისა და ტყავის ნაწარმის რემონტი, სამდივნო და მთარგმნელობითი მომსახურების გაწევა, თმის დაბანა, შესწორება და კრეჭა, დაწყობა, შეღებვა, შეფერადება, დახვევა, გასწორება და ანალოგიური სამუშაოები მამაკაცებისთვის და ქალებისათვის, აგრეთვე გაპარსვა და წვერის შესწორება და სხვა (ჩამოთვლია 168-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის „ლ“ პუნქტში) ადრე უკეთეს დაბეგვრის რეჟიმში იყვნენ, არ იხდიდნენ გადასახადს და არც არავინ აწუხებდა.

ბევრად უფრო გაურკვეველი სიტუაციაა მცირე მეწარმეებთან დაკავშირებითაც: ეს სტატუსი შეიძლება მიენიჭოს მეწარმე ფიზიკურ პირს, რომლის ჯამური ბრუნვა კალენდარული წლის განმავლობაში არ აღემატება 200000 ლარს. ისინი გადასახადს იხდიან შემოსავლის 3-5 %25-ის ფარგლებში და თურმე ეს შემოსავალი, არც მეტი, არც ნაკლები, შედგება საქართველოში არსებული წყაროდან მიღებული ერთობლივი შემოსავლებისგან, გარდა ხელფასის სახით მიღებული შემოსავლებისა (იხ. მუხლი 90/3). სხვა რაიმე შეღავათი მათზე არ ვრცელდება. მცირე საწარმო ექვებდებარება განსაკუთრებულ კონტროლსა და საგადასახადო ვალდებულების ადმინისტრირების მკაცრ რეჟიმს.

კოდექსში 92.1-ე მუხლი გვეუბნება, რომ მცირე ბიზნესს უფლება აქვს, არ აწარმოოს შემოსავლებისა და ხარჯების აღრიცხვა. ამავე მუხლის მე-7 პუნქტში კი წერია, რომ მცირე ბიზნესმა უნდა აწარმოოს ხარჯების აღრიცხვის ჟურნალი, რომლის წარმოების წესს ადგენს ფინანსთა მინისტრი (ხომ არის ეს „ჭრელო პეპელა?!“..).

მცირე ბიზნესის მიერ საგადასახადო წლის განმავლობაში მიღებული ზარალი მომდევნო წელს არ გადაიტანება, თუ არ ხდება სპეციალური დაბეგვრის რეჟიმიდან გამოსვლა. ამდენად, განსაკუთრებულ პრივილეგიებს მცირე მეწარმე ვერ იგრძნობს, პირიქით, მისი ამ სტატუსის გამო, მას მუდმივად დაყვედრებული ყურადღების ქვეშ მოუწევს თავისი პრობლემების დემონსტრირება და დაცვა.

ახალ საგადასახადო კოდექსში განსაკუთრებულად თვალშისაცემია მეწარმის და სახელმწიფოს ურთიერთობა. სახელმწიფოს მეწარმის მიმართ თითქმის არანაირი ვალდებულება არ გააჩნია. მეწარმეს კი უმნიშვნელო წვრილმანიც, უნებლიე შეცდომა, მცირედი დაგვიანება არ ეპატიება. ვერც თავს დაიცავს, რამდენადაც დავის განხილვის მექანიზმი, აუდიტორული საბჭოს კომპეტენციის და უფლებამოსილების ჩათვლით, აღმასრულებელი ხელისუფლების სრულ კონტროლქვეშაა. მაგალითად, მხოლოდ ერთი ასეთი შემთხვევა განვიხილოთ: თუ სახელმწიფოს მეწარმის მიმართ რაიმე დავალიანება დაუდგინდა, მას თავისუფლად შეუძლია გაწერილ ვადაში ეს თანხა არ გადაიხადოს, თუნდაც ეს საკითხი სასამართლოს მიერ მეწარმის სასარგებლოდ იყოს გადაწყვეტილი. სახელმწიფოს მეწარმისთვის დასაბრუნებელი ზედმეტად გადახდილი თანხის უზრუნველყოფის ვალდებულება არ აკისრია!

პროექტში დეტალურადაა აღწერილი, თუ რა შემთხვევაში, რა ვადებში უბრუნდებათ მეწარმეებს ზედმეტად გადახდილი თანხა სახელმწიფოსგან, მაგრამ არსად არ ჩანს - რითაა უზრუნველყოფილი სახელმწიფოს ვალი მეწარმის მიმართ. თუ სახელმწიფო არ ენდობა მეწარმეს და რისკების შემცირებისთვის მის გადასახადს სხვადასხვა ქონებით უზრუნველყოფს, მეწარმე სახელმწიფოს სიტყვაზე უნდა ენდოს.

სახელმწიფოსგან განსხვავებით, მეწარმის საგადასახადო დავალიანების უზრუნველყოფის პირობები მეტად მკაცრია და სასტიკი. სახელმწიფო გადასახადის გადახდის ვადის მიხედვითაც პრივილეგირებულ მდგომარეობაშია. თუ იგი მოვალეა მეწარმეს, ზედმეტად გადახდილი თანხა, 3 თვის განმავლობაში დაუბრუნოს, მეწარმეს ახალი საგადასახადო კოდექსის 61-ე მუხლის მეორე პუნქტის მიხედმიხედვით, ეკისრება ვალდებულება, რომ გადასახადი დეკლარაციის წარდგენისთვის დადგენილ, ან საგადასახადო მოთხოვნიდან 20 დღის ვადაში გადაიხადოს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, დაჯარიმდება და თუ ჯარიმასაც არ გადაიხდის, მისი დავალიანება უზრუნველყოფის სახით სახელმწიფოს ქონებაში გადავა.

კიდევ ერთი - საყურადღებო და მნიშვნელოვანი. საგადასახადო კოდექსის ახალი ვერსიიდან კარგად ჩანს, რომ აღმასრულებელი ხელისუფლების უფლებამოსილება მკვეთრად იზრდება. საკანონმდებლო და სასამართლოს ფუნქციებიც კი მის ხელში გადადის. ჭრის და კერავს კიდეც, სახელური უკუღმა რომ მიაკეროს პერანგს, მოდის მიმართულებად ჩაითვლება და პოდიუმზე წარმატებითაც ჩაატარებენ მკერდსავსე მოდელებს, ამიერიდან ყველა გადამხდელმა ასეთი სახელური უნდა ატარონო, იტყვიან და უნდა დავიჯეროთ (შევასრულოთ) კიდეც!

შენიშვნების ეს ნაწილი ძალიან მცირეა იმასთან, რაზეც შეიძლება შევჩერდეთ, თუმცა, საჟურნალო შეზღუდული ფორმატი ამ ჯერზე მეტის თქმის შესაძლებლობას არ იძლევა. ჩვენ კონკრეტულ დეტალებს კიდევ დაუბრუნდებით. ექსპერტებთან ერთად, დეტალურად განვიხილავთ პრობლემურ საკითხებს და შემდეგ ნომრებში მოგაწვდით.

ამ ჯერზე კი, ერთგვარი შეჯამების სახით, შეიძლება ვთქვათ, რომ აშკარაა ახალი ხედვა, ზემოაღნიშნული რევოლუციური ნოვაციების დამკვიდრება „გადამხდელის ბედნიერებისთვისაა“ მოგონილი. საგადასახადო კოდექსი გაჟღენთილია სეთურის სულისკვეთებით - გადამხდელს ერთი გოჭი უნდა დაუტოვო მარტო, არ გაზულუქდება მერე და მორჩილად იქნება!

არავის უნდა ჰქონდეს იმის ილუზია, რომ ოდესმე ხელისუფლება იოტისოდენა დათმობაზე წავა და გადამხდელის მორჩილების აღვირს ზომაზე მეტად მიუშვებს.

ბორის ჭიჭინაძე,
სოხუმის აკაკი ჩხარტიშვილის სახელობის
ეკონომიკურ-ჰუმანიტარული
უნივერსიტეტის უფროსი მასწავლებელი

რამდენიმე მოსაზრება ახალ საგადასახადო კოდექსთან დაკავშირებით

ყველა ქვეყნის სახელმწიფოებრივად მოაზროვნე მთავრობის ძირითადი სურვილია (მიზანია) რაც შეიძლება ბევრი მეწარმე იყოს ქვეყანაში, ჰქონდეთ მათ ბიზნესის დაუბრკოლებლად კეთების საშუალება და არ ხდებოდეს ხელოვნური ჩარევები სხვადასხვა სტრუქტურების მხრიდან. მართალია, ბიზნესის კეთების პრიორიტეტებზე, ჩვენი მთავრობის მიერ გაცხადებულია, მიღებულია შესაბამისი კანონები და კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტები ბიზნესის ხელშეწყობის თაობაზეც, მაგრამ ხშირ შემთხვევაში მთავრობა და საკანონმდებლო ორგანო არ ითვალისწინებს პრეზიდენტის მიერ ინიცირებულ საკანონმდებლო ცვლილებებსდა განსხვავებულ გადაწყვეტილებებს ღებულობს.ასეთი გადაწყვეტილებები კი ხშირად ლეგალური ბიზნესისწარმოების შეფერხებას იწვევს და ბიზნეს სჩრდილოვანი (აღურიცხავი)ეკონომიკისკენ უბიძგებს.

პირდაპირ ვიტყვი: 1997 წელს მიღებულმა საგადასახადო კოდექსმა ვერ უზრუნველყო საქართველოში კონკურენტუნარიანი ბიზნესგარემოს შექმნა და ქართული ეკონომიკის კლანური დაყოფა გამოიწვია. სწორედ ამიტომ დადგა დღის წესრიგში ახალი საგადასახადო კოდექსის მიღება, რომელიც 2005 წლის 1 იანვრიდან შევიდა ძალაში. მართალია, დროთა განმავლობაში მათში რამდენიმე ათეული ცვლილება შევიდა, მაგრამ მთავარი, რაც მთავრობამ ახალი საგადასახადო კოდექსის მიღების შემდეგ ვერ გაითვალისწინა, ის იყო, რომ არ მოახდინა ძველი საგადასახადო კოდექსის მოქმედების შედეგად დაზარალებულ მეწარმეთა გათავისუფლება გადასახადებისგან, ანუ, არ გამოცხადდა ტოტალური საგადასახადო ამნისტიაა (რომელიც ყველა მეწარმეს თანაბრად შეეხებოდა). ამდენად, მეწარმეებს დღესაც უხდებათ 1997 წელს მიღებული კოდექსის შედეგად წარმოშობილი ვალების გადახდა (არადა, ხშირად ეს ვალები უიმედო ხასიათს ატარებს). საგადასახადო ორგანოები, მიუხედავად გადამხდელთა უმეტესობის გადახდისუუნარობისა, არ ახდენენ მათ ჩამოწერას მოქმედი კანონმდებლობის შესაბამისად, რაც ვადაგადაცილებული საგადასახადო დავალიანების ხელოვნურ ზრდას იწვევს. აუცილებელია ახალ საგადასახადო კოდექსში გავითვალისწინოთ აღნიშნული კატეგორიის პირებზე რიცხული დავალიანებების ჩამოწერა. როგორც ახლახან გახდა ცნობილი, მთავრობამ გამოაცხადა საგადასახადო ამნისტია საქართველოში მოქმედი ტელევიზიების მიმართ. მათ ჩამოეწერათ დაახლოებით 20 მილიონი ლარის ოდენობის საგადასახადო დავალიანება. ვფიქრობ, გადამხდელთა ასე დაყოფა (კატეგორიების მხრივ), ყოვლად დაუშვებელია, რაც საერთო ჯამში ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებაზე ნეგატიურად იმოქმედებს. აქვე მინდა მკითხველის ყურადღება მივაპყრო ერთ გარემოებას: საქართველოს პრეზიდენტმა პარლამენტში გამოსვლისას სამართლიანად აღნიშნა, რომ ყოვლად დაუშვებელია ბიზნესის დალუქვა (სამეწარმეო საქმიანობის შეჩერება) ფინანსთა მინისტრის წერილობითი თანხმობის (ბრძანების) გარეშე. პრაქტიკაში კი საპირისპირო ქმედებები ბევრია. სავაჭრო ობიექტების დალუქვა ხშირ შემთხვევაში ფინანსთა მინისტრის ბრძანების გარეშე ხდება. შემოსავლების სამსახურში განმარტავენ, რომ თითქოსდა, პრეზიდენტმა 2 დღით დალუქვა ნებადართულად ჩათვალა. არადა, მას (პრეზიდენტს) 2009 წლის ოქტომბერში პარლამენტში გამოსვლისას, სავაჭრო ობიექტის დალუქვასთან დაკავშირებით არანაირ ვადებზე არ უსაუბრია. აქედან გამომდინარე, ასეთი ხშირი დალუქვები აფერხებს სამეწარმეო საქმიანობის წარმართვას და ბიზნესის წარმოების შეფერხებას იწვევს (ხშირ შემთხვევაში ობიექტის დალუქვები თვეობით გრძელდება).

სამეწარმეო საქმიანობის ერთერთი შემაფერხებელი ფაქტორია საჯარო რეესტრში დაწესებული მოსაკრებლები ბიზნესის დაწყებისას, კერძოდ, ინდივიდუალური მეწარმის რეგისტრაციისთვის 1 სამუშაო დღის ვადაში საჭიროა 20 ლარის გადახდა, ხოლო, განცხადების შეტანისთანავე დარეგისტრირების შემთხვევაში - 50 ლარი, იურიდიული პირების შემთხვევაში, 1 სამუშაო დღის ვადაში დარეგისტრირების შემთხვევაში - 100 ლარი, განცხადების შეტანისთანავე დარეგისტრირების შემთხვევაში - 200 ლარი. ფასიანია მეწარმე სუბიექტის რეგისტრირებულ მონაცემებში ცვლილების რეგისტრაციაც: 1 სამუშაო დღის ვადაში - 100 ლარი, განცხადების შეტანისთანავე რეგისტრაციის შემთხვევაში კი 200 ლარი. ასევე ფასიანია რეგისტრაციის გაუქმება, ინდივიდუალური მეწარმეების შემთხვევაში, პირის გარდაცვალების, ან სასამართლოს მიერ გარდაცვლილად, ან ქმედუუნაროდ აღიარების შემთხვევაში 1 სამუშაო დღის ვადაში - საფასურის გარეშე, ხოლო სხვა შემთხვევაში - 100 ლარი, იურიდიული პირების შემთხვევაში 1 სამუშაო დღის ვადაში საფასური შეადგენს - 100 ლარს, განცხადების შეტანის დღესვე კი - 200 ლარს. როგორც ვხედავთ, სამეწარმეო საქმიანობის როგორც დაწყება, ასევე მისი შეწყვეტა ფასიანია და მეწარმის მხრიდან გარკვეული საფასურის გადახდას საჭიროებს. აქვე აღსანიშნავია ისიც, რომ მოსაკრებლების ასეთი პრინციპი ევროპის ზოგიერთ განვითარებულ ქვეყანაში მოქმედებს, მაგრამ არა ყველგან. ჩვენთან დაწესებული საზღაურები კი ამ მხრივ კრიტიკას ვერ უძლებს და საჭიროა მისი დახვეწა და ჩვენი ქვეყნის ეკონომიკურ სიტუაციაზე მორგება, რადგანაც დაწესებული მოსაკრებელი მნიშვნელოვნად განსხვავდება საბიუჯეტო დაწესებულებებში არსებულ მინიმალური ხელფასისგან.

საჭიროა აღინიშნოს საქართველოს მთავრობის 2010 წლის 30 მარტის №96 დადგენილების თაობაზე. კერძოდ, საქმე ეხება კანონს „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის - შემოსავლების სამსახურის მიერ მომსახურების გაწევისათვის საფასურებისა და მათი განაკვეთების დამტკიცების შესახებ“, აღნიშნულ დადგენილებაში 2010 წლის 23 ივნისს შევიდა ცვლილებები, რომლითაც გაიზარდა იმ მომსახურების ჩამონათვალი, რომელიც ფასიანია და გადამხდელის მიერ გარკვეული თანხების გადახდას მოითხოვს. საფასურისა და განაკვეთების ჩამონათვალი მეტად ფართოა და სულ 52 პუნქტით განისაზღვრება. საჭიროდ ვთვლი რამდენიმე პუნქტზე გავაკეთო კომენტარი. კერძოდ, ბუნდოვანია აღნიშნული დადგენილების მე-9 პუნქტით გათვალისწინებული საფასურის რაოდენობა. ამ პუნქტით განსაზღვრულია, რომ თუ გადასახადის გადამხდელი საგადასახადო ორგანოს მოსთხოვს მისი საწარმოს საქმიანობის არაგეგმიურ შემოწმებას, იმ შემთხვევაში, თუ გადამხდელის წლიური ბრუნვა 1 000 000 (ერთი მილიონი) ლარამდეა, მაშინ, მან უნდა გადაიხადოს საფასური აღნიშნული მომსახურებისათვის - 10 000 (ათი ათასი) ლარი, ხოლო, თუ გადამხგადამხდელის წლიური ბრუნვა 1 000 000 (ერთი მილიონი) ლარზე მეტია, მაშინ, უნდა გადაიხადოს 30 000 (ოცდაათი ათასი) ლარი. გაურკვეველია, რა პრინციპითაა დაწესებული აღნიშნული რაოდენობის საფასური? ხომ შეიძლება მეწარმის წლიური ბრუნვა იყოს ერთი მილიონი ლარი, ხოლო მოგება 5 000 ათასი ლარი, ან, საერთოდ არ ჰქონდეს მოგება. ამ შემთხვევაში როგორ უნდა ისარგებლოს ასეთმა მეწარმემ მთავრობის მიერ შეთავაზებული მომსახურებით? ან, ხომ შეიძლება მეწარმის წლიური ბრუნვა იყოს 9 000 (ცხრაათასი) ლარი და მას სურდეს მისი საწარმოს არაგეგმიური შემოწმება - როგორ გადაიხდის ის 10 000 (ათიათასი) ლარს? ცხადია, აღნიშნული პუნქტი დახვეწას საჭიროებს, რათა მისმა მოქმედებამ არ გამოიწვიოს კეთილსინდისიერ მეწარმეთა უფლებების შელახვა. ასევე ბუნდოვანია აღნიშნული დადგენილების მე-18 პუნქტი. კერძოდ, ფასიანია საგადასახადო ორგანოს წინასწარი დასკვნა საგადასახადო კანონმდებლობის გამოყენებასთან დაკავშირებით. არ არსებობს არანაირი განმარტება, თუ რა იგულისხმება საგადასახადო ორგანოს წინასწარ დასკვნაში. უნდა ვივარაუდოთ, რომ აღნიშნულში იგულისხმება საგადასახადო ორგანოს წერილობითი პასუხი გადამხდელის კითხვაზე ამა თუ იმ საგადასახადო მუხლის მოთხოვნის განმარტებასთან დაკავშირებით. მოქმედი საგადასახადო კოდექსის 47-ე მუხლი განმარტავს, რომ, თუ საგადასახადო ორგანო წერილობით პასუხს გაუგზავნის გადასახადის გადამხდელს კოდექსის ამა თუ იმ მუხლის განმარტებასთან დაკავშირებით, მაშინ, საგადასახადოს ამ პასუხს იურიდიული ძალა არ აქვს. ხოლო, ახალი საგადასახადო კოდექსის პროექტში აღნიშნულია, რომ საგადასახადოს წერილს გადამხდელის მიმართ იურიდიული ძალა ექნება. სანაცვლოდ აღნიშნული მომსახურება უკვე ფასიანია და გადასახადის გადამხდელს არც თუ ისე პატარა თანხის გადახდა მოუწევს. თუ მეწარმეს 1 000 000 (ერთი მილიონი) ლარზე მეტი კაპიტალი, ან 10 000 000 (ათი მილიონი) ლარზე მეტი წლიური ბრუნვა აქვს, მაშინ, ის ასეთი დასკვნის 10 დღეზე მეტი ხნის განმავლობაში მიღებისას გადაიხდის 10 000 (ათი ათასი) ლარს ხოლო სხვა დანარჩენი პირები კი 5 000 (ხუთიათასი) ლარს. ხოლო, თუ ზემოთ აღნიშნული კაპიტალისა და წლიური ბრუნვის მქონე პირებს დასკვნის მიღება უნდათ 10 სამუშაო დღის განმავლობაში, მაშინ, მეწარმეები გადაიხდიან 30 000 (ოცდაათი ათასი) ლარს, ხოლო, სხვა დანარჩენი მეწარმეები 15 000 (თხუთმეტი ათასი) ლარს. საფასურის დაწესებისას არ არის გათვალისწინებული ე.წ. „მიკრო“და „მცირე მეწარმის“ ინტერესები. რა ქნან აღნიშნული კატეგორიის მეწარმეებმა, როცა მათ აინტერესებთ კოდექსის ამა თუ იმ მუხლის განმარტება. როგორ გადაიხადონ მათ დაწესებული საფასური? აღნიშნული დადგენილების 32-ე პუნქტში ნათქვამია, რომ გადამხდელის საბანკო ანგარიშებზე დადებული ყადაღის მოხსნა ფასიანია და ის ერთი სამუშაო დღის განმავლობაში 20 ლარითაა განსაზღვრული. ეს ნიშნავს, თუ გადასახადის გადამხდელს აქვს საბიუჯეტო დავალიანება და მის საბანკო ანგარიშებზე წარდგენილია საინკასო დავალებები, მიუხედავად იმისა, რომ იგი დაფარავს ამ დავალიანებას, მას საბანკო ანგარიშებზე საინკასო დავალება ექნება მანამ, სანამ არ გადაიხდის დაწესებულ საფასურს. ამასთან, ბუნდოვანია საკონტროლო-სალარო აპარატის რეგისტრაციისას დაწესებული მოსაკრებელიც. კერძოდ, თუ 1 სამუშაო დღეში სურს გადამხდელს აპარატის რეგისტრაცია (უმეტეს შემთხვევაში 1 სამუშაო დღეში უნდა მეწარმეს აპარატის რეგისტრაცია, წინააღმდეგ შემთხვევაში მას დააჯარიმებენ აპარატის არქონისთვის - 500 ლარით) მაშინ, მან უნდა გადაიხადოს 20 ლარი, ხოლო 3 სამუშაო დღეში - 10 ლარი. ასევე ფასიანია ჩეკთან გათანაბრებული დოკუმენტების რეგისტრაცია - იმ შემთხვევაში, თუ საგადასახადო ორგანო მოახდენს მის რეგისტრაციას 1 სამუშაო დღეში, მაშინ, მეწარმემ უნდა გადაიხადოს 50 ლარი, 3 სამუშაო დღეში კი 20 ლარი. როგორც ვხედავთ, საქართველოს მთავრობის 2010 წლის 30 მარტის №96 დადგენილებით „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის - შემოსავლების სამსახურის მიერ მომსახურების გაწევისათვის საფასურებისა და მათი განაკვეთების დამტკიცების შესახებ“ მიღებული დადგენილება ხშირ შემთხვევაში დისკრიმინაციულია და ის აშკარად არღვევს მეწარმეთა უფლებებს. ამასთან, ის წინააღმდეგობაში მოდის პრეზიდენტის მიერ ინიცირებულ „ეკონომიკური თავისუფლების აქტთან“.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია, თუ რა ხდება ახალი საგადასახადო კოდექსის პროექტში სამეწარმეო საქმიანობის გაუმჯობესების მხრივ. ახალი კოდექსით შემოდის „მიკრო“ და „მცირე მეწარმის“ კატეგორიები. ის მეწარმე, რომლის წლიური ბრუნვა 30 000 ლარს არ აჭარბებს, ითვლება მიკრო მეწარმედ და ის თავისუფლდება ყველანაირი გადასახადიდან. თუმცა, კანონის პროექტში არ არის განმარტებული, თუ როგორ ხდება მეწარმის ბრუნვის დაფიქსირება. გამოდის, რომ აღნიშნული კატეგორიის მეწარმეებმა კვლავ უნდა აწარმოონ საბუღალტრო აღრიცხვა (აბა ბრუნვას ისე როგორ დაადგენენ?). კანონპროექტის ავტორთა განმარტებით კი, მიკრო მეწარმეებს საბუღალტრო აღრიცხვის წარმოება არ ევალებათ. ახალი საგადასახადო კოდექსით, დღგით იბეგრება მიღებული ავანსები, რაც უკან გადადგმულ ნაბიჯად შეიძლება მივიჩნიოთ, არსებული კოდექსით ავანსი დღგ-ით არ იბეგრება, მიუხედავად იმისა, რომ მიკრო მეწარმე გადასახადებით არ იბეგრება, საგადასახადო სამსახურებს ნებისმიერ დროს შეუძლიათ ჩაუტარონ აღნიშნული კატეგორიის მეწარმეებს სასაქონლო-მატერიალური ფასეულობების ინვენტარიზაცია და უზედდებულო საქონლის გამოვლენის შემთხვევაში დააჯარიმონ ისინი გამოვლენილი საქონლის 500 პროცენტით (დღეს არსებული კოდექსით მეწარმეები აღნიშნულ შემთხვევაში ჯარიმდებიან გამოვლენილი საქონლის 100 პროცენტით), გამოდის, რომ ამ შემთხვევაში საგადასახადო სამსახურები გადამხდელებიდან გადასახადებიდან მიუღებელ თანხებს ამოიღებენ ჯარიმების სახით. მიკრო მეწარმეების დაბეგვრასთან დაკავშირებით მისაღები კანონი დღეს არსებულ საგადასახადო კოდექსთან შედარებით უკან გადადგმულ ნაბიჯად უნდა მივიჩნიოთ, რადგან, მოქმედი კანონით გარკვეული კატეგორიის მეწარმე პირები, რომელთა წლიური შემოსავალი 100 000 ლარს არ აჭარბებს, ისედაც გათავისუფლებულები არიან გადასახადისგან. (გარდა იმ პირებისა, რომლებსაც ჰყავთ დაქირავებული პირები). ახალი კოდექსის პროექტში ასევე აღნიშნულია, რომ თუ მცირე მეწარმეს სამჯერ დააჯარიმებენ სალაროს ჩეკის გაუცემლობის გამო, მაშინ, მას მოუხსნიან მცირე ბიზნესის სტატუსს. ეს კიდევ ერთხელ უბიძგებს შემოსავლების სამსახურის თანამშრომლებს, რაც შეიძლება ხშირად დააჯარიმონ მეწარმეები სალაროს ჩეკის გაუცემლობაზე. ახალი კანონპროექტი საერთოდ არ ითვალისწინებს საბაჟო და საგადასახადო კოდექსების გაერთიანებას, მაშინ, როცა მთავრობის მიერ ამ კოდექსების გაერთიანების შესახებ იყო განცხადებული. ახალი საგადასახადო კოდექსის პროექტში ხშირადაა ნახსენები სიტყვები - „შესაძლებელია“, „განსაკუთრებულ შემთხვევაში“, „ცალკეული გადამხდელების“ მიმართ და სხვა, რაც ძალიან ართულებს გადამხდელების მიმართ მიდგომას და მათ არათანაბარ პირობებში აყენებს. კანონპროექტით ძალიან დიდი უფლებები აქვს მთავრობას. ეს უფლებები ხშირ შემთხვევაში ადგილობრივი თვითმმართველობის უფლებების შელახვასაც კი იწვევს (განსაკუთრებით მიწაზე ქონების გადასახადის განაკვეთების დაწესების დროს). ხაზგასასმელია ისიც, რომ არაფერი ახალი არ არის ნათქვამი საგადასახადო დავებთან დაკავშირებით. პირიქით, გადამხდელებს ძალიან შეზღუდულ ვადებში უხდებათ შემოსავლების სამსახურში და სასამართლო ინსტანციებში დოკუმენტაციის წარდგენა. აქვე უნდა აღინიშნოს იმაზეც, რომ თუ საგადასახადო სამსახურმა პირველი ინსტანციის სასამართლოში მოუგო გადასახადის გადამხდელს საგადასახადო დავა, მაშინ, მას შეუძლია მოახდინოს დაყადაღებული ქონების აუქციონზე გაყიდვა, მაშინ, როცა საგადასახადო დავა ისევ გრძელდება ზემდგომ სასამართლოში. ხომ შეიძლება, რომ გადასახადის გადამხდელმა გაიმარჯვოს ზემდგომ ინსტანციებში? (თუმცა, ჩვენს პრაქტიკაში ამის მხოლოდ თეორიულად დაშვება თუ შეიძლება) ამ შემთხვევაში საგადასახადო ორგანო როგორ უბრუნებს გადასახადის გადამხდელს გაყიდულ ქონებას? საკითხი მეტად ბუნდოვანია და სასწრაფო რეაგირებას საჭიროებს, რათა არ შეილახოს გადამხდელების უფლებები.

ნოდარ ჭითანავა,
ეკონომიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი, ჟურნალ „ბიზნესი და
კანონმდებლობის“ სამეცნიერო საბჭოს წევრი

საქართველოს რეგიონული სოციალურ-ეკონომიკური და ეკოლოგიური პოლიტიკის ფორმირების თავისებურებანი

დასასრული. დასაწყისი იხ. ჟურნალში „ბიზნესი და კანონმდებლობა“, ივნისი, 2010 წ.)

გლობალიზაციისა და ლოკალიზაციის რთულ და წინააღმდეგობრივ პროცესში ახლებურ გააზრებას მოითხოვს სახელმწიფოს რეგიონული სოციალურ-ეკონომიკური და ეკოლოგიური პოლიტიკის ფორმირების კონცეპტუალური და ორგანიზაციულ-მეთოდოლოგიური საკითხები. უპირველეს ყოვლისა, ანალიზს საჭიროებს ეგზოგენური და ენდოგენური ფაქტორების გავლენით ფორმირებადი ტენდენციები, ცენტრისა და ტერიტორიის ნაწილის (რეგიონის) მრავალმხრივი ურთიერთობების კანონზომიერებანი, რათა ობიექტურად განისაზღვროს სახელმწიფო (ცენტრი) - რეგიონის (ტერიტორიის ნაწილი) ინტერესების შეთანაწყობის პრინციპები, მეთოდები, მექანიზმები.

ჩემის აზრით, რეგიონის, როგორც ერთიანი ეროვნული ორგანიზმის შემადგენელი ნაწილის განვითარების სწორად განსაზღვრისთვის საჭიროა ინდივიდუალური და კომპლექსური მიდგომა. მით უმეტეს, საქართველოში, სადაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს მრავალფეროვნებას, როგორც განვითარების რესურსს. სწორედ რეგიონებშია განთავსებული ეროვნული ფენომენის მარგალიტები, მისხალმისხალ მათი აკრეფა და მიზნობრივად გამოყენება და ეროვნულ- სახელმწიფოებრივ ინტერესებში მათი ჩაყენება სახელმწიფოს სტრატეგიულ ამოცანად უნდა იქცეს.

რეგიონის პოლიტიკური, სოციალურ-ეკონომიკური თავისებურებები, სამეურნეო გამოცდილება, კულტურის, რელიგიის ეროვნული სპეციფიკა შეიძლება წარმატებით გამოვიყენოთ ისეთი მექანიზმის შექმნისთვის, რომელიც გლობალიზაციით გამოწვეულ ტენდენციებს არამც თუ წინააღმდეგობებს გაუწევს, არამედ, მათ უპირატესობებს მოარგებს ქვეყნის განვითარების საკუთარ სტრატეგიას. ამ თვალსაზრისით, შიდა რეგიონული მრავალფეროვნება უნდა განვიხილოთ როგორც ქვეყნის განვითარების ერთ-ერთი სტრატეგიული რესურსი. ამასთან, ქართული სოფელი, თემი, დაბა, რაიონი, ქალაქი, მხარე, ავტონომიური რესპუბლიკა, როგორც მთელის ნაწილი და თავადაც მთელი მათი შემადგენელი ნაწილების მიმართ ერთიანი გენეტიკური ფესვებით, ტრადიციებისა და მეურნეობრიობის მრავალფეროვნებით ის ნიშანსვეტია, რომელიც ქვეყნისთვის შეასრულებს ინდიკატორის ფუნქციას. სწორედ ამ თავისებურებაში უნდა ვეძებოთ ქართული რეგიონალიზმის ფუძემდებლური პრინციპების განსაზღვრის ფილოსოფიური, პოლიტიკური და ეკონომიკური საწყისი. ანგარიში უნდა გაეწიოს იმ რეალობას, რომ ქვეყანა, მისი ტერიტორიის ნებისმიერი ნაწილი არ შეიძლება წარმატებით განვითარდეს, თუ ყოველმხრივ გაანალიზებული და განსაზღვრული არ არის ქვეყნის განვითარების ერთიანი მიზანი, ამოცანები, ეტაპები, მატერიალური და ორგანიზაციული საფუძვლები, მექანიზმები. განვითარების ყველა ეტაპზე ქვეყანას უნდა ჰქონდეს ეროვნულ-სახელმწიფოებრივ ინტერესებზე ორიენტირებული სტრატეგია, იგი უნდა დაეფუძნოს შემდეგ კონცეპტუალურ-მეთოდოლოგიურ მიდგომებს:

ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობა და სახელმწიფოს სტაბილურობა; ტერიტორიის შემადგენელი ნაწილების (რეგიონების) სახელმწიფოებრივი, ეკონომიკური, სოციალური, კულტურული და ეკოლოგიური განვითარების კომპლექსურობა; სახელმწიფო-ეგიონის მრავალმხრივი ურთიერთობები უნდა დაემყაროს ორმხრივი ინტერესების კომპრომისს. ცენტრი შეასრულებს ტრანსფორმაციული პროცესების წარმმართველის ფუნქციებს, მან უნდა უზრუნველყოს ადგილობრივი პირობებით ერთმანეთისგან განსხვავებული რეგიონების ერთიანი სტრატეგიით განვითარება. რეგიონი ასრულებს ე.წ. „ხიდის“ ფუნქციას, რომლითაც სახელმწიფოს პოლიტიკით განსაზღვრული მაკრო ეკონომიკური და სოციალური პროცესები გადადის მეზო და მიკრო დონეზე. ეს პროცესი ვითარდება ორმხრივი მოძრაობის პრინციპით მაკროდან მიკროზე, და პირიქით. ცენტრსა და რეგიონს აერთიანებს ეროვნულ- სახელმწიფოებრივი ინტერსები. სწორედ მათ გადაკვეთაზე ფორმირდება კომპლექსურობა. ქვეყნის განვითარების სტრატეგიული მიზანი მაშინ მიიღწევა თუ ორივე მხარე - მთელი და მისი ნაწილი მოქმედებს ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი იდეოლოგიით და ქვეყანა ვითარდება ერთიან პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, ეკოლოგიურ და სამართლებრივ სივრცეში.

გასათვალისწინებელია, რომ ქვეყანაში ცხოვრების ბუნებრივი პირობები არათანაბრადაა განაწილებული. ამიტომაა, რომ რეგიონების სოციალურ- ეკონომიკური განვითარების დონის (პირობების) გამოთანაბრების ამოცანა ისტორიულიც არის და საგანგებოც.

სახელმწიფო მმართველობის ცენტრალიზაციისა და დეცენტრალიზაციის თანამედროვე ტენდენციების გათვალისწინებით უზრუნველყოფილი უნდა იქნას რეგიონული, ადგილობრივი მმართველობის (თვითმმართველობის) წარმომადგენლობითი და აღმასრულებელი ორგანოების მაღალი ადმინისტრაციული ავტონომია და მეორეს მხრივ, ადგილობრივი მმართველობა უნდა ფუნქციონირებდეს, როგორც სახელმწიფოს ერთიანი მმართველობითი სისტემის პოლიტიკური, ეკონომიკური, ორგანიზაციული და სამართლებრივი საფუძველი. ადგილობრივი მმართველობა უნდა ჩამოყალიბდეს მართვის რეალურ ინსტიტუტად. სოფელს განესაზღვროს სტატუსი. უნდა გაიმიჯნოს სახელმწიფოსა და ადგილობრივ მმართველობას შორის საკუთრება, შესაბამისად მათი კომპეტენციები, ადგილობრივ მმართველობას საკუთრებაში უნდა გადაეცეს მის ტერიტორიაზე არსებული ის სახელმწიფო საწარმოები (ორგანიზაციები), რომლებიც ძირითადად ადგილობრივი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას და მოსახლეობისთვის მომსახურების მოცულობის მიწოდებას უზრუნველყოფენ; მომავალში ადგილობრივი მმართველობისა და ცენტრალური მთავრობის ურთიერთობა შეიძლება ჩამოყალიბდეს პარტნიორულ საფუძველზე, რომელიც მოიცავს სოციალურ, ეკონომიკურ, სამართლებრივ, ორგანიზაციულ- მმართველობით საკითხებს. სახელმწიფოსგან ადგილობრივ ორგანოებზე უფლებამოსილებათა დელეგირება დაიშვება შესაბამისი მატერიალური და ფინანსური რესურსების გადაცემით;

ეფექტიანად უნდა იქნას გამოყენებული რეგიონთაშორისი კოოპერაციის განვითარების ქვეყანაში არსებული შესაძლებლობანი. ამ ფორმის უპირატესობა ისაა, რომ იგი აჩქარებს სტრუქტურულ გარდაქმნებს, ასტიმულირებს მეწარმეობით საქმიანობას შიდა და გარე ბაზრებზე. დიდი როლის შესრულება შეუძლია ფრანჩაიზინგის სისტემას (იგი სახელშეკრულებო ურთიერთობებს ეფუძნება, როცა მსხვილი სტრუქტურა თავის უფლებამოსილებას გადასცემს მცირე საწარმოს, რათა მან გამოიყენოს მისი სავაჭრო მარკებით სარგებლობის უფლება, ამასთან, აწვდის მას საქონელს, რეკლამას, ტექნოლოგიებს, აძლევს შეღავათიან კრედიტს, ან გამოდის თავდებად სესხის აღებისას). ინდივიდუალურად უნდა შეირჩეს რომელ ტერიტორიაზე ფრანჩაიზინგის რომელი ფორმა შეირჩეს (საწარმოო, სავაჭრო და სხვა).

დიდი მნიშვნელობა აქვს ერთობლივი საწარმოების შექმნას, როგორც უცხოეთის საბაზრო სუბიექტებთან, ასევე, ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონის საწარმოებთან, ორგანიზაციებთან. ასეთი კოოპერაცია ხელს შეუწყობს სახელმწიფოს პოლიტიკური და ეკონომიკური სიმტკიცის ჯანსაღი მატერიალური და ორგანიზაციული საფუძვლების მომზადებას, რეგიონს უნდა ჰქონდეს ტერიტორიის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების კომპლექსური პროგრამა, რომლის შედგენაში მონაწილეობას იღებს ცენტრი (შესაბამისი სტრუქტურებით) და ამტკიცებს ადგილობრივი წარმომადგენლობითი ორგანო.

სამწუხაროდ, ქვეყანაში რეგიონების სოციალურ-ეკონომიკური და ეკოლოგიური განვითარების კომპლექსური პროგრამების შედგენა ამჟამად არ ხდება. არც ქვეყნის განვითარების პროგნოზები დგება. ინდიკატური დაგეგმვის შესახებ კანონი გაუქმებულია. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ პროგრამული მიდგომა უნივერსალურია, მითუმეტეს, იგი ეფექტიანია რადიკალური რეფორმების განხორციელებისას. პროგრამა უნდა წარმოვიდგინოთ როგორც ქვეყნის (რეგიონის) განვითარების სტრატეგია, ორიენტირი (ინდიკატორი), რომელიც ისახავს პოლიტიკურ მიზანს, ემყარება საკუთარ სამართლებრივ ბაზას, ეყრდნობა კვლევის მეცნიერულ მეთოდებს რესურსულ პოტენციალს, კოორდინაციის მექანიზმს და სრულად გამოხატავს ეკონომიკის განვითარების ეროვნულ-სახელმწიფოებრივ ინტერესებს. პროგრამა ცენტრისა და რეგიონის ინტერესების დაბალანსების ქმედითი ინსტრუმენტია.

რეგიონის სოციალურ-ეკონომიკური და ეკოლოგიური განვითარების დონის შეფასებისთვის საჭიროა გამოვიყენოთ ინდიკატორთა სისტემა. მაგალითად, მშპ რეგიონული მაჩვენებელი, მოსახლეობის ერთ სულზე მისი მოცულობა, ცხოვრების დონე, მრეწველობისა და სასურსათო პროდუქციის წარმოების მოცულობა, დასაქმების მაჩვენებელი, დემოგრაფიული ტენდენციები, გარემოს დაცვის, ინვესტიციების რეგიონთაშორისო ეკონომიკური კავშირების და სხვა მაჩვენებლები;

დიფერენცირებულ მიდგომას მოითხოვს ცალკეული ტერიტორიის (პირველ რიგში დეპრესიული რეგიონების) თავისებურებათა გათვალისწინებით ეკონომიკური პროტექციონიზმის გამოყენება. მეცნიერთა ერთი ნაწილი პროტექციონიზმს უგულებელყოფს, განსაკუთრებით ეს ეხება საერთაშორისო ეკონომიკურ და ფინანსურ სტრუქტურებს, რაც პრობლემების მიმართ მათი ცალმხრივი დამოკიდებულებითა და რეალობას მოწყვეტილი იდეოლოგიური დოგმებით უნდა აიხსნას. საქართველოს სოციალურ- ეკონომიკურ და ეკოლოგიურ პოლიტიკაში პროტექციონიზმი, როგორც ასეთი, დღეს ეფექტურად უნდა გამოვიყენოთ. იგი მუდმივმოქმედი ინსტრუმენტი არ არის, არამედ მოცემულ კონკრეტულ სიტუაციასთან ეკონომიკის ადაპტირების აუცილებელი სტიმულატორია. გარედან (ამ შემთხვევაში ცენტრიდან) მრავალმხრივი მხარდაჭერის გარეშე ქვეყნის დეპრესიული რეგიონების (განსაკუთრებით მთის რეგიონების) სოციალურ-ეკონომიკური და ეკოლოგიური განვითარება, მით უფრო მდგრადი განვითარების პრინციპებზე მათი გადასვლა, შეუძლებელია.

ქვეყნის რეგიონები ინტენსიურად უნდა ჩაერთონ საგარეო-ეკონომიკურ და კულტურულ ურთიერთობებში. უპირატესობა უნდა მიენიჭოს სავაჭრო-ეკონომიკურ კულტურულ-საგანმანათლებლო, სამეცნიერო- ტექნიკურ, ჰუმანიტარულ, ტერიტორიულ (სასაზღვრო) ურთიერთობებს.

სრულყოფას საჭიროებს საბიუჯეტო ფედერალიზმის მექანიზმი, კერძოდ, ცენტრალური და ტერიტორიული ერთეულების ბიუჯეტების ფორმირების პროცესის მიზანმიმართულად რეგულირება, ცენტრალიზაციისა და დეცენტრალიზაციის პროცესების შეჯერება, ცენტრსა და რეგიონებს შორის ხარჯვითი უფლებამოსილებათა ობიექტურად გადანაწილება და სხვ.

ამრიგად, რეგიონული პოლიტიკისა და მისი რეალიზაციის ინსტიტუციური მექანიზმის ჩამოყალიბება დღეს სახელმწიფოს ერთ-ერთი უმთავრესი სტრატეგიული ამოცანაა.

მთიანეთის განვითარების ეკონომიკური და ორგანიზაციული მექანიზმის ფორმირება

1999 წელს საქართველოში მიღებული კანონი „მაღალმთიანი რეგიონების სოციალურ- ეკონომიკური და კულტურული განვითარების შესახებ“, ქვეყნის (განსაკუთრებით მთიანეთის) განვითარების სტრატეგიის განსაზღვრაში წინგადადგმული ნაბიჯი იყო. მან საფუძველი ჩაუყარა მთიანეთის განვითარების საკანონმდებლო ბაზას, აღიარებული იქნა მთის რეგიონების განვითარების პრობლემები და მათი გადაწყვეტის დაჩქარების აუცილებლობა, განისაზღვრა სტრატეგიული მიმართულებანი, რომლებიც შეესაბამება მეცნიერებისა და მსოფლიო გამოცდილებით აპრობირებულ მიდგომებს. კანონით განისაზღვრა მოქმედების არეალი (ქვეყნის შესაბამისი ტერიტორია), ეკონომიკის განვითარების, მიწათსარგებლობის, გარემოს დაცვის პრინციპები, სოციალური სფეროს ფუნქციონირების პირობები, ადგილობრივ თვითმმართველობასთან დაკავშირებული ამოცანები და სხვ.

ამრიგად, ზემოთ აღნიშნული კანონი დასმული ამოცანების მნიშვნელობით, მთიანეთის განვითარების მასშტაბური ხედვით, პრობლემების გადაწყვეტისადმი კომპლექსური მიდგომით ძირითადად პასუხობს თანამედროვე მსოფლიოში მთიანეთის განვითარების ზოგად კონცეპტუალურ და მეთოდოლოგიურ მოთხოვნებს. ამასთან, იგი შესრულების მექანიზმების გამოყენების თვალსაზრისით რიგი ხარვეზებით ხასიათდება. ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მიზეზი კანონის მოქმედების შეჩერებისა იყო და არის რეალური ფინანსური წყაროების არ არსებობა. ამიტომ, კანონი ფაქტობრივად მოწყვეტილია რეალურ სინამდვილეს. იგი დეკლარაციულ ხასიათს ატარებს...

ასეთი სიტუაცია მხოლოდ სუბიექტური ფაქტორებით არ აიხსნება (მთიანეთის პრობლემების მასშტაბების გაუცნობიერებლობა და ფორმირებადი სახელმწიფოს დაბალი კომპეტენცია). დიდია ობიექტური ფაქტორების მნიშვნელობაც. ეროვნული ეკონომიკა კანონის მიღების პერიოდში და ამჟამადაც ტრანსფორმაციული პროცესების წინააღმდეგობრივი ხასიათის გამო, სისტემურ კრიზისშია. გამწვავდა სოციალური პრობლემები, მსოფლიო ეკონომიკის კრიზისმა და რუსეთის აგრესიამ გამოიწვია ზრდის ტემპების ვარდნა. ჯერ კიდევ მიღწეული არ არის მთლიანი შიდა პროდუქტის წარმოების რეფორმამდელი (1990 წ.) დონე (იგი 2008 წლის შედეგებით შეადგენს 68-70%25-ს).

გაიზარდა საგარეო ვალი (2010 წლის 1 ივნისის მდგომარეობით იგი შეადგენდა 8 მლრდ ლარზე მეტს). უმუშევრობის პრობლემა საშიშ მასშტაბებს იძენს. ასეთ სიტუაციაში ზემოთ აღნიშნული კანონის მოქმედება შეჩერდა. კანონმა მთავარი მიზნის - მაღალმთიანი რეგიონების მდგრადი განვითარების ხელშემწყობი მატერიალური, ორგანიზაციული, სამართლებრივი პირობებისა და მექანიზმების შექმნა-განხორციელება ვერ უზრუნველყო. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ კანონი საერთოდ არ ვარგა და ამიტომ იგი უნდა შეიცვალოს ახალი კანონით. ჩვენი აზრით, აღნიშნული კანონის სრულყოფაა საჭირო, განსაკუთრებით რეალური ფინანსური წყაროების განსაზღვრისა და ორგანიზაციული და ეკონომიკური მექანიზმების ფორმირების თვალსაზრისით. ამ კონტექსტში მიზანშეწონილია განვიხილოთ მთიანეთის განვითარების ეკონომიკური და ორგანიზაციული მექანიზმის ფორმირების საკითხები.

ამჟამად, ტრანსფორმაციული პროცესების შედეგად ქვეყნის ეკონომიკური პოტენციალის რეალური სურათიც არა გვაქვს. შეუსწავლელია მთის რეგიონების ეკონომიკა, განსაზღვრული არ არის მთიანეთსა და ბარს შორის განვითარების თანაფარდობის მიღწევის შესაძლებლობები. მეტიც, გაანგარიშებული არ არის ეროვნული სიმდიდრე. ყოველივე ეს ართულებს ქვეყნის სტრატეგიული განვითარების რეალური ამოცანების სწორად განსაზღვრას. ამიტომ, საჭიროა რიგი წინმსწრები ღონისძიებების განხორციელება, კერძოდ:

პირველი. უნდა ჩატარდეს მთის რეგიონების ტერიტორიის ძირითადი და საწარმოო ფონდების სრული ინვენტარიზაცია, ეკონომიკისა და ინფრასტრუქტურის, მოსახლეობის განსახლებისა და ცხოვრების დონის ამჟამინდელი მდგომარეობის ანალიზი და შეფასება. გასათვალისწინებელია, რომ ბოლო 20 წელიწადში თვისებრივად შეიცვალა არა მარტო არსებული რესურსების გამოყენების წესი, არამედ, საზოგადოებრივი ცნობიერებაც (მენტალიტეტი). გამოიკვეთა რესურსების (პოტენციალის) ათვისების მრავალვარიანტულობის შესაძლებლობები, უცხოური და ადგილობრივი ინვესტიციების მიზნობრივად გამოყენების პირობები და სხვ.

აღნიშნული ღონისძიების პოლიტიკური, სოციალურ-ეკონომიკური და ეკოლოგიური მნიშვნელობის გათვალისწინებით უნდა შეიქმნას მუდმივმოქმედი (თუნდაც 10-15 წლით) სამთავრობო კომისია, რომელიც უზრუნველყოფს დაინტერესებული სტრუქტურებისა და მართვის რეგიონული ორგანოეის საქმიანობის კოორდინაციას.

მეორე. სამთავრობო კომისიის ინფორმაციისა და მთიანეთის განვითარების დონის შეფასების საფუძველზე უნდა შემუშავდეს მთიანეთის სოციალურ-ეკონომიკური და ეკოლოგიური განვითარების სახელმწიფო პროგრამა.

მისი მეცნიერული უზრუნველყოფისა და ქვეყნის განვითარებაში მთიანეთის განსაკუთრებული როლის გათვალისწინებით მიზანშეწონილია პროგრამა დაამუშავოს მეცნიერებათა ეროვნულმა აკადემიამ. პროგრამის შესაბამისად სათანადო ცვლილებები უნდა შევიდეს მთის რეგიონების განვითარების შესახებ ამჟამად არსებულ კანონში. კანონისა და პროგრამის შესრულების მონიტორინგს განახორციელებს იგივე სამთავრობო კომისია ან მთავრობის მიერ განსაზღვრული სხვა სტრუქტურა.

მესამე. პროგრამაში მიზანშეწონილია გათვალისწინებულ იქნას რიგი პოლიტიკური, სამართლებრივი, ეკონომიკური და ორგანიზაციული საკითხების გადაწყვეტა. მაგალითად, სოფელს (ან სოფლების ჯგუფს - თემს) უნდა განესაზღვროს სტატუსი. იგი აღიარებულ უნდა იქნას ტერიტორიულ-ადმინისტრაციულ ერთეულად, რომელიც ირჩევს თავის წარმომადგენლობით ორგანოს (საკრებულოს). დაზუსტდეს მისი საზღვრები, წარმომადგენლობითი ორგანოს შექმნის პირობები; ცენტრსა და რეგიონებს შორის უნდა გაიმიჯნოს საკუთრება, მათ შორის მიწაზე. რეგიონებს უნდა გადაეცეთ ადგილობრივი მნიშვნელობის სახელმწიფო ქონება. ასევე სახელმწიფო საკუთრებაში ამჟამად არსებული მიწები (კატეგორიების მიხედვით) სარგებლობის უფლებით (და არა არენდით), რომელსაც იგი მიზნობრივად გამოიყენებს და მისგან მიღებულ შემოსავალს (როგორც წესი) მოახმარს მიწის დაცვისა და მისი ნაყოფიერების ამაღლებას. ადგილობრივი პირობების შესაბამისად გამოყენებულ იქნას საზაფხულო და საზამთრო საძოვრების სარგებლობის კოოპერაციული ფორმები. თითოეული თემის (სოფლის) რესურსების ათვისება მოხდეს, როგორც წესი, მიზნობრივი პროგრამებით ცენტრის, რეგიონისა და ადგილობრივი მოსახლეობის ინტერესების შეჯერებით. ყველა კონკრეტულ შემთხვევაში ტერიტორიის ათვისების მიმართულება (სამრეწველო, სასოფლო-სამეურნეო, რეკრეაციული და სხვ.) განისაზღვრება პროგრამით (კანონით) გათვალისწინებული მოთხოვნების შესაბამისად. განსაკუთრებული ყურადღება სჭირდება სასაზღვრო რეგიონებში მომიჯნავე ქვეყნების ტერიტორიებთან სავაჭრო-ეკონომიკური, კულტურული ურთიერთობების გაფართოებას, ერთობლივი საწარმოების შექმნას, კონკრეტული პირობების მიხედვით ეკონომიკური (ინდუსტრიული ან სხვა ფორმის) ზონების შექმნა- ფუნქციონირების შესაძლებლობების შესწავლას.

მეოთხე. მთიანეთის განვითარებაში, როგორც დროებითი ღონისძიება, უნდა გამოვიყენოთ სახელმწიფოს პროტექციონისტული პოლიტიკა, რომელშიც განისაზღვრება კონკრეტული ტერიტორიის ეკონომიკისა და ინფრასტრუქტურის განვითარებისთვის უცხოური ინვესტიციების, ცენტრალური ბიუჯეტის, მოსახლეობის სახსრების ერთობლივად გამოყენების პირობები, შეღავათიანი საფინანსო- საგადასახადო რეჟიმი, რათა ხელი შეეწყოს ბიზნესის საშუალო და მსხვილი სტრუქტურების დაინტერესებას ადგილობრივი რესურსების რაციონალურად გამოყენებისათვის (საოჯახო ბიზნესის მრავალფეროვანი ფორმების გამოყენება, დაკვეთით შინ მუშაობა, ლიზინგის, ფრანჩაიზინგის სხვადასხვა ფორმით გამოყენება და ა.შ.).

ამასთან ერთად, მთიანეთის განვითარების მატერიალური (ეკონომიკური) და ორგანიზაციული საფუძვლების განმტკიცებისა და მიზნობრივი (წერტილოვანი) ამოცანების გადაწყვეტისთვის მიზანშეწონილია შეიქმნას მთიანეთის განვითარების ფონდი (რომელშიც სხვადასხვა წყაროებიდან მოხდება სახსრების აკუმულირება, შემდგომში მათი მიზნობრივად გამოყენებისთვის. იგი განცალკევებულია რეგიონული ბიუჯეტებიდან და გამოიყენება კონკრეტული, პირველ რიგში საწარმოო დანიშნულების პროექტების დაფინანსების, ობიექტების მშენებლობაში (ვთქვათ, ენერგეტიკის ობიექტის) ადგილობრივი მოსახლეობის თანამონაწილეობის, გამომუშავებული პროდუქციის მოცულობაში მისი წილის განსაზღვრისათვის. მთის რეგიონების განვითარების სტიმულირების მიზნით საჭიროა ადგილზე წარმოებული პროდუქციის (მათი მნიშვნელობის მიხედვით) სუბსიდირება, საექსპორტო დანიშნულების პროდუქციის წარმოების სტიმულირება. დადგინდეს წესი, რომლის მიხედვით, მთის ზონაში არსებული საწარმოები განთავისუფლდებიან მოგების იმ ნაწილის გადახდისაგან, რომელიც გამოიყენება ადგილზე. ახლად შექმნილი საწარმოები გარკვეული პეროდით (3-5 წელი) განთავისუფლდნენ საერთოდ გადასახადებისაგან.

ეს და სხვა სახის სტიმულირების ფორმები განისაზღვრება შესაბამისი კანონით.

აქვე შევჩერდები ერთ რეზერვზე, რომლის კომპლექსურად გამოყენება მოამზადებს სათანადო წინამძღვრებს მთიანეთის პრობლემების გადაწყვეტის დაჩქარებისთვის. ესაა ჰიდრორესურსების დიდი პოტენციალი, რომელიც ძირითადად მთის რეგიონშია განთავსებული. ქართველ სპეციალისტთა გათვლით, ქვეყანაში აღრიცხულია 26 ათასი მდინარე. აქედან 319 გამოიყოფა ენერგეტიკული მნიშვნელობით. მათ შორის 208 საშუალო და დიდი მდინარეა. მათ შეუძლიათ წელიწადში საშუალოდ მოგვცენ 135,8 მლრდ კვსთ ელექტროენერგია. ამჟამად ამ რესურსების მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწილი (5-7%25) გამოიყენება [11. 43].

პერსპექტივაში ამ რესურსების მიზნობრივი ათვისება ერთდროულად რამდენიმე ამოცანას გადაწყვეტს. ჯერ-ერთი, ადგილზე შეიქმნება განვითარების მყარი საფუძველი, საწარმოების, ტურიზმის, საკურორტო მეურნეობის, ტრანსპორტის (განსაკუთრებით საბაგირო გზების) განვითარებისათვის. მეორე, გააძლიერებს ქვეყნის სამრეწველო პოტენციალს (რაც დასაქმების პრობლემასთან უშუალოდ არის დაკავშირებული). მესამე, შიდა ბაზრის გაჯერების კვალობაზე შეიქმნება ელექტროენერგიის საგარეო ბაზარზე მიწოდების მნიშვნელოვნად გადიდების პირობები. მეოთხე, ენერგეტიკული ობიექტის მშენებლობასა და საქმიანობაში შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას ადგილობრივი მოსახლეობის თანამონაწილეობის პრინციპი (მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში აპრობირებული ფორმების შერჩევით). ქვეყანაში ჰიდრორესურსების კომპლექსურად ათვისების სტრატეგია ახლებურ გააზრებას მოითხოვს. ჩვენი აზრით, ელექტროენერგიის დღემდე გამოყენებული სტრატეგია უნდა შეიცვალოს. რამდენადაც ქვეყანას (სხვა რესურსები (ნავთობი, გაზი) შეზღუდული აქვს, ხოლო ჰიდრორესურსების დიდი პოტენციალი გააჩნია, მიზანშეწონილია გრძელვადიან პერსპექტივაში გათვალისწინებულ იქნას ენერგეტიკულ რესურსებზე მოთხოვნა (საშინაო და საგარეო ბაზრების კონიუნქტურის შესაბამისად) ძირითადად დაკმაყოფილდეს ჰიდროენერგეტიკის უპირატესი განვითარებით. მაგალითად, გაზის, რომლის რესურსები იმპორტირებულია და მნიშვნელოვანწილად ენერგეტიკულ უსაფრთხოებასთანაა დაკავშირებული, ელექტროენერგიით თანდათანობითი ჩანაცვლებით (გათბობის სისტემების უპირატესად ელექტროენერგიაზე გადაყვანით). ექსპერტთა გათვლით, საქართველოს ნორმალური განვითარებისთვის (მხედველობაში გვაქვს ეკონომიკაში მაღალი ტექნოლოგიების გამოყენება, მომსახურების სფეროს საშუალო დონის სტანდარტები, განათლების, მეცნიერების განვითარების მასშტაბები და ა.შ.) სჭირდება 25-30 მლრდ. კვტ.სთ ენერგია, მოსახლეობის ერთ სულზე საშუალოდ 5-6 ათასი კვტ.სთ. (2008 წელს საქართველოში სულ წარმოებულ იქნა 8,3 მლრდ. კვტ.სთ).