წინამდებარე კრებულში დაბეჭდილია საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის სახელმწიფოსა და სამართლის ინსტიტუტში შესრულებული სამეცნიერო ნაშრომები. სულ კრებულში შედის ათი ავტორის ცამეტი ნაწარმოები, რომლებიც სისხლის სამართლის ზოგად პრობლემებს და კრიმინოლოგიის საკითხებს შეეხება.

მკითხველს საშუალება აქვს წაიკითხოს ვრცელი პოლემიკური წერილები, რომლებიც საქართველოს 1999 წლის 22 ივლისის სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის მიმართ დაწყებულ დისკუსიასთან არის დაკავშირებული. ახალმა კოდექსმა, როგორც ცნობილია, ბევრი საკითხი ახლებურად გადაწყვიტა, რაც საბჭოური სამართლის პრინციპებზე აღზრდილი ზოგიერთი იურისტის აშკარა უკმაყოფილებას იწვევს. ხსენებული წერილების ავტორი ცდილობს აუხსნას მკითხველს ახალ კოდექსში შეტანილი სიახლეების ნამდვილი აზრი და მნიშვნელობა.

საყურადღებოა თ. ებრალიძის ნაშრომი „სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა საზღვარგარეთ ჩადენილი დანაშაულისათვის”, განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, რომ ქართულ ენაზე სისხლის სამართლის კანონის პრობლემატიკა სუსტად არის დამუშავებული. ამიტომ ნაშრომი სასწავლო მიზნებისათვისაც გამოსადეგია.

კრებულში შეტანილია ზ. გოთუას ორი ნაშრომი, რომლებიც საზღვარგარეთის ქვეყნების (გერმანია, ანგლო-ამერიკული სამართლის ქვეყნები) სისხლის სამართალს მიმოიხილავს.

ინტერესით გაეცნობა მკითხველი ზ. პატაშურისა და ზ. ნანობაშვილის ნაშრომებსაც. პირველი მათგანი ადამიანის თავისუფლების ხელმყოფ დანაშაულთა არსს ეხება, ხოლო მეორე ამნისტიისა და პატიების სამართლებრივ ბუნებას.

კრებულის მეორე ნაწილი დათმობილი აქვს კრიმინოლოგიისა და კრიმინალური ფსიქოლოგიისადმი მიძღვნილ ნაშრომებს. ვ. კვირიკაშვილის ნაშრომი ძირითადად არასრულწლოვანის დანაშაულთა პრობლემის შესწავლას ისახავს მიზნად. ასევე საინტერესოდ იკითხება ნ. უგრეხელიძის, ი. გოძიაშვილის, დ. კიკნაძისა და მ. ბაძაღუას ნაშრომები.

მართალია, წინამდებარე გამოცემა მეცნიერულ ნაშრომთა კრებულს წარმოადგენს, მაგრამ მათგან ზოგიერთს არასპეციალისტი მკითხველიც დიდი ინტერესით გაეცნობა. კრებული უთუოდ გაამდიდრებს ქართულ იურიდიულ ლიტერატურას.

დიდი მადლობა უნდა გადავუხადოთ საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციას, რომელმაც საკუთარ თავზე აიღო აღნიშნული კრებულის გამოცემა.

ოთარ გამყრელიძე

ოთარ გამყრელიძე

დოც. გ. ნაჭყებიას საკვალიფიკაციოდ შეურჩევია ქართულ იურიდიულ ლიტერატურაში სრულიად დაუმუშავებელი თემა - ,,სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანი”. დისერტანტის აზრით, ამ თემაზე არც სხვა ხალხთა იურიდიულ ლიტერატურაში დაწერილა სპეციალური ნაშრომი. მისი მტკიცებით, წარსულში მთავარი ყურადღება ექცეოდა ,,არა ამ მეცნიერების საგანს, არამედ ამ მეცნიერების აგების პრინციპების, ხერხებისა და მეთოდების პრობლემას, ამ ცოდნის სისტემაში იურიდიული, სოციოლოგიური თუ ანთროპოლოგიური ასპექტების თანაფარდობას” (გვ. 5).

დოც. გ. ნაჭყებიას არ მიაჩნია დამაჯერებლად წარსულში შემუშავებული მეცნიერული დებულება, რომლის მიხედვით, ,,სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანია დანაშაული და სასჯელი, ცნებები დანაშაულისა და სასჯელის შესახებ, დანაშაულის გამო წარმოშობილი სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა” (იქვე).

დისერტანტი ამ საკითხთან დაკავშირებით ვრცლად მიმოიხილავს რევოლუციამდელ რუსულ იურიდიულ ლიტერატურას. იმ დროს რუსულ ლიტერატურაში დიდ დავას იწვევდა ის საკითხი, თუ რა უნდა ყოფილიყო სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველი. დასავლეთის ქვეყნების მაშინდელ ლიტერატურაში დაწყებული სკოლების დავა სერიოზულ გავლენას ახდენდა რუსულ იურიდიულ აზროვნებაზეც.

ცნობილია, რომ მე-19 საუკუნის 70-იან წლებამდე გაბატონებული მდგომარეობა ეკავა სისხლის სამართლის კლასიკურ სკოლას. მაგრამ 1871 წ. იტალიაში გამოქვეყნდა ჩ. ლომბროზოს წიგნი ,,დამნაშავე ადამიანი”, რომელმაც მეცნიერებაში საფუძველი დაუდო ახალ მიმართულებას სისხლის სამართლის ანთროპოლოგიური სკოლის სახელწოდებით. ამას მოჰყვა გერმანიაში სისხლის სამართლის სოციოლოგიური სკოლის წარმოშობა. სწორედ ამ წლებიდან იწყება აღნიშნული სკოლების დაპირისპირება სისხლის სამართალში.

ანთროპოლოგიური და სოციოლოგიური სკოლები სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძვლად მიიჩნევენ პიროვნებას, მის საშიშ მდგომარეობას საზოგადოებისათვის. კლასიკური სკოლის წარმომადგენლები კი დაჯინებით იცავდნენ თავს და ამტკიცებდნენ, რომ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველია არა პიროვნების საშიში მდგომარეობა, არამედ ადამიანის კონკრეტული ქმედება.

მაგრამ ამ კამათმა მეცნიერებაში დიდი ხანია მოჭამა თავისი დრო და დღეისათვის მას შემთხვევით თუ ვინმე გაიხსენებს. თანამედროვე სისხლის სამართალი ქმედების სისხლის სამართალია, ესე იგი თანამედროვე ეპოქაში აღიარებულია, რომ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველს წარმოადგენს სისხლის სამართლის კანონით აღწერილი ქმედება და არა პიროვნება, ვინც ეს ქმედება ჩაიდინა.

სკოლათა კამათს სისხლის სამართალში დისერტანტი არ მიიჩნევს იმ დავად, რომლის მიზანი იყო სისხლის სამართლის მეცნიერების საგნის გარკვევა. ,,ცნობილი დავა - წერს გ. ნაჭყებია - სისხლის სამართლის სხვადასხვა სკოლას შორის ძირითადად ეხებოდა სისხლის სამართლის მეცნიერების აგების გზებსა და მეთოდებს, ამ მეცნიერების შინაარსის პრობლემებს და არა ამ მეცნიერების საგნის პრობლემას” (იხ. გვ. 21).

ამის შემდეგ დისერტანტი მოკლედ მიმოიხილავს დასავლეთის ქვეყნების, უფრო ზუსტად, გერმანულ სისხლისსამართლებრივ ლიტერატურას, რომელსაც ის რატომღაც „ბურჯუაზიულ სისხლისსამართლებრივ ლიტერატურას” უწოდებს. დოც. გ. ნაჭყებია აქ ეხება მე-20 საუკუნის გერმანელი მეცნიერების ვ. ზაუერის, ჰ. მაიერის, ო. ჰინუბერის, ჰ. ველცელის, ე. მეცგერისა და სხვათა ნააზრევს და გამოთქვამს საყვედურს, რომ ისინი სპეციალურად არ იკვლევენ სისხლის სამართლის საგნის პრობლემას. დასავლეთის „სისხლის სამართლის მეცნიერების პრობლემატიკაში - დაასკვნის ბოლოს დისერტანტი - მისი საგნის პრობლემა არსებითად დაუმუშავებელი ჩანს” (გვ. 37).

დისერტანტი განსახილველი პრობლემის ირგვლივ იგივე მდგომარეობას ხედავს რუსულ საბჭოურ ლიტერატურაშიც. „ყოფილ საბჭოთა კავშირშიც - წერს იგი - იმეორებდნენ იმ დებულებას, რომ სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანია დანაშაული და სასჯელი, დანაშაულის ჩადენის გამო ურთიერთობა” (გვ. 40).

გ. ნაჭყებია საბოლოოდ იმ დასკვნამდე მიდის, რომ დანაშაული და სასჯელი არ შეიძლება იყოს სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანი, რამდენადაც, მისი თქმით, „მეცნიერების საგანი მოვლენათა ზედაპირზე არ დევს” (გვ. 42).

დისერტანტის აზრით, სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანია სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა, რომელიც წარმოიშობა არა დანაშაულის ჩადენის მომენტიდან, არამედ სისხლის სამართლის კანონის ძალაში შესვლის დღიდან. დანაშაულის ჩადენის ფაქტი, მისი მტკიცებით, წარმოშობს მხოლოდ პროცესუალურ ურთიერთობას.

„ყალბია იდეა - ამტკიცებს გ. ნაჭყებია - სისხლის სამართალში ორი სახის ურთიერთობის შესახებ - დანაშაულის ჩადენის გამო და სისხლის სამართლის კანონის ძალაში შესვლის გამო, რადგან თუ თავდაპირველად არსებობს სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა სისხლის სამართლის კანონის ძალაში შესვლის გამო სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის, მაშინ დანაშაულის ჩადენას არაფრით არ შეუძლია პირი კვლავ შეიყვანოს ამ ურთიერთობაში, რომელშიც იგი იყო დანაშაულის ჩადენამდე” (გვ. 10).

„სისხლის სამართალში - განაგრძობს იგი მსჯელობას - შესაძლებელია მხოლოდ ზოგადრეგულატური, ზოგადპრევენციული ურთიერთობა სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის” (იქვე).

ეს არის გ. ნაჭყებიას სადოქტორო დისერტაციის ის ძირითადი დებულება, რომლის მეცნიერულ დასაბუთებასაც ავტორი თავის ნაშრომში დაჯინებით ცდილობს. ავტორს ამ თემაზე გამოქვეყნებული აქვს ცალკეული საჯურნალო წერილები. რაც მთავარია, გ. ნაჭყებიამ ახლახან გამოსცა საკმაოდ მოზრდილი მონოგრაფია, სადაც შეჯამებულია მთელი მისი კვლევის შედეგები.¹

განსახილველი ნაშრომის გაცნობისას, აშკარად ვრწმუნდებით, რომ ავტორი კარგად იცნობს აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით არსებულ ლიტერატურას. გ. ნაჭყებიას განსაკუთრებით სრულყოფილად შეუსწავლია რევოლუციამდელი რუსული ლიტერატურა და რუსი საბჭოთა ავტორების ნაწერები. შეძლებისდაგვარად იცნობს აგრეთვე გერმანელ ავტორთა ნააზრევსაც. დისერტაცია დაწერილია მშვენიერი ქართულით და ის სასიამოვნოდ იკითხება.

არ შეიძლება არ ვთქვათ ისიც, რომ დისერტანტი ამჯღავნებს ყოველი განათლებული იურისტისათვის მეტად საჭირო და აუცილებელ ფილოსოფიურ განსწავლულობასაც. პრობლემის კვლევისას იგი ცდილობს არ მოექცეს ვიწრო იურიდიულ ჩარჩოებში და თავის ძირითად დებულებებს მისცეს შეძლებისდაგვარად საკმარისი ფილოსოფიური დასაბუთებაც.

ასეთია დოც. გ. ნაჭყებიას სადოქტორო დისერტაციის საერთო ფონი და დახასიათება. ამ მოკლე შესავლის შემდეგ ჩვენ უკვე შეგვიძლია შევეხოთ პრობლემის დისერტანტისეულ გადაწყვეტას.

მიუხედავად სისხლის სამართლის ძირითად საკითხებში ავტორის განსწავლულობისა, დისერტაციაში ბევრი რამ არის სადაო და დაუსაბუთებელი. უფრო მეტიც, ზოგიერთი დებულების ავტორისეული გადაწყვეტა, ჩემი აზრით, აშკარად მიუღებელიცაა, რაზედაც ქვემოთ დაწვრილებით ვისაუბრებთ.

დასაწყისში მინდა შევეხო სადისერტაციო თემის შერჩევის საკითხს. მე მეჩვენება, რომ თემა სწორად არ არის შერჩეული. სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანი არ არის ის პრობლემა, რომელიც თანამედროვე მეცნიერებაში რაიმე არსებით დავას იწვევდეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ავტორს უნდა მოეძებნა პრობლემის ისეთი ასპექტი, რომელიც ამ თემას სრულიად ახლებური კუთხით გააშუქებდა და დაგვანახებდა პრობლემის ჩვენთვის აქამდე უცნობ მხარეს.

დოც. გ. ნაჭყებიას, როგორც ჩანს, ჰგონია, რომ მან მიაგნო პრობლემის მეცნიერებაში დღემდე უცნობ მხარეს, მაგრამ, ჩემი აზრით, ეს ასე არ არის. ამ აზრის დასაბუთებას ჩვენ შევეცდებით განსახილველი ნაშრომის ძირითადი დებულებების თანდათანობითი გაანალიზების კვალობაზე. აქ მხოლოდ ერთი რამ შეიძლება ითქვას: გ. ნაჭყებიას ეს პრობლემა დაუმუშავებლად მიაჩნია თანამედროვე მეცნიერებაში. სინამდვილეში იგი იმდენად დამუშავებულია, რომ დავას აღარ იწვევს.

რაც მთავარია, ჩვენ ვერ დავეთანხმებით დისერტაციის ძირითადი პრობლემის ავტორისეულ გადაწყვეტას. როგორც ზემოთ ვნახეთ, გ. ნაჭყებიას აზრით, სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანია ის ურთიერთობა, რომელიც წარმოიშობა პიროვნებასა და სახელმწიფოს შორის სისხლის სამართლის კანონის ძალაში შესვლის დღიდან. ურთიერთობა სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის, დისერტანტის თქმით, არის „მხოლოდ ზოგადრეგულატური, ზოგადპრევენციული”.

ეს დებულება, რასაკვირველია, არ შეიძლება რაიმე ეჭვს იწვევდეს. დიდი ხანია ცნობილია, რომ სასჯელის ზოგადპრევენციული ზემოქმედება საზოგადოებაზე სისხლის სამართლის კანონის ძალაში შესვლიდან იწყება. სასჯელის ზოგად პრევენციული მნიშვნელობა სწორედ ის არის, როცა კანონმდებელი ქმედების ჩადენისათვის სასჯელის გამოყენებით, დასჯით ემუქრება ყველას, ვინც არ უნდა ჩაიდინოს ეს ქმედება. ეს არის ზოგადი პრევენცია, ზოგადი გაფრთხილება.

ერთი სიტყვით, ჩვენ ამ საკითხში დოც. გ. ნაჭყებიას არ ვედავებით. ჩვენი უთანხმოება მასთან წარმოიშობა იმ მომენტიდან, როცა სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის დაწყებული ურთიერთობის დასასრულის საკითხი დგება. გ. ნაჭყებია ფიქრობს, რომ ამ ურთიერთობის დასრულება ხდება დანაშაულის ჩადენის მომენტიდან. დისერტანტს მიაჩნია, რომ დანაშაულის ჩადენის ფაქტით წყდება სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის და იწყება ახალი ურთიერთობა. ესაა პროცესუალური ურთიერთობა. დისერტანტის აზრით, დანაშაულის ჩადენის ფაქტით წარმოშობილი ურთიერთობა არ არის სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანი, ის პროცესუალური მეცნიერების საგანს წარმოადგენს.

საკითხის ასეთი გადაწყვეტა აშკარად ხელოვნური და მიუღებელია. ჯერ ერთი, თუკი სისხლის სამართლისათვის გადამწყვეტი და დამახასიათებელია „ზოგადპრევენციული” ურთიერთობა, მაშინ სად წავიღოთ, რომელმა მეცნიერებამ უნდა შეისწავლოს სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის წარმოქმნილი „კერძოპრევენციული” ურთიერთობა? ვინ თქვა, რომ ასეთი ურთიერთობა არ არსებობს სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის? პირიქით, აქცენტი თანამედროვე დასავლურ სისხლის სამართლის მეცნიერებაში სწორედ კერძო პრევენციულ ურთიერთობაზეა გადატანილი. სხვა ქვეყნებზეც რომ არაფერი ვთქვათ, უკანასკნელი ორმოციოდე წლის მანძილზე გერმანიაში გამოცემული სისხლისსამართლებრივი ლიტერატურის ზერელე გადახედვაც კი საკმარისია, რათა დავინახოთ იქ წარმოქმნილი ახალი მიმართულება, რომელიც ფუნქციონალური თეორიის სახელწოდებითაა ცნობილი.

ფუნქციონალური თეორიის მამამთავარი, გერმანელი მეცნიერი, გიუნტერი, განსაკუთრებით კი მიუნხენის უნივერსიტეტის პროფესორი კლაუს როქსინი, რომლის სახელი უკვე გასცდა გერმანიის საზღვრებს, სისხლის სამართლის ახალი სისტემის აგებას სწორედ სპეციალურ პრევენციაზე დაყრდნობით ცდილობს. სამწუხაროდ, დოც. გ. ნაჭყებიას დისერტაციაში არათუ არ არის გაანალიზებული ეს ახალი მიმართულება, არამედ საერთოდ, არაფერია ნათქვამი სპეციალურ პრევენციაზე. ასე რომ, გ. ნაჭყებიას თუ დავუჯერებთ, სპეციალური პრევენციის იდეა საერთოდ უნდა ამოვარდეს არა მარტო სისხლის სამართლიდან, არამედ საერთოდ, სამართლის მეცნიერებიდან. ეს ნამდვილად ასე გამოდის, რადგან გ. ნაჭყებიამ ამ ურთიერთობას ადგილი აღარ დაუტოვა სისხლის სამართალში და არც ახალი ადგილი მოუძებნა მეცნიერების სხვა დარგში.

გ. ნაჭყებიას მტკიცებით, როგორც ზემოთ ვთქვით, დანაშაულის ჩადენის ფაქტით იწყება ახალი ურთიერთობა, ეს არის არა სისხლისსამართლებრივი, არამედ პროცესუალური ურთიერთობა. მაგრამ დანაშაულის ჩადენის ფაქტამდე ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ ზოგად პრევენციაზე ვილაპარაკოთ. რაც შეეხება კერძოპრევენციულ ურთიერთობას, ის ძირითადად უკვე დანაშაულის ჩადენის შემდეგ ჩნდება. ეს ის მომენტია, როცა სასამართლო იწყებს დამნაშავის პიროვნების შეფასებას. ამ დროს იგი ვალდებულია დამნაშავის მიმართ ისეთი ღონისძიება გამოიყენოს, რომ მომავალში თავიდან იქნეს აცილებული მისგან რაიმე მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენა.

ზოგადი პრევენცია მიმართულია ყველასადმი, კერძო პრევენცია კი - მხოლოდ კერძო პირის მიმართ, ვინც დანაშაული უკვე ჩაიდინა. ეს გარემოება რომ გაეთვალისწინებინა, მაშინ დისერტანტი აღარ შემოფარგლავდა სისხლის სამართლის საგანს მხოლოდ დანაშაულის ჩადენამდე არსებული ურთიერთობით სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის.

გარდა ამისა, დისერტანტის თვალსაზრისი არა მარტო კერძო პრევენციის იდეას უგულებელყოფს და ამ ცნებას სამართლის მეცნიერების სისტემის გარეთ ტოვებს, არამედ ეს თვალსაზრისი თვითონ ზოგადი პრევენციის იდეასაც ამახინჯებს და არ იძლევა მის სწორ ახსნას. ზოგადი პრევენცია, როგორც ვთქვით, დასჯის მუქარით იწყება. სახელმწიფო გამოსცემს სისხლის სამართლის კანონს და დასჯით ემუქრება ყველას, ვინც კი კანონით აღწერილ ქმედებას ჩაიდენს. მაგრამ მუქარას მხოლოდ მაშინ აქვს ძალა, მაშინ შეუძლია ამ მუქარას გამაფრთხილებელი, პრევენციული როლი ითამაშოს, როცა დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში ეს მუქარა აღსრულდება, როცა კანონით დადგენილი ღონისძიება ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში განხორციელდება.

მაგრამ როგორ მოხდება ეს, თუკი ჩვენ დოც. გ. ნაჭყებიას დავუჯერებთ და ვიტყვით, რომ სისხლის სამართლის საგანი არის ,,ზოგადრეგულატური, ზოგადპრევენციული“ ურთიერთობა სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის, რომ დანაშაულის ჩადენის ფაქტი არ წარმოშობს სისხლისსამართლებრივ ურთიერთობას. ისე გამოდის, თითქოს ზოგადი პრევენციის იდეა მოიცავს მხოლოდ და მხოლოდ სასჯელის მუქარას და მეტს არაფერს. რაც შეეხება ამ მუქარის რეალურად განხორციელებას კონკრეტულ შემთხვევაში, სასჯელის გამოყენებას დანაშაულის ჩადენის დროს, ამას გადამწყვეტი მნიშვნელობა არა აქვს და ამ მომენტს არ მოიცავს ზოგადი პრევენციის იდეა. ასე გაგებული ზოგადი პრევენციის იდეა ჩვენ საერთოდ არ გაგვიგია და არც შეიძლება გაგვეგო, რადგან ეს იმას ემგვანებოდა, კაცი მტერს იარაღს უშვერდეს, სროლით ემუქრებოდეს, მაგრამ მაშინაც კი არ ესროდეს, როცა მტერი ამ მუქარას სროლით პასუხობს. ძნელი სათქმელია, რა აზრი აქვს ისეთ მუქარას, თუ ის სროლით არ დასრულდება იმ შემთხვევაში, როცა ეს საჭიროა. მუქარა და სროლა არ შეიძლება ერთმანეთს დავაცილოთ.

აღსანიშნავია ასევე, რომ დისერტანტს საპროცესო ურთიერთობის მნიშვნელობა სწორად არა აქვს წარმოდგენილი. მას ჰგონია, თითქოს იქ, სადაც საპროცესო ურთიერთობა იწყება, სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა წყდება. სინამდვილეში სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა კი არ წყდება დანაშაულის ჩადენის ფაქტის გამო, არამედ კანონის ძალაში შესვლის მომენტიდან დაწყებული ზოგადი ურთიერთობა გრძელდება კონკრეტული, კერძო სახით. სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა იწყება კანონის ძალაში შესვლით და მთავრდება სასჯელის მოხდით (ნასამართლობის ჩათვლით).

რაც შეეხება საპროცესო ურთიერთობას, ეს ის ფორმაა, რომლის მეოხებითაც გრძელდება ადრე დაწყებული სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა. ტერმინი - „სისხლის სამართლის პროცესი“, სწორედ იმას მიგვანიშნებს, რომ ის „სისხლის სამართლის” ფორმაა, უფრო ზუსტად, ის სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობის განხორციელების ფორმაა. ყველა ქვეყანაში და ყოველ ეპოქაში სისხლის სამართალი პიროვნებასა და სახელმწიფოს შორის დანაშაულის ჩადენის გამო წარმოშობილ ურთიერთობას შესაფერი ფორმით ახორციელებს. რომ არ იყოს სისხლის სამართალი, არ იქნებოდა არც საპროცესო სამართლის არსებობის საჭიროება. სისხლის სამართლის პროცესი, თუნდაც სისხლის სამართლის საპროცესო ურთიერთობა დამნაშავის ან უდანაშაულოს გამოვლინების ფორმას წარმოადგენს. ეს ფორმა რომ არ მოეგონებინა კაცობრიობას, მაშინ სისხლის სამართალი თავის პრაქტიკულ დანიშნულებას დაკარგავდა.

ამით იმის თქმა სულაც არ გვინდა, თითქოს სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა უნდა გავაიგივოთ საპროცესო ურთიერთობასთან. გ. ნაჭყებიასაგან განსხვავებით, ჩვენ იმ აზრისა ვართ, რომ დანაშაულის ჩადენის მომენტიდან სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა კი არ წყდება, არამედ ისევ გრძელდება საპროცესო ურთიერთობის ჩარჩოებში. ასე რომ, საპროცესო სამართალი ემსახურება სისხლის სამართალს. პირველი არ არსებობს მეორის გარეშე. დისერტანტის შეცდომა ის არის, რომ მან საპროცესო სამართალი სრულიად მოწყვიტა სისხლის სამართალს და მათ შორის კავშირი ვერ მონახა.

საპროცესო ურთიერთობა იმიტომ წარმოიშობა დანაშაულის ჩადენის მომენტიდან, რომ დაამტკიცოს სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობის არსებობა. დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენის მომენტიდან პიროვნება იმყოფება ორგვარ ურთიერთობაში - იგი ამ დროიდან იმყოფება როგორც სისხლისსამართლებრივ ურთიერთობაში, ასევე საპროცესო ურთიერთობაში. ამ დებულების სისწორეს ამტკიცებს ის ფაქტი, რომ განაჩენი სასამართლოს ყოველთვის გამოაქვს სახელმწიფოს სახელით და არა თავის სახელით.

სისხლის სამართლის საქმის განხილვის დროს რატომ ხელმძღვანელობს სასამართლო სისხლის სამართლის კანონით, თუკი დანაშაულის ჩადენის მომენტიდან წყდება სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა და იწყება მხოლოდ საპროცესო ურთიერთობა? ჩადენილი ქმედების სისხლის სამართლის კოდექსის ამა თუ იმ მუხლით კვალიფიკაცია, რომლის გამოც სასამართლო პროცესზე მხარეთა შორის ხშირად შეურიგებელი კამათია, განა პიროვნებასა და სახელმწიფოს შორის წარმოქმნილ ურთიერთობას არ გამოხატავს? რა არის ეს, თუ არა სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა? ეს ხომ სწორედ ის არის, რაც ჩვენ ზემოთ ერთხელ უკვე ვთქვით: პროცესუალური ურთიერთობის მეოხებით სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობის არსებობის დასაბუთება.

როცა საპროცესო ნორმის დაცვით ერთი მხარე სასამართლო პროცესზე ამტკიცებს, რომ განსასჯელს დანაშაული არ ჩაუდენია, ესე იგი, არ დაუმყარებია სახელმწიფოსთან ურთიერთობა, ხოლო მეორე მხარე ცდილობს ამის საწინააღმდეგოს დამტკიცებას, განა ეს არ მიგვანიშნებს ერთდროულად ორივე ურთიერთობის არსებობას? ყოველ შემთხვევაში აქ პროცესუალური ურთიერთობის მეოხებით ერთი მხარე ცდილობს დაამტკიცოს, რომ არ არსებობს სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა, ხოლო მეორე მხარე, პირიქით, ამ ურთიერთობის არსებობის ფაქტს ამტკიცებს.

პროცესუალური ურთიერთობის საგანი არის სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა. თუკი სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა წყდება დანაშაულის ჩადენის ფაქტით და აქედან იწყება პროცესუალური ურთიერთობა, მაშინ უნდა ვაღიაროთ, რომ პროცესუალურ ურთიერთობას საგანი არა აქვს. თუკი სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა აღარ არსებობს, მაშინ პროცესი თვითმიზანი ხდება, მაშინ რაღას ვამტკიცებთ პროცესზე?

გ. ნაჭყებიას მიაჩნია, რომ დანაშაული და სასჯელი არ წარმოადგენს სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანს. თუ ეს მართლაც ასეა, მაშინ რომელი მეცნიერება სწავლობს ამ მოვლენებს? მაშინ რა დავარქვათ იმ მეცნიერებას, რომელიც სწავლობს დანაშაულსა და მის ისეთ გამოვლინებებს, როგორებიცაა, მაგალითად: დანაშაულის მომზადება და მცდელობა, თანამონაწილეობა დანაშაულში, პასუხისმგებლობის გამომრიცხველი გარემოებები და სხვ. მაშინ რა შეიძლება ეწოდოს მეცნიერების იმ დარგს, რომელიც სწავლობს, მაგალითად, სასჯელის ზოგად ცნებასა და სისხლის სამართლის სასჯელის ცალკეულ სახეებს? დისერტანტის წინაშე ეს საკითხი არც დასმულა და, კიდევაც რომ დასმულიყო, იგი მას თავის დებულებაზე დაყრდნობით ვერც უპასუხებდა. მაგრამ ჩვენთვის ეს საკითხი ნათელია.

რაღა თქმა უნდა იმას, რომ დანაშაულსა და სასჯელს სწავლობს სისხლის სამართლის მეცნიერება. ასე რომ, დისერტანტის ძირითადი დებულება - თითქოს სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანს არ წარმოადგენს დანაშაული და სასჯელი, სრულიად დაუსაბუთებელია და ამიტომ ის ვერავითარ კრიტიკას ვერ უძლებს.

იმ დებულებას, რომ დანაშაულის ჩადენის შემდეგ სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა პროცესუალური ურთიერთობის მეოხებით ხორციელდება, დოც. გ. ნაჭყებია ასე პასუხობს: „მაშასადამე, სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა უძრავი, უმოქმედო სქემაა, რომელიც სისხლის სამართლის საპროცესო ურთიერთობისაგან დამოუკიდებლად არავითარ პრაქტიკულ ფუნქციას არ ასრულებს... მაშასადამე, სისხლის სამართალი სამართლის დამოუკიდებელი დარგი არ ყოფილა. ბუნებრივია, რომ ამ ლოგიკით უარყოფილია სისხლის სამართალი” (გვ. 59).

არა მგონია ამ მსჯელობას რაიმე მყარი საფუძველი გააჩნდეს. ზემოხსენებული დებულება სწორედ სისხლის სამართლის დარგის დამოუკიდებლობას ამტკიცებს. სწორედ სისხლის სამართალია პირველადი და დამოუკიდებელი დარგი და არა საპროცესო სამართალი. რომ არ ყოფილიყო სისხლის სამართალი, არ იქნებოდა არც საპროცესო სამართალი, არ წარმოიშობოდა მისი საჭიროებაც.

იმ დებულების დასაბუთებისათვის, თითქოს სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა არ შეიძლება წარმოიშვას დანაშაულის ჩადენის გამო გ. ნაჭყებია განსაკუთრებით ვრცლად მსჯელობს დისერტაციის მესამე თავში. მაგრამ ეს მსჯელობა ჩვენ არ მიგვაჩნია დამარწმუნებლად.

სანიმუშოდ შევეხებით მე-4 პარაგრაფს, სადაც განხილულია „მოვალეობის ცნება სისხლის სამართალში”. დისერტანტი აქ უარყოფს საყოველთაოდ მიღებულ თვალსაზრისს, რომლის მიხედვით, დამნაშავე „ვალდებულია პასუხი აგოს ჩადენილი დანაშაულისათვის” (გვ. 79). ამას დისერტანტი იმით ასაბუთებს, თითქოს ეს დებულება ეწინააღმდეგება „მოვალეობის ბუნებას”.

„მოვალეობის ბუნება”, დისერტანტის აზრით, გამოიხატება იმით, რომ მოვალეობის სუბიექტს თვითონ უნდა შეეძლოს მოვალეობის შესრულება. „იურიდიული მოვალეობა - წერს გ. ნაჭყებია - იურიდიულად აუცილებელი ქცევის მოთხოვნაა, მაგრამ, თუ პირს თვითონ, დამოუკიდებლად არ შეუძლია ამ მოვალეობის „აღსრულება”, ის იურიდიულ მოვალეობად ვერ ჩაითვლება” (გვ. 79).

„მოვალეობა - პასუხი აგოს ჩადენილი დანაშაულისათვის - განაგრძობს მსჯელობას დისერტანტი - იურიდიულად შეუძლებელია, რადგან ამ მოვალეობის შესრულება თავად დანაშაულის ჩამდენ პირს არ შეუძლია“ (გვ. 80). ამის საფუძველზე, გ. ნაჭყებია დაასკვნის, რომ ,,დანაშაულის ჩამდენ პირს არავითარი სისხლისსამართლებრივი მოვალეობა მის მიერ ჩადენილი დანაშაულის გამო და ფარგლებში არ ეკისრება” (გვ. 81).

მოვალეობის ბუნების ასეთი გაგება, ჩემი ღრმა რწმენით, ყოვლად მიუღებელი და დაუსაბუთებელია. დისერტანტს, სამწუხაროდ, ვერ ჰქონია სწორი წარმოდგენა მოვალეობის ბუნებაზე. მოვალეობა არსებობს მაშინაც, როცა მისი შესრულება ადამიანს არ შეუძლია. მაგალითად, ჩემი მოვალე შეიძლება იყოს ფსიქიურად დაავადებულიც, რომელსაც არც შეცნობილი აქვს ეს მოვალეობა და არც მისი შესრულება შეუძლია.

მოვალეობა არსებობს იმისდა მიუხედავად, ასრულებს მას ვინმე თუ არა, შეუძლია ადამიანს მისი შესრულება თუ არა. სამართლებრივი ვალდებულება ერთნაირად ეკისრება და ერთნაირ მოთხოვნას უყენებს ყველას - მამაკაცსა და დედაკაცს, მოხუცსა და ახალგაზრდას, სუსტსა და ძლიერს, ავადმყოფსა და ჯანმრთელს და ა.შ.

მოვალეობის არსებობისათვის არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს იმას, ნებაყოფლობით ასრულებს მას ადამიანი, თუ ამისათვის საჭირო ხდება სასამართლოს ჩარევა.

ამ უკანასკნელ დებულებას გ. ნაჭყებია არ ეთანხმება. „აქ საქმე ეხება არა თავად დანაშაულის ჩამდენი პირის მოვალეობას, - ამბობს გ. ნაჭყებია - არამედ სასამართლოს უფლება-მოვალეობას, რადგან სასჯელი მხოლოდ სასამართლომ უნდა დანიშნოს” (გვ. 80).

მაშასადამე, დანაშაულის ჩადენის გამო პასუხისმგებლობის მოვალეობა არ ეკისრება „დანაშაულის ჩამდენ პირს” (დისერტანტის გამოთქმაა). პასუხისმგებლობის დაკისრება მხოლოდ სასამართლოს უფლება-მოვალეობა ყოფილა.

ეს რომ მართლაც ასე ხდებოდეს, წარმოიდგინეთ როგორი ქაოსი იქნებოდა ჩვენს სასამართლო პრაქტიკაში. ჯერ ერთი, რა უფლება აქვს სასამართლოს დაუნიშნოს სასჯელი იმას, ვისაც, სისხლის სამართლის კანონით არ ეკისრება „მოვალეობა პასუხი აგოს ჩადენილი დანაშაულისათვის?” საპროცესო კანონმდებლობა მართლაც ავალდებულებს სასამართლოს დასაჯოს დამნაშავე, მაგრამ ეს მხოლოდ მაშინაა შესაძლებელი, როცა პიროვნება ამას იმსახურებს სისხლისსამართლებრივი კანონმდებლობით, რომელიც ავალდებულებს მას პასუხი აგოს დანაშაულის ჩადენისათვის.

მეორეც ის, რომ თუკი სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა მხოლოდ დანაშაულის ჩადენამდე გრძელდება, როგორც ამას დისერტანტი ამტკიცებს, მაშინ სასამართლოს არ უნდა ჰქონდეს უფლება გამოიყენოს სისხლის სამართლის კანონი პროცესის მიმდინარეობის დროს. ამ ლოგიკით, სასამართლოს არ უნდა ჰქონდეს უფლება დააკისროს ვინმეს რაიმე პასუხისმგებლობა, რადგან პასუხისმგებლობის სახე და ზომა, სასჯელი, მისი სახეები და მათი გამოყენების პირობები სისხლის სამართლის კანონითაა განსაზღვრული.

ცალკე პარაგრაფს უძღვნის დოც. გ. ნაჭყებია გამამტყუნებელი განაჩენის კანონიერ ძალაში შესვლის იურიდიულ შედეგებს. დისერტანტი მართალია, როცა წერს, რომ „გამამტყუნებელი განაჩენი მისი კანონიერ ძალაში შესვლის შემდეგ სავალდებულოა აღსასრულებლად იმ თანამდებობის პირებისათვის, რომლებმაც ის უნდა აღასრულონ” (გვ. 96).

მაგრამ გაუმართლებელია აქედან იმ დასკვნის გაკეთება, თითქოს „მსჯავრდებულის მიმართ კი ის იურიდიული ვალდებულება კი არაა, არამედ იურიდიული გარდაუვალობა, რომელიც გამორიცხავს მის სხვაგვარ ქცევას” (იქვე). გამამტყუნებელი განაჩენი, ცხადია, სავალდებულოა აღსასრულებლად შესაბამისი „თანამდებობის პირისათვის”. მაგრამ ეს როდი ნიშნავს იმას, თითქოს განაჩენი მსჯავრდებულს რაიმე ვალდებულებას არ აკისრებდეს.

სახელმწიფო მოხელეს განაჩენის აღსრულების ვალდებულება სწორედ იმ პირობით წარმოეშვება, თუკი იმავე განაჩენით დამნაშავეს დაეკისრება ვალდებულება მოიხადოს სასამართლოს მიერ დანიშნული სასჯელი. ეს დებულება იმდენად მარტივია, რომ მის ცოდნას არა მგონია იურიდიული განათლება სჭირდებოდეს. ამიტომ, ვფიქრობ, უსაფუძვლოა დისერტანტის მსჯელობა, თითქოს განაჩენის აღსრულების ვალდებულება წარმოეშვება სახელმწიფო მოხელეს, ხოლო იურიდიული გარდაუვალობა - მსჯავრდებულს.

დისერტანტის აზრით, ეს იმიტომ ხდება, რომ „გამამტყუნებელი განაჩენი სამართალი ან მისი ნორმა არ არის”. მას, ეტყობა, დაავიწყდა, რომ განაჩენს, ჩვეულებრივ, კანონის ძალა აქვს და ის ისევე უნდა აღსრულდეს, როგორც კანონი. განაჩენი კანონისაგან იმით განსხვავდება, რომ ის არის არა ნორმატიული, არამედ ინდივიდუალური აქტი, ესე იგი, ვრცელდება მხოლოდ იმ პირის მიმართ, ვის მიმართაც იგი დანიშნა სასამართლომ. რაც შეეხება იურიდიულ ძალას, ამ მხრივ ის კანონისაგან არ განსხვავდება. ამიტომ განაჩენი ისევე აკისრებს ვალდებულებას მსჯავრდებულს, როგორც კანონი.

დისერტანტი განიხილავს სისხლის სამართლის კანონისა და სამართლის ნორმის ურთიერთობის საკითხს. მოკლედ გადმოსცემს იგი გერმანელი იურისტის, კ. ბინდინგის, თვალსაზრისს ამ საკითხთან დაკავშირებით. როგორც ცნობილია, კ. ბინდინგმა პირველმა დაასაბუთა, რომ სამართლის ნორმა, რომელსაც დამნაშავე არღვევს, სისხლის სამართლის კანონს გარეთაა. ამის ტიპიურ ნიმუშს წარმოადგენს სისხლის სამართლის კოდექსის ე.წ. ბლანკეტური მუხლები. აღნიშნული მუხლები ივსება წესებით, რომლებსაც ადგენს არა სისხლის სამართლის, არამედ სამართლის სხვა დარგის კანონმდებელი (მაგ. ადმინისტრაციული ან სამოქალაქო სამართალი და ა. შ.).

დოც. გ. ნაჭყებია ედავება ამ საკითხის გაგებაში რუს საბჭოელ მეცნიერს, პროფესორ ნ. დურმანოვს, რომელიც კ. ბინდინგის საწინააღმდეგოდ ამტკიცებდა, თითქოს „მკვლელობა, სხეულის დაზიანება, ადამიანთა გატაცება და ა.შ. აკრძალულია მხოლოდ სისხლის სამართლის კანონით” (გვ. 102).

დისერტანტი, რასაკვირველია, სწორად ედავება ნ. დურმანოვს, როცა წერს, რომ „მკვლელობა უკვე აკრძალულია ბიბლიაში” (იქვე). მართლაც, ისეთ ნორმებს, როგორებიცაა „არა კაც კლა”, „არ იქურდო” და სხვ. სისხლის სამართლის კანონმდებელი არ ადგენს. მოცემული ნორმები კანონმდებელს მზა სახით ხვდება და წინ უსწრებს, ფაქტიურად და ლოგიკურად, სისხლის სამართლის კანონის გამოცემას.

მაგრამ დისერტანტის მსჯელობა არ არის თანმიმდევრული და ის თვითონვე დგება ნ. დურმანოვის პოზიციაზე, როცა ამტკიცებს, თითქოს „ქონების განადგურების მცდელობა მხოლოდ სისხლის სამართალშია აკრძალული” (გვ. 103).

ზემოთქმული არ არის დასაბუთებული, რადგან, ასე თუ ვიმსჯელებთ, მაშინ უნდა ვთქვათ, რომ მკვლელობის მცდელობაც მხოლოდ სისხლის სამართალშია აკრძალული. მაგრამ ეს არ იქნებოდა მართებული, რადგან ბიბლიაში ნათქვამია „არა კაც კლა”, „არ იქურდო” და იქ არ წერია, რომ არ ჩაიდინო მკვლელობის მცდელობა, ქურდობის მცდელობა და სხვ.

ნორმა, რომელიც კრძალავს დამთავრებულ მკვლელობას, ქურდობას ან ქონების განადგურებას, ეჭვი არ არის, ის კრძალავს აგრეთვე მის მცდელობას. დელიქტის დამთავრება მცდელობის გარეშე ხომ არ შეიძლება. როგორც ჩანს, გასათვალისწინებელია ეპოქალური მომენტიც. მცდელობის ცნება ბიბლიის წერის დროს შეუძლებელია ცოდნოდათ, რადგან ასეთი ცნებები სისხლის სამართალში აზროვნების უფრო გვიანდელი განვითარების ნაყოფია.

ასევე არ არის დამაჯერებელი დისერტანტის მტკიცება, თითქოს „მხოლოდ სისხლის სამართალშია აკრძალული თავისუფლების აღკვეთის ადგილებიდან გაქცევა, რადგან გამამტყუნებელი განაჩენით დადგენილი სასჯელის აღსრულების მოვალეობა ეკისრება არა მსჯავრდებულს, არამედ შესაბამის თანამდებობის პირს” (გვ. 103).

ჯერ ერთი, სისხლის სამართალი არაფერს კრძალავს. ნორმა - აკრძალვა, რომელსაც დამნაშავე არღვევს, სისხლის სამართლის კანონს გარეთაა.

მეორეც, ის, რომ პატიმრობიდან ან თავისუფლების აღკვეთის ადგილიდან გაქცევას რომ სისხლის სამართლის კანონი კრძალავდეს, როგორც ამას დოც. გ. ნაჭყებია ამტკიცებს, მაშინ სისხლის სამართლის კოდექსიდან (იხ. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 203-ე მუხლი) ამ ქმედების ამოღება, ცხადია, შესაბამისი ნორმის გაუქმებას მოასწავებდა. ეს რომ მართლაც ასე იყოს, მაშინ აკრძალვა ნებართვად გადაიქცეოდა და დამნაშავეს შეეძლო კი არ გაქცეულიყო, არამედ დინჯი ნაბიჯით წასულიყო ციხიდან შინისაკენ.

დისერტანტს არასწორი წარმოდგენა აქვს სისხლის სამართლის ფუნქციის საკითხზეც. იგი ჯ. ხეცურიანის იმ მართებულ თეზისს ეყრდნობა, რომლის მიხედვით, „რეგულატურ ფუნქციას განსაზღვრული ზომით აქვს რეგულატური თვისება” (გვ. 109-110).

თუმცა, ამ მართებული თეზისიდან დისერტანტი სრულიად მიუღებელ დასკვნას აკეთებს - „ ... საზოგადოებრივ ურთიერთობათა სისხლისსამართლებრივი დაცვის ამოცანა - წერს დოც. გ. ნაჭყებია - სისხლისსამართლებრივი რეგულირების მეშვეობით ხორციელდება” (გვ. 110).

საქმე ის არის, რომ სისხლის სამართალი, უპირველეს ყოვლისა, იცავს საზოგადოებრივ სიკეთეს, იცავს იმ ურთიერთობებს, რომლებსაც სამართლის სხვა დარგი არეგულირებს. სისხლის სამართალი, უპირველეს ყოვლისა, იცავს სიკეთეს და ამ დაცვის გზით არეგულირებს ურთიერთობებს. ამიტომ სისხლის სამართლისათვის დაცვითი ფუნქცია პირველადია, ხოლო რეგულირების ფუნქცია - მეორადი.

თუ დოც. გ. ნაჭყებიას თვალსაზრისს გავიზიარებთ, მაშინ ვერ დავეთანხმებით მისსავე მტკიცებას, თითქოს „დანაშაულის ჩადენა სისხლის სამართლის კანონით კატეგორიულადაა აკრძალული, რაც ყოველ დელიქტუნარიან პირს ეხება პირდაპირ და არა ევენტუალურა” (გვ. 118).

ჯერ ერთი, აკრძალვა ყოველთვის კატეგორიულია და მას არ გააჩნია ხარისხები. არაკატეგორიული აკრძალვა არ არსებობს.

მეორეც, ის, რომ სისხლის სამართალი, როგორც უკვე ვთქვით, კი არ კრძალავს დანაშაულის ჩადენას, არამედ სასჯელის მუქარით აფრთხილებს ყველას არ ჩაიდინონ დანაშაული.

დისერტანტი თავისი დაუსაბუთებელი კონსტრუქციიდან გამომდინარე, თითქოს „სისხლისსამართლებრივი რეგულირების ერთადერთ იურიდიულ ფორმას ზოგადრეგულატური, ზოგადპრევენციული სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა წარმოადგენს” (იხ. გვ. 129), კიდევ ბევრ მცდარ და მიუღებელ თვალსაზრისს გამოთქვამს.

მაგალითად, იგი წერს: „სამწუხაროდ, საბჭოურ სისხლის სამართლის კანონმდებლობასა და თეორიაში ამ მხრივ გვხვდება არაიურიდიულ ტერმინთა სიჭრელე. საკმაოდ იყო გავრცელებული ისეთი არაიურიდიული ტერმინები, როგორებიცაა: „დამნაშავე”, „ბრალეული”, „დანაშაულის სუბიექტი”, „დამნაშავის პიროვნება” და ა. შ. (გვ. 135).

მე პირიქით ვიტყოდი. ჩემი ღრმა რწმენით, სამწუხარო სულაც არ უნდა იყოს, რომ „საბჭოურ სისხლის სამართალში” ასეთი ტერმინები გამოიყენებოდა. იმ რეჯიმის სისხლის სამართალს ცოდვები სულაც არ აკლდა. ამიტომ ჩემთვის გაურკვეველია, რაღა მაინცდამაინც ამ საკითხს მიადგა დისერტანტი და გამოაცხადა მაშინდელი სისხლის სამართლისათვის დამახასიათებლად. დასახელებული ტერმინები ხომ ყველა დროისა და ყველა ქვეყნის სისხლის სამართალში გვხვდება და რაღა ჩვენ უნდა აღვკვეთოთ ისინი და განვდევნოთ სისხლის სამართლის სფეროდან.

ახლა ვნახოთ, როგორ ასაბუთებს დოც. გ. ნაჭყებია აღნიშნულ დებულებას. „დამნაშავე” თურმე პირის სამართლებრივ მდგომარეობას არ გამოხატავს. თუ „დამნაშავე” არის ის, ვის მიმართაც არსებობს კანონიერ ძალაში შესული გამამტყუნებელი განაჩენი, მაშინ მას „მსჯავრდებული” ეწოდება. „მსჯავრდებული კი - განაგრძობს დისერტანტი - მოსამართლეთა შეცდომის ან ბოროტმოქმედების წყალობით შეიძლება იყოს ის პირიც, რომელსაც არავითარი დანაშაული არ ჩაუდენია” (იქვე).

ამავე ლოგიკით, ავტორი უარყოფს „უდანაშაულობის პრეზუმფციის” ტერმინს და მის მაგივრად, გვთავაზობს „არაბრალეულობის პრეზუმფციას”; ასევე მოითხოვს, რომ „დანაშაულის სუბიექტი” შეიცვალოს „დანაშაულის შემადგენლობის სუბიექტად”. დისერტანტის აზრით, „ზოგადრეგულატური სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა კი ბუნებრივად მოითხოვს „სისხლის სამართლის სუბიექტის ცნებას” და ა.შ.

ყოველივე ეს არ უნდა მოგვეჩვენოს დისერტანტის უბრალო ტერმინოლოგიურ ახირებად. აქ მოტანილი პატარა ციტატიდანაც ირკვევა, რომ დისერტანტს ახალი მეცნიერული მიმართულების შექმნის პრეტენზია აქვს, საიდანაც ტრადიციული ტერმინების შეცვლა ლოგიკურად გამომდინარეობს.

ამ ტერმინოლოგიური „სიახლის” უსაფუძვლობა მაშინვე აშკარა გახდება, როგორც კი დავასაბუთებთ დისერტანტის ძირითადი თეზისის სიყალბეს. სისხლისსამართლებრივი ურთიერთობა არ შეიძლება შემოიფარგლოს მხოლოდ ზოგადპრევენციული ღონისძიებით, რაზედაც უკვე დაწვრილებით ვილაპარაკეთ და ამიტომ მას აღარ შევეხებით.

ტრადიციული ტერმინოლოგიის შეცვლა დისერტანტის მიერ შემოთავაზებული ტერმინოლოგიით სხვა მხრივაც იმდენად უსუსური და დაუსაბუთებელია, რომ ის ვერავითარ კრიტიკას ვერ უძლებს.

ჯერ ერთი, თუ უკუვაგდებთ ტერმინს - „დამნაშავე”, მაშინ რა უფლებით უნდა დავტოვოთ „დანაშაული”? რა ვუწოდოთ იმას, ვინც დანაშაულს ჩადის? - „დანაშაულის ჩამდენი” თუ „დანაშაულის შემადგენლობის სუბიექტი”? როგორც ამას დისერტანტი გვთავაზობს. რაც არ უნდა ვუწოდოთ, აშკარა ხდება, რომ დისერტანტისათვის მიუღებელი სიტყვის - „დამნაშავის” ფუძეს, საიდანაც ეს სახელწოდება წარმოსდგა, ვერა და ვერ მოვიცილებთ.

ეს შემთხვევითი გარემოება სულაც არ გეგონოთ. როცა დისერტანტი ამტკიცებს, რომ დანაშაულის ჩადენის ფაქტი არ წარმოშობს სისხლისსამართლებრივ ურთიერთობას, მაშინ რაღას ემსახურება სიტყვა „დანაშაულიც”? თუ ეს სიტყვა არავითარ როლს არ ასრულებს სისხლის სამართალში, ხოლო საპროცესო სამართალს ის სულაც არ სჭირდება, რადგან, დისერტანტის თქმით, პროცესს თავისი საკუთარი ტერმინოლოგია გააჩნია, მაშინ, სად არის მისი ადგილი? დისერტანტს, ბუნებრივია, ამ საკითხებზედაც უნდა ემსჯელა. მაგრამ მას ეს საკითხი სულაც არ დაუყენებია.

რაც შეეხება იმას, თითქოს მსჯავრდებული მოსამართლეთა შეცდომის გამო შეიძლება არ იყოს ნამდვილი დამნაშავე, მეტად სუსტი საბუთია წამოყენებული დებულების დასამტკიცებლად. საქმის გასაჩივრების მეოხებით შეცდომა სწორდება და ყოველ პიროვნებას საბოლოოდ თავისი სახელი ერქმევა.

სინამდვილეში ტერმინი - „დამნაშავე”, სისხლისსამართლებრივი ტერმინია და მისი უარყოფა ისევე არ შეიძლება, როგორც არ შეიძლება ტერმინ „მსჯავრდებულის” უარყოფა, რომელიც პიროვნების პროცესუალურ მდგომარეობას გამოხატავს. დამახასიათებელია ამ მხრივ საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 25-ე მუხლი, სადაც ნათქვამია: „15. განაჩენი” - ნიშნავს პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ სასამართლო სხდომაზე გამოტანილ გადაწყვეტილებას იმის შესახებ, ჩადენილია თუ არა დანაშაული, დამნაშავეა თუ არა განსასჯელი” და ა.შ.

როგორც აქედან ვხედავთ, საპროცესო კანონმდებლობა ტერმინებს - „დანაშაული”, „დამნაშავე”, სწორედ სისხლისსამართლებრივი მნიშვნელობით იყენებს. ასე რომ, ეს ტერმინები არა მარტო საბჭოურ იურიდიულ ლიტერატურაში იყო გავრცელებული, არამედ დღესაც გავრცელებულია და მათ მომავალშიც ვერაფერი შეცვლის. ტრადიციული ტერმინების ხელოვნური თეორიული კონსტრუქციების საფუძველზე უგულებელყოფა მეტად სარისკო საქმეა და ამ საკითხზე მსჯელობის დროს, ვფიქრობ, უფრო მეტი დაკვირვება და სიფრთხილეა საჭირო.

თავისი დაუსაბუთებელი და ხელოვნური თეორიული კონსტრუქციიდან დოც. გ. ნაჭყებიას კიდევ ერთი ასეთი მიუღებელი დასკვნა გამოაქვს. იგი წერს: „დანაშაულის შემადგენლობა არის არა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველი, როგორც ეს უმეტეს საბჭოთა კრიმინალისტებს ეგონათ, არამედ სისხლის სამართლის საქმის აღძვრის საფუძველი” (გვ. 136).

დანაშაულის შემადგენლობა რომ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველია, ეს მარტო საბჭოთა კრიმინალისტებს კი არა, ჩვენ დღესაც ასე გვგონია. მხოლოდ ერთი საკითხია აქ დასაზუსტებელი, რაზედაც დისერტანტი არაფერს ამბობს: პასუხისმგებლობის როგორი საფუძველია დანაშაულის შემადგენლობა - ერთადერთი, საკმარისი თუ ერთ-ერთი საფუძველი?

დანაშაულის შემადგენლობა ამავე დროს სისხლის სამართლის საქმის აღძვრის საფუძველიცაა და იმაში არაფერია ულოგიკო, რომ დანაშაულის შემადგენლობამ ორივე ფუნქცია უნდა შეასრულოს - პასუხისმგებლობისა და საქმის აღძვრის საფუძვლისა. ამიტომ ვერ დავეთანხმებით დისერტანტის მსჯელობას, თითქოს დანაშაულის შემადგენლობა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველს არ წარმოადგენს.

დოც. გ. ნაჭყებია წერს: „... სასამართლო ადგენს დანაშაულის ძირითად ნიშნებს, სახელდობრ, ქმედების საზოგადოებრივ საშიშროებას, მართლწინააღმდეგობას და მის ბრალეულად ჩადენას. მაშასადამე, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველია დანაშაული, რომელიც დადგენილია სასამართლო განაჩენით” (გვ. 138).

სავსებით მართებულია დებულება, რომ „სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველია დანაშაული”. მაგრამ არასწორია ის აზრი, თითქოს დანაშაულის ძირითადი ნიშნებია ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება, მართლწინააღმდეგობა და ბრალი.

ჯერ ერთი, საზოგადოებრივი საშიშროება არ შეიძლება დანაშაულის ცნების დამოუკიდებელი ნიშანი იყოს მართლწინააღმდეგობის გვერდით; ან ერთი უნდა დარჩეს ან მეორე. მაგრამ, მთავარი აქ ისაა, რომ თვალსა და ხელშუა გაგვიქრა ქმედების, ანუ დანაშაულის შემადგენლობა.

დისერტანტმა ქმედების შემადგენლობა დანაშაულის ნიშანთა შორის აღარ მოიხსენია და ამით თქვა, რომ ქმედების შემადგენლობა პასუხისმგებლობის საფუძველს არ წარმოადგენს. ფორმალური ლოგიკის თვალსაზრისით, დისერტანტი, რასა-კვირველია, მართალია, მაგრამ არსებითად ის სწორი არ არის.

თუკი ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება და მართლწინააღმდეგობა დანაშაულის დამოუკიდებელი ნიშნებია, მაშინ, რატომ არ უნდა იყოს ასეთივე დამოუკიდებელი ნიშანი თვითონ ქმედება, მისი შემადგენლობა? დისერტანტის აზრით, სასამართლომ უნდა დაადგინოს დანაშაულის სამივე ნიშანი, ხოლო ქმედებას დადგენა არ ნდომებია, ვინაიდან ის არ წარმოადგენს პასუხისმგებლობის საფუძველს.

აღნიშნული დებულება არსებითად ეწინააღმდეგება საპროცესო სამართალს. სასამართლოს პროცესზე ქმედების შემადგენლობის დადგენა რომ არ ევალებოდეს, მაშინ ყველა დამნაშავე ადვილად დაიძვრენდა თავს პასუხისმგებლობისაგან. სად გაგონილა ისეთი პროცესი, სადაც სასამართლო არ ადგენდეს, ჩადენილია თუ არა ქმედება, განხორციელდა თუ არა შედეგი, არსებობს თუ არა მათ შორის მიზეზობრივი კავშირი, როგორია განსასჯელის ფსიქიკური დამოკიდებულება ამ შედეგის მიმართ და სხვ. თითქმის ყოველ საქმეზე ევალება სასამართლოს კანონით გათვალისწინებული სპეციალური მიზნის ან მოტივის გამოკვლევა და დადგენა და ა.შ. ყოველივე ეს, ერთად აღებული, ქმედების შემადგენლობაა, რომელიც სისხლის სამართალში დანაშაულის ერთ-ერთი ნიშანი და პასუხისმგებლობის ერთ-ერთი აუცილებელი საფუძველია.

დისერტაციის 174-ე გვერდზე ნათქვამია, რომ „სისხლის სამართალში ორი უძირითადესი ცნება არსებობს: დანაშაულის ცნება და სასჯელის ცნება”. ეს დებულება ამჯამად მოძველებულია. თანამედროვე სისხლის სამართალი იცნობს სამ ძირითად ცნებას. ესენია 1) დანაშაული, 2) სასჯელი და 3) დაცვის ღონისძიება, რომელსაც მოქმედ ქართულ (და არა მარტო ქართულ) სისხლის სამართალში „სამედიცინო და აღმზრდელობითი ხასიათის იძულებითი ღონისძიება” ჰქვია. ეს ცნება სისხლის სამართალში არსებითად ახალია და ის ზემოთ ხსენებულმა სკოლათა დავამ დაგვიტოვა ნაშთად.

დისერტაციის მეექვსე თავი ეძღვნება სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანს. აქ დისერტანტი ეხება დანაშაულის ცნებას და აანალიზებს მის ცალკეულ ნიშნებს. განსაკუთრებით დაწვრილებით მსჯელობს ის მართლწინააღმდეგობის არსის გამო. მართლწინააღმდეგობის არსის ახსნას დოც. გ. ნაჭყებია სოციალური „თვისებით” ცდილობს. იგი ამტკიცებს, რომ „ქმედების მართლწინააღმდეგობა ამ ქმედების სოციალურ თვისებაზეა დამოკიდებული” (გვ. 190). ამის შემდეგ, დისერტანტი კვლავ იმეორებს ამ მოსაზრებას. „სახელდობრ, თუ ქმედების მართლწინააღმდეგობისათვის მნიშვნელობა არა აქვს იმას, - წერს დისერტანტი - თუ ვინ იქნება სისხლის სამართლის ნორმის ადრესატი (მცირეწლოვანი, სულით ავადმყოფი თუ დელიქტუნარიანი პირი), მაშინ გამოდის, რომ მართლწინააღმდეგობა ქმედების სოციალურ თვისებაზე დამოკიდებული არ ყოფილა” (გვ. 193).

თუ ამის მიხედვით ვიმსჯელებთ, აშკარა ხდება, რომ დისერტანტი სოციალურსა და სამართლებრივს არა თუ არ მიჯნავს და აცალკევებს ერთმანეთისაგან, არამედ მას სამართლებრივი ფენომენი სოციალური კანონზომიერების გარეშე ვერ წარმოუდგენია. ეტყობა, ის ჯერაც ვერ გათავისუფლებულა სოციოლოგიური მეთოდის გავლენისაგან, რომელსაც თანამედროვე ფილოსოფიაში „ფსიქოლოგიზმს” უწოდებენ.

სწორედ ამ ფსიქოლოგიზმის გავლენას უნდა მიეწეროს ის, რომ დისერტანტს ვერაფრით აუხსნია, შეუძლია თუ არა შეურაცხს ჩაიდინოს მართლსაწინააღმდეგო ქმედება. იგი ასე მსჯელობს: „სამართალი, როგორც უკვე ვიცით, ჯერარსულია, ე.ი. მოითხოვს იმას, რაც უნდა იყოს, ხოლო მართლსაწინააღმდეგო ქმედება, პირიქით, რაც არ უნდა იყოს. ეს „არ უნდა იყოს” - ქმედების უარყოფითი შეფასებაა, ანუ მართლწინააღმდეგობა სამართლებრივ ჯერარსს ნეგატიურად გამოთქვამს. ამ ნეგატიურ ჯერარსს აზრი აქვს იმდენად, რამდენადაც სამართლის ნორმის ადრესატს შეუძლია მოიქცეს სამართლის ნორმის მოთხოვნათა მიხედვით. მაგრამ შეუძლია თუ არა შეურაცხ პირს მოიქცეს სამართლის ნორმის მოთხოვნების მიხედვით? შეურაცხადი პირი სწორედ იმიტომაა იურიდიულად შეურაცხადი, რომ მას არა აქვს თუნდაც უარყოფითი ფსიქიკური საზრისით მოქმედების უნარი” (გვ. 192).

ამ მსჯელობას ჩვენ ვერ დავეთანხმებით, რადგან აქ ერთმანეთშია არეული ბრალისა და მართლწინააღმდეგობის საკითხები. შეურაცხაობა ან, თუ გნებავთ, შერაცხვაუუნარობა ყოველთვის ბრალის პრობლემასთან არის დაკავშირებული. შეურაცხი ბრალისუუნაროა, მაგრამ მას შეუძლია იმოქმედოს მართლსაწინააღმდეგოდ. სამწუხაროა ის, რომ დისერტანტი ერთმანეთისაგან ვერ მიჯნავს ბრალსა და მართლწინააღმდეგობას; ამიტომ მას ჰგონია, რომ ვინც ბრალის გარეშე მოქმედებს, ის არც მართლსაწინააღმდეგოდ მოქმედებს.

თუკი ჩვენ ერთი წუთითაც წარმოვიდგენთ, რომ შეურაცხს არ შეუძლია მართლსაწინააღმდეგოდ იმოქმედოს, მაშინ მას მართლზომიერი ქმედების ჩადენაც არ უნდა შეეძლოს. როგორც ამბობენ ხოლმე, ვინც „ანი” თქვა, იმან „ბანიც” უნდა თქვასო. თუ ადამიანს, თავისი ფსიქიკური მდგომარეობის გამო, არ შეუძლია დაარღვიოს თავისი მოვალეობა და, მაშასადამე, იმოქმედოს მართლსაწინააღმდეგოდ, მაშინ ასეთი ადამიანი ვერც ამ მოვალეობის შესრულებას შეძლებს და, ცხადია, ის ვერ იმოქმედებს მართლზომიერად. გამოდის, რომ ის არ არის მოვალეობის სუბიექტი. მაგრამ ის, ვინც არ არის მოვალეობის სუბიექტი, არ შეიძლება იყოს უფლების სუბიექტიც. უფლება და მოვალეობა, როგორც ცნობილია, კორელატიური ცნებებია და ერთმანეთის გარეშე არ არსებობს. გამოდის, რომ შეურაცხს საერთოდ არ გააჩნია უფლება-მოვალეობა და, თუ ეს ასეა, მაშინ ის საერთოდ გადის სამართლის სფეროს გარეთ, რაც სერიოზულ საფრთხეს შეუქმნის საზოგადოებას.

მაგრამ რომ ეს ასე არ არის, რომ შეურაცხს უფლებაც აქვს და მოვალეობაც, რომ მას მართლსაწინააღმდეგოდაც შეუძლია იმოქმედოს და მართლზომიერადაც, ეს დებულება ადვილად შეგვიძლია დავამტკიცოთ, თუკი საკითხს ე.წ. ანტიფსიქოლოგიზმის მეთოდით განვიხილავთ.

აი, რას წერს ამ მიმართულების ერთ-ერთი საუკეთესო წარმომადგენელი, ქართველი მეცნიერი ირ. სურგულაძე ამ საკითხის გამო: „მაგრამ რომ ეს ორივე მომენტი, უფლება და ინდივიდურ-ფსიქოლოგიური განცდა ამ უფლებისა მკვეთრად არიან ერთმანეთს მოწყვეტილი, ამას საკმარისი სიცხადით გვიჩვენებს ის, რომ თითოეული ეს მომენტი განცალკევებით და ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად შეიძლება არსებობდეს”.² 

მაშასადამე, უფლებას, რომელიც ინდივიდს აქვს, შეიძლება სრულიადაც არ განიცდიდეს ის, ე.ი. არც ჰქონდეს შეცნობილი, რომ მას ეს უფლება აქვს. მაგრამ ამას არავითარი მნიშვნელობა არ მიეცემა. „ამის ნიმუშად - განაგრძობს მსჯელობას ირ. სურგულაძე - გამოდგება იმ პირის უფლება, რომელსაც ნების გამოვლენის უნარი საერთოდ არ გააჩნია, მაგალითად, უფლება, რომელიც მინიჭებული აქვს ჯერ კიდევ დაუბადებელ ბავშვს”.³ 

უნდა ითქვას ისიც, რომ აღნიშნული დებულების სისწორე მრავალი ქვეყნის კანონმდებლობით დასტურდება. შორს რომ არ წავიდეთ, დავასახელებთ ახლახან მიღებული საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-11 მუხლს, სადაც ნათქვამია, რომ „მემკვიდრედ ყოფნის უფლება წარმოიშობა ჩასახვისთანავე”. მაშასადამე, უფლება არის, მაგრამ არ არის ამ უფლების განცდა. ეს ნიშნავს იმას, რომ უფლება არ არის დამოკიდებული სუბიექტის ფსიქიკურ მდგომარეობაზე.

ასევეა მოვალეობაც. იქ, სადაც არსებობს უფლება, აუცილებლად უნდა იყოს მოვალეობაც, ხოლო, თუკი არსებობს მოვალეობა, შესაძლებელია მისი დარღვევაც. ასე რომ, შეურაცხს აქვს მოვალეობა და შეუძლია მისი დარღვევა. მოვალეობის დარღვევა, ე.ი. მართლსაწინააღმდეგო ქმედება არ მოითხოვს მისი დამრღვევის სუბიექტის ნორმალურ ფსიქიკურ მდგომარეობას, ვინაიდან მართლწინააღმდეგობა, როგორც ზემოთ ვთქვით, ობიექტური კატეგორიაა.

დოც. გ. ნაჭყებია, როგორც ეს წარმოდგენილი დისერტაციიდანაც ჩანს, საკმაოდ განსწავლულია ფილოსოფიაში. მას ბევრი ქართველი და არაქართველი ფილოსოფოსის ნაშრომი აქვს გამოყენებული. მაგრამ, სამწუხაროდ, იგი შედარებით ნაკლებად იცნობს ქართველ იურისტთა იმ ნაშრომებს, რომლებშიც სწორედ სამართლის ფილოსოფიური პრობლემებია გაშუქებული. დოც. გ. ნაჭყებიას არ შეუსწავლია თბილისის 1930 წ. საკმაოდ გახმაურებული დისკუსიის მასალები, რომლებიც ცალკე წიგნად დაიბეჭდა 1931 წ. სათაურით ,,Против идеализма в правовой мысли советской Грузии (материали дискуссий)”; არ იცნობს აგრეთვე ირ. სურგულაძის ახლახან ჩვენს მიერ დასახელებულ მეტად საყურადღებო ნაშრომს - „ხელისუფლება და სამართალი”.

დისერტანტს გამოყენებული აქვს გ. ნანეიშვილის წიგნი „სამართლის ნამდვილობა და ცდა ნორმატიული ფაქტების დასაბუთებისა”; მიუგნია კიდეც ერთი საინტერესო ადგილი ამ წიგნიდან. მაგრამ მთლიანობაში მას შესწავლილი და ათვისებული არა აქვს ოციანი წლების ქართველ იურისტთა ფილოსოფიურ-მეთოდოლოგიური მემკვიდრეობა. ამიტომ არ გაუაზრებია ამ მემკვიდრეობის მნიშვნელობა ქართული იურიდიული აზროვნების განვითარების დღევანდელი ეტაპისათვის. დოც. გ. ნაჭყებიას რომ ეს მემკვიდრეობა კარგად ჰქონოდა შესწავლილი, მაშინ იგი ალბათ აღარ დაიწყებდა იმის უსაგნო მტკიცებას, თითქოს შეურაცხს არ შეუძლია იმოქმედოს მართლსაწინააღმდეგოდ. რაც მთავარია, დისერტანტი ასეთ შემთხვევაში არც იმის მტკიცებას დაიწყებდა, თითქოს „მართლწინააღმდეგობა ქმედების სოციალურ თვისებაზეა დამოკიდებული” და ა.შ.

დოც. გ. ნაჭყებია აკრიტიკებს დანაშაულის კლასიკურ ცნებას, რომლის მიხედვით, დანაშაული შედგება სამი ნიშნისაგან: 1) ქმედების შემადგენლობა, 2) მართლწინააღმდეგობა და 3) ბრალი. დისერტანტი მსაყვედურობს, როგორც ამ კლასიკური ცნების ერთ-ერთ მომხრეს, რომ მე ამ ცნების ცალკეული ნიშნები ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად წარმომიდგენია და რომ ისინი, ჩემი აზრით, „მხოლოდ დანაშაულის ცნების შიგნით ერთიანდებიან” (გვ. 194).

„დანაშაულის ცნების დასახელებული ნიშნები ერთმანეთზე დამოკიდებული არ არიან, - ამბობს დისერტანტი - მაშინ როგორ ხდება მათი გაერთიანება დანაშაულის ცნების შიგნით? რა არის მათი გამაერთიანებელი საფუძველი? ლოგიკის ანბანია ის გარემოება, რომ ცნების ნიშანთა ლოგიკური კავშირის გარეშე ცნების ჩამოყალიბება შეუძლებელია” (გვ. 194).

ეს საყვედური სრულიად უსაფუძვლოა, უპირველეს ყოვლისა, იმიტომ, რომ ცნების ნიშანთა დამოუკიდებლობა არ ნიშნავს ამ ნიშანთა შორის ლოგიკური კავშირის გაწყვეტას. დამოუკიდებლობა ამ ნიშანთა შორის ნიშნავს იმას, რომ ერთი ნიშანი, ვთქვათ, ქმედების შემადგენლობა, შეიძლება იყოს და არ იყოს მეორე და მესამე ნიშანი - მართლწინააღმდეგობა და ბრალი.

შეიძლება იყოს პირველი და მეორე ნიშანი, მაგრამ არ იყოს მესამე ნიშანი - ბრალი. ხოლო იმ შემთხვევაში, როცა სამივე ნიშანია, მაშინ უკვე ჩადენილია დანაშაული და გვაქვს პასუხისმგებლობის საფუძველი.

ეს რაც შეეხება დანაშაულის ცალკეულ ნიშანთა დამოუკიდებლობას. ახლა ვნახოთ, არსებობს თუ არა მათ შორის ლოგიკური კავშირი. თუკი გვაქვს პირველი ნიშანი, ე.ი. ჩადენილია სისხლის სამართლის კანონით აღწერილი ქმედება, მაშინ ლოგიკურად მოსალოდნელია, რომ ეს ქმედება მართლსაწინააღმდეგოც უნდა იყოს, რადგან სისხლის სამართლის კანონით აღწერილი ქმედება ტიპიურად მართლსაწინააღმდეგოა. მხოლოდ ზოგიერთ გამონაკლის შემთხვევაშია მოსალოდნელი, რომ ასეთი ქმედება მართლსაწინააღმდეგო არ იყოს. მართლწინააღმდეგობა არ გვექნება მხოლოდ პასუხისმგებლობის გამომრიცხველი რომელიმე გარემოების დროს.

იმ შემთხვევაში, როცა ჩადენილი ქმედება მართლსაწინააღმდეგოა, ლოგიკურია, რომ ის ბრალადაც შეერაცხოს მის ჩამდენს. ლოგიკურად და ტიპიურად ეს ასეც არის, გარდა ზოგიერთი გამონაკლისისა, როცა სისხლისსამართლებრივი უმართლობა განხორციელდა ბრალის გამომრიცხველი გარემოების დროს. ასე რომ, ცნების ნიშანთა დამოუკიდებლობა ერთმანეთისაგან სრულიადაც არ გულისხმობს მათ შორის ლოგიკური კავშირის არარსებობას ცნების შიგნით.

მაგრამ საქმე ამით როდი მთავრდება; საქმე ის გახლავთ, რომ დისერტანტს საერთოდ ვერ წარმოუდგენია დანაშაულის ცნების ნიშანთა დამოუკიდებლობა და ამიტომ ებრძვის დანაშაულის კლასიკურ ცნებას.

დისერტანტი იძლევა დანაშაულის ცნების საკუთარ განსაზღვრებას. მისი წარმოდგენით, დანაშაული შედგება სამი ნიშნისაგან, ესენია: 1) ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება, 2) მართლწინააღმდეგობა და 3) ბრალი (გვ. 195). აღნიშნული ცნებები, როგორც ამას დისერტანტი ფიქრობს, ერთმანეთისაგან მოწყვეტით სრულიად არ არსებობენ. ისინი მხოლოდ ერთმანეთთან კავშირში მოიაზრებიან. ერთი სიტყვით, თუ ქმედება მართლსაწინააღმდეგოა, მაშინ ის აუცილებლად ბრალად უნდა შეერაცხოს მის ჩამდენს, ვინაიდან, დისერტანტის აზრით, არ შეიძლება „მართლწინააღმდეგობა ბრალისაგან მოწყვეტით” არსებობდეს. ამასვე იმეორებს დისერტანტი მე-200 და მომდევნო გვერდებზე. „თუ ქმედებაში ბრალი გამორიცხულია, მაშინ გამორიცხულია ამ ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება და მართლწინააღმდეგობა” (გვ. 201).

სამწუხაროდ, უნდა ვთქვა, რომ ასეთ შეხედულებას ქართული იურიდიული აზროვნება წინ კი არ მიჰყავს განვითარებისაკენ, არამედ უკან სწევს, შორეულ წარსულში გადაჰყავს. ამაში ადვილად დავრწმუნდებით, თუ გავიაზრებთ იმ ფაქტს, როდის მოხდა პირველად კაცობრიობის აზროვნების ისტორიაში ბრალისა და მართლწინააღმდეგობის ცნებათა გამიჯვნა და სად მოხდა ეს. ეს მოხდა გერმანიაში 1867 წელს და ამ აღმოჩენის ავტორი გახლდათ გამოჩენილი გერმანელი მეცნიერი რ. იერინგი.

მაგრამ იმის გამო, რომ მხოლოდ ავტორიტეტზე მითითება შეიძლება საკმარისი არ აღმოჩნდეს, მოკლედ შევეხები საკითხის არსს. შეგვიძლია დავასახელოთ არა ერთი ისეთი შემთხვევა, როცა მართლსაწინააღმდეგო ქმედება ბრალის გარეშეა ჩადენილი. ასეთია, მაგალითად, მცირეწლოვნის, ე.ი. 14 წელს მიუღწეველის მოქმედება, რომელსაც თვითონ დისერტანტი სავსებით სამართლიანად შეურაცხის მიერ ჩადენილ მოქმედებას უწოდებს. მცირეწლოვანი მართლაც ბრალისუუნარო, ანუ შერაცხვაუუნაროა და შეუძლია იმოქმედოს ბრალის გარეშე. მაგრამ მას აქვს უნარი იმოქმედოს მართლსაწინააღმდეგოდ.

ჩვენ რომ დისერტანტის პოზიციაზე დავდგეთ და ვამტკიცოთ, რომ ვინც ბრალის გარეშე მოქმედებს, მას ამავე დროს არ გააჩნია მართლსაწინააღმდეგოდ მოქმედების უნარი, მაშინ უძლური ვიქნებოდით მოგვეთხოვა მცირეწლოვანისაგან ზიანის ანაზღაურება. მაგრამ ამას არც ერთი ქვეყნის სამოქალაქო სამართალი არ დაუშვებს.

სანიმუშოდ მოვიხმობთ ჩვენი სამოქალაქო კოდექსის 994-ე მუხლს, სადაც ნათქვამია: „1. ათი წლის ასაკს მიუღწეველი პირი არ აგებს პასუხს იმ ზიანისათვის, რომელიც მან სხვას მიაყენა.

2. მშობლები ან ათი წლის ასაკს მიუღწეველი პირის მეთვალყურეობაზე ვალდებული სხვა პირები მოვალენი არიან აანაზღაურონ ზიანი, რომელიც ამ პირმა მართლსაწინააღმდეგო მოქმედებით მიაყენა სხვას”.

მოცემული ტექსტის მიხედვით, აშკარაა, რომ პირს, რომელსაც ათი წლის ასაკს არ მიუღწევია, არ დაეკისრება სამოქალაქო პასუხისმგებლობა ბრალის არარსებობის გამო. მაგრამ იმ შემთხვევაში, თუ ის სხვას დააზიანებს „მართლსაწინააღმდეგო მოქმედებით”, მის ნაცვლად პასუხს აგებს მშობელი ან მისი შემცვლელი. მაშასადამე, მცირეწლოვანს შეუძლია იმოქმედოს მართლსაწინააღმდეგოდ.

ამავე კოდექსის მომდევნო, 995-ე მუხლში ნათქვამია: „1. თუ ჭკუასუსტი ან სულით ავადმყოფი პირი მართლსაწინააღმდეგო მოქმედებით მიაყენებს ზიანს სხვა პირს, მას არ ეკისრება ზიანის ანაზღაურების ვალდებულება”.

როგორც ვხედავთ, ყოველგვარი სქოლასტიკური დავის გარეშე, აქ პირდაპირ და მარტივად არის გადაწყვეტილი საკითხი. სულით ავადმყოფს შეუძლია, ანუ უნარი აქვს „მართლსაწინააღმდეგო მოქმედებით” დააზიანოს სხვა.

დისერტაციაში დანაშაულის ცნების სტრუქტურა სხვადასხვაგვარად არის განსაზღვრული. ჯერ ნათქვამია, რომ დანაშაული შედგება სამი ნიშნისაგან - 1) ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება, 2) მართლწინააღმდეგობა და 3) ბრალი (ქმედება რომ უყურადღებოდ დატოვა დისერტანტმა, ამაზე ჩვენ უკვე ვილაპარაკეთ).

ცოტა ქვემოთ ავტორი დანაშაულის ამ სამ ნიშანს კიდევ ორ ნიშანს 1) დასჯადობასა და 2) ამორალურობას უმატებს. ასეთი მეტამორფოზა აშკარად გაუგებარია. როგორც ჩანს, დისერტანტს დაავიწყდა, რომ ყოველი ნიშანი სასამართლო სხდომაზე ცალკე დადასტურებას მოითხოვს. ამის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, ადვილი წარმოსადგენია, როგორ დიდ უხერხულობას შექმნის სასამართლოში იმის მტკიცება, რომ ქმედება დასჯადი და ამორალურია. არც ერთი სასამართლო ამას არ გააკეთებს და მართალიც იქნება.

„საზოგადოებრივად საშიში, მართლსაწინააღმდეგო, ბრალეული, დასჯადი, ამორალური - ამბობს დისერტანტი - არის ქცევა. მაგრამ რა ვუყოთ იმ ფაქტს, რომ „ქცევა” ფსიქოლოგიის ცნებაა?.. ამიტომ დებულება, რომ დანაშაული არის საზოგადოებრივად საშიში, მართლსაწინააღმდეგო და ა.შ. ქცევა, სხვა არაფერია, თუ არა ქცევის ფსიქოლოგიურ ცნებაზე დანაშაულის ნიშნების დაფუძნება” (გვ. 204). აღნიშნულ დებულებაზე დაყრდნობით, დისერტანტი დაასკვნის, თითქოს „სისხლის სამართლის მეცნიერება” დანაშაულის ცნების ასპექტით ფსიქოლოგიაზეა დაფუძნებული”. ყოველივე ეს, მისი აზრით, ყოფილა „უეჭველი ფსიქოლოგიზმი სისხლის სამართლის მეცნიერებაში” (იქვე).

როგორც აქედან ჩანს, დისერტანტს არ ჰქონია სწორი წარმოდგენა ,,ფსიქოლოგიზმზე”. მოკლედ რომ ვთქვათ, „ფსიქოლოგიზმი” არის ისეთი ფილოსოფიური მიმართულება, რომელიც მეცნიერულ კვლევას ფსიქოლოგიის მონაცემებზე აფუძნებს. „ფსიქოლოგიზმი” და „ანტიფსიქოლოგიზმი” მეცნიერების მეთოდოლოგიაა. ქართული სამართლის მეცნიერებაში, დასავლეთის მეცნიერების კვალდაკვალ, ფსიქოლოგიზმის წინააღმდეგ ბრძოლა განსაკუთრებული სიმწვავით გაჩაღდა ჩვენი საუკუნის ოციანი წლებიდან. მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ სისხლის სამართალმა საერთოდ უარი უნდა თქვას ფსიქიკურ ელემენტებზე.

სისხლის სამართალში ფსიქოლოგიზმისაგან გაწმენდა არ უნდა დასჭირდეს ქმედებას ან, თუ გნებავთ, ქცევას, როგორც ამას დოც. გ. ნაჭყებია ფიქრობს. როგორ შეიძლება, რომ ქმედება ან ქცევა გავწმინდოთ ფსიქოლოგიური ელემენტებისაგან? - ეს სრული გაუგებრობაა. ადამიანის მოქმედება მექანიკური მოქმედება როდია, რომ ის არც მიზანს ისახავდეს და მას არც რაიმე მოტივი ამოძრავებდეს.

ფსიქოლოგიური ელემენტებისაგან უნდა გაიწმინდოს, მაგალითად, ბრალის ცნება, უფლება, მოვალეობა და სხვ. დისერტანტს ყურადღება სწორედ იმ საკითხებისათვის უნდა მიექცია, რომლებსაც ჩვენ ნაწილობრივ უკვე შევეხეთ ზემოთ, როცა გავაკრიტიკეთ დისერტანტის ის მცდარი დებულება, თითქოს შეურაცხი არ მოქმედებდეს მართლსაწინააღმდეგოდ.

დისერტაციის მეშვიდე თავში დოც. გ. ნაჭყებია განიხილავს სისხლის სამართლის ,,კანონშემოქმედების” ცნებას. აქ იგი ეხება აზრისა და საგნის დამოკიდებულების საკითხს და ცდილობს გაარკვიოს, რომელი რომელს განსაზღვრავს - აზრი საგანს, თუ საგანი აზრს. „მეცნიერებიდან, თეორიიდან - წერს დისერტანტი - სამართლის გამოყვანის შესახებ წარმოდგენა სრულიად არამეცნიერულია და არსებითად ეწინააღმდეგება გარე სინამდვილისადმი ადამიანის დამოკიდებულების ცნობილ ფორმებს” (გვ. 236). „აზრი თავის საგანს წინ ვერ გაუსწრებს”, - ამბობს ის (გვ. 235).

დისერტანტი, ეტყობა, ისევ განიცდის მარქსისტული ფილოსოფიის ძლიერ გავლენას. მარქსისტული იდეოლოგიის ბატონობის ეპოქაში ჩვენ ყოველ ნაბიჯზე ჩაგვჩიჩინებდნენ ე.წ. ყოფიერების პირველადობას ცნობიერების მიმართ. აღნიშნული თეორიის მიმდევრებს, როგორც ვიცით, ვერ წარმოუდგენიათ, რომ ჯერ პროექტს ადგენენ და მერე სახლს აშენებენ.

თუმცა დისერტანტი შემდეგ თითქოს ნელ-ნელა იცვლის პოზიციებს და ზემოთქმულის საწინააღმდეგოდ ამტკიცებს, რომ კანონმდებელი ,,გარე სინამდვილის” ,,სამართლებრივი გარდაქმნის იდეალებით ხელმძღვანელობს” (გვ. 238). ცოტა ქვემოთ დისერტანტი ამ მოსაზრებას კიდევ უფრო ნათლად გამოხატავს. ,,როგორც მხატვრული, ისე სამართლებრივი სინამდვილე რეალური კი არაა, - წერს ის - არამედ იდეალური, შექმნილია შესაბამისი იდეალების შესაბამისად” (გვ. 251).

მაშასადამე, სამართლის, ე.ი. სამართლებრივი სინამდვილის შექმნას წინ უძღვის ამის ,,შესაბამისი იდეალები”. ეს იდეალები კი სხვა არაფერია, თუ არა სამართლის აზრი. ამ მხრივ, დოც. გ. ნაჭყებიას ,,შესაბამისი იდეალები” გ. ნანეიშვილის მიერ შემოტანილი სამართლის იდეის, სამართლის აზრის არცთუ შორეულ გამოძახილს უნდა წარმოადგენდეს.

მაგრამ სინამდვილეში ეს ასე როდია. დოც. გ. ნაჭყებია კვლავ ძველ გზას უბრუნდება, როცა ამტკიცებს, თითქოს ,,სამართლებრივი იდეალი, ისევე როგორც იდეალი საზოგადოდ, სოციალური სინამდვილისაგან მოწყვეტით შეუძლებელია, რადგან იდეალი არსებულის არასრულყოფილების, მისი მახინჯი მხარეების გაცნობიერების კვალობაზე ყალიბდება...” (გვ. 247).

ჩემი აზრით, ,,იდეალური” იმიტომ არის, რომ იგი განსხვავდება ,,სოციალურისაგან” და არ შეიძლება ის სოციალური სინამდვილის რაიმე სულ მცირე ნაწილს მაინც შეიცავდეს. თუკი ვიტყვით, რომ „იდეალური” შეუძლებელია სოციალური სინამდვილისაგან მოუწყვეტლივ არსებობდეს, მაშინ უნდა დავამტკიცოთ, როგორ არის გამოხატული მათი ეს კავშირი, ეს მოუწყვეტლობა ერთმანეთისაგან.

როგორც კი იდეალური დაუკავშირდება სოციალურს, ის მაშინვე უნდა დაემორჩილოს სოციალურის კანონზომიერებას. ხოლო, როგორც კი ეს ასე მოხდება, იდეალური მაშინვე დაკარგავს თავის არსებით თვისებას და აღარ იქნება იდეალური. იდეალური ყოველთვის არის სრულყოფილი, მას, სრულყოფის თვალსაზრისით, განვითარება აღარ სჭირდება, ამიტომ ის განყენებულია. რაც შეეხება სოციალურ სინამდვილეში მომხდარ ფაქტს, ის არასოდეს არის სრულყოფილი და ამიტომაც ისწრაფვის იდეალისაკენ. თუ იდეალი სოციალურიდან ამოდის, მაშინ ის სრულყოფილი ვერ იქნება და ამიტომ ვერც იდეალური იქნება. და მაშინ აზრიც არ აქვს მისკენ სწრაფვას.

დისერტანტი წერს, რომ „სამართალს სამართლის მეცნიერება კი არ ქმნის, არამედ საზოგადოებრივი პრაქტიკა, საზოგადოებრივი ურთიერთობანი, რომლებშიც ყოველთვის გამოიკვეთებიან სამართლებრივი მხარეები” (გვ. 238).

უპირველეს ყოვლისა, უნდა შევნიშნო ის უზუსტობა, რომელიც აქ შეიმჩნევა. სამართალს ქმნის არა „საზოგადოებრივი პრაქტიკა”, „საზოგადოებრივი ურთიერთობანი”, არამედ ადამიანი. მხედველობაში მაქვს, რასაკვირველია, პოზიტიური სამართლის შექმნის პროცესი. სინამდვილეში დისერტანტს სხვა რამე უნდოდა ეთქვა და სხვა გამოუვიდა. მას უნდოდა ეთქვა, რომ ნორმატიულ ელემენტებს მარტო პოზიტიური, ხელოვნური სამართალი კი არ შეიცავს, არამედ უფლება-მოვალეობა საზოგადოებრივ ურთიერთობებში უკვე გვხვდება მანამ, სანამ ეს უფლება-მოვალეობანი პოზიტიური სამართლის ელემენტები გახდებოდნენ.

ამ იდეის დასაბუთებისათვის დისერტანტი ეყრდნობა გ. ნანეიშვილის ნორმატიული ფაქტის თეორიას. გ. ნანეიშვილი წერს: „არსებობს ფაქტები, რომელთაც თავიანთი ბუნების თანახმად, შეუძლიათ შექმნან აზრთა კავშირის ისეთი კომპლექსი, რომლისადმი ლოგიკური დამოკიდებულება მე და სხვას გვსაზღვრავს უფლებამოსილისა და ვალდებულის მნიშვნელობით”.

ამ სწორი დებულების საილუსტრაციოდ, გ. ნანეიშვილს მოჰყავს მაგალითები სამოქალაქო სამართლიდან (საიჯარო და სახელშეკრულებო ურთიერთობები). სამწუხაროდ, დისერტანტს თითქოს ავიწყდება, რომ ის სისხლის სამართლის პრობლემებს იკვლევს და გ. ნანეიშვილის დებულებას ამ კუთხით აღარ აანალიზებს. ამიტომ ჩვენთვის გაურკვეველი რჩება, როგორ უნდა იდგეს ნორმატიული ფაქტის საკითხი სისხლის სამართალში. დოც. გ. ნაჭყებიას სწორედ ეს საკითხი უნდა გამოეკვლია და მხოლოდ მაშინ ჰქონდა ფასი გ. ნანეიშვილზე მითითებას.

უფრო მეტიც, ნორმატიული ფაქტის თეორია ძირშივე უნდა ეწინააღმდეგებოდეს სისხლისსამართლებრივი მართლწინააღმდეგობის იდეას, რომელსაც გ. ნაჭყებია თავის ნაშრომში ასე თავგამოდებით იცავს. სისხლის სამართლის კანონს გარეთ მხოლოდ ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროებაა, ხოლო მართლწინააღმდეგობა ამ ქმედების სახელმწიფოებრივ შეფასებას წარმოადგენს. აღნიშნული დებულება იმ მიმართულების ნაყოფია, რომელიც სამართალს მხოლოდ სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნად მიიჩნევს. სახელმწიფოს საქმიანობის გარეთ არსებობს ფაქტი, რომელსაც შეიძლება ნორმატიული მნიშვნელობა ჰქონდეს, მაგრამ მას არ შეიძლება სამართლებრივი მნიშვნელობა ჰქონდეს, ის არ შეიძლება იყოს სამართლებრივი მოვლენა, რადგანაც ასეთი ფაქტი სახელმწიფოს საქმიანობის სფეროში არ შედის. სახელმწიფოს არ შეუძლია ამ ფაქტის არც დადგენა და არც მოსპობა (გ. ნანეიშვილი).

აშკარაა, რომ დოც. გ. ნაჭყებიას გ. ნანეიშვილის ეს დებულება მთლად ნათლად არა აქვს წარმოდგენილი. იგი სამართალს ხედავს საზოგადოებრივ ურთიერთობებშიც. მისი აზრით, საზოგადოებრივ ურთიერთობებში „ყოველთვის გამოიკვეთებიან სამართლებრივი მხარეები” (გვ. 238). ამრიგად, გ. ნაჭყებია ერთმანეთში ურევს ნორმატიულ ფაქტსა და სამართალს, რომელთა გაიგივება, ჩემი აზრით, არ უნდა იყოს სწორი.

გ. ნაჭყებიას მტკიცებით, ,,დანაშაულის ცნების ძირითადი ნიშნებია: ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება, მართლწინააღმდეგობა და ბრალი” (გვ. 195). თანაც მართლწინააღმდეგობა მას ესმის წმინდა სისხლისსამართლებრივ მართლწინააღმდეგობად. მისი აზრით, ქმედების უარყოფით შეფასებას, მართლწინააღმდეგობის თვალსაზრისით, ადგენს მხოლოდ სახელმწიფო. გაურკვეველია, ასეთ პირობებში რა მნიშვნელობა აქვს დანაშაულის ცნების სტრუქტურის აგებისათვის იმ დებულებას, რომ სამართალი არსებობს ,,საზოგადოებრივ ურთიერთობებში”. ძნელი მისახვედრია, რისთვის დასჭირდა დისერტანტს ,,სამართლებრივი მხარეების” ძებნა სახელმწიფოებრივი სამართალშემოქმედების გარეთ.

როგორც ვხედავთ, დისერტანტი სისხლის სამართლის მეცნიერების ურთულეს პრობლემებს შეჭიდებია. ერთიანად აღებული ეს პრობლემატიკა დანაშაულის თითქმის მთელ მოძღვრებას მოიცავს. ამიტომ დიდი რისკი გაუწევია დოც. გ. ნაჭყებიას, როცა მეცნიერების ამ ურთულეს სფეროში ახალი სიტყვის თქმა მოუწადინებია. მით უმეტეს, სარისკოა ასეთი გადაწყვეტილების მიღება მხოლოდ ქართულ და რუსულ იურიდიულ ლიტერატურაზე დაყრდნობით და ისევ ძველი, მარქსისტული მეთოდის გამოყენებით.

მიუხედავად ასეთი კრიტიკული შეფასებისა, საკვალიფიკაციოდ წარმოდგენილ დოც. გ. ნაჭყებიას ნაშრომს „სისხლის სამართლის მეცნიერების საგანი”, რომელიც ახლახან ცალკე წიგნადაც გამოიცა, მაინც შეუძლია გაამდიდროს ჩვენი ღარიბი იურიდიული ლიტერატურა და ამიტომ ვშუამდგომლობთ იურიდიული ფაკულტეტის სამეცნიერო საბჭოს წინაშე, რათა დოც. გ. ნაჭყებიას ხსენებული ნაშრომის საფუძველზე მიენიჭოს იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხი.

თბილისი,
1997 წელი

_____________________

1. იხ. გ. ნაჭყებია, სისხლის სამართლის საგანი, თბ., 1997 წ.

2. იხ. ირ. სურგულაძე, ხელისუფლება და სამართალი, თარგმანი გერმანულიდან ო. გამყრელიძისა, თბილისი, 2000 წ. დაახლოებით ასევე მსჯელობს გ. ნანეიშვილიც, როცა წერს: ,,და თუ სამართლის აზრი გარეალიზებულია თითოეულ უფლებრივ ნორმაში, ეს სრულიადაც არ ნიშნავს, რომ სამართალი და ფსიქიკური რამ მოვლენა, როგორც ისეთი მოვლენა, რომელიც მოხდა და რომელიც ყოველთვის რაღაც ისტორიულია, წარმოადგენენ ერთი რიგის მოცემულობას და ერთსა და იმავე კანონშეზომილობას” (გ. ნანეიშვილი, სამართლის ფილოსოფიის საკითხები, გვ. 51).

3. ირ. სურგულაძე, მით. ნაშრომი.

ოთარ გამყრელიძე

სისხლის სამართლის კანონმდებლობის რეფორმა საქართველოში დასასრულს უახლოვდება. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტზე მუშაობა არსებითად დასრულდა და პარლამენტმა უკვე დაიწყო მისი განხილვა. პროექტის შემმუშავებელმა სახელმწიფო ქვეკომისიამ წლების მანძილზე დიდად იღვაწა, დიდი დრო და ენერგია დახარჯა იმისათვის, რათა პარლამენტისათვის განსახილველად შეძლებისდაგვარად სრულყოფილი დოკუმენტი მოემზადებინა.

დრო და დრო ფართო საზოგადოებას საშუალება ეძლეოდა თვალყური ედევნებინა ქვეკომისიის საქმიანობისათვის და შეეფასებინა მისი ნაღვაწი. ამ მიზნით, კოდექსის პროექტი ორჯერ გამოქვეყნდა საჯარო განხილვისათვის. პირველად ის საქართველოს იუსტიციის სამინისტრომ დაბეჭდა თავის ბიულეტენში.¹ 

პროექტის მეორე, შესწორებული ვარიანტი კი გაზეთ ,,საქართველოს რესპუბლიკაში“ გამოქვეყნდა.² ამავე გაზეთის ფურცლებზე პროექტის მიმართ უკვე დაიბეჭდა რამდენიმე კრიტიკული გამოხმაურებაც.

ჯერ კიდევ შარშან აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის იუსტიციის საბჭოს უფროსმა კონსულტანტმა, ბატონმა დავით სილაგაძემ, საკმაოდ ვრცელი წერილი მიუძღვნა ამ დიდმნიშვნელოვან პროექტს.³ პუბლიკაციის ავტორი პროექტს ძირითადად იწონებს, დადებითად აფასებს და მას, მოქმედ კოდექსთან შედარებით, ,,წინგადადგმულ ნაბიჯად“ მიიჩნევს. იგი დასძენს, რომ პროექტის მიმართ გამოთქმული შენიშვნები ,,ზოგიერთ კონკრეტულ დებულებას ეხება და არავითარ შემთხვევაში არ ბღალავს მის საერთო ღირებულებას და ფასეულობას“.

პროექტის შემმუშავებელმა სახელმწიფო ქვეკომისიამ, თავის მხრივ, საგანგებოდ იმსჯელა ამ პუბლიკაციის გარშემო. სხდომაზე ითქვა, რომ პუბლიკაციაში გამოთქმული შენიშვნების ერთი ნაწილი უთუოდ საქმიანი და მისაღებია. ქვეკომისიამ აღნიშნული შენიშვნების მიხედვით შესაბამისი ცვლილებებიც კი შეიტანა ხსენებულ პროექტში. საქმიანი შენიშვნებისათვის ავტორს, რასაკვირველია, მხოლოდ მადლობა ეკუთვნის. თუმცა მის ზოგიერთ მოსაზრებას ვერ დავეთანხმებით და შევეცდებით დავიცვათ ჩვენი პოზიცია.

პირველი შენიშვნა შეეხება პროექტის მე-8 მუხლს, რომელიც სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველს განსაზღვრავს. პუბლიკაციაში გამოთქმულია საყვედური, რომ პროექტის ავტორები ,,თავს არიდებენ“ დანაშაულის ცნებაში მატერიალური ნიშნის, კერძოდ, ,,ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხის გათვალისწინებას“. მისი თქმით, პროექტის ავტორები თურმე ,,ცდილობენ უარგუმენტებოდ უარყონ საბჭოთა სისხლის სამართლის თეორიაში დამკვიდრებული ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროების ცნება, თუნდაც მხოლოდ იმ ნიშნით, რომ ამ ცნებას ისინი სოციალისტური სისხლის სამართლის თეორიის კუთვნილებად მიიჩნევენ“ (?!).

როცა ეს სიტყვები პირველად წავიკითხე, ძველი ინერციით, შიშმა ამიტანა. გამახსენდა, რა შეიძლებოდა მოჰყოლოდა ასეთ ბრალდებას წარსული რეჯიმის დროს. თურმე ნუ იტყვით, ჩვენ ,,ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროების ცნება“ იმიტომ უარვყავით, რომ ის სოციალისტური სისხლის სამართლის კუთვნილება იყო. უფრო მეტიც, პროექტის ავტორებს თურმე ,,ამით სურთ წაელაქუცონ დასავლეთის ქვეყნების, კერძოდ, გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის სისხლის სამართლის მეცნიერებას“.

ეს არ არის მეცნიერული არგუმენტი იმის დასამტკიცებლად, თუ რატომ უარვყავით ჩვენ ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროების ცნება. ეს პოლიტიკური ბრალდებაა, რომელიც ძველი რეჯიმის დროს თავისუფალი სიტყვის ჩასახშობად გამოიყენებოდა ხოლმე.

ცოტა ქვემოთ პუბლიკაციის ავტორი გვიმტკიცებს, რომ ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროების ცნება ,,არსებობდა საბჭოთა სახელმწიფოს წარმოქმნამდეც და დღესაც აღიარებულია ზოგ დასავლურ სახელმწიფოში“. იგი ასახელებს ამერიკის შეერთებული შტატების კანონმდებლობას, კერძოდ, ,,ეგრეთ წოდებულ სანიმუშო კოდექსს“, სადაც ეს ცნებაა შეტანილი. დ. სილაგაძეს მისაღებად მიაჩნია ეს ცნება ჩვენი კანონმდებლობისთვისაც.

საკითხავია, რატომ არის, რომ პროექტიდან საზოგადოებრივი საშიშროების ცნების ამოღება წარმოადგენს ,,წალაქუცებას“ გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის მეცნიერებისადმი, ხოლო ამერიკის კოდექსის მიბაძვა არ იქნება „წალაქუცება“ ამერიკისადმი და ნორმალურ მოვლენად უნდა მივიჩნიოთ? როგორც ჩანს, ავტორს ეს საკითხი სულაც არ აწუხებს. მას ეტყობა, მაინც და მაინც გერმანია ხვდება თვალში.

სინამდვილეში კი საქმე სულ სხვაგვარად არის. ქმედების საზოგადოებრივ საშიშროებას არც ,,გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის მეცნიერება“ უარყოფს და არც ამერიკისა თუ მსოფლიოს სხვა რომელიმე ქვეყნის მეცნიერება. ამ ცნებას, ბუნებრივია, არც განსახილველი პროექტის ავტორები უარყოფენ. მიუხედავად ამისა, მის ნაცვლად პროექტში მაინც შევიტანეთ მართლწინააღმდეგობის ნიშანი. გულახდილად უნდა ვთქვა, რომ ამ საკითხზე თავდაპირველად კომისიის წევრთა შორისაც არ იყო სრული თანხმობა.

საქმე ის არის, რომ პრაქტიკული თვალსაზრისით, მართლწინააღმდეგობის (აკრძალვის) ნიშანი უფრო მოხერხებულია გამოსაყენებლად, ვიდრე საზოგადოებრივი საშიშროების ცნება. პრაქტიკულად უფრო ადვილია მოთხოვო კაცს, რომ ,,არ დაარღვიოს აკრძალვა“, ვიდრე - ,,არ იმოქმედოს საზოგადოებრივად საშიშად“. საზოგადოებრივი საშიშროება აკრძალვის შინაარსია და მოითხოვს მოვლენის არსში წვდომას, რაც ყველას არ შეუძლია. მაგალითად, ზოგჯერ რომელიმე დაწესებულების ოთახის კარზე ვხედავთ წარწერას: ,,უცხო პირის შესვლა აკრძალულია“. რატომ არის აკრძალული, რა საშიშროებას ქმნის ოთახში უცხო კაცის შესვლა, ამას მკითხველისათვის მნიშვნელობა არა აქვს; მისთვის მთავარია იცოდეს, რომ ოთახში შესვლა აკრძალულია.

თანამედროვე სისხლის სამართლის თეორიაში გაბატონებულია აზრი, რომ დამნაშავის ბრალის აუცილებელი ნიშანია ნორმატიული ელემენტის შეგნება. დამნაშავემ უნდა იცოდეს (განზრახვა) ან უნდა ჰქონდეს იმის შეცნობის შესაძლებლობა (გაუფრთხილებლობა), რომ ჩაიდინა ისეთი ქმედება, რომელიც უარყოფით შეფასებას იმსახურებს. კონკრეტულად რისი შეცნობა უნდა მოვთხოვოთ დამნაშავეს?

საბჭოურ იურიდიულ ლიტერატურაში მიჩნეული იყო, რომ ეს უარყოფითი ელემენტი ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროებაა. დამნაშავემ უნდა იცოდეს, რომ იგი საზოგადოებრივად საშიშ ქმედებას ჩადის. რამდენად გამართლებულია ასეთი მოთხოვნა? ასეთ პირობებში ბევრი მძიმე დანაშაულის ჩამდენი ხელიდან დაუძვრებოდა მართლმსაჯულებას.

ხშირად ხალხში გაიგონებთ, რომ მავანისა და მავანის მოკვლა საზოგადოებისათვის საშიში კი არა, პირიქით, სასარგებლოა. ასე მსჯელობენ ხოლმე მაშინ, როცა საქმე ეხება, ვთქვათ, რომელიმე განსაკუთრებით საშიშ დამნაშავეს. რამდენიც არ უნდა უმტკიცოთ ამ დროს თქვენ მკვლელს, რომ იგი საზოგადოებრივად საშიშად მოქმედებდა, ვერაფერს გახდებით. მკვლელი ასეთივე წარმატებით დაგისაბუთებთ, რომ ის მოქმედებდა საზოგადოებისათვის სასარგებლოდ და არა საშიშად. ბევრი ტერორისტი სწორედ ამ შეგნებით მოქმედებს. მაგრამ მან იცის, რომ ჩადის აკრძალულ ქმედებას, მოქმედებს მართლსაწინააღმდეგოდ, არღვევს ნორმას - ,,არა კაც კლა“. დამნაშავე ვერ იტყვის, რომ მას უფლება ჰქონდა მოეკლა კაცი, რაც უნდა სწორად თვლიდეს თავის ქცევას, სოციალური სარგებლიანობის თვალსაზრისით. მაშასადამე, ბრალის აუცილებელი ელემენტი მართლწინააღმდეგობის შეგნებაა და არა საზოგადოებრივი საშიშროებისა. აი, ერთი ის ძირითადი არგუმენტი, თუ რატომ უარვყავით საზოგადოებრივი საშიშროების ცნება და შევცვალეთ ის მართლწინააღმდეგობის ნიშნით.

თანამედროვე სისხლის სამართლის კოდექსები სავსეა ეგრეთ წოდებული ბლანკეტური მუხლებით. ესენია, მაგალითად, ავტომოტოტრანსპორტის მოძრაობის, ვეტერინარული და საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვა სფეროში დადგენილი წესების დარღვევა. აქაც მთავარია აკრძალვა და ქცევის საშიშროების თუ სარგებლიანობის შეცნობა-არშეცნობას იურიდიული მნიშვნელობა არა აქვს. საზოგადოებრივი საშიშროების ცნება პრაქტიკულად აქ არ გამოდგება. მაშასადამე, აქაც გადამწყვეტია მართლწინააღმდეგობის ნიშანი.

ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, სისხლის სამართალი სამართლის ერთ-ერთი დარგია და სამართლის საერთო სისტემაში ზის. ხოლო სამართლის ყველა დარგი მოქმედებს მართლწინააღმდეგობის ცნებით. როცა მართლწინააღმდეგობის ცნებას ამ სფეროში საზოგადოებრივი საშიშროების ცნებით ვცვლით, ამით ჩვენ ვამტკიცებთ, რომ სისხლის სამართალს უფრო მეტი საერთო აქვს სოციოლოგიასთან, ვიდრე სამართალთან. ერთ დროს ეს ასეც იყო გაგებული. პრობლემას თუ ისტორიული თვალსაზრისით გავიაზრებთ, არ შეიძლება არ დავასკვნათ, რომ საზოგადოებრივი საშიშროების ცნების შემოტანა სისხლის სამართალში იმ ეპოქის ნაშთია, როცა ეს დარგი ეგრეთ წოდებული სოციოლოგიური სკოლის მძლავრ ზეგავლენას განიცდიდა. ამიტომ ის ავტორები, რომლებსაც საზოგადოებრივი საშიშროების ცნებისადმი ასეთი დიდი ნოსტალგია გასჩენიათ, სწორედ სოციოლოგიზმის მძლავრი გავლენით არიან დატვირთული.

პუბლიკაციის ავტორი არ ეთანხმება აგრეთვე პროექტის 58-ე მუხლით (ტექსტში შეცდომით 59-ე მუხლია მითითებული) გათვალისწინებული სასჯელის ისეთ დამამძიმებელ გარემოებას, როგორიცაა, დანაშაულის ჩადენა ,,ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულებით“ (,,კ“ პ.).

ძნელია დავეთანხმოთ ავტორის მტკიცებას, თითქოს ამ ნიშნის ცალკე დამამძიმებელ გარემოებად გამოცხადებას შეუძლია ,,ერთგვარად გააუფასუროს ამ საკანონმდებლო ნორმის აღმზრდელობითი მნიშვნელობა და შესაძლებელი გახადოს ზოგიერთ შემთხვევაში სამართლიანობის პრინციპის... დარღვევა“.

სამწუხაროდ, ავტორი არ ასაბუთებს თუ რა გზით შეუძლია გააუფასუროს საკანონმდებლო ნორმის ,,აღმზრდელობითი მნიშვნელობა“ სასჯელის ამ დამამძიმებელ გარემოებას, ან როგორ უნდა დაარღვიოს მან ,,სამართლიანობის პრინციპი“.

აღნიშნული დამამძიმებელი გარემოების დაწუნება არც იმ დებულებაზე დაყრდნობით შეიძლება, თითქოს, როგორც ამას პუბლიკაციის ავტორი ამტკიცებს, პიროვნების საწინააღმდეგო დანაშაულთა უმრავლესობის ჩადენა ,,ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულებით“ ხდება. ხსენებული დამამძიმებელი გარემოება გამოიყენება იმ შემთხვევაში, როცა კოდექსის კერძო ნაწილის ცალკეულ მუხლში ის შემადგენლობის ნიშნად გათვალისწინებული არ არის. სხვა მხრივ, ეს ნორმა არაფერს აფუჭებს.

ამავე დროს, პუბლიკაციის ავტორი გამოთქვამს სინანულს, რომ პროექტმა არ გაითვალისწინა პასუხისმგებლობის ისეთი დამამძიმებელი გარემოება, როგორიცაა, დანაშაულის ჩადენა ,,საყოველთაო საშიში საშუალებით“.

ვფიქრობ, ამით ბევრი არაფერი დაშავებულა, ვინაიდან ტიპიურ შემთხვევაში კოდექსის პროექტის კერძო ნაწილის ცალკეულ მუხლებში ეს ნიშანი შეტანილი გვაქვს პასუხისმგებლობის დამამძიმებელ გარემოებად და, შეიძლება ითქვას, ეს სრულიად საკმარისია; ასე, რომ პროექტის ნაკლოვანებად არ უნდა მივიჩნიოთ.

პუბლიკაციის ავტორი გვთავაზობს 58-ე მუხლის ხსენებული პუნქტის (,,კ“) საკუთარ პროექტს, სადაც დამამძიმებელ გარემოებათა შორის მოხსენიებულია აგრეთვე დანაშაულის ჩადენა ,,ფიზიკური ძალადობისა და ფსიქიკური იძულების გამოყენებით“.

ჯერ ერთი, კავშირი ,,და“ აქ საკანონმდებლო ტექნიკის თვალსაზრისით გაუმართლებელია. გამოდის ისე, თითქოს აუცილებელია ორივე ნიშნის ერთდროული არსებობა, თითქოს პასუხისმგებლობის დასამძიმებლად საკმარისი არ იყოს მარტო ,,ფიზიკური ძალადობა“ ან ,,ფსიქიკური იძულება“. ამიტომ ,,და“ უნდა შეიცვალოს ,,ან“ ნაწილაკით. მეორეც, ავტორმა ცოტა ზევით დაგვიწუნა ისეთი დამამძიმებელი გარემოება, როგორიცაა, ,,ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება. ისმის კითხვა, რა განსხვავებაა ამ დამამძიმებელ გარემოებასა და იმ გარემოებას შორის, რომელიც მან შემოგვთავაზა - ,,ფიზიკური ძალადობა და ფსიქიკური იძულება“? ეტყობა, აქ ავტორს ცოტა მეხსიერებამ უღალატა და ამის გამო დავთრები აერია.

ვერ დავეთანხმებით ვერც იმ დებულებას, თითქოს სიმთვრალე უნდა იყოს პასუხისმგებლობის დამამძიმებელი გარემოება. ეს ცოტა არ იყოს სარისკოა, რადგან ზოგჯერ ამ გარემოებამ შეიძლება კიდევაც შეამსუბუქოს პასუხისმგებლობა. მაგალითად, ხომ შეიძლება, რომ წამქეზებელმა ჯერ განზრახ დაათროს კაცი იმ მიზნით, რათა შემდეგ ადვილად დაიყოლიოს დანაშაულის ჩადენაზე. შეიძლება ამ დროს ჩვენ ამსრულებელს ან დანაშაულის სხვა მონაწილეს პასუხისმგებლობა დავუმძიმოთ? ვფიქრობთ, ეს არ უნდა იყოს საკითხის სამართლიანი გადაწყვეტა.

სრულ გაუგებრობაზეა აგებული პუბლიკაციის ავტორის ის შენიშვნაც, რომელიც პროექტის 113-ე მუხლს შეეხება. ჯერ ერთი, ავტორს ფაქტიური შეცდომა მოსდის, როცა წერს, თითქოს 113-ე მუხლის პირველი ნაწილით განზრახი მკვლელობისათვის ვთავაზობდით რვიდან თხუთმეტ წლამდე თავისუფლების აღკვეთას, მაშინ, როცა მეორე ნაწილით ,,მომაკვდავის სიცოცხლის განზრახ მოსპობა მისი ფიზიკური ტანჯვისაგან გათავისუფლების მოტივით“ უნდა იწვევდეს გამასწორებელ სამუშაოებს ორ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთას იმავე ვადით. სინამდვილეში მკვლელობის ეს შემადგენლობა აღწერილია პროექტის არა 113-ე, არამედ 116-ე მუხლით. აღნიშნული მუხლი, მართალია, ორნაწილიანია, მაგრამ პირველი ნაწილი არ ითვალისწინებს სასჯელად თავისუფლების აღკვეთას რვიდან თხუთმეტ წლამდე, როგორც ამას ჩვენი მოპაექრე ბრძანებს. პირველი ნაწილის თანახმად, მკვლელობა მსხვერპლის თხოვნით ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ორიდან რვა წლამდე. 116-ე მუხლის მეორე ნაწილით კი, იგივე ქმედება, ჩადენილი განუკურნებელი სენით დაავადებული მომაკვდავის ძლიერი ფიზიკური ტკივილისაგან გათავისუფლების მოტივით, იწვევს თავისუფლების შეზღუდვას ვადით ორ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთას იმავე ვადით.

მეორეც, ხსენებულ შემადგენლობას სანქციების ნაწილში ავტორი რატომღაც ადარებს იმ შემადგენლობებს, რომლებითაც გათვალისწინებულია ,,მკვლელობა უეცარი ძლიერი სულიერი აღელვებისას, რაც გამოიწვია დამნაშავის ან მისი ახლობლების მიმართ მსხვერპლის მართლსაწინააღმდეგო ქმედებამ“ და სიცოცხლის მოსპობა გაუფრთხილებლობით. ამ შედარების შემდეგ, იგი დასძენს, თითქოს ,,წინასწარი გამოძიებისა და მართლმსაჯულების ორგანოებს გაუძნელდება 113-ე (უნდა იყოს 116-ე) მუხლის პირველი და მეორე ნაწილებით გათვალისწინებული ქმედებების გამიჯვნა და ჭეშმარიტების დადგენა“.

გასაოცარია, რა შუაშია აქ სანქციები ან რატომ უნდა შეუშალოს ხელი ჭეშმარიტების დადგენასა და ,,მუხლის პირველი და მეორე ნაწილებით გათვალისწინებული ქმედებების გამიჯვნას“ სასჯელის სხვადასხვა ზომამ? აქ ავტორი ვრცლად ლაპარაკობს ფაქტიური გარემოებების დადგენის პროცესუალურ სიძნელეებზე, რასაც, ჩემი აზრით, სისხლისსამართლებრივ პრობლემატიკასთან პირდაპირი კავშირი არა აქვს. ცალკეული დანაშაულის გამოძიებისა და ჭეშმარიტების დადგენის სირთულე შეიძლება ყოველ დანაშაულს ახლდეს თან და ამაზე უნდა იზრუნოს პროცესუალურმა სამართალმა და არა სისხლის სამართალმა.

ავტორი წერს, რომ ხომ შეიძლება ,,ვინმე თვითნასწავლმა ექიმბაშმა ან დაბალი კვალიფიკაციის ექთანმა არასწორად დაუდგინოს ავადმყოფს დიაგნოზი და ადვილად განსაკურნავი დაავადება განუკურნებელ სენად წარმოაჩინოს“. რა უნდა ამით თქვას ჩვენმა მოპაექრემ, - ის, რომ ამოვიღოთ პროექტიდან 116-ე მუხლით აღწერილი შემადგენლობა, რათა თავიდან ავიცილოთ დაბალი კვალიფიკაციის ექიმის ან ექთნის შეცდომა? ასე რომ მივყვეთ, მაშინ პიროვნების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა მთელი თავი უნდა გავაუქმოთ, რადგან ამ თავში გათვალისწინებულ დანაშაულთა დიდი ნაწილი გამოძიების დროს აუცილებლობით მოითხოვს სასამართლო-სამედიცინო ექსპერტიზის დასკვნებს.

ავტორი წერს: ,,გულმოწყალე მკვლელობა“, იგივე ევთანაზია, საფრანგეთშიც არ არის ლეგალიზებული და ასეთი ქმედების ჩამდენს განზრახი მკვლელობის ბრალდებას უყენებენ.

სამწუხაროდ, ავტორი აქ ისეთ საკითხზე გვედავება, რომელიც სადავო სულაც არ არის. სად წაიკითხა ჩვენმა მოპაექრემ, თითქოს განსახილველი პროექტის 116-ე მუხლით ჩვენ ვახდენდეთ ევთანაზიის ლეგალიზებას ან არ მიგვაჩნდეს ის განზრახ მკვლელობად? მსხვერპლის დაჯინებული თხოვნით მკვლელობა, როცა ის განუკურნებელი სენით არის დაავადებული და ძლიერი ფიზიკური ტკივილები ტანჯავს, განზრახი მკვლელობაა, მაგრამ პროექტის 116-ე მუხლით, ისჯება მხოლოდ შემსუბუქებულად და სრულიადაც არ არის ლეგალიზებული, როგორც ამას ჩვენი მოპაექრე გვიმტკიცებს.

ამგვარად, პროექტიდან 113-ე (უნდა იყოს 116-ე) მუხლის მეორე ნაწილის ამოღება, რასაც ჩვენი ავტორი გვთავაზობს, სრულიად დაუსაბუთებელია და ამ წინადადებას ვერ დავეთანხმებით.

დაახლოებით ასეთსავე გაუგებრობაზეა აგებული ავტორის მომდევნო შენიშვნაც. მისი თქმით, ,,ეჭვს იწვევს პროექტის 115-ე მუხლის მეორე ნაწილის მიზანშეწონილებაც“ (აქაც ფაქტიური შეცდომაა, უნდა იყოს 112-ე მუხლი).

პროექტის 112-ე მუხლის მეორე ნაწილი ითვალისწინებს პასუხისმგებლობას, როცა ჩადენილია ,,ორი ან მეტი ადამიანის მკვლელობა“ უეცარი ძლიერი სულიერი აღელვებისას. ავტორის მსჯელობა ამ საკითხის ირგვლივ მეტად ბუნდოვანი და გაუგებარია. ,,თუ პირს შეეძლო თავისი მოქმედების გაკონტროლება, - წერს ის - მაშინ მან, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის 114-ე (უნდა იყოს 110-ე) მუხლის ,,ა“ პუნქტით, პასუხი უნდა აგოს ორი ან მეტი კაცის მკვლელობისათვის, ხოლო, თუ იგი იმყოფებოდა აფექტის მდგომარეობაში, იგი პასუხს აგებს 115-ე (112-ე) მუხლით და მას ვერ მოვთხოვთ წინასწარ გააზრებულ მოქმედებას“.

ამ მსჯელობაზე დაყრდნობით, ოპონენტი წინადადებას გვთავაზობს, რომ პროექტის 115-ე (112-ე) მუხლიდან ,,ამოღებულ იქნეს მეორე პუნქტი“, რომლითაც გაძლიერებული პასუხისმგებლობა უნდა დაწესდეს ორი ან მეტი კაცის მკვლელობისათვის ,,აფექტის მდგომარეობაში“. კი მაგრამ, რა შუაშია აქ თავისი მოქმედების გაკონტროლება“ - გაუკონტროლებლობა? საკითხის ამგვარი დაყენება ხომ სრულიად არაფრის მომცემია! სინამდვილეში საკითხი სულ სხვაგვარად დგას. მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსის 106-ე მუხლი, რომელიც უეცარი ძლიერი სულიერი აღელვების დროს ჩადენილი მკვლელობისათვის აწესებს თავისუფლების აღკვეთას ვადით ხუთ წლამდე, ერთი ნაწილისაგან შედგება.

პროექტის ავტორებმა გაითვალისწინეს ის, რომ ხსენებულ ფსიქიკურ მდგომარეობაში მყოფმა შეიძლება ჩაიდინოს ორი ან მეტი კაცის განზრახ მკვლელობა. ცხოვრებაში გვხვდება ასეთი შემთხვევები. ამიტომ გადაწყდა პროექტის შესაბამისი მუხლი ორნაწილიანად ჩამოყალიბებულიყო. პროექტის 112-ე მუხლის მეორე ნაწილით დაწესდა უფრო მკაცრი სასჯელი იმ შემთხვევისათვის, როცა უეცარი ძლიერი სულიერი აღელვების დროს ორი ან მეტი კაცია მოკლული. რა არის აქ სადავო და სასაყვედურო, ვერ გამიგია.

პუბლიკაციის ავტორი იწუნებს ,,პროექტის 137-ე“ (უნდა იყოს 135-ე) მუხლის შენიშვნას. საყურადღებოა, რომ იგი შენიშვნის ტექსტს არ გადმოსცემს ზუსტად და ისე იწყებს მის კრიტიკას. ავტორს შენიშვნის ტექსტიდან სწორედ არსებითი მომენტები აქვს გამოტოვებული. 135-ე მუხლის შენიშვნაში ნათქვამია: ,,თუ ადამიანის მოტაცების ან თავისუფლების სხვაგვარად უკანონოდ აღკვეთის მომენტიდან 72 საათის განმავლობაში დამნაშავე ნებაყოფლობით გაათავისუფლებს მსხვერპლს, ის გათავისუფლდება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან, თუ ამ ხნის განმავლობაში არ შესრულდა მძევლის გათავისუფლების პირობა და თუ მის ქმედებაში არ არის სხვა დანაშაულის ნიშნები, არ არსებობს დაზარალებულის საჩივარი და ამასთან, ამ მუხლის მეორე პუნქტის ,,დ“, ,,ზ“, ,,თ“, ,,ი“, ,,კ“ ქვეპუნქტებითა და მესამე პუნქტით გათვალისწინებული გარემოება, ხოლო, თუ უკანონოდ თავისუფლებააღკვეთილს დამნაშავე შვიდი დღის გასვლამდე ნებაყოფლობით გაათავისუფლებს და ამასთან, არ არსებობს დაზარალებულის საჩივარი და ამ მუხლის მეორე პუნქტის ,,დ“, ,,ზ“, ,,თ“, ,,კ“ პუნქტებითა და მესამე პუნქტით გათვალისწინებული გარემოებები, მას გაუნახევრდება დანიშნული სასჯელი“.

ეს ვრცელი შენიშვნა, სადაც მრავალი პირობაა დათქმული, ავტორს, როგორც ზემოთ ვთქვით, მთლიანად გამოუშიგნია და დაუტოვებია მხოლოდ ის, რომ დამნაშავე დაზარალებულს (პროექტის მიხედვით, - ,,მსხვერპლს“) 72 საათის განმავლობაში გაათავისუფლებს.

მაგალითად, პროექტის ერთ-ერთი დათქმის მიხედვით, დამნაშავე არ დაისჯება, თუ 72 საათის გასვლამდე ,,არ შესრულდა მძევლის გათავისუფლების პირობა“ და ის მსხვერპლს მაინც გაათავისუფლებს. ვთქვათ, უკანონოდ თავისუფლებააღკვეთილის ახლობლებს დამნაშავე სთხოვს დიდ თანხას და, მიუხედავად იმისა, რომ მიზანს ვერ აღწევს, ესე იგი თანხას ვერ ღებულობს 72 საათის განმავლობაში, დამნაშავე ამ დროის გასვლამდე მსხვერპლს მაინც ათავისუფლებს.

პუბლიკაციის ავტორს სიტყვები - თუ 72 საათის განმავლობაში ,,არ შესრულდა მძევლის გათავისუფლების პირობა” - ამოუღია ტექსტიდან და ისე გვედავება. ამ დათქმას ის დანიშნულება აქვს, რომ როგორმე დავიცვათ მსხვერპლის თავისუფლება და, რაც შეიძლება, მალე დავიხსნათ ის უკანონო ტყვეობიდან. როცა დამნაშავეს ეცოდინება, რომ 72 საათის გასვლის შემდეგ მას აღარ გაათავისუფლებენ, კრიტიკულ ვითარებაში ის შეიძლება აღარ წავიდეს რისკზე, უკან დაიხიოს და ნებაყოფლობით გაათავისუფლოს მსხვერპლი. ამ დათქმით კანონმდებელი ფსიქოლოგიურ ზემოქმედებას ახდენს დამნაშავეზე.

ჩვენმა მოპაექრემ გამოტოვა აგრეთვე შენიშვნის მეორე პირობა - ,,არ არსებობს დაზარალებულის საჩივარი“. თუკი დაზარალებული თანახმა არ არის, მაშინ ზემოხსენებული პირობა კიდევაც რომ არსებობდეს, დამნაშავეს მაინც არ გაათავისუფლებს სასამართლო.

უფრო მეტიც, ორივე აქ მითითებული პირობაც რომ არსებობდეს, დამნაშავეს სასამართლო მაინც არ დატოვებს დაუსჯელად, თუკი არსებობს 135-ე მუხლის მეორე პუნქტის ,,დ“, ,,ზ“, ,,თ“, ,,ი“, ,,კ“ ქვეპუნქტებითა და მესამე პუნქტით გათვალისწინებული ერთ-ერთი გარემოება (იხ. შენიშვნა).

ჩვენს ავტორს რომ შენიშვნის ამ ნაწილისათვის ყურადღება მიექცია, მაშინ ალბათ აღარ გამოთქვამდა ასეთ საყვედურს: ,,ჯერ ერთი, შენიშვნა ისეთნაირად იკითხება და აღიქმება, რომ 72 საათის, ანუ სამი დღე-ღამის განმავლობაში დამნაშავემ შეიძლება დაზარალებული სცემოს, აწამოს, მიაყენოს მას ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანება... მაგრამ, თუ მან ამ ხნის განმავლობაში მიზანს მაინც ვერ მიაღწია და იძულებული გახდა უკანონოდ დაკავებული გაათავისუფლოს, ის ამ ქმედებებზე პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლდება“.

ეს საყვედური გაუგებრობაზეა აგებული. თუკი დამნაშავემ მსხვერპლი ,,ცემა და აწამა“, მაშინ სასამართლო მას ვერ გაათავისუფლებს, რადგან პროექტის 135-ე მუხლის შენიშვნის მიხედვით, დამნაშავე პასუხისმგებლობისაგან არ გათავისუფლდება იმ შემთხვევაშიც, როცა არსებობს ამ მუხლის მეორე პუნქტის ,,კ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული გარემოება. ,,კ“ ქვეპუნქტით კი გათვალისწინებულია ძალადობა, რაც საშიშია უკანონოდ თავისუფლებააღკვეთილის ,,სიცოცხლის ან ჯანმრთელობისათვის“. როგორც ეტყობა, ავტორს ეს გარემოება მხედველობიდან გამორჩა.

პუბლიკაციის ავტორი არ ეთანხმება აგრეთვე პროექტის 181-ე (უნდა იყოს 180-ე) მუხლის ფორმულირებას, რომლითაც ცალკე შემადგენლობად არის გამოყოფილი ,,უვარგისი იარაღით თავდასხმა“ სხვისი ქონების დასაუფლებლად ამ ქონების მართლსაწინააღმდეგო მითვისების მიზნით. მისი თქმით, ,,ამ მუხლის დისპოზიციას მთლიანად მოიცავს ყაჩაღობის შემადგენლობა“ აქ, რასაკვირველია, ახალი არაფერია. დღემდე როგორც რუსულ, ისე ქართულ სისხლის სამართალში ხსენებული შემთხვევა ყაჩაღობად კვალიფიცირდება. პუბლიკაციის ავტორმა პროექტის ხსენებული მუხლით აღწერილი შემადგენლობის საწინააღმდეგოდ ვერაფერი ისეთი ვერ თქვა, რაც მის მოსაზრებას ოდნავ მაინც სარწმუნოდ გახდიდა. ,,სიცოცხლის ან ჯანმრთელობისათვის საშიში ძალადობის მუქარა“ მას სუბიექტურად აქვს გაგებული. რამდენად მისაღებია საკითხის ასეთი გადაწყვეტა? ჩემი აზრით, ყაჩაღობად არ შეიძლება დაკვალიფიცირდეს ისეთი შემთხვევა, როცა ,,სიცოცხლისათვის საშიში მუქარა“ რეალურად არ არსებობს და მხოლოდ დაზარალებულის წარმოდგენაშია. ყაჩაღობა იმიტომ არის საშიში და მძიმე დანაშაული, რომ იგი საფრთხეს უქმნის ორ სიკეთეს - ადამიანის სიცოცხლეს ან ჯანმრთელობას და ქონებას. თუ ჩვენ ვიტყვით, რომ უვარგისი იარაღით თავდასხმა ყაჩაღობად დაკვალიფიცირდება, მაშინ უარი უნდა ვთქვათ იმაზე, რომ ყაჩაღობის დროს ხდება ორი სიკეთის ხელყოფა, მაშინ საქმე გვექნება მხოლოდ ერთი სიკეთის - ქონების, ხელყოფასთან. ყაჩაღობა საშიში დანაშაულია იმიტომ, რომ ყაჩაღური თავდასხმიდან ერთი ნაბიჯია განზრახ მკვლელობამდე (ზოგჯერ მას შეიძლება სხეულის დაზიანებაც მოჰყვეს), ხოლო უვარგისი იარაღით თავდასხმის დროს ასეთი საფრთხე არ არსებობს. ამიტომ უსამართლობა იქნება ეს ქმედება ისეთ შემთხვევას გავუთანაბროთ, როცა თავდასხმა რეალურად საშიში იყო მსხვერპლის სიცოცხლისათვის.

,,სისხლის სამართლის კოდექსში ასეთი შემადგენლობის შეტანა - დაასკვნის ბოლოს ავტორი - აუცილებლად გამოიწვევს შენიღბული ყაჩაღობების ზრდას და არნახულად გაუძნელებს მართლმსაჯულებისა და სამართლის დამცავ ორგანოებს ამ მძიმე დანაშაულთან ბრძოლას“.

კარგი იქნებოდა, რომ ავტორს აქ წერტილი არ დაესვა და აეხსნა მკითხველისათვის, რატომ გამოიწვევს ამ შემადგენლობის კოდექსში შეტანა ,,შენიღბული ყაჩაღობების ზრდას“ ან რატომ გააძნელებს ,,ამ მძიმე დანაშაულთან ბრძოლას“. მაგალითად, საკითხავია, რატომ არ აძნელებს დამამძიმებელი გარემოების დროს ჩადენილი განზრახი მკვლელობის წინააღმდეგ ბრძოლას მოქმედი კოდექსის 106-ე მუხლით აღწერილი მკვლელობის შემადგენლობა? როგორც ცნობილია, 106-ე მუხლით, უეცარი ძლიერი სულიერი აღელვების დროს ჩადენილი განზრახი მკვლელობისათვის დაწესებულია თავისუფლების აღკვეთა ვადით ხუთ წლამდე. ჯერ არავის მოფიქრებია, რომ ეს შემადგენლობა, რომლითაც, კოდექსის 104-ე და 105-ე მუხლებთან შედარებით, მკვლელობისათვის გაცილებით მსუბუქი სასჯელია დაწესებული, ამოეღო კოდექსიდან იმ მოტივით, თითქოს იგი აძნელებდეს მძიმე მკვლელობების წინააღმდეგ ბრძოლას ან ხელს შეუწყობს ,,შენიღბული მკვლელობების ზრდას“. ასე რომ, ავტორის კრიტიკული მოსაზრება ამ საკითხშიც მიზანს ვერ აღწევს და მას ვერ დავეთანხმებით.

დანარჩენ შენიშვნებს, რომლებიც ხსენებულ პუბლიკაციაშია გამოთქმული, რასაკვირველია, ვეთანხმები და მათ მიმართ სადავო არაფერი მაქვს. განსაკუთრებით ითქმის ეს იმ შენიშვნებზე, სადაც პროექტის სხვადასხვა მუხლების სანქციების შეუთანხმებლობაზეა საუბარი. თუმცა პუბლიკაციის ზოგი ადგილი ბუნდოვანია იმის გამო, რომ მუხლების ნუმერაცია აღრეულია, პუბლიკაციაში მითითებული ნუმერაცია არ ემთხვევა პროექტისას და ამიტომ პასუხის გაცემა ჭირს.

ხსენებული პროექტის მიმართ გაზეთმა ,,საქართველოს რესპუბლიკა” ამას წინათ ახალი ვრცელი გამოხმაურება გამოაქვეყნა საკმაოდ ხმაურიანი სათაურით - ,,რა, ჩვენთან ბანდიტიზმი აღარ ისჯება?”⁴ 

გამოხმაურებას ხელს აწერენ ი. ცინცაძე (დამსახურებული იურისტი), მ. ლომიძე (სახელმწიფო უშიშროების აკადემიის კათედრის უფროსის მოვალეობის შემსრულებელი) და თ. ნოდია (კათედრის უფროსი მასწავლებელი).

წინასთან შედარებით, ეს გამოხმაურება საკმაოდ მძიმე ბრალდებებს უყენებს ხსენებული პროექტის ავტორებს. პირველი და მთავარი ბრალდება არის ის, რომ ,,დამოუკიდებელი საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი” თურმე თითქმის მთლიანად რუსეთის ფედერაციის 1997 წ. 1 იანვრის სისხლის სამართლის კოდექსის თარგმანი ყოფილა. ,,პროექტის ავტორებმა - ვკითხულობთ დასახელებულ გამოხმაურებაში - კეთილსინდისიერად თარგმნეს რუსეთის სისხლის სამართლის კოდექსის ნორმათა აბსოლუტური უმრავლესობა“.

გამოხმაურების ავტორები იურისტები არიან. ამიტომ მათ სხვაზე მეტად უნდა მოეხსენებოდეთ, რომ ყოველგვარ ბრალდებას დასაბუთება ესაჭიროება. მიუხედავად ამისა, ჩვენ ხსენებული ბრალდების დასაბუთებას ვერ ვხედავთ. სასურველი იყო, რომ ავტორებს მოეტანათ თუნდაც რამდენიმე ნიმუში იმისა, თუ როგორი ,,კეთილსინდისიერებით” გვითარგმნია რუსეთის კოდექსის ,,ნორმათა აბსოლუტური უმრავლესობა“.

მაგრამ მათ არათუ არ დაუსაბუთებიათ ხსენებული მძიმე ბრალდება, არამედ, პირიქით, ცოტა ქვემოთ ამის საწინააღმდეგოდ გვსაყვედურობენ, რომ ჩვენს პროექტში არ არის შეტანილი ის ნორმები, რომლებიც რუსეთის სისხლის სამართლის კოდექსში გვხვდება. ,,რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსი - ვკითხულობთ ხსენებულ გამოხმაურებაში - იწყება ისეთი ნორმებით, როგორებიცაა: მუხლი 3. კანონიერების პრინციპი; მუხლი 4. მოქალაქეთა თანასწორობა კანონის წინაშე; მუხლი 5. ბრალეულობის პრინციპი; მუხლი 6. სამართლიანობის პრინციპი; მუხლი 7. ჰუმანიზმის პრინციპი”. გამოხმაურებაში გამოთქმულია საყვედური, რომ ,,ეს ნორმები, რომლებიც სისხლის სამართლის აღიარებულ პრინციპებს წარმოადგენენ, პროექტის ავტორებმა არ შეიტანეს მისი ზოგადი ნაწილის პირველ კარში“.

ასეთია ბრალმდებელთა არგუმენტაცია, რომლის მიხედვით, ხან ლამის მთელი კოდექსი გვითარგმნია კეთილსინდისიერად, ხანაც არ შეგვიტანია პროექტში რუსეთის კოდექსის მნიშვნელოვანი პრინციპები. ასე აღმოჩნდა სახელმწიფო ქვეკომისია ჭრელი პეპელას მდგომარეობაში, რომელსაც ჩვენი კრიტიკოსები არც გაფრენის უფლებას აძლევენ და არც მოფრენისას.

ახლა ვნახოთ, რამდენად სწორად მოვიქეცით, როცა არ შევიტანეთ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტში რუსეთის ფედერაციის კოდექსში მოხსენიებული პრინციპები.

რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსი, საკანონმდებლო ტექნიკის თვალსაზრისით, საკმაოდ მოიკოჭლებს, ამიტომ ქვეკომისია ,,კეთილსინდისიერად“, ესე იგი ბრმად კი არ თარგმნიდა ამ კოდექსის მუხლებს როგორც ამას ჩვენი კრიტიკოსები წერენ, არამედ კრიტიკული თვალით აფასებდა თითოეულ მუხლს. სწორედ ასეთი კრიტიკული შეფასების გამო იყო, რომ უარი ვთქვით პროექტში ხსენებული პრინციპების შეტანაზე.

მაგალითად, რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსის ზემოთ ხსენებულ მე-3 მუხლში ნათქვამია: ,,1. დანაშაულებრივი ქმედება, აგრეთვე მისი დასჯადობა და სხვა სისხლისსამართლებრივი შედეგები განისაზღვრება მხოლოდ წინამდებარე კოდექსით“.

ახლა ვნახოთ, რა წერია კოდექსის მე-14 მუხლში.

,,1. დანაშაულად ითვლება - ბრალეულად ჩადენილი საზოგადოებრივად საშიში ქმედება, რომელიც აკრძალულია წინამდებარე კოდექსით გათვალისწინებული სასჯელის მუქარით“.

უბრალო დაკვირვებაც კი საკმარისია იმის ნათელსაყოფად, რომ რუსეთის ფედერაციის ორივე აქ მოხსენიებულ მუხლში არსებითად ერთი და იგივე აზრია გამოხატული. ორივე შემთხვევაში ლაპარაკია იმაზე, რომ ,,დანაშაულებრივი ქმედება“ განისაზღვრება ,,წინამდებარე კოდექსით“. ხომ აშკარაა, რომ კოდექსის მე-3 მუხლით გათვალისწინებული პრინციპი სრულიად ზედმეტია. კოდექსში არ შეიძლება იყოს ზედმეტსიტყვაობა და გაუმართლებელი გამეორებები.

რუსეთის ფედერაციის კოდექსის მე-3 მუხლის მე-2 ნაწილში ნათქვამია: ,,2. სისხლის სამართლის კოდექსის ანალოგიით გამოყენება არ შეიძლება”. ეს დებულება პირდაპირ ემთხვევა კოდექსის მე-14 მუხლის პირველ ნაწილში გათვალისწინებულ დებულებას. აქ ნათქვამია, რომ ,,დანაშაულად ჩაითვლება... ქმედება, რომელიც აკრძალულია წინამდებარე კოდექსით“. რა არის ეს, თუ არა ანალოგიის წესით პასუხისმგებლობის აკრძალვა? ვფიქრობ, აქ ორი აზრი არ არსებობს, ამიტომ მე-3 მუხლი მთლიანად ზედმეტია და ამოსაღებია კოდექსიდან.

კოდექსის მე-4 მუხლით გათვალისწინებულია კანონის წინაშე ყველას თანასწორობის პრინციპი. რა საჭიროებას წარმოადგენს ამ პრინციპის სისხლის სამართლის კოდექსში შეტანა, როდესაც ის პირდაპირ არის გათვალისწინებული კონსტიტუციაში (იხ. საქართველოს კონსტიტუცია, 38 მ.).

რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსის მე-5 მუხლი ითვალისწინებს ,,ბრალის პრინციპს“. აღნიშნული პრინციპის ცალკე გამოყოფა აქაც სრულიად ზედმეტია, რადგან იმავე კოდექსის მე-14 მუხლი პირდაპირ მიუთითებს დანაშაულის ,,ბრალეულ“ ჩადენაზე. ასევე ითქმის სხვა პრინციპებზეც, რომლებზეც უთითებენ გამოხმაურების ავტორები, რაზედაც ჩვენ აქ სიტყვას აღარ გავაგრძელებთ. ამიტომ ქვეკომისია სავსებით სწორად მოიქცა, როცა ეს პრინციპები არ შეიტანა საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტში, რათა თავიდან აეცილებინა პროექტში გაუმართლებელი გარემოებები და ზედმეტსიტყვაობა.

გამოხმაურების ავტორები გამოთქვამენ საყვედურს, რომ პროექტში არ არის შეტანილი დანაშაულის ცნება, რომელიც განსაზღვრულია მოქმედი კოდექსის მე-8 მუხლით. ისინი აღშფოთებას ვერ მალავენ იმის გამო, რომ პროექტში არ შევიტანეთ მოქმედი კოდექსის მე-3 მუხლის ანალოგიური ნორმა, რომლითაც განსაზღვრულია სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძვლები. მათ არ მოსწონთ პროექტის მე-8 მუხლის ფორმულირება, სადაც ასევე მოცემული გვაქვს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველი.

,,პროექტის ავტორებმა - წერენ ჩვენი კრიტიკოსები - ყველაფერი იღონეს, რათა დღეს მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსის ნორმებიდან (ზოგადი ნაწილი), რომლებიც მათი და საერთოდ, ამჯამად ცოცხალი უფროსი თაობის იურისტების აღმზრდელთა მიერაა ჩამოყალიბებული, იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ესა თუ ის მუხლი შინაარსობრივად უცვლელად შეიტანეს პროექტში, ტექსტობრივად არც ერთი არ დატოვეს უცვლელად“.

ვერაფერს იტყვი, საკმაოდ მძიმე ბრალდებაა! თურმე ჩვენ ჩვენი განსვენებული აღმზრდელების (აქ ალბათ იგულისხმებიან დღეს მოქმედი კოდექსის პროექტის ავტორები - თ. წერეთელი და ვ. მაყაშვილი) მემკვიდრეობითობას აგდებულად, უპატივცემულოდ მოვეკიდეთ და სრულიად დაუსაბუთებლად, ერთი ხელის დაკვრით უგულვებელვყავით ის.

სამწუხაროდ, როგორც ჩანს, ჩვენმა ოპონენტებმა ცუდად იციან ისტორია. საქართველოს 1960 წ. 30 დეკემბრის სისხლის სამართლის კოდექსი, რომელიც ჯერ-ჯერობით კიდევ მოქმედებს, არ ყოფილა დამოუკიდებელი საქართველოს შემოქმედების ნაყოფი. ამ კოდექსის ზოგადი ნაწილი მოსკოვში დაიწერა და დაკანონდა ჯერ კიდევ 1958 წ. 25 დეკემბერს საბჭოთა კავშირის უმაღლესი საბჭოს სესიაზე და მისი ტექსტის არსებითი შეცვლის უფლება ქართველ იურისტებს არ ჰქონდათ. მართალია, ქართველმა იურისტებმა ამ ტექსტში შეიტანეს ცვლილებები, მაგრამ კოდექსის მე-3 და მე-8 მუხლები, რომელთა უგულებელყოფას გამოხმაურების ავტორები ჩვენ გვაბრალებენ, არ წარმოადგენს ქართველ იურისტთა შემოქმედების ნაყოფს. მათ არ ჰქონდათ ამ მუხლების ტექსტის კორექტირების უფლება. ამგვარად, ჩვენ არ გვიღალატია წინაპართა პრინციპებისათვის და თუ უგულებელყოფაზეა ლაპარაკი, ჩვენ უარი ვთქვით საკავშირო კანონის ფორმულირებაზე.

მაგრამ წარმოვიდგინოთ ერთი წუთით, რომ ეს მუხლები ჩვენი ,,აღმზრდელების“ შემოქმედებას წარმოადგენს. განა ეს გარემოება გვართმევს უფლებას, რომ კრიტიკული თვალით შევხედოთ მათ ნაღვაწს? განა ყოველგვარი მემკვიდრეობითობა უნდა დავიცვათ? ასე რომ იყოს, მაშინ უაზრობად გადიქცეოდა ხალხური სიბრძნე: ის ურჩევნია მამულსა, რომ შვილი სჯობდეს მამასა!

სინამდვილეში ჩვენს კრიტიკოსებს ვერ გაუგიათ, რომ მოქმედი კოდექსის მე-3 და მე-8 მუხლები არსებითად ტავტოლოგიას გამოხატავენ და ერთმანეთს იმეორებენ. მე-3 მუხლში მოცემულია სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძვლები, ხოლო მე-8 მუხლი განსაზღვრავს დანაშაულის ცნებას. ეს ხომ ტავტოლოგიაა? განა დანაშაულის ცნების განსაზღვრა, ამავე დროს, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძვლების განსაზღვრას არ გულისხმობს? შეიძლება ორი აზრი არსებობდეს იმაზე, რომ დანაშაულის ჩადენა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველია? ადამიანი ხომ იმის გამო ისჯება, რომ მან დანაშაული ჩაიდინა! რატომ მოხდა ასეთი შეუსაბამობა კანონმდებლობაში? ეს იმიტომ მოხდა, რომ თავის დროზე საბჭოურ იურიდიულ ლიტერატურაში ეს პრობლემა სათანადო სისრულით ვერ დამუშავდა. გამონაკლისს წარმოადგენდნენ მხოლოდ ჩვენი ,,აღმზრდელი“ ქართველი იურისტები - თინათინ წერეთელი და ვლადიმერ მაყაშვილი, რომლებმაც ეს საკითხი თანამედროვე მეცნიერების მიღწევების გათვალისწინებით დაამუშავეს. მაგრამ, მიუხედავად დიდი მცდელობისა, თინათინ წერეთელმა და ვლადიმერ მაყაშვილმა რუსულ საბჭოურ იურიდიულ აზროვნებაში ამ საკითხზე გარდატეხის შეტანა მაინც ვერ შეძლეს. უფრო მეტიც, თინათინ წერეთლისა და ვლადიმერ მაყაშვილის შეხედულება ქართველ იურისტთა უმრავლესობამაც ვერ აითვისა. ჩვენი იურისტების ერთი ნაწილი, სამწუხაროდ, დღესაც განიცდის რუსული იურიდიული აზროვნების ზეგავლენას, მათ შორის, როგორც აშკარად ჩანს, ჩვენი კრიტიკოსებიც არიან. საკითხავია, როგორ აშუქებენ ისინი თავიანთ ლექციებში ამ საკითხს, თუკი არ იცნობენ ეროვნული იურიდიული აზროვნების თანამედროვე მიღწევებს?

რაც შეეხება დანაშაულის ცნების პროექტში შეტანის საკითხს, უნდა ვთქვა, რომ ქვეკომისიაში ამ საკითხზე წლების მანძილზე ცხარე დისკუსია მიმდინარეობდა. პირადად მე იმ აზრის ვარ, რომ ცნება შეიძლება იყოს ორგვარი. პირველი სახის ცნება ისეთია, რომელსაც აქვს უფრო მეცნიერული ხასიათი და უშუალო პრაქტიკული დანიშნულება არ გააჩნია. ასეთია, მაგალითად, დანაშაულისა და სასჯელის ცნებები, რომელთა განსაზღვრა კანონით სრულიად ზედმეტად უნდა მივიჩნიოთ. მეორე სახის ცნებას ვუწოდებდი იმპერატიულ ცნებას, რომლის პრაქტიკული დანიშნულება აშკარაა და ამის გამო, მისი განსაზღვრა კანონით აუცილებელია. ასეთ ცნებებს მიეკუთვნება, მაგალითად, ქურდობის, ძარცვის, თაღლითობისა და ზოგიერთი სხვა დანაშაულის ცნებები. სამაგიეროდ, ასევე პრაქტიკული მოსაზრებებით, უარი ვთქვით კანონით მკვლელობის ცნების განსაზღვრაზე. იმპერატიულს მე ისეთ ცნებას ვუწოდებ, რომლის განსაზღვრითაც კანონმდებელი დაინტერესებულია, რათა მოგვცეს იმ ქმედების ზუსტი აღწერა, რომლის დასჯასაც იგი აპირებს. ასეთია, მაგალითად, ყაჩაღობის ცნება მოქმედ კოდექსში, სადაც კანონმდებელს დანაშაულის დამთავრების მომენტი თავდასხმის სტადიაზე გადააქვს და დამნაშავის მიერ ნივთის დაუფლების ფაქტს არ ელოდება. ამ საკითხზე ბევრი შეიძლება ითქვას, მაგრამ ადგილის სიმცირის გამო, აქ სიტყვას ვეღარ გავაგრძელებთ.

აი რატომ მოხდა, რომ პროექტში მეცნიერული ცნებების შეტანისაგან მაქსიმალურად შევიკავეთ თავი. თუკი ეს მთლიანად ვერ მოხერხდა, რასაკვირველია, არ ნიშნავს იმას, თითქოს პრინციპი სწორი არ იყოს. მაგალითად, მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსში გვაქვს მე-3 მუხლი, რომელიც განსაზღვრავს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძვლებს და მე-8 მუხლი, რომელიც დანაშაულის ცნებას შეეხება.

მე რომ მკითხოს კაცმა, პროექტში ამ ორი ცნებიდან არც ერთს არ შევიტანდი. მაგრამ ჩვენი იურისტების გონებაში ეს ცნებები, ათეული წლობით კოდექსის გამოყენების გამო, იმდენად ჩამჯდარია, რომ ორივე ცნების შეუტანლობა თვითონ კომისიის წევრთა შორისაც იწვევდა ერთგვარ გაღიზიანებას. ამიტომ გადაწყდა, რომ უარი გვეთქვა პროექტში დანაშაულის ცნების განსაზღვრაზე და შეგვეტანა იქ მუხლი, რომლითაც განსაზღვრული იქნებოდა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველი (მ. 8). თანაც ამ მუხლის ფორმულირება გაკეთდა ისე, რომ ტექსტს მისცემოდა უფრო იმპერატიული და არა თეორიული ხასიათი. დანარჩენი ცნებებისა და პრინციპების ადგილი კოდექსი კი არა, სტუდენტის სახელმძღვანელოა, მას სასწავლო დანიშნულება უნდა ჰქონდეს. უნდა ვიცოდეთ, რომ კოდექსი პრაქტიკული დანიშნულების დოკუმენტია და არა სასწავლო ხასიათის წიგნი.

ჩვენს კრიტიკოსებს მოჰყავთ პროექტის მე-17 მუხლის საკმაოდ მოზრდილი სამნაწილიანი ტექსტი, სადაც განსაზღვრულია ,,გაუფრთხილებელი დანაშაული”. მათ ვერ აუტანიათ, რომ ტექსტში გვხვდება ახალი ტერმინი - ,,წინდახედულობის ნორმა“, თუმცა საუკეთესო მოქართულეებად კი მოაქვთ თავი. გვსაყვედურობენ იმასაც, თუ რატომ უგულებელვყავით ტერმინი - ,,საზოგადოებრივი საშიშროება“.

,,თვითმკვლელობა საშიში ქმედობაა, საშინელი შედეგით მთავრდება, - წერენ ჩვენი კრიტიკოსები, - მაგრამ კანონის მიერ ჯერ საზოგადოებრივად საშიშად არაა მიჩნეული, ამიტომაც არაა დასჯადი. რატომ ითქვა უარი დანაშაულის ერთ-ერთ ძირითად ნიშანზე - მის საზოგადოებრივ საშიშროებაზე, პროექტის კიდევ ერთი გამოცანაა“.

სამწუხაროდ, ისინი ვერ გვიხსნიან რომელი კანონი ანიჭებს ,,თვითმკვლელობას” ,,საზოგადოებრივი საშიშროების“ თვისებას, რომლის გარეშე თურმე ამ ქმედების დასჯადად გამოცხადება ვერ ხერხდება.

რაც შეეხება იმ საკითხს, თუ რატომ ვთქვით უარი დანაშაულის ისეთ ,,ძირითად ნიშანზე“, როგორიცაა, საზოგადოებრივი საშიშროება, ეს ზემოთ საკმაოდ დაწვრილებით არის გაშუქებული, ამიტომაც ალბათ აღარ უნდა იყოს ეს საკითხი ,,პროექტის კიდევ ერთი გამოცანა“.

პროექტის ერთ-ერთ ,,ლაფსუსად” ავტორებს მიუჩნევიათ 39-ე მუხლი, სადაც მოცემულია ,,შეცდომა”. ისინი ჯერ წერენ, რომ ეს მუხლი ,,ეროვნული სისხლის სამართლის მეცნიერების მიღწევაა“, შემდეგ კი იწყებენ მისი ტექსტის კრიტიკას.

კრიტიკის მახვილი, უპირველეს ყოვლისა, ხვდება 39-ე მუხლის პირველ ნაწილს, სადაც ნათქვამია: ,,1. ის, ვინც არ იცის, რომ ქმედება, რომელსაც სჩადის აკრძალულია, არ დაისჯება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა შეცდომა საპატიოა“.

,,კი, მაგრამ, ვის მიერ არის ქმედობა აკრძალული და ვინ უნდა განსაზღვროს, რომ შეცდომა საპატიოა?”- განცვიფრებას ვერ მალავენ ჩვენი კრიტიკოსები. არ მინდა დავიჯერო, რომ ამ სტრიქონების ავტორები იურისტები არიან. თქვენ წარმოიდგინეთ, ერთ-ერთი მათგანი თურმე სისხლის სამართლისა და პროცესის კათედრასაც კი განაგებს! ბატონებო! თუკი თქვენთვის ეს საკითხი გაურკვეველია, მაშინ გირჩევთ შეეკითხოთ თქვენს სტუდენტებს და ისინი დაუყოვნებლივ გიპასუხებენ, რომ, საპატიოა თუ არა შეცდომა, ამას სასამართლო განსაზღვრავს. ვფიქრობ, ამას დიდი ლარი და ხაზი არ უნდა.

ჩვენს კრიტიკოსებს ვერ მოუნელებიათ, რომ ტერმინი - ,,საზოგადოებრივი საშიშროება“, პროექტში აღარ იხმარება და მის სანაცვლოდ შემოტანილია ,,აკრძალვა“, ,,აკრძალული ქმედება”. ზემოთ ხსენებულ 39-ე მუხლში, მათი თქმით, ,,ლაპარაკია არა საზოგადოებრივად საშიშ, არა დასჯად, არამედ ,,აკრძალულ ქმედებაზე“, რომელიც არ ისჯება, თუ მისი ჩადენა ,,საპატიოა“.

ამ სტრიქონების ავტორები, ეტყობა მწყრალად არიან ნამდვილ საგამოძიებო და სასამართლო პრაქტიკასთან. ვთქვათ, ავტომანქანა შეეჯახა კაცს და მოკლა ის. როგორ გაიგოს გამომძიებელმა, მოქმედებდა თუ არა მძღოლი ,,საზოგადოებრივად საშიშად“. მისთვის ეს ცნება პრაქტიკულად არაფრის მთქმელია. ჩვენი კრიტიკოსებისაგან განსხვავებით, გამომძიებელი ამ შემთხვევაში აიღებს იმ ნორმატიულ აქტს, სადაც განსაზღვრულია ავტომანქანით მოძრაობის წესი და დაიწყებს იმ საკითხის გარკვევას, ხომ არ დაარღვია მძღოლმა ,,მოძრაობის წესის“ რომელიმე პუნქტი, რომლის შედეგადაც დაიღუპა ადამიანი. გამომძიებელმა ის კი არ უნდა დაადგინოს, რომ მძღოლი მოქმედებდა ,,საზოგადოებრივად საშიშად“, ეს მას არაფერს აძლევს და ამიტომ არც ევალება. მან უნდა დაადგინოს, რომ მძღოლმა დაარღვია ,,აკრძალვა“, მაგალითად, იგი მოქმედებდა გადაჭარბებული სიჩქარით, შევიდა იმ ქუჩაზე, სადაც ამ მხრიდან შესვლა აკრძალულია (ცალმხრივად სამოძრაო ქუჩა) და სხვ.

ასე რომ, მართალია, მოქმედ კანონმდებლობაში ყოველ ნაბიჯზე გვხვდება ტერმინი - ,,საზოგადოებრივი საშიშროება“, რომლის შენარჩუნებასაც ასე ცდილობენ ჩვენი კრიტიკოსები და მათი თანამოაზრენი, მაგრამ პრაქტიკული დანიშნულება ამ ტერმინს მაინც არ გააჩნია. პრაქტიკაში არსებითად გამოიყენება ტერმინი - ,,აკრძალვა“, რასაც, სამწუხაროდ, ბევრი ყურადღებას არ აქცევს. ამიტომ დროა საგანს თავისი სახელი დავარქვათ.

გამოხმაურების ავტორებს არ მოსწონთ, რომ პროექტში შეტანილია 128-ე მუხლი, რომელიც აწესებს პასუხისმგებლობას ,,ადამიანის სხეულის ორგანოს ან ქსოვილის ამოკვეთის იძულებისათვის“. მათ ვერ გაუგიათ, რა აუცილებლობას წარმოადგენდა ,,ამ მუხლის პროექტში შეტანა“, საქართველოში ხომ არ არის გავრცელებული ასეთი ქმედებები!

ამა თუ იმ ქმედების კრიმინალიზაცია როდი ხდება ყოველთვის ამ ქმედების გავრცელებულობის გამო. დაგისახელებთ რამდენიც გნებავთ მაგალითს იმისას, რომ სისხლის სამართლის კოდექსში შეტანილი ქმედება სულაც არ არის გავრცელებული, მაგრამ კანონმდებელმა მაინც გადაწყვიტა მისი კრიმინალიზაცია. ეს განსაკუთრებით ითქმის ისეთ ქმედებებზე, რომლებიც იძულების ელემენტს შეიცავს.

ჩვენ სამოციანი წლებიდან დაწყებული ტექნიკური პროგრესის ეპოქაში ვცხოვრობთ, რამაც მედიცინის ისეთ დარგს, როგორიცაა, ქირურგია, დიდი გაქანება მისცა. მაგრამ სულაც არ არის აუცილებელი, რომ გადანერგვა საქართველოში ხდებოდეს. შეუძლიათ იძულებით მოპოვებული ტრანსპლანტატი საზღვარგარეთ გაიტანონ. ეს განსაკუთრებით მოსალოდნელია დღევანდელ საქართველოში, როცა ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობა დარღვეულია და საზღვრები სათანადოდ ვერ კონტროლდება.

პუბლიკაციის ავტორებს არ აკმაყოფილებთ პროექტში შეტანილი გაუპატიურების შემადგენლობის ფორმულირება (141-ე მ.). მათი თქმით, ეს ფორმულირება რუსული კოდექსიდან ზუსტად არ არის გადმოქართულებული. ,,გაუპატიურება, - ნათქვამია 141-ე მუხლში, - ესე იგი, სქესობრივი კავშირი დაზარალებულის ან სხვა პირის მიმართ ფიზიკური ძალადობით, ასეთი ძალადობის მუქარით ან დაზარალებულის უმწეობის გამოყენებით“.

ავტორების სიტყვით, პროექტის ,,ამ მუხლის დისპოზიციაში სამი სახის ობიექტის სქესობრივი თავისუფლების ხელყოფაზეა ლაპარაკი“. ესენი ყოფილან ,,დაზარალებული“, ,,სხვა პირი“ და ,,უმწეო დაზარალებული“. საკვირველია, ხსენებული მუხლის ასეთი განმარტება. სამი სახის ობიექტი აქ არაფერ შუაშია. ჩვენს კრიტიკოსებს ჰგონებიათ, თითქოს აღნიშნული მუხლის მიხედვით, ,,სხვა პირიც“ გაუპატიურების ობიექტი ყოფილა. სინამდვილეში ,,სხვა პირი“ მხოლოდ ძალადობის ობიექტია, რომლის მეოხებით ხდება ქალის ნების დათრგუნვა და იგი იძულებულია დანებდეს მოძალადეს. მაგალითად, ქალს ემუქრებიან, რომ, თუ ის სქესობრივ კავშირზე არ დათანხმდება, მოუკლავენ შვილს, რომელიც დედის გვერდითაა. ამ მაგალითში ,,შვილი“ არის ის ,,სხვა პირი“, რომელიც დასახელებული მუხლის ტექსტშია ნახსენები.

მიაქციეთ ყურადღება აგრეთვე დაზარალებულთა კლასიფიკაციას: ,,დაზარალებული“ და ,,უმწეო დაზარალებული“. ორივე შემთხვევაში ნაგულისხმევია ,,დაზარალებული”. ეს იმას ნიშნავს, რომ ,,დაზარალებული“ ზოგჯერ შეიძლება აღმოჩნდეს ,,უმწეო“ მდგომარეობაში, რაც დამნაშავეს საქმეს უადვილებს. მაგალითად, ფსიქიურად დაავადებული ქალი ანგარიშს ვერ უწევს თავის მოქმედებას და ამიტომ თანხმდება სქესობრივ კავშირზე. ასეთ დროს, გარეგნულად ქალის მხრიდან წინააღმდეგობას ვერ ვხედავთ, მაგრამ იმის გამო, რომ ქალის ნამდვილი ნება გამოხატული არ არის, ჩადენილია გაუპატიურება. ასე რომ, პროექტის ხსენებულ მუხლში არავითარი ,,სამი სახის ობიექტის სქესობრივი თავისუფლების ხელყოფაზე“ არ არის ლაპარაკი, როგორც ამას ჩვენი კრიტიკოსები გვიმტკიცებენ.

სადავოდ ხდიან ავტორები აგრეთვე ტერმინ ,,დაზარალებულს“. აღნიშნული ტერმინი, მათი აზრით, ,,ქმნის გაუგებრობას“, რადგან მასში არ ჩანს სქესი მაშინ, როცა რუსული ,,потерпевшая“ პირდაპირ მიუთითებს სქესს (ქალი). მიუხედავად ამ კრიტიკული მოსაზრებისა, ავტორები არ გვთავაზობენ თავიანთ წინადადებას და არ გვეუბნებიან, რომელი ტერმინით შევცვალოთ ,,დაზარალებული“.

საგულისხმოა, რომ ავტორები აქვე გვთავაზობენ პროექტის 141-ე მუხლის საკუთარ რედაქციას, სადაც რუსული ,,потерпевшая“-ს შესატყვისად თვითონაც ,,დაზარალებული“ აქვთ გამოყენებული.

ჩვენი კრიტიკოსები არც ქურდობის პროექტისეულ ცნებას არ ეთანხმებიან, სადაც ნათქვამია, რომ ქურდობა არის ,,სხვისი მოძრავი ნივთის ფარული დაუფლება ამ ქონების მართლსაწინააღმდეგო მისაკუთრების მიზნით“ (მ. 177). ნიშანი - ,,მოძრავი ნივთი“, შეტანილია აგრეთვე ,,ძარცვის“ (მ. 178), ,,ყაჩაღობის“ (მ. 179) და ზოგიერთი სხვა ქონებრივი დანაშაულის შემადგენლობაში. მათ ვერ გაუგიათ, რატომ დაკმაყოფილდა პროექტი ამ შემადგენლობებში მხოლოდ ,,მოძრავი ნივთის“ მითითებით. ნუთუ ,,უძრავი ნივთის მოპარვა - უკმაყოფილოდ აცხადებენ ჩვენი ავტორები - ან მისი სხვა გზით დაუფლება არ შეიძლება „ჩვენი კრიტიკოსები განსაკუთრებით იმას გაუღიზიანებია, რომ ასეთი რამ ჯერ არ მოუფიქრებიათ რუს იურისტებს. ბატონებო! ჯერ იყო და იმის გამო გვაცვით ჯვარს, პროექტის ტექსტი ,,სიტყვასიტყვით“ რუსული კოდექსიდან რატომ გადმოიწერეთო, ახლა კი გვიკიჯინებთ, როგორ გავბედეთ სხვაგვარად, რუსი იურისტებისაგან განსხვავებულად აზროვნება!

ჩვენს ავტორებს მოჰყავთ რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსის (ძალაში შევიდა 1997 წ. 1 იანვრიდან) 158-ე მუხლის ტექსტი, სადაც ნათქვამია: ,,кража, то есть тайное хищение чужого имущества“. მათ ქურდობის ეს ფორმულირება ძლიერ მოსწონთ და ვერც კი წარმოუდგენიათ, რომ ეს ტექსტი საკანონმდებლო ტექნიკის ელემენტარულ მოთხოვნებს ვერ აკმაყოფილებს.

აღნიშნული ტექსტის მიხედვით, ქურდობის ცნება ყოვლად გაუმართლებლად ფართოვდება. აქ იგულისხმება, რომ ქურდობა იქნება სხვისი ნივთის დაუფლება ნებისმიერი მიზნით, რადგანაც მუხლის ტექსტში მიზანი ნახსენები არ არის. მაგალითად, ვინმე ფარულად დაეუფლა სხვის ნივთს დროებითი გამოყენების მიზნით. ხსენებული ტექსტის მიხედვით, ეს ქმედება ქურდობად უნდა დაკვალიფიცირდეს. ამას შეუძლია არევ-დარევა შეიტანოს სასამართლო პრაქტიკაში. გავიხსენოთ როგორი გაუგებრობა და შეხლა-შემოხლა გამოიწვია ამ ოციოდე წლის წინ სასამართლო პრაქტიკაში ერთმა საქმემ იმის გამო, რომ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 152-ე მუხლში (ყაჩაღობა) მითითებული იყო მხოლოდ ქონების დაუფლების მიზანი და ტექსტში არ იყო ნახსენები ამ ქონების მითვისების მიზანი. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს პრეზიდიუმის სხდომაზე მაშინ სერიოზულად ამტკიცებდნენ, რომ ყაჩაღობის შემადგენლობისათვის საკმარისია ქონების დაუფლების მიზანი და აუცილებელი არ არის მისაკუთრების მიზნის დადგენა, რადგან ამას მუხლის ტექსტი არ მოითხოვს.

სწორედ ამ შემთხვევამ გვაიძულა ყაჩაღობის, ქურდობისა და ზოგიერთი სხვა დანაშაულის შემადგენლობის პროექტისეულ აღწერილობაში საგანგებოდ შეგვეტანა ,,მითვისების მიზანი”.

ზემოთ ნახსენები რუსული ტექსტი, საკანონმდებლო ტექნიკის თვალსაზრისით, იმ მხრივაც მოიკოჭლებს, რომ იქ ნახსენებია ქონება, რომლის ცნება ფართოა, ვიდრე ნივთისა. მაგალითად, საქართველოს მოქმედი სამოქალაქო კოდექსის 147-ე მუხლის თანახმად, ,,ქონება, ამ კოდექსის მიხედვით, არის ყველა ნივთი და არამატერიალური ქონებრივი სიკეთე”.

ხსენებული კოდექსი ახდენს შემდეგ ნივთის კლასიფიკაციას მოძრავ და უძრავ ნივთებად. უძრავ ნივთებს კოდექსი მიაკუთვნებს მიწის ნაკვეთს მასში არსებული წიაღისეულით, მიწაზე აღმოცენებულ მცენარესა და შენობა-ნაგებობას, რომელიც მყარად დგას მიწაზე (იხ. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 149-ე მ.). თანამედროვე სისხლის სამართალი მიიჩნევს, რომ ქონების ამ მრავალსახეობიდან ქურდს შეუძლია მოიპაროს მხოლოდ ,,მოძრავი ნივთი”. ასე რომ, ჩვენი პროექტის 177-ე მუხლის ტექსტი გაცილებით უფრო სრულყოფილად განსაზღვრავს ქურდობის ცნებას, ვიდრე რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსის 158-ე მუხლი.

მიუხედავად ამისა, ჩვენი კრიტიკოსები წერენ: ,,არ უწოდეს ქონებას არც უძრავი და არც მოძრავი რუსმა იურისტებმა და წააგეს ვითომ რამე”? ბატონებო! თუ ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ თქვენ მაინც არ გჯერათ, რომ რუსმა იურისტებმა ამით ბევრი რამ წააგეს, მაშინ პირუთვნელმა მკითხველმა თვითონ განსაჯოს, ვინ არის ჩვენს შორის მართალი.

ისტორიას არ ახსოვს, რომ ქურდს მიწის ნაკვეთი ან რაიმე ნაგებობა თუ ტყეში ხე მოეპაროს. ავტორებს ვერ გაუგიათ პროექტისეული კონსტრუქციის მიხედვით, როგორ უნდა დავსაჯოთ ის, ვინც ,,დაშალა სხვისი ორსართულიანი სახლი ან აგარაკი ,,მართლსაწინააღმდეგო მისაკუთრების მიზნით“ და თავის ნაკვეთში გადაიტანა?“

არა მგონია ძნელი იყოს იმის მიხვედრა, რომ დაშლილი სახლი აღარ არის სახლი, ის უკვე მასალაა, რომელიც მოძრავი ნივთია და ამის მოქმედი დაისჯება ჩვეულებრივ მოძრავი ნივთის მოპარვისთვის. ტყეში ფარულად ხის მოჭრა და მისაკუთრება არ იქნება ქურდობა. მაგრამ სხვისგან უკვე მოჭრილი ხის ტყიდან გამოტანა ქურდობა იქნება. იურისტისთვის, ვისაც სისხლის სამართალში ელემენტარული განათლება მაინც გააჩნია, ეს აქსიომა უნდა იყოს.

პუბლიკაციის ავტორები ასახელებენ პროექტის 179-ე მუხლს, რომლითაც დაწესებულია პასუხისმგებლობა ყაჩაღობისათვის. ამ დანაშაულის ერთ-ერთ მაკვალიფიცირებელ ნიშნად პროექტი ითვალისწინებს ყაჩაღობას, რომელიც ჩაიდინა ,,ორგანიზებულმა ჯგუფმა“.

,,თუ ამ ჯგუფის თუნდაც ერთი წევრი შეიარაღებულია ცეცხლსასროლი ან ცივი იარაღით, რაც ჯგუფის სხვა წევრებმა იციან, - წერენ ჩვენი კრიტიკოსები, - რომელი მუხლით უნდა დადგეს მათი სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის საკითხი?“

მათი თქმით, რუსეთის ფედერაციის კოდექსის 209-ე მუხლითა და საქართველოს მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსის შესაბამისი მუხლით, ასეთი ქმედება გამოიწვევს ,,პასუხისმგებლობას ბანდიტიზმისათვის“. პროექტის მიხედვით კი, თურმე ასეთი ქმედება დაუსჯელი რჩება.

კითხულობ ამ ტექსტს და არ გინდა დაიჯერო, რომ მისი ავტორები იურისტები არიან, ადამიანები, რომლებიც, როგორც ეს გაზეთის პუბლიკაციიდან ჩანს, სისხლის სამართალს ასწავლიან სახელმწიფო უშიშროების აკადემიის მსმენელებს.

საოცარია, რომ მათ არ ცოდნიათ, რა განსხვავებაა ყაჩაღობასა და ბანდიტიზმს შორის. ეს ხომ ისეთი მარტივი საკითხია, რომლის უცოდინარობა თვით სტუდენტსაც კი არ ეპატიება. მათ ჰგონებიათ, რომ შეიარაღება მხოლოდ ბანდიტური ჯგუფისათვის არის დამახასიათებელი და ყაჩაღთა ჯგუფს არ უნდა ჰქონდეს იარაღი.

შეიარაღება როდია ის ნიშანი, რომლითაც ბანდა ყაჩაღური ჯგუფისაგან განსხვავდება. იტალიური ტერმინი - ,,ბანდა“, რომელსაც რუსული ,,შაიკა“ შეესაბამება, მყარი დანაშაულებრივი ჯგუფია. სიმყარე ნიშნავს იმას, რომ ჯგუფი არ იშლება ერთი დანაშაულის ჩადენის შემდეგ და აგრძელებს დანაშაულებრივ საქმიანობას მეტად თუ ნაკლებად ხანგრძლივი დროის მანძილზე.

ამიტომ ბანდიტიზმის მუხლი კოდექსში რომც არ გვქონდეს, შეიარაღებული ჯგუფის წევრები დაუსჯელი მაინც არ დარჩებიან და პასუხს აგებენ ყაჩაღობის მუხლით, რაც ჩვენს კრიტიკოსებს ვერა და ვერ წარმოუდგენიათ. მაგრამ ჩვენს ოპონენტებს ეს მაინც არ დააკმაყოფილებთ და კვლავ განგაშს ატეხენ - არიქა, გვიშველეთ, პროექტში ბანდიტიზმის მუხლი არ შეუტანიათ, ვიღუპებითო!

ამის საპასუხოდ გვინდა მკითხველს ვაუწყოთ, რომ ბანდიტიზმი იგივე დანაშაულებრივი ორგანიზაციაა. ჩვენს ოპონენტებს, სამწუხაროდ, ეს არ ცოდნიათ. ამიტომ იყო, რომ მათ გამორჩათ პროექტის 225-ე მუხლი, რომლის სათაურია ,,დანაშაულებრივი ორგანიზაციის შექმნა“, რომლითაც ისჯება ,,დანაშაულებრივი ორგანიზაციის შექმნა ან ხელმძღვანელობა მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულთა ჩასადენად“ და ა.შ.

წერილის დასასრულს ავტორები კრიტიკულად განიხილავენ პროექტის 313-ე (სახელმწიფოს ღალატი) და 325-ე (საბოტაჯი) მუხლებს. ამ ორი მუხლიდან, მათი თქმით, ,,თავისი ალოგიკურობით განსაკუთრებით გამოირჩევა 325-ე მუხლი“. ეს ,,ალოგიკურობა“ კი თურმე იმით გამოიხატება, რომ 325-ე მუხლში გაერთიანებულად არის წარმოდგენილი ,,საბოტაჯის“ და ,,დივერსიის“ შემადგენლობები, მაშინ, როცა მოქმედ კოდექსში ეს შემადგენლობები სხვადასხვა მუხლებშია აღწერილი. ძნელი გასაგებია, რას ხედავენ ავტორები აქ ,,ალოგიკურს“ და ისიც ,,განსაკუთრებულს“. თუმცა ადვილი მისახვედრია, რომ ჩვენს კრიტიკოსებს არ ეთმობათ საბჭოური კოდექსის არც ერთი სიტყვა და ვერავითარ სიახლეს ვერ ეგუებიან.

საყურადღებოა, რომ ჩვენი ავტორები განსაკუთრებით იწუნებენ პროექტს ენობრივი თვალსაზრისით. მათ არ მოსწონთ პროექტში ნახმარი ახალი ტერმინებიც. ამიტომ ამ საკითხზე ცალკე უნდა ვიმსჯელოთ. მაგალითად, ისინი გვიწუნებენ პროექტში გამოყენებული გამოთქმის ისეთ ფორმებს, როგორებიცაა ,,პასუხს არ აგებს ის“, ,,დანაშაულს არ სჩადის ის“ და ა.შ. ,,ის, მას, იმას, ვინც - წერენ ჩვენი კრიტიკოსები - შეიძლება იყოს ძაღლი, მგელი, დათვი და ყველა ის ცხოველი, რომლებსაც შეუძლიათ ადამიანებისათვის რაიმე ზიანის მიყენება..“ ,,ის, მას, იმას, ვინც“-ის ნაცვლად ყველგან უნდა ეწეროს ,,პირი“, რომელსაც ხმარობს რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსი, - აუხირებიათ ჩვენს კრიტიკოსებს.

რატომ მაინცდამაინც რუსული სტილით უნდა დაიწეროს ქართული კანონმდებლობა და რატომ უნდა ვთქვათ უარი ქართული ენის სტილისტურ შესაძლებლობებზე, ეს ჩემთვის (და ალბათ არა მარტო ჩემთვის) სრულიად უცხო და მიუღებელია.

როგორ შეიძლება იმის გამართლება, რომ უარი ვთქვათ საკანონმდებლო ტექნიკის იმ მდიდარ გამოცდილებაზე, რომელიც ქართულ სამართალს გააჩნია ისტორიულად. ამ აზრის ნათელსაყოფად მოვიტანთ რამდენიმე ნიმუშს ძველი ქართული კანონმდებლობიდან. მაგალითად, ვახტანგის კანონთა წიგნში ვკითხულობთ: ,,ვისაც ჯამში მოხდეს, გვარობის სისხლს სახელოს სისხლიც ზედ დაურთონ და ისრე გაუჩინონ“ (34 მ); ,,თუ არ იქნას, ვისაც ხელში საქონელი იცნას, ფიცი იმისი არის“ (157 მ.); ,,თუ მის ხელში არა სჭირვებია რა და მას უკან სენი რამ გამოსჩენია, მით აღარ შეიშლის“ (167 მ.); ,,ვინც ვისაც წაძრახოს, იმით სისხლი და რაც რამ ჩხუბი მოხდეს..“; ,,ვინც ვინ სძრახოს და მოსამართლესთან დააბეზღოს..“ (227 მ.); ,,ვინც ვინმე გაგზავნოს სადმე..“ (229 მ.); ,,ვინც ვისი პირუტყვი ან საძოვარზე წაიყვანოს..“ (230 მ.) და ა.შ.5 

ბატონო კრიტიკოსებო! იქნებ გვიპასუხოთ რომელი არსება იგულისხმება აქ ჩემგან ხაზგასმულ ნაცვალსახელებში: ძაღლი, მგელი თუ ადამიანი? ნუთუ ვახტანგ მეექვსის, ჩვენი გამოჩენილი მეფე-კანონმდებლის ავტორიტეტი თქვენთვის არაფერს ნიშნავს?!

ჩვენი კრიტიკოსები ვერა და ვერ თმობენ სიტყვა ,,პირს. პროექტს რომ იწუნებენ ამ თვალსაზრისით, ისინი წერენ: ,,თუ ამ ,,ქმედების ჩამდენი“ საქართველოს მოქალაქეა ან საქართველოში მუდმივად მცხოვრები მოქალაქეობის არმქონე (ვინაა ეს ,,მოქალაქეობის არმქონე“, საქართველოში მუდმივად მცხოვრები - ადამიანი თუ თბილისის ზოოპარკის ბინადარი რომელიმე ცხოველი, არაა დაზუსტებული)“.

საკითხავია, თუკი ,,მოქალაქე” სიტყვა ,,პირის“ გარეშე ,,ადამიანს“ გულისხმობს, ,,მოქალაქეობის არმქონე“ რატომ უნდა მივიჩნიოთ ,,თბილისის ზოოპარკის ბინადარ ცხოველად?“ ამას ჩვენი ახირებული კრიტიკოსები, სამწუხაროდ, არად დაგიდევენ. მათი გონება იმდენად დაუპყრია რუსული ენის სტილს, რომ ქართული ენის ბუნება სრულიად დავიწყებიათ. თანაც ჩვენ გვიკიჯინებენ, ცუდი ქართულით წერთო!

რუსულად გვაქვს ,,гражданин” и “лицо без гражданства“. რუსული ენა „лицо“-ს აქ აუცილებლობით მოითხოვს. ხომ არ ვიტყვით, აბა, „без гражданства“. ეს უაზრობაა. მაგრამ ქართული ენა, ჩემი აზრით, აქ ,,პირის” ჩამოცილებას იტანს. ,,მოქალაქე“ და ,,მოქალაქეობის არმქონე“. აზრი აქ დასრულებული და ყველასათვის (გარდა ჩვენი ოპონენტების და ზოგიერთი მათი თანამოაზრისა) გასაგებია.

ხომ არსებობს ქართულ ენაზე ასეთი გამოთქმა - ,,არაფრის მქონე“, ,,უქონელი“, ,,არაფრის მაქნისი“. ჩვენი კრიტიკოსების ლოგიკას რომ გავყვეთ, უნდა ვთქვათ ,,არაფრის მქონე პირი“, ,,უქონელი პირი“, ,,უმაქნისი“, ,,არაფრის მაქნისი პირი“ და ა.შ., რათა ადამიანი განვასხვაოთ ,,თბილისის ზოოპარკის ბინადარისაგან“.

კიდევ ერთი საბუთიც. საქართველოს მოქმედ სისხლის სამართლის კოდექსში ვკითხულობთ: ,,ნასამართლობის არმქონედ ითვლებიან“ (57 მ.). ჩვენს კრიტიკოსებს თუ დავუჯერებთ, ეს წინადადება ასე უნდა შევასწოროთ: ,,ნასამართლობის არმქონე პირებად ითვლებიან“. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მათი აზრით, აქაც ზოოპარკთან გვექნება საქმე.

ჩავყვეთ ქვემოთ. მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსიდან პროექტში გადავიდა ტერმინი ,,უვადო“. ჩვენს კრიტიკოსებს არ მოსწონთ ეს ტერმინი იმის გამო, რომ ,,უვადო თავისუფლების აღკვეთა” არ შეესაბამება რუსულ „пожизненное лишение свободы“-ს. ,,უვადო, ესე იგი, სამუდამო, - წერენ ისინი - სასჯელმისჯილის გარდაცვალების შემდეგაც საპყრობილეში ყოფნა თუ როგორ გავიგოთ?“ კეთილი და პატიოსანი. მაგრამ იქნებ აგვიხსნათ, რატომ უნდა მუშავდებოდეს ქართული იურიდიული ტერმინოლოგია რუსული ტერმინოლოგიის შექმნის კანონზომიერების ზეგავლენით? გვიპასუხეთ, ბატონებო, ვინ დაგვავალდებულა ეს? როგორც ჩანს, ისე და ისევ იმ გარემოებამ, რომ თქვენ, სამწუხაროდ, თქვენივე დაუდევრობით მოწყვეტილი ხართ ქართულ ენობრივ სამყაროს და ქართული ტერმინის სისწორეს რუსულის მეოხებით ამოწმებთ.

ჩვენს კრიტიკოსებს, ისევ და ისევ სამწუხაროდ, ვერ გაუგიათ, რას ნიშნავს ქართული და რუსული ტერმინოლოგიის ,,შესაბამისობა“. შესაბამისობა არის ორგვარი: 1. აზრობრივი და 2. სიტყვიერი, ფორმალური. ისინი სწორედ სიტყვიერი შესაბამისობის ფაქტს გამოკიდებიან და ყურადღებას არ აქცევენ აზრობრივ შესაბამისობას, რაც ამ შემთხვევაში გადამწყვეტია. რუსული - ,,пожизненное“, აზრობრივად იმ მოვლენას გამოხატავს, რასაც გულისხმობს ტერმინი - ,,უვადო“. სიტყვიერ დამთხვევას არაფერი მნიშვნელობა არა აქვს. ყველა ენას თავისი სიტყვიერი გამოსახულების საშუალებები გააჩნია ამა თუ იმ მოვლენისა.

,,უვადო“ ძალიან კარგად არის მიგნებული, რადგან გვაქვს ტერმინი ,,ვადიანი“ ,,ვადიანი“ და ,,უვადო“ თავისუფლების აღკვეთა; ,,ვადიანი“ და ,,უვადო“, ,,ბრალიანი“ და ,,უბრალო“, ,,ცოლიანი“ და ,,უცოლო“ და ა.შ. ეს შესატყვისები ქართული ენის წიაღში შემუშავდა და სრულიადაც არ არის სავალდებულო, რომ ამ გამოთქმების ანალოგები სხვა ენებში ვეძებოთ.

მოცემული ტერმინი იურიდიულადაც ზუსტია. ,,ვადიანი თავისუფლების აღკვეთა” ნიშნავს იმას, რომ სასამართლომ უნდა განსაზღვროს თავისუფლების აღკვეთის ვადა, ხოლო უვადო თავისუფლების აღკვეთის დროს ვადა არ განისაზღვრება.

ავტორები საყვედურს გამოთქვამენ აგრეთვე იმის გამო, რომ ჩვენ უგულებელვყავით ტერმინი ,,შეურაცხადობა“ და პროექტში მის სანაცვლოდ შემოვიტანეთ ,,შეურაცხაობა“. თუმცა იქვე დასძენენ, რომ ორივე მათგანს აქვს ,,არსებობის უფლება“. ვფიქრობ, რომ ეს მთლად ასე არ არის. ,,შეურაცხადობა“ მიუღებლად უნდა მივიჩნიოთ, რადგანაც ფუძე სიტყვისა არის ,,შერაცხვა“. აქედან გვაქვს ,,შეურაცხაობა“. რუსულ-ქართულ იურიდიულ ტერმინოლოგიაში (1963 წ.) ნათქვამია: невменяемость - შეურაცხაობა. ასევეა თარგმნილი ეს რუსული ტერმინი რუსულ-ქართულ ლექსიკონშიც (იხ. 1983 წ. გამოცემა, გვ. 355).

ჩვენი კრიტიკოსები ყოველგვარ სიახლეს იწუნებენ და რა გასაკვირია, რომ მათ არ მოსწონებოდათ სიტყვა ,,ქმედება”, ტრადიციული ,,ქმედობის“ ნაცვლად. 1937 წლიდან დაწყებული მათ თითქმის ყველა ლექსიკონი გადაუსინჯავთ და გამარჯვებულის იერით გვიმტკიცებენ, რომ რუსული „деяние“ ქართულად ყველგან ,,ქმედობად“ არის თარგმნილიო. მათ გასახარად უნდა ვთქვა, რომ ეს საკითხი ქვეკომისიაშიც დაისვა და იქაც ამ ლექსიკონებზე მიუთითეს. მაგრამ ქვეკომისიის წევრთა უმრავლესობამ მაინც ,,ქმედებას“ დაუჭირა მხარი. იურიდიულად ამ სიტყვას რაიმე ნაკლი არ გააჩნია; არც ქართული გრამატიკა შეგვირყვნია ისე, როგორც ამას ჩვენი კრიტიკოსები ამტკიცებენ.

კიდევ ერთ ტერმინზე მინდა შევაჩერო მკითხველის ყურადღება. ეს არის ტერმინი ,,კერძო ნაწილი“, რომელიც პროექტში სისხლის სამართლის მეორე ნაწილის სახელწოდებად შემოვიტანეთ. დღემდე, მის ნაცვლად, გამოიყენება ,,განსაკუთრებული ნაწილი“. ჩვენს კრიტიკოსებს არც ეს სიახლე მოსწონთ და ამ ქართულ ტერმინს ისევ და ისევ რუსული ენის საზომით უდგებიან.

მათ სხვა რაიმე ნაკლი ამ ტერმინის მიმართ ვერ მოუნახავთ, გარდა იმისა, რომ მისი გადათარგმნა რუსულად თურმე სირთულეს გამოიწვევს. როგორ უნდა ვთარგმნოთ ,,კერძო ნაწილი“ რუსულად? „Частная часть“? ნერვიულობენ ჩვენი კრიტიკოსები.

აფერუმ თქვენს გემოვნებას, ბატონებო! თქვენი ლოგიკით, უნდა დავიწუნოთ ისეთი უძველესი ქართული იურიდიული ტერმინიც, როგორიცაა, ,,სისხლის სამართალი“, ვინაიდან რუსულად ის „кровное право“-დ გადაითარგმნება, მაშინ, როცა რუსულ იურიდიულ ენაში ამ ცნების გამომხატველად მიღებულია „уголовное право“. საოცარია, რატომ არ იწუნებენ რუსები „уголовное право“-ს იმის გამო, რომ მისი ქართულად თარგმნისას მივიღებდით ,,თავის მოჭრის სამართალს“? სამართლისა რა მოგახსენოთ, მაგრამ ამ მსჯელობით რომ ჩვენმა კრიტიკოსებმა საქვეყნოდ მოიჭრეს თავი, ეს სრულიად აშკარა უნდა იყოს.

გასაკვირია, რომ ამ დონის ადამიანები ჩვენ მორალს გვიკითხავენ, ქართულს გვიწუნებენ და მენტორული ტონით გველაპარაკებიან. ,,თუ მეფე-მზეს ლუდოვიკო XIV არ მისცეს უფლება ფრანგული ენის გრამატიკის თუნდაც უმნიშვნელო ხელყოფისა, - გვმოძღვრავენ ჩვენი კრიტიკოსები - არავის აქვს უფლება ერთი ხელის აქნევით შეცვალოს ქართული ენა, მისი გრამატიკა“.

მკითხველი, ვინც ამ პოლემიკას გაეცნობა, ალბათ თვითონ დარწმუნდება, რომ ჩვენ ქართული ენა და მისი გრამატიკა არც ,,ერთი ხელის აქნევით“ შეგვიცვლია და არც ,,ერთი ფეხის“. პირიქით, სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის შემმუშავებელმა სახელმწიფო ქვეკომისიამ, ვიდრე პროექტის ქაღალდზე გადატანას შეუდგებოდა, სპეციალური ენობრივი პოზიცია შეიმუშავა. გადაწყდა, რომ, რაც შეიძლება, უპირატესობა მიგვეცა ქართული წარმომავლობის ტერმინოლოგიისათვის. შევეცადეთ მაქსიმალურად გაგვეწმინდა ქართული სისხლისსამართლებრივი ენა ტრადიციული რუსული კალკებისაგან. სწორედ ამის შედეგად მოხდა, რომ რუსულიდან კალკირებული ,,განსაკუთრებული ნაწილი“-ს ნაცვლად შემოვიტანეთ ,,კერძო ნაწილი“, რომელსაც, პირველთან შედარებით, ერთგვარი უპირატესობა აქვს. სიტყვა ,,განსაკუთრებული“ გამოხატავს აღმატებით ხარისხს, ის რაღაც ჩვეულებრივისაგან განსხვავებულია, უჩვეულოა, მაშინ, როცა სისხლის სამართლის ის ნაწილი, რომლის სახელწოდებაც ,,განსაკუთრებული ნაწილი“ დღემდე იხმარება, არავითარ უჩვეულოს მისი წინა ნაწილისაგან არ შეიცავს. ახალი ტერმინოლოგიით, სისხლის სამართლის პირველ ნაწილს ეწოდება ,,ზოგადი ნაწილი“, ხოლო მეორე ნაწილს ,,კერძო ნაწილი“, რაც სრულიად ბუნებრივია.

რუსული „злостное уклонение“-ს, „злостное хулиганство“-ს ქართულ შესატყვისებად მოქმედ სისხლის სამართლის კოდექსში გამოყენებულია ,,ბოროტად თავის არიდება“, ,,ბოროტი ხულიგნობა“. ,,ბოროტი“ ამ შემთხვევაში უხეში კალკაა. ჩვენ ამ ტერმინებს მოვუძებნეთ, ჩემი აზრით, ბუნებრივი ქართული შესატყვისები: ,,ჯიუტად თავის არიდება“, ,,ჯიუტი ხულიგნობა“.

ასევე უარი ვთქვით თანამედროვე ქართულში გავრცელებულ ისეთ კალკაზე, როგორიცაა ,,ზიანის მიყენება“ („причинение вреда“) და მის ნაცვლად შემოვიტანეთ ,,დაზიანება“. ,,ზიანი მიაყენა” კი არა, ,,დააზიანა“. სოფელში გლეხი, რომელიც უფრო ბუნებრივი ქართულით მეტყველებს, არ გეტყვის ,,მეზობელმა ზიანი მომაყენაო“. ის იტყვის ,,დამაზიანა“ ან ,,დამაზარალა“ ამ ოხერმაო!

თუმცა ჩვენი კრიტიკოსები გვიწუნებენ ამ ტერმინს. ისინი წერენ, რომ პროექტში ,,ბევრგანაა არასწორი გამოთქმები: ,,საქართველოს საერთაშორისო ურთიერთობის დაზიანების მიზნით“, ნაცვლად ,,საერთაშორისო ურთიერთობებისათვის ზიანის მიყენების მიზნით“. დააკვირდით კარგად! ,,ზიანის მიყენების“ გარდა, აქ სხვა ენობრივი ნაკლიც გვხვდება. ჩვენ ვიყენებთ მხოლობით ფორმას - ,,ურთიერთობის“, ხოლო ჩვენი კრიტიკოსები ხმარობენ მრავლობითს - ,,ურთიერთობების“, რაც ასევე რუსული კალკაა. ქართული ენის ბუნება ისეთია, რომ ხშირად ის მხოლობითი ფორმით მრავლობითს გამოხატავს. მაგალითად, ადამიანი მოკვდავია. მაგრამ ეს როდი ნიშნავს იმას, რომ მარტო ერთი ადამიანია მოკვდავი. ეს თვისება ყველა ადამიანს გააჩნია.

აზრის გამოთქმის ასეთ ფორმას, გარდა ენობრივისა, იურიდიული მნიშვნელობაც აქვს. როცა ვამბობთ ,,ურთიერთობების“, იგულისხმება, რომ პასუხისმგებლობისათვის უნდა დადგინდეს ერთზე მეტი ,,ურთიერთობის“ დაზიანება. თუ ,,ურთიერთობას“ დავწერთ, მაშინ ეს თავისთავად მრავალ ,,ურთიერთობას“ მოიცავს.

საკანონმდებლო ტექნიკის ამ ელემენტარულ მოთხოვნებს ამჯამად მოქმედ სისხლისსამართლებრივ კანონმდებლობაში ნაკლები ყურადღება ექცევა. მაგალითად, სისხლის სამართლის კოდექსის 169-ე მუხლის ტექსტის მიხედვით, პასუხისმგებლობას იწვევს ,,ზომაში, წონაში, ანგარიშში მოტყუება.. მყიდველების და დამკვეთებისა, მაღაზიისა თუ სხვა სავაჭრო საწარმოში“.

,,მყიდველებისა და დამკვეთების“ მრავლობით ფორმას თუ მივიღებთ მხედველობაში, ამ მუხლით პასუხს არ აგებს ის, ვინც ერთი ,,მყიდველი“ ან ერთი ,,დამკვეთი“ მოატყუა. ტექსტში რომ ეწეროს ,,მყიდველი ან დამკვეთი“, მაშინ ყველაფერი დალაგდებოდა. ამას ემატება ნაწილაკი ,,და“-ს გამოყენება, ,,ან“-ის ნაცვლად; ასე რომ, მოქმედი ტექსტის მიხედვით, პასუხისმგებლობისათვის აუცილებელია ერთდროულად კაცმა ,,მყიდველებიც“ მოატყუოს და ,,დამკვეთებიც“, მაშინ, როცა, ალტერნატივის აღმნიშვნელი ნაწილაკი ,,ან” რომ იყოს ,,და“-ს ადგილას და მრავლობითის ნაცვლად მხოლობითი ფორმა იყოს გამოყენებული, პასუხისმგებლობისათვის ერთი ,,მყიდველის“ ან ერთი ,,დამკვეთის“ მოტყუებაც კი საკმარისი იქნებოდა.

როგორც ეტყობა, საკანონმდებლო ტექნიკის ამ ხვეულებსა და ნიუანსებში ჩვენი კრიტიკოსები ნაკლებად არიან ჩახედული. ხსენებული პუბლიკაციიდან ისიც ჩანს, რომ ისინი სუსტად იცნობენ სისხლის სამართლის თანამედროვე პრობლემატიკას, რომლის გარეშე არათუ კოდექსის პროექტის დაწერა, სხვისი დაწერილი პროექტის შეფასებაც კი არ შეიძლება. ამიტომ იყო, რომ მათ ვერ დაინახეს პროექტის აშკარა სიახლეები.

თუმცა ამით სულაც არ ვაპირებთ იმის მტკიცებას, თითქოს ჩვენი პროექტი უნაკლო იყოს და ენობრივადაც ის უზადო ქართულით იყოს დაწერილი. ღმერთმა დაგვიფაროს ასეთი რწმენისაგან! მაგრამ იმის თქმა, თითქოს ,,ამ სახით მისი მიღება დანაშაულებრივი ,,ქმედება“ იქნება და სხვა არაფერი“, როგორც ამას ჩვენი კრიტიკოსები წერენ, მეტისმეტად მოუზომავი ფრაზაა. აქ კონსტანტინე გამსახურდიას ერთი გამონათქვამი მახსენდება: მე კრიტიკოსი ძლიერ მიყვარსო, - ამბობდა ერთგან დიდი მწერალი. თუ სწორად არ მიკრიტიკებს, სულ კუდით ქვას ვასროლინებო. თუ სწორად მაკრიტიკებს, მაშინ მისგან ვისწავლიო. სამწუხაროდ, ჩვენი კრიტიკოსებისაგან მაინც და მაინც ვერაფერი ისეთი ვერ ვისწავლეთ, რაც განსახილველი პროექტის დახვეწა-გაუმჯობესებისათვის გამოგვადგებოდა.

თბილისი
1999 წელი

_______________________

1. იხ. ,,საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს ბიულეტენი”, 1997 წ., №4.

2. იხ. ,,საქართველოს რესპუბლიკა”, 1997 წ., 21 აგვისტო, №244.

3. იხ. დავით სილაგაძე, რამდენიმე შენიშვნა საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსთან (უნდა იყოს ,,კოდექსის პროექტთან”) დაკავშირებით, ,,საქართველოს რესპუბლიკა”, 1998 წ., №№244, 246, 251.

4. იხ. ,,საქართველოს რესპუბლიკა”, 1999 წ., 2-3 თებერვალი (№№28, 29).

5. იხ. ვახტანგის კანონთა წიგნის ი. დოლიძისეული გამოცემა, თბილისი 1981 წ.

ოთარ გამყრელიძე

„საქართველოს რესპუბლიკის“ ფურცლებზე ჩემიკრიტიკული გამოსვლის¹ პასუხად ამავე გა-ზეთში დაიბეჭდა დამსახურებული იურისტის, ი. ცინცაძის, საკმაოდ ვრცელი პუბლიკაცია². ავტორი უსაფუძვლოდ, სრულიად დაუსაბუთებლად ცდილობს ჩემი პროფესიული ღირსების დამცირებასა და ამ გზით მკითხველის წინაშე თავის მართლებას.

ცინცაძე თურმე არ ელოდებოდა, რომ მათ (პროექტის კრიტიკოსთა) ,,წერილს ასეთი მძაფრი და საკმაოდ უხამსი რეაქცია მოჰყვებოდა პროექტის ერთ-ერთი ავტორის ... ოთარ გამყრელიძის მხრიდან“. ნუთუ ავტორს, როცა ამ სიტყვებს წერდა, ერთხელაც არ გაახსენდა მისი და მისი თანაავტორების მიერ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის შემმუშავებელი სახელმწიფო ქვეკომისიისადმი წაყენებული ბრალდება?

,,ამ სახით მისი (ესე იგი პროექტის, ო.გ.) მიღება - წერდნენ ი. ცინცაძე და მისი კოლეგები - დანაშაულებრივი ,,ქმედება“ იქნება და სხვა არაფერი.³ რა უფლება ჰქონდა ამ სიტყვების ავტორს ,,უხამსი რეაქცია“ ეწოდებინა ჩემი კრიტიკული პასუხისათვის? ამ სიტყვებთან შედარებით, ჩემი პასუხი ხომ დედის ნანასავით ჯღერს? მაგრამ რა ქნას ი. ცინცაძემ, თავი ხომ უნდა იმართლოს, ხომ უნდა აჩვენოს მკითხველს, რომ ის განსწავლული კაცია და უსამართლოდ ეკამათებიან! მკითხველს მინდა შევახსენო, რომ ამას წერს კაცი, რომელმაც არ იცის, ვინ უნდა შეაფასოს და გადაწყვიტოს, საპატიოა თუ არა შეცდომა. აი, მისი სიტყვებიც: ,,კი, მაგრამ, ვის მიერ არის ქმედება აკრძალული და ვინ უნდა განსაზღვროს, რომ შეცდომა საპატიოა?” ჩემი ,,უხამსი რეაქცია“, ბატონ ი. ცინცაძეს რომ ასე ძლიერად გულზე მოხვდა, ამ საკითხზე ასეთი იყო:

,,არ მინდა დავიჯერო, - ვწერდი მე - რომ ამ სტრიქონების ავტორები იურისტები არიან. თქვენ წარმოიდგინეთ, ერთ-ერთი მათგანი თურმე სისხლის სამართლისა და პროცესის კათედრასაც კი განაგებს! ბატონებო! თუკი თქვენთვის ეს საკითხი გაურკვეველია, მაშინ გირჩევთ, შეეკითხოთ თქვენს სტუდენტებს და ისინი დაუყოვნებლივ გიპასუხებენ, რომ, საპატიოა თუ არა შეცდომა, ამას სასამართლო განსაზღვრავს.⁴ 

ერთი მითხარით, სხვანაირად როგორ უნდა მეპასუხა კაცისათვის, ვინც ეს ელემენტალური საკითხი არ იცის? ნუთუ პროფესიონალმა იურისტმა, ვინც სისხლის სამართლისა და პროცესის სპეციალისტად ასაღებს თავს, არ უნდა იცოდეს, ვინ აფასებს, ვინ წყვეტს იმ საკითხს, საპატიოა თუ არა შეცდომა? წარმოიდგინეთ, რომ ასეთი კაცი თავის თავს უფლებას აძლევს შეაფასოს საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი! სამწუხაროა, რომ ასეთი კაცი ბედავს ხსენებული პროექტის შემმუშავებელი სამთავრობო ქვეკომისიის წლობით ნაღვაწს ,,დანაშაულებრივი ქმედება“ უწოდოს!

მოდით ახლა და ვნახოთ, რას მპასუხობს ჩემს შენიშვნაზე ბატონი ი. ცინცაძე: ,,ბატონო ოთარ! - დინჯად მომმართავს ის გაზეთის ფურცლებიდან - მივყევით თქვენს რჩევას და ვკითხეთ ჩვენს სტუდენტებს მათი აზრი, გაგიმხილოთ რა გვითხრეს? ყველაფერს ვერ გეტყვით, გვერიდება, ის კი შევძელით, რომ დავარწმუნეთ თქვენს პროფესორობაში. მაგრამ ამის იქით ფეხიც ვერ მოვაცვლევინეთ, ვერ დავაჯერეთ, რომ თქვენ უბრალო იურისტი კი არა, იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორი ბრძანდებით! ყველაფერში დამნაშავე კი თქვენ ხართ და თქვენი ,,აკრძალული ქმედება“.

ასეც ვიცოდი! სხვაგვარ პასუხს ჩემს საფუძვლიან კრიტიკაზე ბატონი ი. ცინცაძისაგან არც ველოდი. პასუხის გაცემა რომ ვერ შეძლო, ნირწამხდარი ოპონენტი ჩემს პროფესორობას და სამეცნიერო ხარისხს გადასწვდა და გულის მოსაფხანად მათი გაქილიკება გადაწყვიტა. ცხენს ვერაფერი დააკლო და უნაგირი დაამტვრიაო, სწორედ ამაზეა ნათქვამი.

ჩემი პროფესორობისა და ცოდნის გაქილიკებით ჩვენი ავტორი არცთუ იშვიათად ცდილობს ფონს გასვლას და თავისი უცოდინარობის დაფარვას. აი, ამის კიდევ რამოდენიმე ნიმუშიც. თურმე ჩვენი პროექტი რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსიდან არის ,,გადმოქართულებული“, თუმცა, რასაკვირველია, მათ შორის, როგორც ავტორი შენიშნავს, ყოფილა „განსხვავებაც, ლირიკული გადახრები. მაგრამ ეს უფრო ბატონი პროფესორის მოჭარბებული ცოდნის ბრალია - რაც სახელმძღვანელოებს და სხვა ნაწარმოებებს მორჩა, არ დაკარგა და კოდექსის პროექტში დააბინავა“.

ამ სტრიქონების ავტორმა რომ სისხლის სამართლის პრობლემატიკა ცოტათი მაინც იცოდეს, მაშინ ის ამ უაზრო ქილიკს თავს დაანებებდა და მკითხველს აუხსნიდა, რა სიახლე შემოიტანეს საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის ავტორებმა რუსეთის კოდექსისაგან განსხვავებით. მაგრამ ამას, რასაკვირველია, ბატონი ცინცაძე ვერ შეძლებდა, ვინაიდან მისი ცოდნა სისხლის სამართალში ,,ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროების”ცნების იქით არ მიდის.

ბატონ ი. ცინცაძეს მოსწონს პროექტის მე-7 მუხლის ახალი რედაქცია, თუმცა ვერ მოუნელებია, რომ ტერმინი - ,,საზოგადოებრივი საშიშროება“, შეცვლილია ,,მართლწინააღმდეგობით“. ეს არის სულ.

ავტორს ვერა და ვერ აუტანია ის გარემოება, რომ მე საქართველოს მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსის (1960 წ) მე-3 და მე-8 მუხლებს ერთმანეთთან ვაიგივებ და ტავტოლოგიად მივიჩნევ, მე, იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორს, ბატონ ი.ცინცაძის თქმით, თურმე არ ,,მეკადრება“ ასეთი რამ.

არადა, სრულიად ელემენტარული საკითხია! სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის საფუძველია დანაშაულის ჩადენა. მე-3 მუხლში მოცემულია დანაშაულის სამივე ნიშანი (1. სისხლის სამართლის კანონით აღწერილი ქმედება. 2. საზოგადოებრივი საშიშროება (მართლწინააღმდეგობა) და 3. ბრალი ), რაც სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის საფუძველს წარმოადგენს. რაღა საჭიროა ამის შემდეგ მე-8 მუხლით დანაშაულის ცნების ცალკე განსაზღვრა? რათ უნდა ამას ამდენი უსაგნო დავა და ისიც პრესის ფურცლებზე!

კაცი, რომელიც ამ საკითხში შეცდება, როგორ შეიძლება იმან თავის თავზე აიღოს ასეთი დიდი პასუხისმგებლობა და ხელი მოჰკიდოს კოდექსის პროექტის შეფასებას! ნეტავი გამაგებინა, რა ისეთი უკადრისი ვიკადრე, რაც მე - ,,იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორს“, არ მეკადრებოდა! იმედია, ამას პატიოსანი და საკითხის მცოდნე მკითხველი ბატონ ი. ცინცაძეზე უფრო უკეთ განსჯის.

ავტორი წერს, რომ რუსეთის სისხლის სამართლის კოდექსი ,,სჯობდა კი არ შეეფასებინათ „კრიტიკული თვალით“ (ჩემი სიტყვებია, ო.გ.), მოეწვიათ რუსული ენის ელემენტარული მცოდნე, ქართულიც რომ ეხერხება და ეთარგმნათ“.

ჩემს მეცნიერებათა დოქტორობას ვინღა ჩივის ან ჩემი პროფესორობა რაღა სახსენებელია, როცა ეს ვაჟბატონი ახლა მთელ სახელმწიფო ქვეკომისიას გადასწვდა, სადაც თურმე, „რუსული ენის ელემენტარული მცოდნეც“ კი არ გვყოლია. რუსულს თავი დაანებეთ, ქვეკომისიაში ერთი კაციც კი არ ყოფილა ისეთი, ,,ქართულიც რომ ეხერხება.“

ბატონი ი. ცინცაძე, როგორც ვხედავთ, ქართულს გვიწუნებს. ამის საბუთად კი მოაქვს პროექტის მე-8 მუხლის პირვანდელი ტექსტი: (არ სჯობდა ახალ ტექსტზე ემსჯელა?) 1. ,,სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაეკისრება, აგრეთვე დაისჯება ის, ვინც ამ კოდექსით გათვალისწინებული მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენაში მიუძღვის ბრალი“. თქვენ ეს ტექსტი მოგწონთ, მკითხველო? არა? ჩვენც არ მოგვწონს (,,ვინც ... ქმედების ჩადენაში მიუძღვის ბრალი!“)”.

მოდი და ელაპარაკე ახლა ასეთ კრიტიკოსს! ხედავთ, მკითხველო, რა დიდი აღმოჩენა გააკეთა ბატონმა ი. ცინცაძემ? თურმე უნდა დაგვეწერა ,,ვისაც... მიუძღვის...“, ჩვენ კი, ამ ცუდმა მოქართულეებმა ეს არ ვიცოდით და დავწერეთ „ვინც... მიუძღვის“. როდის იყო, რომ კორექტურული შეცდომებით ქართულის ცოდნას ამოწმებდნენ? ერთ ადგილას ჩვენი ოპონენტი წერს: ,,რაც შეეხება საგამოძიებო და სასამართლოს (?) პრაქტიკას“ (ნახ. იქვე). ამ ტექსტში, როგორც მკითხველი ხედავს, ერთი ,,ს“ ზედმეტია. რა ვქნათ ახლა, როგორ მოვიქცეთ, ზედმეტი ,,ს“-ს მიხედვით შევაფასოთ თქვენი ქართული? ეტყობა, ავტორი, სხვა რომ ვერაფერი მონახა, ამ იაფფასიან მაგალითს ჩაეჭიდა წყალწაღებულივით.

ბატონი ი. ცინცაძე წერს, თითქოს მე ერთს ვამბობ და მეორეს ვაკეთებ, როცა, ერთი მხრივ, ვამტკიცებ, რომ ,,კოდექსი პრაქტიკული დანიშნულების დოკუმენტია და არა სასწავლო ხასიათის წიგნი“, ხოლო, მეორე მხრივ, ჩემი ,,ამ ნამოღვაწარით (იგულისხმება განსახილველი პროექტი) პრაქტიკულ (თუ პრაქტიკოს? ო. გ.) მუშაკებს“ უხვად შევთავაზე ,,თეორიული“ რებუსები.

ასეთი ,,რებუსის“ ნიმუშად ავტორს მოჰყავს მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსის (1960 წ.) მე-11 მუხლი, რომელიც ამავე ნუმერაციითაა შესული ახალ კოდექსში; შემდეგ მოჰყავს რუსეთის ფედერაციის კოდექსის ანალოგიური მუხლის (27-ე) ტექსტი; ბოლოს დაასკვნის: ,,აი, ასე! ნაწილი ძველიდან, ნაწილი რუსეთის კოდექსიდან და მუხლი გამოცხვა თანამდევი სიახლით! რებუსი კი გვეკითხება, რას ნიშნავს მეცნიერული სიახლე - ,,თანამდევი შედეგი?“

ამ ბრალდებით ბატონმა ი. ცინცაძემ კიდევ ერთხელ დაამტკიცა, როგორი ბრძენთა ბრძენი უნდა ყოფილიყო ის კაცი, ვინც პირველად წარმოსთქვა სიტყვები: თაგვმა თხარა, თხარა და კატა გამოთხარაო. უფრო მეტიც, ამით ბატონმა ი. ცინცაძემ ისიც დაამტკიცა, რომ მარტო მე-11 მუხლი კი არა, მთელი სისხლის სამართალი მისთვის ნამდვილი რებუსი ყოფილა და ამიტომ ჩვენ ვერც მას და ვერც მისი დონის სხვა პრაქტიკოს იურისტებს ვერავითარ ახალ რებუსს ვერ შევთავაზებდით.

ბატონ ი. ცინცაძის გასაკვირად და გასაოცრად, ჩვენ მე-11 მუხლს ვერასგზით ვერ გადმოვიწერდით, თუნდაც ნაწილობრივ, რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსიდან იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ თვითონ რუსეთის კოდექსის პროექტის ავტორებმა 27-ე მუხლის ტექსტი საქართველოს 1960 წ. 30 დეკემბრის კოდექსიდან გადაიწერეს. აი, რა კატა გამოთხარა ბატონმა ი. ცინცაძემ თავისი უცოდინარობით. თქვე დალოცვილო, ჯერ ის გაგერკვიათ, ვინ ვისგან იწერს და მერე გამოგეთქვათ საყვედური, თითქოს ჩვენი პროექტი რუსეთის ფედერაციის კოდექსიდან იყოს ,,გადმოქართულებული“.

როგორც ვხედავთ, ი. ცინცაძეს არ ცოდნია, რომ მოკავშირე რესპუბლიკებს შორის საქართველო პირველი იყო, რომელმაც თავისი 1960 წ. 30 დეკემბრის კოდექსის მე-11 მუხლით ეს მნიშვნელოვანი პრინციპი ასახა. რამდენადაც ვიცი, ამ მუხლის პროექტში შეტანის ინიციატორი, მაშინდელი სამთავრობო კომისიის წევრი, ჩემი განსვენებული მასწავლებელი, ბატონი ვლადიმერ მაყაშვილი გახლდათ.

ცნობილი რუსი მეცნიერი, ა. პიონტკოვსკი, ამ საკითხის გამო წერდა: ,,პასუხისმგებლობის საკითხი სიკვდილისათვის, რომელიც მოჰყვა სხეულის განზრახ მძიმე დაზიანებას, დანაშაულებრივი ქმედებით გამოწვეული მძიმე შედეგის ბრალად შერაცხვის პრინციპის უფრო ზოგადი საკითხის ნაწილია. ზოგადი ფორმით ეს საკითხი გადაწყვეტილია საქართველოს სსრ 1960 წ. სისხლის სამართლის კოდექსის მე-12 (უნდა იყოს მე-11, ო. გ.) მუხლით“.⁵ ამას მოსდევს მე-11 მუხლის ტექსტი.

რაც შეეხება სიახლეებს, რომლებსაც ჩვენი ოპონენტი ,,რებუსებს“ უწოდებს, არ შეიძლება კოდექსი ამის გამო დავიწუნოთ. პირიქით, დღევანდელ გარდამავალ ეპოქაში, როცა ღირებულებათა გადაფასების ასეთი მძაფრი პროცესი მიმდინარეობს, როგორ შეგვეძლო კოდექსის პროექტი სიახლის გარეშე დაგვეწერა. ზოგიერთს, ჩვენი ოპონენტივით, ეს შეიძლება რებუსად მოეჩვენოს. მაგრამ ამას ვერ წავუვალთ. სამაგიეროდ, უკვე დაწყებულია პრაქტიკოსი მუშაკების გადამზადება და მათთვის ამ ,,რებუსების“ შინაარსის ახსნა. კარგი კი იქნებოდა, თუ თვითონ ი. ცინცაძეც ამ კურსებს გაივლიდა.

ი. ცინცაძის პუბლიკაცია, როგორც ზემოთ ვთქვით, საკმაოდ ვრცელია. ის გაზეთის ოთხ ნომერშია გაშლილი ფარდაგივით. ჩვენ აქამდე პუბლიკაციის მხოლოდ დასაწყისს ვეხებოდით. სამაგიეროდ ავტორმა თავისი პუბლიკაციის დასაწყისი ძირითადად ჩემს გაქილიკებას მოანდომა და შექმნა შთაბეჭდილება, თითქოს მან ჩემს კრიტიკულ გამოსვლას დამაკმაყოფილებლად უპასუხა. სინამდვილეში ავტორი გაზეთის სამ მომდევნო ნომერში პროექტის სხვა საკითხებს შეეხო და მიკიბულ-მოკიბული მსჯელობით სადავო პრობლემები, თავისი ფიქრით, საიმედოდ მიაფუჩეჩა.

გაზეთის მომდევნო ნომერში ავტორი მსჯელობას იწყებს იმით, რომ ჩვენ ტერმინ ,,ქმედებას“ (მისი აზრით, - ,,ქმედობას“), მართალია, დავუტოვეთ ის მნიშვნელობა, რომ იგი მოქმედებასაც მოიცავს და უმოქმედობასაც, მაგრამ ამ ტერმინს ჩვენ თურმე ყოველთვის ზუსტად მაინც არ ვიყენებთ. მაგალითად, პროექტის 143-ე მუხლი ჩვენ სწორად დაგვისათაურებია - ,,სექსუალური ხასიათის ძალმომრეობითი მოქმედება“. მისი აზრით, ეს სწორია იმიტომ, რომ ,,ძალმომრეობითი უმოქმედება“ შეუძლებელია.

,,ახლა კი მოგვეცით ნება გკითხოთ, რატომ დაასათაურეთ და ჩამოაყალიბეთ 146-ე მუხლი თქვენებურად: ,,ძალადობის გარეშე გარყვნილი ქმედება იმის მიმართ, ვისაც 16 წელი არ შესრულებია...“ გვითხარით, გეთაყვა, თუ ,,ქმედება“ (რუსულად ,,деяние“) ნიშნავს მოქმედებასაც და უმოქმედობასაც, თუ 141-145 მუხლები ,,მოქმედებით“ დაასათაურეთ, რა დაგიშავათ 146-მა მუხლმა? თუ თქვენ თვლით, რომ 16 წელს მიუღწეველ პირთან გარყვნილება უმოქმედობითაც შეიძლება იქნეს ჩადენილი?“ მთელი ძალით გვიტევს ი. ცინცაძე, მაგრამ მას, ეტყობა, არ უნდა მარტო იყოს ამ შეტევის დროს. ჩვენი ოპონენტი მთელი პრაქტიკოსი მუშაკების სახელით გამოდის და მათ ამხედრებას ცდილობს ჩვენს წინააღმდეგ, როცა აცხადებს: ,,რატომ უბოძეთ კიდევ ერთი რებუსი გამომძიებელს, პროკურორს, მოსამართლეს, რომლებსაც თქვენთვის არაფერი დაუშავებიათ?“

ბატონ ი. ცინცაძეს კიდევ ერთხელ უნდა შევახსენო, რომ ეს საკითხი რებუსი იქნება იმ გამომძიებლის, პროკურორის და მოსამართლისათვის, ვინც მისი დონისაა და ვისაც პრაქტიკული საქმიანობა მხოლოდ ოქმის შედგენა ან ხულიგანის დაკავება ჰგონია. თუმცა რა დამეჯერება მე, ვისაც პრაქტიკასთან მხოლოდ ის კავშირი მქონია, როგორც ამას ბატონი ი. ცინცაძე ბრძანებს, რომ ერთ დროს საქართველოს უზენაესი სასამართლოს კონსულტანტად ვყოფილვარ ,,გაფორმებული“. მე რომ მეცნიერ-კონსულტანტი ვიყავი და არა უბრალოდ კონსულტანტი, ამას ი. ცინცაძისათვის, რასაკვირველია, მნიშვნელობა არა აქვს, მიუხედავად ამისა, მაინც მინდა დავამშვიდო ბატონ ი. ცინცაძის ხმას აყოლილი გამომძიებლები, პროკურორები, მოსამართლეები და ვუთხრა, რომ, თუ მათ ჩემთვის არაფერი დაუშავებიათ, არც მე დამიშავებია რამე მათთვის. რაც შეეხება ტერმინ - ,,ქმედებას“, ის თავის ადგილას ზის კოდექსში და არავითარ ისეთ გაუგებრობას არ ქმნის, როგორც ეს ი. ცინცაძეს სურს წარმოგვიდგინოს.

პროექტის 146-ე მუხლში (კოდექსის 141-ე მუხლია) მართლაც ვკითხულობთ: ,,ძალადობის გარეშე გარყვნილი ქმედება..“ რა არის აქ გაუგებარი? - სრულიად არაფერი. ი. ცინცაძე არ უარყოფს იმას, რომ ,,ქმედება“ მოქმედებასაც მოიცავს. მოქმედებით კი გარყვნილება სავსებით შესაძლებელია. ის გარემოება, რომ ,,ქმედება“ უმოქმედობასაც მოიცავს, ეს აქ არავითარ უარყოფით როლს არ თამაშობს. ნუთუ ამას გამომძიებელი ან პროკურორი ვერ გაიგებს? ვინც ამას ვერ გაიგებს, ის მართლაც არ უნდა მუშაობდეს საგამოძიებო ორგანოებში.

ამის შემდეგ ავტორი იწყებს პროექტის კერძო ნაწილში აღწერილი ცალკეულ ქმედებათა შემადგენლობების ჩამოთვლას და გაზეთის დარჩენილ ადგილს ამ ჩამონათვალით ავსებს. აქა-იქ ზოგადად გამოთქვამს საყვედურს პროექტის სისტემის მიმართ.

გაზეთის მომდევნო (მესამე) ნომერში ავტორი კვლავ უბრუნდება ეგრეთ წოდებული ,,გადმოწერის“ პრობლემას. პროექტის ერთ ნაწილს, რომელიც მართლმსაჯულების დანაშაულებს შეეხება, ჩვენი ოპონენტი რუსული კოდექსიდან გადმოწერილად მიიჩნევს, ხოლო მეორე ნაწილს - საქართველოს 1960 წლის კოდექსიდან და ყველაფერი ეს ყოველგვარი დასაბუთების გარეშეა წარმოდგენილი.

ავტორი ასე მსჯელობს: ,,თითქმის ყველა ეს მუხლი მოცემულია დღეს მოქმედი საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მერვე თავში ,,დანაშაული მართლმსაჯულების წინააღმდეგ“, რომელშიც მუხლებიც უკეთესად და გამართულადაა ჩამოყალიბებული. განსაჯოს მკითხველმა“. ეს არის და ეს მისი დასაბუთება.

მე ახლა აღარ დავიწყებ იმის გარკვევას, რომელ მკითხველს ანდობს ბატონი ი. ცინცაძე ამ განსჯას. თუკი ეს მკითხველი ი. ცინცაძესავით იმსჯელებს, რასაკვირველია, ჩვენ მას ვერ ვენდობით.

ამის მერე ავტორს მოჰყავს რუსეთის კოდექსის ერთი მუხლის ტექსტი, რომელიც აწესებს პასუხისმგებლობას უდანაშაულო ადამიანის პასუხისგებაში მიცემისათვის. შემდეგ მოჰყავს საქართველოს 1960 წ. კოდექსის 192-ე მუხლის ტექსტი და ბოლოს პროექტის 149-ე მუხლის ტექსტსაც გადმოსცემს.

პროექტის 149-ე მუხლში მოქმედი კოდექსის 192-ე მუხლის სიტყვები - ,,წინასწარი შეცნობით“, შეიცვალა სიტყვით - ,,განზრახ“ და მივიღეთ ასეთი ტექსტი: ,,უდანაშაულო პირის განზრახ მიცემა სისხლის სამართლის პასუხისგებაში“. აქ რუსული კალკი ,,წინასწარი შეცნობით“ (,,заведомо“) ჩვენ შევცვალეთ ბუნებრივი ქართული ტერმინით ,,განზრახ“. ავტორმა ეს ვერ გაიგო და ისევ ჩაეჭიდა ტერმინს ,,წინასწარი შეცნობით“.

ამის შემდეგ ავტორი პროექტის 149-ე მუხლის შინაარსს გადმოსცემს, მერე ანზოგადებს მას და სრულიად უსაფუძვლოდ ამტკიცებს, რომ ,,მოყვანილი მაგალითი ნიმუშია თითქმის ყველა ჩამოთვლილი მუხლის დისპოზიციათა დაუდევარი შედგენისა“.

ასეთი ზერელე და დაუსაბუთებელი კრიტიკა იშვიათი როდია ი. ცინცაძის ნაშრომში. მაგალითად, ცოტა ქვემოთ, პროექტის მუხლების ზედაპირული ჩამონათვალის შემდეგ, ავტორი დაასკვნის: ,,აშკარაა, რომ თავის დასათაურება არ შეესაბამება მასში მოთავსებული მუხლების შინაარსს“.

სამაგიეროდ, ავტორი დიდ ადგილს უთმობს პროექტის 375-ე (კოდექსის 368-ე) მუხლს, რომელიც აწესებს პასუხისმგებლობას მტკიცებულებათა განადგურებისათვის სამართალწარმოების მონაწილის მხრიდან.

ი. ცინცაძის თქმით, ეს არის ,,კიდევ ერთი და არცთუ უკანასკნელი რებუსი, რადგან ისიც არაა აღნიშნული, რა მიზეზით ან რა მიზნით ხდება მისი განადგურება, კანონიერი თუ უკანონო განადგურებაა ნაგულისხმევი“. ამის შემდეგ იგი საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 124-ე მუხლს ასახელებს, სადაც ნივთიერ მტკიცებულებათა საბოლოო ბედია გადაწყვეტილი, რომელი მტკიცებულება სად უნდა წავიდეს, ვის უნდა გადაეცეს და რომელი უნდა განადგურდეს.

ბოლოს ი. ცინცაძე დაასკვნის: ,,რა ვქნათ ასეთ შემთხვევაში, დავუჯეროთ საპროცესო კოდექსის 124-ე მუხლს და კანონის საფუძველზე გავანადგუროთ მტკიცებულება, მაგალითად, მკვლელობის იარაღი-ჟანგიანი დანა, თუ სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის 375-ე მუხლის შიშით თავი შევიკავოთ საპროცესო კანონის მოთხოვნათა აღსრულებისაგან?“

ბატონ ი. ცინცაძეს ვერ გაუგია, რომ პროექტის 375-ე (კოდექსის 368-ე) მუხლსა და საპროცესო კოდექსის 124-ე მუხლს შორის არავითარი წინააღმდეგობა არ არის. მართალია, 375-ე მუხლში არც მიზანია მითითებული და არც ისაა ნათქვამი, კანონიერ თუ უკანონო განადგურებაზეა აქ ლაპარაკი, მაგრამ ეს არავითარ გაუგებრობას არ ქმნის.

ბატონი ი. ცინცაძე, რომ მსაყვედურობს, არც ერთი საქმე არ გამოგიძიებიათო, თვითონ, ამდენი საქმეების გამომძიებელმა კანონის განმარტების ელემენტარული ხერხი ხომ უნდა იცოდეს? მე მგონი არ ვტყუოდი, როცა ახლახან ვამტკიცებდი, რომ ზოგიერთს ჩვენში საქმის გამოძიება მარტო ოქმის შედგენა ან ხულიგნის დაკავება ჰგონია!

საქმე ის გახლავთ, რომ პროექტის 375-ე (კოდექსის 368-ე) მუხლი მოთავსებულია იმ თავში, რომლის სათაურია ,,დანაშაული მტკიცებულების მოპოვების საპროცესო წესის წინააღმდეგ“. კანონის სისტემატური განმარტებით, რომელიც საშუალო დონის იურისტმაც უნდა იცოდეს, სიტყვები - ,,საპროცესო წესის წინააღმდეგ, ნიშნავს იმას, რომ მტკიცებულების განადგურებისათვის პროცესის მონაწილე მხოლოდ მაშინ აგებს პასუხს, როცა ეს მოქმედება ხდება უკანონოდ, ესე იგი საპროცესო კოდექსით დადგენილი ,,წესის“ საწინააღმდეგოდ. საპროცესო ,,წესი“ კი დადგენილია ზემოთ ხსენებული 124-ე მუხლით. ჩვენი ავტორი კი გაიძახის რებუსი და რებუსიო. მაგრამ, როგორც აქედან ირკვევა ბატონი ი. ცინცაძისათვის მთელი სისხლის სამართალი მართლაც კარგი გვარიანი რებუსი ყოფილა.

ბატონი ი. ცინცაძე აკრიტიკებს პროექტის 377-ე (კოდექსის 370-ე) მუხლს იმის გამო, რომ იქ ტერმინები - ,,ცრუ ჩვენება“, ,,განზრახ არასწორად თარგმნა“ და სხვა, თურმე არასწორადაა გამოყენებული. ,,ჩვენება შეიძლება ცრუ იყოს, - გვიმტკიცებს ჩვენი ყოვლისმცოდნე ოპონენტი - ანუ არ შეესაბამებოდეს სინამდვილეს, ე. ი. მოწმე ან დაზარალებული ცდებოდნენ... მაგრამ ჭკუათმყოფელ მოსამართლეს აზრად არ მოუვა მათი სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემა“. როგორც ვხედავთ, ი. ცინცაძე სიცრუეს შეცდომასთან აიგივებს. ესეც თქვენი კარგი მოქართულე, მკითხველო!

,,ცრუ ჩვენების,“ ნაცვლად ის გვთავაზობს ,,შეგნებულად ცრუ ჩვენების მიცემას“, ,,ყალბი დასკვნის“ ნაცვლად, მისი თქმით, უნდა დაიწეროს ,,შეგნებულად ყალბი დასკვნის მიცემა“ და ა. შ. ეს იმიტომ, რომ ,,სიყალბე“ და ,,სიცრუე“, ავტორის აზრით, შესაძლებელია მაშინაც, როცა ადამიანი ცდება, როცა მოწმე აძლევს მცდარ ჩვენებას ან ექსპერტი აძლევს მცდარ დასკვნას. იმის გამო, რომ შეცდომისათვის არც ექსპერტი და არც მოწმე პასუხს არ აგებენ, აუცილებელია ,,სიყალბეს“ და ,,სიცრუეს“ წინ დაერთოს სიტყვა ,,შეგნებულად“, მაშასადამე, კაცი დაისჯება მაშინ, როცა ის ჩადის ,,შეგნებულ სიცრუეს“ ან ,,შეგნებულ სიყალბეს“, ამის საბუთად ი. ცინცაძეს მოაქვს ის, რომ აღნიშნული ტერმინები ასეა მოცემული მოქმედ კოდექსში (1960 წ.) და, რაც მთავარია, რუსეთის კოდექსში - ,,заведомо ложные показания“ და ა.შ. აქაც იგივეს ვხედავთ. ხან იმას გვედავება ჩვენი ოპონენტი, რატომ გადმოწერეთ რუსეთის კოდექსიდანო, ხანაც გვტუქსავს, რატომ ზუსტად არ გადმოიწერეთო.

ეს ტერმინოლოგიური საკითხები ჩვენ დიდი ხანია დავამუშავეთ და ამ მხრივ ერთგვარად მომზადებული შევხვდით ახალ რეფორმას. ჩვენ მაშინ ვამტკიცებდით, რომ ,,შეგნებულად ცრუ ჩვენება“, ,,შეგნებულად ყალბი დასკვნა“ რუსულიდან არის კალკირებული. ქართული ,,სიცრუე“ და ,,სიყალბე“ კი შეგნების მომენტს⁶ თავისთავად გულისხმობენ და ამიტომ ამ სიტყვის დამატებას აღარ საჭიროებენ.

თუმცა იმედი არა მაქვს, რომ ი. ცინცაძე ქვას არ ააგდებს და თავს არ შეუშვერს, როგორ გეკადრებათ, მართალი არა ხართო. ამიტომ ჩვენმა ოპონენტმა, რომ ამ ქვით თავი არ გაიტეხოს, კიდევ ერთ საბუთს მოვიტან მის დასარწმუნებლად. მინდა შევახსენო მას გენიალური რუსთაველის საყოველთაოდ ცნობილი გამოთქმები: ,,ვგმობ კაცსა აუგიანსა, ცრუსა და ღალატიანსა“, ,,სიცრუე და ორპირობა ავნებს სულსა, მერე ხორცსა“.

როგორ ფიქრობთ, ,,ცრუ” და ,,სიცრუე“ რომ ერთხელ მაინც გულისხმობდნენ ,,შეცდომას“, რუსთაველი ამ კონტექსტში მოიხსენიებდა ამ სიტყვებს? ,,ცრუ“ ხომ მატყუარაა, რომელმაც წინასწარ იცის, რომ არასწორ ცნობას აწვდის სხვას? შეიძლება ამაში ეჭვი შეეპაროს ვინმეს, ვინც ელემენტარული ქართული მაინც იცის? სამწუხაროა, დიახ, ნამდვილად სამწუხაროა, რომ ასეთი კაცი ჩვენ ქართულს გვიწუნებს!

ი. ცინცაძეს მოჰყავს პროექტის 384-ე (კოდექსის 377-ე) მუხლი, რომლითაც გათვალისწინებულია პასუხისმგებლობა ,,უკანონო ქმედებისათვის აღწერილ, ყადაღადადებულ ან საკონფისკაციო ქონებასთან დაკავშირებით“. ამ მუხლით, ,,სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა მოსდევს სასამართლოს განაჩენით საკონფისკაციო ქონების დამალვას, აგრეთვე კონფისკაციის შესახებ კანონიერ ძალაში შესული სასამართლოს განაჩენის აღსრულებისაგან სხვაგვარად თავის არიდებას“.

ეს მუხლი თურმე ჩვენ რუსეთის კოდექსიდან გადმოგვიწერია და სულ დაგვვიწყნია, რომ ჩვენი პროექტის 43-ე (კოდექსის 40-ე) მუხლი ქონების კონფისკაციას სასჯელთა სისტემაში აღარ ითვალისწინებს. ამ წინააღმდეგობას 384-ე და 42-ე მუხლებს შორის ჩვენი ოპონენტი ისე აღუფრთოვანებია, რომ ის სიხარულით სულ ბუქნას უვლის.

,,ახლა გვიბრძანეთ, ბატონო ოთარ, - მომმართავს ამ დიდი აღმოჩენით დიდად კმაყოფილი ი. ცინცაძე, - თუ კონფისკაცია, როგორც სასჯელი, გაუქმებულია, რომელ საკონფისკაციო ქონებასთან დაკავშირებულ უკანონო ,,ქმედებისათვის“ აწესებთ პროექტის 384-ე მუხლის მიხედვით სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას?“

ბატონ ი. ცინცაძეს მინდა ვაცნობო, რომ ქონების კონფისკაცია ორგვარია: 1) კონფისკაცია, როგორც სასჯელი და 2) სპეციალური კონფისკაცია, როგორც საპროცესო ღონისძიება. პირველი სახის კონფისკაცია გაუქმებულია და სასჯელთა სისტემიდან ამოღებულია, მაგრამ დარჩა მეორე სახის ეგრეთ წოდებული საპროცესო კონფისკაცია.

თავდაპირველად სიტყვა - ,,საპროცესო“, პროექტს გამორჩა, რამაც ასე ძლიერ გაახარა ი. ცინცაძე. ამჟამად საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის 377-ე მუხლის სათაური ასეთია: ,,უკანონო ქმედება აღწერილ, ყადაღადადებულ ან საპროცესო კონფისკაციით განსაზღვრულ ქონებასთან დაკავშირებით“. მაშასადამე წინააღმდეგობა კოდექსის 40-ე და 377-ე მუხლებს შორის აღმოფხვრილია. ეს კოდექსი მიღებულია 1999 წ. 22 ივლისს, ხოლო ი. ცინცაძის წერილი ,,საქართველოს რესპუბლიკის“ ფურცლებზე ერთი თვის შემდეგ, კერძოდ, 1999 წ. 27 აგვისტოს ქვეყნდება.

სად გაგონილა პროექტს აკრიტიკებდნენ და კომისიას ჯვარს აცვამდნენ პროექტის დაკანონების შემდეგ, როცა ნაკლი კანონმა უკვე გაასწორა. ხომ ჯობდა, ი. ცინცაძეს ჯერ პროექტის საბოლოო ვარიანტი ენახა და მერე ემსჯელა მის ავ-კარგზე.

დაგვრჩა განსახილველი ი. ცინცაძის პუბლიკაციის ბოლო, მეოთხე ნაწილი. პირველი კრიტიკული შენიშვნა, რომლითაც ეს ნაწილი იწყება, ეხება პროექტის 39-ე მუხლს, სადაც ნათქვამია, რომ ,,არ დაისჯება ის, ვინც აუცილებელი მოგერიების ფარგლებს გადააცილებს შიშით, მართლსაწინააღმდეგო თავდასხმისაგან გამოწვეული დაბნეულობით ან სხვა საპატიო გარემოების გამო“.⁷ 

ეს მუხლიც ამოღებულია კოდექსიდან. ამიტომ ამ კრიტიკულ შენიშვნაზე მსჯელობას აქ აღარ გავაგრძელებ, თუმცა ავტორის შენიშვნას პრინციპულად არ ვეთანხმები. ვიტყვი მხოლოდ იმას, რომ გაზეთის ის ნომერი, სადაც ეს კრიტიკული შენიშვნა გვხვდება, 1999 წ. 5 სექტემბერს დაიბეჭდა. ამ დროისათვის კი კოდექსი თითქმის თვენახევრის მიღებული იყო. მე ვგულისხმობ პრეზიდენტის ხელმოწერას, თორემ პარლამენტიდან იგი ალბათ უფრო ადრეა გასული.

ი. ცინცაძის აზრით, ასევე ამოსაღებია პროექტის 41-ე (კოდექსის 38-ე) მუხლი, რომლის შინაარსი ასეთია: ,,ბრალეულად არ მოქმედებს ის, ვინც ამ კოდექსით გათვალისწინებულ ქმედებას ჩაიდენს სხვა ისეთი გარემოების არსებობისას, რომელიც თუმცა ამ კოდექსში სახელდებით არ არის მოხსენიებული, მაგრამ სავსებით აკმაყოფილებს ამ ქმედების არაბრალეულობის პირობებს“.

ავტორმა ეს მუხლი ყოველგვარი მსჯელობის გარეშე დაიწუნა. ,,ამ მუხლს კომენტარი არ უნდა“, ამბობს იგი. როგორც ჩანს, ი. ცინცაძემ 41-ე მუხლით მოცემული ნორმის მნიშვნელობა საერთოდ ვერ გაიგო და მისი მიფუჩეჩება გადაწყვიტა. ამიტომ ორიოდე სიტყვით მინდა მკითხველს ავუხსნა, რატომ შემოვიტანეთ ეს ნორმა.

საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის გამომრიცხველი გარემოებების ორკვალიან სისტემას. პირველია მართლწინააღმდეგობის, მეორე კი - ბრალის გამომრიცხველი გარემოებები. მაგრამ არც ერთი ამ გარემოებათა ნუსხა არ არის კოდექსში ამომწურავი. კოდექსი იძლევა მხოლოდ ამ გარემოებათა სანიმუშო ჩამონათვალს.

ცხოვრებაში შეიძლება შეგვხვდეს შემთხვევა, როცა სისხლის სამართლის კანონით აღწერილი მართლსაწინააღმდეგო ქმედება ჩადენილია ბრალის გამომრიცხველი ისეთი გარემოების დროს, რომელიც კოდექსით გათვალისწინებული არ არის. სწორედ ამ დროს სასამართლომ უნდა მიუთითოს განჩინებაში სისხლის სამართლის კოდექსის 38-ე მუხლზე და გაათავისუფლოს ადამიანი პასუხისმგებლობისაგან. აქ აქცენტი კეთდება იმაზე, რომ კოდექსში პირდაპირ არ არის შეტანილი ის გარემოება, რომელიც ბრალს გამორიცხავს, მაგრამ ეს ვერ დააბრკოლებს ადამიანის პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლებას.

ი. ცინცაძე არ ეთანხმება პროექტის 82-ე (კოდექსის 77-ე) მუხლის რედაქციას, სადაც ამნისტიის გამოყენებაზეა ლაპარაკი. ავტორს მოჰყავს მუხლის ტექსტის დასაწყისი, სადაც ნათქვამია, რომ ,,ამნისტიის აქტით დამნაშავე შეიძლება გათავისუფლდეს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან...“ შემდეგ კი იგი გვიხსნის, რომ ამნისტიით შეიძლება გათავისუფლდეს ,,ბრალდებული”, გვასწავლის იმასაც, თუ როდის იწოდება ,,დამნაშავედ პირი“ და სხვ. საბოლოოდ, ძნელი გასარკვევია, რას უწუნებს ჩვენი ოპონენტი ხსენებულ მუხლს.

ი. ცინცაძეს, როგორც ჩანს, ჰგონია, რომ 77-ე მუხლი არ მოიცავს ,,ბრალდებულს“, რადგან მუხლში მითითებულია ,,დამნაშავე“, აქაც გამოჩნდა მისი უცოდინარობა. თუ მუხლი ათავისუფლებს ,,დამნაშავეს“, ეს შეღავათი მით უმეტეს, შეეხება ,,ბრალდებულსაც“. კოდექსის 177-ე მუხლში ნათქვამია: ,,ქურდობა, ესე იგი სხვისი მოძრავი ნივთის ფარული დაუფლება“ და სხვა. ჩვენი ოპონენტი ვერაფრით შეეგუა ,,მოძრავი ნივთის“ ცნების შემოტანას კოდექსში. ი. ცინცაძე, როგორც ვამბობდით, ყოველგვარ სიახლეს მოთმინებიდან გამოჰყავს. წინა წერილში ვამტკიცებდი, რომ ჩვენ ვეყრდნობით ახალ სამოქალაქო კანონმდებლობას, რომელიც ახდენს ნივთების კლასიფიკაციას მოძრავ და უძრავ ნივთებად. ქურდობა შეიძლება მხოლოდ მოძრავი ნივთისა. უძრავი ნივთია მიწა და ნაგებობა, რომელიც მყარად დგას მიწაზე. თუკი ასეთ სახლზეა ლაპარაკი, მაშინ გინდა დაანგრიე, გინდა დაშალე, საქმე სახლის ქურდობასთან კი არა, ქონების განადგურებასთან გვექნება; ამას შეიძლება შემდეგ მასალის ქურდობაც მოჰყვეს. თუკი სახლი ისეთია, რომლის დაშლა, სხვა ადგილას გადატანა და აწყობა შეიძლება, მაშინ, რასაკვირველია, საქმე გვექნება მოძრავ ნივთთან და მისი ფარული გადამტანი პასუხს აგებს ქურდობისათვის.

ი. ცინცაძეს, მართალია, ვერ აუტანია, რომ საქართველოს კოდექსში შემოვიდა ისეთი ცნებები, რომლებიც არ გვხვდება რუსეთის კანონმდებლობაში, მაგრამ ეს ბევრს არაფერს ნიშნავს. ,,გეყოფათ კი თქვენ ვაჟკაცობა, მოსამართლე რომ იყოთ, დაზარალებულს განუცხადოთ, - გვიტევს ჩვენი გაწიწმატებული ოპონენტი - სახლი კი არა, მასალა ანუ მოძრავი ნივთი მოგპარესო? მერე იმ დაზარალებულმა უეცარი სულიერი აღელვების მდგომარეობაში თქვენ რომ ჯანმრთელობის მხრივ დაგაზიანოთ, ვინმე უბატონოდ მას ხმას გასცემს?“

იყუჩეთ, ბატონო ი. ცინცაძე, იყუჩეთ! დაშოშმინდით! ჩემს ჯანმრთელობაზე ზრუნვას, სჯობია საკუთარ ნერვებს მოუფრთხილდეთ, ემანდ რამე ფარსაგს არ გადაეყაროთ, თორემ მერე ვერც დაშლილი სახლი გიშველით და ვეღარც აწყობილი!

ი. ცინცაძე გვედავება: ,,რატომ უნდა გავუსვათ ხაზი ქურდობის მართლსაწინააღმდეგო ხასიათს, როცა ეს არავისში ეჭვს აღარ იწვევს!“ ცდებით ბატონო, ღრმად სცდებით, როცა ამტკიცებთ, თითქოს ქურდობის შემადგენლობა ყოველთვის მართლსაწინააღმდეგოდ უნდა ხორციელდებოდეს! თქვენ, როგორც ჩანს, არ იცით, მაგრამ სასამართლო პრაქტიკისათვის ცნობილია ისეთი შემთხვევები, როცა კაცი იპარავს სხვის ,,მოძრავ ნივთს“ უკიდურესი აუცილებლობის მდგომარეობაში (მაგალითად, სურსათის მოპარვა, როცა კაცს შიმშილით სიკვდილი ემუქრება). ასეთ შემთხვევაში სხვისი ნივთის ფარული დაუფლება მართლზომიერად ხდება.

ი. ცინცაძის თქმით, თურმე ,,ვერავითარ კრიტიკას ვერ უძლებს“ პროექტის 323-ე (კოდექსის 307-ე) მუხლი, რომლის სათაურია ,,სახელმწიფოს ღალატი“. ჩვენ ასეთი სათაური ჯერ შეცდომას მივაწერეთ, - დაასკვნის ჩვენი ოპონენტი - შემდეგ მივხვდით, რომ უვიცობის ბრალია“.

მეტისმეტი ხომ არ მოგდით, ბატონო ოპონენტო! ქართველ იურისტებს, რომ ,,უვიცობის“ იარლიყი მოგვაკერეთ, ეს თქვენთვის, რასაკვირველია, არაფერს ნიშნავს, ჩვენ ხომ ყველაფერს ავიტანთ! მაგრამ რუს კოლეგებს რაღას ერჩოდით! რუსეთის კოდექსიც, რომელიც თქვენი ბიბლიაა, თავის 375-ე მუხლს ხომ ასე ასათაურებს: ,,Государственная измена“. თუმცა, ახლა გამახსენდა, რუსეთისაგან გადმოწერა რომ არ დაგვაბრალოთ, ბარემ იმასაც გეტყვით, რომ ანალოგიური მუხლი გერმანიის კოდექსშიც ასევეა დასათაურებული (იხ. §1).

წერილის დასასრულს ბატონი ი. ცინცაძე კიდევ ერთხელ იმეორებს, თითქოს ის მკითხველს დანაპირებს შეუსრულებს და აუხსნის, რატომ გვდებს ბრალს ჩვენ, ,,პატივცემულ (?) ავტორებს დამოუკიდებელი საქართველოს პირველი სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტისადმი ყოვლად უსულგულო და უპასუხისმგებლო მიდგომაში...“

როცა ეს სიტყვები წავიკითხე, მაშინვე დავინტერესდი, როგორ უნდა აეხსნა ბატონ ი.ცინცაძეს ეს ბრალდება მკითხველისათვის. აი, რა აღმოჩნდა: თურმე პარლამენტისათვის განსახილველად პროექტის ნაკლული ტექსტი წარუდგენიათ. მე ეს ფაქტი ამ წერილიდან პირველად გავიგე.

აი, რას წერს ავტორი ამის გამო: ,,მეორე წაკითხვით მისაღებად წარდგენილი იქნა სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტი, რომლის ზოგადი ნაწილი დამთავრდა მეექვსე კარით, მეთვრამეტე თავით და 110-ე მუხლით, ხოლო კერძო ნაწილი კი დაიწყო მეშვიდე კარით, ოცდამეცხრე თავით და 113-ე მუხლით“.

არ მესმის, რით გამოიხატა ჩემი უსულგულობა პროექტისადმი! ნუთუ ჩვენ, პროექტის ავტორებმა არ დავასრულეთ სამუშაო, მივატოვეთ ეს სამუშაო შუაგზაზე, ვიზარმაცეთ ან სხვაგვარი უპასუხისმგებლობა გამოვიჩინეთ? მკითხველმა უნდა იცოდეს, რომ დაახლოებით ექვსი წლის განმავლობაში ქვეკომისიის წევრები დღე და ღამეს ასწორებდნენ პროექტზე მუშაობით. იყო შემთხვევები, განსაკუთრებით ბოლო თვეებში, როცა მთელი დღის მუშაობით დაღლილები, საღამოს ექვსი საათისათვის ქვეკომისია იკრიბებოდა პარლამენტის იურიდიულ კომიტეტში და ღამის თერთმეტ საათამდე დაძაბულად მუშაობდა. ნუ მიწყენენ ჩვენი ხელისუფლების წარმომადგენლები, თუ ვიტყვი, რომ ეს მუშაობა არ შეესაბამებოდა საბაზრო ეკონომიკის პრინციპებს. მიღებული გასამრჯელო იმდენად უმნიშვნელო იყო, რომ ჩვენ არსებითად ენთუზიაზმით ვმუშაობდით. მიუხედავად ამისა, კომისიის არც ერთ წევრს რაიმე საყვედურიც კი არ წამოსცდენია და ამის გამო ერთი წუთითაც კი არ შეუნელებია პროექტზე მუშაობა. რამდენად უმადური უნდა იყოს ამის შემდეგ ადამიანი, რომელიც საჯაროდ განაცხადებს, თითქოს ჩვენ უსულგულოდ მოვეკიდეთ საქმეს!

რა უნდა ველაპარაკო კაცს, რომელიც მწამებს, თითქოს მე თავი კონსტანტინე გამსახურდიას შევადარე. ,,თქვენ ჩვენი კრიტიკა - წერს ურცხვად ი. ცინცაძე - იმის საბაბად გამოიყენეთ, რომ თავი კონსტანტინე გამსახურდიასათვის შეგედარებინათ“. ეს ხომ ნამდვილი ცილისწამებაა! წინააღმდეგ შემთხვევაში ი. ცინცაძეს არ ცოდნია, რომ ცნობილი ადამიანის მოსწრებული გამოთქმის დამოწმება, ამ ადამიანისათვის თავის გატოლებას არ ნიშნავს! ისე გამოდის, თითქოს ჩვენ, როცა გენიალური რუსთაველის შესანიშნავ გამოთქმებს წამდაუწუმ ვიმოწმებთ ამა თუ იმ ცხოვრებისეული ვითარების შეფასების დროს, ამით რუსთაველს ვუტოლებდეთ თავს.

ადრეც ვწერდი და ახლაც ვიმეორებ, რომ ჩვენ არ ვამტკიცებთ, თითქოს იდეალური პროექტი დავწერეთ და იქ ყველაფერი წესრიგშია. კოდექსს აქვს ნაკლოვანებები, რომლებიც, ჩემი აზრით, უთუოდ გამოსასწორებელია მომავალში. სამწუხაროდ, ი. ცინცაძემ ვერ შეძლო ამ ნაკლოვანებათა გამოვლენა და ისეთ საკითხებზე გაამახვილა ყურადღება, რომლებიც კოდექსის დახვეწა-გაუმჯობესებისათვის არსებითად გამოუსადეგარი და არაფრის მთქმელია.

P. S.

ეს წერილი, როგორც წესი და რიგი მოითხოვდა, ,,საქართველოს რესპუბლიკის“ რედაქციაში მივიტანე გამოსაქვეყნებლად, მაგრამ რედაქციამ ჩემს ნაწერს თავის არქივში მიუჩინა ბინა.

ამაოდ ვეცადე რედაქცია დამერწმუნებინა, რომ ჩემმა მოწინააღმდეგემ სრულიად დაუსაბუთებლად შელახა ჩემი პროფესიული პატივი და ღირსება და ამიტომ უფლება არ ჰქონდათ უარი ეთქვათ ჩემთვის წერილის დაბეჭდვაზე.

რაც მთავარია, რედაქციამ უხეშად დაარღვია კამათის წესი; ყველა შემთხვევაში ბრალდებულს ეძლევა საბოლოო სიტყვის თქმის უფლება. მე, როგორც ბრალდებულს, რედაქციამ ეს კონსტიტუციური უფლებაც წამართვა.

სამწუხაროა, რომ ეს ხდება ჩვენს ქვეყანაში ცენზურის აკრძალვისა და პრესის თავისუფლების გამოცხადებიდან ცხრა წლის შემდეგ. ეტყობა, პრესის ზოგიერთ მუშაკს ჩვენში ჯერ კიდევ ღრმა ძილით სძინავს.

თბილისი
2000 წელი

_________________

1. ო. გამყრელიძე, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის მიმართ გამოთქმული კრიტიკული შენიშვნების გამო, ,,საქართველოს რესპუბლიკა”, 1999 წ., 13, 14, 15, 16-17 მაისი (№125, 126,127,128-129).

2. ი. ცინცაძე, გვეგონა ჩვენი კრიტიკა პროექტის დახვეწა-გაუმჯობესებისათვის გამოგადგებოდათ, ,,საქართველოს რესპუბლიკა”, 1999 წ., 22-23, 25, 27 აგვისტო (№ 225-226, 228, 230), 5-6 სექტემბერი (№ 237-238).

3. ი. ცინცაძე (დამსახურებული იურისტი), მ. ლომიძე (სახელმწიფო უშიშროების აკადემიის კათედრის უფროსის მოვალეობის შემსრულებელი), თ. ნოდია (კათედრის უფროსი მასწავლებელი), რა ჩვენთან ბანდიტიზმი აღარ ისჯება? ,,საქართველოს რესპუბლიკა”, 1999 წ., 2, 3 თებერვალი (№28, 29).

4 ო. გამყრელიძე, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პროექტის მიმართ გამოთქმული კრიტიკული შენიშვნების გამო, ,,საქართველოს რესპუბლიკა”, 1999 წ., №127.

5. Курс советского уголовного права, т. II, 1970, стр. 331-332.

6. ო. გამყრელიძე, ბრძოლა სამართლებრივი სახელმწიფოსათვის, პირველი წიგნი, გვ. 149.

7. აქ აღწერილი ვითარება ბრალის გამომრიცხველი ერთ-ერთი გარემოების სახით თავდაპირველად შეტანილი იყო ჩემს ალტერნატიულ პროექტში (33მ), იხ. ო. გამყრელიძე, ბრძოლა სამართლებრივი სახელმწიფოსათვის, პირველი წიგნი, გვ. 284

თამარ ებრალიძე

საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით

შესავალი

სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების პრობლემა საკმაოდ რთული და მრავალწახნაგოვანია. მისი თითოეული ასპექტი დამოუკიდებელ კვლევასა და გადაწყვეტას საჭიროებს. ეს პრობლემა პრაქტიკულად არ არის დამუშავებული ქართულ სისხლისსამართლებრივ ლიტერატურაში.¹ 

არადა თანამედროვე პირობებში კანონის სივრცეში მოქმედების საკითხთა შესწავლა უაღრესად აქტუალური გახდა. ეს განპირობებულია იმით, რომ საქართველოს სახელმწიფო, როგორც საერთაშორისო სამართლის სუბიექტი, სულ უფრო აფართოებს კონტაქტებს უცხოეთის სახელმწიფოებთან, ფუნქციონირებს უცხო ქვეყნების საელჩოები საქართველოში და საქართველოსი - სხვა ქვეყნებში. ჩვენი მოქალაქეების მიმოსვლა საზღვარგარეთის ქვეყნებში და უცხოელებისა საქართველოში სულ უფრო მასიური გახდა. ათასობით საქართველოს მოქალაქე სწავლობს ან მუშაობს საზღვარგარეთ. ასეთ პირობებში, ცხადია, აუცილებელია ისეთ საკითხთა საფუძვლიანი იურიდიული ანალიზი, როგორიცაა, საქართველოს მოქალაქის მიერ დანაშაულის ჩადენა საზღვარგარეთ, უცხოელის მიერ - საქართველოში, დიპლომატიური იმუნიტეტით აღჭურვილ პირთა სამართლებრივი სტატუსი, დანაშაულის ჩადენის ადგილის განსაზღვრა და პირის პასუხისმგებლობის საკითხის გადაწყვეტა მაშინ, როცა დანაშაული ჩადენილია ორი ან რამდენიმე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე და ა.შ. ყველა ეს საკითხი დაკავშირებულია სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედებასთან.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში თანდათან ფეხს იკიდებს სამართლის ახალი დარგი - საერთაშორისო სისხლის სამართალი.² სამწუხაროა, რომ საქართველოში ამ მიმართულებით ხელშესახები ჯერჯერობით არაფერი გაკეთებულა. არადა ჩვენს თვალწინ ხდება შემთხვევები, როცა უცხოეთში მყოფი საქართველოს მოქალაქეები საჭიროებენ დაცვასა და მზრუნველობას საქართველოს სახელმწიფოს მხრივ. მოქალაქეობა არის პირის მყარი სამართლებრივ-პოლიტიკური კავშირი სახელმწიფოსთან და სახელმწიფო ვალდებულია ყოველთვის იზრუნოს თავის მოქალაქეზე, მაშინაც კი, როცა ეს უკანასკნელი დანაშაულს ჩაიდენს საკუთარი ან უცხო ქვეყნის ტერიტორიაზე.

წინამდებარე ნაშრომის მიზანია სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ერთი კონკრეტული საკითხის - საზღვარგარეთ ჩადენილი დანაშაულისათვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის იურიდიული ანალიზი საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით. მასში მოცემულია აგრეთვე კანონის სივრცეში მოქმედების გამო სისხლის სამართლის თეორიაში არსებულ თვალსაზრისთა მოკლე ისტორიული მიმოხილვა და ნაჩვენებია ამ საკითხზე საქართველოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობის განვითარების ისტორია.

1. კანონის სივრცეში მოქმედების გამო სისხლის სამართლის თეორიაში არსებულ თვალსაზრისთა ისტორიული მიმოხილვა

სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ცალკეული საკითხები უძველესი დროიდან იდგა მკვლევართა ყურადღების შუაგულში. რომის სამართალში ეს საკითხები რეგულირდებოდა არა ზოგადად, არამედ მხოლოდ ცალკეულ დანაშაულებთან დაკავშირებით. მაგალითად, თუ დანაშაული ხელყოფდა რომის სახელმწიფოს ინტერესებს, გამოიყენებოდა რომაული კანონი, მიუხედავად იმისა, თუ სად იყო იგი ჩადენილი - რომის სახელმწიფოს ტერიტორიაზე თუ მის ფარგლებს გარეთ, რომაელის თუ უცხოელის მიერ. ანალოგიურად წყდებოდა საკითხი იმ შემთხვევაშიც, როცა დანაშაული მიმართული იყო რომის მოქალაქის წინააღმდეგ. რომის კანონები გამოიყენებოდა აგრეთვე რომის იმპერიის ტერიტორიაზე დანაშაულის ჩამდენი ყველა პირის მიმართ.

ადრეული შუა საუკუნეების ევროპაში ცალკეულ პირებზე სისხლის სამართლის კანონების გავრცელება ხდებოდა მათი ეროვნული კუთვნილების მიხედვით. ერთი და იგივე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ჩადენილი დანაშაულისათვის ფრანგი პასუხს აგებდა ფრანგული კანონებით, რომაელი კი - რომაული კანონებით. პასუხისმგებლობა დანაშაულის ჩადენის ადგილის მიხედვით გამონაკლისს წარმოადგენდა.

გვიანდელი შუა საუკუნეების სისხლის სამართლის დოქტრინაში პირის პასუხისმგებლობის საკითხის გადაწყვეტისას უპირატესობა ენიჭებოდა დამნაშავის დაკავების ადგილას მოქმედ კანონს. გერმანიაში XVI-XVIIII საუკუნეებში გაბატონებული იყო დებულება, რომ დანაშაული უნდა დაისაჯოს იქ, სადაც დააკავეს დამნაშავე. იმავე პერიოდის საფრანგეთში ქვეყნის გარეთ ჩადენილ დანაშაულთა მიმართ ფართოდ გამოიყენებოდა საფრანგეთის სისხლის სამართლის კანონმდებლობა, თუ დამნაშავის დაკავების ადგილი საფრანგეთი იყო.

XVIII საუკუნის ბოლოდან მსოფლიოს განვითარებულ ქვეყნებში იწყება კაპიტალიზმის დამკვიდრების პროცესი. ხელისუფლებისაკენ მიმავალი ბურჟუაზიის იდეოლოგთა მიერ შემუშავებული სამართლებრივი რეფორმების პროგრამაში სათანადო ადგილი უკავია სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების საკითხებს. დიდი ფრანგი განმანათლებელი შ. მონტესკიე თავის შრომებში ცალსახად აღიარებდა კანონის სივრცეში მოქმედების ტერიტორიულ პრინციპს. „ყოველი ადამიანი - წერდა შ. მონტესკიე, - უნდა დაექვემდებაროს იმ ქვეყნის სისხლისა და სამოქალაქო სამართალწარმოებას, რომელ ქვეყანაშიც ის იმყოფება“³ ტერიტორიული პრინციპის იდეებს ავითარებდა აგრეთვე არანაკლებ ცნობილი იტალიელი განმანათლებელი, სისხლის სამართლის კლასიკური სკოლის მამამთავარი, ჩეზარე ბეკარია. „სასჯელის ადგილი არის მხოლოდ დანაშაულის ჩადენის ადგილი“ - წერდა იგი.⁴ კანონის სივრცეში მოქმედების ტერიტორიული პრინციპი განმტკიცდა მსოფლიოს წამყვანი სახელმწიფოების კანონმდებლობასა და სასამართლო პრაქტიკაში. სახელმწიფო საზღვრების ფარგლებში ამ სახელმწიფოს სისხლის სამართლის კანონების შეუზღუდავი ბატონობა ურყევ დებულებად იქნა აღიარებული. ეს კანონები გამოიყენებოდა არა მხოლოდ საკუთარი მოქალაქეების, არამედ უცხოელების მიმართაც, რომლებმაც დანაშაული მოცემული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ჩაიდინეს.

მეცნიერ-იურისტები სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ტერიტორიულ პრინციპს ასაბუთებდნენ სახელმწიფო სუვერენიტეტის იდეიდან გამომდინარე. მაგალითად, ფ. ლისტი მიუთითებდა სახელმწიფოს მყარ უფლებაზე დაუმორჩილოს თავის კანონებს მის ტერიტორიაზე მყოფი ყველა პირი, იმისდა მიუხედავად, დამნაშავე ან დაზარალებული მოცემული სახელმწიფოს მოქალაქეა თუ არა.⁵ 

ტერიტორიული პრინციპის ბევრი თავგამოდებული მიმდევარი მას სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ერთადერთ სწორ პრინციპად მიიჩნევდა. თუმცა ამ პრინციპის განსაკუთრებულობის დასაბუთებისას ისინი გარკვეულ სიძნელეებს აწყდებოდნენ. ეს სიძნელეები შეეხებოდა ისეთ შემთხვევებს, როცა საზღვარგარეთ დანაშაულის ჩადენის შემდეგ პირი ბრუნდება თავის სამშობლოში. თუ ტერიტორიულ პრინციპს კანონის სივრცეში მოქმედების ერთადერთ და განსაკუთრებულ პრინციპად ვაღიარებთ, მაშინ ასეთი პირი სისხლისსამართლებრივ პასუხისგებაში მისაცემად უნდა გადავცეთ იმ სახელმწიფოს, რომლის ტერიტორიაზეც მან დანაშაული ჩაიდინა. მეცნიერ-იურისტები სამართლიანად აღნიშნავდნენ, რომ „საკუთარი მოქალაქეების გადაცემა, ერთი მხრივ, არღვევს სახელმწიფოს უზენაესობას, ხოლო, მეორე მხრივ, მას არ შეიძლება ადგილი ჰქონდეს იმ შემთხვევაში, როცა დაინტერესებული სახელმწიფოს მოთხოვნა არ არსებობს“.⁶ აქედან გამომდინარე, დამნაშავეს, რომელმაც დანაშაული ერთ სახელმწიფოში ჩაიდინა, შეუძლია მშვიდად იცხოვროს სხვა სახელმწიფოში მანამ, სანამ დაინტერესებული სახელმწიფო არ მოითხოვს მის გადაცემას, ხოლო სამშობლოში გაქცევის შემთხვევაში მას შეუძლია დაუსჯელობის იმედიც კი იქონიოს. ტერიტორიულ პრინციპზე დაყრდნობით შეუძლებელია პირის პასუხისმგებლობის საკითხის გადაწყვეტა იმ შემთხვევაშიც, როცა დანაშაული ჩადენილია ისეთ ტერიტორიაზე, რომელიც არც ერთ სახელმწიფოს არ მიეკუთვნება. მაგალითად, ღია ზღვაში, ღია საჰაერო სივრცეში და ა.შ. ამ და სხვა მოსაზრებებიდან გამომდინარე, ბევრი მეცნიერი ილაშქრებდა ტერიტორიული პრინციპის ერთადერთობისა და განსაკუთრებულობის წინააღმდეგ (და არა თვით პრინციპის ძირითადი დებულებების წინააღმდეგ - თ. ე.).

ამჟამად ტერიტორიული პრინციპი განმტკიცებულია თითქმის ყველა სახელმწიფოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში, როგორც სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ერთ-ერთი (და არა ერთადერთი) ძირითადი პრინციპი.

XIX საუკუნეში ტერიტორიულ პრინციპთან ერთად, სისხლის სამართლის მეცნიერებაში დამკვიდრება დაიწყო კანონის სივრცეში მოქმედების მოქალაქეობის პრინციპმა, რომელსაც ლიტერატურაში აქტიურ პერსონალურ პრინციპსაც უწოდებენ. პერსონალური პრინციპის მიხედვით, ამა თუ იმ ქვეყნის მოქალაქე, ჩადენილი დანაშაულისათვის ყველა შემთხვევაში პასუხს აგებს ამ ქვეყნის კანონებით, ე.ი. „დამკვიდრდა პიროვნების ტერიტორიულად შეუზღუდავი მოვალეობა დაიცვას იმ ქვეყნის კანონები, რომლის მოქალაქეც იგი არის“.⁷ აქტიური პერსონალური პრინციპის მომხრეები გამოდიან იქიდან, რომ საზღვარგარეთ გამგზავრებით პირი სრულიადაც არ კარგავს კავშირს სამშობლოსთან. იგი სარგებლობს თავისი ქვეყნის დიპლომატიური წარმომადგენლობის მფარველობითა და დაცვით. ეს დაცვის უფლება წარმოშობს მოქალაქის მოვალეობას დაემორჩილოს თავისი სახელმწიფოს კანონებს მის ფარგლებს გარეთ ყოფნის შემთხვევაშიც, ხოლო მათი დარღვევისათვის პასუხი აგოს თავის ქვეყანაში.

სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების პერსონალურ პრინციპს აკრიტიკებდა დიდი რუსი კრიმინალისტი, ნ. ტაგანცევი. იგი აღნიშნავდა, რომ ამ პრინციპის თანმიმდევრული გატარება გამოიწვევს, ერთი მხრივ, მოცემული სახელმწიფოს მოქალაქის მიერ საზღვარგარეთ ჩადენილი ყველა მცირემნიშვნელოვანი დანაშაულის დასჯას, ხოლო მეორე მხრივ, უზრუნველყოფს იმ უცხოელის დაუსჯელობას, რომელმაც მძიმე დანაშაული ჩაიდინა საზღვარგარეთ და გაიქცა მესამე ქვეყანაში, მაშინაც კი, როცა მის მიერ ჩადენილი დანაშაული ხელყოფს ამ მესამე ქვეყნის ინტერესებს.⁸ 

მეცნიერთა უმრავლესობა აქტიურ პერსონალურ პრინციპს მიიჩნევდა სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების არა ძირითად, არამედ სუბსიდიურ პრინციპად. ამ პრინციპის თავგამოდებული დამცველები იყვნენ გერმანიაში ა. ბერნერი და ლ. ბარი, საფრანგეთში - ფ. ელი და სხვ.

ამჟამად მოქალაქეობის, ანუ აქტიური პერსონალური პრინციპი განმტკიცებულია თითქმის ყველა ქვეყნის სისხლის სამართლისა და საპროცესო კანონმდებლობაში.

XIX საუკუნის ბოლოდან სისხლის სამართლის მეცნიერებაში ფეხს იკიდებს კანონის სივრცეში მოქმედების რეალობის პრინციპი. მას სხვაგვარად დაცვის პრინციპსაც უწოდებენ. აღნიშნული პრინციპის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ სახელმწიფოს ყოველთვის აქვს უფლება დაიცვას თავისი ინტერესები დანაშაულებრივი ხელყოფისაგან. კერძოდ, მას უფლება აქვს თავისი სისხლის სამართლის კანონი გამოიყენოს იმ პირების მიმართ, რომლებმაც ხელყვეს ამ სახელმწიფოს ინტერესი, მაშინაც კი, როცა ხელყოფა განხორციელდა არა ქვეყნის შიგნით, არამედ მის ფარგლებს გარეთ, არა ამ სახელმწიფოს მოქალაქის, არამედ უცხოელის მიერ.

რეალობის პრინციპს ბევრი მიმდევარი ჰყავს სხვადასხვა ქვეყანაში. გერმანიაში ამ პრინციპის ძირითად დებულებებს აღიარებდნენ საყოველთაოდ ცნობილი მკვლევარები კ. ბინდინგი, ე. ბელინგი და სხვ. რეალობის პრინციპი განმტკიცებულია ბევრი სახელმწიფოს კანონმდებლობაში, მათ შორის საქართველოს ახალ სისხლის სამართლის კოდექსში, განსხვავებით წინამორბედი კანონმდებლობისაგან, რომელიც ამ პრინციპს არ ითვალისწინებდა.

რეალობის, ანუ სახელმწიფო ინტერესთა დაცვის პრინციპს XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისში გამოეყო ინდივიდუალურ ინტერესთა დაცვის, ანუ პასიური პერსონალური პრინციპი. ამ პრინციპის ქვეშ იგულისხმება სახელმწიფოს სისხლის სამართლის კანონის გამოყენება იმ უცხოელების მიმართ, რომლებმაც დანაშაული ამ სახელმწიფოს ფარგლებს გარეთ ჩაიდინეს, მაგრამ ხელყვეს ამ სახელმწიფოს მოქალაქეთა ინტერესები.

ინდივიდუალური ინტერესების დაცვის პრინციპმა ვერ ჰპოვა საყოველთაო მოწონება. მეცნიერთა უმრავლესობა თვლიდა, რომ იგი ეროვნული სისხლის სამართლის კანონის მოქმედების ფარგლებს მეტისმეტად აფართოებს. თუმცა ეს პრინციპი განმტკიცდა გერმანიის, დანიის, შვეიცარიის, შვეციის, საბერძნეთისა და სხვა ქვეყნების სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში.

საერთაშორისო ურთიერთობათა განვითარებამ XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისში განაპირობა დანაშაულთა წინააღმდეგ საბრძოლველად სახელმწიფოთა ძალისხმევის გაერთიანების აუცილებლობა. ამ პერიოდს უკავშირდება სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების უნივერსალური (იგივე კოსმოპოლიტური) პრინციპის დამკვიდრება სისხლის სამართლის მეცნიერებაში. უნივერსალური პრინციპის მომხრეები აღნიშნავდნენ, რომ მართლწესრიგი ყველა სახელმწიფოს მონაპოვარია. ნებისმიერი სახელმწიფო, როგორც საერთაშორისო კავშირის წევრი, დაინტერესებულია, რომ მართლწესრიგი დაცულ იქნას არა მხოლოდ მასთან, არამედ სხვა ქვეყნებშიც. აქედან გამომდინარე, ყოველ სახელმწიფოს უნდა ჰქონდეს უფლება დასაჯოს დანაშაულის ჩამდენი ნებისმიერი პირი, მიუხედავად დანაშაულის ჩადენის ადგილისა და დამნაშავის მოქალაქეობისა. ე.ი. სახელმწიფოს შეუძლია განახორციელოს თავისი იურისდიქცია მის ტერიტორიაზე მყოფი ნებისმიერი დამნაშავის მიმართ, იმისგან დამოუკიდებლად, თუ სად და ვის წინააღმდეგ ჩაიდინა მან დანაშაული.

ნ. ტაგანცევი სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების ყველა დანარჩენ პრინციპს „ეგოისტურ თეორიებს“ უწოდებდა.⁹ უნივერსალური თეორიის უპირატესობაზე მიუთითებდნენ აგრეთვე საერთაშორისო სამართლის მკვლევარებიც.¹⁰ ფ. მარტენსი აღნიშნავდა, რომ ამ თეორიის ძირითადი იდეა მეტად ამაღლებულია - „წესრიგისა და სამართლის უნივერსალური ბატონობა“.¹¹ 

შემდგომში უნივერსალური პრინციპის შინაარსი თანდათან შეიზღუდა. ამჯამად მეცნიერ-იურისტთა დიდი ნაწილი აღიარებს ამ პრინციპს მხოლოდ სახელმწიფოთა შორის დადებული საერთაშორისო კონვენციების ფარგლებში, რომელთა მიზანია ყველა ქვეყნის საერთო ინტერესების ხელმყოფ დანაშაულთა წინააღმდეგ ბრძოლა. სახელმწიფოთა უმრავლესობის სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში უნივერსალური პრინციპი სწორედ ასეთი მოცულობით არის განმტკიცებული.

სახელმწიფოებს შორის პირველი კონვენციები დაიდო XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისში. შემდეგში მათი რიცხვი თანდათან გაიზარდა. სანიმუშოდ დავასახელოთ რამდენიმე კონვენცია: 1884 წლის 14 მარტის კონვენცია „საზღვაო-სატელეგრაფო კაბელის დაცვის შესახებ“; 1904 წლის 18 მაისის კონვენცია „ქალებით ვაჭრობასთან ბრძოლის შესახებ“; 1910 წლის 23 სექტემბრის კონვენცია „ზღვაში დახმარების აღმოჩენის შესახებ“; 1925 წლის კონვენცია „ხაშხაშის ან ინდური კანაფის უნებართვოდ დათესვის შესახებ“; 1926 წლის 25 სექტემბრის კონვენცია „მონობის შესახებ“; 1931 წლის 13 აპრილის კონვენცია „ნარკოტიკულ საშუალებათა დამზადებისა და განაწილების რეგულირების შესახებ“; 1948 წლის 9 დეკემბრის კონვენცია „დანაშაულის წინააღმდეგ ზომებისა და გენოციდის შესახებ“; 1970 წლის 16 დეკემბრის ჰააგის კონვენცია „საჰაერო ხომალდის უკანონოდ გატაცებასთან ბრძოლის შესახებ“ და სხვა.

ჩვენ განვიხილეთ სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების მხოლოდ ის პრინციპები, რომლებმაც ასახვა ჰპოვა საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსში. სხვა პრინციპებს, რომლებიც მეტ-ნაკლებად გავრცელებულია სხვადასხვა ქვეყნების კანონმდებლობასა და სისხლის სამართლის თეორიაში, ამჟამად არ შევეხებით.

2. სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების გამო საქართველოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობის განვითარების ისტორია

1921 წლიდან საქართველოს კანონმდებლობა მთლიანად ვითარდებოდა ჯერ რუსეთის, ხოლო შემდეგ - საკავშირო კანონმდებლობის იდენტურად. იგივე უნდა ითქვას სისხლის სამართლის კანონმდებლობაზეც. ამიტომ კანონის სივრცეში მოქმედების გამო საქართველოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობის განვითარების ისტორია შეუძლებელია განვიხილოთ ამავე საკითხზე საბჭოთა კანონმდებლობის განვითარების ისტორიისაგან იზოლირებულად.

საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის 1922 წლის სისხლის სამართლის კოდექსის პირველ მუხლში ჩამოყალიბებული იყო კანონის სივრცეში მოქმედების ტერიტორიული პრინციპი. აქ ვკითხულობთ: „სისხლის სამართლის კოდექსის მოქმედება ვრცელდება ყველა დანაშაულზე, რომელიც ჩადენილი იქნება საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის საზღვრებში, როგორც საქართველოს მოქალაქის, ისე უცხოელის მიერ“ გამონაკლისი ამ პრინციპიდან დაიშვებოდა იმ უცხოელებისათვის, რომლებიც „თავისი დიპლომატიური მდგომარეობით ან განსაკუთრებული კანონით ექსტერიტორიულობის უფლებით სარგებლობენ“. კოდექსის მე-2 მუხლი ამკვიდრებდა მოქალაქეობის ანუ აქტიურ პერსონალურ პრინციპს - „ამ კოდექსის მოქმედება ვრცელდება საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის მოქალაქეზე იმ შემთხვევაშიც, უკეთუ დანაშაულებრივი ქმედობა მის მიერ ჩადენილი იქნება რესპუბლიკის საზღვრებს გარეშე“. კანონის მოტანილ ტექსტში მოქალაქეობის პრინციპი მეტად ძუნწად არის ფორმულირებული. კერძოდ, არ არის მითითებული, თუ როგორ უნდა მოიქცეს მოსამართლე იმ შემთხვევაში, როცა საქართველოს მოქალაქე საქართველოს ფარგლებს გარეთ ჩადენილი დანაშაულისათვის მთლიანად ან ნაწილობრივ მოიხდის სასჯელს იმ ქვეყანაში, სადაც დანაშაული ჩაიდინა, ან როცა საქართველოს მოქალაქე სხვა სახელმწიფოში ჩაიდენს ისეთ ქმედებას, რომელიც ამ სახელმწიფოს კანონმდებლობით დანაშაულად არ ითვლება. 1922 წლის სისხლის სამართლის კოდექსის მე-3 მუხლის თანახმად, „ამ კოდექსის მოქმედება ვრცელდება აგრეთვე საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკაში მყოფ უცხოელზე, უკეთუ იგი რესპუბლიკის საზღვრებს გარეშე ჩაიდენს დანაშაულს, რომელიც მიმართული იქნება საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის სახელმწიფოებრივი წესწყობილების საფუძველთა წინააღმდეგ“. ამგვარად, საკანონმდებლო წესით განმტკიცდა სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების რეალობის, ანუ სახელმწიფო ინტერესების დაცვის პრინციპი.

გამონაკლისი სისხლის სამართლის კოდექსის მე-2 და მე-3 მუხლებით გათვალისწინებული წესებიდან შესაძლებელი იყო „მხოლოდ საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკისა და ცალკე სახელმწიფოთა შორის დადებული განსაკუთრებული ხელშეკრულების წესისამებრ“ (1922 წლის სისხლის სამართლის კოდექსის მე-4 მუხლი).

შემდგომში საბჭოთა კანონმდებლობამ უარი თქვა სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების რეალობის პრინციპზე. 1924 წელს მიღებულ ,,სსრ კავშირისა და მოკავშირე რესპუბლიკების სისხლის სამართლის კანონმდებლობის ძირითად საწყისებში“ ეს პრინციპი არ იყო ფორმულირებული. ეს მდგომარეობა, ცხადია, აისახა საწყისების შესაბამისად მიღებულ საქართველოს სსრ 1928 წლის სისხლის სამართლის კოდექსში.

ცნობილ საბჭოთა მეცნიერთა მიერ გამოთქმული არგუმენტირებული მოსაზრებების მიუხედავად, რომლებიც ასაბუთებდნენ კანონის სივრცეში მოქმედების რეალობის პრინციპის საკანონმდებლო განმტკიცების აუცილებლობას, საბჭოთა სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში ეს პრინციპი არ იქნა ასახული.¹² ჩვენი აზრით, ეს ერთგვარ პარადოქსად უნდა ჩაითვალოს, რადგან რეალობის პრინციპი იძლევა სახელმწიფო ინტერესების ფართო დაცვის შესაძლებლობას, კერძოდ, მაშინ, როცა ამ ინტერესთა ხელყოფა ხდება მოცემული სახელმწიფოს ფარგლებს გარეთ მყოფი უცხოელის მიერ. ამიტომ მიგვაჩნია, რომ საბჭოთა კანონმდებლობის მიერ სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების რეალობის პრინციპის უარყოფას არავითარი საფუძველი არ გააჩნდა.

1958 წელს მიღებულ იქნა სსრ კავშირისა და მოკავშირე რესპუბლიკების სისხლის სამართლის კანონმდებლობის საფუძვლები, სადაც აისახა საბჭოური სისხლის სამართლის ძირითადი დებულებები. საფუძვლები ახლებურად აშუქებდა კანონის სივრცეში მოქმედების ბევრ საკითხს. პირველად საბჭოთა სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში განმტკიცდა კანონის სივრცეში მოქმედების უნივერსალური პრინციპი, რაც უთუოდ წინგადადგმული ნაბიჯი იყო კანონმდებლობის სრულყოფის გზაზე. საფუძვლების შესაბამისად მიღებულ საქართველოს სსრ 1960 წლის სისხლის სამართლის კოდექსის მე-6 მუხლში აღნიშნული იყო: „უცხოელები სსრ კავშირის ფარგლებს გარეთ ჩადენილი დანაშაულისათვის პასუხს აგებენ საბჭოთა სისხლის სამართლის კანონების მიხედვით, საერთაშორისო შეთანხმებებით გათვალისწინებულ შემთხვევაში“. უფრო მკაფიოდ იქნა რეგლამენტირებული დიპლომატიური იმუნიტეტის მქონე პირთა სამართლებრივი მდგომარეობა. სიახლეს წარმოადგენდა მოქალაქეობის არმქონე პირთა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საკითხის რეგულირებაც, თუ ისინი დანაშაულს საზღვარგარეთ ჩაიდენდნენ.

რაც შეეხება მოქალაქეობის პრინციპს, ისიც სისხლის სამართლის კოდექსის მე-6 მუხლში ჩამოყალიბდა: „სსრ კავშირის მოქალაქეებს, რომლებიც დანაშაულს საზღვარგარეთ ჩაიდენენ, სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა ეკისრებათ საქართველოს სსრ სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით, თუ ისინი მიცემული არიან სისხლის სამართლის პასუხისგებაში ან სამართალში საქართველოს სსრ ტერიტორიაზე“. თუ ეს პირები ჩადენილი დანაშაულისათვის დაისაჯნენ საზღვარგარეთ, სასამართლოს შეეძლო შესაბამისად შეემსუბუქებინა მათთვის დანიშნული სასჯელი ან სავსებით გაეთავისუფლებინა დამნაშვე სასჯელის მოხდისაგან. ე.ი. სასამართლოს შეხედულებაზე იყო დამოკიდებული იმ საკითხის გადაწყვეტა, ჩადენილი დანაშაულისათვის საზღვარგარეთ სასჯელმოხდილი პირი იმავე დანაშაულისათვის ხელმეორედ პასუხისმგებლობისაგან გაეთავისუფლებინა თუ არა. ეს ნორმა პოლიტიკური შინაარსით იყო დატვირთული. თუ სასამართლო, პოლიტიკური მიზნებიდან გამომდინარე საჭიროდ ჩათვლიდა პირის გათავისუფლებას, მაშინ გაათავისუფლებდნენ. წინააღმდეგ შემთხვევაში კი, ხელმეორედ მოიხდიდა სასჯელს.

დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ძირეული ცვლილებები იქნა შეტანილი საქართველოს 1960 წლის სისხლის სამართლის კოდექსში, მათ შორის მე-6 მუხლშიც, რომელშიც ჩამოყალიბებული იყო მოქალაქეობის პრინციპის ძირითადი დებულებები. საქართველოს სახელმწიფო საბჭოს 1992 წლის 3 აგვისტოს დეკრეტით დაწესდა, რომ საქართველოს რესპუბლიკის მოქალაქეები, რომლებმაც დანაშაული საქართველოს ფარგლებს გარეთ ჩაიდინეს, პასუხს აგებენ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით, თუ ისინი ჩადენილი დანაშაულისათვის „არ დასჯილან უცხო სახელმწიფოს სასამართლოს განაჩენით“.¹³ ანალოგიურ დათქმას შეიცავდა საქართველოს 1999 წლის სისხლის სამართლის კოდექსის შესაბამისი მუხლის თავდაპირველი რედაქცია.

მოქალაქეობის პრინციპის ნიშანდობლივი თავისებურება საბჭოთა სისხლის სამართალში იმაში მდგომარეობდა, რომ საბჭოთა მოქალაქე სსრ კავშირის ფარგლებს გარეთ ჩადენილი დანაშაულისათვის პასუხს აგებდა საბჭოთა სისხლის სამართლის კანონით, იმისგან დამოუკიდებლად, დასჯადი იყო თუ არა მოცემული ქმედება მისი ჩადენის ადგილას მოქმედი კანონმდებლობით. მართალია, ეს უკანასკნელი დებულება კანონის ტექსტში პირდაპირ არ იყო მითითებული, მაგრამ გაბატონებული იყო საბჭოთა სისხლის სამართლის თეორიაში. მეცნიერ-იურისტები თითქმის ერთხმად აღიარებდნენ, რომ საბჭოთა მოქალაქემ საზღვარგარეთ ჩადენილი დანაშაულისათვის საბჭოთა სასამართლოს წინაშე პასუხი უნდა აგოს მაშინაც, როცა მის მიერ ჩადენილი ქმედება დანაშაულის ჩადენის ადგილას მოქმედი კანონებით დანაშაულს არ წარმოადგენდა.¹⁴ 

თუ როგორ არის გადაწყვეტილი მოქალაქეობის პრინციპთან დაკავშირებული საკითხები საქართველოს ახალ სისხლის სამართლის კოდექსში, ამაზე მომდევნო პარაგრაფში ვისაუბრებთ.

3. სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა საზღვარგარეთ ჩადენილი დანაშაულისათვის

მოქალაქეობის პრინციპი. საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის მე-5 მუხლი განსაზღვრავს საქართველოს სისხლის სამართლის კანონის გამოყენების წესებს საზღვარგარეთ დანაშაულის ჩამდენ საქართველოს მოქალაქეთა, საქართველოში მუდმივად მცხოვრებ მოქალაქეობის არმქონე პირთა და უცხოელთა მიმართ. ამ მუხლის პირველ ნაწილში ჩამოყალიბებულია სისხლის სამართლის კანონის მოქმედება ჩვენი მოქალაქის მიმართ საზღვარგარეთ ჩადენილი დანაშაულისათვის: „საქართველოს მოქალაქეს, აგრეთვე საქართველოში მუდმივად მცხოვრებ მოქალაქეობის არმქონე პირს, რომლებმაც საზღვარგარეთ ჩაიდინეს ამ კოდექსით გათვალისწინებული ისეთი ქმედება, რომელიც დანაშაულად ითვლება იმ სახელმწიფოს კანონმდებლობით, სადაც ის ჩადენილია, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაეკისრებათ ამ კოდექსით“.

სახელმწიფოს უფლება - პასუხი აგებინოს თავის მოქალაქეს საზღვარგარეთ ჩადენილი დანაშაულისათვის, გამომდინარეობს სახელმწიფო სუვერენიტეტის არსიდან. სახელმწიფო სუვერენიტეტის გამოხატვის, განმტკიცებისა და რეალიზაციის ერთ-ერთ ქმედით სამართლებრივ საშუალებას მოქალაქეობის ინსტიტუტი წარმოადგენს. ,,მოქალაქეობა არის პირის მყარი პოლიტიკურ-სამართლებრივი კავშირი საქართველოს სახელმწიფოსთან, რაც გამოიხატება ურთიერთსანაცვლო უფლებების, მოვალეობებისა და ერთმანეთის მიმართ პასუხისმგებლობის ერთიანობით”.¹⁵ ამ კავშირის სიმყარე მდგომარეობს იმაში, რომ იგი განმტკიცებულია დროსა და სივრცეში. იშვიათი შემთხვევების გარდა, მოქალაქეობა აღმოცენდება ადამიანის დაბადებასთან ერთად და წყდება მისი გარდაცვალებით. გარდა ამისა, მოქალაქეობა წარმოადგენს „სივრცის გარეშე“ ურთიერთკავშირს, რომელიც არ იზღუდება სახელმწიფოს სივრცობრივი ფარგლებით“.¹⁶ ეს იმას ნიშნავს, რომ ეს კავშირი არ წყდება არც მაშინ, როცა პირი სახელმწიფოს ფარგლებს გარეთ იმყოფება. საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, „საქართველო მფარველობს თავის მოქალაქეს, განურჩევლად მისი ადგილსამყოფელისა“ (მე-13 მუხლის პირველი პუნქტი). თავის მხრივ საქართველოს მოქალაქეც, სადაც არ უნდა იმყოფებოდეს იგი - საქართველოს ტერიტორიაზე, თუ მის ფარგლებს გარეთ, ვალდებულია დაიცვას საქართველოს კანონები. ცხადია, საქართველოს სახელმწიფოს უფლება აქვს თავისი სისხლის სამართლის კანონმდებლობა გაავრცელოს საქართველოში მყოფ საქართველოს მოქალაქეზე, რომელმაც დანაშაული საზღვარგარეთ ჩაიდინა. საკუთარი მოქალაქის გადაცემა უცხო სახელმწიფოსათვის მისი სისხლისსამართლებრივ პასუხისგებაში მისაცემად სახელმწიფო სუვერენიტეტის შელახვა იქნებოდა.¹⁷ 

აღსანიშნავია, რომ საქართველოს ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის მე-5 მუხლის თავდაპირველი რედაქციის თანახმად, მოქალაქეობის პრინციპის გამოყენება შესაძლებელი იყო მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ საქართველოს მოქალაქე საზღვარგარეთ ჩადენილი დანაშაულისათვის „მსჯავრდებული არ ყოფილა სხვა სახელმწიფოში“. საქართველოს 2000 წლის 30 მაისის კანონით ზემოხსენებული დათქმა ამოღებულ იქნა კოდექსის მე-5 მუხლის ტექსტიდან.¹⁸ კანონმდებლის ასეთ პოზიციას ვერ დავეთანხმებით. იგი უგულებელყოფს non bis in idem-ს - ერთი და იგივე ქმედებისათვის ორჯერ დასჯის დაუშვებლობის ფუნდამენტურ პრინციპს. გარდა ამისა, მიგვაჩნია, რომ საკითხის ამგვარი გადაწყვეტა იმ სახელმწიფოს სამართალდამცავ ორგანოთა უპატივცემულობაცაა, სადაც საქართველოს მოქალაქეს მსჯავრი დაედო. საბჭოური კოდექსიც კი უფრო მეტი ჰუმანურობით ხასიათდებოდა და უფლებას აძლევდა მოსამართლეს სასჯელის მოხდისაგან გაეთავისუფლებინა სსრ კავშირის მოქალაქე, რომელიც ჩადენილი დანაშაულისათვის დაისაჯა საზღვარგარეთ (იხ. საქართველოს სსრ 1960 წლის სისხლის სამართლის კოდექსის მე-6 მუხლის მე-3 ნაწილი).

მოქალაქეობის პრინციპის გამოყენების აუცილებელი პირობა მდგომარეობს იმაში, რომ საქართველოს მოქალაქის მიერ საზღვარგარეთ ჩადენილი ქმედება დანაშაულად უნდა ითვლებოდეს როგორც საქართველოს, ასევე ,,იმ სახელმწიფოს კანონმდებლობით, სადაც ის ჩადენილია”. ცხადია, თუ ქმედება მისი ჩადენის ადგილას, ე.ი. იქ, სადაც სამართლებრივი სიკეთე დაზიანდა ან ასეთი დაზიანების საფრთხე შეიქმნა, დანაშაულად არ ითვლება, ასეთი ქმედების ჩამდენის სისხლისსამართლებრივ პასუხისგებაში მიცემა ყოველგვარ საფუძველს იქნებოდა მოკლებული. ეს არის ზოგადი წესი. სისხლის სამართლის კოდექსის მე-5 მუხლის მეორე ნაწილი ითვალისწინებს გამონაკლისს ამ წესიდან: ,,საქართველოს მოქალაქეს, აგრეთვე საქართველოში მუდმივად მცხოვრებ მოქალაქეობის არმქონე პირს, რომლებმაც საზღვარგარეთ ჩაიდინეს ამ კოდექსით გათვალისწინებული ისეთი ქმედება, რომელიც დანაშაულად არ ითვლება იმ სახელმწიფოს კანონმდებლობით, სადაც ის ჩადენილია, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაეკისრებათ ამ კოდექსით, თუ ეს არის საქართველოს ინტერესების წინააღმდეგ მიმართული მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაული, ანდა თუ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა ამ დანაშაულისათვის გათვალისწინებულია საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებით”.

როგორ მოვიქცეთ იმ შემთხვევაში, როცა ერთი და იგივე დანაშაულისათვის განსხვავებული სასჯელია დაწესებული საქართველოსა და იმ ქვეყნის კანონმდებლობით, სადაც დანაშაულია ჩადენილი? ვთქვათ, საქართველოს მოქალაქემ საზღვარგარეთ ჩაიდინა დანაშაული, რომელიც ამ ქვეყანაში ისჯება თავისუფლების აღკვეთით არა უმეტეს ხუთი წლის ვადით. საქართველოში კი იგივე ქმედებისათვის გათვალისწინებულია თავისუფლების აღკვეთა ვადით რვა წლამდე. პირი სისხლისსამართლებრივ პასუხისგებაში მიცემული იქნა საქართველოში.

ზოგიერთი ქვეყნის (მაგალითად, რუსეთის) სისხლის სამართლის კოდექსში აღნიშნულია, რომ ანალოგიურ შემთხვევებში სასამართლომ არ უნდა გადაამეტოს იმ სახელმწიფოს კანონის სანქციის უმაღლეს ზღვარს, რომლის ტერიტორიაზეც ჩადენილია დანაშაული (ჩვენს შემთხვევაში ხუთ წელს). საკითხის ასეთი გადაწყვეტა, მართალია, შეესაბამება ჰუმანიზმის მოთხოვნებს მართლმსაჯულების განხორციელებისას, მაგრამ ყოველთვის შეიძლება გამოსადეგი არ იყოს იგივე მართლმსაჯულების ინტერესებისათვის. ეს მაშინ იქნება, როცა რომელიმე სახელმწიფოს, ვთქვათ, საქართველოს მოქალაქის მიერ საზღვარგარეთ ჩადენილი ქმედება ხელყოფს საქართველოს ან მის მოქალაქეთა ინტერესებს. ასეთ შემთხვევებში მოსამართლეს უნდა ჰქონდეს უფლება იმოქმედოს საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსით განსაზღვრული სანქციის ფარგლებში. მოსამართლის დავალდებულება ანგარიში გაუწიოს იმ ქვეყნის კანონით განსაზღვრულ სანქციას, სადაც დანაშაულია ჩადენილი, ჩვენი აზრით, გაუმართლებელი იქნებოდა. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, უფრო სწორად მიგვაჩნია ამ საკითხზე საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის პოზიცია, რომელიც ასეთი შინაარსის იმპერატიულ ნორმას არ შეიცავს.

მოქალაქეობის პრინციპის ყველა ზემოთ განხილული დებულება სრული მოცულობით გამოიყენება აგრეთვე საქართველოში მუდმივად მცხოვრები მოქალაქეობის არმქონე პირთა მიმართ. ამის შესახებ აღნიშნულია სისხლის სამართლის კოდექსის მე-5 მუხლში. მოქალაქეობის არმქონედ (აპატრიდად) ითვლება პირი, რომელმაც დაკარგა ძველი მოქალაქეობა, ხოლო ახალი კი არ შეუძენია. საქართველოში მუდმივად მცხოვრები მოქალაქეობის არმქონე პირები, სისხლისსამართლებრივი იურისდიქციის თვალსაზრისით, უთანაბრდებიან საქართველოს მოქალაქეებს. ზემოთქმული, ცხადია, არ ეხება მოქალაქეობის არმქონე პირებს, რომლებიც მუდმივად არ ცხოვრობენ საქართველოში. თავისი სამართლებრივი სტატუსით ისინი უთანაბრდებიან უცხოელებს.

რეალობის პრინციპი. სისხლის სამართლის კოდექსის მე-5 მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, ,,საზღვარგარეთ დანაშაულის ჩამდენ უცხო ქვეყნის მოქალაქეს, აგრეთვე მოქალაქეობის არმქონე პირს, რომლებიც მუდმივად არ ცხოვრობენ საქართველოში, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაეკისრებათ ამ კოდექსით, თუ ეს არის საქართველოს ინტერესების წინააღმდეგ მიმართული მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაული”. ზემოთ მოტანილი სიტყვები აღიარებაა სისხლის სამართლის კანონის სივრცეში მოქმედების რეალობის (სახელმწიფო ინტერესთა დაცვის) პრინციპისა, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში მივიწყებული იყო საბჭოთა სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში.

რეალობის პრინციპის მიხედვით, სახელმწიფოს ყოველთვის აქვს უფლება დაიცვას თავისი ინტერესები დანაშაულებრივი ხელყოფისაგან. კერძოდ, მას უფლება აქვს თავისი სისხლის სამართლის კანონი გაავრცელოს იმ პირებზე, რომლებმაც ხელყვეს ამ სახელმწიფოს ინტერესი, მაშინაც კი, როცა ხელყოფა განხორციელდა არა ქვეყნის შიგნით, არამედ მის ფარგლებს გარეთ, არა ამ სახელმწიფოს მოქალაქის, არამედ უცხოელის მიერ.

ამ პრინციპის თანახმად, საქართველოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობის გამოყენება შესაძლებელია საქართველოში მყოფი უცხოელი მოქალაქეების მიმართ, რომლებმაც საქართველოს ფარგლებს გარეთ ჩაიდინეს საქართველოს ინტერესების წინააღმდეგ მიმართული მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაული.

უნდა ვივარაუდოთ, რომ სახელმწიფო ინტერესების დაცვა, რომელიც რეალობის პრინციპის არსს შეადგენს, მოიცავს ამ სახელმწიფოს მოქალაქეთა ინტერესების დაცვასაც. მაგრამ, ჩვენი აზრით, თვალსაჩინოებისათვის უმჯობესი იქნებოდა სისხლის სამართლის კოდექსის მეხუთე მუხლის მესამე ნაწილში მითითებული ყოფილიყო საქართველოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობის გამოყენების შესაძლებლობაზე იმ უცხოელთა მიმართაც, რომლებმაც საქართველოს ფარგლებს გარეთ ჩაიდინეს ,,საქართველოს მოქალაქეთა ინტერესების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული”, ე.ი. საკანონმდებლო წესით განმტკიცებულიყო ინდივიდუალურ ინტერესთა დაცვის, ანუ პასიური პერსონალური პრინციპი.

უნივერსალური პრინციპი. იმავე მე-5 მუხლის მესამე ნაწილი ითვალისწინებს საზღვარგარეთ დანაშაულის ჩამდენი უცხო ქვეყნის მოქალაქის მიმართ საქართველოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობის გამოყენების შესაძლებლობას, ,,თუ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა ამ დანაშაულისათვის გათვალისწინებულია საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებით”.

კანონის სივრცეში მოქმედების უნივერსალური პრინციპი შესაძლებლობას იძლევა საქართველოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობა გამოყენებული იქნას იმ შემთხვევაშიც, როცა: 1. დანაშაული არ არის ჩადენილი საქართველოს ტერიტორიაზე, 2. დანაშაული არ არის ჩადენილი საქართველოს მოქალაქის მიერ, 3. დანაშაული არ არის მიმართული საქართველოს ან მის მოქალაქეთა ინტერესების წინააღმდეგ. იბადება კითხვა: რისთვის არის საჭირო ეროვნული კანონმდებლობის მოქმედების ფარგლების ასეთი გაფართოება?

არსებობს დანაშაულები, რომლებიც ხელყოფენ არა ერთი რომელიმე სახელმწიფოს, არამედ მრავალ სახელმწიფოთა ინტერესებს. ასეთ დანაშაულთა წინააღმდეგ ეფექტური ბრძოლა სახელმწიფოთა ძალისხმევის გაერთიანებას მოითხოვს. დაინტერესებულ სახელმწიფოთა შორის დადებული საერთაშორისო ხელშეკრულებებით ამ დანაშაულთათვის უნივერსალური იურისდიქციაა დაწესებული მათი ჩადენის ადგილისა და დამნაშავის მოქალაქეობისაგან დამოუკიდებლად.

დღეისათვის სახელმწიფოთა შორის დადებულია მთელი რიგი კონვენციები ასეთ დანაშაულთა წინააღმდეგ საბრძოლველად. კონვენციაზე ხელმომწერი ყოველი სახელმწიფო ვალდებულია გამოსცეს შიდასახელმწიფოებრივი კანონი, რომლითაც გათვალისწინებული იქნება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა კონვენციაში აღნიშნულ დანაშაულთათვის.

დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ საქართველო შეუერთდა დანაშაულთან ბრძოლის სხვადასხვა საერთაშორისო კონვენციებს, მათ შორის: 1963 წლის 14 სექტემბრის კონვენციას ,,საჰაერო ხომალდის ბორტზე დანაშაულისა და სხვა ქმედების შესახებ”; ნიუ-იორკის 1948 წლის დეკემბრის კონვენციას ,,დანაშაულის წინააღმდეგ ზომებისა და გენოციდის დასჯის შესახებ”; ჰააგის 1970 წლის 16 დეკემბრის კონვენციებს სამოქალაქო ავიაციის უსაფრთხოების წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ; ნიუ-იორკის 1984 წლის 10 დეკემბრის კონვენციას "წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობისა და დასჯის შესახებ”; კონვენციას ,,სამხედრო დანაშაულისადმი და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულისადმი ხანდაზმულობის ვადის მიუღებლობის შესახებ” და სხვ.

ცხადია, უნივერსალური პრინციპი გამოიყენება იმ შემთხვევაში, თუ კონვენციით გათვალისწინებული დანაშაულის ჩამდენი პირი, რაიმე გარემოების გამო, საქართველოს ტერიტორიაზე იმყოფება და სისხლისსამართლებრივ პასუხისგებაში მიცემულ იქნება საქართველოში.

თბილისი
2000 წელი

__________________

1. იხ. ო. გამყრელიძე, დანაშაულის ჩადენის ადგილის ცნებისათვის, ,,საბჭოთა სამართალი”, 1989, №2, გვ. 40-45; მ. ტურავა, სისხლის სამართალი (ზოგადი ნაწილი), თბილისი, 2000 წ. გვ. 5-10.

2. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ტერმინი ,,საერთაშორისო სისხლის სამართალი” არ გამოიყენებოდა საბჭოთა იურიდიული მეცნიერების მიერ. საბჭოთა მეცნიერები თვლიდნენ, რომ ის, რასაც კაპიტალისტურ სახელმწიფოებში საერთაშორისო სისხლის სამართალს უწოდებენ, ,,არის შიდასახელმწიფოებრივი ნორმების ერთობლიობა, რომელთა დანიშნულებაა განსაზღვრონ საბჭოთა სახელმწიფოს მატერიალური სისხლის სამართლის მოქმედების ფარგლები, შემოსაზღვრონ და გამიჯნონ მის მიერ დადგენილი მართლწესრიგი სხვა სახელმწიფოთა სისხლის სამართლის მიერ დადგენილი მართლწესრიგისაგან”, (Блум М. И., Действие советского уголовного закона в пространстве, Рига, 1974, с.4).

თუმცა სისხლის სამართლის, სისხლის სამართლის პროცესისა და საერთაშორისო სამართლის სფეროში მომუშავე მეცნიერი იურისტები საკმაოდ ინტენსიურად მუშაობდნენ ისეთ საკითხებზე, როგორებიცაა: საერთაშორისო დანაშაულთან ბრძოლა, დამნაშავეთა გადაცემა და ა.შ., მაგრამ საბჭოთა სისტემისათვის დამახასიათებელი კარჩაკეტილობა და იდეოლოგიური მარწუხები არც ამ პრობლემათა საფუძვლიანი გამოკვლევის საშუალებას იძლეოდა.

3. Монтескье Ш., О духе законов, - Избранные произведения, М., 1955, с. 576-577.

4. Беккариа. Ч. О прес тупленияხ и наказаниях, М., 1939, с. 338.

5. Лист Ф., Учебник уголовного права, Общая часть, М., 1903, с. 103.

6. Никольский Д., О выдаче преступников по началам международного права, СПБ. 1884, с. 7-8.

7. Блум М. И., დასახ. ნაშრ., გვ. 15.

8. Таганцев Н. С., Русское уголовное право, Часть общая, т. 1, СПБ. 1902, с. 316.

9. Таганцев Н. С., დასახ. ნაშრ., გვ. 318.

10. Никольский Д., დასახ. ნაშრ., გვ. 14.

11. Мартенс Ф., Современное международное право цивилизованных народов, т. 2, СПБ, 1906, с. 395.

12. Шаргородский М. Д., Проблемы проекта уголовного кодекса СССР, ,,Советская юстиция”, 1940, №5, с. 10. Его же, Великая Отечественная война и вопрос о пределах действия советского уголовного закона, - Тр. Военно-юрид.акад., вып. 6., М., 1947, с. 129. Трайнин А. Н., Избранные произведения, Защита мира и уголовный закон, М., 1969, с 199. Блум М. И., Действие советского уголовного закона в пространстве, Рига, 1974, с. 52.

13. 1992 წლის 7 აგვისტოს გაზეთი ,,უწყებანი”.

14. იხ. Блум М. И. დასახ. ნაშრ., გვ. 47.

15. პ. ცნობილაძე, საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 1996, გვ. 127.

16. იქვე, გვ. 128.

17. ,,საკუთარი მოქალაქის გადაცემის დაუშვებლობა” თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში საყოველთაოდ აღიარებულ წესს წარმოადგენს. ეს წესი განმტკიცებულია საქართველოს კონსტიტუციითა (იხ. მე-13 მუხლის მე-4 პუნქტი) და ახალი სისხლის სამართლის კოდექსითაც (მე-6 მუხლის პირველი ნაწილი).

18. ,,საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე”, 2000 წ. №20, მუხ. 51.

ზურაბ გოთუა

თავი პირველი

გერმანიის სისხლის სამართალი

1. გერმანიის სისხლის სამართლის მოკლე ისტორია

გერმანიის სისხლის სამართლის დებულებას საფუძვლად (1871 წ.) დაედო პრუსიის სისხლის სამართლის დებულება (1851 წ.). მისი დამუშავებისა და სრულყოფის დროს მხედველობაში იქნა მიღებული კანტისა და ჰეგელის ფილოსოფიის საფუძველზე ფორმულირებული იურიდიული კონსტრუქციები.

გერმანიის სისხლის სამართლის დამახასიათებელ ნიშნებს წარმოადგენს კანონიერების პრინციპის განმტკიცება, დასჯადობის დაფუძნება მხოლოდ იმ ქმედებაზე, რომელიც კანონმდებლობით აკრძალული იყო მათი ჩადენის მომენტისათვის. კოდექსში აისახა კლასიკური სკოლის სისხლის სამართლის ძირითადი დებულებები - ნების თავისუფლების, ბრალის, პიროვნების თავისუფლებისა და პასუხისმგებლობის ურთიერთდამოკიდებულების, ასევე სამაგიეროს მიზღვის (შურისძიების) კონცეფციისა.

რა თქმა უნდა, კოდექსი არაერთხელ შეივსო დამატებებით. ასე მაგალითად, ვაიმარის რესპუბლიკის ეპოქაში (1919-1933 წწ.) მიღებულ იქნა კანონები ფულადი ჯარიმის შესახებ, შემოტანილ იქნა გამოსწორებისა და უშიშროების ღონისძიებათა სისტემა.

ფაშისტური სისხლის სამართალი (1933-1945 წწ.) უპირატესად მიმართული იყო ნაციონალურ-სოციალისტური იდეოლოგიისა და პოლიტიკის დაცვისაკენ. სწორედ ამიტომ მიიღებოდა ამ დროს შესაბამისი საკანონმდებლო აქტები, რომელთა შორის იყო:

1. 1933 წლის ბრძანებულება „გერმანელი ხალხის ღალატისა და დანაშაულებრივი ხრიკების წინააღმდეგ” (ითვალისწინებდა სიკვდილით დასჯასა და კატორღულ სამუშაოებს პოლიტიკური და საერთო სისხლისსამართლებრივი ქმედებებისათვის);

2. 1934 წლის 20 დეკემბრის კანონი „სახელმწიფოსა და პარტიაზე მზაკვრული ხელყოფის წინააღმდეგ”;

3. 1933 წლის 14 ივლისის კანონი „ახალი პარტიების წარმოქმნის წინააღმდეგ” (ნაციონალურ-სოციალისტური პარტია გამოცხადდა ერთადერთ პოლიტიკურ პარტიად გერმანიაში და დადგინდა, რომ ის, ვინც შეეცდებოდა სხვა პარტიის შექმნას, დაისჯებოდა თავისუფლების აღკვეთით ვადით 3 წლამდე);

4. 1935 წლის 15 სექტემბრის კანონი „გერმანული სისხლისა და გერმანული ღირსების დაცვის შესახებ.”

ფაშისტური სისხლის სამართლის კანონმდებლობის მრავალი ნორმა ეწინააღმდეგებოდა სისხლის სამართლის ფუნდამენტურ პრინციპებს. მაგალითად, 1935 წელს, სისხლის სამართლის კოდექსში შემოტანილ იქნა მუხლი, რომელიც დასაშვებად მიიჩნევდა სისხლის სამართლის კანონის გამოყენებას ანალოგიის წესით.

გერმანული ფაშიზმის განადგურების შემდეგ აღდგენილ იქნა 1871 წლის სისხლის სამართლის კოდექსი 1933 წლის რედაქციით, ხოლო 1933-1945 წწ. პერიოდში მიღებული სისხლის სამართლის კანონმდებლობა შეიცვალა პოტსდამის შეთანხმების მე-4 მუხლის შესაბამისად.

1951 წ. გფრ-ში მიღებულ იქნა კანონი „სისხლის სამართლის რეფორმის შესახებ” („ბლიც-კანონი”), რომელმაც დაადგინა პასუხისმგებლობა მთელი რიგი პოლიტიკური დანაშაულებისათვის (აკრძალული ლიტერატურის შემოტანა გფრ-ში, კონტაქტი გდრ-ს დემოკრატიულ ორგანიზაციებთან, ანტიკონსტიტუციური გაერთიანების შექმნა) თავისუფლების აღკვეთის სახით ვადით 5-დან 15 წლამდე. მოცემული კანონის საფუძველზე, აკრძალული იყო გფრ-ს კომუნისტური პარტია.

1953 წლის კანონით, სახელი გადაერქვა გერმანიის იმპერიის სისხლის-სამართლებრივ დებულებას და მიიღო ოფიციალური სახელწოდება - „სისხლის სამართლის კოდექსი”.

გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსმა არაერთხელ განიცადა რეფორმირება, კერძოდ:

- 1969 წელს განახლდა სისხლის სამართლის კოდექსის ზოგადი ნაწილი, შეტანილ იქნა თავისუფლების აღკვეთის ერთიანი ცნება, გაფართოვდა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძვლები, მოხდა რელიგიური დანაშაულების დეკრიმინალიზაცია;

- 1972 - 1974 წწ მოხდა რამდენიმე სექსუალური ხასიათის, სამეურნეო და სატრანსპორტო დანაშაულის დეკრიმინალიზაცია;

- 1975 წლის პირველი იანვრიდან ძალაში შევიდა სისხლის სამართლის კოდექსის ახალი რედაქცია.

სისხლის სამართლის კოდექსის რეფორმირება, რა თქმა უნდა, ამით არ დამთავრებულა. კოდექსი მუდმივად ივსება ახალი შემადგენლობებით, რომელთა შორისაა თანამდებობრივი და სამეურნეო დანაშაულები, დანაშაულები გარემოს დაცვის წინააღმდეგ. კანონში „დაზარალებულის უფლებების დაცვის შესახებ” (1986 წ.) შემამსუბუქებელ გარემოებათა ჩამონათვალში შეტანილია „ზარალის ანაზღაურებისა და დაზარალებულთან შერიგების” ცნებები. მოცემული სიახლეები საფუძვლად დაედო 1987 წლის 10 მარტს სისხლის სამართლის კოდექსის ახალი რედაქციის მიღებას.

ამჟამადაც, გერმანიის სისხლის სამართლის კოდექსი არ წარმოადგენს სტატიკურ აქტს. ასე, მაგალითად, 1990 წლის კანონით „სისხლის სამართლის კოდექსის შეცვლის შესახებ”, დადგენილია სასჯელის ახალი სახე - ქონებრივი ჯარიმა. ზოგიერთი ახლადშემოღებული წესი ეხება განსაკუთრებული ნაწილის ნორმებსაც. მაგალითად, 1994 წელს შემოღებულია დეპუტატის მოსყიდვასთან დაკავშირებული მუხლი და არ არის დადგენილი პასუხისმგებლობა ჰომოსექსუალური ქმედებებისათვის.

2. გერმანიის სისხლის სამართლის წყაროები

გერმანიის სისხლის სამართლის წყაროების სისტემას შეადგენს გფრ-ს ძირითადი კანონი, გფრ-ს 1871 წლის სისხლის სამართლის კოდექსი (1987 წ. 10 მარტის რედაქციით) და სისხლისსამართლებრივი კანონები. კანონქვემდებარე აქტები სისხლის სამართლის წყაროს არ წარმოადგენს.

გფრ-ს ძირითადი კანონი (1949 წ.) განამტკიცებს მთელ რიგ სისხლისსამართლებრივ პრინციპებს.

- სისხლის სამართლის კანონის უკუმოქმედების დაუშვებლობა (მუხლი 103/2). აღნიშნული მუხლი ადგენს, რომ ქმედება შეიძლება გამოცხადდეს დასჯადად მხოლოდ მაშინ, თუკი ეს დადგენილი იყო კანონით ამ ქმედების ჩადენამდე.

- ერთი და იმავე ქმედებისათვის მრავალგზის დასჯის დაუშვებლობა (მუხლი 103/3).

ძირითადი კანონის 102-ე მუხლის თანახმად, სიკვდილით დასჯა გერმანიაში გაუქმებულია. იგივე კანონის 72-ე მუხლი ადგენს, რომ სისხლის სამართალი მიეკუთვნება კონკურენციული საკანონმდებლო კომპეტენციის სფეროს. ამიტომ სისხლის სამართლის წყაროს სახით აუცილებლად უნდა იქნეს განხილული მიწების სისხლისსამართლებრივი კანონები. ამასთან, გერმანიაში, აშშ-სგან განსხვავებით, მათი რაოდენობა მცირეა.

გფრ-ს 1871 წლის კოდექსი (1987 წ. 10 მარტის რედაქციით) სისხლის სამართლის უმნიშვნელოვანესი წყაროა. იგი შედგება ზოგადი და განსაკუთრებული ნაწილებისაგან, რომლებიც, თავის მხრივ, დაყოფილია თავებად.

1974 წლის 2 მარტის გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსის შესავალი ნაწილი (1995 წ. 16 ივლისის რედაქციით) ახდენს ზოგადი საკითხების რეგლამენტირებას, რომელიც შეეხება, მაგალითად, ფედერალური და მიწის კანონმდებლობის თანაფარდობას, ცალკეული სისხლისსამართლებრივი მითითებების გამოყენებას და სხვა.

1968 წლის 24 მაისის კანონი (1987 წ. 19 თებერვლის რედაქციით) „საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევის შესახებ” არეგულირებს პასუხისმგებლობის საკითხებს სისხლისსამართლებრივი და პოლიციური გადაცდომისთვის. 1-ლი პარაგრაფის თანახმად, საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევა, ეს არის მართლსაწინააღმდეგო და გასაკიცხი ქმედება, რომლისთვისაც შეიძლება დაინიშნოს სასჯელი ფულადი ჯარიმის სახით.

1953 წლის 4 აგვისტოს კანონი „ახალგაზრდობის საქმეებთან დაკავშირებით მართლმსაჯულების შესრულების შესახებ” (1974 წ. 11 დეკემბრის რედაქციით) შეიცავს სისხლისსამართლებრივ, პროცესუალურ სამართლებრივ და სასჯელ-აღსრულებითი სამართლის ნორმებს, რომელთა საფუძველზე ხორციელდება მართლმსაჯულება 14-დან 21 წლამდე პირთა მიმართ.

პრეცედენტული სამართალი არ წარმოადგენს გერმანიის სისხლის სამართლის წყაროს. თუმცა, იურიდიული მეცნიერება და პრაქტიკა ხელმძღვანელობს ზოგიერთი იმ სამართლებრივი ცნებებისა და კატეგორიების დეფინიციებით, რომლებიც ჩამოყალიბებულია გერმანიის უზენაესი სასამართლოს პრაქტიკით.

გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსი არ შეიცავს ნორმებს სისხლის სამართლის კანონის ახსნა-განმარტების წესებისა და საშუალებების შესახებ. მაგალითად, პროფესორი კ. ლაქნერი, სისხლის სამართლის კანონმდებლობის კომენტირებისას წერს: „სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაწესების ან გამკაცრების გამოკლებით, ანალოგია სისხლის სამართალში დასაშვებია.”

3. სისხლის სამართლის კანონის მოქმედება დროში, სივრცეში და პირთა წრის მიხედვით

გფრ-ის სისხლის სამართლის კოდექსის პირველი პარაგრაფის შესაბამისად, ქმედება შეიძლება გამოცხადდეს დასჯადად მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ეს დადგენილია კანონით, რომელიც მოქმედებდა ამ ქმედების ჩადენის დროს. მთლიანობაში, სისხლის სამართლის კანონის მოქმედება დროში ექვემდებარება საყოველთაოდ მიღებულ სისხლისსამართლებრივ პრინციპებს, კერძოდ,

- სასჯელი განისაზღვრება კანონით, რომელიც მოქმედებდა დანაშაულებრივი ქმედების დამთავრების მომენტში.

- კანონის უკუქცევითი ძალა დასაშვებია, თუკი იგი აუქმებს დასჯადობას ან ამსუბუქებს სასჯელს.

სისხლის სამართლის კანონის მოქმედება სივრცეში და პირთა წრის მიხედვით ეფუძნება მოქალაქეობის, ტერიტორიისა და დროშის პრინციპებს. მაშასადამე, კანონის მოქმედების ქვეშ იგულისხმება ქმედებები, ჩადენილი გერმანიის მოქალაქის მიერ, გერმანიის ტერიტორიაზე ან მისი ალმით მცურავ გემზე თუ საჰაერო ხომალდზე.

მე-5 პარაგრაფის შესაბამისად, გერმანიის სისხლის სამართალი, ქვეყნის სამართლებრივი სიკეთეების დაცვის მიზნით, მოქმედებს საზღვარგარეთ ჩადენილი შემდეგი ქმედებების მიმართ:

1. აგრესიული ომისათვის მზადება (ომის შექმნის საშიშროება გერმანიისათვის) (§80);

2. სახელმწიფო ღალატი და საფრთხის შექმნა საგარეო უშიშროებისათვის (§§81-83);

3. საფრთხის შექმნა დემოკრატიული სამართლებრივი სახელმწიფოსათვის;

4. ქვეყნის ღალატი და საგარეოთავდაცვისუნარიანობის შესუსტება (სამხედრო სამსახურისათვის თავის არიდება, საბოტაჟი);

5. ქვეყნის თავდაცვის წინააღმდეგ მიმართული ქმედებები;

6. ხალხის განდევნა (§234ა და როცა ქმედება მიმართულია იმ გერმანელთა წინააღმდეგ, რომლებიც გერმანიის ტერიტორიაზე ცხოვრობენ ან იმყოფებიან);

7. საწარმოო და კომერციული საიდუმლოების დარღვევა;

8. დანაშაულები სქესობრივი თვითგანსაზღვრის წინააღმდეგ;

9. ცრუ გამოთქმა დაფიცების გარეშე, ცრუ ჩვენება და ცრუ დაპირება ფიცის გარეშე (§§ 153-156) სასამართლო პროცესზე, რომელიც ამ კანონის ტერიტორიული მოქმედების ფარგლებში ან გერმანიის სხვა ადგილას აღძრულ საქმეს ეხება, თუ ეს ჩაიდინა იმან, ვინც ფიცის მიღების ან ფიცის დაპირებისათვის კომპეტენტურია;

10. ბუნების საწინააღმდეგო ქმედებები (§§324, 326, 330 და 330ა), როცა ქმედება ჩადენილია გერმანიის კონტინენტური შელფის ფარგლებში;

11. ქმედება, რომელიც ჩადენილია მოხელის ან საჯარო სამსახურის განსაკუთრებით პასუხისმგებელი პირის მიერ სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისას ან სამსახურთან დაკავშირებით;

12. ქმედება, რომელსაც ჩაიდენს უცხოელი, როგორც მოხელე ან საჯარო სამსახურის განსაკუთრებით პასუხისმგებელი პირი;

13. ქმედება, რომელსაც ჩაიდენს პირი მოხელის ან საჯარო სამსახურის განსაკუთრებით პასუხისმგებელი პირის ან ბუნდესვერის ჯარისკაცის მიმართ მათი სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისას ან მათ სამსახურთან დაკავშირებით.

4. დანაშაულებრივი ქმედება; დანაშაულებრივი ქმედების ცნება, ნიშნები და სახეები

გერმანელი სამართალმცოდნეების მიერ „ქმედება” განიმარტება როგორც მართლსაწინააღმდეგო, დასჯადი, ბრალეული ქმედება ან უმოქმედობა. იურიდიულ მეცნიერებასა და კანონმდებლობაში გამოიყენება ტერმინი „ქმედების შემადგენლობა” (Tatbestand), ამიტომ საუბარი დანაშაულის შემადგენლობაზე, გერმანიის სამართლის მიხედვით, არა სწორია.

ქმედების შემადგენლობა წარმოადგენს აბსტრაქტულ იურიდიულ კონსტრუქციას, რომელიც გვაძლევს საშუალებას განვსაზღვროთ, რომელი ქმედებაა მართლსაწინააღმდეგო, ბრალეული და ამასთანავე, სწორად დავაკვალიფიციროთ ჩადენილი ქმედება სისხლის სამართლის კოდექსის განსაკუთრებული ნაწილის მუხლით.

სისხლისსამართლებრივ ქმედებათა ნიშნებს მიეკუთვნება დასჯადობა, მართლწინააღმდეგობა და ბრალი.

გფრ-ის სისხლის სამართლის კოდექსის მე-12 პარაგრაფის შესაბამისად, დანაშაულს (Verbrechen) წარმოადგენს მართლსაწინააღმდეგო ქმედება, რომლისთვისაც, როგორც მინიმუმ, გათვალისწინებულია სასჯელი თავისუფლების აღკვეთის სახით არანაკლებ ერთი წლის ვადით ან უფრო მკაცრი სასჯელი.

გადაცდომა (Vergehen) არის მართლსაწინააღმდეგო ქმედება, რომლისთვისაც გათვალისწინებულია სასჯელი თავისუფლების აღკვეთის სახით ერთ წელზე ნაკლები ვადით ან ჯარიმა. მაშასადამე, დანაშაულებრივი ქმედებები გერმანიაში იყოფა დანაშაულებად და გადაცდომებად.

გფრ-ის სისხლის სამართლის კოდექსში ბრალი როგორც იურიდიული კატეგორია, მხოლოდ მოიხსენება და მისი ცნება არ არის მოცემული. კლასიკურად ითვლება განსაზღვრება, მოცემული გფრ-ს უზენაესი სასამართლოს მიერ, როგორც საყვედური, რომელიც გამოხატულია გამამტყუნებელი განაჩენით. სუბიექტს ბრალი ედება იმაში, რომ იგი მოიქცა არამართლზომიერად, როდესაც მას მართლზომიერი საქციელის არჩევის შესაძლებლობა ჰქონდა. იურიდიული მეცნიერების მიერ დამუშავებულია უამრავი სხვა მიდგომა მოცემული ცნებისადმი. ბრალი შეიძლება გამოიხატოს როგორც განზრახვის, ისე გაუფრთხილებლობის ფორმით (რომელთა ზუსტი დეფინიცია ასევე არ არსებობს სისხლის სამართლის კანონში). განზრახვის განსაზღვრა როგორც „ნება ქმედების შემადგენლობის განხორციელებისა ყველა მისი გარემოებების შეგნებით”, ასევე ფორმულირებულია გფრ-ს უზენაესი სასამართლოს მიერ. განზრახვის სახეებია პირდაპირი და არაპირდაპირი (ევენტუალური) განზრახვა.

გაუფრთხილებლად (fahrlassig) მოქმედებს ის, ვინც არამართლზომიერად ახორციელებს ქმედების შემადგენლობას, არ სურს ან არ იცის ამის შესახებ და თუკი ასეთი საქციელი შეიძლება ბრალად შეერაცხოს სუბიექტს. გაუფრთხილებლობის კლასიფიკაცია შეიძლება შეგნებულ და შეუგნებელ (გაუცნობიერებელ) გაუფრთხილებლობად. შეგნებული გაუფრთხილებლობა სახეზეა მაშინ, როდესაც სუბიექტმა იცის, რომ სჩადის სისხლისსამართლებრივად დასჯად ქმედებას, მაგრამ იმედოვნებს, რომ შედეგი არ დადგება. შეუგნებლად მოქმედებს ის, ვინც არ ითვალისწინებს თავისი ქმედების მართლწინააღმდეგობას, თუმცა საქმის გარემოებიდან, თავისი შესაძლებლობისა და ცოდნიდან გამომდინარე უნდა გაეთვალისწინებინა იგი.

გფრ-ის სისხლის სამართლის კოდექსის მე-15 პარაგრაფის თანახმად, დასჯადია მხოლოდ განზრახი ქმედება, თუკი კანონი პირდაპირ არ ითვალისწინებს სასჯელს გაუფრთხილებლობითი ქმედებისათვის.

გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-17 პარაგრაფის შესაბამისად, სუბიექტი ითვლება უდანაშაულოდ, თუკი იგი ცდება სისხლისსამართლებრივ აკრძალვაში. აქ იგულისხმება ისეთი ვითარება, როცა ქმედების ჩამდენ პირს არა აქვს შეგნებული, რომ იგი მოქმედებს მართლსაწინააღმდეგოდ.

თუკი სუბიექტი ცდება საქმის გარემოებაში, ე.ი. არ იცის ის გარემოებები, რომლებიც კანონით გათვალისწინებული ქმედების შემადგენლობის ელემენტს წარმოადგენს, მაშინ იგი მოქმედებს განზრახვის გარეშე.

ზემოაღნიშნული სისხლისსამართლებრივი ნორმები, რა თქმა უნდა, სამართლიანი და ჰუმანურია, მაგრამ იგი ეწინააღმდეგება პრინციპს: „კანონის არცოდნა არ ათავისუფლებს პირს პასუხისმგებლობისგან.”

გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით, დანაშაულებრივი ქმედების სუბიექტი არის ფიზიკური პირი, რომელმაც მიაღწია კანონით დადგენილ ასაკს და არის შერაცხადი. კანონი ახალგაზრდობის საქმეებზე მართლმსაჯულების განხორციელების შესახებ ადგენს, რომ სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას შეიძლება დაექვემდებარონ არასრულწლოვნები 14-დან 18 წლამდე და ახალგაზრდები 18-დან 21 წლამდე. აღნიშნული კანონის თანახმად, არასრულწლოვნები ექვემდებარებიან სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას, თუკი ისინი ქმედების ჩადენის დროს, თავიანთი სულიერი და ფიზიკური განვითარების თვალსაზრისით, საკმაოდ მომწიფებული იყვნენ იმისათვის, რომ გაეთვალისწინებინათ ქმედების არამართლზომიერება და ემოქმედათ მის შესაბამისად.

სისხლის სამართლის კოდექსში დეტალურად არის დარეგულირებული შეურაცხაობის საკითხი.

მე-19 პარაგრაფის თანახმად, შეურაცხად ითვლება 14 წლის ასაკს მიუღწეველი პირი (მიჩნეულია, რომ ბავშვს თავისი ასაკობრივი განუვითარებლობის გამო ჯერ კიდევ არ შესწევს უნარი შეიგნოს თავისი ქმედების მართლწინააღმდეგობა ან უხელმძღვანელოს მას). ეს არის ე. წ. ასაკობრივი შეურაცხაობა.

მე-20 პარაგრაფის შესაბამისად, ბრალის გარეშე მოქმედებს ის, ვინც ქმედების ჩადენისას, თავისი ავადმყოფური ფსიქიკური მოშლილობის, ცნობიერების (შეგნების) ღრმა აშლილობის, ჭკუასუსტობის ან სხვა მძიმე ფსიქიკური გადახრის გამო, მოკლებულია შესაძლებლობას შეიგნოს თავისი ქმედების მართლწინააღმდეგობა ან იმოქმედოს მისი მართლწინააღმდეგობის შეგნებით. მაშასადამე, სისხლის სამართლის კოდექსის აღნიშნული მუხლი შეიცავს შეურაცხაობის 2 კრიტერიუმს. სამედიცინო (როდესაც პირს ახასიათებს კანონში აღნიშნული ფსიქიკური აშლილობა) და ფსიქოლოგიური (როდესაც პირს არა აქვს უნარი შეიგნოს თავისი ქმედების მართლწინააღმდეგობა ან უხელმძღვანელოს მას).

შეზღუდული შერაცხადობა, ე.ი. პირის უნარის დაქვეითება (განპირობებული, როგორც წესი, დროებითი ფსიქიკური დაავადებით) შეიგნოს თავისი ქმედების მართლწინააღმდეგობა ან უხელმძღვანელოს წარმოადგენს სასჯელის შემსუბუქების საფუძველს.

დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენის სტადიები

გერმანიის სისხლის სამართალში გამოყოფენ განზრახი დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენის სამ სტადიას: მომზადებას, მცდელობასა და დამთავრებულ დანაშაულს.

მომზადება წარმოადგენს დასჯადს მხოლოდ ორ შემთხვევაში: ერთი მხრივ, როდესაც მოსამზადებელი მოქმედებები უკვე თავის თავად ქმნის ქმედების შემადგენლობას. მაგალითად, დაქირავებული მკვლელი იპარავს ავტომობილს, რათა მისი მეშვეობით ჩაიდინოს მკვლელობა. მეორე მხრივ, თუკი სისხლის სამართლის კოდექსის განსაკუთრებული ნაწილის ნორმები ადგენს პასუხისმგებლობას კონკრეტული ქმედების მომზადებისათვის. ასე მაგალითად, დასჯადია სამშობლოს ღალატის მომზადება (ს.ს.კ.§83), ყალბი ფულის მოჭრისათვის მზადება და სხვა.

სისხლის სამართლის კოდექსის 22-ე პარაგრაფის თანახმად, მცდელობას, ადგილი აქვს მაშინ, როდესაც პირი თავისი წარმოდგენით უშუალოდ იწყებს ქმედების შემადგენლობის განხორციელებას. მოცემული საკანონმდებლო კონსტრუქციის საფუძველშია სუბიექტური კრიტერიუმი, ე.ი. დამნაშავის წარმოდგენა იმაზე, რომ იგი მიზანმიმართულად იწყებს მოქმედებას სისხლისსამართლებრივი აკრძალვის დარღვევისათვის. სისხლის სამართლის კოდექსი ადგენს, რომ დანაშაულის მცდელობა დასჯადია ყოველთვის, ხოლო გადაცდომის მცდელობა (მაგალითად, განცხადებათა დაფიდან დოკუმენტის ჩამოგლეჯის მცდელობა) არ ითვლება დასჯად ქმედებად (§134), პირადობის დამადასტურებელი მოწმობის ბოროტად გამოყენების მცდელობა კი 281-ე პარაგრაფის მიხედვით დასჯადია.

პირი არ დაისჯება მცდელობისთვის, თუკი იგი ნებაყოფლობით აიღებს ხელს ქმედების გაგრძელებაზე ან ხელს შეუშლის მის განხორციელებას.

დამთავრებულ დანაშაულში იგულისხმება პირის ისეთი ქმედება, რომელიც შეიცავს დანაშაულის შემადგენლობის ყველა ნიშანს.

თანამონაწილეობა

გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსში თანამონაწილეობის ცნება არ არსებობს. სისხლის სამართლის მეცნიერებაში კი თანამონაწილეობის ქვეშ იგულისხმება რამდენიმე პირის მონაწილეობა განზრახი დანაშაულის ჩადენაში. თანამონაწილეებად, სისხლის სამართლის კოდექსის შესაბამისად, ითვლებიან ამსრულებელი, წამქეზებელი და დამხმარე.

ამსრულებლობა, 25-ე პარაგრაფის თანახმად, შეიძლება განხორციელდეს ორი ფორმით: უშუალო, როდესაც დამნაშავე ახორციელებს სისხლისსამართლებრივ ქმედებას თვითონ, და შუალობითი, როდესაც ქმედება ხორციელდება სხვა პირის მეშვეობით. რამდენიმე პირის მიერ სისხლისსამართლებრივად დასჯადი ქმედების ერთობლივად ჩადენა განიხილება როგორც თანაამსრულებლობა.

წამქეზებლად ჩაითვლება ის, ვინც მეორე პირს დაიყოლიებს განზრახი მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენაში.

მიუხედავად იმისა, რომ სისხლის სამართლის კოდექსის ზოგად ნაწილში ტერმინის - „დანაშაულის ორგანიზატორი” საკანონმდებლო დეფინიცია არ მოიპოვება, იგი გამოიყენება განსაკუთრებული ნაწილის რამდენიმე ნორმაში. ასე მაგალითად, სისხლის სამართლის კოდექსის 81-ე პარაგრაფი ადგენს იმ ორგანიზატორისა და წამქეზებლის პასუხისმგებლობას, რომლებიც განზრახ ხელს უწყობდნენ დეზორგანიზებული მოქმედებების შედეგად ფოსტისა და სხვა კავშირგაბმულობის საშუალებების მწყობრიდან გამოყვანას.

დამხმარის სახით, დაისჯება ის, ვინც განზრახ ეხმარებოდა მეორე პირს განზრახ მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენაში.

თანამონაწილეების დასჯადობის საკითხის გადაწყვეტისას მოქმედებს პრინციპი, რომლის თანახმად, ყველა მონაწილე, მიუხედავად სხვისი ბრალეულობისა, ისჯება თავისი ბრალის შესაბამისად.

გერმანიის სისხლის სამართალში გაბატონებული თეორიის სახით განიხილება თეორია ლიმიტირებული აქცესორული თანამონაწილეობისა. აქცესორული თანამონაწილეობა აუცილებელია განიხილოს როგორც წამქეზებლისა და დამხმარის დამოკიდებულება იმ პირისადმი, რომელიც სჩადის მთავარ ქმედებას. თუკი მთავარი ქმედება არ არსებობს ან იგი არ წარმოადგენს მართლსაწინააღმდეგოს, არ არის არც თანამონაწილეობა.

აქცესორული თეორიიდან გამომდინარეობს შემდეგი პრაქტიკული გადაწყვეტილებები:

ა) მთავარი ქმედება არ დაწყებულა - შესაძლებელია მხოლოდ წამქეზებლობის მცდელობა, დახმარება კი დასჯადი არაა;

ბ) მთავარი ქმედება არ დამთავრებულა - შესაძლებელია წამქეზებლობისა და დახმარების დასჯადობა;

გ) მთავარი ქმედება ჩადენილია - თანამონაწილეობა შესაძლებელია, მაგრამ წარმოუდგენელია წამქეზებლობა ქმედების დამთავრების შემდეგ, ხოლო დახმარება შეიძლება გადავიდეს დანაშაულის დაფარვაში.

დანაშაულის დაფარვისათვის პასუხისმგებლობის საკითხები რეგლამენტირებულია სისხლის სამართლის კოდექსის განსაკუთრებულ ნაწილში. განასხვავებენ დამნაშავის დაფარვასა და დანაშაულებრივი გზით მოპოვებული ქონების დაფარვას.

გარემოებები, რომლებიც გამორიცხავს ქმედების მართლწინააღმდეგობას

ქმედების მართლწინააღმდეგობის გამომრიცხავ გარემოებათა ჩამონათვალი საკმაოდ ფართოა. იგი მოცემულია არა მარტო გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსში, არამედ სხვა სისხლისსამართლებრივ ნორმატიულ აქტებში. ასე მაგალითად, გფრ-ს ძირითადი კანონის მე-20 მუხლი გერმანიის ყველა მოქალაქეს აძლევს უფლებას წინააღმდეგობა გაუწიოს პირს რომელიც, ცდილობს შეარყიოს გფრ-ს დემოკრატიული და სოციალური წყობა. გფრ-ის სისხლის სამართლის კოდექსის 229-ე პარაგრაფით რეგლამენტირებულია საკითხი გაფართოებული თავდაცვის, ხოლო 904-ე პარაგრაფით - სამოქალაქო-სამართლებრივი უკიდურესი აუცილებლობის საკითხი.

გფრ-ს ზოგად ნაწილში ქმედების მართლწინააღმდეგობის გამომრიცხავ გარემოებებად დასახელებულია აუცილებელი მოგერიება და უკიდურესი აუცილებლობა. კოდექსის 32-ე პარაგრაფის თანახმად, აუცილებელი მოგერიება არის მართლსაწინააღმდეგო თავდასხმის მოსაგერიებლად თავდაცვა, როგორც საკუთარი თავის, ისე სხვა პირთა დაცვის მიზნით. მაშასადამე, კანონმდებელი არ გამოყოფს მოთხოვნებს, რომლებიც წაეყენება მართლზომიერ თავდაცვას, არამედ ასახელებს მხოლოდ იმ ნიშნებს, რომლებიც თავდასხმას შეეხება (თავდასხმის არსებობა, მართლწინააღმდეგობა, მიმართული მომგერიებლის ან სხვა პირის მიმართ).

ამასთან, სისხლის სამართლის კანონში განმტკიცებული არ არის აუცილებელი მოგერიების ფარგლების გადამეტების ნიშნები; მხოლოდ მითითებულია, რომ პირი, რომელიც ამეტებს ამ ფარგლებს, დაბნეულობის ან შიშის გამო, არ დაისჯება (გფრ-ის ს.ს.კ. §33).

გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსში გათვალისწინებულია, უკიდურესი აუცილებლობის ორი სახე:

1. მართლზომიერი უკიდურესი აუცილებლობა;

2. უკიდურესი აუცილებლობა, რომელიც გამორიცხავს ან ამსუბუქებს ბრალს (§32).

პირველი ტიპი ემყარება შემდეგ პირობებს:

ა) სისხლის სამართლის კანონით დაცული სამართლებრივი სიკეთისათვის საფრთხის არსებობას (სიცოცხლე, ჯანმრთელობა, თავისუფლება, პატივი, ღირსება, საკუთრება);

ბ) სხვა საშუალებებით საფრთხის აცილების შეუძლებლობას;

გ) დაცული ინტერესი მნიშვნელოვნად აღემატება დარღვეულს;

დ) ქმედება წარმოადგენს თანაზომიერ საშუალებას საფრთხის თავიდან ასაცილებლად.

უკიდურესი აუცილებლობის მეორე ტიპი გულისხმობს:

ა) სიცოცხლის, ჯანმრთელობის ან თავისუფლებისათვის საფრთხის არსებობას;

ბ) საკუთარი თავის, ნათესავების ან ახლობლებისათვის საფრთხის აცილების აუცილებლობას;

გ) უკიდურესი აუცილებლობის მართლწინააღმდეგობას.

დაზარალებულის თანხმობა მისთვის სხეულის დაზიანების მიყენებაზე (მაგალითად, სპორტულ შეჯიბრებაში) ასევე წარმოადგენს ქმედების მართლწინააღმდეგობის გამომრიცხავ გარემოებას, თუკი, ამასთან, საყოველთაოდ მიღებული მორალური ნორმები არ იყო დარღვეული (§226ა).

5. სასჯელი

გერმანიის სისხლის სამართალში არ არსებობს სასჯელის საკანონმდებლო დეფინიცია, ასევე არ არის განსაზღვრული მისი მიზნები. აღნიშნული საკითხები განიხილება სისხლისსამართლებრივი დოქტრინის მიერ. ასე მაგალითად, დასავლეთ გერმანიის მეცნიერთა აზრით: ,,სასჯელი წარმოადგენს კომპლექსურ ცნებას. იგი შეიძლება მივიჩნიოთ, დანაშაულის ჩადენის შედეგად დარღვეული მართლწესრიგის აღდგენის სიმბოლოდ. ამის შესაბამისად, სასჯელი, ეს არის დანაშაულის გამოსყიდვა, სამაგიეროს მიზღვევა დამნაშავისათვის. საკონსტიტუციო სასამართლო ლაპარაკობს „ანგარიშსწორებაზე კანონის დარღვევის გამო”. მაგრამ სასჯელის მეშვეობით შეიძლება რაციონალური მიზნების მიღწევაც: ა) დამნაშავისათვის შიშის შთაგონების გზით (ნეგატიური სპეციალური პრევენცია), ბ) დამნაშავის რესოციალიზაცია მისი აღზრდის გზით (პოზიტიური პრევენცია) და გ) მესამე პირისათვის შიშის შთაგონების გზით (ზოგადი პრევენცია) სისხლის სამართლის კოდექსი სასჯელს, გამოსწორებისა და უშიშროების ღონისძიებებს განიხილავს როგორც დანაშაულებრივ ქმედებათა სამართლებრივ შედეგებს. სასჯელის საკითხი რეგლამენტირებულია არა მარტო კოდექსით, არამედ სხვა კანონებითაც.

გფრ-ს 1949 წლის ძირითადი კანონით გაუქმებულ იქნა სიკვდილით დასჯა. ამგვარ გადაწყვეტილებას, რა თქმა უნდა, წინ უძღოდა მოცემული პრობლემის ხანგრძლივი განხილვა. გამოითქვა აზრი ამგვარი გადაწყვეტილების არადროულობისა. თუმცა გაიმარჯვეს სიკვდილით დასჯის მოწინააღმდეგეებმა, რომელთა დასკვნები მდგომარეობდა შემდეგში:

- მესამე რეიხი ბოროტად იყენებდა სიკვდილით დასჯას და ამიტომ იგი უნდა გაუქმდეს, რათა შეიცვალოს მოსახლეობის მართლშეგნება;

- სიკვდილით დასჯა არ არის საჭირო, რადგან გფრ-ს სასჯელთა სისტემაში არსებობს უვადო თავისუფლების აღკვეთა, რომელიც არანაკლებ რეპრესიულია;

- ადამიანის სიცოცხლე უმაღლესი ღირებულებისაა და ადამიანთა სასამართლოს არა აქვს მისი ხელყოფის უფლება;

- სიკვდილით დასჯა არაეფექტურია, ვინაიდან არ არის აღმოჩენილი თანაფარდობა მისი გამოყენების მოცულობასა და დანაშაულობის დონეს შორის.

გერმანიის სისხლის სამართლის მიხედვით, სისხლისსამართლებრივ სასჯელთა სახეები კლასიფიცირებულია ძირითად და დამატებით სასჯელებად.

ძირითად სასჯელებს მიეკუთვნება:

1) თავისუფლების აღკვეთა (Freiheitsstrafe) განსაზღვრული ვადით (1 თვიდან 15 წლამდე) ან უვადო თავისუფლების აღკვეთა. გერმანიაში, უვადო თავისუფლების აღკვეთის გამოყენების პრაქტიკასთან დაკავშირებით, აუცილებელია აღინიშნოს, რომ 1977 წელს ფედერალურმა საკონსტიტუციო სასამართლომ, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპებზე დაყრდნობით, დაადგინა უვადო თავისუფლების აღკვეთის ნაწილის შეცვლის შესაძლებლობა პირობითი მსჯავრდებით, რამდენადაც რესოციალიზაცია, როგორც სასჯელის მიზანი, გულისხმობს, რომ უვადო თავისუფლებააღკვეთილსაც შეიძლება ჰქონდეს თავისუფლების მოპოვების შანსი.

არასრულწლოვანთა მიმართ თავისუფლების აღკვეთა (მაქსიმალური ვადა 10 წელი) გამოიყენება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა აღმზრდელობითი ხასიათის ღონისძიებები აღმოჩნდება არასაკმარისი ან როცა მოზარდმა ჩაიდინა მძიმე დანაშაული.

პატიმრობაში ყოფნა (2 კვირიდან 6 თვემდე), სამხედრო დანაშაულის შესახებ კანონის შესაბამისად, ენიშნებათ ვადიან სამხედრო მოსამსახურეებს;

2) ჯარიმა (ელდსტრაფე) დგინდება ფულადი ან ქონებრივი ჯარიმის ფორმით.

ფულადი ჯარიმა ინიშნება დღიური განაკვეთით (5-დან 360-მდე). დღიური განაკვეთის ოდენობა განისაზღვრება პირის მატერიალური მდგომარეობის გათვალისწინებით. ამასთან, სასამართლო გამომდინარეობს პირის იმ წმინდა შემოსავლიდან, რომელიც მას აქვს და შეეძლო ჰქონოდა საშუალოდ დღეში. დღიური განაკვეთის ოდენობა შეიძლება შეადგენდეს 2-დან 10.000 გერმანულ მარკას.

ქონებრივი ჯარიმა წარმოადგენს განსაზღვრულ თანხას, რომელიც პირმა უნდა გადაიხადოს სასამართლოს განაჩენის შესაბამისად და რომელიც, როგორც წესი, არ უნდა აღემატებოდეს დამნაშავის ქონების საერთო ოდენობას.

გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსი უშვებს ერთდროულად ორი ძირითადი სასჯელის გამოყენების შესაძლებლობას. ასე მაგალითად, 41-ე პარაგრაფის თანახმად, თუკი პირი დანაშაულის ჩადენის შედეგად გამდიდრდა ან ცდილობდა გამდიდრებას, მაშინ, თავისუფლების აღკვეთასთან ერთად მას შეიძლება დაენიშნოს ფულადი ჯარიმა. ამასთან, მხედველობაში მიიღება სამართალდამრღვევის პიროვნება და მისი მატერიალური მდგომარეობა. სასამართლოს უფლება აქვს მსჯავრდებულს შესაძლებლობა მისცეს გადაიხადოს ჯარიმა ნაწილ-ნაწილ. გადაუხდელი ფულადი ჯარიმის ნაცვლად ინიშნება თავისუფლების აღკვეთა. ამასთან, ერთ დღიურ განაკვეთს შეესაბამება თავისუფლების აღკვეთის ერთი დღე.

ქონებრივი ჯარიმა შეიძლება დანიშნულ იქნას უვადო თავისუფლების აღკვეთასთან ან არა ნაკლებ 2 წლის ვადით თავისუფლების აღკვეთასთან ერთად.

დამატებით სასჯელებს მიეკუთვნება:

1. სატრანსპორტო საშუალების მართვის აკრძალვა (§44),

2. დანაშაულებრივი გზით მიღებული გამორჩენის კონფისკაცია (§43), ასევე დანაშაულის იარაღისა და საშუალების კონფისკაცია (§295) და ქონებრივი ჯარიმა (ზოგიერთ შემთხვევაში).

გარდა ზემოჩამოთვლილი სასჯელებისა, სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს მთელ რიგ ნეგატიურ შედეგებს, მიმართულს იმ დამნაშავეთა სამართლებრივი სტატუსის შეზღუდვისაკენ, რომლებიც მსჯავრდებული არიან თავისუფლების აღკვეთით არა ნაკლებ 1 წლის ვადით. ასეთ დამატებით სასჯელად, 45-ე პარაგრაფის თანახმად, ითვლება პირისათვის 5 წლის ვადით განსაზღვრული თანამდებობის დაკავების უფლების, ასევე არჩევის უფლების, უფლება თვითონ იყოს არჩეული და ხმის უფლების ჩამორთმევა.

უფლების დაკარგვის ვადა გამოითვლება თავისუფლების აღკვეთის მოხდის, ხანდაზმულობის ვადის გასვლის ან სასჯელისაგან გათავისუფლების დღიდან. თუკი, თავისუფლების აღკვეთასთან ერთად, დანიშნული იყო გამოსწორებისა და უშიშროების ღონისძიებები, დაკავშირებული თავისუფლების აღკვეთასთან, მაშინ ვადა გამოითვლება ამ ღონისძიებათა შესრულების დამთავრების დღიდან. სასამართლოს შეუძლია დაკარგული უფლების აღდგენა ამ ვადის გასვლამდე, თუკი, ფაქტიურად, ვადის ნახევარი გავიდა ან სავარაუდოა, რომ მომავალში მსჯავრდებული განზრახ დანაშაულს არ ჩაიდენს.

სასჯელის დანიშვნის საკითხები (Strafzumessung) დეტალურად არის რეგლამენტირებული გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსში. 46-ე პარაგრაფის თანახმად, სასჯელის დანიშვნის საფუძველს წარმოადგენს სამართალდამრღვევის ბრალი. სასჯელის დანიშვნისას მხედველობაში მიიღება შემდეგი გარემოებები:

- სამართალდამრღვევის მოტივი და მიზანი;

- შეხედულებები, გამოხატული ქმედებებში და ნება, გამოყენებული ქმედების ჩასადენად;

- მოვალეობის დარღვევის ზომა;

- შესრულების სახე და ქმედების დანაშაულებრივი შედეგები;

- სამართალდამრღვევის წარსული ცხოვრება, მისი პირადი თვისებები;

- სამართალდამრღვევის ქცევა ქმედების ჩადენის შემდეგ (სწრაფვა ზიანის გამოსწორებისა და დაზარალებულთან შეთანხმების მიღწევისთვის).

ჰუმანურობის პრინციპიდან გამომდინარე, გათვალისწინებულია ის ზეგავლენა, რომელიც აუცილებლად თან სდევს სასჯელს, სამართალდამრღვევის შემდგომი ცხოვრება საზოგადოებაში, ამიტომ სასამართლოს, მე-60 პარაგრაფის საფუძველზე, შეუძლია უარი თქვას სასჯელზე, თუკი სამართალდამრღვევისათვის ქმედების შედეგი თვითონ იმდენად მძიმეა რომ შეფარდებული სასჯელი ნამდვილად ვერ მიაღწევს მიზანს. დანაშაულებრივი ქმედებით გამოწვეული ზიანის მთლიანად ან ნაწილობრივ ანაზღაურების შემთხვევაში, სასამართლოს, იხელმძღვანელებს რა 46-ე პარაგრაფით, შეუძლია შეამსუბუქოს სასჯელი ან უარი თქვას მასზე. თუმცა ეს ნორმა არ გამოიყენება მაშინ, როდესაც ჩადენილია ისეთი ქმედება, რომლისთვისაც დაწესებულია თავისუფლების აღკვეთა 1 წელზე მეტი ვადით.

სასამართლოს, ამასთანავე, უფლება აქვს პირობით გადადოს სასჯელის აღსრულება, როდესაც საუბარია თავისუფლების აღკვეთაზე ვადით 1 წლამდე (გამონაკლის შემთხვევაში - 2 წლამდე). ამის საფუძველი შეიძლება იყოს სასამართლოს რწმენა, რომ მსჯავრდებული, გაითვალისწინებს რა განაჩენს, მომავალში დანაშაულს აღარ ჩაიდენს. განაჩენის აღსრულების გადადების შესახებ გადაწყვეტილების გამოტანისას გასათვალისწინებელია მსჯავრდებულის პიროვნება, მისი წარსული ცხოვრება, მართლსაწინააღმდეგო ქმედების გარემოებები და ასევე, მისი საქციელი ქმედების ჩადენის შემდეგ. სასჯელის აღსრულება შეიძლება გადაიდოს 2-დან 5 წლამდე. გამოსაცდელი ვადის განმავლობაში მსჯავრდებული (სასამართლოს გადაწყვეტილებით) ვალდებულია:

- შეძლებისდაგვარად აანაზღაუროს ზიანი;

- გადაიხადოს განსაზღვრული თანხა საზოგადოებრივი დაწესებულების ან ხაზინის სასარგებლოდ;

- შეასრულოს საზოგადოებრივად სასარგებლო სამუშაოები.

საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე, სასამართლოს შეუძლია დაავალდებულოს მსჯავრდებული:

1. მიჰყვეს იმ განკარგულებებს, რომლებიც მის ადგილსამყოფელს, განათლებას, სამუშაოს ან თავისუფალ დროს შეეხება;

2. გამოცხადდეს განსაზღვრულ დროს სასამართლოში ან სხვა დაწესებულებაში;

3. არ იქონიოს ურთიერთობა პირებთან, რომელთაც შეუძლიათ მისცენ მას საბაბი ან სტიმული ახალი დანაშაულის ჩასადენად; არ მისცეს მათ დავალებები და არ დამალოს ისინი თავისთან;

4. არ ფლობდეს, არ ინახავდეს თავისთან ან არ მისცეს სხვას შესანახად ისეთი საგნები, რომლებიც შეიძლება ახალი დანაშაულის ჩადენის საბაბი ან სტიმული გახდეს.

მსჯავრდებული ასევე შესაძლებელია დაექვემდებაროს იძულებით მკურნალობას ან სამედიცინო კურსის გავლას, რათა ხელი შეეშალოს მის მიერ აკრძალული პრეპარატების გამოყენებას (ალკოჰოლური სასმელები, ნარკოტიკული ნივთიერებები). თუკი მსჯავრდებული თავის მომავალ საქციელთან დაკავშირებით იძლევა პირობას და არსებობს ამ დანაპირების შესრულების ყველა საფუძველი, მაშინ სასამართლოს, როგორც წესი, შეუძლია უარი თქვას ამ ღონისძიების გამოყენებაზე.

გამოსაცდელი ვადის პერიოდში სასამართლო, 56-ე პარაგრაფის შესაბამისად, 27 წლის ასაკს მიუღწეველ მსჯავრდებულს უნიშნავს სპეციალურ დამხმარეს (თანაშემწეს), რომელიც ეხმარება მსჯავრდებულს სასამართლოს მითითების შესრულებაში, ასევე სწორედ ის აცნობებს სასამართლოს მსჯავრდებულის ცხოვრების წესსა და მის მიერ დადგენილი რეჟიმის დარღვევის ფაქტებს.

თუკი გამოსაცდელი ვადის პერიოდში მსჯავრდებული არღვევს სასჯელის აღსრულების გადადების პირობას ან ჩაიდენს ახალ მართლსაწინააღმდეგო ქმედებას, სასამართლო ცვლის მას სასჯელით. ხოლო, თუკი მსჯავრდებული კეთილსინდისიერად ასრულებს თავის მოვალეობას, იგი თავისუფლდება სასჯელისაგან გამოსაცდელი ვადის გასვლის შემდეგ.

გამოსწორებისა და უსაფრთხოების ღონისძიებები (Massnahmen), სასჯელის მსგავსად, წარმოადგენს ქმედებათა არახელსაყრელ შედეგებს. ასეთ ღონისძიებებს მიეკუთვნება:

- ღონისძიებები, დაკავშირებული თავისუფლების აღკვეთასთან (ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში მოთავსება, ალკოჰოლიკებისა და ნარკომანების სამედიცინო დაწესებულებაში მოთავსება, პრევენციული დაპატიმრება).

გამოსწორებისა და უსაფრთხოების ღონისძიებები, მოქმედი სასჯელის სისტემის პარალელურად, მიმართულია, უპირველეს ყოვლისა, სპეციალური პრევენციის განხორციელებისაკენ. ამასთან, პრევენციული ღონისძიებები ტარდება როგორც მსჯავრდებულ პირთა, ასევე შეურაცხ ან შეზღუდული შერაცხადობის მქონე პირთა მიმართ, რომლებიც იმყოფებიან „საშიშ მდგომარეობაში”. უკანასკნელ შემთხვევაში სასამართლოს, სისხლის სამართლის კოდექსის 71-ე პარაგრაფის შესაბამისად, უფლება აქვს გასცეს ბრძანება პირის მიმართ გამოსწორებისა და უსაფრთხოების ღონისძიებების გამოსაყენებლად, თუკი სასამართლო პროცესი მისი შეურაცხაობის ან არაქმედუნარიანობის გამო არ შეიძლება შედგეს. თუმცა ეს ღონისძიებები არ დაინიშნება იმ შემთხვევაში, თუ ისინი არ შეესაბამება იმ ქმედებას, რომელიც პირმა ჩაიდინა ან შეეძლო ჩაედინა, ასევე, თუ იგი არ შეესაბამება ამ ქმედების საშიშროების ხარისხს.

ზემოაღნიშნული ღონისძიების შესრულების თანამიმდევრობა განისაზღვრება სასამართლოს მიერ. ამასთან, გამოსწორებისა და უსაფრთხოების ღონისძიებები შეიძლება წინ უძღოდეს სასჯელს ან განხორციელდეს მის შემდეგ. ამას გარდა, შესაძლებელია ამ ღონისძიებათა პირობით გადადება, თუკი რაღაც განსაკუთრებული გარემოებები იძლევა ვარაუდის საფუძველს იმისა, რომ იმ ღონისძიებათა მიზანი ასეთი გზით უფრო ეფექტურად მიიღწევა.

მოკლედ დავახასიათოდ გამოსწორებისა და უსაფრთხოების ღონისძიებები:

ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში მოთავსება ხორციელდება მაშინ, როცა პირმა ჩაიდინა მართლსაწინააღმდეგო ქმედება შეურაცხ ან შეზღუდული შერაცხადობის მდგომარეობაში და თუ იგი, თავისი ფსიქიკური მდგომარეობის გამო, არის საზოგადოებრივად საშიში. ივარაუდება, რომ პირს ამგვარ მდგომარეობაში შეუძლია ჩაიდინოს მართლსაწინააღმდეგო ქმედება და ამის შესაბამისად, იგი საზოგადოებისაგან ადრევე უნდა იქნას იზოლირებული.

ალკოჰოლიკებისა და ნარკომანების სამედიცინო დაწესებულებაში მოთავსება (2 წლის ვადით) გამოიყენება იმ პირთა მიმართ, რომლებიც ბოროტად იყენებენ სპირტიან სასმელებს ან ნარკოტიკულ ნივთიერებებს და რომლებმაც მართლსაწინააღმდეგო ქმედება მთვრალ მდგომარეობაში ჩაიდინეს. მოცემულ შემთხვევაში სასამართლო ასევე ითვალისწინებს პირის შემდგომში საზოგადოებრივად საშიში ქმედების ჩადენის მიდრეკილებას.

პრევენციული დაპატიმრება გამოიყენება პირის მიმართ, რომელიც მსჯავრდებულია განზრახ ქმედებისათვის თავისუფლების აღკვეთის სახით არანაკლებ ორი წლის ვადით, თუკი:

1. პირი უკვე ორჯერ იყო მსჯავრდებული განზრახ დანაშაულისათვის და თითოეულ შემთხვევაში მოიხადა სასჯელი თავისუფლების აღკვეთის სახით არანაკლებ ერთი წლის ვადით.

2. პირმა მოიხადა სასჯელი თავისუფლების აღკვეთის სახით არანაკლებ 2 წლის ვადით ან მის მიმართ გამოყენებული იყო გამოსწორებისა და უსაფრთხოების ღონისძიება.

3. პირი პოტენციურად საშიშია საზოგადოებისათვის (რამდენადაც მას აქვს მიდრეკილება ისეთი დანაშაულის ჩადენისადმი, რომელიც, როგორც წესი, იწვევს მსხვერპლის სულიერ ტრამვას, მძიმე ფიზიკურ ზიანს ან სამეურნეო ზარალს. თუკი პირმა ჩაიდინა სამი განზრახი დანაშაული, რისთვისაც მას მიესაჯა თავისუფლების აღკვეთა არანაკლებ 1 წლის ვადით და თუ ერთი ან რამდენიმე ქმედება ისჯებოდა თავისუფლების აღკვეთით არანაკლებ 3 წლის ვადით, სასამართლოს, სასჯელთან ერთად, შეუძლია დანიშნოს პრევენციული პატიმრობა. წინა დანაშაული მხედველობაში არ მიიღება, თუკი ამ და შემდგომ ქმედებას შორის შუალედი 5 წელზე მეტია.

პრევენციული პატიმრობის მაქსიმალური ვადა, 67-ე პარაგრაფის შესაბამისად, 10 წელია. ამ ვადის გასვლის შემდეგ პირი თავისუფლდება და მასზე წესდება ზედამხედველობა.

ზედამხედველობა გამოიყენება იმ პირის მიმართ, რომელიც ჩადენილი დანაშაულისათვის ექვემდებარება სასჯელს თავისუფლების აღკვეთის სახით არა ნაკლებ 6 თვის ვადით. როგორც წესი, ზედამხედველობა წესდება იმ პირებზე, რომლებიც დამნაშავეებად აღიარებული არიან ყაჩაღობის, გამოძალვის, დანაშაულებრივი გზით მოპოვებული ქონების დამალვის, ფულის გათეთრებისა და სექსუალური დანაშაულების ჩადენის გამო.

სისხლის სამართლის კოდექსის 68-ე ა პარაგრაფის თანახმად, საზედამხედველო ორგანო, სასამართლოსა და თანაშემწის დახმარებით, კონტროლს უწევს მსჯავრდებულის საქციელსა და მის მიერ მითითებების შესრულებას, რომელთა ჩამონათვალი განსაზღვრულია 68-ე ბ პარაგრაფში და რომლის შესაბამისად, ზედამხედველობის ქვეშ მყოფი ვალდებულია გამოცხადდეს განსაზღვრულ დროს საზედამხედველო ორგანოში, აცნობოს მათ საცხოვრებელი ან სამუშაო ადგილის შეცვლის შესახებ, არ განახორციელოს ისეთი საქმიანობა, რომელმაც შეიძლება ახალი დანაშაულების ჩადენა გამოიწვიოს და სხვა.

ზედამხედველობა წესდება ვადით 2-დან 5 წლამდე. თუმცა სასამართლოს იგი შეუძლია ვადამდე შეცვალოს, თუ დარწმუნდება, რომ მსჯავრდებული დანაშაულს ზედამხედველობის გარეშე არ ჩაიდენს.

მძღოლის უფლების ჩამორთმევა, სისხლის სამართლის კოდექსის 69-ე პარაგრაფის საფუძველზე, ხორციელდება იმ პირის მიმართ, რომელმაც ჩაიდინა გადაცდომა სწორედ ავტოსატრანსპორტო საშუალების მართვისას. მოცემული პირი სასამართლოს მიერ ცნობილი იქნება ავტოსატრანსპორტო საშუალებების მართვისათვის უვარგისად იმის გამო, რომ მან:

- დაარღვია საგზაო მოძრაობის უსაფრთხოების წესები;

- მართავდა ავტოსატრანსპორტო საშუალებას ძლიერი ალკოჰოლური ზეგავლენის ქვეშ;

- უკანონოდ დატოვა საგზაო-სატრანსპორტო შემთხვევის ადგილი.

მძღოლის უფლება კარგავს ძალას და ავტომობილის მართვის მოწმობა პირს ჩამოერთმევა სასამართლოს განაჩენის კანონიერ ძალაში შესვლის მომენტიდან. მძღოლის უფლების ჩამორთმევის ვადაა 6 თვიდან 5 წლამდე. იმ შემთხვევაში, თუკი სასამართლო მიიჩნევს, რომ პირი საშიშია საზოგადოებისათვის, მას შეუძლია გამოიტანოს დადგენილება მძღოლის უფლების უვადოდ ჩამორთმევის შესახებ.

გარკვეული პროფესიული საქმიანობის დაკავების აკრძალვა ინიშნება იმ პირის მიმართ, რომელიც მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენისას ბოროტად იყენებს თავის პროფესიას ან ხელობას. ამგვარი სახის აკრძალვა წესდება ვადით 1-დან 5 წლამდე. ამასთან, თუკი პირი პოტენციურად საშიშია გარკვეული პროფესიული საქმიანობის დაკავების უფლების აკრძალვა შეიძლება დაწესდეს უვადოდ.

სასამართლოს დადგენილებაში მითითებული გამოსწორებისა და უშიშროების ღონისძიებების შეუსრულებლობა გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსის მიერ განიხილება როგორც დანაშაულებრივი ქმედება. მაგალითად, მსჯავრდებულის მიერ ზედამხედველობის წესის (§145ა) ან პროფესიული საქმიანობის დაკავების უფლების აკრძალვის დარღვევა (§145გ) ისჯება თავისუფლების აღკვეთით 1 წლის ვადით ან ფულადი ჯარიმით.

გერმანიის სისხლის სამართლის განსაკუთრებული ნაწილის მოკლე დახასიათება

გერმანიის სისხლის სამართლის განსაკუთრებული ნაწილი შედგება გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსის განსაკუთრებული ნაწილისაგან (1987 წ. რედაქციით), სისხლისსამართლებრივი კანონებისაგან, რომლებიც განსაზღვრავს იმ ქმედების დანაშაულებრიობას, რომელიც სისხლის სამართლის კოდექსში არ არის მოცემული, ასევე კანონებისგან, რომლებიც შეიცავს სხვა სისხლისსამართლებრივ ნორმებს.

სისხლის სამართლის კოდექსის განსაკუთრებული ნაწილი შეიცავს ნორმებს, რომლებიც დანაშაულებრივი ხელყოფის გვარეობითი ობიექტის მიხედვით დაჯგუფებულია 29 კარად.

კარი 1. ქვეყნის ღალატი, სახელმწიფო ღალატი და დემოკრატიულ-სამართლებრივი სახელმწიფოსათვის საფრთხის შექმნა.

კარი 2. ქვეყნის ღალატი და საგარეო უშიშროებისათვის საფრთხის შექმნა.

კარი 3. დანაშაულებრივი ქმედებები უცხო სახელმწიფოების წინააღმდეგ.

კარი 4. დანაშაულებრივი ქმედებები კონსტიტუციური ორგანოების წინააღმდეგ, ასევე, დაკავშირებული არჩევნებსა და კენჭისყრასთან.

კარი 5. დანაშაულებრივი ქმედებები, მიმართული ქვეყნის თავდაცვისუნარიანობის წინააღმდეგ.

კარი 6. სახელმწიფო ხელისუფლებისათვის წინააღმდეგობის გაწევა.

კარი 7. დანაშაულებრივი ქმედებები საზოგადოებრივი წესრიგის წინააღმდეგ.

კარი 8. ყალბი ფულადი ნიშნებისა და ფასიანი ქაღალდების დამზადება.

კარი 9. ცრუ ჩვენებები, მიცემული ფიცის გარეშე და ცრუ ფიცი.

კარი 10. ცრუ ეჭვი.

კარი 11. დანაშაულებრივი ქმედებები, რომლებიც შეეხება რელიგიასა და მსოფლმხედველობას.

კარი 12. დანაშაულებრივი ქმედებები მოქალაქეობრივი მდგომარეობის, ქორწინებისა და ოჯახის წინააღმდეგ.

კარი 13. დანაშაულებრივი ქმედებები სქესობრივი თავისუფლების წინააღმდეგ.

კარი 14. შეურაცხყოფა.

კარი 15. პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობისა და საიდუმლოების დარღვევა.

კარი 16. დანაშაულებრივი ქმედებები სიცოცხლის წინააღმდეგ.

კარი 17. სხეულის დაზიანებები.

კარი 18. დანაშაულებრივი ქმედებები პირადი თავისუფლების წინააღმდეგ.

კარი 19. ქურდობა და ქონების მითვისება.

კარი 20. ყაჩაღობა და გამოძალვა.

კარი 21. დამნაშავისა და დანაშაულებრივი გზით მოპოვებული ქონების დაფარვა.

კარი 22. თაღლითობა და ნდობის ბოროტად გამოყენება.

კარი 23. ყალბი დოკუმენტების დამზადება.

კარი 24. დანაშაულებრივი ქმედება, დაკავშირებული საკონკურსო წარმოებასთან.

კარი 25. ანგარებითი დანაშაულები.

კარი 26. ქონების დაზიანება.

კარი 27. საყოველთაოდ საშიში დანაშაულები.

კარი 28. დანაშაულები გარემოს დაცვის წინააღმდეგ.

კარი 29. თანამდებობრივი დანაშაულები.

ქმედების დანაშაულებრიობისა და დასჯადობის განმსაზღვრელ სისხლის სამართლის კანონებს, რომლებსაც არ შეიცავს სისხლის სამართლის კოდექსი, მიეკუთვნება კანონი „წესრიგის დარღვევის შესახებ” (1975 წლის რედაქციით), კანონი „ახალგაზრდობის საქმეებზე მართლმსაჯულების განხორციელების შესახებ” (1974 წ. რედაქციით) და სხვა.

სისხლისსამართლებრივი ნორმების შემცველ საკანონმდებლო აქტებს წარმოადგენს, მაგალითად, კანონი „ახალგაზრდობისათვის საშიში ბეჭდვითი მასალების გავრცელების შესახებ” და სხვა.

გავაანალიზოთ ზოგიერთი ის დანაშაული, რომელიც განსაზღვრული სპეციფიკურობით ხასიათდება:

დანაშაულებრივი ქმედებები, რომლებიც საფრთხეს უქმნის დემოკრატიულ-სამართლებრივ სახელმწიფოს.

მოცემულ დანაშაულთა ჯგუფში შედის პოლიტიკურ პარტიათა და გაერთიანებათა წარმომადგენლების მიერ ჩადენილი ისეთი ქმედებები, რომლებიც ანტიკონსტიტუციურია, და ზოგიერთი სხვა დანაშაულიც (მაგალითად, ანტიკონსტიტუციური საბოტაჯი, ფედერალური პრეზიდენტის შეურაცხყოფა).

გფრ-ს ძირითადი კანონის 21-ე პარაგრაფის შესაბამისად, პარტიები ხელს უწყობენ ხალხის პოლიტიკური ნების ფორმირებას. ისინი შეიძლება თავისუფლად წარმოიქმნენ და არსებობდნენ. მათი შინაგანი ორგანიზაცია უნდა შეესაბამებოდეს დემოკრატიულ პრინციპებს. ის პარტიები, რომლებიც თავიანთი მიზნებით ან მომხრეთა საქციელით ცდილობენ დააზიანონ თავისუფალი დემოკრატიული წყობის საფუძვლები ან საფრთხის ქვეშ დააყენონ გფრ-ს არსებობა, ანტიკონსტიტუციურია. არაკონსტიტუციურობის საკითხს წყვეტს ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლო. მოცემული კონსტიტუციურ-სამართლებრივი დებულება მიმართულია, უპირველეს ყოვლისა, ნეოფაშისტური და სხვაგვარი ექსტრემისტული ორგანიზაციების წინააღმდეგ.

სისხლის სამართლის კოდექსის 84-ე პარაგრაფის თანახმად, ის, ვინც არის ორგანიზატორი ან წამქეზებელი და მხარს უჭერს ორგანიზაციულ ერთობას:

1. იმ პარტიებისა, რომლებიც საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ არაკონსტიტუციურადაა გამოცხადებული, ან

2. პარტიებს, რომელთა მიმართ ფედერალურმა საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ ისინი წარმოადგენენ აკრძალული პარტიის მსგავს ორგანიზაციებს - ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 3-დან 5 წლამდე. მცდელობაც დასჯადია.

თუკი პირი მონაწილეობას ღებულობს ანტიკონსტიტუციური პარტიის საქმიანობაში მისი წევრობის სახით ან მხარს უჭერს ამ პარტიის ორგანიზაციულ ერთიანობას, დაისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 5 წლამდე ან ფულადი ჯარიმით. თუმცა სასამართლოს შეუძლია შეამსუბუქოს სასჯელი ან საერთოდ უარი თქვას მასზე, იმ შემთხვევაში, თუ პირის ბრალი უმნიშვნელოა ან იგი ნებაყოფლობით და დაჯინებით ცდილობდა აღეკვეთა პარტიის არსებობა და მისი საქმიანობა.

პარტიების შესახებ კანონის 33-ე მუხლი კრძალავს ისეთი ორგანიზაციის შექმნას, რომელიც აგრძელებს იმ პარტიათა ანტიკონსტიტუციური მიზნების განხორციელებას, რომლებიც აკრძალულია ძირითადი კანონითა და ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ.

სისხლის სამართლის კოდექსის 85-ე პარაგრაფის თანახმად:

პირი, რომელიც ორგანიზატორი ან წამქეზებელია და ხელს უწყობს ორგანიზაციულ ერთობას -

1. პარტიებისა და გაერთიანებისა, რომელთა მიმართ სასამართლო პროცესზე, პარტიების შესახებ კანონის 33-ე მუხლით გადაჭრით დადგინდა, რომ ისინი წარმოადგენენ აკრძალული პარტიის მსგავს ორგანიზაციას ან

2. გაერთიანებას, რომელიც ნამდვილად აკრძალულია, რამეთუ მისი საქმიანობა მიმართულია კონსტიტუციური წყობისა ან ხალხთა შორის ურთიერთგაგების წინააღმდეგ - ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 5 წლამდე ან ფულადი ჯარიმით. მცდელობა დასჯადია.

პროპაგანდისტული მასალის გავრცელება, რომელიც თავისი შინაარსით მიმართულია ყოფილი ნაციონალურ-სოციალისტური ორგანიზაციის მიზნების გაგრძელებისაკენ, სისხლის სამართლის კოდექსის 86-ე პარაგრაფის შესაბამისად, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 3 წლამდე ან ფულადი ჯარიმით. პროპაგანდისტული მასალის ქვეშ მოცემულ შემთხვევაში იგულისხმება ისეთი წერილობითი მასალები (გაზეთები, სააგიტაციო ფურცლები), რომლებიც შეიცავს თავისუფალი დემოკრატიულ-კონსტიტუციური წყობის გამონათქვამებს (მოსაზრებებს, მაგალითად, აგიტაცია ტოტალიტალური რეჟიმის აღდგენისათვის) და რომელიც მიმართულია ხალხთაშორის ურთიერთგაგების იდეის წინააღმდეგ. პროპაგანდისტულ მასალას არ განეკუთვნება ისეთი პროპაგანდისტული საშუალებები, რომლებიც გამოიყენება ისტორიის სწავლებისას, აგრეთვე სამეცნიერო და კვლევითი მიზნებისათვის.

ამას გარდა, სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას ექვემდებარება ის, ვინც

1. აღვივებს სიძულვილს მოსახლეობის გარკვეული ნაწილის მიმართ ან მოუწოდებს მათ წინააღმდეგ ძალადობისაკენ;

2. ლახავს მოსახლეობის გარკვეული ნაწილის ღირსებას, შეგნებულად უტეხს სახელს ან ცილს სწამებს მათ;

3. ავრცელებს ისეთ წერილობით მასალებს, რომლებიც მიმართულია მოსახლეობის გარკვეული ნაწილისადმი რასობრივი სიძულვილის გაღვივებისაკენ და რომელიც ხასიათდება ნაციონალური, რასობრივი, რელიგიური განსაკუთრებულობით ან სხვა ეროვნული ნიშნებით;

4. ხელმძღვანელობს რა ნაციონალურ-სოციალისტური იდეებით, საჯაროდ იწონებს, სადაოს ხდის ან სათანადოდ არ აფასებს ისეთი დანაშაულის სერიოზულობას, როგორიცაა, გენოციდი.

მოცემული დანაშაულები სისხლის სამართლის კოდექსის 130-ე პარაგრაფის თანახმად, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 5 წლამდე ან ფულადი ჯარიმით.

კანონმა „დემონსტრაციებისა და შეკრებების შესახებ” ყოველგვარი ნაციონალურ-სოციალისტური გამოვლინების აღკვეთისათვის აკრძალა უნიფორმის ან სხვა მსგავსი ტანსაცმლის საჯაროდ ტარება განსაზღვრული პოლიტიკური შეხედულებების გამოხატვის მიზნით. სისხლის სამართლის კოდექსის 86-ე პარაგრაფის თანახმად, არაკონსტიტუციური ორგანიზაციების ნიშნების, კერძოდ კი, ფორმის, ნიშნის, დროშისა და მისალმების ჟესტისა გამოყენება, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 3 წლამდე ან ფულადი ჯარიმით.

დანაშაულები სქესობრივი თვითგანსაზღვრის წინააღმდეგ

გერმანიის სისხლის სამართალში სქესობრივი თვითგანსაზღვრის სფეროში ჩადენილი ქმედების დანაშაულებრიობისა და დასჯადობის საკითხები დამუშავებულია დეტალურად. მიუხედავად ამისა, სისხლის სამართლის კოდექსის მოცემულმა კარმა არაერთხელ განიცადა რეფორმირება. ერთ-ერთ უკანასკნელ სიახლედ ითვლება 1994 წლის 31 მაისის კანონი, რომელიც გამორიცხავს პასუხისმგებლობას ჰომოსექსუალური ქმედებებისათვის და რომელმაც შეცვალა ნორმა გარყვნილი ქმედებებისათვის არასრულწლოვანთა პასუხისმგებლობის შესახებ.

გფრ-ს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-13 კარი შეიცავს სქესობრივი თვითგანსაზღვრის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებრივ ქმედებათა 18 შემადგენლობას, რომელიც შეიძლება დაიყოს რამდენიმე ჯგუფად.

პირველ ჯგუფში შედის სექსუალური ქმედებები, ჩადენილი სხვადასხვა კატეგორიის პირთა მიმართ, რომლებიც თავიანთი ასაკის, სამართლებრივი ან სოციალური სტატუსის გამო, საჭიროებენ სპეციალურ სისხლისსამართლებრივ დაცვას.

მაშასადამე, დასჯადია:

1. გარყვნილი ქმედებები მეურვეობის ქვეშ მყოფ პირთა მიმართ (ე.ი. 16 წლის ასაკს მიუღწეველ პირთა და იმ პირთა მიმართ, რომლებიც სპეციალურად არიან მინდობილი ვინმესთვის აღსაზრდელად, სასწავლად ან მზრუნველობისათვის. 18 წლის ასაკს მიუღწეველ პირთა მიმართ და იმ პირთა მიმართ, რომლებიც დამოკიდებული არიან ვინმეზე სამსახურეობრივად ან სამუშაოს მხრივ; იმ პირთა მიმართ, რომლებიც წარმოადგენენ ღვიძლ ან აყვანილ შვილებს და 18 წლის ასაკს არ არიან მიღწეული;

2. გარყვნილი ქმედებები ბავშვების მიმართ (ე.ი. 14 წლის ასაკს მიუღწეველ პირთა მიმართ);

3. სექსუალური ქმედებები პატიმრების, აგრეთვე იმ პირთა მიმართ, რომელთა წინააღმდეგ გამოყენებულია გამოსწორებისა და უსაფრთხოების ღონისძიებები;

4. სექსუალური ქმედებები იმ პირთა მიმართ, რომელთაც დაეკისრათ ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობა;

5. სექსუალური ქმედებები ავადმყოფების მიმართ;

ზემოაღნიშნული დანაშაულები ისჯება თავისუფლების აღკვეთით 5 წლის ვადით ან ფულადი ჯარიმით. მცდელობა დასჯადია.

კვალიფიციური შემადგენლობები ითვალისწინებს უფრო მკაცრ სასჯელს. ასე მაგალითად, ბავშვების მიმართ გარყვნილი ქმედება, როცა ადგილი ჰქონდა სქესობრივ კავშირს ბავშვებთან ან ბავშვის წამებას სქესობრივი ურთიერთობის დროს, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 10 წლამდე.

პრივილეგირებული შემადგენლობები (მაგალითად, გარყვნილი ქმედებები ბავშვის მიმართ, ჩადენილი უშუალოდ პორნოგრაფიული გამოსახულების ჩვენების გზით) ითვალისწინებს სასჯელს თავისუფლების აღკვეთის სახით ვადით 3 წლამდე ან ფულადი ჯარიმით.

დანაშაულთა მეორე ჯგუფს ქმნის სქესობრივი თვითგანსაზღვრის წინააღმდეგ მიმართული ისეთი შემადგენლობები, რომლებიც ხორციელდება უშუალოდ ძალის ან მისი გამოყენების მუქარით.

აღნიშნულ ჯგუფში შედის:

1. გაუპატიურება, ე.ი. ქალის იძულება ქორწინების გარეშე შევიდეს სქესობრივ კავშირში ამსრულებელთან ან მესამე პირთან უშუალოდ ძალის ან მისი გამოყენების მუქარის გზით. მოცემული დანაშაული, სისხლის სამართლის კოდექსის 117-ე პარაგრაფის შესაბამისად, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით არანაკლებ 2 წლის ვადით.

2.სექსუალური ქმედებების იძულება ძალის ან მისი გამოყენების მუქარის გზით აიტანოს ქორწინების გარეშე სექსუალური ქმედებები ამსრულებლისაგან ან მესამე პირისაგან, ან ასეთი მოქმედების შესრულების იძულება ასეთი დანაშაულის ჩამდენი პირი, სისხლის სამართლის კოდექსის 178-ე პარაგრაფის თანახმად, პირი ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 1 წლიდან 10 წლამდე.

3. სექსუალური ქმედებები იმ პირთა მიმართ, რომლებიც თავიანთი ავადმყოფური სულიერი მდგომარეობის, ცნობიერების ღრმა დაბინდვის, ჭკუასუსტობის ან სულიერი მდგომარეობის სხვაგვარი მოშლილობის გამო მოკლებული არიან შესაძლებლობას შეეწინააღმდეგონ მოძალადეს ან გაუწიონ მას ფიზიკური წინააღმდეგობა. მოცემული დანაშაული, სისხლის სამართლის კოდექსის 176-ე პარაგრაფის შესაბამისად, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 5 წლამდე ან ფულადი ჯარიმით.

გერმანიაში ზემოაღნიშნული ქმედებების ჩამდენ პირთა მიმართ, გარდა სასჯელისა, გამოიყენება გამოსწორებისა და უსაფრთხოების ღონისძიებები, რომელიც გულისხმობს პირის ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში მოთავსებას, ასევე მისთვის თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში კომპლექსური ფსიქიატრიული ღონისძიებების ჩატარებასა და ამბულატორიულ მკურნალობას (თუკი დამნაშავეს მიესაჯა ფულადი ჯარიმა). აღიარებულია, რომ ამგვარი ღონისძიებები უფრო ეფექტურად უწყობს ხელს რეციდივის შემცირებას, რადგანაც ფსიქოკორექციის მეშვეობით მკვეთრად იცვლება სექსუალური დამნაშავეების შემდგომი საქციელი.

მესამე ჯგუფს კი ქმნის სექსუალური თვითგანსაზღვრის სფეროში ჩადენილი ანგარებითი დანაშაულების შემადგენლობები - სუტენიორობა, ხალხით ვაჭრობა, მცირეწლოვანთა სექსუალური ქმედებებისა და პროსტიტუციისათვის ხელის შეწყობა.

სისხლის სამართლის კოდექსის 181-ე ა პარაგრაფის თანახმად, სუტენიორობა ნიშნავს შემოსავლის მიღების მიზნით შემდეგი რომელიმე ქმედების ჩადენას;

- ქონებრივი გამორჩენის მიღება სხვა პირის პროსტიტუციური საქმიანობის შედეგად;

- პროსტიტუციური საქმიანობის ადგილის, დროის ხანგრძლივობისა და სხვა გარემოებათა განსაზღვრა;

- სექსუალური კავშირების დამყარებისათვის ხელის შეწყობა.

მოცემული ქმედება ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 6 თვიდან 5 წლამდე.

ხალხით ვაჭრობა, ეს არის ქმედება, ჩადენილი ანგარების მიზნით.

- პირის დაყოლიება პროსტიტუციურ საქმიანობაზე ძალის მუქარის, ხრიკებისა (ეშმაკობის) და მოტყუების გამოყენების გზით.

სისხლის სამართლის კოდექსის 181-ე პარაგრაფის შესაბამისად, აღნიშნული დანაშაული ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 1-დან 10 წლამდე. ამას გარდა, 181-ე I პარაგრაფი, სასამართლოს აძლევს შესაძლებლობას სუტინიორობისა და ხალხით ვაჭრობისათვის დამნაშავე პირებს დააკისროს ჯარიმა ან მათ მიმართ გამოიყენოს გაფართოებული კონფისკაცია.

მცირეწლოვნების სექსუალური ქმედებისათვის ხელის შეწყობა, სისხლის სამართლის კოდექსის 180-ე პარაგრაფის თანახმად, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 5 წლამდე ან ფულადი ჯარიმით. შემოსავლის მიღების მიზნით პროსტიტუციური საქმიანობისათვის ხელის შეწყობა შენობის ან ბინის მიცემის გზით იმ პირებისათვის, რომლებიც ეწევიან პროსტიტუციურ საქმიანობას, 180-ე პარაგრაფის შესაბამისად, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 3 წლამდე ან ფულადი ჯარიმით.

მეორე ჯგუფს ქმნის სქესობრივი თვითგანსაზღვრის სფეროში ჩადენილ ისეთ დანაშაულებრივ ქმედებათა შემადგენლობები, რომლებიც ხელყოფს საზოგადოებრივი მორალისა და ზნეობრიობის ნორმებს. ასეთ ქმედებებს მიეკუთვნება:

1. ექსგიბიციონისტური მოქმედებები;

2. საზოგადოებაში მიღებული ნორმების დარღვევა სექსუალური ქმედებების საჯაროდ ჩადენის გზით;

3. პროსტიტუციური საქმიანობა სკოლასთან ან იმ ადგილებთან ახლოს, რომლებიც გათვალისწინებულია ახალგაზრდობისათვის, ან სახლში, რომელშიც ცხოვრობენ 18 წლის ასაკს მიუღწეველი პირები;

4. პორნოგრაფიული მასალების გავრცელება, რომელშიც იგულისხმება სექსუალური მოქმედებების გამომხატველი მასალების გაყიდვა.

მოცემული ქმედებები ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 1 წლამდე ან ფულადი ჯარიმით.

ფულის ლეგალიზაცია

პასუხისმგებლობა ფულის ლეგალიზაციისათვის დგება სისხლის სამართლის კოდექსის 261-ე პარაგრაფის შესაბამისად. მოცემული სისხლისსამართლებრივი მითითების მიზანი მდგომარეობს იმაში, რომ არ იყოს დაშვებული ფულის წარმოშობის, ადგილმდებარეობის ან მოძრაობის დაფარვის შესაძლებლობა და რომ წინააღმდეგობა გაეწიოს დანაშაულებრივი გზით მიღებული სარგებლის გამოყენებას ლეგალურ ფინანსურ ბრუნვაში. გერმანელი იურისტები თვლიან, რომ ლეგალიზაციის დასჯადობა და ის სიძნელეები, რომლებიც წარმოექმნება დამნაშავეს მნიშვნელოვანი ფულადი საშუალებების გამოყენებისას, წარმოადგენს დამამუხრუჭებელ ფაქტორს დანაშაულებრივი ბიზნესის განვითარებისათვის (,,ჩრდილოვანი ეკონომიკისათვის”).

ფულის ლეგალიზაციის ცნების ქვეშ იგულისხმება ყველა ოპერაცია, რომელიც განხორციელდება ფინანსურ საშუალებათა არსებობის, წარმოშობისა და მათი მიზნობრივი დანიშნულების დაფარვის მიზნით, რათა ამის შემდეგ დამნაშავე შეუდგეს მისგან რეგულარული შემოსავლების მიღებას.

გერმანულ სისხლისსამართლებრივ მეცნიერებაში ფულის ლეგალიზაცია განიხილება როგორც მეორადი (წარმოებული) დანაშაული. იგი ყოველთვის თან სდევს რომელიმე პირველად დანაშაულს (ხალხით ვაჭრობა ან მათი გატაცება ფულის გამოძალვის მიზნით, ყაჩაღური თავდასხმა, ქურდობა, მოტყუება დაზღვევის მიღების მიზნით, ევროჩეკების ან ფულის გაყალბება, იარაღით ვაჭრობა, ნარკოტიკების გავრცელება). პირველადი დანაშაულის მიზანს წარმოადგენს მსხვილი ფულადი თანხის მიღება, ხოლო მეორადის მიზანს - მისი ლეგალიზაცია.

განსაზღვრული დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენის საშუალებები სხვადასხვაგვარია. დამნაშავეების მიერ უფრო ხშირად გამოიყენება ფულადი საშუალებების დაფარვა და მათი წარმოშობის შენიღბვა.

დაფარვის ქვეშ იგულისხმება ფულის, ოქროს, ფასიანი ქაღალდების ფარული შენახვა პირად სეიფებში ან ძვირფასეულობის მოთავსება ბანკში ყალბი დოკუმენტების გამოყენების გზით.

ფულის წარმოშობის შენიღბვა ხორციელდება ცრუ ქმედებების, თანამდებობრივი სიყალბის, დოკუმენტებისა და საბუღალტრო აღრიცხვის მანიპულაციის მომწოდებელი პირებისა თუ ფიზიკური ფირმების ყალბი შეთანხმებებისა თუ ყალბი დასკვნების გამოყენების გზით.

ყველა ეს ოპერაცია მიმართულია იმისკენ, რომ ლეგალური ბიზნესის წარმომადგენლებს, პოლიციასა და მაკონტროლებელ-საფინანსო ორგანოებს შეექმნათ შთაბეჭდილება, რომ ფული მიღებულია კანონიერი კომერციული საქმიანობის შედეგად. ეს აუცილებელია იმისათვის, რომ ხელი შეეშალოს ან საერთოდ შეუძლებელი გახდეს მათი დანაშაულებების გამოვლენა. გაცილებით უფრო ადვილია მოცემული დანაშაულის ჩადენა საზღვარგარეთის ბანკთა ფილიალების გამოყენების გზით. ფულადი ოპერაციები ისეთ საკრედიტო დაწესებულებაში, რომელიც მდებარეობს „საგადასახადო სამოთხის მხარეში” (მაგალითად, კარიბის კუნძულებზე), როგორც წესი, არ იმყოფება ფინანსური კონტროლის ქვეშ. აქ შესაძლებელია ნაღდი ფულის ან ფასიანი ქაღალდების მიღება, როგორც უშუალოდ ფიზიკური პირების, ასევე მომწოდებელი ფირმებისაგან. ამასთანავე, ბანკები ახორციელებენ ოპერაციებს ფასიანი ქაღალდებით, არა კლიენტის, არამედ თავიანთი სახელით და საზღვარგარეთის ბანკში წინასწარ შეთანხმებულ ანგარიშზე აწარმოებენ ამ თანხის გადარიცხვას. ფულის გათეთრების ამგვარი საშუალებები საკმაოდ ბევრია იმის გათვალისწინებით, რომ ისეთ დანაშაულებს, როგორებიცაა, ფულის გათეთრება და ქონებრივი გამორჩენის არამართლზომიერად დაფარვა აქვთ ტრანსნაციონალური ხასიათი, ევროსაბჭოს მიერ მიღებულ იქნა კონვენცია „დანაშაულებრივი საქმიანობის შედეგად მიღებული შემოსავლების, ლეგალიზაციის გამოვლინების, ამოღებისა და კონფისკაციის შესახებ” (1990 წ. 8.XI). აღნიშნულმა კონვენციამ დანაშაულებრივი ფულის ლეგალიზაციის წინააღმდეგ საბრძოლველად დაადგინა სახელმწიფოთაშორისი თანამშრომლობისა და ურთიერთდახმარების პრინციპები.

ისეთი დანაშაულებრივი ქმედების აღკვეთისათვის, რომელიც მიმართულია ბანკების მეშვეობით ფულადი საშუალებების ლეგალიზაციისაკენ, გერმანიაში, 1993 წ. 25 ოქტომბერს, მიღებულ იქნა კანონი „მძიმე დანაშაულებრივი ქმედების შედეგად მიღებული მოგების გამოვლენის შესახებ” (კანონი ფულის გათეთრების შესახებ). აღნიშნული კანონის შესაბამისად, ყველა ფინანსური და საკრედიტო დაწესებულება ვალდებულია დაადგინოს მეწარმეების ვინაობა იმ შემთხვევაში, როდესაც არსებობს ეჭვი, რომ კერძო ფირმების კომერციული საქმიანობა გამოყენებული იქნება ფულის გათეთრებისათვის, ან თუ მათ მიერ განხორციელებული ფინანსური გარიგებები შეიცავს სისხლის სამართლის კოდექსის 261-ე პარაგრაფით გათვალისწინებულ ქმედებათა ნიშნებს. ეჭვის დადასტურების შემთხვევაში, რომ განსაზღვრული პირები ეწევიან ფულის ლეგალიზაციას, საკრედიტო დაწესებულება ვალდებულია (კლიენტისათვის ამის შეტყობინების გარეშე) ინფორმაცია მიაწოდოს შესაბამის ორგანოებს.

ფულის ლეგალიზაციის ჩამდენი ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით 5 წლამდე ან ფულადი ჯარიმით. გარდა ამისა სასამართლოს (თუკი არსებობს ეჭვი, რომ პირმა შესაძლებელია კვლავ ჩაიდინოს აღნიშნული დანაშაული) შეუძლია დააწესოს მსჯავრდებულის საქციელზე მეთვალყურეობა.

თბილისი
1998 წელი

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Малиновский А., Уголовное право зарубежных государств, М. 1998 г.

2. Кузнецова Н. Вельцель Л., Уголовное право ФРГ, М., 1980 г.

3. Крылова Н. Серебрентиков А., Уголовное право современных зарубежных стран, М., 1997 г.

4. Никифоров Б., Решетников Р., Преступление и наказание в Англии, США, Франции, ФРГ, Японии, Общая часть, М., 1991 г.

5. Нерсесян А., Вопросы наказуемости в уголовном праве ФРГ и США, М., 1992 г.

6. Уголовный кодекс ФРГ, М., 1996 г.

ზურაბ გოთუა

შედარებითი გამოკვლევის მიზანია სხვადასხვა სამართლებრივი სისტემისათვის დამახასიათებელი საერთო და განმასხვავებელი ნიშნების დადგენა. მხოლოდ ამ გზით არის შესაძლებელი ეროვნული სისხლის სამართლის ავკარგიანობის განსაზღვრა - რა ღირებულებებს აღიარებს და რას აძლევს პრიორიტეტს, როგორია მისი განვითარების პერსპექტივები.

განვითარებული ქვეყნების სისხლის სამართლისათვის დამახასიათებელია შემდგომი ჰუმანიზაცია. ამ გზას ადგას საქართველოც და რუსეთიც. მსოფლიოს მასშტაბით ყველაზე საინტერესოა ახალი ფრანგული სისხლის სამართლის კოდექსი (1992 წელი).

მოკლედ შევჩერდეთ ტიპიურ სამართლებრივ სისტემებზე, ესენია: ანგლოსაქსური და რომანულ-გერმანული.

ფრანგული სისხლის სამართლის გავლენას განიცდიან: ბელგია, ესპანეთი, იტალია, ეგვიპტე, იორდანია, სირია და ლიბანი.გერმანულისას კი ავსტრია, შვეიცარია, ნიდერლანდები, საბერძნეთი, რუსეთი, საქართველო, იაპონია, კორეა და ჩინეთი.

სახელდობრ, ინგლისურად ითვლება ინგლისისა და უელსის სისხლის სამართალი. რაც შეეხება შოტლანდიას, იქ მოქმედებს სრულიად დამოუკიდებელი სამართლებრივი სისტემა, რომელიც განიცდის ფრანგულ გავლენას (XVI-XVII სს). ირლანდიური სამართალიც არსებითი თავისებურებებით ხასიათდება.

სახელგანთქმული ინგლისური საერთო სამართლის ჩამოყალიბება უკავშირდება 1066 წლის ნორმანდიელთა ლაშქრობებს. ამ პერიოდში მოხდა ნორმანდიელთა და ინგლისურ ტომთა სამართლებრივი ნორმების შერწყმა. რა თქმა უნდა, ანგლოსაქსების დაწერილი სამართალი უფრო პროგრესული იყო, ვიდრე ნორმანდიელებისა, რომელიც ზეპირ ტრადიციებს ეფუძნებოდა. ნორმანდიელებს, ფაქტობრივად, არ შეუცვლიათ ადგილობრივი სამართლის სისტემა, კანონთა კრებულები, რომლებიც უკვე ამ დროისთვის ანსხვავებდა განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებს (როგორებიც იყო: მკვლელობა, გაუპატიურება, ყაჩაღობა და ქურდობა), აგრეთვე, არეგულირებდა პროცესუალურ საკითხებს და აწესებდა დამნაშავეთა მიმართ გამოსაყენებელ იძულების ღონისძიებებს. ერთ-ერთი პირველი გახლდათ „კანონგარეშედ გამოცხადება”, ანუ დამნაშავეს აიძულებდნენ დაეტოვებინა ქვეყნის ტერიტორია და თუ იგი დაბრუნდებოდა, მას სიკვდილით დასჯიდნენ. ასეთ სასჯელს იყენებდნენ გამოუსწორებელი ადამიანის მიმართ. მეორე პრიმიტიული სასჯელი იყო სისხლის აღება - ტალიონი. ამ პრინციპის გამოყენების პირობებს კანონი მკაცრად არეგულირებდა. დაახლოებით მე-9 საუკუნისათვის იგი შეცვალა ფულადმა კომპენსაციამ, რომელსაც იღებდა 1) დაზარალებული პირი (მისი რანგის შესაბამისად) მიყენებული ზიანის ასანაზღაურებლად და 2) მეფე, რომელიც წარმოადგენდა რა საზოგადოებრივი წესრიგის გარანტს, ასევე მიიჩნეოდა დანაშაულით დაზარალებულად.

სასამართლო პროცესი იყო ძირითადად ორი სახის:

1. „კომპურგაცია”, ანუ შეჯიბრებითი ხასიათის პროცედურა ადგილობრივ ანგლოსაქსურ სასამართლოში, დაზარალებული და ბრალდებული მხარის მოწმეების მონაწილეობით;

2. „ღვთის სასამართლო”, რომლის დროსაც გამოიყენებოდა ორდალიები (გამოცდა ცეცხლით, წყლით და ა.შ). ასეთ დროს დამნაშავე განისაზღვრებოდა დასახიჩრების ხარისხის მიხედვით. ორდალიები ტარდებოდა რომის კათოლიკური ეკლესიის წარმომადგენლის ზედამხედველობით. ორდალიების განხილვა არ შეიძლება როგორც სასჯელის სახე. ეს იყო ერთგვარად ჭეშმარიტების დადგენის პროცესი, რაც ემყარებოდა იმის რწმენას, რომ ღმერთი თავის ნიშანს დაასვამდა ჭეშმარიტ დამნაშავეს. შუა საუკუნეებში ჩამოყალიბდა ცენტრალიზებული სამეფო, საოლქო და ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოები. არსებითად შეიცვალა პასუხისმგებლობის პრინციპები და პროცესუალური საკითხები. ასე მაგალითად: თუ ადრე ქმედების დანაშაულად აღიარებისათვის განზრახვის ან გაუფრთხილებლობის დადგენა არ იყო სავალდებულო (ანუ ადგილი ჰქონდა ობიექტურ შერაცხვას), უკვე მე-13 საუკუნისათვის გაჩნდა განსხვავება განზრახ ჩადენილ დანაშაულებსა და სხვა დელიქტებს შორის. მე-14 საუკუნეში ჩნდება განსხვავება მძიმე დანაშაულებსა (ფელონია) და სხვა დანაშაულებს (მისდიმინორი) შორის. ფელონიები, როგორც წესი, ისჯებოდა სიკვდილით, სხეულებრივი სასჟელებით ან ქონების კონფისკაციით (მკვლელობა, გაუპატიურება, ყაჩაღობა, ქონების ხანძრით განადგურება და სხვა). განსაკუთრებული სახის დანაშაულად მიიჩნეოდა სახელმწიფოს ღალატი („თრიზნ”). მე-13 საუკუნის დასაწყისიდან ეკლესიის მსახურებმა შეწყვიტეს ორდალიებში მონაწილეობის მიღება, რამაც თანდათანობით „ღვთის სასამართლოს” გაქრობა გამოიწვია, რამაც თავის მხრივ გაზარდა სასამართლო პროცედურის პოპულარობა ნაფიც მსაჯულთა „დიდი” და „მცირე” ჟიურის მონაწილეობით. ასე რომ, ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო გახდა ინგლისური სისხლის სამართლის პროცესის განუყოფელი ნაწილი. მეორე დამახასიათებელი ნიშანი გახდა პრეცედენტი, როგორც სამართლის წყარო. ადგილობრივ სასამართლოთა ბატონობის პერიოდში სამართლის ძირითად წყაროს წარმოადგენდა ადგილობრივი წეს-ჩვეულებები. მე-12 საუკუნის დასაწყისიდან კი, მას შემდეგ, რაც გაჩნდა სამეფო და განსაკუთრებით, საოლქო სასამართლოები, რომელთა გადაწყვეტილებებსაც ქვემდგომი ინსტანციებისათვის სავალდებულო ძალა ჰქონდათ, პრეცედენტი ხდება საერთო სამართლის ძირითადი წყარო. ამას მნიშვნელოვან წილად უწყობდა ხელს სასამართლო აქტების პუბლიკაციები, რომლებიც მე-13 საუკუნიდან სისტემატურად გამოიცემოდა.

პრეცედენტული საერთო სამართლის ძირითადი პრინციპი, ძირითადად, მდგომარეობს ერთგვაროვან საქმეთა ერთნაირ გადაწყვეტაში. ამასთან, ყველა სასამართლოს არა მარტო შეუძლია, არამედ ვალდებულიც არის იხელმძღვანელოს ზემდგომი სასამართლოს გადაწყვეტილებით. რაც შეეხება ზემდგომ სასამართლოს, ქვემდგომი სასამართლოს გადაწყვეტილებით არ არის შეზღუდული. ეს არის პრეცედენტული სამართლის ძირითადი გაგება, რომელიც ასეთი სახით არის ჩამოყალიბებული მრავალი მეცნიერის ნაშრომში, თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ პრეცედენტი უფრო მეტია, ვიდრე ერთი კონკრეტული საქმის გადაწყვეტა. იგი ამავე დროს წარმოადგენს სამართლებრივი პრინციპებისა და დებულებების ახსნა-განმარტების ნიმუშს.

საერთო სამართლის ჩამოყალიბებაზე მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა დიდად ავტორიტეტული ინგლისელი იურისტების - კოკისა და ბლექსტონის, ნაშრომებმა.

ამგვარად, ინგლისური საერთო სამართალი მოიცავს სამეფო სასამართლოთა პრეცედენტებს, აგრეთვე გადამუშავებულ ანგლო-საქსურ კანონებსა და ნორმანდიელთა სამართლებრივ ტრადიციებს.

მე-17 საუკუნის რევოლუციას ინგლისში სისხლის სამართლის იუსტიციის ძირეული ცვლილება არ მოჰყოლია. მე-17-18 საუკუნეები ხასიათდება სისხლის სამართალში საერთო სამართლისა და სტატუტური კანონმდებლობის ბატონობით. სტატუტური კანონმდებლობა გამოირჩეოდა შუასაუკუნეობრივი არქაული ხასიათით. ერთი და იგივე დანაშაულების რეგლამენტაცია ორივე სისტემის აქტებში ატარებდა ურთიერთსაწინააღმდეგო ხასიათს. სასჯელის ძირითად სახეს წარმოადგენდა სიკვდილით დასჯა (დაწვა, დაბორბლვა). ასევე გამოიყენებოდა საჯარო გაროზგვა, კატორღული სამუშაოები, გადასახლება, ციხეში მოთავსება და სხვა მე-18-19 საუკუნეებში ინგლისში აღინიშნებოდა სამართლის რეფორმატორთა დიდი მოძრაობა, რასაც შედეგად სისხლის სამართლის კანონმდებლობის ერთგვარი მოწესრიგება მოჰყვა. მე-19 საუკუნის 30-იანი წლების შემდეგ სისხლის სამართლის კანონმდებლობა სერიოზულად გადამუშავდა, რომელიც, ფაქტობრივად, დღესაც მოქმედებს. რეფორმის მიმდინარეობისას შეიცვალა როგორც დანაშაულთა კლასიფიკაცია, პასუხისმგებლობა ცალკეული დანაშაულისათვის, სასჯელთა სისტემა ასევე გაუქმდა ასოთდაზიანებასა და საჯაროდ შერცხვენასთან დაკავშირებული სასჯელები. გაუქმდა გადასახლება კოლონიებში. მნიშვნელოვნად შემცირდა იმ დანაშაულთა ჩამონათვალი, რომელთათვისაც გამოიყენებოდა სიკვდილით დასჯა. სასჯელის ძირითად სახედ ჩამოყალიბდა თავისუფლების აღკვეთა ციხეში ან თავისუფლების აღკვეთა კატორღული სამუშაოების სახით.

ინგლისის ისტორიაში არაერთხელ იყო მცდელობა სისხლის სამართლის კანონმდებლობის კოდიფიკაციისა. გასულ საუკუნეში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი და ცნობილია სტიფენის (1877) პროექტი. მე-20 საუკუნის 60-იან წლებში ამ საკითხებზე მუშაობდნენ სპეციალური სამართლებრივი კომისია და სპეციალური სამეფო კომისიები. მაგრამ, მიუხედავად უამრავი მცდელობისა, სისხლის სამართალი ჯერ კიდევ არ არის კოდიფიცირებული.

სადღეისოდ სისხლის სამართლის წყაროს წარმოადგენს პარლამენტის საკანონმდებლო აქტები (სტატუტები) და საერთო სამართალი. წამყვანი წყაროს როლი კი კანონმდებლობას აკისრია. სწორედ საკანონმდებლო გზით არის რეგლამენტირებული ზოგადი ნაწილის, პრაქტიკულად, ყველა ინსტიტუტი (ბრალეულობის ფორმის, ბრალის ფორმებისა და შერაცხვის კრიტერიუმების გარდა). ამასთანავე, კანონმდებლობა შეიცავს თითქმის ყველა სახის კონკრეტულ დანაშაულთა აღწერას, თუმცა, არსებობს გამონაკლისებიც, ასე მაგალითად: მარტივი და მძიმე მკვლელობის ნიშნები განისაზღვრება საპარლამენტო აქტებით, ანუ რეგულირებულია კანონმდებლობით. დღემდე პრეცედენტს ინგლისურ სისხლის სამართალში მაინც მნიშვნელოვანი როლი უჭირავს, რისი ფესვებიც ისტორიულ თავისებურებებში უნდა ვეძებოთ. ნებისმიერი საკანონმდებლო აქტის მიღებას წინ უსწრებს პრეცედენტების დიდი რაოდენობა, რომლებიც ხელს უწყობს კანონის ახსნა-განმარტებასა და მისი ნორმის სრულყოფას. ლოგიკურია თანამედროვე ინგლისურ სამართალში მიმდინარე პროცესიც - სტატუტური სამართლის მიერ პრეცედენტული სამართლის თანდათანობითი გამოძევება. სულ უფრო მეტი სტატუტური ნორმა არეგულირებს იმ ურთიერთობებს, რომლებიც ადრე პრეცედენტული სამართლის ნორმებით რეგულირდებოდა. ამასთან, თუ სტატუტი და პრეცედენტი ერთურთს ეწინააღმდეგება, უპირატესობა ენიჭება სტატუტს და სწორედ ის უნდა იქნას გამოყენებული.

სადღეისოდ მოქმედ ძირითად კანონებს წარმოადგენს 1977 წლის კანონი „სისხლის სამართლის შესახებ”, რომელიც ეძღვნება დანაშაულთა კლასიფიკაციას; 1977 წლის კანონი ,,სისხლის სამართლის შესახებ” (ცვლილებებით და დამატებებით) - ეძღვნება დანაშაულებრივი შეთანხმების საკითხებს; 1981 წლის კანონი „სისხლისსამართლებრივად დასჯადი მცდელობის შესახებ”; 1973 წლის კანონი „სისხლის სამართლის სასამართლოთა კომპეტენციის შესახებ”, რომელიც შეეხება სასჯელთა დანიშვნის საკითხებს; 1974 წლის კანონი „სამართალდამრღვევთა გამოსწორების შესახებ”; 1982 წლის კანონი „სისხლის სამართლის იუსტიციის შესახებ”, რომელიც ეხება ახალგაზრდა დამნაშავეთა მიმართ მოპყრობის საკითხებს და სხვ. პასუხისმგებლობა ცალკეულ დანაშაულთათვის განისაზღვრება ცალკეული კანონებით, ასე მაგალითად, 1957 წლის კანონი „მკვლელობის შესახებ”; 1956, 1967, 1976, 1985 წლების კანონები „სქესობრივ დანაშაულთა შესახებ”; 1968 და 1978 წლების კანონები „ქურდობის შესახებ”; 1981 წლის კანონი „ყალბი ფულის დამზადების შესახებ”; 1971 და 1986 წლების კანონები „ნარკომანიის შესახებ”.

დანაშაულისა და სასჯელის ცნება

ინგლისის კანონმდებლობა ისევე, როგორც სხვა მრავალი ქვეყნისა, არ შეიცავს დანაშაულის ცნებას. სისხლის სამართლის თეორიაში პოპულარულია დანაშაულის ე.წ. ფორმალური განმარტება: დანაშაულებრივად იწოდება ქმედება, რომელიც დასჯადია ამ ქმედების განხორციელების დროისათვის მოქმედი კანონით. ინგლისური კანონმდებლობა ამასთან იძლევა დანაშაულის კლასიფიკაციას.

დღეისათვის უკვე გაუქმებულია დანაშაულების ინგლისისათვის ტრადიციული დაყოფა (როგორც არქაული) შემდეგ სახეებად: 1. „თრიზნ” (სახელმწიფოს ღალატი), 2. ,,ფელონიები” (მძიმე დანაშაულები), 3. „მისდიმინორები” (ნაკლებად მძიმე დანაშაულები). 1945 წელს გაუქმდა განსხვავება ფელონიასა და ,,თრიზნ”-ს შორის, ხოლო 1967 წლის კანონით ,,სისხლის სამართლის შესახებ” ფელონიასა და მისდიმინორს შორის. სადღეისოდ მიღებულია დანაშაულთა კატეგორიზაცია ორი საფუძვლის მიხედვით: 1. არსებითი და 2. პროცედურული (პროცესუალური).

საქმის არსებითი მხარის მიხედვით გამოყოფენ „საპატიმრო” და „არასაპატიმრო” დანაშაულებს. „საპატიმრო” დანაშაულად ითვლება ისეთი დანაშაულები, რომელთა ჩადენისათვის ზუსტად არის განსაზღვრული სასჯელი, ან რომლისთვისაც პირს (რომელიც ადრე არ იყო ნასამართლევი) შეიძლება მიესაჯოს 5 წელი (ან ასეთი დანაშაულის მცდელობა) - 1967 წლის კანონის მე-2 მუხლი. ყველა სხვა დანაშაული იწოდება „არასაპატიმროდ.”

ასეთი დაყოფის შინაარსი მდგომარეობს შემდეგში: ადრე, საერთო სამართლის მიხედვით, სასამართლოს ორდერის გარეშე დაიშვებოდა მხოლოდ იმ პირთა დაპატიმრება, რომელთაც ჩაიდინეს „თრიზნ“, ფელონია და საზოგადოებრივი სიმყუდროვის წინააღმდეგ მიმართული ქმედებები. ამჟამად პატიმრობა დასაშვებია დანაშაულთა მკაცრად განსაზღვრული კატეგორიის ჩადენისას. ასეთი დაყოფა არსებით გავლენას ახდენს თანამონაწილეობაზე, განუცხადებლობასა და გირაოთი გათავისუფლების საკითხებზე (იგივე კანონის მე-4 და მე-5 მუხლები).

რაც შეეხება პროცესუალურ კატეგორიზაციას, იგი განსაზღვრავს სისხლის სამართლის სამართალწარმოებას. დანაშაულები განიხილება საბრალდებო დასკვნის მიხედვით ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით, ან გამარტივებული წესით. მაგისტრატების სასამართლოში ნებისმიერი დანაშაული ხვდება ან ერთის, ან მეორეს იურისდიქციაში.

1. ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით „Crown court”-ს გამოაქვს სასჯელი განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებისათვის, როგორებიცაა: განზრახი მკვლელობა, გაუპატიურება, ღამით ჩადენილი ქურდობა შემტვრევით, შეღწევით ჩადენილი, ყაჩაღობა და სხვ.

2. რიგი სერიოზული დანაშაულებისა შეიძლება მაგისტრატების სასამართლოებმაც განიხილონ, თუკი ბრალდებული იძლევა თანხმობას იმაზე, რომ საქმე ნაფიც მსაჯულთა გარეშე იქნას განხილული. ასეთებია: სხეულის მძიმე დაზიანება, ცეცხლის წაკიდება, კვალიფიციური ქურდობის ზოგიერთი სახე და ა.შ.

3. არსებობს ე.წ. „შერეული იურისდიქციის” საქმეების ჩამონათვალი (იარაღის ტარება, მანქანის მართვა არაფხიზელ მდგომარეობაში, ბავშვებისადმი სასტიკი მოპყრობა და სხვა), რომელიც შეიძლება განიხილოს როგორც ერთმა, ისე მეორე სასამართლომ. პროცედურის შერჩევა ხდება ბრალმდებლის მიერ.

4. მაგისტრატების სასამართლო განიხილავს არამძიმე დანაშაულებს (ძირითადად დანაშაულების უმეტესობა ასეთია).

სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის საფუძველი

დღეისათვის ინგლისურ სამართალში არსებობს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის 2 საფუძველი:

I. პირველი - დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენის ფაქტი (actus reus);

II. მეორე - mens rea - იმის დადგენის აუცილებლობა, რომ ბრალდებული ბრალეულად მოქმედებდა (ე.ი. განზრახ ან გაუფრთხილებლობით).

ბრალდებამ უნდა დაადგინოს როგორც actus reus, ასევე mens rea. ეს დაახლოებით იგივეა, რაც დანაშაულის შემადგენლობის ჩვენებური ობიექტური და სუბიექტური მხარე.

სასჯელები

ძირითადი სასჯელებია: ა) თავისუფლების აღკვეთა და ბ) ჯარიმა. არსებობს აგრეთვე თავისუფლების შეზღუდვა.

თავისუფლების აღკვეთა დასაშვებია განსაზღვრული ვადით ან სამუდამოდ. სასჯელის მოხდა ხდება სხვადასხვა რეჟიმის დაწესებულებებში, მათ შორის ციხესა და ახალგაზრდა დამნაშავეთათვის განკუთვნილ სპეციალურ დაწესებულებებში.

რაც შეხება სიკვდილით დასჯას, იგი ფორმალურად შენარჩუნებულია, თუმცა 1969 წლიდან, ფაქტობრივად, აღარ განხორციელებულა (ისე, დასაშვებია სახელმწიფო ღალატისათვის, მეკობრეობისათვის, დედოფლის სასახლის გადაწვისათვის და ა.შ.).

ჯარიმა გავრცელებული სასჯელია არამძიმე დანაშაულებისათვის და მისი ოდენობა განისაზღვრება 25 - დან 1000 ფუნტ სტერლინგამდე.

სასჯელის რეალურ მოხდასთან ერთად, არსებობს: სასჯელის მოხდისაგან პირობით გათავისუფლება, პირობითი მსჯავრდება და განაჩენის აღსრულების გადავადება.

განსაკუთრებით პოპულარულია პრობაცია - ანუ მსჯავრდებულის თავისუფლებაში დატოვება იმ პირობით, რომ იგი პირნათლად შეასრულებს სასამართლოს მიერ დაწესებულ მოთხოვნებს. პრობაციის ვადაა 6 თვიდან 3 წლამდე.

განსაკუთრებით მსუბუქი სასჯელებია 21 წლამდე ახალგაზრდებისათვის. დამატებითი სასჯელებია: მართვის უფლების აკრძალვა, გარკვეული საქმიანობის უფლების ჩამორთმევა, საზოგადოებისთვის სასარგებლოდ შრომა (40-240 სთ) და სხვა.

ამერიკის სისხლის სამართალი

ამერიკული სისხლის სამართალი ჩამოყალიბდა და დიდხანს ვითარდებოდა ინგლისური საერთო სამართლის საფუძველზე. დღეისთვის ეს ვლინდება არა მარტო ნაფიც მსაჯულთა სისტემის არსებობაში, არამედ მატერიალურ სამართალშიც. ამერიკული სისხლის სამართალი, ამ ქვეყნის ისტორიის მსგავსად, იყოფა ორ ძირითად პერიოდად: 1) შეერთებული შტატების შექმნამდე და 2) შეერთებული შტატების შექმნის შემდეგ. კოლონიალურ პერიოდში (XVII-XVIIIსს) ბრიტანულ ამერიკაში, ბუნებრივია, გამოიყენებოდა მეტროპოლიის საერთო სამართლის ნორმები, თუმცა იმ პერიოდშიც კი ამერიკული სამართალი გარკვეული თავისებურებებით ხასიათდებოდა. ამავე დროს, ზოგიერთ ოლქში მოქმედებდა ესპანური და ფრანგული სამართალი.

აშშ-ს დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ კვლავ აგრძელებდა მოქმედებას ინგლისური პრეცედენტული სამართლის ნორმები, მაგრამ მხოლოდ იმ ნაწილში, რაშიც იგი არ ეწინააღმდეგებოდა აშშ-ს კონსტიტუციასა და კანონებს. კონსტიტუციის უზენაესობა - ეს არის ამერიკული სამართლის ძირითადი განმასხვავებელი ნიშანი ინგლისურთან შედარებით. აშშ-ს კონსტიტუცია შეიცავს სისხლისსამართლებრივი ხასიათის რიგ ნორმებს. მაგალითად, აკრძალულია სასტიკი და უჩვეულო სასჯელების გამოყენება. ჩამოყალიბებულია ღალატის განმარტება და ა.შ. დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ სამართლის წყაროთა შორის სულ უფრო იზრდება აშშ-ს კონგრესის მიერ მიღებული კანონების მნიშვნელობა. ამერიკული სამართლის მერე დამახასიათებელი ნიშანია ის, რომ სისხლის სამართლის წყაროს ერთდროულად წარმოადგენს კანონმდებლობაც და საერთო სამართლის ნორმაც. აშშ-ს სისხლის სამართლის მთელი ისტორიის მანძილზე თანმიმდევრულად ხდებოდა საერთო სამართლის ნორმების საკანონმდებლო ნორმად ჩამოყალიბება - სისხლის სამართლის განმტკიცება და სრული კოდიფიკაცია. შტატების უმრავლესობის კონსტიტუციები კრძალავენ დასჯადობას ისეთი დანაშაულისათვის, რომლებიც არაა შეტანილი კანონმდებლობაში, მიუხედავად ამისა, საერთო სამართლის ნორმები დღემდე რჩება ამერიკული სისხლის სამართლის ერთ-ერთ ძირითად წყაროდ.

აშშ-ს სისხლის სამართლის კანონმდებლობა შედგება ფედერალური და შტატების კანონებისაგან, რომელთა გამოყენებისათვის, შესაბამისად, არსებობს ფედერალური და შტატების სამართალთა სისტემები. ფედერაციისა და შტატების დონეზე იმავდროულად მოქმედებენ პრეცედენტისა და სისხლის სამართლის კანონის სასამართლო ახსნა-განმარტების სისტემები. ყოველი შტატისათვის სავალდებულო ძალის მქონეა ყველა ინსტანციის ფედერალური სასამართლოსა და ამ შტატის უმაღლესი სასამართლო ორგანოს გადაწყვეტილება. მეზობელი შტატების სასამართლო ორგანოების მიერ სისხლის სამართლის კანონის ახსნა-განმარტებას მხოლოდ „დამარწმუნებელი” პრეცედენტის მნიშვნელობა აქვს.

ფედერალურ კანონთა იურისდიქციას განეკუთვნება:

ა) ფედერალურ მოხელეთა მიერ ჩადენილ დანაშაულთა ჯგუფი (მექრთამეობა, დატაცება და სხვა);

ბ) ფედერალურ თანამდებობის პირთა წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულები (მკვლელობა, სხეულის დაზიანება, სამსახურებრივი უფლებამოსილების განხორციელებისათვის ხელის შეშლა);

გ) ისეთი ქმედებები, რომლებიც რამდენიმე შტატის ინტერესს ხელყოფს (კონტრაბანდა, მატარებლის მარცხი, სამხედრო დანაშაულები, ღალატი, შპიონაჟი და სხვა).

აღსანიშნავია, რომ გარდა ამისა, ფედერალური კანონები მოქმედებენ ისეთ ტერიტორიაზე, რომელიც ფედერალურ ხელისუფლებას ეკუთვნის (სამხედრო ობიექტები, ნაციონალური პარკები, ნაკრძალები, ამერიკის დროშით მცურავი ან მფრინავი ხომალდები). განსაკუთრებული სტატუსი გააჩნია ფედერალურ ოლქს - კოლუმბიას, რომლის ტერიტორიაზეც მხოლოდ აშშ-ს კონგრესის კანონები მოქმედებენ.

ცალკეული შტატის სისხლის სამართლის კანონმდებლობის წყაროს წარმოადგენს შტატის კონსტიტუცია, აგრეთვე შტატის სისხლის სამართლის კანონები და კანონქვემდებარე აქტები. ცალკეული შტატის კონსტიტუცია, როგორც წესი, იმეორებს ფედერალური კონსტიტუციის პრინციპულ დებულებებს, თუმცა არის სპეციფიკურობაც. ასე მაგალითად: ორეგონის შტატის კონსტიტუცია პირდაპირ მიუთითებს იმაზე, რომ დამამძიმებელ გარემოებებში ჩადენილი მკვლელობა ისჯება სიკვდილით, თუ ნაფიცი მსაჯულები დამნაშავეს სამუდამო პატიმრობას არ მიუსჯიან.

უნდა აღინიშნოს, რომ აშშ-ს კოდიფიკაციის საკმაოდ დიდი გამოცდილება აქვს. ჯერ კიდევ 1796 წელს მიღებულ იქნა ვირჯინიის სისხლის სამართლის კოდექსი, XIX ს-ის შუა ხანებში - ნიუ-იორკის შტატის კოდექსისათვის იქცა სანიმუშოდ.

ფედერალური სისხლის სამართლის კანონმდებლობა სისტემატიზირებული სახით პირველად გამოქვეყნდა XIX ს-ის 70-იანი წლების აშშ-ს კანონთა კრებულში, თუმცა ფედერალური სისხლის სამართლის კანონმდებლობა არ არის კოდიფიცირებული (მიუხედავად მრავალი მცდელობისა). დღეისათვის დასახელებულ კანონთა კრებულის მე-18 ნაწილი შეიცავს თავს სახელწოდებით „საერთო დებულებები”, რომელშიც განხილულია დანაშაულთა კლასიფიკაციის საკითხები, თანამონაწილეობის საკითხები, ფედერალური სისხლის სამართლის კანონის ტერიტორიაზე მოქმედების პრინციპი და შეურაცხაობის საკითხები, აქვეა განმარტებული ზოგიერთი ტერმინი. კრებულის განსაკუთრებული ნაწილი წარმოადგენს ფედერალურ კანონებს, ჩამოყალიბებულს ანბანური წესით. უკანასკნელი პერიოდის ფედერალური კანონებიდან აღსანიშნავია 1970 წლის კანონი, „ორგანიზებული დანაშაულის შესახებ” 1986 და 1988 წლის კანონები „ნარკოტიკებით ვაჭრობის შესახებ”, 1986 წლის კანონი „კომპიუტერთა ბოროტად გამოყენების შესახებ” და სხვ. ამერიკელი მეცნიერები დიდი ხანია, რაც მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ საჭიროა ცალკეული შტატის სისხლის სამართლის კანონმდებლობის უნიფიცირება. იგი იქმნებოდა სხვადასხვა დროს, სხვადასხვა სისხლის სამართლებრივი პოლიტიკის პირობებში, რასაც შედეგად მოჰყვა ის, რომ ერთგვაროვანი საკითხები სხვადასხვა შტატში აბსოლუტურად სხვადასხვაგვარად წყდებოდა. უნიფიცირების მცდელობის შედეგი იყო 1962 წლის ამერიკული სამართლის ინსტიტუტის მიერ სისხლის სამართლის სანიმუშო (მოდელური) კოდექსის შექმნა. მიუხედავად ამ კოდექსის სარეკომენდაციო ხასიათისა, იგი საფუძვლად დაედო აბსოლუტურად უმრავლესი შტატის ახალი სისხლის სამართლის კოდექსის მიღებას.

სისხლის სამართლის სანიმუშო კოდექსი შედგება ოთხი ნაწილისაგან. პირველი ნაწილი შეიცავს საერთო დებულებებს, მეორეში მოცემულია ცალკეულ დანაშაულთა განსაზღვრება (როგორც ჩვენი კოდექსის განსაკუთრებული ნაწილია), მესამე ნაწილი შეეხება სასჯელთა სახეებს, მათი დანიშვნისა და გამოყენების წესს, მეოთხე ნაწილი კი ეძღვნება გამასწორებელ დაწესებულებათა ორგანიზაციის საკითხებს. როგორც ინგლისური, ისე ამერიკული სამართლისათვის დამახასიათებელია ის, რომ ხშირად ერთ საკანონმდებლო აქტში გაერთიანებულია როგორც სისხლის, ისე პროცესისა და გამასწორებელი სამართლის ნორმები.

დანაშაულისა და სასჯელის ცნება

ამერიკის შტატების კანონმდებლობა არჩევს დანაშაულის ორ კატეგორიას: 1. ფელონიასა და 2. მისდიმინორს. განსაკუთრებულ ჯგუფად კი გამოყოფენ სისხლისსამართლებრივ გადაცდომებს.

აშშ-ს კანონთა კრებულის 1-ლი პარაგრაფის მიხედვით, ფელონიებს განეკუთვნება ნებისმიერი დანაშაული, რომელიც ისჯება სიკვდილით ან პატიმრობით (ციხეში) 1 წელზე მეტი ვადით. ნებისმიერი სხვა ხელყოფა წარმოადგენს მისდიმინორს (როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, არის კიდევ ე.წ. წვრილმანი გადაცდომები, ანუ ისეთები, რომლებიც ისჯება პატიმრობით 6 თვემდე ვადით, ან ჯარიმით 5 000 დოლარის ოდენობით ფიზიკური პირისთვის და 10 000 დოლარის ოდენობით იურიდიული პირისათვის).

დანაშაულთა კლასიფიკაციის შტატებისეული ვარიანტები, როგორც წესი, შეესაბამება ფედერალურის კლასიფიკაციას. ასეთ კლასიფიკაციას, თავის მხრივ, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს პროცესუალური საკითხების მოგვარებისას - პატიმრობა, სასჯელის მოხდის რეჟიმი, ნასამართლობა და სხვა. ასე, მაგალითად, ფელონიისათვის მსჟავრდებულები კარგავენ (როგორც წესი, მთელი ცხოვრების მანძილზე) სამოქალაქო უფლებებს.

ფელონიები და მისდიმინორები, თავის მხრივ, რამდენიმე ხასიათისაა - როგორც წესი, ფელონიები 5 კატეგორიისაა, მისდიმინორები - 2 ან 3 მაგალითად, A კლასის ფელონია (აშშ-ს კანონთა კრებული § 3559) არის ქმედება, რომელიც ისჯება სიკვდილით ან სამუდამო პატიმრობით. B კლასის ითვალისწინებს თავისუფლების აღკვეთას 20 წელზე მეტი ვადით, C - 10-დან 20 წლამდე, D - 5-დან 10 წლამდე F - 1დან 5 წლამდე.

A კლასის მისდიმინორი ითვალისწინებს პატიმრობას 6 თვიდან 1 წლამდე, B კლასის - 30 დღიდან 6 თვემდე.

სასჯელის ძირითადი სახეებია: 1) სიკვდილით დასჯა, 2) თავისუფლების აღკვეთა (ციხეში), 3) პრობაცია და 4) ჯარიმა. დამატებითი სასჯელებია: 1. კონფისკაცია, 2) ზარალის ანაზღაურება, 3) რაიმეს უფლების ჩამორთმევა, 4) საზოგადოებისთვის სასარგებლო შრომა და ა.შ. ორგანიზაცია, რომელიც მიჩნეული იქნება დამნაშავედ, მიესჯება პრობაცია და ჯარიმა.

კონფისკაცია გამოიყენება ნარკოდანაშაულებისა და რეკეტისათვის.

სიკვდილით დასჯა დღესდღეობით შენარჩუნებულია 37 შტატში. იგი შეიძლება მიესაჯოს 16 წლის ასაკს მიღწეულ დამნაშავეს (მძიმე მკვლელობისათვის შტატების კანონებით სიკვდილით დასჯის ალტერნატივას წარმოადგენს სამუდამო პატიმრობა)

ფედერალური კანონმდებლობაც ითვალისწინებს სიკვდილით დასჯას ზოგიერთი მძიმე სახელმწიფო, სამხედრო და სხვა დანაშაულისათვის. სპეციალურად უნდა აღვნიშნოთ, რომ ფედერალური კანონით, ფედერალური სასამართლოს მიერ სიკვდილი შეიძლება მიესაჯოს დანაშაულის ჩამდენს ისეთ შტატში, რომელშიც სიკვდილით დასჯა აღარ არსებობს.

თავისუფლების აღკვეთა შეიძლება დაინიშნოს როგორც ვადით, ისე უვადოდ. ამერიკაში მოქმედებს სასჯელთა შეკრების წესი დანაშაულთა ერთობლიობისათვის და საბოლოო ვადა შეადგენს 150-200 წელს (შტატების მიხედვით).

სასჯელის მოხდა ხდება სხვადასხვა რეჟიმის დაწესებულებებში. პრაქტიკულად, აშშ იყო (XIX ს) პიონერი თანამედროვე პენიტენციალური სისტემისა. პირველი ციხეები სწორედ XIX ს-ში გამოჩნდა. ისინი ერთადგილიანი იზოლატორების პრინციპით იგებოდა, რაც საკმაოდ ძვირი ჯდებოდა. მოგვიანებით გავრცელდა პირობით გათავისუფლება - პრობაცია, თავისუფლების აღკვეთა წინასწარ სასჯელის ვადის განსაზღვრის გარეშე (ამ დროს მინიმალური ვადა დგინდებოდა - 1 წელი. შემდეგ კი - იმის მიხედვით, თუ როგორ გამოსწორდა მსჯავრდებული, ხდებოდა მისი გათავისუფლება).

პრობაცია ძალზე ხშირად გამოიყენება როგორც თავისუფლების აღკვეთის ალტერნატივა, ძირითადად ნაკლებად მძიმე დანაშაულებისათვის. მისი შინაარსი მდგომარეობს მსჯავრდებულის თავისუფლებაში დატოვებაში სპეციალური კონტროლის ქვეშ (არა უმეტეს 5 წლის ვადით). თუ პრობაციის პირობები ირღვევა, დამნაშავეს სასჯელს შეუცვლიან თავისუფლების აღკვეთით.

საერთოდ, უნდა აღინიშნოს, რომ აშშ-ს პენიტენციალურმა სისტემამ მთელ მსოფლიოზე დიდი გავლენა იქონია, მათ შორის XX საუკუნის გერმანიაში განხორციელებულ პენიტენციალურ რეფორმაზეც - განსაკუთრებით პრობაცია, პირობითი მსჯავრი, არასრულწლოვანთა საქმეების, სპეციალური სასამართლოები და სხვა.

ცალკეული შტატის სისხლის სამართლის კოდექსების შედარებით, ირკვევა, რომ ძირითადად მათში განხილულია, ერთგვაროვანი დანაშაულები, თუმცა არის შემთხვევები, როცა ზოგიერთ შტატს კოდექსში სრულიად განსხვავებული დანაშაულის შემადგენლობები აქვს. მაგალითად, ჯორჯიის შტატის სისხლის სამართლის კოდექსით, ისჯება სხვა პირის კერძო საკუთრებაში უკანონო თვალთვალი ან იქ შეჭრა, ან კიდევ კვირა დღით თოფის სროლა, ნეკროფილია და სხვა, რასაც სხვა შტატების კოდექსში ვერ ვხვდებით.

ყველა შტატის კოდექსში თავმოყრილი დანაშაულები შეიძლება დავყოთ რამდენიმე ჯგუფად:

ა) პიროვნების წინააღმდეგ - განზრახი და არაგანზრახი მკვლელობა, გაუპატიურება, ბავშვის მოტაცება, თავდასხმა, ძარცვა (ეს ჩვენთან საკუთრების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულია);

ბ) საკუთრების წინააღმდეგ - სხვადასხვა სახის ქურდობა (მათ შორის შემტვრევით, ჯიბის, სუპერმარკეტში) თაღლითობა, ნაქურდალის შეძენა, ცეცხლის წაკიდება და ა.შ.;

გ) საზოგადოებრივი წესრიგისა და მართლმსაჯულების წინააღმდეგ -ხელისუფლებისადმი დაუმორჩილებლობა, ციხიდან გაქცევა, ბუნტი, ცრუმოწმეობა და სხვა;

დ) ზნეობის წინააღმდეგ - პროსტიტუცია, ლოთობა, ნარკოტიკების ბოროტად გამოყენება, ბევრ შტატში ისჯება ე.წ. „არაბუნებრივი”, „არაზნეობრივი” სექსუალური მოქმედება - სოდომური ცოდვა, სისხლის აღრევა და ა.შ.

ზვიად პატაშური

პიროვნების თავისუფლება განსაკუთრებით რთული და მრავალმხრივი ცნებაა. იგი შეიძლება მოვიაზროთ მრავალ ასპექტში, როგორიცაა: სიტყვის, რწმენის, სინდისის, განვითარების, პირადი ცხოვრების, მიმოწერის, შემოქმედების, მოქმედების, გადაადგილების, ქორწინების და ა.შ. თავისუფლებები.

თავისუფლების ცნებას ზოგადად ფილოსოფია განსაზღვრავს და ეს განსაზღვრება ყველა სხვა მეცნიერებისათვის ზოგად მეთოდოლოგიურ ფუნქციას ასრულებს მისი ცალკეული მხარეების გამოკვლევისას. მაგრამ სხვადასხვა ფილოსოფიური მიმდინარეობები თავისუფლებას განსხვავებულად აღიქვამენ, ამიტომ ჩვენი მსჯელობის საგანს არ წარმოადგენს რომელიმე მათგანისათვის უპირატესობის მინიჭება და შევეხებით თავისუფლების იურიდიულ ხედვას, თუ როგორაა იგი გაგებული და გადმოცემული პოზიტიური სამართლის ნორმებით.

ისტორიულად, ყველა სახელმწიფოს კანონმდებლობისათვის მათი განვითარების განსაზღვრულ სტადიაზე თავისუფლება გაგებულია ადამიანის გარკვეული სამართლებრივი მდგომარეობით - status libertatis, რომელიც მონობას უპირისპირდება. ამ შემთხვევაში ადამიანის თავისუფლების ხელყოფა ვლინდება თავისუფალი ადამიანის მონად გადაქცევაში, რასაც შეიძლება ჰქონდეს დანაშაულებრივი ხასიათი, ე.ი. იყოს კანონსაწინააღმდეგო, ასევე გამოიწვიოს სამართალდამრღვევი პირის მიმართ კანონიერი საპასუხო იძულებითი ზომა (მაგალითად, სავალო კაბალა).

თანამედროვე პერიოდში პიროვნების თავისუფლებაში ხშირად გულისხმობენ პოლიტიკური და პირადი ხასიათის ზოგიერთ უფლებას, რომელთა ძირითადი მასა განმტკიცებულია კონსტიტუციური გზით. ამ შემთხვევაში თავისუფლების ხელყოფა განიხილება არა მარტო პიროვნების, არამედ საზოგადოების წინააღმდეგ მიმართულ მართლსაწინააღმდეგო აქტად.¹ 

წინამდებარე ნაშრომის მიზანს წარმოადგენს თავისუფლების ერთ-ერთი კონკრეტული სახის, კერძოდ კი, გადაადგილების თავისუფლების, ე.ი. საკუთარი შეხედულების მიხედვით ადგილსამყოფელის შეცვლის შესაძლებლობის განხილვა. სწორედ გადაადგილების თავისუფლებას იცავს საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლი, რომელიც ადგენს, რომ „1. ადამიანის თავისუფლება ხელშეუვალია; 2. თავისუფლების აღკვეთა ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა დაუშვებელია სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე”. მართალია, აქ პირდაპირ ნახსენები არ არის გადაადგილების თავისუფლება, მაგრამ იგი ლატენტურად იგულისხმება.

აღნიშნული ობიექტის დანაშაულებრივი ხელყოფისაგან დაცვის მიზნით, ახალ სისხლის სამართლის კოდექსში (მიღებულია 1999 წ. 22 ივლისს) შექმნილია რამდენიმე შემადგენლობა. მათი შემცვლელი მუხლები, ხელყოფის ძირითადი ობიექტების კლასიფიკაციის შესაბამისად, გაბნეულია კოდექსის სხვადასხვა თავებში ადამიანის თავისუფლების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა თავში (კარი მეშვიდე, თავი XXIII) მოთავსებულია ისეთი დანაშაულები, როგორებიცაა: თავისუფლების უკანონო აღკვეთა (მუხლი 143), მძევლად ხელში ჩაგდება (მუხლი 144), განზრახ უკანონო დაკავება ან დაპატიმრება (მუხლი 147) და უკანონო მოთავსება ან დაკავება ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში (მუხლი 149).

სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა კარში არის ორი შემადგენლობა: მძევლად ხელში ჩაგდება ტერორისტული მიზნით (მუხლი 329, თავი XXXVIII) და უკანონო განაჩენის გამოტანა, თუ სასჯელის სახით დანიშნულია - თავისუფლების აღკვეთა (მუხლი 336, ნაწ. 2, თავი XXXIX).

როგორც ვხედავთ, გადაადგილების, ანუ მიმოსვლის თავისუფლების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა კლასიფიკაცია ეყრდნობა ხელყოფის ძირითადი ობიექტების განსხვავებას. ერთ შემთხვევაში წინა პლანზეა წამოწეული კერძო ინტერესები, მეორეში კი - საჯარო ინტერესი.

მიუხედავად იმისა, რომ საბჭოური სისხლის სამართლის კანონმდებლობაც თავისი განვითარების ყველა ეტაპზე ითვალისწინებდა მსგავს შემადგენლობებს, იურიდიულ მეცნიერებას მათთვის არსებითი ყურადღება არ დაუთმია - არ მოიპოვება სპეციალური შრომები, რომლებიც აღნიშნულ საკითხს მიეძღვნებოდა, თუ არ ჩავთვლით სისხლის სამართლის კერძო ნაწილის სახელმძღვანელოებსა და კოდექსების კომენტარებში ჩართული შესაბამისი მუხლების მცირეოდენ მიმოხილვებს. აქედან გამომდინარე, პრობლემატურია საკითხი, - რა არის ამ დანაშაულთა ფაქტობრივი და იურიდიული არსი და რა სპეციფიკა ახასიათებთ მათ. საკითხის აქტუალურობას განაპირობებს ის გარემოებაც, რომ ბოლო დროს, განსაკუთრებით 90-იან წლებში, ძალზე გაიზარდა ამ დანაშაულთა რიცხვი, უფრო მეტად კი - ადამიანთა გატაცება ფულის გამოძალვის მიზნით. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს პლენუმის 1994 წლის 29 დეკემბრის №9 დადგენილებაში, რომელიც სპეციალურად ეძღვნება ამ პრობლემას, აღნიშნულია, რომ „ადამიანის მოტაცება ან თავისუფლების სხვაგვარად უკანონო აღკვეთა უხეშად ხელყოფს პირადი ხელშეუხებლობის უფლებას, პიროვნების თავისუფლებასა და ღირსებას, შეუძლებელს ხდის მის მიერ სამოქალაქო და პოლიტიკური თავისუფლებით სარგებლობას და საბოლოო ჯამში, ხელს უშლის სახელმწიფოში დემოკრატიული წესრიგის დაფუძნებას”.² 

გადაადგილების თავისუფლების ხელმყოფ დანაშაულებას ახასიათებს რიგი საერთო ნიშნები, რაც საფუძვლად უდევს მათ გაერთიანებას ერთიან სისტემაში და შესაძლებლობას იძლევა შემუშავდეს თავისუფლების უკანონო აღკვეთის ზოგადი ცნება.

თავისუფლების აღკვეთა, ანუ გადაადგილების შესაძლებლობის მოსპობა, აუცილებლად არ გულისხმობს პიროვნებისათვის მოძრაობის საშუალების აღკვეთას და მას შეიძლება ჰქონდეს გარკვეულ ფართობებზე მიმოსვლის შესაძლებლობა. აღნიშნული ფართობის ზუსტი განსაზღვრა შეუძლებელია, ჩვეულებრივ, ესაა ოთახი, ავტომანქანა, ტყის ან სხვა ღია ტერიტორიის მცირე მონაკვეთი. თუმცა, შესაძლებელია დაზარალებული მოთავსებულ იქნას უკაცრიელ კუნძულზე ან ისეთ შორეულ ადგილზე, საიდანაც, კლიმატურ-გეოგრაფიული პირობების გამო, გაქცევა შეუძლებელია. ამ შემთხვევაში, დაზარალებულს აქვს საკმაოდ დიდ ფართობზე თავისუფლად მოძრაობის შესაძლებლობა, მაგრამ მას მაინც აღკვეთილი აქვს თავისუფლება, ვინაიდან, გარდა იმისა, რომ იგი იქ საკუთარი ნების საწინააღმდეგოდ იმყოფება, მისი ადგილსამყოფელის საზღვრები ზუსტადაა განსაზღვრული და ბუნებრივი პირობებისა თუ ხელოვნურად შექმნილი დაბრკოლებების გამო, მას აღკვეთილი აქვს ამ ტერიტორიის მიტოვების შესაძლებლობა სხვა პირთა დახმარების გარეშე.

ამრიგად, თავისუფლების აღკვეთისათვის დამახასიათებელ ძირითად ნიშნებს წარმოადგენს ის, რომ 1. თავისუფლებააღკვეთილის ადგილმდებარეობა მეტ-ნაკლებად ზუსტადაა განსაზღვრული და 2. დამნაშავეთა მიერ ხელოვნურადაა შექმნილი ან გამოყენებული ისეთი ობიექტური პირობები, რაც სრულიად გამორიცხავს ან მინიმუმამდე ამცირებს დაზარალებულის მხრიდან ამ ადგილის თავისუფლად დატოვების შესაძლებლობას სხვა პირთა დახმარების გარეშე.

დაზარალებულის მოთავსების ადგილის განსაზღვრა არ გულისხმობს მხოლოდ რაიმე შენობას ან ტერიტორიას, ეს შეიძლება იყოს მოძრავი სადგომი, მაგალითად, ავტომობილი, ვაგონი, თვითმფრინავი, გემი და ა.შ. მთავარია, რომ ამგვარი სადგომიდან გასვლა შეუძლებელი ან გაძნელებული იყოს. მაგალითად, თუ პირმა პირმა გაიტაცა ადამიანი, რაც გამოიხატა მისი ავტომობილში ჩასმით, ეს იქნება პირის იძულებითი გადაადგილება სივრცეში, ანუ თავისუფლების აღკვეთის ერთ-ერთი ფორმა.

როგორც აღვნიშნეთ, გარდა იმისა, რომ დაზარალებულის მოთავსების ადგილის საზღვრები ზუსტად არის განსაზღვრული, აუცილებელია, რომ მას არ ჰქონდეს ამ ადგილის დატოვების შესაძლებლობა ან ამის გაკეთება იყოს რთული. თავისუფლების აღკვეთა სახეზე იქნება, თუ დაზარალებულს მოათავსებენ ორმოში, დაკეტილ ოთახში, მიმავალ ტრანსპორტში და ა.შ. საიდანაც გასვლა შეუძლებელია სხვისი დახმარების გარეშე. ამასთან, აუცილებელი არაა, რომ სადგომიდან გასვლა აბსოლუტურად შეუძლებელი იყოს, საკმარისია, ეს იყოს გაძნელებული ან სახიფათო. თუ დაზარალებულს ჩვეულებრივი ან უხიფათო გზით არ შეუძლია სადგომიდან თავის დაღწევა და ესაჭიროება სხვისი დახმარება, არაბუნებრივი ან სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის საშიში გზა, ეს შემთხვევა მაინც მიეკუთვნება თავისუფლების აღკვეთას. არაბუნებრივ გზას წარმოადგენს ისეთი საშუალება, რომლითაც ჩვეულებრივ არ სარგებლობენ - (მაგალითად, საკეტის გატეხვა, სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის საშიში გზაა, მაგალითად, უფსკრულში გადაჩეხვის საშიშროება, კართან შეიარაღებული დარაჯის დგომა, მიმავალი ავტომანქანიდან გადახტომა და სხვა). მაშასადამე, თავისუფლების აღკვეთის მეორე ნიშანში იგულისხმება ის, რომ თავისუფლებააღკვეთილ პირს გააზრებული უნდა ჰქონდეს, რომ თუ იგი დატოვებს იძულებითი მოთავსების ადგილს ამან შეიძლება სერიოზული ზიანი მიაყენოს თვით მას ან მისი ახლობლების სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას. ე.ი. ფიზიკური ზეწოლის ნაკლულობა სრულად კომპენსირდება ფსიქიკურით.

შესაძლებელია ისეთი შემთხვევაც, როდესაც დაზარალებულმა არ იცის სადგომიდან გასვლის ჩვეულებრივი და უხიფათო გზის არსებობა, თუმცა ასეთი გზა არის. სადგომს, ანუ დაზარალებულის ყოფნის ადგილს, შეიძლება ჰქონდეს სხვა გასასვლელი, მაგალითად, ოთახს - საიდუმლო ან სათადარიგო კარი, მაღალი ღობით გარშემორტყმულ ეზოს - დაფარული გვირაბი და ა.შ. მაგრამ, თუ იქ მოთავსებულმა პირმა არ იცის ამგვარი გზების არსებობის შესახებ, ითვლება, რომ მას აღკვეთილი აქვს თავისუფლება.

თავისუფლების აღკვეთა აუცილებლად არ გულისხმობს გარემოსთან ყოველგვარი კონტაქტის გაწყვეტას. თავისუფლებააღკვეთილს შესაძლოა ჰქონდეს სატელეფონო, საფოსტო ან სხვაგვარი კავშირი ნათესავებთან ან სხვა პირებთან, ესაუბროს მათ გარკვეული მანძილიდან, ასევე უშუალოდ მეთვალყურეობის ქვეშ და ა.შ.

თავისუფლების აღკვეთად ჩაითვლება ის შემთხვევაც, როდესაც პიროვნება მოძრაობს მეთვალყურეთა თანხლებით და იგი გაფრთხილებულია, რომ მათი მითითებების შეუსრულებლობის შემთხვევაში მას მოკლავენ, სხეულს მძიმედ დაუზიანებენ და ა.შ., ე.ი. ადამიანი ჩაყენებულია უკიდურესი აუცილებლობის მდგომარეობაში. ამ შემთხვევაშიც დაზარალებული სხვადასხვა საშუალებით (ფეხით, ტრანსპორტით) შეიძლება გადაადგილდეს საკმაოდ დიდ მანძილზე, მაგრამ მისი ყოფნის ადგილი მისი ნების საწინააღმდეგოდ იყოს განსაზღვრული და არ ჰქონდეს ამ მდგომარეობიდან თავის დაღწევის საშუალება. ე.ი. ასეთ ვითარებას ახასიათებს თავისუფლების აღკვეთის ორივე ნიშანი.

გარკვეული თავისებურებები ახასიათებს თავისუფლების უკანონო აღკვეთის სამართლებრივ მხარესაც. ტერმინი - „თავისუფლების აღკვეთა”, სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში იხმარება ორ შემთხვევაში: როგორც სასჯელის სახე და როგორც დანაშაულის სახე. ორივე შემთხვევაში თავისუფლების აღკვეთა მიმართულია ადამიანის ნების წინააღმდეგ. ამ ორ სახეს შორის პრინციპული სხვაობაა არა ფაქტობრივი, არამედ სამართლებრივი თვალსაზრისით. თავისუფლების აღკვეთა, როგორც სასჯელი, წარმოადგენს მართლზომიერ აქტს, მაშინ, როდესაც თავისუფლების აღკვეთა, როდესაც ის დანაშაულის სახით გვევლინება - მართლსაწინააღმდეგო და საზოგადოებრივად საშიშია.

კანონმდებელს, ჩვეულებრივ, რაიმე ქმედების კრიმინალიზაციის დროს, შემადგენლობაში არ შეაქვს ნიშანი ,,უკანონო”, რადგან ეს თავისთავადაც იგულისხმება. როგორც თ. წერეთელი ამტკიცებდა, მართლწინააღმდეგობა არის არა შემადგენლობის რიგითი ელემენტი, არამედ მის მიღმა მდგარი შეფასებითი კატეგორია: „საზოგადოებრივი საშიშროება და მართლწინააღმდეგობა დანაშაულის შემადგენლობის დამოუკიდებელ ნიშნებს კი არ წარმოადგენენ, არამედ ისინი ახასიათებენ დანაშაულის შემადგენლობას მთლიანად”.³ 

მართლაც, მკვლელობის, ყაჩაღობის, გაუპატიურების და ა.შ. აღწერისას არ არის საჭირო ხაზი გაესვას ამ ქმედებების უკანონობას, რადგან საწინააღმდეგოს მოაზრება შეუძლებელია. თუ აღმოჩნდა, რომ მსგავსი ქმედებები ჩადენილია მართლწინააღმდეგობის გამომრიცხავ გარემოებებში, მაშინ ეს იქნება არა, ვთქვათ, მკვლელობა, არამედ სხვისი სიცოცხლის მართლზომიერი მოსპობა.

მაგრამ არსებობს სპეციფიკური შემადგენლობები, რომელთა კონსტრუირებისას აუცილებელია მართლწინააღმდეგობაზე მითითება. ეს გამოწვეულია იმით, რომ ამგვარი ქმედებები თავისთავად მართლზომიერია, უფრო სწორად, ივარაუდება მათი კანონიერი ხასიათი, სანამ არ დამტკიცდება საწინააღმდეგო.

კანონიერების პრეზუმფცია ისეთივე ატრიბუტია ამ ქმედებებისათვის, როგორც უკანონობისა - სხვა შემადგენლობებისათვის. ამ უკანასკნელს მიეკუთვნება უკანონო აბორტი, უკანონო სამეწარმეო საქმიანობა, უკანონო ნადირობა, ხე-ბუჩქნარის უკანონო გაჩეხვა და ასევე თავისუფლების უკანონო აღკვეთა. ყველა შემთხვევაში ნიშანი ,,უკანონო” აღნიშნავს სამართლის კონკრეტული ნორმების დარღვევას.

კონსტიტუციის ბაზაზე სამართლის სხვადასხვა დარგების ნორმებით განსაზღვრულია თავისუფლების აღკვეთის საფუძვლები და წესი, დადგენილია საამისოდ უფლებამოსილ პირთა წრე და ა.შ. მაგალითად, ახალი სსკ-ს 29-ე მუხლი იძლევა დამნაშავის შეპყრობის უფლებას; 50-ე, 51-ე, 52-ე და სხვა შესაბამისი მუხლები განსაზღვრავს სასჯელის სახით თავისუფლების აღკვეთის დანიშვნის ზოგიერთ წესს; სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 142-ე, 145-ე, 146-ე და სხვა შესაბამისი მუხლები ადგენენ დაკავების წესს; 159-ე, 160-ე და სხვა მუხლები - დაპატიმრების წესს, შესაბამისი უფლებებით აღჭურვილ ორგანოებს და თანამდებობის პირებს. აღნიშნული ნორმების დარღვევა, სხვა სტრუქტურულ ელემენტებთან ერთად, ქმნის თავისუფლების უკანონო აღკვეთის შემადგენლობას.

თავისუფლების უკანონო ისევე აღკვეთის, როგორც ზემოაღნიშნულ საგამონაკლისო შემადგენლობათა სპეციფიკა ვლინდება იმაშიც, რომ ნიშანი „უკანონო” ყოველთვის გულისხმობს პოზიტიური სამართლის ნორმის დარღვევას მაშინ, როდესაც სხვა შემადგენლობათა მართლსაწინააღმდეგო ხასიათი შეიძლება დაკავშირებული იყოს როგორც პოზიტიური, ასევე ჩვეულებითი, მორალური, რელიგიური ან სხვაგვარი ნორმების დარღვევასთან, რომელთა დასაცავადაც შეიქმნა ამ დანაშაულის შემადგენლობა.

ამრიგად, გადაადგილების თავისუფლების ხელმყოფ დანაშაულთა ფაქტობრივი და იურიდიული მხარეების კომპლექსური ანალიზის საფუძველზე, შესაძლებელია შემუშავდეს თავისუფლების უკანონო აღკვეთის ცნება. ესაა პირისათვის პოზიტიური სამართლით დადგენილი წესის საწინააღმდეგოდ სივრცეში საკუთარი ნებით გადაადგილების შესაძლებლობის მოსპობა მისი განსაზღვრულ ადგილას მოთავსების ან სივრცეში იძულებითი გადაადგილების გზით, საიდანაც დამოუკიდებლად თავის დაღწევა შეუძლებელია საკუთარი ან სხვისი სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის საფრთხის შექმნის გარეშე.

თბილისი
2000 წელი

____________________

1. Жижиленко А. А., ,,Преступления против личности”, Москва, 1972  г., ст. 70-73.

2. საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესი სასამართლოს პლენუმის მასალები, 1994 წ.

3. თ. წერეთელი, გ. ტყეშელიაძე, ,,მოძღვრება დანაშაულზე”, თბ., 1969 წ., გვ. 108.

ზაზა ნანობაშვილი

ამნისტია და შეწყალება წარმოადგენს სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან გამოხატულ გულმოწყალებისა და ჰუმანურობის აქტებს, რომლებსაც, სისხლისსამართლებრივი პოლიტიკის ეფექტურად გატარების გარდა, წმინდა პრაქტიკული მნიშვნელობაც ენიჭება, ვინაიდან ორივე ღონისძიება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისა და სასჯელისაგან გათავისუფლების საფუძველია. მათი არსი მდგომარეობს იმაში, რომ კიდევ ერთხელ მიეცეს შანსი ადამიანს თავად გაიაზროს და მოინანიოს წარსულის შეცდომები, საკუთარი ძალისხმევითა და მის მიმართ სახელმწიფოს მხრიდან გამოჩენილი ჰუმანური დამოკიდებულებით დაიბრუნოს თავისუფლება, პიროვნული ღირსებები და იქცეს საზოგადოების სრულფასოვან წევრად.

უნდა აღინიშნოს, რომ მიუხედავად ამნისტიასა და შეწყალებას შორის არსებული საერთო ნიშნებისა, მათ ერთმანეთისაგან განასხვავებს არა ერთი ნიუანსი, რისთვისაც მიზანშეწონილად მიგვაჩნია მათი ცალ-ცალკე განხილვა. თავიდანვე უნდა შევნიშნოთ, რომ ეტიმოლოგიური თვალსაზრისით, შეწყალება თავის თავში მოიცავს ამნისტიას. შეწყალება უფრო ფართო ცნებაა, ამნისტია კი მისი შემადგენელი ნაწილია, თუმცა სისხლისსამართლებრივი მნიშვნელობით მათ განსხვავებული დატვირთვა აქვთ.

საგულისხმოა, რომ ამნისტიისა და შეწყალების იდეა მომდინარეობს სახელმწიფოს მეთაურის უფლებიდან - გამოეჩინა გულისხმიერება (regnum gratiae) იმ პირთა მიმართ, ვისაც ბრალი მიუძღოდა დანაშაულის ჩადენაში. თავდაპირველად, მათ თვითნებური, შემთხვევითი ხასიათი ჰქონდათ და არავითარი პირდაპირი შემხებლობა სისხლისსამართლებრივ მართლმსაჯულებასთან არ გააჩნდათ. უფრო ხშირად მათი გამოყენება უკავშირდებოდა ქვეყნის ცხოვრებაში მომხდარ რაიმე ღირშესანიშნავ მომენტს - იქნებოდა ეს მტერზე გამარჯვება,ზავის დამყარება ანდა ზეიმი თავად უმაღლესი ხელისუფალის ოჯახში ნანატრი მემკვიდრის დაბადება, მეფედ კურთხევა და სხვა.¹ ასეთ ვითარებაში სახელმწიფოს მეთაურს სურდა, რომ ამ სიხარულს საერთო-სახალხო ხასიათი ჰქონოდა და მას ყველაზე უფრო ღარიბი ადამიანის ოჯახშიც კი შეეღწია, რითაც იგი კიდევ ერთხელ უსვამდა ხაზს თავის უსაზღვრო ძალაუფლებას - თავისუფლება ანდა სულაც სიცოცხლე ეჩუქებინა თავის ქვეშევრდომთათვის. არცთუ იშვიათად სახელმწიფოს მეთაური ამას სახელმწიფო უბედურების დროს აკეთებდა, იმ იმედით, რომ გათავისუფლებული პატიმრების მხურვალე ლოცვა როგორმე შეამცირებდა ტრაგედიის მასშტაბებს. მაგრამ თუნდაც ეს კეთილშობილური მოტივები, ამ ორი ინსტიტუტის ისტორიული მდგრადობა და მათზე, როგორც სახელმწიფო სუვერენიტეტის აუცილებელ ნიშანზე მითითება, არ იყო საკმარისი, რათა კანონისა და სასამართლოს განაჩენის აშკარა მერყეობა გაემართლებინა. სწორედ ამიტომ მათ საკმაოდ ბევრი მოწინააღმდეგე ყავდათ. ჯერ კიდევ ძველ ჩინეთში მიაჩნდათ, რომ „თუ კანონი მოითხოვდა სასჯელის მიზღვას, ხელმწიფე კი ამ დროს ცრემლებს ღვრიდა, ამით ის თავის კაცთმოყვარეობას გამოხატავდა და არ მმართველობდა.”² ძველი მმართველები კი უწინარესად აყენებდნენ კანონს და არა საკუთარ გულისთქმას.

შეწყალების წინააღმდეგი იყო ცნობილი ფილოსოფოსი, კანტი. შეწყალების უფლება (jus aggatiand), - წერდა კანტი, იქნება ეს სასჯელის შემცირება თუ მისგან სრული გათავისუფლება - ყველაზე უფრო სათუთია სუვერენის უფლებებიდან. ის ამტკიცებს მისი დიდებულების ბრწყინვალებას და იმავდროულად მივყავართ უსამართლობამდე. კანტი მიიჩნევდა, რომ სუვერენის მიერ ქვეშევრდომთა მიმართ მისი გამოყენება იყო უმართებულო, თუკი ამ უკანასკნელთ დანაშაული ერთმანეთის წინააღმდეგ ჰქონდათ ჩადენილი, ვინაიდან ამ შემთხვევაში დაუსჯელობა (impunitas criminis) - ყველაზე უფრო დიდი უსამართლობა იყო საკუთარი მოქალაქეების მიმართ. აქედან გამომდინარე, კანტი მის გამოყენებას მხოლოდ ერთ შემთხვევაში თვლიდა მიზანშეწონილად, კერძოდ მაშინ, თუ ვნება თვით სუვერენს მიადგებოდა და თუ საფრთხე ამ შემთხვევაში ხალხის უშიშროებას არ დაემუქრებოდა.³ 

ამ ინსტიტუტის სასარგებლოდ რაიმე სერიოზულ საფუძველს ვერ პოულობდა ვერც ჰეგელი, რომელიც წერდა: „შეწყალება არის სასჯელისაგან გათავისუფლება, მაგრამ იგი ვერ ხსნის სამართალს, რომელიც მაინც ინარჩუნებს ძალას და შეწყალებული, როგორც ადრე, დამნაშავედ რჩება. შეწყალება არ ნიშნავს, რომ მას არ ჩაუდენია დანაშაული. სასჯელის მოხსნა მხოლოდ რელიგიის მეშვეობითაა შესაძლებელი, რამეთუ ჩადენილის არმომხდარად ქმნა შეუძლია მხოლოდ და მხოლოდ გონს. იმდენად, რამდენადაც ეს ხდება რეალურ სამყაროში, იგი მოკლებულია საფუძველს”.⁴

შეწყალების წინააღმდეგ გამოდიოდა ჩეზარე ბეკარიაც, მიუხედავად იმისა, რომ იგი სასჯელთა ჰუმანიზაციის მომხრე იყო. ბეკარია მიიჩნევდა, რომ შეწყალება მათთვის, ვისაც არასრულყოფილი სისხლის სამართლის კანონმდებლობა ჰქონდათ, ,,სასჯელთა შერბილების კვალობაზე გულმოწყალება და პატიება ხდება ნაკლებ აუცილებელი, … ბედნიერია ის ერი, ვისაც კი იგი მომაკვდინებლად მიაჩნია.” მისი ადგილი არ არის სრულყოფილ კანონმდებლობაში, სადაც სასჯელი ზომიერია, სასამართლო კი - სამართლიანი და სწრაფი. ბეკარიას აზრით, სახელმწიფოს მხრიდან გამოხატული ჰუმანიზმი უნდა აისახოს სისხლის სამართლის კოდექსში და არა სპეციალურ სასამართლო გადაწყვეტილებაში, რომელსაც შეუძლია მოქალაქეებში დაუსჯელობის ილუზია წარმოშვას და მათ შესაძლოა დაიჯერონ, რომ თუკი პატიება ამ თუ იმ პირისთვის შესაძლებელია, მაშინ არშემწყალებელთა მიმართ სისრულეში მოყვანილი განაჩენი უფრო ძალმომრეობის აქტს წარმოადგენს, ვიდრე მართლმსაჯულების შედეგს.⁵

რა შეიძლება ითქვას ხელმწიფის მიერ (რომელიც საზოგადოებრივი უსაფრთხოების გარანტიაა) კანონის დამრღვევი კერძო პირის მიმართ შეწყალების თაობაზე? - სვამს კითხვას ბეკარია და თავადვე პასუხობს: ,,მხოლოდ ის, რომ ამ პირად აქტს უვიცი გულმოწყალებით ეძლევა სახელმწიფო ხელისუფლების ძალა, რომელიც უკანონობას ამკვიდრებს. სახელმწიფომ თავისი შენობა სიყვარულის ფუნდამენტზე იმგვარად უნდა ააგოს, რომ საერთო ინტერესში გაამთლიანოს თითოეულის ინტერესი. ასეთ შემთხვევაში, - დაასკვნის ბეკარია, - მას არ მოუხდება სპეციალური კანონებითა და ნაჩქარევი შესწორებებით გამიჯნოს საზოგადოებრივი და პირადი სიკეთე და შექმნას ურწმუნოებისა და შიშის ნიადაგზე საზოგადოებრივი კეთილდღეობის ილუზია”.⁶

თუკი კანონები ძალზე მკაცრია, - წერდა უტილიტარიზმის ერთ-ერთი იდეოლოგი, ბენტამი, - მაშინ შეწყალება მათი შევსება-შესწორების აუცილებლობა ხდება, მაგრამ თავად ამგვარი ცვლილება არის ბოროტება, და იქ, სადაც კი კარგი კანონებია, სულაც არაა რაღაც მაგიური ჯოხის საჭიროება, რომელიც თვით ამ კანონების გასანადგურებლად გამოდგება.⁷ აღსანიშნავია, რომ ისტორიაში არა ერთი შემთხვევა გამხდარა შეწყალების იდეის დისკრედიტაციის საფუძველი. მაგალითად, საფრანგეთში შეწყალების აქტით სასჯელს გადაურჩნენ ცნობილი დამნაშავეები, რომელთაც ჰქონდათ ან დიდ ფული, ანდა მტკიცე კავშირი ხელისუფლების წარმომადგენლებთან. ამ ფაქტმა, რასაკვირველია, უარყოფითი საზოგადოებრივი რეზონანსი გამოიწვია, რაც იმით დასრულდა, რომ შეწყალების მუხლი 1791 წლის სისხლის სამართლის კოდექსიდან ამოღებულ იქნა.

დღესდღეობით ამნისტიასა და შეწყალებას იცნობს უმრავლესი დემოკრატიული ქვეყნის კანონმდებლობა, ხოლო მათი განხორციელება დამოკიდებულია სახელმწიფოს მმართველობის ფორმაზე. საპარლამენტო რესპუბლიკებში, როგორც წესი, ამნისტიას აცხადებს უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანო (მაგ. შვეიცარია, იტალია), შეწყალება კი, ისტორიულად, სახელმწიფოს პირველი პირის პრეროგატივას წარმოადგენს (მაგ. ამერიკის შეერთებულ შტატებში, იტალიასა და საფრანგეთში მას ახორციელებს პრეზიდენტი, დიდ ბრიტანეთსა და ესპანეთში - მონარქი, იაპონიაში - იმპერატორი და ა.შ.)8 რაც შეეხება ჩვენს სახელმწიფოს, საქართველოს კონსტიტუციის 73-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ო” ქვეპუნქტის თანახმად, საქართველოს პრეზიდენტს მინიჭებული აქვს მსჯავრდებულთა შეწყალების უფლება, ამნისტიის გამოცხადების კომპეტენცია კი ეკუთვნის პარლამენტს, თუმცა ამის თაობაზე კონსტიტუციაში პირდაპირი მითითება არ არის. მაგრამ ასეთი დასკვნის გაკეთების უფლებას იძლევა ის გარემოება, რომ ამნისტია ყოველთვის კანონის ფორმით მიიღება, ხოლო პარლამენტი ქვეყნის უმაღლეს, ერთადერთ საკანონმდებლო ორგანოს წარმოადგენს. მიუხედავად იმისა, რომ არა ერთი მეცნიერი მიუთითებს ამნისტიისა და შეწყალების დადებით და უარყოფით მხარეებზე, მათი არსებობის ფაქტი ეჭვის ქვეშ არავის დაუყენებია, გარდა სომეხი მეცნიერის - ენოკ აზარიანისა, რომელიც თავის მონოგრაფიაში - „სისხლის სამართლებრივი სასჯელისაგან გათავისუფლების სამართლებრივი საფუძვლები”- არაკონსტიტუციურად მიიჩნევს ამნისტიასა და შეწყალებას.⁹ მისი აზრით, რამდენადაც ამნისტიის აქტით შესაძლებელია დამნაშავის მთლიანი ან ნაწილობრივი გათავისუფლება იმ სასჯელისაგან, რომელიც მას გამოუტანა სასამართლომ, ირღვევა ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი. კერძოდ, საკანონმდებლო ხელისუფლება ითავსებს სასამართლო ხელისუფლების ფუნქციებს და გარდა ამისა, არღვევს კანონის უზენაესობის ფუნდამენტურ პრინციპებს. ამასთან, - განაგრძობს ე. აზარიანი, - ირღვევა საქმეთა საჯაროდ განხილვის წესი და მხარეთა შეჯიბრებითობის პრინციპი, აგრეთვე მოქალაქეთა კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპი, რადგანაც ამნისტია ვრცელდება მხოლოდ იმ დანაშაულებებზე, რომლებიც ჩადენილია ამნისტიის აქტის გამოცემამდე და ის პირი, ვინც დანაშაული მის გამოცემამდე ჩაიდინა, ხელოვნურად დგება პრივილეგირებულ მდგომარეობაში იმ პირთან შედარებით, ვინც დანაშაული ამნისტიის აქტის შემდეგ ჩაიდინა და ეს ხდება რაღაც უცხო, გარეშე მოვლენათა საფუძველზე, რომელთაც არა აქვთ დამოკიდებულება არც სამართლისა თუ სამართლიანობის იდეასთან და არც სისხლისსამართლებრივ სასჯელთა მიზნებთან. ანალოგიურ აზრს ავითარებს ზემოხსენებული მეცნიერი შეწყალებასთან მიმართებაშიც.

რა უნდა ითქვას ამის თაობაზე?

ის მოსაზრება, რომ ასეთ შემთხვევაში ერთი პირი მეორესთან შედარებით პრივილეგირებულ მდგომარეობაშია, ჩვენი აზრით, სრულიადაც ვერ აყენებს ჩრდილს ამნისტიის აქტს.

ცნობილია, რომ საზოგადოებრივი ცხოვრება მეტად დინამიურია, მეტადრე, თუ გავითვალისწინებთ მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესის ეპოქას, რომელშიც გვიხდება ცხოვრება. ის რომ ერთი სამართალდარღვევა, რომელიც ადრე დანაშაულს წარმოადგენდა, დღეს დეკრიმინირებულ ქმედებად (ან პირიქით) იქცეს, სავსებით ბუნებრივია. ასეთ შემთხვევაშიაც კი, ერთი პირი ყოველთვის უკეთეს მდგომარეობაში იქნება იმასთან შედარებით, ვინც დანაშაული ჩაიდინა ამა თუ იმ სამართალდარღვევის დანაშაულად გამოცხადების შემდეგ და, თუ იმ სამართალდარღვევის დანაშაულად გამოცხადების შემდეგ, აზარიანის ლოგიკას გავყვებით, ასეთი რამ კონსტიტუციის, კერძოდ კი, კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპის დარღვევამდე მიგვიყვანს.

რაც შეეხება ხელისუფლების სხვადასხვა შტოთა ერთიმეორის საქმიანობაში ჩარევას, ვფიქრობთ, რომ ის ემსახურება კეთილშობილურ მიზნებს და ამ შემთხვევაში ცნობილი პოლიტიკოსის ნათქვამი - „მიზანი ამართლებს საშუალებას”, ძალზე კარგად გამოხატავს პრობლემისადმი დამოკიდებულებას. ამასთანავე, ჩარევა ხდება არა განაჩენის გამოტანის მომენტში, არამედ დიდ ხნის ინტერვალის შემდეგ, როდესაც ქმედება ერთგვარად კარგავს პირვანდელ სოციალურ მნიშვნელობას და ამის შესაბამისად, მისი ჩამდენიც აღარ წარმოადგენს საზოგადოებისათვის საშიშს. გარდა ამისა, ამნისტიას შეუძლია აღმოფხვრას კანონმდებლობაში არსებული ხარვეზები. ამნისტია ეჭვის ქვეშ კი არ აყენებს კანონიერებას და სასამართლოს განაჩენს, არამედ მხოლოდ ამსუბუქებს სასჯელს. თუმცა აქვე დავძენთ, რომ ამნისტია ძალზე ფრთხილად უნდა განხორციელდეს, რადგან, იერინგის თქმით, „ამნისტია სამართლის ის დამცავი სარქველია, რომლითაც მარჯვედ და დროულად უნდა იმოქმედო, რათა მან სიკეთის ნაცვლად უკუშედეგი არ გამოიწვიოს”.¹⁰

ამნისტია ბერძნული სიტყვაა (amnestia), რაც ნიშნავს პატიებას. იგი წარმოადგენს გათავისუფლების შერეულ სახეს, რომლის მეშვეობითაც სისხლის სამართლის პროცესის ნებისმიერ სტადიაზე შესაძლებელია როგორც სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან, ისე სასჯელისაგან გათავისუფლება.

საქართველოს პარლამენტის მიერ 1999 წლის 22 ივლისს მიღებული საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 77-ე მუხლის 1-ლი პუნქტების თანახმად, ამნისტიის აქტით დამნაშავე შეიძლება გათავისუფლდეს სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან, ხოლო მსჯავრდებული შეიძლება გათავისუფლდეს სასჯელისაგან ან მისთვის დანიშნული სასჯელი შეიძლება შემცირდეს ან შეიცვალოს უფრო მსუბუქი სასჯელით.

ჩვენი აზრით, რედაქციული თვალსაზრისით, ტერმინ ,,დამნაშავის” ხმარება ამ შემთხვევაში არ არის მართებული, რადგან პირი დამნაშავედ მხოლოდ მაშინ შეიძლება იქნეს ცნობილი, თუ მის მიმართ არსებობს კანონიერ ძალაში შესული გამამტყუნებელი განაჩენი. ამნისტია კი შეიძლება გავრცელდეს როგორც დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილზე, ისე ბრალდებულზე. ორივე ეს სამართლებრივი ტერმინი კი სრულიადაც არ გულისხმობს დამნაშავეს. ამდენად, აღნიშნული მუხლს დაზუსტება სჭირდება. მიგვაჩნია, რომ იგი უნდა ჩამოყალიბდეს შემდეგნაირად: ამნისტიის აქტით პირი შეიძლება გათავისუფლდეს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან. ამნისტია შეიძლება იყოს საერთო (მთლიანი) ან ნაწილობრივი. საერთო ამნისტია ვრცელდება ყველა იმ პირზე, ვინც ჩაიდინა სისხლის სამართლის კანონით გათვალისწინებული დანაშაული. ნაწილობრივი კი ეხება პირთა მხოლოდ იმ განსაზღვრულ კატეგორიას, რომლებიც გათვალისწინებულია ამნისტიის აქტით.

საერთო წესის მიხედვით, ამნისტია ვრცელდება მხოლოდ იმ დანაშაულზე, რომელიც დამთავრდა ამნისტიის აქტის იურიდიული ძალის შეძენის მომენტამდე.

ამნისტია წარმოადგენს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისა და სასჯელისაგან გათავისუფლების სასამართლო აქტს არ. ეს გარემოება კი, მისი ღირსებაცაა და ნაკლოვანებაც.¹¹ ღირსებაზე აქ უკვე აღინიშნა. ახლა კი შევეხებით უარყოფით მომენტს. საკანონმდებლო ორგანო, რომელიც აცხადებს ამნისტიას, ძირითადად შედგება არაიურისტებისაგან, რომლებიც დაცილებული არიან სამართლის გამოყენების პრაქტიკას. ხშირად ამნისტია შეიცავს ისეთ დებულებებს, რომლებიც არ შეიძლება მიჩნეულ იქნეს სამართლიანად და ჰუმანურად. მაგალითად, ზოგჯერ სასჯელისაგან თავისუფლდებიან მსჯავრდებულები, რომლებმაც მძიმე დანაშაული ჩაიდინეს, მაშინ, როდესაც ამნისტიის აქტი არ ეხებათ საშუალო სიმძიმის დანაშაულისათვის მსჯავრდებულთ. გარდა ამისა, საფუძველი, მისი მიღების წესი და სხვა კანონმდებლობით არ არის დარეგულირებული და ერთგვარად თვითნებური ხასიათისაა.

ამნისტიას, როგორც სახელმწიფოებრივ-სამართლებრივ აქტს, აქვს შემდეგი დამახასიათებელი ნიშნები: ყველა შემთხვევაში იგი ნორმატიული ხასიათისაა, ანუ ვრცელდება ინდივიდუალურად განუსაზღვრელ პირთა წრის მიმართ, ასევე ეხება სისხლის სამართლის საქმეების განუსაზღვრელ რაოდენობას, მიუხედავად იმისა, რა პროცესუალურ სტადიაზეა ისინი; მისი გამოცხადების ინიციატივა ყოველთვის სახელმწიფო ორგანოდან მოდის; ამნისტიას აქვს საერთო-სავალდებულო ხასიათი როგორც სამართლებრივი ორგანოებისათვის, ასევე თვით ამნისტირებულთა მიმართ. ერთადერთი გამონაკლისი არის ის შემთხვევა, როდესაც პირი თავს დამნაშავედ არ ცნობს და მოითხოვს მისი საქმის სასამართლოს მიერ გადასინჯვას. ამნისტიის აქტი ქმნის მხოლოდ ნორმატიულ საფუძველს, განსაზღვრავს იმ პირთა წრეს, რომლებსაც იგი ეხება, აგრეთვე მისი გამოყენების პირობებსა და წესს. სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის ან სასჯელისაგან გათავისუფლების იურიდიულ საფუძველს კი წარმოადგენს სამართლის ნორმათა გამოყენების ინდივიდუალურად განსაზღვრული აქტი: სისხლის სამართლის საქმეზე საქმის აღძვრაზე უარის თქმის დადგენილება, სისხლის სამართლის საქმის შეწყვეტის დადგენილება და სხვა.

აღსანიშნავია, რომ ამნისტიის აქტით შესაძლოა მოიხსნას ნასამართლეობა (საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 77-ე მუხლის მესამე ნაწილი). ჩვენი აზრით, ამნისტიამ ყველა შემთხვევაში უნდა მოუხსნას პირს ნასამართლეობა და კოდექსიდან სიტყვა „შეიძლება” უნდა იქნეს ამოღებული. ეს გამომდინარეობს იქიდან, რომ ამნისტია არის ჰუმანური აქტი და თუკი იგი ხორციელდება, უნდა მოხდეს მისი ბოლომდე აღსრულება და ამნისტირებულს ნასამართლეობა „დამოკლეს მახვილივით” არ უნდა ეკიდოს თავზე. ამ თვალსაზრისით, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსში ასახვა ჰპოვა საფრანგეთის სისხლის სამართლის კოდექსის ნორმამ, რომლის მიხედვითაც: „არც ერთ პირს, ვისთვისაც სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებიდან გამომდინარე, ცნობილი გახდა ამნისტიით გაუქმებული განაჩენის, დისციპლინური თუ პროფესიული სახდელების ან უფლების რაიმე შეზღუდვის ამბავი, არა აქვს უფლება მოიხსენიოს ისინი ნებისმიერი ფორმით ან მიუთითოს მათზე რაიმე დოკუმენტებში”.¹² 

შეწყალებას ხშირად „კერძო ამნისტიას” უწოდებენ, რომელიც გამოიყენება იმ პირთა მიმართ, რომლებიც თავს ცნობენ დამნაშავედ, ინანიებენ ჩადენილ დანაშაულს და პირადად ითხოვენ შეწყალებას.

როგორც უკვე აღინიშნა, საქართველოს კონსტიტუციის 73-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ო” ქვეპუნქტის თანახმად, საქართველოს პრეზიდენტი შეიწყალებს მსჯავრდებულთ, რაც ნიშნავს იმას, რომ შეწყალება ვრცელდება იმ პირთა მიმართ, რომლებზეც არსებობს სასამართლოს კანონიერ ძალაში შესული გამამტყუნებელი განაჩენი. პრეზიდენტის მიერ განხორციელებულ შეწყალების აქტს საფუძვლად უდევს სამართლებრივი, მორალურ-ზნეობრივი კრიტერიუმები და ჰუმანიზმის პრინციპები, რომელთა ერთობლიობა სახელმწიფო პოლიტიკის მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენს. მსჯავრდებულთა შეწყალების სამართლებრივ საფუძველს წარმოადგენს საქართველოს პრეზიდენტის 1998 წლის 13 მაისის №319 ბრძანებულება „მსჯავრდებულთა შეწყალების გამოყენების წესის შესახებ”, რომელიც დეტალურად განსაზღვრავს მსჯავრდებულთა შეწყალების თხოვნისა და შუამდგომლობის განხილვის, საქართველოს პრეზიდენტისათვის წარდგენის წესსა და პროცედურას.

მსჯავრდებულისადმი შეწყალების გამოყენების საკითხის დასმის აუცილებელ პირობას წარმოადგენს მსჯავრდებულის მიერ თავის დამნაშავედ ცნობა, ჩადენილი დანაშაულის მონანიება და შეწყალების პირადი თხოვნა. თუ მსჯავრდებული პირადად არ ითხოვს შეწყალებას, მაშინ, მიუხედავად მისი ოჯახის წევრების, პარლამენტარების, საზოგადოების გამოჩენილი მოღვაწეების, ორგანიზაციების მიერ აღძრული შუამდგომლობებისა, შეწყალების საკითხთა განყოფილებას არა აქვს საქმის მომზადებისა და კომისიაზე განსახილველად წარდგენის საფუძველი. მსჯავრდებულის შეწყალების თხოვნის განხილვისას მხედველობაში მიიღება ჩადენილი დანაშაულის საშიშროების ხასიათი და ხარისხი, ადრინდელი ნასამართლეობა, სასჯელის მოხდის ვადა, სასჯელის მოხდის ადგილებში მისი ქცევა, ოჯახური პირობები და სხვა.¹³ 

ვეთანხმებით ე. გასიტაშვილის თვალსაზრისს, რომ ამნისტიასთან შედარებით, შეწყალების აქტი უფრო ეფექტურია. ამნისტია გარკვეული კატეგორიის დანაშაულის ჩამდენ პირებზე ვრცელდება. აღნიშნული აქტის გამოცემის დროს ხდება ყოველი სამართალდამრღვევი პირის, მიერ ჩადენილი დანაშაულის გარემოებებისა და სხვა საგულისხმო დეტალების გათვალისწინება. შეწყალება გამოიყენება ინდივიდუალურად განსაზღვრულ პირთა მიმართ, რაც ნიშნავს იმას, რომ ჰუმანური აქტის გამოყენებამდე გულდასმით შეისწავლება ყველა მნიშვნელოვანი ასპექტი, რის შესახებაც ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ.

სწორედ შეწყალების გამოყენების პრაქტიკამ დაადასტურა ამ ფაქტის ეფექტურობა. კერძოდ, უკანასკნელ წლებში განხორციელებული შეწყალების დიდი კამპანიიდან მხოლოდ რამდენიმემ ჩაიდინა განმეორებითი დანაშაული, მაშინ როდესაც რამდენიმე ასეული ამნისტირებული პირიდან თითქმის 90%-მა ხელმეორედ ჩაიდინა დანაშაული¹⁴ (ეს განსაკუთრებით ეხება სამხედრო საბჭოს მიერ 1992 წლის 27 თებერვალს გამოცემულ ამნისტიით გათავისუფლებულ პირებს).

ამრიგად, ამნისტიასა და შეწყალებას შორის არსებული მსგავსების მიუხედავად, მათ შორის საგრძნობი განსხვავებაა. პირველი, შეწყალება არ ატარებს ნორმატიულ ხასიათს, იგი წარმოადგენს კონკრეტულ შემთხვევაში სამართლის გამოყენების აქტს. მეორე, შეწყალება ხორციელდება კონკრეტულად განსაზღვრული პირის მიმართ. მესამე, შეწყალების აქტი არის პირის სასჯელის შემდგომი მოხდისაგან გათავისუფლების იურიდიული საფუძველი მაშინ, როდესაც ამნისტიის გამოყენების დროს აუცილებელია იმ შესაბამისი ორგანოს აქტი, რომელსაც ამნისტიის რეალიზების პასუხისმგებლობა ეკისრება, შეწყალება ატარებს ერთჯერად ხასიათს, ამნისტიის გამოყენება კი საკმაოდ ხანგრძლივ პერიოდს მოიცავს და მრავალი სამართალდამცავი ორგანოს ძალისხმევას მოითხოვს.

თბილისი
2000 წელი

_________________________

1. Н. С. Таганцев, Русское уголовное право, Лекции, Часть общая, М., 1994 г., стр. 362.

2. Древнекитайская философия, Собрание текстов в 2х томах, М., 1973 г., стр. 264-265.

3. Э. Кант, Сочинения в шести томах, т. 4, стр. 263.

4. Е. Р. Азарян, Правовые основания освобождения от уголовного наказания, Ереван, ,,Аиастан”, 1998 г., стр. 20.

5. Ц. Бекария, О преступлениях и наказаниях, М., 1995 г., стр. 243.

6. Ц. Бекария, там же.

7. მითითებულია ნ. ტაგანცევის ნაშრომის მიხედვით, გვ. 363.

8. Иностранное Конституционное право, Под редакцией профессора В.В. Маклакова, ,,Юрист”, 1996 г.

9. Е.Р. Азарян, მითითებული ნაშრომი, стр. 20-21.

10. Н.С. Таганцев, стр. 363.

11. Уголовное право общая часть, М., Норма, 1999 г., стр. 461.

12. Уголовное законодательство зарубежных стран, М., Зеркало, 1998г, стр. 239.

13. ეკატერინე გასიტაშვილი, პრეზიდენტი შეიწყალებს მსჯავრდებულთ, იურიდიული ჟურნალი, №1, 1998წ., გვ. 122.

14. ეს ციფრები აღებულია რ. ბერიძის მიერ საქართველოს მთავრობის გაფართოებულ სხდომაზე წარმოთქმული სიტყვიდან.

ბესო კვირიკაშვილი
თეიმურაზ ანდღულაძე

დამნაშავეობა, როგორც ყველაზე უფრო საშიში ანტისოციალური მოვლენა, საქართველოს მოსახლეობის ფართო ფენების ყურადღების ცენტრშია. სოციალურ-სამართლებრივი ფენომენის ინტერესს განიხილავენ საზოგადოების, სოციალური ჯგუფის ან ინდივიდის მართლშეგნების სტრუქტურული ელემენტის სახით. ამიტომ დამნაშავეობის პრობლემასთან ინტერესის ხარისხი შეიძლება გახდეს და იყოს სამართლებრივ და კერძოდ, კრიმინალურ მოვლენებზე მართლშეგნებისა და საზოგადოებრივი აზრის მდგომარეობის მაჩვენებელი.

მაღალი მართლშეგნების ადამიანი უარყოფით დამოკიდებულებას იჩენს ამა თუ იმ დანაშაულის მიმართ. თუ მას გამომუშავებული აქვს მზაობა არ ჩაიდინოს ამგვარი მოქმედება, მაშინ დანაშაული წინასწარვე გამორიცხული იქნება მისი მოთხოვნილების დაკმაყოფილების სიტუაციიდან და მოტივაციის პროცესში ამგვარი ქცევა ან სულაც არ აისახება, ანდა მოტივაციის პროცესს ამგვარი ქცევა შეაფერხებს. თუ სუბიექტი დაბალი მართლშეგნებისაა, მაშინ მართლშეგნება, როგორც მოტივაციის ფაქტორი, არ გადაეღობება დანაშაულის მოტივის გამომუშავებას და ამგვარი მოტივი წარმოიშობა კიდეც, თუ მოტივაციის პროცესს სამართლებრივი კონტროლი არ შეაფერხებს.

მართლშეგნებისაგან განსხვავებით, სამართლებრივ კონტროლს, როგორც მოტივაციის ობიექტური მხარის ფაქტორს, ზემოქმედების სხვა სტრუქტურა აქვს. მართლშეგნება წმინდა სუბიექტური ფენომენია. იგი არის ადამიანის შინაგანი რწმენა, მისი მზაობა შეასრულოს სამართლებრივი ნორმა, სამართლებრივი კონტროლი კი ზეგავლენას ახდენს სუბიექტზე მოტივაციის პროცესში სასჯელის მუქარით. ამიტომ შეიძლება ადამიანს დაბალი მართლშეგნება ჰქონდეს, მაგრამ მოტივაციის პროცესში სამართლებრივი კონტროლი მოგვევლინოს ფაქტორად, რომელიც დანაშაულებრივი ქცევის მოტივის გამომუშავებას შეაფერხებს.

სამართლებრივ კონტროლთან შედარებით, მართლშეგნებას გაცილებით ქმედითი როლის შესრულება შეუძლია. მაღალი მართლშეგნება შეუძლებელს ხდის დანაშაულებრივი ქცევის მოტივის შემუშავებას, ვინაიდან არ შეიძლება კაცმა დანაშაულებრივი მოქმედება თავისთვის საჭიროდ და აუცილებლად მიიჩნიოს, თუ მას ამის საწინააღმდეგო ქცევის მზაობა ადრევე შექმნილი ექნება. დანაშაულებრივი ქცევის მოტივის გამომუშავება, ე.ი. მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებელ მრავალ შესაძლებელ ქცევას შორის დანაშაულის არჩევა და მიზანშეწონილად მიჩნევა დაბალი მართლშეგნების შედეგია.

მოცემული კვლევის ძირითადი ჰიპოთეზა მდგომარეობს იმაში, რომ ეკონომიკური კრიზისი და მოსახლეობის მატერიალური ცხოვრების დონის განსხვავება, საბოლოო ჯამში, არაერთგვაროვან ზეგავლენას ახდენს ადამიანის რწმენის, შეხედულებებისა და ინტერესების ფორმირებაში. ეს ერთგვაროვნება კი, თავის მხრივ, ზემოქმედებს ქცევის სხვადასხვა ტიპის, მათ შორის ანტისაზოგადოებრივი ქცევის გამოვლენის ინტენსივობაზე.

ეკონომიკურმა სიტუაციამ ადამიანის საქმიანობა და მოღვაწეობა შეიძლება სხვადასხვანაირად წარმართოს, რადგანაც თითოეული ინდივიდის კულტურული და ზნეობრივი სახე განსხვავებულია და ისინი არაერთნაირად რეაგირებენ ეკონომიკური პირობებისა და სიტუაციის შეცვლაზე.

საქართველოს მოსახლეობა სერიოზულ შეშფოთებას გამოთქვამს ქვეყანაში კანონიერების მდგომარეობისა და დამნაშავეობის ზრდის გამო. კრიზისული მოვლენები ეკონომიკაში, საქონლისა და მომსახურების მწვავე დეფიციტი, წინააღმდეგობები და დეფიციტი საზოგადოებრივი ცხოვრების სოციალურ, სულიერ და სხვა სფეროებში, დისციპლინისა და პასუხისმგებლობის შესუსტება, ყველაფერი ეს ხელს უწყობს დამნაშავეობისა და მისი ორგანიზებული ფორმების ზრდას; მომატებულია მკვლელობის, თავხედურ სახეობათა გამომძალველობის, დატაცებების, მექრთამეობისა და სხვა მძიმე დანაშაულობების რიცხვი. დამნაშავეები ერთიანდებიან ორგანიზებულ ჯგუფებად, მაღლდება მათი შეიარაღებისა და ტექნიკური აღჭურვილობის დონე, ხდება კორუმპირებულ თანამდებობის პირებთან დამნაშავეთა ჯგუფების შერწყმა.

ორგანიზებული დამნაშავეობა განაპირობებს ნარკომანიისა და ლოთობის ზრდას. განსაკუთრებულ შეშფოთებას იწვევს ის, რომ პარაზიტულ ცხოვრებასა და დანაშაულებრივ საქმიანობაში ითრევენ ახალგაზრდობას. სულ უფრო ორგანიზებულ და ექსტრემისტულ ხასიათს იძენს ნაციონალისტურად განწყობილი ჯგუფების მოქმედება. იყენებენ რა სამომხმარებლო ბაზრის შეუწონასწორებლობასა და სამეურნეო მექანიზმის დაუხვეწელობას, დეფორმაციებს კოოპერაციულ მოძრაობებში, ჩრდილოვანი ეკონომიკის დამნაშავეთა ჯგუფები თავიანთ ხელში თავს უყრიან მნიშვნელოვან სახსრებს.

დამნაშავეთა მოქმედება უფრო აგრესიული და სასტიკი ხდება, რაც მოქალაქეებს პირადი უსაფრთხოების რწმენას უკარგავს. ორგანიზებულმა დამნაშავეობამ არსებითად ბრძოლა გამოუცხადა სახელმწიფოს, საზოგადოებას, სერიოზული საფრთხე შეუქმნა მათ არსებობას. შექმნილ ვითარებაში სამართლებრივი და სხვა სახელმწიფო ორგანოები მოუმზადებელი აღმოჩნდნენ დამნაშავეობასთან ეფექტური ბრძოლისათვის; თანამედროვე მოთხოვნებს არ შეესაბამება სამართლებრივი ორგანოების საკადრო და მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფა და მათი საქმიანობის კოორდინაცია. სულ უფრო მეტად იჩენს თავს სერიოზული ნაკლოვანებები სამართალგამოყენებით პრაქტიკაში, რასაც კიდევ უფრო ამძიმებს კანონმდებლობის დაუხვეწაობის საკითხი. ამ ბოლო დროს სახელმწიფო ხელისუფლებასა და მმართველობის მიერ მიღებული ღონისძიებები დანაშაულობასთან ბრძოლის საქმეში ყველგან არ სრულდება, რასაც შესამჩნევი შედეგები საკმარისად თანმიმდევრულად და მიზანდასახულად ჯერ არ მოუტანია. ნაკლებეფექტური გამოდგა ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონებში საშიში კონფლიქტური სიტუაციებისა და სამართალდარღვევის აღმოფხვრის ღონისძიებები

დანაშაულობის პრობლემის აქტუალურობის კვლევა მოსახლეობისათვის არ იქნება სრულყოფილი, თუ იგი არ გაითვალისწინებს და არ შეისწავლის მოქალაქეთა ფაქტორს ამ ნეგატიურ მოვლენებთან ბრძოლის ღონისძიებების შესახებ. მოსახლეობის მიერ დანაშაულობის თავიდან აცილებისა და შემცირებისაკენ მიმართული სხვადასხვა ღონისძიებების მნიშვნელობის შეფასება საშუალებას იძლევა ვიმსჯელოთ მართლშეგნების დონეზე, ასევე საზოგადოებრივ აზრში დანაშაულობის ფენომენის აქტუალიზაციის ხარისხზე.

როგორც ჩვენი კვლევის შედეგებმა გვიჩვენა, მოსახლეობის მიერ დიდი მნიშვნელობა ენიჭება დანაშაულის თავიდან აცილების ისეთ ღონისძიებებს, როგორებიცაა: სამართლებრივი და ზნეობრივი აღზრდის გაუმჯობესება. ეს არის ძალზე დადებითი მოვლენა, რომელიც მიუთითებს გამოკითხულთა მაღალ მართლშეგნებაზე. იგი მოწმობს მოსახლეობის მიერ იმის შეცნობას, რომ დანაშაულის თავიდან აცილების ერთ-ერთი ძირითადი პირობაა საზოგადოების წევრების შეგნების, ზნეობისა და კულტურის ამაღლება.

ამ მიზნით, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით, მათი სარედაქციო კოლეგიებისა და ჟურნალისტთა კორპუსის მიერ ყოველმხრივ და ობიექტურად გაშუქდეს დანაშაულობასთან ბრძოლის პრობლემები, აქტიურად გამოაშკარავდეს ნეგატიურ გამოვლინებათა მიზეზები და ხელი შეეწყოს მოსახლეობაში პოლიციის, სასამართლოს, პროკურატურისა და სხვა სამართალდამცავი ორგანოების მუშაკთა ავტორიტეტის ამაღლებას. საჭიროა მასმედიის წარმომადგენლებმა პროპაგანდა გაუწიონ სამართალდარღვევათა პროფილაქტიკის დადებით გამოცდილებასა და საზოგადოებაში კანონისადმი პატივისცემის ჩამოყალიბებას. მოტივაციის გარეშე კანონის შესრულება მაღალი მართლშეგნების მაჩვენებელია. ამ შემთხვევაში კანონის მოთხოვნა სრულდება გაცნობიერების გარეშე, რამდენადაც მოქალაქეს საამისო მზაობა წინასწარვე შეძენილი აქვს. პირიქით, დანაშაულის იმპულსურად ჩადენა პიროვნების დაბალი მართლშეგნების, მისი დაბალი საზოგადოებრივი კულტურის მაჩვენებელია. ასეთ ადამიანს დანაშაულებრივი ქცევის შაბლონი, დანაშაულის ჩადენის მზაობა წინასწარვე გამომუშავებული ჰქონია და დანაშაულის ჩადენისათვის მოტივაციის პროცესი აღარ სჭირდება. მისთვის სამართლებრივი კონტროლი მხოლოდ სასჯელის მუქარის სახით არსებობს. მაშასადამე, მართლშეგნების ზემოქმედების ძალა იმპულსური ქცევის დროს უფრო მკვეთრად მოჩანს. მაღალი მართლშეგნების ადამიანი არც კი შედის იმის განსჯაში, ჩაიდინოს თუ არა დანაშაული თავისი მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად, მისთვის დანაშაულებრივი ქმედობა მოთხოვნილების დაკმაყოფილების ვითარებიდან წინასწარვე გამორიცხულია და ამიტომ იგი მოთხოვნილების ქცევის არჩევის დროს გაუცნობიერებლად გვერდს უვლის დანაშაულებრივ ქცევას. იმპულსურად ირჩევს ქცევას იმ შაბლონებს შორის, რომლებიც დანაშაულებრივ ქცევათა მიღმა არიან.

როგორც გამოკვლევის შედეგებმა გვიჩვენა, კანონის შესრულებისადმი გამოკითხულთა დამოკიდებულება დადებითია, რაც მათი მაღალი მართლშეგნების მაჩვენებელია. გამოკითხულთა 91,7% მიიჩნევს კანონის განუხრელად დაცვის აუცილებლობას, ხოლო 55,2% მის შესრულებასა და დაცვას ყოველგვარი მოტივაციის გარეშე მიიჩნევს და გამორიცხავს რაიმე ინტერესს.

დამნაშავეობასთან ბრძოლაში, როგორც აღვნიშნეთ, უპირველესი მნიშვნელობა ენიჭება სახელმწიფოში სოციალურ-ეკონომიკური, პოლიტიკური, ზნეობრივი ვითარების საერთო მდგომარეობის გაჯანსაღებას, სახელმწიფო და შრომის დისციპლინის განმტკიცებას.

დანაშაულობასთან, განსაკუთრებით მის ორგანიზებულ ფორმებთან, ბრძოლა უნდა ჩაითვალოს უმნიშვნელოვანეს საერთო სახელმწიფო ამოცანად, რომლის გადაწყვეტაზე ბევრად იქნება დამოკიდებული საზოგადოებაში ზნეობრივ-პოლიტიკური კლიმატი. სახელმწიფო მმართველობისა და სამართალდამცავი ორგანოების წარმომადგენლებმა უნდა გაააქტიურონ მეცადინეობა საზოგადოებრივ ორგანიზაციებსა და შრომით კოლექტივებთან, მოქალაქეებთან ერთად მართლშეგნების განმტკიცებისათვის. გვერდზე არავინ უნდა განუდგეს ამ უმნიშვნელოვანეს ამოცანის გადაწყვეტას. საზოგადოებამ მტკიცე, საკადრისი პასუხი უნდა გასცეს დანაშაულებრივ სამყაროს. სამართალდამცავმა ორგანოებმა უნდა უზრუნველყონ დანაშაულთა, განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულთა და ორგანიზებული ჯგუფების მიერ ჩადენილ დანაშაულთა სწრაფი და სრული გახსნა. პოლიციამ, უშიშროების სამსახურმა და საქართველოს პროკურატურამ, დაინტერესებულ სამინისტროებსა და უწყებებთან ერთად, უნდა მიიღონ გადამწყვეტი ზომები ორგანიზებულ დამნაშავეთა მხილებისა და მათი მოქმედების აღკვეთისათვის; ამასთან, ახალ ეკონომიკურ პირობებში, განსაკუთრებული ყურადღება უნდა დაუთმონ იმ კორუმპირებულ დანაშაულებრივ გაერთიანებებთან ბრძოლის ეფექტიანობის ამაღლებას, რომლებიც იყენებენ ეროვნებათაშორის ინსპირირებულ კონფლიქტებს, დაკავშირებული არიან ჩრდილოვან ეკონომიკასთან, კორუმპირებულ ელემენტებთან სახელმწიფო აპარატში, აგრეთვე უცხოეთის დანაშაულებრივ დაჯგუფებებთან.

გამოკვლევის მასალებიდან ჩანს, რომ დანაშაულობასთან ბრძოლის წარმატება საკანონმდებლო ცვლილებებზე ბევრად არის დამოკიდებული. აქედან გამომდინარე, საჭიროა საქართველოს პარლამენტმა უახლოეს ხანში განიხილოს სისხლის სამართლისა და საპროცესო კანონმდებლობაში იმ ცვლილებათა შეტანის საკითხი, რომლებიც ეხება ახალ ეკონომიკურ ვითარებას და რომელთა მიზანია დამნაშავეთა ჯგუფების ყველა წევრის, უპირველეს ყოვლისა, მათი ორგანიზატორების სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის შეუქცევადობის უზრუნველყოფა. ამასთანავე, აუცილებლობას წარმოადგენს ცალკეული კატეგორიების დანაშაულობებისათვის სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობისა და იმ საკანონმდებლო აქტების მიღება, რომელთა მიზანია სამართალდარღვევის პროფილაქტიკის, აგრეთვე იმ პირთა სოციალური ადაპტაციის სისტემის სრულყოფა, რომლებმაც სისხლის სამართლის სასჯელი მოიხადეს. ასევე, პრობლემის ეფექტური გადაწყვეტისათვის საჭიროა შეიქმნას საქართველოს პარლამენტთან დანაშაულობასთან ბრძოლის საკითხთა კომისია.

ეკონომიკური კრიზისიდან გამოსვლისა და სამეურნეო დანაშაულებებთან ბრძოლის ყველაზე ეფექტურ გზად გამოკითხულთა 48%-მა სახელმწიფო საკუთრების ასპექტების პრივატიზაციაზე გადასვლა მიიჩნია, რაც სავსებით გასაგებია, რადგან საბაზრო ეკონომიკის პირობებში პრივატიზაციის პროცესი, გარკვეულწილად, შეამცირებს და გააქრობს სამეურნეო სახის ზოგიერთი დანაშაულის არსებობას. 40%-ს ყველაზე ეფექტურ ღონისძიებად მაინც ეკონომიკის მკაცრი მეთოდებით მართვა ესახება.

ამ საკითხთან დაკავშირებით, მიგვაჩნია, რომ საქართველოს აღმასრულებელმა ხელისუფლებამ უნდა შეიმუშაოს ღონისძიებათა კომპლექსი იმ მიზეზებისა და პირობების აღმოსაფხვრელად, რომლებიც წარმოშობს ჩრდილოვან ეკონომიკას, კორუფციას, დაუდევრობას, მფლანგველობას, რომლებიც, საერთო ჯამში, ორგანიზებული დანაშაულობის მასაზრდოებელი გარემოა. საჭიროა შეიქმნას მოქალაქეთა და ორგანიზაციათა შემოსავალზე ქმედითი კონტროლის სისტემა, რომელიც ხელს შეუშლიდა უკანონო გამდიდრებას; რაც გააფართოებს და სრულყოფს სამეურნეო ხელშეკრულებით ურთიერთვალდებულებათა შესრულების სახელმწიფო, კოოპერატიულ და საზოგადოებრივ საწარმოებს, დაწესებულებებსა და ორგანიზაციებს შორის უნაღდო ანგარიშსწორების სისტემას.

წარადგინოს საქართველოს პარლამენტში განსახილველად წინადადებანი დანაშაულობასთან ბრძოლის გადაუდებელ ღონისძიებათა შესახებ. შეიმუშაოს სახელმწიფოში დანაშაულობასთან ბრძოლის საერთო პროგრამა. ამასთან, გაითვალისწინოს ამ პროგრამაში სოციალურ-ეკონომიკური, პოლიტიკური და სამართლებრივი ხასიათის ღონისძიებათა კომპლექსი, რომლებიც მიმართულია ორგანიზებულ დანაშაულობის, მართლსაწინააღმდეგო საქმიანობაში არასრულწლოვანთა ჩაბმის, ეროვნულ ჯარში დანაშაულებრივი ხასიათის მქონე არასაწესდებო ურთიერთობის გავრცელების წინააღმდეგ;

გადაწყვიტოს ის საკითხი, რომ ძირეულად გაუმჯობესდეს სამართალდამცავი ორგანოების ტექნიკური აღჭურვა, ორგანიზებულ დანაშაულობასთან ბრძოლის თანამედროვე მოთხოვნათა შესაბამისად. ამასთან, მხედველობაში იქნეს მიღებული მრეწველობის დარგების შესაძლებლობებიც, რათა გაიზარდოს ოპერატიულ-სამძებრო და საგამოძიებო საქმიანობისა და საექსპერტო დაწესებულებათა მუშაობის ეფექტიანობა.

განიხილოს ორგანიზებულ დანაშაულობასთან საბრძოლველად სპეციალური საუწყებათაშორისო რეგიონალური ქვეგანყოფილების შექმნის საკითხი.

განახორციელოს ღონისძიებები სამართალდაცვითი ორგანოების სათანადო საკადრო უზრუნველყოფისა და კვალიფიკაციის ამაღლებისათვის, შრომისა და ყოფა-ცხოვრების პირობების გაუმჯობესებისათვის: საცხოვრებელი ადგილითა და სამედიცინო მომსახურებით უზრუნველყოფისათვის.

განავითაროს თანამშრომლობა საზღვარგარეთის ქვეყნების მთავრობებთან და საერთაშორისო ორგანიზაციებთან დანაშაულობის წინააღმდეგ ბრძოლის პრობლემებზე. უზრუნველყოს დაინტერესებულ უწყებათა მონაწილეობა დანაშაულობასთან ბრძოლის საერთაშორისო პროგრამებში.

საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიამ, განათლების სამინისტრომ, სამართალდამცავი ორგანოების სამეცნიერო დაწესებულებებმა უნდა უზრუნველყონ ორგანიზებული დანაშაულობის პრობლემის კომპლექსური კვლევა და ამის საფუძველზე მასთან ბრძოლის მეცნიერულად დასაბუთებული რეკომენდაციებისა და ტექნიკური საშუალებების შემუშავება.

უზრუნველყოფილ იქნას პოლიცია ტექნიკური საშუალებებით, რათა დაუყოვნებლივ იმოქმედონ პოლიციის მოძრავმა პატრულებმა და სისხლის სამართლის სამძებროს თანამშრომლებმა. დაევალოს შესაბამის ორგანოებს, რათა დაუყოვნებლივ გადაჭრილ იქნას ავტომანქანებით, პარიტეტული რაციებით, ვერტმფრენებით, სხვა ტექნიკითა და მოწყობილობით პოლიციის აღჭურვის საკითხი.

გაიზარდოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს შინაგანი კადრების რიცხვი დამნაშავე ელემენტების მასობრივი ურჩობის შემთხვევაში საჭირო ღონისძიებათა განსახორციელებლად.

დაევალოს სამძებრო ორგანოებსა და სასამართლოებს დაიცვან კანონმდებლობით გათვალისწინებული ვადები და მაქსიმალური სიმკაცრით განიხილონ ყაჩაღური თავდასხმების, ძარცვის, დატაცებისა და ქურდობის, გაუპატიურების, ნარკოტიკებით ვაჭრობის, სპეკულაციის, ბრაკონიერობისა და სხვა დანაშაულობათა შემთხვევები; არ დაუშვან შემწყნარებლობა საშიში დამნაშავეების, ორგანიზებული დამნაშავე ჯგუფების ხელმძღვანელებისა და აქტიური მონაწილეების, რეციდივისტების მიმართ.

უნდა აღინიშნოს, რომ საზოგადოებაში არსებული მატერიალური დონე შეადგენს მოთხოვნილებათა ფორმირების არსს, მაგრამ ადამიანთა მოქმედების შინაარსი, სუბიექტის დაკმაყოფილების ხარისხი და ჩადენილ ქმედებათა შეფასება განისაზღვრება ობიექტური და სუბიექტური ფაქტორების ერთობლიობით. ჩვენი საზოგადოება დაინტერესებულია იმ მიზეზებისა და გარემოებების დადგენაში, რომლებმაც ქცევის ანტისაზოგადოებრივი ფორმები წარმოშვეს. სწორედ ამიტომ, კვლევისათვის უდიდეს მნიშვნელობას იძენს იმ სოციალურად მნიშვნელოვანი შედეგების განსაზღვრა, რომლებიც ამ დროს შეიძლება წარმოიშვას, რადგანაც სოციალურ-ეკონომიკური განსხვავებები თავის გაგრძელებას პოულობენ ადამიანის ქცევის ფორმირებაში, ყოფისა და კულტურის სფეროში. ამასთანავე, გათვალისწინებულ უნდა იქნას ის გარემოება, რომ ქცევის ფორმირებაში აქტიური როლი ეკუთვნის არა მარტო მატერიალურ პირობებს, არამედ აღზრდასაც, ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით, მათ შორის მორალური კრიტერიუმებითაც, რომლებიც სიტუაციის სწორი და რეალური შეფასების შესაძლებლობას იძლევა.

სოციალური მოვლენის კვლევისას გაითვალისწინება არა ერთი ფაქტორის გამოყოფის პირობითობა, არამედ, შესაძლებლად მიიჩნევა გამოყენებულ იქნას შესწავლის ასეთი მეთოდი, რათა ღრმად გაიხსნას როგორც თვით მოვლენა, ასევე ნაჩვენები იქნას მისი გავლენის ხასიათი მასთან დაკავშირებული გარემოებების მეშვეობით, ისეთების, როგორებიცაა: შემეცნების დონე, მოთხოვნილებისა და ინტერესების წრე.

ამასთანავე, მხედველობაში უნდა იქნას მიღებული ის გარემოება, რომ კვლევისათვის საინტერესო იყო არა მარტო მოსახლეობის შემოსავლის დონესა და სხვადასხვა ქცევის ფორმებს შორის ურთიერთკავშირის, არამედ იმ შესაძლებელ წინააღმდეგობათა წყაროების გამოვლენაში მოთხოვნილების ფორმირებისა და სიტუაციის დადგენა, რომლებსაც მივყავართ ქცევის ანტისაზოგადოებრივ ფორმებამდე, კონფლიქტებამდე, რომლებიც დანაშაულის ჩადენაში გადაიზრდება.

მოთხოვნილების გარეშე არ არსებობს აქტივობა, აქტივობის გარეშე - ქცევა, ხოლო ქცევის გარეშე - დანაშაული. ნორმალურ ადამიანს თავისთავად არა აქვს დანაშაულის ჩადენის მოთხოვნილება, დანაშაული ერთ-ერთი საშუალებაა მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებელ შესაძლებელ მრავალ ქცევათა შორის, ამიტომ, აირჩევს თუ არა ადამიანი მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად დანაშაულებრივ ქცევას, ეს მოთხოვნილებაზე დამოკიდებული არ არის.

მოთხოვნილების დაკმაყოფილების გზების ძიება ხდება მოტივაციის საშუალებით. სანამ ადამიანი მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად ამა თუ იმ ქცევის ხერხს მიმართავდეს, იგი სათანადოდ მსჯელობს და ეძებს ამ ქცევას. კონკრეტული ქცევის დროს მიმართულებასა და ხასიათის ინტელექტუალური ძიების პროცესი მოტივაციის პროცესია, რომლის შედეგად სუბიექტი ასკვნის, რომელი ქცევაა მისთვის ხელსაყრელი ამ კერძო ვითარებაში შესაძლებელ უამრავ სხვა ქცევათა შორის. თუ იგი დაასკვნის, რომ მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად გამოსადეგ საზოგადოებრივი ღირებულების სხვადასხვა ქცევას შორის მისთვის ყველაზე ხელსაყრელი დანაშაულის ჩადენაა, მას შეუმუშავდება დანაშაულებრივი ქცევის მოტივი. თუ მას თან მოჰყვა დანაშაულის ჩადენის გადაწყვეტილება, შემდეგ შესაბამისი განწყობა და ბოლოს - დანაშაულის ჩადენაც, დანაშაულის ჩადენის მიზეზი როდი იქნება განწყობა, რადგან განწყობაში განხორციელება ჰპოვა დანაშაულის ჩადენის მოტივმა, რომელიც მიღებულ იქნა მოტივაციის პროცესში.

მოტივაციის პროცესი ინტელექტუალური პროცესია, რომლის დროსაც ცნობიერების საშუალებითა და სოციალური სამხილების გამოყენებით ხერხდება მომავალი ქცევის სურათის წარმოსახვა, ხოლო ცოდნის სათანადო სფეროს აქტუალიზაციის შედეგად - ამ ქცევის შესრულების გზების გამონახვაც. როგორც კი მოტივაციის პროცესი მიადგება ქცევას, რომელსაც სამართლებრივი ხასიათი აქვს, მაშინვე მართლშეგნების სფეროს აქტუალიზაცია, ე.ი. იმ სფეროს, რომელიც ავლენს, თუ რა იცის ამ კაცმა სამართლებრივი ნორმებისა და საერთოდ, სამართლებრივ ურთიერთობათა შესახებ, როგორია მისი დამოკიდებულება მათდამი და სამართლებრივი ხასიათის ქცევას რა შაბლონები აქვს შემუშავებული.

მართლშეგნება არ არის მხოლოდ სამართლებრივი ნორმებისა და მათგან გამომდინარე, თუ მასზე დამყარებული ურთიერთობის ცოდნა და აგრეთვე, ამ სფეროში მიღებული გამოცდილება. იგი წარმოადგენს სამართლებრივ ღირებულებათა მთელ სისტემას, სამართლებრივი მნიშვნელობის ვითარებისათვის ქცევის შაბლონების წინასწარ გამომუშავებას, სწორედ ამიტომ, მაღალი მართლშეგნება გამორიცხავს სამართლით დაცული ობიექტის ხელყოფას მოთხოვნილების დაკმაყოფილების სიტუაციიდან, ე.ი. გამორიცხავს ქცევას, რომელიც აკრძალულია კანონით. მაღალი მართლშეგნების ადამიანისათვის დანაშაულის ჩადენის ხელშემწყობი პირობები ვერ გახდება სიტუაციად, რომელშიც მას შეუძლია მოთხოვნილება დაიკმაყოფილოს. შექმნილი გარემოება არ გამოიწვევს მასში იმპულსურად დანაშაულის ჩადენის განწყობას. ამგვარი განწყობა შეიძლება მოტივის გარეშე გაუჩნდეს დაბალი მართლშეგნების ადამიანს, რომელსაც ადრეც ჩაუდენია დანაშაული და ამით დანაშაულის განწყობა გასჩენია, ანდა ისეთს, რომელსაც თუმცა ადრე დანაშაული არ ჩაუდენია, მაგრამ, თუ შესაფერისი ვითარება შეხვდა, ქურდობა ხელსაყრელ საქმედ მიაჩნია. მას დანაშაულის ჩადენის მოტივი და შესაბამისი ქცევის შაბლონიც ადრევე აქვს შემუშავებული.

როგორც გამოკვლევის შედეგებმა გვიჩვენა, მაღალი მართლშეგნება მართლაც გამორიცხავს სამართლით დაცული ობიექტის ხელყოფას, მოთხოვნილების დაკმაყოფილების მიზნით. ასე მაგალითად, გამოკითხულთა 68,7%-მა უარყოფითი პასუხი გასცა კითხვას: „მე რომ ქრთამის აღების საშუალება მქონოდა, ასეთ შანსს ხელიდან არ გავუშვებდი.“

კვლევის ანალიზმა ცხადყო, რომ ახალ ეკონომიკურ პირობებში, მოსახლეობის შემოსავლის წყაროს ზრდასთან ერთად, კლებულობს მოქალაქეთა მხრიდან დანაშაულის ჩადენის ინტენსივობა. რაც უფრო მაღალია ხელფასი და შემოსავლის წყარო, კანონის დარღვევასაც ნაკლებად აქვს ადგილი, რაც უფრო დაბალია ხელფასი, არაკანონიერი გზების ძიებაც უფრო იზრდება. ასე მაგალითად, გამოკითხულთა 71,1%-ის აზრით, თუ პირს თვეში 2000 ლარი ხელფასი ექნება, მაშინ გამდიდრების არაკანონიერი გზებით იგი არ დაინტერესდება.

თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ დანაშაულობა არის ანტისაზოგადოებრივი ქცევის ერთ-ერთი სახე, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ანტისაზოგადოებრივ გამოვლენათა ინტენსივობა შეიძლება იყოს მეტი იქ, სადაც მაღალი მოთხოვნილებისას არსებობს ამ მოთხოვნილების დაკმაყოფილების მცირედი საშუალებები. ეს მით უფრო ყურადსაღებია ახალ ეკონომიკურ პირობებში.

არასრულწლოვანთა დანაშაულობისა და უზედამხედველობის წინააღმდეგ ბრძოლის მიმართულებით მუშაობის საწყის მომენტად უნდა მივიჩნიოთ პრობლემის ყოველმხრივი კომპლექსური შესწავლა. მხოლოდ ასეთი გამოკვლევის საფუძველზე - არასრულწლოვანთა დანაშაულობის მდგომარეობის ნათელი სურათის შექმნის, მისი მიზეზებისა და ხელისშემწყობ გარემოებათა გამოკვლევის, პროფილაქტიკურ ორგანოთა საქმიანობაში არსებულ ხარვეზთა გამოაშკარავების საფუძველზე არის შესაძლებელი ჭეშმარიტად რეალური და ქმედითი ღონისძიებების დასახვა და განხორციელება.

დანაშაულობის მიზეზების შესწავლისას ერთმანეთისაგან უნდა გავარჩიოთ მიზეზები და გარემოებები (პირობები ან ფაქტორები). მიზეზი ფართო ცნებაა და თავისთავად მოიცავს ერთ ან რამდენიმე გარემოებას. გარემოებები უშუალოდ არ იწვევს დანაშაულს, მათი ურთიერთშერწყმა, გაერთიანება ქმნის კონკრეტული დანაშაულის განწყობას - მიზეზს.

კრიმინოლოგიურ მეცნიერებაში ასხვავებენ ფაქტორთა ორ ძირითად ტიპს - ენდოგენურსა და ეგზოგენურს. ენდოგენური - შინაგანი ფაქტორებია, ხოლო ეგზოგენური გარეგანი. შინაგანი ფაქტორები საბოლოო ჯამში ობიექტური, გარეგანი ფაქტორების შედეგად წარმოშობილი და პერსონიფიცირებულია. ასე მაგალითად, დამნაშავეს, რომელმაც, გარეგანი ობიექტური ფაქტორების ზემოქმედების შედეგად, რამდენჯერმე ჩაიდინა დანაშაულებრივი ქცევა, შემდგომში, დანაშაულებრივი ქცევის განმეორების გზით, უჩნდება დანაშაულის ჩადენის მოთხოვნილება.

არასრულწლოვანთა დანაშაულებრივი ქცევის გამომწვევი ფაქტორები სუბიექტური და ობიექტური ხასიათისაა. სუბიექტური და ობიექტური ხასიათის ფაქტორთა შერწყმის შედეგად წარმოიშობა თვისობრივად ახალი მთლიანპიროვნული მდგომარეობა - განწყობა, რომელიც, მართალია, ფაქტორების საფუძველზე ფორმირდება, მაგრამ მათზე არამც და არამც არ დაიყვანება. განწყობა - მომავალი ქცევისადმი მზაობა - სუბიექტური და გარდამავალი მდგომარეობაა, რაც ნიშნავს იმას, რომ ის რეალიზაციის შემდეგ იხსნება. დანაშაულებრივი ქცევის განწყობის რეალიზაციას წარმოადგენს დანაშაულებრივი ქცევის პროცესი. მაგრამ რეალიზებული განწყობა უკვალოდ არ იკარგება, ის ფიქსირდება და ინდივიდში რჩება ლატენტურ (დაფარულ) მდგომარეობაში, როგორც ხელახალი აქტუალიზაციისათვის მზაობა. როდესაც არასრულწლოვანი დამნაშავე წინათ ჩადენილი დანაშაულის მსგავს სიტუაციაში მოხვდება, იღვიძებს ფიქსირებული განწყობა და მის საფუძველზე მოზარდს უადვილდება დანაშაულებრივი ქცევის განმეორებით ჩადენა.

სამართლებრივი ორგანოების საქმიანობის პროცესში უდიდესი ყურადღება უნდა მიექცეს არასრულწლოვანთა დანაშაულობების ობიექტური ფაქტორების დროულად აღკვეთას, წინააღმდეგ შემთხვევაში დანაშაულობასთან ბრძოლა გაცილებით რთულ ხასიათს მიიღებს. საერთოდ, დანაშაულობის, კერძოდ არასრულწლოვანთა დანაშაულობის, გამომწვევ ფაქტორთა შორის ადამიანის ონტოგენეტურ განვითარებაში უპირველესი მნიშვნელობა ენიჭება ობიექტურ ფაქტორებს. თუმცა, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ინდივიდის განვითარებას გარკვეულ საფეხურზე ობიექტური ფაქტორები არასრულწლოვანთა დანაშაულებრივი ქცევის პროცესში პერსონიფიცირდებიან და იძენენ გარკვეულ ავტონომიას. აქედან გამომდინარე, არასრულწლოვანთა დანაშაულობის წინააღმდეგ ბრძოლაში სამართალდამცავი და სხვა სახელმწიფო და საზოგადოებრივი ორგანიზაციების წარმომადგენლები ზედმიწევნით კარგად უნდა იცნობდნენ არასრულწლოვანთა დანაშაულობის გამომწვევ ობიექტურ და სუბიექტურ ფაქტორებს.

არასრულწლოვანთა ყოფა-ცხოვრების თავისებურ სახეს, გარკვეულწილად, განსაზღვრავს მათი საცხოვრებელი რეგიონი. ქალაქის, რაიონის, სოფლისა და სხვა რეგიონების თავისებურებები აუცილებლად უნდა იქნეს გათვალისწინებული არასრულწლოვანთა დანაშაულობის წინააღმდეგ ბრძოლაში. ქალაქის, რაიონის ან სოფლის გარემო მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმანეთისაგან და აქედან გამომდინარე, მოცემულ რეგიონებში აღზრდილი ბავშვებიც განსხვავებული მოთხოვნილებებისა და მისწრაფების მატარებლები არიან. წინამდებარე ნაშრომში ჩვენ ძირითადად შევეხებით არასრულწლოვანთა დანაშაულობის წინააღმდეგ ბრძოლას ქალაქის მასშტაბით. მაგრამ აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მისი განზოგადება დახმარებას გაუწევს სხვა რეგიონის სამართალდამცავ და სხვა სახელმწიფო და საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს არასრულწლოვანთა დანაშაულების წინააღმდეგ ბრძოლაში. თანამედროვე სოციოლოგიური, ფსიქოლოგიური და კრიმინოლოგიური გამოკვლევებიდან ირკვევა, რომ არასრულწლოვანთა დანაშაულობის ხელშემწყობ ფაქტორთა შორის გარკვეულ მნიშვნელობას იძენს მოზარდთა ასაკობრივი თავისებურებები. სტატისტიკური მონაცემები მოწმობს, რომ არასრულწლოვანთა ასოციალური ქცევა უმეტეს წილად უკავშირდება ე.წ. გარდამავალ ასაკს. გარდამავალი ასაკის თავისებურებები ხშირად არასრულწლოვანთა მართლსაწინააღმდეგო ქცევის სუბიექტურ ფაქტორებად გვევლინება. გარდამავალი ასაკის თავისებურებები ერთნაირი კანონზომიერებით იჩენს თავს ყველა რეგიონის არასრულწლოვანთა ონტოგენეტურ განვითარებაში. ამიტომ, ვიდრე დანაშაულობის გამომწვევ ობიექტურ ფაქტორებს განვიხილავდეთ, საჭიროა შევჩერდეთ მოზარდების ასაკის ძირითად თავისებურებებზე.

მოზარდის ასაკობრივი თავისებურების შესახებ ადამიანის ონტოგენეტური განვითარების გზაზე განსაკუთრებული თავისებურებით ხასიათდება მოზარდობის ასაკი, რომელსაც ხშირად გარდამავალ ასაკსაც უწოდებენ, ვინაიდან ამ დროს ხდება ბავშვობიდან მოწიფულობაში გადასვლა.

გარდამავალი ასაკის პირველი ფაზა მოიცავს პერიოდს ბავშვობასა და ჭაბუკობას შორის, რომელიც იწყება გვიანი ბავშვობის დასასრულიდან 11-12 წლიდან და მთავრდება 15-16 წლის ასაკში (ჭაბუკობის დასაწყისი). აღნიშნულ პერიოდში ხდება მოზარდის მხოლოდ სქესობრივი მომწიფება, ხოლო ,,ფიზიკური, გონებრივი და სოციალური მომწიფების პროცესები ჭაბუკობის მთელ მანძილზე გრძელდებიან და ძირითადში, ამ ასაკთან ერთად, ნახულობენ თავიანთ დასასრულს“.¹ 

მომწიფების პირველ პერიოდში (11-12 წლიდან 15-16 წლამდე) უკვე ფუნქციონირებისათვის მომზადებული სქესობრივი ჯირკვლები გამოყოფენ ჰორმონებს, რაც უდიდეს გავლენას ახდენს მთელ ორგანიზმსა და განსაკუთრებით, ნერვულ სისტემაზე. მოზარდს უჩნდება ისეთი ემოციები, რომლის მსგავსი მას არასოდეს განუცდია. აღნიშნული ასაკისათვის დამახასიათებელია ჯიუტობა, აღგზნებულობა, მოუსვენრობა და მოზარდი გრძნობს სულიერი ძალების მოქანცულობას. ამის გამო, გარდამავალ ასაკში მოზარდთა გადატვირთვა არ არის სასურველი. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მოზარდები მათთვის არასასურველი გარემოს განრიდების მიზნით, ხშირად გარბიან სახლიდან, თავს არიდებენ სასწავლო დაწესებულებას და ა.შ.

როდესაც ვლაპარაკობთ ასაკზე, შეცდომა იქნებოდა გარდამავალი ასაკის განსაზღვრა საპასპორტო ასაკით. დადგენილია, რომ ზოგიერთი მოზარდი, თანატოლებთან შედარებით, უფრო ადრე ასრულებს მომწიფების პროცესს. მომწიფება, შინაგან ფაქტორებთან ერთად, დამოკიდებულია გეოგრაფიულ, ეკონომიკურ და სოციალურ პირობებზე. ამიტომ, პირველ რიგში, გასათვალისწინებელია მოზარდის ფაქტობრივი მდგომარეობა და არა საპასპორტო ასაკი, მაგრამ აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მოზარდთა ძირითადი მასის მომწიფება მაინც ზემოაღნიშნულ ასაკში ხდება.

მოზარდის სულიერ სამყაროში მომხდარ მნიშვნელოვან ძვრებს თან ერთვის საკუთარი სხეულის დისჰარმონიის ცნობიერება, რაც კიდევ უფრო აძლიერებს არასრულფასოვნების თვითგანცდას. ამ პერიოდს ნეგატიური ფაზის - ,,კრიტიკული ასაკის”სახელწოდებით აღნიშნავენ. როდესაც ორგანიზმი ჰორმონებით შეზავებული ,,საკვების”მიღება-გადამუშავებას ეჩვევა, ნეგატიური ფაზა იცვლება პოზიტიური ფაზით, ე.ი. გარე სამყაროსადმი უარყოფითი ემოციური დამოკიდებულებები იცვლება დადებითად.

განსახილველი პრობლემისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს არასრულწლოვანთა სოციალური და ინტელექტუალური მომწიფების თავისებურებათა გარკვევას. მართალია, სოციალურ-ინტელექტუალური მომწიფება მოზარდების მეორე ფაზას - ჭაბუკობას, უკავშირდება, მაგრამ ეს პროცესები სათავეს მომწიფების პირველი პერიოდიდან იღებს.

გარდამავალ ასაკში განვითარებას იწყებს ინტელექტუალური პროცესები, რაც აბსტრაქტული აზროვნების ჩამოყალიბებაში გამოიხატება; მოზარდი იწყებს კრიტიკულ აზროვნებას, საგნებსა და მოვლენებს საკუთარი პოზიციებიდან ჭვრეტს: თუკი იგი ავტორიტეტის მოსაზრებებს მანამდე უკრიტიკოდ იღებდა, ახლა საწინააღმდეგო სურათი გვაქვს. მართალია, ამ ასაკში აზროვნება არ არის ლოგიკური და საბოლოოდ ჩამოყალიბებული, მაგრამ წინარე საფეხურთან შედარებით, გაცილებით მაღალ დონეზე დგას.

ჟან პიაჟეს შრომაში - ,,ბავშვის ზნეობრივი მსჯელობა“, ექსპერიმენტულადაა დასაბუთებული სხვადასხვა ასაკის ბავშვების დამოკიდებულება ზნეობრივი ნორმებისადმი. ავტორი მიუთითებს, რომ ჯგუფურ თამაშში ბავშვები, იმის მიხედვით, თუ რა ასაკისანი არიან, სხვადასხვაგვარ დამოკიდებულებას ამჟღავნებენ თამაშის წესებისადმი: სამ წლამდე ასაკის ბავშვები საერთოდ ვერ ემორჩილებიან დადგენილ ნორმებს, 3-დან 7 წლამდე ასაკის ბავშვები, თუმცა იწყებენ წინასწარ დაწესებული ნორმების დაცვას, მაინც ძალიან ხშირად გაუცნობიერებლად არღვევენ მათ. 7-8 წლიდან 11-12 წლამდე ასაკის ბავშვები სათამაშო სიტუაციაში უკვე იცავენ დადგენილ წესებს, მაგრამ არც ამ შემთხვევაში ხდება თამაშის ნორმების სრულყოფილი დაცვა და მხოლოდ 11-12 წლიდან შესწევს მოზარდს უნარი სრულად დაემორჩილოს თამაშის წესებს.

ჩვენთვის საინტერესოა თამაშის წესებისადმი სხვადასხვა ასაკის ბავშვების დამოკიდებულების საკითხი. პირველ საფეხურზე ბავშვი თამაშის წესების მტკიცედ დაცვის აუცილებლობას ვერ აღიქვამს. 7-8 წლიდან 11-12 წლის ასაკამდე ბავშვი თამაშის დადგენილ წესებს უყურებს როგორც მყარ, სტატიკურ მოვლენას, რომელიც არ შეიძლება შეცვლილ იქნეს, ხოლო შემდგომში ბავშვი თვლის, რომ თამაშის მონაწილეთა შორის შეთანხმების მიღწევის შემთხვევაში თამაშის წესები შეიძლება შეიცვალოს. აქედან გამომდინარე, ზემოაღნიშნული ასაკის ბავშვები ასეთსავე დამოკიდებულებას იჩენენ სოციალური და სამართლებრივი ნორმებისადმი.

ამავე ნაშრომში ექსპერიმენტულადაა დასაბუთებული, რომ მოვლენის არსს ბავშვი მხოლოდ 10-12 წლის ასაკიდან სწვდება. როდესაც ჟ. პიაჟე ბავშვებს ამა თუ იმ ქცევის ზნეობრივ ღირებულებას აფასებინებდა, გამოირკვა, რომ 10 წლამდე ბავშვები ქცევას, რომელსაც ფაქტობრივად ,,მძიმე“ შედეგი მოჰყვა (მაგალითად, ბავშვმა შემთხვევით 10 ფინჯანი გატეხა) უფრო უარყოფითად მიიჩნევდნენ, ვიდრე წინასწარი განზრახვით ჩადენილ, მაგრამ ნაკლები ზიანის მომტან ქმედობას (მაგალითად, ბავშვმა განზრახ გატეხა 1 ფინჯანი). აღსანიშნავია ისიც, რომ ამ ასაკის ბავშვს სამართლიანად მიაჩნია ავტორიტეტული პირის მიერ გამოყენებული სასჯელი იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც სასჯელი უსამართლოა. 10-12 წლის ასაკში კი მოზარდი კრიტიკულად აფასებს საერთოდ სხვების მოქმედებას და მით უფრო მათდამი გამოყენებული სასჯელისა და წახალისების ღონისძიებებს.

გარდამავალ ასაკში 11-12 წლის მოზარდებს უკვე შესწევთ საგნებისა და მოვლენების კრიტიკულად შეფასების უნარი. სწორედ ამ ასაკიდან უვითარდებათ მათ აბსტრაქტული აზროვნება და შეუძლიათ მოვლენის არსებითი მხარის დანახვა, მაგრამ, როგორც აღვნიშნეთ, აბსტრაქტული აზროვნება თავის სრულყოფილ სახეს ჭაბუკობის ასაკში აღწევს.

როდესაც ადამიანის მომწიფებაზე ზოგადად ვსაუბრობთ, მხედველობაში უნდა მივიღოთ პიროვნება, როგორც მთელი. სწორედ მთლიანპიროვნული ჰიპოთეზიდან გამომდინარე, შეიძლება მომწიფების პროცესში ინდივიდის ბიოლოგიური, სოციალური და ინტელექტუალური მომენტების ურთიერთზეგავლენის ფაქტის ახსნა. ამ პროცესების აღმოცენებასა და მიმდინარეობას, მართალია, საკუთარი კანონზომიერებები უდევს საფუძვლად, მაგრამ ისინი ერთმანეთისაგან იზოლირებულად ვერ წარიმართება, რადგან საბოლოო ჯამში, ინდივიდის, როგორც მთელის, განვითარების კანონზომიერებებით არიან განსაზღვრული.

ფსიქოლოგიურ ლიტერატურაში მოგვეპოვება რიგი გამოკვლევებისა, სადაც ნათლადაა ნაჩვენები ის თავისებურებები, რომლებიც გარდამავალი ასაკისთვისაა დამახასიათებელი.

,,პირველ რიგში, უნდა დავასახელოთ ბავშვობის დატოვებისა და მოწიფულობაში გადასვლის ფსიქოლოგიური ტენდენცია, რომელიც მრავალი, ერთიმეორისაგან მნიშვნელოვნად განსხვავებული სახით იჩენს თავს, მაგრამ ყველაზე მკვეთრად მაინც უფროსებისადმი ბავშვური მორჩილების წინააღმდეგ ,,აჯანყებისა“ და სრული დამოუკიდებლობისა და თავისუფლების მოპოვებისაკენ მიმართული მისწრაფების სახით მჟღავნდება“.² 

გარდამავალ ასაკში მოზარდი უფროსებთან ურთიერთობაში პარიტეტული უფლებების მოპოვებას ესწრაფვის და ამიტომ იგი ,,ეწინააღმდეგება მოთხოვნებს, რომლებსაც ადრე ხალისით ასრულებდა, მას სწყინს და პროტესტს აცხადებს, როდესაც მის დამოუკიდებლობას ზღუდავენ და საერთოდ, როგორც ,,პატარას“ მეურვეობენ, მიუთითებენ, აკონტროლებენ, ითხოვენ მორჩილებას, სჯიან, ანგარიშს არ უწევენ მის ინტერესებს, ურთიერთობებს, შეხედულებებს და ა.შ.“³ 

გარდამავალ ასაკში მოზარდი გადაჭარბებით აფასებს თავის შესაძლებლობებს, რის გამოც პრაქტიკულ ცხოვრებაში მათი სინამდვილედ ქცევა ხშირად ვერ ხერხდება, რაც, თავის მხრივ, მოზარდის მოთხოვნილებათა ფრუსტრაციას იწვევს.

მოზარდობის ასაკში აღგზნების პროცესები, შეკავებასთან შედარებით, გაცილებით უფრო ძლიერია. აღნიშნულ მომენტს თან ერთვის პრესტიჟის, აღიარების, თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობის მკვეთრად გამოხატული მოთხოვნილებები, რაც ხშირად მოზარდს ასოციალური ქცევისაკენ უბიძგებს.

პრესტიჟის მოთხოვნილებაში, ჩვენი აზრით, პატივისცემისა და ავტორიტეტის მოპოვების შინაარსი დევს. სუბიექტი, რომელსაც პრესტიჟის მოთხოვნილება აქვს, ისეთი სახის ქცევის განხორციელებას ცდილობს, რომელიც მას სიყვარულსა და ავტორიტეტს დაუმკვიდრებს საზოგადოებაში ან იმ ადამიანებს შორის, ვისთანაც მას ურთიერთობა უხდება.

აღიარების მოთხოვნილება არ გულისხმობს, რომ ამ მოთხოვნილების სუბიექტი სიყვარულითა და პატივისცემით სარგებლობს საზოგადოების ან თანამოსაქმეთა თვალში. მთავარი აქ პირის აღიარებაა. აღნიშნული მოთხოვნილების ზეგავლენით მოზარდი, არცთუ იშვიათად, მიმართავს დანაშაულებრივ ქცევას. ერთ-ერთ სკოლაში, ჩვენს მიერ ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად გამოირკვა, რომ VIII კლასელები, განსაკუთრებით გოგონები, იმ მოზარდებს თვლიან ,,ვაჟკაცებად”, რომლებიც ხშირად აცდენენ გაკვეთილებს, ხელს უშლიან მასწავლებლებს, უმეტეს დროს ქუჩაში ატარებენ და საეჭვო ყოფაქცევის პირებთან იყვნენ დაკავშირებული. რით უნდა აიხსნას ეს ფაქტი?

როგორც აღვნიშნეთ, გარდამავალ ასაკში ჯერ კიდევ არ არის მომწიფებული მოზარდის ინტელექტუალური შესაძლებლობები, ამიტომ მოვლენებს ისინი არარეალურად აფასებენ. სუბიექტურ, ამ შემთხვევაში თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობის მოთხოვნილებებს, მეტ ანგარიშს უწევს, ვიდრე ობიექტური სინამდვილის ასახვასა და შეფასებას. ა.ი. ჩერნიშევსკის აზრით, არასრულწლოვან დამნაშავეებს, სრულწლოვან დამნაშავეთაგან განსხვავებით, არ შეუძლიათ მათ მიერ ჩადენილი დანაშაულის ხასიათისა და ხარისხის მთლიანად გაცნობიერება, რაც მოზარდის არასაკმაო ინტელექტუალურ მომზადებასა და გამოუცდელობასთან არის დაკავშირებული.⁴ 

,,თავისუფლების მოთხოვნილება უფრო აქტივობის თავისუფლებას ეხება, მაშინ, როცა დამოუკიდებლობის მოთხოვნილება, უფრო მეტად, გადაწყვეტილების გამოტანაში დამოუკიდებლობას გულისხმობს“.⁵ 

შ. ჩხარტიშვილმა (1974 წ.) ექსპერიმენტულად გამოიკვლია გარდამავალ ასაკში პრესტიჟის, თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობის მოთხოვნილებები. დადგინდა, რომ ამ ასაკში ეს მოთხოვნილებები, წინარე (ბავშვობის) ასაკთან შედარებით, მკვეთრად გამოკვეთილ სახეს იღებს.

ჩვენი აზრით, VIII კლასელები იმიტომ აღიარებდნენ ზემოაღნიშნულ უდისციპლინო მოსწავლეებს, რომ ისინი უდისციპლინობას თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობის მოთხოვნილების რეალიზაციის საშუალებად მიიჩნევენ. შეფასებაში მათ ხელს უშლის, ერთი მხრივ, როგორც აღვნიშნეთ, ინტელექტუალური სიმწიფის არასრულფასოვნება, ხოლო, მეორე მხრივ, საკუთარი თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობის მოთხოვნილების საკმაოდ ძლიერი განცდა. მართლაც, არასრულწლოვანი სამართალდამრღვევი თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობის მოთხოვნილებას ყველაზე მკვეთრად და გამოკვეთილად ასოციალურ ქცევაში იკმაყოფილებს, რადგანაც ამგვარი ქცევით ის აღმზრდელების ნება-სურვილს უპირისპირდება და ამით ხაზს უსვამს თავის სრულ დამოუკიდებლობას.

,,გარდამავალ ასაკში მოზარდს არა მარტო აღარ სწამს ძველი ავტორიტეტების, არამედ, პირიქით, მას ტენდენცია უჩნდება წინააღმდეგობა გაუწიოს უფროსების აზრს და გამოთქვას საწინააღმდეგო შეხედულება. იგი ეჭვიანად და კრიტიკულად უყურებს უფროსთა საზოგადოებაში საყოველთაოდ გავრცელებულ წესებს, ტრადიციებს, შეხედულებებს ...ბავშვის ეს მდგომარეობა უარყოფითი გავლენის ნიადაგს ქმნის, რის გამოც აღმზრდელისაგან განსაკუთრებულ ყურადღებას მოითხოვს“.⁶ 

თუ მოზარდი დამოუკიდებლობის მოთხოვნილებას სოციალურად მისაღები ქცევის მეშვეობით ახორციელებს, იგი უფროსის ქებასა და მოწონებას იმსახურებს. მაგრამ ზოგიერთი მოზარდი, განსაკუთრებით ის, რომელმაც ბავშვობა ცუდად ორგანიზებულ აღმზრდელობით გარემოში (ოჯახი, სკოლა და სხვა) გაატარა, ცდილობს აღმზრდე-ლების მოთხოვნილებისაგან რადიკალურად საწინააღმდეგო პოზიციაზე დადგეს. სწორედ ამაში გრძნობს ის სრულ დამოუკიდებლობასა და თავისუფლებას.

ლ. მ. ზუბინი მიუთითებს, რომ ,,ასოციალური ქცევის საწყისი და ძირითადი მიზეზი არასრულწლოვანთა მიკროგარემოში არსებულ ნაკლოვანებებსა და ხარვეზებში მდგომარეობს. პირველხარისხოვან როლს სკოლა და ოჯახი ასრულებენ.“⁷ 

არასრულწლოვანთა დანაშაულობასთან ბრძოლაში უდიდესი როლი ენიჭება ოჯახს. ოჯახურ გარემოში აღზრდის სწორ ორგანიზაციას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს არასრულწლოვანის სოციალიზაციისათვის, მის ობიექტურ ღირებულებათა, მოთხოვნილებათა და მისწრაფებათა ფორმირებისათვის.

მოზარდის სოციალიზაციის უპირველეს ფაქტორს წარმოადგენს ოჯახური გარემო. მშობელთა და სხვა ოჯახის წევრთა ურთიერთობები, ოჯახში გამეფებული სოციალური სიტუაცია საოცარი სინატიფით აისახება ბავშვის, მომავალი მოქალაქის, ფსიქიკურ სტრუქტურაში და გადამწყვეტ როლს ასრულებს მის შემდგომ ქცევებსა და საქმიანობაში.

მეცნიერთა ერთი ნაწილის აზრით, ადამიანის სოციალური ფორმირება ძირითადად ხუთ წლამდე ასაკში მთავრდება. ხუთ წლამდე მიღებული განცდები და შთაბეჭდილებები განსაზღვრავს ადამიანის მთელი ცხოვრების სტილს. შესაძლოა აღნიშნული მოსაზრება რამდენადმე პრეტენზიული და მეტისმეტად ცალმხრივი იყოს, მაგრამ ისიც ცხადია, რომ ადამიანის ონტოგენეტურ განვითარებაში ეს ასაკი იმდენად რთული და სწრაფად ცვალებადი ფსიქო-ფიზიკური თავისებურებების მატარებელია, რომ მისთვის ანგარიშის გაუწევლობა შეუძლებელია. ხუთ წლამდე ასაკის ბავშვები ძირითადად ოჯახურ გარემოში იზრდებიან. ამ ასაკის ბავშვები უკრიტიკოდ იღებენ ოჯახის წეს-ჩვეულებებსა და ტრადიციებს.

ოჯახის თითოეულ წევრს თავისი ფუნქცია აქვს. აღნიშნული ფუნქციების აღრევა ხშირად ოჯახის წევრთა შორის კონფლიქტის საფუძველი ხდება, რაც უარყოფითად მოქმედებს ბავშვის ზნეობრივ განვითარებაზე. უფრო მეტიც, არის შემთხვევები, როცა მამის სოციალურ ფუნქციას დედა კისრულობს და დედისას - მამა, ესეც თავისებურად აისახება მოზარდის ფსიქიკაში და უმრავლეს შემთხვევაში უარყოფითი შედეგებით ხასიათდება. მეცნიერებმა (იხ. ტ. მოზერი, ,,მოზარდთა დანაშაულობა და საზოგადოების სტრუქტურა“), სტატისტიკური მონაცემების საფუძველზე, დაადგინეს, რომ არასრულწლოვანი დამნაშავეების უმეტეს ნაწილს ჰყავს ზედმეტად მკაცრი დედა და ზედმეტად ლმობიერი მამა. ოჯახის წევრთა ურთიერთობები და საერთოდ, ოჯახში არსებული ვითარება მრავალგანზომილებიანია. ყოველი ადამიანისათვის ოჯახი ის პირველი საზოგადოებრივი ინსტიტუტია, სადაც ხდება ზნეობრივი კრიტერიუმებისა და მორალის ჩამოყალიბება, გარემოსა და სინამდვილის პირველი გააზრება. ოჯახში მიღებული ცხოვრებისეული გაკვეთილები სამუდამოდ ამახსოვრდება ადამიანს და წარუშლელ კვალს ამჩნევს მთელ მის შემდგომ ცხოვრებას.

არასრულწლოვან პიროვნებაზე ოჯახში მოქმედ უარყოფით ფაქტორებს მიეკუთვნება, ერთი მხრივ, აქ, როგორც გარკვეულ მიკროკოლექტივში, გამეფებული არაჯანსაღი ატმოსფერო, ხოლო, მეორე მხრივ, აღზრდის არასწორი მეთოდებისა და საშუალებების გამოყენება, აღზრდის პედაგოგიურ საშუალებათა უგულვებელყოფა. ამ უკანასკნელ ასპექტს შეიძლება მივაკუთვნოთ როგორც ბავშვთან უხეში, სასტიკი დამოკიდებულება (მაგალითად, ფიზიკური ძალის გამოყენება), ასევე ზედმეტი ლმობიერება, მოზარდის ყველა სურვილისა და მოთხოვნილების დაკმაყოფილება. როგორც ერთი, ასევე მეორე უკიდურესობის მიზეზი ხშირად მშობლების განათლების დაბალი დონე, მათი უკულტურობა წარმოადგენს.

გარდამავალი ასაკის პირველი პერიოდისათვის დამახასიათებელი ფიზიკური და ბიოლოგიური მომწიფების პროცესები მოზარდს საფუძველს უქმნის საკუთარი თავი ზრდასრულ ადამიანად მიიჩნიოს. ამის გამო, სოციალური მომწიფების პერიოდში მოზარდს უჩნდება ,,დიდობის“ მოთხოვნილება, ამ დროიდან ის მოითხოვს ისევე მოექცნენ, როგორც მოწიფულს. დიდობის მოთხოვნილება ყველაზე მეტად მაინც უფროსებისადმი ბავშვური მორჩილების წინააღმდეგ ,,აჯანყების“, სრული დამოუკიდებლობისა და თავისუფლების მოპოვებისაკენ მიმართული მისწრაფების სახით მჟღავნდება. მოზარდი, გრძნობს რა ფიზიკური ძალების ერთბაშად მოზღვავებას და სიმწიფის მოახლოებას, ფსიქოლოგიურად დიდი მანძილით უსწრებს წინ ნამდვილ ასაკს და თავის თავს უფრო მომწიფებულად და სრულყოფილად განიცდის, ვიდრე ამას ფაქტიურად აქვს ადგილი.

აღმზრდელები ხშირად ცდილობენ მოზარდი აიძულონ იმოქმედოს ისე, როგორც ამას ის ბავშვობაში აკეთებდა. ამ მიზნით, ადმინისტრირების, ბრძანებისა და ხანდახან ფიზიკური მოქმედების გზითაც კი ცდილობენ ბავშვურ მორჩილებაში იყოლიო მოზარდი, რაც პედაგოგიური თვალსაზრისით არასწორია. ხშირ შემთხვევაში მოზარდები, ამგვარი ზემოქმედებისგან თავის დაღწევის მიზნით, გარბიან სახლიდან ან სასწავლო დაწესებულებიდან და უკავშირდებიან ისეთ ჯგუფებს, სადაც მათ დიდობის მოთხოვნილებას ანგარიშს უწევენ და აკმაყოფილებენ. ასეთი ჯგუფები კი უმეტეს შემთხვევაში დანაშაულებრივი ჯგუფებია. ზოგიერთი მოზარდი ემორჩილება აღმზრდელის ავტოკრატიულ მოთხოვნას, რასაც შედეგად მოსდევს ის, რომ ბუნებრივი განვითარების ჩასახვის პროცესში მყოფი მოზარდის სოციოგენური მოთხოვნილებების ნორმალური განვითარება ფერხდება და მომავალში არასრულფასოვანი ადამიანი ყალიბდება.

ამასთან, როგორც კრიმინოლოგიურ ლიტერატურაშია მითითებული, არასრულწლოვანთა დანაშაულობასა და მოზარდთა მშობლების განათლების დაბალ დონეს შორის პირდაპირპროპორციული დამოკიდებულება არსებობს. კერძოდ, არასრულწლოვან სამართალდამრღვევთა მშობლების განათლების დონე შესამჩნევად ჩამორჩება მართლგამგონე მოზარდთა მშობლების დონეს. საქართველოში, სადაც 10 წლის ასაკს ზემოთ ყოველ 1000 სულ მოსახლეზე მოდის უმაღლესი და საშუალო განათლების მქონე 622 კაცი,8 დამნაშავე მოზარდთა მამების 37%-სა და დედების 48%-ს საშუალო სკოლაც კი არ ჰქონდა დამთავრებული. განათლების დონე დაკავშირებულია შრომის კვალიფიკაციის დონესთან. საკმარისია აღვნიშნოთ, რომ არასრულწლოვან დამნაშავეთა მამების 36,6%, ხოლო დედების 45% დაკავებული იყო არაკვალიფიციური შრომით. განათლებისა და კვალიფიკაციის დაბალი დონე ასეთ ოჯახებში მნიშვნელოვნად განაპირობებს მშობლების არაპედაგოგიურ პოზიციას, აღზრდის არასწორ მეთოდიკას.

მამით ობოლი მიხეილი ინვალიდი დედის ზედამხედველობის ქვეშ იზრდებოდა. ბავშვმა 9 წლის ასაკში დაიწყო სწავლა და ამის შემდეგაც დედას, რომელიც სპეკულაციას ეწეოდა, ხშირად მიჰყავდა ის ხან ქ. ოდესაში, ხან ქალიშვილთან ქ. მახარაძეში და უმიზეზოდ აცდენინებდა სკოლას. მოზარდი მშობლის ზეგავლენით აგდებულად ეკიდებოდა სწავლას; არ ასრულებდა საშინაო დავალებებს, გამოირჩეოდა უხეშობითა და უდისციპლინობით. მესამე კლასიდან მიეჩვია თამბაქოს წევას, რაც დედამისს დასაშვებად მიაჩნდა. თექვსმეტი წლის მიხეილმა მე-5 კლასს ძლივს მიაღწია. მიუხედავად იმისა, რომ არასრულწლოვანთა საქმეების კომისიაც და სკოლის პედაგოგიური კოლექტივიც ბევრს ეცადნენ, ვერავითარი ზემოქმედება ვერც მოზარდზე და ვერც მის მშობელზე მათ ვერ მოახდინეს. მშობლის პოზიცია, მისი უპასუხისმგებლობა და შეუგნებლობა, რაც მნიშვნელოვნად გაუნათლებლობით იყო გამოწვეული, გახდა არასრულწლოვანის მიერ მძიმე დანაშაულის ჩადენის მიზეზი.

თავის კრიმინოლოგიურ მნიშვნელობას ინარჩუნებს ისეთი ფაქტორიც, როგორიცაა, მოზარდის აღზრდა არასრულ ოჯახში. ჩვენს ხელთ არსებული მონაცემების მიხედვით, ირკვევა, რომ დედ-მამასთან იზრდებოდა არასრულწლოვან დამნაშავეთა 66%. მხოლოდ დედასთან იზრდებოდა დამნაშავეთა 25%, მხოლოდ მამასთან იზრდებოდა - 5%. დანარჩენები აღიზარდნენ ბებიების, დეიდების ან სხვა ნათესავების მიერ. ოჯახში დედის არყოფნის მიზეზი გარდაცვალებაა, უმამოდ აღზრდილ არასრულწლოვანთა 46%-ს მამა გარდაეცვალა, 40,5% შემთხვევაში - გაეყარა ოჯახს, 13,5% შემთხვევაში მამა სასჯელს იხდიდა.

როგორც ვხედავთ, არასრული ოჯახის წარმოშობის ერთ-ერთ ძირითად მიზეზს განქორწინება წარმოადგენს. განქორწინებულ წყვილთა უმრავლესობას ჰყავს არასრულწლოვანი შვილები. ამასთან, ბავშვის აღზრდისათვის უარყოფით ატმოსფეროს ქმნის არა მხოლოდ განქორწინება, არამედ მისი წარმომშობი კონფლიქტები. ოჯახის დაშლას, როგორც წესი, წინ ხანგრძლივი და მტკივნეული პროცესი უძღვის, რომლის განმავლობაში ოჯახური ურთიერთობები დეფორმირდება, წარმოიშობა დაძაბული, არაჯანსაღი ატმოსფერო, რომელიც უარყოფითად მოქმედებს ოჯახის წევრებზე, განსაკუთრებით კი მოზარდებზე.

ამასთან, განქორწინების შემდეგ, ოჯახში მარტოდ დარჩენილ ქალს მძიმე ტვირთად აწვება ოჯახის მატერიალური უზრუნველყოფა; ყოველ-მხრივ დატვირთული და დაკავებული დედა სათანადო ყურადღებას ვეღარ აქცევს მოზარდს, რომელიც ამის შედეგად დღის დიდ ნაწილს უზედამხედველოდ ატარებს. ეს საეჭვო ყოფაქცევის პირებთან კავშირის დამყარებისა და საბოლოოდ, დანაშაულის მიზეზი ხდება.

ხშირად განქორწინებული მშობლები ახალ ოჯახებს ქმნიან. არც თუ იშვიათად მოზარდი ვერ პოულობს საერთო ენას მისთვის უცხო ადამიანებთან, ვერ ეგუება შექმნილ ვითარებას, ეჭვიანობს, ჯიუტობს და თუ მამინაცვალი (დედინაცვალი) სათანადო ტაქტსა და მოთმინებას არ იჩენს, ეს ოჯახური კონფლიქტების წყარო ხდება.

მიუხედავად იმისა, რომ არასრულწლოვანთა სამართალდარღვევების ხელშემწყობ გარემოებათა შორის არასრულ ოჯახებში აღზრდის, ანდა მშობლის გაუნათლებლობისა და უკულტურობის ნეგატიური მნიშვნელობის უგულებელყოფა არ შეიძლება, უნდა შევნიშნოთ, რომ დანაშაულის გამომწვევ გადამწყვეტ მიზეზებად ამ ფაქტორების ჩათვლა შეცდომა იქნებოდა. ამაზე მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ დამნაშავე არასრულწლოვანთა 66%-ს სრულ ოჯახებში, ე.ი. ორივე მშობლის ზედამხედველობის ქვეშ იზრდებოდა, მაგრამ ამან მათ ხელი არ შეუშალა დადგომოდნენ დანაშაულებრივ გზას.

მშობლების გაუნათლებლობა, დაბალი პედაგოგიური დონე, თუმცა, უეჭველად უნდა ჩაითვალოს დანაშაულის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ხელშემწყობ გარემოებად, მაგრამ აღინიშნება ფაქტები და სამწუხაროდ, არცთუ იშვიათი, როდესაც ერთი შეხედვით განათლებულ, კულტურულ ოჯახში აღზრდილი არასრულწლოვანები დანაშაულს ჩადიან. ერთ-ერთი არასრულწლოვანის მამა - სკოლის დირექტორი, ხოლო დედა ამავე სკოლის პედაგოგი გახლდათ, მაგრამ ამან ხელი არ შეუშალა მოზარდს გაექურდა საკუთარი მასწავლებლის ბინა.

როგორც ცნობილია, ვაზის კულტურა საქარ-თველოში უხსოვარი დროიდან არის ცნობილი. გაბატონებულმა ტრადიციამ ადგილობრივი მოსახლეობა ღვინისა და სხვა ალკოჰოლურ სასმელთა ზომიერად მოხმარებას მიაჩვია. ლოთობა და ალკოჰოლიზმი (მით უმეტეს არასრულწლოვანთა შორის) საქართველოში უკანასკნელ ხანებამდე თითქმის უცნობი პრობლემა იყო. შესაბამისად, სუსტად წარმოებდა ამ მიმართულებით აღმზრდელობითი და ახსნა-განმარტებითი მუშაობა. სამწუხაროდ, როგორც სტატისტიკური მონაცემები მოწმობს, ეს პრობლემა დღესდღეობით ჩვენშიც საკმაოდ მწვავედ დგება. ამას ხელს უწყობს ზოგიერთი მავნე ტრადიციების არსებობაც, კერძოდ, უზომოდ გაზვიადებული და თავაშვებულ ღრეობად ქცეული ქორწილები, ქელეხები და სხვა. ღვინის ასეთ ფორმებში სმას თვალშეჩვეული მოზარდები ცდილობენ მიბაძონ უფროსებს, ,,ვაჟკაცობად” თვლიან ღვინის სმასა და ამგვარ ქეიფს და არცთუ იშვიათად ნასვამ მდგომარეობაში ჩადიან დანაშაულს. არასრულწლოვანი ნოდარ ნ., მშობლებთან ერთად, ნათესავის ქელეხში იმყოფებოდა. სახლში დაბრუნებულმა მთვრალმა მოზარდმა ჩხუბი აუტეხა მეზობელს და დანით მძიმედ დაჭრა იგი. ამ შემთხვევაში არასრულწლოვანის მშობელთა უყურადღებობამ, მათმა უნებურმა ხელშეწყობამ მძიმე დანაშაულის ჩადენა გამოიწვია. ლოთობის წინააღმდეგ ბრძოლის გაძლიერებაზე მიუთითებს სტატისტიკური ანალიზის მონაცემებიც. არასრულწლოვან დამნაშავეთა მესამედი დანაშაულის ჩადენის მომენტში ნასვამია, ხოლო 5% იმდენად მთვრალი იყო, რომ არ ახსოვს დანაშაულის ჩადენის გარემოებები.

მაგრამ ძირითადი მაინც ლოთობის მეორე ასპექტია. ის ხშირად წარმოადგენს ოჯახური უსიამოვნებების, განხეთქილებისა და საბოლოოდ, განქორწინების პირველწყაროს. ერთი ან ორივე მშობლის ლოთობა, სიმთვრალეში მათი უზნეობა, ამ ნიადაგზე წამოჭრილი კონფლიქტები, ჩხუბი და აყალმაყალი, ყველაფერი ეს მოზარდის ოჯახურ გარემოში გაუცხოების ერთ-ერთი მიზეზია. ასეთ სიტუაციაში მოხვედრილი არასრულწლოვანი კარგავს მშობლებისადმი პატივისცემის გრძნობას და ანგარიშს აღარ უწევს მათ ავტორიტეტსა და რჩევა-დარიგებებს. დამახასიათებელია ერთ-ერთი არასრულწლოვანის მიერ ციხეში საუბრისას საკუთარ მამაზე გამოთქმული შეხედულება: ,,მამაჩემი ერთი ლოთი კაცია, იმან მე რა ჭკუა უნდა მასწავლოს, თვითონ არის სხვისგან ჭკუის სასწავლებელი”. როგორც გამოირკვა, არასრულწლოვანის გალოთებული მამა ცოლ-შვილს ფიზიკურ შეურაცხყოფას აყენებდა.

არის შემთხვევები, როდესაც მშობლის, ძირითადად მამის, ლოთობა და ამ ნიადაგზე ოჯახში წამოჭრილი კონფლიქტები არასრულწლოვანის მიერ დანაშაულის ჩადენის უშუალო მიზეზი ხდება. არასრულწლოვანმა გიორგი გ-მ, რომელსაც სკოლის პედაგოგიური კოლექტივი როგორც ზრდილობიან, თავაზიან, საზოგადოებრივ საქმიანობაში აქტიურ ახალგაზრდად ახასიათებს, სხეულის მძიმე დაზიანება მიაყენა საკუთარ მამას. როგორც გამოირკვა, გალოთებული მამა სისტემატიურად სცემდა და შეურაცხყოფას აყენებდა საკუთარი ოჯახის წევრებს და არა მარტო მათ. 1979 წელს მან დანით მუცლის არეში დაჭრა კოლმეურნეობის თავმჯდომარე, რისთვისაც სახალხო სასამართლომ პირობითი სამი წლით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯა. მოზარდის მიერ დანაშაულის ჩადენის დღეს მამამისი კვლავ მთვრალი მოვიდა და ცემა დაუწყო ცოლ-შვილს. მამის ამგვარი მოქმედებით აღშფოთებულმა არასრულწლოვანმა იგი დანით დაჭრა.

გასაკვირი არ არის, რომ ასეთ ვითარებაში მოზარდი აიძულებს ოჯახს, მასში გამეფებულ ატმოსფეროს და ეძებს ისეთ წრეს, სადაც მას თანაგრძნობით შეხვდებიან, გაიზიარებენ მის ინტერესებსა და მისწრაფებებს. ასეთ შემთხვევაში, თუ არასრულწლოვანის ბუნებრივი მოთხოვნილებები ფორმალურ სოციალურ ინსტიტუტთა და პირველ რიგში, სკოლის, სასწავლო კოლექტივის მიერ არ დაკმაყოფილდა, მოზარდი შეიძლება ისეთი არაფორმალური სოციალური ჯგუფის წევრი აღმოჩნდეს, რომელიც მას დანაშაულებრივ გზაზე დააყენებს.

არასრულწლოვან დამნაშავეთა ოჯახებში გამეფებულ უკონტროლობაზე, უზედამხედველობაზე მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ არასრულწლოვანთა დანაშაულებრივი გამოვლინებების უმეტესი ნაწილი საღამოსა და ღამის საათებში ხდება. 18-დან 22 საათამდე - 24,5%, ხოლო ღამის საათებში (22 საათის შემდეგ) - 42,5%. როგორც ვხედავთ, დღე-ღამის იმ მონაკვეთში, როდესაც არასრულწლოვანები მშობლების განსაკუთრებული ყურადღების ქვეშ უნდა იმყოფებოდნენ, ისინი დანაშაულთა დიდ ნაწილს - 67%-ს ჩადიან.

სასწავლო-სააღმზრდელო დაწესებულებებს, როგორც მიღებულია, სწავლებისა და აღზრდის ფუნქციები აკისრიათ. სწავლება და აღზრდა არ არის პედაგოგიური საქმიანობის ორი სრულიად სხვადასხვა მომენტი. ხშირად სწავლების პროცესი ემთხვევა აღზრდის პროცესს და პირიქით. აქედან გამომდინარე, არასრულწლოვანთა ზნეობრივი აღზრდა გარკვეულად სწავლებასაც გულისხმობს.

სწავლება და აღზრდა ურთულესი პროცესია. ის პედაგოგისაგან მოითხოვს ყოველმხრივ ცოდნას როგორც საზოგადოდ მოზარდის ასაკობრივი თავისებურებების შესახებ, ისე ცალკეული კონკრეტული მოსწავლის ოჯახური ვითარებისა და სხვა საცხოვრებელი გარემოს შესახებ.

ინდივიდის განვითარების გზაზე გამოყოფენ სამ მომენტს: მოზარდობას, მოწიფულობასა და სიბერეს. ამ პერიოდებიდან ყველაზე მკვეთრი ცვლილებები დამახასიათებელია მოზარდობისათვის. ამ ასაკში აღმავალი განვითარების პროცესში მყოფი მოზარდის ფსიქო-ფიზიკური შესაძლებლობები დროის ძალიან მცირე მონაკვეთში განიცდის ქმნადობა-განვითარებას, რაც აღზრდის პროცესისათვის დიდ სიძნელეს ქმნის. ზემოთ ჩვენ შევჩერდით მოზარდობის ასაკის ზოგად კანონზომიერებებზე, აქ კი განვიხილავთ ასაკობრივი განვითარების ამ პერიოდის უფრო კონკრეტულ თავისებურებებს, კერძოდ, შევეხებით მოზარდთა და აღმზრდელთა ურთიერთობის პროცესში წარმოშობილ რიგ სიძნელეებსა და მივუთითებთ მათი დაძლევის გზებსა და საშუალებებს.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, გარდამავალი ასაკი იწყება მოზარდის ფიზიოლოგიური ცვლილებებით, რასაც თან მოსდევს ფსიქიკური და სოციალური ხასიათის ცვლილებები. გარდამავალი ასაკის პირველ პერიოდში, საუბარი გვქონდა ნეგატიური ფაზის არსებობაზე, რომელიც შემდგომ იცვლება პოზიტიური ფაზით. როგორც სპეციალისტები აღნიშნავენ, ნეგატიური ფაზა გოგონებთან მენსტრუაციული ციკლის დასაწყისით მთავრდება. ამ დროს გოგონები ადვილად ექცევიან სქესობრივად გარყვნილი ელემენტების გავლენის ქვეშ. ამიტომ ამ ასაკში აღმზრდელებს მოზარდებისადმი დიდი ყურადღებისა და ზრუნვის გამოჩენა მართებთ.

სხეულებრივ ცვლილებებთან დაკავშირებით, ყურადღება უნდა მიექცეს შემდეგ გარემოებას: გვიანი ბავშვობისათვის (10-11 წელი) დამახასიათებელია სხეულის პროპორციული აგებულება და ჰარმონიული განვითარება, ხოლო გარდამავალ ასაკში პროპორცია სხეულის აგებულებაში ირღვევა და მოზრდილის ქცევა დისჰარმონიული ხდება. კერძოდ, მოზარდებს, სხეულის სხვა ნაწილებთან შედარებით, ეზრდებათ კიდურები, ხდება სახისა და თავის ნაწილების არაპროპორციული განვითარება, რაც მოზარდის განვითარებას არასასიამოვნოს ხდის. არაპროპორციულად ვითარდება გულსისხლძარღვთა და ძვალ-კუნთოვანი სისტემა. მოზარდი მწვავედ განიცდის საკუთარ ფიზიკურ გარეგნობაში მომხდარ ამგვარ ცვლილებებს. მას თან ემატება შინაგანი ფსიქო-ფიზიკური არაცნობიერი ცვლილებების ზემოქმედება და მოზარდი მძიმე სულიერ ვითარებაში ხვდება. საკუთარი სხეულის დისჰარმონიის განცდა აღიზიანებს მოზარდს, რასაც უფროსები ხშირად წინდაუხედაობით, უტაქტო მოქმედებებითა და დაცინვებით კიდევ უფრო აძლიერებენ, რაც ძალიან ხშირად ფიზიკური ძალადობის, ჩხუბისა და სამართალდარღვევის მიზეზიც ხდება.

აღმზრდელებმა უნდა განუმარტონ მოზარდებს, რომ მათი სხეულის დისჰარმონია დროებითი მოვლენაა, ის დაკავშირებულია გარდამავალ ასაკთან და მალე გაივლის, რის შემდეგაც სხეულს დაუბრუნდება წინანდელი ჰარმონია და სილამაზე.

გარდამავალ ასაკში მოზარდის ემოციური ცხოვრებაც თავისებურად ხდება. ამ დროს აღგზნების პროცესები განვითარების გაცილებით მაღალ დონეზეა. მოზარდებს სრულიად უმნიშვნელო საბაბი აღიზიანებთ. აღმზრდელების მიერ გამოყენებული წახალისებისა და სასჯელის ღონისძიებები 13-15 წლის მოზარდში, ყველა სხვა ასაკისაგან განსხვავებით, მკვეთრად გამოხატულ აფექტურ რეაქციებს იწვევს. როდესაც მოზარდი უფროსების უსამართლობაში დარწმუნებულია, იგი ჩვეულებრივზე გაცილებით მკვეთრად გამოხატულ უარყოფით დამოკიდებულებას ავლენს: აღმზრდელების მიმართ უხეში, ჟინიანი და ჯიუტი ხდება. სამწუხაროდ, ხშირად უფროსები მოზარდის აფექტურ რეაქციებს აფექტურივე რეაქციებით პასუხობენ, რასაც დიდი ზიანი მოაქვს.

გარდამავალ ასაკში მოზარდებს უჩნდებათ ეროტიული ხასიათის ლტოლვები, 12-15 წლის მოზარდი, თითქმის ყველა, შეყვარებულია. პირველ ხანებში სიყვარულის საგანი აბსტრაქტულია და მოზარდის გატაცება ხორციელ ვნებებს მოკლებულია. სიყვარულისა და საპირისპირო სქესის წარმოდგენასთან დაკავშირებული ემოციური განცდები არაჩვეულებრივი თავისებურებებით იჭრება მოზარდის ცნობიერებაში და უდიდეს როლს ასრულებენ მის ზოგად საქმიანობასა თუ კონკრეტულ ქცევებში. არასრულწლოვანთა სამართალდარღვევებთან დაკავშირებით, უნდა აღინიშნოს, რომ გარდამავალი ასაკის გოგონების უმეტესობას მოსწონთ მათი თანატოლი სამართალდამრღვევნი, დასახული ჰყავთ ისინი თავიანთი ცხოვრების რაინდებად და მათთან ურთიერთობა სასახელოდ მიაჩნიათ.

ეროტიულ მოთხოვნილებებთან დაკავშირებულ ემოციურ მდგომარეობათა გარკვევაში მოზარდს ტაქტიანი საუბრებითა და მითითებებით უთუოდ უნდა გაუწიოს დახმარება აღმზრდელმა. გარდამავალ ასაკში ინტელექტუალური პროცესების მომწიფებას უკავშირდება კრიტიკული აზროვნების განვითარება; მოზარდი უკვე საკუთარი პოზიციებიდან აფასებს საგნებსა და მოვლენებს, კრიტიკულად უყურებს უფროსების საქმიანობას, რის გამოც ხშირად უპირისპირდება აღმზრდელებს. ამიტომ აღმზრდელმა მოზარდთან ამა თუ იმ საკითხზე კამათის დროს დიდი ცოდნა, ზომიერება და ტაქტი უნდა გამოიჩინოს, რათა მოზარდს, მის სოციალურ და პიროვნულ მეობას ტრავმა არ მიაყენოს.

მაგრამ არის შემთხვევები, როდესაც სკოლის პედაგოგები, ამა თუ იმ საკითხის გარკვევისას, მოზარდთან კამათში უტაქტობასა და უხეშობას იჩენენ, რაც აღზრდის პროცესისათვის ყოვლად დაუშვებელია. როგორც ქვემოთ დავინახავთ, ასეთი უტაქტო მოპყრობის შედეგად მოზარდი ხშირად უპირისპირდება პედაგოგებს ან ტოვებს სასწავლო-სააღმზრდელო დაწესებულებებს და ანტისაზოგადოებრივ მიკროსოციალურ ჯგუფებს უკავშირდება.

სწავლაში ჩამორჩენილ მოზარდებს ხშირად უპირისპირდება სკოლის პედაგოგიური კოლექტივი, რაც არამართებულია. მოზარდი ისედაც მწვავედ განიცდის სწავლაში ჩამორჩენას (თუმცა შესაძლოა ამას არ ამჟღავნებდეს) და როცა ამას პედაგოგიურ კოლექტივთან, დაპირისპირება ემატება ცხადია, ეს ხშირ შემთხვევაში მოზარდის სკოლიდან განთესვის რეალურ პირობას ქმნის. გარდამავალ ასაკში მოზარდები ცდილობენ განერიდონ მათთვის არასასიამოვნო გარემოს, ამიტომ პედაგოგიური კოლექტივი უნდა ეცადოს, რომ მოზარდს არ მიაყენოს შეურაცხყოფა და შეუქმნას ისეთი სასკოლო გარემო, სადაც სოციალურად მისაღები გზით დაკმაყოფილდება მისი პრესტიჟი, აღიარების, თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობის მოთხოვნილებები.

გარდამავალ ასაკში მოზარდები განსაკუთრებით გრძნობენ მათდამი აღმზრდელების დამოკიდებულებას. მასწავლებელს უნდა უყვარდეს მოსწავლე. იგი მოსწავლეს შესაძლოა უხეშადაც ეპყრობოდეს, მაგრამ თუ ამგვარ მოპყრობას მასწავლებლის მიერ მოზარდის სიყვარული უდევს საფუძვლად, მაშინ სწავლისა და აღზრდის პროცესი ნორმალურად წარიმართება, რადგანაც მოზარდი ყოველთვის გრძნობს მასწავლებლის მისდამი კეთილგანწყობილებას.

გარდამავალი ასაკის პერიოდის თავისებურებებს უშუალოდ უკავშირდება ლიდერობის პრობლემა. ლიდერობის მოთხოვნილება ბუნებრივი მოთხოვნილებაა, რომელიც მოზარდის ასაკობრივი განვითარების გზაზე მეტ-ნაკლები ინტერესებით აუცილებლად აღმოცენდება და ცალკეულ კონკრეტულ შემთხვევაში უნიკალური ხასიათის მატარებელია.

ლიდერობის პრობლემამ თანამედროვე სასწავლო დაწესებულებებში განსაკუთრებით იჩინა თავი. როგორც ირკვევა, თანამედროვე ეტაპზე ლიდერობის საკითხი მეტად მწვავედ გამოვლინდა დიდი ქალაქების სკოლებში. კერძოდ, ქ. თბილისის რამდენიმე სკოლაში ლიდერობის მოთხოვნილების რეალიზაციის სპეციფიური ფორმა გამოძებნეს. კერძოდ, სკოლის მოსწავლეები ირჩევენ ,,პარლამენტს“, ხოლო არჩეული ,,პარლამენტი“ თავის შემადგენლობიდან ირჩევს ,,პრეზიდენტს“.

ლიდერობის მოთხოვნილება მჭიდროდაა დაკავშირებული პრესტიჟისა და აღიარების მოთხოვნილებებთან. ცნობილია ფორმალური და არაფორმალური ლიდერები. თანამედროვე სკოლებში უმეტესწილად ფორმალურ ლიდერებთან გვაქვს საქმე. მაგრამ, სამწუხაროდ, სკოლებში გავრცელებული ტრადიციის შედეგად, როდესაც ფორმალურ ლიდერებად (კომკავშირის კომიტეტის წევრი, მდივნები და ა.შ.) ძირითადად პედაგოგების, თანამდებობის პირებისა და ა.შ. შვილებს ირჩევენ, ისინი მოსწავლეებზე ვერავითარ ზეგავლენას ვერ ახდენენ. ამგვარი ფორმალური ლიდერების არსებობა ყოვლად შეუწყნარებელია. სწორედ ამის გამო, დღეისათვის ზოგიერთ სკოლაში გაჩნდნენ არაფორმალური ლიდერები, რომლებიც დაუპირისპირდნენ სკოლას, პედაგოგიურ კოლექტივს და უარყოფით ზეგავლენას ახდენენ მოსწავლეებზე. ზოგიერთი სკოლის ხელმძღვანელი კომპრომისზეც კი მიდის და მოლაპარაკებას აწარმოებს ამგვარ ლიდერებთან, სთხოვს მათ სკოლაში წესრიგის დამყარებას. ნიშანდობლივია ის, რომ, თუ ,,პრეზიდენტმა“ დირექტორის თხოვნა შეიწყნარა, სკოლაში სრული წესრიგი მყარდება. არაფორმალური ლიდერების გაჩენა, რასაც ზოგიერთ სკოლაში საოცრად ორგანიზებული სახე აქვს, გამოწვეულია სკოლის დირექციისა და პედაგოგიური კოლექტივის არასრულფასოვანი მუშაობით. არაფორმალური ლიდერების გაჩენა თანამედროვე სკოლებში წარმოადგენს ერთგვარ პროტესტის ფორმას ფორმალური ლიდერების საპირისპიროდ. სკოლებში მყოფი არაფორმალური ლიდერები და მათი ჯგუფის წევრები ძირითადად ,,ქურდულ“ ტრადიციებს ემყარებიან და უარყოფით გავლენას ახდენენ მოსწავლეთა ზნეობრივ მრწამსზე.

საჭიროა ადგილებზე შევარჩიოთ ნამდვილი ლიდერები. შეიძლება ასეთი მოზარდი არ იყოს წარჩინებული მოსწავლე, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, სასურველია მაინც მას მივანდოთ ზემოაღნიშნული მოვალეობის შესრულება. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს ლიდერობის მოთხოვნილების გამოვლენას, მოსალოდნელია, რომ ამ მოთხოვნილების აღმოცენების პროცესში ერთდროულად რამდენიმე მოსწავლემ გამოამჟღავნოს იგი განსაკუთრებული ინტენსივობით. ამიტომ საჭიროა პედაგოგებმა დროულად გამოავლინონ ისეთი მოზარდები და სოციალურად მისაღები გზები და მანამდე მისცენ მათ ამ მოთხოვნილების დაკმაყოფილების საშუალება, სანამ მოზარდები ასოციალურ ქცევას მიმართავენ. ამ გზით პედაგოგიური კოლექტივი, ერთი მხრივ, აღკვეთავს არასრულწლოვანის მიერ დანაშაულის ჩადენის შესაძლებლობას, ხოლო მეორე მხრივ, სასწავლო დაწესებულებებში გვეყოლებიან ჭეშმარიტი ლიდერები, რომლებიც თავიანთ ფუნქციებს გაცილებით უკეთ შეასრულებენ, ვიდრე ფორმალური ლიდერები.

ჭეშმარიტი ლიდერის გამოვლენას გარკვეულად ხელს შეუწყობს შემდეგი ღონისძიებები: ქალაქის მასშტაბით უნდა მოეწყოს სპორტული შეჯიბრებები როგორც სკოლებს შორის, ასევე კლასების მიხედვით. ასე მაგალითად, სპორტის სხვადასხვა სახეობებში უნდა გაიმართოს შეჯიბრებები ქალაქის მე-4, მე-5, მე-6 და ა.შ. კლასების პირველობაზე. ამგვარი სისტემა სასარგებლოა, ჯერ ერთი, იმიტომ, რომ შეჯიბრების შედეგად ვლინდება არა ერთი, არამედ ქალაქის რამდენიმე ჩემპიონი, ამასთან აქ ჩემპიონობის თანაბარი შანსი აქვს როგორც მე-5 კლასელს, ასევე მე-10 კლასელს, ვინაიდან ქალაქის მასშტაბით მე-5 კლასელი მე-5 კლასელებს შორის მოიპოვებს ჩემპიონობას, ხოლო მე-10 კლასელი მე-10 კლასელებს შორის.

მოსწავლეები ასევე მასობრივად უნდა იქნენ ჩაბმული ოლიმპიადებში, ლიტერატურულ წრეებში, საჭიროა მოეწყოს ქალაქის სკოლებსა და ქალაქის კლასებს შორის ლიტერატურული პაექრობები; უნდა მოხდეს სასწავლო დაწესებულებების მოსწავლეთა თვითშემოქმედებითი (სამუსიკო, თეატრალური და სხვა) კოლექტივების დათვალიერება და სხვა. მათში გამარჯვებული მოსწავლეები მედლებითა და სიგელებით უნდა დაჯილდოვდნენ.

მაქსიმალურად უნდა ჩავაბათ მოზარდები კულტურის ძეგლების აღდგენა-რესტავრაციის საქმეში. ამით, ერთი მხრივ, ხელს შევუწყობთ მოზარდთა თავისუფალი დროის სწორ ორგანიზაციას, ხოლო, მეორე მხრივ, ამგვარი საქმიანობა გაუღვივებს მათ ზნეობრივ და ეროვნულ გრძნობებს. თითოეული ან რამდენიმე სასწავლო დაწესებულების მოსწავლეებს უნდა გაუპიროვნდეს მოსავლელად ესა თუ ის კულტურული ძეგლი. ამგვარი ჯგუფის უფროსად უნდა დანიშნონ ფაქტიური ლიდერი. შესაძლებელია ის აირჩიონ თვითონ მოსწავლეებმა. ლიდერის ფუნქციას შეიძლება ასრულებდეს ძნელად აღსაზრდელიც. მხოლოდ ამ დროს მასზე უნდა დაწესდეს პედაგოგთა კონტროლი. ცხადია, ასეთი ლიდერების შერჩევას დიდი სიფრთხილე და პედაგოგიური ალღო სჭირდება. თუ ძნელად აღსაზრდელი უარყოფით გავლენას ახდენს იმ მოსწავლეებზე, რომლებიც ჩაბმული არიან კულტურის ძეგლების მოვლა-პატრონობის საქმეში, უნდა მოხდეს მისი გაკიცხვა თვით მოზარდთა კრებაზე და ხელმძღვანელობიდან გადარჩევა, ან სხვა მნიშვნელოვანი ღონისძიების გამოყენება.

სასწავლო დაწესებულებებში არასრულწლოვანთა დანაშაულობის წინააღმდეგ ბრძოლის ეფექტურობის ამაღლების მიზნით, საჭიროა ყველა სკოლაში დაშვებულ იქნას ფსიქოლოგის შტატი, რომლის საქმიანობა განისაზღვრება ძნელად აღსაზრდელ მოზარდებთან მუშაობით. ფსიქოლოგებმა, სპეციალური გამოკვლევის საფუძველზე, სასწავლო დაწესებულებებში სწავლის დაწყების დღიდან (პირველი კლასიდან) უნდა შეადგინონ თითოეული ბავშვის სოციალურ-ფსიქოლოგიური დახასიათება. კერძოდ, რა პიროვნული თავისებურებები ახასიათებს მას, აქვს თუ არა გადატანილი რაიმე ავადმყოფობა, როგორი გონებრივი შესაძლებლობა აქვს ბავშვს, ადვილად ემორჩილება თუ არა მასწავლებლის მოთხოვნებს, არის თუ არა ცელქი, თავშეუკავებელი, როგორ ოჯახურ გარემოში იზრდება ის და სხვა. ფსიქოლოგი, ასაკობრივი თავისებურებების გათვალისწინებით, მოზარდის სასკოლო ცხოვრების მთელ მანძილზე უნდა ახდენდეს მის სოციალურ-ფსიქოლოგიურ კვლევას და ადგენდეს შესაბამის დოკუმენტაციას.

ამგვარი მუშაობა ეფექტურს გახდის არა მარტო არასრულწლოვანთა დანაშაულობასთან ბრძოლას, არამედ საშუალებას მოგვცემს ჩავწვდეთ მოზარდის უნარ-შესაძლებლობებს, მის მისწრაფებებს, მოთხოვნილებებსა და განწყობებს. ამგვარი მუშაობა საშუალებას მოგვცემს სასწავლო დაწესებულების დამთავრების შემდეგ ახალგაზრდა დავასაქმოთ იმ უბანზე, რა უნარ-შესაძლებლობებიც, სოციალური განწყობებიც, მოთხოვნილებები და იდეოლოგიური მისწრაფებებიც აქვს მას.

პიროვნების დამახასიათებელ ერთ-ერთ ძირითად ნიშან-თვისებას მისი განათლების დონე წარმოადგენს. ამ თვალსაზრისით, არასრულწლოვანი სამართალდამრღვევები მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან მათი გამგონე თანატოლებისაგან. შეუთავსებლობა არასრულწლოვანის ასაკსა და მის გონებრივ განვითარებასა და შორის განაპირობებს სამართალდამრღვევ არასრულწლოვანთა ინტერესების სიღარიბესა და მოთხოვნილებათა უტილიტარობას. ეს უარყოფითად მოქმედებს პიროვნების ინტელექტუალურ და ზნეობრივ განვითარებასა და მის მიერ ღირებულებითი ორიენტაციების არჩევაზე. აღნიშნულ შეხედულებას ადასტურებენ როგორც საერთოდ კრიმინოლოგიურ ლიტერატურაში გამოქვეყნებული მონაცემები, ასევე ჩვენს მიერ თბილისსა და ქუთაისში ჩატარებული არასრულწლოვანთა სისხლის სამართლის საქმეების ანალიზი.

არასრულწლოვან სამართალდამრღვევთა ფსიქო-ლოგიური თავისებურებები განაპირობებს მათ მიერ ჩადენილ დანაშაულთა მოტივებისა და ხასიათის სპეციფიკას. ერთი მხრივ, ჩადენილი სამართალდარღვევები გამოირჩევა ნაკლებად მძიმე შედეგებითა და საერთოდ, ნაკლები საზოგადოებრივი საშიშროებით (რაც, რა თქმა უნდა, არ გამორიცხავს მათ მიერ მძიმე დანაშაულის ჩადენის შესაძლებლობას); ხოლო, მეორე მხრივ, სამართალდამრღვევთა მნიშვნელოვან ნაწილს საფუძვლად უდევს სპეციფიკურ-ასაკობრივი მოტივაცია: საკუთარი ,,ვაჟკაცობის“ დამტკიცების სურვილი, მიმბაძველობა, სიტუაციის არასწორი შეფასება და ა.შ. ანტისაზოგადოებრივი ქცევის მოტივი მდიდარ მასალას იძლევა როგორც კონკრეტული პიროვნების, ასევე კონკრეტული დანაშაულის უშუალო მიზეზების შესახებ, რადგან სწორედ მოტივი ,,შეადგენს მოქმედების შინაგან ღერძს, რომლის ფსიქოლოგიური შინაარსი მოიცავს მიზნებისა და საშუალებების ურთიერთდამოკიდებულებას, მისი გადაწყვეტის ხერხებს“⁹. ,,დანაშაულის მოტივი, ესაა საზოგადოებრივად საშიში ქცევისადმი შეცნობილი მისწრაფება, რომლის საფუძველია გაუკუღმართებული ან ნორმალური, მაგრამ ყოველთვის ანტისაზოგადოებრივი ხერხებით დასაკმაყოფილებელი მოთხოვნილება.“¹⁰

ასაკობრივ-ფსიქოლოგიური პოზიციების თავისებურებებთან დაკავშირებული მოტივები, როგორებიცაა დამახინჯებულად გაგებული გამბედაობა, ,,მეგობრის დახმარება”, ქურდული რომანტიკა, ბავშვური ცელქობა, შეადგენს - 20%-ს. ამავე დროს, შეშფოთებას იწვევს ანგარებით ჩადენილ დანაშაულთა, ძირითადად, პირადი ქონების ქურდობის, მაღალი პროცენტი - ჩვენი მონაცემებით 60%-მდე. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ანგარებით დანაშაულთა მოტივები არასრულწლოვანებთან მოიცავს სულ სხვა შინაარსს, ვიდრე სრულწლოვან დამნაშავეებთან. უმეტეს წილად ეს არის განსაკუთრებით მიმზიდველი სახმარი საგნების -15%, გართობისათვის საჭირო საგნების - 35%, ფოტო, კინო, მუსიკალური და რადიო მოწყობილობათა - 6%-ის დაუფლების სურვილი.

არასრულწლოვანი სამართალდამრღვევების შესახებ საინტერესო მასალას იძლევა სოციალურ-დემოგრაფიული მონაცემები. ირკვევა, რომ არასრულწლოვან დამნაშავეთა შორის ჭარბობენ უფროსი ასაკის - 16-17 წლის, მოზარდები, მათი რაოდენობა 91%-ს შეადგენს. გარკვეულ წილად ეს იმითაც აიხსნება, რომ საზოგადოებრივად საშიში ქმედების ჩამდენი ზოგიერთი მოზარდი თავისუფლდება სისხლისსამართლის პასუხისმგებლობისაგან 16 წლის ასაკს მიუღწევლობის გამო.

შედარებითმა ანალიზმა გვიჩვენა, რომ მდედრობითი სქესის პირთა ხვედრითი წილი გაცილებით ნაკლებია, ვიდრე მამრობითისა და იგი 5%-ს შეადგენს. უნდა აღინიშნოს, რომ მდედრობითი სქესის არასრულწლოვანთა წილი დამოკიდებულია ჩადენილ სამართალდარღვევათა საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხზე. რაც უფრო დიდია ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება, მით ნაკლებია გოგონების ხვედრითი წილი. არასრულწლოვან სამართალდამრღვევთა შორის მამრობითი სქესის პირთა დიდი სიჭარბე, როგორც ჩანს, დაკავშირებულია სქესთა ზოგიერთ ფსიქიკურ თავისებურებასთან, ისტორიულად ჩამოყალიბებულ ინტერესებთან, ქცევებთან, გოგონათა და ვაჟთა აღზრდის განსხვავებებთან.¹¹

არასრულწლოვან სამართალდამრღვევთა 57,5%-ს მოსწავლეები შეადგენენ, 20,5%-ს მუშა - ახალგაზრდები, ხოლო 22,5%-ს ის პირები, რომლებიც საზოგადოებრივად სასარგებლო საქმიანობასთან არ იყვნენ დაკავშირებული.

მოსწავლე არასრულწლოვანთა 55%-ს ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების მოწაფეები შეადგენენ, 28%-ს - კოლეჯის მოსწავლეები, ხოლო 7%-ს - უმაღლესი სასწავლებლების სტუდენტები.

ერთი შეხედვით, ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების მოსწავლეები ჭარბობენ არასრულწლოვან დამნაშავეთა საერთო რაოდენობაში. მაგრამ, თუ გავიხსენებთ, რომ ამ ტიპის სასწავლო დაწესებულებებში არასრულწლოვანთა უდიდესი უმრავლესობაა ჩაბმული, დავრწმუნდებით, რომ კოეფიციენტის თვალსაზრისით, არასრულწლოვან სამართალდამრღვევთა გაცილებით მეტ რაოდენობას, ერთი მხრივ, სხვა ტიპის სასწავლო დაწესებულებათა, ხოლო, მეორე მხრივ, მომუშავე და დაუსაქმებელი ახალგაზრდები შეადგენენ.

არასრულწლოვანი დამნაშავის პიროვნების დასადგენად განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს დანაშაულის ჩადენამდე მისი ყოფაქცევის შესწავლას. ეს აუცილებელია არა მარტო სასჯელის ინდივიდუალიზაციისათვის, არამედ არასრულწლოვანის შემდგომი გამოსწორების მიზნით, პროფილაქტიკური ღონისძიებების სწორი ორგანიზაციისათვის. დამნაშავეთა 28,3% დანაშაულის ჩადენამდე ამჟღავნებდა სწავლისადმი, ხოლო მომუშავე არასრულწლოვანთა 26% - შრომისადმი უარყოფით დამოკიდებულებას. სასწავლო და შრომითი კოლექტივების ხელმძღვანელების მიერ გაცემული დახასიათებების მიხედვით, 53% იყო დისციპლინირებული, დანარჩენები ხასიათდებოდნენ უარყოფითად, ხშირად არღვევდნენ დისციპლინას და ჩადიოდნენ სხვადასხვა ამორალურ საქციელს. მათ ქცევაზე მეტყველებს ის, რომ მათი მეოთხედზე მეტი აღრიცხვაზე იმყოფებოდა არასრულწლოვანთა საქმეების ინსპექციაში, ხოლო თითქმის ნახევრის (48%) საკითხი განხილულ იქნა არასრულწლოვანთა საქმეების კომისიების მიერ.

ზემოთ ჩვენ აღვნიშნეთ სკოლისა და სასწავლო კოლექტივის დიდი როლი ადამიანის პიროვნულ ფორმირებაში, მისი მიდრეკილებებისა და მისწრაფებების, ინტერესებისა და ჩვევების განვითარებაში. აქ ჩვენ შევეხებით განათლების განყოფილებებისა და უშუალოდ, სასწავლო კოლექტივებში წარმოებული აღმზრდელობითი მუშაობის ზოგიერთ ასპექტებს.

სახალხო განათლების სისტემაში სერიოზული პროფილაქტიკური მუშაობის წარმართვისათვის უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ადგილებზე, ე.ი. თვით ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში ასეთი საქმიანობის სწორ ორგანიზაციას. ამ თვალსაზრისით, ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში არსებული პროფილაქტიკური საბჭოების მნიშვნელოვანი ნაწილი თავს ვერ ართმევს დაკისრებულ მოვალეობას.

სამწუხაროდ, თვით პროფილაქტიკური საბჭოების არსებობა ზოგიერთ სკოლაში, ფაქტობრივად, ფორმალურ ხასიათს ატარებს. არცთუ იშვიათად, ასეთი საბჭო საერთოდ არ არის შექმნილი ან შექმნილია დიდი დაგვიანებით. მათი მუშაობის წარმმართველი გეგმები ზერელე და ზედაპირულია. ამასთანავე, ხშირად დაგეგმილი ღონისძიებები საერთოდ არ სრულდება. ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების მუშაობის ერთ-ერთ ნაკლს მოსწავლეთა კომიტეტების სუსტი მუშაობა წარმოადგენს, თუმცა ასეთ კომიტეტებს, მათი მუშაობის სწორად ორგანიზების შემთხვევაში სკოლის ადმინისტრაციას ძნელად აღსაზრდელ მოსწავლეებთან მუშაობისას დიდი დახმარება შეუძლიათ გაუწიონ.

განათლების განყოფილებები ვერ უწევენ სათანადო კონტროლს სკოლაში წარმოებულ აღმზრდელობით-გამაფრთხილებელ მუშაობას; კმაყოფილდებიან თვით სკოლებიდან შემოსული ინფორმაციებით მოზარდისათვის საზოგადოებრივი აღმზრდელის დანიშვნისა და ინდივიდუალური მუშაობის ჩატარების შესახებ და არ ახდენენ მიღებული მასალების გადამოწმებას, რაც საშუალებას აძლევს ზოგიერთი სკოლის ადმინისტრაციას საზოგადოებრივ აღმზრდელთა ინსტიტუტი მხოლოდ ფორმალურად გააფორმოს. ამის შედეგია სასჯელგადავადებულ არასრულწლოვანთა და არასრულწლოვანთა საქმეების ინსპექციაში აღრიცხვაზე მყოფი მოზარდების მიერ დანაშაულის ჩადენის ხშირი შემთხვევები.

განათლების განყოფილებებსა და, აქედან გამომდინარე, სკოლებში არსებულ პროფილაქტიკურ საბჭოებს მეტად სუსტი კავშირი აქვთ დაინტერესებულ ორგანიზაციებთან, პირველ რიგში კი, არასრულწლოვანთა საქმეების ინსპექციასთან. მიუხედავად სხვა პროფილაქტიკურ ორგანოებთან შეთანხმებულ კომპლექსურ გეგმათა არსებობისა, კომისია ვერ უზრუნველყოფს მათ სრულ და ხარისხიან მუშაობას. ხოლო არასრულწლოვანთა საქმეების ინსპექციათა ურთიერთობა, არცთუ იშვიათად, ყოვლად უშინაარსო მიმოწერითა და საკუთარ მოვალეობათა ერთმანეთზე გადაბრალებით შემოიფარგლება, მაშინ, როდესაც ძნელად აღსაზრდელ არასრულწლოვანებთან ერთობლივი და შეთანხმებული მუშაობის შემთხვევაში მათ აღმზრდელობითი მუშაობის ხარისხის მნიშვნელოვანი გაუმჯობესება შეუძლიათ.

სამართლებრივი აღზრდის საქმეში ჯერ კიდევ არის სერიოზული ნაკლოვანებები; ზოგიერთ ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლაში ჯერ კიდევ ურიგდებიან აღმზრდელობით და გამაფრთხილებელ მუშაობაში არსებულ შეცდომებსა და ხარვეზებს, რაც არასრულწლოვანთა შორის უდისციპლინობის, თავაშვებულობის, ცხოვრებისადმი მომხმარებლური დამოკიდებულების, მართლწესრიგის დარღვევის, ხოლო მთელ რიგ შემთხვევაში, დანაშაულის წარმოშობის პირობებს ქმნის; ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების ზოგიერთი ხელმძღვანელი მუშაკი გაუმართლებელ უპრინციპობასა და ფორმალიზმს იჩენს მოზარდებთან მუშაობისას, რაც, არცთუ იშვიათად, ძნელად აღსაზრდელ მოსწავლეებს დანაშაულებრივი ქცევის გაგრძელების ხელსაყრელ პირობებს უქმნის.

ძნელად აღსაზრდელ არასრულწლოვანებთან სერიოზული და შრომატევადი მუშაობის ჩატარების ნაცვლად, ზოგიერთი სკოლის დირექცია ცდილობს მათ თავიდან მოცილებას და სრულიად არ ინტერესდება იმით, თუ რა გზას დაადგება მოზარდი. არის შემთხვევები, როდესაც ამ მიზნით სიყალბესაც კი ჩადიან. არასრულწლოვანი ტარიელ ა. კოლეჯში შესანიშნავი დახასიათებით მოვიდა, მაგრამ შემდეგ გამოირკვა, რომ იგი არასრულწლოვანთა საქმეების ინსპექციაში აზარტული თამაშებისა და უზედამხედველობისათვის უკვე ორი წელი იყო აღრიცხვაზე აყვანილი. აღნიშნულმა გარემოებამ გარკვეულად ხელი შეუწყო იმას, რომ კოლეჯის დირექციამ სათანადო ყურადღება არ მიაქცია მას და მოზარდმა დანაშაული ჩაიდინა.

სამართლებრივი აღზრდა კომპლექსური აღმზრდელობითი გამაფრთხილებელი მუშაობის არსებითი ნაწილია და, აქედან გამომდინარე, არასრულწლოვანთა შორის სასწავლო და შრომით კოლექტივებში წარმოებული პროფილაქტიკური მუშაობის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ასპექტს წარმოადგენს. ამ მიმართულებით გატარებულ ღონისძიებათა შესწავლისა და გათვალისწინების გარეშე, შეუძლებელია მთლიანად პროფილაქტიკური სისტემის საქმიანობაზე სრულყოფილი წარმოდგენის შექმნა.

არასრულწლოვანთა მართლშეგნებისა და სამართლებრივი ცოდნის დონის შესწავლის მიზნით, ჩვენს მიერ გამოკითხულ იქნა მოზარდთა რამდენიმე ჯგუფი, მათი საქმიანობის მიხედვით: ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებისა და კოლეჯის მოსწავლეები და მუშა - არასრულწლოვანები. გარდა ამისა, იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ თვით პედაგოგ-მასწავლებელთა ცოდნა და შეხედულებები, მათ მიერ წარმოებული განმარტებითი მუშაობა მნიშვნელოვნად განაპირობებს მოსწავლეთა შემდგომ მართლზომიერ თუ მართლსაწინააღმდეგო ქცევას. გამოკითხულ იქნა შესაბამის სასწავლო დაწესებულებათა პედაგოგების ჯგუფიც, სულ 180 პირი (150 არასრულწლოვანი და 30 პედაგოგი).

რაიმე არსებითი განსხვავება სხვადასხვა ჯგუფის არასრულწლოვანთა მართლშეგნებისა და სამართლებრივი ცოდნის დონეს შორის არ გამოვლინდა. მაგრამ საერთოდ, გამოკვლევის შედეგად, გამოიკვეთა არასრულწლოვანთა არადამაკმაყოფილებელი სამართლებრივი მომზადება. ეს გარემოება მით უფრო ხაზგასასმელია, რომ ანკეტაში დასმულ ნებისმიერ კითხვაზე პასუხის გაცემა სამართლებრივი ცოდნის იმ მინიმუმით შეიძლება, რომელსაც ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში ხმარებული სამართლის საფუძვლების სახელმძღვანელო იძლევა.

სამართლებრივი აღზრდის საფუძვლების სწავლების მიზანს, გარდა ზოგადსაგანმანათლებლო საკითხების გადაწყვეტისა, მოზარდებისათვის სპეციალური პრაქტიკული ცოდნის მიცემა წარმოადგენს. ამ უკანასკნელი ასპექტის მნიშვნელობა არასრულწლოვანთა მიერ ჩადენილ სამართალდარღვევათა მოტივაციის შესწავლისას ვლინდება. არცთუ იშვიათად, მოზარდი დანაშაულს ბავშვური ანცობით, ცელქობით, ,,ქურდული რომანტიკით“, კანონის ნორმათა და ელემენტარულ მოთხოვნათა არცოდნის გამო ჩადის. აქედან გამომდინარე, ამ კუთხით სწორად წარმოებულმა განმარტებითმა მუშაობამ შეიძლება მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინოს ამ ტიპის დანაშაულის ოდენობაზე.

სიმთვრალე ხშირად დანაშაულის უშუალო მიზეზი ხდება. ამის გამო, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ანტიალკოჰოლური პროპაგანდა, კერძოდ კი, სიმთვრალეში ჩადენილი დანაშაულისათვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის სწორად განმარტება. სამწუხაროდ, არასრულწლოვანთა მნიშვნელოვანი ნაწილი ასეთ ელემენტარულ საკითხებშიც კი ვერ ერკვევა. ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების მოსწავლეთა 5%-ს, კოლეჯის მოსწავლეთა 7,5%-სა და მუშა - არასრულწლოვანთა 6,6%-ს მიაჩნია, რომ სიმთვრალე ათავისუფლებს პასუხისმგებლობისაგან; შესაბამისად, 35, 35 და 13%-ს ჰგონია, რომ ეს ამსუბუქებს მათ პასუხისმგებლობას. საერთო ჯამში, ამ კითხვას მოზარდთა 44%-მა სწორად უპასუხა. საინტერესოა, რომ ამ საკითხში პედაგოგებიც საკმაოდ სუსტად ერკვევიან; 40%-მა არასწორად უპასუხა კითხვას, ხოლო ერთ-ერთმა პედაგოგმა ასე დაასაბუთა საკუთარი აზრი: ,,ყველა მამაკაცს შეუძლია დალიოს, ხოლო დალევის შემდეგ შეიძლება არაბუნებრივი მოხდეს რაიმე“.

როგორც ჩანს, პრაქტიკული თვალსაზრისით, ამ მეტად მნიშვნელოვან საკითხს, კერძოდ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ახსნა-განმარტებას, არც სკოლებსა და არც კოლეჯებში სათანადო ყურადღება არ ექცევა. კითხვაზე: ,,სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობაში მიცემულმა პირმა არ იცოდა, რომ მის მიერ ჩადენილი მოქმედება აკრძალულია კანონით და ისჯება სისხლის სამართლის წესით. რა მნიშვნელობა აქვს ამას სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისათვის?“ ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების მოსწავლეთა 15%, კოლეჯის მოსწავლეთა 10% და მუშა - არასრულწლოვანთა 20% თვლის, რომ ამ შემთხვევაში სამართალდამრღვევი გათავისუფლდება პასუხისმგებლობისაგან. შესაბამისად, არასრულწლოვანთა 40, 80 და 40% თვლის, რომ შეუმსუბუქდება პასუხისმგებლობა; საერთო ჯამში, მოზარდთა 78%-მა ვერ უპასუხა კითხვას და მხოლოდ 34-მა, ე.ი. 22%-მა მოგვცა სწორი პასუხი. ამავე კითხვას მასწავლებელთა 67%-მა უპასუხა არასწორად და მხოლოდ 10-მა ანუ 33%-მა გაგვცა სწორი პასუხი.

ამავე ტიპის მეორე კითხვაზე: ,,რა ასაკიდან შეიძლება ჩვენი კანონით სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა ქურდობისათვის“, ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების მოსწავლეთა 75, კოლეჯის მოსწავლეთა 90 და მუშა-არასრულწლოვანთა 87%-მა გაგვცა არასწორი პასუხი. ზემოთ აღინიშნა, რომ რაიმე არსებითი განსხვავება სხვადასხვა ჯგუფის არასრულწლოვანთა ცოდნის დონეს შორის არ შენიშნულა. არსებითად ასეც არის. ზემომოყვანილი ორი კითხვის გამოკლებით, აქ, როგორც ვხედავთ, თვალნათლივ ჩანს, კოლეჯი მოსწავლეთა მომზადების სრულიად არადამაკმაყოფილებელი დონე. პირველ შემთხვევაში მათ შორის მცდარი პასუხის რაოდენობა ორჯერ ჭარბობს სხვა ჯგუფების მოზარდების მიერ გაცემულ არასწორ პასუხებს; ყველაზე მეტი შეცდომა სწორედ კოლეჯის მოსწავლეებმა დაუშვეს.

ამ უკანასკნელ კითხვაზე მასწავლებლებმა მცდარი პასუხის რაოდენობით გადააჭარბეს მოსწავლეებს. 85%-მა არასწორად გვიპასუხა და მხოლოდ 5-მა ანუ 17%-მა გვიპასუხა სწორად.

ძალზე სუსტად ერკვევიან მოზარდები მართლმსაჯულების სტრუქტურაში. მაგალითად, კითხვაზე: ,,თუ გამოძიების დროს შემოვიდა საკმაო საბუთები, რომლებიც ადასტურებენ პირის ბრალეულობას, აქვს თუ არა გამომძიებელს ან პროკურორს, ჩვენი კანონით, უფლება მიუსაჯოს ბრალდებულს სასჯელი ისე, რომ არ გადასცეს საქმე სასამართლოში“, ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში მოსწავლეთა 42,6%-ს და მუშა - არასრულწლოვანთა 33%-ს მიაჩნია, რომ გამომძიებელს ან პროკურორს სასჯელის მისჯის უფლება აქვს. შესაბამისად 50, 45 და 67%-მა სწორად უპასუხა: არა აქვს უფლება; დანარჩენებმა კი კითხვას პასუხი ვერ გასცეს. ამგვარად, კითხვას არასწორად უპასუხა ან საერთოდ ვერ უპასუხა 72-მა არასრულწლოვანმა, ანუ 48%-მა, რაც ასეთი ელემენტარული კითხვისათვის ძალზე ბევრია. ძირითადად ასევე უპასუხეს ამ კითხვას პედაგოგებმაც 9-მ ანუ 30%-მა. მიაჩნია, რომ გამომძიებელსა და პროკურორს ბრალდებულის გასამართლების უფლება აქვთ: 13-ის, ანუ 45%-ის აზრით, არა აქვს ან არ იცოდა რა ეპასუხა 8-მ, ანუ 27%-მა.

ანკეტური გამოკითხვის ერთ-ერთ ძირითად მიზანს წარმოადგენს იმის დადგენა, თუ რა წყაროებიდან ღებულობენ მოზარდები სამართლებრივ ცოდნას, რა ლიტერატურული თუ პროპაგანდისტული საშუალებები ასრულებს გადამწყვეტ როლს არასრულწლოვანთა სამართლებრივ წარმოდგენათა ჩამოყალიბებაში. ანკეტაში სპეციალურად იყო შეტანილი კითხვა, სადაც მოცემული იყო ინფორმაციის ათი ყველაზე გავრცელებული წყარო, საიდანაც, მოზარდებს უნდა მიეთითებინათ მათთვის ყველაზე არსებითი სამი ასეთი წყარო. ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების მოსწავლეთა 70%-მა, კოლეჯის მოსწავლეთა 75%-მა და მუშა-არასრულწლოვანთა 67%-მა მიუთითა გაზეთის მასალები; შესაბამისად, 65%-მა, 67,5%-მა და 40%-მა - ტელეგადაცემები; 40%-მა, 55%-მა და 60%-მა - ფილმები; 30%-მა, 45%-მა და 18%-მა მხატვრული ლიტერატურა და ა.შ. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებსა და კოლეჯებში შემუშავებულ აღმზრდელობით-გამაფრთხილებელი მუშაობის გეგმებში სამართლებრივ თემებზე ლექციების წაკითხვასა და ამ მიზნით ადმინისტრაციულ ორგანოთა მუშაკების მიწვევას მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია, მოსწავლეთა მხოლოდ 5,75%-სა და 10%-ს აქვს აღნიშნული ლექციები სამართლებრივ თემებზე, ხოლო იურიდიული ლიტერატურის გამოყენება ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებისა და კოლეჯების მოსწავლეთაგან არც ერთს აღუნიშნავს. იგივე მონაცემები მივიღეთ მასწავლებელთა გამოკითხვის შედეგად. მხოლოდ 10%-მა მიუთითა სამართლებრივი ლექციები.

არასრულწლოვანთა დანაშაულების ერთ-ერთ დამახასიათებელ ნიშან-თვისებას წარმოადგენს ის, რომ მისი დონე მეტად მგრძნობიარეა სპეციალურ გამაფრთხილებელ ღონისძიებათა მოცულობისა და ხასიათის მიმართ. ლიტერატურაში გამოქვეყნებული მონაცემები მოწმობს, რომ ადრეული პროფილაქტიკის სათანადო დონეზე ორგანიზების შემთხვევაში შეიძლება აღკვეთილ იქნას არასრულწლოვანთა მიერ ჩადენილი ყოველი ათი დანაშაულიდან 7-8 შემთხვევა. აქედან გამომდინარე, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სახელმწიფო და საზოგადოებრივ ორგანიზაციათა, დაინტერესებულ ორგანოთა მიერ ამ მიმართულებით გატარებული ღონისძიებების სწორად წარმართვასა და ორგანიზებას.

არასრულწლოვანთა დანაშაულობის მიზეზებისა და ხელშემწყობი პირობების აღკვეთისა და ნეიტრალიზაციისაკენ მიმართულ სახელმწიფო და საზოგადოებრივ ღონისძიებათა უკმარისობა, ან არათანადროულობა შეიძლება უკვე თავისთავად იქნეს განხილული როგორც კრიმინოლოგიური მნიშვნელობის ფაქტორი; ჯერ ერთი, აღნიშნული მუშაობის უკმარისობა ქმნის ანტისაზოგადოებრივი მოვლენის წყაროს, არსებობის გაგრძელების ,,ფიზიკურ”შესაძლებლობას; მეორე, ეს ნაკლოვანებები ხელს უწყობს ძნელად აღსაზრდელ მოზარდთა შეგნებაში დაუსჯელობის წარმოდგენის ფორმირებას; მესამე, ისინი ხელს უშლის საზოგადოების გააქტიურებას დანაშაულობის წინააღმდეგ ბრძოლაში.

თბილისი
2000 წელი

__________________________

1. შ. ჩხარტიშვილი, აღზრდის სოციალური ფსიქოლოგია, თბ., 1954 წ., გვ. 51.

2. შ. ჩხარტიშვილი, აღზრდის სოციალური ფსიქოლოგია, გვ. 74-75.

3. Г. В. Драгунова, Психологические особенности подростка - возрастная и педагогическая психология, Под ред. Проф. А. В. Петровского, 1973 г. стр. 107.

4. А. И. Чернышев, Преступность несовершеннолетних и меры борьбы с ней в СССР. Томск 1975 г., стр. 37.

5. შ. ჩხარტიშვილი, აღზრდის სოციალური ფსიქოლოგია, გვ. 158.

6. Р. Г. Натадзе, Переходный возраст или второй школьный период, ,,Скола да цховреба” 1966 г., №12, стр. 18

7. Л. Н. Зюбин, Психология асоциального поведения несовершеннолетних, Автореф. Дис. Док. Псих. наук Л, 1969 г., стр. 5.

8. Население союзных республик, Сб. Н. 1977 г., стр. 323.

9. С.А. Рубинштейн, Проблемы общей психологии, Н. 1979 г., стр. 153.

10. И. А. Дремова, Мотив и цель в преступлениях несовершеннолетних, Авт. канд. дисс. М. 1972 г., стр. 9.

11. Личность преступника Н. 1975 г., стр. 133-134.

ნიბლია უგრეხელიძე

კრიმინოლოგიური პროგნოზირება, გავრცელებული თვალსაზრისით, სოციალური პროგნოზის ერთ-ერთ სახეს წარმოადგენს.¹ მაგრამ, აქვე მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს მისი იურიდიული მხარე, ვინაიდან კრიმინოლოგია იურიდიულ მეცნიერებათა ერთ-ერთი შემადგენელი ელემენტია. ამიტომ კრიმინოლოგიური პროგნოზის არსის განსაზღვრისას, უნდა გავითვალისწინოთ მისი როგორც სოციალური, ასევე იურიდიული ასპექტები. იურიდიული პროგნოზის ადგილს სოციალური პროგნოზირების სისტემაში განსაზღვრავს იურიდიული მეცნიერების ადგილი საზოგადოებრივ მეცნიერებათა სისტემაში და განმტკიცებულია ისეთი კატეგორიების ადგილითა და როლით, როგორებიცაა: სახელმწიფო, სამართალი, დემოკრატია, კანონიერება და სხვ.

სამართლის ყველა დარგმა უნდა გაითვალისწინოს მომავალი შესაძლო ცვლილებები თავიანთ სფეროში, მაგრამ მეცნიერები განსაკუთრებით გამოყოფენ პროგნოზირების მნიშვნელობას კრიმინოლოგიაში (მ. დ. შარგოროდსკი, რ. ა. საფაროვი).

დ. ა. ქერიმოვი გამოყოფს იმ საკითხების ორ ძირითად ჯგუფს, რომლებიც უშუალოდ ეხება და განაპირობებს პროგნოზს კრიმინოლოგიაში. ერთია - გარემოებათა ის ჯგუფი, რომლის მეშვეობითაც შეიძლება დადგინდეს რაოდენობრივი და ხარისხობრივი ცვლილებების ალბათობა, მეორე კი - ღონისძიებათა ის ჯგუფი, რომელიც გამოკვლეულ და განხორციელებულ უნდა იქნას დამნაშავეობისა და მისი მიზეზების აღმოსაფხვრელად.²

ვინაიდან დამნაშავეობა არის არა მხოლოდ სოციალური მოვლენა, არამედ სამართლებრივიც, დამნაშავეობის ყველა სამართლებრივი მახასია-თებელი განხილულ უნდა იქნას სისხლის სამართლის მეცნიერების პოზი-ციების გათვალისწინებით.

საკითხი იმის თაობაზე, თუ რა ადგილი უნდა დაეთმოს ამა თუ იმ ნორმას სამართლის სხვადასხვა დარგის სისტემაში, აუცილებელია მხედველობაში იქნას მიღებული სოციოლოგიური გამოკვლევების შედეგებიც. ასეთი მიდგომის გარეშე, შესაძლებელია არასწორი ადგილი მიეჩინოს ამა თუ იმ ნორმას; მოხდეს სისხლის სამართლის კოდექსიდან გარკვეული ნორმების უსაფუძვლო გადატანა სამართლის სხვადასხვა დარგში - მაგ. ადმინის-ტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსში, ან - პირიქით. მსგავსი შემთხვევები სოციალურ ვითარებას არასწო-რად, დამახინჯებულად წარმოაჩენს და ნორმა ვერ მიაღწევს იმ მიზანს, რასაც მას კანონმდებელი უსახავდა.

დანაშაულობა - ეს არის არა უბრალო ერთობლიობა ცალკეული დანა-შაუ-ლებისა, არამედ წარმოადგენს მის ერთობლიობას. ეს კი ნიშნავს იმას, რომ დანაშაულის ყველა სახეს შორის, მიუხედავად მისი თავისებურებებისა, არსებობს ურთიერთკავშირი და ერთიანობა. ის გარემოება, რომ დანაშაულობა ერთ მთლიან ცოცხალ ორგანიზმს წარმოადგენს და არ არის შემადგენელი ნაწილების უბრალო არითმეტიკული ჯამი, იძლევა საშუალებას დადგენილ და შესწავლილ იქნას დანაშაულობის გარკვეული სტრუქტურული ნიშნები, მისი ხარისხობრივი მაჩვენებლები და კანონზომიერებები, რომლებიც მასში გარკვეულ ცვლილებებს განაპირობებს. დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლა ვერ განხორციელდება იმ კანონზომიერებათა ამოხსნის გარეშე, რომლებიც განსაზღვრავს დანაშაულობას, მის სტრუქტურასა და დინამიკას. აღნიშნული კანონზომიერებები შემდგომში საფუძვლად უნდა დაედოს დანაშაულობის სოციალურ პროგნოზირებას როგორც დანაშაულობის წინააღმდეგ ბრძოლის მართვის პირობა, რაც საკმაოდ რთული და ხანგრძლივი პროცესია. ყოველივე ზემოთქმული მომავლის შეცნობისა და განჭვრეტის შესაძლებლობას იძლევა არა მარტო დანაშაულობის წინააღმდეგ ბრძოლისათვის, არამედ სწორი საკანონმდებლო ბაზის შექმნისათვისაც.

სამართალი, ზოგადად, წარმოადგენს, ერთი მხრივ ,,თავისებურ შეხამებას ნორმატიულობისას, მეორე მხრივ კი, - დინამიურობისას”.³ კანონმდებელს მოეთხოვება სტაბილურობას, ცვალებადობასა და ფარდობით დამოუკიდებლობას შორის დაამყაროს გონიერი თანაფარდობა. საერთოდ, სამართალსა და კერძოდ, კონკრეტულ ნორმასთან მიმართებაში ის სამართლებრივი ნორმა არის ეფექტური, რომელიც ყველაზე მაღალი ხარისხით უზრუნველყოფს არა მარტო საზოგადოების ობიექტურ ინტერესებს, არამედ პიროვნების ინტერესებსაც. ყოველი სამართლებრივი ნორმა უნდა ემსახურებოდეს დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლის მიზნებს და ამავე დროს, ხელს უწყობდეს სამართალდამრღვევის გამოსწორებასა და აღზრდას.

მომავლის კანონზომიერებათა შეცნობა შესაძლებელია ადამიანის ქცევის სპეციფიკის საფუძველზე. ცნობილია, რომ ადამიანისათვის დამახასიათებელია სამყაროს გარდაქმნისაკენ მიმართული მიზანდასახული საქმი-ანობა, მისი ინტერესებისა და მოთხოვნილებების შესაბამისად. ამის ძირითად პირობას წარმოადგენს ის, რომ ადამიანს სწორად უნდა ესმოდეს და აანალიზებდეს არსებულ მოვლენათა შორის ურთიერთკავშირს. თუმცა ეს არ არის საკმარისი გარე სამყაროს შეცვლისათვის. ადამიანი უნდა ითვალისწინებდეს, ზოგად ფორმებში მაინც, მისი საქმიანობის ზუსტ თუ არა შესაძლებელ შედეგებს, გარემომცველებიდან შესაძლო რეაქციას, წარმოდგენილი ჰქონდეს შედეგები, რომლებიც შეიძლება შემდგომი მისი პრაქტიკული საქმიანობის გეგმად იქცეს. ადამიანის ქცევა მუდმივად დეტერმი-ნირებულია არა მარტო გარემომცველი სამყაროსაგან, არამედ იმითაც, რომ მისი შეგნება ისეთ გარემოებებს იკვლევს, რომლებიც ჯერ კიდევ არ არსებობს.

დანაშაული ისევე, როგორც ადამიანის ყოველი ქცევა, გარკვეულ სიტუაციაში ხორციელდება. იგი გულისხმობს გარემოებათა ერთობლიობას, რომელთაგან ერთნი ხელს უწყობენ დანაშაულებრივი ქმედობის განხორციელებას, ხოლო მეორენი, პირიქით, ხელს უშლიან მას. აღნიშნული გარემოებები უშუალოდ მოქმედებს ადამიანზე და წარმოშობს მასში გარკვეული მოქმედების გადაწყვეტილებას.

ადამიანი იძულებულია იმოქმედოს იმ შესაძლებლობათა ფარგლებში, რაც მას გააჩნია. ეს წრე, თავისთავად, შეიძლება იყოს მეტ-ნაკლებად ფართო ან ვიწრო. ამასთანავე, გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ შესაძლებელი მოქმედების ფარგლები ადამიანს წარმოუდგენია თავისებურად, მისი თვალთახედვის, ინტელექტის, შეხედულების და სხვათა შესაბამისად.

როგორც ძველი, ასევე ახალი სისხლის სამართლის კანონმდებლობა ზოგ შემთხვევაში პირდაპირ აღიარებს სიტუაციის მნიშვნელობას პასუხისმგებლობის ხარისხის განსაზღვრისათვის. მაგრამ შეუძლებელია კანონში ყველა იმ სიტუაციის გათვალისწინება, რომელსაც შეიძლება მნიშვნელობა ჰქონდეს პასუხისმგებლობის ხარისხისათვის. ამიტომ საჭიროა გამოიძებნოს ზოგადი კრიტერიუმი იმის დასადგენად, თუ როგორ გავლენას ახდენს ესა თუ ის სიტუაცია პასუხისმგებლობის ხარისხზე.

ნებისყოფის თავისუფლების პრინციპიდან გამომდინარე შეიძლება შემდეგი დასკვნა გამოვიტანოთ: რამდენადაც მეტია გარემოებები, რომლებიც ბოჭავს ადამიანის ნებას, რამდენადაც ძლიერია მათი გავლენა და ნაკლებია კონკრეტულ შემთხვევაში დანაშაულის ჩადენის თავიდან აცილების შესაძლებლობა, იმდენად ნაკლებია ბრალის ხარისხი. ამიტომ პასუხისმგებლობის ხარისხი ასეთ ვითარებაში ნაკლები უნდა იყოს და პირიქით.

დანაშაულის ხელშემწყობი გარემოებების მნიშვნელობა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისათვის იმით განისაზღვრება, როგორია პიროვნების დამოკიდებულება ამ გარემოებებისადმი: ა) თუ დანაშაულის ჩადენის ხელშემწყობი გარემოებები დამნაშავეს შეცნობილი ჰქონდა, მაშინ აღნიშნული გათვალისწინებულ უნდა იქნას პასუხისმგებლობის ხარისხის განსაზღვრისას; ბ) თუ დამნაშავეს შეცნობილი არ ჰქონდა გარემოებები, რომლებმაც ობიექტურად ხელი შეუწყო დანაშაულის ჩადენას, ისინი მხედველობაში არ უნდა იქნეს მიღებული სასჯელის ზომის განსაზღვ-რისას.

სასამართლო პრაქტიკის მონაცემები ადასტურებს, რომ რიგ შემთხ-ვევებში დანაშაულის ხელშემწყობ გარემოებათა სათანადო შეუფასებლობა იწვევს სასჯელის ზომის არასწორ შეფარდებას. ამიტომ ასეთ გარემოებათა გამოვლენასა და სწორ შეფასებას განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს პასუხისმგებლობის განსაზღვრისათვის.

ამ გარემოებათა გათვალისწინება განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს დღეს, როდესაც გადაუდებელ თეორიულ და პრაქტიკულ ამოცანად იქცა პროგნოზი საზოგადოებრივი განვითარების სხვადასხვა სფეროში. კრიმინოლოგიური გამოკვლევები ამ მიმართულებით განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს აწმყოში, როცა დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლა გადაუდებელ მოთხოვნილებად იქცა საზოგადოებრივი განვითარების სხვადასხვა სფეროში.

საზღვარგარეთის სოციოლოგიაში ფართოდ არის გავრცელებული მოსაზრება, რომლის თანახმადაც, ადამიანის ნების სრული თავისუფლების საფუძველზე არ შეიძლება ვიწინასწარმეტყველოთ, გავითვალისწინოთ ის გადაწყვეტილებები, რომლებიც შეიძლება მიიღონ ადამიანებმა და ამიტომაც არ შეიძლება მოვლენათა შემდგომი დაგეგმარებაც. ცნობილია მეცნიერთა გარკვეული წრე, რომლებიც კატეგორიულად უარყოფენ სოციალურ სფეროში მომავლის გათვალისწინების შესაძლებლობას. აღნიშნულმა მოსაზრებამ თავისი ასახვა ჰპოვა ინგლისელი ფილოსოფოსის, კარლ პოპერის ფილოსოფიაში, და ამერიკული სოციოლოგის, ბ. ვოლფის ნაშრომებში.⁴ 

არ შეიძლება იმის უარყოფა, რომ კრიმინოლოგიური პროგნოზირება გარკვეულ სიძნელეებთან არის დაკავშირებული. საქმე ის არის, რომ დანაშაულობა, როგორც სოციალური სინამდვილის ნაწილი, ხასიათდება სირთულით, დინამიუ-რობით, კავშირების ნაირსახეობით, სხვადასხვა სახის ობიექტური და სუბიექტური ფაქტორების ურთიერთზემოქმედებით. ამით აიხსნება ის გარემოება, რომ კრიმინოლოგიური პროგნოზი არ შეიძლება იყოს ისეთივე ზუსტი, როგორც პროგნოზი სხვა სფეროებში.

დანაშაულობა წარმოადგენს ცალკეულ დამნაშავეთა თუ დანაშაუ-ლებრივი ჯგუფების საქმიანობის გარკვეულ ერთობლიობას, რომელიც სოციალური ცხოვრების ნაწილს შეადგენს და ამდენად, სინამდვილის მოვლენათა განპირობებულობის (დეტერმინაციის) უნივერსალურ კანონს ემორჩილება. ამიტომ დანაშაულობის პროგნოზირება პრინციპულად შესაძლებელია, მაგრამ ეს უნდა მოხდეს სპეციფიკურ კანონზომიერებაზე დაყრდნობით, რომელიც დამახასიათებელია დანაშაულობის პროცესისათვის. ამ მხრივ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სტატისტიკური მონაცემების შესწავლა, რადგან მასობრივ მოვლენათა განვითარება სტატისტიკური კანონზომიერების შესაბამისად ხდება, დანაშაულობა კი სწორედ მასობრივი მოვლენაა.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, გარკვეულ მნიშვნელობას იძენს ჩატარებული გამოკვლევა, რომლის მიზანსაც იმ კანონზომიერებათა დადგენა წარმოადგენდა, რომლებიც დანაშაულში ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა გადასვლას განსაზღვრავს. ამისათვის აღებულ იქნა იმ ადამიანების ჯგუფი, რომლებმაც ჩაიდინეს ადმინისტრაციული გადაცდომა და რეგისტრირებული იყვნენ პოლიციის შესაბამის განყოფილებებში. აღნიშნულ პირთა შერჩევა იმით იყო განპირობებული, რომ მათ მიერ ქმედებათა განმეორე-ბითი ჩადენა ერთი წლის განმავლობაში უკვე სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას იწვევდა. ადმინისტრაციული სასჯელი არის სავარაუდო, გამაფრთხილებელი ღონისძიება იმ ადამიანებისათვის, რომლებმაც პირველად ჩაიდინეს ადმინისტრაციული გადაცდომა და სიფრთხილეს გამოიჩენენ შემდგომში. შესასწავლი ადმინისტრაციული სამართალდარღვევები გარკვეული პირობითობით შეიძლება დაიყოს შემდეგ სამ სახედ: ძალადობითი, ანგარებითი და ნეიტრალური. აღნიშნული სამართალდარღვევები ხელყოფს სხვადასხვა სფეროში არსებულ საზოგადოების ინტერესებს და მთლიანობაში ქმნის საერთო წარმოდგენას ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევებზე. ყველა ამ ჯგუფში შემავალი დარღვევა ისეთი ხასიათის იყო, რომლებიც განმეორებით ჩადენის შემთხვევაში სისხლის სამართლის წესით ისჯებოდა. აღმოჩნდა, რომ ადმინისტრაციული სამართალდარღვევის ჩადენის შემდეგ სამართალდარღვევის ჩამდენთა საერთო ოდენობის 24,8% ერთი წლის განმავლობაში კვლავ სისხლის სამართლის წესით დასჯად ქმედობას ჩადიან, ე. ი. ყოველი მეოთხე სამართალდამრღვევი დამნაშავე ხდება.

დაახლოებით ასეთივე სურათს იძლევა აღნიშნული მონაცემი სამართალ-დამრღვევთა ჯგუფების მიხედვით. იმ ადამიანთა რიცხვიდან, რომლებმაც ძალა-დობითი ხასიათის სამართალდარღვევა ჩაიდინეს (მაგ. ხულიგნობა), 32,2%. შემდგომში სისხლის სამართლის წესით დასჯად ქმედობას ჩადის. ყველაზე ნაკლები პროცენტი მოდის სამართალდარღვევა ნეიტრალურ ჯგუფზე, რომელსაც განეკუთვნება მოძრაობის წესების დამრღვევები: როგორც ფეხით მოსიარულენი, ასევე სხვა სახის ტრანსპორტით მოძრავნი. აღნიშნულ ჯგუფის მხოლოდ 10% ჩადის სისხლის სამართლის წესით დასჯად ქმედობას ადმინისტრაციული სამართალდარღვევის შემდეგ. სრულიად საწინააღმდეგო პოლუსებზე აღმოჩნდა წვრილმანი ხულიგნობა და საგზაო წესების დარღვევა, ხოლო მათ შორისაა განლაგებული ადმინისტრაციული სამართალდარღვევების დანარჩენი სახეები.

მაგრამ ეს მონაცემები არ არის საკმარისი, სანამ არ გაირკვევა, თუ რა სახის დანაშაულს ჩადიან შემდგომში პირები, რომლებიც ადმინისტრაციული წესით არიან დასჯილი. ამ შემთხვევაში კი გამომჟღავნდა შემდეგი კანონზომიერება: ის პირები, რომლებსაც წვრილმან ხულიგნობაში ედებათ ბრალი, შემდგომში უპირატესად ძალადობითი ხასიათის დანაშაულს ჩადიან და იგი ამ ჯგუფის მიერ ჩადენილი დანაშაულის 70,83%-ს შეადგენს: ჯგუფის შიგნით კი მონაცემები შემდეგნაირად ნაწილდება: განზრახი მკვლელობა - 5,96%, განზრახი სხეულის დაზიანება - 7,95%, ცემა - 1,99%, გაუპატიურება - 7,95%, ხულიგნობა - 47,01%. სხვა სახის დანაშაულებს შეადგენს ძირითადად მანქანის გატაცება და ალიმენტის გადახდისათვის თავის არიდება.

ანგარებითი სახის ადმინისტრაციული სამართალდარღვევების შემდეგ ჩადენილი დანაშაულების 74,35%-ს შეადგენს ანგარებითი დანაშაულები, 26,65% - კი სხვა სახის დანაშაულებზე მოდის.

დანაშაულის ყველაზე ნაკლები პროცენტი მოდის იმ პირებზე, რომლებსაც ყველაზე ნაკლები საზოგადოებრივი საშიშროების გადაცდომა აქვთ ჩადენილი - საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევის სახით. ამ კატეგორიის მხოლოდ 10%-მა ჩაიდინა სისხლის სამართლის დანაშაული და მათი უმრავლესობა ანგარებითი სახის დანაშაულებს განეკუთვნება: პირადი ქონების ქურდობა და მითვისება.

უფრო ნათელი წარმოდგენისათვის თუ რა სახის ადმინისტრაციული გადაცდომები სისხლის სამართლის წესით დასჯად რა ქმედობაში გადაიზრდება, შეიძლება გამოვსახოთ ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში:

მონაცემების განზოგადების საფუძველზე, შეიძლება გავაკეთოთ შემდეგი დასკვნები:

1. როგორც წესი დაახლოებით იმ რაოდენობიდან რომლებმაც ჩაიდინეს ადმინისტრაციული სამართალდარღვევები, 1/4 მომავალში სისხლის სამართლის წესით დასჯად ქმედობას ჩადის.

2. ადმინისტრაციული სამართალდამრღვევები მომავალში ჩადიან ძირითადად ორი სახის დანაშაულებს: ძალადობითი ხასიათის და ანგარებითი ხასიათის დანაშაულებს.

3. ადმინისტრაციულ გადაცდომათა ხასიათი განსაზღვრავს მომავალში ჩადენილი დანაშაულის სახეობას. თუ ადმინისტრაციული გადაცდომა ძალადობრივი ხასიათის ჯგუფს განეკუთვნება, მეტი ალბათობაა ჩადენილ იქნას ასეთივე სახის დანაშაული. თუ ანგარებით ჯგუფს განეკუთვნება ადმინისტრაციული გადაცდომა, სავარაუდოა მომავალში დანაშაული ანგარებითი ხასიათის იყოს.

ამ დასკვნებსა და საერთოდ, მსგავსი ხასიათის გამოკვლევებს მნიშვნელობა აქვს დამნაშავეობის პროგნოზისა და მისი დინამიკისა და სტრუქ-ტურის პერსპექტივაში შესწავლისათვის. საჭიროა აგრეთვე აღნიშნული მონაცემების გათვალისწინებაა საჭირო აგრეთვე კოდექსების შედგენისას.

ჩემი თვალსაზრისით, მომავალში კანონმდებლობა უნდა განვითარდეს ორი გზით: სისხლის სამართლებრივი ნორმები უნდა იქნას მაქსიმალურად შეზღუდული, გარკვეული მათი ნაწილი ამოირიცხოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობიდან და გათვალისწინებულ იქნეს ადმინისტრაციულ სამართალ-დარ-ღვევათა კოდექსში. ამ ტენდენციის ნათელი დადასტურებაა დღევანდელი ადმინისტრა-ციულ სამართალდარღვევათა და სისხლის სამართლის კოდექსები;

მეორე შემთხვევაში კი სისხლის სამართლის კოდექსში შენარჩუნებული იქნება საზოგადოებრივი საშიშროების სხვადასხვა ხარისხის დანაშაულები იმ პირობით, თუ მათზე რეაგირების საშუალებები მაქსიმალურად განსხვავებული, დიფერენ-ცირებული იქნება. ამ დებულების ტენდენცია უკვე სახეზე გვაქვს. საკითხი იმის თაობაზე, თუ რომელი შემადგენლობები შეიძლება მომავალში კვლავ გადავიდეს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსში, ფაქიზ დამოკიდებულებას საჭიროებს და კანონმდებელმა საზოგადოებრივი საშიშროების ხარისხით ყოველთვის არ შეიძლება იხელმძღვანელოს. მნიშვნელოვანია მკაფიოდ და ნათლად განისაზღვროს ის გარემოებები, რომლებიც განსაზღვრავს ქმედებას როგორც სისხლის სამართლის წესით დასჯადს.

რასაკვირველია, აუცილებელია ამ თვალსაზრისით სხვა ქვეყნების კანონმდებლობის შესწავლა და მათი პრაქტიკის გაცნობა, მაგრამ ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ყოველი საკანონმდებლო ნორმა დაფუძნებული უნდა იყოს საკუთარი ქვეყნის პრაქტიკასა და მის თავისებურებებზე ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში.

თბილისი
2000 წელი

_______________________

1. В. Н. Кудрявцевпричинность в криминологииб М., 1968; Г.А. Аванесов, Теория и методология криминологического прогнозирования, М., 1972.