ინტერვიუ სოზარ სუბართან

სოზარ სუბარი სახალხო დამცველად მოღვაწეობის ხუთი წლის თავზე ჟურნალ „სოლიდარობისთვის“ მიცემულ შემაჯამებელ ინტერვიუში აფასებს როგორც მისი მუშაობის შედეგებს, ასევე იმ ცვლილებებს, რაც ამ ხნის განმავლობაში ჩვენს ქვეყანაში ადამიანის უფლებების დაცვისა და დემოკრატიის განვითარების თვალსაზრისით მოხდა.

ესაუბრა ბექა მინდიაშვილი

შორიდან დავიწყებ: ვარდების რევოლუცია ბევრი რამის გამო იყო იმედის მომცემი. რევოლუციამდე საქართველო იყო ქვეყანა, რომლის დაგეგმილი წლიური ბიუჯეტი ერთ მილიარდ ლარს შეადგენდა და ისიც მხოლოდ სანახევროდ სრულდებოდა; ეს იყო ქვეყანა, სადაც თოთხმეტლარიანი პენსიაც კი წლის განმავლობაში ნახევარჯერ არ რიგდებოდა, სადაც კორუფციამ მომაკვდინებელ დონეს მიაღწია, სადაც არჩევნების გაყალბება ურღვევ ტრადიციად იქცა; ქვეყანა, რომლის ტერიტორიული მთლიანობა დარღვეული იყო და მის აღსადგენად არაფერი კეთდებოდა, არადა შესაძლებელი იყო ამ მიმართულებით აქტიური პოლიტიკის წარმოება, სხვადასხვა დონეზე დიალოგისთვის ხელის შეწყობა.

ეს იყო ქვეყანა, სადაც ორგანიზებული კრიმინალური დაჯგუფებები, ე.წ. კანონიერი ქურდები, ხელისუფლებასთან იყვნენ შერწყმულნი, ხოლო, თუ ისინი მაინც მოხვდებოდნენ ციხეში, იქ განსაკუთრებულ პირობებში ცხოვრობდნენ და, პრაქტიკულად, ციხეს თვითონ მართავდნენ ე.წ. „ქურდული კანონებით“.

მეორე მხრივ, იყო გარკვეული თავისუფლება - დღევანდელთან შედარებით გაცილებით მეტი იყო სიტყვის თავისუფლება და ნაკლები - სახელმწიფო ცენზურა; მეტი იყო პოლიტიკური თავისუფლება, ადამიანები თავისუფლად გამოხატავდნენ თავიანთ პოლიტიკურ მრწამსს და ამის გამო ისინი არ იდევნებოდნენ.

მაგრამ მთლიანობაში ეს იყო ძალიან უცნაური სახელმწიფო, თითქოს აბსურდის თეატრში ვცხოვრობდით - ირეალურ სამყაროში, რომელსაც არაფერი ჰქონდა საერთო სახელმწიფოებრიობასთან. ცხადია, ეს ყველაფერი უნდა დამთავრებულიყო.

ვარდების რევოლუციის შემდეგ, პირველი დღეებიდან, გამოჩნდა უფლებების დარღვევის სერიოზული ნიშნები, მაგრამ ჯერ კიდევ არსებობდა ილუზია, რომ საქმე შეცდომებთან თუ გამონაკლისებთან გვქონდა, ხოლო ქვეყანა ძირითადად სწორი მიმართულებით ვითარდებოდა.

ჯერ კიდევ 2004 წლის იანვარში, პრეზიდენტის არჩევიდან რამდენიმე დღეში, პოლიციამ სასტიკად დაარბია მიტინგები თერჯოლასა და რუსთავში. მიტინგის მონაწილეები სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მისცეს მხოლოდ იმის გამო, რომ მათ გაბედეს და პროტესტი გამოხატეს კონსტიტუცით დაშვებული ფორმით. ეს ძალიან ცუდი სიმპტომი იყო. მაგრამ, როცა ეს ფაქტი გავაკრიტიკეთ, ამას საზოგადოების მკვეთრად უარყოფითი რეაქცია მოჰყვა. ხალხის პოზიცია ასეთი იყო - აცალეთ ხელისუფლებას მუშაობა, რა დროს მიტინგებია, ახლა მთელი ქვეყანა ერთიანი უნდა იყოსო. ხელისუფლებას ნდობის მაღალი ვოტუმი ჰქონდა და შეეძლო ეს ნდობა კარგად გამოეყენებინა.

2004 წელს დაიწყო ნიღბიანი სპეცრაზმელების მონაწილეობით ჩატარებული დაპატიმრებების ჩვენება ტელეგადაცემებით პირდაპირ ეთერში - ეს იყო საზოგადოების დაშინების მცდელობის პირველი ნიშნები; ხდებოდა მკვლელობები სპეცოპერაციების დროს, გამოვლინდა პოლიციის მიერ ადამიანთა წამების მრავალი შემთხვევა, რომელთაგან ზოგიერთი ადამიანის სიკვდილით დასრულდა. ეს ფაქტები, მოგვიანებით, როცა სახალხო დამცველად ამირჩიეს, პირველივე საპარლამენტო მოხსენებაში ავსახეთ. ასევე, სახალხო დამცველად არჩევის შემდეგ, როცა ვითარება შევისწავლეთ, აღმოჩნდა, რომ 2004 წელს - მიხეილ სააკაშვილის პრეზიდენტობის პირველ წელს - პოლიციაში გაცილებით მეტი ადამიანი აწამეს, ვიდრე რევოლუციამდე აწამებდნენ.

თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ დარღვევები ნათლად ჩანდა, ზოგიერთი ფაქტის დაჯერება მაინც ჭირდა. მაგალითად, ძნელი დასაჯერებელი იყო, რომ სულხან მოლაშვილს აწამებდნენ - მაღალი თანამდებობის პირს, ცნობილ ადამიანს, ერთ დროს ამავე გუნდის - ე.წ. ახალგაზრდა რეფორმატორთა გუნდის - წევრს. ასეთი ადამიანის წამება ვერ მოხდებოდა ისე, რომ ამის შესახებ არ სცოდნოდათ უმაღლესი თანამდებობის პირებს, ხოლო იმის დაშვება, რომ სულხან მოლაშვილს, კონტროლის პალატის ყოფილ თავმჯდომარეს და მათ ყოფილ მეგობარს, მათივე ბრძანებითა თუ თანხმობით აწამებდნენ, მაშინ წარმოუდგენლად მეჩვენებოდა.

პარლამენტის წევრები ვარდების რევოლუციის შემდეგ პირდაპირ ამბობდნენ, ამ სისტემას ვერავინ შეცვლის, ვერავინ მოერევაო. მაშინ დეპარტამენტის ხელმძღვანელი შოთა კოპაძე იყო და მოითხოვდნენ, მას ისევ გაეგრძელებინა მუშაობა, ან, თუ კოპაძე შეიცვლებოდა, ნებისმიერ სხვას მისივე სტილით წარემართა ეს საქმიანობა. ამ აზრზე იდგნენ ნაციონალური მოძრაობის წევრები, როცა ჩვენ ვითარების შეცვლას ვითხოვდით. ისევე, როგორც ქვეყანაში შეიცვალა მდგომარეობა რადიკალურად, ციხეშიც შეიცვალა ვითარება მას შემდეგ, რაც დეპარტამენტის თავმჯდომარედ ბაჩო ახალაია დაინიშნა, მაგრამ ორივე ეს ცვლილება ახალი, სულ სხვა ტიპის უბედურებების სათავედ იქცა.

როდესაც ტელეკომპანია „კავკასია“ გათიშეს 2004 წლის დასაწყისში, მაშინ მას განსაკუთრებით აქტიურად იცავდა თეა თუთბერიძე, რომელიც ვარდების რევოლუციის შემდეგ ერთ ხანს ჯერ კიდევ იბრძოდა ადამიანის უფლებების დასაცავად.

რაც შეეხება ტელეკომპანია „იბერიას“, როცა იქ სპეცრაზმი შევარდა და ტელევიზია დაიხურა, მონაწილეობა მივიღე საპროტესტო აქციაში, რომელიც სასტუმრო „თბილისი მარიოტის“ წინ გაიმართა. თუმცა, ეს არ იყო იმ სიმძლავრის პროტესტი, რასაც ეს ფაქტი იმსახურებდა. რაღაცნაირად, გულის სიღრმეში არ მასვენებდა ის აზრი, რომ ამ კომპანიის მფლობელი სიგარეტის უმსხვილეს კონტრაბანდისტად მიმაჩნდა და მისი ტელევიზიის მიმართაც სრული უნდობლობა მქონდა. მართალია, მაშინ სახალხო დამცველი არ ვიყავი, მაგრამ მაინც უფრო აქტიურად უნდა ამომეღო ხმა. თუმცა მოგვიანებით ეს ფაქტიც ავსახეთ პირველსავე საპარლამენტო მოხსენებაში.

მიუხედავად იმისა, რომ დარღვევები უკვე მრავლად იყო, მაშინ ჯერ კიდევ ვერ წარმოვიდგენდი, რომ ეს სისტემურ ხასიათს მიიღებდა და ხელისუფლების პოლიტიკად იქცეოდა. როცა შევარდნაძის პერიოდის კორუმპირებულ ჩინოვნიკებს ასეულობით მილიონი ლარი შეატანინეს ბიუჯეტში, ეს ალბათ მთლად კანონიერი მეთოდით არ ხდებოდა, მაგრამ ამას არ ვაქცევდით სათანადო ყურადღებას.

იმიტომ, რომ შევარდნაძის დროს კორუფციამ ისეთ მასშტაბებს მიაღწია, რომ ის უკვე ქვეყნის განვითარების მთავარი შემაფერხებელი ფაქტორი გახდა, და მიზანი - კორუფციის დამარცხება და ხალხისთვის მოპარული ქონების ხალხისთვისვე დაბრუნება - სამართლიანად მეჩვენებოდა. ამიტომაც „სამართლიანი მიზნის“ მისაღწევად უსამართლო მეთოდების გამოყენებაზე ზოგჯერ თვალს ვხუჭავდით. ეს შეცდომა იყო, სერიოზული შეცდომა.

სახალხო დამცველად არჩევა ჩემთვის მოულოდნელი იყო. ეს წინადადება პირველად პარლამენტის ადამიანის უფლებათა კომიტეტის თავმჯდომარეს, ქალბატონ ელენე თევდორაძეს მიუწოდებია პრეზიდენტისთვის, მე კი ამის შესახებ ჟურნალისტებისგან გავიგე. პარლამენტში პრეზიდენტმა წარმადგინა. ჩემთვის ძალიან მნიშვნელოვანი იყო, რომ ყველა ოპოზიციურმა პარტიამ დამიჭირა მხარი, ანუ პარლამენტისგან ასპროცენტიანი ლეგიტიმაცია მივიღე. ერთადერთი მოწინააღმდეგე ნაციონალური მოძრაობიდან მყავდა - დავით კირკიტაძე, ოღონდ ისიც მხოლოდ უმრავლესობის დახურულ სხდომაზე დამიპირისპირდა და არა პლენარულ სესიაზე.

არჩევის დროს, პარლამენტის სხდომაზევე განვაცხადე, რომ უპირველესი პრიორიტეტი იქნებოდა წამების წინააღმდეგ ბრძოლა, რადგან პოლიციაში დაკავებულთა ცემა და წამება ყოველდღიურ მოვლენად იქცა.

ასევე პრიორიტეტი იყო რელიგიური და ეთნიკური უმცირესობების დაცვა, რადგან ადამიანთა თანასწორობა უმთავრესი ღირებულებაა, ამის გარეშე ვერც დემოკრატია განვითარდება, ვერც ადამიანის ღირსება იქნება დაცული და ვერც ძლიერი სახელმწიფო აშენდება. იქვე ვთქვი, რომ სახალხო დამცველის ოფისში შემოსული ნებისმიერი განცხადება, ადამიანის ნებისმიერი დარღვეული უფლება იქნებოდა თანაბრად პრიორიტეტული. თუმცა მაშინ ვერ წარმოვიდგენდი, რომ მალე საკუთრების უფლების დარღვევა ერთ-ერთ ყველაზე სერიოზულ პრობლემად იქცეოდა, ვერ წარმოვიდგენდი, რომ ქვეყანაში გაჩნდებოდნენ პოლიტპატიმრები, რომ ადამიანებს ციხეში ჩასვამდნენ მხოლოდ მათი პოლიტიკური კუთვნილებისა თუ შეხედულებების გამო.

პირველივე მოხსენებაში სერიოზულ პრობლემად გამოიკვეთა სასამართლოს დამოუკიდებლობა, ციხეებში არსებული კატასტროფული მდგომარეობა და მედიის თავისუფლება. სიტყვის თავისუფლების სფეროში დადებითი მოვლენა იყო ძალიან ლიბერალური კანონის მიღება და უარყოფითი - ჟურნალისტებზე ზეწოლის გაძლიერება, ზეწოლები ტელევიზიებზე, ეთერიდან თოქშოუების გაქრობა, გაზეთ „ჯორჯიან-თაიმსში“ ფინანსური პოლიციის შესვლა, მხოლოდ პოზიტიური ინფორმაციის მოზღვავება, რომელმაც მთელი საინფორმაციო სივრცე წალეკა.

რა თქმა უნდა, საქართველოში მეტი თავისუფლებაა, ვიდრე, ვთქვათ, უზბეკეთში ან ზოგიერთ სხვა პოსტსაბჭოთა ქვეყანაში, თუმცა, განსხვავება უფრო გარეგნულია, ვიდრე არსობრივი. ჩვენთან ხელისუფლება სხვა მეთოდებით ცდილობს მიაღწიოს იმავე შედეგს, რასაც, ვთქვათ, უზბეკეთის ხელისუფლება უფრო პირდაპირი გზებით აღწევს. უზბეკეთში მიტინგს, უბრალოდ, დაარბევენ (როგორც ჩვენთან 2007 წლის 7 ნოემბერს), ორგანიზატორებს დაიჭერენ და ამით დამთავრდება ყველაფერი. არავინ ეცდება, დასავლეთთან თავი იმართლოს, რომ ეს აუცილებელი იყო დემოკრატიისა და სახელმწიფოებრიობისათვის. უზბეკეთს, ისევე როგორც მრავალ პოსტსაბჭოთა ქვეყანას, აქვს იმდენი რესურსი, რომ ასე მოიქცეს.

საქართველოში ხელისუფლება იძულებულია სხვანაირად იმოქმედოს: შვიდმა ნოემბერმა აჩვენა, რომ მიტინგის დარბევა მას ძვირად დაუჯდება - დაკარგავს დასავლეთის მხარდაჭერას, რომლის გარეშეც არა მხოლოდ გაუჭირდება ძალაუფლების შენარჩუნება, არამედ სერიოზული კრიზისი (თუნდაც ეკონომიკური) გარდაუვალია. თანაც ხელისუფლებაში მყოფმა ადამიანებმა იციან, რა არის დემოკრატიული სტანდარტი - ისინი ერთ დროს ბევრს ლაპარაკობდნენ ამაზე და არ უნდათ ეს იმიჯი სრულიად დაკარგონ. ამიტომაც, 2009 წლის აპრილიდან მოყოლებული, მიტინგები თავის ნებაზე მიუშვეს, სამაგიეროდ მომიტინგეებთან ინდივიდიუალურად დაიწყო ანგარიშსწორება: ზოგი სასტიკად სცემეს ნიღბიანმა „ზონდერებმა“, ზოგი დააშინეს, უფრო გავლენიან აქტივისტებს იარაღი ან ნარკოტიკი ჩაუდეს და დაიჭირეს, ზოგსაც ბიზნესი გაუჩერეს... ბოლოს კი კანონმდებლობაც გაამკაცრეს და სამომავლოდ გაართულეს მიტინგების მოწყობა.

ჩვენთან არ იკრძალება პარტიები, უბრალოდ, მათ გაძლიერების შანსი არა აქვთ. პარტიის აკრძალვა და პარტიის ლიდერების დაჭერა სერიოზულ საერთაშორისო სკანდალს გამოიწვევს, სამაგიეროდ, რეგიონებში დევნიან მათ აქტივისტებს, ხოლო თუ რომელიმე ბიზნესმენი მხარდაჭერას გაბედავს, მას საბოლოოდ გაანადგურებენ. ასეთ პირობებში პარტიები ვერასდროს გაძლიერდებიან, არადა, ფორმალურად თითქოს ყველაფერი რიგზეა - როცა პარტიები ბიუჯეტიდან ფინანსდებიან, თითქოს ვის უნდა მოუბრუნდეს ენა იმის სათქმელად, რომ მათ დევნიან?

მე არ ვიტყვი, რომ ეს რეჟიმი არ არის ავტორიტარული - უბრალოდ, ეს არ არის ძლიერი ავტორიტარიზმი, რადგან სუსტი ქვეყანა ვართ და ხელისუფლებას პერიოდულად დათმობებზე უწევს წასვლა. მაგალითად, გასული წლის აგვისტოს ომის შემდეგ პრეზიდენტმა განაცხადა, რომ უნდა მივიღოთ ქართული „პატრიოტის აქტი“, რაც, ცხადია, სამოქალაქო-პოლიტიკური უფლებების შეზღუდვას გამოიწვევდა. მაგრამ ერთი თვის შემდეგ, სექტემბერში, როცა საქართველოში ნატოს დელეგაცია ჩამოვიდა გენერალური მდივნის თავმჯდომარეობით, „პატრიოტის აქტზე“ ლაპარაკი „დემოკრატიის ახალ ტალღაზე“ საუბარმა შეცვალა. ამ ტალღის ერთ-ერთი შედეგი იყო ტელეკომპანია „მაესტროსთვის“ საინფორმაციო გადაცემებზე ლიცენზიის მიცემა (ე.წ. საერთო ლიცენზია), რასაც შედეგად მოჰყვა გადაცემა „საკანი №5“. ამის შემდეგ, როცა ჯინი ბოთლიდან ამოუშვეს, მისი უკან ჩაბრუნება ისეთი მეთოდებით, როგორითაც ეს მოხდებოდა, ვთქვათ, უზბეკეთში, საქართველოში სერიოზულ პრობლემებს გამოიწვევდა - პრობლემებს საკუთარ ხალხთანაც და, უპირველეს ყოვლისა, დასავლეთთან, ამიტომ ხელისუფლება ითმენს მსგავს პროექტებს და ცდილობს ნელ-ნელა მოახრჩოს ისინი, მაგალითად, ფინანსურად: იწყება ზეწოლა იმ ბიზნესმენებზე, ვინც გაბედავს და რეკლამას მიიტანს ოპოზიციურად განწყობილ ტელევიზიებში.

ქართული საზოგადოება ვერ ეგუება მდუმარე მორჩილებას, ეს არის საზოგადოება, რომელიც მუდმივად გამოდის და იბრძვის თავისი ღირსებისა და უფლებებისთვის. ცოტა ძნელია ჩვენი საზოგადოების დახასიათება. მართალია, მარცხის შემთხვევაში პერიოდულად დგება ერთგვარი ნიჰილიზმის, უიმედობის ხანა, მაგრამ რაღაც დროის შემდეგ კვლავ იწყება დუღილი და საზოგადოება ითხოვს ცვლილებებს. გავიხსენოთ შევარდნაძის პერიოდი, როცა ჩვენმა საზოგადოებამ დაიცვა თავისუფალი სიტყვა, დაიცვა ტელეკომპანია „რუსთავი 2“ და აიძულა პრეზიდენტი, გაეშვა რამდენიმე ყველაზე გავლენიანი თანამდებობის პირი, მათ შორის შს მინისტრი და გენპროკურორი. მაშინ იაქტიურეს სტუდენტებმა, რომლებიც სრულიად მოულოდნელად გამოვიდნენ ასპარეზზე. ყველას ეგონა, რომ სტუდენტობას საღათას ძილით ეძინა, მაგრამ ისინი უეცრად აბობოქრდნენ და ყველას აჩვენეს თავიანთი ძალა.

ეს დემაგოგიაა: როდესაც ხალხი „რუსთავი 2“-ს იცავდა, მაშინაც სამსახურიდან გაყრილი ხალხი იდგა ქუჩაში? 2003 წლის ნოემბერში, როდესაც ხალხი არჩევნების გაყალბებას აპროტესტებდა, მაშინაც იგივე იყო? როდესაც ადამიანები ბათუმში საკუთარ სიცოცხლეს აგდებდნენ საფრთხეში და ასლან აბაშიძის რეჟიმს ებრძოდნენ, მაშინაც ასე იყო? ამგვარი განცხადებები, უბრალოდ, ხალხის შეურაცხყოფაა. ქართველ ხალხში არის თავისუფლების წყურვილი, არის თავისუფლების მუხტი და სწორედ ეს არ გვაძლევს სახლში მშვიდად ჯდომის უფლებას. როცა ხელისუფლება აცხადებს, რომ ყველა, ვინც მის პოლიტიკას არ ეთანხმება, ან კრიმინალური სამყაროს წარმომადგენელია, ან ყოფილი კორუმპირებული ნომენკლატურა, ან, უბრალოდ, „ჩარეცხილი“, ასეთ ხელისუფლებას სერიოზული პრობლემა აქვს საკუთარ ხალხთან.

მიმდინარე წლის 26 მაისს სტადიონზე 70 ათასი მომიტინგე შეიკრიბა. ეს იყო ღირსებით სავსე ქართული საზოგადოება. თუ ჩვენს ქვეყანაში 70 ათასი კრიმინალია, რომელიც ასე აქტიურად დადის მიტინგებზე, მაშინ, არა მგონია, ამ ქვეყანას დიდი მომავალი ჰქონდეს. მე იქ ვიყავი და ჩემ გვერდით ისხდნენ აბსოლუტურად თავისუფალი ადამიანები, რომლებსაც სურთ შეცვალონ ეს ქვეყანა. ცხადია, მათ ნათლად არ ჰქონდათ წარმოდგენილი, რა უნდა მომხდარიყო იმ დღეს, ამიტომ, როცა შედეგი ვერ დაინახეს, დიდი იყო იმედგაცრუება. შეიძლება ბევრ მათგანს არასწორი წარმოდგენებიც აქვს დემოკრატიაზე, ადამიანის უფლებებზე, მაგრამ მათ ნამდვილად სურთ თავისუფლება და სამართლიანობა.

გასული საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოს, როცა ჩვენ ანტისაბჭოთა მიტინგებზე დავდიოდით, ბევრს ვლაპარაკობდით დემოკრატიაზე, მაგრამ ნაკლებად ვიცოდით, რა იყო დემოკრატია. დემოკრატიის სწავლა მხოლოდ თავისუფლებაში შეიძლება. დღეს ჩვენს საზოგადოებას, ადამიანებს, რომლებიც არსებულ რეჟიმს ეწინააღმდეგებიან, უნდათ თავისუფლება, სამართალი, სურთ თავისუფლად მიიღონ ინფორმაცია, მეტ მონაწილეობას იღებდნენ გადაწყვეტილებების გამოტანაში, აღარ ეშინოდეთ ტელეფონზე საუბრის და ა.შ. სწორედ ეს სულისკვეთებაა მნიშვნელოვანი ძალა ქვეყნის წინსვლისათვის, ეს არის, რის გამოც ვერ ვეგუებით უსამართლობას და მუდმივად ვჯანყდებით, როცა ვიღაცა ზედმეტად შეზღუდავს ჩვენს თავისუფლებას.

ცხადია, არ ვიქნებით მართლები, თუ ვიტყვით, რომ ჩვენი საზოგადოება მზად არის, ყველა მოქალაქის თანასწორუფლებიანობა აღიაროს, მაგრამ მას ნამდვილად არ მოსწონს ტოტალური მოსმენები, არ მოსწონს, როცა განსხვავებული აზრისთვის ადამიანებს დევნიან, როცა ხელისუფლება ბიზნესს პოლიტიკური ნიშნით ატერორებს... ხოლო იმისათვის, რომ საზოგადოებამ აღიაროს სხვა ლიბერალური ღირებულებებიც, მაგალითად, ყველა ადამიანის თანასწორობა, ამისთვის მეტი თავისუფლებაა საჭირო, თავისუფალი მოქალაქეები მხოლოდ თავისუფალ გარემოში შეიძლება აღიზარდონ.

ხელისუფლების შიგნით ვერ ვხედავ ამ ამოცანების გადაჭრისკენ მიმართულ იმპულსებს. კარგად ვიცნობ იმ ადამიანებს, რომლებიც ახლა გადაწყვეტილებებს იღებენ და კარგად ვხედავ, როგორ დაშორდნენ ისინი ყველა იმ ღირებულებას, რომელთა დაცვის ლოზუნგებითაც მოვიდნენ ხელისუფლებაში.

შარშან ერთ-ერთმა ავტორიტეტულმა საერთაშორისო ორგანიზაციამ, „Freedom House“-მა საქართველო გამოიყვანა იმ ქვეყნების რიცხვიდან, სადაც არჩევითი დემოკრატიაა. ცხადია, საქართველოში ტარდება არჩევნები და ისე არ არის საქმე, თითქოს მოქალაქის ხმას მნიშვნელობა არა აქვს. ცხადია, არჩევნები ყალბდება, ოღონდ ამ გაყალბებასაც თავისი ლიმიტი აქვს - რადგან ხელისუფლება ჯერ კიდევ ცდილობს, დასავლეთის თვალში ბოლომდე არ დაკარგოს დემოკრატის იმიჯი. მაგრამ არჩევნების გზით რეჟიმის შენარჩუნებისთვის იმდენად მძლავრი სახელმწიფო მანქანაა მობილიზებული, რომ მასთან დაპირისპირება ძალიან ძნელია.

ზემოთაც ვთქვით, ოპოზიციური პარტიები ვერ გაძლიერდებიან თუნდაც იმიტომ, რომ მათ ყველაზე აქტიურ მხარდამჭერებს, უბრალოდ, იჭერენ. არადა ეს ხალხი ძალიან სერიოზულ ძალას წარმოადგენს, განსაკუთრებით რეგიონებში. ბიზნესმენს, რომელიც ოპოზიციას დაეხმარება, ან ბიზნესს დაუხურავენ, ან სულაც დაიჭერენ. კანონმდებლობა ყოველი არჩევნების წინ იცვლება ხელისუფლების სასარგებლოდ. მაგალითად, ხელისუფლებამ ჯერ მიიღო კანონი, რომ პარლამენტის 150 დეპუტატიდან 50 მაჟორიტარი უნდა ყოფილიყო, ხოლო 100 პროპორციული სიით უნდა არჩეულიყო. 2008 წლის საპარლამენტო არჩევნების წინ, როცა ხელისუფლებამ დაინახა, რომ მაჟორიტარული ოლქების მოგების შანსი მეტი ჰქონდა, ვიდრე პროპორციულისა, კონსტიტუცია შეცვალა და მაჟორიტარებისა და პროპორციული წესით არჩეული დეპუტატების რაოდენობა გაათანაბრა.

ადგილობრივ არჩევნებში დღემდე მოქმედებს კანონი, როცა გამარჯვებულს მიაქვს ყველაფერი, მაგრამ როგორც კი იფიქრეს, რომ ასეთი კანონით თბილისი შეიძლება მთლიანად წააგონ, გადაწყვიტეს კანონმდებლობა შეცვალონ და ისევ საკუთარ თავზე მოირგონ.

არჩევნების წინ ხელისუფლება ათასობით აქტივისტს ქირაობს, რომლებსაც ხელფასს ბიუჯეტიდან უხდის, მათ შორის ადგილობრივი, მაგალითად, თბილისის მერიის ბიუჯეტიდან. ასევე, სხვადასხვა არჩევნების წინ რამდენიმე ასეულმა ათასმა ადამიანმა გაიარა ე.წ. „გადამზადების კურსები“, მაგრამ არავინ გადამზადებულა - თითოეულ მათგანს რამდენიმე ასეული ლარი დაურიგეს. ეს იყო ამომრჩეველთა აშკარა მოსყიდვის პროგრამა.

რეგიონებში პოლიცია კარდაკარ დადის და ზემოქმედებას ახდენს ამომრჩეველზე სხვადასხვა ხერხით, მათ შორის პირდაპირი დაშინების გზითაც. ამომრჩევლის მოსყიდვის ერთ-ერთი გზა პატიმრების ციხიდან გამოშვებაა - იმ პირობით, რომ მათი ნათესავების ხმებს მათ მისცემენ. ამის არაერთი შემთხვევა ვიცი და, რაც მთავარია, ვიცი შემთხვევები, როცა მსგავს მოლაპარაკებებში კრიმინალური ავტორიტეტები მონაწილეობენ - ის კრიმინალური ავტორიტეტები, რომელთაც თითქოს ასე პრინციპულად დაუპირისპირდა ხელისუფლება.

2008 წლის საპრეზიდენტო კამპანიის პერიოდში პრეზიდენტობის კანდიდატი მიხეილ სააკაშვილი მოქმედი პრეზიდენტივით იქცეოდა: დაჰყვებოდა მთელი ამალა მინისტრებისა, რომელთაც საჯაროდ აძლევდა დავალებებს, დადიოდა უზარმაზარი ესკორტით, იკეტებოდა გზები, რითაც საზოგადოებას აჩვენებდა, რომ ხმები მისი დამარცხების შესახებ ნაადრევად იყო გავრცელებული.

ხელისუფლება თუ მისი მხარდამჭერები ცდილობენ ისეთი წარმოდგენა შექმნან, თითქოს ქვეყანაში მიმდინარე რეფორმები გარდაქმნების, დემოკრატიისა და ლიბერალიზმის გზაა, ოღონდ ზოგჯერ, უბრალოდ, შეცდომები მოსდით, რადგან ვინც მოქმედებს, შეცდომებსაც ის უშვებს.

ასეთ შეფასებებს ვერ დავეთანხმებით. მაგალითად, ყველაზე ხშირად საუბრობენ პოლიციის რეფორმაზე და იმ მაღალ ნდობაზე, რაც ამ რეფორმის შედეგად პოლიციამ მოიპოვა. უკვე ამ შეფასებაშიც დევს ტყუილი: პოლიციას არ მოუპოვებია მაღალი ნდობა, ნდობა მოიპოვა პატრულმა, რომელმაც კორუმპირებული ინსპექცია შეცვალა და სამართლიანადაც მოიპოვა ეს ნდობა. მაგრამ აბა ჩავატაროთ გამოკითხვა, რამდენად ენდობა ხალხი კონსტიტუციური უსაფრთხოების დეპარტამენტს ან სპეციალურ ოპერატიულ დეპარტამენტს (ე.წ. კუდ-სა და სოდ-ს), მერე გავავრცელოთ ეს მონაცემი მთელ პოლიციაზე და ვნახოთ, რა შედეგს მივიღებთ! ეს ორი პოლიტიზებული უწყება, რომლებიც პირადად ვანო მერაბიშვილმა შექმნა, თავის ქმედებებში კანონზე მაღლა დგანან - ესენი პოლიტიკური ტერორის განმახორციელებელი უწყებებია, ერთგვარი ქართული გესტაპო.

უნდა ითქვას, რომ საქართველოში იკლო გარკვეული ტიპის დანაშაულმა, მაგალითად, ქუჩაში მანქანებს ნაკლებად იპარავენ, სამაგიეროდ საჯაროდ სცემენ ოპოზიციური პარტიის აქტივისტებს, შეიარაღებული ბანდიტები დღისით-მზისით ართმევენ მათ ავტომობილებს და უკვალოდ აქრობენ. და ამის შემდეგ, ტრადიციულად, იწყება და დაუსრულებლად „გრძელდება გამოძიება“. და როცა ვიცით, რომ ამის ჩამდენი ბანდიტები სინამდვილეში ოფიციალური ორგანოს თანამშრომლები არიან, ეს არავითარი შეღავათი არ არის, უფრო - პირიქით. ასეულობით მსგავსი ფაქტი გვაქვს შესწავლილი და არცერთი არ არის გამოძიებული.

პარლამენტარმა ვალერი გელაშვილმა შეურაცხმყოფელი სიტყვებით მოიხსენია პრეზიდენტი და მისი ოჯახი, რის შემდეგაც იგი სასტიკად სცემეს შეიარაღებულ მა პირებმა. ქალაქში, სადაც ორგანიზებული დანაშაული თითქოს დამარცხდა, შეიარაღებული ბანდა თავს ესხმის პარლამენტის წევრს, მილიონერს, რომელიც შეიარაღებული დაცვით დადის. მას შემდეგ ოთხი წელი გავიდა, მაგრამ ეს საქმე არ გახსნილა. არადა, დღემდე მახსოვს გიგა ბოკერიას განცხადება, რომ ამ საქმის გამოძიება პირადად მისი და მთელი ხელისუფლების ღირსების საქმე იყო.

დიდხანს ვერიდებოდი ვინმესთვის პოლიტპატიმარი მეწოდებინა - საკმარისია, ერთხელ ვინმეს მყარი არგუმენტაციის გარეშე პოლიტპატიმარი უწოდო, რომ ყველაფერი, რაც გიკეთებია, წყალში აღმოჩნდება გადაყრილი. სახალხო დამცველს შეიძლება აპატიონ სხვა შეცდომები, მაგრამ ამას არ აპატიებენ, ყოველთვის გაუხსენებენ. მეორე მხრივ, გაჩუმება, ცხადია, შეუძლებელი იყო, რადგან ძალიან გაიზარდა იმ ადამიანთა რიცხვი, ვინც მათი პოლიტიკური შეხედულებებისა თუ საქმიანობის გამო იდევნება. ხელისუფლების პოლიტიკა ასეთია: იშვიათად იჭერენ პოლიტიკურ ლიდერებს, რადგან ამას მეტი ხმაური მოჰყვება; სამაგიეროდ იჭერენ აქტივისტებს, რომლებიც რეალურად წარმოადგენენ პარტიის ხერხემალს. პარტიას რჩება სახელი, შეზღუდული ტრიბუნა მედიაში, მაგრამ იგი ვეღარ არის ქმედითი, რადგან პარტია არ არის მარტო განცხადებები, პარტია სტრუქტურაცაა და კიდევ უამრავი სხვა რამ.

ძირითადად ნარკოტიკის ან იარაღის ჩადებით ხდება მათი დაპატიმრება, ან, თუ ადრე თანამდებობის პირი იყო, იწყება მისი ძველი საქმიანობის შესწავლა, ხოლო თუ ბიზნესმენია - საგადასახადო სამსახური და ფინანსური პოლიცია იწყებს მოქმედებას. და აქ უკვე არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს, არის თუ არა რაიმე დარღვევა - მას მაინც მონახავენ. ქიბარ ხალვაში და ბადრი პატარკაციშვილი ამგვარი დევნის ნათელი მაგალითებია, თუმცა შეგვიძლია ბოლო დროინდელი საქმეებიც გავიხსენოთ. შალვა ობგაიძეს, ნინო ბურჯანაძის პარტიის წევრს, 6 მაისს დემონსტრაციაზე, ჯერ პლასტიკური ტყვია ესროლეს სახეში, შემდეგ რეზინის ხელკეტით გაუტეხეს თავი, რამდენიმე დღის შემდეგ კი მასთან ფინანსური პოლიცია შეუშვეს და ბიზნესი გაუჩერეს.

ერთ-ერთ მოხსენებაში ვამბობდი, რომ ხელისუფლებამ საქართველოში შექმნა რეპრესიული სისტემა, რომელიც განსხვავებული აზრის განადგურებისთვისაა მოწოდებული. ეს სისტემა მოქმედებს, მას ჰყავს თავისი ფორმალური ან არაფორმალური სადამსჯელო რაზმები. ეს რაზმები, როცა სიტუაცია წყნარდება, დროებით თვალს მიეფარებიან ხოლმე, მაგრამ მაშინვე ამოქმედდებიან, როგორც კი ხელისუფლება ამას საჭიროდ მიიჩნევს. მათ მიერ ჩადენილი არცერთი დანაშაული არ არის გამოძიებული და არც მომავალში გამოიძიებენ.

ვანო მერაბიშვილთან შესახვედრად იმედით არ მივდიოდი, მაგრამ შეხვედრიდან გაცილებით უიმედოდ გამოვედი. არანაირი შანსი, რომ ეს ხელისუფლება პოლიტიკური დევნის - ცემის, სამსახურიდან გათავისუფლების, იარაღის ან ნარკოტიკის ჩადების - რომელიმე საქმეს გამოიძიებს, არ არსებობს. ეს დიალოგი კი არა, არამედ დემოკრატობანასა და დიალოგობანას თამაშია, თუმცა, ამის მიუხედავად, მე მაინც მზად ვარ მონაწილეობა მივიღო ნებისმიერ შეხვედრაში, რომელიც თუნდაც ერთ ადამიანს წაადგება.

თავისთავად არასერიოზულია, როცა ვანო მერაბიშვილს ეკითხები: რას შვრებით, როდის გამოიძიებთ ამირან ბიწაძის ცემის საქმეს? რატომ არ ისჯებიან ისინი, ვინც ბიზნესმენი ვახტანგ ლაღიძე სცემა? და ამ დროს ღრმად ხარ დარწმუნებული, რომ მათი ცემის ბრძანება სწორედ მინისტრმა გასცა.

რა უნდა დავარქვათ ამ სისტემას - დემოკრატიული, ავტოკრატიული თუ რეპრესიული? მე პირადად ამას ტერორისტულ სახელმწიფოს დავარქმევდი. ადამიანები, ვინც მსგავს ქმედებებს - პოლიტიკურ ტერორს - გეგმავენ და ასრულებენ, კანონს მიღმა დგანან და დამნაშავეები არიან. გამოდის, რომ ქვეყანას, პრაქტიკულად, დამნაშავეები მართავენ.

ალბათ ერთ კონტექსტში არ უნდა განვიხილოთ ოპოზიციურად განწყობილი და სახელისუფლებო ტელევიზიები, იმიტომ, რომ დავით აქუბარდიას, ტელეკომპანია „კავკასიის“ მფლობელს და წამყვანს, აქვს უფლება იყოს ისეთი, როგორიც არის. მას აქვს ოპოზიციური განწყობა და ღიად გამოხატავს ამას. სამაგიეროდ, ტელეკომპანია „კავკასიის“ საინფორმაციო გამოშვებები გაცილებით დაბალანსებულია, ვიდრე პროსახელისუფლებო არხებისა - პირველი არხის, „იმედის“ ან „რუსთავი 2“-ის. ის არ კონტროლდება ხელისუფლებისგან. მას შეიძლება ჰქონდეს პოზიცია, ის შეიძლება რაღაც გავლენის ქვეშ მოექცეს, მაგრამ ეს არის თავისუფლება. პრობლემა ისაა, როცა ხელისუფლება არის ცენზორი და აკონტროლებს წამყვან ტელევიზიებს.

ნებისმიერ ქვეყანაში ტელევიზიებს აქვთ თავიანთი პოზიცია, ზოგი მემარჯვენეა, ზოგი - მემარცხენე, ზოგი მეტად დაბალანსებულად მუშაობს, ზოგი - ნაკლებად, მაგრამ ეს მათი უფლებაა. პრობლემა ისაა, რაც საქართველოში ხდება - როცა ხელისუფლებას არ მოეწონა ტელეკომპანია „იმედის“ გადაცემები, იგი, უბრალოდ, დაარბიეს, შემდეგ კი წაართვეს მფლობელს და სხვას აჩუქეს. პრობლემაა, როდესაც ჯერ „რუსთავი 2“-ის მფლობელი ეროსი კიწმარიშვილი აიძულეს კომპანია ქიბარ ხალვაშისთვის დაეთმო, შემდეგ მასაც წაართვეს და დღეს არც კი ვიცით, ვინ არის მფლობელი. პრობლემაა, როდესაც საზოგადოებრივი არხის გენერალური დირექტორი საქვეყნოდ აცხადებს, რომ იგი ხელისუფლების მხარდამჭერია. ვარდების რევოლუციამდე საინფორმაციო სივრცე გაცილებით თავისუფალი იყო. არადა, ამის გარეშე ძალიან ძნელია საზოგადოებამ სწორი ინფორმაცია მიიღოს და სწორი არჩევანი გააკეთოს.

მეორე პრობლემა ჟურნალისტების დაბალი პროფესიონალიზმი და ეთიკური სტანდარტის არარსებობაა. ევროპის სასამართლო გვეუბნება, რომ ჟურნალისტს აქვს უფლება გაავრცელოს ჭორი, როცა მას არ აქვს ინფორმაციის გადამოწმების დრო და ეს მნიშვნელოვანია საზოგადოებისთვის, მაგრამ გამოიგონო ჭორი იმისათვის, რომ სკანდალი შექმნა, მეტისმეტია. არადა, ამის მაგალითები მრავლადაა როგორც ბეჭდურ მედიაში, ისე ტელევიზიებში.

ბევრ რამეს თვითცენზურას აბრალებენ ხოლმე, მაგრამ თვითცენზურას ცენზურა წარმოშობს. თუკი დაგტუქსავენ, ერთხელ, მეორედ, მესამედ, შემდეგ ან მიატოვებ იქაურობას, ან დაემორჩილები ცენზურას და თვითცენზურას ჩართავ. წამყვანი ტელევიზიებიდან ჟურნალისტური გამოძიება საერთოდ გაქრა. არადა, დაგროვდა დამოუკიდებელი სტუდიების მიერ მომზადებული რამდენიმე ათეული ფილმიგამოძიება, ძალიან მნიშვნელოვან, საინტერესო და აქტუალურ თემებზე, მაგრამ მათი ნახვის საშუალება მხოლოდ თბილისელ - „მაესტროს“ და „კავკასიის“ - მაყურებელს აქვს. პრაქტიკულად, გამოდის, რომ დედაქალაქისა და რეგიონების მოსახლეობა განსხვავებულ ინფორმაციულ რეალობაში ცხოვრობს, რაც შემდეგ მათ არჩევანშიც აისახება - ვგულისხმობ არჩევნების დღეს გაკეთებულ არჩევანს.

არის სფეროები, სადაც ადამიანის უფლებების დარღვევა პოლიტიკური ნების გამოხატულებაა - ასეთია იგივე პოლიტიკური დევნის შემთხვევები. ცხადია, აქ შედეგის მიღწევა თითქმის შეუძლებელია, თუმცა არის სფეროები, სადაც შედეგის მიღწევა შედარებით ადვილია. მაგრამ ზოგჯერ ძნელია მიხვდე, რაზეა დამოკიდებული პოლიტიკური ნება. მაგალითად, მდგომარეობა ბავშვთა სახლებში: ცხადია, არავის უნდა, რომ ბავშვები ცუდ პირობებში იყვნენ, მაგრამ უცებ შეიძლება შეეჯახო უცნაურ პრობლემას. მაგალითად, როდესაც კახა ლომაია განათლების მინისტრი იყო, დაიწყო დეინსტიტუციონალიზაციის პოლიტიკა - ბავშვთა სახლებიდან ბავშვების გაშვილების პროცესი.

თავისთავად, ეს კარგი მოდელია, მაგრამ ასპროცენტიანი დეინსტიტუციონალიზაცია არსად, არცერთ ქვეყანაში არ მომხდარა. თანაც, მიზნად რომ სრული დეინსტიტუციონალიზაცია დავისახოთ, ამას მაინც დრო სჭირდება, ამასობაში კი ბავშვები ბავშვთა სახლებში რჩებიან. არადა, იმ პერიოდში ისინი ფაქტობრივად უყურადღებოდ დარჩნენ - დაიწყო დეინსტიტუციონალიზაციის კამპანია, „პიარიც“ ამაზე აიგო და ბავშვთა სახლები ყველამ მიივიწყა. მსგავსი მაგალითები ამ 5 წლის განმავლობაში მრავლად იყო.

იგივე შეგვიძლია ვთქვათ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებზე. არავის უნდა, რომ მათი უფლებები ირღვეოდეს, მაგრამ არც იმაზე ზრუნავს ვინმე, რომ ისინი სხვებთან თანასწორნი იყვნენ.

ამ სამუშაოს შესრულებაში დიდი როლი ითამაშა სახალხო დამცველის აპარატში შექმნილმა შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებების დაცვის ცენტრმა. გარდა ამისა, სწორედ ჩვენი ლობირების შედეგი იყო გაეროს შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა უფლებების კონვენციის რატიფიცირებაც.

ადამიანები ყველანი თანასწორნი ვართ, მაგრამ უნდა არსებობდეს გარემო, სადაც ყოველი ჩვენგანი სრულად შეძლებს თავისი შესაძლებლობების გამოვლენას. რაკი კაცი ეტლით გადაადგილდება, ეს არ ნიშნავს, რომ მან ვერ შეძლოს სამსახურში დაუხმარებლად მისვლა. უბრალოდ, ინფრასტრუქტურა უნდა იყოს სათანადოდ მოწესრიგებული. სახელმწიფოც და საზოგადოებაც ამჯობინებს ამ ადამიანებს ყოველთვიურად გადაუხადონ რაღაც თანხა, პენსიის ან დახმარების სახით, ვიდრე იზრუნონ იმაზე, რომ ისინი სრულფასოვნად ჩაერთონ ცხოვრებაში. ეს არასწორი დამოკიდებულებაა. ადამიანმა უნდა მოახდინოს თავისი თავის რეალიზება, უნდა ჰქონდეს იმის შესაძლებლობა, რომ გამოავლინოს და განავითაროს თავისი უნარები, ამას კი შესაფერისი გარემო სჭირდება. ამ გარემოს შესაქმნელად სათანადოდ არავინ ზრუნავს.

იგივე დამოკიდებულებაა ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანების მიმართ. საზოგადოება ფსიქიკური პრობლემების მქონე პირების სრულ იზოლირებას ამჯობინებს. როცა ფსიქიატრიული საავადმყოფოების მონიტორინგი დავიწყეთ, აღმოვაჩინეთ, რომ ადამიანები ათეულობით წელი ცხოვრობენ იქ. მათ პრაქტიკულად აღარც მკურნალობენ, უბრალოდ, ისინი შეეჩვივნენ მუდმივად საავადმყოფოში ყოფნას, მათ ეშინიათ გარეთ გამოსვლის, ეშინიათ თავისუფლების. როცა დავიწყეთ კამპანია საზოგადოებაში არსებული არასწორი სტერეოტიპების წინააღმდეგ, აღმოჩნდა, რომ ასეთი დისკრიმინაციული დამოკიდებულების შეცვლა საკმაოდ წარმატებით შეიძლება, და, რაც მთავარია, საკმაოდ ჩქარა, უბრალოდ, სახელმწიფომ მეტი ყურადღება, მეტი დრო და ფინანსები უნდა დაუთმოს ამ საქმეს.

ვარდების რევოლუციის შემდეგ თითქოს შეწყდა რელიგიური უმცირესობების დევნა და შევიწროვება, რადგან ხელისუფლებამ მკაცრი ზომები მიიღო დარბევების წინააღმდეგ. მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ შეუწყნარებლობის პრობლემა აღარ დგას. მეჩვენება, რომ უფსკრული უმრავლესობასა და უმცირესობებს შორის კი არ ამოივსო, პირიქით, უფრო გაღრმავდა. და, რაც მთავარია, არაფერი კეთდება ამ უფსკრულის ამოსავსებად. პირიქით, პოლიტიკური სპექტრი, ხელისუფლებაც და ოპოზიციაც, სრულიად საწინააღმდეგოს აკეთებს.

პარლამენტში რელიგიათა თანასწორობის თემაზე ჩემს განცხადებას სკანდალი მოჰყვა და ისეთ რამეზე დაიწყეს დავა, რაც არასდროს მითქვამს - თითქოს საკონსტიტუციო შეთანხმების გაუქმებას ვითხოვდი. ჩვენ ვამბობდით: როდესაც კონკორდატი ითვალისწინებს გარკვეულ უფლებებს ერთი რელიგიის მიმდევრებისთვის, იგივე უფლებები სხვებსაც უნდა ჰქონდეთ.

აქაც შეიძლება ზღვარის გავლება - შეიძლება სახელმწიფომ დააწესოს გარკვეული პრივილეგია რომელიმე რელიგიისთვის, მაგალითად, თქვას, რომ ყველა რელიგიას ვერ დაუბრუნებს მათ კუთვნილ ქონებას, მაგრამ ერთ კონკრეტულ რელიგიას, ამა და ამ მოსაზრების გამო, დაუბრუნებს. და ეს დასაშვებია, მაგრამ როდესაც ლაპარაკია, რომ სამხედრო სავალდებულო სამსახურიდან თავისუფლდება მართლმადიდებელი სასულიერო პირი, მაშინ სხვაც უნდა გათავისუფლდეს, რათა თანასწორობის კონსტიტუციური პრინციპი არ დაირღვეს.

ვსაუბრობდით აგრეთვე იმ სომხური და კათოლიკური ეკლესიების ქონებაზე, რომელიც მათ საბჭოთა სახელმწიფომ ჩამოართვა. კერძოდ, ექვს სომხურ ეკლესიასთან დაკავშირებით ვთქვი, რომ ამ ეკლესიების ისტორიული მფლობელობის საკითხი დროზე უნდა იქნეს შესწავლილი, რის შემდეგაც ისინი მათ ისტორიულ მფლობელს უნდა დაუბრუნდეს. სწორედ ამ ორ თემას მოჰყვა სკანდალი, მაგრამ რადგან ამ თემებზე კამათი რთული იყო, ჩემი ნათქვამის არასწორად ინტერპრეტაცია სცადეს. არადა, ეს საკითხი უნდა გადაწყდეს. ამას მოითხოვს სამართლიანობის ელემენტარული განცდა. თანაც, როცა ადამიანთა დიდი ჯგუფი თავს უსამართლოდ დაჩაგრულად მიიჩნევს, ისინი არასდროს იქნებიან ამ სახელმწიფოს ერთგული მოქალაქეები. ეს კი ქვეყანაში დეზინტეგრაციულ პროცესს აძლიერებს. ამიტომ თანასწორობის იდეის განხორციელება ამავე დროს ძალიან პრაგმატული პოლიტიკაა სახელმწიფოს მშენებლობის თვალსაზრისით. მაგრამ გადაწყვეტილებების მიმღები ადამიანები ამას რატომღაც ვერ (ან არ) იაზრებენ.

ოპოზიციაც ამ საზოგადოების ნაწილია, იქაც სხვადასხვა შეხედულების ადამიანები არიან გაერთიანებულნი. ზოგიერთი აქცენტს ლიბერალური ღირებულებების მხარდაჭერაზე აკეთებს, ზოგი - ტრადიციებსა და ეთნონაციონალურ იდეებზე. პოლიტიკოსი საზოგადოებრივ აზრს ყოველთვის ითვალისწინებს, მაგრამ არსებობს ზღვარი - როცა პოლიტიკოსი დემოკრატიაზე ლაპარაკობს, მან არ უნდა უარყოს ის პრინციპები, რომლებსაც დემოკრატიული სახელმწიფო უნდა ეყრდნობოდეს. არ შეიძლება დემოკრატიაზე ილაპარაკო და ამავდროულად უმცირესობების დევნა იქადაგო.

როცა საქართველოში მცხოვრები ყველა ეთნოსის თანასწორობაზე ვლაპარაკობთ, აქ ორი მთავარი პრობლემაა. პირველი - სახელემწიფო არ იჩენს საკმარის ძალისხმევას იმისთვის, რომ ეთნიკური უმცირესობები მაქსიმალურად იყვნენ ჩართულნი სახელმწიფო საქმეებში. მეტიც, ზოგ შემთხვევაში ხელისუფლება ამას შეგნებულად უშლის ხელს. მაგალითად, რამდენიმე წლის განმავლობაში BBC-ის დახმარებით ხორციელდებოდა პროექტი, რომლის მიზანი მარნეულში, ბოლნისსა და ჯავახეთში სათემო რადიოების გახსნა იყო. ეს ვერ მოხერხდა, რადგან მათ, უბრალოდ, არ მისცეს ლიცენზია სიხშირეზე.

არადა, ამის გაკეთება აუცილებელია. მარტო არჩევნების პერიოდი რომ ავიღოთ, - არჩევნებამდე რამდენიმე თვით ადრე იწყება საარჩევნო კამპანია და მთელი ქართულენოვანი მოსახლეობა რადიო-ტელევიზიებისა თუ გაზეთების მეშვეობით არის ჩართული ამ მარათონში - საარჩევნო კამპანიას ემსახურება ტელედა რადიოდებატები, სარეკლამო რგოლები, ახალი ამბების გადაცემები; ხალხი თვალყურს ადევნებს ე.წ. „შავ“ თუ „თეთრ პიარს“ და ამის მიხედვით იღებს გადაწყვეტილებას. რას ისმენს არაქართულენოვანი მოსახლეობა? - პრაქტიკულად არაფერს. ნამდვილად არ არის საკმარისი დღეში ან კვირაში ერთხელ უმცირესობათა ენაზე 15-წუთიანი საინფორმაციო გადაცემები. ქართულენოვანი მოსახლეობა რამდენიმე თვის განმავლობაშია ჩართული საარჩვენო კამპანიაში და მაინც უჭირს არჩევანის გაკეთება და აზერბაიჯანული წარმოშობის ან სომხურენოვანი მოსახლეობა როგორ უნდა ჩამოყალიბდეს კვირაში 15-წუთიანი, ხელისუფლების მიერ გაფილტრული ინფორმაციით? რატომ ეშინია ხელისუფლებას, რომ გაჩნდეს რამდენიმე პატარა რადიო, ინფორმაციის რამდენიმე ალტერნატიული წყარო? ალბათ იმიტომ, რომ ინფორმაციას მოკლებული ამომრჩეველი მორჩილი იარაღია ხელისუფლების ხელში. მათ ხომ ინფორმაციის ნაკლებობის გამო ხშირად ისიც კი არ იციან, რომელი პარტიები მონაწილეობენ არჩევნებში.

როცა ადამიანის უფლებათა კომიტეტის თავმჯდომარის მოადგილე და სახალხო დამცველობის კანდიდატი აცხადებს, რომ სამოქალაქო კანონმდებლობა დიდი სჯულის კანონს უნდა დაექვემდებაროს და ჰომოსექსუალიზმის კრიმინალიზებას ითხოვს, ეს ნონსენსია. მან, უბრალოდ, არ იცის, რას ნიშნავს ადამიანის უფლებები. დიდი სჯულის კანონი და სამოქალაქო კანონმდებლობა სხვადასხვა სივრცეში არსებობს, არ შეიძლება ერთი მათგანი მეორეზე ან მაღლა, ან დაბლა იდგეს. მაგალითად, როგორ უნდა დავუმორჩილოთ ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი სჯულის კანონს, როგორ უნდა მოვიყვანოთ მასთან შესაბამისობაში?

თუმცა დიმიტრი ლორთქიფანიძე გამონაკლისი არ არის. ზოგადად, პარლამენტის ადამიანის უფლებათა კომიტეტის წევრების უმრავლესობა ძალიან შორს დგას ადამიანის უფლებების მართებული გაგებისგან. როცა საპარლამენტო მოხსენების დროს პოლიტიკური ნიშნით ბიზნესის დატერორებაზე ვლაპარაკობდი, კომიტეტის თავმჯდომარემ, ბატონმა გია არსენიშვილმა ისურვა არა მდიდრების, არამედ ღარიბების უფლებებზე გველაპარაკა. უფლებების ასეთი კომუნისტური დაყოფა - ერთ მხარეს მუშათა და გლეხთა უფლებები, მეორე მხარეს კი, სავარაუდოდ - ბურჟუაზიისა, ერთგვარი ნოვაციაა ადამიანის უფლებათა სამართალში.

ქართული საზოგადოება, ერთი მხრივ, სრულიად შეუწყნარებელია, როცა არატრადიციული სექსუალური ორიენტაციის მქონე ადამიანები აშკარად ახდენენ საკუთარი ორიენტაციის დემონსტრირებას, მაგრამ, ამავდროულად, არ არიან წინააღმდეგნი, მათთან ჩვეულებრივი ურთიერთობები ჰქონდეთ სამსახურში, საზოგადოებაში, ნებისმიერ სფეროში; მთავარია მათ მიერ საკუთარი ორიენტაციის დემონსტრირება საჯაროდ არ ხდებოდეს. დაახლოებით 7-8 წლის წინ ჰომოსექსუალიზმის წამოძახება ყველაზე ხშირად გამოიყენებოდა პოლიტიკური ოპონენტების დისკრედიტაციისთვის. დღეს ამ ტალღამ თითქოს გადაიარა, თუმცა პერიოდულად მაინც წამოტივტივდება ხოლმე.

რამდენადაც ჩვენ ეს საქმე შევისწავლეთ, წინასწარ არსებობდა შეთანხმება, რომ ადამიანი, რომელიც განსხვავებული სექსუალური ორიენტაციის მქონე იყო, ერთ-ერთ გადაცემაში თავის სექსუალურ ორიენტაციაზე დაიწყებდა ლაპარაკს. ამით უნდოდათ გადაცემის რეიტინგი გაეზარდათ. უფრო ადრე ამავე პროექტში პირდაპირ ეთერში გავიდა სექსუალური ურთიერთობა ორ ადამიანს შორის. ზოგადად, ჩემი აზრით, გადაცემებში, რომელთაც მთელი საზოგადოება უყურებს, არ არის მართებული მსგავსი თემების პროპაგანდა.

რა თქმა უნდა, უფლება აქვთ და სახელმწიფო მოვალეა დაიცვას ისინი. როდესაც ვამბობ, რომ ასეთი თემების პროპაგანდის წინააღმდეგი ვარ, ეს ჩემი პირადი აზრია. სახალხო დამცველმა უნდა უზრუნველყოს ყველას თანასწორობა, რათა არავის დისკრიმინაცია არ მოხდეს, მაგრამ პირადად ამგვარ პროპაგანდაში ვერ ჩავერთვები. ისევე, როგორც დავიცავ ნებისმიერი ადამიანის რელიგიურ უფლებებს, მაგრამ ვერ დავიწყებ იმ რელიგიის პროპაგანდას, რომელიც ჩემს პირად რწმენას ეწინააღმდეგება.

საზოგადეობა ბოლომდე ტოლერანტი არასდროს იქნება. საბჭოთა კავშირში ეთნიკური ნიშნით თითქოს ყველა თანასწორი იყო, მაგრამ ეს არ იყო თავისუფლებაში გაჩენილი თანასწორობა. თანასწორობა მხოლოდ თავისუფლებაში შეიძლება, როდესაც ადამიანები, უპირველეს ყოვლისა, თანასწორნი არიან კანონის წინაშე. გარდა ამისა საჭიროა მუდმივი მუშაობა, სამოქალაქო აღზრდა, სამოქალაქო განათლება სკოლებში, უნივერსიტეტებში, ტელევიზიით ამ საკითხების სწორი მიწოდება და ა.შ. კარგად გვახსოვს ტელევიზიაში შუღლის გამაღვივებელი რამდენი სიუჟეტი გასულა რელიგიურ ან ეთნიკურ ჯგუფებზე. რა თქმა უნდა, სიმართლე არ უნდა დაიმალოს, საზოგადოებას აქვს იმის უფლება, რომ სიმართლე იცოდეს, მაგრამ ანალიზი და შეფასებები არ უნდა იყოს შუღლის გამაღვივებელი. გადაცემები „ჰკა მაგათ!“ სულისკვეთებით არ უნდა მზადდებოდეს. მით უმეტეს მიუღებელია, როცა ამას ის ტელევიზიები აკეთებენ, რომელთა მფლობელები ხელისუფლების მაღალი თანამდებობის პირები არიან.

ძალიან რთულად მესახება ქართული პოლიტიკისა და ქართული სახელმწიფოს მომავალი, რადგან ხელისუფლება იმდენად შორს შეიჭრა დანაშაულებრივ ქმედებებში, რომ უკან დასახევი გზა, პრაქტიკულად, მოიჭრა. მმართველმა გუნდმა ქვეყნის შიგნით ყველა ბრძოლა უნდა მოიგოს, რადგან ბრძოლის წაგება და ხელისუფლების დათმობა ამ ხელისუფლების გასამართლებას ნიშნავს.

ბალანსის დამყარება შესაძლებელია და იქნებ ეს იყოს გამოსავალი მდგომარეობიდან, თუმცა ხელისუფლების მხრიდან იმის გაცნობიერების ნიშნებს, რომ ეს არის კრიზისიდან გამოსვლის გზა, ვერ ვხედავ. შეიძლება ხელისუფლების წარმომადგენლები მიიჩნევენ, რომ კრიზისმა გადაიარა, რომ სამთვიან მიტინგებს მათი ძალაუფლებისთვის საფრთხე არ შეუქმნია, მაგრამ არ დაგვავიწყდეს, რომ სამი თვის განმავლობაში პარლამენტი არ ფუნქციონირებდა, პრეზიდენტი ვერ შედიოდა თავის სასახლეში, თავად ხელისუფლების წარმომადგენლები ამბობდნენ, რომ სერიოზულად დაზარალდა საინვესტიციო გარემო და ეკონომიკა. არა მგონია, ეს პრობლემა არ იყოს. არადა, ეს პრობლემა ხელისუფლებამ ხელოვნურად შექმნა. 2008 წლის საპარლამენტო არჩევნები რომ არ გაყალბებულიყო, მაშინ ოპოზიცია არ იტყოდა უარს მანდატებზე, შესაბამისად, პარლამენტი იქნებოდა ბრძოლის ცენტრი და არა ქუჩა.

გემახსოვრებათ, ერთ ხანს ტელევიზიით ყოველდღე შუქდებოდა თბილისის საკრებულოს სხდომები, რადგან მაშინ საკრებულოში ძლიერი პოლიტიკოსები შევიდნენ და იქ რეალური პოლიტიკური ბრძოლა მიმდინარეობდა. დღეს ვინ იცნობს საკრებულოს წევრებს? ვინ იცნობს პარლამენტის წევრთა უმრავლესობას? როდესაც პარლამენტი აღარ არის პოლიტიკური ბრძოლის ცენტრი, როდესაც ადგილობრივი თვითმმართველობა, აღმასრულებელი, საკანონმდებლო და სასამართლო ხელისუფლება ერთ ხელშია მოქცეული, ამის შემდეგ ქუჩა იქცევა პოლიტიკის განხორციელების ადგილად. აქედან კი რევოლუციის იდეამდე ერთი ნაბიჯიღა რჩება. წელს ოპოზიციას ეყო გონიერება და არ უცდია რევოლუციის მოხდენა, მაგრამ 26 მაისს სტადიონზე შეკრებილი ხალხი ამისთვის მზად იყო. და ვინ იქნებოდა დამნაშავე, თუ სისხლი დაიღვრებოდა? რა თქმა უნდა, პირველ ყოვლისა ხელისუფლება, რომელმაც მთელ ძალაუფლებას ერთ ხელში მოუყარა თავი და ლეგალური პოლიტიკური ბრძოლისთვის ადგილი აღარ დატოვა.

დასაწყისში ვახსენე: შევარდნაძის პერიოდში რევოლუციურ განწყობებს განაპირობებდა სრული უძრაობა კონფლიქტებთან მიმართებით. არაფერი კეთდებოდა ამ სფეროში სახელმწიფოს მხრიდან, თუმცა საზოგადოების დონეზე აქტიური დიალოგი მიმდინარეობდა აფხაზებთან და ოსებთან. გამოიკვეთა ასევე ძალიან სერიოზული ეკონომიკური ურთიერთობა, განსაკუთრებით ცხინვალის მიმართულებით, რამაც პრაქტიკულად გააქარწყლა პირველი ომის შედეგად წარმოქმნილი გაუცხოება. თბილისიდან ცხინვალში ჩასვლა და იქიდან თბილისში ჩამოსვლა ჩვეულებრივი ამბავი იყო, ხოლო ერგნეთის ბაზრობა ორი ხალხის გამაერთიანებელ სივრცედ იქცა. რა თქმა უნდა, ერგნეთი იმავდროულად სერიოზული კონტრაბანდის წყაროდ იქცა, მაგრამ ეს იყო ფასი, რასაც გაუცხოების დასაძლევად ვიხდიდით, ხოლო გაუცხოების დაძლევა ღირდა ამად. თანაც უკვე მომწიფებული იყო ვითარება, როცა შეიძლებოდა ამ ბაზრობისთვის გარკვეული ლეგალური სახის მიცემა და მისი კონტროლზე აყვანა, ვთქვათ, თავისუფალი ეკონომიკური ზონის რაღაც ვარიაციის შექმნა. შეიძლება ეს ბიუჯეტისთვის ტვირთი ყოფილიყო, მაგრამ პოლიტიკური დივიდენდი, რასაც მივიღებდით, გაცილებით მეტიც ღირდა.

ჩვენ ჩვენზე ვილაპარაკოთ, რა გვინდოდა და საით მივდიოდით. ვფიქრობ, კონფლიქტის მოგვარების გზაზე მხარეებს შორის გაუცხოების მოხსნა სერიოზული წინსვლა იყო. 2004 წლის 6 მაისს ასლან აბაშიძის მმართველობა დასრულდა აჭარაში. ამის შემდეგ დაიწყო ე.წ. ცხინვალის „ჰუმანიტარული შტურმი“. თანამდებობის პირები ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ იმ რეგიონში თავის გამოსაჩენად - ერთი მინისტრი გვარჯილას ეზიდებოდა იქით, მეორე - წამლებს, მესამე - კიდევ რაღაცას... ხელისუფლების მაღალჩინოსნები კულუარებში ამბობდნენ, რომ ცხინვალის დაბრუნება რამდენიმე კვირის ამბავი იყო. საბოლოოდ ეს აქციები ახალი ომით დამთავრდა, რასაც ისევ მოჰყვა გაუცხოება და დაპირისპირება უკვე არა მხოლოდ ხელისუფლების, არამედ საზოგადოებების დონეზე. თუმცა ამის შემდეგაც არსებობდა ვითარების გამოსწორების შანსი, მაგრამ არაფერი გაკეთებულა ურთიერთობების დაძაბვის მეტი.

ვფიქრობ, შეიძლებოდა კონფლიქტის თავიდან აცილება, რომ არა ხელისუფლების ხისტი, არასწორი და უგუნური პოლიტიკა. უგუნურ პოლიტიკაში ვგულისხმობ, თუნდაც, ხელისუფლების მხრიდან სამოქალაქო დიალოგის აბსოლუტურ აკრძალვას და ჩაშლას. მე არ ვიცი, რას იზამდა რუსეთი, მაგრამ სწორი პოლიტიკის შემთხვევაში, როგორც პოლიტიკოსებს, ისე სამოქალაქო საზოგადოებებსა და სხვადასხვა ჯგუფებს შორის ინტენსიური დიალოგის ვითარებაში, დარჩებოდა ურთიერთობები ადამიანების დონეზე და ეს იქნებოდა კარგი საფუძველი მომავალში კონფლიქტის მოგვარებისა და ტერიტორიული მთლიანობის აღსადგენად. დავუშვათ ვცდები, დავუშვათ, რუსეთი მაინც გამოიყენებდა ძალას და იმავე შედეგს მივიღებდით. ოდესმე ხომ უნდა ვიფიქროთ ამ კონფლიქტის მოგვარებაზე? ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენაზე ხელი ხომ არ უნდა ჩავიქნიოთ? და როგორ წარმოგვიდგენია ეს, თუ არ აღდგება ურთიერთობა და ნდობა აფხაზებთან და ოსებთან? სწორი პოლიტიკის შემთხვევაში ხომ არ იარსებებდა ის გაუცხოება, რაც დღეს გვაქვს აფხაზებთან და ოსებთან? კონფლიქტი იქნებოდა ცალსახად პოლიტიკური და ერთდონიანი - ეს იქნებოდა კონფლიქტი რუსეთსა და საქართველოს შორის, და, შესაბამისად, მისი მოგვარებაც გაადვილდებოდა. დღეს ეს, სამწუხაროდ, ასე აღარ არის. დავუშვათ, რომ უახლოეს მომავალში შეიქმნა ისეთი საერთაშორისო გარემო, როცა შესაძლებელი იქნება ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენა - ვისთან ერთად უნდა ვიცხოვროთ? განა დღეს უფრო არ გაძნელდება აფხაზებთან და ოსებთან ერთად ცხოვრება, ვიდრე ეს შესაძლებელი იყო თუნდაც 5 წლის წინ? ცხადია, გადაუჭრელი პრობლემა არ არსებობს, ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენაც შესაძლებელია და იმ დაკარგული ურთიერთობებისა და ურთიერთნდობის განახლებაც, მაგრამ ამისთვის საჭიროა გონივრული პოლიტიკის გატარება, საჭიროა გვქონდეს დემოკრატია და ქვეყანა გახდეს მიმზიდველი თუნდაც იმავე აფხაზებისა და ოსებისთვის.

ომის პირველ დღეებში ამ მხრივ მართლაც უმძიმესი ვითარება შეიქმნა. ამის მიზეზი იყო, ერთი მხრივ, ხელისუფლების სრული მოუმზადებლობა და, მეორე მხრივ, ჩემთვის გაუგებარი მტკიცება იმისა, რომ ჩვენ გავიმარჯვეთ და არ გვყავს დევნილები. რამდენიმე დღეში მიდგომა შეიცვალა, მაგრამ პრობლემები დარჩა მენეჯმენტის თვალსაზრისით.

შემდეგ უკვე საკმაოდ სწრაფად მოხდა დევნილებისთვის საცხოვრებლების აგება - სწრაფად და ეფექტურად. რა თქმა უნდა, სახლებს ბევრი ხარვეზი აქვთ, რადგან ისინი ნაჩქარევად აშენდა, მაგრამ არ ვიცი, რა ჯობდა - ამ ადამიანებს მოკლე დროში ჰქონოდათ საცხოვრებელი, თუ დიდხანს ყოფილიყვნენ უსახლკაროდ და უფრო ხარისხიანი სახლები აშენებულიყო. თუმცა უფრო სერიოზული პრობლემა ის მგონია, რომ ნაჩქარევად მოხდა არამარტო დევნილების შესახლება, არამედ დასახლების ადგილების შერჩევაც. როდესაც ამ დასახლებებს ვუყურებ, მეჩვენება, რომ იქ ჩასახლებულმა ადამიანებმა დაკარგეს სოციალური ფუნქცია, რადგან ის, რასაც ვხედავთ, არც ქალაქია, არც - სოფელი, იქ ვეღარც ტრადიციული ცხოვრების წესი გაგრძელდება და ამ ხალხისთვის რაიმე ახალი ფუნქციის მოძებნაც გაჭირდება. ვერ ვხედავ, რომ სახელმწიფო რაიმეს აკეთებდეს ამ პრობლემის მოსაგვარებლად.

ცხადია, ყველაფერი ციფრებით ვერ გამოიხატება. მე პირადად მგონია, რომ ამ 5 წლის განმავლობაში გავაკეთეთ ის, რისი გაკეთებაც შეიძლებოდა. ეს არ იყო სწორხაზოვანი 5 წელი. იყო შეცდომებიც, იყო ისეთი შემთხვევებიც, როცა რაღაცაზე გავჩუმდით, რათა სხვა, უფრო მნიშვნელოვანი რამე გადაგვერჩინა, მაგრამ არასოდეს გვიღალატია იმ ადამიანებისთვის, ვისაც ჩვენი დახმარება სჭირდებოდა, არასოდეს გვიღალატია არც ადამიანის უფლებათა იდეისთვის და იმ პრინციპებისთვის, რასაც სახალხო დამცველის იდეა ეფუძნება. სიმართლისთვის თვალი არასდროს მოგვიხუჭავს და ამიტომ იყო, რომ, როცა ხელისუფლებას საპასუხო არაფერი ჰქონდა, პოლიტიზებულებაში გვდებდნენ ბრალს. კარგად არ მესმის ამაში რა აზრს დებენ. მაგალითად, რას ნიშნავს, რომ პოლიტიკურ განცხადებებს ვაკეთებდი? დავუშვათ, როცა ვამბობდი, რომ ქვეყანაში შეიქმნა რეპრესიული სისტემა, რომელიც დევნის განსხვავებული აზრის მქონე ადამიანებსა და პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეებს, განსხვავებული აზრის მქონე პოლიტიკოსებს, ეს ნამდვილად შეიძლება პოლიტიკურ განცხადებად ჩაითვალოს, მაგრამ ეს ხომ სიმართლეა? და თუ ამას არ ვიტყოდი, თუ დუმილს ვარჩევდი, ვიქნებოდი სახალხო დამცველი?

ხშირად ამბობენ, რომ ოპოზიციას ვიცავდი. მაგალითად, როცა ოპოზიციონერი ვალერი გელაშვილი სცემეს, რა უნდა მექნა, გიგა ბოკერიას დაცვა უნდა დამეწყო? ბოკერია რომ ეცემათ, ბოკერიას დავიცავდი.

2006 წლის 2 მაისიდან ვსწავლობთ ზურაბ ვაზაგაშვილისა და ალექსანდრე ხუბულოვის მკვლელობის საქმეს. სამი წლის შემდეგ შევძელით და ჩავატარეთ ალტერნატიული ექსპერტიზა. მიუხედავად იმისა, რომ გამოძიებამ ბევრი მტკიცებულება, უბრალოდ, გაანადგურა, ჩვენმა ექსპერტიზამ მაინც აჩვენა, რომ სახელმწიფო ექსპერტიზა და გამოძიება იტყუებოდნენ, შეგნებულად ახდენდნენ მტკიცებულებათა ფალსიფიცირებას. სამნახევარი წელი მოვუნდით ამის დამტკიცებას, მაგრამ მაინც დავამტკიცეთ. მსოფლიოს ნებისმიერი ომბუდსმენის მოღვაწეობაში მსგავსი საქმის გამოძიება განსაკუთრებული შემთხვევა იქნებოდა, რომელიც მთელ ქვეყანას შეძრავდა, და მასზე წლობით კი არა, ათეულობით წლის განმავლობაში ილაპარაკებდნენ - ქრესტომათიებში შევიდოდა. ჩვენთან კი რა შედეგს შეიძლება ველოდოთ? მხოლოდ იმას, რომ საპარლამენტო უმრავლესობის ლიდერი პეტრე ცისკარიშვილი კიდევ ერთხელ გამოვა და იტყვის, სახალხო დამცველი პოლიტიზებულიაო.

როდესაც ამირჩიეს, ვერ ვიტყვი, რომ ამ ინსტიტუტის მიმართ მაღალი ნდობა არსებობდა. დღეს სახალხო დამცველის ინსტიტუტის ცნობადობა და მის მიმართ ნდობა ძალიან მაღალია, როგორც საქართველოში, ისე მის ფარგლებს გარეთ. დღეს აქ მუშაობენ ადამიანები, რომლებმაც იციან თავიანი საქმე და შეუძლიათ საქმისთვის თავის გადადება, რომლებიც ყოველთვის იქ არიან, სადაც ადამიანის უფლებები ირღვევა და სადაც ადამიანებს მათი დახმარება სჭირდებათ. ბევრ პოსტსაბჭოთა ქვეყანაში იქაური არასამთავრობოები, უფლებადამცველები, ჟურნალისტები მათი ომბუდსმენებისგან იმ სტანდარტით მუშაობას მოითხოვენ, რაც საქართველოს სახალხო დამცველმა დაამკვიდრა და ეს სერიოზული აღიარებაა.

ყოველივე ეს ძალიან დიდი მემკვიდრეობაა, ძალიან დიდი სიმდიდრეა, მაგრამ ამავე დროს ართულებს კიდეც მუშაობას: როდესაც ჩვენ ვიწყებდით, ჩვენ მიმართ მოთხოვნები ნაკლები იყო, ხოლო დღეს, დარწმუნებული ვარ, საზოგადოება მაქსიმუმს მოითხოვს. ეს ნდობა უნდა შენარჩუნდეს. ამას კი ბევრი მუშაობაც სჭირდება და, ხშირ შემთხვევაში, პრინციპულობაც.

დავით დარჩიაშვილი

საქართველოში რუსეთის ფართომასშტაბიან სამხედრო შემოსევაზე მრავალი საექსპერტო (პოლიტიკურ ანალიტიკური) ნარკვევი, წერილი თუ დიპლომატიურ სამართლებრივი დოკუმენტი შეიქმნა. ისტორიკოსები კი, როგორც მათ სჩვევიათ, მოგვიანებით იტყვიან თავიანთ პროფესიონალურ სათქმელს. თან ეს თემა არაერთი და არაერთგვაროვანი ინტერპრეტაციების საგანია, ასე რომ, არა მგონია, უახლოეს მომავალში მასზე პოლიტიკურ, სამართლებრივ და, განსაკუთრებით, აკადემიურ მსჯელობას წერტილი დაესვას. მიმაჩნია, რომ ამ ომმა მსოფლიო მასშტაბის მოვლენის სახე მიიღო და, თანაც, სრულიად სამართლიანად. მან კიდევ ერთხელ დაგვანახა, რომ ფრენსის ფუკუიამას მსჯელობა ისტორიის დასასრულზე, ლიბერალური დემოკრატიის საუკუნო და საყოველთაო გამარჯვებაზე, მცდარი იყო.

ფუკუიამას ნაადრევ ოპტიმიზმზე დიდი ხანია საუბრობენ. ანტიტერორისტულმა კამპანიამ, კერძოდ, ერაყისა და ავღანეთის ოპერაციებმა გვაჩვენა, რომ მსოფლიო შორსაა დემოკრატიული მშვიდობის აშენების კანტიანური მოდელისაგან. მაგრამ ევროპის საბჭოს ერთი წევრის მეორეზე თავდასხმა მაინც განსაკუთრებული მოვლენაა ამ თუ სხვა საერთაშორისო ინტერვენციების ფონზე. 2008 წლის აგვისტომ მსოფლიოს დაანახა, რომ რუსეთის დღევანდელი ელიტის რიტორიკა ევროპის უსაფრთხოების არქიტექტურის გაუმჯობესების თაობაზე სხვა არაფერია, თუ არა რეგიონალური წესრიგის მე-19-20 საუკუნეების იმპერიულ გეოპოლიტიკურ სქემათა ქარგაზე მორგებული რევიზიონიზმი.

საქართველოსათვის ეს იყო ერთ-ერთი ყველაზე დრამატული ფურცელი თანამედროვე ისტორიაში. როგორი კუთხითაც არ უნდა შევაფასოთ ეს მოვლენა, გვერდს ვერ ავუვლით ასობით და ათასობით ადამიანის პირად ტრაგედიას. ომს გარდაუვლად ახლავს ადამიანთა ურთიერთობის ყველაზე შემზარავი ფორმები და ამიტომაცაა ომის ფენომენი უკიდურესად შეზღუდული 21-ე საუკუნის საერთაშორისო სამართლის მიერ. ამავე დროს ომს მოჰყვა ქვეყნის ტერიტორიის საგრძნობი ნაწილის ოკუპაცია. საქართველოს დაახლოებით 20%25-ზე რუსეთის მიერ განხორციელებული ქმედებები აშკარად ატარებს არა მხოლოდ ოკუპაციის, არამედ ფაქტობრივი ანექსიის ნიშნებს. თავის დროზე ისტორიკოსებმა და სამართალმცოდნეებმა 1921 წლის საბჭოთა ინტერვენციის შედეგები საქართველოს ოკუპაციად და ფაქტობრივ ანექსიად შეაფასეს. არსებითად იგივე მოხდა 2008 წელს აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონის მიმართ.

მე-20 და 21-ე საუკუნეებში მომხდარ ამ აგრესიებს შორის ის განსხვავებაა, რომ დანაშაული დამძიმდა: 1921 წელს მსოფლიო ჯერ კიდევ იმპერიების, ეთნიკური ნაციონალიზმებისა და წმენდების, იდეოლოგიური ბანაკებისა და ომების კულტურის ტყვეობაში იმყოფებოდა. თანაც 1921 წელს საბჭოთა რუსეთმა ეთნიკური წმენდის გარეშე მოახდინა საქართველოს დამოუკიდებლობის ხელყოფა. 2008 წელს კი დემოკრატიულობის პრეტენზიის მქონე, გაეროს, ეუთოს და ევროპის საბჭოს წევრი ქვეყანა სჩადის იმავეს და აღიარებს საქართველოს იმ ტერიტორიების „დამოუკიდებლობას“, საიდანაც მოსახლეობის დიდი ნაწილი ეთნიკური ნიშნით საკუთარი ნების გარეშეა გამოდევნილი.

საყურადღებოა ისიც, რომ ამ შემთხვევაში რუსეთი აშკარად მოქმედებს ტერიტორიული მთლიანობის პრინციპის წინააღმდეგ, რომელსაც ცოტა ხნის წინ სასტიკი, არსებითად, ბარბაროსული მეთოდებით იცავდა საკუთარ ტერიტორიაზე და რომლისაგან არანაირ გამონაკლისზე არ თანხმდებოდა გაეროში. შესაბამისად, არცერთ თანამედროვე ევროპულ ქვეყანას არ მიუყვანია ისეთ ცინიზმამდე ორმაგი სტანდარტის ფენომენი, როგორც რუსეთმა მიიყვანა საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის ხელყოფით. თუმცა არის კი ევროპის საბჭოს წევრი ეს ქვეყანა ევროპული სახელმწიფო პოლიტიკური კულტურის თვალსაზრისით?

სწორედ ამ კითხვის რიტორიკულობაში საერთაშორისო თანამეგობრობის დარწმუნებაა აგვისტოს ომის მთავარი პოლიტიკური შედეგი. მას აქვს და კიდევ დიდხანს ექნება მტკივნეული დიპლომატიური, ეკონომიკური და სამართლებრივი იმპლიკაციები რუსეთისათვის. თუ გავიხსენებთ, რომ ომი პოლიტიკის გაგრძელებაა, ოღონდ სხვა საშუალებებით, რუსეთი ვერანაირი ლოგიკით ვერ ჩაითვლება ამ ომში გამარჯვებულ მხარედ. საბოლოო ჯამში აგვისტოს ომმა ქართულ აფხაზური და ქართულ ოსური კონფლიქტებისათვის ზუსტი დიაგნოზის დასმის საშუალება შექმნა. საერთაშორისო თანამეგობრობის წუხილმა ამ კონფლიქტების ადგილობრივ, ეთნიკურ, ასპექტებზე უკან გადაიწია და რუსეთი წარმოჩნდა მრავალწლიანი კონფლიქტების მთავარ მიზეზად. ესაა რუსული მარცხის, შესაბამისად კი საქართველოს გამარჯვების პოლიტიკურ სამართლებრივი საფუძველი. რუსეთს მხოლოდ შიშველი ძალა შერჩა ხელთ ამ სიმართლის წინააღმდეგ. შიშველი ძალა კი მეტად ხანმოკლე და სარისკო იარაღია, განსაკუთრებით ისტორიის ბორბლის უკან მობრუნების მცდელობისას.

რუსეთი იყო ძლიერი იმპერია, მაგრამ მან პირველი მსოფლიო ომით და ღრმა სოციალური წყლულებით გამოცდას ვერ გაუძლო და დაინგრა. მისი ხელახალი აღორძინება ბოლშევიზმმა შეძლო, თუმცა მხოლოდ სამოცდაათიოდე წლით. წარუმატებლობის მეორე მიზეზი კი ისაა, რომ გლობალიზაციის პირობებში მსოფლიო იმპერიაზე ზრუნვა ტოტალიტარული იდეოლოგიის, შესაბამისი პოლიტეკონომიისა და მე-19 საუკუნის მეთოდების გამოყენებით მეტად ძვირი სიამოვნებაა. ახლა რუსეთს აღარც იდეოლოგია აქვს და აღარც იმპერიული ამბიციის ხანგრძლივად დამაფინანსებელი პოლიტეკონომია. იგი დასავლურ ლიბერალურ დემოკრატიაზე მიმზიდველს ვერავის ვერაფერს სთავაზობს. ამიტომ იმპერიის მესამედ აღორძინების მცდელობა პოსტმოდერნული პაროდიის სახეს იღებს, სადაც ნამგალი და ურო რომანოვთა სიმბოლიკასთან თანაარსებობს და რასაც „სუვერენულ დემოკრატიას“ ეძახიან.

რა თქმა უნდა, წარსულის იმპერიათა ამ სუროგატს ჯერ კიდევ მრავალი ტკივილის მიყენება შეუძლია საკუთარი ხალხებისა და მეზობლებისათვის. მაგრამ მას არ შესწევს ხელახალი და ხანგრძლივი გაფართოების უნარი. 2008 წლის აგვისტომ წერტილი დაუსვა იმ ეჭვნარევ მოლოდინს, რომ ახალ რუსეთს საბოლოო ჯამში საერთაშორისო სამართლის გაგება და მიღება შეუძლია. ეს იმედი ლოგიკითა და პრაგმატიზმით იყო ნაკარნახევი, რადგან ყველა საღად მოაზროვნე ადამიანს ესმოდა, რომ რუსეთის ეროვნული ინტერესი საერთაშორისო ორგანიზაციებთან, ევროკავშირთან და შეერთებულ შტატებთან თანამშრომლობას უკავშირდებოდა. მაგრამ პუტინის დროს დიპლომატიის პრინციპები და ჩვეულებრივი საღი აზრი უსაფუძვლო იმპერიულმა ამბიციამ ჩაანაცვლა, რომელსაც ზურგს უმაგრებდა კრიმინალური და ჩეკისტური მენტალიტეტების ნაზავი.

საღი აზრის კარნახით, საქართველოს ეროვნული და სამხედრო უსაფრთხოების სტრატეგიულ დისკურსში რუსეთიდან ფართომასშტაბიანი შემოსევის ალბათობა დაბალი იყო. ამის მიზეზია არა რუსული ელიტის ცივილიზებულობის მაღალი რწმენა, არამედ ის საყოველთაო ჭეშმარიტება, რომ შიშველი ძალის გამოყენება 21-ე საუკუნეში, როდესაც მთავარ ღირებულებებად კანონის უზენაესობა, ადამიანის უფლებები, საზღვრების ღიაობა, ნდობა და თანამშრომლობა ითვლება, დინების აღმა ცურვაა. მაგრამ ვერც კონდოლიზა რაისმა, ვერც ევროპის ლიდერებმა და ვერც საქართველოს ხელისუფლებამ ვერ გაითვალისწინა, რომ პუტინსა და მის მრჩევლებს ან არ ესმოდათ განსხვავება საერთაშორისო ჰუმანიტარულ ინტერვენციებსა და ცალმხრივ აგრესიას შორის, ან მზად იყვნენ საკუთარი ქვეყნის მომავალი ბოლომდე შეეგდოთ ბედის სასწორზე.

ლოგიკურ მოლოდინს კი წარმოადგენდა დაბალი ინტენსივობის შეიარაღებული მოქმედება, დივერსიები, არაპირდაპირი აგრესია „მოხალისეთა“ და სეპარატიზმის სამსახურში ჩამდგარ რუს ოფიცერთა მხრიდან. მაგრამ, პირველად თანამედროვე ისტორიაში, ამგვარ ქმედებებთან გასამკლავებლად საქართველოს თავდაცვის სისტემა მზად იყო. ამიტომაც აამოქმედა რუსეთმა მოულოდნელი და ბოლო „კოზირი“ - ფართომასშტაბიანი, სამგანზომილებიანი (სახმელეთო, საჰაერო და საზღვაო) სამხედრო ინტერვენცია. შექმნილ ვითარებაში საქართველო ან ტოტალურ ომში უნდა ჩაბმულიყო და თემურ ლენგის შემოსევათა მსგავსი შედეგისათვის მომზადებულიყო, ან ყველაფერი გაეკეთებინა საიმისოდ, რომ გაეძლო „სი ენ ენის ეფექტის“, ანუ მსოფლიო საზოგადოებრივი აზრის, ამოქმედებამდე. ეს პოლიტიკური, არსებითად, სტრატეგიული, ამოცანა განხორციელებულ იქნა და რუსთა ოცნება - „ნა ტბილისი“ - ოცნებად დარჩა.

ჩვენმა სახელმწიფომ ომის შედეგად უზარმაზარი მატერიალური და ჰუმანიტარული ზარალი განიცადა, მაგრამ გადარჩა დამოუკიდებლობა და დემოკრატიულ დასავლეთთან ინტეგრაციის კურსი. რუსული იმპერიალიზმის არარაციონალურობისა და, შესაბამისად, წარმავალობის ფონზე საქართველოს დამოუკიდებლობა და პროდასავლურობა ტერიტორიული მთლიანობის პრობლემის გადაწყვეტის ნიადაგია. რა თქმა უნდა, ეს არ იქნება სწრაფი პროცესი. მსოფლიოს არ სურს მოვლენების სარისკო დაჩქარება, რადგან საქმე არარაციონალურ და ბირთვულ სახელმწიფოსთან აქვს. მაგრამ იმავე მსოფლიომ ცივი ომის შემდგომ პრაქტიკულად პირველად დაარქვა მოვლენებს თავისი სახელი: როგორც ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის საზოგადოებრივმა ლიდერებმა ღია წერილში პრეზიდენტ ობამას მიმართ, ისე ვიცე პრეზიდენტმა ბაიდენმა რუსეთის ქცევა ზემოთ ნახსენებ მე-19 საუკუნის იმპერიალიზმს შეადარეს. დემოკრატიული დასავლეთის პოლიტიკური კულტურა კი სიტყვასა და საქმეს შორის მხოლოდ მცირე, ტაქტიკურ განსხვავებებს უშვებს. რუსული იმპერიალიზმის კიდევ ერთხელ დასამარების წამმზომი ჩაირთო. რუსეთის ალტერნატიული ენერგოდერეფნების მშენებლობაზე ზრუნვა ამის ერთ ერთი გამოვლინებაა. ეს პირველ ყოვლისა რუსეთის უშუალო მეზობლების, მათ შორის ჩვენი, გამარჯვებაა, რადგან ირაციონალური იმპერიალიზმის დასასრულის დასაწყისი ყველაზე მეტად ჩვენ გვჭირდება.

გაეროს უშიშროების საბჭოს ბოლო სხდომაზე რუსეთის მიერ ვეტოს გამოყენება არის უზარმაზარი დიპლომატიური და პოლიტიკური საფასური, რომელიც ამ ქვეყანამ კიდევ ერთხელ გაიღო აგვისტოს აგრესიის გამო. უშიშროების საბჭოს მუდმივი წევრები ვეტოს იყენებდნენ და კიდევაც გამოიყენებენ, სანამ ეს ინსტიტუტი იარსებებს. რუსეთმა თავის დროზე სერბიის წინააღმდეგ ინტერვენცია დაბლოკა გაეროში - ანუ საომარი მოქმედებების მალეგიტიმიზირებელ გლობალურ ორგანოში. მაგრამ ეს ქმედება ადვილი ასახსნელი იყო და იმდროინდელი ვეტო რუსეთის მორალური, ე.ი. პოლიტიკური, იზოლაციისკენ მიმავალ ნაბიჯად არ გადაქცეულა. 2009 წლის ივნისში სულ სხვა რამ მოხდა - რუსეთმა დაბლოკა გაეროს სამშვიდობო სადამკვირვებლო მისია მის მიერ ოკუპირებული სხვა ქვეყნის, გაეროსავე წევრის, ტერიტორიებზე. ეს საერთაშორისო სამართლის იგნორირებაა, ფიგურალურად რომ ვთქვათ, დიპლომატიური ჭადრაკის დაფის „აყირავებაა“. ასეთ დროს, ისევე, როგორც ადამიანურ ურთიერთობებში, ან ცივილიზებულობამ უნდა დაიხიოს უკან, ან წესების დამრღვევმა. დარწმუნებული ვარ, რომ პირველ ვარიანტს არავინ დაუშვებს, რადგან იგი მსოფლიო წესრიგისთვისაა სახიფათო და არა მხოლოდ საქართველოსათვის. მსოფლიო წესრიგის რუსული იდეით ჩანაცვლების სერიოზულ მცდელობათა დრო კი წავიდა.

2008 წლის აგვისტოსა და შემდგომ განვითარებულ მოვლენებში ჩვენ, პატარა ქვეყნის მოქალაქენი, პოლიტიკურად სწორ ადგილსა და დროში აღმოვჩნდით. ეს შეიძლება ცინიკურად ჟღერს, მაგრამ პოლიტიკა სენტიმენტალიზმს ვერ გუობს. რუსეთი კი დროსა და სივრცეში დაიკარგა და ამის კომპენსირება ახალგორით კი არა, გაგრითა და ბიჭვინთითაც შეუძლებელია. ახლა ყოველივე თანამედროვე პოლიტიკური დროის საკითხია. ჩვენ გვყავს ძლიერი მოკავშირეები ლიბერალურ დემოკრატიული ქვეყნების, საერთაშორისო ორგანიზაციების სახით. ჩვენი არგუმენტები საერთაშორისო სამართალს ეყრდნობა და, ამდენად, საერთაშორისო პოლიტიკური და სამართლებრივი მიზანშეწონილობა ჩვენ გვიმაგრებს ზურგს. ამიტომ უნდა გავთავისუფლდეთ თავზე ნაცრის დაყრისა თუ ურთიერთბრალდებების სინდრომისაგან, ისტორიის კიდობანში (არ მინდა ვიხმარო გაცვეთილი სიტყვა „სანაგვე“) მივუჩინოთ ადგილი კრემლისადმი ფეოდალური ვასალიტეტის გამოვლინებებს და შევუდგეთ იმ ამოცანათა შესრულებას, რომლებიც პროცესს დააჩქარებს. ესაა ინტენსიური დიპლომატია და ქვეყნის შიდაინსტიტუციური რეფორმების გაგრძელება.

მე შორს ვარ იმ აზრისაგან, რომ ჯერ მსოფლიოში ერთ ერთი საუკეთესო და სტაბილური დემოკრატია უნდა გავხდეთ და აფხაზურ ოსური საზოგადოებები ხელიხელჩაკიდებულნი გამოეშურებიან საქართველოს მოქალაქის პასპორტთა მისაღებად. დემოკრატიის განმტკიცება, არსებითად, მუდმივი პროცესია, მით უმეტეს ძალიან არადემოკრატიული ახლო წარსულის მქონე ქვეყნებში. მაგრამ რამდენადაც პრაგმატიზმს ხანგრძლივი ალტერნატივა არ აქვს, ადრე თუ გვიან სეპარატისტულად განწყობილნიც გააცნობიერებენ, რომ რუსულ ოკუპაციას საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის პროცესში სრულფასოვანი მონაწილეობა სჯობია - მით უფრო, თუ ეს პროცესი საერთაშორისო თანამეგობრობის მონაწილეობითა და ყველა მონაწილის უფლებათა დაცვის გარანტირებით წარიმართება.

მაგრამ რატომ არ მოხდა ეს ომამდე? ისმის ხოლმე კითხვა სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენელთაგან, რასაც ოპოზიციის ნაწილიც აყოლებს ხმას. რატომ არ შეიძლებოდა სეპარატისტთა გულის ადრევე მოგება? ეგებ არსებობდა ალტერნატივა, რომელიც აგვისტოს აგრესიას აგვაცილებდა? ლეგიტიმური კითხვებია, რადგან ნებისმიერი ომი ტრაგედიაა. ტერიტორიების ოკუპირება, თუნდაც დროებითი, არის ანტისახელმწიფოებრივი რეალობა. მიუხედავად იმისა, რომ ომიც და ოკუპაციაც რუსული აგრესიის გამოვლინება და შედეგია, კითხვები იმის თაობაზე, იქნებ არსებობდა ყოველივე ამის თავიდან არიდების გზა, გარდაუვალია. მაგრამ ამაზე მსჯელობას არავინ გაურბის და, ვფიქრობ, პასუხებიც უკვე გაეცა შინაურ თუ გარეშე სკეპტიკოსებსა და კრიტიკოსებს. რა თქმა უნდა, ისტორიკოსები აუცილებლად შეიტანენ დამატებით შტრიხებს ომისწინა პერიოდისა და უშუალოდ 7-12 აგვისტოს პერიპეტიებში. საინტერესო იქნება ევროკავშირის ეგიდით შექმნილი ტალიავინის კომისიის დასკვნაც. თუმცა პრინციპებისა და პოლიტიკური შეფასების დონეზე, შეიძლება ითქვას, რომ რუსული აგრესია გარდაუვალი იყო, თუ საქართველოს ხელისუფლება უარს არ იტყოდა დამოუკიდებელ საშინაო და საგარეო პოლიტიკურ კურსზე - თუ ფაქტობრივად მაინც არ უარყოფდა საკუთარ სუვერენიტეტს.

არ შევუდგები იმის განხილვას, თუ რამდენად დაუშვებელია სუვერენული ერის მიერ სუვერენიტეტზე ხელის აღება. ვთვლი, რომ ამ ჟურნალის მკითხველთა ძირითად ნაწილს ეს ისედაც ესმის - ეროვნული თუ ზოგადჰუმანური იდეალებიდან გამომდინარე. რა თქმა უნდა, ყველგან არიან ადამიანები, ვისთვისაც პოლიტიკა, ეროვნული იქნება თუ იმპერიალისტური, არანაირ ღირებულებას არ წარმოადგენს და არც საკუთარი პასპორტის ფერი ადარდებთ. მაგრამ ეს სტატია მათთვის არ იწერება. მე იმათ ვპასუხობ, ვისთვისაც საქართველოს მოქალაქეობა მხოლოდ სუფრის ფოლკლორისა თუ სხვა რიტუალების მიმართ ერთგულებამდე არ დაიყვანება. პასუხი კი შემდეგია:

თუ ჩვენ შეიარაღებული ძალით არ აღვუდგებოდით წინ აგრესიას, რუსეთი საერთაშორისო თანამეგობრობის თვალში შეინარჩუნებდა სამშვიდობო მანდატს, მედიატორის მანტიას და კვლავაც გამოიყენებდა მას სეპარატიზმის გასაძლიერებლად საქართველოს ხელისუფლების ქმედობაუნარიანობის დასუსტების ხარჯზე. საერთაშორისო თანამეგობრობას არ ექნებოდა არგუმენტი და, იქნებ, ნებაც, რომ ვითარება შეეცვალა. წლების მანძილზე, 2004 წლამდე, ხომ ზუსტად ასე ვცხოვრობდით. არათუ კონფლიქტის ზონები, არამედ მთელი საქართველო იყო მაშინ ქცეული ნაცრისფერ ზონად თუ არშემდგარ სახელმწიფოდ. რუსეთს 2004 წლის წინა პერიოდის დაბრუნება სურდა და ამას მიაღწევდა კიდეც, რომ არა ჩვენი თავგანწირული, სამხედრო თვალსაზრისით არცთუ მომზადებული, მაგრამ პოლიტიკურად ერთადერთი სწორი ნაბიჯი შეიარაღებული წინააღმდეგობის გაწევისა. ამ წინააღმდეგობის შედეგი აშკარაა და ამის თაობაზე უკვე ვთქვი - მსოფლიომ რუსეთი გაამტყუნა და საქართველოს თანადგომისათვის დაირაზმა.

რომ არ გვებრძოლა 7 აგვისტოს, ქართული სოფლები მაინც დაიცლებოდა, მაგრამ არა აშკარა რუსული აგრესიის, არამედ სეპარატისტებად და მოხალისეებად შენიღბული ძალების მოქმედების შედეგად, რაც დიდი ხნით ადრე იყო დაწყებული. ქვეყნის შიგნით საქართველოს ხელისუფლებას დაბრალდებოდა უმოქმედობა და უუნარობა, რაც სამართლიანი ბრალდება იქნებოდა. საერთაშორისო დონეზე აზრთა სხვაობა წარმოიშობოდა და, დიდი ალბათობით, მსოფლიო შეჯერდებოდა იმის თაობაზე, რომ ეს ისევ ქართულ-ოსური ეთნოკონფლიქტი იყო, რომლის მოგვარების ნება და უნარი მხარეებს არ გააჩნდათ. რუსეთი კვლავ დარჩებოდა მდგომარეობის ბატონ პატრონად. რაც მთავარია, თბილისში რუსეთისათვის უმტკივნეულოდ შეიქმნებოდა ხელისუფლების ცვლისთვის საჭირო ნიადაგი. ჩვენ აღმოვჩნდებოდით ქაოსის ან იმდაგვარი ხელისუფლების მოსვლის საფრთხის წინაშე, რომელიც იოლად დაუთმობდა რუსეთის კანდიდატურებს რამდენიმე საკვანძო სამთავრობო პოსტს. ეს კი უცილობლად დაგვაბრუნებდა შევარდნაძის ეპოქაში, რადგან გარდა საყოველთაო კორუფციისა და თავდაცვა უშიშროების სფეროში საკუთარი მომხრეების დანიშვნისა, რუსეთს სხვა არაფრის შემოთავაზება არ შეუძლია.

შეიძლება საქმე აქამდე არ მისულიყო, თუ ჯერ 2004 წელს არ დავხურავდით ერგნეთის ბაზრობის სახელით ცნობილ კონტრაბანდულ არხს; არ მოვითხოვდით სამშვიდობო ფორმატის იმდაგვარ ცვლილებას, რომ მოლაპარაკებებში პროქართულად განწყობილი ოსებიც ჩართულიყვნენ და ევროკავშირისა და შეერთებული შტატების წარმომადგენლებიც გადაწყვეტილებათა მიღების სრულფასოვანი მონაწილენი გამხდარიყვნენ; არ შევქმნიდით სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის დროებით ადმინისტრაციას და ამით არ მოვიგებდით ძალიან ბევრი ოსი ეროვნების მოქალაქის გულს. მაგრამ ეს იგივე იქნებოდა, რომ არც რუსეთისათვის სასურველი თანამდებობის პირთა მოხსნა ჩანაცვლებაზე გვეფიქრა და ყველაფერი ისე დაგვეტოვებინა, როგორც ვარდების რევოლუციამდე იყო. ეს იქნებოდა საკუთარ სუვერენიტეტზე უარის თქმა, ოღონდ არა 2008 წელს - ფართომასშტაბიანი აგრესიის მყისიერი საფრთხის წინაშე, არამედ გაცილებით ადრე. რა თქმა უნდა, რუსეთს ისიც გაახარებდა, თუ კოდორის ხეობა პრორუსულად განწყობილ ნახევრადკრიმინალურ ანკლავად გადაიქცეოდა, რისი ნიშნებიც 2006 წელს მკაფიოდ გამოიკვეთა. მაგრამ რა ერქმეოდა თანამედროვე ქართული სახელმწიფოს მხრიდან ამის დაშვებას?

მოკლედ, რუსული აგრესიულობის თავიდან აცილება მანამ, სანამ რუსეთში რევიზიონიზმი და იმპერიალიზმია დომინანტური იდეა, შესაძლებელი მხოლოდ „ჩაყოლით“, რუსულ ცხოვრებაში დაბრუნებით იქნებოდა. თუ ამგვარი არჩევანი არ მივიღეთ, ეს ყველა იმათი „ბრალია“, ვისაც საქართველოსათვის დემოკრატია და კანონის უზენაესობა, ევროპაში დაბრუნება და სრულფასოვანი სუვერენიტეტი უნდა. მთავრობა 2003 წლის ნოემბრიდან ამ იდეოლოგიის გამტარებელია. ამ იდეოლოგიის შენარჩუნებით რუსულ საფრთხეს ადრე თუ გვიან გავანეიტრალებთ. თუ არა და საქართველოს ისტორია ბოლო ორასი წლის ქარგას დაუბრუნდება. 2008 წლის ომმა ეს ყოველივე განსაკუთრებით ნათელი გახადა - არავის ეპარება ეჭვი, რომ რუსეთმა საქართველო დემოკრატიის ხარვეზების ან ოსებთან და აფხაზებთან პირდაპირი დიალოგის ნაკლოვანებების გამო კი არ დასაჯა, არამედ სწორედ ამ გზებზე სერიოზული პროგრესის პერსპექტივისა და რუსეთისაგან უკანმოუხედავად დაცილების რეალურობის გამო. მაგრამ ამ სასჯელმა შეძრა მთელი ცივილიზებული მსოფლიო, რომელიც რუსეთს ახლა მხოლოდ აღშფოთების, გაღიზიანებისა და ეჭვის ემოციურ დიაპაზონში აღიქვამს. შესაბამისად, ჩვენ გვაქვს მომგებიანი პოზიცია სტრატეგიულ პარტიაში, თუმცა კი ტაქტიკურად „ბრძოლის ველის“ ნაწილი რუსეთს დარჩა. მაგრამ ტაქტიკური წარმატება რომ დროებითია სტრატეგიულ დონეზე მარცხის შემთხვევაში, ეს რუსებს საკუთარი ისტორიიდან უნდა ახსოვდეთ. თუ ბერლინის კედლის გახსენება არ სურთ, კი, ბატონო, ბოროდინო გაიხსენონ.

ივლიანე ხაინდრავა

გასული წლის აგვისტოს რუსეთ-საქართველოს ომის მიმართ საერთაშორისო პოლიტიკაში საკმაოდ ადეკვატური მიდგომა ჩამოყალიბდა: საქართველოს უპასუხისმგებლო ქმედებებს მოჰყვა რუსეთის არაპროპორციული პასუხი (პრაქტიკულად სიტყვასიტყვით ასე შეაფასა მომხდარი, მაგალითად, ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა მილიბენდმა¹). ცალკეულ პოლიტიკოსთა თუ ანალიტიკოსთა შეფასებებში განსაზღვრებები „უპასუხისმგებლო“ და „არაპროპორციული“ ერთ-ერთ ან ორივე შემთხვევაში შეიძლება მეტი ან ნაკლები სიმკვეთრის ეპითეტებით იცვლებოდეს, მაგრამ პასუხისმგებლობის ორივე მხარისთვის დაკისრება როგორც ომის გაჩაღებაზე, ისე, შესაბამისად, მის შედეგებზე (თუნდაც სხვადასხვა დოზით) საყოველთაო ხასიათს ატარებს. ამ ფორმულას მე კიდევ ერთ მნიშვნელოვან გარემოებას დავამატებდი: ორივე მხარე უკანასკნელი წლების მანძილზე ამზადებდა ომს, ემზადებოდა ომისთვის და, საბოლოოდ, „გამოაცხო“ კიდეც ეს ომი. ეს გარემოება ავტორიტარული ან ნახევრადავტორიტარული ტიპის რეჟიმების დამახასიათებელი თვისებაა და ხარისხობრივად ზრდის შეიარაღებული კონფლიქტის ალბათობას, მით უფრო მაშინ, როცა კონფლიქტის ორივე მხარე სწორედ ასეთი ტიპის რეჟიმებითაა წარმოდგენილი. იმავდროულად, რუსეთის არმიის შეჭრა მეზობელი ქვეყნის ტერიტორიაზე უფრო შორსმიმავალი რისკების მატარებელია საერთაშორისო უსაფრთხოების ისედაც მოყანყალებული სისტემისთვის, ვიდრე საქართველოს ხელისუფლების საჯარისო ოპერაცია სეპარატისტულ რეგიონში, ოღონდაც - საკუთარი, საერთაშორისოდ აღიარებული ტერიტორიული საზღვრების ფარგლებში. ამდენად, ზოგადად დაუშვებელი ძალმომრეობის მასშტაბებიც სხვადასხვაა, თუმცა არც ერთ მათგანს გამართლება არ აქვს².

ამ წერილის მიზანი, თუმცაღა, არ გახლავთ იმის გარკვევა, თუ ვის მიუძღვის მეტი ბრალი ომის გაჩაღებაში, რა თანამიმდევრობით განვითარდა ესკალაცია, პირველმა ვინ წამოიწყო ფართომასშტაბიანი სამხედრო ოპერაცია და სხვა ამდაგვარი. ევროკავშირმა ამ მიზნით სპეციალური კომისია შექმნა (ე.წ. „ტალიავინის კომისია“), რომლის მოხსენება, მართალია, იგვიანებს, მაგრამ კომისიის დასკვნა, ასე ჩანს, საბოლოო ვერდიქტად აღიქმება საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ (უშუალო პასუხისმგებლები, ცხადია, შეეცდებიან, რომ ეჭვის ქვეშ დააყენონ კომისიის დასკვნა ან მისი ცალკეული დებულებები და სააკაშვილი თავის ამალასთან ერთად უკვე ამზადებს საამისო ნიადაგს). რუსეთისა და საქართველოს ხელისუფლებებისათვის სათანადო წილი პასუხისმგებლობის დაკისრების გარდა კომისიის ყურადღების მიღმა, იმედია, არც ოს ბოევიკთა და სხვადასხვა ჯურის მარადიორების დანაშაულიც დარჩება, რომლებმაც, რუსულ ხიშტებს ამოფარებულებმა, დახოცეს მშვიდობიანი ქართველი მოსახლეობა, გადაწვეს მათი სახლები და მთელი სოფლები, გააუბედურეს ათასობით ოჯახი.

ქვემოთ მე ყურადღებას გავამახვილებ აგვისტოს ომის ზოგ მნიშვნელოვან პოლიტიკურ შედეგზე და შევთავაზებ მკითხველს იმ ვითარების ჩვენეულ ხედვას, რომელშიც აღმოჩნდა საქართველო. დავიწყებ საკუთრივ სამხრეთ ოსეთითა და აფხაზეთით.

არ მივიჩნევ სამართლიანად ბრალდებას, თითქოს პირადად სააკაშვილმა დაკარგა აფხაზეთი და სამხრეთ ოსეთი. ქართველებისგან გაუცხოების, განკერძოების პროცესი ამ ავტონომიებში სხვადასხვა მასშტაბითა და სიღრმით სხვადსხვა დროს დაიწყო და სხვადასხვანაირად მიმდინარეობდა. ნებისმიერ შემთხვევაში, იგი არ დაწყებულა პოლიტიკურ ასპარეზზე სააკაშვილის გამოჩენის დღიდან: პრობლემებმა ქართულ-აფხაზურ ურთიერთობებში სადღაც საუკუნენახევრის წინ იჩინეს თავი (ჯერ კიდევ მეფის რუსეთის დროს) და არც ერთი შემდგომი მთავრობის პერიოდში (მენშევიკური, კომუნისტური, გამსახურდიასი თუ შევარდნაძისა) არამც თუ არ აღმოფხვრილან, არამედ მძიმდებოდნენ კიდეც. ქართულ-ოსურ ურთიერთობებში ვითარება განსხვავებულია, თუმცა არც აქ მდგარა რომელიმე ქართული ხელისუფლება მოწოდების სიმაღლეზე (გამსახურდიამ ოსების დევნა წამოიწყო, შევარდნაძემ კი ხელიდან გაუშვა კონფლიქტის პოლიტიკურად მოგვარების შანსი 1997-98 წლებში). სააკაშვილი, ამ თვალსაზრისით, გასაკრიტიკებელია 2004 წლის ზაფხულის საბედისწერო ავანტიურისათვის ცხინვალის რეგიონში, რომელმაც წარსულში გადაისროლა ქართულ-ოსური ურთიერთობები, დააფრთხო აფხაზები და დააფიქრა რუსები, ხოლო კოდორის ოპერაციამ 2006-ში დაფრთხობა-დაფიქრების რეჟიმიდან ომისათვის მზადების რეჟიმში გადაიყვანა ორივე (ან სამივე). საყვედურს იმსახურებს საქართველოს ხელისუფლების მიერ ზოგი ობიექტური ხასიათის შესაძლებლობის გამოუყენებლობაც, უპირველესად - პრობლემების არსის წვდომის უუნარობისა თუ შესაბამისი სურვილის არქონის, სულსწრაფობისა და ფუქსავატობის გამო. „სანაკოევის პროექტის“ კრახმა დაადასტურა, რომ მიზანმიმართული, მაგრამ დროში გაწელილი, რუტინული საქმიანობისათვის ჩვენი ინფანტილური ხელისუფლება ვერა და ვერ მომწიფდა. აქედან გამომდინარეობს ცდუნება კვანძის ხელის ერთი მოსმით (ბლიცკრიგით) გახსნისა, რომელმაც ესოდენ სავალალო შედეგები გამოიღო. ამდენად, სწორედ სააკაშვილს უნდა მოვთხოვოთ პასუხი აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის საქართველოსგან შემდგომი მოწყვეტის ერთგვარი ლეგიტიმაციის, თბილისის იურისდიქციის ქვეშ მყოფი კოდორის ხეობის, ახალგორის რაიონისა და ცხინვალის რეგიონის ქართული სოფლების დაკარგვის გამო. ომის შედეგები და აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის რუსეთის მიერ თუნდაც ცალმხრივად აღიარება დიახაც ქმნის ახალ რეალობას და წარმოუდგენლად ართულებს ამ წარმონაქმნების საქართველოში რეინტეგრაციის ისედაც ურთულეს ამოცანას.

მნიშვნელოვნად გაუარესდა გალის რაიონის ქართული მოსახლეობის მდგომარეობა და პერსპექტივები. მას შემდეგ, რაც რუსეთმა ჩამოართვა აფხაზებს ენგურზე გამავალი გამყოფი ზოლის კონტროლი, მთლიანად რუსი მესაზღვრეების (ანუ - რუსული პოლიტიკის) ნება-სურვილზე იქნება დამოკიდებული გალის რაიონსა და დანარჩენ საქართველოს შორის კომუნიკაციის სასიცოცხლო მნიშვნელობის საკითხი ყველა გამომდინარე უარყოფითი შედეგით. სააკაშვილის ხელისუფლება არამც თუ არ ზრუნავს ახალგორის რაიონში ქართული მოსახლეობის შესანარჩუნებლად, არამედ არსებითად ამის საწინააღმდეგო პოლიტიკას აწარმოებს, რაც ქართული მოსახლეობისგან სამხრეთ ოსეთის საბოლოოდ დაცლასა და შესაბამისი კავშირების გაწყვეტას უწყობს ხელს ასევე უაღრესად სახიფათო შედეგით.

ხაზი გადაესვა 1999 წლის სტამბოლის ხელშეკრულებით მიღწეულ სტრატეგიული ხასიათის წარმატებას, რომლის საფუძველზე მოხერხდა საქართველოს ტერიტორიიდან სამი რუსული სამხედრო ბაზის გაყვანა გუდაუთის ბაზის გარდა). დღეს აფხაზეთში რუსეთის სახმელეთო ბაზის გარდა, ფაქტობრივად უკვე ფუნქციონირებს სამხედრო-საჰაერო ბაზა ბომბორაში და მიმდინარეობს ოჩამჩირის პორტის რეკონსტრუქცია სამხედრო-საზღვაო ფლოტისთვის (სევასტოპოლის ბაზის იჯარის თაობაზე რუსეთსა და უკრაინას შორის ხელშეკრულების ვადის 2017 წელს ამოწურვის გათვალისწინებით ოჩამჩირის ბაზა რუსეთისთვის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს). ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე ასევე დაიდო ბინა რუსეთის სახმელეთო ჯარების ბაზამ, რუსი მესაზღვრეები აკონტროლებენ დანარჩენ საქართველოსთან გამყოფ ხაზებს, შენდება აეროპორტი, რომელიც საერთაშორისო ტურისტული ავიარეისებისთვის როდი იქნება განკუთვნილი.

აქ აუცილებლად წამომაძახებენ: რუსეთის განუხრელად მზარდი ექსპანსია აფხაზეთსა თუ სამხრეთ ოსეთში, რომელიც მოიცავს სამხედროებს, მესაზღვრეებსა და მათი ოჯახების წევრებს, რუსულ კაპიტალს, რუსულ საინფორმაციო და საკომუნიკაციო ველს, რუსულ სამართლებრივ სივრცეს, რუსეთიდან მოდინებულ შრომით რესურსებს და ა.შ. არც თუ შორეულ მომავალში აფხაზეთისა და აფხაზობის, სამხრეთ ოსეთისა და აქაური ოსობის რუსეთისა და რუსების მიერ „ჩაყლაპვას“ და მალევე „მონელებას“, ანუ - მათ სრულ ასიმილაციას მოიტანს შედეგად (გავიხსენოთ აფხაზების უშუალო მეზობლებისა და უახლოესი ნათესავების - შაფსუგებისა და უბიხების - ბედი). ამგვარი სცენარი ჩვენც არამც თუ შესაძლებლად, არამედ სავსებით რეალისტურად გვეჩვენება. სხვათა შორის, ამ პერსპექტივაზე, უფრო სწორად - გამანადგურებელ საფრთხეზე - ზოგი უკვე ფიქრობს და მოგუდულად საუბრობს კიდეც აფხაზეთში მაინც. მაგრამ მერე ჩვენ (საქართველოს) რა ხეირი? ნუთუ ვინმეს ჰგონია, რომ რუსები თავის განზრახვაზე რატომღაც ხელს აიღებენ, ან „ჩაყლაპავენ და მოინელებენ“ აფხაზეთს და შემდეგ ლანგრით მოგვართმევენ? სხვათა პრობლემებზე ნიშნის მოგებით საუბარი მსგავს ვითარებაში უფრო საკუთარი უძლურებითა და უგუნურებით გამოწვეულ გულის მოფხანას ჰგავს, ვიდრე სერიოზულ პოლიტიკას. და იმითიც ნურავინ ინუგეშებს თავს, თითქოს რუსების ძალმომრეობით გაოგნებული აფხაზები აქეთ შემოგვევედრებიან: „არიქა, ქართველებო, გვიშველეთ!“. ჯერ ერთი, მოკლე ხანში ნამდვილად არ შემოგვევედრებიან; მეორეც - რომც შეგვევედრონ, აბა, აქეთ აწი ვინ გამოუშვებს?

აგვისტოს ომის შედეგად აფხაზეთისა და ცხინვალის მიმართულებით იმგვარი მდგომარეობა შეიქმნა, რომ დასავლეთში ზოგი ღიად აცხადებს: საქართველომ სამუდამოდ დაკარგა ეს ტერიტორიებიო. ჩვენ ამგვარ პესიმიზმს ვერ გავიზიარებთ, როგორც არ ვიზიარებთ სააკაშვილისეულ მიდგომას, რომლის თანახმადაც მთლიანობის აღდგენა მოუტანს ჩვენს ქვეყანას თავისუფლებას, ეკონომიკურ კეთილდღეობასა და ძლიერებას³. სწორედაც რომ პირიქით (და პრაქტიკა ამას ადასტურებს): შემდგარი საქართველო - თავისუფალი, ეკონომიკურად ფეხზე მყარად მდგომი, დემოკრატიული, პლურალისტული, სხვებისთვის სანდო და პროგნოზირებადი პარტნიორი - გააჩენს პერსპექტივებს აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის რეინტეგრაციის თვალსაზრისით. შემთხვევითი არ უნდა იყოს, რომ იგივე აზრი გამოთქვა აშშ-ის ვიცე-პრეზიდენტმა ჯო ბაიდენმა საქართველოს პარლამენტში 23 ივლისს გამოსვლისას და ხაზი გაუსვა კონფლიქტების მოგვარების მშვიდობიანი გზის უალტერნატივობას⁴.

მაგრამ მხოლოდ აფხაზეთითა და სამხრეთ ოსეთით როდი ამოიწურება პრობლემათა სიმრავლე, თავს რომ დაგვატყდა ჩვენი ხელისუფლების უმწიფრობის გამო, რის აპოთეოზადაც 2008 წლის აგვისტო მოგვევლინა. გაურკვეველი (ხანგრძლივი) ვადით გადაიდო ნატოში საქართველოს შესვლის საკითხი, რასაც თავად ხელისუფლებაც აღიარებს. დასავლეთს (დასავლეთ ევროპას - განსაკუთრებით) აშფოთებს ალიანსში ისეთი ქვეყნის გაწევრიანების პერსპექტივა, რომლის არა მხოლოდ საგარეო, არამედ საშინაო(!) პოლიტიკის ქვაკუთხედია ზღვარგადასული ანტირუსული დატვირთვა (ცხადია, ვგულისხმობ რუსეთის და არა რუსების მიმართ დამოკიდებულებას) და უგო ჩავესისა თუ ძმებ კასტროების დარი ოფიციალური რიტორიკა. ეს ყველაფერი ჩვენი უზადო პოლიტიკისა და ქცევის პირობებში რუსეთის მხრიდან არაპროვოცირებული აგრესიის შედეგად რომ გაჩენილიყო, კიდევ იქნებოდა გარკვეულწილად (ადამიანურად) გასაგები და გამართლებულიც, მაგრამ ჩვენს ყველა (მრავალ) უბედურებაში სწორედ და მხოლოდ რუსეთის დადანაშაულებას ვერ გაგვიგებს ვერც ბრიუსელი, ვერც პარიზი და ვერც მადრიდი. ევროკავშირმა, მაგალითად, ერთმნიშვნელოვნად განაცხადა, რომ 2007 წლის შემოდგომაზე საქართველოში დატრიალებულ მოვლენებში რუსული კვალი არ იკითხებოდა და მოუწოდა საქართველოს ხელისუფლებას ამ თემაზე სპეკულაციების შეწყვეტისკენ ⁵.

დავამატებ კიდევ ერთს: საქართველომ არა მხოლოდ ნატოსკენ თავის სწრაფვას მიაყენა სერიოზული დარტყმა, არამედ უხერხულ მდგომარეობაში ჩააყენა საკუთრივ ნატოც (მსოფლიოს ყველაზე ძლევამოსილ სამხედრო-პოლიტიკურ ბლოკს კი არ უყვარს მსგავს მდგომარეობაში ყოფნა), რადგანაც რუსეთის სასიხარულოდ კიდევ ერთხელ გამოაშკარავდა ნატოს წევრიქვეყნების განსხვავებული მიდგომები პერიფერიული ქვეყნების უსაფრთხოების მიმართ; ხოლო იმის წარმოდგენა, რომ სააკაშვილისეული არაპროგნოზირებადი საქართველოს ალიანსში ყოფნის შემთხვევაში ავტომატურად ამოქმედდებოდა ჩრდილოატლანტური ქარტიის შესაბამისი მუხლი ურთიერთდახმარების შესახებ (რაც კონკრეტულ ვითარებაში რუსეთთან სამხედრო დაპირისპირებაში შესვლას ნიშნავდა), მწვავე და ხანგრძლივი ალერგიის გამომწვევი გახდა მრავალი ნატოელ-ევროპელისთვის.

აქ ჩვენ ვცდებით საკუთრივ ნატოს თემას და ზოგადად სააკაშვილის საგარეო პოლიტიკისა და დასავლეთში მისი აღქმის სფეროში გადავდივართ. ჩვენ არ ვართ ზესახელმწიფო, რომ თავს უფლება მივცეთ „ბოროტების ღერძები“ გავავლოთ მსოფლიოს პოლიტიკურ რუკაზე, განვახორციელოთ ჰუმანიტარული თუ სამხედრო ინტერვენციები და სხვებს დავუდგინოთ პოლიტიკური თამაშის წესები. ჩვენ არ ვართ სამყაროს ეპიცენტრი (როგორც ეს ზოგ ჩვენს თანამემამულეს ჰგონია) და არც მსოფლიო პოლიტიკის განმსაზღვრელი ფაქტორი ვართ. საერთაშორისო დემოკრატიული თანამეგობრობისთვის არსებობს, მაგალითად, ირანის პრობლემა, ახლო აღმოსავლეთის გაუხსნელი კვანძი, ავღანეთი და საერთაშორისო ტერორიზმი, ჩრდილო კორეა თავისი ბირთვული იარაღით, მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისი და კიდევ უამრავი რამ, რაც გადაფარავს ჩვენს პრობლემატიკას. და როცა შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროზე განლაგებული ერთი მომცრო სახელმწიფო უწყვეტი და მზარდი პრობლემების გენერირების წყაროდ იქცევა, ნუ გაგვიკვირდება, რომ მას ეჭვის თვალით უწყებენ ყურებას. აქვე შევნიშნავ, რომ ომისშემდგომი დემაგოგია იმის თაობაზე, რომ ახლა კი აეხადა რუსეთს ნიღაბი, მან გამოავლინა თავისი იმპერიული არსი, თუ მანმადე ვინმე ამას ვერ ხედავდა (დასავლეთში), ამიერიდან დარწმუნდა და აწი სრულ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ იზოლაციაში ამოაყოფინებს თავს რუსეთს საერთაშორისო ასპარეზზე, ინფანტილური ბლუყუნის ფარგლებს ვერ გასცდა. აშშ-ის ახალმა ადმინისტრაციამ რუსეთთან ურთიერთობების „გადატვირთვა“ წამოიწყო, განახლდა ნატო-რუსეთის სრულმასშტაბიანი დიალოგი, არც G-8-დან გაუსტუმრებიათ რუსეთი და არც მსოფლიო ეკონომიკურ კრიზისს მოუღია მისთვის ბოლო (ჩვენს ქვეყანაში კი ისეთებიც აღმოჩნდნენ, ვინც ამტკიცებდა, თითქოს მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისი რუსეთის „ჩასაძირად“ ხელოვნურად გააჩაღესო).

„სამაგიეროდ“ ომისშემდგომ პერიოდში დასავლეთის არც ერთი წამყვანი სახელმწიფოს მეთაურს არ მიუწვევია სააკაშვილი ოფიციალური ვიზიტით. გასეირნება ბარსელონაში იქაურ ფეხბურთელებთან სამახსოვრო სურათის გადასაღებად, ევროლიგის ფინალზე დასწრება, დასვენება თურქეთის ბოდრუმში თუ „პაეზდკა“ ლიტვაში ვერ ჩაითვლება იზოლაციის გარღვევად, რომელშიც საქართველოს პრეზიდენტი აღმოჩნდა. რაც შეეხება პრაღის მაისის სამიტს, ეს მრავალმხრივი ფორმატი იყო და მისი წარმოჩენა, როგორც სააკაშვილის მიმართ ევროპის მხარდაჭერის გამოვლენისა, ისეთივე პროპაგანდისტული ფანდია, როგორებიც ასე მრავლად გვინახავს უკანასკნელი ხუთი წლის მანძილზე. აღმოსავლეთ პარტნიორობის პროგრამაში საქართველოს გარდა ჩართეს ჩვენი უშუალო მეზობლები - სომხეთი და აზერბაიჯანი, აგრეთვე უკრაინა, მოლდოვა და თვით ლუკაშენკოს ბელორუსიც კი, რაც ტრაბახის საფუძველს არ უნდა იძლეოდეს. ასევე მრავალმხრივ ფორმატში (თანაც - პრემიერ-მინისტრთა დონეზე) მოხდა „ნაბუქოს“ თაობაზე ხელშეკრულების ხელმოწერა. ნიშანდობლივია, რომ სააკაშვილის აზერბაიჯანელი ვიზავი ილჰამ ალიევი იმ დღეებში დიდ ბრიტანეთს სტუმრობდა ოფიციალური ვიზიტით და უმაღლეს დონეზე მართავდა შეხვედრებს, რაც ირიბად მაინც მიგვანიშნებს, თუ რომელი სახელმწიფო აღიქმება ამჟამად რეგიონის ლიდერად.

რაკი ჩვენი უშუალო მეზობლები ვახსენეთ, უნდა აღინიშნოს, რომ რუსეთ-საქართველოს ომმა დაღი დაასვა მათ მდგომარეობასა და პოლიტიკას; საქართველოს მადლიერი არც ერთი მათგანი ნამდვილად არ არის. რუსეთის პოზიციები სამხრეთ კავკასიის რეგიონში მნიშვნელოვნად განმტკიცდა, მათ შორის (და უპირველესად) - სამხედრო თვალსაზრისით. შესაბამისად, ნებისმიერი საგარეოპოლიტიკური ნაბიჯის გადადგმისას ბაქოსა და ერევანს უწევთ მოსკოვის შესაძლო რეაქციის გათვალისწინება. 2008 წლის აგვისტოს შემდეგ მედვედევ/პუტინის ტანდემი მეტი დაჟინებით ცდილობს რუსეთის პირველობის დამკვიდრებას ყარაბაღის კონფლიქტის მოგვარების საქმეში („მადრიდის პრინციპებიც“ ხომ სწორედ მოსკოვში გააჟღერეს ოფიციალურ დონეზე). როგორ და ვისი ინტერესების პრიორიტეტით „აგვარებს“ რუსეთი კონფლიქტებს, ზედმიწევნით ნათლად გამოჩნდა და ეს გარემოება არ უნდა იყოს განსაკუთრებულად დამაიმედებელი არც აზერბაიჯანისთვის და არც სომხეთისთვის. საქართველოს იმიჯი კი ძლიერ შეირყა და, შესაბამისად, ევროატლანტურ სტრუქტურებში ინტეგრაციის რეგიონული ფლაგმანიდან იგი კვლავ მყიფე სახელმწიფოს⁶ სტატუსს დაუბრუნდა, რომლის მიმართ სხვადასხვა სახის პრეტენზიების წაყენება გაადვილდა. პრეტენზიებმაც (ჯერჯერობით - არაოფიციალურ დონეზე) არ დააყოვნა.

დასუსტდა საქართველოს პოზიციები საერთაშორისო ორგანიზაციებში. აფხაზეთის თაობაზე გაეროს უშიშროების საბჭოს ბოლო რეზოლუციაში გაჩნდა ახალი ინტონაციები და მოტივები, რომლებმაც შეაშფოთა ყველა საქმეში ჩახედული ადამიანი და ხელისუფლებაც კი. თუმცა, ამ უკანასკნელის რეაქციამ მხოლოდ დაამძიმა ჩვენი მდგომარეობა: გაეროში საქართველოს წარმომადგენელმა (ალექსანდრე/კახა ლომაია) იმაზე უკეთესი ვერაფერი მოიფიქრა (ან თბილისიდან ასე უბრძანეს), რომ გაეროს გენერალური მდივანი საჯაროდ დაედანაშაულებინა - რუსეთმა დაგაშანტაჟა და რეზოლუციაც ამის შედეგიაო. ამ „დახვეწილ“ დიპლომატიურ ნაბიჯს ბუნებრივად მოჰყვა სკანდალი, რამაც ვერანაირად ვერ აამაღლა საქართველოს ავტორიტეტი. მოსკოვმა კი ამასობაში მიაღწია როგორც გაეროს დამკვირვებელთა მისიის შეწყვეტას ქართულაფხაზური კონფლიქტის ზონაში, ისე მთლიანად ეუთოს მისიის გაუქმებას საქართველოში. შეგვიძლია რამდენიც გვინდა ვილაპარაკოთ ამ ორგანიზაციების არასაკმარის ეფექტურობაზე (რაც ნათლად დადასტურდა რუსეთ-საქართველოს ომის დღეებში), მათი წესდებების ნაკლოვან მხარეებზე (ცალკე რუსეთის ხმამ ორივე მისიის ბედი გადაწყვიტა), ფაქტი კი ისაა, რომ აფხაზეთშიც და სამხრეთ ოსეთშიც ჩვენ რუსების პირისპირ დავრჩით. ევროკავშირის მისია კონფლიქტების ზონების გასწვრივ, საბედნიეროდ, არსებობს, მაგრამ მისი უფლებამოსილებების არეალი ვერ გავრცელდა საკუთრივ აფხაზეთზე და სამხრეთ ოსეთზე. ამერიკელების ამ მისიაში შესაძლო ჩართვის საკითხმა კი მორიგი უთანხმოება გამოიწვია ევროპის ქვეყნებს შორის. ჟენევის მოლაპარაკებების ფორმატი - ერთადერთი, რაც შეგვრჩა ხელთ კონფლიქტების მოგვარების სფეროში ჩვენი დასავლელი პარტნიორების მონაწილეობით, ჩვენზე არანაკლებ შესაძლებლობებს რუსულ-აფხაზურ-ოსურ ტრიოს უტოვებს და აურაცხელი პოლიტიკური დანაკარგების კომპენსაციად კი არა - უბრალო ნუგეშადაც არ გამოდგება. თუმცა, სულ არაფერს ეს სჯობს.

იმავდროულად, ოდენ აგვისტოს ომი არ ყოფილა სააკაშვილის პოზიციების სერიოზული შერყევის მიზეზი. ომმა მხოლოდ „დააგვირგვინა“ მისი საგარეო დელეგიტიმაციის პროცესი, რომელიც 2007 წლის 7 ნოემბერს დაიწყო (საშინაო - რეალურად უფრო ადრე იღებს სათავეს), გაგრძელდა 5 იანვრის საპრეზიდენტო და 21 მაისის საპარლამენტო არჩევნებით, რამაც, ჩვენი აზრით, ერთგვარად განაპირობა კიდეც 2008 წლის აგვისტო⁷. სულ უფრო ფართოდ მკვიდრდებოდა აზრი, რომ ძალადობა ამა თუ იმ სფეროში ამა თუ იმ ფორმით (გამომძალველობაც და არჩევნების გაყალბებაც ხომ ძალადობაა) სააკაშვილი-ნაციონალური მოძრაობის ხელისუფლების თანდაყოლილი თვისებაა, ხოლო ლიბერალური და დემოკრატიული რიტორიკა რიტორიკადვე რჩება. პრეზიდენტ ბუშის მიერ ავანსად ანთებული „დემოკრატიის შუქურა“ განუხრელად კარგავდა სიკაშკაშეს და 2008 წლის აგვისტოში საბოლოოდ ჩაქრა. ყველაზე სამწუხარო ამ ეპოპეაში ის გახლავთ, რომ სააკაშვილთან ერთად შეილახა ქვეყნის ავტორიტეტიც, დაქვეითდა მისდამი ნდობა, მნიშვნელოვანწილად აორთქლდა იმედები, რომლებიც პოსტსაბჭოთა სივრცეზე დემოკრატიზაციის ახალი ტალღის აზვირთებას უკავშირდებოდა.

ყოველივე ამის გამო პასუხი სწორედ და უპირველესად საქართველოს ხელისუფლებას მოეთხოვება; ოსი თუ აფხაზი სეპარატისტები და რუსი იმპერიალისტები ხომ ისე მოიქცნენ, როგორც უნდა მოქცეულიყვნენ მათი მიზნებიდან გამომდინარე. ასე, რუსეთს არც კი დაუმალავს, რომ, მაგალითად, კოსოვოს აღიარებას უპასუხოდ არ დატოვებდა; არც ყოველწლიური ფართომასშტაბიანი სამხედრო წვრთნები ჩრდილო კავკასიაში გაუმართავს მას საიდუმლო რეჟიმში (ან როგორ უნდა გაასაიდუმლო სატანკო მანევრები XXI საუკუნეში?) და ინფორმაციის ღია წყაროებიც⁸ მიგვანიშნებდნენ მოსკოვის განზრახვაზე ემოქმედა ისე, როგორც იმოქმედა. რუსეთს მხოლოდ საბაბი სჭირდებოდა და ეს საბაბი სააკაშვილმა მისცა. 2008 წლის აგვისტოსთვის შექმნილ ვითარებასთან დაკავშირებით ერთ კითხვაზე პასუხი მაინტერესებს განსაკუთრებით: რატომ ამოძრავდა საფრანგეთის პრეზიდენტი სარკოზი (იმჟამად - ევროკავშირში პრეზიდენტობის ფუნქციის შემსრულებელი ქვეყნის მეთაური) პარიზი-მოსკოვი-თბილისის მარშრუტზე არა, ვთქვათ, 2 აგვისტოს, არამედ 12 აგვისტოს, ანუ - პოსტ-ფაქტუმ? კითხვები ვაშინგტონის მისამართითაც არსებობს, მაგრამ პასუხგაუცემელი კითხვების მთავარი ადრესატის მისამართი უცვლელია: თბილისი, ავლაბრის რეზიდენცია.

დაპირებისამებრ, აღარ შევჩერდები აგვისტოს კატასტროფის მორალურ, ჰუმანიტარულ, ეკონომიკურ, სამხედრო და სხვა ასპექტებზე; მათ თაობაზე ბევრი ითქვა და ბევრიც კიდევ სათქმელი და დასაწერია. გაგახსენებთ მიხეილ სააკაშვილის მიმართვას საქართველოს მოსახლეობას, რომელიც 2008 წლის აპრილის ბუქარესტის ნატოს სამიტის წინ გაჟღერდა⁹. მან სახელმწიფო პოლიტიკის შემდეგი ოთხი პრიორიტეტი ჩამოაყალიბა:

დღეს ამ პრიორიტეტებთან დაკავშირებით მხოლოდ ერთი რამის კონსტატაცია შეიძლება: მიმართვიდან 16 თვის თავზე ჩვენ 16 წლით დავშორდით დასახულ მიზნებს. და თუ კვლავ რუსეთს გადავაბრალებთ ყველაფერს¹⁰, თუ კვლავ ვიტყვით უარს საკუთარი შეცდომების გააზრებაზე და სათანადო დასკვნების გამოტანაზე, თუკი თავს მოვიტყუებთ და სხვების მოტყუებას შევეცდებით (რაც არ გამოგვივა), დრო გავა, პრიორიტეტულ მიზნებამდე 16-წლიანი დისტანცია კი არ შემცირდება. გულწრფელად ვაღიაროთ: ისეთი სასტარტო პირობები, როგორებიც სააკაშვილს 2004 წლის დამდეგისთვის შეექმნა - მძლავრი და კონსოლიდირებული საშინაო და საგარეო მხარდაჭერის თვალსაზრისით - მიახლოებითაც კი არ ჰქონია არც ერთ მის წინამორბედს და, შესაძლოა, საერთოდ არც ერთ პრეზიდენტს პოსტსაბჭოთა სივრცეზე. მართლაც ერთობ სპეციფიური უნარ-ჩვევებია საჭირო ლამის შეუზღუდავი შესაძლებლობების ესოდენ კონტრპროდუქტიულად გამოსაყენებლად.

2008 წლის 12 აგვისტოს ჩვენი ეროვნული სირცხვილ-სიგიჟეების მატიანეში გამორჩეული ადგილი უკავია. ხელისუფლების მიერ გამართული ტაშ-ფანდურის დანახვაზე (უშუალოდ თუ ტელევიზიის მეშვეობით) არაერთი უცხოელი გაოცდა: რუსეთთან ომი რომ წააგეთ, გასაკვირი არ არისო, მაგრამ ამას რომ ზეიმობთ - ნამდვილად გვიკვირსო. ამ ხელისუფლებისა ყველაფერი გასაგებია, მაგრამ იმ ათიათასობით მონაწილისა? როგორ მოვახერხეთ ქვეყნის იმგვარად მოწყობა, რომ მოსახლეობის მნიშვნელოვანმა ნაწილმა წაგებული ომი მოგებულად მიიჩნია?

თუმცა, ეს უკვე სხვა საუბრის თემაა...

4 აგვისტო 2009 წ.

შენიშვნები:

მაკა ჯაიანი

აგვისტოს ომის წლისთავზე თბილისში, პრეზიდენტის რეზიდენციასთან, ამ ომის გამო დევნილებმა აქცია გამართეს. დახმარებები, რომლებიც მათთან ვერ აღწევს, სამშენებლო მასალების დარიგებისას არსებული ხარვეზები, სტატუსი, რომელიც ბევრისთვის ჯერ ისევ გაურკვეველია - მოკლედ ასეთი იყო მათი პრეტენზიების შინაარსი. „იმის თქმა, რომ არაფერი გაკეთებულა, არ შეიძლება, ბევრი რამ გაკეთდა, მაგრამ პრობლემა დღეს უამრავია“, - ამბობს საქართველოს სახალხო დამცველი სოზარ სუბარი. გასული წლის აგვისტომ საკუთარ სამშობლოში დევნილებად ქცეულ ქართველებს 30 000-მდე ადამიანი შემატა.

138 000 ადამიანიდან, რომლებსაც გასული წლის აგვისტოში საკუთარი სახლების დატოვება მოუხდა, 30 000 დღეს კვლავ დევნილად რჩება. ოფიციალური ინფორმაციით, რომელიც ადამიანის უფლებების საკითხებში ევროპის საბჭოს კომისარ თომას ჰამარბერგის მოხსენებაში მოხვდა, საქართველოს მთავრობამ დაახლოებით 18 000 დევნილი საცხოვრებელი ადგილით უზრუნველყო, დაახლოებით 4000-მა პირმა კი კომპენსაციის აღება გადაწყვიტა. ამავე ინფორმაციით, 125 000 ადამიანი ახლა კომპაქტურ დასახლებებსა და დროებით საცხოვრებელ სახლებში ბინადრობს; თბილისის სიახლოვეს, მცხეთასა და გორში დევნილებისთვის აშენებულია დაახლოებით 4000 სახლი, 1500 ბინა და სახლი კი შეკეთებულია.

განსახლება

უმთავრესი ამოცანა, რომელიც ქვეყნის ხელისუფლებამ აგვისტოს ომის დევნილებთან დაკავშირებით ოფიციალურად დაისახა, თავშესაფრით მათი უზრუნველყოფა იყო. მუშაობა სამი მიმართულებით გაიშალა: დროებითი დასახლებების მშენებლობა, დაზიანებული სახლების შეკეთება, კომპენსაციის გაცემა დაზიანებული თუ დანგრეული სახლების სანაცვლოდ. დასკვნები, რომლებიც ამ მიმართულებებით გაწეული სამუშაოს შესახებ გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესმა კომისარიატმა (UNHHS), საქართველოს სახალხო დამცველმა, სხვადასხვა არასამთავრობო ორგანიზაციებმა მოამზადეს, ერთსა და იმავე შენიშვნებს შეიცავს.

დასკვნებში გამოთქმულია კმაყოფილება იმის გამო, რომ დროებითი დასახლების ადგილებში დევნილების დაბინავება ზამთრის დადგომამდე მოხერხდა, თუმცა ხაზგასმითაა აღნიშნული ამ სახლების ხარისხთან დაკავშირებული პრობლემები - მრავალი შენობის სახურავიდან ჩამოდის წყალი, ნესტიანია კედლები, დეფორმირებულია იატაკი, ოთახებში ამოსულია ბალახი, კარ-ფანჯარას გაუჩნდა ღრიჭოები იმის გამო, რომ მათ დასამზადებლად გამოყენებული იქნა ახალი, ნედლი მასალა, რომელიც დროთა განმავლობაში გამოშრა, იატაკის ფიცრებს შორის გაჩენილი ნაპრალებიდან მწერები ამოდიან („კოალიცია დევნილთა უფლებებისთვის“, საქმიანობის ექვსთვიანი ანგარიში).

ამავე ანგარიშის მიხედვით, კომპაქტურად ჩასახლების ადგილებში დიდ პრობლემას წარმოადგენს წყალგაყვანილობისა და კანალიზაციის სისტემა, ღია ტერიტორიაზე აშენებული ტუალეტები. არსებობს დასახლებები, სადაც საკანალიზაციო სისტემა საერთოდ არ არის და წყალიც ეზოშია, რამდენიმე კოტეჯს მხოლოდ ერთი ონკანი ემსახურება. ზოგ დასახლებაში სერიოზულ ეჭვს იწვევს სასმელი წყლის ხარისხი. მაგალითად, სოფელ კოდაში ჩასახლებული დევნილების აზრით, წყალი უვარგისია როგორც სასმელად, ისე საკვების მოსამზადებლად. ამასთან, არის დასახლებები, სადაც სოციოლოგიური კვლევა საპირისპირო შედეგს იძლევა, - შაუმიანსა და წეროვანში ჩასახლებული დევნილების 93%25-ზე მეტი კმაყოფილია კანალიზაციით, 82%25-ზე მეტი - სასმელი წყლის მიწოდებით.

ლტოლვილთა და განსახლების სამინისტროს საერთაშორისო ურთიერთობათა დეპარტამენტის უფროსის მოადგილე იულია ხარაშვილი ამბობს, რომ ახლახან დასრულდა მსოფლიო ბანკის დახმარებით ჩატარებული კვლევა და ყველა ნაკლი, რომელიც გამოვლინდება, წლის ბოლომდე იქნება აღმოფხვრილი: „სახლები სტანდარტულია, 63 კვადრატული მეტრი. თუ ტუალეტი და აბაზანა შიგნითაა, საცხოვრებელი ფართი ნაკლები გამოდის. ხარისხიც ყველგან ერთნაირი არ არის, ზოგან ხის იატაკია, ზოგან ლამინატია დაგებული. სახლებს სხვადასხვა ფირმა აშენებდა და შედეგიც სხვადასხვაა. თუმცა ყველა ამ სახლზე ვრცელდება ერთწლიანი გარანტია სამშენებლო ორგანიზაციების მხრიდან და ჩვენ ახლა ამ გარანტიების შესრულებაზე ვმუშაობთ.

უნდა აღინიშნოს წყლის პრობლემა. ჭაბურღილი ყველგან გაკეთდა, მაგრამ შავშვებში და ახალსოფელში წყალი მარილიანი გამოდგა და ახალი ჭაბურღილი გახდა საჭირო. ეს ახალ ტენდერთან, დამატებით თანხებთან არის დაკავშირებული, მაგრამ აუცილებლად გასაკეთებელია, რადგან წყალი კი არის სოფელში, მაგრამ გზის იქითა მხარესაა. სახლებში ტუალეტის მოწყობა, საკმარისი რაოდენობით წყალი თუ არ იქნა, დამეთანხმებით, დიდი პრობლემაა. ამიტომ ტუალეტები გარეთაც გაკეთდა. იქ, სადაც წყალი, კანალიზაცია და ელექტროგაყვანილობა თავიდანვე არ იყო, მეტი სიძნელეების გადალახვა მოგვიხდა, იქ კი, სადაც ეს ყველაფერი უკვე არსებობდა, განსაკუთრებული პრობლემები არ შექმნილა.

სადაც გაზი იყო, გაზქურებიც დაიდგა, სადაც არ იყო (რამდენიმე დასახლება არის ასეთი), შეშის ღუმელები მოეწყო. მაქსიმალურად შევეცადეთ, ოჯახები პირველადი საჭიროების ნივთებით დაგვეკმაყოფილებინა. მივუტანეთ ყველაფერი, ნემსით დაწყებული, სამეურნეო ინსტრუმენტებით დამთავრებული. მასობრივი შესყიდვისას გამორიცხული არ არის უხარისხო საქონელიც შემოგაჩეჩონ: 50 მაცივარი და 100-მდე ტელევიზორი იყო გაფუჭებული. შემოწმება ხდებოდა და, თუკი ექსპლუატაციამდე აღმოჩნდებოდა დაზიანება, ნივთი იცვლებოდა“.

დევნილების კომპაქტურად ჩასახლების თაობაზე საზოგადოებაში არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება დაფიქსირდა. გაზეთ „ქართლის ხმას“ (15.08.09) მოჰყავს UNHHC-ის ანგარიში, სადაც ვკითხულობთ: „იძულებით გადაადგილებული პირებიდან გამოკითხულთა უმრავლესობა, მათ შორის კომპაქტურად ჩასახლებული ადგილების ხელმძღვანელები (ბაღის გამგეები და სკოლის დირექტორები) აღნიშნავენ, რომ კოტეჯებში გადასახლების პროცესი იყო მოულოდნელი. ბევრმა დევნილმა ამის შესახებ ინფორმაცია მიიღო მაშინ, როდესაც საბავშვო ბაღებსა და სხვა კომპაქტურად ჩასახლებულ ადგილებს ავტობუსები მიაყენეს“.

„ბევრად ადვილია, დაეხმარო ოჯახს, რომელიც თავის სახლში ცხოვრობს, ბევრად ადვილია გაარკვიო, რა აკლია ამ ოჯახს“, - ასე ხსნის იულია ხარაშვილი დევნილების განსახლების პროცესის დაჩქარებას.

„დევნილებისთვის კარგი სახლების ყიდვა ცხინვალის მიმდებარე რაიონებში შეიძლებოდა. ისინი გაცილებით იაფი დაჯდებოდა, ვიდრე ეს დროებითი საცხოვრებლები. მაგრამ მაშინ მათ ვეღარ გააკონტროლებდნენ, ისინი თავისუფლად მოუყვებოდნენ მათ სანახავად მისულ სტუმრებს იმას, რაც საკუთარი თვალით ნახეს. გაცილებით მარტივია, კომპაქტურად მცხოვრებ ადამიანთა ჯგუფებზე გავლენის მოხდენა... ასევე, მოსახერხებელია მათი დასავლელი სტუმრებისთვის ჩვენებაც, დევიზით „თქვენ უნდა დაგვეხმაროთ!“ - წერს მწერალი ნაირა გელაშვილი („საქართველო ომიდან ერთი წლის შემდეგ: კურდღლებისა და ქორების ხმა“, „Die Tageszeitung“).

კომპენსაცია, მიწა, სტატუსი

ორგანიზაცია „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველოს“ ინფორმაციით, ერთი კოტეჯის მშენებლობაზე 28 000 ლარამდე დაიხარჯა. კომპენსაციის სახით დევნილებისთვის 15 000 ლარი გამოიყო, თუმცა თანხა ყველას ჯერაც არ მიუღია. „დევნილების მხრიდან იყო უკმაყოფილება იმის გამო, რომ, ვისაც კომპენსაციას აძლევდნენ, აძლევდნენ იმაზე ნაკლებს, ვიდრე სახლის აშენება ჯდებოდა“, - ამბობს სახალხო დამცველი სოზარ სუბარი, - ბევრს დღემდე არ მიუღია კომპენსაცია, მათ შორის კოდორის ხეობიდან ჩამოსულებს. ამასთან, ბევრი დევნილი ამბობს, რომ დაზარალებულებისთვის თანხების გადანაწილება პოლიტიკური ნიშნით ხდება, ვინც მმართველ პარტიასთან დაახლოებულია, იმას სხვაზე ადრე უგვარებენ ყველაფერს“.

გარდა ამისა, როგორც გორში გაეროს წარმომადგენელი გიორგი გოცირიძე იტყობინება, - „კვლავ რჩებიან დევნილები, რომლებიც დროებით თავშესაფარში ცხოვრობენ. ამგვარი თავშესაფრები, ძირითადად, საბავშო ბაღის შენობებშია მოწყობილი. პირადი და ოჯახური სივრცის უქონლობის გამო უხეშად ირღვევა დევნილთა პირადი ცხოვრების უფლება. რამდენიმე ოჯახი ერთ ოთახშია მოთავსებელი, მათ ერთმანეთისაგან ფარდა ყოფს. ასეთ თავშესაფრებში ძალიან ცუდი სანიტარულ-ჰიგიენური პირობებია. საბავშვო ბაღებში დევნილთა ორი კატეგორია აგრძელებს ცხოვრებას: საქართველოს იურისდიქციის ქვეშ მყოფი გორისა და ქარელის რაიონის იმ სოფლების მაცხოვრებლები, რომლებმაც დღემდე ვერ მოახერხეს ომის დროს განადგურებული საცხოვრებელი სახლების აღდგენა, და დიდი და პატარა ლიახვის ხეობიდან დევნილი ის ოჯახები, რომლებიც ახალი დასახლებებისა და კოლექტიური ჩასახლებების მოლოდინში არიან“.

მიწის ნაკვეთები, როგორც ლტოლვილთა და განსახლების სამინისტროში აცხადებენ, თითქმის ყველას დაურიგდა, გარდა იმ დევნილებისა, ვინც წილკანსა და წეროვანშია ჩასახლებული. ეს დასახლებები ყველაზე ხალხმრავალია. თუმცა კმაყოფილები არც ის დევნილებია არიან, ვინც მიწა მიიღო. „აღმოჩნდა, რომ მიწები სხვადასხვა ხარისხისა ყოფილა“, - ამბობს იულია ხარაშვილი, - „თუ ერთგან ხეხილის დარგვა ჯობია, მეორეგან უკეთესია სიმინდი ან ხორბალი დაითესოს. ხორბლის ისეთი ჯიში შეირჩა, რომელიც ცოტა წყალს ითხოვს და კარგი მოსავალი იცის. ეს შარშანდელი გამოცდილების გათვალისწინებით გაკეთდა, როცა ოსებმა წყალი გადაკეტეს და, ფაქტობრივად, მთელი ყანები გადახმა. მიწის ნორმა ჰექტარზე ნაკლებია, საკარმიდამო, დაახლოებით, მექვსედია, დამატებითი მიწები სოფლის შესაძლებლობების მიხედვით გაიცემა“.

მიწებთან დაკავშირებით დევნილების მთავარი საწუხარი მიწის ხარისხის გარდა ნაკვეთების სიმცირეცაა. „მიწა არ არის საკმარისი იმისთვის, რომ თავი ვირჩინოთ, - განუცხადეს მათ ორგანიზაცია „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველოს“, - ნაკვეთები შორსაა ჩვენი ჩასახლების ადგილიდან და იქამდე მისასვლელად ტრანსპორტია საჭირო“. ეს კი დევნილებს კვების თვალსაზრისითაც უქმნის პრობლემებს. ლტოლვილთა და განსახლების სამინისტროში აცხადებენ, რომ ჩასახლების დროს ყველა დევნილმა მიიღო 200 ლარი, რათა შეეძინა ის, რაც აკლდა. გარდა ამისა, გაეროს დახმარებიდან მათ 100-100 ლარი დაურიგდათ და სამი თვის განმავლობაში კიდევ 70-70 ლარი ერიცხებოდათ ბავშვთა საკვებისთვის, ხოლო დამატებით 25-25 ლარი ეძლეოდა მთელ ოჯახს კვების პროდუქტების შესაძენად. გაეროს საკვებ რაციონსაც დევნილები დღემდე იღებენ, თუმცა სურსათით უზრუნველყოფით კმაყოფილნი არ არიან.

იმის გამო, რომ დევნილის სტატუსი არ აქვთ, დევნილების დიდი ნაწილი დღემდე ვერ იღებს ვერანაირ დახმარებას სახელმწიფოსგან. „ეს უმწვავესი პრობლემაა, - ამბობს სახალხო დამცველი სოზარ სუბარი, - სწორედ დევნილთა სტატუსს უკავშირდება იძულებით გადაადგილებულ პირთა მთელი რიგი უფლებებისა“. ლტოლვილთა და განსახლების სამინისტროს საერთაშორისო ურთიერთობათა დეპარტამენტის უფროსის მოადგილე განმარტავს, რომ საჭირო გახდა დევნილების ხელახალი რეგისტრაცია, რადგან გასული წლის ზაფხულში ბევრი ისეთი ადამიანი აღმოჩნდა დარეგისტრირებული, ვინც დევნილი არ იყო. სახალხო დამცველის განცხადებით კი დევნილებისთვის სტატუსის მინიჭების საკითხი გაურკვეველი მიზეზებით ჭიანურდება.

აგვისტოს შუა რიცხვებში გაზეთმა „რეზონანსმა“ გაავრცელა ინფორმაცია, რომ გაუსაძლისი პირობების გამო კოდორიდან დევნილები ოკუპირებულ ხეობაში დაბრუნებას აპირებენ („რეზონანსი“, 15.08.09). გაზეთის ცნობით, ისინი ხელისუფლების უყურადღებობას უჩივიან და აცხადებენ, რომ მაკარონის გარდა მათგან არაფერი მიუღიათ. დევნილების სიტყვით, რამდენიმე ოჯახი უკვე დაბრუნდა კოდორში, სადაც მათ ცხოვრებასა და სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობაში ხელს არავინ უშლის. აფხაზეთის მთავრობაში არ ადასტურებდნენ კოდორში დევნილების დაბრუნების ფაქტს, თუმცა იმას, რომ მათ აქ პრობლემები ჰქონდათ, არ უარყოფდნენ.

ჯანდაცვა და დასაქმება

პრობლემებია დევნილების ჯანმრთელობის დაცვასთან დაკავშირებითაც. „ჯანმრთელობისა და სოციალური პროგრამების სააგენტოში მოქმედებს დევნილთა უფასო სამედიცინო მომსახურების პროგრამა. მიუხედავად იმისა, რომ ამ პროგრამით გათვალისწინებული სამედიცინო გამოკვლევები უფასოა, არის შემთხვევები, როდესაც ფორმა №100-ის გაცემისათვის დევნილს 10 ლარის გადახდას სთხოვენ, - ამბობს გაეროს წარმომადგენელი გორში გიორგი გოცირიძე, - უფასო მედიკამენტები ზოგჯერ ორი კვირის დაგვიანებით მიეწოდება მთხოვნელს. ომის შემდეგ დაქორწინებული დევნილის მეუღლე, რომელიც ომამდე არ ყოფილა რეგისტრირებული ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის ტერიტორიაზე, ვერ სარგებლობს უფასო მშობიარობის შესაძლებლობით“.

სახალხო დამცველის აზრით, მნიშვნელოვანი პრობლემაა ის, რომ დევნილები არ არიან კარგად ინფორმირებულნი მათთვის ამოქმედებული სამედიცინო პროგრამების თაობაზე: „არავინ იცის, როდის იჩენს თავს ომის დროს გადატანილი სტრესის შედეგები. ნორვეგიელი კოლეგების დახმარებით ჩვენ მოვამზადეთ 10 სპეციალისტი. ისინი არასამთავრობო ორგანიზაციებთან ერთად მუშაობენ დევნილებთან. იმის თქმა არ მინდა, თითქოს ჯანდაცვის სამინისტრო არაფერს აკეთებდეს. ბევრ რამეს აკეთებს და, უნდა ითქვას, რომ ერთ-ერთი ყველაზე მობილიზებული სამინისტროა. ცალკე გამოსაყოფია ის, რასაც ექიმები საკუთარი სიცოცხლის რისკის ფასად აკეთებდნენ აგვისტოს ომის დროს, მაგრამ პრობლემები ამ სფეროშიც არსებობს“.

ორგანიზაცია „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“ თავის ანგარიშში ხაზს უსვამს, რომ ყველაზე დიდი პრობლემა დევნილებისთვის ის არის, რომ ვერ გაურკვევიათ, სად უნდა მიიღონ დახმარება, და ისიც, რომ წამლების ნაწილის შეძენა თავად უხდებათ. ამასვე ადასტურებს ორგანიზაცია „კოალიცია დევნილთა უფლებებისთვის“. ამ ფონზე განსაკუთრებით რთულდება მათი მდგომარეობა, ვისაც ქრონიკული დაავადებები აწუხებს, მით უმეტეს მაშინ, როცა დევნილი მოსახლეობის დასაქმება (ისევე, როგორც მრავალი სხვა ჩვენი თანამოქალაქისაც) ვერ ხერხდება.

„მიწა არ მიეცა დიდ დასახლებებს, რომლებიც ახლოა თბილისთან და ლტოლვილებს შეუძლიათ დედაქალაქში დასაქმდნენ, - ამბობს იულია ხარაშვილი, - გარდა ამისა, ამ დასახლებებში იხსნება რამდენიმე ქარხანა - ქაღალდის, კარ-ფანჯრის დამამზადებელი საწარმოები; ქალთა დასაქმების რამდენიმე პროექტი მოქმედებს, ორი რესურსცენტრი გაიხსნა, კომპიუტერული სწავლება მიმდინარეობს. წეროვანში აშენდა სკოლა, ჩატარდა ტესტირება და აყვანილნი არიან პედაგოგები. მახლობლად კიდევ არის ორი სკოლა, სადაც ასევე შეიძლება მათი დასაქმება. არა მგონია, ყველას დასაქმება მოხერხდეს, მაგრამ ეს არ არის დევნილობით გამოწვეული პრობლემა, ეს ზოგადი პრობლემაა და არ შეიძლება ამ შემთხვევაში დევნილები პრივილეგირებულ მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ, არ შეიძლება დავაპირისპიროთ ისინი „ძველ“ დევნილებსა და ადგილობრივ მოსახლეობასთან. ამდენად, ჩემი აზრით, ყველასთვის უნდა მოქმედებდეს დასაქმების პროგრამა და არა მხოლოდ დევნილთათვის. დამიჯერეთ, ამ მიმართულებითაც ბევრი რამ კეთდება და ვშიშობ, არსებულმა პრობლემებმა არ მიჩქმალოს ის, რაც გაკეთდა“.

დევნილთათვის სოციალური ფუნქციის შენარჩუნებას უმთავრეს ამოცანად მიიჩნევს სახალხო დამცველი. „გული მიკვდება, როცა ამ დასახლებებს ვუყურებ - მიწის გარეშე, სოციალური ფუნქციის გარეშე. ვერ წარმომიდგენია, მათი დასაქმება როგორ უნდა მოხდეს. ეს პრობლემა - ადამიანების მიერ სოციალური ფუნქციის დაკარგვა, დროთა განმავლობაში, კიდევ უფრო მწვავედ იჩენს თავს. როცა ადამიანს სოციალურ ფუნქციას ართმევენ და მას პარაზიტის მდგომარეობაში ამყოფებენ, ეს ძალიან მძიმე შედეგებს მოიტანს. 300 000 ადამიანს, რომელიც აფხაზეთიდან იყო დევნილი, წლები დასჭირდა სოციალური ადაპტაციისათვის და ბევრმა ჯერაც ვერ მოახერხა ეს. მსგავსი რამ არ უნდა განმეორდეს ახალ დევნილებთან დაკავშირებით, - ამბობს სოზარ სუბარი, - დევნილებს სხვაც ბევრი გასაჭირი ადგათ. ზოგს ბანკის ვალი აქვს, ზოგს სწავლის საფასური ვერ გადაუხდია. თითქოს ეს საკითხები მოგვარებულია, მაგრამ ჩვენთან შემოსული წერილებიდან ჩანს, რომ გამონაკლისები მაინც არის.

აუცილებლად ხელი უნდა შეეწყოს მათ, ვისაც დაბრუნება უნდა თავის კარ-მიდამოში. ახალგორიდან და კოდორიდან გამოსულებთან დამოკიდებულება პოლიტიკური პრობლემაა. ბევრს უნდა ზაფხულში მაინც ჩავიდეს იქ, მიხედოს სახლს, მოუაროს და ეს სწორია - ეს არის შანსი, შეინარჩუნონ თავიანთი სახლ-კარი. მაგრამ შიშობენ, რომ ამის გამო მათ მოღალატეებად გამოაცხადებენ. დაბრუნების მსურველთ მესაზღვრეებიც პრობლემებს უქმნიან. ახალგორიდან საახალწლოდ თბილისში გასაყიდად მოჰქონდათ ნიგოზი. ქართულმა პოლიციამ ჩამოართვათ - კონტრაბანდააო. რას ნიშნავს ეს? ვაღიარეთ, რომ ახალგორი სხვა ქვეყანაა? ეს არასწორი პოლიტიკაა და იგი უნდა შეიცვალოს.

ბევრი რამ უნდა შეიცვალოს ხელისუფლების დამოკიდებულებაში დევნილების მიმართ. ეს დამოკიდებულება თავიდან ძალიან უცნაური იყო. როცა ლტოლვილთა პირველი ნაკადები დაიძრა, ხელისუფლება არ ცნობდა მათ არსებობას - გამარჯვების დღემდე ჩემთვის აუხსნელი ეიფორია იყო გამეფებული. ეს დამოკიდებულება შემდეგ შეიცვალა, მაგრამ ჩვენ მაინც მოუმზადებლები აღმოვჩდით. შეიძლება ომს არ ელოდებოდე, მაგრამ როცა ასეთი კონფლიქტური ზონა გაქვს, როცა დღემდე იმეორებს ხელისუფლება, საერთაშორისო საზოგადოებას ვეუბნებოდით, ომის საფრთხე რომ იყო, მაგრამ არ დაგვიჯერესო, - ჩნდება კითხვა: თავად რატომ არ დაუჯერეს საკუთარ თავს? რატომ არ მოემზადნენ ამ ომისთვის?“

იერზი მაკოვი

ცნებათა ბუნდოვანება

ბოლო წლებია მმართველობის ფორმათა შესახებ მოძღვრება ახალი ცნებებით მდიდრდება, რომლებმაც უნდა შეავსონ, ხოლო შემდეგ შეცვალონ მანამდე გაბატონებული კლასიკური ტრიადა: დემოკრატია, ავტორიტარიზმი, ტოტალიტარიზმი. თუკი ადრე პოლიტიკურ სისტემებს, რომლებსაც დემოკრატიული ძნელად თუ დაერქმეოდა, ავტორიტარულ ან ტოტალიტარულ ტიპებს მიაკუთვნებდნენ, ახლა უფრო მეტად „დელეგირებულ“ ან „ჰიბრიდულ“ სისტემებზე და, შესაბამისად, რეჟიმებზეც საუბრობენ (1). ცნებათა ცვლა მნიშვნელოვან შედეგებს იწვევს და ეს იმ პოლიტიკური სისტემების ტრანსფორმაციითაა განპირობებული, რომლებსაც XX საუკუნის ბოლო ათწლეულში ჩაეყარა საფუძველი. ჩვენს დროს „ტრანსფორმაციების ერასაც“ უწოდებენ ხოლმე (2). ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, რომ ზოგიერთ პოლიტოლოგს პოლიტიკური რეჟიმების შესახებ მოძღვრება სურს „ამოწურულად“ გამოაცხადოს: ის, რაც 1989 წლამდე სამეცნიერო დისკუსიებში ღირებული ჩანდა, დღეს უკვე „გუშინდელ დღედ“ მიიჩნევა. მსოფლიო საფუძვლიანად შეიცვალა და ფიქრობენ, რომ ახლა მკვლევრისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი ამ ცვლილებათა რეგისტრაცია და გაანალიზებაა.

ახალი ცნებების ფორმირების მთავარი წანამძღვარი ის გახდა, რომ 1980-იანი წლების მიწურულიდან უკვე შეუძლებელი ეჩვენებათ აღნიშნული ტრიადის მეშვეობით აიხსნას პოლიტიკური სისტემების ესა თუ ის ცვლილება. თანამედროვეობის მახასიათებელმა ამ მოვლენამ უკვე ძალიან მალე უნდა მოიტანოს თვისებრივად ახალი პოლიტიკური და სოციალური რეალობა, რომელიც ძველ ცნებებს იმდენადვე გამოუსადეგარს გახდის, რამდენადაც ცხადი გახდება, რომ საბოლოოდ გამოვედით ეპოქიდან, რომელშიც ამ ტერმინების გამოყენება ანალიტიკურად ჯერ კიდევ ნაყოფიერი იყო. იბადება კითხვა: რაშია ამ ცვლილებისა და ამ თვისებრივად ახალი სინამდვილის არსი?

გაკვირვებას ის იწვევს, რომ მხოლოდ ერთმა ავტორმა - ფრენსის ფუკუიამამ - გაბედა ეთქვა, რომ სოციალიზმის დამხობასთან ერთად კაცობრიობის ისტორიაში თვისებრივად ახალი ხანა დაიწყო. მან ეს თავის დასასრული“) განაცხადა (3), რომელზე რეზონანსს მთელი წიგნიც მოაყოლა - „ისტორიის დასასრული და უკანასკნელი ადამიანი“ (4). ფუკუიამა წერდა, რომ XX საუკუნის ტოტალიტარული რეჟიმების დაშლის შემდეგ ლიბერალურ დემოკრატიას ძლიერი კონკურენტები აღარა ჰყავს; იგი არც იმგვარი შიდა პრობლემების წინაშე დგას, რომლებიც მისი, როგორც პოლიტიკური რეჟიმის, განადგურებას შეიძლება მოასწავებდნენ. ჰეგელისა და მისი ისტორიის ლინეარული კონცეფციისადმი („ისტორია ვითარდება უკეთესისკენ“) აშკარა სიმპათიის გამო, ფუკუიამა ამტკიცებს, რომ ლიბერალური დემოკრატია ადამიანური ისტორიის უმთავრეს პრობლემას ჭრის - აკმაყოფილებს ადამიანის ყველა მოთხოვნილებას და ამ თვალსაზრისით ეს ისტორიის დასასრულს ნიშნავს.

ამ თეზისების სიმყიფის მიუხედავად - „ლინეარული პროგრესი“ სურვილის შემთხვევაში თანამედროვე ობსკურანტიზმად შეიძლება ჩაითვალოს (5) - ნათელია, რომ ფუკუიამამ ფაქტობრივად ლოგიკური და თვითკმარი კონცეფცია შექმნა, რომელიც საზოგადოების თვისებრივად ახალი ტიპების გამოვლინებებს ააშკარავებს, მათ შორის - პოლიტიკურ სფეროშიაც. თუმცა ნიშანდობლივია, რომ ამერიკელი ავტორი ამ სოციალურ-პოლიტიკური ცვლილების გასააზრებლად ახალი ტერმინების შემუშავების აუცილებლობას ვერ ხედავს. ჯერ კიდევ „მკაცრი ხელით“ მართულ სახელმწიფოთა ევოლუციის აღწერისას იგი ზემოთ ნახსენებ ტრიადას ანიჭებს უპირატესობას. აქედან გამომდინარე, ავტორიტარიზმი მასთან დემოკრატიად, ხოლო პოსტტოტალიტარული სახელმწიფოები - თუ მთლად დემოკრატიულებად არა, ავტორიტარულებად გარდაიქმნებიან.

საბოლოო ჯამში, მმართველობის ფორმებზე მოძღვრებაში, ერთი მხრივ, ახალი ცნებები ჩნდება, ხოლო მეორე მხრივ, ხდება იმის მტკიცებაც, რომ 1980-იანი წლების ბოლოს დაწყებული თანამედროვე პოლიტიკური სისტემების ცვლა ახალი კატეგორიების შემოღებას ფაქტობრივად ამართლებს.

მართებულია თუ არა, რომ კლასიკური ცნებები მეტად აღარ უწყობენ ხელს გარდამავალ და ტრანსფორმირებად საზოგადოებებში მიმდინარე პროცესების გაგებას? სხვაგვარად დავსვათ კითხვა: მიეკუთვნება თუ არა ახალი პოლიტიკური სისტემები ავტორიტარულ ან დემოკრატიულ ტიპებს, თუ ისინი მანამდე საერთოდ არ არსებობდნენ?

კლასიკური ტრიადა: განსაზღვრება

1975 წლიდან მოყოლებული ლიტერატურაში „ავტორიტარიზმი“ ლინცისეული განსაზღვრებით სხვაზე უფრო ხშირად გამოიყენება და შემდეგ ნიშანთვისებებს შეიცავს: ტრადიციონალიზმი, შეზღუდული პოლიტიკური პლურალიზმი და მოსახლეობის პოლიტიკური აპათია (7). ამ ნიშნებით განსხვავდება ის ტოტალიტარიზმისგან - საზოგადოებრივ-პოლიტიკური სისტემისგან, რომელშიც მმართველი პარტია ტოტალიტარული იდეოლოგიის პრინციპების რეალიზებას ესწრაფვის: სურს საზოგადოებას საქმიანობის ყველა სფეროში დაუწესოს შეძლებისდაგვარი კონტროლი, მართოს იგი (8). აქედან გამომდინარე, განსაზღვრება „ავტორიტარული“ მიემართება რეჟიმს (შესაბამისად, პოლიტიკურ სისტემასაც და სახელმწიფოსაც) მაშინ, როცა „ტოტალიტარული“ მთელ საზოგადოებრივ სისტემას (შესაბამისად, საზოგადოებრივ წყობასაც) ახასიათებს (9).

მართალია, ლიტერატურა „დემოკრატიას“ მრავალნაირად განმარტავს (პლურალისტული, ლიბერალური, წარმომადგენლობითი, თავისუფალი), მაგრამ ჩვენ მას ისეთ პოლიტიკურ სისტემად მოვიაზრებთ, რომელმაც კონსტიტუციური და სამართლებრივი სახელმწიფოს ქოლგის ქვეშ ხალხის მაქსიმალური წარმომადგენლობითობა და, ასევე, პოლიტიკური თანასწორობისა და კონკურენციის პრინციპების რეალიზაცია უნდა უზრუნველყოს. თუმცა სათქმელია, რომ განსაზღვრებათა სიმრავლის მიუხედავად ის, თუ რა არის დემოკრატია, ჩვეულებრივ, არ გადაიზრდება ხოლმე კითხვაში, არსებობს თუ არა იგი საერთოდ.

ტოტალიტარიზმის მხრივ კი საქმე დიდხანს სხვაგვარად იყო. ათწლეულების განმავლობაში სოციალურ მეცნიერებებს ტოტალიტარიზმის გაგება ერთობ საკამათო რამედ მიაჩნდათ. ბევრი პოლიტოლოგი (მათ შორის გერმანელებიც) უკმაყოფილო ჩანდა იმის გამო, რომ ეს ცნება „უკეთესი“ არადემოკრატიული სისტემების (სოციალისტურის) „უარეს“ (ფაშისტურ, ნაციონასოციალისტურ) არადემოკრატიულ სისტემებთან შესადარებლად გამოიყენებოდა. დასავლეთში ტოტალიტარიზმის ცნებას მუდამ მოძველებულად მიიჩნევდნენ ის ინტელექტუალები, რომლებიც მათთვის „სასურველ“ (როგორც ეს უნდოდათ, რომ წარმოესახათ) სოციალიზმს უწევდნენ პროპაგანდას. ისინი მიიჩნევდნენ, რომ იგი სპეციფიკური დემოკრატიისა და სოციალური მოდერნიზაციის სისტემას წარმოადგენდა. ამგვარი მიდგომა ანალიზსაც კი აღარ საჭიროებდა - ამ ინტელექტუალების ალბათ უმრავლესობა საერთოდ არ ინტერესდებოდა სოციალისტური საზოგადოებების რეალური მდგომარეობით. მათთვის ეს უფრო ურთიერთობების სისტემა იყო, რომლითაც მათ „კაპიტალიზმის სოციალური უსამართლობის“ კრიტიკაში ვარჯიშის კარგი შესაძლებლობა ეძლეოდათ.

ნიშანდობლივია, რომ 1990-იანი წლების დამდეგს, როგორც კი სოციალიზმი საბოლოოდ დამარცხდა სისტემათა გლობალურ კონკურენციაში, შეწყდა კიდეც „ტოტალიტარიზმის“ ცნების კრიტიკა. როცა წაგება აშკარა გახდა, აღმოსავლეთ ევროპის საკითხების დასავლელი ექსპერტების უმრავლესობამ ამ ცნების, როგორც თავისთავად ცხადი რამის, გამოყენება მალევე დაიწყო.

„ტოტალიტარიზმის“ ცნებასთან ხანგრძლივმა ბრძოლამ რეალური შედეგიც გამოიღო. ერთი მხრივ, ტოტალიტარული სისტემების დახასიათებისას უფრო და უფრო ხშირად „ავტორიტარიზმის“ ცნებას მიმართავენ ხოლმე. მმართველობის ფორმებზე მოძღვრებაში კი ტრიადას უფრო და უფრო მეტად ზღუდავს ტიპების დუალიზმი (ავტორიტარიზმი ვერსუს დემოკრატია) (10); მეორე მხრივ, თავად ავტორიტარიზმის გაგებაც შეიცვალა. ზოგიერთი ანალიტიკოსი მას ტოტალიტარიზმისგან მკვეთრად მიჯნავს, რითაც „ტოტალიტარიზმის“ ცნების არსებობის უფლებასაც უსვამს ხაზს. ავტორიტარიზმის განსაზღვრებისას სწორედ ლინცმა გაითვალისწინა ის თემები და შედეგები, რაც ტოტალიტარიზმის მრავალწლიანი შესწავლის შედეგად დაგროვდა. 30-იანი წლებიდან მოკიდებული, ტოტალიტარიზმზე დებატებში ტოტალიტარული სისტემების იმ დროისთვის ყველა მკაფიო ნიშანი არაერთხელ იყო გამოვლენილი: ე.წ. მასების (მოსახლეობის) მობილიზაციის მეშვეობით სოციალური მოდერნიზაცია და ასევე პოლიტიკური და საზოგადოებრივი პლურალიზმის ლიკვიდაცია. როცა ლინცი ავტორიტარული სისტემების ისეთ ნიშნებს გამოყოფდა როგორიცაა ტრადიციონალიზმი, საზოგადოებრივი აპათია და შეზღუდული პლურალიზმი, ამით იგი ირიბად ტოტალიტარიზმის ცნებასაც იცავდა.

ძნელია ავტორიტარული პოლიტიკური სისტემის ლინცისეული მახასიათებლები სადავო გახადო, რადგან უმრავლეს შემთხვევაში მათ ემპირიულ კვლევათა შედეგები უმაგრებს ზურგს. ამავდროულად არ შეიძლება ისინი ყოვლისმომცველ და თვითკმარ კონცეპტებად იქნეს მიჩნეული. ბოლოს და ბოლოს არც ის უნდა გამოირიცხოს, რომ „მასების“ მობილიზაციის უნარი ავტორიტარულ სისტემასაც შესწევს (ისევე როგორც დემოკრატიულს). თავად ტოტალიტარულ რეჟიმებსაც მოსახლეობის ფართო ფენების მხოლოდ დროებითი მობილიზაცია თუ შეუძლიათ. რაც შეეხება საზოგადოების მოდერნიზაციას, ავტორიტარიზმი მას არანაკლები წარმატებით ახერხებდა, თუკი, რა თქმა უნდა, ავტორიტარულ მმართველებს ასეთი განზრახვა ჰქონდათ (ათათურქი, ფრანკო, პინოჩეტი, ჩან კაი ში და სხვ.). ამიტომაც ტრადიციონალიზმი და მოსახლეობის პოლიტიკური აპათია - ავტორიტარიზმის ერთმნიშვნელოვანი მაჩვენებლები სრულებითაც არ არის.

ლინცი მმართველობის ფორმების ერთმანეთისგან განმასხვავებელ ყველაზე მნიშვნელოვან კრიტერიუმად პლურალიზმისადმი დამოკიდებულებას მიიჩნევს, ვინაიდან სწორედ პოლიტიკური პლურალიზმის ლიკვიდაცია და საზოგადოებრივი პლურალიზმის განადგურებისკენ სწრაფვა წარმოადგენს ტოტალიტარიზმის ძირითად სტრუქტურულ მახასიათებელს. ტოტალიტარულ საზოგადოებაში პლურალიზმის უარყოფაზე აქცენტის დასმით მკვლევარს შეუძლია ეს სისტემა მკვეთრად გამიჯნოს როგორც ავტორიტარიზმისგან, ასევე დემოკრატიისგანაც. ამგვარად პოლიტიკური და საზოგადოებრივი პლურალიზმისადმი სისტემის მიმართება მთავარი კრიტერიუმია, რომლის ნიადაგზეც შესაძლებელია, რომ ტოტალიტარიზმი-ავტორიტარიზმი-დემოკრატიის ტრიადის გაგებამ საერთო იარსებოს.

ტრიადის მაფორმირებელი საბაზისო სისტემების სახეები პლურალიზმის კი არა, სხვა პოზიციების კუთხით რომ გაანალიზდეს, მაშინ მათ შორის სხვაობა ასე მკვეთრად ყოველთვის არ გამოვლინდება. როგორც არ უნდა იყოს, ქვემოთ წარმოდგენილ მიმოხილვაში თითოეული ტიპის თავისებურებებია აღწერილი და დაკვირვებული თვალი შეამჩნევს, რომ ხშირად ისინი პლურალიზმის არსებობასთან, მის შეზღუდვასა და სრულ უარყოფასთან მჭიდროდ არიან დაკავშირებულნი.

ოპოზიცია და წინააღმდეგობა

პოლიტიკური ოპოზიციის არსებობაზე ხელისუფლების თანხმობა დემოკრატიის აუცილებელი წინაპირობაა. იქ, სადაც პოლიტიკური და საზოგადოებრივი პლურალიზმი იგნორირებულია, არც პოლიტიკური ოპოზიცია არსებობს და არც - საჯაროობა. ამიტომ ტოტალიტარულ რეჟიმებს თან სდევს „წინააღმდეგობის მოძრაობა“ და ნაირნაირი ჭორი თუ მითქმა-მოთქმა, რაც თავისუფალი მსოფლიოს მეიდიასპეკულაციებშიც პოულობს გაგრძელებას და ხშირად მის წყაროსაც კი წარმოადგენს. ტოტალიტარულ სისტემაში წინააღმდეგობის მოძრაობა ხანდახან თავს დემოკრატიულ ოპოზიციას უწოდებს, რათა თავისებურად ოპოზიციის არსებობის ხელშეუვალ პოლიტიკურ უფლებას გაუსვას ხაზი. მართალია, დაშვებული, ოფიციალური პარტიებიც მოქმედებენ, მაგრამ არანაირ ოპოზიციურ ძალად ისინი არ შეიძლება ჩაითვალოს (სისტემურ-კონფორმისტულადაც კი არა), ვინაიდან მათი კრიტიკის საგანი არასოდეს ხდება ტოტალიტარული სახელისუფლებო პარტიის პრეტენზია - იყოს ერთპიროვნული მმართველი. ეს პარტიები გარანტირებული სახელისუფლებო პრივილიგიებითაც ტკბებიან (11).

ცხადია, რომ ტოტალიტარიზმში წინააღმდეგობის მოძრაობა მხოლოდ იმ შემთხვევაში ძლიერდება, თუ სახელმწიფო მასობრივ ტერორზე იღებს ხელს. თუკი ანტიტოტალიტარული წინააღმდეგობა მნიშვნელოვან მასშტაბს იძენს და „მასებს ედება“, მაშინ ავტომატურად ჩნდება საჯაროობის განსაკუთრებული ტიპი, რომელსაც „იატაკქვეშეთში“ სახელმწიფოს მიერ დევნილი (და ფორმალურად არალეგალური) მასობრივი საინფორმაციო საშუალებების ფართო ქსელის გაბმა შეუძლია (12).

ავტორიტარიზმის დროს კი პოლიტიკური ოპოზიცია, როგორც წესი, იმ ზომითაა შეწყნარებული, რომ სისტემის შესანარჩუნებლად ყველა ფენისა და პოლიტიკური პარტიის „ერთ აზრზე მოყვანის“ საჭიროება დღის წესრიგში არ დგას. ამავდროულად ოპოზიციის საკონტროლო ფუნქცია არსობრივად ჩახშულია, ხოლო კრიტიკა, იმის მიუხედავად, რომ იზღუდება (მაგალითად, ცენზურის მეშვეობით), მაინც დაშვებული შეიძლება იყოს სისტემის მიერ (იმავე ცენზურის შესახებ კანონების ფაქტიური მოქმედებით). ოპოზიციის უფლებათა შეზღუდვას ავტორიტარიზმის წინაშე არსებული საფრთხე განაპირობებს, რასაც ძლიერი ოპოზიცია თავის თავში შეიცავს, ვინაიდან მისი თავად არსებობაც კი რეჟიმის შეცვლის შესაძლებლობას მიანიშნებს. ავტორიტარიზმისთვის სახიფათო შეიძლება გახდეს ნებისმიერი ძლიერი პოლიტიკური პროტესტი, რომელიც სისტემის (ზოგჯერ კი საზოგადოებრივი წყობის) უკანონობის შესახებ საჯაროდ განაცხადებს.

მოსახლეობის ძლიერი მხარდაჭერის არარსებობის შემთხვევაში წინააღმდეგობამ (ხშირად შეირაღებულმაც) ავტორიტარულ ხელისუფლებას შეიძლება საშუალება მისცეს კანონიერი არგუმენტები გამოიყენოს ლიბერალიზაციისგან სისტემის დასაცავად. ამის შედეგად მკვიდრდება ხოლმე აზრი, რომ თითქოს მხოლოდ „ძლიერი ხელის“ რეჟიმს შეუძლია ქაოსის დამნერგავი წინააღმდეგობა აარიდოს საზოგადოებას ან, თუ ბრძოლა რევოლუციის საფრთხის შემცველიც არის - დაიცვას საზოგადოებრივი წესრიგის მთავარი პრინციპები. ამიტომაც კონსოლიდირებული ავტორიტარული რეჟიმის ელიტა თავადაც არის ხოლმე დაინტერესებული სუსტი წინააღმდეგობის არსებობით და ამასთანავე, გამუდმებით ცდილობს არ დაუშვას პოლიტიკური ოპოზიციის გაძლიერება, ხოლო, თუ აუცილებელი გახდა, მმართველ ელიტაში მნიშვნელოვანი ოპოზიცური პოლიტიკური ფიგურების კოოპტაციაც მოახდინოს (13).

რეჟიმის ლეგიტიმაცია

ტოტალიტარიზმში ლეგიტიმაცია ყოვლისმომცველი, ყველგანმყოფი, საკუთარ ჭეშმარიტებაში ბოლომდე დარწმუნებული იდეოლოგიის მეშვეობით ხდება (14). ამასთან ტოტალიტარიზმს იმის უნარიც შესწევს, რომ კრიტიკული ვითარებისას „მასებში“ პოპულარული „ლეგიტიმაციური ზღაპრები“ გაუშვას (როგორც წესი, ეს ნაციონალიზმია) (15), ოღონდ, რა თქმა უნდა, - ტოტალიტარული იდეოლოგიის უარყოფის გარეშე. ნებისმიერი ტოტალიტარული მმართველი ხვდება, რომ ტოტალიტარულ იდეოლოგიაზე უარის თქმა რეჟიმის დასრულების ტოლფასია (16).

სრულიად სხვაგვარადაა საქმე დემოკრატიაში. ეს სისტემა იმდენად სერიოზულად ეკიდება სახალხო სუვერენიტეტსა და თანასწორობაზე დაფუძნებულ ლეგიტიმაციას, რომ მზად არის საკუთარი თავი ამ პრინციპების პრაქტიკული რეალიზების თვალსაზრისით შეაფასოს. ამგვარი დამოკიდებულება ხელს უწყობს მართვაში დემოკრატიული მონაწილეობისა და წარმომადგენლობითობის პრინციპების განვითარებას და ასევე ლეგიტიმაციის შესახებ დემოკრატიული მოძღვრების სრულყოფასაც. „მომუშავე დემოკრატიის“ მუდმივი დეფიციტი მისი შევსების გზების ძიებასაც აძლევს ბიძგს. დემოკრატია, რომელიც ამ „დიალექტიკას“ ხანგრძლივად წყდება, დემოკრატიად არსებობას წყვეტს და იმავდროულად საკუთარ კანონიერებასაც აქარწყლებს.

ტოტალიტარიზმში იდეოლოგიურ ლეგიტიმაციას აშკარად დოგმატური ხასიათი აქვს. დემოკრატიაში ეს რეალურად ღია პროცესია და პოლიტიკური თანასწორობისა და ხალხის სუვერენიტეტის პრინციპებზეა დაფუძნებული. ავტორიტარიზმი კი, უპირველეს ყოვლისა, ლეგიტიმაციის მხოლოდ პოპულარული ფორმების გამოყენებას ცდილობს. ავტორიტარული სისტემის ლეგიტიმაციის უმაღლეს პრინციპს, ტოტალიტარული დოგმატიზმისა და დემოკრატიული პრინციპულობის საპირისპიროდ, ოპორტუნიზმი წარმოადგენს.

ლეგიტიმაციების მიმოხილვა შესაძლებლობას იძლევა გამოიყოს ავტორიტარიზმის „ლეგიტიმაციის სახეობები“, რაც მის არცთუ ურიგო მოქნილობაზე მეტყველებს. ავტორიტარული სისტემების განვითარების ისტორიულ ტენდენციებს თუ დავაკვირდებით, დავინახავთ, რომ XX საუკუნის პირველ ნახევარში ისინი, ჩვეულებრივ, დიქტატურის პოლიტიკური კრიზისის დროს წარმოიშობოდნენ და იმით მყარდებოდნენ, რომ თავს იდეოლოგიურ სისტემად აცხადებდნენ. მაგალითად, ფაშისტურმა რეჟიმებმა ლეგიტიმაციის მიღება ტოტალიტარული იდეოლოგიების მეშვეობით მოახერხეს. მაგრამ ტოტალიტარიზმისგან განსხვავებით ისინი არ ცდილობდნენ მთლიანად მოეშალათ პოლიტიკასთან დაკავშირებული საზოგადოებრივი სუბსისტემების ავტონომია (მუსოლინის რეჟიმი). იმ შემთხვევაში კი, როცა ავტორიტარიზმმა ტოტალიტარული იდეოლოგიის მიზნების მისაღწევად თითქმის მთელი მოსახლეობის „დავერბოვკება“ მოახერხა, იგი გარდაიქმნა კიდეც ტოტალიტარულ სისტემად (ჰიტლერის რეჟიმი).

იდეოლოგიური ავტორიტარული სისტემები რეალურად ხანმოკლე იყო, თუმცა პარალელურად ყოველთვის არსებობდა ნაციონალური ავტორიტარიზმი (17). ის ნაციის გადარჩენის იდეით იარაღდებოდა და რაიმე განსაკუთრებული საფრთხისგან - კომუნიზმისგან, მეზობლების ექსპანსიისგან, ან ნაციის დაღუპვისგან - დასაცავად „აღიმართებოდა“ ხოლმე (ფრანკო, პეტენი, პილსუდსკი, პინოჩეტი). იმ დროს, როცა იდეოლოგიური ავტორიტარიზმი დემოკრატიის ნებისმიერი ფორმის წინააღმდეგ გამოდის, ნაციონალური ავტორიტარიზმი მოდერნიზაციის, დასავლური დემოკრატიის სტაბილურობის გავლენის ქვეშ იმყოფება და დაინტერესებულია, რომ დემოკრატიად იქნეს აღიარებული. რაც უფრო ნაკლებად იყვნენ ავტორიტარული რეჟიმები ტოტალიტარიზმზე ორიენტირებული და სტაბილურობის მისაღწევად რაც უფრო ხშირად მიმართავდნენ დემოკრატიულ პროცედურებსა და ლეგიტიმაციურ წარმოდგენებს, მით უფრო აშკარა ხდებოდა, რომ ისინი კვაზიდემოკრატიულ თვისებებსაც იძენდნენ. დღეს ავტორიტარული სისტემებიდან სწორედ კვაზიდემოკრატიული ავტორიტარიზმი დომინირებს. პოსტკომუნისტური (და, შესაბამისად, პოსტტოტალიტარული) ქვეყნების ავტორიტარული სისტემებიც უმრავლეს შემთხვევაში კვაზიდემოკრატიებს წარმოაგენენ (18).

სახელმწიფო რეპრესიული აპარატის გამოყენება

დროდადრო ტოტალიტარული სისტემები მასობრივ ტერორზე გადადიან და რთული ხდება იმის შეფასება, ძალადობა გარკვეული პოლიტიკური მიზნების (მაგალითად, პოტენციური მოწინააღმდეგეების ჩამოშორებისა და, შესაბამისად, საძალაუფლებო აპარატის დისციპლინირების) მისაღწევი საშუალებაა თუ მიზანია (19). მაგრამ ძირითადად როგორც ტოტალიტარიზმის, ასევე ავტორიტარიზმისა და, მეტადრე, დემოკრატიის პირობებში სახელმწიფო რეპრესიული აპარატი მიზნის მისაღწევ საშუალებად გამოიყენება. განსხვავებები ტოტალიტარიზმს, ავტორიტარიზმსა და დემოკრატიას შორის, რაც ძალადობასა და სახელმწიფოს მიერ მისი გამოყენებისადმი დამოკიდებულებებში ვლინდება (20), გარკვეულწილად ამ სისტემათა ლეგიტიმაციის პრინციპთა სხვაობის მსგავსია.

ტოტალიტარიზმი, რომელშიც კომპლექსური იდეოლოგია ხალხის „მასების“ ნამდვილ მხარდაჭერას მხოლოდ იშვიათ შემთხვევაში პოულობს, სუი გენერიც ძალადობის სისტემას წარმოადგენს. ძალის ფართო გამოყენების გარეშე, იქაც კი, სადაც კონფლიქტის ძალადობრივი გზით ჩაცხრობა აუცილებელი არ არის, ტოტალიტარიზმს არ აქვს გადარჩენის შანსი. რეპრესიული სახელმწიფო აპარატის მოქმედება უმთავრესად ფარულია, პოლიტიკური დევნილის „განადგურებისკენაა“ მიმართული და აუცილებლად იდეოლოგიური დოგმების სამსახურშია ჩაყენებული.

ამის საპირისპიროდ პლურალისტური დემოკრატია კონფლიქტის დარეგულირებას ძალის გამოუყენებლად ცდილობს. დემოკრატიული თვალსაზრისით, სახელმწიფოს მიერ ძალის გამოყენება მხოლოდ მაშინ არის დასაშვები, როცა ის კანონიერია და დემოკრატიის დაცვაზეა ორიენტირებული. დემოკრატიული კონსენსუსისა და სამართლებრივი სახელმწიფოს პოზიციებიდან გამომდინარე, სახელმწიფოს მიერ ძალის გაუმართლებელი გამოყენება დემოკრატიული წყობისთვის დიდ საფრთხეს წარმოადგენს. ამიტომ დემოკრატია სახელმწიფო რეპრესიულ აპარატს მხოლოდ საკუთარი პრინციპების დაცვის აუცილებლობის შემთხვევაში მიმართავს.

საპირისპიროდ, ავტორიტარიზმი, ძალას იმდენად იყენებს, რამდენადაც ეს მმართველ სტრუქტურებს მიაჩნიათ საჭიროდ: ის მიმართავს ძალას პოლიტიკური ოპონენტებისა და მტრების ჩამოსაშორებლად ან მოსახლეობის დასაშინებლად; აგრეთვე იმისათვის, რომ რეჟიმის ქმედუნარიანობა დაამტკიცოს; წარმოაჩინოს თავისი ძალა საზოგადოებრივ პროტესტთან ბრძოლისას; შეძლოს ხელისუფლების ინტერესებისა და მისი ნდობით აღჭურვილი პირებისთვის მიცემული გარანტიების დაცვა და, შესასაბამისად, ამ გარანტიების რეალიზებაც მოახდინოს და ა.შ. სახელმწიფოს მიერ ძალის გამოყენების მოცულობა და ტიპი საზოგადოებრივი მხარდაჭერის, ავტოკრატის მმართველობის სტილის და ასევე პოლიტიკური ოპოზიციის ძალისა და იმ მეთოდების შესაბამისად იცვლის სახეს, რომლითაც პოლიტიკური წინააღმდეგობის მოძრაობა მოქმედებს. არც ტოტალიტარიზმისა და არც დემოკრატიის პირობებში ძალა არ ხდება ბატონობის ისეთი „უშინაარსო“ ინსტრუმენტი, როგორიც იგი ავტორიტარიზმის შემთხვევაშია, და ეს ინსტრუმენტი სხვადასხვაგვარად გამოიყენება - ავტორიტარული რეჟიმის საჭიროებისა და თავისებურების მიხედვით.

მმართველი ელიტის მიერ ძალის გამოყენების ინსტრუმენტალური ხასიათი იმაზე მეტყველებს, რომ პოლიტიკურ ცხოვრებაში ძალადობის მოცულობა არ შეიძლება გახდეს მმართველობის ფორმათა შესახებ მოძღვრების მთავარი კრიტერიუმი. ძალის გამოყენებისათვის მზაობა და მისი ფაქტობრივი გამოყენება ნებისმიერ შემთხვევაში იყო და რჩება უმნიშვნელოვანეს მორალურ და სისხლისსამართლებრივ კრიტერიუმად, რომლის საფუძველზე შეიძლება ვიმსჯელოთ ძალაუფლების მქონე ნებისმიერ პირზე. განსაკუთრებით ეს არადემოკრატიულ სისტემებს ეხება: თუ რეჟიმი არ მისდევს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპებს, მაშინ გადაწყვეტილების მიმღები პირის პერსონალური პასუხისმგებლობა იზრდება.

დასასრულ აღვნიშნავ, რომ სახელმწიფო რეპრესიული აპარატის გამოყენება რეჟიმის ხარისხზეც მეტყველებს - ეს დასავლური პოლიტიკური აზრისთვის ტრადიციული ხედვაა. მხოლოდ მაშინ, როცა თავს არ აქცევ ამ ტრადიციის საზღვრებში, შეიძლება სხვა კრიტერიუმით, მაგალითად, მოდერნიზაციის ეფექტურობის მიხედვით შეაფასო სისტემის ხარისხი. სისტემის უპირატესად ეფექტურობის მიხედვით შეფასებამ (ანუ იმის მიხედვით შეფასებამ, თუ რამდენად ახერხებს ის მის წინაშე მდგარი მიზნების მიღწევას) შეიძლება მეტისმეტად მცდარი წარმოდგენა გააჩინოს იმის თაობაზე, რომ თითქოს ყველა პოლიტიკური სისტემა მეტ-ნაკლებად ერთმანეთის ანალოგიურია.

ავტოკრატია და ოლიგარქია

ჯერ კიდევ მიჰელსის დროიდან ცნობილია ის გარემოება, რომ დიდი სახელმწიფო წარმონაქმნებისთვის განვითარების დემოკრატიული გზა ერთობ პრობლემატურია. ამის მიუხედავად, დემოკრატიული სისტემების სწრაფვა და ძალისხმევა, შეძლებისდაგვარად ყველა მოქალაქეს პოლიტიკური მონაწილეობის რეალური შანსი მისცეს და, თავის მხრივ, თანაბარზომიერად წარმოადგენდეს ყველა მოქალაქის ინტერესს, იმდენად არ არის დაშორებული რეალობას, რომ ეჭვის ქვეშ დავაყენოთ დემოკრატიის არსებობა. ამიტომ დემოკრატიის შეუძლებლობის შესახებ დასკვნის გამოტანა იქიდან გამომდინარე, რომ მსხვილ წარმონაქმნებში ანტიდემოკრატიული ტენდენციები არსებობს, სულ მცირე, არალოგიკურია. (21).

დავასაბუთოთ საწინააღმდეგოდან: დემოკრატია შეუთავსებელია ოლიგარქიასა (ჯგუფის ბატონობა უმრავლესობაზე) და ავტოკრატიასთან (ერთი პირის აბსოლუტური ბატონობა) და თუკი ამ სისტემების მიმართულებით მოხდება რეჟიმის განვითარება, იგი უბრალოდ შეწყვეტს დემოკრატიად არსებობას. ხოლო ტოტალიტარიზმი და ავტორიტარიზმი გაიშლება ავტოკრატიის სახით. ის, რომ ასეთი სისტემები უფრო ავტოკრატიებად გადაიქცევიან ხოლმე, ვიდრე დემოკრატიებად, ეჭვს არ იწვევს: წარმომადგენლობითობის პრინციპისა და მართვაში ხალხის მონაწილეობის ქრონიკული უპატივცემლობა იქამდე მიდის, რომ ჩნდება ერის „მამის“ მოლოდინი, რათა მან თავად იტვირთოს ინტეგრაციული ფუნქციები, რომელთა განხორციელების უნარი მმართველ ჯგუფს არ გააჩნია. თვით ახალგაზრდა დემოკრატებმაც კი შეიძლება ასეთი ფიგურა მოითხოვონ. ამის ნათელი მაგალითებია კონრად ადენაუერი და შარლ დე გოლი. მაგრამ დემოკრატიები არ ცდილობენ შთააგონონ ხალს, რომ საგანგებო ძალაუფლებით აღჭურვილი პოლიტიკური ლიდერი სისტემის არსებობის გარანტიას წარმოადგენს.

ნებისმიერი ავტოკრატია შედარებით სწრაფად მთავრდება. ყოველი ახალი სისტემა რამდენიმე წლის განმავლობაში ინსტიტუციონალურად კომპლექსურ სახეს ინარჩუნებს და ადრე თუ გვიან ავტოკრატი იმ მეტად ან ნაკლებად ფორმალური სტრუქტურების ცენტრში აღმოჩნდება ჩახლართული, რომლებიც მანვე შექმნა საკუთარი ძალაუფლების მოსაპოვებლად და უზრუნველსაყოფად. ავტორიტარული სისტემის ინსტიტუციონალიზაცია სახელმწიფო აპარატის მმართველ ჯგუფს თავდაჯერებულობას მატებს, რაც ასევე უწყობს ხელს ავტოკრატის ძალაუფლების დასუსტებას. თუკი მას მაინც სურს შეინარჩუნოს კონტროლი სისტემაში საძალაუფლებო ურთიერთობებზე, მაშინ ის იძულებული ხდება რეგულარულად „წმინდოს“ სახელმწიფო აპარატი ფაქტობრივი ან პოტენციური მტრებისგან. საბოლოო ჯამში ყველა ავტოკრატი კვდება და რჩება მის მიერ შექმნილი სისტემის ინსტიტუტები. ამიტომ საკმაოდ ძნელია მოდერნიზმის (პოსტმოდერნიზმის) ეპოქაში სტაბილური ავტოკრატია შექმნა. ეს მეტისმეტად იშვიათად ხერხდება, ვინაიდან ამისთვის, ერთი მხრივ, გარკვეული საზოგადოებრივ-პოლიტიკური გარემოპირობების არსებობა, ხოლო მეორე მხრივ, ავტოკრატის მემკვიდრის განსაკუთრებული პიროვნული თვისებებია საჭირო (რა თქმა უნდა, თუკი ის უდავო მემკვიდრეა) (22).

ტოტალიტარული ან ავტორიტარული სისტემის როგორც ავტოკრატიის ინსცენირება გაცილებით იოლად ხერხდება. წარსულში ავტორიტარიზმს ერთი ადამიანის ბატონობის ფორმით შეეძლო გამოსულიყო ასპარეზზე. კომუნისტური ტოტალიტარიზმი სწორედ ამ პუნქტში გაიხლიჩა. მისი ლეგიტიმაციის შესაბამისად, ის მონისტურ დემოკრატიას წარმოადგენდა და 1953 წლიდან „კოლექტიური მმართველობის“ ოლიგარქიულ პრინციპს ეფუძნებოდა. ამასთანავე არსებობდა ე.წ. პიროვნების კულტი და სტალინის გარდაცვალების შემდეგაც კი გააგრძელა არსებობა როგორც ავტოკრატიამ.

სტატისტიკიდან გამომდინარე, არადემოკრატიული სისტემის ავტოკრატიიდან ოლიგარქიაზე გარდაუვალი გადასვლა უდავოდ რეჟიმის საზოგადოებრივი ბაზისის გაფართოებას გულისხმობს, რაც იმ სისტემებში, რომლებშიც სამართლებრივი სახელმწიფოს ფასეულობები მნიშვნელობადაკარგულია (ან არასაკმარისად მნიშვნელოვანია), კორუფციის გავრცელებას იწვევს.

კორუფცია

კორუფცია, გააზრებული როგორც სახელმწიფო მოხელის ქცევა, რომელიც პირადი მიზნებიდან გამომდინარე უგულებელყოფს სამართალსა და სოციალურ ნორმებს, განსხვავებულ ფორმებს იძენს იმისდა მიხედვით, თუ რომელ სისტემაში უწევს მას ფესვების გადგმა.

დემოკრატიაში კორუფცია არსებობს ყოველთვის და გარკვეულწილად მნიშვნელოვან ფუნქციასაც ასრულებს - ის სიგნალს იძლევა იმ სფეროებში რეფორმების გასატარებლად, სადაც იგი გამოვლინდება, სადაც ირღვევა ან საერთოდ არ მოქმედებს სამართლებრივი ნორმები. ცხადია, რომ ეს ფუნქცია მხოლოდ იმის გამო შეიძლება იქნეს რეალიზებული, რომ დემოკრატიის პირობებში კონტროლისა და საჯაროობის მექანიზმები მუშაობს (თავისუფალი პრესა, სპეციალური მაკონტროლებელი ინსტიტუტები და ორგანოები). ამ გაგებით მასზე შეიძლება ვილაპარაკოთ როგორც ისეთ ქცევაზე, რომელიც „ყოველთვის არ იხრება ნორმიდან“. ამგვარი განმარტება მართებულია იქ, სადაც ყოველგვარ საზრისს მოკლებული აბსურდული სამართლებრივი თუ სოციალური ნორმები მოქმედებს.

ტოტალიტარიზმის ან პოსტტოტალიტარიზმის სოციალური რეალობაც ნაყოფიერ ნიადაგს ქმნის კორუფციის ამ სახეობისთვის. ამავდროულად ამ პირობებში ვრცელდება კორუფციის სხვა ტიპიც, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ პიროვნულ კრიმინალურ ენერგიას და პირადი სარგებლის მიზნით სამსახურებრივი მდგომარეობის დაუშვებელ გამოყენებას ეყრდნობა. კორუფციის ეს მეორე „ჯიში“ - სამსახურებრივი მდგომარეობის შეგნებული და გაუმართლებული გამოყენება - შეიძლება გავრცელდეს მაშინვე, როგორც კი თავის „კრიტიკულ მასას“ მიაღწევს და ადამიანების უმრავლესობა მიხვდება, რომ საზოგადოებაში მეტად აღარ მოქმედებს ესა თუ ის ნორმა. იმაზე კი, ვინც „მორალური მოსაზრებებით“ ცხოვრებას აგრძელებს იმ ნორმების მიხედვით, რომლებიც ყოველ ნაბიჯზე ირღვევა, ამბობენ: „თავად არის დამნაშავე, თუკი არ იღებს“. ამგვარი საყოველთაო კორუფციის საფრთხისგან ყველაზე ნაკლებად ის სისტემებია დაცული, რომლებშიც კონტროლის არანაირი მექანიზმი არ არსებობს; რომლებშიც სამართლის საზოგადოებრივი მნიშვნელობა სათანადოდ არ ფასდება ან უბრალოდ უპატიოდ ეპყრობიან მას. ამგვარი რამ ავტორიტარიზმსაც ახასიათებს და ტოტალიტარიზმისაც, მაგრამ ამის მიუხედავად კორუფციას ამ სისტემებში ერთმანეთისგან მაინც სრულიად განსხვავებული ხასიათი აქვს.

ავტორიტარიზმში კორუფცია შეიძლება იმის საბაბად იქცეს, რომ ძალაუფლებამ შელახული ავტორიტეტის (ხშირად სამხედრო პუტჩის შედეგად შელახული ავტორიტეტის) აღსადგენად სახელმწიფო რეპრესიული აპარატი აამოქმედოს. მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ ამ გზით ძალაუფლება შეიძლება კონსოლიდირებული გახდეს, ავტორიტარიზმში სამართლებრივი სახელმწიფოსადმი ზერელე და აგდებული დამოკიდებულება მაინც ნარჩუნდება. კანონების მოქმედების იძულებითი აღდგენა შეუძლებელია ხანგრძლივი იყოს იმ შემთხვევაში, თუ მმართველი ძალები მათ მიერვე შემოღებულ კონსტიტუციურ თუ სამართლებრივ ნორმებს სერიოზულად არ აღიქვამენ და „დოზირებულ“ კორუფციას მიმართავენ, როგორც სისტემის მასტაბილიზებელ ფაქტორს. ავტორიტარული ბატონობა სახელმწიფო აპარატსა და საზოგადოებრივ ელიტას პირდაპირ ითავისებს და მათ დაუსჯელად, კორუფციულად მოქცევის ნებას აძლევს.

ტოტალიტარიზმში კი ეს ყველაფერი სხვაგვარად გამოიყურება. აქ ძალაუფლება სახელმწიფოსა და ელიტას იმით ყიდულობს, რომ მათ პრივილეგიების სისტემაში რთავს, რასაც სიკეთეების განაწილების რეგულაციის ფუნქცია აქვს მინიჭებული. ეს სიკეთეები ჩვეულებრივი ქვეშევრდომისთვის მიუწვდომელია (შეიძლება საუბარი იყოს როგორც ახალ აბაზანაზე, ასევე უცხოეთის ვიზაზე, რაიმე მნიშვნელოვან ინფორმაციაზე და ა.შ.). კორუმპირებულს, რა პარადოქსულადაც უნდა ჟღერდეს, სრულებითაც არ სჭირდება კორუფციული მოქცევა ანუ კანონის დაარღვევა. აქ სამართალი კი არა, თვით პიროვნება ირღვევა; მორალურად ნადგურდება იმით, რომ ყოვლისშემძლე ძალაუფლების წინაშე მუდმივი მთხოვნელის როლში უწევს დგომა. ამ გზით სახელმწიფო ძალაუფლება იმ ნორმებსა და სამართალს ანადგურებს, რაც ეგალიტარული იდეოლოგიის შესაბამისად მოქმედებს სისტემაში, მაგრამ - მხოლოდ ფორმალურად. ტოტალიტარიზმში, ავტორიტარიზმისა და დემოკრატიისგან განსხვავებით, ეს წესები საერთოდ არ არის დაცული, რადგან აქ ერთადერთი წესი მოქმედებს: მმართველი წყვეტს იმას, თუ კონკრეტულ მომენტში რა არის ნებადართული და კანონიერი (ან უკანონო).

კონსტიტუცია, ადამიანისა და მოქალაქის უფლებები

დასავლური სახელმწიფოების კონსტიტუციური და სამართლებრივი საფუძვლები მიღწევებისა და აღმოჩენების ხანგრძლივი პროცესის შედეგია. თანამედროვე დემოკრატიის ფორმირებაში გადამწყვეტი როლი შეასრულა კონსტიტუციური და სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეების აღმოცენებამ და საყოველთაო გაზიარებამ. როგორც კარლ ლევენშტაინი მიიჩნევს, დემოკრატია მხოლოდ მაშინაა შესაძლებელი, როცა არსებობს ნორმატიული კონსტიტუცია და მისი დებულებები პოლიტიკასა და საზოგადოებაში რეალურად მოქმედებს. ნორმატიულს ტოტალიტარიზმის სემანტიკური კონსტიტუცია უპირისპირდება, რასაც რეჟიმის „მოსართავად“ იყენებენ, რადგან არანაირი პრაქტიკული მნიშვნელობა მას არ გააჩნია (23). სადღაც შუაში უნდა მივუჩინოთ ადგილი (ლევანშტაინის აზრით) ნომინალურ კონსტიტუციას, რომელსაც პოლიტიკოსები შესაძლოა პატივსაც კი მიაგებდნენ, მაგრამ თავისი მნიშვნელობით ის დემოკრატიული სამართლებრივი სახელმწიფოს კონსტიტუციას ჩამოუვარდება, რამდენადაც „ფაქტობრივი მდგომარეობა პოლიტიკური ცხოვრების დინამიკაში კონსტიტუციური ნორმების სრული ინტეგრაციის საშუალებას აქ ჯერ კიდევ არ იძლევა“ (24).

მმართველობის ფორმათა შესახებ მოძღვრების ტიპებს შორის სხვაობა განსაკუთრებით ძირითადი უფლებების კუთხით იჩენს თავს. კონსტიტუციით გარანტირებული ძირითადი უფლებები დემოკრატიული სამართლებრივი სახელმწიფოს არსებითი ელემენტია. ხელისუფლების ყველა შტო მათ უნდა ითვალისწინებდეს და იცავდეს.

მარქსისტულ-ლენინური ყაიდის ტოტალიტარიზმის პირობებში, პირიქით, ძირითადი უფლებები იურიდიულად მაშინაც კი არ იყო მოცემული, როცა ისინი მოქმედ ნორმებს წარმოადგენდნენ, ვინაიდან დასავლური გაგებისგან განსხვავებით, მიიჩნეოდა, რომ უფლებები კოლექტიური ხასიათისაა - არა ცალკეულ ინდივიდებს, არამედ „მშრომელ მასებს“ შეეხება (25).

ავტორიტარიზმში კი, იმისდა მიუხედავად სახელმწიფო ოფიციალურად აღიარებს თუ არა, რომ კანონითაა „დაბმული“, ძირითადი კონსტიტუციური უფლებები და ნორმები ირღვევა მაშინ, როცა ამას პოლიტიკური აუცილებლობა მოითხოვს. ამასთანავე, ავტორიტარიზმს ამ უფლებებზე საკუთარი ხედვის (რაც სრულიად განსხვავდება დემოკრატიულისგან) წარმოჩენა არ სჭირდება, ვინაიდან განსაკუთრებულ შემთხვევებში (მაგალითად, საგანგებო მდგომარეობისას) ავტორიტარულ მმართველს ისედაც უწევს ცალკეული უფლებების აღიარება.

დაბოლოს, გერმანული რაიხის მაგალითი (ასევე სხვა კონსტიტუციური მონარქიებისაც) იმის დემონსტრირებად უნდა ჩაითვალოს, რომ ავტორიტარიზმის დროსაც კი შეიძლება იარსებოს ნორმატიულმა კონსტიტუციამ. ასეთ შემთხვევაში პოლიტიკური კულტურის მთავარი მახასიათებლები პოლიტიკისადმი არადემოკრატიული დამოკიდებულება და ექსტრემალური სამართლებრივი პოზიტივიზმია. იმის საილუსტრაციოდ, რომ XX საუკუნის ევროპული ავტორიტარიზმი სამართლისა და კონსტიტუციისადმი უფრო არასერიოზულ დამოკიდებულებას იჩენდა, ვიდრე ვილჰელმის გერმანია, ნორმან დევისის დაკვირვება გამოდგება: ორ მსოფლიო ომს შორის 18 ევროპული დიქტატურიდან მხოლოდ იოზეფ პილსუდსკი ზრუნავდა რეჟიმის საპარლამენტო-საკონსტიტუციო გარეგნობაზე, რომლის მიღმა, რა თქმა უნდა, მისი ანტიდემოკრატიული არსი იყო დამალული (26).

იქნებ ავტორიტარიზმი?

მმართველობის ტიპების თავისებურებათა მიმოხილვა ავტორიტარული სისტემის შესახებ რამდენიმე საერთო დასკვნის გამოტანის შესაძლებლობას იძლევა.

აშკარაა, რომ ტოტალიტარიზმთან შედარებით ძალაუფლება ავტორიტარიზმში მარტო ნაწილობრივი პლურალიზმით კი არა, ვითარებისდა მიხედვით, კონსტიტუციისა და უფლებების მოქმედებითაც შეიძლება შეიზღუდოს. სისტემისთვის დამახასიათებელი თვისებების გამო მმართველობის ავტორიტარული ტიპი საკმაოდ ელასტიკურია: შეუძლია სავსებით დამაჯერებელი ლეგიტიმაცია მოიპოვოს და დემოკრატიული პრინციპებიც კი შეიტანოს მასში; რეპრესიული აპარატი გამოიყენოს როგორც ხისტად, ასევე - ლმობიერადაც; ავტოკრატიულიც იყოს და ოლიგარქიულიც; ბოლოს და ბოლოს, შეუძლია კორუფციაც აიტანოს და კიდევაც ებრძოლოს მას. ის შეიძლება გახდეს როგორც დემოკრატიისკენ, ასევე ტოტალიტარიზმისკენ მოძრაობის საფუძველი. ავტორიტარიზმი ყველაზე მრავალვარიანტული ტიპია და ამიტომ მისი სახესხვაობები საფუძვლიან შესწავლასა და ემპირიულ ანალიზს საჭიროებს.

თუკი ასეა, რა უნდა გამხდარიყო იმის საფუძველი, რომ ბევრი პოლიტოლოგი დაბეჯითებით გაურბის ავტორიტარიზმის მრავლისმომცველ ცნებას მაშინ, როცა დემოკრატიის ე.წ. მესამე ტალღის - აშკარად წარუმატებელი დემოკრატიზაციის - ტიპოლოგიურ განსაზღვრაზე მიდგება ხოლმე საქმე? (27). ამას ორი მიზეზი უნდა ჰქონდეს: 1) დემოკრატიის მხოლოდ ფორმალური (მაგალითად, შუმპეტერისეული) გაგება, ანუ მისი ისეთ სისტემად აღქმა, რომელშიც კანდიდატები და პარტიები ამომრჩევლის ხმებს სამართლიან შეჯიბრში მოიპოვებენ; 2) დემოკრატიზაციის როგორც დეკლარირებული მიზნის მიღება საიმისო არგუმენტად, რომ სისტემა ავტორიტარულ რეჟიმად კი არა, დემოკრატიად იყოს განხილული.

თქმა არ უნდა, რომ ორივე არგუმენტი საკმაოდ შეზღუდულია. ფორმალურ დემოკრატიაზე დაყრდნობა თეორიულადაც გაუმართლებელია და დემოკრატიის თანამედროვე მდგომარეობითაც არ არის მიზანშეწონილი მმართველის მიერ გაცხადებულ მიზნებთან კი ფრთხილი მიდგომაა საჭირო. პოლიტიკური სისტემის კლასიფიკაციისთვის „მიზნები“ სერიოზულ კრიტერიუმად ოველთვის ვერ გამოდგება, რადგან მათმა დეკლარირებამ (როგორ კომუნისტების ზღაპრებმა მოდერნიზაციაზე ან ხალხის ძალაუფლებაზე) უცხოელი დამკვირვებლები შეიძლება დააბნიოს, ხოლო შედეგად ამას არადემოკრატიული რეჟიმის დაკანონება მოჰყვეს. უფრო ზუსტი რომ ვიყო, იმ სისტემის თაობაზე სწორი დასკვნის გამოსატანად, რომელმაც მიზნად დემოკრატიზაცია დაისახა, დემოკრატიული ლეგიტიმაცია გამოიყენა და „არასრულ დემოკრატიად“ წარმოაჩინა წყობა, აუცილებელია მისი ფუნქციონირების ფაქტობრივი მექანიზმები იყოს შემოწმებული და გაანალიზებული.

წარუმატებელი დემოკრატიზაციის სისტემები, როგორც დემოკრატიები

„არასრული დემოკრატიების“ „შესახებ ლიტერატურაში ყველაზე მეტი პოპულარულარობა არგენტინელი პოლიტოლოგის გილერმო ო'დონელის მიერ შემოღებულმა ცნებამ, „დელეგირებულმა დემოკრატიამ“, მოიპოვა (28). მიუხედავად იმისა, რომ ეს არ არის კონსოლიდირებული დემოკრატია, ო'დონელის აზრით, ის წარმატებით ასრულებს „დემოკრატიზაციის პირველ სტადიას“ - ავტორიტარიზმიდან დემოკრატიულად არჩეული (დამფუძნებელი არჩევნების - ფოუნდინგ ელეცტიონის - საშუალებით) მთავრობის ინსტალაციაზე გადასვლას (29). დემოკრატიის ამ ვარიანტში საკვანძო ფიგურა პირდაპირი არჩევნებით მოსული პრეზიდენტია, რომელზეც მოსახლეობა დიდ იმედს ამყარებს (30).

მაგრამ, მეორე სტადიაზე, ანუ ინსტიტუციონალიზებულ დემოკრატიაზე, გადასვლის ფაზაში „დელეგირებული დემოკრატია“ მარცხს განიცდის. ამ შემთხვევაში ხელისუფლებისა და პოლიტიკური ძალების წარუმატებლობის მიზეზი, ახალი ინსტიტუტების მშენებლობისას საზოგადოებრივი ინტერესების მნიშვნელობის დაკნინება ხდება. ამიტომ დელეგირებული დემოკრატია ვერ უმკლავდება წინა სისტემიდან ინერციით გადმოყოლილ კრიზისს, რომელსაც კორუფცია და კლანური გათიშულობა კვებავს. თუმცა მიაჩნიათ ხოლმე, რომ დელეგირებული დემოკრატია მაინც დემოკრატიული სისტემაა, „რაკი ყოველთვის შეესაბამება რობერტ დალის „პოლიარქიის“ კრიტერიუმს (31).

„დელეგირებული“ დემოკრატიის კონცეფცია გვიჩვენებს: არაზუსტმა ტერმინმა შეიძლება თავგზა გვარიანად აგიბნიოს. „დელეგირებულის“ დეფინიციასთან დაკავშირებული გაუგებრობის გარდა (32), ისიც უნდა ვაღიაროთ, რომ „პოლიარქიაზე“ დაყრდნობაც გამოუსადეგარია (33). დალთან „პოლიარქია“ შვიდი ინსტიტუტის კავშირს აღნიშნავს (34), რომლებიც ხელსაყრელ გარემოპირობებში (35) დემოკრატიული ტენდენციების არსებობას უშვებენ, შემდეგ კი - დემოკრატიზაციასაც. აქედან გამომდინარე, დემოკრატია არ ჩნდება ავტომატურად, დემოკრატიული გზით არჩეული ხელისუფლების ინსტალაციისთანავე, ის უფრო ყოველივე ამის შედეგად ინსტიტუციონალიზებულ პოლიტიკურ წესრიგს ამყარებს.

ერთი სიტყვით, „დელეგირებული დემოკრატიის“ რომელიმე თვისება სისტემის დემოკრატიული ხასიათის საღიარებლად ძნელია დამაჯერებელ არგუმენტად ჩაითვალოს, საამისოდ თავისუფლად არჩეული მთავრობის ინსტალაციაც კი არ გამოდგება. ამასთანავე, ამ თვისებათაგან არცერთი არ გამორიცხავს იმის შესაძლებლობას, რომ ო'დონელის მიერ აღწერილი სისტემა დახასიათდეს როგორც „კვაზიდემოკრატიული ავტორიტარიზმი“.

„დელეგირებულ დემოკრატიასთან“ დაკავშირებულ გაუგებრობაზე მეტ პრობლემას ბოლო დროს გერმანიაში მერკელის მიერ შემოტანილი „დეფექტური“ დემოკრატიის კატეგორია შეიცავს. ამ ცნების მიხედვით, რომელსაც, როგორც ჩანს, სისტემის დეფინიცია უნდა დაეზუსტებინა, ასეთი დემოკრატიები „გაუმართავ პოლიარქიასა და ავტორიტარულ სისტემებს შორის გაშლილ რუხ ზონაში მოძრაობენ. ყოველ შემთხვევაში, ერთობლივად ისინი გაცილებით უფრო ახლოს დგანან პოლიარქიასთან ვიდრე ავტორიტარულ სისტემებთან“ (36).

განსაზღვრება „დეფექტურს“ იმ აზრამდე მივყავართ, რომ თითქოს საქმე უნდა გვქონდეს სისტემებთან, რომლებიც ფუნქციონირებენ როგორც დემოკრატიები, მიუხედავად იმისა, რომ არ შესწევთ ადრე გაჩენილი სერიოზული პრობლემების აღმოფხვრის უნარი. მაგრამ აქ სინამდვილეში იმ პოლიტიკურ სისტემებზეა ლაპარაკი, რომლებიც ავტორიტარიზმიდან ან ტოტალიტარიზმიდან ვითარდებიან ან უკვე დაასრულეს განვითარება.

ის, თუ რამდენად შეუსაბამოა მათი „დეფექტურის“ ცნებით მოხსენიება, შემდეგი პარაბოლით შეიძლება აღიწეროს. დავუშვათ, ერთი სახლის რამდენიმე ბინადარი აცხადებს, რომ თავიანთ ბინებში და სხვა მაცხოვრებლებისთვისაც კარადების აწყობა და დადგმა განიზრახეს, თანაც ისე, რომ მანამდე მასზე არანაირი წარმოდგენა არ ჰქონიათ. წამოწყების დასაფინანსებლად თითოეული მოსახლე სესხს იღებს მათგან, ვინც კარადით უკვე საკმაო ხანია სარგებლობს და, შესაბამისად, შეუძლიათ გაგებითაც მოეკიდნონ კარადის მოსურნე მეზობლებს. კარადიანები მზად არიან აიტანონ უსიამოვნო ხმაურიც კი, რაც ნივთის დამზადების პროცესს ახლავს თან. ნასესხები თანხით მოვალეები მასალას, საჭირო ინსტრუმენტებს იძენენ და სახლის ბინადართა ყურთასმენა მალე მართლაც ხმაურს მიაქვს. მაგრამ მცირე ხნის შემდეგ ირკვევა, რომ თურმე ხერხები და ჩაქუჩები კი არ ხმაურობს, შემოსული თანხით მევალე მეზობლები სუფრებს შლიან. ამასთანავე, მოქეიფეები ტანსაცმელს სახელდახელოდ შეკრულ კონსტრუქციებში ინახავენ და ხელიდან არ უშვებენ შანსს, რომ კარადიან მიმნდობ დამფინანსებლებს კიდევ გამოსტყუონ ფული, რაკი ხვდებიან, რა იოალად არწმუნებენ მათ იმაში, რომ სერიოზული მუშაობა აქვთ გაჩაღებული. საბოლოოდ კი მეტისმეტად ძნელი ასახსნელი ხდება, რატომ მიიჩნევს ზოგიერთი კარადიანი მეზობელი ტანსაცმლით, ფიცრებითა და ინსტრუმენტებით მოფენილ ოთახებს კარადებად (ოღონდ რა თქმა უნდა, - „ხარვეზიან კარადებად“). კარადები არ უნდა ყოფილიყო აქ აწყობილი?

სიტყვა „დეფექტურის“ ევრისტიკული ფასი ამ ამბავში ნულის ტოლია. დემოკრატია უამრავი რამის გამო მართლაც შეიძლება იყოს „დეფექტური“ - მაგალითად, თუ პარტიები კანონდარღვევით ფინანსდებიან, ანდა - კორუფციისა და საზოგადოების სუსტი პოლიტიკური მონაწილეობის მიზეზითაც. უდავოა, რომ ჰელმუტ კოლის კანცლერობის პერიოდში გერმანული დემოკრატიის აშკარა ხარვეზები თუ ევროპულ პოსკომუნისტურ დემოკრატიებში კორუფციის პრობლემა, შეუძლებელია საიმისო წინაპირობად გამოდგეს, რომ ეს სისტემები პერუში ფუხიმორის ან უკრაინაში კუჩმას რეჟიმების რიგში ჩავაყენოთ. გარდა ამისა, გაუგებარია, რატომ არ უნდა დავარქვათ არადემოკრატიულ პოლიტიკურ სისტემებს, მხოლოდ იმიტომ, რომ ისინი დემოკრატიულ არჩევნებს მართავენ, „დეფექტურად ავტორიტარული“? ანდა, ხომ არ აჯობებდა 1956 წლის შემდგომი კომუნისტური სისტემებისთვის „დეფექტური ტოტალიტარიზმი“ გვეწოდებინა?

წარუმატებელი დემოკრატიზაციის სისტემები, როგორც ჰიბრიდები

„დელეგირებული“ ან „დეფექტური“ დემოკრატიების ნაცვლად უფრო მართებული და მოსახერხებელი იქნება „ჰიბრიდული სისტემების“ გამოყენება, იმ დათქმით, რომ ის ახალი ტიპის რეჟიმის ან სისტემის მნიშვნელობით არ ისარგებლებს. „ჰიბრიდული“ ისეთი სისტემაა, რომლის კლასიფიკაცია არსებული ტიპოლოგიის მიხედვით რთული საქმეა, იქედან გამომდინარე, რომ მასში ამა თუ იმ სისტემის ბევრი ნიშან-თვისებაა თავმოყრილი. ტიპოლოგიური კლასიფიკაცია ნაკლებად გამოდგება სოციალური სინამდვილის ასახსნელად - ტიპებად დაყოფა მხოლოდ და მხოლოდ ამ რეალობაში ორიენტაციის საშუალებას იძლევა, ხოლო იმის გასაგებად, თუ როგორ იქმნება ამგვარი სინამდვილე, ტიპოლოგია ნამდვილად არ არის ადეკვატური ინსტრუმენტი. ამაზე პასუხი მხოლოდ ემპირიულმა კვლევამ შეიძლება გაგვცეს.

ჰიბრიდული სისტემის აღმოცენება, ჩვეულებრივ, სხვა სისტემაში გადასვლასთანაა დაკავშირებული. თავის დროზე ოქტავიანემ (მოგვიანებით - იმპერატორმა ავგუსტუსმა), შეარყია რა რომის იმპერიის ინსტიტუტები, განვითარების „ჰიბრიდულ ფაზაში“ შეიყვანა ისინი, ანუ რესპუბლიკა იმპერიად აქცია. მან ინსტიტუტებს დასახელებები შეუნარჩუნა, მაგრამ ნაბიჯნაბიჯ, უხმაუროდ, მათ სხვა ამოცანები დაუსახა და ახალი უფლებამოსილებებით აღჭურვა ისინი. ეს პოლიტიკური წყობის წარმატებული შეცვლის კლასიკური ნიმუშია. 1970-იანი წლების მეორე ნახევარში, ესპანეთის დემოკრატიზაციის დროს, ანალოგიურად მოიქცნენ მეფე ხუან კარლოს I და პრემიერ-მინისტრები არიას ნავარო და ადოლფო სუარეში. თანამედროვე პოსტკომუნისტური სისტემური ტრანსფორმაციებისას კი, პირიქით, მმართველთა ჰიპერმზრუნველობის საგნად „დიდი რეფორმის“ ან „სისტემის შეცვლის“ პროპაგანდაა ქცეული, მაშინ, როცა ინსტიტუტების ამოცანები და ფუნქციები პრაქტიკულად უცვლელი რჩება.

პოლიტოლოგისთვის, რომელიც „ჰიბრიდულ სისტემას“ სწავლობს, საკვანძო ამ შემთხვევაში შემდეგი კითხვის დასმაა: მის „წინააღმდეგობრივ“ ხასიათს სისტემა ტრანსფორმაციამდე მიჰყავს და შესაბამისად, იგი წარმავალია თუ „ჰიბრიდულობა“ უკვე თავად არის შეცვლილი სისტემა და ამის გამო დიდი ხნის სიცოხლეც უწერია? „ჰიბრიდულ“ ტიპზე მსჯელობა მხოლოდ მეორე ვარიანტზე დაყრდნობით უნდა იყოს გამართლებული. მაგრამ აქ ისიც თავიდანვეა მხედველობაში მისაღები, რომ ყველა პოლიტიკურ სისტემას ცვლილებების განხორციელებისთვის ერთი და იგივე კულტურული, სოციალური, სტრუქტურული წანამძღვრები არ გააჩნია; რომ ზოგიერთი სახელმწიფო, ერთი და იმავე მნიშვნელობით, სულაც არ არის სახელმწიფო. ზოგჯერ ამა თუ იმ პოლიტიკურ ორგანიზაციასთან მიმართებით, რომელსაც გერბიც აქვს და დროშაც, ჯარიც ჰყავს, პოლიციაც და საერთაშორისო სამართლის სუბიექტსაც წარმოადგენს, მმართველობის ფორმათა შესახებ დასავლური მოძღვრება საკმაოდ პირობითად შეიძლება იყოს გამოყენებული.

სახელმწიფო: „სუსტი“ თუ ეფექტური?

პოლიტიკური სისტემების განვითარების კუთხით გამორჩეულ მნიშვნელობას იძენს „სუსტი“ სახელმწიფოების არსებობის ფაქტი - იმ სახელმწიფოებისა, რომელთა მოხელეებს არ შეუძლიათ ან არ სურთ მოქმედი სამართლებრივი ნორმების გამოყენება. ისინი „საკუთარ“ სახელმწიფოს პირადი ინტერესების რეალიზაციის ინსტრუმენტად აქცევენ ხოლმე (37). სახელმწიფოს დასავლური გაგება ათვლის წერტილად თითქმის ყოველთვის ვებერისეულ დეფინიციას იღებს, რომლის თანახმად, სახელმწიფო კანონიერი ძალის გამოყენებაზე მონოპოლიის მქონე სპეციფიკური ორგანიზაციაა. ზემოთქმული, ამ მხრივ, სახელმწიფო ძალაუფლების ნაკლებეფექტიანობაზე მეტყველებს. მაგრამ არსებობს საზოგადოებათა მთელი წყება, რომლებიც განვითარების იმ სტადიაზე იმყოფებიან, რომ ვებერის კრიტერიუმით ძნელია სახელმწიფოებად ჩაითვალონ (38). დღეს ბევრი რამ მიანიშნებს იმაზე, რომ სახელმწიფოს ფორმირების პროცესი, ყველგან, სადაც ის ჯერ კიდევ არ დამთავრებულა, ანდა ახლაა დაწყებული, სახელმწიფო ფუნქციების შორს მიმავალ სტანდარტიზაციას გამოიწვევს. თუმცა, მიუხედავად ამისა, აქამდე, ასეთი რამ ბოლომდე არსად მომხდარა.

სწორედ ამიტომ ავტორიტარული სისტემის უცილობელ ინდიკატორებად (ქმედუნარიან სახელმწიფოში) არ უნდა ჩაითვალოს კორუფცია, არაეფექტიანობა, ძალადობა და ა.შ. მათი მეშვეობით სუსტი სახელმწიფოც შეიძლება იყოს აღწერილი. მაგრამ რეალურად ეს არაფერს ცვლის იმ ასპექტით, რომ სუსტი სახელმწიფოები, რაც უნდა სოციალურად ან კულტურულად თვითმყოფადები ჩანდნენ, დემოკრატიულზე მეტად ავტორიტარულ ტიპს უახლოვდებიან. რამდენადაც ფაქტია, რომ თანამედროვე დემოკრატია, ეფექტურობისა და სტაბილურობის კრიტერიუმებით, ავტორიტარიზმზე შეუდარებლად წარმატებულია, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ავტორიტარიზმი უფრო სახელმწიფოს სისუსტის მანიშნებელია, ვიდრე მისი ძალისა.

შესაძლოა ისიც მოგვეჩვენოს, რომ ტოტალიტარული სახელმწიფო საგანგებოდ ძლიერი სისტემაა. ეს ასეა, თუ ეფექტურობის კრიტერიუმად სახელმწიფოს მიერ საზოგადოების კონტროლის მასშტაბს ავირჩევთ - რითაც ტოტალიტარული მმართველები არიან დაკავებული. მაგრამ თუ ლიბერალურ მიდგომას ვიღებთ, მაშინ სახელმწიფო იმდენად არის ეფექტური, რამდენადაც მას მოქალაქეების სამსახურში ჩადგომის უნარი გამოარჩევს. ამ შემთხვევაში კი ტოტალიტარული სახელმწიფო ამჟღავნებს, რომ აბსოლუტურად უძლურია.

ტოტალიტარიზმის ზემოთ გადმოცემული კონცეფცია აგებულია იმაზე, რომ მის იდეოლოგიურ ღერძს საზოგადოების აბსოლუტური მართვა და კონტროლი წარმოადგენს. მაგრამ სისტემის შესაფასებლად ეს არასაკმარისია. მნიშვნელოვანი ისაა, რომ დადგინდეს, რამდენად ხერხდება საზოგადოებრივ პრაქტიკაში ამ იდეოლოგიური პრეტენზიის რეალიზაცია. ტოტალიტარული სახელმწიფო, თუკი იდეოლოგიიდან ამოვალთ, აუცილებლად უნდა იყოს „ძლიერი“. აბსოლუტური მართვის სურვილის ხორცშესხმა, ერთი მხრივ, სახელმწიფო სტრუქტურების საქმიანობის შინაარსზეა დამოკიდებული, ხოლო მეორე მხრივ, იმ საშუალებებსა და მეთოდებზე, რომლებსაც იგი მიმართავს. საბჭოთა სოციალიზმის ისტორიული გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ძლიერი სახელმწიფოს ტოტალიტარული იდეალის განხორციელება მხოლოდ აშკარა ტერორს ძალუძს (ლენინიზმი, სტალინიზმი). ტოტალიტარიზმი, იდეოლოგიური ასპექტით, სუსტდება მაშინ, როცა ტერორზე აცხადებს უარს. ამ მხრივ, არაფერს ცვლის ის ფაქტი, რომ ინსტიტუციონალური ყოვლისმპყრობელობა „სუსტი“ ტოტალიტარიზმის დროსაც განაგრძობს არსებობას. ცუდი კი ისაა, რომ იდეოლოგიურად „სუსტი“ ტოტალიტარული სახელმწიფო ავტომატურ რეჟიმში ლიბერალურად „ძლიერი“ არ ხდება (39). ამ შემთხვევაში უფრო მეტად ძალის უკმარობის პრობლემა დგება იმგვარი საზოგადოების სამართავად, რომელსაც ბოძებული თავისუფლების მიუხედავად არ აღმოაჩნდება ხოლმე საკმარისი უნარი, შექმნას ლიბერალური აზრით „ძლიერი“ სახელმწიფო.

ასე რომ, ტოტალიტარულ სახელმწიფოს, როგორც სისტემას, აქვს ძლიერი (ტერორისტული) და სუსტი ფაზები. ნათელია სოციალისტურ საზოგადოებებში (გამონაკლისების გათვალისწინებით - რუმინეთი, ალბანეთი) ამ ფაზების ქრონოლოგიაც: პირველ ეტაპზე, მაგალითად, სტალინური გაგებით გაძლიერებულ სახელმწიფოს მომდევნო პერიოდში ძალა ეცლება, რადგან სახელმწიფოს ინსტიტუციონალურად ყოვლისშემძლე სტრუქტურა ფარული, ხოლო ზოგიერთ ქვეყანაში აშკარა და ხანგრძლივი სისტემური კრიზისის შედეგად პარალიზებას განიცდის (40). სუსტ ფაზებში სისტემური სტაბილურობის უზრუნველყოფა, უპირველეს ყოვლისა, კვაზიკონსენსუსის მეშვეობით მიიღწევა (41).

წარუმატებელი დემოკრატიზაციის ავტორიტარულ სისტემათა კლასიფიკაცია იმის აღიარებამდე უნდა დავიყვანოთ, რომ ამ შემთხვევაში სახელმწიფო ნახევრად ან მთლიანად ეფექტურია. ამიტომაც აქ დემოკრატიის მომხრეებს, ყველა განცდილი მარცხის მიუხედავად, არცთუ ურიგო შესაძლებლობა რჩებათ დემოკრატიის გზის გასაგრძელებლად. სუსტი სახელმწიფოს პირობებში საზოგადოების დემოკრატიულ უმცირესობას გაცილებით რთულად აქვს ხოლმე საქმე. აქ დემოკრატებს, გინდა არა გინდა, იმის გააცნობიერება უწევთ, რომ დემოკრატიზაცია სახელმწიფოს მშენებლობის ნაწილს წარმოადგენს (42).

ამგვარად, თუკი ისეთი კატეგორიით შევიარაღდებით, როგორიცაა „სუსტი სახელმწიფო“, მაშინ მმართველობის ფორმების შესახებ მოძღვრებამ ამოცანას შეიძლება „ჰიბრიდული სისტემის“ ცნების გარეშეც გაართვას თავი.

სისტემების სამი ტიპი: მსგავსებები და განსხვავებები

ავტორიტარიზმსა და დემოკრატიას შორის გარკვეული მსგავსება შეიძლება დავინახოთ. პირველ ყოვლისა ეს, პრინციპში, საზოგადოებრივი და პოლიტიკური პლურალიზმის არსებობას უკავშირდება. ამ სისტემებსა და, საპირისპიროდ, ტოტალიტარიზმს შორის კი ამ კუთხით გადაულახავი ბარიერია აღმართული. ალბათ ამით უნდა აიხსნას, რომ თანამედროვე ადამიანზე ტოტალიტარული სისტემის შექმნა რაღაც დემონური ტრანსფორმაციის შთაბეჭდილებას ახდენს, რომლის შედეგად მსოფლიო თავისი სამართლებრივი განვითარების საწყისს უბრუნდება და ახალი, უცხო და საშიში რეალობა იქმნება.

პლურალიზმის მიღების პრინციპის ფონზე დემოკრატიისა და ავტორიტარიზმის მსგავსება ეკონომიკის სფეროშიც იჩენს თავს. ორივე სისტემაში სახელმწიფო, ეკონომიკური ქვესისტემის ავტონომიის შეუზღუდავად, „საზღვრის შემომწერის“ ფუნქციას ასრულებს. ტოტალიტარიზმი კი, ძალისმიერი და სპეციფიკური ტრანსფორმაციის პროცესში, თავისუფალ ბაზარს ცენტრალური გეგმიური მეურნეობით ცვლის და ეკონომიკის საფუძვლებს ანადგურებს.

მმართველობის ფორმების შესახებ მოძღვრების ტრიადაში შემავალი პოლიტიკური სისტემები იდეალურ ტიპებს წარმოადგენენ, რაც იმას ნიშნავს, რომ ისინი „წმინდა“ სახით რეალურად არასოდეს გვხვდებიან. ამის მიუხედავად, ყოველი ეს ტიპი რეალურად არსებული სპეციფიკური ნიშანთვისებების ჯამია და მკაფიოდ განსხვავდება ერთმანეთისგან. რეალური ტოტალიტარიზმი პლურალიზმს გამორიცხავს, ხოლო რეალური დემოკრატია (ან პოლიარქია) (43) ავტორიტარიზმისგან განსხვავებით, კონსტიტუციური და სამართლებრივი სახელმწიფოს გარეშე არ არსებობს. ამიტომ ავტორიტარიზმისა და დემოკრატიის საეჭვო მსგავსება ზუსტად უნდა იქნეს გაგებული, იმის გათვალისწინებით, რომ პოლიტიკური სისტემის ორ სხვადასხვა ტიპთან გვაქვს საქმე, რომელთა უნიფიცირება „მეტად ან ნაკლებად პლურალისტურის“ კატეგორიით შეუძლებელია. მაგრამ შეიძლება და აუცილებელიცაა განსხვავებათა ხაზგასმა პოლიტიკური პლურალიზმის მიღება/შეზღუდვის თვალსაზრისით. პოლიტიკური სისტემის ერთი ტიპიდან მეორეზე გადასვლა პოლიტიკური და საზოგადოებრივი პრაქტიკის ცვლილებას გულისხმობს, რაც, თავის მხრივ, რევოლუციური ქმედების საზღვრებით არის განპირობებული.

ტრანსფორმაცია და გადასვლა

სემუელ ჰანტინქტონმა და ადამ პშევორსკიმ გარკვეული სტანდარტი დაამკვიდრეს, რომლითაც პოსტტოტალიტარულ და პოსტავტორიტარულ გარდამავალ სისტემებს შორის სხვაობის აღიარებაზე უარის თქმა უიოლდებათ ხოლმე (44). ჰანტინქტონი თავის წიგნში „დემოკრატიზაციის მესამე ტალღის“ შესახებ, ლინცზე დაყრდნობით, ჯერ გამიჯნავს ტოტალიტარიზმსა და ავტორიტარიზმს, ხოლო შემდეგ ყველა არადემოკრატიულ სისტემას მაინც ავტორიტარიზმს მიაკუთვნებს, რათა აღმოფხვრას ტერმინ „არადემოკრატიულის“ ხშირი ხმარებით გამოწვეული სემანტიკური ბუნდოვანება (45). მიუხედავად იმისა, რომ „ავტორიტარიზმის“ გამოყენების სიხშირე, აუხსნელი მიზეზით, მას სემანტიკურ პრობლემებს არ უქმნის, წერის სტილის გაუმჯობესება, ცხადია, ვერ გახდება ალტერნატივა იმ გარემოებისა, რომ გარდასაქმნელი სისტემების ხასიათი დიდ გავლენას ახდენს გარდაქმნის პროცესში წარმოქმნილ სისტემათა ხარისხსა და განვითარებაზე (46). ამ ფაქტის უგულებელყოფას დამაბნეველი და არასასურველი შედეგი მოაქვს.

პოსტტოტალიტარიზმისა და პოსტავტორიტარიზმის სხვაობის იგნორირებას, პირველ ყოვლისა, იქამდე მივყავართ, რომ „ტოტალიტარიზმის“ ცნების ადრინდელ, ბიპოლარული მსოფლიოს დროინდელ, მოწინააღმდეგეებს მეტად აღარ სურთ „ხელფეხშეკრულები“ იყვნენ თავიანთი მცდარი შეფასებებით: მაგალითად, იმ პოზიციით, რომ კომუნიზმი, რომელიც მათ წარმატებულ და სტაბილურ სისტემად გამოჰყავდათ, საზოგადოებრივ მოდერნიზაციას ემსახურება. ეს ხელს უშლის აგრეთვე სამეცნიერო პროგრესს, რომელიც ჰიპოთეზების დადასტურებასთან ერთად უარყოფასაც ეფუძნება; მეორე მხრივ, ხელს უწყობს პოსტკომუნისტური სისტემებისათვის ადრეული დემოკრატიზაციის გამოცდილების ნაჩქარევად მისადაგებას (47). მეცნიერები, რომლებმაც ასობით სისტემა შეუდარეს ერთმანეთს, ისედაც მუდმივად იდგნენ საშიშროების წინაშე, რომ გამოეცალებოდათ ემპირიული ნიადაგი, რომელსაც ისინი მეტად ან ნაკლებად ადეკვატური ცხრილების შედგენისა და სტატისტიკური მონაცემების დამუშავების პროცესში, ჩვეულებრივ, „ითვალისწინებდნენ“ ხოლმე. დეტერმინისტული თეზისი - დემოკრატიზაცია ყველგან ერთსა და იმავე კანონებს ექვემდებარება - „იკაროსის ანალიტიკური ზეაფრენის“ საფრთხეს კიდევ უფრო მეტად ზრდის.

მმართველობის პოლიტიკური ფორმების ტრიადის შენარჩუნება, პირიქით, საშუალებას იძლევა ძველიდან ახალი სისტემებისკენ მოძრაობაზე დაკვირვებისას პოსტტოტალიტარულ ტრანსფორმაციასა (transformation) და პოსტავტორიტარულ გადასვლას (transition) შორის (48) მკაფიო ზღვარი გავავლოთ. ორივე შემთხვევაში პოლიტიკური ხელმძღვანელობა საუბრობს დემოკრატიზაციაზე როგორც მთავარ პოლიტიკურ მიზანზე. ამის მიუხედავად, ანალიტიკოსი უნდა უშვებდეს „კიდევ რაიმესკენ“ ცვლილების შესაძლებლობას იქამდე, ვიდრე ახალი სისტემა არ ჩამოყალიბდება (49).

გადასვლის (transition) პროცესს წარმართავენ პოლიტიკური ელიტა და სამოქალაქო საზოგადოება - ამ სამუშაოს ისინი ასრულებენ. ტრანზიციის წარუმატებლობა ნიშნავს, რომ ავტორიტარიზმმა ერთი ფორმიდან მეორეში გადაინაცვლა და ეს ახალი ავტორიტარიზმი, ისევე როგორც მისი წინამორბედი, კვლავ ქვეშევრდომობის პოლიტიკურ კულტურაზე (subject culture) იქნება დამყარებული..

ხოლო სისტემური ტრანსფორმაცია პოლიტიკური ელიტის, განსაკუთრებით კი ქვეყნის პოლიტიკური ხელმძღვანელობის მიერ ხორციელდება, რომელმაც, თუ ის რეალურად მიისწრაფის დემოკრატიისა და საბაზრო ეკონომიკისკენ, თავდაპირველად ტოტალიტარიზმის მიერ განადგურებული სამოქალაქო საზოგადოების აღდგენისათვის უნდა შექმნას გარემოპირობები. ამ ამოცანის გადაჭრა შედარებით ადვილია იქ, სადაც პოლიტიკური ხელმძღვანელობა ტოტალიტარიზმამდელ ტრადიციებთან, სამოქალაქო საზოგადოებასთან და კონსტიტუციონალიზმთან უფრო ძლიერადაა დაკავშირებული. ტოტალიტარული სოციალური წყობის ნგრევის დროს „მანამდე არსებულის“ კოლექტიურმა გახსენებამ განთავისუფლებულ საზოგადოებას შეიძლება მეტად ფასეული ორიენტირი დაუსახოს.

იქ კი, სადაც შესაბამის ტრადიციებსა და ორიენტირებს მოკლებულნი არიან, არ უნდა გვქონდეს მოლოდინი, რომ პოლიტიკური ხელისუფლება გაბატონებულ პოლიტიკურ კულტურას დაუპირისპირდება და დემოკრატიზაციის რეალურ განხორციელებას დაიწყებს, რაც, უპირველეს ყოვლისა, კონსტიტუციისა და სამართლისადმი პოლიტიკური ხელმძღვანელობის მორჩილებას გულისხმობს.

სისტემური (პოსტტოტალიტარული) ტრანსფორმაციისა და სისტემური (პოსტავტორიტარული) გადასვლის გზით განხორციელებულ დემოკრატიზაციაზე შეიძლება საუბარი დავიწყოთ მხოლოდ მას შემდეგ, რაც დემოკრატია კონსოლიდირებული გახდება. თავის მხრივ, დემოკრატიის კონსოლიდაციის დრო პოლიტიკური ელიტებისა და მოსახლეობის მიერ კანონიერი დემოკრატიული ინსტიტუტების აგებას მოსდევს (50). სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს მას მერე მოხდება, როცა პოლიტიკური ელიტა და პოლიტიკურად აქტიური მოქალაქეები პატივით მოეკიდებიან და დაიცავენ დემოკრატიულ ნორმებს, წესებსა და ინსტიტუტებს, ხოლო პოლიტიკოსები არ მიემხრობიან და, შესაბამისად, პრაქტიკაშიც აღარ დანერგავენ არადემოკრატიულ წესებს, ნორმებსა და ინსტიტუტებს (51).

მინიმუმი დემოკრატიისთვის

ადამიანებზე ბატონობას ახასიათებს ტენდენცია - მანამდე განივრცობოდეს, სანამ წინააღმდეგობას არ გადააწყდება. ამიტომ, ავტორიტარიზმიდან ანდა ტოტალიტარიზმიდან დემოკრატიაზე გადასვლისას ძალაუფლების შეზღუდვა ცენტრალურ (რაკიღა სტრუქტურულია) საკითხად დაისმის. ვერც ხელისუფლება, ვერც პოლიტიკური ელიტა და სახელმწიფო ვერასოდეს ჩაიკლავენ სურვილს, რომ მთელ პოლიტიკურ ძალაუფლებას დაეუფლონ. არც ის არის გამორიცხული, იქამდე მივიდნენ, რომ დანარჩენი სოციალური ქვესისტემების გაუქმებაც კი დააპირონ.

დემოკრატიულ ქვეყნებში მმართველების კანონმორჩილება ხელსაყრელ გარემოს ქმნიდა სოციალური სუბსისტემების ავტონომიზაციისთვის, ხელს უწყობდა შრომის საზოგადოებრივ განაწილებას და ეს საფუძვლად ედებოდა სახელმწიფოების ეფექტურ დემოკრატიულ გარდაქმნას. ომის შემდეგ, XX საუკუნის მეორე ნახევარში, ბიპოლარულ მსოფლიო წესრიგში ტოტალიტარიზმმა ამ პროცესის გავრცელება ათწლეულობით შეაჩერა. თუმცა კომუნიზმის დამხობამ დემოკრატიზაციის შანსები, რა თქმა უნდა, გაზარდა, ვინაიდან ახლა მსოფლიოს უმნიშვნელოვანესი სახელმწიფოები (აშშ-ს ჰეგემონობით) დემოკრატიებს წარმოადგენენ. დღეს დემოკრატიულ სახელმწიფოებს აღარ გააჩნიათ რაიმე დამაჯერებელი არგუმენტი, ავტორიტარულ და ტოტალიტარულ სახელმწიფოებთან ალიანსი რომ გაამართლონ, რაც ადრე „მთავარ ტოტალიტარულ მეტოქესთან ბრძოლის“ გამო იქმნებოდა ხოლმე (52).

თანამედროვე პოსტავტორიტარული გადასვლისა (ტრანსიტიონ) და პოსტტოტალიტარული ტრანსფორმაციის წარმატება უპირატესად სამართლებრივი და კონსტიტუციური სახელმწიფოს მოწყობაზეა დამოკიდებული. ამ პროცესის წარმატების უზრუნველმყოფ ფაქტორებად შეიძლება გამოიყოს სუბიექტური (პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიმღებ ძალასთან და, ასევე, კონკრეტული ქვეყნის ან რეგიონის პოლიტიკურ კულტურასთან დაკავშირებული), პროცედურული და სტრუქტურული წინაპირობები. ამათგან უმთავრესია სუბიექტური ფაქტორი, სახელდობრ, პირველი დემოკრატიულად არჩეული ხელისუფლების პოლიტიკური ნება, ააშენოს დემოკრატია. იმისდა მიხედვით, თუ რამდენად სერიოზულია მისთვის ეს მიზანი, შეიძლება იოლად შეფასდეს მისი მზაობა, იქცეოდეს ისე, როგორც ამას დემოკრატიული, სამართლებრივი და კონსტიტუციური სახელმწიფო მოითხოვს, თუნდაც რომ ამით პოლიტიკურ ოპონენტებს აშკარა უპირატესობის მოპოვების საშუალება მიეცეთ. ასეთი ნონკონფორმისტული მოქმედება გარკვეულ შეზღუდვებს გულისხმობს, რომლის პროდუქტიულობა ხელისუფლებისთვის მით უფრო მცირეა, რაც უფრო დამაჯერებლად მოიგო მან არჩევნები (ანუ რაც უფრო დამაჯერებელი იყო ახალი ხელისუფლების დემოკრატიული ლეგიტიმაცია), რაც უფრო მწყობრად მოქმედებს სახელმწიფო ძალადობის აპარატი, რაც უფრო დიდია სახელმწიფო ხელისუფლების სათავეში შეუნიღბავი კორუფციის ალბათობა და სუსტია სამოქალაქო კულტურა.

პოლიტიკური ხელმძღვანელობა, რომელიც ხალხის დიდი მხარდაჭერით სარგებლობს და თავის მოვალეობებს პოლიტიკური ოპოზიციის უფლებებისადმი პატივისცემის გარეშე ასრულებს, ამ თვითშეზღუდვაზე არ მიდის. ასე და ამგვარად, იგი პასუხისმგებელი ხდება დემოკრატიის ასაშენებლად აუცილებელ პროცედურულ წანაპირობათა განადგურებაზეც. რა თქმა უნდა, ასეთ ხელისუფლებას ძნელად წარმოუდგენია საკუთარი თავი ოპოზიციის ადგილას, სადაც საზოგადოებრივი მხარდაჭერის დაკარგვის შემთხვევაში ის რეალურად შეიძლება აღმოჩნდეს. ამიტომ იგი ნებისმიერი გზით ეცდება, რომ ძალაუფლება შენარჩუნოს და ეს დემოკრატიის ინსტიტუციონალიზაციისთვის მომაკვდინებელი შედეგის მომტანი იქნება. ძალაუფლების თვითშეზღუდვა კი პირიქით, საკმაოდ დადებითად აისახება პირველ დემოკრატიულ მთავრობაზე, და ეს მაშინვე ხდება, როგორც კი ის მხარდაჭერასა და ძალაუფლებას კარგავს. მან პოლიტიკურ ოპოზიციასთან თავისი დამოკიდებულებით უკვე დაამკვიდრა სტანდარტი, რომელსაც ხელისუფლებაში მოსული ოპოზიციაც, სავარაუდოა, რომ დაიცავს.

რაც შეეხება დემოკრატიაზე წარმატებული გადასვლის (transition) სტრუქტურულ წანამძღვრებს, პოსტტოტალიტარულ ტრანსფორმაციასთან შედარებით აქ თუმცა სუსტად, მაგრამ მაინც მოქმედებს კონსტიტუცია და სამართალი, რაც ავტორიტარიზმის დემოკრატიისკენ მოძრაობას აადვილებს. ამას ისიც ემატება, რომ ავტორიტარიზმში არსებული საზოგადოებრივი პლურალიზმი უფრო იოლს ხდის პოსტავტორიტარული პოლიტიკური ხელისუფლების ამოცანებსაც, რაკი მას ხელახლა აღარ უწევს მარტო პოლიტიკური კი არა, არამედ საზოგადოებრივი პლურაზმის „ჩარჩო“ პირობების განსაზღვრაც. და ბოლოს, პოსტავტორიტარულ ხელისუფლებას მთავარი სოციალური ამოცანის გადაჭრის ვალდებულებაც არ ამძიმებს - ცენტრალიზებული გეგმიური მეურნეობის ნაბიჯ-ნაბიჯ საბაზრო ეკონომიკაზე გადაყვანა არ უხდება.

მაგრამ, საბოლოო ჯამში, დემოკრატიის მშენებლობაში გადამწყვეტი როლი მაინც სუბიექტურ ფაქტორებს ენიჭება. სწორედ ამით შეიძლება აიხსნას, რომ პოსტტოტალიტარულ, სტრუქტურულად „ზარალიან“, განუვითარებელ სახელმწიფოებში ზოგიერთ შემთხვევაში ხელისუფლება და საზოგადოება უკეთესად ართმევენ თავს დემოკრატიზაციას, ვიდრე ესა თუ ის პოსტავტორიტარული სისტემა ახერხებს ამის გაკეთებას. ეს განსაკუთრებით კარგად იმ ქვეყნების მაგალითზე ჩანს, რომლებიც მეორე მსოფლიო ომის შედეგად ტოტალიტარული საბჭოეთის გავლენის ქვეშ მოექცნენ და სოციალისტურებად იწოდებოდნენ (53).

სუბიექტური ფაქტორების საკვანძო მნიშვნელობას ხაზს უსვამს ტრანსფორმაციის შედეგების შთამბეჭდავი შედარებაც იმ ქვეყნებში, სადაც დემოკრატიზაციის დროს სტრუქტურულად მსგავსმა პრობლემებმა იჩინა თავი. მაგალითად, კომუნისტური ეპოქის მიწურულს ბელორუსი სსრკ-ს ბევრ რესპუბლიკას ეკონომიკურად უსწრებდა; მასაც სხვების მსგავსად მემკვიდრეობით ერგო საბჭოური პოლიტიკური სტრუქტურების მძიმე ტვირთი. მაგრამ, დღეს ეს ქვეყანა ჩრდილო აღმოსავლური ევროპული სახელმწიფოებისგან (ლიტვა, ლატვია, ესტონეთი) დიამეტრულად განსხვავდება და წარუმატებელი დემოკრატიზაციის ერთ-ერთი თვალსაჩინო ნიმუშია. ანალოგიურად, სუბიექტური ფაქტორებითვე აიხსნება დემოკრატიზაციის გზაზე ავტორიტარული სახელმწიფოების განვითარების თავისებურებები - პოსტავტორიტარული ესპანეთი ან ჩილე დემოკრატიის კონსოლიდაციის წარმატებული მაგალითებია, თურქეთი და კოლუმბია კი - არა. მმართველობის ამა თუ იმ ფორმისადმი კონკრეტული (ემპირიული) პოლიტიკური სისტემების მიკუთვნება ხელს უწყობს ამ სისტემების წარსული და მომავალი განვითარების შესახებ კითხვებისა და ჰიპოთეზების ფორმულირებას, ხოლო ამ კითხვებზე პასუხის გაცემამ და შემდეგ პასუხების გადამოწმებამ ჭეშმარიტ ცოდნამდე უნდა მიგვიყვანოს. ამის მთავარი პირობა ლოგიკურად გამართული ტერმინილოგიაა. სხვადასხვა სისტემების ემპირიულ ცოდნასთან დაკავშირებული ცნებები საშუალებას იძლევა ვაწარმოოთ პოლიტიკური სისტემების ანალიტიკურად ნაყოფიერი შედარებითი კვლევა.

ამის მაგალითად შესაძლებელია რუსეთის ფედერაციის პოლიტიკური სისტემის განსხვავებული შეფასებები მოვიყვანოთ. ფორმალურად აქ შენარჩუნებულია დემოკრატიული არჩევნები, თუმცა რამდენიმე ფაქტორი საეჭვოს ხდის სისტემის დემოკრატიულობას; მაგალითად, პოლიტიკური ხელმძღვანელობა პოლიტიკური ოპონენტების წინააღმდეგ საიდუმლო სამსახურებსა და იარაღს იყენებს; სამართლებრივი სახელმწიფო აშკარად უძლურია კორუფციის წინაშე; კონსტიტუციას ყოველთვის არა აქვს ნორმატიული ხასიათი; ფედერალიზმი ხშირად თითქმის ავტონომიურ, ავტორიტარულად მართულ ანკლავებად იქცევა ხოლმე; სახელმწიფოსა და საზოგადოების მრავალი სფერო მაფიოზურ სტრუქტურებს ემორჩილება; პოლიტიკური ხელმძღვანელობა, ისევე, როგორც მასთან „ბიზნეს წრეებიდან“ დაკავშირებული ოლიგარქები (რომლებიც ასევე უცნაურად არიან გადახლართული სახელმწიფო ბიუროკრატიასთან), აკონტროლებენ მასმედიის ყველა საშუალებას და ა.შ.

თუ ამოსავალი იქნება ტრიადა ტოტალიტარიზმი-ავტორიტარიზმი-დემოკრატია, ალტერნატივების წინაშე აღმოვჩნდებით: გავაანალიზოთ თუ არა ეს სისტემა რუსული წინაპირობების - კომუნისტური ტიტალიტარიზმიდან ავტორიტარიზმისკენ (55) მოძრაობის თვალსაზრისით (54), თუ დემოკრატიაზე (56) გადასვლის კუთხით უნდა განვიხილოთ იგი, ან ხომ არ ჯობია, ვიკვლიოთ, რა პირობებშია შესაძლებელი, რომ დასუსტებული ტოტალიტარული ქვეყანა ეფექტურ ლიბერალურ სახელმწიფოდ გადაიქცეს. მაგრამ ყველა შემთხვევაში რუსეთში სისტემათა ცვლის მეცნიერულ ანალიზს საფუძვლად ემპირიული ფაქტორების გათვალისწინება უნდა დაედოს.

რა თქმა უნდა, შესაძლებელია ამ პირობას გვერდი აუარო. დღეს მმართველობის ფორმების შედარებისას გავრცელებული მიდგომა მოითხოვს ყველაფერი გაითვალისწინო, რაც ამ წუთას ახალია, განსაკუთრებულია და ახალი ცნებებიც შემოიღო. ამის გამო შესაძლებელია რუსეთის პოლიტიკური სისტემა, მისი აშკარად არადემოკრატიული თვისებებით („დემოკრატიის დეფიციტი“), დაახასიათო როგორც „დეფექტური“ დემოკრატია. აი, ამ შეფასებას კი მართლაც აშკარად მივყავართ იმ მძიმე აღიარებისკენ, რომ „აშკარა დემოკრატიული დეფიციტის გამყარების“ საშიშროება (57) ხიფათსაც გვიქმნის და თან იმედსაც გვინერგავს, რომ სამეცნიერო პოტენციალი ამით ამოიწურება.

შენიშვნები

გიორგი ცხადაია

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებს მოუწოდებდნენ ლიბერალიზმი აერჩიათ, დემოკრატიის მანტიით შემოსილიყვნენ და ევროპული ოჯახის წევრები გამხდარიყვნენ. ძნელი სათქმელია, მიეკუთვნება თუ არა საქართველო ამ დიდ ევროპულ პროექტს, მაგრამ ერთი რამ კი უკვე ხელშესახებად გამოიკვეთა (საკუთრივ გეოპოლიტიკური თამაშების გარდა) - სოციოკულტურული და ეკონომიკური ფაქტორების როლი. აქ საუბარია არა მხოლოდ პოლიტიკური და სამოქალაქო დისკურსის ჩამოყალიბებაზე, არამედ დასავლეთთან და რუსეთთან მიმართებაში აქტიური და თანასწორუფლებიანი პოზიციის დაკავებაზეც. ეს პოზიცია მხოლოდ სიტუაციის არნახული სირთულით კი არ არის განპირობებული, არამედ უფრო მეტად - მოქმედების შეზღუდულობით. ეს ორი ცნება მოცემულ შემთხვევაში განსხვავებული დენომინატორია: პირველი არსებულ ბარიერთა დაუძლევლობაზე, მეორე კი შინაგან სიტლანქესა და მოუქნელობაზე მიუთითებს. თუმცა უნდა აღვნიშნოთ, რომ მსგავსი დიქოტომიის არსებობა შეუძლებელია და ორივე მოცემულობა აუცილებლობით ერთ სიბრტყეზე უნდა მდებარეობდეს...

მოდერნიზაციის ანუ ქართველი „ლიბერალებისა“ და პოლიტიკური ისტებლიშმენტის მთავარი მიზნის განხილვა რამდენიმე თეორიულ ჭრილში შეიძლება. პირველი, რაც გვახსენდება, მარქსისტების რიტორიკაა, რომ დასავლეთი ეკონომიკურად განვითარებული ყოველთვის იქნება, ეწევა რა განვითარებადი ქვეყნების ექსპლუატაციას. როდესაც სტატიის შესავალ ნაწილში, სიტუაციის დიქოტომიურ ანალიზზე მსჯელობისას, არსებული ბარიერების სირთულე მოვნიშნეთ, სწორედ მარქსისტული პოზიცია ვიგულისხმეთ გარეგანი სირთულეებით ვითარების აბსოლუტურ განსაზღვრად. სხვა სიტყვებით: დამოკიდებულების მარქსისტული თეორიის მიხედვით, ერთი მხრივ, გარეშე გეოპოლიტიკური ფაქტორები მთლიანად განსაზღვრავენ ჩვენს ქცევასა და განვითარების ვექტორს, ხოლო მეორე მხარეს კი გვრჩება ყველაფერი ის, რაც ჩვენი მოქმედების შედეგად შეიძლება შევცვალოთ. თუმცა ეს უკანასკნელი კი უკვე მოდერნიზაციის თეორიის ნაწილად უნდა განვიხილოთ. გაბრიელ ალმონდი, სიდნეი ვერბა, სემუელ ჰანტინგტონი, რობერტ პატნემი და სხვა თეორეტიკოსები, მცირეოდენ განსხვავებებს თუ არ მივიღებთ მხედველობაში, იმ აზრზე იდგნენ, რომ კულტურული და სოციოეკონომიკური ფაქტორები შეცვლას ექვემდებარებიან, ანუ განვითარება მიღწევადია. აღნიშნული დისკურსის ნაწილი გახდა სამოქალაქო საზოგადოების განვითარების პროგრამები და სამომავლო იმედები განვითარებად ქვეყნებში. ამას ადასტურებს ჯორჯ ბუშ უმცროსის საგარეო პოლიტიკური დოქტრინაც, რომელიც სამხედრო და ფინანსური მხარდაჭერით სტაბილურობისა და განვითარების მიღწევას გულისხმობდა. ასეთი განვითარება კი დასავლეთს წარმოიდგენს როგორც პროგრესის პროცესის საბოლოო წერტილს და მისი მიზანი კეთილდღეობის დამკვიდრებაა. დღემდე მოდერნიზაციის ეს დისკურსი დომინირებდა როგორც განვითარებული, ასევე განვითარებადი ქვეყნების ინტელექტუალურ წრეებში. შეიცვალა თუ არა მოდერნიზაციის ტრადიციული მოდელი? სანამ თანამედროვე განვითარების დისკურსზე გადავიდოდეთ, მოკლედ ჩამოვაყალიბოთ, თუ რას გულისხმობდა მოდერნიზაცია საქართველოში.

ქართული ნაციონალიზმი, როგორც მოდერნიზაციის ერთ-ერთი ქვაკუთხედი

ყბადაღებული მოდერნიზაცია ჩვენს შემთხვევაში უპირველესად ნაციონალიზმით გამოიხატა, თუმცა საინტერესო ის არის, რომ საქართველოს ბოლო სამი საუკუნის მანძილზე ორჯერ მოუწია პოსტკოლონიურ სიტუაციაში ყოფნა; შესაბამისად, ეთნიკური ქართული ნაციონალიზმი პარალელური მიმართულებებით განვითარდა.

მოკლე ისტორიული ექსკურსი: ნაციონალიზმის ადრეული ატრიბუტები

„ნაციონალური ისტორიის“ შექმნა მეთვრამეტე საუკუნეში ფეოდალური სისტემის შევიწროების პირველ მცდელობებს მოჰყვა. ქართლის მეფის ვახტანგ მეექვსის დროს 1712 წელს იბეჭდება „ვეფხისტყაოსანი“; მარშალ მაკლუენის (1962 წ.) სიტყვებით თუ ვიტყვით, ტიპოგრაფიული ადამიანის შექმნის პროექტი იწყება. ცნობილია, თუ რა გავლენა მოახდინა გუტენბერგის მიერ წიგნის ბეჭდვის გამოგონებამ ევროპული აზროვნების განვითარებაზე. საქართველოში, სავარაუდოდ, წიგნის ბეჭდვის და გავრცელების (ან - ტიპოგრაფიული ადამიანის შექმნის) ეს ეფექტები მრავალწახნაგოვან პოლიტიკურ და ეთნოსოციალურ პრიზმაში გაიფანტა, მაგრამ ქართული იდენტობის ჩამოყალიბებაში თავისი წვლილი უდავოდ შეიტანა. მეტიც, ლოკალურ ასპარეზზე დიდი მნიშვნელობა მიეცა მეთვრამეტე საუკუნის ფრანგი განმანათლებლების ანტიფეოდალურ და რაციონალისტურ იდეებს, რომლებიც იმავე პერიოდის ქართულ მაღალ წრეებში გარკვეული პოპულარობით სარგებლობდა. რუსეთიდან დაბრუნებული, ახალი იდეებით დატვირთული დავით ბატონიშვილი, რომელსაც ქართლში ვოლტერისა და მონსტესკიეს იდეები ჩამოაქვს, პირველ შეჯახებას ტრადიციულ, აღმოსავლურ იდენტობასთან ახალშექმნილ იუმორისტულ ვითარებაში ასრულებს, ისეთში, რომელსაც (კვლავ მაკლუენის ცნობილ ნაშრომს - „გუტენბერგის გალაქტიკას“ - თუ მოვიხმობთ) შექსპირის „მეფე ლირის“ მასხარა ქმნის.

ევროპაზე პროეცირება გრძელდებოდა მეცხრამეტე საუკუნეშიც. ქართული მწერლობა და ქართველი განმანათლებლების მოღვაწეობა სწორედ ევროპული მსოფლიო პროექტის კონტექსტში შეიძლება განვიხილოთ. ქართული ეროვნული პროექტის ჩამოყალიბება ამ პერიოდში სწორედ ბეჭდური მედიის გავრცელების დამსახურებაა. ამასთანავე მკვიდრდება პირველი თანამედროვე ფინანსური ინსტიტუტებიც. მეოცე საუკუნის პირველ მესამედში ევროპული იდეოლოგიების ჭიდილს საქართველოში სოციალიზმიც უერთდება, რასაც ყურადღება სრულიად ახალ ასპარეზზე გადააქვს. საბჭოთა პერიოდში კომუნისტური რიტორიკის წიაღში ჩაფლული ქართული ნაციონალური იდენტობა კვლავაც კოლონიური სტატუსით აგრძელებს პარადოქსულ არსებობას, თუმცა საჯარო დისკურსში ნაციონალიზმი ახლა გაცილებით უფრო დაბალი სტატუსით სარგებლობს.

ცივი ომის სამყარო

ცივი ომი, რომელიც სამყაროს ორ ბანაკად ყოფს, საბჭოთა კავშირში ნაციონალური დაპირისპირების პრევენციის პროფილაქტიკური ფაქტორი ხდება. ევროპაში, არსებული საფრთხეების მიუხედავად, საფრანგეთის პრეზიდენტი შარლ დე გოლი, მაინც აგრძელებს ფრანგული ნაციონალიზმისა და უნივერსალიზმის დაცვას დასავლური თუ აღმოსავლური საფრთხეებისგან. ამის მიღმა კი მეორე ბანაკი იწყება.

საბჭოთა კავშირის დაშლა 90-იან წლებში პანდორას ყუთს ხსნის. ჯერ ჩნდებიან სტალინური რეპრესიების ფერფლიდან ფენიქსივით აღმდგარი ნაციონალური სენტიმენტები, რომლებიც მთელ პოსტსაბჭოთა სივრცეს მოიცავენ. საქართველოში ეს მთელი სამყაროს წინააღმდეგ მიმართული დისკურსით დაიწყო, რაც ქართველის, როგორც კავკასიელის, იდენტობის ფორმირებას გულისხმობს. გამომდინარე ფორმულიდან, რომ ჩრდილო კავკასიური რადიკალიზმი ამერიკასა და რუსეთს თანაბრად აწუხებდა, ეს პროექტი არ შედგა. უნდა გავიაზროთ ისიც, რომ 90-იანი წლები უნიკალური პერიოდია იმ აზრით, რომ ისტორიის დემარკაციას ახდენს ბიპოლარულ და უნი/მულტიპოლარულ მსოფლიოს შორის. თუ მანამდე მსოფლიო პოლიტიკას და იდენტობის ფორმირებას ორი ძირითადი იმპერია განაგებდა, თითოეული როგორც ძალაუფლების კონცენტრირების ალტერნატიული ცენტრი, 90-იანი წლებიდან ეს მოწყობა იშლება, რასაც როგორც სახელმწიფო ნაციონალიზმის, ასევე ნაციონალური სეპარატიზმის, რელიგიური ექსტრემიზმისა და სხვა მანამდე ნაკლებად აქტუალური პრობლემების აღზევება მოჰყვება.

ახალი მიმართულებები დამოუკიდებლობის პირველივე წლებიდან იკიდებს ფეხს საქართველოშიც. ამრიგად, გამოწვევები, რომლის წინაშეც ქართული საზოგადოება დღეს დადგა, შესაბამისია იმ საუკუნის რეალობისა, რომელშიც ეს ფენომენები ჩაისახა. ამ თვალსაზრისს ის განამყარებს, რომ, როგორც წესი, ტრადიციონალიზმისა და რელიგიური იდენტობის აღმასვლა ნაციონალისტურ აფეთქებასთან ერთად ხდება ხოლმე. ამასთან საქართველოში, ისევე როგორც დანარჩენ საბჭოთა კავშირში, ფეოდალური აზროვნების ძლიერი ელემენტები არსებობდა, გამოხატული, მაგალითად, „კანონიერი ქურდების“ სოციალური ფენომენის სახით. ეკონომიკურად და სოციალურად განუვითარებელი უზარმაზარი საბჭოთა იმპერიისათვის ფეოდალური მენტალობის ამოძირკვა არც ისე ადვილი საქმე იყო. ამიტომ, მისმა მმართველებმა შედარებით ოპტიმალური გზა მონახეს დატყვევებული ფეოდალიზმისთვის გარკვეული უფლებების რედელეგირების სახით: „ქურდი“ მხოლოდ კრიმინალური ბანდის ლიდერი კი არ იყო, არამედ საზოგადოებაში მიღებული ავტორიტეტიც. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგაც, 90-იანი წლებში, თამამად შეიძლება ითქვას, რომ იგი საზოგადოებრივი ცხოვრების მნიშვნელოვან ნაწილს წარმართავდა.

უკანასკნალი წლების ქართული ნაციონალიზმი სამ პირობით კატეგორიაში თავსდება: გამსახურდიას ნაციონალიზმი, „ტრადიციული“ ანუ „ეროვნული ნაციონალიზმი“ და „ვარდების რევოლუციის ნაციონალიზმი“. „ეროვნული ძალების“, ანუ, ჩვენი სიტყვებით, „ტრადიციული ნაციონალიზმის“ ქვეყნის პოლიტიკურ დისკურსში დომინირება ახალი იდენტობების ჩამოყალიბების ამ კონტექსტში ჯდება. უნდა აღინიშნოს, რომ მსგავსი ტიპის ნაციონალიზმი არ არის ის, რაც ევროპაში ინგლისელი და ფრანგი განმანათლებლების მოღვაწეობის შედეგად ჩაისახა, ანუ ამ შემთხვევაში მთავარი სახელმწიფოს სუვერენიტეტი კი არა, ერთი იდენტობის მატარებელი და საერთო იდეების გამზიარებელი ადამიანების არსებობაა. ასეთი სახის „ეროვნულობით“ იკვებებოდა ეთნიკური ქართული იდენტობა კომუნისტურ წარსულში და 90-იან წლებში.

მეორე ტიპის ნაციონალიზმი, რომელთანაც ნაციონალიზმის ზემოაღნიშნულ ფორმას ჯვაროსნული ლაშქრობა აქვს გამოცხადებული, უშუალოდ სუვერენიტეტის და ერი-სახელმწიფოს განმტკიცებას ქადაგებს. უახლეს ქართულ ისტორიაში ასეთი ტიპის იდეოლოგია გამსახურდიას პერიოდში იჩენს თავს და კრახით მთავრდება. ეს არის აგრესიული, გერმანული ტიპის, ანგლოსაქსურისგან კარდინალურად განსხვავებული ნაციონალისტური დისკურსი, მიმართული სუვერენიტეტის განმტკიცებისა (მაგალითად, მათ გააუქმეს სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური რესპუბლიკა) და უმაღლესი ხელისუფალის ავტორიტეტის გაძლიერებისაკენ. ეს პროექტი არ შედგა, თუმცა მისი მოწინააღმდეგეების აზროვნების დისკურსიც ასეთივე ირაციონალური იყო.

მესამე ტიპის ნაციონალიზმი, რომელიც დღეს გვაქვს, ანგლოამერიკული ტრადიციის ერთ-ერთ განშტოებას უფრო წააგავს. კონკრეტულად, 70-იანი წლების მეორე ნახევარში აღმოცენებულ ამერიკულ კონსერვატორიზმს, რომელშიც ლიბერალ-დემოკრატიულმა იდეებმა ტრანსფორმაცია განიცადა და, საბჭოთა კომუნიზმის მსგავსად, უნივერსალისტურ რიტორიკად იქცევა. ბუშის მმართველობის პერიოდში და განსაკუთრებით 11 სექტემბრის ტერაქტების შემდეგ ნეოკონსერვატორული პოლიტიკა პოსტ-„ცივი ომის“ ამერიკაში ზენიტს აღწევს. საქართველოში ამას სუვერენიტეტის აგრესიული დაცვის, კონსტიტუციური წესრიგის აღდგენის დისკურსი მოჰყვება. ვითარებას კიდევ უფრო ართულებს სააკაშვილის საგარეო პოლიტიკა, რომელიც მთლიანად ზემოაღნიშნულ, დასავლური გაგებით კონსერვატორულ-მილიტარისტულ, იდეოლოგიაზეა კონცენტრირებული. ეს ტრაგიკულ წინააღმდეგობაში მოდის ახლახან გამოღვიძებულ რუსულ იმპერიულ პოლიტიკასთან, რაც იმგვარ კოლიზიებს იწვევს, როგორის მომსწრენიც გავხდით 2008 წლის აგვისტოში.

ნაციონალიზმის ეს აგრესიული ფორმა რადიკალურ წინააღმდეგობაშია „ეროვნულ ძალებთან“, რაც, მაგალითად, სოციალიზაციის სისტემის სრული რევიზიის მცდელობაში გამოიხატება. სააკაშვილის ხელისუფლებამ სოციალიზაციის ტრადიციულ მექანიზმს რეზერვისტთა ინსტიტუტი, ქურდულ მენტალიტეტს კი „ეროვნული გამოცდები“ და „პატრიოტთა ბანაკები“ დაუპირისპირა. გარკვეულწილად, ახალგაზრდობის ნაწილი მიიმხრო კიდევაც, თუმცა მეორე მხარეს ძლიერდებიან სოციალიზაციის ჯერ კიდევ აუთვისებელი პოტენციალისა და გავლენის მქონე აგენტები: ფანატიკოსი, გაუნათლებელი და ახლა უკვე განათლების რეფორმით უკმაყოფილო „ეროვნული“ მასწავლებლების სახელით მოქმედ ადამიანთა უზარმაზარი ერთობა, პოლიტიკურ პროცესებში ჩარევით გათამამებული ეკლესია, „ტრადიციული ღირებულებების“ ლოზუნგით გამოსულ ოპოზიციონერთა ერთი ნაწილი და ისეთი სოციალური ფენომენის გულშემატკივარი აგენტები, რომლებისთვისაც მისაღები და სასურველია ქუჩური მენტალიტეტის „საკნიდან“ ისევ ქუჩაში გადმოტანა.

ქართული მოდერნიზაცია და გლამურიზებული ლიბერალიზმი

ისევე, როგორც თანამედროვე ქართული ნაციონალიზმი არ არის მოდერნული დისკურსის პრაქტიკის ნაწილი, თანამედროვე ქართულ ლიბერალიზმსაც ახალი ეპოქის ნიშნები უფრო ახასიათებს, ვიდრე ფრანგული განმანათლებლობის რაციონალისტური სულისკვეთება ან ინგლისელი „ვიგების“ კლასიკური ლიბერალისტური ხედვა. ტერმინით „მოდერნული“ მეთვრამეტემეცხრამეტე საუკუნეების ფრანგულ და ანგლოამერიკულ განმანათლებლობას ვგულისხმობთ.

ქართველი ლიბერალები გლობალიზაციის ეპოქის ლიბერალები არიან და ამდენად არაფერი აქვთ საერთო ევროპულ ლიბერალიზმთან. ისინი, მაგალითად, კითხულობენ ჟურნალებს „ცხელ შოკოლადსა“ და „ლიბერალს“, რომლებიც დასავლური იდეებისა და ცხოვრების წესის პროპაგანდას ეწევიან, და წერენ სტატიებს იმაზე, თუ როგორი იქნებოდა საქართველო, დასავლეთ ევროპაში რომ მდებარეობდეს. ქართველი მემარცხენე პროგრესისტები კითხულობენ ჯეკ კერუაკს, ალენ გინსბერგს, უილიამ ბეროუზს, უყურებენ პაზოლინისა და გოდარის ფილმებს და ამბობენ, რომ უმბერტო ეკოს ესეები სკოლის პროგრამაში უნდა შედიოდეს. უფრო მეტიც, ერთ-ერთ ქართულ ბლოგზე წავიკითხე, რომ ავტორი განათლების მინისტრად დანიშვნის შემთხვევაში ჟორჟ ბატაის ეროტიკულ და, შეიძლება ითქვას, პორნოგრაფიულ ნოველას „თვალის ამბავს“ შეიტანდა ლიტერატურის სახელმძღვანელოში.

საქართველოში ცნება „დასავლეთი“ გლამურის ნაწილად და ერთგვარ ბრენდად იქცა; ამაზე მეტყველებს ქართული ჟარგონი „ფირმა“, რომელიც გარკვეული პროდუქციის განმსაზღვრელ ზედსართავ სახელად იქცა, მაგალითად, „ფირმა მანქანა“. დასავლეთ-აღმოსავლეთის დიქოტომიაში დასავლეთი ისევე აქტიურად ახდენს საკუთარი თავის კონსტრუირებას, როგორც აღმოსავლეთი. ისინი ერთმანეთზე პროეცირებით ქმნიან იდენტობებს, მაგრამ საქმე ის არის, რომ, უმრავლეს შემთხვევაში, ვის ხელშიც ძალაუფლებაა კონცენტრირებული, მისი მეთოდები გაცილებით უფრო ეფექტურია. მაგალითად, ამერიკელი პროფესორი მეუბნებოდა, რომ საქართველო არის შუა აღმოსავლეთი ანუ Middle East. მიუხედავად იმისა, რომ მსგავსი ტერმინი მხოლოდ ახლახან შეიქმნა ამერიკულ სოციალურ მეცნიერებაში, მაინც გამიჭირდა იმისი თქმა, რომ საქართველო შუა აღმოსავლეთის რეგიონს არ მიეკუთვნება, რადგან მსგავს მტკიცებას მისთვის პრინციპული მნიშვნელობა არ ექნებოდა; კატეგორიზაციას ის ახდენს, ვის ხელშიცაა ძალაუფლება. თუ, მაგალითად, ამერიკელი მიიჩნევს, რომ ამგვარი რეგიონის არსებობა მის ინტერესებს შეესაბამება, მაშინ მისი კონვენციური შეთანხმების მოშლა ძალიან ძნელია.

დასავლეთის სიმბოლური ძალაუფლების ხელშემწყობი გახდა გლობალიზაცია, ანუ დასავლური ბიზნესისა და კულტურის ექსპანსია მთელ მსოფლიოში. ლაპარაკობენ ე.წ. „დავოსის კულტურაზე“, რომელიც ისეთ ფენომენებს მოიცავს, როგორიცაა, მაგალითად, Yuppie, ანუ „young urban professional“, ან, როგორც ვიკიპედია განმარტავს, „young upwardly-mobile professional“. ქართულად ეს იქნება: „ახალგაზრდა ურბანული პროფესიონალები“ ან „ახალგაზრდა ვერტიკალურად მოძრავი მზარდი პროფესიონალები“. ეს ვერტიკალური მოქნილობა ამ შემთხვევაში მხოლოდ ერთი საზოგადოების ფენებს შორის აღმასვლას კი არა, მთლიანად გლობალური სამყაროს ახალი კლასის, დავოსური კულტურის, წიაღში დამკვიდრებას გულისხმობს. ეკონომიკური ნიშნით მსოფლიო გაცილებით უფრო დეცენტრალიზებულია, ვიდრე კულტურული ნიშნით. დღეს ტოკიო და ჰონკონგი ისეთივე ფინანსური ცენტრებია, როგორიც ნიუ-იორკი. სამაგიეროდ ამერიკული კულტურის ბატონობა მთელ მსოფლიოზე უპრეცედენტოა. ამ პათოსს კარგად გამოხატავს გერმანული მუსიკალური ჯგუფის, „რამშტეინის“ სიმღერის ტექსტი - „ჩვენ ყველანი ამერიკაში ვცხოვრობთ“ („We all live in America`).

საქართველოში გლობალიზაციის დისკურსის უარყოფით მხარეებზე უკვე ვისაუბრეთ. რაც შეეხება დადებით ასპექტებს, სამწუხაროდ, ისინი ჯერჯერობით გამოკვეთილი არაა. პირველ ყოვლისა ეს შეიძლება გულისხმობდეს სახელმწიფოსა და ნაციონალიზმის ახალი, ლიბერალური კონცეფციის ჩამოყალიბებას, თუმცა ეს ლიბერალიზმი არ უნდა იყოს მიბმული, როგორც უკვე ვთქვით, მეთვრამეტე საუკუნის განმანათლებლობაზე, არამედ ორიენტირებული უნდა იყოს ახალ, მულტიკულტურულ და როგორც „ნიუსვიქის“ ჟურნალისტი ფარიდ ზაქარია იტყოდა, „პოსტამერიკულ მსოფლიოზე“.

ერთ-ერთი ფუნდამენტური პრობლემა ტერმინოლოგიურია. მაგალითად, ის, რომ ვერ მოხერხდა ლიბერალური დისკურსის ნაციონალიზება. ილია ჭავჭავაძე ზოგიერთისთვის კვლავ შოვინისტური ფანატიზმის სიმბოლოა და ქართველი სოციალ-დემოკრატები უსამართლოდ არიან დავიწყებულნი. ქართველი ლიბერალების ნაწილი, რომელიც ამგვარ კონტრასტებს აწყდება, ძალაუნებურად ისეთ პოზიციას იკავებს, რომელსაც ტრადიციული გადმოსახედიდან უფრო ტერმინი დისფუნქციური (ან გაორებული) შეეფარდება. მაკლუენი ამბობდა, რომ მეფე ლირის „გაორება“ ტრადიციულ და მოდერნულ რეალობებს შორის მომხდარი წყვეტით იყო გამოწვეული. მიშელ ფუკო ევროპის ისტორიაში ორ ასეთ ფუნდამენტურ წყვეტას ხედავდა და გარდამავალ ნაწარმოებებად „დონ კიხოტი“ და მარკიზ დე სადის ნაწერები მიაჩნდა. ის, რომ საქართველოში ადამიანებს ლსდ ეს ლეგალიზება ან ბატაის ნაწარმოებების სკოლის სახელმძღვანელოში შეტანა უნდათ, ამ შემთხვევაში მსგავს შეფასებას დაიმსახურებდა.

ჩვენ წინაშე დგას პრობლემა: შეძლებს კი პოსტსაბჭოთა ადამიანი იცხოვროს დემოკრატიული ღირებულებებით? დღემდე, მოდერნიზაციის დისკურსის მიხედვით, დემოკრატიის გასაჩენად სამოქალაქო საზოგადოების განვითარება იყო აუცილებელი. ბუშის დოქტრინაში ეს „წითელი კალმით“ ეწერა... თუმცა რა ხდება ახლა? უნდა მოხდეს თუ არა ლიბერალური დემოკრატიის დევესტერნიზება? ერთი გზა არის სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიური სახელმწიფოების მსგავსად ავტორიტარიზმისა და კაპიტალიზმის შერწყმა, მეორე კი - ირანის მსგავსად, დასავლური მოდელის სრული ალტერნატივის ჩამოყალიბება. მესამე გზაც არსებობს: აქტიურ მოქმედებაზე გადასვლა, სახელმწიფოს როლის შემცირება და თავისუფლების იდეების შეხამება ეროვნულ ნარატივთან. ამისათვის კი აქტიური მუშაობაა საჭირო, რომელიც პირველ რიგში დიდ ინტელექტუალურ შრომას გულისხმობს. პრობლემა ტრაგიკულია - დასავლეთი, როგორც ინტელექტუალური ცენტრი, იფანტება; იწყება არა პოსტელინისტური, არამედ პოსტამერიკული სამყარო. ზაქარიას წიგნსაც, აქედან გამომდინარე, „The Rise of the Rest“ ანუ „დანარჩენი მსოფლიოს აღმასვლა“ ჰქვია. საგულისხმოა ისიც, რომ ტერმინ „სუბალტერნის“ ანუ პოსტკოლონიური პერსპექტივის შემქმნელი გაიატრი სპივაკიც წარმოშობით იმავე ქვეყნიდან არის, საიდანაც ზაქარია, და მისივე ნათარგმნია დასავლური ონტოლოგიის ცნობილი კრიტიკოსის ჟაკ დერიდას ფუნდამენტური ნაშრომი „გრამატოლოგიის შესახებ“.

ისევ ქართულ რეალობას რომ დავუბრუნდეთ, სიტუაცია მართლაც რთულია: ერთი მხრივ, გაძლიერებული ნაციონალიზმის და, მეორე მხრივ, აღზევებული ტრადიციონალიზმის ერთდროული დაბალანსება არაა ადვილი, მეტადრე მაშინ, როდესაც სახელმწიფოც და ამბოხებული „ეროვნული ძალებიც“ თოკს თავ თავიანთ მხარეს ექაჩებიან. ამ დროს ბევრს საუბრობენ მესამე პოზიციის არარსებობაზე, რაც უპირველესად სწორედ თავისუფალი სივრცის დეფიციტზე მიუთითებს. ამ ბრძოლაში იკარგება ის, რასაც ქართული ლიბერალიზმი დასაბამიდან ეძებდა - პიროვნული თავისუფლება, ანუ საკუთარ თავზე ინიციატივის აღების უნარი. ამავე დროს უნდა გვახსოვდეს, რომ დასავლეთი მხოლოდ გეოპოლიტიკა არ არის და არც მისი გლამურიზება უნდა მოვითხოვოთ. დასავლეთი არც ლიბერალიზმი არ არის. დროა ყველაფერს თავისი სახელი დავარქვათ! იმას, რასაც აქამდე დასავლეთს ვუწოდებდით, ამიერიდან თავისუფლება უნდა ვუწოდოთ. მხოლოდ ასე შეიძლება გეოპოლიტიკურ დასავლეთთან მიახლოება. სხვა შემთხვევაში იგი ჰორიზონტივით იქნება: რაც უფრო მივუახლოვდებით, მით უფრო დაგვშორდება... ერთადერთი გამართლებული პოზიცია თავის იმავე კატეგორიაში ჩაყენებაა. ეს მისია კი ჯერჯერობით ვერ შევასრულეთ და ევროპასა და ამერიკაში ამის შესახებ კარგად იციან.

ნაწილი III

ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებთან დაკავშირებული ძირითადი ცნებები (ღირსება, თავისუფლება, თანასწორობა)

ფრიდონ საყვარელიძე

სოლიდარობის წინა ნომრებში (იხ. სოლიდარობა №№2,3, 2009წ.) განვიხილეთ ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული ძირითადი ცნებები - ღირსება და თანასწორობა. ამ წერილით კი ვასრულებთ ციკლს ამ სფეროში არსებულ ყველაზე მნიშვნელოვან ცნებაზე - თავისუფლებაზე - საუბრით.

თუ ჩავუკვირდებით გასაოცარ ქართულ ტერმინს -„თავისუფლება“, მისი თავდაპირველი მნიშვნელობა გვიჩვენებს, რომ თავისუფალი ის იყო, ვისაც საკუთარი თავის უფლად, ბატონად მიაჩნდა თავი, ანუ ვისაც ბატონი და უფალი არ ჰყავდა და არავის ემორჩილებოდა. იაკობ ხუცესის სიტყვით, მომაკვდავი შუშანიკის სანახავად 472 წელს სხვებთან ერთად მოსულან „აზნაურნი და უაზნონი სოფლისა ქართლისანი“. ცხადია, რომ ამ შემთხვევაში აზნაური მხოლოდ წოდების აღმნიშვნელი ტერმინი კი არ არის, არამედ გვარის წარმომადგენელს, გვარის შვილს ნიშნავს და მას ამის გამო „თავისუფალის“ მნიშვნელობაც ჰქონდა. თავისუფალი მხოლოდ ის იყო, ვინც რომელიმე გვარს ეკუთვნოდა. უაზნო ანუ უგვარო კი მდაბიო იყო - ან სხვა ქვეყნიდან შემოხიზნული, ან ტყვედ წამოყვანილი - და თავისუფალი არ ყოფილა. გავიხსენოთ პავლე მოციქულის სიტყვები: „აზნაურებითა მით, რომლითა ქრისტემან ჩუენ განგუააზნაურნა, მტკიცედ დეგით და ნუ კუალად უღელსა მას მონებისასა თავსიდებთ“ (გალატელთა მიმართ 5:1, წმ. გიორგი მთაწმინდლის რედაქციით), რაც თანამედროვე ქართულ ენაზე ბაჩანა ბრეგვაძის თარგმანში ასე ჟღერს: „თავისუფლებისთვის გაგვათავისუფლა ქრისტემ: მაშ, მტკიცედ იდექით და ნუღარ დაიდგამთ მონობის უღელს“. ამასთან ერთად ქართული ტერმინის - თავისუფლების - ფუძე არის უფალი, ანუ თავისუფლება უფლისგან მომდინარეობს, მისი ბოძებულია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის არ არის დაკავშირებული სამართალთან, კანონმდებლობასთან.

მაინც რა არის თავისუფლება? როდის შეიძლება ვთქვათ, რომ ადამიანი თავისუფალია? როგორ ესმის თავისუფლება სხვადასხვა რელიგიას? ქრისტიანობას? პოლიტიკურ იდეოლოგიებს? რა ურთიერთკავშირია თავისუფლებასა და მორალს შორის? ამ ურთულეს კითხვებზე ბევრ გენიოსს უფიქრია და უამრავი ტომი დაწერილა. გავიხსენოთ პავლე მოციქული, მერაბ მამარდაშვილი, ერიხ ფრომი, შოპენჰაუერი, ჯონ სტიუარტ მილი, გავიხსენოთ ვაჟა-ფშაველა, ნიშცე, ბერდიაევი, ლოკი, სარტრი, მიზესი და სხვა მრავალი, და მივხვდებით, რომ ეს ძალიან ფართო და რთული, ხშირად ბუნდოვანი და ზოგჯერ მოუხელთებელი ფილოსოფიური, რელიგიური, ეთიკური, პოლიტიკური ცნებაა, რომლის ყველა ასპექტის მიმოხილვა ან ჩამოთვლილთაგან რომელიმე ასპექტში დაწვრილებით ჩაღრმავება არც მიზნად დაგვისახავს და ჩვენს ძალებსაც აღემატება. ჩვენი მიზანია თავისუფლების ცნების ადამიანის უფლებების კუთხით განხილვა, თუმცა მანამდე ზოგიერთი მნიშვნელოვანი ზოგადი ხასიათის განმარტებაა საჭირო.

აბსოლუტური გაგებით თავისუფლება მოვლენათა ისეთი მდინარებაა, როდესაც ამ მოვლენებში მოქმედი თითოეული პირის ნება არ განიცდის ძალადობას სხვათა ნების მხრივ.

თავისუფლება ზოგადად არჩევანის საშუალება, მოვლენის შედეგის ვარიანტთა არსებობაა. არჩევანის, მოვლენის შედეგის ვარიანტთა არარსებობა თავისუფლების არქონის ტოლფასია.

ამასთან ერთად, ბორკილდადებული ადამიანი უკიდურესად შეზღუდულია თავის უფლებებსა და ქმედებებში, მაგრამ მისი ამაყი სული ხშირად უტეხია. ამის შესახებ წერდა მერაბ კოსტავა ქართული მინიატურული პროზის შესანიშნავ ნიმუშში - „თავისუფლება“. ვ. შალამოვიც აღნიშნავდა, რომ არსად უგრძვნია ისე მძლავრად შინაგანი თავისუფლება, როგორც ციხეში. ამავე დროს ისეც ხდება, რომ ადამიანს არავინ ბოჭავს, ის არ არის შემოზღუდული კონკრეტული სივრცით და შეუძლია საკუთარი ნებით იმოქმედოს, მაგრამ თავს მაინც დამონებულად გრძნობს და შესაბამისადაც იქცევა.

როგორც უკვე ვთქვით, თავისუფლება მრავალგანზომილებიანი ცნებაა და ზოგჯერ სრულიად მოულოდნელი შინაარსის შემცველიც. მისი აზრობრივი დრეკადობა, გნებავთ დინამიკურობა და არაკონკრეტულობა იმით გამოიხატება, რომ ის სხვადასხვა სახის ოპოზიციაში იჩენს თავს. ფილოსოფიაში თავისუფლება, როგორც წესი, აუცილებლობას უპირისპირდება, ეთიკაში - პასუხისმგებლობას, პოლიტიკაში - წესრიგს. თავად შინაარსობრივი ინტერპრეტაციაც განსხვავებული ელფერისაა; ის შეიძლება ასოცირდებოდეს როგორც სრულ თვითნებობასთან, ასევე შეგნებულ გადაწყვეტილებასთან, ადამიანური ქმედებების დახვეწილ მოტივირებასთან, გააზრებულ აუცილებლობასთან.

თავისუფლებისა და მორალის ურთიერთკავშირის შესახებაც ურთიერთგანსხვავებული მოსაზრებები არსებობს. თავისუფალია თუ არა ის, ვინც აცხრობს საკუთარ სურვილებსა და ვნებებს? როგორ შევათავსოთ პიროვნების სუვერენიტეტის იდეა ინდივიდის თვითნებობასა, ან, თუ გნებავთ, თავნებობის ხიფათთან? მართებულია თუ არა ადამიანის ნების თავისუფლება თვითშეგნებიდან გამოვიყვანოთ? (ეს უკანასკნელი კითხვა შოპენჰაუერს ეკუთვნის).

მაგრამ მაინც, ჩვენი ღრმა რწმენით, თავისუფლება, როგორც ბევრს დღემდე ჰგონია, არის არა საკუთარი სურვილების განურჩეველი დაკმაყოფილებისკენ მიმართული ქმედება, არა იმის კეთება, რაც მომეხასიათება და რაც მინდა (ეს იგივე მონობაა, ოღონდაც საკუთარი ვნებებისა და ახირებების მონობა), არამედ ქმედება, რომლისკენაც ზნეობა, ადამიანის სულიერი თვალი, მიგვითითებს და გვიბიძგებს (აქედან გამომდინარე, უზნეო ადამიანი ვერ იქნება თავისუფალი). თავისუფალი მაშინ ხარ, როცა შეგიძლია, უნარი გაქვს აკეთო ის, რაც ზნეობრივია; მორწმუნისათვის ეს ნიშნავს ღვთისთვის სათნო ქმედების უნარს, უნარს აკეთოს ის, რაც ღმერთს უნდა.

ადამიანის თავისუფლების ხარისხი მით უფრო მაღალია, რაც ნაკლებად ექვემდებარება ის ბიოლოგიურ ინსტინქტებს, რაც უფრო მეტად ახდენს გავლენას მის ქმედებებზე მისივე სულიერი თვალი, რაც მეტად მოქმედებს ის სულის კარნახით.

თავისუფლების ქრისტიანული გაგება

„და სცნათ ჭეშმარიტი, და ჭეშმარიტებამან განგათავისუფლნეს თქუენ“

(იოვანე 8, 32).

ამ სიტყვებში ჩადებული შინაარსის შესახებ საუბრობს გამოჩენილი ღვთისმეტყველი, პროტოპრესვიტერი ალექსანდრე შმემანი¹. ყური ვუგდოთ მის ქადაგებას:

„საიდუმლოება, რომელზედაც ქრისტე საუბრობს, არ არის არც თეორია, არც დოქტრინა, არც ფილოსოფია და არც იდეოლოგია; რადგან ჭეშმარიტების შესახებ იგი ამბობს: „მე ვარ გზაი და მე ვარ ჭეშმარიტებაი და ცხორებაი“ (იოვანე, 14:6). ჭეშმარიტება აქ გვევლინება არა სიტყვებისა და თეორიების სახით, არამედ ქრისტეს პიროვნებასთან ცოცხალ ერთობასა და ადამიანის - კაცის ძის - ერთადერთ და განუმეორებელ სახეში.…

აქ თავისუფლება არ არის განმარტებული, არ არის განსაზღვრული, არამედ მოვლენილია (გამოცხადებულია). ადამიანი, რომელიც ამბობს ამ სიტყვებს, თავადაა თავისუფალი. და მთელი სახარება თავისი არსით სხვა არაფერია, თუ არა სამყაროსათვის ბოლომდე თავისუფალი კაცისა და, ამდენად, თავისუფლების მოვლინება.

რაში მდგომარეობს ქრისტეს თავისუფლება? ნუთუ იმაში, რომ თავისუფლების ჩვენეული კნინი გაგების შესაბამისად მუდმივად ვცვალოთ ჩვენი შეხედულებები, ვიცხოვროთ საკუთარი თვითნებობებით, ვაქციოთ საკუთარი თავი სამყაროს ცენტრად, ვემსახუროთ საკუთარ თავს? არა, რა თქმა უნდა, არა, რადგან მთელი მისი ცხოვრება არის ერთი განუწყვეტელი მსახურება ადამიანებისა, ერთი სრული თავგანწირვა, ერთი სრულყოფილი სიყვარული. იქნებ იმაში მდგომარეობს ქრისტეს თავისუფლება, რომ ეძიო საკუთარი ბედნიერება და კეთილდღეობა? ან იმაში, რომ არ იტანჯო? არა, რადგან ქრისტე ნებაყოფლობით მიეცა შეურაცხყოფასაც, ტანჯვასაც, სიკვდილსაც. მაშ, რაში მდგომარეობს ქრისტეს თავისუფლება? რა თქმა უნდა, უწინარეს ყოვლისა მისი პიროვნების სრულყოფილ მთლიანობაში (სისრულეში), ბოროტებისაგან, ბოღმისაგან, შიშისაგან მის სრულ დამოუკიდებლობაში, ნათლითა და სიყვარულით მის სრულყოფილ სისავსეში. აქ თავისუფლება არის არა რაიმე ცარიელი ფორმა, რომელშიც ყოველთვის შეიძლება ახირებების შესაბამისად ჩაასხა ნებისმიერი შინაარსი. ქრისტეს თავისუფლება ესაა სწორედ თავისუფლება ადამიანისა, რომელიც ბოლომდე და სრულყოფილად ფლობს საკუთარ სიცოცხლეს, ბოლომდე და სრულყოფილად აძლევს ამ სიცოცხლეს იმ ერთადერთს, კერძოდ, სიყვარულს, რომელსაც ბოლომდე შეუძლია იგი აქციოს სიცოცხლედ. აი, რატომ არ ეწინააღმდეგება ქრისტეში თავისუფლება მორჩილებას, რწმენას, მსხვერპლს, ყოველივე იმას, რასაც ჩვენ ჩვეულებისამებრ ვუპირისპირებთ თავისუფლებას, რომლისგანაც თავისუფლების სახელით გავრბივართ. და ბოლოს, სწორედ ეს არის ქრისტიანული კეთილუწყება თავისუფლებისა - მხოლოდ სიყვარული ათავისუფლებს, და იგი ათავისუფლებს იმიტომ, რომ მოსიყვარულე შეყვარებულისათვის გაიღებს ყველაფერს არა იძულებით, არამედ თავისუფლად, რადგან უყვარს. და მისი თავისუფალი მორჩილება, და მისი თავისუფალი მსხვერპლი და თვით იგი ხდება თავისუფლების უმაღლესი აქტი. „და სცნათ ჭეშმარიტი, და ჭეშმარიტებამან განგათავისუფლნეს თქუენ“. ჩვენთვის, ქრისტიანებისათვის, ეს ნიშნავს: შეიცანით ქრისტე და იხილავთ, რა არის თავისუფლება და გაიგებთ, რა არის თავისუფლება²“.

პატიებას ვთხოვ მკითხველს გრძელი ციტატის მოყვანისთვის, მაგრამ დამეთანხმებით ალბათ, რომ ძნელია ამ სიტყვებით გადმოცემული აზრი უკეთესად და უფრო ნათლად გამოითქვას.

კიდევ ერთხელ მოვუხმობთ პავლე მოციქულის ეპისტოლეს: „ხოლო თქვენ, ძმანო, თავისუფლებისთვისა ხართ ხმობილნი, მაგრამ ხორციელ განცხრომას ნუ მოახმართ თავისუფლებას, არამედ სიყვარულით ემსახურეთ ერთმანეთს“ (გალატელთა მიმართ 5:13). თავისუფლებისთვის ხართო ხმობილნი (მოწოდებულნი) - ძნელია აღელვების გარეშე ამ სიტყვების - ადამიანებისადმი უკიდეგანო რწმენისა და მათდამი მიძღვნილი ჭეშმარიტი ოდის - წაკითხვა.

მაგრამ დროა ჩვენი სტატიის ძირითად თემას, ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლების ურთიერთმიმართების საკითხს მივუბრუნდეთ.

ადამიანის უფლებათა კონცეფციები: თავისუფლება სახელმწიფოსაგან თუ თავისუფლება სახელმწიფოს მეშვეობით?

ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა თანამედროვე კონცეფცია XVIII საუკუნის ბოლოს წარმოიშვა ამერიკასა და ევროპაში. თუმცა თავისუფლება ამ კონტინენტებზე სხვადასხვაგვარად ესმოდათ, რაც მათი სხვადასხვა ისტორიით და ხალხის იმდროინდელი მდგომარეობით იყო განპირობებული. ამერიკაში კოლონისტები დასავლეთისაკენ მიიწევდნენ, იკავებდნენ იქ უხვად არსებულ არაკოლონიზებულ მოსავლიან მიწებს და საკუთარ ცხოვრებას იწყობდნენ. ხოლო სახელმწიფო, რომელსაც ისინი ქმნიდნენ, მხოლოდ შინაური და გარეშე მტრებისაგან თავდასაცავად იყო საჭირო. შინაური მტრებისაგან თავდასაცავად წარმოიშვა შერიფის ინსტიტუტისა და მართლმსაჯულების სისტემის შექმნის აუცილებლობა, ხოლო გარეშე მტრების მოსაგერიებლად - არმიისა. და აქ საქმე მხოლოდ ის კი არ არის, რომ სახელმწიფოს მხრიდან მოქალაქეების ცხოვრებაში სხვა სახის ჩარევა აუცილებელი არ იყო - ასეთი ჩარევა არასასურველიც კი იქნებოდა, რადგან პირადი წარმატების მოპოვების შესაძლებლობას შეზღუდავდა. სწორედ ამასთან არის დაკავშირებული სახელმწიფოსაგან თავისუფლების კონცეფციის წარმოშობა - სახელმწიფოსაგან, რომელიც ღამის დარაჯის ფუნქციებს ასრულებს და ადამიანების დასაცავად შეიქმნა. დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში კი გაჩნდა ბედნიერებისაკენ სწრაფვის უფლების დებულება, რომელიც ნეგატიურ უფლებად ითვლებოდა: ამერიკელებს მიეცათ ბედნიერებისაკენ სწრაფვის უფლება, ხოლო სახელმწიფოს ხელის შეშლა არ შეუძლია.

ევროპა სხვა კონცეფციას მისდევდა. იმდროინდელ ევროპაში არ იყო იმდენი თავისუფალი მიწა, რომ ყოველ ადამიანს შეძლებოდა დამოუკიდებლად მოეწყო საკუთარი ცხოვრება. ადამიანთა უმრავლესობა სხვის კუთვნილ მიწაზე მუშაობდა, მსხვილ მიწათმფლობელებს ემორჩილებოდა და მათი თვითნებობის წინააღმდეგ სამართლის საძებნელად მიმართავდა სახელმწიფოს, როგორც პოტენციურ დამცველს. ამ ადამიანებს მიაჩნდათ, რომ მათი შემავიწროვებლების მომთვინიერებელი სახელმწიფო თავისუფლებასაც უბოძებდათ. ასე წარმოიშვა სახელმწიფოს მეშვეობით თავისუფლების კონცეფცია. თავისუფლების ასეთ გაგებასთან იყო დაკავშირებული სახელმწიფოს მიერ თითოეული მოქალაქის გაბედნიერების იმედი. ეს კონცეფცია ფორმულირებულია კიდეც ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა და თავისუფლებათა ფრანგულ დეკლარაციაში, რომელშიც ნათქვამია, რომ ყოველ ადამიანს აქვს ბედნიერების უფლება, ხოლო სახელმწიფოს მოვალეობაა ამ უფლების ხორცშესხმა. თავისუფლების კონცეფციის ევროპული გაგება ამ კონტინენტის მთელ ისტორიაზე აისახა. სწორედ აქ სჯეროდათ ხელისუფლების სათავეში მყოფთ, რომ იცოდნენ, როგორ გაებედნიერებინათ ადამიანები, ზოგჯერ კი ამის ცხოვრებაში გატარებასაც ცდილობდნენ.

თითქოსდა მხოლოდ ერთი სიტყვა განასხვავებს ამ ორ - ამერიკულსა და ევროპულ - კონცეფციას, ერთადერთი სიტყვა. შევადაროთ - ბედნიერებისკენ სწრაფვის უფლება და ბედნიერების უფლება. არადა, რა ტევადი და ღრმა შინაარსის შემცველია სწორედ ეს სწრაფვის უფლება.

ვალდებულია თუ არა სახელმწიფო შექმნას ჩვენთვის ბედნიერი ცხოვრების პირობები, თუ ყოველმა ადამიანმა საკუთარი კეთილდღეობა საკუთარი ხელებით, საკუთარი შრომით უნდა მოიპოვოს, სახელმწიფო კი მხოლოდ უნდა იცავდეს კეთილდღეობის მოსაპოვებლად მიმავალთ და ზრუნავდეს თამაშის წესების დაცვაზე? სწორედ აქ არის ძირითადი განსხვავება თავისუფლების ორ კონცეფციას შორის და ამ განსხვავების გამო ვლაპარაკობთ ადამიანის უფლებათა სხვადასხვა სახეზე. ამერიკული კონცეფცია პოლიტიკურ უფლებებსა და თავისუფლებებს ეყრდნობა, ხოლო ევროპული კონცეფცია - ე.წ. ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს.

თავისუფლება მაშინაა უმაღლესი ღირებულება, როდესაც საქმე ადამიანებს შორის ურთიერთობებს ეხება, თორემ უკაცრიელ კუნძულზე მყოფი რობინზონ კრუზოსათვის ეს ცნება ყოველგვარ აზრს იყო მოკლებული. დიახ, მას ჰქონდა საკუთარი თავისუფლების გამოყენების შესაძლებლობა ყოველგვარი შეზღუდვის გარეშე, მაგრამ არ იცოდა რაში გამოეყენებინა ეს თავისუფლება. თუმცა მდგომარეობა შეიცვალა პარასკევას გამოჩენის შემდეგ. ადამიანი ცხოვრობს ადამიანთა საზოგადოებაში; ყოველი ადამიანის უფლებების განხორციელების საზღვარი სხვა ადამიანთა უფლებები და თავისუფლებებია. მერაბ მამარდაშვილის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „თავისუფლებაა, როცა ერთის თავისუფლება ებჯინება მეორისას და მხოლოდ ეს უკანასკნელია მისი არსებობის პირობა“. შესანიშნავად წერს ამის შესახებ ზურაბ კიკნაძე და მეც სიამოვნებით მომყავს მისი სიტყვები:

„ადამიანის, როგორც ღვთის ქმნილებისა და ღვთის ხატის თავისუფლება, ღვთის უსასრულო, დაუსაზღვრავი, აბსოლუტური თავისუფლების ამქვეყნიური ანაბეჭდია. ადამიანს ევალება, არა მხოლოდ უფლება აქვს, იყოს თავისუფალი. ეს, შეიძლება ითქვას, კატეგორიული იმპერატივია. მაგრამ ადამიანის თავისუფლება უკან იხევს მეორე ადამიანის თავისუფლების წინაშე. ამ უკანდახევით არათუ კნინდება თავისუფლება, არათუ იბღალება ადამიანის უფლება, არამედ ახალ, უფრო მაღალ საფეხურზე ადის და ღრმავდება მისი საზრისი. უმაღლესი თავისუფლება მდგომარეობს სწორედ თავისუფლების ნებაყოფლობით მოზღუდვაში, ან მასზე უარის თქმაში და ეს უნარი აქვს ადამიანს. ეს შეიძლება ითქვას, ნამდვილად ღვთაებრივი უნარია.

ამ მოზღუდვაში ადამიანი ჭეშმარიტად ღვთიურ უნარს ავლენს. ამ დროს მის თვალში ადამიანის თავისუფლება უმაღლეს ღირებულებას იძენს, ამ დროს ადამიანი თავის წარმავალ ეგოზე მაღლა დგება, ის თითქოს ღმერთი ხდება, აბსოლუტური არსება, რომლის თავისუფლება ერთადერთი ზღვარით - ადამიანის თავისუფლებით არის დასაზღვრული“.³

თავისუფლებაა, როდესაც მე არ მაიძულებენ რაიმეს კეთებას, როცა მრავლობითი აკრძალვები არ არის, მაგრამ იშვიათად ხდება, როდესაც ადამიანს სრული თავისუფლება აქვს და შეუძლია ყველაფრის კეთება, რაც კი თავში მოუვა. ადამიანის უფლებათა უმრავლესობა არ არის აბსოლუტური. ყოველთვის გათვალისწინებულია, რომ სახელმწიფოს შეუძლია თავისუფლების შეზღუდვა იმ ღირებულებათა დასაცავად, რომელთაც განსაკუთრებით ვუფრთხილდებით, მაგრამ ეს ყოველთვის კანონის საფუძველზე უნდა ხდებოდეს. ამასთან, მიღებულია, რომ შეზღუდვები უნდა შეესაბამებოდეს დემოკრატიის მოთხოვნებს. მნიშვნელოვანია, რომ დემოკრატიულ სახელმწიფოში სამართლებრივი ნორმები კი არ გვმართავენ და მიგვითითებენ, არამედ მოქმედებს მხოლოდ აკრძალვების სისტემა (დემოკრატიულ სახელმწიფოში ადამიანისათვის ნებადართულია ყველაფერი, რაც აკრძალული არ არის, განსხვავებით ტოტალიტარული სახელმწიფოსაგან, რომელშიც აკრძალულია ყველაფერი, რაც ნებადართული არ არის).

სხვადასხვაგვარად ესმით თავისუფლება პოლიტიკურ იდეოლოგიებსაც. აქ ყველა მათგანზე ვერ ვისაუბრებთ, მხოლოდ პოლარული იდეოლოგიების თავისუფლებისადმი დამოკიდებულების შესახებ მოგახსენებთ. მაგალითად, მარქსიზმი ამტკიცებს, რომ თავისუფლება მაშინ დაისადგურებს, როცა ადამიანი შეიცნობს ეკონომიკური მოვლენების მექანიზმს, ოღონდ სრულიად გაუგებარი რჩება რა იქნება ამ თავისუფლების შინაარსი, რაში იქნება ის გამოხატული. ამის შესახებ მარქსისტები და კომუნისტები თავიანთ სქელტანიან ნაშრომებში არაფერს გვეუბნებიან.

აი, ლიბერალების უმთავრესი იდეა, გნებავთ, პროგრამა, კი გახლავთ მოსაზრება, რომ პიროვნული თავისუფლება ფიქციაა კერძო საკუთრების გარეშე. ეს უკანასკნელი კი არამც და არამც არ გულისხმობს მხოლოდ ფულს ან უძრავ ქონებას. ადამიანის კერძო საკუთრება პირველ ყოვლისა არის მისი სიცოცხლე, რომლის ხელყოფის უფლება არავის აქვს, მისი სხეული, რომელსაც უნებართვოდ თითიც ვერავინ უნდა დააკაროს, მისი ღირსება, რომლის შელახვა დაუშვებელია, და დრო, რომელსაც თავად ადამიანი განკარგავს საკუთარი შეხედულების მიხედვით. ზემოთ ნათქვამიდან გამომდინარე ცხადია, რომ ადამიანი, რომელსაც არა აქვს კერძო საკუთრების უფლება, ვერც თავისუფალი იქნება. მარტივად რომ ვთქვათ, კერძო საკუთრების უფლებას მოკლებული ადამიანი მონაა.

ახლა ადამიანის უფლებათა დეკლარაციაში და სხვა საერთაშორისო დოკუმენტებში დაფიქსირებული ზოგიერთი კონკრეტული თავისუფლების შესახებაც ვისაუბროთ.

ანგლოსაქსური სამართლებრივი ცნება პრაივესი (Privacy) პირადი ცხოვრების თავისუფლებას, ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, პირადი ცხოვრების პატივისცემის უფლებას ნიშნავს. მასში ჩადებულია ის ძირითადი იდეა, რომელიც ყველა სხვა თავისუფლების საფუძველში ძევს. ამის შესახებ ჯერ კიდევ 1890 წელს აშშ-ის სასამართლოს მომავალმა თავმჯდომარემ, იმხანად კი ჯერ კიდევ ახალგაზრდა ბოსტონელმა ადვოკატმა ლუი ბრანდეისმა (Louis Brandeis) სემუელ უორენთან (Samuel Warren) ერთად გამოაქვეყნა სტატია - „პრაივესის უფლება“ („Right of Privacy“), რომელშიც წარმოადგინა პრაივესის, როგორც სამოქალაქო უფლების ხედვის, საკუთარი პოზიცია, და განმარტა ის, როგორც ყოველი ადამიანის უფლება - თავი გაანებონ, ან, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, განმარტოების უფლება („The right to be left alone“)⁴. ეს ყველა სხვა თავისუფლებასაც ეხება (იქნება ეს სიტყვის, აზრის, სინდისის, გადაადგილების თუ რომელიმე სხვა თავისუფლება), რომლებიც ნეგატიურ უფლებებს წარმოადგენენ და გულისხმობენ მდგომარეობას, როდესაც სახელმწიფო არ ერევა ჩვენთვის ასე მნიშვნელოვანი საკითხების გადაწყვეტაში.

აზრის, იდეის თავისუფლება თითქმის აბსოლუტური დაცვითაა უზრუნველყოფილი. ამ უფლების სათანადო დაცვის გარეშე აზრის გამოხატვის თავისუფლება ზედმეტი იქნებოდა. აზრის თავისუფლება აზრის გამოხატვის თავისუფლების წინაპირობაა.

სიტყვის თავისუფლება უპირველესია ყველა თავისუფლებათაგან და ადამიანის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი უფლებაა არამარტო როგორც თავისთავადი ღირებულება, არამედ როგორც სხვა თავისუფლებებისა და უფლებების გარანტი. თუკი მსოფლიოს რომელიმე წერტილიდან ინფორმაციის მოწოდება აღარ ხდება, თუკი ჟურნალისტები დუმან ან ყოველნაირი ინფორმაცია ოპტიმისტური და სასიხარულოა, შეიძლება სრული დარწმუნებით ითქვას, რომ იქ სერიოზულად და შესაძლოა მასობრივად ირღვევა ცალკეული პიროვნებათა უფლებები და თავისუფლებები. სიტყვის თავისუფლებაში იგულისხმება არა მხოლოდ საყოველთაოდ აღიარებული ჭეშმარიტებებისა და ყველასათვის მისაღები აზრების გამოთქმის თავისუფლება, არამედ ისეთი განცხადებების გაკეთების უფლებაც, რომლებმაც შეიძლება აღაშფოთონ ადამიანები, წყენა მიაყენონ მათ. თუ ადამიანს არ შეუძლია იმის თქმა, რასაც ფიქრობს, ან, გაცილებით უარესი - თუ მას აიძულებენ თქვას ის, რასაც არ ეთანხმება, ამით შეურაცხყოფენ ადამიანის უფლებების საფუძველთა საფუძველს - მის ღირსებას. თავდაპირველად სიტყვის თავისუფლება ყველაფრის თქმის შესაძლებლობას ნიშნავდა; მხოლოდ გარკვეული დროის შემდეგ დაიწყო სიტყვის თავისუფლების გაგება, როგორც ინფორმაციის, შეხედულებებისა და მრწამსის გამოხატვის უფლებისა.

ხელისუფლებას რომ მიენდოს იმის გადაწყვეტა, თუ სად და როდის უნდა გამოხატოს ხალხმა თავისი მრწამსი, მაშინ ხელისუფალთათვის უხერხული დემონსტრაციების უმეტესი ნაწილი ტყეში ჩატარდებოდა, ხეების გარემოცვაში. რწმენის საჯაროდ გამოხატვის უფლება ერთ-ერთი ძირითადი პოლიტიკური უფლებაა და სახელმწიფომ უნდა დაიცვას ეს თავისუფლება. ჩვენ შეიძლება არ მოგვწონდეს და გვაწუხებდეს ვინმეს აზრები და გამონათქვამები, მაგრამ ხელისუფლებამ უნდა უზრუნველყოს დემონსტრანტთა უსაფრთხოება, შეუქმნას მათ ყველა პირობა თავისი შეხედულებების გამოსახატად.

მაგრამ მოქმედებს ზოგიერთი შეზღუდვა. როცა ვინმე მოგვიწოდებს ძალადობისაკენ, ის არღვევს ნებადართულ საზღვრებს და მაშინ მთავრობას აქვს ჩარევის უფლება.

საკუთარი აზრის თავისუფლად გამოხატვის უფლება შესაძლებლობას გვაძლევს გავაკრიტიკოთ პოლიტიკოსები და სახელმწიფოს სხვადასხვა ინსტიტუტი. მთავრობა, პარლამენტის წევრები, პოლიტიკოსები არ უნდა განაწყენდნენ, როდესაც მათ არაკომპეტენტურობის ან იმის გამო საყვედურობენ, რომ ისინი ხანდახან თავს სასაცილოდ წარმოაჩენენ.

აღმსარებლობის თავისუფლება ადამიანის სულიერ და ზოგჯერ მისტიკურ გამოცდილებას მოიცავს. ის გულისხმობს ადამიანის უფლებას საკუთარი ნება-სურვილის მიხედვით აღიაროს ნებისმიერი რელიგია ან რწმენა და გამოხატოს ის ღვთისმსახურების, რიტუალურ წეს-ჩვეულებათა დაცვისა და მათი აღსრულების დროს, ერთპიროვნულად ან სხვებთან ერთად, საჯარო თუ კერძო წესით. აღმსარებლობის თავისუფლება ხშირად ირღვევა ამა თუ იმ რელიგიის აკრძალვით და ერთი რომელიმე რელიგიის (როგორც წესი, სახელმწიფო რელიგიის) აღიარების იძულებით ან ამ უფლებაზე მკაცრი შეზღუდვების დაწესებით.

მნიშვნელოვანი თავისუფლებაა აგრეთვე გადაადგილების თავისუფლება, რაც ქვეყნის შიგნით მოქალაქეთა თავისუფალი გადაადგილების, საცხოვრებელი ან სამუშაო ადგილის თავისუფლად არჩევისა და შეცვლის და ქვეყნის გარეთ გასვლის უფლებაა. ხელისუფლებათა მიერ ეს უფლება სხვადასხვა მეთოდით იზღუდება. ზოგიერთ ქვეყანაში შეზღუდვა დაკავშირებულია ქვეყნის გარეთ გასვლისათვის საჭირო გადასახადების დაწესებასთან, სხვაგან ემიგრაცია შეზღუდულია პოლიტიკური მოტივებით.

თავისუფლება იყო წარწერილი ყველა რევოლუციის დროშაზე. თავისუფლებაზე საუბრობს ყველა ჯურის პოლიტიკოსი, რიგითი მოქალაქე თუ პატიმარი. საბჭოთა რეიმის დროს პატიმრებს შორის მეტად გავრცელებული სხეულზე ამოსვირინგებული წარწერა - СЕР აბრევიატურა იყო და ასე იშიფრებოდა: Свобода Это - Рай. თუმცა ბევრი ადამიანი გაურბის ამ „სამოთხეს“, რადგან თავისუფლება სახელმწიფოსაგან თავისუფლებას ნიშნავს და ამდენად პასუხისმგებლობასაც გულისხმობს. თუ სახელმწიფო ვერ ჩაერევა ჩვენი ცხოვრების ამა თუ იმ სფეროში, მაშინ მას ჩვენთვის არც ვნების მოყენება შეუძლია, არც დახმარება, ამიტომ მთელ რისკს საკუთარ თავზე ვიღებთ. ჩვენ მოვიგებთ ან წავაგებთ, მაგრამ ჩვენ ნაცვლად არავინ ითამაშებს.

შენიშვნები:

1. ალექსანდრე დიმიტრის ძე შმემანი, მღვდელი, პროფესორი, მქადაგებელი, საეკლესიო მოღვაწე და ღვთისმეტყველი, მოღვაწეობდა პარიზსა და ნიუ-იორკში. ეკლესიის ისტორიის სფეროში მუშაობის ნაყოფი იყო მისი წიგნი „მართლმადიდებლობის ისტორიული გზა“. ამერიკაში მან დაწერა თავისი ძირითადი ნაშრომები - „ევქარისტია“, „წყლითა და სულით“, „ამსოფლის სიცოცხლისათვის“, „მძიმე მარხვა“ (სხვათა შორის, ამ რამდენიმე წლის წინ აშშ-ის მთავრობამ რამდენიმე ათასი „მძიმე მარხვა“ დაუკვეთა აშშ-ის არმიისათვის). წლების განმავლობაში ქადაგებდა რადიო „თავისუფლების“ რუსულ გადაცემებში (სამი ათასამდე ქადაგება), მამა ალექსანდრეს დიდი ღვაწლით ამერიკის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ ავტოკეფალურობა მიიღო.

2. Проповеди и беседы. Протопресвитер Александр Шмеман. М.: Паломник, 2003, ოთარ ზოიძის თარგმანი.

3. ზურაბ კიკნაძე, „Homo liber“, ჟურნალი „თავისუფლებ“ 4, 2002

4. Samuel Warren and Louis Brandeis, “The right to privacy”, Harvard Law Review 4, 1890, pp. 193-220.

სერგო რატიანი

წელიწადზე მეტი იქნება, რაც საკმაოდ ცნობილი მოსაზრება ამეკვიატა, რომლის თანახმად ისტორია მეორდება. პირველად ის გვევლინება როგორც ტრაგედია, ხოლო მეორედ - როგორც ფარსი.

საქმე ისაა, რომ 2003 წლის ვარდების რევოლუციის შემდეგ არაერთ პოლიტიკოსს შეეყარა უცნაური სენი, რომელსაც ისტორიის გამეორების აკვიატებულ სურვილს დავარქმევდი. პარადოქსია, მაგრამ ამის საფუძველი სწორედ ისაა, რომ ჰქონდა ვარდების რევოლუციას რაღაც განუმეორებელი, რისი თანამონაწილე ყველა ვერ გახდა, ან თანამონაწილე კი იყო, მაგრამ არც მთლად ისეთი, როგორიც უნდოდა ყოფილიყო, ან კიდევ... უბრალოდ მოენატრა ის განცდა და კიდევ ერთხელ დიდი სიამოვნებით გახდებოდა იმ დღესასწაულის მომსწრე.

უცნაური რამაა ისტორიული ხდომილება. მისი სიუჟეტი, როლები, დეკორაციები, მთავარი გმირების სამოსი, მიზანსცენები ყველასათვის ცნობილია, მაგრამ, სამწუხაროდ, მას ვერ გაიმეორებ როგორც სპექტაკლს, ან (გამეორებას, კაცმა რომ თქვას, წინ არაფერი უდგას) გაიმეორებ და სხვა სანახაობა გამოვა. მოკლედ, ცხოვრება იმ ანეკდოტივითაა, ერთხელ რომ მოჰყვება ვინმე და ხალხს გააცინებს, ხოლო სხვა დროს მოჰყვება და... თვითონ მას დასცინებენ. მაგრამ ძველი ამბები კარადაში შენახული ნაცვამი სამოსივით გვიხმობენ და ისტორიაც მეორდება და მეორდება, როგორც ფარსი.

ერთი შეხედვით, თითქოს არაფერი უშლიდა ხელს, რომ ფარსის თეორია სანიმუშოდ გამართლებულიყო. ამას ხდომილების განმეორების სურვილი თითქოს თავისთავად გულისხმობს. უბრალოდ, ვარდების რევოლუცია ვერ გამოდგებოდა მოვლენად, რომელსაც ტრაგედიას დავარქმევდით. ფარსი უბრალო გამეორება კი არ არის, ის დაცინვაა, მეტიც, უხამსი დაცინვა. წარმატების, დღესასწაულის გაქილიკება შეიძლება, მაგრამ ეს სხვა ჟანრია. წარმატებას დაცინვით ბევრი არაფერი აკლდება. უხამსობის ყველაზე აშკარა გამოვლენაა, როდესაც ტრაგიკულ ამბავს დასცინი. ფარსი ტრაგედიის გამეორებაა. უფრო ზუსტად, სწორედ ტრაგიკული ამბის გამეორების სურვილი, ამის პრეტენზია სრულიად საკმარისი წინაპირობაა, რომ გათამაშდეს სიუჟეტი, სადაც ტრაგედიას დასცინი.

თითქოს უცნაურია, რომ ჭკუათმყოფელ ადამიანს მოუნდეს საკუთარი თავი იხილოს ამ ჟანრში. ამგვარ თამაშებში ცნობიერი გადაწყვეტილების საფუძველზე არ მონაწილეობენ ხოლმე, მაგრამ სპექტაკლები, რომელსაც სახალხო ერთსულოვნების ვნებები გვთავაზობენ, იმდენად არაერთმნიშვნელოვანი, სახალისო და მომხიბლავია, რომ ძნელად თუ ვინმე დააღწევს თავს. მაგალითად, ამგვარი სახალხო დღესასწაული-მოვლენაა კარნავალი. იგი შუასაუკუნეების ევროპაში წარმოიშვა, როგორც ოფიციალური ქრისტიანული დღესასწაულების ალტერნატიული სახალხო ზეიმი, რომლისთვისაც უცხო იყო საეკლესიო სერიოზულობა და სადაც წმინდა წერილის სიუჟეტები, წმინდანთა ცხოვრების ეპიზოდები ერთგვარი სახალისო-სასაცილო ფორმით გადმოიცემოდა. ამ სახალხო, უხამსი სიცილით, ერთი მხრივ, თითქოს უარიყოფოდა ის სამყარო, რომელშიც ხალხი მთლად შინაურულად ვერ გრძნობდა თავს, მაგრამ ამასთანავე იმავე სამყაროს აღიარება, იმავე სამყაროსთან დაახლოება ხდებოდა. კარნავალი სხვა არაფერია, თუ არა ოფიციალური დღესასწაულის დაცინვით ამავე დღესასწაულის ზეიმი, ზეიმი, რომელიც ქმნის სხვა რეალობას, რომელიც თითქოს აღადგენს და აბრუნებს ძველ გარდასულ ღვთაებებს. იმ რეალობაში, რომელიც 2003 წლიდან შეიქმნა საქართველოში, საზოგადოების გარკვეული ნაწილი თავს შინაურად ვერ გრძნობს. სწორედ ცნობიერების ამ ნაკადმა გახადა შესაძლებელი, რომ 9 აპრილის ტრაგედია გამეორებულიყო როგორც კარნავალი და, შესაბამისად, როგორც ფარსი. წლების განმავლობაში ხდომილების საკრალიზებამ, ამბის ანალიზისა და გაცნობიერების არარსებობამ, ოფიციალური სახელმწიფო დღესასწაულის ფორმამ, რომელიც რიტუალურად მეორდებოდა, შექმნა კარნავალის განხორციელების საფუძველი, ოღონდ ამ კარნავალს თავისი ალტერნატიული რეალობა შემოაქვს.

ბევრი იტყვის, რომ ჩვენ ვამეტებთ და საქმე კი გაცილებით მარტივადაა. ხალხი ან, უფრო ზუსტად, ხალხის ნაწილი უკმაყოფილოა ხელისუფლებით და გამოთქვამს პროტესტს. ოპოზიციის ლიდერებმა კი ამ მოძრაობისთვის ზოგადეროვნული მნიშვნელობის მისანიჭებლად და იმის ხაზგასასმელად, რომ ერის განთავისუფლებისთვის ბრძოლა გრძელდება, ეს მოვლენა 9 აპრილის ისტორიულ თარიღს დაუკავშირეს. ამ მოძრაობისთვის კარნავალის ან, მით უმეტეს, ფარსის წოდება კი მრავალი ადამიანის გულწრფელი და სამართლიანი პროტესტის შეურაცხყოფაა.

არა, მეტწილად გულწრფელობასა და სამართლიანობის განცდაში ეჭვი არავის ეპარება. უბრალოდ ნათქვამია, ადამიანები ქმნიან თავიანთ ისტორიას, მაგრამ არა ისე, როგორც მოესურვებათ და არა იმ გარემოებებში, რომლებიც მათ აირჩიეს, არამედ იმ მოცემულობებიდან, რომლებიც აქვთ და წარსულიდან გადმოეცათ. წარსულის აჩრდილებისგან თავის დაღწევა რთული საქმეა. ახალი პრობლემების გადასაწყვეტად ახალი გზების ძიებაა საჭირო. როდესაც შენი გულწრფელი მიზნების სხვისი ტრაგედიის ან წარმატების სამოსში გამოწყობა გსურს, ამ ჟანრს თავისი კანონები აქვს, თავისი პერსონაჟები ჰყავს, რომლებიც მეორეხარისხოვანნი ვერ გახდებიან. პირიქით, ახალი მიზნები და გულწრფელი განცდები შესაძლოა ძველმა ისტორიებმა გადაფარონ. 9 აპრილსაც და ვარდების რევოლუციასაც ჰყავდა თავისი პერსონაჟები და ისინი, გვსურს თუ არა, აუცილებლად შეასრულებენ თავის როლს ახალ ისტორიაში.

მოდით, გავერკვეთ, რა გარემოებებმა განაპირობა გაზაფხულის საპროტესტო ტალღა, რა შრეებისგან შედგება ის. მარტივი პასუხი ასეთი იქნება - ხელისუფლების შეცდომებმა. ვფიქრობ, ეს პასუხი არა მხოლოდ არაზუსტია, არამედ არაგულწრფელიც. უკმაყოფილება იყო, ხელისუფლების შეცდომებმა მხოლოდ გამოავლინა ისინი.

დღეს ყველა თანხმდება, რომ ყველაფერი ვარდების რევოლუციით დაიწყო, და, მოდით, არ ვისაუბროთ იმაზე, სამართლიანი იყო თუ უსამართლო რევოლუციური ხელისუფლების ნაბიჯები. ღირებულებითი შეფასების დრო არაა. მოვნახოთ განსაზღვრება, რომელიც უფრო დესკრიფციულია და, შესაბამისად, ყველა მხარისთვის მეტ-ნაკლებად მისაღებია.

რევოლუციიდან რამდენიმე ხნის შემდეგ ცნობილი რუსი ტელეწამყვანის, პოზნერის, გადაცემას ვუყურებდი. განიხილებოდა ვარდებისა და ნარინჯისფერი რევოლუციების თემა და ის, თუ რა იყო ამ რევოლუციებში რუსეთისთვის ყველაზე მიუღებელი. მახსოვს ერთ-ერთმა მონაწილემ თქვა, რომ მათი ნაციონალური ინტერესებისთვის ყველაზე მიუღებელია არსებული ნომენკლატურის ელვისებური შეცვლა რევოლუციების მეშვეობით. რასაკვირველია, რესპონდენტმა ისიც დაამატა, რომ არსებულ ნომენკლატურას ამერიკელები ცვლიან.

რაგინდ მრავალი რამ იყოს დღეს სადავო, იმაზე არავინ დავობს, რომ ვარდების რევოლუციის შემდეგ მმართველი ელიტა შეიცვალა. არა, აქ საუბარი არაა პრეზიდენტზე, პარლამენტის წევრებზე, საუბარია ყველა დონის საკვანძო თანამდებობის პირებზე, ანუ იმათზე, ვისაც მანამდე მრავალი წლის განმავლობაში ხელთ ეპყრა ძალაუფლების სადავეები, და რომელთა ძალაუფლება არ შეზღუდულა საქართველოს დამოუკიდებლობით. თუმცა ერთხელ, ზვიად გამსახურდიას ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ, მათ ძალაუფლებას საფრთხე დაემუქრა და, რბილად რომ ვთქვათ, ეს მუქარა მაშინ დამოუკიდებელ ქვეყანას ძვირად დაუჯდა. ედუარდ შევარდნაძემ აღადგინა საბჭოთა მმართველი ელიტის ძალაუფლება. ვარდების რევოლუციამდე საბჭოთა ნომენკლატურას ვერაფერი შეეხო.

ისევ გვეტყვიან, რომ ვაჭარბებთ, დაგვაბრალებენ კუდიანებზე ნადირობას. მიგვითითებენ, რომ, დიახაც, რევოლუციის შემდეგ ყველაზე დიდი შეცდომა გამოცდილი კადრების თანამდებობიდან განთავისუფლება და მათი „ახალგაზრდა გოგობიჭებით“ შეცვლა იყო. „ერების მამა“ გვასწავლიდა, რომ კადრები წყვეტენ ყველაფერს, გაგიკვირდებათ, მაგრამ იგი სრულიადაც არ გულისხმობდა, რომ კარგი კადრები საზოგადოების წარმატების საფუძველია. არა, კობა საუბრობდა ძალაუფლებაზე, იმ ერთადერთზე, რაც მას აინტერესებდა, და გულისხმობდა, რომ ვისიცაა კადრები, მისია ძალაუფლება, მეტიც, რეალური ძალაუფლება გარკვეული რგოლის კადრების ხელშია.

მაგალითისთვის უახლესი ისტორია გავიხსენოთ. გამსახურდიას მთავრობის დამხობის შემდეგ მხედრიონისა და გვარდიის მეთაურებს ეგონათ, რომ ძალაუფლება მათ გარანტირებული ჰქონდათ, მაგრამ შევარდნაძესა და მის მომხრე საბჭოთა მმართველ ელიტასთან ბრძოლა უიმედოდ წააგეს. ნებისმიერი საზოგადოებრივი მოძრაობის სტრუქტურის გასაგებად მთავარი ის კი არაა, თუ ვინ დგას ბარიკადებზე პირველ რიგებში, გაცილებით მნიშვნელოვანია საზოგადოების იმ ფენის მოტივები, რომელსაც მოძრაობა ეყრდნობა.

ალბათ დადგა დრო, ბოლოს და ბოლოს გავერკვეთ, რას წარმოადგენდა საბჭოთა კავშირის მმართველი ელიტა. ზედმეტი ხომ არ არის ან რამდენად აქვს აზრი ამ მოვლენაზე საუბარს საბჭოთა კავშირის დაშლიდან 20 წლის შემდეგ, სწორედ დღევანდელ მოვლენებთან დაკავშირებით?

საბჭოთა კავშირში ძალაუფლება ხალხს რომ არ ეკუთვნოდა, ამის გარკვევას სოვეტოლოგობა არ სჭირდება, მაგრამ მკვლევარების ანალიზი უთუოდ სჭირდება იმის გარკვევას, თუ კერძოდ ვის ეკუთვნოდა ძალაუფლება.

ბოლო დროს ხშირად გაიგონებთ კამათს ლუსტრაციის თაობაზე. მიღებული თვალსაზრისით, საბჭოთა ხელისუფლების და, შესაბამისად, დღევანდელი რუსეთის სამსახურში იყვნენ და არიან ადამიანები, რომლებიც საბჭოთა უშიშროებასთან თანამშრომლობდნენ. მაგრამ ლუსტრაციის კანონი იმ ქვეყნებში, სადაც ის მიღებულ იქნა, არ ეხებოდა მხოლოდ იმ პირებს, ვინც უშიშროებასთან თანამშრომლობდა. უნდა შევნიშნოთ, რომ ლუსტრაციის კანონის მიღებას სხვაგვარად დეკომუნიზაციის პროცესს უწოდებდნენ და ის პოსტსაბჭოთა და აღმოსავლეთ ევროპის მხოლოდ იმ ქვეყნებში არ განხორციელებულა, სადაც კომუნისტური ან პოსტკომუნისტური პარტიები მოვიდნენ ხელისუფლებაში.

მაგალითად, ჩეხეთში 1991 წელს მიიღეს კანონი კომუნისტური რეჟიმის არაკანონიერების შესახებ, სადაც ნათქვამია, რომ ჩეხეთის კომუნისტური პარტია, მისი ხელმძღვანელები და წევრები პასუხისმგებელნი არიან ძალაუფლების განხორციელების მეთოდებისთვის 1948-1989 წწ-ში, უფრო ზუსტად კი ევროპული ცივილიზაციის ტრადიციული ღირებულებების პროგრამული განადგურებისთვის, ადამიანის უფლებების ცნობიერი დარღვევებისთვის, მორალური და ეკონომიკური დაღმასვლისთვის, რომელიც თან ახლდა სასამართლო დანაშაულებსა და ტერორს განსხვავებული აზრის მქონეთა მიმართ, არსებული ეკონომიკის დირექტიული ეკონომიკით შეცვლისათვის, საკუთრებაზე ტრადიციული უფლებების მოსპობისათვის, აღმზდელობის, განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის პოლიტიკური და იდეოლოგიური მიზნებით ბოროტად გამოყენებისთვის, ბუნების უმოწყალო განადგურებისთვის... ჩეხეთის კომუნისტური პარტია დანაშაულებრივი ორგანიზაცია იყო და ბრალდების ღირსია ისევე, როგორც სხვა ორგანიზაციები, რომლებიც მის იდეოლოგიაზე იყვნენ დაფუძნებულნი და რომელთა საქმიანობა ადამიანთა უფლებების შელახვისა და დემოკრატიის დათრგუნვისკენ იყო მიმართული.

როგორც ვხედავთ, საქმე უფრო რთულადაა, ვიდრე უშიშროების აგენტების გამოაშკარავება გახლავთ. უშიშროებაც და მისი აგენტებიც ვიღაცის უშიშროებაა, მხოლოდ მომსახურე პერსონალია (მიუხედავად იმისა, რომ საბჭოთა უშიშროება ძალაუფლების ინსტრუმენტიდან თავად გადაიქცა ძალაუფლებად, ის მაინც ძალაუფლების მხოლოდ ერთი შტო იყო). მმართველი ძალა სხვა იყო და იგი არ იყო მხოლოდ საქართველოს გარეთ, იმ უბრალო მიზეზით, რომ საბჭოეთს ჩვენც ვეკუთვნოდით. საბჭოთა დამნაშავე რეჟიმი ჩვენი რეჟიმიც იყო და, მიუხედავად ოკუპაციისა, უკეთ - სწორედ იმ ოკუპაციის გამო, ჩვენი თანამშრომლობა მასთან მით უფრო დანაშაულებრივი გამოდის. საქართველოს კომუნისტური პარტია და მისი წევრები არ წარმოადგენდნენ დამნაშავე რეჟიმის ინსტრუმენტს, ისინი ამ რეჟიმის სრულუფლებიანი წევრები და შესაბამისად ძალაუფლების განმხორციელებლები იყვნენ. ან იქნებ საქართველოს კომუნისტური პარტიის ხელმძღვანელები და წევრები არ არიან პასუხისმგებელნი ძალაუფლების განხორციელების მეთოდებისთვის 1921-1991 წწ-ში, უფრო ზუსტად კი ევროპული ცივილიზაციის ტრადიციული ღირებულებების პროგრამული განადგურებისთვის, ადამიანის უფლებების ცნობიერი დარღვევებისთვის, მორალური და ეკონომიკური დაღმასვლისთვის, რომელიც თან ახლდა სასამართლო დანაშაულებსა და ტერორს განსხვავებული აზრის მქონეთა მიმართ, არსებული ეკონომიკის დირექტიული ეკონომიკით შეცვლისათვის, საკუთრებაზე ტრადიციული უფლებების მოსპობისათვის, აღმზდელობის, განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის პოლიტიკური და იდეოლოგიური მიზნებით ბოროტად გამოყენებისთვის, ბუნების უმოწყალო განადგურებისთვის... და თუ ეს ასეა, შესაბამისად, საქართველოს კომუნისტური პარტია დანაშაულებრივი ორგანიზაცია იყო და ის ბრალდების ღირსია ისევე, როგორც სხვა ორგანიზაციები, რომლებიც მის იდეოლოგიაზე იყვნენ დაფუძნებულნი და რომელთა საქმიანობა ადამიანთა უფლებების შელახვისა და დემოკრატიის დათრგუნვისკენ იყო მიმართული.

ოღონდ აქ ერთი რამეა დასაზუსტებელი: საქართველოს კომუნისტური პარტიის, მისი ხელმძღვანელებისა და წევრების ძალაუფლება საქართველოში არ დასრულებულა 1991 წელს, ის 2003 წლის ნოემბერში დასრულდა. შეიძლება ბევრი ვისაუბროთ ვარდების რევოლუციის ხელისუფლების შეცდომებზე, შესაძლოა არ მოგვწონდეს ის სივრცე, სადაც ვიმყოფებით, მაგრამ ერთი რამე უდავოა - ჩვენ აღარ ვიმყოფებით საბჭოთა სასიცოცხლო სივრცეში. და ეს სწორედ იმის საფუძველზე მოხდა, რომ მმართველი ელიტა შეიცვალა.

ალბათ მოგვედავებიან და გვეტყვიან, რომ ვაჭარბებთ, რომ კომუნიზმის იდეების არა მხოლოდ 1991 წლიდან, არამედ 50-იანი წლებიდან აღარავის სწამდა და შესაბამისად, კომუნისტებზე საუბარი, მითუმეტეს საბჭოთა კავშირის დანგრევისა და საქართველოს დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, უბრალოდ, სასაცილოა. ერთი შეხედვით ძლიერი არგუმენტია. დავიწყოთ იმით, რომ საინტერესო კონსტიტუცია აქვს კომუნისტურ რწმენას, რადგან მისი გაქრობა ბელადის სიკვდილს უკავშირდება. ამ უცნაური რწმენის მეორე ნიშანი ის არის, რომ მხოლოდ საბჭოთა ადამიანმა შეიძლება სრულიად გულწრფელად იმართლოს თავი იმით, რომ ემსახურებოდა იმას, რისიც არა სწამდა. ეს უკანასკნელი ვითარება ყურადსაღებია იმდენად, რამდენადაც ააშკარავებს კომუნისტის ორ ძირითად ნიშანს - პირველი არის მსახურება მრწამსის გარეშე, რაც დამნაშავის მენტალიტეტს გულისხმობს, რადგან, თუ რაღაცას აკეთებ და იცი, რომ ეს არასწორია - დანაშაულს ჩადიხარ; მეორე: ეს დანაშაული მიზნად ერთადერთ რამეს ისახავდა - ძალაუფლების მოპოვებას. კომუნისტურ პარტიაში შესვლა თანამდებობის, შესაბამისად, ძალაუფლების მოპოვების წინაპირობას წარმოადგენდა. სწორედ ამიტომ კომუნისტური პარტიის ძალაუფლება თავისი კონსტიტუციით დანაშაულებრივი იყო, რომლის ერთადერთ მიზანს ძალაუფლების ფლობა წარმოადგენდა. სწორედ ამიტომ პოსტსაბჭოთა გამოცდილება უნიკალურია იმდენად, რამდენადაც ხშირ შემთხვევაში საბჭოთა მმართველმა კლასმა ადვილად იცვალა რწმენა, მაგრამ ძალაუფლება არ დათმო, უფრო ზუსტად, მას არ უღალატია იმ ერთადერთი რწმენისთვის, რომელიც ჰქონდა - ეს გახლავთ ძალაუფლების რწმენა. ამის, შესაძლოა, უმნიშვნელო, მაგრამ თვალსაჩინო მაგალითი ის არის, რომ ჩვენ თვალწინ ათეიზმის, პოლიტეკონომიის, პარტისტორიის კათედრათა თითქმის უკლებლივ ყველა პროფესორი, შესაბამისად, თეოლოგიის, ეკონომიკის, საქართველოს ისტორიისა და სხვა კათედრების პროფესორებად გადაიქცნენ.

საბჭოეთის არსებობის ბოლო წლებში რაიკომის მდივნებმა ჩამოხსნეს ლენინის სურათები, კედლებზე ხატები დაკიდეს და მაგიდებზე ბიბლია დაიდეს. შევარდნაძის ჩამოსვლის შემდეგ მათ უმრავლესობას მინისტრების, გამგებლების, გუბერნატორებისა და სხვა მნიშვნელოვანი თანამდებობები ეკავა. აღარაფერს ვამბობ ძალოვან სტრუქტურებზე. შევარდნაძის და, საერთოდ, პოსტსაბჭოთა ხანაში ხატები და ბიბლია თანამდებობის პირების ოთახებში არა რწმენის, არამედ სწორედ ურწმუნოებისა და, შესაბამისად, საბჭოთა დანაშაულებრივი ძალაუფლების სიმბოლოებია. თანამედროვე სახელმწიფო საერო და სასულიერო ძალაუფლების გამიჯვნას გულისხმობს. ეს უპირველეს ყოვლისა ნიშნავს, რომ არაფერი საკრალური და ხელშეუხებელი საჯარო სამსახურში არ შეიძლება იყოს. მაშ რა ფუნქციას ატარებს თანამდებობის პირების ოთახებში საკრალური ნივთები? რა, ისინი მათ ხელშეუხებლობის განცდას ჰმატებენ? სიყალბის ეს სიმაღლეები ადვილად არ მიიღწევა. ეს ცალკე ისტორიაა, თუ როგორ ყალიბდებოდა საბჭოთა მმართველი კლასი, თუ „როგორ იწრთობოდა ფოლადი“...

ჯერ კიდევ საბჭოთა პოეტმა ევტუშენკომ ზუსტად ჩამოაყალიბა საბჭოთა მმართველი ელიტის მთავარი დამახასიათებელი ნიშანი:

„მათ არ აინტერესებთ, რომ ხელისუფლება - საბჭოთაა, მთავარია, რომ ის - ხელისუფლებაა“¹.

მაგრამ ვის ჰქონდა რეალური ძალაუფლება საბჭოთა კავშირში, ვინ წარმოადგენდა მმართველ კლასს? სოვეტოლოგები მას მოკლედ იხსენიებენ - ნომენკლატურა. განსაზღვრების თანახმად, ნომენკლატურა არის ყველაზე მნიშვნელოვანი თანამდებობები, სადაც დანიშვნის კანდიდატურები წინასწარ განიხილება, რეკომენდაცია ეძლევათ და მტკიცდებიან შესაბამისი პარტიული კომიტეტების მიერ. თანამდებობის პირები, რომლებიც შედიან პარტიული კომიტეტის ნომენკლატურის რიგებში, ამ უკანასკნელთა მიერვე თავისუფლდებიან. ნომენკლატურას წარმოადგენენ ყველაზე მნიშვნელოვანი თანამდებობის პირები².

ნომენკლატურაში შედიოდნენ: ყველა პასუხისმგებელი მუშაკი პარტიული ორგანოებისა, სახელმწიფო ორგანოების მმართველი მუშაკები, აგრეთვე მნიშვნელოვანი ადმინისტრაციული თანამდებობის პირები კოლმეურნეობებში, კოოპერატივებში, სამეცნიერო დაწესებულებსა და შემოქმედებით კავშირებში³.

სოვეტოლოგები განასხვავებენ დანიშნულ და არჩევით ნომენკლატურას. რეალურ ძალაუფლებას დანიშნული, ასე ვთქვათ, შტატიანი ნომენკლატურა ფლობდა. საბჭოთა ცრუდემოკრატიის პირობებში საბჭოთა დეპუტატი რეალური ძალაუფლების შტოს არ წარმოადგენდა. არჩევითი ნომენკლატურა მხოლოდ გარკვეული გამოსაცდელი საფეხური იყო საბჭოთა ელიტაში მოსახვედრად. საინტერესოა გავიხსენოთ, რომ პოსტსაბჭოთა საქართველოში შევარდნაძე შეეცადა ძალაუფლების სისტემა საბჭოეთის მსგავსად აეწყო. მისი გათვლით, აქაც რეალური ძალაუფლება აღმასრულებელ ხელისუფლებას ჰქონდა. ზურაბ ჟვანია, მიხეილ სააკაშვილი და სხვა ახალგაზრდა ლიდერები ძალაუფლების მოპოვებას აღმასრულებელ ხელისუფლებაში გადასვლით ცდილობდნენ. თუმცა ძალაუფლების შევარდნაძისეულ იერარქიაში მათ ვერ დაიმკვიდრეს მყარი ადგილი. ისინი ამ სივრცეში მაინც უცხოებად რჩებოდნენ. საბოლოოდ, ძალაუფლების საბჭოთა სისტემა იმის შედეგად დაინგრა, რომ პარლამენტი თანდათან ალტერნატიული ძალაუფლების წყარო გახდა. ვფიქრობ, ეს რეალობა შევარდნაძემ ბოლომდე ვერც გააცნობიერა.

როგორც ვხედავთ, ნომენკლატურის მთავარი დამახასიათებელი ნიშანი ის არის, რომ თანამდებობის პირი, მართალია, ფორმალურად ინიშნება იმ ინსტიტუციის მიერ, რომელსაც წარმოადგენს, მაგრამ მისი შერჩევა და წარდგინება ზემდგომი ინსტანციის მიერ ხდება. მაგალითად, კვლევითი ინსტიტუტის დირექტორი წარმოადგენდა საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის სამდივნოს ნომენკლატურას⁴, ხოლო რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის სინოდის მიერ არჩეული მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქი წარმოადგენდა საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პოლიტბიუროს ნომენკლატურას^5. ასეთი იყო ძალაუფლების კონსტიტუცია საბჭოთა კავშირში. თანამდებობის პირი წარმოადგენდა არა იმ ინსტიტუციას, რომელსაც მართავდა, არამედ ინსტანციას, რომლის დაქვემდებარებაშიც იყო ეს უკანასკნელი. უფრო ზუსტად, ის წარმოადგენდა დანაშაულებრივ საბჭოთა რეჟიმს. მმართველი ელიტის ფუნქციონირების ერთ-ერთი მთავარი დამახასიათებელი ნიშანი იყო ის, რომ მისი წარმომადგენლები უცხონი ყოფილიყვნენ საზოგადოებაში, რომელსაც თითქოს წარმოადგენდნენ, და ეს უცხოობა მრავალი ნიშნით იქმნებოდა. მაგალითად, ხელმძღვანელის შერჩევის მთავარი პრინციპი იყო მისი, ასე ვთქვათ, პოლიტიკური სანდოობა. პროფესიონალიზმი მეორეხარისხოვანი ნიშანი იყო. შესაბამისად, ხელმძღვანელის ავტორიტეტი, რომლის პროფესიონალიზმიც აშკარად გამოხატული არ გახლდათ, რბილად რომ ვთქვათ, პრობლემური იყო. საინტერესოა, რომ ლენინი ასახელებდა ხელმძღვანელი პირის შერჩევისთვის აუცილებელ ოთხ ნიშანს: ა) კეთილსინდისიერებას, ბ) პოლიტიკურ პოზიციას, გ) საქმის ცოდნას და დ) ადმინისტრირების უნარს. უკვე მასთან საქმის ცოდნა მესამეხარისხოვანია. კეთილსინდისიერად კი ითვლებოდა პროფესიონალი რევოლუციონერი. მნიშვნელოვანია, რომ სტალინს ეს „ლენინური კეთილსინდისიერებაც“ კი აშკარად ზედმეტად მოეჩვენა. შემდგომ საბჭოთა კავშირში არც არავის შეუცვლია სტალინის მიერ კადრების შერჩევის პრინციპები⁶.

ძალაუფლების წყარო ცვლის წარმომავლობას. საზოგადოების რიგითი წევრის გადასვლა მმართველ ელიტაში მის გაუცხოებას ახდენდა. ჩვენი მშობლები, ნათესავები, მეგობრები, პრივატულ სივრცეში მზუნველები, მოსიყვარულეები და ასე ახლობელნი, საჯარო სივრცეში უცხონი, უცხო ქვეყნის დანაშაულებრივი რეჟიმის წარმომადგენლები იყვნენ. ერთი შეხედვით, ადამიანთა ამდენად ურთიერთგანსხვავებული - პრივატული და საჯარო - სახეები პარადოქსულია, მაგრამ ეს ნორმალური საზოგადოებისთვის არის პარადოქსი, ხოლო ტოტალიტარიზმის პირობებში (სადაც არ არსებობს არც პირადი და არც საჯარო თავისუფალი სივრცე, სადაც პირად ცხოვრებაში შედარებითი წარმატება არა მხოლოდ შენთვის, არამედ ახლობლებისთვისაც, უცხო ქვეყნის დანაშაულებრივი რეჟიმისადმი შენს მსახურებაზეა დამოკიდებული) კანონზომიერებაა.

როდესაც „უცხო ქვეყანას“ ვამბობ, ამ შემთხვევაში ვგულისხმობ არა რუსეთს, არამედ სწორედ საბჭოთა სისტემას, რადგან ის კონსტიტუციურად უცხო იყო ეროვნული სახელმწიფოსთვის. საბჭოთა რესპუბლიკები არ იყვნენ კლასიკური გაგებით კოლონიები. XX საუკუნეში სოციალისტური ბანაკის ერებში საკუთარი ეროვნული ელიტა ჩამოყალიბდა და განვითარდა, ოღონდ ეს „ეროვნულობა“ ანტიეროვნული სახელმწიფოს ინტერესებს ემსახურებოდა. ესეც საბჭოეთის ერთ-ერთი პარადოქსია.

სწორედ ამიტომ, გულუბრყვილობაა ლუსტრაციაზე, დეკომუნიზაციაზე საუბრისას მხოლოდ უშიშროების აგენტებით შემოვიფარგლოთ. საბჭოთა ნომენკლატურა სხვა ქვეყნის მმართველ კლასს წარმოადგენდა და მას პრინციპულად არ შეეძლო საკუთარი ქვეყნის მსახურება. უფრო ზუსტად, ეს კლასი საერთოდ არ იყო მოწოდებული ვინმეს მსახურებისთვის. იგი იქმნებოდა და ყალიბდებოდა, როგორც საკუთარი ინტერესების მსახური. ხშირად სხვა ქვეყნის აგენტებზე, სოციალიზმზე, კომუნიზმზე, კორუფციაზე საუბარი სასაცილოა იმდენად, რამდენადაც მეორეხარისხოვანია. საბოლოო ჯამში ეს მხოლოდ ინსტრუმენტებია, გარემოა, სადაც ჩამოყალიბდა სოციალური ფენა, რომელიც სოციუმის წინააღმდეგ არის მიმართული. უშიშროების აგენტი, გარკვეულწილად მეტაფორაა (მიუხედავად იმისა, რომ ნომენკლატურული თანამდებობის პროცედურა გულისხმობდა უშიშროების მხრიდან მისი სანდოობის, შესაბამისად თანამშრომლობის ან თანამშრომლობაზე მზადყოფნის დადასტურებას), რადგან საზოგადოებაში ისინი მართლაც აგენტები იყვნენ, მაგრამ მხოლოდ საკუთარ, პირად ინტერესებს წარმოადგენდნენ. სწორედ ეგოიზმი და ეგოიზმის გამოხატულების ყველაზე უკიდურესი გამოვლენა - ძალაუფლების დაუოკებელი ვნება - იყო და არის ის ერთადერთი საფუძველი, რაც ამ სოციალურ შრეს აერთიანებს. ძალაუფლება შეიძლება იყოს შედეგი. მაგალითად, მავანს აქვს ძალაუფლება, რადგან აქვს ფული. ძალაუფლების საფუძველი შეიძლება სრულიად განსხვავებული რამ გახდეს. ნომენკლატურისთვის პირიქით, ყველაფრის საფუძველი ძალაუფლებაა - პოეტისთვის, რათა წარმატებული პოეტი გამხდარიყო; მეცნიერისთვის, რათა გამოჩენილი მეცნიერი გამხდარიყო; საქმოსნისთვის, რათა ფული ეშოვა. საბჭოთა კავშირი არ იყო ქვეყანა, ეს სამყარო იყო, სადაც საზოგადოებრივი ცხოვრება სხვაგვარად ფუნქციონირებდა.

რუსი პოეტი მარინა ცვეტაევა, მოუწოდებდა რა თავის შვილს სამშობლოში დაბრუნებას, ერთ ლექსში წერდა:

Ни к городу и не к селу -
Езжай, мой сын, в свою страну, -
Край - всем краям наоборот!

Призывное: СССР, -
Не менее во тьме небес
Призывное, чем: SOS

В наш-час - страну! в сей-час
страну!
В на-Марс - страну! в без нас
страну!⁷

კომუნიზმი არასოდეს გამხდარა აწმყო. ის მომავალი, აღთქმული მიწა იყო, რომელიც ელოდა მხოლოდ ერთ რჩეულ ერს, მხოლოდ იმათ, ვინც გაანადგურებდა თავის გზაზე ყველა სოციალურ ფენას.

ვარდების რევოლუციის შემდეგ მმართველი ელიტის შეცვლას შეგვიძლია დეკომუნიზაციის პროცესი ვუწოდოთ. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ნომეკლატურის რაოდენობაზე საუბრისას სოვეტოლოგები საკმაოდ დაბალ რიცხვს ასახელებენ. მმართველი ელიტა, მათი ოჯახების ჩათვლით, საბჭოთა კავშირის მოსახლეობის მხოლოდ ერთნახევარ პროცენტს შეადგენდა, მაგრამ ამ მცირერიცხოვან ჯგუფს დიდი გავლენა ჰქონდა და მრავალი ადამიანის სოციალურ სტატუსს განსაზღვრავდა. სწორედ ეს ვითარება ქმნიდა უალტერნატივო დახურულ სივრცეს. დემოკრატია არ გულისხმობს, რომ უმრავლესობა კმაყოფილია მმართველი ელიტით. უალტერნატივო ძალაუფლების სამყაროში ადამიანთა უმრავლესობა ხელისუფლებით უკმაყოფილო არ არის. ისინი უკმაყოფილონი არიან საკუთარი ადგილით ამ სამყაროში. ძალაუფლების ვერტიკალში ყოველთვის ყველა მეტ-ნაკლებად კმაყოფილია არსებული ხელისუფლებით. დემოკრატია გულისხმობს, რომ შეიძლება არსებობდეს ძალაუფლების ალტერნატივა, ასე ვთქვათ, პარალელური სივრცე. შესაბამისად, უნდა არსებობდეს საზოგადოების ნაწილი, რომელიც ხელისუფლებაზე არ არის დამოკიდებული და, ამდენად, არც არავითარი საფუძველი არა აქვს, რომ კმაყოფილი იყოს არსებული ძალაუფლებით.

ათწლეულების ისტორიის მქონე მმართველი ელიტის შეცვლით საქართველოში დესოვეტიზაციის პროცესი განვითარდა, ოღონდ, რადგანაც არ მოხდა მისი სახელდება, არ იქნა მიღებული შესაბამისი კანონი, მისი კანონიერება და, შესაბამისად, ლეგიტიმაცია, ეჭვქვეშ დგას. აღარაფერს ვამბობ პროცესის გაცნობიერებაზე. ჩვენ მოვახერხეთ და ყველაზე სამართლიანი, ჩვენი ქვეყნისთვის საფუძველდამდები საქმე, ფაქტობრივად უსამართლოდ განვახორციელეთ. ჩვენ დამნაშავე ადამიანები (აღარაფერს ვამბობ მათზე, ვინც თავისი სოციალური სტატუსით დამოკიდებული იყო, მაგრამ უშუალოდ არ განეკუთვნებოდა ნომენკლატურას) ისე გავათავისუფლეთ საჯარო სივრციდან, რომ ამის სამართლებრივი საფუძვლები არავისთვის აგვიხსნია. გავათავისუფლეთ უსამართლოდ, არა იმდენად იურიდიულად (რადგან თითოეულ გათავისუფლებას შეიძლება სამართლებრივი საფუძველი ჰქონოდა), არამედ - მორალურად, რადგან საკუთარი ქმედებების მთავარი საფუძვლების დაფარვა მორალურად გაუმართლებელია. მითუმეტეს, რომ ლუსტრაცია საბოლოო ჯამში არაა სადამსჯელო ღონისძიება, ის არის მრავალი ადამიანის გათავისუფლება დანაშაულებრივი ან, უბრალოდ, დაქვემდებარებული დამოკიდებულებისაგან; ესაა მათი დაბრუნება საზოგადოებაში, სასიცოცხლო სივრცეში, სადაც ადამიანს განსხვავებული აზრის ქონის და, მრავალწლიანი კმაყოფილების შემდეგ, ხელისუფლებით უკმაყოფილების შესაძლებლობა აქვს. ესაა გაუცხოების მოხსნა. ამ პროცესის გაუმჭვირვალედ, გაცნობიერების გარეშე განხორციელების გამო ადამიანები დაუბრუნდნენ არა საზოგადოებას, არამედ პრივატულ სივრცეს, თავის ნათესავებს. ისინი ახლობლებს დაუბრუნდნენ, სადაც არც არასოდეს ყოფილან უცხონი, მაგრამ საჯარო სივრცეში მათი გაუცხოება არ მოხსნილა.

ლუსტრაცია, გარკვეული განწმენდა, ისევე, როგორც სხვა ყველაფერი საქართველოში, ფრიად უცნაურად განხორციელდა. ბევრი ამბობს, რომ პროცესის გამჭვირვალობა საზოგადოებისთვის კიდევ უფრო მტკივნეული იქნებოდა. ვფიქრობ, არაფერია უფრო მტკივნეული ვიდრე განუსაზღვრელობა. იგი ვერ მალავს სიმართლეს. უბრალოდ, ამ შემთხვევაში სიმართლე უცნაური ენით საუბარს იწყებს და ეს სიმართლე შეიძლება უმისამართოდ და უადგილოდ ითქვას.

თავის ერთ-ერთ ნაშრომში დანიელი ფილოსოფოსი კირკეგორი წერს, რომ ერთხელ ინგლისში ნახეს საფლავი, რომელსაც ეწერა - ყველაზე უბედური. მნახველები დაინტერესდნენ ვინ იწვა მასში, ვინ იმსახურებდა ამგვარ წარწერას. როდესაც საფლავი გათხარეს, აღმოაჩინეს, რომ შიგ არც არავინ იწვა. კირკეგორი ამბობს, რომ ყველაზე უბედურის სახელს იმსახურებს ყველა, ვისაც არ შეუძლია მოკვდეს. ადამიანის ამ ტიპს წარმოგვიდგენს მარადიული ურიას ლეგენდა. გოლგოთაზე მიმავალ მაცხოვარს წყალი უთხოვია ერთი იუდეველისთვის, ამ უკანასკნელს კი არ მიუცია იმ მიზეზით, რომ შაბათი იყო. ამიტომ მან ვერ შეძლო სიკვდილი, რათა ახლად დაბადებულიყო ქრისტეში. სწორედ ამის გამოა მისი საფლავი ცარიელი.

თბილისში ცარიელი საკნების უცნაურმა და დამთრგუნველმა ექსპოზიციამ მომაგონა მარადიული ურიის ამბავი. ეს საკნები, გარდასული საბჭოთა ცივილიზაციის მმართველ ელიტას ეკუთვნის და სიმბოლოა იმ სასჯელისა, რომელსაც ეს ხალხი ვერასოდეს მოიხდის. საზოგადოება დაუნდობლად მოექცა ამ ადამიანებს, როდესაც მათი დანაშაულებრივი ცხოვრების წესი, რომელიც, ბოლოს და ბოლოს, ადამიანური, ერთობ ადამიანური იყო, არ შეაფასა, არ გააცნობიერა. რადგან კანონის მიღება, ერთი მხრივ, შეფასება-გაცნობიერებას (შესაბამისად, შენდობასაც), ხოლო, მეორე მხრივ, საზოგადოებრივ შეთანხმებას გულისხმობს იმის თაობაზე, რომ მართვის საბჭოური წესი არა ხალხის ან პროლეტარიატის, არამედ სწორედ ნომენკლატურის დიქტატურა იყო, რომელიც ამ ქვეყანაში აღარ უნდა განმეორდეს. ის დაქვემდებარებულ, უღირს მდგომარეობაში ამყოფებდა არა მხოლოდ საზოგადოებას, არამედ მმართველ ელიტასაც. ბოლოს და ბოლოს, ნომენკლატურა არაა ახალი დროის მოვლენა. რა ფუნქციასაც საბჭოთა სისტემა, გარკვეული აზრით, აკისრებდა მმართველ ელიტას, ძველ რომში მას მონები ასრულებდნენ, რადგან ნომენკლატორს სწორედ იმ მონას ეძახდნენ, რომლის მოვალეობებშიც ბატონისთვის თავისუფალი მოქალაქეების, მისი ყველა მონის, აგრეთვე სუფრაზე მისართმევი ყველა კერძის სახელის ცოდნა და დასახელება შედიოდა.

ჩვენს საზოგადოებაში ნომენკლატორის გათავისუფლებაზე შეთანხმება არ მომხდარა. ჰოდა, რაც რეალობაში არ განხორციელებულა, ის კარნავალში ისხამს ხორცს - ამ ალტერნატიულ, სახალხო დღესასწაულის რეალობაში შესაძლებელია ის, რაც არა მხოლოდ არ მომხდარა, არამედ ვერც კი მოხდებოდა - საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის კომპარტიის ცეკას პირველი მდივანი, საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა მინისტრი, რაიკომის მდივნები, კულტურისა და მეცნიერების დამსახურებული მუშაკები არც მსხდარან და მითუმეტეს არც აღსარებებზე უვლიათ საკნებში. კარნავალი უარყოფს, დასცინის რეალობას, მაგრამ სწორედ ამ დაცინვით აღიარებს, რომ ძველი სამყარო დასრულდა და ახალი დრო დადგა.

სწორედ ამიტომ, თბილისის ქუჩებში ყოველ ცარიელ საკანს მოუხდებოდა წარწერა - „ყველაზე უბედური“. ეს იყო საკნები, რომლებიც უშედეგოდ ელოდნენ თავიანთ პატრონებს.

შენიშვნები:

დავით ზურაბიშვილი

- დემოკრატიული რევოლუცია საქართველოში, რომლის შესახებაც ამდენს ლაპარაკობდა ოპოზიცია, განხორციელდა!

ეს ფრაზა მიხეილ სააკაშვილმა 2003 წლის 23 ნოემბერს წარმოთქვა, პარლამენტის შენობის წინ, შევარდნაძის გადადგომის შემდეგ. ეს იყო ბოლო სიტყვა, ფაქტობრივად ვარდების რევოლუციის მოკლე შეჯამება. ამ გამოსვლის შემდეგ ხალხი დაიშალა და საქართველოში დაიწყო ახალი მმართველობა.

მაშინ სააკაშვილის სიტყვებისთვის თითქმის არავის მიუქცევია ყურადღება, თუ არ ვცდები, ერთადერთი კობა დავითაშვილი იყო, რომელმაც სიცილით აღნიშნა, პირდაპირ ლენინის ციტატით დაამთავრაო. მართლაც, ვარდების რევოლუციის ლიდერმა თითქმის სიტყვასიტყვით გაიმეორა ოქტომბრის რევოლუციის ბელადის ცნობილი ფრაზა - Социалистическая революция, о необходимости которой столько говорили большевики, совершилась.

არადა ღირდა ყურადღების მიქცევა. ასეთი ფრაზები ხომ შემთხვევით არ წარმოითქმება...

ჯერ სახელმწიფო?

ზვიად გამსახურდიას ხელისუფლების დროს იყო ასეთი პოპულარული ლოზუნგი: „ჯერ დამოუკიდებლობა და მერე დემოკრატია.“ ზოგი ეთანხმებოდა ამ ლოზუნგს, ზოგი არ ეთანხმებოდა, მაგრამ ეს ყველაფერი ხდებოდა საჯაროდ და დაუფარავად.

სააკაშვილის მხარდამჭერთა დევიზიც დაახლოებით ამის მსგავსია: „ჯერ სახელმწიფო და მერე დემოკრატია!“ ოღონდ ისინი არ ამბობენ, ახლა დემოკრატიის დრო არ არისო, არამედ ცდილობენ გაამართლონ ხელისუფლების ნებისმიერი ქმედება სახელმწიფო ინტერესების, პატრიოტიზმის, რუსეთის აგრესიის მოგერიების, ტერიტორიული მთლიანობისთვის ბრძოლის, ან ევროატლანტიკურ სივრცეში ინტეგრაციის საბაბით. მაგალითად, გირგვლიანის მკვლელობა ცუდი ფაქტია, პოლიტიკურ ოპონენტთა თვალთვალი და ცემაც არაა კარგი საქმე, მაგრამ ამას არ უნდა გადავაყოლოთ შინაგან საქმეთა მინისტრი, რომელიც სახელმწიფო ინტერესების სადარაჯოზე დგას - ებრძვის ქურდულ სამყაროს, რუსეთის აგენტურას და ა.შ.

ხელისუფლების ინტელექტუალი აპოლოგეტები წლების მანძილზე ცდილობდნენ დაემკვიდრებინათ აზრი, რომ ჯერ უნდა ჩამოყალიბდეს ძლიერი ქართული სახელმწიფო მთელი თავისი (უპირველეს ყოვლისა, ძალოვანი) ინსტიტუტებით და მხოლოდ ამის მერე დაიწყოს დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების მაღალი სტანდარტების დამკვიდრება, ისინი ამტკიცებდენ, რომ სააკაშვილი და მისი გუნდი სწორედ ამ გზას ადგას. გადაცდომები და ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების რეციდივები არის, მაგრამ ეს მხოლოდ ცალკეული შემთხვევებია. მთავარია, რომ სახელმწიფოს ფორმირების პროცესი წარმატებით მიმდინარეობს.

და რახან დღეს სახელისუფლო ვერტიკალი საკმაოდ კონსოლიდირებულია და ზემოდან წამოსული ინსტრუქციები პრაქტიკულად გამონაკლისის გარეშე სრულდება, შეიძლება ვიღაცას ამგვარი არგუმენტაცია დამაჯერებლადაც მოეჩვენოს. განსაკუთრებით ახალგაზრდა თაობას, რომელსაც არ ახსოვს შევარდნაძის ცეკას მდივნობის პერიოდი, როდესაც საბჭოთა სახელმწიფო მანქანა და მისი რეპრესიული აპარატი გაცილებით გამართულად მუშაობდა, მაგრამ კარგად ახსოვს შევარდნაძის პრეზიდენტობის პერიოდი, როდესაც ქართული სახელმწიფო ინსტიტუტები სრულიად უბადრუკ მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ.

ამ ხალხს შეიძლება ალალად ეგონოთ, რომ სახელმწიფო ინსტიტუტების ჩამოყალიბება ნიშნავს ხელმძღვანელობის მიერ მიღებული გადაწყვეტილების სწრაფ და ეფექტიან აღსრულებას, მაგრამ ეს მხოლოდ ერთ-ერთი მახასიათებელია და არა ერთადერთი. უფრო მეტიც, ეს არ არის მთავარი. თუკი სახელმწიფოებრიობის, სახელმწიფო ინსტიტუტების ფორმირებაზე ვლაპარაკობთ, ბევრად უფრო მნიშვნელოვანია სხვა ასპექტები.

კერძოდ, სახელმწიფო ინსტიტუტების ფორმირება, გულისხმობს:

ა) კანონის უზენაესობის პრინციპის დამკვიდრებას. სახელმწიფო ინსტიტუტები უნდა ფუნქციონირებდნენ კანონის შესაბამისად და არა სახელისუფლო ელიტის ნება-სურვილის მიხედვით. კანონი შეიძლება სამართლიანი იყოს, შეიძლება უსამართლო, მაგრამ სახელმწიფო მხოლოდ მაშინაა სახელმწიფო, როდესაც კანონით დადგენილი წესებით ფუნქციონირებს.

ბ) თანამდებობრივ რანგირებას. სახელმწიფო სტრუქტურების ყველა რგოლის ხელმძღვანელობას უნდა ახორციელებდეს მხოლოდ კანონით განსაზღვრული უფლებამოსილი პირი და არა სხვაგან მომუშავე, მაგრამ გავლენიანი ფიგურა: თავდაცვის სფეროს უნდა განაგებდეს თავდაცვის მინისტრი, ეკონომიკისას ეკონომიკის მინისტრი და ა. შ.

გ) კადრების შერჩევას კვალიფიკაციის მიხედვით. სახელმწიფო სამსახურში საკადრო პერსონალის შერჩევა უნდა ხდებოდეს პროფესიონალიზმის ნიშნით და არა რაიმე სხვა პრინციპით. აქ არ იგულისხმება პოლიტიკური თანამდებობის პირები, თუმცა, კვალიფიკაციის გარკვეული დონე არც მათ აწყენთ.

ცხადია, ჩვენისთანა ქვეყნისთვის ამის მიღწევა მოკლე დროში შეუძლებელია, მაგრამ სახელმწიფო ინსტიტუტების ჩამოყალიბებაზე მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება ლაპარაკი, თუკი ხელისუფლება ნაბიჯ-ნაბიჯ და მიზანმიმართულად ამკვიდრებს ხსენებულ პრინციპებს. ამ შემთხვევაში საუბარია სწორედ სახელმწიფოებრიობაზე და არა მის დემოკრატიულობაზე, რადგან ეს პრინციპები მეტ-ნაკლები შინაარსით მოქმედებს უკლებლივ ყველა სტაბილურ სახელმწიფოში, მიუხედავად იმისა, დემოკრატიულია ეს სახელმწიფო თუ არა.

დინების საწინააღმდეგოდ

სრული პასუხისმგებლობით შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოში არათუ ამ მიმართულებით სვლის ნიშან-წყალი არ შეიმჩნევა, არამედ სრულიად საპირისპირო ტენდენციაა.

რომელ კანონის უზენაესობაზეა ლაპარაკი, როდესაც ქვეყანაში ფაქტობრივად გაუქმებულია სასამართლო სისტემა და მოსამართლე მხოლოდ პროკურორის ნოტარიუსის ფუნქციას თუ ასრულებს? ან როდესაც პოლიციას შეუძლია ჯერ გამოიყენოს აკრძალული რეზინის ტყვიები, მერე თქვას არ გამოგვიყენებიაო, მერე თქვას, გამოვიყენეთ მაგრამ უფლება გვქონდაო და ბოლოს კი კანონში შეიტანოს ცვლილება ამ ტყვიების დაკანონების მიზნით?

რომელ სუბორდინაციაზეა ლაპარაკი, როდესაც ქვეყნის მთავარი არქიტექტორი ფაქტობრივად არის პრეზიდენტი, რომელიც პირადად იძლევა ამა თუ იმ ნაგებობის „შეშუშვის“ (სააკაშვილის საყვარელი ტერმინია და გულისხმობს შენობის ფასადის შუშებში ჩასმას) ან წითელ-ყვითელ-ალისფერად შეღებვის ბრძანებებს, როდესაც დათა ახალაია ფორმალურად აღარ არის შსს-ს დეპარტამენტის ხელმძღვანელი, მაგრამ ფაქტობრივად ისევ არის, როდესაც საგადასახადო პოლიტიკას ფინანსთა მინისტრი კი განაგებს, არამედ, დროებით უმუშევარი კეზერაშვილი, რომელიც იგივე ფუნქციას ასრულებდა თავდაცვის მინისტრობის დროსაც, ხოლო ამჟამინდელი თავდაცვის მინისტრის უფროსი პრაქტიკულად საგარეო საქმეთა მინისტრი მოადგილე ბოკერიაა?

რომელ კვალიფიკაციაზეა ლაპარაკი, როდესაც უკლებლივ ყველა საჯარო სამსახურში პრიორიტეტი ენიჭება 23-30 წლის ახალგაზრდებს? როდესაც ნაციონალურ მოძრაობას სპეციალური პარტსტრუქტურა გააჩნია, რომელიც პარტიის წევრების დასაქმებითაა დაკავებული, ამიტომ კადრების შერჩევა ხდება აბსოლუტურად სუბიექტურად და კონკურსებს მხოლოდ ფორმალური ხასიათი აქვს?

ხშირად გაიგონებთ: ქვეყანაში არ არის კვალიფიციური კადრები და სად ვიპოვოთო. პასუხი მარტივია: თუ კადრების ძიება მარტო ნაცმოძრაობის წევრებსა და მხარდამჭერებში ხდება, ვერც ვერსად იპოვიან. ცხადია, კადრების პრობლემა ობიექტურად არსებობს, მაგრამ ეს არ არის ისეთი სიმწვავის პრობლემა, როგორი სურათიც გვაქვს, როცა სოფლის მეურნეობის მინისტრი, 26 წლის ბიჭი აცხადებს, სამსახურში ჩემს გუნდთან ერთად მოვდივარო, მერე აღარ უნდა იყოს გასაკვირი, რომ მინისტრის მოადგილეები თბილისის ფორუმზე ოპოზიციის ლანძღვაგინებას მეტ დროს უთმობენ, ვიდრე საქმეს.

აღარაფერს ვამბობ იმაზე, რომ საჯარო მოხელე არის აბსოლუტურად დაუცველი, მას როცა უნდათ გააგდებენ სამსახურიდან და რაღაც პროპაგანდისტული კამპანიის ხათრით შეიძლება დაიჭირონ კიდეც. ახალი საკანონმდებლო ცვლილებებით კი საჯარო მოსამსახურე საერთოდ ვალდებულია(!) საფუძვლიანი ეჭვის (სიც!) შემთხვევაში, სხვა საჯარო მოხელის სავარაუდო კანონდარღვევაზე ინფორმაცია მიაწოდოს ხელმძღვანელობას!

არ ვიცი, ვის ავადმყოფურ გონებაში იბადება მსგავსი კანონები, მაგრამ ერთი რამ ნამდვილად ვიცი: სახელმწიფოებრიობის ფორმირებასთან ამას არანაირი კავშირი არა აქვს.

თუკი ვარდების რევოლუციიდან დღემდე რაიმე მიზანმიმართულ ტენდენციაზე ვილაპარაკებთ, ესაა არა სახელმწიფო ინსტიტუტების მშენებლობა, არამედ სახელმწიფო ინსტიტუტების სრული პერსონალიზაცია, ანუ მათი გაიგივება და შერწყმა ხელისუფლებაში მყოფ პერსონებთან. მცირეოდენი გამონაკლისი არის, მაგალითად საჯარო რეესტრის სამსახური, მაგრამ ეს ისეთი გამონაკლისია, რომელიც მხოლოდ ადასტურებს წესს.

ერთი მსახიობის თეატრი

მიხეილ სააკაშვილს თავისუფლად შეუძლია გაიმეოროს აბსოლუტიზმის ცნობილი ფორმულა: სახელმწიფო - ეს მე ვარ! დღევანდელი ქართული სახელმწიფო, ეს არის მთლიანად ერთი ადამიანის და მისი მცირერიცხოვანი გარემოცვის ნება-სურვილების აღმასრულებელი ორგანო. ხელისუფლებამ პრაქტიკულად სახელმწიფო ინსტიტუციების სრული პრივატიზირება მოახდინა. მსგავსი რამ არ გაკეთებულა არც გამსახურდიას და არც შევარდნაძის დროს, მიუხედავად იმისა, რომ „თავისიანების“ დასაქმება ყველა ხელისუფლების სახასიათო მანკი იყო.

და როცა სახელმწიფო ინსტიტუტები პირდაპირაა მიბმული მმართველი ჯგუფის ხელისუფლებაში ყოფნასთან, ეს დღეს სხვას არაფერს ნიშნავს, გარდა იმისა, რომ ქვეყანა ფაქტობრივად იმართება კრიმინალური ბანდის პრინციპით. ყველა ორგანიზებული ბანდა ხომ მეთაურის ნებას ემორჩილება. მეთაურის ავტორიტეტი კი მის წინაშე დაუცველობაზეა დაფუძნებული - ბანდის წევრებმა იციან, რომ დაუმორჩილებლობა სასტიკად დაისჯება.

ეს რომ ასეა, ძალიან კარგად ჩანს სააკაშვილის ხელისუფლების ქმედებებში, როცა ოპონენტებთან ანგარიშსწორება წმინდა ქუჩურ-კრიმინალური მეთოდებით ხდება. მაგალითად, პოლიციის მხრიდან დაკავებული მანიფესტანტებისთვის სირცხვილის კორიდორების მოწყობა, სხვა არაფერია, თუ არა ტელევიზიასთან გამართული აქციისთვის „აბაროტის აღება,“ ანუ ტიპიური ქუჩური შურისძიება. აღარ გავიხსენებ ვალერი გელაშვილის ცემის ფაქტს და სხვა გახმაურებულ შემთხვევებს...

მეორეს მხრივ, ხელისუფლების და სახელმწიფოს სრული შერწყმა მხოლოდ ტოტალიტარული რეჟიმებისთვისაა დამახასიათებელი. პარადოქსია, მაგრამ ფაქტია, რომ პროდასვლური ორიენტაციის დეკლარირების ფონზე სააკაშვილის ხელისუფლებამ პრაქტიკულად საბჭოთა სისტემის ერთგვარი რეანიმირება მოახდინა დამოუკიდებელ საქართველოში. დღეს ყველგან სახელმწიფოა (ხელისუფლებაა) შესული - ბიზნესში, სპორტში, განათლების სისტემაში... სხვათა შორის, სწორედ ტოტალიტარული სისტემებისთვისაა დამახასიათებელი კორუფციასა და კრიმინალთან ბრძოლაზე მუდმივი აპელირება, ისევე როგორც პოლიტიკური ოპონენტების გამოცხადება მტრული ქვეყნის აგენტებად. თუმცა, არსებობს ორი მიზეზი, რის გამოც სააკაშვილის ხელისუფლება ვერც ბოლომდე კრიმინალურ, ვერც ტიპიურ ტოტალიტარულ რეჟიმად ვერ ჩამოყალიბდა და ვერც ჩამოყალიბდება ა) საგარეო კონიუნქტურა იძულებულს ხდიდა ხელისუფლებას საკანონმდებლო დონეზე მაინც შეენარჩუნებინა დემოკრატიულობის გარკვეული იმიჯი. ბ) სააკაშვილის რეჟიმი ზედმეტად სუბიექტივისტურია, ზედმეტად დამოკიდებულია პრეზიდენტის ექსცენტრიულ ხუშტურებზე, რათა რაიმე მდგრად სისტემად ჩამოყალიბდეს.

და ეს კიდევ ტოვებს გარკვეულ შანსებს. შანსს არა სააკაშვილისთვის, არამედ ქართული საზოგადოებისთვის.

P.S. - გაუმარჯოს მიხეილ სტალინს! - ასეთი შეძახილით ეგებებოდა წალენჯიხის ავტობუსით მომავალ მიხეილ სააკაშვილს ერთი ქართლელი გლეხი, სადღაც მცხეთის მახლობლად, ტრასაზე. მაშინ მეცინებოდა იმ კაცის გულუბრყვილობაზე. როგორც აღმოჩნდა, სულ ტყუილად...

იცინის ის, ვინც ბოლოს იცინის.

„თითოეული პოლიტიკოსი, მღვდელი, პედაგოგი ან ექიმი, ერთი სიტყვით, ყველა, ვისაც კი საქმე აქვს ადამიანებთან, გარდაუვლად დაუშვებს სასტიკ შეცდომებს, თუ კი არ გაითვალისწინებს პოპულაციური ზოოლოგიის ორ დიდ ჭეშმარიტებას:

1. არ არსებობს ორი ერთნაირი ინდივიდი.
2. ორგანიზმის თითქმის ყოველი თავისებურება დამოკიდებულია როგორც გარემოზე, ასევე გენეტიკურ ფაქტორებზე“.

ერნსტ მაირი

„როგორ შეუძლია ადამიანს, რომელიც მხოლოდ თავის ქვეყანას სწავლობს, გამოავლინოს მასში თავისებურება?“

სილვია ო. ტრაპი

ზაალ ქიქოძე

„სახალხო განათლება“, 15 და 29 ნოემბერი, 1990 წ.

რამდენიმე წელია სპეციალურად თვალს ვადევნებ ქართულ პერიოდიკას, გაზეთებსა და ტელევიზიას ეროვნული კულტურისა და თვისებების გენეტიკასთან მიმართების თვალსაზრისით. უნდა აღვნიშნო, რომ მდგომარეობა არასახარბიელოა. ჩვენი მწერლობის, ჟურნალისტიკის, აპარატის თუ მეცნიერების წარმომადგენლები ქართული (და საერთოდ ეროვნული) კულტურისა და ხასიათის სხვადასხვა გამოვლინებებს უმეტესად ქართულ გენს, სისხლს, ჯიშს უკავშირებენ. ამგვარ მსჯელობათა რიცხვმა განსაკუთრებით იმატა ბოლო დროს. მოვიყვან დამახასიათებელ მაგალითებს:

ღირს თუ არა ამ საკითხზე ყურადღების გამახვილება? დიდი ხანია ველოდებოდი, რომ სპეციალისტთაგან ვინმე იტყოდა, რომ ასე ლაპარაკი და, მით უმეტეს, წერა, ჩვენს დროში აღარ შეიძლება. ველოდებოდი, რომ საკუთარ ხალხს გააგებინებდნენ, რომ ბუნებაში ქართული გენი, სისხლი - ნონსენსია, აბსურდია ისევე, როგორც არიული რასა, ცისფერი სისხლი, ჩინური გენი ან მექსიკური ჯიში; რომ ამ სიტყვების (ცნებების) ხმარება ეროვნებასთან, ხასიათთან, მეტაფორის სახითაა დასაშვები და ალბათ ისიც სათუთად, მაგრამ გენისა და სისხლის მეშვეობით კულტურულ-ეროვნულის ახსნა მეოცე საუკუნის დასასრულს, ცოტა არ იყოს, საჭოჭმანოა.

ასე არ მოხდა. ამა წლის 20 აპრილს საქართველოს დემოგრაფიული საზოგადოების გამგეობის გაზეთ „ერისიონში“ (№ 1) გამოქვეყნდა საუბარი ბიოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორთან, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გენეტიკის კათედრის გამგესთან, ადამიანის გენეტიკის საზოგადოების გამგეობის თავმჯდომარესთან, პროფესორ თეიმურაზ ლეჟავასთან - „კეთილშობილება გადაეცემა... გენით“.

რაკიღა ამ წერილში გამოთქმულ აზრებსა და დასკვნებს მე, თითქმის მთლიანად, არ ვიზიარებ, თავს მოვალედ ვთვლი, შეძლებისდაგვარი სისრულით წარმოვადგინო ადამიანთან, კაცობრიობის ბიოლოგიურ და კულტურულ განვითარებასთან დაკავშირებული ის ძირითადი საკითხები, რომელთა მეცნიერული შესწავლის თანამედროვე მდგომარეობა ამ მეტისმეტად აქტუალური თემის უფრო ღრმასა და საფუძვლიან განხილვას გვავალდებულებს.

იმისათვის, რომ გვესმოდეს, რა შეიძლება დაემართოს ქართველს, რუსს, გერმანელს, ბუშმენსა თუ ინდოელს, ამა თუ იმ ეთნიკურ ჯგუფს, ხალხს, ერს, აუცილებლად უნდა ვიცოდეთ, თუ რას წარმოადგენს ადამიანი, ეს თავის თავში ყველაზე უფრო დარწმუნებული არსება დედამიწის ზურგზე, დღევანდელი ანთროპოლოგიური მეცნიერების თვალსაზრისით (იგულისხმება ანთროპოლოგიის დასავლური შინაარსი, ანუ ყველა დისციპლინა, რომელიც ადამიანს დროსა და სივრცესთან მიმართებაში სწავლობს).

მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის შესახებ თვალუწვდენელი სამეცნიერო და პოპულარული ლიტერატურა არსებობს, ბევრგან ამ მხრივ სრული დაბნეულობა სუფევს. ამ დაბნეულობისგან თავდასაღწევად მე დავუჯერებ ა) უაითხედის რჩევას: „თუკი ადამიანს გზა დაებნა, ის კი არ უნდა იკითხოს, თუ სად იმყოფება, არამედ უნდა დაადგინოს, სად არიან სხვები“ - და მოვიტან თანამედროვე სამეცნიერო წრეებში გაზიარებულ და უმეტესად საყოველთაოდ მიღებულ წარმოდგენებს (ძირითადად ვეყრდნობი ე. მეიერის, ს. ჯ. გულდის, დევიდ პილბიმის, როჯერ ლევანის, პიტერ მედავარის, ალან მენის, რებეკა კანის და ჩვენი დროის სხვა მოწინავე ბიოლოგებისა და ანთროპოლოგების ნაშრომებს).

ადამიანი ცოცხალი ბუნების, ანუ ორგანული სამყაროს განუყოფელი ნაწილია. ბიოსისტემატიკოსების მიერ დღეისათვის აღმოჩენილი და აღწერილია შემორჩენილი მცენარეების დაახლოებით ნახევარი მილიონი, ხოლო ცხოველთა ერთ მილიონზე მეტი სხვაობა. სახეობათა ამ სიმრავლიდან ერთის, ჰომო საპიენსის, წარმომადგენელია დედამიწაზე მცხოვრები ყველა ადამიანი.

თანამედროვე ადამიანი ჩვენი პლანეტის ერთ-ერთი ყველაზე ახალგაზრდა სახეობაა, რომელიც 100000-40000 წლებს შორის ჩამოყალიბდა და თავისი ფესვებით, ე.ი. გადაშენებული წინაპარი სახეობებით, მხოლოდ ხუთ მილიონ წელს სწვდება.

ადამიანი მკვეთრად გამოხატული ორსახოვანი არსებაა - ბიოლოგიური და სოციალურ-კულტურული. თავისი არსებობის 2,5 მილიონი წლის მანძილზე მან ორი ტიპის ევოლუცია-განვითარება განიცადა: ბიოლოგიური და კულტურული (ანუ ფსიქოსოციალური). ამასთანავე უნდა ითქვას, რომ განვითარების ადრეულ ეტაპზე ეს ორი პროცესი დროში ერთმანეთს დაემთხვა.

2,5 მილიონი წლის მანძილზე ადამიანი ოთხჯერ შეიცვალა ბიოლოგიურად (ანთროპოლოგიურად) და ეს ცვლილებები ატარებდნენ ნახტომისებურ ხასიათს. ოღონდ უნდა გვახსოვდეს, რომ ბიოლოგიური ევოლუციისათვის, „ნახტომისათვის“, განკუთვნილი წამები დაახლოებით 40-50 ათას წელს მოიცავენ.

მაშინ, როდესაც ბიოლოგიური ევოლუცია მიმდინარეობს რომელიღაც გენეტიკური მექანიზმის წყალობით (რომელზედაც საუბარს წერილის საგაზეთო ხასიათის გამო თავს ავარიდებ), კულტურული ევოლუცია (არ ავურიოთ რომელიმე ერთი კულტურის ევოლუციაში! ამიტომ ქვევით მას ფსიქოსოციალურ ევოლუციას ვუწოდებ) შესაძლებელია მხოლოდ და მხოლოდ ერთი თაობიდან მეორე თაობისთვის ინფორმაციის არაგენეტიკური არხების გადაცემის საშუალებით, ე.ი. ადამიანთა შრომით, დაკვირვებით, იმპროვიზაციით, გამომგონებლობით, შეძენილი ცოდნისა და მეთოდების გადაცემით თაობიდან თაობაზე (ცხადია, მშობლიური მზრნველობის, სწავლისა და აღზრდის მეოხებით). ამ არაგენეტიკურ არხებში აბსოლუტურად გაბატონებული მდგომარეობა უკავია ენას (მეტყველებას), უდავოდ ყველაზე მნიშვნელოვან და განსაკუთრებულ უნარს ადამიანისას.

იმის გამო, რომ დახვეწილობით, მოქნილობით და ინფორმაციის გადაცემის შესაძლებლობით ენა ბევრად აღემატება გენეტიკურ მექანიზმს, ფსიქოსოციალური (კულტურული) ევოლუცია ბევრად უფრო სწრაფი და ძლიერმოქმედი საშუალებაა ადამიანთა პოპულაციებში, ვიდრე ჩვეულებრივი ფილოგენეზური ევოლუცია.

კაცობრიობის სამშობლო გახლავთ აფრიკა. მხოლოდ აფრიკაშია აღმოჩენილი მის უახლოეს არსებათა, ე.წ. ავსტრალოპითეკების, რამოდენიმე სახეობა (ბინადრობდნენ 5,5 მლნ. - 1,6 მლნ. წლის დიაპაზონში). ასევე მხოლოდ აფრიკაშია აღმოჩენილი პირველი ჰომინიდის, ე.წ. ჰომო საპიენსის, ნაშთები (2,2 მილიონი წ.) და უადრესი ჰომო ერექტუსის ნაშთები (1,6 მლნ. წ.). საყოველთაოდ მიღებულია, რომ მთელი ერთ-ნახევარი მილიონი წლის განმავლობაში ადამიანები მხოლოდ აფრიკის კონტინენტზე ცხოვრობდნენ. დაახლოებით ერთი მილიონი წლისათვის ადამიანი ძირითადად სუეცის ყელის გავლით გამოვიდა აფრიკიდან და განსახლდა დასავლეთ ევროპიდან და ჩრდილო-აღმოსავლეთ ჩინეთამდე (ოღონდ არ აუთვისებია ევრაზიის ჩრდილო განედები).

სპეციალისტებს ჯერჯერობით უჭირთ გადაჭრით იმის თქმა, იყო ეს განსახლება წმინდა ბიოლოგიური პროცესი - „ადაპტაციური რადიცია“, თუ გარკვეული სახით „კულტურას“ დაფუძნებული კოლონიზაცია. აშკარაა ორივე მიზეზის მონაწილეობა, კამათია მხოლოდ თანაფარდობაზე. დაახლოებით ამავე პერიოდში შემოდის პირველი ადამიანი კავკასიაში.

ბიოლოგიური ევოლუცია (როგორც პროცესი) უკუშეუქცევადია. დღევანდელი ადამიანი ანთროპოლოგიურად უკან ვეღარაფრით დაბრუნდება (ვეღარ დაუბრუნდება ჰომო ჰაბილისის ფიზიკურ ტიპს), რადგანაც უკუმიმართულებით და უკუმიმდევრობით ვერ განმეორდება ის გეოგრაფიული, კლიმატური, ათასობით და მილიონობით შემთხვევითობის გადაკვეთა, რომელმაც ადამიანი (ან ნებისმიერი სხვა სახეობა) წარმოშვა. რაც შეეხება ფსიქოსოციალურ (კულტურულ) ევოლუციას, იგი უკუშექცევადია და ნებისმიერი კულტურა, ცივილიზაცია, ერი და ინდივიდიც, როგორც პიროვნება, სულ ადვილად და სწრაფად შეიძლება დაეცეს, გაქრეს, მოისპოს...

ადამიანი ბუნების რთული და უნიკალური ნაწილია (თუმცა ეს უნიკალურობა, გარკვეული თვალსაზრისით, მართებულია ყველა ბიოლოგიურ სახეობასთან მიმართებაში). მისი უნიკალურობით გამოწვეული გავლენა სამყაროზე უდიდესია იმის გამო, რომ იგი ეყრდნობა ახალი ტიპის ევოლუციას, დაფუძნებულს შეძენილი ცოდნის და ქცევითი ნორმების თაობიდან თაობისთვის გადაცემაზე. ადამიანის უნიკალურობა უპირატესად ჩვენს ტვინში ცოცხლობს, გამოხატულია კულტურაში და დამყარებულია ჩვენს ინტელექტზე, რომელიც სამყაროს მართვის თუ არა, მანიპულირების ძალას მაინც გვაძლევს. ადამიანთა საზოგადოებები იცვლებიან კულტურული ევოლუციის წყალობით და არა ბიოლოგიური ევოლუციის შედეგად. ჩვენ არ გაგვაჩნია ადამიანის თავის ტვინის მოცულობის ან სტრუქტურული ცვალებადობის დამამტკიცებელი საბუთები მას შემდეგ, რაც ჩვენი, თანამედროვე, ტიპის ადამიანი ჩამოყალიბდა, ანუ უკანასკნელი 50000 წლის მანძილზე. ყველაფერი, რაც ჩვენ ამ უკანასკნელი 50000 წლის მანძილზე გავაკეთეთ, კულტურული ევოლუციის შედეგი გახლავთ. ბიოლოგიური ევოლუცია (დარვინისეული ევოლუცია) ჩვენს სახეობაში გრძელდება, მაგრამ მისი წილი და სიჩქარე კულტურულ ევოლუციასთან შედარებით იმდენად მცირეა, რომ მისი გავლენა ჰომო საპიენსის (ანუ ჩვენს) ისტორიაზე მინიმალურია. ამ თანაფარდობის საილუსტრაციოდ მოვიყვან ამერიკელი ანთროპოლოგებისათვის კარგად ცნობილ (საყვარელ) მაგალითს - ვიდრე შავკანიან მოსახლეობაში ეცემა ნამგლისებური უჯრედის ანემიის მატარებელი გენების გავრცელების სიხშირე, ადამიანმა გამოიგონა რკინიგზა, ავტომანქანა, რადიო, ტელევიზია, ატომური ბომბი, კომპიუტერი, თვითმფრინავი.

კულტურული ევულუცია ასე სწრაფად მიმდინარეობს იმის გამო, რომ იგი მოქმედებს ლამარკისტული პრინციპით - შეძენილი თვისებების მემკვიდრეობით გადაცემის საშუალებით. ყველაფერი, რაც კი შეიძლება შეისწავლოს და შეითვისოს ერთმა თაობამ, შესაძლოა გადაცემული იქნას შემდეგი (მომდევნო) თაობისათვის დამწერლობის, სწავლების, ქადაგების, რიტუალების, ტრადიციების და მრავალი სხვა მეთოდის საშუალებით, რომლებიც ადამიანებმა გამოიგონეს კულტურული უწყვეტელობის უზრუნველსაყოფად. სხვა მხრივ, დარვინის ევოლუცია (ბიოლოგიური) არის წინასწარგანუსაზღვრელი (არამიმართული) პროცესი: გენეტიკურმა ვარიაციამ ჯერ უნდა მიიღოს შესაძლებლობა ხელსაყრელი ნიშნების შექმნისათვის და შემდეგ ბუნებრივმა გადარჩევამ ეს ნიშნები უნდა შეინარჩუნოს. რამდენადაც გენეტიკური ვარიაცია წარმოიქმნება შემთხვევით და არა შეღავათიანი გზით, რომელიც მიმართული იქნებოდა ხელსაყრელი ნიშნებისკენ (ან თვისებებისკენ), ამდენად დარვინისეული პროცესი მუშაობს, მოქმედებს ნელა. მკითხველს ვთხოვ დაიმახსოვროს, რომ კულტურული ევოლუცია არა მარტო სწრაფადმოქმედი, არამედ ადვილად შექცევადი პროცესია, რამდენადაც მისი პროდუქტები არ არის კოდირებული ჩვენს გენებში.

უნდა ვიმრავლოთ, უნდა
ავმაღლდეთ
გავაძლიეროთ ჯიში და გენი.
ჩვენი სიკეთის, ჩვენი სიმრავლის
შურით კვდებოდეს ორგული ჩვენი!“

(ციტატა ერთი თანამედროვე ქართული ლექსიდან)

ზემოთ კულტურულ ევოლუციასთან დაკავშირებით ლამარკიზმი ვახსენე. „ქართული გენისა და ქართული სისხლის“ რწმენა გახლავთ ბიოლოგიური პროცესების ლამარკისტული გაგება, რომლის არსიც ჩვენში მარქსისტული იდეოლოგიიდან უნდა იყოს გამჯდარი, შემდეგ სტალინიზმის დროის „მეცნიერებით“ საძირკველგამაგრებული და, როგორც ჩანს, დღეს ისევ ცოცხალი. ლამარკიზმს საფუძვლად უდევს წარმოდგენა, თითქოს კონკრეტული გენეტიკური ინფორმაცია შესაძლებელია ჩაიბეჭდოს ორგანიზმში, მისი შინაგანი საჭიროების ან გარეგანი ზემოქმედების გავლენით. მაგალითად, შესაძლებელია ქართველმა მშობლებმა აღზარდონ კარგი ქართველი შვილი, ამ სიტყვის რაც შეიძლება კარგი გაგებითა და ტევადობით და მორჩა, მათი შვილის შვილებს, შვილის შვილთა შვილებს აღარაფერი უჭირთ, იქნებიან და იქნებიან ქართველები. ისიც დავუშვათ, რომ ყველა თაობაში მეუღლეებიც „ქართველები არიან სისხლით“. აქ შეიძლება პირდაპირ ითქვას, რომ ბიოლოგიამ ჯერჯერობით არა თუ არ იცის, წარმოდგენაც კი არა აქვს იმ საშუალების შესახებ, რომლითაც გარეგან ინფორმაციას შეუძლია მოხვდეს ნუკლეინის მჟავაში (დნმ-ში).

არსებობს ლამარკიზმის რწმენისადმი ადამიანის მიდრეკილების გამომწვევი როგორც სოციალური, ასევე ფსიქოლოგიური ხასიათის მიზეზები: თუკი ადამიანები თანაბარნი იბადებიან (ბავშვი ბავშვია) და საბოლოოდ აგრერიგად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან, მიზეზი უნდა მდგომარეობდეს იმაში, რომ მათი ინდივიდუალური ხასიათები და ნიჭები ჩამოყალიბდა აღზრდისა და გარემოს ზეგავლენით და საკუთარი ძალისხმევით, შრომით. და თუ ყოველივე ასეა, მაშინ სწორია და სამართლიანია, რომ ასეთი შრომით მიღებული უნარი გადაეცეს შემდგომ შთამომავლობას.

ჩვენ ყველას კარგად გვახსოვს ენგელსის ცნობილი ნაშრომი „შრომის როლი მაიმუნის ადამიანად გარდაქმნის პროცესში“ (ნაშრომი თუ არა, სათაური მაინც), რომელიც 1886 წელს დაიწერა (პირველად 1890 წელს გამოქვეყნდა). ამ დროს გენეტიკა, როგორც მეცნიერება, საერთოდ არ არსებობდა და ითვლებიდა, რომ ყველა შეძენილი თვისება გადაიცემოდა მემკვიდრეობით. შექმნილი იყო წარმოდგენა, თითქოს შრომა მართლაც ძერწავდა ადამიანს. ჩვენს ქვეყანაში გენეტიკა, როგორც მეცნიერება, აკრძალული იყო ათეულობით წლების განმავლობაში, მარქსისტული იდეოლოგია კი ისე „ჩაერია“ ბიოლოგიაში, რომ მისი (ბუნების, სიცოცხლის) კანონების დაქვემდებარება მოინდომა რათა ახალი ტიპის, საბჭოთა ადამიანი შეექმნა (ან ასეთის შექმნის შესაძლებლობა დაესაბუთებინა).

Принятая Государственным политуправлением исправительно-трудовая политика, сведенная в систему воспитания проповедью единой для всех спасительной правды социализма и воспитания общественно полезным трудом,

- еще раз блестяще оправдала себя. Она была оправдана и раньше в многочисленных трудовых колониях и комунах ГПУ, но эту систему „перековки людей впервые применили так смело, в таком широком масштабе“. (Беломорско- Болтииский Канал, Гос. изд. „История Фабрик и заводов“, 1934, стр. 12).

ამ წიგნს 36 ავტორი ჰყავს და მათ გვარებს აქ არ ჩამოვთვლი. აღვნიშნავ მხოლოდ, რომ მოტანილი ციტატა ნათელი დადასტურებაა იმდროინდელი ჩვენი იდეოლოგების მხრიდან ლამარკიზმის რწმენისა. რაც შეეხება ქართულ გენს, სისხლს, ჯიშს და სხვა ამგვარ „მეცნიერულ სენტენციებს“, თავისი იდეოლოგიური შინაარსით ისინი არაფრით განსხვავდებიან „ბელომორის არხის“ დამკვეთთა წარმოდგენებისგან ბიოლოგიის, სიცოცხლის შესახებ.

მემკვიდრეობის ლამარკისტული ახსნის რწმენის სოციალურ მიზეზებს ემატება ფსიქოლოგიური მოტივები:

ზემოთ ჩამოთვლილი მიზეზებისა და ამ პროცესის გარეგნული „თვალსაჩინოების“ გამო, ლამარკისტები უბრალოდ ცოფდებოდნენ, როდესაც მათი საწინააღმდეგო ფაქტები ვლინდებოდა, ანდა კარგად ჩატარებული ექსპერიმენტი სრულიად საპირისპირო შედეგს იძლეოდა (გენეტიკის აკრძალვა, გენეტიკოსების მოსპობა, მორგანიზმვაისმანიზმთან ბრძოლა, „ლისენკოვიჩინა“ საბჭოთა კავშირში).

მგონი, გადაჭარბებული არ იქნება, თუ ვიტყვით, რომ ასევე აბრაზებს და აკვირვებს ჩვენს ხალხს გააფხაზებული მეგრელი ან რაჭველი, გადარუსებული ქართველი, გამაჰმადიანებული მესხი და ა.შ. ამგვარი გაკვირვება-განრისხება თავისი არსით გაბატონებული იდეოლოგიის გადმონაშთია და დროა ვიცოდეთ, რომ ეთნიკური და კულტურულეროვნული თვისებები მემკვიდრეობით არ გადადის შთამომავლობაზე.

„კაცი რომ ეროვნებას შეიცვლის, ამისათვის სულ ერთია, საით უბიძგებს მის „შვილად“ ამყვან ერს, მისთვის სულ ერთია, რა ელის ხვალ იმ ხალხს, რომელსაც თავი შეაფარა, ოღონდ კი თავად მიითვალოს დიდკაცობა და ჩიჩია. (1) სხვაგვარად რით აიხსნება ის ცოდვა, რითაც აფხაზთა სახელი დაამძიმეს. მათ არც აფხაზი ედარდებათ და არც ქართველი და ვაი, რომ ეს ხალხი ჩვენ ვშვით, ქართველებმა და გულში ჩაიკარით აფხაზებმა! (2) როგორ შეიძლება, თურქი ოზგანი და ისკანდერი, იმერელი ჭანკვეტაძე და ქართველი მაყაშვილი, ყველა განურჩევლად აფხაზი იყოს? (3) შეიძლება ჩომბე და ამ წერილის ავტორი ეთერია ორივე ქართველი იყოს? (4) რად გინდათ გააფხაზებული ქართველი, თურქი, ბერძენი, მოლდაველი, ჩრდილოელი და სამხრეთელი, მიწიდან ამოსული და მთვარიდან ჩამოსული? (5) ყველას თავის გზაზე გაუმარჯოს! (6) თქვენ რისთვის კარგავთ თქვენს გენს, გენს ამაყსა და მშვენიერს? (7) აკი, ამიტომაც შეიცვალა აფხაზი. (8) რად გინდათ ხელოვნური სიმრავლე, ბუნებრივად გამრავლდით და იხარეთ, ვინღა არ მრავლდება ჩვენს მიწაზე, თქვენ რა გიჭირთ? (9) (ნინო ეთერია, „ბატონ ვალოდია ხაგბას“, „ლიტერატურული საქართველო“, 2 თებერვალი, 1990 წ.).“

ჩემ მიერ დანომრილი და აქ მოტანილი ცხრა წინადადებიდან თითოეულში ერთი ან რამდენიმე შეცდომაა, რაც ოდნავადაც არ აყენებს ჩრდილს ქ-ნ ნინო ეთერიას, არამედ აჩვენებს ჩვენი მეცნიერების - ისტორიკოსების, ანთროპოლოგების, ეთნოლოგების, ბიოლოგების - განმანათლებლური მუშაობის სისუსტეს. ვიდრე ამ წინადადებებს ჩემთვი საინტერესო კუთხით გავარჩევდე, მოვუსმინოთ ვახუშტი

ბატონიშვილს:

„მაჩაბელი იტყვის ანჩაფიძეობას, აფხაზეთიდამ მოსვლას, გარნა ახალი არს. ხერხეულიძე იყო სამცხეს და იტყვის ოსობას, არამედ არს მოსვლა მისი შემდგომად გაყრილებისა. ფავლენისშვილი იტყვის მხარგრძელობასა. ხოლო კუალად მესხი, ამილახორისშვილი, დიასამიძე, შალიკაშვილი და თაქთაქიშვილი შემდგომად თათრობისა ჩამოვიდნენ სამცხიდამ; ჩხეიძე მოვიდა იმერეთიდამ...“ („ქართლის ცხოვრება“, ტ. IV, გვ. 34, „აწინდელთა მთავართა გუართათვის“). და იქვე: „ხოლო კახეთის ჩოლოყაშვილი და მაყაშვილი იტყვიან ურუფაქიძეობას; ანდრონიკაშვილი იტყვის ანდრონიკესაგან, რომელი მოვიდა პირველი კეისართა გუარისა. ჯორჯაძე, ჭავჭავაძე, ვაჩნაძე, ვახვახისშვილი. რუსეიშვილი, ჯანდიერისშვილი, ავალიშვილი და ჩერქეზი. ეს ორნი მოსულნი არიან გაყრილების შემდგომად...“ (გვ. 35)

ახლა გადავხედოთ ჩემ მიერ დანომრილ წინადადებებს:

1) კაცი ეროვნებას ხშირად იცვლის (ლაპარაკია ზოგადად და არა ერთ კონკრეტულ პიროვნებაზე), ზოგჯერ ეს ბუნებრივი ისტორიული პროცესია, ზოგჯერ ძალდატანებითი და ა.შ. ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ მისთვის სულ ერთია მიღებული ეროვნების ბედ-იღბალი. მიაქციეთ ყურადღება ვახუშტისთან მაჩაბელს - წარმოშობით აფხაზს; ხერხეულიძეს, ფავლენისშვილს - წარმოშობით მხარგრძელს (და, შესაბამისად, ქურთს); ანდრონიკაშვილს და ა.შ. რა ვუყოთ, გავლანძღოთ თავის დროზე გაქართველებისათვის? ამის ნებას ცხრა ძმა ხერხეულიძის აჩრდილი არ მოგვცემს. მეტს აქ არ გავაგრძელებ, საერთოდ ისტორიიდან კი ცნობილია, რომ ეროვნებაშეცვლილ ადამიანთა პირველი თაობა სწორედ რომ ჭარბად პატრიოტია ახლადმიღებული ეროვნებისა, ეს მათ თვითდასამკვიდრებლად სჭირდებათ, რის შემდეგაც მათი შთამომავლები დგებიან „ნორმალურ“ კალაპოტში.

2) ზემოთქმულიდან გამომდინარე, გააფხაზებულ ქართველებს სწორედ რომ ედარდებათ, ოღონდ არა ქართველი, არამედ აფხაზი ხალხი. ეს მოვლენა ქართველთათვისაც და აფხაზთათვისაც სამწუხაროა და თუკი შედეგები გვაწუხებს, სერიოზულად უნდა შევისწავლოთ გამომწვევი მზეზები, რომლებიც, ჩემი აზრით, მოგვარებადია.

3) მე მგონი, ოზგანი აფხაზია და ფაზილ ისკანდერი - რუსი მწერალი (თავი დავანებოთ იმას, თუ რატომ ვაყენებთ ამ პიროვნებებს ერთ სიბრტყეში). ეროვნებისადმი კუთვნილება მხოლოდ ეროვნული თვითშეგნებით შეიძლება დადგინდეს, ანუ ადამიანის ნებისმიერია, მის ნებაზეა დამოკიდებული და თუკი წარმოშობით თურქი, იმერელი და ქართლელი თავს აფხაზად სცნობენ, ეს ფაქტი დამაფიქრებელია, ჩემთვის სამწუხარო (ქართველებთან მიმართებაში), მაგრამ არა მისტიკურად აუხსნელი.

4) თქვენ წარმოიდგინეთ, ქართველი ზანგებიც არსებობენ (მართალია თითებზე ჩამოსათვლელნი). ორ მათგანს მე ვიცნობ და მათი სახელები აქ არ მომყავს მხოლოდ იმიტომ, რომ არ ავაფორიაქო ისინი. ვიმეორებ: ეროვნული კუთვნილება ძირითადად კულტურისადმი კუთვნილებას ნიშნავს და ასეთი რამ ცხოვრებაში ხდება.

5) გვინდა თუ არ გვინდა, ასეთი ხალხი ჩვენ არ გვეკითხება. ისინი არსებობენ ყველა ქვეყანაში (მთელ დედამიწაზე) - საქართველოშიც, კენიაშიც და ალიასკაზეც. ვიღაც ქართველდება, ვიღაც აფხაზობს. ერთიცა და მეორეც მომხდარი, არსებული ფაქტია და საჭიროა მათ ერთმანეთი უყვარდეთ და ურთიერთპატივისცემა ჰქონდეთ.

6) წინადადებას არ გავარჩევ, რადგან იგი ჩემს თემატიკას სცილდება.

7) მეშვიდე წინადადებაზე ცალკე სტატია შეიძლება დაიწეროს და ბიოლოგებს (თუკი ასეთი მკითხველი იქნება) ვთხოვ, განსაკუთრებული ყურადღება გაამახვილონ შემდეგზე: „თქვენ რისთვის კარგავთ თქვენს გენს...“ ვინც კი არ იცის, რა არის გენების რეკომბინაცია, დამეთანხმება, რომ გამრავლებისას, ადამიანი, გარკვეული თვალსაზრისით, „თავის გენს ჰკარგავს“. თავის დროზე უილიამსმა მახვილგონივრულად აღნიშნა, რომ „რეკომბინაციამ ისეთივე მომაკვდინებელი როლი ითამაშა სოკრატეს გენოტიპის დაშლაში, როგორიც საწამლავმა მისი ფენოტიპის მოსპობაში (ძვ. წ. 399 წელს სოკრატემ იძულებით მოიწამლა თავი). სოკრატეს ცალკეული გენები ალბათ დღესაც შენარჩუნებულია ცოცხალ ადამიანებში, მაგრამ არა იმ გენებთან ერთად, რომლებიც თავმოყრილი იყო მის ქრომოსომებში (გ. ვილიამსი, 1966, პრინსტონი). „გენს ამაყსა და მშვენიერს“ - გენი ორმაგსპირალური აღნაგობის მართლაც მშვენიერი კონსტრუქციაა, თუმცა გემოვნებაზე არ კამათობენ. აი, „ამაყი გენისა“ კი, რა მოგახსენოთ?! ცოცხალ სამყაროში ასეთი რამ არ არსებობს.

8) აფხაზი შეიცვალა არა გენების დაკარგვით ან შეძენით, არამედ იმის გამო, რომ კულტურული განვითარება უკუშექცევადი პროცესია და საით წავა, არავინ იცის. ალბათ მრავალი თვალსაზრისით შეიცვალა ყველა ხალხი. განსაკუთრებით მოულოდნელი მიმართულებით კი ხალხები, რომლებსაც არ მოუხდათ დამოუკიდებლად და მშვიდად განვითარება თავისი განსახლების არეალში, სამშობლოში.

9) „რად გინდათ ხელოვნური სიმრავლე?“ მკითხველისთვის რომ ნათელი გახდეს აქ დაშვებული შეცდომა და ადამიანთა პოპულაციების თუ საზოგადოებაში მოქმედი გამრავლების თავისებურებანი, უნდა შემოვიტანო ორი ბიოლოგიური ტერმინი - ინბრიდინგი და აუტბრიდინგი. ბიოლოგიისთვის ინბრიდინგი არის შთამომავლობის სისტემატური და თანმიმდევრული მიღება გენეტიკურად მონათესავე ორგანიზმებისაგან - პროცესი, რომელიც თავის უკუდურეს ფორმას აღწევს თვითგანაყოფიერების შემთხვევაში, თუკი ეს შესაძლებელია. როგორც წესი, თავისუფლად მცხოვრებ ორგანიზმებში შეჯვარება ხდება გენეტიკურად არამონათესავე ინდივიდებს შორის. მარტივად რომ ვთქვათ, ადამიანთან მიმართებაში ინბრიდინგი ნიშნავს ახლო ნათესაობაში მყოფი ინდივიდების შეუღლებას, რაც გენეტიკურად არასასურველი მოვლენის (ჰომოზიგოტურობის) გამომწვევია. აუტბრიდინგი კი საპირისპირო მოვლენაა და (ადამიანისათვის) შორეულ ქორწინებას ნიშნავს. პრიმიტიულ ხალხებში, ჩვეულებრივ, ერთი და იმავე ტომის ან ჯგუფის ინდივიდები ქორწინდებიან, რაც ზომიერ ინბრიდინგს იწვევს. ყოველთვის არსებობს ტაბუ, რომელიც კრძალავს უკიდურეს ინბრიდინგს (ქორწინებას და-ძმას შორის და ა.შ.) და არსებობს ტომთა შორის ქორწინებათა ხელშემწყობი წესები (რაც თავისთავად ტომთა შორის გენების გაცვლას ნიშნავს). თანამედროვე ადამიანებში აუტბრიდინგის ხარისხი ძალზე გაზრდილია, რამაც გამოიწვია გამრავლებადი პოპულაციის ეფექტური სიდიდის უზარმაზარი მატება და მნიშვნელოვნად ასწია ცალკეული დემის გენეტიკური ცვალებადობა. (უნდა ითქვას, რომ იმუნოლოგების შეხედულებით, არ უნდა ველოდეთ თითქოს სხვადასხვა რასების წარმომადგენელთა ჰიბრიდიზაცია მიგვიყვანს სრულყოფამდე, რადგან ორივე რასამ ალბათ შეიძინა მათი ცხოვრების პირობებისადმი კარგად გაწონასწორებული გენეტიკური აღნაგობა. ისე რომ, „არ გინდა ქალი უცხო მხრის“ - გარკვეულწილად, ხაზს ვუსვამ, მხოლოდ ნაწილობრივაა მართალია.)

არ ვიცი, რამდენად გასაგებად გამომივიდა, მაგრამ შევეცადე მეჩვენებინა, რომ არ არსებობს ბიოლოგიურად ანუ გენეტიკურად „სუფთა“ ხალხი, ერი, ეროვნება (ნაცია). (სხვათა შორის, ასევე არ არსებობენ სუფთა კულტურები, მაგრამ ეს ცალკე თემაა და ამ წერილში ვერ დაეტევა.)

სუფთა ერის პირობებში თავისუფლებისთვის ადგილი აღარ რჩება და რაკიღა თითქმის ყველა ადამიანი, ხალხი, ერი ადრე თუ გვიან თავისუფლებისაკენ ისწრაფვის, ეს მიზანი ვერ მიიღწევა ერის „გაწმენდის“ გზით. მით უმეტეს, რომ ვერასოდეს დადგინდება, ვინ უნდა გაასუფთავოს ვისგან, ვინ არის „სუფთა“ ქართველი გენეტიკურად („ნამდვილი ქართველი“). გენეტიკურად სუფთა ხაზი შესაძლებელია გამოყვანილ იქნეს მხოლოდ საცდელ ცხოველებზე, მაგალითად, თეთრ თაგვებზე ან ვირთაგვებზე და თუკი ამგვარი ექსპერიმენტი კაცობრიობამ ადამიანის მიმართ თეორიულად მაინც დაუშვა, კარგად ყოფილა ჩვენი საქმე.

იმის საილუსტრაციოდ, თუ რამდენად აბსურდულია ადამიანის გენეტიკაში და გადარჩევაში ხელოვნურად აქტიური ჩარევა, მოვიტან მაგალითს, რომელიც ბიოლოგთათვის „ბეთჰოვენის სოფიზმად“ არის ცნობილი: ერთი ექიმი ეკითხება მეორეს: „თქვენი აზრი მაინტერესებს, ღირდა თუ არა ორსულობის შეწყვეტა - მამა სიფილისიანია, დედამ ტუბერკულიოზით იავადმყოფა. მათი ოთხი შვილიდან ერთი ბრმა დაიბადა, მეორე ჩვილი გარდაიცვალა, მესამე ყრუ-მუნჯი აღმოჩნდა, მეოთხე კი ტუბერკულიოზით დასნეულდა. როგორ მოიქცეოდით თქვენ?“ - „მე შევწყვიტავდი ორსულობას.“ - „და მოკლავდით ბეთჰოვენს!“

„ძველი იბერიის დიად
დასიზმრებას,
თვალის ახელას და
სისხლის გაღვიძებას,
მუხლის გამაგრებას,
მაჭრის დაღვინებას,
გენთა გახელებას,

ველით, რაინდებო, თქვენგან!“

(ესეც თანამედროვე ქართული ლექსია. ხაზგასმა ჩემია - ზ.ქ.)

პოეზიასთან საქმე არა მაქვს, მაგრამ რაც არ უნდა რაინდი იყოს, ქართველი ხალხი ვერც სისხლს გააღვიძებს და ვერც გენს გააახლებს - არც სისხლსა და არც გენს არ ახსოვს თავისი ქართველობა. (როდესაც ვინმე რეანიმაციაში უწევთ და სისხლი სჭირდებათ, ეძებენ შესაბამის ჯგუფს და არა ეროვნებას).

კი, მაგრამ გენეტიკა? მემკვიდრეობა? წერილს წამძღვარებული ციტატა ე. მეირის ნაშრომიდან: „ორგანიზმის თითქმის ყოველი თავისებურება დამოკიდებულია როგორც გარემოზე, ასევე გენეტიკურ ფაქტორებზე“? ცნება გენოფონდისა? ისტორიაში ცნობილი საშინელი ფაქტები გენოციდისა (რომლის გასაოცარი ბოროტების არსი მდგომარეობს განუმეორებელი მოვლენის - გენეტიკურ ერთობლიობათა მისპობაში)?

იმისათვის, რომ აღელვებული მკითხველი დავაწყნარო, სასწრაფოდ ვიტყვი, რომ დიახაც, არსებობს ქართველებისთვის დამახასიათებელი გენოტიპიც (ორგანიზმის მიერ მემკვიდრეობით მიღებული გენთა ერთობლიობა) და ფენოტიპიც (ორგანიზმის გარეგანი ნიშნების ერთობლიობა, რომელიც ყალიბდება გენოტიპისა და გარემოს ურთიერთმოქმედების შედეგად). ე.ი. ქართველებს ახასიათებთ სხვა ხალხებისაგან განსხვავებული როგორც შინაგანი, ასევე გარეგნული თვისებები (შესახედაობა), მაგრამ... აქ წარმოიშობა მრავალი „მაგრამ“, რომელთაგან ზოგიერთი აუცილებელ განმარტებას მოითხოვს. პირადი გამოცდილებით ვიცი, რომ სტუდენტიცა და ახლობელი ადამიანიც გასაოცარ სიჯიუტეს, შეუვალობას იჩენს „ეროვნულ გენთან“ დაკავშირებით, თუნდაც რამდენიმე საათი დახარჯო ამ საკითხის გარშემო.

პირველი „მაგრამ“ ეხება ქართველებისთვის დამახასიათებელ გენოტიპს. უნდა გვახსოვდეს, რომ თუკი ასეთი გენოტიპი დადგინდება, მისი შინაარსი იქნება კრებითი, წარმოსახვითი, რაღაც საშუალო სტატისტიკურის მაგვარი რამ, ანუ შესწავლილი იქნება მრავალი ათასი ქართველის (საქართველოს ყველა კუთხე-კუნჭულის) ინდივიდუალური გენოტიპები და „ეტალონად“ აღებულ იქნება მათი მახასიათებლების გასაშუალებული სტატისტიკური მონაცემები. ამავე დროს, მუდამ უნდა გვახსოვდეს, რომ „ეტალონური გენოტიპი“ „ქართული“ იქნება იმდენად, რამდენადაც იქნება ქართული კულტურის მატარებელი ადამიანებისთვის დამახასიათებელი ბიოლოგიური მონაცემები და არა პირიქით.

ქართველობა, სომხობა, ფრანგობა, ინგლისელობა, ჩინელობა, იაპონლობა და ა.შ. ეროვნული კუთვნილებაა, კულტურული განვითარების, ანუ ფსიქოსოციალური ევოლუციის შედეგია. კულტურული ნიშან-თვისებების ბიოლოგიურმა ახსნამ კაცობრიობა მრავალჯერ შეიყვანა აზროვნების ჩიხში და საბედისწერო შეცდომაში (რასიზმი, სემიტიზმი, ანტისემიტიზმი, ფაშიზმი და ა.შ.). ასეთ მიმდინარეობას ბიოლოგიაში ტიპოლოგიური აზროვნება და ბიოლოგიური დეტერმინიზმი ეწოდება. ტიპოლოგიური აზროვნება 30-იანი წლების დასასრულს თითქმის მთლიანად შეიცვალა პოპულაციური აზროვნებით, ხოლო ბიოლოგიურ დეტერმინიზმს ანგრევს მოლეკულური ბიოლოგიის თანამედროვე მონაცემები.

ზევით მოტანილი მაგალითებიდან ჩანს, თუ რამდენად სავსეა ჩვენი პრესა, რადიო, ტელევიზია, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები ტიპოლოგიურ-დეტერმინისტული ნააზრევებით, რომლებიც უაღრესად მძიმე დატვირთვას ახდენს საზოგადოებაზე და შედეგებსაც უკვე ვიმკით. საზოგადოებაზე ასეთი ფარული ფსიქოლოგიური დატვირთვის მექანიზმის ნათელსაყოფად მინდა მკითხველის ყურადღება გავამახვილო ერთ ისეთ მნიშვნელოვან ასპექტზე ჩვენი მოდგმისა, როგორიცაა შთამომავლობაზე ზრუნვა.

„თოთხმეტი წლის ბიჭს მამაჩემი ისე უვიცი მეჩვენებოდა, რომ მრცხვენოდა ხოლმე ხალხში მის გვერდით ყოფნა. მაგრამ ოცდაერთი რომ შემისრულდა, განვცვიფრდი, რამდენი რამ ახალი გაუგია ამ ჩემს ბებერ მამას შვიდი წლის განმავლობაში“

(მარკ ტვენი).

ხანმოკლედ მცხოვრები უმდაბლესი ცხოველების უმეტესობა იბადება მზა პასუხებით გარეგან ზემოქმედებათა იმ სიმრავლეზე, რომლებსაც სიცოცხლეში ხვდებიან. ამ ზემოქმედებაზე ისინი ინსტინქტურად რეაგირებენ. ამასთან, მათ ძალზე სუსტად აქვთ განვითარებული სწავლის, ე.ი. ახალი, გამოსადეგი ინფორმაციის დაგროვების უნარი. გარეგან ზემოქმედებაზე მზა პასუხების ასეთ თანდაყოლილ სისტემას ბიოლოგები „დახურულ პროგრამას“ (ან „ჩაკეტილ პროგრამას“) უწოდებენ. უმაღლეს ორგანიზმებს, განსაკუთრებით კი უმაღლეს მაიმუნებს და ადამიანს, აქვთ სწავლის ბევრად უფრო დიდი ნიჭი, ახალი ინფორმაციის მიღება-დაგროვების უნარი, რომელიც საშუალებას აძლევს მათ მოახდინონ შესაბამისი რეაგირება გარეგან ზემოქმედებაზე. ასეთი ორგანიზმები, განსაკუთრებით კი ადამიანები, იბადებიან ე.წ. „ღია პროგრამით“.

ვინაიდან არ ფლობენ გარეგანი ზემოქმედებისადმი ინსტინქტური პასუხების კრებადობას, ასეთი სახეობის ახალგაზრდა ინდივიდები უაღრესად უსუსურები, მოწყვლადები არიან. შთამომავლობაზე ზრუნვა იცავს ახალგაზრდებს მაშინ, როცა ისინი სწავლის პროცესში იღებენ მათთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელ ინფორმაციას.

ზოგიერთი ტიპის ინფორმაციის მისაღებად სწავლის უნარი საკმარისი არ არის. აუცილებელია გარკვეული სურვილი, მისწრაფება, მზადყოფნა შესაბამისი ინფორმაციის დასაგროვებლად. როდესაც ლაპარაკია ადამიანზე, უნდა გვახსოვდეს, რომ ეს ინფორმაცია ერთობ სპეციფიკური ხასიათისაა და შედგება ეთიკური პრინციპების, მითების, ან რელიგიური დოგმატებისაგან. როგორც ჩ. უოდინქტონი აღნიშნავდა, ასეთი ინფორმაციის შეთვისებისთვის საჭიროა მზადყოფნა ავტორიტეტის აღიარებისათვის: „ახლადდაბადებული ბავშვი მზად უნდა იყოს იმის დასაჯერებლად, რასაც მას ეუბნებიან“. კონცეფციების, დოგმატებისა და ქცევითი კოდექსების აღქმის უნარი ინპრინტინგის, გონებაში ჩაბეჭდვის, მრავალთაგან ერთი ფორმაა. რაც უფრო განვითარებულია განათლება და კომუნიკაციის საშუალებანი, მით უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს კონცეფციების ინპრინტინგის უნარი. ადამიანი ფლობს ამგვარი ინპრინტინგის უზარმაზარ შესაძლებლობას, რასაც მოწმობს მის მიერ მიღებული (აღიარებული) მრავალფეროვანი ეთიკური სისტემები და რელიგიები. ამასვე მოწმობს დაქვემდებარება პროპაგანდისა და მასობრივი ზემოქმედების სხვა საშუალებებისადმი. თავის დროზე ამ უნარს (ინპრინტინგისა) დიდი სელექციური მნიშვნელობა ჰქონდა ჩვენი წინაპრების მცირე საზოგადოებებში, სადაც ეს თვისება განვითარდა, მაგრამ თანამედროვე მასობრივ საზოგადოებაში შეიძლება უაღრესად ცუდი როლი ითამაშოს.

„И как и все мое поколение, я твердо верил в то, что цель оправдывает средства. Нашей великой целью был небывалый триумф коммунизма, и во имя этой цели все был одозволено - лгать, красть, уничтожать сотни и тысяч, и даже миллионы людей, - всех, кто мешал нашей работе или мог помешать ей, кто стоял у него на пути. И все колебания или сомнентя по этому поводу был и проявлением гнилой интеллигентности и глупого либералтзма, свойств людей, которые не способны „из-за деревьев ув идеть леса…

...Я видел женщин и детей с раздутыми животам и, посиневших, еле дышащих, но уже с пустыми глазами. и трупы в порванных тулупах, и дешевых валенках, трупы в крестьянских хатах, на тающем снегу старой Вологды, под мостам и Харькова… Я все это видел и не свихнулся, не покончил с собой. Я не проклял тех, кто послал меня отбирать у крестьян хлеб зимой, а весной убеждать и заставлять их, едва волочивших ноги, до предела истощенных, отечных и больных работать на полях, чтобы выполн ить посевной план в ударные сроки. Не утратил я и своей веры. Как и прежде, я верил потому, что хотел верить.“

ამას იგონებს ლევ კოპელევი, ცნობილი მწერალი, გერმანისტი, სოლჟენიცინის (II მსოფლიო ომის დროს შემთხვევით შეხვდნენ ერთმანეთს კენინგსბერგში, კანტის საფლავზე), ჰ. ბიოლის, ა. სახაროვის მეგობარი, უძრაობის ხანაში საბჭოთა კავშირიდან გაძევებული, ძლიერი პიროვნება.

ასეთი ზემოქმედება შეიძლება მოახდინოს ადამიანზე მასობრივმა პოლიტიკამ იმიტომ, რომ ადამიანი ევოლუციურად მზად არის დაიჯეროს (მიიღოს, ირწმუნოს) ყოველგვარი სიმართლე, ტყუილი, იდეა, დოგმა, აბსურდი და ა.შ., თუკი „დროულად და შესაბამისად“, ცალმხრივად მიაწოდებენ. თუ რაოდენ იოლია ბავშვის „აღზრდა“ იდეის ყმად, მსახურად, ამის საჩინო მაგალითია ე.წ. „თეთრი მონები“, მამლუქები, ერაყსა და ეგვიპტეში, სადაც კავკასიური და ხშირად ქართული წარმოშობის ბავშვები, სულაც 6-12 წლის ასაკში მოტაცებულნი და სტამბულის ბაზარზე გაყიდულნი, სათანადოდ აღზრდილ-გაწვრთნილნი, მთელ მახლობელ აღმოსავლეთს აზანზარებდნენ და უნდა მოგახსენოთ, რომ არა ქრისტიანული საქართველოს სახელით. ასეთი მაგალითების მოტანა დაუსრულებლად შეიძლება, როგორც წარსულიდან, ასევე ჩვენი აწმყოდან.

მასობრივი პროპაგანდის შედეგი იყო ფაშიზმის გამარჯვება გერმანიაში, უზარმაზარი კულტურის მატარებელ ქვეყანაში; ტირილი და მოთქმა სტალინის გარდაცვალებისას იმ ხალხისაც კი, რომლებიც სამშობლოდან აყარეს და საქონელივით გადარეკეს სადღაც, რომელთაც საყვარელი და უახლოესი ნათესავ-მეგობრები ამოუწყვიტეს; კულტურული რევოლუცია ჩინეთში და ვინ მოთვლის კიდევ რა.

ადამიანი (თუნდაც „ქართული გენის“ მატარებელი) ბიოლოგიურად არის მზად გრანდიოზული შეცდომების ჩასადენად და ასეთ შეცდომებს ვერავითარი სისხლი და გენი წინ ვერ აღუდგება. „შეცდომების არჩასადენად“ საჭიროა არსებობდეს კულტურული მექანიზმი: პლურალიზმი, თავისუფალი პრესა, დემოკრატია... მართალი გითხრათ, როცა გაზეთი „ერისიონი“ გავშალე და წერილის სათაური წავიკითხე - „კეთილშობილება გადაეცემა... გენით“ - გამიკვირდა. იმისათვის, რომ ასეთი რამ დამტკიცდეს, საჭიროა გაირკვეს კეთილშობილების რაობა უკანასკნელი ხუთი ათასი წლის მანძილზე, ე.ი. რაც კი კაცობრიობის მეხსიერება წერილობითაა ფიქსირებული. ეს სიტყვა სხვადასხვანაირად იყო და არის გაგებული ყველა დროსა და კულტურაში.

ჟურნალისტის მიერ დასმული ოთხივე კითხვა, მაპატიეთ, მაგრამ ზოგჯერ საქმეში ჩაუხედაობის მანიშნებელია და ქვეტექსტად გულისხმობს განწყობილებას - „რაც კარგები ვართ ქართველები ვართ“.

თავი გავანებოთ იმას, რომ მოქალაქეობის უფლება გენმა და გენოტიპმა კი არ უნდა მიიღოს, არამედ ადამიანმა, რომელიც, ღვთის წყალობით, არაა მხოლოდ გენების, სისხლის, ბაქტერიების, წყლისა და ა.შ. ნაკრები და სულიც ახლავს. ჟურნალისტს უნდა ახსოვდეს - ჯერჯერობით ჩვენს ქვეყანაში (ამ მხრივ, საბჭოთა კავშირი და გამოღვიძებული საქართველო არ განსხვავდება) არ არსებობს მოქალაქეობის უფლებების გამცემი და დამცველი მექანიზმი.

რა დამოკიდებულება შეიძლება ჰქონდეს გენის ცნებას ქართველებთან? უპრიანი იქნებოდა კითხვა პირიქით დასმულიყო - როგორია ქართველების დამოკიდებულება გენის ცნებასთან? უნდა გვახსოვდეს, რომ გენის, გენოტიპის, გენეტიკის, როგორც მეცნიერული ცნებებისა და მეცნიერების გაგება, იცვლება ბიოლოგიის წინსვლა-განვითარებასთან ერთად და სათანადო დამოკიდებულების მოსაპოვებლად საჭიროა, ქართველი ხალხიც იცნობდეს ადამიანის გენეტიკის შესწავლის თანამედროვე სურათს.

მესამე შეკითხვა, ასე თუ ისე, ჟურნალისტს კიდევ ეპატიება... მეოთხე შეკითხვაში არ ჩანს ვის (ან რის) და როგორ თავისებურებებზეა საერთოდ ლაპარაკი. რაკი მოპასუხე გენეტიკოსია, როგორც ჩანს, უნდა ვიგულისხმოთ ადამიანის ბიოლოგიური თავისებურებანი. უნდა გვახსოვდეს, რომ ერზე (და კერძოდ, ქართველებზე) ბიოლოგიური კატეგორიებით მსჯელობა შეუძლებელია.

ახლა გადავხედოთ პასუხებს:

პირველი შეკითხვის პასუხად - „ამ ცნებებმა უდავოდ მიიღეს მოქალაქეობრივი უფლებები, მაგრამ სამწუხაროდ, ძირითად შემთხვევებში გაცვეთილი და შელახული სახით...“ კეთილი, თუ იგულისხმება, რომ „მოქალაქეობრივი უფლება“ არასწორად ამოკითხული „მეტაფორაა“ და ინტერვიუს მიზანია ხალხისთვის ამ ცნებათა რეალური შინაარსის შეტყობინება.

მეცნიერს, ჩემი აზრით, უნდა განემარტა ჟურნალისტისთვისაც და მკითხველისთვისაც, რომ მოქალაქეობა თანასწორუფლებიანობას გულისხმობს, ხოლო ბიოლოგისათვის და, მით უმეტეს, გენეტიკოსისათვის თანასწორობა სპეციფიკური კატეგორიაა და ნიშნავს კანონის წინაშე თანაბარ მდგომარეობაში ყოფნას, აუცილებელ თანაბარ სტატუსს საზოგადოებრივ ურთიერთობებში, დამოუკიდებლად თითოეული ადამიანის გენეტიკური განსხვავებისა.

თანასწორობა, როგორც თეოდოსიუს დობჟინსკი აღნიშნავდა, არის სოციალური და ეთიკური ცნება და არა ბიოლოგიური. იგი გულისხმობს თითოეული ადამიანის გენეტიკური პოტენციალის გამოყენების თანაბარ შესაძლებლობას.

მეორე შეკითხვაზე გაცემულ პასუხში წერია: „ბავშვი მემკვიდრეობს თავის მშობლებისაგან არა მარტო ფიზიკურ ორგანიზაციას, არამედ გონებრივ, ზნეობრივ და ემოციურ კონსტიტუციასაც“ (ხაზგასმა ჩემია - ზ.ქ.). ზნეობის მემკვიდრეობაზე გადაბრალება, ჩემი აზრით, სწორედ მექანოლამარკიზმის, გნებავთ „ლისენკოვჩინის“ მაგალითია. განა ზნეობა, კეთილშობილებისა არ იყოს, ყველა დროში და სულ სხვადასხვა ხალხებში სხვადასხვანაირად არ ესმოდათ? ზნეობა ისევე, როგორც უზნეობა, მემკვიდრეობით (გენებით) არ გადადის და კიდევ კარგი, თორემ ქვეყანაზე უზნეო ადამიანები მუდამ ჭარბობდნენ და უზნეობა საბოლოოდ წაგვლეკავდა.

ზნეობა არანაირად არაა დაკავშირებული ბიოლოგიურ პროცესთან (ფილოგენეზურ ევოლუციასთან). თუკი რომელიმე სახეობა (მათ შორის ადამიანიც) ევულუციის გზით შეიცვალა, ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ იგი უკეთესი გახდა, ზნეობრივად ამაღლდა. ზნეობის დაკავშირება რაიმე მატერიალურთან (თუნდაც გენთან) აბსურდია და შეიძლება იქცეს დიდი ბოროტების საწყისად.

მესამე კითხვა ჟურნალისტს შინაგანად ვაპატიე, მაგრამ - არა მოპასუხეს: აუცილებელია განვმარტოთ, რა იგულისხმება მონოგენურობაში. გარკვეული თვალსაზრისით, ყველა ადამიანის, როგორც ერთი სახეობის წარმომადგენლის, გენოტიპიც მონოგენურობით ხასიათდება, მით უმეტეს, რომ ადამიანი ერთ კონტინენტზე ჩამოყალიბებული გვარის წარმომადგენელია, ხოლო უკანასკნელ წლებში მიტოქონდრიული დნმ-ის შესწავლის საფუძველზე გარკვეულია, რომ დედამიწაზე დღესდღეობით მცხოვრები ყველა ადამიანი (დიახ, ყველა ხუთი მილიარდი) ერთი ქალის (სავარაუდოდ, ისევ აფრიკული წარმოშობის „შავკანიანის“) გენების მატარებელია. თანაც, როგორც ჩანს, ეს „მიტოქონდრიული ევა“ სულ რაღაც 200000 წლის წინ ცხოვრობდა (ა. ვილსონი, მ. სტოუნკინგი, რ. კანი).

აუცილებელი იყო მკითხველისთვის განგვემარტა, თუ რას ვიკვლევთ და როგორი ტიპის მრავალფეროვნებაში ვეძებთ მონოგენურობას, რა არის გენეტიკური მრავალფეროვნება როგორც კაცობრიობაში, ასევე პოპულაციებში და პოპულაციებს შიგნით, რას წარმოადგენს ადამიანის გამრავლებადი პოპულაცია, გენების გაცვლის სიხშირე და ა.შ. თურმე „ის ფენოტიპური ნიშნები, რომლითაც ადვილად განვასხვავებთ შუააზიელს ბალტიისპირელისაგან, ან ორივეს აზერბაიჯანელისგან, ტუსისაგან და ა.შ., ლოგიკურად მიუთითებს იმაზე, რომ მათ უნდა ჰქონდეთ მათთვის დამახასიათებელი გენოტიპი: ესპანელს - ესპანური, გერმანელს - გერმანული, რუსს - რუსული, ქართველს - ქართული“. ჯერ ერთი, შუააზიელებიცა და ბალტიისპირელებიც სულ სხვადასხვა ხალხია (მაგალითად, ტაჯიკები და ყირგიზები შუა აზიაში), როგორც ანთროპოლოგიურად, ასევე კულტურულ-ენობრივად და ფენოტიპურად (ე.ი. გარეგნულად). ისინი არც ისე ადვილი განსასხვავებელია. განა რუსული ფენოტიპი ცოტას შეიცავს მონღოლოიდურ ნიშნებს (და, რა თქმა უნდა, ალბათ შეიცავს გენოტიპიც). „...Поскоблите русского и вы наидете татарина“ - ეს გამოთქმა ეკუთვნის ჟოზეფ დე მესტრს, სარდინიელ დესპანს ალექსანდრე პირველის დროინდელ პეტერბურგში. რუსებში გათქვეფილ-გაწოვილი სხვა ხალხების ნიშნებზე აღარაფერს მოგახსენებთ. შემდეგ ისევ არეულია ეროვნება და გენეტიკა - ბიოლოგია (ესპანელი, გერმანელი, რუსი, ქართველი). ლოგიკა გვიჩვენებს მსჯელობის სისწორის ან მცდარობის შესაძლებლობას, დამოუკიდებლად იმ კონკრეტული ობიექტებისა, რომელსაც ეს მსჯელობა ეხება. თუკი წინადადების პირველი ნაწილი შორსაა ჭეშმარიტებისაგან, იქიდან გამოტანილი დასკვნაც მცდარია.

სამწუხაროდ ზ. ინასარიძის, თ. ნასიძისა და გ. შენგელიას გამოკვლევებს არ ვიცნობ, არადა ძალიან ხშირად მესმის მათ შესახებ არასპეციალისტთა მიერ გამოთქმული, ჩემთვის გასაოცარი აზრები. ისევე გასაოცარი, როგორც ამ წერილში ნათქვამი - „გამოირკვა, რომ ყველა შესწავლილი ქართული ეთნიკური ჯგუფის ინდივიდთა გენოტიპი ხასიათდება მონოგენური ბუნებით, ე.ი. ყველას გააჩნია ერთი საერთო გენური საფუძველი“. (ხაზგასმა ჩემია - ზ.ქ.) გაიხსენეთ ჩვენი საერთო დედა - „მიტოქონდრიული ევა“!

ვიმეორებ: მე ზემოხსენებული ავტორების ნაშრომებს არ ვიცნობ და მათ ვერ შევეკამათები, მაგრამ წერილიდან არ ჩანს, შეისწავლეს თუ არა ისტორიულად ჩვენი მეზობელი ხალხების გენები, მათი გაცვლის სიხშირე შეხების, ურთიერთგადაფარვის ადგილებში, თავისებურებები და ა.შ. როგორ შეიძლება „ქართული გენოტიპი“, თუნდაც ჩემ მიერ ბრჭყალებში ჩასმული, მონოგენური ბუნებისა იყოს იმ გაგებით, რომელიც აქ არის წარმოდგენილი? განა გენების გაცვლის სიხშირე მაღალი არ არის აფხაზურქართული (მეგრული) გადაფარვის არეალში (აფხაზურ-მეგრულ შერეულ ქორწინებათა სიმრავლე, რაც გენეტიკურის გარდა, კულტურულ-ისტორიული სიახლოვის მაჩვენებელია)? განა ასევე მაღალი არ არის შიდა ქართლში (და მთელ აღმოსავლეთ საქართველოში) ქართულ-ოსურ შერეულ ქორწინებათა რიცხვი (რაც აგრეთვე კულტურულისტორიული სიახლოვის მაჩვენებელია)? იგივე შეიძლება ითქვას ჩრდილო კავკასიის სხვა ხალხებთან გენების გაცვლაზე. ახლა ქართულ-რუსული, ქართულსომხური საქორწინო ურთიერთობები? და მთლიანად საქართველო? იქნებ გგონიათ, აქ მუდამ სტალინურ-საბჭოური სასაზღვრო ზოლი იყო გატარებული? შესწავლილია ყოველივე ეს?

კარგი და ვთქვათ, ყველაფერი ისე იყოს, როგორც აქაა წარმოდგენილი, ანუ წარმოვიდგინოთ ქართველები როგორც ეთნიკური იზოლატები (თუმცა ასეთი იზოლატები ამაზონის ჯუნგლებშიც აღარ არიან), რომლებსაც მრავალი ათასწლეულის განმავლობაში ჩაკეტილად ცხოვრება მოუხდათ (რაკიღა საქართველოს არც ერთი მხრიდან გადაულახავი საზღვარი არ აქვს, ისღა დაგვრჩენია მის გარშემო კოშკებით დაცული მავთულხლართი ვიგულისხმოთ) იმ ტერიტორიაზე, სადაც დღეს ცხოვრობენ. განა შეიძლება ცივილიზაცია, ტრადიციები, მსოფლმხედველობა, სინდისიერი გარჯა, სარწმუნოება ქართულ გენოტიპს დავაბრალოთ?

ქართველები იყვნენ წარმართებიც, ზოროასტრიზმის მიმდევარნიც, ქრისტიანებიც, მუსულმანებიც, არიან კრიშნაიტებიც, ბუდისტებიც, ათეისტებიცა და კომუნისტებიც. რა შუაშია აქ გენები? ა. წ. 12 აპრილს „სახალხო განათლებაში“ გამოქვეყნებულ ქართული ეკლესიის წმინდა მოწამეთა ნუსხაში 20 წმინდანია ჩამოთვლილი. ერთი სომეხია (შუშანიკი), ორი სპარსია (რაჟდენი და ევსტათი მცხეთელი), ერთი - სირიელი (აბიბოს ნეკრესელი), ერთი - არაბი (აბო თბილელი) და ერთი - ოსი (ნიკოლოზ დვალი). იქნებ ეს მოვლენა გენეტიკურად აიხსნება? განა ამ წმინდანთა სისხლის ჯგუფებს ჰქონდა რაიმე მნიშვნელობა? განა ისეთი იშვიათი სისხლის ჯგუფი, როგორიც დიეგოს ჯგუფია (დიეგოს ანტიგენს აქვს უნიკალური გავრცელების არეალი. შესამჩნევი სიხშირით იგი აღმოჩენილია ამერიკელ ინდიელთა და აზიის უძველეს მკვიდრთა სისხლში), არ გვეუბნება იმას, რომ საერთო წარმოშობის ხალხებმა (ან სისხლით მონათესავე ადამიანებმა) შეიძლება სრულებით სხვადასხვა კულტურა შექმნან და განსხვავებულ ეთნოსებად ჩამოყალიბდნენ?

როგორ შეიძლება ასე ერთმნიშვნელოვნად ითქვას, რომ „გენოტიპი განსაზღვრავს ენას“? ნუთუ ცოტას იცნობთ „ქართული გენის“ მატარებელს, რომელმაც ქართული არ იცის? ბგერას ტჰ ჩრდილო ამერიკასა და განსაკუთრებით, შეერთებულ შტატებში რა ჯურის, რა გენოტიპის მატარენელი ადამიანები არ გამოთქვამენ და როგორ შეიძლება ასე მექანიკურად დაასკვნა: „შესაბამისად, ენა დაფუძნებულია გენოტიპის მოქმედებაზე“?

„А с Пугачевым ехал на телеге изве стный поп Пылай (…) коего образ жизни не мог быть лучше употреблен, как на подобие с преступниками путешествия: а сына (или внука) сего поп а Пылая знал в школе Преображенского полк у около 1790 года.“

ამ ყალბი დოკუმენტის ავტორი გახლავთ ალექსანდრე ივანეს ძე სულაკაძევი (1771-1830), ბიბლიოგრაფი, სლავური ხელნაწერების კოლექციონერი, ყველაფრის მცოდნე, ახირებული კაცი, რომლის გენეოლოგია მე სპეციალურად არ შემისწავლია, მაგრამ მეცნიერებათა აკადემიის ბიბლიოთეკის ხელნაწერთა განყოფილების თანამშრომლისგან, ო. პ. ლიხაჩოვასგან ვიცი, რომ ქართული წარმოშობისა იყო (რაზეც მისი გვარიც მიუთითებს) და რუსულად ისე წერდა, რომ ათეულობით საკუთარი შექმნილნაყალბევი „ისტორიული დოკუმენტი“ დაგვიტოვა. მათ შორის „О возд ушном лет ании в Ро с сии с 906 год а по Р.Х.“, თანაც ამ „წყაროებს“ ისეთი შესაშური ვირტუოზობით ქმნიდა, რომ დერჟავინმა ორი მათგანი - „Боянов гимн“ და „Ответы Новгород ских жреöов“ კიდევაც გამოაქვეყნა, როგორც ორიგინალები (И. П. Смирнов, О подделках А.И. Сулакадзевым древнерусских памятников. Труды отдела древнерусской литературы, Л. 1979, стр. 200-219).

იქნებ, ეს ფიქსირებული ისტორიული ფაქტი ენის მაპროგრამებელი ქართული გენით ავხსნათ?

იქნებ, გენის საშუალებით ავხსნათ, რატომ წერდნენ პუშკინი და ლერმონტოვი რუსულად (და თანაც როგორ წერდნენ), გრიგოლ რობაქიძე ხანდახან გერმანულად, ნაბოკოვი კი ხშირად ინგლისურად და რომელი ერთი ჩამოვთვალო?

დიახ, ქართველი ერის ყველაზე გამორჩეულ ნიშანს ქართული ენა წარმოადგენს, მაგრამ რომელი ერის გამორჩეულ ნიშანს არ წარმოადგენს საკუთარი ენა?

არ არის სწორი, შაბლონური და მცდარი აზრია, „რომ ქართველები ერთადერთი ერია, რომელსაც საუკუნეების მანძილზე ანტისემიტიზმი არ გამოუხატავს“. განა, მაგალითად, აქვე, ყურისძირში, დაღესტანში მცხოვრები მთის ებრაელები, ტატები, რომლებიც აქ ორიათას წელზე მეტია ცხოვრობენ, ვინმემ შეავიწროვა? განა ისინი ლეკებივით ამაყად, ხანჯლებით არ დადიოდნენ? ლეზგებში, დარგუელებში თითოეულს ძმადნაფიცი არ ჰყავდა? განა დღემდე მკაცრი იუდაიზმი არ შეინარჩუნეს? მერედა რამდენი შეძლება ვილაპარაკოთ საკუთარ სიკეთეზე მას შემდეგ, რაც ქართველი ებრაელების დიდი ნაწილი აქედან წავიდა? დაე, ჩვენს კარგ ურთიერთობებზე მათ ილაპარაკონ! ათასჯერ ხაზგასმულ სიკეთეს მადლი ეკარგება...

სულაც არ მეპარება ეჭვი ქართველ ქალთა გონებრივ და ფიზიკურ შესაძლებლობებში, მაგრამ იქნებ მათი ჭადრაკში ჩემპიონობა უფრო მარტივად და დამაჯერებლად ავხსნათ. თუნდაც იმიტომ, რომ ქართველი კაცებიც „ქართული გენის“ მატარებლები არიან და რაღაც ვერ მსოფლიოჩემპიონობენ. რუმინელი, ბულგარელი და რუსი გოგონები სისტემატურად ხდებიან ჩემპიონები ტანვარჯიშში, ამ მოვლენას კი ტოტალიტარიზმის სუნი უდის და არა გენოფონდისა.

ბატონო თეიმურაზ! როცა თქვენ ყველაფერი გენეტიკას დაუმორჩილეთ, უნებლიედ გაძარცვეთ როგორც ქართველი, ასევე ადამიანი ზოგადად, გახადეთ იგი გენების, ანუ მემკვიდრეობითობის, თანდაყოლილი თვისებების ყმად. მართალია, თქვენ საუბრობთ „გენოტიპურ გარემოზე“, მაგრამ ეს საკითხი სრულიად გაუგებარი რჩება მკითხველისთვის. თქვენ ჩამოთვლით მხოლოდ კარგ თვისებებს ქართველებისას და მათ ბიოლოგიური დეტერმინიზმით ხსნით, არას ამბობთ ცუდ თვისებებზე, რომლებიც ახასიათებს ყველა ჯურის, რასის, კუთხის, ერის, კანის ფერისა და ა.შ. ადამიანს, მათ შორის ქართველებსაც.

თქვენ ვერ წარმოაჩინეთ ვერავითარი თავისებურება ქართველი ხალხისა. ერთმანეთში აირია კულტურა და ბიოლოგია, არადა კულტურა ფართო გაგებით (ადამიანისთვის და სხვა ცოცხალი არსებისთვის) სწორედ ის თვისებაა, რომელიც არაგენეტიკურად გადადის თაობიდან თაობაზე.

თქვენ დაგავიწყდათ გეთქვათ, რომ ადამიანს აქვს შესაძლებლობა არჩევანისა, უნარი მისდიოს, მიჰყვეს კეთილ ზრახვებს დამოუკიდებლად იმისა, თუ როგორი რეზუსის ან ლეიკოციტების შემცველი სისხლი დაუდის ძარღვებში.

დაგავიწყდათ გეთქვათ, რომ თუკი კაცობრიობა თვითონ არ დაიღუპავს თავს რაიმე გლობალური კატასტროფით, „ქართული გენი“ ყოველთვის იარსებებს. აი, ქართველი ადამიანისა და ქართული კულტურისა კი, რა მოგახსენოთ. თქვენ ვერ გააგებინეთ თანამოძმეებს, რომ ქართველობა ეროვნული კუთვნილებაა საერთოდ, ციდან ჩამოვარდნილი საჩუქარი ან მემკვიდრეობით მიღებული სასჯელი კი არ არის, არამედ ადამიანთა მიერ მოპოვებული და ნებით აკიდებული ტვირთია. ამ ტვირთს კულტურა ჰქვია და მის ტარებას ცოდნა და მუდმივი ვარჯიში სჭირდება. ასეთ ვარჯიშს თავის კანონები და წესები აქვს, რომელთა მოშლამაც დეგრადაციამდე მიგვიყვანა. მთელი პასუხისმგებლობით შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენს ისტორიაში არასოდეს ყოფილა ამდენი ადამიანი, რომელიც „ქართული გენის“ მატარებელია, მაგრამ უდიდეს ნაწილს დაკარგული აქვს ის გამორჩეული თვისებები, რომელთა გამოც ქართველი ქართველობდა ანუ განსხვავდებოდა გვერდზე მცხოვრები სხვა მონათესავე თუ არამონათესავე ხალხებისაგან. დიახ, ქართველები დღეს ვეღარ ქართველობენ და ამ მოვლენის ძირითადი მიზეზი არა გენებში, არამედ კულტურული ტრადიციების მოშლაში მდგომარეობს და უბრალო (ბიოლოგიური) რეპროდუქციული უპირატესობის მიღწევით ქართულ კულტურას არაფერი ეშველება.

„ქართველმა ერმა ღვთით მომადლებული ეროვნული იმუნიტეტით, პოლიტიკური გონიერებით მეფე ფარნავაზის დროს შექმნა სახელმწიფოებრიობა. ქართული ეროვნული თავდაცვითი თვისება თითოეულში ჩამოყალიბდა ღვთის მადლით, გენეტიკური კოდით, რომლის ფსიქოლოგიური გამოხატულებაა სწრაფვა დამოუკიდებლობისკენ, დემოკრატიისა და ეროვნული ტოლერანტიზმისკენ“

(ესეც ციტატაა).

ესეც ასე...

მას შემდეგ, რაც გავიგეთ, რომ კეთილშობილება გენებით გადაეცემა, შეგვიძლია უფრო შორს წავიდეთ და ეროვნული თავდაცვითი თვისებების მემკვიდრეობაზეც ვილაპარაკოთ. ჩვენს ისედაც გაზვიადებულ სიამაყესა და ამპარტავნობას საზღვარი აღარ ჰქონია...

მინდა მოვიყვანო ერთი ნაწყვეტი ვაშინგტონის უნივერსიტეტში 1965 წლის აპრილში კარლ პოპერის მიერ წაკითხული ლექციიდან - „ღრუბლებისა და საათების შესახებ“ (ანუ რაციონალობისა და ადამიანური თავისუფლების საკითხისთვის): „ღრუბლის ტიპიური და ჩემი აზრით, არცთუ უინტერესო მაგალითად მოვიყვან პატარა მუმლის გუნდს. გაზის მოლეკულების მსგავსად, თითოეული ცალკეული ქინქლა, რომელთა კრებადობა ამ მუმლსა ჰქმნის, მოძრაობს გასაოცრად მოუწესრიგებლად. ერთი ქინქლის ფრენისთვის თვალის გადევნება თითქმის შეუძლებელია, მიუხედავად იმისა, რომ თითოეული მათგანი საკმაო ზომისაა იმისათვის, რომ მკაფიოდ დაინახოს კაცმა.

თუკი თავს გავანებებთ იმ ფაქტს, რომ სხვადასხვა ქინქლათა სიჩქარე არცთუ ისე განსხვავებულია, ისინი მიგვცემენ გაზისებრ ღრუბელში მოლეკულების უწესრიგო მოძრაობის შესანიშნავ სურათს. მაგრამ, რა თქმა უნდა, არის განსხვავებაც - მუმლი არ იშლება, არც იფანტება, არამედ საკმაოდ კომპაქტურად უჭირავს თავი. ეს, რაღა თქმა უნდა, განსაცვიფრებელია, თუკი თითოეული ცალკეული ქინქლის მოძრაობის არაორგანიზებულ ხასიათს გავითვალისწინებთ. მაგრამ ამ ფაქტს თავისი ანალოგი აქვს: დიდი გაზისებრი ღრუბელი (ისეთი, როგორიც ჩვენი ატმოსფეროა) გრავიტაციული ძალებით ერთ მთლიან კავშირში იკვრება. მუმლის შემთხვევაში ეს ადვილი ასახსნელია, თუკი ვივარაუდებთ, რომ ქინქლები თუმცაკი უწესრიგოდ დაფრინავენ ყველა მიმართულებით, მაგრამ როდესაც აღმოაჩენენ, რომ ძალზე შორს წავიდნენ დანარჩენებისგან, მაშინვე ბრუნდებიან მუმლის ყველაზე მჭიდრო მასისაკენ. ამით აიხსნება, თუ რატომ არ იფანტება მუმლი მიუხედავად იმისა, რომ მას არც ლიდერი ჰყავს და არც რაიმე სტრუქტურა გააჩნია - მხოლოდ შემთხვევითი სტატისტიკური განაწილება, როგორც შედეგი იმისა, რომ თითოეული ქინქლა იქცევა ისე, როგორც მოეპრიანება, სრულიად შემთხვევით, არ ემორჩილება არავითარ შეზღუდვას, მაგრამ ამასთან მას არ მოსწონს თავისი მეგობრებისგან ძალიან შორს გაფრენა.

მგონი, რომელიმე მოფილოსოფოსო ქინქლამ შეიძლება ისიც ამტკიცოს, რომ ასეთი ქინქლების თანასაზოგადოება არის დიადი, ან სულ ცოტა, კარგად მოწყობილი მაინც, რადგან ძნელია წარმოიდგინო სხვა საზოგადოება, რომელიც იქნებოდა ასეთი დემოკრატიული, თავისუფალი და თანაბარუფლებიანი.“

თუკი ქინქლის საქციელს, მისწრაფებას, რაც შეიძლება ახლოს მიეკედლოს მუმლის ძირითად მასას, ადამიანებზე განვავრცობთ, მას შეიძლება კონფორმიზმი ეწოდოს, ანთროპოლოგიური ტერმინოლოგიით კი - ქცევის ტიპის ადაპტაცია.

დღეს ჩვენი მეცნიერების, მწერლების, გაზეთების რედაქტორების, საზოგადო მოღვაწეების, ლიტერატურის კრიტიკოსების და ა.შ. დიდი ნაწილი სწორედ კონფორმიზმის გზას ადგას. და ნაცვლად იმისა, რომ გზააბნეულ ხალხს სათავეში ჩაუდგეს ან უბრალოდ სიმართლე მიაწოდოს, იმას ქადაგებს, რაც „გენოტიპურ გარემოს“ მოსწონს. სად მიგვიყვანს მათი ასეთი საქციელი, ათიოდე წლის შემდეგ გამოჩნდება, როდესაც დღევანდელი ყმაწვილები, ახალი ტყუილით გაზრდილნი, სიჭაბუკეს მიაღწევენ.

„გარდა ამისა, ამერიკელები გენის გარეშე ნაციაა და მათთვის შეიძლება გაუგებარი იყოს, სულ მცირე 2600-წლოვანი ისტორიის მქონე „მცირე ხალხის“ სწრაფვა თავისუფლებისაკენ“

(ესეც ციტატაა).

„ეროვნულობა ეროვნული სულისკვეთებაა, რწმენაა და არა პასპორტი. გენის გაყიდვა მიწის გაყიდვაზე უარესია, ერის ღირსება არ დაითმობა“

(ესეც ციტატაა).

ხედავთ, როგორი აბნეულობა სუფევს გენებთან დაკავშირებით ჩვენში? ნუ გამოვაქვეყნებთ ასეთ წერილებს, რომლებსაც სიცხადე არ შემოაქვთ!..

ნუგზარ პაპუაშვილი

ვიდრე ერთმორწმუნეობის სამოსელი გაირღვეოდა

ქრისტეს ეკლესიის აკვანი, იერუსალიმისა და ანტიოქიის შემდეგ, რომში დაირწა. შეგვიძლია ასეც ვთქვათ: ახალი ერი - ეკლესია, რომელიც არის წუთისოფელში ჭეშმარიტების სვეტი და სინათლე (1 ტიმ. 3:15), იერუსალიმში დაიბადა, ანტიოქიაში ფეხი აიდგა, ხოლო რომში ცოდნითა და გამოცდილებით განმტკიცდა.

ეკლესიის წევრები და ჯგუფები ერთმანეთს ხშირად არა მხოლოდ ღვთისმეტყველების, არამედ წეს-ჩვეულებათა სხვადასხვაობის საფუძველზედაც უპირისპირდებიან. ასეთი განსხვავებები მეტწილად ადგილმდებარეობით გაყოფილ ეკლესიებს შორის იჩენს თავს, რის გამოც ზოგჯერ ეკლესიათა ურთიერთობა მწვავდება. ასე დაუპირისპირდნენ ერთმანეთს რომისა და აღმოსავლეთის ეკლესიები ჯერ კიდევ II-IV საუკუნეებში შობისა და აღდგომის კალენდართან დაკავშირებით (პაპუაშვილი 2002: 77-81). პაპი ბიქტორი, მაგალითად, 190 წელს ეკლესიისაგან განკვეთით დაემუქრა იმ მცირეაზიელ ეპისკოპოსებს, რომლებიც აღდგომას ებრაელთა პასექის თანადროულად დღესასწაულობდნენ. მსგავს პრობლემებს მოგვიანებით უფრო სერიოზული პრობლემებიც დაერთო. IV-VIII სს-ში აღმოსავლეთის ეკლესიებში არაერთი ერეტიკული მიმდინარეობა აღმოცენდა, რომლებმაც უმაღლეს საეკლესიო იერარქიებშიც შეაღწიეს. ამ დროს კი რომის საყდარი მართლმადიდებლურ პოზიციაზე (ნიკეა-კონსტანტინოპოლის მრწამსზე) მყარად იდგა, რის გამოც აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიებს შორის დროდადრო ლოცვითი თანაზიარება (ევქარისტიული კავშირი) ფერხდებოდა, მაგრამ განახლდებოდა, როგორც კი აღმოსავლეთის საპატრიარქოებში ვითარება მართლმადიდებლობის სასარგებლოდ იცვლებოდა. ურთიერთობა IX-XI სს-ში უკიდურესად დაიძაბა. მთავარ მიზეზად ასახელებენ ბერძნულ ნაციონალიზმსა და რომაულ მთავრობისმოყვარეობას. ერთ მხარეს დგანან კონსტანტინოპოლის პატრიარქები ფოტიოსი და კერულარიოსი, მეორე მხარეს კი - პაპიები ნიკოლოზი და ლეონი. დავა რამდენიმე საგანზე მიმდინარეობდა: რომელი ეკლესიის კანონიკურ სივრცეში უნდა შესულიყო ბულგარეთის ახლად-მოქცეული სამთავრო? ვის სამწყსოდ უნდა გამოცხადებულიყო იტალიის ბერძნულენოვანი პროვინციები? არის თუ არა მრწამსის მე-8 წევრის დამატება ფილიოკვე („ძისაგანაც“) ცდომილება? როგორი წირვაა მართებული - უფუარი პურით და ზედაშეთი თუ საფუარიანი პურით და წყალგარეული ღვინით? უნდა გაიპარსოს თუ არა მღვდელმა წვერი და შეიკრიჭოს თუ არა თმა? მირონში უნდა გავურიოთ თუ არა წყალი? ეპისკოპოსს თითზე ბეჭედი უნდა ეკეთოს თუ არა? და ა.შ. უთანხმოების მთავარი საგანი საეკლესიო პოლიტიკის სფეროს განეკუთვნებოდა: რომელ ეპისკოპოსს ეკუთვნის პირველობა - რომისას თუ კონსტანტინოპოლისას?

ამ ქალაქების ეპისკოპოსებმა ერთმანეთი 1054 წლის 16-20 ივლისს შეაჩვენეს. ესაა დიდი სქიზმა, - აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიათა გაყოფის დღე. პირველს ისტორიამ დაუმკვიდრა სახელწოდება მართლმადიდებელი, მეორეს - კათოლიკე ანუ კათოლიკური (საყოველთაო). მართალია, პაპმა და პატრიარქმა ერთმანეთი შეაჩვენეს და არა ეკლესიები, მაგრამ მათი იურისდიქციის ქვეშ მყოფმა სასულიერო და საერო პირებმა ეს შეჩვენებები ეკლესიათა ურთიერთშეჩვენებად გაიაზრეს და ერთმანეთთან ლოცვითი კავშირი თანდათან გაწყვიტეს. ჯვაროსნულმა ომებმა (1096-1270) და ჯვაროსნების მიერ კონსტანტინოპოლის აღებამ (1204 წ.) ეს პროცესი გააღრმავა, რის გამოც ბერძნულ და ლათინურენოვან ქრისტიანებს შორის მტრობამ და სიძულვილმა დაისადგურა.

მართლმადიდებელი და კათოლიკე სამღვდელოება
გელათში (1990-იანი წლები)

ამ ვითარების კატასტროფული შედეგები, რაც იმდროინდელმა პოლიტიკურმა კლიმატმა (ევროპაში თურქეთის იმპერიის ტრიუმფმა) გაამძაფრა, ბევრმა ქრისტიანმა მოღვაწემ გააცნობიერა როგორც დასავლეთში, ისე აღმოსავლეთში. დაიწყო ზრუნვა დიალოგისა და შერიგებისათვის; შედგა საეკლესიო კრება ფლორენციასა და ფერარაში (1438-1439), რომელზედაც მიღწეულ იქნა შეთანხმება - უნია (ფლორენცია-ფერარას აქტი). უნია გულისხმობს, ერთი მხრივ, რომის ეკლესიის ძირითადი დოგმატების აღიარებას (პაპის უფროსობას და წმ. სულის ძისაგანაც გამომავალობას) და, მეორე მხრივ, აღმოსავლური საეკლესიო ტიბიკონის შენარჩუნებას. იმის მიუხედავად, რომ ამ დოკუმენტს მართლმადიდებელი ეკლესიების მესვეურებმაც მოაწერეს ხელი (მარკოზ ეფესელისა და რამდენიმე სხვა პიროვნების გამოკლებით), ეკლესიათა ერთიანობა არ აღდგა. პირიქით: ბერძნული ეკლესიების დიდ ნაწილში ანტიუნიატური და, მაშასადამე, ანტიკათოლიკური აჯანყება დაიწყო. კონსტანტინოპოლის საკათედრო ტაძრებს, რადგან იქ წირვის დროს პაპის სახელი წარმოითქმოდა, მორწმუნეებმა ბოიკოტი გამოუცხადეს. ბერების, ხუცებისა და მათი სულიერი შვილების დიდი არმია შეთანხმების უარყოფას მოითხოვდა და მასებს ანტისამთავრობო გამოსვლებისაკენ მოუწოდებდა. და ეს მაშინ, როდესაც მათი სამშობლოს, ბიზანტიის, ბედი ბეწვზე ეკიდა. ისტერია ხელისუფლების ზოგიერთ წარმომადგენელზეც გავრცელდა და მათგან ერთ-ერთმა მინისტრმა, ლუკა ნოტარისმა, პაპის მოციქულს, კარდინალ ისიდორეს, პირში მიახალა: „ჯობია სულთანის ჩალმას დავემორჩილოთ, ვიდრე პაპის ტიარას!“ მაშინდელი ბერ-მონაზვნები ავრცელებდნენ ხმებს და ხალხს აჯერებდნენ, რომ კონსტანტინეს ქალაქს ანგელოზები იცავენ, რის გამოც პაპისა და კათოლიკური ქვეყნების დახმარება მას არ სჭირდება; საგანგებო წამს, როდესაც მტერი კონსტანტინოპოლის კარიბჭეს მოადგება, ზეციური მხედრობა გამოჩნდება და ვაი მას, ვინც კურთხეულ ზღურბლს ავი ზრახვით გადმოაბიჯებს; ანგელოზები საღვთო მახვილს შეაგებებენ მოძალადის ორლესულ ხმალსო. მხოლოდ სწორუპოვარი აიასოფიის კარის შელეწვამ (1453 წლის 29 მაისს, განთიადზე) და მეყსეულად ამდინარებულმა სისხლმა აუხილა მათ თვალი და დაანახა უგუნურების, ფანატიზმის, ცრუმორწმუნეობისა და ზიზღის ნაყოფი: ქალაქთა მზის - კონსტანტინოპოლის - მიწასთან გასწორება. ამ დროს განრისხებული პაპიც ნიშნის მოგებით წარმოთქვამდა: „ჯობია კონსტანტინოპოლი თურქებმა დაიპყრონ, ვიდრე მწვალებლებმა!“

ეკლესიის ბევრი ისტორიკოსი დღეს გაკვირვებას ვერ ფარავს, როდესაც დიდი სქიზმის დოკუმენტებს ეცნობა. მთავარ მიზეზად ისინი სიყვარულის ნაკლებობას ასახელებენ. მაღალი ავტორიტეტის მქონე რუსი ღვთისმეტყველი ანტონ კარტაშევი ადანაშაულებს როგორც რომის, ისე აღმოსავლეთის ეკლესიათა წარმომადგენლებს. იგი ამბიბს: „ისინი თავად არიან დამნაშავენი ამ დაყოფებშიც და ამ დაყოფებით ტკბობაშიც. არ აღმოჩნდა საკმარისი ქრისტიანული სიყვარული; ადამიანურმა ვნებებმა გადაწონეს და, აი, ეკლესია გაიყო. თავად გაყოფის ფაქტი ადასტურებს ეკლესიათა შეცოდებებს მათივე ადამიანური ბუნების გამო... აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის დაწყებული უხეში საარტილერიო ბრძოლა, ანათემების ჭურვები და ერთმანეთის გამანადგურებელი, ვითომცდა მსოფლიო კრებები, მორწმუნე ისტორიკოსზე შემაძრწუნებელ შთაბეჭდილებას ტოვებს, ურწმუნოთათვის კი შესანიშნავ მასალას იძლევა“ (კარტაშევი 2000: 33, 36).

წინააღმდეგობა კათოლიკეებსა და მართლმადიდებლებს შორის ყოველთვის და ყველგან ერთნაირი არ იყო. ზოგიერთ ეპოქასა და საზოგადოებას მეტი სიმძაფრე ახასიათებდა, ზოგსაც - ნაკლები. მართლმადიდებელთა ნაწილი წარსულში და დღესაც რომის ეკლესიას არა ავადმყოფად, არამედ მკვდრად მიიჩნევს და მასთან სარწმუნოებრივ დიალოგს გამორიცხავს; ამბობს, ეს ეკლესია ეკლესია აღარააო. ნაწილი კი მას სქიზმაში მყოფ ეკლესიად აღიქვამს და შენატრის იმ დღეს, როდესაც ამ ეკლესიასთან ევქარისტიული კავშირი აღდგება. ესაა ლიბერალური პოზიცია, რომელიც მართლმადიდებელ ეკლესიებში ყოველთვის არსებობდა და არსებობს რიგორისტული (მკაცრი, უშეღავათო) პოზიციის თანადროულად. მსგავს სურათს ვხედავთ, მაგალითად, რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიაში. იმავე პროფ. კარტაშევის თქმით, ბერძნებმა სლავებს ანდერძად „დამდაბლებული საღვთისმეტყველო აზრი“ გადასცეს, რის გამოც „ახალგაზრდა ეკლესიების რელიგიური განწყობა იმთავითვე მოიწამლა ლათინთა მტრობით. მაგ., რუსებს აკრძალული ჰქონდათ არა მხოლოდ დანათესავება ლათინებთან, არამედ მათთან ჭამა-სმაც, ხოლო ჭურჭელი, რომლიდანაც ისინი ჭამდნენ და სვამდნენ, ლოცვით უნდა განეწმინდათ, რადგან გაწარმართებულად მიაჩნდათ. მათ დაიჯერეს, რომ ლათინთა შერყვნილი რწმენა დამღუპველი იყო, რომ მისი მიმდევარი ვერ იხილავდა საუკუნო ცხოვრებას“ (იქვე., 40-41). ამის პარალელურად სხვა აღმსარებლობის ეკლესიებში (სხვადმადიდებლებში) მადლის არსებობა-არარსებობის თაობაზე რუს მართლმადიდებელთა შორის ვხედავდით და ვხედავთ განსხვავებულ შეხედულებას. კარტაშევი იმოწმებს კიევის მიტროპოლიტ პლატონს (გოროდეცკის), რომელიც ამბობს: „საბედნიეროდ, ცამდე ვერ წვდება გათიშულ ეკლესიათა მიერ აღმართული კედლები“ (იქვე: 51). მეტიც: ცნობილია მოსკოვის წმ. მიტროპოლიტის ფილარეტის (+1867) პრინციპი, რომლის თანახმად შეუძლებელია მსოფლიო საეკლესიო კრების მოწვევა რომის ეკლესიის გარეშე. რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელმთავართა საიუბილეო კრებამ (2000 წლის 13-15 აგვისტო) აღიარა, რომ „რომის კათოლიკურ ეკლესიაში შენარჩუნებულია ხელდასხმის სამოციქულო მემკვიდრეობითობა“ (ეკლესიის საზღვრები: 251), რაც ნიშნავს, რომ ეს ეკლესია ცნობს კათოლიკურ ეკლესიაში აღსრულებული საიდუმლოებების მადლმოსილებას.

კათოლიკურ და მართლმადიდებელ ეკლესიათა დაახლოების პროცესი ახალ ფაზაში 1965 წელს შევიდა. ამა დროს, 7 დეკემბერს კონსტანტინოპოლში საზეიმოდ დახიეს ანათემათა ტექსტები, რომლებიც ცხრა საუკუნის წინათ დაიწერა. 1975 წლის 14 დეკემბერს ვატიკანში ზარ-ზეიმით აღნიშნეს ამ ფაქტის ათი წლისთავი. სიქსტის კაპელაში პაპმა პავლე VI ეკუმენური სიტყვა წარმოთქვა, მივიდა ქალკედონის მიტროპოლიტ მელიტონთან, დაიჩოქა და მას წაღები დაუკოცნა. 1987 წლის 6 დეკემბერს რომში, წმ პეტრეს ბაზილიკაში, აღსარების საკურთხევლის წინ, პაპმა იოანე-პავლე II-მ და კონსტანტინოპოლის მსოფლიო პატრიარქმა დემეტრეოს I-მა ერთხმად წარმოთქვეს სავედრებელ-სამადლობელი ლოცვები და ნიკეა-კონსტანტინოპოლის რწმენის სიმბოლო.

და მაინც მართლმადიდებელ და კათოლიკურ ეკლესიებს შორის ევქარისტიული ერთობა ვერ განახლდა. ეს გარემოება დიალოგის საკითხს უფრო აქტუალურს ხდის და დღის წესრიგში აყენებს ისეთ საკითხებზე ყურადღების გამახვილებას, როგორიცაა სხვადასხვა ქვეყნის ისტორიულ გამოცდილებათა წარმოჩენა და გათვალისწინება.

საეკლესიო ცხოვრების დასაბამი რომსა და საქართველოში

ამ ორი ეკლესიის კავშირი ახალი წელთაღრიცხვის დასაბამიდან მომდინარეობს. გავიხსენოთ: რომის არაერთმა მოქალაქემ მოწამებრივი აღსასრული თუ მისიონერული სარბიელი კავკასიის, უფრო კი დასავლეთ საქართველოს, სანახებში პოვა. ამის გამო ეს მხარე, საქართველო, როგორც მდევნელთა, ისე დევნილთა ყურადღების საგანს წარმოადგენდა. ბოლოს და ბოლოს, საქართველო ხომ ის ქვეყანაა, სადაც მოციქულთა თავის და რომის პირველი პაპის პეტრეს ძმამ, ანდრიამ, იქადაგა? კოლხეთის მიწა გაიარა და მოიღვაწა კიდეც რომის ასევე პირველმა და დიდმა პაპმა კლიმენტიმ, როდესაც იგი ყირიმში გადაასახლეს, სადაც მოწამებრივად აღესრულა (+101).

საქართველოს განმანათლებლისა და მოციქულთა სწორის ნინოს მამა, ზაბილონი, სარწმუნოებრივ იდეალებს რომის ეკლესიის წიაღში ეზიარა. მას, მხედართმთავარს, ფრანგების („ბრანჯთა“) ამბოხების ჩახშობა დაევალა. ამ დროს მან თურმე ისეთი დიდსულოვნება გამოიჩინა, რომ დამარცხებულთა გულში ქრისტესადმი სასოება აინთო; ისინი გაქრისტიანდნენ და ზაბილონი „ბრანჯთა მამად და ემბაზად“ იქცა (შატბერდის კრებული: .330). წმ. ნინო დიდი კონსტანტინეს დედამ, ელენემ, დალოცა და საქართველოში გამოგზავნა. მან განანათლა ქართლის სამეფო ტახტი და ერის დიდი ნაწილი, რის თაობაზე ცნობამ რომამდე ჩააღწია. ამის გამო, ვკითხულობთ წმ. ნინოს ცხოვრების უძველეს რედაქციაში, „...მოიწია წიგნები ჰრომით წმიდისა პატრეაქისაი ნეტარისა ნინოისა და მირიან მეფისა და ყოვლისა ერისა ქართველისა. და მოევლინა ბრაჯი მთავარდიაკონი ქებისა შესხმად და კურთხევისა მოცემად, და წმიდისა და ნეტარისა ნინოის ლოცვისა წარღებად და მადლისა ზიარებად. და ჰქონდა წიგნი ბრანჯთა მეფისაი ნეტარისა ნინოისა, რამეთუ მოენათლნეს იგინი მამასა მისსა ზაბილოვნს...“ (იქვე: 348-349).

ჩვენ წინაშეა მისიოლოგიური თანამშრომლობის სურათი: კაბადუკიელი მხედარი ზაბილონი ქრისტეს მოძღვრებას ფრანგთა შორის ავრცელებს, მისი ასული კი - ქართველთა შორის. ერთსაც და მეორესაც აკურთხებს რომის ეპისკოპოსი (პაპი), რომლის მეშვეობით ქართველები და ფრანგები ერთმანეთთან კავშირში არიან და, როგორც ჩანს, ერთმანეთს ევანგელიზაციის გზაზე შეძენილ გამოცდილებასაც უზიარებენ.

ეკლესიათა ერთიანობის განცდა საქართველოში

საქართველოს მიწა-წყალი და ქართველი ხალხი ისეთი მოვლენების მომსწრე და მონაწილეა, რომლებიც საბედისწერო სქიზმის თვალსაჩინო ეპიზოდებს წარმოადგენენ და რომელთა გათვალისწინება უეჭველად სასარგებლო იქნება ძველი იარების მოშუშების გზაზე.

ქართლსა და კახეთში ქრისტიანობა აღმოსავლეთიდან - იერუსალიმიდან, ანტიოქიიდან და სომხეთიდან - შევიდა, კოლხეთსა და აფხაზეთში - კონსტანტინოპოლიდან; აღმოსავლეთ საქართველო ეკლესიურად ანტოქიას დაუკავშირდა, დასავლეთ საქართველო - კონსტანტინოპოლს. ამის მიუხედავად რომის კათედრას ქართველების თვალში დიდი საღვთისმეტყველო და მორალური ავტორიტეტი ამკობდა. მათ, ცხადია, მოეხსენებოდათ აღმოსავლეთის დიდი წმინდანებისა და ეკლესიის მამების: ათანასე ალექსანდრიელის, იოანე ოქროპირის, მაქსიმე აღმსარებლის, იოანე დამასკელის, თეოდორე სტუდიელისა და სხვათა მრავალთა ამაღლებული დამოკიდებულება რომის საყდრის მიმართ. მაშინ, როდესაც აღმოსავლეთის ეკლესიებში სხვადასხვა ჯურის ერესები და მწვალებლობები მძვინვარებდნენ, წმ. პეტრეს საყდარი ასეთი მიმართულებებისაგან თავისუფალი იყო. ეს ეპოქა არ იცნობს ერეტიკოს პაპს. ჰონორიუსი (625-638), რომელმაც მონოთელიტობის შექმნაში გარკვეული როლი ითამაშა, გამონაკლისია. აღმოსავლეთის მართლმადიდებელი მოღვაწეები, დევნილნი ერეტიკოსთაგან, რომლებსაც მათი მშობლიური ეკლესიები გლობალურად დაეპყროთ, რომში მიდიოდნენ, რათა სიმართლე და სიწმინდე ეპოვათ.

თუ როგორ, რა ფორმითა და შინაარსითაა დაკავშირებული საქართველო ამ თვალსაზრისით საყურადღებო ისტორიებთან, ვრცელი თემა და ცალკე გამოკვლევის საგანია. ამჯერად ჩვენს მიზანს იმ მოვლენებზე ყურადღების გამახვილება წარმოადგენს, რომლებიც თანსდევდა რომისა და ბიზანტიის ეკლესიურადაც განცალკევების პროცესს და ქართულ რეალიებსაც უკავშირდება.

რა პოზიციაზე იდგა საქართველოს ეკლესია დიდი სქიზმის დროს, ე.ი. IX-XI საუკუნეებში? მცხეთისა და ბიჭვინთის საყდართა ოფიციალური პოზიციები ცნობილი არაა (შესაძლებელია, არც გამოუხატავთ), მაგრამ შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ერთსულოვნება არც აქ სუფევდა. გავითვალისწინოთ, რომ აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს გაერთიანების პროცესი სწორედ IX ს-იდან დაიწყო და ეს პროცესი ბიზანტიასთან ჭიდილისა და ზოგჯერ ომის ფონზეც მიმდინარეობდა. ქიშპმა და მტრობამ (არც თუ იშვიათად - ზღვარგადასულმა) მეზობელი ეკლესიების ურთიერთობაც მოიცვა. ამის გამო აპრიორულადაც სავარაუდოა, რომ ქართველებს ამ შემთხვევაში უფრო მეტად რომის მხარე დაეჭირათ. საკითხში გარკვევისათვის საგულისხმო მასალას გვთავაზობს იმდროინდელი ქართული აგიოგრაფია, რომლიდანაც ჩვენს ყურადღებას განსაკუთრებით სამი ძეგლი და მსოფლიო მასშტაბის სამი ქართველი წმინდანი - ილარიონი, იოანე და გიორგი - იპყრობს.

ილარიონ ქართველი. წმ. ილარიონი (822-875), რომლის სახელს დავით გარეჯის განახლება, საზღვარგარეთ ქართული მონასტრების დაარსება და რომის სიწმინდეთა მოლოცვა უკავშირდება, იმ დროს და იმ რეგიონშიც მოღვაწეობდა, სადაც სამკვდროსასიცოცხლო ბრძოლა მიმდინარეობდა პრორომაულ და ანტირომაულ საეკლესიო პარტიებს შორის. ეს რეგიონია ბიზანტია და მისი დედაქალაქი, სადაც IX ს-ის შუა წლებში ერთმანეთს ორი დიდი მღვდელმთავარი, წმინდანად შერაცხილი პატრიარქები - ეგნატე და ფოტიოსი (ფოტი) - ებრძოდნენ და სამღვდელმთავრო ტახტზე ერთმანეთს ცვლიდნენ. პირველი ცნობილია რომის ეკლესიის ერთგულებით, მეორე - მასთან დაპირისპირებით. წმ. ილარიონის ცხოვრება, რომლის ავტორად წმ. ექვთიმე მთაწმინდელი ითვლება, ჩვენი საკითხისათვის საყურადღებო ეპიზოდს შეიცავს. იგი გვაუწყებს: მაშინ როდესაც ბიზანტიაში ანტირომაული ისტერია მძვინვარებდა, წმ. ილარიონი „წინამძღვრებითა ღმრთისაითა და შეწევნითა წმიდათა მოციქულთაითა მიიწია ქალაქად ჰრომედ და ვითარცა ირემმან, სურვიელმან წყაროდ მიმართ წყალთაისა (ფს. 41:2)... მიისწრაფა ტაძრად წმიდათა და თავთა მოციქულთა პეტრესსა და პავლესსა, და თაყვანის-სცა და ამბორს-უყო მოწლედ მხურვალებითა სულისაითა წმიდათა სამარხოთა მათთა და ყოველთავე ნაწილთა წმიდათა მღდელთმოძღვართა და მოწამეთასა, რომელთა ოდენ მიემთხვია. ხოლო დაყო ორი წელი ჰრომეს შინა ანგელოზებრ ცხორებითა და მოღუაწებითა, რამეთუ მარადის ხედვასა ღმრთისასა შეემსჭვალა გონებაი თვისი და მუნცა მრავალნი სასწაულნი და კურნებანი აღასრულნა უფალმან მის მიერ“. სასწაულთაგან, რაც მან რომში აღასრულა, კოჭლის („მკელობელის“) განკურნება გამოირჩევა. ირკვევა, რომ ილარიონი რომში 870-872 წლებს შორის იმყოფებოდა. შემდეგ კონსტანტინოპოლში დაბრუნდა, როდესაც იქ იმპერატორის კვერთხი ეპყრა ბასილს, რომელმაც ეკლესიაში პრორომაულ პარტიას დაუჭირა მხარი და საპატრიარქო ტახტზე ეგნატე დააბრუნა.

წმ. ილარიონის ბიოგრაფიას თუ კარგად დავაკვირდებით, მივალთ დასკვნამდე, რომ იგი ეგნატიელთა პოზიციაზე დგას. ერთხელ კიდევ გავითვალისწინოთ, რომ წმ. მამა ბიზანტიას მაშინ ეწვია, როდესაც იქ ფაქტობრივად საეკლესიო-სამოქალაქო ომი მძვინვარებდა. ფოტიელნი ძირითადად სამოქალაქო საზოგადოებაში იყვნენ მოკალათებულნი, ეგნატიელნი - მონასტრებში; პირველნი რომის პაპისა და მისი საყდრისადმი ანტიპათიით გამოირჩეოდნენ, მეორენი - სიმპათიით; პირველნი რომს ემიჯნებოდნენ, მეორენი - მისკენ ილტვოდნენ და მას სასოებდნენ. წმ. ილარიონი კონსტანტინოპოლში ეგნატეს მწყემსმთავრობის ჟამს შედის, 870 წლის ახლო ხანს, და იქიდან რომს მიემგზავრება. ამ ფაქტს თუ მის ასკეტურ სულისკვეთებასა და მწირმონაზვნურ აღტყინებას დავუმატებთ, თვალწინ ეგნატიელი წარმოგვიდგება, რომელსაც სარწმუნოებრივი იდეალი რომში ეგულვის. კორნელი კეკელიძემ მართებულად შენიშნა: „ის ადგილი ცხოვრებისა, სადაც ლაპარაკია ილარიონის რომში ყოფნის შესახებ, გამსჭვალულია სიმპათიებით რომაელთა ქრისტიანობისადმი. ავტორი კრძალულებით მოიხსენებს რომაელთა ღვთისნიერებას და მათ სათნოიან ცხოვრებას. ჩვენ ვიცით, რომ მეცხრე საუკუნეში ატყდა სასტიკი ცილობა-კამათი და ბრძოლა რომისა და კონსტანტინოპოლის სამღვდელოებათა შორის, რომელიც 1054 წელს დასრულდა საბერძნეთისა და რომის ეკლესიათა ერთმანეთისაგან განშორებით. ეს ცილობა დაიწყო და ინტენსიურად წარმოებდა პატრიარქის ფოტისა და რომის პაპების ნიკოლოზისა და ადრიანეს დროს, ესე იგი, სწორედ მაშინ, როდესაც ილარიონი კონსტანტინოპოლსა და რომში ცხოვრობდა. ამიერიდან ბერძნები რომაელებს ისე აღარ იხსენიებენ, თუ არა ურწმუნოებად, უკეთურებად და მწვალებელ-სქიზმატიკებად. მაშასადამე, მეცხრე საუკუნის ბერძნისათვის შეუძლებელია ასეთი ატესტაცია რომაელთა ქრისტიანობისა“ (კეკელიძე 1957: გვ. 139).

გასათვალისწინებელია ისიც, რომ დავითის ლავრაში, რომელიც ილარიონ ქართველმა განაახლა, მკაცრი ასკეტიზმი მე-9 ს-იდან ზომიერი ასკეტიზმით შეიცვალა, რაც წმ. ილარიონის დამსახურებად და მისი განდეგილური სტილის ნიშნად ითვლება. მკაცრი ასკეტიზმი უფრო აღმოსავლურ, მონოფიზიტურ ბერმონაზვნობას ახასიათებდა, ზომიერი კი - დასავლურს, დიოფიზიტურს, რომლის ბურჯად რომის საყდარი მოგვევლინა პაპი ლეონის (440-461) წინამძღვრობით. ასე რომ, წმ. ილარიონის დასავლეთისაკენ სწრაფვა, რაც რომის სიწმიდეთა მომლოცველობით დაგვირგვინდა, მის ასკეტურ ორიენტაციაზე მიგვანიშნებს და ამ ორიენტაციას, შესაძლებელია, პროდასავლური ვუწოდოთ. უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს ორიენტაცია მაშინ ქართველთა ელიტარული ნაწილის ორიენტაცია იყო.

იოანე მთაწმინდელი. წმ. იოანე (+1005) ათონში ქართველთა სავანის, ივირონის, დამაარსებელი და მისი პირველი წინამძღვარია. ბერძნულმა ნაციონალიზმმა და ამპარტავნებამ ეკლესიაში და, კერძოდ, ათონის წმ. მთაზეც შეაღწია. ისინი ავიწროებდნენ ქართველებს და მათ უფლებებს ლახავდნენ. უნდა ვიფიქროთ, რომ ამანაც უბიძგა ივირონის წინამძღვარს საბერძნეთის დატოვება და ესპანეთში გადასახლება გადაეწყვიტა. მართალია, მან განზრახვა სისრულეში ვერ მოიყვანა (იმპერატორებმა კონსტანტინემ და ბასილიმ დარჩენაზე დაიყოლიეს), მაგრამ ფაქტია, რომ მას, სწორედ ბერძნულ-რომაული საეკლესიო ბატალიების ჟამს, რომის ეკლესიის წიაღში დამკვიდრების სურვილი ჰქონია.

შთამბეჭდავია ათონზე რომაელი ბერების გამოჩენის ამბავი. მათ ქართველებმა უმასპინძლეს და ისე შეიტკბეს ისინი, რომ უთხრეს: აქ ჩვენც უცხოელები ვართ და თქვენც; დამკვიდრდით ჩვენ გვერდით და ძმობასა და სიყვარულში გავატაროთ წუთისოფელიო. მართლაც, რომაელებმა პირველი მონასტერი ათონზე მხოლოდ ქართველების მორალური და ფინანსური დახმარებით ააგეს. იქ ღვთისმსახურება ლათინური ტიბიკონის მიხედვით სრულდებოდა და ცხოვრება წმ. ბენედიქტეს კანონისა და განგებისამებრ მოეწყო. წეს-ჩვეულებაში სხვაობას ქართველთა და ლათინთა თანალოცვა არ დაუბრკოლებია. ამის საუკეთესო ნიმუშია გაბრიელ ქართველისა და ლეონ რომაელის თანამოსაგრეობა. იმის მიუხედავად, რომ მშობლიური ენის გარდა არც ერთმა იცოდა სხვა ენა და არც მეორემ, მათ თურმე შეეძლოთ, მთელი დღე ელაპარაკათ ერთ-მანეთში საღვთო და სულიერ საგნებზე (...ძეგლები II 1967: 54-55, 65-66).

გიორგი მთაწმინდლი. შეიძლება ითქვას, რომ წმ. გიორგი მთაწმინდელი (1009-1065) საქართველოს ეკლესიის ერთ-ერთი უდიდესი ავტორიტეტია. ასევე დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდა იგი ბიზანტიის კულტურულ ელიტაში, სადაც, ეჭვი არაა, აინტერესებდათ მისი თვალსაზრისი სქიზმის თაობაზე. ამიტომ შემთხვევითი არ არის, რომ 1065 წლის ივნისში, სქიზმიდან თერთმეტი წლის შემდეგ, მას იმპერატორმა კონსტანტინე დუკიწმა (დუკამ; 1059-1067) ასეთი კითხვა დაუსვა: რატომაა, რომ ჩვენ და თქვენ, ბერძნები და ქართვლები, საფუარიანი პურით და წყალგარეული ღვინით ვწირავთ, რომაელები - ხმიადით და ზედაშეთი? პასუხად მიიღო: ბერძენთა შორის ძველადვე მრავალი წვალება შემოვიდა, მათ შორის - აპოლინარის ერესი, „რომელი-იგი ხორცთა მათ ქრისტესთა საუფლოთა უსულოდ და უგონებოდ იტყოდა“. ამის გამო ღვთისმსახურმა მეფეებმა საეკლესიო კრებები მოიწვიეს და დაადგინეს, „რაითა მოვიღებდეთ ცომსა სახედ ხორცთა ქრისტესთა, ხოლო პურის ცომსა - სახედ სულისა გონიერისა, და მარილსა - სახედ გონებისა... და ღვინოისა თანა წყალსა ურევთ სახედ სისხლისა და წყლისა, რომელი გარდამოხდა გვერდსა მხსნელისასა... ესე არს განმარტებაი და მიზეზნი ამათ საქმეთაი! ხოლო ჰრომთა ვინაითგან ერთგზის იცნეს ღმერთი, არღარა ოდენ მიდრეკილ არიან და არცა ოდეს წვალებაი შემოსრულ არს მათ შორის. და ვითარცა იგი მაშინ თავმან მოციქულთამან პეტრე შეწირა უსისხლოი იგი მსხუერპლი და უმეტესადღა ვითარცა თვით თავადმან უფალმან მისცა მოწაფეთა ღამესა მას სერობისასა, ესრეთ აღასრულებენ იგინი. და არარაი არს ამას შინა განყოფილებაი, ოდენ სარწმუნოებაი მართალ იყოს“ (...ძეგლები II 1967: 179). ნათქვამი რომ გავშიფროთ, ნიშნავს: აღმოსავლეთის ეკლესიებში საუკუნეთა მანძილზე ბორგავდა ქრისტეს ადამიანური ბუნებისა და ხორცის დამაკნინებელ-უარმყოფელი ერესი. მარტივ მორწმუნეთათვის მაცხოვრის ჭეშმარიტი ხატი რომ წარმოედგინათ, მოგვიანებით იქ (აღმოსავლეთში) აფუებული პურით და წყლიანი ზედაშით ზიარების წესი შემოიღეს. რომის ეკლესიის წინაშე მოციქულებრივი ტრადიციის შეფერადების აუცილებლობა არ დამდგარა და დარჩა ისე, როგორც თავდაპირველად იყო. მაშასადამე, ერესი არც ერთი წესია და არც მეორე. პირველი (ხმიადი) ძველი და დასაბამიერია, მეორე (საფუარიანი) - პრაქტიკული მოთხოვნილებით გაპირობებული. შეგვიძლია დავასკვნათ: რომელიმე მათგანის გაფეტიშება უგუნურების ნიშანია. იმპერატორი, რომელიც (სხვა წყაროებიდანაც ცნობილია) ეკლესიათა შერიგების მომხრე იყო, პასუხით კმაყოფილი დარჩა. რომაელები აღფრთოვანდნენ. მათ მთაწმინდელი მამის პეტრეს ქალაქში ჩაყვანისა და პაპის წინაშე წარდგინების სურვილი გამოთქვეს. სომხებმა კი ყურები ჩამოყარეს. აგიოგრაფი არ აზუსტებს, ღირსი მამა გიორგი გამოეხმაურა თუ არა რომის დიდებულთა შეთავაზებას. ცნობილია მხოლოდ, რომ რამდენიმე დღის შემდეგ, 29 ივნისს, ორშაბათს, იგი გარდაიცვალა.

ირკვევა, რომ პოზიცია, რომელიც რომის საყდრის მიმართ გიორგი მთაწმინდელმა იმპერატორის წინაშე გამოამჟღავნა, მის თეოლოგიურ-ლიტერატურულ მემკვიდრეობაშიც აისახა. ამის დასტურია წმ. ათანასე ალექსანდრიელის რწმენის სიმბოლოს მისეული თარგმანი, რომელიც ბოლო დროს გახდა ცნობილი და რომელშიც წმ. სულის გამომავალობის მუხლი ასეა წარმოდგენილი: „სულიწმიდა არის მამისაგან და ძისა... გამოსვლით“. ეს სხვა არაფერია, თუ არა ფილიოკვე, რაც, როგირც ვხედავთ, არც გიორგი მთაწმინდელს და, ცხადია, არც მის თანამოსაგრეებს მწვალებლობად არ მიაჩნდათ. ხელნაწერს, რომელშიც ამ თარგმანის ტექსტია დაცული, ახლავს ანდერძი: „ესე მართლისა სარწმუნოებისა აღსარებაი ჰრომთა წიგნისაგან გარდმოვწერე. ვინ აღმოიკითხოთ, ლოცვა ყავთ გლახაკისა გიორგისათვის, რომელმან ესე ვთარგმანე“ (კოჭლამაზაშვილი, ღამბაშიძე 1999: 155).

ჯვაროსნები და საქართველო. მოგვეპოვება დოკუმენტები, რომლებიც ადასტურებენ, რომ ქართველებმა რომაელებთან ევქარისტიული კავშირი დიდი ათონელი მამების შემდეგაც შეინარჩუნეს. 1099 წელს, როდესაც ლათინებმა პალესტინის მთელ ტერიტორიაზე კონტროლი დაამყარეს და იერუსალიმის სამეფო დააარსეს, იმ ეკლესიებისა და მონასტრების რეორგანიზაციაც განახორციელეს, რომლებიც მათგან განსხვავებული კონფესიისად აღიქვეს. ამ დროს ისინი ქართველთა სავანეებს არ შეეხნენ, რადგან, როგორც ჩანს, ეს სავანეები უცხო სარწმუნოების ეკლესიებად არ მიუჩნევიათ. მათ ქართველებს თავიანთი ეკლესია-მონასტრების განახლებისა და მშვიდად ცხოვრების შესაძლებლობა მისცეს. იქაურ ქართველ ბერებს განსაკუთრებით თბილი ურთიერთობა ტამპლიერების (ტაძრისელთა) სარაინდო ორდენთან დაუმყარებიათ. ამის თაობაზე პირველ ყოვლისა ის აღაპები (სამადლობელი მოსახსენიებლები) მეტყველებს, რომლებსაც პალესტინაში მოღვაწე ქართველი ბერ-მონაზვნები ჯვაროსანი საერო და სასულიერო პირებისათვის განაწესებდნენ. იმდროინდელ ქართულ სააღაპე წიგნებსა და სხვადასხვა ანდერძმინაწერებში ვკითხულობთ: „ჯვარო პატიოსანო, შეიწყალე ძმაი ჩვენი ჯოფრე ფაუსათ“, „ადიდე და შეიწყალე ცირ პერ კუმანდური ტაძრელთა“, „უფალი ღმერთო, დაიცევ და შეიწყალე ძმაი ჩვენი სილგილამ დელოლეველ“, „ქრისტე ღმერთო, შეიწყალე ძმაი ჩვენი პერ მარტინე“ და სხვ. გარკვეულია, რომ აქ მოხსენიებული ადამიანები ტამპლიერთა ორდენის წევრები არიან (მენაბდე 1980: 91-96). თუმცა ცნობილია სამარცხვინო ფურცელიც. საქმე ის არის, რომ ბიზანტიის იმპერატორმა მიხეილ პალეოლოგმა 1274 წელს კათოლიკობა აღიარა და მთელ აღმოსავლეთს პაპის უზენაესობის ცნობისაკენ მოუწოდა. ამ მოწოდებას საბერძნეთის ბევრი ეკლესია არ დაემორჩილა. ყველაზე დიდი წინააღმდეგობა ათონის მონასტრებმა გაწიეს. იმპერატორის ნებართვით ჯვაროსნები 1280 წელს შეესიენ ათონს და ბერებს უნიის მიღება მოსთხოვეს, რასაც ყველა მონასტერი დათანხმდა ივირონის გარდა. ამის გამო ამ სავანის რბევა-აწიოკება დაიწყო. ბერები, რომლებიც ხოცვა-ჟლეტას გადაურჩნენ, ორ ნაწილად გაყვეს. ქართველები იტალიაში წაასხეს, ბერძნები (მაშინ ისინი იქ უმრავლესობას წარმოადგენდნენ) ზღვაში გადაყარეს (კეკელიძე 1955: 76-77). თუ რის გამო დაინდეს მათ ქართველი ბერები, ბერძნულ წყაროებში აღნიშნული არ არის. შესაძლებელია გაითვალისწინეს ლათინურენოვანი ცნობა, რომელიც გვეუბნება: ჯვაროსნებისაგან კონსტანტინოპოლის დაპყრობის შემდეგ (1204 წ.) ათონის ქართველებმა პაპის იურისდიქცია აღიარეს და ჟამისწირვის უფუარი პურით შესრულება დაიწყეს, რისთვისაც ბერძნებმა მათთან კავშირი გაწყვიტეს (თარხნიშვილი 1994: 43).

ფაქტია, რომ ძველ ქართულ წყაროებში ჯვაროსანთა საპირისპირო და საწინააღმდეგო განწყობილება არ იძებნება. არცაა მოსალოდნელი. მართალია, ჯვაროსანთა ლაშქრობები ბევრ სიკეთესთან ერთად სიავესაც შეიცავდა, მაგრამ უკანასკნელს არ შეეძლო დაეჩრდილა ამ მისიის კეთილისმყოფელი როლი საქართველოს ისტორიაში. ქართველებსა და ჯვაროსნებს ერთმანეთის მიმართ დიდი სასოება ჰქონდათ. ჩვენი მემატიანე XI-XII სს-ის მიჯნაზე საქართველოს გაძლიერებას ჯვაროსანთა საღვთო ომებთან აკავშირებს და ამბობს: „გამოვიდეს ფრანგნი, აღიღეს იერუსალემი და ანტიოქია, და შეწევნითა ღმრთისათა მოეშენა ქვეყანა ქართლისა, განძლიერდა დავით და განამრავლნა სპანი. და არღარა მისცეს სულთანსა ხარაჯა, და თურქნი ვერღარა დაიზამთრებდეს ქართლს“ (ქართლის ცხოვრება I: 325-326). მისივე ცნობით, ქართველთა მხარდამხარ, დიდგორის ველზე, ჯვაროსანი რაინდებიც იბრძოდნენ. სწორედ ჯვაროსნების ქრონიკამ, კანცლერ გოტიეს ჩანაწერებმა, შემოგვინახა წმ. მეფის ის სიტყვები, წარმოთქმული გადამწყვეტი იერიშის წინ, რომელთაც დღეს ჩვენ სიამაყით ვიხსენებთ: „ეჰა, მეომარნო ქტისტიანენო! თუ ღვთის სჯულის დასაცავად წესიერად ვიბრძოლებთ, არამც თუ ეშმაკის ურიცხვ მიმდევართა, არამედ თვით ეშმაკსაც ადვილად დავამარცხებთ“. სხვადასხვა ქვეყნის მეცნიერები დღემდე ბევრს მსჯელობენ და წერენ იმ ლეგენდაზე, რომელიც ჯვაროსანთა წრეში შეიქმნა და მთელი ევროპა მოიარა. აღმოსავლეთში, სპარსეთისა და სომხეთის ჩრდილოეთით, ცხოვრობს დიდი და აღმატებული პიროვნება - იოანე, რომელიც ერთდროულად არის მეფეც და ხუცესიც (პრესვიტერი). იგი მოვლენილია, რათა გადაეღობოს ჩრდილოეთიდან შემომავალ გოგსა და მაგოგს. მან ქრისტიანული მსოფლიო განსაცდელისაგან უნდა დაიხსნას და დაიხსნის კიდეც, თუკი მოვუხმობთ. ფიქრობენ, რომ მეფე-ხუცესის სახეში მითოლოგიური აზროვნებით დავით აღმაშენებელი და მისი შვილი დემეტრეა გაერთიანებული. ჯვაროსნების თვალში ასეთივე შარავანდედი მოსავდა თამარს. „ფრანკი მეზღვაურები, - ვკითხულობთ ჯვაროსანთა ერთ ქრონიკაში, - შავ ზღვაზე ცურვისას კარგ ამინდში თამარ დედოფლის სადიდებელს მღეროდნენ“. აი, რას წერს ერთი რაინდი თამარისა და მისი ვაჟის შესახებ: „მოისმინეთ გასაოცარი და მნიშვნელოვანი ახალი ცნობები... იბერიელი ქრისტიანების დიდძალმა ცხენოსანმა და ქვეითმა ჯარმა, ღვთის შეწევნით აღფრთოვანებულმა და ძალზე კარგად შეიარაღებულმა, გამოილაშქრა ურწმუნო წარმართების წინააღმდეგ... ზემოაღნიშნული ჯარი მოეშურება, რათა გაათავისუფლოს იერუსალიმის წმინდა მიწაწყალი და დაიპყროს წარმართთა მთელი სამყარო. მათი წარჩინებული მეფე 16 წლის ჭაბუკია. იგი ალექსანდრე მაკედონელს ჰგავს ვაჟკაცობით და სათნოებით, მაგრამ არა სარწმუნოებით. ამ ჭაბუკს თან მოაქვს ძვლები თავისი დედისა, უძლიერესი მეფის თამარისა, რომელსაც თავის დროზე იერუსალიმს წასვლის აღთქმა დაუდვია...“ (მენაბდე 1980: 160). ეს და ბევრი სხვა ცნობა, დადასტურებული ქართულსა თუ უცხოენოვან ისტორიულ წყაროებში, ასეთი დასკვნის გამოტანის საშუალებას გვაძლევს: ჩვენი ისტორიის ოქროს ხანაში (XI-XIII სს.), დიდი სქიზმის შემდეგაც, საქართველოსა და რომის ეკლესიებს შორის სარწმუნოებრივი კავშირი მეტწილად შენარჩუნდა; ქართულ ოფიციალურ დოკუმენტებში, სიგელებსა და გუჯრებში, რომის პაპის პირველ ადგილზე მოხსენიების ტრადიცია გაგრძელდა. საგულისხმოა აკადემიკოს კორნელი კეკელიძის დაკვირვება: „საქართველოში არ იზიარებდნენ საბერძნეთის რიგორისტულ და კონსერვატიულ-რიტუალურ შეხედულებას რომაელთა ეკლესიის შესახებ. იქ, იმთავითვე, ბატონობდა მეორე მიმართულება, ლიბერალურ-სპირიტუალური, რომლის მკვეთრად გამომხატველია გიორგი მთაწმიდელი... ბერძნული შეხედულება კათოლიკობის შესახებ ჩვენში მყარდება გაცილებით გვიან, ვიდრე რომისა და საბერძნეთის გაყოფა მოხდა და ისიც თანდათანობით, თან ამ შეხედულებას ისეთი უკიდურესი ხასიათი და გონჯი სახე არ მიუღია, როგორც საბერძნეთში“.

„განიხეთქა ძოწეული შვენიერი ერთმორწმუნეობისა“

- ესაა საქართველოს კათალიკოსპატრიარქ კირიონის (საძაგლიშვილის) სიტყვები ეპისტოლედან, რომელსაც კვლავ დავუბრუნდებით. ამ შემთხვევაში ჩვენი მიზანია ვაჩვენოთ, თუ როდის, როგორ და რა ფორმით შეილახა საქართველოში ერთმორწმუნეობის ეს პორფირი, - ეს ძვირფასი შესამოსელი. ყურადღება მივაქციოთ განცდას, რაც მღვდელმოწამე პატრიარქის ამ სიტყვებს ახლავს. ესაა ტრაგიზმის შეგრძნება და ეკლესიათა დაკარგული ერთიანობის მონატრება.

მეფე რუსუდანისა და მხედართმთავარ ივანე მხარგრძელის მიერ პაპ ონორიუს III ისადმი მიწერილი წერილებიდან ჩანს, რომ საქართველო რომთან ეკლესიურ კავშირს XIII ს-ის 20-30-იან წლებში ჯერ კიდევ ინარჩუნებს; ქართველები აღიარებენ, რომ რომის ეპისკოპოსი „მთელი საქრისტიანოს მამა და მეთაურია“. იმის ნიშანი, რომ რომისა და საქართველოს ეკლესიები ერთმანეთს უკვე სხვადასხვა აღმსარებლობად (კონფესიად) მოიაზრებენ, პირველად საქართველოს მეფემ, რუსუდანმა, გაამჟღავნა. მის წერილს, პაპ გრიგოლ IX-სადმი მიწერილს, ჩვენამდე არ მოუღწევია. სამაგიეროდ შემონახულია ადრესატის პასუხი, საიდანაც ჩანს, რომ საქართველოს მპყრობელს პაპისთვის შველა უთხოვია დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლაში და თავისი ქვეშევრდომი ქრისტიანების კათოლიკურ ეკლესიასთან შეერთება აღუთქვამს. პაპი დანანებით აღნიშნავს, რომ მისი მხედრობა ვერ დაეხმარება საქართველოს, რადგან მათ შორის ძალამოცემული მუსლიმები დგანან და ისინი ამ მხედრობას არ გაატარებენ. მეტიც: რომის ეკლესიასაც დიდი პრობლემები აქვს სარწმუნოების დაცვის საქმეშიო. ცხადია, იგულისხმება ისლამური ექსპანსია და პროტესტანტობა, რომელიც ევროპაში იმხანად იბადებოდა. აი, პაპის სიტყვები: „ჯერ არს, რომ თქვენც ჩვენ შეგვიბრალოთ, რადგან სარწმუნოების მტერი ჩვენც ძლიერ გვდევნის. გარდა იმისა, რომ სარკინოზები ესპანეთსა და სირიაში დევნიან კათოლიკე სარწმუნოებას, ზოგიერთნი ქრისტეს სარწმუნოებისაგან განდგომილნი წინ აღგვიდგნენ... უნდათ ახალი მწვალებლობის დამყარება და ცდილობენ მოსპონ ჭეშმარიტი სარწმუნოება, რომელმაც უნდა დაიხსნას და აცხოვნოს ადამის ნათესავი“. ასეთი ვითარების მიუხედავად, საქართველოში რვაკაციანი მისიონის გამოგზავნა მაინც მოხერხდა, რათა დაკმაყოფილებულიყო საქართველოს იმ მოქალაქეების სურვილი, რომლებსაც კათოლიკურ ეკლესიასთან შეერთება უნდოდათ. ეს წერილი 1240 წლით არის დათარიღებული, რის გამოც მეცნიერი მღვდელი მიხეილ თამარაშვილი საქართველოსა და რომის ეკლესიათა გაყოფის წლად 1240 წელს ასახელებს (თამარაშვილი 1995: 485). მეორე კათოლიკე მღვდელი და პროფესორი მიხეილ თარხნიშვილი აღნიშნავს: „ამ წელს ქართული ეკლესია რომისაგან განცალკევებულად გვევლინება. კავშირის გაწყვეტის მიზეზი ჩვენთვის უცნობია“ (თარხნიშვილი 1994: 43).

ამდენად, კათოლიკური ეკლესიის მისიონერებმა საქართველოში მოღვაწეობა XIII ს-ის შუა წლებიდან დაიწყეს. შემოდიოდნენ (სხვადასხვა დროს) ფრანცისკანელთა, თეატინელთა, კარმელიტთა, კაპუჩინთა და სხვა ორდენების წარმომადგენლები. მათი ენერგიული მოღვაწეობის შედეგად დაარსდა კათოლიკური ეკლესია საქართველოში, რომელიც მეტ-ნაკლები წარმატებით იკაფავდა გზას ჩვენი ქვეყნის თითქმის ყველა კუთხეში. ეკლესიები (საკრებულოები), რომლებიც მათი ქადაგების საფუძველზე ჩამოყალიბდა, მეტწილად ლათინურ ტიბიკონს (რიტს, წესს) იყენებდნენ, თუმცა არსებობდნენ სომხური და ბერძნული (ოღონდ ქართულენოვანი) ტიბიკონის კათოლიკური ეკლესიებიც. ეს უკანასკნელნი (სომხური და ბერძნული ტიბიკონის ეკლესიები) უნიის პრინციპებს ექვემდებარებოდნენ და თავიანთ თავს მართლმადიდებლებს უწოდებდნენ (გულისხმობდნენ ღვთისმსახურების აღმოსავლურ, მართლმადიდებლურ, წესს).

კათოლიკური ეკლესიის საეპისკოპოსო საქართველოში

XIII-XIV სს-ში საქართველოში კათოლიკეების რიცხვი იმდენად გაიზარდა, რომ მათ მონასტრებიც დააარსეს. მკვლევრები ხუთ მონასტერს ასახელებენ, მათგან ორს - თბილისში, ერთს - ახალციხეში. განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეუძენია თბილისის წმ. მარტინეს მონასტერს (იგულისხმება პაპი მარტინე, რომელმაც მაქსიმე აღმსარებელთან ერთად იღვაწა). ზოგიერთმა ქართველმა კათოლიკემ სარწმუნოების ასპარეზზე ისეთი გულმხურვალება გამოიჩინა, რომ მოწამის გვირგვინსაც ეზიარა. ლაპარაკია დიმიტრი თბილელზე, რომელმაც კათოლიკობა 1320 თუ 1321 წლებში მიიღო, ბერად აღიკვეცა, ფრანცისკანელ ძმებთან ერთად ინდოეთში მისიონერად წავიდა და იქ, ქალაქ თჰანაში, მოწამებრივად აღესრულა (პაპაშვილი 1995: 92).

კათოლიკეთა რიცხვი საქართველოში ყველაზე შესამჩნევად გიორგი V-ს დროს (1314-1346) გაიზარდა. ამ მეფეს ისტორიამ მიაკუთვნა სახელი ბრწყინვალე, რადგან მან სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობა აღადგინა და მონღოლთა ასწლოვან ბატონობას ბოლო მოუღო (1335 წ.). სწორედ მის დროს და მისი თანხმობით მოხდა ისეთი რამ, რაც საქართველოში კათოლიკეთა ეკლესიის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან მოვლენად ითვლება - თბილისის კათოლიკური საეპისკოპოსო კათედრის დაარსება. იგი თბილისში 1328 წელს იზმირიდან (სმირნიდან) გადმოიტანეს, რადგან იქ, თურქეთში, იმ დროს კათოლიკეებს სდევნიდნენ. ეს ეპარქია საქართველოში, თურქეთსა და ირანში მცხოვრებ კათოლიკეებს აერთიანებდა და მან XVI ს-ის დამდეგამდე, თითქმის 180 წელწადს, იარსება (ეპისკოპოსთა სია - პაპაშვილი 1995: 98-99).

თბილისის კათოლიკური საეპისკოპოსოს წარმომადგენლები ინტენსიურ მოლაპარაკებებს აწარმოებდნენ საქართველოს საერო და სასულიერო ხელისუფლებასთან კათოლიკური და მართლმადიდებლური ეკლესიების გაერთიანების შესახებ, რაც მაშინ რომის პაპის მთავარ საზრუნავს წარმოადგენდა. უნიის იდეას საქართველოში ბევრი მომხრე და ბევრიც მოწინააღმდეგე გამოუჩნდა. უეჭველია, რომ მომხრეთა შორის პირველ ადგილზე მეფე გიორგი ბრწყინვალე იდგა. მოწინააღმდეგეების როლში ძირითადად მართლმადიდებელი სასულიერო პირები გამოდიოდნენ. მოვლენათა შემდგომდროინდელ განვითარებას თუ გავითვალისწინებთ, მივალთ დასკვნამდე, რომ საერთო კლიმატის შექმნის თვალსაზრისით XV ს-ში წამყვანი პოზიციები ანტიკათოლიკურმა პარტიამ მოიპოვა. ამას ყველაზე ნათლად ფერარა-ფლორენციის საეკლესიო კრების მასალები ადასტურებს.

ქართველები ფერარა-ფლორენციის კრებაზე

ირკვევა, რომ ფერარაში ქართველი დეპუტაციაც ჩასულა: მიტროპოლიტი გრიგოლი, ეპისკოპოსი იოანე და რამდენიმე დიდგვაროვანი ერისკაცი. მათ მხარი მარკოზ ეფესელისათვის დაუჭერიათ. ერთ-ერთი წყაროს მიხედვით, იბერიელმა ეპისკოპოსმა, როდესაც მიხვდა, რომ ბერძნების უმრავლესობა მთავარ დოგმატურ საკითხში ლათინთა პოზიციას დაუჭერდა მხარს, პროტესტი გამოაცხადა. ერთი ბერძენი დელეგატის ცნობით, მან თავი სალოსად (ქრისტესთვის სულელად) წარმოადგინა, მღვდელმთავრის სამოსელი გაიხადა და ქუჩაში ისე დადიოდა, როგორც შეშლილი და მაწანწალა; დატოვა ფერარა და იტალიის ქალაქებში ხეტიალი დაიწყო, შემდეგ ავად გახდა და მას ტორნოვოს ეპისკოპოსმა უპატრონა. ჩანს, ამ ფაქტმა პაპის, ევგენიუს IV-ის, ყურამდე მიაღწია. მან იხმო ერთ-ერთი ქართველი დელეგატი, ერისკაცი, და უარყოფითი რეაქციის მიზეზი ჰკითხა. პასუხად კი მიიღო რჩევა რწმენის სიმბოლოდან ფილიოკვეს ამოღების შესახებ, რაც, თურმე, პაპს ყურადღებით მოუსმენია და დაფიქრებულა (შედარებით ვრცლად იხ. პაპუაშვილი 2002: 143).

იგივე ბერძნული წყარო დამატებით ინფორმაციას გვაწოდებს ქართული დელეგაციის პოზიციის მიზეზებზე და ივერიელი ერისკაცის ინტერესთა სამყაროს შესახებ. ქართველ ეპისკოპოსს, სანამ იგი თავს „სალოსად აქცევდა“, პირად საუბრებში თურმე უღიარებია, რომ ის და მისი თანამემამულეები ანტიოქიის პატრიარქის ინსტრუქციის მიხედვით მოქმედებდნენ: მან „აჩვენა ყველას ანტიოქიის პატრიარქის წერილი, რომელიც უბრძანებდა მათ, არანაირად არ დასთანხმებოდნენ სიმბოლოზე რაიმე დამატებას ან მოკლებას, თვით ერთი იოტის ან ერთი შტრიხისაც კი“. მართლაც, უკვე აღვნიშნეთ, რომ ერთადერთი პრეტენზია, რაც „იბერიის მეფის ელჩმა“ პაპს და, მაშასადამე, კრებას წარუდგინა, სწორედ დამატებას, ფილიოკვეს, შეეხებოდა. ამ ერისკაცს ერთხელ ერთი განათლებული სასულიერო პირის მოხსენება მოუსმენია. მომხსენებელმა თურმე მრავალგზის დაიმოწმა არისტოტელე. ამ ამბის მომსწრე სილვესტროს სიროპულოსი გვიამბობს: „მას შემდეგ, რაც ივერმა ეს ორჯერ თუ სამჯერ მოისმინა, ხელი მკრა; მისკენ მივტრიალდი, რადგან ვერ მივხვდი, თუ რას მანიშნებდა. მან კი მითხრა: რა არის ეს არისტოტელე, არისტოტელე? არ არის კარგი არისტოტელე! როდესაც მე ვკითხე სიტყვიერადაც და ვანიშნე კიდეც - რა არის-მეთქი კარგი, ივერმა მიპასუხა: წმიდა პეტრე, წმიდა პავლე, წმიდა ბასილი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი, ოქროპირი და არა არისტოტელ-არისტოტელე“ (მჭედლიძე 2009: 59-60)

ქართველი დელეგატების ასეთი პოზიცია თითქოს იმაზე მიგვანიშნებს, რომ იმდროინდელ საქართველოში კათოლიკობის შესახებ „ბერძნული შეხედულეებები“ უფრო პოპულარული იყო, ვიდრე ლიბერალური. თუკი ასეა, მაშინ სრულიად აუხსნელი და გაუგებარია ის ფაქტი, რომ ქართულ წყაროებში არც ფერარა-ფლორენციის და არც მისეული უნიის შესახებ არაფერია ნათქვამი; არაფერი არაა ცნობილი ამ პროცესში ქართველების მონაწილეობაზე. რომ არა უცხოელი ავტორები, ჩვენ არც კი გვეცოდინებოდა, მოაღწია თუ არა საქართველომდე ცნობამ ამ ფორუმის შესახებ და ვერც ვერაფერს ვიტყოდით იმის თაობაზე, თუ რას ფიქრობდნენ იმდროინდელი ქართველები ეკლესიების გაერთიანების პრობლემებზე. თუკი იმდროინდელი საქართველოს კულტურულ ელიტას ანტიკათოლიკობა ახასიათებდა, ქართულ ისტორიოგრაფიაში ეს ტენდენცია რატომ არ აისახა?

ასეა თუ ისე, ჩვენ დაბეჯითებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ უნიამ და უნიატობამ საქართველოში, საბერძნეთისა და აღმოსავლეთ ევროპისაგან განსხვავებით, ფეხი ვერ მოიკიდა. ამ მიმართულებით ნიკიფორე ირუბაქიძის (ირბაქის), სულხან-საბა ორბელიანის, ანტონ კათალიკოსისა და სხვათა ცდებს, წმ. ბასილის წესდების საფუძველზე (ე.ი. ბერძნულ-მართლმადიდებლური ტრადიციის დატოვებით, ამ ტრადიციისთვის ხელის შეხების გარეშე) გაეკათოლიკებინათ საქართველო, წარმატება არ მოჰყვა. საქართველოში ძირითადად (მესხეთის გარდა, სადაც ქართველი კათოლიკეებიც კი სომხურ ტიბიკონს მისდევდნენ) ლათინური წესის კათოლიკობა დაინერგა. ეს ეკლესია აქ განსაკუთრებით XVII ს-ის დამდეგიდან გააქტიურდა. მის მხარეზე არცთუ იშვიათად მეფე-მთავრები, ეპისკოპოსები და, წარმოუგინეთ, კათალიკოსებიც გადადიოდნენ. ეს არამარტო აღმოსავლეთ საქართველოზე, არამედ დასავლეთ საქართველოზეც ითქმის.

რომის მისია დასავლეთ საქართველოში

დასავლეთ საქართველოს ეკლესია უფრო აფხაზეთის ეკლესიის სახელითაა ცნობილი. IX-X სს-ში მან დამოუკიდებლობა მოიპოვა და მისი სამღვდელოება საქართველოს სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის სამსახურში ჩადგა. სამღვდელმთავრო კათედრა ბიჭვინთაში მდებარეობდა, რის გამოც ეს ეკლესია ძველ წყაროებში ბიჭვინთის საკათალიკოსოდ მოიხსენიება. XVI ს-ის 60-70-იან წლებში, აფხაზეთში ისლამის გავრცელების გამო, საკათალიკოსო კათედრა გელათში გადაიტანეს, მაგრამ ბიჭვინთამ კათალიკოსთა საზაფხულო რეზიდენციის მნიშვნელობა მაინც შეინარჩუნა. ეს ეკლესია დიდი სქიზმის შემდეგაც, როგორც მოსალოდნელი იყო, მართლმადიდებლური აღმსარებლობის წიაღში დარჩა და ღვთისმსახურებას, ისე როგორც აღმოსავლეთის ეკლესიათა დიდი ნაწილი, ბერძნული ტიბიკონით წარმართავდა.

კათოლიკური ეკლესიის მისია აფხაზეთშიც XIII ს-იდან დაიწყო. ამ დროს იქ გენუელი ჯვაროსნები მივიდნენ, რომლებმაც ანაკოფიაში, მდ. ფსირცხის შესართავთან, ციხე ააგეს და 1280 წელს სოხუმში სავაჭრო ფაქტორია დააარსეს. მათმა მისიონერებმა ამ მხარეში საფუძველი ლათინური ტიბიკონის კათოლიკურ ეკლესიასაც ჩაუყარეს და აბორიგენი მოსახლეობის დამოწაფების თვალსაზრისით გარკვეულ წარმატებებსაც მიაღწიეს. 1318 წელს აფხაზეთში კათოლიკური ეპარქია გაიხსნა, რომელმაც დაახლოებით ორი საუკუნე იარსება.

კათოლიკური ეკლესიის მისია აფხაზეთშიც XVII ს-ის დამდეგიდან გააქტიურდა. მისიონერები ხშირად ადგილობრივ მთავართა და კათალიკოსთა მხარდაჭერითაც სარგებლობდნენ. აქტიურობისაკენ მათ ხშირად ქართველი ღვთისმსახურები მოუწოდებდნენ; შთააგონებდნენ, დარჩენილიყვნენ სამრევლოებში, საზოგადო ღვთისმსახურება შეესრულებინათ და ხალხის განათლებაზე ეზრუნათ. ასეც ხდებოდა, რის თაობაზეც ბევრი მასალა არსებობს. გავიხსენოთ რამდენიმე იმის დასტურად, რომ კათოლიკეები მართლმადიდებლების ტაძრებში წირვას ხშირად უპრობლემოდ ასრულებდნენ. 1629 წელს ბიჭვინთის ეკლესიას დომინიკანელთა ორდენის ოთხი მისიონერი ეწვია. მისიონერი იოანე დე ლუკა გვიამბობს: ბიჭვინთას სულიწმინდის მოფენის დღეს მივადექით. იქ ერთადერთი მღვდელი იყო, ქართველი, რომელმაც მიგვიღო და ეკლესიაში შეგვიყვანაო. „რა შევედი ეკლესიაში, ისეთი რამ ვნახე, რასაც თავის დღეში ფიქრადაც ვერ წარმოვიდგენდი; ვნახე, რომ ის ეკლესია მსგავსი იყო წმინდა პეტრეს ეკლესიისა... წირვისათვის მოვემზადე, მაგრამ ვნახე, სეფისკვერი გაფუჭებული იყო. ქართველ მღვდელს გამოვართვი ცოტა ფქვილი, გავაკეთე ცომი და ორ გასუფთავებულ ფულში გამოვაცხე. დავიწყე წირვა. ხალხმა რომ ზარის ხმა გაიგონა, ყველანი მოვიდნენ, ვინაიდან ეკლესია სოფლის შუაა“. 1634 წელს გორიდან გურიაში ჩავიდნენ თეატინელი მისიონერები არქანჯელო ლამბერტი და ჯუზეპე მილანელი. ისინი ეწვიენ მალაქია კათალიკოსს, დასახლდნენ მის რეზიდენციაში (1640 წლამდე) და წირვა-ლოცვას სასახლის ეზოს ეკლესიაში აღასრულებდნენ. კასტელმა 26 წელი დაყო საქართველოში, ძირითადად აფხაზეთში, სადაც ქადაგებდა, წირავდა, ფოლკლორულ-ეთნოგრაფიულ ჩანაწერებსა და ჩანახატებს აკეთებდა, რომელთა მეცნიერული ღირებულება დღეს ერთობ დიდია (ლომინაძე 1966: 189-191).

ძლიერი კათოლიკური კერა არსებობდა ქუთაისში. მისიონერების მიმართ განსაკუთრებული თანაგრძნობა იმერეთის მეფე გიორგი III-მ (1605-1639) გამოავლინა. მისმა მემკვიდრემ ალექსანდრე III-მ (1639-1660) კათოლიკეებს წმ. სოფიოს (სიფიას) ეკლესია გადასცა. წინამორბედების კვალს არც სოლომონ I-მა (1752-1784) უღალატა; მის კარზე კათოლიკე სამღვდელოება დიდი პატივით სარგებლობდა. ამ ქალაქში კათილიკეების რიცხვი მას შემდეგ გაიზარდა, რაც იქ ამ აღმსარებლობის მოქალაქეები სოლომონ II-მ (1789-1810) ახალციხიდან გადმოასახლა და რიონის მარცხენა ნაპირზე დაასახლა. მათ ქუთაისის კულტურულ ცხოვრებაში ერთ-ერთი წამყვანი პოზიცია დაიმკვიდრეს.

რომის ეკლესიის წარმომადგენლობა დასავლეთ საქართველოში ჰუმანიტარულ მისიას XIX ს-ის პირველ ნახევარშიც კი აქტიურად ახორციელებდა. მისიონერი სასულიერო პირები და მათი თანმხლები ერისკაცები მუშაობდნენ ექიმებად, ინჟინრებად, ფინანსისტებად და ა.შ. განსაკუთრებით დიდი იყო მათი წილი სახალხო განათლების სფეროში. აკაკი წერეთელი, მაგალითად, როდესაც დედის ღვთისმოსაობასა და განსწავლულობაზე საუბრობს („ჩემი თავგადასავალი“), აღნიშნავს: „იმ დროს, როგორც სხვა ყოველ ქართველ დიდ-ოჯახებში, გურიელის სასახლეში თითქმის შინაკაცებად ითვლებოდნენ ფრანგის პატრები და დიდი გავლენაცა ჰქონდათ ოჯახებზე. ამ ევროპიულად განათლებულმა და გონებაგანვითარებულმა მეცნიერებმა დედაჩემზედაც დიდი გავლენა იქონიეს: მათი მეოხებით შესწავლილი ჰქონდა, სხვათა შორის, ექიმობა და მეურნეობა“. ნიკო ნიკოლაძე იმასაც იხსენებს, რომ მის ოჯახში, სწორედ XIX ს-ის 40-50-იან წლებში, ხშირად იკრიბებოდნენ მართლმადიდებელი, კათოლიკე და სომეხი ვაჭრები; მოჰყავდათ თავ-თავიანთი სულიერი მოძღვრები და სამოგზაუროდ გასვლის წინ ერთობლივ ლოცვებს აღავლენდნენ. ეს მაგალითები მიგვანიშნებს, რომ აღნიშნულ დროს დასავლეთ საქართველოს მულტირელიგიური მოსახლეობა ურთიერთობის საკმაოდ მაღალი კულტურით გამოირჩეოდა.

რომის ეკლესიის შვილები და მეგობრები საქართველოში

რომის ეკლესია დედა ეკლესიად, რომის პაპი კი მსოფლიოს ყველა ქრისტიანის მამად და მწყემსად საქართველოს არა ერთმა და ორმა მოქალაქემ აღიარა. ისინი საქართველოს სხვადასხვა კუთხის, სოციალური ფენისა და ეპოქის წარმომადგენლები არიან. მათგან ბევრი იყო დაჯილდოებული შემოქმედებითი ნიჭით და სამშობლოს სიყვარულის გრძნობით. იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც რომის კათოლიკურ ეკლესიას არ შეერთებიან, მაგრამ მის მიმართ კეთილგანწყობას ამჟღავნებდნენ და სამსახურსაც სთავაზობდნენ; აღიარებდნენ მას მადლმოსილად და სწამდათ, რომ საღვთო საიდუმლოებები იქაც სრულდება. მაშასადამე, ჩვენ იმ ქართველებზე ვსაუბრობთ, რომლებიც ან შეუერთდნენ რომის კათოლიკურ ეკლესიას, ან დაუმეგობრდნენ მას, რადგან მართლმადიდებლობასა და კათოლიკობას შორის არსებით განსხვავებას ვერ ხედავდნენ. წარმოვაჩენთ ზოგიერთი მათგანის პორტრეტს.

ქეთევან წამებული. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის იმ წმინდანთა შორის, რომელთა სახელი შორს გასცდა სამშობლოს ფარგლებს, თითქმის მთელი მსოფლიო შემოიარა და საყოველთაო პატივისცემა დაიმსახურა, პირველ ადგილზე წმ. ქეთევანი (1570-1624) დგას. ქართულ, ლათინურ და სხვა ენებზეც არსებობს მდიდარი აგიოგრაფიული ლიტერატურა, ასევე სიტყვაკაზმული მწერლობისა და სახვითი ხელოვნების ნიმუშები, რომლებშიც სრულყოფილადაა ასახული მისი სარწმუნოებრივი ღვაწლი და მოწამებრივი აღსასრული.

ქეთევანი იყო კახეთის დედოფალი, რომელიც შაჰ-აბასმა პოლიტიკური მოტივით დაატყვევა და 1614 წელს ირანში, შირაზში, გადაასახლა. იქ მის თანმხლებ მღვდელს, მართლმადიდებელს, ისლამზე გადასვლა მოსთხოვეს. ქართულ წყაროში აღნიშნულია, რომ მღვდელმა ვერ გაუძლო განსაცდელს და ქრისტეს სარწმუნოება უარყო. დედოფალი თანამორწმუნე ხუცესის გარეშე დარჩა. ამის გამო მან სულიერი ნუგეშისათვის, კათოლიკე მისიონერთა ცნობით, იმავე ქალაქში მყოფ კათოლიკე მღვდლებს მიმართა. როდესაც მას მთელი სიმკაცრით მოსთხოვეს, ან გამოიცვალე რჯული, ან კოცონისა და შანთებისათვის მოემზადეო, კახეთის დედოფალმა განსასვენებელი ზიარება კათოლიკე მღვდლის ხელით მიიღო. შემონახულია ჩანახატი წარწერით: „ქეთევან დედოფალი მამა ამბროზიო დუშ ანჟუშისთან აღსარებაზე“. ქართული წყაროებიც ადასტურებს, რომ წმ. მოწამის გაუპატიოსნებლად დამარხული გვამი „ფრანგმა მღვდლებმა“ მოიპარეს და „წარიღეს ფრიადითა კრძალულებითა და ლუსკუმაი შეუმზადეს მას ფრიად კეთილი სურნელთა თანა მრავალთა და დაასხნეს საკურთხეველსა ზედა“. ამის შემდეგ ავგუსტინელმა ბერებმა ცხედარი დაანაწილეს: თავი და მარჯვენა ფეხი საქართველოში წამოაბრძანეს და მეფე თეიმურაზს, მოწამის ძეს, გადასცეს; ნაწილი ინდოეთში, გოაში, წაასვენეს, ნაწილი - რომში და დასავლეთ ევროპის სხვა წმინდა ადგილებშიც.

დედოფლის ტანჯვისა და წამების თვითმხილველმა ბერებმა რომის პაპის წინაშე დააყენეს საკითხი, რომ ის კათოლიკური ეკლესიის წმინდანად გამოცხადებულიყო. დაისვა კითხვა: არსებობს თუ არა დოკუმენტი, რომლის თანახმად ქრისტესთვის წამებულმა ქართველმა ქალმა კათოლიკური სარწმუნოება აღიარა და კათოლიკურ ეკლესიას შეუერთდა? ასეთი დოკუმენტი არ აღმოჩნდა და ეს ვერც წმ. მოწამის კათოლიკე მოძღვარმა ამბროზიომ დაადასტურა. შედგა კომისია, რომელმაც ასეთი დასკვნა გამოიტანა: ის ფაქტი, რომ მორწმუნე მართლმადიდებელმა გაჭირვების გამო კათოლიკურ ეკლესიას მიაკითხა და წმ. საიდუმლოებებს იქ მიეახლა, კათოლიკე წმინდანად გამოხცადებისთვის საკმარისი საბუთი არ არის. ამის მიუხედავად ამ საგანზე კამათი დიდხანს გაგრძელდა და დიდძალი მასალაც დაგროვდა. მას ჩვენს დროში თავი მოუყარა და ფრანგულ ენაზე გამოაქვეყნა რ. გულბეკიანმა სათაურით: „ნამდვილი ცნობები საქართველოს დედოფლის ქეთევანის მოწამებრივი სიკვდილის შესახებ“ (თარგმნილია ქართულად). იქ მოყვანილია მამა ამბროზიოს სიტყვები, წარმოთქმული 1640 წელს, საკითხის უარყოფითად გადაწყვეტის შემდეგ: „სავარაუდოა, რომ დედოფალი ზეცაშია და ღვთის დიდებით ხარობს. მიუხედავად იმისა, რომ ბერძნულ წეს-ჩვეულებას მისდევდა, იგი დიდი სიყვარულით ეკიდებოდა წმ. კათოლიკურ ეკლესიას და ყველა ლათინელს; მხურვალედ უყვარდა ისინი და რითაც შეეძლო, ეხმარებოდა მათ. გარდა ამისა, ჩვენთან ისეთ კარგ ურთიერთობაში იყო, რომ შეუძლებელია, წმ. კათოლიკური ეკლესიის მოწინააღმდეგე ყოფილიყო“. იქვე მოყვანილია პედრო დეშ სანტუშის დასტური, რომლის თანახმად იგი (პედრო) მამა ამბროზიოსთან ერთად „ეხმარებოდა და ანუგეშებდა ქეთევან დედოფალს, აზიარებდა მას და ყოველივეს აკეთებდა მისი სულის სახსნელად“ (გვ. 22).

ნიკიფორე ირბაქი (ჩოლოყაშვილი). ქართული კულტურის სარბიელზე კათოლიკურმა ეკლესიამ ყველაზე თვალსაჩინო სიტყვა ქართული წიგნის ისტორიაში თქვა: მისი მეშვეობით ჩვენი ენა და ანბანი იოანე გუტენბერგის გამოგონებას ეზიარა; 1629 წელს რომში პირველად დაისტამბა წიგნები ქართული ანბანითა და ტექსტით: „იბერიული ანუ ქართული ანბანი ლოცვებითურთ“, „ქართულ-იტალიური ლექსიკონი“ და „ლიტანია ლაურეტანა“. კ. კეკელიძის სიტყვით, ესაა „ქართული კულტურის რენესანსი“. გავითვალისწინოთ, რომ ამ მოვლენის სათავესთან კათოლიკე ქართველი ბერი ნიკიფორე ირბაქი ანუ, იგივე, ირუბაქიძე-ჩოლოყაშვილი (1585-1658) დგას.

ოჯახი, რომელშიც ნიკიფორე დაიბადა, კათოლიკური ეკლესიისადმი კეთილგანწყობით გამოირჩეოდა, რაზედაც ის ფაქტიც მეტყველებს, რომ მშობლებმა ყმაწვილი სასწავლებლად რომში გაგზავნეს. იქ იგი წმ. ბასილი დიდის ორდენს (იხ. ქვემოთ: სულხან-საბა) დაუახლოვდა, ბერად აღიკვეცა და სამშობლოში დაბრუნდა. ამ დროს მეფე თეიმურაზი დასავლეთ ევროპის ქვეყნებთან დიპლომატიური ურთიერთობის დამყარებისათვის ზრუნავდა და, ბუნებრივია, რომ მან ეს ამოცანა პროკათოლიკე ბერს, ნიკიფორეს, მიანდო. ნიკიფორე რომში 1628 წლის 20 ივნისს ჩავიდა. მან იქ ოფიციალურად აღიარა კათოლიკური სარწმუნოება და „კათოლიკედ მიღების ცერემონიაც“ შეასრულა. პაპმა ურბანო VIII-მ ის მამობრივი სიყვარულით მიიღო, თეიმურაზს ალერსით სავსე წერილი გაუგზავნა და შემწეობის აღმოჩენას დაჰპირდა. პაპის ლოცვა-კურთხევით იმხანად სტეფანე პაილინი ზემოთ დასახელებულ წიგნებზე მუშაობდა, რისთვისაც მას ქართველი სწავლულის დახმარება სჭირდებოდა. დიპლომატმაც სიამოვნებით იდო თავს ეს სამსახური და მისი მონაწილეობით ქართული წიგნები დასაბეჭდად მომზადდა.

ნიკიფორე ირბაქს ამის შემდეგაც მაღალ საეკლესიო თანამდებობებზე ვხედავთ. არის იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის მამა და არქიმანდრიტი, ხოფის მონასტრის წინამძღვარი; აკურთხებენ ეპოსკოპოსადაც და აირჩევენ აფხაზეთის კათალიკოსად („პატრიარქად“). იგი მეგობრობს ისეთ ცნობილ მისიონერებთან, როგორებიც არიან: ჯუზეპე ჯუდიჩე, არქანჯელო ლამბერტი და კასტელი; ეხმარება მათ მორალურად და მატერიალურად, რის გამოც პაპის კონგრეგაცია მადლობას უცხადებს და ამხნევებს, უწოდებს ერთგულ და საყვარელ შვილს.

სულხან-საბა ორბელიანი. იმ ქართველებს შორის, რომლებმაც კათოლიკეთა სარწმუნოება გაცნობიერებულად და საყოველთაოდ აღიარეს, ყველაზე გამორჩეული ადგილი სულხანსაბა ორბელიანს (1658-1725) ეკუთვნის. მკვლევრებმა, რომლებმაც საგანგებოდ შეისწავლეს მისი მსოფლმხედველობის საკითხები (გ. ლეონიძე, ი. ლოლაშვილი, ლ. ქუთათელაძე), შემდეგი დასკვნა გამოიტანეს: კათოლიკობისადმი სიმპათიები ამ საერო და საეკლესიო მოღვაწემ ახალგაზრდობის ასაკში გამოავლინა. სინამდვილეს შეესაბამება ის ცნობა, რომლის თანახმად მან, დიდგვაროვანმა თავადმა, კათოლიკე მორწმუნედ თავი ჯერ კიდევ 1687 წელს მიიჩნია; იმა წლის 15 აგვისტოს, ღვთისმშობლის მიძინების დღეს, კათოლიკე მოძღვარს პირველად გაანდო აღსარება და რომის პაპი უმაღლეს ეპოსკოპოსად სცნო. ამიტომ არაა გასაკვირი, რომ მის იმდროინდელ, ე.ი. ბერობამდელ, ნაშრომში „სიტყვის კონა“ ზოგიერთი კათოლიკური დოგმატის რწმენა იგრძნობა (მაგ. სალხინებლის).

საინტერესოა (და ერთი შეხედვით უცნაური) ის ფაქტი, რომ ეს მწერალი და თეოლოგი, რომელიც კათოლიკეებთან რწმენისმიერ თანაზიარებას არ ფიცავდა, 1698 წელს გარეჯის მრავალმთაში, ნათლისმცემლის სავანეში, ბერად აღიკვეცა საბას სახელით. ჩვენთვის ცნობილია დავით გარეჯის ლიბერალური და ეკუმენური ტრადიციები, კერძოდ ის გარემოება, რომ მის ტაძრებში შესვლისა და ლოცვის შესაძლებლობა ხშირად არამართლმადიდებელ ქრისტიანებსაც ეძლეოდათ (იხ. „სოლიდარობა“, 2009, №1, გვ. 13-14). ჩანს, ეს ტრადიცია XVI I ს-შიც გრძელდებოდა, მაგრამ მაინც გასაკვირია, რომ კათოლიკეებისადმი გულახდილი თანაგრძნობით გამსჭვალული ბერი საბა-სულხანი იქ მოძღვარ-მქადაგებლის თანამდებობაზე დაინიშნა. თუმცა ეს უფრო დღევანდელი გადასახედიდანაა გასაკვირი. გავიხსენოთ ნიკიფორე ირბაქი. არ მოგვეპოვება ცნობა, რომ მას შინაგანი კათოლიკობის გამო საეკლესიო კარიერაში ხელი შეშლოდეს. საქმე ისაა, რომ ერთმაც და მეორემაც უნიატური მიმართულება აირჩიეს. ესაა აღმოსავლური წესის კათოლიკობა, რომელიც მღვდელმსახურებაში კათოლიკური ფორმულების წარმოთქმასაც კი არ აუცილებლობს; მორწმუნეები მრწამსს, თუ უნდათ, ფილიოკვეს გარეშე იტყვიან, რის გამოც ისინი დანარჩენი მართლმადიდებლებისაგან („ბერძნებისაგან“) არაფრით განსხვავდებიან. მთავარია რწმენა, რომ დედამიწაზე მყოფი ეკლესიის პირველი ეპისკოპოსი არის რომის პაპი. სწორედ ასეთი სტილის კათოლიკობა მოიაზრება წმ. ბასილის წესდებასა და ორდენში, რომელსაც თავადი სულხანი, ჩანს, ბერობამდე შეუერთდა. კათოლიკური ეკლესიის სიყვარულს იგი რომ ნათლისმცემელში ყოფნის დროსაც (1698-1710) განიცდიდა, დასტურდება წერილით, რომელიც მან რომის ეპისკოპოსს 1709 წლის 15 აგვისტოს გაუგზავნა. ნათლისმცემლის მოძღვარი პაპს, კლიმენტი XI-ს, ამ სიტყვებით მიმართავს: „ზეცისა სასუფევლისა კლიტეთ მპყრობელსა და ქვეყანასა ზედა წმიდათა შესაკრებელთა თავსა, თავისა მის მოციქულისა პეტრეს მოსაყდრესა, იესო ქრისტეს სისხლით მოსყიდულთა ცხოვართა მართალსა მწყემსსა... შენ გაქვს ხელმწიფება მიტევებად ცოდვათა, რომელი მოგცა განხსნა და შეკრვა იესო ქრისტემან... ყოველთ ცოდვილთ უცოდვილესი ორბელისშვილი სულხან ყოფილი, მონაზონი საბა, მიწა ფერხთა თქვენთა“ (თამარაშვილი 1902: 311-312). ასე რომის პაპს მხოლოდ მისი სულიერი შვილები განადიდებენ.

ამრიგად, სულხან-საბა ევროპაში კათოლიკე ბერად ჩავიდა. მან იქ სამი წელიწადი დაყო (1713-1716) და რომის ეკლესიის დოგმატიკაში კიდევ უფრო განმტკიცდა. არსებობს ცნობა, რომლის თანახმად მან 1714 წლის 17 სექტემბერს ფლორენციაში, მონთუგის მონასტერში, მონაზონთა დიდი საკრებულოს წინაშე „კათოლიკეთა აღსარება“ წარმოთქვა და „დიდი სასოებით ეზიარა“; ოფიციალურად აღიარა, რომ ის ბასილიელი კათოლიკეა. იგი რამდენიმეჯერ შეხვდა პაპ კლიმენტი (კლემენტოს) XI-ს და წაღები დაუკოცნა. პაპმაც დიდი ალერსი შეაგება; არ დააჩოქა, ისე ალაპარაკა; ჯვარი, კრიალოსანი, სანაწილე ხატი უბოძა და მისი ქვეყნისა და ხელმწიფისათვის სისხლის არდაშურება აღთქვა. თავად კი, მწირმა, ამ შორეული მოგზაურობის მიზეზად სამშობლოს ბედი და იქ „მართლმადიდებელი სარწმუნოების“ მძიმე ხვედრი დაასახელა, - იმ სარწმუნოებისა, რომლის სიწმინდის სრულყოფილად დაცვა, მისი რწმენით, მხოლოდ წმ. პაპის საფარველის ქვეშ არის შესაძლებელი. აქედან ჩანს, რომ სულხანსაბას ჭეშმარიტ მართლმადიდებლობად კათოლიკობას მიიჩნევდა. როდესაც იგი საქართველოში დაბრუნდა (თურქეთში პაპისაგან ნაჩუქარი საგნები წაართვეს), მის მეტყველებაში ჩვენ ვხვდებით გამოთქმას „კათოლიკე მართლმადიდებელი“. ასე მოიხსენია მან ნათლიდედა, რომლის დახმარებითაც ბურსელი ვაჭარ-მოვალეები გაისტუმრა. მართლმადიდებლობა კათოლიკობის შინაარსითაა მოხსენიებული იმ ამბის მოთხრობაში, რომლითაც მისი „მოგზაურობა ევროპაში“ მთავრდება: „ქართველი ეპისკოპოსნი და სამღვდელონი რომს წასვლისათვის გამიმტერდენ... შფოთი აღძრეს ჩემ ზედა. კრება და ბოროტის ქნა მოინდომეს. მაგრამ მეფე (იესე. - ნ. პ.) ვერ აიყოლიეს. სამ თვე კიდევ იბატონა და მერმე მეფე ბაქარ დასჯდა მეფედ... მოატყუეს. მცხეთას, ჩემი სიყვარული და სამსახური სულ დაავიწყეს, კრება მიყვეს და წმიდის პაპის გინება მომიდვეს (მომთხოვეს. - ნ. პ.). მე მართლმადიდებლობა ვერ უარ ვყავ. და მრავალი ავი მოინდომეს, მაგრამ ღმერთმან ყოვლისაგან დაგვიხსნა. მეფემაც პატივი მოგვაპყრა და მათი ვერაგობაც გაცუდდა. ვახტანგ მეფეს სმენოდა, დიდად სწყენოდა და ყოველნი დაეტუქსა“. მთავარი კითხვა, რომელიც სულხან-საბა ორბელიანის მსოფლმხედველობაზე საუბრის დროს წარმოიჭრება, არის შემდეგი: კათოლიკედ აღესრულა იგი თუ მართლმადიდებლად? მან 1724 წლის ზაფხულში დატოვა საქართველო და თავის აღზრდილს, ვახტანგ VI-ს, რუსეთში გაჰყვა. იქ იგი ჩასვლიდან რამდენიმე თვის შემდეგ, 1725 წლის 26 იანვარს, გარდაიცვალა და დაიმარხა მოსკოვს მეფე არჩილის კარის ეკლესიაში, რომელიც ვსესვიატსკოეს სახელითაა ცნობილი. ვარაუდობდნენ, კ. კეკელიძეზე დაყრდნობით, რომ საბა-სულხანი სიკვდილის წინ მართლმადიდებლობას დაუბრუნდა; წინააღმდეგ შემთხვევაში მართლმადიდებელთა ეკლესიაში არ დაკრძალავდნენო. ვინც ასე ფიქრობს, ავიწყდება, რომ კათოლიკობას არც მაშინ, არც მანამდე და არც მას შემდეგ ყველა მართლმადიდებელი ერთნაირი თვალით არ უყურებდა. არაფერი გვიშლის ხელს ვიფიქროთ, რომ ვსესვიატსკოეს მაშინდელი ეკლესია ანუ საკრებულო (ისე როგორც პეტრე I-ის დროინდელი რუსეთი ზოგადად) კათოლიკეების მიმართ მეტწილად ლოიალურ პოზიციაზე იდგა. მით უმეტეს, რომ სულხან-საბას კათოლიკეობა გარეგნობით შესამჩნევი არ იყო. მას რომ მართლმადიდებელ თანამემამულეთა წინაშე კათოლიკური დოგმატები უარეყო, როგორ არ დაიმახსოვრებდნენ ისინი ამას? სინამდვილეში კი ვხედავთ, რომ მისი თანამედროვე და მომდევნო ეპოქის საერო და სასულიერო პირები (ვახტანგ VI, ანტონ I, დავით რექტორი, იოანე იალღუ-ზის ძე, გრიგოლ წერეთელი) ამ დიდ მწერალს, მეცნიერსა და მოაზროვნეს კათოლიკედ იცნობენ და ამის გამო ზოგჯერ უდიერადაც მოიხსენიებენ (ქუთათელაძე 1973: 109-111). არავითარი მასალა, რომელიც მიგვანიშნებს, რომ მან უარყო კათოლიკობა, არ მოგვეპოვება. ამასთანავე: კათოლიკური ეკლესიისადმი სიყვარული და სასოება, რაც მის ლიტერატურულ მემკვიდრეობაში იგრძნობა, აქარწყლებს თვალსაზრისს, რომ მან კათოლიკური სარწმუნოება თითქოს პოლიტიკური მიზნით და მოტივით აღიარა. რა გამოდის? ბაგით აღიარა, მაგრამ გულით იცრუა? როგორ ვაკადროთ ასეთი რამ დიდ სულხან-საბას? ვის მოუბრუნდება ენა, რომ თქვას, ეს ლოცვა, უბის წიგნაკში შეტანილი, თვალთმაქცურიაო: „უფალო იესო ქრისტე, ღმერთო ჩვენო, სარწმუნოება აღაორძინე, მართლმადიდებლობა განამრავლენ, წმიდა ეკლესია აღამაღლე, ყოველი საეკლესიო წესი დაამტკიცე, რომის პაპის საწადელი აღასრულე, ქრისტიანი მეფენი მშვიდობით დაიცვენ, მწვალებელნი მოაქციენ, მტერნი ეკლესიისანი აღმოფხვრენ და ჩვენ სიყვარულსა შენსა ზედა განგვაძლიერენ და მოგვიტევენ ცოდვანი ჩვენნი“ (ლოლაშვილი 1959: 115).

კათალიკოსი ანტონ I. კათოლიკობისადმი სიმპათიებს საქართველოში არცთუ იშვიათად მეფემთავრები და მღდელმთავრები, მათ შორის კათალიკოს-პატრიარქებიც, გამოხატავდნენ, რაც ზოგჯერ დრამატულ მოვლენებს იწვევდა. ამის მაგალითია ქართველ იერარქთა შორის ერთ-ერთი ყველაზე განათლებული კათალიკოს-პატრიარქ ანტონ I-ის (1720-1788) ბიოგრაფია. მან საქმიანი ურთიერთობა დაამყარა კათოლიკე სასულიერო პირებთან, რომლებიც მას საღვთისმეტყველო-პოლემიკური თხზულების „მზამეტყველება“ დამუშავებაში დაეხმარნენ და ეჭვი არაა, რომ ამ ნაშრომის ხარისხი და მსოფლიო მასშტაბი ამ დახმარებამაც განაპირობა. წიგნის ერთ-ერთ მიზანს კათოლიკობის წინააღმდეგ გამოსვლა წარმოადგენდა. იგი შეიცავს თავს, რომელშიც უარყოფილია ზიარების ლათინური წესი, მაგრამ ამის მიუხედავად, მოულოდნელად, წიგნი რომის პაპის სახელის საზეიმოდ წარმოთქმით მთავრდება: ეს წიგნი დაიწერა „მამათ-მთავრობასა ჰრომაელთა ზედა ვენედიკტე მეათერთმეტისასა“ (მზამეტყველება, თბ., 1892, გვ. 604). მალე ყველასათვის ცნობილი გახდა, რომ ქართლ-კახეთის ეკლესიათა წინამძღვარმა ირწმუნა რომის პაპის უზენაესობა და მისი ეკლესიის ყველა ძირითადი დოგმატი. ამ საქმის გამო მცხეთაში 1755 წლის 12 დეკემბერს მოიწვიეს კრება, რომელზედაც ანტონმა საჯაროდ აღიარა რომის პაპის პრიმატი და წმინდა სულის ძისაგანაც გამომავალობა. ამისათვის მას და მისი ხუთ თანამოაზრე სასულიერო პირს ანათემა გამოუცხადეს, ე.ი. ისინი ეკლესიისაგან განკვეთეს და მეტიც - სცემეს, სამარცხვინო ურემზე დასვეს და დილეგში ჩაყარეს. მაგრამ ოთხი დღის შემდეგ მსჯავრდებულებმა ცდომილება აღიარეს და ცრემლით მოინანიეს, რის გამოც მათ იმავე კრებამ სამღვდელო ხარისხები დაუბრუნა, თუმცა ანტონის საქართველოში დატოვება მიზანშეწონილად არ მიიჩნია და იგი რუსეთში გადაასახლა. 1757 წლის მარტში ანტონი პეტერბურგში ჩავიდა და წარდგა უწმინდესი სინოდისა და სამეფო კარის წინაშე. იქ მან თავი ასე იმართლა: კათოლიკე რომ ვიყო, რომს წავიდოდი, სადაც კარდინალობას მიბოძებდნენო. სინოდი დარწმუნდა მის გულწრფელობაში და ვლადიმირის ეპარქია ჩააბარა. ანტონი რუსეთიდან ერეკლე II-მ დააბრუნა და თანამდებობაზე აღადგინა.

საკითხავია: შეასრულა თუ არა ანტონმა დაპირება, რომ ის კათოლიკობისაკენ აღარ გაიხედავდა? - როგორც ჩანს, შეეცადა, მაგრამ ბოლომდე ვერ შეასრულა. მან რუსეთში დაწერა 50-ე ფსალმუნის („მიწყალეს“) ვრცელი განმარტება, რომლის ეგზემპლარები საქართველოშიც გამოგზავნა. აქ ტექსტი განიხილეს და მასში „პაპისტური აზრები“ დაადასტურეს. ამის გამო სამღვდელოების ნაწილი სამშობლოში მას უნდობლად შეხვდა, რადგან ფიქრობდნენ, კათოლიკეებს გული მოეცემათ და გათამამდებიანო. მოლოდინი გამართლდა: მეფე ერეკლესა და კათალიკოს ანტონის ხელშეწყობით მისიონერების ასპარეზი გაფართოვდა. პატრი ნიკოლა, გვარად რუტილიანო, მაგალითად, მეფის მრჩევლის მოვალეობას ასრულებდა. მან მეფე გიორგი XIII-ისა და დარბაზის ერის წინაშე მჭევრმეტყველური და ფრიად შინაარსიანი სიტყვა წარმოთქვა და იწინასწარმეტყველა შედეგი, რაც მოჰყვებოდა მეფის განზრახვას „რუსეთისადმი ქვეყნის გარდაცემის“ თაობაზე (პ. იოსელიანი, ცხოვრება მეფისა გიორგი მეათცამეტისა, თბ., 1978, გვ. 152). სამეფო კარზე კათოლიკეთა ასეთი აღზევების მიზეზად ზოგი, განსაკუთრებით კი დეკ. ზაქარია გაბაშვილი, კათალიკოს ანტონ I-ს ასახელებდა და მის წინააღმდეგ რუსეთის უწმინდეს სინოდში საჩივრებს გზავნიდა (მასალები ვრცლად: „საღვთისმეტყველო კრებული“, 1991, №1).

კათოლიკური ეკლესია საქართველოში

ამ ეკლესიიდან წმიდა მოწამეებიც გამოვიდნენ. ზემოთ აღნიშნული დიმიტრის გარდა ისტორიამ სხვა სახელიც შემოგვინახა. ესაა გორელი ახალგაზრდა, სახელად ნასყიდა, რომელიც თურმე იმდენად მოიხიბლა კათოლიკეების სათნო ცხოვრებით, რომ კათოლიკობა აღიარა (XVII ს-ის შუა წლები). ამის გამო მას ოჯახური პრობლემები შეექმნა და საქმე უზენაეს სასამართლომდეც მივიდა. ადვოკატობა ეპოსკოპოსმა ნიკიფორე-ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილმა (იხ. ზემოთ) იკისრა; დაასაბუთა, რომ ბრალდება უსაფუძვლოა: ნასყიდას არც ხელისუფლების საწინააღმდეგოდ უმოქმედია და არც სარწმუნოება გამოუცვლია, რადგან მართლმადიდებლობასა და კათოლიკობას შორის განსხვავება თითქმის არა არის რა. და თუ მაინცადამაინც განსხვავებას ვეძიებთ, კათოლიკეები უფრო გულმხურვალედ იცავენ ქრისტიანობასო. ქართლის მეფეც ამავე პოზიციაზე აღმოჩნდა, რის შედეგადაც პატიმარი გაათავისუფლეს. იგი გადავიდა დასავლეთ საქართველოში, სადაც კათოლიკე ბერად აღიკვეცა და ანდრია დაარქვეს. მან რომში ბრწყინვალე განათლება შეიძინა, შემდეგ კი ინდოეთში მისიონერად წავიდა და იქ, ქალაქ გოაში, მოწამებრივად აღესრულა (გ. ბრაგანტინი, ნ. პაპუაშვილი, სიმართლისა და სამართლისათვის ივლიტის ეკლესიაზე, თბ., 2006, გვ. 42-45).

დიდია წვლილი, რომელიც რომის მისიასა და ადგილობრივ კათოლიკეებს მიუძღვით ქართული კულტურის, მეცნიერებისა და ეკონომიკის წინაშე. იმ სიახლეებიდან, რომლებსაც კათოლიკური ეკლესიის წარმომადგენლებმა ჩაუყარეს საფუძველი, აღსანიშნავია: 1. პირველი ნაბეჭდი წიგნი ქართული ტექსტებით (რაზედაც ზემოთ უკვე ვილაპარაკეთ); 2. ქართული ენის პირველი გრამატიკა (ფრანციზკო-მარია მაჯო, რომი, 1643; 1670); 3. ქართული ზღაპრების პირველი კრებული (შედგენილი XVII ს-ის 70-იან წლებში პატრი ბერნარდე ნეაპოლელის მიერ) და სხვ., რომელთა მეცნიერული და კულტუროლოგიური მნიშვნელობა უდავოა.

ქართველი კათოლიკეები ტრადიციულად ვაჭრები და ბანკირფინანსისტები იყვნენ, რის გამოც ისინი ხელს უწყობდნენ არამარტო ქვეყნის ეკონომიკის, არამედ საგარეო დიპლომატიისა და, ზოგადად, უცხოეთთან ურთიერთობის განვითარებასაც. XVIII ს-ში დასავლეთ ევროპის კულტურულ სარბიელზე ქართველი კათოლიკეებიც იღვწოდნენ. გორელმა დავით ტულუკაშვილმა რომში XVIII ს-ის 20-30-იან წლებში თარგმნა და გამოაქვეყნა კათოლიკური აღმსარებლობის პირველხარისხოვანი ძეგლები: „საქრისტიანო მოძღვრება გინა წვრთნა შვიდთა საიდუმლოთა ზედა“ და თომა კემფელის „მიბაძვა ქრისტესი“. ამავე საუკუნეში რომში ქართული ენის მასწავლებლად მუშაობდა კათოლიკე პროფესორი გრიგოლ ბაღინანთი (ბაღინაშვილი), რომლის დახმარებით ვენის უნივერსიტეტის პროფესორმა ფრანც ალტარმა მოამზადა წიგნი „ქართული ლიტერატურის შესახებ“ (დაიბეჭდა 1798 წელს). ესაა პირველი ქართველოლოგიური ნაშრომი, რომლის მეშვეობით გერმანულენოვან მკითხველთა ფართო წრეს პირველად მიეცა შესაძლებლობა, წარმოდგენა შექმნოდა ქართული წერილობითი კულტურის სიღრმესა და მასშტაბზე. ამ პერიოდში კათოლიკურ სარწმუნოებასთან ბევრი ქართული ელიტარული გვარი ასოცირდა: თუმანიშვილები, მეფისაშვილები, მამულაშვილები, ხარისჭირაშვილები, მელიქიშვილები, ყაუხჩიშვილები, გვარამაძეები, ფალიაშვილები, ზუბალაშვილები, გოკიელები და სხვები. იმერეთის მეფეს სოლომონ I-ს (1752-1784) უახლოეს მსახურად თანამემამულე კათოლიკე, გვარად დათიაშვილი, ჰყავდა. ქართველ კათოლიკეებს შესამჩნევი წონა ჰქონდათ აგრეთვე ერეკლე მეორის კარზე. მათ შორის განსაკუთრებული სახელი და ავტორიტეტი მოიხვეჭა რაფიელ დანიბეგაშვილმა, ერთობ განათლებულმა და უცხო ენების მცოდნე პიროვნებამ, რომელიც მეფემ შორეული აღმოსავლეთის ქვეყნებში ელჩად გაგზავნა და რომელმაც სამოგზაურო ჟანრის საყურადღებო თხზულება დაგვიტოვა.

XIX-XX სს-ში ქართველი კათოლიკეების კულტურულ-საზოგადოებრივი და სამეცნიერო მოღვაწეობის შესახებ იმდენი მასალა არსებობს, რომ შესაძლებელია ტომებიც დაიწეროს. ბევრი რამ ფართო საზოგადოებისთვისაც ცნობილია. საკმარისია თვალი გადავავლოთ ახალციხის მუზეუმის ხალნაწერთა აღწერილობას (თბ., 1987), რათა დავრწმუნდეთ, რაოდენ დუღდა შემოქმედებითი პროცესი მესხეთის ქართველ და სომეხ კათოლიკეებში, უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, - ლათინური და სომხური ტიბიკონების კათოლიკურ ეკლესიებში. მესხეთში ჩაისახა და აყვავდა ქართულ-კათოლიკური კულტურა, რომელმაც მკვებავი არტერიის როლი იტვირთა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში მცხოვრები კათოლიკეებისათვის. მათ წრეში გაიზარდნენ ღირსეული მოქალაქეები, რომლებმაც წარუშლელი სიტყვა ცხოვრების ყველა სარბიელზე თქვეს. საზოგადოებრივ-პოლიტიკური და ლიტერატურული გაზეთის „დროების“ (1866-1885), ქართული უნივერსიტეტის, ფილარმონიული საზოგადოების, ეროვნული ოპერისა და კონსერვატორიის დამაარსებლები და სულისჩამდგმელები ქართველი კათოლიკეებიც არიან: სტეფანე და პეტრე მელიქიშვილები, ზაქარია ფალიაშვილი, სიმონ ყაუხჩიშვილი, პეტრე ოცხელი და ბევრი სხვა, რომლებიც მამულის საქმისათვის მართლმადიდებელი თანამოქალაქეების გვერდით იდგნენ და შრომობდნენ. ზ. ფალიაშვილმა დეკ. (შემდ. კ-პ) კ. ცინცაძის თხოვნით ქაშვეთის ეკლესიისათვის შეადგინა ოთხხმიანი გუნდი და ნოტებზე გადაიღო იოანე ოქროპირის წირვა; მის მიერ დამუშავებული საგალობლებით ქართველი მართლმადიდებლები დღესაც სარგებლობენ.

მართლმადიდებლები და კათოლიკეები დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლაში

საქართველოს პოლიტიკური სუვერენიტეტის დაკარგვამ ამ ქვეყნის კათოლიკური ეკლესიების უფლებებიც შელახა. რუსეთის თვითმპყრობელმა მთავრობამ 1844-1845 წლებში კათოლიკე მისიონერები დასავლეთ ევროპის აგენტებად გამოაცხადა და ისინი ქვეყნიდან გააძევა. ამ გარემოებამ ქართველი კათოლიკეები აიძულა მეტად ეზრუნათ ადგილობრივი სასულიერო კადრების მომზადებისთვის. და მართლაც, XIX ს-ის 40-50-იან წლებში ქართველი კათოლიკე სამღვდელოება ერთობ გააქტიურდა. კულტურისა და განათლების სფეროს განსაკუთრებული ამაგი მღვდლებმა პეტრე ხარისჭირაშვილმა, ივანე გვარამაძემ და მიქაელ თამარაშვილმა დასდეს. მათ დააარსეს სასწავლებლები სტამბოლში, ახალციხესა და რომში, საიდანაც ეროვნული სამღვდელოების საკმაოდ მომზადებული დასი გამოვიდა. ისინი შეუერთდნენ ეროვნულგანმათავისუფლებელ მოძრაობას, რომლის სათავეში ილია ჭავჭავაძე და აკაკი წერეთელი იდგნენ და რომელმაც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენას დაუჭირა მხარი. ამ მოთხოვნას ქართველი კათოლიკეებიც მიემხრნენ, რადგან სწამდათ, რომ დამოუკიდებელ და დემოკრატიულ საქართველოში მათი უფლებები უკეთ იქნებოდა დაცული. ეს სულისკვეთება და იმედები ასახულია კათოლიკეთა ჟურნალში „ჯვარი ვაზისა“ (1906 წ.; რედაქტორი მღვდელი დომინიკე მუღაშოვი-პაწაძე), რომელშიც მართლმადიდებელი საერო და სასულიერო პირებიც თანამშრომლობდნენ (ეპ. ლეონიდე ოქროპირიძე და სხვ.) და რომელიც ავტოკეფალიის აქტიურ მხარდამჭერად მოგვევლინა. ჟურნალი დიდ ადგილს უთმობდა აგრეთვე ქართულ სულიერსა და მატერიალურ კულტურას (მისი მეშვეობით გახდა ცნობილი ქართული ორიგინალური ჰიმნოგრაფიის მშვენება „შენ ხარ ვენახი“). ამის პარალელურად რომის ეკლესიასთან გაერთიანების სურვილი ქართველი მართლმადიდებელი სამღვდელოებისა და ერისკაცების თვალსაჩინო ნაწილმა გამოამჟღავნა. აქ პირველ ყოვლისა გელათის მონასტერი, ქუთაისის ინტელიგენციის წარმომადგენლები და ზოგიერთი მაღალი ავტორიტეტის პიროვნება მოიაზრება (ვარლამ ჩერქეზიშვილი და აკაკი წერეთელი). ისინი დაუკავშირდნენ მღვდ. მ. თამარაშვილს და მისი დახმარებით რომის პაპთან მოლაპარაკებას აწარმოებდნენ, მაგრამ ამ აქტივობამ ნაყოფი ვერ გამოიღო (ვრცლად ამის შესახებ იხ.: ელდარ ბუბულაშვილის სადოქტორო ნაშრომი).

ფაქტია, რომ ბრძოლა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის (1905-1917) ამ ეკლესიის კათოლიკურ ეკლესიასთან დაახლოების სურვილის თანხლებით მიმდინარეობდა. ეს სურვილი არც მას შემდეგ განელებულა, რაც მიზანი მიღწეულ იქნა და 1917 წლის 12 (ახ. სტ. 25) მარტს ავტოკეფალიის განახლება გამოცხადდა. ამის მაგალითია ქართველ კათოლიკეთა კრება, რომელმაც დასვა საკითხი თბილისის კათოლიკური საეპისკოპოსო კათედრის აღდგენის თაობაზე, რასაც საქართველოს მართლმადიდებელი იერარქიაც მიესალმა.

მოვისმინოთ ინფორმაცია და კომენტარი, რომელიც ამ საგანზე საზოგადოებას გაზეთმა „საქართველომ“ მიაწოდა: „აპრილის 27 ქართველ კათოლიკეთათვის ისტორიულ დღედ ჩაითვლება. ამ დღეს ქართველ კათოლიკეთა დელეგატებმა დიდი საეკლესიო საკითხი გადაწყვიტეს. ეკლესიის გალავანში თავი მოიყარეს საქართველოს სხვადასხვა კუთხიდან მოსულმა დელეგატებმა. სულ მოგროვდა 49 დელეგატი, დროებით აღმასრულებელი კომიტეტი და დიდძალი ხალხი. საქმე ვედრებით დაიწყო. წირვას დაესწრნენ საქართველოს კათალიკოსის მოსაყდრე ლეონიდე, ეპისკოპოსი ანტონი და პიროსი და სხვ. კრება სკოლის დარბაზში გაიმართა... ქართული კულტურის ისტორიის წიგნში ქართველთა იმ ნაწილს, რომელსაც ქართველი კათოლიკენი ეწოდება, უსათუოდ საპატიო და საინტერესო ფურცლები აქვთ მიკუთვნილი. თუ ვინმეს ტანჯვა შეწირულა საქართველოს სამსხვერპლოზედ, იქ მათი მსხვერპლიც საკმაოთ სრული ყოფილა... თუ ვინმეს აქვს უფლება საქართველოში თავის თავს ქართველი უწოდოს - ეს უფლება ქართველ კათოლიკეთ წამებით აქვთ მოპოვებული. ვისაც სურს მათს ქართველობაში დარწმუნდეს, მათს ყრილობას უნდა დაესწროს და მათ მოძღვრების სიტყვებს მოუსმინოს“ (ლ. ჯაფარიძე, ქართველ კათოლიკეთა დელეგატებისა და დროებით აღმასრულებელ კომიტეტის წევრთა კრება. „საქართველო“, 1917, 29.IV, №92).

საბჭოეთი და პოსტსაბჭოეთი

საქართველოს ძალადობრივი გასაბჭოების შემდეგ რომის მისიამ ამ ქვეყანაში მოქმედება შეწყვიტა. პაპის რწმუნებული, კავკასიის სამოციქულო ადმინისტრატორი, ეპ. ნატალე გაბრიელ მორიონდო იძულებული გახდა 1921 წლის მარტში საქართველო დაეტოვებინა. ანტირელიგიურმა ისტერიამ კათოლიკეების მიმართ განსაკუთრებული ძალით იფეთქა, რადგან ისინი „იმპერიალისტური ევროპის“ პოტენციურ მოკავშირეებად აღიქვეს. მათი ეკლესიები დაანგრიეს ანდა არადანიშნულებისამებრ გადააკეთეს (თბილისის პეტრე-პავლეს ეკლესიის გარდა), დააპატიმრეს და გაანადგურეს სამღვდელოების უმრავლესობა, 1937 წელს დახვრიტეს ეპისკოპოსოს მოვალეობის შემსრულებელი არქიმანდრიტი შიო ბათმანიშვილი, სასტიკი რეპრესიებისა და შანტაჟის პირობებში უხდებოდათ ცხოვრება გადარჩენილ მღვდლებს: დამიანე სააკაშვილს, ემანუელ ვარდიძესა და კონსტანტინე საფარიშვილს. სამშობლოში ვერ დაბრუნდა ცნობილი თეოლოგი და ქართველოლოგი პროფ. მღვდ. მიხეილ თარხნიშვილი (თითქმის მიუსაფრად გარდაიცვალა რომში 1958 წელს). მეორე მსოფლო ომის დროს და შემდგომ წლებში იმდენად გაუჭირდა თბილისის კათოლიკურ ეკლესიას, რომ იგი დახურვის საფრთხის წინაშე დადგა და დაიხურებოდა კიდეც, რომ კათალიკოს-პატრიარქ კალისტრატე ცინცაძეს არ გაეწოდებინა მისთვის დახმარების ხელი.

პერესტროიკის დროს საბჭოთა იდეოლოგიის ადგილი საქართველოში მართლმადიდებლურმა ნაციონალიზმმა დაიკავა. შემუშავდა თვითდაჯერება, რომ თითქოს ერის მთლიანობის აუცილებელი პირობა მონოკონფესიურობაა. შესაბამისად, - ყველა სხვადმადიდებელი, მათ შორის კათოლიკე, საქართველოსათვის უცხო და არასასურველ სხეულად გამოცხადდა. ამ რწმენით განსაკუთრებით პოლიტიკურ მოძრაობათა აქტივისტები განიმსჭვალნენ. მათ სასწრაფოდ დაიკავეს თითქმის ყველა შენობა, რაც ადრე კათოლიკურ ეკლესიას ეკუთვნოდა, კერძოდ, უდეს, ივლიტის, ბათუმის, ქუთაისისა და გორის კათოლიკური ეკლესიები და ისინი მიმდებარე ნაგებობებითურთ მართლმადიდებელ სამრევლოებს გადასცეს. კათოლიკეებმა, ცხადია, თავი დაჩაგრულებად იგრძნეს და სამართალს მიმართეს, მაგრამ საქართველოს მართლმსაჯულებამ მათი არცერთი სარჩელი არ დააკმაყოფილა. საერო და სასულიერო ზედაფენის წარმომადგენლები მათ დღესაც დაახლოებით იმას ეუბნებიან, რასაც ისინი ხელისუფლების მაღალი ეშელონებისაგან 18-19 წლის წინათ ისმენდნენ: „კათოლიკობა საქართველოში ხელს უშლის საქართველოს სულიერ მთლიანობას. ადრე კათოლიკეებს ფრანგებს გეძახდნენ. დღეს მოგმართავთ როგორც ქართველებს: დედასიონში იარეთ!“ („თბილისი“, 1992, 26.VIII , №92, გვ.3).

ასეთი იდეოლოგიური კლიმატის ფონზე წარიმართა პაპ იოანეპავლე II-ის ვიზიტი თბილისში 1999 წლის 8-9 ნოემბერს. იმის მიუხედავად, რომ იგი საქართველოს პატრიარქმა ილია II-მაც მოიწვია, ამავე პატრიარქის იურისდიქციაში მყოფი მღვდლებისა და მათი სულიერი შვილების შესამჩნევმა ნაწილმა სტუმრის წინააღმდეგ დიდი საპროტესტო ტალღა ააგორა. მოეწყო აქციები, რათა არ შემდგარიყო 1. წირვა იქ, სადაც დაგეგმილი იყო, - რიყეზე (ეს ასი ათასი მოწამის სისხლით გაპატიოსნებული მიწააო) და 2. ერთობლივი ლოცვა. ამ მოთხოვნებს პატრიარქიც დაეთანხმა, თუმცა საყოველთაოდაა ცნობილი, რომ რომის პაპთან თუ სხვა კათოლიკეებთან ერთად მას არაერთგზის ულოცია. იმჟამად კი მან და მისმა სინოდმა პაპი ცივად მიიღო; თუმცა რეზიდენციაში მიიწვიეს, მაგრამ ვიზიტის დაწყებიდან რამდენიმე საათის შემდეგ ინტერნეტის მეშვეობით ასეთი „შეხსენება“ და „გაფრთხილება“ გაავრცელეს: კათოლიკეთა წირვაზე მისვლა ცოდვაა! ამის მიუხედავად სპორტის სასახლეში, სადაც წირვა შედგა, კაცი ადგილს ვერ იპოვიდა. საპატრიარქოს პოზიციას მაშინ ბევრი ოპონენტი გამოუჩნდა; ქუჩაშიც ხშირად გაიგონებდით: „ადამიანები ვართ და მხეცებივით არ უნდა ვიქცეოდეთ“, „ვინც ახლა რომის პაპის წინააღმდეგია, ის ხელს უშლის ქართული სახელმწიფოს შექმნას“, „დღევანდელი [მართლმადიდებელი] ეკლესია უფრო მკალავიშვილისეულია, ვიდრე დავით აღმაშენებლისეული“ („ახალი თაობა“, 1999, 10.XI, №310). გამოკითხვამაც აჩვენა, რომ ეს ვიზიტი საქართველოს მოსახლეობის 79,3 პროცენტმა დადებითად შეაფასა („საქართველოს რესპუბლიკა“, 1999, 11.XI, №306).

რას გვეტყოდნენ წინაპრები?

ანტიკათოლიკური და, ზოგადად, ანტიდასავლური განწყობილებები საქართველოში დღესაც ეროვნული ინტერესების დაცვის იარლიყით ინერგება. ავრცელებენ ხმებს, რომ ჩვენი ღირსი მამები და საამაყო წინაპრები ამავე პლატფორმაზე იდგნენ და ამავე სტილის მართლმადიდებლები იყვნენო. საკმარისია თვალი გადავავლოთ ისტორიის ფურცლებს, რომ დავრწმუნდეთ: კათოლიკეთა მიმართ უარყოფითი ემოციები და ქმედებები ჩვენს წარსულშიც არაერთგზის გამოვლენილა, მაგრამ, კორნელი კეკელიძის ზემოთ დამოწმებული სიტყვები რომ გავიხსენოთ, მათ „უკიდურესი ხასიათი და გონჯი ფორმა“ არ მიუღიათ. განსხვავება ისაა, რომ ამ გამოვლინებებმა ბოლო დროს „უკიდურესი ხასიათი და გონჯი ფორმა“ მიიღო. ესაა ტენდენცია, რომელიც წინააღმდეგობაშია ჩვენი ღირსი მამების, ღირსი დედებისა და საამაყო წინაპრების კულტურასთან, პოზიციასა და მსოფლმხედველობასთან. ამის მაგალითი გახლავთ სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი კირიონი (საძაგლიშვილი), რომელიც წმინდანადაა შერაცხილი მღვდელმოწამის პატივით. აი, რა მისწერა მან რომის პაპს აღსაყდრებიდან (1917 წლის 14 ოქტომბერი) რამდენიმე დღის შემდეგ:

„განგებამან ღმრთისამან არა უცხო ქმნა ეკლესიაი ჩვენი ჰრომისათვის დიდისა. პეტრე(მ) და ანდრია(მ), პირველწოდებულთა მათ მოწაფეთა ქრისტესთა, რომელთა თესლი უბიწოი განაბნიეს მართლისა სარწმუნოებისაი ორნატთა ჰრომქართველთა გულისათა, ძმობითა თვისითა წინაისწარ მოასწავეს სიყვარული და თვისობაი ორთა ამათ ეკლესიათაი...

გარდახდეს წელნი მრავალნი და შურითა ეშმაკისაითა განიხეთქა ძოწეული შვენიერი ერთმორწმუნეობისაი, რომელი ემოსა უბიწოსა მას სძალსა ქრისტეისსა, ეკლესიასა აღმოსავალისა და დასავალისასა.

გარნა საქმითა ამით არა გულარძნილ იქმნა ეკლესიაი ჩვენი:

მოციქულნი და ქადაგნი ჰრომის საყდრისანი, რომელნი მეათსამმეტე საუკუნითგან მოევლინნეს ქვეყანასა ჩვენსა, შეუორგულებელად იღვწოდეს საფარველსა ქვეშე ქართველთა მეფეთასა, ვითარცა მწყემსნი კეთილნი, მკურნალნი ხორცთანი და მომფენელნი ჩვენდა სწავლა-განათლებისანი. მათ აღაშენეს ქვეყანასა ჩვენსა ეკლესიანი თვისნი და დაუმოწაფეს საყდარსა შენსა არა მცირედნი ქართველნი, რომელნი მოაქამომდე ადიდებენ ღმერთსა წესისაებრ ჰრომთა ეკლესიისა და პატივსა სცემენ სახელსა შენის უწმიდესობისასა. დღესა ამას აღდგენისა ქართველთა ეკლესიისა და სიხარულისა მათისასა, გულისხმისმყოფელი წარსულისა ჩვენისა, მოწლედ მოვიკითხავ უნეტარესობასა შენსა და აღთქმასა ვდებ, ვითარმედ მიმდგომნი შენისა საყდრისანი არა შეიწრებულ იქმნებიან გულსა შინა ჩემსა და ქართველთა ერისასა. ვსასოებ, ვითარმედ უწმიდესობაი შენი არა უგულებელს ჰყოფს ქართველთა კათოლიკეთა და მრავალფერთა მათთა სარწმუნოებრივ-ეროვნულ სახმართა“ (პაპუაშვილი 2004).

ეს არა მარტო დაპირება, არამედ ანდერძიცაა შთამომავლობისათვის.

ლიტერატურა:

1. მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, თფ., 1902.

2. მ. თამარაშვილი, ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე, თბ., 1995.

3. მ. თარხნიშვილი, წერილები, თბ., 1994.

4. ა. კარტაშევი, ეკლესიათა ერთობა ისტორიის გადმოსახედიდან. ეკლესიის საზღვრები, თბ., 2000.

5. კ. კეკელიძე, მიტაცება ბერძენთა მიერ ქართული ლიტერატურული კერისა ათონზე და მისი მდგომარეობა მე-16-17 საუკუნეებში. ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, III , თბ., 1955.

6. კ. კეკელიძე, ნაწყვეტები ქართული აგიოგრაფიის ისტორიიდან (ცხოვრება ილარიონ ქართველისა). მისივე, ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის

ისტორიიდან, IV, თბ., 1957.

7. თ. კოჭლამაზაშვილი, ა. ღამბაშიძე, ათანასე ალექსანდრიელის სიმბოლოს ძველი ქართული თარგმანი. მრავალთავი, XVIII , თბ., 1999.

8. ი. ლოლაშვილი, სულხან-საბა ორბელიანის ლიტერატურული მოღვაწეობიდან (1698-1713 წწ.), თბ., 1959.

9. ბ. ლომინაძე, ქართული ფეოდალური ურთიერთობის ისტორიიდან (სენიორიები), I, თბ., 1966.

10. ლ. მენაბდე, ძველი ქართული მწერლობის კერები, II , თბ., 1980.

11. მ. მჭედლიძე, ერთი ბერძნული წყაროს ცნობები ფერარა-ფლორენციის კრებაზე ქართველთა მონაწილეობის შესახებ. საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია „დიდაჭარობა“. ხულო-დიდაჭარა. 2009 წლის მაისი (მასალები).