რუსუდან ასათიანი

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, საქ. მეცნიერებათა აკადემიის გ. წერეთლის სახელობის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის წამყვანი მეცნიერი თანამშრომელი. ძირითადი შრომები: ქართველურ ენათა ტიპოლოგიის საკითხები; Conceptual Representations of the Verb Forms Creation (on the Georgian Data); Semantics and Typology of Yes/No particles (on the Georgian data); ძირითადი სემანტიკური როლების კონცეპტუალური წარმოდგენა და სიტუაციის ლინგვისტური სტრუქტურირება. ინტერესთა სფერო: სინტაქსურ კონსტრუქციათა ტიპოლოგია, კოგნიტიური ლინგვისტიკა, საინფორმაციო სტრუქტურები, ქართველურ ენათა გრამატიკული სისტემა და მისი ტიპოლოგიური თავისებურებები.

1. შესავალი: საკითხის დასმა

წინადადება, საზოგადოდ, უფრო მეტ ინფორმაციას მოიცავს და გადმოგვცემს, ვიდრე მასში შემავალ სიტყვათა მნიშვნელობებისა და სინტაქსური მიმართებების სტრუქტურულსემანტიკური მთლიანობა იძლევა. წინადადებაში ინფორმაციის სტრუქტურირების სხვადასხვაგვარი საშუალებები ცვლის წინადადების პრაგმატიკულ შინაარსს და იმპლიკაციურად უფრო ფართო კონტექსტურ შინაარსებსაც მოიცავს. ამ ფენომენის საკვლევად თანამედროვე ენათმეცნიერებაში შემუშავდა გარკვეული თეორიული საფუძვლები და მეთოდოლოგია; განისაზღვრა ძირითადი ცნებები, რომელთა საშუალებით, მეტნაკლები წარმატებით, შესაძლებელია წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურის კვლევა.

2. თეორიული მიდგომა

ინფორმაციის სტრუქტურირება, მისი შეფუთვა, ხორციელდება ოპოზიციის საფუძველზე, სადაც ინფორმაციის ერთი ნაწილი გამოიკვეთება ინფორმაციის მეორე ნაწილისგან. საკომუნიკაციო, პრაგმატიკული თვალსაზრისით, ეს გამოკვეთილი ნაწილი არის აქტუალიზებული, ხაზგასმული, მნიშვნელოვანი და წარმოგვიდგენს საინფორმაციო ნაკადში დაწინაურებულ ინფორმაციას. ნებისმიერი სახის ,,დაწინაურება” (იგივე: ხაზგასმა, გაშუქება, ფოკუსში მოქცევა, ლოგიკური გამოკვეთა, წინ წამოწევა, თვალთახედვის ცენტრში მოქცევა და სხვა ამგვარი) შეიძლება განვიხილოთ როგორც ერთი, საერთო ფენომენი [ასათიანი, 2007], რომელიც ასახავს ინფორმაციის ლინგვისტური სტრუქტურირების მთავარ სტრატეგიას. აქტუალიზება სხვადასხვა სტრუქტურის მქონე ენებში განსხვავებული ფორმალური საშუალებებით ხორციელდება და ნებისმიერ ენობრივ დონეზე შეიძლება იყოს რეალიზებული.

2. 1. კონცეპტუალური აქტუალიზება

ექსტრალინგვისტური სიტუაციის ლინგვისტური სტრუქტურირება ბუნებრივ ენებში ძირითადად სამი მთავარი კონცეპტუალური განზომილების მიხედვით მიმდინარეობს [Kibrik, 1997]:

1. სიტუაციის შემადგენელი სემანტიკური როლების (აგენსი პაციენსიადრესატი) მარკირება;

2. საინფორმაციო ნაკადის პრაგმატიკული ღირებულებების (ტოპიკიკომენტარი) მარკირება;

3. საკომუნიკაციო აქტის სტატუსების (მოლაპარაკე/მსმენელი-საუბრის საგანი) მარკირება.

კონკრეტული ენები ირჩევენ მათთვის მისაღებ სტრატეგიებს და შედეგად ვღებულობთ სიტუაციის კონცეპტუალური აქტუალიზების განსხვავებულ მოდელებს.

სემანტიკური როლების მარკირებაზე ორიენტირებულ ენებში ინფორმაციის თვალსაზრისით აქტუალიზებულ სახელად კონცეპტუალიზდება ან აგენსი ან პაციენსი, რის შედეგადაც წარმოიქმნება ნომინატიური ან ერგატიული კონსტრუქციები. პირველი აფიქსირებს ინფორმაციის იმ ნაწილის აქტუალიზებას, რომელიც გამოხატავს, თუ ვინ მოქმედებს, მეორე კი ინფორმაციის იმ ნაწილის აქტუალიზებას, რომელიც გამოხატავს, თუ რა ხდება, რა იქმნება. კონცეპტუალურად აქტუალიზებული სახელი ენობრივ სტრუქტურებში ფორმალურად წარმოდგენილია არამარკირებული, სახელობითი ბრუნვით: ნომინატიურ კონსტრუქციებში ეს არის აგენსი, ხოლო ერგატიულ კონსტრუქციებში - პაციენსი.

ენები, რომლებიც, უპირველეს ყოვლისა, საინფორმაციო ნაკადის პრაგმატულ კონცეპტუალიზაციას ახდენენ, ფორმალური სტრუქტურებით ერთმანეთს უპირისპირებენ ინფორმაციის აქტუალიზებულ:ფონურ მონაკვეთებს. ასეთ ენებში, როგორც წესი, აქტუალიზებული სახელი მარკირებულია სპეციალური მორფოლოგიული აფიქსით.

რაც შეეხება მესამე ტი პის ენებს, აქ ინფორმაციის აქტუალურ წევრად კონცეპტუალიზდება საკომუნიკაციო აქტში მონაწილე პირები და გრამატიკულად გამოიხატება პირის I/II : III დიქოტომია.

2. 2. ფუნქციონალური აქტუალიზება

ფუნქციურად აქტუალიზებული სახელი გრამატიკულ ტრადიციაში აღინიშნება ტერმინით სუბიექტი. ეს არის შეტყობინების ის ნაწილი, რომლის შესახებაც მოდის გარკვეული ინფორმაცია და რომელიც, ბუნებრივია, აქტუალიზებულია საინფორმაციო ნაკადში. კონცეპტუალურად უკვე სტრუქტურირებული კონსტრუქციების შემდგომი აქტუალიზაციის პროცესი სწორედ ასეთი ფუნქციურად დაწინაურებული ელემენტების ფორმალურ გამოკვეთას გულისხმობს. მაგალითად, ნომინატიურ ენებში, სადაც აგენსია კონცეპტუალურად აქტუალიზებული, შეიძლება პაციენსი წამოიწიოს და იქცეს გამონათქვამის სუბიექტად; ანუ ინფორმაცია გადალაგდეს ისე, რომ გამონათქვამი გვაწოდებდეს გარკვეულ ინფორმაციას სწორედ რომ მოქმედების ობიექტის, პაციენსის შესახებ და ცენტრალურ, მთავარ ელემენტად აქტუალიზდეს არა აგენსი, არამედ პაციენსი. ნომინატიურ ენებში აქტიური კონსტრუქციები ასახავენ აგენსის აქტუალიზებას (რესპ. აგენსი ასრულებს სუბიექტის ფუნქციას), მაშინ, როდესაც პასიური კონსტრუქციები წარმოაჩენენ პაციენსის აქტუალიზებას (რესპ. პაციენსი არის სუბიექტი). ფორმალურად პაციენსის ამგვარი დაწინაურება გამოიხატება მისთვის ნომინატიური ფორმის მინიჭებით. ე.ი. პაციენსი პასიურ კონსტრუქციაში ფორმალურად იმავე ბრუნვით არის მარკირებული, რომლითაც აქტიურ კონსტრუქციაში კონცეპტუალურად აქტუალიზებული სახელი, აგენსია წარმოდგენილი. (აგენსი პასიურ კონსტრუქციაში ან სრულიად გამქრალია, ან თანდებულიანი ფორმით დასტურდება.)

2. 3. დისკურსული აქტუალიზება

კომუნიკაციისას ჩვეულებრივია ინფორმაციის გაცვლა-გამოცვლა: დიალოგური ფორმით ხდება ახალი ინფორმაციის მოპოვება და ინფორმაციულ ნაკადში არსებული გარკვეული ხარვეზების შევსება. საინფორმაციო ნაკადის უცნობი ელემენტები დგინდება კითხვა-პასუხების გარკვეული წყვილებით. კითხვით მოთხოვნილი ინფორმაცია მოიპოვება პასუხებში, სადაც მოთხოვნილი ინფორმაცია ჩვეულებრივ აქტუალიზებულია. ამგვარ, დისკურსულად გამოკვეთილ, აქტუალიზებულ ინფორმაციას უწოდებენ ფოკუსს. უმრავლეს შემთხვევებში ფოკუსს ახასიათებს სპეციფიკური ინტონაცია, მაგრამ სხვადასხვაგვარ ენებში არსებობს, აგრეთვე, სხვადასხვაგვარი ფორმალური მექანიზმები ფოკუსის მარკირებისათვის.

2. 4. პრაგმატიკული აქტუალიზება

ზოგიერთ შემთხვევაში სიტუაციის ასახვისას საჭირო ხდება ინფორმაციის დაზუსტება, მისი პრაგმატიკული ღირებულებების გახაზვა, მოვლენებს შორის არსებულ (ან არარსებულ) კავშირებზე მინიშნება, ინფორმაციის მოსალოდნელობა-მოულოდნელობის ასახვა, ახალი-ძველი ინფორმაციის წარმოჩენა, ინფორმაციაში იმპლიკაციური ან პრესუპოზიციული მიმართებების დაფიქსირება და სხვა ამგვარი. ყოველი ასეთი სპეციფიკური ხასიათის ინფორმაცია ვლინდება ტექსტის უფრო ფართო ფრაგმენტში, რომელიც მეტია, ვიდრე უბრალოდ გამონათქვამი, წინადადება.

წინადადება, ტრადიციული განმარტებით, გამოხატავს დასრულებულ აზრს, მაგრამ ის, როგორც უფრო მაღალი ენობრივი დონის, ტექსტის, შემადგენელი ერთეული, როგორც წესი, უფრო მეტ პრაგმატიკულ ინფორმაციასაც მოიცავს. ინფორმაციის ასეთი დამატებითი ნიუანსები, როგორც წესი, წინადადების აქტუალიზებული წევრის შესახებ გროვდება. ინფორმაციის სწორედ ამგვარ, პრაგმატიკულად აქტუალიზებულ, ნაწილს ეწოდება ტოპიკი. ტოპიკის მარკირების ძირითადი უნივერსალური მექანიზმია სპეციფიკური ინტონაციური კონტური, თუმცა არსებობს ენათა მიხედვით განსხვავებული სხვადასხვაგვარი ფორმალური მოდელებიც. ენებში, რომლებიც ორიენტირებულია საინფორმაციო ნაკადში პრაგმატიკულად აქტუალიზებული ელემენტების კონცეპტუალურ მარკირებაზე, როგორც წესი, ტოპიკის აღმნიშვნელი სპეციალური მორფოლოგიური მაწარმოებელიც გამოიყოფა.

ფოკუსი და ტოპიკი წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურის განმსაზღვრელი ძირითადი ცნებებია. ორივე წინადადების აქტუალიზებულ წევრს აღნიშნავს. განსხვავება მათ შორის ის არის, რომ ფოკუსი აღნიშნავს ადრე უცნობ, ახალ ინფორმაციას, რომელიც მოპოვებულ იქნა შესაბამის კითხვაზე პასუხის ამსახველ წინადადებაში აქტუალიზებული წევრის სახით; ხოლო ტოპიკით ხდება უკვე ცნობილი წევრის, ძველი ინფორმაციის აქტუალიზება მასზე ინფორმაციის მოპოვების ან არსებული ინფორმაციის გამოკვეთისა თუ გავრცობა-დაზუსტების მიზნით. მაგალითად, ინფორმაცია, რომელიც შეესაბამება სიტუაციას, რომლის დროსაც მონადირემ მოკლა ირემი, და რომელიც, მაგალითად ქართულში, სტრუქტურირდება კონკრეტული თხრობითი წინადადების - მონადირემ მოკლა ირემი - სახით, სრულია და, ამავე დროს, ნეიტრალური ინფორმაციის რომელიმე შემადგენელი ელემენტის აქტუალიზების თვალსაზრისით. თუ სიტუაციის რომელიმე წევრი უცნობია, კომუნიკაციისას ჩნდება კითხვა, მაგ.: ვინ მოკლა ირემი? პასუხში: მონადირემ მოკლა ირემი - აქტუალიზებულია მონადირე, ე.ი. ის არის ფოკუსი; ან, ვთქვათ:

რა მოკლა მონადირემ? [ირემი]F მოკლა მონადირემ.
რა ქნა მონადირემ? [ირემი მოკლა]F მონადირემ.
რა უქნა მონადირემ ირემს? [მოკლა]F მონადირემ ირემი.

თუ ვსაუბრობთ მონადირეზე და გვაინტერესებს მის შესახებ რაიმე ინფორმაციის მოპოვება, ეს შევსებული ინფორმაცია რეპრეზენტირებულ იქნება წინადადებით, სადაც მონადირე კვალიფიცირდება როგორც ტოპიკი:

რას იტყვით მონადირის შესახებ? [მონადირემ]თ მოკლა ირემი.

ფორმალური თვალსაზრისით, ტოპიკი და ფოკუსი შეიძლება მარკირებულ იქნეს სხვადასხვა ენობრივ დონეზე:

1. ფონეტიკა-ფონოლოგიის (ინტონაცია, მახვილი, ტონი, სპეციფიკური ფონეტიკურ-ფონოლოგიური პროცესები: გამჟღერება-დაყრუება, ასიმილაციადისიმილაცია და სხვ.);

2. მორფოლოგია-სინტაქსის (სპეციალური ბრუნვა, შერწყმული ნაწილაკი ან კლიტიკა; სიტყვათა რიგის ცვლა, ელიფსი, სპეციფიკური კონსტრუქციები, ფრაზების გაგლეჯა, ტმესი და სხვ.);

3. ლექსიკა-სემანტიკის (სპეციალური სიტყვები, ნაწილაკები, არტიკლი, კვანტორული სიტყვები: მხოლოდ, მართლაც, ნამდვილად, ასევე, კიდეც და სხვ.).

ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი შესაძლებლობა ხშირად თანაარსებობს ინფორმაციის ,,შეფუთვისას” - წარმოიქმნება რთული, კომპლექსური შემთხვევები და, ამდენად, რთულდება ფორმალური ანალიზიც. აქტუალიზაციის იერარქიულად ორგანიზებულ რთულ პროცესში ზოგიერთი ინფორმაცია აუცილებელია და იერარქიის უმაღლეს საფეხურზევე განისაზღვრება (მაგ., კონცეპტუალური ან ფუნქციონალური აქტუალიზება), ზოგი მხოლოდ დიალოგური სისტემებისათვისაა დამახასიათებელი (მაგ., ფოკუსი), ზოგიც ნებისმიერია და კონკრეტული კომუნიკაციური ფუნქციით განისაზღვრება (მაგ., ტოპიკი); ფორმალური მექანიზმები ხშირად იმპლიკაციური ხასიათისაა (მაგ., სიტყვათა რიგის ცვლა ხშირად ინტონაციურ გამოკვეთასაც იწვევს და გარკვეულ შემთხვევებში სინტაქსური მიმართებების ცვლასაც) და სხვ. მიუხედავად იმისა, რომ ეს პროცესები ენათა მიხედვით სპეციფიკურია (ყოველი ენა თავისი სტრატეგიის მიხედვით ახორციელებს ტოპიკ-ფოკუსისა თუ სხვა აქტუალიზებული წევრის ფორმალიზებას), უნივერსალურ მახასიათებლებსა და ნიშნებზე საუბარი მაინც შესაძლებელია.

3. მეთოდოლოგია

ინფორმაციის სტრუქტურირების ფორმალური მოდელების მოძიებისათვის განსაკუთრებით ღირებულია ბუნებრივ სამეტყველო სიტუაციებში წარმოქმნილი წინადადებები. ასეთი სიტუაციების სტიმულირება შესაძლებელია გარკვეული საექსპერიმენტო ამოცანების შერჩევით. ამ ამოცანების გადაწყვეტაზე დაფუძნებული ექსპერიმენტების შედეგად მოპოვებული მასალა 1 წარმოადგენს სპონტანურად წარმოქმნილი სამეტყველო ტექსტების კორპუსს, რომლის ანალიზსაც ეყრდნობა წინამდებარე კვლევა.

1 ექსპერიმენტებში მონაწილეობდა 10 ცდისპირი - თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ათი სტუდენტი (გოგონები და ბიჭები).

4. ინფორმაციის სტრუქტურირების მორფოსინტაქსური მოდელები ქართულში

ქართულში ნაკლებად არის შესწავლილი წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურების ფორმირებისა და აქტუალიზების პროცესები, განსაკუთრებით, ფოკუსისა და ტოპიკის განმსაზღვრელი ფორმალური მოდელები.

მასალის ანალიზიდან ცხადია, რომ ქართულში არა გვაქვს ტოპიკის ან ფოკუსის მორფოლოგიური მაწარმოებლები, თუმცა შეიძლება გამოვყოთ გარკვეული მორფოსინტაქსური და სინტაქსური კონსტრუქციები, რომლებიც გამოხატავენ აქტუალიზების სხვადასხვაგვარ მოდელებს. ამ პროცესებში განსაკუთრებულ როლს ასრულებს ინტონაცია [ასათიანი, 2006].

4. 1. ერგატიული კონსტრუქცია როგორც პაციენსის კონცეპტუალური აქტუალიზების საშუალება

ქართული არ არის თანმიმდევრულად ერგატიული ენა და გვიჩვენებს სერიათა მიხედვით გახლეჩილ ერგატიულობას [Dixon, 1979] D: I სერია ნომინატიურია (ე.ი. აქ აგენსია აქტუალიზებული); II სერია სახელურ არგუმენტთა მიხედვით ერგატიულია (ე.ი. აქ პაციენსია აქტუალიზებული), ზმნური პირის ნიშნების მიხედვით კი ნომინატიური (ე.ი. აქ აგენსია აქტუალიზებული); III სერია მიცემითბრუნვიანი სუბიექტით - ერგატიულია (ე.ი. აქ პაციენსია აქტუალიზებული). ქართულის ეს მონაცემები გვიბიძგებს დავასკვნათ, რომ ქართულში კონცეპტუალურ აქტუალიზებას განაპირობებს დრო-კილოთა გარკვეული სემანტიკური ჯგუფები: აწმყოსა და იმპერფექტის შემთხვევაში კოგნიტიურად წინა პლანზე იწევს სუბიექტი და სწორედ ის აქტუალიზდება ცენტრალურ, არამარკირებულ ერთეულად, მაშინ, როდესაც პერფექტისათვის ინფორმაციულად მეტი ღირებულებისაა პაციენსი და სწორედ ის აქტუალიზდება ცენტრალურ, არამარკირებულ სახელად. ამგვარი კონცეპტუალური აქტუალიზების კოგნიტიური საფუძვლები მეტ-ნაკლებად ნათელია: სიტუაციის აღქმისას აწმყოში სწორედ რომ სუბიექტია წინა პლანზე, პაციენსი კი, მოქმედების მსვლელობის გამო, ფაქტობრივად განუსაზღვრელია, მაშინ როდესაც პერფექტში სწორედ რომ მოქმედების შედეგია სახეზე (resp. პაციენსი), სუბიექტი კი, მხოლოდ წარსულის გამოცდილებიდან გამომდინარე, შეიძლება იყოს (წყვეტილი) ან სულაც არ იყოს (III სერიის თურმეობითები) ცნობილი.

ამგვარად, ერგატიული კონსტრუქცია გვიჩვენებს პაციენსის აქტუალიზებას, ნომინატიური კი - აგენსის (უფრო ზუსტად, სუბიექტის). ამგვარ დასკვნას მხარს უჭერს ლ. ენუქიძის კვლევაც [ენუქიძე 1981: 109-110]. ავტორი გარკვეული ტექსტების სტატისტიკურ ანალიზზე დაყრდნობით ასკვნის: “სტატისტიკური ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ერგატივის ელიფსი უფრო ხშირია, ვიდრე ნომინატივის”. (ჩვენ მიერ მოპოვებული სამეტყველო ტექსტების კორპუსის მონაცემებიც ადასტურებს ამ სტატისტიკას.) რამდენადაც აქტუალიზებული სახელის ელიფსი არაა მოსალოდნელი (ფაქტიურად გამორიცხულია), ერგატივის ელიფსისკენ სწრაფვის ტენდენცია შეიძლება მივიჩნიოთ წარმოდგენილი ინტერპრეტაციის ერთ-ერთ ძლიერ არგუმენტად: ერგატიულ კონსტრუქციაში ტოპიკალიზებულია არა ერგატივში მდგარი აგენსი, არამედ ნომინატივში მდგარი პაციენსი.

4. 2. სპეციფიკური მორფოსინტაქსური კონსტრუქციები: ნაწილაკების ფუნქცია საინფორმაციო სტრუქტურების ფორმირებაში

საზოგადოდ, კარგად არის ცნობილი ნაწილაკების როლი წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურის ფორმირებაში, თუმცა ქართულ სპეციალურ ლიტერატურაში თითქმის არაფერია ნათქვამი ნაწილაკების ამ ფუნქციაზე. ნაწილაკები გახაზავენ, გამოკვეთენ ინფორმაციის გარკვეულ ნაწილს; ამასთანავე, ისინი სპეციფიკურ სემანტიკურ ელფერსაც ჰმატებენ წინადადებას და გარკვეული თვალსაზრისით ლექსიკური შინაარსითაც არიან დატვირთულნი; ამიტომაც მათი ინტერპრეტაცია ტოპიკის ცალსახა მორფოლოგიურ მარკერებად ვერ ჩაითვლება ადეკვატურად. ნაწილაკები, როგორც წესი, ქმნიან სპეციფიკურ მორფოსინტაქსურ კონსტრუქციებს. მაგალითისათვის შეიძლება განვიხილოთ იმპლიკაციური ტოპიკზე მიმანიშნებელი ნაწილაკები: აი, მხოლოდ, მარტო, სწორედ (რომ), არც - არც, -ც, -ც კი, კიდეც. [წერეთელი, 2007].

4. 2. 1. აი ნაწილაკი ცდისპირების მიერ გამოიყენებოდა ისეთი იმპლიკაციური ტოპიკის გამოსახატავად, რომელიც დამატებით, ძირითადად საპირისპირო ინფორმაციას გვაწვდიდა როგორც ზოგადი (1), ასევე კონკრეტული სიტუაციის (2) მეორე, ნაგულიხმევ წევრზე:

(1) აი ქალები არ ეწევიან. (იგულისხმება, რომ კაცები ძირითადად ეწევიან.)

(2) აი ბიჭს ქუდი არ ახურავს. (სიტუაციის მიხედვით, გოგოს ქუდი ახურავს.)

იმპლიკაციური ტოპიკის გადმოსაცემად ყველაზე ხშირად სწორედ ეს ნაწილაკი დაფიქსირდა. საზოგადოდ, საინტერესოა აი ნაწილაკის ზოგადი ფუნქცია: ,,მითითება+სუბსტანტივიზაცია+პრედიკაცია“, რაც მას ა. ვეჟბიცკას მიერ ნავარაუდები ერთ-ერთი პრიმიტივის (დემონსტრატივის, სუბსტანტივისა და პრედიკაციის ელემენტებით) შესაბამის ენობრივ რეალიზაციად წარმოგვიდგენს [Wierzbichka, 1996]. სწორედ ამ ფუნქციების გამო, ის ბავშვთა მეტყველების ადრეული ფორმების აუცილებელ შემადგენელს წარმოადგენს, რაც ასევე თანხმობაშია ა. ვეჟბიცკას მიერ ,,წინასწარმეტყველურად აღდგენილ“ (რამდენადაც ინგლისურში მსგავსი, სამი ფუნქციის გამაერთიანებელი, უნივერსალური სემანტიკური პრიმიტივის ენობრივი რეალიზაცია არ დასტურდება, ვეჟბიცკა კი პრიმიტივების გამოყოფისას ძირითადად ინგლისურ ენას იშველიებს) პრიმიტივთან.

4. 2. 2. მხოლოდ ნაწილაკი სიხშირით მეორეა იმპლიკაციური ტოპიკის მარკირების პროცესში. ის გულისხმობს, რომ ტოპიკთა შესაძლებელ ვარიანტთაგან ერთი და მხოლოდ ერთია დასაშვები სიტუაციისდა შესაბამისად. ეს ნაწილაკი მხოლოდ ასეთ კონკრეტულ შემთხვევებშია მისაღები:

(5) მხოლოდ ბიჭია ნავში. (იგულისხმება, რომ გოგო არ არის ნავში)

4. 2. 3. ერთ-ერთმა ცდისპირმა მხოლოდ ნაწილაკის გამოყენებას მარტო ნაწილაკი ამჯობინა. ამ ნაწილაკს, როგორც ჩანს, იგივე ფუნქციები აქვს, რაც მხოლოდ ნაწილაკს: ალტერნატივებიდან შეარჩიოს ერთადერთი:

(6) არა, ბიჭი მარტო არ არის ნავში. (იგულისხმება, რომ სხვებიც არიან.)

თუმცა მათი ფუნქციები მსგავსია, ისინი თავისუფლად არ ენაცვლებიან ერთმანეთს: მარტო უშვებს პოსტპოზიციურ წყობას, მხოლოდ კი არა. მაგალითად, (6) წინადადებაში მარტო-ს მხოლოდ-ით ჩანაცვლება ვერ გვაძლევს გრამატიკულად გამართულ წინადადებას.

4. 2. 4. ასევე ერთ შემთხვევაში დაფიქსირდა არ+ც ნაწილაკი:

(7) არც ბიჭს არ ახურავს ქუდი. (ე.ი. ვიღაც სხვასაც არ ახურავს.)

ამ რთული, ნაწარმოები ნაწილაკის ფუნქციაა შესაძლებელ ალტერნატიულ ტოპიკთაგან უარყოფითი ნიშნით გამოარჩიოს ერთ-ერთი იმგვარად, რომ იმპლიკაციურად მეორე წევრის იგივე მდგომარეობა დააფიქსიროს. ეს ნაწილაკი ინფორმანტმა გამოიყენა კითხვაში მოცემული უარყოფითი მნიშვნელობის დასადასტურებლად იმგვარად, რომ იმპლიკაციურად მეორე წევრის შესახებაც მსგავსი, უარყოფითი ინფორმაცია მოგვაწოდა.

4. 2. 5. სწორედ ნაწილაკი დაფიქსირდა იმ შემთხვევაში, როდესაც ინფორმანტი იმპლიკაციურად ადასტურებდა კითხვაში მოცემული ინფორმაციის საპირისპირო ინფორმაციას სიტუაციის მეორე წევრის შესახებ. საიტერესოა, რომ ,,უარყოფითი დადასტურების“ გასაძლიერებლად მან გამოიყენა კომპლექსური ფრაზა სწორედ რომ:

(8) სწორედ რომ კაცს არ ახურავს ქუდი. (ე.ი. ქალს ახურავს)

გაძლიერების მიზეზი შეიძლება იყოს ზოგადი წარმოდგენა (განსაკუთრებით ძლიერი ქართული ტრადიციის ფარგლებში), რომ, საზოგადოდ, კაცს უფრო უნდა ეხუროს ქუდი, ვიდრე ქალს. სწორედ რომ ფრაზის გამოყენებით ცდისპირმა გახაზა მის ზოგად წარმოდგენასთან შეუსაბამობა და ექსპერიმენტის ფარგლებში შემოთავაზებული კონკრეტული სიტუაციის მოულოდნელობა.

4. 2. 6. -ც ნაწილაკი შეგვხვდა, ასევე, ინფორმაციის (მხოლოდ დადებითის) დადასტურებისას:

(9) ქალიც კითხულობს წიგნს. (ე.ი. კიდევ ვიღაც სხვა კითხულობს წიგნს.)

როგორც ჩანს, სწორედ და -ც ნაწილაკების ფუნქცია არის ,,დათანხმება, დადასტურება“ სიტუაციის მეორე წევრის შესახებ დამატებითი (დადებითი ან უარყოფითი) იმპლიკაციური ინფორმაციის გადმოცემის მიზნით.

4. 2. 7. აღსანიშნავია ისიც, რომ ნაწილაკები, როგორც მოსალოდნელიც იყო, არ დადასტურდა მარტივი იმპლიკაციური ტოპიკის შემთხვევებში:

(10) არა, ბიჭს არ ახურავს ქუდი.

(11) კი, ბიჭი ნავშია.

(12) არა, ქალი არ კითხულობს წიგნს.

5. ინფორმაციის სტრუქტურირების სინტაქსური საშუალებები ქართულში

5. 1. ფუნქციური აქტუალიზება: პასიური კონსტრუქციები

ქართულში პასიური კონსტრუქციების საშუალებით პაციენსის აქტუალიზების შესაძლებლობა შეზღუდულია დრო-კილოთა სერიების მიხედვით:

(1) I-სერიის ზმნური ფორმები ქმნიან ნომინატიურ კონსტრუქციებს, რაც გულისხმობს აგენსის აქტუალიზებას კონცეპტუალურ დონეზე. შემდგომ საფეხურზე (ფუნქციონალური დონე) შესაძლებელია პაციენსის როლის გაზრდა, მისი აქტუალიზება, რაც ხორციელდება პასიური კონსტრუქციების ფორმირებით, სადაც პაციენსი იქცევა ფუნქციურად აქტუალიზებულ წევრად და კვალიფიცირდება სუბიექტად;

(2) II და III-სერიის ზმნური ფორმები ქმნიან ერგატიულ კონსტრუქციებს, რაც გულისხმობს კონცეპტუალურ დონეზე პაციენსის აქტუალიზებას. რამდენადაც პაციენსი უკვე აქტუალიზებულია კონცეპტუალურად, მისი შემდგომი ფუნქციური აქტუალიზება სინთეზური პასიური კონსტრუქციების ფორმირებით სრულიად გამორიცხულია IIIსერიის ფორმებისათვის და საკმაოდ შეზღუდულია II-სერიისათვის. ამ მიზნით უპირატესობა ენიჭება ,,ყოფნა“ ზმნით შედგენილ აღწერით პასივებს.

მიუხედავად იმისა, რომ პასიური კონსტრუქციების ფორმირება არ არის შეზღუდული I სერიაში (და ნაწილობრივ II-შიც), კონკრეტული ექსპერიმენტების საფუძველზე მოპოვებული მასალა გვიჩვენებს, რომ ცდისპირები პაციენსის აქტუალიზებისათვის იშვიათად იყენებენ პასიურ კონსტრუქციებს და უპირატესობას ანიჭებენ სიტყვათა რიგის ცვლას, ან განუსაზღვრელნაცვალსახელიან თუ განუსაზღვრელსუბიექტიან კონსტრუქციებს, განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, როცა პაციენსი სულიერია. ეს თავისებურება ქართული ენის პასიური კონსტრუქციების სპეციფიკურობიდან გამომდინარეობს.

საზოგადოდ, ქართული პასივი განსხვავდება ინდოევროპული ენების პასივისგან:

ინდოევროპულ ენებში პასიური კონსტრუქცია, როგორც წესი, შესაბამისი აქტიური კონსტრუქციის კონვერსიული კონსტრუქციაა, სადაც პაციენსი დაწინაურებულია და ქცეულია სუბიექტად, აგენსი კი ტრანსფორმირებულია წინდებულიან ფრაზად. ქართულში პასიური კონსტრუქცია ყოველთვის არ წარმოადგენს შესაბამისი აქტიური კონსტრუქციის კონვერსიულ ფორმას; ე.ი. ის არ არის მკაცრად სინტაქსური კატეგორია და, როგორც ჩანს, უფრო მეტად სემანტიკური საფუძვლები აქვს. ქართულში ისევე, როგორც ზოგიერთ სხვა ენაში, მაგალითად, იაპონურში [Shibatani, 2002], აქტივ-პასივის ოპოზიცია ქმნის კონტინიუმს, სადაც პროტოტიპული პასივი მორფოლოგიურად უთანაბრდება ე.წ. საშუალ ფორმებს და ზოგჯერ აქტიურ სემანტიკასაც გამოხატავს, მაგალითად: ექაჩება, აწვება, ელაპარაკება, უყვება, ემალება და სხვ.

პასივი ქართულში ფორმალურად ნათლად განსხვავდება აქტიური ფორმებისგან: აწმყოში სუბიეტური III პირის ნიშანი აქტიური ფორმებისთვის არის - ს, პასიური ფორმებისთვის კი - ა სუფიქსი (შანიძე, 1948). ზმნები, რომელთა სემანტიკა არ ემთხვევა პროტოტიპული აქტივის ან პასივის სემანტიკას, ფორმალური მარკირებისათვის ირჩევენ ან აქტიურ მოდელს - ს სუფიქსით, ან პასიურ მოდელს - ა სუფიქსით. ამ ფორმალურ მოდელთა დაპირისპირება გვიბიძგებს ახალი სემანტიკური ინტერპრეტაციისკენ, რომელიც ნათელს მოჰფენს ქართული აქტიური და პასიური ფორმების განმსაზღვრელ პირობებს.

ის, რომ აქტივ-პასივის ფორმალურ დაპირისპირებას არ აქვს მკაცრად სინტაქსური პირობები ცხადია, რაც შეეხება სემანტიკურ ნიშნებს, აქაც უფრო ფაქიზი ნიუანსებია მისაკვლევი, რამდენადაც ასევე ცხადია, რომ სემანტიკური დაპირისპირება აქტივი: პასივი ცალსახად ვერ ფარავს ფორმალურ დაპირისპირებას აქტიური ფორმა: პასიური ფორმა. ასეთ სემანტიკურ ნიშნად, რომელიც განსაზღვრავს აქტივ-პასივის ფორმალურ დაპირისპირებას, შეიძლება შემოთავაზებულ იქნას შემდეგი ინტერპრეტაცია: თუ საშუალი (ე.ი. პროტოტიპულად არც აქტიური და არც პასიური) სემანტიკის ზმნები განასხვავებენ მოქმედების (ან მდგომარეობის) მიმართულებას (ან ლოკაციას), ზმნა უთანაბრდება პასივს და ირჩევს მარკირების პასიურ მოდელს; თუ კი საშუალი სემანტიკის ზმნა ვერ განასხვავებს პრედიკაციის მიმართულებას/ლოკაციას, მაშინ ზმნა უთანაბრდება აქტივს და ირჩევს მარკირების აქტიურ მოდელს. ფორმალურად ეს წესი ადვილად ინტერპრეტირებადია: თუ საშუალი ზმნა დაირთავს ზმნისწინ(ებ)ს, მას ექნება პასიური ფორმა, თუ არა - აქტიური. მაგალითად, დგება/ადგება/ ჩა-დგება/გადა-დგება; ემალება/და-ემალება; აწვება/მი-აწვება/და-აწვება და ა.შ.; მაგრამ ცხოვრობს, დგას, ღირს და ა.შ.

ლინგვისტური მარკირების ამგვარი სტრატეგია შეიძლება აიხსნას მარკირებულობის მიმართების კოგნიტიური საფუძვლებით: რამდენადაც პასიური სემანტიკისათვის, საზოგადოდ, ნაკლებად მოსალოდნელია (ე.ი. კოგნიტიურად მარკირებულია) მიმართულება/ლოკაციის გამოხატვა (რაც ბუნებრივია პროტოტიპულად აქტიური სემანტიკის ზმნებისთვის), ის მედიალური შინაარსის ზმნები, რომლებიც უშვებენ ამგვარ შინაარსებს, ენობრივ სტრუქტურებშიც წარმოდგენილნი არიან მარკირებული (რესპ. პასიური) ფორმებით; ანუ: კოგნიტიური მარკირება ლინგვისტური სტრუქტურების მარკირებულობით რეპრეზენტირდება.

ქართული ენის პასივის ამგვარი თავისებურება განსაზღვრავს იმ შეზღუდვებს და სპეციფიკას, რომელიც ჩნდება წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურების ფორმირებისასაც: ექსპერიმენტებით მოპოვებულ მასალაში, როდესაც სიტუაციურად ვხვდებით გაურკვეველ აგენსს და პასიური კონსტრუქცია (გაუჩინარებული აგენსით) ყველაზე უფრო მოსალოდნელია, ქართველი ცდისპირები უპირატესობას ანიჭებენ აქტიურ კონსტრუქციებს განუსაზღვრელნაცვალსახელიანი სუბიექტით ვიღაც, რაღაც ან განუსაზღვრელსუბიექტიან კონსტრუქციებს სუბიექტური მესამე პირის მრავლობითობის მაჩვენებელი სუფიქსით ზმნაში. მაგალითად:

ამ კაცს თავში ჩაქუჩს ურტყამენ.
ბოთლს კრავენ ფეხს.
მას ვიღაც ფეხს ურტყამს.

და სხვ.

მხოლოდ ერთ შემთხვევაში დაფიქსირდა ,,სიტუაციურად უცნობი აგენსის“ კონკრეტული არსებითი სახელით წარმოდგენის შემთხვევა: ტაფას იღებს ქალი, რაც, როგორც ჩანს, აიხსნება ზოგადი წარმოდგენით, რომ ,,ძირითადად ქალები ამზადებენ საჭმელს და საქმე აქვთ ტაფებთან“, რის საფუძველზეც ,,უცნობი აგენსი“ ცდისპირის მიერ ჩანაცვლდა კონკრეტული სახელით ქალი.

ამგვარად, QUIS-ექსპერიმენტების [Skopeteas et all, 2006] საფუძველზე სპონტანურად მოპოვებულ ქართულ სამეტყველო ტექსტებში ,,უცნობი აგენსის” გამოსახატავად არ დაფიქსირდა პასიური კონსტრუქციები, რაც კიდევ ერთი ძლიერი არგუმენტია იმ ინტერპრეტაციის სასარგებლოდ, რომლის მიხედვით, ქართულში პასიურ კონსტრუქციებს განსაზღვრავს სემანტიკური და არა სინტაქსური (resp. საინფორმაციო სტრუქტურის) განმსაზღვრელი ნიშნები.

5. 2. სიტყვათა რიგი

5. 2. 1. სიტყვათა რიგი: ქართული გრამატიკული ტრადიცია

როგორც ცნობილია, ქართულს აქვს მეტად განვითარებული მორფოლოგია მდიდარი აფიქსაციით. ამდენად, სიტყვათა რიგის სიმკაცრე ქართულში არ არის აუცილებელი პირობა სინტაქსური მიმართებების გამოსახატავად, როგორც ეს გვაქვს ენებში ღარიბი აფიქსაციით. სწორედ მდიდარი აფიქსაციის, კერძოდ ბრუნვის ნიშნების ფუნქციური განსაზღვრულობის გამო, ქართულში სიტყვათა რიგი თავისუფალია და სიტყვათა ფაქტიურად ნებისმიერი გადალაგება დასაშვებია [შანიძე 1948; ფოჩხუა 1962; ჩიქობავა 1968; დავითიანი 1973; აფრიდონიძე 1986; კვაჭაძე 1996; და სხვ.] თუმცა, ბევრი მკვლევარი აღნიშნავს, რომ სიტყვათა რიგი არ არის აბსოლუტურად თავისუფალი, მაგალითად: თანამედროვე ქართულში ზედსართავი ჩვეულებრივ უსწრებს არსებითს; ასევე, ზმნიზედები და დამატებები ისწრაფვიან დაიკავონ სახელზმნის წინა პოზიცია; კითხვითი სიტყვა ყოველთვის ზმნისწინა პოზიციას იკავებს; და სხვ. და გარკვეული შეზღუდვები, ტენდენციები განაპირობებენ სიტყვათა არამარკირებულ რიგს. სტატისტიკური კვლევა ნათელს ჰფენს ამგვარ ტენდენციებს [ფოჩხუა 1962; აფრიდონიძე 1986; Harrisს 2000] და საშუალებას გვაძლევს განვსაზღვროთ სიტყვათა კანონიკური, არამარკირებული რიგი: SOV/SVO. პირველი დამახასიათებელია ლიტერატურული, სამწერლობო ენისათვის, მეორე კი უფრო ხშირად სამეტყველო, განსაკუთრებით მოდერნული სამეტყველო სტილისათვის [ჯავახიშვილი 1929], არის ბუნებრივი. სიტყვათა ამ არამარკირებული რიგის ნებისმიერი გადალაგება უკავშირდება წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურის ცვლას. საზოგადოდ, ქართულ სპეციალურ ლიტერატურაში სიტყვათა რიგის ცვლა ამ კუთხით სისტემურად არ გაანალიზებულა; ძირითადად განიხილებოდა აქტუალიზაცია მათეზიუსის გაგებით [Mathesius, 1967], და დასკვნები მხოლოდ ზოგადი ხასიათის შენიშვნებით შემოიფარგლებოდა [ჯავახიშვილი 1929; სერგია 1972; დავითიანი 1973; ზარდიაშვილი 1978; ენუქიძე 1981 და სხვ].

თანამედროვე ლინგვისტური თეორიები და მეთოდოლოგია, რაც ფაქტიურად მათეზიუსის იდეების შემდგომ განვითარებას წარმოადგენს, უკეთეს პირობებს იძლევა საინფორმაციო სტრუქტურების საკვლევად. QUIS-ექსპერიმენტები ორიენტირებულია სწორედ ამ ტიპის საკითხების შესწავლისათვის ღირებული სპონტანური სამეტყველო ტექსტების მოპოვებაზე.

5. 2. 2. სიტყვათა რიგი და ახალი/ძველი ინფორმაციის კოდირება

ენებში თავისუფალი სიტყვათა რიგით ,,სიტყვათა გადალაგება” მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ძველი/ახალი ინფორმაციის აქტუალიზაციისათვის [Skopeteas and Fanselow, 2007]. წინადადების საწყისი პოზიცია ყველაზე ღირებულია საინფორმაციო ნაკადის გარკვეული მონაკვეთების ხაზგასასმელად. ექსპერიმენტების შედეგად მოპოვებული მასალის ნაწილი დამუშავდა სტატისტიკურად: დავთვალეთ Agent-new, Agent-given, Object-new, Object-given ერთეულების გამოჩენა წინადადების საწყის პოზიციაში; ცალკე შეფასდა [Ag-new-invisible] და [O-given, Agnew-invisible] შემთხვევები. რამდენადაც მასალაში დაფიქსირდა რამდენიმე მაგალითი ლოკატივებით, ეს შემთხვევებიც აისახა სტატისტიკური ოდენობების ამსახველ ცხრილებში:

1. სემანტიკური როლები წინადადების საწყის პოზიციაში

2. ახალი/ძველი ინფორმაცია წინადადების საწყის პოზიციაში

ამ სტატისტიკური მონაცემებიდან გამომდინარე, გამოიკვეთა შემდეგი ტენდენციები:

1. აგენსი (განსაკუთრებით ძველი ინფორმაციის მატარებელი) მიისწრაფვის დაიკავოს წინადადებაში საწყისი პოზიცია;

2. უცნობი აგენსი წინადადების საწყის პოზიციაში წარმოდგენილია განუსაზღვრელი ნაცვალსახელით ვიღაც;

3. ახალი ობიექტი წინადადების საწყის პოზიციაშია იშვიათია; შეიძლება ითქვას, გამონაკლისურია (ფაქტობრივად, მხოლოდ ერთი ასეთი შემთხვევა დაფიქსირდა);

4. წინადადებაში საწყისი პოზიციის დაკავების თვალსაზრისით გამოიკვეთა სემანტიკურ როლებს შორის არსებული შემდეგი იერარქია: Ag>O;

5. ძველი ობიექტი (განსაკუთრებით კონტექსტში უცნობ აგენსთან, რომელიც გამოხატულია ზმნაში S. 3. PL-სუფიქსით) ასევე მიისწრაფვის დაიკავოს წინადადებაში საწყისი პოზიცია;

6. ძველი ინფორმაცია სჯობნის ახალს წინადადებაში საწყისი პოზიციის დაკავების თვალსაზრისით: Given>New;

7. გამოვლენილ ორ იერარქიას (Ag>O,Given>New) შორის კონფლიქტური სიტუაციის წარმოქმნის შემთხვევაში მოქმედებს უფრო კონკრეტული იერარქია: Ag-given>O-given>Ag-new>O-new;

8. დამატებითი არგუმენტებს (Given>New)>(Ag>O) იერარქიის სასარგებლოდ იძლევა კონსტრუქცია ძველი-ლოკატივით საწყისს პოზიციაში.

საზოგადოდ, ლოკატივების საკითხი (ბოლო, (8) შემთხვევა) შემდგომ კვლევას მოითხოვს.

5. 2. 3. ლოკატივები

ქართულში სიტყვათა თავისუფალი რიგი ხელსაყრელ პირობებს ქმნის ლოკატიური ფრაზების წინადადების საწყის პოზიციაში მოთავსების თვალსაზრისით: ისინი თავისი ჩვეული, არამარკირებული პოზიციიდან (წინადადების ბოლო) გადმოინაცვლებენ ახალ მარკირებულ პოზიციაზე, რაც მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ინფორმაციის სტრუქტურირებისას. ჩვენს მასალაში დადასტურებული 134 შემთხვევიდან 61 შემთხვევაში ისინი წინ უსწრებენ სახელს, რომლის ლოკალიზებაც ხდება. მასალის ანალიზი გვიჩვენებს, რომ გადანაცვლების კრიტერიუმები იცვლება ცდისპირების მიხედვით, თუმცა გარკვეული განზოგადებები მაინც შესაძლებელია:

1. მეოთხე სესიაში (სულ ჩატარდა ცდისპირების მიხედვით განსხვავებული 4 სესია) მონაწილე ცდისპირები ლოკატივების პოზიციას განსაზღვრავენ ლოკალიზებული სახელის სემანტიკური ნიშნებით: მხოლოდ ადამიანები და დიდი ცხოველები უსწრებენ ლოკატივებს;

2. მესამე სესიის ცდისპირებისთვის ღირებული ჩანს ლოკატიურ ფრაზაში შემავალი სახელისა და ლოკალიზებული სახელის ზომები: ზომით (მოცულობით) უფრო დიდი სახელი წინ უსწრებს უფრო პატარას;

3. ეს ორი კრიტერიუმი მეტ-ნაკლებად ღირებულია დანარჩენი, პირველი და მეორე, სესიის ცდისპირებისათვისაც, თუმცა ძველი/ახალი ინფორმაციაც თამაშობს გარკვეულ როლს: ძველი ლოკატივი ან ახალი სახელი მიისწრაფვის დაიკავოს პირველი ადგილი.

როგორც მასალიდან ჩანს, ლოკატივების შემცველი ინფორმაციის სტრუქტურირება ძირითადად მოსაუბრის (resp. ცდისპირის) ინდივიდუალური კოგნიტიური წარმოდგენების საფუძველზე ხორციელდება.

5. 3. სინტაქსურად ჭარბი ერთეულები როგორც ტოპიკალიზაციის მარკერები

5. 3. 1. ქართული ზმნის პოლი პერსონალობა და S/O პირის ნიშნების სიჭარბე

ქართული ზმნის პოლიპერსონალობის გამო, რამდენადაც ზმნის ფორმა აღნიშნავს ერთდროულად სუბიექტსაც და ობიექტსაც, წინადადებაში პირის ნაცვალსახელთა დაფიქსირება არ არის აუცილებელი (ჭარბია); და თუ ისინი მაინც წარმოდგენილნი არიან, ეს უმრავლეს შემთხვევაში ნიშნავს, რომ შესაბამისი სუბიექტი (ან ობიექტი) ტოპიკალიზებულია; მაგალითად:

[მე]T ვი პოვე გზა, [მე]T ვიყიდე პამიდვრები, [მე]T მოვუტანე დედას…

აქ მე ჭარბია (ქართულის ენის სპეციფიკიდან გამომდინარე: რამდენადაც პირველი პირი მორფოლოგიურად უკვე წარმოდგენილია ზმნურ ფორმაში პირველი სუბიექტური პირის მარკერით (ვ-), მისი დუბლირება სინტაქსურ კონსტრუქციაში მე ნაცვალსახელის სახით ჭარბია და მიგვანიშნებს პირველი პირის ტოპიკალურობაზე:

მე და არა სხვა ვინმემ, სწორედ მე და არა სხვა ვინმემ, ნამდვილად მე და არა სხვა ვინმემ მოუტანა დედას პამიდვრები.…

5. 3. 2. ქცევის კატეგორია და თანდებულიანი ფრაზების სიჭარბე

ქართულში ქცევის კატეგორია გამოხატავს მოქმედების კუთვნილებადანიშნულებას და ხმოვანი პრეფიქსები აღნიშნავენ იმ სახელს, თუ ვისთვის (რისთვის) ხდება მოქმედება, ამიტომ თანდებულიანი სახელი, რომელიც მოქმედების მიზანს აღნიშნავს, ჭარბია და მისი დაფიქსირება მიგვანიშნებს ამ სახელის ტოპიკურობაზე:

ნინომ [თავისთვის] ჩაინიშნა დავალებები

ამ წინადადებაში თანდებულიანი რეფლექსური ნაცვალსახელი თავისთვის ჭარბია, რამდენადაც სათავისო ქცევის მაჩვენებელი ხმოვანპრეფიქსი -ი- უკვე აღნიშნავს მოქმედების სამიზნე სახელს, რომელიც სუბიექტის იდენტურია (ანუ აღნიშნავს რეფლექსურობას); და თუ ის მაინც წარმოდგენილია, ეს მიგვანიშნებს, რომ ის არის იმპლიკაციური ტოპიკი:

ნინომ თავისთვის (და არა, ვთქვათ, ძმისთვის) ჩაინიშნა დავალებები.

ამგვარად, წინადადებები სინტაქსურად ჭარბი ერთეულების ელიფსისის გარეშე არის იმპლიკაციური ტოპიკის არსებობაზე მიმანიშნებელი: სინტაქსურად ჭარბი ერთეულები საინფორმაციო სტრუქტურის ტოპიკალიზებულ წევრებს წარმოგვიდგენენ.

5. 4. 4. საინფორმაციო სტრუქტურის სხვა სინტაქსური ნიშნები

5. 4. 1. ომონიმური სინტაქსური კონსტრუქციები და წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურა

სხვადასხვა სახის სინტაქსური ომონიმური ფორმების გახსნასა და ინფორმაციის ცალსახა ინტერპრეტაციაში ხშირად გვეხმარება წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურის დადგენა; მაგალითად, წინადადება: მაღალი გამყიდვლის დახლთან დგას - ომონიმურია. ამ ომონიმიის მოხსნა შესაძლებელია წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურის გარკვევით, რისთვისაც აუცილებელია უფრო ფართო ტექსტუალური კონტექსტის განხილვა. თუ ეს წინადადება არის პასუხი შეკითხვაზე: სად დგას მყიდველი? - მაშინ მაღალი გამყიდველი იქნება ფოკუსი და ფოკუსისათვის დამახასიათებელი აღმავალი, ტალღისებური ინტონაციით წარმოითქმის, ხოლო წინადადება იქნება უქვემდებარო (მყიდველის ელიფსისით): [მაღალი გამყიდვლის]FF დახლთან დგას; თუკი მაღალი არის პრაგმატიკულად გამოყოფილი წევრი, რომელიც გულისხმობს, რომ ვინმე მაღალი და არა, ვთქვათ, დაბალი, დგას დახლთან, მაშინ იგი წარმოითქმის აღმავალი ინტონაციით, სადაც ინტონაციური მახვილი მეორე მარცვალზეა, და ტოპიკად კვალიფიცირდება: [მაღალი]T გამყიდვლის დახლთან დგას. ასე რომ, წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურა გამორიცხავს ომონიმურობას და კომუნიკაციურ ორაზროვნებას.

5. 4. 2. სახელური ფრაზების გახლეჩა, როგორც ტოპიკალიზაციის ერთ-ერთი მექანიზმი

სახელური ფრაზების გახლეჩა დამახასიათებელია ქართული ენისათვის: ნებისმიერი სახის NP, გარდა თანდებულიანი ფრაზისა, შეიძლება გაიხლიჩოს და ეს არის ფოკუსირებული სახელის წარმოდგენის ერთ-ერთი ფორმალური მექანიზმი. ასეთი გახლეჩილი კონსტრუქციები იშვიათია სალიტერატურო ენისათვის, თუმცა ბუნებრივია მეტყველებასა და პოეზიაში:

ქალის ხელი უჭირავს ბავშვს?
არა, [ფეხი]F უჭირავს ქალის.

პატარა ჭიქას იღებს ბიჭი?
დიახ, [პატარას]F იღებს ის ჭიქას.

5. 4. 3. Cleft -კონსტრუქციები

ე.წ. Cleft -კონსტრუქციები ქართულშიც დასტურდება, თუმცა ისინი არც თუ ისე პროდუქტიულია: ცდისპირები მხოლოდ ძალიან სპეციფიკურ შემთხვევებში იყენებდნენ ინფორმაციის სტრუქტურირების ამ მოდელს ტოპიკის გამოსაყოფად:

ეს ბიჭია, ვისაც ქალი ურტყამს.

ეს კონსტრუქციები აიგება ყოფნა-მეშველზმნითა და დაქვემდებარებული წინადადების ფორმირებით: ტოპიკალიზებული სახელი თავსდება მთავარ წინადადებაში მეშველი ზმნის კლიტიკასთან ერთად და ქმნის შედგენილ შემასმენელს; ტოპიკის შესახებ მოპოვებული ახალი ინფორმაცია (კომენტარი) გადმოცემულია დამოკიდებულ წინადადებაში.

ყოფნა ზმნის III პირის კლიტიკური ელემენტი -ა ტოპიკს აღნიშნავს არა მხოლოდ Cleft-კონსტრუქციებში, არამედ, საზოგადოდ, ნებისმიერ წინადადებაში.

5. 4. 4. მეშველზმნიანი კლიტიკური კონსტრუქციები როგორც ტოპიკის და/ან ფოკუსის მარკერები

მეშველი ზმნა ,,ყოფნა” სუბიექტურ მესამე პირთან იქცევა კლიტიკად და ერთვის შედგენილი შემასმენლის სახელად ნაწილს: ის არის ქალი > ის ქალია. ის შეიძლება დაერთოს წინადადების ნებისმიერ სიტყვას და აქციოს ის შედგენილი შემასმენლის სახელად ნაწილად. ეს კლიტიკა ტოპიკ-მარკერად გვევლინება: სიტყვა, რომელიც წარმოდგენილია -ა კლიტიკით, მისი წყალობით ტოპიკალიზებულია. მაგალითისათვის განვიხილოთ, ვთქვათ, წინადადება:

ლამაზი გოგო დღეს არის სახლში.

ტოპიკალიზაციის ყველა ლოგიკურად დასაშვები შესაძლებლობა რეალიზდება -ა კლიტიკური ელემენტის დართვით:

(1) სახლშია დღეს ლამაზი გოგო. (და არა, ვთქვათ, კინოში)

(2) დღესაა ლამაზი გოგო სახლში. (და არა, ვთქვათ, ერთი კვირის მერე)

(3) ლამაზი გოგოა დღეს სახლში. (და არა, უშნო გოგო)

(4) ლამაზია გოგო დღეს სახლში.

(1) და (2) მაგალითები გამოხატავს ჩარჩო-ტოპიკებს დროისა და სივრცის სხვა შესაძლებლობების იმპლიკაციური გამორიცხვით. იგივე წინადადებები ინტონაციური კონტურის ცვლით შეიძლება გამოხატავდნენ დროისა და სივრცის ვიწრო ფოკუსებს. მთელი სახელური ფრაზის ტოპიკალიზაციის ნიმუშია (3) წინადადება, ხოლო რაც შეეხება (4)-წინადადებას, ის ძალიან სპეციფიკურ სიტუაციას აღწერს, რომელიც პერიფრაზულად ნიშნავს: დღეს გოგო ლამაზია, იმიტომ რომ არის სახლში.

5. 4. 5. მიმართვის ფორმები, როგორც ფილერები და მათი ფუნქცია წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურის ფორმირებაში

მიმართვის ფორმები ხშირად ასრულებენ თხრობისას პაუზის შემავსებელი ელემენტების (ე.წ. ფილერების) ფუნქციას. ასეთი ფილერები შეიძლება გაჩნდეს წინადადების ნებისმიერი წევრის შემდეგ:

(1) მე, ჩემო კარგო, დიდი ხანია, აქ ვცხოვრობ.

(2) წიგნს, ჩემო ბატონო, მწერალი სიყვარულით წერს.

(3) წერ-ს, ჩემო კარგო, აბა არა?!

(4) ლამაზი, ჩემო დათო, ქალი სანდო არ არის.

(5) კარგად, ღმერთო ჩემო, აბა ვინ არის?!

ასეთი ფილერები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ინფორმაციის სტრუქტურირებაში. ისინი ჩვეულებრივ ჩნდებიან სხვადასხვა სახის ფოკუსებისა თუ ტოპიკების მომდევნოდ; მაგალითად, ზემოთ მოცემულ (1), (2), (5) წინადადებებში ისინი გამოხატავენ ტოპიკებს, მაშინ, როდესაც (3) და (4) წინადადებებში - ფოკუსებს.

5. 4. 6. ტოპიკის ,,დასადგენი” კონსტრუქციები ქართულში

ტოპიკის გამოსაცნობად (დასადგენად) ჩვეულებრივ იყენებენ შემდეგ კონსტრუქციებს: ,,As for X”, ,,As far as X is concerned”, ,,Concerning X”, ,,As regard X”. ქართულში ამ კონსტრუქციებს შეესატყვისება რთული ქვეწყობილი მიმართებითი წინადადება:

რას იტყვით ამ მონადირის შესახებ?

რაც შეეხება მონადირეს, [სწორედ რომ ის]თ კლავს ირემს.

6. დასკვნები

ინფორმაციის სტრუქტურირების განხილული სინტაქსური საშუალებების შეჯამების შედეგად შეიძლება დავასკვნათ:

ქართულში ინფორმაციის სტრუქტურირების ძირითადი სინტაქსური მოდელებია:

1. მარკირებული ინტონაცია//მარკირებული სიტყვათა რიგი;

2. გადალაგება - ინფორმაციულად გამოკვეთილი წევრის წინადადების თავში დასმა (+ინტონაცია);

3. სპეციფიკური სინტაქსური კონსტრუქციები (+ინტონაცია);

4. ნაწილაკები (+სინტასური ცვლილებები + ინტონაცია).

ამ მოდელებს შორის უნდა არსებობდეს გარკვეული იერარქიული მიმართებები. ვვარაუდობთ, რომ 1>2>3>4 იერარქია ასახავს აქტუალიზების ხარისხობრივ ზრდას: რაც მეტი ფორმალური საშუალებაა გამოყენებული ინფორმაციის გარკვეული ნაწილის გამოსაკვეთად, მით მაღალია აქტუალიზაციის ხარისხი.

ლიტერატურა:

აფრიდონიძე 1986: აფრიდონიძე შ., სიტყვათგანლაგება ახალ ქართულში. თბილისი: მეცნიერება.

ასათიანი 1982: ასათიანი რ., მარტივი წინადადების ტიპოლოგიური ანალიზი. თანამედროვე ქართული სალიტერატურო ენის მასალაზე. თბილისი: მეცნიერება.

დავითიანი 1973: დავითიანი აკ., ქართული ენის სინტაქსი. I. მარტივი წინადადება. თბილისი: განათლება.

ენუქიძე 1981: ენუქიძე ლ., წინადადების აქტუალური დანაწევრება და მისი მიმართება სინტაქსური და სემანტიკური ანალიზის თანამედროვე მეთოდებთან თანამედროვე ზოგადი ენატმეცნიერების საკითხები. VI. თბილისი: ენათმეცნიერების ინსტიტუტი.

ფოჩხუა 1962: ფოჩხუა ბ., სიტყვათა რიგი ქართულში. იკე. XIII. თბილისი: მეცნ. აკად. გამომ.

კვაჭაძე 1996: კვაჭაძე ლ., თანამედროვე ქართული ენის სინტაქსი. თბილისი: რუბიკონი.

შანიძე 1948: შანიძე აკ., ქართული ენის გრამატიკა. II. სინტაქსი. თბილისი: თსუ გამომცემლობა. 1973ბ. ქართული ენის გრამატიკის საფუძვლები. თბილისი: თსუ გამომცემლობა.

ჩიქობავა 1968: ჩიქობავა არნ., მარტივი წინადადების პრობლემა ქართულში. I. ქვემდებარე-დამატების საკითხი ძველსს ქართულში. თბილისი: მეცნიერება.

წერეთელი 2007: წერეთელი ნ., წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურა: იმპლიკაციური ტოპიკი ქართულში.სამაგისტრო ნაშრომი. თბილისი. თსუ.

ჯავახიშვილი 1929: ჯავახიშვილი ივ., თანამედროვე ქართული სალიტერატურო ენისათვის. მნათობი. 1. თბილისი.

ასათიანი 2007: Asatiani R., The Main Devices of Foregrounding in the Information Structure of Georgian Sentences. Proceedings of Tbilisi Symposium on language, Logic and Computation 1005. Amsterdam: Spriger. 21-31.

ჩეიფი 1971: Chafe W. L., Meaning and the structure of language. Chicago and London: Chicago Un. Press.

დიქსონი 1979: Dixon R. M. W., Ergativity. Cambridge: Cambridge Un. press.

ჰარისი 1998: Harris, Al. C., Georgian Syntax: A Study in Relational Grammar. Cambridge etc.: Cambridge University Press. 2000b, Word Order Harmonies and Word Order Change In Georgian. In Sornicola R, Poppe E., Haley A. (eds), Stability, Variation and Change of Word-Order Patterns over time. 133-163. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins.

ჰიუიტი 1995: Hewitt B. G., Georgian: A Structural Reference Grammar. Amsterdam, Philadelphia: Benjamins.

კიბრიკი 1997: Kibrik A., Beyond Subject and Object: Toward a Comprehensive Relational Typology. Linguistic Typology.I.. Berlin-New York: Mouton de Gruyter. 279-346.

მათეზიუსი 1967: Матезиус В. О., О системном грамматическом анализе. Пражский лингвистический кружок. Москва. Наука. 226-238.

შიბატანი 1985: Shibatani M., Passives and related constructions: A prototype Analysis. Language, Vol.61,No4. Kobe: Kobe Un. press.

სკოპეტეასი 2006: Skopeteas S., Fiedler I., Hellmuth R., Schwarz, A.,Stoel, R., Fanselow, G., Féry, C., and Krifka M., Questionnaire on Information Structure (QUIS). Interdisciplinary Studies on Information Structure 4. Working Papers of the SFB 632, Potsdam: Universitätsverlag Potsdam.

სკოპეტეასი 2007: Skopeteas S., Fanselow G., Effects of givenness and constraints on free word order. In Information Structure from different perspectives. Zimmermann, Malte and Caroline (eds.), Oxford: Oxford Un. Press.

თუითი 1998: Tuite K., Kartvelian morphosyntax. Munich: Lincom Europa.

ვეჟბიცკა 1996: Wierzbicka A., Semantics (Primes and Universals). Oxford-New York: Oxford Un. press.

Rusudan Asatiani

Syntactic Means of Information Structuring in Georgian

Structuring of information proceeds through the foregrounding of certain parts of the information. Any kind of ,,foregrounding” (res. ,,Highlighting”, ,,Logical Emphasis”, ,,Promotion”, ,,Standing out as the first, important” and etc) could be regarded as one, common phenomenon which represents the main strategy of structuring of linguistic structures. From this point of view Topic, Focus, Subject, Theme, Point of view and so on - are the same as far as they represent various forms of ,,foregrounding”. It is supposed that such a wide, generalized interpretation of ,,topicalization” make more clear, what happens when we have mixed forms of ,,foregrounding”.

In general, foregrounding can be realized on various linguistic levels and it is possible to distinguish: Conceptual, Functional, Discourse and Pragmatic devices, which can be represented by various formal means: Phonetic-Phonological, Morphological-Syntactic and Lexical-Pragmatic. All the devices can co-occur during the information packaging. Some of them are obligatory and are on the high level of the hierarchically organized processes of foregrounding (e.g. conceptual or functional foregrounding); some of them are optional and they are defined by the specific discourse and/or pragmatic values of a sentence (e.g. focus or topic); some forms of foregrounding are implicational (e.g. sometimes reordering implies emphasis of intonation) and so on. The relations between the different kinds of foregrounding are language specific, but it seems possible to speak about universal models of formalization of the information structures. In Georgian there is no morphological topic marker, but all other devices of foregrounding are possible. The paper examines the main models of syntactic devices in Georgian.

ცირა ბარბაქაძე

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა და კულტურის კვლევების ფაკულტეტის ასოცირებული პროფესორი. ძირითადი ნაშრომები: ქართული მჭევრმეტყველების ლინგვოპრაგმატიკა, ფოლკლორული რიტორიკა, თანამედროვე პოლიტიკური დისკურსის რიტორიკული თავისებურებანი, ქართული საკანონმდებლო სტილი... ინტერესთა სფერო: სემიოტიკა, რიტორიკა, სტილისტიკა.

პოეზია, გარდა იმისა, რომ მეტყველების ფაქტად რჩება, იგი, ამავე დროს, მის საზღვრებს გარეთაც იჭრება... ენის სტიქიის მოძრაობაში ჩაფლული, მისი ნაწილაკების გადაადგილებით გართული პოეტი, ან თვითონ ირჩევს სიტყვებს, ან სიტყვები ირჩევენ პოეტს.

ოქტავიო პასი

...პირველად იყო სიტყვა... სამყარო წარმოგვიდგება, როგორც სიტყვა, ქმნადობის აქტი კი - როგორც ნიშნის შექმნა.

ლოტმანი

ენაში არსებული ნებისმიერი სიტყვა პოეტურ მეტყველებაში შეიძლება იქცეს იმგვარ მეტაფორებად, რომელთა სრულად აღწერა შეუძლებელი იქნება. ,,მწერალი ამრავლებს მნიშვნელობებს და ტოვებს მათ დაუმთავრებელს და ღიას. ენის მეშვეობით ის ქმნის აღმნიშვნელებით გაჯერებულ სამყაროს და ვერასოდეს ვერ იღებს საბოლოო აღსანიშნს” (ბარტი 1989: 284).

თავის დროზე ხლებნიკოვმა კრუჩენიხთან ერთად წამოაყენა თეზისი, რომლის თანახმადაც, მხატვრული ნაწარმოები შეიძლებოდა, რომ მხოლოდ ერთი სიტყვისგან შემდგარიყო. მათი აზრით, ეს იყო არა მხოლოდ ავანგარდული პროექტი, არამედ თავად სიტყვის სახეობრივი ბუნების ლინგვისტურად განპირობებული რეკონსტრუქცია. თავად სიტყვა უკვე პატარა ნაწარმოებია, - აცხადებდნენ ისინი. ამაზე მიუთითებს მიხეილ ეპშტეინი, როცა წერს: აფორიზმი ითვლება ყველაზე მცირე ლიტერატურულ ჟანრად, - ერთ წინადადებაშია აზრი შეკუმშული... მაგრამ არსებობს კიდევ უფრო მცირე ჟანრი - მხოლოდ სიტყვა. სწორედ სიტყვა წარმოდგება, როგორც დასრულებული ნაწარმოები, როგორც სიტყვაშემოქმედების დამოუკიდებელი რეზულტატი. ეპშტეინი ხაზს უსვამს სიტყვას, არა როგორც ენის ერთეულს და ენათმეცნიერების საგანს, არამედ როგორც ლიტერატურულ ჟანრს, რომელშიც არის პლასტიკა, იდეა, სახე, თამაში, კოლიზია და სიუჟეტი. ერთსიტყვიანობა - ერთი სიტყვის ხელოვნება, რომელიც თავის თავში მოიცავს ახალ იდეას, ან სურათს, - მაქსიმუმი აზრი მინიმუმ ენობრივ ერთეულში!

მე გავაგრძელებდი ეპშტეინის აზრს და დავამატებდი, რომ ამგვარ ,,ლიტერატურულ ჟანრად” და დამოუკიდებელ მხატვრულ ნაწარმოებად სიტყვა შეიძლება იქცეს ამავე დროს, სხვა სიტყვებთან ურთიერთობის შედეგად. ენის ბუნებაში ჩადებული მეტაფორულობა მხატვრულ სააზროვნო სივრცეში კიდევ უფრო აქტუალიზდება და ამოუწურავ ქმნადობას გვთავაზობს. ,,ყოველი სიტყვა უამრავ პოტენციურ მნიშვნელობას შეიცავს. როცა სიტყვა სიტყვებს უკავშირდება და იქმნება ფრაზა, იმ მრავალ მნიშვნელობათაგან ერთ-ერთი აქტიურდება და მთავარ მნიშვნელობად იქცევა”(ოქტავიო პასი). ენაში დევს მნიშვნელობადქმნადობის იმგვარი პოტენციალი, რომელიც პრაქტიკულად ამოუწურავია.

ცალკეულ ავტორთა პოეტურ შემოქმედებაში გამოიყოფა ისეთი ,,სიტყვა-ნაწარმოებები”, ,,სიტყვა-კონცეპტები”, რომელთა გარშემო შეიძლება გადაეწყოს პოეტის ენობრივი სამყარო. იმისათვის, რომ ამგვარი სიტყვა-კონცეპტები, სემანტემები, გამოვლინდეს, საჭიროა:

ა) ტექტში სემანტემის გამოყენების მაღალი სიხშირე, მარკირება;

ბ) აღნიშნული სემანტემის მეტაფორულობის მაღალი ხარისხი, რაც გამოიხატება ახალ მნიშვნელობათა წარმოქმნაში;

გ) პოეტის შემოქმედების კონცეპტი თავისი ფუნქციონირებით ტექსტში გამოხატავს ავტორის იდეას.

ჩვენი კვლევის ობიექტს ამ მიმართულებით წარმოადგენდა ანა კალანდაძის პოეზია. პოეტური ნაწარმოებში არის ისეთი სიმბოლოები, რომლებიც ითხოვენ ინტერპრეტაციას თავად ავტორისათვის (მამარდაშვილი 2000: 127). კვლევის შედეგად პოეტის შემოქმედებაში გამოიკვეთა სიტყვა-კონცეპტი ,,ვარსკვლავი”.

შეიძლება ითქვას, რომ სემანტემა ,,ვარსკვლავი” მეტნაკლები სიხშირით თითქმის ყველა პოეტის შემოქმედებაში გვხვდება, მაგრამ ანა კალანდაძის ,,ვარსკვლავი” ნამდვილად განსაკუთრებულია. რატომ მაინცდამაინც ეს სიტყვა? კითხვაზე პასუხი მარტივია და პოეტის ინდივიდუალობიდან მომდინარეობს. როგორც ჩანს, ამ სიტყვით გამოხატული აზრი ყველაზე მეტად ენათესავება პოეტის სულს. სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობიდან დაწყებული მის ყველაზე უფრო დაუსაზღვრავ მნიშვნელობამდე, თითქმის ყველაფერს თავი მოუყრია ანა კალანდაძის შემოქმედებაში. ოთარ ჭილაძისა არ იყოს:

,,ძვირფასო, სიტყვას აქვს თავის ფასი,
ზომა და წონა, სუნი და ფერი
და ისიც ყველა ჩვენგანის მსგავსად
იცინის, ტირის, ოცნებობს, მღერის...”

და არა მხოლოდ...

ვფიქრობ, ვარსკვლავებთან დაკავშირებული სულისკვეთება და პოეტის შემოქმედების არსი კარგად გამოიხატა ანას შემდეგ სტრიქონებში:

ვარ მარად ვარსკვლავთა მჭვრეტელი
და ცეცხლით ვივსები იმათებრ...
,,ო, ღმერთო, ო, ღმერთო, საბაოთ,
სინათლე, სინათლე, სინათლე...”

რა აზრია გამოთქმული სტრიქონში: ,,ვარ მარად ვარსკვლავთა მჭვრეტელი”? რა თქმა უნდა, ეს არ არის მხოლოდ პირდაპირი მნიშვნელობა - რომ წარმოვიდგინოთ, პოეტი როგორ აჩერებია ღამეულ ვარსკვლავებიან ცას. პასუხი ამავე სტრიქონებშია: სინათლე! არ შევცდებით, თუ ვიტყვით, რომ რომ ანა კალანდაძე სინათლის პოეტია, რაც სწორედ ,,ვარსკვლავთმჭვრეტელობაში” და იმათებრ ,,ცეცხლით ავსებაში” მეტაფორულად გამოხატა ავტორმა. რატომ დაუნათესავდა პოეტის სული ვარსვლავს? იმ თვისებების გამო, რომელსაც ვარსკვლავი ატარებს - სიშორე, სინათლე, იდუმალება, სიჩუმე...

ტომას სტრენზ ელიოტი ერთ ესსეში წერს: ,,რა სიტყვებიც უნდა გამოიყენოს მწერალმა, რამდენადაც შესაძლებელია, სარგებლობს ამ სიტყვათა ისტორიის ცოდნით, იმის ცოდნით, თუ როგორ გამოუყენებიათ ეს სიტყვები. ამგვარი ცოდნა ეხმარება მის ამოცანას, მიანიჭოს სიტყვას ახალი სიცოცხლე და ენას კი ახალი იდიომი შეჰმატოს. არსებითი ტრადიცია ასეთია: მიწვდე, რამდენადაც შესაძლებელია, მთელს მნიშვნელობას ენის ისტორიისა, რაც სიტყვის მიღმაა” (ელიოტი 2007: 159). ასეთ შემთხვევაში გასათვალისწინებელია სიტყვის სახარებისეული გაგებაც. ,,როცა იესო დაიბადა იუდეის ბეთლემში, მეფე ჰეროდეს დღეებში, იერუსალიმში მოვიდნენ ვარსკვლავთმრიცხველნი აღმოსავლეთიდან და თქვეს: სად არის, იუდეველთა მეფე რომ დაიბადა? ვინაიდან ვიხილეთ მისი ვარსკვლავი აღმოსავლეთში და მოვედით, რათა თაყვანი ვცეთ მას” (მათე, 2.1; 2.2); აგრეთვე: ,,მათ მოუსმინეს რა მეფეს, წავიდნენ. და აი, ვარსკვლავი, რომელიც მათ აღმოსავლეთში იხილეს, წინ უძღოდა მათ, ვიდრე მივიდოდა და გაჩერდებოდა იმ ადგილზე, სადაც ყრმა იყო (მათე, 2.9). ამ მნიშვნელობიდან გამომდინარე, არსებობს ისეთი იდიომები, როგორებიცაა: ბედის ვარსკვლავი, ვარსკვლავი აენთო (ადამიანი დაიბადა), ვარსკვლავი ჩაქრა (ადამიანი მოკვდა)...”

ვარსკვლავი ანასთვის აგრეთვე უფლის მაცნეა:

ღამით, იქ, ზემოთ, ვარსკვლავს აანთებს
ვიღაცის ხელი,
გათენებამდე სანთელივით რომ
იწვის და ღვენთავს...
თორემ აქ ვის რა გააძლებინებს,
კლდეთ უფსკრულებში,
უამვარსკვლავოდ? ამსხივოდ?
უშველოს ღმერთმა...

ბედის ვარსკვლავის მნიშვნელობით არის გამოყენებული სემანტემა ვარსკვლავი შემდეგ კონტექსტებში:

აცისკროვნდება გულში ედემი!
ნათობს ვარსკვლავი ჩვენი ბედისა...
რად ვშფოთავთ ჩვენ მის გამოჩენამდე?

ანდა:

დამეხსენ სრბას: იგი დამეწევა
იის კონებით, -
ვარსკვლავი ჩემი ვარსკვლავთშორის
მარადის მრწემი, -
და სიხარულით ამაღლდება
საუფლო ჩემი.

არა მხოლოდ ადამიანს, ქვეყანასაც თავისი ბედის ვარსკვლავი დაჰყვება:

მიწავ, უსასოდ დამცირებულო,
გამარჯვებისას შენ ისევ შესვამ:
მოდის ვარსკვლავი გაბრწყინებული,
რომ დაგვიბრუნოს დიდება ესე!

ბიბლიაში ვკითხულობთ: ,,თქვა ღმერთმა: იყოს მნათობები ცის მყარზე დღისა და ღამის გასაყრელად, დროჟამის აღმნიშვნელად... დასხა ისინი ღმერთმა ცის მყარზე, რომ გაენათებინა მიწა, გაეყარათ ნათელი და ბნელი...” სიბნელე-სინათლის, კეთილისა და ბოროტის კონტრასტულობას ისევ ვარსკვლავებით (ბიბლიური მნიშვნელობით) წარმოადგენს პოეტი:

ვარსკვლავი იგი სიხარულისა
ჩემს წილ მარადის
აღავლენს ციალს,
რაც უფრო ღამე
ჩამოდის ბნელი,
იგი უფრორე
ელავს და ბრწყინავს!

ან:

გაკრთეს ნათელი შინაგან ბნელთა,
ვით კვალი ვარსკვლავთ მიმოსვლათანი...

ადამიანი-ვარსკვლავი ასევე არ არის უცხო მნიშვნელობა და მეტაფორულობა და ანას პოეზიაში ამ მნიშვნელობასაც ვხვდებით. რჩეული ადამიანი ,,შუქურვარსკვლავია” და მისი გარდაცვალებისას პოეტი იტყვის: ,,ცას მოსწყდა შუქურვარსკვლავი”, პატრიოტ ჯარისკაცებს კი ვარსკვლავებს ადარებს: ,,მიდიხართ მტვრიანი, მტვრიანი ჩექმებით და ვარსკვლავებივით ბრწყინავთ”.

9 აპრილს დაღუპულები უფლის ვარსკვლავებია:

ახლოა ჟამი შუაღამისა,
ცაზე ვარსკვლავი უფლისა კრთება...
კვდება სრულიად საქართველოსთვის,-ლოცვით,
გალობით,
ვინც ახლა კვდება.

შეიძლება აქ გაგვახსენდეს ოთარაანთქვრივის გიორგი, რომელიც სატრფოს მიმართავს: ,,სად შენ და სად - მე... სად მოგწვდებოდი ცაში ვარსკვლავს...” (ადამიანი-ვარსკვლავი).

ბუნებრივია, რომ ვარსკვლავი სიწმინდესთან, ბრწყინვალებასთან ასოცირდება პოეტისათვის, ამიტომ ჩნდება ამგვარი სახეები:

ვარსკვლავი ბრწყინავს ასე საამოდ,
თუ წმინდა მამებს უნთიათ ზეთი?

_______________________________

ანგელოსი დაეთხოვა მიწის შვილთა,
შორს გაფრინდა ვარსკვლავების შარავანდით.

_______________________________

ბრწყინვა ანდელთა
ჰგავდა ბრწყინვას ვარსკვლავთ მირიადთ...

_______________________________

შენ შემოდიხარ უცხოდ მორთული
და ვარსკვლავებით თავდანამშვენი.

პოეტური მეტყველება არსებითად დიალოგია, როგორი მონოლოგური ფორმითაც არ უნდა იყოს გამოხატული. პოეტი ყოველთვის ვიღაცას (რაღაცას) მიმართავს, ელაპარაკება. სხვაგვარად საერთოდ შეუძლებელი იქნებოდა გამოხატვა. ,,ენა ერთმანეთთან აკავშირებს სამ ელემენტს: ,,მე”, ,,შენ” და ,,ის”, ანუ საგანი. ვიღაცა ვიღაცას რაღაცაზე ესაუბრება” (პოლ ვალერი 1994: 87).

მიმართვის ობიექტი პოეზიაში შეიძლება უსულო იყოს, ამას არცა აქვს არსებითი მნიშვნელობა არც პოეტისათვის და არც პოეზიისათვის. ანა კალანდაძეს ხშირად აქვს დიალოგი ვარსკვლავებთან.

და გაქრნენ სადღაც...
ცის სიღრმეში კრთოდა ვარსკვლავი,
რატომ მოსწყდიო? -
მანაც მკითხა,-
საუფლოს შენსა?

_______________________________

რას გადმომყურებ ბანზეით,
შე ლურჯ ვარსკვლავთა ციალო? და სხვა.

იდენტიფიკაცია ვარსკვლავთან ნიშნეულია ანას პოეზიისათვის. ბრწყინვა, ანთება, ჩაქრობა - ეს ის ლექსიკაა, რომელიც ვარსკვლავთან უშუალო კავშირშია, მისი მახასიათებელია. რაკი ჩვენ აღმოვაჩინეთ პოეტის იდენტობა მნათობთან, შესაბამისად, ვარსკვლავის ლექსიკა ბუნებრივად გადადის პოეტზე, ამიტომ ის ამბობს:

მე ავმაღლდები შენს ლურჯ ცაზე,
შენთვის ვიბრწყინებ,
აღვინთები და დავშრტები შენდა!

ეჭვი არ არის, რომ ამ შემთხვევაში ,,პოეტი-ვარსკვლავი” ლაპარაკობს. პოეტის იდენტიფიკაცია ვარსკვლავების ჩუმ სამყაროსთან კარგად გამოიხატა შემდეგ სტრიქონებში:

დუმს ვარსკვლავების
ჩუმი სამყარო...
მას შეჰღაღადებს
მიწა ცოდვილი...
გამოიღვიძე,
მიუსაფარო,
ო, სულო ჩემო,
გეყო ლოდინი, -
გაფრინდი ცისკენ!

თუ ცა ვარსკვლავებით თვალს დახუჭავს, იხუჭება პოეტის გულის თვალიც და ეს იდენტიფიკაციის კიდევ ერთი მშვენიერი დასტურია:

დახუჭა თვალი ცამან ცხოველმან
და... დაიხუჭა ,,გულისა თვალიც”...

ზოგჯერ ცხოვრებისაგან განრიდების მოსურნე პოეტი ვარსკვლავად ყოფნას ესწრაფვის, რადგან ყოფიერება სავსეა ცრუ და ამაო ხმებით, რაც ახშობს და თრგუნავს ლირიკულ მეს. ვარსკვლავივით შორს ყოფნა - იდენტიფიკაციის შემდეგი საფეხურია:

არ მინდა და, -
ვამბობ...
არ მინდა და, -
ვისმენ...
იმ ვარსკვლავის მსგავსად
შორს მამყოფა
ისე...
არსაიდან ხმაი
არ მწვდებოდეს
ცასა...
ო, მამყოფა
ისე,
იმ ვარსკვლავის მსგავსად!

პოეტის იდენტიფიკაცია ვარსკვლავთან ისევ ანა კალანდაძის სტრიქონებით უნდა ავხსნათ. კითხვაზე: რატომ ვარსკვლავებთან? ანას პასუხი ასეთია:

მაგრამ მე მაინც, ო, მე მაინც
სიხარულს ვესავ...
ესიტყვებიან ვარსკვლავები
გულისთქმას ჩემსას
უშიშრად და დაუფარავად...

ამ ლექსში ანას წინაპრის - ნიკოლოზ ბარათაშვილის სტრიქონებიც ხმიანდება: ,,მხოლოდ ვარსკვლავთა, თანამავალთა, ვამცნო გულისა მე საიდუმლო...”; ვარსკვლავი ყოველთვის ,,თანამავალია”, სადაც მიდიხარ, მოგყვება, სწორედ ამიტომ ის არის ავთანდილის მეგობარიც, სატრფოს მოშორებული, მნათობებს რომ ესაუბრება.

,,რა შეუღამდის, ვარსკვლავთა ამოსვლა ეამებოდის,
მას ამსგავსებდის, ილხენდის, უჭვრეტდის, ეუბნებოდის”.

სხვათაშორის, აქვე უნდა აღვნიშნოთ, ავთანდილისა და ანა კალანდაძის ლირიკული გმირის სულიერი ნათესაობა, როცა ისინი მნათობებს მიმართავენ სულის სანუგეშოდ. ავთანდილი მიმართავს ზუალს:

მო, ზუალო, მომიმატე ცრემლი ცრემლსა, ჭირი ჭირსა,
გული შავად შემიღებე, სიბნელესა მიმეც ხშირსა,
შემომყარე კაეშნისა ტვირთი მძიმე, ვითა ვირსა,
მას უთხარ, თუ: ,,ნუ გასწირავ, შენია და შენთვის ტირსა”.

ანა კალანდაძე მიმართავს ზუალს:

აღმეკრა პირსა მე მწუხარება:
სიხარულისგან დამცალა ზემან
და ვარდიანი ჩემი კარავი
წყვდიაიდისათვის დააგდო მზემან...
შემომეძარცვა შარავანდედი
დაუნჯებული და იდუმალი...
განქარდა ჩემი ხატი იისა
და... ჩემს კარავზე დგახარ, ზუალო!
აღმეკრა პირსა მე მწუხარება.

ამ ორ ტექსტს შორის საერთო მწუხარებაა, განსხვავებული ენობრივი ფორმებით გამოხატული, მაგრამ ერთი სათქმელი. ამ სათქმელს ზუალი განაპირობებს. ახლა სხვა მნათობისადმი მიმართვაც ვნახოთ:

მოდი, მარიხო, უწყალოდ დამჭერ ლახვრითა შენითა,
შე-ცა-მღებე და შემსვარე წითლად სისხლითა დენითა,
მას უთხრენ ჩემნი პატიჟნი, მას გააგონენ ენითა,
რაგვარ გასრულვარ, შენ იცი, გულია აღარ ლხენითა.

ანა კალანდაძე:

ო, მარსს არ ვკადრე მე საყვედური,
არცა წუხილის ცრემლები ვკადრე:
მოიღო ცეცხლი მან ღვთაებრივი,
გადამაფარა ციური მადლი...
მომართვა თვისი მაღალი ტახტი,
დამარქვა თუღი თვისი მეფური...
განმაძლიერა მე შიშსა ზედა...
ო, მარსს არ ვკადრე მე საყვედური:
ძალუმი იყო წყალობა მისი!

ავთანდილი ასპიროზს მიმართავს:

მოდი, ასპიროზ, მარგე რა, მან დამწვა ცეცხლთა დაგითა,
ვინ მარგალიტსა გარეშე მოსცავს ძოწისა ბაგითა;
შენ დაამშვენებ კეკლუცთა დამშვენებითა მაგითა,
ვისმე, გლახ, ჩემებრ დააგდებ, გახდი ცნობითა შმაგითა.

ანა კალანდაძე:

და ბრწყინავს, ბრწყინავს, ბრძენი ასპიროზ,
ქვაბების თავზე ამაყად მდგარი,
და დაუშრეტის იდუმალებით
კვლავ ნუგეშსა სცემს ამ შემოგარენთ.

ამ უნებური ანალოგიით ჩვენ ვადასტურებთ შემოქმედი სულების კავშირს მნათობებთან. ისინი სხვადასხა დროში და განსხვავებულ სიტუაციებში მიემართებიან ციურ სხეულებს, მაგრამ ფაქტია, რომ ,,თვალი ცისკენ უჭირავთ”-პირდაპირი და გადატანითი მნიშვნელობითაც. ამგვარ ტექსტებში მინიმუმ ორმაგი კოდირებაა, ერთი ფიზიკური სამყაროსათვის, ხოლო მეორე-მიღმური სამყაროსათვის დანიშნული.

კითხვები, რომლებიც კვლევისას მიჩნდება და რომელზედაც პასუხებს ვპოულობ, უეცრად აღმოჩნდება რომ ანა კალანდაძე რომელიმე ლექსით მიდასტურებს, ასე მოხდა ამჯერადაც პოეტის შემდეგი სტრიქონებით:

აქ სალამურით ატირდება
პატარა მწყემსი,
რა აღონებს პაწია ბიჭსა?
ბრწყინავს ვარსკვლავი:
ცას იმისი გულისთქმა ესმის,
ცას უუშორესს, შეუცნობელს,
გრძნეულს და მისანს.

თუ ჩავთვლით, რომ პატარა მწყემსი ზოგადად მაძიებელი ადამიანის სიმბოლოა, გაბრწყინებული ვარსკვლავები ადასტურებენ, რომ უფალს ესმის მისი...

მიუღწეველი (ანუ უფალი) ვარსკვლავის ბუნებისაა (ანდა, პირიქით), ბრწყინვალეა, ამიტომ: ,,გამომიბრწყინდი, მიუღწეველო, აწ უცნაური მექმენ საცნაურ...” - წერს პოეტი და ამ გამობრწყინებაში ჭეშმარიტების გაელვებას გულისხმობს.

რა თქმა უნდა, ვარსკვლავის პირდაპირი მნიშვნელობით გამოყენება შესაბამის განცდათა გადმოსაცემად ბუნებრივია ანასთვის.

ვარსკვლავი ბრწყინავს,
ო, ვარსკვლავი,
კრთის სასიამო
და მთვარე არის კვლავ
სხივთა მთოვარ...

ან:

და მშვიდთა ცათა ამოენთება
ვარსკვლავი კიდეთ,
დაუბრუნდებათ თვისი ფერი
დიდებულ ნაძვებს...

სატრფოს კი ისე აღარ ელის პოეტი, როგორც ხავერდოვანი ღამის წყვდიადი ვარსკვლავს:

ო, აღარ ველი მას,
როგორც ვარსკვლავს -
ხავერდოვანი
ღამის წყვდიადი...

ნამიანი ბალახიც კი ავტორისთვის ,,ვარსკვლავების ლაღი ბიბინია”... და ასე შემდეგ... ვფიქრობთ, სრულად ვერ შევძელით წარმოგვედგინა ყველა ის კონოტაციური მნიშვნელობა, რომელსაც ვარსკვლავი აჩენს ანას პოეზიაში.

,,სიტყვა”, როგორც რეალობა, განუყოფელია მთქმელისაგან, იმისგან, ვისთვისაც ეს მეტყველებაა დანიშნული და აგრეთვე იმ სიტუაციისაგან, რომელშიც ეს სიტყვა წარმოითქმის (გასეტი 2000: 665). რა თქმა უნდა, სხვაგვარად სიტყვა მხოლოდ აბსტრაქციაა.

ასეთივე აბსტარაქციაა სიტყვა ,,ვარსკვლავი”, რომლის სალექსიკონო მნიშვნელობაა - ცის სხეული, რომელიც საკუთარი შუქით ნათობს; შორი მანძილის გამო ვარსკვლავი ცის კამარაზე ჩანს, როგორც ყოველმხრივ სწორხაზოვნად სხივების გამომცემი მნათობი წერტილი (ქეგლ-ი, 1955: 30).

ქართულ სალიტერატურო ენაში ლექსემა ,,ვარსკვლავმა” მყარი შესიტყვებებიც წარმოშვა, ასეთებია: კუდიანი ვარსკვლავი (კომეტა), ვარსკვლავი მოწყდა (მეტეორმა გაიელვა), მოწყვეტილი ვარსკვლავი (მეტეორი), ცით მოწყვეტილი ვარსკვლავი (ძალიან ლამაზი), ვარსკვლავებს ეპოტინება (მიუწვდომლისკენ მიისწრაფვის), ვარსკვლავებს ეთამაშება (ლამაზია), ბედის ვარსკვლავი, ბედნიერ ვარსკვლავზე დაბადებული... გადატანითი მნიშვნელობით ვარსკვლავი აღნიშნავს აგრეთვე ბედს, განგებას, მიზანს. (მაგ.: ,,ჩვენ უნდა ვსდიოთ ახლა სხვა ვარსკვლავს...”(ილია).

როგორც დავინახეთ, სიტყვა ,,ვარსკვლავს” ენის სისტემაში საკმაო პოტენცია მოეპოვება იმისათვს, რომ გააგრძელოს ,,მნიშვნელობათქმნადობის” პროცესი პოეტურ მეტყველებაში...

ანა კალანდაძის პოეტური ტექსტების მიხედვით, სიტყვა ,,ვარსკვლავის” საბოლოო აზრი უფლისკენ მიდის, ვარსკვლავი უფლის ერთ-ერთი ეპითეტია, საბოლოო აღსანიშნი ღმერთია, რომელიც თავად დაუსაზღვრავია და დაუსაზღვრავია ის სემანტემაც, რომელიც მისი აღმნიშვნელი ხდება. ამ კონტექსტში ჩვენთვის საინტერესოა შუასაუუკუნეების ხედვა. შუასაუკუნეების სიმბოლიზმის კოსმოლოგიური უნივერსალიზმი დაკავშირებულია ,,უკანასკნელი” აღსანიშნის გაგებასთან. წმინდა ავგუსტინესთან რეალურად ყოველ საგანს შეუძლია აღნიშნოს მეორე საგანი, ანუ გამოვიდეს აღმნიშვნელის როლში... ამ პერსპექტივაში ერთადერთი საგანი, რომელიც არ შეიძლება აღსანიშნის როლში გამოვიდეს, არის ღმერთი. გარკვეული აზრით, აქ გათანაბრებულია ,,რეფერენტის” სემიოტიკური გაგება და ,,პირველმიზეზის” მეტაფიზიკური გაგება.

სიგნიფიკაციური დამოკიდებულების საბოლოო პოლუსებია: ღმერთი - სიტყვა: ,,სუფთა აღსანიშნი” და ,,სუფთა აღმნიშვნელი”, სადაც მატერიალურობა ფიქსირებულია სიტყვის პოლუსზე, ხოლო სპირიტუალობა - რეფერენტის პოლუსზე.

სიტყვის მთავარი აზრი, იდეა ყოველთვის შენიღბულია ღია ტექსტით, ანუ იმ ტექსტით, რომელიც უშუალოდ არის ჩვენ წინაშე. მეტაფორულობა ზოგადად შეიძლება განვიხილოთ, როგორც გარეგან მეტყველებაში ტექსტის, სიტყვის შინაგანი აზრის გამოვლენის ფაქტი. თავისთავად მეტაფორა უკვე შენიღბული აზრია. მეტაფორულად ეს აზრი შეიძლება ასე წარმოვადგინოთ: ,,ზღვა(ან ოკეანე), რომელიც თავის თავში აერთიანებს ზედაპირს და სიღრმეს (ზედაპირი-ღია ტექსტია, ხოლო სიღრმე-დაფარული ტექსტი, ქვეტექსტი), როგორ შეიძლება სიღრმის გამიკვლევა? სიღრმეში ჩასვლით ან ზედაპირზე ამოტივტივებული რაიმე ნიშნის ახსნით. ახლა წარმოვიდგინოთ, რომ ზედაპირზე ამოტივტივებული საგანი - ეს ღია ტექსტში ქვეტექსტიდან (სიღრმიდან) ,,შემოჭრილი” ტროპებია, რომელთა ახსნით და ანალიზით ვშიფრავთ სიღრმეს, ანუ აზრს, იდეას. სიღრმის გამოკვლევა სიღრმეში ჩასვლითაც შეიძლება - მაგრამ ამ შემთხვევაში ენა წყვეტს არსებობას იდუმალში გადასვლის გამო” (ბარბაქაძე 2003: 50).

როგორც ვნახეთ, ანა კალანდაძის პოეზიაში საინტერესოდ წარმოჩნდა ,,ვარსკვლავების პოეტიკა”. ფეშენკო წერს: ,,თუ დავუშვებთ, რომ სემიოტიკას აქვს თავისი განვითარების სიუჟეტი, მაშინ ამ განვითარების კულმინაცია ის წერტილია, რომელშიც სემიოტიკა ხვდება პოეტიკას” (ფეშენკო 2006: 62).

მაშ, რაზე გადის გზა აზრიდან სიტყვისკენ და პირიქით, სიტყვიდან აზრისკენ? ამაზე ვიგოტსკი გვი პასუხებდა: ,,...აზრი არ ემთხვევა არათუ სიტყვებს, არამედ არც მათ მნიშვნელობებს, რომლებითაც ის გამოითქმება. გზა აზრიდან სიტყვისკენ მნიშვნელობაზე გადის. ჩვენს მეტყველებაში ყოველთვის არის დაფარული ქვეტექსტი. ამ წინააღმდეგობის დასაძლევად იქმნება ახალი გზა აზრიდან სიტყვისკენ სიტყვათა ახალი მნიშვნელობების გავლით” (ვიგოტსკი 1999: 331). სწორედ ასეთ ახალ მნიშვნელობებს გვთავაზობს პოეტური მეტყველება. იქნებ არც ისე ახალია დღეისთვის ის აზრი, რომელიც თავის დროზე კანტმა გამოხატა აგრეთვე მეტაფორულად: ორი რამ მაოცებს ამქვეყნად-ვარსკვლავებიანი ცა ჩემ ზემოთ და მორალური კანონი ჩემში! - მორალური კანონი თუ უფლისმიერია (და ნამდვილად არის უფლისმიერი), მასთან ვარსკვლავებიანი ცის დაკავშირება სულაც არ არის შემთხვევითი და ამასვე ადასტურებს კანტის ამ აზრის ანა კალანდაძისეული რეინტერპრეტაცია. იქნებ სამყარო სულ რამდენიმე მეტაფორის (რე)ინტერპრეტაციაა?

ლიტერატურა:

ბარბაქაძე 2003: ცირა ბარბაქაძე, ქართული მჭევრმეტყველების პრაგმატიკა, თბილისი.

ბარტი 1989: Ролан Барт, Избранные работы, Семиотика, Поэтика, Москва.

გასეტი 2000: Хосе Ортега-и-Гассет, Избранные труды, Москва.

ელიოტი 2007: ტომას სტრენზ ელიოტი, ათი ესეი (თარგმნეს პაატა და როსტომ ჩხეიძეებმა), თბილისი.

ვიგოტსკი 1999: А.С. Выготский, Мышление и речь, Москва.

კალანდაძე ანა 2004: ანა კალანდაძე, ლექსები, თბილისი.

მამარდაშვილი 2000: Мераб Мамардашвили, Эстетика мышления, Москва.

პოლ ვალერი 1994: სულის კრიზისი, (თარგმნა ბაჩანა ბრეგვაძემ), თბილისი.

ფეშენკო,2006: Владимир Фещенко, Autopoetica, как орыт и метод или о новых горизонтах семиотики; В кн: Семиотика авангард, Москва.

ქეგლი 1955: ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, ტ. 3, თბილისი.

Tsira Barbakadze

The Word Related to Researching of Conception or ,,Poetics of Stars” in Anna Kalandadze's Poetry

Metaphority existed in the nature of the language is more activated and offers continual creation as it deals with artistic space of thinking. ,,Each word contains plenty of potential meanings. The word forming the phrase with other words activates one key sense from the diversity of concepts” (Octavio Pass). The language consists of practically incomplited creational capacity that forms variety of meanings.

,,Word-derivatives” and ,,Word-concepts” representing the poet's language scope are revealed with various authors. The mentioned word-concepts, semantems are exposed by:

a) the frequency of using semantem in the text, marking;

b) the high grade of semantem metaphorization forming the new sense;

c) the concept of poetry indicating the author's idea, due to its functioning in the text.

While researching Anna Kalandadze's poetry ,,the star” appeared to be the word concept.

Almost each poet applies the semantem ,,star” with different frequency in their poetry, but Anna Kalandadze's ,,star” is really spacial, forming exciting ,,poetics of stras”. Why just this word? The response is very simple as it is based on the poet's individuality. The sense of this word seems dealing with the author's soul. Anna Kalandadze's poetry exposes all types of concepts of this word - from literal meaning to idiomatic ones as well.

According to Anna Kalandadze's poetry the conclusive sense of ,,the star” as one of the metaphors aspiring towards God. Eventual denotative is God that is indefinite as the expedient designating semantem.

თინათინ ბოლქვაძე

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარული ფაკულტეტის პროფესორი, საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს სახელმწიფო ენის პროგრამების კოორდინატორი. ძირითადი ნაშრომები: ,,პოეტური პარალელიზმი ,,ვეფხისტყაოსანში” (თსუ გამომცემლობა, 1997 წელი), ,,იდეოლოგიზებული ღირებულებები” (თსუ გამომცემლობა), ,,ქართველური დიგლოსია”, (2007 წელი). ინტერესთა სფერო: სემიოტიკა, სოციოლინგვისტიკა, ტიპოლოგიური და არეალური ენათმეცნიერება.

სტატიაში განიხილება ნასესხები სისტყვების ფუნქციონირება სემიოზისში, კონკრეტულად კი, ინტერპრეტატორთა დამოკიდებულება, ინტერპრეტანტა (რეაქცია, რომელიც შეიძლება მოჰყვეს ნიშანს) და კონტექსტი, რომელშიც ნასესხები ენობრივი ნიშანი გვხვდება.

სემიოზისის ფაქტორთა ანალიზი დადის ენობრივი ნიშნის სამი განსხვავებული თვალსაზრისით განხილვაზე: სემანტიკური, სინტაქტიკური და პრაგმატული (გამყრელიძე 2000: 24). ცალკეული ენობრივი ნიშნის სრული დახასიათება შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როცა შესწავლილია მისი ურთიერთობა ობიექტთან, სხვა ნიშნებთან და მომხმარებელთან. ენის ამომწურავი დახასიათება კი მაშინ არის შესაძლებელი, როცა დადგენილია ენის სემანტიკური, სინტაქტიკური და პრაგმატული წესები. L=Lსემ+Lსინ+ Lპრაგ (მორისი 2001: 54). ამ შემთხვევაში ჩვენთვის საინტერესოა ენობრივი ნიშანი, კერძოდ კი, ნასესხები სიტყვა პრაგმატული ვალსაზრისით.

ენათა მინიმალური კონტაქტებიც კი საკმარისია სიტყვათა სასესხებლად. ნასესხები ლექსიკური ერთეულის მიმართ ენობრივი კოლექტივის წევრებს სხვადასხვაგვარი დამოკიდებულება აქვთ - ზოგს მოსწონს, ზოგი იწუნებს. ერთი და იმავე ნასესხები სიტყვის მიმართაც კი დამოკიდებულება დროთა განმავლობაში იცვლება. თუმცა, სესხება რომ ჩვეულებრივი მოვლენაა, ამაზე არავინ დავობს. მაგალითად, სულხან-საბა ორბელიანი ერთ-ერთ უცხოენოვან სიტყვას ასეთ კომენტარს ურთავს:

,,ესევითარნი ყოველსა ენასა შინა იქმნებიან ანუ მეზობლობისა მიერ, ანუ შემოღებისა მიერ ... სპარსულად ეწოდების მადარ დედასა, ხოლო ფრანგულად მათერ, ვინა ორნივე ერთ; ლათინთა ენითა სუდარი - მკვდრისა სახვეველსა, ეგრეთვე ქართულად, ანუ ქარტა, ანუ სანდალი ლათინთა და ქართულთა საზიარო არს. ეგრეთვე ყოველთა ენათა შინა მრავალი მოვალს”.

როგორ მკვიდრდება ნასესხები სიტყვა ენაში? ერთ-ერთი გზა ასეთია - ნასესხები სიტყვა იმავე ან მსგავსი მნიშვნელობის ადგილობრივ სიტყვასთან ერთად ქმნის სინონიმურ წყვილს და ხშირად გამოიყენება სხვადასხვა დანიშნულების ტექსტებში. მაგალითისთვის დავიმოწმოთ შოთა რუსთველის პოემა. ,,ვეფხისტყაოსნის” ავტორი ხშირად ხმარობს ორენოვან წყვილებს, აი რამდენიმე:

ესე მეტად მომეწონა თათბირი და გამორჩევა.
სახელმწიფო საჯდომი და ტახტი გმართებს, არაცა სრული.
მუტრიბთა და მომღერალთა მოყვარული,
ღვინის მსმელი.
შენ არ-გატეხა კარგი გჭირს ზენაარისა,
ფიცისა.
ვარ უცხო ვინმე ღარიბი, საყოფთა
მოშორვებული.

,,ვეფხისტყაოსნამდეც” ძალიან ხშირი იყო ქართულ წერილობით ძეგლებში უცხოენოვენი სიტყვის შემცველი წყვილები: მოწამე და მარტვილი, კერეონი და სანთელი, ძღუენი და ფეშქაში, მოაჯე და მოქენე და სხვა.

ბილინგვური სინონიმური წყვილები, როგორც ენა საერთოდ, მრავალფუნქციურია. ვ. ბოედერმა კომუნიკაციის აქტის ფუნქციათა იაკობსონისეულ სქემაზე დაყრდნობით აჩვენა ორენოვანი სინონიმური წყვილების ფუნქციათა იერარქიის ცვალებადობა, რაც თან სდევს უცხო სიტყვის შემცველ სინონიმურ წყვილთა ფუნქციებს ნათარგმნ ფილოსოფიურ და მხატვრულ ნაწარმოებებში. მხატვრულ თხზულებებში ასეთ წყვილებს აზრის გაძლიერების მიზნით იყენებდნენ. კვინტილიანედან მოყოლებული ყველა ავტორი ორენოვანი და საერთოდ სინონიმური წყვილების უმთავრეს ფუნქციად სწორედ ,,ემფაზას” (ხაზგასმას, გამკვეთრებას) აღიარებს. თავიდან უცხო სიტყვის შემცველ სინონიმურ წყვილებს ყველა ენაში ძირითადად მეტალინგვისტური ფუნქცია აქვთ (ბოედერი 1991: 120), მაგრამ დროთა განმავლობაში ისინი იცვლიან ფუნქციებს, რასაც მათი გამოყენების არეც განსაზღვრავს.

,,ვეფხისტყაოსანში” გამოყენებულ არაბულ-სპარსულ სიტყვათა შემცველი სინონიმური წყვილების შესწავლამ დაგვარწმუნა, რომ პოემის შექმნის დროისათვის უკვე დაბინდულია მათი მეტალინგვისტური ფუნქცია და ისინი ქართული ენის რეფერენციულ ძალას უერთდებიან. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა თ. ბატონიშვილის აზრი რუსთველის პოემაში უცხოენოვანი ლექსიკის გამოყენებაზე: ,,ხოლო რომელნიცა, სხვათა ენის ლექსნი უხმარებიეს სტიხთა შინა, იგინი არიან ადრიდგანვე მრავალთ საუკუნეთა უწინარეს ქართულსა ენასა შინა შემოტანილნი და ეგრეთ ვხმარობთ მათ. ვითარცა საკუთართა ლექსთა ჩვენთა; ვინაიდან ჩვეულება სხვათა ყოველთა ენათა, რომელ მეზობლობისა ძლით, ანუ ხშირად ერთსა რომელსამე ენისა სმენისა ძლით ურთიერთისა ლექსთა მიიღებენ და იხმარებენ თვისთა შინა ენათა“ (ბაგრატიონი 1960: 200). ფაქტიურად, ამ აზრს აგრძელებს მარი, როცა წერს: პოემაში არაბული და სპარსული სიტყვები ისეთი ფორმითაა ნახმარი, რომ ისინი ვერ იქნება შეთვისებული რომელიმე ლიტერატურული ნაწარმოებიდან. რუსთველი მათ უშუალოდ ცოცხალი ურთიერთობიდან იღებს (მარი 1917: 428)

ელვერტმა აჩვენა, რომ ბილინგვური სინონიმური წყვილები ახასიათებდა პროვანსელი ტრუბადურების ლირიკასაც. ტრუბადურებმა გაამარტივეს ლათინური სამწევრა ვარიანტი, რადგან წყვილი ახლოსაა ყოველდღიურ მეტყველებასთან და უფრო ეფექტურია. ვ. ბოედერის აზრით, რუსთველი პროვანსელ ტრუბადურთა დარად ხშირად გასარითმ პოზიციაში აყენებს ასეთ წყვილებს. ეს ხერხი შემდეგ გავრცელდა მთელ ევროპაში და სიცილიურ საკარო პოეზიაში პროვანსალიზმად შეიცნობოდა. საინტერესო საკითხია ამ თვალსაზრისით რუსთველისა და პროვანსელი ლირიკოსების სიახლოვე რაიმე ისტორიული მაკავშირებელი რომ არსებობდესო. - წერს ვ. ბოედერი (ბოედერი 1991: 106-107). ტაეპში ბილინგვური წყვილების ადგილზე სპეციალურმა დაკვირვებამ გვაჩვენა, რომ იგი ყოველთვის რითმის შექმნის აუცილებლობით არ არის ნაკარნახევი, თუმცა ემორჩილება ტაეპში მარცვალთა განაწილების ზოგად წესებს.

თუ პირველ ეტაპზე ნასესხებ სიტყვას განმარტებისთვის თან ახლავს მსესხებელი ენის იმავე ან მსგავსი მნიშვნელობის სიტყვა, რითაც ბილინგვური წყვილი იქმნებ, შემდეგ ასეთი წყვილი აუცილებლად იშლება. დაშლის მიზეზი სხვადასხვაა:

ა) შეიძლება ნასესხები სიტყვა საერთოდ დაიკარგოს. მაგალითად, ზენაარი - ეს სიტყვა ხვეწნის დროს გამოიყენებოდა. იგი ღაღადისის მიმართვა იყო და ნიშნავდა ,,გაფიცებ”. დღეს ზენაარი მკვდარი ლექსიკური ერთეულია ქართულისთვის.

ბ) ხშირად უცხოური სიტყვა სრულად ინტეგრირდება მსესხებელ ენაში როგორც, მაგალითად, ღარიბი. თუ სესხების საწყის პერიოდში იგი აღნიშნავდა უცხოს (სულიერის შემთხვევაში - უცხო მხარეში გადახვეწილს, უსულოს შემთხვევაში - საუცხოოს, ძვირფასს), მოგზაურს, მარტოდმარტოს, საწყალს, ობოლს, დღეს მას აქვს ერთადერთი მნიშვნელობა - უქონელი და თავისი სემანტიკით განსხვავდება იმ სიტყვებისაგან, რომლებთანაც იგი ბილინგვურ წყვილებს ქმნიდა. ამგვარივე გზა განვლო სიტყვა ლამაზმა. იგი თავდაპირველად თვალთმაქცობას, სიცრუეს ნიშნავდა, ახლა კი გამშვენებასთან და კეკლუცობასთან არის დაკავშირებული. საილუსტრაციოდ გამოდგება მაგალითები ,,ვისრამიანიდან” და ,,ვეფხისტყაოსნიდან”.

,,დააგდე სიჭრელე შენი და ლამაზობა” (,,ვისრამიანი”). იუსტ. აბულაძე ამ ადგილს ასე განმარტავს: ,,დააგდე შენი სიცრუე და თვალთმაქცობა.” ჩანს, რომ ლამაზი პირვანდელი მნიშვნელობითაა გამოყენებული.

,,გაეხარნეს ხილვა ჩემი, ტურფისა და ლამაზისა” (,,ვეფხისტყაოსანი”). აქ ლამაზს იგივე მნიშვნელობა აქვს, რაც დღეს.

გ) უცხო სიტყვის ენაში ინტეგრირების ბოლო ეტაპს ასახავს ე. წ. ,,ჰიბრიდული კომპოზიტები”, რომელთა კომპონენტები განეკუთვნებიან სხვადასხვა ენის ლექსიკურ ფონდებს. ჰიბრიდული კომპოზიტების კარგი მაგალითებია შ. ძიძიგურის მიერ მოძიებული ნიტკა-ძაფი, გვოზდ-ლურსმანი და კალცო-ბეჭედი. შ. ძიძიგური მათ უცხო სიტყვის შემცველ სინონიმურ წყვილებად, ანუ, როგორც თვითონ უწოდებს, სინონიმური პარალელიზმის შემთხვევებად მიიჩნევს (ძიძიგური 1946) ვ. ბოედერის აზრით კი, ნიტკა-ძაფი ნიშნავს საფეიქრო ტექნოლოგიით დამზადებულ ძაფს, გვოზდ-ლურსმანი - ქარხნულ ლურსმანს განსხვავებით კუსტარულისაგან, ხოლო კალცობეჭედი უთვლო, საქორწინო (ნიშნობის) ბეჭედს (ბოედერი 1991). მაშასადამე, ეს სიტყვები, რომლებიც თანამედროვე ქართული სალიტერატურო ენისათვის ბარბარიზმებია, უკვე ინტეგრირებულია დიალექტში და ავლენს დამანაწევრებელ ძალას, რაც იქიდან ჩანს, რომ თავიდან გვევლინება განსაზღვრების ფუნქციით, ბოლოს კი, კომპოზიტის შემადგენელი ნაწილი ხდება.

მჭიდრო ლიტერატურული, სამეცნიერო, საზოგადოდ - კულტურული (და განსაკუთრებით პოლიტიკურ-ეკონომიკური, თ.ბ.) დამოკიდებულება ერთი ეთნიკური კოლექტივისა მეორესთან - საწინდარია სიტყვათა განუწყვეტელი დინებისა, საჭიროების მიუხედავად. ამ სიტუაციაში ეს უცხო ენა გამოდის კულტურული კანონმდებლობის როლში, ერთგვარ მოდადაა ქცეული მისი ლექსიკონი. (ძიძიგური 1975: 48) მეტყველებაში უცხო სიტყვის გამოჩენისთანავე საზოგადოების წევრები გამოთქვამენ თავიანთ აზრს. კვლავ დავაკვირდეთ პირველი ქართული განმარტებითი (თუმცა დიდწილად ენციკლოპედიური) ლექსიკონის შემდგენლის კომენტარებს. სპეციალურად უნდა შევჩერდეთ იმ უცხოენოვან სიტყვებზე, რომელთაც სულხან-საბა ორბელიანი ,,უჴმარს” უწოდებს. ,,უჴმარ” სიტყვათა დიდი ნაწილი შემოსულია ,,სოფლისა ჟამთა ვითარებისაგან” ანუ, როგორც ზოგჯერ ამბობს, ,,ჟამთა შლათაგან”, რომელთა ხმარებას უნდა ვერიდოთ. ასეთი სიტყვები საბას ლექსიკონში იმისთვის შეუტანია, რომ „მოსწავლემან ცნას საჴმარი და უჴმარი, ჯეროვანი და უჯერო”.

ენის კოდიფიცირების ერთ-ერთი მიზანი ენობრივი კოლექტივის თვითდამკვიდრება და სტაბილურობაა (ჰაუგენი 1972). სწორედ ეს განაპირობებს სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონში სხვათა ანუ უცხო ენიდან შემოსულ სიტყვებზე დართულ კომენტარებსა და მათთვის ქართული შესატყვისების ძიებას. ასეთი დამოკიდებულება უცხოური წარმომავლობის სიტყვებისადმი გამოწვეულია მრავალრიცხოვან აგრესორთა პოლიტიკური და კულტურული ძალადობით. ქართული ენის სიწმინდის დაცვისთვის საბა მეთოდურად და დაბეჯითებით აკეთებდა ამას. ორბელიანი თავის ლექსიკონს, პირველ რიგში, სასწავლო მიზნებს უსახავდა. თვლიდა, რომ აუცილებელი იყო ენის სახელმძღვანელო ლექსიკონის სახით, ურომლისოდაც ენა ირყვნება, ფუჭდება (აბულაძე 1998: 32).

აი რამდენიმე ლექსიკური ერთეული, რომელთაც სულხან-საბა ,,უჴმარად” აფასებს.

ბურჯი სხვათა ენაა ჟამთაგან მოსული. ვარსკვლავთა ზოდიაქთა უწოდენ და კედლისასა გოდლედი ჰქვიან.

თამამი ჟამთაგან შემოღებულ(ი)ა და ცუდი, ქართულად კადნიერი ეწოდების: თამამი თურქთა ენითა სრულსა ჰქვიან.

ქოსა არ არს ქართული, არამედ ჟამთა ვითარებისაგან შემოღებულია, ქართულად პოპლიკი ეწოდების.

ოდა (უჴმ.) თურქთ(ა) ენაა, სენაკსა ჰქვიან.

ქაფი (უჴმ.) სხვათა ენაა, ქართულად პერი ჰქვიან.

თანამედროვე ქართველისათვის, თუ ის სპეციალობით ენათმეცნიერი არ არის, ბურჯი, თამამი, ქოსა, ოდა, ქაფი და სხვა წარსულში ნასესხები უამრავი სიტყვა სულაც არ აღიქმება უცხოენოვან და, მით უმეტეს, ,,უ მარ” სიტყვებად, რადგან ეს და მრავალი ამისთანა ნასესხები ერთეული დიდი ხანია ქართული ლექსიკის განუყოფელი ნაწილი გახდა. იაკობ გოგებაშვილი წერდა: ,,ენა არის ბურჯი ეროვნებისა.” ბურჯი ისეთ კონტექსტშია გამოყენებული, რომ კარგად ჩანს, მას ავტორი ნასესხებ, არასალიტერატურო და უხერხულ სიტყვად სულაც არ აღიქვამს. ეს ლექსიკური ერთეული დიდი ხნის წინ შეერთებია ქართული ენის რეფერენციულ ძალას.

ამ საკითხზე დაფიქრებას ვერც სულხან-საბა ორბელიანი ასცდებოდა. რადგან მას სიტყვათა სესხება ენისთვის ჩვეულებრივ მოვლენად მიაჩნდა და ენის უცხოური ელემენტებისაგან სრულად გაწმენდას შეუძლებელად თვლიდა, საჭირო გახდა კრიტერიუმის გამოძებნა - რომელი არაქართული ლექსიკური ერთეული შეეწყნარებინა და რომელი - არა. როგორც ელ. მეტრეველის დაკვირვება ცხადყოფს, ორბელიანი სიტყვის სადაურობასა და მის ქართულ შესატყვისს ზოგ შემთხვევაში რამდენიმე რედაქციის მანძილზე ეძებს. მაგალითად, სიტყვა სუფრის სადაურობისა და მისი ქართული შესატყვისის ძიების დროს საბა სიძნელეებს შეხვედრია. მას სუფრა კი მიუჩნევია უცხოურად, სპარსულად, მაგრამ ვეღარ გადაუწყვეტია, რომელი იყო მისი ქართული შესატყვისი - ტაბლა თუ დასტახანი. ამგვარი შეეჭვებისთვის ლექსიკოლოგს საფუძველი ნამდვილად ჰქონდა, რადგან არც ერთი ეს სიტყვა ქართული არ არის. ტაბლა - ბერძნულია, სუფრა - არაბული, ხოლო დასტახანი - სპარსული. ორბელიანს სიტყვის ქართულობის საზომად აუღია მისი გავრცელების ხანგრძლივობა. ტაბლა დამოწმებულია უძველეს ქართულ ტექსტებში, ოთხთავის ქართულ რედაქციებში, ხოლო სუფრა და დასტახანი კლასიკურსა და აღორძინების ხანაში შემოსული და გავრცელებული სიტყვებია. სულხან-საბა ქართულად თვლის ტაბლას. ამგვარად, იგი ქართულად მიიჩნევს იმ უცხოური წარმომავლობის სიტყვებს, რომელნიც დიდი ხნიდან გავრცელებულან ქართულ ლიტერატურასა და სამეტყველო ენაში, შესულან ქართული ენის ძირითად ლექსიკურ ფონდში (მეტრეველი 1956: 19).

ამა თუ იმ უცხოენოვანი სიტყვის ,,უჴმარად” გამოცხადებაში ვლინდება ენობრივი ნიშნის მიმართ ენის მომხმარებლის დამოკიდებულება, რაც პრაგმატიკის შესწავლის ობიექტია. როგორც შესავალშივე აღვნიშნეთ, ენობრივი ნიშანი შეიძლება განვიხილოთ სამი განსხვავებული თვალსაზრისით - სემანტიკური, სინტაქტიკური და პრაგმატული, ამასთან ენობრივი ნიშნის სემანტიკური და სინტაქტიკური მიდგომით მიღებული შედეგები შეიძლება არ დაემთხვეს მისი პრაგმატული ასპექტით შესწავლისას მიღებულ შედეგებს, რადგან პრაგმატიკა გულისხმობს ენობრივ ნიშანთა სისტემისადმი ენის მომხმარებელთა დამოკიდებულების შესწავლას (გამყრელიძე 2000: 241). სწორედ ენის მომხმარებლის ანუ ენობრივი ნიშნის ინტერპრეტატორის თვალსაზრისზე წერს ემილ ბენვენისტი: მეტყველისათვის ენა და გარესამყარო მთლიანად ადეკვატურია. ნიშანი მთლიანად ფარავს რეალობას და ბატონობს მასზე. უფრო მეტიც, ის თვითონაა რეალობა. მეტყველის თვალსაზრისი იმდენად სხვაობს ენათმეცნიერის თვალსაზრისისაგან, რომ ენათმეცნიერის მტკიცება ნიშნის ნებისმიერობის შესახებ ოდნავადაც ვერ არყევს მის განპირობებულობაზე მეტყველის რწმენას. როგორც უნდა იყოს, ენობრივი ნიშნის ბუნებას, სოსიურის განსაზღვრებით, ეს სულაც არ ეხება, რამდენადაც ამ განსაზღვრების მიზანი ისაა, რომ აჩვენოს აღსანიშნისა და აღმნიშვნელის ურთიერთობა. ამგვარად, ნებისმიერობის სფერო ენობრივი ნიშნის გარეთაა გატანილი, სოსიური ამბობდა: ,,ენა ვერაფრით ვერ იცავს თავს იმ ძალებისაგან, რომლებიც ყოველწუთიერად ცვლიან მიმართებას აღსანიშნსა და აღმნიშვნელს შორის. ეს ნიშნის ნებისმიერობის ერთ-ერთი შედეგია”. ამ დასკვნის ფასი, - წერს ემილ ბენვენისტი, - ოდნავადაც არ შემცირდება, პირიქით, გაიზრდება, თუ ზუსტად ვიტყვით, რა მიმართებაზეა აქ საუბარი. ცვალებადობისა და იმავდროულად უცვლელობის უნარი აღსანიშნისა და აღმნიშვნელის ურთიერთობას კი არ ახასიათებს, არამედ საგანსა და ნიშანს, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, აღნიშვნის საგნობრივ მოტივაციას, რომელზეც ყოველთვის მოქმედებს სხვადასხვა ისტორიული ფაქტორი. ე. ბენვენისტის აზრით, სოსიურის დასკვნა სწორია, ოღონდ არა ნიშნისთვის, არამედ მნიშვნელობისთვის (ბენვენისტი 1974: 93-94).

ამა თუ იმ სიტყვის ,,უჴმარად” ანუ უსარგებლოდ შეფასება აჩვენებს, როგორ უყურებს, რა წარმოდგენები აქვს ინტერპრეტატორს, ამ შემთხვევაში ქართული ენის ლექსიკის კოდიფიკატორს - სულხან-საბა ორბელიანს - ქართული ენის ლექსიკური ერთეულების მიმართ. მისთვის ენობრივი ნიშანი არამც და არამც არ არის ნებისმიერი, იგი აუცილებლად განპირობებულია. ემილ ბენვენისტის სიტყვებით რომ ვთქვათ, სულხანსაბასთვის ქართული ენა და გარესამყარო მთლიანად ადეკვატურია. როდესაც ამა თუ იმ სიტყვას მოსდევს კომენტარი ,,სხვათა ენაა, უჴმარი და ცუდი”, აქ იმაზე კი არ არის მითითება, რომ გარკვეული ბგერათკომპლექსი, მაგალითად, შაღავათი ცუდად ასახავს ამ ცნების (,,შეღავათი”) არსს, არამედ იგი ცუდია (უჴმარია) იმის გამო, რომ სხვათა ენაა, ,,ჟამთა ვითარებით შემოღებულია”, როგორც ამას აღნიშნავს, მაგალითად, ქარავანის განმარტებისას: ,,არაბთა ენაა, ჟამთა ვითარებით შემოღებულია, ქართულად მოგზაური ეწოდების”. თავისთავად აღმნიშვნელები ,,ქარავანი” და მოგზაური (,,აკუსტიკური ხატები”, როგორც ფერდინანდ დე სოსიური უწოდებდა) ერთნაირად ნებისმიერია ცნების (აღსანიშნის) მიმართ, მაგრამ ქართულ ენაზე მეტყველისათვის მოგზაური კარგი, მოსაწონი და ,,საჴმარი” იყო, ქარავანი კი ცუდი და ,,უჴმარი”. ეს არის ენობრივი ნიშნის მიმართ მომხმარებლის პრაგმატული დამოკიდებულება. მისთვის მოგზაურ ბგერათკომპლექსსა და აღსანიშნ ცნებას შორის განპირობებული ურთიერთობაა. ასეთი ურთიერთობა არ არის ქარავანსა და იმავე ცნებას შორის. დღეს კი ვითარება სხვაგვარია: მოგზაურისა და ქარავანის

მნიშვნელობები მხოლოდ თემატურად უკავშირდება ერთმანეთს. მათ აქვთ დიფერენცირებული სემანტიკა და თანამედროვე ქართულ ენაზე მეტყველის ცნობიერებაში შორეულ სინონიმებადაც კი არ მოიაზრებიან.

1884 წელს სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონი გამოიცა რაფიელ ერისთავის რედაქტორობითა და ალექსანდრე ეპისკოპოსის საფასით. ამ წიგნს რედაქტორ-გამომცემელმა რაფიელ ერისთავმა წინასიტყვაობა დაურთო, რომელშიც ახსნილია ორბელიანის ლექსიკონის გამოცემის აუცილებლობა. ერთ-ერთ მიზეზად დასახელებულია ის ფაქტი, რომ ,,ზოგიერთი ლიტერატორების ნაწერებში შემოსულია უცხო ენის სიტყვები, რომლების სამაგიერონი და უფრო ნამდვილნი მოიპოვებიან სულხან ორბელიანის ლექსიკონში. მაშასადამე, ეს ლექსიკონი რომ ყოფილიყო აქნობამდის დაბეჭდილი და გავრცელებული, მაშინ უცხო სიტყვები აღარ შეამღვრევდა ქართულს ენას, რადგანაც თჳთ ამ ენაზედ მოი პოებიან ჯეროვანნი და უფრო მარჯვე სახელწოდებანი. იქნება სთქვან, რომ ზოგი ქართული სიტყვები დაძველებულან და გაუგებარნი არიანო, მაგრამ, ჩემის აზრით, სჯობს, რომ ისევ ის ძველი სიტყვები განვაახლოთ და შემოვიტანოთ ლიტერატურაში სახმარებლათ, ვიდრე სხვა ენას დავესესხოთ: ხომ იმასაც ხელ-ახლა შესწავლა და შეჩვევა დასჭირდება და ამასაც, და თუ კი უცხო ენებიდგან იმ გვარი სიტყვების შემოტანა დაგვჭირდა, რომლებიც ქართულში სრულიად არ მოი პოებიან, მაშინ ჩვენც ვისარგებლოთ იმ სიტყვებით, რომლების სესხობასაც არ თაკილობენ ჩვენზედ უფრო დაწინაურებულნი და განათლებულნი ხალხნი” (ერისთავი 1884: II). რაფიელ ერისთავი, ისევე, როგორც ორბელიანი, სიტყვათა სესხების წინააღმდეგი არ არის, მაგრამ ეს არ ნიშნავს ძველ ქართულ ლექსიკაზე უარის თქმას. პირიქით, მისი გააქტიურებაა საჭირო. ასეთი დამოკიდებულება, ერთი მხრივ, უცხოენოვანი ლექსიკისა და, მეორე მხრივ, ძველი ქართული ლექსიკის მიმართ XIX საუკუნეში ძალიან გავრცელებული იყო. აი, რას წერდნენ ამ საკითხზე იმდროინდელ პრესაში:

პეტრე მირიანაშვილი: ,,…უცხოენოვანი სიტყვები მხოლოდ აუცილებლობის შემთხვევაში უნდა ვიხმაროთ, ... იმის მაგიერი აქ არ უნდა იყოს, ... მაგრამ ის, რაც ჩვენს ენაშია, უნდა ვამჯობინოთ სხვას და ამიტომ სხვისი ენა უნდა მოვიშველიოთ დიდის სიფრთხილითა და გამორჩევით” (მირიანაშვილი 1888).

გრიგოლ ყიფშიძე: ,,შევიძინოთ ევროპელთაგან: რუსთა, ფრანგთა, გერმანელთაგან, გარნა ნუ წავახდენთ და ნუ გავრყვნით ჩვენს ენას ნურც რუსიციზმებით, ნურც გალიციზმებითა და ნურც გერმანიზმებით” (ყიფშიძე 1903: 4).

სილოვან ხუნდაძე: ,,შეუძლებელია რომელიმე ენაში უცხო სიტყვა არ შევიდეს, მაგრამ ეს სიტყვა უთუოდ იმისთანა ტექნიკური, განსაკუთრებული მნიშვნელობის მექონი უნდა იყოს, რომლის მზგავსიც ამ ენაში არასოდეს ყოფილა” (ხუნდაძე 1927: 77).

ძველი ქართული ლექსიკიდან აღებული სიტყვებისთვის ახალი სიცოცხლის შეძენა თანამედროვე ქართულ საზოგადოებაში ერთგვარ მოდად იქცა. საინტერესოა, რომ სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონიდან ირჩევენ ძირითადად ისეთ სიტყვებს, რომელთაც უცხოური ჟღერადობა და ქართული წარმომავლობა აქვთ. მაგალითად:

არდი აწ, სომხურია. მიუხედავად იმისა, რომ სულხან-საბა აღნიშნავს არდის სომხურობას, იგი დაერქვა სასწრაფო დახმარებას.

ეარი გაზაფხული. ეარი აირჩიეს მოსწავლეთა საგაზაფხულო ფესტივალის სახელად.

ზანდური (ბალ.) თათუხი. დღეს ერთ-ერთი კერძო პურკომბინატის სახელწოდება.

ილეკრო ეწოდების ოქროსა, ვერცხლსა, სპილენძსა, რკინასა, ტყვიასა, კალასა და ყოველსავე მისთანათა ერთბამად. ილეკრო რუსთავის მეტალურგიულ კომბინატთან არსებული მცირე საწარმოს სახელია.

ეს მაგალითებიც მეტყველი კოლექტივის ენობრივი ნიშნისადმი დამოკიდებულების მაჩვენებელია. პრაგმატული თვალსაზრისით მეტყველი კოლექტივისთვის ერთი ენის ლექსიკური ერთეული (ენობრივი ნიშანი) სხვა ენის ერთეულს სჯობს. როგორც სოსიური ამბობდა, ენა თავისი ბუნებით თავსმოხვეულია საზოგადოებაზე, მაგრამ იმავდროულად არ არსებობს საზოგადოება, რომელიც კმაყოფილი არ იყოს თავისი ენით. უფრო მეტიც, ენა ბადებს სიამაყის გრძნობას მასზე მეტყველ კოლექტივში. ეს გრძნობა განსაკუთრებით გამძაფრებული აქვს ენის კოდიფიკატორს. აქედან გამომდინარე, ძირითადად იმ ლექსიკური ერთეულების მიმართ ამჟღავნებენ ადამიანები უარყოფით დამოკიდებულებას, რომლებიც მის სიცოცხლეში შემოვიდა მის ენაში (პირველ, მშობლიურ ენაში), ხოლო დიდი ხნის წინ ნასესხები, ენაში უკვე დამკვიდრებული ლექსიკური ერთეულებზე იშვიათად ან საერთოდ არ გამოითქმის უარყოფითი აზრი, რადგან იგი აღიქმება მშობლიური ენის ძირითადი ლექსიკური ფონდის განუყოფელ ნაწილად. ეს არის ყველა დროში ნებისმიერ ენაზე მოლაპარაკე ინდივიდისათვის დამახასიათებელი ზოგადტიპოლოგიური ნიშანი. ეს შეიმჩნევა ჩვენს საზოგადოებაშიც. ახლაც ნასესხები სიტყვები ხშირად ხდება უარყოფითი ემოციებისა და უარყოფითი შეფასებების მიზეზი. მართალია, ყოველგვარი ნასესხობის თავიდან აცილების მცდელობა არასწორი ნაბიჯია, თუმცა ზომიერების შენარჩუნება სესხების დროს აუცილებელია, რადგან ნასესხები სიტყვების რაოდენობის თვისობრივი მატება იწვევს ენის ბუნების, ანუ თვისობრიობის) ცვლილებას. ენის ბუნებას კი მხოლოდ ძნელად და გვიანცვალებადი მორფოლოგიური ინვენტარი და სინტაქსური წესები კი არ ქმნიან, არამედ ენის ბუნების განმსაზღვრელი ერთ-ერთი, ყველაზე ხელშესახები ნაწილი არის ლექსიკა, რომელიც ძალიან ცვალებადია და ამიტომ ნაკლებმედეგიც.

ლიტერატურა:

აბულაძე 1998: აბულაძე ი., სულხან-საბა ორბელიანის ,,ლექსიკონი ქართული”, გამომცემლობა ,,მერანი”, თბ., 1998

ბაგრატიონი 1960: ბაგრატიონი თ., განმარტება პოემა ,,ვეფხისტყაოსნისა” გაიოზ იმედაშვილის რედაქციით, გამოკვლევითა და საძიებლით, თბ., 1960

ბოედერი 1991: ბოედერი ვ., Boeder W., A note on synonymic parallelism and bilingualism, Studia Linguistika, 45 (1/2), 1991

გამყრელიძე 2000: გამყრელიძე თ., რჩეული ქართველოლოგიური შრომები, თბ., 2000.

ერისთავი 1884: ერისთავი რ., წინასიტყვაობა წიგნისა - ქართული ლექსიკონი, შედგენილი სულხან-საბა ორბელიანისაგან, გამოცემული რაფ. ერისთავის რედაქტორობითა და ალექსანდრე ეპისკოპოსის საფასითა, თბ., 1884

მარი 1917: Марр Н., Грузинская поэма ,,Витязь в барсовой шкуре” Шоты из Рустава и новая культурно-историческая проблема. Известия Академии наук, Петроград,1917

მეტრეველი 1956: მეტრეველი ელ., სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონის უძველესი ავტოგრაფი, აკად. ს. ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, ტ. XIX, თბ., 1956

მირიანაშვილი 1888: მირიანაშვილი პ., საერო ენა და სათემო კილო, გაზეთი ,,ივერია”, 166, თბ., 1888

ორბელიანი 1991: ორბელიანი ს.-ს., ლექსიკონი ქართული, ავტოგრაფული ნუსხების მიხედვით მოამზადა, გამოკვლევა და განმარტებათა საძიებელი დაურთო ილია აბულაძემ, ტ. I, თბ., 1991; ტ. II, თბ., 1993

ყიფშიძე 1903: ყიფშიძე გრ., წმინდა ქართული, გაზეთი ,,ივერია”, № 4, ტფ., 1903

ძიძიგური 1946: ძიძიგური შ., ცნება სინონიმური პარალელიზმისა, საქ. სსრ მეცნ. აკად. მოამბე, ტ. II, № 7, 1946

ძიძიგური 1975: ძიძიგური შ., სიტყვის სესხების საერთო მიზეზები და შედეგები, საენათმეცნიერო საუბრები, თბ., 1975

ხუნდაძე 1927: ხუნდაძე ს., ქართული მართლწერისა და სწორენის ძირითადი საფუძვლები, კომუნალური მეურნეობის სტამბა, ქუთაისი, 1927

ჰაუგენი 1972: Haugen E., Linguistics and Language Planning, - The Ecology of Language, Essays Selected and Introduced by Anwar S. Dil, Stanford University Press, Stanford, California, 1972

Tinatin Bolkvadze

Semiotics of Borrowed Words

The article deals with appearance and consolidation ways of borrowed words, especially applies bilingual synonymous couples, ,,hybrid composites“, conceptual modification of borrowed words. Due to this scope the article exposes functioning of borrowed words in semioses, particularly interpreteters' relation, interpretanta (possible reaction availability appearing with the sign) and context representing the borrowed linguistic sign. Historical and up-to-date examples of the Georgian language are considered throughout the analysis as well.

მარინე ივანიშვილი

(წიწვოვანები: ,,ნაძვი”, ,,სოჭი”, ,,ფიჭვი”)

,,ყველა ხე ხომ მუხაა... ფიჭვის გარდა”

ჯონ ბართი

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, აკად. გ. წერეთლის სახელობის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის მეცნიერი თანამშრომელი.

ძირითადი ნაშრომები:

ყ და կ ფონემათა დისტრიბუცია მეგრულში; Cultural and Logical Bases for Duplicate Forms in Proto-Languages; Morphological structure and semantic analysis of the Georgian socalled passive forms (coauthor Ether Soselia); Semantics and Typology of Dative Subject (on the Georgian data) (co-author R. Asatiani). ინტერესთა სფერო: ქართველურ ენათა ისტორიულ-შედარებითი ანალიზი, კულტურის ლინგვისტური პალეონტოლოგია, ენათა ტიპოლოგია, ენა, ლოგიკა, კომპიუტერიზაცია. მცენარეთა სამყაროს პროტოქართველური და პროტოინდოევროპული სახელები

როგორც ცნობილია, უკვე ჩვენს წელთაღრიცხვამდე VI-V ათასწლეულის პერიოდიდან სამხრეთ კავკასია წარმოადგენდა ძველი აღმოსავლეთის ცივილიზაციის მიღწევების შემომტანსა და გამავრცელებელს მთელ კავკასიაში, რამაც განაპირობა ინდოევროპულ, სემიტურ და მთის კავკასიურ ენებთან უძველესი არეალური კონტაქტების კვალის არსებობა ქართველურ ენებში.

თ. გამყრელიძისა და გ. მაჭავარიანის კვლევის შედეგებმა (1965), მოგვიანებით გამყრელიძეივანოვის ჰიპოთეზამ (1984) ინდოევროპული მეტყველების წინა აზიის იმ ტერიტორიულ სარტყელში არსებობის შესახებ, რომელიც უშუალოდ ემიჯნება ქართველურ ენათა გავრცელების არეალს, კერძოდ, სამხრეთ კავკასიის რეგიონს, მატერიალური დადასტურება ჰპოვა კ. რენფრიუს (1987) მნიშვნელოვან არქეოლოგიურ გამოკვლევებში, რამაც ამ მიმართულებით კვლევის სტიმული მისცა არაერთ გამოჩენილ ლინგვისტს. ამ თვალსაზრისით, ღირებულ ნაშრომს წარმოადგენს გ. კლიმოვის ერთ-ერთი ბოლო გამოკვლევა (1994), სადაც მოცემულია ქართველურ ენებში უძველესი ინდოევროპეიზმების სისტემატიზაციისა და განზოგადების ცდა.

კვლევის შედეგად დღემდე გამოვლენილი არცთუ მცირერიცხოვანი მასალა მოწმობს ქართველურ და ინდოევროპულ ენაზე მეტყველთა არეალურ კონტაქტებს, თუმცა ამჟამად ძნელია, მკაცრად გავმიჯნოთ ერთმანეთისგან ნასესხობები და შესაძლო სუბსტრატული ზეგავლენები. ამ პრობლემის გადაჭრაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება ზუსტ ქრონოლოგიურ სტრატიფიკაციას, რაც თავის მხრივ, უნდა ეფუძნებოდეს ფონეტიკურ პროცესთა რელატიური ქრონოლოგიის საკითხების შემდგომ დამუშავებას.

ზოგადი კრიტერიუმი ქართველური ინდოევროპეიზმების ამა თუ იმ ქრონოლოგიური დონის განსაზღვრისათვის არის გამოხატულების პლანის შესაბამისობა იმ ფონეტიკურ პროცესებთან, რასაც ადგილი ჰქონდა ქართველურ ენათა ისტორიაში და ასევე მათი შინაარსის პლანის შესაბამისობა ეპოქის ცნებებთან და რეალიებთან.

პროტოქართველურ და პროტოინდოევროპულ მცენართა სამყაროს რეკონსტრუირებული მოდელების შედარება შესაძლებლობას გვაძლევს გამოვავლინოთ ამ სისტემათა შორის არსებული მსგავსება-განსხვავებები, დავაზუსტოთ ეტიმოლოგიები, სესხების შესაძლო გზები, უძველესი საკულტორიტუალური წარმოდგენები, რაც, თავის მხრივ, გვიხატავს შესაძლო რეალურ სურათს წინარე ქართველებისა და წინარე ინდოევროპელების პირველსაცხოვრისის ლანდშაფტის, საზოგადოების სამეურნეო ყოფის ხასიათისა და დონის, საკულტო-რიტუალური წარმოდგენების, ზოგადად, კულტურის შესახებ.

პროტოქართველური მცენარეთა სამყარო რეკონსტრუირებული ფუძეების მიხედვით გაცილებით მრავალფეროვანია, ვიდრე პროტოინდოევროპული. ეს ბუნებრივია, თუ გავითვალისწინებთ მიგრაციის იმ მასშტაბებს და მასთან დაკავშირებულ ეკოლოგიურ ცვლილებებს, რაც განაპირობებდა ლინგვისტურ ფორმათა მოდიფიკაციას, სემანტიკურ გადაწევებს და სხვა ინოვაციებს ინდოევროპულ ენათა ოჯახის წევრებს შორის.

პროტოქართველურ და პროტოინდოევროპულ მცენარეთა სამყაროს შორის გამოვლენილი პალეობოტანიკური და, ხშირ შემთხვევაში, პალეოლინგვისტური, განსაკუთრებით სემანტიკურ პლანში, იზომორფიზმი ავსებს ინფორმაციას ქართველურ ენათა ინდოევროპულ ენებთან მიმართების, მათი შესაძლო უძველესი შორეული ნათესაობის (Urverwandtschaft), არეალური ერთიანობის ფარგლებში მრავალსაუკუნოვანი კონტაქტებისა თუ უბრალო ტიპოლოგიური იზომორფიზმის შესახებ. ამ საკითხებს განვიხილავთ წიწვოვან მცენარეთა აღმნიშვნელი ფუძეების (,,ნაძვი”, ,,სოჭი”, ,,ფიჭვი”) მაგალითზე.

მონათესავე ენათა ისტორიულ-შედარებითი შესწავლის საფუძველზე შესაძლებელია არა მხოლოდ ფუძეენის წმინდა ლინგვისტური სტრუქტურების, არამედ იმ არაენობრივ ,,საგანთა სამყაროს” რეკონსტრუქციაც, რომელიც ასახულია განხილულ ენობრივ მონაცემებში.

ქართველურ ენებში მცენარეთა სახელების შედარებითი ანალიზი საშუალებას გვაძლევს აღვადგინოთ უძველესი წინარე ქართველური ფუძეები და მათთან დაკავშირებული საკულტო-რიტუალური წარმოდგენები.

ქ.ე.გ.ლ.: ნაძვი [Picea] წიწვოვანი ხე. აქვს წახნაგოვანი წიწვები და თავდაკიდებული გირჩები. ქმნის ტყეებს (იზრდება ფოთლოვან ტყეებშიც). კარგად იტანს ჩრდილს. მერქანს ხმარობენ სამშენებლოდ, მუსიკალური ინსტრუმენტების დასამზადებლად და სხვ. ნაძვნარი - ნაძვის ტყე, ნაძვიანი - იგივეა, რაც ნაძვნარი.

ლიბანის კედარი (pinus cedruს), აღმოსავლეთის ტყეების სამკაულია - მაღალი, მარადმწვანე, ფართოდ გაშლილი წიწვოვანი ტოტებით, მოწითალო გირჩებით, ანთებულ სანთლებს რომ ჩამოჰგავს. ბიბლიის მკითხველი არა ერთგზის წააწყდებოდა პოეტურ შედარებებს მცენარეთა სამყაროს ამ მართლაც დიდებულ ბინადარზე. წმინდა წერილში ის სახელის, ძალის, დღეგრძელობის სიმბოლოა (4 მეფ. 14, 9; ფსალმ. 91, 13; გამოსლ. 21, 13; ეზეკ. 17, 3, 22 და შმდ. 31, 3 და შმდ.) კედარი 2000წ. ცოცხლობს და 50მ. სიმაღლეს აღწევს (ეზეკ. 31, 3). სურნელოვანი მერქნის გამო მწერები არ ეკარებიან და ამიტომ ის ძვირფასი სამშენებლო მასალაა (II მეფ. 7, 2; 3 ნეშტ. 7, 2; 3 მეფ. 8, 9; ეზდრ. 3, 7; 3 მეფ. 6, 9; 7, 3-7; ფსლმ. 1, 16; იერემ. 22, 14) მისგან აკეთებდნენ კერპებს (გამოსლ. 44, 14), იყენებდნენ გემთმშენებლობაში ანძების დასამზადებლად (ეზეკ. 27, 5), ზეთს ხმარობდნენ ბალზამირებისათვის, კედრის ფისი მძაფრი სუნის გამო (ფსლმ. 4, 11; ოსია 14, 7) გამოიყენებოდა განწმენდის ზოგიერთი რიტუალის დროს (ლევ. 14, 4; რიცხვ. 19, 6).

ლიბანის მთები განთქმული იყო კედრის კორომებით, სოლომონის დროს იერუსალიმში იმდენი კედარი ყოფილა, რომ მისი ფასი სიკომოროსისას (ლეღუსულელის) არ აღემატებოდა. ახდა ესაიას წინასწარმეტყველება, დღეს სახელგანთქმული კედრის ტყეები გაჩეხილია (ესაია, 10, 19).

ძველი ქართული ძეგლების მიხედვით - ნაძუ, ნაძვი, კვიპაროსი, cupressus: ,,მოსცა ძელი ნაძჳსაჲ და მაშენებელნი ზღუდეთანი და ხურონი ძელისა, რაჲთა უშენონ მას სახლი” M, I ნშტ. 14, 1; ,,გარდამოიღონ ნაძჳსა ძელი ლიბანით” O, I ეზრა 4, 48; ,,მე დამკჳდრებულ ვარ სახლსა შინა ნაძჳსასა” M, I ნშტ. 17, 1; ,,მიძღუანე მე ძელი ნაძჳსაჲ, ფიჭჳ და ნაძჳლიბანით II ნშტ. 2, 8. ნაძოვანი - ,,კედრონი”; ნაძვებიანი ადგილი; ,,გამოვიდა მოწაფეთა მისთა თანა წიაღ ჴევსა მას ნაძოვანსა” DE, - ,,განვიდა მოწაფითურთ თჳსით წიაღ ჴევსა მას კედრონისასა” C, ი. 18, 1.

,,შატბერდისეული ცხორების” ცნობით, მირიან მეფემ წა ნინოს უთხრა: ,,მიყუარან მაყუალნი ეგე შენნი... არამედ არა ვჰრიდო სამოთხესა მას სამეუფოსა და ნაძუთა სიმაღლესა და ბაბილოთა მათ ნაყოფიერებასა და ყუავილთა მათ სულნელებასა”-ო (წა ნინოსი, Опис, II, 775). ამავე ძეგლში ნათქვამია: მეფის ,,სამოთხესა... ნაძუთა ქუეშეჲ ბაბილოთა ადგილი არს მცირეჲ, საყუავილედ შემზადებული”-ო (იქვე, II, 757). ამ ამონაწერებითგანაც საკმაოდ ირკვევა, რომ ,,სამოთხეჲ სამეუფოჲ”, სამეფო ბაღი, მეურნეობის მარტო ერთი დარგისა და მხოლოდ ერთი დანიშნულებისათვის არ ყოფილა განკუთვნილი, როგორც მოსალოდნელი იყო, იქ სხვადასხვა ხეები მდგარა, მგ., მაღალი ნაძვისა და ბრინჯისა და, რა თქმა უნდა, ბევრი სხვა ჯიშის ხეები, რომელნიც ადამიანის თვალის საამებლად ისევე, როგორც სხეულის დასასვენებლად და სიცხის დროს ჩრდილში გასაგრილებლად ჰქონიათ დარგული.

წა ნინოს შატბერდისეულ ცხოვრებაში აღნიშნულ ფუძესთან დაკავშირებით კიდევ ერთი საგულისხმო ცნობაა დაცული: ,,სამოთხესა შევედ, ნაძუთა ქვეშეი ბაბილოთა ადგილი არის მცირეჲ, საყუავილედ შემზადებული (Опис, II, 757)”. ბაბილო V - VI სს-ში [ხეზე] გაშვებულ ვაზსა ჰნიშნავდა” (ჯავახიშვილი ივ., 1930:121).

ალ. მაყაშვილის ბოტანიკურ ლექსიკონში: ნაძვი - (Picea) სბ. ელატი; აღმოსავლური ნაძვი - (Picea orientalis L.) Link ქვ. რჭ. ცველა, ჭან., მეგრ. ნუზუ; სვნ. ნეზვრა, ღუმირ; სბ. ელატი.

სულხან-საბა ორბელიანი: ნაძჳ (ნაძვი ZABCbqDE) (ხე) (+1, 16 ქება ZAB) ZABCDE. ელატი (ხე) ნაძვი ZABCD.

პ. ჭარაიას მეგრულ-ქართულ ლექსიკონში: ნუზუ - ნაძვი. ნუზონი - ნაძვნარი. ვ. თოფურიას და მ. ქალდანის, სვანურ ლექსიკონში: ნენზ (-იშ, - რ) ზს. ბოტ. სოჭი, დაუს ხოშა ნენზ ჩერიდ ხუღîე (ბზ. 406) - დევს დიდი სოჭი თითისტარად აქვს. ცხეკისგა ხაგ ხოშა ლაღალდ ღუმირ, ნენზ ი გ¸გიბ (ბქ. 70) - ტყეში მეტწილად არის ნაძვი, სოჭი და ფიჭვი.

კ. დონდუას სვანურ-ქართულ-რუსულ ლექსიკონში: ნეზვრა = ფიჭვი сосна.

მზია ანდრონიკაშვილის ,,ნარკვევებში ირანულ-ქართული ენობრივი ურთიერთობიდან”: ,,ნაძვის აღმნიშვნელი სიტყვა ჯერ კიდევ აქამენიდთა ძველ სპარსულ წარწერებში გვხვდება: ძვ. სპარ. nauča (ina), პართული (არშაკიდ.) nôč, რომელიც დადასტურებულია სომხურში [noč] სახით და ახალი სპარსული ფორმებით: نوژ [nûž], نوج [nûg] და نوز [nûz]. მეორე მხრივ, როგორც ჩანს, არსებობდა საშუალო სპარსულში (სასანურში) სუფიქსით გავრცობილი ფორმა nâþ-ûk, nâzûk, რომელთაც ახალ სპარსულში მოგვცეს ناژو [nâžû] და نازو [nâzû]. ამ უკანასკნელ ახალ სპარსულ ფორმასنازو [nâzû] ეყრდნობა ქართული ნაძუ-ი. შდრ. მეგრული ნუზუ, რომელიც ან ქართულიდან არის ნასესხები, ან რომელიმე ირანული დიალექტიდან“. (ანდრონიკაშვილი მ., 1966: 347-348).

ჰ. ფოგტის აზრით, ქართული ნაძვი, მეგრ. ნუზუ ქართველურ-კავკასიურ სიტყვად უნდა მივიჩნიოთ, როგორც კავკასიის მთებისათვის განსაკუთრებით დამახასიათებელი ხის სახელი, ხოლო სომხური ნოè, რომელიც ირანულიდან შეთვისებულად ითვლება, ამოსავლად გულისხმობს მეგრულ ჰიპოთეტურ ფორმას - *nuæ-i”.

ნაძუ - ფუძე შესაძლებელია აღვადგინოთ საერთო - ქართველურ დონეზე შემდეგი შესატყვისობების საფუძველზე:

*ნაძუ -: ქართ. ნაძუ - ნაძუ-ი; ნაძ-ოვ. ან-ი; ნაძვ-ი (ახ. ქართ.): მეგრ. ნაძუ -/ნუზუ- ნუძუ - ნუზუ ,,ნაძვი”: სვან. ნეზუ - ნეზუ-რა ,,ნაძვი”;

დასტურდება ძველ ქართულში: მოუძღუანა მას ძელი ნაძჳსაჲ და ფიჭჳსაჲ, II მეფ. 5, 11 O; ესე თქუა იესუ და გამოვიდა მოწაფეთა მისთა თანა წიაღ ჴევსა მას ნაძოვანსა, სადა-იგი იყო მტილი. ი. 18, 1 DE და სხვ.

ქართულ ნაძუ - ძირს კანონზომიერად შეესატყვისება მეგრული ნუძუ - (< *ნოძთუ - ო>უ ტ. გუდავას მიერ დადგენილი წესის თანახმად, იხ. გუდავა 1960, 119-19; ნუზუ < ნუძუ დეზაფრიკატიზაციის შედეგად) და სვანური ნეზუ.

ქართული და მეგრული მასალა შეაპირისპირა ჰ. ფოგტმა (Vogt, 1938, 335); სვანური ეკვივალენტი გამოავლინა ბ. გიგინეიშვილმა (გიგინეიშვილი 1984, 35; ფენრიხი ჰ.,სარჯველაძე ზ., 2000).

რაც შეეხება კავკასიურ ენებს, ბაცბურის naჳv და უდურის naჳw - ,,ნაძვი” ქართულიდან არის ნასესხები (Климов Г., Халилов М ., 2003).

,,წიწვოვანების“ აღმნიშვნელ ძირებთან დაკავშირებით საინტერესო მასალაა წარმოდგენილი სვანურში:

არს. ონიანის ლექსიკონში: ღუმურ ლეჩხ. ,,ფიჭჳი ან ნაძვი”; - ღუმულრა ლეჩხ. ,,ფიჭვის ან ნაძვის ხე”.

ტახრა ლეჩხ. ,,მამალი ფიჭვი ან ნაძვი”; ნეზჳრა ლეჩხ. ,,დედალი ფიჭვი ან ნაძვი”; ლეღმურ ლეჩხ. ,,სადაც ბევრია ფიჭვი და ნაძვი”. ღუმური ტიკ, ღუმური ჴჳემ ღუმურს ხოწიბ მურგჳა ლოლარ-ი მუჯოდრა, ღუმური ლàაში ლი ალე. კალს: ჴიშდბა (ლსგ.).

ვ. თოფურიას და მ. ქალდანის სვანურ ლექსიკონში: ღუმირ (-მრიშ ზს., -მრალ ბზ., -მრარ ბქ., -იშ, -ალ ლნტ.), ღომირ (-აშ, -ალ) ბზ., ღუმურ (-ალ) ლშხ. - ნაძვი. ლახუბად ღუმრი ლიკცხე ანცხენეხ (ბზ. 401) - ძმებმა ნაძვის გასხეპა არჩიეს. გჲერგილ ღომრა აშხლიდჟი ჩუაყურა (ბზ. 314) - გიორგი ნაძვის ტოტზე იწვა. ცხეკისგა ხაგ ღუმირ (ბქ. 70) - ტყეში დგას ნაძვი. ნაშყი ღუმურს ხოჴდენი (ლშხ. 24) - კევი ნაძვს გამოსდის. ეჩა ჟიქან ლიხ ღუმირლ აცხეკარ (ლნტ. 4) - იმის ზევით ნაძვის ტყეებია. კნინ. ღუმრილ. ეჯი კოტოლ ღუმრილ ირი (პოეზ. 308)

- ის პატარა ნაძვი იქნება.

ნეზუ (-იშ, -არ ზს., ლნტ., -არ ლშხ.) ზოოლ. - ნეზვი. ნენზ (-იშ, -არ) ზს., ბოტ. - სოჭი. დაუს ხოშა ნენზ ჩერიდ ხუღუე (ბზ. 406) - დევს დიდი სოჭი თითისტარად აქვს. ცხეკისგა ხაგ ხოშა ლაღად ღუმირ, ნენზ ი გგგიბ (ბქ. 70) - ტყეში მეტწილად არის ნაძვი, სოჭი და ფიჭვი.

ტახრა (-რაშ, -რელ) ლშხ., ბოტ. 1. მამალი ნაძვი ან ფიჭვი. მუგუალ ტახრა ღუმურს ხოხალ ი გგგგბს (ლშხ., ხორ. 17) - კვარი მამალმა ნაძვმაც იცის და ფიჭვმაც. 2. კავკასიური სოჭი.

კ. დონდუას სვანურ - ქართულ - რუსული ლექსიკონში: ღუმურ, - იშ = (წიწვიანი მცენარე (ფიჭვი, ნაძვი, სოჭი)); ნეზვ(r), -იშ, -არ - ნეზვი [დედალი ღორი]. ნეზვრა - ფიჭვი; ტახ(r) -იშ, -არ - ტახი [მამალი ღორი]. ტახრა - ნაძვი;

ი. ნიჟარაძის ლექსიკონში: ღუმირ - ნაძვი; ლეღვმირ - ნაძვნარი;

მოხმობილი მასალის ანალიზი გვავარაუდებინებს, რომ ღუმურ//ღუმირ//ომირ ფუძეები სვანურში წიწვოვანთა აღმნიშვნელი ზოგადი სახელი უნდა ყოფილიყო. ნენზ//ნეზჳრა - ,,დედალი ფიჭვი, ნაძვი ან სოჭი”, ტახრა - ,,მამალი ფიჭვი, ნაძვი ან სოჭი”. სვანურში მცენარეთა სახელების - რა დაბოლოება რომ არა, ზემოთ მოყვანილი ფუძეები ფორმითაც და მნიშვნელობითაც ემთხვევა ,,ნეზჳი” და ,,ტახი”, შესაბამისად დედალი და მამალი ღორის აღმნიშვნელ სახელებს.

ვფიქრობთ, სახელდებისას აქცენტირება ლექსიკურ სქესზე, გამოძახილია იმ შორეული წარსულისა, როდესაც ხეები და მათ შორის წიწვოვანი ხეებიც თაყვანისცემის ობიექტები იყვნენ. შდრ. ვაზის ჯიშის სქესის განმასხვავებელი სახელები (მამალი რქაწითელი, დედალი რქაწითელი, უნაყოფო ვაზი - ,,ავრეზი” სბ.) ვაზ - ყურძნის ჯიშების სქესობრივი განსხვავების გამომხატველი სახელი მარტო ფრანგულ ნომენკლატურაში მოიპოვება (ჯავახიშვილი ივ., 1986: 496).

წიწვოვან მცენარეთა სახელების ფუძეთა ზუსტი რეკონსტრუქცია გაძნელებულია ამ სახეობათა მსგავსების გამო. ამას ადასტურებს ტიპოლოგიური მონაცემებიც.

მარადმწვანე ხეებისთვის: ,,სოჭი“, ,,ნაძვი“, ,,ფიჭვი“ (the conifers: fir (-tree) silver fir; fir, pine (-tree)) კერძოდ, ,,სოჭისთვის” და ,,ფიჭვისთვის” პროტოინდოევროპულში აღდგენილია *p^[h]euk^[h]-/*p^[h]uk^[h] და *p^[h]it^[h]- ფუძეები სხვადასხვა სუფიქსური დაბოლოებით (Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. 1984: 631).

სიტყვათა ამავე ჯგუფს უკავშირდება *p^[h]ei-/*p^[h]i- საერთო ძირიდან *-t- ^[h] *-k-^[h] უფიქსებით ნაწარმოები *p^[h]it^[h] ,,ფიჭვი”, ,,სოჭი” და *p^[h]ik^[h] ,,ფისი” ფორმები.

ყურადღებას იქცევს *p^[h]i- k^[h]- ,,ფიჭვის ფისი” და საერთოინდოევროპული ზმნური ფუძეების *p^[h]ei-k^[h]-/*p^[h]i-k^[h]- ,,შეღებვა”, ,,საღებავით წერა” ფორმალური მსგავსება (Pokorny j. 1959: 794), რაც შესაძლებელია აიხსნას ,,ფისის”, როგორც ,,შავი მცენარეული საღებავის” გამოყენებით პირველად პიქტოგრაფიული ნიშნებისა და ნახატების, მოგვიანებით კი წერისთვისაც. სწორედ ეს სიტყვა გახდა საერთოინდოევროპული აღმნიშვნელი წერის და საღებავებით წერის პროცესისა (Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. 1984: 632).

სოჭი (Abies Mill.), ფიჭვი (Pinus) და მათი სახესხვაობები გავრცელებულია კავკასიაში, წინა აზიაში, ევროპის მთიან რაიონებში, ევრაზიის აღმოსავლეთ ნაწილში.

წიწვოვან ხეთა რიგს განეკუთვნება ,,ნაძვი” (Picea) და მისი ნაირსახეობები (Picea orientalis; Picea excelsa; Picea obovata), ძველად წარმოდგენილი მხოლოდ კავკასიასა, ცენტრალურ და სამხრეთ ევროპის მაღალმთიან რეგიონებში.

,,ნაძვი” მნიშვნელობით საერთო-ინდოევროპულ დონეზე რეკონსტრუირდება ორი ფუძე: *ed^[h]lo- ,,წიწვოვანი ხე”, ,,ნაძვი”, ,,ეკლიანი” მნიშვნელობებით და *el- ძირიდან ნაწარმოები ფუძეები, ძველი ბერძნული velavth (<el-n-tâ) სომხური elevin (*el-eu) ,,ნაძვი”, “კედარი” (Ачарян 1971: 18) და სხვ. (Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. 1984, 633).

თ.გამყრელიძისა და ვიაჩ. ივანოვის მიხედვით, სხვა ინდოევროპული დიალექტებისგან იზოლირებულად მდგარი ძველი ირანული *nauèa-, ასევე სპარს. nâjû, ოსურ. næzy ფორმები სავარაუდოა, რომ ნასესხებია ქართველური ენებიდან (შდრ. Vogt H. 1938:335; ანდრონიკაშვილი მ. 1966, : 347-348; იხ. ნაშრომის თავი II: 131-136).

სესხების პირიქითა გზის დაშვების შემთხვევაში, ეს უნდა მომხდარიყო ქართველურ ენათა ერთიანობის პერიოდისთვის, არა უგვიანეს II ათასწლეულის პირველი ნახევრისა ჩვენს ერამდე.

ვფიქრობთ, ,,წიწვოვანების” აღმნიშვნელ სვანურ ძირებთან დაკავშირებული ლექსიკური სქესის გამოხატვის კვალი, აგრეთვე კავკასიურ და ინდოევროპულ ენებში ქართველურ ძირთა ნასესხობები, მოწმობს მათ უძველესობაზე და ამყარებს თ.გამყრელიძის მოსაზრებას წინარე ქართველთა საცხოვრისის სამხრეთ კავკასიის ცენტრალურ და დასავლეთ მთიან რეგიონებში ლოკალიზაციის შესახებ (Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. 1984, 880-881).

ამრიგად, ქართველურ და ინდოევროპულ ,,წიწვოვანთა“ აღმნიშვნელი ფუძეების ეტიმოლოგიური და ტიპოლოგიური კვლევის შედეგად შეგვიძლია დავასკვნათ:

- საერთო-ქართველურ *ნაძ - ფუძესთან სვანური ენის მონაცემების მიხედვით დაკავშირებულია ხეებისადმი თაყვანისცემის უძველესი წარმოდგენები.

- ცნობილი ინდოევროპული დიალექტების ფუძეებისაგან იზოლირებული ძველი ირანული *nauèa- და უფრო მოგვიანო სპარსული nâjû, ასევე ოსური næzy, ბაცბურის naჳv და უდურის naჳw ნასესხებია ქართველური ენებიდან.

- საერთო-ქართველური და საერთო-ინდოევროპული ,,წიწვოვანების” ზოგადი და ცალკეულ სახეობათა აღმნიშვნელი ძირები გვიჩვენებენ ერთგვაროვან სემანტიკურ სპექტრს, მსგავს დისტრიბუციულ სურათს.

ჩვენი აზრით, ამ ტიპის კვლევები ავსებს ინფორმაციას წინარე ხალხების პირველსაცხოვრისის ლანდშაფტის, საზოგადოების სამეურნეო ყოფის ხასიათსა და დონეზე, მათ საკულტო-რიტუალურ წარმოდგენებზე, ზოგადად, კულტურაზე.

აკად. გ.წერეთელმა ჯერ კიდევ ორმოცი წლის წინ ზუსტად განსაზღვრა ამგვარ საკითხებთან დაკავშირებულ პრობლემათა წრე და ამ პრობლემათა გადაჭრის გზებიც : ,,პირველ ყოვლისა, საჭიროა კავკასიის ენათათვის დამახასიათებელი სტრუქტურული კანონზომიერებების დადგენა ისტორიულ-შედარებითი მეთოდის საფუძველზე და ამის შემდეგ შედარებითტიპოლოგიური შესწავლა - ანუ სტრუქტურულ-ტიპოლოგიური მსგავსებაგანსხვავებების გამოვლენა არა მარტო მთის ,,იბერიულ-კავკასიურ” ენებთან, არამედ კავკასიის ინდოევროპულ ენებთანაც, სომხურთან და ოსურთან, აგრეთვე წინა აზიის ძველ ინდოევროპულ და არაინდოევროპულ ენებთან... და ამ ენათა შორის კანონზომიერ მიმართებათა დადგენა ენობრივი იერარქიის ყველა დონეზე: ფონოლოგიის, მორფოლოგიის, ლექსიკის და სხვ. სფეროში” (წერეთელი გ.,1965). ამ მიმართულებით ლინგვისტებს, ფილოლოგებს, ისტორიკოსებს, არქეოლოგებს... კვლავაც ბევრი რამ გვაქვს გასაკეთებელი.

ლიტერატურა:

აბულაძე 1973: ი. აბულაძე, ძველი ქართული ენის ლექსიკონი, თბილისი, 1973.

ანდრონიკაშვილი 1966: მ. ანდრონიკაშვილი, ნარკვევები ირანულქართული ენობრივი ურთიერთობიდან, I, თბილისი 1966.

გამყრელიძე 2002: თ. გამყრელიძე, ,,კულტურის ეკოლოგია”, ,,ოჩხარი”, ჯ. რუხაძისადმი მიძღვნილი ეთნოლოგიური, ისტორიული და ფილოლოგიური ძიებანი, ,,მემატიანე” გვ. 113-115, თბილისი 2002.

გამყრელიძე 1965: თ. გამყრელიძე, გ. მაჭავარიანი, სონანტთა სისტემა და აბლაუტი ქართველურ ენებში, თბილისი 1965.

გიგინეიშვილი 1981: ბ. გიგინეიშვილი, მასალები ქართული ენის ეტიმოლოგიური ლექსიკონისათვის; ,,მაცნე” (ენისა და ლიტერატურის სერია) 2, თბილისი 1981.

გორდეზიანი 1985: რ. გორდეზიანი, წინაბერძნული და ქართველური, თბილისი, 1985.

გუდავა 1981: ტ. გუდავა, თ. გამყრელიძე, თანხმოვანთა კომპლექსები მეგრულში, თსუ კრებული ,,აკაკი შანიძეს”, თბილისი 1981.

დონდუა 2001: კ. დონდუა, სვანურ-ქართულ-რუსული ლექსიკონი, სპუ, თბილისი 2001.

თედეევი 1975: ო. თედეევი, მემცენარეობის ქართული ლექსიკა ოსურში, ,,მეცნიერება” თბილისი 1975.

თოფურია 1931: ვ. თოფურია, სვანური ენა I, ზმნა, სპი, ტფილისი 1931. ქართველურ ენათა სიტყვათწარმოებიდან, IV, ხომვანთავსართიანი სახელები; თსუ შრომები, XXXII თბილისი 1947.

თოფურია 2000: ვ. თოფურია, მ. ქალდანი, სვანური ლექსიკონი, ,,ქართული ენა”, თბილისი 2000.

მაყაშვილი 1961: ა. მაყაშვილი, ბოტანიკური ლექსიკონი, თბილისი 1961.

მაჭავარიანი 1950: გ. მაჭავარიანი, მასალები პურეულის ლექსიკისათვის შიგნით კახეთში, სტუდენტთა სამეცნიერო შრომების კრებული, თსუ, წიგნი V, გვ. 286-295 თბილისი 1950.

მელიქიშვილი 1965: გ. მელიქიშვილი, საქართველოს, კავკასიისა და მეზობელი აღმოსავლეთის უძველესი მოსახლეობის საკითხები, თბილისი 1965.

მელიქიშვილი 2002: ი. მელიქიშვილი, ქართველურ-ინდოევროპული გენეტური ურთიერთმიმართების საკითხისათვის, ენათმეცნიერების საკითხები, I, თბილისი 2002.

ონიანი 1917: არს. ონიანი, ხეებისა და მცენარეების სვანურ სახელთა ლექსიკონი, პეტროგრადი. (Сборник сванских названий деревьев и растений) Петроград 1917.

ორბელიანი 1928: სულხან-საბა ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, თბილისი 1928, 1949, 1993.

ფენრიხი 2000: ჰ. ფენრიხი, ზ. სარჯველაძე, ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი, სპუ, თბილისი 2000.

ფოქტი 1961: ჰ. ფოქტი, ქართული ენის ფონემატური სტრუქტურა, თბილისი 1961.

ქაჯაია 2002: ო. ქაჯაია, მეგრულ-ქართული ლექსიკინი 1-3 ტომი, ,,ნეკერი”, თბილისი 2002.

ჩიქობავა 1938: არნ. ჩიქობავა, ჭანურ-მეგრულ-ქართული შედარებითი ლექსიკონი, ტფილისი 1938. სახელის ფუძის უძველესი აგებულება ქართველურ ენებში, თბილისი 1942.

ჭარაია 1997: პ. ჭარაია, მეგრულ-ქართული ლექსიკონი, სპუ, თბილისი 1997.

ჯავახიშვილი 1986: ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტ. V, თბილისი 1986.

გამყრელიძე 1984: Гамкрелидзе Т.В., Иванов В.В., Индоевропейский язык и индоевропейсы. Реконструкция историко-типологического анализа праязыка и пракультуры, т.I-II, Тбилиси 1984.

ყიფშიძე 1914: Кипшидзе И., Грамматика мингрельского (Иверского) языка с хрестоматией и словарем. Материалы по яфетическому языкознанию, С.-Петербург 1914.

კლიმოვი 1964: Климов Г.А., Этимологический словарь картвельских языков, Москва. 1973, Дополнения к этимологическому словарю картвельских языков; Этимология 1974, Москва. 1964.

კლიმოვი 2003: Климов Г. А., Халилов М. Ш., Словарь кавказских языков. Восточная литература, Москва 2003.

მარი 1915: Марр Н. Я., Яфетические названия деревьев и растений

(pluralia tantum) I-III, ИАН, Санкт-Петербург. 1915.

ნიჟარაძე 1910: Нижарадзе И. И., Русско-сванский словарь, Тифлис1910.

ფაჰნრიხი 1982: Fahnrich H., 1984, 1985, 1987, 1991, Kartwelischer Wortschatz I-V: Georgica, 5, 7, 10, 13/14, jena-Tbilissi, Konstanz, 1982.

ფრიდრიხი 1970: Friedrich P., Proto-Indo-European Trees, The University of Chicago Press. Chicago and London, 1970.

ფრისკი 1963: Frisk H., Griechisches Etimologisches Wörterbuch, Heidelberg, 1963.

გამყრელიძე 1999: Gamkrelidze T. V., On linguistic paleontology of culture, Time Deph in Historical The Linguistics, edited by Colin Renfrew, April Me Mahon and Larry Trask; Me Donald Institute for Archeological Research, Papers in the prehistory of Language, 1999.

გიგინეიშვილი 1990: Gigineischwili B., Etymologishe Untersuchungen aus dem Bereich der Lexik der Kartwel sprachen: Georgica 13/14, Konstanz, 1990/1991.

კლიმოვი 1998: Klimov G., Etimological Dictionary of the Kartvelian Languages, Berlin/New York, 1998. Proto-Kartvelian and Proto-Indo-European Plant-Names (the conifers: fir, fir (-tree), pine (-tree))

Marine Ivanishvili

Proto-Kartvelian and Proto-Indo-European Plant-Names (the conifers: fir, fir (-tree), pine (-tree))

The study of grammatical, phonological and lexical isoglosses among dialects of a proto-language makes it possible to establish extra-linguistic factors. This trend in linguistics is called ,,linguistic paleontology of culture”, since its obჟect of investigation is not only proto-language but also the proto-culture of speakers; what is reconstructed is not so much the language itself as the extra-linguistic world reflected in the linguistic data (Gamkrelidze Th. 1990).

Reconstructing elements of the extra-linguistic world of daughter-language speakers in turn gives a clearer picture of the linguistic affinities among the daughterlanguages and their development over time, i.e. of purely linguistic factors. This is particularly true of the semantic structure of languages, which simply cannot be studied in isolation from the external world that is reflected in the content plane of language.

The reconstructed forms and meanings may be grouped by lexico-semantic fields, which designate extra-linguistic classes such as animals, handicraft tolls, and others. Such a proto-linguistic lexico-semantic system can give historical reality through typological comparison with the actual culture of the past and the present and especially by the archeological facts, in verifying a reconstructed culture and, particularly, its material side (Gamkrelidze T.V., Ivanov V. V., 1986).

Today it is widely agreed that ,,culture” does not consist of things, people, behaviour or emotions, but of the forms or organization of these things in the mind of people. How can the organization of ,,these things” in the mind of people be discovered? The best way of discovery lies in the area of the language, and that there is a whole battery of linguistic tests which can be put to use to reveal different aspects of the organization of the universe in the minds of people. (Wierzbicka A., 1996).

The apparent discovery of ethnobiological universals and the ensuing debate have further stimulated interest in the conceptualization of plants and animals, and they are largely responsible for the key position of this conceptual domain in current anthropology.

At first sight, it seems that studying the corpus of plant names doesn't give us the possibility to reconstruct models such as we have for kinship or for colour-terms systems and that only this provides a history of language with facts, or it is useful only for the identification of biological units with their names. But exactly this kind of research fills our imagination and knowledge with the events of human cognitive mechanisms to clarify the nature of the human world through categorization and so on.

As it is known, the South Caucasus was the main importer and wide spreader of all achievements of the old oriental civilization since VI-Vm. B. C. in the whole Caucasus. This fact was the reason of the oldest areal contacts of Kartvelian languages with the Indo-Europeans, Semitic and Caucasus languages.

The results of researches Th. Gamkrelidze and G. Machavariani (1965), later Gamkrelidze - Ivanov's hypothesis (1984) about the Proto-Indo-European's living place in the Asia Minor near by the areal of spreading Kartvelian languages, in particular, immediately of the South Caucasus region, materially has confirmed by C. Renfrew's (1984) important archeological investigations, which has stimulated many famous linguists for further researchers in this direction. From this point valuable work is one of the latest investigation of G. Klimov (1994), where he tried to systematize and generalize the oldest Indo-European forms in Kartvelian languages.

There isn't scanty data which certificates about the Proto-Kartvelian and Proto-Indo-European speakers areal contacts, but, now it's very difficult to separate the borrowed forms from the substractive influence. To solve this problem the most important is the exact chronological stratification, which by its side must be based on the further elaborated questions of the relative chronology of the phonetic processes.

General criterion for the definition of the chronological level of Kartvelian Indo- Europeisms is the correspondence of expression plan of forms with the historical phonetic processes of Kartvelian languages and also the correspondence to its semantic meaning to the concepts and reality of the epoch.

The English Kartvelologist D. Reifield (1988) has written: ,,While the reconstruction of Proto-Indo-European language, the dendrology and dendronims are as well elaborated, as phuging field. The work which was made by P. Friedrich (1970) and Th. Gamkrelidze (1989) for Indo-European languages when they have gathered tree-names, would be done for Caucasian languages too... ”

Proto-Kartvelian arboreal system is more diverse than Proto-Indo-European. It's natural, if we foresee this sale of migration and connected to it ecological modifications, which was recalling the language forms changes, semantic removes and other innovations.

While investigating Photo-Kartvelian arboreal system, we exposed the new roots, made more precise the old one, revealed the borrowed forms on the proto-level and compare Proto-Kartvelian roots with the Proto-Indo-European and Caucasian data.

Reveal paleobotanical and in many case paleolinguistical isomorphism between the Proto-Kartvelian and other Proto systems shows the similarity and differences on the basis of which these languages may be considered (or not) as the same structural - typological (or genetic) classes.

We have tried consider this questions on the basis of the results of the historicalcomparative investigations of Kartvelian languages by the example of Proto-Kartvelian names of the conifers: fir, fir (-tree), pine (-tree).

ზაალ კიკვიძე

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სრული პროფესორი. ძირითადი ნაშრომები: „თავაზიანობის გამოხატვის გრამატიკული საშუალებები” (1999), „Language-made Paradox: Gender Preferences in Georgian” (2002), „ენისა და გენდერის კვლევის რეტროსპექტიული და პროსპექტიული კოორდინატები” (2005), „ენა კულტურაში და კულტურა ენაში” (2005). ინტერესების სფერო: სოციოლინგვისტიკა, ენისა და გენდერის კვლევა, კოგნიტური ლინგვისტიკა.

ტერმინოლოგიის საკითხების კვლევისას სამეცნიერო ლიტერატურაში არაიშვიათად ვაწყდებით ურთიერთგამომრიცხავ გამონათქვამებს, რაც, მასალის სპეციფიკიდან გამომდინარე, ერთი შეხედვით, თითქოსდა მოულოდნელია. მაგალითად, არსებობს ასეთიც: „ტერმინოლოგიასთან დაკავშირებული საკითხები არ შედის ენათმეცნიერების ინტერესის სფეროში” (პოკლი 1990: 278). გვხვდება ისეთებიც, რომელთა ავტორებისათვის ტერმინოლოგიურ საქმიანობაში ენათმეცნიერის როლი შედარებით უკანა პლანზეა დაწეული: „ტერმინოლოგიას ქმნის ამა თუ იმ დარგის სპეციალისტი და არა ლინგვისტი. ეს უკანასკნელი ალაგებს ტერმინებს, რჩევას აძლევს სპეციალისტებს, აგვარებს ენობრივ პრობლემებს, იკვლევს ამა თუ იმ სფეროში არსებულ მდგომარეობას, ქმნის მონაცემთა ბანკს, მაგრამ არ ქმნის ტერმინებს” (ლარა 1986: 98). მიუხედავად იმისა, რომ ამ სიტყვების ავტორი ფაქტობრივად გამორიცხავს ლინგვისტიკის, როგორც სამეცნიერო დისციპლინის, და, შესაბამისად, მისი უმდიდრესი ტერმინოლოგიური სისტემის არსებობას (რაც, ცხადია, ავტორისავე გასაჭირს წარმოადგენს), ჭეშმარიტი პრობლემა მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციების მქონე და დღესდღეობით ინტენსიურად მზარდი საენათმეცნიერო ტერმინოლოგიის მრავალფეროვნებასა და ზოგჯერ არასისტემურობაშიც მდგომარეობს. ტერმინოლოგიის, როგორც დარგის, ერთ-ერთი მეტრის მ. ტ. კაბრეს აზრით, სათანადო ლინგვისტურმა თეორიამ ტერმინები უნდა განიხილოს როგორც „სპეციალური კოგნიტური ერთეულები, რომლებიც არ არსებობენ ენის ფარგლებს გარეთ” და, შესაბამისად, მათი ერთობლიობა „არის დინამიკური და ნაირგვარი როგორც ფორმალურად (დენომინაცია), ასევე კონცეპტუალურად (ცნება)” (კაბრე 1999: 14). მდგომარეობას ართულებს კიდევ ერთი ფაქტორი: „სხვა სამეცნიერო დისცი პლინებისაგან განსხვავებით, ლინგვისტიკაში გაცილებით მეტი პრობლემა გვხვდება დარგის მეტაენის თვალსაზრისით. ეს არც არის გასაკვირი: ამ შემთხვევაში ხომ ენის შესახებ ვსაუბრობთ ენისავე საშუალებით” (კიკვიძე 2003: 44). აღნიშნული ვითარება კიდევ ერთი სახასიათო ნიშნითაა გამორჩეული: ეს გახლავთ ენობრივ ერთეულთა მეტაფორიზაციის შესაძლებლობა, რაც ტერმინთსისტემებში წარმოშობს ორაზროვნებას. ჩვენი აზრით, ტერმინოლოგიური ერთეულის ორაზროვნება და მეტაფორულობა ნამდვილად არაპროდუქტიული და არაეფექტურია ტერმინოლოგიის, როგორც ძალიან მკაფიო სემიოტიკური სისტემის, ფუნქციონირებისა და შემდგომი განვითარებისათვის.

წინამდებარე ნაშრომში წარმოვადგენთ -ლექტ (< ბერძნ. ,,საუბარი”) ელემენტის შემცველ სოციოლინგვისტიკური ტერმინოლოგიის გლოსარიუმს, რომელშიც შეტანილი ერთეულების უმრავლესობა შეიქმნა ენათა კონტაქტებისა და ენის ვარირების საკითხების შესწავლის პროცესში; ამასთანავე, ღირსსაცნობია ისიც, რომ ზოგიერთი მათგანი ტოვებს უკვე არსებული და აპრობირებული ტერმინის სინონიმის შთაბეჭდილებას, რაც ინოვაციის საჭიროებას ეჭვის ქვეშ აყენებს, თუმცა ხშირ შემთხვევაში ახალი ტერმინის შემოტანა სწორედ უკვე არსებულის მეტაფორულობის გამო წამოშობილი სიძნელეების გადასალახადაა შექმნილი (ამგვარი ვითარება ცნებებით ჟონგლირებისათვის გასაქანს აძლევს ზოგიერთ ავტორს). რაც მთავარია, მათი ამგვარი სისტემატიზებული სახით წარმოდგენა ცხადად გვიჩვენებს, რომ საქმე გვაქვს მწყობრ ტერმინთსისტემასთან, რისი საშუალებითაც იკრება სემიოტიკური წრედი, რომელშიც საკმაოდ ხელშესახებადაა წარმოჩენილი მათს შორის არსებული იმპლიკაციური მიმართებები.

ალოლექტი ამა თუ იმ ენის ადგილობრივი ნაირსახეობა, რომელიც არ ისწავლება სკოლაში; იგივეა, რაც ტერიტორიული დიალექტი.

აკროლექტი ენის ყველაზე პრესტიჟული ლექტი, ვარიანტი მის სხვა სახესხვაობებთან შედარებით. ტერმინი შემოღებულია ამერიკელი ენათმეცნიერის დერეკ ბიკერტონის (Derek Bickerton) მიერ (1975).

არისტოლექტი არისტოკრატიისათვის დამახასიათებელი ან მათ მიერ უპირატესობამინიჭებული ენა ან ლექტი.

ბაზილექტი ყველაზე დაბალი სოციალური სტატუსის მქონე ლექტი, აკროლექტისაგან ყველაზე განსხვავებული. ტერმინი შემოღებულია ამერიკელი ენათმეცნიერის დერეკ ბიკერტონის (Derek Bickerton) მიერ (1975).

გენდერლექტი ქალების ან მამაკაცების (ან, უფრო სწორად, ქალური ან მამაკაცური) მეტყველებისათვის დამახასიათებელი ლექტი. ტერმინი შემოღებულია ამერიკელი ენათმეცნიერის ადელაიდა ჰაასის (Adelaide Haas) მიერ (1979).

გეოლექტი ენის გეოგრაფიულად შეპირობებული სახესხვაობა, ტერიტორიული დიალექტი.

გერო(ნტო)ლექტი ხანდაზმული ადამიანების მეტყველება (ფაითი 2005).

გლოტოლექტი განზოგადებული მნიშვნელობის მქონე ტერმინი ენის აღსანიშნავად. ტერმინი შემოთავაზებულია შვედი ენათმეცნიერის გორან ჰამარსტრომის (1975) მიერ.

გრაფოლექტი იდიოლექტის ზუსტი და შეძლებისდაგვარად გამოწვლილვითი ჩანაწერი მიღებული საენათმეცნიერო ტერმინების მეშვეობით (ჰაუგენი 1966).

დემოლექტი ოფიციალური სტატუსის არმქონე ესა თუ ის იდიომი. // ორი სხვადასხვა, მაგრამ თანაბარი უფლებების მქონე ენა. ეგზოლექტი იმპორტირებული ენა.

ეთნოლექტი ენის სახესხვაობა, ლექტი, რომელზეც მეტყველებს ესა თუ ის ეთნიკურ-კულტურული ქვეჯგუფი, და რომელიც ფუნქციონირებს როგორც განმასხვავებელი ნიშანი ამ ქვეჯგუფის წევრთა სოციალური იდენტობისა. ტერმინში ურთიერთშერწყმულია ეთნიკური ჯგუფისა და დიალექტის ცნებები. ეს ტერმინი თავდაპირველად გამოიყენეს ევროპული წარმოშობის ამერიკელი კოლონისტების მეტყველების აღსანიშნავად, რომლებიც დასახლდნენ ნიუ-იორკის შტატის ქალაქ ბუფალოში, თუმცა ამჟამად სანიმუშოდ ძირითადად ასახელებენ შავკანიანი ამერიკელების მდაბიურ მეტყველებას Blach English (კარლოკი & უოლკი, 1981).

გვხვდება ასევე ტერმინი „ეთნოსოციოლექტი”, რომელიც ქართველ ებრაელთა მეტყველების აღსანიშნავადაა გამოყენებული (ფურცხვანიძე & კიკვიძე 1996).

ეკოლექტი ენის სახესხვაობა, ლექტი, რომელზეც მეტყველებენ ერთი ოჯახის წევრები. ტერმინი პირველად გამოჩნდა ლიტერატურათმცოდნეობაში, რისი ინიციატორიც გახლდათ ჰიუ საიკს დევისი (1986). ე. ნეოლოგიზმია, თუმცა ადვილად იმკვიდრებს თავის ადგილს სოციოლინგვისტიკაში..

ენდოლექტი ავტოქთონური მოსახლეობის ენა.

ერგოლექტი ბიზნესის ენა; ძირითადად გამოირჩევა ლექსიკო-სემანტიკური თავისებურებებით. ტერმინი შემოიღო დუგლას პიკეტმა 1989 წელს. მანამდე ამ ცნების აღსანიშნავად გამოიყენებოდა ტერმინი ბიზნესის რეგისტრი.

იდიოლექტი ერთი ინდივიდის მეტყველება ერთსა და იმავე თანამოუბართან ერთსა და იმავე თემაზე დროის მოკლე მონაკვეთში. ტერმინი შემოღებულია ამერიკელი ენათმეცნიერის ბერნარდ ბლოკის (Bernard Bloch) მიერ (1948). ამჟამად ი. უფრო ფართო მნიშვნელობით გამოიყენება: ენის ნაირსახეობა, წარმოდგენილი ერთი პირის მეტყველებაში.

იზოლექტი ერთი ინდივიდის განკარგულებაში არსებული და მის მიერ გამოყენებული ენობრივ ერთეულთა მასივი, რომლებიც შეიძლება დადასტურდეს ან არ დადასტურდეს სხვა მტარებლებთან. თითოეული ი. წარმოადგენს ლექტს. ტერმინის შემოღება დაკავშირებულია ამერიკელი ენათმეცნიერების ჩ.-ჯ. ბეილისა (1973) და დ. ბიკერტონის (1971) სახელებთან.

ინტერდიალექტი დიალექტთა მიჯნაზე წარმოქნილი ახალი ენობრივი წარმონაქმნი, მაგალითად, კოინე. ტერმინი შემოიტანა ბრიტანელმა ენათმეცნიერმა პიტერ თრაჯილმა (1986).

ინტერიმლექტი სემილინგვიზმისათვის დამახასიათებელი მეტყველება (დიტმარი 1997).

ინტერლექტური ორ ან მეტ ლექტს შორის არსებული.

ინტრალექტური ცალკეული ლექტის შიგნით არსებული.

კრიპტოლექტი საიდუმლო საკომუნიკაციო საშუალებად გამოყენებული ესა თუ ის იდიომი.

ლექტი ენობრივი წარმონაქმნი, იდიომი, ენის არსებობის ფორმა. ტერმინი შექმნილია ამერიკელი ენათმეცნიერის ჩარლზ-ჯეიმს ბეილის (1973) მიერ ტერიტორიულად და სოციალურად ნეიტრალური ენობრივი წარმონაქმნის აღსანიშნავად. ერთი ენის ლექტები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან კონტინუუმის ფარგლებში, რაც ქმნის პანლექტურ ანუ პოლილექტურ ბადეს და ამგვარად გვეძლევა იმპლიკაციური მიმართება სხვადასხვა ლექტს შორის.

მაკროლექტი ნებისმიერი ლექტი, რომელიც განიხილება სივრცით, სოციალურ და ფსიქოსაკომუნიკაციო კონტექსტებში.

მატრილექტი ამოსავალი ენა; მაგალითად, ბრიტანული ინგლისური ამ ენის სხვა სახესხვაობებთან მიმართებაში (ბაუერი 2002).

მეზოლექტი შუალედური სახესხვაობა აკროლექტსა და ბაზილექტს შორის. მ.-ები ვერ ჩაითვლება დისკრეტულ ოდენობებად, რადგანაც ისინი ერწყმიან ერთმანეთს აკროლექტსა და ბაზილექტს შორის არსებული სივრცის შესავსებად. ტერმინი შემოღებულია ამერიკელი ენათმეცნიერის დერეკ ბიკერტონის (1975) მიერ.

მეტალექტი მოცემულ სახელმწიფოსა თუ ტერიტორიულ-ადმინისტრაციულ ერთეულში არსებული ენობრივი სიტუაციის ფარგლებში გაბატონებული იდიომი, ლექტი.

მეტროლექტი მეტროპოლიის ენა.

მიკროლექტი სივრცითი, სოციალური და ფსიქოსაკომუნიკაციო კონტექსტების ფარგლებს გარეთ არსებული ლექტი.

მიმოლექტი ჟესტ-მიმიკის ენა (სტიუარტი 1990).

მონოლექტური ისეთი იდიომი, რომელიც მხოლოდ ერთი ლექტითაა წარმოდგენილი მოცემულ ენობრივ სიტუაციაში (მეუვისი & ბლომარტი 1998).

პანლექტი განზოგადებული მნიშვნელობის მქონე ტერმინი სალიტერატურო, სტანდარტული ენის აღსანიშნავად.

პანლექტური ბადე ლექტების კონტინუუმი, რომლის ფარგლებშიც გვეძლევა იმპლიკაციური მიმართება სხვადასხვა ლექტს შორის. სხვაგვარად მოიხსენიება როგორც ენობრივი ვარირების კონტინუუმი ან სპექტრი.

პარალექტი სტანდარტისაგან ოდნავ განსხვავებული ლექტი (უელზი 1982).

პოლილექტური ბადე იხ. პანლექტური ბადე

პოლიტ(იკ)ოლექტი რაიმე ოფიციალური სტატუსის მქონე ენა.

პუბილექტი მოზარდებისათვის დამახასიათებელი სამეტყველო თავისებურებების ერთობლიობა. ტერმინი შემოღებულია კანადელი ენათმეცნიერის მარსელ დანეზის (1994) მიერ.

რეგიოლექტი ტერმინი ძირითადად გამოიყენება რომანულ დიალექტოლოგიასა და სოციოლინგვისტიკაში და აღნიშნავს ენის მდგომარეობათა სისტემაში არსებულ ერთ-ერთ რგოლს, რომელიც დამახასიათებელია ამა თუ იმ რეგიონისათვის და ცვლილებათა მუდმივი დინამიკით გამოირჩევა (ბოროდინა 1982). არსებობს ცნობა იმის თაობაზე, რომ ეს ტერმინი (ალბათ, თავდაპირველად ასე: Regiolekt) პირად წერილში ახსენა გერმანელმა ენათმეცნიერმა ჰაინც კლოსმა (ვუდი 1981).

რელიგიოლექტი ამა თუ იმ რელიგიის საკულტო ენა (ძველი ქართული ქართულ მართლმადიდებლობაში, ლათინური კათოლიციზმში, კლასიკური არაბული ისლამში, სანსკრიტი ჰინდუიზმში და ა.შ.).

რურილექტი სოფლად გავრცელებული ლექტი.

სექსოლექტი იგივეა, რაც გენდერლექტი (იორგენსენი 1984).

სოციოლექტი (სოციალური დიალექტი) ენის ვარიანტი (სახესხვაობა), ლექტი, რომლითაც სარგებლობს ადამიანთა ესა თუ ის საზოგადოებრივი გაერთიანება ან ჯგუფი. იგი მოიცავს ისეთ ლექტებს, როგორებიცაა ჟარგონი, არგო, პროფესიული ენები, სლენგი და ა. შ. (ლაბოვი 1966)

სუბლექტი ენის ესა თუ ის ნაირსახეობა, როგორებიცაა კილოკავი, თქმა, ქცევა.

სუპრალექტი იგივეა, რაც კოინე (გოულდი 1982).

ტემპოლექტი ისტორიული დიალექტი.

ტექნოლექტი ამა თუ იმ დარგისათვის დამახასიათებელი სპეციალიზებული ტერმინოლოგიური ლექსიკა (კაბრე 1999).

ურბანოლექტი ქალაქური მეტყველება (შლობინსკი 1987).

ფონოლექტი მხოლოდ ზეპირი სახით არსებული ლექტი.

ფსიქოლექტი ერთი ლექტის შიგნით არსებული ნაირსახეობა, რომელიც წარმოაჩენს ენის გამოყენების ფსიქოლოგიურ მოტივაციას.

ქვედიალექტი კრებსითი ტერმინი კილოს შიგა დიფერენციაციის შედეგად წარმოქნილი ნაირსახეობებისა, როგორებიცაა კილოკავი, თქმა, ქცევა (ჯორბენაძე 1989).

ქთონოლექტი დედა ენა.

ქსენოლექტი ოდნავი უცხოური შეფერილობის მქონე სახესხვაობა ენისა. იგი ეფუძნება ენის არა რადიკალურ, არამედ მცირე, მაგრამ მნიშვნელოვანი სიმბოლური ღირებულების მატარებელ ცვლილებებს (ჰოლმი 1988-89).

ჰიპერლექტი სოციალურად პრივილეგირებული და ელიტური გრამატიკული და საწარმოთქმო თავისებურებებით მარკირებული ლექტი (ჰანი 1989).

თავის დროზე მ. დანეზიმ (1985) გამოაქვეყნა ლექტური ტერმინების მოკლე გლოსარიუმი, რომელშიც მხოლოდ 24 ერთეული ფიგურირებდა. წინამდებარე პუბლიკაციაში, რა თქმა უნდა, გათვალისწინებულია ხსენებული ნაშრომის მონაცემები და, ამავდროულად, დაფიქსირებულია სხვა ისეთი ტერმინებიც, რომლებიც არსებობდა ჯერ კიდევ დანეზის გლოსარიუმის დაბეჭდვამდე და რომლებიც გაჩნდნენ შემდგომ პერიოდში. მიუხედავად ამისა, ამ ეტაპზე ჩვენ მიზაშეუწონლად ჩავთვალეთ ისეთ ერთეულებზე ყურადღების გამახვილება, როგორებიცაა აგორალექტი, ალოკუთოლექტი, იურილექტი, კორალექტი, პროფესიოლექტი, სიტუოლექტი, ფუნქციოლექტი, ჰიერლექტი და ა.შ. ამის მიზეზი ის გახლავთ, რომ ისინი სრულფასოვან ტერმინებად ჯერ არ ჩამოყალიბებულან და, შესაბამისად, არათავსებადი არიან ჩვენ მიერ ზემოთ ნახსენებ სემიოტიკურ წრედთან.

ლიტერატურა:

ბაუერი 2002: Bauer, L. An Introduction to International Varieties of English. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2002.

ბეილი 1973: Bailey, C.-j. N. Variation and Linguistic Theory. Washington, DC: Center for Applied Linguistics, 1973.

ბიკერტონი 1971: Bickerton, D. Inherent Variability and Variable Rules. Foundation of Language, 7, 1971: 457-492.

ბიკერტონი 1975: Bickerton, D. Dynamics of a Creole System. Cambridge: Cambridge University Press, 1975.

ბლოკი 1948: Bloch, B. A Set of Postulates for Phonemic Analysis. Language, 24, 1948: 3-46.

ბოროდინა 1982: Бородина М.А. Диалекты или регионпльные языки? (К проблеме языковой ситуасий в современной Франции)//Вопросы языкознания,1982, № 5: 29-38.

გოულდი 1982: Gold, D.L. More on Lect. Leuvense Bijdragen, 71, 1982: 443-445.

დანეზი 1994: Danesi, M. A glossary of lectal terms for the description of language variation. Language Problems and Language Planning, 89/2, 1985: 115-124.

დანეზი 1994: Danesi, M. Cool: The Signs and Meanings of Adolescence. Toronto: University of Toronto Press, 1994.

დევისი 1986: Davies, H. S. Wordsworth and the Worth of Words. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.

დიტმარი 1997: Dittmar, N. Grudlagen der Soziolinguistik. Tübingen: Gunter Narr Verlag, 1997.

ვუდი 1981: Wood. R.E. Current Trends of Sociolinguistics in Europe. Tennessee Linguistics, 1, 1981: 36-67.

თრაჯილი 1986: Trudgill, P. Dialects in Contact. Oxford: Basil Blackwell, 1986.

იორგენსენი 1984: jørgensen, j. N. Sociolinguistic Papers. Copenhagen: Danish Royal Academy, 1984.

კიკვიძე 2003: ზ. კიკვიძე, კომპეტენციის ცნება ენათმეცნიერებაში//ბესარიონ ჯორბენაძეს თბილისი: ქართული ენა, 2003: 44-54.

კაბრე 1999: Cabre, M. T. La terminologia: Representacion y comunicacion. Elementos para una teoria de base comunicativa y otros articulos. Barcelona: IULA/Universitat Pompeu Fabra, 1999.

კარლოკი & უოლკი 1981: Carlock, E., Wölck, W. A method for isolating diagnostic linguistic variables: The Buffalo ethnolects experiment. Variation Omnibus, ed. by D. Sankoff & H. j. Cedergren. Edmonton: Linguistic Research Incorporated, 1981: pp. 17-24.

ლაბოვი 1966: Labov, W. The Social Stratification of English in New York City. Washington, DC: Center for Applied Linguistics, 1966.

ლარა 1986: Lara, L. F. On the difficult path of terminology in Spanish-speaking countries. TERMIA 84. Terminology and International Cooperation. An International Conference (Luxembourg, August 27-29, 1984), ed. by G. Rondeau & j. C. Sager. Louisville: Girsterm, 1986: 91-99.

მეუვისი & ბლომარტი 1998: Meeuwis, M. & Blommaert, j. A monolectal view of code-switching: Layered code-switching among Zaireans in Belgium. Code-switching in Conversation: Language, Interaction and Identity, ed. by P. Auer. London: Routledge, 1998: 76-98.

პიკეტი 1989: Pickett, D. The sleeping giant: investigations in Business English. Language International, 1/1, 1989: 5-11.

პოკლი 1990: Pockl, W. Franzosisch: Fachsprachen. Lexikon der Romanistischen Linguistik, Band V, 1. Hrsg. von G. Holtus, M. Metzeltin & Ch. Schmitt. Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 1990.

სტიუარტი 1990: Stewart, W.A. From Xenolect to Mimolect to Pseudocomprehension: Structural Mimicry and its Functional Consequences in Decreolization. Annals of the New York Academy of Sciences. Vol. 583. The Uses of Linguistics, ed. by E.X.Bendix. New York,1990: 33-47.

უელზი 1982: Wells, j. C. Accents of English. Cambridge: Cambridge University Press, 1982.

ფაითი 2005: Veith, W. H. Soziolinguistik. Tübingen: Gunter Narr Verlag, 2005.

ფურცხვანიძე & კიკვიძე 1996: - ზ. ფურცხვანიძე, ზ. კიკვიძე, ერთი ეთნოსოციოლექტის თავისებურებებისათვის (ქუთაისში მცხოვრები ქართველი ებრაელების მეტყველების მაგალითზე)//საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია: „საქართველოს ებრაელთა ისტორია, საქართველო-პალესტინისა და ქართულ-ებრაული ურთიერთობები”. თბილისი, 1996: 32.

შლობინსკი 1987: Schlobinski, P. Stadtsprache Berlin: Eine soziolingustische Untersuchung. Berlin & New York: Walter de Gruyter, 1987.

ჯორბენაძე 1989: ბ. ჯორბენაძე, ქართული დიალექტოლოგია, I. თბილისი: მეცნიერება, 1989.

ჰაასი 1979: Haas, A. The Acquisition of Genderlect. Language, Sex and Gender. Does La Différence make a difference?, ed. by j. Orasanu, M. K. slater, and L. L. Adler (Annals of the New York Academy of Sciences, Vol. 327). New York: The New York Academy of Sciences, 1979: 101-114.

ჰამარსტრომი 1975: Hammarström, G. Dialectal and Sociolectal Facts within the Description of a Language. Language Sciences, 34, 1975: 12-18.

ჰანი 1989: Honey, j. Does Accent Matter? The Pygmalion factor. London: Faber and Faber, 1989.

ჰაუგენი 1966: Haugen, E. Linguistics and language planning. Sociolinguistics (Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference, 1964), ed. by W. Bright. The Hague & Paris: Mouton, 1966: 50-71.

ჰენკოკი 1986: Hancock, I. The cryptolectal speech of the American roads: Traveler Cant and Angloromani. American Speech 61(3), 1986: 206-220.

ჰოლმი 1988-89: Holm, j. Pidgins and Creoles. Cambridge: Cambridge University Press, 1988-89.

ჰოლმი 1988-89: Holm, j. Pidgins and Creoles. Cambridge: Cambridge University Press, 1988-89.

Zaal Kikvidze

A Semiotic Circuit of Lectal Terms

The paper argues that emerging lectal terms in contemporary sociolinguistics form a strictly ordered terminological system, making up a semiotic circuit with salient implicational links.

The published glossary includes 53 entries. Some of the lectal terms (for instance, agoralect, functiolect, hierlect, etc.) are not included owing to the fact that they have not so far gained currency and, therefore, are not compatible with the said semiotic circuit.

თამარ ლომიძე

(ფიხტე და ბარათაშვილი)

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა და კულტურის კვლევების ფაკულტეტის ასოცირებული პროფესორი; ძირითადი ნაშრომები: ,,ქართული რითმის ისტორიიდან”, ,,ფერის მხატვრული გააზრების თავისებურებები ნ. ბარათაშვილის პოეზიაში”, ,,თეორიული დაფუძნების პრობლემა პოეტიკაში, ,,მე”-ს კონცეფცია ქართველ რომანტიკოსთა შემოქმედებაში”. ინტერესთა სფერო: სემიოტიკა, ლექსმცოდნეობა, ლიტერატურის ისტორია და თეორია, მხატვრული შემოქმედების ფსიქოლოგია.

აღიარებულია, რომ რომანტიზმმა შეიმუშავა პიროვნების ახლებური კონცეფცია და, კერძოდ, გამოავლინა ადამიანის სულიერი სამყაროს მთელი წინააღმდეგობრიობა და სირთულე. რომანტიკული ლიტერატურაში პიროვნების ,,მე” გარკვეული სიმრავლის (რამდენიმე „მე”-ს) სახით წარმოგვიდგა, რამაც საფუძველი დაუდო ე.წ. „ორეულების პოეტიკის” დამკვიდრებას.

გამოითქმის საპირისპირო შეხედულებებიც. ასე, მაგალითად, ს.ს. ავერინცევი კითხულობს: ,,როგორ უნდა მივუდგეთ ადამიანის შინაგან სამყაროს - როგორც ღია და მრავალკომპონენტიან სტრუქტურას თუ როგორც ჩაკეტილ, თვითკმარსა და დაუნაწევრებელ მონადას?” და ასკვნის: ,,მეორენაირი მიდგომა ... ძალზე გვიან წარმოიშვა და გამოიყენებოდა ლიტერატურული ფაქტების მარტოოდენ ვიწრო წრეში. წარსულის დიადი ლიტერატურული ეპოქები სხვა კონცეფციებით სულდგმულობდნენ” (ავერინცევი 1972: 235). თავისი თვალსაზრისის დასადასტურებლად მკვლევარს მოჰყავს სათანადო არგუმენტები ისეთი მასალიდან, როგორიცაა მითოლოგია, ძველი ბერძნული ლიტერატურა, შუა საუკუნეების მწერლობა, XIX საუკუნის რეალისტური ხელოვნება, და, ბოლოს, იმოწმებს მ.მ. ბახტინის დებულებას: ,,ადამიანი არასოდეს ემთხვევა საკუთარ თავს. მის მიმართ ვერ გამოვიყენებთ იგივეობის ფორმულას: A არის A. ამგვარად, ავერინცევის აზრით, პიროვნების ის კონცეფცია, რომლის წარმოშობასაც რომანტიზმის ეპოქით ათარიღებენ, გაცილებით ადრე ფუნქციონირებდა ლიტერატურაში.

ამასთან, აშკარაა, რომ პიროვნების რომანტიკული კონცეფცია მეტად სპეციფიკურია და აერთიანებს ორივენაირ მიდგომას: პიროვნება ერთიანი ,,მონადაა” სამყაროსთან მიმართებაში; მეორე მხრივ, ეს ,,ღია სტრუქტურაა”, როდესაც განიხილება თავისთავად, ამ სამყაროსგან იზოლირებულად. როგორია თვით სიტყვა ,,მე”-ს სემანტიკა? ბ. რასელმა ,,მე” მიაკუთვნა იმ ,,ეგოცენტრულ სიტყვათა” რიცხვს, რომელთა მნიშვნელობას განსაზღვრავს მხოლოდ და მხოლოდ მოლაპარაკის მდგომარეობა დროსა და სივრცეში (რასელი 1957: 103).

XX საუკუნეში განხორციელებულ სემანტიკურ კვლევათა შედეგად აღმოჩნდა, რომ ,,მე” განუმარტავი სიტყვაა. სახელდობრ, ორიგინალური სემანტიკური თეორიის ავტორმა, ა. ვეჟბიცკამ მიზნად დაისახა, გამოევლინა ის სემანტიკური ერთეულები (,,პრიმიტივები”), რომლებიც, თავისთავად, განუმარტავია (ინტუიციურად ცხადი მნიშვნელობისაა) და რომელთა მეშვეობითაც შესაძლებელია ნებისმიერი სიტყვის ან გამონათქვამის განმარტება. მეცნიერმა დაასაბუთა, რომ ერთ-ერთი ამგვარი ,,პრიმიტივი” არის ,,მე”.

ამგვარად, ,,მე”-ს სემანტიკა ვერ განიმარტება სხვა სიტყვების მეშვეობით (რა თქმა უნდა, აქ ვგულისხმობთ ფსიქოლოგიურ, ფილოსოფიურ და ა.შ. ექსპლიკაციებს), ე.ი. ის თავისთავად ცხადი მნიშვნელობისაა - ,,მე არის მე”, ან ,,მე ვარ მე”. მაგრამ ,,მე ვარ მე” არის იმ ფილოსოფიური კონცეფციის პირველი (სამთაგან) ძირითადი დებულება, რომელმაც, ვ. შლეგელის აზრით, ბიძგი მისცა რომანტიზმის წარმოშობას. ვგულისხმობთ იოჰან გოტლიბ ფიხტეს ,,ზოგად მოძღვრებას მეცნიერების შესახებ”. ფიხტეს თეორიული სისტემის ეს პირველი დებულება ლოგიკურ ასპექტში ნიშნავს ,,მე”-ს თვითიგივეობრიობას, ხოლო სემანტიკურში (თუმცა ფილოსოფოსს ეს საკითხი არ დაუსვამს) - იმას, რომ ,,მე” განუმარტავი ცნებაა*.

ფიხტე მოუწოდებს მკითხველს: ,,ჩაწვდი საკუთარ თავს, მოაცილე მზერა ყველაფერს, რაც შენ გარშემოა, და მიმართე ის საკუთარი თავისკენ” (ფიხტე 1993: 448). ,,მას, ვინც იცნობიერებს საკუთარ თავისუფლებას და დამოუკიდებლობას გარემოსგან ... არ სჭირდება საგნები საკუთარი ,,მე”-ს საყრდენად და ვერც ისარგებლებს საგნებით, რადგან ისინი აქარწყლებენ და ძირს უთხრიან ამ დამოუკიდებლობას” (იქვე, 460).

ფიხტეს ამ მსჯელობაში უკვე იგულისხმება პიროვნების ის კონცეფცია, რომელმაც გამოხატულება პოვა რომანტიზმში. მართლაც, პიროვნების გარემოს წარმოადგენს, უპირველეს ყოვლისა, მისი უახლოესი სოციალური გარემო, ანუ ,,შენ”. ,,თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობის” მისაღწევად საჭიროა ამ ,,შენ”-ისგან ,,მზერის აცილება”, მისგან გამიჯვნა. ამასთან ,,შენ” უკვალოდ ვერ გაქრება. ჰკარგავს რა თავის ფუნქციას (როგორც პიროვნების უახლოესი სოციალური გარემო), ის ინტერიორიზდება, გადაინაცვლებს თვით ,,მე”-ს ფარგლებში და იქცევა მის შემადგენელ კომპონენტად. წარმოიქმნება პიროვნების ,,მრავალკომპონენტიანი” სტრუქტურა, მის გარშემო კი - სოციალური ვაკუუმი. საფიქრებელია, რომ სწორედ ამგვარია რომანტიზმში ,,შიანგანი ორეულების” ან, საერთოდ, ,,ორეულების პოეტიკისა” და მარტოობის მოტივის პოპულარობის მიზეზები (სულ ერთია, ჰქონდათ ეს გაცნობიერებული რომანტიკოსებს ან თვით ფიხტეს, თუ - არა).

* * *

დავუბრუნდეთ ფიხტეს მოძღვრების პირველ დებულებას - ,,მე ვარ მე”. ამ დებულების მიხედვით, სამყაროს ლოგიკური ცენტრია ,,მე”, ანუ სამყარო ლოგიკურად ფუძნდება ,,მე”-ში, როგორც ,,საგანში”. ეს ნიშნავს, რომ სხვა ,,საგნები”, ,,გარემო” არ არსებობს. შესაბამისად, რომანტიკულ ლიტერატურაში მკვიდრდება სამყაროს ასახვის იმგვარი ხერხი, რომელიც წარმოაჩენს მის იდუმალებას (უთვისებობას). პეიზაჟი ძირითადად ,,ღამეულია”, ბინდშია ჩაფლული. ასეთია გრ. ორბელიანის ,,საღამო გამოსალმებისა”. ნიკ. ბარათაშვილის ლექსებში - ,,ცისა ფერს” და ,,შემოღამება მთაწმინდაზედ” - სამყარო გააზრებულია, როგორც ,,ბნელით მოცული”, თვისებრივად განუსაზღვრელი მოცემულობა. ცალკეული საგნები მასში თითქოს უჩინარდება, არააღქმადია. ბარათაშვილი ხშირად მიმართავს აგრეთვე საგნებისა და მოვლენების თავისუფალ პრედიკაციას, ისე, თითქოს არ არსებობდეს კონკრეტული საგნები მყარი ნიშანთვისებებით. ალ. ჭავჭავაძისა და გრ. ორბელიანის პოეზიაში სამყაროს გროტესკული ხატი ემყარება სამყაროსგან ,,მზერის აცილების” (სამყაროს სურათის დეფორმაციის) პრინციპს.

თავისი მოძღვრების პირველ დებულებას ფიხტე უწოდებს ,,სრულიად უპირობოს”. ესაა თავისთავად ცხადი დებულება, რომელიც ამ ნიშნით განსხვავდება მეორე დებულებისაგან: ,,მე” არ უდრის ,,არამე”-ს. მეორე დებულება, ფილოსოფოსის განსაზღვრით, ,,განპირობებულია თავისი შინაარსით”, ე.ი. ,,მე”-ს პოსტულირება გარდუვალად გულისხმობს ,,არამე”- ს პოსტულირებასაც. ამასთან, მესამე დებულების (,,მე” უდრის ,,მე”-სა და ,,არამე”-ს) მიხედვით, სასრული ,,მე” და ,,არამე” გაერთიანებულია ერთი და იმავე ცნობიერების ფარგლებში.

როგორია ლოგიკური საფუძველი, რომელმაც ფიხტე მესამე დებულებამდე მიიყვანა?

გერმანელი ფილოსოფოსის მიზანი და საბოლოო ამოცანაა ,,მე”-ს არსის შემეცნება, მისი, როგორც ცნების განსაზღვრა. მაგრამ როგორ უნდა შევიმეცნოთ ,,მე”, თუ ის პრედიკატების არმქონე, თავისთავად ცხადი და განუმარტავია? რა თქმა უნდა, ეს შესაძლებელია მხოლოდ სხვა ცნებასთან მისი შეპირისპირების მეშვეობით. და ეს უკანასკნელი აუცილებლად უნდა იყოს ... ისევ ,,მე”, მაგრამ პირველი ,,მე”-სგან განსხვავებული, რაც დასაშვებია მარტოოდენ მაშინ, როდესაც პირველი ,,მე” და მეორე ,,მე” (,,არამე”, ,,შენ”) ერთი და იმავე ცნობიერების ფარგლებში იგულისხმება.

მართლაც, ცნების ჩამოყალიბების პროცესი ამგვარია: ,,ორი ,,საგნის” ურთიერთშენაცვლებადობა წარმოქმნის ,,ცნების” საფუძველს. თუ ორი განსხვავებული საგანი ურთიერთშენაცვლებადია გარკვეული სიტყვის მიმართ, მაშინ მოცემულ სიტყვაში ხორციელდება მთი ინვარიანტის ან კონტაქტის განყენება და განზოგადება” (პორშნევი 1974: 474). ცხადია, ეს ორი (ან მეტი) საგანი აბსოლუტურად იდენტური კი არაა, არამედ - გააჩნია არსებითი ერთგვაროვანი ნიშანთვისებები, რომლებიც აუცილებლად განეკუთვნება ამ საგნებს და შეესაბამება მათ არსს. ამგვარად, ვინაიდან ინტერიორიზების შედეგად ,,არამე” (,,შენ”) იმავე ცნობიერების კომპონენტად იქცევა, რომელიც ,,მე”-ს მოიცავს, ეს ,,არამე”-ც ,,მე”-ს ნაირსახეობაა, მისი სხვადყოფნაა. ,,მე”-სა და ,,არამე”-ს ინვარიანტის განზოგადება საშუალებას იძლევა, ჩამოყალიბდეს ,,მე”-ს ცნება.

* * *

ნიკ. ბარათაშვილის პოეზიაში თვალსაჩინოდ ვლინდება ,,ორეულების პოეტიკის” დამახასიათებელი ნიშან-თვისებები. მაგალითად, ,,მერანში” ლირიკული გმირის ორეულია მერანი, როგორც შინაგანი ,,არამე”.

ფაქტობრივად, ლირიკული გმირი აქ პასიურია, ხოლო აქტიურობა, ქმედების უნარი მიეწერება მერანს, რომელსაც მიჰყავს ლირიკული გმირი ბედის ,,სამძღვრისკენ”. ამ ნაწარმოების ძირითადი მოტივია თავისუფლებისკენ ლტოლვა, რაც ყოველგვარი (სოციალური თუ სხვა სახის) კავშირებისგან განთავისუფლების ტოლფასია (,,რაა, მოვშორდე ჩემსა მამულსა ...” და ა.შ.). საგნობრივი გარემოსგან განთავისუფლება, ლექსის მხატვრული კონცეფციის მიხედვით (ზუსტად ისე, როგორც ფიხტე ფიქრობდა), ცნობიერების განთავისუფლებას მოასწავებს და ასეთ პირობებში ,,მე”-ს ძალუძს, ,,მიმართოს მზერა საკუთარი თავისკენ” და შეიმეცნოს ეს უკანასკნელი თავისი ,,არამე”-ს მეშვეობით.

,,ხმა იდუმალშიც” აქტიურია შინაგანი ხმა (შინაგანი ,,არამე”), რომელიც იქვემდებარებს გმირს, მის ფიქრებს და მთელ ცხოვრებას. ასეთივეა `სულო ბოროტო”, რომლის პირველსავე ტაეპში ლირიკული გმირი თავის ,,წინამძღვარს”, თავისი ,,გონებისა და სიცოცხლის აღმაშფოთარს” უწოდებს შინაგან ორეულს (იმაზე, რომ ბოროტი სული შინაგანი ორეულია, მიგვანიშნებს შესიტყვება ,,განვედი ჩემგან”). ამიტომ შეიძლება ითქვას, რომ ბარათაშვილის შემოქმედებაში ,,არამე” ყოველთვის აქტიურია, ,,მე” კი - უმოქმედო, პასიური.

შემთხვევითია თუ არა ,,მე”-სა და ,,არამე”-ს ამგვარი გააზრება? თუ ის განპირობებულია რომანტიკული მსოფლაღქმის სპეციფიკით?

ვნახოთ, როგორ განსაზღვრავს ფიხტე ,,მე”-სა და ,,არამე”-ს ურთიერთმიმართებებს თავისი სისტემის მესამე დებულების განმარტებისას.

ფილოსოფოსი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ მოქმედება და რეალურობა იდენტური შინაარსის მქონე ცნებებია (რეალურია ის, რასაც მოქმედების უნარი აქვს, და პირუკუ). ,,მე”-ს თვითშემეცნება მოქმედებაა (გარკვეული აქტია) და, ამგვარად, ,,მე” რეალურია. მეორე მხრივ, ,,მე” შეიმეცნებს საკუთარ თავს ,,არამე”-ს მეშვეობით, ანუ ,,არამე”-მ უნდა განსაზღვროს (განსაზღვრა კი მოქმედებაა) ,,მე”. მაშასადამე, ,,არამე”-ც რეალურია; ეს კი ლოგიკური წინააღმდეგობაა, რადგან ,,მე” და ,,არამე”, როგორც ურთიერთსაპირისპირო მოცემულობები, ერთი და იმავე ნიშნით არ უნდა ხასიათდებოდეს. ამ წინააღმდეგობის მოხსნის მიზნით ფიხტე მიაწერს ,,მე”-ს (რომელსაც განსაზღვრავს ,,არამე”) მოქმედების საპირისპირო მდგომარეობას - ვნებითს. ამასთან, ,,არამე”-ს არ გააჩნია არავითარი რეალურობა, თუ ,,მე” არ იმყოფება ვნებით მდგომარეობაში, ხოლო იმ შემთხვე-ვაში, როდესაც ,,არამე”-ს რეალურობა მიეწერება, ეს რეალურობა მოჩვენებითია.

ბარათაშვილის მხატვრული აზროვნებისა და ფიხტეს ფილოსოფიურ დებულებათა თანხვედრა არ ამოიწურება იმით, რომ ქართველი რომანტიკოსის ნაწარმოებებში ,,მე” პასიურია (ვნებით მდგომარეობაშია), ,,არამე”-სგან განსხვავებით. ,,მერანში” ,,მე” (მეტყველების სუბიექტი) რეალურია - იმდენად, რამდენადაც რეალურია ტექსტი, რომლის მეშვეობითაც ,,მე” გამოხატავს საკუთარ თავს. ,,არამე” რეალური არაა, რადგან არ გააჩნია არავითარი საგნობრივი დენოტატი (მერანი აღნიშნავს არა ,,ცხენს”, არამედ - შინაგან ,,არამე”-ს) და, გარდა ამისა, არ წარმოადგენს მეტყველების სუბიექტს. ამავე მიზეზით, რეალურია ლირიკული გმირი (როგორც ,,მე”) ბარათაშვილის ყველა იმ ნაწარმოებში, რომლებშიც აისახა ლირიკული გმირის შინაგანი გაორება, და, შესაბამისად, არარეალურია მისი ,,არამე”. ისეთ ნაწარმოებებში, როგორიცაა ,,შემოღამება მთაწმინდაზედ” და ,,ფიქრნი მტკვრის პირას” (სადაც ავტორი მიმართავს მოვლენათა თავისუფალ პრედიკაციას) რეალურია პირველი გამოთქმული თვალსაზრისი, რომელსაც განამტკიცებს ტექსტის რეალურობა, მისი მყოფობა. მეორე (საპირისპირო) თვალსაზრისი უნდა მივაკუთვნოთ ,,არამე”-ს (ნიშანდობლივია, რომ ის ყოველთვის გამოთქმულია ნაწარმოების ბოლო სტროფში).

ალ. ჭავჭავაძის შემოქმედებაში, სადაც გამოხატულება პოვა კარნავალურმა მოტივებმა და რომანტიკული გროტესკის პოეტიკამ, თავს იჩენს პიროვნების გარეგნული გაორება. მისი კარნავალური ნიღაბი ,,არამე”- ს ერთგვარი ნაირსახეობაა, რადგან ის ენაცვლება (ფარავს) ადამიანის სახეს. ასეთ შემთხვევაში ადამიანს აქვს ორი სახე: საჩინარი და უჩინარი, სოციალური და ინდივიდუალური, ჭეშმარიტი და არაჭეშმარიტი, რეალური და არარეალური. ჭეშმარიტი სახე, როგორც უჩინარი, ,,პასიურია” (უფუნქციოა). ადამიანი აღიქმება მხოლოდ მისი ნიღბის მიხედვით. ამ გაგებით, ვნებით მდგომარეობაშია ,,მე” ხოლო აქტიურია ,,არამე” (იგულისხმება სოციალური როლი, რომელსაც აკისრებს ადამიანს ნიღაბი კარნავალურ სიტუაციაში). ასევე, რეალურია (რადგან ჭეშმარიტია) ნიღბით დაფარული სახე, ხოლო არარეალურია (მოჩვენებითი რეალურობით ხასიათდება) ნიღაბი.

გრ. ორბელიანის შემოქმედებაში ,,არამე” ხორცშესხმულია კარნავალური ცრუმეფეების სახეებში. მათი არარეალურობა იმაში გამოიხატება, რომ ისინი სწორედ რომ ცრუმეფეებია და კარნავალის დამთავრების შემდეგ გადაინაცვლებენ ,,სიკვდილის ფაზაში”, ანუ კვლავ ,,მონებად” იქცევიან. აღსანიშნავია, რომ გრ. ორბელიანის, ისევე, როგორც ალ. ჭავჭავაძის შემოქმედებაში ,,მე”-სა და ,,არა-მე”-ს დაპირისპირება ვლინდება მაშინ, როდესაც თითოეული მათგანის ნაწარმოებთა ერთობლიობას განვიხილავთ, როგორც ერთიან ტექსტს.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ქართველ რომანტიკოსთა (და, განსაკუთრებით, ნიკ. ბარათაშვილის) პოეზიაში ,,მე”-ს პოეტური ხატი ყალიბდებოდა იმავე პრინციპების შესაბამისად, რომლებიც საფუძვლად დაედო ,,მე”-ს ცნების შემუშავებას ფიხტეს ფილოსოფიურ სისტემაში.

* * *

როგორც ირკვევა, გენეტიკურად ცნებითი აზროვნება მჭიდროდ უკავშირდება ხატოვან აზროვნებას და, ფაქტობრივად, ამ უკანასკნელის წიაღში აღმოცენდა. ეს პროცესი დეტალურად აღწერა ო.მ. ფრეიდენბერგმა თავის ნაშრომში ,,ხატი და ცნება”.

მეცნიერის მითითებით, ხატოვანი აზროვნების ჩამოყალიბებამდე, მითოლოგიურ აზროვნებაში, ძირითად პრინციპს წარმოადგენდა სახეთა, წარმოდგენათა პოლისემანტიზმი. ,,ამგვარი მსოფლაღქმის წანამძღვრები განპირობებული იყო გნოსეოლოგიური მიზეზებით - თვისებრივ მახასიათებელთა არარსებობით, წარმოდგენათა დაუნაწევრებლობითა და იგივეობრიობით, რაც აიძულებდა ადამიანს, დაეყო სამყარო ისეთ ურთიერთსაპირისპირო მოვლენებად, როგორიცაა სიცოცხლე და სიკვდილი, სითბო და სიცივე, სინათლე და წყვდიადი და ა.შ. ისინი პერსონიფიცირდებოდა ,,მსგავს” არსებათა წყვილებში. მათგან ერთი (დადებითი საწყისი) განასახიერებდა ,,თვისებას”, ხოლო მეორე (უარყოფითი საწყისი) - მხოლოდ მის კონკრეტულ ,,მსგავსებას”, გარეგნულ იერს ,,თვისების” გარეშე~ (ფრეიდენბერგი 1998: 235).

მაშასადამე, მითოლოგიური აზროვნება წააგავს საგნის (კერძოდ, ,,მე”-ს) გააზრებას რომანტიზმის ეპოქაში - რომანტიზმმა ,,მე”-ს მიაწერა ბინარული სტრუქტურა, რომელშიც ერთ წევრს (,,არამე”-ს) ჰქონდა ,,თვისება” (მოქმედების უნარი, აქტიურობა), მეორე კი - პასიური, ,,ვნებით მდგომარეობაში” მყოფი იყო.

სუბიექტისა და ობიექტის ურთიერთგამიჯვნის შემდეგ, აღნიშნავს ო. ფრეიდენბერგი, სინამდვილე აღიქმებოდა, როგორც რეალური მოვლენებისა და გარეგნულად მათი ,,მსგავსი” (ილუზორული) მოვლენების ერთობლიობა, ანუ ორიგინალისა და მისი ორეულის უწინდელ იგივეობრიობას შეენაცვლა განსხვავებული საგნების მოჩვენებითი მსგავსება, რაც გულისხმობდა საგნის თვისების გადატანას მეორე საგანზე. სწორედ ამგვარად წარმოიშვა, ფრეიდენბერგის მითითებით, მეტაფორა, რომელსაც ცნების ფუნქცია ჰქონდა. ამასთან, გადატანითი მნიშვნელობა წარმოიქმნებოდა მხოლოდ მაშინ, როდესაც ორი საგანი სემანტიკურად იგივეობრივი იყო. ,,როდესაც ესქილე ამბობს, რომ გმირი ,,შევიდა აბობოქრებულ ზღვაში”, ის არ განმარტავს თავის აზრს. ანტიკური მაყურებელი, რომლისთვისაც ,,ქარიშხალი” და ,,ქარიშხლისგან აბობოქრებული ზღვა”, როგორც წესი, აღნიშნავდა ,,დაღუპვას”, თავის წარმოსახვაში ხატავს გამოუვალი უბედურების სურათს. ამასთან, გმირის გარშემო არაა არავითარი ზღვა, ის არსად შესულა და მისი მდგომარეობის ტრაგიზმი მორალური და რელიგიური ხასიათისაა. მაგრამ მაყურებელი, რომელიც ისმენს ზღვის შესახებ ნათქვამ სიტყვებს, ფიქრობს მორალური კოლიზიის შესახებ. ხატი მეტყველებს თავისი ხატოვანი ენით ყოველგვარი ცნების გარეშე, ხოლო მსმენელი ყურს უგდებს ამბავს და აღიქვამს სრულიად სხვას - იდეის დონემდე განზოგადებულ ცნებას. ხატის სემანტიკა გადატანილია ცნებაზე. აბობოქრებული ზღვა ზნეობრივი კოლიზიაა” (ფრეიდენბერგი 1998: 544).

ფრეიდენბერგი ვრცლად მსჯელობს მეტაფორისა და ცნების გენეტიკური ერთიანობის შესახებ და, მართლაც, საგნის თვისების გადატანა მეორე საგანზე სხვა არაფერია, თუ არა მეტაფორა, მაგრამ ვლინდება თუ არა მეცნიერის მიერ მოყვანილ მაგალითებში ენობრივი პლანი?¹ თუ ასეა, მაშინ მეტაფორული პარადიგმის სიტყვიერ გამოხატულებებში თავს უნდა იჩენდეს სელექციის პრინციპი², ანუ თავისუფალი შერჩევითობა, ეს კი ხორციელდება იმ შემთხვევაში, როდესაც პარადიგმა მოიცავს ორზე მეტ წევრს, ან თუ პარადიგმის წევრებს შორის არსებობს არა უზუალური, არამედ - ოკაზიონალური კავშირი.

მაგრამ მეტაფორა, როგორც აღნიშნავს ფრეიდენბერგი, წარმოიქმნებოდა მხოლოდ ორი განსაზღვრული საგნის სემანტიკური იგივეობრიობის პირობებში - არ შეიძლებოდა ნებისმიერი საგნის თვისების გადატანა ნებისმიერ სხვა საგანზე. ენობრივი კოლექტივის ცნობიერებაში ,,აბობოქრებული ზღვა” ყოველთვის გულისხმობდა გამოუვალ უბედურებას, ხოლო ჰომეროსისეული გამოთქმა ,,რკინის გული” - შეუპოვრობას, ხასიათის სიმტკიცეს. ამგვარი მეტაფორები, ჩვენი აზრით, მიეკუთვნება მეტონიმიური მეტაფორების რიგს, რადგან ისინი სინტაგმებია, რომლებიც გამორიცხავს ყოველგვარ სელექციას (საინტერესოა, რომ ტერმინ ,,მეტაფორის” ფართოდ გაგების გამო ფრეიდენბერგი მეტაფორად მიიჩნევს პოეტურ ხატს губы твои - виноградная лоза, რომელიც, არსებითად, შედარებაა). ამგვარად, იმ ეტაპზე, როდესაც წარმოიქმნება ცნებითი აზროვნება, მეტაფორა მყარ სინტაგმადაა ქცეული და უკვე განეკუთვნება ,,მეტონიმიურ პოლუსს” (იაკობსონის ტერმინი). აქედან გამომდინარე, ცნებითი აზროვნება გენეტიკურად უკავშირდება მეტონიმიას და არა მეტაფორას.

როგორც ვნახეთ, ანტიკურ ეპოქაში, ცნებითი აზროვნების წარმოშობისას, ხატი გვევლინებოდა ცნების ფუნქციით, რომანტიზმის ეპოქაში, როდესაც ფილოსოფიური რეფლექსის საგნად იქცა ადამიანისთვის უმნიშვნელოვანესი ცნება - ,,მე”-ს ცნება, ხატს (კერძოდ, ,,მე”-ს ხატს) იგივე ფუნქცია დაეკისრა.

ლიტერატურა:

ავერინცევი 1972: АверинцевС. С. ,,Аналитическая психология“ К. Г. Юнга и закономерности творческой фантазии - კრებ. ,,О современной буржуазной эстетике“, М. 1972.

ბიბლერი 1975: Библер В.С. Мышление как творчество, М.1975.

პორშნევი 1974: Поршнев Б.Ф. О начале человеческой истории, М. 1974.

რასელი 1957: Рассел Б. Человеческое познане, М. 1957.

სოსიური 1977: Соссюр Ф. де Труды по языкознанию, 1977.

ფიხტე 1993: Фихте И.Г. Сочинения в 2-х т,, т, С.-Пб.1993.

ფრეიდენბერგი 1998: Фрейденберг О. М. ,Миф и литература древности, М. 1998.

Tamar Lomidze

Self-conception in the Works of Georgian Romanticist Poets

The article observes the Self-image structure in the works of Georgian Romanticist poets (Al. Chavchavadze, Gr. Orbeliani and Nic. Baratashvili), which is compared with Self-conception in the philosophical system of I.G. Fixte. It has been found that in these poet's works cognizing of Self essence is realized in the same ways, which is observed in philosophy, that is, the Self poetic image has a notional structure. After that the problem of genesis of notional and picturesque thinking and their correlation in the antique epoch are being analyzed. It is mentioned that during the antique epoch, while appearing abstract thinking the image carried out the function of notion, but at the of Romanticism epoch, when the obჟect of philosophical reflection was the most important notion - Self's notion - the image (in particular, Self~s image) was carrying out the same function.

_____________________

* ვეჟბიცკას თეორია მიზნად ისახავს იმის დამტკიცებას, რომ აზროვნება ემყარება ელემენტარულ, თავისთავად ცხად ცნებებს (მათ შორის - ,,მე”-ს ცნებას). აქედან გამომდინარე, აზროვნება წარმოგვიდგება, როგორც სემანტიკურად დაფუძნებული პროცესი. ანალოგიურად, ფიხტესთან უთვისებო (განუმარტავი), თვითიგივეობრივი ,,მე”-ს ცნება ფილოსოფიური მოძღვრების ლოგიკური საფუძველია. ამგვარი ,,წერტილოვანი” ცნებების შესახებ ვ.ს. ბიბლერი შენიშნავს: ,,ობიექტი იქცევა უფრო რთული ობიექტებისა და პროცესების არგუმენტად მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს ობიექტი შეიძლება გავიაზროთ როგორც ერთიანი ... მისივე მყოფობის თვითკმარი აუცილებლობის წყალობით” (ბიბლერი, 1975; 205). ამგვარი თვითკმარი ,,ობიექტია” ,,მე” ვეჟბიცკას თეორიაშიც და ფიხტეს სისტემაშიც. ორივე შემთხვევაში ,,მე”-ს უთვისებობა (განუმარტავობა) ემსახურება ,,უფრო რთული ობიექტების” (ვეჟბიცკასთან - სიტყვებისა და გამონათქვამების, ფიხტესთან კი ,,არამე”-ს) - შემეცნებისა და განმარტების მიზანს.

1. მეტაფორას, იაკობსონის კვალობაზე, მივაკუთვნებთ პარადიგმატულ პოლუსს (ენობრივ პლანს), პარადიგმის წევრები კი, სოსიურის განსაზღვრით, ,,არ არის ცნობიერებაში მოცემული არც გარკვეული რაოდენობის, არც - გარკვეული მიმდევრობის სახით” (სოსიური, 1977; 258). ამიტომ განსაზღვრული სიტყვების (ცნებების) მყარი შეკავშირების გზით წრმოქმნილ სინტაგმებს მეტაფორებად არ მივიჩნევთ, განურჩევლად იმისა, როგორაა ისინი წარმოდგენილი მეტყველებაში - ორივე წევრით თუ მხოლოდ ერთით.

2. საგულისხმოა, რომ იაკობსონი მეტაფორის პრინციპად ასახულებს ხან სუბსტიტუციას (შენაცვლებას), ხან სელექციას, ხან კი - ორივეს ერთად. ვფიქრობთ, უფრო კორექტულია მეტაფორის პრინციპად მარტოოდენ სელექციის აღიარება, რადგან სუბტიტუცია საუფძვლად უდევს არა მარტო მეტაფორას, არამედ - სხვა ტროპებსაც (ჟ. ჟენეტის აზრით - ყველა ტროპს). რაც შეეხება სელექციას, ე.ი. ალტერნატიული ვარიანტების შერჩევის ოპერაციას, ის დამახასიათებელია მხოლოდ და მხოლოდ მეტაფორისთვის.

მერაბ ღაღანიძე

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა და კულტურის კვლევების ფაკულტეტის პროფესორი. გამოქვეყნებული აქვს ასზე მეტი სტატია და ესეი ლიტერატურის, კულტურისა და რელიგიის საკითხებზე, მათ შორის - სამი წიგნი. ინტერესთა სფერო: ლიტერატურათმცოდნეობა, კულტურა, რელიგია.

1915 წლის 25 იანვარს, გამთენიისას, 5 საათზე, სხვიტორში, საკუთარ სახლში, აკაკი წერეთელს ტვინში სისხლი ჩაექცა. მთელი დღის აგონიის შემდეგ, როცა შუაღამეს გადასცდა, 26 ივნისის 1 საათზე, აკაკი გარდაიცვალა (ასათიანი 1965: 499).

ერთი კვირის თავზე, 2 თებერვალს, ჯერ კიდევ პოეტის დაკრძალვამდე, ყოველკვირეულ გაზეთში ,,თემი” დაიბეჭდა აკაკის ლექსი ,,გედი”. ფორმალური უზუსტობის მიუხედავად, ულოგიკოდ არ ჩანს, რომ სწორედ ამ ლექსით მთავრდება აკაკის აკადემიური შვიდტომეულის პირველი ტომი (აკაკი 1940: 854), რომელშიც მისმა გამომცემლებმა, ალექსანდრე აბაშელმა და პავლე ინგოროყვამ, პოეტის ლექსების სიცოცხლისდროინდელი პუბლიკაციები მოათავსეს¹.

თუმცა, მომდევნო აკადემიურ გამოცემაში, თხზულებათა თხუთმეტტომეულში, ამ ლექსს ადგილი მიჩენილი აქვს არა სიცოცხლის მიწურულს დაწერილ ლექსთა შორის, არამედ 1891 წლის თარიღის ქვეშ (აკაკი 1950: 215). თარიღის შეცვლის საფუძვლად თხუთმეტტომეულის გამომცემელი, გიორგი აბზიანიძე, ასახელებს ლიტერატურის მუზეუმში დაცულ პირად წერილს, რომელიც ,,თემის” რედაქტორს გაუგზავნია ივანე მაჩაბლისათვის. თავად ეს რედაქტორი ამ კომენტარში სახელდებული არ არის (სავარაუდოა, გარკვეული პოლიტიკურსაცენზურო მოსაზრების გამო), თუმცა იგი, როგორც ჩანს, უნდა ყოფილიყო გრიგოლ დიასამიძე (ბაქრაძე 1947: 38). ამ წერილში, რომელიც 1891 წლის 22 ივლისითაა დათარიღებული, გაზეთის რედაქტორი ატყობინებს მაჩაბელს, რომ გამოჯანმრთელებულ აკაკის მისთვის გაუგზავნია საკუთარი ახალი ლექსი ,,გედი”, ,,რომელიც ყოველის მხრით მშვენიერია”, ხოლო წერილს თან ერთვის ამ ლექსის ასლი (აკაკი 1950: 506).

თავად ,,გედის” ტექსტი ესაა:

სიკვდილის წინედ ამბობენ,
აჭიკჭიკდება გედიო²,
და ტკბილ ჰანგებში იმარხვის
მისი არსების ბედიო.

უცნაურია გალობა
პირველ და უკანასკნელი!.
აქ იხატება ცის სივრცე,
აქვე ისახვის ქვესკნელი.

ორ-აზროვანი, ორ-კილო,
ერთის ხმით გამომეტყველი,
შემოქმედების ქებაა,
ცისა და ქვეყნის შემკვრელი.

საამაქვეყნო ზარია,
საიმქვეყანო ზევსური,
გედო! შევნატრი შენს ჭიკჭიკს.
შენგვარ სიკვდილსაც მეც ვსური!.. (აკაკი 1950: 214).

ეს ლექსი, - აკაკის პოეტურ ტექსტებს შორის სიღრმითა და სიმშვენიერით განსაკუთრებული გამორჩეულობის მიუხედავად, - თუნდაც სათქმელით, თუნდაც გამოხატვის ფორმით უჩვეულო არაა ,,გედის” ავტორის პოეზიისათვის. და აქაც, ისევე, როგორც ხშირად, სხვა შემთხვევებში, აშკარად ჩანს ტექსტის აგების დიქოტომიური პრინცი პი. სტრიქონებისათვის უბრალო თვალის გადავლებაც კი მთელი ლექსის ქსოვილში საჩინოს ხდის მოპირისპირე წყვილებს: პირველი/უკანასკნელი, ცის კიდე/ქვესკნელი, ცა/ქვეყანა, საამაქვეყნო/საიმქვეყანო, ზარი/ზევსური. ეს დაპირისპირებანი გედის (-პოეტის) სიკვდილისწინა სიმღერაში რელიგიურ-ესთეტიკურ გაწონასწორებასა და სინთეზს აღწევს: ორ-აზროვანი და ორ-კილო გალობა ერთის ხმით გამომხატველად იქცევა, რომელიც ცისა და ქვეყნის შემკვრელი აღმოჩნდება და შემოქმედების (- ქმნილების) ქებას გამოხატავს. სიცოცხლისა და სიკვდილის ზღვარზე პირველად და უკანასკნელად მომღერალი გედი (თუ მგოსანი) არა მარტო აგვირგვინებს საკუთარი ცხოვრების გზას და აჯამებს განვლილს, - ამ სიმღერაში შეფარულია და მჟღავნდება მისი არსების ბედი: მისი არა ერთჯერადი, არამედ არსისეული ხვედრი და მნიშვნელობა, მისი ნამდვილი რაობა. მაგრამ, ამას გარდა, სიცოცხლესთან განშორებისას (და ამ განშორების განსაკუთრებულობის წყალობით) იგი ხედავს და აღიქვამს ქვეყნიერების მთლიანობას; აფასებს და ხოტბას უძღვნის ქმნილებას მის ყოველ გამოვლინებაში; არა მარტო ემშვიდობება ამ სოფლის ხილულ ხატს, არამედ მიესალმება მის წინ გახსნილ მიღმიერ ხილვას, რადგანაც იგი ამ სამყაროსა და იმ სამყაროს შორის იმყოფება, - ამქვეყნიურსა და იმქვეყნიურს შორის. ამიტომ, ამ თვალსაწიერიდან ერთად და ერთიანად აღიქმება ზეცა და ქვესკნელი, აღმაფრენა და დაცემა, ნივთიერ სოფელთან განშორების სიკვდილისწინა ტკივილი და არანივთიერ სოფლად სიკვდილისშემდგომი ამაღლების ნეტარი განცდა. ამის გამო აღარაა გამიჯნული გედის გალობაში გოდება და ქება; ამ და ამგვარ ერთიანობაში ყოველგვარი დაპირისპირება უქმდება და ერთმანეთს უერთდება, ხოლო მგოსნის თვალწინ იშლება სამყაროს მთლიანობის წარმტაცი და გაცისკროვნებული სურათი. ამიტომაცაა ეს უკანასკნელი ჰანგები ტკბილი, ამიტომაცაა სანატრელი ამგვარი სიმღერა, ამიტომაცაა სასურველი ასეთი სიკვდილი...

მაგრამ ამჯერად ტექსტში ყურადღებას მიიპყრობს არცთუ მთლად ნათელი ცნება: ,,ზევსური”, - კონცეპტი, რომელიც ფორმით ზედსართავს ჰგავს, მაგრამ შინაარსით უეჭველად არსებითია, თუნდაც მისი მეწყვილიდან გამომდინარე: ზარი/ზევსური. კონტექსტიდან ჩანს, რომ გედის გალობა (,,ჭიკჭიკი”), რაც ამ ქვეყნისათვის ზარად აღიქმება (რაკი გედი მიწიერ სოფელს ემშვიდობება), იმ ქვეყნისათვის ზევსურია, ესე იგი, სიხარულის სადიდებელია (რაკი გედი მიღმიერ სოფელს მიესალმება)...

მაინც, ცნების არსის უკეთ გასაგებად მივმართოთ აკაკის სხვა ტექსტებს. როგორც ჩანს, პოეტს თავის პოეტურ ტექსტებში ეს ცნება, საერთოდ, შვიდჯერ გამოუყენებია (სანიკიძე 1983: 391)³ და სავარაუდოა, რომ მათ შორის სწორედ ლექსი ,,გედი” მისი გამოყენების პირველი შემთხვევაა (1891).

შემდგომ ის ჩნდება ლექსში ,,მწუხრი” (1894):

აქ უეცრად ვარდის ბუჩქი
შეინძრა და შეირხა რტო,
ზედ ბულბული თურმე იჯდა
გამსჭვალული მარტოდ-მარტო.

მოერია გრძნობა მმღერალს,
გულში მადლი ჩაესახა!.
ტბილ-ზევსური, მწარე ზარი,
ორივ ერთად შემოსძახა.

ხმა გაისმა სხივნართი რამ,|
ზეამტანი, ამაძგერი!.
ყველა სმენად გადაიქცა,
უსულო და სულიერი (აკაკი 1950: 287-288).

ამ შემთხვევაშიც ,,ზევსური”, წინამორბედი ტექსტის მსგავსად, უპირისპირდება ,,ზარს” და თუ პირველი ,,ტკბილია”, მეორე ,,მწარეა”, მაგრამ აქაც მგოსნის (რომელსაც ამჯერად ბულბული წარმოადგენს) სიმღერაში, განსაკუთრებულ წამში, ერთიცა და მეორეც ერთიანდება და ეს სიმღერაც გამორჩეულია: არა მარტო გაცისკროვნებულობისა („სხივნართი”) და შთამბეჭდავობის გამო (,,ამაძგერი”), არამედ იმიტომაც, რომ ის ზეციურთან მიმაახლოებელი და ზეაღმტაცია (,,ზეამტანი”)...

იმავე წელსაა დაწერილი ლექსი ,,ანდერძი” (1894)⁴:

დილ-დილით გასაღვიძებლად
შაშვმა მისტვინოს ზევსური,
რომ მის მაღალ-ბან სალამურს
სიკვდილმაც დაუგდოს ყური.

საღამოს ვარდის ჩიტუნამ
ჩასკვნით ჩამკვნესოს ,,ნანინა”,
იქვე მახლობლად ბუჩქებზე
მას აერჩიოს რა ბინა!..

და ამდენ ნატვრის გვირგვინად
ერთსაც დავსახავ სხვა რამეს:
კავშირსა სიკვდილ-სიცოცხლის,
ორივე სოფლის სიამეს!.. (აკაკი 1950: 311).

აქაც ,,ზევსური” ისევ განსადიდებელი გალობაა, რომელიც, როგორც ,,გედის” შემთხვევაში, ისევ სიკვდილს უკავშირდება და, ამავე დროს, სიკვდილსიცოცხლის შერწყმასა და ორივე სოფელთან - ორივე სოფლის სიმშვენიერესთან - მგოსნის არსებრივ განუყოფლობას (თუმცა ამჯერად ,,ზევსური” უპირისპირდება არა ,,ზარს”, არამედ ,,ნანინას”, რომელიც შინაარსობლივად დაძინებას - და, ფართო გაგებით, უეჭველად, სიკვდილს - აღნიშნავს, მით უმეტეს, რომ ,,სიკვდილი” უკვე ნახსენები იყო ორი სტრიქონით ადრე, ნახსენები იქნება ოთხი სტრიქონის შემდეგ და, სხვა თუ არაფერი, ლექსს ,,ანდერძი” ჰქვია).

შემდგომ, ,,ზევსური” დადასტურებულია ლექსში ,,მგოსანი (ზოგიერთების საპასუხოდ)” (1899):

ხმა უცნაური, ხმა საამური,
გაისმა ქვეყნად მარად და მარად,
ზოგისთვის ის ხმა თაფლ-მალამოა,
ზოგს გულზედ ხვდება ის ნაღველ-ძმარად.

ერთიც მღელვარებს და მეორეცა,|
ორივე სწორად მოხიბლულია
და თვით მგოსანიც, ერთის საქები,
ათასისათვის წყევლა-კრულია.

მაგრამ მგოსანი ჰფიქრობს: ,,ამქვეყნად|
ყოველი ზრახვა არის ამაო,
სულს შემუსრვილს და გულს
დამდაბლებულს
ნუ შეურაცხჰყოფ შენ კი, მამაო!”

ამბობს და ჩანგი სულის ჩამდგმელი
ცა და ქვეყანას ესალბუნება!.
ზევსური მისი უტყუარია
და მრავალფერი, ვით თვით ბუნება! (აკაკი 1950: 415).

მგოსნის სიმღერასთან (რომელიც ,,უცნაურიცაა” და ,,საამოც”) დაკავშირებული მოპირისპირე დიქოტომიური წყვილები ამჯერადაც თვალშისაცემია: თაფლ-მალამო/ნაღველ-ძმარი, ქება (,,საქები”)/წყევლა-კრულვა, ამქვეყნად/იმქვეყნად (- მიმართვა ზეციური მამისადმი), ცა/ქვეყანა... თვით სიმღერა (,,ჩანგი”) კი ისევ განუყოფელია: ამ სოფლისთვისაც და იმ სოფლისთვისაც ის დამაამებელი (,,ესალბუნება”) და ამაღორძინებელია (,,სულის ჩამდგმელი”); პოეტის ღმრთაებრივი გალობა, ,,ზევსური”, - რომელიც ამჯერად მეწყვილის გარეშე, ცალად არის მოხსენიებული, - უცდომელია (,,უტყუარი”) და ისევე მრავალმხრივია, როგორც თავად სამყარო ან, უფრო ვიწროდ, ორმხრივი, როგორც წინა შემთხვევებში, მაგრამ რაც ყველა შემთხვევაში დაპირისპირებათა კოსმოსურ ერთიანობას გულისხმობს და რაც სამყაროსეულ მრავალფერობასა და მთლიანობას ირეკლავს...

დაბოლოს, აკაკის ლირიკულ მემკვიდრეობაში ცნება ,,ზევსური” გვხვდება ლექსში ,,ბოდვა”, რომელიც ჟანრობრივად უფრო ლირიკული პოემის ელფერს ატარებს და რომელიც პოეტის თხუთმეტტომეულში ამგვარადაა დათარიღებული 1889-1892-1902 წწ. (კერძოდ, ტექსტის ის მონაკვეთი, სადაც ,,ზევსურია” დადასტურებული, 1902 წელს გამოქვეყნდა):

აღმა მფრენი დაღმაც ხედავს|
უფრო ნათლად, უფრო დიდად!
ქვეყნის ჭირი, ქვეყნის ლხინი
წინ მიუძღვის გზად და ხიდად.

ჩემი ქნარიც აღმამფრენი
ხან ზარს ამბობს და ხან ზევსურს,
დღეს კი ბოდავს და ვაფრთხილებ,
ყურს ნუ უგდებს, ვისაც არ ჰსურს (აკაკი 1954: 55-56).

მოპირისპირე წყვილები ამ ტექსტში ამგვარია: აღმა/დაღმა, ჭირი/ლხინი, გზა/ხიდი, ზარი/ზევსური, აღმამფრენი სიმღერა (,,ქნარი”)/ბოდვა, ხოლო მგოსანი კი, - რომელიც რაკი ზენა სოფლის ბინადარია, უკეთ ხედავს ქვენა სოფელსაც, - ხან გლოვობს (,,ზარს... ამბობს”) და ხან სადიდებელ-სასიხარულო სიმღერას (,,ზევსურს”) გალობს, თუმცა ამჯერად ეს ორი ცნება - ,,ზარი” და ,,ზევსური” - არა იმდენად ერთიანდება, რამდენადაც უპირისპირდება ერთმანეთს და მხოლოდ პოეტის პიროვნებასა და სათქმელში, მგოსნის ,,ქნარში”, ხდება მათი ურთიერთშერწყმა...

რაც შეეხება აკაკის ეპიკურ პოეტურ შემოქმედებას, ,,ზევსური” პოეტს გამოუყენებია პოემაში ,,ნათელა” (1897):

შეიტყვეთ საიდუმლობა
ზეციურ ტკბილი ხმებისა
და შეისწავლეთ კანონი
იმათი შეთანხმებისა!

მე მაშინ მხოლოდ გავბედავ
ხელი შევახო ჩანგურსა
და მწარე ზარი ამ ქვეყნის
შევრთო იმ ქვეყნის ზევსურსა.

რომ მეც გალობით, გედივით,
დავაგდო ქვეყნის საზღვარი,
ჩავდნე ჩემსავე ჰანგებში
და გავქრე, როგორც ლამპარი! (აკაკი 1956ა: 184)

,,ნათელას” - პოეტის მხატვრული ოსტატობის ერთ-ერთი უმაღლესი გამოვლინების - ამ სტრიქონებში, ერთი მხრივ, ლექსის ,,გედის” სათქმელი უფრო სხარტადაა გამოთქმული (თან ამჯერადაც მგოსნის აღსანიშნავად პოეტი ისევ მომაკვდავი გედის სახით სარგებლობს) და, მეორე მხრივ, აქ თავს იყრის ყოველივე ის, რასაც პოეტის ხედვასა და წარმოსახვაში ,,ზევსური” აღნიშნავს: ზეციური, იდუმალი (,,საიდუმლობა”), მშვენიერი (,,ტკბილი”) გალობა, სადაც ამქვეყნიური გოდება ერწყმის იმქვეყნიურ სადიდებელს, რომელსაც მგოსანი სიკვდილის პირისპირ მღერის...

დაბოლოს, აკაკის ორიგინალური პოეზიის გარდა, ,,ზევსური” კიდევ ერთხელ გვხვდება მის მიერ გადმოქართულებულ პოეტურ ტექსტში - კრილოვის ,,პარნასის” აკაკისეულ თარგმანში (იგავ-არაკის ტექსტი პირველად გამოქვეყნდა ,,ივერიაში” 1901 წელს):

დიდყურაანთ სცოდნიათ:
ეს მიდამო და გზები
რომ ადრე ღმერთებს ჰქონდათ
და სცხოვრობდნენ მუზები.

უკრავდნენ და იმღერდნენ
,,მზე-შინას” და ,,ზევსურსა”

და მითი ქვეყანასაც
უწევდნენ სამსახურსა (აკაკი 1955: 84).

საყურადღებოა, რომ მთელი ის სტროფი, სადაც ,,ზევსური” არის ნახსენები, აკაკის ორიგინალური შემოქმედების ნაყოფია, აკაკისეული შემოქმედებითი ჩანართია (რაც არცთუ იშვიათი შემთხვევაა მის მიერ შესრულებულ თარგმანებში), რადგან ივან კრილოვს თავის იგავ-არაკში მსგავსი არაფერი აქვს ნახსენები (,,Парнас“ : ,,Ослы, не знаю, как-то знали,//Что прежде Музы тут живали“ - კრილოვი 1946: 14).

ამ შემთხვევაშიც, ,,ზევსური” ღმრთაებრივი ქებაა, რომელსაც თავად ღმერთები და მუზები გალობენ (,,მზეშინასთან” ერთად), მაგრამ ამჯერადაც ეს სიმღერა არა მარტო ზეციური სამყოფელის საგალობელია, არამედ ამ ქვეყანასაც ეხმაურება, ემსახურება და, შესაბამისად, ისევ ორი სოფლის შემაერთებელი დანიშნულება აქვს.

სანამ საბოლოოდ ,,ზევსურის” შინაარსი და წარმოშობა გაირკვეოდეს, უნდა დაიძებნოს თავად ,,ზევსის” ხსენება აკაკის პოეზიაში. ,,ზევსი” მის პოეტურ ტექსტებში ორგზის გვხვდება და ორივეგან პერიფერიულია. ერთია ისევ კრილოვის იგავ-არაკი ,,უღმრთოება” (პირველად გამოქვეყნდა იგავ-არაკების კრებულში 1906 წელს), სადაც მოთხრობილია უღმრთოთა აჯანყების შესახებ ,,ულუმბოს” (ოლიმპის) მთაზე მცხოვრებ იმ წარმართულ ღმრთაებათა წინააღმდეგ, რომელთა შორის ,,ზევსი იყო მთავარ-ღმერთად” (აკაკი 1955: 112), ხოლო მეორეგან, დრამატულ პოემაში ,,მედია” (1893-1894), მთავარი პერსონაჟი ქალი მიმართავს ბერძენთა უზენაეს ღმრთაებას:

მაღალო ზევსო, ნუთუ დიანა
აქ სანადიროდ გადმოფრენილა?! (აკაკი 1956ბ: 188).

ცხადია, რომ ,,ზევსის” ხსენება ვერც პირველ და ვერც მეორე შემთხვევაში, სადაც ის, მარტივად, ტრივიალურად წარმართ ბერძენთა უმაღლესი ღმრთაებაა, არაფერს იძლევა საკვლევი პრობლემის დასაძლევად, არაფერს ჰმატებს ზემორე მოყვანილ ტექსტებს და, შესაბამისად, უნდა გამოირიცხოს აკაკისეული ,,ზევსურის” კონცეპტის გასაგებად აუცილებელი კონტექსტიდან.

მაინც, საბოლოოდ, რა შეიძლება ითქვას ,,ზევსურის” კონცეპტის შესახებ აკაკის პოეზიაში? პირველ ყოვლისა, ყველა მოყვანილ შემთხვევაში ის ერთმნიშვნელოვნად არსებითი სახელია და არა ზედსართავი, როგორც ერთი შეხედვით შეიძლება ეგონოს მკითხველს, შემდგომ, ის ღმრთაებისადმი მიმართული, ღმრთაებრივი, ზეციური მიზანსწრაფვის საგალობელია, რომელშიც სამყაროს მთლიანობა და განუყოფლობაა ასახული და რაც მიწიერ მსმენელს, შესაძლოა, გოდება ეგონოს, სინამდვილეში კი ხსნის, სიხარულისა და ნეტარების სადიდებელია, და კიდევ, ის ყოველთვის განუყოფელია ამ სოფლისა და იმ სოფლის კავშირთან, საზღვართან, ამ საზღვარზე ყოფნასთან (სავარაუდოა, რომ იქაც კი, სადაც არაა ნახსენები ,,სიკვდილი”, როგორც ლექსში ,,მწუხრი”, ის ტექსტის სტრუქტურულ მთლიანობაში მაინც იგულისხმება), რომელი თვალსაწიერიდანაც ყოველგვარი შეუთავსებლობა და დაპირისპირება უქმდება.

რაც შეეხება ,,ზევსურის” წარმოშობას აკაკის პოეზიაში: სავარაუდოა, რომ ,,ზევსურის” წყარო ან უშუალოდ იოანე შავთელის ,,აბდულმესიანი” იყოს, სადაც ის ტექსტის დასაწყის სტრიქონებში გვხვდება, ან დავით ჩუბინაშვილის ქართულ-რუსული ლექსიკონი, რომლის ბეჭდვა 1887 წელს დაიწყო და რომლის გამოცემა 1890 წელს გასრულდა (ჩუბინაშვილი 1984: VI). საყურადღებოა, რომ ,,ზევსური” სწორედ ამ წლის შემდეგ ჩნდება აკაკის სიტყვათხმარებაში. ამავე დროს, ეს ერთადერთი ლექსიკონია (გარდა, რა თქმა უნდა, “აბდულმესიანის” გვიანდელი ლექსიკონებისა), სადაც ეს ლექსემა გვხვდება, სადაც ის თარგმნილია და სადაც მითითებულია მისი ლიტერატურული წყარო. ამ ლექსიკონში ,,ზევსის” განმარტებასა და თარგმანს იმავე ბუდეში მოჰყება: ,,ზევსური, высший, божественный შავთ. 1” (ჩუბინაშვილი 1984: 519).

ადვილი შესაძლებელია, რომ აკაკის ამ ლექსემისათვის ჩუბინაშვილის ლექსიკონში მიეგნო, ან იქიდან გაჰხსენებოდა მისი არსებობა, თუმცა უეჭველია პოეტის მიერ თავად შავთელის ტექსტის ცოდნა, რაც დასტურდება აკაკისეულ ტექსტებში ,,აბდულმესიანის” ავტორის არაერთი მოხსენიებით და მისი პოეტურ-სახოტბო წიგნის რამდენიმეგზისი, არცთუ დადებითი, შეფასებით.

აკაკის დამოკიდებულებას სამეფო მეხოტბის მიმართ, ალბათ, ყველაზე მკაფიოდ გამოხატავს შავთელის, საერთოდ, პირველივე მოხსენიება პოეტის მიერ - სტატიაში ,,ქართული სცენა”, რომელიც 1895 წელს გამოქვეყნდა და სადაც ძველი ქართველი მეხოტბე ამგვარადაა დახასიათებული: ,,გაბერილი, უნიჭო რიტორი”, ხოლო მისი ქმნილების შესახებ კი ნათქვამია: ,,გაუგებარი, გრძნობა-გონების მძიმე ტვირთი” (აკაკი 1961ა: 215)⁵. მეტნაკლებად ამგვარივეა მისი რამდენიმე სხვა გამონათქვამიც შავთელის გამო⁶, თუმცა სიცოცხლის მიწურულს, 1911 წელს, აკაკი ბეჭდავს მოგონებას ტარას შევჩენკოს შესახებ (რუსულად, რუსულ გაზეთში), სადაც იხსენებს, რომ შევჩენკოსთან სიყმაწვილისდროინდელი შეხვედრისას და საუბრისას მას რუსთველი, შავთელი და ჩახრუხაძე ,,მსოფლიო პოეტებად” (,,мировые поэты“) მოუხსენიებია (აკაკი 1963: 554).

გასათვალისწინებელია, რომ შავთელის პოეზიის მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულების გაცხადებისას აკაკი აშკარად სუბიექტურია, - ამ შემთხვევაში იგი არც მიუკერძოებელია და არც საკუთარ თავს, საკუთარ პოეზიას გამორიცხავს შეფასების სფეროდან (თუნდაც პოეტისეული კონტრასტული თვითშეფასება კონტექსტიდან იმპლიციტურად გამომდინარეობდეს!). აკაკი სრულიად მცდარად და უმართებულოდ მიიჩნევს, რომ მისი თანამედროვე ქართველი მკითხველი შავთელს გადაჭარბებულ ღირებულებას ანიჭებს და, კიდევ მეტი, რუსთველის გვერდით ან ხანდახან მის მაღლაც კი აყენებს. აკაკი ამგვარი არასწორი შეფასების მიზეზს შავთელის პოეზიის მოჩვენებით ღრმააზროვანებასა და ბუნდოვანებაში ხედავს, რომლისგანაც სრულებით განსხვავდება რუსთველური ლექსისა თუ თხრობის სიმსუბუქე და სისადავე, რაც სიმარტივით ცდუნებულ მკითხველს ნაკლები ღირებულებისა ჰგონია (,,როდესაც ქართველი მწიგნობრები და მწერლები ადვილათ გასაგებ რუსთველს ჰკითხულობდნენ, ასე ეგონათ: აქ სიტყვებია კარგი, თვარა აზრი დიდი არა არის რაო!.. [...] ისეთი უბრალო სიტყვებია, რომ თუ არ მითქვამს, შემეძლო კი რომ მეთქვა და ყველა ჩემი ნაცნობებიც კი მოახერხებენ ამის თქმასო. საკვირველია კაცი. რაც ადვილათ და გაუჭირვებლათ ეძლევა, არაფრათ აგდებს! უბრალო ჰგონია და რაც გაჭირვებას უჩვენებს, ის კი დიდ რამეთ მიაჩნია! შავთელისა ჩვენ ძველებს არა ესმოდათ რა! მისი სიტყვების რახა-რუხი და ბრახაბრუხი ჰარმონია ეგონათ!.” - აკაკი 1961ა: 215).

ამ კონტექსტში აკაკი, ბუნებრივია, საკუთარ თავს რუსთველთან აიგივებს⁷ და დაუფარავ საყვედურს გამოთქვამს მკითხველის მიმართ, რომელიც სხვა პოეტების ქმნილებებს დიდ ფასს ადებს მხოლოდ სიმძიმისა და მათში გამოთქმული აზრის ცრუმნიშვნელოვნობის გამო. სავარაუდოა, რომ ისევე, როგორც აკაკი საკუთარ თავს რუსთველთან და მის პოეტიკურ პრინცი პებთან კავშირში მოიაზრებს, ასევე, რუსთველის თანამედროვე (ტრადიციის თანახმად!) შავთელის კონოტაციაც აკაკის რომელიმე თანამედროვე პოეტს გულისხმობდეს, რომელსაც ამგვარივე სიმძიმე და აზრით ყალბი თუ ნამდვილი დატვირთულობა ახასიათებდეს, თუმცა ჭეშმარიტ პოეზიასთან, აკაკის აზრით, ამგვარ ქმნილებებს არაფერი აქვს საერთო.

თითქოსდა უცნაურად ჩანს, რომ მოგვიანებით, 1902 წელს, ჩახრუხაძისა და შავთელის ტექსტების ნიკო მარისეული აკადემიური გამოცემის გაცნობის შემდეგ, ამ წიგნის გამო დაბეჭდილ გამოხმაურებაში აკაკიმ შესაძლებლად მიიჩნია, რომ არა მარტო ,,თამარიანი”, არამედ შავთელის ,,აბდულმესიანიც” რუსთველის ქმნილებად მიეჩნია: ,,არა თუ მარტო თამარის ქება, ჩახრუხაული დაწერილი, დავითის ქებაც, ის, რომელსაც ბატონი მარრი შავთელს აწერს, - რუსთველისავე დაწერილია და სამივე ერთად ვეფხის ტყაოსნის ავტორს ეკუთვნის. ამას არა თუ აზრის თანხმობა, თვით სიტყვების ერთგვარი ხმებიც კი გვიმტკიცებს. და თუ მართლა ერთისა და იმავე ავტორის ნაწარმოები არ არის და სხვადასხვის, მაშინ სჩანს, რომ ერთი მეორისაგან გადმოუღიათ, მოუპარავთ, ბრმათ მიუბაძავთ და ამას როგორ იკადრებდა ან ერთი მათგანი, მაშინ როდესაც თავის თავად შემოქმედებითი ძალი უმწვერვალესობამდე მიუყვანიათ” (აკაკი 1961ბ: 133-134). შეფასების ამჯერად ასეთი რადიკალური განსხვავება, შესაძლოა, არა სხვა რამეს, არამედ იმას მეტყველებდეს, რომ თავის დროს შავთელის პოეზიაზე აკაკისეული თავდასხმები არა მარტო საზოგადო ,,ნიჰილისტური” განწყობების გამოძახილით იყო განპირობებული⁸, არამედ კონკრეტული საბაბითაც, სადაც შავთელს აკაკი იმგვარი გარკვეული პოეტიკური პოზიციის ნიშნობრივ გამოვლინებად მიიჩნევდა, რაგვარსაც იგი იმჟამად მკვეთრად უპირისპირდებოდა!

ასევე თითქოს მოულოდნელია, შავთელისადმი აკაკის ჩვეული მიმართების გათვალისწინებით, აკაკის მიერ ,,ზევსურის” სესხება სწორედ შავთელის პოეტური ლექსიკიდან (თანაც იმ წლებში, როცა პოეტის დამოკიდებულება ,,აბდულმესიანის” ავტორის მიმართ შეურიგებელი და დაუნდობელია!), მაგრამ ამ ცნების სხვა წყარო ჯერჯერობით არ ჩანს, ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ პოეტი უშუალოდ ეყრდნობა არა ,,აბდულმესიანის” შესავალ სტრიქონებს, არამედ დავით ჩუბინაშვილის ლექსიკონს (რაც უფრო ნაკლებადაა სავარაუდო!), იქაც წყარო - შავთელის სახოტბო თხზულება - თვალხილულადაა მითითებული. ამას გარდა, აკაკის პირველწყაროდ მაინც შავთელის ტექსტის მიჩნევას მკაფიოდ ადასტურებს რითმის პირდაპირი რეპროდუცირება ,,აბდულმესიანიდან” (ზევსური/ვსური) და თანაც იქ, სადაც ,,ზევსური”, საერთოდ, პირველად ჩნდება აკაკისეულ ტექსტებში - ლექსში ,,გედი”.

მაინც სად, როგორ და რისთვის ხმარობს შავთელი ,,ზევსურს” და რამდენად ადეკვატურად ისესხა ეს ცნება აკაკიმ?

იოანე შავთელის ,,აბდულმესიანი” ასე იწყება (1, 1-4):

სამებით ღმერთმან, არსებით ერთმან
მომცეს მე სწავლა თქვენდა შემკობად!
გიძღვნა ქებანი: მწადს აქ ებანი,|
დავითის დავით ვჯდე მუსიკობად.
მესმა ზევსური: რა ვნახე, ვსური,
რომ სიტყვა მეთხზნეს მეფეთა ცნობად,
მუნ გულისხმობით თვით გულის მობით
კარი სიბრძნისა სულელთა ქებად (შავთელი 1964: 117).

ნიკო მარისეულ გამოცემამდე (1902) აკაკი, როგორც ჩანს, ,,აბდულმესიანის” ტექსტს იცნობდა ან პლატონ იოსელიანისეული (1838), ან დავით ჩუბინაშვილისეული (1863), ან ზაქარია ჭიჭინაძისეული (1883) გამოცემებიდან, ან სულაც ხელნაწერებიდან (რაც უფრო ნაკლებადაა მოსალოდნელი!), რომელთა წაკითხვები მეტად უმნიშვნელოდ განსხვავდება ზემორე მოყვანილისაგან⁹.

ხოლო რაც შეეხება ტექსტის თანამედროვე მეცნიერულ ინტერპრეტაციას, იმ ორსტრიქონედის გასაგებად, სადაც ,,ზევსური” გვხდება, მოგვყავს კომენტარი ,,აბდულმესიანის” ბოლო აკადემიური გამოცემიდან (კომენტარის ავტორია ივანე ლოლაშვილი):

გამოთქმას ,,მესმა ზევსური: რა ვნახე ვსური” მოსე ჯანაშვილი კითხულობს: ,,მე, სმა ზევსური რა ვნახე, ვსური”... და განმარტავს: ,,მეფედ დასმა ზევსებრ ზენაურად, უმაღლესი ნებით რა ვნახე, მე მსურს შევაქო მეფეო” (აბდ., 1920, გვ. 37). დავითი ,,ზენაურად, უმაღლესი ნებით” მეფედ არ დაუსვამთ; ის, როგორც თამარის მეუღლე, მეფის უფლებით სარგებლობდა, გვირგვინოსან მეფედ კი თამარი ითვლებოდა. თუ დავუშვებთ, რომ დავითი მეფედ დასვეს, ,,ზენაურად, უმაღლესის ნებით”, მაშინ ეს უნდა მომხდარიყო 1189 წელს, როცა თამარმა და დავითმა იქორწინეს; მაგრამ განა 15-20 წლის შემდეგ შეიძლება ეთქვა პოეტს: ,,რა დავითის მეფედ დასმა ვნახე, მსურს ხოტბა დავწეროო?” გარდა ამისა, ,,სმა” არ ნიშნავს დასმას და „ზევსური” - ზენაურს, ან უმაღლეს ნებას. ,,მე სმა” ერთი სიტყვაა - მესმა (მე ის), ე.ი. მომესმა, შევიტყვე, გავიგე, ხოლო ,,ზევს-ურ-ი” - ზევსისებრი, зевсовский (ნ. მარი), ნაწარმოებია საკუთარი სახელიდან ზევს-ი. შავთელისთვის ეს ზევსი - მრისხანე, ძლიერი და მგრგვინავი ღმერთი, შთაგონების მიმნიჭებელია: მესმა ზევსური (ბრძოლა და), რა ვნახე, მოვისურვე, რომ მომეცეს შესაძლებლობა სიტყვანი შევთხზა მეფის შესამკობლად (ძნობად) (შავთელი 1964: 157).

დაახლოებით ამგვარადვეა განმარტებული შავთელისეული „ზევსური” „აბდულმესიანის” XX საუკუნის საქრესტომათიო თუ საჯარო გამოცემების ლექსიკონებშიც: „ზევსისა, ღვთიური” (ქრესტომათია 1949: 435), „ზევსისებური” (ჩვენი საუნჯე 1960: 535), „ზევსისებური” (ქართული პოეზია 1979: 346).

ყველა შემთხვევაში, საშუალება გვაქვს, დავასკვნათ: ფილოლოგიური კვლევის საფუძველზე მიჩნეულია, რომ „ზევსური” შავთელის პოეზიაში უეჭველად ზედსართავი სახელია (და არა არსებითი!) და, შესაბამისად, „აბდულმესიანის” შესავალ სტრიქონებში ნათქვამია არა ის, რომ მას „ზევსური” ესმა, არამედ ის, რომ მას პოემის საქებარი ობიექტის, ხოტბაშესასხმელი გმირის ზევსური ბრძოლების (ან ბრძოლის, ან თუნდაც გამეფების) შესახებ ესმა. თუკი აკადემიურ სივრცეში განმტკიცებულ ამ თვალსაზრისს დავეყრდნობით, მაშინ უნდა მივიჩნიოთ, რომ, როცა აკაკიმ წაიკითხა: „მესმა ზევსური”, ბუნებრივი პოეტური (რიტმული) პაუზა მან ლოგიკურ პაუზად მიიჩნია, სათქმელის ფარგლები ამ ორი სიტყვით დასაზღვრა და მათ მიღმა აღარ უძებნია ის უთქმელი ობიექტი, რასაც „ზევსური” განსაზღვრავდა (მესმა რა? - ზევსური!), ხოლო „ზევსურის” სმენამ მას წარმოუსახა ღმრთაებრივი, ზევსისადმი მიმართული და ზევსური ღმრთაებრიობით გამსჭვალული სიმღერა.

ამგვარი მიდგომით, აკაკისეულმა არამართებულმა, არასწორმა ინტერპრეტაციამ წარმოშვა მის პოეზიასა და ესთეტიკურ ხედვაში ახალი კონცეპტი, - „ზევსური”, - რომელსაც ქართულ პოეტურ ტრადიციაში, როგორც ჩანს, არც წინამორბედი ჰყავდა და აკაკის შემდგომ არც მემკვიდრე აღმოაჩნდა¹⁰.

მაგრამ უთუოდ ჩნდება კითხვა: შავთელისეული ,,ზევსური” აკაკიმ მართლაც არასწორად გაიგო და ამ მცდარი გააზრების შედეგად აღმოცენდა ცნება, რომელმაც სრულიად ახალი შინაარსი შეიძინა ,,გედის” ავტორის პოეზიაში თუ აკაკიმ პოეტური მიხვედრის წყალობით მოიხელთა ,,ზევსურის” ნამდვილი შინაარსი, რაც მიუწვდომელი აღმოჩნდა ფილოლოგიური კვლევისათვის, ხოლო შემოქმედებითი გადაძახილის მეშვეობით XIX საუკუნის პოეტმა სწორედ ის შეფარული მნიშვნელობა გააცოცხლა და გააღვივა, რაც ამ ცნებაში ასწლეულებით ადრე ,,აბდულმესიანის” ოდინდელმა ავტორმა იგულისხმა. განა უეჭველად დასტურდება, რომ ,,ზევსური” ზევსისებრ, ღმრთაებრივ ქმედებებს აღნიშნავს და არა ღმრთაებრივ, ზეაღმტაც საგალობელს? იქნებ, ერთი პოეტის სიტყვის სიღრმისეული გაგება, თუნდაც ჟამთა წიაღ, ყველაზე უკეთ სწორედ მეორე პოეტმა შეძლო?!

ორსავე შემთხვევაში, - შავთელისეული ცნების აკაკისეული წაკითხვა ინტერპრეტაციული შეცდომა იყო თუ ინტიუციური წვდომა, - მაინც, აკაკის ,,ზევსური” ქართულ პოეზიაში დარჩა პოეზიის სიკვდილთან თანაზიარობის, ამ სოფლისა და იმ სოფლის საზღვარზე ყოფნის, ამ საზღვრიდან სამყაროს ერთიანობის ხილვისა და მის მიმართ აღვლენილი ღმრთაებრივი სადიდებლის გამოხატულებად.

ლიტერატურა:

აკაკი 1940: წერეთელი ა. თხზულებანი: სრული კრებული შვიდ ტომად, ტ. I, თბ.: სახელმწიფო გამომცემლობა, 1940.

აკაკი 1941: წერეთელი ა. თხზულებანი: სრული კრებული შვიდ ტომად, ტ. II, თბ.: სახელმწიფო გამომცემლობა, 1941.

აკაკი 1950: წერეთელი ა. თხზულებათა სრული კრებული თხუთმეტ ტომად, ტ. II, თბ.: სახელმწიფო გამომცემლობა, 1950.

აკაკი 1954: წერეთელი ა. თხზულებათა სრული კრებული თხუთმეტ ტომად, ტ. III, თბ.: სახელმწიფო გამომცემლობა, 1954.

აკაკი 1955: წერეთელი ა. თხზულებათა სრული კრებული თხუთმეტ ტომად, ტ. IV, თბ.: სახელმწიფო გამომცემლობა, 1955.

აკაკი 1956ა: წერეთელი ა. თხზულებათა სრული კრებული თხუთმეტ ტომად, ტ. V, თბ.: სახელმწიფო გამომცემლობა, 1956.

აკაკი 1956ბ: წერეთელი ა. თხზულებათა სრული კრებული თხუთმეტ ტომად, ტ. VI, თბ.: სახელმწიფო გამომცემლობა, 1956.

აკაკი 1958: წერეთელი ა. თხზულებათა სრული კრებული თხუთმეტ ტომად, ტ. VIII, თბ.: საბჭოთა საქართველო, 1958.

აკაკი 1961ა: წერეთელი ა. თხზულებათა სრული კრებული თხუთმეტ ტომად, ტ. XIII, თბ.: საბჭოთა საქართველო, 1961.

აკაკი 1961ბ: წერეთელი ა. თხზულებათა სრული კრებული თხუთმეტ ტომად, ტ. XIV, თბ.: საბჭოთა საქართველო, 1961.

აკაკი 1963: წერეთელი ა. თხზულებათა სრული კრებული თხუთმეტ ტომად, ტ. XV, თბ.: საბჭოთა საქართველო, 1963.

ასათიანი 1965: ასათიანი ლ. ცხოვრება აკაკი წერეთლისა, თბ.: ნაკადული, 1965.

ბაქრაძე 1947: ბაქრაძე გ. ქართული პერიოდიკის ბიბლიოგრაფია: 1819- 1945, თბ.: წიგნის პალატა, 1947.

კრილოვი 1946: Крылов И. А. Полное собрание сочинений Т. III. М.:ОГИЗ, 1946.

მენაბდე 1973: მენაბდე ლ. XIX საუკუნის ქართველი კლასიკოსები და ძველი ქართული მწერლობა, თბ.: განათლება, 1973.

სანიკიძე 1983: სანიკიძე თ. აკაკი წერეთლის პოეზიის ლექსიკონი, წ. II, თბ.: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1983.

ქართული პოეზია 1979: ქართული პოეზია, ტ. 1, თბ.: ნაკადული, 1979.

ქრესტომათია 1949: ძველი ქართული ლიტერატურის ქრესტომათია, II, თბ.: სტალინის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1949.