ელენე ჯაველიძე
(საქართველო)

თურქული მწერლობის ისტორიაში იაჰია ქემალი (1884-1958) სრულიად გამორჩეული ფიგურაა. მისი ღვაწლი ახალი თურქული ლიტერატურის ფორმირების პროცესში მრავალგზის არის აღნიშნული. პოეტის შემოქმედების უპირველესი შემფასებლები, მისი თანამედროვე ლიტერატორები, იაჰია ქემალს, არც მეტი, არც ნაკლები, „ღმერთ პოეტად“ თვლიდნენ (Tunç, 1998:126); ამტკიცებდნენ, რომ „თურქულ მწერლობაში მას ბადალი არ ჰყავს“ (Oksal, 1998:482). ის არის „პოეტი, რომელსაც თურქული მწერლობა ერთი საუკუნე ელოდა“ (Tanpınar, 1969:547).

იაჰია ქემალის შემოქმედების შესწავლისას მეცნიერთა შორის ერთგვარი შეჯიბრებაც კი გაიმართა, ვინ უფრო აღმატებულ ხარისხში წარმოაჩენდა პოეტის ნაღვაწს; თავს იწონებდნენ იმით, რომ ჩასწვდნენ იაჰია ქემალის ნააზრევს, ცდილობდნენ, წარმოედგინათ პოეტის, როგორც თურქული მწერლობის განმავითარებელის, როლი. იაჰია ქემალის გარდაცვალების შემდეგ კი, თითქოს, მისი მაგიური ქარიზმა სადღაც გაქრაო, აღფრთოვანებული დითირამბების ადგილი გაურკვეველმა ბუტბუტმა შეცვალა. ნურულაჰ ათაჩი, რომელსაც იაჰია ქემალი „თურქი ერის ყველაზე დიდ პოეტად“ მიაჩნდა და ცამდე აჰყავდა, მოგვიანებით: კატეგორიული აღმატებული შეფასებებისგან თავს შევიკავებ, „მესირცხვილებაო“, - აცხადებდა (Kabaklı, 1994:752).

საერთოდ, აჰმედ ჰაშიმისა და იაჰია ქემალის, ამ ორი უდიდესი პოეტის, გარშემო ლიტერატორთა წრეში დიდი ხნის განმავლობაში კამათი არ წყდებოდა. მეცნიერები ხან ერთი, ხან მეორე პოეტის ღირსებებს გაცხარებით იცავდნენ, რა თქმა უნდა, უაპელაციო განცხადებებს აკეთებდნენ: „ჩვენი უბრწყინვალესი პოეტი“ ან „მისი პოეზიის დარი არ არსებობს“ და სხვა (Yücel, 1998:104). აჰმედ ჰაშიმისა და იაჰია ქემალის ღვაწლი დღევანდელ თურქულ სამეცნიერო ლიტერატურაში ჯეროვნად არის შეფასებული. დაპირისპირებულ მხარეთა პოზიციები ისტორიული რეალიების კონტექსტში განიხილება. ახალი თაობის მკვლევრები აჰმედ ჰაშიმისა და იაჰია ქემალის ლირიკას უკვე როგორც დიაქრონულ ჭრილში, ასევე, სინქრონულ სიბრტყეზე იკვლევენ.

სიბრტყეზე იკვლევენ. იაჰია ქემალმა ცხრა წელი გაატარა პარიზში, გაეცნო ფრანგულ მწერლობას, შეისწავლა რომანტიკოსები, შემდეგ - პარნასელები და, ბოლოს, სიმბოლიზმს ჩაუღრმავდა. ევროპიდან დაბრუნებულმა პოეტმა ლიტერატურულ წრეებში უდიდესი ავტორიტეტი მოიპოვა. ამ თვალსაზრისით, მას მალარმესაც ადარებდნენ, ოღონდ, ერთი განსხვავებით: მალარმეს ქუჩა და სახლი ზეპირად იცოდა ყველა სიმბოლისტმა და ისიც იცოდნენ, რომ მასთან შეხვედრა მხოლოდ განსაზღვრულ დროს იყო შესაძლებელი (სამშაბათობით), ხოლო, რაც შეეხება იაჰია ქემალს, მას „მოსიარულე პოეტი“ უწოდეს, რადგან ამ მენესტრელს ნებისმიერ საათზე, ნებისმიერ ყავახანაში, რესტორანსა ან კლუბში შეიძლებოდა შეხვედროდა ადამიანი: „ყოველ წამს შეიძლება სადმე შეეფეთო დღისით და ღამით, ის ჩვენი „მომთაბარე მალარმეა“, - აღნიშნავს პოეტისადმი კრიტიკულად განწყობილი მეცნიერი (Yücel, 1998:104).

იაჰია ქემალი განმარტავდა: „ლექსის მუსიკალური ჟღერადობა მუსიკისგან განსხვავებულია“, მასში „ჩვენი შინაგანი ჰარმონიაა“ განცხადებული. ლექსის ყოველ პწკარში განხორციელებულ შემოქმედებით პრინციპს იგი „შინაგანი კეთილხმოვანებისა და ჰარმონიის“ შექმნის მცდელობას ეძახდა, ამგვარი ფორმით შექმნილ ლექსს კი „წმინდა პოეზიას“ უწოდებდა (Kemal, 1984:9-21), ანუ იაჰია ქემალი სიტყვების გამოყენებისას საკუთრივ პოეტურ - ონომატოპოეტურ პრიორიტეტებს არ ანიჭებს დიდ მნიშვნელობას; მისი ხედვით, პოეტმა უნდა იპოვოს რაღაც უფრო მნიშვნელოვანი მუსიკის ჯადოსნურ ძალაში, ვიდრე ეს არის ასონანსები და ალიტერაცია. მას ესმის, რომ მუსიკალურობის საიდუმლო არის არა ბგერებში, არამედ - ინსტრუმენტალიზაციაში.

თურქი მეცნიერი ვეჰბი ერალფი გვიმტკიცებს, რომ აბატ ბრემონამდე „წმინდა პოეზიის“ ცნება იაჰია ქემალს ჰქონდა გამოთქმული. მას მნიშნელოვნად მიაჩნია ის ფაქტი, რომ ქემალიცა და ბრემონიც თავიანთ კონცეპციას ერთგვარ ტერმინებსა და გამოთქმებში გამოხატავენ, მაგრამ პოეზიისა და მუსიკის დაახლოების კონცეფცია, ლექსის, როგორც სპეციფიკური მუსიკალური ნაწარმოების, პრინციპები ჯერ კიდევ სიმბოლიზმის ავანგარდულმა ფრთამ ბოდლერის, ვერლენის, მალარმეს სახით ნათლად გამოხატა. ლექსის შინაგანი ჟღერადობის, ჰარმონიის პრინციპები სწორედ მათი ჩამოყალიბებულია. ეს შეხედულებები არც თურქული სიმბოლიზმისთვის არის უცხო (Haşim, 1999:69-77).

„პრინციპში, XIX საუკუნის ბოლოდან „წმინდა პოეზიის“ კონცეფცია გავრცელებული იყო, - აღიარებს ვეჰბი ერალფი, - ბრემონმა და იაჰია ქემალმა ერთმანეთის შესახებ არაფერი იცოდნენ, მაგრამ ისინი ერთგვარმა ხედვამ შეიპყრო (...) იაჰია ქემალს ხელთ ესთეტიკოსთა მიერ გამოთქმული ოქროს კვეთის საზომი აქვს. ერთი მხრივ, ის თავის ლექსს ამ საზომით ქმნის, მეორე მხრივ, ჩვენი პოეზია ამ საზომის სასწორზე იზომება“ (Eralp, 1960:34).

მართალია, თურქი მეცნიერი მზად არის იაჰია ქემალს მიაწეროს „წმინდა პოეზიის“ ცნების შემქმნელის პრივილეგია (იაჰია ქემალმა ეს ტერმინი 1913 წელს გამოიყენა, ხოლო ბრემონმა კი - მხოლოდ 1925 წელს), მაგრამ სხვა რა გზა გვაქვს, კიდევ ერთხელ უნდა განვმარტოთ, რომ „წმინდა პოეზია“, როგორც ტერმინი, აბატი ბრემონის განმარტებით, პირველად პოლ ვალერიმ გამოიყენა, რასაც პოლ ვალერის პროტესტი მოჰყვა, რადგან ამ ტერმინს ვალერისათვის მხოლოდ კონკრეტულ კონტექსტში ჰქონდა მნიშვნელობა (Balakian, 1962:165).

საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ იაჰია ქემალი ნათლად განმარტავდა, რომ „სიმბოლისტებმა წმინდა პოეზია თავიანთი თეორიის „პრინციპად“ აღიარეს და ის ამ მიმდინარეობის შემადგენელ ნაწილად ითვლება“ (Kemal,1984: 163). როგორც ჩანს, ვეჰბი ერალფისთვის ცნობილი არ იყო იაჰია ქემალის ეს განმარტება, ანდა, იაჰია ქემალის განდიდების სურვილმა მას თავგზა აუბნია.

საბაჰათინ ეიუბოღლუსთვის იაჰია ქემალი არის „კრიტერიუმი, რომლითაც თურქულმა კრიტიკამ უნდა იხელმძღევანელოს“. მეცნიერის აზრით, „ფრანგების მიერ ჩამოყალიბებული წმინდა პოეზიის (poésie pure) იაჰია ქემალისეული გააზრება ფრანგულზე უფრო მართებულია, რადგან მისი კვინტესენცია ახალ ფრანგულ პოეზიაზე მეტად ძველ თურქულ პოეზიაშია გამოვლენილი. პოლ ვალერი რომ ეძებდა და აბატმა ბრემონმა რომ აღწერა წმინდა პოეზია, ჩვენ საუკუნეების განმავლობაში ძვალსა და რბილში გვაქვს გამჯდარიო“, - გვიმტკიცებს მკვლევარი (Eyüboğlu, 1998:86).

როგორც საბაჰათინ ეუბოღლუს მსჯელობიდან ჩანს, იგი ლიტერატურულ პროცესებს თვალს ადევნებს, მაგრამ მისი შეხედულებები ვეჰბი ერალფის ფანტაზიების ინვექტივად არ უნდა გავიგოთ. ისიც დარწმუნებულია, რომ იაჰია ქემალის „წმინდა პოეზიის“ გააზრება ფრანგების გაგებაზე „უფრო სწორია“. გამაოგნებელია: იაჰია ქემალი ფრანგებისგან სწავლობს „პოეზიის ხელოვნებას“, მაგრამ მისი ხედვა „უფრო სწორია“.

ცნობილია, რომ მალარმემ თავის დროზე „იდეებით შეპყრობილ“ დეგას განუცხადა: „ლექსი იდეებით არ იწერება, ის სიტყვებით იქმნებაო“ (Balakian, 1964: 76). იაჰია ქემალსაც ანალოგიური ხედვა ჰქონდა. ადილე აიდასთან საუბრისას მან განაცხადა: ლექსის ნამდვილი სუბსტანცია აზრი არ არის, სიტყვაა, პოეზიაში უმთავრესი სიტყვაა. ლექსი სიტყვების განსაკუთრებულ რიტმული ნიშან-თვისებებით შექმნილი ხელოვნებაა. ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ელემენტი პწკარში ტალღოვანების, მოდულაციის შექმნაა. ჭეშმარიტი ლექსის სხვადასხვა ნაწილი ერთმანეთს ავსებს და ერთიან მთლიანობას ქმნის. მისი აზრით, „ძველები“ ამას მეტ-ნაკლები წარმატებით აღწევდნენ, შეუგნებლად ისე, რომ არც კი ჰქონდათ ეს გაცნობიერებული (Kabaklı, 1994:454). ოღონდ, უნდა აღვნიშნოთ, რომ იაჰია ქემალმა ძველი ლექსიკის ახალ ენასთან შერწყმა ნამდვილად შეძლო (Akyüz, 1958:604).

მოგეხსენებათ, ვერლენმა თავის წიგნში „დაწყევლილი პოეტები“ შეიტანა ნარკვევები მალარმეზე, რემბოსა და თავის თავზე, „საბრალო ლელიანზე“ და ამით დაუპირისპირდა, პირველ რიგში, მაქს ნორდაუს, რომელიც ვერლენს „ინბეცილისა და დეგენერატის“ ეპიტეთებით ამკობდა. არსებობდა, აგრეთვე, პრუდომისა და ბონომეს შედარებით „ლმობიერი“ კრიტიკაც. მოკლედ, ვერლენი ამ ტიტულით უპირისპირდებოდა „მაწყევრებს“ და ღრმა პატივისცემას გამოხატავდა თავისი კოლეგების მიმართ. რა თქმა უნდა, დროთა განმავლობაში წყევლა-კრულვის ზუზუნი აღფრთოვანების ჰიმნად გადაიქცა, მაგრამ პირველი „ბედკრული“ პოეტი, რომლის სახელთანაც უშუალოდ არის დაკავშირებული სიმბოლიზმის წარმოშობა, ჟერარ დე ნერვალია.

აღსანიშნავია, რომ ჟან მორეასმა პირველმა შემოიტანა ტერმინი „სიმბოლიზმი“ და თავის ლიტერატურულ მანიფესტში ახალი პოეტური სკოლის პუნქტირული სქემა მოხაზა. იგი თვლიდა, რომ ამ სკოლის სულის ჩამდგმელი ბოდლერი იყო, მალარმემ მას გამოუთქმელის იდუმალება შესძინა, ხოლო ვერლენმა კი ვერსიფიკაციის მკაცრი კანონები დაანგრია და პოეზია გაათავისუფლა. მართალია, მორეასი გვთავაზობს გავიხედოთ უკან, საუკუნეების სიღრმეებში, მაგრამ ჩნდება ბუნებრივი კითხვა: რატომ არ მოხვდა ამ სიაში ჟერარ დე ნერვალი და რატომ გახდა პოპულარული მისი შემოქმედება მხოლოდ XX საუკუნეში, რატომ მოიაზრა სიურეალიზმის სათავედ ანდრე ბრეტონმა ჟერარ დე ნერვალი?!

ცნობილია, რომ შარლ ბოდლერი ჟერარ დე ნერვალს „ჩემს ძმას“, „ჩვენი დროის პითაგორას“ ეძახდა, მარსელ პრუსტისთვის ის „გენიოსი“ იყო, ოღონდ მის შემოქმედებას სიმბოლისტები პრაქტიკულად არ იცნობდნენ. ჟერარ დე ნერვალს ერთი ნაკლი ჰქონდა: იგი ხშირად სტუმრობდა ფსიქიატრიულ საავადმყოფოს, ის გიჟად იყო შერაცხული. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ სწორედ ნერვალის სიგიჟემ განაპირობა მისი არაორდინალური ხილვები.

ზმანებების მისტერიალურ სამყაროში ჩაკეტილმა მწერალმა სიმბოლიზმის პრაქტიკული ესთეტიკა შექმნა, მაგრამ რა იზიდავდა ისეთ გონებადამჯდარ ინტელექტუალს, როგორიც იაჰია ქემალი იყო ჟერარ დე ნერვალის გამაოგნებელი ფანტაზმებით სავსე სამყაროში?! ფაქტია, რომ იაჰია ქემალს უსაზღვროდ ხიბლავდა ჟერარ დე ნერვალის სპირიტუალური სამყარო. შესაძლოა, იგი მასში თავის ბინა რულ წყვილს ხედავდა, მასთან ანდროგინულ ერთიანობას გრძნობდა, ვითარცა ინი მიისწრაფვის იანთან ჰარმონიისკენ.

ბოლოს და ბოლოს, ხელოვანი გაორებული ცხოვრებით ცხოვრობს. რეალურისა და ირეალურის დუალიზმი მასში მუდამ თანაარსებობს. იგი იაზრებს თავის რეფლექსიას ანტინომიურად. პერცეპციის ფორმები აპერცეფციის ხარისხში აჰყავს და უნაწილებს მას მკითხველს. „ზღვის სიმღერაში“ იაჰია ქემალი ამბობს: „ადამიანი ამ ქვეყანაზე წარმოსახვის ჟამს ცხოვრობს“. ვალერი ბრიუსოვი აღნიშნავდა: „ის პოეტები, რომლებიც საერთოდ არ თვლიდნენ თავს სიმბოლიზმის მიმდევრებად, შეუგნებლად უახლოვდებოდნენ მას, როდესაც სურდათ ნატიფი, ძნელად აღსაქმელი განწყობილება გადმოეცათ“ (Брюсов, 1973:171).

ამას გარდა, თუ „ევოლუციონისტებს“ არ ეწყინებათ, ერთი მარტივი კორექტივი გვინდა შემოვიტანოთ: პოეტები ერთმანეთის შემოქმედებაზე იზრდებიან, ხშირად ბაძავენ წინამორბედებსაც და თანამედროვეებსაც, „ლიტერატურის საუნჯე“ მუდამ ხელიდან ხელში გადადის, მემკვიდრეობა არ იკარგება. ოსიპ მანდელშტამი აღნიშნავდა: „თუ ლიტერატურის ისტორიკოსებს მოვუსმენთ, რომლებიც ევოლუციონიზმს ქადაგებენ, გამოდის, რომ მწერლები მარტო იმაზე ფიქრობენ, როგორ გაუკაფონ გზა მომავალ მწერლებს და სრულიად არ ფიქრობენ საკუთარი საქმეზე, ანდა, ისინი რაღაც კონკურსში მონაწილეობენ, რომელმაც ლიტერატურის მანქანა უნდა სრულყოს, თანაც, უცნობია ჟიური სად იმალება. (...) ლიტერატურა სახეცვლილებას განიცდის, ერთი ფორმის ადგილს მეორე იკავებს, მაგრამ ყოველი სიახლით რაღაც იკარგება. არანაირი „უკეთესი“, არანაირი „პროგრესი“ არ არსებობს“ (Верлен, Рембо, Маларме, 1998:9). საინტერესო მოსაზრებაა, დამაფიქრებელი!

ჩვენც ვიზიარებთ მანდელშტამის თეზას, მაგალითად, ვერმეერის განმავითარებლად შეიძლება მოვიაზროთ ენდი უორჰოლი? ანდა მანიპულაციებში, ციტირებებსა და მისტიფიკაციებში ჩაფლული პოსტმოდერნიზმი „პროგრესულად“ უნდა მივიჩნიოთ?! ეს ხომ მოდერნიზმშიც იყო, მაგრამ არის ერთი ფუნდამენტური განსხვავება: მოდერნისტები მხოლოდ თავის ელიტარულ მკითხველს აღიარებდნენ, ხოლო პოსტმოდერნისტები მასაბრივ მკითხველზე არიან ორიენტირებული.

მწერლობა, რა თქმა უნდა, ერთ ადგილზე არ ჩერდება, მისი მხატვრული სტრუქტურა განუწყვეტლივ იცვლება, მაგრამ ლიტერატურა და ზოგადად ხელოვნება ევოლუციის ვერტიკალზე კი არ ვითარდება, არამედ ჰორიზონტალური დიფუზიის ფორმით განიცდის სახეცვლილებას. სიახლე-სიძველის პარადიგმა არის ის მოცემულობა, რომელსაც ხელოვნება ეყრდნობა. მწერლობა, რა თქმა უნდა, ვითარდება, მისი სტრუქტურა გარეგან და შინაგან ცვლილებებს განიცდის, მაგრამ ამ პროცესების შეფასებისას მხოლოდ ერთ დასკვნამდე მივდივართ: არსებობენ გამორჩეული, დიდი მწერლები, მათ კი მიჰყვება ეპიგონთა გუნდი.

გვინდა აღვნიშნოთ, რომ არ არსებობს უცვლელი ესთეტიკური კატეგორიები, ნორმები და კრიტერიუმები. არც ერთ ნაწარმოებს არ შესწევს იმის ძალა, რომ „მარად გაგვაოგნოს“. ამდენად, გარკვეულმა პოეტურმა სტილმა შეიძლება დროთა განმავლობაში დაკარგოს თავისი ფუნქცია, რათა შემდგომ ისევ მოიპოვოს ის. ყველასთვის ცნობილი - „გადაღეჭილი“, წარმოუდგენელი, უცხო მხარით შეიძლება წარმოჩინდეს. ჩვენ ვუბრუნდებით ძველ, კარგად ნაცნობ ლექსებს და მოულოდნელ „აღმოჩენებს“ ვაკეთებთ, „ვწვდებით“ დაფარულ სიღრმეს. ამაშია ლიტერატურის ისტორიის გამაოგნებელი ეფექტი. ზოგიერთი მივიწყებული პოეტი ბრუნდება, კვლავ გვაოცებს, სხვებს კი „ვეჩვევით“, აღარ ვიხიბლებით.

თუ ისევ ჟერარ დე ნერვალს დავუბრუნდებით, ვნახავთ, რომ „ბოდლერი რელიგიური სიმბოლოსა და მითისგან კი არ იძენს თავის მისტიკურ მგრძნობელო ბას, არამედ ჟერარ დე ნერვალის საშუალებით“ (Bertocci, 1964:66). არტურ საიმონსიც პირდაპირ აცხადებს: „ჟერარ დე ნერვალს მივაწერ მე იმ განსაკუთრებული ლიტერატურის წარმოშობას, რომელსაც „სიმბოლიზმი“ ეწოდება (Symons, 1911:3).

ჟერარ დე ნერვალმა არა მარტო სიმბოლიზმის ესთეტიკას ჩაუყარა საფუძველი, არამედ შემოქმედებითი ინსპირაციის წყაროც აღმოაჩინა: „მე არ ვთხოვდი ღმერთს, შეეცვალა გარკვეული მოვლენები, მე მსურდა, რომ მას შეეცვალა ჩემი დამოკიდებულება საგნების მიმართ ისე, რომ მე შემექმნა ჩემი საკუთარი სამყარო, რათა მემართა ჩემი სიზმრები“ (შყმონს, 1911:10).

არტურ რემბოსაც ჰქონდა თავისი „ნათელხილვის“ თეორია, მეთოდი, თუ როგორ შეიძლება გაარღვიოს ონტოლოგიური ყოფიერების საზღვრები ჰალუცინოგენების საშუალებით პოეტმა; როგორ კარგავს იგი თავის პიროვნულ მეობას და ხდება შუამავალი ზეციურ სამყაროსა და ადამიანებს შორის. პოეტი უკვე „ინსტრუმენტია“, რომელზეც სამყაროს ძალები უკრავენ. ის აღარ ფიქრობს, რადგან მას „ფიქრობენ“. რემბო ასე მსჯელობდა: თუ იმას, რაც პოეტს მოაქვს „იქიდან“, აქვს ფორმა, იგი მას ფორმით წარმოაჩენს. თუ უფორმოა, უფორმოდ (Рембо, 1982: 240).

საგულისხმოა ერთი გარემოება, რომ არც პოლ დემენისა და არც იზამბარისადმი გაგზავნილ წერილებში, რომლებშიც რემბოს „ნათელხილვის“ თეორიაა წარმოდგენილი, იგი ჟერარ დე ნერვალს არ ახსენებს, თუმცა, ნერვალის მოთხრობის „სიზმარისა და სიცოცხლის“ გავლენა რემბოს „განთიადზე“ სრულიად თვალსაჩინოა. აქვე უნდა აღვნიშნოთ ისიც, რომ რემბოს მეთოდით კვლავ სიურეალისტები დაინტერესდნენ, ხოლო სიმბოლისტები პრაქტიკულად არ იცნობდნენ მის „ნათელხილვის“ თეორიას.

ჟერარ დე ნერვალის „ქიმერების“ სახელწოდების სონეტების წინასიტყვაობაში გამოყენებულია წერილი, რომელიც მან ალექსანდრე დიუმას მისწერა: ერთ დღეს გადავწყვიტე ჩემი ცხოვრება აღმეწერა, ყველა სიზმრის, განცდის, მღელვარების გადმოცემა დავიწყე. როგორც გერმანელები ამბობენ, ეს სონეტი სუპერნატურალური ზმანების მდგომარეობაში დავწერე. ნერვალი აღნიშნავს, რომ მისი ლექსები ზმანებისა და სიზმრის ნაყოფია. ის, რასაც ნერვალი „სუპერნატურალურს“ უწოდებდა, მას ბოდლერმა „სურნატურალური“ დაარქვა. ორივე მწერალს „ზერეალურის“ ერთგვარი გააზრება ჰქონდა, რადგან ორივე სპირიტუალური, სიზმრისეული სამყაროს წვდომისკენ იყო მიმართული.

იაჰია ქემალი სხვადასხვა წერილებსა და საუბრებში ხშირად ახსენებდა ჟერარ დე ნერვალს. მოვიყვანთ ზოგიერთ მაგალითს: „ფრანგები პოეზიას ძალზე დიდ ღირებულებას ანიჭებენ. ჟერარ დე ნერვალს ფრანგულ პოეზიაში განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს. ფრანგული სიმბოლიზმის სათავედ მიჩნეულ სონეტ „ელ დესთიქადოს“ პირველ სტროფში პოეტი, რატომღაც, სამ სიტყვას, მეორე სტროფში კი ერთ სიტყვას კურსივით გამოჰყოფს. ლექსის ამგვარი გაფორმება ემყარება მხოლოდ პოეტის პირად ლოგიკას; სხვაგვარი ახსნა არ არსებობს. ერთი საუკუნეა საფრანგეთში გამოცემულ ასზე მეტ ანთოლოგიაში ეს სონეტი ხსენებული ფორმით შეაქვთ, კვლავ კურსივით წარმოადგენენ“ (Uysal, 1959:121).

აღსანიშნავია, რომ იაჰია ქემალის ლექსში „ღამის მელოდია“ ჟერარ დე ნერვალის ლექსის „ტყეში“ გავლენა იგრძნობა. ჟერარ დე ნერვალს ჩიტი დიდი ასოთი უწერია, იაჰია ქემალიც დიდი ასოთი წერს. იაჰია ქემალი ამბობს: „ის ჩიტი ყველაზე მიუვალ ბაღებში გალობს, წარმოსახვაში ცხოვრობს, წარმოსახვაში კვდება“. ნერვალი კი ასე ამთავრებს ლექსს: „სამწუხაროა, სულ არ არის სასიამოვნო ჩიტის სიკვდილი ტყეში“. საერთოდ, იაჰია ქემალი გულახდილად ლაპარაკობს იმ მწერლებზე, რომლებმაც მასზე გავლენა იქონიეს, რადგან იგი მათ კოპირებას არ ეწევა. შეიძლება გამოიყენოს მეთოდი, იდეა, მაგრამ არ გადმოაქვს პწკარი. პირიქით, რთულიც კი არის რეალურ გავლენაზე საუბარი.

შუქრან ქურდაქული წერდა: როგორც კი იაჰია ქემალს სიკვდილის განცდა მოეძალებოდა, მაშინათვე თავის სათაყვანებელი პოეტის, ჟერარ დე ნერვალის, „ელ დესთიქადოს“ სამყაროში ჩაღრმავდებოდა. განსაკუთრებით უყვარდა ამ სონეტის ერთი პწკარი: „მელანქოლიის შავი მზე“ (Kurdakul, 1986:186). სევდის აღმძვრელი ეს ხატი იმ პოეტური განცდის ამსახველი იყო, რომელიც მან „შავ მზეში“, „შავ ჰორიზონტში“, „ნაიარევ სიცოცხლესა და სიკვდილში“ შეიცნო:

„ფართო ფრთები, უშავეს სიცარიელეში გახსნილი,
და მის უკან მზის არდამბადებელი დიდი კარიდან
შესვლისთანავე დაიწყება დაუსრულებელი სიჩუმის ღამე“.

სერმეთ სამი უისალი მოგვითხრობს: „იაჰია ქემალის ოთახის კარი რომ შევაღე, გულითადად მომიკითხა, მერე წიგნი გამომიწოდა და მითხრა, ანდრე ჟიდის ანთოლოგიაში ჟერარ დე ნერვალის ლექსებს ვკითხულობდიო. „ელ დესთიქადო“ წამიკითხა, გაეღიმა და თქვა: ეს ლექსი ოცდაათი წლის წინ მაქვს წაკითხული, მაგრამ აღფრთოვანება მიათკეცდებაო (Uysal, 1959:160). იაჰია ქემალი ხშირად აღნიშნავდა: „ენა ძველდება, მაგრამ პოეზია მუდამ ახალია, აქედან გამომდინარე, ჰომეროსი ახალია, ვირგილიუსი ახალია, ჟერარ დე ნერვალი ახალია“ (Uysal, 1959:96).

დროისა და სივრცის კონტინუუმის ერთი პერიოდიდან მეორეში ტრანსპოზიცია ლიტერატურაში ფართოდ არის გამოყენებული. წერის ამ სტილს იყენებდნენ ბაირონი და თომას მორი, სიმბოლისტებიც. ჟერარ დე ნერვალისთვის ეს უმთავრესი პოეტური ხერხია. მაგალითად, „ელ დესთიქადოში“ ნერვალი ხან აქვიტანიის პრინცია, ხან - ვენერას პირმშო ამური, აპოლონი, ზოგჯერ, ანრი მეოთხის ამხანაგი და დედოფალზე გამიჯნურებული ბირონი, ზოგჯერ - სიკვდილის მდინარეში შესული ორფეოსია. „სიზმარსა და სიცოცხლეში“ იგი ასი წლის, ზოგჯერ - ორი ათასი წლის, ზოგჯერ მილიონობით წლის წინანდელ სამყაროში გადადის. დროისა და სივრცის ტრანსპოზიცია იაჰია ქემალთანაც გვხვდება, პოეტი ხშირად მიმართავს წარსულში ექსტრაპოლაციის მეთოდს:

„მე ჩვენი გადმოსახლების დროიდან ვიცხოვრე
სტამბოლს რომ ვიღებდით იმ დღეებში“.

პოეტი, რატომღაც, არ მიჯნავს მცირე აზიაში გადმოსახლების საუკუნეებს სტამბოლის აღების პერიოდისგან, არადა, თურქული მოდგმის ტომები VIII-X საუკუნიდან იწყებენ მცირე აზიაში შემოსვლას და XI საუკუნის მეორე ნახევრიდან სელჯუკები უკვე სერიოზულ პოზიციებს იკავებენ და თანდათანობით ბიზანტიას ავიწროვებენ, ხოლო XV საუკუნის მეორე ნახევრიდან ოსმალეთის იმპერიას ქმნიან. მოკლედ, პოეტი ერთნაირად აღიქვამს „ძალიან“ ძველს და „შედარებით“ ძველს.

ლექსში „დღესასწაულის დილა სულეიმანიეში“ პოეტი აწმყოდან წარსულში გადასვლას „დღესასწაულის მადლიანი დილიდან იწყებს“. ხაზს ვუსვამთ „დილიდან“, რადგან ტრეანსპოზიციასა და წარსულზე მედიტაციას პოეტი ძირითადად საღამოს ან ღამე იწყებს. იაჰია ქემალი ამბობს: „ყოველ წამს გულს მინათებდა დიდებული დილა სულეიმანიეში“. შემდეგ წარსულში გადასვლის ჟამიც დგება:

„ყოველ წამს იწევა სიშორიდან დროის მტვრიანი ფარდა,
მოძრაობაა! რა დალოცვილი, რა უცხო სამყაროა!
ატმოსფერო ათასობით ფანტომით სავსეა“.

ლექსი მისტიკური იდუმალებისა და სასწაულის მოლოდინის ეფექტს ქმნის. ონტოლოგიური გარემო თანდათანობით მოლოვლივე, ბუნდოვანი იდუმალი ფანტო მებით ივსება. ამ მადლიანი გაზაფხულის დილის ცის სილაჟვარდეში პოეტი ხედავს „მთელ ერს, მთელ ქვეყანას“, მაგრამ ეს პანოპტიკუმი რვა საუკუნეს მოიცავს. აქ უკვე სუპერნატურალური ხილვების მითითებებია. „სულეიმანიე - დილა - დროის ფარდა“ (თანაც მტვრიანი) - ამ ხატ-სიმბოლოებით პოეტი თითქოს ექსტატურ მდგომარეობაში შედის და ეხება სრულიად საკრალურს, ტრანცენდენტურს.

პოეტი თავისი ხალხის გმირული წარსულით ტკბება. ისტორია იაჰია ქემალისთვის ფუნდამენტურ ღირებულებას იძენს. ეს ნათლად ჩანს ამ ლექსშიც. პოეტის აზრით, ისტორიის პოეზიაში წარმოჩენა ხელოვანის ვალია: ევროპელებმა თავიანთი ისტორია პოეზიაში, ბალეტში, მუსიკასა და სახვით ხელოვნებაში გააცოცხლეს. ჩვენ, გარკვეული მიზეზების გამო, ამის საშუალება არ მოგვეცა (აბაკლ, 1994:460). სწორედ ამ სიცარიელის შევსება სურდა იაჰია ქემალს. იგი ხშირად იმეორებდა ერთ ფრაზას: „მე მუდამ ჩვენს საჭიროებებზე ვფიქრობდი“. იაჰია ქემალის პოეზიას ორი მხარე აქვს: ერთი მთლიანად ნაციონალისტურია, მეორე კი, როგორც ჟერარ დე ნერვალი იტყოდა - „სუპერნატურალისტური“.

იაჰია ქემალის ლექსი „ის მხარე“ ჟერარ დე ნერვალის „აურელიათი“ არის ინსპირირებული. ნერვალი „სიზმარსა და სიცოცხლეში“ მიცვალებულთა სამყაროში მოგზაურობს. მან ეს მოთხრობა სიკვდილის წინ დაწერა. სიკვდილის მისტერია უკვე აღარ აშინებდა მწერალს, რადგან ის, რაც სიცოცხლის მიღმა იყო, მისთვის უკვე დიდი ხანია, აღარ წარმოადგენდა შემაძრწუნებულ სიცარიელეს. ახლა ვნახოთ, როგორ აღწერს საიქიოს - „სიკვდილის მხარეს“ იაჰია ქემალი:

„ერთ ღამეს სიკვდილის მხარე ვნახე სიზმარში,
უჩუმრობაში დავხეტიალობდი დამწუხრებული.
გაჩერებული საათივით უმოძრაო იყო დრო.
გაყინულ სიჩუმეში იყო მზის უნახავი სამყარო.
ბრძანებლობდა ადგილზე ჰორიზონტამდე საიქიოს სიდარბაისლე;
ერთი წყარო იყო, ყოველი მხრიდან სხივი ჩაედინებოდა;
როცა ჩავუარე სრულიად თეთრ სამ-სამ, ხუთ-ხუთ მოხეტიალე არსებას,
გავიგე, რომ „საიქიოდ“ წოდებულ ადგილზეა ადამიანთა მოდგმა.
ვნახე ყოველი მათგანის სახე ნაღველით გაფითრებული,
მივხვდი, რომ უსხეულო, ფანტომური იყო მათი სხეულები.
სეირნობის შემდეგ სხვა მხარეში როს ბრუნდებოდნენ,
იმ წყაროდან თასით სხივებს აგროვებდნენ და სვამდნენ;
გვერდიგვერდ იდგნენ და ღმერთს ჰმადლობდნენ,
უხმოდ, ნელ-ნელა გზაზე იძირებოდნენ.
თითქოს, თავად გადამხდა ის, რაც მე ამ სიზმარში ვნახე.
სიზმარია ეს, თუ სიკვდილი სხვა სამყაროა?“

ლექსის პირველი პწკარებიდან ვიგებთ, რომ პოეტი „სიკვდლის მხარეს“ ესტუმრა, მაგრამ მისთვის სიკვდილის ჩაკეტილი კარის გაღება მხოლოდ სიზმარშია შესაძლებელი. იაჰია ქემალი საიქიოს ექსპოზიციას „გაყინული სიჩუმით“, „დროის საათის“ გაჩერებით იწყებს. ეს არის მზის უნახავი სამყარო.

ვნახოთ, ახლა რას ამბობს „სიზმარსა და სიცოცხლეში“, ანუ „აურელიაში“ ჟერარ დე ნერვალი: ყველამ იცის, ცხოველი სიკაშკაშეც რომც იყოს სიზმარში, მზეს ვერასოდეს დავინახავთ! რა ეფექტური, როგორი შთამბეჭდავია ეს განცხადება! განსაკუთრებით, ის, რომ „ყველამ, უკლებლივ ყველამ“ იცის, რომ მზეს სიზ მარში ვერ ნახავ! ვინ იცოდა ეს, ნერვალის გარდა, ჩვენთვის უცნობია, მაგრამ იაჰია ქემალმა რომ ირწმუნა ნერვალის სპირიტუალური ხედვა, ეს ფაქტია.

ნერვალი წერს: როდესაც თეთრ სამოსში ჩაცმული ხალხი დავინახე, გავოგნდი, მე ვფიქრობდი, რომ ეს ოპტიკური ილუზია იყო. იაჰია ქემალთანაც მიცვალებულები, „უთეთრესი“ არსებები, დასეირნობენ, სხივებს აგროვებენ თასში და სვამენ. „აურელიაში“ ნერვალი ამბობს: როცა უკან ბრუნდებოდა ქალი, სხივების დიდ ნაკადში მოხვდა და გაზრდა დაიწყო.

იაჰია ქემალი წერს, რომ ყოველი მათგანის სახე ნაღვლიანი და ფერმკრთალი იყო. ნერვალი „აურელიაში“ მოგვითხრობს: აი, უკვე აქროლების პირას იყო ლამაზი ფორმები, რაც აფერმკრთალებდა მათ მშვენიერ სახეებს. რას ამბობს ქემალი: მიცვალებულები ცოცხალთა სიზმრებში უსხეულო, მიმქრალი არიანო. ნერვალთანაც იგივე ხატია: ფორმები ლღვება და ქრება, სახე იცრიცება. ლექსის ბოლოს იაჰია ქემალი ისევ სიზმრის თემას უბრუნდება, რითიც დაიწყო, იმით ამთავრებს, სვამს კითხვას: „სიზმარია ეს, თუ სიკვდილი სხვა სამყაროა?!

აი, ის ძირითადი საკითხი, რომელზეც კონცენტრირებულია ხელოვანი. რა პუნქტამდე შეიძლება მივიდეს წარმომსახველი პოეტი და სად არის ის მიჯნა, რომლის იქითაც პიროვნული მეობა იკარგება. წარმოსახვის სიზმრისეულ ფორმებში გადასული ცნობიერება დუალიზმის ტყვეობაში ექცევა. მას შესწევს უნარი დაინახოს მეტისმეტად დიდი, შეეხოს უსაზღვრობას, მაგრამ მარადისობის შეგრძნება პრაქტიკულად ანადგურებს იმას, რასაც ინდივიდუალური „მე“ ჰქვია და მთავრდება სამყაროსთან იდენტობის განცდით. ეს ტრანსცენდენტული სამყაროს სიდიადის გრძნობითი აღქმაა.

შესაძლებელია კი, საბოლოო ჯამში, მისი გააზრება? ყოველი პოეტი ორმაგი ცხოვრებით ცხოვრობს: აქ და იქ. სიგიჟის ზღვარზე მისული ჟერარ დე ნერვალი წარმოსახვასა და რეალობას ვეღარ მიჯნავდა. იაჰია ქემალი კი აცნობიერებს წარმოსახვით ილუზიებს. პოეტი თავის რეფლექსიას უნაწილებს მკითხველს - წარმოსახვის მქონე ადამიანებს.

ლიტერატურა:

1. M. Şekip Tunç, Tanrı Şair, Yahya Kemal için Yazılanlar, İst. 1998.

2. Sadat Oksal, Yahya Kemal ve Şiirimiz, Yahya Kemal için Yazılanlar, İst. 1998.

3. Ahmet Hamdı Tanpınar, Edebiyat üzerinde Makaleler, İst. 1997.

4. Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı, İst. 1994.

5. Hasan Ali Yücel, Kriteryum Meselesi, Yahya Kemal için Yazılanlar, İst. 1998.

6. Yahya kemal, Edebiyata Dair, İst. 1984.

7. Ahmet Haşim, Bütün Eserleri, İst. 1999.

8. Vehbi Eralp, Yahya Kemal, İst. 1960.

9. Anna Balakıan, The Symbolist movement a Critical Appraisal, New York, 1962.

10.Yahya Kemal, Bir Dağdan bir Dağa, İst. 1984.

11. Sabahattin Eyüboğlu, Yeni Türk Sanatkari yahut Frenkten Türk'e Dönüş, Yahya Kemal için Yazılanlar, İst. 1998.

12. Kenan Akyüz, Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, Ank. 1970.

13. Валерий Брюсов, Избранные произведения, М. 1973.

14. Верлен, Рембо, Маларме, Стихотворения, проза, М. 1998.

15. Angelo Philip Bertocci, From Symbolism to Baudelaire, Southern İlinois Press, 1964.

16. Arthur Symons, The Symbolist Movement in Literature, London, 1911.

17. Артюр Рембо, Стихи, М. 1982.

18. Sermet Sami Uysal, Yahya Kemalle Sohbetler, 1959.

19. Şukran Kurdakul, Çağdaş Türk Edebiyatı, Meşrutiyet Dönemi, İst. 1986.

Helen Javelidze
Jerard De Nerval's Aesthetic Features in Yahya Kemal's Artistic Thinking
Summary

Yahya Kemal (1884-1958) is one of the prominant representatives of new Turkish literature. The poetry of Western literature, namely elements of poetic culture and aesthetics of Symbolism, as wel as creative thinking of Jerard de Nerval's literature affected the poet's work.

Yahya Kemal spent nine years in Paris, He studied French Romantism, Parnas literature and had close relationship with Symbolists. It was wel known, that Jerard de Nerval created the architectonics of new French verse and thus created poetry later was named Symbolism. Jerard de Nerval applied the historical and mythological motives in his poetic collection. Yahya Kemal seriosly stadied Jerar de nerval's literature based on the Supernaturalistic inspiration, created verses similar to Jerard de Nerval's poetry. The poet noted, that Jerard de Nerval inspired him to create his own poetry.

Yahya Kemal's poetik concerns were cristallised in Paris in the artistic society of writers, when he scetched the forms they were to take, thereafter, he spent his life refining his attitudes and his forms. Poet was largely haunted with feeling of death and its opposite counterpart - spiritual world. Theme of Infinity in Yahya Kemal poetry appeares both mystical and mythological qualites. These broad thematic lines are closest he ever got to „subject matter“ and his poems, long and short, reflected (proceeding from the poet's „I“ to the exterior world), or projected (creating an emblematic world and cheracters), these interwined preoccupation of poet.

There is no doubt that a feeling of isolation pervaded all the intellectuals at the turn of century. Yahya Kemal sought escape in artistic notions, he turned towards „higher“ spheres, towards mysticism. The main aesthetic and artistic criterion of Yahya kemal is the cognition of beauty and infinity. The intermingling of the abstract and concrete, which we have noted both in the literature of Jerard de Nerval in his Supernaturalism, undergoes a state of evolution in the poetry of Yahya Kemal. Poetics of Yahya Kemal is a particular phenomenon of Turkish literature.

Элене Джавелидзе
Некоторые особенности эстетики Жерара де Нерваля в художественном мышлении Яхьи Кемаля
Резюме

Яхья Кемаль (1884-1958) является одним из выдающихся представителей турецкой литературы. Поэзия западной литературы, в особенности элементы поэтической культуры и эстетики символизма, как и творчество Жерара де Нерваля, оказало огромное влияние на формирование художественного мышления писателя. Яхья Кемаль провел девять лет в Париже, он изучaл французский Романтизм, литературу Парнаса, общался с символистами, боготворил Жерара де Нерваля, создавшего архитектонику нового французского стиха, по праву считаемого основоположником Символизма.

В целом поэзия Яхьи Кемаля воспринимается как на редкость откровенная и лирическая исповедь, раскрывающая душевный мир человека, потрясенного предельно обострившимися в его эпоху общественно-историческими событиями. Связующим началом этой поэзии, точкой притяжения различных многообразных тем служит образ самого поэта, точнее выражаясь, «лирического героя», от лица которого звучит исповедь поэта. Жерар де Нерваль использовал исторические и мифологические мотивы в своем творчестве. Углубленное изучение супернатуралистических инспирации Жерара де Нерваля дала возможность поэту использовать творческие искания Нерваля. Яхья Кемаль утверждал, что он черпал вдохновение в творениях Жерара де Нерваля.

Поэтические принципы Яхьи Кемаля были сформированы в Париже в артистическом сообществе французских писателей. Суть декадентского отношения к жизни Яхьи Кемаля в основном проявляется в признании тленности всего сущего. Мотив смерти и загробной жизни занимает центральное место в творчестве поэта. Тема бесконечности в творчестве Яхьи Кемаля имеет мистические и мифологические своиства. Поэт открыто и прямо утверждал в лирике свою литературную личность, свое „Я“.

Неоспоримо, что гнетущее чувство одиночества охватило практически всех интеллектуалов конца века. Яхья Кемаль искал спасение в творческих исканиях, направляя свой интерес к „высшим“ сферам, мистицизму. Основным эстетическим и художественным критерием Яхьи Кемаля является познание красоты и вечности. Связь абстрактного с конкретным, которое мы наблюдали в литературном супернатурализме Жерара де Нерваля, развивается в поэзии Яхьи Кемаля.

Влияние западной литературы на художественные особенности поэта значительно, в его лирических исканиях и приоритетах особое место занимает Жерар де Нерваль. Поэтика Яхьи Кемаля - это особый феномен новой турецкой литературы.

ირინე ბრუნჯაძე
(საქართველო)

ისეთი მონათესავე ცნებების ურთიერთგანპირობებულობა, როგორებიცაა ინტელექტი და მეტყველება და მათი ურთიერთზემოქმედება, არ არის ძალიან თვალსაჩინო. საქმე იმაშია, რომ ადამიანს ბუნებისგან ბოძებული აქვს არა ენა, არამედ მეტყველების უნარი. ამის მტკიცებულებად შეიძლება ჩაითვალოს მაგალითები პატარების ველურ მხეცებთან აღზრდის შესახებ (მაგალითად, „მაუგლი“). ეს ბავშვები მერე, ადამიანებთან დაბრუნების შემდეგ (თუ ისინი 5-6 წლის და მეტის იყვნენ) ძალიან რთულად ეუფლებოდნენ რამდენიმე აუცილებელ სიტყვას და ისიც მხოლოდ ზოგიერთ შემთხვევაში. „ადამიანი მთელი ცხოვრების განმავლობაში რჩება სოციალურად არაადაპტირებულად, კოლექტიური ცხოვრებისთვის უვარგისად“ (ველერი, 2004:224). ძირითადი, მაგრამ არა ერთადერთი მიზეზი ასეთი ადამიანების არაადაპტირებულობისა არის ის, რომ ისინი მაინც რჩებოდნენ ადამიანებად, მაგრამ არ ჰქონდათ ენის ჩვევები, რომელიც ახდენს ინტელექტუალური უნარის რეალიზაციას.

დასაწყისისთვის, აუცილებელია განვმარტოთ ინტელექტის ცნების ბუნება. ეს სიტყვა ხშირად გამოიყენება ჩვენს დროში, განსაკუთრებით „ნაცნობი და უცნობი ადამიანების გონებრივი შესაძლებლობების შეფასებისას“, ე.ი. სიტყვა „ინტელექტში“ ჩვენ ვგულისხმობთ სუბიექტის გონებრივი განვითარების დონეს (ზიმნია, 1985:23). ინტელექტის ასეთი გაგება აისახება უცხო სიტყვათა ლექსიკონში, სადაც მოცემული სიტყვა განისაზღვრება როგორც ჭკუა, გონება, ადამიანის აზროვნებითი უნარი (ლათინური სიტყვისგან „intellectus“).

ინტელექტი არის ცოდნის დაუფლების ანუ სწავლის უნარი: ადამიანები, რომლებსაც გარკვეულ დარგში მაღალი ინტელექტი აქვთ, უფრო ადვილად და სწრაფად ითვისებენ ახალ ინფორმაციას და სწავლობენ ახალი ამოცანების შესრულებას, ვიდრე ის ადამიანები, რომლებიც ნაკლებად ინტელექტუალურები არიან (გარდნერი, 2006).

ფსიქოლოგთა დიდი ნაწილი მიიჩნევს, რომ ადამიანის ინტელექტი და მის მიერ ადრე შეძენილი ცოდნა განსხვავებული ცნებებია. თუმცა, ამავე დროს, ინტელექტუალური აზროვნება და ინტელექტუალური ქცევა დამოკიდებულია ადრე შეძენილ ცოდნაზე. აქედან გამომდინარე, ინტელექტი არ არის ურყევი და უცვლელი თვისება; მისი შეცვლა შესაძლებელია სწავლისა და გამოცდილების საშუალებით.

განსხვავებული განსაზღვრება აქვს მოცემული თავის ნაშრომში ბრილევას. ავტორის აზრით, ტერმინი „ინტელექტი“ პირველად შემოიღო ძველბერძენმა ორატორმა ციცერონმა და აღნიშნავდა „გაგების უნარს“ (ბრილევა, 2006:9). დღეისათვის ითვლება, რომ ცნება „ინტელექტი“ აერთიანებს ორ ზემოაღნიშნულ მნიშვნელობას, ე.ი. აზრობრივი ინფორმაციის ადეკვატური აღქმა და გაგება, როგორც ენობრივი სუბიექტის უნარი - ადაპტაცია მოახდინოს ბუნებრივ გარემოსთან. ძნელი არ არის აღვნიშნოთ, რომ ორივე განსაზღვრება ერთმანეთთან ახლოსაა და ავსებს ერთმანეთს. ამასთანავე, უნარი გაგებისა არის დომინირებული მნიშვნელობის, რადგანაც ინდივიდის უნარი შეეგუოს გარემო პირობებს და, უპირველეს ყოვლისა, თავისნაირებს, წარმოუდგენელია გაგების უნარის გარეშე, ე.ი. ადეკვატური აღქმის გარეშე. ინტელექტის მოცემულ კონტექსტში შეიძლება განისაზღვროს როგორც „პრაქტიკული ინტელექტი ან პრაქტიკული აზროვნება“ (ვიგოტსკის ტერმი ნი) და სქემატურად შეიცავს შემდეგ სტადიებს ან პროცესებს: 1) აღქმა; 2) დამახსოვრება; 3) გააზრება (ანალიზი); 4) მსჯელობა (ენობრივი რეაქცია). თითოეული დასახელებული პროცესი საჭიროების შემთხვევაში რეალიზაციას იღებს ენობრივი ნიჭის საშუალებით, ე.ი. ენობრივი აზროვნების უნარით და არა „აზრკოდებით“, როგორც თვლის პინკერი.

მხოლოდ მეტყველება, როგორც ენობრივი უნარის ვერბალური აქტუალიზაცია, შეიძლება გახდეს ინდივიდის აზრობრივი ნიჭის მოწმე. უდავოდ, აზრობრივი პროცესის მეტ-ნაკლებად ადეკვატური გამოხატვა პრაქტიკულად მიუღწევადია. მიუხედავად ამისა, მეტყველების, რომელიც მოცემული გვაქვს როგორც შინაგანი ნიჭი (ვიგოტსკი, 2006:445), რეალიზება ხდება მისი ორი მნიშვნელოვანი ფუნქციის მეშვეობით - ექსპრესიულით და კომუნიკაციურ-აზრობრივით. იმის მიხედვით, რამდენად ხატოვანია მეტყველება ერთი მხრივ (ექსპრესიული ფუნქცია) და რამდენად დამაჯერებელია მეორე (კომუნიკაციურ-აზრობრივი), ჩვენ შეიძლება ვიმსჯელოთ ენობრივი სუბიექტის ინტელექტუალური ნიჭის შესახებ.

როცა ჩვენ ვსაუბრობთ ინტელექტისა და მეტყველების ასეთ ურთიერთდამოკიდებულებებზე, იგულისხმება ამ უკანასკნელის გაცნობიერება. მეტყველების გაცნობიერება, თავის მხრივ გულისხმობს მასში სოციალური ფაქტორის არსებობას, რამეთუ მეტყველება არსებობს მხოლოდ სოციუმში და მის გარეშე აზრს მოკლებულია. ენის სოციალური ფაქტორი ერთდროულად მეტყველების აღმოცენების და განვითარების პირობაცაა, რომელიც ვიგოტსკიმ განსაზღვრა როგორც „ქცევის სოციალური მექანიზმი“ (ვიგოტსკი, 2006:446).

ამასთანავე, დამოკიდებულება ინტელექტთან, როგორც „აზროვნებასთან სიტყვის საკუთარ აზრში“ ხასიათდება არაერთმნიშვნელოვნებით და არათანაბარი განვითარებით. პრაქტიკულად, ეს აღნიშნავს, რომ ინტელექტის გამოვლენა (მაგ., ადამიანისმაგვარ მაიმუნებში) არანაირად არ უკავშირდება მეტყველების ფუნქციონირებას. ვიგოტსკის მოყვანილი მაგალითები ნაშრომში „აზროვნება და მეტყველება“, პირდაპირ მიუთითებს ადამიანისმსგავს მაიმუნებში პრიმიტიული ინტელექტის არსებობაზე, რაც ვლინდება „ოპტიკურ-აქტუალურ საგნობრივ სიტუაციებში“ (ვიგოტსკის ტერმინი), როცა საცდელი მაიმუნი ხიდან ნაყოფს ჩამოაგდებს ჯოხით, რომელიც მისი ოპტიკური ველის ზღვარში მდებარეობს.

ის აზრი, რომ ინტელექტის ფუნქციონირება არაა დამოკიდებული ენობრივ ნიჭზე, არგუმენტირებულია პინკერის ნაშრომში „ენა როგორც ინსტინქტი“. ავტორის აზრით, ადამიანს ტვინში აქვს გენების ერთობლიობა „გრამატიკული ალგორითმები“ (პინკერის ტერმინი), რომლებიც პასუხისმგებელია ენობრივი ნიჭის და მასთან დაკავშირებული ინტელექტის ნაწილზე. ამის მტკიცებულებად მოჰყავს მაგალითი, როცა მეტყველების უნარი ერღვევა საცდელ ობიექტს, რომელმაც დარტყმა გადაიტანა. საცდელი ობიექტი, სახელად ფორდი, ინტერვიუს აძლევს ნეიროფსიქოლოგ ჰ. გარდნერს იმის შესახებ, რაც მის წინანდელ სამუშაოს ეხება. ამ ინტერვიუს ნაწილობრივ მოვიყვანთ:

„I'm a sig…no…man…uh,…well,…again“.
„Let me help you“, I interjected. „You were a signal man…“
„A sig…nal man…right“, Ford completed my phrase“.
„Were you in the Coast Guard?“

„No, er, yes, yes… ship…Massachu… chussets…Coastguard…years. He raised his hand twice, indicating the number of a nineteen“ (პინკერი, 2004:37).

საცდელი პირის მეტყველება, რომელიც, როგორც ვხედავთ, სანაპირო დაცვაში მუშაობდა, დანაწევრებული და ერთმანეთთან დაუკავშირებელია. ის ძლივს აკავშირებს სიტყვების უმარტივეს კომბინაციებს და რთულ სიტყვებს. მიუხედავად აშკარა დარღვევებისა მეტყველებაში, ინტელექტი, უფრო სწორად, ინტელექტუალური ფუნქციები, თითქმის მთლიანად არის შენარჩუნებული. საცდელმა შეძლო საგნის დასახელება, ან მისი ამოცნობა სახელწოდების მიხედვით. ის ხვდებოდა კითხვებს, როცა მათი შინაარსი უნდა გამოეყვანა სრულმნიშვნელოვანი სიტყვებისგან, მაგ., „იძირება ქვა წყალში?“ ან „შეიძლება ჩაქუჩით რაიმე გავჭრათ?“, მაგრამ არა მაშინ, როცა სთხოვდნენ გრამატიკულ ანალიზს, მაგ., „ლომი მოკლულია ვეფხვის მიერ; რომელი მხეცი დაიღუპა?“ (პინკერი, 2004:39).

პინკერის მიერ აღწერილი ექსპერიმენტის მიხედვით შეიძლება დავასკვნათ, რომ მეტყველების უნარის დარღვევა „აფაზია“, რომელიც გამოიხატება გრამატიკაში, მხოლოდ ნაწილობრივ ახდენს გავლენას ინტელექტზე, უფრო ზუსტად, მის ვერბალურ შემადგენელ ნაწილზე. მეორე მხრივ, მეტყველების უნარი არ არის ინტელექტის მაღალი დონის შედეგი. პინკერს მოჰყავს მაგალითი, როცა გონებრივად შეზღუდული ბავშვები არიან აბსოლუტურად უსუსური ყოველდღიურ ცხოვრებაში, მაგრამ მეტყველებენ და მათი მეტყველება „თავისუფალი და გრამატიკულად გამართულია“ (პინკერი, 2004:42). ე.ი. გარეგნულად სუფთა ასეთი მეტყველება შეიძლება აღვიქვათ როგორც აბსოლუტურად ნორმალური ადამიანის მეტყველებად, საკმაოდ განვითარებული ინტელექტით. მიუხედავად ამისა, ასეთი მეტყველება ღრმა განხილვისას საკმაოდ „თავისებურია“. მენტალურად დასუსტებული სუბიექტების ექსპლიციტური თავისებურებებია, უპირველეს ყოვლისა, მისი ასიმეტრიულობა და ციკლური ხასიათი. მასში წარმოდგენილი მასალის ფორმითა და შინაარსით ეს ენობრივი ფრაგმენტები ახლოა შინაგან, ეგოცენტრულ მეტყველებასთან. ავტორის მიერ მოყვანილი მაგალითებისთვის დამახასიათებელია, ჯერ ერთი, სემანტიკური მთლიანობის, ლოგიკური ელემენტების არარსებობა, მეორეც, ერთგვაროვანი ლექსიკა, რაც გამოიხატება ლექსიკურ და სემანტიკურ განმეორებებში. შემდეგი მაგალითი, აღებული პინკერის შრომებიდან, დამაჯერებლად ამტკიცებს ზემოაღნიშნულ დებულებას. ეს არის ვინმე კრისტალის სტენოგრამის გაშიფრვა, რომელიც „დაავადებულია ვილიამსის სინდრომით - გონებრივი ჩამორჩენის იშვია- თი ფორმით“:

„რა არის სპილო, ეს ასეთი ცხოველია. რას აკეთებს სპილო, ის ცხოვრობს ჯუნგლებში. მას შეუძლია აგრეთვე იცხოვროს ზოოპარკში. რა აქვს სპილოს, მას აქვს გრძელი ყურები, ყური-მარაო, რომელიც ქარში ფრიალებს. მას აქვს გრძელი ხორთუმი, რითაც გლეჯს ბალახს ან იღებს თივას... თუ ის ცუდ განწყობაზეა, საშინელებაა. თუ მას გააბრაზებ, ფეხებს დააბაკუნებს და შეიძლება გვეცეს. ხანდახან ისე იქცევიან, როგორც ხარები. მათ აქვთ გრძელი ეშვები. მათ შეიძლება დააზიანონ მანქანა. ეს შეიძლება იყოს საშიში. როცა ისინი საფრთხეს გრძნობენ, როცა ცუდ ხასიათზე არიან, ეს საშინელებაა. არავის უნდა სპილო სახლში გააჩეროს. ყველას უნდა კატა ან ჩიტი“ (პინკერი, 2004:43).

მაშ ასე, ერთი მხრივ, მეტყველება, როგორც უნარი ან ენობრივი რეალიზაცია, არსებობს ინტელექტისგან დამოუკიდებლად და თვით ინტელექტი, როგორც ეს მაგალითებიდან ჩანს, ყოველთვის არ ვლინდება სიტყვიერი ფორმით. ამ აზრის მტკიცებულებას ვპოულობთ პოტებნიას შრომაში „აზრი და ენა“: „თვით აზროვნებაში (ე.ი ინტელექტში პრაქტიკული თვალსაზრისით) შეიძლება აღვნიშნოთ ბევრი რამ, რაც ენას არ მოითხოვს. მაგ., ბავშვი არ ლაპარაკობს, მაგრამ გარკვეულწილად ფიქრობს, ე.ი. აღიქვამს გრძნობით სახეებს უფრო სრულყოფილად, ვიდრე ცხოველი, იხსენებს მათ და გარკვეულიწილად ანზოგადებს. სკულპტორის, მხატვრის, მუსიკოსის შემოქმედებითი აზროვნება არ გამოიხატება სიტყვით, ყრუ-მუნჯი მუდმივად აზროვნებს, და არა მარტო ხატოვნად, როგორც მხატვარი, არამედ განყენებულ ცნებებზე, ბგერითი ენის გარეშე, თუმცა, აშკარად ვერ აღწევს გონებრივი მუშაობის იმ სრულყოფას, რაც შესაძლებელია მოლაპარაკეთათვის, და ბოლოს, მათემატიკაში, რომელიც ფორმით სრულყოფილი მეცნიერებაა, ადამიანი უარს ამბობს სიტყვებზე - გვაძლევს ყველაზე რთულ გამოსახულებებს პირობითი ნიშნების საშუალებით“ (პოტებნია, 1989:51). მეორე მხრივ, გვევლინება რა „ინტელექტუალურ ფუნქციად“ (ვიგოტსკის ტერმინი), მეტყველება არ შეიძლება ასახავდეს ადამიანის გონებრივ მდგომარეობას და მის გონებრივ შესაძლებლობებს. ენის ერთ-ერთი უმთავრესი ფუნქცია არის „კომუნიკაციური“, ეს არის ფუნქცია შეეგუოს ადამიანი გარემო პირობებს და თავისნაირებს. ენობრივი უნარის არსებობა გამოხატავს ინტელექტის განვითარების განსაზღვრულ დონეს, ე.ი. ინტელექტი მოცემულ შემთხვევაში გამოვლინდება ენობრივ აქტუალიზაციაში.

განვსაზღვრავთ რა მეტყველებას, როგორც ინტელექტის ფუნქციას, უფრო სწორად ერთ-ერთ მათგანს, ჩვენ გარდაუვლად ვაძლევთ მას მეორეხარისხოვან როლს. ამასთან ერთად, უდავოა მისი როლი ინტელექტის განვითარებასა და ჩამოყალიბებაში. როცა ვსაუბრობთ მეტყველებაზე, ჩვენ ვგულისხმობთ მის როგორც აქტიურ, ასევე პასიურ მდგომარეობას. ენის აქტუალიზაცია, როგორც მეტყველების უნარის გამოვლინება, პოტებნიას აზრით, თავისთავად განვითარებადი მოვლენაა, ე.ი. აქტიური, მოქმედი საწყისი. მეტყველების ასეთი განმარტება გვაძლევს საშუალებას განვიხილოთ ის როგორც „მოსახვევი პუნქტი“ ან აზროვნების „გარდაქმნის წერტილი“ (მამარდაშვილი, 1989:75). ამ უკანასკნელის ენობრივი განვითარების ფაზაში შესვლა ხელს უწყობს აბსტრაქტული სააზროვნო პროცესების კონკრეტიზაციას, რაშიც მდგომარეობს მისი სოციალური როლი, სწორედ ის, რომელიც გვევლინება ინტელექტის დანიშნულებად. აქედან გამომდინარე, მეტყველების უნარის დონე შეიძლება აჩვენებდეს ინტელექტუალური ნიჭის დონეს, ე.ი. უნარს - აღიქვას, გაიგოს და გაანალიზოს გარედან მოსული ინფორმაცია და მოახდინოს ადაპტაცია. არანაკლებ მნიშვნელოვანია მეტყველებისა და აზროვნების ურთიერთდამოკიდებულება სუბიექტურობის და ობიექტურობის კატეგორიების სიბრტყეში. როგორც ზემოთ მოყვანილი მაგალითებით დავრწმუნდით, მეტყველება, როგორც პიროვნების ენობრივი განსახიერება, სრულიად არაა სავალდებულო იყოს მისი აუცილებელი თვისება (ბავშვი, რომელიც მგლის ხროვაში გაიზარდა) იმ დროს, როცა ინტელექტი პირიქით, არის ენობრივი სუბიექტის განუყოფელი ნაწილი. ამგვარად, მეტყველება, და ამას ამტკიცებს მისი კომუნიკაციური სოციალური მიმართულება, არის ობიექტური, გამაერთიანებელი კატეგორია, ამასთანავე, ინტელექტი არის სუბიექტურად იზოლირებული რიგის კატეგორია. ინტელექტის განვითარება უნდა იყოს განპირობებული და ინიცირებული ენის განვითარებით, როგორც მისწრაფებით - მიაღწიოს, ერთი მხრივ, საკუთარი შინაგანი „მე“-ს ადეკვატურ რეალიზაციას, რაც ნაწილობრივ წარმოადგენს ინტელექტს, ხოლო მეორე მხრივ, ხელს უწყობს მუდმივად ცვალებად გარემო პირობებთან შეგუებას.

მისწრაფება აზრის ობიექტურობისკენ, პოტებნიას აზრით, შეადგენს ჭეშმარიტების ცნების შინაარსს, აგრეთვე, არის ენის იდეალური ფუნქცია მის მეტყველებით გამოვლინებაში. მეტყველებას მოაქვს ინფორმაცია (რომელიც შეიძლება განვიხილოთ მოსაუბრის ინტელექტის ერთეულად) პასიურ კომუნიკანტამდე, აღიქვამს მიღებულ ინფორმაციას ობიექტურ დონეზე, მსმენელი, იმავდროულად, ხდის მას სუბიექტური ინტელექტუალური სივრცის ნაწილად, გამოიყენებს რა ვერბალური შეტყობინების არავერბალურად გარდაქმნის (დეკოდირების) მექანიზმებს. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში მეტყველება გვევლინება, ნაწილობრივ, სუბიექტურ კატეგორიად, იმდენად, რამდენადაც „შემეცნების ერთობლიობა მდგომარეობს ენის გარეთ: ადამიანს შეუძლია მიუახლოვდეს ამ სუფთა ობიექტურ სფეროს მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი შემეცნების და შეგრძნების საშუალებებით, მაშასადამე, მხოლოდ სუბიექტური გზით“ (პოტებნია, 1989:43).

ამგვარად, ენის განვითარება და მეტყველება, როგორც მისი გამოვლინება, ეს არის ინდივიდის ინტელექტის სუბიექტურობის გამოხატვა, მისი აზროვნებითი პროცესის მიმდინარეობა, ამავე დროს, ინდივიდუალური აზროვნების ობიექტივაციის რეალიზება. თვით ენა გარდაიქმნება სუბიექტურ კატეგორიად. რაც შეეხება ინტელექტის განვითარებას, შეიძლება დანამდვილებით ვთქვათ, გარემო პირობებთან ადაპტაციის მექანიზმის სრულყოფა ხდება ენობრივი უნარის განვითარებასთან ერთად. მეტყველების უნარი არის ამ განვითარების საშუალებაც და პირობაც. უწოდებდა რა ენას „ფორმას, სხეულს და გარსს“, ფ. დოსტოევსკი წერდა: „რაც უფრო მდიდრულია ის მასალა, ის ფორმები და აზრები, რომლითაც მე ვითვისებ სხვადასხვა გამოთქმას, მით უფრო ბედნიერი ვარ ცხოვრებაში, გასაგები ჩემთვის და სხვებისთვის, უფრო გამარჯვებული და მძლავრი, მით უფრო მალე უნდა ვუთხრა ჩემს თავს და სხვებს, რისი თქმაც მინდოდა, მით უფრო მტკიცე და სულით მშვიდი ვხდები და, რა თქმა უნდა, უფრო ჭკვიანიც“ (დოსტოევსკი, 2008:170).

ლიტერატურა:

1. Брилева Ю. В. Суперинтеллект. Практикум по развитию IQ. М.: ООО ТД „Издательство Мир книги“, 2006.

2. Веллер М. Всеобщая теория всего. М.: Изд-во АСТ, 2004.

3. Выготский Л. С. Психология развития человека. М.: Изд-во Смысл; Изд-во Эксмо, 2006.

4. Достоевский Ф. М. Дневник писателя. СПб.: Издательский Дом „Азбука-классика“, 2008.

5. Зимняя И. А. Функциональная психологическая схема формирования и формулирования мысли посредством языка // Исследование речевого мышления в психолингвистике. М.: Высшая школа, 1985.

6. Мамардашвили М. К. Картезианские размышления. М.: Прогресс, 1981.

7. Пинкер Стивен. Язык как инстинкт. Пер. с англ. В. Д. Мазо. М.: Едиториал УРСС, 2004.

8. Потебня А. А. Слово и миф. М.: Изд-во „Правда“, 1989.

9.Словарь иностранных слов. 14-е изд., испр. М.: Рус. яз., 1987.

Irine Brunjadze
Speech and Intellect
Summary

The article analyses the nature of intellect and the specialties of interaction of it with speech as a verbal actualization of language personality. The interrelation of speech and thinking and of speech and intellect are also being studied. Theoretical principles are supported with the examples of psycholinguistic experiments.

Ирине Брунджадзе
Речь и интеллект
Резюме

В статье проанализирована природа интеллекта и особенности его взаимодействия c речью, как актуализацией языка. Описывается взаимосвязь речевой деятельности и мышления, речевой деятельности и интеллекта. Теоретические принципы обоснованы психолингвистическими экспериментами.

ირინა ყრუაშვილი
(საქართველო)

შედარების გამოხატვას გერმანულ ენაში ემსახურება როგორც კომპოზიციური, ასევე დერივაციული მოდელები. აქ, უპირველეს ყოვლისა, ლაპარაკია ზედსარ- თაულ სიტყვაწარმოებით კონსტრუქციებზე, რომლებიც გვიჩვენებენ მსგავსებას ან უშუალო შედარებას.

კომპოზიციური მოდელებიდან ყველაზე მეტად გავრცელებულია დეტერმინატიული კომპოზიტები, რომელთა პირველ უშუალო შემადგენელ კონსტიტუენტს არსებითი სახელი წარმოადგენს. სუბსტანტიური მსაზღვრელი სიტყვები შეესატყვისება შედარების გამომხატველ შესიტყვებებს: grasgrün -etwas ist grün wie Gras; butterweich - etwas ist weich wie Butter; wieselflink - jemand ist flink wie ein Wiesel; leichenblaβ - jemand ist blaβ wie eine Leiche. ასეთივეა: stahlharte Kugeln, weizenblondes Hear, eine federleichte Turnerin, ein kornblumenblauer Pullover, seidenweiches Material, papierdünne Taschentücher, ein grasgrüner Anstrich, ein messerscharfes Urteil.

ჰ. ვაინრიხი ამ მიმართებას აღნიშნავს სიტყვებით: wie-Vergleich (Weinrich, 1993:1021). ნივთიერებათა და საგანთა აღნიშვნებთან ერთად, როგორიცაა: silberhell, pfenniggroβ, fadendünn, handtuchschmal, გამოიყოფა ასევე ცხოველთა და სხეულის ნაწილთა აღნიშვნები: bienenfleiβig, lammfromm, aalglatt, ameisenklein, rehscheu, schneckenlangsam, armdick, fingerlang (Lohde, 2006:161). აბსტრაქტული სახელები იშვიათად გვხვდება, მაგალითად, „wie Jahrtausende tief, ewigkeitstief, lag der See“ (ი. რ. ბეხერი).

შედარების გამომხატველ კომპოზიტებს დიდი ადგილი უჭირავს ზედსართაულ თხზულ სიტყვებში. ამასთან, ბევრ მათგანში მსაზღვრელი სიტყვა უკვე აღარ წარმოადგენს შედარების სიდიდეს, არამედ ძირითადი სიტყვის შინაარსის გასაძლიერებლად გამოიყენება. მäუსცჰენსტილლ ტრანსფორმირდება „still wie ein Mäuschen“, მაგრამ ნიშნავს „sehr still“. ასეთივეა: muckmäuschenstill, kohlrabenschwarz, pechkohlrabenschwarz, pechrabenschwarz, fuchsteufelswild, mutterseelenallein. ეს სემა ძალიან უახლოვდება გრადაციის სემას. ზოგჯერ შეუძლებელიც კია მათ შორის ზღვრის გავლება. კონსტრუქციები eiskalt, schneeweiβ, zuckersüβ შედარებასაც გამოხატავენ და გაძლიერებასაც. ასევე ძნელი გასამიჯნია შედარების გამომხატველი სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციები ფერთა აღნიშვნებისაგან. ამგვარ კომპოზიტებში პირველ უშუალო შემადგენელ კონსტიტუენტად ხშირია ძვირფასი ქვების, ლითონების, მინერალების, მცენარეთა და ცხოველთა აღმნიშვნელი დასახელებები: rubinrot, goldgelb, malachitgrün, pflaumenblau, taubengrau.

ზოგიერთი სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქცია სემანტიკური შემჭიდროების მა- ღალ ხარისხს ავლენს. ამგვარი ლექსიკალიზებული კომპოზიტების ტრანსფორმირება დიდ ძალისხმევას მოითხოვს: eine sternklare Nacht - eine Nacht, die so klar ist, dass man die Sterne sehen kann; hauchschmale Mondsichel - so schmal, dass sie wie ein Hauch kaum wahrzunehmen ist.

მთელ რიგ ზედსართავებში პირველი კომპოზიციური წევრის სახით, მწკრივების წარმომქმნელად გვხვდება თავისუფალი მორფემა gleich მნიშვნელობით „მსგავსი“, „იგივე/იმავე“: gleichaltrig, gleichjährig, gleichphasig, gleichseitig, gleichgestaltig, gleichwertig, gleichnamig, gleichrangig, gleichschenkelig. ასევე მწკრივების წარმომქმნელად გამოიყენება და მსგავსებას გამოხატავენ მეორე კომპოზიციური წევრები, როგორებიცაა: „ähnlich, -artig, - gleich, - förmig: schiffstakelageähnlich, sturzflutartig, keilförmig, engelgleich, „boutiquengleich - modern, in Form, Farbe und Schnitt“ (Fleischer/Barz, 1995:234).

შედარების გამოსახატავად, როგორც აღვნიშნეთ, გამოიყენება დერივაციული მოდელებიც, კერძოდ კი, სუფიქსური დერივატები. გერმანული სუფიქსებიდან უნდა გამოვყოთ -haft, -ig, -isch, -lich და-mäβig (Duden, 2006:767).

-haft სუფიქსთან ბაზისური სიტყვა შეიძლება იყოს პიროვნებათა აღნიშვნა: heldenhaft-in der Art des Helden. ასეთივეა: damenhaft, schurkenhaft, beamtenhaft, schülerhaft, bauernhaft, frauenhaft, feenhaft, clownhaft. მატერის ლექსიკონში დაფიქსირებული -haft სუფიქსიანი 300 დერივატიდან მესამედს სწორედ ისეთი სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციები წარმოადგენს, რომელთა ბაზისური სიტყვა არის პიროვნებათა აღნიშვნა (Mater, 1970:170). ბაზისური სიტყვა შეიძლება იყოს ასევე ცხოველთა აღნიშვნა: bärenhaft, eselhaft, grillenhaft, löwenhaft, katzenhaft, sauhaft, papageienhaft, hasenhaft, schlangenhaft, ochsenhaft. მაგრამ შედარების სეგმენტი არ შემოიფარგლება დერივატებით, რომელთა ბაზისური სიტყვა პიროვნებათა და ცხოველთა აღნიშვნებია. გვაქვს სხვა ბაზისიანი სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციებიც: anekdotenhaft, märchenhaft, episodenhaft, abenteuerhaft, skizzenhaft, legendenhaft, frühlingshaft.

ამ მნიშვნელობით -haft სუფიქსიან დერივატებთან კონკურირებს -არტიგ კომპონენტიანი ზედსართავები და შედარების გამომხატველი სუბსტანტიური კომპოზიტები: ruckhafte Bewegungen an ruckartige Bewegungen; eine meisterhafte Leistung - eine Meisterleistung; eine zwergenhafte Gestalt - eine Zwergengestalt; ein jungenhaftes Lachen - ein Jungenlachen. ასეთივეა: bruchsückhaft - bruchstückartig, panikhaft - panikartig.

შედარებას გამოხატავს -ig სუფიქსიანი დერივატების დიდი ჯგუფი. ამასთან, ბაზისი შეიძლება იყოს საგანთა ან ნივთიერებათა აღნიშვნა: ein milchiges Licht - Licht wie Milch. ასეთივეა: ein glasiger Blick, eine rauchige Stimme, ein silbriger Glanz, eine blümige Rede, ein sonniges Gemüt, ein feuriges Temperament, eine teigige Masse, kalkiges Licht, ein schwammiges Gesicht, der goldige Schimmer, der schneeige Schaum, ein seidiges Fell.

შედარების გამომხატველი სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციები ხშირად ფორმით მსგავსებასაც აღნიშნავენ: kugelig - in der Form von Kugel. ასეთივეა: kapselig, spiralig, körnig, kegelig, bauchig, glockig. ამგვარი წარმონაქმნების გვერდით ხშირად გვხვდება -förmig და -artig კომპონენტებიანი კონსტრუქციები: bauchig - bauchförmig, glockig - glockenförmig, breiig - breiartig, wellig - wellenartig, wellenförmig.

-ig სუფიქსიან დერივატებში ბაზისური სიტყვა შეიძლება იყოს ცხოველთა ან პიროვნებათა აღნიშვნა: bockig - in der Art eines Bockes, wie ein Bock. ასეთივეა: affig, bullig, fischig, fuchsig, knirpsig, krüppelig, schurkig, schuftig, miesepetrig, duckmäuserig. ამ დერივატებს ძირითადად უარყოფითი (პეიორატიული) ნიუანსი აქვთ. ისინი შეიძლება შევადაროთ -haft სუფიქსიან წარმონაქმნებს: riesig - riesenhaft, flegelig - flegelhaft.

შედარების გამომხატველ -isch სუფიქსიან დერივატებში ბაზისური სიტყვა ძირითადად არის პიროვნებათა ან ცხოველთა აღნიშვნები, თუმცა, გვხვდება აბსტრაქტული სახელებიც. დერივატების უმრავლესობას უარყოფითი შეფერილობა აქვს. ეს განპირობებულია ბაზისური არსებითი სახელით, რომელიც თვითონ ნეგატიურ ცნებას აღნიშნავს: idiotisches Benehmen, höllische Ängste, teuflische Pläne, hündischer Gehorsam. ასეთივე დერივატებია: diebisch, närrisch, sklavisch, satanisch, knechtisch, schurkisch, tierisch, äffisch, säuisch, wölfisch, viehisch, schweinisch, kätzisch. უარყოფითი შეფერილობა აქვს ასევე დერივატებს: herrisch, kindisch, weibisch, männisch, launisch, bäurisch. ეს განსაკუთრებით მკაფიოდ გამოჩნდება, თუ -isch სუფიქსიან ნეგატიურ ზედსართავებს შევადარებთ -ig ან -lich სუფიქსიან ნეიტრალური ხასიათის დერივატებს:

ein launischer Mensch
(ჭირვეული ადამიანი)

ein kindisches Verhalten
(ბავშვური საქცილი)

ein weibisches Aussehen
(დედაკაცური გარეგნობა)

ein bäurisches Benehmen
(უხეში საქციელი)

kindliche Spiele
(საბავშვო თამაშები)

weibliche Lehrlinge
(მოსწავლე გოგონები)

ein bäuerliches Anwesen
(გლეხის კარმიდამო).

ასეითვეა: herrisch - herrlich, männisch - männlich, dörfisch - dörflich.

თუ ბაზისური სიტყვა -er სუფიქსიანი დერივატი ან სუბსტანტიური კომპოზიტია, მაშინ არ იგრძნობა ისე მკვეთრად გამოხატული უარყოფითი შეფერილობა: eine dichterische Ader, schöpferische Kräfte, zeichnerisches Geschick, ein verräterischer Zug, spielerisches Lernen, kaufmännische Angestellte, fachmännische Reparaturen, zeitgenössische Moden. ასეთივე წარმონაქმნებია: künstlerisch, kämpfe-risch, gärtnerisch, erfinderisch, wählerisch. თუმცა, მათ გვერდით გვაქვს -er სუფიქსიანი ბაზისები უარყოფითი ელფერით: blutsaugerisch, kriecherisch, betrügerisch, ehebrecherisch, räuberisch, verbrecherisch, frevlerisch, erpresserisch. მსგავსება-შედარების აღნიშვნები აქ მიმართებით ზედსართავებს უახლოვდება: darstellerisch - was die Darstellung betrifft.

შედარების გამოხატვაში მხოლოდ მცირე დოზით მონაწილეობს -lich სუფიქსი. -lich სუფიქსიანი თვისებრივი ზედსართავები ქმნიან შედარების სეგმენტს: freundlich - in der Art eines Freundes. ამგვარ წარმონაქმნებში ვლინდება ბაზისური სიტყვისა და მიმართებითი არსებითი სახელის ერთიანობა. შესიტყვება იმავე ნიუანსს იძენს, რაც ბაზისურ სიტყვაშია მოცემული: geschwisterliche Liebe, eine freundliche Antwort, ein väterlicher Rat, eine menschliche Schwäche, geschäftliche Beziehungen, eine schriftliche Prüfung, eine feindliche Gesinnung, ein fürstliches Mahl, wissenschaftliche Mitarbeiter.

-mäβig სუფიქსი შედარებას ან მსგავსებას გამოხატავს უმეტესად პიროვნებათა და ცხოველთა აღმნიშვნელ ბაზისებთან. „Komparativ“: schülermäβiges Benehmen - Benehmen wie ein Schüler, in der Art eines Schülers. ასეთივეა:Lheldenmäβig, knabenmäβig, polizeimäβig, bärenmäβig, giraffenmäβig, löwenmäβig, viehmäβig. iSviaTia -mäβig სუფიქსი საგანთა აღნიშვნებთან და აბსტრაქტულ სახელებთან: geschäftsmäβig, maschinenmäβig, lehrbuchmäβig, discomäβig, robotermäβig. ფლაიშერ/ბარცი მიუთითებენ აღნიშნული მნიშვნელობით -mäβig სუფიქსის სინონიმურობაზე -haft და -artig სიტყვაწარმოებით ელემენტებთან: das artikelartig angehängte Pronomen - des artikelhaft gebrauchten Pronomens - der artikelmäβige Gebrauch des Pronomens (Fleischer/Barz, 1995:235).

ყურადღებას იპყრობს ი.კუნჰოლდ/ო.პუტცერ/ჰ.ველმანის შეხედულებები mäβig სუფიქსთან დაკავშირებით. ისინი თავიანთი მონუმენტური ნაშრომის - „გერმანული სიტყვაწარმოება, ტიპები და ტენდენციები თანამედროვე ენაში“ - მესამე ნაწილში ზედსართავ სახელს განიხილავენ. მორფემების ტაბულებში მოცემულია ყველა მორფემის მიმოხილვა და მათი გამოყენების სპეციფიკა. -mäβig სუფიქსისათვის ი.კუნჰოლდ/ო.პუტცერ/ჰ.ველმანი გვთავაზობენ ექვს განსხვავებულ სიტყვაწარმოებით ნიმუშს, რომელთა შორის არის „შედარება“ - „Vergleichsgröβe“: autobahnmäβige Umfahrung = Unfahrung, die wie eine Autobahn ist. (Kühnhold/Putzer/Wellmann, 1978:115). აღნიშნული სემანტიკური ჯგუფი ძალიან უახლოვდება მეორე სემანტიკურ ჯგუფს, რომლის სიტყვაწარმოებითი მნიშვნელობაა „შესაბამისობა, შესატყვისობა“ - „Entsprechungsgröβe“: berufsmäβige Freundlichkeit = Freundlichkeit, die dem Beruf gemäβ ist. რას ვგულისხმობთ, როდესაც ვამბობთ: berufsmäβige Freundlichkeit, profimäβiges Verhalten, schülermäβiges Verhalten? ეს საკითხი განსაკუთრებით თვალსაჩინოა -ჰაფტ სუფიქსიან დერივატებთან შედარებისას, რის საფუძველზეც დგინდება, რომ - mäβig სუფიქსის შეცვლა -haft სუფიქსით მხოლოდ ზოგიერთ კონტექსტში ხერხდება:

a) Karl spielt berufsmäβig Fuβball.
b) Ich mag es nicht, so faschingsmäβig daherzulaufen.
c) Vorher sahst du so mehr girliemäβig aus.
d) Kinder Happy-Hippo-Snack: Schmeckt hippomäβig gut!
e) Ich beweg mich nicht so ravemäβig.
f) Dieses Verhalten ist schülermäβig.
g) Mit dem Schreien ist das so urinstinktmäβig bei mir.
h) Man hat labormäβig schon Flaschen mit bis zu 10 bar belastet.
i) ... softwaremäβige Audiokomprimierung...
j) Tanjia S. war wettkampfmäβig ein halbes Jahr lang nicht mehr auf dem Eis.
k) Wettkampfmäβig kamen wir (Olav Ludwig und XY) nie recht zusammen.

l) Die letzten zwei Bretter sind winkelmäβig verschraubt (Bittner, 1996:13).

ბოლო ხუთ წინადადებაში -mäβიგ სუფიქსს შედარების მნიშვნელობა არა აქვს. მართალია, h, i, j, k, l წინადადებებში შესაძლებელია -mäβig სუფიქსის შეცვლა -haft სუფიქსით, მაგრამ ამით წინადადებების მნიშვნელობა შეიცვლება. შედარებას მხოლოდ შემდეგი კონტექსტები გამოხატავენ:

b¹) Ich mag es nicht, so faschingshaft daherzulaufen.
c¹) Vorher sahst du so mehr girliehaft aus.
d¹) Kinder Happy-Hippo-Snack: Schmeckt hippohaft gut!
e¹) Ich beweg mich nicht so ravehaft.
f¹) Dieses Verhalten ist schülerhaft.
g¹) Mit dem Schreien ist das so urinstinkthaft bei mir.

მაგალითების მიმოხილვისას თვალშისაცემია, რომ შედარება - haft სუფიქსიან დერივატებში ბევრად უფრო ძლიერად არის გამოხატული, ვიდრე - mäβig სუფიქსიან კონსტრუქციებში. შედარების ხაზგასმა, თავის მხრივ, იმავდროულად „არაიდენტურობის“ მნიშვნელობის გაძლიერებას იწვევს. თუ შევადარებთ f და f¹ წინადადებებს:

f) Dieses Verhalten ist schülermäβig.
f¹) Dieses Verhalten ist schülerhaft.

დავინახავთ, რომ f¹-ში მოსწავლის ქცევის მსგავსი საქციელი იგულისხმება (როგორც მოსწავლე იქცევა), თუმცა, იმპლიციტურად გამოხატულია, რომ ამ საქციელს ავლენს პიროვნება, რომელიც მოსწავლე არ არის. სწორედ ეს არის შედარების პრინციპი. წინადადებას, როგორიცაა, მაგალითად, Der Schüler benimmt sich schülerhaft, ყოყმანის გარეშე ჭარბად მივიჩნევდით. თუ - lich სუფიქსსაც მოვიშველიებთ, მაშინ კიდევ უფრო ნათელი გახდება განსხვავებული მნიშვნელობები:

a) Karl spielt berufsmäβig Fuβball.
a¹) Karl spielt berufshaft Fuβball.
a²) Karl spielt beruflich Fuβball.

a²-ში ვგებულობთ, რომ კარლი პროფესიით ფეხბურთელია. a¹-ში მკაფიოდ ვლინდება ზედსართავის შედარებითი ხასიათი: კარლი თამაშობს, თითქოს, ეს მისი პროფესია იყოს (მაგრამ არ არის). ხოლო a-ში კარლი კიდევ უფრო მეტად დაახლოებული/* ჩანს პროფესიონალიზმთან, ვიდრე a¹-ში.

აღნიშნულ შემთხვევებში - mäβig სუფიქსიანი დერივატები „შედარებისა“ და „მიმართების, შესატყვისობის“ მნიშვნელობებს შორის თავსდება. ეს, ერთი მხრივ, ნიშნავს, რომ -haft სუფიქსიან დერივატებში შედარების სეგმენტი ნამდვილი შედარების მიმართულებით განიხილება, ხოლო, მეორე მხრივ, მიმართებითი ზედსართავების პოზიცია მყარდება. მაშასადამე, - mäβig სუფიქსიან კონსტრუქციებში შედარების სეგმენტი სუსტდება და ისინი შუალედურ მდგომარეობას იჭერენ - haft სუფიქსიან დერივატებსა და მიმართებით ზედსართავებს შორის. ამით სიტყვის მნიშვნელობა „იდენტიფიკაციას“ უახლოვდება: ვინმე, ვინც girliemäβig გამოიყურება, არა მარტო გამოიყურება როგორც Girlie, არამედ არის კიდეც გარკვეულწილად Girlie ამ ფაქტს ეყრდნობიან ი.კუნჰოლდ/ო.პუტცერ/ჰ.ველმანიც, რომლებიც თავიანთ პარადიგმაში „იდენტურობის“ კატეგორიას აფიქსირებენ. ლ წინადადების განხილვისასაც ნათლად დავინახავთ, რომ - mäβig სუფიქსი იდენტიფიკაციას გამოხატავს: Die letzten zwei Bretter sind winkelmäβig verschraubt. ფიცრები ერთმანეთთან კუთხეებივით კი არ არის ხრახნით შეერთებული, არამედ ხრახნები ქმნიან კუთხეს.

საერთოდ, უნდა ვაღიაროთ, რომ სემანტიკური ჯგუფები ერთმანეთთან ახლო ნათესაობაშია. ცალკეული მნიშვნელობის გამიჯვნა კონტექსტთან დამოკიდებულებაში და სპეციფიკური ინტერპრეტაციით უნდა მოხდეს.

აქვე უნდა შევეხოთ უცხოურ ანუ ნასესხებ სუფიქსებს, რომლებიც საკმაოდ წარმატებით გამოიყენება შედარების გამოსახატავად. მათ შორის გამოვყოფთ სუფიქსებს -al, -ar/är, -esk, -oid, -ös. უნდა აღინიშნოს, რომ უცხოურ სუფიქსიანი დერივატები გამოიყენება არა მარტო სპეციალურ საგნობრივ ლექსიკაში, არამედ ისინი მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ ყოველდღიურ სასაუბრო ენაშიც.

სუფიქსი -al: kolossal - wie ein Koloss. ასეთივეა: genial, monumental, pyramidal,

normal, pastoral, kollegial, experimental, horizontal.

სუფიქსი -ar/-är: visionär - in der Art einer Vision. aseTivea: doktrinär, legendär, linear. lamellar.

სუფიქსი -esk: balladesk - in der Art einer Ballade; eine clowneske Demonstration, das novelleske Genre.

სუფიქსი -oid. იგი მომდინარეობს ბერძნულიდან და მეტად გავრცელებულია სამედიცინო ტერმინოლოგიაში. ბაზისური სიტყვა, ჩვეულებრივ, არის არსებითი სახელი: lymphoid, polypoid, lichenoid, osteoid, paranoid.

სუფიქსი -ös: skandalös, monströs, mirakulös, kompendiös, mysteriös, philiströs.

შედარების გამომხატველი სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციები ზოგჯერ მეტად კრეატიულად გამოიყენება: ich werde immer nur fischstäbchenbraun; achillessehnendick; einem sirupschwarzen Flüβchen (Donalies, 2005:77). მათ ოსტატურად იყენებენ გერმანელი კლასიკოსები თავიანთ ნაწარმოებებში: sackartig weite Hosen; die schneeige Stirne (თ. მანი); frauenhaftes Lachen; ein saalähnliches Arbeitszimmer; eine ganz samtweiche Hand; mit ihrem porzellanglatten Gesicht (ბ. კელერმანი); einen geradezu königlichen Blick; die struppigen strohblonden Haare; dem weniger bibelfesten Gendarmeriewachmeister (შ. ცვაიგი) და ა.შ.

როგორც ვხედავთ, გერმანულ ენაში განსაკუთრებულ ჯგუფს ქმნიან შედარების გამომხატველი სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციები. მსგავსება-შედარების სხვადასხვა ნიუანსის გადმოსაცემად გამოიყენება მეტად საინტერესო ზედსართაული სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციები, კერძოდ, დეტერმინატიული კომპოზიტები და სუფიქსური დერივატები. ზოგჯერ ამგვარი მოდელების გაგება სათანადო პერაფრაზირების წესების გათვალისწინებას მოითხოვს. ზოგადად კი, მკითხველის ან მსმენელის წინარეცოდნა და ზედსართაული კომპოზიტების ან დერივატების კონტექსტი გვაძლევს სემანტიკურად ეკვივალენტურ შესიტყვებად მათი სწორი ტრანსფორმაციის საშუალებას.

ლიტერატურა:

1. Weinrich, H (1993): Textgrammatik der deutschen Sprache. Leipzig. Wien. Zьrich.

2. Lohde, M. (2006): Wortbildung des modernen Deutschen. Ein Lehr-und Ьbungsbuch. Tьbingen.

3. Fleischer, W./Barz, I. (1995): Wortbildung der deutschen Gegenwartssprache. Unter Mitarbeit von Marianne Schrцder. Tьbingen.

4. Duden, (2006): Die Grammatik. Bd. 4. Mannheim. Leipzig. Wien. Zьrich.

5. Mater, E. (1970): Rьcklдufiges Wцrterbuch der deutschen Gegenwartssprache. Leipzig.

6. Kьhnhold, I./Putzer, O./Wellmann, H. (1978): Deutsche Wortbildung. Typen und Tendenzen in der Gegenwartssprache. 3. Hauptteil. Das Adjektiv. Düsseldorf.

7. Bittner, I. (1996): Die Adjektivbildungen auf -mäβig im Gegenwartsdeutsch. Freiburg.

8. Donalies, E. (2005): Die Wortbildung des Deutschen. Ein Überblick. Tübingen.

Irina Kruashvili
Word-building constructions that express comparison in the German language
Summary

The word-building constructions expressing comparison occupy an important place in the German language. In order to express comparison, there are used both compositional and derivative models pertaining to the sphere of adjectives.

From the compositional models the most widespread are determinative composites, the first direct constituent part of which is a noun. Substantive attributive words represent the value of comparison.

Out of the derivative models there must be set apart the suffix derivatives, which are made from both German and foreign, i.e. borrowed suffixes.

Sometimes the word-building constructions expressing comparison come too close to the formations expressing amplification and to the words denoting colours. In such cases it is almost impossible to draw a distinguishing line between them.

The word-building constructions expressing comparison are used in an utterly creative way in the contexts. They are used by the German classicists in their works with great mastership. They can be met not only in the special subject-related vocabularies, but also they play an important part in the vocabulary of everyday conversations. Exactly this reason has caused the major interest to the mentioned issue.

In the article there are discussed the specifics of the word-building constructions expressing comparison, and are analyzed the adjective composites and derivatives. The German and foreign suffixes, which produce formations expressing comparison, are characterized separately.

Ирина Круашвили
Словообразовательные конструкции, выражающие сравнение в немецком языке
Резюме

Словообразовательные конструкции, выражающие сравнение, занимают значительное место в немецком языке. Для выражения сравнения применяются как композиционные, так и деривационные модели, относящиеся к области прилагательного.

Из композиционных моделей самый распространённый тип составляют детерминативные композиты, первым непосредственно составляющим которых является имя существительное. Субстантивные определительные слова представляют величину сравнения.

Из деривационных моделей нужно отметить суффиксальные дериваты, в производстве которых участвуют как немецкие, так и заимствованные суффиксы.

Иногда словообразовательные конструкции, выражающие сравнение, сходятся с усилительными прилагательными и цветообозначениями. В подобных случаях их отграничение становится почти невозможным.

В контексте словообразовательные конструкции, выражающие сравнение, употребляются весьма креативно. Их мастерски применяют немецкие классики в своих произведениях. Они встречаются не только в специальной терминологической лексике, но и в повседневной разговорной речи. Этим и вызван столь большой интерес к данному вопросу.

В статье рассмотрена специфика словообразовательных конструкций, выражающих сравнение. В ней проанализированы адъективные композиты и дериваты, в отдельности характеризованы немецкие и заимствованные суффиксы, которые производят словообразовательные конструкции, выражающие сравнение.

თეა შავლაძე
(საქართველო)

სტატია ეძღვნება ლინგვისტურ სამეცნიერო ლიტერატურაში არსებულ ერთერთ საპოლემიკო საკითხს - არის თუ არა პალინდრომი გამოცანა? მეცნიერთა ერთი ნაწილი (ჟ. ბრუნვანდი, გ. ჰეკიმოვიჩი, ფ. ბრენტანო) მიიჩნევს, რომ პალინდრომი გამოცანის ერთ-ერთი სახეა, სხვანი კი, ი. დიაკონიძის მსგავსად (ჩვენც ამ უკანასკნელის აზრს ვიზიარებთ), საწინააღმდეგოს ამტკიცებენ და ამოდიან გამოცანის მახასიათებელი ნიშან-თვისებებიდან, რომელთა უმეტესი ნაწილი პალინდრომს არ გააჩნია. უფრო მეტიც, ჟ. ჰ. ბრუნვანდი თვლის, რომ არა მარტო პალინდრომები, არამედ ენის გასატეხებიცა და სხვა მნემონური საშუალებებიც გამოცანის ტიპებია. შევეცდებით წარმოვადგინოთ ჩვენეული მოსაზრება აღნიშნულ საკითხთან მიმართებაში.

გამოცანის რაობის შესახებ სხვადასხვა მოსაზრება არსებობს; ერთნი (ს. ი. ოჟეგოვი, ვ. ი. დალი, ი. მ. სოკოლოვი, ვ. ი. ჩიჩეროვი და სხვანი) გამოცანას განსაზღვრავენ, როგორც გადაკრულ ნათქვამს, რომელიც გამოცნობას საჭიროებს. მეორენი (ა. კ. ოგლობლინი, ე. კიონგეს-მარანდა, უ. ჰ. იანსენი, ა. ტეილორი, გ. ლ. პერმიაკოვი, მ. ჩიქოვანი, ფ. ზანდუკელი და სხვანი) მიიჩნევენ, რომ იგი არა მარტო გადატანითი მნიშვნელობის პარემიული ფორმაა, რომელიც საჭიროებს გამოცნობას, არამედ ასევე პირობითი დიალოგია, რომელიც აუცილებლად მოიცავს ორმხრივ კომუნიკაციას, მოითხოვს დიალოგის ორ მონაწილეს: მთქმელსა და ამომცნობს და, შესაბამისად, შედგება ორი ნაწილისაგან: აღწერილობითი ნაწილისა და პასუხისაგან (1).

პალინდრომი კი ისეთი სიტყვა ან ფრაზაა, რომელიც წაღმა-უკუღმა ერთნაირად იკითხება და, ამავდროულად, აზრის მატარებელია. სიტყვა „პალინდრომი“ თავდაპირველად ბენ ჯონსონმა გამოიყენა 1600-იან წლებში და იგი წარმოადგენს ბერძნული სიტყვების: palin (კვლავ) და dromos (მიმართულება) შენაერთს. ყველაზე გავრცელებული ვერბალური პალინდრომები ინგლისურში შემდეგია: civic, radar, level, rotator, rotar, kayak, reviver, mum, toot, sexes. არსებობს ე.წ „ფრაზული პალინდრომებიც”, მაგალითად: „Go hang a salami I'm lasagna hog“, „Was it a rat I saw?“, „Rise to vote sir“, „Dammit, I'm mad!“ (Wikipedia). ქართულში: „აი, რა მზის სიზმარია“, „აირევი ივერია“, „აი, დროშა აშორდია“ (გალაკტიონი), „აბომ არია ბაირამობა“, „ირმამ ადიდა მამრი“ და ა.შ.

თუკი დავაკვირდებით წარმოდგენილ მაგალითებს, დავინახავთ, რომ პალინდრომს არ ახასიათებს სათქმელის მეტაფორულად გამოხატვა, მის გასაგებად არც პრესუპოზიციური ცოდნა არის საჭირო, მას არც დიდაქტიკურ-მორალური ფუნქცია გააჩნია და არც პირობით დიალოგს წარმოადგენს, ანუ ის ნიშან-თვისებები, რაც გამოცანას ახასიათებს, პალინდრომს არ გააჩნია.

თუმცა, არსებობს პალინდრომის სპეციალური სახე Semordnilap (სიტყვა ან ფრაზა, რომელიც მარჯვნიდან და მარცხნიდან წაკითხვისას განსხვავებულ სიტყვას იძლევა, მაგალითად: stressed/desserts; rewarder/redrawer; gateman/nametag; star/rats; lived/devil; live/evil; diaper/repaid; smart/trams; spit/tips; stop/pots; dog/god; doc/cod), რომელსაც გამოცანის მსგავსად ახასიათებს იდუმალება და სათქმელის დაფარვა. მასში ფარული მესიჯი მაშინ შეიძლება იქნეს ამოკითხული, თუკი იგი კონტექსტურად იქნება გამყარებული. საილუსტრაციოდ ავიღოთ ერთი ასეთი მაგალითი - I love my dog. წარმოვიდგინოთ, რომ ადამიანს უკრძალავენ ღმერთის სიყვარულს, ასეთ შემთხვევაში მას შეუძლია თქვას: I love my dog, მაგრამ სიტყვაში dog იგულისხმოს God და ფარულად სწორედ ეს მესიჯი გაატაროს. ასევე მთქმელს შეუძლია კონტექსტი მოარგოს სიტყვებს live - evil და მიიღოს სრულიად განსხვავებული, აბსოლიუტურად ნეგატიური მნიშვნელობა და დაფაროს სათქმელი.

არსებობს ე.წ. „პალინდრომული გამოცანები“, მაგრამ ჩვენ მიგვაჩნია, რომ პალინდრომულ გამოცანასაც გამოცანის სახე უფრო აქვს, ვიდრე პალინდრომის. იგი ჩვეულებრივი გამოცანის მსგავსად პირობით დიალოგს წარმოადგენს და დიალოგის ორ მონაწილეს მოითხოვს, თუმცა, ასეთ შემთხვევაში გვაქვს ორი ნაწილი - პირველი ნაწილი: ტიპური გამოცანისთვის დამახასიათებელი შეკითხვა - What's a three letter word for mother? და მისი პალინდრომული პასუხი - „mom“, ან What's a three letter word for Today I do, Yesterday I? პასუხი „Did“. ეს მაგალითიც ტიპური გამოცანაა, მხოლოდ მისი პასუხია პალინდრომული სიტყვა. ცალკე აღებული სიტყვები „Did“ ან „mom“ გამოცანა და თავსატეხი სულაც არ არის. იგი წაღმა-უკუღმა ერთი და იგივე სიტყვას იძლევა, რაც არ მოითხოვს წამკითხველისგან არც პრესუპოზიცურ ცოდნას და არც გონების დაძაბვას. ასეთი პალინდრომული სიტყვა მხოლოდ მაშინ ჩაითვლება გამოცანად, თუკი იგი გამოცანის ჩარჩოებში იქნება წარმოდგენილი და იქნება გამოცანის პასუხი.

კიდევ რამდენიმე საკითხი არსებობს, რის გამოც მეცნიერები პალინდრომს გამოცანად მიიჩნევენ. ეს არის პალინდრომების რითმულობა, რიტმულობა, ღიმილის მოგვრის უნარი (ბ. გულდშტეინი). ჩვენი აზრით, ეს ეხება პალინდრომულ ლექსებს, ე.წ მონოპალინდრომებს. სწორედ მათ ახასიათებს რითმა, რიტმი და სწორედ ისინი იწვევენ ღიმილს მკითხველში. ლიტერატურული პალინდრომი (პროზაული თუ პოეტური) პირველ რიგში ხუმრობაა, ოღონდ, ჩვეულებრივი ხუმრობებისაგან იმით განსხვავდება, რომ სასწაულს ჰგავს: მრავალი სიტყვისგან შედგენილი ისეთი აზრიანი ტექსტების არსებობა, რომელიც წაღმა - უკუღმა ერთნაირად წაიკითხება, ძნელი დასაჯერებელია.

Falling Snow (by unknown author)
snow falling gently
on stomping feet
cold stinging
the teasing and laughing children
sculpted beautifully - crystals from
flakes dancing gracefully
tumble and spin
spin and tumble
gracefully dancing flakes
form crystals - beautifully sculpted
children langhing and teasing the
stinging cold
feet stomping on
gently falling snow.

გამოცანის მსგავსად, პალინდრომი ადამიანში გონებამახვილობასა და დაკვირვების უნარს ზრდის, მაგრამ მისი შემეცნებითი და მხატვრულ-ესთეტიკური ფუნქცია გაცილებით უფრო მცირეა, ვიდრე გამოცანისა. ამიტომაც იმის მტკიცება, რომ პალინდრომი ტიპური გამოცანაა, არ არის სწორი.

მხოლოდ პალინდრომის ორი სახე: სემორდნილეპი და პალინდრომული გამოცანა ხასიათდება იმ მსგავსი ნიშან-თვისებებით, რომელიც ამ ორ ენობრივ ფენომენს გააჩნია. ამასთან, პალინდრომა არ არის პარემიული ფორმა, გამოცანა კი პარემიული ფორმაა.

ამრიგად, გამოცანისთვის დამახასიათებელი ნიშან-თვისებებია: ორმხრივი კომუნიკაცია, მთქმელისა და ამომცნობის არსებობა, იდუმალება, სათქმელის დაფარვა, მეტაფორული ხასიათი, პრესუპოზიციური ცოდნის აუცილებლობა, დიდაქტიკურ-მორალური ფუნქცია, რიტმის და რითმას აუცილებლობა. პალინდრომისთვის დამახასიათებელი ნიშან-თვისებებია: მცირე ფორმა, გარეგანი სიმარტივე, შინაგანი ფარულობა, სემორდნილეპის შემთხვევაში იდუმალება და სათქმელის დაფარვა, პალინდრომა - გამოცანის შემთხვევაში ორმხრივი კომუნიკაცია (მთქმელისა და ამომცნობის არსებობა), მონოპალინდრომების შემთხვევაში - რითმი, რიტმა, ღიმილის მოგვრის უნარი, ხელოვნურობა და ბუნდოვანება. ის, რაც აშკარად განარჩევს პალინდრომს გამოცანისაგან არის ის, რომ მისი შემეცნებითი და მხატვრულესთეტიკური ფუნქცია უფრო მცირეა, ვიდრე გამოცანისა.

ლიტერატურა:

1. დიაკონიძე ი., პარემია და მისი ფორმები, საკანდიდატო დისერტაციის ავტორეფერატი, თბილისი, 2004.

2. Howard W. Bergerson. Palindromes and Anagrams. New York, 1973.

3. Brunvand J.H., The Study of American Folklore, New York, 1992.

4. Permiakov G.E., From Proverb to Folk-tale, Moscow, 1979.

Thea Shavladze
Are palindromes riddles?
Summary

The paper is devoted to one of the controversial topics in Linguistics - are palindromes riddles or not?

The author discusses peculiarities of both - riddles and palindromes, compares them to each other and comes to the following conclusion that palindromes are not exactly the same as riddles. Only some of palindrome types, like semordnilaps, palindrome riddles and monopalindromes have some peculiarities of riddles (in the case of semordnilaps they are: secrecy and mystery, in the case of palindrome - riddles: dialogic form and in the case of monopalindromes: rhythm, rhyme, ambiguity). The main differences between palindromes and riddles are the following: palindromes do not belong to paremic forms and their aesthetic and cognitive function is less than of riddles.

Теа Шавладзе
Являются ли палиндромы загадками?
Резюме

Данная статья посвящается одному из спорных вопросов в языкознании - являются ли палиндромы загадками?

Автор статьи анализирует особенности как палиндромов, так и загадок, сравнивает их и делает вывод, что палиндромы не являются загадками. Только некоторые типы палиндромов, такие как семорднилепы, палиндромы загадки, монопалиндромы, имеют особенности загадок. В случае семорднилепа - это секретность, таинственностъ. В случае палиндрома загадки - это форма диалога. В случае монопалиндрома - это ритм, рифма, двусмысленностъ. Основное различие между палиндромом и загадкой является то, что эстетические и познавательные функции палиндрома меньше, чем у загадки.

Лала Ахмедова
(Азербайджан)

Толковые словари определяют риторику как науку и искусство красноречия, убеждения словом. В наши дни она расширила сферу влияния, охватив разнообразные области общения - от публичного, официального, научного и делового до бытового, обиходного, как устного, так и письменного. В ХХ веке в теории и практике речи усились тенденции культуры речи, стилистическая дифференциация, требования языковой нормы, чему способствовало возникновение и интенсивное развитие новых научных направлений: теории речи, общения, массовой коммуникации, социолин- гвистики, функциональной стилистики, грамматики и т.д. Слово риторика употребляется в нескольких значениях:

1) прикладном: а) ораторское искусство, б) развитие индивидуальных, воздействующих языковых способностей;

2) теоретическом: а) теория речи, описывающая процедуру создания, порождения персуазивных (воздействующих) текстов; б) инструменталий для анализа текста;

3) философский метод познания действительности и средство её изменения.

Необходимость владения риторикой современному вузовскому специалисту объясняется сущностью самого предмета этой науки:

1) риторика - теория и искусство речи (а большинство наших студентов не обладают именно умением, технической «выучкой», практической „ловкостью“ владеть мыслями и словами в разных ситуациях общения);

2) риторика - искусство „м ы с л и т ь“. Обучение речи невозможно без одновременного обучения мыслить, формировать мировоззрение, передавать знания, выражать знания и мировоззрение в слове; отсюда особая серьезность риторики как науки и искусства реального мыслеречевого творчества, выражающего позицию каждого человека в жизни;

3) риторика - теория и практика соверше н ной речи: убедительной, украшенной, уместной, эффективной, привлекательной и т.д. Разные требования к речи человека зависят от философско-мировоззренческих взглядов создателей риторик. Поэтому ограничены определения риторики как только теории „красноречия“ (к красивой речи люди относятся с недоверием), или „убеждения“, или „эффективности“ речи. Тем не менее, именно риторика - наука или искусство убедительной, эффективной, подлинно украшенной, уместной и целесообразной речи;

4) риторика - учение оречевом воспитании личности. Поскольку в речи выражен весь человек, риторика способствует формированию всей личности человека, прежде всего его идеологии, знаний, жизненной позиции, способности выражать и защищать свою позицию словом. Это - основа для формирования профессиональной личности и специалиста;

5) риторика - учение о правилах и нормах ведения речи в разных видах словесности. Поэтому в обучение риторики должны войти бытовая и деловая речь в устной и письменной форме, основные виды диалогов, корректные приемы ведения споров и дискуссий, ораторское красноречие, научная, философская, историческая проза, речь массовой информации и информатика, оцененные с позиций эффективности и оптимальности в организации современной жизни общества и личности.

Важнейшими задачами риторики в вузе должны стать:

- воспитание в студентах представлений о значении языка как инструмента организации любой человеческой деятельности;

- передача знаний о практической роли языка в создании оптимальных форм общественных взаимодействий;

- формирование собственной речи студентов как средства способа выражения личности, орудия общения и обучения.

Риторика, как наука, ищет пути решения следующих проблем и задач:

а) поиск оптимальных алгоритмов общения, взаимопонимания в условиях современного общества;

б) исследование форм, механизмов речи: говорения, аудирования, чтения, письма, а так же различных кодовых систем в жизни людей;

в) формирование языковой личности - контактной, обладающей не только умениями, но и потребностями общения;

г) дальнейшее совершенствование нормативов и правил культуры речи, ее логики, организации материала, адекватного его языкового оформления;

д) исследование феноменов интуиции, языкового чутья, механизмов импровизации, внутренней речи и мышления в речевом самовыражении;

е) моделирование процессов речи и общения, ораторского искусства.

Особая задача - формирование п р о ф е с с и о н а л ь н о г о ритора. Эти задачи должны решаться относительно каждой специальности индивидуально. На каждом факультете („Политическое“ и „Административное“ управление) имеется своя специфика. Опыт преподавания риторики на различных факультетах показывает, что эта задача выполнима при анализе конкретной речевой деятельности специалистов: будущих юристов, учителей, предпринимателей, философов, политологов,управленцев и др.

Риторические учения возникали в периоды расцвета цивилизаций: Египет, Индия, Китай, Древняя Греция, Рим. Но в основе всех риторических учений мы видим и философские понятия (например, понимание риторического идеала, поиск истины), и эстетические (пафос, артистизм, изобразительные средства), и филологически (мастерство языка, логика, стили, фигуры, метафора и пр.), и прагматические (образование, ораторство, деловой мир, политика).

Европейская риторическая традиция восходит к античной культуре V-I веков до нашей эры. В Древнюю Русь она пришла через Византию и нашла благодатную почву в славянском мире: расцвет красноречия наступил в XI-XIII веках. Большинство крупных политических деятелей писателей и даже полководцев Греции и Рима прошли риторические 14-летние школы. В книге „Об образовании оратора“ (в русском издании- 12 книг „риторических наставлений“) М.Ф.Квинтилиана (I век н.э.) представлены и модель учащегося, и развитие его способностей, и разделы программ, и нравственные требования к носителю риторического мастерства. Престиж риторики и ее носителя-оратора- был настолько высок, что Марк Туллий Цицерон (I в. до н.э.) ставил его на второе место после полководца. Сам Цицерон был государственным деятелем- консулом и философом, и непревзойденным ораторм, и автором трактатов „Об ораторе“, „Оратор“, „Брут“. Античная риторика была неотделима от общего развития культуры, социальной жизни, теории и практики. Снобизм некоторых современных ученых ставит под сомнение право риторики называться наукой. Но риторика имеет все признаки гуманитарной науки: ее предмет - речь, общение; классическая риторика опиралась на обобщенный опыт, современная, - кроме того, - на закономерности речевой деятельности. Риторика имеет богатейшую историю и литературу, прочные связи с философией, логикой, психологией, поэтикой, языкознанием.

В разные эпохи она была востребована обществом, что наблюдается и сегодня. От Аристотеля вошли понятия этос (условия, на основании которых ритору дозволено действовать), пафос (замысел), логос (словесное наполнение, элокуция). Речь рассматривается как источник общественного прогресса.

При определении предмета риторики следует иметь ввиду, что за 2500 лет её существования для её осмысления сформировались разные формулировки:

1. Греческая риторика: искусство убеждения.

2. Римская: искусство говорить хорошо.

3. Средневековье и эпоха Возрождения: искусство украшения речи.

Риторика - одно из важных звеньев в системе гуманитарного образования, утратившего общие принципы.

По мнению исследователей, в настоящее время существует несколько концепций риторики: 1) неориторика Брюссельской школы (Х. Перельман, Л. Одьбрехт-Тытека), развивающая анализ логической аргументации в дискурсе; 2) американские исследования коммуникации как убеждения; 3) лингвистическая неориторика франко - бельгийской школы (группа „Мю“), исследующая литературность дискурса.

Неориторика (термин Х. Перельмана) создается усилиями представителей многих гуманитарных дисциплин (лингвистами, теоретиками литературы, логиками, философами).

В США популярна риторическая критика и методология, во Франции риторика существует в рамках литературной семантики и лингвистики, во франкоязычном ареале (Франция, Бельгия) разрабатывается аргументативная риторика, неориторика (текст и его интерпретация).

В развитых странах, включая Россию, формируется современная риторика- rhetoricha nova. „Информационное общество несет новый стиль жизни и требует новой риторики“. Она должна быть в высшей степени оперативной, обеспечивать умение ориентироваться в потоке жизни и в лабиринтах текстов, информации, уметь тонко понимать возможные смыслы высказываний, моментально реагировать. Если старая риторика определяла позицию автора и лишь учитывала личность слушающего (адресата), то современная риторика биполярна, диалогична, ситуативна, больше обращена к импровизации на основе максимальной готовности, моментальной ориентировки. Это требует огромного объема знаний, гибкого интеллекта, высочайшей языковой готовности.

Поэтому риторика опирается на высокий уровень владения языком (и языками) и культурой речи в широком понимании этого термина. Языковая культура, обогащенная риторическим опытом, современными теориями паралингвистики, дискурса, семиотики, прагматики языка, психологии речи, логики, подкрепленная артистизмом, призвана обеспечить формирование интеллектуально и нравственно совершенной личности.

Неумолимая история поставила современные поколения перед фактом: почти полтора столетия риторика была исключена из круга культурных ценностей, формирующую языковую личность. В какой-то мере эту научную дисциплину подменяли, с одной стороны, поэтика, стилистические упражнения, с другой стороны, риторика была низведена до уровня брошюр „В помощь агитатору и пропагандисту“ (20-70-е годы ХХ века).

Центры по изучению риторики работают в России - МГУ, МПГУ, МПУ, в Перми, Екатеринбурге, Саратове, Волгограде, Красноярске. В январе 1997 года в Москве была проведена Первая Московская Всероссийская конференция по риторике. Создана Российская ассоциация исследователей, преподавателей и учителей риторики.

В новейшее время риторика постепенно оставляет проблематику устной речи и „развивает те элементы своей доктрины, которые уже в наше время позволили Ролану Барту назвать ее грамматикой литературного выражения“.

Красноречие понимают неоднозначно: это и дар слова - речи актуальной, эмоциональной, логичной, ясной, доходчивой, свободно льющейся, безусловно правильной, в которй используются все богатства и тонкости языка и опыт, накопленный веками в поэтике, стилистике, ораторстве, и „языковой вкус эпохи“.

Любое высказывание определяется ситуацией, потребностями жизни; они порождают мотивы и цели; затем говорящий формирует содержание речи, выбирает форму: монолог или диалог, грамматическую структуру, лексику, интонации, прогнозирует понимание слушателем и его реакцию.

Выбор средств определяет пространство культуры речи на всех этапах внутренней, мысленной подготовки: мотивации, структурирования содержания, выбора слов и их последовательности, грамматического маркирования, кодового перехода на акустическую, звучащую речь. Культура речевого общения содержит и этический компонент.

Риторика - дисциплина древняя и надолго забытая, в настоящее время переживает ренессанс, и это явление - интернациональное. Из риторики некогда вышли стилистика, теория текста, поэтика.

В нашей школе на протяжении длительного времени знание языка подменялось знанием о языке. Язык не осваивался в его отношении к реальной действительности. Одна из тем современной риторики - отношение речи к мысли; центральная ее категория - говорящий и воспринимающий: это высказывание, когда слушающий принимает определенные решения. В процессе исторического развития сложились известные словесные формы выражения и аргументации. Современная риторика обогащает этот опыт словесного творчества и воздействия.

В 1964 году на 1-ой Конференции ЮНЕСКО по социальным и гуманитарным наукам К. Леви-Строс отметил, что такие традиционные отрасли классического гуманизма, как риторика, стилистика и поэтика создали модели, приближающиеся по своему статусу к моделям точных наук.

Мы стремились связать курс риторики и с традиционными науками- логикой, поэтикой, литературоведением, и с новыми- культурологией, психологией и др.

История риторики есть история стилей жизни. Информационное общество несет новый стиль жизни и требует новой риторики. Стилевая задача новой риторики состоит в понимании и пользовании всеми видами слова, а не только публичной устной речью.

Обилие текстов в информационном обществе выдвигает первую задачу риторики. Первая задача риторики состоит в умении быстро воспринимать речь во всех видах слова и извлекать нужные смыслы для принятия оперативных решений, не давать себя увлечь, сбить на деятельность, невыгодную себе и обществу. Вторая задача риторики есть умение изобретать мысли и действия и облекать их в такую речевую форму, которая отвечает обстоятельствам. Это значит уметь создавать монолог, вести диалог и управлять им, управлять системой речевых коммуникаций в пределах своей компетенции. Обе задачи должны опираться на культуру речи данного общества.

В политике широко используются средства массовой информации - массмедиа, радио, телепередачи, но в моменты обострения политической борьбы возрастает роль живого слова, импровизации - это выступления на митингах, демонстрациях, наконец, в революционных актах.

Риторика, которая была наукой наук в античности и в последующее время, влила весь арсенал средств выражения в тот круг наук, который очерчивало в ХХ столетие гуманитарное знание. Герменевтика - наука о толковании (первоначально только богословских текстов) становится ведущей познавательной системой.

Академическое красноречие - одно из древнейших полей языкового поиска: Сократ, Платон, Аристотель, а в России ХIХ-ХХ веков - С.Соловьев, Ключевский, Бердяев, Тимирязев и др. Как педагоги эти признанные мыслители и ученые формировали и оттачивали мастерство учебных диалогов, дискуссий, эвристических бесед на лекциях в университетах, на публичных выступлениях. Основными принципами, которыми они руководствовались: научная глубина излагаемого материала, точность, логика (обоснованность, доказательность, поиск истины), знание и учет адресата, умение устанавливать контакт с аудиторией, находить уровень доступности, интереса, мотивации, достигать ответного развивающего эффекта. Университетский профессор дает образцы культуры мышления, он ведет за собой студентов. Суть академического образования не только в новизне излагаемого, но и в реализации методов исследования. Профессор, лектор будит мысль студентов, стимулирует их способности и одаренность, зажигает стремления.

Политическое красноречие определяется как текст, задача которого состоит в том, чтобы в один приём соединить реальность фактов с идеальностью целей. Вот почему власть, или хотя бы видимость власти, всегда вызывает аксиологическое письмо, где дистанция,обычно отделяющая факт от его значимости-ценности, уничтожается в пределах самого слова.

Политика (от греческого слова „управлять государством“) - весьма широкое понятие, но если говорить о политических речах, то они бывают информационные, осведомительные (пропаганда, политпросвещение, наука), убеждающие и призывные, побуждающие к действию (агитация, например предвыборная), дискуссионные, полемические, даже разоблачительные (обсуждения спорных вопросов, споры внутри и межпартийные).

Принято считать, что политические речи - орудие демократии; речи Демосфена, Лисия, Перикла были невозможны без демократии древнегреческих полисов.

В политическом красноречии обычно отмечается соблюдение языковой нормы, а нередко - и использование средств изобразительности, афоризмов. Факты нарушения культуры речи подвергаются осмеянию, критике. Используются также средства „наглядной агитации“, лозунги, плакаты, транспаранты, портреты, различная символика, а также музыка, кинофильмы. Речи политических ораторов нередко издаются в виде брошюр, книг и сохраняются для потомков.

Кому нужна риторика сегодня? Всем - без исключения. В начале 1990-х годов в „известиях“ была напечатана статья „Почему Клинтон говорит так складно?“ Но ведь бывшего президента США учили! В США мастерство публичной речи, полемики, умение свободно и доброжелательно общаться ценится очень высоко. Да и в России меткое слово всегда вызывало уважение и даже зависть… Словом можно убить- и оживить, ранить и излечить, посеять смятение и безнадежность - и одухотворить“, - писал В.А. Сухомлинский.

Риторика в одно и то же время и учебный предмет, и профессиональный. Человек должен знать не только структуру своего языка, но и механизмы говорения и аудирования. Физическая культура справедливо признается важнейшим предметом в школе и в вузе, на нее тратятся миллиарды, а культура речи считается второстепенным довеском к необъятному курсу грамматики. Как профессиональный предмет риторика необходима во всех социальных сферах: государственным служащим, политикам, педагогам, юристам, журналистам, актерам, писателям, проповедникам… Коммерсант должен быть мастером делового общения; офицер-находить взаимопонимание с подчиненными; профессор университета - доносить сложнейшие научные истины до понимания не искушенных в науке студентов.

По речи, по ее культуре судят о человеке. „Заговори, чтобы я тебя увидел,- сказал Сократ своему новому ученику… Если субъект сформировал в себе такие личностные качества, как активность, коммуникабельность, умение не теряться в сложных ситуациях обращения, да ещё обнаруживает отличное владение языковыми средствами, - он достигает успеха, уважения, а возможно-и известности.

„История риторики есть история стилей жизни и требует новой риторики. Стилевая задача новой риторики состоит в понимании и пользовании всеми видами слова, а не только публичной устной речью“.

В Евангелии от Иоанна сказано: „В начале было Слово, и Слово было у Бога, и Слово было Бог. Оно было в начале у Бога. Все через него начало быть… В нем была жизнь, и жизнь была свет человеков. И свет во тьме светит, и тьма не объяла его“ (Гл.1:1-5). Слово дар, врученный только человеку. Homo sapiens- человек разумный. Homo cloquens - человек говорящий. Софист Горгий говорил: „Слово есть величайший властелин, который, обладая весьма малым и совершенно незаметным телом, совершает чудеснейшие дела“.

„Слово есть чудный дар Божий. Оно живописует, воспевает, считает, измеряет, построет все видимые и невидимые предметы, освещает, воспламеняет, потемняет, леденит, умащает, печалит, веселит, волнует, расширяет, возвышает душу. Счастливы те люди, которые от Бога получили этот дар в избытке, и взгревают его размышлением, чтением, наблюдением и обращением с подобными им существами, умными и добродетельными. В обществе они то же, что самосветящее солнце на небе. Около них вращаются все прочие спутники и планеты“. П. Успенский писал, что красноречие „может быть чаруемо, увлекаемо, спасаемо не искусственными хриями и силлогизмами, а словом естественным, живым, пламенным, как огонь, шумным, как дубрава, благоухающим, как цветник, словом разумным, сердечным, таким, в котором слышится глубокое знание человеческого сердца и духовных потребностей общества“.

Литература:

1. Львов М.Р. Риторика. Культура речи. М., „Академия“,2003.

2. Грановская Л.М. Риторика. Баку, „Мутарджим“,2000.

3. Клюев Е.В. Риторика. М., „Издательство ПРИОР“,1999.

4. Корнилова Е.Н. Риторика-искусство убеждать. Издат-во „УРАО“,1998.

5. Марченко О.И. Риторика как норма гуманитарной культуры. М., 1995.

6. Михальская А.К. Основы риторики: Мысль и слово. М., 1996.

7. Мурашов А.А. Основы педагогической риторики. М., 1996.

ლალა ახმედოვა
რიტორიკა - მჭერმტყველების მეცნიერება და ხელოვნება
რეზიუმე

ლექსიკონები რიტორიკას განსაზღვრავენ როგორც მჭერმეტყველების მეცნიერებასა და ხელოვნებას. თანამედროვე ეპოქაში მან გააფართოვა გავლენის სფერო, იმდენად, რადენადაც მოიცვა ურთიერთობის სხვადასხვა მხარე - დაწყებული საჯარო, ოფიციალური, სამეცნიერო და საქმიანი ურთიერთობებიდან, დამთავრებული ყოფითი, ყოველდღიური ურთიერთობებით (როგორც ზეპირი, ასევე წერითი). XX საუკუნეში მეტყველების თეორიასა და პრაქტიკაში გაძლიერდა მეტყველების კულტურის ტენდენციები, სტილისტური დიფერენციაცია, ენობრივი ნორმების მოთხოვნები, რასაც ხელი შეუწყო ისეთი ახალი მეცნიერული მიმართულებების აღმოცენებამ და ინტენსიურმა განვითარებამ, როგორებიცაა: მეტყველების თეორია, მასობრივი კომუნიკაცია, სოციოლინგვისტიკა, ფუნქციური სტილისტიკა და ა.შ.

Lala Akhmedova
Rhetoric - science and oratorical skill
Summary

In the modern world with its mighty means of information the role of oral speech in public is rather considerable.

The changes occurring in our life, have introduced certain changes in sphere of spoken dialogue. At present, nobody can call in question of importance and necessity of oratorical skills. Multi-party system formation in Azerbaijan, building of originally democratic society provides professional mastering of oratorical skills.

Ali Asker, (Turkey)
Nino Chalaganidze (Georgia)

Introduction

The social values' being redected and the formation of the new ones have great importance to research in conversion process in Georgia. Because, in the process of the transformation of political regimes, to review The values such as society, people, nation, language, religion, tradition etc. with new perspective is inevitable. National identity which contains ethnic, cultural and citizen elements has a multi-layer system.

National identity, a product of the conflict between the nation and nation state, is a recognition, difference and belonging ground which is on the basis of language and culture more. In this sense, the language phenomenon is one of the most crucial elements of Georgian national identity (1). Georgian language has a rolling development path after the invasion of the region by Russia. Language policies that had been implemented during the period of Tsarist Russia and later, that of Soviet Union, had a significant influence on Georgian Language. However, when compared to the other identities that live under the Russian Hegemony, Georgian Language can be included to guard its own national identity more. After the collapse of Soviet union, in the process of forming a national identity, the language phenomenon and also language issue has become very sensitive that should be focused on. Not only The status of national and official language but also the process of globalization had determinant effect on the state's language policy. Today, language policy is important because, while the use of Russian is narrowed, English is not fully understood and also nation's ethnic structure, financial and legal problems in teaching Georgian language to ethnic and national minority.

Soviet period: Conservation Instinct

In 1918, after the Georgia gained its independence Georgian language has been given the government language status (2). After they became a part of Soviet Union the conservation instinct for Georgian language has increased. In 1921, after the invasion of Georgia by Russia the juridical status of the Georgian language could not be determined anywhere. Furthermore the attempt to increase the importance of Russian language had failed due to the resistance of Georgian communists and intellectuals; the first secretary of the Georgian Communist Party Mr. Sergo Ordjonikidze said “the Russian language is not a `repression language' it is a language of `October revolution' and supported the Georgian resistance (3). In the 156-158 articles of Georgian Soviet Socialist Republic's constitution of 1937 the institutional status of the Georgian language is determined. According to the institution the official language of Georgia is Georgian language (article 156). It is free to improve their mother language for the minorities who live in Georgia and also they can use their mother language in the cultural and official places. The Georgian Supreme Soviet (Parliamentary) decisions will be published in Georgian language. Self governed republic and self governed province (Abkhazia and Ossetia) will also be published in the local language (article 157). The managing bodies of Abkhazia and Ossetia (The Board of Ministers of Abkhazia Supreme Soviet and Soviet Ossetia Public Representatives, Executive Committee) will publish the legal regulations in their local language and in Georgian language (4).

In 1970s at the every place of Soviet Union the Russianization policies had begun a new phase. Moscow government desired the Russian language to be the only language within the boundaries of Russia. In that period most of the member republics in the Soviet Union supported that policy. Only Georgia, Armenia and three Baltic Republic objected to this policy. The Georgian Supreme Soviet was obliged to implement the claim of Moscow and took a decision in order to discharge the status of the Georgian language. On 14th April 1978 the Georgian students protested that decision. This protest is the first and only protest which ended bloodlessly. The Georgian government had to pull back. As a result the Georgian language kept its status (5). This is an unusual event in the Soviet Russia and naturally that situation disturbed the Moscow (6).

Post-Soviet Approach: The Influence area of the Russian language is narrowing

After the separation of Soviet Union the pressure policies of the Moscow inherently ended. However the learning and using Russian language is a structural case that continued from the past. Nevertheless the Russian language keeps its strength within the former Soviet area in both ways. Due to the ethnic, demographic and historical reasons it is felt in different levels in different countries.

The demographical changes that emerged after the separation of the Soviet Union have come into life rapidly and intensively. The Russian population with a considerable amount moved to Russia from the former Soviet republics. Due to the both social and economical difficulties; political and martial disturbances the young and middle aged Russian population left those countries. The structural problems of the Russian population emerged more considerably after the separation of the Soviet Union. The new emerged independent countries generally had old population so there was a serious population decrease due to natural mortality.

In first years after the separation of Soviet Union the domination effort of Moscow on new emerged republics got backlash and caused to raise of the anti-Moscow and anti-Russia expressions. And also this situation had negative psychological results on the Russian minorities who live in the aforesaid countries.

Some countries of Commonwealth of Independent Countries (BDT) especially in the Baltic republics the government policies that were applied to decrease the effect of Russian language narrowed the actual usage area of the Russian language considerably.

Decreasing the Russian language course hours in the curriculum, stating it as elective lesson and even discharging from the whole curriculum; have affected the functionality of the Russian language. Decreasing the hours of Russian programs on radio and television, mandatory dubbing applications for the movies, closing down the Russian publishing newspapers and magazines due to both economical difficulties and lack of funds and also closing down as a result of the government policies caused to lower the effectiveness of Russian language. Decreasing the effectiveness of the Russian language directly caused a decrease in Russian speaking population in the world. That decrease caused many problems for the population who `consume' Russian language for their needs. The decrease in the Russian speaking population and narrowing the Russian speaking area are the two negative factors that interacting between each other. In this situation we may consider the narrowing of the Russian usage in that geographical area as natural period.

The status of the Russian language is determined in different ways at former Soviet republics. Only in the Belarus the Russian language has an official government language status. While it is an official language in Kazakhstan and Kyrgyzstan (7); in Moldavia and Turkmenistan it is an international communication language and in Azerbaijan and Baltic republics it has a foreign language status (8). In Belarus (% 77), Ukraine (% 65) and Kazakhstan (% 65) the two third of the population use the Russian language freely. Beside the domination of local language in Kyrgyzstan and Latvia, most of the population knows Russian language. In Armenia, Azerbaijan, Georgia, Tajikistan and Lithuania (in that country only one fifth of the population) only less than one third of the population knows Russian language freely (9). Belarus and Kazakhstan are the only countries where the President of the Republic can make his parliamentary speech in Russian language. Kazakhstani consider the Russian language as a factor that gives to Kazakh nation a competition skill in the former Soviet territories and especially in the middle Asia. In the countries where the labor force has a great importance such as Tajikistan, Kyrgyzstan and Moldavia; the half of the young generation (secondary school students) will not know the Russian language when they grow up. In the Armenia which calls itself as a mono ethnic country and that has 30.000 (% 1) Russian population; the Russian speaking population is decreasing. The 90 % of the young population in the Georgia and Azerbaijan will not know Russian language when they grow up (10).

Today the usage area of Russian language is narrowed and its portion in the curriculum is minimized. The policy of decreasing the number of Russian medium school has been held since for a long time. Between 1997 and 2005 the number of Russian medium schools have decreased from 86 to 59. And also the number Georgian language and Russian language medium mixed schools decreased from 128 to 112. It was possible to take courses in Russian language in 60 different branches (11). According to the educational revaluation which has been initiated at the end of 2004 it was decided that the core curriculum will be lectured in Georgian language in the government schools. The 95% of the teachers who lectures on the minority languages lost their jobs because the government didn't allocate enough sources to train the teacher who will lecture those lessons in Georgian language. In 2007 Georgian language proficiency tests were applied to school managers within the obligation of Georgian knowledge for school managers and so a few of those manager passed exams (12). After the „rose revolution“ the Russian medium education has begun to be considered mostly as a political case. Today the Saakashvili Government has some radical solution for the „Russian Problem“. As from 1st September 2011 the number of Tbilisi Russian schools will decrease significantly. As per the decision of Ministry of Education and Science, the 20 of the 40 Russian medium schools will be closed down. Ministry Dimitri Shashkin says that the transfer of those young people who study in those schools to the Georgian studying departments, will adopt them to society with an educational integration. Due to having a few students in those groups they were merged with the same departments of other schools (13). On the other side due to having the entrance exams in Georgian language for the higher education institutions the Russian studying students have less chance to pass the university entrance exams (14). As from the 2011-12 academic years the English language will be lectured as a compulsory foreign language lesson beginning from the 1st grade. Another foreign language can be lectured only after the 7th year of education. At that grade a student may elect Russian, Chinese, French etc. languages (15).

Revenge of the „English Language“

While the usage area of the Russian language is being narrowed in Georgia the English language getting more places in society day by day. The Saakashvili Government is applying Government is to make the English as the second most spoken language after the Georgian language in the country. And after English the Chinese, Arabic, Turkish and Russian languages will follow. The main objective of the English language education policy of the government is to enable the people within the 5-16 age groups to speak English in four years. In order to perform these program ten thousand English teachers will be invited to the Georgia. Within the scope of the campaign „Learn and teach with the Georgia“ initiated by the Ministry of Education 500 Georgian citizen will get education in USA with the quota of Presidency of the Republic. The invited ten thousand teachers will be allocated to the different regions (16). Most of the invited teachers are from USA, Canada, New Zealand, Poland etc. Saakashvili characterized this program as a as a „enlightenment revolution“ in the Georgia. According to him the teachers will be propagators in favor of the Georgia after they go back to their own countries. The invited teachers will live with the families where they live in the area of duty. Voluntary teachers will be paid 272 $ allowance for each month (17). Naturally it is impossible to say that this project will succeed in the near future. Especially the social infrastructure of the country is not suitable for this purpose. And the financial burden of implementing this policy in a short period will be heavy enough to consider carefully. On the other side some organizational problems and debates, and also some impediments to communicate are considered as potential important impediments to implement the program. The first voluntary teacher is charged in rural areas far from the capital. In that region the hard social and living conditions are some of the reasons that affect the implementation of the program negatively (18).

The Importance of the Media and

Public Perception about Dynamism of the Language

Mass communication instruments have great importance both in relation to conserving the national identity of the language and enhancing the national identity conscience. Mass communication instruments have a role that reminds the national identity to the society. According to the Michael Billing; routine practices, ideological habits, beliefs and standings that we do not pay attention; reproduces the nationalism and ensure it to survive. In the same manner some symbols, thoughts and reactions are reutilized and interiorized. Those unobtrusive daily practices are described as „banal nationalism“. Media has a great importance in maintaining and involuntarily reproducing of nationalism and media takes the lead in „banal nationalism“ (19). However media does not conduct that role with conscience and properly. Therefore media is the most „suitable“ field for deterioration of the language which is considered as the most important fact of national identity. Thus media members and politicians use foreign words and terms - even if it is not necessary - on the mass communication instruments, written and visual media. Furthermore this kind of speaking pattern causes the people to sense it as a sign of a knowledge and skill criteria. So it becomes very hard to understand the journalist for the ordinary audience. In the last years the government has taken many measures in order to protect the Georgian language from those kinds of negative issues. The Government Language Board carries on adopting researches of the foreign words and terms into Georgian language since 1998. However due to the unknown reasons and without giving any explanation this institution closed down in 2004. A monitoring activity has performed about the emergence of literature norms of the board and the protection of the institutional status of the government language (20). What ever its name is, today we really need this kind of institution. This institution is not obliged to monitor only the mass country. Especially if we take into account the domination of the language empires, in a period when foreign language education is extending rapidly it is very important to examine this kind of trends (21). It is required to emphasize Georgian society has different perspectives. Some of them emphasize that there is a big danger in the cultural fundamentalism (22). A. Bakradze remarks the threatening sides of culture and language factors. According to Bakradze even if the Georgian society won its freedom against Russian colonialism it hasn't won its moral freedom yet. In addition to the moral slavery the Anglo-mania is also added to the Georgian culture: „We are so wannabe society towards USA that's why we lost our thinking ability. The government must form a program and prepare it. In other way press, radio and TV, books, schools, higher education institutions will pump the society with foreign-mania culture and it will be harder to conserve our language against those cultural attacks. Maybe they do not attack by guns and bombs but culture, language and book are the most dangerous weapons“ (23).

During the colonial period under the domination of Russia, all of the Soviet Union countries faced with „bilingualism“ that caused „a bilingual disaster“ that may almost result in tri-linguist. The daily language mostly polluted by „barbarism“. It is hard to say that the intelligentsia - teachers, physicians, artists, engineer's etc. occupational groups - will use the Georgian language purely refined from Russian „barbarism“ language. Even if there are many words with same meanings and descriptions in Georgian language; preferring the Russian words and definitions is a common situation. Generally those words and expressions are easy daily words.

While we are complaining from harmful results of Russianizing on the other side the increasing negative effect of the English language is considered. The negative effect of English language - more precisely American English - is felt more day by day. Georgian language is under the influence of widespread foreign language education, the western-oriented policies of the government and the globalization fact. The problems that the linguists mentioned as threats are considered in the manner of „purism“ (24) by the ordinary people. May the influences on the Georgian language and the currently applied language policies cause „bilingualism“ in the genetic structure of the Georgian language? How can we describe the perspective of the society about this case? K. Sadgobelashvili, a journalist and media critic examined these cases in a study that he concluded. There are two different perspectives in the society about the interaction of the Georgian language with other foreign languages. One party thinks that it is normal to have foreign words in their mother language and the other party considers that situation as a dangerous period. Thus the effects of the foreign language influence not only the linguistic field and also it influences national culture completely (25). Expanding the globalization, improvements in the science and technology, widening the operational field of the mass communication instruments undoubtedly influence the national language. In every situation the „expansionist countries“ will try to make their own language more dominated and effective. According to this situation the instruments and policies that appropriately restrain and balance the aforesaid „expansionist“ period have a crucial importance. It is very harmful to „clean“ the language by throwing out the deep-rooted words as much as enriching the language by taking words from other languages without lexicalizing. We must consider the language as a dynamic fact that develops with its nature. For that reason it must be protected from external pressures and coincidental effects, „it must not be polluted with foreign and unnecessary mixtures“.

Conclusion

It is one of the most important facts for the enhancement of national identity structuring. However language is not only a social case, also it is an instrument that is used in the political fields. The political line that Georgia has adopted itself influences the governments' point of view to the language through the disagreements of Russia and Georgia and the availability of the disagreements in the middle term. Beside these the objective effects of the globalization, the integration policy of Georgia with western countries, political attitudes towards improving the relation with USA caused to embodied this point of view more and more. The usage area of the russian language getting narrower. While the number of Russian language lessons decreases it is impossible to watch Russian shows on media, TV and radio. The government's approach towards the language case does not only includes limitation of the Russian language it also includes extending the English language. The Mayor of the Tbilisi G. Ugulava opened free English courses in the different regions of the capital. English is not necessary only for the education it is also a „must“ for salespersons, waitresses etc. in the service sectors.

It is required to emphasize that the cultural and linguistic effect of a society on the other society's culture may happen in many ways. The most negative factor of this effect is the penetration in the structural perspective and emergence of the stereotyped expressions and terms. On the other side foreign origin words and terms that are being used; may not be completely adopted semantically, morphologically and syntactically. This linguistic situation can be perceived differently by the social environment. Some people believe that if the English language is used commonly in the country the Georgian society will integrate with the outer world easily. Some people mention the harmful effects on the language and so the indirect harmful effects on the national identity.

Undoubtedly it is not an acceptable situation to have a dominated language by another language no ways. Also the highest level of integration with the outer world cannot justify this situation. The fact which is important here is to balance the interests of the partner countries towards Georgia by considering the national interests. This is a hard criteria but it is a must to consider that fact. Today the „foreign language expansionism“ can be considered as a threat for the national identity of the Georgia in the context of either integration with western countries and globalization. However it is unrealistic to think it has a power to destroy whole the national identity. It shows the sensibility of the Georgian society for conserving their cultural traditions, to discuss the national identity. This kind of sensibility is the most powerful security for conserving the national identity.

Literature:

1. Ufuk Şimşek, Selçuk Ilgaz. Küreselleşme ve Ulusal Kimlik. http://edergi.atauni.edu.tr/index.php/SBED/article/viewFile/401/394

2. Georgian Language had lost its state language status after the merger of Georgia with Russia. Until 60s of 19th century, education was in Russian in education institutions and in religious schools in Georgia.

3. Graham Smith, Vivien Law, Andrew Wilson, Annette Bohr, Edward Allworth.. Nation Building in the Post-Soviet Borderlands - the Politics of National Identities. Cambridge: Cambridge University Press. 1998, s. 171.

4. Georgian SSR Constitution February 13, 1937 Tbilisi.1937.

5. April 14 is celebrated as Mother Tongue in Georgia every year. В Грузии - День родного языка, http://sakartvelo.ru/news/v-gruzii-den-rodnogo-yazyka, Мзия Паресишвили, Нино Тархнишвили, В Грузии отметили День родного языка, http://www.ekhokavkaza.org/content/article/2012526.html

6. E. Sevardnadze mentioned that after collapse of the Soviet Union, this incident arouse negative repercussions in his statement. Communist party secretary in charge of ideological issues told that he had called Sevardnadze and prepared a 3 papered report about Georgian Nationalism, chauvinism and Georgian management not obeying Soviet Union's decisions and would revive this subject in Politburo. But, Brejnev did not allow to discuss the subject in Politburo and specified that it was enough that deficiencies should be transmitted to Sevardnadze personally and Sevardnadze would take in to account these deficiencies in later activities. Эдуард Шеварднадзе: Ельцин предложил мне разделить Грузию на две части, 22 декабря 2008 http://news.mail.ru/politics/2260717/

7. President R. Otunbaeva made a statement that in near future, Kyrgyz Language should be used and all the primary schools should give education in Kyrgyz Language. Киргизия: обучение на русском языке может прекратиться, http://www.bbc.co.uk/russian/rolling-news/2011/06/110618-rn-kyrgyz-languages.shtml, 18.07.2011.

8. Лобанова Л.А., Могилева И.Б, Статус русского языка на постсоветском пространстве, http://www.vestnik.mgimo.ru/fileserver/03/vestnik-03- 08.pdf

9. Елена Яценко, Нужен ли русский язык в СНГ?, http://www.rian.ru/analytics/20080304/100581741.html, 2008.

10. Нелли Есипова, Сергей Николаевич Градировский. Русский язык на постсоветском пространстве Экономические интересы, суверенитет и сохранившиеся связи 2008-10-28. World Poll Gallup, 2007, http://www.ng.ru/scenario/2008-10-28/14-russlang.html

11. Информация из справочного издания МИД России „В помощь российскому

соотечественнику за рубежом“, Институт диаспоры и интеграции (Институт стран СНГ), S. 185-186.

12. See also: Энвер Тварадзе. Русский язык в Грузии, Стратегия России. Издание Фонда „Единство во имя России“, №3, Март 2010, c. 40-46.

13. There are currently two schools numbered 207 and 98, offering education in Russian in Tbilisi.

14. Георгий Двали. В Грузии все меньше востребован русский язык, http://dixi.kz/2011/07/07/v-gruzii-vse-menshe-vostrebovan-russkij-yazyk/

15. В Грузии русский язык изымают из школьной программы младшеклассников, http://www.baltinfo.ru/2011/02/04/V-Gruzii-russkii-yazyk-izymayut-iz-shkolnoi- rogrammymladsheklassnikov- 186489

16. М. Саакашвили: Программа „Учи и учись вместе с Грузией“ продолжится, http://www.apsny.ge/2011/pol/1300479162.php, 18.03.2011.

17. М. Саакашвили сделает английский вторым языком в Грузии, http://ru.tsn.ua/svit/saakashvili-sdelaet-angliyskiy-vtorym-yazykom-v-gruzii.html

18. Interview.

19. See also: Michael Billig, Banal Nationalism. London: Sage Publications. 1995.

20. a similar institution was in Georgia in 1921.the name of it was the scientific council on the preparation terminology. In next year the council of determination literary norms (from 1934), the council of determination of norms (from 1946, with the presidency of S. Janashia later that of A. Shanidze), permanent commission for determinant of literary norms (from 1953) were in activity.

21. სალომე ლილუაშვილი. ქართული ენა და თანამედროვე მედია, http://www.ambioni.ge/qartuli-ena-da-tanamedrove-media/

22. ნონა კუპრეიშვილი, ენობრივი ორიენტაციიდან კულტურის ორიენტაციამდე. ka.wordpress.com/tag/semiotika-da-sxva

23. ა. ბაქრაძე, მშობელი დედა, რომელსაც დედინაცვალი გვირჩევნია, http://www.psnews.info/php/newsPrint.php?lang=geo&t=&uid=1614

24. Lat: Purus, clean, pure. The fussiness about the omitting the foreign words in a language. Пуризм. Литературная энциклопедия. В 11 т.; М.: издательство Коммунистической академии, Советская энциклопедия, Художественная литература. Под редакцией В. М. Фриче, А. В. Луначарского. 1929-1939.

25. http://www.shokoladi.ge/content/ena-da-leksika 1.02.2007.

ალი ასკერი, ნინო ჩალაგანიძე
ქართული ენის მნიშვნელობა ეროვნული თვითმყოფადობის კონსოლიდაციის პროცესში (პოლიტიკური და სოციალური პერსპექტივები)
რეზიუმე

კვლევის აქტუალურობა განპირობებულია ჩვენს ქვეყანაში მიმდინარე სოციალურ-პოლიტიკური გარდატეხის რთული პერიოდით, რომლის ბუნებრივ გაგრძელებას არსებული ღირებულებების გადახედვა და ახალი ფასეულობების ფორმირება წარმოადგენს. ასეთ მომენტებში განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს საზოგადოების, ერის წიაღში არსებულ ღირებულებათა და, ზოგადად, კულტურის მდგომარეობის შესწავლა.

საქართველოში მიმდინარე სოციალურ-პოლიტიკური რესტრუქტურიზაცია, სხვა გლობალურ ფაქტორებთან ერთად, უცილობლად აისახება ენობრივ გარემოზე და ცვლილებებსაც იწვევს. ტექნიკური ცივილიზაციის სწრაფი განვითარება, ინტენსიური გარე ურთიერთობები და მოზღვავებული საინფორმაციო ნაკადი ენის ფორმირებაზე მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს.

როგორც სიმბოლოთა ყველაზე სრულყოფილი და გავრცელებული სისტემა, ენა, რომელიც, ამავდროულად, ღირებულებათა სისტემაცაა, ინფორმაციის დიდ მარაგს ინახავს და ინდივიდუალური და ეროვნული მენტალიტეტის ინტენციების ამსახველია. ენობრივი სისტემა მუდმივ ქმედებაშია, ხშირად იცვლება. ენის სტრუქტურისათვის დამახასიათებელი ღიაობა გვაძლევს საშუალებას, შევისწავლოთ ჩვენი ისტორიისა და მენტალობის ეს უნიკალური აღმნუსხველი და სტილისტური ინსტრუმენტების გამოყენებით კულტურული თვითმყოფადობის ინტერპრეტირება მოვახდინოთ.

წარმოდგენილ ნაშრომში ასახულია ის ისტორიული წინაპირობები, რომლებიც საქართველოში ენობრივი პოლიტიკის განვითარებაზე ზემოქმედებდა. შესწავლილია ენობრივი გარემოს თანამედროვე მდგომარეობა - ცვლილებათა გამომწვევი ფაქტორები, არსებული რისკები და შედეგები.

Aли Аскер, Нино Чалаганидзе
Языковой фактор в консолидации национальной идентичности в Грузии
(Политические и социальные перспективы)
Резюме

Актуальность исследования обусловлена происходящим в нашей стране сложным периодом преобразований, влечущим за собой переосмысление ценностей и формирование новых. В такие моменты особое значение приобретают ценности общества, народа.

Социально-политическая перестройка страны, наряду с другими глобальными процессами, неизменно влечёт за собой изменение языковой среды. Быстро развивающияся техническая цивилизация, открытое пространство и обширный информационный поток оказывают серьёзное влияние на формирование языка.

Язык, как наиболее полноценная и широко распространённая система символов, одновременно представляющая собой и ценостную систему, хранит в себе общирнейшую информацию и отображает интенсии индивидуального и национального менталитета. Языковая система находится в постоянном движении, часто меняется. Такая открытость языковой структуры и позволяет нам изучить этот носитель информации и использовать выразительные языковые стилистические инструменты для интерпретации проблем культурной идентичности.

В данном труде представлены те исторические предпосылки, которые повлияли на развитие языковой политики Грузии. Изучено и нынешнее положение языковой среды - вызывающие факторы и существующие последствия.

ნანა მაზმიშვილი
(საქართველო)

ფონემა (რომელსაც წერილობით მეტყველებაში შეესაბამება გრაფემა ან ასოთა სიმბოლო), როგორც ცნობილია, არ წარმოადგენს დამოუკიდებელი მნიშვნელობის მქონე ერთეულს. ენაში ფონემა ასრულებს მნიშვნელობის მატარებელ როლს, თუმცა, თარგმანმცოდნეობაში ფონემა გვევლინება სწორი თარგმანის შესრულების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საფუძვლად. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თარგმანის პრაქტიკაში მრავლადაა შემთხვევები, როდესაც თარგმანის ერთეულად ფონემა (გრაფემა) გვევლინება. განსაკუთრებულად დიდ როლს პრაქტიკული თარგმანის შესრულების პროცესში ასრულებენ ფონემები საკუთარი სახელების თარგმნისას. ს. ბარხუდაროვის აზრით, წყარო ენის ფონემები იცვლება სამიზნე ენის ფონემებით, რომლებიც შედარებით ახლოსაა წყარო ენის ფონემებთან არტიკულაციითა და აკუსტიკური თვისებებით (ანუ წყარო ენაში არსებული გრაფემები იცვლება სამიზნე ენის გრაფემებით, რომლებიც გამოცემენ მსგავს ჟღერადობას) (1, 176).

იმისათვის, რომ რუსულ ენაზე გადმოვცეთ ინგლისური გვარი Heath, საჭიროა ინგლისური ენის შემადგენლობაში შემავალი ყოველი ფონემისთვის მოიძებნოს ის რუსული ფონემა, რომელიც თავისი არტიკულაციითა და ჟღერადობით შედარებით ახლოსაა ინგლისურ ფონემასთან. ინგლისური [h] ჩვეულებრივ შეიცვლება რუსული ფონემით [x], [i]-რუსული ხმოვნით [и], ხოლო ინგლისური ასოთშეთანხმება [th] შეიცვლება რუსული თანხმოვნით [m]. ამგვარად, ინგლისური გვარი Heath რუსულ ენაზე თარგმნისას გადმოვა როგორც Хum. ესე იგი, ამ მაგალითიდან გამომდინარე, ამ შემთხვევაში ამოსავალი სიტყვის ყოველი ფონემისთვის მოძებნილ იქნა შესატყვისი ფონემა რუსულ ენაზე, ანუ რუსული სიტყვის ფონურ შემადგენლობაში; სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, აქ თარგმანის ერთეულად გვევლინება ფონემა. თარგმანის ისეთ სახეს, რომლის დროსაც შესაბამისობა ამოსავალი ტექსტისა და სამიზნე ტექსტის ერთეულებს შორის ფონემის დონეზე წყდება, ეწოდება თარგმნითი (ან პრაქტიკული) ტრანსკრიფცია.

იმ შემთხვევაში, თუ შესაბამისობა წყდება გრაფემის დონეზე, ანუ ხდება არა ჟღერადობის გადმოცემა, არამედ დაწერილობა (გრაფიკული ფორმა), საქმე გვაქვს მთარგმნელობით ტრანსლიტერაციასთან. ასე რომ, ინგლისური გვარის Lincoln რუსულად Линкольн-ის სახით გადმოცემით, ჩვენ ინგლისურ გრაფემებს ვცვლით რუსული გრაფემებით, რასაც გადმოაქვს სიტყვის იგივე გრაფიკული გამოსახულება, ანუ ვახდენთ მის ტრანსლიტერაციას. მთარგმნელობითი ტრანსკრიბციის გამოყენების შემთხვევაში ეს სახელი უნდა გადმოსულიყო როგორც Линкен. აქვე საჭიროა აღინიშნოს ის ფაქტი, რომ ტრანსლიტერაციასა და ტრანსკრიბციას შორის მკვეთრი ხაზის გასმა და მათი ერთმანეთისგან გამოყოფა პრაქტიკაში იშვიათად ხორციელდება.

თარგმანი ფონემის (გრაფემის) დონეზე პრინციპულად განსხვავდება დანარჩენი სხვა სახის თარგმანებისგან. მისი ასეთი გამოყოფა სხვა დანარჩენი სახის თარგმანებისგან აიხსნება იმით, რომ როგორც მითითებული იყო, ფონემები (ასევე გრაფემები) თვითონ არ წარმოადგენენ რაიმე მნიშვნელობის მატარებელ დონეს. ამიტომაც ბუნებრივია ის, რომ ამ სახის თარგმანის გამოყენება შესაძლებელია მხოლოდ და მხოლოდ შეზღუდული მასშტაბებით. უმეტესად, ფონემის დონეზე თარგმანის შესრულებას ვხვდებით, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საკუთარი და გეოგრაფიული სახელების თარგმნისას. მაგალითად: Churchill-რუსულ ენაზე გადმოვა როგორც Черчилль ან კიდევ Liverpool-რუსულ ენაზე თარგმნისას Ливерпуль და ასე შემდეგ.

თუმცა, აქაც აქვს ადგილი გამონაკლის შემთხვევებს. ინგლისურ სახელებს, როგორებიცაა: George, Charles, William, James, ჩვეულებრივ, შეესაბამება რუსული ტრანსკრიბციები: Джорж, Чарльз, Вильям, Джеймс - გარდა იმ გამონაკლისი შემთხვევებისა, როცა ეს სახელები აღნიშნავენ ინგლისელი (ან სხვა) მეფეების სახელებს და როცა მათი გადმოცემა რუსულ ენაში ხდება შემდეგნაირად: Георг, Карл, Вильгель, Яков (George VI - Георг VI, Charles VI - Карл, William the conqueror - Вильгель Завоеватель, James Stuart - Яков Стюарт) და სხვა.

მსგავსი სახის თარგმანის შესრულება ხშირია სხვადასხვა სახის პოლიტიკური და საყოფაცხოვრებო რეალიის თარგმნისას. მაგალითებისთვის გავაკეთოთ ინგლისური რეალიების ქართულ ენაზე თარგმანი: office-ოფისი, Speaker-სპიკერი და სხვა.

რაც შეეხება სიტყვების - speaker და lady - თარგმანს, ჩნდება ეჭვი იმის თაობაზე, თუ რამდენად სწორია, როცა ასეთ შემთხვევაში ვსაუბრობთ თარგმანზე ფონემის დონეზე. სინამდვილეში, იმდენად, რამდენადაც ისეთი სიტყვები, როგორიცაა speaker და lady შევიდნენ უკვე რუსული ენის ლექსიკონში (ანუ სხვანაირად, ეს სიტყვები წარმოადგენენ შესატყვისი ინგლისური სიტყვების უზუალურ ეკვივალენტებს), მთარგმნელის შეხედულებით, ამ შემთხვევაში შესატყვისობის არჩევა ხდება არა ფონემის, არამედ სიტყვის დონეზე. პროცესი ასეთნაირია: მთარგმნელი ინგლისური ენის ერთეულებისთვის არჩევს ლექსიკონურ ექვივალენტებს, იმისდა დამოუკიდებლად, გადმოსცემენ თუ არა ეს შესატყვისები ინგლისურ ტექსტში მოცემული სიტყვების ჟღერადობას.

იმ შემთხვევაში, როდესაც უკვე არ არსებობს მზა შესატყვისი ამოსავალი ტექსტის სიტყვისთვის, მთარგმნელი საშველად მიმართავს ტრანსკრიბციას, ეძებს რა რუსულ ან ქართულ შესატყვისებს ამოსავალი ტექსტის ყოველი ფონემისთვის. ასეთ შემთხვევაში მთარგმნელისთვის თარგმნის ერთეულს წარმოადგენს ფონემა.

რა თქმა უნდა მთარგმნელისთვის სულერთი არ არის თუ როგორ გადათარგმნის იგი ამოსავალი ტექსტის ამა თუ იმ ერთეულს - მის განკარგულებაში არსებული მზამზარეული ენობრივი ერთეულების გამოყენებით თუ მათი ხელახლა შექმნით მოცემული კონკრეტული შემთხვევისთვის. თუმცა, მთარგმნელობითი ეკვივალენტობის ხასიათის შეფასებისთვის ეს არ ასრულებს არსებით როლს.

ზოგიერთ შემთხვევაში თარგმნის ერთეულს წარმოადგენს მორფემა, ანუ წყარო სიტყვის თითოეულ მორფემას შეესატყვისება განსაზღვრული მორფემა სამიზნე ენის სიტყვაში. ასეთი მორფემების შესატყვისობის დადგენა შეიძლება ინგლისური სიტყვის-Tables და რუსული სიტყვის столы-წყვილებისთვის. ამ შემთხვევაში ინგლისური სიტყვის ფუძეს-table-შეესატყვისება რუსული стол-ის ფუძე, ხოლო მრავლობითი რიცხვის მორფემას -s შეესატყვისება რუსული მორფემა ы (თუმცა, რუსული დაბოლოება ы, ინგლისური s დაბოლოებისგან განსხვავებით, გამოხატავს არა მარტო რიცხვის მნიშვნელობას, არამედ ასევე ბრუნვას, მაგრამ ეს ხელს არ უშლის და არ არღვევს მორფემის დონეზე შესატყვისობის პრინციპს).

მორფემათა მსგავსი შესატყვისობა გვხვდება ინგლისური სიტყვის-ბაცკბენცჰერ თარგმნისას რუსული სიტყვით

back ….…. bench ..…….. er
/ …...…..…. / ………….. /
задне…... скамееч ….. ник

ამ შემთხვევებში შეგვიძლია ვისაუბროთ თარგმანზე მორფემათა დონეზე. ასეთი თარგმანი - ფონემათა ან გრაფემათა დონეზე თარგმანთან შედარებით უფრო იშვიათი მოვლენაა. სემანტიკურად ეკვივალენტური სიტყვების მორფოლოგიური სტრუქტურა სხვადასხვა ენაში, ჩვეულებრივ, არ ემთხვევა ხოლმე, განსაკუთრებით კი გრამატიკული მორფემების ნაწილებში, რომელთა ნაკრებიც განსხვავებულია სხვადასხვა ენაში.

ლიტერატურა:

1. ბარხუდაროვი ლ., ენა და თარგმანი, მოსკოვი, 1975.

2. ვინოგრადოვი ვ., პოეტიკა და რიტორიკა, მოსკოვი, 1980.

Nana Mazmishvili
Phoneme (grapheme)/morpheme-Prerequisites of Adequate Translation
Summary

Phoneme is a unit that has independent meaning in a language. But from the point of view of translation theory it is one of the important units that tend to be the basis for the adequate translation. In other words there are numerous cases in practice of translation when a phoneme plays the role of the translation unit based on what the correct transfer of the original text into the target one is insured. This is particularly true in the process of translation of proper names. While translating the phonemes of the source texts they are replaced by phonemes of the target text that mainly have the same articulation and sounding. In other words graphemes existing in the source text have to be changed into the graphemes of the target text.

Нана Мазмишвили
Фонема (графема) морфема - предпосылки адекватного перевода
Резюме

Фонема представляет независимую единицу языка. Хотя с точки зрения переводоведения, фонема являeтся одной из важнейших единиц, на основе которой происходит адекватный перевод. Другими словами, в переводческой практике часто бывают случаи, когда выбор фонемы в тексте перевода в качестве переводческой единицы обуславливает выполнение соответствующего перевода. В процессе перевода выбор фонемы переводческой единицей происходит при переводе имен собственных. В процессе перевода фонемы текста оригинала заменяются фонемами языка перевода, близкими по артикуляции и акустическим свойствам.

Nana Mazmishvili, Lilia Agajanova
(Georgia)

The importance of translation nowadays and its role in development of the international relations as well as its contribution to the cooperation among numerous nations on different levels resulted the necessity of investigation of this activity from the scientific aspect and introduction of the theory of translation.

A great deal of literature has been written about the translation process in the last 30 years or so, but little attention has been given to the mechanisms and constraints that control the right approach of the translator to the translation process or in other words to the translation system that actually enables the translation process to take place.

Translation is a complex process that is accompanied by many constraints at different levels and various stages. These constraints affect the perceived and desired quality of translation and serve as a fundament for translators to choose and make relevant decisions. The main goal of any act of translation is to keep the adequacy of content and style of the source text in the target one. Therefore is must be clear how above mentioned constraints can manipulate the process of translation. In other words the translator aims at managing and removing all these constraints so that to make his or her performance easier and smoother and at the same time to maintain the value of the source text. Understanding how these constraints work in the framework of the translation system and how they could be managed benefits both the translator and the translation tool or method.

As we already mentioned a great deal of literature has been written about the process of translation and its stages. As stated by Toury the process of translation consists of three main layers:

Translation-stage 1
Decision making-stage 2
Communication-stage 3

There is now a general agreement among translator researchers, educators and practitioners that among all those three stages decision making stage plays an important role and part in both the translator's performance and the quality of translation product. At this stage translator has to make the right decision on the approach and the tool of the translation. It restricts the choices available to the translator and sets the direction and standard of the translation product. This particular stage supports the translator in emphasizing certain aspects and properties that are deemed more important than other aspects and properties considered less important for the reproduction of the source concept.

The above stated reveals that the act of translation tends to be a multi-dimensional and multi-layered process involving in one consensual domain translation, communication and decision making. These layers impose their own constraints on one another interchangeable and interactively and define the direction and production of translation. Translation in turn imposes its own constraints on communication and decision making. Decision making imposes constraints on both communication and translation. Such complexity is constantly undermining the realization of an optimal and acceptable approximation between the source and the target languages.

As stated by Kaufman translation does not happen in a vacuum. It takes place in a very large context. The relationship among the translation process to the translator and to society can be understood in terms of the following model (2, 30);

Mega-Society/the world.
Macro-Organization/Institution.
Meso-Editor/groups/teams/departments.
Micro-Translator.

As one can see the constraints that appear on the mega level mainly take roots from the standards applied by the society or the world. Constraints on the macro level comply with the organizational or institutional area. Constraints on the meso level should be coped in relation with the editors, some groups, teams or departments. And finally the constraints on the micro level should be managed by the translator himself or herself.

The translator's decisions are mainly guided or dictated by the relationship between these units that form the translation event and the system of translation. Each unit within the hierarchy imposes its own constraints on the translation process. We would like to start the investigation of the micro level first as the most specific level imposing the particular constraint on the process of translation. On this level the translator has to deal with constraints imposed among other things by the texts. The translator has to identify the possibilities of matching two distinct linguistic units. On the meso level the translator has to deal with the some external group standards, norms and values. On the macro level the translator has to cope with constraints imposed by organizational or institutional values and the systems. On the mega level the translator has to deal with the constraints imposed by the society at large. All these levels impose constraints on the translation process.

It is wise to note that not all concepts given in the source text can impose constraints on every level of the translation process. Some concepts might impose constrains on all or some levels of the process of translation. The less is the number of the levels the constraints are imposed on the less effort should be put by the translator to reach the acceptable or relevant transformation of the source text into the target one.

Let us illustrate it by one concrete example and see how one concept can impose constraints on all levels for the implementation of the relevant process of translation.

For example a concept „single parent“ can impose package of constraints on every levels of the translation process. As a rule for the optimized performance the translator goes through all levels of the translation. On the micro level he or she has to find an equivalent to the term in Georgian language. As it turns out this concept does not have the absolute equivalent in Georgian reality. Consequently the translator starts identifying equivalents for each part of the given concept in Georgian language. The word single has the following meanings in Georgian: martoxela, dauqorwinebeli. Given meanings could be considered to be the equivalents for the English word -single. However in the given context they do not approximate very well. The word parent imposes constraints on two levels: traditionally in Georgian language it is juxtaposed with deda (mother) and mama (father). The Combination of two words like single and parent imposes constraints that can only be broken by appealing a translation norm. Such a norm might be found at the meso, macro or mega level. The constraint in this case is the following: parent in English is gender-neutral while in Georgian reality it requires the specification of the gender. The linguistic norm and Georgian reality requires the usage of famine gender form except the contexts where specific reference to the masculine gender is required. Therefore the concept single parent is major cases could be translated as martoxela deda or martoxela mama instead of martoxela mSobeli.

The community norm, which informs all levels, is that the concept single parent is absolutely unknown to the culture of the target text and the system of world perception. The constraint is that the concept is in a text being translated. In other words the translation should apply to the given context the based on the idea of the context he or she has to choose the correct alternative from the existing alternatives in the target language reality.

Let us analyze another example:

He used to go out with her when he lived in the town of…

The phrasal word to go out can impose the constraint on the micro level at first. It means that the translator must choose again the right equivalent in Georgian language. As it turns out the phrasal word: to go out has the following meanings in Georgian: gareT gasvla, paemanze siaruli. In the given context of the source language this meaning does not approximate like it was in the previous case. But differently from the previous example the translator does not have to deal with the constraints on other levels rather than the mentioned one. For the optimized translation he or she has to know all possible equivalents for the concept existing in Georgian language. For this reason he or she shall apply to the relevant informational sources and observe all possible variations to choose the best one. After the realization of the first layer of the translation process the translator goes through the decision making process that means that he or she will decide which alternative to choose for the exact and accurate transformation of the meaning given in the source context. In the end of the our research we would like to underline the importance of correct realization all possible constraints imposed on all levels like mega, macro, meso, micro of the translation process by the translator. Managing these constraints is the main bases for the implementation of the acceptable translation of a high quality.

Literature:

1. Darwish, A. The Translation process. Internet publication:
http://www.surf.net.au/writescope/translation;

2. Kaufman, R. Strategic planning: An organization guide. 1991. Sage Publications;

3. Toury, G. Descriptive Translation Studies and beyond. 1995. Amsterdam/Philadelphia.

ნანა მაზმიშვილი, ლილია აგაჯანოვა
სირთულეები თარგმნის პროცესში
რეზიუმე

თარგმნა წარმოადგენს მეტად რთულ პროცესს. მას თან ახლავს უამრავი სირთულე, რაც წარმოიშვება თარგმნის პროცესის სხვადასხვა დონეზე. ეს სირთულეები, თავის მხრივ, ხელს უშლის სასურველი ხარისხის თარგმანის განხორციელებას, თუმცა, ამავე დროს, წარმოადგენს მთარგმნელის მიერ თარგმნის პროცესში სწორი გადაწყვეტილების მიღების ძირითად საფუძველს. აქედან გამომდინარე, მთარგმნელისთვის მეტად მნიშვნელოვანია თარგმანის სხვადასხვა დონეზე სირთულების წარმოშობის და მათი დაძლევის გზების ცოდნა, რაც უზრუნველყოფს მაღალი ხარისხის თარგმანის შესრულებას.

Нана Мазмишвили, Лилия Агаджанова
Сложности перевода
Резюме

Перевод представляет собой очень трудный процесс, сопровождающийся множественными трудностями, которые появляются на разных этапах и уровнях процесса. Со своей стороны эти трудности препятствуют выполнению качественного перевода. Но, с другой стороны, они являются единственным основанием для правильного решения, принятого переводчиком в процессе перевода. Следуя из вышесказанного, для переводчика очень важно знать методы для того, чтобы распознать и справиться с трудностями перевода на разных этапах, что обусловливает выполнение качественного перевода.

Шаргия Гасанова
(Азербайджан)

(Обзор существующих подходов в изучении данной группы
лексем и анализ лексических средств со значением
характеристики человека в обоих языках)

Проблемам изучения лексической семантики как одной из наиболее перспективных направлений общей лингвистики уделялось незаслуженно мало внимания. И это при том непреложном факте, что некоторые смежные проблемы на других языковых уровнях - фонологическом, морфологическом, собственно словообразовательном, лексикографическом и синтаксическом - гораздо глубже изучались как современными языковедами, так и учёными прошлых лет.

Описание лексико-семантических явлений может быть адекватным только в том случае, если оно осуществляется с учётом важнейших особенностей лексической системы в целом. Как известно, лексический и или лексико-семантический уровни являются самым периферийными, наиболее внешними из всех уровней языка.

Действительно, в лексике отражается всё многообразие предметов, явлений, признаков, существующих в окружающей действительности. Причем, обозначая различные классы предметов и явлений, слова группируются в языке на основе объективных связей и отношений, существующих между реалиями и понятиями. Поэтому вполне целесообразно выделение группы слов, объединённых как сферой своего употребления, так и областью применения.

Слова, объединённые сферой употребления, собственно говоря, и образуют определенные лексико-семантические группы. Среди них по основному тематическому признаку могут быть выделены самые разнообразные лексико-семантические парадигмы: это слова, называющие разные события, реалии общественно-политической жизни, экономические, идеологические понятия, всевозможные явления культурно- исторической жизни, бытовые наименования. Но лишь для наглядности мы приводим отдельные лексемы.

В современном русском и азербайджанском языках имеется определённая группа слов, которые не только называют явления и события действительности, но и выражают субъективную эмоциональную оценку обозначаемого, данного от имени определённого лица. Это нейтральная или (чаще всего) эмоционально-окрашенная лексика, обозначающая отдельные специфические черты характера человека, его манеры и привычки, самокритичное, негативное или, напротив, положительное, если можно так сказать, умиротворённо-благодушное отношение к самому себе.

Нас интересуют непосредственно такие лексико-семантические группы, которые определяют наиболее общие черты характера человека с положительной или отрицательной стороны в русском и азербайджанском языках. Примечательно, что такая лексика обнаруживается во многих частях речи, но, насколько нам удалось выяснить, наиболее многочисленна она среди имён прилагательных и существительных. К примеру, по подсчётам одного из современных учёных-лингвистов Эви Штейнфельдт, только с одним корнем „обр“ мён прилагательных (общеоценочных или частнооценочных) насчитывается не менее четырнадцати.

Лексические единицы, обозначающие характер человека (однозначные слова или отдельные значения многозначных слов), обладают способностью производить особое стилистическое впечатление. Эта особенность характерологических слов, как отмечает современный лексиколог Е.Ф.Петрищева, „бусловлена тем, что они заключают в себе не только предметно-логические сведения об обозначаемом предмете…, но и какую- нибудь важную дополнительную непредметную информацию“(92, 34).

Итак, прежде всего напрашивается вопрос: чем же характеризуются указанные лексико-семантические группы? Семантическое наполнение и словообразовательная структура имён прилагательных и существительных, которые, в частности обозначают общие черты человека в русском и азербайджанском языках, представляются сложными и разнообразными в своих оттеночных значениях. Только у имён прилагательных главное характерологическое свойство выступает на первый план как обозначение самого признака, а у существительных как обозначение лица, то есть носителя данного признака. Разграничение по данным функциональным признакам в то же самое время позволяет нам объединить указанные части речи в единую тематическую группу, которую можно условно озаглавить следующим образом: „арактеристика психических свойств человека, описываемых с точки зрения их положительной или отрицательной оценки“ А такое описание предполагает выяснение того, на основе каких существенных различий происходит деление категориальных сем (или лексем) прилагательных и существительных, характеризующих общие черты человека. В ходе такого лингвистического анализа могут быть выделены соответствующие лексико- семантические группы (ЛСГ).

Вопрос этот в современной филологической науке не является новым. В своё время были изданы работы таких известных лингвистов, как О.С. Ахманова, А.М. Кузнецов, Э.В. Кузнецова, О. Н. Селиверстова, В. Г. Гак, Л.М. Васильев и некоторых других. Они включали указанную характеристику в подраздел „еловек как живое существо“ диного семантического микрополя „еловек“и рассматривали физические и психические свойства как постоянные признаки личности. Мы продолжим исследования этих учёных, установив соответственно две большие группы: слова, обозначающие наиболее общие положительно-оценочные черты характера, а, образно выражаясь, на противоположном полюсе - отрицательно-оценочные. Однако, согласуясь с положениями упомянутых выше учёных, в первую очередь зададимся вопросом: что же, по их представлениям, входит в понятие характерологических признаков человека? Это общие признаки человека, которые могут быть отражены как именами прилагательными, так и существительными.

Так, по данным словаря Эви Штейнфельдт, „рилагательные относятся к одной из наиболее существенных значимых частей речи. Их доля в словаре составляет 15,48% (для сравнения: существительные - 37,46%, глаголы - 24,74%, наречия - 6,88%, причастия - 8,36%, доля других частей речи [местоимений, предлогов, числительных] не превышает 0,33%)“(127, 57).

С этой точки зрения одна из моделей интересующего нас микрополя по линии отражения наиболее общих черт характера человека привлекает сегодня особое внимание учёных своей продуктивностью. Она охватывает лексемы нескольких языков, а именно выражают оценку умственных способностей и широту познаний человека. Главной характерологической особенностью становится следующая формула: „аименование источника разносторонних знаний + атрибут с семантическим показателем одушевленности“ Эта общая черта человека с оттенком положительной оценочности, точнее сказать, это „еловек, обладающий богатыми и разносторонними знаниями“ Типичные лексемы здесь такие: ходячая энциклопедия, ходячий университет.

Однако в более упрощённом варианте перед нами, скорее всего, оценка именами прилагательными умственных способностей человека и её противопоставление отсталости в развитии. Причём, такая оценка может быть представлена не в прямом своём значении, а посредством особой метафоризации.

В этом отношении наше внимание привлекла содержательная статья Г.В. Леонтьевой „нтеллект человека в зеркале „растительных“ метафор“ В ней представлен один из срезов лексико-семантического поля „нтеллект человека“ в котором характер реализуется через так называемые „растительные“ метафоры, иными словами, мотивированы названиями всевозможных видов растений. Статья объёмная (более подходящая по обилию информативного материала и архитектонике к монографическому разделу), включает в себя шестнадцать „растительных“ метафор, каждая из которых раскрывается Леонтьевой в мотивационном аспекте.

Нас в этой статье, в частности заинтересовал один из наиболее общих элементов предметно-тематического кода, который присутствует в сознании человека и проецируется на представления носителей языка о данном объекте. В качестве такого номинируемого объекта в одном из частных соматических компонентов так называемого „растительного кода“ выступают антонимические лексемы глупый и умный. Другими словами, именно через „растительную“ метафору характер человека можно наглядно представить в иносказательном противопоставлении умственной неполноценности (несостоятельности) и, напротив, высоких интеллектуальных способностей человека.

Необходимо подчеркнуть, что в азербайджанском языке нельзя непосредственным образом выразить глупость человека через так называемые растительные метафоры. Иными словами, нет возможности идентифицировать растения, типа дуб или баобаб с их смысловыми азербайджанскими вариантами (балгабаг) - туп, как тыква). Однако мы имеем возможность вывести параллели за пределы данной статьи и выразить смысловой центр лексем опосредованным образом. В таком случае в азербайджанском языке значение антонимической пары глупый - умный проявляется, на наш взгляд, нестандартным образом. А именно: в некоторых толковых или фразеологических словарях (под редакциями С.И. Ожегова (116), Д.Н. Ушакова (115), А.И. Молоткова (87) и некоторых других) происходит явная путаница.

Так, в одном из последних выпусков „Большого словаря русского жаргона“ глупый, наивный человек уподобляется укропу и находит своё соответствующее языковое оформление в данной „растительной“ метафоре (25, 611). Основная мотивация значения здесь следующая: глупый (или недалёкий) человек в указанном случае непосредственно проецируется на метафорический образ растительной реалии „человек - укроп“. В азербайджанском языке не существует аналогичного сопоставления. Приведём основания подобной мотивации. Из объяснений учёного следует, что элемент кода связан с зелёным цветом растения, что, по вполне понятному признаку, означает „незрелый плод“, а, следовательно, семантически близок к отражению неопытности, временного и, как правило, свойственного периоду юности умственного несовершенства. Кстати сказать, в русском диалекте присутствует метафорическое выражение „как мухомором объелся“, что применимо к человеку, потерявшему рассудок и, как видим, имеющее тесную лексическую связь с растительным миром. По аналогии с укропом можно, между прочим, вывести и такую формулу: глупый человек - отравившийся мухомором.

При всём отмеченном, несомненно, на наш взгляд, одно: динамичный аспект лексико-семантического поля „Интеллект человека“, который в двух языках, как нетрудно было убедиться, может выражаться средствами тематического „растительного“ кода (в русском более разнообразными лексемами) подлежит более сложному и многоступенчатому объяснению, чем статичные характеристики человека. И это явление вполне объяснимо. В нашем случае антонимы глупый - умный следует подвести под формулу общих черт человека; соответственно они входят в один из тематических аспектов настоящей главы диссертационного исследования. Причём, прилагательные - эпитеты глупый - умный можно отнести как раз к разряду статичных метафор, и „преимущество“ всегда будет на их стороне по сравнению с иносказательными образами флоры на земле, потому что в последнем случае эти лексемы необходимо реконструировать через соответствующие мотивационные доминанты, а в первом этого процесса вообще нет. При указании на общие черты характера человека как статичные характеристики не существует отсылки к каким-либо - „типичным качествам“ того или иного объекта (будь то растительный мир, животный и т.п.).

В то же время ценность второго подхода нередко обнаруживается в том, что сопоставляемые объекты оцениваются с точки зрения пригодности или непригодности использования. А это, естественно, проецируется на такие качества характера человека, как прозорливость, дальновидность. Например, использование в контексте метафоры блуждания в лесной глуши „подгоняется“ к интеллекту.

Например: А.К. Бирих, В.М. Мокиенко и Л. Степанова в „Словаре русской фразеологии. Историко-этимологический справочник“ указывают на частое применение этой метафоры в иркутских говорах, а также на существование выражения „Наговорить семь вёрст до небес и всё лесом = наговорить глупостей, нелепостей“ (21, 336).

Далее, необходимо заметить, что лексико-семантическое макрополе „Человек“ включает в себя как внешние, так и внутренние признаки. Однако, по нашему убеждению, ряд специфических особенностей личности, характеризуемый параметрами внешних качеств, принципиально отличен от избранной нами проблемы.

В качестве иллюстративного примера укажем, что диссертация М. Ержанова посвящена лексическим единицам, описывающим внешность человека. Автореферат как материал локального изложения исследования не предоставляет возможности судить о чётких расхождениях целевой установки и главного содержания. Однако в тексте самой диссертации к характеру человека приписываются такие лексемы, как симпатичный, красивый, уродливый, противный и т.п. В действительности, они не имеют прямого и непосредственного отношения к характеру, хотя и, повторим, включены в глобальное семантическое поле „Человек“. На наш взгляд, такие сопоставления недопустимы, и в настоящей диссертации чётко разграничиваются лексемы, описывающие внешность человека и его внутренние качества; даже если речь идёт о наиболее общих чертах характера человека.

Так, известные российские языковеды Е.А. Земская, О.Б. Сиротинина и некоторые другие (правда, применительно к лексике современного русского языка) считают, что разговорную речь следует рассматривать как разновидность литературного языка. Более того, соответствующие искомым параметрам просторечные образования также можно включать в лексико-семантические группы слов, характеризующие человека с положительной либо отрицательной стороны. Основания этому, бесспорно, есть, потому что грани разговорной и просторечной (бытовой) лексики расплывчаты, неустойчивы. Подробнее об этом можно прочесть в некоторых работах Л.И. Баранниковой, но стилевые особенности данных лексико-семантических групп слов, выражающих характер человека, уже несколько отдаляют нас от темы диссертации. Точно так же и в азербайджанском языке разговорную речь можно считать одной из разновидностей литературного языка.

Особый разговор должен идти в направлении того, что правомерность включения данных слов анализируемых нами частей речи характеризуются маркированностью (или отмеченностью) одного и того же слова (не столь важно для нас - в разговорном или просторечном стиле); в различных толковых словарях русского и азербайджанского языков они не всегда совпадают.

Принципиально важно также отметить, что специфика слов двух частей речи (имеются в виду имена прилагательные и существительные) заключается в их тесной связи с эмоциональной оценочностью. Что это означает? Оценочность, по нашему убеждению, тот самый фактор, который обоюдно присутствует в целом ряде лексико - семантических групп слов, характеризующих человека с положительной и с отрицательной стороны. И этот фактор, между прочим, сегодня оказывается весьма актуальным в современной лингвистике текста, так как является цементирующим при выяснении степени взаимодействия внутренних элементов в предложении, в том числе и в составе сложного синтаксического целого.

Одной строкой заметим, что в последнее время исследователей все чаще начала волновать проблема лингвистики текста. „Текст, как нам представляется, пишет К.М. Абдуллаев, - не следует отождествлять с каким-либо законченным произведением; в таком случае он автоматически становится непосредственным объектом литературоведения. Определение текста как соединение двух и больше ССЦ (сложного синтаксического целого - примечание наше) составляет возможность его изучения также в семантико-синтаксическом плане. Но, в основном, текст все же является объектом стилистического анализа. Выход за границы текста (два и больше текста) характеризуется одновременно выходом из стилистики в широкую филологию (в частности, литературоведения); определяется тип произведения (роман, новелла, рассказ, стихотворение, поэма)“ (1, 96).

В связи со сказанным очевидно, что корректное определение системы исходных положений в лингвистике текста имеет немаловажное значение, а в нашем случае - тем более.

Попытаемся разобраться в этом вопросе глубже. Так, называя отдельные признаки, характеризующие человека, говорящий при этом как бы автоматически дополнительно их и оценивает. Тем самым происходит, на наш взгляд, как бы своеобразная стыковка лексических пластов с сугубо грамматическими, конкретнее, с модальностью, с выражением говорящим своего субъективного отношения к предмету высказывания.

В работах некоторых ученых-лингвистов порою проходила мысль, что на основании учета многочисленных данных психологии и языкознания оказывается возможным выделение нескольких более частных лексико-семантических групп по их стержневым характерологическим особенностям. Некоторые лингвисты полагают, что большую группу, характеризующую человека, можно подразделить на более мелкие, частные. К примеру, это могут быть наименования индивидных (природных), индивидно-личностных, или индивидуально-личностных (природно-приобретенных) или собственно личностных свойств и т.д.

Считаем, что в данном случае необходим небольшой комментарий, объясняющий терминологические свойства характера. Индивидные черты представляют человека именно как индивидуальность, то есть как личность, раскрывающуюся во всем своем разнообразии, с неповторимыми чертами. Психологи или, точнее, психолингвисты включают в эту частную подгруппу конституционные и так называемые нейродинамические свойства личности. Собственно-личностные - это такие социально значимые черты, которые выражают отношение человека к тем или иным предметам или событиям.

К примеру, М. Ержанов в автореферате кандидатской диссертации пишет: „Лексические единицы, описывающие внешность человека, шире узко тематического объединения и правомерно структурируются в лексико-семантическую группу, хотя в отличие от ЛСГ вообще, в составе данной группы можно выделить относительно самостоятельные и независимые ЛСГ - подгруппы и подсистемы“ (54, 8).

В принципе нам удалось установить, что М. Ержанов следует за утверждениями таких видных русских лингвистов, как Д.Н. Шмелёва и А.А. Уфимцевой. Первый, к примеру, многоступенчатые и широкорядные структуры квалифицировал как лексико - семантические парадигмы, а Уфимцева как лексические парадигмы. Мы в свою очередь согласны с мнением М. Ержанова и обобщениями Д.Н. Шмелёва и А.А. Уфимцевой, полагая, что разумное дробление отдельных лексем на более мелкие подгруппы (подклассы) выглядит целесообразным и обоснованным явлением с научной точки зрения. Например, по предположению названных лингвистов, ЛСГ слов, описывающих исключительно внешность человека, в ряде случаев можно представить как частное, то есть более локальное объединение основных характеристик человека вообще. Так, это может быть параллель между чисто внешними признаками и внутренним миром, интеллектуальными способностями человека и т.д.

Следовательно, можно продолжить мысль русских учёных в данном направлении: если такой процесс возможен для ЛСГ слов, включающих в орбиту своего анализа внешность человека, то неправомерно оказывать в аналогичной классификационной структуре для категории слов, составляющих основу избранной темы. Уточним: нас более интересуют не внешние параметры, но внутренние качества характера человека. Причём, целесообразность аналогичного дальнейшего членения состоит, на наш взгляд, не только в активном поиске указанных параллелей или языковых стыковок в разносистемных языках. В наши дни проблема классификации и систематизации отдельных компонентов лексической семантики является перспективным направлением в лингвистике. В современном языкознании минимальные единицы плана содержания как специфические элементы внутренних пластов до сих пор трактуются по-разному. Одни учёные выделяют их в виде семантических множителей или семантических дифференцированных признаков, другие - как лексико-семантические варианты или семантические дифференцированные элементы, третьи пользуются терминологией, объединённой понятиями категории или субкатегории. А С.М. Толстая, к примеру, в монографии „Русский язык в научном освещении“ для соматического компонента предлагает такой достаточно редко употребляемый термин, как „культурный код“ (117, 124).

Сущность разночтений в приведённых трактовках не входит в задачу настоящего исследования. Важно указать, что в любом случае перед нами частные семы, описывающие характер человека. От научной дискуссии нам также не уйти. Выразим свое собственное мнение по указанному вопросу, тем более что в современной лингвистической науке есть и противники дробления лексико-семантических групп или всевозможных больших классов в грамматике на более мелкие, т.е. на подгруппы или подклассы. Существо проблемы заключается не в описании научных параметров области структурного языкознания. Здесь дело, пожалуй, в следующем: в какой степени можно считать вполне оправданной дифференциацию, если специфические черты и свойства, составляющие эти подгруппы или подклассы, замкнуты в подвижных границах. Они вообще представляются нам весьма „сомнительными“. Выше уже говорилось о том, что вектор нашего поиска лежит в определении функции и системы как важных составляющих концептуального аппарата и в уточнении параметров лексико- семантических групп.

Из вышесказанного можно сделать вывод о том, что когда одно понятие в языкознании жесткими правилами не нормировано и с набором не вполне колоритных характерологических признаков легко может переходить в другое, некорректно и говорить о более глубоком его дроблении.

Между тем мы убеждены, что именно лексико-семантическая системная организация характерна для всех пластов словарного состава языка, разумеется, не исключая и языки славянской и тюркской групп. Причём, те или иные искомые понятия в лексической сфере могут рассматриваться как изолированно, так и с большим успехом в контексте разносистемных языков, что и наблюдается в нашем случае при сравнительно-сопоставительном характера человека в русском и азербайджанском языках.

Литература:

1. Петрищева Е.Ф. Стилистически окрашенная лексика русского языка. М., Наука, 1984.

2. Леонтьева Г.В. Интеллект человека в зеркале «растительных» метафор // Вопросы языкознания, 2006, №5.

3. Толковый словарь русского языка / Под ред. С.И. Ожегова. М., Русский язык, 1986.

4. Молотков А.И. Фразеологический словарь русского языка. М., Советская энциклопедия, 1968.

5. Толковый словарь русского языка / Под ред. Д.Н. Ушакова. В 3-х томах. М., Вече; Мир книги, 2001.

6. Большой словарь русского жаргона. СПб., 2000.

7. Бирих А.К., Мокиенко В.М., Степанова Л. И. Словарь русской фразеологии. Историко-этимологический справочник. СПб., 1999.

8. Абдуллаев К.М. Сложное синтаксическое целое как объект научного исследования в современной лингвистической науке. Дис. … д-ра филол. наук. Баку, 1991.

9. Ержанов М. Лексико-семантическая группа слов, описывающих внешность человека в казахском языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. Алма-Ата, 1988.

10. Толстая С.М. Мотивационные семантические модели и картины мира // Русский язык в научном освещении. М., Прогресс, 2002.

შარგია ჰასანოვა
ადამიანის ხასიათის ზოგადი ნიშნების აღმნიშვნელი ლექსიკა
რეზიუმე

ლექსიკური სემანტიკის, როგორც ზოგადი ენათმეცნიერების ერთ-ერთი ყველაზე პერსპექტიული მიმართულების, პრობლემების შესწავლას ნაკლები ყურადღება ეთმობა. და ეს მაშინ, როცა ანალოგიური პრობლემები სხვა ენობრივ (ფონოლოგიურ, მორფოლოგიურ, სიტყვაწარმოებით, ლექსიკროგრაფიულ და სინტაქსურ) დონეებზე ღრმად იქნა შესწავლილი როგორც თანამედროვე, ასევე გასული წლების მეცნიერების მიერ.

Shargia Gasanova
Vocabulary expressing general human features
Summary

The problems of studying lexical semantics as one of the most perspective directions of the general linguistics is not given enough attention. And due to this unbiased fact some adjacent problems at other language levels - phonologic, morphological, actually wordbuilding, lexicographic and syntactic - were much more deeply studied recently both by modern linguists and scientists.

იგორ კეკელია, დავით ოდიშარია
(საქართველო)

ახალსოფელი - სოფელი და თემის ცენტრი ოდიშ-გურიის დაბლობზე, ტეხურისა და რიონის მარჯვენა მხარეს. სენაკს დაშორებულია 3 კმ-ით და ზ.დ. 20 მზე მდებარეობს. აერთიანებს ორ სოფელს - ახალსოფელსა და ისულას (ქსე). 1930 წლის ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ცნობარში ახალსოფელი არ ჩანს, მაგრამ თეკლათის სასოფლო საბჭოში შემავალ სოფლებს შორის დასახელებულია სოფ. ძონძირი 237 კომლით (1091 სული), რაც ახალსოფლის უწინდელი სახელწოდება იყო.

2002 წლის საყოველთაო ეროვნული აღწერის მასალების მიხედვით, ახალსოფელში მუდმივი მოსახლეობის რაოდენობაა 1125 სული, მათ შორის 547 კაცია, 578 - ქალი.

რუსეთის ცარიზმის, მოგვიანებით, საბჭოთა ხელისუფლების პერიოდში განხორციელებული ტოპონიმთა მასობრივი ცვლა ითვალისწინებდა კონკრეტული მიზნების, კერძოდ, იმპერიული პოლიტიკის განხორციელებას. სენაკის რაიონის სოფ. ახალსოფლის სახელწოდებაც კომუნისტური იდეოლოგიის ამსახველია. ტოპონიმთა ცვლით „ხელისუფლება ცდილობდა მოსახლეობისათვის ჩაენერგა ის აზრი, რომ სოციალისტური წყობა განახლების, სინათლის, სიკეთის მომტანია ყველასათვის. ამ ტიპის სახელებია: ახალსოფელი, ახალშენი, განახლება, მზისა, შუქურა“ (პაპავა, ქ. ო. IV, 2010:196).

ახალსოფელი დაერქვა ორ ათეულზე მეტ სოფელს საქართველოში. კერძოდ, ამბროლაურის, გარდაბნის, გუდაუთის, ზნაურის, ზუგდიდის, თეთრი წყაროს, თიანეთის, კასპის, ლანჩხუთის, ლენინგორის (ახალგორის), მახარაძის (ოზურგეთის), მცხეთის, ორჯონიკიძის (ხარაგაულის), სამტრედიის, სოხუმის, ქარელის, ყვარლის, ცხაკაიას (სენაკის), ხაშურის, ხელვაჩაურისა და ხობის რაიონებში, ტყიბულის საქალაქო საბჭოს ტერიტორიაზე (ორთოგრ. ლექსიკონი, 1987:20).

ბათარია - სოფელი ციის მარჯვენა ნაპირას, სენაკი-სოხუმის გზატკეცილზე, ზ.დ. 22 მ. სენაკს 4 კმ-ითაა დაშორებული და წარმოადგენს მენჯის თემის ცენტრს.

1930 წელს გამოცემული ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ცნობარის თანახმად, თეკლათის სასოფლო საბჭოს სოფელ ბათარიაში 76 კომლი (359 სული) ცხოვრობს. 1949 წლის ცნობარის მიხედვით, ბათარია უკვე მენჯის სასოფლო საბჭოს შემადგენლობაშია. 1989 წლის მონაცემებით, სოფელში 651 სული ცხოვრობს, 2002 წლის მონაცემებით - 721 სული (მათ შორის, 329 კაცი, 392 ქალი).

მხარეთმცოდნე გ. ელიავა „თეკლათის სასოფლო საბჭოს“ ტოპონიმთა ნუსხაში დიდი ველის სახელწოდებად ასახელებს ტოპონიმ „ბათარიას“, რასაც ახლავს ხალხური ეტიმოლოგია: აქ მდგარა რუსეთის ჯარის ბატალიონი და აქედან თურქებისთვის ქვემეხებით ცეცხლი გაუხსნია. ამიტომ ეწოდა ბათარია (ელიავა, 1989:26). ასეთივე განმარტებაა მოცემული „მენჯის სასოფლო საბჭოს“ ტოპონიმთა ნუსხაში: ბათარია დარქმევია ადგილს, სადაც უწინ რუსების „ბატარეია“ მდგარა (იქვე:38). სინამდვილეში, ბათარიას სამეგრელოში ეძახიან პატარა თევზსაჭერ მოწყობილობას - ერთგვარ ქუფეს, რაც დიდი გოდრის მსგავსადაა მოწნული. ბათარია ქვებით ივსება და მდინარეში მოსახერხებელ ადგილას უნდა ჩაიდგას, რათა თევზმა დაიბუდოს. შდრ. ბათარიაშ ტომბა-მორევი მდ. ჯუმზე, სოფ. ახალსოფელში (ცხადაია, I, 1999:19).

გახომელა ტეხურის მარჯვენა შენაკადის - გახომელაშღეეს ნაპირებზე, ოდიშის დაბლობზე, ზ.დ. 80-ზე მდებარეობს და ნაქალაქევის თემში ერთიანდება. სენაკს 14 კმ-ითაა დაშორებული, თემის ცენტრს - 3 კმ-ით.

1930 წლის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფის ცნობარში ნოქალაქევის სასოფლო საბჭოს სოფლებს შორის გახომელა დასახელებული არ არის. 1949 წლის მონაცემებით, გახომელა ნაქალაქევის სასოფლო საბჭოს შემადგენლობაშია. 2002 წლის აღწერის მასალების ჩვენებით, გახომელა 707-სულიანი (მათ შორის, 330 კაცი, 377 ქალი) სოფელია ნოქალაქევის თემის საკრებულოში (საყოველთაო აღწერა, 2003:171).

სოფლის სახელწოდების ადგილობრივი, არაოფიციალური ვარიანტია გახომი (ლ)ა. გ. ელიავას თქმით, ღელე გახომელა ჩამოედინება უწყლო და მშრალი სერიდან და გვალვიანობის დროს თითქმის დამშრალია. თვით სერის სახელწოდებას - გახომელა//ხომია გა, განმარტავს როგორც „გამხმარ სერს“, ე. ი. უწყლოს, მშრალს (ელიავა, 1989:108).

გა მეგრულ ენაში აღნიშნავს სერს, ქედს, თხემს; ხომლა, ხუმლა იგივეა, რაც ხმელი, გამხმარი; მაგრამ ხუმლაღალი „მშრალი ღელეა“. გახომელა, გახომ(ი)ლა, გახომი(ლ)ა უნდა გავიაზროთ როგორც „მშრალი სერი“, ან „გამხმარტყიანი ქედი“.

ზანა - ტერიტორიული ორგანო ხუთ სოფელს - საკუთრივ ზანას, ეწერს, საესებუოს, სატყებუჩავოს და საშურღაიოს აერთიანებს. ზანა მდებარეობს სენაკი - ჩხოროწყუს საავტომობილო გზაზე, ზ. დ. 160 მ. სენაკს 20 კმ-ითაა დაშორებული. ჩრდილოეთით და დასავლეთით ჩხოროწყუს რაიონს ესაზღვრება, აღმოსავლეთით და სამხრეთით - უშაფათისა და ხორშის ტერიტორიულ ორგანოებს. დასავლეთით ჩამოუდის ხობისწყლის მარცხენა შენაკადი ზანა. ადგილობრივი მცხოვრებნი აკონკრეტებენ: დიდი ზანა და პატარა ზანა.

XVIIს. იტალიელი მისიონერი არქანჯელო ლამბერტი თავის რუკაზე ოჩხომურსა და ხობისწყალს შორის მიუთითებს სოფ. ზენათს (ძენატი), რაც დამახინჯებული ფორმაა სოფ. ზანას სახელწოდებისა. ეს ეკლესია მდგარა დიდი ზანის ცენტრის აღმოსავლეთით, ბორცვზე.

ოდიშ-ლეჩხუმის დავით დადიანისეული ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფის თანახმად, ზანა ზუბის მაზრაში შემავალი სოფელი იყო (მეუნარგია, 1939:112).

სამეგრელოს ეპარქიის 1838 წლის აღწერის მასალებში მითითებულია ზანის მაცხოვრის ეკლესია. 1855 წლის საარქივო მონაცემების თანახმად, პატარა ზანა ზუბის მაზრაში შემავალი სოფელია, სადაც მდგარა წმ. გიორგის ეკლესია. 1864 წლის საარქივო დოკუმენტების მიხედვით, ეს ეკლესია მიქაელ გუასალიევის (გვასალია) საბლაღოჩინოში ერთიანდებოდა, სადაც მღვდელთმსახურად გამწესებული იყო მარკოზ არჩაია, ხოლო „პრიჩეტნიკად“ - გიორგი ჭითანავა. იმავე დოკუმენტიდან ირკვევა, რომ ზანის იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიის მღვდლები ყოფილან ანტონ სასანია და იოვანე შულაია, ხოლო პრიჩეტნიკები - ზაქარია გობეჩია და გიორგი ცისკაძე. ირკვევა ზანის მაცხოვრის ეკლესიის მღვდლების ვინაობაც. ესენი ყოფილან გიორგი იოანეს ძე გვაძაბია და იოანე ცაავა. ამავე ეკლესიის პრიჩეტნიკებად დასახელებული არიან მიხა გიორგის ძე გვაძაბია და გიორგი ესებუა. 1870 წლით თარიღდება ს.ც.ს.ა.-ში დაცული დოკუმენტი (ფ. 489, აღწ. 6, საქმე №21-72), სადაც დასახელებულია ზანის მაცხოვრის ეკლესიის მოძღვარი გიორგი შურღაია.

1873 წლის სტატისტიკური აღწერილობის მასალებში მდ. ხობის გასწვრივ მდებარე სოფლების ჩამონათვალში მითითებულია ზანა დიდი - ეკლესიითა და სკოლით (ცხადაია, 2005:25; მისივე, IV, 2008:140).

XXს. დამდეგს დიდ ზანაში მამულები ჰქონიათ თავად მხეიძეებს, ხოლო პატარა ზანაში - აზნაურ ფულარიებს.

ა. ქობალიას „მეგრულ ლექსიკონში“ მოცემულია ზანას განმარტება: „წყალი; ვაკე, ბარი; წყლისპირა ბარი“. ზანარის მნიშვნელობაა როგორც „ვაკელი, ბარელი, წყლისპირელი“, ისე „ზანელი; ზანი“. ზანიშ რობა // ზანურობა იგივეა, რაც „ღრმა თხრილი, ხრამი“ (ქობალია, 2010:307).

ჩვენი აზრით, ოიკონიმ ზანათში საყრდენ ფუძედ შეიძლებოდა გვევარაუდა ჰიდროგრაფიული ტერმინი ზან-, მაშინ ზანათი შეგვეძლო გაგვეაზრებინა როგორც „წყლისპირა ვაკე“ ან „წყლიანი (წყარომრავალი) ადგილი“; მაგრამ ამ შემთხვევაში ვითარებას ართულებს სოფლის სახელწოდებაში -ათ სუფიქსის გამოყოფა (ზანათ- ი).

აქვე მოგვყავს საილუსტრაციო მასალა ზან- ფუძიანი ტოპონიმების სახით:

ზანა - მდინარე; ხობისწყლის მარცხენა შენაკადი ლესიჭინეში, რაც წარმოადგენს საზღვარს სოფ. ზანასთან (ჩხოროწყუს რაიონი);

ზანაპიჯი//ზანაძგა - მდ. ზანისპირები ზანის საზღვრიდან ახუთის საზღვრამდე, ლესიჭინეში (ჩხოროწყუს რაიონი);

ზანაშ გინაჯინუ „ზანის გადასაცქერი“ - ბექობი, რაც გადაჰყურებს მდ. ზანის მარჯვენა ნაპირს (ლესიჭინე);

ზანაჭალე - ზანის ჭალა ახუთში („კატალოგი...“, 1983:43);

ზანა - ა) მდინარე ხობის რაიონში, ხობიწყლის მარცხენა შენაკადი; ბ) მდინარე აბაშის რაიონში, მდ. აბაშის მარცხენა შენაკადი; გ) სოფელი და თემის ცენტრი სენაკის რაიონში. აქვე მოედინება პატარა მდინარე, რასაც ზემო წელზე ზანა ეწოდება, ხოლო ცენტრის შემდეგ - ზანაძგა (ელიავა, 1989:93).

ზანა//ზანაღალუ - ღელე; სათავე აქვს საწულაიოში და მარჯვნიდან შეერთვის ცის (გაღმა ქარიატა, გამოღმა შუა ხორგა);

ზანაშ გოჭკადილი//გოჭკადილი - რკინა-ბეტონის ხიდი მდ. ზანაზე, ახუთიმონგირის საავტომობილო გზაზე (ახუთი).

ტოპონიმები საქართველოს დანარჩენ რეგიონებში:

ალაზანი - მდინარე შიგნიკახეთში; ჩაედინება მინგეჩაურის წყალსაცავში. აქვე ვაკეს ეწოდება ალაზნის ვაკე//ალაზნის ველი, ხოლო სარწყავ არხს - ალაზნის არხი (ორთოგრ. ლექს., 1987:15).

ზანავი - ა) უძველესი ქართული საისტორიო თხზულების („მოქცევაჲ ქართლისა“) მიხედვით, იბერიის@დედაქალაქ მცხეთის უბანი („... ციხე-ქალაქნი ძლიერნი შუა-ქართლი... ურბნისი, კასპი და უფლისციხე, ქალაქი დიდი მცხეთა და უბანნი მისნი, სარკინე, ციხე დიდი და ზანავი, უბანი ურიათა...”) (ქ. ცხ., I, 1955:17). ლეონტი მროველისეული ,,ქართლის ცხოვრების” ერთ-ერთი რედაქციის მიხედვით, მცხეთის შემოგარენში მდებარე ზანავი წყაროს სახელწოდება ყოფილა: ,,მაშინ ნაბუქოდონოსორ მეფემან წარმოსტყუენა იერუსალემი და მუნით ოტებულნი ურიანი მოვიდეს ქართლს, და მოითხოვეს მცხეთელთა მამასახლისისაგან ქუეყანა ხარკითა, მისცა და დასხნა არაგუსა ზედა, წყაროსა, რომელსა ჰრქვან ზანავი...” (ქ. ცხ., I, 1995:16). ზანავს მტკვრის ხეობაში მდებარე სოფლისა და მდინარის სახელად („ზანავ-რვილის ხევი“) მიუთითებს ვახუშტი ბატონიშვილი (ბედოშვილი, 2001:155- 157); ბ) სოფლები ადიგენისა და ბორჯომის რაიონებში;

ზანავები - სათიბი სოფ. ბეღლეთში (ხულოს რაიონი);

საზანო - სოფელი თერჯოლის რაიონში.

ხალხური მოტივაცია: ა) ქოთნის დამზადების ოსტატები აქ ზელდნენ ჭურჭლისთვის მიწას. ზანდეს „ზელდნენ“, ზანა „ზელენ“; ბ) ზანების ნასახლარი ადგილია; გ) დადიანის ცხენები ჭითადიხას ზანა „წითელ მიწას ზილავენო; დ) დავით დადიანის ინიციატივით სოფლის ეკლესიის ქვითკირით შემოკავება დაუწყიათ. დავითს მოუნახულებია კალატოზები და უკან გაბრუნებისას აქ მათრახი დარჩენია. გზაზე უკითხავს: მათრახი სად დამრჩაო? და უპასუხეს - სადაც კირს ზელენო. ამიტომ დაერქვაო ზაანა „ზელენ“ (ელიავა, 1989:93).

ენათმეცნიერი გ. ბედოშვილი მიიჩნევდა, რომ დასავლეთ საქართველოში დამოწმებული ტოპონიმები - ზანა, ზანათი, საზანო... ეთნონიმური წარმოშობისაა და უკავშირდება სატომო სახელ ზანას (ბედოშვილი, I, 2001:157; ჭუმბურიძე, 1971:163-164).

თეკლათი - სოფელი და თემის ცენტრი ციის ნაპირზე, ზ. დ. 21 მ. სენაკს 3 კმ-ით არის დაშორებული. აერთიანებს ხუთ სოფელს - საკუთრივ თეკლათს, გოლასკურს, რეკას, საგვარამიოსა და ტყირს.

სოფელი „თეკათის“ (Tecati) ფორმით აღნიშნულია XVIIს. იტალიელი მისიონერის - არქანჯელო ლამბერტის რუკაზე, ხოლო „თეკლანის“ ფორმით - იმერეთის მეფე ალექსანდრე V-ის ბრძანებით 1737 წელს შედგენილ რუკაზე (იხ. ბერაძე, 1967:47; მისივე, 3, 1971:151). თეკლათს არ ახსენებს ვახუშტი ბაგრატიონი, მაგრამ გვხვდება XVIIIს. გერმანელი მოგზაურის - იოჰან ანტონ გიულდენშტედტის ნაშრომში (გიულდენშტედტი, 1962:323).

ლევან II დადიანის მიერ 1628 წელს ბიჭვინთის ტაძრისადმი „შეწირულების სიგელში“ იხსენიება „ორი მოსახლე სალაყაია თეკლათს...“ 1696-1742 წლებს შორის პერიოდით თარიღდება „პირობის წიგნი“, საიდანაც ირკვევა, რომ გრიგოლ კათალიკოსს (ლორთქიფანიძეს) გიორგი ბერძენისთვის უბოძებია „თეკლათს მოსახლე კაცი ფუცხუტია...“ (კაკაბაძე, II, 1921:175). გრიგოლ კათალიკოსის გარიგების წოგნში, რაც 1712 წლით თარიღდება, გვხვდება „თეკლათს კანდელაკის შვილი სალაყაია კოჩაილეი“, ასევე ბიჭვინთის ღვთისმშობლის ტაძრისადმი შეწირული (იხ. კაკაბაძე, I, 1921:43, 106). 1696-1742 წლების ახლო ხანებში დაწერილ საბუთში აღნიშნულია, რომ გრიგოლ კათალიკოსს ბიჭვინთისთვის შეუწირავს „თეკლათს მოსახლე კაცი ღვაკალაი გრიგოლა“ (იქვე:156). გრიგოლ კათალიკოსის 1733 წლით დათარიღებული გუჯარის მიხედვით, „... თეკლათს ერთი მოსახლე გარუჩავა ერისთვის ქალმა დედოფალმა შესწირა მისის ყოვლისფერიანათ“ ბიჭვინთის ტაძარს (იქვე:143).

XIXს. 30-იანი წლების ოდიშ-ლეჩხუმის ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ჩვენებით, თეკლათი სუჯუნის მაზრაში შემავალი სოფელია (მეუნარგია, 1939:113).

კავკასიის მხარის 1886 წლის კომლობრივი აღწერის მასალების თანახმად, სენაკის მაზრაში არსებობდა თეკლათის სასოფლო საზოგადოება, სადაც გაერთიანებული იყო ექვსი სოფელი:

ძონძირი - 23 კომლი (მათ შორის, 74 კაცი, 60 ქალი; სულ 134 სული);

ისულა - 32 კომლი (მათ შორის, 74 კაცი, 63 ქალი; სულ 137 სული);

რეკა - 53 კომლი (მათ შორის, 130 კაცი, 132 ქალი; სულ 262 სული);

სახარბედიო - 229 კომლი (მათ შორის, 328 კაცი, 298 ქალი; სულ 626 სული);

თეკლათი - 507 კომლი (მათ შორის, 1288 კაცი, 1118 ქალი; სულ 2406 სული);

შხეთი - 229 კომლი (მათ შორის, 649 კაცი, 564 ქალი; სულ 1213 სული).

ექვსივე სოფელში კომლთა რაოდენობა იყო 972 (მათ შორის, 2543 კაცი, 2235 ქალი; სულ 4778 სული).

XIXს. 90-იანი წლების მონაცემებით, არსებობდა ზემო და ქვემო თეკლათი. გაზეთ „ცნობის ფურცელის“ მიხედვით, ზემო-თეკლათში ყოველწლიურად, აღდგომის მეოთხე დღეს იცოდნენ ჯარიანობა, ცხენების ჯირითი, ხატისთვის დანაპირები შესაწირავის გაღება და დროის ტარება (გაზ. „ცნობის ფურცელი“, №807, 1899).

XXს. დამდეგს (1904 წლის „აღწერის“ მონაცემებით) თეკლათში მამულებს ფლობდნენ და მოსახლეობდნენ ორი კომლი თევზაია აზნაურთა წოდებით, ქოჩაკიძეები, ჩხეტიები, ხოფერიები და ჯაიანები. აქვე მამულები ჰქონიათ თავად მხეიძეებს.

საქ. სსრ ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ცნობარის (1930 წ.) მიხედვით, სენაკის რაიონის

ქვედა თეკლათის სასოფლო საბჭოში ექვსი სოფელია:

გოლასქური - 123 კომლი (591 სული);

თეკლათი ქვედა - 157 კომლი (734 სული);

პერტული - 28 კომლი (96 სული);

რეკა - 73 კომლი (360 სული);

საგვარამიო - 72 კომლი (342 სული);

ტყირი - 130 კომლი (606 სული).

სულ ქვედა თეკლათის სასოფლო საბჭოში ცხოვრობდა 583 კომლი (2729 სული).

იმავე ცნობარის ჩვენებით, არსებობს თეკლათის სასოფლო საბჭოც, სადაც კომლთა რაოდენობაა 1474 (6890 სული; მათ შორის, 6871 ქართველი, 7 რუსი, 9 სომეხი, 3 დანარჩენი). თეკლათის სასოფლო საბჭოში 12 სოფელი ერთიანდებოდა:

ბათარია - 76კომლი (359);

თეკლათი ზედა - 70 კომლი (266 სული);

ისულა - 105 კომლი (457 სული);

ნატოჩაო - 100 კომლი (493 სული);

საგრიგოლიო - 128 კომლი (667სული);

სალომიო - 181 კომლი (847 სული);

საკალანდარიშვილო - 42 კომლი (224 სული);

საქაჩიბაო - 28 კომლი (124 სული);

საწულეისკირიო - 58 კომლი (248 სული; მათ შორის, 1 რუსი, 7 სომეხი);

სახარბედიო - 153 კომლი (682 სული);

შხეფი - 296 კომლი (1432 სული; მათ შორის, 6 რუსი, 2 სომეხი, 1 დანარჩენი);

ძონძირი - 273 კომლი (1091 სული).

1949 წლის 1 სექტემბრის ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ცნობარის მიხედვით, არსებობს თეკლათის სასოფლო საბჭო ხუთი სოფლით: თეკლათი, საგვარამიო, ტყირი, რეკა და გოლასკური (დაყოფა, 1949:104).

სამეგრელოს ეპარქიის 1838 წლის აღწერის მასალებში დასახელებულია თეკლათის მთავარანგელოზის ეკლესია. 1846 წლის საარქივო დოკუმენტის თანახმად, ამ ეკლესიაში მღვდლად გამწესებული ყოფილა მიქელ სალაყაია, დიაკვნად - მაქსიმე გრიგოლია (ჭითანავა, 2010:60, 63). სამეგრელოს ეპარქიის 1855 წლის აღწე რის მიხედვით, სუჯუნის მაზრაში მითითებულია ზედა თეკლათი და ქვედა თეკლათი, ორივე სოფელში მთავარანგელოზის ეკლესიებით (იქვე:64).

1873 წლის სტატისტიკური აღწერილობის მასალებში დასახელებულია სოფელი თეკლათი, ოთხი ეკლესიითა და სკოლით (იქვე:75).

კ. ბოროზდინის დახასიათებით, ზუგდიდის გზის მახლობლად მდებარე სოფელ თეკლათს გარშემო უტეხი, გაუვალი, ნარ-ეკლით გაბანდული ტყე აკრავდა, რაც საუკეთესო სანადირო ადგილს წარმოადგენდა. აქ ცხოვრობდა თავადი ივანე (კინტირია) მხეიძე, რომელსაც ხის სახლი ედგა. ამ სახლში დროებით, საოლქო სამმართველოსათვის ახალი შენობის აგებამდე ცხოვრობდა სენაკის ოლქის მმართველი კ. ბოროზდინი. თეკლათშივე ცხოვრობდა შეძლებული თავადი გრიგოლ მხეიძე. ამ გვარისკაცნი ხე-ტყის წარმოებას მისდევდნენ, მდ. ხობისწყლისა და რიონის საშუალებით ხეები და ფიცრები გასაყიდად გაჰქონდათ ზღვისპირეთში (ბოროზდინი, 1934:232-233).

გ. კალანდარიშვილის მსჯელობით, თეკლათი მეგრული სიტყვაა და სიტყვასიტყვით „ამ ასაქცევს“ ნიშნავს (?). ავტორი ფიქრობს, რომ ვინაიდან თეკლათი სოფელ ეკისკენ მიმავალი გზის ასაქცევზეა, ამ ტერიტორიას თითქოს, ამის გამო ეწოდა თეკლათი „ეს ასაქცევი“ (კალანდარიშვილი, „კოლხეთი“, №2, 1974:3). გ. ელიავას წიგნში - „სენაკის რაიონის ტოპონიმია“, მოცემულია თეკლათის პარალელური ფორმა თეკათი, შემდეგი განმარტებით: „ეს კალთა“ (?). ოიკონიმს ახლავს ხალხური ეტიმოლოგიებიც: 1. შორეული კუთხიდან ჩამოსულ კაცს ერთი შვილი აქ დაუსახლებია და უთქვამს: თე კართე ქედეკინია „ეს კალთა დაიკავეო“; მეორისთვის ეკის მთის მხარე მიუჩენია სამოსახლოდ - შენ გქონდეს ეკალიო „მაღალი, ზემო მხარეო“. აქედან მოდის სახელწოდება თეკლათი-->თეკართი-->თეკართე; 2. თეკართი, თექ ქაიკართე „ამის შემდეგ ჭაობი იწყება და ჩოხის კალთა აიწიეო (ელიავა, 1989:26). იმავე წიგნის 30-ე გვერდზე აღნიშნულია, რომ თეკლათის სასოფლო საბჭოს ცენტრის სახელწოდებაა თეკმართუ. ტოპონიმს ახლავს „განმარტება“: „აქ გასაყოფი“ და ინფორმანტ თამაზ კანკიასგან ჩაწერილი ხალხური ეტიმოლოგია: ეს ადგილი გზაგასაყარს წარმოადგენდა: ერთი გზა აფხაზეთისკენ, მეორე - ზემო სამეგრელოსკენ მიემართებოდა და ამიტომ შეარქვეს თეკმართუო (იქვე:30). თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ამ გულუბრყვილო „მსჯელობითაც“ გაუგებარია, რატომ თარგმნა მკვლევარმა ტოპონიმი „თეკმართუ“ როგორც „აქ გასაყოფი“!

ერთ ხალხურ ლექსში გვხვდება ოიკონიმი „თეკართის“ ფორმით: „თუდოლეშე შორც იძირე - ურთა, თეკართი დო ეკი, ჟიმოლეშე, გვალას გვალა მუნორცხიილ ეკი-ეკი“ (ქვემო მხრიდან შორით მოჩანს - ურთა, თეკლათი და ეკი, ზემო მხრიდან, მთაზე მთაა აღმა-აღმა მისახსრული...).

თეკლათი ჯგუფურ ანთროპონიმად უნდა მივიჩნიოთ და იგივეა, რაც „თეკლას ოჯახი, შთამომავლობა“. ტრანსონიმიზაციის გზით ჯგუფური ანთროპონიმი გადაიქცა ადგილის სახელად და მივიღეთ ოიკონიმი „თეკლათი“.

ისულა - სოფელი ოდიშის დაბლობზე, ტეხურის მარჯვენა ნაპირას, ზ. დ. 12 მ-ზე მდებარეობს და ახალსოფლის ტერიტორიულ ორგანოში შედის. სენაკს 4 კმ-ით არის დაშორებული.

კავკასიის მხარის 1886 წლის კომლობრივი აღწერის მონაცემებით, ისულა 32-კომლიანი სოფელია თეკლათის სოფლის საზოგადოებაში. მათ შორის, 74 კაცია, 63 - ქალი (სულ 137 სული). XXს. დამდეგს ისულაში მამულებს ფლობდნენ თავადი მხეიძეები და აზნაური სალაყაიები (ამ გვარის 7 კომლი გლეხი ყოფილა, 8 კომლი - აზნაური).

საქართველოს სსრ პირველი ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ცნობარის მიხედვით, თეკლათის სასოფლო საბჭოს შემადგენლობაშია 105 კომლით (457 სული). 1949 წლის 1 სექტემბრის მდგომარეობით არსებობს ახალსოფლის სასოფლო საბჭო, რაც აერთიანებს ორ სოფელს - ახალსოფელსა (ყოფილი ძონძირი) და ისულას. 2002 წლის საყოველთაო ეროვნული აღწერის თანახმად, ისულაში მუდმივი მოსახლეობის რაოდენობაა 692 სული (339 კაცი, 353 ქალი). სოფელს ისულეთის ფორმით მოიხსენიებს XVIIIს. მეცნიერი ვახუშტი ბაგრატიონი: ვაკეს „... მზღვრის... დასავლით ცხენისწყალი და ცხენისწყლიდამ წასული ხაზი ისულეთამდე და რიონამდე...“; „ხოლო საზღვარი ოდიშისა არს ცხენისწყალი და ხაზი ისულეთამდე...“; „ტეხური... გამოსდის მასვე კავკასსა, მიერთვის ისულეთს ჩრდილოდამ რიონს“; „ხოლო ისულეთს, ტეხურის შესადინარს ქუეით, სადაცა ერთვის რიონი ზღუას, აქა არს ფოთი...“ („ქ. ცხ.“, IV, 1973:773, 776, 777). სოფელს ისმულეთის ფორმით ასახელებს იმავე საუკუნის გერმანელი მეცნიერი და მოგზაური იოჰან ანტონ გიულდენშტედტი (1962:323). ქუთაისის ისტორიულ მუზეუმში დაცულ დოკუმენტში გვხვდება ისულა ფორმა: „განვაახლეთ. დავთარი ესე. და შევსწირეთ შენს: სუჯუნის ეკლესიას წმინდის გიორგისას. და გიძღვენით შენ. დედაო მაცხოვრისაო: ცხენისწყლის რიონის შესაყარიდამ გაღმართში. კუკუთი. ცხეპიჯი. უჩა ღელიდგან. ფიჩორს აქეთი. ანჯელი და სამარღანაო სრულად: რიონს გამოღმა. სირიაჩქონის თავის პირდაპირ: დაბლა ისულას რიონს ღელე ჩაერთვის. ღალუჩა ქვიან. კთის (?) ტყეს შუაზედ გამოივლის. ონტყოროს ტბიდგან გავა. ტეხურამდის მოაწევს და იმას აქეთ. აწ ტეხურს გამოღმა...“

გამოთქმულია მოსაზრება, რომ VIს. ბიზანტიელი ისტორიკოსის, აგათია სქოლასტიკოსის მიერ აღწერილი ნესოსი სწორედ ისულაა. აგათიას თქმით, ნესოსი „საკმაოდ მაგარია და არც ადვილი მისადგომი, გარშემორტყმულია მდინარეთა მორევით. ფასისი და დოკონისი ცალ-ცალკე ჩამომდინარეობენ კავკასიის მთებიდან და თავში ძლიერ არიან ერთმანეთს დაშორებულნი; აქ კი, ადგილის მდებარეობით იძულებულნი, ცოტ-ცოტა უახლოვდებიან ერთმანეთს და უკვე აღარ მოედინებიან დაშორებით; რომაელებს ერთი თხრილი გაუკეთებიათ და ფაზისის ნაკადი დოკონისში გადაუშვიათ, ასე რომ, ეს ორივე მდინარე ერთდება ნესოსის იმ ნაწილში, რომელიც აღმოსავლეთისაკენ არის მიქცეული და ისინი გარს ერტყმიან ამ ადგილს. აქედან ისინი კვლავ უხვევენ და დაბლობის მცირეოდენ ნაწილს იმწყვდევენ შუაში. შემდეგ დასავლეთისაკენ რომ მიდიან წინ, თავისთავად ერთვიან და ბოლოს ერთმანეთს შეერთვიან ისე, რომ მათ შუა მართლაც კუნძული იქმნება“ (გეორგიკა, III, 1936:37-38).

კვარჩხიღალი სოფელია ძველი სენაკის თემში, ნახურის (ქსე-ს მიხედვით: ტეხურის) მარჯვენა შენაკადის - კვარჩხიღალის ხეობაში.

საქართველოს სსრ პირველი ადმ.-ტერიტ. დაყოფის (1930წ.) მონაცემებით, კვარჩხიღალი 24-კომლიანი (114 სული) სოფელია ძველი სენაკის სასოფლო საბჭოში. 1949 წლის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფის ცნობარში ცხაკაიას რაიონის სოფლებს შორის კვარჩხიღალი არ ჩანს. 2002 წლის ეროვნული საყოველთაო აღწერის ჩვენებით, კვარჩხიღალი სოფლის სტატუსით გაერთიანებულია ძველი სენაკის თემის საკრებულოში, თუმცა, დაუსახლებელია (საყოველთაო აღწერა, 2003:171). კოლხურ ტოპონიმთა ლექსიკონებში მოცემულია ასეთი განმარტება: კვარჩხიღალი „მარცხიანი ღელე“. პ. ცხადაიას მსჯელობით, კვარჩხიღალი იგივეა, რაც უკუღმართი, ახირებული, არასწორი ღელე. მდინარის უკუღმართობა, ახირე ბულობა, არასწორობა გამოიხატება იმაში, რომ მდინარე რელიეფის თავისებურების გამო მიედინება ადგილობრივ მცხოვრებთათვის უჩვეულო, საპირისპირო მიმართულებით - არა ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან სამხრეთ-დასავლეთისაკენ, არამედ დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ, ზღვის მხრიდან მთებისაკენ. მკვლევარი იმოწმებს საილუსტრაციო მასალას სამეგრელოს ტოპონიმიიდან:

კვარჩხიღაი - ღელე სოფ. პატარა თამაკონში, სკურდღაის მარჯვენა შენაკადი (მარტვილის რაიონი);

კვარჩხიღალ - ოჩხომურისა და ამარწუხის მარჯვენა შენაკადები ქვედა ჩხოროწყუსა და პირველ გურძემში; ნაკადული, რაც მარცხნიდან შეერთვის ტეხურს სოფ. ბეთლემში;

კვარჩხიღალ(?) - 1. ღელე; სათავეს იღებს ეწერში და უერთდება ოჩხომურს (ქვედა ჩხოროწყუ, ოჩხომური); 2. ღელე წიფურიაში (ხობისწყალის ხეობა). „კვარჩხიღალ(?) „უკუღმართი ღელე“ აღნიშნავს ღელეს, რომელიც მოედინება არა დაღმა (შავი ზღვისკენ), არამედ აღმა (მთების მიმართულებით“ (ცხადაია, IV, 2008:164).

კვარჩღალ//კვარჩხიღალ - ფიჩორის მარჯვენა შენაკადი სოფ. საგვიჩიოში და ა. შ. (ცხადაია, I, 1999:36; მისივე, 2005:33).

გ. ელიავა ჰიდრონიმ „კვარჩხიღალს“ ასახელებს „ძველი სენაკის სასოფლო საბჭოს“ ტოპონიმთა ნუსხაში და გვთავაზობს სწორ განმარტებას: „საწინააღმდეგოდ მიმდინარე ღელე“ (ელიავა, 1989:73). კვარჩხიღალ ეწოდება აგრეთვე ღელეს და სახნავს ეკის თემში. გ. ელიავას განმარტებით უკუღმართად მიმდინარე ღელეა და დაერქვა კვარჩხიღალი „უკუღმართი ღელე“ (იქვე:87).

კვაუთი სენაკს დაშორებულია 23 კმ-ით, ლეძაძამეს - 3 კმ-ით და მდებარეობს ტეხურის მარცხენა მხარეს, ბჟერის მთისკალთაზე, ზ.დ. 160 მ.

კვაუთი მოხსენიებულია გიორგი ლიპარტიანის მიერ ერთგული ყმის - გიორგი ფაღავასათვის მიცემულ „წყალობის წიგნში“ (ქიმ, ¹1178), სადაც ვკითხულობთ: „ქ.: ნებითა და.: შეწევნითა.: ღუთისათა.: ყოველთა.: მისთა.: წმინდათა.: ღუთისათა.: ესე.: წყალობისა.: მტკიცე.: უქცეველი.: მიზეზ.: შეძლუღებელი(?).: სიტყუთ.: სრულქმნილი და.: საქმით.: აწ და.: ვიდრე.: საბოლოოდ გასათავებელი.: საფიცარი.: წიგნი და.: სიგელი.; დაგიწერეთ და.: გიბოძეთ.: ჩვენ.: ლიპარტიანმა.: ბატონმა.: გიორგიმ.: შენ.: ჩვენს.: ერდგულსა და.: დავდადებით.: ნამსახურს.: ყმას.: ფაღავა.: გიორგის.: ასე და.: ამა.: პირსა.: ზედან.: რომე.: გამიბერდა.; საქმე და.: გარდმომჯვდა.: (?) ჩემს.: გარეთ.: არა.: იწამეთრა.: იაჯენით და.: გააჯებინეთ.: შეგიწყალეთ.: და.: გიბოძეთ.: კვაუთს.: პუჭკუელა.: ძმისეის.: შვილი.: ერთი.: ბიჭი.: მიშველია.: მდივანის არ მომიცემია და.: მომგვარე.: იმას.: ჩამოღმა.: პუჭკუელა.: მისის.: ცოლ.: შვილებითა.: სახლკარითა.: ჭურ.: მარნითა.: მისი.: ყმები და.: სხვისშვილებითა.: მიწა.: მამულითა.: ტყითა და ველითა.: საყანითა და.: სამუშაოთა.: შესავალ.: გამოსავალითა.:? მისის.: ყოვლის.: ფერიანად.: მიბოძებია.: გყავდეს და.: გიბედნიეროს.: ღთნ.: ჩვენს.: ერდგულობას და.: სამსახურს.: შიგან.: თუ.: შენ.: ჩვენი.: ერდგული.: სიტყვისა და.: ბრძანების.: მორჩილი.: ყმა.: იყო.: უფლის.: ბატონისას.: ჩემი.: გერრგოს.: აროდეს.: არ მოგიშალოთ.: აწ.: ამისა.: თავდებით.: მომიცემია.: თავად.: ღ თი და.: ყოველი.: მისი.: წმინდანი.: ზეცისანი.: ქუეყნისანი.: ხორციელნი და.: უხორცონი.: კაცთაგან.: არის.: მოწამე და.: მაშვალი.: ამისი.: გიორგი.: მხეიძე.: წიწაკორ.: დგებუაძე.: წიწაკორ.: ჯავახია.: და.: მამუკა.: ჯანიაშვილი.: და ეს.: წიგნი.: დამიწერია.: მდივანს.: მიშველიას და.: მოწამეც.: ვარ ამისი“.

სამეგრელოს ეპარქიის 1838 წლის აღწერაში იხსენიება სოფ. კვაუთის მთავარანგელოზის ეკლესია (სცსა, ფ. 489, აღწ. I, საქმე №65409), ხოლო 1864 წლის საარქივო დოკუმენტში გვხვდება კვაუთის წმ. გიორგის ეკლესია, სადაც მღვდლად გამწესებული ყოფილა შიო ძიმისტარაშვილი, პრიჩეტნიკად - ნიკოლოზ ძიმისტარაშვილი. 1873 წლის სტატისტიკური აღწერის მასალებში დასახელებულია სოფ. კვაუთი ერთი ეკლესიით. სოფელი წარმოადგენდა თავად ჩიქვანების რეზიდენციას. XXს. დამდეგს კვაუთში მამულებს ფლობდნენ აზნაურები - დგებუაძეები და ძიმისტარიშვილები.

სოფლის სახელწოდების ადგილობრივი არაოფიციალური ვარიანტია კვოუ- თი. ოიკონიმში გამოიყოფა კრებითობის სახელის მაწარმოებელი ანთროპოფორმანტი თი. პირსახელ კვაუზე თი-ს დართვით წარმოიქმნა ჯგუფური ანთროპონიმი, რაც ტრანსონიმიზაციის გზით იქცა გეიგრაფიულ სახელწოდებად. მაშასადამე, კვაუთი იგივეა, რაც „კვაუს შთამომავლობა; ოჯახი; სახლობა“. მსგავსი წარმომავლობისაა ლეძაძამის თემის ტოპონიმები - შაფათი, ქვაჩათი, ჯაბახეთი//ჯავახეთი და ყურნათი.

ნაქალაქევი - ზედა ნაქალაქევი ლეძაძამის თემში, მდ. ტეხურის მარცხენა ნაპირზე, ზ.დ. 140 მ-ზე მდებარეობს და სენაკს 18 კმ-ით არის დაშორებული, ბეთლემს - 2 კმ-ით. ამასთანავე, ნოქალაქევი ეწოდება თემს (ცენტრი - ჯიხა) და ისტორიულ ციხე-ქალაქს, რაც მარტვილი-სენაკის საავტომობილო გზაზე, მდ. ტეხურის მარცხენა ნაპირსა და მთისკალთაზეა განლაგებული.

ლეონტი მროველისა და ჯუანშერის თხზულებათა გვიანდელ, XVIIIს-ში გადაწერილი ხელნაწერების აშიაზე გადამწერს მიუწერია: „ოდიშს ნაქალაქევი“ და „ციხე-გოჯი ნაქალაქევია“.

XVIIს. იტალიელი მისიონერის არქანჯელო ლამბერტის რუკაზე აღნიშნულია პუნქტი Nachalachens-ის ფორმით, რაც ახლანდელი ნაქალაქევია (ბერაძე, 1967:74). იმავე საუკუნის მემატიანის - ვახუშტი ბატონიშვილის თხზულებაშიც მოცემულია ნაქალაქევი ფორმა: „...აწ სენაკს ზეით, უნაგირას ძირში არს ნაქალაქევი, ციხეგოჯად წოდებული. ეს აღაშენა პირველი მეფის ფარნაოზის ჟამს ქუჯიმ, ქალაქი და ციხე...“ („ქ.ცხ.“, IV, 1973:777).

პ. ზაქარაიასა და ნ. ლომოურის მსჯელობით, „ნოქალაქევის“ ხმარება გამართლებულია ამ პუნქტის სხვა, ამავე სახელწოდების მატარებელი პუნქტებისაგან გამოსარჩევად. ავტორები აღნიშნავენ, რომ ივ. ჯავახიშვილმა და გ. ჩუბინაშვილმა გერმანულ ენაზე დაწერილ მოხსენებით ბარათში თავი მოუყარეს ყველა ცნობას არქეოპოლისის შესახებ და უპირატესობა მიანიჭეს ზეპირ, ადგილობრივი მეტყველებიდან მომდინარე ფორმას - „ნოქალაქევი“ (ზაქარაია, ლომოური, 1988).

ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურასა და რუკებზე აღნიშნული და გეოგრაფიული პუნქტის სახელწოდებად დამკვიდრებული „ნოქალაქევი“ ფორმა არასწორია. უნდა ვწეროთ და ვთქვათ ისტორიულად და მორფოლოგიურად ერთადერთი სწორი ფორმა „ნაქალაქევი“, სადაც ნა- -ევ წინავითარების სახელთა მაწარმოებელი აფიქსებია (შალამბერიძე, №3, 1979; მისივე, 1980:29-30; მისივე, №4, 1982:90-92).

სოფლის სახელწოდების ადგილობრივი არაოფიციალური ვარიანტებია ნოქალაქი, ნოქა? აქი და ნოქალაქენი.

XIXს. 30-იანი წლების ადმ.-ტერიტ. დაყოფის მიხედვით, ნაქალაქევი სუჯუნის მაზრაში შედიოდა. სამეგრელოს ეპარქიის 1838 წლის აღწერის მასალებში დასახელებულია სოფელი ნაქალაქევის ფორმით, სადაც დგას ორმოცი მოწამის სახელობის ეკლესია, ხოლო 1873 წლის სტატისტიკური აღწერის მასალებში - სოფ. ნოქალაქევი, არქეოპოლისის სიმაგრის ნანგრევებითა და ორი ეკლესიით. 1864 წლის დოკუმენტიდან ირკვევა, რომ ნოქალაქევის ორმოცი მოწამის სახელობის ეკ ლესიის მღვდლები ყოფილან სპირიდონ და ლაზარე შალამბერიძეები, ხოლო მედავითნე - მარკოზ შალამბერიძე (ჭითანავა, 2010:66).

კავკასიის მხარის 1886 წლის კომლობრივი აღწერის ცნობარში აღნიშნულია, რომ სენაკის მაზრაში შედის ნაქალაქევის უბანი და ნაქალაქევის სოფლის საზოგადოება, რაც აერთიანებს ამავე სახელწოდების ერთ სოფელს 371 კომლით, მათ შორის, 1070 კაცია, 932 - ქალი; სულ 2002 სული.

1904 წლის აღწერის თანახმად, ნაქალაქევში უცხოვრიათ აზნაურებს - გაგუებს,

კარტოზიებს, ორ კომლ შალამბერიძეს და თავად ჩიქოვანებს.

საქართველოს სსრ 1930 წლის ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ცნობარის თანახმად, სენაკის რაიონის ნოქალაქევის სასოფლო საბჭოში შედის სამი სოფელი: ბეთლემი, ლებაღათურე და ნოქალაქევი. მათ შორის, ნოქალაქევში 441 კომლი სახლობს. 1812 სული ქართველია, 1 - რუსი, 2 - სომეხი, 2 - დანარჩენი (სულ 1817 სული).

1949 წლის ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ცნობარში ასევე დასახელებულია ნაქალაქევის სასოფლო საბჭო ოთხი სოფლით: ჯიხა, გახომელა, ძიგიდერი, ლებაღათურე. ამასთანავე, უკვე არსებობს ბეთლემის სასოფლო საბჭოში შემავალი სოფელი ზედა ნაქალაქევი, რაც 1930 წლის ცნობარში არ ჩანს (დაყოფა, 1949:104, 105).

ნოსირი - 1864 წლის საარქივო დოკუმენტიდან (ფ. 489, აღწ. 6, საქმე №1721) ირკვევა, რომ ნოსირში ყოფილა სამი ეკლესია: 1. წმ. გიორგის ეკლესია, სადაც მღვდელთმსახურებას ეწეოდნენ გიორგი სისორდია და გიორგი დუდუჩავა. მედავითნე ყოფილა ბასა გეგენავა; 2. წმ. გიორგის ეკლესია, სადაც მღვდლად იყო გამწესებული ტიმოთე ოდიშარია, ხოლო მედავითნეებად - დიმიტრი ოდიშარია და ბასა გეგენავა და 3. წმ. კვირიკესა და ივლიტას ეკლესია. მისი მღვდელი იყო გიორგი სისორდია, მედავითნე კი - ზაქარია სისორდია (ჭითანავა, 2010:72).

1904 წლის აღწერის მონაცემებიდან ირკვევა, რომ ნოსირში უცხოვრიათ აზნაურ გამსახურდიებს, დგებუაძეებს, ორ კომლ ესაკიას, კიზირიებს, ჯაიანებს, ფაღავებსა და თავად ნორაკიძეებს.

საქართველოს სსრ პირველი ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ცნობარის თანახმად, არსებობს ნოსირის სასოფლო საბჭო რვა სოფლით:

ნოსირი მეორე - 111 კომლი (512 სული; მათ შორის, 510 ქართველი, 1 რუსი, 1 პოლონელი);

ნოსირი მესამე - 93 კომლი (421 სული);

ნოსირი შუა - 83 კომლი (358 სული);

საბესელიო - 84 კომლი (391 სული);

საკილასონიო - 52 კომლი (265 სული);

საოდიშარიო - 121 კომლი (534 სული; მათ შორის, 531 ქართველი, 2 ბერძენი...);

სასიმონიო - 105 კომლი (450 სული);

სასირიო - 97 კომლი (466 სული).

1949 წლის 1 სექტემბრის მდგომარეობით არსებობს ნოსირის სასოფლო საბჭო ოთხი სოფლით: შუა ნოსირი (ცენტრი), საბესელიო, პირველი ნოსირი და საოდიშარიო. ამასთანავე შექმნილია ოქტომბრის სასოფლო საბჭო, რაც აერთიანებდა ორ სოფელს - ნოსირსა და საკილასონიოს (დაყოფა, 1949:104).

1961 წლის ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ცნობარის მიხედვით, ნოსირი კვლავ სასოფლო საბჭოა და მასში შედის შუა ნოსირი, საბესელიო, პირველი ნოსირი, საოდიშარიო, ნოსირი და საკილასონიო. როგორც ჩანს, ამ დროსთვის ტერიტორიულად ერთმანეთს შეერწყა ნოსირისა და ოქტომბრის სასოფლო საბჭოები. 1966 წლის მონაცემებით, პირველი ნოსირი ძველი სენაკის სასოფლო საბჭოს შემადგენლობაშია. 2002 წლის ეროვნული საყოველთაო აღწერის მასალებში აღნიშნულია, რომ ნოსირის თემის საკრებულოში მუდმივი მოსახლეობის რაოდენობაა 2805 სული, მათ შორის, შუა ნოსირში მოსახლეობს 521 სული (250 კაცი, 271 ქალი), ნოსირში - 737 სული (მათ შორის, 321 კაცი, 416 ქალი), ხოლო ძველი სენაკის თემის საკრებულოს სოფ. პირველ ნოსირში - 861 სული (მათ შორის, 386 კაცი, 475 ქალი).

მკვლევარ ზ. ჭუმბურიძის განმარტებით, „ნოსირი“ მიღებულია ნო-ისირი-დან

და ნიშნავს „ნაისლევს“ (ჭუმბურიძე:191). ასეთივე განმარტება მოცემულია გ. ელიავას წიგნში: რიონი და ტეხური ადიდებისას გადასილავდა ამ ადგილს და ამიტომ ეძახიან ნოსირს „დასილულს“ (იხ. ელიავა, 1989:33). სხვა განმარტებით, მესამე ნოსირის ტერიტორია ჭაობიანი ყოფილა და შემდეგ დააშრეს. ნოსკირუ რე „დაშრობილია“ (იქვე:72).

მეგრულ ენაში წინავითარების სახელების მაწარმოებლად გვხვდება ნა- //ნო- პრეფიქსები. პ. ცხადაიას ვარაუდით, ნო- პრეფიქსი გამოიყოფა სამეგრელოს შემდეგ ტოპონიმებში: ნობართენი, ნობაღ?ლენი, ნოღარიბენი, ნორგატენი, ნოცუცუენი, ნოღარენი, ნოემენი, ნოუღალენი (იგივე ნაოღალევი), ნო?უჯინი//ნო?უჯინეი, ნოინჯერი, ნოხუერი, ნოხიონი და სხვ. (ცხადაია, 1985:57).

ოიკონიმი „ნოსირიც“ შესაძლებელია ნობართენის, ნობულისა და ნოღურწკუეს ტიპის ტოპონიმთა რიგში განვიხილოთ და გავიაზროთ როგორც „სირიას (ან სირიების) გვარის ნასახლარი“. ამდენად, მისაღებად გვეჩვენება მხარეთმცოდნე გ. ელიავას მიერ ჩაწერილი ერთ-ერთი გადმოცემა, რომლის მიხედვით, ნოსირის ტერიტორიაზე სირიების გვარს უცხოვრია. ამ გვარისკაცთა სხვაგან გადასახლების შემდეგ სოფლისთვის ნოსირი უწოდებიათ (ელიავა, 1989:330). სასირიო უბანია შუა ნოსირში, სადაც სირიას ხუთი კომლი მოსახლეობს (კეკელია, 2010:93).

პერტული მენჯის თემში შემავალი პატარა სოფელია და სკურიის მარჯვენა მხარეს, ზ. დ. 30 მ-ზე მდებარეობს. პერტულიდან სენაკამდე 5 კმ-ია, ბათარიამდე - 2,5 კმ.

გ. ელიავას წიგნში მოცემულია შემდეგი განმარტება: ,,აქ პერტენა სახლებულა” (1989:44). სინამდვილეში ტოპონიმის ამოსავალია გვარი პერტია. -ურ//-ულ სუფიქსი მეგრულ ტოპონიმიაში აღნიშნავს სახელდებული ობიექტის ვინმესადმი მფლობელობა-კუთვნილებას. მაგალითად, ბებური „ბებია(ვა)სეული“; გვიტიშური „გვიტისეული, გვიტის მფლობელობაში არსებული“ (ორმაგი სუფიქსაციით), გუგური „გუგავასეული“, ეჯიბური „ეჯიბიასაგან მომდინარე“, თორდული „თორდუასეული“, კოშური „კორშიასეული; კორშიას კუთვნილი“, ჩაგანური „ჩაგანავასეული“, ჩაკაბური „ჩაკაბერიასეული“ და ა. შ. მაშასადამე, პერტული ის ტერიტორიაა, რაც პერტიას გვარის მფლობელობაშია, პერტიასგან მომდინარეობს, პერტიას კუთვნილია“. თვით გვარი პერტია უნდა წარმოქმნილიყო მეგრულისათვის დამახასიათებელი ფონოტაქტიკის შესაბამისად: საკუთარი სახელი პეტრე შეიცვალა პერტე-თი. -ა გვარის მაწარმოებელია. პეტრე ->პერტე->პერტე-ა-> პერტია (ცხადაია, 2000:21).

რეკა - სოფელი ოდიშის დაბლობზე, თეკლათის ჩრდილო-დასავლეთით, მდ. ჩხოუშიის ნაპირას, ზ. დ. 30 მ. სენაკს 6 კმ-ით არის დაშორებული, თემის ცენტრს, თეკლათს - 1,5 კმ-ით. კავკასიის მხარის სენაკის მაზრის თეკლათის სასოფლო საზოგადოებაში დასახელებულია სოფელი რეკა 53 კომლით (130 კაცი, 132 ქალი; სულ 262 სული). სოფელი იხსენიება 1873 წლის სტატისტიკური აღწერილობის მასალებში (ჭითანავა, 2010:75).

XXს. დამდეგს რეკაში მამულებს ფლობდნენ აზნაურები - სალაყაიები, ერთი კომლი ჯოჯუა და თავადი მხეიძეები.

საქართველოს სსრ პირველი ადმ.-ტერიტ. დაყოფის ცნობარში (ტფ., 1930) დასახელებულია ქვედა თეკლათის სასოფლო საბჭოში შემავალი სოფელი რეკა 73 კომლით (360 სული). 1949 წლის 1 სექტემბერის მდგომარეობით, თეკლათისა და ქვედა თეკლათის სასოფლო საბჭოების გაერთიანებით წარმოიქმნა თეკლათის სასოფლო საბჭო, რომლის შემადგენლობაში შედიოდა სოფელი რეკა (დაყოფა, 1949:104). 2002 წლის საყოველთაო ეროვნული აღწერის ჩვენებით რეკაში მუდმივი მოსახლეობის რაოდენობაა 181 სული, მათ შორის, 87 კაცი, 94 ქალი (საყოველთაო აღწერა, 2003:170).

რეკა ლანდშაფტური ტოპონიმია და ნიშნავს „რიყეს“, „ქვა-კენჭიან ადგილს, ქვავნარს“. გ. ელიავა აღნიშნავს, რომ რეკა მაღალი ბორცვის სახელწოდებაა თეკლათის თემში, სადაც დასახლებულან ოჩამჩირის რაიონის სოფ. რეკიდან ჩამოსული გოგოლი და ფაჩულია. ახალი საცხოვრისთვის რეკა დაურქმევიათ (ელიავა, 1989:28). სხვა გადმოცემით, ფაჩულიების წინაპრები აფხაზების შიშით აყრილან სამურზაყანოში და სამეგრელოში, სენაკის რაიონის სოფელ რეკის ტერიტორიაზე დამკვიდრებულან (ცხადაია, ჯოჯუა, 2003:281). ტოპონიმი „რეკა“ სამეგრელოში ბევრგან ფიქსირდება (ელიავა, 1977:17, 173; ცხადაია, 2005: 65; მისივე, 2004:52-53; 2008:326; საქ. ტოპ.; II, 1999:238).

ლიტერატურა:

1. ბედოშვილი გ., ქართულ ტოპონიმთა განმარტებით-ეტიმოლოგიური ლექსიკონი, I, თბ., 2001.

2. ბერაძე თ., ოდიშის პოლიტიკური გეოგრაფიიდან. საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის კრებული. III, თბ., 1967.

3. ბერაძე თ., ოდიშის სამთავროს რუკა არქანჯელო ლამბერტის მიხედვით. „მაცნე“, ისტორიის.... სერია, 3, თბ., 1971.

4. ბოროზდინი კ., სამეგრელო და სვანეთი (1854-1861), მოგონებანი. თბ., 1934.

5. გეორგიკა, III, თბ., 1936.

6. გიულდენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში. ტ. I. გერმანული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და გამოკვლევა დაურთო გ. გელაშვილმა. თბ., 1962.

7. ელიავა გ., აბაშისა და გეგეჭკორის რაიონების ტოპონიმიკა. თბ., 1977.

8. ელიავა გ., ფარულავა გ., შენგელია გ., ჩხოროწყუს რაიონის ტოპონიმიკის კატალოგი. თბ., 1983.

9. ელიავა გ., სენაკის რაიონის ტოპონიმია. თბ.,1989.

10. ზაქარაია პ., ლომოური ნ., ეგრისის დედაქალაქის საიდუმლოებანი. გაზ. „თბილისი“.

5 ივლისი. თბ., 1988.

11. კაკაბაძე ს., დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო საბუთები. ტფ., 1921.

12. კალანდარიშვილი გ., ტოპონიმები მეტყველებენ. გაზ. „კოლხეთი“, 3 იანვარი, №2 (5198), 1974. ცხაკაია.

13. კეკელია ი., მარტვილის რაიონის ოიკონიმია. ქუთ., 2010.

14. მეუნარგია ი., სამეგრელოს სამთავროს უკანასკნელი პერიოდი და დავით დადიანი. მასალები და დოკუმენტები სოლ. ცაიშვილის რედაქციით. თბ., 1939.

15. პაპავა ბ., ახალი ქართული ტოპონიმები 1944-1956 წლებში საქართველოს შემადგენლობაში გაერთიანებულ ჩრდილოკავკასიის ტერიტორიაზე. კრ. „ქართველური ონომასტიკა“, IV, თბ., 2010.

16. საქართველოს სსრ ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფა 1949 წლის მდგომარეობით. თბ., 1949.

17. საქართველოს სსრ გეოგრაფიული სახელების ორთოგრაფიული ლექსიკონი (მასალები). თბ., 1987.

18. საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის პირველი ეროვნული საყოველთაო აღწერის ძირითადი შედეგები (საქართველოს სოფლების მოსახლეობა). თბ., 2003.

19. საქართველოს ტოპონიმია (მასალები). ქვემო იმერეთი (შემდგენლები: შ. აფრიდონიძე, ვ. ჯოჯუა, მ. კემულარია). თბ., 2003.

20. ქართლის ცხოვრება. ტ. I, IV, თბ., 1955, 1973.

21. შალამბერიძე გ. ქართული სწორმეტყველების სწავლების ზოგიერთი საკითხი. თბ., 1980.

22. შალამბერიძე გ., ძვირფასი საჩუქარი. ჟურნ. „ისტორია, საზოგადოებათმცოდნეობა, გეოგრაფია სკოლაში“ №4 (67). თბ., 1982.

23. შალამბერიძე გ., ნოქალაქევი თუ ნაქალაქევი? ჟურნ. „ისტორია, საზოგადოებათმცოდნეობა, გეოგრაფია სკოლაში”. №3 (54). თბ., 1987.

24. ცხადაია პ., მთიანი სამეგრელოს ტოპონიმია (ენათმეცნიერული ანალიზი). თბ., 1985.

25. ცხადაია პ., ძიებანი კოლხეთის ტოპონიმიიდან. I, თბ., 1999.

26. ცხადაია პ., სამურზაყანოს ისტორიული და თანამედროვე ტოპონიმია (ენათმეცნიერული ანალიზი). თბ., 2004.

27. ცხადაია პ., ათასი მეგრული ტოპონიმი. თბ., 2005.

28. ცხადაია პ., გვარები და გვართა დასახლებანი სამეგრელოში. თბ.. 2000.

29. ცხადაია პ., სამეგრელოს გეოგრაფიული სახელწოდებანი. IV (ჩხოროწყუს რაიონი). თბ., 2008

30. ჭითანავა დ., ეკლესიები და თავდაცვითი ნაგებობები სამეგრელოში (უძველესი დროიდან დღემდე). თბ., 2010.

31. ჭუმბურიძე ზ., რა გქვია შენ? თბ., 1966.

Igor Kekelia, David Odisharia
Searching from oykonimy of Senaki District
Summary

In this research work discusses only the smallest part of the things from oykonimy of Senaki district (now municipality), which are mentioned in „The Orthographikal Dictionary of Georgia's Geographical Names“.

There are also given linguistic, extralinguistic and motivating analysis of oykonimy. In this research work there are also analysed all the existing materials about administrative-territorial division of Senaki district and about the register of its population.

Игорь Кекелия, Давид Одишария
Поиски из ойконимов Сенакского района
Резюме

В работе рассмотренa только та малая часть ойконимов Сенакского района (ныне муниципалитета), которая входит в „Грузинский орфографический словарь географи - ческих названий“. В каждой топоним-статье указаны лексические, фонетические и другие типы вариантов населенных пунктов. Дан лингвистический, экстралингвистический и мотивационный анализ ойконимов. По возможности проанализированы данные переписи населения и административно-территориальное разделение Сенакского района.

Кетеван Сванидзе
(Грузия)

Общеизвестна истина, что в грузинском языке имя намного проще, глагол - в высшей степени сложен. Именно эта сложность заставила сказать в XIX веке Платона Иоселиани, что каждый грузинский глагол нерегулярный, что каждый из них обладает способностью, путем присоединения или убавлении аффиксов, слогов, образовать другие глаголы. Исходя из этого, довольно сложно и, практически невозможно подвести их под какое-либо одно, определенное правило (Иоселиани, 1840:49).

В 1929 году Арнольд Чикобава сказал, что с тех пор прошло 88 лет и до сих пор невозможно утверждать, что эта сложность преодолена, что свет научного анализа все еще не проник в лабиринт грузинского глагола и, вероятно, пройдет еще много времени до тех пор, пока „будут обнажены первичные рычаги его невидимого механизма“…(Чикобава, 1998:13).

Такая оценка талантливых лингвистов предопределялась сложностью природ грузинского глагола. Прошло еще 80 лет, сделано намного больше, чем можно было представить, было поставлено и решено много проблем, опубликованы сотни работ и десятки монографий, касающихся исследований грузинского глагола (Антон I. Грузинская грамматика. Тб., 1885.-На груз. языке; Джорбенадзе Б. Принципы функционального и семантического анализа глагола в грузинском языке. Тб.,1980.-На груз. языке; Имнаишвили И., Имнаишвили В. Глагол в древнегрузинском языке, I, II. Франкфурт-на-Майне, 1995.-На нем. языке; Кавтарадзе И. К истории основных категорий глагола в древнегрузинском языке. Тб., 1954.-На груз. языке; Меликишвили В. К вопросу о взаимоотношениях будущего времени и сослагательного наклонения в древнегрузинском языке. Тб., 1980.-На груз. языке; Топурия В. Сванский язык. Тб., 1967.-На груз. языке; Утургаидзе Т. Фонематическая структура грузинского языка. Тб., 1976.-На груз. языке; Чикобава А. Общая лингвистическая характеристика грузинского языка: толковый словарь грузинского языка, т. I. Тб., 1950.-На груз. языке; Шанидзе А. Основы грамматики грузинского языка, I. Тб., 1973.-На груз. языке; Шанидзе А. Префикс субъективного второго и объективного третьего лица в грузинском языке. I I , Тб., 1981.- На груз. языке, Эртелишвили П. К истории сложного предложения в грузинском языке, I, Тб., 1963.-На груз. языке).

Несомненно, многое уже прояснено, сделанною можно даже утверждать, что в основе изменилось отношение к грузинскому глаголу. И все же, предстоит сделать еще многое, ведь грузинский глагол - неисчерпаемый источник, кладезь, многое из чего еще предстоит исследовать и изучить. Именно исходя из этого, некоторые вопросы до сох пор остаются не только нерешенными, но и непоставленными. Редки семантические исследования лексических единиц. Исследования в области анализа. Одним из таких является именно вопрос о глаголах с семантикой вращения, вопрос, касающийся исследования их семантики, формообразования и функционирования.

Интересно проследить, распространяются ли ограничения на субъект и объект вращения, иными словами, кто именно может являться субъектом вращения, выраженного конкретным глаголов, человек, другие живые существа или неживые предметы и явления.

Анализ показал, что субъект вращения в большинстве случаев - общий. Вращение, выраженное большинством глаголов, может осуществляться как человеком, как и другими живыми существами, а также неодушевленными предметами. Однако в первичном своем значении эти действия осуществлялись либо исключительно человеком и в дальнейшем действие это метафорически приписывалось другим живым существам или неживым предметам и явлениям, или же наоборот, первичное их значение подразумевало обязательное участие неодушевленного субъекта и лишь в переносном, метафорическом значении субъектом мог явиться человек.

Однако, порой глаголы описывают вращательное движение либо исключительно человека, либо животных и других живых существ, или же вращательное движение других неодушевленных существительных.

Таким образом, классификацию можно представить в следующем виде:

Субъект вращения:

I. а) глаголы, описывающие вращательное движение исключительно человека: aburt'avebs, agoravebs, grexa - dagrexs/grexs, grexs, dagragnis, gadapirk'vaveba - apirk'vavebs, amoxraxna/čaxraxna - xraxnis, gagoreba, gagoreb-gamogoreba и т.д.

б) глаголы, описывающие вращательное движение животных и других живых существ:

в) глаголы, описывающие вращательное движение других неодушевленных существительных: gadmopirk'vaveba, amopirk'vaveba, gamoreva, moreva, areva, gadapirk'vaveba и т.д.

II. Общий (одушевленный и неодушевленный):

- одушевленный (в первичном значении) и неодушевленный (во вторичном, переносном, метафорическом значении) - amoq'iraveba, gadaq'iraveba, gadmoq'iraveba, daabrunebs, dabruneba , agoreba (agorebs), abruneba (abrunebs) и т.д.

- неодушевленный (в первичном значении) и одушевленный (во вторичном значении) - gadagoreba, gadmogoreba, gagoreba, gamogoreba, gamobruneba, grexa, dagrexa и т.д.

В этой связи следует отметить, что реальной возможностью осуществления того или иного вращательного действия обладают только живые существа, или же, наоборот, только неодушевленные предметы, однако по признаку схожести эти действия могут приписываться и неодушевленным предметам (или живым существам). Практически каждый глагол вращения (как и любой грузинский глагол) обладает потенцией употребления в метафорическом значении.

Данная классификация может распространиться и на объекта вращения:

Объект вращения:

а) Исключительно одушевленный - gadakot'rialeba - kot'rialebs и т.д.

б) Исключительно неодушевленный - dagragnis (gragnili), dagrexs/grexs (grexili), gadapirq'vaveba (gadapirk'vavebuli), amoxraxna (amoxraxnili), čaxraxna (čaxraxnili, xraxnili), gagoreba (gagorebuli), gamogoreba (gamogorebuli), areva (asarevi), axveva (axveuli, asaxvevi) и т.д.

в) Общий:

- одушевленный (в первичном значении) и неодушевленный (во вторичном, переносном значении) - gadaxveva (gadaxveuli), gadabruneba, axveva - axvevs (xveuli), amobruneba (amobrunebuli, amosabrunebeli) и т.д.

Либо:

- неодушевленный (в первичном значении) и одушевленный (во вторичном значении) - gadaxlartva (gadaxlartuli), c'irexva, dac'irexva (dac'irexuli), areva (areuli), amoreva (amoreuli, amosarevi) и т.д.

Тут же следует оговориться, что инфинитив глагола может подразумевать в себе как одушевленного, так и неодушевленного субъекта или объекта, однако разные спрягаемые формы глагола (в зависимости от контекста или самостоятельно) могут исключать действие одушевленного или неодушевленного субъекта, так и наличие одушевленного или неодушевленного объекта как результата.

Литература:

1. Ахвледиани Г.С., Топурия В.Т. Грузинско-русский словарь. Тб., 1990.

2. Гоголашили Г. Грузинский глагол (вопросы формообразования). Издательство „Меридиан“. Тб., 2010. - На груз. языке.

3. Грузинско-русский словарь. Составители Г.С.Ахвледиани и В.Т.Топуриа. Издательство „Ганатлеба“. Тб., 1999.

4. Джорбенадзе Б.А. Грузинский глагол. Вопрос формального и семантического анализа. Издательство Тбилисского государственного университета. Тб., 1986.

5. Джорбенадзе Б.А. Диалекты грузинского языка. Издательство „Меридиан“. Тб.,1995.

6. Иоселиани П. Первоначальные законы грузинской грамматики, составленный Платоном Евгеньевичем Иоселиани, Тифлис, 1930. - На груз. языке.

7. Кавтарадзе И. Особенности образования глаголов и отглагольных существительных одного типа в грузинском языке. В журн.: „Мацне“, №3, Тб., 1960.

8. Климов Г.А. Этимологический словарь картвельских языков. М., 1964.

9. Орбелиани Сулхан-Саба. Словарь грузинского языка. Тб., 1949.

10. Пагава М. Частица в современном грузинском зыке. Тб., 2009. - На груз. языке.

11. Толковый словарь грузинского языка. Однотомник. Под ред. А. С. Чикобава. Тб., 1986.

12. Утургаидзе Т. Грамматических категории глагола и их взаимоотношений в грузинском языке. Издательство „Картули эна“. Тб., 2002. - На груз. языке.

13. Фенрих Г., Сарджвеладзе З., Этимологический словарь картвельских языков. Тб., 2000.

14. Чикобава А. Какие особенности характерны для структуры грузинского глагола. Тб., 1998.

ქეთევან სვანიძე
ბრუნვის აღმნიშვნელი ზმნების სუბიექტურ-ობიექტური გრადაცია ქართულ ენაში
რეზიუმე

სტატია ეძღვნება ბრუნვის აღმნიშვნელი ზმნების სემანტიკური თავისებურებების გამოვლენას სუბიექტურ-ობიექტური გრადაციის თვალსაზრისით. საინტერესოა იმის გარკვევა, ვრცელდება თუ არა ქართულ ენაში შეზღუდვა ბრუნვის სუბიექტსა და ობიექტზე, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, გამოვლინდეს, ვინ შეიძლება იყოს ბრუნვის სუბიექტი ან ობიექტი კონკრეტულ ზმნაში.

Ketevan Svanidze
The Subject-Object Graduation of the Verbs of Rotation in Georgian
Summary

The article is dedicated to the identification of the semantic features of Georgian verbs denoting rotation in terms of subject-object graduation. Interesting to identify, whether the restrictions on the subject and object rotation. In other words, who may be a subject or object rotation, expressed specific verbs, people, other living beings or inanimate objects and phenomena.

თეა ზოიძე
(საქართველო)

ავტორისეული თარგმანის ისტორია მოიცავს ყველა ლიტერატურულ ჟანრს - პროზას, პოეზიას, დრამას. ლიტერატურის ისტორია იცნობს არაერთ ცნობილ მწერალს გასული და უახლესი საუკუნეებიდან, რომელთაც დიდი წვლილი მიუძღვით ავტორისეული თარგმანის პრაქტიკაში - რემი ბელლო თარგმნიდა ლათინურად და ესპანურად, ჟულიენ გრინი - ინგლისურიდან ფრანგულად, კარლო გოლდონი - ფრანგულიდან იტალიურად, ვლადიმერ ნაბოკოვი - რუსულიდან ინგლისურად, ფრანგულად, იოსებ ბროდსკი - რუსულიდან ინგლისურად, ჭაბუა ამირეჯიბი - ქართულიდან რუსულად (1, 1).

საინტერესოა ბილინგვი ავტორის შინაგანი სამყარო, რომელმაც, გვევლინება რა საკუთარი ტექსტების მთარგმნელის როლში, თავისი ძალები უნდა მომართოს ერის, ეთნოსის შინაგანი „ეგზისტენციის“ გამოხატვისკენ, რომელიც ჩადებულია კონკრეტულ ენობრივ სისტემაში, და საბოლოო ჯამში, ავტორმა-მთარგმნელმა და მკითხველმა „უნდა გაუგონ ერთმანეთს“.

ავტორისეული თარგმანი აფართოებს არა მარტო ავტორი-ბილინგვის, არამედ მკითხველის მენტალურ შესაძლებლობებსაც. ის თავისუფლად უნდა ორიენტირებდეს ორივე ენობრივი კულტურის სტიქიაში. ავტორი-მთარგმნელი საკუთარ მკითხველს „მსოფლიოს მოქალაქედ“ აქცევს, რომელსაც შეუძლია სწორად გაიგოს ის კულტურული არტეფაქტები, რომელთაც აწყდება კითხვისას, მაგრამ არ მიეკუთვნება მის კულტურას. მკითხველი, რომელიც არ იცნობს მწერალ-ბილინგვის მშობლიურ ენას, იწყებს მის ირგვლივ არსებული კულტურული არეალის აგებას.

სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ორენოვნება ეს არის ხსნა ნებისმიერი სიტუაციიდან და მწერლის კრიზისიდან გამოყვანის საშუალება. „როდესაც საკუთარი თავი არ მომწონს რუსულად, როდესაც თითქოსდა ამოვწურე გამოთქმის, გამოხატვის საშუალებები, მე გადავდივარ მშობლიურ ყაზახურ ენაზე და თითქოს შემდეგ შევდივარ საკუთარ სტიქიაში და ამ ენაში თითქოსდა თავიდან ვიბადები“ (2, 25).

უნდა აღვნიშნოთ, რომ საერთაშორისო ურთიერთობებისას პრაქტიკულად შეუძლებელია კონტაქტი ერთი ენის ფარგლებში, ასეთ პირობებში ორენოვნება უკვე აქტუალურ დატვირთვას იძენს. შემოქმედებითი ბილინგვიზმის საგანი ინტერესის სფეროა არა მარტო მეცნიერთათვის, არამედ არანაკლებ საინტერესოა ორივე კულტურის ენის მატარებელთათვის. საინტერესო ფაქტია, რომ ბილინგვიზმი და მულტილინგვიზმი ხდება თანამედროვე ადამიანისა და კულტურის ერთ-ერთი მახასიათებელი თვისება.

ვლადიმერ ნაბოკოვი და ჭაბუა ამირეჯიბი გამორჩეული ბილინგვი ავტორიმთარგმნელები არიან, რომლებმაც საკუთარი სიტყვა და კვალი დატოვეს თანამედროვე ბილინგვალურ სამყაროში. ცოტაა მწერალი, ვინც ასე კარგად შეითვისა სხვისი, სხვა ერის კულტურა, მაგრამ როგორ კარგადაც არ უნდა წერდეს ის ინგლისურად ან ნებისმიერ სხვა ენაზე, ის, უპირველეს ყოვლისა, მაინც ეროვნული მწერალია.

ვლ. ნაბოკოვის შემოქმედებითი სამყარო ძირითადად ეფუძნება რუსული კულტურის მენტალიტეტსა და ტრადიციებს, მაგრამ, ამავე დროს, თითქოს, დაკრავს დასავლეთ ევროპის გავლენა, კონკრეტულად კი - გერმანული და ფრანგული კულტურისა, აქ შეიმჩნევა ორი ძირითადი პროცესი: 1) მწერლის ბილინგვიზმი გვევლინება როგორც საშუალება, რომ მწერალმა შეინარჩუნოს თავისი მშობლიური კულტურული წარმომავლობა ინგლისურ ენაზე მუშაობისას; 2) მისი ინგლისურენოვანი შემოქმედება გვევლინება რუსული კულტურის სხვაგვარი ყოფიერების ფორმად.

აქვე აღვნიშნავთ, რომ ჭაბუა ამირეჯიბის შემოქმედებითი გზა, განსხვავებით ვლ. ნაბოკოვისგან, სუსტად თუ აირეკლავს სხვისი, უცხო კულტურის გავლენას. თარგმნისას მან თითქოს მთელი საკუთარი „მე“ ჩადო მცდელობაში, რომ ის „დათა თუთაშხია“, რომელიც საკუთარი ეროვნული მკითხვლისათვის მისაღები, „წაკითხვადი“ აღმოჩნდა, ისეთივე დატვირთვის მქონე ყოფილიყო უცხო ენის მკითხველისათვის.

მწერლის ბილინგვიზმი ასევე გვევლინება ეროვნული კულტურული მემკვიდრეობის ტრანსლაციის საშუალებად უცხო კულტურაში.

ვლ. ნაბოკოვის მხატვრული სამყარო როგორც ერთიანი სისტემა იფინება და ყალიბდება რუსულენოვან შემოქმედებაში და დაფუძნებულია რუსული კულტურის მენტალიტეტსა და ტრადიციებზე.

„ლოლიტასთან“ ბევრი ჭორი და კამათია დაკავშირებული. ზოგიერთი მიიჩნევს (ა. ბიტოვი, ე. ევტუშენკო), რომ ეს ნაწარმოები საერთოდ არ უნდა მიეკუთვნებოდეს ნაბოკოვისეულ სამყაროს, იმ სამყაროს, რომელსაც ჩვენ ასე თუ ისე ვიცნობთ, რომ ეს მხოლოდ მცდელობაა აიძულო დასავლეთელი მკითხველი წაიკითხოს ყველა მისი ნაწარმოები. მაგრამ, ვფიქრობთ, რომანი საკმაოდ „ნაბოკოვისეულია“ და მთავარი გმირები რომანიდან ქრებიან ზუსტად ნაბოკოვისეულად (3, 367).

უნდა აღინიშნოს, რომ შემოქმედი ბილინგვის საქმიანობის პრინციპი ისევე მთლიანია, როგორც სინტაქსური კონსტრუქცია. ის ფორმალურად მიეკუთვნება ერთ მოსაუბრეს, მაგრამ რეალურად მოიაზრებს ორ დიალოგურ ურთიერთობას.

ორი სუბიექტის დიალოგს ერთ ცნობიერებაში მივყავართ ორი სხვადასხვა სისტემის ენობრივი ერთეულების სემანტიკურ მახასიათებლებამდე. ის, რაც წყარო ენაში (ჩვენს შემთხვევაში, ქართულში ან რუსულში) გამოხატულია იმპლიციტურად, სამიზნე ენაში შესაძლოა ექსპლიციტურად იყოს გამოხატული ან პირიქით. მწერალ-ბილინგვის პრიორიტეტი იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ მისთვის ცნობილია ორივე კულტურის სამეტყველო საშუალებების აღწერის ხერხები და მისთვის გადმოცემის საშუალებები უფრო მარტივია, ვიდრე მწერალ-მონოლინგვისთვის იქნებოდა ეს. შესაბამისად, თუკი მწერალი-ბილინგვი წერს ორ ან მეტ ენაზე, მაგალითად, როგორც ჭაბუა ამირეჯიბი ქართულად და რუსულად, ან ვლ. ნაბოკოვი რუსულად, ინგლისურად და ფრანგულად, მათ აზრის გამოხატვის უფრო განსხვავებული შესაძლებლობები აქვთ, ვიდრე იმ მწერლებს, რომლებიც წერენ მხოლოდ თავიანთ მშობლიურ ენაზე. ერთ შემოქმედებით ცნობიერებაში ორი მთლიანის - ორი ენობრივი კულტურის შერევა და ურთიერთქმედება აუცილებლად წარმოქმნის რაღაც ახალს - ტექსტს. ერთი ენის კულტურა, ეხება რა სხვა ენის კულტურას, აკოპირებს მას, გადის ადაპტირების პერიოდს და წარმოიქმნება ახალი პროდუქტი ტექსტის სახით, რომელშიც აღწერილა „უცხო“ ეროვნული სახე საკუთარი კულტურის გათვალისწინებით და ამ დროს უკვე წარმოიქმნება სამყაროს სურათი.

ავტორისეული თარგმანი თავისუფლად ორიენტირებულია ორი ენობრივი კულტურის სტიქიაზე, ორ ლიტერატურულ სტილზე. თარგმნისას ზოგიერთ ენობრივ სისტემას მთარგმნელი არ უნარჩუნებს აფორიზმულობას, ლაკონურობასა და გამომსახველობას, ზოგიერთი რეალია, რომელიც დამახასიათებელია მხოლოდ ერთი ერისათვის (ტანსაცმელი, საყოფაცხოვრებო საგნები, ნათესაობის აღმნიშვნელი

რეალიები და ა.შ.) იცვლება იმ კულტურული რეალიებით, რომლის ენაზეც მიმდინარეობს უკვე ტექსტის თარგმანი. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მთარგმნელი ანგარიშს უწევს მკითხველს იმ მხრივ, რომ გარკვეულ სიტყვას ან ფრაზას, რომელიც მის მშობლიურ ენაში არ არის, უკონკრეტებს სხვა სიტყვის ჩანაცვლების ხარჯზე, ან რემარკების საშუალებით (ჭაბუა ამირეჯიბის შემთხვევაში) ხდება მკითხველისათვის პირველადი კულტურის მატარებელი ტექსტის გაცნობა, მაგ: She wore a plaid skirt, blue jeans and sneakers (გვ. 40) - Она была в клетчатой рубашке синих ковбойских панталонах и полотняных тапочках (გვ. 73); მას უჯრედებიანი პერანგი, კოვბოური ლურჯი შარვალი და ტილოს ფლოსტები ეცვა (გვ. 48). - Seventh-grader enjoyed her green-red-blue comics (გვ. 42). - Третъеклассница молча наслаждаласъ зелено-красно-синими сериями рисунков (გვ. 75) - მესამეკლასელი გოგონა ტკბებოდა ნახატების მწვანე, წითელი, ლურჯი სერიებით (გვ. 50).

მაგრამ საინტერესო ფაქტს ვაწყდებით ჭაბუა ამირეჯიბისეულ „დათა თუთაშხიას“ რუსულ მისსავე თარგმანში, როდესაც ავტორი-მთარგმნელი, განსხვავებით ვლ. ნაბოკოვისგან, არ ცვლის ეროვნულ რეალიებს და უცხო კულტურის მკითხველს დამატებითი განმარტებების საშუალებით უხსნის, თუ რას წარმოადგენს ესა თუ ის რეალია: თვისთა ჭაბუკი პირმშვენიერი და რაინდი კეთილაღნაგი - თუთაშხა. - И был судьей над народом и правил им Туташха¹; აბრაგის ცხოვრებას ეხებოდა ნაწერი. - Это была повесть из жизни абрага²; ამიტომ საძოვარზე დათა თუთაშხიას ფაცხა უდგას. - Поэтому на пастбище у Туташхиа стоит пацха³; ოდა-სახლს. - Оду⁴; Гул кругом, будто Амирани⁵.

მაგალითების განხილვის საფუძველზე შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ორივე მწერალი - ვლ. ნაბოკოვი და ჭაბუა ამირეჯიბი შემოქმედებითი ბილინგვები არიან, მათ შორის იგრძნობა დიდი განსხვავება: ვლ. ნაბოკოვი მაინც კოსმოპოლიტი მთარგმნელის როლში გვევლინება, საკუთარი ამერიკული „მე“ გააცნო მშობლიურ რუსეთს, მშობლიურ მკითხველს, მაშინ როდესაც ჭაბუა ამირეჯიბი პატრიოტი მთარგმნელის როლში რჩება, რემარკების საშუალებით ცდილობს მეორადი ენის მკითხველამდე მიიტანოს საკუთარი კულტურა, ეროვნულკულტურული კომპონენტები, როგორებიცაა: ოდა, დადიანები, აბრაგი, თუთაშხა.

თარგმანის პროცესში ავტორს (იგივე მთარგმნელს) შეაქვს ტექსტში ახალი დეტალები, დამატებითი განმარტებები, რაც ტექსტს კიდევ უფრო მხატვრულს ქმნის, რაც იძლევა ფუნქციონალურ და სტილისტურ ბიძგს. ავტორი-მთარგმნელის წინაშე დგას ამოცანა, ადეკვატურად შექმნას საკუთარი კულტურის ხატი სათარგმნ ენაზე, ამის საშუალებას კი იძლევა სისტემათა ის ხერხები, რომლებიც ჩადებულია ყოველი ენის კოდში.

ავტორისეული თარგმანი ქმნის ახალ ტექსტს, რომელიც მიეკუთვნება ერთ რომელიმე ეროვნულ კულტურას და აღწერს უცხო, ახალი კულტურის მახასიათებელ ელემენტებს. ვლ. ნაბოკოვისა და ჭაბუა ამირეჯიბის ტექსტებზე მუშაობისას კიდევ ერთხელ გამოიკვეთა ფაქტი, რომ ავტორები თავს არ არიდებენ თარგმანში დამატებითი სიტყვების ან განმარტებების შემოტანას იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ ნათარგმნი ტექსტი უცხო კულტურის მატარებელი მკითხველისათვის იყოს ისევე „წაკითხვადი“ და ახლო, როგორიც ის ორიგინალი ტექსტის მკითხველისათვისაა.

ვლ. ნაბოკოვის და ჭაბუა ამირეჯიბის შემოქმედების დიდი ნაწილი აგებულია მოულოდნელობის ეფექტზე. აღნიშნული ლიტერატურული ხერხის გამოყენებას განაპირობებს იმის რწმენა, რომ გარეშე შეხედულება ამა თუ იმ ადამიანის ბუნებაზე და თვით ადამიანის არსებაში დაფარული ვნებათა დიაპაზონი ხშირად დიამეტრულად განსხვავდება ერთმანეთისგან. მათი თხრობის განუყრელი კომპონენტებია საინტერესო სიუჟეტი და თხრობის დინამიკურობა, მახვილი თვალით დანახული წვრილმანი და ოსტატური შტრიხებით მოხატული საერთო ფონი, სერიოზულ ტონ- თან შეზავებული მსუბუქი იუმორი.

ლიტერატურა:

1. ამირეჯიბი ჭ., დათა თუთაშხია, გამომცემლობა „თეთრი გიორგი“, სიღნაღი.

2. Амирэджиби Чабуа, Дата Туташхиа, თб., 1997.

3. Кулжанова Кулэ Р. Кентавр казахской культуры. Ал-маты, 2001.

4. Набоков Вл .Лолита. Азбука-классика, 2004.

Thea Zoidze
Translation of National-cultural Traditions in the Authorial Translation
Summary

Despite the fact, that there is a universal model of mankind phenomenon, the languages still differ from each other and that difference is outlined by the difference which exists in sociocultural situation. It means that there is no principle difference between language systems, they still reflect social-psychological style of the bearer language and the concrete specific system is reflected by that moment. Bilingualism and especially creative bilingualism is that very exhausting topic, which is the subject of interest of many scientists. Creative text is still less studied linguistic object.

Тея Зоидзе
Трансляция национально-культурных традиций в авторском переводе
Резюме

Билингвизм, особенно творческий билингвизм - неисчерпаемая тема для исследований. Творческий текст был и остается одним из самых интересных объектов исследования с точки зрения лингвистики. Данная статья посвящается трансляции национальных культурных традиций в авторском переводе.

_________________

1 Главенствующий бог в грузинском языческом пантеоне.

2 Человек вне закона, скиталец, преследуемый властями, борец за справедливость.

3 Жилище, сплетенное из прутьев орешника.

4 Западногрузинский дом на сваях.

5 В грузинском фольклоре - Прометей.

ლუარა სორდია
(საქართველო)

ათეისტურ ეპოქაში ღმერთის ადგილს ცრუ ბელადები, ტირანები და დიქტატორები ეპოტინებიან, იქმნება კერპები, რომელთაც ატყვიათ დემონური ბეჭედი, დაღი აქვთ „სატანური შეთქმულების წევრობის“.

დემონი მრავალმნიშვნელოვანი ცნებაა გალაკტიონის პოეზიაში. ერთ-ერთი გაგებით, იგი გენიალობის იდენტურია (1, 63-73).

ამჯერად გვაინტერესებს დემონურის ბოროტეული არსი, ვინაიდან პოეტების მეფის შემოქმედებაში ჭარბად გვხვდება დემონის ვარიაციები: სატანა, მეფისტოფელი, ლუციფერი, ბელზებელი.

ირკვევა, რომ „ცეცხლის ენებით“ დაფარულ დროში, საწამლავებით, შეჩვენებით, ჯოჯოხეთური ცეცხლით გამორჩეულ ეპოქაში სატანას უხმობენ ტოტალიტარული სახელმწიფოს მესვეურები, რათა ბოროტი ძალის დახმარებით მეტი განადგურება აწვნიონ ადამიანებს: „არ არის იგი იმდენად ტკბილი დრო, დაფარული ცეცხლის ენებით, მაგრამ არც ისე მწარე აქვს კბილი საწამლავებით და შეჩვენებით. მან შეაჩვია სოფელს სატანა, ჯოჯოხეთური ალი ქურების, რათა შემდგომში შესძლოს ატანა უფრო საშინელ განადგურების” („არ არის იგი იმდენად ტკბილი“) (2, 245).

ლექსი დაწერილია 1917 წელს და ჩანს უტყუარი განჭვრეტა იმისა, თუ ვინ მოვა ქვეყნის სათავეში.

1920 წელს პოეტს ისევ სატანის ხილვა არ ასვენებს. სიკვდილის აჩრდილი, ჩონჩხები, „შავი წიგნი“, ღამის დირიჟორი სატანა აემგზავრება, მისი მოვლინების შედეგი კი სიკვდილია, ყვავილების (ყვავილები ღმერთის სიმბოლური სახელია) „გადათიბვა“: „რას მოელიან ვარდები რგული? ყვავილებს თიბავს ელვათა ცელი. თენდება: ქარმა წაიღო გული და ათას ცხრაას მეოცე წელი“ („მაგიდა ალემბიკებით“) (3, 186).

1921 წელს იწერება ტოტალური უბედურების მომასწავებელი ლექსი „ბრმა ცალი თვალით“, რომელშიც პოეტმა მთელი საუკუნე მიგნებულად მონათლა მეფისტოფელის სახელით. მეფისტოფელი არის გოეთეს „ფაუსტის“ ბოროტი და მაცდური სულის სახელი, რითაც გალაკტიონმა მიანიშნა არა სიკეთეში გარდამავალ ბოროტებაზე, არამედ ცალსახა უკეთურობაზე, ცბიერებაზე, სიმკაცრეზე: „მან დაიბრმავა ეს თვალი განგებ და ამნაირად გახდა ცბიერი, მეორე თვალში არის განგება, მეტი სიმკაცრე და სიძლიერე. უმარულიან დენათა შორის, მწარე დაცინვით მათი მგმობელი, იგი ტრიალებს, ვით თვალი ქორის, ეს საუკუნე - მეფისტოფელი“ (3, 189).

გალაკტიონი შეძრული იყო მეფისტოფელური საუკუნის უსამართლობით და ბოლომდე ამხელდა მას.

1921 წელს პოეტმა „მარაოებით მოსიარულე მეფისტოფელი“ უწოდა („პოეზია უპირველეს ყოვლისა“) (4, 17).

მიუხედავად იმისა, რომ მზის (ქრისტეს), „მარადი ჭიქის“ (მარიამის) მოტრფიალე იყო პოეტი, მაინც დემონი მიუხმობდა „სამშობლოს იქით, სიმშვიდის იქით“ („მზის სადღეგრძელოს“) (1921 წ.) (5, 221).

„ფაუსტში“ მეფისტოფელის დევიზი იყო: „გაემგზავრე არსებულს იქით“ (6, 555).

1922 წელს უკვე აშკარა იყო ეროვნულ უბედურებათა მთელი სერიალი: დამოუკიდებლობის დაკარგვა, უაზრო მსხვერპლი, სისხლი, ცხედრები, შავი ლუციფერი, რომელმაც დიდი ხნით წაშალა ნაზარეველის ნაკვალევი და პოეტს ძილშიც არ ასვენებდა ბოროტი სულის საკუთრებად ქცეული სამშობლო, „გზა, დაფენილი მსხვერპლით, ცხედრებით და სისხლით სველი. გზა, სასიკვდილო გადათეთრებით, სამშობლო შავი ლიუციფერის. ჩვენ მწუხარებამ დაგვიძმობილა ღამის ტყე-ველი, არასდროს ჩვენთან აქ არ ყოფილა ნაზარეველი“ („სამშობლო შავი ლიუციფერის“).

არც 1923 წელს იცვლება განწყობილება, რადგან სიავის დროშით მოვლენილია ტოტალური „ქარი ჩრდილოის“, „წითელი ქარი“ („მოგონებები“).

მერაბ კოსტავა კონსტანტინე გამსახურდიას „წითელ გრიგალთან“ მებრძოლად სახავდა („გამოსათხოვარი“) (7, 135).

პოემაში „მოგონებები იმ დღეების, როცა იელვა“ უდაბურებაა, გამხმარია ჩინარი, ყოვლისწამლეკავი გრიგალი თარეშობს; „ფშანებში ჩამპალი ჩალის ღერები, მდინარის პირად გამხმარი ჩინარი, უდაბური ადგილი ნავის, შუა კერასთანაც ცეცხლიანი გრიგალი, სახურავებზეც ქარი“ და პოეტი სასოწარკვეთილი კითხულობს: „საქართველოა ეს მთა და ბარი თუ ის არ არის? სინამდვილეა ეს თუ ზღაპარი?“

უღმერთობა, უმწეობა ათქმევინებს: „სიცოცხლე არ ღირს უშენოდ არად...“

რევოლუცია მშვიდობას ნგრევას უპირისპირებს, მოაქვს ტოტალური ტრაგედია, დევების, დემონების თარეში: „აღვიძებს დევებს დემონის ქაფი, გრიალებს ქარი... ცას სისხლისფერი მოედო ლუქი, გრიალებს ქარი, დაწეწილია აფრათა ძაფი, გრიალებს ქარი“ („გრიგალი“).

„ოცნება გულგაპობილი“, „ბედის მღვრიე ტბორი“, „მზის ჩასვლა ღრუბლებში და ისევ ქარი“ გვაგრძნობინებს უნუგეშობას.

ლექსში „დაბრუნდა გრძნობა და სისადავე“ (5, 202) „დემონმა აალაშქარა უდაბურება და ღრიანკალი“.

ბნელზე ბნელი ღამეა ბელზებელის საუფლო: „ღამე ბნელზე ბნელი მისდევს უდროობის, როგორც ბელზებელი - ქარებს უსადარესს“ („შენ და შემოდგომა“) (3, 180).

ღამეს მოჰყვება დემონი, რომელსაც მოაქვს „ახალი ქაოსები“, დაღლილი და დაფლეთილი სული, უშინაარსო და უდაბური გზები: „გასწიე! ღამე ეშვება ზეწრად, მწარედ შრიალებს ტყეთა კალთები, მახლობელ დემონს იგრძნობ უეცრად და შიშის რდილით აკანკალდები“ („იარე, კაცი შენ არარ გქვიან“) (1925წ.) (5, 146).

„ყრუ დედამიწა“ უცხოობს მშობლიურ ხმებს, მხოლოდ იმედის იავარმქმნელი სატანაა ირგვლივ, სიკვდილის სამეფოსკენ მომწოდებელი: „უბედურ საათს არვინ დაგიცავს, არავინ მეტყვის მშობლიურ ნანას, მაგრამ გახედავ ყრუ დედამიწას და მოიგონებ შენ შენს სატანას. იმედი, შენი ბრძოლის საგანი, გატაცებაა დაუდგრომელის. მოღუშულია შენი საკანი: სხვა რა, სიკვდილი მხოლოდ მოგელის“ („უბედურ საათს არვინ დაგიცავს“) (6, 41). ლექსი დაწერილია 1927 წელს.

ლექსში „რისთვის“ დემონი სასიცოცხლო ძალას აცლის და ცინიკურად დაჰხარხარებს თავის მსხვერპლს: „... ჩემივ დემონი ხარხარებდა ჩემსავ მახლობლად, თუნდაც მოკვდეო, გატაცებით დაიხრიალა, გამომაცალა სასიცოცხლო გრძნობა და ძალა“ (2, 288).

დემონი „სამშობლოს იქით, სიმშვიდის იქით“ მოუწოდებს გამუდმებით („მზის სადღეგრძელოს“) (3, 190).

„უბედური საათის“, სიკვდილის შემამზადებელია სატანა („უბედურ საათს არვინ დაგიცავს“). სატანის მოვლენილი „ვიღაც მახინჯი“ სიკვდილის შიშს თესავს და შავი დღის ბადეში შეჰყავს ცხოვრებაზე შეყვარებულნი („ედგარი მესამედ“) (2, 165). ასე იქმნება მიღმური სამყაროს მკვიდრთა „ახალი მოსახლეობა“.

ანგელოზი კეთილია და აკვნის დამრწევი, დემონი - სიკვდილის მომტანი: „თუ ანგელოზი გირწევდა აკვანს, შემდეგ დემონად მოვა სიკვდილი“ („ორი მრისხანე სტიქიის ბრძოლა“) (2, 398).

ისევ სრული უიმედობა დააფიქსირა პოეტმა რეალური ვითარების ანალიზიდან გამომდინარე.

1927 წელს იწერება „ეს შეღამება“, რომელიც გვამცნობს: „... და გასაგონად: მსოფლიო, წყნარად! იქ ნანგრევებად იქცა სოფელი, დიდი ხანია იქცა არარად და დახარხარებს მეფისტოფელი“ (2, 323).

ლაჟვარდებთან არა ანგელოზი, არამედ ისევ ლუციფერი ილანდება („თქვენ გართობდათ“) (1927 წ.) (2, 323).

ადამიანებმა ვერ შეიფერეს „მზე კონებისა“ (ჭეშმარიტი ღმერთი) და ბნელი დემონების ქვეყანაში ისურვეს ცხოვრება, რის გამოც სიკვდილის შემდეგაც მათ სულს ლუციფერი - ეშმაკი დაეპატრონება: „ვერ გაიგონეს თქვენი მხნე ნანა, ვერ შეიფერეს მზე კონებისა და მოგესიზმრათ ისევ ქვეყანა, ქვეყანა ბნელი დემონებისა. მოკვდებით, ბნელი იქნება თოვა, რომ თქვენი გრძნობა ვერ შეიფერეს და სამარესთან ვინც კრძალვით მოვა, იქნება ლანდი ლიუციფერის“ („ვერ გაიგონეს“) (1927 წ.) (2, 332).

დემონი სულებზე ნადირობს, სიკვდილის აჩრდილების მოვლინების დიდოსტატია, ჭიანურს, სამარის ლოდს ახმიანებს და ადამიანურს ემტერება: „მას მოეჩვენა, რომ ეს ხმაა სამარის ლოდის,თითქო დემონი უკრავს ჭიანურს, რაღაც აჩრდილი ქვეყანაზე მიდის და მოდის და ახშობს წყურვილს ადამიანურს“ (“სხვისი სისპეტაკე უფრო აგიჟებს”) (1927 წ.) (2,333).

გოეთეს „ფაუსტში“ მეფისტოფელი „ცეცხლის ხატებაა“ (6, 560), ეს არის არა განმანათლებელი, არამედ შემწველი, გამანადგურებელი ცეცხლი.

გალაკტიონი სიბნელეში გესლს, ყველაფრის გაუფასურებას, დემონის პროფილში ცეცხლს ჭვრეტს: „საშინელება, სიბნელე, გესლი, დემონიური ცეცხლის პროფილი“ („ქვეყანა გაცვდა“) (5, 810).

„მლოცველი“ სატანის სახეა - „ალოცება სატანის“ („გვიანი ოცნება“) (2, 57).

დემონთან წილნაყარი ადამიანი სულდაკარგული ცოცხალი ლეში ხდება, რომლისთვისაც სულერთია ყველაფერი: „შავ დემონს მივე ფრთა მოტივტივე და ყველაფერი ერთია ჩემთვის” („სხვა ყველაფერი”) (3, 136).

ამიტომ მიზანი ხდება დემონთა დავიწყება: „... მხოლოდ დემონთა დავიწყება ეძებს სამყოფელს, ყოველივესთვის იყოს იგი სამაგიერო“ („შენ და შემოდგომა“) (2, 180).

დემონივით თავზე ადგა პოეტს „ცილისწამება ავი ზმანებით“, აწვალებდა თბილისი „სავსე გახელებული ინტრიგანებით“, „ზვავი გაიძვერათა, ჭორით და ენის მიტან-მოტანით“ („თუმცა დემონივით დამადგა თავზე“) (3, 263).

სიკვდილის პირად პოეტი დემონებს თხოვდა ყველა წიგნის დახურვას, და მხოლოდ ერთთან, უზენაესთან ზიარება ენატრებოდა („სიკვდილის პირად“) (5, 576).

ცხოვრებისაგან განაწამებ პოეტს „მხეცი“ „წერტილს ტყვიისას“ - თვითმკვლელობას სთავაზობდა და ზოგჯერ თვითმკვლელობის დემონი ისადგურებდა სულში: „ჩემი ტვინი დაიღალა გამოცანებით, ჩემი სხეული დაიღალა სიცოცხლით, იდეა სიკვდილის, რომელიც განადგურებას ნიშნავს, ჩემთვის ტკბილია. მე მიხარია, რომ ჩემივე საკუთარი ნებით შემიძლია შევაჩერო ეს მოუსვენარი გულისცემა, ეს აღელვებული და მხურვალე სისხლი, ეს მტანჯველი ტკივილი ნერვების. მე ახალ გაზრდა ვარ, მაგრამ სურვილი არსებობისა არა მაქვს, მე ვერაფერს ვერ ვხედავ, ჩემი დემონის ცეცხლოვან თვალების გარდა“ (8, 575).

ბოროტი სულის თარეში გლობალურ მასშტაბებს იძენდა და „კოსმიურ სიცივეს“ აბატონებდა („ზამთრის დღეები“) (3, 376).

„სატანური შეთქმულების წევრებს“ „დემონური საშინელი ბეჭედი“ და ყალბი „ენამჭევრობა“ გამოარჩევდათ („ენა მშობლიურ მიწის“) (5, 417).

პოემა „ჯონ-რიდში“ სატანის სახეში არიან პერსონიფიცირებული რევოლუციის მესვეურები და სარწმუნოებრივი გადაგვარება სახეზეა: „ალ-დემონებად ქცევა ადამიანების. რუსი წმინდანის ეშმაკი ბაგე. სარწმუნოება გახდა სატანის. ლოცვა ისე დაეცა. შემოვლებული დროთა ხავსებით ხატი პილატეს დაემსგავსება, მისი ასეთი ცოდვით დამწვარი ჯოჯოხეთიდან მიმოდის ჯვარი. მისთვის ჯოჯოხეთური სამოთხე შენდება და შეიძლება, როს გათენდება, ედემის მსგავსი იგრძნოს ჯოჯოხეთი. უცებ გაჩნდა დემონი და ცეცხლს ფიჩხს უკეთებს. ტანით შუათანა მოგვდევს სატანა“ (5, 234).

„მშვიდობის წიგნში“ ჩვენს ქვეყანას თავზე ადგა სატანა, რომელსაც აფრთხილებს პოეტი: „აქ ყოველ ეშმაკს უჯობს მოეშვას თვის სათარეშოს და სანავარდოს“ (9, 239).

უბედურ დროში ადამიანები დემონთან სისხლით დებენ ხელშეკრულებას: „ყველა შანდალში ჩაქრა სანთელი, ვინ იწყევლება და იკრულება? მე, ის, დემონი, შენ ჟრუანტელი, ჩვენ სისხლით დავდეთ ხელშეკრულება“ („ყველა შანდალში ჩაქრა სანთელი“) (2, 121).

ფაუსტიც მეფისტოფელთან სისხლით აგვირგვინებს ხელშეკრულებას: „ქაღალდის მცირე ნაჭერიც კმარა, შენ ხელს მოაწერ მას სისხლის წვეთით“ (6, 153).

გალაკტიონს სჯეროდა, რომ დემონის მეუფება დროებითი იყო, ამიტომ „როცა დაწყნარდა ქარი ღელვათა, უცებ აენთო ყველა სანთელი“ (2, 121).

„დროთა სიკვდილს“ მოჰყვა დემონის აღზევება, მაგრამ ბედისწერის ძალით, ისევ აენთებოდა სიყვარულის, სიკეთის, მშვენიერების, რწმენის სანთელი, იმედოვნებდა პოეტი.

დემონი ემტერება სიკეთეს, მშვენიერებას, მოსვენებას უკარგავს „ბრძოლის რიტმი, მუსიკა“, „ალის ჭიქა“, „ლურჯი ედემი“ (დაბმული ჭინკა) (2, 590).

ალი, ცეცხლი - ქრისტეს სიმბოლოა (10, 121), ჭიქა, ედემი - მარიამის (10, 124).

ბოროტ სულს აკრთობს სიკვდილის (თავის ქალის) დამმარცხებელი სიმღერები, წიგნები, პოეზია: „და ორნამენტით აკრთობდა დემონს იმ მშვენიერი წიგნების ძალა, წიგნთა ყოველთა მაშინდელთ ზემო ვარდით მორთული ჩნდა თავის ქალა“ („ვარდები“) (5, 537).

გოეთეს „ფაუსტშიც“ მეფისტოფელს ეშინია ორნამენტის და ვირთხას სთხოვს, გაუხსნას ორნამენტის კუთხე, რთა ჰქონდეს შესაძლებლობა ფაუსტის ოთახი დატოვოს.

„ბინდის სტუმარში“ გალაკტიონის ლექსის მარტოობით დატანჯული პერსონაჟი „ახალი მხარით“ ცდუნდება, მერე კი აღმოაჩენს, რომ „ჯადოთა შიშველ-ტიტველ მხარეში“ მოხვდა და ნიკოლოზ ბარათაშვილივით შესძახებს ბოროტ სულს: „წყეულიმც იყავ!“ (3, 130).

გალაკტიონი დარწმუნებული იყო, რომ დროებით მოხდა დემონის აღზევება და იგი ცაზე ვარსკვლავის (ღმერთის) აელვარების იმედით ცხოვრობდა: „ვარსკვლავი იგი, ფიქრთა საგანი, ერთი უმრავლეს ვარსკვლავთაგანი აელვარდება ცაზე ოდესმე - სულო, დემონზე უბოროტესო!“ („ხომალდს მიჰყვება თოვლის მადონა“) (2, 212).

იოანეს გამოცხადებაში ღმერთის ბრძანებით ანგელოზმა ათასი წლით შეკრა ეშმაკი და უფსკრულში ჩააგდო (გამოცხადება, 20, 1, 2, 3) (12, 516).

წიგნთა წიგნის სიბრძნეს ნაზიარები ქართველი პოეტი კარგად ერკვეოდა სიკეთე - ბოროტების ბრძოლის საიდუმლოებაში.

პოემა „მშვიდობის წიგნში“ საქართველოს მტერი სახელდებულია, როგორც ავი ზრახვების ქაჯი, სატანა: „აქ შავი შავზე, ფიქრებით ავზე მიდამოს თავზე ადგა სატანა“ (9, 239).

დემონი, ლუციფერი, ავი სული გალაკტიონის პოეზიაში მხოლოდ გარეგნული ძალა როდია, იგი სულში ეძებს ბინას და მისი მიზანი ადამიანის არსებიდან „უმანკო ნათელის“ განდევნა, ღმერთის ადგილის დაკავებაა.

ლექსი „სასწაულს“ (1919 წ.) დემონური ძალისა და კეთილი საწყისის ურთიერთჭიდილის სიმძაფრეს ეხება.

ბოროტი ძალა სულში ჩასახლებულა მძვინვარე ლუციფერის სახით.

გალაკტიონის შემოქმედებას ახასიათებს კონტრასტი: ნათელი და ბნელი, კეთილი და ბოროტი,ქრისტე და სატანა.

თუ როდის ხდება სიკეთე ბოროტების წილხვედრი, ამაზე „ბინდის სტუმარში“ გვესაუბრება პოეტი: „...ახალი მხარე,ახალი ბინა, ჯადოთა მხარე შიშველ-ტიტველი მე მარტოობამ შემამჩნევინა“.

„სასწაულის“ ლირიკულ გმირს შეცნობილი აქვს ლუციფერის არსი და მისი ძალისხმევით ბოროტი სული მრისხანე ვეფხვივით დაკოდილი და მიძინებულია: „შეუნდე, შეუნდე, შეუნდე ბნელ-ცოდვილს, ლიუციფერს, ჩემს სულში ავობით მძვინვარეს, ლიუციფერს, მრისხანე ვეფხვივით დაკოდილს და ეხლა მძინარეს“.

ჯოჯოხეთია ლექსის ლირიკული პერსონაჟის თვალში, ხელებიც ბოროტების- თვის გარჯილან,მაგრამ გონსმოგებული სინანულით შეპყრობილია, შენდობას ითხოვს, ებრძვის, მიასიკვდილებს ბნელ ძალას, განწმენდის სურვილს ავლენს, განწმენდის უნარით მომადლებული კი ღმერთია, რომელსაც „უმანკო ნათელისა“ და „სასწაულის“ სახელებით მოიხსენიებს პოეტი: „შეუნდე, შეუნდე, შეუნდე ჩემს თვალებს, შეუნდე ჩემს ხელებს, ბოროტად დაღალულს, მე შენი უმანკო ნათელი მაწვალებს, მე ველი სასწაულს“ (2, 162).

ნათელი ღმერთის სახელია: „მე ნათელი ვარ წუთისოფლისა“ (იოანე, 8, 12) (12, 195).

სასწაული ძველი აღთქმის წიგნებში მრავალგზის ფიგურირებს უფლის სახელად.

მივმართოთ ფსალმუნს:

„დიდი და სასწაულმოქმედი ხარ, შენ ხარ ღმერთი ერთადერთი“ (ფს. 85-85,10).

„მოუთხრეთ ერს მისი ღირსება, ყოველ ერს მისი სასწაული“ (ფს. 95/96, 3).

„უგალობეთ უფალს ახალი აღთქმა, რადგან სასწაულები მოიმოქმედა“ (ფს. 97/98, 1).

„მოიმოქმედე ჩემს მიმართ სასწაული სასიკეთო, შემეწირე და ნუგეში მეცი“ (ფს. 85/86, 17).

„გადიდებ უფალო, ვილაპარაკებ შენს სასწაულებს“ (ფს. 9, 2).

„აქეთ იგი, ილაპარაკეთ ყოველ მის სასწაულზე“ (ფს. 104/105, 2).

„გაიხსენეთ მისი სასწაულები, საოცრებანი“ (ფს. 104-105, 5).

სასწაულის სახე გვხვდება წინასწარმეტყველ მიქასთან: „გაჩვენებ სასწაულებს, როგორც იმ დღეებში“ (მიქა წინასწარმეტყველი,7,15).

დანიელის წინასწარმეტყველებაში ხაზგასმულია ღმერთის სასწაულები: „რაოდენ დიდია მისი ნიშნები, - რაოდენ ძლევამოსილია მისი სასწაულები“ (დანიელი, III,10).

„იგი შველის და იხსნის, სასწაულებს და ნიშნებს ახდენს ცაზე და დედამიწაზე“ (დანიელი, 6, 28).

დანტემ ღმერთი მოიხსენია, როგორც „სასწაული“ (13, 348).

გალაკტიონის ლექსში „ბნელცოდვილი ლუციფერის“ მძვინვარება დაამარცხა „უმანკო ნათელმა“ და „სასწაულმა“ (ღმერთმა).

ხშირად პოეტი თვალთმაქცური ღიმილის მიღმა სატანური სულის შხამს და გესლს ჭვრეტდა: „მე ვიცი სახე, რომლის ნაკვთებზე მხოლოდ სატანის სული კრთებოდა, შხამით და გესლით უძგერდა გული, იგი კი მაინც იღიმებოდა“ („ღიმილი“) (3, 143).

გალაკტიონს აღაშფოთებდა „მავნე ქვეყნის სული“, რომელსაც ხალხთა უბედურება უხაროდა და „სასიკვდილო არიას“ მღეროდა („ვილანელი“) (3, 312).

პოეტს არ გამოჰპარვია გველური ბუნების სატანა, რომელსაც პაციფისტის ნიღაბი ჰქონდა მორგებული: „... ისევ გველური მიპარებით იღება კარი და დემონივით ამ ლექსების შემოდის გმირი“ („გაიცანით, პაციფისტია“) (5, 179).

უკეთური სატანები, დემონები ტყვიებს არიგებდნენ, რომ დედამიწაზე სიკეთისთვის ეძიათ შური: „მან შეაჩვია თვის სულს სატანა, ალი ქურების, დემონიურად მიუძღვის ღამით რაზმებს ტყვიებით, რომ დედამიწას უჩვენოს ამით შურისძიება“ („მოგონება“) (2, 44).

პოეტი მომსწრე იყო დემონთა მიერ ორგანიზებული სამგლოვიარო ეტლების ფრენის: „დემონიურად მიუძღვის ღამით, სამგლოვიარო ეტლების ფრენას...“ („სამგლოვიარო ეტლების ფრენა“) (2, 36).

ბოროტების ქარის ორომტრიალში ბელზებელს ჭვრეტდა კიდით-კიდე („ქარიშხლის შემდეგ“) (2, 128).

თითქოს, დემონს ეპყრა ჭიანური და ადამიანურ წყურვილს ახშობდა („სხვისი სისპეტაკე უფრო აგიჟებს“) (2, 77).

პოეტი წინასწარმეტყველურად ჭვრეტდა იმპერიალიზმის საშიშროებას, რომელიც სატანური ცელით ცდილობდა მიწაზე სიცოცხლის ათიბვას, სისხლიანი სამოსელის მორგებას: „მიწას კვლავ ეფინება იმპერიალისტური ომის საშიშროება, რათა სატანიური ცელით მიწა ათიბოს, რათა ასისხლებული მხრები მოიქათიბოს“ („მიწას კვლავ ეფინება“) (5, 78, 512).

ეშმაკი გამუდმებით მახეს აგებს, მაგრამ „ალოცების“ პოზა უცხო არ არის მისთვის („გვიანი ოცნება“) (3, 57).

დაფიქრება და შეეჭვება ჩვევია ბოროტ სულს („საღამოვ, ვიცი“) (2, 57), მწუხარების ნიღაბს იკეთებს... („ვარ გენია რიმანელი“) (3, 265).

ხშირად კი, როცა იწყება „აგუგუნება დემონთა გუნდის“ სახეზეა „ნგრევა ღრუბლების, დალეწილი ცა“ („ზღვის ეფემერა“) (3, 208).

ცა ღმერთის (10, 121), ღრუბლები მარიამის სიმბოლოა (11, 124).

ლექსით მინიშნებულია დემონური ძალების მიერ სარწმუნოების უარყოფაზე. მთაწმინდის იქით უხილავს პოეტს ბნელი ჩრდილების „დინგების გროვა“, დასისხლული მზე და ბოროტების აყვავება („შავი და ჩუმი დღის ყვავილები“) და უსასოობის განცდა დაუფლებია („მთაწმინდის იქით“) (3, 127).

დემონები წარუმატებლობის, დამარცხების შიშს უნერგავდნენ: „მე დემონები ქროლვით მარადით მომაგონებდნენ დაფარულ შხამით, რომ უიმედოდ მივქროდი ღამით გატეხილ შუბით და მუზარადით“ („მაგრამ მე რა ვქნა?“) (3, 111).

გველისგან მოწამლული „ყვავილოვანი სიყმაწვილე“ და ქნარი ელეგიურ მოტივებს აძლევდა სტიმულს („ელეგია“) (5, 30-31).

პოეტი ნატრობდა დემონთა დავიწყებას: „...მხოლოდ დემონთა დავიწყება ეძებს სამყოფელს, ყოველივესთვის იყოს იგი სამაგიერო“ („შენს სიყმაწვილეს“) (3, 180).

საბოლოოდ, გალაკტიონი კი არ ემონებოდა, ამხელდა სატანას: „იყავ სატანა, იყავ დემონი!“ („ბინდის სტუმარი“).

ლუციფერთან ბრძოლაში „სასწაული“ - ღმერთი ეიმედებოდა და უსმენდა რა ლუციფერს, თან ბრძოლით ასუსტებდა,რითაც სიკვდილს და სიბერესაც ამარცხებდა: „ყრუდ ვუსმენდი ლიუციფერს, ის ბრძოლაში მივანელე, ვგმობ სამარეს და სიბერეს მე, გენია რიმანელი“ („ვარ გენია რომანელი“) (3, 389).

ორი მრისხანე სტიქიის ბრძოლა „ცხოვრებასა“ და „ბელზებელს“ შორის იყო, რაც ერთ-ერთის გამარჯვებით უნდა დამთავრებულიყო („გზადაგზა“) (3, 445).

ცხოვრება, ყოფნა, სიცოცხლე ღმერთის სახელია: „მე ვარ გზა, ცხოვრება, ჭეშმარიტება“ (იოანე, 14, 6) (12, 211).

ლექსში „დემონიური“ (5, 187) პოეტი გმობს სიცოცხლის - ღმერთის გარეშე ცხოვრებას: „არ გიცხოვრია შენ ქვეყანაზე, შენ გაიარე სიცოცხლის ახლო... შენ გაიარე სიცოცხლის ახლო და სიცოცხლისთვის არ შეგიხედავს“ (სტანსები) (14, 508-509).

სამყაროში ყოველივე წარმავალია, სულისა და მშვენიერების გარდა, ლაჩრის- თვის კი მხოლოდ სატანა არის უკვდავი: „არარა ჰგიებს უკუნისამდე, სულ ყველაფერი მიდის და ჰქრება, ღრუბელს ამართულს უზრუნველ ცამდე იდუმალება არ ესიზმრება. მშვენიერებას უხმო სიკვდილი მოელის ქვეყნად, თან არ მოელის... შენთვის, ლაჩარო, უკვდავი არის ხმა სატანასი და სამოელის“ („დემონიური“) (6, 102).

„აღარ არსებობს იგი დემონი, ის ბრძოლით არის დასუსტებული, იქნება ძალას იკრებდეს ისევ, რომ დაუწეწოს მსოფლიოს სული“, - აცხადებს პოეტი. სატანის, ბოროტის მძლეველი მხოლოდ სიყვარულის ღმერთია, რომელიც „ბნელეთის დემონს დაეჯახა, გაანადგურა და ქვეყნად ერთა სიყვარული დაასადგურა. ბოროტნი სულნი ხეობების იქით გარეკა, გამოცოცხლების, გაღვიძების ზარი დარეკა“ („სვანის დაბრუნება“) (14, 55).

გალაკტიონის შთაგონება ზღვასთან, უდაბნოსთან, დემონებთან იყო წილნაყარი: „ზრვას უდაბნოს და დემონებს ჩემი ბედისწერა შეეჩვია და სიმღერაც მხოლოდ მათთან სჯერა“ („ბედისწერა“) (5, 150).

მაგრამ „სიბრძნის დემონი“, დემონი, როგორც გენიალობის სიმბოლო, სხვა თემაა და მას სხვაგან ვეხებით (1, 63-73).

ლიტერატურა:

1. სორდია ლ., გალაკტიონ ტაბიძის პოეზიის პრობლემური საკითხები, თბ., 1991.

2. ტაბიძე გ., თხზულებანი 5 ტომად, ტ. I, თბ., 1993.

3. ტაბიძე გ., თხზულებანი ორ წიგნად, წიგნი I, ლექსები, თბ., 1988.

4. ტაბიძე გ., თხზულებანი 5 ტომად, ტ. V, თბ., 1995.

5. ტაბიძე გ., რჩეული, თბ., 1977.

6. გოეთე, ფაუსტი, თბ., 1961.

7. კოსტავა მ., შეწყვეტილი ფიქრები, თბ., 1991.

8. ჯავახაძე ვ., უცნობი, თბ. 1991.

9. ტაბიძე გ., თხზულებანი 12 ტომად, ტ. XI.

10. მოსია ტ., საღვთო სახისმეტყველება, ზუგდიდი, 1995.

11. მოსია ტ., საღვთისმშობლო სახისმეტყველება, ზუგდიდი, 1996.

12. ახალი აღთქმა და ფსალმუნები, სტოკჰოლმი, 1992.

13. დანტე, ღვთაებრივი კომედია, თბ., 1941.

14. ტაბიძე გ., თხზულებანი 5 ტომად, ტ. III, თბ., 1994.

Luara Sordia
Daemon and its variations as a landmark of evil in the works of Galaktion Tabidze
Summary

Daemon is multi-valued nature in poetry of Galaktion Tabidze, one of them it is identical to the genius.

Personification of evil is Satan, Mephistophele, Lucifer, Beelzebub.

In atheistic era mentors of totalitarian state became friends with Satana. Galaktion deliberately named all XX century by name of Mephistopheles.

Galaktion deliberately named all 20 century by name of mephistophele.

In enslaved Georgia poet had the visions of the person of Lucifer, the demon, monster, stranger calling for death and suicide.In the poem „John Rid“ leaders of revolution are personificated in the face of Satan.

Galaktion as Baratashvili, Ilia Chavchavadze, Vaja Pshavela, fought all the forces against the demons and believed in the eternity of the soul.

Луара Сордиа
Демон и его вариации, как эпохальное зло в творчестве Галактиона Табидзе
Резюме

Демон имеет множество понятии в поэзии Галактиона Табидзе. По одной из них оно идентично гениальности.

Воплощением злой сущности демоничного является Сатана, Мефистофель, Люцифер, Bельзевул.

В атеистической эпохе основатели тоталитарного государства братались с Сатаной.

Галактион находчиво окрестил мефистофелем весь двадцатый век. В потерянной независимость Грузии поэту виделись лица Люцифера, Bельзевулa, Демона, Дьявола призывающие к безуспешности, смерти, самоубийству.

В поэме „Джон Рид“ в лице Сатаны персонифицированы вожди революции. Галактион, как и Нико Бараташвили, Илия Чавчавадзе, Важа Пшавела, всеми силами боролся с Демоном и верил в вечность добра.

ტიტე მოსია
(საქართველო)

გიორგი შარვაშიძის შემოქმედებაში თავი იჩინა როგორც პირადულმა, ისე მსოფლიო სევდამ. ეს გამოწვეული იყო საზოგადოებრივი პირობების უმსგავსო ხასიათით, ჯვარცმულ სამშობლოზე დარდით, პირადი ცხოვრების უკუღმართობით, ამასთანავე, მსოფლიო სევდის გაცნობიერებით. მწერალს განწყობილებას უწამლავდა, ყოფიერებას უმწარებდა წუთისოფლის წარმავლობის განცდა, სიკვდილ-სიცოცხლის პრობლემა. ბიბლიურ-ქრისტიანული მოძღვრებით, სიკვდილის საფუძველი შეიქნა პირველშობილი ცოდვა. ღმერთის მიერ შექმნილი პირველი ადამიანების შეცოდებამ, ღმერთის მცნების შელახვამ სიკვდილს გაუღო კარები ამ წუთისოფელში. ადამისა და ევას შთამომავალნი შეგუებული არიან სიკვდილის მსახვრალ ხელს: „რამეთუ სიკუდილმან შემმუსროს მე, რამეთუ სახლ ყოვლისა მოკუდავისა მიწაჲ არს“ (იობი, 30, 23). ასე შემოდის ადამიანის შეგნებაში წარმავლობისა და ამაოების განცდა: „რამეთუ ყოველითავე ამავო არს ყოველი კაცი ხორციელი“ (ფს. 38, 6); „კაცი ამავოებასა მიემსგავსა და დღენი მისნი. ვითარცა აჩრდილნი წარვლენ“ (ფს. 143, 4). საყოველთაოდ ცნობილია ბიბლიური გოდება ამაოების შესახებ: „ამაოება ამაოთა, ამაოება ამაოთა, ყოველივე ამაო“ (ეკლეს. 1, 2); „ნათესავი წარვალს, ნათესავი მოვალს და ქუეყანა უკუნისამდე ჰგიეს“ (ეკლეს. 1, 4).

წუთისოფლის წარმავლობის პრობლემის გაცნობიერებისას შუა საუკუნეების ქართული სასულიერო და საერო მწერლობა დიდად არის დავალებული ბიბლიურ-ქრისტიანული მსოფლშეგრძნებით, ბიბლიაში გატარებული აზრებით. „შუშანიკის წამება“: „ესე ყოველი ცხოვრებაჲ, ვითარცა ყვავილი ველთაჲ წარმავალ არს და დაუდგრომელ“ (2, 27). „შიოს ცხოვრება“: „უწყოდეთ, ძმანო ჩემნო, რამეთუ აქაჲ ესე ყოველი წარმავლ არს, ხოლო საუკუნოჲ წარუვალ“ (2, 226). არ შეიძლება აქ არ დავიმოწმოთ ერთი საინტერესო ჰიმნოგრაფიული თხზულება „გალობანი სულისანი“: „ცხოვრებაჲ ესე წარვალს და განილევის, შუენიერებაჲ და დიდებაჲ დაჭკნების, ხოლო სიმდიდრე დალპების და წარწყმდების, რასა ცუდად ვმაღლოჲთ, ოდეს ყოველნი მოკუდავნი ვართ და მიწად მიქცევადნი. მოვედით, ძმანო, შთავიხედნეთ საფლავთა, სადა არს შური, საოცრებაჲ და ხდომაჲ, სადა არს ძვირის ხსენებაჲ და ზუაობაჲ, და ხორცთა გულისთქუმანი, აჰა, ესერა, მიწა, ნაცარ და თიხა ქმნილ არს ყოველი“ (13, 277).

დიდი ქართველი ფილოსოფოსი იოანე პეტრიწი იტყვის: არარაჲ არს სოფელსა შინა მტკიცე, ყოველივე მსწრაფლ წარმავალ არს სრულიად: არცა სიმდიდრე, არცა სიგლახაკე და არცა დიდება, - აჩრდილი და სიზმარი“ (3, 173). „ვეფხისტყაოსანში“ ვკითხულობთ:

„დღეს საწუთრომან ლახვარსა მიმცა, დანასა მახია,
აწყა ვცან, საქმე სოფლისა ზღაპარია და ჩმახია“.

საჭიროდ გვესახება ჩვენს ერამდე IV-III საუკუნეების პირველი ცნობილი ჩინელი პოეტის ციუი იუანის (340-278) თვალსაზრისის გახსენება, რაც უთუოდ ძველ ჩინელთა წარმოდგენებიდან გამომდინარეობს. ადამიანი შეჰხარის სიცოცხლეს, რომელსაც უმწარებს წარმავლობის განცდა: „მსურდა არ მეგრძნო ჭირხლი სიბერის, მაგრამ გვიქადის გარდაუვალს ბედი-ავბედი“ („სიცოცხლის დიად მეუფეს“). ციუი იუანის რწმენით, ადამიანის სხეული მოკვდავია, სული კი - უკვდავი: „რადგან სხეული მოკვდავია, სხეული კვდება, სული კი ჰგიეს სამარადისოდ“... ეს სიტყვები პარალელს პოულობს ლაო-ძის „დაო დე ძინთან“: „გვამი იხრწნება, სული უკვდავია“; „უკვდავია სული უწმინდესი“ (6, 227).

ძველი ჩინური პოეზიის მშვენება ვან ვეი (701-761) შეუპყრია წარმავლობის საზარელ შეგრძნებას: „ხომ ჩამჩიჩინებს საღვთო კრებული - რომ სიზმარია სუყველაფერი... ცხოვრება ეკალთა მჩენი - ავანჩავანი... ყოფნა-უდაბნო, გზა-უდაბური“... ვან ვეი მიწიერ ცხოვრებას უყურებს, როგორც ამაოებას. ამის გაცნობიერებაში გადის სწორედ ბუდიზმის კვალი, თუმცა ამ მოძღვრების არა სრული და თანმიმდევრული გათვალისწინებით (შდრ. მოსია, 79).

შესაძლოა შესავალი გაგვიჭიანურდა კიდეც, მაგრამ იგი დაგვჭირდა ერთგვარად ფონის შესაქმნელად გიორგი შარვაშიძის მხატვრულ მემკვიდრეობაში წუთისოფლის წარმავლობის შეგრძნების, საწუთროს უკუღმართობის გამოსახვის წარმოსაჩენად. პოეტს ცხოვრებამ არაერთხელ დაალევინა შხამი და სამსალა. დავიმოწმებთ დიდ ქართველ მეცნიერს სიმონ ჯანაშიას: „პირადი ცხოვრების უკუღმართობა, საზოგადოებრივი პირობების ხასიათი („შემოგხვევია ცხოვრების სულ- თამხუთავი გალია“), ველური რეჟიმი, წრე - არაფერი უწყობს ხელს, რომ გ. შარვაშიძე პროფესიონალი ლიტერატორი დადგეს, თუმცა იგი ბუნებით ყველაზე ადრე სწორედ ამისთვისაა გაჩენილი“ (7, 65). ახლა კი ოთარ ჭურღულიას მოვუსმინოთ: „გიორგი შარვაშიძის თავგადასავალი უსასრულო ტანჯვა იყო. ბავშვობიდან დაებედა მას დარდი და ფიქრი ჯვარცმულ სამშობლოზე... იგი მოაშორეს სანუკვარ მხარეს, სანატრელ აფხაზეთს და ყმაწვილკაცობიდან მოყოლებული მთელი ცხოვრების მანძილზე განიცდიდა დევნას, დამცირებას, შევიწროებას“ (14,70).

სიმონ ჯანაშიას მითითებით, გიორგი შარვაშიძის ეპიტაფიისათვის შეუძლებელია უკეთესი ტექსტი მოიძებნოს, ვიდრე ის, რომელსაც ეს მისივე ლექსი შეიცავს: „უსამართლობის ცხოვრების ზღვაში შენ გერგო წილად მხოლოდ ტანჯვები, და იმ ტანჯვების უღმერთობაში კაცთა სიავის მწარე იჭვები არ შეჰხებიან შენს კეთილ გულსა, რომელშიდაცა ძმათ სიყვარულსა ენთო უშრეტი, წმინდა ლამპარი! ის გაანათებს შენსა წარსულსა და მით იქნები დაუვიწყარი“ (7, 100).

გიორგი შარვაშიძის პოეზიაში პირველად 1872 წელს დაწერილ „მოგონებაში“ გამოჩნდა „სოფლის ლახვრები“. ლექსი სოფელ ჭკადუაშშია (ზუგდიდის რაიონი) შექმნილი და ეძღვნება პოეტის მეგობარს კოწია დადიანს. პოეტი იგონებს სიყრმის ჟამს, როცა ცხოვრებამ პირველად გააცნო დარდი, ღიმილი და ვნებანი. სწორედ სიყმაწვილეში აგრძნობინა მუხთალმა წუთისოფელმა ლახვრის სიმწარე: „სად პირველ ვიგრძენ სოფლის ლახვრები და ხის ქვეშ ვიწექ დაფიქრებული; უმეცრებითა მჭმუნავი თავი ხელთ შორის მეპყრა გაცხელებული“ (7, 82).

გიორგი შარვაშიძე იხსენებს იმ ადგილს, „სადაცა განვვლენ სიყრმისა ჟამნი“, სადაც დედის გვერდით იმყოფებოდა „დამდნარს საბრალოს ხვედრად სამარის“, სადაც პირველად დაღვარა გულშეჭირვებულმა „თვით უწრფელესნი ცრემლნი მწუხარის“. მწერალი პოემა „გვადანის ციხეში“ ტკივილივით გადაგვდებს უმწვავეს განცდას საწუთროს, ამქვეყნიური ცხოვრების წარმავლობის თაობაზე, ორგემაგე სოფლის ვერაგობაზე. ცხოვრების ბორბლის ტრიალს ვინ რას გაუგებს, ცხოვრება ვის რას უწილადებს, არავინ იცის. როცა ფუფუნებას მოგგვრის, იქვე განგირისხდება, ყველამ უნდა გაიცნობიეროს ამქვეყნიური არსებობის წარმავლობა. ვისაც ამის შეგნების უნარი აკლია, „ის უმეცარი და აბდალია“: „აგრე ცხოვრება ხან რას გვარგუნებს, როგორ ტრიალებს ეგ არვინ იცის, რასთვის უმართლოთ რას გვაფუფუნებს, ხან გვირისხდება, განგებამ უწყის. უნდა გვახსოვდეს, წუთისოფელში, რასაცა ვხედავთ, წარმავალია! ვინც ფიქრობს, თავის ბედი აქვს ხელში, ის უმეცარი და აბდალია“ (7, 124-125).

დრამატულ თხზულებაში „გიორგი მესამე“ გიორგი შარვაშიძე თავის დამოკიდებულებას უკუღმართი საწუთროსადმი დემნა ბატონიშვილის ენით გადმოსცემს: „წუთისოფლის ცხოვრების წესი „უნამუსო და უტიფარია! კაცთ სასოება, თვით უმჯობესი, ცრუი ფარია. ავი და ჭუჭყი მით იფარება, კეთილი ქვეყნად, ვით სიზმარია, სიტყვაა მხოლოდ და ისე ქრება, როგორც ქარია. რაც უნდა იყოს კაცი მართალი, მცნებათა ეპყრას წმინდა ჯვარია, მასზე იტყვიან მხოლოდ: „საწყალი რა სახმარია“ (7, 166). ამასთან დაკავშირებით ელგუჯა თავბერიძე შენიშნავს: „დემნა პიესაში წარმოგვიდგება, როგორც ადამიანთა გაუტანლობაზე, კაცთა სიმუხთლეზე, ბოროტებაზე მოფიქრალი ბატონიშვილი; წარმოთქვამს შექსპირულის ტოლფარდ მონოლოგს - ამაოება რომ ჩქეფს თითოეული ფრაზიდან, მოუწყობელი წუთისოფელი, სიკეთე-ბოროტება ერთმანეთში ადღვებილი, ფარად სიკეთე, გულში ბოროტი, კეთილი სიტყვა - მოვარდნილი ქარი“ (8, 224).

გიორგი შარვაშიძის პოეზიაში წუთისოფლის პრობლემას, სიკვდილ-სიცოცხლის თემას უშუაოდ უკავშირდება ბედისა და უბედობის საკითხი. ჯერ კიდევ უძველესი შუამდინარული პოეზია აქცენტს აკეთებს ბედსა და ბედისწერაზე, მის წინასწარგანსაზღვრულობაზე, ბედის გამრიგეზე, ადამიანის უბედობაზე, ბედის ანაბარა დარჩენაზე („ინანას ლიტურგია“, „ქება დედისა“, „ჰიმნი მეფე შულგისა თვისდა მიმართ“, „თამუზის სიზმარი“ და ა.შ.). (ფილოსოფია, 1972:19,29). აქვე უნდა დავასახელოთ ჩვენს ერამდელი ძველი ჩინური პოეზია, პირველ რიგში „შიძინი“. დუნჯუან-შუს (ძვ. წ. აღრ. II ს.) „ბედი ცის წარმოგზავნილად“ მიაჩნდა, „შიძინის“ მიხედვით, ცა წარმართავს სამყაროს ბედს და ამოძრავებს ისტორიას (12, 31).

ქართულ შუა საუკუნეებში ბედსა და ბედისწერაზე არაერთგვაროვანი წარმოდგენა არსებობდა. მაგალითად, რუსთაველს სწამს ბედისა და ბედისწერისა, მისი წინასწარგანსაზღვრულობისა, დავით გურამიშვილი კი კატეგორიულად უარყოფს ბედს და არარაობად თვლის მას. ქართულ კულტურულ ტრადიციებზე აღზრდილ გიორგი შარვაშიძეს, ბუნებრივია, თავისებური წარმოდგენა ჩამოუყალიბდა ბედის საკითხზე. მის ნაწერებში არ იგრძნობა ბედით მოხიბლვა, მისი პრიმატი, მისადმი მინდობა. პირიქით, რუსთაველის გმირებივით იგი უჩივის უბედობას, რაც გამოწვეული იყო სოფლის უკუღმართობის შეგრძნებით. როგორც ჭეშმარიტად ქრისტიანი პოეტი, ღმერთს უშუალოდ ვერ ჰკადრებს საყვედურს უბედობის გამო, სამაგიეროდ ბუნებას შესჩივის:

„ოჰ, ბუნებავ, შენ ძლიერო,
მართალო და საკვირველო...
მაშ, მიკვირს, რათ შენგნით სოფლად
უბედობა არს გამოსრული“ (7, 94)

დამოწმებული სტროფის ქვეტექსტში უთუოდ ირეკლება ღვთისადმი საყვედური, ვინაიდან ბუნება ხომ უფლის გაჩენილია. კოწია ერისთავისადმი მიძღვნილ ლექსში („კოწია ერისთავს“) გიორგი შარვაშიძე პირდაპირ მიგვანიშნებს ბედის ეტლის მტრობაზე: „მისთვის, რომ ეტლი შენის ბედისა როგორც მე-ჩემი, დაგმტერებია, რომ არც შენ გინდა დახრა ქედისა და გზა სიმდაბლის არ გყვარებია“. ამით ნათქვამია: მუხთალი ბედის წინაშე ქედის მოხრას არ აპირებს.

„ვარადას“ ავტორი სამშობლოსადმი მიძღვნილ ლექსში („მამულს“) მწარედ განიცდის „ჩრდილოეთისა სასტიკი ჩრდილი“ სინათლეს თუ როგორ უსპობს მის ქვეყანას, ახრჩობს „ცრემლნი გლოვისა“ და უბედობის ზარი:

„იმ თეთრ ნაკვეთით ჩამოღელვიან
კვნესით, ღრიალით ცრემლნი გლოვისა
და ათას ღარად მკერდს უხეთქიან
ნიშნად ზარისა უბედობისა (7, 97).

გიორგი შარვაშიძეს აქვს ერთი მშვენიერი ლექსი „სიმღერა“, რომელიც გაჟღენთილია პესიმისტური განწყობილებით. პოეტი წუხს იმის გამო, რომ არსაიდან არვის ელის, სატრფომაც მხარი აუქცია და მწველი სევდა დაუტოვა. ნაჭრილობევი გული კვნესის, თუმცა ლირიკული გმირი შეგუებულია ვითარებას, რადგან ეს ყველაფერი საწუთროს წაღმა-უკუღმა ბრუნვის შედეგია: „ზოგს ახარებს, ზოგს კი არა“. ლექსის ბოლოს ავტორი მრჩევლის როლში გვევლინება: „არსაიდან არვის ველი, სატრფომ გვერდი ამიარა, დამრჩა მხოლოდ სევდა მწველი და გულში კი მძიმე იარა. ასეთია სოფლის ბრუნვა, ზოგს ახარებს, ზოგს კი არა. არას გვარგებს ბედზედ მდურვა, თუკი ერთხელ ჩაიარა“.

აქ ზოგადად ბედზე კი არაა მინიშნება, არამედ კონკრეტულად სატრფო-ბედზე. თუკი ვაჟკაცს შესაფერისი მიჯნური შეხვდა, იტყვიან: ბედმა გაუღიმაო, იღბალი ჰქონიაო, თუ პირიქით მოხდა, შეიცხადებენ: რა უბედო ყოფილა, იღბალმა არ გაუმართლაო. საანალიზო ლექსის მიხედვით, ბედზე მდურვა ანუ უიღბლობის განცდა უსარგებლოა თუ ამორჩეულმა სატრფომ ზურგი გაქცია, „თუკი ერთხელ ჩაიარა“.

საკითხთან დაკავშირებით განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს გიორგი შარვაშიძის ლექსი-შედევრი „ვარადა“. ქართულ თუ უცხოურ ლიტერატურაში ბევრი რამ წაგვიკითხავს ბედზე, ბედისწერაზე, მის მიღება-არმიღებაზე, უბედობის ჩივილზე, მაგრამ იშვიათად შეგვხვედრია ლირიკული გმირის მხრიდან ბედისთვის დამუქრება. „ვარადაში“ კი გამონაკლისი ვითარება დასტურდება: „ზოგჯერ გიჟურად შეჰკივლებს ბედისა სამუქარადა. ეტყვის: მარტოკა დამაგდე ნაწყვეტად, ნაოხარადა; მიკვირს საწუთროს ვნებანი ვის ჰფხვრიან, ვის სახმარადა და მსგავსსა ბოროტებასა ყურსა არ უგდებს ცა რადა“ (7, 89).

ყურადღებას იქცევს ლექსის ბოლო ორი ტაეპი. დასევდიანებულ პოეტს უკვირს თუ საწუთროს ვნებებს და ბოროტებას რატომ არ ალაგმავს, ან ყურს მაინც რატომ არ უგდებს ცა. „დაო დე ძინში“ ცა განიხილება, როგორც ბუნების შემადგენელი ნაწილი, მიწასთან დაპირისპირებული (6, 272). ქრისტიანული მოძღვრებით, ერთმანეთისგან უნდა განირჩეს ფიზიკური და სულიერი ცა. გიორგი შარვაშიძის „ვარადის“ ცა სულიერი ცაა, რომელიც გაიგივებულია მაცხოვართან. ლექსში პოეტის მხრიდან უფლისადმი ფარული საყვედური იგრძნობა. საწუთრის ვნებათა და ბოროტებათა პირისპირ დარჩენილ ადამიანს სახსნელად ღმერთის („ცის“) იმედი არა აქვს, მას უკვირს უფლის უყურადღებობისა. გიორგი შარვაშიძის, შეიძლება ითქვას, საპროგრამო ლექსი „ჩანგი“ ასე იწყება:

„თუმცა ჩემს გულს გარს ესევა
შხამ-ნაღველის, სევდის ქარი
და შიგ რეკავს სავალალოდ
ცრემლ-საფრქვევად გლოვის ზარი“...

ლექსის შინაარსიდან ირკვევა, რომ პოეტი დამწუხრებულია ჩაგრული ხალხის ვარამით, უსამართლობით. მასში თავისი წვლილი აქვს ცხოვრების მოუწყობლობას, საწუთროს ჩარხის უკუღმა ბრუნვას, რითაც დათრგუნულია მწერლის გული, სავსეა შხამითა და ნაღველით, რომელსაც უბერავს სევდის ქარი და ირეკება გლოვის ზარი. დიდებული ლექსია „ფშაურ ხმაზედ“, რომლის ლირიკულ გმირში საკუთრივ პოეტის სახეა არეკლილი. „კაკაბივით მახით დაბმულ“ ვაჟკაცში ავტორის სულიერი პორტრეტი მოსჩანს, რომელსაც ფრთები ვერ გაუშლია, სევდით მოცულა, გვერდით უდევს დაჟანგული „ყირიმი, ფარი, ხმალია“, რომელსაც ვერც გაფერავს და ვერც მოიხმარს, ისე დაუჩაჩანაკებია მტერს, მისი მერანი უმხედროდაა დარჩენილი, თავზე მუზარადი არ ხურავს, მტვერში აგდია მისი აბჯარ-ჯავშანი... პოეტის სევდა და ჩივილი კულმინაციურ წერტილს აღწევს: „შემოგხვევია ცხოვრების სულთა-მხუთავი გალია“.

ასეთ სიცოცხლეს სიკვდილს ამჯობინებს გულგასენილი შემოქმედი, ვინაიდან „ცოცხალი ლეში მკვდარზედაც უფრო მკვდარია“. თუმცა, ეს ლექსი მთავრდება ოპტიმისტური განწყობილებით. პოეტს სწამს, რომ მას მხსნელად, მფარველად მკურნალად მოევლინება ქრისტეს მცნება და ჯვარი, მაცხოვარი დაუყუჩებს ტკივილებს:

„მაგრამ არა, ძმავ, გახსოვდეს
ქრისტეს მცნება და ჯვარია, -
იგი გიშველის, განკურნავს,
რაც ოდენ სატკივარია“.

ოთარ ჭურღულია მართებულად წერს: „ნუ შეგვაშფოთებს პესიმიზმი და ცრემლით მოთქმა გ. შარვაშიძისა. იგი პროტესტის გამოხატულებაა. ცრემლი ტანჯვით განაწამები პოეტის მოსაოხებელი საშუალებაა, დარდის ნაჟურია. ბედნიერია ის, ვისაც შეუძლია თავისი კაეშანი ცრემლად დაწუროს. ცრემლი დიდმა სულიერმა ტრაგედიამ, მოუშუშებელმა ტკივილებმა იცის“ (14, 82). წუთისოფლის წარმავლობით აღძრული მწარე გრძნობებია გადმოცემული გიორგი შარავაშიძის რუსულ ლექსებშიც.

„გვადანის ციხეში“ ავტორი უჩივის ხალხის მოუსვენარ ცხოვრებას და მტრის ლაშქრის თავდასხმის შიშით ყოფას: „რა ცხოვრებაა იგი ცხოვრება, თუ ხალხი არის დაუსვენარი, ამას გულობდეს, რომ შეიძლება ხვალვე დაგვესხეს მტრისა ლაშქარი“ (7, 111).

გიორგი შარვაშიძის შემოქმედებაში წუთისოფლის წარმავლობის განცდას უშუალოდ ენასკვება სიკვდილის თემა. სიკვდილთან დაკავშირებით საინტერესოა რაინერ მარია რილკეს სიტყვების გახსენება: „სიცოცხლე ნაწილობრივ უკვე შეიცავს სიკვდილს და მიკვირს, ადამიანებს რად უჭირავთ თავი ისე, თითქოს ეს არ იცოდნენ. დიახ, შეიცავს სიკვდილს, რომლის დაუნდობელ აქ ყოფნას ყოველ უმცირეს ცვლილებაშიც შევიგრძნობთ და ვცდილობთ, დავძლიოთ იგი, რადგან სა- ჭიროა ვისწავლოთ ნელი სიკვდილი. საჭიროა სიკვდილი ვისწავლოთ. მთელი ცხოვრება ეს არის და ეს, სხვა არაფერი (11, 122).

„გვადანის ციხეში“ გიორგი შარვაშიძე IX თავში წერს:

„სულ სხვაა კაცი, რომელიც ბოლოს
წარსულ ცხოვრებას დაუკვირდება
და დაინახავს, მსპობსა ანგელოზს
ცელ-მოელვარეს ვერ ასცილდება“.

ეს „ცელ-მოელვარე მსპობი ანგელოზი“ სიკვდილია. ამ ხატოვანმა თქმამ დავით გურამიშვილი მომაგონა, რომლის მიხედვით, სიკვდილი ჰგავს მჭლე კაცს, რომელსაც ცელი უჭირავს ხელში და სიცოცხლეს თიბავს: „ის მჭლე კაცი ცელს რას აქნევს, რასა სთიბავს? რასა სცელავს ნუ ენდობი საწუთროსა, სულ ბნელია, რასაც ელავს“. ან კიდევ: „კაცს რომე სენი შეყარო, ბრჭვალი ჰკრა გულსა, მუცელსა, განა იმ სენით ვერ მოკლავ, რაღას უმზადებ მუნ ცელსა?“ (4, 195). წყაროების გამოკიდებას ერთ ქართულ ხალხურ ლექსთან მივყავართ, სადაც სიკვდილი ამბობს:

„შამოვხე ფშავის მთაზედა,
ვარდნი ჰყვაოდეს, იანი.
ჩაუდეგ, ისე ჩავთიბე,
რო კარგმა ცელმა თივანი“ (5, 63).

საგულისხმოა, რომ XIII საუკუნეში სიკვდილს წარმოსახავდნენ ტყავშემოკრული ჩონჩხის ფორმით. XV საუკუნეში სიკვდილი გამოხატული იყო სრულიად მკაფიოდ - ჩონჩხი ცულით და ნამგლით ხელში (10, 245). ჩანს, გიორგი შარვაშიძე იცნობდა დასახელებულ წყაროთაგან რომელიმეს, როდესაც სიკვდილი „ცელ-მოელვარე მსპობ ანგელოზად“ მოეჩვენა.

მართალია, გიორგი შარვაშიძის თხზულებათა ერთ ნაწილში მწვავედ იგრძნობა სევდა-მწუხარება, ამქვეყნიური ცხოვრების წარმავლობა, წუთისოფლის სიმუხთლე, მაგრამ იგი ბოლომდე გულგატეხილ პოეტად არ რჩება. ის არ არის მხოლოდ პესიმიზმით შეპყრობილი შემოქმედი. სიმონ ჯანაშიას სამართლიანი შენიშვნით: „ღირს სიცოცხლე, ღირს ბრძოლა, არსებობს საამისო დიდი საქმე და მიზანი. შეუმუსრავი ოპტიმიზმი, ნიშანდობლივი მთელი ქართული პოეზიისათვის, ათბობს გ. შარვაშიძის შემოქმედებასაც (7, 73). ოთარ ჭურღულია „ვარადას“ მხატვრული ანალიზისას წერს: „მართალია, ეს ლექსი მოთქმაა, მაგრამ არა განწირული, ცხოვრებაზე ხელჩაქნეული ადამიანისა, არამედ ისეთი მოქალაქისა, პოეტისა, რომელსაც ჯერ კიდევ არ გადაუწურავს იმედი, დაჯერებულია, რომ ბუნება, ღმერთი არ გაწირავენ ათასწლობით ნაგებ ეროვნულ შენობას და მის უშუალო გამოხატულებას - ენას“ (14, 76-77).

ამრიგად, გიორგი შარვაშიძის შემოქმედებაში წუთისოფლის წარმავლობის განცდა გამოწვეული იყო პირადი ცხოვრების უკუღმართობით, საზოგადოებრივი პირობების უმსგავსო ხასიათით, ჯვარცმულ სამშობლოზე დარდით, ამასთანავე, მსოფლიო სევდის გაცნობიერებით. მის პოეტურ მემკვიდრეობაში სიკვდილ-სიცოცხლის თემას, წუთისოფლის პრობლემას უშუალოდ ერწყმის ბედისა და უბედობის საკითხი. მასში არ იგრძნობა ბედისადმი სიმპათიები, მისი უპირატესობით მოხიბლვა, ან მისთვის მინდობა, რითაც იგი დავით გურამიშვილის ანტიფატალისტურ განწყობას უახლოვდება. გ. შარვაშიძე უჩივის ბედს საწუთრის უკუღმართობის გამო, რისთვისაც ფარულად ღმერთსაც შეჰკადრებს საყვედურს. პოეტი არ ურიგდება ბედის ეტლის მტრობას, არ აპირებს მისთვის ქედის მოხრას. უფრო მეტიც, იგი პირდაპირ მუქარაზე გადადის, რასაც, საერთოდ, იშვიათად შეხვდებით სიტყვაკაზმულ მწერლობაში. მუხთალი წუთისოფლის, მუხთალი ბედის წყალობით მწერლის ცრემლი და მოთქმა ერთგვარი პროტესტის გამოხუტელებაც არის. იგი სძლევს სიკვდილის შიშსაც - ამ „ცელმოელვარე მსპობ ანგელოზს“, ბოლომდე ინარჩუნებს სულიერ წონასწორობა,ს გადალახავს გულგატეხილობას. „ვეფხისტყაოსნის“ ავთანდილივით სწამს, რომ ღმერთი და ბუნება არ გაწირავს. ეს ნამდვილად გადამდები ოპტიმიზმია.

ლიტერატურა:

1. მცხეთური ხელნაწერი (ბიბლია), ელ. დოჩანაშვილის გამოცემა, თბ., 1981-1986.

2. ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, I, თბ., 1963.

3. იოანე პეტრიწი, სათნოებათა კიბე, თბ., 1968.

4. დავით გურამიშვილი, თხზულებათა სრული კრებული (დავითიანი), თბ., 1980.

5. ქართული ხალხური პოეზია, VII, თბ., 1971.

6. ლაო-ძი, დაო დე ძინი, თარგმანი, შესავალი და განმარტებანი ლ. ალიმონაკისა, თბ., 1983.

7. შარვაშიძე გ., ლირიკა, ეპოსი, დრამა, აკად. სიმონ ჯანაშიას რედაქციითა და ნარკვევით, თბ., 1983.

8. თავბერიძე ელ., უბედო მამულის ყმა, წიგნში: გ. შარვაშიძე, თხზულებანი ორ ტომად, ტ. II,თბ., 2006.

9. მოსია ტ., ძველი ჩინური პოეზია, თბ., 2010.

10. ნორაკიძე ვ., დავით გურამიშვილი, ფსიქოლოგიური პორტრეტი, თბ., 1980.

11. რაინერ მარია რილკე, ფრანგული წერილებიდან, „ახალი თარგმანები“, თბ., 1992.

12. ძველი ჩინური ფილოსოფია, I, მოსკ. 1972.

13. ძველი ქართული ლიტერატურის ქრესტომათია, I, თბ., 1946.

14. ჭურღულია ო., გიორგი შარვაშიძე, წიგნში: გ. შარვაშიძე, თხზულებანი, II, თბ., 2006.

Tite Mosia
The Sorrow of George Sharvashidze
Summary

In the literary works of George Sharvashidze there have appeared a personal and a global sorrow. It was stirred up by abnormal character of social state, by worrying about crucified Homeland, by bad luck in personal life and also by recognition of the global sorrow. In the writer's artistic and literary heritage, the theme of life and death is connected with the problem of fortune and misfortune. There they do not feel that the author had sympathy to the destiny and he did not trust it. By this fact writer came nearer to the antifatalistic mood of David Guramishvili.

George Sharvashidze made complaints against fate for the World's bad luck. Therefore he surreptitiously complained to God. He is not going to obey his fortune. On the contrary George Sharvashidze threatens it. This fact we meet in his works very often. We think that the writer tried to express his protest by tear and grief. The writer could win over the fear of the death and keep a balance of spirit. As Avtandil from „The Knight in the Panther's Skin“, he also believes that he will be protected by God and Nature, thus displaying perspectives of optimism.

Титэ Мосиа
Печаль Гиоргия Шарвашидзе
Резюме

В творчестве Гиоргия Шервашидзе проявилась как личная так и мировая печаль. Это было вызвано невыносимостью общественных условий, несложившеюся личной жизнью, а также осознанностью всемирной печали. В литературном наследии писателя тема жизни и смерти, кратковременности жизни, непосредственно переплетается с вопросом счастья и несчастья. В нём не чувствуется симпатии по отношению к Судьбе, очарованность её привилегиями, или же доверия ей, чем он становится близок с антифаталистическим настроениям Давида Гурамишвили.

Гиорги Шарвашидзе жалуется на судьбу за её быстротечность и проблема- тичность, в чём даже осмеливается упрекать Бога. Он не намерен кланяться Судьбе, он даже угрожает ей, что, вообще, редко можно встретить в литературе. Слёзы и причитания являются проявлением своеобразного протеста. Писатель преодолевает и страх перед смертью, до конца сохраняет душевное равновесие. Как и Автандил в „Витязe в тигровой шкуре“ он верит, Господь и природа не оставят его в беде, что является поводом для оптимизма.

ციალა მესხია
(საქართველო)

ტიტე მოსია უსაჩინოესი სწავლული, დახვეწილი ინტელიგენტი და დიდი ეს- თეტია. დრომ გვაჩვენა, რომ ის უგანათლებულესი მეცნიერი და სიტყვის დიდოსტატია, რომელმაც ხელოვნების ესთეტიზმი მაღალ რანგში აიყვანა. მის თითოეულ ნაშრომს გამოარჩევს საოცარი აკადემიზმი, რომელიც არაჩვეულებრივად არის შერწყმული მოქალაქეობრივ პოზიციასთან და დიდ პასუხისმგებლობასთან, რამეთუ მისთვის ხელოვნება, ლიტერატურა და ესთეტიკა მთავარ სიმაღლეზეა, ღვთით ბოძებული შესაშური ნიჭით, ცოდნითა და შრომით მხატვრულ სიტყვასა თუ უთვალავ ფერში შექმნილი სამყარო.

ბატონი ტიტე მოაზროვნეა და ფილოსოფოსი, რომელიც ანალიზისა და განსჯის გარეშე არაფერს გვთავაზობს, იგი, უდავოდ, ავტორიტეტული, თავისი ტალანტით ზურგგამაგრებული პიროვნებაა, რომლის მეცნიერულ სამყაროს ინტელექტუალური აზროვნება წარმართავს და ამაშია მისი, როგორც ნაღდი მკვლევრისა და დიდი ესთეტის ძალმოსილება...

ტიტე მოსია ავტორია 200-ზე მეტი სამეცნიერო ნაშრომის, წერილის, სტატიის, რეცენზიისა. მათ შორის 25 ცალკე მონოგრაფიად და წიგნად გამოქვეყნდა. ამასთანავე, ძვირფას მკითხველს უნდა ვაუწყო, რომ ბატონი ტიტე პოეტური ზეშთაგონების პიროვნებაა. მისი ლექსები პრესაში ქვეყნდება 1963 წლიდან. იგი 20-მდე პოეტური კრებულის ავტორია და რამდენად საამაყოა ის, რომ მისი ლექსების კრებული „დედის საფლავთან“ უკრაინულად ითარგმნა და დაიბეჭდა კიევში 2001 წელს (მთარგმნელი ს. პინჩუკი). თითოეულ მათგანში მკითხველი მრავალი კულტურის ნაზავს ამოიცნობს. თითოეული ნაშრომი თუ პოეტური სტრიქონი არა მარტო ჩვენი ხალხის, არამედ მეზობელი ერების მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის გამოცდილების მხატვრულ სახეებად გარდაქმნის საგულისხმო ილუსტრაციაა. ამ თვალსაზრისით კი ანგარიშგასაწევია ბატონი ტიტეს ტექსტები, რაც მსოფლიო პოეტური აზროვნების მრავალ საიდუმლოს ხდის ფარდას...

ვფიქრობ, ბატონი ტიტეს მსგავს პიროვნებებს ღმერთი გვიგზავნის ხოლმე. დიახ, მხოლოდ ღვთითბოძებული ნიჭით დაჯილდოებულ შემოქმედს ძალუძს შექმნას ვეებერთელა გონითი ნაღვაწი, რომელიც მუდამ და ყოველთვის თაობების ინტერესის საგანი იქნება. მეცნიერული კვლევა-ძიებისათვის ბატონ ტიტეს ყველა ღირსება გააჩნია. საოცრად ერუდირებული, დინჯი და გააზრებულია მისი ყოველი სიტყვა, მომხიბლავი და შთამბეჭდავი, შინაარსობრივად მდიდარი და ცინცხალი აზროვნებაც საოცარ ფანტაზიასაა მიდევნებული, სადაც „გული, გრძნობა და ფიქრი ერთმანეთზედა ჰკიდიან“. მეცნიერი და პოეტი ბიბლიური პარადიგმების სამყაროშია ჩაძირული და ამაღლებული და განწმენდილი ხუროთმოძღვრის საჭრეთლით ულამაზეს ორნამენტებს აჩუქურთმებს. იგი ჩასაფრებული მონადირესავით გაფაციცებული ადევნებს თვალს სტილურ მოდულაციას, თითქოს, ნებისმიერი შემოქმედის სამყარო მისი საუფლოა, მისი დაუშრეტელი ნიჭიერებისა და ფანტაზიის ასპარეზი. მხატვრული წარმოსახვისა და მეცნიერული კვლევა-ძიების ამომზევებელი ჯადოსნური კალმის მონასმით გვაგრძნობინებს შემოქმედის მაგიურ ძალას, მის თითოეულ მსჯელობასა და დასკვნაში მეცნიერისეული შემოქმედის მსოფლმხედველობრივი ასპექტებია წარმოჩენილი უძირითადესი უნივერსალის საღვთისმეტყველო სახისმეტყველებად სახელდებული, დიადი პოეტური ენერგიითა და ახალ-ახალი გონითი სასწაულებით რომ გვხიბლავს და თვალწინ გვიდგას „სუვერენული ბატონი“ (ჟორჟ პომპიდუ) უშურველად რომ გვთავაზობს მაღალ აზრებს და გვაგრძნობინებს შემოქმედთა ნაფიქრ-ნააზრევის სიმაღლესა და მშვენიერებას...

და მაინც, ტიტე მოსიას მონუმენტური მონოგრაფია „დავით გურამიშვილის მსოფლმხედველობის სამყაროში“, - ვფიქრობ, აქაა რაღაც საოცარი ელეგანტურობა სულისა, მეცნიერის შთაგონების მრავალფეროვნება, მხატვრული კონცეფცია, სინამდვილის ბელეტრისტიკული აღქმა, ცხოვრების სისავსის მთელი არსებით შეგრძნება და პოეტური ძალმოსილება.

ვკითხულობ ამ დიდებულ წიგნს და აშკარად ვგრძნობ, რომ მეცნიერის ყოველი სიტყვა ცვილივითაა მოქნილი, რომელსაც თან ახლავს ხატოვნება და სიმსუბუქე, უფრო მეტიც, საოცარი არტისტიზმი სულისა. სიტყვის ეს ულამაზესი შეგრძნება მთელი სიმძაფრით გამოჩნდა დავით გურამიშვილის, როგორც პიროვნებისა და ადამიანის, ხასიათის წარმოჩენისას, საიდანაც ენით უთქმელ სილამაზესა და სურნელს შეიგრძნობ და უბედნიერესი განცდით ადევნებ თვალს მეცნიერის ახალახალ მიგნებებსა და მინიშნებებს, რათა უფრო ღრმად შეიმეცნო დავით გურამიშვილისეული პოეტური სამყაროს ღრმა მისტიციზმი და იდუმალება.

ბატონი ტიტე დავით გურამიშვილის სულის ჭეშმარიტი მხატვარია, რომლის მეცნიერული თვალსაწიერიდანაა დანახული ადამიანის ტრაგიკული ბედის შეგრძნება გადაჯაჭვული ბობოქარი საუკუნის ქარტეხილებთან. აქაა ავტორის სუბიექტური განცდის ობიექტივაცია, რასაც დისჰარმონიის და სრული ადამიანური სრულყოფილებისა და ჰარმონიის ჭეშმარიტად დიდი სურვილი წარმართავს.

ნაშრომის ერთ-ერთი საინტერესო და დამაფიქრებელი თავია „მონანიების მოტივებიდან“. ვკითხულობ და ვფიქრობ, რომ მეცნიერის უკეთილშობილესი სულიერი სამყარო მოითხოვს ჩაღრმავებას, რათა წარმოჩენილ იქნეს მისი ყოველწამიერი ჩაფიქრება თუ დუმილი, სულის სიფაქიზე, მაღალი ესთეტიკური კულტურა და „ჭეშმარიტი დახვეწილობა“ (გოეთე).

ამ თავში ნიუანსობრივადაა წარმოჩენილი დავით გურამიშვილისეული განცდა სინანულისა, ლოცვით ამაღლებული და განწმენდილი სული. აქაა მეცნიერის თვალით დანახული ზეციერი და მიწიერი სამყარო, რაღაც მაგიური შერწყმა სულისა და სხეულისა; შთამბეჭდავი ამაღლებული პასაჟები, იდუმალებისა და მისტიური ირეალობის უმშვენიერესი კულტიც. მკვლევარი შთამბეჭდავად მიგვანიშნებს ქრისტიანული ტრადიციების ერთგულებაზე, ცდილობს სიტყვიერ ქსოვილში მოიხელთოს ის ღვთაებრივი განცდა სინანულისა და ცოდვისა, რომელიც მხოლოდ გულმხურვალე ლოცვის ჟამს იბადება.

მეცნიერის კოლოსალური ენერგია ამზეურებს იმ მგზნებარე ხატებსა და პოეტურ ხილვებს, ბობოქარი საუკუნის სულისშემძვრელ მოვლენებს, ისტორიას, მთელი კოსმიური და თვით საკუთარი სამყაროს გარდამქმნელის უიშვიათეს ნიჭსა და უნარს და არაერთხელ მიგვაყურადებს გულმხურვალე ლოცვას: „გეაჯები ჩემო მყვარო, შეიწყნარო ჩემი სული“ (დ. გურამიშვილი).

ტიტე მოსია თანამედროვე ქართველ მეცნიერთაგან, შეიძლება ითქვას, ერთადერთია, ვინც ზეგარდმო ინტელექტუალური ნიჭით ჩასწვდა დ. გურამიშვილის პოეტურ სამყაროს და სიღრმისეულად აითვისა მსოფლიო პოეზიისა და ფილოსოფიის ნააზრევი, ბიბლია და მამათა თეოლოგიური ტრაქტატები... ნაშრომში ხაზგასმულია ის, რომ დავით გურამიშვილი, უპირველეს ყოვლისა, აღზრდილი იყო ეროვნულ ტრადიციებზე და ჩვენი მდიდარი ქართული სასულიერო პოეზია და ანტიკური ხანისა და მომდევნო პერიოდის ფილოსოფოსთა ნააზრევი, ბიბლია და თეოლოგიური ტრაქტატები ერთ-ერთ ძირითად წყაროს წარმოადგენდა მისთვის, რამეთუ ღრმად სწამდა: „შენი არს ქვეყანა და ნაყოფნი მისნი, შენნი არიან რომელნი არიან და რომელი კუალად მოსვლად არიან“ (იოანე ბოლნელი).

მართებულად მიგვანიშნებს მეცნიერი ბეჟან კილანავა: „ტიტე მოსია შორს იხედება იმის წყალობითაც, რომ ის გოლიათურ მხრებზე დგას. ნათქვამი არ აკნინებს მკვლევრის ღვაწლს, პირიქით: ეს მისი ნაამაგარის ღირსეული დაფასებაა, რადგან ასეთ სიმაღლეზე ასვლას დიდი გარჯა, შრომა, ნიჭი, გამბედაობა და სიმტკიცეც კი სჭირდება“ (2, 245).

„ღმერთის შემდეგ დიდ საეკლესიო მამებს ეჭირათ ხელში კუერთხი მხილებისაი“, რათა მიეცათ „სულის მარგებელი სწავლანი“, ყოველთვის, რომელთა შორის იყო სენი და მიზეზი უდბებისაი, რომელთა განაშორნეს თავნი თვისნი კურნებისაგან და იქმნეს სნეულ ნეფსით“. ერთ-ერთი „ეკლესიის მამათაგანი“, „მათ ყოველთა ასწრაფებდა მოქცევად ცოდვათა მათთაგან და მოსვლად ნავსადგურსა მას სინანულისასა, და კუალად ამხილებდა“... ეს იყო მათი ვალი, რათა ცოდვილი ადამიანები ეხსნათ ზნეობრივი მარცხისაგან, დაეთესათ მათში სიკეთის მარცვალი. ამიტომ იწერებოდა სწორედ ქადაგებანი, სულის მარგებელი სწავლანი... მონანიების ძალის შეგნების თაობაზე. დაკვირვება ცხადყოფს, რომ გონიერი ადამიანები, „ეკლესიის მამანი“ ცოდვილთა ხსნას ამ სენისაგან ფიზიკური ძალით, შეურაცხყოფით, ფიზიკური დასჯით კი არ ცდილობენ, არამედ შეგონებით, სულიერ ძალთა მობილიზებით, მონანიების უებარი წამლის შემწეობით, ამაში იყო მათი შეუვალი ზნეობრივი მადლიც... ცოდვის გამოსყიდვის, დაშვებული შეცდომის შეგნების იმპულსი თვით ადამიანის სულში რომ დაიბადება და აქედან დაიძვრის მონანიების გრძნობა, ეს უნდა ჩაითვალოს დიდ ადამიანურ გამარჯვებად. მონანიების ამგვარი გაგება და უპირატესობა მსჭვალავს სწორედ ჩვენს ეროვნულ სასულიერო მწერლობას და „დავითიანს“ (1, 372).

დამაფიქრებელი მიგნებებია. აქაა მეცნიერის სამყაროს ფერისცვალებაც, თითქოს, პოეტთან ერთად ისიც ხედავს წუთისოფლის ამაოების სისასტიკით „დაგლეჯილ ღმერთს“ (გრიგოლ რობაქიძე). მონანიების განცდა და უფლისადმი მიმართული ლოცვა-ვედრება მეცნიერსა და შემოქმედს სრულყოფენ და სრულიად ბუნებრივად ჩნდება შემდეგ ლოგიკური აზრიც: „დ. გურამიშვილის სინანულის მოტივი ძირითადად ეროვნულ იდეალებსაა დაქვემდებარებული, ამ იდეალებიდანაა ამოზრდილი იმ სტრიქონებშიც კი, რომელშიც თითქოსდა პირადი ცოდვების შესამსუბუქებლად თუ გამოსასყიდად ღმერთთან ვედრების ლოცვასავით აღვლენილი ხმა მოისმის. ტანჯული მამულის, მტრისგან დავრდომილი მშობელი ხალხის გახსნილი ჭრილობიდან დაძრული სისხლი ჟონავს... დაცემული ერის კვლავ ფეხზე დაყენების შეუვალი, სწორუპოვარი საშუალება დ. გურამიშვილს მხოლოდ და მხოლოდ ქართველი ხალხის ზნეობრივ აღორძინებაში ეგულება, ამის სისრულეში მოყვანის საქმეს ემსახურება „დავითიანი“ (1, 378).

ტიტე მოსია ჭეშმარიტად დასაბუთებული არგუმენტებით ცდილობს წარმოაჩინოს პოეტის შინაგანი სამყარო, მისი პიროვნული მე, რომელმაც ამქვეყნად კაცური კაცის ცხოვრებით იცხოვრა, სინანულიც იწვნია და სიძულვილიც, მარცხიც და წარმატებაც და მიუხედავად ათასი ჭირ-ვარამისა, სიკვდილს მაინც არ უშინდება, გულზე დაჩნეული ცხოველი განცდა კი მოიარებით ათქმევინებს: „მოვა და მომკლავს სიკვდილი, მას ვერსად დავემალები, გავექცე ვერსად წაუვალ ცხენებიც მყვანდეს მალები“, ან კიდევ:

„ტურფა ხარ თვალად, ტანად, სულად ერჩევი ჯარშია,
ტანზედა დიბის ქათიბი, გიხდების კაბის არშია,
ფეხზე წითელი ჩახჩური, მწვანე კემუხტის მაშია“.

საოცრად ღრმა, ზუსტი და უზარმაზარი გონის ნაყოფია დიდი სწავლულის განმარტებანი ამ ციტატას რომ მოსდევს: „კითხულობ ამ სტრიქონებს და ძნელად თუ დაიჯერებ, რომ პოეტი სიკვდილის „ქებით“ არის გართული, არამედ თვალწინ გიდგას ადამიანი - თვალად ტურფა, ტანადი, რომელსაც ტანზე აბრეშუმის ძვირფასი ქსოვილიანი ფარჩა აცვია, უხდება კაბის არშია, ფეხზე წითელი შარვალი აცვია, ფერადი ტყავისაგან შეკერილი ფეხსაცმელი. ამის განცდისას ემოციურობას ზრდის ის, რომ სიკვდილს უყურებს თვალებში როგორც კონკრეტულ საგანს, ისე ხარ მასთან „გაშინაურებული“, რომ შიშის გრძნობა გიქრება. იგი არ ყოფილა თურმე ისე საშინელი, როგორც წარმოდგენაში გესახებოდა. დავით გურამიშვილი სიკვდილის „ქებისას“ იმით იმართლებს თავს, რომ „სიკვდილ-სიცოცხლე“ ორივე არის ღვთის განგება“. პოეტის მიერ სიკვდილის სიტურფის ჩვენებისას უნებურად გვახსენდება ვაჟა-ფშაველასეული შეფასება სიკვდილისა (შესაძლოა დავით გურამიშვილის შთაგონებით):

„რა ლამაზი ხარ, სიკვდილო,
სიცოცხლე შვენობს შენითა“.

ამ სიტყვებში ის აზრია ჩატანებული, რომ სიცოცხლის სილამაზის წარმომჩენელი არის სიკვდილი, რომ არ იყოს სიკვდილი, სიცოცხლეს ნაკლები ფასი დაედებოდა... (1, 413).

მართლაცდა ამოუწურავია მეცნიერის მხატვრული სიტყვის შესაძლებლობები, მისი პოტენცია. კიდევ ერთხელ რწმუნდები ავტორის პოეტურ ძალმოსილებაში, რამეთუ ზემოთ მოტანილ მსჯელობაში არა მარტო დავით გურამიშვილის სული ჟღერს სიკვდილის ფენომენთან დაკავშირებით, არამედ მას თითქოს ეხმიანებიან რუსთაველი და გალაკტიონი, ბარათაშვილი და ვაჟა ფშაველა. ჩემი ღრმა რწმენით, ეს სულიერი ერთობა კი უჩვეულო პოეტური სამყაროს მოწმეს გვხდის და თითქოს, იშლება დროითი და სივრცითი კატეგორიები, რამეთუ აქაა მეცნიერის მიერ სათუთად და უგულწრფელესად მოტანილი მხატვრულად ტრანსფორმირებული განცდები და გრძნობები. მკითხველი გრძნობს მეცნიერის ადეკვატურად გადმოცემულ დ. გურამიშვილის შეხედულებებს სიკვდილის ფენომენთან დაკავშირებით. ლექსის ტევადობასა და სიღრმეს, პოეტურ სინატიფეს, ზუსტად მიგნებულ პოეტურ სახეებსა და სენტენციებს, ლექსის ბწკარებში აკუმულირებულ ბიბლიური პარადიგმების ნიუანსებს. მეცნიერს საოცრად აქვს გათავისებული დავით გურამიშვილის პოეტიკა, თითოეული ლირიკული ქმნილების ტონალობა და სიღრმისეულ პლასტებში წვდომის უიშვიათესი უნარი.

ტიტე მოსიას მხატვრული სამყაროს ნაირგვარად მოკიაფე წახნაგები, ტექსტებში მოხმობილი და გაანალიზებული უჩვეულო ფერისცვალება, ზუსტად მიგნებული დეტალები კიდევ უფრო თვალსაჩინოდ ცნაურდება პარაგრაფებში: „სოფლის დაბადება“, „ბიბლიური დავითი“, „ფსალმუნთ ებანი“, „დავით გურამიშვილის ანთროპოლოგიური შეხედულებიდან“, „დავით გურამიშვილის ეროვნულ-იდეოლოგიური ნააზრევიდან“, „დავით გურამიშვილის ეთიკური შეხედულებიდან“ და სხვ. და მაინც, მისი თითოეული დასკვნა თუ მსჯელობა დ. გურამიშვილის პოეტური ქმნილებების არსის ძიებაზე „ქრისტეს ლურსმნიდან მოდენილი ტკივილის“ განცდის ასოციაციაა და გჯერა მეცნიერის გამჭოლი მზერით განჭვრეტილი პოეტის სიცოცხლის მარადისობა.

მეცნიერმა ახალი რაკურსით წარმოაჩინა დ. გურამიშვილის ესთეტიკური ფენომენი, გლოვისა და განცდის ღრმა უნარი, სითბოს, მოყვასისადმი სიყვარულის უშრეტი მარაგი, ღვთისმოსაობა და მტკიცე ნებისყოფა.

ვკითხულობ ამ წიგნს და გული სიამაყის გრძნობით მევსება, თვალწინ დამიდგება დავით გურამიშვილის აჩრდილი, ეს „ბედნიერი ტანჯული“ (თ. ჭილაძე). რამხელა სულიერი თვითგვემა და ტრაგედია ირეკლება თითოეულ სტრიქონში, დიდი შემოქმედის სულის ბიოგრაფიის ასე წარმოჩენა მხოლოდ მას ხელეწიფება, რომელიც ღრმა სულიერ ნათესაობას გრძნობს დავით გურამიშვილის პოეტურ სამყაროსთან...

დავით გურამიშვილია ტიტე მოსიას გემოვნების საწყაო, მისი სულის ნაწილი და ემანაცია, მისი მსოფლმხედველობისა და მხატვრული სამყაროს განმსაზღვრელი. დიდია და უსამანო ერუდიცია მეცნიერისა და პოეტისა, ფართოა მისი ხედვა და სამოქმედო არეალი. იშვიათად წამიკითხავს ესოდენ მაღალ რეგისტრში აყვანილი პოეტური ხელოვნების შეფასება. აქ მეცნიერება, ხელოვნება, ფილოსოფია და ეთიკა ერთმანეთს შეერწყა და შეეზავა. მეცნიერის დებულებებსა და დასკვნებში განსაკუთრებულადაა მონიშნული თუ რაოდენ ახლოსაა დავით აღმაშენებლის „გალობანი სინანულისანი“ და დიონისე არეოპაგელის ნააზრევი, როგორ გაერთიანდა ერთ მარადიულ სევდად ორი დიდი ფიქრიანი კაცის მიერ დანახული სამყარო და ადამიანი და ისიც, თუ რაოდენ დიდი როლი აკისრია მეცნიერს, შემოქმედს დაძლიოს კულტურასა და ხელოვნებაში არსებული ბარიერები.

ბატონი ტიტესთვის, როგორც მეცნიერისა და მოაზროვნისთვის დამახასიათებელია მაღალი ჰეროიზმი და პატრიოტული პათოსი შეთავსებული ზოგადკაცობრიულ სულისკვეთებასთან. მისი მეცნიერული განჭვრეტილობა წინა პლანზე წამოწევს დ. გურამიშვილის პოეზიის ხასიათს, რომელიც ნასაზრდოებია შუა საუკუნეების ესთეტიკით, ეყრდნობა ტრადიციულ თემატიკას, გამოსახვის ფორმებსა და მეთოდებს; სახე-სიმბოლოთა ფონზე იძენს თავისთავადობას და გონითი სასწაულებით ბრწყინავს.

ბატონი ტიტე რაღაც საოცარი ესთეტიკური ალღოთი არჩევს პოეტურ სტრიქონებს. ვკითხულობ და აღფრთოვანებას ვერ ვმალავ, მის მიერ მოტანილ თითოეულ ციტატასა თუ სტროფში მისეული ესთეტიზმი და განცდაა ჩატანებული. აი, თუნდაც:

„საფლავით აღვსდექ, სიკვდილით სიკვდილი ვსთრგუნეო,
ჯოჯოხეთშიგან სატანა რისხვით მივბნიდეო...
მოველ ადამს და ევასა ხელი მოვკიდეო...
აღმოვიყვანე სხვანიცა, არავინ დავაგდეო“.
(დ. გურამიშვილი)

იესო ქრისტეს სიტყვას დავით გურამიშვილის დასამოძღვრად თუ რჩევა-დარიგების მისაცემად ფართო ადგილი ეთმობა ამ ლექსში. აღსანიშნავია, რომ პოეტმა „დავითიანით“ განუმეორებელი სიტყვა თქვა ქართულ პოეზიაში. ფიზიკური მემკვიდრის უყოლობით გულგათანგული დ. გურამიშვილი მოხარულია იმით, რომ სულიერ მემკვიდრეობას უტოვებს თავის ერს. ამასთანავე, იგი ითხოვდა:

„ამ ლექსს თავი მოუყარე, საცა მეთქვა თვითო ობლად,
აგების რომ ბრძანოს ვინმემ სიტყვა ჩემთვის შესანდობლად“.

ტიტე მოსიას თითოეულ დებულებასა თუ დასკვნაში პოეტის „სულის ბიოგრაფია“ იშლება. მეცნიერი ხომ თავადაა პოეტური ზეშთაგონების, რაც ხელს უწყობს იღვაწოს მეორე შემოქმედის გადასარჩენად, რათა დაღლილი და დარბეული სული ერთმანეთში არ აირიოს. სტილური არტისტიზმი თითქოს ქუდბედად დაჰყვა მეცნიერს, მოგვითხრობს რა დავით გურამიშვილის სასწაულებრივ ბუნებასა და საოცარ პოეზიაზე, ადვილი შესამჩნევია, რომ იგი ნამდვილი ვირტუოზია სიტყვისა, რამეთუ მისი თითოეული სიტყვა მზის სხივივით ელვარებს და ღრმა განცდებისათვის დამახასიათებელი სიმძაფრითა და შარავანდედმოსილი გვაზიარებს დავით გურამიშვილის მსოფლმხედველობის სამყაროს. აქვე მინდა ხაზგასმით მივანიშნო, რომ მეცნიერს სიტყვის გრძნობის, პოეტური ენის შეცნობის უიშვიათესი უნარი აქვს და საოცარი სიფაქიზით ელოლიავება, ესალბუნება ყოველ სიტყვას. ამაღელვებელი პასაჟებითა და საინტერესო დაკვირვებებით ჩაგვაფიქრებს.

დ. გურამიშვილის ცხოვრების ისტორია ხომ მუდამ უმშვენიერესი ნოველაა, რომლითაც მეცნიერი მეთვრამეტე საუკუნის აფორიაქებულ სინამდვილესთან, საქართველოს მძიმე გარემოსა და სირთულეებთან გვაახლოებს, რომელთა გადალახვას უთუოდ დიდი ძალისხმევა სჭირდებოდა.

„დავითიანის“ მიხედვით, მკითხველის თვალწინ გაივლის თითქოსდა ქართველი ხალხისთვის თავგანწირული ეროვნული გმირის ტრაგიკული ხვედრი. ქრისტეს ჯვარცმას აღვიქვამთ, როგორც საკუთარი სხეულის გაუგონარ წამებას, თითქოს, მოღალატე დგას ჩვენთან ახლოს, რათა ლახვარითვე განგვიგმიროს გვერდი და სისხლის ღვარი გვდის.

დ. გურამიშვილმა ქართველი მკითხველის გულში მაცხოვრის სასტიკი წამების დახატვით დიდი, განუზომელი ტკივილი მოიტანა. ეს შეძლო მან სწორედ მხატვრული სიტყვის ძალით...

... „უგმირეს გვერდსა ლახვარი, ვაიმე ვითა ვსთქვი ესო“. „შემოეხვივნენ გარშამო, დაუწყეს ჭრა და კოდება“, პოეტს ქრისტეს პიროვნებაში განსაკუთრებით ხიბლავს მისი თავგანწირვა და წამების მოთმენა ადამიანთა საკეთილდღეოდ: „ჰქმენ სულგრძელობა მათზედა და დასთმე შენ ჩვენთვის იესო“. სწორედ ამიტომ ხმამაღლა შესძახებს იგი: „დიდება მოთმინებასა შენსა, უფალო იესო“. ადამიანთა ხსნისათვის ნებით წამებული ქრისტე მისმა მშობელმა ასე განადიდა: „შენ ძეო და ღმერთო ჩემო, უფალო გძღვნი დიდებასა!“ (1, 132) - ვრცელი პასაჟით მეცნიერმა გვაზიარა მაცხოვრის ჯვარცმის მისტერიას. ეს ეპიზოდი ამაღელვებელი და სულისშემძვრელია. კითხულობ და გრძნობ როგორ მაღლდები, როგორ გადაიშლება ახალი შეგრძნებების ჰორიზონტი იმ შინაგანი სულის ამბოხისა, რაც ტანჯავდა დიდ მამულიშვილს. აქ რაღაც შთამაგონებელი აზრია, რაც უკვე ტექსტის ჩარჩოს მიღმაა, თუმცა, ჰორიზონტზე თითქოს ციალებს და მკითხველიც შეუმცდარად აღიქვამს მეცნიერის ნაფიქრ-ნააზრევს.

„ქართველთათვის ასეთი ძნელბედობისა და უმწეობის ჟამს შემოჰყავს თანამემამულეთა სულიერ სამყაროში ქრისტეს ხატება პოეტს, რათა მისი მაგალითით გადაგვარებულ ქართველთა დაბნელებულ გონებაში სინათლე შეიტანოს, გონს მოიყვანოს ისინი, ხალხისა და სამშობლოსთვის თავგანწირვის თესლი გააღვივოს მათ გულში; ასწავლოს თანამედროვეთ ჭირის ატანის, გამძლეობისა და მოთმინების სასიკეთო თვისებები. ამიტომ მიმართავს „ქართლის ჭირის“ ავტორი ქრისტეს: „დიდება მოთმინებასა შენსა უფალო იესო“ (1, 129-130).

პირადად ჩემთვის ეს მრავლისმეტყველი მსჯელობა და დასკვნა უფრო მეტია, ვიდრე დავით გურამიშვილზე დაწერილი უამრავი წერილი თუ რეცენზია.

ამ მონოგრაფიაში თითოეული პარაგრაფი დამოუკიდებლად სუნთქავს, მაგრამ მაინც ერთიან მოზაიკურ სურათად წარმოგვიდგება თავისი ფერადოვნებითა და შინაგანი სინათლით.

ტიტე მოსიას პოეტური წარმოსახვა არღვევს დროის სამანებს და გულისძარ- ღვამდე განგვაცდევინებს ჯვარცმის მისტერიას... იდუმალებითა და გზნებით განმსჭვალული დ. გურამიშვილის პოეზიაში მეცნიერი დიდ ადგილს უთმობს წუთისოფლის რაობას, სიკვდილ-სიცოცხლის პრობლემის მხატვრულ განსახოვნებას, ასევე სავსებით სიღრმისეულადაა გაანალიზებული ფოლკლორული წყაროები, რაზედაც დაქვემდებარებული იყო პოეტის მსოფლმხედველობრივი სამყარო.

ბატონი ტიტეს წიგნიდან სამყარო შემოგვცქერის მირიადი თვალებით. ლაღად და თავისუფლად გვაზიარებს დავით გურამიშვილის შემოქმედების უშუალობასა და სულის პირველყოფილ ეგზოტიკას. ჩვენამდე მოაქვს ბობოქარი საუკუნის სურნელი, ექსპრესიული მეტაფორებით მიგვანიშნებს მარადიულ განზომილებაში არსებობის გამართლებაზე და ჰქმნის განმაცვიფრებელ კოსმიურ ჰარმონიას.

ბატონმა ტიტემ დ. გურამიშვილის მისტიკურ პოეზიაში სამყაროს უსასრულო სისტემაც მოიხილა და მისი მძლავრი უზენაესობაც.