ახლა ჩვენ უკვე საშუალება გვაქვს ყოველ ნომერში ჩვენი ყველა, უკვე ტრადიციად ქცეული, რუბრიკა წარმოგიდგინოთ და სიახლეც შემოგთავაზოთ:, ჩვენი ჟურნალის მეშვეობით, საშუალება გექნებათ გაეცნოთ უმცირესობების, ტოლერანტობის და სოციალურ საკითხებთან დაკავშირებულ ახალ ამბებს. გარდა ამისა, სიახლე იქნება კიდევ ერთი რუბრიკაც - „პრო-აქცია“. შევეცდებით ამ რუბრიკის საშუალებით, გაგაცნოთ პროექტები, რომლებიც შესაძლოა ნაბიჯ-ნაბიჯ, მაგრამ დიდი ძალისხმევის ფასად, არღვევენ სტერეოტიპებს, სტიგმას, ებრძვიან საზოგადოების გულგრილობას.

ნომრის თითქმის ყველა თემა ორ საკითხს უკავშირდება, ზოგი პირდაპირ - რუბრიკა „ჩვენი წრე“, სტატიები გლობალიზაციის შესახებ და პროექტის „შარდენი - 2006“ პრეზენტაცია. ზოგი - არაპირდაპირ: დიალოგი რელიგიური იდენტობაზე, სენსორული დეზინტეგრაციის პრობლემა, ანდა მასალა რელიგიისა და ბავშვების შესახებ. ყველა ეს თემა გვიყვება, თუ რა მოსდის საზოგადოებრივ გულგრილობას, როდესაც საზოგადოება, სხვადასხვა მიზეზის გამო, მეტ-ნაკლებად გახსნილი ხდება და მასში, თუ გაცვეთილ მეტაფორას მივმართავთ, „სამყარო იწყებს შემოსვლას“.

რა თქმა უნდა, გლობალიზაცია ბევრ დისკომფორტს ქმნის - თუნდაც - შრომის ბაზრის ინტერნაციონალიზაცია და ტრადიციული საზოგადოებისთვის ძნელად მისაღები კულტურული გავლენები. მაგრამ, ამავე დროს, ეს პროცესი კონკრეტულ საზოგადოებაში არსებული პრობლემების გადაჭრის სურვილს ბადებს და ამ პრობლემათა გადაჭრის უკვე გამოცდილი წესები შემოაქვს: ჩვენი სამყარო, ისევე, როგორც ჩვენი საზოგადოება, სავსეა ისეთი ადამიანებით და ორგანიზაციებით, რომლებმაც იციან, როგორ და რატომ უნდა დაეხმარონ მათ, ვისაც ეს სჭირდება.

გლობალიზაცია, თავისი ბუნებიდან გამომდინარე, საზოგადოებისაგან მეტ გახსნილობას ითხოვს - ამიტომ ამ დროს უკეთ გამოჩნდება ხოლმე ის ადგილები, სადაც ნაცრისფერი საზოგადოებრივი გულგრილობაა გაბატონებული. მაგრამ ამავე დროს, თანადგომის წესებისა და დახმარების სურვილის მქონე ხალხის გაცნობა საზოგადოებაშიც ავლენს ხალხს, რომლებიც მზად არიან დახმარება საკუთარი ცხოვრების საქმედ თუ არა, ძალიან მნიშვნელოვან ნაწილად მაინც, აქციონ.

ამ აზრის პასუხად ალბათ იტყვიან, რომ ანტიგლობალისტური მოძრაობა სწორედ ასეთი ხასიათის და წესის მოვლენაა - რა თქმა უნდა, ასეა, მაგრამ განა ვინმე ეჭვობს, რომ ანტიგლობალისტებიც - ისევე, როგორც მსოფლიო კორპორაციები, საერთაშორისო საქველმოქმედო ორგანიზაციები, სტუდენტური მობილობის სისტემები და სხვა მსგავსი მოვლენები - გლობალიზაციის შვილები არიან?

ჩვენი წრე

ზაზა ფაჩუაშვილი

ბებია მყავდა მარიამი. 80 წლის იყო, როცა თავის სახლ-კარს, კარმიდამოს მოსცილდა და ისიც საპატიო მიზეზით - გარდაიცვალა. მანამდე დადიოდა თავის თხუთმეტ მეასედზე და ვალს იხდიდა - ბაღვენახს, ხილ-ბოსტანსა და საყოლიებელს უვლიდა. ბოლოს ამბობდა, „დაჯე, დაჯეს მეძახიან მუხლებიო“, და, მართლაც, ჩამოჯდებოდა პატარა სკამზე და ისე თოხნიდა ვენახში დათესილ ლობიოს. ქალაქში ვერ წამოვიყვანეთ. მაშინ პატარა ვიყავი და მიკვირდა, რატომ არ მოდიოდა ეს ქალი ჩვენთან, შვილიშვილებთან, ტელევიზორთან, უზრუნველ ცხოვრებასთან. მერე, თითქოს, მივხვდი რაღაცას, მაგრამ ის იყო მიზეზის ტრივიალური ახსნა, რომელსაც გაიგონებდით ყველა პირიდან, თითქმის ყოველი მოხუცის მისამართით და რაც რაღაც ასაკობრივ ჭირვეულობასთან იყო დაკავშირებული. მაშინ იმაზე არც დავფიქრებულვარ, რომ ბებიაჩემის ჭირვეულობა არავის გაეგონა.

რამდენიმე დღის წინ ვაზისუბნის მესამე მიკრორაიონში მდებარე მარტოხელა მოხუცებისთვის განკუთვნილ უფასო სასადილოში შევიარე (ეს წერილი სხვა რამეზეა, თორემ ნამდვილად გაგახარებდით იქაური ვითარებით). ვნახე მარტოხელა მოხუცები და ვკითხე, როგორ ცხოვრობენ ისინი ქართული პენსიის ამარა დარჩენილნი. ჩავწერე, გადავიღე და, გარეთ რომ გამოვედი, მაშინ ამოვხსენი ბებიაჩემის საიდუმლო - ის რომ მიწას და რძეს მოსცილებოდა, იმის მიუხედავად, რომ უფასო სასადილოში სიარული არ მოუწევდა, მისი ბებიობისგან მაინც აღარაფერი დარჩებოდა; ბებიობისგან, რომელიც მისი ცხოვრების გვირგვინი იყო და რომელსაც აუცილებლად გაახუნებდა ქალაქური ასფალტი და ბუღი. ამიტომ იყო იგი მარტო და ელოდა ჭიშკრის ჭრიალს, რომ დაძახილზე გახარებული წამომდგარიყო და ეპასუხა, - თქვენა ხართ, შვილო?! - და თავის დიდ მაგიდაზე გადმოელაგებინა იმ გვირგვინის უხვი ნაყოფი. სამაგიეროდ მარტოობაში არ მომკვდარა. ბოლო ღამეს მასთან სახლში მადლიერი მემკვიდრეებიც იყვნენ.

ახლა პირდაპირ ვაზისუბნელ მოხუცებს გაგაცნობთ. მიხვდებით, ალბათ, რატომ ვტოვებ ლოგიკურ გადასვლას.

გაუქმდა ჩვენი სოფელი

ნადია ჩიგოევა ის ადამიანია, რომელმაც სათაური მიკარნახა, თუმცა თავად ისეთი ხალისიანი და ლაღია, რომ ცხოვრების გაუქმებისგან ძალიან შორს დგას. მისი მშობლიური სოფელი კი მართლაც გაუქმებულა, ისევე როგორც ბევრი სხვა, ჩვენს ქვეყანას ღრუბლებიდან რომ გადმოსცქეროდა.

ნადია ჩიგოევა: ჩვენი სოფელი ჯვარისუბანი მაღლა მთაში იყო. ისეთი ბუნება იყო, ისეთი ცივი წყაროები მოდიოდა, ერთ არყის ჭიქას ვერ დალევდი ბოლომდე. გაუქმდა ჩვენი სოფელი, აღარავინ აღარ არის იქა. მე ობლად გავიზარდე. ბოდიში თქვენთან და დედაჩემი მშობიარობას გადაჰყვა, არც მამა მახსოვს. ბიძებმა და ბიძაშვილებმა გამზარდეს. ერთი ბიძა ქალაქში ცხოვრობდა, იმან ჩამომიყვანა აქ ჩემი სოფლიდან. თბილისში ჩამწერა. ჩაწერა მაშინ, კომუნისტების დროს, ძაან ძნელი იყო. მოახერხა. დავრჩი და მას შემდეგ აქა ვარ, მარტო.

- სად მუშაობდით?

- ადრე ვმუშაობდი სერგო ორჯონიკიძის სახელობის სამკერვალო ფაბრიკაში. 20 წელიწადს მანდ ვიმუშავე, მერე გავედი და მარჯანიშვილზე, უნივერმაღში დავიწყე მუშაობა. ბოლოს 15 წელი მეტროში ვმუშაობდი კონტროლიორად. იქიდან 97 წელს წამოვედი პენსიაზე. მას შემდეგ პენსიონერი ვარ.

- როგორ ცხოვრობდით პენსიით?

- თქვენ ძაან კარგად იცით, რა გვქონდა მაშინ პენსიონერებს - 10 ლარი გვქონდა, მერე - 13, მე- რე - 17, მერე - 21, ახლა 48 ლარი მაქვს. ყველაფერი კი გაძვირდა, მაგრამ 10 ლარსა და 48 ლარსაც შორის დიდი სხვაობაა. მარტოხელა შინაბერა ვარ. მთელი ცხოვრება მარტო ვიყავი.

პენსიაზე გასვლის შემდეგ არც ხორცი მიყიდია, არც - ქათამი, არც - თევზი. ვცხოვრობდი ეგრე, როგორც ყველა - ჩაი, პური. მაგრამ ეს სასადილო რომ გახსნეს, შარშან 18 მარტს, ხორციც მაქვს, ქათამიც, თევზიც და ყველაფერი. აქ ყველაფერია. მე ძაან კმაყოფილი ვარ. ჩემთვის ეს დიდი შეღავათია. მითუმეტეს, თანამშრომლები გადასარევი ხალხია, მზარეულიდან დაწყებული უფროსით დამთავრებული. საერთოდ მოხუცებთან მუშაობა ძაან ძნელია, ესენი კიდევ ისე გვეფერებიან, როგორც ბავშვებს. მე ბევრჯერ მითქვამს, ღმერთმა ძალა მოგცეთ, რომ ჩვენ გაგვიძლოთ-მეთქი.

მინდა ვისარგებლო შემთხვევით და ყველას მადლობა გადავუხადო ჩვენი პრეზიდენტიდან დაწყებული. ძალიან გთხოვთ, ეს დაბეჭდოთ.

რუსმა დამღუპა

ლეილა ჩიტაშვილმა როგორც ბრძანა, სასადილოში მოსიარულე მოხუცებს შორის ყველაზე გაჭირვებულია იმ მხრივ, რომ სახლში ორი ინვალიდი შვილი ჰყავს შესანახი.

ლეილა ჩიტაშვილი: სპეციალობით ინჟინერი ვიყავი, მაგრამ ახლა ისეთ დღეში ვარ, რომ ეს დამჭირდა - უფასო სასადილო. აქვე ახლოს ვცხოვრობ, მოვიხურავ პალტოს და მოვდივარ.

- პენსიაზე როდის გახვედით?

- 15 წელია პენსიაზე ვარ. მაშინ 120 მანეთი მქონდა და ეს კარგი ფული იყო. მერე, კუპონები და რაღაც ეგეთები რომ დაიწყეს, ძალიან გაგვიჭირდა.

მე ორი ინვალიდი შვილი მყავს და თავადაც ავადმყოფი ვარ. წესიერად თვალში ვეღარ ვიყურები, მაგრამ რა ვქნა, ის ინვალიდი შვილები ჩემი შესანახია. ეს სასადილო რომ არ იყოს, არ ვიცი, რა მეშველებოდა.

- შვილებს არაფრის გაკეთება არ შეუძლიათ?

- არა, არაფრის გაკეთება არ შეუძლიათ. უფროსი უშველებელი ვაჟკაცია, მაგრამ ფსიქიკურად დაავადდა. ჯარიდან ჩამომივიდა ეგრე 1985 წელში, საბჭოთა კავშირის ჯარიდან, რუსეთის ჯარიდან. რუსმა გამიუბედურა ოჯახი.

- როგორ, რა მოხდა?

- ვიღაც რუსი ლეიტენანტი გადაჰკიდებია და დამუქრებია, „ია ივო, ინვალიდომ სდელაიუ!“-ო და დამიინვალიდა. რა უქნა, არ ვიცი, მაგრამ ბავშვი ჯარიდან რომ ჩამოვიდა, უკვე აღარ მომეწონა. აღმოჩნდა, რომ შეშლილია კაცი. ტანკივით ბიჭი იყო, უმაღლესდამთავრებული, ეკონომისტი და ასე დამღუპა რუსმა. მერე მამამისმა თქვა, წავალ, მოვნახავ, მოვკვდები და არ შევარჩენო, მაგრამ ვეღარ მოასწრო, ამ ნერვიულობაზე თავად გაუსკდა გული და მოკვდა. მეუღლე გალის რაიონიდან იყო, ოტობაიადან. მამამთილი ომის დროს მომიკლეს. ასე გამანადგურა რუსმა.

- არ გიმკურნალიათ?

- თავიდან კი, მაგრამ, ეტყობა, ბოლომდე ვერ ვუმკურნალეთ. ახლა ფსიქიატრიული საავადმყოფო ისე ძვირია, ვინ მიეკარება? თანაც, არავითარი ყურადღება იქ არ არის, არავითარი.

- რომელ ფსიქიატრიულში იყავით?

- გლდანში ვიყავით. საშინელება იყო, სუფთა საწამებელი. მაპატიეთ და პაციენტებს ტილები ჭამდნენ.

- ახლა ეგრე აღარ უნდა იყოს...

- არაფერი არ არის გამოსწორებული, არაფერი.

- შვილებს ინვალიდობის პენსია არა აქვთ?

- კი, აქვთ, შვილო, მაგრამ ის პენსია მარტო წამლებსაც არ ჰყოფნის.

შეკედლებული ვარ

ბატონი თენგიზი! - ასე მიმართავენ მას და მეც ასე მივმართავ, მაგრამ არა იმიტომ, რომ გვარი არ დაუსახელებია, არამედ იმიტომ, რომ მათ მივბაძე, ვინც მის შრომით ღვაწლს აფასებს.

ბატონი თენგიზი: ამიერკავკასიის რკინიგზაზე სატვირთოების უფროსი ვიყავი თბილისის საკვანძოში. ეს მინისტრის მოადგილის ტოლი თანამდებობა იყო. სანამ სამუშაო მქონდა, ოჯახიც მქონდა. რუსი ოჯახობა მყავდა. დაიწყო უმუშევრობა, საქართველომაც ნგრევა დაიწყო. ყველაფერი რო დაინგრა და მეც უმუშევარი დავრჩი, დამტოვა ჩემმა ცოლ-შვილმა. წავიდნენ რუსეთში.

- ეს როდის მოხდა?

- 95-ში სახლი გაყიდეს, საბუთები წაიღეს, ყველაფერი წაიღეს და დავრჩი მარტო, უსაბუთოდ, უყველაფროდ, არაფერი არა მქონდა. მერე... „დაჩა“ მქონდა, წავედი „დაჩაზე“ ჩავეწერე, დავიწყე ცხოვრება. პასპორტი გავაკეთე პატარძეულში, პენსიაც იქედანა მაქვს 38 ლარი.

- თქვენი საბუთები რატომ წაიღეს?

- კლიენტს წაჰყვა და დაიკარგა.

- აქ ვისთან ცხოვრობთ?

- წნევამ რომ დამარტყა და აღარაფრის გაკეთება შემეძლო, თბილისში ჩამოვედი და ჩემს რძალს შევეკედლე, ჩემი ძმის მეუღლეს. შეკედლებული ადამიანი როგორ იცხოვრებს, ხო იცი? - არაფერი არ ხარ. მიწერილი მაქვს ყველგან, ჯანდაცვის სამინისტროში, მოხუცთა თავშესაფარში გადასვლას ვითხოვ, მაგრამ ჯერ ადგილი არ არისო. მეოცე ვარ რიგში. ვნახოთ, როდის მომიწევს.

შავ დღეში ვარ, შვილო!

ქეთო ზურაბაშვილი ყველაზე ხნიერი აღმოჩნდა და თითქოს მარტოც არ უნდა იყოს, მაგრამ... თავად მოუსმინეთ.

ქეთო ზურაბაშვილი: კონიაკის ქარხანაში ვმუშაობდი 50 წელი. ბავშვიც გავზარდეი. მერე პენსია რომ დამენიშნა, ცოტა დამენიშნა და გადავედი მძიმე სამუშაოზე. ცოტა ხანს ვიმუშავე და კაი პენსია გავიკეთე, 120 მანეთი, რა დავმალო. მერე აღარ მიმუშავნია, ბავშვი გავზარდეი. დედ-მამა დემეხმარა წყნეთიდან. ქმარი ჯარში დემეკარქა. გავზარდე, როგორც იქნა შვილი, შვილო, ნეტა ცოცხალი ყოფილიყო.

- ახლა მარტო ცხოვრობთ?

- არა, რძალი ხო მოვიყვანე. მარა შვილი მომიკვდა, შვილო, 50 წლისა, წნევამ დაარტყა, სხვის ხელში ვარ, შავ დღეში.

- შვილიშვილები?

- ერთი გოგო დაგვრჩა. უმუშევრად არის ისიც. გავათხოვეით, სიძე არ გამოგვადგა. ადგა დაჰკრა ორი ფეხი და წავიდა რაიონში. შავ დღეში ვარ, შავ დღეში. ეხლა აქ მოვედი. წნევიანი ქალი ვარ, მაინც მოვდივარ, რა ვქნა?

- რამდენი წლის ბრძანდებით?

- მე ოთხმოცის ვარ, შვილო, მაგრამ ცოცხალი ვარ. სიკვდილი მინდა, მაგრამ... გადავარდე სადმე? რა ვქნა?

ბევრი დარდი გადავიტანე

ნათელა ხითაროვა იმაზე ოცნებობს, რომ ერთ მშვენიერ დღეს საბერძნეთში თავის დასთან წავა და კარგად იქნება.

ნათელა ხითაროვა: დედა ადრე მომიკვდა. ოთხი პატარა დავრჩით ობლად.

ვმუშაობდი გამყიდველად მაღაზიაში, გასტრონომში. რო არ დაგიმალოთ, გამორჩენა მქონდა. კაპიკ-კაპიკი გროვდებოდა. ეგრე ვიყავით, სასადილოში არ დავდიოდით.

ბოლოს „ჩირიკას“ სამწვადეში ვმუშაობდი, თუ გაგიგიათ, აეროპორტის გზაზე იყო. ხალხი მითხოვდა, მაგრამ არეულ-დარეულობა იყო და დავანებე თავი. 95 წელს პენსიაზე გავედი.

- აქ როგორ მოხვდით?

- აქვე ვცხოვრობ. ხო ვიცოდი, რომ იხსნებოდა. ხალხი ეწერებოდა, მეც მოვედი და ჩავეწერე.

- მანამდე როგორ ცხოვრობდით?

- მანამდე დაბლა დავდიოდი, იქაც არის სასადილო. შედარება არ არის. იქ, ბოდიში და, როგორც ღორების სალაფავი, ისეთი საჭმელი იყო. აქ ყველაფერს გემრიელად და კარგად აკეთებენ. მარტო ნახეთ, ბრინჯს როგორ არჩევენ, კარტოფილს როგორ ასუფთავებენ. იქ ბრინჯს ეგრევე ყრიდნენ და ხარშავდნენ.

- კარგი, შუადღეზე მოხვედით და ისადილეთ, მაგრამ დილას და საღამოსაც ხომ გინდათ ჭამა?

- ნუ, რო მინდა... ჩემი პატარა და საბერძნეთში წავიდა, მუშაობს, ცოტათი-ცატათი მეხმარება. ორი წლით წავიდა. ესე მითხრა, წავალ, მოვალ, ფეხზე დავდგები, მერე აქ ვიმუშავებო, მაგრამ უკვე 11 წელია იქ არის. გათხოვდა, კარგი ქმარი შეხვდა. სულ მეუბნებიან, ჩამოდი, ჩამოდი, შეგინახავთო, მაგრამ ჯერ ვერ ვახერხებ.

- სად მუშაობს?

- ქარხანაში მუშაობს, ფორთოხლებს არჩევს. 362 ევროს აძლევენ. მკურნალობა უფასოა... თუ მუშაობ, რა. პროდუქტებს აძლევენ, ბრინჯს... რა ვიცი, ყველაფერს აძლევენ.

- თქვენ რამდენი წლის ბრძანდებით?

- 67-ის ვარ ეხლა.

- ჯერ ახალგაზრდა ყოფილხართ

- ახალგაზრდა, მაგრამ ბევრი დარდი გადავიტანე. 44 წლის ძმა დამეღუპა. ხუთი-ექვსი თვეა დაც დამეღუპა. ტელევიზორშიც ვიყავით. ანახეს, რო გადმოვარდა მერვე სართულიდან.

სოხუმში დავდიოდი

ნათელა გეგეჭკორი დევნილი ქალბატონია, რომელსაც ყველაზე მეტად იქაურობა ენატრება, მაგრამ, სამწუხაროდ, როგორც ეტყობა, დაბრუნების იმედი უქარწყლდება.

ნათელა გეგეჭკორი: ექვსი წელი ვმუშაობდი ტელევიზიაში. გამსახურდია რომ წავიდა, მეც წავედი.

- რატომ, გამოგაგდეს?

- იმიტომ, რომ უჟე არ იყო ტრანსპორტი... რაღაცა და წავედი. პენსიაში გავედი. მერე ვცხოვრობ, რა, მარტო.

- როგორ ცხოვრობდით კუპონებზე?

- ხო, კუპონები იყო... სოხუმში მივდიოდი, სოხუმელი ვარ, ძმა მყავს იქ, მეხმარებოდა.

- მართლა?

- ხოო. ეხლა არ გაუშვეს. აქ არავინ არ მყავს, ყველა იქა მყავს.

- ბოლოს როდის იყავით სოხუმში?

- ექვსი წლის წინ. მაშინ არძინბა იყო, გავედი. ეხლა აღარ გაუშვეს.

- რა გვარის ბრძანდებით?

- გეგეჭკორი ვარ. იქ ჩაია კარგი.

- თქვენ მოგაქვთ ახლა ჩაი?

- არა, იქიდან როგორ ჩამოვიტან.

ახლა არც აქედან უშვებენ, არც - იქიდან.

- ხოო. იქ ვერ წახვალ. აქ როდის მოხვედით?

- თავიდანვე მოვედი. ფეხები ძალიან მტკიოდა. დაბლა ხო იყო სასადილო. მე მითხრეს, მაგრამ ვერ წავედი. ფეხით ვერ წავალ, ტრანსპორტის ფული არ მაქვს. აქ ახლოს ვცხოვრობ და დავდივარ.

- სოხუმში დაბრუნების იმედი გაქვთ?

- ეეე, რა ვიცი, ისე ამბობდნენ... მომენატრა იქ ყველაფერი, მაინც იქაური ვარ.

მრგვალი მაგიდა

„ზრდადი ტედენცია - არ მივაქციოთ ყურადღება მრავალ იდენტობას, რომელიც ადამიანს მოეპოვება, და მოვახდინოთ ინდივიდუუმების კლასიფიკაცია მხოლოდ, თითქოსდა უპირატესი, რელიგიური იდენტობის მიხედვით, ინტელექტუალური შეცდომაა, რამაც შეიძლება სახიფათო დაპირისპირებებს ჩაუდგას სული. ურწმუნოების მიმართ ძალადობის წამომწყებ ისლამისტს შეიძლება უნდა კიდეც მუსლიმებმა დაივიწყონ, რომ მათ, ისლამის მიმდევრობის გარდა, სხვა იდენტობაც აქვთ. ყველაზე უფრო საოცარი ისაა, რომ ისინიც, ვისაც ამ ძალადობის შეწყვეტა უნდა, იმავე ინტელექტუალურ გზადაბნეულობაში იმყოფებიან იმიტომ, რომ მუსლიმებს აღიქვამენ როგორც უპირატესად და უპირველესად ისლამური სამყაროს წევრებს. სამყარო ბევრად უფრო ფეთქებადი გახდა, რაც ადამიანების ერთგანზომილებიანი კატეგორიზაცია გახშირდა. ეს ერთგანზომილებიანი კატეგორიზაცია შეიცავს როგორც მსოფლმხედველობრივ (VISION) ბუნდოვანებას, ასევე მთავარი მოძალადეების მიერ ამ ბუნდოვანების სათავისოდ გამოყენების შესაძლებლობების ზრდას“.

ამარიტია სენი
(1998 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ეკონომიკაში).
წიგნიდან „იდენტობა და ძალადობა: ბედად ყოფნის ილუზია“.
ნორტონის გამომცემლობა, 2006

ნინო ცინცაძე: რას ნიშნავს, როდესაც კონკრეტული ადამიანი საკუთარი ადგილის სამყაროში განსაზღვრას მისთვის რელიგიიდან ცნობილი დებულებებით, სამყაროს ხატებით და სქემებით იწყებს? რელიგიური იდენტობა - ეს მხოლოდ კონკრეტული ადამიანის „საქმეა“ თუ საქმე გვაქვს უფრო რთულ ფენომენთან, რომელიც თანამედროვე სამყაროში მიმდინარე პროცესებს უკავშირდება? რელიგიური იდენტობა - ეს მართლაც მთავარი მსაზღვრელია თუ, როგორც ამარიტია სენი ამბობს, იგი დრომ მოიტანა და ინტელექტუალური შეცდომაა? როდის გახდა ეს „შეცდომა“ მნიშვნელოვანი - როდიდან არის რელიგიური იდენტობა სერიოზული აქტორი მსოფლიო არენაზე?

გიგა ზედანია: რელიგიური იდენტობა ყოველთვის ძალიან მნიშვნელოვანი იყო. მხოლოდ მე-18 საუკუნის შემდეგ დგება ევროპაში რელიგიური იდენტობის მნიშვნელობა ნელ-ნელა ეჭვის ქვეშ. ეს მოვლენა სოციალურ მეცნიერებაში, საზოგადოებრივ დებატებში აღინიშნებოდა სიტყვით სეკულარიზაცია. ამ პროცესის შესახებ მრავალი განსხვავებული მოსაზრება არსებობს. ბევრი თანამედროვე მკვლევარი მის აქტუალობასაც კი საეჭვოდ მიიჩნევს, ფიქრობენ, რომ სეკულარიზაცია რაიმე მნიშვნელოვან გავლენას ვერ იქონიებს მსოფლიოზე. როგორც ისინი მიუთითებენ, არა ერთი წინასწარმეტყველების მიუხედავად, რომ რელიგია გაქრებოდა, ეს არ მოხდა. არა თუ არ მოხდა, დღევანდელ მსოფლიოში რელიგიური მოტივაცია გარკვეულწილად პოლიტიკასაც განსაზღვრავს. მისმა მნიშვნელობამ მოიმატა. რატომ მოხდა ასე, ამის შესახებ განსხვავებული მოსაზრებები არსებობს. ამბობენ, რომ რელიგიის მნიშვნელობის ზრდა დამოკიდებულია არა იმდენად რელიგიის დინამიკაზე, რამდენადაც მსოფლიოს პოლიტიკურ-ეკონომიკური განვითარების დინამიკაზე. საქმე ისაა, რომ რელიგიის მნიშვნელობა, ერთ-ერთი სოციალური კონცეფციის მიხედვით, იკლებს იმ ქვეყნებში, სადაც მაღალია ეკონომიკური კეთილდღეობა და დემოკრატიული ინსტიტუტებია გაბატონებული, ხოლო იმატებს იმ ქვეყნებში, სადაც ამის საწინააღმდეგო ვითარებაა. მეორე მხრივ, რელიგია ასევე კავშირშია ქვეყნის მოსახლეობის რაოდენობასთან. რაც უფრო მაღალია ეკონომიკური კეთილდღობა, მით უფრო კლებულობს ქვეყნის მოსახლეობს რაოდენობა, ხოლო რაც უფრო დაბალია ეკონომიკური განვითარება, მით უფრო მეტია მოსახლეობის რიცხვი. შესაბამისად, მიუხედავად სეკულარიზაციისა, ან იქნებ სწორედ მის გამო, რელიგიურმა ფაქტორებმა უფრო მეტი მნიშვნელობა შეიძინეს. ასეა თუ ისე, როგორც მანამდე იყო რელიგიური იდენტობა მნიშვნელოვანი, ასევეა დღესაც. აქ დიდი ცვლილებები არ მომხდარა.

გიგა ზედანია

ნინო ცინცაძე: და ამდენი საუკუნის მანძილზე მას არანაირი სტრუქტურული თუ შინაარსობრივი ცვლილება არ განუცდია?

გიგა ზედანია: მინდოდა მეთქვა, რომ მისი მნიშვნელობა, გავლენა არ შემცირებულა, თორემ ცვლილება, რასაკვირველია, განიცადა. სეკულარიზაცია, პირველ რიგში, ნიშნავს რელიგიის გადატანას საჯაროდან პირად სფეროში. სეკულარულ საზოგადოებაში ჩემი არჩევანის საქმეა პირჯვარს გადავიწერ, მეჩეთში ვივლი თუ სხვა რამეს გავაკეთებ. რაღაც აზრით, ეს არის ეკლესიისა და სახელმწიფოს დაშორიშორება. მეორე მხრივ - და ეს ძალიან მნიშვნელოვანია - ეკლესიამ (რელიგიამ) ევროპაში მოახერხა გაეძლო ამ პროცესისთვის და წინააღმდეგობაც კი გაუწია მას. ამის შედეგად საზოგადოებრივ ასპრეზზე იგი გამოჩნდა როგორც აქტორი, რომელიც, მიუხედავად იმისა, რომ არ აქვს ძალაუფლება, ახერხებს სოციალურად მნიშვნელოვანი პრობლემების არტიკულირებას - გარემოს დაცვა იქნება ეს, აბორტის აკრძალვა, რასიზმის გამოვლინების შემთხვევები თუ სხვ. დასავლეთში ეკლესიამ გაუძლო სეკულარიზაციის პროცესს და შეიძინა საკუთარი ხმა. ეკლესიას, როგორც ინსტიტუციას, შესაძლოა, ხშირად არც უსმენენ, მაგრამ მას აქვს გარკვეული გავლენა და იგი არ ეწინააღმდეგება სამოქალაქო ღირებულებებს. მე ახლა ვსაუბრობ ევროპაზე, აშშ-ზე და იმ როლზე, რომელიც ეკლესიამ და რელიგიამ შეასრულეს, მაგალითად, საბჭოთა კავშირისა და სოციალისტური ბანაკის ქვეყნების ნგრევაში.

ლევან აბაშიძე: გააჩნია რა იგულისხმება რელიგიურ იდენტობაში. წარმოიდგინეთ მართლმადიდებელი ოჯახი, რომლის ერთ-ერთი შვილი არ არის რელიგიური ან ერთ-ერთმა სრულიად უცხო რელიგია იწამა - კათოლიკე ან პროტესტანტი კი არა, არამედ სრულიად უცხო რელიგიის მიმდევარი გახდა. რამდენად პრობლემური იქნება ეს ოჯახისთვის, საზოგადოებისთვის? იმის თქმა მინდა, რომ საზოგადოებაში, რომელიც ნაკლებ რელიგიურია, ასეთი ფაქტები მწვავედ არ აღიქმება. ჩვენთან კი ასეთი რამის გამო შეიძლება ოჯახი დაინგრეს. ჩვენთან ყველა „მართლმადიდებელია“; ვინც მართლმადიდებელი არ არის, ის „იეღოველია“.

მნიშვნელოვანია არა ის, თუ რამდენად რელიგიურია საზოგადოება, არამედ ის, თუ როგორ ეგუება საზოგადოება უცხო რელიგიასთან ურთიერთობას.

ნინო ცინცაძე: არსებობს თუ არა რაიმე ნიშან-თვისებათა ერთობლიობა, რაც შუასაუკუნეობრივ რელიგიურ იდენტობასა და თანამედროვე მსოფლიოს რელიგიურ იდენტობას განასხვავებს; და კიდევ: თანამედროვე სამყაროში რა განსხვავებაა მოდერნულ და პოს-ტმოდერნულ რელიგიურ იდენტობებს შორის?

გიგა ზედანია: კარგია, როდესაც შეგვიძლია რაღაცაზე დარწმუნებით ვილაპარაკოთ. ვგულისხმობ გამოკვლევას, რომელიც სულ ცოტა ხნის წინ ჩატარდა. ფონდმა „ღია საზოგადოება - საქართველომ“ განახორციელა ქართული საზოგადოების ღირებულებების კვლევა, რომლის დროსაც გაითვალისწინა სხვა ქვეყნებში ჩატარებული კვლევების გამოცდილება. მიღებული შედეგები პირდაპირ კავშირშია იმ კითხვასთან, რომელიც დამისვით. ჩვეულებრივ, საზოგადოების ღირებულებათა სისტემა ორგვარად შეიძლება აღიწეროს: ერთი მხრივ, ეს არის სეკულარულრაციონალური ღირებულების სისტემა და, მეორე მხრივ, სისტემა ტრადიციულ-რელიგიური ღირებულებებისა, რომლებიც უპირატესობას რელიგიასა და ოჯახს ანიჭებენ. სეკულარულ-რაციონალური ღირებულებებისთვის ნიშანდობლივია არა იმქვეყნიურობაზე ორიენტაცია, არამედ ამქვეყნიურ ავტორიტეტზე დაყრდნობა. ეს არის ორიენტაცია სახელმწიფოებრიობაზე, სეკულარულ ავტორიტეტზე. აგრარულიდან ინდუსტრიულ საზოგადოებაზე გადასვლა საკრალური ავტორიტეტიდან სეკულარულ ავტორიტეტზე გადასვლაა. აგრარულ საზოგადოებაში ადამიანისთვის განმსაზღვრელია საკრალური ავტორიტეტი, რომლის ლეგიტიმაცია იმქვეყნიურობიდან ხდება. სეკულარულ საზოგადოებაში ავტორიტეტის ლეგიტიმაცია ამქვეყნიურობიდან ხდება, მიუხედავად იმ სიმბოლიკისა, რომელიც შეიძლება მას თან ახლდეს. მაგალითად, ჩვენ ვიცით, რომ ამერიკაში არსებობს სამოქალაქო რელიგიის ცნება, მაგრამ ამერიკაში არსებული ვითარება ძირეულად განსხვავდება იმ შუასაუკუნეობრივი სიტუაციისგან, სადაც სეკულარული და საკრალური ძალაუფლების სინთეზი ხდებოდა. ესაა გადასვლა ერთი საზოგადოებიდან მეორეში. კიდევ ერთი გადასვლა პოსტმოდერნიზმთანაა დაკავშირებული, როდესაც ავტორიტეტისგან სრული ემანსიპაცია ხდება. ეს არის მცდელობა ადამიანისთვის განმსაზღვრელი იყოს არა სეკულარული ან საკრალური ავტორიტეტი, არამედ მისი პირადი კომფორტი, საკუთარი მგრძნობელობა და ა.შ. ბუნებრივია, ეს ძალიან უხეში და სქემატური კლასიფიკაციაა. ცხადია, ზუსტად ასეთი ფორმით საზოგადოებები არსად არ არსებობს. დავუბრუნდეთ საქართველოს. საქართველოში არსებული ღირებულებათა სისტემა ამ სქემის მიხედვით გაანალიზდა. მართალია, ეს სქემა ყველაფერს არ მოიცავს, მაგრამ გარკვეული შედარების საშუალებას გვაძლევს. ძალიან საინტერესო შედეგები მივიღეთ. კვლევაში მონაწილე ადამიანთა 94 პროცენტი საკუთარ თავს რელიგიურად მიიჩნევს. აქედან 80 პროცენტი მართლმადიდებელია. საშუალო გამოთვლებით არსებობს სქემები, როგორი უნდა იყოს პასუხები აგრარულ, ინდუსტრიულ და პოს-ტმოდერნულ საზოგადოებებში. მაგალითად, კითხვაზე „რამდენად ხშირად ვესწრები რელიგიურ მსახურებას“ პასუხს - „კვირაში ერთხელ მაინც“ აგრარულ საზოგადოებაში გასცემს 44 პროცენტი, ინდუსტრიულში 25 და პოსტ-მოდერნულში 20. აღმოჩნდა, რომ საქართველოში ასეთი პასუხი გაგვცა 6 პროცენტმა!

ნინო ცინცაძე: „სუპერპოსტმოდერნული“ საზოგადოება ვართ?!…

გიგა ზედანია: ესპანეთში ასეთი პასუხი გასცა 26 პროცენტმა, არგენტინაში 25-მა, აშშ-ში 46-მა პროცენტმა. ყველაზე დაბალი - 3 პროცენტი დანიაშია, საფრანგეთში - 8. თავისი „ლაითიზმით“ განთქმულ საფრანგეთსაც გავუსწარით - ექვს პროცენტზე ვართ გაჩერებული. ძალიან საინტერესო შედეგები გვაქვს კითხვაზე „რა სფეროშია რელიგიის როლი მნიშვნელოვანი: მორალურში, სულიერში თუ სოციალურში“. აგრარულტრადიციულ საზოგადოებაშიც, ინდუსტიულმოდერნულშიც და პოსტ-მოდერნულშიც ძალიან მაღალია ეკლესიის სოციალური როლის მნიშვნელობა - შესაბამისად, 80 პროცენტი, 76 პროცენტი და 58 პროცენტი. აღმოჩნდა, რომ საქართველოში ეკლესიის სოციალური როლი 38 პროცენტია! ჩვეულებრივ, სახელმწიფოში ეკლესიის სოციალური როლი მას შემდეგ იკლებს, რაც ძლიერი სოცუზრუნველყოფის სისტემა იქმნება. ერთ-ერთი თეორიის მიხედვით, რაც უფრო კარგად განტოტვილი და კარგად რესტრუქტუირებული სისტემა არსებობს ჯანდაცვისა და სოცუზრუნველყოფის სფეროში, მით უფრო იკლებს რელიგიის მნიშვნელობა. საქართველოს სახელმწიფომ ამ სისტემის ფორმირება ახლა დაიწყო, როგორი გამოვა ეს რეფორმა, ჯერ არავინ იცის, და მიუხედავად ამისა, ქართველი ამბობს, რომ ამ სფეროში ეკლესიას არანაირი როლი არ აქვს, რაც იმას ნიშნავს, რომ საქართველოში ეკლესია ფუნქციას ვერ ასრულებს. ძალიან უცნაური ვითარებაა, ერთი შეხედვით საზოგადოება ტოტალურად რელიგურია, სადაც 95 პროცენტი ამბობს, რომ ღმერთის სწამს, და ამ დროს კვირაში ერთხელ რელიგიურ მსახურებაში მონაწილეობას მხოლოდ 6 პროცენტი იღებს და ეკლესიის როლს მხოლოდ 38 პროცენტი აღიარებს. მივიღეთ უცნაური ნაზავი. არ გამოვრიცხავ, რომ ეს არის ცნობიერებასა და ქმედებას შორის არსებული ნაპრალის გავლენა, რომელიც კომუნისტურ პერიოდს უკავშირდება. კომუნისტურ პერიოდში, განსაკუთრებით ჩვენნაირი სამხრეთული ტიპის ქვეყნებში, მოსახლეობა სხვაგვარად იქცეოდა, ლაპარაკით კი სრულიად სხვა რამეს ლაპარაკობდა.

ლევან აბაშიძე

ნინო ცინცაძე: ასეთი არაადეკვატური შედეგების მიზეზი, ალბათ, რელიგიური განათლების საოცარი სიმწირეც არის?

გიგა ზედანია: აბსოლუტურად გეთანხმები, რომ ესეც ძალიან მნიშვნელოვანი ფაქტორია.

გიორგი ლობჟანიძე: რაც თქვენ წარმოადგინეთ, დასავლურ კულტურაზე აპრობირებული კვლევების მეთოდია. საქართველოში არსებული სიტუაციის მიზეზი თავად ქრისტიანობაში ხომ არ არის საძიებელი? ისლამისგან განსხვავებით, ქრისტიანობა არ ახვევს საკუთარ თავს არავის. ისლამი არის ძალიან პრაქტიკული რელიგია და ამით ისინი ამაყობენ. ისლამი იძლევა კონკრეტულ მითითებებს. მაგალითად, თუ დღეში 5-ჯერ არ ლოცულობ, ე.ი. მუსლიმი არ ხარ. შესაბამისად, იქ ყოფაშია შესული რელიგია. რელიგიური განათლება შესაძლოა მაღალი არ არის, მაგრამ საზოგადოება მეტად არის ჩართული იმ რელიგიურ პროცესში, რომლის მიმდევრადაც თავს აღიარებს.

ნინო ცინცაძე: ეს თემა კიდევ უფრო რომ გავშალოთ, მოდით, ვეცადოთ გავარკვიოთ, რა განსხვავებაა ისლამურ, პროტესტანტულ, კათოლიკურ და მართმადიდებლურ რელიგიურ იდენტობებს შორის?

გიორგი ლობჟანიძე: აქ გასათვალისწინებელია ის გარემობა, რომ სლამურ სახელმწიფოში რელიგია ანსაზღვრავს ყველაფერს როგორც აზოგადოებრივ ცნობიერებაში, სევე ისეთ არარელიგიურ სექტორში, როგორიც არის ეკონომიკა. ელიგიური ავტორიტეტი არის ამ ველაფრის წარმმართველი. როდესაც საუბარია ირანზე, მუდმივად გრძნობა რელიგიური კონტროლისა და რელიგიური მონაწილეობის რეალურობა საზოგადოებრივ ყოფაში. ისლამში თავიდანვე რსებობდნენ მუნაჰიკები, ე.წ ვალთმაქცები, რომლებიც გარეგნულად აღიარებდნენ ისლამს, ხოლო შინაგანად ან წარმართებად რჩებოდნენ, ან საერთოდ არ აინტერესებდათ რელიგია. მუნაჰიკები ახლაც არსებობენ - გარეგნულად აღიარებენ ისლამს, მაგრამ არ ცხოვრობენ რელიგიური ცხოვრებით, არ იცავენ წესს. თუმცა, ცხადია, აქტიური მორწმუნეების წილი ისლამში უფრო მეტია.

ლევან აბაშიძე: რაც შეეხება კვლევებს, ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს რომ საქართველო პოსტკომუნისტური ქვეყანაა. ამ რეჟიმმა აღადგინა შუასაუკუნეობრივი სიტუაცია, როდესაც რელიგია იყო არა მხოლოდ საზოგადოებრივი ცხოვრების განმსაზღვრელი ავტორიტეტული მოძღვრება, არამედ იგი, როგორც ერთადერთი ჭეშმარიტება, რომელიც იჭრება საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში და პირად ცხოვრებაშიც, გარკვეული თვალსაზრისით, წნეხი იყო, წნეხივით ზემოქმედებდა ადამიანზე. ასეთი ერთი იდეოლოგია, რელიგიის რანგში აყვანილი, საბჭოთა კავშირსაც ჰქონდა. ამიტომაცაა, რომ საქართველოში ადამიანი არ არის მოდერნული. ჩემს თაობას ახლაც სწამს, რომ ჭეშმარიტება არა მხოლოდ ერთდადერთი უნდა იყოს, არამედ ის ყველა სფეროში უნდა დომინირებდეს. ამიტომაა ჩვენთან რელიგიურობა ასეთი აგრესიული. ადრე ამბობდნენ: „მორალური ვარ კომუნისტური იდეოლოგიით“, ახლა ამბობენ: „მორალური ვარ მართლმადიდებლობით“. თანაც ამას ემატება რწმენა, რომ ის (კომუნისტური იდეოლოგია) თუ ბოროტება იყო, ეს (მართლმადიდებლობა) ნამდვილად სიკეთეა, მამა-პაპის რელიგია და ა.შ.

გიორგი ლობჟანიძე: რელიგიურ აგრესიულობას რაც შეეხება, ვფიქრობ, განპირობებულია იმით, რომ მართლმადიდებლური სარწმუნოება ქართველობასთან არის გაიგივებული და ადამიანებს ჰგონიათ, რომ მართლმადიდებლობის დაცვით ქართველობას იცავენ.

ლევან აბაშიძე: ახლა, რაც შეეხება განსხვავებებს თანამედროვე დასავლურ ქრისტიანობას (კათოლიკობასა და პროტესტანტობას) და ისლამს შორის. თანამედროვე დასავლური ქრისტიანობა, გარკვეულწილად იუდაიზმიც, მოდერნიზაციას განიცდიან. მრავალი ნორმა გადამუშავდა ან გაუქმდა. მაგალითად, ის, რომ არ შეიძლება ქალი კრიტიკულ დღეებში ეკლესიაში შევიდეს, ან კიდევ 47 დღის განმავლობაში რომ უნდა იმარხულო და სხვ., დასავლეთის ქრისტიანობისათვის უკვე არქაიზმია. ისლამში კი მოდერნიზაციის პროცესი არ მიმდინარეობდა და არც ახლა მიმდინარეობს. ამიტომ, დღევანდელ მუსლიმს ისეთივე წარმოდგენები აქვს, როგორიც მე-8 საუკუნეში ჰქონდათ. მოდერნიზაცია ბუნებრივად არ ხდება, ეს კი საფუძველს უქმნს ფუნდამენტალისტ ტერორისტებს თავისი გაგება იქადაგონ. თუ ჩვენ ამ სქემაში ჩავსვამთ მართლმადიდებლობას, ყოველ შემთხვევაში იმას, რაც ჩვენს გარშემოა, აღმოვაჩენთ, რომ მოდერნიზაცია აქაც არ ხდება. მე პატივს ვცემ იმ ტრადიციას, რომ ჩვენ ისევე ვმარხულობთ, როგორც მე-5 საუკუნეში ვმარხულობდით, შეიძლება აქ დადებითიც არის რაღაც - ტრადიციის უწყვეტობა და ა.შ., მაგრამ ამასთან ერთად იმდენი რამე რჩება უცვლელი, რომ შეგვიძლია ვთქვათ, მართლმადიდებლობა ისეთივეა, როგორიც შუასაუკუნეებში იყო. ამ მხრივ ჩვენ უფრო ახლოს ისლამურ სამყაროსთან ვართ, ვიდრე დასავლურთან.

ბექა მინდიაშვილი: ლევანმა ახსენა, რომ მართლმადიდებლობა ისეთივეა, როგორიც შუა საუკუნეებში იყოო. ვფიქრობ, დღეს საქართველოში, ისევე როგორც რუსეთში, მართლმადიდებლობა ისეთია, როგორიც მე-19 საუკუნის რუსეთში იყო. და ამას მნიშვნელობა აქვს თანამედროვე ქართული ფუნდამენტალიზმის თვითშეგნების გამოსავლენად. ჩემი აზრით, ჩვენში მართლმადიდებლური ფუნდამენტალიზმის წყარო მე-19 საუკუნის რუსეთია. ანუ დღევანდელი მართლმადიდებლობის ხატი ყველაზე მეტად ემთხვევა რუსულისას, როგორიც ის იყო მე-19 საუკუნეში. რიტუალებისა და წეს-ჩვეულებების ის სისტემა, რაც დღეს გვაქვს, მე-18-19 საუკუნეების რუსეთში დამკვიდრდა. შუა საუკუნეების მართლმადიდებლობა წეს-ჩვეულებების, რიტუალებისა და ზოგიერთი სწავლების მხრივ საგრძნობლად განსხვავდებოდა თანამედროვე მართლმადიდებლობისაგან. ასევე ძნელია იმის დამტკიცება, რომ მართლმადიდებლობა მთელ მსოფლიოში და საქართველოშიც არ განიცდიდა პრინციპულ ცვლილებებს. ჩემი აზრით, მსოფლიო მართლმადიდებელმა ეკლესიამ რეფორმების რამდენიმე ეტაპი გაიარა და ახლაც იგი მნიშვნელოვანი რეფორმის პროცესში იმყოფება. იცვლებოდა და დღესაც იცვლება როგორც სახე, ასევე იმის საზრისიც, რასაც ეკლესიას უწოდებენ. ავიღოთ ნახსენები მარხვის ტრადიცია: ხშირად იცვლებოდა მარხვების წესები. ადრეულ ეკლესიაში მთელი წლის განმავლობაში მხოლოდ ათიოდე დღეს მარხულობდნენ. მოგვიანებით, როდესაც მარხვის დრო იზრდება და რეგლამენტირებული ხდება, რჩება მარხვის ტიპის შერჩევის თავისუფლება. დღეს ეს ტრადიცია თითქმის დაკარგულია. ცვლილებას განიცდიდა ასევე მარხვის შინაარსი და მისი მნიშვნელობის აღქმა.

ცვლილების კიდევ ერთი ნიმუშია დღევანდელი საეკლესიო ცხოვრების მნიშვნელოვანი მოვლენა - „სულიერი მამის“ ინსტიტუტი.

მე-19 საუკუნემდე „მამა“ არ აღიქმებოდა როგორც შუამავალი ღმერთსა და ადამიანს შორის. ასევე ყველა მღვდელს არ ჰქონდა დამოძღვრის, აღსარების მიღებისა თუ ქადაგების უფლება. სულიერი მოძღვრის ფუნქციას მხოლოდ ის ადამიანები ასრულებდნენ, რომლებიც მოძღვრობის განსაკუთრებული ნიჭით იყვნენ დაჯილდოებულნი. მოქმედებდა სულიერ მოძღვრად გამორჩევის ასაკობრივი კრიტერიუმიც. მაგალითად, ზოგიერთ ეკლესიაში მხოლოდ 50 წელს გადაცილებულებს რთავდნენ ამის ნებას. ამავდროულად მოძღვარი შესაძლოა სულაც არ ყოფილიყო სასულიერო პირი ან მონაზონი და, უბრალოდ, რელიგიური ცხოვრების განსაკუთრებული გამოცდილების მქონე საერო პიროვნება ყოფილიყო. დღეს კი მართლმადიდებელ ეკლესიაში ყველა მღვდელი მოძღვარია - ქადაგებს და იღებს აღსარებას.

მარხვის წესებისა და მოძღვრის ინსტიტუტის ცვლილების მსგავსად პერიოდულად იცვლებოდა სხვა საეკლესიო წეს-ჩვეულებები და სწავლებებიც. ასე რომ, მე-3 საუკუნის ეკლესია განსხვავდებოდა მე-6 საუკუნის ეკლესიისგან, მე-6 საუკუნის მართლმადიდებლური თვითშეგნება განსხვავდებოდა მე-10 საუკუნის შემდეგ დამკვიდრებული მართლმადიდებლური თვითშეგნებისაგან. განსხვავებული იყო მე-14 საუკუნისა და მე-18 საუკუნის მართლმადიდებლური იდენტობა. მართლმადიდებლობამ ძალიან ბევრი სხვადასხვაგვარი მცირე და დიდი რეფორმა განიცადა. მისი სახე, ფორმა, ხატი ხშირად იმის მიხედვითაც იცვლებოდა, თუ რა კულტურულ, სოციალურ გარემოში უწევდა მას არსებობა თუ დამკვიდრება, ან რომელი პოლიტიკური ძალა ახდენდა საეკლესიო ცხოვრებაზე ლოკალურ თუ გლობალურ გავლენას: რომი, კონსტანტინოპოლი, მოსკოვი თუ სხვ. თუმცა, რა თქმა უნდა, მართლმადიდებელ ეკლესიაში არ გატარებულა ისეთი ფართომასშტაბიანი რეფორმები, როგორიც კათოლიკურ ეკლესიაში გატარდა.

გიორგი ლობჟანიძე: როდესაც ისლამზე ვლაპარაკობთ, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ის არ არის ერთგვაროვანი მოვლენა და მის შიგნით ბევრი განშტოებაა. და კიდევ, რაც მნიშვნელოვანია, ეს არის რელიგიური ტექსტის ინტერპრეტაციის პრობლემა. განახლებისა და რეაქციის პროცესი უკავშირდება რელიგიური ტექსტის ინტერპრეტაციას. ყურანი არის მრავალშრიანი და მეტაფორული, როგორც ყველა რელიგიური ტექსტი. იმის მიხედვით, თუ განვითარების რა ეტაპზე იმყოფებოდა საზოგადოება, ამა თუ იმ პასაჟის განსხვავებული ინტერპრეტაცია და კომენტარი კეთდებოდა. რომ შეადაროთ ერთმანეთს ერთი და იმავე პასაჟის სხვადასხვა საუკუნეებში გაკეთებული კომენტარები, მიიღებთ აბსოლუტურად ჭრელ, განსხვავებულ და ხშირად ურთიერთგამომრიცხავ შედეგებს. პირველიდან ბოლო ინტერპრეტაციამდე უზარმაზარ გზას გადის რელიგიური ცნობიერება. მაგალითად, შიიტურ ისლამში აკრძალული იყო თევზის ჭამა. მაგრამ როგორც კი ირანში იგრძნეს თევზის რეწვის აუცილებლობა, იმწამსვე გაკეთდა საგანგებო კომენტარი რელიგიური ხელმძღვანელის მიერ, რომელმაც კვების მრეწველობაში თევზის გამოყენება ნებადართულად ცნო. ეს უბრალო მაგალითია, მაგრამ მრავლისმეტყველი. რელიგიური ტექსტი იცვლება და ინტერპრეტირდება საზოგადოებრივი საჭიროების შესაბამისად. რაც შეეხება ფუნდამენტალიზმს, იქნება იგი ისლამური თუ მართლმადიდებლური, მას რელიგია საერთოდ არ გააჩნია. ირანელი ფუნდამენტალისტი არაფრით განსხვავდება ქართველი აგრესიული მორწმუნისგან. ისინი ხშირად ერთ ენაზე ლაპარაკობენ.

ლევან აბაშიძე: მინდა დავაზუსტო მოდერნიზაციასთან დაკავშირებით გამოთქმული მოსაზრება. პავლე მოციქული წერს, რომ ქალი ეკლესიაში ლოცვის დროს თავდახურული უნდა იყოს. დასავლეთში პროტესტანტიც და კათოლიკეც გეტყვით, რომ ეს იმდროინდელი კულტურული გარემოთი განპირობებული მოსაზრებაა და დღეს მან აქტუალობა დაკარგა. აქ არ ვსაუბრობთ ინტერპრეტაციაზე. ეს არის პავლე მოციქულის მკაფიოდ გამოთქმული აზრი და ჩვენ ვერ მოვახდენთ მის ინტერპრეტირებას, ვერ მოვყვებით იმის მტკიცებას, რომ მან აქ სხვა რამე იგულისხმა. საქართველოში მართლმადიდებელი მორწმუნისათვის ეს დოგმა აუცილებლად შესასრულებელია. ასევეა ისლამშიც: რაც მუჰამედმა თქვა, არა აქვს მნიშვნელობა იმ დროს არსებული კულტურული გარემოთი იყო ეს განპირობებული თუ არა, აუცილებლად დღესაც უნდა შესრულდეს. ჩემი აზრით, მართლმადიდებლობა ამ საკითხში ახლოს დგას ისლამთან, რადგან განახლების ის პროცესი, რომელიც გაიარა დასავლეთმა, ევროპამ მოდერნიზაციის დროს, მას არ გაუვლია. იუდეველებიც აღარ დაიწყებენ ტაძარში ცხოველის შეწირვას. აღარ აღადგენენ ყველა იმ რიტუალს, რაც ადრე იყო, ვინაიდან მათ ესმით, რომ ეს კულტურის ნაწილი იყო და სხვა არაფერი.

ბექა მინდიაშვილი: ისევ კონკრეტულ მაგალითებს მივმართოთ. სხვადასხვა ახსნა შეიძლება მოეძებნოს იმას, თუ რატომ არ იცვლება ტაძარში ქალის თავსაფრით ყოფნის ტრადიცია. შეიძლება ამის მიზეზი ის არის, რომ ეს წესი მნიშვნელოვანია ეკლესიაში ძალაუფლების ავტორიტარული გაგებისთვის - დღეს მოძღვარი განსაზღვრავს და აკონტროლებს ადამიანის ცხოვრების წესს. ან შეიძლება ვცადოთ გენდერის ენით მისი ინტერპრეტაცია - ქალისა და მამაკაცის უთანასწორობის კონტექსტში და სხვ. მაგრამ პავლეც და სხვა მოციქულებიც საუბრობენ ისეთ წესებზე, რაც დღეს ეკლესიისთვის უცხოა. ასეთებია, მაგალითად, საეკლესიო მსახურებისა და პურის ტეხის პირველი ფორმა - აღაპე, პირველი საეკლესიო თემის კომუნური ცხოვრების წესი, დიაკვნების მსახურების მკვეთრად სოციალური ხასიათი ან ეპისკოპოსებისთვის ოჯახის ყოლის შესაძლებლობა, ასევე სასულიერო პირების არჩევითობა და ბევრი სხვა.

ქართული მართლმადიდებლური თვითშეგნების საკითხს რომ მივუბრუნდეთ, უმთავრესად ის გვეცემა თვალში, რომ საეკლესიო ცხოვრება მრავალი ასპექტით ფორმალიზებულია, ხოლო რწმენის შინაარსი გაუგებარი რჩება. ჩვენი რელიგიურობა უფრო ესთეტიკურ ხასიათს ატარებს და ფორმით ტკბობაზეა ორიენტირებული. რა გვრის ქართველ მორწმუნეს სიამოვნებას? - გრანდიოზული ტაძარი, საამო გალობა, საკმევლის დამათრობელი სურნელი, მოოქროვილი ხატები, სასულიერო პირების ძვირფასი შესამოსელი, ძველქართულად ჩაკითხული ფსალმუნი... თუმცა ძალიან ცოტას ესმის ღვთისმსახურების მნიშვნელობა და ასევე ის, რასაც ძვირფას ყდაში ჩასმული სახარება გვაუწყებს. გიგას მიერ დამოწმებული კვლევის შედეგები სწორედ ამით უნდა აიხსნას. ის ფაქტიც, რომ ეკლესიის სოციალურ პასუხისმგებლობას და პოტენციალს საზოგადოება ფაქტობრივად არ აღიარებს, ჩვენი რელიგიურობის ესთეტიზმზე მიუთითებს ანუ იმაზე, რომ ეკლესიასთან ჩვენი კომუნიკაცია უფრო კულტურის დონეზე მყარდება, ვიდრე რელიგიისა. მართლმადიდებლობის ეთიკური და მისტიკური პლანი თითქმის შეუმჩნეველი რჩება.

რეფორმაციისას ერთ მხარეს აბსურდამდე მისული უსულგულო ფორმალიზმი იდგა, მეორე მხარეს კი რწმენის შინაარსის, ცოცხალი სიტყვის გაგების აუცილებლობის შეგნება. კონსერვატორები მიიჩნევენ, რომ რეფორმა ეკლესიის საკრალურ ავტორიტეტს შეარყევს. ანუ: იმ შემთხვევაში, თუკი მოხდება საეკლესიო ყოფის რეორიენტაცია წარსულიდან აწმყოზე, თუ გამოიკვეთება ეთიკური პასუხისმგებლობა და, მშრალი რიტუალიზმის ნაცვლად, სახარების სოციალური სწავლების ხორცშესხმა გახდება მართლმადიდებლობის უმთავრესი მახასიათებელი

- ეკლესიის მიმართ ნდობა დაეცემა. იმას, რომ ეს აბსურდია, სამწუხაროდ, დასაბუთება სჭირდება ხოლმე. კონსერვატორების გასაგონად აქ მხოლოდ ორი რამ შეიძლება ითქვას: დაძაბულობის გარეშე წავიკითხოთ სახარება და გავიხსენოთ, რომ ღმერთმა ადამიანი საკუთარ ხატად შექმნა ანუ ჩვენ თავისუფალი და მოაზროვნე არსებები ვართ.

ბექა მინდიაშვილი

ნინო ცინცაძე: წეღან გიორგი რელიგიისა და ნაციონალიზმის თემას შეეხო. როდის დაუკავშირდა რელიგიური იდენტობა ნაციონალიზმისა და სახელმწიფოებრიობის იდეას და ქართულ სინამდვილეში რა მახასიათებლები აქვთ რელიგიურ იდენტობასა და ნაციონალიზმს.

ბექა მინდიაშვილი: „სამართლმადიდებლოში“, მას მერე, რაც ბიზანტიის იმპერია შესუსტდა, შემდეგ კი მთლიანად დაიშალა, სხვადასხვა მიწებისა და სახელმწიფოების ეკლესიებმა ავტოკეფალია მოიპოვეს და ეთნიკურ სახელმწიფოებთან და სამთავროებთან აღმოჩნდნენ „მიბმულნი“. შესაბამისად, ადგილობრივმა ეკლესიებმა იმ ქვეყნის, იმ ეთნოსის მოსაწონი იდეების გავრცელება დაიწყეს, რომელშიც დამოუკიდებლად არსებობდნენ. ჩვენ ვისაუბრეთ გლობალიზაციასთან რელიგიის მიმართებაზე. მარტივად რომ ვთქვათ, ნაციონალიზმმა ვერ გაუძლო გლობალიზაციის გამოწვევას და ახლა ჯერი რელიგიაზეა. როგორი იქნება მართლმადიდებელი ეკლესიის იდენტობა იმაზეა დამოკიდებული, რამდენად მოახერხებს რელიგია გლობალიზაციის პროცესთან ადაპტაციასა და მოდერნიზაციას, რამდენად შეძლებს დაუბრუნდეს უნივერსალური ღირებულებების დამკვიდრებასა და დაცვას და, მეორე მხრივ, რამდენად გაუმკლავდება ნაციონალიზმის ცდუნებას, ვინაიდან გლობალიზაციით შესუსტებული ნაციონალიზმი დღეს უმთავრესად რელიგიის ან, რომ დავაზუსტოთ, რელიგიური ფუნდამენტალიზმის უკან იმალება ხოლმე და ძალიან ხშირად სერიოზულ თავსატეხს უჩენს მშვიდობიან მსოფლიოს.

ევროპული ნაციონალიზმი, იმ გაგებით, რაც ამ ცნებაში მეორე მსოფლიო ომამდე მოიაზრებოდა, აღარ არსებობს. თანამედროვე კონფლიქტები ძირითადად რელიგიური იდენტობების გზაჯვარედინებზე წარმოიქმნება. არ არსებობს წარმმართველი რელიგიური ფაქტორის გარეშე ცალკე აღებული ირანული ან არაბული ნაციონალიზმი. საქართველოში აღარც ზვიად გამსახურდიას დროინდელი ეთნონაციონალიზმი არსებობს. საინტერესოა, რომ იმ დროს ჩვენი ეკლესია არ იყო ხელისუფლებაზე, ეროვნულ მოძრაობაზე უფრო ავტორიტეტული, ვინაიდან მან ვერ მოახერხა „ეროვნული მთავრობისთვის“ ნაციონალური დისკურსის წართმევა. მას შემდეგ კი, რაც ეკლესიამ ეს შეძლო, ჩვენს საზოგადოებაში რელიგიის მნიშვნელობამ და ზეგავლენამ იმატა. სოციოლოგიური გამოკითხვების მიხედვით, ეკლესია 1997 წლიდან დღემდე ყველაზე ავტორიტეტული ინსტიტუციაა საქართველოში. სადღეისოდ მართლმადიდებლური იდენტობა ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა საქართველო, სერბეთი, რუსეთი, მჭიდროდ არის დაკავშირებული ნაციონალურ თუ კულტურულ იდენტობასთან. და ამას ეკლესიის მეთაურების გამოსვლებში ხაზი ესმება. საუკეთესო მაგალითი: ნაციონალისტური დისკურსის თვალსაჩინო პროდუქტია რუსეთში აფხაზურად თარგმნილი და გამოცემული სახარების გამო საპატრიარქოში გაკეთებული განცხადებები. საეკლესიო ნაციონალიზმის ძალაზე საუბრისას ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ რუსეთისა და საქართველოს ეკლესიები არსებითად ერთი ეკლესიაა და მათ შორის რაიმე დოქტრინალური თუ რიტუალური სხვაობა არ არსებობს. თითქოს ძალიან მარტივია: ეკლესია უპირველეს საქმედ სახარების გავრცელებას უნდა მიიჩნევდეს. მაგრამ, ერთი მხრივ, რუსეთის ეკლესია სახარებას ანუ ღვთის სიტყვას საქართველოში რუსეთის პოლიტიკური ინტერესების განხორციელებას უქვემდებარებს, ხოლო, მეორე მხრივ, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ამ ფაქტთან დაკავშირებით ამბობს, რომ აფხაზეთში მხოლოდ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას უნდა შეეტანა სახარება და არა რუსეთისასო. დარწმუნებული ვარ მარკოზისთვის, ლუკასთვის, მათესა და იოანესთვის ამას არ ექნებოდა სრულებით არანაირი მნიშვნელობა. მათთვის უმთავრესი ის იყო, რომ ნებისმიერი კონკრეტული ადამიანისთვის ეუწყებინათ ქრისტეს შესახებ, რომელიც თავის მიმდევრებს მტრის სიყვარულის ძალით გამოარჩევს ფარისევლებისგან.

გიორგი ლობჟანიძე

გიორგი ლობჟანიძე: საერთოდ, ყველა რელიგია ზენაციონალური მოვლენაა. ის კაცობრიობის ხსნას ისახავს მიზნად და ამიტომ ვერ იქნება ნაციონალური. ისლამში პიროვნების თვითიდენტიფიცირება ხდება არა ეროვნული ნიშნით, არამედ რელიგიური რწმენის ხარისხით. იქ პირდაპირ ნათქვამია: „თქვენ შეგქმნათ ღმერთმა ტომებად და ხალხებად, რათა შეიცნოთ ერთმანეთი და გაიგოთ, რომ თქვენში ყველაზე პატივდებული ალაჰის წინაშე, თქვენგან ყველაზე ღვთისმოშიშია“. ეროვნული ნიშანი პრაქტიკულად წაშლილია და ყველაფერი მორწმუნეობის ხარისხზეა დამყარებული. რელიგიური იდეა არაბებმა იმისთვის გამოიყენეს, რომ ერად ჩამოყალიბებულიყვნენ და დაპყრობითი ომების საწარმოებლად გასულიყვნენ. ირანელებმა, რომლებსაც ისლამის აღიარების გარდა პოლიტიკურად სხვა გზა არ რჩებოდათ, აბსოლუტურად სხვა მიმართულების ისლამი აღიარეს. ამით დაუპირისპირდნენ არაბებს და შეინარჩუნეს საკუთარი ეროვნული იდენტობა. საინტერესოა, რომ ორივენი მუსლიმები არიან, მაგრამ განსხვავდებიან ერთმანეთისგან და ერთი რელიგიის ფარგლებში ინარჩუნებენ ეროვნულ იდენტობას. ეს მიდგომა საქართველოზე რომ გადმოვიტანოთ, აგრესიის საფუძველი შეიძლება იყოს ლოზუნგი - „მართლმადიდებლობა ან სიკვდილი“, ეს კი იგივეა, რაც „ქართველობა ან სიკვდილი“, ან - „მამული, ენა, სარწმუნოება“, მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ილია ჭავჭავაძემ ამ ფორმულის ბოლო წევრი აჭარის შემოერთების შემდეგ შეცვალა.

ნინო ცინცაძე: როგორია რელიგიური იდენტობის მომავალი?

გიგა ზედანია: რაც უფრო წარმატებული იქნება ეკონომიკური, პოლიტიკური და სხვა სფეროების მოდერნიზაცია, მით უფრო ნაკლები იქნება რელიგური ფუნდამენტალიზმის განვითარების საფრთხე. და კიდევ: ეს საფრთხე მაშინაც შემცირდება, როდესაც ეკლესია სოციალურ როლს შეიძენს და იმ პრობლემების არტიკულაციას მოახდენს, რომლებსაც სათანადოდ ძლიერი გულშემატკივრები არ ჰყავთ; მაგალითად, ხმას აიმაღლებს ძლიერი კორპორაციების წინააღმდეგ, რომელთაც არ აინტერესებთ გარემოს დაბინძურების პრობლემა და მისთ. ამით ქრისტიანობა ღირებულების დონეზე ისევ დაიბრუნებს იმ როლს, რომელიც ჰქონდა - ჩაგრულთა და გარიყულთა დამცველის როლს.

პოლიტიკა და იდეოლოგია

ფრიდონ საყვარელიძე

„ძალაა ქვეყნის დიდება!
ჭეშმარიტება არს ძალა!
წესები ისევ ძველია,
მხოლოდ გზა გამოიცვალა“.

აკაკი წერეთელი

როგორც ასი და ორასი წლის წინ, XX საუკუნის ბოლოსაც მნიშვნელოვანი სამეცნიერო-ტექნიკური გადატრიალების მოწმენი გავხდით. ინტელექტი, ცოდნა, ტექნოლოგიები უმნიშვნელოვანეს ეკონომიკურ აქტივებად იქცა. საინფორმაციო რევოლუციამ, რომელიც ტელესაკომუნიკაციო ქსელებთან კომპიუტერის კავშირს ემყარება, ძირეულად შეცვალა ადამიანის ყოფა. დრო და სივრცე შეიკუმშა, საზღვრები გაიხსნა, ამან კი დედამიწის ნებისმიერ წერტილში მცხოვრებ ადამიანთან კონტაქტის დამყარების საშუალება მოგვცა. ინდივიდები მსოფლიო მოქალაქეებად იქცნენ. თუ ადრე სხვა ქვეყნის მოქალაქეებთან დაკავშირება შესაძლებელი იყო მხოლოდ ტელეფონის, საფოსტო წერილის ან ტელეგრამის დახმარებით, დღეს ინტერნეტის მეშვეობით ურთიერთობა რეალური დროის რეჟიმშია შესაძლებელი. ხდება ერების დაჩქარებული ინტეგრაცია მსოფლიო სისტემაში. თანამედროვე სატრანსპორტო საშუალებების და ეკონომიკური კავშირების განვითარებამ ადამიანთა მიგრაციასაც შეუწყო ხელი. ამის მიზეზი ის არის, რომ აგრარული სექტორი შემცირდა და მილიონობით სოფლის მცხოვრებმა სამუშაოს საძებრად ქალაქს მიაშურა. ამასთან ერთად, ცხოვრების დასავლურ სტანდარტებზე ორიენტირებული ქალაქელების საშუალო ფენა პრესტიჟული და კვალიფიცირებული სამუშაოს საძებნელად საკუთარი სამშობლოდან აშშ-სა და დასავლეთ ევროპისკენ გაემართა.

ეს გლობალიზაციის პროცესის შედეგია.

მაინც რა არის გლობალიზაცია?

გლობალიზაციას ზოგი კოლონიზაციის გაგრძელებად მიიჩნევს, რომელსაც თან სდევს შესაბამისი ღირებულებების, ცხოვრების წესისა და კულტურული სტერეოტი-პების თავსმოხვევა - გნებავთ, „ვესტერნიზაცია“ დავარქვათ და, გნებავთ, „ამერიკანიზაცია“. სხვები ფიქრობენ, რომ გლობალიზაცია დასავლური კულტურის დომინირების დასასრულს, ანუ ევროცენტრიზმის დასასრულს, მოასწავებს. უბრალო მოკვდავნი კი გლობალიზაციას აღიქვამენ, როგორც ცხოვრების ერთიან სტანდარტებზე მოქცევას პლანეტარული მასშტაბით, როდესაც იშლება ცალკეული ადამიანებისა თუ მთელი ხალხებისათვის დამახასიათებელი, განუმეორებელი ხასიათი და ყველაფერი გასაშუალოებულია.

მეცნიერები გლობალიზაციას განმარტავენ როგორც სხვადასხვა ქვეყნის სოციალურ რეალობაზე საერთაშორისო მნიშვნელობის სხვადასხვა ფაქტორის მზარდი ზემოქმედების პროცესს (მაგ., მჭიდრო ეკონომიკური და პოლიტიკური კავშირები, კულტურული და საინფორმაციო ურთიერთგაცვლები).

გლობალიზაციამ თითქოს
დედამიწის ფორმაც კი შეცვალა

გლობალიზაციის საფუძველი, მისი ცენტრალური იდეა ის არის, რომ ბევრი პრობლემის ადეკვატური შეფასება და შესწავლა შეუძლებელია ეროვნული სახელმწიფოს დონეზე, ანუ ცალკეული ქვეყნის დონეზე. ამის ნაცვლად საჭიროა ამ პრობლემების ფორმულირება გლობალური პროცესებიდან გამომდინარე. ზოგიერთი მკვლევარი ისე შორს მიდის, რომ წინასწარმეტყველებს გლობალური ძალების (ტრანსნაციონალური კომპანიების, სხვა გლობალური ეკონომიკური წარმონაქმნების, გლობალური კულტურის ან სხვადასხვა გლობალიზებული იდეოლოგიების) იმდენად გაძლიერებას, რომ კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგება ცალკეული ეროვნული სახელმწიფოების შემდგომი არსებობაც კი.

გლობალიზაციის ძირითადი თავისებურება ის არის, რომ მას თან სდევს მსოფლიო ბაზრების განუწყვეტელი გაფართოება გარკვეული სახის პროდუქციის, საქონლის თუ მომსახურების მიმართ. ამ დროს თავს იჩენს მწვავე პრობლემა - როგორ შევინარჩუნოთ ასეთ პირობებში საკმარისი სივრცე ადამიანური, საზოგადოებრივი და ბუნებრივი ღირებულებების გასავითარებლად. გლობალიზაციის უარყოფითი მხარე ისიცაა, რომ ძალაუფლება და სიმდიდრე ადამიანთა მცირე ჯგუფის და კორპორაციების ხელში იყრის თავს, რაც იწვევს მათი გავლენის ზრდას საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში.

გლობალიზაციის ირგვლივ გაცხოველებული დებატები მიმდინარეობს - რა არის გლობალიზაცია, როდის დაიწყო ეს პროცესი, როგორ ურთიერთობაშია გლობალიზაცია საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვა პროცესებთან, როგორია მისი უახლოესი და შორეული შედეგები. აზრთა, მიდგომათა, შეფასებათა სიმრავლე არ იძლევა თემის საფუძვლიანი დამუშავების გარანტიას. გლობალიზაცია რთული საკითხი აღმოჩნდა არა მხოლოდ მასობრივი ცნობიერებისათვის, არამედ სამეცნიერო ანალიზისთვისაც.

გლობალიზაცია - იდეოლოგიების მტერი თუ ახალი იდეოლოგია

გლობალიზაცია პოლიტიკური იდეოლოგიებისათვის ყველაზე სერიოზული საშიშროებაა. განსაკუთრებული ზეგავლენა მან მოახდინა სოციალიზმზე და ნაციონალიზმზე, მაგრამ ზოგადად იდეოლოგიებზე გლობალიზაციას უფრო ფართო გავლენა აქვს. გლობალიზაციის პირობებში ადამიანები გეოგრაფიულად განცალკევებულ საზოგადოებებში კი არ ცხოვრობენ, სადაც შეზღუდულია პირადი, სოციალური და საქმიანი ურთიერთობები, არამედ გლობალურ სამყაროში, სადაც ჩვენს ცხოვრებაზე სულ უფრო მეტად ზემოქმედებს ჩვენგან ძალიან შორს განვითარებული მოვლენები და ის გადაწყვეტილებები, რომლებსაც მსოფლიოს საპირისპირო წერტილში იღებენ. ისიც უნდა ითქვას, რომ გლობალური პროცესები ზრდის რისკის, არასტაბილურობისა და გაურკვევლობის ტენდენციებს. ამიტომ ძნელი ხდება პრობლემების მკაფიოდ განსაზღვრა და მათი თანმიმდევრული გადაწყვეტის გზების პოვნა.

გლობალიზაცია არც იდეოლოგიურად არის ნეიტრალური. მის ორ ვარიანტს განიხილავენ:

1) ნეოლიბერალური გლობალიზმი გულისხმობს გლობალური კაპიტალისტური ეკონომიკის მშენებლობას, რომელიც მნიშვნელოვნად ზღუდავს სახელმწიფოს ძალაუფლებას. ამას სხვანაირად „ისტორიის დასასრულსაც“ უწოდებენ ლიბერალური კაპიტალიზმის სრული და საბოლოო ტრიუმფის სახით.

2) მეორე ვარიანტი დაკავშირებულია სახელმწიფო უშიშროებასთან და ტერორიზმის საფრთხესთან. ტერორიზმთან ომს საზღვრები არ შეიძლება ჰქონდეს, ვინაიდან ეს მოწინააღმდეგე მხარის გამოწვევაა. ამ ვარიანტში გლობალიზაცია შეიძლება განიხილებოდეს, როგორც ლიბერალურ-დემოკრატიული ღირებულებების დაცვის მიზნით განხორციელებული პროცესი.

პოლიტიკური და კულტურული გლობალიზაცია

პოლიტიკური გლობალიზაცია საერთაშორისო პოლიტიკური სტრუქტურების ინსტიტუციონალიზაციაში გამოიხატება. ყველაზე წარმატებული ინტეგრაციული პროექტი - ევროკავშირი - გვაჩვენებს, რომ მასში შემავალი ქვეყნები ნაბიჯ-ნაბიჯ გადასცემენ საკუთარ სუვერენულ უფლებებს მართვის ზენაციონალურ ორგანოებს. ადრე ეს ეკონომიკურ საკითხებს ეხებოდა, დღეს ფინანსურ სფეროსა და კანონშემოქმედებასაც შეეხო, პერსპექტივაში კი საგარეო პოლიტიკასა და თავდაცვასაც მისწვდება.

სულ უფრო ნათლად იკვეთება წინააღმდეგობა, ერთი მხრივ, სახელმწიფოების და ხალხების ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ურთიერთდამოკიდებულებასა და, მეორე მხრივ, ნაციონალური სუვერენიტეტის პრინციპებს შორის. ამ წინააღმდეგობების შედეგია „ნაციონალური სუვერენიტეტის“ ცნების ტრადიციული გაგების დევალვაცია.

სულ უფრო დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ავტორიტეტული საერთაშორისო ორგანიზაციების მარეგულირებელ ფუნქციას. ასეთი ორგანიზაციებია: გაერო, ევროკავშირი, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაცია, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, მსოფლიო ბანკი, „დიდი რვიანი“, ნატო, იუნესკო და სხვები. ამასთან ერთად, გასათვალისწინებელია, რომ განსაკუთრებით იზრდება იმ საერთაშორისო ორგანიზაციების ზეგავლენა, რომლებიც გლობალური ბაზრების იდეას უჭერენ მხარს (მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაცია, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, მსოფლიო ბანკი). ზოგიერთი მოსაზრებით, შეშფოთების საფუძველს იძლევა ის გარემოება, რომ მცირდება გარემოს დამცველი, ადამიანის უფლებათა დამცველი, ჯანმრთელობის, კულტურის, განათლების განვითარების მხარდამჭერ ორგანიზაციათა გავლენა და დაფინანსება.

კულტურის გლობალიზაცია ორ ფენომენთან არის დაკავშირებული: პირველი ფენომენი ისაა, რომ დასავლური ინდივიდუალისტური ღირებულებები დედამიწის მოსახლეობის სულ უფრო დიდ ნაწილში ვრცელდება. ამ ღირებულებების პროპაგანდა ხდება სოციალური ინსტიტუტების მიერ, რომლებიც ცნობენ ადამიანის ინდივიდუალურ უფლებებს და ცდილობენ დაამკვიდრონ ადამიანის უფლებების დაცვა საერთაშორისო დონეზე.

უკანასკნელ ხანებში გაეროს უშიშროების საბჭომ არაერთხელ მიიღო გადაწყვეტილება ადამიანის უფლებების, ეთნიკური ჯგუფების დაცვის მიმართულებით სხვადასხვა ქვეყნებში. უმრავლეს შემთხვევებში ამას თან სდევდა ჰუმანიტარული ინტერვენცია ამა თუ იმ ქვეყანაში. ზოგჯერ ამგვარ ქმედებებს გაეროს გვერდის ავლითაც ახორციელებდნენ მსოფლიოს წამყვანი სახელმწიფოები. მოგვწონს თუ არა, ჰუმანიტარული ინტერვენცია მსოფლიო პოლიტიკის დამკვიდრებულ ნორმად იქცა. მეორე ტენდენციაა დასავლური თამაშის წესების გადმოღება მთელ მსოფლიოში. ბიუროკრატიული ორგანიზაცია და რაციონალიზმი, მატერიალისტური შეხედულებები, ეკონომიკური ეფექტიანობის და პოლიტიკური დემოკრატიის ღირებულებები განმანათლებლობის ეპოქიდან მოყოლებული მთელ მსოფლიოში ვრცელდება, თუმცა მათი როლი და გავლენა განსაკუთრებით ბოლო 50 წლის განმავლობაში გაიზარდა.

კულტურის გლობალიზაციის პროცესმა მჭიდროდ დააკავშირა ერთმანეთთან ეკონომიკური და კულტუროლოგიური დისციპლინები. ეს იმდენად შორს წასული პროცესია, რომ შეიძლება ვისაუბროთ კულტურის ეკონომიზაციაზე და ეკონიმიკის კულტურიზაციაზე. მსგავსი ურთიერთქმედება იმითაა განპირობებული, რომ, ერთი მხრივ, მრეწველობა ორიენტირებულია ინტელექტუალური, კულტურული და სულიერი სიკეთეების შექმნაზე, მეორე მხრივ კი, კულტურის სფეროში სულ უფრო მძლავრად იგრძნობა ბაზრის და კონკურენციის კანონების გავლენა.

კულტურულ დიფუზიას, ანუ კულტურული ღირებულებების სტიქიურ და უკონტროლო გადმოღებას აქვს როგორც პოზიტიური, ისე ნეგატიური ასპექტები. ეს, ერთი მხრივ, ხალხებს შორის მეტი ურთიერთობის და ერთმანეთის უკეთ გაცნობის საშუალებაა, რაც ხელს უწყობს მათ დაახლოებას; მეორე მხრივ, გადაჭარბებული ურთიერთობა და ღირებულებების გადმოღება კულტურული თვითმყოფადობის დაკარგვის საფრთხეს შეიცავს.

ანტიგლობალიზმი და ანტიგლობალისტები

„რაში მდგომარეობს მონოპოლარული მსოფლიოს გლობალიზაციის მთავარი პრობლემა? ნაციონალურ სახელმწიფოებში, წინააღმდეგობებში, კულტურებში, თითოეული ხალხის შიდა ურთიერთობის ფორმებში, ყველაფერში, რაც მათ ერთმანეთისგან განასხვავებს“.

სუბკომანდანტე მარკოსი

სუბკომანდანტე მარკოსი
თავისი განუყრელი ამუნიციით

მაშინ როდესაც 1994 წლის 1 იანვრიდან უნდა აღსრულებულიყო მექსიკის მსხვილი ფინანსური და სამრეწველო წრეების ოცნება და ძალაში შესულიყო ახლად ხელმოწერილი ხელშეკრულება აშშ-ს, კანადასა და მექსიკას შორის ერთიანი ეკონომიკური სივრცის შექმნის შესახებ, მექსიკის შტატ ჩაპასის ქალაქებში ასობით კარაბინით შეიარაღებული და ნიღბიანი ინდიელი გამოჩნდა. როგორც შემდგომ გაირკვა, ისინი წარმოადგენდნენ ეროვნულ- განმათავისუფლებელ ფრონტს. დაკავებული ტელეგრაფის შენობიდან მათ ომი გამოუცხადეს ფედერალურ ხელისუფლებას, იკისრეს ჟენევის კონვენციების დაცვა და პირობა დადეს, რომ ბრძოლას მეხიკომდე გააგრძელებდნენ.

მათ გააღეს ციხეები და გაათავისუფლეს პატიმრები, ადგილობრივი მაღაზიებიდან კი პროდუქტები გამოიტანეს და ხალხს დაურიგეს.

მეორე დღეს მექსიკის ფედერალური არმიის ავიაციამ და ჯავშანტექნიკამ იერიში მიიტანა ჩაპასის ქალაქებზე. კიდევ 17 დღის შემდეგ კი, მექსიკის და მსოფლიოს სამოქალაქო საზოგადოების ზეწოლის შედეგად მექსიკის ხელისუფლებამ მოულოდნელად გამოაცხადა ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ და აჯანყებულები მოლაპარაკების მაგიდასთან მიიწვია.

ყველაფერ ამის ჩამდენნი მაიას ტომის ინდიელები და მათი თეთრკანიანი მეთაური სუბკომანდანტე მარკოსი იყვნენ. როდესაც 7 წლის შემდეგ მარკოსმა პირობა შეასრულა და თავის მხარდამჭერებთან ერთად მეხიკოში ჩავიდა, მას ნახევარი მილიონი ადამიანი შეხვდა სახელგანთქმული ლათინურამერიკელი მწერლის გაბრიელ გარსია მარკესის მეთაურობით. აქვე იყვნენ ცნობილი ამერიკელი კინორეჟისორი ოლივერ სტოუნი და ევროპარლამენტის დეპუტატები.

მარკოსს არასდროს ჩამოუხსნია შავი ნიღაბი. ის მისტიკური პიროვნებაა. მარჯვედ ჯირითობს ზურგზე კარაბინგადაკიდებული, პირში ჩიბუხი აქვს გაჩრილი, ნოუტბუკი და მოდემი კი ცხენის უნაგირთან აქვს დამაგრებული. „დონ კიხოტი“ და „ჰამლეტი“ მუდამ თან დააქვს; ამბობს, რომ ესენი პოლიტიკური თეორიების შესახებ დაწერილი საუკეთესო ნაწარმოებებია.

მას არ ახსოვს თავისი ნამდვილი სახელი, მარკოსი კი მის დაღუპულ მეგობარს ერქვა. ის ხშირად ამბობს, რომ „ყველა ვინც ნიღაბს აიფარებს და გლობალიზმის წინააღმდეგ გამოვა მარკოსის თანამებრძოლი ხდება“.

აჯანყებულებმა ჩაპასის შტატში ფედერალური და შტატის ხელისუფლებისაგან სრულიად დამოუკიდებელი 9 მუნიციპალური ზონა შექმნეს. მათ „პატიოსანი მთავრობები“ მართავენ, რომლებიც საყოველთაო კენჭისყრით აირჩევიან და ანგარიშვალდებული არიან ამომრჩევლის წინაშე. რაიონებში სადაც 12 წლის წინ არ იყო ელექტროენერგია, აჯანყებულებმა ააშენეს სკოლები, საავადმყოფოები, დანერგეს მიწის დამუშავების თანამედროვე მეთოდები.

ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ფრონტი 2005 წლის ბოლომდე მოქმედებდა, შემდგომ კი ლეგალურ პოლიტიკურ ძალად გარდაიქმნა.

გლობალიზაციის წინააღმდეგ ბრძოლა, ანუ ანტიგლობალიზმი მხოლოდ მექსიკისთვის არ არის დამახასიათებელი. ანტიგლობალიზმს განმარტავენ, როგორც პოლიტიკურ მოძრაობას, რომელიც მიმართულია გლობალიზაციის გარკვეული ასპექტების წინააღმდეგ, კერძოდ ტრანსნაციონალური კორპორაციების და საერთაშორისო სავაჭრო ორგანიზაციების (მაგალითად, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის) ზეგავლენის წინააღმდეგ. ბრძოლა ფაქტობრივად მიმდინარეობს გლობალური უთანასწორობის, ერთპოლუსიანი მსოფლიოს, გარემოს დაბინძურების და ა.შ. წინააღმდეგ. ანტიგლობალისტები დაუშვებლად მიიჩნევენ ტრანსნაციონალური კომპანიების განუწყვეტელ სწრაფვას მოგების მისაღებად ნებისმიერი მეთოდით, მაშინ როდესაც ჰუმანურობის, სულიერების, ნაციონალური იდენტურობის, სოციალური სამართლიანობის, ბუნების დაცვის პრინციპები მეორეხარისხოვანი ხდება და უკანა პლანზე გადადის.

იტალიური „Ya Basta“ მოქმედებისას

სხვადასხვა დროს ანტიგლობალისტურ მოძრაობას შეუერთდნენ ანარქისტები, მარქსისტები, პაციფისტები, ცხოველთა დამცველები, მწვანეები, იზოლაციონისტები, შევიწროებული რელიგიების წარმომადგენლები, პროფკავშირები, ახალგაზრდული, ეკოლოგიური ორგანიზაციები, ადამიანის უფლებათა დამცველები, ნაციონალისტები, აბორტების მოწინააღმდგენი, უმუშევრები და ა.შ. 2003 წელს მსოფლიოში 2500 მეტი ანტიგლობალისტური ორგანიზაცია მოქმედებდა.

ანტიგლობალისტები რეგულარულად ატარებენ მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში სოციალურ ფორუმებს. 2001 წელს ბრაზილიის ქალაქ პორტუ-ალეგრიში გამართულ მსოფლიო სოციალურ ფორუმს 122 ქვეყნის 11 ათასი დელეგატი ესწრებოდა. ბოლო ასეთი ფორუმი 2006 წელს კარაკასში გაიმართა.

ამასთან ერთად, ანტიგლობალისტები მართავენ მძლავრ საპროტესტო აქციებს მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის, მსოფლიო ბანკის, „დიდი რვიანის“ შეხვედრების დროს. 2001 წელს გენუაში „დიდი რვიანის“ ლიდერების შეხვედრის ჩასაშლელად 200.000 ანტიგლობალისტი ჩავიდა. წესრიგის დამცველთა და დემონსტრანტების შეტაკების შედეგად ერთი დემონსტრანტი და ერთი პოლიციელი დაიღუპა, 300-ზე მეტი დაშავდა.

მსოფლიოში მოქმედი ანტიგლობალისტური ორგანიზაციებიდან რამდენიმეს გამოვყოფთ:

„The Third Position“ - ლონდონში მდებარეობს - იდეოლოგიური საფუძველი - უკიდურესი მემარცხენე და მემარჯვენე იდეების ექსტრავაგანტური ნაზავი. პროტესტის აგრესიულ მეთოდებს ემხრობიან.

„Ya Basta“ - იტალიური ორგანიზაცია, რომელიც მხარს უჭერს ჩაპასის მოძრაობას და გამოდის ნეოლიბერალიზმის წინააღმდეგ.

„Black Bloc“ - მოქმედებს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად, მაგრამ ერთიანი ტაქტიკით. ატარებენ შავ უნიფორმებსა და ნიღბებს. ისინი ანარქისტები არიან, სპეციალიზდებიან ძვირფასი მაღაზიებისა და ოფისების დარბევაში და პოლიციასთან შეტაკებებში, გამოდიან სახელმწიფოს, კაპიტალიზმისა და ომების წიმააღმდეგ.

„ჰაკტივისტები“ ან, სხვანაირად, ელექტროჰიპები - ჰაკერების გაერთიანება, რომლებიც პოლიტიკური მიზნებით მოქმედებენ გლობალიზაციის წინააღმდეგ.

რადიკალური ეკოლოგები - მიაჩნიათ, რომ ტოტალური ეკოლოგიური კატასტროფის თავიდან აცილება შეიძლება მხოლოდ ანტისაბაზრო რევოლუციით.

დასკვნის ნაცვლად

დღეს თანამედროვე მსოფლიოში ხდება ახალი მსოფლმხედველობის ფორმირება, რომლის მიხედვითაც ეკონომიკური განვითარება არ უნდა დომინირებდეს ნაციონალურ და კულტურულ ღირებულებებზე, დემოკრატიულ საფუძვლებზე და ტოლერანტობის პრინციპებზე, ბუნების შენარჩუნების აუცილებლობასა და ადამიანთა ჯანმრთელობაზე. ეს, სხვა ფაქტორებთან ერთად, ანტიგლობალისტების დამსახურებადაც შეიძლება ჩავთვალოთ.

ამასთან ერთად, თუ გავითვალისწინებთ, ერთი მხრივ, გლობალიზაციის ობიექტურ ხასიათს, მის პრიორიტეტებს, გავლენას კაცობრიობის პროგრესზე, და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, მის ფატალურ გარდუვალობას და, მეორე მხრივ, მის წინააღმდეგობრიობას, რისკებსა და ხიფათებს, უნდა ვაღიაროთ, რომ, როგორც ჩანს, საუკეთესო გამოსავალი შექმნილი ვითარებიდან გლობალიზაციის დადებითი შედეგების მაქსიმალურად გამოყენებისა და უარყოფითი შედეგების მინიმალიზაციის გზების ძიებაა.

პოლიტიკა და იდეოლოგია

გიგა ზედანია

ამ რამდენიმე წლის წინ, ალექსანდრიის ქუჩებში ხეტიალისას, სპორტული ფეხსაცმელის სტენდს გადავაწყდი, რომელზედაც შემოწყობილი იყო ე.წ. „ბოტასები“. ერთ-ერთ მათგანზე „ნაიკის“ საფირმო ლოგო იყო გამოსახული, ლოგოს ქვეშ კი იკითხებოდა ამაყი წარწერა: „ადიდას“.

ეს ამბავი იმიტომ გამახსენდა, რომ გლობალიზაციაზე მსჯელობისას სწორედ „ნაიკისა“ და „კოკა-კოლას“ მსგავსი მულტიკულტურული კომპანიების მიერ წარმოებულ იმიჯებს ახსენებენ ხოლმე ყველაზე ხშირად. ეს კომპანიები საკუთარ პროდუქტს ბევრ სხვადასხვა ქვეყანაში აწარმოებენ; ისინი ეწევიან ამ პროდუქტის მარკეტინგს ასევე ბევრ სხვადასხვა ქვეყანაში; და, რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია, ისინი ახდენენ საკუთარი ლოგოებისა და იმიჯების პრეზენტაციას, რომლებიც ხშირად თვით პროდუქტებზე ადრე აღწევს პლანეტის ყველაზე მივარდნილ კუთხეკუნჭულშიც კი.

იგივე შეიძლება ითქვას არა მხოლოდ ლოგოებზე, არამედ ცნებებზეც. 80-იან წლებში თანამედროვე სამყაროს აღსაწერად გამოყენებული საყვარელი სიტყვა „პოსტ-მოდერნიზმი“ იყო. 90-იან წლებში მას „გლობალიზაცია“ ჩაენაცვლა. 21-ე საუკუნის პირველ ათწლეულს ასეთი სიტყვა ჯერ არ მოუნახავს. და ამიტომ ამ ახალი სიტყვის გამოჩენის ცდაში უქმად რომ არ მოვცდეთ, ვცადოთ, ერთმანეთს დავაკავშიროთ პოსტმოდერნი და გლობალიზაცია.

ოღონდ დავაკავშიროთ არა აბსტრაქტულად, თეორიის დონეზე, არამედ კონკრეტულად, ჩვენი საკუთარი გამოცდილების გათვალისწინებით. საფრთხეს, რომელიც თავიდან უნდა იქნეს აცილებული, ისეთი კონცეპტუალური ჰიბრიდის მიღება წარმოადგენს, რომლის კომერციულ ანალოგსაც ალექსანდრიაში გადავაწყდი.

ასე რომ, იმ პერანგიდან დავიწყოთ, ჩვენს ტანთან ყველაზე ახლო რომაა - უკვე მესამე წელიწადი სრულდება, რაც საქართველოს ხელისუფლება მტკიცედ ახორციელებს მოდერნიზაციის პროცესს. ამ პროცესმა მოიცვა პოლიტიკური ველი, განათლების სისტემა, ძალოვანი სტრუქტურები, ბიუროკრატია. ეს არაა შემთხვევითი - სოციოპოლიტიკური და კულტურული მოდერნიზაციის სამ ძირითად განზომილებას წარმოადგენს რაციონალიზაცია, ცენტრალიზაცია და ბიუროკრატიზაცია.

ყოველივე ეს, ცხადია, წინააღმდეგობის გარეშე არ მიმდინარეობს. თანაცხოვრების ტრადიციული ფორმების სერიოზული ტრანსფორმაცია არც შეიძლება უმტკივნეულო იყოს. სწორედ აქ ხდება შეჯახება, ერთი მხრივ, ახალ პოლიტიკურ ელიტასა და, მეორე მხრივ, ტრადიციულ საზოგადოებრივ ელიტებს შორის. მაგრამ არსებობს წინააღმდეგობის მეორე სახეც, რომელიც, რაც არ უნდა პარადოქსულად ჟღერდეს, გლობალიზაციასთან არის დაკავშირებული.

რა არის გლობალიზაცია? გლობალიზაცია გულისხმობს თეზისს, რომლის მიხედვითაც ჩვენ ყველანი ახლა ერთ სამყაროში ვცხოვრობთ (ენტონი გიდენსი); ესაა მსოფლიოს დაკავშირებულობის გაფართოება, გაღრმავება და დაჩქარება თანამედროვე ცხოვრების ყველა ასპექტში, კულტურულიდან კრიმინალურამდე და ფინანსურიდან სულიერამდე (დევიდ ჰელდი); ის აღნიშნავს პროცესებს, რომელთა გამოც ერი-სახელმწიფოების სუვერენულობა კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება ძალაუფლების განსხვავებული პერსპექტივების, ორიენტაციების, იდენტობებისა და ქსელების მქონე ტრანსნაციონალური აქტორების მიზეზით (ულრიხ ბეკი) და ა. შ. განსაზღვრებების ეს ჩამონათვალი თითქმის უსასრულოდ შეიძლება გაგრძელდეს. ძირითადი ასპექტი, ჩემი აზრით, შემდეგში მდგომარეობს: ადამიანის ცნობიერების ჰორიზონტი აღარ და ვეღარ შემოიფარგლება იმ საზოგადოებითა თუ სოციალური ერთობით, რომელშიც ის ცხოვრობს. მას შემდეგ, რაც გასული საუკუნის შუაში პირველმა კოსმონავტმა დედამიწას გარედან შეხედა, ამ უკანასკნელმა თვალსაჩინოების დონეზე შეიძინა ის სიმრგვალე და გლობალურობა, რომელსაც ადამიანები სამი საუკუნის განმავლობაში აღიარებდნენ ცნების დონეზე - გლობალიზაციის პროცესის დაწყება ხომ კაპიტალისტური მსოფლიო ეკონომიკის გავრცელებას უკავშირდება, რომელიც მე-17 საუკუნეში დაიწყო, კოპერნიკისა და გალილეის აღმოჩენების შემდეგ და შედეგად.

დღეს არც რიგითი ქართველი მოქალაქის ცნობიერება შემოიფარგლება მხოლოდ საქართველოთი. ბრიტანული ვიდეოკლიპი, ბრაზილიური სერიალი, რუსული თოქშოუ, ამერიკული ფილმი ისეთივეწყაროა მისი წარმოსახვითი რეგისტრისა (ქართულად Imaginary-ს უკეთეს თარგმანს ვერ ვპოულობ), როგორც ნაცნობ-მეზობლის ჭორები და დედ-მამის დარიგება. რასაკვირველია, ამ წყაროთა სიმრავლეში განსაკუთრებული ადგილი დასავლეთიდან მომავალ ინფორმაციულ და იმაგინარულ ნაკადებს უჭირავს.

მაგრამ ის დასავლური კულტურული პროდუქცია, რომელსაც განმსაზღვრელი გავლენა აქვს ჩვენი ცნობიერების ფორმირებაზე, იწარმოება არა ჩვენთვის, არამედ დასავლელი მომხმარებლისათვის. ეს უკანასკნელი კი ქართველი მომხმარებლისაგან საგრძნობლად განსხვავდება, რადგან სხვა ტიპის საზოგადოების წარმომადგენელია. დასავლეთ ევროპამ და ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა მოდერნიზაციის პროცესი დაასრულეს. მეტიც, იქ მოდერნიზაციის შედეგები გადაისინჯა და სწორედ ამას მოჰყვა პოსტ-მოდერნული საზოგადოების ჩამოყალიბება, საზოგადოებისა, რომელიც აღარ იზიარების მოდერნისათვის გადამწყვეტ ფასეულობებს, მიუხედავად იმისა, რომ სწორედ მათ მიერ გამოწვეულ რეზულტატებს ეყრდნობა. ამ პოსტ-მოდერნული სამყაროს ღირებულებებში გადამწყვეტი აღარაა პროტესტანტული ეთიკა, ინდივიდის ეკონომიკური მიღწევები და დისციპლინა, რომელმაც ის მატერიალურ წარმატებამდე უნდა მიიყვანოს. ამას, ინსტიტიუციური სტრუქტურის დონეზე, ემატება ის გარემოება, რომ ბიუროკრატიული სახელმწიფო, დისციპლინირებული და ოლიგარქიული სტრუქტურის მქონე პოლიტიკური პარტიები და ძველი სახის პროფკავშირები ასევე კარგავენ საკუთარ მნიშვნელობას. ამის საპირისპიროდ, წინა პლანზე გამოდის ისეთი ღირებულებები, როგორებიცაა ინდივიდის თვითგამოხატვა, აქცენტი ცხოვრების ხარისხზე (სრულიად ახალი ტიპის ცნება, რომლის მსგავსი არც კონცეპტი და არც მოვლენა ისტორიაში არ არსებულა). ამას უკავშირდება ასევე ემანსიპაცია ავტორიტეტებისაგან, რაც უცხოა არა მხოლოდ ტრადიციული კულტურისათვის, არამედ მოდერნული პროექტისათვისაც - მოდერნს არასოდეს უთქვამს უარი ავტორიტეტზე, ის მხოლოდ ამ ავტორიტეტის სეკულარიზაციას ახდენდა, გადმოჰქონდა რა იგი სახელმწიფოს სფეროში. ამის საპირისპიროდ, პოსტ-მოდერნიზმი ეჭვის ქვეშ აყენებს ავტორიტეტს როგორც ასეთს. და თუმცა ეს ასუსტებს პოლიტიკური ცხოვრების ჩვეულ ფორმებს, სამაგიეროდ ჩნდება მონაწილეობის ახალი ფორმები, რომლებშიც მასებს უფრო დიდი როლი ეკუთვნით, ვიდრე ტრადიციულ და მოდერნულ, ელიტების მიერ მართულ, საზოგადოებებში.

გლობალიზაციის შედეგად ჩვენ მუდამ თვალწინ გვაქვს სანატრელი სამყარო, რომლის მისაღწევადაც არა მხოლოდ ცხოვრების ტრადიციულ სტილზე უნდა ვთქვათ უარი, არამედ, რაც არ უნდა პარადოქსული იყოს, თვით ამ სანატრელ სამყაროზეც. მოდერნიზაციის პროექტს საქართველოში დღეს ორი მხრიდან ემუქრება საფრთხე - ერთი მხარეა ტრადიციული მასა და ელიტა, რომლებსაც ძველი ადათით ცხოვრება ურჩევნიათ, მეორე კი ახალი და პოსტმოდერნული კულტურული ელიტა, რომელსაც თავისუფლება უნდა.

უფრო ნათლად რომ ვთქვა: ქვეყნის განვითარებისათვის საჭიროა ისეთი ღირებულებები, როგორებიცაა „პროტესტანტული ეთიკა“, დისციპლინა, სეკულარული ავტორიტეტების აღიარება და ა.შ., მაგრამ დასავლეთი, ეს გლობალური ხატების წყარო, გვაწვდის ცხოვრების იმგვარ იდეალს, რომელიც, მართალია, ისტორიულად სწორედ ამ ღირებულებებს ეფუძნება, მაგრამ თავად უკვე მათ მიღმაა გასული.

როგორც ვხედავთ, გლობალიზაცია წინააღმდეგობრივი და კონფლიქტური ფენომენია. საქართველოში ის, ერთი მხრივ, ხელს უწყობს მოდერნიზაციის პროექტს, თვალნათლივ წარმოაჩენს რა, რომ ეს უკანასკნელი არის არა პოლიტიკური ელიტის არჩევანი, არამედ ისტორიული აუცილებლობა. მეორე მხრივ კი, ის თვალწინ გვიშლის სამყაროს, რომელიც უკვე აღარაა მოდერნული და რომელიც ამ პროექტის მორალურ-ინტელექტუალურ ადეკვატურობას კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს. გლობალიზაცია შეუჩერებლად ანგრევს ტრადიციული ცხოვრების წესს. მაგრამ ის ამავე დროს ახლობელს ხდის ცხოვრების წესს, რომლის მიღწევა ჩვენთვის ძალიან შორეული მომავლის საქმეა. ამიტომ მოდერნიზაციის პროცესის მთავარი მიზანი მხოლოდ ტრადიციისა და თანამედროვეობის შერწყმას კი არ უნდა წარმოადგენდეს, არამედ მათი ნაზავის დამყნობას პოსტ-თანამედროვეობაზე, რათა ზუსტად იყოს ცნობილი, რომ ჩვენი მიზანი არის არა მივიღოთ, უბრალოდ, პატიოსანი ბიუროკრატი, შრომისმოყვარე მუშა და დისციპლინირებული ჯარისკაცი, არამედ - ადამიანი, რომელსაც შესაძლებლობა ექნება აირჩიოს ამ სამი და კიდევ ათას ერთი როლიდან ერთ-ერთი - თვითონ, თვით-რეფლექსიური გადაწყვეტილების საფუძველზე, საკუთარი ინდივიდუალობის კონსტრუირებისა და განვითარების მიზნით.

სოციალურ მეცნიერებებში არსებობს ასეთი ცნება: გლოკალიზაცია. ის შედგენილია გლობალურისა და ლოკალურის გაერთიანების შედეგად (ტერმინი 1992 წელს გამოიგონა სოციალოგმა როლანდ ობერტსონმა, რომელიც, როგორც ჩანს, ლუის კეროლის მემკვიდრეობას აგრძელებდა - „გლოკალიზაცია“ ხომ კეროლის portemanteau-word, სიტყვა-ჩემოდანია!). გლოკალიზაცია ესაა პროცესი, რომლითაც ლოკალური საზოგადოებრივი ერთობები განსხვავებულად პასუხობენ გლობალურ ცვლილებებს. პოსტმოდერნული საზოგადოების ღირებულებები ერთ-ერთი ასეთი ცვლილებაა, რომელსაც ტრადიციიდან მოდერნულობაზე გადასვლის პროცესში მყოფმა საქართველომ გლოკალურად უნდა უპასუხოს.

TOLERANCE

სერგო რატიანი

ცნობილია, რომ ღირებულება არის გარკვეული საზრისი, რომელიც სინამდვილედ გადაიქცევა იმ შემთხვევაში, თუ ის ვინმესთვის მნიშვნელობს. ყოველი საზოგადოება მის მიერ მნიშვნელობამინიჭებულ რეალობაში ცხოვრობს. სხვადასხვა ღირებულებებიდან, რომელთაგან შედგება ამა თუ იმ საზოგადოების სამყარო, რამდენიმე შეიძლება სახასიათო იყოს.

ძნელია უყურადღებოდ დატოვო კვლევის შედეგი, რომელიც გვიჩვენებს, რომ ჩვენი საზოგადოების 93.3 პროცენტზე მეტი თავს ამა თუ იმ რელიგიის მიმდევრად მიიჩნევს. ეს საკმაოდ შთამბეჭდავი ციფრია. ცხადია, რომ რელიგია, როგორც ღირებულება საქართველოს მოქალაქეებისთვის მნიშნელოვანია, მაგრამ საკითხავია, თუ რა იგულისხმება ამ მნიშვნელობის მიღმა. რამდენად გაცნობიერებულია ის ღირებულება, რაშიც საზოგადოება თავის იდენტობას ხედავს.

საინტერესოა, რომ იმ 93.3 პროცენტიდან, რომლებიც თავს ამა თუ იმ რელიგიური მიმდინარეობის მიმდევრებად მიიჩნევს 77%25 მართლმადიდებელია, 11.3%25 ისლამის მიმდევარი, 2.3%25 სომხური ეკლესიის, 1.6%25 კათოლიკე, 0,5%25 იაღოველი, 0.3%25 პროტესტანტი და 0.2%25 იეზიდი. რელიგიისადმი მიკუთვნებულობა კი მორწმუნესაგან, გარკვეული წესების აღსრულებას მოითხოვს. მაგრამ კითხვარის მონაცემები საფუძველს გვაძლევს ეჭვი შევიტანოთ მოსახლეობის რელიგიურობაში. ამ ეჭვს აძლიერებს ის პასუხიც, რომ მორწმუნეთა 67 პროცენტი აღიარებს, რომ რელიგიური აღზრდა ოჯახში მიიღო. სინამდვილეში საბჭოთა ოჯახი ვერანაირ რელიგიურ აღზრდას ვერ უზრუნველყოფდა. გარდა ამისა, გამოკითხვა ცხადყოფს: რელიგიურ მსახურებას კვირაში ერთზე მეტჯერ მხოლოდ 5.9 პროცენტი ესწრება, ხოლო კვირაში ერთხელ 11.5 პროცენტი. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ 93.3 პროცენტიდან მხოლოდ 5-12%25 ცხოვრობს ეკლესიური ცხოვრობით. რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, რელიგიურ ლიტერატურას საერთოდ არ კითხულობს 35.1 პროცენტი, 35.2%25 კი წელიწადში რამდენიმეჯერ. მეტიც, რელიგიურ გადაცემებს საერთოდ არ უყურებს რესპონდენტთა 24 პროცენტი, 34 პროცენტი კი წელიწადში ერთხელ. ანუ „მორწმუნეთა“ უმეტესობას წარმოდგენა არა აქვს, თუ რეალობაში რას წარმოადგენს ის, რისიც სწამს. როგორც ჩანს, გარკვეულ ცნებათა აღრევასთან გვაქვს საქმე, იმის გამო, რომ მოსახლეობის უმეტესობას არ გააჩნია ცოდნა, თუ რას ნიშნავს რელიგიისადმი მიკუთვნებულობა. სწორედ ამიტომ არის, რომ რესპონდენტთა უმრავლესობას, 81.2 პროცენტს მიაჩნია, რომ რელიგიური პიროვნებაა მიუხედავად იმისა, დადის თუ არა ეკლესიაში. დანარჩენი 10.7 პროცენტი ის პროცენტია, რომელსაც გარკვეული რელიგიური განათლება აქვს. ერთია ღმერთის გარკვეული რწმენა, ასე ვთქვათ ზოგადად რწმენა, და სხვაა, როდესაც თავს ამა თუ იმ რელიგიის მიმდევრად თვლი. ამ მხრივ ნიშანდობლივია, რომ რესპონდენტთა 93.3 პროცენტს ღმერთის სჯერა, მაგრამ უკვე მხოლოდ 48.9 პროცენტს სჯერა სიცოცხლის სიკვდილის შემდეგ.

1. გთხოვთ მიპასუხოთ, რამდენად ხშირად კითხულობთ რელიგიურ, სასულიერო ლიტერატურას?

შესაბამისად, საქართველოს მოსახლეობის დაახლოებით 70 პროცენტი არ ცხოვრობს რელიგიური ცხოვრებით, მაგრამ საკუთარ თავს რელიგიურ პიროვნებად მიიჩნევს. ჩვენი საზოგადოების უდიდესი ნაწილისათვის მნიშვნელობს სინამდვილე, რომლის შესახებ მას არც თუ ადექვატური წარმოდგენა აქვს, მაშასადამე, ის თვითონ არ არის გამგე ამ სინამდვილისა, ის ილუზორულ სამყაროში ცხოვრობს. მნიშვნელოვანია, რომ ჩვენს „რელიგიურ“ საზოგადოებაში საკმაოდ მაღალია პროცენტი იმ ადამიანებისა, ვინც ამართლებს მაგალითად, მკვლელობას თავდაცვის მიზნით, აბორტს, სამანქანო ავარიისას გაპარვას და სხვა. ამდენად, მნიშვნელოვანია, რომ საზოგადოების უმრავლესობა აღიარებს რა საკუთარი თვის მიკუთვნებულობას გარკვეულ ღირებულებათა სისტემის მიმართ, რეალობაში სრულიად სხვა ღირებულებებით ცხოვრობს.

საინტერესოა, თუ რა უდევს საფუძვლად საქართველოს მოსახლეობის ეგრეთწოდებულ რელიგიურობას.

პირველი საფუძველი საბჭოთა სისტემის ნგრევა და საკუთარი დაკარგული წარსულის აღორძინების ცდაა. ყოველგვარი ნაციონალიზმი საკუთარი დაკარგული ეროვნულობის გახსენების ცდას წარმოადგენს. ქართული საზოგადოებისათვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ღირებულებაა ტრადიცია, ოჯახი. ეს ბუნებრივიც არის. სხვას რომ თავი დავანებოთ, საბჭოთა სინამდვილეში ოჯახი ერთადერთი საზოგადოებრივი ინსტიტუტი იყო, რომლის ნდობაც შეიძლებოდა. რაც შეეხება ტრადიციას, ისიც თვითმყოფადობის ერთადერთი გამოვლენა იყო. ქართველობა, სომხობა ან სხვა, ნიშნავდა არა აწმყოში საკუთარი თავის განხორციელებას, არამედ გადმოცემას - მე ვარ ის, რაც ჩემი მამა-პაპა იყო.

სხვა მხრივ, არსებობს ცდუნება, რომ კვლევის შედეგების მიხედვით დავასკვნათ: ქართულ საზოგადოებაში მნიშვნელობენ ის ღირებულებები, რაც ვთქვათ, ჰეგელის¹ კლასიკური განმარტების მიხედვით, რეფორმაციას და შესაბამისად, თნამედროვე ევროპის წარმოშობას უდევს საფუძვლად. საქმე იმაშია, რომ ტრადიციული ეკლესია, კათოლიკურიცა და მართლმადიდებლურიც, აშკარა უპირატესობას ანიჭებს ღმერთის სიყვარულს, ვიდრე ამქვეყნიური სიყვარულს. ამდენად, ბერ-მონაზონი მეტ სათნოებას ფლობს ვიდრე მეოჯახე. რეფორმაციისათვის მეტად ღირებულია ამქვეყნიური სიყვარული, შესაბამისად, ამგვარ საზოგადოებაში იზრდება მეოჯახისა და ოჯახის მნიშვნელობა. ტრადიციული ქრისტიანული ეკლესიებისათვის სიღარიბე მეტი სათნოებაა, ვიდრე სიმდიდრე. რეფორმაციისათვის საკუთარი შრომით მოპოვებული ქონება ღმერთისგან არის კურთხეული. და ბოლოს, ტრადიციული ეკლესიებისთვის მნიშვნელოვან სათნოებას წარმოადგენს მორჩილება. რეფორმაცია აშკარა უპირატესობას პიროვნების თავისუფლებას ანიჭებს. თანამედროვე სამყაროსათვის ჩამოთვლილი ღირებულებები ფუძემდებლურია. ამდენად, როდესაც მიგვითითებენ, რომ თქვენთან ადამიანის უფლებები ირღვევა, ეს მხოლოდ იმას კი არ ნიშნავს, რომ ილახება ცალკეული პიროვნების, რომელიმე ქეთოს ან კოტეს უფლებები. არამად ეს ნიშნავს, რომ ჩვენ არა გვაქვს თანამედროვე ტიპის სახელმწიფო, რადგან ეს უკანასკნელი არსებობს მხოლოდ პიროვნების თავისუფლების საფუძველზე.

როგორც შევნიშნეთ, ერთი შეხედვით კითხვარი გვაძლევს იმის საშუალებას, რომ დავასკვნათ, საქართველოში უპირატესობას მოდერნის ღირებულებებს ანიჭებენ - ჩვენი საზოგადოებისათვის ხომ რელიგიაზე მეტად ოჯახი და სამუშაო მნიშვნელობს, ხოლო მორწმუნეთა უმეტესობისთვის ეკლესია ადამიანსა და ღმერთს შორის გამაშუალებელი არ არის. ასეთი დასკვნა მხოლოდ ნაწილობრივ არის მართებული, რადგან: ერთი, რომ მოდერნის ნიშნები ფრიად ბუნდოვანია და მეორეც, ვაღიარებთ რა სიტყვით სხვა ღირებულებებს, არ ვაცნობიერებთ საკუთარ რეალობას. ხოლო გაცნობიერება ახალი დროის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ღირებულებაა. მაგალითად, ახალი დროისთვის ოჯახი, როგორც ვთქვით, უპირველეს ყოვლისა, ამქვეყნიური სიყვარულის გამოვლენაა და აქ განსაკუთრებული მნიშვნელობა ნებელობასა და მომავლის ქმნადობას ენიჭება. ჩვენი საზოგადოებისათვის კი ოჯახი უფრო ტრადიციასთან და წარსულთან ასოცირდება. ოჯახი უფრო მამის, მშობლების ოჯახია და იქ მე ჯერ კიდევ მოზარდი ვარ. ქართული საზოგადოებისათვის მნიშვნელოვანია სამუშაო (ანუ სამსახური, პოსტი) და არა შრომა როგორც თავისთავადი ღირებულება. უმეტესობა აღიარებს, რომ ურჩევნია არ იშრომოს, თუ შემოსავლებით უზრუნველყოფილი იქნება. რაც შეეხება პიროვნების თავისუფლებას, ამ ღირებულების მნიშვნელობაზე ძნელია ისაუბრო იქ, სადაც გამოკითხულთა 42 პროცენტი დიქტატორზე ოცნებობს, 9 პროცენტი კი სამხედრო დიქტატურაზე.

2. თუ არ ჩავთვლით ქორწინებას, დაკრძალვას ან მონათვლას, რამდენად ხშირად ესწრები რელიგიურ მსახურებას?

კვლევა ცხადყოფს, რომ რელიგია ქართველებისთვის წარმოადგენს (და არა მხოლოდ ეთნიკური ქართველებისთვის, არამედ საქართველოში მოსახლე ხალხებისათვის) ტრადიციას, და არა რწმენას. მიუხედავად იმისა, რომ ყოველი რწმენა სახლობს რაღაც გარკვეულ ტრადიციაში, მათ შორის მნიშვნელოვანი განსხვავებაა. ტრადიცია არის წარსული სინამდვილე, რომელსაც არ სურს, რომ გადაიქცეს წარსულად და პრეტენზია აქვს აწმყოზე². მნიშვნელოვანია, რომ თავად ტრადიცია არ წარმოადგენს რაიმე ხდომილებას. ის გადმოცემაა, ძველთაგან დადგენილი შეხედულება გარკვეულ ხდომილებაზე, რაც ხდება გარკვეული რიტუალის, ანუ მიღებული წესის დადგენილი ფორმის საფუძველი. შესაბამისად, ტრადიცია საშუალებაა მორწმუნესათვის, გაიხსენოს ხდომილება, სინამდვილე, რომლიც სწამს. რაც შეეხება რწმენას, ეს არის ნებელობითი აქტი, რომელიც გულისხმობს თავისუფალ არჩევანს - მე ვირჩევ რაღაც სინამდვილეს და არა სინამდვილე მე. ტრადიცია არ აძლევს აწმყოს განხორციელების საშუალებას. ის ტექსტია, რომელიც გადაფარავს სინამდვილეს მაშინ, როდესაც რწმენა კონტექსტია, რომლის საშუალებითაც მორწმუნე კითხულობს აწმყოს. ის ხდომილებაა, რომელიც გახსნილია ნებისმიერი ახალი ხდომილების მიმართ. ამ აზრით, ქრისტიანობაში არსებობს ერთადერთი ტრადიცია. ეს არის წმინდა წერილი. მორწმუნე ორი ისტორიის - აწმყოსი და ქრისტეს ცხოვრების - თანამედროვეა. ხდომილება კი არ გადაფარავს თანამედროვეობას, არამედ მის პარალელურად არსებობს. როგორც ხდომილება, ის მოითხოვს მის გვერდით სხვა ხდომილებების არსებობას. თუ ის, რაც მოთხრობილია წმინდა წერილში წარსულია და მორწმუნე ვერ გახდება ქრისტეს თანამედროვე, იგი ვერ გახდება ჭეშმარიტი ქრისტიანი. თუ მისთვის უფრო მნიშვნელოვანი ხდება, არა თავად ისტორია, არამედ ადმოცემის რაღაცა წესი, ყოველთვის ჩნდება შესაძლებლობა იმისა, რომ მისი რწმენა დაემსგავსოს შუასაუკუნეების ცნობილი ლეგენდის პერსონაჟის, მარადიული ურიის რწმენას - უფრო მნიშვნელოვანი გახდეს შაბათი, ანუ: არა შეხვედრა ღმერთთან, არამედ გადმოცემა, ტრადიცია მის შესახებ. ეს რასაკვირველია არაა პრობლემა, რომელიც ახლა წარმოიშვა. ეს, ასე ვთქვათ, მარადიული პრობლემაა, მაგრამ აქ და ახლა ამ პრობლემის საფუძველად ორ წინაპირობას მივიჩნევ.

2. სამხედრო მმართველობა

პირველია საბჭოთა წარსული, რომელმაც რელიგია, რწმენა ტრადიციად გადააქცია. ვიყავით რა ლენინისა და სტალინის თანამედროვე, ამასთანავე ვერ გავხდებოდით წმინდა წერილის თანამედროვენი. ეს ცოტა ძნელი საქმე იყო. წმინდა წერილი გადაიქცა წარსულად, მაგრამ ისეთად, რომელსაც არ სურდა ყოფილიყო წარსული და პრეტენზია ჰქონდა აწმყოზე. თავად რწმენა გადაიქცა წარსულად, ხოლო მისი გადმოცემის წესი, რიტუალი - ტრადიციად. ჩვენ აქ და ახლა, ამ პოსტსაბჭოთა ტრადიციაში ვცხოვრობთ და ეს, გარკვეული აზრით, ექსიტენციალურად გაცილებით რთული დასაძლევია, ვიდრე საბჭოთა დროს იყო, რადგან ცარიელ რიტუალთან ერთად გაჩნდა ახალი სინამდვილე, რომელიც ჩვენი წარსულია და პრეტენზია აქვს აწმყოზე. ეს არის საბჭოთა ტრადიცია, საბჭოური ცხოვრების წესი, რომლის დროსაც ვიღაცა პატარა იყო, ვიღაცა ახალგაზრდა. იქ, იმ ცხოვრებაში ჰყავდა მშობლები მეგობრები, რომლებიც აქ და ახლა აღარ ჰყავს და ამიტომ ის კარგად ახსენდება.

3. ძლიერი ლიდერის ყოლა, რომელსაც არ უწევს შეწუხება არჩევნების, ან პარლამენტის გამო

მეორე არის ის გარემო, რომელიც ჩვენ მუდამ თან გვსდევს და რომელიც ხანდახან გვავიწყდება. ეს არის, ასე ვთქვათ, სამხრეთ-აღმოსავლეთის პრობლემა. ჩვენ გაცილებით უფრო მეტი საერთო გვაქვს მუსულმანურ ტრადიციებთან, ვიდრე ეს ერთი შეხედვით ჩანს. მაგალითად, მუსლიმი ნიშნავს იმას, ვისაც ალაჰის სწამს და აქვს მეორე მნიშვნელობაც - მუსულმანის შვილი - მიკუთვნებულობა გარკვეული გვარის, გარკვეული ტრადიციისადმი. ეს კი ნიშნავს, რომ სულაც არ არის აუცილებელი, მე თვითონ ვიყო მორწმუნე, ჩემი რწმენა, ჩემი არჩევანი, გარკვეული ძალისხმევა არც იმდენად საჭიროა, რადგან ის წინაპრების, ჩემი სისხლის და ხორცის მიერ არის მოპოვებული. ბაბუაჩემი, მამაჩემი იყვნენ მორწმუნეები, მე მათზე მეტი ხომ არ ვიქნები. ისინი ჩემში ცხოვრობენ, ამ სიცოცხლეს ჩემს შვილებს გადავცემ, ისინი თავისებს, რა უნდა იყოს ამაზე მნიშვნელოვანი? სხვათა შორის, თანამედროვე ექსპერტები³ სწორედ ამ გარემოებას მიიჩნევენ მუსულმანური ფუნდამენტალიზმის საფუძვლად. რადგან თანამედროვე „მუსულმანი პატრიოტი“ მორწმუნე არ არის, მისთვის არც ისე ღირებულია რწმენის არსი - სალამი - რაც მშვიდობას ნიშნავს, ნიშნავს მშვიდობა უსურვო ყოველ შემხვედრს, მათ შორის უცხოსაც. ეს მშვიდობიანი სახე რაღაც ვერ ჯდება თანამედროვე შაჰიდის ჩვენეულ წარმოდგენაში. რადგან თანამედროვე შაჰიდისათვის მთავარია არა ყურანის არსი, არამედ ის, რომ თვითონ ეკუთვნოდა მუსლიმთა სასახელო მოდგმას, ჯიშ-ჯილაგს. მას არ ახსოვს, როგორ და რისი სწამდათ მის წინაპრებს, სამაგიეროდ გადმოცემით იცის მათი ცხოვრების წესისა და რიტუალების შესახებ. ეს ერთადერთია, რაც მას ახსოვს. ის არ არის ბატონი მამაპაპეულ სახლში. ის ვერ შეუცვლის ადგილს იმ ნივთებს, რომელსაც მამა-პაპა ხმარობდა. ის ვერ შეეხება კოვზს, რომლითაც ბაბუამისი ჭამდა, ხმალს, რომლითაც მამამისი იბრძოდა, დედამისის საქსოვ ჩხირებს. ვერც ეხება და ვერც ელევა. და გაანადგურებს ყველას, ვინც მისი მეხსიერებისა და წინაპრებთან დამაკავშირებელ ერთადერთ ძაფს, მისი იდენტობის ერთადერთ გამოვლინებას შეეხება. მას არ უნდა გააცნობიეროს, რომ ეს ნივთები სხვას, იმ გარდასულ ადამიანებს ეკუთვნით, რომლებმაც საკუთარი დროისთვის, საკუთარი მოხმარებისთვის შექმნეს, რომ ეს წარსულია და უნდა გიყვარდეს, როგორც წარსული და იგი უნდა გადადო, ვთქვათ, მუზეუმში, თავად კი ახალი შექმნა.

როგორც ვხედავთ, თანამედროვე მუსულმანის სახე არც ისე შორსაა თანამედროვე მართლმადიდებელი ქართველი პატრიოტის პორტრეტისგან, რაღაც მუსლიმური მართლმადიდებლობა შემოგვეპარა. არა სალამისა და მშვიდობის აზრით (რაც ცუდი ნამდვილად არ იყო), არამედ იმ აზრით, რომ თანამედროვე ქართველი მორწმუნეთა დიდი პროცენტი „მართლმადიდებელთა შვილები“ არიან და არა უბრალო ქრისტანები.

შეგვიძლია ვთქვათ, რომ წარსული, აჩრდილივით დაგვდევს თან. მან მუტაცია განიცადა და რაღაც უცნაური აღმოსავლურ-საბჭოური სახე მიიღო. ის, რასაც დიდი ხნის განმავლობაში ვეწინააღმდეგებოდით და ვებრძოდით, ისე შეგვესისხლხორცა, რომ ჩვენს ტრადიციად ასაღებს თავს. გარკვეულწილად ეს ასეც არის. ეს ჩვენი ბრძოლის ტრადიციაა, რომელიც დღესაც გრძელდება. უბრალოდ ალბათ, უმჯობესია, იგი ისტორიად იქცეს.

როგორც ჩანს, პოსტსაბჭოთა სივრცეში ადამიანთა რელიგიურობა უმეტეს შემთხვევაში, არ არის დაფუძნებული მათ ბუნებრივ ნებელობით აქტივობაზე. შესაბამისად, ის არის არა აქცია, არამედ რეაქცია წარსულზე. განაზრებათა ამ ფონზე ძნელია გვერდი ავუაროთ ნიცშესეულ რესენტიმენტის (ღვარძლი, ბოღმა, შურისძიების სურვილი) ცნებას⁴. რესენტიმენტი წარმოიშობა მაშინ, როდესაც მავანს არა აქვს ნამდვილი ქმედების, რეაქციის შესაძლებლობა და წარმოსახვითი შურისძიებით კმაყოფილდება. თავად შურისძიების გრძნობა არ არის ბუნებრივი პასუხი დარტყმაზე, ასე ვთქვათ, საპასუხო დარტყმა. მას ყოველთვის ახლავს თან უძლურების შიში. ვიღაცა აყოვნებს დარტყმას წარუმატებლობის შიშით და გადააქვს რეაქცია უკეთესი დროისთვის. ამის შედეგია დამარცხებულის ღვარძლიანი ცნობიერება. პოსტ-საბჭოთა სივრცეში მცხოვრები ხალხების ამჟამინდელი რელიგიურობა დაგვიანებული რეაქციაა. ისინი არ იყვნენ ძლიერნი რწმენაში მაშინ, როდესაც ეს საჭირო იყო. დაგვიანებული რეაქცია კი კიდევ ერთი მარცხია, რადგან ღვარძლს არაფერი საერთო არა აქვს გამარჯვებულის რწმენასთან.

შესაბამისად, სანამ წარსულს გავემიჯნებით, ვცხოვრობთ საზოგადოებაში, რომელიც სინამდვილეში არც მორწმუნეა, მაგრამ აღიარებს რა წარსულის პრიმატს, არ ეკუთვნის აწმყოს, ვერ არის აწმყოს შემოქმედი და ეს საზოგადოებრივი ცხოვრების ბევრ სფეროში ვლინდება.

საინტერესოა, რომ საზოგადოებაში მეტი ნდობაა იმ ინსტიტუტების მიმართ, რომელთა არჩევაში ადამიანები უშუალოდ არ იღებენ მონაწილეობას. ეს არის ეკლესია, შეიარაღებული ძალები, განათლების სიტემა. პრესის, პროფკავშირებისა და პარლამენტის მიმართ კი ნდობა ნაკლებია. შეიძლება გარკვეულ წარმატებად ჩავთვალოთ, რომ ამა თუ იმ სფეროში წინსვლა შეინიშნება და ამას ხალხი ხვდება, მაგრამ ისიც მნიშვნელოვანია, რომ არ ხდება გაცნობიერება იმ ფაქტისა, რომ მოქალაქე თავად არის არჩევითი ინსტიტუტების ავტორი და უნდობლობა მათ მიმართ საკუთარი თავის მიმართ უნდობლობასაც ნიშნავს. ვთქვათ, პრესის სტრუქტურა განსხვავდება ჩვეულებრივი წიგნის სტრუქტურისგან იმით, რომ წიგნს ჰყავს თავისი ავტორი, სიუჟეტი, პერსონაჟი და ჩვენ შეგვიძლია მოგვწონდეს ან არ მოგვწონდეს იგი. პრესა თავად არის პერსონაჟი, რომელიც ჩვენი სახით ავტორს ეძებს და პოულობს. პრესას სიუჟეტებს ჩვენ ვუკვეთავთ. გარკვეული აზრით, ჩვენ ვართ სტატიების ავტორები. ასე რომ, „მორწმუნე“ საზოგადოება საკუთარ თავს არ ენდობა. ეს საინტერესო ფაქტია, თუ გავიხსენებთ, რომ რწმენა ნიშნავს ნებელობას. სხვათაშორის, იგივე „მორწმუნე“ საზოგადოების 42 პროცენტი ოცნებობს დიქტატორზე. საერთოდ, ამ კითხვარმა ჩვენი საზოგადოების აშკარა ინფანტილიზმი გამოავლინა: ჩვენ გვსურს, არ მოხდეს ეკოლოგიური დაბინძურება და არ გვსურს საკუთარი წვლილის შეტანა ამ პროცესში; გვინდა ვიყოთ მატერიალურად უზრუნველყოფილი და არ გვსურს მუშაობა; გვინდა ვიყოთ მორწმუნენი და არა თუ რელიგიურ ცხოვრებაზე ვამბობთ უარს, არამედ არც გვინდა რამე გავიგოთ იმის შესახებ, რაც გვწამს. მამარდაშვილი თავის ერთ-ერთ ლექციაში ამბობდა, რომ ქართველთა მხიარულება გამოცანას წარმოადგენს, რადგან მას რეალობაში არავითარი საფუძველი არა აქვს და ამის მიზეზი შეიძლება იყოს ქართველთა ქრისტიანობა. მარადიული განახლება ქრისტეში არ აბერებს ერს. ის მარადიულად ახალგაზრდაა. მაგრამ საკითხავია, რამდენადაა ეს ქრისტიანული ახალგაზრდობა ინფანტილიზმის იდენტური. ინფანტილიზმი უპასუხისმგებლობაა, საკუთარი პასუხისმგებლობის სხვაზე, უფროსზე, ვთქვათ, მამაზე ან ბაბუაზე გადატანა. ქრისტიანობა კი, პირველ რიგში, პასუხისმგებლობაა. ბეკონი ამბობდა, რომ უკვირს მათი, ვისაც სიძველე უყვარს და ადიდებს ბერძნებს. რადგან ახალი ევროპა გაცილებით ხნიერია ვიდრე ანტიკურობა. შვილი მამაზე ხნიერია. ქრისტიანული ტრადიციის თანახმად, ქრისტეს დაბადების შემდეგ ყოველი ახალი თაობა წინაზე ხნიერია. ეს ცნობიერება ჩანს მიქელანჯელოს „პიეტაშიც“, სადაც მარიამი ქრისტეზე ახალგაზრდად გამოიყურება.

დასასრულ, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ყოველ უარყოფით მხარეს აქვს თავისი დადებითიც. კერძოდ, ბოლო ათი წლის ისტორია იმის მაჩვენებელია, რომ 90 პროცენტზე მეტი ერთსულოვნება საზოგადოების არასტაბილობის მაუწყებელია, მაგრამ არასტაბილობა სტაგნაციას გამორიცხავს. შესაბამისად არსებობს განვითარების შესაძლებლობა. სასწორის ერთ მხარეს უმრავლესობის შემოსკუპება იმას ნიშნავს, რომ გარკვეული დროის მერე სასწორის მეორე მხარე იქნება სავსე. ჩვენი რევოლუციების მიზეზიც საზოგადოების ინფანტილიზმში უნდა ვეძებოთ. ყოველ მთავრობას ჩვენ ვექცევით როგორც ბავშვები, შემდეგ კი წამოვიზრდებით და ვუჯანყდებით. ბოლო რევოლუციის დროს კიდევ ერთხელ წამოვიზარდეთ და იმედია, აღარ დაუბრუნდებით გარდასულ ბავშვობას.

ფონდ „ღია საზოგადოება - საქართველოს“ მიერ ჩატარებული ქართული საზოგადოების ღირებულებების კვლევის შედეგებზე დაყრდნობით დაწერილი სერგო რატიანის ნაშრომი პირველად დაიბეჭდა ფონდ „ღია საზოგადოება -საქართველოს“ პერიოდიკაში „ანგარიშები, ანალიზი, რეკომენდაციები №7“ 2006 წელი.

___________________

შენიშვნები

1. G.W.F. Hegel, Werke 20, Frankfurrt am Main 1986. გვ.61

2. Martin Heidegger , Sein und Zeit; Tübingen 1967. გვ.378-381

3. Mailise Ruthven Der Islam eine kurze Einfürung. Stuttgart 2000. გვ.12

4. F. Nietzsche Zur Genealogogie der Moral. Nietzsche kritische studienausgebe; München 1999. გვ.255

Lumen

ჯერალდინ ვან ბუერნი, თარგმნა ანუკი კეგეჭკორმა

შესავალი

აქვთ თუ არა ბავშვებს უფლება, იყვნენ განსხვავებულები - ჰქონდეთ მათი საზოგადოების უმრავლესობის რწმენისაგან და მათი საკუთარი ოჯახების რელიგიური აღმსარებლობისაგან განსხვავებული მრწამსი?

ადამიანის უფლება, იყოს განსხვავებული, განსაკუთრებულ სირთულეებს წარმოშობს რელიგიასთან მიმართებით, ვინაიდან რელიგიას აქვს როგორც ინდივიდუალური, ისე კოლექტიური სახე, ხოლო ბევრი უფროსის აზრით, ბავშვები უსასრულობის, მთლიანობისა და მომავლის სიმბოლო არიან. სწორედ ამიტომ ბავშვის უფლება, ჰქონდეს რელიგიური აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლება, იყო ერთ-ერთი ყველაზე ცხარე დისკუსიის თემა ბავშვის უფლებათა კონვენციის პროექტის განხილვისას.¹

შეხედულება ბავშვებზე, როგორც მხოლოდ საზოგადოების მომავალზე, დროის უკან დაბრუნებას და იმ წარმოდგენის ხელახლა დამკვიდრებას ნიშნავს, რომ ბავშვი უფროსების სურვილების გამომხატველი პასიური იარაღია. ბავშვები მარტო მომავალი კი არა, აწმყოც არიან. ბევრი ბავშვისათვის რელიგიური აღმსარებლობის ან რწმენის თავისუფლება ნიშნავს თავისუფლებას იმ რელიგიური შეზღუდვებისაგან, რომლებიც დამღუპველად მოქმედებს მათ ცხოვრებაზე. ბავშვები უკვე დგანან მათზე უფროსების მხრიდან ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების რისკის წინაშე, ხოლო რელიგიური დოგმატების ძალადობრივმა დანერგვამ შეიძლება უფროსების დომინანტური ძალაუფლება წარმოშვას, ნაცვლად იმისა, რომ მოვალეობების რეალურად შესრულებას ემსახურებოდეს. რელიგია არ უნდა იყოს ბოროტად გამოყენებული, როგორც საფარი, რომელიც იცავს ისეთ მეთოდებს, რომლებიც შეურაცხმყოფელია ბავშვთა უფლებების პრინციპებისათვის როგორც საერთაშორისო, ისე ადგილობრივ დონეზე.

რელიგია, ბავშვის ინტერესები და საზოგადოებრივი ვალდებულებები

როგორც რელიგია, ისე საერთაშორისო სამართალი ადამიანის უფლებათა სფეროში აღიარებენ ბავშვის ინტერესების ცნებას. ეს არის ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის ფუძემდებლური ნორმა, ხოლო ბავშვის ინტერესების დაცვის იდეა ასევე გამუდმებით ჟღერს გლობალური რელიგიების საღვთო წერილებში.

„ბავშვის ინტერესების“ ცნება თავდაპირველად წარმოიშვა როგორც თანაგრძნობის პრინციპი. ეს არის ნებაყოფლობით დადებული შეზღუდვა უფროსების ძალაუფლებაზე, რომელიც მომდინარეობს იმის გათვითცნობიერებიდან, რომ უფროსებს მხოლოდ იმიტომ შეუძლიათ თავის თავზე აიღონ გადაწყვეტილების მიღება ბავშვის ნაცვლად, რომ ბავშვს არა აქვს საკმარისი გამოცდილება და შეფასების უნარი. თუმცა იშვიათად ხდება, რომ უფროსების ქმედებები არ გახდეს სადავო ბავშვის ინტერესების თვალსაზრისით. იმის გარკვევისას, თუ რა იგულისხმება ბავშვის ინტერესებში, „ხშირად დაისმის კითხვა, რომელიც ისეთივე პრინციპული მნიშვნელობისაა, როგორც თავად ცხოვრების მიზანი და ღირებულებები“.² როგორც მრავალგზის აღნიშნულა, მართალია, შეკითხვა შეიძლება განხილული იქნეს ბავშვის ინტერესების ჭრილში, მაგრამ პასუხის გაცემა უმეტესად უფროსების პოზიციიდან ხდება.³

თავისთავად რთულია, გასცე პასუხი კითხვას, რა იგულისხმება ბავშვის ინტერესებში, ხოლო ადამიანის უფლებათა სამართალში ძალიან მწირი მითითებებია იმასთან დაკავშირებით, თუ რა მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს სხვადასხვა ურთიერთსაწინააღმდეგო ინტერესს. რა სტატუსი აქვს, მაგალითად, „ბავშვის ინტერესს“ საერთაშორისო სამართალში, და უკავია თუ არა მას მეორე ადგილი იმის შემდეგ, რასაც ფართო გაგებით რელიგიური საზოგადოებრივი პოლიტიკა შეიძლება ეწოდოს? როგორ ვაფასებთ გადაწყვეტილებების მიღებისას ძალთა თანაფარდობას შესაბამის გადაწყვეტილების მიმღებთა (როგორც რელიგიურ, ისე საერო პირთა) შორის?

მრავალ არარელიგიურ საზოგადოებაში სჯერათ, რომ „ბავშვის ინტერესი“ განხილული უნდა იყოს უფრო ინდივიდუალისტური კუთხით: რა შედის კონკრეტული ბავშვის, როგორც პიროვნების ან ოჯახის ინდივიდუალური წევრის, ინტერესში? ამის საპირისპიროდ, ბევრ რელიგიურ საზოგადოებაში „ბავშვის ინტერესს“ განიხილავენ როგორც ინდივიდუალურ, ისე კოლექტიურ ცნებად, რაც საფუძვლად ედება შეხედულებას, რომ სწორედ ბავშვის ინტერესშია, გაიზიაროს სახელმწიფოში აღიარებული რელიგია.

ეს პრინციპი უფრო ფართო გაგებით არის ფორმულირებული ბავშვის უფლებათა კონვენციის 3(1) მუხლში, რომლის მიხედვით: „[ი] ბავშვის მიმართ ნებისმიერ ქმედებათა განხორციელებისას, მიუხედავად იმისა, თუ ვინ არის მათი განმახორციელებელი - სახელმწიფო თუ კერძო დაწესებულებები, რომლებიც მუშაობენ სოციალური უზრუნველყოფის საკითხებზე, სასამართლოები, ადმინისტრაციული თუ საკანონმდებლო ორგანოები - უპირველესი ყურადღება⁴ ეთმობა ბავშვის ინტერესების დაცვის უკეთ უზრუნველყოფას“. მაგრამ იმ ფაქტით, რომ „უპირველეს ყურადღებას“ ინგლისურ ენაში ჩამოერთვა არტიკლი „ტჰე“ და მიენიჭა არტიკლი „ა“⁵, ბავშვის უფლებათა კონვენციამ შეიძლება საშუალება მისცეს მონაწილე სახელმწიფოებს, მათი შეხედულებისამებრ გაათანაბრონ ბავშვთა ინტერესები სხვა თანაბრად მნიშვნელოვან „უპირველეს“ საკითხებთან, როგორიც არის, მაგალითად, რელიგიური კანონები.⁶ ეს მიდგომა გარკვეულწილად შესუსტებულია ბავშვის უფლებათა კონვენციის მე-18(1) და მე 19 მუხლებით, რომელთაგან პირველში აღნიშნულია, რომ ბავშვის ინტერესები წარმოადგენს მშობლის „ზრუნვის მთავარ საგანს“, ხოლო მეორე იცავს ბავშვს სასტიკი მოპყრობისა და

უყურადღებობის მრავალი გამოვლინებისაგან. ამრიგად, ბავშვის უფლებათა კონვენცია ეჭვის ქვეშ აყენებს იმ მოსაზრებას, რომ მშობლებს ყოველთვის შესწევთ უნარი, გადაწყვიტონ, თუ რა შედის ბავშვების ინტერესებში რელიგიური თვალსაზრისით.⁷

ამას აძლიერებს როგორც ბავშვთა განვითარებადი შესაძლებლობების ცნების ფორმულირება, ასევე ბავშვის უფლებათა კონვენციის მიერ მშობლებისთვის დაწესებული შეზღუდვები. მონაწილე სახელმწიფოებზე იმ ვალდებულების დაკისრების მნიშვნელობა, რომ პატივი სცენ მშობლების უფლება-მოვალეობას, მიმართულება მისცენ ბავშვს მისი განვითარებადი შესაძლებლობების შესაბამისად, არის ის, რომ ხელმომწერი მხარეები ვალდებულნი არიან, აღიარონ, რომ მშობლის ძალაუფლება, მიმართულება მისცეს ბავშვს, მცირდება ბავშვის ზრდასთან ერთად.

ახალი მიდგომა „ბავშვის ინტერესების“ მიმართ სახელმწიფოებისგან მოითხოვს, რომ მათ დაწვრილებით შეისწავლონ მშობელთა პრეტენზიები რელიგიურ საფუძველზე ბავშვის მოქმედების გაკონტროლებასთან დაკავშირებით. ამერიკის შეერთებულ შტატებში მშობლებს არა აქვთ უფლება, მოითხოვონ სავალდებულო აცრებისაგან გათავისუფლება რელიგიური მოტივით, ვინაიდან „უფლება, თავისუფლად მისდიო ამა თუ იმ რელიგიას, არ გულისხმობს იმის თავისუფლებას, რომ საზოგადოებას ან ბავშვს გადამდები დაავადების, ჯანმრთელობის გაუარესების ან სიკვდილის საშიშროება შეუქმნა“.⁸ ეს ახალი მიდგომა „რელიგიას კი არ „ერჩის“, ... უბრალოდ, ამით მოწმდება, თუ რა გავლენას ახდენს ბავშვის ინტერესებზე მოცემული რელიგიის კონკრეტული პრაქტიკული მეთოდები, რომლებსაც მშობელი მიმართავს“.⁹

ბავშვის ინტერესების მიმართ თანამედროვე მიდგომას შეუძლია გამოასწოროს ზოგიერთი ნაკლოვანება და დაუპირისპიროს ერთმანეთს ბავშვთა პრობლემები და რელიგიის არჩევანის თავისუფლება.

იქნებ ყველაფერი შეიცვალოს?

ბავშვთა უფლება, აირჩიონ საკუთარი რელიგიური აღმსარებლობა ან რწმენა

ძირითადი საკითხი ის არის, აქვთ თუ არა ბავშვებს უფლება, მიიღონ რელიგიური აღმსარებლობა და რწმენა საკუთარი არჩევანით ან აირჩიონ, რომ არ მისდიონ არც ერთ რელიგიას, ან, მეორე მხრივ, აყენებს თუ არა რელიგია საზოგადოებრივ ვალდებულებებს პიროვნულ უფლებებზე მაღლა.

ბავშვის უფლება, ჰქონდეს ან მიიღოს რელიგიური აღმსარებლობა და რწმენა საკუთარი შეხედულებისამებრ, ორ საკითხს წარმოშობს. პირველი: შეუძლიათ თუ არა ბავშვებს და რა ასაკში შეუძლიათ თავად აირჩიონ რელიგიური აღმსარებლობა და რწმენა. მეორე საკითხი არის ის, თუ რომელ რელიგიურ აღმსარებლობაში ან რწმენაში უნდა აღიზარდონ ბავშვები, როდესაც ისინი, ვინც პასუხისმგებლები არიან ბავშვებზე, ვერ თანხმდებიან რელიგიური აღმსარებლობისა და რწმენის არჩევანზე.

რაც შეეხება მეორე საკითხს, თუმცა ცალკეული რელიგიები ადგენენ გარკვეულ კანონებს ბავშვებისათვის შესაფერის რელიგიაზე, საერთაშორისო სამართალი დუმს რელიგიის არჩევანის საკითხზე. საერთაშორისო სამართლის თანახმად ორივე მშობელს თანაბარი უფლებები და მოვალეობები აქვს ბავშვების აღზრდასთან დაკავშირებით, მათ შორის რელიგიურ საკითხებში, და საერთაშორისო სამართალი არ იძლევა მითითებებს იმ შემთხვევისთვის, როდესაც მშობელთა აზრი ერთმანეთს არ ემთხვევა.¹⁰

თუმცა არსებობს საერთაშორისო სტანდარტები ბავშვთა უფლების შესახებ აირჩიონ საკუთარი რელიგიური აღმსარებლობა და რწმენა, მაგრამ ეს საკითხი ბუნდოვანია და წინააღმდეგობებით აღსავსე. რელიგიური აღმსარებლობის საფუძველზე შეუწყნარებლობისა და დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ დეკლარაციის მე-5 მუხლში მოცემულია კონკრეტული მითითებები მშობლებისა და ბავშვების უფლებათა განხორციელების თაობაზე, ოღონდ ისინი მხოლოდ მშობლების პოზიციის გათვალისწინებით არის ჩამოყალიბებული. შესაბამისად, დეკლარაციაში არ არის განსაზღვრული თავად ბავშვების უფლებები, მიუხედავად იმისა, რომ ეს ხარვეზი კონკრეტულად იყო ხაზგასმული დეკლარაციის შედგენისას.¹¹ დეკლარაცია მხოლოდ აცხადებს, რომ მშობლებს ან კანონიერ მეურვეებს უფლება აქვთ მოაწყონ ცხოვრება ოჯახში მათი რელიგიური აღმსარებლობის ან რწმენის შესაბამისად. ბავშვის უფლება, აირჩიოს საკუთარი რელიგიური აღმსარებლობა ან რწმენა, შემდგომ წარმოიშვა, ბავშვის უფლებათა კონვენციის შედგენისას. გასაოცარია, მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ ბავშვის უფლებათა კონვენცია ბავშვთა ავტონომიას შეეხება, ბავშვის უფლება, აირჩიოს რელიგიური აღმსარებლობა და რწმენა, როგორც განსაზღვრულია ბავშვის უფლებათა კონვენციის მე-14 მუხლში, ნაკლებ დეტალურად არის ჩამოყალიბებული, ვიდრე სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-18 მუხლი, რომელსაც ის ემყარება.

კერძოდ, ბავშვის უფლებათა კონვენციაში, განსხვავებით სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პრაქტისაგან, არ არის უშუალოდ ნახსენები ბავშვის უფლება, ჰქონდეს ან მიიღოს რელიგიური აღმსარებლობა ან რწმენა საკუთარი შეხედულებით. ამის შედეგად კონვენცია მხოლოდ ირიბად კრძალავს რაიმე ძალისმიერი მეთოდებით ხელყოფას ბავშვის თავისუფლებისა, ჰქონდეს ან მიიღოს რელიგიური აღმსარებლობა და რწმენა საკუთარი შეხედულებისამებრ. ამასთან, აღნიშნული საერთაშორისო პრაქტისაგან განსხვავებით, ბავშვის უფლებათა კონვენცია არ შეიცავს კონკრეტულად ბავშვის უფლებას, გაამჟღავნოს თავისი რელიგიური აღმსარებლობა და რწმენა ღვთისმსახურების, რელიგიური რიტუალებისა და სარწმუნოებრივი მოძღვრების განხორციელებისას.

თუ ადამიანის უფლებების შესახებ ნებისმიერი ახალი შეთანხმების პირობების ლოგიკური დასაბუთება პიროვნული ღირსების გაძლიერებაა და არა მისი დამცირება, საიდან წარმოიშვა ეს შეზღუდვა? მთავარი პრობლემა არის ის, რომ ადამიანის უფლებების სფეროში საერთაშორისო სამართლის უნივერსალურობის მიუხედავად, ასეთი კანონი მაინც ყველა იმ სახელმწიფოსათვის შესაფერისი უნდა იყოს, რომლებიც რელიგიურ საზოგადოებებსა და სახელმწიფოს შორის ოთხი სხვადასხვა ტიპის ურთიერთობას ცნობენ. ეს ტიპებია: (1) რელიგიური სახელმწიფოები, სადაც კანონი ემყარება და ასახავს რელიგიურ რწმენას; (2) სახელმწიფოები, სადაც რელიგიური საზოგადოება და სახელმწიფო გაყოფილია, მაგრამ საზოგადოებრივ ფილოსოფიაზე ერთი რელიგია დომინირებს; (3) სახელმწიფოები, სადაც თანაარსებობენ სხვადასხვა რელიგიები და სადაც რეალურად არსებობს რელიგიური შემწყნარებლობა და რელიგიური აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლება; და (4)

სახელმწიფოები, სადაც მიიღეს ათეიზმის ოფიციალური პოლიტიკა, მაგრამ სადაც რელიგიური შემწყნარებლობა გარკვეულწილად არსებობს.¹² სახელმწიფოს პოზიცია ბავშვის უფლების მიმართ, იყოს თავისუფალი რელიგიური აღმსარებლობისა და რწმენის არჩევანში, უცვლელად ასახავს ამ ურთიერთობას.

ისლამურ სახელმწიფოებს არ შეეძლოთ მიეღოთ ისეთი დებულება, რომელიც ბავშვებს მიანიჭებდა თავისუფლებას, აერჩიათ და შეეცვალათ თავისი რელიგიური აღმსარებლობა ან რწმენა. მაროკო ამტკიცებდა, რომ ისლამური კანონის თანახმად, ბავშვს არა აქვს უფლება, აირჩიოს საკუთარი რელიგიური აღმსარებლობა ან რწმენა, ვინაიდან ითვლება, რომ სწორედ ბავშვის ინტერესებშია ის, რომ მისდიოს თავისი მამის რელიგიას.¹³

სხვა სახელმწიფოები, მათ შორის ფინეთი, იტალია და შვედეთი, ხაზს უსვამდნენ იმას, რომ ბავშვის უფლებათა კონვენციაში დადგენილი სტანდარტები არ უნდა აკნინებდეს სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტით და ადამიანის უფლებათა სფეროში სხვა ძირითადი დოკუმენტებით ადრე დადგენილ ნორმებს. კერძოდ, შვედეთი აცხადებდა, რომ მან მხოლოდ იმის საფუძველზე დაუჭირა მხარი მე-14 მუხლს, რომ მიღებული იქნებოდა აზრის, რწმენისა და რელიგიის თავისუფლება, როგორც ეს განსაზღვრულია სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-18 მუხლში, მათ შორის ის პირობა, რომ ბავშვს ჰქონდეს უფლება, აირჩიოს საკუთარი რელიგიური აღმსარებლობა და რწმენა. ფინეთი აღნიშნავდა, რომ ბავშვთა უფლება, ჰქონდეთ სიტყვის თავისუფლება, მათ შორის უფლება, რომ მათ აზრს მიენიჭოს სათანადო მნიშვნელობა მათი ასაკისა და მოწიფულობის შესაბამისად, ასევე უნდა ყოფილიყო განხილული რელიგიურ საკითხებთან დაკავშირებით. სამუშაო ჯგუფის თავმჯდომარემ მხარი დაუჭირა ამ მოსაზრებას და დაადგინა, რომ ვინაიდან ბავშვის უფლება, ჰქონდეს სიტყვის თავისუფლება, რასაც ითვალისწინებს ბავშვის უფლებათა კონვენციის მე-12 მუხლი, არის „ზოგადი დებულება“, ის შეეხება ყველა საკითხს, რომელსაც კავშირი აქვს ბავშვებთან, მათ შორის რელიგიურ საკითხებსაც.¹⁴

ზოგადად ადამიანების უფლება, ჰქონდეთ ან მიიღონ რელიგიური აღმსარებლობა და რწმენა საკუთარი არჩევანით, დაცულია არა მხოლოდ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტით, არამედ ადამიანის უფლებების დაცვის შესახებ ორი რეგიონული შეთანხმებითაც. ეს არის ევროპული და ამერიკული კონვენციები ადამიანის უფლებათა შესახებ. არაისლამური სახელმწიფოებისათვის, რომელთაც არ გააკეთეს დათქმა და ხელი აქვთ მოწერილი ბავშვის უფლებათა კონვენციაზე ან სხვა შესაბამის შეთანხმებებზე, ის პრინციპი, რომ ადამიანს ჰქონდეს უფლება, თავად აირჩიოს რელიგიური აღმსარებლობა ან რწმენა, თანაბრად ეხება როგორც ბავშვებს, ასევე მოზრდილებს. ფაქტობრივად, არსებობს რამდენიმე სახელმწიფო, სადაც ბავშვებს უკვე აქვთ ეს უფლება ეროვნული კანონმდებლობის საფუძველზე. ისლანდიაში თექვსმეტი წლის ბავშვებს შეუძლიათ გადაწყვიტონ, აირჩევენ თუ არა კონკრეტულ რელიგიურ აღმსარებლობას ან რწმენას, ხოლო თორმეტი წლის ასაკში მათი აზრი გათვალისწინებული უნდა იყოს.¹⁵ ნორვეგიაში თხუთმეტ წელს გადაცილებულ ყველა ბავშვს შეუძლია საკუთარი არჩევანით უარყოს რელიგია.¹⁶

რაც შეეხება ზოგიერთ კათოლიკურ და ისლამურ სახელმწიფოს, რომლებსაც ხელი მხოლოდ ბავშვის უფლებათა კონვენციაზე აქვთ მოწერილი, კონვენციის მომზადების პერიოდიდან ნათელია, რომ ისინი არ ცნობენ ბავშვის უფლებას, მიიღოს რელიგიური აღმსარებლობა ან რწმენა საკუთარი არჩევანით. ამას მოწმობს, მაგალითად, კონკრეტული დათქმები მე-14 მუხლთან დაკავშირებით და ის ფართო ხასიათის დათქმები, რომლებიც გაკეთდა ბავშვის უფლებათა კონვენციის ისლამურ კანონთან შეუთავსებელ დებულებებთან მიმართებაში. ამ ფართო ხასიათის დათქმებმა რიგი ისლამური სახელმწიფოების მხრიდან და უფრო მცირემასშტაბიანმა დათქმებმა რამდენიმე კათოლიკური სახელმწიფოს მხრიდან წარმოშვა საჯარო/კერძო დებატები. იქ, სადაც საერთაშორისო სამართალი ადამიანის უფლებების სფეროში ეწინააღმდეგება ღვთიური კანონების ინტერპრეტაციას, ყველაზე დიდი მხარდაჭერა ექნება იმას, რომ შენარჩუნდეს ტრადიციული საჯარო/კერძო განსხვავებები საერთაშორისო საჯარო სამართალში.

რელიგია და ბავშვზე ორიენტირებული განათლება

ოცდამეერთე საუკუნეში ბავშვი უნდა იყოს სასკოლო სისტემის ამოსავალი წერტილი. შესაბამისად, განათლების სისტემა ორიენტირებული უნდა იყოს ბავშვზე. თუმცა იმის გათვალისწინება, რომ ბავშვებს ჰქონდეთ უფლება, მიიღონ განათლება მათი რელიგიური მრწამსის შესაბამისად, არაორდინარული მიდგომაა. ტრადიციულად საერთაშორისო სამართალი ავალდებულებს სახელმწიფოს, რომ ბავშვს მიეცეს განათლება მშობლების რელიგიური და ფილოსოფიური შეხედულებების შესაბამისად, მიუხედავად ბავშვის ასაკისა და მოწიფულობისა. ამრიგად, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის 18(4) მუხლი მონაწილე სახელმწიფოებს მხოლოდ იმას ავალდებულებს, რომ პატივი სცენ მშობლებისა და კანონიერი მეურვეების უფლებას, უზრუნველყონ მათი შვილების რელიგიური და ზნეობრივი განათლება მათი საკუთარი შეხედულებების შესაბამისად.

პრობლემა ის არის, რომ სახელმწიფოს შეუძლია ზემოქმედება მოახდინოს ბავშვების რელიგიურ და სხვა შეხედულებებზე მათთვის ერთი რელიგიის ან მოძღვრების სხვა რელიგიებისა და მოძღვრებებისაგან გამორჩეულად სწავლებით ან იმით, რომ არაპირდაპირ დაუჭიროს მხარი კონკრეტულ რელიგიურ აღმსარებლობას ან რწმენას მისთვის ხელსაყრელი ფინანსური თუ ადმინისტრაციული გარიგებების გამო. განათლების შესახებ საერთაშორისო საკანონმდებლო ბაზის შექმნის მიზანი იყო, დაწესებულიყო მშობლის უფლება, დაიცვას ბავშვი სახელმწიფოს მიერ საგანმანათლებლო დაწესებულებების იდეოლოგიური ზემოქმედების მიზნით გამოყენებისაგან.¹⁷ ამგვარი განზრახვა გამართლებულია იმ ბავშვებთან მიმართებაში, რომლებიც არ არიან საკმარისად მოწიფული ასაკის (და უფრო ადვილად შეიძლება მოექცნენ ამგვარი ზეგავლენის ქვეშ), მაგრამ შედარებით უფროსი ასაკის მოზარდებისათვის უნდა არსებობდეს გარკვეული წონასწორობა მათ უფლებებსა და ოჯახის სხვა წევრების უფლებებს შორის. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ეს ხარვეზი უბრალოდ დაუდევრობის მიზეზი იყო და არა წინასწარგანზრახული მცდელობა, არ ყოფილიყო გათვალისწინებული ბავშვის სურვილი რელიგიურ განათლებასთან დაკავშირებით; ბოლოს და ბოლოს, ასეთი განზრახვა აშკარად ბავშვის ინტერესების საწინააღმდეგო იქნებოდა.

ძირითად მცდელობას, შეცვლილიყო მხოლოდ მშობლების უფლებებზე კონცენტრირების ტენდენცია, ადგილი ჰქონდა ბავშვის უფლებათა კონვენციის ტექსტის მომზადების დროს. ბავშვის უფლებათა კონვენციის ხელმომწერი სახელმწიფოების პოზიცია ის არის, რომ როდესაც ბავშვი საკმარისი მოწიფულობის ასაკს მიაღწევს, გათვალისწინებული უნდა იყოს ბავშვის სურვილები რელიგიურ განათლებასთან დაკავშირებით. ვინაიდან ბავშვის უფლებათა კონვენცია, სამწუხაროდ, არ ითვალისწინებს რაიმე სახის ინდივიდუალური გასაჩივრების მექანიზმს, ბავშვთა რელიგიური უფლებების დარღვევის შემთხვევების უმრავლესობა რეგულირდება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული შემდეგი უფლებებით: რელიგიისა და რწმენის თავისუფლებით და რელიგიური განათლების თავისუფლებით. აქ ყურადღება სხვა რამეზეა გამახვილებული, ვინაიდან ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დანიშნულება არასოდეს ყოფილა დაეცვა ბავშვთა უფლებები და ყოფილიყო ბავშვთა უფლებების დაცვაზე ორიენტირებული შეთანხმება, ამიტომ, შესაბამისად, ის იცავს მხოლოდ მშობლების უფლებას, უზრუნველყონ ბავშვისთვის ისეთი განათლების მიცემა, რომელიც შეესაბამება მათ საკუთარ რელიგიურ და ფილოსოფიურ შეხედულებებს.

თუ რამდენად უქმნის ეს საფრთხეს ბავშვთა უფლებას რელიგიური აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლებაზე, რომელიც დაცულია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-9(1) მუხლით, არ არის დადგენილი. მე-9(1) მუხლი ადგენს:

„ყველას აქვს უფლება აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებისა; ეს უფლება მოიცავს რელიგიის ან რწმენის შეცვლის თავისუფლებას და, აგრეთვე, თავისუფლებას როგორც ინდივიდუალურად, ისე სხვებთან ერთად, საქვეყნოდ ან განკერძოებით, გააცხადოს თავისი რელიგია თუ რწმენა აღმსარებლობით, სწავლებით, წესების დაცვითა და რიტუალების აღსრულებით“.

უმრავლესობა შემთხვევებისა, როდესაც მშობლებს მიუმართავთ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოსთვის ბავშვთა უფლების თაობაზე, ჰქონდეთ რელიგიური აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლება, ექცევა №1 ოქმის მე-2 მუხლის ფარგლებში. თუმცა განაცხადებები მომზადებული იყო ერთობლივად მშობლებისა და ბავშვების მიერ და მათში მითითებული იყო როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის №1 ოქმის მე-2 მუხლის, ისე მე-9 მუხლის დარღვევები. საქმე „ანგელინი შვედეთის წინააღმდეგ“ (Angelini v. Sweden) ასახავს მეთოდს, შემუშავებულს სტრასბურგის ორგანოების მიერ, რომელთაც რელიგიურ განათლებასთან დაკავშირებით იურისპრუდენციის მკაფიო და შეთანხმებული მოქმედების ხაზი მიიღეს.¹⁸ დედა და ქალიშვილი ათეისტები იყვნენ და განათლების სამინისტრომ მათ უარი უთხრა თხოვნაზე, ქალიშვილი გათავისუფლებულიყო რელიგიურ სწავლებაში მონაწილეობისაგან. თუმცა სკოლის ხელმძღვანელის ინიციატივით მოხერხდა ის, რომ ქალიშვილს უფლება მიეცა არ დასწრებოდა დილის გაკვეთილებს, რომლებიც რელიგიური ხასიათის იყო და საეკლესიო ჰიმნების გალობას მოიცავდა. შვედეთში რელიგიური სწავლებისგან გათავისუფლება ნებადართულია მხოლოდ ორგანიზებული რელიგიის წარმომადგენლებისათვის, როგორიცაა კათოლიკური სარწმუნოება და იუდაიზმი, ხოლო ათეისტები ვალდებულნი არიან, მონაწილეობა მიიღონ რელიგიური მოძღვრების სწავლებაში.

განმცხადებლები ამტკიცებდნენ, რომ დაირღვა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-9, მე-14 და მე-17 მუხლები. ისინი ასევე ამტკიცებდნენ, რომ შვედეთის მიერ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის №1 ოქმის მე-2 მუხლთან დაკავშირებით გაკეთებული დათქმა არღვევდა ამ კონვენციის მე-14 მუხლის მოთხოვნას.¹⁹ ადამიანის უფლებათა ევროპულ კომისიას უნდა გადაეწყვიტა მოექცა თუ არა ქალიშვილი სკოლის მხრიდან იდეოლოგიური ზეწოლის ქვეშ, რაც უთანაბრდებოდა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-9(1) მუხლით გარანტირებული რელიგიისა და რწმენის თავისუფლების მისი უფლების დარღვევას. კომისიამ აღნიშნა, რომ მე-9 მუხლი პიროვნებას იცავს სახელმწიფოს მხრიდან რელიგიური ზეწოლისაგან განათლების მიღებისას თუ ნებისმიერი სხვა საქმიანობისას, რაც სახელმწიფოს პასუხისმგებლობით ხორციელდება. მხოლოდ საინფორმაციო ხასიათის სწავლება ვერ ჩაითვლება ისეთ საქმიანობად, რომელიც ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას ან მის ოქმებს. ბავშვს უნდა მიეცეს განათლება რელიგიის შესახებ და არა რელიგიური განათლება. ეს ასახავს ძირითად მიდგომას ბავშვების რელიგიური განათლების მიმართ, ეს არის ფაქტობრივი ინფორმაცია ზოგადად რელიგიის და არა კონკრეტული სარწმუნოების შესახებ.

ანგელინის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილება ეთანხმება გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის გადაწყვეტილებას საქმეზე „ჰარტიკაინენი ფინეთის წინააღმდეგ“ (Hartikainen v. Finland), რომლის მიხედვით მოცემული სწავლება რელიგიების ისტორიასა და ეთიკაში ნეიტრალური და ობიექტური ხასიათისა იყო, ხოლო ასეთი სწავლება შეესაბამება სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-18(4) მუხლს და ითვალისწინებს იმ მშობლებისა თუ კანონიერი მეურვეების შეხედულებებს, რომელთაც არ სწამთ არც ერთი რელიგია.²⁰

სტრასბურგის სასამართლოში შეტანილი საჩივრის საგანი ბავშვებისთვის ინფორმაციის მიწოდებაზე დამყარებული სექსუალური განათლებაც გახდა. საჩივრის მიხედვით, ადგილი ჰქონდა მშობლების ქრისტიანული რჯულის შეურაცხოფას. საქმეში „კიელდსენი, ბუსკი, მადსენი და პედერსენი დანიის წინააღმდეგ“ (Kjeldsen, Busk, Madsen and Pedersen v. Denmark) მოსარჩელეები იყვნენ მშობლები, რომლებიც ამტკიცებდნენ, რომ კომპლექსური და სავალდებულო სექსუალური განათლება, რომელიც შემოიღეს დანიის სახელმწიფო სკოლებში, ეწინააღმდეგებოდა მათი, როგორც ქრისტიანი მშობლების, რწმენას.²¹ ისინი აცხადებდნენ, რომ სავალდებულო სექსუალური განათლება ნიშნავდა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის №1 ოქმის მე-2 მუხლით გარანტირებული მათი უფლებების დარღვევას.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ გამოიტანა გადაწყვეტილება, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის №1 ოქმის მე-2 მუხლი ვრცელდება სახელმწიფოს ყველა ფუნქციაზე, რომელიც განათლებასა და სწავლებას უკავშირდება.²² ამ დებულების თანახმად, მონაწილე სახელმწიფოებს ეკისრებათ პასუხისმგებლობა პატივი სცენ მშობლების რელიგიურ მრწამსს სახელმწიფო საგანმანათლებლო სისტემის ყველა ეტაპზე.²³

ევროპულმა სასამართლომ ასევე დაადგინა, რომ სექსუალური განათლების მიზანი იყო არა იმდენად ის, რომ ბავშვებისთვის მიეცათ ცოდნა, რომელიც მათ არ ჰქონდათ ან ვერ მიიღებდნენ სხვა გზით, არამედ ის, რომ მიეცათ მათთვის ეს ცოდნა „უფრო კორექტულად, ზუსტად, ობიექტურად და მეცნიერულად“.²⁴ ბავშვებისთვის სექსუალური განათლების მიცემა არ ყოფილა „მცდელობა, მოეხდინათ მათზე იდეოლოგიური ზეწოლა, რომელიც პროპაგანდას უწევს გარკვეული სახის სექსუალურ ქცევას“.²⁵ შესაბამისად, სასამართლომ არ აღიარა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის №1 ოქმის მე-2 მუხლის დარღვევის ფაქტი და მშობლების სარჩელი უარყოფილი იქნა.²⁶

ჯერ კიდევ დასადგენია, თუ რა მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს რელიგიურ განათლებასთან დაკავშირებით მშობლების განსხვავებულ შეხედულებებს ბავშვის აზრთან შედარებით, იმის გათვალისწინებით, რომ ბავშვის უფლებები მე-9 მუხლის თანახმად უფრო ფართოა, ვიდრე მშობლების ვალდებულებები ოქმის მიხედვით. შესაძლებელია ვიხელმძღვანელოთ ორი ერთმანეთის საპირისპირო მოსაზრებით. საკითხი თავდაპირველად დასმული იქნა ევროპულ დონეზე კიელდსენის საქმეში მოსამართლე კელბერგის მიერ გამოთქმულ მოსაზრებაში, რომელიც დაემთხვა სასამართლოს შემადგენლობის უმრავლესობის პოზიციას, რომ ბავშვის უფლებებს არასათანადო ყურადღება მიექცა. კელბერგის აზრით, „გარკვეული ასაკის“ ბავშვებს შეუძლიათ მოითხოვონ მათი აზრის პატივისცემა. ის დაბეჯითებით ამტკიცებდა: „ძნელად დასაშვებია, რომ დოკუმენტის ავტორებს განზრახული ჰქონოდათ, მშობლებისთვის მიენიჭებინათ რაღაც დიქტატორულის მსგავსი უფლება მათი შვილების განათლების საკითხში.“²⁷

იგივე მიდგომა ედო საფუძვლად მოსამართლე დუგლასის ნაწილობრივ განსხვავებულ პოზიციას საქმეში „ვისკონსინი იოდერის წინააღმდეგ“ (Wisconsin v. Yoder). ამ შემთხვევაში ბავშვმა, ფრიდა იოდერმა, ჩვენება მისცა თავისი რელიგიური შეხედულებების შესახებ. მაგრამ, მოსამართლე დუგლასის განაცხადებით, მას რომ ეს არც გაეკეთებინა, თუ ბავშვს ექნებოდა საშუალო სკოლაში სწავლის სურვილი და საკმარისად მოწიფული იქნებოდა იმისათვის, რომ მისი ამ სურვილისათვის პატივი ეცათ, სახელმწიფოს თავისუფლად შეეძლო არ მიეღო მშობლების რელიგიურად მოტივირებული პროტესტი.²⁸

ამრიგად, მიდგომა, რომ ბავშვის რელიგიურ განათლებასთან დაკავშირებით გათვალისწინებული უნდა იყოს მისი სურვილები, ჯერ კიდევ ჩანასახის მდგომარეობაშია. ზემოხსენებული ერთმანეთის საპირისპირო მოსაზრებები გაგებული უნდა იქნეს იმ კონტექსტში, რომელშიც ისინი დაიწერა იმ სახელმწიფოებთან მიმართებით, სადაც რელიგია არ არის ცხოვრების ყველა ასპექტის მარეგულირებელი ძალა.

დასკვნა

სიტყვა „რელიგია“ წარმოდგება ლათინური სიტყვიდან რელიგარე და ნიშნავს „იმის გამთლიანებას, რაც ერთხელ დარღვეული იქნა“. დღეს, ბავშვის უფლებათა კონვენციის მიღების შემდგომ ეპოქაში, ბავშვები შეიძლება დავიხმაროთ საზოგადოების გაერთიანებაში, მაგრამ არა მათი თანხმობის გარეშე და მათი პიროვნული უფლებების ხარჯზე. საბოლოო ჯამში ეს არის უფლებების გაწონასწორების საკითხი, ხოლო ბავშვის უფლებათა კონვენციის წვლილი ის არის, რომ მან მოახდინა ღირებულებების გადანაცვლება ბავშვთა უფლებების მსხვერპლად შეწირვიდან ბავშვთა ავტონომიისკენ.

__________________

შენიშვნები

1. ბავშვის უფლებათა კონვენცია, გაერო-ს დოკუმენტი A/44/49 (1989), ძალაში შევიდა 1990 წლიდან. თორი ლინდჰოლმი, ვ. კოლი დურჰამი, უმც., ბაჰია გ. თაჰზიბ-ლი (რედაქტორები), რელიგიის ან რწმენის თავისუფლების ხელშეწყობა: სახელმძღვანელო, 561-569. ©2004 Koninklijke Brill NV. გამოცემულია ნიდერლანდებში.

2. რობერტ ჰ. მნუკინი, „ბავშვთა ინტერესები“ (ნიუ იორკი: ვ.ჰ. ფრიმენი და კომპანია, 1985), 18.

3. იხ. ჯერალდინა ვან ბუერენი, „საერთაშორისო სამართალი ბავშვთა უფლებების სფეროში“ (ბოსტონი: მარტინუს ნიჯჰოფი, 1995), 32.

4. ინგლისურ ტექსტში: „In all actions concerning children, whether undertaken by public or private social welfare institutions, courts of law, administrative authorities or legislative bodies, the best interests of the child shall be a primary consideration“.

5. ინგლისურ ენაში არტიკლი „the“ იხმარება განსაზღვრულ არსებით სახელებთან, ხოლო არტიკლი „a“ - განუსაზღვრელ არსებით სახელებთან.

6. მისი მოწოდების მიუხედავად, ბავშვის უფლებათა კონვენციის მე-3 მუხლი უნდა შედარდეს ბავშვის უფლებათა დეკლარაციის მე-2 პრინციპს და ბავშვის უფლებებისა და კეთილდღეობის შესახებ აფრიკული ქარტიის მე-4 მუხლს, რომელთაგან ორივეში ხაზგასმულია, რომ ბავშვთა ინტერესები უნდა იყოს „The“ უპირველესი მნიშვნელობის. ტექნიკურად ბავშვის უფლებათა კონვენციაში არსებობს ბავშვთა ინტერესების შემასუსტებელი სამწუხარო გარემოება, რომელიც არასოდეს ყოფილა სათანადოდ ახსნილი.

7. იხ. ვან ბუერენი, „საერთაშორისო სამართალი ბავშვთა უფლებების სფეროში“, 32.

8. იხ. პრინცი ვ. მასაჩუსეტსი, 321 US 158, 166-67 (1944) (რუთლეჯ ჯ.).

9. P.v.S., 108 DLR (4th) 287, 317 (1994) (კანადის უზენაესი სასამართლო) (ლ. ჰერექსდუბი ჯ.).

10. იხ. ბავშვის უფლებათა კონვენცია, მუხლი 14.

11. იხ. ჯერალდინ ვან ბუერენი, რედ., საერთაშორისო დოკუმენტები ბავშვების შესახებ, I I გამოც. (ბოსტონი: მარტინუს ნიჯჰოფი, 1998).

12. იხ. კარლ იოსებ პარჩი, “რწმენისა და სიტყვის თავისუფლება და პოლიტიკური თავისუფლებები” International Bill of Rights: The Covenant on Civil and Political Rights, რედ. უის ჰენკინი, (ნიუ-იორკი: კოლუმბიის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1981), 210

13. გაერო-ს დოკუმენტი E/CN.4/1987/WG.1/WP.35.

14. გაერო-ს დოკუმენტი E/CN.4/1989/48.

15. ისლანდიის რელიგიური ასოციაცია, კანონი რელიგიური ასოციაციის ოფიციალურად ცნობის შესახებ, კანონი 108, თავი 2, მუხლი 8 (1999).

16. აქტი რელიგიურ საზოგადოებებთან დაკავშირებით (1969) (ნორვეგია).

17. სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი, მუხლი 18(4), რომელიც თავდაპირველად ეფუძნებოდა საბერძნეთის წინადადებას, შეტანილი იქნა მშობლების სურვილის საწინააღმდეგოდ ბავშვებზე რელიგიური განათლების თავზე მოხვევის აღკვეთის მიზნით. მისი შედგენის პროცესში ნათელი გახდა, რომ ეს დებულება მხოლოდ ავალდებულებს ხელმომწერ სახელმწიფოებს, რომ პატივი სცენ მშობლების სურვილებს; ის არ ავალდებულებს ხელმომწერ სახელმწიფოებს მშობლების მიერ არჩეული რელიგიური მოძღვრების სწავლება უზრუნველყონ.

18. Angelini v. Sweden, 10EHRR 123 (EComHR, 1988).

19. იმავე წყაროდან.

20. Hartikainen et al. v. Finland, Comm. No 40/1978, UN Doc. A/36/40 (Un Human Rights Comittee, 9 April 1981).

21. Kjeldsen, Busk, Madsen and Pedersen v. Denmark, 1 EHRR 711 (1979-80) (EctHR 7 December 1976), 724.

22. იმავე წყაროდან, 729-30.

23. იმავე წყაროდან, 729.

24. იმავე წყაროდან, 731.

25. იმავე წყაროდან, 732.

26. იმავე წყაროდან, 729.

27. იმავე წყაროდან, 23 ECtHR, 50.

28. Wisconsin v. Yoder, 406 US 205, 242 (1972) (Douglas, J. dissenting).

Русское население в Грузии

Мамука Комахия

В новых независимых государствах, возникших в результате распада Советского Союза, адаптпции с создавшейся обстановкой оказалась самой трудной для русского населения. Русский язык, который в Советском Союзе был оснавным языком коммуникации между этническими группами и ведения дела, в новых независимых государствах потерял эту функцию. Русскому населению трудно было прывикать к абсолютно отличаюшейся обстановке, в связи с чем большая их часть решила вернуться на историческую родину. Сокрашение численности Русского населения в результате эмиграции заметно и в Грузии.

Расселение русских в Грузии и миграционные процессы

Расселение славянского населения на территории Грузии связано с периодом активизации Росийской империи в Южном Кавказе. После укрепления военно-политических позиций в Южном Кавказе, путем создания невоенных славянских поселений, Российская империя надеялась создать надёжную опору. Среди заселённых большую часть составляли русские. Такая политика царских чиновников была часть русификаторской политики, что ставила целью и ассимилацию местного населения.

К 1865 г. на территории Грузии проживали 25900 русских новопоселенцев, что составляло 2%25 всего населения страны. В 1886 году - 42500 (2б6%25). В 1897 г. их число достигло 92813 человек (5,3%25). Из проживающего в Грузии славянского населения 21113 человек, то есть 22,7%25 всего населения славянского происхождения были военными. Таким образом, во второй половине XIX века довольно интенсивно происходило заселение населения славянского происхождения в Грузию. В большом количестве их заселили, как в Тбилиси и приморские города, так же и в отдельные регионы Грузии, также в 21 село.

С 1920 гг. Начавшаяся в Грузии широкомасштабная индустриализация привлекла многих мигрантов из других советских республик. К этому добавились годы коллективизации и кампании „раскулачивания“ (1930-1933), которые унесли жизни нескольких миллионов человек в Южной Росии, Украине, Казахстане. В этот период Грузия приняла сотни тысяч человек, бежавших от голода, в оснавном, русских и украинцев, число которых от переписи 1939г. возросло от 110,5 тысяч до 354,0 тысяч, то есть 320%25.

Число русского населения в Грузии достигло пика в 1959 г. (407,9 тысяч), а после этого снижается. До начало миграционных процессов, в 1989 г., их число составляло 341,2 тысячи. Катаклизмы, возникшие в результате распада Советского Союза, особенно тяжкими оказались для славянского населения. В новой, абсолютно иной, иногда в обстановке антироссийских настроений, русское население не смогло адаптироваться. Единственным выходом для них была эмиграция на историческую родину.

В миграционных процессах, начавшихся в 1990-х гг. Самым интенсивным был уход славян (фактически, восточных славян, т.е. этнических русских, украинцев и белорусов). Среди них много было военных или гражданских служащих советской армии и члены их семей, которые массовым образом покидали Грузию в связи изменением мест дислокации некоторых военных соеденений с начала 1990-х гг. Среди эмигрантов более 60%25 составляли славяне. Большая их часть (88,5%25) были жителями городов и они почти полносью уходили на жительство в города Российской Федерации.

В 1990-х гг. Была заметна эмиграции русских из бывших республик Советского Союза, где они оказались в меньшенстве в новосозданных государствах. Националистическая пропаганда, закрытие промышленных предпрятий, экономическая нестабильность вынудила многих русских искать лучшие условия в другом месте, воснавном на исторической родине. Перед оставшимся русским населением возникла сложная задача адаптации в новой культурной, религиозной или социальной обстановке.

Националистическая риторика политических групп на заре независимости Грузии ослабла после прихода к власти Эдурда Шеварднадзе. Согласно результатам опроса, проведённого в 1993 году, основные определяюшие факторы эмиграции русских не носили политических характер. Русское население (и не только их) к эмиграции подталкивали экономический кризис, безработица, криминальная обстановка. Политическая мотивация эмиграции русских в 1993 году была слабой и её превосходили социально-экономические факторы.

Эмиграция славянского населения была заметна и из Абхазии, где в результате начала боевых действий, началась эмиграция славянского населения в Россию и Украину. Согласно оценкам эксперта Феликса Корла, в 1996 году славяне составили 10%25 населения Абхазии: в таком случае из проживаюших там в 1989 году 88,6 тысяч русских, украинцев и белорусов должны были остаться 15-25 тысяч, в оснавном пожилые люди. По оценкам Грузинского учёного Реваза Гачечиладзе, из-за того, что их большая часть, в оснавном, члены смешенных семей, переселились в различные регионы Грузии, всех их невозможно считать эмигрантами. Поэтому ушедшими за пределы Грузии из оставшихся в Абхазии можно считать около 50 тысяч славян. Положение остаюштхся сегодня в Абхазии тяжёлое и им помогают действуюшие в Российской Федерации различные организации, и особенно, Мэрия Москвы. Помощ осуществляется через действуюшие в Абхазии русские общинные организации.

Согласно результатам переписи 2002 г., по сравнению последней советской переписи 1989 года, число русских значительно уменшилось и составило 68 тысяч, половина которых проживает в Тбилиси. (Хотя, по оценке некоторых общественных организаций, на сегодняшний день их число значительно ниже.). В отличие от других национальных меньшенств, русские изначально проживали, в оснавном, в городах, в меньшей степени - в селах. В городах они также проживают, дисперсионно, и в Грузии не встречаются их компактные поселения, кроме редких исключений. В настояшее время большую часть русского населения составляют пожилые люди. В последнее время сокрашение численности русского населения также связано с процессом вывода российских военных баз из Грузии.

Современные проблемы

Острые политические споры между россией и Грузией в последнее время тяжело отразились на судьбе грузин, проживающих на территории Российской Федерации. По мнению многих, за агресивнои политикой против грузин и показательной депортации граждан Грузии должны были последовать адекватные шаги и со стороны Грузии. Но, реально, ни среди властей Грузии и ни среди населения антирусские настроения не возникли. Даже наоборот, на фоне дискриминации грузин на территории России, власти Грузии пытались проявить доброжилательное отношение к национальным меньшинствам, в том числе и к русским. Со своей стороны представители действующих в Грузии общественных организаций выражали сожаление в связи с создавшейся в Россйй обстановкой.

Несмотря на отсутствие антирусских настроений, маловероятно, чтобы численность проживающих в настояшее время на территории Грузии русских сохранилась на существующем уровне. Эмиграцию русских ещё больше ускоряет принятые в Росийской федерации законы, котроые предусмотривают способсвование эмиграции соотечесвенников из бывших советских республик. В октябре 2006 года, на Конгрессе проживающих за границей соотечественников было решено, что Россия берёт ответственность за оказание помощи соотечественникам в возврашении на историческую родину.

1 января 2007 года началась государственная программа по добровольному переселению соотечественников в Россию из зарубежных стран, осуществление которой обеспечивает Федеральная миграционная служба. Прибывшим в Россию государства обеспечивает предоставление гражданства, финансирование переселения, жильё, трудоустройство и пакет социальной помощи. Для реализации данной программы из государственного бюджета в течение ближайщих трёх лет предусмотрено выделение 17 миллиардов рублей.

Федеральная миграционная служба планирует открыть представительства в Грузии до конца года. Но, проблема в настоящее время заключается в том, что большенство российских соотечественников уже решили проблему переселения. В Южном Кавказе остались, в оснавном, пожилые люди, для которых в случае возврашения в Россию перспективы проживания туманны. На конгрессе была высказано мнение и против финансирования эмиграции. По заявлению руководителя делегации из Грузии на конгрессе Валерия Сварчука, было бы лучше, если вместо эмиграции помогли бы русской диаспоре, проживающей за границей и для достижения этой цели будут истрачены ресурсы российского бизнеса.

В советский период русский язык был основным языком коммуникации между этническими группами. Знание русского языка было необходимо для професионального продвижения. В условиях приоритетности русского языка для русского населения необходимость изучения местного языка, например грузинского, не существовала. После обретения Грузией независимости русский язык потерял доминантную позицию. На сегодняшный день, среди молодёжи, родившийся после обретения независимости, мотивация изучения русского языка значительно упала. Несмотря на это, русский Несмотря на это, русский язык пока ещё остается языком коммуникации между этническими нруппами, но её коммуникационная роль всё более слабеет. Среди самого русского населения, в связи с вышеперечисленными факторами, уровень знания грузинского языка не соответствует тем потребностям, которые исходят из существуюшей реальности, в связи с реформами, проводимыми в системе образования.

Новая реальность, созданная в сфере образования, придаёт дополнительный стимул для миграции пока ещё остаюшейся в Грузии русской молодёжи. По заявлению председателя Союза русских женщин Грузии „Ярославна“ Аллы Беженцевой, родившиеся после 1991 года в Грузии русские дети шли учиться в русские школы, так как родители мало доверяли уровню местной образовательной системы и надеялись, что таким образом они легче смогут найти работу в России. Ещё одной причиной отправки детей в русскую школу было плохое знание подростками грузинского языка. Безработица и низкие зарплаты, плохое знание грузинского языка подталкивает многих русских к продалжению образования и поиску работы в России.

В 2003-2004 учебные годы в Грузии функционировали 168 русских школ, в том числе, среди одноязычных школ было 55 русских школ. Остальные были двухязычными и трёхязычными школами: вместе с грузинскими, азербайджанскими и армянскими школами. Но количество русскоязычных школ, в условях сокрашения численности русскоязычного населения, все более сокрашается. Примечательно, что в Грузии большую часть учеников русскоязычных школ составляли не русские, а представители других этнических групп. В связы с тенденциями последных времён, представители других этнических групп, например армяне и азербайджанцы, ведут своих детей в армянские и азербайджанские, или грузиноязычные школы. Что касается грузинских детей, факты их отвода в русскоязычные школы очень малочисленны. Из-за этого фактора, число учеников в русскоязычных школах сокрашается, что вызывает закрытие русскоязычных школ.

Для русскоязычного населения проблемой является установление новых правил сдачи вступительных экзаменов, введённых в результате реформы системы образования. Несмотря на то, что современная русская молодёжь на бытовом уровне хорошр владеет грузинским языком, прохождение темтирования в вузах представляет собой проблему, так как темтирование проходит на грузинском языке. В результате, среди русского населения и без того находящаяся в меньшенстве молодёжь отправляется в Россию для получения высшего образования, что подталкивает их к постоянному обоснованию в Россию

С социально-экономической точки зрения перед русским населением возникают серьёзные проблемы. По заявлению Аллы Беженцевой, эмигрировавшие в Россию русские помогают членам своих семей. В отличие от других, русские проживают в оснавном, в городах и не надеются на помощь из села. В условиях низких доходов такие послания получают решающее значение. По словам Беженцевой, главная проблема русских носит экономический, а не политический характер. Кроме того, русское население, большенство которых составляют пожилые люди, зависит от незначительной пенсии и материяльно-финансовой помощи русских организации.

В оказании помощи русскому населению определённую роль играет действующие в Грузии организации, в том числе самой многочисленной является Союз русских соотечественников Грузии „Отчизна“, которая объединяет 24 организации. Организация действует с Юния 2004 года и активно участвует в программе по оказанию помощи соотечественникам, которую осуществляет МИД РФ. Союз поиогает в получении медицинской помощи, студентов направляет в российские вузы, помогает ветеренам войны, направляет их в санатории и помогает материально. Действуюшие в Грузии другие организации - Ассоцияция русских женщин „Ярославна“, Славянский дом Грузии, Международный гуманитарно-благотворительный союз „Надежда“ финансирование получают, в оснавном, из государственных структур Российской Федерации и их деятельность охватывает различные аспекти помощи русского населения: материально-финансовый помощь, культурные мероприятия.

Кроме поступаюших из России в Грузию журналов и газет, на русском языке печатаются несколько газет, в том числе „Свободная Грузия“, „Вечерный Тбилиси“, журнал „Русский клуб“. Что касается русскоязычных телепрограмм, их можно получать через сателиты, что в условиях экономических проблем для большенства русского населения из=за высокой платы за это. На канале Общественного вешания Грузии в неделю один раз транслируется 25-минутный информационный выпуск на русском языке. (минутный информационный выпуск на русском языке ежедневно транслируется на Общественном радио). У русского населения, которое имеет проблемы с речью на грузинском языке, с точки зрения получения информации из грузинских передач, практический некаких проблем нет, так как, с этой точки зрения их уровень владения грузинским языком удовлетворителен.

Важным очагом русской культуры в Грузии является Тбилисский государственный академический театр имени Александра Грибоедова, где периодический устроиваются как русскоязычные спектакли, так и вечера русской культуры. Театр был основан 1845 году по инициативе графа воронцова. После этого театр исполнил огромную роль в сближении грузинской и русской культуры. В 2005 году отмечался 160-летный юбилей театра.

Особую роль в сохранении русской культуры в Грузии исполняет Международный культурно-просветительный союз „Русский клуб“, который является членом Международного союза русских соотечественников, объеденяющих 57 стран. Организация объединяет около пяти тысяч человек различных национальностей и функционирует с 2005 года. Основными приоритетами организации являются культурно-просветительская деятельность и способствование углублению российско-грузинских отношении. Под эгидой союза издаётся ежемесячный общественно-художественный журнал „Русский клуб“.

Духоборцы и молокане

Отличаюшися часть проживающих в Грузии русского населения представляют ь.н. сектанты, которые создали в различных уголках Грузий крайне самобытную культуру. В Грузию, в оснавном, были переселены духоборы и молокане. В XIX веке в Джавахети поселились духоборцы, крайне протестантская секта, которая во второй половине XVIII века сформировалась на Российской территории в Воронежской, Тамбовской, Экатеринославской губернях. Царизм видел в духоборцах угрозу государству и религии и в 1837 году император распорядился переселить духоборцев на Кавказ. В 1941 году их заселили на юго-востоке Грузии, Ахалкалакский уезд.

Изначально положение сектантов строго регулировалось различными законодательными нормами. Но, после того как правительственная политика в отношении к присаеденённым в Южном Кавказе территориям изменились, параллельно военно-стратегическим и политическим планам появился и планэкономического освоения края. С 40-х гг. XIX века государство начинает установливать льготы в отношении сектантов.

Сектантское население в Грузии было расселено, в оснавном, в двух географических ареалах: на юго-востоке, следуюшие села Ниноцминдского (ранее Богдановка) района: Гореловка, Ефремовка, Орловка (Терпение), Спасовка, Радионовка, Тамбовка, Богдановка, Троиское, и на востоке - с. Краснагорка (ранее Малхазовка) Сагареджойского района, с. Ульяновка (ранее Новоалексеевка) Сигнагского района (До заселения в село Ульяновка сектанты в 1859 году из Саратовской губернии сначала были поселены в Тбилиси.), с. Нинигори (ранее ново-Михаиловка) и Свабодное (ранее Графовка) в Лагодехском районе.

Интересно, что молокане праживали, в основном, в Восточной Грузии: с. Краснагорка, с. Ульяновка, с. НиНигори и с. Свободное. Их малая часть также праживала в Тбилиси. С 1990 г. Они уехали в эмиграсию и сегодня поселение сектантов практически не существует. До 90 семей осталис в селе Свободное, а также в малом количестве проживают в Ульяновке. Они сохранили этническую самобитность, понимают, но не говорят на грузинском. Их отличающейся проблемой является получение оброзования на родном языке. Действующая в прилегающем селе русскоязйчная школа дает лишь начальное образование. Для получение среднова образования необходимо ухать в районный центр, расположенный в несколких километрах. Желание молокан получить образование только на русском языке подталкивает их к эмиграции.

По сравнению с молоканами значительно многочисленным является посоление духоборцев. Они сразу после переселения создали коммуны, занимались сельским хозяйством, ростовщи чеством. Тут они сформировались как отдельная этнографическая единиса с отличающимися щбычаями и бытом. Они были расселены, в основном, в восьми селах Ниноцминдского района. В 1898-1900 гг. Одна часть духоборцев уехала в Канаду. В 1999 году в Джавахети находились и канадские духоборцы, когда отмечался 100-летний юбилей их переселения. А в 2001 году в селе Гореловка торжественно отметили 160-летний юбилей переселения духоборцев в Грузию.

В Ниноцминдском районе в 1926 году количество руских составляло 5 171 человек, в 1959 году - 4 616, в 1970 г. - 4 344, в 1979 - 3 830, в 1989 году их число сократилось до 3 161 человек. На территориях компактного расселения руских, в сельсовете Гореловка, по сравнению с 1926 годом их число сокротилось на 57,2%25, а среднее число членом семей, если было 6,2, стало - 2,8.

С 1988 по 1991 гг., в основном, через Общество им. Мераба Костава, на средства, выделенные отдельными ведомствами и организациями, и из бюджета, а также средствами, зачисленными на счет организации, было приобретено 113 домов у духоборцев, роживавших в пяти селах сельсовета Гореловки ниноцминдского раиона. Вместе с грузинской общественностью дома закупали и армянские фонды, например Парвана.

Проживавшие на территории, входящей в состав сельсовета Гореловки, духоборцы требовали массового приобретения их домов и помощи в миграции назад на свою историческую родину, в частнасти, в Россию, Тульскую область. Массово пратекла емиграция, особенно, молодежи. Параллельно закупке домов проводилась агитация о переселении сюда населения горных регионов Аджарии, пострадавшего в результате стихийного бедствия. У приобретенных за символические цены дома для экологических мигрантов должны были появиться хозяева, но из-за сложных климатических условий, многие переселенцы решили покинуть дома духоборцев. Многие дома остались бесхозными, которые в дальнейшем были разобраны на стоительные материалы и на дрова.

Эмиграции духоборцев способствовало постановление премьер-министры Российской Федерации Евгения Примакова от 1998 года о духоборцах, проживающих в Грузии. По этому вопросу была приняты специальная резолюция и Государственной Думой РФ. Министерство по чрезвычайным делам Грузии выделило автобусы, а Международная организация но миграции обеспечила их транспортировку. В январе 1999 года лидер общины Люба Гончарова отвезла большую часть духоборцев в Брянсский регион. Оставшаяся часть духоборцев также подумывает о миграции, одним из факторов для чего, по их же заявлению, являются лучшие по сравнению с Грузией экономические условия в России и ныпряженные российско-грузинские отношения.

Оставшимся в Ниноцминда духооорцам приходится жить на доходы от скотоводства и из собственного хозяйства. Хотя, в течение последних 15 лет у них возникли серьезные проблемы в связи с перераспределением земельных участков с местным армянским населением и экомигрантами. Земельная реформа внесла серьезные изменения в уклад жизни духоборцев. В настоящее время комиссия по распределению земельных участков распределяет на всех местных жителей участки земли кооператива, которие был создан духоборцами вместо коллективной фермы Гореловки. В результате, духоборцам йз 5 тысяч гектаров досталось 600 гектаров. На каждую семью духоборцев было выделено 6-15 гектаров земли. По словам духоборцев, ферма была для них возможностью сохранения коммунальных традиций.

Существующие проблемы эмиграцию духоборцев делают необратимым процессом. Татьяна Чумчаева, которая является лидером общины духоборцев, заявляет, что 470 местных духоборцев направили письмо правительству России с просьбой о переселение в Россию. Они уже получили обещание бесился ной транспортировки, заселения и предоставления льгот на 6 месяцев. По слонам Чумчаевой, духоборцы ожидают начала 2007 года, когда Государственная Дума расмотрит проект переселения и подберет место для их проживаныя.

У общинного кооператива духоборцев «Духоборец» за время существования колхоза в 1992-96 гг. накопилась задолженность перед государством в обьеме 4 миллионов лари. В результате уплаты этого долга, естественно, что кооператив обанкротиться. С просьбой списания этого долга 28 ноября 2006 года в офисе Народного защитника Грузии состоялся «круглый стол». По мнению экспертов (ассоциированный исследователь Европейского центра по вопросам меньшинств Хедвиг Лом). «в случае их переселения в Россию, правительство России воспользуется этим фактом против Грузии. Духоборцы же не желают принимать участия в политических играх. Они желают остаться в Грузии».

Заключение

После, 1990-х гг. численность русских в Грузии сократилось в пять раз. Социально-экономические факторы и миграционная политика последних лет властей России резко сократят число русских в Грузии в течение последующих лет. Если учесть и то, что основную часть русского населения в Грузии составляют пожилыс люди, можно предположить, что в случае сохранения существующих тенденций, в течение ближайших 20-30 лет в Грузии русская община, практически, перестанет существовать.

Использованная литература и источники

1. Варданян Л. Визит Тевдорадзе завершился мирно. Самхретис карибче. №31(59). (на груз. яз.);

2. Гачечиладзе Р. Миграция населения в Грузии и её социально-экономические последствия. Серия дискуссионных писем., Программа развития ООН - Грузия, Тбилиси, 1997. (на груз. яз.);

3. Гугушвили Т. Внешние миграционно0демографические проблемы Грузии (1990-1998гг.) Тбилиси (на груз. яз.);

4. Закариадзе Н. Колонияльная политика царизма и славиянское население Грузии. Демография, 1(2), 2000. (на груз. яз.);

5. Козлов В.ь Русские сторожили Закавказия: Молокане и Духоборцы. Москва-1995.

6. Мамедов С., Симонян Ю., Гордиенко А. Невоенное российское присуствие на Южном Кавказе. Независимая газета. 25.12.2006. [http://www.ng/ru/courier/2006-12-25/12kavkaz.html]

7. Рионели Г. Духоборы: 250 лет скитаний. Кавказский акцент, №19 (92). 1.10-15.10.2003.

8. Таратута Ю., Конфисахор А., Перл Р. Всемирный конгресс соотечественников получил господдержку. Коммерсант №200 (№3531), 25.10.2006 [http://www.kommersant.rudoc.html?docld=716076].

9.Феофанов А. Юбилейная община. Чегемская правда, №26, 2005.

10. Русскоязычным жителям СНГ предложили вернуться на Родину. Нензависимая газета, 25.12.2006. [http://www.ng/ru/courier/2006-12-25/12_narodinu.html]

11. Этнографический заповедник. Многонациональная Грузия, №3, ноябрь-декабрь 2001.

12. Интерпресс, 17 ноября, 2006.

13. Государственный департамент Грузии по статистике, Результаты всеобщей переписи населения Грузии 2002г.

14. Оснавные показатели дневных общеобразовательных государственных школ Грузии на 2003-2004 учебный год. Главный центр информатики Министерства образования и науки Грузии.

15. Akhmeteli N. Taxes, Land reform and Better life in Russia: The Dukhobor's Georgian Exodus. Georgia Tuday, November 2006.

16. Grigorian M. Last days of Georgian Dukhobors. IWPR's Caucasus reporting service/ No/ 254. September 23, 2004.

17. Kamikadze D. Dukhobor Tribulations. IWPR's Caucasus reporting service. No 106? November 20, 2001.

18. Peuch J. Southern Caucasus: Facting Integration Problems, Ethnic Russions Long for Better Life. Rfe/Rl, 21 August, 2003.

19. Rekhviashvili J. Georgia: Ethnic Russians Feel Insulted From Tensions. RFE/RL, 11 October, 2006.

20. Vartanian o. Land Reform may be the last straw for Georgia's Dukhobor community. IWPR/s Caucasus reporting service, 20 September 06.

21. http://griboedovtheatre.ge/

22. http://www.russianclub.ge/

სამართალი

ლაბიტა იტალიის წინააღმდეგ

მასალა მოამზადა ნონა კალანდაძემ

ბენედეტო ლაბიტა დააკავეს 1992 წელს იმ გამოძიებასთან დაკავშირებით, რომელიც მოიცავდა ტრაპანის სასამართლოს ბრძანებას მაფიის წევრობაში ეჭვმიტანილი 46 პირის დაპატიმრების თაობაზე. ბენედეტო ეჭვმიტანილი იქნა იტალიის ქალაქ ალკამოში არსებული მაფიის ორგანიზაციის წევრობაში და ფინანსური კომპანიის მართვაში თავისი ცოლისძმის სახელით, რომელზეც ეჭვი იყო, რომ იმ ადგილებში მაფიოზურ დაჯგუფებას ხელმძღვანელობდა.

თავდაპირველად ბენედეტო პატიმრობაში იმყოფებოდა პალერმოს ციხეში, სადაც იზოლაციაში გაატარა 35 დღე.

ტრაპანის რაიონულმა სასამართლომ უარყო თავდებობით გათავისუფლებასთან დაკავშირებით ბრალდებულის მიერ წარდგენილი პირველი განაცხადი. სასამართლომ დაადგინა, რომ მისი პატიმრობა განპირობებული იყო მოწმეთა დაცვის საჭიროებით, რადგან მტკიცებულებათა უმეტესი ნაწილი ზეპირი ხასიათისა იყო და არსებობდა მათი გადათქმის საფრთხე მოწმეებზე ზეწოლისა და მათზე ზეგავლენის მოხდენის გზით.

ბენედეტო, მაფიის დანარჩენ წევრებთან ერთად, გადაიყვანეს პიანოსას კუნძულზე მდებარე ციხეში.

მან გაასაჩივრა ტრაპანის სასამართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილება, რადგან მიაჩნდა, რომ ის კომპანიის ჩვეულებრივი მუშაკი იყო და დისციპლინურ სამართალწარმოებას ექვემდებარებოდა; ასევე, არ არსებობდა პირდაპირი მტკიცებულება, რომელიც გაამყარებდა ბრალდებას, რომლის თანახმად ის მაფიის ფინანსების შემნახველი და განმკარგველი იყო. თუმცა მისი საჩივარი არ დაკმაყოფილდა.

ლაბიტამ გამომძიებელ მოსამართლეს წარუდგინა თავდებობით გათავისუფლებასთან დაკავშირებული კიდევ ერთი განაცხადი, რომელშიც ამტკიცებდა, რომ არ არსებობდა მისი პატიმრობისთვის საკმარისი საფუძველი. აღნიშნული განაცხადიც უარყოფილი იქნა.

1993 წელს იტალიის პროკურატურის შუამდგომლობის საფუძველზე ტრაპანის რაიონული სასამართლოს გამომძიებელმა მოსამართლემ გამოსცა ბრძანება, რომლითაც გაახანგრძლივა სასამართლო განხილვის პერიოდში პატიმრობის მაქსიმალური ვადა. აღნიშნული ბრძანება ლაბიტამ გაასაჩივრა. ის აღნიშნავდა, რომ ბრძანება უკანონო და უსაფუძვლო იყო, რადგან პატიმრობის გახანგრძლივებასთან დაკავშირებული შუამდგომლობა წინასწარ არ ჩაბარებია მის ადვოკატს.

ტრაპანის რაიონულმა სასამართლომ უარყო მისი სააპელაციო საჩივარი.

ლაბიტამ აღნიშნული გადაწყვეტილება გაასაჩივრა საკასაციო წესით, რაც ასევე არ დააკმაყოფილეს.

1994 წელს, ლაბიტა სამართალში მისცეს მაფიოზური ტიპის ორგანიზაციის წევრობის ბრალდებით. პროკურატურამ მოითხოვა მისი სამი წლით დაპატიმრება.

ტრაპანის რაიონული სასამართლოს განაჩენით ის გამართლდა, ვინაიდან არ მოიპოვებოდა არავითარი მტკიცებულება, რომ განსასჯელი მოქმედებდა როგორც მენეჯერი ან თანხის განმკარგავი. პროკურატურის მტკიცებას, რომ განსასჯელი იყო მაფიის ფინანსების შემნახველი, ეწინააღმდეგებოდა სხვა მოწმეთა ჩვენებები და ფაქტობრივი მტკიცებულებები. შესაბამისად, ლაბიტას ბრალი არ დადგინდა.

მიუხედავად გამართლებისა, ბენედეტო ხელბორკილებით დააბრუნეს თერმინი იმერესის ციხეში, სადაც მან რამდენიმე საათი დაჰყო, სანამ რეგისტრაციის მწარმოებელი თანამდებობის პირი მოვიდოდა.

პროკურატურამ გაასაჩივრა მისი გამართლება, მაგრამ 1995 წლის განაჩენით პალერმოს სააპელაციო სასამართლომ უცვლელი დატოვა გამამართლებელი განაჩენი.

ქვეყნის შიდა სამართალი

იტალიის სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობით, არავინ შეიძლება იქნას დაპატიმრებული სასამართლო განხილვის განმავლობაში, თუკი არ არსებობს მისი ბრალეულობის დამადასტურებელი სერიოზული მტკიცებულებები. ამასთან, პატიმრობის მაქსიმალურ ვადებს სასამართლო განხილვის დროს აყალიბებს ზემოაღნიშნული კანონმდებლობა. ვადები იცვლება სამართალწარმოების ეტაპების მიხედვით.

პატიმრობიდან გათავისუფლების პროცედურასთან დაკავშირებით ქვეყნის იუსტიციის სამინისტრომ აცნობა ყველა სასჯელაღსრულებით დაწესებულებას, რომ საჭირო იყო ადმინისტრაციული სამსახურების წარმომადგენელთა ადგილზე ყოფნა ღამის განმავლობაში, რათა უზრუნველეყოთ არა მარტო პატიმართა დროულად გათავისუფლება, არამედ დაკავებული თუ თავისი ნებით გამოცხადებულ ეჭვმიტანილთა შესახლება ციხეში და გადაუდებელი სამედიცინო მკურნალობის ჩატარება პატიმრებისთვის.

იტალიის სისხლის სამართლის კანონმდებლობით, ყველა პირს, ვინც გამართლდა საბოლოო განაჩენით, რადგან ვერ იქნა მოპოვებული საკმარისი მტკიცებულებები, რომ მან დანაშაული ჩაიდინა, უფლება აქვს მოითხოვოს ანაზღაურება ნებისმიერი ხანგრძლივობის პერიოდისთვის, რომელიც მან პატიმრობაში გაატარა სასამართლო განხილვის დროს.

პატიმართა კორესპონდენციაზე ცენზურის დაწესების უფლებამოსილება აქვს საქმის განმხილველ მოსამართლეს მანამდე, სანამ გამოტანილი იქნება გადაწყვეტილება პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ. შემდეგ ეს უფლებამოსილება გადადის მოსამართლეზე, რომელიც სასჯელის აღსრულებაზეა პასუხისმგებელი. ამასთან, ქვეყნის კანონმდებლობით აკრძალულია პატიმარსა და მის ადვოკატს შორის წარმოებული კორესპონდენციის შეჩერება ან ნებისმიერი ფორმის ცენზურა. პრაქტიკულად, ცენზურა მოიცავს ყველა პატიმრის წერილის გახსნასა და წაკითხვას როგორც ბრძანების გამცემი მოსამართლის, ისე ციხის მმართველის ან მის მიერ დანიშნული ციხის თანამშრომლის მიერ; შემოწმებულ წერილს ურტყამენ ბეჭედს, რითაც ადასტურებენ, რომ ის შემოწმდა.

ევროპული სასამართლოს შეფასება

ბენედეტო ლაბიტამ მიმართა ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს. ის აღნიშნავდა, რომ დაირღვა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლი, რომლის თანახმად:

„არავინ შეიძლება დაექვემდებაროს წამებას ან არაადამიანურ თუ დამამცირებელ მოპყრობას ან სასჯელს“.

მისი განმარტებით, პიანოსას ციხეში პატიმრობის პირველ თვეებში ის დაექვემდებარა კონვენციის მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო მოპყრობას. მის მიმართ ადგილი ჰქონდა ძალადობასა და დამცირებას, შეურაცხყოფასა და წამების სხვა ფორმებს. ამასთან, მის მიერ გამოთქმულ პრეტენზიებს არ მოჰყოლია შედეგი.

იტალიის მთავრობამ დაადასტურა, რომ მდგომარეობა პიანოსას ციხეში ძალიან მძიმე იყო.

განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ სახელმწიფომ, რა თქმა უნდა, იცოდა პიანოსას ციხეში მიმდინარე მოვლენების შესახებ და შემწყნარებლობას იჩენდა ციხის ადმინისტრაციის დამნაშავე პირების მიმართ.

ევროპული სასამართლოს შეფასებით, წამების აკრძალვა წარმოადგენს დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთ ყველაზე ფუნდამენტურ ღირებულებას. ყველაზე რთულ სიტუაციაშიც კი, როგორიცაა ტერორიზმთან და ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლა, კონვენცია კატეგორიულად კრძალავს წამებასა და არაადამიანურ ან დამამცირებელ მოპყრობას თუ სასჯელს. აღნიშნული ნორმა არ ითვალისწინებს რაიმე სახის გამონაკლისს და არ იძლევა მისგან გადახვევის შესაძლებლობას იმ შემთხვევებშიც კი, როცა სახეზეა საგანგებო ვითარება, რომელიც ემუქრება ერის სიცოცხლეს.

განმცხადებლის მტკიცებით, მისი პატიმრობა უკანონოდ გაგრძელდა მისი გამართლებიდან 12 საათის განმავლობაში.

ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად:

„ყველას აქვს თავისუფლებისა და პიროვნული უსაფრთხოების უფლება. არავის შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება, გარდა შემდეგი შემთხვევებისა და თანაც კანონით განსაზღვრული პროცედურის დაცვით:

ა) კომპეტენტური სასამართლოს მიერ მსჯავრდების შემდგომ პირის კანონიერი დაპატიმრება;

ბ) პირის კანონიერი დაკავება ან დაპატიმრება სასამართლოს კანონიერი გადაწყვეტილების შეუსრულებლობისთვის ან კანონით გათვალისწინებული ნებისმიერი ვალდებულების შესრულების უზრუნველსაყოფად“.

ლაბიტა ამტკიცებდა, რომ ის უნდა გაეთავისუფლებინათ დაუყოვნებლივ მისი გამართლების შემდეგ. იმის შემოწმება, არსებობდა თუ არა მისი პატიმრობაში ყოფნის სხვა საფუძვლები, შესაძლებელი იყო განეხორციელებინათ მოსმენამდე. იმ შემთხვევაში, თუ განმცხადებელი გამართლდებოდა, დარჩენილი ადმინისტრაციული ფორმალობები შეიძლებოდა მისი გათავისუფლების შემდეგ მოგვარებულიყო.

იტალიის მთავრობამ აღნიშნა, რომ გამართლების მიუხედავად ლაბიტას ვერ გაათავისულებდნენ, სანამ გარკვეული ადმინისტრაციული სახის ფორმალობები არ შესრულდებოდა და არ შემოწმდებოდა, არსებობდა თუ არა რაიმე სხვა მიზეზი მისი პატიმრობისთვის. რაც შეეხება მისი გათავისუფლების გაჭიანურებას, იუსტიციის მინისტრმა დაადასტურა, რომ ეს გაუმართლებელი იყო.

ევროპული სასამართლოს შეფასებით, თავისუფლების უფლებაზე გამონაკლისთა სია ამომწურავია და ამ განმარტებით მხოლოდ ვიწრო ინტერპრეტაცია შეესაბამება ამ დებულების მიზანს, სახელდობრ, იმის უზრუნველყოფა, რომ არავის ჩამოერთვას თავისუფლება თვითნებურად.

განმცხადებელი აღნიშნავდა, რომ პიანოსას ციხის ადმინისტრაცია ახორციელებდა მის ადვოკატთან და ოჯახთან გაგზავნილი და მათგან მიღებული კორესპონდენციის ცენზურას. ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლის შესაბამისად:

„ყველას აქვს უფლება, პატივი სცენ მის მიმოწერას. დაუშვებელია საჯარო ხელისუფლების ჩარევა ამ უფლების განხორციელებაში, გარდა ისეთი ჩარევისა, რაც დაშვებულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში ეროვნული უშიშროების, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ან ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობის ინტერესებისთვის ან უწესრიგობის თუ დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად, ჯანმრთელობის ან ზნეობის ან სხვათა უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვისთვის“.

ევროპული სასამართლოს შეფასებით, ადგილი ჰქონდა ხელისუფლების ორგანოს მიერ განხორციელებულ ჩარევას განმცხადებლის კორესპონდენციის უფლების განხორციელებაში.

ბენედეტო ლაბიტას განმარტებით, ის ფაქტი, რომ მიუხედავად მისი გამართლებისა, ის იმყოფებოდა პოლიციის სპეციალური ზედამხედველობის ქვეშ, წარმოადგენდა ევროპული კონვენციის მე-4 ოქმის მე-2 მუხლის დარღვევას, რომლის თანახმად:

„1. ყველას, ვინც კანონიერად იმყოფება სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, აქვს ამ ტერიტორიის ფარგლებში თავისუფლად გადაადგილების უფლება და საცხოვრებელი ადგილის არჩევის თავისუფლება.

2. ყველას აქვს ნებისმიერი, მათ შორის საკუთარი, ქვეყნის დატოვების უფლება.

3. აღნიშნულ უფლებათა განხორციელებაზე არ შეიძლება დაწესდეს რაიმე შეზღუდვა, გარდა იმისა, რაც შეესაბამება კანონს და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში ეროვნული უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებისთვის, საზოგადოებრივი წესრიგის შესანარჩუნებლად, დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად, ჯანმრთელობის ან ზნეობის ან სხვათა უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად.

4. პირველი პუნქტით დადგენილი უფლებები ცალკეულ სფეროებში ასევე შეიძლება დაექვემდებაროს შეზღუდვებს, რომლებიც დაწესებულია კანონის შესაბამისად და გამართლებულია დემოკრატიულ საზოგადოებაში საჯარო ინტერესებით“.

მოპასუხე სახელმწიფო ხაზგასმით აღნიშნავდა აღმკვეთი ღონისძიების მნიშვნელობას იმ შემთხვევაში, როცა საქმე ეხებოდა მაფიის წევრობაში ეჭვმიტანილ პირს და განმცხადებლის გამართლების ფაქტი ზეგავლენას არ ახდენდა დაწესებული აღმკვეთი ღონისძიების კანონიერებაზე.

ევროპული სასამართლოს შეფასებით, განმცხადებელი სამი წლის განმავლობაში ექვემდებარებოდა მკაცრ შეზღუდვებს გადაადგილების თავისუფლების კუთხით და გადაადგილების თავისუფლებაზე დაწესებული შეზღუდვები არ მიიჩნეოდა „აუცილებლად დემოკრატიულ საზოგადოებაში“.

ლაბიტას განცხადებით, მიუხედავად მისი გამართლებისა, მას ჩამოერთვა სამოქალაქო უფლებები, რითაც დაირღვა ევროპული კონვენციის პირველი ოქმის მე-3 მუხლი, რომლითაც მას გარანტირებული ჰქონდა არჩევნებში მონაწილეობის მიღების უფლება.

მოპასუხე სახელმწიფოს განმარტებით, აღნიშნული შეზღუდვის ძირითად მიზანს წარმოადგენდა მაფიისთვის ხელის შეშლა, განეხორციელებინა რაიმე ზეგავლენა არჩეულ პირებსა თუ ორგანიზაციებზე იმ რეალური რისკის გათვალისწინებით, რომლითაც მაფიის წევრობაში ეჭვმიტანილებს შეეძლოთ ხმის მიცემა მაფიის სხვა წევრების სასარგებლოდ.

ევროპული სასამართლოს შეფასებით, განმცხადებლის ხმის მიცემის უფლების დროებით შეჩერება მიმართული იყო კანონიერი მიზნის მისაღწევად. თუმცა აღნიშნული შეზღუდა გამოიყენეს არა სასამართლო განხილვის დროს, არამედ მისი გამართლების შემდგომ. ამდენად, როცა განმცხადებლის გვარი ამოიღეს საარჩევნო სიიდან, არ არსებობდა რაიმე კონკრეტული სახის მტკიცებულება, რომლითაც დადასტურდებოდა მისი მაფიისადმი კუთვნილების ეჭვი.

შესაბამისად, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ დაირღვა ევროპული კონვენციის მე-3 და მე-8 მუხლები, მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი; აგრეთვე, კონვენციის მე-4 ოქმის მე-2 მუხლი და პირველი ოქმის მე-3 მუხლი. მოპასუხე სახელმწიფოს დაევალა განმცხადებლის სასარგებლოდ 75 000 000 იტალიური ლირის გადახდა არამატერიალური ზიანისთვის და 6 000 000 იტალიური ლირის გადახდა სასამართლო მოსმენისთვის გაღებული ხარჯების ასანაზღაურებლად.

Stigma-free

ნანა ნიჟარაძე

ვერასდროს ვიფიქრებდი, რომ დისკომფორტი, რომელსაც სიმაღლეზე ყოფნისას განვიცდი, შეიძლებოდა ჩემი ცენტრალური ნერვული სისტემის ნეირონების ცუდი აქტივობის ბრალი ყოფილიყო. მეტიც, ასეთი აქტივობის ბრალი, თურმე, შეიძლება იყოს ყანყალის შეგრძნება, რომელიც სკამზე მჯდომს გაწუხებთ, იგივე შეგრძნება - სიბნელეში მოხვედრისას... ბევრი გაიხსენებს, რომ დამართნია ასეთი რამ. ცენტრალური ნერვული სისტემის ნეირონთა აქტივობა ყოველთვის არ არის ასპროცენტიანი, მაგრამ ეს ნორმალურად ცხოვრებაში ხელს არ გვიშლის. პრობლემები მაშინ იჩენს თავს, როცა ამ აქტივობის ხარისხი ძალიან დაბალია.

სენსორული ინტეგრაციის დარღვევა, სენსორული დეზინტეგრაცია - ასე უწოდებენ ამ მდგომარეობას, მდგომარეობას, როცა ადამიანი თავს დაბნეულად, დაკარგულად გრძნობს. როგორც სპეციალისტები ამბობენ, სენსორული ინტეგრაცია შეგრძნებების მოწესრიგებას ნიშნავს, ჩვენი ტვინი გამუდმებით იღებს ინფორმაციას არა მხოლოდ თვალებით, ყურებით, ყნოსვით, არამედ კუნთებიდანაც და ცენტრალურ ნერვულ სისტემაში ამ ინფორმაციის სტრუქტურირება შემდგომ მოქმედებებს განაპირობებს. ეს პროცესი ისევე მექანიკურად მიმდინარეობს და ისევე აუცილებელია ჩვენი ნორმალური არსებობისთვის, როგორც სუნთქვა. საკმარისია იგი სადღაც შეფერხდეს, ტვინისკენ მიმავალ რომელიმე არხს სერიოზული პრობლემა შეექმნას, პრობლემა შეგვექმნება ჩვენც.

როდის იქმნება პრობლემები?

მაღალი ხარისხის სენსორული დეზინტეგრაციის დროსაც კი პრობლემები თავს, ძირითადად, სასკოლო ასაკში იჩენს. იქამდე ბავშვის ნებისმიერი განსხვავებული საქციელი მის სიცელქეს, ან მარტივად - უცნაურობას ბრალდება.

„შეუიარაღებელი თვალისთვის ეს, ფაქტობრივად, შეუმჩნეველი მოვლენაა, - განმარტავს ფსიქოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი თამარ გაგოშიძე, - ბავშვი, ასე ვთქვათ, ჩვეულებრივია - დარბის, ცელქობს, სხვებისგან თითქოს არაფრით განსხვავდება. დაკვირვებას მხოლოდ მაშინ ვიწყებთ, როცა სკოლის მასალას ვერ ითვისებს, რაღაცას ისე ვერ აკეთებს, როგორც საჭიროა, ვთქვათ, ისე არ ზის და ა.შ. თუმცა ამის მიზეზი შეიძლება სხვაც ბევრი მოიძებნოს. მითუმეტეს, რომ ფართო საზოგადოებას სენსორული დეზინტეგრაციის შესახებ ინფორმაცია არა აქვს. კარგად რომ ჩაეკითხები ბავშვს, შეიძლება აღმოაჩინო, რომ, მაგალითად, საქანელები არ უყვარს, ან, პირიქით - მეტისმეტად უყვარს. ძალიან დაკვირვებული თვალი, გარკვეული ცოდნა გჭირდება, რომ მიხვდე, რატომ წვება ბავშვი მერხზე, რატომ ცურდება მერხიდან, რატომ ვერ იწერს დაფიდან დღეს, როცა გუშინ იწერდა?.. ეს არის ერთ-ერთი ყველაზე სერიოზული პრობლემა მათ შორის, რომლებიც ამ ბავშვების ირგვლივ იყრის თავს - სხვადასხვა დროს ისინი სხვადასხვა შედეგებს გვაჩვენებენ, ხან ვითომ შეუძლიათ რაღაც, თუ მთელი თავიანთი ენერგია დაძაბეს, ყურადღების სრული კონცენტრაცია მოახდინეს, ხან - არა, - ენერგიის დაძაბვა, ყურადღების კონცენტრირება ვერ ხერხდება“.

მიზეზი იმისა, რომ მაქსიმალურ მობილიზებას ეს ბავშვები ყოველთვის ვერ ახერხებენ, სენსორული დეზინტეგრაციაა.

ქეთი ფილაური, - ნეიროფსიქოლოგი:

„იმისთვის, რომ ბავშვმა კარგად ისწავლოს, საჭიროა გამართული სენსორული ინტეგრაცია ჰქონეს, რათა მის მიერ მიღებული ინფორმაცია მოწესრიგდეს. ბავშვის განვითარება სამ ბაზისურ სფეროზე შენდება: ვესტიბულარულ, პროპრიოცეპტულ და ტაქტილურ მგრძნობელობაზე. პირველი წონასწორობისა და გრავიტაციის შეგრძნებას ემსახურება, ანუ იმას, რომ ვიგრძნო, - აქ ვარ, ამჟამად, საჭიროა შევინარჩუნო წონასწორობა, პოზა, კუნთების ტონუსი, მქონდეს მიზიდულობის განცდა; მეორე უზრუნველყოფს მყესებიდან და კუნთებიდან ინფორმაციის ტვინისთვის მიწოდებას - იმისათვის, რომ ვიგრძნო სად მაქვს ხელი თუ ფეხი, ინფორმაცია ამის შესახებ მყესებიდან და კუნთებიდან ტვინისკენ უნდა წავიდეს. ამ ორი მომენტის დარღვევის გამო შეუძლებელი იქნება მოძრაობა, დედის სახისათვის, საწოვარასთვის თვალის გაყოლებაც კი; ტაქტილური მგრძნობელობა განაპირობებს სამყაროს შემეცნებას შეხებით, - ისეთ გარემოში რომ მოვაქციოთ ბავშვი, სადაც არაფერზე შეხების უფლება არ მიეცემა, უზარმაზარ ტრავმას მიიღებს, მისი სწორი განვითარება ვერ შედგება. ინფორმაცია, რომელსაც შეხებით ვიღებთ, ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია“.

როდესაც ეს შეგრძნებები მოწესრიგებულია, ფიქრი, მაგალითად, იმაზე, თუ სად, როგორ დევს ჩვენი ხელი, როგორ ვდგამთ ნაბიჯს ან რა უნდა გავაკეთოთ იმისთვის, რომ ნაბიჯი გადავდგათ, არ გვიწევს, გონება ამისგან თავისუფალია. წარმოიდგინეთ, რა ფიქრებითაა სავსე გონება იმ ბავშვებისა, რომლებიც საკუთარი კიდურების შეგრძნებას არიან მოკლებულნი - მთელი მათი ყურადღება კიდურების „მოძებნაზე“, ამოქმედებაზეა გადატანილი. ბუნებრივია, გაკვეთილს ისინი ვერ მოუსმენენ.

შორენა მამუკაშვილი, - ნეიროფსიქოლოგი, მედიცინის მეცნიერებათა კანდიდატი:

„სხეულის შეგრძნება აკადემიური ჩვევების ჩამოყალიბებისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. თუკი ბავშვი კარგად ვერ ხედავს, კარგად არ ესმის, - საუბარი არ არის სიბრმავესა და სიყრუეზე, - უჭირს ხ-ს და ძ-ს ან ჟღერადობით მსგავსი ბგერების გარჩევა, მდგომარეობა თვალსაჩინოა. სულ სხვა სიტუაციაა, როცა ეს დარღვევები არ ჩანს. უკვე ითქვა, რომ მათ ძირითადად, სკოლის ასაკში აღმოაჩენენ, არადა, ვესტიბულარულ, პროპრიოცეპტულ და ტაქტილურ შეგრძნებებში არსებული პრობლემების ადრე დაფიქსირება ბავშვის განვითარებისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია.

ეს სამი არხი, ვიზუალურ და სმენით არხთან ერთად, ადამიანს საკუთარი სხეულის ფლობის შეგრძნებას აძლევს - მე ვიცი, სად არის ჩემი სხეული, ვიცი, რას აკეთებს ის. თუ ეს არ იცი, შეუძლებელია გული დაუდო სწავლას, ისევე, როგორც შეუძლებელია ხეზე იჯდე და კითხულობდე, თუკი ჩამოვარდნის საშიშროებას გრძნობ. თუ ვესტიბულარული არხი არ გაძლევთ ინფორმაციას დედამიწასთან მიზიდულობის შესახებ, გამორიცხულია ფიქრი იმაზე, რომ რამეს წაიკითხავ ან აზრს გამოიტან წაკითხულიდან. ტვინის ქერქი უმაღლესი ფსიქიკური ფუნქციების შესრულებას უზრუნველყოფს, უმნიშვნელოვანეს აქტივობაშია ჩართული და სხეულის მდგომარეობის გაკონტროლებით არ უნდა იყოს დაკავებული. ინფორმაციის გადამუშავება კი ავტონომიურად უნდა ხდებოდეს“.

იცანით უხილავი „სტუმარი“

ცალკე დიაგნოზის სახით სენსორული ინტეგრაციის დარღვევა მსოფლიო კლასიფიკაციაშიც არ არის შეტანილი. მას, ძირითადად, დაავადებების თანმხლებად განიხილავენ. სენსორული ინტეგრაციის დარღვევის მიმართულებით არც ბევრი კვლევა ჩატარებულა, ამ მდგომარეობას ერთადერთი წიგნი ეძღვნება ჯეინ ეიერსის ავტორობით გამოცემული, - ამ ქალბატონს თავად ჰქონდა სენსორული ინტეგრაციის პრობლემა. დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ სენსორული ინტეგრაციის დარღვევა ხშირად ახლავს აუტიზმს. ფაქტია, რომ სენსორული დეზინტეგრაციის მქონე ადამიანების რაოდენობამ ბოლო წლებში საგრძნობლად იმატა. რა არის ამის მიზეზი, - ეკოლოგიური დაბინძურება თუ რამე სხვა, ჯერ დაუდგენელია. ცნობილია ის, რომ სენსორული დეზინტეგრაცია არ არის გენის დაავადება და არ გადადის შთამომავლობით.

შორენა მამუკაშვილი:

„ამ ბავშვების მდგომარეობის სწორი აღქმა დაკვირვებასა და გარკვეულ ცოდნას მოითხოვს. როდესაც ბავშვს სხეულის სქემა არ უყალიბდება - რადგან ამისთვის საჭირო ინფორმაციას არ ფლობს და ამიტომ უჭირს სივრცეში ორიენტაცია, როდესაც ვერ ექვემდებარება წესს, რომლის მიხედვითაც ჯერ საკუთარი სხეული უნდა შეიგრძნო და შემდეგ გაანაწილო სივრცე მის ირგვლივ, დეფიციტის კომპენსაციას ბავშვი სხვადასხვა სტიმულებით ცდილობს. იმისთვის, რომ მათი ტვინი მუდმივად ტონუსში იყოს, შეიძლება ასეთი ბავშვები გაწვნენ მერხზე, მუდმივად იმოძრაონ, შეიძლება ფეხების ძლიერი დარტყმით იარონ, რათა კიდურები შეიგრძნონ, შეიკუჭონ სადმე კუთხეში, საწოლის ქვეშ, შეიძლება კონკრეტული სამოსი არ ჩაიცვან, კონკრეტული საკვები არ მიიღონ, კონკრეტული სათამაშოთი არ ითამაშონ, ან პირიქით - ამოიჩემონ რომელიმე სამოსი, საჭმელი, სათამაშო და მხოლოდ ის უნდოდეთ“.

ქეთი ფილაური:

„წერის დარღვევები, აგრაფია ხშირად შეიძლება გამოწვეული იყოს იმით, რომ ბავშვი კარგად ვერ ხედავდეს იმას, რასაც იწერს. მაგრამ არსებობს სხვა მიზეზიც - როცა კანიდან მიღებული ინფორმაცია სრულად არ მიდის ტვინამდე, როცა ტვინს არა აქვს ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა დაიკავოს ხელმა პასტა. ის, რომ გუბეს ვერ გადააბიჯე, შეიძლება, უბრალო უყურადღებობის შედეგი იყოს, შეიძლება - სენსორული დეზინტეგრაციისა. როგორ ხდება მოძ-რაობის დაგეგმვა: მიდიხართ, ხედავთ გუბეს; იღებთ ინფორმაციას გუბის სიგრძის შესახებ და ტვინიდან კუნთს გადაეცემა ბრძანება, რა სიგრძის ნაბიჯი უნდა გადადგას, მას რომ გადააბიჯოს. წარმოიდგინეთ, რომ ეს ნაბიჯი ვერ გამოდგა ადეკვატური, ვერ გადადგით საჭირო სიგრძის ნაბიჯი, მაშინ შეგრძნებების - სისველის, ხმაურის და ა.შ. საფუძველზე, ხდება ბრძანების კორექტირება. თუ მთელი ეს პროცესი არ არის ადეკვატური, თუ სწრაფად არ მივიდა ინფორმაცია ტვინამდე, შეიძლება ტლაპოშიც ჩავარდეთ. აქედან გამომდინარე, სენსორული ინტეგრაცია გვეხმარება ადაპტაციური რეაქციების ჩამოყალიბებაში“.

სპეციალისტები ამბობენ, რომ ამ ბავშვებს საოცარი სახეები აქვთ - გაოცებული, დაძაბული, თითქოს დაკარგულები არიან. მათთან ურთიერთობისას სიფრთხილეა საჭირო, რადგან მეტად ინდივიდუალურად აღიქვამენ ყველაფერს - თუ ერთს ხმაური აღიზიანებს, მეორეს შეიძლება ჩურჩულის გამო დაემართოს ისტერიკა. შეიძლება ბავშვი უცნაურ ხმებს გამოსცემდეს ყელის სტიმულაციისთვის -ბუყბუყებდეს, უცნაურად კიოდეს. არის უფრო შეუმჩნეველი და უფრო თვალშისაცემი შემთხვევებიც.

შორენა მამუკაშვილი:

„მე მყავდა პაციენტი, რომელიც იმისთვის, რომ შეეგრძნო ად ჰქონდა ხელი, ფეხი, კედლებს ეხეთქებოდა. 6 წლისა მოიყვანა დედამ ჩემთან, ძალიან ცუდ დღეში იყო. პასტა გადაუვარდა ფანჯრიდან და ისე სწრაფად გადაეკიდა რაფას, ძლივს დავიჭირეთ. ჩვენ მესამე სართულზე ვართ, მაგრამ მისთვის მანძილი მიწამდე იგივე იყო, რაც ერთი ხელის გაწვდენა. ახლავე მივწვდები, ავიღებო, - მეუბნებოდა. თუ არ მიყალიბდება სივრცის შეგრძნება, არ ვიცი, რას ნიშნავს „შორს“, რას ნიშნავს „ახლოს“ და მგონია, მესამე სართულიდან მიწას ხელით მივწვდები, ე.ი. არ ჩამომიყალიბდა სივრცის ბუნებრივი აღქმა, არ შემიძლია გარემოს სწორი ინტერპრეტაცია. ეს არის ბაზისური შეგრძნებები, რომელზეც უმაღლესი ფსიქიკური შეგრძნებები უნდა დაშენდეს. ვერ შეჰყავდათ მაღაზიებში, სადაც მზა ტანსაცმელი იყიდებოდა, -ძვრებოდა ამ ტანისამოსში და ვეღარ გამოჰყავდათ იქიდან. ბუნებრივია, ეს მაღაზიის გამყიდველთა უკმაყოფილებას იწვევდა. ახლა ყველაფერი სხვაგვარადაა, კარგად“.

მოვარგოთ სამყარო ბავშვებს

სენსორული ინტეგრაციის დარღვევის გამოსწორება შესაძლებელია. რა თქმა უნდა, აქვს მნიშვნელობა, რამდენად დროულად მიაკითხავთ სპეციალისტს, რამდენად პასიურია სენსორული არხები, მაგრამ მონდომება და მდგომარეობის გამოსწორებისთვის მზაობა კარგ შედეგს იძლევა. შორენა მამუკაშვილის პაციენტი ახლა 9 წლისაა. მზა ტანსაცმლის მაღაზიებს უკვე აღარ არიდებენ, სკოლაშიც დადის და, როგორც მისი ექიმი ამბობს, მეტსაც მიაღწევს, რადგან მშობლებისგან ხელშეწყობა აქვს.

შორენა მამუკაშვილი:

„მშობლების, საზოგადოების ხელშეწყობას დიდი მნიშვნელობა აქვს. ერთია ინფორმაციის გადამუშავება ასწავლო ბავშის ტვინს, მეორეა გარემო მოარგო მას. ამის მოხერხება ყოველთვის შეიძლება. მაგალითად, თუ აკუსტიკასთან დაკავშირებით აქვს ბავშვს პრობლემები, შეიძლება საკლასო ოთახში კედლებზე სპეციალური მასალა გავაკრათ. სწორი მიდგომისას წარმატებას ვაღწევთ. როცა საჭირო თერაპიას ვუტარებთ, სწორად ვავარჯიშებთ, როცა არხების სათანადოდ სტიმულირება ხდება, ბავშვი ძველ გამაღიზიანებლებს აღარ მიმართავს და, დროთა განმავლობაში, ყველაფერი კალაპოტში დგება. რა თქმა უნდა, ზუსტი პროგნოზების გაკეთება ძნელია, მაგრამ სწორ გზაზე თავად პაციენტი დაგვაყენებს, - ვიდრე იმ არხის გახსნა არ მოხერხდება, რომელიც წამყვანია, სხვა არხთან თვითონ არ მიგიშვებს. მე სწორედ ასეთი გამოცდილება მქონდა“.

ქეთი ფილაური:

„რაღაც დონემდე გაუმჯობესება ყველა შემთხვევაში მიიღწევა, ბავშვის ტვინი ძალიან მოქნილია და კარგად ემორჩილება ზემოქმედებას. როცა რაღაც ვერ გვარდება, ბავშვის შემდგომი ცხოვრება, აქტივობები ისე უნდა დაიგეგმოს, რომ პრობლემები არ შეექმნას. ხომ არსებობენ ადამიანები, რომლებიც აბრეშუმის სამოსს ვერ იცვამენ? არ ჩაიცვამ და არც შეწუხდები. ამ ბავშვებს რეაქცია აქვთ ისეთ გამღიზიანებლებზე, რომელზეც უმრავლესობა რეაქციას არ ახდენს, და, რაკი ასეა, ამ ვითარების გათვალისწინება უნდა მოხერხდეს.

არ არსებობს ადამიანი, რომელსაც 100 პროცენტით ჰქონდეს ინტეგრირებული სენსომოტორიკა. არსებობს ზღვარი. თუკი არასდროს მოგიხდათ სიბნელეში გასაღების მორგება საკეტისთვის და ამ მდგომარეობამ არ გაგაწვალათ, შეიძლება ვერც გაიგოთ, რომ ტაქტილური ინფორმაციის გადამუშავების პრობლემა გაქვთ. ზღვარი ამ დეფიციტისა სხვადასხვაა და მათ, ვისთვისაც იგი ახლოა, ჩვენგან ხელშეწყობა სჭირდება. მითუმეტეს, რომ უარყოფითი დამოკიდებულება ამ მდგომარეობაში მყოფი ადამიანებისადმი, მათი თვითშემეცნების, თვითკონტროლის, თვითკომპეტენტურობის დონის დაქვეითება - განსაკუთრებული ემოციური მდგომარეობა, შეიძლება მთელ საზოგადოებას შემოუტრიალდეს ცუდად, - დანაშაულებრივ სამყაროს ხომ, ძირითადად, ის ადამიანები აკომპლექტებენ, რომელთაც ჩააგონებ, რომ საყოველთაოდ მიღებულის კეთება არ შეუძლიათ“.

სტიგმა? რაღაც სხვა

თამარ გაგოშიძე მიიჩნევს, რომ სენსორული დეზინტეგრაციის მქონე ადამიანების მდგომარეობას ისიც ამძიმებს, რომ მათდამი საზოგადოების დამოკიდებულებას სტიგმასაც კი ვერ დაარქმევ, - „ეს რაღაც განსაკუთრებულია. სტიგმა ცოტა სხვა რამაა - იქ ადამიანი განსხვავებულია, რაიმე ნიშნით გყავს გამორჩეული და რაღაც იარლიყს აწებებ მას; შესაბამისად, მისდამი დამოკიდებულებაც ჩამოყალიბებულია, გარკვეულია. სენსორული დეზინტეგრაციის შემთხვევაში კი რაღაც გაუგებრობასთან გაქვს საქმე, რასაც ვერაფერს დააბრალებ, მაგრამ მაინც ხდება დისკრედიტაცია. დაგყავს ბავშვი ექიმებთან, ფსიქოლოგებთან, ვეღარ გაგირკვევია, ვინ რას ამბობს - სტიგმაცაა და გაურკვეველი მდგომარეობაც.