სოზარ სუბარი

2001 წლის შემოდგომაზე, ისევე როგორც 8 წლის წინ, კოდორის ხეობა საინფორმაციო საშუალებების ყურადღების ცენტრში მოექცა.

8 წლის წინ, 1993 წლის სექტემბერ-ოქტომბერში, სოხუმის დაცემის შემდეგ, სოხუმისა და გულრიფშის რაიონებიდან დევნილი თითქმის 65 ათასი ადამიანისთვის კოდორის ხეობა და საკენი-ჭუბერის უღელტეხილი იყო ერთადერთი გზა, რომლითაც მათ სამშვიდობოზე გაღწევა შეეძლოთ. მშვიდობიან მოსახლეობასთან ერთად ამ გზით დატოვეს აფხაზეთი სხვადასხვა დასახელების მქონე ქართულმა სამხედრო ფორმირებებმაც, რომლებსაც სოხუმის დაცემის შემდეგ არც კი უცდიათ გამარჯვებული აფხაზებისთვის წინააღმდეგობის გაწევა.

2001 წლის ოქტომბერში კოდორის ხეობა პარტიზანული ომის ავანსცენად იქცა. მდინარე კოდორის ზემო წელიდან, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა დალის ხეობას უწოდებს, ჩეჩნურ-ქართული შეიარაღებული ფორმირება ცნობილი ჩეჩენი საველე მეთაურის რუსლან (იგივე ხაჯი ჰამზათ) გელაევის მეთაურობით აფხაზეთის ბარში, გულრიფშისა და სოხუმის რაიონების ტერიტორიაზე გადავიდა და ხანმოკლე, მაგრამ ხმაურიანი პარტიზანული ბრძოლა წამოიწყო. აფხაზების არტილერია, ავიაცია და ჯავშანტექნიკა რუსეთის სამხედრო დახმარებით რამდენიმე კვირის განმავლობაში ინტენსიურად ცდილობდა, განედევნა პარტიზანები იმ ტერიტორიიდან, რომელსაც ამჟამადაც სოხუმის ხელისუფლება აკონტროლებს.

ოქტომბრის მეორე ნახევრიდან აფხაზეთის ბარში საბრძოლო მოქმედებები მინელდა, სამაგიეროდ აფხაზურმა და რუსულმა ავიაციამ კოდორის ხეობის სოფლებისა და საზაფხულო საძოვრების დაბომბვა დაიწყო. შედეგად კოდორის (იგივე დალის) ხეობა 300-მდე ადამიანმა დატოვა, ძირითადად ქალებმა და ბავშვებმა, თავდაცვის სამინისტრომ კი თავდაცვისუნარიანობის განმტკიცების მიზნით ხეობაში დამატებითი ძალები შეიყვანა.

* * *

დალის ხეობაში აფხაზეთის ომის დაწყების წინ 3000-ზე მეტი კაცი ცხოვრობდა. მოსახლეობის უმრავლესობა სვანებია, რომელთა ჩასახლებაც კოდორის ხეობაში მე-19 საუკუნის 90-იან წლებში დაიწყო.

დალის ხეობის სვანეთთან დამაკავშირებელ ერთადერთ გზაზე, საკენი-ჭუბერის უღელტეხილზე, საავტომობილო გზა მხოლოდ აფხაზეთის ომის მიწურულს, 1993 წელს გაკეთდა. გზის გაყვანის ინიციატორი ხეობის მაშინდელი არაფორმალური ლიდერი, ამჟამად კი კოდორის ხეობაში პრეზიდენტის რწმუნებული და თავდაცვის სამინისტროს ოპერატიული მიმართულების „კოდორის ხეობის“ სარდალი პოლკოვნიკი ემზარ კვიციანი იყო. არაერთი თხოვნის მიუხედავად, ხელისუფლებამ გზის გასაყვანად არც საწვავი გამოჰყო, არც საჭირო ტექნიკა და არც ფინანსები. მიუხედავად ამისა, ემზარ კვიციანმა ადგილობრივი მოსახლეობის დახმარებით გაჭრა გზა, რომელიც ძალიან მალე „სიცოცხლის გზად იქცა“ 60 ათასზე მეტი დევნილისთვის.

ხეობის სათავეში, საკენი-ჭუბერის უღელტეხილის ძირში და უღელტეხილისკენ მიმავალ გზაზე, მთელ ხეობაში, ახლაც ნათლად ჩანს 1993 წლის სექტემბერ-ოქტომბრის მოვლენების კვალი. უღელტეხილის ძირში დღემდე იჟანგება იმ ასეულობით ავტომობილის ჩონჩხი, რომელიც უღელტეხილზე ვერ გადავიდა. მსგავსი სურათი, ოღონდ უფრო მცირე მასშტაბით, ჩანს მთელ გზაზე, სადაც ნებისმიერ მცირე აღმართთან და თუ სხვა რამ დაბრკოლებასთან მრავლადაა იმ ავტომანქანების ნაშთები, რომლებსაც ამ დაბრკოლებებთან თუნდაც მცირე ხნით მოუწიათ შეჩერება. ლოდინი - როდის შეძლებდნენ ისინი დაბრკოლების გადალახვას - არავის შეეძლო, ამიტომ ნებისმიერ შეფერხებულ ავტომანქანას უკან მომავალი მგზავრები გზიდან აგდებდნენ, რათა თვითონ შეძლებოდათ გავლა. ამ ჯართში შიგდაშიგ იმ ჯავშანტექნიკის ნამსხვრევებიც მოჩანს, რომლებმაც უღელტეხილამდე ვერ მიაღწიეს, ან რომლებიც 1994 წლის ზაფხულის სამშვიდობო მოლაპარაკების შემდეგ რუსმა მშვიდობის დამცველებმა ააფეთქეს.

ყველა დევნილი, ქვეითიც და ტრანსპორტით მიმავალიც, საბოლოოდ, უღელტეხილის ძირში იყრიდა თავს. უღელტეხილზე გადასვლა მხოლოდ სამხიდიან ავტომანქანას შეეძლო. დანარჩენებს, ვინც საჭირო თანხას გადაიხდიდა, ტრაქტორები მიათრევდნენ, მაგრამ ასეთები უმცირესობას წარმოადგენდნენ. დევნილები, რომლებიც უღელტეხილის ძირში იყვნენ დაბანაკებულნი, ცდილობდნენ, რაც შეიძლება მალე გასცლოდნენ იმ ადგილს, სადაც სიცივე, შიმშილი, ყაჩაღობა და განუკითხაობა ბატონობდა.

მრავალი დევნილი სიცოცხლის გადარჩენის მიზნით დაუფიქრებლად ტოვებდა იმ ქონებას, რომლის მიტანაც უღელტეხილამდე მოახერხა, ყველაზე აუცილებელ ნივთებს ზურგზე იკიდებდა და ფეხით მიუყვებოდა აღმართს. ბევრმა მათგანმა ჭუბერამდეც ვერ მიაღწია, რადგან ოქტომბრის დასაწყისში სასტიკად აცივდა, უღელტეხილზე კი ჩამოთოვა კიდეც. უღელტეხილზეც და ჭუბერის სასაფლაოზეც დღემდეა შემორჩენილი იმ ადამიანთა საფლავები, ვისაც უღელტეხილზე შემოაღამდა და ტყიან ზოლამდე მიღწევა ვერ შეძლო.

* * *

კოდორის ხეობა ხელახალი ყურადღების ცენტრში 2001 წლის შემოდგომაზე მოექცა, როცა ჩეჩნურ-ქართულმა ფორმირებებმა გულრიფშისა და სოხუმის რაიონებში პარტიზანული ბრძოლები წამოიწყეს. ოპერაციის მიზანი ხანგრძლივი დავის საგნად იქცა როგორც სოხუმსა და თბილისში, ისე მათ ფარგლებს გარეთ. შედეგის თვალსაზრისითაც ეს ოპერაცია დღემდე სხვადასხვაგვარად ფასდება, თუმცა ტაქტიკური თვალსაზრისით, თუ პარტიზანული ბრძოლის სპეციფიკას გავითვალისწინებთ, ოპერაცია საკმაოდ წარმატებული გამოდგა. პარტიზანების დანაკლისი, ფაქტობრივად, მინიმალური იყო, მაშინ როცა, მათი თქმით, აფხაზურმა მხარემ საკმაოდ სერიოზული დანაკარგები განიცადა. თანაც, პარტიზანებს თუ ვერწმუნებით, აფხაზური მხარის დანაკარგებს შორის უმრავლესობას რუსი სამხედრო მოსამსახურეები შეადგენდნენ.

გულრიფშისა და სოხუმის რაიონებში პარტიზანული მოქმედებები ოქტომბრის პირველ დღეებში დაიწყო, მაგრამ თავად ოპერაცია დიდი ხნით ადრე მზადდებოდა. ჯერ კიდევ ივლისის დასაწყისში პანკისის ხეობიდან შინაგანი ჯარის მანქანებით დაიწყო შეიარაღებული რაზმების გადასროლა ჯერ სამეგრელოს, შემდეგ კი სვანეთის ტერიტორიაზე. შინაგან საქმეთა ყოფილი მინისტრი, კახა თარგამაძე კატეგორიულად უარყოფდა ამ ოპერაციასთან შინაგანი ჯარისა და, საერთოდ, შს სამინისტროს კავშირს, მაგრამ სვანეთში და სამეგრელოში მყოფი თვითმხილველები ადასტურებენ, რომ რუსლან გელაევის რაზმის გადასროლა ნამდვილად შინაგანი ჯარის მანქანებით მოხდა. იგივეს მოწმობენ აფხაზების მიერ ტყვედ ჩაგდებული პარტიზანები და ქართველი პოლიტიკოსებიც.

ერთ-ერთმა პარტიზანმა, რომელმაც გელაევის დაჯგუფება თბილისიდან გააცილა და საომარ მოქმედებებშიც იღებდა მონაწილეობას, დაწვრილებით აღწერა ეს გზა. მისი თქმით, მებრძოლები შინაგანი ჯარის ავტომანქანებით ჯერ სამეგრელოში, სოფელ ჩხორიაში მიიყვანეს, 3 დღის შემდეგ კი ისინი ენგურჰესის წყალსაცავის გავლით კატერებით გადაიყვანეს სვანეთში, წყალსაცავის სათავესთან, კვაკვას მიდამოებში, სადაც ისინი თვეზე მეტხანს იყვნენ დაბანაკებული. რამდენადაც კვაკვადან რამდენიმე უღელტეხილი გადადის ტყვარჩელის მიმართულებით, სვანეთის მოსახლეობა დარწმუნებული იყო, რომ გელაევის რაზმი ტყვარჩელის მიმართულებით აპირებდა შეტევას. მოარული ხმების თანახმად, იგივეს ამბობდნენ კვაკვაში დაბანაკებული მეომრებიც, მაგრამ სექტემბრის პირველ ნახევარში მათ მოულოდნელად სოფელ ჭუბერის მიმართულებით დაიწყეს გადაადგილება, საიდანაც ჭუბერი-საკენის უღელტეხილის გავლით ჯერ დალის ხეობაში გადავიდნენ, სექტემბრის ბოლოს კი გულრიფშის რაიონის ქვემო ზონაში, აფხაზების მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე გადაინაცვლეს.

პარტიზანების თქმით, გელაევის რაზმში დაახლოებით, 450 კაცი შედიოდა. მათ შორის ჩეჩნების გარდა იყვნენ სხვა ჩრდილოკავკასიელებიც - ბალყარელები, ყარაჩაელები, დაღესტნელები, ყაბარდოელები, ასევე აზერბაიჯანელები და არაბები. რაზმში 70-მდე ქართველი პარტიზანიც იყო.

ქართველი პარტიზანები, რომლებიც გელაევის რაზმთან ერთად მონაწილეობდნენ აფხაზეთში მიმდინარე შეტაკებებში, ხაზგასმით აღნიშნავენ გელაევის რაზმის წევრების დისციპლინას, ბრძოლისუნარიანობას, სიმკაცრეს და სიფრთხილეს. ისინი განსაკუთრებით თავად გელაევის პირად სიმამაცეს უსვამენ ხაზს. „დილის გაზეთში“ დაიბეჭდა ინტერვიუ ერთ ქართველ პარტიზანთან, რომლის ნათქვამიც სავსებით შეესაბამება იმ თვალსაზრისს, რასაც სხვა პარტიზანები გამოთქვამდნენ: „ერთი-ორი ასეთი გენერალი რომ მოგვცა საქართველოში, ჩვენი საქმე მართლაც წინ წავიდოდა. გელაევი ყველა შეტაკებაში წინა რიგებში იბრძოდა,“ - განუცხადა პარტიზანმა „დილის გაზეთის“ ჟურნალისტებს.

თავად რაზმის წევრებს ჟურნალისტებთან ურთიერთობა სასტიკად ჰქონდათ აკრძალული, თუ არ ჩავთვლით არაბ ჟურნალისტს, რომელიც მუდმივად თან ახლდა გელაევს და ვიდეოფირზე აღბეჭდავდა მის ყოველ ნაბიჯს.

აფხაზების მიერ ტყვედ ჩაგდებული ქართველი და ჩრდილოკავკასიელი მეომრების თქმით, რაზმი, პირობითად, ორ ნაწილად იყოფოდა. პირველ ნაწილს შეადგენდნენ უშუალოდ გელაევის თანამებრძოლები, მრავალ შეტაკებაში გამოცდილებამიღებული მეომრები, რომლებიც მკაცრად აკონტროლებდნენ სიტუაციას მთელ რაზმში. კოდორის ხეობაში ყოფნის დროს მათ ერთი აზერბაიჯანელი მებრძოლი დახვრიტეს იმ ბრალდებით, თითქოს იგი რუსეთის ფედერალური უშიშროების სამსახურის თანამშრომელი იყო.

რაზმის მეორე ნაწილში ის მეომრები შედიოდნენ, რომლებმაც კარგად არც კი იცოდნენ, რატომ მოხვდნენ აფხაზეთში, მაგრამ ისინიც იძულებული იყვნენ, დამორჩილებოდნენ რაზმში არსებულ მკაცრ წესებსა და დისციპლინას.

ქართველი პარტიზანებისთვის მოულოდნელი იყო ის სიმკაცრეც, რასაც გელაევის რაზმელები იჩენდნენ. მაგალითად აფხაზების მიერ ქართველი პარტიზანის ტყვედ ჩაგდების საპასუხოდ ჩეჩნებმა 14 ტყვე დახვრიტეს. ამასთან, ქართველი პარტიზანები თავად აღიარებენ, რომ ისინი დისციპლინის მხრივ ბევრად ჩამორჩებოდნენ გელაევის მებრძოლებს, თუმცა პარტიზანთა ერთ-ერთი მეთაურის თქმით, თვითონ რუსლან გელაევიც გაოცებული დარჩენილა ქართველ პარტიზანთა ერთი ნაწილის ბრძოლისუნარიანობითა და გამძლეობით.

აფხაზების მიერ ტყვედ ჩაგდებული პარტიზანების თქმით, ოპერაციის დაწყების პირველ დღეებში ყოველი პარტიზანის მოქმედება მკაცრად იყო რეგლამენტირებული და საერთო სცენარს ემორჩილებოდა. ბრძანებები ზუსტი და მკაფიო იყო, თითოეული მებრძოლის მოქმედება კოორდინირებული გახლდათ როგორც მეთაურთან, ისე ერთმანეთთან. პარტიზანები მოულოდნელად ესხმოდნენ თავს აფხაზური არმიისა თუ მილიციის პოსტებს, შედიოდნენ დასახლებულ პუნქტებში, ატარებდნენ ოპერაციას და მალევე ტოვებდნენ მათ. ამის შემდეგ აფხაზურ-რუსული ავიაცია და არტილერია უმოწყალოდ ბომბავდა იმ ადგილებს, სადაც მცირე ხნის წინ პარტიზანები იყვნენ. ხშირად დაბომბვის ობიექტს დასახლებული პუნქტები წარმოადგენდა. განსაკუთრებით მძიმე დარტყმის ქვეშ ეთნიკური სომხებით დასახლებული სოფლები აღმოჩნდა, რადგან გულრიფშის რაიონის იმ მხარეში, სადაც შეტაკებები მიდიოდა, ბევრი სომხური სოფელია.

„ჩეჩნეთში გაცილებით რთულ პირობებში გვიხდება ომი, რადგან იქ არსებობს საფრთხე, რომ ჩვენიანი მოვკლათ. აქ ომი ძალზე ადვილია, რადგან ყველა, ვინც წინ შეგვხვდება, ჩვენი მტერია,“ - ასე გამოხატა ერთ-ერთმა ჩეჩენმა „ბოევიკმა“ საკუთარი საბრძოლო ფილოსოფია ქართველ პარტიზანთან საუბარში.

ბრძოლების დაწყების პირველი ორი კვირის შემდეგ რაზმს თანდათან ჩამოშორდნენ გელაევი და მისი უახლოესი გარემოცვა. ამის შემდეგ რაზმის ის წევრები, რომლებმაც არც კი იცოდნენ, თუ როგორ ან რატომ მოხვდნენ აფხაზეთში და რა იყო ამ ოპერაციის მიზანი, დაბნეულობამ მოიცვა და ისინი იძულებულნი გახდნენ, თავად ეშველათ თავიანთი თავისთვის.

* * *

ოქტომბრის მეორე ნახევარში აფხაზების მიერ კონტროლირებად ტერიტორიებზე პარტიზანული ბრძოლები, პრაქტიკულად, შეწყდა, რის შემდეგაც აფხაზურმა ავიაციამ დალის ხეობისკენ გადაინაცვლა. 16 ოქტომბრის შემდეგ დაბომბვებმა პერმანენტული ხასიათი მიიღო. მიუხედავად თავდაცვის მინისტრის დავით თევზაძის მიერ გაკეთებული ხმამაღალი განცხადებებისა, რომ საქართველოს თავდაცვის ძალები საქართველოს საჰაერო სივრცეში შემოსულ ნებისმიერ საფრენ აპარატს ჩამოაგდებდნენ, მათ ვერ დაიცვეს დალის ხეობის მოსახლეობა რუსულ-აფხაზური ავიაციის თავდასხმებისგან.

16 ოქტომბრის დაბომბვის დროს აძგარას ხეობის სათავეებთან, მარუხის უღელტეხილის მიმდებარე ტერიტორიაზე, დაიღუპა 7 ჩეჩენი მეომარი. ოქტომბრის ბოლოს დაბომბვებმა დასახლებული პუნქტებისაკენ გადაინაცვლა. რამდენჯერმე დაიბომბა სოფლები აძგარა და ტიში. საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს აზრით, რამდენადაც აფხაზურ მხარეს არა ჰყავს შესაბამისი ტექნიკა, დაბომბვებში რუსეთის ავიაცია მონაწილეობდა, რასაც კატეგორიულად უარყოფენ რუსული და აფხაზური მხარეები. საქართველოს თავდაცვის სამინისტროში არაოფიციალურად ამბობენ, რომ დაბომბვებში რუსული ავიაციის მონაწილეობა უტყუარი მტკიცებულებებით დასტურდება. კერძოდ, ქართულმა მხარემ ჩამოაგდო ორი ვერტმფრენი, რომელთაგან ერთი რუსეთის კუთვნილება იყო, მაგრამ ამ ინფორმაციის აფიშირებას რუსეთიც ერიდება და საქართველოც.

ოქტომბერში თავდაცვის სამინისტრომ ხეობაში დამატებითი ძალები შეიყვანა, ოპერატიული მიმართულება „კოდორის ხეობის“ სარდალმა ემზარ კვიციანმა კი განაცხადა, რომ თუ რუსეთისა და აფხაზეთის სამხედრო ძალები ხეობაში შესვლას გაბედავენ, კოდორის ხეობა მათთვის იმადვე იქცევა, რაც ავღანეთი იყო საბჭოთა არმიისთვის.

დამატებითი ძალების შეყვანა მხოლოდ შემოვლითი გზით - ქუთაისი-ცაგერი-ლენტეხი-უშგული-მესტია-ჭუბერის - გავლით მოხერხდა, რადგან რუსმა მშვიდობის დამცველებმა მათ ზუგდიდი-ჭუბერის გზით გავლის უფლება არ მისცეს. თანაც ეს ხდებოდა 15 ოქტომბრის შემდეგ, როცა საქართველოს პარლამენტმა რუსეთის სამშვიდობო ძალების გაყვანის დადგენილება მიიღო. ამ დადგენილების შემდეგ მშვიდობის დამცველებმა მკვეთრად გააძლიერეს კონტროლი, გაზარდეს ჯავშანტექნიკის რაოდენობა და დისლოკაციის ადგილები დამატებითი სანგრებითა და საცეცხლე წერტილებით გააძლიერეს.

* * *

დალის ხეობას შუაგულ აფხაზეთში უაღრესად ხელსაყრელი სტრატეგიული მდებარეობა უკავია. დასავლეთით იგი ტყვარჩელის რაიონს ესაზღვრება, მდინარე კოდორის გაყოლებით მიმავალი გზა ხეობას გულრიფშის, სოხუმისა და ოჩამჩირის რაიონებთან აკავშირებს, აძგარას ხეობის სათავეებიდან კი გუდაუთის მიმართულებითაც შეიძლება გასვლა. ჩრდილოეთით რუსეთთან თითქმის 160 კილომეტრიანი საზღვარი კავკასიონის მთავარ ქედზე გადის, სადაც 14 უღელტეხილია განლაგებული. მათ შორის ყველაზე ცნობილი მარუხისა და ქლუხორის უღელტეხილებია.

მდინარე კოდორის ხეობაში, სამხრეთის მხრიდან დალის ხეობის ბუნებრივ საზღვარს ბაგადას ორი გვირაბი წარმოადგენს, თუმცა ადინისტრაციულად ეს ტერიტორია დალის ხეობას არ ეკუთვნოდა. სოხუმის დაცემის შემდეგ დალის ხეობის დაცვის პირველი ხაზი სწორედ ბაგადას გვირაბებთან გადიოდა, მაგრამ 1993 წლის 23 ნოემბერს, გიორგობა დღეს, მორიგი შეტევის შემდეგ გვირაბები აფხაზებმა დაიკავეს. მოგვიანებით კი სოფელ ლათას დიდი ნაწილის დაკავებაც შეძლეს.

დალის ხეობის მიმართულებით შეტევები აფხაზებმა გალის აღების შემდეგ დაიწყეს. სოხუმის დაკარგვამ ქართულ სახმედრო ფორმირებებში ბრძოლის უნარი სრულიად დააქვეითა. მათ, მცირე გამონაკლისის გარდა, სასწრაფოდ დატოვეს დალის ხეობა, რომლის თავდაცვას სათავეში ემზარ კვიციანი ჩაუდგა. ბევრი ადგილობრივი მოსახლე ეჭვით უყურებდა ამ ინიციატივას, რადგან სოხუმის დაცემა იმდენად თავზარდამცემი იყო, რომ ამის შემდეგ ხეობის დაცვა შეუძლებლად მიაჩნდათ. ემზარ კვიციანმა მოახერხა მოსახლეობის ერთი ნაწილის დარწმუნება ხეობის დაცვის შესაძლებლობაში. კვიციანმა და მისმა თანამებრძოლებმა ადგილობრივი ადათით ხატზე დაიფიცეს, რომ ხეობას არ დათმობდნენ. თავდაპირველად მათი რიცხვი რამდენიმე ათეულ კაცს არ აღემატებოდა, მოგვიანებით კი მათ ბაზაზე ჩამოყალიბდა ბატალიონი „მონადირე“, რომელშიც 545 კაცი გაერთიანდა.

თავდაცვისთვის საჭირო იარაღი საკმაოდ იყო - სოხუმის დაცემის შემდეგ ხეობაში რამდენიმე პოსტი მოაწყვეს, სადაც უკანდახეულ ჯარს იარაღსა და ტყვია-წამალს ატოვებინებდნენ. როცა აფხაზურმა ფორმირებებმა პირველად სცადეს ხეობაში შემოჭრა, დევნილების მნიშნველოვანი ნაწილი ჯერ კიდევ უღელტეხილთან იდგა. მას შემდეგ, 1993 წლის ბოლოს და 94 წლის პირველ ნახევარში, შეტევები არაერთხელ განმეორდა. შეტევების დროს განსაკუთრებით ბაგრამიანის სახელობის ბატალიონი აქტიურობდა, რომლის შემადგენლობაშიც, ძირითადად, ეთნიკური სომხები შედიოდნენ. როგორც ჩანს, ამ არჩევანს ტერიტორიული ნიშანიც განაპირობებდა - გულრიფშის რაიონის ბარის ნაწილში ბევრი სომხური სოფელია და, როგორც ჩანს, გამარჯვების შემთხვევაში დალის ხეობასაც მათ ჰპირდებოდნენ.

1993-94 წლებში დალის ხეობის დაცვას 16 მეომარი შეეწირა, აფხაზური მხარის დანაკარგები კი გაცილებით დიდი იყო. აფხაზებმა განსაკუთრებით დიდი დანაკარგები 1994 წლის გაზაფხულზე განიცადეს, როცა ხეობას ადგილობრივ მოსახლეობასთან ერთად ქართული არტილერიაც იცავდა.

1994 წლის ზაფხულში აფხაზებმა შეძლეს, ტყვარჩელისა და კოდორის ხეობების გამყოფ ქედზე საავტომობილო გზა გაეყვანათ, საიდანაც ისინი ქვემეხებითა და რეაქტიული დანადგარებით ბომბავდნენ ხეობის ზოგიერთ სოფელს. ამავე პერიოდში, 1994 წლის ზაფხულში გაიმართა მოლაპარაკება აფხაზურ და რუსულ მხარეებთან, რის შემდეგაც ლათაში სამშვიდობო ძალები განლაგდნენ და ხეობაშიც დროებითი მშვიდობა დამყარდა. შეთანხმების თანახმად, ქართულ მხარეს 57 მილიმეტრზე უფრო მეტი კალიბრის ყველანაირი იარაღი ხეობიდან უნდა გაეტანა, წინააღმდეგ შემთხვევაში ეს იარაღი განადგურდებოდა. იარაღის ნაწილის გატანა ვერ მოხერხდა და რუსმა მშვიდობის დამცველებმა არტილერიისა და ჯავშანტექნიკის რამდენიმე ერთეული გაანადგურეს.

* * *

ზავის დადების შემდეგ ხელისულებამ მეთოდურად დაიწყო ბატალიონ „მონადირეს“ დაშლა. 1995 წლის ივლისში თავდაცვის სამინისტროს საფინანსო განყოფილების უფროსის, პოლკოვნიკ დავითიძის თხოვნით, ემზარ კვიციანმა ფინანსთა მინისტრს ბატალიონის კუთვნილი ერთი წლის ხელფასის - 395 მილიარდი კუპონის გადარიცხვა სთხოვა. ფინანსთა სამინსიტრომ ფული გადარიცხა, რის შემდეგაც კვიციანს გამოუცხადეს, ბატალიონი აღარ არსებობსო და ერთი წლის წინანდელი, 1994 წლის 11 ივნისით დათარიღებული ბრძანება აჩვენეს, თუმცა 1994 წლის ივნისის ხელფასი ბატალიონის წევრებს აღებული ჰქონდათ.

„მონადირეებმა“ ხეობაში შესასვლელი გზა გადაკეტეს და განაცხადეს, რომ მანამ არ გახსნიდნენ, ვიდრე ხელფასი არ დარიგდებოდა. ნადიბაიძე იძულებული გახდა, ბოდიში მოეხადა და ბატალიონის წევრებს წელიწადნახევრის ხელფასი - 1995 წლის დეკემბრის ჩათვლით - დაურიგეს, რის შემდეგაც ბატალიონი დაშლილად გამოცხადდა.

მშვიდობიანობის პერიოდი დალის ხეობისთვის ომზე უფრო მძიმე გამოდგა. თუ ხეობის დაცვას 16 კაცი შეეწირა, 1994 წლის ზაფხულიდან მოყოლებული 7 წლის განმავლობაში, 2001 წლის შემოდგომამდე, ხეობაში 84 მკვლელობა მოხდა. მკვლელობების გამო ისედაც მცირერიცხოვან ხეობაში გვარი გვარს გადაემტერა, სოფელი - სოფელს, მეზობელი - მეზობელს. 1992 წლიდან, აფხაზეთის ომის დაწყების შემდეგ, დალის ხეობაში გაიზარდა თაობა, რომლის ყოველდღიური ყოფა პერმანენტულ საფრთხესთან და იარაღის ტარებასთან არის დაკავშირებული. ხეობა, პრაქტიკულად, საქართველოს რეალური იურისდიქციის მიღმა დგას - არ მოქმედებს კანონი, არ ფუნქციონირებენ სამართალდამცავი ორგანოები, ნებისმიერი დანაშაული გამოძიებისა და სასჯელის გარეშე რჩება. ბოლო წლების განმავლობაში სამჯერ მოხდა გაეროს დამკვირვებელთა გატაცება, 1999 წლის 9 ივლისს კი სოფელ აჟარაში აფხაზეთის დევნილი ხელისუფლების თითქმის ყველა ხელმძღვანელი, ჟურნალისტები და საქართველოს ჯანდაცვის მინისტრი ავთანდილ ჯორბენაძე მოიტაცეს.

მოსახლეობა თითქოს შეეჩვია იზოლირებულ ცხოვრებას, თუმცა უფროსი თაობა სერიოზული არჩევანის წინაშე დადგა - თუ დროზე არ დატოვებენ ხეობას, ახალგაზრდობა, შეიძლება, სრულიად მოუმზადებელი აღმოჩნდეს თანამედროვე სამყაროში ადაპტაციისათვის.

ხეობაში არ არის არც საცხოვრებლად და არც სწავლისთვის ხელსაყრელი პირობები. აქ არ არის ერთი მაღაზიაც კი, სადაც ადამიანი ყველაზე აუცილებელი ნივთის ყიდვას შეძლებს. მოსახლეობამ ხელისუფლების გარეშე გადაწყვიტა ზოგიერთი საყოფაცხოვრებო პრობლემა - თითქმის ყველა სოფელში არის მცირე ჰიდროელექტროსადგური, რომელთაგან ზოგი რამდენიმე, ზოგი კი რამდენიმე ათეულ ოჯახს ამარაგებს ელექტროენერგიით.

15 ოქტომბერს სოფელ აჟარაში პირველი პედსაბჭო ჩატარდა და სასწავლო წელი გახსნილად გამოცხადდა. იმ დღეს სკოლაში 13 მასწავლებელი და 7 მოსწავლე მოვიდა, თუმცა სასკოლო სიაში ასამდე მოსწავლე ირიცხებოდა. უკეთესი მდგომარეობა არც სხვა სკოლებშია, რადგან საომარი მოქმედებების დაწყების შემდეგ მამაკაცებმა არჩიეს, ქალები და ბავშვები ხიფათისთვის გაერიდებინათ და ისინი ხეობიდან გაიყვანეს.

ინფორმაციის ერთადერთ წყაროს რუსეთის საზოგადოებრივი ტელევიზია და საქართველოს სახელმწიფო რადიო წარმოადგენს, ყოველდღიური ერთფეროვნებისგან თავის დაღწევის ერთადერთ გზას კი ახალგაზრდობის ნაწილი მხოლოდ ალკოჰოლსა და ნარკოტიკებში ხედავს.

* * *

საკენი-ჭუბერის უღელტეხილი წელიწადში თითქმის 7 თვე დაკეტილია, დარჩენილი 5 თვის განმავლობაში ამ უღელტეხილით მგზავრობა კი ისედაც მძიმე ცხოვრებას გაუსაძლისს ხდის. აჟარელი ქეთო ანსიანის მიერ მოთხრობილი ერთი, საკმაოდ ტიპიური ისტორია გარკვეულ წარმოდგენას გვიქმნის, თუ რა სიძნელეებთან არის დაკავშირებული ამ უღელტეხილით მგზავრობა.

გვიანი შემოდგომა იყო. ავტომანქანა, რომლითაც დალელები ჭუბერიდან დალში მიდიონენ, უღელტეხილის დასაწყისშივე ტალახში ჩაეფლო. მალე ტალახი ნახევარი მეტრი სიმაღლის თოვლმა შეცვალა, მგზავრების უმრავლესობას კი მხოლოდ მსუბუქი ფეხსაცმელი ეცვა. გაჩერება გაზაფხულამდე ოჯახთან განშორებას ნიშნავდა, ამიტომ მგზავრებმა უღელტეხილის ფეხით გადალახვა გადაწყვიტეს. „ჩვენ თან 7 წლის ბავშვიც გვახლდა. დღემდე ყურებში მიდგას მისი ხმა, როცა უღელტეხილზე, სადაც განსაკუთრებით ყინავდა, იკითხა - ნუთუ აქ უნდა მოვკვდეთო?“ - იხსენებს ქეთო ანსიანი, რომელმაც 2001 წლის ოქტომბერში მოახლოებული საფრთხის გამო ამავე უღელტეხილით შედარებით მშვიდობიან ადგილას, სოფელ ჭუბერში გადაიტანა თავისი ქონების ნაწილი - 28 სკა ფუტკარი. „შეიძლება, აფხაზებმა დალის ხეობა ვერ აიღონ, მაგრამ თუ დაბომბვები გაგრძელდება, ფუტკარი დამეღუპება,“ - ასე ახსნა თავისი საქციელი ქალბატონმა ქეთომ.

ბუნებრივ სირთულეებს ხელისუფლების უყურადღებობაც ემატება, რაც არაერთი ტრაგედიის მიზეზი ხდება. ოქტომბრის დასაწყისში ხეობაში მიმავალ სატვირთო მანქანას ხიდი ჩაუტყდა და 9 მგზავრი დაიღუპა. ემზარ კვიციანის თქმით, ტრაგედიის მიზეზი სწორედ ხელისუფლების უყურადღებობაა, რადგან კარგა ხანია, ამ გზებზე საჭირო სარემონტო სამუშაოები არ ჩატარებულა.

ხეობის აუცილებელი პროდუქტით მომარაგებას ხელისუფლება, ტრდიციულად, გვიან შემოდგომაზე იწყებს, როცა უღელტეხილის დაკეტვამდე ძალიან ცოტა დრო რჩება. 2001 წელს სხვა წლებთან შედარებით ბევრად ნაკლები პროდუქტი გამოიყო. თუ წინა წლებში 300 ტონაზე მეტი ფქვილი, გარკვეული რაოდენობით საწვავი, შაქარი და სხვა აუცილებელი პროდუქტი იგზავნებოდა, წელს მთელი დახმარება 200 ტონა ფქვილით შემოიფარგლა. ოღონდ ფინანსთა მინისტრმა საბიუჯეტო კრიზისის მომიზეზებით თანხა არ გამოჰყო და ფქვილით დატვირთულ პირველივე მანქანებს უღელტეხილზე უკვე თოვლმა მოუსწრო. ტვირთის შეზიდვა წელს თავდაცვის სამინისტროს დაევალა. სოფელ ჩხალთის გამგებლის ნორა არღვლიანის თქმით, თავდაცვის სამინისტრო ერთადერთი ოფიციალური სტრუქტურაა, რომელიც ხეობას ყურადღებას აქცევს.

მთლიანობაში, ხელისუფლება სოხუმის დაცემიდან 8 წლის შემდეგაც უპასუხოდ ტოვებს კითხვას - უღირს თუ არა რამედ ან ეს მიწა, ან იმ ადამიანთა ძალისხმევა, ვინც საქართველოს დღემდე შეუნარჩუნა დალის ხეობა. პარლამენტის მაშინდელი სპიკერის ვახტანგ გოგუაძის მიერ 1994 წლის დასაწყისში წარმოთქმული ფრაზა, რომ დალის ხეობაში მყოფი პარტიზანები ხელს უშლიან აფხაზეთის პრობლემის მშვიდობიანი გზით მოგვარებას, დღემდე ბადებს კითხვას - ახლაც იგივეს ხომ არ ფიქრობს საქართველოს ხელისუფლება? ყოველ შემთხვევაში, თუ ხეობის პრობლემებს მეტი ყურადღება არ მიექცევა, ამ ტერიტორიის დაცლის საფრთხე ყოველგვარი დაბომბვების გარეშეც რეალური გახდება.

* * *

აფხაზეთში ჩატარებულმა ოპერაციამ მრავალი უპასუხო კითხვა დატოვა, რომელთა შორის ერთ-ერთი ჩეჩნების მოტივაციაც არის. ქართული მხარისა თუ საქართველოს ხელისუფლების შესაძლო განზრახვებზე არაერთი ვერსია გამოითქვა, თუმცა დამაჯერებელი პასუხი დღემდე ვერ მოინახა. სამაგიეროდ, არანაკლებ საინტერესოა, რატომ დათანხმდნენ ჩეჩნები ამ ოპერაციაში მონაწილეობის მიღებას.

ქართველი პარტიზანების თქმით, ჩეჩნები საკმაოდ სქემატურად აღწერდნენ თავიანთ მიზანს: „ჩვენ დაგაკარგვინეთ აფხაზეთი და ჩვენვე უნდა დაგიბრუნოთ იგი. ჩვენ აფხაზეთის ომში შეცდომა დავუშვით და ეს შეცდომა უნდა გამოვასწოროთ. ერთადერთი, ვინც რუსეთთან ომში გვერდში დაგვიდგა და დახმარების ხელი გამოგვიწოდა, საქართველო იყო და ჩვენ მას უნდა გადავუხადოთ ეს სიკეთე“.

ერთ-ერთმა ჩეჩენმა მეომარმა ჩემს თანამოსაუბრე ქართველ პარტიზანთან ეს მიზანი შემდეგი სიტყვებით გამოხატა: „ამ ხანჯლით აფხაზეთის ომის დროს 18 ქართველს მოვჭერი თავი. ამის გამოსყიდვას მხოლოდ მაშინ შევძლებ, როცა ამავე ხანჯლით 18 აფხაზს მოვაჭრი თავს“.

„სინდისის ქენჯნის“ ამგვარი აფეთქება მაშინ, როცა რუსეთმა გააძლიერა შეტევა ჩეჩნური ფორმირებების წინააღმდეგ, საკმაოდ დაუჯერებელია. მით უმეტეს, რომ პარტიზანული ოპერაციების დაწყების წინ პრეზიდენტმა ედუარდ შევარდნაძემაც და ჩეჩნეთის პრეზიდენტმა ასლან მასხადოვმაც საომარი მოქმედებების დაწყება პროვოკაციად მონათლეს.

* * *

მიუხედავად იმისა, რომ კოდორის მოვლენების შემდეგ საკმაო დრო გავიდა, დღემდე არ არსებობს პასუხი, რა იყო ამ ოპერაციის მიზანი, ვინ იყვნენ მისი უშუალო ავტორები, შესრულდა თუ არა ეს მიზანი და ასე შემდეგ. სამაგიეროდ, დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ ქართულმა მხარემ ამ ოპერაციიდან რაიმე სასარგებლო შედეგი ვერ მიიღო. პირიქით, კოდორის ხეობა დატოვა მოსახლეობის ნაწილმა, გართულდა რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობები და ერთგვარად შეილახა საქართველოს, როგორც ტერორისტების მხარდამჭერი ქვეყნის, იმიჯი.

ქართველი პოლიტიკოსების ნაწილი აცხადებდა, რომ ამგვარი პარტიზანული მოქმედებები აიძულებს აფხაზურ მხარეს, უფრო მოქნილი პოლიტიკა აწარმოოს და უფრო მეტ დათმობებზე წავიდეს ქართულ მხარესთან. კავკასიური ფორუმის წარმომადგენლი ალან პერესტაევი, რომელმაც ამ მოვლენების დროს სპეციალური მონიტორინგი ჩაატარა როგორც სოხუმში, ისე თბილისში, ფიქრობს, რომ შედეგი სრულიად საპირისპიროა. მისი თქმით, პარტიზანული ბრძოლის გააქტიურებამ პირიქით, აფხაზური საზოგადოების კონსოლიდირება გამოიწვია. ამასთან, აფხაზეთის ხელისუფლებას კიდევ ერთხელ მიეცა საშუალება, მოსახლეობაში განემტკიცებინა რწმენა, რომ აფხაზეთის შეიარაღებული ძალები მზად არიან ნებისმიერი თავდასხმისთვის, რომ მათ შეუძლიათ მოპოვებული დამოუკიდებლობის შენარჩუნება და მტრის - ამ შემთხვევაში საქართველოს - დამარცხება.

ამ მოვლენების კიდევ ერთი შედეგია აფხაზურ და ქართულ მხარეებს შორის ორმხრივი უნდობლობის გაღრმავება. აფხაზეთში კიდევ უფრო გაძლიერდა ქართველის, როგორც მტრის ხატის აღქმა, მით უმეტეს, რომ აფხაზეთის საინფორმაციო საშუალებები ნაკლებად ახსენებდნენ ჩეჩნებს და ძირითადი აქცენტი ქართველებზე გადაჰქონდათ. შესაბამისად, სამშვიდობო მოლაპარაკებების გზით რაიმე შედეგის მიღწევა კიდევ უფრო სათუო გახდა, რაც მოლაპარაკებათა მიმდინარეობის შეფერხებაშიც აისახა.

თამაზ იმნაიშვილი

XXI საუკუნე სრულიად ახალ მოთხოვნებს უყენებს მსოფლიო საზოგადოებას. იქმნება ახალი სახის უმაღლესი ტექნოლოგიები, რომლებიც ადექვატურად წარმოქმნის ახალი ტიპის პრობლემებს, თავისი სპეციფიკით და მასშტაბებით განსხვავებულს მეოცე საუკუნისგან.

შეიარაღებული ძალები წარმოადგენს ერთ-ერთ უმთავრეს მექანიზმს ნებისმიერი სახელმწიფოს უსაფრთხოების სფეროში. მის ეფექტურობაზე და სიძლიერეზე ბევრად არის დამოკიდებული სახელმწიფოს უსაფრთხოება. აქედან გამომდინარე, ყველა ქვეყანა შეირაღებულ ძალებს ერთ-ერთ უმთავრეს პრიორიტეტს ანიჭებს. მთელი მსოფლიო ისტორიის მანძილზე ომების მოგების ერთ-ერთი მთავარი საწინდარი არმიის მრავალრიცხოვნობა იყო, მაგრამ მეოცე საუკუნის შუა პერიოდში მასობრივი განადგურების იარაღის შექმნამ სრულიად შეცვალა ბრძოლის წარმოების სტრატეგია და ტაქტიკა, ხოლო კოსმოსური კვლევების და მაღალი ტექნოლოგიების განვითარებამ აშკარა გახადა, რომ რაოდენობრიობა ყოველთვის აღარ შეიძლება იყოს მთავარი გადამწყვეტი მომენტი ომის მოსაგებად. ტექნიკის განვითარებამ გამოიწვია ასტრონომიული თანხების დაბანდება თავდაცვის და უსაფრთხოების სფეროში, რამაც თავისთავად გამოიწვია სამხედრო ბიუჯეტის მრავალჯერადი ზრდა. არმიის არსებობის კლასიკური გაგება - „გარეშე მტრებისგან თავის დაცვა, სახელმწიფოს ერთიანობის უზრუნველყოფა“ - თანდათანობით კარგავს არსს. მხოლოდ ამ ფუნქციისათვის მრავალრიცხოვანი არმიის შენახვა იმდენად ძვირი სიამოვნებაა, რომ სახელმწიფოების აბსოლუტურ უმრავლესობას არ შეუძლია ბიუჯეტიდან ასეთი თანხების გამოყოფა. შეირაღებული ძალები იძენს სრულიად ახალ ფუნქციებს, როგორიცაა: ეკოლოგიური და ტექნოგენური კრიზისების მართვაში მონაწილეობის მიღება, საერთაშორისო ტერორიზმის და ნარკობიზნესის წინააღმდეგ ბრძოლა, სამშვიდობო ოპერაციებში მონაწილეობის მიღება დ.ა.შ.

ამ ფუნქციების განვითარება, უპირველეს ყოვლისა, ჩრდილო ატლანტიკური ალიანსის სტრატეგიაში აისახა. 80-იანი წლების დასაწყისიდან კი მან ფართო მასშტაბი მიიღო. პროგრამა „პარტნიორობა მშვიდობისათვის“ გახდა მთავარი ფაქტორი ამ ფუნქციების განსახორციელებლად.

ვარშავის ხელშეკრულების დაშლამ მსოფლიო თანამეგობრობის წინაშე სრულიად ახალი ამოცანები დასახა. ცივი ომის დამთავრებამ გამოიწვია მასშტაბური ომების საშიშროების მინიმუმამდე დაყვანა და შეირაღებული ძალების რაოდენობის შემცირება. ამის საპირისპიროდ გაიზარდა ინდივიდუალური, საზღვაო, სახმელეთო, საჰაერო და კოსმოსური თანამედროვე ტექნოლოგიების იარაღის გამოყენების ინტენსივობა.

რამდენიმე ათწლეულის მანძილზე შეიარაღებული ძალების ტრანსფორმირების და მასზე დახარჯული თანხების გადანაწილების პროცესებმა სისტემური ხასიათი მიიღო და ერთგვარი ფორმულარის სახით ჩამოყალიბდა. თავდაცვის ხარჯები რამდენიმე სხვადასხვა პარამეტრით შეიძლება დახასიათდეს. ერთ-ერთი მათგანი სახელმწიფოს მ.შ.პ-დან გამოყოფილი პროცენტია.

საზოგადოდ, ნებისმიერი სახელმწიფო სამხედრო-პოლიტიკური საფრთხეების პრიორიტეტების მიხედვით ადგენს თავდაცვის ხარჯების ოდენობის პროცენტს მთლიან შიდა პროდუქტთან მიმართებაში.

ფორმულარის მიხედვით, პროცენტი ზოგადად ასე ნაწილდება: თუ სახელმწიფოს უსაფრთხოების კონცეფციაში აღნიშნულია, რომ მას სამხედრო-პოლიტიკური საფრთხე უახლოესი 7-10 წლის მანძილზე არ ემუქრება, იგი თავდაცვისათვის მ.შ.პ-ს მინიმუმ 1%-ს გამოჰყოფს.თუ საფრთხის საშიშროება დროში მცირდება (3-5 წელი), მაშინ პროცენტი 2-2,5 -მდე იზრდება. თუ სახელმწიფოს მიაჩნია, რომ საფრთხე უკვე არსებობს, იგი 2,5-დან 4% -ს აღწევს. მაგრამ თუ სახელმწიფო თვლის, რომ იგი საომარ მდგომარეობაში (პასიურ ან აქტიურ) იმყოფება, მ.შ.პ-ს წილი 4-დან 10 %-მდე იზრდება. აქტიური სრულმასშტაბიანი საომარი მოქმედებების დროს კი მ.შ.პ-ს წილი 10-დან 25%-მდეც კი შეიძლება გაიზარდოს.

მსოფლიოში ყველაზე დიდ თანხას - 270 მლრდ. დოლარს აშშ ხარჯავს. მაგრამ ამ თანხაში შედის კოსმოსური კვლევის ცენტრის „ნასა“-ს ბიუჯეტიც. აშშ-ს მოსდევს იაპონია 41 მლრდ დოლარით და ეს თანხა მ.შ.პ-ს მხოლოდ 1,035-ია. შემდეგ მოდის: დიდი ბრიტანეთი - 34,6 მლრდ დოლარი, საფრანგეთი - 29,5 მლრდ დოლარი, გერმანია - 26,6 მლრდ დოლარი, საუდის არაბეთი - 18,1 მლრდ დოლარი, იტალია - 16,2 მლრდ დოლარი. მიუხედავად ასეთი ასტრონომიული ციფრებისა, ეს თანხები მ.შ.პ-ს 1,5-2,5%-ს შეადგენს. ყველაზე მაღალი პროცენტი თითქმის ყოველთვის არაბულ ნავთობმომპოვებელ ქვეყნებზე მოდის. მაგალითად: კატარსა და კუვეიტში 10%-ია, ომანში - 9%, იორდანიასა და საუდის არაბეთში - 6,5%. ნატო-ს წევრი ქვეყნებიდან ყველაზე მაღალი პროცენტული მაჩვენებელი აქვს თურქეთს - 4,7% და საბერძნეთს - 3,2%. ყველაზე დაბალი პროცენტით ლუქსემბურგი გამოირჩევა - 0,44%, მაგრამ ამ ქვეყნის თავდაცვის ბიუჯეტი 102 მლნ დოლარია და მას სულ 768 სამხედრო მოსამსახურე ჰყავს. ლუქსემბურგის მ.შ.პ. 25 მლრდ დოლარია, მოსახლეობა - 417000 ადამიანი.

ყველაზე დიდი მ.შ.პ. აქვს აშშ-ს - 8 ტრილიონი დოლარი, იაპონიას - 4,2 ტრილიონი დოლარი, გერმანიას - 2,1 ტრილიონი დოლარი. არაბულ ქვეყნებს შორის ლიდერობს საუდის არაბეთი - 205 მლრდ დოლარი. ყველაზე პატარა მ.შ.პ დ.ს.თ-ს ქვეყნებში მოლდოვას აქვს - 1.1 მლრდ დოლარი.

მიუხედავად სახელმწიფოებს შორის სიმდიდრისა და ტერიტორიული ასეთი სხვაობისა ზოგიერთი პატარა ქვეყნის თავდაცვის შემადგენელი პარამეტრები უფრო შთამბეჭდავი შეიძლება იყოს, ვიდრე დიდი სახელმწიფოებისა.

1 სამხედრო პირზე დახარჯული თანხით პირველ ადგილზეა ისლანდია - 384 ათასი დოლარი წელიწადში (ბიუჯეტი გაყოფილი შეიარაღებული ძალების რაოდენობაზე), აშშ - 240 ათასი დოლარი, კუვეიტი - 196 ათასი დოლარი, დიდი ბრიტანეთი - 163 ათასი დოლარი, ლუქსემბურგი - 132 ათასი დოლარი, ჰოლანდია - 124 ათასი დოლარი, კატარი - 110 ათასი დოლარი. ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი მსოფლიოს 170 ქვეყანას შორის, სადაც სამხედრო ბიუჯეტი არსებობს, აქვს საქართველოს - 805 დოლარი.

ერთი სული მოსახლის მიერ წელიწადში თავდაცვაზე გაწეული ხარჯებით პირველ ადგილზეა კატარი - 1908 დოლარი. არაბეთის გაერთიანებული ემირატები - 1434 დოლარი, კუვეიტი - 1364 დოლარი, ბრუნეი - 1123 დოლარი. ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი მსოფლიოს 180-ზე მეტ ქვეყანას შორის აქვს საქართველოს- 3,2 დოლარი.

ყველაზე მაღალი მ.შ.პ-ს წილი ერთ სულ მოსახლეზე არის ლუქსემბურგში - 59952 დოლარი, მას მოსდევს შვეიცარია - 36766 დოლარი, დანია - 33181 დოლარი, ნორვეგია - 32881 დოლარი, აშშ - 31250 დოლარი, არაბეთის გაერთიანებული ემირატები - 28000 დოლარი. ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი ევრაზიის კონტინენტზე აქვს ტაჯიკეთს - 300 დოლარი.

დღეს საქართველოში ძალიან აქტუალურია ნეიტრალიტეტის თემა. უმრავლესობის აზრით, ნეიტრალიტეტი საქართველოს გადარჩენის ერთადერთი გზაა, მიუხედავად იმისა, თუ რა მდგომარეობაშია სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალები.

ნეიტრალიტეტის სიმბოლოდ მსოფლიოში აღიქმება შვეიცარია, მაგრამ საზოგადოებისთვის ნაკლებად ცნობილია მისი თავდაცვისუნარიანობის მდგომარეობა. ამ ქვეყნის თავდაცვის ზოგიერთი პარამეტრი ასე გამოიყურება:

მოსახლეობა - 7 მილიონი;

მ.შ.პ - 260 მილიარდი დოლარი;

სამხედრო ბიუჯეტი - 3,1 მლრდ დოლარი; ეს არის მ.შ.პ-ს 1,19%;

ერთი სული მოსახლის ხარჯი თავდაცვაზე წელიწადში - 438 დოლარი;

მ.შ.პ. ერთ სულზე - 36706 დოლარი;

სამხედრო ძალები - 3470 კადრის ოფიცერი, 295 000 გასამხედროებული (სამოქალაქო თავდაცვა) პირი;

სამობილიზაციო რეზერვი - 1,7 მლნ ადამიანი;

72 საათის განმავლობაში სახელმწიფოს შეუძლია 384 000 სამხედროს მობილიზება.

ქვეყნის შეიარაღებული ძალების მფლობელობაშია:

769 ტანკი (370 ლეოპარდ-2), 154 ბრმ(სადაზვერვო ჯავშანმანქანა), 513 ბმპ, 1022 ბტრ, 216 105-მმიანი გადასატანი არტილერია, 558 115-მმ იანი თვითმავალი არტილერია, 2000 81 და 120 მმ-იანი ნაღმსატყორცნი, 3000 ტანკსაწინააღმდეგო მართვადი რაკეტების გამშვები დანადგარი, 630 20 მმ-ანი საზენიტო დანადგარი, 30 სტინგერის გამშვები დანადგარი, 13484 ხელის ნაღმმტყორცნი, 274 თვითმფრინავი, 154 ვერტმფრენი.

ავსტრია - მოსახლეეობა 8,1 მლნ;

მ.შ.პ. - 209 მლრდ დოლარი;

მ.შ.პ. ერთ სულ მოსახლეზე - 25803 დოლარი;

სამხედრო ბიუჯეტი - 1,8 მლრდ დოლარი; ეს არის მ.შ.პ.-ს 0,94 %;

რეგულარული სამხედრო ძალები - 40500;

პირველი რიგის რეზერვი - 100700;

სამობილიზაციო რესურსი - 2 მლნ ადამიანი;

ერთ სამხედროზე დახარჯული თანხა - 44500 დოლარი;

ერთი მოსახლის ხარჯი თავდაცვაზე - 220 დოლარი.

შეიარაღება:

273 ტანკი, 734 ბტრ, 108 105 მმ-იანი ჰაუბიცა, 178 155მმ-იანი თვითმავალი ჰაუბიცა, 750 81 და 120 მმ-იანი ნაღმსატყორცნი, 226 ტანკსაწინააღმდეგო მართვადი რაკეტის გამშვები დანადგარი, 284 105 მმ-იანი ტანკსაწინააღმდეგო ქვემეხი, 426 22 მმ-იანი საზენიტო ქვემეხი, 2200 სხვადასხვა ყალიბის არტილერია, 223 თვითმფრინავი, 77 ვერტმფრენი.

ასეთი ციფრების გაანალიზებისას ცხადი ხდება, რომ საქართველოს ნეიტრალიტეტის შესახებ საუბარი დიდი ხნით უნდა გადავდოთ.

საინტერესოა საქართველოს მეზობელი ქვეყნების ასეთივე ტიპის პარამეტრების განხილვა:

აზერბაიჯანი - მოსახლეობა - 8 მლნ.

მ.შ.პ. - 4,4 მლნ დოლარი

მ.შ.პ ერთ სულ მოსახლეზე - 550 დოლარი;

სამხედრო ბიუჯეტი - 125 მლნ დოლარი; ეს არის მ.შ.პ.-ს 2,85 %

რეგულარული სამხედრო ძალები - 78000 სამხედრო;

პირველი რიგის რეზერვი - 55000 პირი;

საერთო რეზერვი - 550000 პირი;

სამობილიზაციო რესურსი - 1 მლნ ადამიანი;

ერთ სამხედროზე დახარჯული თანხა - 1602 დოლარი;

ერთი სული მოსახლის ხარჯი თავდაცვაზე - 16 დოლარი

შეიარაღებაში მყოფი სამხედრო ტექნიკა:

270 ტანკი, 361 ბმპ, ბმდ, ბრმ და ბტრ, 301 საარტილერიო დანადგარი 105 დან 155 მმ-მდე, 80 ნაღმმტყორცნი 120 მმ-იანი, 48 საბრძოლო თვითმფრინავი, 15 საბრძოლო ვერტმფრენი, 50 საწვრთნელი თვითმფრინავი ლ-29, 17 სამხედრო-სატვირთო ვერტმფრენი.

საზღვაო ძალები:

2 საპატრულო გემი, 13 მსუბუქი გემი, 4 სადესანტო გემი, 10 სხვადასხვა დანიშნულების სამხედრო გემი.

სომხეთი - მოსახლეობა 3,8 მლნ ადამიანი;

მ.შ.პ - 1,9 მლრდ დოლარი;

მ.შ.პ ერთ სულ მოსახლეზე - 500 დოლარი;

სამხედრო ბიუჯეტი - 85 მლნ დოლარი; ეს არის მ.შ.პ-ს 3.35 %;

რეგულარული სამხედრო ძალები - 60 000 სამხედრო;

პირველი რიგის რეზერვი - 30000 პირი;

საერთო რეზერვი - 300000 პირი;

ერთ სამხედროზე დახარჯული თანხა - 1417 დოლარი;

ერთი სული მოსახლის ხარჯი თავდაცვაზე - 22,4 დოლარი;

სამხედრო ტექნიკა:

102 ტანკი, 295 ჯავშანტექნიკა, 225 100 მმ-ზზე მეტი ყალიბის საარტილერიო დანადგარი ( მათ შორის „აკაცია“, „გვოზდიკა“, „გიაცინტი“) ბმ-21 50 ერთეული („ურაგანი“), 5 მტუ (ხიდგამდები), პუ პტური 20 ცალი („მალიუტკა“, „ფაგოტი“, „მეტისი“, „შტურმი“), რაკეტგამშვები მოწყობილობა „სკადი“ - 8 ერთეული, 100 კმ რადიუსის მოქმედების ს-300 ტიპის საზენიტო სარაკეტო კომპლექსი - 9 ერთეული, 16 საბრძოლო თვითმფრინავი, 7 საბრძოლო ვერტმფრენი, 2 საწვრთნელი ლ-39 ტიპის თვითმფრინავი, 21 სამხედრო-სატვირთო ვერტმფრენი.

ცალკე აღნიშვნას საჭიროებს ყარაბაღის არმია - 25000 სამხედრო, 135 ტანკი და ჯავშანტექნიკა, 20-ზე მეტი საარტილერიო დანადგარი.

სამხედრო ბიუჯეტი გასაიდუმლოებულია. იგი ითვლება ყველაზე ძლიერ და მობილურ სამხედრო შენაერთად კავკასიაში.

თურქეთი - მოსახლეობა 65 მლნ;

მ.შ.პ-189 მლრდ დოლარი

მ.შ.პ ერთ სულ მოსახლეზე - 2860 დოლარი.

სამხედრო ბიუჯეტი 8,9 მლრდ დოლარი, რაც გახლავთ მ.შ.პ-ს 4,7 %;

რეგულარული სამხედრო ძალები - 639000,

რეზერვი - 378000;

ერთ სამხედროზე დახარჯული თანხა - 13928 დოლარი;

ერთი სული მოსახლის ხარჯი თავდაცვაზე - 137 დოლარი;

ტექნიკა - 4205 ტანკი, 450 ბმპ, 3645 ჯავშანტექნიკა, 1552 გადასატანი და 820 თვითმავალი ქვემეხი, 897 სარაკეტო კომპლექსი (108 სტინგერი), 2021 ნაღმმტყორცნი, 943 პუ პტური, 1664 საზენიტო ქვემეხი, 568 თვითმფრინავი 379 ვერტმფრენი.

საზღვაო ძალები - 15 წყალქვეშა ნავი, 21 ფრეგატი, 45 საპატრულო და სარაკეტო კატერი, 116-ზე მეტი სხვადასხვა დანიშნულების საშუალო და მცირე ზომის კატერი.

რუსეთი - მოსახლეობა 147 მლნ;

მ.შ.პ - 332,4 მლრდ დოლარი;

სამხედრო ბიუჯეტი 8,2 მლრდ დოლარი; ეს არის მ.შ.პ-ს 2,4 %;

რეგულარული სამხედრო ძალები - 1,2 მლნ;

რეზერვი - 2მლნ;

სამობილიზაციო რესურსი - 20 მლნ;

ერთ სამხედროზე დახარჯული თანხა - 6667 დოლარი;

ერთი სული მოსახლის ხარჯი თავდაცვაზე - 54,4 დოლარი;

მ.შ.პ.-ს წილი ერთ სულ მოსახლეზე - 2262 დოლარი;

რუსეთს მხოლოდ კავკასიის ტერიტორიაზე (ჩრდილო და სამხრეთ) განლაგებული აქვს 800-მდე ტანკი, 1500-ზე მეტი ჯავშანმანქანა, 2000-ზე მეტი არტდანადგარი 105-დან 255 მმ-მდე ყალიბისა, 70-მდე საბრძოლო ვერტმფრენი და 150-მდე საბრძოლო თვითმფრინავი. ცოცხალი ძალა 100 000 სამხედრო პირს უტოლდება. სამხედრო ბაზები განლაგებულია ახალქალაქში, ბათუმში, გუდაუთაში, სომხეთის ქალაქებში - გიუმრში და ერევანში, ჩრდილო კავკასიაში: ვლადიკავკაზში, ნალჩიკში, მახაჩყალაში, ნაზრანში, კრასნოდარის და სტავროპოლის მხარეებში.

ჩვენი მეზობელი ქვეყნების შეიარაღებული ძალების ასეთი პარამეტრების ფონზე საქართველოს თავდაცვის მონაცემები შედარებით მოკრძალებულად გამოიყურება.

მოსახლეობა - 5 მლნ;

მ.შ.პ - 3,4 მლრდ დოლარი;

სამხედრო ბიუჯეტი - 16,5 მლნ დოლარი; ეს არის მ.შ.პ-ს 0,48 %;

რეგულარული სამხედრო ძალები - 20000;

ერთ სამხედროზე დახარჯული თანხა - 805 დოლარი;

ერთი სული მოსახლის ხარჯი თავდაცვაზე- 3,3 დოლარი;

ერთი სული მოსახლეზე მ.შ.პ-ს წილი - 680 დოლარი.

ტექნიკა - 71 ტანკი, 277 საბრძოლო ჯავშანმანქანა, 100-მდე არტდანადგარი, 15-მდე თვითმფრინავი, 6 ვერტმფრენი, 10-ზე მეტი საშუალო და მცირე ზომის სამხედრო გემი.

სეპარატისტული აფხაზური მთავრობის განკარგულებაში დღეისათვის არის 30-მდე ტანკი და ჯავშანმანქანა, 2 თვითმფრინავი, 3 სამხედრო სატვირთო ვერტმფრენი და 6 მცირე ზომის სამხედრო საზღვაო კატერი.

რეგულარული სამხედრო ძალები განსაზღვრულია 4000 კაცით, ოფიციალური სამხედრო ბიუჯეტი 1 მლნ დოლარს შეადგენს.

უნდა აღინიშნოს, რომ ნაშრომში მოყვანილი მონაცემები 2000 წელს განეკუთვნება, სამხედრო ტექნიკის მონაცემები კი მხოლოდ ევროპაში ჩვეულებრივი შეირაღებული ძალების სავერიფიკაციო ხელშეკრულების მიხედვით არის მოტანილი. ნაშრომის მიზანი გახლავთ არა დასახელებული ტექნიკის შესახებ სრული და ამომაწურავი ინფორმაციის გადმოცემა, არამედ საზოგადოებისთვის საერთო წარმოდგენის შექმნა.

აღსანიშნავია სხვა ნიუანსებიც. მსოფლიოში სულ რამდენიმე სახელმწიფო არსებობს, რომელსაც სამხედრო ბიუჯეტი გააჩნია და საქართველოზე ნაკლებს, ანუ 16,5 მლნ დოლარზე ნაკლებ თანხას ხარჯავს თავდაცვაზე. ეს ქვეყნები ძირითადად მესამე მსოფლიოს სახელმწიფოებს განეკუთვნებიან და არცერთის მოსახლეობა 800000 სულს არ აღემატება. ესენია:

გამბია - 16 მლნ დოლარი, რეგულარული სამხედრო ძალები 800.

მავრიკია - 16 მლნ დოლარი, რეგულარული სამხედრო ძალები -1500.

სურინამი - 15 მლნ დოლარი, რეგულარული სამხედრო ძალები - 1800.

გვინეა-ბისაუ - 10 მლნ დოლარი, რეგულარული სამხედრო ძალები - 9250.

ბელიზი - 9 მლნ დოლარი, რეგულარული სამხედრო ძალები - 1000.

ეკვატორული გვინეა- 6,6 მლნ დოლარი, რეგულარული სამხ. ძალები - 1300.

კაბო-ვერდე - 4 მლნ დოლარი, რეგულარული სამხედრო ძალები - 1000.

ანტიგუა და ბარბუდა- 4 მლნ დოლარი, რეგ. სამხ. ძალები - 150.

სან-მარინო - 3,7 მლნ დოლარი, რეგ. სამხედრო ძალები - 150.

ნაშრომის ბოლოს გთავაზობთ მსოფლიოს სხვადასხვა სახელმწიფოების თავდაცვის ზოგიერთ პარამეტრს.

შენიშვნა:

1. მოლდოვას, ყირგიზეთის და თურქმენეთის 2000 წლის მონაცემები ვერ იქნა მოძიებული;

2. ცხრილებში შეუვსებელი უჯრედები ნიშნავს, რომ მონაცემები მოძიებული არ არის

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ჟურნალი „მილიტარი ბალანსი“, 2000 წლის

2. ჟურნალი „მილიტარი ტექნოლოჯი“, 2000 წლის

3. ჟურნალი „ზარუბეჟნოე ვოენნოე ობოზრენიე“, 2000 წლის

4. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის და მსოფლიო ბანკის მონაცემები 2000 წლისთვის

5. ევროპაში ჩვეულებრივი შეირაღებული ძალების სავერიფიკაციო მონაცემები 2000 წლისთვის

6. საქართველოს პარლამენტის საბიუჯეტო ოფისის მონაცემები 2000 წლისთვის.

7. რუსეთის სამხედრო დოქტრინის ტრანსფორმაცია- ჩეჩნეთის და კოსოვოს გაკვეთილები, ჯორჯ მარშალის ცენტრის პუბლიკაცია, 2000 წელი.

8. აშშ ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგია, 2000 წ.

დავით დარჩიაშვილი

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები სახელმწიფოს ფუნქციონირების საკვანძო საკითხია. იგი უსაფრთხოების სისტემის არსებითი სტრუქტურაა. მისი მდგომარეობა განპირობებულია უსაფრთხოების პოლიტიკის განმსაზღვრელი და აღმასრულებელი ინსტიტუტების ეფექტურობით, ქმედითუნარიანობით და სახალხო ლეგიტიმიზაციის დონით. ამავე დროს, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების მდგომარეობა თავის მხრივ გავლენას ახდენს სახელმწიფოს ეფექტურობასა თუ მოსახლეობის პოლიტიკური ლოიალურობის დონეზე. დისბალანსი ქვეყნის უსაფრთხოების უზრუნველმყოფ სამხედრო, გასამხედროებულ და პოლიტიკურ კომპონენტებს შორის, უნდობლობა და უკმაყოფილება საზოგადოებისა სამხედროთა მიმართ, შეიძლება გახდეს სახელმწიფოსა და მთელი პოლიტიკური სისტემის ეროზიის მიზეზი. თუ მთავრობის ხარისხი და ეროვნული მორალი ამა თუ იმ სახელმწიფოს სიძლიერის არსებითი პარამეტრებია, პოლიტიკოსთა, სამხედროთა და მოქალაქეთა ურთიერთდამოკიდებულებებში იკვეთება ერი-სახელმწიფოს სიძლიერე, მისი უსაფრთხოება.

პოლიტიკისა და სამხედრო საქმის ურთიერთმიმართებაზე საუკუნეების წინ შექმნილი თხზულებებიც რომ არ მოვიხსენიოთ, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების თანამედროვე თეორია, ისევე როგორც უსაფრთხოების კვლევები, ათეულ წლებს მაინც ითვლის. ამავე დროს ცივი ომის დასრულებამ შემოიტანა ე.წ. Human Security-ს ცნება. ერთი შეხედვით, იგი მოიაზრება სახელმწიფოებრიობისა და ეროვნული უსაფრთხოების ტრადიციული გაგების მიღმა, რომელიც ხშირად ე.წ. „მაღალ პოლიტიკაზე“ ფოკუსირდებოდა და ზოგჯერ კოლექტიური კეთილდღეობისათვის ინდივიდუალური თავისუფლების შეზღუდვას გულისხმობს. Human Security გულისხმობს, რომ „ეროვნული უსაფრთხოება არ არის საკმარისი ხალხის უსაფრთხოების გარანტირებისათვის“. იგი მოითხოვს უსაფრთხოების სისტემის ჰუმანიზაციას, ყოველდღიურ ცხოვრებაში მოქალაქეთა დაცულობას, ადამიანის უფლებათა პატივისცემას თუნდაც უსაფრთხოების ინსტიტუტების მოკლევადიანი ეფექტურობის ხარჯზე.

ამ მიდგომიდან მომდინარეობს და მას ერწყმის გარდამავალი თუ კონფლიქტებით გახლეჩილი საზოგადოებების მდგრად განვითარებაზე, მასში „კარგი მმართველობის“ პრაქტიკის დამკვიდრებაზე ორიენტირებული საერთაშორისო ინსტიტუტების მზარდი დაინტერესება უსაფრთხოების სექტორის რეფორმით. ხშირ შემთხვევაში მასში იგულისხმება სამხედროთა, გასამხედროებულ უწყებათა და პოლიციის კონტინგენტის ტრენინგი ადამიანის უფლებების დაცვის საკითხებში; კომბატანტთა დემობილიზაცია და სოციალური ადაპტაცია, იარაღის ამოღება. ამასთან, განვითარებაზე მომუშავე სააგენტოები, იქნება ეს გაეროს სტრუქტურები, მსოფლიო ბანკი, ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების სააგენტო თუ დასავლეთის წამყვანი ქვეყნების სპეციალური სტრუქტურები, მზარდ ყურადღებას აქცევენ თავდაცვის ხარჯების არა უბრალოდ შემცირების საჭიროებას, არამედ სწორ მენეჯმენტს, უსაფრთხოების ინსტიტუტების მშენებლობას, სამხედრო და უსაფრთხოების სააგენტოების როლებისა და მისიების ტრანსფორმაციას, სამოქალაქო კონტროლის, ეროვნული სტრატეგიის განვითარების თემას.

მეორეს მხრივ, ის საერთაშორისო ინსტიტუტები, რომლებიც ტრადიციულად ფოკუსირებულნი იყვნენ სამხედრო უსაფრთხოებასა და თავდაცვის პოლიტიკაზე, უსაფრთხოებისა და სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების საკუთარ ხედვაში სულ უფრო მეტ მნიშვნელობას ანიჭებენ ახალ, არატრადიციულ საფრთხეებს, საშინაო უსაფრთხოებას, პარასამხედრო-საპოლიციო უწყებების როლსა და ფუნქციონირებას, მათ მიმართებას სამხედრო უწყებებთან და სამხედროთა საშინაო როლს.

რა თქმა უნდა, ახალი აქცენტები უსაფრთხოებასა და სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში დროის გამოწვევიდან მოდის. გლობალიზაციამ ძირი გამოუთხარა მსოფლიოს დაყოფას მტრულ სამხედრო ბანაკებად და იმავდროულად წარმოქმნა საფრთხეები, რომელნიც არღვევენ ზღვარს საშინაო და საგარეო საფრთხეებს, სამხედრო და საპოლიციო როლებს შორის. მაგრამ ზემოთქმული სრულებითაც არ ნიშნავს იმას, რომ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების კლასიკური პრობლემები: არმია და პოლიტიკა, არმია და ეკონომიკა, არმია და პოლიცია თუ არმია და საზოგადოება, ოდნავ მაინც ნაკლებ მნიშვნელოვანი ხდება Human Security-ზე აქცენტირებით, თუ უსაფრთხოების სექტორის გაგების გაფართოვებით. ჯერ კიდევ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების თანამედროვე თეორიის ჩამოყალიბების საწყის ეტაპზე, როდესაც პრევალირებდა ჰანტინგტონის მკაცრი დიხოტომია სამხედრო პროფესიონალიზმსა და პოლიტიკას, სამხედრო და საპოლიციო ფუნქციებს შორის, მორის იანოვიცი მიიჩნევდა, რომ მომავალში სამხედრო ძალა ე.წ. constabulary forces (საპოლიციო ძალები) გზით განვითარდებოდა. მისი თვალსაზრისი უსაფრთხოების სექტორის შესახებ წინ უსწრებდა თანამედროვე მიდგომას, განსაკუთრებით კი მაშინ, როდესაც იგი ეხებოდა სამხედროთა პროფესიაში დიპლომატისა და პოლიციელის რიგ ნიშანთა ინკორპორირების მტკივნეულ თემას.

არსებითად, უსაფრთხოების სექტორის რეფორმის, human security-ს, მშვიდობის აღდგენაში სამხედროთა როლის თანამედროვე კლიშეები, რაც ასე მნიშვნელოვანი გახდა განვითარებაზე, კონფლიქტთა დარეგულირებაზე, „კარგი მთავრობის“ პრაქტიკის გავრცელებაზე ორიენტირებულ პრაქტიკოსთათვის, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების მნიშვნელობის ხელახალი გაცნობიერებაა. ამ ურთიერთობების შესწავლა, მის ჰარმონიზაციაზე ზრუნვა მდიდრდება ახალი ნიუანსებით. მასში სულ უფრო იჭრება პოლიციის და სამართალდაცვის თემა. ამასთან, საკითხის კონცეპტუალური საფუძვლები იგივე რჩება. არსებითად, human security-ს კონცეფცია, ისევე როგორც უსაფრთხოების სექტორის რეფორმირებაზე ორიენტირებული პოლიტიკა, მომდინარეობს კლასიკური ლიბერალური გაგებიდან, რომ სახელმწიფო საზოგადოების მსახური და სოციალური კონტრაქტის პირმშოა. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების და უსაფრთხოების პოლიტიკის ტრადიციული ლიბერალური გაგება კი ამ კონცეპტუალურ საფუძველს შემდეგ ინტერპრეტაციას აძლევს, რომ მეტი უსაფრთხოება სრულებითაც არ ნიშნავს უკეთეს უსაფრთხოებას; რომ სახელმწიფოს მოქმედება დემოკრატიის საფრთხეთა წინააღმდეგ თავად შეიცავს პიროვნული უფლებების შეზღუდვის, დიქტატორული პროცესების წახალისების რისკს.

ამდენად, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა კლასიკური თემატიკა ყავლგაუსვლელია, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც საუბარია გარდამავალი საზოგადოების მდგრად განვითარებასა და მისი უსაფრთხოების სექტორის ჰუმანიზაციაზე. საქართველო ამის შესანიშნავ მაგალითს წარმოადგენს. დღეს საქართველოსათვის, ისევე როგორც სხვა გარდამავალ, მყიფე სახელმწიფოთათვის, რეალურ საფრთხეს წარმოადგენს ორგანიზებული დანაშაული, ტერორიზმი, უკონტროლო იარაღი და ნარკობიზნესი. რიგით მოქალაქეთა უსაფრთხოება სათუოა, ხშირია სამართალდამცავი უწყებების მხრიდან ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტები. შესბამისად აქტუალურია უსაფრთხოების სექტორის რეფორმირების ისეთი ასპექტები, როგორიცაა: სამართალდამცავი უწყებების რეფორმა და პირველ რიგში პოლიციის დაახლოვება ხალხთან; კონფლიქტურ ზონებში წესრიგის დაცვა და სამხედროთა/პარასამხედროთა ჩართვა პოსტკონფლიქტური მშვიდობის აღდგენაში; კომბატანტთა სოციალური რეაბილიტაცია და უკონტროლო იარაღის მოძრაობის შემცირება. მაგრამ არანაკლები, მეტი თუ არა, ყურადღება უნდა მიექცეს ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგიის ჩამოყალიბებას, უსაფრთხოების სექტორზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის განმტკიცებას, სამხედრო ძალების რეფორმირებასა თუ მშნებლობას, საერთოეროვნული მასშტაბით არმიისა და საზოგადოების დამოკიდებულებებს.

საქართველო ჯერაც ჩამოუყალიბებელი სახელმწიფოა და მისთვის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ტრადიციულ პრობლემებს სერიოზული ყურადღების მიქცევა ესაჭიროება. წინამდებარე ანალიზიც უსაფრთხოების სექტორის განვითარების ამ ფუნდამენტურ ასპექტებს ეხება. ეს სრულებითაც არ ამცირებს სხვა, ზემოთდასახელებული საკითხების სიმწვავეს. საქართველოსთან მიმართებაში განსაკუთრებით მწვავედ დგას პოლიციის რეფორმირების ამოცანა, თუმცა ქართული სპეციფიკიდან გამომდინარე, პოლიციის ადგილი ქართულ პოლიტიკაში უახლოვდება სამხედროების როლს პრეტორიანულ სახელმწიფოებში და, ამდენად, მისი განხილვა სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ტრადიციულ დისკურსშიცაა შესაძლებელი. მოკლედ, ქართული უსაფრთხოების სექტორის ჰუმანიზაცია მისი მშენებლობის ჯერაც გადაუწყვეტელ ფუნდამენტურ დილემათა გადაჭრას უნდა დაეფუძნოს ან მათ პარალელურად მიმდინარეობდეს. უსაფრთხოების სექტორის რეფორმირების ისეთი კონკრეტული საკითხები, როგორიცაა პრივატული სამხედრო უწყებების არსებობა თუ იარაღის გავრცელება, მხოლოდ საერთო პრობლემის დეტალებია. ეს იქიდანაც ჩანს, რომ ხელისუფლების დემოკრატიული მოდელის აშენების და მასში ძალოვანთა ოპტიმალური ადგილის მოძიების, ეროვნული განვითარების სტრატეგიის შემუშავებისა და მისი განხორციელების პოლიტიკური ნების ფორმირების გარეშე ეს დეტალები ან არ იხსნება დღის წესრიგიდან, ან მხოლოდ დროებით თუ გვარდება: 1995 წლისათვის კერძო რაზმების პრობლემაც თითქოს მოიხსნა და იარაღის უკონტროლო ბრუნვაც თითქოს შემცირდა. მაგრამ სინამდვილეში 2001 წელს ორივე საკითხმა ახალი აქტუალობით იჩინა თავი.

* * *

უსაფრთხოების სექტორის რეფორმირების პრობლემებისადმი მიძღვნილ ოტავას 1997 წლის და ლონდონის 2000 წლის სიმპოზიუმებზე აღინიშნა, რომ აუცილებელია ეროვნული სტრატეგიის შემუშავებაზე ყურადღების მიქცევა; რომ ყველაფერი უნდა იწყებოდეს სტრატეგიული და პროგრამული დოკუმენტების განვითარებით და ამ პროცესში ფართოდ უნდა მონაწილეობდეს საზოგადოება. აქვე ითქვა, რომ თავდაცვის საკითხების მართვასა და კონტროლში არსებითია სამოქალაქო პირთა როლის გაძლიერება, რომ უსაფრთხოების საკითხებში უნდა ერკვეოდეს ფინანსთა სამინისტროც და პარლამენტს ბიუჯეტზე მუშაობის რეალური საშუალება ჰქონდეს. აღინიშნა ისიც, რომ ცუდად დაფინანსებული არმია თავად არის საფრთხე სახელმწიფოსთვის.8 ყოველივე ეს სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობის სამ არსებით დონეში გვახედებს და პირდაპირ ესადაგება საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების სექტორის პრობლემატიკას.

პირველ ყოვლისა, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები მოქმედებს ეროვნული ინტერესებისა და სტრატეგიის ფორმირების პროცესში. ვიდრე არსებობს ანარქიული საერთაშორისო სისტემა და ვიდრე ქვეყნებს შიგნით თუ საერთაშორისო დონეზე მოქმედებენ ლეგალური პოლიტიკური სისტემების ძირის გამოთხრაში დაინტერესებული ძალები, მრავალგვარ ეროვნულ ინტერესთა და მოთხოვნილებათა სწორი ბალანსი, რაც იმპერატიულ სტრატეგიულ დოკუმენტებში უნდა გამოისახოს, მხოლოდ სწორად ორგანიზებულ სამხედრო-სამოქალაქო დიალოგის ფარგლებშია შესაძლებელი.

დემოკრატიის იმპერატივია, რომ რაც უფრო მრავალგანზომილებიანია ეს ჩარჩო და წარმომადგენლობითია როგორც სამხედრო და პოლიტიკურ, ისე საზოგადოებრივ სეგმენტთა სიმრავლის თვალსაზრისით, მით მეტია მომწიფებული გადაწყვეტილების მიღებისა და მისი ლეგიტიმაციის შანსი. ეს დიალოგი მუდმივია, რამდენადაც მუდმივია ეროვნული სტრატეგიის შემუშავების და კორექტირების პროცესი. დიალოგი აუცილებელია კონკრეტულ პროგრამებსა თუ გეგმებში სტრატეგიის „თარგმნის“ დროსაც. შემაშფოთებელია, რომ მიუხედავად უცხოური მისიებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების აქტიური მცდელობისა, საქართველოში დღემდე ვერ მოხერხდა ისეთი სტრატეგიული დოკუმენტების შემუშავება და მიღება, რომელსაც უსაფრთხების პოლიტიკის განხორციელების, შესაბამისი საუწყებო დაგეგმვისა და პროგრამების სახელმძღვანელო როლის შესრულება შეეძლებოდა და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მხარდაჭერით იქნებოდა აღჭურვილი.

ჯერ კიდევ 1996 წელს პრეზიდენტმა გამოსცა ბრძანებულება ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის შემმუშავებელი სახელმწიფო კომისიის შექმნის შესახებ. 1998 წელს დაიწყო ოფიციოზის თანამშრომლობა საქართველოს უსაფრთხოების საკითხებში საერთაშორისო მრჩეველთა საბჭოსთან (ISAB). საბჭო სწორედ უსაფრთხოების სექტორის რეფორმირების სტრატეგიის შესაქმნელად იყო მოწოდებული პროდასავლური და დემოკრატიული ორიენტაციით ცნობილი პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტის იმჟამინდელი თავმჯდომარის, რევაზ ადამიას ინიციატივით. 1999 წელს საბჭომ მოამზადა სტრატეგიული დოკუმენტის პროექტი - „საქართველო და სამყარო: მომავლის ხედვა“, რომელიც ექსპლიციტურად პროდასავლური იყო. იმავდროულად პრეზიდენტის რიტორიკაში იმატა ევროატლანტიკური უსაფრთხოების არქიტექტურაში საქართველოს ინტეგრაციის საჭიროების ნოტებმა. მაგრამ აღნიშნულმა დოკუმენტმა არ მიიღო ოფიციალური სტრატეგიული განაცხადის სტატუსი. პრეზიდენტის რიტორიკაში კი ნატოსთან თანამშრომლობის პრიორიტეტულობის თემამ იკლო. მის ერთ-ერთ ბოლოდროინდელ ბრიფინგზე კვლავ ამოტივტივდა 1993-1995 წლების მიდგომა, რომ საქართველოსათვის სასურველია უფრო მჭიდრო თანამშრომლობა რუსეთთან, ვიდრე ნატოსთან. რიგი შიდაპოლიტიკური მოვლენების ფონზე, რომელთაც ამჯერად არ დავასახელებთ, პრეზიდენტი კონსულტაციებს მართავს აჭარის ავტონომიის ლიდერთან, რომელიც წლების მანძილზე გამოირჩევა რუსეთთან სამხედრო-სტრატეგიული ალიანსის მხარდაჭერით, რის შედეგადაც ორივე აცხადებს მათი შეხედულებების თანხვედრის შესახებ. შესაძლოა, ეს მხოლოდ რიტორიკაა, მაგრამ იგი არ უწყობს ხელს მკაფიო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის ორიენტირთა ჩამოყალიბებას. რაც შეეხება სახელმწიფო კომისიას, შექმნიდან 5 წლის თავზე მისი მუშაობის სტილი და რეზულტატი დაინტერესებული საზოგადოებისათვის მნიშვნელოვანწილად ბუნდოვანი დარჩა.

პარალელურად, ასევე უცხოელ ექსპერტთა დახმარებით, თავდაცვის სამინისტრო მუშაობდა თავდაცვის თეთრ წიგნზე, რომელიც შეიარაღებულ ძალთა მშენებლობის დაგეგმვისა და ბიუჯეტირების სახელმძღვანელო უნდა გამხდარიყო. მაგრამ როგორც თავდაცვის მინისტრმა 2001 წლის ოქტომბერში თავდაცვის 2002 წლის ბიუჯეტის პროექტის საკომიტეტო განხილვაზე განაცხადა, სამთავრობო სტრატეგიული კონცეფციის არარსებობის გამო ვერც თეთრმა წიგნმა მიიღო ოფიციალური წონა.

მაღალჩინოსანი სამხედროები თავდაცვის სამინისტროდან თუ სასაზღვრო დეპარტამენტიდან ღიად გამოთქვამენ წუხილს, რომ სტრატეგიის განუსაზღვრელობა მათ სერიოზულ პრობლემას უქმნის ძალთა დაგეგმარების საქმესა და ფინანსთა სამინისტროსთან ურთიერთობაში. გარდა ამისა, როგორც პროფესიონალური კეთილსინდისიერების მქონე სამხედროს, ისე მთელ საზოგადოებასაც არანაკლებ გაურკვეველ მდგომარეობაში უნდა აგდებდეს უსაფრთხოების სფეროში უმაღლესი ხელისუფლების მხრიდან გადადგმული წინააღმდეგობრივი ნაბიჯები. იმ დროს, როდესაც ოფიციალურად ეჭვქვეშ არ დაყენებულა ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის მშვიდობიანი დარეგულირების კურსი, როდესაც საქართველომ არაერთხელ განაცხადა, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე არ აძლევს თავშესაფარს შეიარაღებულ ჩეჩნებს, უშუალოდ კონფლიქტის ზონაში ჩეჩენი მებრძოლები გაჩნდნენ. მოხდა მათი შეტაკება აფხაზებთან. პრესის მასალებისა თუ ცალკეულ დეპუტატთა განცხადებების თანახმად, ეს მოვლენები არ მომხდარა ხელისუფლების წარმომადგენელთა წინასწარი ინფორმირებულობისა თუ ხელშეწყობის გარეშე. შედეგად კი ქვეყნის რეგულარული არმია, კონფლიქტის ზონის მოსახლეობა თუ მთელი საზოგადოება მოულოდნელად აღმოჩნდა ნათელი პოლიტიკური ამოცანის გარეშე ახალ კონფლიქტში ჩათრევის საფრთხის წინაშე. მომხდარი მოვლენების შესახებ არაფერი იცოდა პარლამენტის ისეთმა სპეციალურმა სტრუქტურამაც, როგორიც სპეცოპერაციების დაფინანსებაზე კონტროლისათვის შექმნილი ნდობის ჯგუფია.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, საქართველოს სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და უსაფრთხოების სექტორის არსებითი პრობლემაა უსაფრთხოების პოლიტიკის, რბილად რომ ვთქვათ, ჩამოუყალიბებლობა; ხელისუფლებასა და საზოგადოებას შორის უსაფრთხოების პრობლემებზე დიალოგის სისუსტე და არაქმედითუნარიანობა, რასაც შედეგად მოჰყვება უსაფრთხოების პრაქტიკული პოლიტიკის არაკოჰესიურობა და ლეგიტიმაციის სისუსტე.

თუ საუბარი დემოკრატიისა და კანონის უზენაესობის საფუძველზე დაფუძნებულ პოლიტიკურ სისტემაზე გვაქვს, გადაწყვეტილების მიღებისას და მისი აღსრულებისას სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში ერთვება სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის იმპერატივი. იგი მდგომარეობს აქსიომაში, რომ სამხედრო და ეროვნულ უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელი სხვა სააგენტო საზოგადოების მსახურია. მათი აზრი არსებითია უსაფრთხოების დისკურსის ფორმირებისას, მაგრამ გადაწყვეტილების მიღება და მის აღსრულებაზე კონტროლი საზოგადოების მიერ არჩეული სპეციალური პოლიტიკური ორგანოების პრეროგატივაა. ამავე დროს, სამოქალაქო კონტროლის ეფექტურობისათვის არსებითია პასუხისმგებლობის ნათელი ხაზების არსებობა არა მხოლოდ სამხედროებსა და პოლიტიკოსებს შორის, არამედ თვით უმაღლესი ხელისუფლების შტოებსა და უწყებებს შორის. განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს უსაფრთხოების სექტორზე ქმედით საპარლამენტო ზედამხედველობას. 1992-1994 წლებში ეს წესი საქართველოში მხოლოდ ფორმალურად თუ მოქმედებდა: ქვეყანა არსებითად ოფიციალური თუ არაოფიციალური სამხედრო ფრომირებების ხელში იყო. 1995 წლიდან ქვეყნის ტერიტორიის საგრძნობ ნაწილზე შეწყდა თოფიანი ადამიანის დიქტატი. მიღებული იქნა კონსტიტუცია და რიგი სპეციალური კანონებისა, რომელიც სამხედრო და უსაფრთხოების სფეროებში სამოქალაქო ხელისუფლების უზენაესობის იურიდიულ საფუძველს ამტკიცებდა. მაგრამ თავად ამ კანონების, განსაკუთრებით კი მათი აღსრულების პროცედურული ბაზისა თუ პრაქტიკის რიგი ასპექტები, სამოქალაქო კონტროლს უკეთეს შემთხვევაში პიროვნულ, სუბიექტურ ელფერს ანიჭებს. იგი არსებითად საპრეზიდენტო კონტროლამდე დაიყვანება, რაც თავისთავად არანაკლებ საშიშია დემოკრატიისათვის, ვიდრე გენერალთა სრული უკონტროლობა.

კონსტიტუციით ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ძირითად მიმართულებათა განმსაზღვრელი გახლავთ პარლამენტი, რაც თავისთავად მას ევროპულ ანალოგებისაგან განასხვავებს. პრეზიდენტს არ აქვს უფლება დაშალოს პარლამენტი. არსებობს საკომიტეტო მოსმენების, საპარლამენტო გამოძიების ინსტიტუტები. პარლამენტი ამტკიცებს მინისტრთა კანდიდატურებს და ბიუჯეტს. მაგრამ პარლამენტს არ შეუძლია საკუთარი ინიციატივით მოახდინოს ამა თუ იმ საერთაშორისო ხელშეკრულების რატიფიკაცია ან დენონსაცია. ძალოვანი უწყებების მოწყობისა და ფუნქციონირების კონკრეტული სტრუქტურა და წესები განისაზღვრება პრეზიდენტის ბრძანებულებებით, საკანონმდებლო ორგანო კი მხოლოდ მათ არსებობა-არარსებობას ადგენს. ამასთან, უსაფრთხოების რიგ საკითხებში კონსტიტუცია და კანონები ზოგჯერ ეწინააღმდეგება ერთმანეთს. ასე მაგალითად: კონსტიტუცია კრძალავს პოლიციის, უშიშროებისა და შეიარაღებული ძალების ყოველგვარ გაერთიანებას, თავდაცვის შესახებ კანონს კი შინაგანი ჯარები, რომელიც შინაგან საქმეთა მინისტრს, ანუ პოლიციის შეფს ემორჩილება, იმავდროულად სამხედრო ძალების შემადგენლობაში ჰყავს შეყვანილი. ბიუჯეტში რაიმე ცვლილების შეტანა მხოლოდ პრეზიდენტის პრეროგატივაა - პარლამენტი კი ან ეთანხმება, ან სრულად უარყოფს საერთო ციფრს. ამით აზრი ეკარგება პროგრამულ ბიუჯეტზე გადასვლას, რის შესახებაც ბევრს საუბრობენ უსაფრთხოების სექტორის რეფორმირების კონტექსტში: პარლამენტი მაინც მოკლებული იქნება შესაძლებლობას - არ დაამტკიცოს ან შეასწოროს კონკრეტული პროგრამა. ეროვნული უშიშროების საბჭო და პრეზიდენტის თანაშემწენი არ არიან ანგარიშვალდებულნი პარლამენტის წინაშე. არადა ისინი არსებით როლს თამაშობენ პოლიტიკაში. თითქმის გამორიცხულია, რომ პარლამენტმა გადააყენოს პრეზიდენტი, ასევე გართულებულია მინისტრთა იმპიჩმენტის პროცედურაც. პარლამენტი არ ამტკიცებს უმაღლეს სამხედრო ჩინებს.

სამოქალაქო კონტროლის ხარვეზია ძალოვან სამინისტროთა სათავეში პოლიციის, უშიშროებისა თუ არმიის ოფიცერთა ყოფნა. კონტროლის ხარვეზია ისიც, რომ პარლამენტის საგამოძიებო საქმიანობა შედეგს მხოლოდ მაშინ მოიტანს, თუ პროკურატურამ ისურვა მასზე რეაგირება, რაც ყოველთვის არ ხდება. პროკურატურა, მიუხედავად იმისა რომ ფორმალურად იგი სასამართლო ხელისუფლების ნაწილია, ტრადიციულად პრეზიდენტის ნებას ემორჩილება. არის შემთხვევები, როდესაც პრეზიდენტი ბრძანებულებით უთითებს პროკურატურას, თუ რა საკითხი უნდა შეისწავლოს მან. პროცედურის დაუხვეწაობისა თუ კომიტეტების მოუმზადებლობის გამო დაბალია თავად საკომიტეტო მოსმენების ეფექტი, რაზეც არაერთი დეპუტატი გამოთქვამს უკმაყოფილებას.

მიუხედავად იმისა, პრეზიდენტის ნებართვით ხდება ეს თუ ძალოვან მინისტრთა ინიციატივით, ბოლო დრომდე გრძელდებოდა ფორმიან მაღალჩინოსანთა მიერ პოლიტიკური განცხადებების გაკეთების პრაქტიკა. ამ განცხადებებში არცთუ იშვიათად დემოკრატიის, სამოქალაქო კონტროლის, სიტყვის თავისუფლების საწინააღმდეგო ნოტებიც გაისმოდა. ამ თვალსაზრისით სულ ცოტა ხნის წინ გამოირჩეოდა შინაგან საქმეთა მინისტრი, რომლის განცხადებები პარლამენტის თავმჯდომარემ ლათინური ამერიკის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების უახლესი ისტორიის ყველაზე ნეგატიურ გამოვლინებებს შეადარა. აღსანიშნავია, რომ შინაგან საქმეთა სამინისტროს ბიუჯეტი, მასზე დაქვემდებარებულ როგორც პოლიციელთა, ისე სამხედრო მოსამსახურეთა რიცხოვნობა აღემატება თავდაცვის სამინისტროს ბიუჯეტსა და შეიარაღებულ ძალთა რაოდენობას. ეს სტრუქტურა უშიშროების სამინისტროსთან ერთად ლამის დაუფარავად ახდენს ბიზნეს სექტორის რეკეტს.

რიგი მიზეზების გამო, ძალოვანი სამინისტროები არ ჩქარობენ ხოლმე პრეზიდენტის ბრძანებულებების შესრულებას, განსაკუთრებით თუ ამ ბრძანებულებებში სამინისტროთა კომერციული საქმიანობის შეკვეცაა მოთხოვნილი. აქედან ჩანს, რომ მხოლოდ საპრეზიდენტო კონტროლი არ არის საკმარისი უსაფრთხოების სექტორის რეფორმისა და დემოკრატიის კონსოლიდაციისათვის.

ხელისუფლების დონეზე სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების სხვა პრობლემებიდან აღსანიშნავია მუდმივი გაუგებრობები თავდაცვის სამინისტროსა და ფინანსთა სამინისტროს შორის; მრავალრიცხოვანი სამხედრო თუ პარასამხედრო უწყებების კოორდინაციის სისუსტე და მათი ფუნქციების არამკაფიო გამიჯვნა. ამავე დროს, არსებითი პრობლემაა უნდობლობა ძალოვანებსა და ფართო საზოგადოებას შორის. საზოგადოებისა და სამხედრო თუ უსაფრთხოების სამსახურების ურთიერთდამოკიდებულებანი სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების არსებითი საკითხია და მისთვის სათანადო ყურადღების მიქცევის გარეშე ძნელი იქნება უსაფრთხოების სისტემისათვის აუცილებელი საზოგადოებრივი ნდობის გენერირება. საქართველოში ამ საკითხის პრობლემურობა, პირველ ყოვლისა, პოლიციისადმი აშკარად ნეგატიურ დამოკიდებულებებში ვლინდება, რაც ამ სისტემაში არსებული კორუფციის, პოლიციელთა მიერ ადამიანის უფლებათა მასობრივი დარღვევებით არის გამოწვეული. მაგრამ პრობლემურია საზოგადოების არმიისადმი დამოკიდებულებაც. მიუხედავად იმისა, რომ ბოლო დროს ამ ურთიერთობებში პოზიტიური ტენდენციაც შეინიშნება, ფართო მასშტაბი მიიღო სამხედრო სამსახურისაგან თავის არიდებამ და დეზერტირობამ. ამის უშუალო მიზეზებია არასაწესდებო ურთიერთობები და აუტანელი ყოფითი პირობები ჯარში. ძალოვანთადმი საზოგადოებრივი ნდობის გენერირებას ესაჭიროება ამ ნეგატიურ მოვლენათა აღმოფხვრა. მაგრამ მანამდეც, სანამ პრობლემები მთლად გადაიჭრებოდეს, დიალოგის, პოლიტიკის სიღიავის მაქსიმალური გაფართოებით და პოზიტიური მაგალითებით რეფორმატორებმა საზოგადოებაში ჯარისადმი იმედი და მხარდაჭერა უნდა აამაღლონ.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ქართული მაგალითი ერთი კონკრეტული დასკვნის საფუძველს იძლევა, რომელიც კავშირშია უსაფრთხოების სექტორის რეფორმირების თანამედროვე თემატიკასთან; როდესაც კონფლიქტის დარეგულირებასა და მშვიდობის მშენებლობაში სამხედროთა პოზიტიური წვლილის შეტანის შესაძლებლობაზეა საუბარი, ყველაზე დისციპლინირებული და მშვიდობის სამსახურისათვის გაწვრთნილი კონტინგენტიც ვერაფერს შეძლებს, თუ ქვეყნის პოლიტიკა კოჰესიურობასა და ელემენტარულ სიღიავეს იქნება მოკლებული, უსაფრთხოების სექტორში არ იმოქმედებს ქმედითუნარიანი სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლი, საზოგადოებასა და მის უნიფორმიან ნაწილს შორის არ იარსებებს ურთიერთგაგებისა და პატივისცემის საკმარისი დონე. რა თქმა უნდა, სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისათვის არსებითია საფრთხეებისა და რისკების ადექვატური სამხედრო და უსაფრთხოების სააგენტოების დაკომპლექტება, პროფესიონალური წვრთნა და ეკიპირება. მაგრამ ეს შეუძლებელია ზემოთჩამოთვლილ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა პრობლემებისადმი ყურადღების მიქცევის გარეშე. საქართველოში, გარდა ობიექტური ეკონომიკური სიდუხჭირისა, უსაფრთხოების სექტორის ფორმირებას და შემდგომ, მის ჰუმანიზაციაზე ზრუნვას, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ხარვეზებიც უშლის ხელს.

უკანასკნელ ხანს საქართველოში მასობრივი საპროტესტო გამოსვლები მოეწყო, რომლის საბაბი თავისუფალ მედიაზე ძალოვანი უწყებებისაგან მომდინარე დაწოლა გახდა. თავად მედია კი სწორედ ძალოვანი უწყებების უკანონო ქმედებების გამოაშკარავებით იყო დაკავებული. პრეზიდენტი თავდაპირველად ეწინააღმდეგებოდა ყველაზე ოდიოზური ფიგურის, შინაგან საქმეთა მინისტრის გათავისუფლების მასობრივ მოთხოვნებს, მაგრამ სტუდენტებისა და ჟურნალისტების პროტესტმა, პარლამენტის თავმჯდომარის პრინციპულმა პოზიციამ, საერთაშორისო რეზონანსმა თავად მინისტრს „საკუთარი ნებით“ გადადგომისაკენ უბიძგა. ეს ფაქტი ერთი შეხედვით სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში არსებული ნეგატიური ტენდენციების დაძლევის იმედს იძლევა. დამაიმედებელია ისიც, რომ თავდაცვის სამინისტრო უცხოელ ექსპერტთა მნიშვნელოვანი ინტელექტუალური და ფინანსური დახმარების ობიექტი გახდა. აქ სერიოზულად მუშაობენ თავდაცვის რესურსთა მართვაში ნატოს სტანდარტების დამკვიდრებაზე.

მაგრამ ეს მხოლოდ დასაწყისია და არა არის რეფორმის შეუქცევადობის გარანტია. ცალკეული მინისტრების გადადგომა, ან თუნდაც თავდაცვის სამინისტროს ცალკეულ რგოლებში მიმდინარე სტრუქტურული რეფორმები კარდინალურად ვერ შეცვლის სისტემას, თუ რეფორმატორული სიო არ შეეხო პრეზიდენტის ფუნქციებსა და მის აპარატს, უშიშროების საბჭოს, პოლიციის და პროკურატურის მთელ ისტებლიშმენტს. თუ არ გაძლიერდა საპარლამენტო კონტროლის მექანიზმები, თუ არ იქნა საკმარისი პოლიტიკური ნება, არ შემუშავდა და არ დაიწყო განხორციელება ქვეყნის განვითარებისა და უსაფრთხოების ნათელმა სტრატეგიამ, საზოგადოების ზემოთნახსენები წარმატების ეფექტი შეიძლება დაიკარგოს. ამის ნიშნია ის, რომ საერთოსახელმწიფოებრივი რეფორმების მიმდინარეობაზე თუ ძალოვან სტრუქტურებში არსებული ვითარების თაობაზე პრეზიდენტთან შეუთანხმებლობის გამო გადადგა პარლამენტის თავმჯდომარე, რითაც დემოკრატიზაციის და დასავლეთთან თანამშრომლობის კურსის მხარდამჭერმა ძალებმა სერიოზული დანაკლისი განიცადეს. საკანონმდებლო ორგანოში იმატა იმ წრეთა გავლენამ, რომელნიც საგარეო პოლიტიკაში რუსეთის რეაქციულ წრეებთან დაახლოვებაზე, საშინაო პოლიტიკაში კი ტრადიციული, ავტორიტარული სტილის შემდგომ დამკვიდრებაზე არიან ორიენტირებულნი. პროცესი ჯერაც დაუსრულებელია. ბევრი რამაა დამოკიდებული საზოგადოების პოზიციასა და ქმედებებზე, საერთაშორისო ფონზე. მაგრამ ცხადია, რომ დღეს ხელისუფლებაში იმ ნების დეფიციტია, რომელმაც სერიოზული საკონსტიტუციო, საკანონმდებლო, პოლიტიკური და საკადრო ცვლილებები უნდა შვას, რათა როგორც მთელი სახელმწიფო მანქანა, ისე მისი უსაფრთხოების სექტორი ეროვნული ინტერესებისა და საზოგადოების სამსახურისაკენ შემობრუნდეს.

დღეს ქართული უსაფრთხოების სექტორში არსებული მდგომარეობა შეიძლება შეფასდეს, როგორც კრიზისული. ამის ერთ-ერთი მიზეზი სისტემური პოლიტიკური საკითხების, მათ შორის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების მოუგვარებლობაა. არის მრავალი პრო და კონტრარგუმენტი იმის თაობაზე, თუ რა გზას დაადგება საქართველო ამ სფეროში - წავა იგი დემოკრატიულ საფუძველთა გაღრმავებისა თუ ავტორიტარული რეჟიმის მშენებლობის გზით. ორივე ამ ალტერნატიულ გზაზე არა არის გამორიცხული მარცხი, რაც ქვეყანას კონფლიქტების ჰობსისეულ ქაოსში დააბრუნებს. ნეგატიური პერსპექტივის თავიდან ასაცილებლად, საჭიროა არა მხოლოდ პოლიტიკური ელიტის, არამედ ფართო საზოგადოების მიერ სახელმწიფოსა და მისი უსაფრთხოების სამსახურების პრობლემების არსის გაცნობიერება, მათი გადაჭრის გზების დასახვა, გადასაწყვეტ პრიორიტეტთა თანამიმდევრულობის ნუსხის შედგენა და სათანადო ნების გამომუშავება. უსაფრთხოების და სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების კვლევები, მათი მიგნებების პოპულარიზაცია უდავოდ ხელს შეუწყობს ამ პროცესს და აღჭურვავს როგორც ქუჩაში გამოსულ უკმაყოფილო მოქალაქეებს, ისე საქართველოს განვითარებით დაინტერესებულ საერთაშორისო ინსტიტუტებს მდგომარეობის გამოსასწორებლად საჭირო ინსტრუმენტარიუმით.