ქეთევან ნინიძე

სიტყვა ბესტსელერი პირველად 1889 წელს გამოიყენეს. მისი ლექსიკური მნიშვნელობა უკავშირდება სიტყვებს ბესტ - საუკეთესო და სელლერ - გაყიდვადი. აქედან გამომდინარე, ბესტსელერი არის პროდუქტი, რომელიც გამორჩეულია გაყიდვის რაოდენობით. ტერმინი, უმეტეს შემთხვევაში, აღნიშავს წიგნს, რომელიც აღწევს/აჭარბებს გასაღების გარკვეულ სასაზღვრო რაოდენობას, ან სხვა შემთხვევაში დანარჩენ წიგნებთან შედარებით ყველაზე დიდი რაოდენობით იყიდება. შესაბამისად, გამოყოფენ ბესტსელერის რამდენიმე ტიპს, წიგნები, რომლებიც აღწევს გარკვეულ რაოდნობრივ ნიშნულს¹, წიგნები, რომლებიც სხვა წიგნებს უსწრებს გაყიდვის რაოდენობის მიხედვით და წიგნები, რომლებიც არ ფიქსირდება ბესტსელერად ამ სიტყვის კლასიკური გაგებით, მაგრამ სხვადასხვა მიზეზის გამო ხდება პოპულარული და ირგებს ბესტსელერის სტატუსს.

მიუხედავად ტერმინის არარსებობისა, ჩვენთვის XVII-XVIII საუკუნეებიდან უკვე ცნობილია წიგნები, რომლებიც აღწევს იმ დროისათვის დიდ პოპულარობას და, შესაბამისად, გაყიდვის თვალსაზრისით გარკვეულ რეკორდებს ამყარებს. „რობინზონ კრუზო“, „ახალი ელოიზა“, „ახალგაზრდა ვერთერის ვნებანი“, მოგვიანებით, „დევიდ კოპერფილდი“ და სხვ. წარმოადგენს თავისი დროის ყველაზე პოპულარული წიგნების, „ბესტსელერების“ კატეგორიას.

რამდენადაც თანამედროვე მსოფლიო ავლენს დიდ დაინტერესებას ლიტერატურული პროდუქციით, ბესტსელერების „შექმნის“ საქმეში ჩართულია სპეციალისტთა ჯაჭვი ლიტერატურის აგენტების, რედაქტორების, გამომცემლების, ანალიტიკოსებისა და მარკეტინგის წარმომადგენელთა სახით. ისინი, თავიანთი კვალიფიკაციის შესაბამისად მუშაობენ წიგნის დახვეწასა და მისი საზოგადოებრივი იმიჯის შექმნაზე. ბესტსელერების წარმოებაში დიდი გამოცდილება აქვთ ისეთ მსხვილ კომპანიებს, როგორიცაა ფოქსის წიგნების მაღაზია, ოპრაჰის წიგნის მოყვარულთა კლუბი (აშშ) და ა.შ. დამწყებ და სუსტ წიგნის კომპანიებს არ აქვთ ბესტსელერების გამოშვების ამბიცია და იშვიათად მიდიან ამ რისკზე. საინტერესოა, რამდენად მუშაობს თანამედროვე ლიტერატურული პროდუქციის გავრცელების ეს მოდელი საქართველოში. რა თავისებურებებსა და მსგავსებებს ავლენს ჩვენი ლიტერატურული სივრცე ამ ტენდენციებთან მიმართებით.

როგორც ცნობილია, დემოკრატიულ ქვეყნებში სახელმწიფო პირდაპირ არ ერევა სამწერლობო საქმიანობაში და ლიტერატურულ გემოვნებასა და მოთხოვნებს უშუალოდ არ განსაზღვრავს; დაკვეთა თავად მკითხველთა წრიდან მომდინარეობს, თუმცა სახელმწიფო ლიტერატურულ ტენდენციებს განაპირობებს იმდენად, რამდენადაც იგი მართავს სოციალურ პოლიტიკას, რაც, თავის მხრივ, მოქმედებს ლიტერატურულ პროდუქტზე. ფრანკფურტის სოციოლოგიური სკოლის წარმომადგენელი, თეოდორ ადორნო, ამტკიცებს, რომ ლიტერატურა, გარდა იმისა, რომ სარკესავით ირეკლავს, აჩვენებს საზოგადოების სახეს, ამასთანავე დიდი წვლილი შეაქვს მის ფორმირებაში (ადორნო, http://www.marxists.org/reference/archive/adorno/1944/cultureindustry.htm განთავსებულია 2007 წლიდან).

ლიტერატურის უახლესი ტენდენციების ანალიზისათვის აუცილებელია მისი წარმოდგენა მსოფლიოს „კულტურული ინდუსტრიის“² პროცესების ჭრილში. თანამედროვე ლიტერატურულ პროცესებს მნიშვნელოვნად განაპირობებს საბაზრო მოთხოვნები, რომელსაც წიგნი, როგორც ლიტერატურული პროდუქტი და თავად ნაწარმოები, რომლის პრეზენტაციის უმნიშვნელოვანესი ფორმაა წიგნი, გვერდს ვერ აუვლის. წიგნის თანამედროვე მომხმარებელთა ფინანსურმა თუ ფიზიკურმა შესაძლებლობებმა (ვგულისხმობთ კაპიტალისტური ქვეყნის მოქალაქეთა შორის დროის სიმცირის, თანამედროვე ცხოვრების რიტმის პრობლემას) გაზარდა ე.წ. „დაბალი კულტურისადმი“ მოთხოვნილება. მოქალაქეებს, რომლებიც დღის მნიშვნელოვან ნაწილს თავიანთ საქმეს უთმობენ, დასვენების საათებში სჭირდებათ განტვირთვის საშუალება: საპნის ოპერა, დეტექტივი, მსუბუქი მელოდრამა, სხვადასხვა ხასიათის შოუ, სადაც ისინი აღმოაჩენენ მიმზიდველ, მძაფრ და აზარტულ ელემენტს, ან კომფორტულ სამყაროს, რომელიც ქმნის რეალური გარემოს ალტერნატიულ იდეალურ გარემოს, არ შეიცავს ყოფით პრობლემებს, არ მოითხოვს სააზროვნო, განსჯით ძალისხმევას, რთულ ანალიზს. „მარტივი სიამოვნებების“ (easy pleasures) ფაქტორი თეოდორ ადორნომ და მაქს ჰორკჰაიმერმა კაპიტალიზმის მონაპოვრად მიიჩნიეს. მათივე მოსაზრებით ეს ფაქტორი ხელს უშლის ე.წ. მაღალი კულტურის განვითარებას (ადორნო, How to Look at Television: წიგნში: The Culture Industry: London: Routledge: 2001.). კულტურული ინდუსტრიის მოთხოვნები აისახება თანამედროვე მსოფლიო ლიტერატურაზე, რომელიც იცვლის როლს და საგანმანათლებლო დანიშნულებას უნაცვლებს გასართობ ფუნქციას.

XX საუკუნის მსოფლიო ბესტსელერებში მნიშვნელოვანი ადგილი ეთმობა მხატვრულ ლიტერატურას. ძირითადად, გაზრდილია მოთხოვნა დეტექტივებსა და საშინელებათა ჟანრის ტექსტებზე, ე.წ. „ჰეფიენდიან“ სოციალურ დრამებზე (ნიუ იორკ ტაიმსი, What Women in Society Read These Days: New York Times: 24 March: 1912). არამხატვრული (ნონფიცტიონ) ტექსტებიდან აქტიურად კითხულობენ მემუარული და ბიოგრაფიული, დოკუმენტური ჟანრის ტექტებს, რომლებიც თანდათანობით უფრო მეტ დაინტერესებას იწვევს, ვიდრე მხატვრული ჟანრები. გარდა ზემოხსენებული ფსიქოსოციალური ფაქტორებისა, რომლებიც განაპირობებს წიგნებისადმი ინტერესს, არსებობს დამატებითი ფაქტორები, რომლებიც ნაკლებად არის დაკავშირებული უშუალოდ ტექსტთან და მეტად - საზოგადოებრივ ურთიერთობებთან. ლიტერატურული ნაწარმოების პოპულარიზაციის თვალსაზრისით თანამედროვე მსოფლიოში ათვისებულია სხვადასხვა გამოცდილებები:

1. ეპატაჟის გზა - ტექსტის პოპულარობას განაპირობებს მასთან დაკავშირებული შოკი; ცნობილი ტექსტის, ან ისტორიული მოვლენის ორიგინალური, სკანდალური ინტერპრეტაცია და ა.შ. ამ შემთხვევის საილუსტრაციოდ გავიხსენოთ ორიოდე წლის წინ დენ ბრაუნის „დავინჩის კოდთან“ დაკავშირებული საზოგადოებრივი ვნებათაღელვა; საქართველოში ლაშა ბუღაძის „პირველ რუსთან“ დაკავშირებული უსიამოვნებები, რამაც, ყველაფრის მიუხედავად, გამოიწვია ავტორისა და, შესაბამისად, ტექსტის პოპულარიზაცია. მკითხველთან დიალოგის ამგვარ ფორმას, ჩვენი აზრით, არ უნდა იყენებდნენ ის მწერლები, რომელნიც თვლიან, რომ აქვთ საკმარისი შემოქმედებითი რესურსი ამ საქმიანობისათვის და მხოლოდ პოპულარობისთვის არ მიმართავენ ლიტერატურას.

2. ბესტსელერად გამოცხადება - ტექსტის პოპულარიზაციის ამ საშუალებას მიმართავს არაერთი მსხვილი გამომცემელი. ამ შემთხვევაში წიგნის სარეკლამოდ მას ასახელებენ მიმდინარე თვის ბესტსელერთა ნუსხაში, რაც ზრდის საზოგადოების მხრიდან ინტერესს და, ხშირ შემთხვევაში, წიგნი საბოლოოდ ამართლებს ბესტსელერის სტატუსს³;

3. წიგნი ბესტსელერი ხდება, თუ მისი ეკრანიზაციაა ბლოკბასტერი, ან პოპულარობით სარგებლობს მისი სასცენო ვერსია; („პარფიუმერი“, „გასეირნება ყარაბაღში“/„მოგზაურობა ყარაბაღში“);

4. წიგნი ბესტსელერი ხდება, თუ იგი ეხმიანება მიმდინარე პოლიტიკურ თუ კულტურულ მოვლენებს: მაგალითად, მონიკა ლევინსკის მემუარები პოპულარული გახდა იმ უჩვეულო ამბის შემდგომ, რაც უკავშირდება ამერიკის პრეზიდენტსა და წიგნის ავტორს; საქართველოში ირაკლი ჩარკვიანის დღიურები, რომელიც მომღერლის გარდაცვალებიდან რამდენიმე კვირაში გამოქვეყნდა და ერთ-ერთ ტელეარხზე 2006 წლის ბესტსელერად გამოცხადდა;

5. წიგნის პოპულარობის უპირველესი გარანტია ძლიერი გამომცემლობა, რომელიც მართავს ლიტერატურულ პროცესებს, ქმნის ლიტერატურულ მოდას და ამ თვალსაზრისით სიახლეებს სთავაზობს მკითხველთა გჯუფებს (ვთქვათ, ფოქსის წიგნის მაღაზია, ოპრაჰის წიგნის კლუბი);

6. აგრეთვე წიგნის პოპულარობის გარანტია მისი ავტორი. ვთქვათ, ავტორები: მარკესი, კოელიო, როულინგი⁴, რომელთა ტექსტებს მკითხველი ელოდება და პერიოდულად ეცნობა.

ლიტერატურული ნაწარმოებისადმი ინტერესს მართლაც განაპირობებს ავტორი. ხშირად მათდამი დამოკიდებულებების გამო მკითხველი კითხულობს, ან არ კითხულობს ტექსტს. საქართველოში საზოგადოებისათვის მეტწილად მნიშვნელოვანია მწერალთა სამოქალაქო პოზიცია, მსოფლმხედველობა, ზნეობრივი სახე.

ქართული ლიტერატურა ხანგრძლივი დროის განმავლობაში ატარებდა ეროვნულ ნიშანს, იდენტობის შენარჩუნების ფუნქციას. მწერლის სტატუსისადმი ქართული საზოგადოება ყოველთვის საკრალურ და გამორჩეულ დამოკიდებულებას ამჟღავნებდა, განსაკუთრებით საბჭოთა პერიოდის ქართველ მწერლებთან დაკავშირებით. ჭაბუა ამირეჯიბის, გურამ დოჩანაშვილის, ოთარ ჭილაძის, გურამ გეგეშიძის, არჩილ სულაკაურის, რეზო ჭეიშვილის და სხვათა ცენზურაგავლილ ტექსტებს მკითხველი ხშირად ვერც შოულობდა, რადგან მოთხოვნა გამოცემის ტირაჟს აღემატებოდა. ეს გარემოება ინტერესს უფრო ამძაფრებდა. ტექსტები ხელიდან ხელში გადადიოდა და მათდამი ინტერესი არ ცხრებოდა. ეროვნულის/ანტისაბჭოურის ფაქტორები ლიტერატურულ პროცესს ცოცხალსა და საინტერესოს ხდიდა.

საბჭოთა წყობილების გაუქმებისა და, განსაკუთრებით, სამოქალაქო ომის შემდეგ (90-იანი წლები), ლიტერატურამ და, ზოგადად, ხელოვნებამ ეს საჭიროება დაკარგა. საზოგადოების პოლარიზებასთან ერთად მოხდა კულტურის მოღვაწეთა პოლიტიკური ნიშნით დაყოფა და მოქალაქეთა ერთმა ნაწილმა ხელოვანთა გარკვეული ჯგუფის მიმართ ნდობა დაკარგა. გარდა ამისა, ლიტერატურისადმი ინტერესი ჩააქრო ომებმა და სოციალურმა პრობლემებმა. დემოკრატიულმა პროცესებმა უნდა მოიტანოს აზრთა და ინტერესთა პლურალიზმი, საგამომცემლო პოლიტიკა როგორც წესი, იქნება არა ცენტრალიზებული, არამედ შეუზღუდავი. წერისა და ბეჭდვის თავისუფლებით ისარგებლებს ყველა ავტორი განურჩევლად მსოფლმხედველობისა თუ პოლიტიკური მრწამსისა. მიუხედავად შეუზღუდავობისა, დღესდღეობით არსებულ სტატისტიკაზე დაყრდნობით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ თანამედროვე ქართული ლიტერატურა არ იყიდება, შესაძლებელია, არც იკითხება. ამ უკანასკნელ საკითხს კი მასშტაბური და კვალიფიციური რაოდენობრივი სოციოლოგიური კვლვები გამოავლენს.

თბილისის წიგნის სააგენტოს 2001-2006 წწ. მონაცემების მიხედვით ბესტსელერების ოცდაათეულში⁵ უკანასკნელ, 2006 წელს ქართულ მხატვრულ ლიტერატურას ეთმობა 3%, რამდენადაც ბესტსელერთა ოცდაათეულში შესულია მხოლოდ ერთი თანამედროვე მხატვრული ტექსტი - მოგზაურობა ყარაბაღში. 2004-05 წლებში ქართული მხატვრული ლიტერატურა ბესტსელერთა 30-ეულში მოიცავს 10-13%-ს (მგლები, მგლები II, მოგზაურობა ყარაბაღში, ფალიაშვილის ქუჩის ძაღლები, ბოლო ზარი), ხოლო 2001-03 წლებში - 30%-ს (აგვისტოს პასეანსი, ფალიაშვილის ქუჩის ძაღლები, ჩაძირული ქალაქის ღამე, გოდორი, გაქრები მადათოვზე, გადაფრენა მადათოვზე, შობა ღამის ალქაჯები, შენი თავგადასავალი, ტიბეტი) (წიგნის სააგენტოს ყოველწლიური მონაცემები: მიღებულია 2007 წლის მარტში.).

როგორც ვხედავთ, თანამედროვე ქართული მხატვრული ლიტერატურის მიმართ ინტერესი საქართველოში უფრო და უფრო ნელდება, რაც მხოლოდ ფინანსური მდგომარეობით არ უნდა ავხსნათ.

2000 წლიდან თანამედროვე ქართულ ლიტერატურულ პროცესს წარმართავდა კლუბ სარდაფის შეხვედრები, ის მწერლები, რომლებიც, ძირითადად, განახლებული XX საუკუნის გარშემო იყვნენ შემოკრებილები: ლაშა თაბუკაშვილი, ირაკლი სამსონაძე, დათო მაღრაძე, რეზო თაბუკაშვილი (უმცროსი), დათო ტურაშვილი, რატი ამაღლობელი, ლაშა ბუღაძე, კოტე ყუბანეიშვილი და რეაქტიული ჯგუფის სხვა წევრები... ეწყობოდა ლიტერატურული შეხვედრები, ახალი წიგნების პრეზენტაციები, ბეჭდვით და ტელემედიაში ხშირად ჩნდებოდნენ „სარდაფელი“ მწერლები. კლუბ სარდაფს ჰყავდა განსაზღვრული „პუბლიკა“, რომელიც ელოდა ლიტერატურულ სიახლეებს, მიჰყვებოდა ლიტერატურულ მოდას: ესწრებოდა შეხვედრებს თუ ყიდულობდა იმ პროდუქციას, რასაც ეს კონკრეტული დაჯგუფება სთავაზობდა. ამ მიზეზით საზოგადოებრივი აქტივობა ლიტერატურული თვალსაზრისით საკმაოდ შესამჩნევი იყო, რაც თავისთავად აისახა სტატისტიკაზეც. დღესდღეობით კი ეს სეგმენტი ქართულ ლიტერატურაში უმნიშვნელოდ მცირე ძალებით მოქმედებს.

ლიტერატურა სოციალური იდენტიფიკაციის ერთ-ერთი საშუალებაა. განსაზღვრულ ჯგუფებში განსაზღვრული „სახელებია“ მისაღები, იმის მიხედვით, რა მიმართულებას ირჩევს სოციალური წრე საკუთარი იდენტობის განსაზღვრისათვის. ზოგი ბალზაკსა და ტოლსტოის (კლასიკური მიმართულების მწერლებს) იმოწმებს, ზოგი - ბორხესსა და ეკოს 5 ბესტსელერების ოცდაათეულის დანარჩენი 97% მოიცავს როგორც არამხატვრულ, საზღვარგარეთულ, ან საბავშვო ლიტერატურას, რომელთა უმეტესი ნაწილი სასაჩუქრედაა განკუთვნილი, ასევე ენციკლოპედიებს, კატალოგებს, ლექსიკონებს - პრაქტიკული დანიშნულების წიგნებს. 6 („თანამედროვე“ მოდურ ავტორებს). თითოეულ ჯგუფს ჰყავს თავისი ლიტერატურული სახე, ე.წ. „ლეიბლი“. მოდური ავტორის ცნება აუცილებლად არ ნიშნავს, რომ მას კითხულობენ. იგი შესაძლებელია, მხოლოდ „ჯადოსნური სიტყვების“ (keywords) დასახელებითაც ამოიწუროს მაშინ, როდესაც სავარაუდოდ, მკითხველთა დიდ ნაწილს მხოლოდ ყურმოკრული ექნება ზიუსკინდის პარფიუმერი, ან აკა მორჩილაძის ფალიაშვილის ქუჩის ძაღლები. ამდენად, მოდურობა ატარებს სოციალურ ხასიათს და ნაკლებად - ლიტერატურულს.

როგორც აღვნიშნეთ, ლიტერატურული მოდა ერთი მხრივ ლავირებს სხვადასხვა სოციალური ჯგუფების შესაბამისად, მეორე მხრივ კი გვთავაზობს საყოველთაოდ „ცნობად“ ავტორებს. ორიოდე სიტყვით შევეხებით მასობრივი ლიტერატურის არა ინდუსტრიულ, არამედ ფსიქოლოგიურ ფაქტორებსაც. მასა, როგორც გარკვეული მთლიანობა, გულისხმობს ირაციონალურ „სულს“, რომელსაც მეცნიერთა ნაწილი „კოლექტიურ სულს“ უწოდებს (ლე ბონნი, ტარდე), ხოლო მეორე ნაწილი „კოლექტიურ არაცნობიერად“ (იუნგი, ფროიდი) მოიხსენიებს. მასობრივი ლიტერატურა ყოველთვის გულისხმობს იმ ფსიქოლოგიური „მზაობის“ ათვისებას მწერლის მიერ, რომელსაც კოლექტიური სული წარმოშობს. ჩვენ უშუალოდ ქართველი საზოგადოების შესახებ მასის სოციოლოგიის კვლევითი ანალიზი ხელთ არ გვაქვს, თუმცა ყურადღებას იქცევს ამერიკული მასობრივი ლიტერატურის მკვლევართა ფსიქოლოგიური ანალიზის შემთხვევები. ტანია მოდლესკი, თანამედროვე ლიტერატურისა და კინოს მკვლევარი, თავის ერთ-ერთ ნაშრომში განიხილავს იმ ძირითად ფაქტორებს, რომლებიც განაპირობებს საშინელებათა ჟანრის პოპულარობას XX საუკუნის საზოგადოებაში (მოდლესკი, The Terror of Pleasure. The Contemporary Horror Film and Postmodern Theory: Oxford: 1986.).

საინტერესოა, როგორი ლიტერატურული გმირი ან ლიტერატურული სიუჟეტი გახდება „მასობრივი“ სიმპათიის ობიექტი ქართულ საზოგადოებაში მაშინ, როდესაც არც საბჭოური ცენზურა აკავებს ლიტერატურულ პროცესებს და არც აღმსარებლობის გამო სჯიან ადამიანებს. ჩვენს ხელთ არსებული მონაცემების მიხედვით გამოკვეთილ ტენდენციებსა და ფავორიტ გმირებზე საუბარი ნაადრევი და არატიპიური იქნება.

ბესტსელერის პრობლემის მესამე და, ჩვენი აზრით, მთავარი მხარეა საზოგადოების ფინანსური მდგომარეობა. იგი გადაფარავს სოციალურ და ფსიქოლოგიურ ფაქტორებს, რადგან თუ მკითხველი/მომხმარებელი წიგნს ყიდულობს, იგი თავისთავად მისდევს მოდას, არჩევს მისთვის მოსაწონ ან ნაკლებად მოსაწონ ლიტერატურას. არჩევანის გაკეთებისას იგი შეუზღუდავია და მეტ-ნაკლებად თავისუფალი. შევსებული და ფერადი თაროები ნიშნავს „ლეიბლების“ პრეზენტაციასაც, და ფართო ლიტერატურულ არჩევანსაც.

ჩვენს ხელთ არსებულ მონაცემებზე დაყრდნობით (წიგნის სააგენტოს ყოველწლიური მონაცემები: მიღებულია 2007 წლის მარტში.), ზოგადად, თანამედროვე ქართველი მკითხველი ირჩევს საინტერესოდ გადმოცემულ მსუბუქ დეტექტივებსა და სოციალურ დრამებს. მისთვის მნიშვნელობას იძენს სოციალური ფაქტორი იმდენად, რამდენადაც, როგორც ჩანს, „კითხვადობა“ განსაზღვრულია ავტორთა „ცნობადობითაც“ (ლაშა ბუღაძე, დათო ტურაშვილი, აკა მორჩილაძე).

ე.წ „პოპულარულ“ და „ლეგიტიმურ“ ლიტერატურათა დაპირისპირების მოდელი, რაც თანამედროვე მსოფლიო ლიტერატურაში მოქმედებს, ქართულ მწერლობაში ჯერჯერობით მკვეთრად არ ვლინდება. მწერლობა, წიგნიერება ჩვენთან კვლავ განათლების კლასიკურ გაგებას უკავშირდება, ლიტერატურის ფუნქციური ცვლილების პროცესი ქართულ კულტურაში ასე მკვეთრად არ გამოსახულა. საზოგადოების ის ნაწილი, რომელიც საჭიროებს განტვირთვისათვის აუცილებელ პროდუქტს, საზრდოობს არაერთი სხვა უფრო ხელმისაწვდომი და იაფი ალტერნატიული საშუალებით და არ მოითხოვს ამ სიცარიელის შესავსებად ლიტერატურულ საზრდოს. ამიტომ, ზოგადად, საზოგადოების მხრიდან მწერლობით დაინტერესება არადამაკმაყოფილებელია.

დღესდღეობით, როცა იდეოლოგიური შეზღუდვები სახელმწიფოს მხრიდან არ იკვეთება, ნაკლებად არის იმის საჭიროება, რომ ლიტერატურამ იტვირთოს იდეოლოგის, მებრძოლის ფუნქცია, შეინარჩუნოს ეროვნული ან რელიგიური იდენტობა იმ ფორმით, როგორც ადრე უწევდა. გარდა ამისა, თანამედროვე მწერლებიც აღარ მისდევენ საკრალურ ხაზს და არ გამოირჩევიან ჩვეულებრივი ადამიანებისგან. ზოგიერთი პოეტი, პროზაიკოსი, ან არტჯგუფი საზოგადოების აზრით შეუფერებელი ქმედებებით საგანგებოდ ანგრევს „მწერლის“ ტრადიციულ ხატს. ამ მიზეზით თანამედროვე ქართველ მწერალთა დიდი ნაწილის მიმართ მკითხველი საკმაოდ სკეპტიკურადაა განწყობილი. გაუცხოება მკითხველსა და თანამედროვე ქართველ მწერლებს შორის და დაბნეულობა, რომელშიც იმყოფება ქართველ მკითხველთა საზოგადოება, გამოწვეულია ლიტერატურის დანიშნულებისა და ადგილის ცვლის პროცესით. ქართველ მკითხველთა მოსალოდნელობა და დაკვეთა, სავარაუდოდ, არ ემთხვევა ლიტერატურულ პროცესებს. იმისათვის რომ ეს ბარიერი დაძლეულ იქნას, თანამედროვე ქართულმა ლიტერატურამ უნდა შეითავსოს გემოვნებათა და ხედვათა პლურალიზმი: დააკმაყოფილოს როგორც ტრადიციული ლიტერატურის მომხმარებლები, ასევე შეინარჩუნოს უახლესი ლიტერატურული ტენდენციებისადმი ადეკვატურობა. მრავალფეროვანი სპექტრი საშუალებას მისცემს მკითხველს, იპოვოს საკუთარი ავტორი.

ლიტერატურა მოდური გახდება მაშინ, როდესაც ლიტერატურული პროცესი განაახლებს სრულფასოვან არსებობას ყველა სეგმენტის (ლიტერატურული შეხვედრა, პრეზენტაცია, ლიტერატურული პერიოდიკა, ტელეშოუ, ონლაინფორუმი და სხვა) შენარჩუნებით. მკითხველთა გარკვეული (მცირერიცხოვანი) წრე აჰყვება ლიტერატურულ მოდას: დაესწრება შეხვედრებს და წაიკითხავს, ან „გაიგებს“ ავტორებისა და ტექსტების დასახელებებს. ტექსტი საყოველთაო სიმპათიის საგანი, მასობრივად „ატაცებული“ გახდება მაშინ, როდესაც მწერალი დაიჭერს საზოგადოებრივ მაჯისცემას, მკითხველთა ფსიქოლოგიურ მზაობას; ხოლო ქართულ ბესტსელერთა სიაში მხატვრული ლიტერატურა მაშინ დაიკავებს სოლიდურ ადგილს, როდესაც მკითხველთა ფინანსური შესაძლებლობები გაწვდება წიგნის შეძენის ფუფუნებას.

___________________

1. ბრიტანეთში წიგნის ბესტსელერად გამოცხადებისათვის ასეთი დამაკმაყოფილებელი რაოდენობაა კვირაში 4000-დან 25000-მდე გაყიდული ერთეული, ხოლო კანადაში კვირაში 5000 გაყიდული ერთეული (ბესტსელერი, http://en.wikipedia.org/wiki/Bestseller განთავსებულია 2006 წლის 17 თებერვლიდან.).

2. „კულტურული ინდუსტრია“, როგორც ტერმინი, ეკუთვნის თეოდორ ადორნოს, რომელიც თავის ნაშრომში The Culture Industry: Selected essays on mass culture (1999) თანამედროვე მუსიკალურ მიმართულებებზე მსჯელობისას განიხილავს კაპიტალისტური წყობის საფრთხეებს „მაღალ“ კულტურასთან მიმართებით.

3. მსგავსი შემთხვევები დაფიქსირდა ამ საქმეში დიდი გამოცდილების მქონე ცნობილი ვებგვერდის amazon.com-ის ბესტსელერების ყოველკვირეული სიების გამოქვეყნებისას.

4. ავტორები დავაჯგუფეთ მხოლოდ პოპულარობის ნიშნის საფუძველზე.

5. ბესტსელერების ოცდაათეულის დანარჩენი 97% მოიცავს როგორც არამხატვრულ, საზღვარგარეთულ, ან საბავშვო ლიტერატურას, რომელთა უმეტესი ნაწილი სასაჩუქრედაა განკუთვნილი, ასევე ენციკლოპედიებს, კატალოგებს, ლექსიკონებს - პრაქტიკული დანიშნულების წიგნებს.

არტურო პერეს - რევერტე

მე პროფესიონალი რომანისტი ვარ და ლიტერატურაზე საუბარი მათთვის მიმინდვია, ვისაც ამის სურვილი და დრო აქვს, ვისი ცხოვრებაც სხვათა შემოქმედებაზე საუბარში გადის. ლიტერატურის მხატვრულ ასპექტებზე საუბარიც ამ პროფესიონალების საქმეა - ისინი ხომ შემოქმედებითი წვისა და მღელვარე განცდების ნამდვილი ექსპერტები არიან. მე მირჩევნია ის ისტორიები მოვყვე, რაც დიდ სიამოვნებას მანიჭებს და ეს საქმე მაქსიმალურად კარგად გავაკეთო. ასე რომ, სულაც არ მედარდება, რომანი მთლიანად მოკვდა თუ მხოლოდ ნაწილობრივ. რაც შემეხება მე, ვცდილობ ჩემი რომანი ისევ ცოცხალი იყოს და ამ საქმეში ისე ვარ გართული, რომ დრო აღარ მრჩება უაზრო კამათისა და მსგავსი სისულელეებისათვის.

ამჯერად გამონაკლისის დაშვება მომიწევს: რამდენიმე დღის წინ ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობაზე ჩემს მეგობარ კენ ფოლეტს შევხვდი, მან მთხოვა დამეზუსტებინა რამდენიმე მოსაზრება და ამისთვის ჟურნალი Vanguardia-ს გვერდები დამითმო. და აი, ახლა მთელი ძალით ვცდილობ მიზანს არ ავაცილო და ჩემი მსჯელობა განკითხვას არ დაემსგავსოს, რადგან ეს უაზრობა იქნებოდა: რიგიანი მწერლის ნებისმიერი თხზულების ყოველ გვერდზე ისედაც შეგვიძლია ძალზე ღრმა და საფუძვლიანი განსჯა ამოვიკითხოთ.

ფრანკფურტში ყოფნისას კენ ფოლეტს ვუთხარი, რომ დაწყებული მარსიალ ლაფუენტე ესტეფანიათი და დოსტოევსკით დამთავრებული, მეტ-ნაკლებად ყველა რომანი იმსახურებს პატივისცემას, თუკი ჰყავს მკითხველი, რომელიც მასში გასართობს, საფიქრალს, თანადგომას, იმედს, სიბრძნეს და ნუგეშს პოულობს, ან კიდევ რაიმეს იმ უთვალავ შესაძლებლობათაგან, რასაც წიგნი გვთავაზობს. ამ კონტექსტში ტერმინი ბესთსელერი, რომლითაც საქმის გამარტივების მიზნით ყველაზე წარმატებულ წიგნებს მოიხსენიებენ ხოლმე, წიგნის ისეთივე ღირსეულ სახეობას წარმოადგენს, როგორც ნებისმიერი სხვა. ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ რომელიმე ქალბატონი ლუისა, რომელმაც ძლივძლიობით დაასრულა სწავლა, ოცდარვა წლის ასაკში რკოს კაცუნას გაჰყვა ცოლად და დღეში თოთხმეტი საათის განმავლობაში მუხლჩაუხრელად შრომობს: უმზადებს ქმარშვილს საუზმეს, დადის საყიდლებზე, აუთოებს, აკეთებს სადილს და ვახშამს. გიჟი უნდა იყო, რომ ამ ქალბატონ ლუისას მოსთხოვო, ყოველ საღამოს ძილის წინ ჯოისის „ულისე“ იკითხოს. რა თქმა უნდა, მას კორინ ტელადო ურჩევნია, თუკი იგი დაიხსნის რეალობისგან, აჩუქებს ოცნებებსა და ახალ ცხოვრებას განაცდევინებს. ასე რომ, წიგნები ალუბალივითაა, ერთს რომ გადაყლაპავ, უკვე მეორეს იღებ. ერთი წიგნიდან შეგიძლია პირდაპირ მეორეზე გადახვიდე, და თუ ასე არ მოხდა, რას ვიზამთ, არც ამით დაიქცევა ქყვეყანა.

სერიალებზე უკეთ

მე მხოლოდ იმის თქმა მინდა, რომ ყველა წიგნი კარგია და არავის აქვს უფლება, სხვისი ნამუშევარი დაამციროს. ამ თვალსაზრისით, ბესთსელერს ანუ პოპულარულ რომანს, რომლის უპირველესი დანიშნულებაც გართობა და თავგადასავლებია, სრული უფლება აქვს იყოს პატივცემული, თუ, რა თქმა უნდა, იგი კარგადაა შესრულებული. იგივე შეიძლება ითქვას გალანძღულ, ერთჯერადი მოხმარების ინგლისურ ბესთსელერზეც, სადაც ჭეშმარიტება და სიბინძურე ერთმანეთშია აზელილი. ამ წიგნებით საზრდოობს კინემატოგრაფიც და მათ ისეთი წარმავალი, მაგრამ მნიშვნელოვანი მიზნისთვის იყენებს, როგორიც მაყურებლის გართობაა. რა თქმა უნდა, იგი ნებისმიერ შემთხვევაში ჯობს სერიალს პოლიციასა და არკანზასელ ბიძებზე, თუმცა, ერთი შეხედვით, ძნელია მათ შორის განხვავების პოვნა. არც ის უნდა დავივიწყოთ, რომ ამ ფართო ჟანრში შეიქმნა მშვენიერი ნაწარმოებები, მაგალითად, ჯეიმს კლაველის „შოგუნი“, ფორსაიტის „ტურა“, ჯონ ლე კარეს რომანები, იგივე კენ ფოლეტი და სხვ.

ინგლისური ბესთსელერის სასარგებლოდ ერთი რამ აუცილებლად უნდა ითქვას: იგი იმ ნარატიულ ტექნიკას იყენებს, რომლის ფესვებიც XIX საუკუნის ევროპულ რომანსა და კინოენაში უნდა ვეძებოთ. ამ საინტერესო ტექნიკის შესწავლა და გამოყენება განსაკუთრებით შედეგიანია თანამედროვე რომანისტებისათვის, რადგან სისულელე იქნება იმის უარყოფა, რომ დღევანდელი მკითხველი უზარმაზარ აუდიო-ვიზუალურ ენციკლოპედიას ფლობს, რომელიც დღითი დღე იხვეწება და ვითარდება. რაც შეეხება რომანის გაგებას, იგი კვლავაც უცვლელი რჩება და დღევანდელი მკითხველისათვისაც იგივეა, რაც მანამდე იყო, ანუ: თხრობის პრობლემის მოგვარება მოქმედების განვითარების მეშვეობით, მსჯელობა ან მათი 9 კომბინაცია და ამ პრობლემის გადაჭრა ყველაზე ეფექტური იარაღით, რაზედაც კი ავტორს ხელი მიუწვდება - დრამა, პერსონაჟები, სტილი თუ სტრუქტურა. მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს (და ეს ცალკე თემაა), რომ ნიჭი, ოსტატობა, ფანტაზია ან სხვა ჯილდო, რომელიც ღმერთმა რომანისტს უბოძა, ორგანიზებული და მძიმე ჯაფის გარეშე მხოლოდ ჩხაპნაა და სხვა არაფერი. როგორც ამას წინათ ერთმა შესანიშნავმა რომანისტმა აღნიშნა, რომანები არ იწერება თითოეულ ყვავილზე ჩაკირკიტებით, ცოტა დღეს, ცოტაც - იმ თვეში, ღვთიური შთაგონების ლოდინითა და ისეთი ცხოვრების ნირით, როცა მწერალი მრგვალ მაგიდებთან, ლიტერატურულ სარდაფებში, ჟურნალის სვეტებსა და მოდური ბარის დახლებთან იხარჯება. რომანის დასაწერად ყოველდღიური დისციპლინისა და მძიმე შრომის საათები, დღეები და თვეებია საჭირო.

ამასთან დაკავშირებით, მსურს ზოგიერთ იმ საკითხს შევეხო, რამაც ბატონ ფოლეტთან სასაუბროდ ფრანკფურტში ჩამიყვანა, რადგან, როგორც მოგეხსენებათ, მსგავსი მოვლენები იშვიათად ხდება ჩემს ცხოვრებაში. ყველას მიმართ დიდი პატივისცემის მიუხედავად, ერთი რამ მინდა ვთქვა: მოდით, ნუ დავიბნევით და ყველაფერს თავისი სახელი დავარქვათ. ანუ ის, ვინც „ნემსის ყუნწსა“ და „ვარდის სახელს“ (ორივე უდაოდ ბესთსელერია), „თავშესაფარსა“ და „პარფიუმერს“, ან „ეგზორცისტს“ და „მეფის ჯარისკაცს“ ერთ თაროზე ათავსებს, ნამდვილი ბრიყვია და სხვა არაფერი. მიუხედავად იმისა, რომ კლასიკური ბესთსელერის ერთადერთი მიზანი ბაზრის დაპყრობაა და მისი მთავარი მოთხოვნები „მოგკლავ“ და „დაგასახიჩრებ“-ს არ სცდებიან, მძაფრი სიუჟეტი კი მხოლოდ გასართობად თუ გამოდგება, ანდა იმისთვის, რომ ავტორმა პირველი ადგილი დაიკავოს ყველაზე უკეთ გაყიდულ წიგნთა სიაში; მიუხედავად იმისა, რომ მათი ძლევამოსილებისა და თავხედობის ერთადერთი საყრდენი მხოლოდ იმავე ბაზრის ციფრების დაფაა ინგლისურ ენაზე, რაც არ უნდა გასაოცრად მოგვეჩვენოთ, ხშირად ისეც ხდება, რომ კარგად გაყიდული ევროპული რომანი საკუთარი ძალებით იხვეჭს წარმატებას, სასურველ ხარისხსაც აღწევს და კონკურენციას უწევს მასობრივ საქონელს, თანაც ისე, რომ არც საკუთარ ფესვებს და წარსულს ღალატობს. ამიტომ, წინასწარი აგრესიის მიუხედავად, უამრავი მკითხველი აღიარებს და სათანადოდ აფასებს მას.

მართალი გითხრათ, სხვაგვარად ვერც იქნებოდა. მიუხედავად თანამედროვე რომანის პანორამაში არსებული კულტურულ ფასეულობათა დრო-სივრცული შეზღუდულობისა, რაც ხან ბრიტანულ ცენტრიზმს ახმოვანებს, ხან კი ამერიკის უკანონოდ შობილ კულტურას უსვამს ხაზს, რომლის კოლექტიური მეხსიერებაც სამას წელზე ნაკლებს მოითვლის - მასში ჯერ კიდევ განაგრძობენ არსებობას ძალზე მნიშვნელოვანი ტრადიციები. ჭეშმარიტად ევროპული რომანი, რომელსაც ზურგს ღრმა და მდიდარი წარსული უმაგრებს, შეიძლება წარმოვიდგინოთ, როგორც ფართო ლიტერატურული არეალი, სადაც იბეროამერიკაც იგულისხმება და გამორიცხვითაც თითქმის არაფერს გამორიცხავს. ეს სამიათასი წლის მემკვიდრეობაა, რომელიც ბიბლიასა და ხმელთაშუაზღვისპირეთში დაიბადა, საბერძნეთისა და რომის გავლით ესპანეთში ჩამოვიდა და ევროპის სამხრეთში ისლამით გამდიდრებული, შუასაუკუნეებისა და რენესანსის ეპოქაში აყვავდა. შემდეგ მან ესპანური ნავებით ამერიკაში იმოგზაურა, და უკან დაბრუნებულმა XVII-XIX სს ბაროკოში კვლავ იფეთქა იდეათა და შესაძლებლობათა ნამდვილ დღესასწაულად. სწორედ ეს გახლავთ ის ისტორიული კონტექსტი, რომელიც აძლიერებს თანამედროვე ევროპულ რომანს, რათა მან, წარსულითა და ხსოვნით ზურგგამაგრებულმა, წარმატებით გაუწიოს წინააღმდეგობა ზემოხსენებული უკანონოდ შობილი ანგლოსაქსური ბესთსელერის შემოჭრას.

მტრის იარაღი

სხვა საკითხია, ეს რომანები საერთოდ უნდა იწერებოდეს თუ არა. სხვა საკითხია, რომ ევროპელი რომანისტები ზედმეტ ყურადღებას აქცევენ კრიტიკოსებისა და ლიტერატურის ჩინოვნიკების აზრს, რომლებმაც კარგა ხანია ხელში ჩაიგდეს კულტურა. მწერალი მათი გულის მოსაგებად იხარჯებიან და საბოლოოდ საკუთარ კომპლექსებს ეწირებიან მსხვერპლად. მაგალითად, ისეთ ქვეყნებში, როგორიც გერმანია და იტალიაა, წარმატებულ წიგნთა სიაში უკვე მორჩილად უთმობენ ადგილს ამერიკული ბესთსელერის თარგმანებს, თითქოს რომანის დაწერა და ის, რომ ხალხი მათ წაიკითხავს, სამარცხვინო იყოს. იმის მაგივრად, რომ ცხოვრება სატელევიზიო დებატებსა და მსჯელობაში გაატარო, ან ცხარე ცრემლით იგლოვო რომანის მოსალოდნელი გარდაცვალება, უმჯობესი იქნება, მწერლებმა როგორმე გაუძლონ კრიტიკოსთა წრის „კულტურულად მართებულ“ იერიშებს და ბოლოს და ბოლოს მზერა მიაპყრონ ნარატიული საშუალებების ვეებერთელა არჩევანს, ხსოვნასა და ტრადიციას, რომელიც მათ ძალას და სიამაყეს წარმოადგენს. და თუ ავტორი იმ თანამედროვე ეფექტურ ხერხებსაც გამოიყენებს, რომლებიც მარტივად შეგიძლია ისესხო ინგლისური ლიტერატურის ან თუნდაც კინემატოგრაფისაგან, შედეგიც არ დააყოვნებს და მივიღებთ რომანის ახალ სახეობას, რომელსაც არასოდეს მოაკლდება მკითხველთა თანადგომა, კარგადაც გაიყიდება და გარეგანი ზეწოლისაგანაც დაიცავს თავს. ამ ყველაფერთან ერთად, იგი შეძლებს გაემიჯნოს ევროპულ ლიტერატურულ ბრძოლის ველს და საკუთარი წარსულის პატივისცემით აღჭურვილი კონკურენციასაც გაუწევს მას საერთაშორისო ბაზარზე. რატომ არ უნდა გამოვიყენოთ საამისოდ თუნდაც მტრის იარაღი, შეჯიბრის საგნად კი ვაქციოთ ტრადიცია, სიღრმე, გართობა.

იმის დასტურად, რომ სწორედ ამ გზით შეიძლება ევროპული რომანის შენარჩუნება და გაცოცხლება, დავაკვირდეთ, როგორ გაიზარდა წიგნის ტირაჟი ბოლო ათწლეულების მანძილზე არაერთ ქვეყანაში, მაგალითად, ესპანეთში. ასეთი ციფრი წარმოუდგენელი იყო ოცი წლის წინათ. მკითხველი მასობრივად, გზნებით პასუხობს იმ ლიტერატურას, რომელიც მის კულტურულ გარემოსა და წარსულს ეხმიანება. ამისთვის მხოლოდ სამი სახელის დასახელებაც კმარა. მათ ათასობით ადამიანის გული მოიგეს. ეს არის მიგელ დელიბესის არაჩვეულებრივი რომანი „ერეტიკოსი“, ხესუს ფერნანდესის „მეფის ჯარისკაცი“ და მანუელ რივასის „ხელოსნის ფანქარი“. მე არ ვგულისხმობ მაინცადამაინც ისტორიულ რომანს, არამედ სხვა ჟანრის ნაწარმოებებსაც, რომლებიც თანამედროვე შინაარსის მიუხედავად, კავშირს ინარჩუნებენ იმ მშვენიერ, ათასწლოვან ტრადიციასთან, რომლის წყალობითაც დღემდე მოვსულვართ და რომლსაც ხოსე მარია გელბენსუ განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს თავის ამასწინანდელ სტატიაში. რომანები, რომლებიც დღეს ყველაზე კარგად იყიდება ესპანეთში და ეს ძალზე მნიშვნელოვანია, კენ ფოლეტს ეკუთვნის, კარგი რომანები ჩვეულებრივ არ გვავიწყდება. ისინი მოსწონთ ბრიტანეთსა და ამერიკაშიც, რადგან ევროპა აქ ჯერ კიდევ მიმზიდველი და საინტერესოა. რა რომანი შეიძლება იყოს უფრო ევროპული, ვიდრე ტომას პინჩონის „V“ სადაც სამხრეთ ესპანეთი შეიჭრა თავის ლათინური წარსულით და სამომავლოდ უზარმაზარი შესაძლებლობები შექმნა.

ამერიკული სისტემა

ამერიკის შეერთებულ შტატებში ძალიან ეფექტური კომერციული მექანიზმები მუშაობს. თუ წიგნს კარგად გასაღების შანსი აქვს, მისი ინგლისური თარგმანი შეგიძლიათ ერთ-ორ დღეში უკვე დახლზეც იხილოთ. მაგრამ, გარდა აწყობილი საბაზრო ეკონომიკისა, ამერიკას მჭიდრო კავშირი აქვს ევროპის ისტორიასთან, რომელიც გულისხმობს ებრაულ, იტალიურ და სხვა კულტურულ ერთობებს. თუმცა დაბრკოლება ამერიკაშიც არსებობს: გამომცემლობებს არ ჰყავთ ისეთი მკითხველი, რომელიც შეძლებდა ღრმად ჩაწვდომოდა, წაეკითხა და აღმოეჩინა რომანები სხვა ენებზეც, გარდა ინგლისურისა. ეს კი საქმეს ართულებს. თუმცა ამ ბოლო დროს ყველაფერი იცვლება, აქტიურად იზრდება კასტილიურ - ან როგორც იქ უწოდებენ - ესპანურ ენაზე დაწერილი წიგნების რაოდენობა.

ბებერ ევროპას კი იმას ვეტყოდი, რომ იგი მხოლოდ წარსულის ტრადიციებთან კავშირით შეძლებს შექმნას მომავალი, ამიტომ მან, ვინც მწერლობა აირჩია, თავმდაბლად უნდა აკეთოს თავის საქმე იმის გაცნობიერებით, თუ ვინ არის და საიდან მოდის. პიკასო არ იქნებოდა, რომ არა ველასკესი, რემბრანტი, ბრეიგელი. მხოლოდ თავქარიან კრიტიკოსთა ქება-დიდებით გაგიჟებულ ყეყეჩებსა და სულელებს შეუძლიათ დაიჯერონ, რომ რაიმე ღირებულს დაწერენ, თუკი მხოლოდ იმ ლიტერატურული და კულტურული მონაპოვრით ისარგებლებენ, რომელიც კუნდერათი იწყება და ტარანტინოს ბოლო ფილმით მთავრდება. სერვანტესი, შექსპირი, ტოლსტოი, დოსტოევსკი, გალდოსი, სტენდალი, კევედო, ვერგილიუსი, ჰომეროსი, დიკენსი, დიუმა, სტივენსონი, მელვილი და სხვა მარადიული ოსტატები, რომელთაც წერა გვასწავლეს, ყოველთვის საჭირონი არიან, სანამ პირველ ნაბიჯს გადადგამ, რადგან სწორედ მათში ვპოულობთ საფუძველსა და ცოდნას, მათი დახმარებით ვავითარებთ ენობრივ საშუალებებს, სტილსა და სტრუქტურას. ევროპულ რომანს შესწევს ძალა, გვიამბოს იმაზე მეტი, ვიდრე ცხოვრების უაზრობის გამო ბენზინგასამართ სადგურზე თავდასხმაა და იყოს იმდენად საინტერესო, რომ ექვსასი გვერდის განმავლობაში, წიგნის ფურცლების ნაცვლად, საკუთარ ღიპს არ დასცქეროდე. ღმერთო, რა საშინელებაა! ისინი, ვისაც არფერი აქვს სათქმელი, ხალხს სთხოვენ, ფული გადაყარონ წიგნებში, რომლებიც ავტორის გარდა არავის აინტერესებს. მათ კი, ვისაც მართლა უნდა წერა, ვისაც მართლა მშვენიერი ისტორიები აქვს მოსაყოლი და რომლებსაც ათასობით ადამიანი მოიწონებს, იგრძნობს, შეითვისებს და თავის საკუთართან ერთად სხვათა ცხოვრებასაც გამოცდის, ვურჩევდი, დროულად შეუდგნენ საქმეს, ყოველგვარი მორცხვობისა და ეჭვის გარეშე, მეტი ყურადღება დაუთმონ წერას, და არა იმას, თუ რას იტყვიან კრიტიკოსები ხვალ. ამისათვის კი აუცილებელია ჩამოშორდე მეგობართა წრეს, ვაჭრებსა და პარაზიტებს, რომლებმაც მიისაკუთრეს მსაჯულის როლი და კულტურისთვის განკუთვნილი გვერდები ფეოდალურ სამფლობელოებად აქციეს. მთავარია, იმუშაო უკომპლექსოდ, იმ რწმენით, რომ როცა „პეკოდის“ აფრებს დამანგრეველი ქარიშხლის უკანასკნელი ტალღა გადაუვლის, მკითხველი ერთადერთი ადამიანი იქნება, ვინც დაღუპულ გემზე თავისიანებს ამოიცნობს.

აგონიაში მყოფ ადამიანთა ერთმა ჯგუფმა, რომლებიც ჯერ წერდნენ, მერე კი ტაშს უკრავდნენ უვარგის მწერლებს, მოკლა რომანი საფრანგეთსა და იტალიაში და ახლა ცდილობს მოკლას იგი ესპანეთში. ამის მიზეზი, როგორც ზოგიერთები შეცდომით თვლიან, ჟანრის შესაძლებლობის ამოწურვა კი არ არის, არამედ სნობიზმის, უსახურებისა და სიბრიყვის გამეფება ლიტერატურის თეორიაში, დიდი და მცირე ფორმის პროზაში. საბედნიეროდ, ყველას არ გვღალატობს მეხსიერება, ბიბლიოთეკებიც სავსეა კრიტიკოსთა მსგავსი გულგრილი შეფასებებით. ისინი, ვინც გუშინ ამტკიცებდნენ, რომ ფოლკნერი და ბენეტი ხელშეუხებელია, დღეს ხოტბას ასხამენ იმ „განუმეორებელ“ ავტორებსა და ნაწარმოებებს, რომელთაც მკითხველი ორ თვეში სამართლიანად ივიწყებს სინდისის ქენჯნის გარეშე. მაგრამ მათ გარდა არსებობენ დიდი ოსტატების შვილობილები, აღზრდილები, თანამოაზრეები, რომლებიც ნელ-ნელა სულ უფრო მეტი და მეტი გამბედაობით (თუმცა ყველა მწერალს ეშინია, რომ შეიძლება მისი წიგნი არ გაიყიდოს) მიმართავენ ტრადიციულ ენასა და სტრუქტურას, პოლიციურ ჟანრს, როგორც დრამის საფუძველს, ისტორიას, როგორც წარსულის და აწმყოს გასაღებს, საერთო იბეროამერიკულ კულტურულ გარემოს და ყურადღებით იხედებიან აქეთ-იქით, რათა გვიამბონ ისტორიები ისე, როგორც ყოველთვის ყვებოდნენ. ეს არის რომანი, რომელიც მზადაა ხელახლა დაიპყროს მსოფლიოს ნაწილი - სიუჟეტით, კომპოზიციით, კვანძის შეკვრით, ფინალით და სწორად დასმული სასვენი ნიშნებით.

საბედნიეროდ, ესპანეთში ყველა მწერალს არ მოუპოვებია „კეთილისმსურველთა“ აღიარება გამამხნევებელი შეძახილებითა და ქება-დიდებით გადაჭრელებული გაზეთის ფურცლებით. არსებობენ ისეთებიც, რომლებიც რისკს ეწევიან მიუხედავად იმისა, უმართლებთ თუ არა. მენდოზას, მარსეს, სამპედროს, ტორენტოს პიროვნულ გამძლეობას უნდა ვუმადლოდეთ, რომ „მთელი ცხოვრების რომანი“ დღეს ისევ ცოცხალია და ურთიერთობას ინარჩუნებს მკითხველთან. ისინი თანამშრომლობენ რომანისტების ახალ თაობასთან. ეს უკვე ის ბირთვია, რომლის ექსპორტირებასა და თარგმნას წინ ვეღარაფერი აღუდგება. ამ გზით ბებერ ევროპას, ან, ყოველ შემთხვევაში, მის იმ ნაწილს, რომელიც ჩვენ გვეხება, შეუძლია მშვიდად განაახლოს საკუთარი ბანაკი. მე არაფერი მაქვს ტერმინ ბესთსელერის საწინააღმდეგო, რაც მხოლოდ და მხოლოდ კარგად გაყიდულ წიგნს ნიშნავს, თუნდაც იმიტომ, რომ მასში ისეთი მწერლები იგულისხმებიან, როგორებიცაა: კენ ფოლეტი, მენდოზა, სეპულვედრა, ეკო, მარტინ გაიტე, ლე კარე, დ'ორმესონი, პრადა, გრიშამი, მარიასი, გალა, ტერენსი, ვასკეს ფიგეროა, კლენსი, სამპედრო, კინგი, რივასი, ბარიკო, მარსე, ალბუდენა და სხვანი. ყველა წარმატებული წიგნის ადგილი ბიბლიოთეკაშია და დაილოცოს ის დრო, როცა თითოეულ მკითხველს შეეძლება აირჩიოს წიგნი საკუთარი გემოვნების მიხედვით და არ იყოს ვალდებული იკითხოს უცხოური რომანები ან კლასიკა და არ იგრძნოს სინდისის ქენჯნა მხოლოდ იმიტომ, რომ უღალატა თანამედროვეობას ან დაიღალა ,,ჟანგიანი ისრებით“.

დაე, ყველა წიგნი მოხვდეს ბიბლიოთეკასა და ლიტერატურულ სიებში, მაგრამ ყველა თავის განკუთვნილ ადგილას. რაც არ უნდა მოინდომონ გაიძვერებმა და იმბეცილებმა, არც სტივენ კინგია უმბერტო ეკო და არც კენ ფოლეტია ჟან დ'ორმესონი ან ანტონიო გალა. და კიდევ, აქ მარტინ გაიტე უფრო იყიდება, ვიდრე ტომ კლენსი. ასე რომ, ფრთხილად! ყველა წიგნი ღირებულია, მაგრამ ყველას ერთ ქვაბში ნუ მოვხარშავთ. თუმცა ისიც უნდა ვთქვა, რომ კეთილი სარამაგო მაინც ყველას გვირჩევნია.

ესპანურიდან თარგმნა ქეთი ჯიშიაშვილმა

ნანა მრევლიშვილი

ნისლიან მთებში, თვალშეუდგამ ჭიუხებთან, იქ, სადაც თითქოს ცაც და ღმერთიც უზომოდ ახლოა, საოცარი სასწაული იშლება:

„გაღმა ბებერი შატილი
გოროზად აიზიდება,
აქით, მიწურის კედელზე
სხვა სასწაული ინთება, -
ცარცით წერია უბრალოდ:
პოეზიასო დიდება!“

ეს მისი კრედო იყო - პოეზიის მარადიული სადიდებელი, რომელიც არსებითად მთელი მისი ცხოვრების წესი გახლდათ. მისი შინაგანი, სულიერი სავსეობის მასაზრდოებელი, უბრალოებისა და დიდებულების იმ ამაღელვებელი სინთეზით მოცემული, რომელსაც სახელად ანას პოეზია ჰქვია.

მისთვის პოეზია ის სასწაულია, რომლის მთელი ხიბლი და ბრწყინვალება უბრალოებაშია, რადგან არა გამოხატვის ფორმები და გარეგნული სამკაულები, არამედ გულის ფსკერიდან ამოზიდული გრძნობა-განცდაა უმთავრესი, ამ განცდათა გულწრფელობამ კი ადვილად პოვა სავალი გზა მკითხველის სულისაკენ.

მისი პოეზიია მრავალპლანიანია, მაგრამ ემოციური ფონი - ერთგვარი. ყველა ლექსის მიღმა სინაზით აღსავსე პოეტი ქალი დგას, რომელიც მკითხველს იმ საოცარ წალკოტში იწვევს, რომლის მებაღეცა და მასპინძელიც თავად არის. უმთავრესი და ძირითადი ასპექტი, რომელიც ანას პოეზიის საერთო ხასიათს განსაზღვრავს, მძაფრი ლირიული განცდების გადმოცემაა. ეს ეხება ყველა, და მათ შორის - პატრიოტული თემატიკის ლექსებსაც. მისი პატრიოტიზმი მჭახე და ომახიანი ხმების გუგუნი კი არა, სევდანარევი და სულის სიღრმიდან ამოსული ვედრებაა, ღვთისადმი ავლენილი ლოცვაა სამშობლოს ბედნიერების უსაზღვრო სურვილთან შენივთებული, მოფერებაა იმ სულიერი არსებისა, რომელსაც ანასთვის საქართველო ჰქვია: „ქარი გიმღერის ნანასა,“ - ეს დედაშვილობის გრძნობის დუღილია...

უცხოთა ფეხქვეშ გათელილი ქართული მიწის ტკივილი მოუშუშებელი იარაა პოეტისათვის, ამ მიწის დაღი მეჩეთის გუმბათი და მოლათა კივილია ქრისტიანთა ტაძრებისა და ლოცვის წილ:

„სადღაც... ბურუსში, ართვინისაკენ
მთათა მაღალთა ცისფერი უბე,
ვითარცა მახვილს გულში განწონილს,
დღემდე შეჰკვნესის მეჩეთის გუმბათს...
ალბათ მოლათა გაბმული ზარი განფენილია
ალაჰის ქებად...
ვერ გწვდებათ თვალი და გული ჩემი
თქვენ, შორეულო ქართულო მთებო“.

უნატიფესი მხატვრული ყალიბით („მთათა მაღალთა ცისფერი უბე, ვითარცა მახვილს გულში განწონილს, დღემდე შეჰკვნესის მეჩეთის გუმბათს...“) პოეტი მკითხველს ამ მიწის სევდის თანაზიარს ხდის.

შორეულ საუკუნეებს გადასწვდება ანას ფიქრი და აზრი. დავითის სულს შეეხმიანება. არა საგმირო საქმეები, თავს გადამხდარი და მოგებული ბრძოლები, ქრისტიანი მეფის განცდა და სინანული უქცევია ანას თავისი ლექსის („ფეხი დამადგით...“) ძირითად თემად, ყველაზე ადამიანური - ცოდვათა განცდა და ამ განცდით გამოწვეული სულიერი მდგომარეობაა პოეტისათვის საინტერესო. მეტი წყალობა - თვინიერ მიტევებისა - არ ეგულება დავითს, „საქართველოის ყოვლის მპყრობელსა“ და საქართველოსთვის თავშეწირულ მეფეს... არა ხორცის, სულის დიდებაა უმთავრესი... არა ტკბობა წარმატებით, არამედ - „განცდა თჳსთა ცოდვათა,“ - ამგვარად ესახება გზა სასუფევლისაკენ ავტორს, ამ გზით მიიღწევა სულის სიმშვიდე.

არანაკლებ შთამბეჭდავია თამარის სახე ლექსში „შორია თამარ.“ ლექსის ლირიული პერსონაჟის არქეტიპის, თამარ მეფის ლეგენდარული პიროვნების წინააღმდეგობრივი შტრიხების - ქალი და მეფე, სუსტი და ძლიერი, სინაზე და ამტანობა - ხაზგასმითა და ურთიერთმორიგებით ავტორი ქმნის თამარის მხატვრული სახის ჰარმონიულ მთლიანობას. საოცარია სინაზის ძალა, აღმატებული ყველა ძალაზე... ამგვარ სინაზეს ვერავინ შეეწინააღმდეგება... ყველა ქედს უხრის! თითქოს სამყაროს რიდი და კრძალვა დაუფენია ღორღიან გზაზე... ამ გზას მიუყვება თამარ მეფე - ქალური სინაზით ძლევამოსილი. სამყაროს მთლიანობა კანონზომიერებათა უწყვეტი, ლოგიკური ჯაჭვით განისაზღვრება. ამ ჯაჭვის რღვევა იწვევს თავისთავად სამყაროს დისჰარმონიას, რომლის საფუძველიც ბოროტება და ძალადობა, კაცისკვლა, დაპყრობა და სხვათა ჩაგვრა, ადამიანის სახე-იდეის მსხვრევაა, ხოლო ალტერნატივა - სიყვარული, თავგანწირვა, ღვთის გზაზე სიარული - ძნელადსავალ გზაზე... ამ გზაზე მომავალი თამარის დანახვაზე

„ცის ღიმილი აღაჩინა ცამან,
ვარდს აღმოხდა ხმაი საოცარი...“

ცა-ღრუბლის თუ ყვავილთა სიმბოლიკა ამ სამყაროს მთლიანობის წარმოსახვისათვის არის მოხმობილი, ხოლო მთლიანობის დაცვა-აღდგენისათვის თავგანწირვა, ტკივილისა და სიმძიმილის დათმენაა საჭირო... უჩვეულოდ გრძელი და მძიმეა თამარის მიერ არჩეული გზა, ბოლო არ უჩანს მანძილს... მაგრამ მეტია მიზნის ერთგულება, ბევრად აღმატებულია სიყვარულის ძალა... და ისევ - ავტორისათვის უმთავრესად საინტერესოა არა გმირი, ლეგენდა, წარმატებული მოღვაწე, არამედ ის, რაც მიღმიურია, გზა გმირობისაკენ, რომელიც ადამიანურ განცდებზე და სიძნელეებზე გადის.

მცირე დეტალითა და დიდი ოსტატობით პოეტი უჩვეულო სიცოცხლესა და უშუალობას სძენს ლირიულ გმირს:

„ყაყაჩოებს ცეცხლი ენთოთ ტანზე,
ჩუმი ნამი ირეკლავდა არილს:
დედოფალსაც როგორ გაეცინა,
როს პეპელა აუფრინდა წინა
ჭრელი, პაწაწინა...“

სახე-სიმბოლოებითა და მინიშნებებით ავტორი იმთავითვე იმედიან განწყობილებას უქმნის მკითხველს:

„გამარჯვებას უყიოდა თამარს,
ბებერ კლდეზე არწივი რომ იჯდა:
ფრთას გაშლისო საქმე შენთა ნიჭთა...“

ავტორი ისტორიულ რეალობას მხატვრულ ყალიბში აქცევს. მოკლე, ლაკონური ფრაზებით აცოცხლებს ბრძოლის სურათს და გამარჯვების ჭეშმარიტად გათავისებულ სიხარულს მკითხველსაც უშურველად უზიარებს:

„გეზღო, ნუქარდინ ბოროტს და თამამს,
ქართველი ხალხი უნდოა მტერთან...
სუსტია თამარ, მძლავრია თამარ
და არცა ღირს ხარ მის ფეხთა მტვერთა
მოწმენდად ძვირფას ხამლისგან მისა!
შენ მისთვის ბრძანე დაცხრობა მზისა,
მზე დაცხრა შენდა!“

მუხტი და ემოცია გულწრფელია და გამჭვირვალე, მკითხველისა და ავტორის პოზიცია - თანხვდენილი!

ასეთივე მძაფრი ემოციით, მაგრამ, ამასთან, ტრაგიზმით არის გაჯერებული ლექსი, რომელიც ავტორმა კახეთის ულამაზეს ასულს, ქეთევან დედოფალს უძღვნა. ლექსში თითქოს თავად ავტორიც იმგვარივე ტანჯვით იტანჯება და იმგვარივე სიკვდილით კვდება, როგორითაც - წამებული წმინდანი. სინაზე აქაც ტინზე უმტკიცესია, ბოროტება - კნინი, ქონდრისკაცი, რომლის ფიზიკური ძალმოსილება სულიერ სიმტკიცეს ვერასდროს შეეტოლება, მასზე გამარჯვებას ვერ იზეიმებს, ამადაც უძლურებას სისასტიკით ფარავს („დაფდაფებს ჰკრეს განარისხთა, ცხელი შანთი მიუტანეს ბროლის მკერდთან...“). პრობლემის განზოგადებით საქართველოს მწარე ისტორიულ რეალობაზე დააფიქრებს მკითხველს ავტორი. ქეთევანი არც პირველია და არც ერთადერთი, ვინაც ამგვარი ძალადობის მსხვერპლი გახდა. პიროვნებათა ბედი მთლიანობაში ქვეყნის ბედის ანარეკლი და გამოძახილია, ქეთევანის ჯალათი სრულიად საქართველოს ჯალათია, რომელიც მასთან ერთად საქართველოსაც შანთავს და აწამებს. ტანჯვის მოლოდინში გამედგრებული დედოფლის ალეგორიულ განსახოვნებას ვარდის სიმბოლოს მეშვეობით წარმოადგენს ავტორი („სიკვდილის წინ ქართლის ვარდად გაეხარა...“). ვარდის სიმბოლიკა ქეთევანის სახესთან მიმართებაში სხვა ლექსშიც („მას, ალავერდის დიდებულ ტაძარს“) გვხვდება. აქ უკვე ფერთა გამას იშველიებს პოეტი და წითელი და თეთრი ვარდების დიფერენცირებით ალეგორიულ სახე-სიმბოლოებს ამკვეთრებს: ერთგან თეთრი ვარდები - სისპეტაკისა და სიწმინდის განსახიერება -

„მრავალმოწამე გურჯთა დედოფალს
კალთა სავსე აქვს თეთრი ვარდებით...“

სხვაგან წითელი ვარდები - მოწამის მიერ დაღვრილი სისხლისა და ტანჯვის სიმბოლო -

„ამობრწყინდება დიდი ნათელი
მარადიული მწუხრის წინაშე...
წითელი ვარდით გზა ეფინება:
ცოდვილიანი ნანობს შირაზი“

სიკვდილი ყოფიერების ის ფორმაა, რომელთანაც ადამიანთა ყველაზე მძაფრი ემოციაა დაკავშირებული. სიკვდილის თემატიკას არაერთი ავტორი შეხებია. ეს თემატიკა სულს უფორიაქებს ანასაც.

სევდა და კაეშანი, სიკვდილის აჩრდილი, მიტოვებული სასაფლაო და გარდაცვლილთა ლანდები, რომელთა ჭირისუფალი მხოლოდ თოვლია, წუთისოფლის წარმავალობაზე და სიკვდილ-სიცოცხლის მარადიულ თემებზე ჩააფიქრებს პოეტს:

„სასაფლაოზე ქარი დაძრწის
და აკლდამებში დაეძებს სადგურს...
ყვავნი სამრეკლოს გარს უვლიან
და თვალთა კრთომით
დაეძებენ მყუდრო სავანეს
და ტირის თოვლი
ობოლთ სამარეს...“

აქვე ავტორი მსუბუქი შტრიხით იმ უცვლელ ღირებულებეზე მიგვანიშნებს, რომლებიც ჟამთა სვლას არ ექვემდებარებიან:

„დუმს სასაფლაო სევდიანი,
ვით ძველი ქალდუ...
გულში ინახავს კაეშანს ფარულს,
კითხულობს მთვარე ქვის ძეგლებით
უძველეს ქართულს -
ნუსხურს და მთავრულს...“

თუმცა სიკვდილი პოეტისათვის არ არის ყოფიერების ბოლო წერტილი. ირეალური სამყარო, როგორც ღმერთის, ღვთიური არსებებისა თუ გარდაცვლილ სულთა სამყოფელი, რეალურ სამყაროსთან სინთეზში მოაზრებული, მისთვის ერთ კოსმიურ მთლიანობას 15 წარმოადგენს. ამადაც ერთობა გარდაცვლილთა სულებთან მისთვის არა შიშისმომგვრელი და შეუძლებელი, არამედ -შესაძლებელი და სასურველია:

„ამ დიდებული და ციაგი ვარსკვლავის სხივი
ისე მამშვიდებს...
მაუწყებს იგი,
რომ არსებობს სულთა კავშირი
მარადიული და დიდებული...
რატომ ჰგონიათ, რომ წასულნი ჩვენგან
მიწაზე არასოდეს დაბრუნდებიან?
ხედავ, ისინი თან შერთვიან კოსმიურ სხივებს
მიწით აშლილნი...
ო, ციაგი ვარსკვლავის სხივი ისე მამშვიდებს...“

სიცოცხლის ძალა სიკვდილშია, სამყაროს მარადიულობა კვდომისა და განახლების უწყვეტი მდინარებაა. ანა ყოფიერების ამგვარ ფილოსოფიურ ასპექტსაც რომანტიზმით მოსავს:

„უცხო ყვავილის გამხმარ ღეროებს
ქვის ხეობაში მარტოდღა შთენილთ
რად ჩაუქინდრავთ თავი მწუხარედ?
მათ გარდასული სიტურფეც შვენით...
რად მისტირიან თავის გვირგვინებს
გაძრცვილთ, განპარულთ ძვირფასი თვლებით?..
მათ არაფერი ქვეყნად არ უნდათ -
თვის სულის მძიმე გლოვაში თვლემენ...
ქარების გუგუნს, ღრუბელთა ქროლას
არ აღიბეჭდენ მათი სულები?
გამოიღებენ კვლავ ახალ ფოთოლს
და თვის გვირგვინებს დაიბრუნებენ“.

განშორებას თითქმის ყოველთვის სევდის სიმძიმილი ახლავს. მაგრამ ზოგჯერ განშორება უფრო მეტს, დასასრულს ნიშნავს, დასასრული - სიკვდილს. განცდის ობიექტის რაობა (ფოთოლი იქნება თუ მთა, სულიერი თუ უსულო სამყარო) გრძნობას სიმძაფრეს ვერ აკლებს... შემოდგომის სევდა, ქარების კვნესა, სიცოცხლის მიმწუხრი, როცა ბუნება საძილედ ემზადება, როცა ზამთრის მეუფება ახლოვდება, თითქოს სამყაროში დაკარგულ ბავშვად გაქცევს. ლირიული გმირის სევდას მლოცველებივით ზეატოტილი ხეები და უგზოდ გადაკარგული ფოთლების გოდება ამძაფრებს:

„ატირდნენ მთები და
ლამის მეც ავტირდე,
ნაძვები დაღონდნენ
და მეც, მეც ვღონდები...
მოწყდნენ და გაფრინდნენ,
გაფრინდნენ,
გაფრინდნენ
ფოთლები... ფოთლები...
ხეთ ხელი აღაპყრეს
და ღმერთი ადიდეს,
მაგრამ უჩვეულო
კვნესით და გოდებით
მოწყდნენ და გაფრინდნენ,
გაფრინდნენ, გაფრინდნენ,
ფოთლები... ფოთლები...“

ლექსში თითქოს შემოდგომის სევდიანი მუსიკა ჟღერს და ამ სიმფონიას ხეთა ჩუმი კვნესა და მოთქმა უერთდება.

სხვაგან პოეტი ზამთრის მომლოდინე დედამიწას ტკივილებში შეჰხიდებია, მის ჭირისუფლად ქცეულა, დედამიწისა, რომელსაც მშვენიერი სამოსი შემოაძარცვეს და სული გაუთოშეს, ყველა ყვავილს გამოათხოვეს და აიძულეს შებილწული სალოცავებივით გაეწირა გაშიშვლებული ველ-მინდვრები:

„შენ ემზადები თოვლისათვის,
ვარსკვლავის სხივებს
გული დაუხშე და გაახმე
ყველა ყვავილი...
გაშიშვლებული ველ-მინდვრები
მიუგდე წვიმებს
შეგინებული სალოცავივით...
შორს გადახიზნე ყველა ჩიტი,
შორს გადაკარგე
და ყოველ ფოთოლს დაუმკვიდრე
სასუფეველი...
მოდის ზამთარი თეთრი ცხენით,
ცივი ხელებით,
ვითარცა მტერი
და მშვენების შენის მრბეველი...
შენ ემზადები თოვლისათვის,
ო, დედამიწავ!“

ხისა თუ ფოთლის მესაიდუმლეს თავადაც ტკივილის გამზიარებლად უბრალო მინდვრის ყვავილი დაუგულებია:

„ყვავილს შვჩივლებ ცისფერთვალებიანს,-
მე ვდარდობ ნამეტურ,
მე ვტირი, რამეთუ...
ძალუმ მყვარებია!“

ანას პოეზიის მძლავრი და ღრმად განტოტილი ფესვები მრავალსაუკუნოვანი ქართული ენითა და კულტურით საზრდოობს. მისი მხატვრული სტილი არქაულისა და თანამედროვე ფორმების ის ჰარმონიული შეხამებაა, სადაც არც ერთი ყალბი ბგერა არ ჟღერს. პოეტი ფორმის გამოკვეთისასაც ისეთივე დახვეწილობით, უბრალოებითა და ოსტატურობით გამოირჩევა, როგორითაც აზრობრივ-შინაარსობრივი თუ ემოციური ასპექტის ჩამოყალიბებისას:

„განძად გპოვებდი:
მექმნები შიშად და არა ლხენად...
თუ ჩაქრე, მეცა მივდრკები ქრობად,
ფოთოლთა ცვენად...
თუ არა -
მუდამ დამიბრუნდება ჩემივე რწმენა,
მზე დიდებული - ვით ლამაზ მინდვრებს...
შენ მე ყოველთვის მომცემ წყნარ სადგურს,
სულთ დასამკვიდრებს“.

ძნელი წარმოსადგენია ფორმით მეტად დახვეწილი, მეტად რომანტიული და თავშეწირვის გრძნობით გაჯერებული სტრიქონები. ნამდვილი სიყვარული შორსაა ანგარებისაგან. ამგვარი გრძნობისათვის ყველაზე დიდი ფასეულობის - საკუთარი სულის შეწირვა განაცდევინებს ჭეშმარიტ სიხარულს ტრფიალს:

„მე შენ დაგხურავ ლამაზ გვირგვინს
და მით მიწიერს
ჩემს საიდუმლოს გაზიარებ,
ო, ფიქრთა ჩემთა,
მე ავმაღლდები შენს ლურჯ ცაზე,
შენთვის ვიბრწყინებ,
აღვინთები და დავშრები შენდა!“

ძნელია წერო ადამიანზე, რომლის პოეზიასთან მთელი ბავშვობა გაკავშირებს, რომლის ლექსებიც მხოლოდ პოეზია კი არა, ჩვენი ფიქრისა და განცდის გახმიანება, გრძნობის გამოკვეთა და ემოციის თანხვედრა იყო, ადამიანზე, რომელიც ასე უზომოდ ძვირფასია და, რომელიც გარდასული ჟამის კუთვნილებად ქცეულა უკვე. მისი საფლავის ეპიტაფიად ალბათ ყველაზე მეტად ლადო ასათიანისადმი მიძღვნილი მისივე ლექსი გამოდგებოდა:

„სადმე, ახლოს მზეი გაშლის აკაციებს
და ყვავილნი, მათ გულმკერდზე დაფანტულნი,
მოვლენ შენთან, იტირებენ და ქართული,
და ქართული, „უფლის ხელით დახატული“
სასაფლაო ქვის კალთაში დაგაძინებს
და, თუ მუდამ შენ მღეროდი ტკბილი ენით,
სასაფლაო? სასაფლაო დუმილს ირჩევს,
ქარი მოვა, მზეც ჩამოვა ხშირად ზენით
და „თბილ საფლავს“ თვის ოქროს ფეხს დააბიჯებს...
სიკვდილი კი არ მოსულა მგოსნის კართან,
ასეთია ქარიშხლიან სულის ბოლო...
ფიროსმანი? ფიროსმანიც მოვა,
რათა შენს სევდიან, „თბილ სამარეს“ ეამბოროს...“

მაია ჯალიაშვილი

„მწერალი მხატვარია პირველყოვლისა,
ოღონდ მემატიანეცაა ეპოქისა იმავე დროსა“.

ოთარ ჩხეიძე

„იყო მწერალი, აუცილებლად ნიშნავს, იყო
პროტესტანტი“

იოსიფ ბროდსკი

„სტუმრობა მაგონდება ჰაინრიხ ბიოლისა. მწერალთა კავშირში. გრიგოლ აბაშიძის კაბინეტში. იმ წინა ხანებში რაღაც ჩვეულებრივი შფოთი ატყდა მწერალთა კავშირში. გრიგოლმა გამოსძებნა საშუალებაი შფოთისთავების დაშოშმინებისა: თვითონ - თავმჯდომარე ერქვა მწერალთა კავშირისა - პირველი მდივანი დაირქვა, თორმეტ სხვას სათითაოდ დაარქვა - მდივანი. ალბათ მოციქულების რაოდენობის მიხედვითა. რაცთუ რა იყო, შევაღე კარები გრიგოლის კაბინეტისა. უცხო ვინმე რომ მომხვდა თვალში, გამოვტრიალდი. გრიგოლმა შემაბრუნა: მოდიო დარჩიო, გაიცანიო, ჰაინრიხ ბიოლი ბრძანდებაო. მეც წარმადგინა: ჩვენი მწერალი გახლავთო. და შემოლაგდნენ რო ის მდივნებიცა, წარუდგინა და წარუდგინა: მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... მდივანი... ჰაინრიხ ბიოლმა სიცილი მორთო: ეს ერთი მწერალი გყოლიათ და ეს ამდენი მდივანი რაში სჭირდებაო“ (ჟ. „აფრა“, 6, 1998, გვ. 226)

მოგონების ამ უბრალო ეპიზოდში კარგად ჩანს ოთარ ჩხეიძის შთამბეჭდავი თხრობის სტილი, ირონიის თანხლებით. თან ეპოქა, პიროვნებები იხატებიან. წინასწარგანუზრახველი თვითშეფასებაც გამჭვირვალედ იკითხება. ის, მართლაც, ჩვენი დროის ერთი-ერთი რჩეული მწერალი გახლდათ, XX საუკუნის პირუთვნელ მემატიანედ აღიარებული, ბალზაკის დარად სიუხვითა და თანმიმდევრულობით გამორჩეული.

ოთარ ჩხეიძეს შეეძლო გაემეორებინა გაბრიელ გარსია მარკესის სიტყვები: „მე მოწოდებითაც და უნარითაც წმინდა წყლის მთხრობელი ვარ, ზუსტად ისეთივე, როგორიც სოფლის მთხრობელები, რომელთაც არ შეუძლიათ იარსებონ, თუკი რამეს არა ჰყვებიან, განურჩევლად იმისა, რეალურია ეს ამბავი თუ გამოგონილი. ჩვენთვის რეალურობა არ არის მხოლოდ ის, რაც მოხდა. რეალურობა ისაა, რაც არსებობს მხოლოდ იმიტომ, რომ ვიღაცამ მოყვა“ (გაბრიელ გარსია მარკესი, „გასართობი სოფიზმები“ ჟ. „ჩვენი მწერლობა“, 12, 2006, გვ. 22)

ოთარ ჩხეიძე თავის უზარმაზარ მხატვრულ სამყაროში ჰყვება ცხოვრებისა და ადამიანების შესახებ, ჰყვება დინჯად, გულდასმით, დეტალურად, აუჩქარებლად, ყოველი სიტყვის დაგემოვნებით, რიტმულად, გაბმულად. ჰყვება სიცოცხლის მრავალფეროვნებაზე, სიკვდილზე, მშვენიერებასა და სიმახინჯეზე, ადამიანის დაცემასა და ამაღლებაზე, მიტევებასა და შურისძიებაზე. ეს თხრობა სავსეა სამყაროს ათასგვარი ხმითა და ფერით, გემოთი და სურნელით.

მთელი მეოცე საუკუნე და XXI საუკუნის პირველი ხუთეული დაიხატა მის 22 რომანში, მოთხრობებში, დრამებში, ესეებსა თუ პუბლიცისტურ წერილებში. ის ფეხდაფეხ მიჰყვებოდა ცხოვრებას და ეპოქის რიტმსა და სუნთქვას მხატვრულ სიტყვაში შეუდარებელი ოსტატობით აღბეჭდავდა. მისი რომანები - „ბორიაყი“, „ტინის ხიდი“, „ცხრაწყარო“, „ჯებირი“, „ბურუსი“, „ცთომილნი“, „მეჩეჩი“, „აღმართ-დაღმართი“, „კვერნაქი“, „ნაკრძალი“, „ლანდები“, „გამოცხადებაი“, „ვენეციური ჭაღი“, „ჩემი სავანე“, „მთაგრეხილი“, „ამაღლება“, „არტისტული გადატრიალება“, „თეთრი დათვი“, „2001 წელი“, „ბერმუდის სამკუთხედი“, „მორჩილი“, „ლაზერშოუ“ - ამისი დასტურია.

მის შემოქმედებაში იკითხება არა მხოლოდ ქართველი ერის, არამედ კაცობრიობის წარსული და მომავალი, ადამიანის მისწრაფებები.

ის იყო შესანიშნავი მთარგმნელიც. მის ნაწარმოებებში არა მხოლოდ თანამედროვეობა, არამედ წარსულიც წარმოჩნდება („აშოტ დიდი“, „თედორე“, „ქეთევანი“, „გიორგი“ და სხვა...)

განსაკუთრებული და ორიგინალურია მისი სტილი, თხრობის მანერა, ენა. „სწორედ ენის საშუალებით გადაარჩინა ოთარ ჩხეიძემ თავისი დიდი მხატვრული სამყარო იმ სავალდებულო კომპრომისებისაგან, რასაც ბევრი მისი თანამედროვე მწერალი ვერ ასცდა“ (ტარიელ ჭანტურია, „ტრაგიკული ონომასტიკონი“ წიგნში: „ლაზერშოუ“, თბ. 2005, გვ. 406)

ოთარ ჩხეიძის სამწერლო ლექსიკა გამდიდრებულია ხალხური თქმებით, ანდაზებით, ლეგენდებით, ერთი სიტყვით, მისი ენობრივი სისავსის წყაროა ქართული ფოლკლორი, ძველი ქართული მწერლობა (ჰაგიოგრაფია, ისტორიული ძეგლები, ბიბლიის თარგმანები). ამ თვალსაზრისით, ყველაზე სუფთა მწერალია, შეურყვნელი. რომანებსა თუ სხვა ჟანრის თხზულებებში ყოველთვის დიდ ყურადღებას აქცევს სიტყვას. საგანსა თუ მოვლენას არა მხოლოდ „გამოთქვამს“, არამედ აანალიზებს, აფასებს, უღრმავდება თვით გამოთქმული სიტყვის აზრობრივსა თუ ფილოსოფიურ-რელიგიურ ასპექტებს. მისთვის სიტყვა მისტიკური ფენომენია, საიდუმლოს დამტევიც და განმცხადებელიც, ამიტომაც რომან „მორჩილის“ დასაწყისში სწორედ სიტყვას სთხოვს შემწეობას: „სიტყვა ჩვენთან არს. სიტყვაო შეგვეწიე, სიტყვაო წმინდაო, უგვანთაგან მიუკარებო. სიტყვაო ემბაზისა. სიტყვაო ღმრთისა!“ („მორჩილი“, გვ.5)

მწერალს სჯეროდა, „სიტყვა იყო ღმრთისა და არც რა უჭირდა ქვეყანასა... სიტყვა იქცა საქვეყნოდა და ღმერთსაც გაუჭირდა... ვეღარც ქვეყანა შეელევა ღვთით კურთხეულ სიტყვასა და აღარც ღმერთი ინებებს დაიბრუნოს სიტყვაი იგი გალიზღებული, გაამქვეყნიურებული, გამოვლებული დორბლიან ყბებში, დაცურებული ენაზედა“ („მორჩილი“, გვ.4)

მის სტილს ასაზრდოებს ქართლური კილო. მაგ. „მზეი“ „გაწითლებაცა“, „რო“ და სხვა. სიტყვის ბოლოში ა - ხმოვანი, რომელიც მუსიკალურ ჟღერადობას მატებს სტრიქონებს. უყვარს წერტილი, მძიმეს იშვიათად იყენებს (განსაკუთრებით, 90-იანი წლების რომანებში). სახელდებითი წინადადებები. (გრიგოლ რობაქიძისა და ნიკო ლორთქიფანიძის ენაშიც შეინიშნება სახელდებით წინადადებათა სიმრავლე, მაგრამ სრულიად განსხვავდება ამ სამი მწერლის ხელწერა ერთმანეთისაგან).

ოთარ ჩხეიძის შემოქმედებას თვალს ვერ გადაავლებ, ვერ გადაიკითხავ, უნდა დაბეჯითებით შეუყვე, არც ერთი სტრიქონი არ გამოტოვო, თუ გემოს გაუგებ, თუ შეყვები, მორევივით ჩაგითრევს და გატრიალებს ენის თავბრუდამხვევ წიაღში.

ოთარ ჩხეიძის ენა მუსიკალურია. როგორ იქმნება ამგვარი მუსიკალურობის განცდა?

უპირველესად, სიტყვათა ან წინადადებათა გამეორებით, ალიტერაციებით, ასოციაციებით (მონათესავე სიტყვებისა და აზრების ხშირი გადაძახილით). მაგ. სანიმუშოდ დავაკვირდეთ ერთ მცირე, სახელდახელოდ მონიშნულ ფრაგმენტს მისი შედევრად აღიარებული მოთხრობიდან „ოდოჟღერი“: „თქვეს უფროსმა გოგონებმა. ერთადა თქვეს. ერთადვე წამოჰკრიფეს ცერცვის ბუჩქები. შემოიწყვეს ირგვლივა. ერთნაირადვე. ეგრე აუქციეს ნაკოშკარსაცა. გადავლეს ბოგირიცა ეგრევე. ორღობეცა. ორღობეცაო. ოღონდ ისიცაა - მტვერი იდგა ორღობეში ისევა. მტვერი. მტვერი. ნახირის მტვერი. მტვერი გადასდიოდა იქაცა ოდოჟღერსა. აქაც მტვერში გაეხვია ოდოჟღერი. ოდოში. ოდოშღერი. ოდოჟღერი - გვიანობამდე შემორჩა სიტყვარსა. ქართულსა. გვიანობამდისა. წინა საუკუნის შუახანებამდე. ყანას შემორჩა“.

ამ პატარა ფრაგმენტში ზღვის წვეთივით ირეკლება მწერლის თხრობის მანერა, თავისებურება, უჩვეულობა, ორიგინალობა. მთავარი რიტმია, მუსიკაა. ყოველი სიტყვა გამოირჩევა აზრითა და მუსიკით (სხვაგან ფერსა და სურნელსაც გამოჰკვეთს). ყოველი სიტყვა აქცენტირებულია, გამოკვეთილია, ამიტომაც ხშირად სვამს წერტილს. გამოაცალკევებს, თუმცა, ერთი შეხედვით, შეიძლებოდა მძიმეც დასმულიყო. აზრიც შეიძლებოდა სხვანაირად დალაგებულიყო, მაგალითად, ჯავახიშვილისებურად, გამსახურდიასებურად, რობაქიძისებურად, ლორთქიფანიძისებურად, მაგრამ აქ სულ სხვანაირი წყობაა თხრობისა, ეს არის ოთარ ჩხეიძისებური. ამას ვერ მიბაძავ, იმდენად განსაკუთრებულია. მიბაძვა განა არ შეიძლება, მაგრამ მაშინვე თვალში გეცემა, სხვისი, ჩხეიძისა იქნება, რადგან ძალიან განსხვავებულია, მისი მიგნებულია და ეს არის მართლაც აღმოჩენა თხრობაში, სადაც ძნელია რაიმე ახალს მიაგნო, სწორედაც რომ თხრობის თვალსაზრისით. აზრის გადმოცემის ორიგინალურობაზე, წინადადებაში სიტყვათა წყობის თავისებურებაზე გვაქვს საუბარი. მწერალი არ არღვევს გრამატიკის აღიარებულ წესებს, იცავს სინტაქსს, მაგრამ რაღაცას ცვლის ისე, რომ აბსოლუტურად ახალ ფორმას ქმნის. როგორც ზემოთ გითხარით, დავაკვირდეთ არა საგანგებოდ, არამედ ურალოდ შერჩეულ ფრაგმენტს, რადგან მისი ნაწარმოებები მთლიანად ამ სტილითაა დაწერილი, გამონაკლისის გარეშე. ის კი არა და, ესეებსა თუ პუბლიცისტურ წერილებსაც ასე წერდა, ამავე რიტმით პასუხობდა შეკითხვებსაც.

მივუბრუნდეთ ზემოთ მოყვანილ ფრაგმენტს. პირველ წინადადებაში უბრალო მხატვრული ინფორმაციაა გადმოცემული, აღწერილია ვითარება.: „თქვეს უფროსმა გოგონებმა“. შემდეგ წინადადებაში იმავე აზრს იმეორებს, მაგრამ აზუსტებს, ამისთვის ახალ წინადადებს ქმნის: „ერთადა თქვეს“. მეორე სიტყვა პირველი წინადადებიდან უცვლელადაა გადმოტანილი: „თქვეს“. აქ ახალია „ერთადა“, ამას უსვამს ხაზს. მისთვის მნიშვნელოვანია სწორედ ეს ერთად თქმა, იმიტომ, რომ ამას სხვა ჟღერადობა აქვს. თუ წინა ორ წინადადებაში გამეორდა სიტყვა „თქვეს“. შემდეგ წინადადებაში იმეორებს მეორე წინადადების ახალ სიტყვას „ერთადვე“, რადგან აქცენტი კვლავ ამ სიტყვაზეა. „ერთადვე წამოჰკრიფეს ცერცვის ბუჩქები“. შემდეგ აღწერაში ახალი დეტალი შემოიჭრება, მაგრამ ის სიტყვა, რომელმაც ერთიანობა გამოხატა, კვლავ განმეორდა. ეს არის საოცარი გრძნობა რიტმისა, შინაგანი რიტმისა, რომელსაც ქმნის სიტყვათა, ბგერათა, აზრთა გამეორება თუ ემოციური და აზრობრივი ურთიერგადაძახილი. სიტყვები თითქოს ექოებს გამოსცემენ. შემდეგი წინადადებაა: „შემოიწყვეს ირგვლივა“. აქ ახალი აზრია, მაგრამ შემდეგ ისევ ერთსიტყვიანი წინადადება მოდის „ერთნაირადვე“. რაღაც მათემატიკური სიზუსტით არის ეს რიტმი აწყობილი, ხან შენელდება, ხან აჩქარდება, თანაც მუდმივად ცვალებადობს. „ეგრე აუქციეს ნაკოშკარსაცა. გადავლეს ბოგირიცა ეგრევე.“ აქ ყურადღებას იქცევს შ-ს გამეორებაც - „შემოიწყვეს“ და „ნაკოშკარსაცა“. ამ ორ წინადადებაში თავსა და ბოლოში მეორდება თითქმის ერთნაირი სიტყვები: „ეგრე“ და „ეგრევე.“ შემდეგ კვლავ იმეორებს სიტყვას, ოღონდ უფრო მეტი გამოკვეთით. „ორღობეცა“. ეს წერტილით გამოყოფილი ცალკე წინადადებაა, ოღონდ ამ სიტყვის გასაგები ზმნა წინა წინადადებაშია, ასე რომ, ეს წინადადება თან დამოუკიდებელია, თან არა. თანაც, რაღაც თითქოს ზღაპარივით გვიამბობს ამბავს. სიტყვას ეჭიდება, რომ ამ სიტყვამ თვითონ მოიყოლოს სხვა სიტყვა, შესაფერისი თუ შესაბამისი და ასეც ხდება. შემდეგ მოდის კვლავ ერთსიტყვიანი: „ორღობეცაო“. აქ განსხვავება მხოლოდ სხვათა სიტყვის ო-შია, თითქოს „დაამაგრა“ ეს სიტყვა შთაბეჭდილებაში. და მოაყოლა წინადადება: „ოღონდ ისიცაა - მტვერი იდგა ორღობეში ისევა“. აქ ორღობეს „ერითმება“ „ოღონდ“. ისევ მუსიკისთვის მსხვერპლშეწირვა. თუმცა, კაცმა რომ თქვას, არც არაფერს სწირავს, არაფერს არღვევს, უბრალოდ იმეორებს, რომ მკითხველი დაატკბოს სიტყვათა მუსიკით. არა განსაკუთრებული, არამედ ჩვეულებრივი, გაცვეთილი, უბრალო, ყოველდღიური, შეუმჩნეველ სიტყვათა დაფარული მუსიკით. სხვა დროს ძველ სიტყვებს აცოცხლებს ამავე მიზნით, ან ნეოლოგიზმებს ქმნის. შემდეგ წინადადებაში მეორდება წინა წინადადების ახალი დეტალი, თანაც ორჯერ: „მტვერი. მტვერი“. სხვა დაწერდა: დიდი მტვერიო, ან ყველაფერი მტვერს დაეფარაო, არა, ის ორჯერ იმეორებს და ეს სიტყვა სხვათა დაუხმარებლად წარმოგადგენინებს გარემოს. შემდეგ წინადადებაში კვლავ იმეორებს მტვერს, ოღონდ მის წყაროს აზუსტებს: „ნახირის მტვერი“. და კვლავ იმეორებს: „მტვერი გადასდიოდა იქაცა ოდოჟღერსა. აქაც მტვერში გაეხვია ოდოჟღერი“. დამატებით: „ნახირი“ „გაეხვიას“ ერითმება. ამ წინადადებებში ჩნდება ახალი სიტყვა - ოდოჟღერი, რომელიც დამწიფებულ ყანას ნიშნავს თურმე. ეს სიტყვა თავისთავად ლამაზიაა, მუსიკალურია, ამიტომაც გააცოცხლა მწერალმა. თვითონაც ტკბება მისი წარმოთქმით და მკითხველსაც უბიძგებს, რომ კი არ გადაურბინოს, არამედ, შეჩერდეს, გაიმეოროს, დატკბეს და მერე ჩასწვდეს კიდევაც ამ თავანკარა ქართულს, „ღმერთების ენას“, მრავალ საიდუმლოს რომ ინახავს. ნახეთ, როგორ უვლის გარშემო ამ სიტყვას, ეფერება, ეალერსება და თვითონაც ტკბება და თბება, ნეტარებს: „ოდოში. ოდოშღერი. ოდოჟღერი - გვიანობამდე შემორჩა სიტყვარსა. ქართულსა. გვიანობამდისა. წინა საუკუნის შუახანებამდე. ყანას შემორჩა“. ნახეთ, ნამდვილი პოეზიაა. სიტყვა „გვიანობამდე“ მეორდება, მაგრამ წინადადებაში ადგილს იცვლის, რაც რიტმსაც ცვლის. მეორდება „შემორჩა“. თანაც ორში მეორდება, შუა წინადადებაში კი იგულისხმება. დამატებით: „მტვერი“ „სიტყვარს“ ერითმება. და ბოლოს, ზემოთაც ვახსენე, სიტყვების ბოლოს ხშირად ურთავს ა-ს, ალბათ, ყველაზე მუსიკალურს ხმოვანთა შორის. ეს არის მისი თხრობის ყველაზე დამახასიათებელი შტრიხი. ასეთი დამოკიდებულება სიტყვის მიმართ ქართულ პროზაში ნამდვილად გასაოცარია, ასე მხოლოდ გალაკტიონი „უსმენდა“ სიტყვებს. ასე რომ, ოთარ ჩხეიძისთვისაც, თხრობაში მთავარია მუსიკა და მასაც შეეძლო ვერლენივით ეთქვა „მუსიკა, უპირველეს ყოვლისა“. თანაც, ამ გამეორებულ სიტყვათა მნიშვნელობები ნიუანსობრივად იცვლება. აქ არა მარტო მუსიკალური სმენაა, არამედ მხატვრის თვალიცაა, რადგან ფერიც ეცვლებათ სიტყვებს სხვა სიტყვათა ჩრდილის მიფენისას. ეს არის სიტყვის ესთეტიზმი. მწერალი სიტყვისა და სიტყვების საშუალებით თხრობის მშვენიერებას შეგვაგრძნობინებს. იგი ფერ-მწერიცაა. ეს არის შთამბეჭდავი, თავბრუდამხვევი თხრობა. ოღონდ უნდა მიჰყვე, შეჰყვე, შეიგრძნო, „იგემო“, „მოისმინო“, მერე „ძნელად დააღწევ“ თავს. ამიტომაც ხშირად შეხვდებით მის შემოქმედებაში ფიქრს სიტყვაზე, ქართული ენის თავისებურებებზე, ტკივილსა და წუხილს სიტყვისა და გამოთქმის გადაგვარებაზე. მის ნაწარმოებებში ხშირად თვითონ „სიტყვაა“ ავტორი: მას უსმენს, მას მიჰყვება მწერალი. სიტყვას მიაქვს და მოაქვს მუსიკაც, ფერიც, სურნელიც და, რაც მთავარია, აზრიცა და ამბავიც. სიუჟეტს აწყობს სიტყვა, კომპოზიციას ჰკრავს, ერთი სიტყვით, როგორც ბიბლიაშია, ოთარ ჩხეიძის რომანებშიც თვითონ სიტყვაა „შემოქმედი“. და ამ მხატვრული სამყაროს შემქმნელი კი (სადაც „სიტყვაა“ მთავარი შემოქმედი) ოთარ ჩხეიძეა, ასე რომ, მის შემოქმედებაში სამყაროს, სიცოცხლის შექმნის მისტერია მეორდება. ერთი საიდუმლო გაცხადდება, იმავდროულად, სხვა საიდუმლო იქმნება. სიტყვა მისთვის, რა თქმა უნდა, ღმერთია და ასევე ეპყრობა კიდევაც, სიფრთხილით, თაყვანისცემით, მოწიწებით, სასოებით. სიტყვისგან მოელის შეწყალებას, მადლს, სასოებას, სიყვარულს. სიტყვას მიიჩნევს ამქვენიური არსებობის გამართლებად, ამაოების დამძლევად. სიტყვა შეაგრძნობინებს სამყაროს მშვენიერებას, უთვალავფეროვნებას, სიხარულსა და ტანჯვასაც.

მაკა ჯოხაძემ ჩვეული ალღოთი შენიშნა მისი სტილის ბოლოდროინდელი ცვალებადობა: „ურთულესი, ვრცელი თანწყობილი წინადადებებიდან, რომელთა განმეორებადი წრებრუნვაც თავის წიაღში ატმოსფერული ძაბრივით თითქოს საგანგებოდ ითრევდა მხატვრული სივრცის ნაკადებით ამოძრავებულ ეპოქალურ პროცესებსა და მოვლენებს, რომლის წყალობით ერთდროულად ინიღბებოდა და იშიფრებოდა კიდეც მწერლის მიერ დასმული აქცენტები და „თავგზააბნეულ ცენზურასთან ერთად დიდი პოეტის მიერ „გადამკითხველებად“ მონათლულ მკითხველებსაც აღიზიანებდა, დღეს თითქოს აღარაფერი დარჩათ სასაყვედურო.

თითქოს ყველაფერი დაიშალა, გასწორდა, გამარტივდა. მთაგორიანი რელიეფივით ჩვენს თვალწინ გადაჭიმული პასაჟები, აბზაცები ორსიტყვიან, ხშირ შემთხვევაში ერთსიტყვიან წინადადებებად იქცა. მხატვრულ ტექსტში ზმნის წყალობით ისეთივე თავბრუდამხვევი დინამიკა შეიქმნა, როგორიც თავის დროზე „ტრაგედია უგმიროთ“ და „თავსაფრიანი დედაკაცის“ ავტორმა შექმნა“ (მაკა ჯოხაძე, „ოდოჟღერი“ - წარმავლობის საკმეველი“, ჟ. „ჩვენი მწერლობა“, 1, 2006, გვ11)

„მკვდარია ერი, თუ არ იბრძვის თავისუფლებისთვის“, - წერს ოთარ ჩხეიძე რომან „ბორიაყში“. ეს არის მისი შემოქმედების მთავარი სულისკვეთება. ასე ყოფილა ოდითგანვე, პიროვნული და ქვეყნის თავისუფლება მხოლოდ ბრძოლით მიიღწევა.

მისი ბრძოლის ასპარეზი შემოქმედებაა. კალამი მასთანაც „წმინდა სიტყვის“ დასაცავი იარაღი, „ბოროტთ საკლავი“ და ერის სასიცოცხლო იდეალების დამამკვიდრებელია.

დრო მის შემოქმედებაში ერთიანია, იცვლებიან თაობები, მოვლენები, მაგრამ ერის უკვდავი სული მარადიულია, ცვალებადია მხოლოდ მისი გამოვლენის ფორმები. სწორედ ამ ცვალებადობას, უკვდავი სულის ჩაქრობას, მინავლებას, გაუჩინარებასა თუ აღორძინებას, გამონათებას, გაღვიძებას... გვიხატავს მწერალი.

დრო მისი შემოქმედების მთავარი გმირია. პერსონაჟები, რომლებიც ერის უკვდავ სულს გამოავლენენ საკუთარ არსებაში (მეტად ან ნაკლებად) დროს ეჭიდებიან, ეპაექრებიან, ეთანხმებიან, ემორჩილებიან... და ამ დიალოგურ ურთიერთობაში წარმოჩნდება კონკრეტული ეპოქის სატკივარი.

სივრცე მის შემოქმედებაში ძირითადად არ იცვლება - ეს არის საქართველო. მართალია, მისი პერსონაჟები მოგზაურობენ სხვადასხვა ქვეყანაში, მაგრამ მთავარი მაინც ისტორიულად მოხაზული ის გეოგრაფიული სივრცეა, რომელშიც საქართველოს უკვდავი სული „მოძრაობს“. ეს სივრცე დროის განმავლობაში შეიცვალა. მწერლის ბოლო დროინდელ რომანებში დაკარგული ტერიტორიების ტკივილიც აისახა. ასე რომ, სულიერ-ზნეობრივ სივრცესთან ერთად შემოიჭრა ფიზიკური სივრცის დაცვის, აღორძინების, პატრონობის საკითხი.

ოთარ ჩხეიძე ერთგულია სიუჟეტისა, ოღონდ ცხოვრებაში მძლავრად ჩახლართული სიუჟეტისა.

მის ნაწარმოებებს გამსჭვალავს დაუყუჩებელი ტკივილი სულისა და სამშობლოსი, რწმენისა და ენისა.

მან შექმნა მითოპოეტური სამშობლო, ქვეყნიერება, კალმით მოხაზა მის უკიდეგანო უხილავი საზღვრები.

მის წიგნებში ნაყოფგამომცემელი სიბრძნეა განფენილი.

ის არის რეალისტი, ამ თვალსაზრისით, ილია ჭავჭავაძისა და მიხეილ ჯავახიშვილის მემკვიდრე და მათი გზის გამგრძელებელი. ოღონდ განსხვავებულია მისი რეალისტური მეთოდი. ის (განსაკუთრებით, XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან მოყოლებული) რეალიზმს ამდიდრებს იმით, რომ რომანში დოკუმენტურს ჭარბად ჩართავს. ცხოვრებიდან კი პირდაპირ შეჰყავს რეალური ადამიანები და გვარ-სახელთა და საქმეების შენარჩუნებით მათგან სრულიად ახალი ტიპის მხატვრულ პერსონაჟებს ქმნის. ეს მნიშვნელოვანია თანადროულობის თვალსაზრისით, თორემ წლების მერე, ისინიც ჩვეულებრივ გამოგონილ პერსონაჟებად აღიქმებიან და მხოლოდ სქოლიოები თუ შენიშვნები გაამხელენ მათ ისტორიულად არსებობას.

„მოყვარეს პირში უძრახე, მტერს პირს უკანაო“, - კი მოიმარჯვებდა გონიერ ანდაზას ილია, მაგრამ სიფრთხილისთვის „შეკაზმულ ცხენსაც“ გვერდით ამოიყენებდა: „ჩვენ პირთან საქმე არა გვაქვს, ჩვენ საზოგადო ჭირზდა ვწერთო“, თუმცა კარგად მოეხსენებოდა, პიროვნული და საზოგადო რომ არ გაეყო ერთმანეთისაგან არაფერს. ოთარ ჩხეიძე უკან აღარ იხევს და სწორედაც რომ „პირთან აქვს საქმე“. პირები კი, რეალურნი და თანამედროვენი, მრავლად არიან დახატული რომანში. თავის თავსაც, რა თქმა უნდა, იოლად იცნობენ და „ლაფის სროლასაც“ არ დაიზარებენ. ასე მოხდა, როდესაც 1994 გამოვიდა ოთარ ჩხეიძის რომანი „არტისტული გადატრიალება“ - 1991 წლის შემოდგომისა და 1992 წლის პირველი კვირის მოვლენების ამსახველი გრანდიოზული ტილო. მოვუსმინოთ თვითონ მწერალს: „შეშფოთდა მწერალთა კავშირი. გულმოდგინედ ნამზადი ყრილობა მოიწვია და ორი ბრალდება წაუყენა „არტისტულ გადატრიალებასა“: 1. მოვლენის შემდეგ დიდი დრო არ გასულა და არ შეიძლება რომანის დაწერა ასე მოკლე დროშიო და 2. წიგნი კერძო გამომცემლობამ გამოსცაო. აი, მწერალთა კავშირი, აი, ყრილობა აი, პრობლემები. მე იმ ყრილობას არ დავსწრებივარ, ყურადაც არ ვიღე რჩევანი იმისი თუ თეორიული წიაღსვლები, მოვადევნე „თეთრი დათვიცა“, „ბერმუდის სამკუთხედიცა“, „2001 წელიცა“. მოგერიებაც რო მიხდებოდა უმართებულო თავდასხმებისა“.

მისი ნაწარმოებებისთვის დამახასიათებელია ყოვლისმომცველობა. ამ თვალსაზრისით, ტოლსტოისებური მწერალია. მის ნაწარმოებებში წარმოჩენილია ცხოვრების ყოფითი, სულიერი, სოციალური, ფსიქოლოგიური, რელიგიური, პოლიტიკური ასპექტები, რაც იმას ნიშნავს, რომ ცხოვრების ლექი და ნაკლი ჭარბად წარმოჩნდება. „იგი ქმნის ქართველთა დაცემის შთამბეჭდავ პანორამას და დაცემის ამ გულისშემძვრელ სურათში ვჭვრეტთ ამაღლების დვრიტასა და ნიშანს“ (ტარიელ ჭანტურია, ზემოთ დასახელებული წერილი).

როგორი იყო მწერლის ცხოვრებისეული გზა? ბიოგრაფიის მშრალ დეტალებს შეგახსენებთ. დაიბადა 1920 წლის 28 ნოემბერს გორის რაიონის სოფ. ყელქცეულში. მისი მამაბიძანი 1924 წლის მოვლენებს შეეწირნენ. ოჯახი დაურბიეს. საშუალო სკოლა თბილისში დაამთავრა 1938 წელს, შემდეგ 1942 წელს ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფილოლოგიის ფაკულტეტი - დასავლეთ ევროპის ენებისა და ლიტერატურის განხრით. ერთხანს სოფლად მასწავლებლობდა. 1945-48 წლებში სწავლობდა უნივერსიტეტის ასპირანტურაში საზღვარგარეთის ლიტერატურის სპეციალობაზე. 1948 წლიდან 1981 წლის იანვრამდე კითხულობდა საზღვარგარეთის ლიტერატურის კურსს ჯერ ბათუმში, მერე გორის სახელმწიფო პეადგოგიურ ინსტიტუტში. განაგებდა უცხო ენების კათედრას ბათუმის პედაგოგიურ ინსტიტუტში, უცხო ენებისა და ლიტერატურის კათედრას გორის პედაგოგიურ ინსტიტუტში. დაცული აქვს ფილოლოგიის მეცნიერებათა კანდიდატის ხარისხი. დაწერა ორი მონოგრაფია: „რომანი და ისტორია“ და „იტალიური დღიურები ბაირონისა“.

1950-51 წლებში მუშაობდა საქართველოს მწერალთა კავშირის პასუხისმგებელი მდივნის თანამდებობაზე. XX საუკუნის 40-იანი წლებიდან 90-იან წლებამდე იყო ჟურნალების - „მნათობის“, „ცისკრისა“ და გაზეთ „ლიტერატურული საქართველოს“ სარედაქციო კოლეგიის წევრი.

მისი პირველი მოთხრობა დაიბეჭდა ჟ. „ჩვენს თაობაში“ 1940 წელს. მას შემდეგ ქართულ სალიტერატურო პრესაში იბეჭდება მისი მოთხრობების ციკლი „ჩემი სოფლის ეტიუდები“, რომანის ციკლი „მატიანე ქართლისაი“, დრამატული ნაწარმოებები, ლიტერატურულკრიტიკული და პუბლიცისტური წერილები. დრამატული ნაწარმოებები იდგმებოდა თბილისისა და რაიონული თეატრების სცენაზე. მოთხრობები და წერილები გამოდის კრებულებად, ხოლო რომანების ციკლის უმეტესი ნაწილი გამოცემულია ცალკე წიგნად. პირველი რომანი 1951 წელს გამოვიდა. 22-ე „ლაზერშოუ“ 2005 წელს. 90-იან წლებში შექმნა ხუთი რომანი, რომლებშიც პოსკომუნისტური რეჟიმის რეალობა პირუთვნელად წარმოჩნდა. მისი რომანები მხატვრული მატიანეა შთამომავლობისთვის.

ოთარ ჩხეიძე გარდაიცვალა 2007 წლის 13 დეკემბერს, დაკრძალულია დიდუბის მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა პანთეონში.

მისი სულიერი ბიოგრაფია მისსავე შემოქმედებაშია განფენილი. ეს არის, მართლაც, შთამბეჭდავი, გრანდიოზული ტილო მწერლის მოღვაწეობისა. ამ თვალსაზრისით, ის სრულიად გამორჩეულია XX საუკუნის ქართულ მწერლობაში.

მაინც რით გამოირჩეევა ოთარ ჩხეიძის შემოქმედება ქართულ ლიტერატურაში?

1. უპირველესად, თხრობის სტილით, ნარატიული სიახლეებით, რაზედაც ზემოთ დაწვრილებით გესაუბრეთ.

2. ეროვნული თუ ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებების ერთგულებით:

1. ერის ისტორია, ტრადიცია, გვარი, ეროვნული თავისებურებები.

2. ჰუმანიზმი. ზოგადსაკაცობრიო იდეალები.

3. „მართლის თქმის“ პრინციპი - მისეული ვარიაციებით.

ოთარ ჩხეიძე გამოჩნდა თუ არა სამწერლო ასპარეზზე, მაშინვე გამოირჩეოდა სათქმელის სიმძაფრითა და ორიგინალური სტილით. ტაბუდადებულ თემებზე დაიწყო წერა და თავიდანვე დაისახა მიზნად XX საუკუნის მატიანე შეექმნა, მხატვრულ სახეებში აღბეჭდილი ისტორია კი 20-იანი წლებიდან დაეწყო.

ეს იყო „სოციალისტური რეალიზმის“ ზეობის ხანა, ოთარ ჩხეიძისთვის უცხო და მიუღებელი. ამიტომაც გაირიყა. მისთვის ჩაიკეტა ჟურნალებისა და გამომცემლობების კარები.

„ბორიაყს“ (დაწერა 1967 წელს და გამოქვეყნდა 1984 წელს) მწერალი „ქართლის მატიანის“ სათაო რომანად მიიჩნევდა, თუმცა პირველად სხვა რომანები გამოაქვეყნა.

XX საუკუნის 50-იან წლებში გამოქვეყნდა ოთარ ჩხეიძის რომანები: „ბურუსი“ (დაიწერა 1954წ, დაიბეჭდა 1955 წ.) და „მეჩეჩი“ (დაიწერა 1956წ, დაიბეჭდა 1957 წ.). „მწერალს აქამდეც არაერთხელ მოუგერიებია კრიტიკოსთა თავდასხმები ნოველების კრებულისა და რომანების „ტინის ხიდისა“ და „ჯებირის“ გამო, მაგრამ ნამდვილი „ქარიშხალი“ სწორედ „ბურუსის“ გამოჩენამ გამოიწვია და არც იყო გასაკვირი. ამ რომანში ხომ სატირულად გამოიხატა საბჭოთა ყოფის მთელი სიმახინჯე, ის უმძაფრესი იდეოლოგიური ბრძოლა, რაც ხელისუფლების წაქეზებით გაუმართეს ფსიქოლოგიის ინსტიტუტსა და დიმიტრი უზნაძის განწყობის თეორიას. როცა ფსიქოლოგია არამატერიალისტურ, არამარქსისტულ, ბურჟუაზიულ მოვლენად შერაცხეს, მართლაც, ნათელია, როგორი დაუნდობლობით ეკვეთებოდნენ მასაც და მის ყოველ დამცველსაც“ (ხათუნა კაშია, „მძიმე წლები ქართულ ლიტერატურაში“. ჟ. „აფრა“. VI, 1998, გვ. 240). რომანი გააკრიტიკა ბესარიონ ჟღენტმა, რომლის შეფასებასაც დიდი წონა ჰქონდა მაშინდელ ხელისუფალთა თვალში. პარტიის ცეკას პირველმა მდივანმაც თავის მოხსენებაში საგანგებოდ მოიხსენია, როგორც „გამზვიადებელი ჩვენი ცხოვრების უარყოფითი და არატიპიური მხარეებისა“.

კრიტიკული პათოსის ლიტერატურით დიდად გაითქვა სახელი სოცრეალიზმმა. მწერალი ერთგან აღნიშნავს „კრიტიკული პათოსი ეწოდებოდა წვრილბურჟუაზიული გადმონაშთებითა და დრომოჭმული ადათ-წესებით დასნებოვანებული ადამიანების მხილებასა პოეზიაში. პროზაში. დრამატურგიაში. კრიტიკასა და პუბლიცისტიკაში. ამან მაინც ყველას წააჭარბა - კრიტიკამა და პუბლიცისტიკამა“. ერთხელ გაზეთ „კომუნისტს“ სრული სია დაუბეჭდავს ამგვარი მწრლებისა. ოთარ ჩხეიძე არ იყო დასახელებული მათ შორის. „ეგენი სად იყვნენ, შენ რო კრიტიკული პათოსი დაიწყეო. მეუბნებოდა ზოგი თანაგრძნობითა. ზოგი ნიშნისმოგებითა. ზოგი დაცინვითა. მე მივუგებდი ერთნაირადა. მშვიდადა და აუმღვრევლადა. „კომუნისტმა“ იცის რასაც რო წერს. მე არაფერი არ მესაქმება კრიტიკულ პათოსთანამეთქი. რაღა თქმა უნდა. არ მესაქმებოდა?! კრიტიკული პათოსი ჰო გამოჰხატავდა დამნაშავე ადამიანებსა სოციალისტური კანონმდებლობის მიხედვითა - მე სხვებსა ვხატავდი: დაჩაგრულ, დაბეჩავებულ, უმწეობამდე დატანილ ადამიანებსა - იმავე კანონმდებლობის გამო“ (ნონა კუპრეიშვილითან ინტერვიუ, ჟ. „ჩვენი მწერლობა“, № 2, 2006, გვ. 40).

აკაკი ბაქრაძემ ზუსტად შეაფასა ეს ყოველივე, როცა დაწერა: „ოთარ ჩხეიძემ იცოდა, რა ღირდა „ბურუსის“ სიმართლე, მაგრამ აქაც პატიოსნება განსაზღვრავდა მწერლის სიმართლეს“ (ჟ. „აფრა“. დასახ. ნომერი, გვ. 242).

მწერალი ცდილობდა როგორმე თავი დაეღწია ცერბერი ცენზორის თვალისაგან: „თუმცა აგნებდნენ დაგეშილი კრიტიკოსები, მანამდე აგნებდნენ რედაქტორები, ცენზორებიცა რაღა თქმა უნდა, მაინც ვახერხებდი, ზოგი რამ მეთქვა, მაშინ უთქმელი, ანთუ გამოუთქმელი, მეთქვა, გამომეხვია მხატვრულ სახეებში, სტილისტურ ხვეულებში, ხალხურ თქმებში, იგავურ გადაკვრებში, ქვეტექსტებში, ქვეტექსტების ქვეტექსტებშია, ვახერხებდი როგორც რო იყო“ („ამ წიგნისათვისა“. „ბორიაყის“ ბოლოსიტყვაობა,გვ. 367)

ბოლო დროს გამოქვეყნებულ შესანიშნავ მოთხრობაში „ისევ დადიანი“ (ჩემის სოფლის ეტიუდებიდან) მწერალმა გაიხსენა გორის ინსტიტუტში შეხვედრა ნოდარ ნათაძესთან: „ჩვენ ერთმანეთის პირისპირ ვიდექით: „ბურუსის“ ავტორი და „ბურუსის“ პერსონაჟი. ხელის ჩამორთმევა თავაზიანი გახლდა. ღიმილი წრფელი. ახალგაცნობისა. არ შეუმჩნევია მეტი არაფერი. რევაზსა. მეთუ ვიგრძენი - ჩემთვის ვიგრძენი“. შემდეგ მწერალი იხსენებს იმ დროს, როდესაც ახალგაზრდა ფსიქოლოგები აიძულეს მასწავლებლის, დიმიტრი უზნაძის წინააღმდეგ გამოსულიყვნენ. „იმას ფსიქოლოგია სულაც არ უნდოდა. პარტიასა. რის სული. რა სულის მოძღვრებაო. სწორედაც რო სული უშლიდა ხელსა კომუნიზმის მშენებლობაში. სოციალიზმი ჰო აეშენებინა სწორედაც რო გმობითა. დევნითა. სულიერებისა. კომუნიზმსაც ისევე ააშენებდა. ცხადია და რაღა თქმა უნდა. შენ წახვიდოდი დიადი კომუნიზმის წინააღმდეგა?!...“ ...„მთავარი სახე ფერმკრთალია „ბურუსში“. იქ პარტიაა უზნაძის წინააღმდეგა. ფსიქოლოგიის წინააღმდეგა. ასეც იყო და ასედაცა ჯობდა. არ ვტყუოდი. ერთისიტყვითა. არც სახელით არ მომიხსენიებია. არც გვარითა. რევაზი. „ბურუსში“ ცხადია“.

90-იანი წლების რომანებში უკვე გადალახა ეს მოუხსენებლობის „ბარიერი“ - პროტოტიპი აღარ გადააქცია პერსონაჟად - პირდაპირ შემოიყვანა - გვარ-სახელითა და გარეგნობითაც. საქმეებითაც, ცხადია. არც „ნათაძე“ დაინდო. „არტისტულ გადატრიალებაში“ პირდაპირ გვარ-სახელით მოიხსენია: „ცოტას მოითმენს დეპუტატი ნათაძეი, ცოტასა, ცოტასა. და დგას მაინცა. სკამზე ვერ ითმენს. დუმილს ვერ ითმენს. ვერაფერს ვერ ითმენს“.

1980 წელს დაწერა რომანი „ჩემი სავანე“ (ხასიათები და პორტრეტები) ფრენსის ბეკონის ეპიგრაფით: „აქ არაფერია სხვაგან ნათქვამი, გამოგონილიც არაფერია“. მართლაც, ეს არის თავისებურად დაწერილი მემუარები. ძირითადად გახსენებულია გორის პედაგოგიური ინსტიტუტი, სადაც მწერალმა ოცდაათ წელზე მეტ ხანს იმუშავა. აქ არის დახატულია ინსტიტუტის თანამშრომელთა ცოცხალი ხასიათები. ფონად ინსტიტუტის ცხოვრებაა, თანვე, როგორც მწერალი ბრძანებს, დახატულია სრული სურათი საზოგადოდ ერთი საქმიანობის გარშემო თავმოყრილი ადამიანებისა. რომანი 1984 წელს გამოვიდა. მწერლისვე აღნიშვნით, რომანი ცოტა ირონიულია, რაც დამახასიათებელია მისი სტილისთვის, ოღონდ აქ „იმედგაცრუებასაც უნდა გამოჰხატავდეს, თვითირონიასაც უნდა გამოჰხატავდეს“. ამ რომანში მწერალი იხსენებს, როგორ არბევდნენ მის რომანებს. არბევდნენო - სწორედ ამ სიტყვას მოიხმობს ვითარების წარმოსაჩენად. „მნათობი“ ბეჭდავდა და მასაც არბევდნენ. რა იყო მიზეზი? „უიდეოაო, დამახინჯებით გადმოსცემს საბჭოთა ცხოვრებასა, ვერა ჰხედავს სოციალიზმის მონაპოვართაო და სხვა და სხვაო, ხოლო „მნათობს“ იმიტომაო - ამგვარი თხზულებებისათვის რო გაეღო კარი. ორ კურდღელს იჭერდა ერთდროულადა მწერალთა კავშირი. მწერალთა კავშირს ირაკლი აბაშიძე თავმჯდომარეობდა. ორ კურდღელს იჭერდა. ვინა თქვა, ორ კურდღელს ერთდროულად ვერ დაიჭერო?! ვინა თქვა? სიმარჯვე თქვი, თორემ მეტიც დაუჭერიათ. მეტი. საქმე ეს გახლდა მწერალთა კავშირისა: ვიღაც უნდა ამოეჩემებინა, გამოემჟღავნებინა უიდეობაი მისი, გამოემჟღავნებინა და აღმოეფხვრა, გაენადგურებინა, უნდა გაემართლებინა არსებობაი თავისი და წარჩინებაზედაც უნდა ეფიქრათ მოღვაწეთა მწერალთა კავშირისა. აღწევდნენ კიდეცა“ (ჩემი სავანე, გვ. 32). მორე კურდღლი ის იყო, რომ სიმონ ჩიქოვანი იყო მანამდე მწერალთა კავშირის თავმჯდომარე, გადააყენეს და ჟ. „მნათობის“ რედაქტორად დანიშნეს. „სულერთია: სადაც სიმონ ჩიქოვანი იყო, ლიტერატურაც იქ იყო, მწერლობა იქ იყო“ „აიწყვიტეს ნაფიცმა კრიტიკოსებმა, აქაოდა სოციალისტური რეალიზმი არ შეგვერყესო. შემდგნენ ზედა და ღმერთი აღარ მოიგონეს. შემდგნენ. ცულიანი და უცულოო. შემდგნენ. მე მესხმოდნენ და ცეცხლი გადადიოდა „მნათობის“ თავზედა. პირდაპირ შებმა ადვილი არ იყოვო: „ციხე - ციმბირის სუნი ტრიალებდა“. ერთადერთ გზად გადგომა მოჩანდა: „განს გავდგომოდი. გავდგომოდი კიდეცა: გამოსახლებულსა ვგავდი, ანთუ გამოქცეულსა გორში“ („ჩემი სავანე“,გვ.33)

რომან „მეჩეჩსაც“ ათვალწუნებით შეხვდა კომუნისტური საზოგადოება. საჯაროდაც განიხილეს (ამგვარი განხილვების ტრადიცია არსებობდა საქართველოში. „ჯაყოს ხიზნების“ განხილვის გახსენება ღირს, რადგან პათოსით სწორედ მას მიემსგავსა). გამომსვლელებმა (რევაზ ჯაფარიძემ, შოთა ძიძიგურმა, შალვა აფხაიძემ, აკაკი ბელიაშვილმა, კარლო კალაძემ, დემნა შენგელაიამ, გრიგოლ აბაშიძემ, სერგი ჭილაიამ) სხვადასხვა კუთხით დაიწუნეს რომანი. სიმონ ჩიქოვანი შეეცადა, დაეცვა და ქართული მწერლობის მნიშვნელოვან მოვლენად გამოაცხადა, მაგრამ ბესარიონ ჟღენტი შეეწინააღმდეგა, საბჭოთა ცხოვრება უარყოფითად წარმოაჩინა, გაპარტახებული და გადაგვარებული კოლმეურნეობა, გონებაშეზღღუდული რაიკომის მდივანი, ბეცი მოსამართლე, გაქნილი და გაიძვერა ფინაგენტი, უსუგულო მწყემსები დახატაო. ოთარ ჩხეიძე კი ერთხელ არჩეულ გზას არ ცვლიდა. მალე „ცთომილნი“ დაწერა. „მნათობის“ აწყობილი ნომერი, რომელშიც ეს რომანი უნდა დაბეჭდილიყო, დაშალეს და სიმონ ჩიქოვანიც მოხსნეს რედაქტორობიდან. საქართველოდან ამბები ქართული ემიგრაციის ყურამდეც აღწევდა. თვალსაჩინო მკვლევარმა და პოლიტიკოსმ ალექსანდრე მანველიშვილმა 50-იანი წლების ბოლოს რადიოსადგურ „კავკასიონში“ სპეციალური გადაცემა მიუძღვნა ოთარ ჩხეიძის ამ რომანს და მწერალს „ქართველი პასტერნაკი“ უწოდა.

ოთარ ჩხეიძემ გაუძლო ამ შემოტევებს და 1967 წელს „ბორიაყი“ დაწერა. ერთი შეხედვით, არ ჩანდა, რომელ ეპოქას აღწერდა, თუმცა ბევრი მინიშნება იყო, მეთერთმეტე კანტატა, მაისის მთავრობა, დამოუკიდებლობის სიხარული

მწერალს დიდხანს უფიქრია, ისე დაეწერა, რომ გამოქვეყნებაზე არ ეფიქრა, თუ ისე, რომ როგორმე გამოექვეყნებინა. ბოლოს, გადაწყვიტა, ისე დაეწერა, ცენზურას რომც დაეჩეხა, მთავარი სათქმელი მაინც დარჩენილიყო. მთავარი კი ის იყო, რომ იღუპებოდა ყველაფერი, უპირველესად, მცირე ხნით მოპოვებული დამოუკიდებლობის განცდა და დამოუკიდებლობის წყურვილი. და რადგნ „ლაგამი ჰქონდა ამოდებული მხატვრულ სიტყვას“, როგორც ყველაფერს იმჟამად, რაღაც უნდა მოეფიქრებინა. მოიფიქრა კიდევაც.

„ბორიაყი“ სათქმელით და გამოხატვის სიმძაფრით ჯავახიშვილის „ჯაყოს ხიზნებს“ ენათესავება, თითქოს აგრძელებს. შემდეგი წლები გრიგოლ რობაქიძის „ჩაკლულ სულში“ აისახა.

რომანის სიუჟეტი აგებულია მოგზაურობაზე (ამ თვალსაზრისით ეხმიანება კლასიკურ ტექსტებს „კალმასობას“, „დონ კიხოტს“, „მგზავრის წერილებს“...).

ახალგაზრდა კომპოზიტორი ნიკუშა ჩაჩანიძე ქართლში სიმღერების შესაგროვებლად ჩადის, წინასწარ რუკა აქვს შედგენილი, რომელ სოფლებს და ოჯახებს უნდა ესტუმროს. მასწავლებელმა ყანჩაველმა წერილები გამოატანა დიდგვაროვან ოჯახებთან, დახმარებოდნენ, თან გააფრთხილა, საშიში დროაო. მოულოდნელ და გაუთვალისწინებელ მეგზურობას გაუწევს ლეკო თათაშელი. ეს არის უჩვეულო, შთამბეჭდავი სახე ბედს ვერშეგუებული დარდიმანდი პატრიოტისა, საიდუმლო გმირად რომ მიიჩნევს ნიკუშას და ცდილობს სხვებიც დაარწმუნოს. ამ ოჯახიდან ოჯახში თუ სოფლიდან სოფელში მოგზაურობისას იხატება 1924 წლის ჩახშობილი აჯანყების გამოძახილი, გრძელდება არისტოკრატთა და სხვა მოწინააღმდეგეთა ამოხოცვა. დიდგვაროვნების დასასჯელად საბუთი არ არის საჭირო. გვარი უკვე საფრთხეა. „საქართველოს კომისართა საბჭოს თავმჯდომარის მოადგილე - ამხ. ლ. ღოღობერიძე - წამდგარიყო საინფორმაციო მოხსენებითა: ... „ჩვენთან საქართველოში, ექვსი პროცენტი იყო თავადაზნაურობაო, ... და უნდა გაუწყოთო, საზეიმოდ უნდა გაუწყოთ: უკვე ერთ პროცენტზე დავიყვანეთ, ერთზე, ერთადერთზე, და შემდეგ სხდომაზე ბედნიერება მექნება მოგახსენოთ: ნოლი იქნებაო: ნოლიო. ოოოოოოო, რა ყოჩაღები ხართო, შეუძახიათ სომეხ ამხანაგებსა, ჩვენ ვერაო, ჩვენ ვერასოდეს ვერ შევძლებთ თქვენდენსაო. ოოოოოოო, ვერც ჩვენაო, - თავი გაუქნევიათ აზერბეიჯანელ ამხანაგებსა, ჩვენც ვერ შევძლებთო, თქვენ სხვანი ხართო, სხვანი ხართო. და სხვანი ვართო, ცერებზე იწევდნენ ქართველი ამხანაგები“.

რომანში ბოლშევიკები ახალმოწესეებადაა მოხსენებული. ახალმოწესეობა მუდმივი საფრთხეა ქვეყნისთვის. როდესაც უკუღმართი იდეით შეპყრობილნი ხელისუფლებას ჩაიგდებენ ხელში, ძალადობა მეფდება. ეს არის ჩავლილი დროც და მომავლის წნასწარმეტველებაც.

ნახეთ, როგორ აღწერს ფანიელების ამოხოცვას. ფანიელები, რწმენით გამორჩეული სოფელი, ჯერ გადაბუგეს და გაქცეულებს, ჩაძინებულებს დაესხნენ თავს: „მკვდრულ ძილში დაესხნენ თავს ხანჯლებითა, ხმლებითა, სამთითებითა, ნაჯახებითა, კეტებითა თუ რითი აღარაო, ვისაც რა მოჰხვდა, დაესხნენ და რაც ნახეს, აკუწეს, წამოაგეს სამთითებზედა ორსული ქალებიცა, აკვნიანი ბავშვებიცა; სარებზე ჩამოაგეს ორსული ქალები და მზე რო ამოვიდა, ეგრე შეაგებეს, ეგრე შეაგებეს, გამოღვიძებაც რო ვერ მოასწრო ვერავინა“. („ბორიაყი“, გვ. 325)

საერთოდ, ეს მოლოდინი გმირისა შთამბეჭდავადაა დახატული. ყველა ელის. და გრძელდება გმირის ძიების შემწყდარი მოტივიც (ორბელიანი, ილია,აკაკი, ვაჟა).

რომანის სხვადასხვა ეპიზოდში პერსონაჟთა მიერ გამოითქმის წარუვალი სიბრძნე: 1. „ქედის მოხრა და დამორჩილება შემაძრწუნებელი სიმდაბლეა, ავადმყოფობაზე ავადმყოფობაა, დაცემულობაა სულისა“; 2. „გმირები უნდა ქვეყანასა და ჭიაღუებს შესჩეჩებიათ ხელში ბედი ერისა“; 3. „ის იარსებებს, ვისაც ძალა შესწევს ურჩობისა“; 4. „დრო ყოველთვისაა, ოღონდ გმირები არ არიან ყოველთვისა“ და სხვა.

გიორგი შენგელაიამ „ბორიაყის“ მიხედვით გადაიღო ფილმი „ახალგაზრდა კომპოზიტორის მოგზაურობა“, რომელმაც საერთაშორისო აღიარება მოიპოვა.

ოთარ ჩხეიძის ყველა რომანს წამძღვარებული აქვს ეპიგრაფი, რომელთაგან ზოგიერთი ცენზურას არაერთხელ საფრთხედ მიუჩნევია და წაუშლია. მაგალითად, „ვენეციური ჭაღი“ ჟ. „მნათობში“ ეპიგრაფის გარეშე დაიბეჭდა. ეს ის დრო იყო, როცა საქართველოში აქტიური ბრძოლა გამოუცხადეს ეროვნულ ადათ-წესებს, ბევრი აჰყვა ფეხის ხმას და ცკ-ს ბრძანებათა მიხედვთ შეუდგა მხატვრულ ნაწარმოებებსა თუ სხვადასხვა ტიპის პუბლიკაციებში ქართული ჭირისა და ლხინის განქიქებას, კრიტიკას, აბუჩად აგდებას (ეს მოვლენა კარგად აქვს აღწერილგაანალიზებული როსტომ ჩხეიძეს წიგნში: „ადათები ეშაფოტზე, ენა გილიოტინაზე“. თბ 2006). ოთარ ჩხეიძე ამ შემთხვევაშიც განზე გადგა, არ მიჰყვა საერთო დინებას და „ვენეციურ ჭაღში“ საუკუნოვანი, ქართველთა სულიერებისა და ზნეობის განმსაზღვრელ-მასაზრდოებელი ადათწესები დაიცვა. ეს რომანი 1980 წელს დაწერა და 1981 წელს ჟ. „მნათობში“ (რედ. გიორგი ნატროშვილი) დაიბეჭდა. მაინც რა ეპიგრაფმა დააფრთხო ცენზურა. საბედნიეროდ, 1995 წელს რომანი სრული სახით გამოქვეყნდა. აი, ფრანგი განმანათლებლის შარლ ლუი მონტესკის ეპიგრაფად გამოტანილი თვალსაზრისი: „რო იყოს ქვეყნად ერი ზნეკეთილი, გულღია, მხიარული, დაჯილდოებული დიდი გემოვნებითა და უნარითა იმისა, სხვებსაც ადვილად რო შთააგონოს აზრები თავისი; რო იყოს ეს ერი ცოცხალი, ლაღი, საამური, ხანაც თუნდაც თავქარიანი, თავშეუკავებელი თუნდაც ხშირადა, - გულღია თუა, ვაჟკაცური, დიდსულოვანი, პატიოსანი თავისებურადა, არ უნდა შეავიწროო ზნეჩვეულებანი იმისი რაიმე კანონებითა, თუ არ გინდა, რომ ჩაახშო სიკეთე მისი, კეთილზნეობა მისი“.

როგორც აღვნიშნეთ, XX საუკუნის 90-იანი წლებში ოთარ ჩხეიძემ ლიტერატურაში მთელი ეპოქა შექმნა. მან ზედმიწევნით ასახა XX საუკუნის ბოლო ათწლეული და XXI საუკუნის პირველი ხუთი წელი. ამ რომანთა მიხედვით ძნელი არ არის საქართველოს მომავლის „წონასწარმეტყველებაც“. რადგან აწმყოა მშობელი მომავლისა.

ეს დიდტანიანი რომანებია: „არტისტული გადატრიალება“, „თეთრი დათვი“, „ბერმუდის სამკუთხედი“, „2001 წელი“, „მორჩილი“, „ლაზერშოუ“.

უახლესი ეპოქის მაინც რა ტკივილები წარმოჩნდა მის რომანებში?

1. „არტისტული გადატრიალება“:

1991 წლის შემოდგომისა და 1992 წლის პირველი კვირის დრამატული მოვლენები დახატულია ირონიულ-სატირულად. სამხედრო გადატრიალება წარმოჩენილია, როგორც არტისტული გადატრიალება. ცხოვრება დახატულია, როგორც ეშმაკის რეჟისორობით დადგმული უზარმაზარი შოუ: „ხალხი ქცეულიყო თეატრადა, თეატრი - ქუჩადა“; „რეჟისორად ეშმაკი ჰყავს გამწესებული, სანახაობა ეშმაკისაა, - ეშმაკისა, იმისი დადგმულია“. სამოქალაქო ომის პერიპეტიები. „გამოჭედილან ერთ გამზირზედა, ერთი დროშით იმუქრებიან. „დავდგეთ იქ, სადაც ქარიშხალია!..“ სად გინდა დადგე, - დროშა ერთია, ქარიშხალი ორი. ერთ გამზირზედა. ერთ გამზირზედა. ანთუ: აქაა რო ქარბორბალა დატრიალებულა, ხოლო ქარიშხალი მოსდებია მთელ საქართველოსა; ერთი დროსა ჩაუხუტებიათ, ერთი დროშით ჰგმირავენ ერთმანეთსა მრგვალმაგიდელები და ვერავაკელები, მთლად საქართველო რო აულაშქრებიათ.“

დროის მეტაფიზიკა. „დროს არც ნამყო აქვს, არც მყობადი, დრო მხოლოდ აწმყოა. დრო არის, არის, არის. ადამიანები იყვნენ, არიან, იქნებიან, რანიცა ყოფილან, იქნებიან იგივენი. მოდიან, მიდიან, მიედინებიან“. მწერალი დროის ბიბლიურ მოდელს მისდევს, რომლის მიხედვითაც, უსაწყისო დრო მარადისობისკენ მიედინება.

ხელოვნების იდეალების მსხვრევა: „რაინდობამ იცოდა ლირიკული ჟანრები, პრაგმატიზმმა - არა. პრაგმატიზმმა გამორჩენა იცოდა. ლირიკა, რომანტიკა, იდეალი, სამშობლო, სათნოება, სიკეთე ყოველი ტაძარშივე რჩებოდა, ხატებთანა რჩებოდა, გარეთა ჰქრებოდა ქარიშხალში სიტყვათა, მრისხანე სიტყვათა, ულმობელ სიტყვათა, წყურვილში ჰქრებოდა, სისხლის წყურვილში“.

„ნანობს ღმერთი: ადამიანი რად გავაჩინე, გამინადგურებს დედამიწასა, სამყაროს მშვენებას გამინადგურებსო. ნანობს. ნანობს. გვიანღა თითზე კბენანი“ („არტისტული გადატრიალება“, გვ.54).

9 აპრილის მოვლენები. „სიმღერაზე გადადიოდა ტანკები. ჩეხავდა სიმღერასა გააფთრებული ჯარი. ჰხუთავდა სიმღერასა თავმოხდილი ბალონები გაზისა. მაღლა გუგუნებდა რეაქტიული თვითმფრინავები, ბარემ სულაც რომ ჩაექციათ ქალაქ-თბილისი. ბარემ სულაცა. მთლიანდა. ერთიანადა. და სდიოდა სისხლი სიმღერასა, ღვართქაფადა სდიოდა“. ასეთივე გულისშემძვრელად იხატება 9 აპრილი ოთარ ჭილაძის „აველუმში“, ოღონდ იქ მწერალი მითოლოგიურ პარალელებს მიმართავს.

ერის დაშლა: დავა-ჭეშმარიტება და სამშობლო. „როგორც უფალი სამშობლოც ერთია ქვეყანაზედა“. არ ედავებოდნენ რაფიელ ერისთავსა. ჭეშმარიტება უფრო მაღლა არის, ვიდრე სამშობლო, - ბრძანებდა ბ-ნი მამარდაშვილი. ედავებოდნენ ბ-ნ მამარდაშვილსა. მრგვალები ედავებოდნენ: ჭეშმარიტება სამშობლო არისო. ასსამოცი პარტია აბურთავებდა სამშობლოსა. ერთი მოედანი. ერთი ბურთი და ასსამოცი გუნდი. ღმერთო დაგვიფარე!.. „როგორც უფალი სამშობლოც ერთია ქვეყანაზედა“!.. ღმერთო დაგვიფარე!.. და მატულობდა და მატულობდა გუნდები. სამშობლო არა. ფლეთდნენ სამშობლოსა და აბურთავებდნენ ნაფლეთებსა“.

„კიდევ თუ რამეს განიზრახავდნენ ურჩი ქართველები. ურჩი. მორჩილი. ურჩი - დაბნეული, მორჩილი - ცდუნებული. ერი საცოდავი: ხან რო ხალხს დაარქმევენ, ხან რო - ბრბოსა. გამოიყენებენ, - ხალხიაო, გაუჯიქდებიან, - ბრბოაო. არა და: ერია, ძლიერი, მტკიცე, გაუტეხელი, ძენი დაბნეულნი რო ჰყიდიან, დაბნეულნიცა და დაუბნეველნიცა“. „ერი ერია თუ ერტიანია. გახლეჩილი ერთი ერთი აღარ არის. გახლეჩილი ერიც აღარ არის ერიო“.

ქართველთა ბუნება: „სპარსეთში ამხობდნენ ერთიმეორესა, ათენში ამხობდნენ, რომში ამხობდნენ, ბიზანტიაში ამხობდნენ, ამხობდნენ არაბთა კარზედა, მონგოლთა კარზედა, ეგვიპტეში ამხობდნენ ერთმანეთსა, ერთიმეორესა, უბედური შვილები უბედური საქართველოსი, ანუ ძენი საცოდავი საქართველოსი. ამხობდნენ, ლეწავდნენ, ანადგურებდნენ. და. აღზევდებოდნენ მხოლოდ იმიტომ, რო: დამხობილიყვნენ ისევ თავიანთ მოძმეთაგანა“.

დამოუკიდებელი საქართველოს პირველი პრეზიდენტის, ზვიად გამსახურდიას მომხრეთა და მოწინააღმდეგეთა მიტინგები. ეს არის ცოცხალი, შთამბეჭდავი ქრონიკა, რეალური პერსონაჟებით, რეალური განცხადებებით.

რეპლიკებითა და ჟესტებით, მოძრაობებით, დიალოგებით იხატება ხასიათები. „აქარდებოდა მიკროფონი. წერეთელი სტაცებდა ხელსა. ჩასძახებდა ქარიშხალთან ერთადა: „ჩვენ დავანგრიეთ კერპები. ჩვენ მოვსპეთ კულტი. ახალი კულტი ახალი უბედურებაა!..“ „მაგან ჯერ „სამი მუშკეტერი“ წაიკითხოს, „ბაკულას ღორებიც“ არ აწყენს. დააბარებდა ქარსა პრეზიდენტი. იფშხვნებოდა ბარელიეფები „იმელისა“. ნაფშხვენი, მტვერი, გოროხები გადასდიოდა წერეთელსა თავზედა. მხრებზედა....“ „მე ვასწავლე მაგათ ყველაფერი, მიტინგობანა მე ვასწავლე, გაფიცვები მე ვასწავლე, პიკეტები მე ვასწავლე, შიმშილობა მე ვასწავლე და ახლა მევე შემომიბრუნეს...“-ირწმუნებოდა პრეზიდენტი“. „ზვი-ა-დი!.. ზვი-ა-დი!.. ზვი-ა-დი!..“ „აიმართებოდა აჩონჩხილი ხელები უნივერსიტეტის წინა, კიბეზედა. ჩაიმსხვრეოდა. აღიმართებოდა. მიტინგობდნენ ჰო იქაცა. ისხდნენ თუ არა მიტინგობდნენ. ისხდნენ პროფესორები. სხვანი ყველა ხარისხისანი. სტუდენტები. ვერა-ვაკე-ხელოვნებისანი....“ „მსახიობები აქა ბრძანდებოდნენ. რეჟისორები აქა, პოეტები, მჭევრმეტყველი ფილოლოგები, სახელდახელოდ გამომცხვარი პოლიტიკოსები, გადაკეთებული ისტორიკოსები, გადაკეთებული ეკონომისტები, ყველას რო მოერგო ახალი როლი, ახალ ტყავში რო ჩამძვრალიყო. ყველა სახიობდა“... „მე არ ვიცხოვრებ გამსახურდიას საქართველოში, - აცხადებდა მოპოეტო ჯანი. მიბრძანდეს, საითაცა ნებავს,-წყალობას მოიღებდა პრეზიდენტი. პოეტს აძევებენ საქართველოდან!.. - გაჰკივლებდნენ საფეხურები თავზარდაცემული. პოეტს აძევებენ!.. პოეტს აძევებენ!.. პოეტს აძევებენ!.. ექო გამოსცემდა მთაწმინდიდან მახათამდისა, მერე პირუკუ. მერე მოსკოვი ესარჩლებოდა...“ „ყველას საქმე მიეტოვებინა, ყველა დემონსტრანტობდა, მიტინგობდა, პიკეტობდა, კარებსა ჭედავდა, კარვებში იწვა, კიბეებზე იჯდა, ყველა, ყველაი. პრეზიდენტი იმუქრებოდა. შეუტევდა. დაიხევდა. ქვეყანა უკან მიდიოდა. უკან, უკან, უკან, უკან, შარა, შარა, შარა, შარა. “ „ღმერთო გვიშველე! მიეცი ამათ დამოუკიდებლობა, რაც გინდა, მიეცი, - ვერ შეიშნოვებენ... ვერა. ვერა. მონობისათვის დაბადებულან, გემოს ვერ გაუგებენ თავისუფლებასა“.

რეალურ პერსონაჟთა პორტრეტები.

ოთარ ჩხეიძე სულის მხატვარია უპირველესად. უსაზღვრო და უკიდეგანოა მისი ხედვის თვალსაწიერი, მთელ ცხოვრებას მოიცავს, წვრილმანსა და მსხვილმანს, მატერიალურსა და სულიერს, ხილულსა და უხილავს.

როგორც ზემოთ ვახსენეთ, 1992-2003 წლის მოვლენები აისახა რომანებში: „თეთრი დათვი“, „ბერმუდის სამკუთხედი“, „2001 წელი“; „მორჩილი“.

2005 წელს ოთარ ჩხეიძემ თავის ბოლო რომანი „ლაზერშოუ“ გამოსცა: რომანს იეთიმ გურჯის სიტყვები აქვს ეპიგრაფად: „წინათ ვიყავ დაჩაგრული, ახლაც ცეცხლი მიკიდია“. ეს აზრი აქვს გაშლილი მთელ რომანში.

რომანის მთავარი გმირი შუახნის არქიტექტორი ვარაზ კარგარეთელია. ბოლო დროინდელი მოვლენების მონაწილე. ის ცდილობს განზე გადგომას, მაგრამ მეამბოხე, უსამართლობას ვერ შეგუებელი გული არ აყენებს და მალულად ჩადის სამაჩაბლოში და იქ რამდენიმე ადგილობრივ პატრიოტთან ერთად იარაღით დაიცავს ქართულ სოფელს სეპარატისტთა თავდასხმებისაგან. ეს, ალბათ, მწერლის რომანტიკული იდეალის ხორცშესხმა იყო. მას ფიზიკურადაც რომ შეძლებოდა, შეიძლება რეალურადაც ებრძოლა და არა მხოლოდ სიტყვით. ეს წადილი ჩანს რომანში. ვარაზ კარგარეთელი კვდება და ეს სიმბოლურად აღიქმება ახლა. რომანის ფონი კი მღელვარეა და აქ იხატება თანამედროვეობა: გლობალიზმის არსი; ევროკავშირისკენ დაუოკებელი სწრაფვის კრიტიკა: „რა სიკეთე შეგყარა საბჭოთა კავშირმა, ევროკავშირში რას ელოდები?!“ ცხოვრება იქცა შოუდ. ყველაფერი სანახაობაა; გვარის, ინდივიდუალობის გაქრობა; ქართველთა ემიგრაცია ლუკმაპურის საშოვნელად; რევოლუცია, როგორც უბედურება; სხვადასხვა რეფორმის არსი და კრიტიკა; პრეზიდენტი - „ყველაფერს იკადრებს. რევოლუციის პრეზიდენტი. მითუფრო ვარდების რევოლუციისა. ვარდებიც უნდა ამოსდიოდეს პირიდანა“; უკანონო თუ კანონოერი დაპატიმრებები; უთავმოყვარეო ქართველობა; ათასგვარი საპროტესტო აქციები: „ჩვენ მოგიყვანეთ და ჩვენვე გაგრეკავთო. ბრანწი გვიჩვენეს და გამოგვრეკეს“; ურწმუნოება: „ცვალე მინისტრები. დაამხე მთავრობები. დაირქვი რვოლუციები. თუნდაც ვარდებისა. ზამბახებისა თუნდაცაო. დაჭკნობა ელის შენს მამულში ყველაფერსა თუ აღარა ტრიალებს თვალი ღვთისა; „ახლა ფული იყო მხოლოდღა საშიში. სხვა შიში გამქრალიყო. ყველანაირი. ყველაფრისაი. გამეხებულიყო გული ბედკრულთა. მშიერთა. მწყურვალთა. ჯერ ეს წყალობა მოეტანა დემოკრატიზმსა“; „იყიდება საქართველო“: მწერალი რომანში მთლიანად ჩართავს ნიკო ლორთქიფანიძის ცნობილ მინიატურას და იმავე ტონითა და პათოსით, იმავე გულისტკივილით აგრძელებს მოთქმას: „იყიდება ქართული სული და გული. ამტანობაი ქართული. გამტანობაი ქართული. ქართული. ქართული. ყველაფერი ქართული. სინდისი. ნამუსი. პატიოსნებაი. თანაგრძნობაი. პატივისცემაი. სიბრალული. ერთგულებაი. უღალატობაი. თავმოყვარებაი. სიამაყეი. ალალმართლობაი. სიწმინდე. სიფაქიზეი. თანაზიარობაი ჭირსა თუ ლხინში. გულოვნებაი და თავდადებაი. სიმტკიცეი და შეუვალობაი. სიბრძნეი და გონიერებაი. იყიდება. იყიდეთ. იყიდეთ. იყიდეთ. შეგარგოთ ღმერთმა!..“ „როდის იყო რო არ იყიდებოდა?! როდისა?!. როდისა?!.“ „ბაზარია საქართველოცა“. რომანის ერთ ეპიზოდში სოროსი ეუბნება ქართველ ქალს: „ჰო კარგად იყიდება საქართველოო. თქვენის წყალობითამეთქი“.

დემოკრატია: „აქციები მცირემცირედი კიდევაცა ნებავთ - დემოკრატიაც ესა ყოფილა. მეტი არაფერი. ჩვენ თუ არ გავალთ. ძალით თვითონვე გაგვიყვანენ. აგვატარებენ და ჩაგვატარებენ. გვაყვირებენ და გვაბღავლებენ. ისე და იმსიმაღლეზე ისეოდენზე, რაოდენი დემოკრატიაცა თვითონა ნებავთ“.

თანამედროვე ამერიკელი რომანისტის, უოლკერ პერსის აზრით, რომანისტი ჰგავს ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველს, რომელიც უსიამოვნო მოვალეობას კისრულობს, აცნობოს თავის მოქალაქეებს, საქმე ცუდად არის, ცუდ გზაზე დგახართო (უოლკერ პერსი, „რომანის მდგომარეობა: მომაკვდავი ხელოვნება თუ ახალი მეცნიერება“. ჟ. „ჩვენი მწერლობა“, 16, 2006, გვ. 27)

ამგვარი წინასწარმეტყველება ჩანს ოთარ ჩხეიძის მხატვრულ ნაწარმოებებსა თუ წერილებში.

ამირან არაბული

მადლიერი დავრჩები, თუკი მკითხველი ამ
უმნიშვნელო ოპუსს გოდერძი ჩოხელის
სამარეზე დანთებულ კენტ სანთლად ჩათვლის.

ა.ა.

„- მგონია,რომ გუდამაყრის ხეობა დიდი წიგნია. მთები ყდებადა აქვს ამ წიგნს და შიგნით უამრავი მოთხრობა წერია. მზე და მთვარე მანათობლად მყვანან, ვზივარ ჩემთვის, გადაშლილი მაქვს ეს უცნაური წიგნი და ვკითხულობ..“

ამ დიდი, თვალმისავალი მთებით შემორკალული ტევადი წიგნის ბოლომდე შეუცნობი ფურცელია ბურსაჭირი, სადაც გოდერძი ჩოხელს ბევრი პატარა, იდუმალი, საინტერესო მოთხრობა ეგულებოდა და, სამწუხაროდ, სნებოვანმა საწუთრომ, ცრუ და ღალატიანმა სოფელმა ყველა მოთხრობის მოძიების, მიგნებისა და დაგემოვნებით წაკითხვის ბედნიერება აღარ აღირსა.

არა მხოლოდ გუდამაყრის ხეობა, მწერლისთვის ყოველი ადამიანი მოთხრობაა და თითოეულ „მათგანს სათაურს უძებნის“; ასევე, წიგნს ჰგავს სოფელიც, „წამკითხველი ჩვენ ვართ სუყველა, წიგნში ვკითხულობთ დიდი სოფლის ამაოებას..“

ჩაჭრილაის, ქიდექის, ნარიანის, ელიას და ოზანოს მთებთან, საკიდობნიას, ბუცნახევის და საყორნის ტყეებთან, ზეგარდის, კვირიაის და ვანისკარის გორებთან, ნატბევის და ბაკურხევის ჭალებთან, ხოსროკლდესთან და ქვენამთის გადასასვლელთან ერთად ბურსაჭირია ის ლოკალური გეოგრაფიული გარემო, ადგილობრივთა საარსებო სივრცის საიმედო საყრდენად მოსააზრებელი მადლიანი ადგილი, რომლის ბედ-უბედობა, გაიშვიათებული სილაღე და მოხშირებული ტკივილი, დღე-ღამე და დარ-ავდარი არაორდინარული ხედვის ღვთიური ნიჭით დაჯილდოვებული თუ დასჯილი შემოქმედის გულზე გადადიოდა, ნაშაშრს ტოვებდა და დროთა განმავლობაში გაჩენილ სევდის მწვავე იარას თანდათანობით უღრმავებდა, უარჯლებდა და უფართოვებდა..

ჩაივლიდა დრო „თავის გზაზე კაბის ბოლოს ფრიალით“ და მთის კიდევ ერთ სოფელს წაშლიდა მიწის კალთაზე.

ასე წაიშალა ფასანაურის თემში შემავალი წიკლაურთა სოფელი ბურსაჭირი..

„ბუნების ცოდვით გულგასენილი შავი არაგვი“ ხანდახან „ლურჯი ძარღვივით“ დაეტყობოდა „ღორღიან ხეობას...“

ერთნაირად დაბერდებოდნენ „შემოდგომა და სამძივარი...“

„ცასა და მიწას ერთი ფერი დაედებოდა“. და ეს ფერი „გარდაცვალების ფერი იყო, მტკნარი და მიტკალივით თეთრი“.

და ძალიან ჰგავდა ხილულ სააქაოს წარმოსახვისმიერი საიქიო...

გუდამაყრის ვიწრო ხეობის ხვეული ბილიკებით უახლოვდებოდნენ და მიეახლებოდნენ ღვთაებათა წმიდა საბრძანისებს გოდერძი ჩოხელის გმირები; ამ ბილიკებით მიმოდიოდნენ და ხვდებოდნენ ერთმანეთს ბუთულა და შუღლიანთ მახარა, ხეჩო და ცივათ მიხა, ჯღუნა და მაშვნიაის თედუა, ბერი და ქაქეენთ კოლა, მზექალი და ომარათ ბათილა, დევგარეული და ხიზანიანთ ფიდუა, სამძივარი და ფილიპიანთ ვანუა, მწარია და კოტორიანთ ქალი, ბიბღია და მექობაურიანთ ბუთულა, აკა და ზითანდარი, შეთე და ჯუღურა, ლეგა და თადეოზი, ჩაჩა და ადამი, შალვა თამნიაური და მარტია ბუბუნაური..

ამავე ხეობაში ითლებოდა მათი აკვნის და კუბოს ფიცრები.

და ძალიან მოკლე იყო მანძილი ამ ორ - დროებით და სამუდამო - საწოლს შორის.. თემიდან უღირსებოთა მოკვეთის ნიშნად გუდამაყრის გამოსაჩენ გორებზე დროდადრო სამრისხველო სამანები ჩნდებოდა.

და ეს სამანები იყო გამყოფი ხთონურისა და ღვთაებრივისა..

სწამდათ, რომ „უცნაურ და უთქმელ“ უზენაესთან ერთად სულეთის ანუ საიქიოს ღმერთიც არსებობდა.

და აქაური ხალხი „სიცოცხლესა და სიკვდილს ერთნაირად სცემდა პატივს...“

* * *

მოთხრობაში „მოძღვარი“ ალ.ყაზბეგი წერს: „ზაფხული იყო. ბურსაჭირის ღელეში ურიცხვი ცხვარი იდგა. მწყემსებს ჯალაბობა საწველად მოეყვანათ და ყველსა და ერბოს ამზადებდნენ..“

ეს ხომ ჩემი სიყმაწვილის მსუყედ ფეროვანი და თვალის ბოლო დამწუხვამდე დაუვიწყარი სურათია!

რა დრო-ხანი გასულა, გაცრილა, წამები და წუთები ჩამარცვლულა და მეხსიერებაში ამოჭდეულ დღეებს ხელთუქმნელი შუქი არ დაჰკარგვია, სითბო და ინტიმი არ მოჰკლებია.

ბურსაჭირის გავლით დედულეთში წასვლამდე უფროსებისგან მესმოდა ამ ხიბლიანი ხეობის სახელი; მესმოდა და, რატომ, არ ვიცი, ისეთ ალაგად წარმომედგინა, სადაც ჯადოსნური ზღაპრის თვალსაცერა გმირები ადლიანი ნაბიჯებით ღარავენ ქვანარევ მიწას, გემოწმინდა წყაროებთან ხმატკბილი ფერიები ბინადრობენ, შალან-დიყის ტევრში შავშუაღამეთ კაცთა სამტროდ და სამავნეოდ სამალავებიდან გამოსული ბრიყვი დევები დაბაჯბაჯებენ და თვალის სალბუნად ამოჟოჟინებული სიმწვანე არასდროს იცრიცება...

მერე, მოგვიანებით, დედის ნათქვამი ხალხური ლექსი დამამახსოვრდა:

„ბურსაჭირისა შავ წყალო,
რექასა გეძახიანო,
დუშმანთ გულივით მირღვაო,
ჭორიან-საძრახიანო.
მთიულის ქალებს მოსწონხარ,
მაინც არ გეშვებიანო,
მე კი მინდიხარ აღარა,-
გუნებამ გადიტრიალო...“

ბურსაჭირამდე ქვენამთა (ეს თუ „ქვენაა“, „ზენა“ სადღაა?!) გვქონდა გასავლელი; ქვენამთამდე - „კიბე“ და ქანჩახიან, ჩამოჩონჩხილ კლდეზე გაჭრილი ვიწრო გზასიპი, რომლის ელდისმომგვრელ მონაკვეთებს უტყუარი ცხოველური ალღოთი, სხვარიგი სიფრთხილით და ოფლმომსკდარი მკერდის ჯიშიანი ფეთქვით მიიკვლევდა მოვერცხლილი აღვირ-უნაგირით და ჭრელი ხურჯინით მორთულ-მოკაზმული ცხენი..

ორი საუკუნის წინათ, უფრო ზუსტად, 1803 წელს შედგენილი პროექტი გუდამაყრის ხეობაზე სამხედრო გზის გაყვანას ითვალისწინებდა, გზისას, რომელსაც ბურსაჭირის ზეკარით სნოს ხეობასა და, შემდგომ, დარიალში უნდა გაევლო.

1847 წელს მთავარმმართებელ ვორონცოვს ხსენებული პროექტი დაუწუნებია, უარუყვია და სამხედრო გზის მშენებლობას თეთრი არაგვის ხეობაში შესდგომიან..

ქვენამთა.

არაერთგვაროვანი რელიეფის ამ უზარმაზარ მთას ახლაც ატყვია მხარგაშლა სიგანის მიხ-მოხვეული ნაგზაურები.

ისტორია ცოცხლობს; რაღაც იკარგება, იცრიცება, მაგრამ მაინც სუნთქავს, არსებობს...

„ქვენამთა გადაიარეს,
ფერს იდევნებენ მგლისასა...“

მთიელ ვაჟკაცთა, გამოხედვაში მგლის ბეწვგარეულთა, გულრკინათა და ლომისფერთა შესახებაა ნათქვამი.

საით მიდიან სისხლაბორგებული სვილისფერი მოყმენი? ვისი დედა უნდა ატირონ მდუღარე ცრემლით? ვის ცოლსა და ასულს უნდა ჩააცვან ყორნისფერი ტალავარი?..

ესეც ხომ თავისებური მატიანეა, ზეპირი სიტყვით დღემდე მოტანილი, სანდო და უეჭველი, მაგრამ სადღაა მათი ნაფეხურები, ნაკვალევი, ხმა და სახის იერი?

გადაუვლიათ ქვენა-ზენა მთები და გაუჩინარებულან; ნისლის გრილ ფარდებს მიჰფარებიან, სულეთის სამანს გადასულან და სამოთხის ედემ-ბაღებში დამკვიდრებულან, სათითაოდ ჩაუკრეფიათ „უკენობის“ მზის მეწამული სხივები, ულეწიათ კუთვნილი კალო, მაჯა და მხარ-მკლავი ვადაჯვრიანი ხმლების ქნევაში დაუღლიათ, დაუღამებიათ გრძელი დღე და.. ჰე, ჰეე!.. წასულან.. წასულან..

მახსოვს ქვენამთის მისადგომები, ცხენ-მხედრის მომცელავი ღონიერი აღმართები, ღოლოიანი ნაწიდრები, გამყავრებული ნაბინავრები, უსუფთავესი ბინულები, ნაპირებაფერადებული ნაკადულები, კესანეს ლურჯ ლაშქარში მიკარგული ბილიკები, წვრილად დალეწილი მოელვარე ქვიშით წაპერანგებული ფერდობები..

მახსოვს ის ადგილები,სადაც ვჩერდებოდით, ვქვეითდებოდით, ვისვენებდით, ცხენებს წაბალახების საშუალებას ვაძლევდით და გზა-მგზავრობის ანგელოზს ვადიდებდით ხოლმე..

მოხევეებს ცხვრის ფარები ედგათ ქვენამთას.

ჭარბობდნენ სნოვლები და კარკუჩლები.

ხალვათ საძოვრებს შვება მოჰქონდა ტრიალ ცისქვეშეთს მიკერებული ნაჯაფარი მწყემსებისთვისაც და წვრილფეხა პირუტყვისთვისაც.

იქ იზაფხულებდნენ.

წველიდნენ ცხვარს.

წლის ნაწველ-ნადღვებით არჩენდნენ ოჯახებს, ხელმოკლე ახლობლებს..

ჩემს საფერხეს, რომელიც ჯერ კიდევ უცად მხედარს მანდო თანასოფლელმა, „თამაშა“ ერქვა. ჩალისფერი გადაჰკრავდა. იორღა იყო. ტან-მომცრო და კოხტად დაკვალთული..სახელს ამართლებდა, მართლაც თამაშ-თამაშით მისდევდა ბუსნოს, ბილიკს, ბუერიანს..

პირველად მივდიოდი დედულეთში და გული უნაპირო სიამაყის სიამით ძგერდა..

„ბურსაჭირის ღელე ედემია, რომელიც კაცს დახურულს გულს გაუღებს, ჯავრს გაუქარწყლებს და სევდას აშორებს...“

ალ. ყაზბეგის „მოძღვარი“ ხომ, გარკვეული აზრით, ბურსაჭირის და მისი მიმდებარე ყურე-მარეს ველური სილამაზის ერთგვარი მხატვრული ტილოა, სადაც დიდი ადამიანური ტკივილისა და ტრაგედიის თანდათანობით სამზადისს ვესწრებით და, სამწუხაროდ თუ სასიხარულოდ, არაფრის შეცვლა არ შეგვიძლია, არ შეგვწევს საიმისო ძალა, რომ მაყვალას, გელა გოდერძიშვილს და ონისე არაბულს პირკუპრი ჯანღი და ღრუბელი ავაშოროთ, ბედი საწაღმართოდ „ვუქციოთ“, „წერა მოვხადოთ“, ცხოვრების ჩარხი თუ ბორბალი საკაოდ შევუტრიალოთ..

ჩვენ ხომ ჩვეულებრივი მკითხველები ვართ.

მათი ტანჯული ცხოვრების გაცნობით ვნაღვლობთ, ვწუხვართ, ვსევდიანობთ.

მეტი არაფერი ძალგვიძს..

სადღაც აგერ, აქ, ცადამაღლებული ფრიალოების და ძუძუუშრეტი მთების გარემოცვაში იდგა ქვეყნის ამაოებით თავმობეზრებული გუდამაყრის ხეობის მოძღვარი ონოფრე...

ჯამაათს განრიდებული და გაკიდეგანებული ბურსაჭირის კლდეებში განდეგილობდა...

ქვისგან აშენებულ საკურთხეველზე ჯვარი და სახარება ესვენა და სულის უბიწოების გადარჩენას ენუკვოდა უფალს.

„უბრალოს გამოქვაბულს კლდეში“ დაყუდებული მოძღვარი და მაყვალა ზოგი რამით საოცარ მსგავსებას ავლენენ ილია ჭავჭავაძის განდეგილთან და ციური მშვენებით სავსე მწყემს ქალთან.

და ეს ორივე გენიალური ნაწარმოები რაღაცით ვაჟას „გველის მჭამელთან“ აბამს გენეტიკურ-ტიპოლოგიური სიახლოვის უხილავ შიბს.

ამაღლება და ცოდვითდაცემა, ადამიანის სულიერი სიწმინდის მტვერმიუკარებელი მწვერვალიდან დაბლა დაშვება და მიწაზე მწარედ დანარცხება..

მაგრამ ახლა მე ორი თანამგზავრის თანხლებით ბაკურხევში მივიჩქარი,ზედმეტად ცნობისმოყვარე ბალღის დაუოკებელი ინტერესით ვათვალიერებ მიდამოს და რაც კლასიკოსთა კალმის იღბლიან მონასმებში ხდება, ჯერ ამბადაც არ მსმენია..

„მუდამ დაბურული, დაღვრემილი და შეკუმშული ბურსაჭირის ფრიალო ნისლს არასოდეს არ იშორებს...“

წვიმა იწყება..

გაღმა-გამოღმა, სერდასერ და ქედიდან ქედზე სასიკვდილოდ დაჭრილი ჯიხვის ცრემლივით (გვიან, დიდობაში, ესეც მინახვს!) ანკარა წვიმის სვეტები ჩამომდგარან, ჩამოშვებულან..

კუთ-კუთად დანაწევრებული ნისლის ფუმფულა საბანი დაჰფარებია წვრილხევებს, ღელეებს, იალაღებს, ნაირ-ნაირი ყვავილის უთვლელ ფერში ამღერებულ გზისპირებს და ბურსაჭირის გადასავალს, რომლის სიმაღლე 2377 მეტრს აღწევს..

ბურსაჭირის ღელეში გრილი ნიავი გვეგებება.

ამინდი ხომ უცებ, „თვალწამაერთის ხანზე“ იცვლება მთაში.

უფროსების გამოცდილებას დანდობილი უშიშრად ვზივარ უნაგირზე და სადავემიშვებული „თამაშაც“ გახშირებული სუნთქვით მიუყვება ქვიან ბილიკს.

ნაშალი მთის ზედატანს ისეთი ხიფათიანი გზაწვრილი გასდევს, თუ არ იფრთხილე,შეიძლება მშხეპრი წვიმებით ჩარეცხილ ხევში აღმოჩნდე და თუკი ცოცხალი გადარჩი, გამჩენს მადლობას შეუთვლი და „სამეშვლოს“ შეუთქვამ..

ჩამოქვეითებული თავქვე ეშვები. მორჩილად მოგყვება დამსუბუქებული „თამაშა“. ქვემოთ ბურსაჭირის ხეობას გაუხსნია გადახასხასებული გულ-მკერდი.. სულ ცოტა ხნის წინ უიმედოდ გამიჯნურებულ მოყმესავით დაღვრემილ ცასაც აუკარებია და ჩაღმა ჩამავალი მზის მიბჟუტული სხივები თავგამეტებულად ჩაღვრილან ქიდექის ნაჭრელა-ნაოჭებში..

„რუსეთისკენ მიმავალი გზა, - ვკითხულობთ ალ.ყაზბეგის მოთხრობაში „ბერდია“, - ამ ორმოციოდე წლის წინად, მიდიოდა გუდამაყრის ხეობაზედ, გადადიოდა ზამთარში ძნელს გასავლელს ბურსაჭირის მთაზედ და ჩადიოდა სნოს ხეობაში...“

წარმოდგენაც კი ძნელია, რა ძალ-ღონის პატრონი და ამტანი უნდა ყოფილიყო მგზავრი, ზამთარში ამ გზის გავლა რომ შეძლებოდა. ალბათ წამდაუწუმ, ყოველ ნაბიჯსა და მოსაბრუნში ჩაჩუმქვრა და გათოშვა ემუქრებოდა, ზვავი ეხედვებოდა, შავი ყორანი დაჰყეფდა და სიკვდილი ჰყავდა ჩასაფრებული დაუნდობელი ამინდისა და გავეშებული ბუნების უმწეო არჩივს...

„ნეტა რა ქარმა დაუქროლა
ვაჟებს მაგ ბუბუნაურებსა,
გადმოუყრია ბოსლის თავსა
ქარსა მაგ ბურსაჭილისასა“.

ხმით ნატირლის ამ სტრიქონებში სრულყოფილად ჩანს კლიმატური სახე და ხასიათი ბურსაჭირის ხეობისა..

არანაკლებ ზავთიანი ფათერაკი დარიელობდა ადამიანის სიცოცხლეს გაზაფხულისა და ზაფხულის წყალდიდობებში.

ხეობის ყინულიან სათავეებში ფეხადგმული მდინარე რექა ჩანთქმას უქადოდა მის მღვრიე ტალღებთან მორკინალ ნებისმიერ სულიერს.

„წყალო, რექასა ნუ გაირევ,
ბურსაჭილულსა, ცოდვიანსა...“

ბევრი ბერისა თუ ახლის სუნთქვა ჰქონდა ჩახვეული და ამიტომ იყო რექა „ცოდვიანი“.

მე-20 საუკუნის 40-იან წლებამდე „ბურსაჭირი“ სოფელს ერქვა, დღეს ის ნასოფლარია. უარესიც: ნაოხარი და ნაპარტახალი.

1929 წლის სტატისტიკით, ბურსაჭირში წიკლაურების გვარის 16 მეკომურს უცხოვრია.

ახლა, ზაფხულობით, თითო-ოროლა მეცხვარე და მეძროხეღა თუ ააჩქამებს იქაურობას...

ნამდვილი პასტორალი, განედლებული ბუნების ჯანმრთელ ძარღვთან ადამიანის გაუბზარავი ერთიანობის მძაფრი შეგრძნება, სიმშვიდის, სილამაზისა და იდილიის ის წარუვალი განცდა მას მერე, მგონი, აღარც განმეორებულა და, რაოდენ საწუხიც უნდა იყოს, დარწმუნებული ვარ, პირადად ჩემთვის აღარც განმეორდება.

უტბუნი ავდრისგან ამირღვებულ რექას ნაპირზე სამი თუ ოთხი ქოხი დგას. ვუახლოვდებით მდინარეს და ჩვენს დანახვაზე ლამის ცა ჩამოლეწონ მყეფრებმა. სამხრობის ხანია. ქიდექის შუაწელს მიმცვრეული ცხვრის ცია თეთრი ფარა შეუმჩნევლად მოიწევს ქვემოთ... ხელმარცხნივ ჯაჭვისფერი ჭიუხის ცალი მხარე ლივლივებს. წვიმაგადავლილ მთებს ხავერდოვნება მომატებიათ... ქოხებს შორის ჭრელკაბიანი ქალები ჩანან: ერთ-ერთი ქოხის უკან, მოღობილში, ბავშვები თამაშობენ... თვალმარღი რექა შფოთავს, ბობოქრობს და ხმაურით მოაგორებს გალიპულ ქვებს. ცხენებს არ უჭირთ გაფოთებული, ვიწრო სადინარში ჩამწყვდეული, ფონუჩინარი მდინარის გარღვევა... გავდივართ გაღმა და დაღრენილი ძაღლებით გარემოცულნი ავიაღმართებთ ციცაბო ბექობს... შორიახლოდან გვშიშავენ და მათრახების სიმწრის „ხათრით“ მთლად ახლოს მოსვლას ვერ ბედავენ მეცხვარეთა ბინასაბადებლის მოუსყიდავი დარაჯები.. ფერდობზე დაღვრილი შრატის და უმი რძის ნაჯერი სუნით გაჟიებულა მთელი მიდამო... რომელიღაც ქოხში გარმონი აჩქამდება. მსუბუქ ტალღებად სწვდება ყურს ხმატკბილი საკრავის ნაღვლიანი მელოდია. დამკვრელი არ ჩანს. თქმა არ უნდა, ჩვენს გასაგონად უკრავს. მალე სიმღერაც აჰყვება მთის აღმავალ მელოდიას და წლების მერე, როცა ის დღე მახსენდება ხოლმე, მაშინ ნანახი ეპიზოდი მწყემსთა ცხოვრებიდან ღვთით ხელმომართული რეჟისორის მიერ დადგმული ერთი გრანდიოზული სპექტაკლის ფერუცვლელ ფრაგმენტად წარმოისახება ჯიუტი მახსოვრობის მგრძნობიარე ეკრანზე..

როგორც ჩანს, ძალზე ჭირდა ბურსაჭირში (სოფლის სახელის სემანტიკა და ეტიმოლოგიაც ამაზე მიანიშნებს!) ცხოვრება. სოფელ-ქვეყანას კაი მანძილით დაშორებული, გამოჟამყრუებული ხეობის ზამთარი ხომ ჯან-ღონის დამლევი იქნებოდა იქაური მოსახლეობისთვის.

თუმცაღა ხალხურ ლექსზე უკეთ მე რა უნდა ვთქვა:

„ბურსაჭირი
სულთა ჭირი,
სული კბილით საჭერია,
ხელში ბალღი,
ზურგთ- აკვანი,
კარი კბილით საღებია...“

მივდივართ და აღმართს ბოლო არ უჩანს.

ზოგან ისეა ჩაფხეკილი და ჩაფხავებული საცალფეხო ბილიკი,ვქვეითდებით და წინ მივუძღვებით გულამოვარდნილ ცხენებს.

უცხო პანორამა იშლება თვალსაკიდში..

წასახემსებლად წყაროსთან ვისვენებთ.

აქედან მუხლის ერთი მოღლაღა რჩება ცის ტატნობამდე.

ხოლო ქიდექის ქარიანი უღელტეხილიდან ბაკურხევი-ჩემი დედულეთი („დედულათ სოფელი“) უნდა გამოჩნდეს, საკერპოს შუაგულში აღმართული ორი უზარმაზარი ალვის ხით და აყვირებულ ბალახში გაფანტული სახლებით; დედულეთი, რომელიც ცხადად ჯერ არა, ხოლო სიზმარში უკვე მრავალჯერ მაქვს ნანახი...

* * *

გამოხდა ხანი. დავამთავრე სკოლა და გავხდი სტუდენტი.

სტუდქალაქში გავიცანი გოდერძი ჩოხელი..

ნაცნობობის წინახანებში ,სხვა თუ არაფერი, ბურსაჭირი ხომ მაინც გვაახლოვებდა და გვაკავშირებდა ერთმანეთთან.

ჰოდა, ერთხელაც, 1980 წლის ოქტომბერში, გულმა ორივეს მთებისკენ გაგვიწია.

ჩოხში ასულებს ლელა დეიდა, გოდერძის დედა, სახლში არ დაგვხვდა. ვიცოდით, რომ გვიან შემოდგომამდე, აცივებამდე და გაბმული წვიმების ხორხოშელა თოვლად ქცევამდე, ბურსაჭირში აჟამკრებდა თავის ცხვარ-ძროხას და ჩვენც აღარ დაგვიხანებია, მაშინვე აღმა ავუყევით ღორღიანი ხეობის დაღვარულ ბილიკებს..

რამდენიმე მიწური, ბანიანი სახლის დანახვამ გამახალისა, სიცოცხლის სუნთქვა მაგრძნობინა და, რაღა თქმა უნდა, დედულეთში ცხენით მგზავრობის განუმეორებელი დღეებიც ცხადლივ გამახსენა..

ორად-ორი მოდღევნებული ქალი შერჩენოდა აცრიატებული ბურსაჭირის სევდიან სანახებს: მთიელთათვის უჩვეულო სითბოთი სავსე ლელა დეიდა და პირტუქსი კოტორიანთ ქალი - შემდგომ გოდერძის რამდენიმე მოთხრობისა და მოკლემეტრაჟიანი მხატვრული ფილმის „ადგილის დედა“ კოლორიტული გმირი.

რექა ვეღარც კი ვიცანი, ისეთი დამწდარ-დაწმენდილი და დაწყნარებული მოლივლივებდა თავის ძველსა და ნაპირებნაცვეთ უცვლელ სადინარში..

ხოლო გუდამაყრიდან უკან დაბრუნებულებმა ეს პატარა ჩანახატი თუ ეტიუდი (რაც გნებავთ, ის დაარქვით) დავწერეთ ერთად:

ბურსაჭირის ფერდობი

შემოდგომობით, როცა ცხვარ-მეცხვარე საზამთროდ აიწეწება ხოლმე, ბურსაჭირის ფერდობი წყნარდება, ქალებისა და წვრილი ბალღების ანაბარასღა რჩება. მერე ნება-ნება ისინიც ტოვებენ იქაურობას და სოფლებში ჩამოდიან...

ზამთრის მოლოდინში გახმება ბალახი, გაიცრიცებიან ყვავილები, გაფერმკრთალდება ზეცა, სახლები ჩუმად სხედან გადაყვითლებულ ხეობაში.

სადღაც ცხვრის ფარას ჩამორჩენილი, კუდამოძუებული ძაღლი თუ გაირბენს. ისიც არ იღებს ხმას. პატარა ლეკვები ჰყავს სიპქვეშ შეფარებული, იმათ გულისათვის ვეღარ გაჰყვა მწყემსებს..

სულ ბოლოს კოტორიანთ ქალი ტოვებს ბურსაჭირს. წამოსვლამდე მოადუღებს უწყლო ხავიწს, ჩადებს ქოთანში, ბოთლში წინწანაქარ არაყს ჩამოასხამს და ხავიწთან ერთად კალოზე დადგმულ კიდობანში შეინახავს ზამთარში შემთხვევით მის სახლში ღამის გასათევად მისული მონადირეებისათვის. საჯიხვის წვერზე პირველი თოვლი რომ გამოჩნდება და თეთრი სახით დააცქერდება ბურსაჭირის ფერდობს, კოტორიანთ ქალი ადგილის დედას თავს შაახვეწებს,საქონელს წინ გამოიყრის და ისიც ქვემოთ წამოვა. კაბის კალთაში პატარა ლეკვები უსხედს, უკან ძაღლი მოჰყვება. თითქმის ყოველ შემოდგომაზე ასეა, ხან სამი ძაღლიც კი მოსდევს ხოლმე კოტორიანთ ქალის კალთაში აკრუსუნებულ ლეკვებს...

კოტორიანთ ქალის წამოსვლა ზამთრის დადგომას ნიშნავს ბურსაჭირში, ხოლო უკან მიბრუნება-გაზაფხულის მოძალებას. რაღაცით გუგულსა ჰგავს კოტორიანთ ქალი... - გაზაფხული მოდის, კოტორიანთ ქალმა ბურსაჭირისკენ აიარაო, - ასე გრძნობენ გუდამაყრელები გაზაფხულის მოსვლას...

ზის კალობანზე კოტორიანთ ქალი და მოლოდინით გაჰყურებს ქვენამთის გადმოსასვლელს, საიდანაც მწყემსები უნდა მოვიდნენ. ასე იწყება ბურსაჭირის ცხოვრება...

* * *

„თევზის წერილების“ მესამე გამოცემის (2001წ.) ანოტაციაში ავტორი წერს: „სულ პირველად ბებიის სიკვდილი განვიცადე. იმის მერე აღარ მივუტოვებივარ სიკვდილის მიერ მოგვრილ საშინელ განცდას. ხან ძროხა გადმოგვივარდებოდა მაღალი მთიდან, ხან ცხვარს შეგვიჭამდა მგელი, ხან მეზობელს მოუკვდებოდა გაღმა სოფელში ნათესავი, დროდადრო ყვავი შემოჯდებოდა სოფლის ბოლოს ანდა სოფლის ზემოთ რომელიმე ხეზე და მოჰყვებოდა ავისმაუწყებელ ყრანტალს. - რაღაც ავი ამბავი გაიგონება, ვიღაც მოკვდება! - მოჰყვებოდნენ ვიშვიშს მოხუცები და ეს შეშფოთებული ვიშვიში დღემდე მომდევს, დღემდე მაფრთხობს, დღემდე მაელდებს. რაღაც ამოუცნობი სევდიანი კაეშნით არის ჩემი გული სავსე და ვწერ მოთხრობებს სიკვდილ-სიცოცხლეზე, იქნებ როგორმე სხვას მაინც გავუქარვო ამით სიკვდილის კაეშანი“.

სიკვდილი გოდერძი ჩოხელის მოთხრობების, რომანის „ადამიანთა სევდა“ და მხატვრული ფილმების სახიერი, სრულუფლებიანი პერსონაჟია. ის დღემუდამ ადამიანთა შორის მყოფობს, ტრიალებს, მათ კვალშია ჩამდგარი, ჩადარაჯებული, თვალით ხან სახილველია, ხან - არა, და, როგორც ვაჟა იტყოდა, მისით შვენობს სიცოცხლე..

„ - რა არის სიცოცხლე?

- სიცოცხლე სევდა არის, ადამიანად ყოფნის ტკბილი სევდა.

- სიკვდილი? - სიკვდილიც სევდა არის, ადამიანად არყოფნის სევდა“.

ძნელია ყოფნა-არყოფნის შექსპირული დილემისა თუ კაცობრიობისთვის დღემდე დაუძლეველი პრობლემის ამაზე უფრო ხატოვნად, შთამბეჭდავად და ლაკონიურად ფორმულირება.

ამგვარ დასკვნამდე თუ თვალსაზრისამდე რომ მიხვიდე, ჯერ ასეთი რამ უნდა განიცადო და ამოთქვა:

„მზე ჩადის.

დედაკაცები ისევ საფიხვნოში სხედან და ძვლებს ითბობენ.

- ნინუავ!

- სოფიავ!

- მართავ!

- კანუშავ!

თქვენი უდროოდ ჩამობერებული ძვლებიდან ადენილი სუსტი ალი მიკიდია სულში. თქვენი ოხვრა მინთია სანთლად. თქვენ მუხლებში ჩამდგარი სიბერე მაელდებს...“

ანდა ეს მოისმინო, გაითავისო და დაინამდვილო:

„ავაჰმე!

ეს სიტყვა რაღაცით ჰგავს გუდამაყრელ დედაკაცებს, თუკი შეიძლება სიტყვა ადამიანს ჰგავდეს და მსაგვსება ზოგად სახეს ატარებდეს“.

გოდერძი ჩოხელის ქრისტიანული თვალთახედვა და ადამიანთა ზოგადი წარმოდგენა საწუთროს ორგემაგე ბუნების თაობაზე, ხშირ შემთხვევაში, თანამსგავსია, მათ შორის სრული შესაბამისობაა და მკითხველიც, გონიერი და გამგები, დანდობილად მიჰყვება მწერლის ფილოსოფიურ აზრთა დინებას.

„- დასასრული არ არსებობს.

- როგორ თუ არ არსებობს?!

- ისე, რაიმეს დასასრულში ყოველთვის დასაწყისი დგას...“

* * *

ალბათ არცერთი სხვა ცნება თუ წოდება ისე არსისეულად არ მიემართება და ესადაგება მწერალ გოდერძი ჩოხელს, როგორც - „სახალხო“. მისი აზროვნება, მსოფლხედვა და, გნებავთ, წერის მანერა, გენეტიკურად იყო მიბმული და დაკავშირებული „უბრალო“ ხალხის ქმნადობის ნიჭთან, გარესინამდვილის პოეტური აღქმის სპეციფიკასთან, მის სადა, ყველასთვის მისაწვდომ საუკუნოვან სიბრძნესთან. ლექსიკით დაწყებული და დამთავრებული ფრიად პოპულარული თუ ნაკლებადცნობილი სიუჟეტებით, გ. ჩოხელის პროზაში არც ისე ძნელია ხალხურ-კილოკავური პარალელებისა და მითოსური ანარეკლების მიკვლევა. „ნედლი“ ზეპირსიტყვიერი ტექსტისა თუ შესიტყვების ჩართვა ინდივიდუალურ ნარატივში აპრობირებულ სულიერ ღირებულებათა ხელახალი გამოხმობის, გაცოცხლებისა და გააქტიურების, მკითხველთა ფართო წრის გონსაწიერში მოხვედრის წინაპირობაა..

უმრავალფეროვნეს ხალხურ სიტყვიერებასთან,უსახელო წინამორბედთა უდიდეს შემოქმედებით გამოცდილებასთან გოდერძი ჩოხელის ცნობიერი თუ ქვეცნობიერი დამოკიდებულების ნიუანსური თავისებურებანი სამომავლო დაკვირვების, შესწავლისა და განსჯის საგანია, ხოლო ამჯერად მათ ნათესაურ სიახლოვეზე მიმთითებელი ორიოდე თვალსაჩინო ფაქტის კონსტატაციას დავჯერდეთ.

„...დღეს თუ ხვალ ისეთი თოვლი მოვა, ჩიტი გადაბრუნდება და ცას ფეხებს მიადგამს“, - გვაუწყებს მწერალი.

„ერთხანავ, სესხშიავ, ისეთა დიდ თოვლ მასულასავ, რო ჩიტივ გულაღმ დაცემულაო და მწკალნივ ცისად მიუხირებიანავ“, - გვამცნობს კომპაქტურობით გამორჩეული ხევსურული ანდრეზი..

„სახლის გვერდზე ნაწვიმარ მიწას ჯარისკაცების ნაფეხურები ეტყობოდა მცირე იმედად. ტყიდან ფიჩხი მოიტანა და იმ ნაფეხურებს ღობე შემოავლო სალომემ. იმ დღიდან იმის საზრუნავი ის ღობე გახდა“.

გ. ჩოხელის ერთ-ერთი მოთხრობის ამ უჩინარ ფრაგმენტსაც თავისი წინარე დოკუმენტური ხალხური ამბავი უძევს საფუძვლად, სახელდობრ, სამუკათ ხვარამზეს და ვაჟიკა ნაკვეთაურის უიღბლო სიყვარულის საარაკო ისტორიის ერთი საოცრად ემოციური ეპიზოდი. წიგნის „ხვარამზე“” (1976 წ.) წინათქმაში ირ.გოგოლაური წერს: „...ერთ დღეს, ახალ ნაწვიმარზე, ხვარამზეს სახლის ახლოს ვაჟიკამ ცხენით გაიარა. ხვარამზემ მონატრებული თვალები გააყოლა მას, მაგრამ თავმოყვარე მთიელმა თავი არ შემოიბრუნა ხვარამზესკენ. როცა საოცნებო მგზავრი თვალს მიეფარა, ვაჟიკას ცხენის ნაფეხურებს ღობე შემოავლო ხვარამზემ, რომ არ წაშლილიყო...“

* * *

უყვარდა და ეძვირფასებოდა სიცოცხლე; უყვარდა მძაფრი, ანგარიშმიუცემელი სიყვარულით და ამ სიყვარულს უჩინარი ლანდივით თუ მზის არილივით მუდამ თან სდევდა ბედისწერულობის განცდა,განცდა, რომელიც, იმავდროულად, ადამიანური ყოფიერების ტრაგიკულ შინაარსთან იყო წილნაყარი..

„...სიცოცხლე ძალიან ლამაზია, მე კი ნაადრევად ვკლავ გუდამაყრელებს, ეწყინებათ, მა რა იქნება“.

უჭირდა უფრო და უფრო გაძლიერებული სულიერი კრიზისის, რღვევის, უიმედობის განცდის დაძლევა. ამას ზედ ერთვოდა სრულიად არაჯანსაღი, ხანგრძლივი სენის მომასწავებელი ბაცილებით გაჭექილი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ატმოსფერო და აბსურდის ზეობას გარიდებულმა, შორ მონასტერში განმარტოებულმა, საკუთარი სიცოცხლის ხელყოფა სცადა. საბედნიეროდ, გადარჩა. მაინც არ ტოვებდა მიწიერ სიმძიმეთაგან თავდახსნის აკვიატებული განზრახვა... გაწყვეტამდე წვრილდებოდა, დნებოდა და ილეოდა „უთვალავი ფერის“ სამყაროსთან დამაკავშირებელი ძაფი. ნებით თუ უნებლიედ, თავადვე უწყობდა ხელს აღსასრულის დღის მოახლოებას; უწყობდა ყოველივე ყოფითისა და მატერიალურისადმი ინტერესის კლებით და განელებით, პასიური ცხოვრებისეული პოზიციით, უსხეულოთა რიგებისკენ თითქოსდა აჩემებული, დაჟინებული ლტოლვით.. და როცა დარწმუნდა მოსახდენის გარდუვალობაში, კვლავ იმედის უღონოდ მბჟუტავ სხივს ჩაებღაუჭა, ჩაეჭიდა, ისევ სიცოცხლე მოიმშია, მოიწყურა და მოიწადინა, ბედის განაჩენს შეეურჩა და გაუძალიანდა („კაცი რო ავად არის და უნდა მოკვდეს, ისევ ის ჰგონია, არ მოვკვდებიო...“), მაგრამ, სავალალოდ, გზა ხსნისა და ფიზიკური გადარჩენისა, სამზეოს სითბოსთან დაბრუნებისა და დაზავებისა ქვეყნიერების ამოუხსნელ საიდუმლოთა გაუვალ ტევრში გახლართულიყო..

* * *

მწერლის გარდაცვალების შემდგომ მისი ნაფიქრი, ნაღვაწი და ნასიტყვ-ნააზრევი, ისევე, როგორც ბიოგრაფიის ღირსსახსოვარი დეტალები, წახნაგები და ცალკეული პერიპეტიები, ცოტა არ იყოს, განსხვავებული რაკურსით, მომეტებული ინტერესით და განსაკუთრებული ცნობისწადილით იკითხება ხოლმე.

ნამდვილი თუ გამოგონილი პერსონაჟების ქრონოტოპული განსაზღვრულობის ჩარჩოები მკვეთრ მოხაზულობას კარგავს, მკრთალდება და ისეთი მდგრადი, უძრავი, სტატიკური მოცემულობაც კი, როგორიც ტოპონიმი გახლავთ,კვრივის, ნაკრძალის, საკრალური არეალის გარკვეულ ნიშანსა თუ შეფერილობას იძენს..

ბურსაჭირი გოდერძი ჩოხელის უცნაურ მხატვრულ ხილვებში ამეტყველებული გუდამაყრის ხეობის - შემოქმედის თვალით წასაკითხი ამ მართლაცდა მიმზიდველი წიგნის - ის თავისთავადი, ქართული სინამდვილისთვის უაღრესად ორგანიული, მერმისის სისაღის გარანტად შემონახული კიდევ ერთი ნიშანდობლივი მონაკვეთია, რომელსაც, რაც უნდა გაავებულმა ქარებმა იქროლონ და იბობოქრონ, წაშლა და დავიწყება, ქაოსში დანთქმა და დაძირვა არ უწერია, მითუფრო მაშინ, როცა უჩვეულო, „ექსტრემალურ“ გარემოში ახალი სუნთქვის გაჩენის ფაქტობრივ დადასტურებასაც შეგვიძლია შევესწროთ მწერლის ერთ მოთხრობაში: „ზამთარია. ცივა. ბურსაჭირიდან ცივი ქარი უბერავს და თოვლს სახეში აყრის. კოტორიანთ ქალი ორსულად არის და უჭირს სიარული გაუკვალავ თოვლში. ნახევარი გზა რომ გაიარა, ცუდად გახდა. თოვლში მიესვენა. იგრძნო, რომ ბალღს აჩენდა და რომ არ გაცივებულიყო, ტანსაცმელი გაიხადა და ზედ დაწვა. ტირილით დაიბადა ბიჭი...“

კოტორიანთ ქალი (ღმერთმა აცხონოს მისი სული!) ბედის ანაბარა დარჩენილი, მოწყენილი და დაღონებული ბურსაჭირის მასოფლებელი, ჭირისუფალი, შნო და შინაარსია. ამიტომაც მწერალს არათუ შავი მიწისთვის, დავრდომისთვისაც არ ემეტება თავისი ფილმისა თუ რამდენიმე პროზაული ტექსტის რეალური (და არა წარმოსახვითი) გმირი და უბერებლობის, მარადმყოფობის, უკვდავების თავისებურ სიმბოლოდ სახავს მას: „ -კაცებო, კოტორიანთ ქალი აღარ ბერდება. - როგორ თუ აღარ ბერდება?! - ისე, გაუჩერდა სხეულში ხანი და აღარ ბერდება...“

ხოლო ბურსაჭირს, სადაც კაპასი, გააფთრებული ზამთრის თოშსა და ყიამეთში იბადება ბალღი, დღემდე „გაცრეცილ ცასავით უსასრულო“ მოლოდინი აძლებინებს და, ადრე თუ გვიან, იმედი უნდა ვიქონიოთ, უსათუოდ აახმიანებს ჯიშიანი მოდგმის გუდამაყრელთა გამოჩენა.

მირანდა ტყეშელაშვილი

...სად, რომელ განზომილებაში ხდება სამყაროს მოულოდნელი ცვლილება? როდის გადადის ადამიანი ერთი სკნელიდან მეორეში? სანამ აქ არის, ხომ აქ არის და აქ, ხოლო როცა უკვე იქ იმყოფება, მაშინ ხომ აქაც აღარ არის. სად არის ზღვარი? სად არის შუალედი? ეჰ, ღმერთმა იცის.

ამ უპასუხო კითხვების ავტორი, მწერალი ზაზა თვარაძე, ნახევარ წელიწადზე მეტია უკვე, თავადაც აღარ არის ცოცხალთა შორის. მისი ამქვეყნიური არსებობა ნახევარ საუკუნეს ითვლიდა, რაც ადამიანური განსჯით ძალიან ცოტაა, მაგრამ უზენაესის მიერ ჩვენთვის მონიჭებული დროის ნახევარზე მეტი კი არის. შემოქმედებითი მემკვიდრეობა, რომელიც მწერალს დარჩა - ორი პროზაული და ორიც პოეტური კრებული, მცირე რომანის სერიით გამოცემული „სიტყვები“ და ლიტერატურულ პრესაში გაბნეული ლექსები, ესეები - არც ბევრია და არც ცოტა, მაგრამ მათი ავტორის ადამიანურ არსებობას მთლიანად აირეკლავს.

ჩემთვის, ვისაც იგი პირადად არასოდეს მცნობია, მწერალი ზაზა თვარაძე არცთუ ბედნიერ კაცად მოსჩანს ამ ნაწერებიდან. მართალია, უკანასკნელი ათწლეულების ჩვენი ყოფა (ღრმად განმსჯელი კაცისათვის, ალბათ, არც მანამდელი) ბედნიერებისათვის დიდ ვერაფერ საბაბს იძლეოდა, შიდაომებით, ქაოსით, გაჭირვებით, რაც მის 1999 წელს დასტამბულ მოთხრობებშიც აისახა, მაგრამ, მგონია, ეს ბედნიერი არ-ყოფნა (ამ შემთხვევაში, სიტყვის ანტონიმი - უბედური - გადაჭარბებულად მიმაჩნია და შეგნებულად არ გამოვიყენებ) გარეგანი ფაქტორების კი არა, უფრო მისი შინაგანი სამყაროს ზემოქმედების შედეგია და ამ ფიქრის დასტურად ერთი სკანდალური განცხადებების მოყვარული თანამედროვე ქართველი მწერლის სატელევიზიო ინტერვიუს ნაწყვეტი მახსენდება: „არ მინდა ჩემი შვილები განათლებულები იყვნენ იმდენად, თავის თავს რამე დაუშავონ. არ მინდა იყვნენ დეპრესიულები... არ მინდა ჰქონდეთ ოცნებები, მინდა რომ ჰქონდეთ მხოლოდ სურვილები.“ კაცმა რომ თქვას, სკანდალური აქ არც არაფერია, საკმაოდ პრაგმატული და ყველასათვის ნაცნობი მოსაზრებაა, მაგრამ ყველა რომ ასეთი გახდეს, ბედნიერი და ერთფეროვანი ხალხით დასახლებული ქვეყანა აღარასოდეს გვექნება „უთვალავი ფერითა“. ზაზა თვარაძეს ასეთ ადამიანთა რიცხვს ვერაფრით მივაკუთვნებდით. აკი თავადაც ამბობდა ჟურნალ „არილისათვის“ მიცემულ ინტერვიუში: „ბავშვობიდან არ მინდოდა ვყოფილიყავი ისეთი, როგორიც ყველა იყო. ამიტომ ვცდილობდი, რომ სხვანაირი ვყოფილიყავი და მივხვდი, განსხვავებულობა ბედნიერება არ არის, თუმცა არც დიდი უბედურებაა“.

ამ ადამიანისთვის სამყარო მკვეთრ შავ და თეთრ ფერებად ალბათ არასოდეს იქნებოდა გამიჯნული, როდესაც რაღაც ან არის ან არ არის, ან კარგია ან ცუდი. მთელი მისი შემოქმედება აჩვენებს, რომ ძალიან მორწმუნე, ღვთისმოშიში ადამიანია და ამავე დროს, იმქვეყნიური არაფრობის, სააქაო ცხოვრების დასრულების შემდეგ უკვალოდ გაქრობის ეჭვიც ღრღნის (მიგელ დე უნამუნოს გმირის, წმინდა მანუელ სათნოს მსგავსად). თუმცა, ვინ იცის, ეჭვი საიქიო ცხოვრებას კი არა, სწორედ ამქვეყნიურ დავიწყებას ეხება. ყველა ჭეშმარიტ პოეტმა, ხომ, რაც უნდა თავმდაბალი ადამიანი იყოს იგი, იცის საკუთარი შემოქმედების ფასი და აქვს პრეტენზია ამ შემოქმედების უკვდავებისა.

როდესაც მწერალ ზაზა თვარაძის შესახებ დავაპირე წერილის დაწერა და ხელახლა გადავიკითხე მისი მოთხრობები, ზოგიც პირველად წავიკითხე, უფრო იმიტომ რომ ამქვეყნად აღარ იყო, სულ სხვაგვარი დატვირთვა მიეცა ზემოთ მოტანილ ორივე ამონარიდს მისი ძველი მოთხრობიდან და ინტერვიუდან. მერე სხვა ნაწყვეტიც გამახსენდა - ჭაბუა ამირეჯიბის გამოსათხოვარი, ოღონდ არა ზაზა თვარაძის, არამედ რევაზ თვარაძის გარდაცვალების გამო დაწერილი წერილიდან: „მახსოვს სამი წყვილი ბავშვის ფეხსაცმელი, შენს ბინაში შემოსასვლელ კართან მწკრივად რომ ელაგა და და შენი ჩემს მიმართ ზრუნვა და ამაგი ერთსა და იმავე აზრს მგვრიდა - შვილებზე უმეტესი საზრუნავი გავუჩინე-მეთქი“. იმ სამი წყვილიდან ერთი ზაზა თვარაძის კუთვნილება იყო, მისი მამის, ცნობილი მწერლისა და ლიტერატორის საზრუნავი კი, საკუთარი შვილების მიმართ, არასოდეს იქნებოდა სატელევიზიო ინტერვიუში მოსმენილის იდენტური.

* * *

ზაზა თვარაძის უკანასკნელ პოეტურ კრებულში “tyannosaurus rexqs” ათამდე ვრცელი ლექსი თუ მცირე პოემაა შესული, ყველა ძალიან კარგი ლექსი. მათში ყველაზე უკეთ ჩანს 38 პოეტის სულიერი ბიოგრაფია, მათი ავტორის შინაგანი ტრაგიზმი. ინტერვიუში ბევრად უფრო ლაღია და თავდაჯერებული. ვფიქრობ, ლექსებში გაცილებით ნამდვილია. ოდითგან ასე იყო. ქართველი კაცის სულიერი მდგომარეობა, სამყაროსადმი მისი დამოკიდებულება, საკუთარი თავის ძიებისა და შეცნობის წყურვილი ყველაზე კარგად პოეზიამ გამოხატა. პოეზიაში ქართველი ეძებდა და ეძებს იმედს, გარდასული დიდების გახსენებით მოგვრილ ნუგეშს იღებს, პოეტური ენით ებრძვის იმას და იმათ, რისი ან რომელთა დამარცხებაც იარაღით არ შეუძლია. ეს მტერი რომელიმე იმპერიაც შეიძლება იყოს და საკუთარი დარღვეული სულიერი წონასწორობაც. იბადება სურვილი - შეცვალოს არსებული, ეძიოს ახლის, განვითარების გზები, ამხილოს ადამიანური ცდომილებები და გამოთქვას პოეზიის ენით, რომელიც ყველაზე მოქნილი და ტევადია. აქ ირონიასა და სარკაზმს, სიყვარულსა და ბედნიერებას, რეალობის კრიტიკასა და მისტიფიკაციას, რაციონალურსა და ილუზიურს, ყველაფერს თავისუფლად გამოხატავ. ეს ენა ყოვლისდამტევია და ზაზა თვარაძეც იყენებს მას, რათა დასცინოს მისთვის მიუღებელ სინამდვილეს, საზოგადოებრივ, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ რეალობას, მოჩვენებით სტაბილურობასა და წესრიგს, ანდა ქვეყნის შემარყეველ, არაფრისმომტან ექსცესებს, დაასახელოს ის მიზეზები, რაც მოიძია პოეტური ფანტაზიით, ოღონდ გამოსავლის პოვნა მთელ საზოგადოებას მიანდოს. პოეტი დასახულ მიზანს მთელი არსებით მისდევს და მისი განხორციელების თანამონაწილედ ყველაზე დიდ სულიერ ავტორიტეტს, რუსთაველს იყენებს.

ზაზა თვარაძის ლექსში „ოდა რუსთაველს“ ნათლად იგრძნობა ავტორის ირონიზებული დამოკიდებულება თანამედროვეობისადმი, დროთა იმგვარი კავშირის აღდგენის ცდა, რომელიც ადამიანისათვის ყველაზე მნიშვნელოვან სულიერ ფასეულობათა აღდგენასა და შენარჩუნებას დაეხმარება, სულიერი სიმწირის, გონებრივი და კულტურული დაცემადაქვეითებისაგან იხსნის. თუკი სიცოცხლის არსი და მიზნი კნინდება, ზოგადკაცობრიული და ეროვნული ფასეულობანი ნადგურდება, მაშინ პოეტი რეალობისგან გარბის და რედაქციის დახუთულ ოთახში საუბრობს რვა საუკუნის წინ დაბადებულ და ყველა მომდევნო საუკუნეში ძლევამოსილ ადამიანთან, პოეტთან, ვინც სიმბოლოა ჩვენი წარსულისა და მომავლისაც. იქნებ უკვე გაცვეთილია ეს პოეტური ხერხიც და წარმოდგენაც იმისა, რას იზამდა რუსთაველი დღეს, რას დაწერდა ან რას იტყოდა იმაზე, რაც საქართველოს რეალობაში ხდება. ამგვარი პერფორმანსი ლიტერატურაში, თეატრში, კინოში ხშირია. რა არის რვაასი წელი მრავალათასწლოვანი ქვეყნისა და კულტურის შვილისათვის. ამდენი წლის ჭადარიც შეიძლება იყოს და დგას კიდეც საქართველოში. მაგრამ დროში თამაში და პოეტური ხატოვანება უფრო ნათელს ხდის რეალურ ყოფას, არჩევანს რეალურსა და ილუზორულს შორის, საკუთარი თავის პოვნის საშუალებას.

„ცოტა შტერია პა მოემუ“, - ეს შოთას შეფასებაა, არა მის მიმართ ირონიის, არამედ მთლიანად წარსულთან და სულიერ კულტურასთან თანამედროვეობის დამოკიდებულების, გაუცხოების, მიღწეული დიდი ნიშიდან უკან დახევის გამოსახატად. გულგრილობისა და ნიჰილიზმის, საზოგადოების დაკნინება-დაცლის მაჩვენებელია ეს დიალოგიც:

„- ისე, მაგარი ნაკითხია“

„- ნაკითხი კია, ვერ წაართმევ“. ირონიაა იმის გამო, რომ იცი, ხვდები, მაგრამ არ გაინტერესებს ის, რის გარეშეც ქართველი ვეღარ იქნები, რადგან ქართველობის სრული გამოხატულება, მისი კვნტენსაცია მასშია (რუსთავლეში). მითუმეტეს, ეს შეხვედრები ხდება თანამედროვე რედაქციაში, სადაც აწინდელი სულიერება იქმნება. დროთა კავშირის დარღვევას ასე უფრო მძაფრად გამოხატავს პოეტი. რვაასი წელი და მხატვრული ფილმი, სახელად „ლაქა“ იმგვარივე კავშირშია ერთმანეთთან, როგორც რუსთაველი და მბეჭდავი ქალი, რომელიც კითხულობს: „სოომთ, გენაცვალე?“ მთელ ამ სარკაზმსა და გულგატეხილობაში უცებ ამოტივტივდება გალაკტიონი: „შავმა ნისლმა დანისლა მთები დაღესტანისა“. თუმცა ამ სიტყვებს პოეტი ზაზა თვარაძე არ იტყვის, უბრალოდ, რუსთაველს აძებნინებს რითმას და „დანისლას“ მოძებნისას ხელისჩაქნევით ათქმევინებს: „მაგრამ ერთხელ ხომ უკვე დანისლა, იმ შავმა ნისლმა მაღალი მთები პოსტსაბჭოთა დაღესტანისა“. ამ სტრიქონების რემინისცენცია ეროვნულ ბრძოლებსა და დამარცხებებსაც წამოატივტივებს (შამილის ბრძოლებს) და იმ დიდ ნათელსაც, გალაკტიონის პოეტური გენიის გაელვებას რომ ახლავს. სხვა რემინისცენციებიც ჩნდება - ქართული სულის ხელახალი აღმოჩენის, მისი საუკუნოებრივი კავშირების განმტკიცებისა, რამაც ფესვებთან თანამედროვეობის მყარად მიბრუნების განცდა უნდა შექმნას. იმ ფესვების ყველაზე სიღრმისეული და მშვენიერი გამოხატულება პოეტმა რუსთაველის სტრიქონებით დააგვირგვინა:

„მიწურვილ იყო ზაფხული, ქვეყნით ამოსვლა მწვანისა,
ვარდის ფურცლობის ნიშანი, დრო მათის პაემანისა,
ეტლის ცვალება მზისაგან, შეჯდომა სარატანისა...“

შემდეგ ღრუბელს მოჰყვება ტიციანის ლექსის რემინისცენცია და თამარის გახსენება - „არც კი გიცნობდი, არც კი მენახე, ისე გხატავდა თამარს ვრუბელი. და სიტყვა „თამარს“ რაღაც სევდა დაადგა ბაკმად“. რა სევდაა ეს - რუსთაველისა თუ თავად პოეტის, მისი ქვეყნის დამცრობა-დაკნინების გამო, გრიგოლ ორბელიანისეულად გამოხატული თამარის ფრესკის წინ: „მიხარის გიმზერ, ვწუხვარ და გიმზერ“... თუ ზოგადადამიანური განცდა შემოქმედის ტრაგიკული ბედის გამო საზოგადოებაში, სულიერისა და მატერიალურის არაადეკვატურობით, ცხოვრების მოუწყობლობით გამოწვეული, რასაც ყველა დროში და უპირველესად პოეტები გრძნობენ და განიცდიან. ისინი ეძიებენ ბნელში ნათელს და მის გამოტანას ლამობენ იქიდან თავიანთი ქვეყნისა და მოყვასისათვის. ასე იბრძვის და ცდილობს პოეტი ზაზა თვარაძე, რადგან ამის გარეშე შეუძლებელი იყო მისი ცხოვრება:

„შეუძლებელი, შეუძლებელი,
შეუძლებელი არის ცხოვრება,
ამღვრეული და შეუცნობელი,
დავიწყებული დაუხსომებლად“.

ამ ლექსში, რითაც იწყება მისი პოეტური კრებული „tyannosaurus rexqs“, ის ამთავრებდა თითქოს ამ ცხოვრებას მოწოდებით, გასულიყო აქედან - „სამყაროში, სიყვარულის, სიკეთისა და სინათლის მოსატანად“.

იმ ლექსებს შორის, რომელიც ამ ბოლო დროს წამიკითხავს, ქართველი და უცხოელი ავტორებისაც, „დამიწებული ლექსი“ გამორჩეულია. აქ დამიწება სიკვდილის და მასთან ერთად გაუკვდავების სინონიმია (საქმეზე უნდა მისიკვდილდე, კარგად რომ გამოგივიდესო - გამახსენდა ბებიაჩემი. თუმცა ეს გახსენება იქნებ პაროდიულიც იყოს ახლა, მაგრამ გამახსენდა).

„დამიწებაში მიდის ყველა ადამიანი,
დამიწებაში მიდის ყველა გამკრთალი ელვა,
შენ კარგად იცი, რომ ელვაა ადამიანი,
ციდან მიწაზე რომ გაკვესავს და გაიელვა“...

ეს ადამიანი თუ დამიწებულ ლექსებს წერს XXI საუკუნის დამდეგს, უნდა იცოდეს ის ხიბლი და შარმი, რაც ამ მიზანს ჭირდება, თილისმა, მუსიკა - სტრიქონებს შორის, არავითარ შემთხვევაში კეკლუცი სიტყვები და თავმოწონება ოინბაზური გრძნობებით. ხატოვნად ნათქვამი ყოველთვის არაა ლექსი. თვითონ შაყირად თვლიდა ამ ლექსში მოტანილ რეცეპტს, ინტერვიუში ამბობდა, რომ ლექსი არ არის სიტყვები, არ არის რითმები, არც მეტაფორები, ის არის რაღაც ნაკადი, სადღაც რომ დაიწყო და აქ დამთავრდა, მაგრამ თვითონ არსად წერია, არც ამ სიტყვებში, არც მის სიმბოლოებში, მინიშნებებში, არაფერში არ არის. ეს ნაკადი უხილავია. ეს ნაკადი წმინდაა და არ უნდა შეიბღალოს, მაგალითად, ულამაზესი მეტაფორითაც კი, არც უნდა შეწყდეს, მერე რაც არ უნდა გაგრძელდეს, აღარ ვარგა. პოეზიის ნაკადს ეძებდა ზაზა თვარაძე და მიაგნო კიდეც, ჩემი აზრით, „დამიწებულ ლექსში“, რადგან უკვე პოეზიაა ასე უბრალოდ ნათქვამი და დახატული ორი პოეტის საუბარი (ლექსი ეძღვნება ანდრო ბუაჩიძეს) ძველი თბილისური რედაქციის ოთახში:

„არ გვქონდა ღვინო,
მაგრამ გარეთ ზაფხულის ქარი
ალვებს და ჭადრებს ღვინოსავით აშრიალებდა
და ეზო იყო, როგორც ჭური, ღვინით სავსე -
ღრმად ჩაფლული და დამიწებული“.

სივრცეში და დროთა ციკლურ ცვალებადობაში გრძნობს პოეტი ადამიანსა და ბუნებას - ძილ-მღვიძარეს, მომლოდინესა და ზარმაცს. ლექსი პოეტს ეძღვნება, ვისთან ერთადაც სურს დარწმუნდეს თავისივე ლექსების ჭეშმარიტ ღირებულებაში: „მე მინდა, რომ ჩემი ნათქვამი იყოს ზუსტი და დამიწებული“, აქ ისევ გაკრთება ორაზროვნება სიკვდილუკვდავებაზე და ზაზა თვარაძის ირონიულ-პოეტური ხედვაც:

„შენ ორაზროვნად მიპასუხე, რომ ჩემ ლექსებს
დამიწება არ აკლია -
მაშინ ვერცერთმა ვერ შევნიშნეთ
ამ ორაზროვან ნათქვამს უკან
გაელვებული სამაზროვნება, -ღვინო არ გვქონდა,
მაგრამ გარეთ ხემცენარეებს
ზაფხულის ქარი ათრობდა და აქანავებდა“.

ის ხმარობს ამკრძალავ ნიშნებს პოეზიაში, რა არ შეიძლება, რა იქნება ცივი და რა - ზედმეტად აზრიანი, რადგან თუ ტყეში, შებინდებისას, განცდილ სიამეზე წერ, ტყუიხარ. იქ ხომ, სინამდვილეში, ყველაფერი საშინელი, წინასწარ მკვდარი ჩანს. სად არ მოაცურებს თავის ნაქებ პოეტურ ნაკადს, რას არ მოიტანს, რა ფერებს და სიტყვებს, მუსიკას და განცდებს, ბოლოს მაინც გამოტყდება თავის ალეგორიულ სულისკვეთებაში: როგორც სახარებისეული დამიწების ბუნებაში უნდა აღდგეს კაცის ცხოვრება, ასევე ლექსშიც, უნდა მოკვდეს და აღდგეს. თუმცა გვაფრთხილებს, ლექსში არც სახარების მოშველიება ივარგებსო და პარადოქსულ რამეს გვიმტკიცებს:

„ლექსი უნდა იზრდებოდეს კაცის კუჭიდან,
ისე, როგორც ხეზე ყვავილი,
ტყემლის ყვავილი, ტყემლისა და არა ალუჩის“,

რადგან ტყემალი კბილის მომკვეთია და უფრო მეტად დამიწებულიო. გასაგებია, რომ რაღაც ძალიან მკვეთრი და გამორჩეულად დასამახსოვრებელი უნდოდა ეთქვა ლექსით - ისიც დაინახა, რაც სხვებმა მერე ნახეს:

„გახსოვს ძმაო, ჩვენი ზაზა, ჩვენი ძმაკაცი,
სამარეს როგორ მივაბარეთ,
იგი დარჩა ჩვენთვის ასე სამუდამოდ,
ჩვენც დავრჩით ასე“.

ამ ლექსისა და აზროვნების მიღმა ახალი სამყარო მოჩანს, XXI საუკუნის ახალი ქართველი ინტელექტუალების სამყარო, თაობა, რომელმაც გაიარა გზა რაინდული პოეზიიდან ელიოტისა თუ სხვათა ფილოსოფიურ- ეგზისტენციალურ პოეზიამდე.

არა მარტო ამ კრებულის სულს, არამედ ზაზა თვარაძის სულიერ პორტრეტს ხატავს სწორედ სათაურში გამოტანილი ლექსი. მასში არა მარტო საკუთარი ქვეყნის კულტურული წარსულის სიღრმეების მოხილვა და დარღვეული კავშირის აღდგენის ცდაა, არამედ საკუთარი თავის გააზრების მძაფრი მცდელობა, გადაძახილი სიმბოლისტური პოეზიის ისეთ შედევრთან, როგორიცაა ედგარ პოს „ყორანი“, მისტიციზმისა და პოსტმოდერნისტულ განწყობილებათა ნაზავი. ებრაული დატირებით მიღწეულია ემოციური მუხტი, ბიბლიური პარადიგმებით, ნეოგენური სამყაროს აღმომჩენი ადამიანის დამოკიდებულებაა ნაჩვენები დაუნდობელ სინამდვილესთან. კეთილისა და ბოროტის, ბნელისა და ნათელის გაუთავებელი ჭიდილის სამყაროში პოეტი ერთდროულად არის უმწეოცა და გმირიც, დაცინვის საგანიც და დამცინავიც, მონაც და იმპერატორიც. ბრძოლა დაუნდობელია და მასში პოეტს საკუთარი გზა და ხერხები აქვს, პირველყოფილი „ზავრების” სახის მქონე ბოროტებას კი თავისი მეთოდები გააჩნია. ამ ბოროტებას ისევე ჰყავს ქმნილებები, როგორც უფალს - თავის ხატად ქმნილნი. სწორედ ისინი უკაკუნებენ შუაღამისას და და ეწვევიან ლირიკულ გმირს, დასცინიან, შეჭმას უპირებენ, თუმცა საკბილოდაც იწუნებენ, მერე გადაწყვეტენ:

„თუ არ ვჭამთ, გავფატროთ მაინც,
გადავუშიშვლოთ ჯიგარი,
თუმც სად ექნება ჯიგარი
ჩვენ რომ გვარგებდა იმგვარი!
დამცინეს, გამაღადავეს,
გამიქიაქეს მერმისი,
ხან ზაზოზავრი მიძახეს,
ხან თვარაძოოპტერიქსი“.

პოეტი ქმნის დრამატულ ფონს, რითაც უკეთესად გადმოსცემს თავის სულიერ მდგომარეობას, შემოქმედებითი პროცესითა და მიღწეულით უკმაყოფილებას. ეფექტს აღწევს თვითირონიით, მძაფრი ვერსიფიკატორული გამოხატვის ხერხებით, მეტაფორებით. უმწეობის სოცარი განცდა ეჯახება მკაცრ რეალობას - ტირანოზავრების დამცინავ და უხეშ დამოკიდებულებას, ჭეშმარიტი ფასეულობების დაკნინებას, რაც დიდი უბედურებაა. „დირეა, განა ხიწვია, ყველა მომძახის, ვინც ქვეყნად სასოწარკვეთა იწვნია”.

ამ ლექსში უბრალოდ არც სიტყვა „თერგდალეულია“ ნახმარი. არაყნასვამი „შავი მუშების“ თერგდალეულივით ცეკვაც ასევე ღრმად მიანიშნებს ეროვნულ ფასეულობათა დევალვაციასა და სულიერი ღირებულებების დისკრიმინაციაზე, იმ სამყაროს რღვევაზე, რითაც იბრძოდა და ვითარდებოდა ქართველობა, იბრუნებდა დაკარგულ დიდებასა და პატივს. უამისოდ საზოგადოებას უზნეობა და კომფორმიზმი შეჭამდა, აღარ იქნებოდა სიკეთე და მისი დამცველი გმირებიც იმ ბოროტ ხვლიკებს დაემსგავსებოდნენ, რომელთა საშუალებითაც პოეტმა ბოროტება, კაენისა და ლუციფერის დაუნდობლობა გააცნობიერა. ამ ლექსშიც გაჟღერდა რვაასი წლის ქართული მწუხარების და მეფური მუსაიფის მონატრების განცდა, ოცნება, რომ ამდენი ხნის მძინარენი მოვკვდეთ და უცებ გავიღვიძოთ ცოცხლებმა (ანუ რვა საუკუნის წინანდელ ქვეყანაში). ეს არ არის თავისუფალი ქვეყნის მოქალაქის განცდა, ეს უფრო კოლონიური სინამდვილით დამძიმებული ადამიანის სულიერი დეპრესიაა. რაზე უნდა მიუთითებდეს პოეტის ეს განცდა ოცდამეერთე საუკუნის დასაწყისის საქართველოში? ცხადია, ესაა თავისუფლების მცირე ხარისხით, ეროვნული სულიერების ფალსიფიკაციის ჟამით, მძაფრი გარდატეხებითა და ამაო მოლოდინით დამძიმებული, ღრმა დეპრესიითა და სულიერი ტრაგიზმით შეპყრობილი ადამიანის კივილი-წყურვილი, სწრაფვა-ძიება. პოეტი გაურბის გაბითურებას და მას ნეოლოგიზმით - „გამოსაბურთალებლით“ (საბურთალოზე მცხოვრები) გამოხატავს, ლეთარგიული ძილიდან გასასვლელად ემზადება, რაც ნიშნავს უარის თქმას ცხოვრებისეულ პრიმიტივსა და უაზრობაზე, იმათზე, ვისაც არა აქვს მრწამსი, ღირსება და სათნოება, რომლებიც გადაშენებულთა ახალი სახელითა და სახით - ტირანოზავრების სახით ებრძვიან სიყვარულსა და სიკეთეს. თავხედობა და მარიფათი, „მოხერხებულობა" და დაუნდობლობა ის ძალაა, რომელსაც პოეტი ლექსით უპირისპირდება, მაგრამ ვერ ამარცხებს. ამიტომ პოეტები ადრე კვდებიან. ზაზა თვარაძეც ადრე მოკვდა. წავიდა, მაგრამ სულ არა. აქ დარჩა მისი სიტყვა, რომლითაც სულ გაგვახსენებს ჩვენც და ჩვენს შემდგომ თაობასაც: რწმენა უნდა დავიბრუნოთ, ფესვებს უნდა გავუფრთხილდეთ, მომავალს არ უნდა მოვწყდეთ. ამას კი მაშინ შევძლებთ, თუ კარგად გვეცოდინება - რა გვქონდა, რა გვაქვს და რა უნდა შევიძინოთ, რომ საქართველომ დაასრულოს რვაასი წლის წუხილი.

ეს ამ ლექსის, “Tyrannosaurus rex” ჩემეული გააზრებაა, მისი პირველი წაკითხვით გამოწვეული. მოგვიანებით, პოეტის ახლობელი ადამიანებისგან მისი ჩანაფიქრი გავიგე, ტირანოზავრები, უხსოვარ დროს გადაშენებული უზარმაზარი რეპტილიები, ქართული პოეზიის ბუმბერაზებად ესახება, რომლებიც მას, ახალი დროის პოეტს უღრენენ, რადგან ვერაფერი შექმნა ღირებული, ისიც ეოცნებება, რომ ოდესმე თავადაც მათ გვერდით იქნება, მათი საძმოს წევრი გახდება. ამ ქვეტექსტის მოძებნა ლექსში მას შემდეგ გამიიოლდა, რაც წინასწარ შევიტყვე მისი არსებობის შესახებ, ვაჟა-ფშაველას მოტივებმაც გამოაშუქა. მიუხედავად ამისა, საკუთარი სუბიექტური აღქმის „გადაგდება“ დამენანა და საყოველთაოდ მიღებული აზრითწაქეზებულმა, რომ „მხატვრული ტექსტის აღქმისას გამორიცხულია სრული თანხვედრა მწერლის ჩანაფიქრსა და მკითხველის აღქმას შორის“, გადავწყვიტე უცვლელად დამეტოვებინა.

* * *

როდესაც მწერალი ერთდროულად პოეტიც არის და პროზაიკოსიც, მისი პოეტური და პროზაული ტექსტების შეჯერება, უმეტეს შემთხვევაში, იძლევა იმის საშუალებას, რომ ამოვიცნოთ, რომელი სჭარბობს მასში. ვფიქრობ, ზაზა თვარაძე უპირველესად პოეტია, თუმცა ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ მისი პროზა პოეტური პროზაა, მით უფრო, რომ პოეტური სამკაულები არც მის ლექსებშია თვალშისაცემი.

პროზაში კი... მოთხრობებში ხშირია საკმაოდ ვრცელი, დაწვრილმანებული და ნატურალისტური აღწერილობები (მაგალითად, ბინების გაცვლის პროცესის გაჭიანურებული თხრობა, გმირების ჩაცმულობის დეტალური გადმოცემა თუ თბილისის ქუჩებსა და ბინებშიც კი ერთი ოთახიდან მეორეში გადაადგილების სკურპულოზური აღწერები, ვრცელი, დოკუმენტური ჩანართები საქართველოს ისტორიიდან და სხვ.), რაც მათი კითხვისას მკითხველისაგან ნებისყოფას მოითხოვს, მაგრამ ამ მოთხრობებში მთავარი და მნიშვნელოვანი ქვეტექსტებია და მწერლის სტილის ეს თავისებურებაც ერთგვარი დაბრკოლება-ტესტია, მკითხველის მიერ დასაძლევი. ვისაც ამ დეტალების ბოლომდე ჩასაკითხად ნებისყოფა არ ეყოფა, ალბათ ვერც მოთხრობის ქვეტექსტს ჩასწვდება.

ზაზა თვარაძის პროზაში გამორჩეული ნაწარმოებია მწერლის გარდაცვალებამდე სულ ცოტა ხნით ადრე დასტამბული მცირე რომანი თუ ვრცელი მოთხრობა „სიტყვები“ (აქაც, ისევე როგორც პოეზიაში, მოცულობა და შინაარსიც ჟანრებს შორის არჩევანის საშუალებას იძლევა), რომელიც, ვფიქრობ, უკანასკნელი პერიოდის ქართული პროზის ერთი საუკეთესო ტექსტი და, „იზმებად“ დახარისხებას თუ არ მოვერიდებით, „მაგიური რეალიზმის“ ქართული ნიმუშია, მისტიკურისა და ყოფითის თანაარსებობით. ლათინური ამერიკის ლიტერატურისათვის სისხლხორცეული ამ ლიტერატურული მიმდინარეობის ნიშნები ქართულ მწერლობაში სულ უფრო ხშირად და თვალნათლივ ჩნდება და ეს სულაც არ უნდა იყოს გასაკვირი, თუ ლათინოამერიკელ და კავკასიელ იბერიელთა ტემპერამენტის მსგავსებას გავითვალისწინებთ. თუმცა, „სიტყვების“ შემთხვევაში საქმე ერთმნიშვნელოვნად როდია. იგი ერთდროულად ატარებს ეგზისტენციალური მწერლობის ხაზს, თანამედროვე სამყაროში ინდივიდის ბედით დაინტერესების, რწმენისა და ურწმუნოების, სიცოცხლის აზრის დაკარგვისა და შეძენის პრობლემების გარკვევით (ეს ზაზა თვარაძის მწერლობის ზოგადი ხაზია) და მოიცავს პოსტმოდერნისტულ ინტერტექსტუალობას, ორმაგ კოდირებას.

როგორც წიგნის გარეკანზე მოთავსებული ინფორმაციიდან ირკვევა, რომანი პირველად 1984 წელს დაბეჭდილა, თუმცა დღევანდელი მკითხველისათვის, რაც უნდა პარადოქსული ჩანდეს, იგი სრული სიახლე აღმოჩნდა. მკითხველისთვის, ვისაც საკმაოდ მწირი არჩევანი აქვს, ერთი მხრივ, რამდენიმე საყვარელი ავტორის უკვე შეჩვეული სტილისა და მოსალოდნელი სიუჟეტური ხაზის ტექსტებსა და მეორე მხრივ, იმ მწერალთა ნაწარმოებებს შორის, რომელთა წიგნებში, უმეტესად, 90-ინი წლების პოსტსაბჭოთა საქართველოს კატაკლიზმებია აღწერილი, ახალ ცხოვრებასთან ადაპტაციის უუნარო ადამიანებით (ეს ტექსტები ცხოვრების მხატვრული მატიანე კი არის, ხშირ შემთხვევაში, ძალზე საინტერესო მატიანეც, მაგრამ უკვე არამარტო შეჩვეული, არამედ მობეზრებულიც).

მიუხედავად საკმაოდ მცირე მოცულობისა, წიგნში რამდენიმე სიუჟეტური ხაზი და ამბავია ერთმანეთში გადაწნული, მთავარი გმირები კი სიტყვები არიან, რომლებიც კი არ აღწერენ მოქმედებას, არამედ თავად მოქმედებენ, განსაზღვრავენ იმას, რაც უნდა მოხდეს.

ეს წიგნი, რომელიმე უცხოელ ავტორს რომ დაეწერა, იქნებ, თანამედროვე მსოფლიო ბესტსელერადაც კი ქცეულიყო. ამ შემთხვევაში ვერაფრით დავეთანხმებით ზაზა თვარაძის მიერვე ინტერვიუში ნათქვამს: „დიდი რაღაცის დაწერა აქ არ გამოვა. მე მაგალითად ვერ დავწერ... იმიტომ რომ საქართველო პატარა ქვეყანაა, სადაც რაღაც მნიშვნელოვანი მოვლენები ხდება, მნიშვნელოვანი ნაწარმოებებიც იქ იწერება“. „დიდში“ უფრო მონუმენტურ, დიდი მოცულობის ტექსტს თუ გულისხმობდა მწერალი. „სიტყვები“ მნიშვნელოვანი ლიტერატურული ფაქტია და ის, რომ თავის დროზე მის გამოქვეყნებას შესაფერისი გამოხმაურება არ მოჰყოლია, ვერაფრით დააკნინებს ამ მნიშვნელობას.

ძალიან ძნელია სიტყვებითვე გამოხატო სხვა სიტყვის მნიშვნელობა, რომელიც ძალიან კარგად იცი და ყოველდღიურად თამამად ხმარობ საუბარში. ნებისმიერ სიტყვას (განსაკუთრებით ისეთს, აბსტრაქტულ ცნებას რომ გამოხატავს და მისი წაკითხვის ან მოსმენისას კონკრეტული საგანი არ წარმოგიდგება თვალწინ) ადამიანის ცნობიერებაში საკუთარი ფერი და ფორმა გააჩნია; ფიქრი ადამიანის ცნობიერებაში არა მისი შესაბამისი სიტყვებით, არამედ რაღაც გაურკვეველი, რამდენიმე ჭეშმარიტებაა, მწერალმა რომ მხატვრული ტექსტის თემად აქცია. ტექსტისა, რომელიც, წიგნის წინასიტყვაობის ავტორს უნდა დავეთანხმოთ, „რომანისათვის ძალიან პოეტური და პოემისათვის მძიმედ პროზაული ქმნილებაა“. მასში იდიომატური, მეტაფორული გამოთქმები - „ცოცხალი სიტყვა“, „სიტყვის ფლობა“, „სიტყვებით მანიპულირება“ პირდაპირი მნიშვნელობით არის გამოყენებული.

ლიტერატურის თეორიაში არსებობს ცნება „მკითხველის მოლოდინის ჰორიზონტი“, რაც იმას გულისხმობს, რომ წიგნის კითხვას ყოველთვის წინ უძღვის მკითხველის წინასწარი მოლოდინი, განპირობებული მისი ადრინდელი სამკითხველო გამოცდილებით, მწერლის შესახებ არსებული აზრით, წარმოდგენით მხატვრული ნაწარმოების ენის შესახებ.

„სიტყვები“ მოლოდინს პირველივე წინადადებიდან არღვევს და სრულიად იპყრობს მკითხველის ინტერესს. ენაც, სიუჟეტიც იმის მაუწყებელი ჩანს, რომ ჩვენ წინაშეა XIX საუკუნის ქართული ბელეტრისტიკის ტიპიური ნიმუში. და სანამ სოფელის მისადგომებთან გამოჩენილ ცხენოსან ჩოხოსნებსა და მოჩარდახული ურმის მგზავრებს გამოყვება, იქნებ, მკითხველმა წიგნის ყდასაც კიდევ ერთხელ შეავლოს თვალი იმაში დასარწმუნებლად, ავტორი ხომ არ შეეშალა და ხელში შემთხვევით სხვა წიგი ხომ არ მოხვდა. მაგრამ ეს დაბნეულობა სულ რაღაც ორი გვერდის მანძილზე მიყვება, მერე კი თანამედროვე ტიპიური ბინის კარზე დარეკილი ელექტროზარის ხმა მასაც, ავტორთან ერთად, გამორთავს დაწყებული წიგნიდან, რომ უფრო საინტერესო და თანაც ფანტასტიკური ამბავი წააკითხოს. ამბის გასაღები მწერლის მიერ მიგნებულ არაჩვეულებრივი სიტყვათა თამაშია: მეგობრის მიერ აღმოჩენილი „სანეტარო კანტორა“, სადაც „ნეტარიუსი“ ზის და ათასგვარ ნეტარებებს არიგებს, უფრო სწორად, აქირავებს, ამბის ბოლოს ჩვეულებრივ „სანოტარო კანტორად გარდაიქმნება“. იქამდე კი დიდი ამბები ხდება, ნაქირავები ზარდახშიდან ამომძვრალი უამრავი ცოცხალი და მოელვარე სიტყვა, ამ სიტყვებისგან შექმნილი უამრავი აზრი და წინადადება, ლექსი და მოთხრობა, სევდიანი და მხიარული ისტორიები, მცირე ჩანახატები და ისტორიული პოემები მწიფე მტევნებივით ეკიდებიან ირგვლივ და ავსებენ სივრცეს, მერე კი უცებ ცივი ხავილით გაქანდებიან ზარდახშისაკენ და ისიც შეისრუტავს, ვითომც არაფერი მომხდარა.

„სიტყვების“ მთავარი გმირი ის კაცია, ვინც თავად ყველაზე მეტი სიტყვა იცის, ოღონდ მარტო ლიტერატურული, წიგნებში ამოკითხული სიტყვები. სწორედ ასე წარუდგენს წიგნის მეორე მთავარი პერსონაჟი მეგობარ ქალს პირველ პირში მთხრობელს და შესაბამისად, წიგნის ავტორს, რომელიც ზარდხშიდან ამოსული სიტყვებიდან „ვეფხისტყაოსნის“ სტრიქონებს აწყობს და ქალის შეკითხვაზე, „თქვენ „ვეფხისტყაოსნის“ სპეციალისტი ხართ?“, რაღაცნაირად აწურული პასუხობს: „არა, როგორ გეკადრებათ, უბრალოდ ადგილები ძალიან მიყვარს“. აქაც, პირველ რიგში იმ ეპიზოდს იხსენებს, ნესტანის ამბავგაგებული ავთანდილი რომ ტარიელთან მიიჩქარის გახარებული: „მიწურვილ იყო ზაფხული, ქვეყნად ამოსვლა მწვანისა“... შოთას პოემა „სიტყვების“ განუყოფელი ნაწილია, ცოცხალი სიტყვებით აწყობილი მისი ზოგიერთი ეპიზოდი კი (მაგალითად ავთანდილისგან ჭაშნაგირის მოკვლა) თანამედროვე ბლოკბასტერივით იკითხება.

მთავარი გმირი ზაზა თვარაძეა, მისი ლექსების ლირიკული გმირის მსგავსი, რომელსაც, მისივე სიტყვებით, ხანდახან უცნაური სურვილი ებადება, უნდა ნაცნობ-უცნობს პატიება სთხოვოს იმისთვის, რომ არარაობაა და მიუხედავად ამისა, მზის ქვეშ ცხოვრობს, სუნთქავს, მიწას ენარცხება, ადამიანებს ეჯახება და ტკივილს თუ არა, უხერხულობას მაინც აყენებს. არც ისაა შემთხვევითი, რომ მთავარ გმირს სიტყვები - „მე“ და „ჩემი“ არ ემორჩილებიან, გამუდმებით ხელიდან უსხლტებიან და არა და არ უნდათ მის აწყობილ ტექსტებში კუთვნილი ადგილის დაკავება.

ამ წიგნში, რომელიც თავიდან ბოლომდე შეუნელებელი ინტერესით იკითხება. უამრავი, ერთი შეხედვით მთავარი ტექტიდან გადახვევით ჩართული ამბისა თუ აზრის, მიუხედავად, არცერთი სიტყვა, არცერთი ფრაზა შემთხვევითი არაა, რადგან ავტორმა იცის, რომ „ყველა სიტყვა უნდა ანაზღურდეს“.

ზაზა თვარაძის „სიტყვების“ მკითხველსაც, არაჩვეულებრივ, მომხიბლავ ტექსტთან მიახლების ნეტარება გარანტირებული აქვს.

P.S. ჟურნალ „ცხელი შოკოლადის“ ლიტერატურული დამატების ერთ-ერთი ბოლო ნომერი ზაზა თვარაძის ხსოვნას მიეძღვნა, რამდენიმე წერილი დაიბეჭდა, მისი მეგობრების, უახლოესი ადამიანების მოგონებები. ამ წერილებში მოჩანს ზაზა თვარაძე - მეოცნებე, ღვთისმოშიში, თავგადასავლების მოყვარული, ერთდროულად მარტოსულიც და სამეგობროს სული და გული, გაუბედავიც და დაუნდობელი მეამბოხეც. ყველაფერი ან თითქმის ყველაფერია ნათქვამი, რისი თქმაც მასთან ურთიერთობის გამოცდილების შედეგად იყო შესაძლებელი.

ჩემი დამოკიდებულება ზაზა თვარაძის, მწერლისა და ადამიანის მიმართ, ერთი მკითხველის სუბიექტური აზრია, მხოლოდდამხოლოდ მისი ნაწერების წაკითხვის შედეგად შექმნილი აზრი.

ნონა კუპრეიშვილი

აშკარად ორაზროვანი კითხვის შემცველი ეს სათაური, რომელიც, რა თქმა უნდა, მწერლობის სირთულეზე მიგვანიშნებს, მეტაფორული ანუ, როგორც ახლა უწოდებენ, ტრადიციული დისკურსით კეკლუცობის ნიშნად არ უნდა აღვიქვათ. ოთარ ჭილაძის ესეებსა და პუბლიცისტურ წერილებზე საუბრისას (კრებულ „ბედნიერ ტანჯულს“ ვგულისხმობ), მსგავსი მისწრაფება უბრალოდ უადგილოა და უშედეგოც.

ბეჭდვითი კულტურის დასასრულის ეპოქაში მცხოვრებ დღევანდელ მკითხველს, გამომათაყვანებელი მომხმარებლური ცხოვრების უპირატესობის ილუზიას რომ უქმნიან, სერიოზული აზრების გათავისება ადრინდელზე მეტად უჭირს. შეიძლება ასეც ითქვას: წიგნს კითხულობენ მხოლოდ ისინი, ვინც არ დანებდა.

„ბედნიერი ტანჯული“ ნაბეჭდი ტექსტისადმი არსებული „ქედმაღლური უკმაყოფილების“ ამ ფონზე „წერის ანუ ძველმოდური საქმიანობის“ დასაცავად აგებული კიდევ ერთი ჯებირია, კიდევ ერთი წყალმოვარდის შესაჩერებლად საგულდაგულოდ გათვლილი და აგებული. ემყარება იგი უმთავრესს-სამყაროზე პასუხისმგებლობის აღების ძალისხმევას, რომელიც ყოველთვის გვაოცებს მწერალში და რაც, არ შევცდები თუ ვიტყვი, საბოლოო ჯამში ქმნის კიდეც მას.

მუდმივად ასეა: საჭირო წიგნებს საჭირო დროს თითქმის ვერასოდეს ვკითხულობთ, რაც იმასაც გულისხმობს, რომ კომუნიკაციის უახლესი საშუალებების (განსაკუთრებით ელექტრონული მედიის) და პოლიტიკოსების ამარა მიტოვებულ გარემოში, სადაც ყველა სასიცოცხლო საკითხი არა პრობლემის მოგვარება-გადაწყვეტის, არამედ მასზე ბერწი მსჯელობის, საყოველთაო ფუჭსიტყვაობის დონეზე წყდება, ბოლომდე ვერავის ვენდობით. ამგვარ ბედს, სამწუხაროდ, ჯერჯერობით მწერალი, მწერლის სიტყვა და მასთან ერთად „ქართული მწერლობის ტრადიციული ფუნქციაც“ იზიარებს, არადა პირდაპირ უნდა ითქვას: „ბედნიერი ტანჯულის“ ზოგიერთი პასაჟი ჩვენი ქალაქის შენობების კედლებზე რომ მიგვეწერა (იქ ამოკითხული ათასი ჯურის უმსგავსოების ნაცვლად), შესაძლოა, ჩვენივე უახლესი ისტორიის არაერთი საბედისწერო შეცდომა თავიდან აგვეცილებინა. ან იქნებ „ექსტრემის ზეობის“ ხანაში სულაც პერფორმანსის ან რეპის გამომსახვლელი ფორმებისათვის მიგვემართა, რასაც დასავლეთში ე.წ. „პოპულარული პოეზია“ „წიგნიერი პოეზიის“ ჩანაცვლების თუ სტიმულირების მიზნით კარგა ხანია დიდი წარმატებით იყენებს. მთავარი შედეგის მიღებაა, რაც ჩვენს შემთხვევაში მწერლისა და მკითხველის თანხვდომა იქნებოდა უნიკალური სულიერი გამოცდილებით ოთარ ჭილაძის მიერ დასაზღვრულ ამ კონკრეტულ სივრცეში, სადაც არც მეტი, არც ნაკლები საგანთა და მოვლენათა მნიშვნელობების რეკონსტრუქცია ხორციელდება.

შეუძლებელია „ბედნიერი ტანჯული“ საკითხთა მთელი წყების არა მხოლოდ ღრმა და საფუძვლიანი ანალიზით, არამედ მათი თუნდაც აქტივიზირებითაც არ იყოს მნიშვნელოვანი. დააკვირდით ამ საკითხების ფორმულირების პრინციპს, სიზუსტესა და სისადავეს, რომლითაც ისინია დასმული: მწერლის მოგონილი და ნამდვილი მისია; მწერლური „დუმილის“ რაობა; ჩვენ და თავისუფლება; რას გვავალდებულებს ქართველობა?; გვინდა თუ არა ვიყოთ ქართველები?; რას ნიშნავს „აზროვნება ქართულად?“; ქართული ტრადიციული კონცეფციების, მათ შორის, რუსეთთან დამოკიდებულების, გადასინჯვის აუცილებლობა; როგორ დავბრუნდეთ „გაურკვევლობის ბურუსიდან-მშობლიურ წიაღში?“; რაშია ქართული მწერლობის ნეგაციის ნამდვილი მიზეზი? ესმით თუ არა ევროპელებს „ემფატიკურ ტონად“ ეროვნულ სატკივარზე საუბარი და ა.შ.

გამოდის, გარკვეულ წილად გვგულისხმობენ და ამიტომაც შეგვახსენებენ, რომ ასეთ თემებზე სასაუბროდ მზადებას დაუყონებლივ უნდა შევუდგეთ, ორი რამის მიუხედავად: ისედაც დიდი დრო გვაქვს დაკარგული და მწერალი, თავისი პროფესიული ჩვევიდან გამომდიანრე, „რასაც ქმნის, ხვალისთვისაა გამიზნული“...

თვით ის ფაქტი, რომ ოთარ ჭილაძეს ხშირად მიმართავენ კითხვებით „დუმილსა“ და „გვერდზე დგომასთან“ დაკავშირებით, საუკეთესოდ ავლენს ჩვენს უნებლიე მიჯაჭვულობას მწერლის ფუნქციის საბჭოურ ინტერპრეტაციასთან: სინამდვილეში დუმს კი ნამდვილი მწერალი? ან შესაძლებელია თუ არა ის საერთოდ მხარდაჭერას უცხადებდეს რომელიმე, თუნდაც უნივერსალური იდეოლოგიური სამოსით (ილია „ფერუმარილით გაგლესვას“ რომ უწოდებდა) შეფუთულ ხელისუფლებას; „ბედნიერ ტანჯულში“ ამ კითხვებზე შემდეგ პასუხს ვპოულობთ: „მწერალი ლაპარაკით კი არ არღვევს დუმილს, არამედ წერით. ოფიციალური განცხადებებით კი არ განსაზღვრავს თავის ადგილს მწერლობაში, არამედ საკუთარი ნაწარმოებებით“... საეტაპო რომანების „გზაზე ერთი კაცი მიდიოდა“, „ყოველმან ჩემმან მპოვნელმან“, „აველუმისა“ თუ „გოდორის“ შემქმნელს მიაჩნია, რომ მისი დუმილის აქცენტირება უსაფუძვლოა და, მეტი რომ არა ვთქვათ, უხერხულიც. სხვა საქმეა, რომ ქართული სინამდვილის სპეციფიკის გამო, რომელშიც, თუ გნებავთ, ისტორიიდან ჩვენი ტრაგიკული ამოვარდნაც ვიგულისხმოთ, მაღალმხატვრულად და ნათლად ნათქვამი მახვილთა განმეორებით დასმას, ტექსტის კონკრეტულ დრო - სივრცულ არეალთან შესაბამისობაში მოყვანას ერთხანს კიდევ საჭიროებდეს იქნება. (და ამას ქართველმა მწერალმა ანგარიში უნდა გაუწიოს). განა „კაცია-ადამიანი?!“ მხატვრული სრულფასოვნებით არ ასახავდა რეტროგრადობისა და უძრაობის არსს? მიუხედავად ამისა, მაინც მოითხოვა მკითხველისათვის „ცრემლიანი სიცილის“ განმარტების აუცილებლობა. მას შემდეგ პრინციპულად ბევრი არაფერი შეცვლილა. მეტიც, ილიას მიერ პირდაპირ ნათქვამი: „იქნებ შემომწყრე, ჩემო მკითხველო, თუმცა მე შენის წყრომისა არ მეშინიან“... ოთარ ჭილაძისათვის შემოქმედებითი ავტონომიურობის საფუძვლად ქცეულა, გაუმყარებია მისი რწმენა იმაში, რომ „იყო ყველასათვის გასაგები“ მწერალს ღირსებას ვერ მატებს.

80-იანი წლების დასასრულს, როგორც ახლა ცხადდება, თვითგამორკვევის კატასტროფულად ხანმოკლე დრო მოგვეცა. ჰომეოსტატიურმა საბჭოთა საზოგადოებამ, რომელიც დროის სხვა განზომილებაში არსებობდა და ძირითად ჰომოგენურ ფასეულობათა კრიტერიუმზე იყო ორიენტირებული, როგორც მოსალოდნელი იყო, ეს შესაძლებლობა არ და ვერ გამოიყენა. ცოტა ვინმემ თუ იცოდა, რად დაგვიჯდებოდა სულსწრაფობა, რომელსაც მყისიერი მეტამორფოზის ოსტატები ავლენდნენ. ცოტანი იყვნენ ისეთი მწერლებიც, რომლებსაც, როგორც ალექსანდრე სინიავსკი იტყოდა, ხელისუფლებასთან „ესთეტიკური უთანხმოება” და ქართული კულტურისადმი ურყევი რწმენა თანაბარი დოზით გააჩნდათ.

ოთარ ჭილაძე, რომელმაც შეძლო არ გამხდარიყო საბჭოთა მწერალი, სწუხს არა მარტო ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობის გამო, არამედ იმ კულტურული კრიზისის გამოც, რომელიც მსგავს მოვლენებს უეჭველად მოსდევს ხოლმე: “რასაკვირველია... საბჭოთა ხელისუფლებამ ჩვენშიც შექმნა იდეოლოგიური კონიუქტურის დამცველ მწერალთა მთელი არმია, მაგრამ ჩვენ იმათი გამოცალკავება და მხილება კი არ დავისახეთ რატომღაც მიზანდ, არამედ თითქოს დიდი ხნის სანატრელი აგვისრულდაო, თითქოს კარგი შემთხვევა მოგვეცაო, იმათთან ერთად ნამდვილი ქართული მწერლობაც მოვისროლეთ სანაგვეზე... იოლი გზა ავირჩიეთ. რასაკვირველია, გაცილებით ძნელია, კარგს კარგი დაარქვა და ცუდს-ცუდი“ ...დღეს, როდესაც „უწარსულობა“ ინტელექტუალთა ერთი ნაწილის ძირითად უპირატესობას წარმოადგენს, ამგვარი დეტერმინიზმი, ერთი შეხედვით, დაგვიანებულიც კი ჩანს. თუმცა ამ თვალსაზრისით ვითარება საკმაოდ ცვალებადი და ნაკლებ პროგნოზირებადი აღმოჩნდა. სწორედ ჩვენთვის კარგად ნაცნობი „ქართული მაქსიმალიზმის“ განელების ხარჯზე ხდება შემობრუნება ისეთი ცხადლივი ჭეშმარიტებისაკენ, რომელსაც ოთარ ჭილაძე იმთავითვე ეჭვმიუტანლად მიიჩნევს: „ახალი მწერალი ციდან არ ვარდება, არც ცარიელ ადგილზე ამოდის. სხვათა შორის, არც არაფერს ამბობს ახალს, ახლებურად ამბობს ძველს, ბევრჯერ თქმულს, რამდენადაც თვითონაა ახალი და არა ის, რასაც ლიტერატურა ემსახურება, რაც ლიტერატურის სფეროს განეკუთვნება...“

როდესაც ნოდარ კაკაბაძე განმარტავდა, რომ „ჩვენს საზოგადოებაში ჩასატარებელია ძლიერი დემითოლოგიზირების და დეილუზიონირების პროცესი“ ის, ცხადია, XX საუკუნის ქართველი რომანისტების მიერ მითოსის, როგორც სამყაროსა და ამ სამყაროში ადამიანის შეცნობის უნიკალურ მეთოდს არ გულისხმობდა. ან კი როგორ უნდა განვიხილოთ ოთარ ჭილაძის რომანები, როგორც მათ მწერლის შემოქმედების სერიოზული მკვლევარი მანანა კვაჭანტირაძე უწოდებს, „კულტურული მეხსიერების ვეებერთელა რეზერვუარებად, სადაც შენახულია ჩვენი ისტორიული ცნობიერების თითქმის ყველა მონაპოვარი“, თუ მწერლის მიერ ჭეშმარიტების შეცნობის მიზნით მითოლოგიური წარსულისაკენ მიბრუნებას, სადაც „ადამიანის სამყაროსთან მიმართების“ პირველხატები და ენაში ასახული „პირველი მნიშვნელობები“ გვხვდება, მითოსით მავნე გატაცებად, მთელი ქართული კულტურისათვის დამახასიათებელი მითომანიის გამოვლინებად მივიჩნევთ. ოთარ ჭილაძე ამ ძალიან მნიშვნელოვან პრობლემასაც ეხება: „როცა საქართველოს ისტორიას კითხულობ, ძალაუნებურად მითოლოგიურად იწყებ აზროვნებას. ისეთი შთაბეჭდილება გექმნება, თითქოს ღმერთმა, უფრო სწორად, ღმერთებმა, ამ პატარა ქვეყანას სიცოცხლის შესაძლებლობები წაართვეს, მაგრამ, სამაგიეროდ, უკვდავება აჩუქეს; უკვდავება კი, მოგეხსენებათ, სიცოცხლეზე გაცილებით ძნელია“... ასეთი ყოვლისმომცველი მზერა, რომელიც „მარადისობის-დროში, მითის კი ისტორიაში“ გადაყვანის უნარს გულისხმობს ასევე ყოვლისმომცველ მეხსიერებაზეა დაფუძნებული. „ყველაფრის დამახსოვრება, იმისიც, რაც სხვებმა შენი იმედით დაივიწყეს“ (როგორც ეს „აველუმშია“ ნათქვამი) მწერლის კიდევ ერთი უნივერსალური თვისებაა. „ბედნიერ ტანჯულშიც“ ყველაფერ იმას მოუყრია თავი, რაც გუშინდელი ორმომტრიალით თავგზააბნეულებს უწესრიგოდ მიგვიყრ-მოგვიყრია, რაც მოტივირების, გააზრებისა თუ განცხადების შუაგზაზე მიგვიტოვებია, რის მიმართ გაურკვევლობის ყოვლისმომცველი შიში გვიგრძვნია.

„გაურკვევლობის ბურუსი“ ოთარ ჭილაძისათვის ისტორიის მიღმა გასვლის შემზარაობას ათვალსაჩინოებს, რომლის იქით ქართველად დარჩენის შესაძლებლობა მინიმუმამდეა დაყვანილი. ქართველ კაცს კი ქართველად დარჩენის უფლება უნდა დაუტოვონ. თანაც აი, როგორ: „დაანახონ, აუხსნან, რა გზებითაა შესაძლებელი დაცემული, გალახული სამშობლოს აღდგენა და დამერწმუნეთ, შეუძლებელს შეძლებს... განა დღეს ვინმე უდგას გვერდში ქართველ კაცს? განა, ვინმე ამხნევებს, ეხმარება შინაური თუ გარეული მტრების ხრიკებში გარკვევას? რა თქმა უნდა, არა...“ თუმცა კონტრშეკითხვა, რომელიც ამავე კონტექსტიდანაა აღმოცენებული, როგორღაც უჩვეულო რაკუსითაა დასმული, მოულოდნელად და შემაშფოთებლად: ბევრს შემორჩა კი ქართველად ყოფნის სურვილი? მეხსიერებაში ახალი ტალღის ერთი სკანდალური პოეტის სტრიქონები ცოცხლდება, მისივე „კოტესტროფებიდან“: „ჩემო სამშობლო მხარეო, რით ვეღარ გაიხარეო, ...მეხი კი დაგაყარეო“. ასეა, ზოგს მოლოდინი ღლის, ფიტავს, ზოგს იგი „მარადიულ ომად“ ექცევა, მიზანმიმართულად და გააზრებულად.

ოთარ ჭილაძის, როგორც „ეზოთერული საკითხავის“ შემქმნელი მწერლის სულიერი წონასწორობა ენისადმი მის დამოკიდებულებას ეფუძნება. ჰაიდეგერის ცნობილი მოსაზრება: რამდენადაც ფლობ ენას, იმდენად ფლობ რეალობას, თითქოს გვავალდებულებს ყველაფერი, რაც კი ამ მწერლის ხელიდან გამოსულა, ჟანრობრივი ნაირგვარეობის მიუხედავად, სწორედ ამ ურთიერთგანპირობებულობით ავხსნათ და შევაფასოთ.

ახალი ენის შემოტანა, მაშინ, როდესაც იგი არ არის რეალობის ადეკვატური, ქმნის შეუთავსებლობასა და ხელოვნურობის განცდას. ოთარ ჭილაძემ კი დაამტკიცა, რომ ტრადიციული ენითაც შესაძლებელია ახალი რეალობის აღწერა, რაც ენისადმი მისი, როგორც მწერლის, მუდმივად ფრთხილი დამოკიდებულების შედეგია. ოთარ ჭილაძე ხომ ე.წ. „ახალი სამოციანელთა“ იმ თაობას ეკუთვნის, რომელმაც „გაათბო ქართული სიტყვა“, იხსნა ის საბჭოური შტამპისაგან, დააბრუნა ეს სიტყვა „შინ“. ენაში, როგორც კულტურის უმთავრეს ფენომენში, დაწყებული „შინ დაბრუნების“ მისტერია ამავე ენით გასაგნებული მსოფლმხედველობის, აღქმის და განცდის მტვერწაყრილ რეცეპტორთა ამოქმედებით დაიწყო და ამ მიმართულებით იქნა გავრცობილ-გაღრმავებული. მაშინაც, როდესაც პოეტი ოთარ ჭილაძე თაობათა სულთამპყრობელის, გალაკტიონის, ყოვლისმომცველი შეღწევადობისაგან თავის დაცვას ცდილობდა (რაც მან დიდი წარმატებით განახორციელა კიდეც), იგი უკვე ერთვებოდა უხილავ, თუმცა მწერლისათვის ამით არანაკლებ მნიშვნელოვან, ფილოსოფიურ კვადრატში: სული-ადამიანი-სიტყვა-საგანი. ენა იწყებდა დენას მისი პოეტური სამყაროსაკენ, როგორც ერთხელ და სამუდამოდ მოცემული მარადისობა, ი. ბროდსკი კი იტყოდა, როგორც „ლინგვისტური აუცილებლობა“. ძალა, რომელიც ქართველ მწერლად, იმავე „ბედნიერ ტანჯულად“ ყოფნას სჭირდებოდა, სწორედ ამ ამოუხაპავი ჭიდან იქნა აღებული, რომელშიც თვითგანწმენდისა და თვითაღდგენის თვითრწმენა ჩვენთვის ხშირად აუხსნელი ძალით ცოცხლობს: „სიტყვა ერთადერთი და საკმაოდ ბნელი გვირაბია, რომლის მეშვეობითაც სამყაროს ვუკავშირდებით ჩვენი არსებიდან თავდაღწეულნი“ - გვიხსნის თვითონ მწერალი - „და რომლის მეშვეობითაც ისევ ჩვენს არსებაში ვბრუნდებით, მარად ამოუცნობი სამყაროდან, ოღონდ უფრო უკეთესნი, ვიდრე „გამგზავრებამდე“ ვიყავით, უფრო მეტის მცოდნენი და მეტის ამტანნიც, სიტყვის მარადიულ, მარად ცოცხალ წიაღში გამოვლილნი“.

ბულგარეთში დაბადებული ცნობილი ლიტერატურის თეორეტიკოსის, იულია კრისტევას, ენისმონაცვლეობამ დამარწმუნა იმაში, თუ რატომ უნდა მივანიჭოთ უპირატესობა ოთარ ჭილაძის ენობრივ კონცეფციას. ბულგარული იულია კრისტევასთვის, გარკვეულ პერიოდამდე „მაშველი რგოლია, პირვანდელი სიღრმეებიდან აღმოცენებული“, რომელიც, „მუდმივად მის დასახმარებლად მოიწევს“. მოგვიანებით, ემიგრაციაში წასულისათვის, უფრო სწორად კი, ბულგარეთის მუდმივ მოუწყობლობას განრიდებულისათვის, ფრანგული, „თავიდან მყიფე და ხელოვნური, სულ უფრო და უფრო აუცილებელი ხდება. მოკლედ, „სახელთა ალქიმიაში“ იულია კრისტევა „ერთი-ერთზე რჩება ფრანგულთან“, „არქმევს სახელს ყოფიერებას და იწყებს ცხოვრებას ფრანგულად“. ბულგარულს ხან მკვდარ ენად აცხადებს, ხანაც „დედობრივ მეხსიერებას“ უწოდებს, რაც, ალბათ, აძლევს კიდეც უფლებას ბულგარეთსა და ბულგარელებს ჩვენთვის, ქართველებისთვისაც, უაღრესად ანგარიშგასაწევი, უმწარესი სიმართლე უთხრას: ისტორიის გემბანიდან გადაგდებულები ხართო, მის დაწევას ცდილობთ და არ იცით, როგორ მოიქცეთო; ვერავინ გამჩნევთ და არავის სჭირდებითო; თუნდაც ყველაზე ადრე გაიღვიძოთ, მაინც აგვიანებთ ამ ძველ სამყაროში, მუდმივად რომ ახლდება და დაგვიანებულებს ვერ იტანსო; გინდათ ყველაფერი მიიღოთ, ოღონდ იმ პირობით, რომ თვლემას განაგრძობთ, თითს არ გაანძრევთ, ან იხულიგნებთ, მოატყუებთ, ცბიერებას გამოიჩენთ; ზოგჯერ ღონემიხდილნი სიკვდილამდეც იმუშავებთ, თუმცა თქვენი სიკვდილიც რომ არავის სჭირდებაო; თქვენი გულუბრყვილო მოაზროვნეებისა და გულისხმიერი გლეხების ენა, ისევე უიმედოდ გამოიყურება, როგორც თქვენი მისწრაფებებიო და ა.შ.

ენის უბადლო სპეციალისტი, რომელიც სინტაქსითა და სუფიქსებით, ენაში სავაზნეებივით ჩატენილი უცხო სიტყვების მოუქნელობით ენის ოდნავი ვიბრირების ანუ, როგორც თვითონ ამბობს, „ცახცახის“ შეგრძნებათა კლასიფიცირებას ახდენს და ამით ბევრად უფრო მეტ ინფორმაციას ფლობს ბულგარელებზე, ვიდრე ისტორიკოსთა მთელი კოჰორტა, მაინც უხერხულ მდგომარეობაში ვარდება. მიუხედავად იმისა, რომ ხალხს ასეთ სიმართლეს ეუბნები, მიუხედავად ტკივილისა, რომელსაც ამ დროს განიცდი, მაინც დროში ჩარჩენილებზე მოხერხებულად, წასულად და რაც მთავარია, აპატრიდად (უსამშობლოდ) გამოიყურები. უსამშობლობა, რომელსაც თავად იულია კრისტევა „ზღვარზე ყოფნას“ უწოდებს, ცხადია, დანაშაული არ არის. ეს უბრალოდ იმის საპირისპირო მოვლენაა, რასაც „ბედნიერ ტანჯულში“ ვხედავთ და განვიცდით. გამოდის, რომ ის, რასაც განჭვრეტის ძალით დაშორდა იულია კრისტევა, იმავე ძალით უახლოვდება ოთარ ჭილაძე; ენით რეალობის ფლობა, მით უფრო, ამგვარად მოუხელთებელი რეალობის, ოთარ ჭილაძისათვის ხომ მხოლოდ ქართული ენისადმი გაცხადებული რწმენა არ არის? აქ ბევრი რამ იყრის თავს და სათქმელი რაც შეიძლება ნაკლებად პათეთიკური რომ გამოგვივიდეს, ისევ მწერალს დავესესხები: „ვიდრე საქართველოში ერთი კაცი მაინც წერს და ერთი კაცი მაინც კითხულობს, მართლა შეიძლება ყველაფერი დავიბრუნოთ, არამარტო მიწები, არამედ ზნეობაც!... დღეს საქართველოში ბრმა ტყვიების ჟამი დგას. ბრმა ტყვიას კი ყველაფრის მოკვლა შეუძლია - ოცნებისაც. ამიტომ ყველანაირად უნდა ვეცადოთ, ბრმად არ ისროდნენ ჩვენს ქვეყანაში, არამარტო ტყვიას, არამედ სიტყვასაც“... (აი, ერთ-ერთ კედელზე მისაწერი თუ გასაზეპირებელი ფრაზაც: ბრმად ნუ ვისვრით სიტყვას!).

დღეს ჩვენი ლიტერატურაცენტრიზმი ანუ ის, რომ „ლიტერატურის ქვეყანა ვართ“, ლამის შეურაცხმყოფელ მოსაზრებად ითვლება. მართლაც, ხშირად, როდესაც „მოძველებულ ლუღლუღს“ ისმენ, რომელშიც მხოლოდ საბჭოური „სამოთხის“ ხსოვნაა აღბეჭდილი და რომელიც ფსევდოაქტიურობას, ფსევდომსჯელობას, ფსევდოპრინციპებს და ბოლოს და ბოლოს ფსევდოპროფესიონალიზმს განასახიერებს, უიმედობა გიპყრობს. მხოლოდ მაშინ, როდესაც ამ საკითხზე ნამდვილი წიგნების შემქმნელი მწერალი გესაუბრება, აცნობიერებ შლამისა და მინარევებისაგან დაწმენდილი ლიტერატურის მნიშვნელობას, მის პირველადობას, მის ყოვლისმომცველობას. სწორედ ლიტერატურის მიერ ჩვენი ქვეყნისათვის გაწეული სამსახურის სწორად გააზრებითაა შესაძლებელი ესოდენი სინათლის შეტანა თავად „ქვეყნის“ ცნებაში. აი, თურმე როგორ „მარტივად“ ყოფილა ყველაფერი: „ქვეყანა კი სხვა არაფერია: შენი პური და შენი ღვინო უნდა მოგყავდეს, სხვებს რომ არ შესცქეროდე ხელებში და შენს თავგადასავალს წერდე აუჩქარებლად, შეულამაზებლად კეთილსინდისიერად“...

ლექსადაც და პროზადაც იმეორეთ წინაპართა დანაბარებიო! - მიმართავს ოთარ ჭილაძე ახალგაზრდა მწერლებს. უფრო ზუსტად, „ჯერჯერობით“ იმეორეთო, „სანამ ჩვენი ხალხის ბედი არ გარკვეულა, ვიდრე ჩვენს არსებობას არ აღიარებს და არ შეეგუება დანარჩენი მსოფლიო!“, ბედის მაძიებლები იყავით, შურის მაძიებლები ნუ გახდებითო! - ამასაც ეუბნება, სრულიად დარწმუნებული იმაში, რომ მწერლობის „უძღები შვილები“ ადრე თუ გვიან ცდუნებებით სავსე გზაზე ხეტიალის შემდეგ, კვლავ იმ ათვლის წერტილს დაუბრუნდებიან, სადაც ყველაფერი მთავრდება და საიდანაც ყველაფერი იწყება.

მთელი ეს მსჯელობა „უძღები შვილების“, „ქართული მწერლობის თხუთმეტსაუკუნოვანი უღლის“, „მწერლობის სახლში დაბრუნების“ და განსაკუთრებით ამ საბედისწერო „ჯერჯერობით“ - ის შესახებ ძლიერ მაგონებს XX საუკუნის დასაწყისში ევროპის ჰაერჩასუნთქული შემოქმედებითი ახალთაობის საქართველოში დაბრუნების ოდისეას, მათ მიერ ევროპული „სულის კრიზისის“ ძირითად ნიშანთა გადმოტანის, იმიტირების სურვილს და შემდგომ „საკუთარი თავის ალაგვმას“ (დაახლოებით 1925-26 წლამდე, თორემ „ალაგმვა“ შემდგომ რა ხასიათისა იყო ყველამ კარგად იცის), სწორედ ამ „ჯერჯერობით“ - ის გამო. ეს სიტყვა „მარადიულ ომში“ ჩვენ ჩართულობასთან ერთად მარადიული მოლოდინით ნასაზრდოები თვითდისციპლინის, თვითშექმნის უნარსაც ხომ არ გულისხმობს? - ასეთ საფიქრალსაც გვიჩენს მწერალი. ყველაფერი კი იმ კიდევ ერთხელ მოცემულ შანსს უკავშირდება (იგულისხმება ცხადია, დამოუკიდებლობის გამოცხადება), რომელიც ახლა უკვე მართლა საბოლოოდ წარმოგვიდგენს ჩვენი არჩევანის სისწორეს „თავისუფლებასა და მონობით მიღებულ კეთილდღეობას შორის“.

ისტორიულ დროში ჩვენი ხანგრძლივი მოგზაურობის, ჩვენივე მონობისა თუ შესაძლო თავისუფლების მიზეზ-შედეგობრიობა ოთარ ჭილაძეს თავისი მწერლური ნიჭიერების მასშტაბურობითა აქვს ნაკვლევი. „ბედნიერ ტანჯულში“ კი, როგორც აღვნიშნე დღევანდელი მკითხველის დაფანტული ყურადღების კონცენტრირების მიზნით მახვილებს კიდევ ერთხელ სვამს. „ყურადღების გამფანტავთა“ შორის არაპროფესიონალური ჟურნალისტიკაც სახელდება, უფრო სწორად, ის ჟურნალისტიკა, რომელიც თვითდამკვიდრებას მწერლობის მარგინალიზაციის ხარჯზე ესწრაფვის. დაშვებულია ერთგვარი პროფესიულ დალტონიზმი, როდესაც დავიწყებულია განსხვავება მწერლისა და ჟურნალისტის ფუნქციებს შორის. თანამედროვე მასმედიისაგან განსხვავებით მწერალს „ადამიანის სიგლახის, სიმდაბლისა თუ გარყვნილების კიდევ ერთხელ აღმოჩენა კი არ ევალება, არამედ კიდევ ერთი თანაგრძნობის გამოხატვა ადამიანისათვის“ - ვკითხულობთ „ბედნიერ ტანჯულში“ და შემდეგ: ის, რომ ჟურნალისტს არ რცხვენია, ნორმალურად რომ ვერ მეტყველებს მშობლიურ ენაზე, უფრო სწორად, „სახელმწიფო ენის იმ ნორმების შესაბამისად, რომელთა დაცვაც ერთნაირად სავალდებულოა ყველასათვის“, იმაზე მიგვანიშნებს, რომ იგი მიკროფონთან „ქართულად აზროვნებას“ მიუჩვეველი დადგა და შემდეგ თითქმის არაფერი გაუკეთებია ამ ნაკლოვანებების აღმოსაფხვრელად („ქართულად აზროვნება“ - ოთარ ჭილაძის განმარტებით: „ჯერ სამშობლოსათვის და მერე საკუთარი თავისთვის ცხოვრებაა“). მაშინ, როდესაც „მწერალსაც და ჟურნალისტებსაც მეტი წინდახედულობა მართებთ დღეს - ვიდრე დაილაპარაკებდეს, ძირფესვიანად უნდა ჰქონდეს შესწავლილი ნებისმიერი საკითხი, უნებურად მტრის წისქვილზე რომ არ მოუშვას წყალი...“

ხაზგასმითაა ნათქვამი: „ძირფესვიანად უნდა ჰქონდეს შესწავლილი“, რაც პირველ რიგში, პიროვნული თავისუფლებისა და პასუხისმგებლობის ხარისხს უკავშირდება. საიდან უნდა მოვიდეს იგი, თუ ბევრი თავს კომფორტულად ისევ აღრეულ კრიტერიუმთა გარემოცვაში გრძნობს? და ასე გაგრძელდება მანამ, სანამ ჩვენი განსჯა ჭორიკანობა იქნება, ჩვენი თანადგომა - ქედმაღლობა, ჩვენი წვდომა - თვითკმაყოფილება, ჩვენი თავაზიანობა... აღარ გავაგრძელებ. უკანასკნელი ორი საუკუნის მანძილზე ეს ჩამონათვალი სხვადასხვა ვარიანტით ყოფილა წარმოდგენილი და ჩვენეულზე ბევრად ნიჭიერადაც. თავი და თავი პრობლემისა, რომელიც დროის ნიშნითაა აღბეჭდილი, მწერლობის ჟურნალისტიკით ჩანაცვლებაა, რაც ძალიან სახიფათო ტენდენციაა ქვეყნისათვის, რომლის კულტურული იდენტობაც აქამდე სწორედ მწერლობამ მოიტანა.

„ბედნიერი ტანჯული“ მრავალი მიზეზის გამო პოლიტიკური დისკურსის ესთეტიზაცია ვერ იქნებოდა და არც არის. ეს აზრობრივად ამოუწურავი წიგნია, იმიტომ, რომ თავის უფლებებში აღდგენილი სიტყვებითაა დაწერილი. ოთარ ჭილაძე, პირველ რიგში, მნიშვნელობათა შემნახველია და იქნებ სწორედ ეს აძლევს მას უფლებას თქვას, რომ იგი არა „მებრძოლი მწერალია“ (ამ სიტყვის ჩვენთვის ნაცნობი უკიდურესად უტრირებური მნიშვნელობით), არამედ გადამრჩენი. ის, ვინც გაფრთხილებს, სიტყვებს ბრმა ტყვიებივით ნუ ისვრითო, ამასთან ჯარგად იცის მკითხველის გაზანტებული სულის ამუშავების მნიშვნელობა და ისიც, თუ როგორი შინაგანი თვითდისციპლინა და პატიოსნება სჭირდება ცარიელი ფურცლის შევსებას.

თამარ ბარბაქაძე

კარლო კაჭარავას სახელი ქართული ავანგარდის ისტორიას შეენივთა. უკვე ორი ათეული წელი მიიწურა 1986 წლიდან, როდესაც სამხატვრო აკადემიის მეათე სართულზე მუშაობა დაიწყო მხატვართა ერთმა ჯგუფმა (მამუკა ცეცხლაძე, ნიკო ცეცხლაძე, მაია ცეცხლაძე, ოლეგ ტიმჩენკო, მამუკა ჯაფარიძე, კარლო კაჭარავა, გია დოლიძე, თემურ იაკობაშვილი, ზურაბ სუმბაძე, გია ლორია, გიორგი მაღლაკელიძე), რომელმაც მოგვიანებით „მეათე სართულის“ სახელწოდება მიიღო.

ამ ჯგუფმა თავისებურად გააგრძელა რომანტიზმის ტრადიციები ქართულ ხელოვნებაში. როგორც კარლო კაჭარავა გვაუწყებს, ეს იყო ნეოექსპრესიონისტული ფიგურატიულობით გაცოცხლებული სამყარო რაინდების, მეფეების, ჯუჯებისა და უჩვეულო თამაშში ირონიით დახასიათებული ეშმაკების ან ყოველდღიურობის უსიამოვნებათაგან დაღლილი, სასაცილოდ იერცვლილი დემონებისა. ახალგაზრდები გულწრფელად ცდილობდნენ, ალეგორიული სახე-ხატებით ესაუბრათ საჭირბოროტო სოციალურ პრობლემებზე და ჩამოეყალიბებინათ სასურველი ლიტერატურულ-კინემატოგრაფიული სამყარო, რომელიც მიკროსაზოგადოებისათვის მაინც იქნებოდა მისაღები, თუკი იგი ფართო მასებისათვის უცხო აღმოჩნდებოდა.

ყოველი ახალი მხატვრული, სახეობრივი აზროვნების მოსურნე ჯგუფი მეამბოხეა, საზოგადოდ, ამიტომ მომხრეთა და მოწინააღმდეგეთა თანაარსებობას თავისი მომავალი ისტორიისათვის აუცილებლად გულისხმობს. დღევანდელ საქართველოში პოსტმოდერნიზმის თეორია და პრაქტიკა საკმაოდ ძლიერია: თავისი რჩეულებიც გამოკვეთა და „მიწებებულებიც“; კარლო კაჭარავაზე კი ყველა, შეთანხმებულივით, პატივისცემით, კრძალვით, რიდით საუბრობს, როგორც XX ს. 80-იანი წლების ქართული ავანგარდის კლასიკოსზე, ახალი მიმდინარეობის ლიდერზე, ქართული პოსტმოდერნიზმის ერთ-ერთ ძლიერ თეორეტიკოსზე, საინტერესო მხატვარზე. ნაკლებად არის გაანალიზებული კარლო კაჭარავას ლექსები, რომელთა ნაწილი იყო მხოლოდ დღემდე ცნობილი პერიოდიკის მეოხებით.

ამჟამად კი ხელთა გვაქვს კარლო კაჭარავას მშვენივრად გამოცემული ორტომეული, რომელთაგან ერთი სტატიებს ეთმობა, ხოლო მეორე - პოეზიას. ორივე წიგნის ყდა გაფორმებულია კარლო კაჭარავას ცნობილი ნახატით, რომელსაც, ალბათ, „სინათლის სიკვდილი“ ჰქვია. მხატვრის წარწერა ასე გვაუწყებს: „სინათლის სიკვდილი“. ეს ნახატი ეძღვნება გამოჩენილ ავსტრიელ ხელოვნებათმცოდნეს ჰანს ზედლმაიერს“. პოეზიის ტომის ყდაზე ფონი „სინათლის სიკვდილისა“ ღია, ნათელია, ხოლო სტატიების კრებულის ყდა ჩამუქებულია, ბნელია და „სინათლის სიკვდილს“ მეტ დამაჯერებლობას ანიჭებს: პროზაულია და შავ-სევდიანი.

ამჯერად კარლო კაჭარავას ორტომეულის პირველ ტომზე უნდა ვისაუბროთ. მიუხედავად იმისა, რომ ამ ლექსებს კრებულად გაერთიანების პრეტენზია ავტორის მიერ, ალბათ, არ ექნებოდა, სამწუხაროდ, ჩვენ ისე უნდა მივიღოთ იგი, როგორც უდროოდ გარდაცვლილი პოეტის ნიჭის თაყვანისმცემლებმა შეადგინეს. ჩვენი აზრით, კარლო კაჭარავას ლექსების ეს კრებული ძვირფასი შენაძენია ქართული პოსტმოდერნიზმის ისტორიის მკვლევართათვის.

“Dor Tod des Lichtes” - „სინათლის სიკვდილი“ - ავტორისა და კრებულის შემდგენელთა ჩანაფიქრს ჩვენც ვუერთდებით და მიგვაჩნია, რომ კარლო კაჭარავას ლექსები ამ თემატიკის გარშემო ჯგუფდება და, საერთოდ, ქართული ავანგარდის მიერ XX ს. 80-იანი წლების ქართული პოეზიის ერთ-ერთი ძლიერი ტენდენციის გამომხატველიც უნდა იყოს ეს სიტყვები. კარლო კაჭარავას ლექსების კრებულის ყდაზე, შესაბამისად, მხატვრის მიერ გამოკვეთილია: უცხოელი მამაკაცის პორტრეტი წარწერით: Sorgen - „საზრუნავი“ და კედლის ნათურა წარწერით: Achtung!!! - „ყურადღება“. წითელ ფონზე შავი შტრიხებით შესრულებული ფიგურები დამღლელია და გამაღიზიანებელი, საშიში და მიუსაფარი - ქუჩაში გამოტანილი, გამოფენილი დარდითა და გაუქარვებელი ნაღველით. თეატრის გარეშე დარჩენილი საზოგადოება ქუჩაში მართავს სანახაობას: „ანტითეატრი ქმნის ახალ ესთეტიკას (ღირებულებას)“.

კარლო კაჭარავას პოეზიას მხატვრის მიერ დაწერილი ლქსები ქმნიან და ეს სრულიადაც არ არის საგანგაშო: პირიქითაც კი უნდა იყოს. ახალი ესთეტიკა, ახალი ღირებულება აღარ 50 ეფუძნება „განგების ეთიკის“, „ბედი-მდევარის“, განგების მაცნის უეჭველობას, პირიქით: აქვე, ამქვეყნადვე, ამჟამად, ჩვენ თვალწინ უნდა ვიხილოთ ოცნებების მსხვრევა და დავრწმუნდეთ, რომ ჩვენ გარდა არავინ იზრუნებს და იფიქრებს ჩვენზე; უნუგეშოდ, უიმედოდ ცხოვრებაში ვპოულობთ შვებას: მხატვრის მიერ განივთებული ოცნებები კი ქვასავით მძიმედ გვითრევს ფსკერისაკენ:

„ვიღაც ქვას ესვრის ამ მფრინავ კაცებს
მძიმედ ხვდება ეს ძირს დაშვებული ქვა
ვარსკვლავივით ბრჭყვიალებს ვიღაცის საწოლზე...“

(„ანტითეატრი ქმნის ახალ ესთეტიკას (ღირებულებებს)“, 1985)

ქვა - ვარსკვლავი - საწოლი - ასეთია ტრაექტორია ციდან ვარსკვლავების ნაცვლად სიზმრებში ჩამოყრილი ქვასავით მძიმე ოცნებებისა, რომელთაც „პოეზია“ - „ეს მძიმე და მოუქნელი სიტყვა“ (კ. კაჭარავა), რასაკვირველია, ვეღარ შეიფარებს.

XX ს. 80-იანი წლების ქართულ პოეტურ სინამდვილეს დაეპატრონნენ „მძიმე, მუშტებშემართული კაცები“: აგრესიამ დაიმკვიდრა ჩვენს ქვეყანაში და ჩაახშო, გადაფარა სინაზისა და უმწეობის სუსტი კივილი: „ბავშვის ქუდი, მოხუცის ხელჯოხი და ქალის წინდა“.

კ. კაჭარავას ლექსების კრებულის პირველსავე გვერდზე მხატვრის თვალით დანახული, ნივთებით თვალსაწიერშეზღუდული, საგნებით ამოქოლილი ჰორიზონტი გვაბრუნებს საკუთარი წიაღისაკენ, ახალი პოსტმოდერნისტული ესთეტიკა გვაიძულებს, „დავტკბეთ“ სიმულაკრებით - ორიგინალების გარეშე არსებული ასლებით: საგნებისა და მოვლენების მიღმა შევწყვიტოთ რაიმე დიადისა და ამაღლებულის ძიება, არ მოვიტყუოთ თავი შემთხვევათა ჯაჭვის კანონზომიერების აღმოჩენის სიხარულით: ვიცხოვროთ ნათელმხიარული აღმაფრენის გარეშე!

კარლო კაჭარავას ესსეში: „რა, არის ავანგარდი და რა უნდათ მისგან თანამედროვე ქართველებს“ (1992 წელი, 30 მაისი, „დრონი“, № 21, ორტომეული, სტატიები, გვ. 117-120) სადად, უბრალოდ, გასაგებად, ნათლად, ადამიანურად არის ნათქვამი, რომ „ნამდვილი ავანგარდისტებისათვის მნიშვნელოვანი, მთავარი არის რეალობის პრობლემების ფიქსაცია და საზღვრების მოშლა ხელოვნებასა და ცხოვრებას შორის. ამ გზაზე კომუნიკაციის მოძიების მცდელობა უმთავრესი გახლდათ. გარეგნული, პარადოქსული ფორმებიც ამისთვის იყო მოხმობილი და არა თვითმიზნური ლაზღანდარობისათვის“.

კარლო კაჭარავა ამავე ესსეში საუბრობს იმ საშიშროებაზე, რაც ქართველ „ავანგარდისტებს“, ცრუ ღირებულებათა დამკვიდრებით, საზოგადოების გაღიზიანებითა და მათი შემოქმედებისადმი უნდობლობით ემუქრებათ: „ჩვენში პირიქით ხდება: მომხმარებელს ნიშნისმოგებით სთავაზობენ რაღაც იაფ, ვითომ ელიტარულ სუროგატებს და სურთ ამ ნიმუშების დიდ ღირებულებაში დაარწმუნონ... „ეროვნული“ ავანგარდიც... ცუდად შენიღბული აგრესიის საშუალებად იქცა“.

კარლო კაჭარავას არ ეეჭვებოდა, რომ „შეუძლებელია ლიტერატურაზე საუბრისას მხოლოდ ლიტერატურით შემოსაზღვრა“ („რას გვაძლევს ამერიკული ლიტერატურა“ - 1993, სტატიები, გვ. 157), თუმცა ამგვარი საუბრის ფორმას ძიება და პოვნა სჭირდებოდა. მხატვარმა და პოეტმა კარლო კაჭარავამ, ჩემი აზრით, მოიძია ქართული ავანგარდისტული ცხოვრებისა და ხელოვნების გამაერთიანებელი, თავის თანამემამულეებთან დიალოგისათვის საჭირო სიტყვათა კავშირები, ერთდროულად: მაღალფარდოვანი და სადა, ისეთი, როგორიც იყო დაკვეთა მისი თანამედროვე საზოგადოებისა. მერე კი უბრალოდ განაცხადა ამის თაობაზე: „მე მივაგენი ამ ენას“. კარლო კაჭარავას პოეტური „გადაკითხვების“ რუკა ზღაპრული, ციური მოგზაურობისა და მიწასთან მტკივნეული შეხების მრუდე, კლაკნილი ხაზებით არის დაქსელილი და მკითხველს არ უჭირს მასზე გზის გაგნება, რადგან პოეტი-მეგზური კეთილია: მართლაც ნამდვილად სურს, მკთხველი თავის თანამგზავრად აქციოს და არა მხოლოდ პოეტივიზიონერის უზარმაზარი და უკიდეგანო ცოდნით თავზარდაცემულ,უსუსურ არსებად მიაჩნევინოს თავი. პოეტი კარლო კაჭარავა გულწრფელად სთავაზობს მისი ლექსების მკითხველს ცხოვრებიდან ზღაპრებში გადასახლებას და მერე კი - პირიქით:

„ვმოგზაურებ ვით ხალიჩით ალადინის ცისფერ ქვებზე ზევით მფრენი.
წარმოსახულ თევზთა ან ფრინველთა, წარმოსახულ რადიოხმათა მუდამ
შემცვლელი.
დაბნეული, ამაყი, თან სასაცილო უნუგეშოდ ჩემშივე მიტოვებული“.

(„გამგზავრებისათვის“)

კლემენტს გრინბერგი, „პოსტმოდერნის“ ერთ-ერთი თეორეტიკოსი, სწორად აღნიშნავს, რომ „მოდერნიზმი კრიზისის პასუხად გაჩნდა. ამ კრიზისის ზედაპირულ ასპექტს იმ ნორმათა აღრევა წარმოადგენს, რომლებიც რომანტიზმმა დააწესა... რომანტიზმზე მოდერნიზმის რეაქცია ნაწილობრივ პოეზიასა და მხატვრობაში ახალი ნორმების ძიებასა და კვლევაში მდგომარეობდა, ასევე მკაფიოსა და კონკრეტულზე ყურადღების ფიქსირებაში“. როგორც სტატიის დასაწყისში მივუთითებდით, კარლო კაჭარავას ესსეზე დაყრდნობით, „მეათე სართულის“ ჯგუფიც რომანტიზმის ტრადიციების რღვევა-აღდგენით შემოვიდა XX ს. 80-იანი წლების მეორე ნახევრის ქართულ ხელოვნებაში.

კარლო კაჭარავას ავტორეფლექსია, პოეტური თვითდახასიათება ზუსტად წარმოგვიდგენს ხელოვანის დამოკიდებულებას შემოქმედებითი პროცესისა და ტექსტების ადრესატების მიმართ:

„რამდენიმე ხნის წინ მხოლოდ იმის წერა დავიწყე,
რაც ვერ იკითხება
რადგან აქ არაფერია საკითხავი
და სპონტანურ ხატებში ნება მკვდარი
ვწერ აბსურდისა და სასოწარკვეთილებისაგან
- გულუბრყვილოდ ცდება ის, ვინც ფიქრობს
რომ აბსურდისტს არაფერი სტკივა
ზურგის, თავის ან ყურის გარდა“.

(„რუდაქი. აბსურდული პოემა“, 1987)

კრიზისული ცნობიერებით გაჯერებული კარლო კაჭარავას „ღარიბი სიზმრები“ რომანტიზმის ნოყიერ ნიადაგზე ხარობს, მიუხედავად იმისა, რომ თვითონ პოეტმა კარგად იცის: ეს სიზმრები ყვავილებად ვერ გადაიშლება, წინაპრებზე ფიქრი და ოცნება კი ძილს მხოლოდ დააფრთხობს:

„...ისევ ვხატავდი მფრინავ მამებს,
რომლებიც გადასარჩენად თუ დასაღუპად იტაცებდნენ ქალებს
და ცხადია, ისევ მე მგავდნენ.
ნახატებზე ქართულ და გერმანულ
წარწერებს ვაკეთებდი.
ქოლგის ქვეშ ვიდექი დედასთან ერთად
და წინაპრებზე ვსაუბრობდით.
ღამით დიდხანს არ დამეძინა“.

(„ხანგრძლივი ეფემერა“, 1987)

კარლო კაჭარავას ვერლიბრთა შორის ერთი ჩვეულებრივი, ტრადიციული, კონვენციური, მამაპაპური რითმებით დაწერილი ორსტროფიანი ლექსია; თუმცა თავისი შინაარსითაც, სემანტიკითაც და ფორმითაც, სტრუქტურითაც იგი რომანტიკოსთა ხელწერით არის შესრულებული, ტაეპობრივი ანჟამბემანითა და რომანტიკული ღამის სიზმრებით:

ხან მოსულია, ხან მოდის ისევ
ნაძვების ჩუმი მიმოსვლა ცაზე
როცა კლებულობს შუქი თან ღამე
სივრცეს გვიმოკლებს საცხოვრის თავზე.

ასე შემოვა თან მიმავალი
უბრალოებით, სიმშვიდით, რიგით
სიზმრად სრულდება მისი სავალი.
ასაკთა ხანგრძლივი თან მოკლე რიგით.

(„ღამე“, 1988)

სიმეტრიული ათმარცვლედით (5/5) შესრულებული ლექსის მხოლოდ უკანასკნელი სტრიქონია დისჰარმონიული (5/6), სადაც პოეტის მზერა ზეცას მიემართება და რომანტიკოსთა ხანმოკლე და მარადიული ცხოვრების ფილოსოფიას ხსნის მშვიდად და უბრალოდ. პოსტმოდერნული ეპოქიდან წინ, რომანტიზმისაკენ მიგვიძღვის კარლო კაჭარავას „ამაო თევზჭერაც“:

„განჯადოებული კუნძულები ჰგვანან ვარსკვლავებს
წყლის სიმშვიდე უკვე გვამშვიდებდა ფსკერისკენ დავიწყებულთ.
ხეებს შეზღუდულ სივრცეთა საწოლებში შფოთით ეძინათ
და დასიზმრებულნი ვგონებ სიზმრებს აღარ ხედავდნენ“.

(„ამაო თევზჭერა“, 1988)

სხვაგვარად შეუძლებელი იქნებოდა, გაგვეგო და აგვეხსნა პოეტის ლექსების მძაფრი ჟინიანობა დაკარგული ნახვრის ძიებისა, გამთლიანების სურვილით ნაკარნახევი, გამახვილებული მზერა ვარსკვლავიანი ცისა და იდუმალი წყლის სიღრმისაკენ, ნივთებით გადატვირთული სივრცის გარღვევისა და თავისუფლებისაკენ წინმსწრაფი ქროლვის სურვილით აღბეჭდილი:

„...მხოლოდ შიში როდი გვკარნახობს სურვილს.
ურთიერთში დაკარგულნი ჩვენ ერთმანეთს ვეძებთ“.

(„მამათა თაობა“, 1988)

პოეტის საოცნებო, უცნობი ქალიც რომანტიკული სივრცის ბინადარია, რომანტიკული წარსულის მზეთუნახავი, კოსმიურ ქარში თმაგაშლილი:

„შენ ხარ იმ ეზოს დედოფალი, რომელშიც ნახშირი ყრია
და ქარი ქრის.
მე ვხედავ შენი თმების სამაგრს.
მე ვხედავ შენს მზერას სადღაც იქეთ,
სადაც არ მირტყამდნენ,
სადაც მამაჩემი ცოცხალი იყო“.

(„ეძღვნება უცნობ ქალს“, 1988)

ამ მცირე ზომის ლექსის ლირიკული გმირი, პოსტმოდერნული ეპოქის შვილი, იძულებულია, ზღაპრული მზეთუნახავის გაშლილი თმის ნაცვლად, „თმის სამაგრზე“ შეაჩეროს მზერა, ხოლო უცნობი ქალის თვალსაწიერს მოშორებულმა, თავისი უღმერთო და დროით ნაგვემი უახლოესი წარსული ვერ დაივიწყოს ვერასოდეს; მიუხედავად ამისა, მკითხველი მაინც პოეტის ბავშვურად მეოცნებე ანგელოზებს უფრო უშინაურდება, ვიდრე დემონური რობოტებით ამეტყველებულ სტრიქონებს, რადგან მან ნამდვილად შეიყვარა „სიზმრებმოწამლული“ პოეტი ადამიანური, ნამდვილი თანაგრძნობით:

„მე თვალების დახუჭვა მომინდა, მაგრამ სიზმრები მომიწამლეს.
როგორ წამლავენ სიზმრებს
წარმოვიდგინე ცოცხალი არსების ქსოვილთა თუ ნერვთა შეკრთომა
უეცარი მტკივნეული შევიწროება...

სიზმრების მოწამლვა ჩემს მოწამლვას ნიშნავს
სიზმრების უწინარეს თუ სიზმრის შემდეგ“

............................

სიზმრის მოწამლვის საკმაოდ ზუსტი ხატია
ჩემს სიზმრებში ამ ბოლო ჟამს მხოლოდ უინტერესო
უღიმღამო ქალებმა და შეუხედავმა ბავშვებმა დაისადგურეს.

...........................

მოწამლვის ეს ბიოლოგიური ხატი
დაკარგულ სატრფოებზე ნოსტალგია იყო“.

(**დიდი ხნის მერე..., 1989)

პოეტი ხედავს: „შეიშალა სასწაულებრივის რწმენით სამყოფი სამყარო“, მაგრამ არ ავიწყდება: „უფალი ჩვენი მარადისი სიცოცხლეა და სიყვარული ფერისცვალება მისი - სახიერი დღესასწაული“, ამიტომ: „შიში უსუსური მდევარია“.

კარლო კაჭარავას პოეზიის სამშობლო ტიციან ტაბიძის საქართველოა და არა „ტვინფრატუნა კოსმოპოლიტების“ (ვაჟა-ფშაველა) მიერ შემოთავაზებული მსოფლიო, უსაზღვრო სივრცე: “

...ჩვენთვის მისაღებია რაღაც ამგვარი
- „ჩვენ ყაჩაღებმა მოგვკლეს არაგვზე
თქვენ ჩვენს სიკვდილში ბრალი არ გიდევთ“
აი, რა არის ჩემთვის სამშობლო
- ჩვენი დროებითი, მაგრამ ყოველთვის
მოუხელთებელი თავშესაფარი“ (1990).

ციტაციისა და ინტერპრეტაციის პოსტმოდერნული თეორიებიდან კარლო კაჭარავა ზედმიწევნით ზუსტად სესხულობს მხოლოდ მისთვის ბუნებრივს, ორგანულს, ერთი მისხალითაც რომ არ არის ნაყალბევი და ფუტურო; თუმცა პოეტმა იცის, რომ „ცოდნა გვათავისუფლებს შიშისაგან“, ხოლო „როცა სინათლე კლებულობს... საღამოვდება“, ადამიანი კი, „რომელიც დიდხანს ფიქრობს, - მხოლოდ ფიქრობს“ - მაინც არ შეუძლია, იყოს სხვა ეპოქის შვილი და, მიუხედავად იმისა, რომ „სინათლის სიკვდილი“ ხშირად ანაღვლებს, მაინც ვერ დაიჯერებს, რომ არ გათენდება:

„სამყარო, ჩვენი სამყარო, ისეც საკმაოდ ღარიბი
მაინც გვიყვარდა ამ ოთახიდან,
სადაც საუბრობდნენ: ონკოლოგები, პოეტები, მსახიობები
და გვაცინებდა ვიღაც ხუმარა.
თენდებოდა.
ღამით გასრულებული მოგზაურობა სარკმლებში სინათლით -
ყოველი მხრიდან“.

(„მოსკოვური ღამეები“, 1993)

შემთხვევითი არ არის, რომ პოსტმოდერნიზმს ხშირად განიხილავენ არა როგორც განხეთქილებას რომანტიზმისა და მოდერნიზმის შეხედულებებთან, არამედ როგორც ლოგიკურ კულმინაციას ამ ადრეულ მიმდინარეობათა განცხადებისა, რომლებიც ყოველთვის ზუსტად არ განისაზღვრება ამ საკითხებზე მსჯელობისას (ბ. წიფურია, პოსტმოდერნიზმი; წიგნში: ლიტერატურის თეორია. XX საუკუნის ძირითადი მეთოდოლოგიური კონცეფციები და მიმდინარეობები, თბ., 2006, გვ. 223); ამიტომაც არის წინააღმდეგობრივი კარლო კაჭარავას ბევრ ლექსში პოეტის ჩანაფიქრისა და ლირიკული გმირის აღსარების ურთიერთშეთანხმება. მაგ.: „შენ დაიბადე ფოთის ელევატორთან“ (1993, თბილისი), ერთი მხრივ, ავტორის გადაწყვეტილებით, თეორიული წიაღითა და სვლაგეზით, ნამდვილად პოსტმოდერნული ტექსტია: ფრაგმენტულობით, ფარული თუ აშკარა ირონიით, ინტერტექსტუალურ არეალთან მიმართებით, კრიზისული ცნობიერებით, პოსტმოდერნული დამოკიდებულებით კლასიკური მემკვიდრეობისადმი, მეორე მხრივ კი, თუკი ვაღიარებთ, რომ პოსტმოდერნიზმი არის გაგრძელება დასასრულის შემდეგ ანუ ხელოვნება გახდა ყოფიერების ნაწილი, სრულიად გასაგები ხდება ლირიკული გმირის რომანტიკული აღიარება, რომანტიზმის სკოლისა და ცნობიერებისათვის დამახასიათებელი დამოკიდებულება იდეალური და რეალური სამყაროს მიმართ:

„იქ, სადაც არ ისვრიან, შენი სამშობლო აღარაა,
„მამავ, მამავ, მომეცი ცოტა ფული და ხეტიალის უნარი
და ნუ დაივიწყებ დასავლეთ საქართველოს წვიმიან სასაფლაოებს.
ჩემს ცას, რომელსაც მთელი ცხოვრება მართმევენ ჩემიანები“.
შენ ეს არ გითქვამს, შენ არ გძინავს, შენ თოფით იცდი
შენ მებაჟე ხარ“.

კარლო კაჭარავას ეს, მართლაც საოცარი ხილვა-ჭვრეტის სურათი, ქართული ცის მცველი ორი თაობის - ძველი და ახალი, „მამათა“ და „შვილთა“, რომანტიკოსთა და რეალისტთა - „არახალია“ - „ძველიას“ დაპირისპირების ფონზე იხატება.

კარლო კაჭარავას, პოსტმოდერნისტული, კრიზისული ეპოქის მოქალაქესა და ხელოვანს, არ შეუძლია გულგრილი და უღმერთო, უწინაპრო და უმომავლო იყოს, ამიტომაც არის იგი ჩვეულებრივი, ქართველი რომანტიკოსი, გალაკტიონის მსგავსად, „რომანტიკოსთა სკოლის პირველი კლასის მოსწავლე“, ოთარ ჭილაძის წვიმიანი ცითა („წვიმს. მოწყენილი და სველი კვამლი/ცას ეტმასნება და ცაში ადის...“) და მშობლიური კვამლით თვალებატკიებული, მზერადაბინდული, ტიციანივით, ნებაყოფლობით ქცეული „მონა“, საქართველოს უღელში შებმული („დავბადებულვარ, რომ ვიყო მონა და საქართველოს მედგას უღელი“); თუმცა ისიც იცის, რომ იმედგაცრუებას უნდა შეეგუოს ყოველივე ზემოთქმულის გამო:

„შენ ისევ იმ სკოლაში ხარ,
რომელშიც მხოლოდ მომავალ
გულდაწყვეტებს გასწავლიან!“ (1994. მოსკოვი)

კარლო კაჭარავას პოეზიის წიგნის ლირიკის განყოფილება დასრულებულია ლექსით, რომელსაც „სიყვარული“ ჰქვია. ავტორი კიდევ ერთხელ გვევლინება ე. წ. „მიჯნის“ ადამიანად; საზღვარი ამჟამადაც პოსტმოდერნული სინამდვილე - ყოფასა და რომანტიზმს - ოცნებას - აცალკევებს ერთმანეთისაგან:

„...ე. ი. მე ვსწავლობ ნამდვილ ცხოვრებას
რომ დარჩენილი მცირეოდენიც არ წამართვას
საფრთხესთან უმიზნო ბრძოლამ -
რომანტიზმმა“ (1994).

სამწუხაროდ, თუ საბედნიეროდ, სწორედ კარლო კაჭარავას პოეზიის წიგნი, პოეტის ათწლიანი (1985-1994) ციკლი სიტყვიერი შემოქმედებისა, გვარწმუნებს, რომ რომანტიზმმა, ყოველდღიური საფრთხეების წინააღმდეგ თავგანწირულმა ბრძოლამ, გვაჩუქა ნამდვილი პოეტი: „სინათლის სიკვდილის“ შემდეგ მხოლოდ სულით პოეტებს, ნამდვილ მეოცნებეებს, რომანტიკოსებს შეუძლიათ, „ზრუნვა“ და „ყურადღება“ არ მოაკლონ წინაპრებსა და მემკვიდრეებს: კარლო კაჭარავას შემოქმედებას კი ფესვძლიერი და რტომრავალი ქართული პოეზია კვებავს და დაიცავს კიდეც.

ინგა მილორავა

მაინც რა არის წიგნის კითხვა, რა უნდა ადამიანს, რას ელის მის წინ გადაშლილი სტრიქონებით აშენებული სამყაროსაგან ან რატომ ცდილობს საკუთარი წარმოსახვით ჩაერთოს და შეერწყას სხვისი წარმოსახვით შექმნილ სამყაროს?

რას ეძებს ადამიანი ხელოვნების ნიმუშში, მხატვრულ ტექსტში - სხვას თუ საკუთარ თავს? ყველაფერს, ალბათ, რადგან ბუნება კაცისა რთულია და აღუვსებელი, დაუკმაყოფილებელი და მარტოსული. საკუთარ თავთან მარტოდ დარჩენილი იგი კედლებს აწყდება და ეძიებს პასუხს კითხვებზე, ეძებს ახსნას იმისას, რასაც განიცდის, რასაც ხედავს ან ვერც ხედავს, მაგრამ გუმანით გრძნობს, ესწრაფვის ტკბობას და თანაზიარობას სიტყვაში, ბგერაში, ფერში, თანაშემოქმედებას და მიუსაფრობის შიშის დაძლევას. საბოლოოდ შემოქმედებას და შემოქმედების შეცნობას ალბათ ერთიდაიგივე იმპულსი - შინაგანი მთლიანობის, სისავსის მოპოვება - აღძრავს. ამ დროს და განსაკუთრებით კი ამ ბოლო დროს, ანუ ბოლო ხანებში, სულ უფროდუფრო ხშირად წამოყოფს თავს ერთი ფიქრი - ვინ ან როგორ კითხულობს მწერლის ნააზრევს. თითქოს ყველაფერი მარტივად უნდა იყოს: მწერალმა თქვა, მკითხველმა თავისი შესაძლებლობების ფარგლებში ესთეტიკურად შეიმეცნა და გაიაზრა მისი სათქმელი, მაგრამ კომუნიკაციის ეს ფაქიზი და მშვენიერი პროცესი მთლად ასე იოლად და უბრალოდ რომ არ ან აღარ ხორციელდება? ავტორი ავტორია, მაგრამ საკითხავია ვინ არის მკითხველი, როგორია მისი ზნეობრივი საყრდენი, გემოვნება, ფილოსოფიური კრედო, სოციალური თვითშეგრძნება, ბოლოსდაბოლოს. პირობითად, ძალიან სწორხაზოვნად, შეიძლება დავყოთ ასე: მკითხველი „სედრაქი“ და მკითხველი „რუქა“. ერთსადაიმავე სამყაროს, ამბავს, სახეობრივ სისტემას ისინი სხვადასხვაგვარად აღიქვამენ და განსხვავებული ინტერპრეტაციით წარმოადგენენ, ან სულაც ვერ მიიღებენ, უარყოფენ. ის, რაც ესმის და ახლობელია „სედრაქისთვის“, უცხო და მიუღებელია „რუქასთვის“. კიდევ არა უშავს, თუ, ვთქვათ, „რუქა“ გვერდზე გადადებს და სულაც თავს მიანებებს მისთვის გაუგებარი ფასეულობების და შინაგანი დინამიკის მქონე ტექსტს, მაგრამ თუ ასე არ მოიქცა? თუ მისდგა და ირონიული ღიმილით, ცინიზმითა და ნიჰილიზმით პირთამდე ავსებული გულითა და სულით მოინდომა ავტორის, მწერლის გვერდზე გაწევა („მოკვლა“) და თავისი ნებისამებრ, საკუთარ სისტემაზე მოსარგებლად ჭრასა და კვეცას შეუდგა ცოცხალი სხეულის - ტექსტის? ირაკლი სამსონაძის ბოლოდროინდელი მოთხრობების და, განსაკუთრებით, „ყურთბალიშის“ კითხვისას გამიჩნდა ეს განცდა: შეუძლებელია „რუქამ“ წაიკითხოს, გაიგონოს და გაიგოს ის, რაზეც წერს მწერალი. გაჩნდა რაღაც ცდუნებისმაგვარიც, რომ შეიძლებოდეს მკითხველ-ინტერპრეტატორ „რუქას“ ტყავში შეძრომა, ერთგვარი ლიტერატურული თამაშ-მისტიფიკაციის ხერხის გამოყენება და ისე განხილვა ამ მოთხრობის, სულ საპირისპიროს, გამაოგნებელს, ამაზრზენს გვეტყოდა ტექსტი, და არა იმას, რასაც გვეუბნება: ავტორის ნებით, ავტორის გრძნობით, მისი ყოველი ნერვით, სისხლძარღვით, მისი სიცოცხლისა და სიკვდილის განცდით, სამყაროს და ადამიანის მარადიული ურთიერთგამსჭვალვის პროცესის ტკივილით. სხვას მივიღებთ, სულ სხვას და არა იმას, რაც არის.

თუმცა, იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ მკითხველ-ინტერპრეტატორი „რუქას“ მსახვრალი ხელი და თვალი არ შეეხება ამ სამყაროს, რადგან თანადროულ რეალობაში „რუქა“ „კარგად“ არის. ამავე რეალობაში კი „კარგად“ და „ცუდად“ ყოფნა საპირისპიროდ აისახება სულიერი სისავსის, ზნეობრიობის და ესთეტიკური განცდის თვალსაზრისით, ის, ვინც „კარგად“ არის, არ მიესწრაფვის საკუთარი წარმოსახვით სხვის წარმოსახვაში, შორეულ სამყაროში მოგზაურობას, არ ესწრაფვის ტკივილს, ფიქრს და ძიებას, არ სვამს კითხვებს, არ ეძებს პასუხს. აქ არის, ალბათ, ხელოვნების და ლიტერატურის ყბადაღებული ელიტურობის გასაღები და სიკეთეც, თუ სიკეთე შეიძლება ეწოდოს იმას, რომ ზოგიერთი ადამიანი კარგავს სტრიქონის შესისხლხორცების სურვილს და უნარს. „რუქა“ არასოდეს არ და ვერ მიიღებს „ყურთბალიშს“, რადგან ეს არის ამბავი „ცუდად“ მყოფ შემოქმედზე, რომელიც სულიერად არის „კარგად”.

„ყურთბალიშისა“ და სხვა მოთხრობების („ხმა მიწიდან“, „შვება“) კითხვისას ჩნდება განცდა, რომ ყოფა, სიღატაკე აქცენტირებული, ზედმეტად ხაზგასმული, თითქმის ნატურალისტურადაც კია მოწოდებული. თითქოს ლუკმა-პურისთვის ყოველდღიურმა ბრძოლამ გადაფარა სხვა ყველაფერი, მაგრამ მხოლოდ ერთი შეხედვით, არსებობისთვის, სიცოცხლისთვის ბრძოლა მართლაც გამხდარა შემოქმედის ხვედრი. ეს რეალობაა, რეალობა, რომელიც ტექსტშიც შეიჭრა. ერთ-ერთ ინტერვიუში („წიგნები“, 29 აპრილი, 2005) ირაკლი სამსონაძე წერს: „სახელმწიფო თუ ხარ, უნდა შეიმუშავო კიდეც გარკვეული პოლიტიკა, რომ შენს თანამედროვე პროზაიკოსს, პოეტს და დრამატურგს საარსებო წყარო ჰქონდეს. საარსებო წყაროს გარეშე არ არსებობს პროფესიონალიზმი, პროფესიონალიზმის გარეშე კი დონე არ გვექნება. ამიტომ უნდა დაეხმაროს მწერალს, პურის ფული მაინც იშოვოს თავისი შემოქმედებით, ფუფუნებაზე არ არის ლაპარაკი“. არ დაეხმარება, არა! იმიტომ, რომ თვითონ „კარგად“ არის, იმიტომ, რომ არც პროფესიონალიზმი სჭირდება ჯერჯერობით და არც მწერალი. თუ გამბედაობა ეყოფა, პასუხად იმასაც იტყვის, თუ ვინმეს წერა უნდა, წეროს და თავი კი რითაც უნდა იმით ირჩინოს, სხვისი სურვილები მე რატომ უნდა დავაკმაყოფილოო („რუქა“ - წამკითხველი დასძენდა: ვერ ფლობ „პიარს“, ვერ ფლობ ურთიერთობის ხელოვნებას, ვერ იმკვიდრებ საკუთარ თავს და, საერთოდ, რა საინტერესოა წარუმატებელი და ღარიბი გინდ შემოქმედი, გინდ ისე ადამიანი). რეალობაში „მარიფათი“ გახდა სათავე საეჭვო „კარგად“ ყოფნისა. შემოქმედი კი არის „ცუდად“ და სწორედ ამ შემოქმედზეა არაჩვეულებრივი, მტკივნეული „ყურთბალიში“, მიტოვებულ, „გადაგდებულ“, თითქოს უწონადობაში აფარფატებულ, ყოფით დალახვრულ მწერალზე, თითქოს სიღარიბით და გამოფიტვით, სიცარიელით გულშეკუმშულზე, მაგრამ მხოლოდ ერთი შეხედვით.

სინადვილეში შემზარავი ყოფა მხოლოდ იმპულსია იმისთვის, რომ გამოისახოს ადამიანი, თანაც შემოქმედი, „ცუდად“ მყოფი, თუმც მარადისობის ნაწილი, კონკრეტული ეპოქის შიგნით. მოთხრობის გმირი - მწერალი ასე წარმოვიდგინე: შიშველი, ყველაფრისგან განძარცვული ადამიანის ჰოლოგრამული გამოსახულება, რომლის სხეულზეც უამრავი მანათობელი ხაზია გამოსახული. ისინი გრძედებივით და განედებივით კვეთენ ერთმანეთს, ქსელავენ მთელ სხეულს, როგორც გლობუსს. თითოეულ ამ ხაზს თავისი სახელი და მელოდია, შინაარსი და ტკივილი აქვს, ზედაა წარწერილი: შემოქმედება, ოჯახი, მეგობრობა, ომი, ყოველდღიური წვალება, ფიქრი, დედა, შვილი, დაბადება, სიკვდილი, უიმედობა, შიში, თაობა, „მე“... ეს მანათობელი ხაზები ტრიალებენ სხეულზე, თავბრუდამხვევი სისწრაფით ბრუნავენ, ეწვნიან ერთმანთს და იკვთება ერთი ადამიანი - სავსე სული სავსე სამყაროში.

მწერალი არის თავისი თაობის ერთი ნატეხი, ამასთან მთელი თაობაცაა. წვეთში ირეკლება ზღვა. ის გრძნობს ყველაფერს. უფრო მძაფრად, ვიდრე ჩვეულებრივი ადამიანი. მკვეთრი სიტყვის განცდა: „დროის სურთქვა. დროის ხასიათი, სიტყვიდან ნაგრძნობი დროის სულისკვეთება“. თუმცა დროის სულისკვეთება ჩანს გასაყიდად განწირულ თირკმელშიც, მუდმივად რაღაცის მაძიებელი მეგობრის წვალება-ფაციფუცშიც, უკვე ჩავლილ ომშიც - დამარცხებულთა ომშიც, ოჯახშიც, სადაც ცოლ-ქმრის ღამე გადის „არაფრის მოლოდინში“ ან მხოლოდ საკუთარი სხეულის შეგრძნების დაბრუნების სასოწარკვეთილ მცდელობაში. შვილი და ოჯახი - „სიღატაკით გალახული“: „იმაზეც ვფიქრობ, რომ სიღატაკით გავილახეთ. სამივენი. ჰო, სამივენი, სიღატაკით გალახულები. ქეთინომ ბიჭს. მე ქეთინოს. ბიჭმა მე. ყველას შეგვეხო ერთმანეთის ხელი. ოჯახი. მიკროსამყარო. ქაოსი მიკროსამყაროში. მიწისძვრა. ღვარცოფი. შავი ჭირი. სიღატაკის ყოველდღიურობა, რომელიც ასეთი შეუბრალებელი მიზანდასახულობით აგროვებს ადამიანებში უიმედობას“.

უიმედობა აბნელებს მომავალს, სათუოს ხდის ამ ყოფაში ყოფნას და ბუნებრივად კიდევ ერთხელ ახმიანებს საშინელ კითხვას: ყოფნა, არყოფნა... აწმყოს სიმძიმეს ენაცვლება წარსულის სითბო. მწერალი იხსენებს ოჩამჩირეს. მამიდის სახლს. ოჩამჩირის კინოს. სიწმინდის სიმბოლოს - მადონას. ეს უკვე აღარ არის ყოფით მოგვრილი ტკივილები. ეს დროში და დროისგან შემუსვრილ ნანგრევებში მოქცეული ადამიანის განცდაა, რომლისთვისაც ომი წაგებით, მშვენიერება კი სიგიჟით დასრულდა. ყოფა ნელ-ნელა გვერდზე იჩოჩებს ისე, რომ თითქოს ვერც მწერალი და ვერც მისი პერსონაჟი-მწერალი ვერ ხვდებიან ამას. დღევანდელობა თავისი სისასტიკით ერთ შედედებულ ადგილადღა წარმოსდგა დროის სისხლიან ნაკადში. ვინ არიან ამ დინებაში აფართხალებული ადამიანები? ყოფილები. ყოფილები და სანაგვეზე გადაყრილები. შემთხვევითი არ არის, რომ ერთ-ერთი ყველაზე დრამატული ეპიზოდი სწორედ ნაგავსაყრელს უკავშირდება. მწერალმა მთელ თაობას, საზოგადოების ნაწილს მოუძებნა სახელი - ყოფილები, ისინი, ვინც აღარავის სჭირდება და აღარაფერს ფლობენ, ჰქონდათ და დაკარგეს, გაიწირნენ. მოთხრობა 2002 წლის აგვისტოთი თარიღდება და ჯერ კიდევ დიდი დროა იმ ავადსახსენებელ „ჩარეცხილებამდე“, რომელმაც გული მოუკლა ბევრ ადამიანს. მწერალმა, შემოქმედმა კი ბევრად ადრე იგრძნო, როგორც ფხიზელმა ანალიტიკოსმა მოვლენათა მიზეზ-შედეგობრივი კავშირიდან ამოიტაცა ეს ცნება - ყოფილი, როგორც შემზარავი ობიექტურობის დამღა, გარდუვალობის მძიმე ჯვარი.

არსებობს თაობა „დაკარგული“, თაობა „გაბრაზებული“, როგორც ჩანს, არსებობს უკვე „გადაგდებული“ თაობაც, თუმცა როგორი ღირსებით ატარებს ამ ტვირთს მოთხრობის გმირი, რომელიც „ცუდად“, ამ ეპოქის თვალსაზრისით „ცუდად“, და „ცუდი“ არის. ფასეულობების აღრევა იწვევს ტკივილს. გმირი-მწერალი ნელ-ნელა სცილდება მიწას, ამწუთიერს. „სიყალბე,სიყალბე, სიყალბე მღლის“. - ამბობს იგი. ღლის შიშიც. შიშის გზით და შიშის მიღმა თანდათან უახლოვდება უფალს. „თვითდამკვიდრების ინსტინქტი. თვითგადარჩენის ინსტინქტი. ყველგან შიში იგრძნობა, ყველა გამოხედვის მიღმა შიში იჭყიტება. ყველა ომახიანი სიტყვის მიღმა შიში ხმაურობს. შიშით გაბოროტებულნი, შიშით თვალდაბინდულნი, შიშით შიშის მთესავნი, იცოდა. იცოდა, სადაც იყო ყველა ცოდვის სათავე და ამიტომაც უთხრა ადამიანს: - შეხედე ცის ფრინველებს. შეხედე ველის შროშანს, ნუ შფოთავ, ნუ შფოთავ, ნუ გეშინია! კერპადქცეული ინსტინქტები. ან, კერპის სამხსვერპლოზე მოტანილი შენი ყველაზე დიდი საჩუქარი, რითიც იმან დაგასაჩუქრა - შენი გულის ფექთვა. შენი ფიქრი. მხოლოდ შენი, რადგან მარტო ხარ მოვლენილი. თუნდა ცოდვა თქვი. თუნდა შეცდომა. მაგრამ მტკივნეულად განცდილი შენს მიერ, ის ტკივილიც ხომ შენ ხარ. შენ ერთი კაცი. ერთი ადამიანი, ვინც ბოლოს და ბოლოს მარტო უნდა წარსდგე მის წინაშე“.

ამ მოთხრობის განსაკუთრებული ხიბლი მისი განვითარების დინამიკაშია. ის თითქოს ნელ-ნელა იშლება, ფართოვდება, სივრცეს მოიცავს. თანდათანობით ადამიანის სხეულზე გავლებული მბრწყინავი თემატური მერიდიანებითურთ მიჰყვება თხრობის ყოველი მიმართულებით გაფართოებულ ნაკადს და მიწიერიდან სულიერისკენ მიიწევს. „სიღატაკით გალახულები“, „ყოფილები“, „გადაყრილები“ - ეს ადამიანები და მათი დაკუმშული სახე-ხატი, ერთეული სიმბოლო - გმირი-მწერალი მართლაც დაიმსახურებდა ამ ეპითეტებს, თუმც სადღაც ობიექტურს, მაგრამ მაინც ღირსების შემლახავთ, რომ არა ის ახალი დინებები, რომელიც შემოდის თხრობაში: ადამიანის დაბადება, სიკვდილი. ადამიანის დედამიწაზე მოსვლა გადმოცემულია არაჩვეულებრივ მონაკვეთში, რომლის სიღრმე და ლირიზმი დიდ შთაბეჭდილებას ახდენს. ამ ეპიზოდში მწერალი ერთდროულად ეხება - ფაქიზად, რბილად, თბილი და მტკივანი სულით - ზეციურს და მიწიერს, დაბადების საიდუმლოს, მარადიულობას, რომელიც ადამიანის სიცოცხლეში ხმიანდება თაობათა საფეხურებით, მათი შინაგანი კავშირით. ასევე მნიშვნელოვანია მიცვალებულის დატირების ეპიზოდი. მწერალი გასცდა ყოფის ფარგლებს. ქალის ტირილში ისმის ადამიანური სევდა, მუდმივი ტკივილი, სიცოცხლის და სიკვდილის სიმწარეც და შვებაც. და სადღა არის აქ „ყოფილი“, „გადაგდებული“ ადამიანი - მოთხრობაში მთელი სისავსით წარმოსდგა ჩარჩოებიდან თავისუფალი, ზოგადად ადამიანი - „მუდამ მყოფი“, „მკვიდრი“ და მარადიული, იობის გულწრფელობით წარმდგარი ღვთის წინაშე.

„ყურთბალიშის“ ტექსტი, ასე ვთქვათ, „აუტანელი სიმსუბუქით“ გამოირჩევა. უმძიმესი ამბავი, დაუნდობელი მხილება, ტკივილიანი ანალიზი გადმოცემულია დახვეწილი, მოქნილი ფრაზებით, ზოგჯერ ერთსიტყვიანი წინადადებებით. მწერალი თითქმის იმპრესიონისტული ხერხებით ცდილობს შთაბეჭდილების და ფიქრის გაცოცხლებას და მკითხველს თანაზიარობისკენ უბიძგებს. ძალიან რთული და მრავალფეროვანია სახეობრივი სისტემა. მაგრამ განსაკუთრებით უნდა გამოვყოთ ორი სიმბოლური ხატი: ნახევრად გახრწნილი უზარმაზარი ცხოველის ლეშზე შემომჯდარი ჩიტი და ყურთბალიში. პირველი სახე სხვადასხვაგვარად შეიძლება გავიაზროთ: დროისგან შეჭმული და დანგრეული სამყარო; განადგურებული სიცოცხლე და ა. შ. აი, ყურთბალიში, ყურთბალიში კი მთელ ნაწარმოებს გასდევს, როგორც შემკვრელი და შემაერთებელი ყველა მელოდიის, როგორც ბოლო და უმთავრესი აკორდი, როგორც ბოლო ნავსაყუდელი, რომლისკენაც მიისწრაფვის მისი მრავალსახეობის და მრავალგანცდის გამომხატველი მოციმციმე მერიდიანებით სხეულგადაქსელილი სულმტკივანი ადამიანი. ის დიდია, ის მარადიულია, ის მოაზროვნეა, ზედროული და ზესივრცული მიკროკოსმოსი, მაგრამ ამავდროს აქაც რომ არის, ამ კონკრეტულ წერტილში? მიწა თავისი ბრჭყალებით ჩასჭიდებია და გაუსაძლის ტკივილს აყენებს, „კარგად“ - მყოფთა უზნეობა და სუსხი სტანჯავს და არც ბანალური ჭეშმარიტება, ადამიანი რომ ტანჯვისთვის არის გაჩენილი, აღმოჩნდა დიდი საშველი. გაუსაძლისი ტკივილი, დანაკარგის სიმწარე სულ უფრო მძაფრად აღძრავს კითხვას: ყოფნა თუ... ტომარაში, რომელიც ნაწარმოებში გულის გამოხატულებაა, მთელი სამყაროს და საკუთარი ტანჯვა ერთადაა თავმოყრილი, ყველაფერი ჩაეტია. როგორ გაუძლოს ადამიანმა ამდენს? რა გზით მივიდეს ერთადერთ ხსნამდე - ქრისტემდე? მოთხრობის ფინალში მთელი სისავსით წარმოსდგება ადამიანი - თავისი ყურთბალიშით, თავისი კუთვნილი სიყვარულით და სითბოთი, ღმერთთან მისული, სულ ახლოს მისული, თითქმის შესაერთებლად, თუმც მაინც ამ გზაზე მყოფი. „იქ, ქრისტე ღმერთი იყო, ვახო! ბებიაჩემის ნაფერები ხატიდან რომ მახსოვს, იმ სახის კაცი იჯდა ქვაფენილზე და გუბეს ჩასჩერებოდა. მოწყენილი, ვახო, მოწყენილი იჯდა, და ვიგრძენი, რატომღაც ვიგრძენი, რომ მისი გულის აპკი თხელია. მოწყენილი. მოწყენილი. გუბეს მიჩერებული. შენ კი სად გაქრი, როგორ გაუჩინარდი ასე უეცრად. შენც ჩემს ტომარაში ხარ? იქნებ. ვინ იცის, დამძიმდა ძალიან. ლოდად დამაწვა მხრებზე და ძვლიან მუშტს მთელი ძალით მიჭერს კეფაზე. ო, მძიმეა, მაგრამ ერთი შვება მეც მომეცა ახლა, ძმაო! როდესაც სულისშეთუხვამდე დავიღლები, შევიპარები ჩემი ბიჭის ოთახში. დედაჩემის მარილებით დაკრუნჩული ხელებით შეკერილ ყურთბალიშს ცხვირთან ავიკრავ. დავყნოსავ. დავყნოსავ, შევისრუტავ, სუნთქვას გავისხნი. მერე წამოვწვები, ყურთბალიშს თავქვეშ ამოვიდებ, ერთ ხელს ქვეშ შევუცურებ, მეორეს ზემოდან შემოვადებ. ლოყასაც ავუსვამ, რათა ჩემი ბიჭის შეგრძნება ავიყოლო, და მომეჩვენა, რომ ოთახში დედაჩემის მიერ გაუთავებული ნამიანი თეთრეულის თბილი, მყუდრო სუნი დატრიალდა. ჩაძინებამდე ერთხელაც შევისრუტავ ჩემი ბიჭის თავნადებ ყურთბალიშს, შორეული მოგონება გამიხსნის ბაგეს, მერე კი არ ვიცი, მერე არაფერი არ ვიცი, მერე ვნახოთ, ძმაო“.

ადამიანმა ყველაფერი თქვა ადამიანზე, ადამიანურობაზე, ძალიან დაფარულზე, სათუთზე და ამავე დროს ყოვლისმომცველზე. მაღალფარდოვნად თუ ვიტყვით, სიყვარული გადაარჩენს ადამიანს - დედის, შვილის და მათი გზით, უფლის. მაგრამ ამ მოთხრობას ოდნავი ზეაწეული ტონიც კი აამღვრევს, შეძრავს. ფინალი სუფთა გრძნობაა, მხოლოდ გრძნობა სიტყვაში გამოხატული - ადამიანი ყურთბალიშზე და მერე, მართლაც, „მერე ვნახოთ, ძმაო“.

ზოია ცხადაია

როცა ზვიად რატიანი მისთვის კარგად ცნობილ ამერიკელ პოეტ რობერტ ლოუელის შესახებ წერს (რომლის მთარგმნელიც თვითონ არის), უპირველესად მიანიშნებს მისი შემოქმედებითი ნატურისთვის ყველაზე მეტად დამახასიათებელ თვისებაზე - წესიერებაზე... რომ ლოუელისათვის უცხო იყო მრავალი პოეტისთვის ჩვეული მესიანისტური ილუზიები, რომ იგი ყოველთვის თავს არიდებდა მაღალფარდოვან საუბარს შთაგონებაზე და იმ მსხვერპლზე, რომელსაც შემოქმედება მოითხოვს... იგი ლექსის წერას განმარტავდა, როგორც „უცნაურ ჩვეულებას“ და ა.შ. ზვიად რატიანისთვისაც ასეთი ჩანს შემოქმედებითი პროცესი. ამგვარია პირველი და გამოკვეთილი შთაბეჭდილება, რომელსაც მისი ლირიკა ტოვებს. მისთვის შემოქმედებითი პროცესი თითქოს არ ითხოვს რაღაც განსაკუთრებულ დრო-სივრცეს, მით უმეტეს - განსაკუთრებულ იდეალებს. იგი ყოფიერების კვალდაკვალ აჩვეულებრივებს პოეტურ სათქმელს. უწყვეტი მონოლოგები და დიალოგები, საკუთარ თავთან, ისე მიემართება ტექსტიდან ტექსტში, როგორც ყოველდღიური ყოფა (საკუთარი ტექსტებით): „გულიდან თითქმის უნებლიეთ გადმოცვენილი სიტყვებითა და იმ ყველაფრით, რასაც მალავენ ან ვერ მალავენ ეს სიტყვები“ („გზები“).

რაც შეეხება ზემოხსენებულ მსხვერპლის გაღებას ანუ მსხვერპლშეწირვას პოეტის მხრიდან, რომელიც დღეს არამოდურია (უწესობაც?..) და ირონიის საგანიც ხდება, თავისი ისტორია აქვს, თავისი ადგილიც - წარსულშიაც და დღესაც. მსხვერპლშეწირვას პოეზიისგან ითხოვდა დრო, ეპოქა, ჩვენს სინამდვილეში - განსაკუთრებით წინასაუკუნეების ქართული ისტორიული სივრცე. ილიასა და მთელი მისი თაობის პოეზია მსხვერპლშეწირვა იყო. მათ (განსაკუთრებით ილიამ, როგორც პოეტმა) მამულის პრობლემებს ანაცვალეს პირადული, მარადიული ადამიანური ცნობისწადილი. თავისი ხალხის შესახებ ილია „აჩრდილში“ წერს: „ორი რამ იყო, რისთვისაც ძე შენი იღვწოდა, ბედმა უწყალომ სხვა საქმისთვის არ მოაცალა, - მამულისა და რჯულისათვის იგი იბრძოდა, ორივ დაიცვა, მაგრამ ყველა მას ანაცვალა“. ამ ნათქვამში ზოგადად ისინიც მოიაზრებიან, რომლებიც საქმიანი სიტყვით ემსახურებოდნენ ქვეყანას. „სხვა ყველაფერი“ იყო სწორედ სუბიექტური, სათავისო. ქართვლის ბედს აყოლილები მამულისათვის მსხვერპლშეწირვის რიტუალად აღიქვამდნენ თავიანთ შემოქმედებას და მოღვაწეობას საზოგადოებრივ ასპარეზზე. თუნდაც დღესაც, მსხვერპლშეწირვის რისკ-ფაქტორია პოეტის მიერ მაძიებლის რთული გზის არჩევა ნოვაციისათვის, არგამეორებისათვის, განსხვავებისათვის. სად არის გარანტია, რომ ეს ფიასკოთი არ დამთავრდება, არ დარჩება ნაცრის ქექვად, ოდენ თამაშად (პირდაპირი გაგებით და არა ფიგურალურად, რომელშიც თამაშად პოეზიას მოვიაზრებთ). ამ თვალსაზრისით ზვიად რატიანი ფონს გასულია, მისი არჩევანი გამართლებულია.

90-იანი წლები, როცა ზვიად რატიანის ლექსები იბეჭდება, უკვე დასაწყისია პოსტსაბჭოური ეპოქისა, რომელმაც მოიტანა დამოუკიდებელობა, თავისუფლება - სამწუხარო ქარტეხილებით და პარადოქსებით... და მაინც - რაც არ უნდა მტკივნეულად მივიღოთ ჩვენი ქვეყნის ისტორიის ეს მონაკვეთი, ფაქტია, რომ სიტყვა გახდა თავისუფალი, შემოქმედისთვის სიტყვა თვითგამოხატვის იმ საშუალებად იქცა, რომელსაც შენიღბვა, ალეგორია, ტაბუირება აღარ სჭირდება. ამან ერთბაშად გამოაცალა პოეზიის სპექტრს ამაღლებულობის, მშვენიერების ხიბლი და ეფექტი. შემოქმედს შეუზღუდავად მიეცა საკუთარ არსში ჩაღრმავების საშუალება (რაც ჯერ კიდევ 50-იანი წლების II ნახევრიდან იღებს სათავეს ქართულ ლიტერატურაში). ე. წ. პოსტსტალინური ლიბერალიზაციის შემდგომ საკუთარ თავთან ცენზორის გარეშე დარჩენილი (გარეგანი და არა შინაგანი ცენზორის) ადამიანის ემოციები და პრობლემები არანაკლებ მტკივნეული გამოდგა. „გარდა იმისა, რომ პოსტსაბჭოთა პერიოდის საზოგადოებრივ-პოლიტიკურმა რეალიებმა ახალი წინააღმდეგობრივი ფონი შექმნეს“ (ბ. წიფურია), თავისუფალ შემოქმედს, სიტყვით თამაშის ხელოვანს, უფრო ინტენსიურად დაეუფლა ეგზისტენციური შიში. მაღალი იდეალებისაგან მოცალეობამ (როგორც, თუნდაც, ნებისმიერი ადამიანი) იგი არნახულად შეძრა და ააფორიაქა. 90-იანელი ლირიკოსებისათვის ვერსიფიკაციული თვალსაზრისით ქართული ლექსისთვის ახალი გზის მონახვა თითქმის შეუძლებელი იყო; თავისუფალმა ლექსმა, რომელიც ამ თაობამ ძირითად გამომსახველობით იარაღად გაიხადა, უკვე მყარი ტრადიცია შექმნა მანამდე, მაგრამ ახლებმა ხედვის, გამოთქმის ალტერნატიული გზები აირჩიეს. გზებში ვგულისხმობთ იმას, რომ ამ თაობაშიც სხვადასხვა მიმართულება გამოიკვეთა. მათთვის საერთოა თანამედროვე ევროპული პოეზიისკენ მიმართება, თანამედროვე ევროპეიზმი (ზოგადად ევროპეიზმი უცხო არ ყოფილა ქართული პოეზიისათვის). საბჭოური კულტურის სივრცეში 70-წლიანმა დახშულობამ ქართული პოეზია იზოლაციაში მოაქცია. პოსტმოდერნიზმი, რომელიც თავის დროზე ხელოვნურად დაბრკოლებულ მოდერნიზმს ჩაენაცვლა, ჩვენს სინამდვილეში მნიშვნელოვან სახეს სწორედ 90-იანი წლებიდან იღებს.

პოეზია (პოეტი) იმით არის საინტერესო, რომ გამონახავს ახალ საშუალებას თვითგამოხატვისათვის, თავისი ინდივიდუალური არსებობის გამართლებისათვის. ზვიად რატიანმა ეს შეძლო. იგი თავისი თაობის და, საერთოდ, თანამედროვე ქართული პოეზიის ერთი საინტერესო და ორიგინალური სახეა, რომელსაც უდავოდ გააჩნია თავისი სათქმელი, საკუთარი ხელწერა და პოეტური მონასმი. შოთა იათაშვილი, როცა ქართულ პოეზიაში დასავლური გავლენების ისტორიაზე საუბრობს, მათ შორის, ზვიად რატიანზე, აღნიშნავს: „მის ლექსებში გადამუშავებულია მასალა, აღებული სულ სხვა პოეტების ტექსტებიდან. აქ ალუზიებზე არაა ლაპარაკი: ალუზიები და რემინისცენციები რატიანთან თითქმის არ გვხვდება, ის „ციტირებს“, თუ შეიძლება ასე ითქვას, ლექსწერისა და პირად გამოცდილებასთან დამოკიდებულების სხვადასხვა ტიპებს. ამასთან რატიანი სრულიად არ გამოიყურება მეორადად. მისი პოეტიკის აღწერა საკმაოდ რთულია: შეუძლებელია იმ ავტორების ზუსტად დასახელება, რომლებიც განსაზღვრავენ მის ძირითად ტენდენციებს. თუმცა ცხადია, რომ იგი „დასავლელია“ - როგორც შინაარსობრივი, ასევე ფორმალური თვალსაზრისით. ისე კი, ალბათ მაინც შეიძლება ორი ავტორის გამოყოფა, რომლებთანაც გარკვეული თვალსაზრისით ახლოა რატიანი. ესენი არიან რობერტ ლოუელი და იოსიფ ბროდსკი“. გამომდინარე აქედან, ზვიად რატიანთან იმ შეთმხთვევას უნდა ჰქონდეს ადგილი, რომელზედაც აღნიშნავს რ. ბარტი: „ინეტერტექსტი ანონიმური ფორმულირების ზოგადი ველია, რომლის წარმომავლობის დადგენა იშვიათ შემთხვევაშია შესაძლებელი“ („კავკასიის მაცნე“, 2005, 10, გვ. 240). მაიკლ რიფატერისთვის „მკითხველის მიერ ტექსტების ურთიერთზეგავლენის აღმოჩენა შეიძლება იყოს მხოლოდ შემთხვევითი ასოციაცია, ერუდიტის მარჯვე აღმოჩენა“ (სჯანი, 2004, V, გვ. 52); შემთხვევითი ასოციაციები, საგრძნობლად არა, მაგრამ მაინც გვხვდება ზვიად რატიანის ლირიკულ ტექსტებში. თუმცა, საგულისხმოა ისიც, რომ ასეთ შემთხვევაში ბევრი რამ არის დამოკიდებული „მკითხველის სიმარჯვეზე“, აღმომჩენის შესაძლებლობებზე.

როცა ვმსჯელობთ ნებისმიერი პოეტის ტექსტებში სხვა ტექსტებიდან „მიღებულ მასალაზე“, ბუნებრივია, უნდა კარგად ვიცნობდეთ იმ სხვას, მაგრამ, რაც სახეზეა ზემოდასახელებული პოეტების ტექსტებიდან, ის ავლენს ზვიად რატიანის ლირიკის სიახლოვეს მათთან მხოლოდ ზოგად-პოეტური ეფექტებით, სათქმელის დეტალიზაციით; როცა ვმსჯელობთ, რომ იგი, ამისდა მიუხედავად, ინდივიდუალურია, ამის საფუძველს გვაძლევს მთელი მისი პოეზია: პიროვნული ხასიათის სიმკვეთრით, საკუთარი სივრცის დაუნჯებით, გნებავთ, საკუთარი პოზითაც, პირდაპირი გაგებით (დაბნეულობის, გზაარეულობის, გაწბილების, სასოწარკვეთის, გაოგნების, განმარტოების, ქანცგაწყვეტის... დროს); ნაცნობი გეოგრაფიული სივრცით, რომელიც სულაც არ არის საკრალური სამშობლოს სივრცე, მაგრამ ნაცნობი კონკრეტული პუნქტებია (ფოთი, ქუთაისი, ბათუმი, რაჭა...), სამშობლოა, სადაც „ფანჯრის მიღმა... ჯერ უვარსკვლავო ცაა, მერე თბილისი, სადაც იმდენი პოეტი და ავადმყოფია, კარგი იქნება ჩამოფრინდნენ მოელვარე ანგელოზები და მათი ფრთიდან ამოცლილი თუნდაც ერთი ოქროს ბუმბული სულ ადვილად განკურნავდა ყველა ლექსს და ყველა ტკივილს“ („შრომაღამე. განმარტებითი ელეგია“). სამშობლო, როგორც ასეთი, არ არის მისი პოეზიის თემა და, საერთოდაც, ეს ტექსტები არ (ვერ) ლაგდება თემატური პრინციპით. რადგან სიტყვამ მოიტანა, კიდევ ერთი ტექსტი, სადაც ამჯერად სამშობლო „ძველისძველი სიზმარია და ვინც იგი პირველად ნახა, მოკვდა კი არა, ისე წმინდად ჩაინაცრა, რომ ნიავმა ვერც კი იგრძნო, ისე წაიღო“... სამშობლო წარსულში - უწმინდესი, საკრალური იდეალი; „დღეს ეს სიზმარი აბრეშუმის ჭიასავით უვნებელია, მას უჩვენებენ ყველა მოზარდს, დიდ ეკრანებზე, გარკვეულ ასაკში, და ზოგჯერ კიდეც აღწევენ მიზანს. ზოგიერთებში აღვივებენ მეტნაკლებად ჯანსაღ ინტერესს , თუ ვინ წარმოთქვამს დასკვნით სიტყვას ჩვენების შემდეგ“ („სიზმარი - სამშობლო“), - თითქოს ირონიული შეფერილობითაა ნათქვამი, მაგრამ ალბათ უფრო იმისთვის, რომ არატრადიციული მხატვრული ხედვით წარმოსახოს „სიზმარი - სამშობლო“. სათაურის სემანტიკა ამის ნიშანს იძლევა. საერთოდაც, იგი ლექსების სათაურებში არც ისე მარტივ, მაგრამ საგულისხმო მინიშნებებს გვთავაზობს. ის საიდუმლო გასაღებია, ამოსაცნობი, გასააზრებელი, რომლის დაშლილ, ცალკეულ მხატვრულ დეტალს წარმოადგენს მთელი ტექსტი („ცხოვრება ქვებში“, „მცირე ელეგია მამისათვის“, „შრომაღამე. განმარტებითი ელეგია“, „ადამიანი ფანჯარასთან, გარეთ შემოდგომა“, „მთვარე ხვალისათვის“, „წერილი საიდუმლო დედას“, „ჯიბის ჰაერი“, „მეგობარი ფანჯარა“, „ზამთრის ანკეტა“, „ზურგხედი“ და სხვ.). მისთვის, პირველივე ლექსებიდან ბოლომდე, დამახასიათებელია სუბიექტივიზმი, მაგრამ - არა უკიდურესი. იგი ზომიერია ამ მხრივ. მიუხედავად მისი პოეტური სამყაროს არეული, ქაოტური, დამაბნეველი სახეებისა, ანტიკოპმოზიციურობისა, ხშირად - სტიქიური სიუჟეტებისა, მკითხველისათვის არც ისე იშვიათად იძლევა იდენტიფიკაციის მიზეზს და საშუალებას, ემოციების, გრძნობათა ნათესაური კავშირისათვის. და მაინც, რთულია თანმიმდევრულად, გარკვეული მიმართულებით, მით უმეტეს, თემატურად გააწყო მასზე მსჯელობა. მთელი მისი ლირიკა ერთი ვრცელი, წრიული სივრცეა, რომელშიც ფრაგმენტებად, დეტალებად, შტრიხებად, ნაკუწებად არის განფენილი ყველა და ყველაფერი - რეალური და ირეალური, საგნობრივი და წარმოსახული, იდეალური და ყავლგასული, ნამყო და ამჟამინდელი... გზები და დღეები - ავტობიოგრაფიული „ლექს-დღიურები“, ხშირად ნატურალისტური ფორმებით, გათენებებს შორის არეული და ჩაკარგული დღეებით, აბსურდის განცდით და, ამავდროულად, ცხოვრებისეული საზრუნავით, პრაგმატული კითხვის ნიშნებით.

„მოგზაურობა საკუთარი სულის გარშემო“ (და არა სულის მოგზაურობა - სპირიტუალურ პლანში), - ეს ზვიად რატიანის ვრცელ, უსათაურო ტექსტში საგანგებოდ ხაზგასმული სტრიქონია. ამ მოგზაურობაში იხატება ამორფული გარეგანი და სულიერი პორტრეტი სუბიექტისა, რომელიც თითქოს შემთხვევით მოხვედრილა ამ გაუგებარ სივრცეში და როგორც „უფარჯრო დილეგში“ (კაფკა) გამომწყვდეული, აწყდება აქეთ-იქით კედელს, რომელსაც ცხოვრება ახვედრებს ადამიანს, საითაც გაიხედავს. ამ სირთულის შეგრძნობით და გაცნობიერებით იწყება მისი გზა. პირველსავე სტრიქონებში იგრძნობა „სევდით ჩაწიხლული“ სუბიექტი, „გაყინული ხელისგულებით“, რომელიც სითბოს და თავშესაფარს ითხოვს: „გამომიგონე“. ღამის ჩრდილიდან გამოთალე შენი ოცნება და დამამსგავსე... გამომიგონე შეყვარებული ყვითელ ფოთოლზე, მეოცნებე შორეულ ზღვაზე და ყვავილებით სიჩუმეზეც ვნებააშლილი... მკითხე, თუ როგორ შემოვაცვდი ნაწვიმარ ქუჩას, როგორ ჩამქოლეს, შემატოვეს დაღუპვას როგორ, როგორ მივედი უზარმაზარ ფოლადის კართან, შიგნიდან როგორ შემიტყუეს, ჩაკეტეს კარი, როგორ ვტიროდი უსასრულო, ნაცრისფერ ზამთარს და როგორ გაჩნდა ჩემს სხეულში პირველი ბზარი... გამომიგონე... დამამსგავსე შენს ერთ-ერთ სიზმარს“...

„გამომიგონე“ - ასე ჰქვია ზვიად რატიანის პირველ წიგნსაც, რომელმაც გამოავლინა თვითმყოფადი სახე, პოეტი - „სევდიანი სიმართლით“, რომელმაც უკვე იცოდა, „რომ ცხოვრება არის მკაცრი და შეუბრალებელი, სწორედ ისეთი, როგორადაც მას გვიხატავდნენ და არ გვჯეროდა“... თუ დავუკვირდებით, იგი აქ მოულოდნელს, უჩვეულოს ამბობს (ცხოვრება რომ მკაცრი და შეუბრალებელია, ამას ადამიანი მერე და მერე უფრო იგებს, ბავშვობა ვარდისფერი და ხშირად ცრუ წარმოსახვებისა და დაპირებების ხანაა (ბარათაშვილი, გალაკტიონი, ლადო ასათიანი...). ბავშვობისა და სიჭაბუკის, ოცნებისა და რეალურის ვექტორი აქ შეტრიალებულია, ინვერსიულია, რაც ზვიად რატიანისთვის დამახასიათებელია შემდეგ და შემდეგაც... მის პირველ წიგნს პირველი და სანდო სიტყვა წარუმძღვარა ბესიკ ხარანაულმა. ეს არ იყო მხოლოდ გზის დალოცვა, ეს იყო შეფასებაც: „ზვიად რატიანი ახალგაზრდა პოეტია და იმან, ვინც პოეტების რამდენიმე თაობას მაინც შეჰყრია, იოლად შეიძლება გამოარჩიოს იგი მრავალთა შორის. მიუხედავად პოეტური სიმწიფისა, იგი არ არის არც ადრე დაკაცებული და არც ადრე დაბრძენებული (ეს ორივე უსარგებლოა პოეზიისათვის) და, როგორც ჩანს, მიღწეულიც არასოდეს იქნება მისთვის ის ზღვარი, რომ უკან იყუროს“. ზვიად რატიანი უკან ნამდვილად არ იყურება, იგი მუდამ წინგამხედავია, წერს იმაზე, რაშიც ვლინდება პიროვნების სულიერი ცხოვრების დეტალები, იმაზედაც, „რასაც არავინ დაუჯერებს“, „რის გამოც დასცინებენ“: „ნუ დაუცდი შთაგონებას, თამამად წერე ყოველდღიურ უსამართლო დამცირებაზე და პირჯვარაყრილ შენს რწმენაზე“ (ex voto). რწმენადაკარგული და პირჯვარაყრილი იგი მუდმივად დაძაბულია. რთულ ლირიკულ მონოლოგებში, ალოგიკურ პასაჟებს შორის მწარედ საგრძნობია ეს ადამიანური დაძაბულობა. თუ ძალიან ჩავუკვირდებით, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ეს ნევროზული დაძაბულობაა და პოეზიის ამგვარობას „ნევროზული ლირიკის“ ტერმინიც მივუსადაგოთ, მაგრამ, ვფიქრობ, ზვიად რატიანი იმით არის გამორჩეული, რომ მისი დაძაბულობა, ემოციები, ტკივილები, ზოგჯერ გაფანტული და არეული ხედვა საოცრად მართალია, ზეემოციურია, მაგრამ ჯანმრთელი სიმართლეა. ამგვარი პოეტური ფრაგმენტები ტექსტის მთლიან სხეულში ცალკე ტექსტის სახით იკითხება, სადაც უკვე ყველაფერი თავის ადგილზეა. ტექსტი ტექსტში - ბუნდოვანი და ნათელი ანუ ალოგიკური და ლოგიკური ქმნიან ორიგინალური კომპოზიციის სინთეზსს. ყველა შემთხვევაში მისი სიტყვა მოქნილია, კარგად მიგნებული, კარგად მორგებული სათქმელს. სიტყვისქმნადობა მისი საყვარელი ხერხია. მთავარი მაინც ის განცდაა, რომელიც „ძლივს კი არ ჟონავს ჭრილობიდან“, არამედ „სისხლივით ასხამს“:

რაც ახალია, ყველაფერი ლამაზია, რაღაცით ლამაზი.
ახალია შენი ჭრილობაც...

სიმახინჯე მერე იცის, შეხორცებისას,
ვიდრე ბოლომდე მოშუშდება, და მოშრება,
და ნაოჭებს გაისწორებს. ...

და ბავშვობაც ასე იყო: თავიდან - ლამაზი,
მაგრამ ვერა და ვერ მოშუშდა, პირი ვერ შეიკრა,
ისევ ჟონავს, თავს არ გვავიწყებს.

ამ შემთხვევაში ბავშვობა უკვე ისე მოიაზრება, როგორც ყველას მიერ - „თავიდან ლამაზი“, მერე კი - ჭრილობასავით მოუშუშებელი. ცხოვრება სიმახინჯედ მერე იქცევა, „როცა გაივლის ამდენი და ამდენი წელი“ და „ის მოუვა, რაც ბავშვობას მოუვიდა - დამახინჯდება“... ცრემლი, წვიმა, მთვარე - ყავლგასული, არამოდური სახეები თანამედროვე ლექსისათვის, თავდაპირველი ხიბლით და საჭირო დროს შემოდიან მის ტექსტებში, ვთქვათ, მაშინ, როცა დაცარიელებული ბავშვობა, წარსული უნდა გამოიტირო, მაგრამ ისე, რომ არც ცრემლი ახსენო, არც ტირილი და მაინც მკითხველს ტირილზე უფრო ტირილის და ცრემლზე უფრო ცრემლის შთაბეჭდილება დარჩეს.

ცარიელია შენი ბავშვობა, აღარვინ დადის ქუჩებში.
აწვიმს სკოლის ცარიელ მოედანს,
გუბეებს აშხეფებს ცარიელი ველოსიპედი
და სწრაფად კარგავს წონასწორობას,
წვიმს.

ცარიელია შენი ბავშვობა, აღარვინ დადის ქუჩებში
იქაურები მოკვდნენ და დასუქდნენ,
მოკვდნენ და დასუქდნენ,
წვიმს. (შეხორცებამდე)

ლექსში „შემოპარული“ სიტყვა „წვიმს“ ემოციური, მეტყველი სახეა, რომელიც ახალ სიცოცხლეს იბრუნებს.

„მთვარე ხვალისათვის“ (ლექსის სათაური, ზ.ც.) - ეს შეჩერებული წამია, როცა „წყლის ყურადღება მიიპყრო მთვარემ“ („სოფლის გუბეში გაჩრილა მთვარე“, გ. ლეონიძე). რეალურად ადამიანის, პოეტის ყურადღება მიიქცია მთვარემ „და გაჩნდა რაღაც პირობითად - სიყვარული“... „და ძნელი იყო მოხელთება იმ ერთი წამის, რათა მოგესწრო თვალის დახუჭვა და შეგენახა მთვარე ხვალისათვის („შენახული შთაგონებით“, ი. აბაშიძე), როცა აღარ იქნები გარეთ, როცა აღარ იქნები მთვრალი, როცა იჯდები მაგიდასთან“... მაგრამ ამ აწყობილ კომპოზიციას ფინალში დროსთან მიმართებაში დარღვეული სინტაქსური წყობა ენაცვლება. ესეც ზვიად რატიანის სტილია, რასაც არაერთხელ იყენებს წარმატებულად, რომ გამოარჩიო, იცნო, იგრძნო, განასხვაო:

და დავყურებდი შუაღამის მდინარეზე არეკლილ მთვარეს,
რომლის შესახებ ხვალ ვერ დაწერ. ხვალ იჯდები მაგიდასთან
და დიდხანს წერდი ლექსს მთვარეზე,
რომელიც გუშინ არ გინახავს.

ის თითქოს არ არის სილამაზის მხატვარი, მაგრამ შეუძლია თქვას: „მე კი არ ვიცი, როგორ ვიცხოვრო, როგორ ვწერო და როგორ განვიცადო ეს ამსიყვითლე შემოდგომა“ და მკითხველის წარმოსახვაში გაცოცხლდეს გადაყვითლებული სამყაროს სევდანარევი მშვენიერება, „ამსიყვითლე“ მშვენიერება. შემოდგომის ეს ეპითეტი და „შემოდგომამშვიდობისა“ მის მიერ შექმნილია, სიტყვის სისავსისათვის, ეფექტისათვის. ამას გარდა, „შემოდგომამშვიდობისა“ ცხოვრებასაც მიემართება - მუდამ ცვალებადს, მუდამ მოუხელთებელს, მოსვენებადაკარგულს:

შემოდგომამშვიდობისა, ჩემო ცხოვრებავ,
ჩემო მუდამ ცვალებადო, ჩემო მოუხელთებელო,
ჩემო თითქმის არაჩემო არსებობავ.

ისევ საგანგებო სინტაქსური შეუსაბამობაა დროში და თხრობის უჩვეულო ლოგიკა ლექსის ბოლო სტროფებში - გამომწვევი, ალტერნატიულ პასუხს რომ ბადებს მკითხველში, რაც შემიძლება ასე წარმოვიდგინოთ (ავტორი და მკითხველი ანუ კომენტარი):

ავტორის ტექსტი:

„მე შეიძლება საათობით ვიჯდე ფანჯანასთან -
მე შემიძლია შემოდგომის დღე იყოს გარეთ
მე შემიძლია გარეთ თბილოდეს“

„მე შემიძლია მოდიოდეს სამი გოგონა,
გული კი გრძნობდეს:
მათგან ერთ-ერთი ჩემი შეყვარებულია, ხოლო მეორე

ჩემი შეყვარებულია, მესამე კი

ჩემი შეყვარებულია. შემიძლია არ შემეძლოს
სხვაგვარად წერა“.

მკითხველი:

(ანუ მაშინაც, როცა იქ არ არის)...
(მაშინაც, როცა საერთოდ არ არის შემოდგომა)
(მაშინაც, როცა გარეთ არ თბილა და შეიძლება შენ არ გთბილოდეს)...

(ანუ, როცა არცერთი არ არის შენი შეყვარებული).

ასევე მისეულია სინტაგმა „თავსგადამხდარი შემოდგომები“ უსათაურო ლექსიდან („მე შენს ხელებში“):

და იღვიძებენ ჩემში მოგონებები
დიდი ხნის წინ თავსგადამხდარ შემოდგომების...

კიდევ ერთი საყურადღებო სახისმეტყველება: „რა უცებ მოხდა გაზაფხული“ („ეს გაზაფხული რა უცებ გაჩნდა“ - მ. ლებანიძე).

მზე - ანტი-სახე ანტი-განწყობისათვის, რომელიც ეუფლება ლირიკის სუბიექტს (პროტესტის თავისებური გამოხატვა):

სიკვდილს, რომელსაც ჩემივე ფეხით მე არასოდეს არ ვეახლები
შესწევს უნარი - ასეთი რამ შემომთავაზოს,
რომ აქ დაყრილი ნაგვის მიმართ უკიდეგანო ვნებით ამავსოს...
მზე კი არ ტოვებს თავის იარუსს.
რატომ ჰკიდია მუდამ ცაზე, როგორც ნახატი?!
ჩამოეთრიოს, ამ ქუჩაზეც ცოტა იაროს
და მერე როგორც ინათებდა, მასაც ვნახავდი!

(„მე შენს ხელებში“)

ამ ვრცელ ტექსტში მონაცვლეობენ სწორხაზოვანი და ირიბი შტრიხები პორტრეტისათვის, „რომელიც ჯანმრთელია, თუმცა არის ოდნავ ყვითელიც, მაგრამ სიყვითლე მის ღირსებებს ფერს ვერს დააკლებს, ... ის ისე არის ნაგვემი და მხრებჩამოყრილი, როგორც ქალაქი უკანასკნელ შემოსევიდან“... ნაგვემი პორტრეტი, რომელსაც „მაწანწალა ძაღლების დასთან აერთიანებს უხილავი, მკვრივი ძაფები“... რით ჰგვანან ისინი ლირიკულ სუბიექტს“ - იმით, „რომ მთელი ღამე, გათენებამდის, ხმის ჩახლეჩამდე, უაზროდ ყეფენ?“ ძაღლური და, უაზრო ყოფის მიუხედავად, იგი ცისკენაც იმზირება, უფლისკენ (თუმცა, „პირჯვარაყრილი რწმენით“...).

მე ვინ ვარ, მაგრამ, ხდება ხოლმე, მეც გავჩერდები,
და ცას ავხედავ, ჩემი სახე რომ არ გამორჩეს
უფალს, რომელიც ზის და ჭედავს თავდაჯერებით
კაცობრიობის ახალ ნაოჭებს.

„ცარიელ ოთახში წარმოსათქმელი სიტყვა“ (ლექსის სათაური) ალბათ იმიტომ არის ცარიელ ოთახში წარმოსათქმელი, რომ, ერთი შეხედვით, აბსურდულია, ბანალურია და სულის ვერშემძვრელი, მაგრამ ეს ბანალურობა იგრძნობა სიცხადით. აქაც - ურთიერთსაწინააღმდეგო შტრიხები და განწყობები: ნათელი და მუქი, სიმსუბუქისათვის და სიმძიმილისათვის, ისე, როგორც ხდება, როგორც ყოფილა, როგორც იქნება, ამიტომაც გადადის ბანალური სხვა ხარისხში: „არსებობს ღამე, რომელიც ქურდისთვის და შეყვარებულისათვის მზეზე უფრო მეტად ანათებს. არსებობს კუბო, თოკით მიბმული ურემზე ანდა ავტომობილის სახურავზე მიმაგრებულ საბარგულზე, რომელიც მიაქვთ მიცვალებულთან, რომ ჩაასვენონ. არსებობს კიდევ ჰორიზონტი - მზის სასაფლაო. კიდევ არსებობს დაბადება: კიდევ ერთი ადამიანი მიეწვეთა სიცოცხლის მიწას“...

საუკუნის მიწურულიდან ქართულ პოეზიაში კვლავ საგრძნობი გახდა ტრადიციული ლექსისკენ შემობრუნება, „უპირატესად ირონიულ-პაროდიული შეფერილობის მქონე პოეზიაში“ (ლ. ბრეგაძე), განსაკუთრებით - სონეტებში, რომელიც, ასევე, საუკუნის მიწურულიდან შემობრუნდა და საკმაო ნოვაციითაც. ზვიად რატიანიც მიმართავს კონვენციურ ლექსს, განსაკუთრებით - ბოლო წლებში და განსაკუთრებით - ლირიკულ ციკლებში: „წერილი საიდუმლო დედას“, „გზები და დღეები“, „ავტო-საგზაო ელეგია ანუ როდის წერენ გარდაცვლილები“... თეორიულად მისი მიზანი აქაც იგივეა: „ცივი პოეზია და არა ცხელი“.

- ვგულისხმობ ლექსებს - არ შეიცავს თუმცა ოცნებას
ან იმას, რასაც ანდაზაში გულისხმობს ხავსი,
მე მაინც მიყვარს მათი წერა. როცა მოძვრება
გულიდან რაღაც, გარეგნულად - ტკივილის მსგავსი.

პრაქტიკულად კი ამ ციკლებში მისი ლირიკა სასურველ ტემპერატურასაც ინარჩუნებს, რითმასაც კარგად იყენებს და სილამაზესაც არ გაურბის, - „ვთქვათ - გაზაფხული, ან ყვითელი ფოთლების ფანტვა“...

ტრადიციული ლექსისკენ შემობრუნება კანონზომიერ მოვლენად უნდა მივიჩნიოთ (ამის მოსალოდნელობაზე ადრევე მიანიშნებდნენ მკვლევარები, კრიტიკოსები - გ, ბენაშვილი, თ. დოიაშვილი, ა. ხინთიბიძე...). აქ საგანგებოდ გავიხსენებთ ამერიკელი კრიტიკოსის სიტყვებს: „ვიდრე იარსებებს კაცობრიობა და ენა - მისი მემატიანე, პოეზია იქნება ადამიანის უმთავრესი სულიერი საზრდო. პოეზია არის ხელოვნება, რომელიც არსებობდა დამწერლობის გაჩენამდე და ის ტელევიზორსაც მოინელებს და ვიდეოთამაშებსაც, მთავარია, დარჩეს ისეთად, როგორიც არის - სხარტი, უშუალო, ემოციური, დაუვიწყარი, მუსიკალური“ (დენა ჯოია, „არილი“, 2005, № 2); მისივე თვალსაზრისით, დღევანდელი პოპულარული ამერიკული პოეზიის (რეპი, სლემი, კავბოური პოეზია...) ნიშანდობლივი ტენდენცია, მისი ორიენტაცია ლექსის ჟღერადობაზე სულ უფრო მეტად დამახასიათებელი ხდება ე. წ. ამერიკული „წიგნიერი“ პოეზიისათვის; თუმცა გასული საუკუნის 80-იანი წლებიდან და შემდგომ ამერიკული ლიტერატურის მკვლევართა დასკვნებში რითმა და მეტრი მოძველებულ ტექნიკად მიიჩნეოდა. ეს ე. წ. ელიტარული და ევროპული ფენომენი დისკრედიტირებული იყო და დემოკრატიულ ამერიკულ ლიტერატურაში სრულიად უადგილოდ მოიაზრებოდა.

არც იმის თქმა გვინდა, რომ ზვიად რატიანი ტრადიციულ ლექსს დაუბრუნდა, მაგრამ, შეიძლება ითქვას, თანაბრად ფლობს და იყენებს თავისუფალი და ტრადიციული ლექსის ტექნიკას.

„გზები და დღეები“ წარმოაჩენს მის პიროვნულ, სულიერ პორტრეტს. აქ განსაკუთრებით იგრძნობა სუბიექტური განწყობილებები, სუბიექტური მიზეზები, ხშირად ვაკუუმის მსგავსი კონკრეტული სივრცე, თავისი წვრილმანი ტკივილებით, გაუთავებელი „სხვაგანყოფნებით“, „შვილის ან ცოლის ხმები სიჩუმიდან“, „გახშირებული დეჟა ვიუ. საერთოდ, ხშირი და უმიზეზო მოწყენები“... (მაინც - არა ის შემთხვევა, რაზედაც ითქვა: „მზად ვიყავ, უმიზეზოდ მთელი დღე მეტირა“, ტ. ტაბიძე). მას თავისი მოწყენების მიზეზებიც საგრძნობი აქვს, სამშობლოს გზებზე გატარებული უაზრო წლების: „მოგზაურობა სამშობლოში. წელი - მესამე. მიზეზი - საქმე, სამსახური. შედეგი - ფული... ქვეყნის სხვადასხვა ქალაქებში გამოღვიძება“, ისე, რომ „მათგან სამშობლოს ვერ აკინძავ“... როცა მაინც „სხვამ შენზე უკეთ ტრასაც ისწავლა და სამშობლოც“... შენ კი ისევ რჩები - „ერთი შენთაგანი, სხვა არაფერი... როცა აწეწილი წლებისაგან არაფერი გრჩება ბედნიერების მსგავსი, მხოლოდ ნატვრა, რომ „ახლა მოგცა მეგობარი. ნაცნობი ახლა,/ამ ძველ ტაძარში. როცა თითო სანთელს დაუნთებთ/ორიოდ წმინდანს და ღვთისმშობელს, და როცა გახვალთ,/დასხდეთ და ერთი გულიანად გარათქმაუნდეთ“. ისევ სიტყვათწარმოება - „გარათქმაუნდეთ“ ანუ ერთი შენთაგანი და ტკივილებში ჩაკეტილი კი არ დარჩე, გაიხსნა, ამაღლდე, უბრალოდ, გაიხარო, რა თქმა უნდა.

როცა ლევან ბრეგაძე პოსტსაბჭოური პერიოდის ქართული ლიტერატურის სიახლეებზე მიანიშნებს, პოეზიის შესახებ აღნიშნავს: „ახალგაზრდა პოეტები წინამორბედებთან 65 შედარებით ხშირად მიმართავენ წმინდა ენობრივ-გრამატიკულ მომენტებზე დაფუძნებულ გამომსახველობით ხერხებს, ანუ მიმართავენ გრამატიკის პოეტიზაციას - უჩვეულო სიტყვათწარმოებას ანუ ოკაზიონიზმებს, სინტაქსური ნორმების დარღვევას მეტი გამომსახველობის მიღწევის მიზნით და მისთ.“ (კრიტიკა, 2005, 1, გვ. 43).

თხრობის თავისებური სტილით გამოირჩევა „სიკვდილმისჯილთა ბლუზი“ (ბალადა, - ასე დავარქმევდი), რომელსაც მინაწერი აქვს: „განაჩენის სისრულეში მოყვანის შემდეგ“. აქ ბუნდოვანია, სად, როდის, რატომ მოხდა ყველაფერი. ტექსტში ნახსენები პინოჩენტი, ჰიტლერი, კინო და სხვ. მიგვანიშნებენ, რომ ეს შუასაუკუნეების ფაქტი კი არა, XX საუკუნეა, პინოჩენტისა და ჰიტლერისშემდგომი ხანა, მსგავსი სისატიკით:

ექვსი თოფიდან გვესროლეს -
მივწექით ექვსი მკვდარი
და განაჩენი სისრულე -
ში მოყვანილი არის!
თავი გვეგონა კინოში
და ვიკვნიტავდით თითებს,
ჩვენ არას ვერჩით პინოჩენტს
და, მით უმეტეს, ჰიტლერს:

ორწერიტილი და მრავალწერტილი ქვეტექსტისათვის - თუკი ახსნა შესაძლებელია, ეს მიგვანიშნებს, რომ, რაც მოხდა, არც პინოჩენტს უქნია და არც ჰიტლერს, გულგრილმა მამებმა გაიყვანეს ახალი დროის „სარჩობელაზედ“ ისინი. ყოველ სტროფს ასეთი მრავალწერტილი მოსდევს; ინტონაციამ რატომღაც ინგლისური ხალხური ბალადების ადრინდელი ქართული თარგმანები გამახსენა (რობინ ჰუდზე და სხვ.). ესენი არ ყოფილან ახალი დროის რობინ ჰუდები. აღსარებაში ჩანს ყველაფერი: „ჩვენ ყველამ დავიმსახურეთ / ეს განაჩენი, რადგან / დავხარბდით ძვირფას საყურეს / და გადავხედეთ ნაგანს. / მერე გვიპოვეს, დაგვაპატიმრეს, / დედა გვიტირეს, / უფრო სწორად, თვითონ გვატირეს... / თოვა დაიწყო გუშინ და / თოვა დახვრეტას ხელს არ უშლიდა...“ ტექსტში შემოდის სიკვდილის კიჩური სიმბოლო - „მორგი“, ირონიით, სულში ჩაბრუნებული ბოღმით:

ჩვენ ექვსმა ლულამ გაგვწირა
და ვწევართ,
ვწევართ...
ვწევართ...
ვეღარ გავაღებთ მაცივარს,
აღარ აგვიწევს წნევა.
აღარ შეგვცივა,
დაგვცხება,
და ალბათ აღარც მოგვშივა,
აღარც მათრახებს დაგვცხებენ -
იზოლატორის მორგში ვართ.

დასაწყისი და დასასრული თოვლიანი პეიზაჟია - ისევ სინტაქსური ნორმების დარღვევით - დროსთან გრამატიკული შეუსაბამობა მეტი გამომსახველობისათვის:

თოვა დაიშყო გუშინ და
ხვალ საღამომდე თოვა,
ჩვენ კი დღეს მოკვდით... (ტექსტის დასაწყისი)
....................................
თოვა დაიწყო გუშინ და
ხვალ საღამომდე ითოვა,
ზეგ საღამომდე ითოვა,
და ასი წელი ითოვა (დასასრული).

მარტივად რომ ვთქვათ, გულიანი ბალადაა, ცხელი გულით დაწერილი, სულს რომ ამღვრევს... მით უმეტეს, თუ აღადგენ იმ ცოდვა-ბრალიანი განაჩენის ისტორიას ჩვენი უახლოესი წარსულიდან...

ბევრი რამ შეიძლება ითქვას ზვიად რატიანზე, როგორც მთარგმნელზე, საინტერესო წერილების ავტორზე, რომლებშიც ასევე საუკეთესოდ ჩანს მისი უნარი და სულიერი სამყარო, მაგრამ ეს უკვე სხვა თემაა.

საბოლოოდ, შეიძლება ითქვას, რომ იგი, საგრძნობი ნოვაციებითა და არდავიწყებული ძველის გაახლებით, უწყვეტად აგრძელებს ქართული პოეზიის ტრადიციას.

ადა ნემსაძე

ფრანგი მწერალი ალენ რობ-გრიიე ამბობს: „მწერალმა უნდა წეროს ის, რაც სულში დაუგროვდა, საკუთარ სიგიჟეშიც, რაც შეიძლება, შორს უნდა შეტოპოს“. ამ თვალსაზრისის გათვალისწინებით, ზურაბ ქარუმიძის „თხა და გიგო“ ფრიად საინტერესო წიგნია არა მარტო ავტორის, არამედ იმ საზოგადოების სულში ჩასახედადაც, რომელსაც იგი ეკუთვნის. წიგნის უკანა ყდაზე, თვით ავტორისავე პორტრეტზე გადაბეჭდილი ფრაზაც: „ვისი ნაბოდვარია ეს შიზოიდური პასტორალი?.. მე მაგის მატრიცას“ - კიდევ ერთხელ ადასტურებს იმას, რომ მწერალს „საკუთარ სიგიჟეში“ ნამდვილად „შეუტოპავს“. პასტორალური იდილიისა რა მოგახსენოთ, მაგრამ მას ბევრი პრობლემა რომ დაუნახავს ამ „შეტოპვით“, თანაც საკმაოდ მწვავე, ეს წიგნის კითხვისას აშკარა ხდება.

საკმაოდ რთულია თანამედროვე ავტორთა და მათ მიერ მოთხრობილ ამბავთა (ხშირად ისიც ძნელია, ამას ამბავი უწოდო) ღრმა წვდომა და იმის გააზრება, რისი თქმა სურთ მათ ამით, მეტადრე მაშინ, როცა თავადვე აღიარებენ „ყოველი ამბავი გამონაგონია და გამონაგონი კი მხოლოდ თავის თავს გულისხმობსო“ (ზ. ქარუმიძე, „ღვინომუქი ზღვა“), თუმც ჩვენ მაინც შევეცდებით.

დასაწყისისათვის შევეხოთ ნაწარმოების ჟანრის საკითხს. „თხა და გიგო“ ამ მხრივაც ორიგინალობას ინარჩუნებს.

თხა და გიგო
[დიდი სონატა]
თხზულება 9/11, WTC 20-01