LUMEN

ნუგზარ პაპუაშვილი

„მშვიდობით შეკრბეს ერთად სომეხნი და ქართველნი“ - ეს სიტყვები XI ს-ის ქართველი ეპისკოპოსის, ლეონტი მროველის, ნაშრომში „ცხოვრება ქართველთა მეფეთა“ რამდენჯერმე გვხვდება. მათ იქ ერთობ შთამბეჭდავი ადგილი უჭირავთ და დიდი შინაარსობრივი დატვირთვა აქვთ. აქ, უპირველეს ყოვლისა, წარმოჩენილია სურვილი და ოცნება, რომ აღდგეს და განახლდეს ის თანხმობა, თანადგომა და თანალმობა, რაც სომეხთა და ქართველთა ისტორიის დასაბამს ამკობდა და რამაც ორივე ხალხის თვითდამკვიდრებას, - მათ მიერ სახელმწიფოების მშენებლობას და თითოეული ხალხის კულტუროსან ერად ჩამოყალიბებას შეუწყო ხელი.

ქართველთა და სომეხთა თანაცხოვრების ისტორია მდიდარია ისეთი ფაქტებით, მოვლენებით, თვალსაზრისებითა და თეორიებით, რომელთა მნიშვნელობა ორივე ქვეყნის ფარგლებს შორდება და საერთაშორისო ინტერესს იმსახურებს. იგულისხმება როგორც პოლიტიკური და საზოგადოებრივი, ისე კულტურული და რელიგიური ურთიერთობები. დიდი ხანია, რაც ამ ურთიერთობების ხასიათისა და შინაარსის გარკვევაზე ინტენსიურად მუშაობენ როგორც ადგილობრივი, ისე უცხოელი მკვლევარები. ისინი აღნიშნავენ, რომ ქართულ-სომხური ურთიერთობების პრობლემა ძალიან რთული და საინტერესოა. საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც ისინი ერთ სქემაში ვერ თავსდებიან და საერთო სურათის დადგენა შეუძლებელია. პროცესს ცვალებადობა და ურთიერთგამომრიცხავი მოვლენების თანაარსებობა ახასიათებს, მაგრამ ვერავინ უარყოფს, რომ მეზობელ ერებს შორის ინტენსიური ურთიერთობები, რომლებიც არასდროს შეწყვეტილა, მუდამ კულტურათა დიალოგისა და ურთიერთგამდიდრების სამსახურში იდგა. მართებულად შენიშნავს პროფ. ვაჩე ნალბანდიანი: „საუკუნეთა სიღრმიდან მოდის ამ ორი მოძმე ხალხის, ქართველებისა და სომხების მეგობრობა. იგი ისევე ძველია, როგორც თვით ეს ხალხები. მისი მრავალსაუკუნოვანი ფესვები გადგმულია ძალიან ღრმად და უხსოვარ, წინაისტორიულ დროს აღწევს. ამ მეგობრობისა და ძმობის შესახებ გულითადი სიტყვებით გვიამბობენ სომხურსა და ქართულ ისტორიულ ძეგლებსა თუ მატიანეებში დაცული და საუკუნეთა წიაღიდან ჩვენამდე მოღწეული ხალხური გადმოცემები და თქმულებები“ (ნალბანდიანი 1959: გვ. 9).

აღნიშნული ურთიერთობების საფუძვლიან შესწავლას აქვს როგორც წმინდა მეცნიერული, ისე საზოგადოებრივ-საგანმანათლებლო დანიშნულება. გავითვალისწინოთ, რომ ესაა დიდი ისტორია, - პოლიტიკურ, სოციალურ და რელიგიურ მოვლენათა გრძელი ჯაჭვი, რომლის თითოეული რგოლი ხალხთა თანაცხოვრების მრავალმხრივ საინტერესო ეპიზოდს შეიცავს. ამ ეპიზოდების აღწერას და მათ ანალიზს არა ერთი და ორი სქელტანიანი წიგნი დასჭირდება, რომლებშიც მკითხველი ცხოვრებისათვის და, კერძოდ, ერთა თანაცხოვრებისათვის ბევრ გამოსადეგ და ჭკუისსასწავლებელ მასალას იპოვის. მათ შორის აღმოჩნდება ისეთი მასალაც, რომელიც სარწმუნოებათა ურთიერთობის კულტურაზე, ტოლერანტობასა და რელიგიურობის ცივილიზებულად გამოხატვის წესებზე მიგვანიშნებს; ამ საგანზე დაგვაფიქრებს, ზოგჯერ საკუთარი თავის მიმართ კრიტიკულად განგვაწყობს და უმჯობესი გზების ძიებისაკენ გვიბიძგებს. ამჯერად ჩვენი მიზანია, გავიხსენოთ და გავაანალიზოთ რამდენიმე ფაქტი, მოვლენა და შეხედულება, რომლებიც ცნობილია საქართველო-სომხეთის ურთიერთობის ისტორიიდან და საგულისხმოა რელიგიურობის კულტურის თვალსაზრისითაც.

ერთი სარწმუნოების ეპოქა

ძველი საისტორიო წყაროების მიხედვით და თანამედროვე მეცნიერული ხედვითაც ქართველებისა და სომხების ერებად და, კერძოდ, პოლიტიკური ტვირთის მატარებელ ერებად, ე. ი. სახელმწიფოებად, ჩამოყალიბება ერთსა და იმავე გარემოში, ერთსა და იმავე სივრცესა და სულიერ ატმოსფეროში მოხდა. ორივე ხალხსა და ქვეყანას საერთო სამეზობლო ჰქონდათ და ამ სამეზობლოსთან მათ მეტწილად ერთნაირი კონტაქტები აახლოებდათ, - პოლიტიკური, ეკონომიკური და რელიგიური. ამის შესაბამისად ორივე ქვეყანაში თითქმის ერთი და იგივე სარწმუნოებრივი ვითარება სუფევდა.

სვეტიცხოველი. მცხეთა (XI ს.)

წმინდა ეჩმიაძინის კათედრალი. ფრაგმენტი (IV-XVII სს.)

ძველ დროხ, წინარე ისტორიული ხანიდან გაქრისტიანებამდე, სომხებისა და ქართველების ავტოქტონური რელიგია წარმართობა იყო. ისინი ასულიერებდნენ ბუნებას და, ამის შესაბამისად, ჰქონდათ ქვათა, ხეთა, მთათა და წყალთა თაყვანისცემის რიტუალები, რომლებიც ადგილობრივი გარემოსაგან იკვებებოდა და ადგილობრივ კოლორიტს ატარებდა. პარალელურად საზღვარგარეთიდან ინტენსიურად შემოდიოდა შედარებით რაფინირებული და დახვეწილი პანთეონი ანუ ღვთაებათა კულტები (კერპები და მათი მსახურების წესები). ლაპარაკია როგორც სპარსულ-შუამდინარულ, ისე ბერძნულ-რომაულ საღვთისმსახურო სისტემებზე, რომლებიც ორივე ქვეყანაში, განსაკუთრებით მოსახლეობის ზედაფენაში, ადვილად იკაფავდა გზას და ინერგებოდა. ორივე ქვეყანაში ერთსა და იმავე დროს გამოჩნდნენ ებრაელები, რომლებმაც მოიტანეს თორა და მკვიდრ მოსახლეობას მონოთეიზმის იდეებთან ზიარების შესაძლებლობა მისცეს. ამიტომაა, რომ სომხებისა და ქართველების ქრისტიანობამდელი მითოლოგია, ასახული ძველ (V-XI სს.) ლიტერატურულ ძეგლებში, მოიცავს როგორც წარმართული მრავალღმერთიანობის, ისე მაზდეანობისა და ბიბლიური გადმოცემების ელემენტებს.

შეიძლება ითქვას, რომ სომხეთსა და საქართველოში, იქ ბინადარ ტომებს შორის, ათასწლეულების მანძილზე ერთი და იგივე რელიგიური ატმოსფერო არსებობდა, - ამ სფეროში ერთა შორის ურთიერთობას არავითარი დამაბრკოლებელი ლოდი არ ეღობებოდა. ეს გარემოება, ცხადია, ხელს უწყობდა ამ ორი ხალხისა და სახელმწიფოს პოლიტიკურად და კულტურულად დაახლოებას. ამ ფაქტის მნიშვნელობა და პოზიტიური როლი მას შემდეგ გააცნობიერეს (ყოველ შემთხვევაში, საქართველოში), რაც ამგვარი ლოდი წარმოიშვა და მისი არსებობა ყველასათვის საგრძნობი გახდა. ესაა საქართველოსა და სომხეთის სარწმუნოებრივი და ეკლესიური გაყოფა გაქრისტიანების მომდევნო საუკუნეებში. ამიტომ არაა გასაკვირი, რომ XI-XII სს-ის საქართველოში, რომელიც რეალურად ქართველთა, სომეხთა და კავკასიის სხვა ხალხების სახელმწიფოს წარმოადგენდა, აღნიშნული ერთიანობის მიმართ მძაფრი ნოსტალგია გაჩნდა და ხსენებული ლოდის განეიტრალებაზე ზრუნვა დაიწყო.

ლეონტი მროველის ზემოთ დასახელებული წიგნი, რომლის სრული სათაურია „ცხოვრება ქართველთა მეფეთა და პირველთაგანთა მამათა და ნათესავთა“ და რომელიც „ქართლის ცხოვრების“ ფუნდამენტს წარმოადგენს, ასე იწყება: „პირველად ვახსენოთ ესე, რამეთუ სომეხთა და ქართველთა, რანთა და მოვაკნელთა, ჰერთა და ლეკთა, მეგრელთა და კავკასიანთა... ერთი იყო მამა, სახელით თარგამოს“. თარგამოსმა, - ნოეს უფროსი ვაჟის, სემის, შვილიშვილმა, - ბაბილონის გოდოლის დაქცევის შემდეგ კავკასიის მთებს მიაშურა და იქ, არარატისა და მასისის სანახებში, დამკვიდრდა. მან რვა გმირი, რვა სახელოვანი შვილი გაზარდა: ჰაოს, ქართლოს, ბარდოს, მოვაკან, ლეკ, ჰეროს, კავკას და ეგროს. თარგამოსმა კავკასია რვა ნაწილად დაყო და შვილებს გაუნაწილა. ძმებს შორის, პირველ ყოვლისა კი ქართლოსსა და ჰაოსს შორის, ე. ი. ქართველთა და სომეხთა მამამთავრებს შორის, ერთგულება და სიყვარული სუფევდა. მაგრამ ბედნიერებას ერთი რამ აკლდა - თავისუფლება და დამოუკიდებლობა. ჟამთააღმწერლის თქმით, „ესე რვანივე ერთობით ჰმონებდეს ნებროთს გმირსა, რომელი იყო პირველი მეფე ყოვლისა ქვეყანისა“. ლაპარაკია ბიბლიურ ნებროთზე (ნიმროდზე), ქამის შთამომავალზე, ქუშის ძეზე, რომელმაც „იწყო თავისი ძალოვანების გამოჩენა მიწაზე. ის იყო ძალოვანი მონადირე უფლის წინაშე“ (დაბ. 10, 8-9). აი, ეს ნებროთი, დევკაცი და პირველი მეფე დედამიწაზე, იმჟამად, იტორიის წინარე ხანაში, თურმე კავკასიის ხალხებზეც ბატონობდა. თავისუფლების დროშა, ქართლის ცხოვრების უწყებით, პირველად სომეხთა მამამთავარმა ჰაოსმა ააფრიალა და შვიდსავე ძმას მოუხმო. დაიწყო ომი, ულმობელი და უსასტიკესი, ნებროთიანთა და თარგამოსიანელთა შორის, რომელიც ნებროთის, დედამიწაზე პირველი მეფის, განგმირვით და მისი უძლეველობის რწმენის გაცამტვერებით დასრულდა. კავკასიაში, კავკასიელთა შეთანხმებული ძალის წყალობით, მშვიდობამ და თავისუფლებამ დაისადგურა.

ამ ისტორიაში არსაიდან ჩანს, არაფერია ნათქვამი და მინიშნებულიც კი, რომ თარგამოსიანელებს იმ ჭეშმარიტებისაგან გადაეხვიოთ, რომელიც მათ უშუალო წინაპარს, ნოეს, და მის ოჯახს ეპყრა. ასევე ვხედავთ, რომ მათ შორის სულიერი და მსოფლმხედველობრივი ჰარმონიაა; აქვთ ერთი სარწმუნოება და ეს სარწმუნოება, ეჭვი არაა, მამამთავარ ნოეს მართალი და ღვთის მოსაწონი სარწმუნოებაა. ასე რომ, ისტორიის გარიჟრაჟზე, შეიძლება ითქვას, კავკასიის ოქროს ხანაში, სომხები და ქართველები, „ქართლის ცხოვრების“ მინიშნებით, არამარტო გენეტიკით დაკავშირებულნი, არამედ სიმართლითა და ჭეშმარიტებით გასხივოსნებულნი არიან.

ამაღლება. ნიკორწმინდა (XI ს.)

ხაჩკარი „ყოვლისმხსნელი“ (XIIIს.)

ასეთი ხანა კი ყველა ხალხისათვის ყველა ეპოქასა და ფორმაციაში ის საოცნებო ხანაა, საითკენაც თაობები მიისწრაფიან.

რწმენა იმისა, რომ სომხები და ქართველები წარმომავლობით, ძველი კულტურითა და რელიგიით მოძმე ხალხია, ცხოველმყოფელ ძალას ინარჩუნებდა. იმავე ქართველი ეპისკოპოსის ცნობით, ქართველებსა და სომხებს შემდგომშიც, უკვე ისტორიულ ეპოქაში, არაერთგზის გაუწოდებიათ ერთმანეთისათვის დახმარების ხელი. ეს ბუნებრივიცაა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ორივე ერსა და ქვეყანას განგებამ თითქმის ერთი და იგივე ბედი არგუნა - ბრძოლები გარეშე და შინაურ მტრებთან: ირანის, რომისა და ბიზანტიის იმპერიებთან, თურქ-სელჩუკებთან, სეპარატისტებთან. შთამბეჭდავია ქართველებისა და სომხების ერთობლივი ბრძოლები სპარსელების წინააღმდეგ ქართლის მეფეების ფარსმან ქველისა და ასფაგურის დროს (II -III სს.), რაც კოალიციური არმიის გამარჯვებით დამთავრდა. როდესაც ფარსმან ქველის ტახტი მისმა ძმამ მირდატმა ძალმომრეობის გზით მიისაკუთრა, სამართლიანობა მხოლოდ სომეხთა მეფის დახმარებით აღდგა (ქ. ცხ. I: გვ. 52-54). მართალია, ასეთ ურთიერთობას ალაგ-ალაგ ბზარიც უჩნდებოდა, მაგრამ სურათი მთლიანობაში იგივე რჩებოდა - კეთილი მეზობლობა. იყო შემთხვევა, ლეონტი მროველის უწყებით, როდესაც სომხების წინააღმდეგ ქართველებმა და ოსებმა ერთობლივად გაილაშქრეს. ჯავახეთში მათ სომეხთა მეფის არტაშანის ძე ზარენი შეიპყრეს; წამოიყვანეს დარიალს, სადაც ოსებს მისი მოკვლა უნდოდათ, მაგრამ ქართველებმა მათ ამის საშუალება არ მისცეს. ვითარება დაიძაბა, მაგრამ ყველაფერი მოლაპარაკებით დამთავრდა და პრობლემები მოგვარდა. ამ ამბის თხრობას რუისის ეპისკოპოსი (მროველი) ამ სიტყვებით ამთავრებს: „მიერითგან იქმნეს მოყვარე სომეხნი და ქართველნი და ოვსნი. და სამივე ერთობით ბრძოდეს მტერთა“ (ქ. ცხ. I: გვ. 48-49).

ლეონტი მროველი, როგორც ამის თაობაზე ქართველ-სომეხთა ურთიერთობის თანამედროვე მკვლევარი ალექსანდრე აბდალაძე შენიშნავს, ასეთი შეტაკებების მიმართ „ამჟღავნებს ისეთ დამოკიდებულებას, რომ გრჩება შთაბეჭდილება, თითქოს ავტორი, მართლაც, ძმათაშორის გაჩაღებული ომის შესახებ გვიამბობდეს და მისთვის ერთნაირად არასასურველია რომელიმე მხარის გამარჯვება. ალაგ-ალაგ შეიძლება გამოვიცნოთ მისი სურვილი, რომ... ბრძოლაში სასურველია დამარცხდეს ის მხარე, რომელსაც ედება პასუხისმგებლობა ქართველთა და სომეხთა წაკიდებისა“ (აბდალაძე 1982: გვ. 5-6).

ქრისტიანობა ორივე ქვეყანაში ერთი და იმავე გზით შევიდა და მისიონერებიც მეტწილად საერთო ჰყავდათ: მოციქული ბართლომე, გრიგოლ პართელი და ნინო ქართველთა განმანათლებელი. მათ გვერდით დგანან ქალწულმოწამენი (წმ. ნინოს დობილნი) რიფსიმე და გაიანე, რომლებსაც ქართული და სომხური საეკლესიო ტრადიცია (განსაკუთრებით XI ს-მდელი) თითქმის თანაბარი ქებით და დიდებით მოიხსენიებს. სომხებისა და ქართველების რწმენაში ერთიანობის სიმბოლოდ წარმოგვიდგება წმ. შუშანიკი, რომელიც გვარტომობით სომეხი იყო, მაგრამ მოწამის გვირგვინი საქართველოს ეკლესიის წიაღში პოვა. როდესაც მისი მამა, სახელგანთქმული სარდალი ვარდან მამიკონიანი, შაჰმა სატახტო ქალაქ კტეზიფონში სიკვდილით დასაჯა, ობლად დარჩენილი ბავშვები ცურტავის პიტიახშმა არშუშამ საქართველოში წამოიყვანა და თავის შვილებთან ერთად გაზარდა. იქ შუშანიკი არშუშას რძალი გახდა. გავიხსენოთ, როგორ მოიხსენიებს იგი მამამთილს, როდესაც ქრისტესაგან გარემიქცეულ ქმარს, ვარსქენს, მიმართავს: „მამამან შენმან აღჰმართნა სამარტვილენი და ეკლესიანი აღაშენნა და შენ მამისა შენისა საქმენი განჰრყუენ და სხუად გარდააქციენ კეთილნი მისნი; მამამან შენმან წმიდანი შემოიხუნა სახიდ თვისა, ხოლო შენ დევნი შემოიხუენ; მან ღმერთი, შემოქმედი ცათაი და ქვეყანისაი, აღიარა და ჰრწმენა...“ (ძველი ქართული... 2005: გვ. 12).

მართალია, სარწმუნოებაში ერთიანობა შემდეგ საუკუნეეში წარსულს ჩაბარდა, მაგრამ თამამად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სწორედ ამ ერთიანობისა და რწმენისმიერი თანაცხოვრების ხსოვნა იქცა ძალად, რომელმაც ორივე ერს ბევრი ძნელბედობა და პოლიტიკური კატაკლიზმი გადაატანინა და თითოეულ მათგანს ერთმანეთის კულტურის სალაროებში წვლილის შეტანისაკენ უბიძგა.

ეკლესიათა გაყოფის ეპოქა

ქართლისა და სომხეთის ანუ, რაც იგივეა, მცხეთისა და ეჩმიაძინის საკათალიკოსოებს შორის ევქარისტიული კავშირის გაწყვეტის საფუძველი გახდა პოლემიკა, რომელმაც V-VI სს-ში ბიზანტია და მთელი ქრისტიანული აღმოსავლეთი მოიცვა. ლაპარაკია სამების მეორე პირის, განკაცებული ღმერთის, ბუნების შესახებ. კითხვა ასე დაისვა: იესო ქრისტეს, წუთისოფელში მოსული ღმერთის, პიროვნებაში როგორი ურთიერთობაა საღვთო და ადამიანურ (კაცებრივ) ბუნებათა შორის? ანდა: იგი ბუნებით მხოლოდ ღმერთია (ერთბუნებოვანი ანუ მონოფიზიტია) თუ - ბუნებით ღმერთიც და ბუნებით კაციც (ორბუნებოვანი ანუ დიოფიზიტი)? ეს საკითხი განიხილა 451 წლის მსოფლიო საეკლესიო კრებამ ქალკედონში და რომის პაპ ლეონის საღვთისმეტყველო ტრაქტატის („ლეონის ტომარის“) საფუძველზე შეიმუშავა დოგმატი, რომელიც ჭეშმარიტ მოძღვრებად დიოფიზიტობას ანუ ქრისტეს ორბუნებიანობის სარწმუნოებას აღიარებდა. აღნიშნულ კრებას არც ქართველები და არც სომხები არ დასწრებიან, რადგან ამ დროს რეგიონში სპარსეთის წინააღმდეგ აჯანყება დაიწყო და, უნდა ვიფიქროთ, ადგილობრივი ეკლესიების მესვეურებმა საზღვარგარეთ გამგზავრება ვერ მოახერხეს.

თანამედროვე ისტორიოგრაფიაში გამყარებულია შემდეგი თვალსაზრისი: სადავო საკითხზე ქართველთა, სომეხთა და ალბანთა ეკლესიებმა თავიდან შედარებით ნეიტრალურ ანუ შუალედურ მიმართულებას დაუჭირეს მხარი. იგულისხმება ბიზანტიის იმპერატორ ზენონის მიერ 482 წელს ხელმოწერილი ჰენოტიკონი (ერთიანობის აქტი; ზენონის ჰენოტიკონი), რომელიც ზემოთ დასმულ კითხვებს არაარსებითი და არააქტუალური პრობლემის კვალიფიკაციას აძლევდა, მისი გარკვევის სურვილს მავნებლობას უწოდებდა და ამ საგანზე საჯარო კამათს კრძალავდა.

კავკასიის ხსენებულმა ეკლესიებმა 506 წელს ქალაქ დვინიში მოიწვიეს კრება, რომელზეც მათ ზენონის ჰენოტიკონის დებულებები შეიწყნარეს და, ამდენად, უნიონალური (შემრიგებლური და გამაერთიანებელი) პოზიცია შეიმუშავეს. შემდეგ მოვლენები ისე განვითარდა, რომ ერთიანობა დაირღვა: რომის პაპმა ფელიქს III -მ მკაცრად დაგმო ჰენოტიკონი და მის მიმდევრებს ეკლესიიდან განკვეთით დაემუქრა.

ბიზანტიის საეკლესიო იერარქიამ და სამეფო კარმა, გარკვეული ყოყმანის შემდეგ, ქალკედონის კრების პოზიცია (დიოფიზიტობა) აღიარა. ქართველებიც მათ მხარეზე დადგნენ. აღმოსავლეთის ეკლესიათა გარკვეული ნაწილი, შინაგანი ნებით თუ მაზდეანური ირანის ზეგავლენით, ანტიქალკედონიტობას (მონოფიზიტობას) მიემხრნენ. სომხებისა და ალბანელების დიდმა ნაწილმაც ეს გზა აირჩია - უარყო მეოთხე კრების (ქალკედონის) ავტორიტეტი და მხოლოდ წინა სამი კრების მადლმოსილება იწამა. 554 წელს მათ იმავე დვინში მეორე საეკლესიო კრება მოიწვიეს და ანტიქალკედონური პოზიცია დაადასტურეს. ამ ფაქტის შემდეგ მოძმე ეკლესიები დოგმატიკის სფეროში ერთმანეთს გაემიჯნენ და მათ შორის ლოცვითი თანაზიარება (ევქარისტიული კავშირი) შეჩერდა. ქალკედონიტი სომხები საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში აღმოჩნდნენ, ანტიქალკედონიტი ქართველები კი - სომხეთის ეკლესიის იურისდიქციაში. შუა საუკუნეებში ბატონობდა ტრადიცია, რომლის თანახმად ესა თუ ის სარწმუნოება იმ ერისა თუ ქვეყნის სახელით აღინიშნებოდა, რომელსაც მოცემული სარწმუნოება (კონფესია, დენომინაცია) ისტორიული პერიპეტიებით უკავშირდებოდა. მაგალითად, ძველად ლიტერატურულ და ზეპირ მეტყველებაში ჩვეულებრივი მოვლენა იყო გამოთქმები: „ბერძენთა სარწმუნოება“ ანუ მართლმადიდებლობა (ქალკედონიტობა) და ბერძენი მართლმადიდებელი, ქალკედონიტის მნიშვნელობით, „ლათინთა სარწმუნოება“ ანუ კათოლიკობა და ლათინი (ასევე: ფრანგი) კათოლიკეს მნიშვნელობით. ასეთივე ტრადიცია დამკვიდრდა კავკასიაშიც: ქალკედონიტები ქართველებად მოიხსენიებოდნენ და მოგვიანებით გაქართველდნენ კიდეც, ანტიქალკედონიტები - სომხებად და ისინიც გასომხდნენ.

და ეკლესიების გაყოფამ (სქიზმამ) ორივე მეზობელი ერი და ქვეყანა დააზარალა. მართალია, ეჩმიაძინის საკათალიკოსომ ლიბერალური და რბილი კურსი აიღო და არც მონოფიზიტობისადმი ერთგულებაში გამოუჩენია მას სიმტკიცე და თანმიმდევრულობა, მაგრამ იმ ურთიერთბრალდებებმა და ზოგჯერ არაკორექტულმა სიტყვებმა, რაც ორივე მხრიდან ისმოდა, ხალხებისა და ქვეყნების ტრადიციულ ურთიერთობას ბზარი გაუჩინა; ერთი და იმავე ღმერთის (იესო ქრისტეს) მადიდებელი ერები ერთმანეთს ისე ვეღარ უგებდნენ და ერთმანეთს იმავე თვალით ვეღარ უმზერდნენ, როგორითაც ადრე; ალაგ-ალაგ მოყვასის დამცრობის მანკიერებამაც იჩინა თავი. აღმოცენდა პრობლემა, რაც ორივე ქვეყნისა და ეკლესიის ჭირისუფლებმა მალე გააცნობიერეს და გამოსავლის ძებნა დაიწყეს. ამის დასტურია მიმოწერა კირიონ ქართლის კათალიკოსსა და აბრაამ სომეხთა კათალიკოსს შორის (VI-VII სს-ის მიჯნა), რომელიც სომხურ ენაზეა შემონახული კრებულში „ეპისტოლეთა წიგნი“ (ქართული თარგმანი: ეპისტოლეთა წიგნი, 1968). ესაა მძაფრი პოლემიკა, რომელშიც თითოეული მხარე ერთმანეთს ეკლესიის მამათა გადმოცემებისა და დადგენილებების დარღვევაში ადანაშაულებს, მაგრამ აქვე საგრძნობია ორივე იერარქის გულისტკივილი იმის გამო, რაც მოხდა. მოხდენით კი უპირველეს ყოვლისა ის მოხდა, რომ იესო ქრისტეს უკანასკნელი ლოცვა და ანდერძი არ შესრულდა: „რათა ყველა ერთი იყოს, როგორც შენ ჩემში, მამაო, მე კი შენში; რათა ისინიც იყვნენ ჩვენში, რათა ირწმუნოს სოფელმა, რომ შენ მომავლინე“ (იოანე 17:21). ამის გამო, აღნიშნული ეპოსტოლეების მიხედვით, ორივე პოლემისტის მიზანია, რომ საერთო საფუძველი გამოინახოს, ყურადღება სწორედ იმის მიმართ იქნეს გამახვილებული, რაც საერთოა, და არა იმის მიმართ, რაც ერთმანეთისაგან განგვასხვავებს და გვაშორებს. ისინი აღიარებენ და ხშირად უსვამენ ხაზს იმას, რომ მათ აერთიანებთ საერთო წინაპრები, საერთო განმანათლებლები, საერთო წმინდანები, განსაკუთრებით კი დედოფალ შუშანიკის მოწამებრივი ღვაწლი; იხსენებენ იმ დროს, როდესაც ქართველები და სომხები ერთად, ერთსა და იმავე ტაძარში ლოცულობდნენ: წმ. შუშანიკმა, მაგალითად, ცურტავის შერეულ სამრევლოებში ორენოვანი (ქართულ-სომხური) წირვა-ლოცვის პრაქტიკა დააწესაო.

ასეთი ნოსტალგია ეკლესიათა მესვეურებს და პოლემისტებს ჰკარნახობდა, რომ მათ, ურთიერთბრალდებებისა და დამუნათების გარდა, გაეხსენებინათ საერთო ისტორია როგორც ერთადყოფნის ჟამი - იდეალი და მისწრაფების საგანი. „სარწმუნოებრივ ერთობას და ორივე ჩვენი ქვეყნის მასპინძლობას ცურტავის ეკლესია ურყევი შეუვალობით იცავდა... სიყვარული, ხორციელი მოყვრობა და სულიერი ზიარება სრულდებოდა შვებით აღსავსე სიხარულით. აქედან მცხეთაში ჯვარს მიდიოდნენ და მანდედან წმინდა კათოლიკეს მოდიოდნენ“ (გვ. 66), - ამბობს აბრაამი. ლაპარაკია მომლოცველობაზე სომხეთიდან საქართველოში და საქართველოდან სომხეთში. კონფლიქტის სიმწვავის მიუხედავად, კირიონი ერთიანობის შენარჩუნების იმედს არ კარგავს და ამბობს: ჩვენცა და თქვენც „სარწმუნოება იერუსალიმისა გვაქვს და გვექნება“. ამასვე სწამებს მარზპანი ს(უ)მბატი, როდესაც წერს: „იდიდოს ქრისტე ღმერთი, როგორც წინათ გვასწავლეს ჩვენ ნეტარმა მოძღვრებმა და ვიყავით სარწმუნოებით ერთნი ყველანი... როგორც ჩვენი მამები იყვნენ. რადგან ერთი მოძღვრის მოწაფე და ხვედრი ვართ, როგორც ჩვენი მამები ცხოვრობდნენ, გვქონდეს სარწმუნოება ღვთის მიმართ და ურთიერთის სიყვარული“ (გვ. 74).

საწინამძღვრო ჯვარი.
ოსტატი - გაბრიელ საფარელი. ბრეთი (X ს.)

საქ. ეროვნული მუზეუმი

სამრეკლო. ეჩმიაძინი (XVII ს.)

ეკლესიათა გაყოფით გაჩენილი იარის მოშუშების სურვილი IX-X სს-ში იმდენად ძლიერი აღმოჩნდა, რომ ორივე ქვეყანაში ამ მოვლენის გამომწვევი მიზეზების მეცნიერული შესწავლა დაიწყეს. დაიწერა გამოკვლევები და ტრაქტატები იმის გასარკვევად, თუ რომელმა ეკლესიამ გადაუხვია ჭეშმარიტი მოძღვრებისაგან; რის გამო გადაუხვია, ვინ და რა ფაქტორმა შეასრულა ამ საქმეში ეშმაკის როლი და რით შეგვიძლია ვუმკურნალოთ ავადმყოფობას, რომელიც გვჭირს და რომელმაც ძმათა სიყვარულის სამოსელი გახია. ამ პრობლემას სოლიდური გამოკვლევები მიუძღვნეს იმდროინდელმა სწავლულებმა. ესენი არიან: ქართველთა მხრიდან, მცხეთის კათალიკოსი არსენი (ზედწოდებით დიდი, საფარელი), რომელსაც ეკუთვნის ისტორიული და დოგმატურპოლემიკური ნარკვევი „განყოფისათვის ქართლისა და სომხითისა“ (იხ. ე.ჭელიძის დაზუსტებული გამოცემა), და, სომეხთა მხრიდან, ურჰაელი (ედესელი) ეპისკოპოსი უხტანესი, რომელმაც დაწერა ანალოგიური, ამასთანავე ერთობ წყაროთმცოდნეობითი, ნაშრომი „ისტორია გამოყოფისა ქართველთა სომეხთაგან“ (თარგმნა ზ.ალექსიძემ). ორივე ეკლესიის წარმომადგენლისა და აპოლოგეტის მიზანი იმაშიც მდგომარეობს, რომ, როგორც ქართველმა, ისე სომეხმა მკითხველმა შემდეგი გარემოება გაითვალისწინოს: მეზობელ ეკლესიებს შორის ურთიერთობის გამწვავებასა და განხეთქილებაში პასუხისმგებლობა აკისრია არა ხალხს, ერებს და ქვეყნებს, არამედ ისტორიის კონკრეტულ მონაკვეთში შექმნილ პოლიტიკურ გარემოს, რომლის ინსპირატორი გარეშე ძალაა. მცხეთის ეპისკოპოსი, როდესაც ეკლესიათა გაყოფის მიზეზებზე ლაპარაკობს, გულისტკივილს ვერ მალავს იმის გამო, რომ ვერც ბიზანტიამ და ვერც სხვა ქვეყანამ (იგულისხმება: საქართველომაც) ვერ დაიცვეს მართლმორწმუნე სომეხთა ერი და სახელმწიფო ირანის თვითმპყრობელი შაჰის აგრესიისაგან. აგრესორმა მათ ულტიმატუმი წაუყენა: ან განეშორეთ „ბერძენთა სარწმუნოებას“, ან მონობის უსასტიკეს უღელს შეეგუეთო. სომხეთის საერო და საეკლესიო ზედაფენამ, თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ, კონფორმისტული გადაწყვეტილება მიიღო და აღმოსავლელ მბრძანებელთა წინაშე ქედი მოიდრიკა, რაც ქალკედონის კრების მადლმოსილების უარყოფაში გამოიხატა. ასე ფიქრობს IX ს-ის ქართველი ისტორიკოსი. ჩვენთვის აქ არსებითია არა იმის გარკვევა, რამდენად ობიექტური და საფუძვლიანია ეს ხედვა, არამედ იმის აღნიშვნა ქართველი სასულიერო პირისაგან, რომ პატიოსანი სომეხი ერი უდანაშაულოა მათსა და ქრთველებს შორის მახინჯი კედლის აღმართვაში. ეს ინტრიგის კედელია, რომელიც მესამე ძალამ საკუთარი პოლიტიკური ინტერესების შესაბამისად აღმართა. ამავე პოზიციაზე დგას უხტანესიც, რომელიც მომხდარში ქართლის მღვდელმთავარსა და ბიზანტიის ხელისუფლებას ადანაშაულებს და არა ქართველთა ერსა და საქართველოს.

აღნიშნული კედლისა თუ ჯებირის მოშლის საკითხი საქართველოს პოლიტიკური ელიტის წინაშე ახალი შემართებით XI ს-ში დაისვა. ესაა ეპოქა, როდესაც აფხაზთა და ქართველთა სამეფო კავკასიის ხალხთა კონსოლიდაციის იდეით გამოვიდა და ერთიანი სახელმწიფოს ფარგლებში მეზობელი ქვეყნების შემოერთება დაიწყო. ჩანს, ამ საქმის თაოსანი მეფე დავით აღმაშენებელი არა ძალადობის, არამედ თავისუფლებისა და ნებაყოფლობითობის პრინციპით ხელმძღვანელობდა. მას სურდა, დაერწმუნებინა კავკასიის მკვიდრნი, რომ მათი პოლიტიკური ერთიანობის იდეა ისტორიის სიღრმიდან მოდის. ეს მარტივი ამოცანა არ იყო. და აი, ვხედავთ, რომ მეფე აღმაშენებლის გვერდით ეკლესიის არა ერთი და ორი წარმომადგენელი დგას, - აღჭურვილი ცოდნით და მოქალაქეობრივი შეგნებით. ასეთია რუისის ეპისკოპოსი ლეონტი, რომლის კონცეფციას უკვე შევეხეთ. მას შემთხვევით არ გაუმახვილებია ყურადღება იმის თაობაზე, რომ სომხებს კავკასიის ისტორიისა და კულტურის წინაშე განსაკუთრებული დამსახურება მიუძღვით და რომ აღმშენებლობით პროცესს ისინი მუდამ ქართველებთან ერთად წარმართავდნენ. თუკი ამ ერებს თანაცხოვრების ასეთი დიდი და მდიდარი ტრადიცია აქვთ, რა უშლით ხელს, რომ ეს ტრადიცია გააგრძელონ? თუკი ორივე მხრიდან კეთილი ნება იარსებებს, ის კედელიც გადაილახება, რომელიც კონფესიის საფუძველზე აღმოცენდა.

ეჭვი არაა, მაშინ ასეთი კითხვა დაისმებოდა: რა სისქისა და სიმაღლისაა ეს კედელი? რამდენად ძლიერი და შეუვალია ის განმასხვავებელი ნიშანი, რომელიც ერთი და იმავე ქრისტეს სახელით ნათელღებულ ერებს ერთმანეთისაგან აუცხოვებს? დოგმატები, რომლებიც ერთს მეორისაგან და მეორეს პირველისაგან აშორებს, ძმობისა და სიყვარულის გზასაც უნდა ამრუდებდეს? დავით აღმაშენებელი და სამეფო კარი ლიბერალურ პოზიციაზე იდგნენ და „სომეხთა სარწმუნოებას“ ქვეყნისა და საზოგადოებისათვის საზიანო მოვლენად არ აღიქვამდნენ. ამას ის ფაქტიც ადასტურებს, რომ წმ. მეფემ საქართველოში სომეხთა დიდი ნაკადი შემოიყვანა და მათ ეკლესიები ააშენებინა. ლეონტი მროველიც ლიბერალური ეკლესიოლოგიის მიმდევრად წარმოგვიდგება. „სომეხთა სარწმუნოება“ მისთვის ან არ წარმოადგენს ერესს, ანდა მას მიაჩნია, რომ ერესი არ არის იმ რანგის მოვლენა, რომელმაც პოლიტიკური და კულტურული თანაარსებობის გზაზე უნდა დაგვაბრკოლოს. ამიტომაა, რომ იგი, მართლმადიდებელი მღვდელმთავარი, არ ამახვილებს ყურადღებას სარწმუნოებრივ ბარიერზე, რომელიც ქართველთა და სომეხთა შორის არსებობს.

ამასთანავე: თეორიულად დასაშვებია და ლიტერატურული წყაროებითაც დასტურდება, რომ აღნიშნულ ლიბერალიზმს ორივე მხრიდან ფანატიკოს-ფუნდამენტალისტები და რიგორისტები დაუპირისპირდნენ. ისინი ერთმანეთს მოურიდებლად და ჰაიჰარად ერეტიკოსებსა და მწვალებლებს ეძახდნენ. ამის დასტურია რადიკალური შინაარსის რამდენიმე დოკუმენტი, რომლებიც ბერძნულიდან ქართულად ამავე პერიოდში უნდა ეთარგმნათ: „უწყება პეტროს მკაწრველისათვის და ალაჯორისათვის და ალაჯორთა მარხვისა“, „უწყება სუბალისძის სუფსარქისისათვის“ და „თარგმანება სომეხთა წუალებათათვის, თუ რომლითა შეიჩვენებიან სომეხნი“. ანალოგიური (ოღონდ ანტიქალკე-დონური) ტექსტები სომხებსაც შეუდგენიათ. რუის-ურბნისის საეკლესიო კრებამ (1105 წ.), მაგალითად, იმ ანტიქალკედონიტი სომხების სრული ნათლისღება განაჩინა, რომლებიც ქალკედონიტთა ეკლესიასთან შეერთებას მოისურვებდნენ (კანონი 15). მაშასადამე, ამ კრებამ სომხურ ანუ, მისივ კვალიფიკაციით, ერთბუნებიანთა ეკლესიაში შესრულებული წესი ბათილად გამოაცხადა, თუმცა რჯულის კანონი ამ საკითხზე სხვა მითითებებს შეიცავს. მაგალითად შეგვიძლია დავასახელოთ VI მსოფლიო საეკლესიო კრების (ტრულის) 95-ე კანონი, რომლის თანახმად მწვალებელთა გარკვეულ ჯგუფს, კერძოდ, მონოფიზიტებს, თუკი მართლმადიდებლად გახდომა უნდათ, მხოლოდ ხელწერილის დადება და ყველა წვალების, ამ შემთხვევაში, ევტიქის, დიოსკორესა და სევეროზის, ე.ი. მათი ერესიარქების, შეჩვენება ევალებათ და არა ახალი ნათლისღება. სავარაუდოა, რომ რუის-ურბნისის კრების აღნიშნული კანონი დავით აღმაშენებლისა და ლეონტი მროველის იდეოლოგიის მოწინააღმდეგეთა ზეგავლენით ჩამოყალიბდა.

ასეთ განწყობილებათა არსებობის მიუხედავად, თეოლოგიური და კულტურულ-შემოქმედებითი კონტაქტები ერთი წუთითაც არ შეწყვეტილა. ქართველი მწერლები დიდად აფასებდნენ საღვთო წერილისა და ეკლესიის მამათა მემკვიდრეობის სომხურენოვან თარგმანებს და ამ თარგმანებით ისინი ხშირად სოხეთის ეკლესიასთან ევქარისტიული ურთიერთობის გაწყვეტის მერეც სარგებლობდნენ. ამის საუკეთესო ნიმუშია ქართულ ენაზე თეოლოგიური ტრაქტატების უძველესი სქელტანიანი წიგნი „შატბერდის კრებული“ (X ს.).

კრებები და პაექრობები

ხელისუფლება ამჩნევდა, რომ ქვეყნის ერთიანობასა და მთლიანობას რელიგია სერიოზულ საფრთხეს უქმნიდა. ამ ნიადაგზე დაძაბულობის განმუხტვის იმედით მან XI-XII სს-ში რამდენიმე საჯარო პაექრობა მოაწყო. მათგან დოკუმენტურად სამია ცნობილი.

პირველი პაექრობა (სიტყვისგება) ბაგრატ მეოთხის დროს (1027-1072) ღრტილაში (არტანუჯში) შედგა. აქ ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ იერუსალიმიდან ჩამოსული ბერი ექვთიმე და სომეხი მოძღვარი სოსთენი. ქართული წყაროს მიხედვით (სომხური ცნობილი არ არის), ექვთიმემ სამოძღვრო-საპაექრო სახელმძღვანელოების (სომხურად პატიმოთინების) ისეთი ცოდნა გამოამჟღავნა, რომ მოწინააღმდეგემ კამათი ვეღარ გააგრძელა და მარცხი აღიარა (ბოლო გამოცემა: ლიტერატურული ძიებანი, თბ., 1983).

მეორე კრება დავით აღმაშენებლის დროს შედგა (ქ. ცხ. I: გვ. 356-357). ინიციატორი, „ცხოვრება მეფეთ-მეფისა დავითისის“ მიხედვით, სომხები ყოფილან, უკმაყოფილონი იმის გამო, რომ ქართველები მათ ერეტიკოსებს და მწვალებლებს ეძახდნენ. ამავე წყაროს სომხურ თარგმანში კი ვკითხულობთ, ეს მეფემ თვითონ მოინდომაო. ასეა თუ ისე, როგორც დედანი, ისე თარგმანი ცხადყოფს, რომ პაექრობა დილიდან დაღამებამდე გაგრძელებულა. იმის მუხედავად, რომ მასში მონაწილეობა განთქმულმა ქართველმა ღვთისმეტყველმა არსენ იყალთოელმა მიიღო, დამაჯერებელი არგუმენტები ვერც ერთმა მხარემ ვერ მოიტანა. მემატიანის თქმით, „იყო ორკერძოვე ძლევის მოყვარება და ცუდ სიტყვათა პაექრობა: რამეთუ შევიდიან შეუვალთა საქმეთა და ძნიად გამოსავალთა, რომელი ესე შეეწყინა მეფესა და თქვა: თქვენ, ძმანო, სიღრმესა სამე შესულ ხართ და უცნაურთა ხედვათა, ვითარცა ფილოსოფოსნი, და ჩვენ ვერა-რას უძლებთ ცნობად, ვითარცა უსწავლელნი და ყოვლად მსოფლიონი...“. ქართულ დედანში ნათქვამია, რომ დავით აღმაშენებელმა, საკუთარი თავის ასერიგად დამცრობის მიუხედავად, შთაგონებული სიტყვა წარმოთქვა და ქალკედონიტთა პოზიცია გაამაგრა. სომხურ თარგმანში ეს დეტალი არ გვხვდება, სამაგიეროდ იქ ნათქვამია: მეფემ „თვით მარტივი და ცხადი სიტყვით დააწყნარა ორივე მხარე და გაუშვა კრება“ (ქართლის ცხოვრება 1953: გვ. 254-255).

დაპირისპირებამ გაცილებით მწვავე ხასიათი იმ კრებაზე მიიღო, რომელიც თამარის დროს გაიმართა (ქ. ცხ. II : გვ. 82-90). საბაბად ქცეულა უთანხმოება საქართველოს ანტიქალკედონიტ ამირსპასალარ ზაქარია მხარგრძელსა და ქალკედონიტ კათალიკოს იოანეს შორის. ეს პაექრობაც შებინდებამდე გაგრძელდა, დასკვნის გამოტანა კი მაინც შეუძლებელი გახდა. მაშინ ქართლის კათალიკოსმა წამოაყენა წინადადება, რომლის თანახმად ზიარებისეული პურის ნაჭრები (სეფისკვერები) სამი დღის ნაშიმშილებ ძაღლებისათვის უნდა მიეცათ. რომელი ეკლესიის პურსაც ძაღლი პირს დააკარებდა, იმ ეკლესიის ზიარება ძალამოკლებულად გამოცხადდებოდა. ეს ინიციატივა მეფე-დედოფალს არ მოეწონათ, მაგრამ ჩანს, პოლემისტები და მათი თანამდგომნი ისეთ ექსტაზში იყვნენ შესულნი, რომ მათ წინაშე ძლევამოსილი ხელმწიფენიც კი „უღონოებამან მოიცუნა“ და კათალიკოსს მხოლოდ ეს უთხრეს: „რა ესე სთქვი, სასმენელადაც ზარია!“. გამოცდაში ქართველებმა გაიმარჯვეს: მათ პურს ძაღლმა პირი არ დააკარა, სომხებისას - კი. თუკი მთხრობელის ტექსტს გულდასმით წავიკითხავთ, შევნიშნავთ, რომ დედოფალი თამარი გამოცდის პროცესს არ დაესწრო, - ალბათ პროტესტის ნიშნად. მეფე დავით სოსლანი (ასეა ის სახელდებული წყაროში) დაესწრო, მაგრამ მკითხველი გრძნობს, რომ მის გულს ამ დროს მწუხარება დაუფლებოდა. ეჭვი არაა, მეფე-დედოფალს, ქვეყანში მშვიდობისა და სტაბილურობის გარანტთ, კარგად არ ენიშნებოდათ ის, რაც „სასწაულს“ შედეგად მოჰყვა: სომხების ნაწილის გადანათვლა, მათ შორის, ზაქარიას ძმის, მსახურთუხუცეს ივანესი. „სასწაულს“, როგორც წესი, ყველა ერთნაირად არ აცნობიერებს. სავარაუდოა, რომ ამის გამო ქვეყნის უმაღლეს მოხელეებს - ამირსპასალარ ზაქარიასა და მსახურთუხუცეს ივანეს - შორის უთანხმოებამ დაისადგურა. მთავრობას არანაკლებ დააფიქრებდა ის გარემოება, რომ კათალიკოს იოანეს „სასწაული“ ერთი და იმავე სახელმწიფოს ორი ეკლესიის ურთიერთობას ვერანაირად ვერ წაადგებოდა. ეს კი სხვადასხვა სარწმუნოების მოქალაქეთა თანაცხოვრებას და, ამდენად, ქვეყნის პოლიტიკურ ინტერესებს დააზარალებდა.

ძნელბედობის ჟამი

მეფეთმეფე თამარის გარდაცვალების შემდეგ საქართველოს ოქროს ხანა დამთავრდა. გარეშე თუ შინაური ფაქტორების გამო ქვეყანა უმძიმესმა პოლიტიკურმა, ეკონომიკურმა და სულიერმა კრიზისმა მოიცვა. ერთიანი სამეფო დაიშალა. სომხური სამოციქულო ეკლესიის საეპისკოპოსო კათედრები ქართლის სამეფოს საზღვრებს გარეთ აღმოჩნდა, მაგრამ აღმოსავლეთ საქართველოს რეგიონებში მაინც დიდი სომხური დიასპორა მოქმედებდა და თბილისი სომხური კულტურის ძლიერ კერად რჩებოდა.

რა ვითარებაა ამ დროს ჩვენი თემის თვალსაზრისით? გვრჩება შთაბეჭდილება, რომ გაჭირვებამ სხვადასხვა კონფესიის ადამიანები კიდევ უფრო დააახლოვა, რაც არამარტო ყოფით ურთიერთობებში გამოიხატა, არამედ - თანალოცვაშიც. ამის საუკეთესო მაგალითია ბერთა ქალაქი გარეჯი, რომელშიც არა ერთი და ორი ძველი სომხური კედლის წარწერაა დადასტურებული. ისინი შესრულებულია სომეხი მომლოცველებისაგან, რომლებიც თითქოს იმავე ნოსტალგიით იყვნენ შეპყრობილნი, როგორითაც კათალიკოსი აბრაამი, რომელიც საქართველოში სიწმინდეთა მოსალოცად სიარულს ნეტარებით იხსენებდა.

მკვლევართა განსაკუთრებულ ინტერესს იმსახურებს გარეჯის უდაბნოს მონასტრის კედელზე ერთი და იმავე ხელით 1467 წელს ამოკაწრული სამი ქართული და ორი სომხური წარწერა. ერთ-ერთი ქართული წარწერა ასე იშიფრება: „ქ. მე, ცოდვილი იოვანე ხუცესი, მოქალაქე სომეხთა, ვეღირსე წმიდა დავითის საფლავს. ვინც ერთი პირი შენდობა ბრძანოთ, მისითა მადლითა ცხონდებით...“ დაახლოებით ასეთივე შინაარსისაა სომხური წარწერებიც, რომელშიც იოვანეს შესატყვისია ჰოვანეს. ბუნებრივად დაისმის კითხვა იოვანე-ჰოვანეს აღმსარებლობის შესახებ. ბოლო ხანს გაირკვა, რომ ის სომხური სამოციქულო ეკლესიის შვილია. თემო ჯოჯუას გამოკვლევით, ეს ის ხუცესი ჰოვანესია, რომელიც XV ს-ის შუა წლებში თბილისის ერთ-ერთ სომხურ ეკლესიაში მსახურობს; არის შესანიშნავი კალიგრაფი და მწიგნობარი. ჩვენამდე ექვსმა მის მიერ გადაწერილმა სომხურმა ხელნაწერმა მოაღწია ანდერძებითურთ (ჯოჯუა 2001: გვ. 154-155).

თომა მოციქულის დარწმუნება. ზატიკი (XII ს.)

ანა და მარიამის შეხვედრა. ოთხთავი.
სომხური მინიატურა (XVII ს.).
საქ. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი

ჩვენ წინაშე ასეთი სურათი იხატება: სომხური ეკლესიის მსახური 1467 წელს მიდის მართლმადიდებელთა მონასტერში და იქ, ტაძარში, ლოცვებს აღავლენს. ფაქტია ისიც, რომ ეს პიროვნება ღრმადაა ინტეგრირებული ქართულ სინამდვილეში: ორენოვანი მწერალი და საქართველოს ჭირისუფალია, რაშიც მის მიერ საქართველოს მეფე გოირგის დიდებით ხსენება გვარწმუნებს. იგულისხმება გიორგი VIII, რომელიც ქართლის ტახტს 1446-1466 წწ-ში განაგებდა. მის პოლიტიკას ინტერკონფესიური საქმიანობა ახასიათებდა. მან ევროპაში ელჩობა გაგზავნა და რომის პაპს ეკლესიათა დაახლოების სურვილი გაუზიარა. ეჭვი არაა, იგი სომხური და ქართული ეკლესიების დაახლოებისთვისაც იღვწოდა. მის პოზიციას, როგორც ჩანს, დავით გარეჯის ბერმონაზვნობაც იზიარებდა და მათ სავანეში სომხებს მისვლის უფლებაც ჰქონდათ და სამადლობელ-სავედრებელი ლოცვების კედელზე ამოკვეთისაც.

თანამშრომლობისა და თანალოცვის პრაქტიკა XVII -XVIII სს-ში კიდევ უფრო გაძლიერდა. იმდროინდელი ქართველი მეფეები, განსაკუთრებით ერეკლე II, დაინტერესებულნი იყვნენ სომხების შემოსახლებით და მათ შეღავათებსაც უწესებდნენ. საქართველოს მართლმადიდებელი იერარქიაც საერო ხელისუფლების გვერდით დადგა და, თანამედროვე სიტყვებით რომ ვთქვათ, ინტერკონფესიური და ეკუმენური პოზიცია გამოავლინა. გაცხოველდა ქართველ-სომეხთა თანამშრომლობა თეოლოგიის, მეცნიერებისა და ლიტერატურის განხრით. ორი მეზობელი ხალხის წარმომადგენლები ერთმანეთის ენებს სწავლობდნენ და ინტენსიურ მთარგმნელობით საქმიანობას ეწეოდნენ. ასეთი თანამშრომლობის საილუსტრაციოდ უამრავი მასალა მოგვეპოვება. მეცნიერული თვალსაზრისით ყველაზე მნიშვნელოვან მოვლენად ზურაბ შანშოვანის ქართული ენის გრამატიკა წარმოგვიდგება. ესაა ქართულად დაწერილი პირველი გრამატიკა ქართული ენისა, რომელიც ავტორს, როგორც თავად აღნიშნავს, 1737 წელს ვახტანგ VI-ის ბრძანებისამერ და ღვთის სადიდებლად შეუდგენია. 1755 წელს, კათალიკოს ანტონის ღვაწლით, თბილისში გაიხსნა სასულიერო სემინარია, რომლის რექტორად სომხური ეკლესიის მღვდელი ფილიპე ყაითმაზაშვილი დაინიშნა. ის იმდენად განათლებული პიროვნება ყოფილა, რომ იმდროინდელი სწავლულები მას დოქტორად მოიხსენიებენ, რაც ქართულ სინამდვილეში პირველი შემთხვევაა. მან აღზარდა მთელი პლეადა ქართველ მოღვაწეთა, რომელთაგან დისითეოზ ნეკრესელისა და ანტონ ცაგერელ-ჭყონდიდელის დასახელებაც საკმარისია. მაღალი ერუდიციითა და ეკუმენური სულისკვეთებით გამოირჩეოდა ქართლ-კახეთში მცხოვრებ სომეხთა ეპისკოპოსი ავეტიქი. აი, რას ამბობს მდივანბეგი იოანე ორბელიანი მის შესახებ: „მოვიდა სამეფოდ საქართველოისად, ქალაქად ტფილისად, სომეხთა კათოლიკოსისა მიერ ეპისკოპოსად და ებგურად წარმოვლენილი საქართველოსა შინა მყოფთა სომეხთა ზედა ყოვლად ბრძენი ავეტიქ ეპისკოპოსი... კაცი ფრიადი საქოი და განსწავლული ხედვითისა და საქმითისა მეცნიერებითა“. აღსანიშნავია მასთან კათალიკოს-პატრიარქ ანტონ I-ის თანამშრომლობა და ის ფაქტი, რომ მის ლექციებს ქართველი მართლმადიდებლებიც დიდი ინტერესით ისმენდნენ (კეკელიძე: გვ. 364-365).

ეს სულისკვეთება და ურთიერთობა რუსეთის კოლონიური რეჟიმის პირობებში გაღრმავდა. ქართველებსა და სომხებს შორის სარწმუნოების ნიადაგზე წარმოქმნილ პრობლემებს საქართველოს ახალი ისტორია არ იცნობს. პირიქით! ვხედავთ (განსაკუთრებით პრესაში), რომ ამ დროს ქართველები და სომხები ყველაზე უკეთ სწორედ აღმსარებლობის სფეროში უგებენ ერთმანეთს; აქვთ საერთო სალოცავები და ერთადაც ლოცულობენ. გვახსენდება დიდი საზოგადო მოღვაწისა და პუბლიცისტის ნიკო ნიკოლაძის მოგონებანი, რომელშიც, სხვათა შორის, საუბარია იმის შესახებ, თუ როგორი ტოლერანტობა და სულიერი ჰარმონია სუფევდა ქუთაისში. ავადმყოფი ბაბუაჩემი, მაკურნებელ ძალას რომ ზიარებოდა, მამიდაჩემმა ქუთაისიდან ქართლში გადმოიყვანა, რათა ცხინვალსა და გორში მოგველოცა და კიდეც მოვილოცეთ მართლმადიდებლური და სომხური ეკლესიებიო; მამაჩემი და მისი კოლეგები, ქუთაისელი სომეხი და კათოლიკე ვაჭრები (იაკობ ნიკოლაძე, პეტრე მღებროვი და გაბრიელ ენდრონიკაშვილი), მოგზაურობაში გასვლის წინ ერთ სახლში ნათესავებთან ერთად იკრიბებოდნენ, მოიყვანდნენ დეკანოზს, ტერტერასა და პატრს და პარაკლისებს იხდიდნენო (ნიკოლაძე: გვ. 25).

„რათა სწრაფითა და ღუაწლითა ჩუენითა აღდგენილ იქმნეს ერთობაი ჩუენდამი რწმუნებულთა ერთაი“

- ეს უწმიდესისა და უნეტარესის საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქ კირიონ მეორის სიტყვებია ეპისტოლედან, რომელიც მან 1917 წლის 14 ნოემბერს ყოველთა სომეხთა უმაღლეს პატრიარქსა და უწმიდეს კათალიკოსს გაუგზავნა („სვეტიცხოველი“, 1917, №4). საქართველოს ახალაღსაყდრებულმა მწყემსმთავარმა ქრისტესმიერი სიყვარულით მოიკითხა „ჰაიკანის ღმრთივმოშიში ერი“ და მისი ეკლესიის საჭეთმპყრობელი. აღნიშნა, რომ საქართველოს ეკლესიამ განაახლა ავტოკეფალია და ამ ეკლესიას მოძმე სომეხი ერის ეკლესიასთან ძმური ურთიერთობის განახლება სურს: რადგან ამ ურთთიერთობას ძველი და მყარი ტრადიცია აქვს, მისი განახლება ჭეშმარიტად ღირს არს.

„ძმური ნათესაობაი ქართლოსიან-ჰაოსიანთაი, მსლველობასა საუკუნეთასა განმტკიცებული, განბრწყინვებულ იქმნა ემბაზსა შინა იერუსალეიმის ქრისტიანობისასა და ძმანი ესე ახოვანნი უხვად ჰფენდეს კედართა აღმოსავლისათა შარავანდთა ღმრთივმეცნიერებისა და კეთილმსახურებისათა.

გარნა მანქანებითა კაცთმოძულისა ეშმაკისაითა დაითესა ჩვენ შორის ღუარძლი სარწმუნოებითი ლალვისაი და დასაწყისსა მეშვიდისა საუკუნისასა იქმნა განწუალებაი ერთმორწმუნეთა ძმათაი. განწუალებამან ჩვენმან წარმოშვა დაკნინებაი ჩვენი, ხოლო დაკნინებითა ამითა მტერმან სასტიკმან განამტკიცა ქედსა ზედა ჩვენსა საყდარი ბატონობისა თვისისაი.

აღსრული საყდარსა უწმიდესთა ჩემთა წინამოადგილეთა, მოგიკითხავ უწმიდესო მეუფეო და ვლოცავ უფალსა, რათა სწრაფითა და ღუაწლითა ჩუენითა აღდგენილ იქმნეს ერთობაი ჩუენდამი რწმუნებულთა ერთაი; ერთობასა ვიტყვი არა სარწმუნოებრივ-დოღმატიკურსა, არამედ მოქალაქეობრივ-განმანათლებლობითსა, რათა დამყარდეს ჩვენ შორის ძმობაი და ურთიერთას გულისხმისყოფაი და რათა სამშობლოსა შინა ჩუენსა განსახიერდეს სასუფეველი ღმრთისაი“.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ა. აბდალაძე, „ქართლის ცხოვრება“ და საქართველო-სომხეთის ურთიერთობა (უძველესი დროიდან XII საუკუნის დასაწყისამდე), თბ., 1982.

2. არსენი მცხეთელი კათალიკოზი, განყოფისათვის ქართლისა და სომხითისა. სპეკალი სარწმუნოებისა, გამოსაცემად მოამზადა და სქოლიოები დაურთო ედიშერ ჭელიძემ, თბ., 2007.

3. ეპისტოლეთა წიგნი, სომხური ტექსტი ქართული თარგმანით, გამოკვლევითა და კომენტარებით გამოსცა ზ. ალექსიძემ, თბ., 1968.

4. კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. 1, თბ. 1980.

5. ვ. ს. ნალბანდიანი, თბილისი ძველ სომხურ მწერლობაში უძველესი დროიდან XVIII საუკუნის ბოლომდე, სომხურიდან თარგმნეს ნ. ჯანაშიამ და ე. ცაგარეიშვილმა, თბ., 1959.

6. ნ. ნიკოლაძე, მოგონებები, თბ., 1984.

7. უხტანესი, ისტორია გამოყოფისა ქართველთა სომეხთაგან, სომხური ტექსტი ქართული თარგმანითა და გამოკვლევით გამოსცა ზ. ალექსიძემ, თბ., 1975.

8. ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. 1, თბ., 1955; ტ. 2, თბ., 1959.

9. ქართლის ცხოვრების ძველი სომხური თარგმანი, ქართული ტექსტი და ძველი სომხური თარგმანი გამოკვლევითა და ლექსიკონით, გამოსცა ი. აბულაძემ, თბ., 1953.

10. ძველი ქართული საეკლესიო ლიტერატურა, ძეგლები თარგმნა, გამოსაცემად მოამზადა და სქოლიოები დაურთო ედიშერ ჭელიძემ, თბ., 2005.

11. თ. ჯოჯუა, გარეჯის უდაბნოს მონასტრის 1467 წლის ქართული და სომხური წარწერების ავტორის იდენტიფიკაციისათვის. ANALECTA IBERICA.ისტორიის, რელიგიისა და კულტურის საკითხები, 2001,№1.

მრგვალი მაგიდა

დღეს უფრო მეტი და მეტი ადამიანი სვამს შეკითხვას, ხომ არ გაჩნდა ჩვენს ქვეყანაში თეოკრატიის ნიშნები? ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სფერო, რომელშიც ყველაზე ნათლად ჩანს ქვეყნის დემოკრატიული სახე, ღირებულებების ვექტორი და განვითარების პერსპექტივები, რელიგიის თავისუფლების დაცვა და რელიგიური უმცირესობების წარმომადგენლებისადმი დამოკიდებულებაა. ვნახოთ, რას ფიქრობენ თავად ისინი საქართველოში ამ მხრივ არსებული რეალობის შესახებ.

დისკუსიაში მონაწილეობენ: მღვდელი გაბრიელე ბრაგანტინი (კათოლიკე ეკლესია), მიხეილ ავაქიანი (სომხური სამოციქულო წმინდა ეკლესიის საქართველოს ეპარქიის ეპისკოპოსის თანაშემწე), ზაალ ტყეშელაშვილი (ევანგელისტური ეკლესიის პასტორი), ტარიელ ნაკაიძე (აჭარის მუსლიმთა სამუფთო სამმართველოს წარმომადგენელი) და სერგო ნამორაძე (მეშვიდე დღის ქრისტიან ადვენტისტთა ეკლესია).

სერგო ნამორაძე: ალბათ უკვე დადგა დრო, როდესაც მდგომარეობა 2004 წელს აღარ უნდა შევადაროთ. არ არის კარგი, როდესაც ცუდს უარესს ვადარებთ. რა თქმა უნდა, აშკარა დევნა იმ ფორმებით, რაც 2004 წლამდე იყო, აღარ არის, მაგრამ ჩემი პირადი დაკვირვებით, რაშიც, ვფიქრობ, სხვებიც დამეთანხმებიან, საზოგადოებაში შეიქმნა კლიმატი, რომლის დახასიათებაც ასეთი სიტყვებით შეიძლება: „ჩვენ იძულებულები ვართ სახელმწიფო პოლიტიკის გამო გაღიაროთ, მაგრამ თქვენ თქვენი ადგილი უნდა იცოდეთ“. ეს ადგილი კი ხარისხობრივად იმის ტოლი არ არის, რასაც საქართველოში მართლმადიდებელი ქრისტიანი დაიჭერდა. ერთ-ერთმა ცნობილმა საზოგადო მოღვაწემ თქვა: დღეს, სამწუხაროდ, მართლმადიდებლობა იქცა პარტიულ ბილეთად, რომელიც აუცილებლად უნდა გქონდეს. ყველგან, სადაც მიდიხარ, ამ დამოკიდებულებას გრძნობ - თუ არ ხარ მართლმადიდებელი, ეს სამარცხვინოა.

ტარიელ ნაკაიძე: თემას განვავრცობდი აჭარის და აჭარიდან წასული ეკომიგრანტების, ქართველი მუსლიმების, მაგალითით. მათ სერიოზული პრობლემები აქვთ. 2004 წლის შემდეგ ბევრი რამ, მართალია, შეიცვალა, მაგრამ ეს არ არის მნიშვნელოვანი ცვლილებები დადებითისკენ, რადგანაც საზოგადოებაში ჩამოყალიბებულია აზრი, რომ საქართველო მხოლოდ ქრისტიანთა ქვეყანაა. ჩვენს ზოგიერთ მიმდევარს გაორებული ადამიანის სახე ჩამოუყალიბდა - თუ თანამდებობა უკავია, სამსახურში იქცევა ისე, როგორც ქრისტიანი, მაგრამ სახლში იმ წესებს ასრულებს, რასაც ისლამი ავალდებულებს. სამწუხაროდ, ასეთი სიტუაციაა სკოლებშიც. აჭარის გარეთ, ეკომიგრანტებთან, 2004 წლის შემდეგ ძალადობის სერიოზული ფაქტები გამოვლინდა - სოფლებში შეჭრა და მოსახლეობის დარბევა მართლმადიდებელი მორწმუნეების მიერ, მეჩეთის დანგრევა და ა.შ.

პირველი ამგვარი ფაქტი 2007 წლის სექტემბერში მოხდა, ადიგენის რაიონის სოფელ ფლატეში, სადაც მეჩეთი დაანგრიეს. გასული წლის ოქტომბერში ადიგენის რაიონის სოფელ ჭალაში აიგო მეჩეთი, სოფელში ავიდნენ მართლმადიდებელი სასულიერო პირები და დაიწყეს საუბარი - თქვენ არ ხართ ქართველები, ეს მიწა არ არის თქვენი და როგორ აშენებთ აქ მეჩეთს და ა.შ. სოფლის მცხოვრებლებმა მიყენებულ შეურაცხყოფას არ უპასუხეს, პირიქით - განაცხადეს, რომ მათ არ სურდათ რაიმე პრობლემების შექმნა, რადგან აჭარიდან ადიგენში ჩასახლებული ოჯახები ისედაც დისკომფორტს გრძნობენ. ამის მიუხედავად, 20 დღის შემდეგ 130 შეზარხოშებული ადამიანი ავიდა სოფელში ნიკოლოზობის დღეს, აგინებდნენ და შეურაცხყოფას აყენებდნენ სოფელში მცხოვრებ მუსლიმებს. აი, ასეთი ფაქტები ხდება აჭარის გარეთ, ხოლო აჭარის შიგნით დაპირისპირების სხვა ფორმებია.

ზაალ ტყეშელაშვილი: 2004 წლის შემდეგ ჩვენ ცვლილებების ძალიან დიდი იმედი გვქონდა, ვფიქრობდით, რომ ქვეყანაში ამ კუთხით აუცილებლად იქნებოდა პროგრესი. რამდენიმე კვირის წინ პროტესტანტული ეკლესიის პასტორების თავყრილობაზე საკითხი ასე დაისვა - 2004 წლამდე არსებული მდგომარეობა ჯობდა თუ ამჟამინდელი? აზრი ორად გაიყო. როდესაც ჩვენ ვამბობთ, რომ არის თავისუფლება და პროგრესი, ეს ფარდობითია. 2004 წლამდე იყო დევნა და შევიწროვება და რაც ხდებოდა, ყველასთვის ცნობილი იყო, ვიცოდით, რასთან გვქონდა საქმე. დღეს კი სხვაგვარი, დაფარული, ჩუმი და კარგად დაგეგმილი შეზღუდვები მოქმედებს, რასაც უფრო ცუდი შედეგები მოაქვს, ვიდრე იმას მოჰქონდა, რაც 2004 წლამდე იყო. შეიძლება ვთქვათ, რომ რაღაც მიმართულებით დადებითად შეიცვალა ვითარება, მაგრამ ნეგატიური ცვლილებები გაცილებით ჭარბობს პოზიტიურ ცვლილებებს. შეუწყნარებლობის გამომხატველი მოვლენები, რომელიც მასმედიის საშუალებით თუ სხვა ხერხებით საზოგადოებაში გავრცელდა, უკვე ნაყოფს იძლევა - დღეს რომ საზოგადოებას თავისი აგრესიის გამოვლინების შესაძლებლობა მიეცეს, ეს ტალღა უფრო ძლიერი იქნება, ვიდრე 2004 წლამდე იყო. საზოგადოება შინაგანად არ შეცვლილა, უბრალოდ, არის რაღაც ბერკეტები, რომელთა გამოყენებით საზოგადოების გარკვეულ ჩარჩოში მოქცევა ხერხდება. ვფიქრობ, დღეს ძალიან რთული სიტუაციაა, ჩვენ ძალიან შეზღუდულები ვართ და არ გვაძლევენ იმის საშუალებას, რომ ჩვენთვის მონიშნულ საზღვრებს გავცდეთ. ამ საზღვრებს ეგუება საზოგადოება და უნდა შევეგუოთ ჩვენც, თუმცა ეს ის საზღვრებია, ის ჩარჩოა, რომელსაც ეკლესიაც და საზოგადოებაც დაჭაობებისა და განუვითარებლობისკენ მიჰყავს. ამდენად, ეს მდგომარეობა არაფრით არ შეესაბამება პროგრესს. განსხვავებული რელიგიები უგულველყოფილნი არიან. ჩვენ არ გვაკმაყოფილებს დაწესებულ საზღვრებში ყოფნა, რაც ხელს უშლის საზოგადოებასთან ჩვენს ინტეგრაციას.

მიხეილ ავაქიანი: ჩვენი ეკლესიის წევრების დევნა არ ხდება, ალბათ იმის გამო, რომ უკვე მრავალი საუკუნეა ვარსებობთ და ტრადიციულ კონფესიას წარმოვადგენთ, თუმცა პრობლემები ძალიან ბევრი გვაქვს. უპირველესია იურიდიული სტატუსის უქონლობა.

მიხეილ ავაქიანი: საზოგადოების დამოკიდებულების შეფასებით ანალიზს ვერ მოვახდენ, მაგრამ პრესაში რომ ანტისომხური ისტერიაა, ეს რეალობაა. ყვითელი, ბულვარული პრესის გარდა საკმაოდ ავტორიტეტული ჟურნალ-გაზეთებიც ბეჭდავენ ანტისომხურ სტატიებს. ეს ფაქტია. სიმართლე გითხრათ, 2004 წლის შემდეგ სულ იმის მოლოდინში ვართ, რომ მართებულად გადაწყდება და გასაბჭოების პერიოდში ჩამორთმეული ეკლესიების სტატუსის საკითხი.

გაბრიელე ბრაგანტინი:

გაბრიელე ბრაგანტინი: ჩვენს მრევლს ვარდების რევოლუციის შემდეგ იმედი ჰქონდა, რომ მთავრობა ახალ კურსს დაადგებოდა, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ისევ ის მდგომარეობა გრძელდება, რაც ადრე იყო. სახელმწიფოს მხრივ სრულიად იგნორირებულები ვართ. შეიძლება ზოგიერთ ქალაქში ახლა უკეთესი სიტუაციაა, მაგრამ ეს ხდება პირადი ურთიერთობების და არა სახელმწიფოს ნების გამოვლინების გამო. კათოლიკური ეკლესიის მრევლი, მაგალითად, გორში, ამბობს, რომ ისინი მუდმივად იდევნებიან, არა ისე, როგორც ადრე, მაგრამ მათ მოღალატეებად თვლიან, რადგან მართლმადიდებლები არ არიან. ლოზუნგი - თუ ხარ ქართველი, უნდა იყო მართლმადიდებელი, დღეს უფრო გაძლიერდა. არ არსებობს თავისუფალი გარემო, რომ ბავშვები მაინც გაიზარდნონ თავისუფლად. ვფიქრობ 10 წლის შემდეგ უფრო მძიმე ვითარება იქნება, მდგომარეობა უკეთესობისკენ ნამდვილად არ იცვლება.

მიხეილ ავაქიანი: ჩვენი ეკლესიისთვის მიუღებელია კერძო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი მრავალსაუკუნოვანი ისტორიისა და მრევლის რაოდენობის გამო. იურიდიული სტატუსის უქონლობა ბევრ პრობლემებს გვიქმნის. მრავალ ქვეყანაში, თუნდაც იტალიის მაგალითი რომ მოვიყვანოთ, სახელმწიფოსა და რელიგიურ კონფესიებს შორის ინდივიდუალური ხელშეკრულებაა დადებული, სადაც ორივე მხარის პოზიციებია დაფიქსირებული. კარგი იქნებოდა, სანამ ეს პრობლემური იურიდიული საკითხი გადაწყდებოდა, მსგავსი ხელშეკრულებები მაინც გაფორმებულიყო. სახელმწიფოს წარმომადგენლებთან შეხვედრებისას ჩვენ ყოველთვის ვაფიქსირებთ პოზიციას ამ საკითხებზე. სამართლებრივი სტატუსის უქონლობის გამო სასამართლოში ვერ გამოხვალ მხარედ და პოზიციას ვერ გამოხატავ. ახლა რაც შეეხება ისტორიული მატერიალური მემკვიდრეობის დაბრუნების საკითხს (არ ვსაუბრობ იმ ძეგლებზე, რომლებიც ახლა მოქმედებენ როგორც ქართული მართლმადიდებლური ტაძრები, ასეთი მრავალია თბილისშიც, ვსაუბრობ უმოქმედო და სახელმწიფოს ბალანსზე არსებულ ტაძრებზე, რომელშიც ადრე გახსნილი იყო კინოთეატრი, სახელოსნო ან წიგნსაცავი). დღეს, როდესაც ევროპისკენ მივისწრაფით და სხვა ხედვები გვაქვს, ვფიქრობ, ეს ძველი ტაძრები უნდა შევინარჩუნოთ, ისინი არ უნდა განადგურდეს, რადგან საქართველოს ეთნიკურად სომეხი მამულიშვილების აგებული ტაძრებია, საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობაა. ამ პროცესის დაწყებას კეთილი ნების უქონლობა უშლის ხელს. ვაწყდებით ვანდალიზმის ფაქტებსაც - ლესელიძის ქუჩაზე მდებარე ნორაშენის ტაძარი, რომელიც მეთხუთმეტე საუკუნის ნაგებობაა და მეოცე საუკუნის ოცდაათიან წლებში დაიხურა, თითქოსდა დასუფთავებისა და კეთილმოწყობის სურვილის გამო დღეს იცვლის თავის იერსახეს. აღნიშნულ ქმედებებს, როგორც გაირკვა, საპატრიარქოსთან შეუთანხმებლად, თვითნებურად, აწარმოებდა მღვდელი ტარიელ სიკინჭილაშვილი. ასეთი „დასუფთავებების“ დროს ქრებოდა წარწერები, იცვლებოდა არქიტექტურული სახე, იყო მცდელობა ცნობილი მეცენატის, მელიქიანის წინაპრის, საფლავის გადაადგილებისა - იგი ამ ეკლესიაში მსახურობდა. მაგრამ დროულად ჩავერიეთ. ასეთი ქმედებების გამო ჩვენმა მრევლმა აქტიურად გამოხატა პროტესტი. თუ ჩვენი ეკლესიის მრევლი მიუახლოვდება ამ ტაძარს, ყოველთვის ისმის არასასიამოვნო რეპლიკები - თქვენ აქ რა გესაქმებათ და ა.შ. ასეთი დამოკიდებულება კიდევ უფრო ძაბავს ურთიერთობას.

ზოგიერთი ტაძარი უკვე განადგურების პირასაა, თუნდაც აკოფიანის ქუჩაზე მდებარე 1781 წელს აშენებული სურბნიშნის ეკლესია. ახლა აკოფიანის ქუჩას სულთნიშნის სახელი დაერქვა. მე ფილოლოგი არ ვარ და ამ სახელს, სულთნიშანს, ვერანაირი განმარტება ვერ მოვუძებნე. ცუდ დღეშია აღმაშენებლის ქუჩაზე, კინოთეატრ „კოლხეთის“ ეზოში მდებარე ეკლესია, სადაც საკვირაო სკოლების მემორიალური დაფებია, წმინდა მინასის ეკლესია, რომელიც პრეზიდენტის რეზიდენციის პარალელურ ქუჩაზეა (საბჭოთა პერიოდში იგი საამქროდ გადაკეთდა), ასევე ახალციხეში არსებული სურბნიშნის ეკლესია.

აღარაფერს ვამბობ მეოცე საუკუნემდე მოქმედ იმ სომხურ ტაძრებსა და ეკლესიებზე, რომელთა ფოტოებიც სახელმწიფო არქივებშია დაცული - მათი იერ-სახე შეცვლილია და დღეს ისინი ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიას ეკუთვნის.

მიხეილ ავაქიანი:

მღვდელი გაბრიელე ბრაგანტინი: საქართველოს კონსტიტუციით ყველა მოქალაქე თანასწო რია, პრობლემა არ არის უმცირესობისა და უმრავლესობის სტატუსის თვალსაზრისით; აქ არის არა კანონის პრობლემა, არამედ აქ არის ძალადობის მომენტი - რაკი დიდი მრევლი მყავს, უფრო მეტ ყურადღებას ვიმსახურებ. ამის გამო ძალიან უცნაურია, როდესაც ამბობენ, რომ ყველაფერი კონსტიტუციის მიხედვით ხდება. პირველ ყოვლისა ეს საკითხი უნდა მოგვარდეს, ამის შემდეგ უნდა ვისაუბროთ რელიგიებსა და ეკლესიებზე. ჩვენთვის პრობლემას ქმნის კონსტიტუციური შეთანხმება მართლმადიდებელ ეკლესიასთან. როდესაც საუბარი იყო ამ შეთანხმების დადებაზე, მე კომისიის წევრი ვიყავი; გვითხრეს, ჯერ მართლმადიდებლებთან გავაფორმოთ კონკორდატი და მის შემდეგ გაფორმდება შეთანხმებები სხვა ეკლესიებთანო. თუმცა მერე ეს დაავიწყდათ. დღეს კათოლიკე ეკლესია აღიარებულია სხვადასხვა მუსლიმურ ქვეყანაში, მაგრამ საქართველოში, ქრისტიანულ ქვეყანაში, აღიარებულნი არ ვართ. აქ ხშირად ამბობენ, ჩვენ ქრისტიანული კი არა, ჭეშმარიტად მართლმადიდებლური ქვეყანა ვართო. მე ამას ქრისტიანობას ვერ დავარქმევ, ვფიქრობ, ეს უფრო ფანატიზმია. ჩვენ გვაქვს იურიდიული სტატუსი სხვადასხვა ასოციაციის სახით, მაგრამ როდესაც მიმდინარეობდა ქუთაისის კათოლიკური ტაძრის დაბრუნების სასამართლო პროცესი, მოსამართლემ საზოგადოებრივ კავშირ „სავარდი“-ს ჰკითხა, როგორ შეეძლო დაემტკიცებინა მას, რომ ის კათოლიკე ეკლესიის სამართალმემკვიდრეა. პირველ ყოვლისა ის არის მოსაგვარებელი, რომ ყველა მოქალაქე სარგებლობდეს კონსტიტუციით მინიჭებული უფლებებით, არ უნდა ხდებოდეს საქართველოს მოქალაქეების ერთმანეთისგან განსხვავება რელიგიური ნიშნით. ამის შემდეგ უნდა მოგვარდეს სტატუსის საკითხიც. კათოლიკური ეკლესია არ არის „ენჯეო“ - არასამთავრობო ორგანიზაცია, ასეთი სტატუსის წინააღმდეგი ვართ.

ზაალ ტყეშელაშვილი:

გაბრიელე ბრაგანტინი: ამერიკაში სულ სხვა სიტუაციაა. ცუდია, როდესაც სხვა ქვეყანაში არსებული მოდელი გადმოგვაქვს. ამერიკაში სულ არ არის ისეთი მდგომარეობა, როგორიც ჩვენ გვაქვს აქ. ამერიკაში არავინ ფიქრობს, რომ, რადგან ის კათოლიკური, პროტესტანტული ან სხვა ეკლესიაა, მას ყველასგან განსხვავებული მდგომარეობა უნდა ჰქონდეს. იქ არავინ არის გამორჩეული. ჩემი აზრით, საქართველოში მსგავსი მოდელის გადმოტანა დიდი შეცდომაა. საქართველოში, სიმართლე რომ ვთქვათ, რელიგიისა და რწმენის სფეროში, ნეოკოლონიალიზმის ფორმებს ვაწყდებით. ჩვენ გვაქვს სერიოზული პრობლემები ჩვენი კუთვნილი ეკლესიების გამო. ქუთაისის ეპისკოპოსმა კალისტრატემ გვითხრა ორი თვის წინ - ქუთაისის ეკლესია სუფთა მართლმადიდებლურია, მაგრამ ბათუმის ეკლესია სუფთა კათოლიკური ეკლესიააო. აზრთა სხვადასხვაობაა თვითონ მართლმადიდებელ ეპისკოპოსებს შორის. ჩვენ არ გვაძლევენ უფლებას, რომ ახალი ეკლესიები მაინც ავაშენოთ, რადგან მათი სურვილია მხოლოდ მართლმადიდებელი ეკლესია არსებობდეს. ახალციხეში გამოფენილია დიდი ბილბორდი - „ტოლერანტობა ახალციხეში“; მასზე გამოხატულია მეჩეთი, ებრაული სინაგოგა და მართლმადიდებელი ეკლესია, მაგრამ არ არის კათოლიკური ეკლესია. რატომ? ახალციხის ისტორიულ უბანში, რაბათში, ჩვენი ეკლესიისთვის მიწა იყო გამოყოფილი, სადაც ახალი ეკლესია უნდა აგებულიყო. გუბერნატორმა, იმის გამო, რომ იმ ხალხის ყურის დამგდები კი არ არის, რომელმაც აირჩია, არამედ საპატრიარქოსი, ხელი შეუშალა ამ ეკლესიის მშენებლობას. ჩვენ არ გვინდა დაპირისპირება, მაგრამ ჩვენს მრევლს, საქართველოს მოქალაქეებს, უნდა ჰქონდეთ რელიგიური წესების შესასრულებელი ადგილი. არალი მთლიანად კათოლიკური სოფელი იყო, როდესაც იქ მართლმადიდებელი ეკლესია ააშენეს. რატომ? ახლა ამ სოფლის მცხოვრებლების მხოლოდ 40%25-ია კათოლიკე, რადგან წლების განმავლობაში იყო მათზე ზეწოლა, რომ შეეცვალათ სარწმუნოება, არიგებდნენ პროდუქტებს და ამის შემდეგ ჩვენ გვაბრალებენ, პროზელიტიზმს ეწევითო. ასევე დიდი პრობლემაა ჯვრისწერა მართლმადიდებელსა და კათოლიკეს შორის, მართალია, ეს ეკლესიების საქმეა, მაგრამ როდესაც სახელმწიფო ხედავს, თუ რა ხდება მის მოქალაქეებს შორის, მან უნდა თქვას თავისი სიტყვა და არ უნდა უყუროს ამ ამბავს გულგრილად. ეს არის პოლიტიკა, რომლის მიზანია, რომ საქართველოში არ არსებობდეს არცერთი სხვა ეკლესია მართლმადიდებელი ეკლესიის გარდა.

ამიტომაც არ მისცეს კათოლიკურ ინსტიტუტს „საბას“ აკრედიტაცია უმნიშვნელო მიზეზების გამო. ვფიქრობ, ეს საპატრიარქოს გავლენით მოხდა, რადგან მისმა წარმომადგენლებმა ერთხელ გვკითხეს - საინტერესოა, როგორ მიიღეთ აკრედიტაცია, როგორ მოხვედით აქამდეო? აკრედიტაციაზე უარის თქმის ერთ-ერთი მიზეზი ის იყო, რომ ბიბლიოთეკის კარზე სამუშაო საათების აღმნიშვნელი წარწერა არ იყო.

ტარიელ ნაკაიძე: სამართლებრივი სიტუაციის მოუგვარებლობის გამო ბევრ სიძნელეს ვაწყდებით, გვიჭირს სამეურნეო საქმიანობის განხორციელება, ლიტერატურის გამოცემა თუ შემოტანა. ჩვენ მაქსიმალურად ვცდილობთ არასამთავრობოების საშუალებებით ვაწარმოოთ ეს საქმეები. როცა ერთ რელიგიასთან გაფორმებულია კონსტიტუციური შეთანხმება და სხვებთან არა, ეს პრობლემებს ქმნის. მაგალითად, ასპინძის რაიონში, სოფელში, სადაც არცერთი ქრისტიანული ოჯახი არ ცხოვრობს, მუსლიმი მრევლი მეჩეთს აშენებდა. გამგეობამ შეაჩერებინა მშენებლობა, რადგან მეჩეთის აშენების ნებართვა არ იყო აღებული საპატრიარქოდან. ხალხი იძულებული შეიქნა დაუმთავრებელი შენობა გადაეხურა და დაეწყო ღვთისმსახურება.

ამერიკული მოდელი, რომელიც ნახსენები იყო, ამერიკისთვის მისაღებია, რადგან იქ არცერთი რელიგიის მიმართ არ არის განსხვავებული მიდგომა, მაგრამ საქართველოში სხვა ვითარებაა. აჭარის სამუსლიმანო სამმართველოს სახელით არასამთავრობო ორგანიზაციად დაფუძნებაც ვერ მოვახერხეთ, რადგან ნოტარიუსებმა უარი გვითხრეს და მხოლოდ თბილისში შევძელით ამ სახელით რეგისტრაციის გავლა.

რაც შეეხება ქონებას. ჩვენ პრეტენზიები გვაქვს იმ მეჩეთებზე, რომლებიც მუსლიმი მრევლის მიერაა აგებული. ეს მეჩეთები წლების განმავლობაში საცხოვრებლად გამოიყენებოდა. მათი დიდი ნაწილი უკვე დაბრუნებულია, მაგრამ მნიშვნელოვანი ნაწილი ჯერ კიდევ არ არის ჩვენს მფლობელობაში, მათ შორის - ქობულეთის რაიონში, აღმაშენებლის ქუჩაზე მდებარე ეკონომიკის სამინისტროს კუთვნილი ნაგებობა, რომელიც გასაყიდ ნუსხაშიც იყო შეტანილი; ასევე იმავე რაიონში მდებარე სოფელ მუხაესტატეს მეჩეთი, სადაც ახლა პოლიციაა განთავსებული. ადიგენის რაიონშიც არის ბევრი მეჩეთი, ოღონდ იქ განსხვავებული სიტუაციაა, რადგან ადიგენში რაჭიდან ჩასახლებული ქრისტიანული მოსახლეობაც ცხოვრობს. ადიგენის რაიონის სოფელ მოხეში მეჩეთს ანგრევდნენ. ჩვენ ადგილობრივ გამგეობას ვთხოვეთ - თუ მეჩეთში მსახურების უფლებას არ მისცემდა სოფლის მუსლიმ მოსახლეობას, მაშინ, როგორც კულტურის ძეგლი, ისე მაინც დაეცვა ეს სამლოცველო, გადაეხურა და შემოეღობა.

ზაალ ტყეშელაშვილი: როცა ჩვენ სამართლებრივ მხარეზე ვსაუბრობთ, კონსტიტუციურ შეთანხმებასთან დაკავშირებით მართლაც უნდა ითქვას, რომ საქართველოში განსხვავებული სიტუაციაა. ერთი უკანონობა შობს სხვა უკანონობებს. მართლმადიდებელ ეკლესიასთან გაფორმებულ ხელშეკრულებას საზოგადოების განწყობაც ემატება. ეს სიტუაცია თუ არ შეიცვალა, ვფიქრობ, ვერანაირი სამართლებრივი სტატუსი ვერ გამოასწორებს ჩვენს მდგომარეობას. ჩვენი ეკლესიისთვის, გარდა იმისა, რომ დადებულია კონკორდატი, რომელიც გვზღუდავს, იმის საშიშროებაც არსებობს, რომ იმ ეკლესიებმა, რომლებიც უფრო ტრადიციულად და მრავალრიცოვნად მოიაზრებიან საქართველოში, მსგავსი ხელშეკრულება გააფორმონ სახელმწიფოსთან, რაც ჩვენ კიდევ უფრო მეტად შეგვზღუდავს.

განსაზღვრა იმისა, თუ რომელია რელიგიური ორგანიზაცია და რომელი არ არის, სახელმწიფოსთვის ძნელია. ამაზე გაუთავებლად შეიძლება მსჯელობა და კამათი. ამიტომ მე არ მოვითხოვ, რომ მაინცდამაინც რელიგიის შესახებ კანონი იქნეს მიღებული და გაუქმდეს იმ ფორმით რეგისტრაცია, დღეს რომ გვაქვს. თუ რაიმე ახალი კანონი შემოვა, ის აუცილებლად კარგად გააზრებული და შემოწმებული უნდა იყოს, რომ ამ კანონმა ყველა თანაბარ მდგომარეობაში ჩააყენოს. ჩვენ არასამთავრობო ორგანიზაციის სტატუსით ვართ რეგისტრირებული, და იმედი მაქვს, თუ რელიგიის შესახებ კანონს მივიღებთ, ეს კანონი არ იქნება ისეთი, როგორიც კონსტიტუციური შეთანხმებაა.

ვიცი, კონკორდატის გაფორმების დროს, გარკვეულ ეკლესიებს თანხმობა ათქმევინეს, მოატყუეს, რომ მათი თანხმობის შემდეგ თანაბარი უფლებით ისარგებლებდა ყველა. თუ ჩვენი ქვეყანა დემოკრატიულ, ლიბერალურ კონსტიტუციას ირჩევს, და ჩვენ ვთანხმდებით, რომ ეს კონსტიტუცია უნდა გვქონდეს, მაშინ უნდა დავიცვათ კონსტიტუცია და მასში გაცხადებული ღირებულებები. მაგრამ თუ ჩვენი მიზანია, რომ ერთი რელიგია და თეოკრატიული სახელმწიფო გვქონდეს, მაშინ უნდა შევცვალოთ არსებული კონსტიტუცია და დავწეროთ, რომ მართლმადიდებლობა ერთადერთი სახელმწიფო რელიგიაა და ყველა სხვა რელიგია ამ ქვეყნისათვის მიუღებელია. ჩემი აზრით, ამ მხრივ ირანის მთავრობა უფრო მართებულად იქცევა, რადგან რასაც ამბობს, იმას აკეთებს, ხოლო ჩვენ ერთს ვამბობთ და მეორეს ვაკეთებთ.

სერგო ნამორაძე: ჩემი აზრით, საქართველოში პრობლემა კარგი კანონების უქონლობა კი არ არის, არამედ ის, რომ ეს კანონები არ სრულდება.

აგვისტოს ომის შემდეგ ჩვენი ეკლესიის ორი წევრი ცხინვალის რეგიონში იმყოფებოდა. მათ ჩვენთვის შიდა საეკლესიო მოხმარების წიგნები უნდა ჩამოეტანათ. ჩვენ დავკარგეთ მათთან კავშირი. როგორც მოგვიანებით შევიტყვეთ, პრობლემა მათ მხოლოდ მაშინ შექმნიათ, როდესაც ჩვენს კონტროლირებად ტერიტორიაზე გადმოსულან. ერთ-ერთ მესაზღვრეს გაულანძღავს ისინი როგორც ოსები და როგორც ადვენტისტები და უთქვამს, მკვლელობა ცოდვა რომ არ იყოს, აქვე დაგხოცავდითო. სიტუაცია მას შემდეგ განიმუხტა, რაც ჩვენი ეკლესიის ერთი წევრი რომელიღაც მათგანის ნაცნობი აღმოჩნდა. ბიჭები გამოუშვეს და ლიტერატურაც დავიბრუნეთ.

რეგისტრაციის პროცესს ჩვენ ახლა გავდივართ. გავიხსენებ სახალხო დამცველის მოხსენებას პარლამენტში. როდესაც ის საუბრობდა კონსტიტუციური შეთანხმების შესახებ, როდესაც ის საუბრობდა რელიგიური დისკრიმინაციის აღმოფხვრის შესახებ, ამას უმწვავესი რეაქცია მოჰყვა ქვეყნის უმაღლეს საკანონმდებლო ორგანოში და გასაკვირი არ არის, რომ რიგითი მოქალაქეები, ინტელიგენციის წარმომადგენლები, სკოლის მასწავლებლები, ექიმები, არ არიან ინფორმირებულები...

სერგო ნამორაძე: სამი წლისა იყო ჩემი შვილი, როდესაც ერთხელ საბავშვო ბაღიდან შინ დაბრუნებულმა მკითხა: მამიკო, რატომ დავდივართ ჩვენ ეშმაკის ეკლესიაში? აღმოჩნდა, რომ ბაღის მასწავლებელს უთქვამს მისთვის, თქვენი ეკლესია ეშმაკისააო.

შემდეგი ეტაპი იყო სკოლა, სადაც ყველა მასწავლებელი ვალდებულად თვლის თავს, რომ ბავშვი მართლმადიდებლად აღზარდოს, რადგანაც მათთვის კარგი მამულიშვილი, მაღალზნეობრივი ადამიანი მხოლოდ მართლმადიდებელი შეიძლება იყოს. მასწავლებელს პარაკლისზე, ზიარებაზე დაჰყავს ბავშვები. როდესაც პირადად ვესაუბრე პედაგოგს ამის შესახებ, მითხრა, კარგი, თქვენი შვილი ნუ წამოვა, ვისაც სურს, მას წავიყვანო. მაგრამ ეს თანაკლასელთაგან ბავშვის გაუცხოებას იწვევს, აღარ უნდათ მასთან მეგობრობა, ლაპარაკობენ, რომ ის და მისი მშობლები სექტანტები არიან. სიტყვა „სექტანტში“ კი იმაზე საშინელ შინაარსს დებენ, ვიდრე თავის დროზე კომუნისტები გულისხმობდნენ. მახსოვს, როდესაც პირველად გავეცანი ადვენტისტურ ეკლესიას და პირველ ნაბიჯებს ვდგამდი ამ ეკლესიაში, ბებიამ მითხრა - ბაპტისტებში ხომ არ მოხვდიო, თუ ბაპტისტებში არ ხარ, მაშინ იარეო. რომ შევეკითხე, ბაპტისტებმა რა დააშავესმეთქი, მიპასუხა: ბაპტისტები სისხლს სვამენო. რა თქმა უნდა, მან არაფერი იცოდა ბაპტისტების სწავლების შესახებ. დღესაც იგივე მდგომარეობაა: თუ მართლმადიდებელი არ ხარ, მიუღებელი ხარ.

ასეთი შემთხვევა მქონდა: ერთ-ერთ სტუდენტს, ეტყობა, უნივერსიტეტში რელიგიური უმცირესობის წარმომადგენლისგან ინტერვიუს აღება დაავალეს. მოვიდა ჩვენთან და მკითხა, რას აკეთებთ თქვენს შეკრებებზეო. მის მზერაში ამოვიკითხე: მე კი ვიცი რასაც აკეთებთ, მაგრამ ისიც ვიცი, რომ ამას არ გაამხელთო. ვუთხარი, ბავშვების სისხლს ვსვამთ-მეთქი. მოველოდი, რომ სერიოზულად არ მიიღებდა ამ პასუხს, მაგრამ შემდეგ ახსნა დამჭირდა, რომ ვეხუმრე. თუმცა არ ვიცი რამდენად დამიჯერა.

დღევანდელი საკანონმდებლო ბაზა რელიგიურ უმცირესობებთან მიმართებით ასე შეიძლება დახასიათდეს: კანონი ყველასთვის ერთია, მაგრამ ნაცნობობის გამო გამონაკლისების დაშვება შეიძლება. ძალიან საგულისხმოა ვარდების რევოლუციის შემდეგ მომხდარი რუსი ორმოცდაათიანელების დარბევა. თვითმხილველმა ასეთი რამ მიამბო: პატრულმა დაიცვა ორმოცდაათიანელები, აკავებდა თავდამსხმელებს, მაგრამ პატრულის თანამშრომელი აგინებდა და ლანძღავდა დაზარალებულთ. ამ ადამიანის საქციელი იმ ვითარებას გამოხატავდა, რაც დღეს გვაქვს საქართველოში - კანონით გაიძულებენ პატივი სცე ევროპულ ფასეულობებს, მაგრამ რეალურად შენს შიგნით ისევ ბობოქრობს წარსული, რომელსაც შენატრი. კანონებზე რაღა უნდა ვთქვათ, როდესაც კონსტიტუციური შეთანხმება ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას.

ტარიელ ნაკაშიძე

მიხეილ ავაქიანი: ნორაშენის ტაძრის ეზოში მიმდინარე უკანონო მშენებლობის შესახებ ქალაქის მერიიდან გვიპასუხეს, მერიას არ გაუცია საამისო ნებართვა და ეს უკანონო ქმედება აუცილებლად აღიკვეთებაო, თუმცა ცოტა ხნის გასვლის შემდეგ იმავე უწყებიდან სრულიად განსხვავებული პასუხი მოდის: აღნიშნული საქმიანობა არ საჭიროებს მერიასთან შეთანხმებას და არავითარი კანონი არ დარღვეულაო. პრესაში იწერება თითქოს საპატრიარქოსთან არსებობს შერეული კომისია, რომელმაც ნორაშენის ეკლესიის საკითხი უნდა შეისწავლოს, მაგრამ სრული პასუხისმგებლობით ვაცხადებ, რომ სომხური წმინდა სამოციქულო ეკლესიის არცერთი წარმომადგენელი არ არის რაიმე კომისიის წევრი.

საპატრიარქოში არსებობს რელიგიათაშორისი საბჭო, რომელსაც ქალბატონი ლელა ჯეჯელავა ხელმძღვანელობს. ჩვენი ეკლესია, სხვა ეკლესიებთან ერთად, ამ საბჭოს წევრია. ხშირად დაგვიყენებია საბჭოს სხდომებზე მწვავე საკითხები, მიმართვებიც გაგვიკეთებია, თუმცა პრობლემები არ გადაწყვეტილა.

გაბრიელე ბრაგანტინი: საპატრიარქოსთან არსებული რელიგიათაშორისი საბჭო ფიქტიურია.

მიხეილ ავაქიანი: ერთ დეტალს დავამატებ. მერიიდან მოსულ ერთ წერილში უფლებამოსილი პირი წერს - „ეკლესია ნორაშენი», ხოლო მეორე წერილში წერს - „წმინდა ხარების ეკლესია“. ჩვენ ამ ქვეყნის მოქალაქეები ვართ, ვიხდით გადასახადებს და ა.შ., და რატომ არ უნდა განხორციელდეს სარესტავრაციო სამუშაოები არასადავო სომხურ ტაძრებზე? ირანშიაც კი სახელმწიფო ზრუნავს ქვეყანაში არსებული სომხური ეკლესიების შენარჩუნებისთვის.

გაბრიელე ბრაგანტინი: 2004 წლიდან არსებობს საქართველოს მართლმადიდებელ და კათოლიკურ ეკლესიათა ერთობლივი კომისია, რომელსაც პრობლემურ საკითხებზე უნდა ემსჯელა. მხოლოდ ერთხელ შეიკრიბა ეს კომისია და გვითხრეს, დაანებეთ თავი სასამართლოს წესით სადავო ეკლესიების საკითხის მოგვარებას და შემდეგ ვილაპარაკოთ როგორც ძმურმა ეკლესიებმაო.

სერგო ნამორაძე: ისევ კანონის შეუსრულებლობის ერთ-ერთი ფაქტი მინდა გავიხსენო. საპატრულო პოლიციის თანამშრომელმა გააჩერა ავტომანქანა, რომელსაც სასულიერო პირი მართავდა. თანამშრომელი მღვდლის დანახვაზე შეცბა და კურთხევა ითხოვა. მღვდელმა უპასუხა, რაზე გაკურთხო, ჯარიმა რომ გამომიწეროო? არა, მაკურთხე, მამაო, გიშვებო. ჩვენს ქვეყანაში ისეთი მდგომარეობაა, თითქოს კანონის შესრულებას კურთხევა სჭირდება.

კიდევ ერთი ფაქტი: ერთ-ერთმა ნოტარიუსმა პირად საუბარში ჩემს ახლობელს უთხრა, მე ყოველთვის ვარიდებ თავს სექტანტების დარეგისტრირებას, რადგან არ მინდა ცოდვაში ჩავვარდეო. მეგობარი მყავს გინეკოლოგი, რომელიც აბორტებს აკეთებდა და ამის გამო დაისაჯა, კიბო აღმოაჩნდაო. მართალია, კანონის წინაშე ვალდებული ვარ, მაგრამ ვერიდები ასეთ საქმეს და სხვასთან ვაგზავნიო. კანონი ერთი მხარეა, ხოლო მეორე მხარეა ის, თუ რა კატეგორიებით აზროვნებს საზოგადოების აბსოლუტური უმრავლესობა.

სერგო ნამორაძე: ფაქტია, რომ რელიგიურ გრძნობას, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში კი შიშს, ბერკეტად იყენებს ზოგიერთი სასულიერო პირი და ჩვენ ამის მოწმეები ვხდებით ფაქტობრივად ყველგან. ჩემი აზრით, ყველაზე დიდი პრობლემა საზოგადოების არაინფორმირებულობაა. ჩვენ გვეუბნებიან, თქვენივე ბრალია, რომ არ გიცნობენ, გააცანით ხალხს თავი, მეტი იმუშავეთო, მაგრამ, როდესაც ტელევიზიაში მიგვიტანია ჩვენი გადაცემები, რომლებიც რელიგიურ თემებს კი არ ეხებოდა, არამედ ადამიანის ჯანმრთელობას ან ოჯახს და ა.შ., უთქვამთ: არა ჩვენ ამას ვერ გავუშვებთ, აქ რაღაც კოდებია და ეს მასონიზმიაო. ასეთი საუბრების შემდეგ ყოველთვის ვითხოვთ ოფიციალურად წერილობით გვითხრან უარი, მაგრამ ამაოდ.

სერგო ნამორაძე:

ზაალ ტყეშელაშვილი: როდესაც ექიმს პაციენტის ჯანმრთელობის შესახებ დასკვნა გამოაქვს, მას შეიძლება ოპონირება გაუწიოს მეორე ექიმმა, რადგან ესმის ეს საქმე. არსებობს რელიგიური შიში. ადამიანებს ეშინიათ (არა მხოლოდ მართლმადიდებელ მრევლს, არამედ სხვა რელიგიების მიმდევრებსაც), მაგრამ იმისათვის, რომ არასწორი, ცრუ შიში დაიძლიოს, საჭიროა ისევ სასულიერო პირებმა თქვან, რომ მსგავსი შიში უსაფუძვლოა. სწორედ იმის გამო, რომ ამ მხრივ ჩაკეტილობაა, მხოლოდ ერთი იდეოლოგიაა გაბატონებული, სხვას კი არ აქვს შესაძლებლობა საწინააღმდეგო აზრი გამოთქვას იმის შესახებ, რომ, დავუშვათ, ღმერთი ასეთი კი არ არის, არამედ სრულიად სხვანაირია, აი, სწორედ ამის გამო ადამიანებში ძლიერდება შიში. ადამიანებს მართლა ეშინიათ, რომ ისინი არასწორი ქმედების გამო დაისჯებიან. თუნდაც „დიდი ათეულის“ მაგალითი რომ ავიღოთ, ყველას ეშინია ცოდვა არ ჩავიდინოო, მაგრამ ვინმე უნდა გამოვიდეს და თქვას, რომ ამგვარი რამ არანაირი ცოდვა არ არის.

სერგო ნამორაძე: საქართველო ოფიციალურად სეკულარული სახელმწიფოა, მაგრამ მოქმედებს და ცხოვრობს როგორც გარკვეულწილად თეოკრატიული ქვეყანა. საქართველოში ყველაფერი თითქოს ისევ მეორდება, ძლიერდება ანტაგონიზმი და ქსენოფობია, ოღონდ შეფარვით, ისე, რომ ევროპელებს არ ეწყინოთ.

გაბრიელე ბრაგანტინი: ჩემი აზრით, სახელმწიფო არ ასრულებს თავის მოვალეობას. ცუდი არ არის როდესაც ვინმეს ავტორიტეტი აქვს, მაგრამ საქმე ის არის, როგორ იყენებ ამ ავტორიტეტს. ვფიქრობ, უფრო მეტად უნდა გამახვილდეს ყურადღება საგანმანათლებლო დაწესებულებებზე, საბავშვო ბაღებზე, სადაც ორი წლის ბავშვებს აპოკალიფსზე ესაუბრებიან. სათანადო სტრუქტურები და ორგანიზაციები წლების განმავლობაში არ ასრულებენ თავიანთ მოვალეობებს, დღეს კი ამის შედეგებს ვიმკით. რატომ უნდა გვჭირდებოდეს ჩვენ საპატრიარქოს ნებართვა, რომ ციხეში შევიდეთ და ჩვენი პატიმრები მოვინახულოთ? არ შეგვიძლია დავბეჭდოთ ესა თუ ის სტატია, თუ მართლმადიდებელი ეპისკოპოსის ნებართვა არ გვექნება. რატომ? მე შემიძლია ვთქვა, რომ, სამწუხაროდ, პრეზიდენტი, ყველა მინისტრი, სახელმწიფო თავისი ხალხისგან ძალიან შორს არის.

მიხეილ ავაქიანი: 1995 წელს მამა ტარიელს (სიკინჭილაშვილს) ჩვენმა მრევლმა ნორაშენის იერ-სახის შეცვლის მცდელობა ეამჩნია. მაშინ სომხეთის ერთერთი ეპისკოპოსი ეწვია თბილისს და უწმიდეს ილია II-სთან შეხვედრისას ითქვა, მოდით, ეს საკითხი ჯერჯერობით შევაჩეროთ და უკეთეს დროს დაველოდოთო. ჩემი აზრით, 2004 წლის შემდეგ ეს უკეთესი დრო უკვე მოვიდა, და ვფიქრობ, ახლა უკვე უნდა გამოიხატოს კეთილი ნება. როდესაც რამეს ვითხოვთ, გვპასუხობენ, ჩვენგან არ მოდის პრობლემა, ეს კანონით არ არის გათვალისწინებულიო და ა.შ. საბაბს და მიზეზს ყოველთვის პოულობენ.

ტარიელ ნაკაიძე: შიშის თაობაზე მინდა ჩემი აზრი მოგახსენოთ. საზოგადოდ, ღვთის შიში რელიგიურობის პრინციპია. ამ ბერკეტს ფლობს დღეს საპატრიარქო და იყენებს ისე, როგორც მას სურს, რადგან საზოგადოება არ არის იმდენად განათლებული, რომ იცოდეს - საპატრიარქოსთან რაღაც თემებზე შეუთანხმებლობა სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ეს ღვთის რისხვას გამოიწვევს. ვარდების რევოლუციის შემდეგ ცოტა ხანს სიტუაციას უკეთესობა დაეტყო, თუმცა საპატრიარქოს ავტორიტეტი დღეს ათჯერ მეტად გაიზარდა 2004 წლამდე არსებულ ვითარებასთან შედარებით. ვფიქრობ, თუ მმართველმა ძალამ მხოლოდ იმაზე იზრუნა, როგორ შეინარჩუნოს სკამი, და არა იმაზე, რომ კანონი დაიცვას და საზოგადოების განვითარებას შეუწყოს ხელი, სიტუაცია უფრო მეტად დამძიმდება. ოპოზიცია, იმისათვის, რომ ხალხის მხარდაჭერა მიეღო ხელისუფლების წინააღმდეგ, გაიძახოდა - თქვენ უდიერად ეპყრობით ეკლესიას, თქვენ „იეღოველები“ ხართ და ა.შ. ყოველივე ამან განაპირობა ახლანდელი მდგომარეობა - თუ 2004 წლამდე ვინმე შემოგივარდებოდა და ფიზიკურად გისწორდებოდა, ახლა მას უკვე აღარ სჭირდება ძალადობა, რადგან აქვს ძალიან ძლიერი ბერკეტი - მედია.

რაც შეეხება საპყრობილეში შესვლას. გვინდოდა ქუთაისის ციხეში შევსულიყავით, მაგრამ ამისთვის საპატრიარქოს ნებართვა მოგვთხოვეს.

სერგო ნამორაძე: საზოგადოებრივ მაუწყებელზე იყო თოქ-შოუ იტალიური ეზო, რომელიც ოდნავ შეეხო რელიგიურ საკითხს. სასურველია მსგავსი თოქ-შოუების მოწყობა, რომლის მეშვეობითაც საზოგადოებას ალტერნატიული წყაროებიდან მიეწოდება ინფორმაცია, რათა ზოგიერთებმა ყველას მაგივრად არ ისაუბრონ.

ტარიელ ნაკაიძე: საერო სახელმწიფო არ უნდა იყოს დამოკიდებული რომელიმე რელიგიის მეთაურზე ან მიმდევარზე. კანონის ავტორიტეტი არ უნდა შეილახოს. თუ სახელმწიფომ ეს გზა დათმო, მაშინ იგი საერო და ლიბერალური აღარ იქნება. თუ ეს მდგომარეობა არ გამოსწორდება, ჩვენი ქვეყანა დღითიდღე თეოკრატიზაციისკენ წავა... ყველა რელიგია თანაბარ მდგომარეობაში უნდა იყოს.

გაბრიელე ბრაგანტინი: პრობლემა მრავალმხრივია. მაგალითად, მრავალი მართლმადიდებელი ფიქრობს, რომ ევროპა სატანისტურია. დღევანდელი სიტუაცია ძალიან მძიმეა. ჩემი აზრით, უფრო სერიოზულად უნდა ვიფიქროთ შექმნილ ვითარებაზე. დიდ, ძლიერ დაავადებას პატარა აბით ვერ მოვარჩენთ. პირველ ყოვლისა უნდა შეიცვალოს ფონი, რომელიც რელიგიებისადმი დამოკიდებულებაში არსებობს. უნდა მოგვარდეს ჩვენ შორის არსებული უთანხმოებები. როცა საპატრიარქოდან გვიხმობენ, ყველანი მივდივართ, მაგრამ ჩვენი ინიციატივით ვაწყობთ შეკრებებს? ჩვენ უნდა შევცვალოთ ფონი, ერთობლივად, შეთანხმებულად უნდა ვიმუშაოთ, მხოლოდ ამის შემდეგ შეგვიძლია უფრო სერიოზულ პრობლემებზე გადასვლა.

ზაალ ტყეშელაშვილი: ჯერ თვით ჩვენში კიდევ უფრო უნდა გაღვივდეს ტოლერანტობის მარცვლები. განათლებას აქვს დიდი მნიშვნელობა. თუ ხელისუფლება მეტ თავისუფლებას მისცემს ტელევიზიებს, დარწმუნებული ვარ ტოლერანტობისკენ მომწოდებელი გადაცემები ნამდვილად მომზადდება. განათლების პრობლემა ხელისუფლების წევრებსაც უდგათ, რადგან ხელისუფალსაც შეიძლება ისე ეშინოდეს ცოდვის ჩადენის, როგორც ნებისმიერ სხვას. უნდა არსებობდეს რელიგიური მიმდინარეობების რეალური თავისუფლება, რათა მათ შეძლონ სულიერ საკითხებში თავიანთი არგუმენტაციების წარმოდგენა და ოპონირების გაწევა

პერსპექტივა

სერგო რატიანი

რამდენიმე წლის წინ ერთმა ჟურნალისტმა ჰკითხა ირანის მთავრობის წევრს, რამდენად შეესაბამებოდა ირანის მთავრობის პოლიტიკის დასავლური ტენდენციები აიათოლა ხომეინის განაჩენს, რომელიც სალმან რუშდის სიკვდილს მოითხოვდა. რესპონდენტმა აღმოსავლური სიმშვიდით და დიდი გულმოდგინებით აუხსნა ჟურნალისტს, რომ დასავლეთში არასწორად გაიგეს საქმის ვითარება. საქმე ის ყოფილა, რომ ირანელთა სულიერმა ლიდერმა, უბრალოდ, თავისი აზრი გამოთქვა. ისლამში ამას ფატვას უწოდებენ, რაც ნიშნავს მოსაზრებას, რომელსაც ავტორიტეტის მქონე პირი გამოთქვამს და გავლენა აქვს მხოლოდ მათზე, ვინც ამ ავტორიტეტს ცნობს; რამდენადაც მორწმუნე საზოგადოება ამ აზრს პატივს სცემს, ყოველი მართლმორწმუნე მუსლიმი თავს მოვალედ ჩათვლის, რაც შეიძლება მალე წარუდგინოს მწერალი ალაჰის სამსჯავროსო.

წინა კვირას საქართველოს საპატრიარქოს წარმომადგენელმა შეგვახსენა, რომ საქართველოს პატრიარქი არასოდეს მოითხოვს, ის გამოთქვამს თავის აზრს, რჩევას აძლევს თავის სულიერ შვილებს.

ალბათ წელიწადზე ცოტა მეტია გასული, რაც საქართველოს პატრიარქმა განაცხადა, საქართველოს მეფე უნდა ჰყავდესო.

გასული წლის იანვარში საქართველოს სასამართლოს მიერ სამშობლოს ღალატში ბრალდებული ირაკლი ბათიაშვილი პატრიარქის თხოვნის საფუძველზე გაათავისუფლეს (აქ არაა საუბარი იმაზე, თუ რამდენად ადეკვატური იყო თავად სასამართლოს გადაწყვეტილება).

რუსეთ-საქართველოს აგვისტოს ომის შემდეგ საქართველოს პარლამენტის დადგენილებით საქართველომ დიპლომატიური კავშირი გაწყვიტა რუსეთთან. საქართველოს პატრიარქი რუსეთში ვიზიტისას შეხვდა რუსეთის პრეზიდენტს და სამშობლოში დაბრუნებისას განაცხადა, რომ საელჩოების ფუნქციონირება აღდგება.

საქართველოს პატრიარქმა რუსეთში ვიზიტის შემდეგ ისიც განაცხადა, რომ საპატრიარქომ ყველაფერი გააკეთა რუსეთ-საქართველოს კეთილმეზობლური ურთიერთობების აღსადგენად და მოუწოდა საქართველოს მთავრობას, რომ ამ უკანასკნელმა დიადი წამოწყების წარმატებით დასრულება მაინც მოახერხოს.

სულ ახლახანს საქართველოს პატრიარქმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ საზოგადოებრივი მაუწყებლის პირველი არხის პროექტის - „საქართველოს დიდი ათეულის“ - ფორმატი უნდა შეიცვალოს.

რას უნდა ველოდოთ მომავალში? არ დარჩენილა ხელისუფლების შტო, რომელსაც ამ ერთი წლის განმავლობაში, საქართველოს პატრიარქის აზრი არ შეხებოდა. საქართველოს ოთხივე ხელისუფლების შტო ირხევა, „ვითარცა ლერწამი ქართაგან ძლიერთა“. შესაბამისად, საუბარი უნდა იყოს არა იმაზე, თუ ვინ იქნება შემდეგი - წრე უკვე შეიკრა -, არამედ იმაზე, თუ როდის დაიწყება ახალი ციკლი.

ალბათ ამ ასოციაციის გამო აღშფოთდება ჩვენი საზოგადოების ნაწილი. იტყვიან, რომ შედარება არასწორია. მაგრამ ასოციაცია არ შეიძლება იყოს სწორი ან არასწორი - როგორც ერთი ჭკვიანი კაცი იტყოდა, გრძნობები არა ცდებიან - რადგან სწორი ან არასწორი შეიძლება იყოს მხოლოდ აზროვნება. მაგრამ თუ ქვეყანაში აზრის გამოთქმის მხოლოდ ერთი ინსტანცია არსებობს, მაშინ საზოგადოების სხვა წევრებს რჩებათ მხოლოდ ასოციაციები, ვნებები, წარმოდგენები და, დაე, ნურავის დასწყდება გული, თუკი იქამდე, ვიდრე რწმენა სრულად დაეუფლება ჩვენს გრძნობებს, კაცს რაიმე უცნაური ხატება მოუვა თავში.

პატრიარქის მიერ საკუთარი განსხვავებული პოზიციის დაფიქსირებას არავინ აპროტესტებს. უბრალოდ, ის, ვინც გამოთქვამს მოსაზრებას, უნდა ამოდიოდეს მარტივი დაშვებიდან, რომ არსებობს განსხვავებული აზრიც. თუ სასულიერო ავტორიტეტი გამოთქვამს თავის მოსაზრებას და საზოგადოებაში არ არსებობს სხვა სასიცოცხლო სივრცე, რომელსაც იგი არ მოიცავს და არ იქვემდებარებს, ეს მოსაზრება უკვე ბრძანებას წარმოადგენს. საქმე მოსაზრებაში კი არაა, არამედ იმ გარემოში, რომელშიც ის ფუნქციონირებს. ადამიანური ყოფის სხვადასხვა სფეროები, ჩვეულებრივ, კი არ უპირისპირდებიან რელიგიურ სფეროს ან ერთმანეთს, ისინი უბრალოდ სხვა პრინციპით ფუნქციონირებენ. ერთ-ერთი ამგვარი სფეროა, მაგალითად, მეცნიერება. ეს ჭეშმარიტების განსხვავებული სივრცეა. ნიუტონის რომელიმე კანონი ან ის, რომ ორჯერ ორი ოთხია, ვერ იქნება დამოკიდებული სასულიერო ავტორიტეტის სულიერ გამოცდილებაზე. იმედია, ჯერ არ წარმოადგენს აუცილებლობას შევახსენოთ საზოგადოებას ის ფაქტი, რომ დედამიწა ბრუნავს. მეორე მხრივ, როგორც რელიგიურ სამყაროს, ასევე თავისუფალი ნების არჩევანს ვერასოდეს აღწერს მათემატიკური ტიპის ჭეშმარიტება. სრულფასოვანი საზოგადოება არაერთი სხვადასხვა სასიცოცხლო სივრცის თანაარსებობას წარმოადგენს. სასულიერო პირების მიერ გამოთქმული მოსაზრება, თუ განსხვავებულ სფეროს ეხება, არ შეიძლება იყოს სწორი ან არასწორი, ის, უბრალოდ, არაადეკვატურია, და თუ მაინც იქვემდებარებს მათ, მაშინ ეს საზოგადოება თეოკრატიულია.

მახსენდება ერთი შესანიშნავი ინგლისური კინოფილმი „ლომი ზამთარში“. იქ ინგლისის დედოფალი წუხილით ამბობს: XII საუკუნეა და ჩვენ ჯერ კიდევ ბარბაროსები ვართო.

XXI საუკუნეა და ჩვენ, საქართველოში, ჯერ კიდევ თეოკრატიის ნიშნებზე გვიწევს საუბარი. გვიწევს საუბარი იმაზე, რომ ნაციონალური სახელმწიფო და თეოკრატია შეუსაბამო მოვლენებია. სეკულარიზმი ნაციონალური სახელმწიფოსთვის არ არის ის დესერტი, რომელსაც ძირითად კერძს გინდა მიატან, გინდა - არა. სეკულარიზმის გარეშე ადამიანთა ის ერთობა, რომელსაც ერს უწოდებენ, უბრალოდ, არ არსებობს.

შესაძლოა ეს განსაზღვრება ვინმეს ეხამუშოს, რადგან მოდერნიზაციას, მეცნიერულ პროგრესს ევროპის, აზიისა და ამერიკის კონტინენტებზე ერთი და იგივე შედეგი არ მოუტანია.

არც ახალი დროის ერთ-ერთ ყველაზე განმსაზღვრელ მოვლენას, სეკულარიზაციას, მოჰყოლია ყველგან ერთი და იგივე შედეგი.

ფორმალურად ერთსა და იმავე მოთხოვნას სახელმწიფოსა და ეკლესიის გამიჯვნის შესახებ სხვადასხვა დროსა და სხვადასხვა ქვეყანაში სრულიად განსხვავებული მოვლენები სდევდა თან. 1918 წლის 5 თებერვალს საბჭოთა ხელისუფლების მიერ გამოცემული დეკრეტი სახელმწიფოსა და ეკლესიის გამიჯვნის შესახებ ეკლესიების ნგრევის, მათი ქონების ძარცვის, სასულიერო პირების წამებისა და განადგურების, მორწმუნეთა მრავალწლიანი დევნისა და გადასახლების ლეგალიზება იყო. ახლა, საბჭოთა კოშმარის დასრულების შემდეგ, როდესაც საზოგადოება უბრუნდება იმ ცხოვრების წესს, რომელსაც ძალადობის შედეგად მოწყდა, ცოტა არ იყოს რთულია საუბარი იმაზე, რომ თანამედროვე სამყაროს (ანუ იმ სასიცოცხლო გარემოს, რომელშიც ჩვენ არასოდეს გვიცხოვრია) საფუძვლად სწორედ სეკულარიზაციის ფენომენი უდევს; რომ სადღაც, შორეულ დასავლეთში არსებობენ ქვეყნები, სადაც სახელმწიფოსა და რელიგიის გამიჯვნა ერთ-ერთი ფუძემდებლური პრინციპია, მაგრამ ეს ამ ქვეყნების მოსახლეობის უმეტესობას სრულიად არ უშლის ხელს რელიგიური ცხოვრებით ცხოვრობდნენ¹.

ჩვენ უნდა ვაცნობიერებდეთ, რომ საზოგადოების ერთი შეხედვით უწყინარი და ბუნებრივი ლტოლვა - დაუბრუნდეს უწინდელ ცხოვრების წესს - შეიძლება დამღუპველი აღმოჩნდეს. საქმე ის არის, რომ მისწრაფება - დაუბრუნდე წარსულს - საკუთარ თავში ილუზიას შეიცავს. შეუძლებელია საზოგადოება დაუბრუნდეს, ვთქვათ, მეთვრამეტე საუკუნის დასასრულს.

ეს აბსურდულ სახესაც იძენს.² ერთადერთი რამ, რისი საშუალებით არამარტო შესაძლებელია, არამედ აუცილებელიც არის წარსულში დაბრუნება, აზროვნებაა; არა იქ „გადასახლებით“, არამედ წარსულის გააზრებით შეიძლება მოვახდინოთ ჩვენთვის სასურველი გარემოს რეკონსტრუირება.

შესაძლოა უკმეხად და ცინიკურად ჟღერს, როდესაც არაერთი თაობის, რბილად რომ ვთქვათ, მძიმე გამოცდილების შემდეგ გეუბნებიან, რომ ეს ყოველივე „არ ითვლება“ და „ეს იდეა თქვენს გარემოში არასწორად იქნა გაგებული, დავიწყოთ თავიდან“. მძიმეა, მაგრამ უნდა გვესმოდეს, რომ აქ საუბარი არ არის რაღაც იდეის აკვიატებაზე, რომელიც გინდა თუ არა, უნდა განახორციელო. საუბარია თანამედროვე სამყაროს საფუძვლების გაგებაზე, ანუ იმ რეალობაზე, რომელშიც გვიწევს არსებობა. რეალობას კი ერთი უცნაური თვისება აქვს: თუ მას ადეკვატურად ვერ აფასებ და ილუზიებში იმყოფები, ის განგრევს. შესაბამისად, არჩევანი მხოლოდ ორია: ან არაადეკვატური იყო თანამედროვე სამყაროში, ანუ ისევ აცდე ნორმალური განვითარების გზას, ან, მიუხედავად ყველაფრისა, დაიწყო თავიდან.

ჩვენც შევეცადოთ დავიწყოთ თავიდან.

ახალი დროის ერთ-ერთი ყველაზე დამახასიათებელი ნიშანი ის არის, რომ საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროები - ხელოვნება, მეცნიერება, განათლება, პოლიტიკა - სულ უფრო და უფრო ემიჯნებიან სასულიერო ცხოვრების წესს. სწორედ ამ გამიჯვნა-გამოთავისუფლებას ეწოდება სეკულარიზაცია ან ემანსიპაცია.

სიტყვა სეკულარიზაცია მომდინარეობს ლათინური saekulum-იდან და ნიშნავს თაობას, საუკუნეს, ეპოქას, დროითს, სამყაროს, საეროს, ამქვეყნიურს, ანუ - სასულიეროს საპირისპიროს.

რაც შეეხება ემანსიპაციას, ლათინური ემანციპატიო ნიშნავს შვილის განთავისუფლებას მამის ძალაუფლებისგან ან შვილის ოფიციალურ უარს საკუთრებაზე, რაც mancipatio-ს, ანუ საკუთრების იურიდიულ გაფორმებას, გულისხმობდა. ითვლებოდა, რომ როდესაც მამა საკუთრების უფლებას გადასცემდა შვილს, ეს უკანასკნელი თავისუფალი ხდებოდა.

ეკლესიისგან გამიჯვნის არსი გულისხმობს უპირატესად არა მასთან დაპირისპირებას, არამედ განთავისუფლებას და მემკვიდროებითობას. ეს იმას ნიშნავს, რომ საერო სივრცემ მემკვიდრეობად მიიღო ქრისტიანული ღირებულებები, იგი ზრდასრული შვილივით დამოუკიდებელი გახდა. თანამედროვე სამყაროს საფუძველი ქრისტიანული ღირებულებებია.

რასაკვირველია, შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ არაჯანსაღი ურთიერთობები მშობელსა და მემკვიდრეს შორის, როდესაც მამა ძალადობს შვილზე, ან, პირიქით, შვილს უჩნდება სურვილი გაანადგუროს მამა. ისტორიას ახსოვს მამის მკვლელობის მრავალი შემთხვევა, მაგრამ მიუხედავად ამისა, უაზრობაა მემკვიდრეობითობის, ზრდასრულობისა და თავისუფლების შესახებ ვიმსჯელოთ პათოლოგიებით, ანუ შემთხვევებით, როდესაც თავისუფლება უბრალოდ ვერ განხორციელდა.

საქართველოში თავისუფლების, ემანსიპაციის, სეკულარიზაციის შესაძლებლობა ილია ჭავჭავაძემ შექმნა. ემანსიპაციის ტიპური მაგალითია ილიასეული აზრი, რომ სამი ღვთაებრივი საუნჯე დაგვრჩა ჩვენ მამა-პაპათაგან: მამული, ენა და სარწმუნოება. აქ საუბარი სწორედ მემკვიდრეობაზეა, საუნჯეზე, რომლის დამკვიდრებასაც ილია ერში, ანუ საერო, სეკულარულ სივრცეში ცდილობდა.

ილიასეულ აზრს აქვს, ასე ვთქვათ, თავისი „ძველი აღთქმა“. დავიწყოთ ცოტა შორიდან. ეროვნული და, კერძოდ, ქართული იდენტობის საფუძვლების გაცნობიერებისათვის მნიშვნელოვანია „ქართლის ცხოვრებაში“ ხშირად ნახსენები ტერმინი სარწმუნოებით ქართველი ან სარწმუნოებით სომეხი. ქართლელი, იმერელი, კახელი, მესხი, მეგრელი, სვანი და სხვანი ქართველები იყვნენ, რადგან ისინი სარწმუნოებით ქართველები იყვნენ. ვახუშტი ბატონიშვილი ქართველების ერთიანობის სამ საფუძველზე საუბრობს. პირველი ორი სწორედ სარწმუნოება და ენაა. ქართლის ცხოვრებაში ვკითხულობთ: „პირველი, უკეთუ ჰკითხო ვისმე ქართველსა ანუ იმერსა, მესხსა, და ჰერკახსა რა რჯულის ხარ, წამს მოგიგებს: „ქართველი“. ქართლის სომხითის მკვიდრნი, მიუხედავად იმისა, რომ ქცევა-ზნითა ქართულითა არიან, მაინც სომხებად იწერებიან, რადგან სარწმუნოებით სომეხნი არიან. სარწმუნოებით ქართველისათვის სარწმუნოებასა და ენას ტოლპირველადი მნიშვნელობა აქვს, რადგან სწორედ ქართული ენაა იმის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი საფუძველი, რომ ქრისტიანობა გადაიქცევა ქართულ სარწმუნოებად. წმიდა წერილის თარგმნა ქმნის რჩეული ერის ანალოგიის განცდას. თავის მხრივ ენა იმდენადაა მნიშვნელოვანი, რამდენადაც ის სარწმუნოების ენად გადაიქცევა.

საყოველთაოდ ცნობილია, ქართული იდენტობის ერთ-ერთი პირველი ნიმუში სწორედ სასულიერო წრეებს უკავშირდება, - ვგულისხმობ ცნობილ ციტატას გიორგი მერჩულედან. ქართული აქ სარწმუნოების ანუ კულტურის ენაა ისევე, როგორც ბერძნული ან ლათინური. ღვთის წინაშე რჩეულობის გაცნობიერების ფონზე ხდება ენის მნიშვნელობის აღიარებაც. სწორედ მსახურების ენა ხდება რჩეული ერის ენა.

აფხაზებს, სვანებს და მეგრელებს საკუთარი ენებიც ჰქონდათ, მაგრამ მათ, უმეტეს წილად წარჩინებულებმა, იცოდნენ ქართულიც, რადგან სარწმუნოებით და წიგნით ქართველები იყვნენ.

ვახუშტი ბატონიშვილისთვის საქართველოს ერთიანობის მესამე და გარკვეული აზრით უმნიშვნელოვანესი საფუძველია ბაგრატიონების სამეფო დინასტია.

რჩეული ხალხის ქმნადობის იდეა არ იზღუდებოდა ამა თუ იმ ეთნოსით. მისი საზღვრების გაფართოება მხოლოდ ძალაუფლების შესაძლებლობასთან იყო დაკავშირებული. ქართველი იყო და იქნებოდა ის, ვინც მიიღებდა ქართულ სჯულს, შესაბამისად, ექნებოდა ქართული წიგნი და იქნებოდა ბაგრატიონთა დინასტიის ქვეშევრდომი.

ამდენად, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ შუა საუკუნეებში, შესაბამისად, ახალ დრომდე, ქართველი წარმოადგენს არა ეროვნულ, არამედ სარწმუნოებრივ იდენტობას. ქართლელები, იმერელები, კახელები, მესხები, მეგრელები, სვანები და სხვები არა ეროვნებით, არამედ სარწმუნოებით, რჯულით ქართველები იყვნენ.

სარწმუნოებრივი იდენტობა შეიძლება საფუძველი იყოს ეროვნული იდენტობისა, მაგრამ ეროვნული და სარწმუნოებრივი იდენტობა არ არის ერთი და იგივე მოვლენა. სარწმუნოებით ქართველი და ეროვნებით ქართველი განსხვავებული კონსტრუქციის ფენომენებია. შუა საუკუნეებში უპირატესობა ენიჭება სარწმუნოებრივ იდენტობას, შესაბამისად, ეროვნული იდენტობა ახალ დრომდე, უბრალოდ, არ მნიშვნელობს.

ახალი დრო საქართველოსთვის XIX საუკუნეში, უფრო ზუსტად კი ილია ჭავჭავაძის მოღვაწეობით იწყება. ქართული ეროვნული ცნობიერების ჩამოყალიბებაში ილია ჭავჭავაძის მნიშვნელობის გასაცნობიერებლად გავიხსენებდი მის მიერ 1886 წელს დაწერილ წერილს „ირლანდია და ინგლისი“³. ილია ჭავჭავაძე აღნიშნავდა, რომ 1852 წლის შემდეგ ნაპოლეონ III-ის თაოსნობით პოლიტიკაში წამოიწია ეგრეთწოდებულმა ეროვნობამ „ნაციონალობამ“, გვარტომობამ ერისამ. ეს ნაციონალობა ზოგან ძლევით შეიმოსა: იტალიაში იტალია გააერთა, გერმანიაში - გერმანია და ამ სახით დაქსაქსულ ერს ერთის გვარტომისას ერთად მოუყარა თავი თავთავის ადგილას”⁴ .

ეს ნაწყვეტი იმდენადაა მნიშვნელოვანი, რამდენადაც ცხადად წარმოაჩენს, რომ ილია ჭავჭავაძის მოღვაწეობა არ ყოფილა უბრალოდ თავის მამულზე შეყვარებული მეამბოხე თავადის განწირული სულისკვეთების გამოვლენა. ეს იყო თანამედროვე, შემმეცნებელი ადამიანის ცნობიერი პროექტი. ილია ჭავჭავაძის ბრძოლა არ ყოფილა ბრძოლა წარსულის აღსადგენად (სამყარო, რომელშიც არსებობდა საქართველოს სამეფო, წარსულს ჩაბარდა). ეს იყო ბრძოლა იმ მომავლის შესაქმნელად, რომელსაც რუსეთის იმპერია წარსულად უნდა გადაექცია. განთავისუფლება შესაძლებელი იყო მხოლოდ თანამედროვე სამყაროს პრინციპების გაცნობიერების საფუძველზე, საკუთარ სივრცეში ახალი დროის დამკვიდრებით. ილია აცნობიერებდა, რომ მეცხრამეტე საუკუნემდე ეროვნულობის იდეა არ აერთიანებს ერთის გვარტომის ერს. ეროვნების იდეა, ნაციონალური იდეა რელევანტური მხოლოდ მეცხრამეტე საუკუნეში ხდება. ერი თანამედროვე პოლიტიკურ ერთობას წარმოადგენდა, შესაამისად, მას მომავალიც ჰქონდა.

ნაციონალური იდეა, ერი იმ ახალ სასიცოცხლო სივრცეს წარმოადგენდა, სადაც შესაძლებელი იყო ძველი საუნჯის განთავსება. ილია აყალიბებს ქართული იდენტობის სამ ნიშანს - მამული, ენა, სარწმუნოება, რაც საკმაოდ ახლოა ვახუშტისეულ იდენტობის ნიშნებთან: სარწმუნოება, ენა, მეფე. ერთი შეხედვით, ორი ნიშანი თითქოს უცვლელია, განსხვავება კი ის არის, რომ მეფე შეცვალა მამულმა. ანუ ის, რაც მეფის პასუხისმგებლობის ქვეშ იყო და რაზედაც ვრცელდებოდა მისი უფლებები, ქართველი ხალხის პასუხისმგებლობაში გადავიდა. სამეფოში ხალხს მამულზე არავითარი უფლება არ აქვს, შესაბამისად, არც პასუხისმგებლობა გააჩნია. გლეხი პასუხისმგებელი იყო საკუთარი თავადისა და მერე მეფის წინაშე. თავადი საკუთარი მამულისა და მეფის წინაშე. მხოლოდ მეფე იყო პასუხისმგებელი ღმერთის წინაშე მთელ სამფლობელოზე. ერეკლე მეფის გარდაცვალების ასი წლისთავისადმი მიძღვნილ წერილში ილია გაიხსენებს ხალხურ ლექსს: „ვერ გაიგითა, ქართველნო, შეგეხსნათ რკინის კარია, აღარ გყავთ მეფე ერეკლე, ბაგრატიონთა გვარია“⁵. მეფის სიმბოლო აქ მნიშვნელოვანია.

მეფის სიკვდილის შემდეგ მოხდა მისი მამულში განსხეულება, მამულში, რომელიც მემკვიდრეობად ერგო ხალხს. სწორედ ამაში ვლინდება ემანსიპაციის პროცესი.

საეკლესიო და საერო ძალაუფლების გამიჯვნა შეუძლებელია შუა საუკუნეების ტიპის სახელმწიფოს - სამეფოს - პირობებში. შუა საუკუნეებში საეკლესიო და საერო ძალაუფლების გაყოფა არ არსებობდა. რადგან, ვთქვათ, პაპი და იმპერატორი კი არ იყვნენ წარმომადგენლები ერთი მხრივ სასულიერო, ხოლო მეორე მხრივ საერო სამყარო წესრიგისა, არამედ ორივენი განსხვავებული მსახურები იყვნენ ერთ eclesia-ში... იმპერატორიც ისევე ღვთივკურთხეული იყო, როგორც პაპი: ისინი რელიგიურ-პოლიტიკურ ერთობაში ცხოვრობდნენ. შუა საუკუნეების სახელმწიფო ქმნიდა რელიგიურპოლიტიკური ერთობის სამყაროს, სადაც საეროსთვის ადგილი არ რჩებოდა. მეფის წინააღმდეგ ბრძოლით იწყება ამ რელიგიურ-პოლიტიკური ერთობის დაშლა და საერო სივრცის წარმოშობა. ჩამოგდებული მეფე უკვე ამოვარდნილია სასულიერო-საკრალური სივრციდან, ის აღარ არის ღვთივკურთხეული, არამედ სხვა მორწმუნეთა მსგავსად უბრალო პროფანი ხდება. ამ მხრივ რევოლუცია იყო მეფობის ინსტიტუტის დესაკრალიზება. სეკულარიზაციის ამ პროცესმა შექმნა პოლიტიკა, როგორც საერო სივრცის ნაწილი.

საქართველოს ისტორიაში ამ მხრივ საინტერესოა ის, რომ რუსეთის მიერ საქართველოს ტახტის გაუქმების შემდეგ, ქვეყნის ბედზე ერთადერთი პასუხისმგებელი გახდა ქართველი ხალხი. შესაბამისად, გაჩნდა შესაძლებლობა, პოლიტიკა გადაქცეულიყო საერო სივრცედ. ერთი მხრივ, ეს არ იყო ამბოხის შედეგად თავად ხალხის მიერ მოპოვებული სივრცე, მაგრამ ეს იყო მემკვიდრეობა, რომელიც ქმნიდა ამბოხის საფუძველს მომავალში. მეფის საფლავი ყველა შემთხვევაში თანამედროვე ნაციების პრეისტორიაა.

მეორე განსხვავება ისაა, რომ, თუმცა სარწმუნოება იდენტობის უცვლელი ნიშანია, იგი აღარ არის ენისა და მამულის მნიშვნელობის ლეგიტიმაციის საფუძველი მაშინ, როდესაც ვახუშტისთან მეფესაც და ენასაც მნიშვნელობას სწორედ სარწმუნოება სძენდა. ილიასთან ლიტე რატურული, დესაკრალიზებული ენა ხდება საქართველოს ერთიანობის საფუძველი და სიმბოლო.

რაც შეეხება სარწმუნოებას, მას, გარდა წმინდა რელიგიურისა, სხვა მნიშვნელობაც აქვს: სარწმუნოებას უკავშირდება ილიასთვის და საერთოდ ახალი დროისთვის ერთობ მნიშვნელოვანი ფენომენი - წარსული, ისტორია. ერი იბადება საკუთარი წარსულის გაცნობიერებით. ისტორია სწორედ საკუთარი წარსულის გაცნობიერებას, შესაბამისად განახლებას - და არა წარსულში დარჩენას - გულისხმობს. ქრისტიანობა ქართველი ერის წარსულის უმნიშვნელოვანესი მსაზღვრელია. სარწმუნოებით ქართველის სეკულარიზაციით იბადება ქართველი ერი. საინტერესოა, რომ სწორედ მაჰმადიანი ქართველების პრობლემის განხილვისას ილია აღნიშნავს: „ჩვენი ფიქრით, არც ერთობა ენისა, არც ერთობა სარწმუნოებისა და გვარტომობისა ისე არ შეამსჭვალებს ხოლმე ადამიანს ერთმანეთთან, როგორც ერთობა ისტორიისა“.

თანამედროვე ერების ჩამოყალიბებაში მეფის ფიგურის დესაკრალიზების შემდეგ, სეკულარიზაციის მეორე შრე ევროპაში მრავალწლიან რელიგიურ ომებს უკავშირდება. შესაბამისად, აქტუალური ხდებოდა საკითხი, თუ როგორ არის შესაძლებელი სხვადასხვა კონფესიების თანაარსებობა ერთიან პოლიტიკურ სივრცეში. რელიგიური პოლისის იდეა გზას უღობავდა ტოლერანტობის იდეას. რელიგიური ომები ამავდროულად პოლიტიკური ომები იყო, სადაც გამარჯვებული აფუძნებდა ჭეშმარიტებას. გამოსავალი მხოლოდ ერთი იყო: პოლიტიკა უნდა განთავისუფლებულიყო და კონფესიურ მიკუთვნებულობაზე მაღლა დამდგარიყო. ბოკენფორდი შენიშნავს, რომ ჰენრიხ IV ნავარელის მიერ კათოლიკობის მიღება ეს აღარ იყო „ჭეშმარიტი რელიგიის გამარჯვება“, როგორც ეს გარეგნულად მოჩანდა, არამედ ეს პოლიტიკის გამარჯვება იყო. საინტერესოა, რომ სწორედ ამ აქტის შემდეგ მოახერხა ჰენრიხ IV ნავარელმა ნანტის ედიქტის (1598 წ.) საფუძველზე ჰუგენოტებისათვის განსაკუთრებული უფლებების მინიჭება.

ყოველი რწმენის საფუძველი არის თავისუფალი არჩევანი. არ არსებობს რწმენა რწმენის თავისუფლების გარეშე. შესაბამისად, იმისათვის, რომ რწმენის პრინციპები იყოს დაცული, სახელმწიფოში უნდა არსებობდეს რწმენა, უფრო ზუსტად, მორწმუნეს უნდა ჰქონდეს სახელმწიფოში ცხოვრების შესაძლებლობა, თავად სახელმწიფო უნდა იყოს ნეიტრალური, ანუ გამიჯნული ეკლესიისგან. საინტერესოა, რომ ჰეგელი სეკულარიზაციის პროცესს აფასებდა, როგორც გამოცხადების იდეის განხორციელებას.

აქ მნიშვნელოვანია გავიხსენოთ სახელმწიფოს ჰობსისეული კონცეფციაც. სახელმწიფოს საქმე არაა ჭეშმარიტების გარკვევა. მან უნდა იზრუნოს ადამიანის უსაფრთხოებასა და მშვიდობაზე. საინტერესოა, რომ თანამედროვე სახელმწიფოს ბაზისია ადამიანი როგორც ადამიანი, მისი ბუნებრივი, უტილიტარული მოთხოვნილებებით.

ილიას გაცნობიერებული ჰქონდა თანამედროვე ერის ჩამოყალიბებაში ტოლერანტობის იდეის მნიშვნელობა, რადგან მას ესმოდა, რომ ეროვნული იდენტობა განსხვავდება რელიგიური იდენტობისაგან. წერილში „ოსმალოს საქართველო“-ის წერს: „სარწმუნოების სხვა-და-სხვაობა ჩვენ არ გვაშინებს. ქართველმა, თავისის სარწმუნოებისათვის ჯვარცმულმა, იცის პატივი სხვის სარწმუნოებისაც... არ გვაშინებს მეთქი ჩვენ ის გარემოება, რომ ჩვენ ძმებს, ოსმალოს საქართველოში მცხოვრებთა, დღეს მაჰმადიანის სარწმუნოება უჭირავთ, ოღონდ მოვიდეს კვლავ ის ბედნიერი დღე, რომ ჩვენ ერთმანეთს კიდევ შევუერთდეთ, ერთმანეთი ვიძმოთ, და ქართველი, ჩვენდა სასიქადულოდ, კვლავ დაუმტკიცებს ქვეყანასა, რომ იგი არ ერჩის ადამიანის სინდისს“⁶.

არც ვიცი, ამ სიტყვების განმარტება თანამედროვე საქართველოში საჭირო არის თუ არა. ვინც საკუთარი ნების თავისუფლების ფასი იცის, ვისაც საკუთარი რწმენა დაუცავს, არ ერჩის სხვა ადამიანის სინდისს. ჩვენი ისტორიის მქონე ხალხს თითქოს მართლა არ უნდა ჰქონდეს ამ მხრივ პრობლემა, მაგრამ როდესაც ამას ვამბობთ, ვივიწყებთ უახლეს ისტორიას. დღეს ბევრი ფიქრობს და ამბობს, რომ ჩვენ ერთ-ერთ ყველაზე მორწმუნე საზოგადოებას წარმოვადგენთ. ალბათ გვავიწყდება, რომ სულ რაღაც თხუთმეტიოდე წლის წინ მსოფლიოში არა მხოლოდ ყველაზე ურწმუნო, არამედ მებრძოლი ათეისტების საზოგადოების ნაწილს წარმოვადგენდით. არაერთი თაობა გაიზარდა, რომელსაც არ უზრუნია რწმენის თავისუფლებისათვის და რომელიც ერჩოდა სხვის სინდისს. ალბათ, დროა ცუდი ჩვევებისგან გავთავისუფლდეთ.

მამულის, ენისა და სარწმუნოების სეკულარიზაციით იბადება თანამედროვე ქართველი ერი, შესაბამისად ამ დესაკრალიზებული სივრცის დაცვა ჩვენს ნაციონალურ ინტერესს წარმოადგენს.

და ბოლოს, კვლავ ილია ჭავჭავაძის შესახებ - საკრალიზაცია კაცისა, რომელმაც დესაკრალიზებული სივრცე შექმნა, რბილად რომ ვთქვათ, კომიკურია, ეს პარადოქსია და რაც ყველაზე უცნაურია, არის მასში მოწამეობის ელემენტი (მართალი გითხრათ, არც წარმომიდგენია და არც მახსენდება სხვა განმანათლებლის კანონიზების შემთხვევა), მაგრამ არა ვარ არც პარადოქსების (რადგან ის ვნებაა აზროვნებისთვის), არც კომედიის წინააღმდეგი, რადგან არის მასში რაღაც ღვთაებრივი.

ილია ჭავჭავაძე შესაძლებლობა იყო სარწმუნოებით ქართველთათვის, ქართველ ერად დაბადებულიყო; როგორც წმინდანი კი, შესაძლებლობაა საბჭოეთგამოვლილი ქართული ეკლესიისთვის, თავიდან დაიბადოს. და რაც ყველაზე უცნაურია - ამ შესაძლებლობებს არა აქვთ ალტერნატივა.

შენიშვნები:

1. Max Weber; Gesammelte Aufsätze zur Religionsoziologie; Die protestantischen Sekten und der Geist der Kapitalismus; Tübingen 1920; გვ.207; ვებერი თავის გამოკვლევებში ეყრდნობა ამერიკის შეერთებულ შტატებში 1906 წელს ჩატარებულ სხვადასხვა კონფესიათა კვლევის მონაცემებს. მორწმუნეთა რიცხვი და აღმსარებლობა განსაკუთრებულ როლს თამაშობს მიუხედავად იმისა, რომ ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა გარკვეული დროის განმავლობაში იმდენად მკაცრად გაატარა სახელმწიფოსა და ეკლესიის გამიჯვნის პრინციპი, რომ არ არსებობს კონფესიების ოფიციალური სტატისტიკაც კი, რადგან ის, რომ სახელმწიფოს მოქალაქეები მხოლოდ მათი აღმსარებლობის მიხედვით დაეკითხა, არაკანონიერად აღიქმებოდა.

2. სამაგალითოდ გავიხსენებდი იმ დროს, როდესაც კაზაკებმა ძველი სამხედრო ფორმებით სიარული და სამხედრო ფორმირებების შექმნა დაიწყეს. იყო ლტოლვა, რომ დაბრუნებოდნენ თავიანთ მამა-პაპათა ცხოვრების წესს, შედეგად რუსეთის ხელისუფლებამ ეს თითქოსდა უკონტროლო ფორმირებები საომრად გამოუშვა აფხაზეთში.

3. ილია ჭავჭავაძე; თხზულებათა სრული კრებული ათ ტომად, ტ. 9, 195, გვ. 9.

4. იქვე.

5. ილია ჭავჭავაძე, თხზულებათა სრული კრებული ათ ტომად, ტ. 4, 1955, გვ. 267.

6. ილია ჭავჭავაძე, თხზულებათა სრული კრებული ათ ტომად, ტ. 4, 1955, გვ. 13.

პერსპექტივა

ზაალ ანდრონიკაშვილი

საქართველო თავის გეოპოლიტიკურ ადგილს ევროპულ, ევროატლანტიკურ სივრცეში ხედავს და არა ევრაზიულ ან პოსტსაბჭოთა სივრცეში. გეოპოლიტიკურმა არჩევანმა, რომელიც საქართველოს დამოუკიდებლობის შემდეგ გაკეთდა, შესაბამისი პოლიტიკური ფორმა ვერ შეიძინა. ვარდების რევოლუციის პოლიტიკური და ეკონომიკური რეფორმების ნაწილი სწორედ ამ ფორმის შექმნისკენ იყო მიმართული (ეკონომიკური კანონმდებლობის ლიბერალიზაცია, განათლებისა და პოლიციის რეფორმა, ენერგეტიკული პრობლემების დაძლევა, კორუფციის გაძევება ყოფითი სფეროდან, ინფრასტრუქტურული რეფორმების დაწყება). საქართველო სახელმწიფო გახდა, ოღონდ სახელმწიფო, რომელიც ჯერ კიდევ ძალიან შორსაა თავისი გეოპოლიტიკური არჩევანის ადეკვატური პოლიტიკური ფორმისაგან. ამ ფორმის პოვნა გაცილებით უფრო რთული და შრომატევადი აღმოჩნდა, ვიდრე 2003 წლის ნოემბერში ეჩვენებოდათ „რევოლუციონერებსაც” და საქართველოს მოქალაქეებსაც. პოსტრევოლუციური ხელისუფლების ერთ-ერთი მთავარი შეცდომა სახელმწიფოს იდეის უხეირო იდეოლოგიით ჩანაცვლება იყო (ისე, კაცმა რომ თქვას, ალტერნატიული მოდელის შემოთავაზებით არავის შეუწუხებია თავი), რომელიც საბოლოო ჯამში პოლიტიკური ფორმის ჩამოყალიბებისათვის კონტრპროდუქტიული გამოდგა.

პოსტრევოლუციური საქართველო მნიშვნელოვანწილად უარყოფას ემყარება: ის, რაც არ უნდა იყოს პოსტრევოლუციური სქართველო, შევარდნაძის საქართველოა. შევარდნაძის საქართველოს „იმპლიციტური ფილოსოფიის“ გასაღები სიტყვა „სტაბილურობა“ იყო. სტაბილურობა „სოციალური შეკვეთა“ იყო ოთხმოცდაათიანი წლების დამდეგს, მაგრამ შევარდნაძემ იმდენი მოახერხა, რომ სტაბილურობის იდეა სრულ აბსურდამდე და საბოლოო ჯამში მის სრულ წინააღმდეგობამდე - უფრო ავად, ვიდრე კარგად მართულ ქაოსამდე - მიიყვანა. საქართველოს პრეზიდენტი მიხეილ სააკაშვილი ერთ-ერთ ადრეულ გამოსვლაში თავისი წინამორბედისა და პოლიტიკური ნათლიის სახელმწიფოს ასე ახასიათებდა: „არშემდგარი, დეზინტეგრირებული, ღირსებაშელახული და სრულიად დემორალიზებული“, სახელმწიფო, „რომელსაც დაკარგული ჰქონდა სახელმწიფოებრიობის ყველა ატრიბუტი“, სახელმწიფო, სადაც „ბატონობდა კორუფცია, დაუსჯელობა და უკანონობა“, სახელმწიფო, „რომელსაც არ გააჩნდა ბიუჯეტი და არ სრულდებოდა მოქალაქეთა წინაშე აღებული არცერთი სოციალური ვალდებულება, ქვეყანა, სადაც ადამიანის უფლებები ფეხქვეშ ითელებოდა“. ეს იყო „თავდაცვისუუნარო“ სახელმწიფო, „რომელსაც საერთაშორისო ავტორიტეტი შელახული, ორიენტირი კი დაკარგული ჰქონდა, არ გააჩნდა ეროვნული იდეოლოგია და პატივს აღარავინ სცემდა. დაკარგული ჰქონდა იმის უნარიც, რომ მიზანი ჰქონოდა“. პოსტრევოლუციური სახელმწიფო შევარდნაძის სახელმწიფოს „ანტონიმია“, ანუ აქვს (ან უნდა ჰქონდეს) ყველა ის ატრიბუტი, რომელიც შევარდნაძის საქართველოს არ ჰქონია, ჰყავს შედარებით არაკორუმპირებული და ეფექტური სახელმწიფო აპარატი, პოლიცია, ჯარი, თადაცვისუნარიანია, ასრულებს მოქალაქეთა წინაშე აღებულ სოციალურ ვალდებულებებს და ყოველივე ამის გამო აქვს საერთაშორისო ავტორიტეტი. ჩამოთვლილი კრიტურიუმები ესტონეთს და, ვთქვათ, ვენესუელას ერთნაირად მიესადაგება. ერთ შემთხვევაში შეუმდგარ სახელმწიფოს ვხედავთ, მეორე შემთხვევაში კი - სახელმწიფოს. საქმე ისაა, როგორი უნდა იყოს ეს სახელმწიფო?

როგორი უნდა იყოს სახელმწიფო?

შეკითხვაზე, როგორი უნდა იყოს პოსტრევოლუციური საქართველო, მისმა პოლიტიკურმა ელიტამ (მმართველმა პარტიამ და პრეზიდენტმა) ასეთი პასუხი გასცა: საქართველო უნდა იყოს „ძლიერი სახელმწიფო“.

სიტყვა „ძლიერი“ უწინარეს ყოვლისა ქართული სახელმწიფოებრიობის ტრადიციულ სისუსტეს ეხმაურება და სიმბოლურად, რიტორიკულად და პრაქტიკულად ამ სისუსტის დაძლევას ცდილობს. ვარდების რევოლუციის შემდეგ საქართველოს სახელმწიფო სიმბოლიკა შეიცვალა. თუკი ადრე საქართველო, სიმბოლიკით თუ ვიმსჯელებთ, თავს 1918-21 წლების სოციალ-დემოკრატიული რესპუბლიკის მემკვიდრედ თვლიდა, პოსტრევოლუციურმა საქართველომ ამ მემკვიდრეობაზე უარი განაცხადა. ეს უარი ერთი მხრივ პირველი რესპუბლიკის მარცხისაგან, მეორე მხრივ კი მისი მემარცხენეობისაგან დისტანცირებას გულისხმობს. (ქართული პოლიტიკური ისტებლიშმენტის თითქმის რელიგიური მემარჯვენეობა, როგორც ჩანს, მემარჯვენეობის და გამარჯვების და მემარცხენეობის და მარცხის სემანტიკური კავშირიდან გამომდინარეობს).

„ძალა“ საქართველოს გერბში ორჯერ არის „ჩაწერილი“. საქართველოს გერბის დევიზი „ძალა ერთობაშია“ ამ ძალის წყაროზე მიგვანიშნებს (გათიშული არ შეილება იყოს ძლიერი). ამ მხრივ დევიზი საქართველოს ისტორიიდან გამოტანილ ერთგვარ ფორმულად ქცეულ დასკვნას წარმოადგენს. გერბზე გამოსახული გვირგვინი კი (რომელიც დემოკრატიული სახელმწიფოსათვის, ცოტა არ იყოს, უადგილოა), ძალას და სუვერენიტეტს ერთმანეთთან აიგივებს (სუსტი ვერ იქნება სუვერენული ანუ სუვერენიტეტი არის ძალა). ერთობლიობაში კი საქართველოს გერბი ასეთ ფორმულას გვთავაზობს: რომ იყო სუვერენული, უნდა იყო ძლიერი, რომ იყო ძლიერი, უნდა იყო ერთიანი.

საქართველოს გერბი ბაგრატიონების გერბის მოდიფიკაციას წარმოადგენს. პოსტრევოლუციური საქართველო თავის წინამორბედ „ძლიერ“ სახელმწიფოს შუა საუკუნეების საქართველოში, უფრო სწორად კი დავით აღმაშენებლის საქართველოში ეძებს და პოულობს. პოსტრევოლუციური საქართველოს იდეოლოგების ფრიად მარტივი ისტორიული აზროვნება რომ აღვწეროთ, გამოვა, რომ დავით აღმაშენებლის საქართველო ძლიერი იყო იმიტომ, რომ ერთიანი იყო. ამ ისტორიული პარადიგმის მიხედვით, ერთობა ძალის საწინდარია, მაგრამ, მეორე მხრივ, ერთობა ძალით მიიღწევა. პოსტრევოლუციური საქართველო გამოგონილი ისტორიული აპორიის ტყვეობაში იმყოფება და აქედან გამომდინარე კანონის სივრცეში ძალის ლოკალიზაციის სირთულეებს განიცდის. მაშ საიდან მოდის ძალა?

ვინ არის სუვერენი?

ფრაზა „ჩვენ ძლიერ სახელმწიფოს ვაშენებთ“ 2004-2007 წლების გამოსვლებში ხშირად მეორდება. „საქართველოს აქვს შანსი“, ამბობდა საქართველოს პრეზიდენტი 2006 წლის მაისში, „კვლავ ძლიერი სახელმწიფო გახდეს, როგორიც იყო ადრე (ეს „ადრე“ სწორედ დავით აღმაშენებლის ეპოქას გულისხმობს. - ზ. ა.), რომლითაც ჩვენი შვილები იამაყებენ და რომელიც მეზობლების აღფრთოვანების ობიექტი გახდება“ (ალბათ სწორედ ამ აღფრთოვანებას გამოხატავენ ჩვენი პოლიტიკოსები ფორმულით „საქართველო გაბრწყინდება“). 2007 წლის ოქტომბერში კი პრეზიდენტი სააკაშვილი ამტკიცებდა, საქართველო ისე ძლიერი არასოდეს ყოფილა, როგორც დღეს არისო. „ჩვენ გვყავს ასობით ათასი რეზერვისტი და საუკეთესოდ მომზადებული პროფესიული ჯარი, გვყავს წელში გამართული პოლიცია, გვაქვს ძლიერი სახელმწიფო აპარატი; რაც მთავარია, იზრდება ჩვენი ეკონომიკა, ვვითარდებით და ფეხზე ვდგებით“. ამ გამონათქვამებიდან რამე საერთო აზრი რომ გამოვიტანოთ, გამოვა, რომ ძლიერება არის ჯარი, პოლიცია და სახელმწიფო აპარატი. (ეკონომიკური სიძლიერე არ იგულისხმება იმიტომ, რომ ჯერ „ფეხზე ვდგებით“, მაგრამ სამაგიეროდ, სახელმწიფო აპარატის და „ძალოვანი სტრუქტურების“ კუთხით უკვე ფეხზე დავდექით). სააკაშვილის გაგებით ძლიერი სახელმწიფო არის სახელმწიფო, რომელსაც ძლიერი აღმასრულებელი ხელისუფლება ჰყავს. გარკვეულწილად საქართველოში (ქვეყნის პრეზიდენტის რიტორიკას თუ სერიოზულად მივიღებთ) სახელმწიფოს და (აღმასრულებელი) ხელისუფლების გაიგივება ხდება. ამგვარ აზროვნებას კი სუვერენიტეტის აბსოლუტისტურ გაგებასთან მივყავართ (რაც გასაკვირი არაა, „მშენებარე“ სახელმწიფოს ისტორიულ მოდელს თუ გავითვალისწინებთ). პრეზიდენტის რიტორიკიდან გამომდინარე, საქართველოს გერბში ჩაწერილი ფორმულის კორექტირება ხდება: სუვერენის ადგილს აღმასრულებელი ხელისუფლება იკავებს, რომელიც ძალის და (ქართული გაგებით) სუვერენიტეტის წყარო ხდება. სწორედ აღმასრულებელმა ხელისუფლებამ უნდა შექმნას ძალით ერთობა, რომელიც, თავის მხრივ, შემდგომ დიალექტიკურ საფეხურზე ძლიერების წყარო გახდება. ანუ ძალის პირველადი მატარებელი და წყარო სწორედ აღმასრულებელი ხელისუფლებაა და არა ხალხი.

საგანგებო მდგომარეობა

ინსტრუმენტი, რომელიც ერთი მხრივ აღმასრულებელ ხელისუფლებას ძალას ანიჭებს, მეორე მხრივ კი ერთობას ქმნის, საგანგებო მდგომარეობაა. ვარდების რევოლუციის შემდეგ საქართველო გამოუცხადებელი საგანგებო მდგომარეობის რეჟიმში ცხოვრობდა, რომელიც ღიად ორჯერ, 2007 წლის ნოემბერში და 2008 წლის აგვისტოში, დაფიქსირდა. საგანგებო მდგომარეობის რეჟიმში იმიტომ ვცხოვრობთ, რომ აქ და ახლა მიმდინარეობს საბოლოო და გადამწყვეტი ბრძოლა საქართველოს ნამდვილი და სრული დამოუკიდებლობისათვის, ბრძოლა - იმპერიულ ურჩხულთან ქვეყნის გარეთ და მის მეხუთე კოლონასთან ქვეყნის შიგნით (მიხეილ სააკაშვილის განცხადებით რუსული იმპერიალიზმი სწორედ საქართველოში უნდა დასამარდეს). რუსული საფრთხის იგნორირებას ან მისი მნიშვნელობის დაკნინებას სრულიადაც არ ვაპირებ. ამ საფრთხეზე ალბათ სახელმწიფო მოხელეებს უკეთ უნდა ეფიქრათ (თავდაცვის მინისტრის ყოფილმა მოადგილემ, ბათუ ქუთელიამ, ავსტრიული „სტანდარტისათვის“ მიცემულ იტერვიუში აღიარა, ჩვენ რუსული აგრესიისათვის მზად არ ვიყავითო). იგულისხმება არა რეალური რუსული საფრთხე (რომლისთვისაც მისი „გარდაუვალობის“ მიუხედავად ხელისუფლება მზად არ აღმოჩნდა), არამედ რუსულ იმპერიალიზმთან საბოლოო და გადამწყვეტი ბრძოლა (ბოროტებასთან სიკეთის ბრძოლა), რაც ლეგიტიმაციის თითქმის უნივერსალური პრინციპი გახდა. იტალიელი ფილოსოფოსის ჯორჯო აგამბენის განმარტებით, „საგანგებო მდგომარეობა არის კანონის გარეშე სივრცე, სადაც ძალა კანონის გარეშე მოქმედებს“. საგანგებო მდგომარეობაში არა ხელისუფლების, არამედ „სუფთა“ ძალის მანიფესტაცია ხდება, რომელსაც გერმანელი ფილოსოფოსი ვალტერ ბენიამინი ძალაუფლებას (waltende Gewalt), მბრძანებელ ან სუვერენულ ძალას უწოდებდა. პოსტ-რევოლუციურ საქართველოში „ძალის“ რიტორიკას, სიმბოლიკას და პრაქტიკას სწორედ ხელის-უფლების ძალა-უფლებით ჩანაცვლების მნიშვნელობა აქვს. არ არის გასაკვირი, რომ ეს „ძალაუფლება“ კანონის უზენაესობის პრინციპს ყოველ ნაბიჯზე ეწინააღმდეგება.

სწორედ საგანგებო მდგომარეობა გვიჩვენებს, ვინ არის სუვერენი: გერმანელ იურისტ კარლ შმიტს თუ დავუჯერებთ, „სუვერენია ის, ვინც გადაწყვეტილებას იღებს საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“.

კვაზიესქატოლოგიური რიტორიკა, რომელიც გამოუცხადებელ საგანგებო მდგომარეობას მართვის პრინციპად აქცევს, დემოკრატიული კონსტიტუციის პირობებში სუვერენის პოზიციის მითვისების, ძალის კანონის ჩარჩოებიდან გამოყვანის, ძალა-უფლების პროპაგირებული ერთობის მეშვეობით „დაკანონების“ საშუალებაა. ფრაზა „ჩვენ ერთად უნდა ვიდგეთ“ იმას ნიშნავს, რომ ხალხი უნდა უჭერდეს მხარს ხელისუფლებას, და არა იმას, რომ ხელისუფლება მოემსახუროს მოქალაქეთა ინტერესებს. სწორედ ეს დასკვნა გამოიტანა მიხეილ სააკაშვილმა 7 ნოემბრის „გაკვეთილიდან“: პრეზიდენტის აზრით, ყველაზე დიდი ფასეულობა ერთიანობაა, რომელიც საჭიროა, „თუ ჩვენ გვინდა გვქონდეს დემოკრატიული საზოგადოება“. დემოკრატიის ეს, ერთი შეხედვით, უცნაური გაგება ლოგიკური გახდება, თუ გავიხსენებთ, რომ პრეზიდენტსა და აღმასრულებელ ხელისუფლებას ხალხის „მხარდაჭერა“ თავისი ძალა-უფლების დასაკანონებლად სჭირდება. პრეზიდენტის გამონათქვამი ორ აზრს შეიცავს: ა) დემოკრატიას ჩვენ გარდა ვერავინ ააშენებს, ამიტომ ჯობია, რასაც არ უნდა ვაკეთებდეთ, მხარი დაგვიჭიროთ; ბ) ჯერ მხარდაჭერა და მერე დემოკრატია. ანუ პრიორიტეტი ძლიერი სახელმწიფოს აშენებაა, დემოკრატიაზე კი შემდეგ ვიფიქროთ.

კანონ-გარეშე ძალა

რაში სჭირდება ხელისუფლებას კანონ-გარეშე ძალა? „ძალა“ ხელისუფლებას იმპერიულ ურჩხულთან ბრძოლისათვის და ამ ბრძოლაში გამარჯვების შემდეგ სიკეთის იდეალური სახელმწიფოს, „გაბრწყინებული საქართველოს“, ასაშენებლად სჭირდება (ძნელი სათქმელია, დემოკრატიული იქნება თუ არა გაბრწყინებული საქართველო, მაგრამ, მმართველი პარტიის რიტორიკიდან გამომდინარე, გაბრწყინება დემოკრატიულობასაც უნდა გულისხმობდეს). პოსტრევოლუციური საქართველოს ხელისუფლების წარმოდგენა სახელმწიფოს შესახებ მარქსისა და გამსახურიდას შეხედულებათა ჰიბრიდს წარმოადგენს: მარქსის იმიტომ, რომ „ძალის“ გამოყენების იდეა დედამიწაზე სამოთხის ასაშენებლად სწორედ მარქსს ეკუთვნის, გამსახურდიასი კი იმიტომ, რომ პოლიტიკური მესიანიზმი თანამედროვე საქართველოს სწორედ ფილოლოგმა პრეზიდენტმა უანდერძა. სამწუხაროა, თუკი ხელისუფლებას გულწრფელად სჯერა თავისი მესიანისტური იდეოლოგიის, და კიდევ უფრო სამწუხაროა, თუ ამ იდეოლოგიას ხელისუფლების ძალა-უფლებით ჩანაცვლებისა და ამ ძალა-უფლების შენარჩუნებისათვის იყენებს; სამწუხაროა, იმ შემთხვევაშიც, თუკი ხელისუფლების კეთილ განზრახვებში ეჭვი არ შეგვეპარება. ეს იმიტომ, რომ, როგორც ერთი ჭკვიანი კაცი იტყოდა, ჯოჯოხეთის გზა კეთილი განზრახვებით არის მოკირწყლული.

ერთი ილუზიის ისტორია

ძლიერი სახელმწიფოს იდეა ორჯერ წააწყდა თავის საზღვრებს. პარადოქსულად ეს ორივეჯერ მაშინ მოხდა, როდესაც საგანგებო მდგომარეობა ღიად გამოცხადდა. 2007 წლის ნოემბერში საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებამ დასავლეთის მძაფრი კრიტიკა გამოიწვია. ქართული დემოკრატიის საერთაშორისო კრედიტი შემცირდა. ხელისუფლება იძულებული გახდა შეცდომა ეღიარებინა. „ძლიერი სახელმწიფოს“ იდეამ მეორე დარტყმა რუსეთთან ომის დროს მიიღო. როგორც საქართველოს პრეზიდენტი განმარტავდა, საქართველოს შეიარაღებული ძალების ამოცანა რუსული აგრესიის რამდენიმე დღით შეჩერება იყო, სანამ საქმეში „დასავლეთი“ ჩაერეოდა და რუსეთს საბოლოოდ შეაჩერებდა. უნდა დავეთანხმოთ პრეზიდენტს იმაში, რომ საქართველოს შეიარაღებული ძალები რუსეთისას ვერ გაუმკლავდება. თუ 2007 წელს გადაჭარბების „უპრეცედენტო“ ნიჭით დაჯილდოებულ პრეზიდენტს ეგონა, რომ საქართველო არასოდეს ყოფილა ასეთი ძლიერი, 2008 წლის აგვისტომ ამ ძლიერების რეალური საზღვრები გამოაჩინა. ეს ძალა საკუთარი სუვერენიტეტის დასაცავად (დასავლეთის მხარდაჭერის გარეშე) საკმარისი არ აღმოჩნდა. ყველაზე სავალალო კი მოქალაქეების მიმართ ხელისუფლების დამოკიდებულება იყო. საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარემ დავით ბაქრაძემ უპასუხისმგებლოდ მოუწოდა საქართველოს მოქალაქეებს, ყველა არსებული საშუალებით გაეწიათ წინააღმდეგობა რუსული ჯარისათვის. ბაქრაძის განცხადება გვიჩვენებს, რომ ხელისუფლებამ თავისი ერთ-ერთი ფუნქცია, ქვეყნის თავდაცვა, საქართველოს მშვიდობიან მოსახლეობას გადააბარა. არანაკლებ უპასუხისმგებლო იყო ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ქართული სოფლების მოსახლეობის ბედის ანაბარად მიტოვება. მმართველი პარტიის ოფიციალურ პირთა განმარტებას თუ დავუჯერებთ, მოსახლეობის ევაკუაცია არ მომხდარა იმიტომ, რომ ხელისუფლებას არ სურდა თავისი მოსახლეობა თავისივე ხელით ლტოლვილებად ექცია. ამ შემთხვევაშიც აღმასრულებელი ხელისუფლების „პრესტიჟი“ (საკუთარი მოსახლეობის ლტოლვილებად ქცევა არავინ დაგვაბრალოსო) უფრო მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა, ვიდრე საქართველოს მოქალაქეების სიცოცხლე და უსაფრთხოება.

მიხეილ სააკაშვილი და მისი გუნდი ამბობს, რომ „დასავლური“ სახელმწიფოს აშენება უნდა და დავით აღმაშენებლის სახელმწიფოს გულისხმობს (კონსტანტინე გამსახურდიას რომანზე დაყრდნობით), მაგრამ სულ სხვა რამ კი გამოსდის. საქართველოს პრეზიდენტს ჰგონია, რომ საქართველოს მოქალაქე იამაყებს თავისი ქვეყნით, ხოლო საქართველოს მეზობელი მისით „აღფრთოვანდება“ - არა ჩვენი სახელმწიფოსა და მისი მოქალაქეების ეკონომიკური კეთილდღეობის, განათლების, მეცნიერების, კულტურის, ცხოვრების დონის, არამედ „ძალოვანი სტრუქტურების“ სიძლიერის გამო. ამგვარი მიდგომა კი საქართველოს ყოფილ საბჭოთა კავშირთან და დღევანდელ რუსეთთან უფრო აახლოებს, ვიდრე რომელიმე ევროპულ სახელმწიფოსთან. სწორედ საბჭოთა ან თანამედროვე რუს პატრიოტს შეუძლია თვალი დახუჭოს საკუთარ სოციალურ თუ უფლებრივ პრობლემებზე და იამაყოს ჯარის სიდიდით ან ბირთვული რაკეტების რაოდენობით. „ძალის“ რიტორიკა ერთი მხრივ, მეორე მხრივ კი აღმასრულებელი ხელისუფლების უუნარობა კრიზისულ სიტუაციაში შეასრულოს ვალდებულებები ქვეყნის მოქალაქეების წინაშე, გვიჩვენებს, თუ რა მოდელს ეყრდნობა „ძალის“ ფილოსოფიაზე აგებული სახელმწიფო. პოსტრევოლუციური საქართველო ჯერ ისევ პოსტსაბჭოთა საქართველოა - სახელმწიფო, რომელიც ფაქტობრივად ზედმეტად ძლიერ, მაგრამ კრიზისულ სიტუაციებში ნაკლებად ეფექტურ სახელმწიფო აპარატთან არის გაიგივებული, სახელმწიფო, სადაც სახელმწიფო აპარატი მოქალაქეზე მაღლა დგას, სახელმწიფო, სადაც მოქალაქეები არსებობენ სახელმწიფოსთვის და არა სახელმწიფო - მოქალაქეებისთვის.

მმართველი პარტიის წარმომადგენლები ხშირად იმეორებენ, რომ შეცდომას ის არ უშვებს, ვინც არაფერს აკეთებს. საკუთარი შეცდომების აღიარება და ამ შეცდომების წყაროს სწორად შეფასების უნარი არც პრეზიდენტს და არც მმართველი პარტიის წარმომადგენლებს აქამდე არ გამოუჩენიათ. შეცდომების გამოსწორება დღესაც შეიძლება. სავარაუდოდ, ამ შეცდომების გამოსწორების პოტენციალი ნაციონალურ მოძრაობას უფრო აქვს, ვიდრე ოპოზიციური პარტიების უმრავლესობას (რესპუბლიკელებს თუ არ ჩავთვლით), რადგანაც მმართველ პარტიაში ისეთი ხალხი მაინც მოიძებნება, თანამედროვე სახელმწიფოზე წარმოდგენა რომ აქვს, ოპოზიციონერთა უმრავლესობა კი კონსტიტუციური მონარქიის იდეას და რელიგიურად შეფერილ ნაციონალიზმს ვერ გასცდენია. სამწუხაროა, რომ დემოკრატიული პაროლებით მოსულმა ხელისუფლებამაც საჭიროდ ჩათვალა ოპოზიციისათვის სწორედ ნაციონალისტური იდეოლოგიის ფრონტზე გაეწია კონკურენცია. იმის მაგივრად, რომ დემოკრატიული რეფორმები გაეგრძელებინა და კანონის უზენაესობა დაემკვიდრებინა, ხელისუფლებამ უკმაყოფილო მოსახლეობის ურა-პატრიოტიზმის და დაუმსახურებელი სიამაყის სატყუარათი დამშვიდება გადაწყვიტა. ნებისმიერ შემთხვევაში, შეცდომების გამოსწორებისათვის საზოგადოებამ და პოლიტიკოსებმა თავიდან უნდა დასვან შეკითხვა: როგორი უნდა იყოს თანამედროვე ქართული სახელმწიფო? დღეს კი უკვე ვიცით, როგორი არ უნდა იყოს ამ სახელმწიფოს ფილოსოფია: არც შევარდნაძისეული „სტაბილურობა“, მაგრამ არც შუა საუკუნეების მოდელზე აგებული „ძლიერება“, რადგანაც ორივე მოდელი ისევ საბჭოთა პარადიგმების ტყვეობაში გვაბრუნებს.

პერსპექტივა

არჩილ ქიქოძე

- ტყვიები რო გაგვითავდა, ჩვენც და გერმანელებსაც, დავერიეთ ერთმანეთს „შტიკებით“ და დანებითო, გაჩაღდა ხელჩართული ომიო, - ჰყვებოდა ხოლმე მეჯვრისხევში მოხუცი ანდრო პაპა. ომში მართლა იყო ნამყოფი და ინვალიდიც დაბრუნებულიყო იქიდან. რომ შეთვრებოდა, სულ ამ ამბავს ჰყვებოდა და სოფლელებიც ამას ელოდნენ, თვითონვე შეახსენებდნენ და მერე თვალს უკრავდნენ ერთმანეთს, ოღონდ ანდრო ამას ყურადღებას არ აქცევდა, თავის ამბავს აგრძელებდა: - ვარ ამ ფიცხელ ომში და ზევით, მთაზე, თურმე სტალინი და მიქოიანი დგანან და გვიცქერენ. მიბრუნებია სტალინი მიქოიანს, თითი გამოუშვერია და უთქვამს: - აი, ამ ულვაშზე დამაჯვი, ეგ თუ ჩვენი ზანგურაანთ ანდრო არ იყოსო. ომი რო დამთავრდა, კიდე, ჩამოვიდა ცხონებული დაბლა, მოვიდა ჩემთან და მითხრა: - რაო, ანდროო, მთელი ამ ომის უბედურებამ შენ მხრებზე უნდა გადაიაროსო. - მერე გაიხადა თავისი შინელი და მხრებზე მომაგდო - მაჩუქაო.

ამაზე ანდროს ცოლი გამოიხედავდა სახლიდან და ჩაიბუზღუნებდა: რა შინელი, რის შინელი, კაცი ორფეხა წახვედი ომში და ცალფეხა ჩამოხვედიო. ანდროს მაინც უხაროდა ამ ამბის მოყოლა და მასთანაც ხომ ამ ამბის მოსასმენად დადიოდნენ...

ჩემი კარსნელი მეზობელი, ვასილიჩი, ნაომარი არ იყო. შეიძლება ომის მერეც კი იყო დაბადებული. შესახედაობით მისი ასაკის გამოცნობა არ იყო ადვილი. სტალინის სადღეგრძელოსთვის საგანგებოდ მოემზადებოდა, გასერიოზულდებოდა და შუქი ჩაეღვრებოდა თვალებში. - იმ ულვაშა ბიჭს გაუმარჯოსო, - ასე იტყოდა, - ლიახვში რო ბანაობდა და კრემლში რო დაიმარხაო. უამრავი ანეკდოტი იცოდა სტალინზე, ძირითადად შინელზე, ჩიბუხზე, ბელადის უბრალოებაზე და სამართლიანობაზე. ერთხელ გულნატკენმა მითხრა, თურმე გაზეთებში სტალინზე წერენ - კულტი იყოო. ჰაი, დედასა, აბა, დედიმისის შვილი იყო და ვინმეს პირში ეთქვა - კულტი ხაარო. ხო უტირებდა დედასო! - მერე საჩვენებელ თითს წინ გამოიშვირა და - ბახ, ბახ, ბახ... - დაიძახა.

ზანგურაანთ ანდრო უკვე დიდი ხანია ცოცხალი აღარ არის. სამი წლის წინ მეოთხე ინსულტმა ვასილიჩსაც მოუღო ბოლო, ოღონდ მანამდე ლოგინს მიჯაჭვული და ნახევარსხეულწართმეული მაინც ჯიუტად ადღეგრძელებდა ულვაშა ბიჭს. იმისი სწამდა.

ერთ ხნიერ კაცს ვიცნობდი ქართლში. ბავშვობისას სტალინისთვის ამანათი გაუმზადებია. „გორული მწვანე“ მონატრებოდა კრემლში და სხვებთან ერთად ეს კაციც (მაშინ ბავშვი) საგანგებოდ არჩეულ მტევნებს ფრთხილად ულაგებდა ნახერხით სავსე ყუთებში. ამ ამბავსაც ფრთხილად, რუდუნებით ჰყვებოდა, თითქოს ეს იყო ყველაზე მნიშვნელოვანი რამ, რაც ცხოვრებაში გადახდენოდა...

კიდევ რამდენი ასეთი ამბის მოყოლა შეიძლება, მაგრამ ჩემი სათქმელი აი რა არის - გვინდა თუ არ გვინდა ჩვენ, „გლიანცის ჟურნალების“ მყიდველებსა და მკითხველებს, სტალინი დღესაც ცოცხალი გმირია, რადგან უბრალო ხალხში უამრავი ანეკდოტი ცოცხლობს მის შესახებ, ამბები, რომლებიც თაობიდან თაობას გადაეცემა, რომლებიც არ არის დაშტამპული, მემატიანის ან თუნდაც სკოლის პედაგოგის მოთხრობილი. ეს ამბები არ იწერება წიგნებსა და გაზეთებში, ამიტომაც მუდმივად იცვლება. სტალინისთანა ცოცხალი გმირი მე მხოლოდ ერეკლე მეფე მეგულება. მის შესახებაც მრავალი ზეპირი ამბავი ცოცხლობს, მაგრამ ამ ორს შორის განსხვავება მაინც დიდია. ერეკლე უფრო ლოკალურია - მისი მითი (რომელიც ბევრად კეთილია და უბრალო გლეხკაცის სიყვარულზე და მისადმი თავდადებაზეა დამყარებული) მხოლოდ კახეთს ფარავს. სტალინი კი...

ამ ზაფხულს პოლონელი ტურისტები მეუბნებოდნენ: - იცი, რომ სტალინი პოლონელი იყოო? - არა-მეთქი, - არ ვიცოდი ასეთი ვერსია. - კი, განთქმული პოლონელი მოგზაურის, პრჟევალსკის, უკანონო შვილი იყოო. პრჟევალსკის პორტრეტი თუ გინახავს, როგორ ჰგავსო. გამახსენდა, რომ დიდი მოგზაურის პორტრეტი ნანახი, ხოლო მისი სტალინის მამობის მკრეხელური ლეგენდა გაგონილი მქონდა (საბრალო კეკეს რა აღარ დააბრალეს), ოღონდ პრჟევალსკი ყოველთვის რუსი მოგზაური მეგონა და მისი გვარის პოლონურ ჟღერადობაზე არასოდეს დავფიქრებულვარ.

მაშინ მომაგონდა და ტურისტებსაც მოვუყევი, რომ სხვა მიზეზებთან ერთად, ოსების ჩვენზე, ქართველებზე, განაწყენების ერთ-ერთი სერიოზული მიზეზი სწორედ ჩვენ მიერ სტალინის „მითვისება“ იყო, მაგრამ პოლონელები, რომლებსაც ყველაფერი რუსულის და საბჭოურის მიმართ სიძულვილი თითქმის სისხლში აქვთ გამჯდარი, თანაც ისინი, ვინც მთაში მყავდა წაყვანილი, პოლონურ ელიტას წარმოადგენდა, ჯერ კიდევ ახალგაზრდები, ევროპულად სიმპათიურები და მოვლილები - ყველანი წარმატებული ბიზნესმენები და ქველმოქმედები იყვნენ, მაგრამ როდესაც პრჟევალსკის შესაძლო მამობაზე გამეცინა, ისეთი სერიოზულობით დაიწყეს პოლონური ვერსიის დაცვა, რომ მივხვდი, მათაც არ ეთმობოდათ საკუთარი ქვეყნის დამაქცეველი დიდი დიქტატორი.

მეორე საღამოს კოცონთან ჩვენი ქვეყნების სადღეგრძელოებს ვსვამდით და პოლონელებმა მითხრეს, ოდესღაც ჩვენი ქვეყანა ბალტიის ზღვიდან შავ ზღვამდე იყოო და, აი, იმ პოლონეთს გაუმარჯოსო. მაშინ კი მივხვდი, რომ საერთო ჩვენ და მათ მართლაც ბევრი გვქონია, მაგრამ ეს სხვა ამბავია უკვე.

ისიც კარგად მახსოვს, რომ, როდესაც სააკაშვილი ხელისუფლებაში მოვიდა და ისევ გაჩნდა უეცარი შემობრუნების მუდამ ფუჭი და მუდამ დამღუპველი მოლოდინი, მაშინ ვიღაც-ვიღაცეები ამბობდნენ, ეგა და სტალინი ერთ დღეს არიან დაბადებულნიო, იქნება გვეშველოსო. სიმართლე რომ ვთქვა, არ გადამიმოწმებია და დღემდე არცერთის დაბადების დღე არ ვიცი, მაგრამ ამ დამთხვევაში რომ ნიშანს ხედავდნენ და თანაც სასიკეთო ნიშანს, ეს კარგად მახსოვს.

კიდევ, მე ვიცნობდი ჰოლანდიელ სტუდენტს, რომელიც სადღაც ოთხმოცდაათიანი წლების შუაში საქართველოში ჩამოვიდა სტალინიზმის თემაზე ნაშრომის დასაწერად, ხოლო საველე სამუშაოების ჩასატარებლად გორში ერთ ძალიან პატიოსან ოჯახში ჩასახლდა. რამდენიმე თვის განმავლობაში ჰოლანდიელმა იმდენი ამბავი მოისმინა სტალინზე, იმდენჯერ დალია მისი სადღეგრძელო, იმდენი სტუმართმოყვარე ადამიანი ნახა ბელადის მადიდებელი, რომ თვითონაც თავგადადებულ თუ არა, შეფარულ სტალინისტად იქცა და მერე თბილისში გვიმტკიცებდა, მთლად ეგრეც არ არის საქმე, თქვენ რომ გგონიათ, მაშინ სხვანაირი დრო იყო, ამხელა ქვეყნის მართვა არ გინდოდაო... - ეგეთებიც ხდება.

კიდევ, დაგინახავთ სტალინი მთვარეზე? მე დამინახავს. ვინ დამანახა პირველად - აღარ მახსოვს, მაგრამ დურბინდით რომ დიდხანს უცქირო სავსე მთვარეს, ზედ აუცილებლად აღმოაჩენ ულვაშებიან პროფილს. ჰგავს? - ჰგავს. აბა, ულვაშებიანი სხვა ვინ უნდა იყოს, თუ არა სტალინი. ნეტა, ვინ აღმოაჩინა პირველმა?

გორში რომ სტალინის ძეგლი დგას, ეს ყველამ ვიცით. სხვათა შორის, მარტო გორში არა, მაგალითად, ტყიბულის ცენტრშიც დგას ბელადის უზარმაზარი ქანდაკება და როდესაც ოთხმოცდაათიანი წლების ბოლოს (ზუსტ თარიღს ახლა ვერაფრით გავიხსენებ) იქ მივლინებით მოვხვდი, სულ რამდენიმე თვის დადგმული იყო. იქაურებმა - ლუმპენ პროლეტარიატად ქცეულმა ყოფილმა მაღაროელებმა - სიამაყით მიამბეს, რომ ძეგლი საგანგებოდ აღმართეს შევარდნაძის ჩამოსვლისთვის („ბერლინის კედლის დამანგრეველს“ სტალინის ძეგლს ახვედრებენ. აბსურდია, არა?). ვერ ასწრებდნენ, რადგან ამსიმძიმე ტვირთის ასაწევი ამწე რაიონს არ ჰქონდა, არ ჰქონდა რაიონს ასეთი ამწეს დასაქირავებელი სახსრებიც, მაგრამ ბოლო წუთს მოინახა რუსთავში მომუშავე წარმოშობით ტყიბულელი „კრანავშიკი“, რომელიც უსასყიდლოდ დათანხმდა ჩამოსვლასა და სტალინის კვარცხლბეკზე მოთავსებას. მერე მიამბეს ამ ადამიანის ოდისეა, როგორ მოიჩქაროდა თავისი „კრანით“ რუსთავიდან, რომ მშობლიური ქალაქი არ დაეღალატებინა, როგორი იმედით ელოდნენ მას ტყიბულში, რამდენ სარფიან წინადადებაზე თქვა გზაში უარი და ბოლოს მაინც ჩამოასწრო, - სულ რამდენიმე საათით ადრე, სანამ პრეზიდენტი ჩამოვიდოდა, მაინც დაასკუპა ძეგლი ადგილზე. დამიჯერთ, რომ ამ ამბებს ყოველგვარი ცინიზმის გარეშე ვწერ, ეს უბრალოდ რეალობაა და კიდევ სიყვარული, მერე რა, რომ ეს სიყვარული დიდი შიშიანობიდან და მსოფლიოს ისტორიაში უდიდესი, მომნუსხველი ჰიპნოზიდან მოდის, ეს გადარჩენილების სიყვარულია, რეპრესიებს გადარჩენილების, ყველაზე დიდი ომიდან ცოცხლებად და, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია, გამარჯვებით დაბრუნებულების, და მათი შვილებისა და შვილიშვილების სიყვარულია... ბოლოს და ბოლოს, 53-ში შორეულ ციმბირსა და შუა აზიაში მის მიერ გადასახლებული მილიონობით ადამიანი ალალ ცრემლს ღვრიდა ბელადის გარდაცვალების გამო...

იმ 53-ში ხევსურთში ერთი ხალხური ლექსიც დაიწერა. ასე იწყება: „იქნება შასცდა რადიო, ამბავ ვერ მაიტანაო...“

და კიდევ, სტალინი ქართველი იყო (თუმცა, ოსებისთვის - ოსი), პატარა ერის დიდი შვილი. - ნაპოლეონს იმიტომ არ აღმერთებენ ფრანგები, რომ კორსიკელი იყოო. აბა, ფრანგი ყოფილიყო, ზეცაში ეყოლებოდათ აყვანილიო. რუსები სტალინს იმიტომ გვიგინებენ, რომ ქართველი იყოო და ჩვენ უნდა დავიცვათ ბოლომდეო, - არსებობს ასეთი აზრიც. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ რუსებიც ვერ თმობენ ჩვენს სტალინს. იმათაც თავისი სტალინი ენატრებათ თურმე, თავისი „დერჟავა“, იმათ თავისი უბედურება სჭირთ, ჩვენ - ჩვენი. სანამ ეს უბედურებები ძალიან ემგვანება ერთმანეთს, ვერც ჩვენი გზები გაიყრება, ამაში დარწმუნებული ვარ.

ამ სტატიის (რომელსაც სტატიასაც ძნელად დავარქმევდი, უფრო ბელადის თემებზე ფანტაზიებსა ჰგავს) დაწერა კი იმან მაფიქრებინა, რომ გორში სტალინის ძეგლის აღებაზე ისევ დაიწყო ლაპარაკი, თანაც ბელადის მონუმენტის ჩამოხსნის იდეა ზუსტად იმ დღეებში გაჩნდა, როდესაც ტელევიზიით ყოველდღე აგვისტოს მოვლენებთან დაკავშირებულ საპარლამენტო გამოძიებას ვადევნებდით თვალს, როდესაც ხალხი, ვინც წესიერად არც კი ვიცით, ვინ არის, „დაკითხვას უწყობს“ მათ, ვისაც უკვე ძალიან კარგად ვიცნობთ; როდესაც ჰაერში დამიზნებით ფრინავდნენ საწერკალმები, ხოლო უცბად გაგულახდილებული ქვეყნის პრეზიდენტი ღიმილით აღიარებდა: გრძნობებისგან ჰალსტუხსაც კი ჩაიდებს პირში კაციო („შიში გრეხი არ არი, ძმაო“, - ჩემს ბავშვობაში იყო ეგეთი „აპრავდანია“), ჰოდა, ამ ამბებს დაემთხვა სტალინის ძეგლის მოხსნის (ცოტა მოგვიანებით მისი ოკუპაციის მუზეუმის გორის ფილიალში გადატანის) იდეა.

რა თქმა უნდა, ჩემი სათქმელი სულ მარტივადაც შეიძლება ითქვას და დაახლოებით ასეთი იქნება - ძეგლში არ არის საქმე. ძეგლის ჩამოხსნა ყველაზე ადვილია (თუმცა სტალინისა მაინც გაჭირდება), ძნელი ისეთი ქვეყნის აშენებაა, რომელიც ძალმომრეობაზე არ იქნება დამყარებული, ამას მართლა დიდი შრომა სჭირდება მთავრობებისაც და ხალხისაც და მაშინ სტალინი და მისი ძეგლიც აღარ იქნება აქტუალური, ჩამოსული უცხოელი ჟურნალისტები მასში ტოტალიტარულ სიმბოლოს კი არა, გორის კოლორიტს დაინახავენ და თაობებიც აღარ გაიზრდებიან დაუნდობელი ხელით წესრიგის დამამყარებელ ულვაშა ბიძის იდეალზე. აი, მაშინ უკვე თავად გორელები გადაწყვეტენ, სჭირდებათ თუ არა ქალაქში ეს მონუმენტი.

მაგრამ არის კიდევ ერთი რამ - თან ძალიან ტრაგიკული და თან სასაცილო... ქართლიდან დევნილებიც ჰყვებოდნენ და ჟურნალისტებიც წერდნენ, რომ აგვისტოში რუს ჯარისკაცებს არაერთხელ უთქვამთ: თქვენი ბედი, რომ სტალინის მიწაზე ვართ, მაგას უთხარით გადარჩენისთვის მადლობაო. და კიდევ: თვითმხილველები ამბობდნენ (და არა მგონია, რამე გამოეგონათ): მთვრალი გენერალი ბორისოვი სტალინის ძეგლთან მისულა და - „პრასტი ბატიუშკაო“ - ებოდიშებოდა თურმე. ესე იგი, რა გამოვიდა? მკვდარმა ტირანმა და მისმა ძეგლმა უფრო მეტი საქმე გააკეთა და უფრო მეტი სიცოცხლე გადაარჩინა, ვიდრე მთავრობამ, რომელმაც ისე მიატოვა იქაურობა, რომ ხალხის ევაკუაციის განკარგულებაც არ გაუცია. ცარიელ ქალაქში რუსის ჯარს მხოლოდ სამღვდელოება ხვდებოდა და კიდევ კობა დასცქეროდა თავის მაღალი კვარცხლბეკიდან. მგონი, ამაზე ღირს დაფიქრება.

მაგრამ მე მთხრობელი უკეთესი ვარ, ვიდრე მოაზროვნე და ამიტომ ერთ ამბავსაც გიამბობთ:

რამდენიმე წლის წინ ამერიკელი სტუდენტების ჯგუფი წავიყვანე სტალინის მუზეუმში. მაშინ პირველად და ჯერჯერობით უკანასკნელად მოვხვდი იქ. მართალია, მუზეუმის ნახვა თავად სტუდენტების სურვილი იყო, მაინც ცოტა დაიბნენ - არ ელოდნენ ამხელა მასშტაბებს. იანვარი იყო და მუზეუმის უზარმაზარ დარბაზებში ძალიან ციოდა. სტუდენტები მოიბუზნენ და დაითრგუნენ ისე, როგორც მხოლოდ 18-19 წლის ამერიკელი შეიძლება მოიბუზოს და დაითრგუნოს ბელადის რელიკვიებით სავსე გაყინულ ლაბირინთებში. მაშინ თან გვახლდა ჩემი უფროსი გორელი მეგობარი, მიშა ცერცვაძე (იგივე წეკო), მთამსვლელი და საოცრად ლაღი ადამიანი. უცებ წეკო სადღაც გაძვრა-გამოძვრა, მერე გაქრა და ცოტა ხანში სტალინის შინელში გამოწყობილი გამოგვეცხადა, აი, იმ ლეგენდარულ შინელში. თურმე მუზეუმის დირექტორი მისი ძმაკაცი იყო. მაშინ ბევრი ვიცინეთ და მიამიტ ამერიკელებსაც მოეხსნათ დაძაბულობა - თუ არ მიხვდნენ, იგრძნეს მაინც, რომ ამ გაყინულ დარბაზში მათ გვერდით იყო ადამიანი, რომელსაც, აი, ის რაღაცა (გინდ ბელადის კულტი დავარქვათ და გინდ სხვა რამ), რამაც მათზე ასე დამთრგუნველად იმოქმედა, არათუ დაემარცხებინა, სულაც ფეხებზე ეკიდა. თანაც წეკო თვითონ ტანმორჩილია და შინელი მაინც არ ეკვრებოდა წესიერად. ეტყობა, ბელადი მთლად პატარა ყოფილა.

რამდენიმე კვირის შემდეგ, როდესაც იმავე ჯგუფს აეროპორტში ვაცილებდი, ერთ-ერთმა გოგონამ, რომლის ხმა მანამდე თითქმის არ გამეგონა, თითი გაიშვირა ფირნიშისკენ, რომელზეც ჯორჯ ბუშია გამოსახული და ქვეშ კი აწერია, რომ ქუჩა მის სახელს ატარებს, და ძალიან მორიდებულად მითხრა: მე მგონია, რომ თბილისში ჯორჯ ბუშის ქუჩა უფრო დიდი სირცხვილია, ვიდრე გორში სტალინის ძეგლი და მუზეუმიო. ისე, ჯორჯ ბუშის ქუჩისთვის, მგონი, მალე მოგვიწევს სახელის შეცვლა. ასეთი კოსმეტიკური ჩანაცვლებების მოწმე არაერთხელ გავმხდარვართ. კარგად მახსოვს 1983 წელს ზურა წერეთლის მიერ მცხეთის გზაზე დადგმული გეორგიევსკის ტრაქტატის ორასი წლისადმი მიძღვნილი მონუმენტი - დიდი ლითონის კვანძი, რომელიც ორი ხალხის სამუდამო ძმობას გამოხატავდა, მის შიგნით კი ამ მეგობრობის ამსახველი ბარელიეფი ეკიდა. მერე საქართველო დამოუკიდებელი გახდა და ავტორმა სასწრაფოდ ჩამოხსნა ბარელიეფი, მის ადგილას კი წმინდა ნინოს ჯვარი ჩასვა. ამრიგად, ლითონის კვანძმა ჯვრის გარშემო სულ სხვა დატვირთვა შეიძინა. მერე მეგობრობის მუზეუმი ოკუპაციის მუზეუმად გადაკეთდა და მზემ, რომელიც ჩრდილოეთიდან ამოდიოდა, ახლა დასავლეთიდან შემოგვანათა. კიდევ მოსკოვის პროსპექტს დაუპირეს გავარშავება, პუშკინის სკვერს - ალბათ გასენკევიჩება, მოძმე უკრაინელი მგოსანი კი ერთ ღამეში დასკუპდა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პირველ კორპუსთან. ეგ ყველაფერი კარგი, ოღონდ იბერია რაღაც საეჭვოდ აგვიანებს გაბრწყინებას...

სტალინი კი დგას.

ან კი რითი გინდა ჩაანაცლო ძეგლი კაცისა, რომლის სადღეგრძელოც ასე ისმევა:

იმ ულვაშა ბიჭს გაუმარჯოს, დედამიწას რომ ღერძი გამოაცალა, სირზე წამოიცვა და თავის ნებაზე ატრიალაო!

ძნელია, არა?

პოლიტიკა და იდეოლოგია

ამარტა სენი

1997 წლის ზაფხულს ერთ-ერთმა იაპონურმა გაზეთმა მომმართა კითხვით, რა იყო, ჩემი აზრით, XX საუკუნის ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვლენა. ერთი შეხედვით, ტვინის საჭყლეტი შეკითხვაა - იმდენი რამ მოხდა ამ ბოლო ასწლეულში. გასრულდა ბრიტანეთის, საფრანგეთისა და, საერთოდ, ევროპული იმპერიების ზეობის ხანა; ორ მსოფლიო ომს შევესწარით; თვალს ვადევნებდით ფაშიზმისა და ნაციზმის აღზევება-დაცემას, კომუნიზმის მეუფებასა და მის ნგრევას (ყოფილ საბჭოთა კავშირში) თუ სახეცვლილებას (ჩინეთში); ვხედავდით როგორ იცვლებოდა ჩვენს რეგიონში დასავლეთის ეკონომიკის გავლენა ახალი ეკონომიკური ბალანსით - ამ შემთხვევაში იაპონიისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის მომძლავრების ხარჯზე. თუმცა სწორედ ამ ბოლო წლებში გარკვეული ფინანსური და ეკონომიკური პრობლემებიც შეინიშნებოდა, მაგრამ ათწლეულების განმავლობაში (იაპონიის შემთხვევაში კი ლამის მთელი საუკუნის მანძილზე) მსოფლიო ეკონომიკის დაბალანსების პროცესი აშკარაა.

მოკლედ, დროის ამ პერიოდში მნიშვნელოვანი მოვლენები არ დაგვკლებია. ეგაა, პირადად ჩემთვის არჩევანის გაკეთება ძნელი არ ყოფილა: მრავალთაგან გამორჩეულად მაინც დემოკრატიის აღზევების პროცესი მესახება. დარწმუნებული ვარ, შორეული მომავლის გადასახედიდან მმართველობის ყველაზე მისაღებ ფორმად მისი დამკვიდრება უმთავრეს მოვლენად გამოჩნდება.

თავად დემოკრატიის იდეა, რაღა თქმა უნდა, ძველ საბერძნეთში ჩაისახა, ორი ათას წელზე მეტი ხნის წინათ. მსგავსი მცდელობები სხვაგანაც იყო, თუნდაც ინდოეთში, მაგრამ მხოლოდ ანტიკური ხანის საბერძნეთში მოხერხდა რეალურად მისი ხორცშესხმა და პრაქტიკაში გატარება (თუმცა კი მეტად შეკვეცილი სახით), სანამ მას ისევ მმართველობის უფრო ავტორიტარული ფორმები არ ჩაენაცვლა.

მას შემდეგ კარგა ხანმა განვლო და დემოკრატიის, როგორც მოქმედი მმართველი სისტემის, საბოლოო ჩამოყალიბებაზე მრავალმა ცალკეულმა მოვლენამ იმოქმედა: 1215 წელს მაგნა ქარტას ხელმოწერიდან მოკიდებული, ვიდრე მე-18 საუკუნის საფრანგეთისა და ამერიკის რევოლუციებამდე თუ მე-19 საუკუნეში საარჩევნო უფლებების გაფართოებამდე ევროპის ქვეყნებსა და ჩრდილო ამერიკაში; ოღონდ დემოკრატიის საყოველთაოდ მიღებულ, მმართველობის „ნორმალურ“ ფორმად ქცევა მხოლოდ ჩვენს საუკუნეში გახდა შესაძლებელი.

დემოკრატიის მომავლის უნივერსალობის იდეაც იმავე XX საუკუნის პირმშოა. ის მოჯანყეები, მაგნა ქარტას საშუალებით ინგლისის მეფის უფლებების შეკვეცას რომ მიაღწიეს, ამას პირწმინდად ლოკალური მნიშვნელობის საჭიროებად აღიქვამდნენ, დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლი ამერიკელებისა თუ ფრანგი რევოლუციონერებისაგან განსხვავებით, რომელთაც დემოკრატია საზოგადოდ აუცილებელ სისტემად უჩნდათ, მაგრამ პრაქტიკულად მათი მოთხოვნების არეალიც ისევ და ისევ გარკვეული რეგიონით - ჩრდილო ატლანტიკის ორივე მხრით - შემოისაზღვრებოდა და ეკონომიკურ, სოციალურ, პოლიტიკურ წყობათა ისტორიით იყო განპირობებული.

XIX საუკუნეში დემოკრატიის თეორეტიკოსებისათვის სავსებით ბუნებრივი გახლდათ იმის განსჯა, რამდენად მზად იყო ესა თუ ის ქვეყანა დემოკრატიული წყობის გასათავისებლად. ამგვარი მიდგომის შეცვლა მხოლოდ XX საუკუნეში მოხდა, როცა თვით შეკითხვის ამგვარად დასმის მცდარობა გაიაზრეს: ქვეყანას კი არ მოეთხოვება მზადყოფნა დემოკრატიის მისაღებად, არამედ სწორედ დემოკრატიის მეშვეობით აღწევს ამ მდგომარეობას. ეს მართლაც რომ მკვეთრი ცვლილება იყო, რამაც მმართველობის დემოკრატიული ფორმა დედამიწის მილიარდობით მკვიდრთათვის პოტენციურად მისაღწევ რეალობად აქცია - და ეს მათი ისტორიული განვითარების, კულტურის, კეთილდღეობის განსხვავებული დონეების მიუხედავად.

ისიც ამ საუკუნის იყო, ხალხი რომ საბოლოოდ შეთანხმდა - „არჩევნებში საყოველთაო მონაწილეობის უფლება“ მართლაც ყველას უნდა გულისხმობდეს - კაცსაც და ქალსაც. ამას წინათ შვეიცარიის პრეზიდენტს, შესანიშნავ ქალბატონ რუთ დრეიფუსს, შევხვდი და უცებ ვიაზრე - სულ რაღაც მეოთხედი საუკუნის წინ შვეიცარიელ ქალებს არჩევნებში ხმის მიცემის უფლებაც კი არ ჰქონდათ. ახლა ჩვენ, ბოლოს და ბოლოს, იმის გაგებას მაინც მივაღწიეთ, რომ უნივერსალობა, ისევე როგორც მოწყალება, დაუსაზღვრავია.

თავისთავად (განა უარვყოფ!) უნივერსალობაზე დემოკრატიის პრეტენზიას ჯერ კიდევ ბევრი წინაღობა აქვს გადასალახი. წინააღმდეგობები სულ სხვადასხვა სახისაა და სულ სხვადასხვა მხრიდან ჩნდება. გარკვეულწილად ეს საკითხი წინამდებარე ესეის თემაცაა: ვეცდები განვსაჯო დემოკრატიის პრეტენზია - იქცეს უნივერსალურ ფასეულობად - და ამის თაობაზე ატეხილი დავაც მიმოვიხილო. ოღონდ სანამ ამას შევუდგებოდე, აუცილებელია ნათლად გამოვკვეთოთ ის საზრისი, რომლის მიხედვითაც დემოკრატია დომინანტურ რწმენად აღიქმება თანამედროვე სამყაროში.

ყოველ ხანასა და სოციალურ გარემოში თავისთავად არსებობს რიგი გარკვეული რწმენებისა, ზოგად კანონებად რომაა მიჩნეული დეფაულტ სისტემის მსგავსად კომპიუტერულ პროგრამებში: ისინი მართებულად მიიჩნევიან, სანამ მათი დებულებანი საფუძვლიანად არ იქნება უარყოფილი; და თუმცა დემოკრატია ჯერ არ ქცეულა საყოველთაოდ მიღებულ პრაქტიკად ან თუნდაც ერთმნიშვნელოვნად გაზიარებულ დებულებად დღევანდელ მსოფლიოში, დემოკრატიული მმართველობის თვით ფორმა უკვე ზოგადად მართებულის სტატუსით სარგებლობს.

ეს ისტორიული ცვლილებაა არცთუ ისე დიდი ხნის წინანდელ მდგომარეობასთან შედარებით, როცა აზია-აფრიკის ქვეყნებში დემოკრატიული გარდაქმნების მოსურნეთ კბილებით უხდებოდათ ბრძოლა საკუთარი პოზიციების დასაცავად. რა თქმა უნდა, ჯერ კიდევ დიდხანს მოგვიწევს დავა-კამათი მათთან, ვინც აშკარად თუ ფარულად დემოკრატიის საჭიროებას უარყოფს, მაგრამ ისიც აღსანიშნავია, რაოდენ შეიცვალა ზოგადი განწყობა წინა საუკუნესთან შედარებით. ჩვენ უკვე აღარ გვიხდება ხელახლა იმის რკვევა, რომ, ვთქვათ, სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა ან ჩილე არის თუ არა „დემოკრატიისათვის მზად“ (შეკითხვა, რომელიც ჩვეულებრივი რამ იყო XIX საუკუნეში); დემოკრატიის ამგვარ უნივერსალურად მისადაგებელ სისტემად ცნობა, რომელსაც ცოტა უკლია, უნივერსალურ ფასეულობადაც რომ ცნონ, XX საუკუნის მთავარ მიღწევად და ნამდვილ გადატრიალებად მესახება ჩვენს ცხოვრებაში. სწორედ ამ განხრით მსურს განვიხილო კიდეც დემოკრატიის უნივერსალური ღირებულების საკითხი.

ინდოეთის მაგალითი

რამდენად კარგად იმუშავა დემოკრატიულმა სისტემამ? მაშინ, როცა ამგვარი შეკითხვა არავის მოსდის თავში შეერთებულ შტატებზე, საფრანგეთსა თუ ბრიტანეთზე საუბრისას, იგივე საკითხი დიდი შეხლა-შემოხლის საგანი მსოფლიოს მრავალ ღარიბ ქვეყანასთან მიმართებით. ისტორიულ წიაღსვლებს აქ არ გამოვუდგები, მაგრამ ის კი მსურს განვაცხადო, რომ დემოკრატიამ იმუშავა და საკმაოდ კარგადაც.

ინდოეთი, ბუნებრივია, ამ კამათის ერთი მთავარი ობიექტთაგანი იყო. ბრიტანეთი იმიტომაც იდგა უარზე დამოუკიდებლობა მოეცა ჩვენთვის, რომ ვერა და ვერ დაეჯერებინა, საკუთარი ქვეყნის მართვას თუ შევძლებდით. 1947 წელს, როცა დამოუკიდებლობა გამოვაცხადეთ, ინდოეთში მართლაც გვარიანი არეულობა სუფევდა: დაქუცმაცებული ქვეყანა, გამოუცდელი მთავრობა, გაურკვეველი პოლიტიკური კურსი, სარწმუნოებრივი შუღლი მოსახლეობაში და მოუგვარებელი სოციალური პრობლემები. რა გასაკვირია, თუ ძნელი იყო მომავალი ერთიანი და დემოკრატიული ინდოეთისა ერწმუნა ვინმეს. და მაინც, სულ რაღაც ნახევარი საუკუნის მერე, აღმოჩნდა რომ დემოკრატიას მართლაც კარგად უმუშავია: მეტ-ნაკლებად მოხერხდა პოლიტიკური უთანხმოებების კონსტიტუციურ ჩარჩოებში მოქცევა, მთავრობებიც არჩევნებისა და საპარლამენტო კანონების შესაბამისად იცვლებოდნენ. ახლაც, მრავალი ნაკლოვანების მიუხედავად, ინდოეთი არსებობს როგორც დემოკრატიული წყობის პოლიტიკური ერთეული და ამას ისევ დემოკრატიის ქმედით სისტემას უნდა უმადლოდეს. ინდოეთმა მოსახლეობის ენობრივი სიჭრელისა და რელიგიათა სიმრავლის პრობლემასაც გაართვა თავი. მართალია, სარწმუნოებრივ და თემობრივ ნიადაგზე წარმოშობილ პრობლემებს თავიანთ სასარგებლოდ იყენებენ ხოლმე სხვადასხვა ჯურის ფანატიკოსი პოლიტიკოსები (თუნდაც ამ ბოლო თვეების ამბები გავიხსენოთ), რომელნიც თავიანთი ქმედებებით თავზარს სცემენ მთელ ქვეყანას. ოღონდ ის, რომ ფანატიზმისაგან შობილი ძალადობის ამ ცალკეულ ფაქტებს ქვეყნის ყველა კუთხეში გმობენ, უკვე სწორედ რომ დემოკრატიული წყობისმიერი გარანტია არის - ბრმა რწმენის კუთხური ინტერესებისათვის გამოყენების საწინააღმდეგო. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმგვარი ქვეყნის თვითგადარჩენისა და განვითარებისათვის, როგორიც ინდოეთია, სადაც ჰინდუ უმრავლესობის გარდა, მილიონობით მუსლიმი (ინდოეთი მსოფლიოში მესამე ადგილზეა მუსლიმანთა რაოდენობით), ქრისტიანი და ბუდისტი ცხოვრობს, რომ აღარაფერი ვთქვათ სიქჰებზე, პარსებსა და ჯაინებზე.

დემოკრატია და ეკონომიკური განვითარების საკითხი

ხშირად გაიგონებთ, რომ არადემოკრატიული სისტემები უფრო ეფექტურია ეკონომიკის გასავითარებლად. ეს თვალსაზრისი ზოგჯერ „ლის ჰიპოთეზის“ სახელითაც იხსენიება მისი თავგამოდებული დამცველის, სინგაპურის ყოფილი პრეზიდენტის ლი კუან იუს გამო. მართალია, ზოგი მკაცრრეჟიმიანი ქვეყანა (სამხრეთ კორეა, სინგაპური, რეფორმის შემდეგდროინდელი ჩინეთი) უფრო სწრაფად იწევდა წინ ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლის მიხედვით, ვიდრე ბევრი არაავტორიტარული სახელმწიფო (ინდოეთი, იამაიკა, კოსტა-რიკა), მაგრამ ნუ დაგვავიწყდება, რომ „ლის ჰიპოთეზა“, შეიძლება ითქვას სპორადულ მონაცემებს, მწირ და მეტისმეტად შერჩევით ინფორმაციას ეყრდნობოდა და არა ფართო სტატისტიკურ ანალიზს. ზოგადი დასკვნის გამოტანა კი მონაცემთა ასეთ ბაზაზე დაყრდნობით შეუძლებელია. სინგაპურისა თუ ჩინეთის ეკონომიკის ზრდის მაჩვენებელი ისევე არ გამოდგება ავტორიტარული სისტემის უკეთესობის ილუსტრაციად, როგორც, ვთქვათ, ბოტსვანის სარეკორდოდ შესანიშნავი პროცენტული მაჩვენებლები - ამ ქვეყნის დემოკრატიის ოაზისად გამოსაცხადებლად. ამგვარი მტკიცებებისათვის მეტი სისტემური, ემპირიული მასალაა მოსაძიებელი და საკვლევი.

ბოლოს და ბოლოს, არავითარი დამაჯერებელი საბუთი არ არსებობს, თითქოსდა, ავტორიტარული მმართველობა მართლა ხელს უწყობდეს ეკონომიკის განვითარებას. არც ზოგადი სტატისტიკური სურათი იძლევა ამის საფუძველს, ხოლო არანაირი სისტემური ემპირიული შესწავლა (თუნდაც, რობერტ ბაროს ან ადამ პრჟევორსკისა ავიღოთ) არ მიანიშნებს იმაზე, თითქოს ძირეული განხეთქილება არსებობდეს პოლიტიკური უფლებების დაცვასა და ეკონომიკურ წარმატებას შორის. პირდაპირი კავშირი აქ ბევრ სხვა თანხმლებ მოვლენაზეა დამოკიდებული და, თუმცა ზოგი სტატისტიკური ანალიზი მაინც მიგვანიშნებს გარკვეულ უარყოფით ეფექტზე, სხვები დადებით მუხტს აღნუსხავენ. ყველა ამ კომპარატიულ გამოკვლევას ერთად რომ მოვუყაროთ თავი, სულაც იმ აზრამდე მივალთ, რომ ეკონომიკურ ზრდასა და დემოკრატიას შორის სინამდვილეში არავითარი ცხადი ურთიერთკავშირი არ არსებობს. უბრალოდ, დემოკრატია და პოლიტიკური თავისუფლება თავისთავადი ღირებულებებია.

ასევე, მეტად მნიშვნელოვანია კვლევის მეთოდების საკითხი: საკმარისი არაა სტატისტიკური კავშირების ძიება; აუცილებელია ეკონომიკურ ზრდასა და განვითარებასთან დაკავშირებული მიზეზ-შედეგობრივი პროცესების გამოწვლილვით განხილვაც. ის ეკონომიკური პოლიტიკა და გარემო პირობები, რამაც შორეული აღმოსავლეთის ქვეყნების ეკონომიკური აღმასვლა გამოიწვია, დღეისათვის საკმარისადაა შესწავლილი. თუმცა სხვადასხვა ავტორი განსხვავებულ საკითხებზე ამახვილებს ყურადღებას, ძირითადად მაინც თანხმდებიან „ხელშემწყობ ღონისძიებათა“ იმ ჩამონათვალზე, რომელიც მოიცავს როგორც ღია კონკურენციას, საერთაშორისო ბაზარზე გასვლას, სახელმწიფოს მიერ ინვესტირებებისა და ექსპორტის სტიმულირებას, ასევე - წიგნიერებისა და სწავლების საკმაოდ მაღალ დონეს, მიწის რეფორმებსა და სხვა სოციალური ხასიათის ღონისძიებებს, რამაც მკვეთრი ბიძგი მისცა ეკონომიკური პროცესების გაფართოებას. მაგრამ არავითარი საბაბი არა გვაქვს დავასკვნათ, თითქოს რომელიმე ამათგანის გატარება შეუძლებელი იქნებოდა დემოკრატიის პირობებში და ამისათვის უცილობლად სამხრეთ კორეაში, სინგაპურსა თუ ჩინეთში არსებული ავტორიტარული რეჟიმების თანადგომა იყო საჭირო. პირიქით, ბევრი რამ სწორედ იმაზე მიუთითებს, რომ სწრაფი ეკონომიკური ზრდა ჯანსაღ ეკონომიკურ გარემოს მოითხოვს და არა მკაცრ პოლიტიკურ რეჟიმს.

სურათის სისრულისათვის აუცილებელია ეკონომიკური ზრდის მიმოხილვის ვიწრო ჩარჩოებს გავცდეთ და, ზოგადად, ეკონომიკური განვითარების უფრო ფართო პრობლემებსაც ჩავუღრმავდეთ, ეს კი ეკონომიკური და სოციალური უსაფრთხოების საკითხებსაც მოიცავს. აქ ჩვენ, ერთ მხრივ, პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებების, ხოლო მეორე მხრივ, დიდი ეკონომიკური კატასტროფების თავიდან აცილებას შორის ურთიერთკავშირს უნდა შევეხოთ: თავიანთი პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებების გამოყენება ხალხს საშუალებას აძლევს უმნიშვნელოვანეს საკითხებზე გაამახვილებინოს საზოგადოებას ყურადღება და შესაბამისი ზომების მიღება მოითხოვოს. რეაგირება თუ წაყრუება ხალხის საწუხარზე ხშირად სწორედ იმაზეა დამოკიდებული, რამდენად ქმედით ზეწოლას განიცდის თავად ხელისუფლება, ხოლო ისეთი პოლიტიკური უფლებების გამოყენებამ, როგორიცაა ხმის მიცემა, კრიტიკა, პროტესტის გამოხატვა სხვადასხვა ფორმით და სხვ., მართლაც საგრძნობი ზემოქმედება შეიძლება იქონიოს ხელისუფლების პოლიტიკურ ნებაზე.

სხვათა შორის, ერთგან მე აღვნიშნავდი კიდეც იმ ფაქტს, რომ მსოფლიოს ისტორიაში ფართომასშტაბიან შიმშილობას ადგილი არ ჰქონია რომელიმე დამოუკიდებელ და დემოკრატიულ ქვეყანაში, სადაც კი პრესა თუნდაც მეტ-ნაკლები თავისუფლებით სარგებლობდა. გამონაკლისი არ არსებობს. გავიხსენოთ შიმშილობა დიქტატორული რეჟიმების დროს ეთიოპიასა და სომალიში, 1958-61 წლების ჩინეთში („დიდი ნახტომის“ მარცხით გამოწვეული), 30-იანი წლების საბჭოთა კავშირში ან სულაც კიდევ უფრო ადრე - ირლანდიასა და ინდოეთში უცხოელთა მმართველობის ჟამს. იმავე ჩინეთმა, რომელიც თითქოს ინდოეთზე ბევრად უკეთეს ვითარებაში იმყოფებოდა, მაინც „მოახერხა“ ისტორიაში უდიდესი მასობრივი შიმშილობა დაეტეხა თავს საკუთარი ხალხისათვის: 1958-61 წლებში დაახლოებით 30 მილიონი ადამიანი გაწყდა, მაშინ როდესაც ხელისუფლება ჯიუტად განაგრძობდა დამღუპველი პოლიტიკის გატარებას; მას არავინ აკრიტიკებდა, რადგან არ არსებობდა არც ოპოზიცია პარლამენტში, არც თავისუფალი პრესა და არც მრავალპარტიული არჩევნების მოლოდინი. სწორედ ეს იყო მიზეზი, რომ წლების განმავლობაში არაფერი შეცვლილა, თუმცა კი წლიდან წლამდე მილიონობით მოსახლე იღუპებოდა. ზუსტად იგივე შეიძლება ითქვას მასობრივ შიმშილობაზე ჩრდილო კორეასა და სუდანში.

რატომღაც შიმშილობა ხშირად ბუნებრივ მოვლენებთანაა გაიგივებული და მიმომხილველები სრულიად მარტივ, ასე ვთქვათ, „ბუნებრივი“ მიზეზების აღნიშვნით იფარგლებიან: წყალდიდობა ჩინეთში, გვალვები ეთიოპიაში, მოუსავლიანობა ჩრდილო კორეაში... არადა, იგივე პრობლემები, და ზოგჯერ უარესიც, სხვა ქვეყნებსაც ჰქონიათ, მაგრამ მათ ხელისუფლებას მოსახლეობა შიმშილის პირამდე არ მიუყვანია. ცხადია, ასეთ დროს დაღუპულთა უმეტესი წილი უღარიბეს ფენებზე მოდის, ამიტომ განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს საარსებო მინიმუმის შენარჩუნებას (ვთქვათ, დასაქმების პროგრამების მეშვეობით), რაც გამოკვების საშუალებას მაინც მისცემს პოტენციურ მსხვერპლს. უღარიბესმა დემოკრატიულმა ქვეყნებმაც კი, მძიმე გვალვების, წყალდიდობებისა თუ სხვა რამ სტიქიურ უბედურებათა მიუხედავად (როგორც ინდოეთმა 1973-ში, ან ზიმბაბვემ და ბოტსვანამ 1980-ში) მოახერხეს ხალხის შიმშილით დახოცვამდე არ მიეყვანათ საქმე.

მასობრივი შიმიშილობა არც ისე ძნელი ასაცილებელი რამაა, თუკი მთავრობა მართლა გამოიდებს თავს, ხოლო ნებისმიერ დემოკრატიულ ხელისუფლებას, რომლის ყოფნა-არყოფნა არჩევნებზეა დამოკიდებული, და რომელიც ოპოზიციური პარტიებისა და თავისუფალი პრესის მხრიდან კრიტიკის მუდმივ წნეხშია მოქცეული, სხვა გზა არცა აქვს. ამიტომ სულაც არ მიკვირს, თუ ბრიტანეთის მმართველობის პერიოდში ინდოეთს შიმშილი ეპიდემიასავით ატყდებოდა თავს (ბოლო შიმშილობა, რომელსაც თავად შევესწარი, 1943 წელს მოხდა), მაგრამ მრავალპარტიული დემოკრატიული წყობის შემოღებისა და თავისუფალი პრესის გაჩენისთანავე ის მოგონებადღა დარჩა.

კაცმა რომ თქვას, ეს დემოკრატიის მიღწევათა ყველაზე ნათელი და თანაც მარტივი მაგალითია. პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებების გამოყენება მშვენიერი იარაღია ზოგადად ეკონომიკური და სოციალური უბედურებების თავიდან ასაცილებლად. თუ საქმე კარგად მიდის და ყველაფერი საათივითაა აწყობილი, დემოკრატიის ეს ბერკეტი შესაძლოა არც არავის გაახსენდეს. მხოლოდ მაშინ, როცა ამა თუ იმ მიზეზით რაღაც მოიშლება სისტემაში, ხელისუფალთა დემოკრატიული მმართველობის მიერ განპირობებული დაინტერესებაც იჩენს თავს და პრაქტიკული შედეგებიც მოაქვს.

მრავალი ტექნოკრატი-ეკონომისტი გვირჩევს საბაზრო სისტემის ეკნომიკური ბერკეტების გამოყენებას, და ავიწყდებათ ის პოლიტიკური ბერკეტები, დემოკრატიული სისტემა რომ გვთავაზობს. პირველ შემთხვევაში პრინციპულად დაუბალანსირებელ სისტემასთან გვაქვს საქმე - უცაბედი ეკონომიკური ცვლილებები ან ეკონომიკის მართვაში დაშვებული შეცდომები სრულიად გაწონასწორებულ ქვეყნებშიც სავსებით მოსალოდნელია. სწორედ მაშინ ჩნდება დემოკრატიისმიერი დამცავი მექანიზმების ამოქმედების საჭიროება.

აღმოსავლეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ქვეყნებში გაჩენილი ბოლოდროინდელი პრობლემები თვალნათლივ წარმოაჩენს არადემოკრატიული მმართველობის შეცდომებს. ჯერ ერთი, ფინანსური კრიზისი (სამხრეთ კორეაში, ტაილანდში, ინდონეზიაში) ბევრად განაპირობა ბიზნესის ე.წ. გაუმჭვირვალობამ, რაც თუნდაც ფინანსური გარიგების მხრივ საჯაროობის არარსებობაში გამოიხატებოდა; მეორეც, როცა ფინანსურმა კრიზისმა საერთო ეკონომიკურ ვარდნამდე მიიყვანა საქმე, დემოკრატიის დამცავი მექანიზმები - რაღაც იმის მსგავსი, რაც დემოკრატიულ ქვეყნებში მასობრივი შიმშილობის თავიდან ასაცილებელ საშუალებად მოვიხსენიეთ - საერთოდ არ ამოქმედებულა.

საერთო ეროვნული შემოსავლის ვარდნა თუნდაც 10%25-ით ვინძლო დიდად არაფრად მოგეჩვენოთ, თუკი წინა ათწლეულში ზრდის პროცენტული მაჩვენებელი 5-10 იყო ყოველწლიურად, მაგრამ ასეთმა უცაბედმა ცვლილებამ შესაძლოა გააუბედუროს და სიცოცხლეც მოუსწრაფოს უამრავ ადამიანს, თუკი ეს დარტყმა სხვებზეც არ გადანაწილდა და მხოლოდ უმუშევართ და შეჭირვებულთ დაატყდათ თავს. ასე რომ, სანამ ყველაფერი კარგად მიდიოდა, ვთქვათ, ინდონეზიაში, დემოკრატიის ბერკეტის საჭიროება იქ არავის გახსენებია, ოღონდ, როცა საქმე კრიზისამდე მივიდა და შედეგებიც არათანაბრად გადანაწილდა მოსახლეობის მხრებზე, მერე უკვე გვიანი იყო - დემოკრატიის დამცავი ფუნქციის მოშლა სწორედ ექსტრემალური საჭიროების დროს გამოჩნდება ყველაზე მწარედ.

დემოკრატიის მრავალფუნქციურობა

მაინც რა არის ეს დემოკრატია? მისი გაიგივება უბრალოდ უმრავლესობის მმართველობასთან მთლად სწორი არ იქნებოდა. დემოკრატიას ა პრიორი რამდენიმე მოთხოვნა აქვს - რა თქმა უნდა, უპირველესად, თავისუფალი არჩვენები და მათი შედეგებისადმი შეგუება, მაგრამ ის ასევე მოითხოვს გარკვეული უფლებების დაცვას, პატივისცემას სახელმწიფო ინსტიტუტების მიმართ, სიტყვის თავისუფლებას, ცენზურის მოხსნას და სხვ. იგივე თავისუფალი არჩევნები შესაძლოა ყოვლად უვარგისი აქტი აღმოჩნდეს, თუ დაპირისპირებულ მხარეებს საშუალება არ ექნებათ ერთნაირ პირობებში წარადგინონ საკუთარი პროგრამა, ან თუ ამომრჩეველს შესაძლებლობა არ ექნა სრულად მიიღოს ინფორმაცია და თავისუფლად იმსჯელოს დასმულ საკითხზე. დემოკრატია მომთხოვნი სისტემაა და არა დამოუკიდებელი მექანიკური პროცესი (როგორც უმრავლესობის მმართველობა თავისთავად).

ამ მხრივ დემოკრატიის ღირსებები და უნივერსალურ ფასეულობაზე მისი პრეტენზია უშუალო კავშირშია გარკვეულ ქმედებებთან. საზოგადოდ, მოქალაქეთა ცხოვრებაზე დემოკრატიის დადებითად ზემოქმედების სამი სხვადასხვა ასპექტი შეგვიძლია გამოვყოთ: ჯერ ერთი, პოლიტიკური თავისუფლება ადამიანის თავისუფლების უშუალო შემადგენელი ნაწილია და პოლიტიკური თუ სამოქალაქო უფლებების გამოყენება პირდაპირ კავშირშია პიროვნების, როგორც სოციალური არსების, კეთილდღეობასთან. ამგვარ თანამონაწილეობას პოლიტიკურ და სამოქალაქო პროცესებში თავისთავადი ღირებულება აქვს, რადგან საზოგადოებრივი ცხოვრებისგან ჩამოცილება ერთი უმძიმესი აკრძალვათაგანია ინდივიდუუმისათვის.

მეორეც, დემოკრატიას მნიშვნელოვანი გამოყენებითი ღირებულებაც აქვს: როგორც უკვე ვთქვი, ის საშუალებას აძლევს ხალხს გამოხატოს და გაიტანოს კიდეც საკუთარი მოთხოვნები (მათ შორის ეკონომიკურიც).

მესამე, დემოკრატიით სარგებლობა საშუალებას აძლევს მოქალაქეებს ერთმანეთის შეცდომებზე ისწავლონ, ხოლო, საერთოდ, საზოგადოებას - საკუთარი ფასეულობანი და მიზნები ჩამოაყალიბოს. იმის თქმა მსურს, რომ თავად „ეკონომიკური მოთხოვნების“ გააზრება უკვე საჯარო განხილვებს, ინფორმაციის, შეხედულებებისა თუ ანალიზის გაცვლა-გამოცვლას მოითხოვს. ამ გაგებით, დემოკრატიას კონსტრუქციული მნიშვნელობაც ენიჭება - იმ თავისთავად ფასეულობასთან დამატებით, რასაც მოქალაქეთა კეთილდღეობისათვის აქვს მნიშვნელობა, და იმ გამოყენებით ფასეულობასთან ერთად, რაც პოლიტიკურ გადაწყვეტილებაზე ზემოქმედებს. დემოკრატიის პრეტენზია - უნივერსალურ ღირებულებად მოგვევლინოს - სწორედ ამ სამ მახასიათებელს ეყრდნობა.

ჩამოყალიბებას ან თუნდაც ჯერ მხოლოდ იმის გააზრებას, თუ რა წარმოადგენს უცილობელ მოთხოვნას, ეკონომიკური მოთხოვნის გათვალისწინებით, უკვე შესაძლოა პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებების მოხმობაც დასჭირდეს. თავისთავად, მსჯელობა და კამათი იმის დადგენასაც სჭირდება, თუ რაგვარია ეს ეკონომიკური მოთხოვნები, რა შინაარსისაა და რამდენად კატეგორიულია. პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებების ბაზა, რაც საჯარო დისკუსიის, კამათის, კრიტიკისა და განსხვავებული აზრის ქონის უფლების გარანტიაა, თავის მხრივ აუცილებელია აწონილ-დაწონილი არჩევანის გასაკეთებლად. ეს პროცესი გადამწყვეტია ზოგადად ფასეულობათა თუ კონკრეტულ მიზანთა ჩამოსაყალიბებლად, და, საზოგადოდ, დაუშვებელია რაიმე პრიორიტეტების აღიარება ფართო მსჯელობის გარეშე, მიუხედავად იმისა, ოფიციალურად დაშვებულია თუ არა საჯარო დისკუსიები და განსჯა.

სიმართლე ითქვას, საჯარო დიალოგის ზემოქმედების ფაქტორს ხშირად არასაკმარისი მნიშვნელობა ენიჭება სოციალური და პოლიტიკური პრობლემების დასმისას. მაგალითად, ამას ძალზე დიდი მნიშვნელობა აქვს განვითარებად ქვეყნებში შობადობის მაღალი კოეფიციენტის შესამცირებლად: აშკარაა, რომ შობადობის მკვეთრი კლება ინდოეთის შედარებით წიგნიერ შტატებში ბევრად განაპირობა დისკუსიებმა, თუ რაოდენ უარყოფითი ეფექტი აქვს ამას ზოგადად საზოგადოებისა და კერძოდ ახალგაზრდა ქალების მდგომარეობაზე. თუკი აზრმა, რომ სტაბილური თანამედროვე ოჯახი მცირერიცხოვანი უნდა იყოს, ფეხი მოიკიდა, ვთქვათ, კერალასა თუ ტამილ ნანდუს შტატებში, ეს ძირითადად სწორედ ამ საკითხზე გამართული მწვავე საჯარო კამათისა და ღია დისკუსიების შედეგია. კერალას შტატში ახლა შობადობის კოეფიციენტი 1.7-ია (იგივე, რაც ბრიტანეთსა და საფრანგეთში, ხოლო ჩინეთის - 1.9-ზე ნაკლებია), და ეს რაიმე აკრძალვებით კი არ იქნა მიღწეული, არამედ უმთავრესად ახალ ფასეულობათა დანერგვით, რაშიც პოლიტიკურმა და სოციალურმა დიალოგმა ითამაშა მთავარი როლი; ასევე, თავად წიგნიერების შედარებით მაღალმა პროცენტმა (ყოველ შემთხვევაში ამ მხრივ მისი მაჩვენებელი უფრო მაღალია, ვიდრე ჩინეთის ნებისმიერი პროვინციისა), განსაკუთრებით კი - ქალთა შორის, დადებითად იმოქმედა ამგვარი დიალოგის გამართვის შესაძლებლობაზე.

გაჭირვებაც და უქონლობაც სხვადასხვა სახის შეიძლება იყოს: ზოგი უფრო ადვილად მოსავლებია საზოგადოების მხრიდან და ზოგიც - ძნელად. შესაძლოა რაღაც საერთო მოთხოვნა გამოდგეს იმის განსასაზღვრავად, თუ, მართლაც, რა „გვესაჭიროება“ ჩვენ. მაგალითად, უამრავი რამაა, რაც შეიძლება დიდად ფასეულად მიგვაჩნდეს და ამიტომაც „საჭიროდ“ ჩავთვალოთ, თუკი მასზე ხელი მიგვიწვდება. იქნებ უკვდავებაც კი ვისურვოთ, უპანიშადების გმირ მაიტრიას მსგავსად. მაგრამ თავად ამ უკვდავებას „საჭიროებად“ ვერ დავსახავთ, იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ, ჯერჯერობით მაინც, ეს სრულიად მიუღწეველი რამაა. მოთხოვნილების ჩვენეული გაგება პირდაპირ უკავშირდება ჩვენს წარმოდგენებს ზოგი სახის გაჭირვების აცილებადი ბუნების თაობაზე და ჩვენსავე მოსაზრებას, თუ რა უნდა გაკეთდეს ამისათვის; ხოლო სწორედ იმის გასაგებად, თუ რა არის შესაძლებელი (სოციალურ შესაძლებლობებზე მაქვს ლაპარაკი), საჯარო დისკუსია საზოგადოებაში ლამის გადამწყვეტ როლს თამაშობს. პოლიტიკური უფლებები, სიტყვისა და დისკუსიის თავისუფლებასთან ერთად, არამარტო ძირეულად აუცილებელია ეკონომიკურ მოთხოვნებზე საზოგადოების რეაქციის გამოსაწვევად, არამედ თვით ამ ეკონომიკური მოთხოვნების კონცეპტუალიზაციისთვისაა საჭირო.

ფასეულობათა უნივერსალობა

გამოდის, რომ დემოკრატიის ზემოხსენებულ პრეტენზიას ერთდროულად რამდენიმე საყრდენი ჰქონია: პირველი, ესაა მოქალაქეთა ცხოვრებაში პოლიტიკური თანასწორობისა და პირადი თავისუფლების თავისთავადი ღირებულება; მეორე - პოლიტიკური ნება-სურვილი, ხელისუფლება პასუხისმგებელი და ანგარიშვალდებული იყოს - ეს უკვე გამოყენებითი ღირებულებაა; და მესამე - დემოკრატიის კონსტრუქციული ღირებულება ფასეულობათა გადაფასებისა და მოთხოვნების, უფლებებისა და ვალდებულებების გააზრების პროცესში. აქედან გამომდინარე, შევეცდები დავასაბუთო ჩემი თვალსაზრისი დემოკრატიის, როგორც უნივერსალური ფასეულობის, თაობაზე.

როცა ამ დებულებას განიხილავს ვინმე, ხშირად ხაზგასმით აღინიშნება ხოლმე, რომ დემოკრატიას ყველა როდი ანიჭებს გადამწყვეტ მნიშვნელობას, განსაკუთრებით, თუკი არჩევანი ჩვენთვის საჭირო თუ სანატრელ მოვლენათა შორის უნდა გაკეთდეს. თანახმა ვარ, - ერთსულოვნება ამ საკითხში არ არსებობს, და ბევრისათვის სწორედ ესაა იმის მანიშნებელი, რომ დემოკრატიას უნივერსალურ ფასეულობათა რიგში ჯერჯერობით ვერ ჩავაყენებთ.

ცხადია, აქ მეთოდოლოგიური შეკითხვით უნდა დავიწყოთ: რა არის უნივერსალური ფასეულობა? რაღაც ღირებულება რომ უნივერსალურად მივიჩნიოთ, ამისთვის უცილობლად ყველას თანხმობაა საჭირო? ეს რომ მართლა ასე იყოს, უნივერსალურ ფასეულობათა ჩამონათვალი შესაძლოა სულაც შეუვსებელი დაგვრჩენოდა. არ არსებობს ფასეულობა (თვით დედობის ცნებაც კი), რომელიც ოდესღაც ვინმეს ეჭვქვეშ არ დაეყენებინოს და, შესაბამისად, საყოველთაო თანხმობა სულაც არაა საჭირო რაიმეს უნივერსალურ ფასეულობად ასაღიარებლად. უფრო სწორი იქნება, თუ ვიტყვით: უნივერსალურ ფასეულობად რომ ვაღიაროთ რამე, მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში ხალხი მასში რაღაც ღირებულს უნდა პოულობდეს.

როდესაც მაჰათმა განდი არაძალადობის უნივერსალურ ღირებულებას ქადაგებდა, იმას კი არ ამტკიცებდა, თითქოს ყველგან ყველა უკვე ასე დაიწყებდა მოქცევას, არამედ მიუთითებდა, რომ ყველას საკმაო მიზეზი გააჩნდა მის დასაფასებლად. ასევე, როცა რაბინდრანატ თაგორი „აზროვნების თავისუფლებას“ აცხადებდა უნივერსალურ ღირებულებად, სულაც არ ეგონა, თითქოს ეს ყველასთვის მისაღები იყო - უბრალოდ, ეს ყველასთვის საჭიროდ მიაჩნდა, და სწორედ ამ აზრის გარკვევას, ახსნას და გავრცელებას შეალია თავისი დღენი. ასე და ამგვარად, ყოველივე, რასაც უნივერსალობის პრეტენზია აქვს, ფაქტობრივ ანალიზსაც მოითხოვს - განსაკუთრებით იმ საკითხთან დაკავშირებით, მართლა თუ მიიჩნევა ღირებულად ის, რასაც ხალხი მანამდე ასეთად არ აღიქვამდა.

როცა დემოკრატიულ წყობას თუნდაც თეორიულად უსადაგებენ ქვეყანას, რომელსაც ის ჯერ არ გააჩნია, და სადაც ხალხს საშუალება არ ჰქონია დემოკრატიის შესაფერი წესისა და რიგის მიხედვით ეცხოვრა, რატომღაც წინასწარ ვარაუდობენ, რომ ყველა უცილობლად კმაყოფილი დარჩება. ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში ამდაგვარი დაშვება გამორიცხული იყო, მაგრამ ჩვენს დროში ამის ბუნებრივად მიჩნევა (რასაც მე ზემოთ კომპიუტერული დეფაულტ პროგრამის პრინციპი ვუწოდე) ფართოდ გავრცელებულ პრაქტიკად იქცა. ოღონდაც დემოკრატიის ექსპორტმა კი არ შეამცირა, გაზარდა მისი მომხრეების რიგები და იქაც კი, სადაც უკვე თითქოსდა დამკვიდრებული დემოკრატიული სისტემა გადავარდა, ფართო საპროტესტო გამოსვლების ჩახშობა მხოლოდ სისხლიანი რეპრესიების შედეგად ხერხდება ხოლმე. ბევრი ახლაც მზადაა თავიც კი გასწიროს დემოკრატიული წყობის დასაბრუნებლად. ოღონდ მათ, ვინც დემოკრატიის უნივერსალური ღირებულების თაობაზე გამოთქვამს ეჭვს, არგუმენტად ერთსულოვნების არარსებობა კი არ მოაქვთ, არამედ რეგიონალურ სიჭრელესა და დაპირისპირებაზე აკეთებენ აქცენტს. ზოგნი კიდევ ძირითად მიზეზად ქვეყნის უკიდურეს გაჭირვებას ასახელებენ, ანუ ამტკიცებენ, რომ ღატაკს პური სჭირდება და არა დემოკრატია. არადა ეს, თითქოსდა მეტად ეფექტური დებულება, ორმხრივ მცდარია: ჯერ ერთი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, დემოკრატიის დამცავი როლი სწორედ ღარიბთათვის არის მნიშვნელოვანი: უპირველესად შიმშილობის, ეკონომიკური კრიზისის, პოტენციურ მსხვერპლთა და ასევე თუნდაც ეკონომიკაში ჩართული ხალხისათვის პოლიტიკური ხმის მოსაპოვებლად. დემოკრატია არაა ის ფუფუნება, რომელსაც შეიძლება კეთილდღეობის მოსვლამდე დავაცდევინოთ.

მეორეც, არაფრით მტკიცდება, თითქოსდა ღარიბები, არჩევანი რომ ჰქონდეთ, დემოკრატიას უარყოფდნენ. 70-იან წლებში ინდოეთის მთავრობამ ამავე არგუმენტებზე დაყრდნობით სცადა, „კრიზისული ვითარებიდან გამომდინარე“, ზოგი პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებების შეკვეცის აუცილებლობა დაესაბუთებინა, რასაც ვადამდელი არჩევნების გამართვა მოჰყვა. ელექტორატიც სწორედ ამ საკითხთან დაკავშირებით გაიყო ორად. საბოლოოდ მსოფლიოს ერთ-ერთი უღარიბესი ინდოელი ამომრჩეველი უფლებების თუნდაც დროებითი შეკვეცის წინააღმდეგ გამოვიდა.

საერთოდ, მოარული აზრია, თითქოს ღარიბ-ღატაკთ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საკითხი ნაკლებად აწუხებთ; რეალური სურათი კი სულ სხვაა: სამხრეთ კორეა, ტაილანდი, ბანგლადეში, პაკისტანი, ბირმა, ინდონეზია - ყველგან დემოკრატიის გარდაქმნების თაობაზე მიდის შეხლა-შემოხლა. ამავე დროს, თუმცა პოლიტიკური თავისუფლება მკვეთრად შეზღუდულია აფრიკის კონტინენტის ნებისმიერ ქვეყანაში, თითქმის ყველგან საპროტესტო გამოსვლები იწყება, როცა კი ვითარება ოდნავ მაინც იძლევა ამის საშუალებას.

კულტურათა განსხვავებულობის“ არგუმენტი

ხშირად კიდევ ერთ არგუმენტს გაიგონებთ ზემოხსენებულ რეგიონალურ სიჭრელესა თუ განსხვავებათა თაობაზე - ამჯერად არა ეკონომიკური, არამედ უკვე კულტურის განხრით; მათგან ყველაზე ცნობილი ალბათ მაინც ე. წ. „აზიური ფასეულობებია“. მუდამ ამტკიცებდნენ, რომ აზიელები ტრადიციულად უფრო მეტ პატივს სცემენ წესრიგსა და დისციპლინას, ვიდრე პოლიტიკურ უფლებებს - შესაბამისად, დემოკრატიის მიმართ მათ მეტად სკეპტიკური დამოკიდებულება უნდა ჰქონდეთ.

მეტისმეტად საძნელოა ამგვარი ფსევდოინტელექტუალური დებულების სასარგებლოდ რაიმე ხელმოსაჭიდის პოვნა ნებისმიერი აზიური ქვეყნის ისტორიაში, გნებავთ, ინდოეთი ავიღოთ, გნებავთ - მთელი ახლო აღმოსავლეთი, ირანი და ა.შ. პირიქით, შემიძლია დაგისახელოთ ქრისტეშობამდე III საუკუნის წარწერები, იმპერატორ აშოკას დროინდელი, სადაც მკვეთრად ხაზგასმულია შემწყნარებლობის, პლურალიზმის საჭიროება და, ასევე, სახელმწიფოს ვალდებულება - დაიცვას თავისი ქვეშევრდომი უმცირესობანი.

აზია მეტისმეტად ფართო რეგიონია, და ახლა ამას მსოფლიოს მოსახლეობის 60%25 მიათვალეთ. ასეთი რაოდენობის ხალხზე რაიმე თეზისის განვრცობა განსაკუთრებით საეჭვოა. თუმცა ამ „აზიურ ფასეულობათა“ ადვოკატები ძირითადად შორეული აღმოსავლეთის ქვეყნებს გულისხმობენ. დასავლეთსა და აზიას შორის დაპირისპირება მათი აზრით, ტაილანდის აღმოსავლეთით იწყება, ხოლო დანარჩენი ნაწილი მეტ-ნაკელბად მაინც „ერთმანეთის მსგავსია“. იმავე ლი კუან იუს ღრმააზროვანი მტკიცებით, ფუნდამენტური განსხვავებაა საზოგადოებისა და მმართველობის ზოგადად დასავლურ და კონკრეტულად აღმოსავლეთაზიურ გაგებას შორის, ოღონდ, როცა ვამბობთ - აღმოსავლეთი აზია - ვგულისხმობთ კორეას, იაპონიას, ჩინეთს, ვიეტნამს და არა - სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიას, რაც მხოლოდ სინო-ინდური კულტურული ფასეულობების რაღაც ნარევია, თუმცა კი თავად ინდოეთი ამავე ფასეულობებს აღიარებსო.

მაგრამ ეს სამხრეთ-აღმოსავლეთი აზიაც, თავის მხრივ, იმდენად ჭრელია, რომ განსხვავებები თვით ქვეყნებს შიგნითაც კი უამრავია, არათუ ქვეყნებს შორის. აზიური ფასეულობების ხსენებაზე ყველა კონფუცის ასახელებს ძირითად ავტორიტეტად, მაგრამ, ვთქვათ, იაპონიაში, ჩინეთსა და კორეაში ბუდისტური ტრადიციებია ძირძველი და ფართოდ გავრცელებული; ასევე, უკვე დიდად ფეხმოკიდებულია ქრისტიანული მოძღვრებაც. ვერაფრით ვიტყვით, თითქოს რომელიმე ამ კულტურათაგანი წესრიგის მცნებას თავისუფლების მოთხოვნაზე მაღლა აყენებდეს.

მეტიც, თვით კონფუცი არავის მოძღვრავდა სახელმწიფოს მიმართ ბრმად მორწმუნე იყავითო. როდესაც ცი-ლუ დაეკითხა, როგორ ვემსახუროთ თავადსო, მან უპასუხა (დარწმუნებული იყავით, ამ ნათქვამს ნებისმიერი ცენზორი სიამოვნებით ამოშლიდა): სიმართლე მიუგე, გინდაც შეურაცხყოფილი დაგრჩეს. კონფუცის არც სიფრთხილის გრძნობა აკლდა და არც ტაქტის, მაგრამ ცუდი მმართველობის მხარდასაჭერი რჩევა არავისთვის მიუცია: „როცა ქვეყანა სწორ გზას ადგას, ილაპარაკე თამამად და მოიქეცი შესაბამისად; მაგრამ როცა გეზი მრუდდება, მაინც ისევე მოიქეცი, ოღონდ სიტყვა კი შეარბილე“.

კონფუცი იმაზეც მიუთითებდა, რომ ახლა რატომღაც წმინდა აზიურ ფასეულობებად შერაცხული ორი ნიშანსვეტი - ერთგულება ოჯახის მიმართ და მორჩილება სახელმწიფოს მიმართ - შესაძლოა ერთმანეთსაც დაუპირისპირდეს. სხვათა შორის, ზოგადად „აზიურ ფასეულობათა“ აპოლოგეტების უმრავლესობა სახელმწიფოს როლს ოჯახის როლის თავისებურ გაგრძელებად მიიჩნევს; მაგრამ გავიხსენოთ კონფუცის დიალოგი შეს პროვინციის გამგებელთან: „ჩემს ქვეშევრდომთა ერთგულება დაუსაზღვრავია“, ცუდმედიდურად განაცხადა გამგებელმა, „ერთი, რომელმაც ცხვარი მოიპარა, საკუთარმა შვილმა ამხილა“. „ჩვენთან ეს სხვაგვარად ესმით“, გაეპასუხა კონფუცი, „მამა შვილს აფარებს ხელს, შვილი მამას იცავს, მაგრამ განა ესეც ერთგულების ნიშანი არაა?“

საერთოდ, ერთმნიშვნელოვანი აღქმა ყბადაღებული „აზიური ფასეულობისა“, რომელიც თითქოსდა დემოკრატიასა და პოლიტიკურ უფლებებს ეწინააღმდეგება, ვერავითარ კრიტიკას ვერ უძლებს. იქნება ამ თეზისის მეცნიერულად დასაბუთების მოთხოვნა გულუბრყვილობაც კი იყოს ჩვენი მხრივ: მის მქადაგებელთა შორის არცერთი ანალიტიკოსი არაა: მხოლოდ პოლიტიკური ფუნქციონერები, ისიც უმეტესად ავტორიტარული რეჟიმების ოფიციალური თუ არაოფიციალური დამცველები გამოდიან ამგვარი ლოზუნგებით. ასეა თუ ისე, კი ღირს დასაფიქრებლად, რომ სანამ ჩვენ, აკადემიური წრეების წარმომადგენლები, სრულიად უსუსურნი ვართ პოლიტიკაში, პრაქტიკოს პოლიტიკოსებს იგივე სჭირთ ანალიტიკური აზროვნების განხრით.

თანადროული პოლიტიკური ბატალიების ფონზე, განსაკუთრებით კი ახლო აღმოსავლეთში, პიროვნული თავისუფლება ხშირად წარმოისახება როგორც ძირეულად შეუწყნარებელი და მიუღებელი რამ ისლამის მიმდევართათვის; მაგრამ ტრადიციათა ნაირფეროვნება და სახესხვაობანი ისლამისთვისაც ისევე ნიშანდობლივია, როგორც ნებისმიერი სხვა სარწმუნოებისთვის. ინდოეთში, გნებავთ, აკბარი გავიხსენოთ, გნებავთ - რომელიმე სხვა იმპერატორი დიდ მოგოლთა დინასტიიდან (იმ ავადსახსენებელი აურანგზების გამოკლებით), ყველანი პოლიტიკური თუ რელიგიური შემწყნარებლობის კარგ მაგალითს აჩვენებდნენ. თვით თურქი იმპერატორებიც ხშირად უფრო დამთმენნი იყვნენ, ვიდრე ზოგი მათი ევროპელი vis-á-vis. მსგავსი მაგალითების პოვნა ქაიროსა და ბაღდადის მმართველთა შორისაც იოლად შეიძლება. ბოლოს და ბოლოს, XII საუკუნის სახელგანთქმული ებრაელი მეცნიერი, მაიმონიდი, იძულებული შეიქნა მშობლიური ევროპიდან მის თანამოძმეთა მიმართ ბევრად უფრო ტოლერანტულ ქაიროს გადახვეწილიყო და განსწავლულ სულთან სალადინისთვის ეთხოვა თავშესაფარი.

სიჭრელე უმრავლეს კულტურათა ნიშანდობლივი მახასიათებელია მთელ მსოფლიოში, და ამ მხრივ არც დასავლური ცივილიზაციაა გამონაკლისი. დემოკრატიული მმართველობის ის პრაქტიკა, რაც დღესდღეობითაა თანამედროვე დასავლეთში გაბატონებული, ძირითადად განმანათლებლობის ეპოქისა და ინდუსტრიული რევოლუციის შედეგად მიღებულ კონსენსუსს ეყრდნობა, და ფაქტობრივად, XX საუკუნეში იჩინა თავი. აქ ისეთი სურათის დახატვა, თითქოს მთელ დასავლეთს ათასწლეულის განმავლობაში პირდაპირ დაბედებული ჰქონდა დემოკრატია, ხოლო მერე იმავე სურათის არადასავლური (თანაც ვითომდა მონოლითური) ტრადიციების მქონე ქვეყნებზე პროეცირება გვარიანი შეცდომა იქნებოდა. თუმცა საკითხის გამარტივებისაკენ სწრაფვა არა მხოლოდ ვინმე აზიელი სამთავრობო წარმომადგენლის გამოსვლებშია საგრძნობი, ზოგი დასავლელი თეორეტიკოსის ნაშრომშიც თვალშისაცემია.

ნიმუშად თუნდაც ისეთი მართლაცდა მნიშვნელოვანი ავტორის მაგალითს მოვიტან, როგორც სამუელ ჰანთინგტონია. მის „ცივილიზაციათა შეხლაში“ ის ყოვლად მცდარი აზრია გამოთქმული, რომ თითქოს „ინდივიდუალობის გააზრება, საკუთარი უფლებებისა და თავისუფლების ტრადიციულობა“ მხოლოდ დასავლეთში არსებობს და ეს „უნიკალური მოვლენაა ცივილიზებულ საზოგადოებაში“. მისივე მტკიცებით, „დასავლეთის ძირითადი მახასიათებელი, რაც მას სხვა ცივილიზაციებისაგან განასხვავებს, ქრონოლოგიურად წინ უძღოდა დასავლეთის მოდერნიზაციის პროცესს“ და „დასავლეთი თანამედროვეობამდეც დასავლეთი იყო“. ესაა სწორედ ის დებულება, ჩემი აზრით, ვერავითარ „ახლოით განჩხრეკას“ რომ ვერ უძლებს.

ასე ჩანს, მავანი აზიელი მაღალჩინოსნის ყოველი ღრმააზროვანი გამონათქვამი რაღაც „აზიურ ფასეულობათა“ თაობაზე იქვე პოულობს საპირისპირო გამოძახილს რომელიმე დასავლელი ინტელექტუალის მხრიდან, ოღონდ ეგაა, რამდენიც არ უნდა ჩამოაწოდოს ერთმა და მოიგერიოს მეორემ, ამგვარი ბურთაობა ვერანაირად ვერ შეუწყობს ხელს დემოკრატიის უნივერსალურ ღირებულებად ცნობას.

საკითხის დასმის წესით

მე შევეცადე მიმომეხილა რამდენიმე პრობლემა, რაც დაკავშირებულია დემოკრატიის პრეტენზიასთან უნივერსალურ ღირებულებად წარმოგვიდგეს. ეს მოიცავს დემოკრატიის თავისთავად ფასეულობას ადამიანთა არსებობისათვის, მის გამოყენებით როლს პოლიტიკური ნების წარმოქმნისასა და კონსტრუქციულ ფუნქციას იმავე ფასეულობათა შექმნაში. ყოველივე ამას ნამდვილად არა აქვს რეგიონალური ხასიათი - სხვათა შორის, ისევე, როგორც არც მკაცრი წესრიგისა და დისციპლინისადმი მიდრეკილებას: ფასეულობათა ნაირგვარობა საერთოდ დამახასიათებელია უმეტეს და, შესაძლოა, ყველა უმთავრესი კულტურისათვის. ასე რომ, ზემოხსენებული „კულტურათა განსხვავებულობის“ არგუმენტი სრულიად არადამაჯერებელი წინაღობაა ჩვენი დღევანდელი არჩევანისათვის. ეს არჩევანი კი მართლაც დღესვეა გასაკეთებელი, თუკი დემოკრატიის იმ ფუნქციონალურ როლს გავითვალისწინებთ, რაზედაც დამოკიდებულია კიდეც მისი შემდგომი გავლენა თანამედროვე სამყაროში. ეს საკითხი უმნიშვნელოვანესია და, როგორც ვთქვი, არავითარი რეგიონალური მახასიათებლები არ უდგას წინაღობად. სწორედ ესაა დემოკრატიის, როგორც უნივერსალური ფასეულობის, საფუძველი: ის არც კულტურათა რაღაც გამოგონილ ტაბუირებას ემორჩილება და არც ცივილიზაციების ვითომდა ისტორიულ განსაზღვრულობას.

პირველად დაიბეჭდა
ჟურნალში „საზოგადოება და პოლიტიკა“ N3

Tolerance

ლელა გაფრინდაშვილი

ამბობენ, რომ ათასმა ქართველმა ინტელიგენტმა საკანონმდებლო ორგანოსგან საახალწლო საჩუქარი, ინდაური, მიიღო. სწორედ ისე, როგორც არჩევნების წინ მღვდელმთავრებმა - ჯიპები.

სანამ ელიტარული ინდაური „ერის საუკეთესო ნაწილის“ ქვაბებში იხარშებოდა, პირველი არხის გენერალურმა პროდიუსერმა, გიორგი ჭანტურიამ, უნიკალური ნობათი მოგვართვა:

„საქართველოს მოქალაქეებისადმი თანაგრძნობითა და სიყვარულით სავსე“ ფრაზები, სადაც იგი განსხვავებული შესაძლებლობების ადამიანებს „ხეიბრებად“ მოიხსენიებს, ჰომოსექსუალებს - „პიდარასტებად“, ტოლერანტობა „კორკოტას“ ძმაბიჭური შეძახილები ჰგონია, ხოლო პირველი არხის განახლება - გოგო-ბიჭებით მისი დაკომპლექტება. თანაც დარწმუნებულია, რომ სიცოცხლე მხოლოდ „ნორჩებს“ გულისხმობს, ხოლო დანარჩენები, განსაკუთრებით ხანდაზმული ქალები, უნდა „მოკლა“, რათა ახალგაზრდებით დასახლებულ კუნძულს, ანუ ტელევიზიას, სული შთაბერო; „ეს ტელევიზია ცოცხალია. ჩვენი პირველი ამოცანა იყო ბებერი ქალი მოგვეკლა, რომელთანაც ასოცირდებოდა ეს ტელევიზია...“

ხელისუფლების ფავორიტთაგან, ცხადია, სახელმწიფო მოხელის ქსენოფობია არავის გაუპროტესტებია. საზოგადოების ნაწილი კი ახმაურდა, აყვირდა, მაგრამ კულუარულად და არა - ორგანიზებულად!

ამას პირველი არხის მესვეურთა თავის მართლება მოჰყვა: ჩვენ გამოკვლევა ჩავატარეთ და რესპონდენტთა უმრავლესობამ საზოგადოებრივი მაუწყებელი მოხუც ქალს შეადარაო.

საზოგადოებამ თქვა, ტელევიზია მოხუც ქალს ჰგავსო და არა - მოხუცი ქალი უნდა მოკლათო!

იქნებ საქართველოს მოქალაქეებს „ქალის“ ტანსაცმელი ანუ აპარატურა და სტუდიები არ მოსწონთ? იქნებ, თანამედროვე კულტურული, სოციალური და პოლიტიკური ცხოვრების ასახვის სიმწირეზე მიგანიშნათ, რის გამოც ტელეეთერი ბებიების მიერ მრავალჯერ მოყოლილ, მოყირჭებულ ზღაპარს ემსგავსება.

ამ საკითხებზე რომ გეფიქრათ, მაშინ მიხვდებოდით, რომ „ახლის“ შესაქმნელად „ძველი“ კი არ უნდა „მოკლა“, არამედ ამ ორი უკიდურესობის თანაარსებობა უნდა ასახო. ასეთ შემთხვევაში ტელევიზია სოციალიზმზე დამყნილ პატრიარქატს კი არ დაემსგავსება, არამედ - რეალურ ცხოვრებას, სადაც სოციალურად სუსტები და ძლიერები, რელიგიური და ეთნიკური ჯგუფები, კულტურული და პოლიტიკური ერთობები თანაარსებობენ. აი, ეს არის საინტერესო და ეს ზრდის სოციუმში ტოლერანტობის ხარისხს, რომელიც თურმე, მისი წარმომადგენლის განმარტებით, პირველი არხის პრიორიტეტი არ არის.

გიორგი ჭანტურიას აზრების წაკითხვის შემდეგ პირველი, ვინც გამახსენდა, სწორედ ამ სახელმწიფო მოხელის ბებია იყო, აკადემიკოსი ქეთევან ლომთათიძე, აფხაზურ-ადიღური ენების სფეროში უნიკალური გამოკვლევების ავტორი. მაშინ, როცა ბევრი ქართველი მკვლევარი, პოლიტიკური და საზოგადო მოღვაწე აფხაზების დამამცირებელი, შეურაცხმყოფელი გამოკვლევების ტირაჟირებით იყო გართული, ქალბატონი ქეთევანი სწორედ აფხაზური და აბაზური ენების თვითმყოფადობასა და ჩვენს საერთო კავკასიურ ნათესაობაზე საუბრობდა. მისი რედაქტორობით 2003 წელს გამოცემული „ქართულ-აფხაზური ლექსიკონი“ ხომ უნიკალურია თავისი მნიშვნელობით. ამიტომ გამორჩეულად უყვარდათ იგი აფხაზებს და ასე მოიკითხავდნენ ხოლმე: „Хан табакоу?“ ანუ სად არის ჩვენი დედაო? ჩვენს უახლოეს წარსულში ეს ჭარმაგი ენათმეცნიერი რომ ვინმეს გახსენებოდა და მშვიდობის მშენებლობის პროცესში ჩაერთო, ან ტელევიზიით მისი წვლილის ამსახველი სიუჟეტები მოემზადებინათ, ვინ იცის, იქნებ თავიდან აგვეცილებინა ძველი და ახალი ომი! ქეთევან ლომთათიძე ხომ 2007 წლის 22 სექტემბერს, 96 წლისა გარდაიცვალა! მაგრამ ასეთი საქმის გაკეთებას ჯერ ცოდნა სჭირდება, შემდეგ - სოციალური პრობლემებისადმი მგრძნობელობა და ადამიანებისადმი თანაგრძნობა, რისი დეფიციტიც ქართულ მედიასივრცეში ნამდვილად დიდია.

ახლა კი მთავარი! ისტორიები, რომლებმაც თავის დროზე ბევრი რამ მასწავლა და როგორც ბებიამ - შვილიშვილს, ისე მინდა მოვუყვე პირველი არხის გენერალურ პროდიუსერს.

VERBA MAGISTRA

ჩემს ქუჩაზე ერთი გეოლოგი კაცი ცხოვრობდა, რომელსაც ბავშვების ჭკუის დარიგება უყვარდა. დაგვინახავდა თუ არა ერთად შეკრებილებს, მაშინვე რაიმე გრძელ, დიდაქტიკურ ლექციას ჩაგვიტარებდა, ბოლოს ხელს ზეცისკენ გაიშვერდა და იტყოდა: „VERBA MAGISTRA“ და იქვე განმარტავდა - „მასწავლებლის სიტყვა“.

ზაფხულობით „მაგისტრასთან“ მოსკოვიდან მისი ძმისშვილი, თემო, ჩამოდიოდა: გაბღენძილი, ხმელი და მაღალი ბიჭი. შორიდან, სახეზე დამცინავი ღიმილით, გვათვალიერებდა „კლასობანას“ თამაშით გართულ გოგონებს. მერე თავის ღობეზე შემოჯდებოდა და გამაყრუებელ სტვენას იწყებდა.

მას ალბათ არასოდეს გავიცნობდი, რომ არა ერთი შემთხვევა: ჩვენი ქუჩის ოღრო-ჩოღრო ქვაფენილზე ერთხელაც მოხუცი ქალი ისე დაეცა, რომ რამდენიმე წუთი უგონოდ ეგდო. ქუდმოგლეჯილი გავვარდი დასახმარებლად: წამოვაყენე. მოსულიერდა თუ არა, მადლიერებით შემომხედა, თავი დამიკრა და გზა გააგრძელა.

როცა გამოვერკვიე, თავის ღობეზე შემომჯდარი თემო დავინახე, უცნაურად იღრიჯებოდა და ფეხებს იქნევდა. არც განძრეულა. ვიფიქრე - მივალ, ხელს ვკრავ და გადავაყირავებ-მეთქი, მაგრამ ვინ მაცალა? შორიდანვე შემომძახა:

- А ты Кристи читала?

უარის ნიშნად თავი გავიქნიე, რაზეც ერთი კარგად გადაიხარხარა და მითხრა:

- Как я не догадался ты ведь по-русский читать не умеешь?

სიბრაზისაგან ენა დამება, მაგრამ მაინც სხაპასხუპით ჩამოვუთვალე მოთხრობები, რომლებიც სწორედ რუსულად წავიკითხე.

- О, эти-же наши! Я про заграничных спрашивал. Я бы одолжил, но с собой не взял, через год принесу.

მადლობა გადავუხადე და მისი ქართულის ცოდნით დავინტერესდი. მითხრა, სამი წელია ვსწავლობ და უკვე მოთხრობებსაც ვწერ ქართულადო, თუ გინდა -წაგაკითხებო. სიხარულით დავთანმხდი.

მეორე დღესვე 48-ფურცლიანი რვეული მომიტანა, რომელზედაც წითელპომადიანი ქალი ეხატა და დიდი ასოებით ეწერა: „ნუ მოკლავ მგალობელ ჩიტს!“ გამალებით დავიწყე კითხვა. მოთხრობა სულ 40-45 გვერდი იყო, თან დიდი, უსწორმასწორო ასოებით ნაწერი. ფანქრის რუხ უფერულობას წითელი პასტით შესრულებული ადგილები არღვევდა. თანაც ეს წითელი ჩანართები იმდენად გულმოდგინედ, ლამაზად იყო დაწერილი, რომ, როცა კითხვას მოვრჩი, ჩემს წიგნაკში დიდი რუდუნებით გადავწერე და ხშირად ვიყენებდი თანატოლების დასამოძღვრად. აი, ისინიც:

„ადამიანს შეუძლებელია გაუგო, თუ ცოტა ხნით მის თვალსაზრისზე არ გადახვედი. მის კანში უნდა შეძვრე და გაიარ-გამოიარო. თუ ეს ფოკუსი აითვისე, მაშინ ძალიან გაგიადვილდება შენგან განსხვავებულ ადამიანებთან ურთიერთობა...“

„იცი რა არის კომპრომისი? ეს არის, როცა ადამიანები ერთმანეთს უთმობენ და ამ გზით შეთანხმდებიან“.

„არასოდეს მოიხსენიო შავკანიანები „ზანგებად“!

„თეთრკანიანმა ქალმა შავკანიან მამაკაცს აკოცა, აცდუნა იგი და ამით მორალური კანონი დაარღვია. მისმა სურვილმა კანონზე გაიმარჯვა, ახლა კი - მისი სირცხვილის მოწმე, ტომ ტეილორი, უნდა მოიშოროს. მას საზოგადოებაც ეთანხმება, რადგან ჩვენი აზრით ხომ ყველა შავკანიანი მატყუარა და უზნეოა. მაგრამ ჩვენ ასევე ყველას მოგვეხსენება, რომ მხოლოდ ზოგიერთი შავკანიანია მატყუარა და უზნეო. მაგრამ ეს მსჯელობა ხომ არა მხოლოდ ერთ რასაზე, არამედ ყველა ადამიანზე თანაბრად ვრცელდება?! აბა რომელ ჩვენგანს არ უცრუია და არ მოქცეულა უღირსად?!“

„ადამიანმა, რომელსაც ბავშვები „საშინელებას“ ვეძახდით, მე და ჯიმს სიცოცხლე გვაჩუქა... ყველა ადამიანი კარგია, თუ ის ბოლოს და ბოლოს გაიცანი...“

ისეთი აღფრთოვანებული ვიყავი, რომ თემოს დავუმეგობრდი. თვალი სულ მისი ეზოსკენ მეჭირა. მე „ღამურა“ ვარ და რადგან მათი სხვენი მთელი ღამე განათებული იყო, ვიფიქრე - ნამდვილად ახალ მოთხრობებს წერს-მეთქი, მაგრამ გამაწბილა:

იქ უბრალოდ შუქს არ ვაქრობთო. ერთ თვეში თემოს ეზო ხალხით გაივსო. მეზობლებმა თქვეს - „მაგისტრას“ დედა, კეკე, გარდაიცვალაო. სახტად დავრჩი! მათთან მესამე ადამიანი არასდროს დამინახავს.

დაკრძალვაზე უამრავი ხანდაზმული ქალი მოვიდა. კეკე რუსულის მასწავლებელი ყოფილა, რესპუბლიკის დამსახურებული პედაგოგი.

საპანაშვიდო მითქმა-მოთქმაში ისიც გავარკვიე, რომ განათებული სხვენის ბინადარი სწორედ ის იყო: სიცოცხლის ბოლო წუთამდე შრომისუნარიანი, ბევრს კითხულობდა და შვილიშვილისთვის მოთხრობებს ქართულად თარგმნიდაო. როცა უკანასკნელ გზაზე აცილებდნენ, თვალი ცხედრისკენ გამექცა და ჩემი გადარჩენილი მოხუცი შევიცანი.

რა დიდი ჭკუა უნდოდა იმის მიხვედრას, რომ მეზობელი ბიჭის მიერ თავისად გასაღებული მოთხრობა „სხვენის ჩიტმა“ დაწერა. ხოლო, როცა 1986 წელს, ჰარპერ ლის „ნუ მოკლავ ჯაფარას“ ქართულად წავიკითხე, მივხვდი საქმის ნამდვილ არსს: კეკე ბებიამ ეს ნოველა რუსულიდან, იმპროვიზებულად თარგმნა.

კიდევ ერთხელ გავბრაზდი მოხუცი ქალის გამო, რომლის გონიერებასა და ნიჭს ნამდვილად უნდა ვუმადლოდე ამ უკვდავი თხზულების იდეებთან ზიარებას: როგორ არ უნდა დაჩაგრო შენზე სუსტი და შენგან განსხვავებული ადამიანი, ისევე, როგორც არ უნდა მოკლა ჯაფარა, - ჩიტი, რომელიც არ ერჩის ნათესებს, არ ემტერება გლეხის ნუგეშად გამოვსებულ ბეღელს, - მხოლოდ გალობით გვატკბობს და თვისუფლად დაფრინავს!

სასწრაფოდ ჩემი წიგნაკი მოვძებნე: უკვე მერამდენედ ვკითხულობდი ჰარპერ ლის აზრებს და გულს ამოუცნობი სევდა მიმძიმებდა - ალბათ, კეკე ბებიას გამო. როგორ ცდილობდა შვილიშვილისათვის თანაგრძნობა ესწავლებინა! შეცდა! სიყვარული არ ისწავლება, ეს ნიჭი ან გეძლევა, ან - არა. მის ცდას რომ ნაყოფი გამოეღო, მაშინ თემო მოამაგე ბებიას სხვენის მარტოობისთვის არ გაიმეტებდა, ქვაფენილზე დაცემულს წამოაყენებდა და, როგორც ავტორს და მასწავლებელს, არასდროს „მოკლავდა“. აბა, წარმოიდგინეთ, რას უზამს ჩიტებს ასეთი ადამიანი!

HELICHRYSUM

ანუ უკვდავა

ჩემი შთაგონების წყარო ბუნება არასოდეს ყოფილა. მისი სიდიადე და სწორუპოვრობა ცოტა მაშინებდა, უფრო სევდას მგვრიდა, ვიდრე - სიხარულს. აი, ცხოველები და ადამიანები! მათ ზნეზე დაკვირვება, მათი ბუნების ამოცნობა ყოველთვის მაინტერესებდა. ამიტომაც როგორც გიჟს, ისე ვუყურებდი ჩემს ნათეავს, მექის, რომელიც დედამ მიატოვა და მამა და დედინაცვალი ზრდიდნენ. საზაფხულო არდადეგებზე იგი დედაჩემის მშობლიურ სახლში თავმოყრილ ბავშვებს ერთი-ორი კვირით აუცილებლად გვესტუმრებოდა ხოლმე. დილაუთენია გარბოდა ტყეში. უამრავი ყვავილი, ფოთოლი, ფესვები მოჰქონდა, დერეფნის მზიან მხარეს ალაგებდა და ყველას გვაფრთხილებდა: „ხელი არ ახლოთ, არ შეაწუხოთ, თორემ ჰერბარიუმი გამიფუჭდება!“ შეპყრობილი იყო მცეარეებით. ლექსებსაც მხოლოდ მათ უძღვნიდა. ერთი მათგანი მახსოვს - „Fragaria ananassa“ ერქვა.

შუადღისას მსხლის ძირში ბავშვებს თავს მოგვიყრიდა და, მაგალითად, გვკითხავდა: იცით რას ნიშნავს „Helichrysum“?

უარის ნიშნად თავებს გავაქნევდით თუ არა, იწყებოდა გულანთებული საუბარი ამ მცენარის ბუტკოზე, გვირგვინის ფურცლებზე, მტვერზე, ფოთლებზე, ფესვებზე და სიცოცხლის ხანგრძლივობაზე. ავად იყო ამით, ამიტომ თხრობა და მსმენელები წამალივით სჭირდებოდა. ერთხელ დედამიწის შესახებ ბჭობა ბებიაჩემის აზრმა გააწყვეტინა:

- მეტი შენ რა გითხარი! დედამიწა რომ ბრუნავდეს, ერთხელ მაინც როგორ არ მოვხვდებოდი მოსკოვში?

- ჰა, ჰა, ჰა! დედამიწა შენს გარშემო კი არა, თავისი ღერძის გარშემო მოძრაობს! - უპასუხა მექიმ სახტად დარჩენილ გოგუცას.

ზაფხული ზაფხულს მოსდევდა და ჰერბარიუმი ჰერბარიუმს ემატებოდა. მაგრამ მოხდა უბედურება: ერთხელაც ეს სასოებით დაგროვილი „სიმდიდრე“ დედინაცვალმა დაუწვა, ხოლო ლექსები სულ ნაკუწებად უქცია - რა ბიჭის საქმეა ეს სისულელეებიო. მექი თვითგვემას მიეცა: აღარც სკოლაში დადიოდა და სახლიდანაც ფეხს აღარ დგამდა გარეთ. ნელ-ნელა მოეგო გონს. ამასობაში მე სკოლა დავამთავრე და სტუდენტი გავხდი. მოულოდნელად დამირეკა და მესტუმრა:

- სახლიდან წამოვედი, ვეღარ გავუძელი იმ კუდიანს, - მითხრა, - ახლა ცოლი უნდა შეირთოო. თან თავის ბიძაშვილს მირიგებს: აბა, ეს ჩემი სიმწრით ნაგროვები ქონება ვიღაც გომბიოს ხომ არ უნდა დარჩეს, არ ჯობია ჩემიანმა გაიხაროსო?

ისეთი თავზარდაცემული და შეურაცხყოფილი იყო, რომ ძლივს დავამშვიდე. შუაღამისას წავიდა. კარებში იდგა, როცა თქვა:

- გეფიცები, მაინც არ მძულს, უფრო მეცოდება!

იმ წუთში მისი გულმოწყალება არ დავიჯერე. მეგონა იტყოდა - მძულს ქალებიო (დედისა და დედინაცვლის გამო!), მაგრამ ახლა ვხვდები, რომ მართალი იყო, რადგან ამ ბიჭს მხოლოდ სიყვარული შეეძლო და ამისთვის ისჯებოდა.

- აღარ მიხსენო ეგ არაკაცი! სულ დალეწა ყველაფერი, „მადონაც“ კი! - მიყვიროდა მეორე დღეს ყურმილში მისი დედინაცვალი.

საქართველოს ტელევიზიის პირველი არხის გენერალური პროდიუსერისთვის მექი პიდარასტია, დედინაცვლისთვის - არაკაცი, ხოლო ჩემთვის - მცენარეთა სულთამპყრობელი ბერბიჭა, Helichrysum ანუ იგივე უკვდავა.

ეპილოგი

სანამ ჩვენ სახელმწიფო მოხელეთა ქსენოფობიას ვებრძვით, „ნუ მოკლავ ჯაფარას“ ავტორი, ჰარპერ ლი, 82 წლის გახდა და მხოლოდ ეტლით გადაადგილდება; გია ჭანტურიას სიტყვებით, „ბებერი ხეიბარი ქალია“, მაგრამ იგი არავის დავიწყებია: არც სახელმწიფოს და არც - საზოგადოებას. 2007 წელს „აშშ-ს პრეზიდენტის მედალი მშვიდობისათვის“ მიიღო, ხოლო 2008-ში ალაბამის შტატის იურისტთა ასოციაციის საპატიო წევრად აირჩიეს. ტელეგადაცემებიც მიუძღვნეს, სადაც სამართალმცოდნე ქალი უზადო გულმოდგინებით იხსენებდა იმ ჯილდოებს, რომლებიც 1960 წლიდან, ანუ წიგნის გამოსვლიდან, დღემდე „საუკუნის საუკეთესო ნოველად“ აღიარებულმა მისმა მოთხრობამ და მის საფუძველზე გადაღებულმა ფილმმა (რეჟისორი რობერტ მალიგანი) მიიღეს. უამრავ გამოხმაურებას შორის ჰარპერს ყველაზე მნიშვნელოვნად ერთი აფროამერიკელი ქალის აზრი მიაჩნია: „როცა თქვენი წიგნი წავიკითხე, 14 წლის ვიყავი. მან შეცვალა ჩემი ცხოვრება!“

დიახ, ასეთ წიგნებსა და ჰარპერ ლის მსგავს ადამიანებს შეუძლიათ გავლენა მოახდინონ სხვების შეხედულებებზე, ცხოვრებაზე, გახადონ ისინი უფრო ჰუმანურები და ტოლერანტულები. ხოლო როცა „კორკოტა“ ამბობს - ჩემი მეზობელი ვანია პეტროვი რა ჯიგარი ბიჭი იყოო - ეს „ძმობა და გაგებაა“ და არა - ტოლერანტობა!

მედია

ფრიდონ საყვარელიძე

ბოლო წლების განმავლობაში ავტორიტეტული საერთაშორისო ორგანიზაციები რეგულარულად ატარებენ გამოკვლევებს, რომლებიც ობიექტურ სურათს გვიხატავენ მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში დემოკრატიიის, ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების, ეკონომიკის, პრესის თავისუფლების მდგომარეობის შესახებ. ამ წერილში სწორედ პრესის თავისუფლების მხრივ მსოფლიოში არსებულ მდგომარეობაზე ვისაუბრებთ. ძირითადად დავეყრდნობით გავლენიანი საერთაშორისო ორგანიზაციის „ჟურნალისტები საზღვრებს გარეშე“ (,,Reporters Without Borders“) გამოკვლევებს, აგრეთვე „თავისუფლების სახლის“ (,,Freedom House“) მონაცემებს¹.

ორგანიზაციის „ჟურნალისტები საზღვრებს გარეშე“ დასკვნა

საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციამ „ჟურნალისტები საზღვრებს გარეშე“ გამოაქვეყნა 2008 წელს მსოფლიოში პრესის თავისუფლების მორიგი რეიტინგი, ანუ პრესის თავისუფლების მსოფლიო ინდექსი (Worldwide Press Freedom Index 2008). ამ ორგანიზაციის მიერ გამოქვეყნებულ რიგით მე-7 რეიტინგში ასახულია ინფორმაცია 173 სახელმწიფოს შესახებ 2007 წლის 1 სექტემბრიდან 2008 წლის 1 სექტემბრამდე. სიაში ადგილის მისანიჭებლად შემუშავებულია კითხვარი, რომელიც 49 პუნქტისგან შედგება. მხედველობაში მიიღება ჟურნალისტების მიმართ ძალის გამოყენების ყველა შემთხვევა (მკვლელობა, დაკავება, დაპატიმრება, საქმიანობაში ხელის შეშლა), ცენზურისა და თვითცენზურის ხარისხი, მედიის ფინანსური დამოუკიდებლობის ხარისხი და ა.შ.

ჩატარებული კვლევის მონაცემთა მიხედვით, ყველაზე თავისუფალი მედია არის ისლანდიაში, ხოლო ყველაზე არათავისუფალი თურქმენეთში (171-ე ადგილი), ჩრდილო კორეასა (172-ე ადგილი) და ერითრეაში (173-ე ადგილი). მოხსენების ძირითადი დასკვნა ისაა, რომ, როგორც ირკვევა, სიტყვის თავისუფლება იმ ქვეყნებში კი არ ყვავის, სადაც ეკონომიკური კეთილდღეობაა, არამედ იქ, სადაც მშვიდობა სუფევს. მოხსენების ავტორების მონაცემებით, იმ დემოკრატიული ქვეყნების ინდექსი, რომლებიც ჩართულნი არიან კონფლიქტებში უცხო ქვეყნების ტერიტორიებზე, მაგალითად, აშშ-სა (რომელიც 36-ე ადგილს იყოფს ესპანეთთან და რამდენიმე სხვა ქვეყანასთან ერთად) და ისრაელისა (46-ე ადგილი), ყოველწლიურად იკლებს. მათ ავიწროებენ სხვა, მაგალითად, აფრიკისა და კარიბის აუზის ქვეყნები, სადაც პრესის თავისუფლება ყოველწლიურად მეტ გარანტიებს იძენს. მეორე დასკვნის მიხედვით, საერთაშორისო თანამეგობრობის კრიტიკულ დამოკიდებულებას ავტორიტარული რეჟიმების მიმართ, როგორიცაა კუბა (169-ე ადგილი) ან ჩინეთი (167-ე ადგილი), ეფექტური შედეგები არ მოაქვს.

„მსოფლიო 11 სექტემბრის შემდეგ მნიშვნელოვნად შეიცვალა. დიდ დემოკრატიულ ქვეყნებში დესტაბილიზაცია სუფევს. ეს ქვეყნები ცდილობენ თავი დაიცვან და თანდათან ამცირებენ სხვადასხვა თავისუფლებათა სივრცეს. ეკონომიკურად მძლავრი დიქტატურები თავხედურად საუბრობენ საკუთარი ავტორიტარიზმის შესახებ, სარგებლობენ რა უთანხმოებებით, რომლებიც მსოფლიო თანამეგობრობაში არსებობს, და იმ ნგრევით, რომლებიც მოაქვს ომს ტერორიზმთან ბრძოლის ლოზუნგებით. რელიგიური და პოლიტიკური ტაბუ ყოველწლიურად სულ უფრო წინა პლანზე გამოდის იმ ქვეყნებში, რომლებიც ადრე თავისუფლების გზით მიდიოდნენ“, - წერენ მოხსენების ავტორები. ამ კონტექსტში ისინი ფიქრობენ, რომ პრესის თავისუფლების სრული არარსებობა მსოფლიოსგან დახურულ ქვეყნებში, სადაც ქვეყანას სიტყვის თავისუფლების მტრები მართავენ, სრული დაუსჯელობის ვითარებაში ხდება, რადგან საერთაშორისო ორგანიზაციები, როგორიცაა, მაგალითად, გაერო, კარგავენ ძალაუფლებას და ვერ ახდენენ გავლენას საკუთარ წევრებზე. მსოფლიოში არსებული ეს ვითარება უფრო მეტ შესაძლებლობებს უქმნის ეკონომიკურად სუსტ, პატარა ქვეყნებს, სადაც, მიუხედავად ყველაფრისა, ხელისუფლება თავის მოქალაქეებს აძლევს საკუთარი განსხვავებული აზრის ქონის და მისი საჯაროდ გამოხატვის გარანტიას².

პრესის თავისუფლების ინდექსის მიხედვით პირველ სამ ადგილს ერთნაირი ქულებით იყოფენ ისლანდია, ლუქსემბურგი, ნორვეგია; შემდეგ მოდიან: 4-6 - ესტონეთი, ფინეთი, ირლანდია, 7-12 - ბელგია, ლატვია, ახალი ზელანდია, სლოვაკეთი, შვედეთი, შვეიცარია. პირველ ოცეულში 18 ადგილი ევროპულ ქვეყნებს უკავიათ (მათ ემატებათ ახალი ზელანდია და კანადა). სიაში წამყვან ადგილებზე არიან აგრეთვე ცენტრალური ამერიკისა და კარიბის რეგიონის ქვეყნები. აღსანიშნავია რომ კარიბის აუზის ქვეყნები, მაგ., იამაიკა (21-ე ადგილი), კოსტა რიკა (22-ე ადგილი), სურინამი (26-ე ადგილი), უსწრებენ საფრანგეთს, ესპანეთსა და იტალიას. ბოლო 2 წელია საფრანგეთი რეკორდებს ამყარებს ჟურნალისტთა საქმიანობაში პოლიციისა და სასამართლოს ჩარევის შემთხვევათა რაოდენობით, 2008 წელს აქ ხშირი იყო პრესის მუშაკების ჩხრეკის, დაკავებისა და დაკითხვაზე გამოძახების შემთხვევები, აგრეთვე ინფორმაციის წყაროს გამჟღავნების მოთხოვნა. ამიტომ ფრანგები მხოლოდ 35-ე ადგილზე არიან. ესპანეთი ეტა-ს³ „წყალობით“ 36-ე ადგილს ვერ ასცდა, ხოლო მაფიოზური კლანების მიერ განხორციელებული ძალადობისა და ცუდი საზოგადოებრივი კლიმატის გამო იტალია 44-ე ადგილზეა.

ევროკავშირის 27 წევრი სახელმწიფო და ბულგარეთი პირველ 60 ქვეყანას შორის არიან. მოხსენების ავტორები ბულგარეთს (59-ე ადგილი) ევროპის კონტინენტის „ცუდ მოწაფეს“ უწოდებენ სახელმწიფო სტრუქტურების კორუმპირებულობის გამო. ამ ქვეყნის მაგალითი ამტკიცებს, რომ არჩევნები, პლურალიზმი და რამდენიმე საკონსტიტუციო გარანტია არ არის საკმარისი პირობა სიტყვის თავისუფლების უზრუნველსაყოფად. იმისათვის, რომ ეს თავისუფლება რეალურად არსებობდეს, ქვეყანაში უნდა შეიქმნას კლიმატი, რომელიც კეთილისმყოფელ გავლენას მოახდენს ინფორმაციის გავრცელებისა და გამოხატვის თავისუფლებაზე.

აფრიკული ქვეყნებიდან კარგი მაჩვენებლები აქვთ ნამიბიას (24-ე ადგილი) და განას (31-ე ადგილი). სიის სათავეში მყოფ ქვეყნებს, ეკონომიკურ განვითარებაში არსებული დიდი სხვაობების მიუხედავად (მაგ., ისლანდიისა და იამაიკის მთლიანი შიდა პროდუქტის შეფარდება არის 1:10), აერთიანებთ ის, რომ ამ სახელმწიფოებში მოქმედებს საპარლამენტო დემოკრატია და ისინი არ იღებენ მონაწილეობას საომარ მოქმედებებში.

სხვა მიზეზებთან ერთად 2007 წლის ნოემბრის მოვლენებმა, განსაკუთრებით ტელეკომპანია „იმედის“ დარბევამ და საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებამ და, რა თქმა უნდა, აგვისტოს სამხედრო კონფლიქტმა საქართველო წინა წელს დაკავებული 66-ე ადგილიდან 120-ე ადგილზე გადაისროლა, ხოლო სამხედრო მოქმედებებმა ნიგერში ეს ქვეყანა 2007 წელს დაკავებული 95-ე ადგილიდან 130-ე ადგილზე ჩამოაქვეითა.

იმ ქვეყნებში, რომლებიც სხვადასხვა ინტენსივობის კონფლიქტებში არიან ჩათრეულნი, ჟურნალისტები რეპრესიების მსხვერპლნი ხდებიან ან სასიკვდილო საფრთხე ემუქრებათ და იღუპებიან სამხედრო მოქმედებების შედეგად. ნიგერის დედაქალაქ ნიამეიში საერთაშორისო ფრანგული რადიოსა და ორგანიზაციის „ჟურნალისტები საზღვრებს გარეშე“ კორესპონდენტის, მუსი კაკას, ამასწინანდელი გათავისუფლება ციხეში გატარებული 384 დღის შემდეგ, ასევე სამი ალ-ხაჯის გათავისუფლება, რომელმაც ამერიკული სამხედრო ბაზის გუანტანამოს ბანაკში 6 წელი გაატარა პატიმრობაში, შეგვახსენებს, რომ საომარი მოქმედებები ჟურნალისტებს თავისუფლებასაც ართმევს.

2008 წელს მსოფლიოში მოკლულია 60 ჟურნალისტი - ნათქვამია ორგანიზაციის „ჟურნალისტები საზღვრებს გარეშე“ მოხსენებაში. 2007 წელს დაღუპულ ჟურნალისტთა რაოდენობა 87-ს აღწევდა, თუმცა ეს არ იძლევა ოპტიმიზმის საფუძველს, რადგან ბევრ ქვეყანაში პრესის თავისუფლება კიდევ უფრო შეიზღუდა.

ჟურნალისტებისთვის ყველაზე სახიფათო ქვეყნებად მიჩნეულია ერაყი, პაკისტანი და ფილიპინები. 2008 წელს ერაყში 15 ჟურნალისტი მოკლეს, პაკისტანში - 7, ფილიპინებში - 6.

აქ მოკლედ უნდა შევჩერდეთ ზემოთ ხსენებულ მუსა კაკას საქმეზე, რადგანაც ვფიქრობთ, რომ იგი ქართველ მკითხველს ადვილად გაახსენებს მსგავს ვითარებას საქართველოს უახლესი ისტორიიდან. ეს კი შედარებისა და განსჯის საშუალებასაც მოგვცემს.

2007 წლის თებერვალში ტუარეგების თაოსნობით შექმნილმა შეიარაღებულმა ოპოზიციურმა მოძრაობამ - „ნიგერიელების მოძრაობა სამართლიანობისათვის“, აჯანყება დაიწყო იმ მიზნით, რომ უკეთ ყოფილიყო დაცული სამშვიდობო ხელშეკრულება, რითაც დასრულდა ტუარეგების წინა აჯანყება 1995 წელს. კერძოდ, მოთხოვნები ხელშეკრულების სოციალური და ეკონომიკური დებულებების რეალიზაციას ეხებოდა. მოძრაობის წარმომადგენლებმა მოკლეს 40 სამხედრო მოსამსახურე, ბევრი მათგანი მოიტაცეს. აგვისტოში პრეზიდენტმა მამადუ ტანჯამ 3 თვის ვადით შემოიღო საგანგებო მდგომარეობა, რამაც ძალოვან სტრუქტურებს ეჭვმიტანილთა დაკავებისა და პატიმრობაში მათი დიდი ხნით დატოვების დამატებითი საშუალება მისცა, კანონით განსაზღვრული 48 საათის ნაცვლად. ნოემბერში საგანგებო მდგომარეობა კიდევ 3 თვით გახანგრძლივდა. პრეზიდენტმა ტანჯამ უარყო საზოგადოების ყველა მოთხოვნა აჯანყებულებთან დიალოგის დაწყების აუცილებლობის შესახებ და მათ „ბანდიტები და ნარკომოვაჭრეები“ უწოდა.

ერაყელი და ამერიკელი ჯარისკაცები დაღუპული ჟურნალისტების ფოტოებიანი ბანერის ფონზე, რომელზეც არის წარწერა: შეწყდეს ჟურნალისტთა მკვლელობა (2003 წლის მარტიდან დღემდე ერაყში, სულ ცოტა, 129 ჟურნალისტია მოკლული)

ხელისუფლებამ აუკრძალა პრესას აჯანყების მოვლენების გაშუქება. ერთი თვით შეჩერდა რადიოსადგურ „Radio France International“-ის მუშაობა, ხოლო სამი თვით - გაზეთ „Air-info“-სი. ორი ჟურნალისტი დააკავეს, მათ შორის იყო მუსა კაკა, კერძო რადიოსადგურ „Saraouniya“-ს დირექტორი და რადიო „France International“ ის კორესპონდენტი. მას წაუყენეს ბრალდება - „თანამონაწილეობა სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობაში“, რაც სამუდამო პატიმრობას ითვალისწინებდა. ბრალდება ეყრდნობოდა მუსა კაკას სატელეფონო საუბრებს აჯანყებულებთან. ხანგრძლივი სასამართლო პროცესის მსვლელობისას მოსამართლე იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ სამხილები, რაზედაც აგებული იყო ბრალდება და რომლებიც წარმოდგენილი იყო სატელეფონო საუბრების ჩანაწერთა სახით, უკანონო გზით იყო მოპოვებული (sic! ვფიქრობთ, კარგი მასალაა შედარებისათვის). პროკურორი ამას, რა თქმა უნდა, აპროტესტებდა, მაგრამ საბოლოოდ კაკა გაათავისუფლეს.

მუსა კაკა

საომარ მდგომარეობაში მყოფი ქვეყნები, როგორიცაა ერაყი (158-ე ადგილი), პაკისტანი (152-ე ადგილი), ავღანეთი (156-ე ადგილი), ვერ წყვეტენ მათ წინაშე მდგომ პოლიტიკურ პრობლემებს. აქ პრესას სერიოზული სიძნელეები ხვდება. მკვლელობები, გატაცებები, უკანონო დაპატიმრებები, სიკვდილის მუქარა - აი ამ ქვეყნების ჟურნალისტური ყოველდღიურობა. აქ ჟურნალისტები არამარტო დაპირისპირებული მხარეების სამიზნე ხდებიან, არამედ მათ ხშირად სდებენ ბრალს რომელიმე პარტიზანული მოძრაობისადმი კუთვნილებაში.

ჩინეთში 2008 წელს 38 ჟურნალისტი დააპატიმრეს. მოხსენების ავტორები ამას პეკინის ოლიმპიადას უკავშირებენ. პეკინსა და შანხაიში ჟურნალისტური საქმიანობა კვლავაც სახიფათოა. ასევე სახიფათოა ეს ისეთ ქვეყნებში როგორიცაა ირანი (166-ე ადგილი), უზბეკეთი (162-ე ადგილი), ბირმა (170-ე ადგილი).

ქვეყნის მეთაურთა მრავალრიცხოვანი ფოტოები ქუჩებში თუ გაზეთების პირველ გვერდებზე ტუნისში, ბელორუსიაში, სირიასა თუ ეკვატორულ გვინეაში გამოუსწორებელ სკეპტიკოსებსაც კი ადვილად დაარწმუნებს იმაში, რომ სიტყვის თავისუფლება ამ ქვეყნებში არ არსებობს.

ბოლო ადგილებზე მყოფ ქვეყნებში (თურქმენეთი, ჩრდილო კორეა, ერითრეა) მეტ-ნაკლებად შენიღბული დიქტატორული რეჟიმები მოქმედებს. მათი მოსახლეობა პრაქტიკულად მოწყვეტილია დანარჩენ მსოფლიოს და ადგილობრივი პროპაგანდის ტყვეობაში იმყოფება. ერითრეა უკანასკნელ წლებში მყარად ინარჩუნებს ბოლო ადგილს; პრეზიდენტი ისაის აფევორკი და მისი ნაციონალ-პარანოიკული მცირერიცხოვანი კლანი ისე მართავს ამ ყველაზე ახალგაზრდა აფრიკულ ქვეყანას, როგორც ღია ცის ქვეშ არსებულ უზარმაზარ ციხეს. საერთაშორისო თანამეგობრობა დაუღალავად იმეორებს, რომ საჭიროა დიალოგი, მაგრამ ამას ვერ მოაქვს სასურველი შედეგები, რადგან ამ ქვეყნების მთავრობები მშვიდად უარყოფენ ბრალდებებს ანდა სულაც არ რეაგირებენ მათზე.

გარდა ამისა, ზოგიერთი დიდი ქვეყანა პრესის მიმართ უხეშ, უსამართლო და შემაშფოთებელ პოლიტიკას ატარებს. ასეა როგორც ვენესუელაში (113-ე ადგილი), სადაც უგო ჩავესის რეჟიმი მოქმედებს, ასევე რუსეთში (141-ე ადგილი), სადაც ხელისუფლების სათავეში მედვედევის მოსვლის მიუხედავად ვითარება სრულიად არ გაუმჯობესებულა. ამ ქვეყანაში მატულობს ჟურნალისტების მიმართ ძალადობის შემთხვევები, მათ აკავებენ ოპოზიციურ მიტინგებზე, იძულებით ათავსებენ ფსიქიატრიულ კლინიკებში და სხვ. სახელმწიფო და ოპოზიციური მედია მკაცრად კონტროლდება. ანა პოლიტკოვსკაიას მსგავსად ჟურნალისტები ყოველ წელს იღუპებიან რუსეთში „უცნობ პირთა“ ტყვიებით. მოხსენების ავტორებმა ჟურნალისტების მკვლელები ფაქტობრივად კრემლის სპეცსამსახურებთან კავშირში დაადანაშაულეს.

სიის შუაგულში აღმოჩნდნენ გაბონი, კამერუნი, იორდანია, მაროკო, ომანი მალაიზია. ამ ქვეყნებში აკრძალულია პრესაში ქვეყნის უმაღლესი ხელისუფლის არათუ კრიტიკა, არამედ ხსენებაც კი, იქნება ეს მეფე თუ პრეზიდენტი, ხოლო სენეგალსა და ალჟირში არსებული დრაკონული კანონმდებლობა ხელისუფალთ ჟურნალისტების დაკავებისა და დაპატიმრების „კანონიერ“ უფლებას ანიჭებს.

ეგვიპტეში ინტერნეტსაიტების მიერ ინიცირებულმა მასობრივმა არეულობებმა საკმაოდ შეაშფოთა ხელისუფლება, რომელიც დღეს ნებისმიერ ინტერნეტმომხმარებელს ქვეყნის პოტენციურ მტრად აღიქვამს. ჩინეთში უზარმაზარ თანხებს ხარჯავენ ინტერნეტ მომხმარებლების გასაკონტროლებლად, ხოლო სირიაში მსოფლიო ქსელის კონტროლი იმდენადაა განვითარებული, რომ ინტერნეტში განთავსებულითვით უმნიშვნელო კრიტიკული პუბლიკაციის ავტორის დაპატიმრება მხოლოდ და მხოლოდ დროის საკითხია.

პოსტსაბჭოთა სივრცეში საქართველოს გარდა სიტუაცია სერიოზულად გაუარესდა სომხეთში (102-ე ადგილი), სადაც სერიოზული მღელვარებების გამო ასევე საგანგებო მდგომარეობა იყო გამოცხადებული.

აზერბაიჯანი 150-ე ადგილზეა, ბელორუსია 154-ზე, უზბეკეთი 162-ზე, თურქმენეთი, როგორც უკვე ვთქვით, 171-ზე. პოსტსაბჭოთა სივრცეში კვლავ ინარჩუნებენ ლიდერობას ბალტიის ქვეყნები (ესტონეთი - 4-ე ადგილი, ლატვია - 7-ე ადგილი, ლიტვა - 16-ე ადგილი). უკრაინა 87-ე ადგილზეა.

„თავისუფლების სახლის“ დასკვნა

მსოფლიოში პრესის თავისუფლების მორიგი რეიტინგი გამოაქვეყნა აგრეთვე გავლენიანმა საერთაშორისო ორგანიზაციამ „თავისუფლების სახლმა“⁴ (Freedom of the Press 2008: A Global Survey of Media Independence). 195 სახელმწიფო დაყო ფილია სამ ჯგუფად. I ჯგუფში შევიდნენ ის ქვეყნები, სადაც პრესა „თავისუფალია“, II -ში -„ნაწილობრივ თავისუფალი“ და III-ში -„არათავისუფალი“. „თავისუფლად“ 72 ქვეყნის მედიაა მიჩნეული, „ნაწილობრივ თავისუფლად“ - 59-ისა, ხოლო „არათავისუფლად“ - 64-ისა. მოხსენების ავტორები ამტკიცებენ, რომ აღმოსავლეთ ევროპაში და ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში მოხდა ძალიან სერიოზული შეტევა პრესის თავისუფლებაზე. განსაკუთრებული რეგრესი შეინიშნება რუსეთში, ყირგიზეთსა და საქართველოში. ამავე დროს გარკვეული გაუმჯობესება აღინიშნება მხოლოდ სამხრეთ აფრიკასა და ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში.

ჟურნალისტური საქმიანობა კვლავაც სახიფათოა

პრესის თავისუფლების მხრივ ლიდერობენ ფინეთი და ისლანდია (ისინი ყველაზე მცირე - 9 საჯარიმო ქულით 1-2 ადგილებს იყოფენ) თავისუფალ ქვეყნებს მიეკუთვნება აგრეთვე დანია, ნორვეგია, ბელგია, შვედეთი, ლუქსემბურგი, ანდორა, ნიდერლანდები, ახალი ზელანდია და შვეიცარია. აშშ 21 ადგილზეა.

პოსტსაბჭოთა სივრცეში პრესა თავისუფალია მხოლოდ ბალტიის ქვეყნებში: ესტონეთი მე-16 ადგილზეა (გერმანიასთან, პორტუგალიასთან, მონაკოსთან და სხვებთან ერთად), ლიტვა 25-ზეა (დიდ ბრიტანეთთან, ჩეხეთთან და კანადასთან ერთად), ლატვია კი - მე-40-ზე (საფრანგეთთან, სლოვაკეთთან და სხვებთან ერთად).

„ნაწილობრივ თავისუფალთა“ რიგს მიეკუთვნებიან უკრაინა (110-ე ადგილი), საქართველო 60 საჯარიმო ქულით 128-ე ადგილი კენიასთან, პარაგვაისთან და კამბოჯასთან ერთად. დანარჩენი პოსტსაბჭოთა ქვეყნები „არათავისუფალ“ ქვეყნებს განეკუთვნებიან: მოლდავეთი და სომხეთი 144-ე ადგილებს იყოფებენ, შემდეგ მოდიან ყირგიზეთი (156-ე ადგილი), აზერბაიჯანი და ტაჯიკეთი (168-ე ადგილი) ყაზახეთი და რუსეთი (170-ე ადგილი), უზბეკეთი (189-ე ადგილი) და თურქმენეთი (193-ე ადგილი). თურქმენეთზე უარესი მდგომარეობა მხოლოდ მიანმასა (ყოფილი ბირმა) და ჩრდილო კორეაშია.

ზემოთქმულიდან შეიძლება დავასკვნათ, რომ პრესის თავისუფლებისთვის, სულ ცოტა, სამი რამ არის საჭირო: საზოგადოებრივი მოთხოვნა, ხელისუფლების პოლიტიკური ნება და მშვიდობა

შენიშვნები:

1. საკუთარი დასკვნა ავტორიტეტულმა უფლებადამცავმა ორგანიზაციამ Human Rights Watch-მაც გამოაქვეყნა, სადაც ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებულ სხვა საკითხებთან ერთად მსოფლიოში პრესის თავისუფლების მდგომარეობის შესახებაც არის საუბარი. ამ დასკვნას ამჯერად დაწვრილებით აღარ განვიხილავთ, რადგან მის შესახებ საკმაოდ დაიწერა ჩვენს პრესაში. დასკვნის სრული ტექსტის ნახვა შესაძლებელია ორგანიზაციის საიტზე - www.hrw.org

2. საერთაშორისო ორგანიზაციის „ჟურნალისტები საზღვრებს გარეშე“ მოხსენების სრული ტექსტის ნახვა შეიძლება ორგანიზაციის საიტზე: http://www.rsf.org

3. ეტა - (baskurad Euskadi Ta Askatasuna - „ბასკების ქვეყანა და თავისუფლება“) - ბასკური მემარცხენე ნაციონალისტური ორგანიზაცია, რომელიც გამოდის ესპანეთის ამ ჩრდილო რეგიონის დამოუკიდებლობის მოთხოვნით.

4. საერთაშიროს ორგანიზაციის - Freedom House-ის მოხსენების ხილვა შეიძლება ორგანიზაციის საიტზე: http://www.freedomhouse.org

ორიენტირი

ნინო ბექიშვილი

ჩემი ჰუმანიზმი არ არსებობს თქვენი ჰუმანიზმის გარეშე. ჩვენ მხოლოდ ერთად შეგვიძლია ვიყოთ ჰუმანურები“.

დესმონდ ტუტუ

დესმონდ ტუტუს დღეს მთელ მსოფლიოში იცნობენ როგორც მშვიდობის დამცველ ცოტა ახირებულ, არაჩვეულებრივი იუმორის მქონე მოხუც ეპისკოპოსს „ცისარტყელას ქვეყნიდან“. გამოთქმა „ცისარტყველას ქვეყანა“ მასვე ეკუთვნის, - ოდესღაც ასე უწოდა თავის სამშობლოს, სამხრეთ აფრიკას, - მულტიკულტურულ და მულტიეთნიკურ ქვეყანას, რომლის მცხოვრებლები ერთმანეთისგან კანის ფერითაც განსხვავდებიან.

გასული საუკუნის მეორე ნახევარი დესმონდ ტუტუს გარეშე ძალიან ბევრს დაკარგავდა. ადამიანი, ვინც ნელსონ მანდელასთან ერთად დაამარცხა XX საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე სასტიკი აპარტეიდის რეჟიმი, დღეს უკვე მთელ პლანეტაზე მშვიდობისა და სამართლიანობის დამკვიდრებისთვის იღვწის და ცდილობს, ყველა ჩაგრულ და გაჭირვებაში მყოფ ადამიანს გამოესარჩლოს, - არავის და არაფერს ერიდება და მრავალნაირ ხერხს მიმართავს: წიგნებს წერს, ბევრს მოგზაურობს, ლექციებს კითხულობს, სხვადასხვა საერთაშორისო კონფერენციებზე გამოდის, ჰოლივუდის ვარსკვლავებს ხვდება და ინტერვიუს აძლევს; დაბოლოს - 73 წლის ეპისკოპოსმა ბროდვეის სპექტაკლშიც კი ითამაშა, რომელსაც ასე ჰქვია: „გუანტანამო - ღირსებამ თავისუფლება უნდა დაიცვას“. ტუტუს გმირი, მოსამართლე, ბრალს სდებს ამერიკის მთავრობას, რომელიც გუანტანამოს სამხედრო ბაზაზე ტყვე თალიბებს არაადამიანურ პირობებში ამყოფებდა. სპექტაკლს ადამიანის უფლებების შესახებ სემინარები და ლექციები ერთვოდა, რომლებშიც ცნობილი საზოგადო მოღვაწეები იღებდნენ მონაწილეობას. „ეს უფრო ქადაგებაა, ვიდრე სპექტაკლი“, წერდა „თაიმსი“, ამიტომაც მქადაგებლის კათედრას მიჩვეულ ეპისკოპოსს არ გაუჭირდა როლში შესვლა. ის, რასაც მთელი ცხოვრება ემსახურება, ანუ ადამიანის უფლებები, როცა დასჭირდა, დესმონდ ტუტუმ მსახიობის ამპლუაშიც დაიცვა.

დესმონდ ტუტუ მთელი მსოფლიოს ქრისტიანთა გაერთიანებისთვის იღვწის და ამბობს, რომ ეკლესიებს მხოლოდ გაერთიანების შემთხვევაში შეუძლიათ ეფექტურად იბრძოლონ სამართლიანობისთვის. „წარმოიდგინეთ, რა მოხდებოდა ჩრდილოეთ ირლანდიასა და სხვა ქვეყნებში, იქ რომ ეკლესიები ერთად გამოდიოდნენ და საუბრობდნენ. ეკლესიათა ცალ-ცალკე დგომა კიდევ უფრო აღრმავებს პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და სოციალურ უფსკრულს“.

ტუტუ მსოფლიოში ცნობილ ოც სხვა აკადემიკოსთან, პოლიტიკოსთან და საზოგადო მოღვაწესთან ერთად გაეროს გენერალური მდივნის ერთ მნიშვნელოვან ინიციატიავაში მონაწილეობს. Alliance of Civilizations - ასე ჰქვია ამ წამოწყებას, რომლის მიზანი ექსტრემიზმის ჩახშობა და იმ კულტურული და სოციალური ბარიერების გადალახვაა, რომლებიც დასავლეთისა და მუსლიმური სამყაროს პოლარიზებას და მტრობას იწვევს.

დღეს ტუტუს ბევრი აკრიტიკებს პალესტინელი ხალხის ღია მხარდაჭერისთვის. „ჰოლოკოსტი არ აძლევს იმის უფლებას ებრაელებს, რომ მშვიდობიანი პალესტინელები დახოცონ“ - ამგვარი გამონათქვამების გამო ტუტუს ანტისემიტიზმში დასდეს ბრალი და მკაცრადაც გააკრიტიკეს. 2006 წლის 30 ნოემბრიდან დესმონდ ტუტუ გაეროს ადამიანის უფლებების საბჭოს მანდატით შექმნილ მისიას ხელმძღვანელობს, რომლის მიზანი ისრაელში ჩატარებული სამხედრო ოპერაციების დროს ადამიანის უფლებების დარღვევის ფაქტების მოძიება და დადგენაა. ცნობილია, რომ ამ ოპერაციების დროს უამრავი უდანაშაულო მოქალაქე დაიღუპა.

შარშან ზაფხულში, პეკინის ოლიმპიადის დროს, დესმონდ ტუტუმ, ვაცლავ ჰაველთან და სხვა რამდენიმე ნობელიანტთან ერთად მსოფლიოს პოლიტიკურ ლიდერებს მოუწოდა არ ჩასულიყვნენ პეკინში, სადაც ადამიანის უფლებები ირღვევა; იმავე განცხადებაში მან მკაცრად გააკრიტიკა რუსეთი ჩეჩნეთის ომის გამო, და დანარჩენი მსოფლიო - იმიტომ, რომ თვალი დახუჭა ჩეჩნეთში ამდენი წლის განმავლობაში მიმდინარე ბარბაროსობაზე, რასაც უამრავი უდანაშაულო ადამიანი შეეწირა.

დესმონდ ტუტუ რადიკალური განცხადებებით გამოდის ჰომოსექსუალთა უფლებების დასაცავადაც. 1998 წელს მან კენტერბერიის ეპისკოპოსს ჯორჯ კერის მისწერა, - მრცხვენია, ანგლიკანი რომ ვარო. ეს ლამბერტის კონფერენციის შემდეგ მოხდა, როცა ანგლიკანმა ეპისკოპოსებმა ჰომოსექსუალ მღვდლებს მსახურება აუკრძალეს და აღნიშნეს, რომ მათი სექსუალური ორიენტაცია შეუთავსებელი იყო წმიდა წერილთან. „ღმერთი, ალბათ, ქვითინებს, როცა ხედავს, რა საშინელებებს ვუკეთებთ ერთმანეთს, და ამ ყველაფრის ფონზე ეკლესია, და განსაკუთრებით ანგლიკანური ეკლესია, პოულობს დროს იმისათვის, რომ ადამიანების სექსუალობაზე ისაუბროს. თუკი ღმერთი, როგორც ისინი ამბობენ, ჰომოფობია, მაშინ მე ვერ ვცემ თაყვანს ასეთ ღმერთს. გარყვნილებაა ჩათვალო, რომ ადამიანი ჰომოსექსუალობას თავად ირჩევს. მხოლოდ შეშლილი თუ მოინდომებს ისეთი ცხოვრების წესის არჩევას, რომლის გამოც ასე შეიძულებენ. რასისტულ საზოგადოებაში შეიძლება ასეთივე წარმატებით ამტკიცო, რომ ადამიანები თავად ირჩევენ კანის ფერს“. მაშინ, ამ განცხადების გამო დესმონდ ტუტუს ლამის მთელი საქრისტიანო დაუპირისპირდა. კენტერბერიის ეპისკოპოსმა ლორდ კერიმ განაცხადა, ტუტუ ტოლერანტობასა და ჰომოსექსუალობის პროპაგანდას ერთმანეში ურევსო, ინგლისში კათოლიკური ეკლესიის წარმომადგენელმა ენ ვიდკომბმა კი აღნიშნა, რომ დესმონდ ტუტუ ყველა ზღვარს გადავიდა და ცდილობს წაშალოს საზღვარი ორიენტაციასა და მოქმედებებს, ჭეშმარიტებასა და სიცრუეს შორის. ამ კრიტიკას ხანშიშესული ეპისკოპოსი ასე პასუხობს: „ვერ გამაჩუმებთ. მე იმ რეალობიდან მოვდივარ, სადაც ადამიანებს ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში აწამებდნენ იმის გამო, რასაც, რომც მოენდომებინათ, ვერ შეცვლიდნენ - თავიანთი ეთნიკური წარმომავლობის გამო. ჩვენ იმიტომ ვიტანჯებოდით, რომ არ გვქონდა თეთრი კანი. შემდეგ, ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში, ჩვენი ეკლესია არ აღიარებდა ქალს და ჩვენც კაცობრიობის უდიდეს ნაწილს განვიკითხავდით და ვსჯიდით კვლავაც იმის გამო, რასაც ვერ შეცვლიდნენ - თავიანთი სქესის გამო. და ამიტომ დღეს მე ბედნიერი ვარ, რომ ჩემს ეკლესიაში ბევრი რამ შეიცვალა. ბედნიერი ვარ, რომ აპარტეიდი წარსულს ჩაბარდა. ხოლო მაშინ, როცა ეს ყველაფერი იყო, მე ვერ ვჩუმდებოდი. ჩემი არსების არცერთ ნაწილს გულხელდაკრეფილი ჯდომა არ შეეძლო, იმიტომ, რომ ვხედავდი, ხალხს სჯიდნენ, დევნიდნენ, ისე ეპყრობოდნენ, როგორც ადამიანის მოდგმაზე დაბლა მდგომ არსებებს, თანაც მხოლოდ იმის გამო, რასაც ვერ შეცვლიდნენ - კანის ფერისა და სექსუალური ორიენტაციის გამო. ქრისტე, რომლისაც მწამს, არის ღმერთი, რომელიც მუდამ დამცირებულთა, წამებულთა მხარეს ყო, მეტიც, მან განსაცდელში თავი სწორედ ამის გამო ჩაიგდო“.

დესმონდ ტუტუ მთელ მსოფლიოში სიღარიბის დასაძლევადაც იბრძვის. სხვადასხვა საქველმოქმედო ღონისძიებებში მონაწილეობს და პოლიტიკოსებს მოუწოდებს, ყველაფერი იღონონ სიღარიბის დასამარცხებლად. ინტერვიუში, რომელიც შარშან ბრედ პიტს მისცა, ტუტუმ ამ პრობლემაზეც ისაუბრა: „საქმე ძალიან მარტივადაა, თუ საზოგადოება ღარიბია, ეს ლოგიკურად ხდება არასტაბილურობის სათავეც. თუ ამ ღარიბ საზოგადოებას მომგებიანი ეკონომიკური ცხოვრების აწყობაში წაეხმარებიან, მაშინ ის არასტაბილურობის კერიდან კარგ საბაზრო ასპარეზად იქცევა ხოლმე. ვერ ვხვდები, როგორ შეგვიძლია ვხარჯოთ წარმოუდგენლად დიდი თანხები თავდაცვაზე. ზუსტად არ ვიცი, ეს რა ჯდება, მაგრამ ხომ ფაქტია - ლაპარაკია კოშმარულად დიდ თანხებზე, მილიარდებზე, ტრილიონებზე... ისღა დამრჩენია იმედი ვიქონიო, რომ ჯერ თქვენნაირი ადამიანები და შემდეგ ჩვენნაირი უბრალო ადამიანებიც ხმას აიმაღლებენ და იტყვიან: „მოდით, შევწყვიტოთ ეს სისულელე. ეს, უბრალოდ, უაზრობაა!“ ამხელა თანხების გამოყოფა თავდაცვის სისტემების შექმნაზე უკუშედეგს იწვევს - დღევანდელ მსოფლიოში მცხოვრები ადამიანი თავს კიდევ უფრო დაუცველად გრძნობს. ერთ-ერთი ყველაზე კომპლექსური და ძვირადღირებული თავდაცვის სისტემა ამერიკას აქვს. მაგრამ მისი მწყობრიდან გამოყვანა კაბელის ერთი მაკრატლითაც შეიძლება. ანუ გამოდის, რომ არ არსებობს 100 პროცენტით დაცული და საიმედო სისტემა. გარწმუნებთ, გაცილებით უკეთესია, ჯერ მეგობრები შეიძინო, ვიდრე ყველა შენი მტერი გეგონოს მანამდე, სანამ საწინააღმდეგოში არ დარწმუნდები... სულ ამის თქმას ვცდილობ ხოლმე და ახლაც გავიმეორებ: თქვენ გინდათ ეომოთ ტერორიზმს? ერთს გეტყვით მხოლოდ: ამ ომს ვერ მოიგებთ! მორჩა! ამ ომს ვერ მოიგებთ მანამ, სანამ ძირფესვიანად არ აღმოფხვრით იმ ფაქტორებს, რაც ხალხის სასოწარკვეთისა და გამწარების მიზეზია. მხოლოდ ამის შემდეგ გაიაზრებთ, რომ უკვე შეგიძლიათ, მშვიდად ისხდეთ და აღარ განერვიულებდეთ ის ფაქტი, რომ ვიღაც თქვენზე გაბრაზებულია და შურისძიებას აპირებს“.

უბუნტუს ფილოსოფია, მშობლიური ბანტუს ტომის გამოცდილება მთელ მსოფლიოს დესმონდ ტუტუმ გააგებინა. დღეს ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ ღია ოპერაციულ სისტემას ეს უცნაური სახელი - უბუნტუ - ჰქვია. თვითონ ტუტუ უბუნტუს არსს იმავე ინტერვიუში ასე განმარტავს: „უბუნტუ ადამიანად ყოფნის არსია. ჩვენს ენაზე ადამიანსაც ვეძახით უბუნტუს და ამ სიტყვასვე ვხმარობთ, როცა გვინდა ვთქვათ, რას ნიშნავს იყო ადამიანი. ძირეულად, უბუნტუ ისაა, რასაც ყველაზე ხშირად ძველ აღთქმაში აწყდები. სწორედ ძველი აღთქმის ტექსტებში - ვთქვათ, ფსალმუნების კითხვისას - ხანდახან ვერ ხვდები ზუსტად რა იგულისხმება „მე“-ში: მხოლოდ ერთი ინდივიდი, თუ ინდივიდთა კრებული. ჩვენთანაც ასეა: ადამიანს ვაფასებთ სხვა ადამიანებთან მიმართებაში. არ შეიძლება იყო ადამიანი და სხვა ადამიანებისგან განცალკევებით იდგე. ადამიანი მხოლოდ ურთიერთობებში ხარ. ჩვენ ნამდვილად გვაქვს იმის უნარი და პოტენციალი, რომ ყველა ვარჩინოთ, ყველა, მთელ პლანეტაზე. ჩვენ გვაქვს იმის პოტენციალი, რომ ყველას ჰქონდეს სუფთა წყალი, ხელმისაწვდომი ჯანდაცვის სისტემა. ჩვენ გვაქვს იმის პოტენციალი, რომ ყველა ბავშვს ჩაუტარდეს საჭირო აცრები. შეგვიძლია თავიდან ავიცილოთ იმ სნეულებათა უმრავლესობა, რითაც უამრავი ბავშვი იტანჯება ჩვენი პლანეტის უღარიბეს ქვეყნებში. და ღვთის გულისთვის! რატომ არ შეგვიძლია იმ ფაქტის აღიარება, რომ არ შეგვწევს უნარი, მოვიპოვოთ სრული უსაფრთხოება? თუ აპირებ თავდაცვის სისტემა შექმნა, მაშინ ის გამონაკლისების გარეშე ყველას უნდა იცავდეს. თუ გინდა იყო თავისუფალი, უბრალოდ, ვერ შეძლებ ამ ფასეულობით კარანტინის პირობებში დატკბე. თუ გინდა თავისუფალი იყო, მაშინ ყველა, აბსოლუტურად ყველა შენს გარშემო, თავისუფალი უნდა იყოს. დაბოლოს, თუ გინდა იყო ადამიანი, მარტო ვერ იქნები. ადამიანები ადამიანურობას ერთად აღწევენ“, - ამბობს დესმონდ ტუტუ და ეს მისი ძირითადი გზავნილია კაცობრიობისთვის.

დესმონდ ტუტუ სამხრეთ აფრიკაში, კლერკსდორპში დაიბადა 1931 წელს, მამამისი, ზაქარია ტუტუ, მეთოდისტური სკოლის პედაგოგი იყო, დედა - დიასახლისი. ტუტუ მეთოდისტურ ეკლესიაში მონათლეს, მაგრამ შემდეგ მთელმა ოჯახმა შეიცვალა რწმენა და ანგლიკანები გახდნენ. მას შემდეგ, რაც იოჰანესბურგში გადავიდნენ, მან სულიერ მოძღვრად თრევორ ჰადლსტონი აირჩია, მღვდელი, რომელიც ბედავდა დ აპარტეიდის მწვავე კრიტიკით გამოდიოდა. ტუტუმ საშუალო სკოლა იოჰანესბურგში დაამთავრა, ძალიან უნდოდა ექიმი გამხდარიყო, მაგრამ მის ხელმოკლე მშობლებს სწავლის საფასურის გადახდა არ შეეძლოთ. ბაკალავრის დიპლომი იოჰანესბურგის უნივერსიტეტში მიიღო და 1954-57 წლებში საშუალო სკოლაში დაიწყო მასწავლებლობა. 1957 წელს, მას შემდეგ, რაც სახელმწიფომ ბანტუსთვის დისკრიმინაციული საგანმანათლებლო კანონები მიიღო, ტუტუმ პროტესტის ნიშნად მასწავლებლობა მიატოვა და გადაწყვიტა, მღვდელი გამხდარიყო. სწავლა გააგრძელა, 1960 წელს იოჰანესბურგის წმიდა პეტრეს სახელობის თეოლოგიური კოლეჯი დაამთავრა და სასულიერო სამსახურს შეუდგა.

მისთვის ძალიან მნიშვნელოვანი იყო ის გამოცდილება, რაც ლონდონის სამეფო კოლეჯში სწავლისას მიიღო. ტუტუ სამშობლოში თეოლოგიის მაგისტრის დიპლომით და საკუთარ თავში ბევრად უფრო დარწმუნებული დაბრუნდა. შემდეგ იგონებდა, რომ სწორედ ევროპაში მიღებულმა გამოცდილებამ მისცა საშუალება უფრო გაბედულად და მწვავედ ეკამათა „თეთრებთან“

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ სამხრეთ აფრიკაში გამარჯვებულმა ნაციონალურმა პარტიამ ქვეყანაში დისკრიმინაციული რეჟიმი დაამყარა, რომელიც მთელ მსოფლიოში აპარტიედის სახელითაა ცნობილი. ეს რეჟიმი მკაცრ რასობრივ სეგრეგაციას გულისხმობდა, რასაც, ბუნებრივია, სამხრეთ აფრიკის შავკანიანი მოსახლეობის პროტესტი მოჰყვა. პროტესტს თავიდან მასობრივი ხასიათი არ ჰქონია. მაშინ, 60-იან წლებში, ანტიაპარტეიდული მოძრაობა ჯერ მხოლოდ ფეხს იკიდებდა.

1975 წელს, დესმონდ ტუტუ იოჰანესბურგის ღვთისმშობლის ტაძრის მღვდელმთავარი გახდა; ის იყო პირველი შავკანიანი, რომელიც ამ პოსტზე დაინიშნა. მისი ანტიაპარტეიდული გამოსვლებიც ყველაზე აქტიურად ამ დროს დაიწყო. ამ პერიოდშივე გამძაფრდა ანტიაპარტეიდული მოძრაობა მთელ ქვეყანაში. ტუტუსთვის პოლიტიკა და რელიგია განუყოფელი ცნებებია. „ღმერთი ბიბლიაში ჩანს, როგორც პოლიტიკური გამოცდილების განსახიერება, ის, ვინც ადამიანებს მონობისგან ათავისუფლებს“ - წერდა დესმონდ ტუტუ 1976 წელს, როცა სოუეტოს ახალგაზრდობამ აპარტეიდის წინააღმდეგ ძალადობრივი გზებით დაიწყო ბრძოლა. მაშინ დესმონდ ტუტუმ შავკანიან აქტივისტ მხატო მონალოისთან ერთად მოახერხა, რომ ახალგაზრდობის პროტესტს მშვიდობიანი ფორმები მიეღო. თუმცა, მიუხედავად ამისა, მაშინ 600 ფერადკანიანი მოქალაქე გახდა აპარტეიდის რეჟიმის მსხვერპლი, ათასობით დაიჭრა, ძალიან ბევრი დააპატიმრეს. ახდა ის, რასაც დესმონდ ტუტუ პრემიერ-მინისტრ ვორსტერს პირად წერილში სწერდა - სამხრეთ აფრიკაში სიტუაცია დენთის კასრს ჰგავს, რომელიც ნებისმიერ წუთს შეიძლება აფეთქდესო. მაშინ მინისტრმა შავკანიან მღვდელს არ უპასუხა. სამხრეთ აფრიკის მთავრობას ტუტუ უკვე არასაიმედო და საშიშ მოწინააღმდეგედ მიაჩნდა.

1978 წელს ლესოტის ეპისკოპოსი დესმონდ ტუტუ სამხრეთ აფრიკის ეკლესიათა საბჭოს გენერალურ მდივნად აირჩიეს. მის ორგანიზაციაში 13 მილიონი ქრისტიანი შედიოდა, რომელთა 80 პროცენტი ფერადკანიანები იყვნენ. ამ ორგანიზაციის სახელით ტუტუ აპარტეიდის დისკრიმინაციული სისტემის დასრულებას მოითხოვდა. მისი ქადაგებები ბეჭდური სახით მთელ ქვეყანაში ვრცელდებოდა. ეკლესიათა საბჭოს ძირითადი სახსრები კი უკანონოდ დატუსაღებულ მოქალაქეებსა და მათ ოჯახებს ხმარდებოდა. ტუტუ შემდეგ იხსენებდა, რომ სამხრეთ აფრიკაში სამართლიანობისთვის ბრძოლის ყველაზე მნიშვნელოვანი მომენტები მაშინ დგებოდა, როცა ეკლესია აშკარად გამოდიოდა აპარტეიდის წინააღმდეგ: „მახსოვს, ორმოცდაათი სასულიერო პირი, სხვადასხვა კონფესიის წამომადგენლები, ეკუმენური ჯგუფის წევრები, იოჰანესბურგში დაგვაპატიმრეს, იმიტომ, რომ დემონსტაცია გავმართეთ - ჩვენი კოლეგის დაკავება გავაპროტესტეთ. სასამართლოს სარდაფში კამერებში ვისხედით, განაჩენს ველოდით და თან ვლოცულობდით, ლიტურგიაც აღვავლინეთ. აწ განსვენებულმა კონგრეგაციონალური ეკლესიის მეთაურმა და ეკლესიის ერთობის კომისიის თავმჯდომარემ ვერ მოითმინა, აქვითინდა და მითხრა: ამდენი ხანია ეკლესიის ერთობისთვის ვიღვწი, მარამ არასდროს განმიცდია ის, რასაც ახლა განვიცდიო. მაშინ იქვე, კამერაში, მოვაგროვეთ ფული ერთი ახალგაზრდა ქალისთვის, რომელსაც, თუ ჯარიმას არ გადაიხდიდა, პატიმრობა ელოდა“.

თავის ქადაგებებში, გამოსვლებში, წიგნებში დესმონდ ტუტუ ღიად აკრიტიკებდა სამხრეთ აფრიკის მთავრობას, რომელმაც დიდი ქალაქებიდან შავკანიანი მოსახლეობის შორ პროვინციებში მასობრივად გადასახლება დაიწყო. ამასთანავე ის მთელ მსოფლიოში მოგზაურობდა ლექციების წასაკითხად და კრიტიკის ტრიბუნად ევროპისა და აზიის ტელევიზიებს იყენებდა. დანიაში ყოფნისას ტუტუმ ტელევიზიით მოუწოდა ევროპის მთავრობებს, ეკონომიკურ ბლოკადაში მოექციათ სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა და ეს ბერკეტი სრულიად უდანაშაულო, მშვიდობიანი ფერადკანიანი მოქალაქეების დასაცავად გამოეყენებინათ. აღსანიშნავია ისიც, რომ დესმონდ ტუტუ არა მხოლოდ სამხრეთ აფრიკის მთავრობას აკრიტიკებდა, არამედ გმობდა რამდენიმე ანტიაპარტეიდული დაჯგუფების ძალადობრივ ტაქტიკასაც. მიაჩნდა, რომ საჭიროა მოლაპარაკება, რომ ტერორიზმი გამოსავალი არ არის. მისი ბრძოლა, ერთი მხრივ, ქვეყნის თეთრკანიანი მთავრობის წინააღმდეგ იყო მიმართული, მეორე მხრივ კი - ზოგადად ძალადობის წინააღმდეგ.

მიუხედავად იმისა, რომ დესმონდ ტუტუს პასპორტი ორჯერ ჩამოართვეს (ეს კი სამხრეთ აფრიკაში სერიოზულ გაფრთხილებას ნიშნავდა), მას არასდროს შეუწყვეტია ბრძოლა. ის აფრთხილებდა მთავრობას, რომ რეჟიმის გამკაცრება ახალ სისხლისღვრებს გამოიწვევდა.

1984 წელს, მაშინ, როდესაც სამხრეთ აფრიკის მთავრობამ სამხრეთ-აფრიკის ეკლესიათა საბჭოს ფინანსური მოღვაწეობის შესწავლა გადაწყვიტა, და იქ „დარღვევებიც“ აღმოაჩინა. დესმონდ ტუტუს მშვიდობის ნობელის პრემია მიანიჭეს. მაშინ ნორვეგიის ნობელის კომიტეტის ერთ-ერთმა წევრმა, ეგილ ორვიკმა განაცხადა: „წლევანდელი პრემია უნდა განვიხილოთ როგორც ყველა იმ სამხრეთ აფრიკელის გმირობისა და გამბედაობის აღიარება, ვინც მშვიდობიანი გზებით იბრძვის აპარტეიდის წინააღმდეგ. კომიტეტს სურს განაცხადოს, რომ მშვიდობის პრემია არა მხოლოდ დესმონდ ტუტუსა და სამხრეთ-აფრიკის ეკლესიათა საბჭოს აღიარებაა, არამედ სამხრეთ აფრიკის იმ მოქალაქეებისაც, რომლებმაც ჩვენი სიმპათია ადამიანური ღირსების, ერთობისა და დემოკრატიის ერთგულების გამო დაიმსახურეს“.

სანობელე სიტყვაში დესმონდ ტუტუმ აღნიშნა: „მშვიდობა არ არის იქ, სადაც არ არის სამართლიანობა. ვიყოთ მშვიდობის მომხრეები, მშვიდობის მომხრეთ უფალმა ცათა სასუფეველი გაუმზადა. თუ მშვიდობა გვინდა, სამართლიანობის სახელით უნდა ვიბრძოლოთ“.

1984 წლის ნოემბერში ანგლიკანურ ეპისკოპოსთა სინოდმა დესმონდ ტუტუ კეიპტაუნის ეპისკოპოსად აირჩია, ორი წლის შემდეგ ის პირველი შავკანიანი არქიეპისკოპოსი გახდა. მაშინ ტუტუ სოუეტოს შავკანიანთა უბანში დასახლდა. მას არასდროს უცხოვრია თეთკანიანთა პრესტიჟულ კვარტალში, მდიდრულ საეპისკოპოსო რეზიდენციაში.

1985 წელს ქალწული მარიამის ტაძარში ტუტუმ მოუწოდა სამხრეთ აფრიკის თეთრკანიან მოსახლეობას, გაგებით მოჰკიდებოდნენ ფერადკანიანებს. „საქმე ის არის, რომ ჩვენც ჩვეულებრივი ადამიანები ვართ. ჩვენც გვიყვარს ოჯახთან ერთად ყოფნა, გვიხარია, როცა საღამოობით, სამსახურის შემდეგ შინ ვბრუნდებით და შვილები გვხვდებიან. ამაში არაფერია არაჩვეულებრივი. ეს ნებისმიერი ადამიანის მოთხოვნილებაა. ჩვენ გვინდა ვიხილოთ ახალი აფრიკა, სადაც ყველანი, თეთრკანიანები და შავკანიანები, ერთად შევხვდებით იმ მომავალს, რომელიც უფალმა გაგვიმზადა“.

აპარტეიდის დასრულების შემდეგ, 1995 წელს ნელსონ მანდელამ დესმონდ ტუტუ „სიმართლის და შერიგების საბჭოს“ თავმჯდომარედ დანიშნა. ეს ორგანიზაცია აპარტეიდის დროს ადამიანის უფლებების დარღვევის ფაქტებს იძიებდა და საჭირო შემთხვევაში დამნაშავეების ამნისტიას აწერდა ხელს. 1999 წლამდე საბჭომ 7 ათასამდე საქმე განიხილა და აქედან მხოლოდ 150 ბრალდებულის შეწყალებას მოაწერა ხელი. დანარჩენების საქმეები შესაბამის ორგანოებს გადაეცა შემდგომი ძიებისთვის. დესმონდ ტუტუს პრინციპულობის გამო საბჭოს მუშაობას უამრავი სკანდალი სდევდა თან; მათი საშუალებით იმგვარ ფაქტებს ეხდებოდა ფარდა, რომელთა შესახებ ხმამაღლა ვერ იმსჯელებდნენ. საბჭოს მუშაობის შედეგად ხანგრძლივი პატიმრობა მიესაჯა პოლკოვნიკ იუჯინ დე კოკს, რომელიც აფრიკელების გამოსვლებს სასტიკი მეთოდებით ახშობდა. დესმონდ ტუტუს საბჭო არც ანტიაპარტეიდულად განწყობილ აფრიკელებს ინდობდა. მათ ამხილეს ნელსონ მანდელას ყოფილი მეუღლე ვინი მადიკიზელა-მანდელაც და აპარტეიდის დროს ძალადობაში დასდეს ბრალი.

დესმონდ ტუტუ ნობელის პრემიის გარდა უამრავ ჰუმანიტარულ ჯილდოს ფლობს, მათ შორის, განდის სახელობის პრემიასაც.

ტუტუს სწამს, რომ მსოფლიოში არსებულ მრავალ დაპირისპირებასა და ომში დამნაშავეა არა რელიგია, არამედ ადამიანის უგუნურება: „პრობლემა რელიგიებში არ არის, რადგან რელიგია სინამდვილეში ბევრ არაჩვეულებრივ ადამიანს შობს... აი, თუნდაც ბუდიზმი. ბუდიზმმა შვა დალაი ლამა. აი, თუნდაც ინდუიზმი - მან შვა მაჰათმა განდი. ქრისტიანობის ნაყოფია დედა ტერეზა, მარტინ ლუთერ კინგი. ეს საერთო სურათია, რომელსაც ვერსად წაუხვალ, უნდა აღიარო. მაგრამ ჩნდება კითხვა: როგორ შეიძლება ერთმა რამემ შვას კარგიც და ცუდიც? ამას იმიტომ ვამბობ, რომ არსებობდა იგივე კუ კლუქს კლანი. კუ კლუქს კლანი იჩემებდა, რომ ქრისტიანობის პრინციპებით მოქმედებდა. ანდა შეხედეთ, რას აკეთებენ ჩრდილოეთ ირლანდიაში. უყურებ ყოველივე ამას და გამოგაქვს დასკვნა: არა, ეს არ არის რელიგიისა და რწმენის პრობლემა, რადგან არასდროს არცერთი რელიგია მორწმუნისგან არ ითხოვს მკვლელობას. არცერთ რელიგიას არასდროს არ უქადაგია ერთი ადამიანის მიერ მეორის შევიწროება“.

ორიენტირი

ბექა მინდიაშვილი

„მოქალაქეობა არის ბრძოლა თავის წრესთან, თავის თავთან. მოქალაქეობა მოითხოვს შეგნებას, პატიოსნებას, ფიქრს, მხნეობას, ჭკუას; მოქალაქეობა მოითხოვს ნათლიანთვალით საგნების დანახვას, წინდახედულებას, აუჩქარებლობას, სიმდაბლეს, რომელიც არაა მონის მაჩვენებელი, არამედ განათლებულ ადამიანის, სხვის აზრის გაგონებას და ადამიანში ადამიანის ძებნას და დაფასებას... მოქალაქეობა არის მსხვერპლის გაღება. თვისი საკუთარი თავის დაწვა სხვისთვის გასანათლებლად“.

არქიმანდრიტი გრიგოლ ფერაძე

გრიგოლ ფერაძის სახელი საბჭოთა საქართველოში დიდი ხნის განმავლობაში ტაბუდადებული იყო, მაგრამ დღეს თითქმის აღარ დარჩა გაზეთი, მის შესახებ რომ არ მოეთხრო მკითხველისათვის. ლიტერატურულსა და სამეცნიერო პერიოდიკაში ქვეყნდება მისი ნარკვევები და ქადაგებები. ამ უნიკალური ადამიანის მოღვაწეობას სამი დოკუმენტური ფილმი მიეძღვნა, მათ შორის ერთი პოლონეთშია გადაღებული, სადაც მისი სახელობის ტაძარი შენდება და მისი საზოგადოება დაარსდა.

აღმოსავლეთმცოდნეები გრიგოლ ფერაძეს კლასიკოსად მიიჩნევენ. ივანე ჯავახიშვილი და კორნელი კეკელიძე, ათეისტური რეჟიმის მხრიდან მკაცრი აკრძალვის მიუხედავად, მას მაინც იმოწმებდნენ ან ეკამათებოდნენ. ნიკო მარი თანამშრომლობას სთავაზობდა. ქ.ვიტენბერგის უნივერსიტეტში მისი სახელობის კაბინეტი მოქმედებს. მის შესახებ ბიოგრაფიულსა და ბიბლიოგრაფიულ მასალას გვაწვდიან ავტორიტეტული სამეცნიერო და რელიგიური ცნობარები.

გრიგოლ ფერაძე საქართველოსა და პოლონეთის მართლმადიდებელი ეკლესიების მიერ წმინდანად არის შერაცხილი. მისი სახე ხატებზეა აღბეჭდილი და მისდამი სავედრებლებია დაწერილი, სადაც ნათქვამია, რომ მან „ღმერთი დაუსაბამო მართლმადიდებლობით ისიბრძნისმეტყველა, სულიცა თვისი დასდვა მოყვასისთვის... თავი თვისი შესწირა ქრისტესა და გვირგვინი უხრწნელებისა მოიგო“. მაგრამ ქართული ტაძრების ამბიონებიდან ჯერაც ნაკლებად ისმის მღვდელმოწამე გრიგოლის სახელი. ჩვენი ეკლესიის მრევლმა კარგად იცის, ვინ არიან წმ. სერაფიმე საროველი, წმ. ეგნატე ბრიანჩანინოვი თუ არქიმანდრიტი იოანე კრესტიანკინი. თავისთავად ეს დადებითი მოვლენაა - ეკლესიის საზღვრები უსაზღვროებაშია. ოღონდ, უკეთეს შემთხვევაში, დაუდევრობაა ისეთი მამულიშვილის ღვაწლის სათანადოდ დაუფასებლობა, რომელზედაც პოლონელი ღვთისმსახური და მეცნიერი ჰენრიკ პაპროცკი ამბობს, რომ მისი მოღვაწეობის შესწავლა ქრისტიანობის არსზე გვაფიქრებს, - მან ხომ თავისი ცხოვრებით სახარებისეულ იდეალს შეასხა ხორცი.

გრიგოლ ფერაძის ფენომენზე საუბარი განსაკუთრებით აქტუალურია დღეს, რადგან, ერთი მხრივ, მართლმადიდებლობად ნაციონალურ იდეოლოგიას სახავენ და ახლო წარსულში ხელკეტებად ქცეული ჯვრებით უსწორდებოდნენ ღვთის მიერ ბოძებულ ნების თავისუფლებას, ხოლო მეორე მხრივ, ძლიერდება უნდობლობა მართლმადიდებელი ეკლესიის სულიერი და ინტელექტუალური პოტენციალის მიმართ.

საზოგადოებისათვის გრიგოლ ფერაძის ცხოვრება პასუხია კითხვისა - როგორი უნდა იყოს მოქალაქე? ქართული კულტურისთვის მისი მემკვიდრეობის შესწავლა საკუთარ ტრადიციასა და მსოფლიო ისტორიაში დაბრუნების შესაძლებლობას წარმოადგენს, ეკლესიისთვის კი იგი, სხვა ყველაფერთან ერთად, ეკუმენური თანამშრომლობისა და დიალოგის საუკეთესო ნიმუშია.

მამა გრიგოლის პიროვნებაში თითქოს შეჯამდა ის, რასაც ქრისტიანული ჰუმანიზმი და სულიერება, ან პირობითად დასავლური და აღმოსავლური ტრადიციები შეიძლება ვუწოდოთ: სიცოცხლით ტკბობა და თავგანწირვა, ცოდნა და რწმენა, შეუპოვრობა და მორჩილება, სოციალური აქტივობა და ასკეტიზმი, ნოვატორობა და კონსერვატიულობა, რაციონალური აზროვნება და მისტიკური ინტუიცია, სინამდვილე და ლეგენდა...

გრიგოლ ფერაძე 1899 წლის 13 სექტემბერს დაიბადა სოფელ ბაკურციხეში, მაგრამ მისი, როგორც მეცნიერისა და პედაგოგის სამშობლო გერმანია იყო. ლონდონში ბერად აღიკვეცა, პარიზში მღვდლად ეკურთხა. ცხოვრების ნაწილი ბალკანეთისა და სირია-პალესტინის მონასტრებში პილიგრიმობასა და ქართული ხელნაწერების ძიებაში გაატარა. პოლონეთში მოწამებრივად აღესრულა, საქართველოს კი დაუბრუნდა როგორც წმინდანი.

მეცნიერი და პედაგოგი

1921 წლის 6 სექტემბერს კათალიკოს-პატრიარქი ამბროსი ხელაია გერმანიის საელჩოს სწერდა: „საქართველოს ეკლესია ამჟამად კრიტიკულ მდგომარეობაშია, რაც ახალგაზრდა, განათლებული სასულიერო პირების დიდი ნაკლებობის გამო უფრო უარესდება... ახლა შეგვიძლია გავგზავნოთ ახალგაზრდა თეოლოგები გერმანიაში, სადაც თეოლოგია, როგორც მეცნიერება, ძალიან მაღალ დონეზეა.

გრიგოლ ფერაძე ამ ქართველთაგან პირველია, რომელსაც განზრახული აქვს, მომავალში თავისი ცოდნა და ენერგია ქართულ ეკლესიას მოახმაროს. მე, საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი, ამ ღვთის მოსაწონ საქმეში მას კურთხევას ვაძლევ და... საეკლესიო კრებამაც ერთხმად დაადგინა, შესაძლებლობის ფარგლებში მატერიალურად დაეხმაროს ამ ნიჭიერ ახალგაზრდას“.

ცოტა ხანში გერმანიის საელჩოსა და არტურ ლაისტის დახმარებით, საკათალიკოსო საბჭომ თბილისის უნივერსიტეტის სიბრძნისმეტყველების ფაკულტეტის წარჩინებული სტუდენტი ბერლინის უნივერსიტეტში გაგზავნა თეოლოგიური განათლების გასაღრმავებლად. თუმცა პატრიარქ ამბროსი ხელაიას, ივანე ჯავახიშვილისა და კორნელი კეკელიძის მიერ ამ საქმეში გამოჩენილ გულმოდგინებას შესაძლოა უფრო მასშტაბური მიზანი ჰქონოდა: თავიანთი შეგირდის სახით ისინი საუკეთესოს გადარჩენას ცდილობდნენ თავს დატეხილი კატასტროფისაგან.

თავად გრიგოლ ფერაძისთვის კი ძალა, რომელმაც მისი სამშობლო დაიპყრო, ბოროტების განსახიერებას წარმოადგენდა. „ბოროტება ძლიერია, - წერდა იგი, - წარმოიქმნება თუ არა, მაშინვე ავიწროებს სიკეთეს და არ აძლევს გამარჯვების საშუალებას... ნუთუ ბოროტების მომძლავრებაზე არ მიგვითითებს ახალგაზრდის ცხოვრება, რომელიც სიცოცხლის საუკეთესო პერიოდში იძულებულია მიატოვოს სამშობლო და შველა უცხო მხარეში ეძიოს“. მარცხი, უიმედობა, ტკივილი, ქაოსი. სად არის აღდგომა და გამარჯვება? სად არის ხსნა? სად არის სამშობლო? ამ კითხვებზე პასუხის მიღების ჟინი იყო მისი დაუსრულებელი ლტოლვილობის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი.

ბერლინის უნივერსიტეტში, პროტესტანტული, ე.წ. ლიბერალური თეოლოგიის ერთ-ერთ ცენტრში, გრიგოლი ჰარნაკისა და დაისმანის ლექციებს ისმენს. მალე თეოლოგიის მეცნიერებათა კანდიდატის ხარისხით სწავლას ბონის უნივერსიტეტში აგრძელებს, სადაც უკვე ფილოსოფიაში იცავს სადოქტორო დისერტაციას, რომლის თემა ქართული ბერმონაზვნობაა. ბონშივე ენიჭება ფილოლოგიიის პრივატდოცენტობა. 27 წლის ასაკში უკვე ფლობს 13 ენას. 1926-27 წლებში ბრიუსელში კათოლიკე ბერებთან ერთად განაგრძობს სამეცნიერი საქმიანობას, შემდეგ ოქსფორდში ეცნობა ანგლიკანობასა და ბრიტანულ ორიენტალისტურ სკოლას.

მოგვიანებით ლოზანაში გამართულ რელიგიურ კონფერენციაზე იტყვის: „არც ერთ მხარეს არ უცდია ჩემი გადაბირება. მე ყველგან, პირველ რიგში, ვცდილობდი მესწავლა ის, რაც ჩემი ეკლესიისთვის იქნებოდა მნიშვნელოვანი და სასარგებლო“.

მისი სამეცნიერო ინტერესის სფერო მეტად ფართოა. იკვლევს ქართულ წარმართობას, „ვეფხისტყაოსანს“, თანამედროვე ქართულ ლიტერატურას, იდეოლოგიის ფენომენს, პიროვნებისა და მასის პრობლემას.

მაგრამ ძირითადად ბიბლიოლოგია, ჰაგიოლოგია, ადრექრისტიანული ღვთისმსახურება, პატროლოგია და ბერმონაზვნობის ისტორია იპყრობს მის ყურადღებას. 1929 წლიდან სორბონის, ოქსფორდის, დუბლინისა და კრაკოვის უნივერსიტეტებში კითხულობს ლექციებს, ათი წლის შემდეგ კი ვარშავის უნივერსიტეტში თეოლოგიის ფაკულტეტის დეკანის პოსტზე ნიშნავენ და ამ დროიდან საცხოვრებლადაც პოლონეთის დედაქალაქში გადადის.

მისი პედაგოგიური საქმიანობა გამსჭვალული იყო წმინდა მამების შემოქმედებითი სულით. გრიგოლ ფერაძის სტუდენტებს ცრემლი ადგებათ თვალზე მისი ლექციების გახსენებისას. მისი ვარშავული ერთოთახიანი ბინის კარი მათთვის მუდამ ღია იყო.

პროფესორის ხელფასს ქართულ ხელნაწერთა მოძიებას, გაჭირვებული სტუდენტების დახმარებას, პარიზში მის მიერ დაარსებული ქართული ეკლესიის შენახვასა და ერთადერთი ქართულენოვანი რელიგიური ჟურნალის „ჯვარი ვაზისას“ გამოცემას ახმარდა.

იგი ავტორია გერმანულ, ფრანგულ, ინგლისურ, პოლონურ და ქართულ ენებზე დაწერილი 70-ზე მეტი სამეცნიერო ნაშრომისა... ანდრე ტარბი, იულიუს ასფალგი, პაულ კლუგერი დღესაც ახდენენ ციტირებას გრიგოლ ფერაძის შრომებიდან.

გრიგოლმა მოიარა მსოფლიოს თითქმის ყველა წიგნსაცავი, სადაც კი ქართული ხელნაწერი ეგულებოდა. ათონის მთაზე 15 ხელნაწერი შეიძინა, სოფიის საჯარო ბიბლიოთეკაში პეტრიწონის ტიპიკონის ქართული ვერსია აღმოაჩინა, იერუსალიმის ბერძნულ საპატრიარქოში 162 ხელნაწერს მიაკვლია. შავ მთასა და დამასკოში 24 ეტრატი შეისყიდა. მის პირად ბიბლიოთეკაში დაცული იყო უძველესი ქართული დოკუმენტი, რომელსაც საქართველოსთვის გადასაცემად ინახავდა. ხელნაწერის ბედი დღემდე უცნობია, ის გესტაპოს მიერ მისი ბინის ჩხრეკის შემდეგ დაიკარგა.

მოძღვარი

ბრწყინვალე სამეცნიერო კარიერის მიუხედავად დაჟინებით ითხოვდა სამშობლოში დაბრუნებას. კორნელი კეკელიძეს სწერდა: „საშინლად ვიტანჯები, არაფრის ხალისი არ მაქვს, თუმცა ნივთიერად სრულიად უზრუნველყოფილი ვარ. რისთვის ვიტანჯე ამდენი ხანი, რისთვის ვისწავლე, რისთვის მოვიარე თითქმის მთელი ევროპა? რატომ არ მიშვებენ სახლში?“ საბჭოთა ხელისუფლებას ღვთისმეტყველი მეცნიერი იარაღის სამიზნედ თუ გამოადგებოდა. იქ გრიგოლის მსგავსთათვის „ტროიკების”, გულაგებისა და ტყვიაწამლის დამზადების გადამწყვეტი ფაზა იწყებოდა. როგორც ჩანს, ვიღაცას ენანებოდა, ვერ იმეტებდა მას ამ რეალობისთვის და საბჭოთა საელჩოდან უარით ისტუმრებდნენ. პასპორტიც ჩამოართვეს და მთელი დარჩენილი ცხოვრება ლტოლვილის სტატუსით გადაადგილდებოდა.

ევროპაში კი, როგორც გერმანელი პოეტი ჰანს არპი ამბობს: „შავი კეგელბანი ქუხდა და უფრო და უფრო ბნელდებოდა მიწის სიბნელე, ხმაურადამიანები, ბომბმხარშავები, მანქანსაყვარლები მრავლდებოდნენ“. იწყებოდა ფაშიზმის აღზევება. სამშობლოში დაბრუნების იმედგადაწურული 30 წლის დოქტორი 1929 წელს პარიზში წმინდა ნინოს სახელობის ქართულ ეკლესიას უყრის საფუძველს (ბოლო დრომდე ის ერთადერთი ქართული ეკლესია იყო საზღვარგარეთ) და დიასპორის გაერთიანებასა და გამხნევებას ცდილობს: „იესო ქრისტე - უსამშობლო და დევნილი, გარიყული და წამებული... ეძებს ჩვენისთანებს. რაღას ვფიქრობთ! რაღას ველოდებით! რისთვის ვდგავართ კუნჭულებში? რისთვის ვიმალებით? შევიკრიბნეთ და შევერთდეთ მაცხოვართან და გავიხადოთ იგი ჩვენი პატარა და ღირსეული კერის და ცხოვრების მფარველად და მეგობრად უცხოეთში“.

1930 წლის შობის დღეებში მძიმედ დაავადდა. სიკვდილის პირას მისულს გადაუწყვეტია ღვთისათვის ბოლომდე მიეძღვნა თავი და გამოჯანმრთელების შემდეგ ბერად აღიკვეცა. სულ მალე მღვდლად ხელდებენ და წმინდა ნინოს ეკლესიის წინამძღვრად ნიშნავენ.

რწმენითა და სამეცნიერო ცოდნით აღჭურვილი ბოროტებისა და მისი მიწიერი გამოვლინებების წინააღმდეგ იწყებს ბრძოლას. პირველსავე ქადაგებაში ამბობს: „ეკლესია არაა მუზეუმი და მე ისე ნუ ჩამთვლით, როგორც მუზეუმის ობიექტს. მე ვარ მებრძოლი, რომელიც ეძებს მებრძოლებს თქვენი წრიდან ეკლესიისთვის მომავლის შესაქმნელად“.

მისი ქადაგებები თავისუფალია შაბლონებისა და ე.წ. „მაღალი შტილისგან“. მის სიტყვაში მართლმადიდებელი ბერისა და ქართველ ემიგრანტთა მოძღვრის გამოცდილება დასავლური ჰუმანიზმის ტრადიციებთანაა შესისხლხორცებული. კერიგმის ღერძი ღმერთისა და სოციალურად აქტიური პიროვნების - მოქალაქის ურთიერთობაა. სამყარო მხოლოდ ამ პრიზმაში გარდატეხით იძენს საზრისს: „როდესაც ეკლესია ლოცულობს ან ლაპარაკობს სამშობლოზე, ის არ გულისხმობს, პირველ რიგში, ტაძრებს, საქართველოს მზეს, მთებს და ველებს, არამედ ადამიანს და მის კეთილდღეობას, რომელიც გრძნობს წინაპართა ანდერძს და ეკლესია უდგას გვერდით ამ ადამიანს და ეხმარება ანდერძის აღსრულებაში. ეს ანდერძია: ძიება ღვთისა და ძიება სასუფევლისა, ძიება ღვთის სიმართლისა ამ ქვეყანაზე - ბრძოლა უფლებისათვის, თავისუფლებისათვის და განვითარებისათვის. ამ ანდერძით ჩვენ არ ვართ შეზღუდულნი ჩვენი სამშობლოთი. მიზანი მოქალაქის ცხოვრებისა უნდა იყოს ღმერთი. თუ ადამიანის ან ერის ლოცვის პირველი სიტყვა სხვა რამეა და არა ღმერთი, გინდაც ეს სიტყვა იყოს ისეთი, როგორიცაა სამშობლო, პატრიოტიზმი, ბრძოლა და შრომა თავისუფლებისათვის და ეკონომიკური განვითარებისათვის, მაშინ ეს სიტყვა იქნება უკმარისი. ადამიანმა თავისი ცხოვრება უნდა ჩააყენოს დიდ კონცეფციებში, ე.ი მოქმედება და ცხოვრება უნდა დაუმორჩილოს ისეთ დიდ რამეს, რომლის მადლსა და ძლიერებას არავითარი საზღვარი არა აქვს, რომლის ცა მთელს მსოფლიოს ფარავს, რომელიც ადამიანის ყოველ მიზანსა და მისწრაფებას, რაგინდ ლოკალური იყოს იგი და შემოზღუდული, უნივერსალურსა და წარუვალ მნიშვნელობას აძლევს“.

მამა გრიგოლი, როგორც რელიგიური მოღვაწე, ერთი მხრივ, ეკლესიის იდეოლოგიზაციის წინააღმდეგ გამოდის და ამბობს, რომ „მძიმე გამოცდის ჟამს ეკლესია მხოლოდ საკუთარი რწმენის საკითხებით უნდა შემოიფარგლოს. ის უნდა იყოს მხოლოდ შუამავალი ხალხსა და ქრისტეს შორის. პატრიოტებს კარგად უნდა ესმოდეთ ეს საკითხი და არ უნდა მოითხოვდნენ იმას, რამაც შესაძლოა ეკლესიის რღვევას შეუწყოს ხელი“; ხოლო მეორე მხრივ, ეკლესიათა გაერთიანების თემაზე გამართულ კონფერენციებში მონაწილეობს და ამ საკითხის თაობაზე ასეთ პოზიციას გამოხატავს: „ერთხელაც იქნება და ის შესანიშნავი დროც დადგება, როცა ქრისტიანობას ერთი მწყემსი წარუძღვება და ჩვენი მაცხოვრის უზეშთაესი ლოცვა თვალნათლივ აცხადდება. ამისთვის ლოცულობს ეგზომ მხურვალედ აღმოსავლეთის ქრისტიანობა და, როგორც ცნობილია, იგი საუკუნეების მანძილზე ამ ერთიანობის მისაღწევად იბრძვის. დადგება დრო და გაერთიანდებიან სარწმუნოებანი. ეს იქნება დიდებული დღე ჩვენი უფლის მეორედ მოსვლის წინ. გაერთიანდება არამარტო რომაული და ბერძნული ეკლესიები, არამედ მათ შეუერთდება ევანგელიკურიც, რომელიც ასევე წარმოადგენს ჩვენი უფლის ტაძარს და რომლის არსებობას ეჭვქვეშ ვერ დავაყენებთ, რადგან ნამდვილად არსებობს და აქ თავის მიზნებსა და ამოცანებს ახორციელებს. როგორ გაერთიანდებიან ისინი, ეს ჩვენს ამოცანას არ წარმოადგენს, ეს სამეცნიერო კვლევის სფერო კი არ არის, არამედ ყოველი ქრისტიანის მოვალეობაა, ჩვენი უფლის რომელ მრევლსაც უნდა ეკუთვნოდეს იგი. ვინც ქრისტეს სასუფეველს სერიოზულად უყურებს, ის დაინახავს, რომ ქრისტიანობის აზრი მტრობაში, შურში, ეჭვსა და ავაზაკობაში როდია. იგი უფლის მრევლის ძმური სიყვარულით სულდგმულობს და ერთ მშვენიერ დღესაც ჩვენი მაცხოვრის ხეზე ეს სამი ტოტი ერთმანეთს გადაეჭდობა. ერთიანობა რაღაც წმინდაა და საოცარი. ის ჩვენი უფლის ლოცვაა მამისადმი და ბოლო წინასწარმეტყველებაც, რაც მაშინ ასრულდება, როცა უფალი ინებებს და საამისოდ შესაბამისი დრო დადგება. ჩვენ უნდა ვილოცოთ და ვიშრომოთ, რათა იგი მალე დადგეს. მხოლოდ სიყვარულს, დიდსულოვნებას, ძმური მოთმინებისა და ტაქტიანი ანგარიშის გაწევის გზას შეუძლია მიგვიყვანოს იქამდე. სიყვარულით ყველაფრის მიღწევა შეიძლება“.

მაგრამ მან ისიც კარგად იცის, რომ „რეალურად ძალიან შორს არის ის დღე, როდესაც ეკლესია ცოდვიან დედამიწაზე სიკეთის ბოროტებაზე გამარჯვებას იდღესასწაულებს. მწარე სინამდვილე უფრო და უფრო გვაშორებს მას“.

გამაოგნებელი სიტყვებით მთავრდება 1937 წლის სააღდგომო ესეი: „უდიდესი სიხარულის დღეებში ჩვენი თავის მიმართ კრიტიკულნი უნდა ვიყოთ. ეკლესია მიზანს მიაღწევს მხოლოდ გოლგოთისა და ჯვარცმის გზით... სხვა გზა ქრისტეს პრინციპების საწინააღმდეგოა... სხვა გზა მხოლოდ ბოროტებას ეხმარება და კეთილმოსურნე და კეთილსინდისიერ ადამიანს კატასტროფისკენ, ტრაგედიისკენ მიაქანებს... ყველას, ვინც ამ დიდ დღეს განიცდის მსგავს უკიდეგანო დარდსა და სევდას, ვესალმები - ქრისტე აღსდგა!”

პარიზის ქართული ტაძრის სააღრიცხვო წიგნში წინამძღვრის ბოლო ხელმოწერა 1939 წლის 1 იანვრითაა დათარიღებული. ფაშისტების მიერ პოლონეთის ოკუპაციის შემდეგ მამა გრიგოლი ეკუმენისგან იზოლირებული აღმოჩნდა. ვარშავაში კი ძმობისა და სიყვარულის სივრცე სულ უფრო მცირდებოდა მის გარშემო.

მოწამე

შეეძლო თუ არა იესო ქრისტეს აერიდებინა საკუთარი ჯვარცმა? „არსი და უპირატესობა ძლიერი ადამიანებისა ის არის, რომ ძირეული და დიადი შეკითხვების დასმა შეუძლიათ და ცხად პასუხებსაც თავადვე სცემენ. სუსტნი კი ყოველთვის იძულებულნი არიან, აირჩიონ სხვათა მიერ შემოთავაზებული ალტერნატივები“, - წერდა ფაშისტური საოკუპაციო ბანაკიდან პასტორი და თეოლოგი დიტრიხ ბანჰოფერი.

ქრისტესთვის, ისევე როგორც მისი დიდი მიმდევრებისთვის, სიყვარული, რომელიც საკუთარი თავის მსხვერპლშეწირვით გამოიხატება, არის არა იძულება, არამედ პროგრამა, „დიდი კონცეფცია“, პასუხი მათ მიერ დასმულ კითხვაზე: როგორ არის შესაძლებელი ამქვეყნად სიკეთის გადარჩენა?

მამა გრიგოლიც სწორედ მსხვერპლშეწირვით უმზადებდა პასუხს მის მიერ დასმულ შეკითხვას: როგორ არის შესაძლებელი მოქალაქეობა? როგორ შეიძლება იყო ქრისტიანი, როგორ შეიძლება დაძლიო ბოროტება იქ, სადაც ღმერთის ნაცვლად ჯალათებს სცემენ თაყვანს, სადაც ადამიანები, ერთი მხრივ, ყოვლისგამანადგურებელი სამხედრო მანქანის ნაწილად არიან ქცეულნი, ხოლო მეორე მხრივ, საპნებისა და ხელჩანთების დასამზადებელ მასალად? თეოლოგები ამბობენ, რომ ბოროტებას მსხვერპლი ამარცხებს ბოროტებისავე იარაღით - ჯვრით. ამიტომაც გრიგოლ ფერაძე გამუდმებით ქმნიდა პირობებს სიკეთის მახეში ბოროტების გასაბმელად: მან უარი განაცხადა პოლონეთის დატოვებაზე ფაშისტების მიერ ქვეყნის ოკუპაციის შემდეგ და პროტესტის ნიშნად მოწვევაც არ მიიღო ბერლინის უნივერსიტეტიდან. აქტიურად იყო ჩაბმული პოლონეთის ანტიფაშისტურ მოძრაობაში, მფარველობდა ებრაელთა ოჯახებს. ვარშავის დაბომბვებისას თავშესაფარში არ იმალებოდა, უვლიდა დაჭრილებს და აპატიოსნებდა მიცვალებულებს. თვითმხილველები ჰყვებიან, რომ არაერთხელ შეწინააღმდეგებია გერმანელ ჯარისკაცებს, როდესაც ისინი ამცირებდნენ ან ფიზიკურად უსწორდებოდნენ ვინმეს. ცნობილია კიდევ ერთი ფაქტი: გერმანიის მიერ საფრანგეთის ოკუპირების შემდეგ საქართველოს ემიგრაციული მთავრობა აიძულეს ქართული განძი აუქციონზე გაეტანა, რათა თავად გერმანელები დაპატრონებოდნენ მას. ექვთიმე თაყაიშვილთან ერთად მამა გრიგოლმა თავისი დიდი ავტორიტეტის წყალობით გერმანელები დაარწმუნა, რომ ამ ნივთებს მხოლოდ ისტორიული ღირებულება ჰქონდა ქართველი ერისთვის. ერთი ყუთიც რომ გახსნილიყო, მას დახვრეტა არ ასცდებოდა.

ბოლო წლებში გრიგოლ ფერაძე პოლონეთის ქართულ სათვისტომოს ედგა სათავეში. დეკანოზმა ჰენრიკ პაპროცკიმ გერმანული საიდუმლო დოკუმენტების შესწავლის შემდეგ დაადგინა, რომ სათვისტომოს ანტიფაშისტური კურსი ყოფილა არქიმანდრიტის დაპატიმრების მთავარი მიზეზი. მის დაპატიმრებაში სათვისტომოს პროფაშისტ ქართველებს მიუძღვით უდიდესი წვლილი.

ეს ის ქართველები იყვნენ, რომლებსაც გულწრფელად სწამდათ, რომ ფაშისტური გერმანია არის ძალა, რომელითაც ბოლო მოეღებოდა კომუნიზმს და რუსული იმპერიული ბატონობისგან გათავისუფლდებოდა საქართველო. ეს პატრიოტი ქართველები იყვნენ. ამ ამბის მთელი ტრაგიზმი სწორედაც ეგ არის: პატრიოტიზმმა დააბრმავა ეს ადამიანები და გრიგოლ ფერაძის ნაცვლად ადოლფ ჰიტლერის მხარდაჭერა აირჩიეს.

დაპატიმრებიდან სამი თვის შემდეგ, 1942 წლის 6 დეკემბერს, ოსვენციმში მრავალშვილიანი ებრაელის ნაცვლად საკუთარი ინიციატივით გრიგოლ ფერაძე შევიდა გაზის საკანში. არსებობს მისი დაღუპვის მეორე ვერსიაც, რომლის თანახმად, გრიგოლმა სხვის მიერ მოპარული პურის ქურდობა დაიბრალა, რაც სიკვდილით ისჯებოდა.

როდესაც ფრანცისკანელმა მღვდელმა მაქსიმილიან კოლბემ ასეთივე გადაწყვეტილება მიიღო, გერმანელი ოფიცერი დაინტერესდა, თუ რატომ სჩადიოდა ამას. კოლბემ უპასუხა: იმიტომ, რომ მღვდელი ვარ. ანალოგიურ შეკითხვას მამა გრიგოლიც ანალოგიურად უპასუხებდა, რადგან ქრისტეს მღვდლობა მსხვერპლსაც და შემწირველსაც ერთდროულად გულისხმობს.

წმინდანი

გრიგოლ ფერაძის მიერ შექმნილი სულიერებისა და კულტურის სივრცე თითოეული კეთილი ნების მოქალაქისათვის, განურჩევლად ეროვნებისა და აღმსარებლობისა, საკუთარი თავისა და მოყვასისაკენ სავალი გზების ძიების კიდევ ერთი შესაძლებლობაა. ეს არის განვითარების დაუსრულებელი პერსპექტივა, სადაც „სიარულს არ დაემჩნევა დაღლილობა და სირბილს მტვერი“.

ამ სივრცეში „ერთმა მეორეს უნდა შეუნდოს დანაშაული, რადგან უდანაშაულო, უცოდველი ჩვენ შორის არავინაა“ (გრიგოლ ფერაძე. „მამაო ჩვენოს“ განმარტება - შინაარსი ჭეშმარიტი მოქალაქეობისა“).

საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ 1995 წელს გაფართოებულ საეკლესიო კრებაზე გრიგოლ ფერაძე წმინდანად შერაცხა. პოლონელი მეცნიერი და ღვთისმსახური ჰენრიკ პაპროცკი ამ კრებას ესწრებოდა და გრიგოლის კანონიზაციისას ბავშვივით ტიროდა.

წმინდანად შერაცხვისათვის საჭირო რვა პირობიდან გრიგოლ ფერაძის კანონიზაციას საფუძვლად დაედო:

მართლმადიდებელი ეკლესია წმინდა მღვდელმოწამე გრიგოლ ფერაძეს 6 დეკემბერს იხსენიებს.

EX CATHEDRA

დეკანოზი ემანუელ კლაპსისი

წინამდებარე სტატიაში განზრახული გვაქვს პლურალისტურ გარემოში მართლმადიდებელი ეკლესიის საჯარო სივრცეში არსებობის საკითხის განხილვა. საჯარო არსებობაში მოვიაზრებთ ეკლესიის ცხოვრების ყველა იმ ასპექტს, რომელიც თვალსაჩინოა ყველა ადამიანისთვის და რომელსაც უფართოესი გავლენა აქვს საზოგადოებაზე. განვიხილავთ ასევე სეკულარიზმისა და პლურალიზმის მნიშვნელობებს და რელიგიის როლს ამ კონტექსტში.

სეკულარიზაცია და ეკლესია

მიუხედავად იმისა, რომ ეკლესია ღვთის განხორციელებული სიტყვისა და სულიწმიდის ერთობლივი ქმედებით არის დაფუძნებული, ისტორიულ მოვლენებს მაინც აქვთ გავლენა მის შესაძლებლობაზე, სწორად გაარჩიოს უფლის აქტიური ქმედება ისტორიული ქარტეხილების პირობებში. მართლმადიდებელი თეოლოგები შესაძლოა ადეკვატურად გადმოსცემენ საეკლესიო ტრადიციას, მაგრამ ისინი ყოველთვის არ არიან კარგად გათვითცნობიერებულები თანამედროვე მსოფლიოს საკმაოდ რთულ რეალობებში. უპირველეს ყოვლისა, თუ თანამედროვე სამყარო არ იქნება გაგებული და თეოლოგიურად ინტერპრეტირებული, მაშინ, თუნდაც რომ ეკლესია გამუდმებით მიმართავდეს თანამედროვე სამყაროს და ეს უკანასკნელიც ესწრაფოდეს ეკლესიასთან დაახლოებას, ისინი უბრალოდ ვერ გაუგებენ ერთმანეთს სხვადასხვა ენაზე საუბრის გამო.

ქრისტიანული ეკლესიის თვალთახედვით, სამყარო უფლის მმართველობის ქვეშ იმყოფება: „წმიდა“ და „საკრალური“ აქტიურად მყოფობს რეალობის ყველა სფეროში. ამგვარმა შეხედულებამ განაპირობა საეკლესიო ინსტიტუციის, როგორც მთავარი არბიტრის, ჩამოყალიბება ცხოვრების წესის განსაზღვრის პროცესში, როგორც პიროვნულ, ასევე საჯარო სფეროში. თანამედროვეობამ სეკულარიზაციის დინამიკურ პროცესს დაუდო დასაბამი, რამაც რადიკალური გამოწვევის წინაშე დააყენა, ზოგადად, „საკრალურისა“ და, კერძოდ, საეკლესიო ინსტიტუტების როლი ადამიანთა ცხოვრებაში. თანამედროვე სამყარომ რეალობის ჩვენეულ წარმოდგენაში საკრალურისა და სეკულარულის ურთიერთობაც შეცვალა. სეკულარულმა სამყარომ გაითავისუფლა თავი საეკლესიო კონტროლისგან. თუკი მანამდე რელიგიური სამყარო ყოვლისმომცველი რეალობა იყო, რომელშიც სეკულარულ სამყაროს თავისი ადგილი ეჭირა, ახლა სეკულარული სამყარო გარდაიქმნა ყოვლისმომცველ რეალობად, რომელთან ადაპტირებაც უნდა მოახერხოს რელიგიამ. სახელმწიფომ და საბაზრო ეკონომიკამ, რომელიც ცდილობს ჩამოაყალიბოს სამყაროს თანამედროვე გაგება და კლასიფიკაცია, სეკულარული ცხოვრების ყველა დანარჩენ სფეროზე უფრო მეტი მნიშვნელობა შეიძინა.

მას შემდეგ, რაც სეკულარული სამყარო ეკლესიისგან დამოუკიდებელი გახდა, მან შინაგანი დიფერენციაცია განიცადა, წარმოშვა რა მრავალი დამოუკიდებელი ქვესფერო (პოლიტიკა, ეკონომიკა, იურისპრუდენცია, მეცნიერება, განათლება, ხელოვნება, მედიცინა); თითოეული მათგანი თავისი შიდა სტრუქტურების ფუნქციონირებას იმ პრინციპების მიხედვით არეგულირებს, რომლებიც ადეკვატურად მიიჩნევა არსებული საჭიროებების მოსაგვარებლად. ასევე, ამ სფეროში მომუშავე თითოეული ინდივიდისგან ამ პრინციპების შესაბამის ქცევებს მოელიან. მოქალაქე უნდა დაემორჩილოს „თამაშის წესებს“, მიუხედავად მისი პიროვნული მრწამსისა თუ განწყობისა. ვინ არის ადამიანი და რას უნდა აკეთებდეს იგი თავის კერძო ცხოვრებაში? ეს საკითხები არსებობის კერძო, ავტონომიურ სფეროებად მოიაზრება. მაშასადამე, რელიგია, რომელიც პიროვნების ცხოვრების ინტეგრირებულად და ჰოლისტიკურად (ანუ ერთ მთლიანობად. - მთარგმ.) ინტერპრეტაციას ცდილობს, უკვე კარგავს თავის მნიშვნელობას: საზოგადოებაზე რელიგიური ინსტიტუტების გავლენა მკვეთრად სუსტდება. ზოგიერთი ადამიანი ამ ფენომენს განიხილავს როგორც თანამედროვე სამყაროდან რელიგიის საბოლოო გაქრობის დასაწყისს.

რელიგიის მზარდი ტემპით განდევნა და შევიწროვება სეკულარიზაციის მთავარი ნიშან-თვისება გახდა. მაგრამ 1960-იანი წლების დამდეგს სოციოლოგებმა ამ თეორიის გადაუმოწმებელ ვარაუდებს ეჭვის თვალით შეხედეს. მათ ერთმანეთისგან განასხვავეს ორი სეკულარული იდეოლოგია. პირველი მათგანი სათავეს იღებს რელიგიის განმანათლებლობის ეპოქის დროინდელი კრიტიკიდან, მეორე კი საეკლესიო სფეროდან სეკულარულის გამოყოფისა და მისი დიფერენცირების თანამედროვე პროცესს წარმოადგენს. სეკულარულმა ავტონომიამ და მისმა შიდა დაყოფამ სხვადასხვა დამოუკიდებელ ქვესფეროდ, შესაძლოა, შეასუსტა რელიგიის გავლენა, მაგრამ ეს ნამდვილად არ იწვევს რელიგიის ეროზიას, მის დაღმავლობასა და საბოლოო განადგურებას.

ტომას ლაქმენის აზრით, სეკულარიზაცია უბრალოდ მიუთითებს რელიგიის სოციეტალური და საჯარო ფუნქციების დაკარგვაზე. თანამედროვე რელიგია პრივატიზებულია, მოთავსებულია არსებობის საკუთარ, მარგინალურ სფეროში. სოციალური მეცნიერებების წარმომადგენლებს სწამთ, რომ სეკულარიზაცია, როგორც თეორია, საჭირო და სასარგებლო კატეგორიაა თანამედროვე სამყაროს ინტერპრეტაციისთვის. სეკულარიზაცია კლასიფიკაციის ახალ სისტემას იყენებს. ასე რომ, შეხედულება, რომლის მიხედვითაც სეკულარიზაცია რელიგიური რწმენებისა და პრაქტიკების წარხოცვას ნიშნავს, უარყოფილია, როგორც უსაფუძვლო მოსაზრება და ისტორიის მითიური გაგება.

რელიგიის საჯარო როლი

უნდა შეეგუონ თუ არა ქრისტიანული ეკლესიები პრივატულ სფეროში გადანაცვლებას? ამ კითხვის პასუხი დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ გვესმის ცხოვრების პრივატული და საჯარო სფეროები. საჭიროა კარგად ვაცნობიერებდეთ ამ ორი სფეროს საზღვრებს (და, მაშასადამე, მათ განსაზღვრებებსაც). ისინი ყოველთვის არამკაფიო და ცვალებადია. „პრივატულად“ მოიხსენიება ის სფეროები, რომლებიც უშუალოდ ინდივიდს ეკუთვნის, ცხოვრების ის ასპექტები, რომლებიც არ შეიძლება გაზიარებული იყოს სხვათა მიერ. „საჯარო“ სფერო კი, როგორც ამას ჩარლზ ტეილორი განსაზღვრავს, არის საერთო სივრცე, რომელშიც საზოგადოების წევრები ერთმანეთს ხვდებიან, როგორც მედიის (ბეჭდური, ელექტრონული) საშუალებებით, ასევე პირისპირ, საერთო ინტერესების შემცველი საკითხების განსახილავად და ამ გზით საერთო აზრის ჩამოსაყალიბებლად. მრავალფეროვნება სხვადასხვა ფორუმებისა თუ შეხვედრებისა, რომლებზეც ამგვარი საერთო (საჯარო) ინტერესის შემცველი საკითხები განიხილება, წარმოადგენს ერთიან შეკავშირებულ სივრცეს, ვინაიდან ყველა მათგანს, საბოლოო ჯამში, ინტერკომუნიკაციური ხასიათი აქვს. ამგვარი სივრცე, სადაც ადამიანები თავისუფლად აყალიბებენ და გამოხატავენ საკუთარ შეხედულებებს, წარმოადგენს უმთავრეს მახასიათებელს თავისუფალი და დემოკრატიული საზოგადოებისა. ამგარად ჩამოყალიბებული საზოგადოებრივი აზრი არ არის სხვადასხვა შეხედულებების უბრალო ნაკრები, ეს უფრო კრიტიკული დისკუსიების შედეგად ჩამოყალიბებული აზრია. ამ მიზეზით, მას ნორმატიული ღირებულება აქვს პოლიტიკური ხელმძღვანელობისთვის, ანუ სახელმწიფოსთვის, რომლის არსებობის მიზანიც ხალხის, საზოგადოების ინტერესის გათვალისწინება და მისი დაკმაყოფილება უნდა იყოს. როდესაც საჯარო სივრცე კონტროლის ან მანიპულაციის მსხვერპლი ხდება (ვინმეს ფინანსების ან მთავრობის მიერ), მაშინ იგი კარგავს ნდობას და აღარ წარმოადგენს დემოკრატიული დისკუსიების სივრცეს.

საზოგადოებრივი აზრი საერთო სიკეთის შესახებ პროდუქტია დისკუსიებისა, რომელთაც უნდა უზრუნველყონ კონსენსუსის მიღწევა. ჩემი ღრმა რწმენით, ეკლესია არ უნდა შეეგუოს პრივატულ სფეროში გადანაცვლებას. საჭიროა აღიარებულ იქნეს მისი ადგილი „სამოქალაქო საზოგადოებაში“, სოციალურ სფეროში, რომელიც ერთმანეთთან აკავშირებს ცხოვრების პრივატულ და საჯარო სფეროებს. სამოქალაქო საზოგადოება შედგება ადამიანთა უამრავი ნებაყოფლობითი გაერთიანებისგან, რომლებიც პოლიტიკური სფეროს გარეთ არსებობენ. სამოქალაქო საზოგადოება ხელს უწყობს ადამიანების ერთმანეთთან შეკავშირებას საერთო პრობლემების მოგვარების პროცესში. ეს გარემოება ძალზე მნიშვნელოვანია, რადგან არცერთ საზოგადოებას არ შეიძლება ეწოდოს თავისუფალი, თუ მასში არ შეუძლიათ ფუნქციონირება ამგვარ ნებაყოფლობით გაერთიანებებს (ასოციაციებს). თავისუფლების პულსის ცემა ყოველთვის სუსტია იქ, სადაც ამგვარი გაერთიანებების შექმნისთვის ყველა პირობა არ არის უზრუნველყოფილი. არც პრივატული და არც საჯარო სფერო არ შეიძლება იყოს ეკლესიის ქმედების ადგილი თანამედროვე სამყაროში (მით უმეტეს, თუ ეს საჯარო სივრცე გაგებულია ძალზე ვიწროდ, ანუ როცა იგი იდენტიფიცირებულია პოლიტიკურ ძალაუფლებასთან ან ეკონომიკურ სივრცესთან). ეკლესია, როგორც ადამიანთა ნებაყოფლობითი გაერთიანება, რომელსაც ცხოვრების თავისი ხედვა აქვს, აქტიურად უნდა იყოს ჩართული საჯარო დებატებში. ეკლესიამ დიალოგის გზით უნდა შესთავაზოს ყველას თავისი მაცხოვნებელი ჭეშმარიტება.

ახლა კი დავუბრუნდეთ იმ საკითხს, თუ როგორ შეგვიძლია კონცეპტუალურად გავიაზროთ რელიგიის ადგილი და როლი ამ უკიდურესად დიფერენცირებულ და დანაწევრებულ სოციალურ რეალობაში. თანამედროვე საზოგადოების ფუნქციონალური დიფერენცირება და პლურალიზმი ნაკლებ ადგილს ტოვებს ნებისმიერი რელიგიისთვის, რომელიც საზოგადოების ინტეგრაციის პოზიტიურ ძალას წარმოადგენს. რელიგიამ, შესაძლოა, დაკარგა თავისი ჰეგემონური ადგილი საჯარო სივრცეში, მაგამ მას არ დაუკარგავს თავისი ხმა. თავისთავად მოდერნული სამყარო არ უარყოფს რელიგიის საჯარო როლს, მან, უბრალოდ, საკრალურისა და სეკულარულის რეკონცეპტუალიზაცია მოახდინა. დიფერენციაციის პროცესის გამო რელიგიას აღარ შეუძლია აპრიორი ინარჩუნებდეს გაბატონებულ როლს საჯარო სივრცეში. თუმცა, მეორე მხრივ, არც ის არის შესაძლებელი, რომ ამ სივრცემ მთლიანად გამორიცხოს საკუთარი თავიდან რელიგიის არსებობა. თუკი რელიგია ითავისებს და იწყნარებს ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებებს (განსაკუთრებით სინდისის თავისუფლებასა და პრივატულ ცხოვრებაში ჩაურევლობის უფლებას), რომლებიც დემოკრატიულ საზოგადოებებში აქვთ მოქალაქეებს მინიჭებული, მაშინ სავსებით შესაძლებელია, რომ რელიგიამ მიიღოს საზოგადოებრივი ფორმა.

რელიგია არ უნდა ცდილობდეს მეცნიერების, ეკონომიკის ან სახელმწიფოს საქმის გაკეთებას. მისი მოვალეობა მხოლოდ ისაა, რომ თავის მიმდევრებში აღზარდოს და განამტკიცოს რელიგიური რწმენა. რელიგიას აქვს შესანიშნავი უნარი იყოს სოციალურ-პოლიტიკური ტრანსფორმაციისთვის წამოწყებულ მოძრაობათა შთაგონების წყარო და მამოძრავებელი ძალა. ასეთ მოძრაობებს შეუძლიათ რელიგიური მხარდაჭერის მიღება, რაც თვისებრივად განსხვავდება, მაგალითად, ეკონომიკის ან მეცნიერების ქვესფეროების მიერ შემოთავაზებული მხარდაჭერისგან. რელიგია უნიკალური ნარატივით უზრუნველყოფს ადამიანებს, რაც მათ სიცოცხლის საზრისს, ალტრუისტულ განწყობასა და ტრანსფორმირების ძალას ანიჭებს. რელიგიას შეუძლია დაიცვას რელიგიის თავისუფლება, ადამიანის უფლებები და თვით დემოკრატიული საზოგადოების არსებობის უფლება აბსოლუტისტური და ავტორიტარული სახელმწიფოს წინააღმდეგ. მას შეუძლია დააყენოს საკითხი სახელმწიფოს ამა თუ იმ სტრუქტურის ქმედებასთან დაკავშირებით, რომელიც განხორციელებულია ყოველგვარი ღირებულებებისა და მორალური ნორმების გვერდის ავლით. რელიგიის მხრიდან სწორედ ასეთი სახის ინტერვენციებს შეუძლია საზოგადოებრივი შეგნების ამაღლება, მისი მობილიზება არაჰუმანური და დამთრგუნველი პირობების წინააღმდეგ; რელიგიას მსგავს საკითხებზე საზოგადოებრივი დისკუსიის დაწყების ხელშეწყობაც ძალუძს.

ეკლესია დიალოგის პროცესში

ქრისტიანული ეკლესიები და სხვა რელიგიური გაერთიანებები სხვადასხვაგვარად უპასუხებენ მოდერნული სამყაროს გამოწვევას და საკუთარ გადანაცვლებას პრივატულ სფეროში. ზოგიერთმა მათგანმა არ მიიღო საზოგადოების თანამედროვე დიფერენცირება, მინიმალური „დიზით“ აღიარა ახალი სოციალური რეალობები და ამ ვითარებაში განაგრძო არსებობა. ისინი თანამედროვე სამყაროსგან სრულ სეპარაციას ამჯობინებენ. სხვები მცირეოდენ შეუთავსებლობას ხედავენ საკრალურსა და სეკულარულს შორის, მაგრამ იღებენ (იწყნარებენ) საზოგადოების დიფერენციაციის ფენომენს: პატივს სცემენ თითოეული ქვესისტემის ავტონომიურობას და ყოველ მათგანში შეუძლიათ მოქმედება, თუმცაღა მცირეოდენი გართულებებით. ზოგიერთისთვის კი, მაგალითად, შესაძლებელია ყოველ კვირა დღეს კარგ ქრისტიანად ყოფნა, კვირის სამუშაო დღეებში - კარგი მარქსისტობა და თავგადაკლული კაპიტალისტობა საკუთარ სამეწარმეო საქმიანობაში, შეუთავსებლობის ყოველგვარი შეგრძნების გარეშე. სხვები ისე მოიხიბლნენ მოდერნით, რომ მთლიანად გაითავისეს „სეკულარულ“ ღირებულებათა სისტემა, რომელშიც თითქმის აღარ დარჩა ადგილი ქრისტიანული და ზოგადად რელიგიური სიმბოლოებისთვის. და ბოლოს, არიან ადამიანები, რომლებიც არ უარყოფენ საკუთარ რელიგიურ იდენტობას და არ ბრმავდებიან ახალი სოციალური რეალობით, მაგრამ, ამასთანავე, სიამოვნებით ღებულობენ რელიგიის საჯარო როლის სახეცვლილების სირთულეს. ეს უკანასკნელი არჩევანი კი უწყვეტ კავშირშია მართლმადიდებლურ ეთოსთან. ჩემი აზრით, იგი გამოირჩევა ინტელექტუალური პატიოსნებითა და მორალური სიჯანსაღით. რასაკვირველია, ამგვარი მიდგომა ითხოვს, ერთი მხრივ, თანამედროვე სამყაროსთვის დამახასიათებელი სირთულეების საკმაოდ ღრმა ცოდნას და, მეორე მხრივ, ქრისტიანული ტრადიციისადმი ერთგულებას, აგრეთვე თანამედროვე სამყაროსთან დიალოგში ჩართვის სურვილსაც.

თანამედროვე პლურალისტურ საზოგადოებაში მიმდინარე დისკუსიებში ქრისტიანები აქტიურად უნდა იყვნენ ჩართულნი. ისინი მუდმივად უნდა სთავაზობდნენ თანამედროვე სამყაროს სახარების იმ ჭეშმარიტებებს, რომლებიც კონკრეტულ პრობლემებსა და სხვადასხვა ცხოვრებისეულ სიტუაციებს ეხება. მაგრამ ეს მთავარი ქრისტიანული მესიჯები მხოლოდ წმიდა წერილში გადმოცემულ პროფეტულ ტრადიციას კი არ უნდა ასახავდეს, არამედ ეკლესიის წმიდა მამათა ზოგად ეთოსსაც, რომლებიც რაღაც ეგზოტიკურ რელიგიას კი არ ქადაგებდნენ, არამედ იმდროინდელი ბერძნულ-რომაული კულტურის ტრანსფორმაციას ცდილობდნენ ახალი, სახარებისეული ცხოვრების კეთილი უწყებით, რომელიც ღმერთმა უბოძა ჩვენს სამყაროს თავისი განხორციელებული ძის მეშვეობით.

თანამედროვე საზოგადოების პლურალისტული და დემოკრატიული ხასიათის გამო, არსებობს ერთადერთი გზა სხვა ადამიანების დასარწმუნებლად - ეს არის დიალოგი. დიალოგის ძირითად საფუძველს წარმოადგენს მხარეთა საერთო ვალდებულება ზოგიერთ პოლიტიკურ და მორალურ წინაპირობასთან დაკავშირებით, რადგან ეს გარემოება შესაძლებელს ხდის მათ შორის კომუნიკაციას, მიუხედავად უთანხმოებისა თუ კონფლიქტისა. ამგვარი საერთო საფუძველი შეიძლება იყოს მრავალი და სპეციფიკური ან ცოტა და ბუნდოვანი, - ეს დამოკიდებულია განსახილველ საკითხებზე. დიალოგს აქვს იმის პოტენციალი, რომ გზადაგზა სხვა, ახალი, ურთიერთშეთანხმებული წინაპირობები წარმოშვას, რაც, თავის მხრივ, კიდევ უფრო განამტკიცებს დიალოგის მონაწილეთა ურთიერთობას. სოციალური გარემოების მიხედვით, დიალოგის მონაწილენი ორიდან ერთ გზას ირჩევენ: ერთი მხრივ, მათ შეუძლიათ საერთო პოზიციის გამოვლენა და კონკრეტული გზების დასახვა რეალობაში მისი განხორციელებისთვის, მეორე მხრივ კი, მათ ასევე შეუძლიათ განსხვავებული მიდგომების მინიმუმამდე დაყვანა და/ან ამ მიდგომებთან დაკავშირებული უთანხმოების არსის უკეთ გაგება. დიალოგი, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, მიისწრაფის კონფლიქტების დისკურსიულად და არა მანიპულაციურად (იძულების ან ზეგავლენის მოხდენის გზით) გადაჭრისკენ. დიალოგი ეს არის არა მხოლოდ იმ სკეპტიკური შეხედულების უარყოფა, რომლის მიხედვითაც „არავითარი აზრი არ აქვს იმ საკითხებზე დისკუსიას, რომლებთან მიმართებაშიც განსხვავებული პოზიციები გვაქვს“, არამედ იმ თვალსაზრისის უარყოფაც, რომლის მიხედვითაც ადამიანთა შორის არსებული უთანხმოებების გადასაჭრელად ძალის, იძულების სხვადასხვა მეთოდის გამოყენებაა საჭირო. ამრიგად, დიალოგი საეჭვო ან ფუჭი წამოწყება კი არ არის, არამედ ერთადერთი ხელშემწყობი პროცესია მოპაექრე მხარეთა მოსარიგებლად. თუკი ამ დროს მხარეები ვერ მიაღწევენ კონსენუსს, ისინი დროებით მაინც შეაჩერებენ კონფლიქტს და არსებულ უთანხმოებას იმ პერსპექტივიდან შეხედავენ, რომელზე შეთანხმებასაც მანამდე, ამ დიალოგის პროცესში მიაღწიეს.

საკითხი, რომელიც ჩვენ მიერ განხილვას საჭიროებს, არის შემდეგი: აქვთ თუ არა საკმარისი საერთო (ბაზისური) შეხედულებები ჩვენს პლურალისტულ საზოგადოებაში არსებულ სხვადასხვა ქრისტიანულ ეკლესიებს, რელიგიურ და მორალურ გაერთიანებებს (თემებს), რათა რეალურად შეძლონ პოლიტიკური და მორალური ხასიათის დიალოგის წარმოება? ცხოვრების როგორი ხედვაც არ უნდა ჰქონდეთ ამგვარ გაერთიანებებს, მნიშვნელოვანია იმის აღიარება, რომ მათ უამრავი საერთო შეხედულება, ღირებულება თუ მიდგომა ექნებათ. ვინაიდან თვით პლურალიზმი არსებობს განსხვავებული კულტურების, სუბკულტურების და კულტურული ფრაგმენტების განუწყვეტელი შეხვედრების, პრაქტიკებისა და მიდგომების ურთიერთგაზიარების წყალობით, ამიტომ არ არსებობს სრულიად დამოუკიდებელი და ხელშეუხებელი კულტურა, რომელსაც არ განეცადოს სხვა კულტურების გავლენა. ნებისმიერი კულტურა შეიცავს იმ ელემენტებს, რომლებიც მას სხვებთან აკავშირებს.

თავად ის ფაქტი, რომ თანამედროვე საზოგადოება არის პლურალისტური, გამორიცხავს რომელიმე ერთი რელიგიის ხედვის დომინანტურობას ასეთ საზოგადოებაში. რელიგიის უნივერსალისტური პრეტენზიები ამ სამყაროს მისაღები წყობის შესახებ შეუთავსებელია თანამედროვე პლურალისტური საზოგადოებების ბუნებრივ მოთხოვნასთან: დისკუსიის შედეგად აყალიბებდეს ერთობლივ ხედვასა და სამართლიან პოლიტიკას ყველა იმ ადამიანთა ჯგუფის ინტერესების გათვალისწინებით, რომლებიც ამ პლურალისტურ საზოგადოებაში ცხოვრობენ. ვაღიარებთ რა საჯარო სფეროს მიერ რელიგიური არგუმენტების მიღებასთან დაკავშირებული შიშების ლეგიტიმურობას, ჩვენ უნდა ვისწავლოთ ამ არგუმენტების იმგვარად წარმოდგენა, რომ თავიდან იქნეს აცილებული ყველანაირი შიდა სამოქალაქო დაპირისპირება.

„განსხვავებულობის“ თეოლოგიური პატივისცემა

სანამ საჯარო სივრცეში ეკლესიის მიერ გამოსაყენებელი ენისა და მესიჯების შესახებ ვისაუბრებდეთ, მანამდე უნდა შევეცადოთ იმ ადამიანთა თეოლოგიურ გაგებას, რომლებთანაც ქრისტიანებს დისკუსია აქვთ. საჯარო სივრცეში ეკლესიის დისკურსის უნიკალურობა დამოკიდებულია სხვათა გაგების მის განსაკუთრებული უნარსა და სხვებთან ურთიერთობის სტილზე. ეკლესიის მთელი დოქტრინალური ტრადიცია და ლიტურგიკული ცხოვრება მნიშვნელოვან რესურსებს გვთავაზობს განსხვავებულებთან დამოკიდებულების თვალსაზრისით. ეს ტრადიცია იმის გაცნობიერებაშიც გვეხმარება, რომ ღვთის მიერ შექმნილ სამყაროში არსებული განსხვავებები დაყოფა-დანაწევრების მიზეზი კი არ უნდა იყოს, არამედ უფლის მრავალფეროვანი კურთხევის გამოვლინებად უნდა მივიჩნიოთ. ქრისტიანთა საჯარო თუ პრივატული ურთიერთობები იმ განწყობას უნდა ასახავდეს, თუ როგორ არის გაგებული „სხვა“ ქრისტიანული ეკლესიის სულიერ ტრადიციაში.

მთელი ისტორიის მანძილზე ადამიანურ ყოფას ახასიათებდა დაძაბული ურთიერთობები განსხვავებულობასა და ერთობას შორის. როდესაც განსხვავებულობა და ერთობა ერთმანეთისგან მოწყვეტილად აღიქმება, მაშინ საზოგადოება ან ტოტალიტარულ, ან უკიდურესად ინდივიდუალისტურ და ფრაგმენტირებულ ხასიათს იძენს. ორივე შემთხვევაში „განსხვავებულობის“ აღიარების უარყოფასთან გვაქვს საქმე. ორივეგან საერთო მახასიათებელს განსხვავებულისადმი შიში წარმოადგენს. ეს „სხვები“, ვისთანაც ურთიერთობა და ერთობა გვსურს, აუცილებლად ჩვენივე მსგავსად უნდა ფიქრობდნენ და ცხოვრობდნენ. ვინც განსხვავებულია თავისი გარეგნობით, სოციალური სტატუსით, რწმენა-წარმოდგენებით ან მორალური ხედვით, უარყოფილია სწორედ ამ განსხვავებულობის გამო, თუნდაც რომ ეს გარემოება არ წარმოადგენდეს არავითარ საშიშროებას. როცა განსხვავება წინააღმდეგობად იქცევა, აქ უკვე ნამდვილი ერთობის მიღწევა ერთადერთი გამოსავალია მშვიდობიანი თანაცხოვრების უზრუნველსაყოფად. ეს უკანასკნელი კი არსებობას აგრძელებს მანამ, სანამ ორმხრივი ინტერესი არსებობს. როგორც კი ორმხრივი დაინტერესება ქრება, მშვიდობიანი თანაარსებობაც ადვილად გადადის კონფლიქტსა თუ კონფრონტაციაში. სხვა სიტყვებით, ადამიანები თავისივე მსგავს ადამიანებთან ამჯობინებენ ურთიერთობას და იმადროულად ანტიპათიურად არიან განწყობილნი სხვებისადმი მათი განსხვავებულობის გამო. „სხვა“ ჩვენი მეგობარი ხდება მხოლოდ იმ ზომით, რა ზომითაც იგი არ უქმნის დისკომფორტს ჩვენს პრივატულ სფეროს და ხელს უწყობს ჩვენს ინდივიდუალურ ბედნიერებას.

შესაძლებელია თუ არა კაცობრიობისათვის ამ პათოლოგიური მდგომარეობის დაძლევა? განსხვავებულობისა და ერთობის ერთმანეთში მორიგება მხოლოდ მორალური პრობლემა როდია. მისი, როგორც დაცემული სამყაროს ფენომენის, დაძლევა შესაძლებელია „ახალი შობით“, ქრისტიანული ეგზისტენციით, რომლის საშუალებითაც ხორციელდება ადამიანების შერიგება არსობრივად განსხვავებულ არსებასთან (ღმერთთან. - მთარგმ.). თუმცა ეს თეოლოგიური ჭეშმარიტება არ წარმოადგენს ეკლესიისთვის გამართლებას პოლიტიკური პასუხისმგებლობის თავიდან აცილების შემთხვევაში, რაც შემარიგებელი საშუალება უნდა იყოს ამ ფრაგმენტირებად და კონფლიქტურ სამყაროში. უფრო ზუსტად კი, იგი გამუდმებით გვახსენებს, რომ ისტორიის მანძილზე როგორც თავად ეკლესია, ასევე დანარჩენი სამყარო, განსხვავებულობის წინააღმდეგობად გარდაქმნის მუდმივი რისკის წინაშე იმყოფება.

ჩვენ, ქრისტიანებს, შეგვიძლია მნიშვნელოვანი ხედვის შემოთავაზება იმის თაობაზე, თუ როგორ უნდა გვესმოდეს განსხვავებულთა ურთიერთმორიგება ერთობის საშუალებით: ერთიანობა მრავალფეროვნებაში დამახასიათებელია თვით სამება ღმერთისთვის. იესო უყოყმანოდ ურთიერთობდა რადიკალურად განსხვავებულ ინდივიდებთან: მწიგნობრებთან, მებაჟეებთან, ვაჭრებთან, მეძავებთან და სხვ. განსხვავებულობის აღიარება აუცილებელი პირობაა ნამდვილი ერთობისთვის. სწორედ ამგვარ ერთობაში არსებული ურთიერთობებით არის შესაძლებელი „სხვათა“ გაგება. ერთობა უბრალოდ წყვეტს თავის არსებობას, როდესაც ყოველი განსხვავებულობა იგივეობამდე დაიყვანება. ღვთის მარადიული ძის განხორციელება და მისი ამქვეყნიური მსახურება გვიცხადებს, თუ როგორი სიყვარულით ურთიერთობს იგი მთელ სამყაროსთან მის მრავალფეროვნებაში. ქრის-ტე, თავისი ამქვეყნიური მსახურების დროს, ყველა ადამიანს უზიარებდა ღვთაებრივი სიყვარულის გარდამქმნელ ძალას. იგი კურნავდა მათ ყოველგვარ სისუსტეს და ცდილობდა გარდაექმნა ისინი იმ არსებებად, რა არსებებად ყოფნისთვისაც იყვნენ მოწოდებულნი.

ეკლესიის საჯარო დისკურსი

ქრისტიანულ ეკლესიათა პოლიტიკური არგუმენტები სახარებისეულ უწყებებს უნდა ეფუძნებოდეს და იმგვარად უნდა წარმოვადგინოთ, რომ მისაღები იყოს ეკლესიის არაწევრი საზოგადოებებისთვისაც. ამასთანავე ეკლესიის საჯარო არგუმენტები სრულად უნდა ეთანხმებოდეს იმ სტანდარტებს, რომელთა მეშვეობითაც ეკლესიის შიდა ცხოვრება რეგულირდება, და როდესაც რელიგიური გაერთიანება გამოდის საკუთარი საზღვრებიდან, მას შეუძლია საჯარო სივრცეში პოლიტიკური ნორმების შესაბამისად მოქმედება საკუთარი მორალური სტანდარტების ღალატის გარეშე. ქრისტიანული რწმენის ტრანსცენდენტურ განზომილებას შეუძლია იმოქმედოს ჩაკეტილი სისტემებისა და იდეოლოგიების წინააღმდეგ, რომლებიც აფერხებენ თავისუფალ აზროვნებასა და ცხოვრებას. იგი ასევე სერიოზული გამოწვევის წინაშე აყენებს ნებისმიერი სოციალური სისტემის აბსოლუტურ მოთხოვნებს, იცავს ადამიანურ შემოქმედებას სოციალური ინერტულობისაგან და პასუხისმგებლობის გრძნობას ნერგავს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ამგვარი ტენდენციების განვითარება საჯარო სივრცეში შესაძლებელია სახარებისეული ნარატივების საშუალებით, საზოგადოებისათვის მათი მნიშვნელობის განმარტებით დიალოგურ რეჟიმში.

საზოგადოებასთან დიალოგის ხარისხი დამოკიდებულია არა მხოლოდ ნათელ მიზანზე, არამედ თვით თანამოსაუბრეებზეც, რომლებიც სრულად და აკურატულად ინფორმირებულნი უნდა იყვნენ მოცემულ საკითხთან დაკავშირებული არგუმენტებისა და ფაქტების თაობაზე. სანამ მხარეები დისკუსიას დაიწყებდნენ, ისინი აუცილებლად უნდა აღიჭურვონ ურთიერთგაგების უნარით ან, უკიდურეს შემთხვევაში, დიალოგის პროცესში მაინც უნდა შეიძინონ იგი. ურთიერთპატივისცემა და ურთიერთგაგების უნარი დიალოგის აუცილებელი წინაპირობებია. როგორც დევიდ თრეისი აღნიშნავს: „დიალოგს საკმაოდ მკაცრი წესები აქვს: თქვი მხოლოდ ის, რასაც გულისხმობ; გამოთქვი იგი მაქსიმალურად აკურატულად; გულისყურით მოუსმინე და პატივი ეცი განსხვავებულ შეხედულებას; მზად იყავი საკუთარი შეხედულების დასაცავად ან მის შესასწორებლად, თუკი იგი გამოწვევის წინაშე დააყენა თანამოსაუბრემ; მზად იყავი შესადავებლად, როცა ამის საჭიროება არსებობს, მაგრამ დათმე პოზიცია, თუკი საწინააღმდეგო მტკიცებულებებს წარმოგიდგენენ“.

ამგვარი დისკუსია (ჩვენს შემთხვევაში როგორც ეკლესიის მონაწილეობის საშუალება საზოგადოებრივ დებატებში) გულისხმობს, რომ ეკლესია იღებს გამოწვევას საკუთარი მორალური შეხედულებების ხელახალი ფორმულირებისა და, უფრო მეტიც, მათი შემდგომი განვითარების თაობაზე; ეკლესიის დანიშნულება მარტო ის კი არ არის, რომ თავად ცხოვრობდეს სახარებისეული სულისკვეთებით, არამედ - ისიც, რომ დანარჩენ სამყაროსაც აუწყოს იგი მასთან კომუნიკაციის მეშვეობით. შესაძლებელია მართლმადიდებლური მორალური ხედვის განვითარების წარმოდგენა ქრისტიანული რწმენის სხვადასხვაგვარი აღქმის შეთვისებით. ეს მრავალფეროვნება შეიძლება ასახავდეს ზოგადი ისტორიული მდგომარეობის სხვადასხვაგვარ გაგებას ან მორწმუნეთა არჩევანს: ქრისტიანული რწმენის სხვადასხვა ელემენტს მიუსადაგონ რომელიმე კონკრეტული მდგომარეობა.

ჩემი აზრით, ამგვარი სახის პლურალიზმი გარდაუვალია. თუმცა არსებობს იმის საშიშროებაც, რომ ასეთი პლურალიზმი შფოთის წყარო გახდეს ეკლესიის მორალურ ხედვასთან მიმართებაში. მართლმადიდებლურ თეოლოგიაში თავისუფალი არჩევანი გულისხმობს ადამიანის მიერ საკუთარი რწმენის თავისუფლად გამოხატვის არჩევანს. ასე რომ, პიროვნებას სრული უფლება აქვს კონკრეტულად მისთვის დამახასიათებელი უნიკალური ხედვისა თუ მოქმედების თავისუფლებისა. ამგვარი მორალური პლურალიზმის პარამეტრები დადგენილია ქრისტიანული ეკლესიის ერთიანი რწმენით, მისი ზოგადი ეთოსით. წარსულში, ჩვეულებრივ, მიიჩნეოდა, რომ ეკლესიას მაგისტერიალურად (ანუ ყველასათვის სავალდებულო წესით. - მთარგმ.) უნდა გამოეთქვა საკუთარი პოზიცია სოციალურ საკითხებზე. მაგრამ დღეს, ჩემი აზრით, ეკლესიამ მთელი თავისი ძალისხმევა იქითკენ უნდა მიმართოს, რომ საკუთარ წევრებს დაეხმაროს განავითარონ მორალური ხედვა და იპოვონ გზები, ერთი მხრივ, სარწმუნოებრივი შეხედულებებისა და, მეორე მხრივ, მათი პრაქტიკულად განხორციელების საშუალებათა ერთმანეთთან დასაკავშირებლად.

ეკლესია ვერ მიიღებს მონაწილეობას საჯარო დისკუსიებში, თუკი იგი თავის სპეციფიკურ მსოფლმხედველობას გადმოსცემს რაღაც ეზოთერული და ბუნდოვანი ენით. ეკლესია მაქსიმალურ ყურადღებას უნდა აქცევდეს საზოგადოების გულისცემას. არგუმენტი მხოლოდ მაშინ იქნება გასაგები და მისაღები, როდესაც სხვები, რომლებსაც არ ესმით საეკლესიო ენის სპეციფიკურობა, შეძლებენ მისი რაციონალურობის აღიარებას და მისი სარგებლიანობის დანახვას საზოგადოებრივი ცხოვრების ამა თუ იმ სფეროსთვის. მონოლოგების სერია, გადმოცემული მხოლოდ თეოლოგებისთვის გასაგები ენით, ყოვლად უსარგებლოა, განსაკუთრებით მაშინ, თუ მათი წინაპირობებიც იმგვარია, რომლებსაც არ იზიარებენ საზოგადოების ცალკეული წევრები თუ ინსტიტუტები. ამრიგად, ეკლესია საბოლოოდ უუნარო აღმოჩნდება გაუზიაროს საზოგადოებას თავისი უნიკალური ხედვები, თვით დემოკრატიულ გარემოშიც კი.

დიალოგის პროცესს არავითარი ეფექტი არ ექნება, თუ იგი ტოლერანტობის სულით არ განიმსჭვალება. პლურალისტური საზოგადოების ცხოვრება ყოველთვის მოცულია უთანხმოებებით საჯარო მნიშვნელობის საკითხებზე მსჯელობისას. თუ ადამიანები არ გამოიმუშავებენ განსხვავებებით გამოწვეული უთანხმოებების კონსტრუქციული გზებით მოგვარებისა და მშვიდობიანი თანაცხოვრების უნარს, მაშინ ეს უთანხმოებები შეიძლება ძალადობრივი კონფლიქტის წყარო გახდეს. ტოლერანტობა ადამიანის შინაგანი თვისებაა, რომელიც პლურალისტულმა საზოგადოებამ თითოეულ მის მოქალაქეში უნდა აღზარდოს და განამტკიცოს. დიალოგი ყოვლად შეუძლებელია, თუკი მოსაუბრე არ არის ტოლერანტულად განწყობილი, თუკი მას არ სურს იმ შესაძლებლობის აღიარება, რომ სხვას თავისი „განსხვავებულობით“ აქვს პოტენციალი გააფართოოს და გაამდიდროს რეალობის მისეული აღქმა. საჭიროა ადამიანებმა ისეთივე შეფასება და პატივისცემა გამოხატონ მათ მიმართ, ვისაც არ ეთანხმებიან, როგორ შეფასებასა და პატივისცემასაც თავად მოელიან სხვებისაგან. ამგვარი ტოლერანტობა და პატივისცემა არ უნდა ავურიოთ რელატივიზმში, რომელიც სწორისა და მცდარის, ჭეშმარიტისა და ყალბის, კეთილისა და ბოროტის ერთმანეთისგან გარჩევის უარყოფას წარმოადგენს. პირიქით, სწორედ ტოლერანტობა იძლევა ამგვარი მსჯელობის შესაძლებლობას.

არ უნდა გვქონდეს იმის ილუზია, რომ დემოკრატიულ საზოგადოებაში ყოველთვის შესაძლებელია ყველა საკითხზე დიალოგის საშუალებით თანხმობის მიღწევა. არსებობს გარკვეული სიტუაციები, რომლებიც არასოდეს არ იქნებიან შეწყნარებულნი ამა თუ იმ რელიგიური ჯგუფის მიერ. სარწმუნოებრივი შეხედულებები, რომლებიც რელიგიური ადამიანების იდენტობას განსაზღვრავს, შესაძლოა ღრმა კონფლიქტშიც აღმოჩნდეს რომელიმე კონკრეტულ საკითხთან დაკავშირებით მიღწეულ შეთანხმებასთან ლიბერალურ-დემოკრატიულ სახელმწიფოში. ამიტომ ამ ადამიანების სინდისმა შეიძლება პროტესტის გამოხატვა მოითხოვოს და ეს პროტესტი მრავალი ფორმით გამოვლინდეს, დაწყებული უკმაყოფილების გამოხატვით, დამთავრებული აქტიური სამოქალაქო დაუმორჩილებლობით. პროტესტის გამოხატვა ადამიანის ფუნდამენტური უფლებაა, რომელსაც ლიბერალურ-დემოკრატიული სახელმწიფო თავის თითოეულ მოქალაქეს ანიჭებს. მაგრამ ეს ადამიანები არ თავისუფლდებიან პასუხისმგებლობისგან, რომ მორალის ფარგლებში გამოხატონ საკუთარი პროტესტი. ამ პროცესში ადამიანური ღირსებების დაკარგვა ეჭვის ქვეშ აყენებს სწორედ იმ სინდისის მორალურ სიჯანსაღეს, რომელიც იმპულსს აძლევს პროტესტის ამგვარი ფორმით გამოხატვას.

ვადასტურებ რა ადამიანების მიერ პროტესტის გამოხატვის უფლების ლეგიტიმურობას, მსურს მივუთითო იმ კრიტერიუმებზე, რომელთა გამოყენებაც პლურალისტულ სახელმწიფოში მოქალაქეებს დაეხმარება იმის გამოსარკვევად, უნდა გაიზიარონ თუ არა ამგვარი პროტესტი. შესაძლოა მათ გადააფასონ კიდეც საკუთარი განწყობისა და ქცევის მართებულობა (აქ ავტორი უნდა გულისხმობდეს რელიგიურ ფუნდამენტალისტთა სურვილს, სახელმწიფო დონეზე იქნას გატარებული მათი კონკრეტული მოთხოვნები „განსხვავებული“ ტენდენციების შევიწროებასა თუ აკრძალვასთან დაკავშირებით. - მთარგმ.). ძალადობრივი პოლიტიკური სტრატეგიის დანერგვა არცთუ ისე გონივრული საქციელია. ადამიანები არ არიან აღურვილნი უცდომელობის თვისებით. როგორც ისტორია გვიჩვენებს, ზოგიერთი მორალური მსჯელობა, რომელიც ძალადობრივად იქნა თავსმოხვეული, საბოლოოდ მცდარი ან ზედმეტად დამთრგუნველი აღმოჩნდა. ამიტომ საჭიროა მივიღოთ პლურალიზმის პოზიტიური გაგება, როგორც მკაცრი გაფრთხილება სხვადასხვა არჩევანისა და ცხოვრების განსხვავებული წესის დაგმობის ტენდენციის წინააღმდეგ. საკუთარი შეხედულებების სხვებისათვის თავს მოხვევის მიზნით პოლიტიკური ძალაუფლების გამოუყენებლობა ჩვენსავე ინტერესებში უნდა შედიოდეს, რადგან პოლიტიკური ძალაუფლების ბალანსის ცვლილების დროს შესაძლოა კარდინალურად განსხვავებული შეხედულებების მქონე ჯგუფმა ჩაიგდოს ხელში სახელმწიფო აპარატზე კონტროლი. გარდა ამისა, იძულება იწვევს უკიდურეს გაღიზიანებასა და აღშფოთებას, საზოგადოებისგან გაუცხოებას, სახელისუფლებო სტრუქტურებისადმი პატივისცემის შესუსტებას და მრავალ ეჭვს ბადებს პოლიტიკური ლიდერების განზრახვებთან დაკავშირებით.

ინგლისურიდან თარგმნა
დავით თინიკაშვილმა

წიგნიდან: Emmanuel Clapsis.
Orthodoxy in conversation.
WCC Publications, Geneva, 2000

EX CATHEDRA

იღუმენი პეტრე მეშჩერინოვი

1.

ზაფხულის დამდეგს მომეცა შემთხვევა ბავშვთა და ახალგაზრდობის სულიერი განვითარების საპატრიარქო ცენტრის წარმომადგენელი ვყოფილიყავი სახელმწიფო დუმაში. დემოგრაფიის საკითხებისადმი მიძღვნილ „მრგვალ მაგიდაზე“ რუსეთის ყველა კუთხიდან ჩამოსულმა კომპეტენტურმა, დაინტერესებულმა თუ გულშემატკივარმა ადამიანმა წარმოადგინა სავალალო სტატისტიკა და რამდენიმე მოსაზრება, თუ რა უნდა გვეღონა ამ სფეროში შექმნილი კატასტროფული ვითარების გამოსასწორებლად. დისკუსიის დროს ორი ძირითადი თვალსაზრისი გამოიკვეთა. პირველის მიხედვით, აუცილებელია მრავალშვილიანობის, ოჯახის პრესტიჟის პროპაგანდა. საჭიროა თანამედროვე, ოჯახის საწინააღმდეგო იდეოლოგიის შეცვლა მისთვის სხვა, პოზიტიური იდეოლოგიის დაპირისპირების მეშვეობით და ა.შ. მეორე თვალსაზრისი კი, რომელიც ამ სტრიქონების ავტორმა გამოთქვა, შეიძლება იმ აზრამდე დავიყვანოთ, რომ ადამიანები არა მხოლოდ აჩენენ შვილებს, არამედ მშობლებს შვილების აღზრდისა და ყოველმხრივი უზრუნველყოფის ვალდებულებაც აქვთ. ამასთან შედარებით დემოგრაფიულ პრობლემას, გარკვეული აზრით, მეორეული მნიშვნელობა ენიჭება, ვინაიდან იგი ზოგადად ოჯახის არასტაბილურობის პრობლემიდან გამომდინარეობს. ბევრი შვილის გაჩენის სურვილის უქონლობა დიდწილად სახელმწიფო მხარდაჭერის არარსებობითა და შვილების მომავალთან დაკავშირებული შიშით არის განპირობებული. ეს შიში კი იმ ე.წ. რეფორმების გამო ჩნდება, რომლებიც განათლებისა და ჯანდაცვის კომერციალიზაციას და მრავალ სხვა სიახლეს გულისხმობს. გარდა ამისა, ისტორიული მეხსიერების ძალით, ჩვენს ქვეყანაში ვერანაირი იდეოლოგია ქმედითი ვერ იქნება, თუკი იგი კონკრეტული საქმეებით არ იქნა განმტკიცებული. თუკი ადამიანებს მხოლოდ და მხოლოდ მოვუწოდებთ: გააჩინეთ შვილები! ოჯახი „მაგარია!“ (ავტორი აქ რუსულ ჟარგონს იყენებს. - მთარგმ.), მაგრამ ხელს არ შევუწყობთ ამ მოწოდებას გააზრებული სოციალური პოლიტიკით, მაშინ პროპაგანდა საწინააღმდეგო შედეგს გამოიღებს. გარდა ამისა, სახელმწიფო დუმა სწორედ ის დაწესებულებაა, რომელიც მოწოდებულია გადაწყვიტოს სოციალური პრობლემები და რეალური შესაძლებლობაც აქვს საამისოდ.

„მრგვალ მაგიდაზე“ წარმოდგენილი იყო მესამე თვალსაზრისიც, რომელიც ერთმა მღვდელმა გამოთქვა. მან თავისი გამოსვლა შემდეგნაირად დაიწყო: „სამწუხაროდ, ეკლესია ჩვენთან ჯერ კიდევ გამოყოფილია სახელმწიფოსგან...“ აუდიტორია უკმაყოფილოდ შეიშმუშნა. (ყველაზე ნაკლებად ვისურვებდი, რომ მკითხველმა ეს სტრიქონები ჩემი თანამოძმის - მართლაც ღირსეული მოძღვრისა და ბრწყინვალე ადამიანის კიცხვად აღიქვას. მე მხოლოდ აზრთა წყობაზე, გამოთქმულ პოზიციაზე ვსაუბრობ). შემდეგ მოძღვარმა ბიბლია დაიმოწმა, რომელიც გვეუბნება, რომ ოჯახი კარგია. მან იმის შესახებაც ისაუბრა, რომ ეკლესიას შეუძლია დემოგრაფიული პრობლემების გადაჭრა. „გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ თუკი ეკლესიას უშვებენ, მაგალითად, ციხეებში, იქ უკეთესი დისციპლინა მყარდება; ჯარში იკლებს „დედოვშჩინა“; სკოლებში ბავშები ნაკლებად ცელქობენ...“ მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ეკლესიას, სამღვდელოების წარმომადგენელთა სახით, არსად არ „უშვებენ“ და სწორედ ეს არის ბოროტების მიზეზი. პრობლემის გადაწყვეტა გულისხმობს სამღვდელოების დაშვებას სკოლებში, საბავშვო დაწესებულებებში და საერთოდ ყველგან, - განაცხადა მან და თავისი გამოსვლა ასე დაასრულა: „არცთუ ისე დიდი ხნის წინ რუსეთის ერთ-ერთ ქალაქში ეკლესიამ სპეციალური პროპაგანდისტული კამპანია აწარმოა, რის შედეგადაც შობადობა იქ მაშინვე გაიზარდა“. სხდომაზე დამსწრე დეპუტატმა, რომელიც მღვდლის მიერ დასახელებული ქალაქიდან გახლდათ, საკმაოდ ხმამაღლა გამოხატა თავისი დაეჭვება ამ ინფორმაციასთან დაკავშირებით, ხოლო ჩემ გვერდით მჯდომი ჩინოვნიკი განათლების სამინისტროდან (ჩვენ მთელი „მრგვალი მაგიდის“ მსვლელობისას ერთმანეთს რეპლიკებს ვუცვლიდით) ჩემს მხართან დაიხარა და მითხრა: „ესე იგი, ყველგან უნდა შეგიშვათ...“

სასულიერო პირს თავაზიანად მოუსმინეს, მადლობა გადაუხადეს და დისკუსია კვლავ გაგრძელდა პირველ და მეორე თვალსაზრისთა გამო. მესამე თვალსაზრისმა მსჯელობაზე გავლენა ვერ იქონია, თუმცა „მრგვალი მაგიდის“ ბევრი მონაწილე ეკლესიისა და სახელმწიფოს თანამშრომლობის მნიშვნელობაზე საუბრობდა.

სხდომის დამთავრების შემდეგ ჩემმა მეზობელმა თავისი პოზიცია ასეთი სიტყვებით განმიმარტა: „თავის დროზე მე განათლების სამინისტროს საოლქო დეპარტამენტის რაიონული სამმართველოს ხელმძღვანელი გახლდით. გადავწყვიტეთ სკოლებში შეგვეტანა საგანი „მართლმადიდებლური კულტურის საფუძვლები“. სურვილი გამიჩნდა ამ გაკვეთილს დავსწრებოდი და სკოლისკენ გავემართე. გაკვეთილი მეექვსე კლასში ტარდებოდა. ნახევარი გაკვეთილის განმავლობაში მღვდელი ბავშვებს იმის შესახებ უყვებოდა... რა ჰქვია ამას თქვენთან... აი, გარდაცვალების შემდეგ რომ არის...“ „საზვერეები“, - მივაშველე მე სიტყვა. „დიახ, საზვერეების შესახებ. შემდეგ იგი რატომღაც მოწამეობრივად აღსრულებულ მეფე ნიკოლოზზე გადავიდა და იმის მტკიცებას მოჰყვა, რომ ჩვენ აუცილებლად უნდა აღვადგინოთ თვითმპყრობელობა, რადგან მხოლოდ ეს გადაარჩენს რუსეთს. გაკვეთილის ბოლოს კი განაცხადა, რომ აუცილებელია დავუპირისპირდეთ გლობალიზაციას, რისთვისაც გოგონებმა გრძელი კაბებითა და თავსაფრებით უნდა იარონ. ამის შემდეგ განკარგულება გავეცი, რომ ჩემი რაიონის არცერთ სკოლაში მღვდელს არ შემოედგა ფეხი... მე, რა თქმა უნდა, მწამს ღმერთი და არაფერი მაქვს ეკლესიის საწინააღმდეგო, მაგრამ, მაპატიეთ და, სამღვდელოების წინააღმდეგი ვარ. თქვენ ყველაფერს მოითხოვთ, მაგრამ რისი მოცემა შეგიძლიათ სანაცვლოდ? თქვენთან საქმის დაჭერა ხათაბალაა, - თითქოს ისევ მე-19 საუკუნეში ხართ...“

სახელმწიფო დუმიდან მონასტერში ვბრუნდებოდი და თან ჩემი ყურისთვის უსიამოვნოდ მოსასმენ ამ სიტყვებზე ვფიქრობდი... მაგრამ მათ უარყოფას ვერაფრით ვახერხებდი. ამ მოვლენის შემდეგ პირადად დავრწმუნდი იმაში, რომ ჩინოვნიკები, რომლებიც ეკლესიას არსად არ „უშვებენ“, სულაც არ იქცევიან ასე ბოროტი განზრახვით, და რომ ისინი არც „მსოფლიო შეთქმულთა მიერ მოსყიდული“ ადამიანები არიან. მათ გულწრფელად სურთ ჩვენს ქვეყანაში მდგომარეობის გამოსწორებისა და გაუმჯობესების ხელშეწყობა, მაგრამ, მიუხედავად ეკლესიის მიმართ მოწიწებისა, დიდი სურილი არ აქვთ მის წარმომადგენლებთან, - ჩვენთან, მღვდლებთან, - იურთიერთონ. როგორც ჩანს, მათ ამის რეალური საფუძველიც აქვთ... მოდით, განვიხილოთ რა საფუძველია ეს.

2.

პირველი, რის შესახებაც მოგვიწევს საუბარი, ეს არის ერთგვარი „კლერიკალიზმი“. ეკლესიაც და სახელმწიფოც სოლიდარულნი არიან იმ მოსაზრებაში, რომ საზოგადოებრივი სიკეთის სისავსისათვის ეკლესიის გამოცდილება მნიშვნელოვანი და საჭიროა. მაგრამ ჩინოვნიკებს უმრავლეს შემთხვევაში სასულიერო პირებთან უწევთ ურთიერთობა და არცთუ ისე იშვიათად ჩნდება შეკითხვა: გამოვხატავთ და გადმოვცემთ კი ჩვენ, კლერიკოსები, ეკლესიის გამოცდილებას სათანადოდ? ვაკვირდები რა თანამედროვე საეკლესიო ცხოვრებას, მივდივარ დასკვნამდე, რომ ხშირად ეკლესიის გამოცდილება ჩანაცვლებულია ამა თუ იმ კონკრეტული მღვდელმსახურის გამოცდილებით. ეს კი, სამწუხაროდ, ყოველთვის ერთი და იგივე არ არის. სამღვდელოება (რა თქმა უნდა, ყველა კლერიკოსს არ ვგულისხმობ; სამწუხაროდ, ჩვენი წოდების რამდენიმე წარმომადგენელიც კი საკმარისია იმისათვის, რომ ქვემოთ გადმოცემული შთაბეჭდილება ჩამოყალიბდეს) ცხოვრობს სრულიად განსაკუთრებულ პირობებში. ხელდასხმას, სასულიერო პირად კურთხევას, ადამიანი გადაჰყავს თვითშეფასებისა და სამყაროსადმი დამოკიდებულების სრულიად განსხვავებულ სიბრტყეში; სამწუხაროდ, ყველა სასულიერო პირი ვერ ითვალისწინებს ამას. ჩვენ შევეჩვიეთ ადამიანებისადმი მიმართვას „ზემოდან“: ყურადღებით უნდა გვისმენდნენ, ხელზე უნდა გვკოცნიდნენ, ადამიანთა საზოგადოებაში ყოველთვის პირველები უნდა ვიყოთ. ჩვენ ყველაფრის თქმა შეგვიძლია, რაც თავში მოგვივა, სხვებმა კი თავის დაქნევით უნდა გვიპასუხონ: „მართალია, მამაო!“ ან (ამოოხვრით): „ასე თქვა მოძღვარმა“. ჩვენ ძალიან ხშირად ვფიქრობთ, რომ სასულიერო წოდება კომპეტენტურობას გვანიჭებს ყველა სფეროში, რის გამოც საკუთარ თავს უფლებას ვაძლევთ, რომ დარწმუნებით და რიხით ვისაუბროთ იმ საკითხებზე, რომელთა შესახებ წარმოდგენაც კი არ გვაქვს. ასევე მეტყველებისას, განსაკუთრებით იქ, სადაც ეს ხშირად სრულიად უადგილოა, ვიყენებთ განსაკუთრებულ ლექსიკას: „კურთხევას გაძლევ“ (საერო ენით ეს ნიშნავს: ნებართვას ან დავალებას გაძლევ. - მთარგმ.), „არ გაძლევ კურთხევას“, „მორჩილება იქონიე“, „თავი დაიმდაბლე“ და ა.შ. ჩვენ ყველას „შენობით“ ვესაუბრებით, მათ შორის იმ ადამიანებსაც, რომლებიც ჩვენზე ბევრად ასაკოვანნი არიან. ასევე, გულწრფელად ვფიქრობთ, რომ ყველა ვალდებულია პატივს მოგვაგებდეს, მიჩვეულნი ვართ ჩვენი სიტყვებისა და განკარგულებების უსიტყვო მორჩილებას. ყოველივე ამის გამო მრავალი ჩვენგანი თამამდება, ვიწყებთ ადამიანებით მანიპულირებას, ვფიქრობთ, რომ მრევლი ჩვენი მოვალეა, არცთუ ისე იშვიათად, მატერიალური გაგებითაც... ყოველივე ეს ხდება ჩვენს ვიწრო საეკლესიო წრეში და ამგვარი რამ შესაძლებელია სწორედ იმიტომ, რომ მრავალ ეკლესიურ ადამიანს ეკლესიისადმი მოწიწება, ზოგადად საეკლესიო წოდებისადმი მოკრძალება თავად ამ წოდების მატარებელზე, ჩვენზე გადმოაქვს (რასაც ხშირად ჩვენ თვითონ შთავაგონებთ მათ), მიუხედავად ჩვენი ზნეობრივი მდგომარეობისა. წმ. თეოფანე დაყუდებული წერდა, რომ მოძღვარი ბევრს და დიდხანს უნდა მუშაობდეს საკუთარ თავზე, რათა მან ადამიანებში ნდობა, პატივისცემა და წონა მოიპოვოს, ამის მიღწევა კი ავტომატურად, მხოლოდ სასულიერო წოდების მიღებით, შეუძლებელია. ბევრ კლერიკოსს ავიწყდება ეს. ხშირად ჩვენ სიკეთის, ტაქტის, დელიკატურობის, ზრდილობიანობის, ადამიანებისადმი პატივისცემისა და მათი პრობლემების გათავისების უნარის ნაცვლად სრულიად სხვა თვისებებს ვავლენთ. ყოველივე ამის გამო ხშირად „ამოვარდნილნი ვართ რეალობიდან“. არაერთხელ შემიმჩნევია, რომ მრავალ მღვდელს მხოლოდ ეკლესიურ ადამიანებთან ურთიერთობა შეუძლია, ხოლო „გარეშეებთან“ (არაეკლესიურ ადამიანებთან. - მთარგმ.) ურთიერთობის უნარი საერთოდ არ გააჩნია... ეს უკანასკნელნი ასეთ სასულიერო პირთან საუბრის შემდეგ გაკვირვებულნი ბრუნდებიან უკან. ასეთია რეალური სურათი.

ის, რაც ვიწრო საეკლესიო სივრცეში ხდება, სრულიად უადგილოა დანარჩენ საზოგადოებაში. ჩინოვნიკები, ძირითადად, არაეკლესიური ადამიანები არიან, რომლებმაც არ იციან ყველა ჩვენი „ილეთი“. ისინი სულაც არ არიან ვალდებულნი პატივისცემით გვეპყრობოდნენ და გვემორჩილებოდნენ. ისინი ჩვენში ხედავენ არა (მათთვის გაუგებარი) წოდების მატარებელ იერარქს, არამედ საკუთარ თავთან მიმართებაში სრულიად თანასწორ ადამიანს, საკუთარ სფეროში პასუხისმგებელ და კომპეტენტურ სპეციალისტს. მაგრამ, როგორც ჩანს, ჩვენ ხშირად სრულიად არ შევესაბამებით ამ წარმოდგენას. განა ჩვენი პიროვნების მიხედვით არ მსჯელობენ ეკლესიაზე და თან არა მხოლოდ კერძო პირები, არამედ ადამიანები, რომლებზეც მართლაც ძალიან ბევრი რამ არის დამოკიდებული? საკმარისია ერთი მღვდელიც კი, რომელმაც არ იცის რის შესახებ და როგორ ისაუბროს თანამედროვე ბავშვებთან, რომ მთელი რაიონის სკოლები „მართლმადიდებლური კულტურის საფუძვლების“ გარეშე დარჩეს.

ჩვენი, კლერიკოსების, სახით ეკლესია ხშირად წარმოდგენილია უცნაურ დაწესებულებად, რომლის წინაშეც ჩინოვნიკები „მწყობრში უნდა ჩადგნენ“ და „შესაწირი გაიღონ“. მწყობრში ჩადგომა მათ არ სურთ, ჩვენ კი მაშინვე მათ კიცხვას ვიწყებთ: ეს ჩინოვნიკები არ გვაფასებენ, ეკლესიას არ „უშვებენ“, ჩვენთან საქმის დაჭერა არ სურთ... მაგრამ საჭიროა არა „კლერიკალური“, არამედ ნორმალური, ადამიანური კუთხით შევხედოთ ამ მდგომარეობას: რატომ არ სურთ? სწორედ იმიტომ, რომ ჩვენს დროში საკმარისი აღარ არის მხოლოდ მივეკუთვნებოდეთ მართლმადიდებელ ეკლესიას და ამის გამო ვითხოვდეთ სხვებისგან რამეს, დღეს საჭიროა საქმეებით დავამტკიცოთ საკუთარი აღმსარებლობის ღირსება და ამგვარად შევესაბამებოდეთ მას. ვინაიდან ჩვენ მართლაც გვსურს ხელისუფლებასთან თანამშრომლობა ჩვენს თანამემამულეთა სასიკეთოდ (და არა იმიტომ, რომ ვინმეს „ფული დავაყრევინოთ“, გავდევნოთ პროტესტანტები ან საკუთარი ვიწრო პარტიული პრობლემები მოვაგვაროთ), ამისთვის ჩინოვნიკების ლანძღვა კი არა, საკუთარი თავის გვერდიდან ყურებაა საჭიროა, დასაწყისისთვის, უბრალოდ, ადეკვატურ ადამიანად გადაქცევა, რომელიც ნათლად აცნობიერებს საკუთარი კომპეტენციის საზღვრებს.

ამას რომ მივაღწევთ, მერე, პირველ ყოვლისა, ჩვენივე პიროვნება უნდა განვმსჭვალოთ ქრისტიანული სწავლებით, წესიერებისა და კულტურულობის ნიმუშად გადავიქცეთ და მხოლოდ ამის შემდეგ (და მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა ეს უადგილო არ იქნება) მოვყვეთ „სულიერებისადმი აპელირებას“, დავიწყოთ ბიბლიიდან ციტატების სროლა, მოვუწოდებდეთ შესაწირის გაღებისაკენ და ვასწავლიდეთ ადამიანებს რა არის ცოდვა და რა - არა.

3.

არსებობს მეორე პრობლემაც, რომელიც ხელს უშლის ეკლესიისა და სახელმწიფოს ნაყოფიერ თანამშრომლობას. ამგვარი თანამშრომლობის სფერო, ძირითადად, სოციალურია. მაგრამ ჩვენს ეკლესიას დღეს არა აქვს ან ძალიან მცირე რაოდენობით აქვს კონცეპტუალური სოციალური პროექტები (აქ არ ვსაუბრობთ იმაზე, რომ ეკლესიამ საკუთარი ქმედება ჩაუნაცვლოს სახელმწიფოს ქმედებას ან შეავსოს მისი უმოქმედობა; მხედველობაში გვაქვს საეკლესიო-სოციალური პროგრამები, რომლებშიც საზოგადოებაში ეკლესიის მოქმედებებია ჩამოყალიბებული და გაწერილი). ჩვენ სრულიად სამართლიანად ვაცხადებთ, რომ გარკვეულ სოციალურ სფეროებში ეკლესიის გამოცდილება შეუცვლელია, მაგრამ მოცემულ ეტაპზე არ გაგვაჩნია რამდენადმე მნიშვნელოვანი და სისტემურად დამუშავებული გეგმა, რომელიც საშუალებას მოგვცემდა ეს გამოცდილება წარმატებით მიგვესადაგებინა დღევანდელობის რეალიებისთვის. ამის გამო ყველა ჩვენი კეთილი სურვილი დეკლარაციად რჩება, უკეთეს შემთხვევაში მხოლოდ კერძო, ერთჯერად აქციებს თუ ვახერხებთ. დეკლარაციები კი, რომლებსაც არ ახლავს კარგად მოფიქრებული სამოქმედო გეგმა და მისი განხორციელებისთვის აუცილებელი საშუალებები, ორი საფრთხის შემცველია: პირველი მათგანი სასწაულისადმი აპელაციაა - თითქოსდა საკმარისი იყოს მხოლოდ სამღვდელოების შეშვება სკოლებში, ჯარში და ა. შ., და ყოველივე უკეთესობისკენ შეიცვლება. მეორე საფრთხე კი აქედან გამომდინარე უპასუხისმგებლობაში მდგომარეობს. ერთი ნაცნობი მღვდელი, რომელიც რუსეთის ერთ-ერთი პატარა ქალაქის გარეუბანში მსახურობს, მიყვებოდა როგორ დაიწყო მან ამბიონიდან (ეპარქიის ხელმძღვანელობისგან შთაგონებულმა) შობადობის ზრდისკენ მოწოდებები. მსახურების დამთავრების შემდეგ მასთან ერთი ქალი მივიდა და ჰკითხა: „მამაო, აი მე ორი შვილი მყავს. მე და ჩემი ქმარი ერთად თვეში მხოლოდ 10,000 მანეთს ვღებულობთ და თვიდან თვემდე ძლივს გაგვაქვს თავი. რა თქმა უნდა, კარგი იქნებოდა მეტი ბავშვი გვყავდეს, მაგრამ როგორ შევძლოთ მათი შენახვა? შეუძლია, მაგალითად, ჩვენს მრევლს თვეში თუნდაც 3-4 ათასი მანეთის შეგროვება ჩვენი ოჯახისთვის? მოძღვარი პასუხობს: „მოხარულნი ვიქნებოდით, მაგრამ, სამწუხაროდ, არ შეგვიძლია... აი, ტაძრის სახურავიდან წყალი ჩამოდის, კანკელისთვისაც ფულია საჭირო, ვერც იმის სახსრებს ვშოულობ, რომ კომუნალური გადასახადების დავალიანება დავფარო...“ ქალი ეკითხება: „ალბათ არც ეპარქიას შეუძლია, არა?“ მღვდელმა მწარედ ჩაიცინა... ამის შემდეგ მან საერთოდ შეწყვიტა ამ თემაზე ქადაგება.

დიახ, ჩვენ ეკლესიის სახელით „ვისვრით“ სხვადასხვა მოწოდებებს, მაგრამ შემდეგ რა? უფალი შეგვეწევა? ყველა პრობლემა, მატერიალური და სოციალური, სასწაულებრივად გადაწყდება? სამწუხაროდ, ეკლესიაში სასწაულები სოციალური შეკვეთებისგან დამოუკიდებლად აღესრულება და თანაც ამგვარ მოვლენებს მასობრივი ხასიათი არ აქვთ. ყოველივე ამის შედეგად კი ეკლესია საკმაოდ უპასუხისმგებლოდ შეიძლება გამოიყურებოდეს, მათ შორის ჩინოვნიკების თვალში. სახელმწიფო მოხელეები ჩვენგან რეალურ საქმეებს ელიან: შემუშავებულ გეგმებს, გააზრებულ პროგრამებს, ესენი კი არ არსებობს. ჩინოვნიკებმა არ იციან ჩვენგან რას უნდა ელოდონ, რადგან, თუკი არ არსებობს ნათლად შემუშავებული კონცეფცია, საქმე დამოკიდებული ხდება, ასე ვთქვათ, კერძო საეკლესიო პირებზე, რომლებიც ამ საქმით არიან დაკავებულნი - მათ კი, თითოეულ მათგანს, თავში რა მოუვა, ერთმა ღმერთმა უწყის. ამის გამო ჩინოვნიკებმა იციან, რომ სხვა შემთხვევაშიც შესაძლოა ისე მოხდეს, როგორც ეს „მართლმადიდებლური კულტურის საფუძვლებსა“ და „გადამხდელთა ინდივიდუალურ ნომერთან“ (ИНН) დაკავშირებით მოხდა... და ამჯობინებენ აღარ გარისკონ.

ზემოთ ნახსენები სოციალური პროგრამების არარსებობიდან, თავის მხრივ, უფრო მნიშვნელოვანი საკითხი გამომდინარეობს - სისტემური მოქმედების არარსებობა თავად ეკლესიის შიგნით. ჩვენს თანამედროვე საეკლესიო ცხოვრებაში ამ სახის უამრავი პრობლემაა. დავასახელებ მხოლოდ ზოგიერთს: ახალგაზრდობასთან დაკავშირებული კონცეპტუალური მუშაობის, კატეხიზაციის, ქველმოქმედების, მისიონერობის და სხვ. არარსებობა. ამ სფეროებში ყველაფერი ენთუზიასტების ანაბარაა მიტოვებული, რომლებიც ხშირად საეკლესიო სტრუქტურებისგან ყოველგვარი დახმარების გარეშე მუშაობენ. სამღვდელოების განათლება კრიტიკას ვერ უძლებს. არც საეკლესიო სასწავლო დაწესებულებებშია სწავლების დონე მაღალი. სამრევლო ცხოვრებაში ძალიან გავრცელებულია მაგიზმი, ბერების თაყვანისმცემლობა (старцероклоонничество), შემაძრწუნებელი უვიცობა, ხშირად ისტერიულობამდე მისული: ამ მხრივ საკმარისია ზემოთ ნახსენებ ИНН-თან, „გადამხდელთა ინდივიდუალურ ნომერთან“, დაკავშირებული აჟიოტაჟი გავიხსენოთ.

ჩვენ მხოლოდ იმ შემთხვევაში შევძლებთ ავტორიტეტისა და საზოგადოებაზე რეალური გავლენის მოპოვებას, თუკი ეკლესიის სულიერი და სოციალური ცხოვრების მთელი სისავსით მოვახდენთ საკუთარი თავის რეალიზებას. ეს კი შეუძლებელია ზემოთ ნახსენები საეკლესიო პრობლემების მოგვარების გარეშე. და თუ არ დავიწყებთ მათ მოგვარებას, ჩვენს განზრახვებს სერიოზულად არავინ მოეკიდება, რადგან ისინი მხოლოდ სიტყვებად დარჩება, რომლებიც უკვე ყველას მობეზრებული აქვს. ამიტომ სანამ მოვითხოვდეთ, რომ ყველგან „შეგვიშვან“, ჯერ მოდით საკუთარ თავში გავარკვიოთ და საკუთარ წიაღში მოვაგვაროთ მთელი წყება პრობლემებისა და ბოლოს და ბოლოს დავიწყოთ რეალური საქმის კეთება - თუნდაც ჯერ მხოლოდ იმ საშუალებებისა და ძალების გამოყენებით, რომლებიც ამჟამად გაგვაჩნია.

დასასრულისთვის მინდა აღვნიშნო, რომ ყოველივე ზემოთქმულის გამო არ მინდა ვინმემ დაასკვნას, თითქოს ეკლესიისა და სახელმწიფოს თანამშრომლობის წინააღმდეგი ვარ ან იმ აზრს ვიზიარებ, რომ ამგვარი თანამშრომლობა განუსაზღვრელი ვადით უნდა გადაიდოს, იმ დროისათვის, როდესაც ჩვენს ეკლესიაში ყველაფერი ბრწყინვალედ იქნება. მე არათუ წინააღმდეგი ვარ, არამედ ორივე ხელით მხარს ვუჭერ ამგვარ თანამშრომლობას სწორედ ახლა, ძვირფასი დროის დაკარგვის გარეშე. საზოგადოებას სჭირდება ეკლესია, რადგან, როგორც უკვე აღინიშნა, არის სფეროები, სადაც მისი გამოცდილება შეუცვლელია და პრიორიტეტული. და საერთოდ, სად უნდა იყოს უფრო მტკიცედ და დაუმახინჯებლად შემონახული ადამიანური და საზოგადოებრივი ფასეულობები, თუ არა ქრისტეს ეკლესიაში? ასევე ეკლესიაც საჭიროებს სახელმწიფოს მხრიდან ხელშეწყობას საკუთარი არსებობის გარეგანი მხარის მოსაწყობად. მე მხოლოდ ის მსურს, რომ ამ თანამშრომლობაში ეკლესია ღირსეულად გამოიყურებოდეს, რომ ჩვენ, მისი წევრები, განსაკუთრებით სასულიერო პირები, არ ვახდენდეთ ეკლესიის დისკრედიტაციას, და მინდა, რომ ეს თანამშრომლობა ურთიერთპატივისცემას, კომპეტენტურობას, პროფესიონალიზმს დაეფუძნოს და არა - ცალმხრივ კლერიკალიზმსა და უპასუხისმგებლობას.

რუსულიდან თარგმნა
დავით თინიკაშვილმა

ეთნოსები საქართველოში

არჩილ ქიქოძე

ფოტოსამუშაო, რომელიც სახალხო დამცველის ოფისთან არსებული ტოლერანტობის ცენტრის და გაეროს პროექტის დაკვეთით ჩავატარე, ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო იყო ჩემს ცხოვრებაში - საინტერესოც და, ახლა უკვე შემიძლია ვთქვა, სასარგებლოც, რადგან ორივე ენციკლოპედია - საქართველოში გავრცელებული რელიგიებისა და ჩვენთან მცხოვრები ეთნოსების შესახებ უკვე გამოვიდა და კარგიც გამოვიდა. ხოლო ის, რომ ამ შინაარსობრივად ძალიან საჭირო წიგნების გაფორმებაში მეც მიმიძღვის გარკვეული წილი, კმაყოფილების გრძნობით მავსებს.

როდესაც ამ სამუშაოს დავთანხმდი, უკვე ვიცოდი, რომ სიამოვნებითა და გულმოდგინებით გადავიღებდი ფოტოებს. მე ისედაც - გრანტის გარეშეც - ვმოგზაურობ და სურათებსაც ვიღებ, ახლა კი შემეძლო მანქანა დამექირავებინა და პროექტისთვის საინტერესო ყველა ადგილი აუჩქარებლად შემომევლო. პროექტი კი საქართველოს მრავალ ჩემთვის საინტერესო კუთხესა და საყვარელ ადგილს მოიცავდა: კახეთსა და ჯავახეთს, მესხეთსა და აჭარას... ფოთში საგანგებოდ ჩავედი სტაროვერების ეკლესიის გადასაღებად, ონის სინაგოგისთვის კი რაჭაში არ დავიზარეთ ასვლა.

ახლა, როცა სამუშაო დამთავრებულია, პირველ ყოვლისა ადამიანები მახსენდება, ისინი ვისაც ამ ხეტიალის დროს გადავეყარე და სურათებიც გადავუღე. თითოეული ადამიანის უკან ხომ მისი ამბავი დგას, ხანდახან კი მისი ხალხის ისტორიაც. ერთმა ჟურნალისტმა ამასწინათ მკითხა: გვგვანან თუ არა ისინი ჩვენო? „ისინი“ სხვა ეროვნებების შვილებს გულისხმობდა. რა გინდა, რო უპასუხო?! რაღაცაში გვგვანან და რაღაცაში, რა თქმა უნდა, არა. სწორედ ეს არმგვანებაგანსხვავებულობაა, რისიც ასე გვეშინია და ვუფრთხით ხოლმე და რამაც ჩემი მოგზაურობები და სამუშაო ასეთი საინტერესო გახადა.

აი, რამდენჯერ გამევლო მანქანით ყვარელ-ლაგოდეხის გზაზე და არაფერი ვიცოდი იმ ხალხების შესახებ, რომელთა სოფლებსაც გვერდით ჩავუვლიდი. ოდნავ გადავუხვიე გზიდან და სულ სხვა სამყაროში აღმოვჩნდი - სოფელ თივში ავარელების (ჩვენებურად ლეკების) საგაზაფხულო დღეობაზე. ჰო, პირველი მუდამ ეს დღეობა მახსენდება, რადგან ამ ხალხის შესახებ ადრე მართლა არაფერი ვიცოდი და ყველაფერი ახალი იყო ჩემთვის.

ცეცხლზე შემოდგმულ უზარმაზარ ქვაბებში სიმინდი იხარშებოდა, გარშემო საზეიმოდ ჩაცმული ქალები ფუსფუსებდნენ. სახლებიდან ეზიდებოდნენ ტკბილეულობას. კაცები ცოტანი იყვნენ. ერთი ბიჭი ვიცანი, უფრო სწორად, მისი იარებით დაფარული ქოფაკი მეცნო. ორიოდე დღით ადრე კაბალში ნავრუზ ბაირამობაზე გამართულ ძაღლების ჩხუბში ვნახე ორივე. იმ ბრძოლაში, რომელიც კაბალის სტადიონზე გაიმართა დოღსა და ჭიდაობას შორის, ახალგაზრდა ლეკის ქოფაკი დამარცხდა. როცა ვუთხარი შენი ძაღლის ჩხუბი მახსოვს-მეთქი, ბიჭმა მაშინვე გახსნა შუბლი. - პირველად დამარცხდაო, - მითხრა და მომიყვა, რომ ძაღლი მის ძმაკაცს ორიოდე წლის წინ დაღესტნში მოუპარავს. - აქ როგორ მოიყვანა-მეთქი, ვკითხე და მთებზე გადმოატარაო - ბიჭმა ეშმაკურად ჩაიღიმა და ჩვენს თავზე წამომდგარ, ჯერ კიდევ თოვლით დაფარულ (მარტის ბოლოს ხდებოდა ეს ამბავი) კახეთის კავკასიონისკენ გააქნია თავი. მაშინ მივხვდი, რომ გართულებული სავიზო რეჟიმისა და ჩაკეტილი, ორმხრივად ჯარით გამაგრებული საზღვრების მიუხედავად ამ ხალხს თავის მთისიქათა სამშობლოში ჩასაღწევად რაღაც ბილიკები და საიდუმლო გზები მაინც გამოეძებნა.

მერე დაიწყო ზეიმი, ათასგვარი შეჯიბრებები, თამაშები და რაც მთავარია - ცეკვა. ვიღაცამ სახლიდან მაგნიტაფონი მოიტანა და პირველად ვნახე, თუ როგორ ცეკვავდნენ ლეკები ლეკურს. ძალიან მაგრად ცეკვავდნენ, არააკადემიურად და ლამაზად. იქ ქალიც იყო ერთი (სხვანაირად არც შეიძლება მომხდარიყო), ყველასაგან განსხვავებული, ყველაზე ამაყი და მოხდენილი, ცეკვა-თამაშში პირველი და რამდენიმე თვის მერე ერთმა ჩემმა მეგობარმა მისი ფოტოები რომ ნახა, მკითხა - დავიჯერო, ცოტა მაინც არ შეგიყვარდაო... საქმე ის არის, რომ ჩემდა ბედად ავარულ დღეობაზე ალკოჰოლი არ ჰქონდათ, თორემ შეიძლება იმ ქალის შემხედვარეს რამე ისეთი გამოუსწორებელი სიბრიყვე ჩამედინა, რომ მასპინძელთა კავკასიური სტუმართმოყვარეობა უცბად შეცვლილიყო კავკასიური რისხვით. მაგრამ მშვიდობით დამთავრდა ყველაფერი. მე კი უამრავი სურათი დამრჩა მარტის იმ მზიან და თბილ დღეს გადაღებული.

საერთოდ, ყვარელი-ლაგოდეხის მხარე ეთნიკურად ძალიან ჭრელი და საინტერესოა. აქეთ - აზერბაიჯანლების უზარმაზარი სოფლები, იქით - რუს მოლოკანთა პატარა დასახლება გრაფოვკა (თავის დროზე უფრო მეტნი ყოფილან და ახლა ცოტანიღა დარჩნენ), სადაც მოხუც დედასთან სტუმრად ჩამოსული თბილისის აეროდრომზე მომუშავე რუსი ბორტმექანიკოსი გვიმასპინძლდებოდა კიტრის მწნილითა და დილით მოკლული გარეული იხვის ხორცით. ისიც თავის ცხოვრებას ჰყვებოდა, გვერდით რუსული ღუმელი ენთო და ძნელი სათქმელი იყო, რა ქვეყანაში ვიმყოფებოდით.

ყვარელ-ლაგოდეხის გზაზეა სოფელი ზინობიანიც - უდინების (უდების) სამშობლო. უდინები ძველი ძლევამოსილი ქვეყნის კავკასიური ალბანეთის მკვიდრთა შთამომავლებად ითვლებიან, მათი მშობლიური ენა დაღესტნურ ენათა ჯგუფს განეკუთვნება და უდინები ერთ-ერთი ყველაზე პატარა ეთნოსია მსოფლიოში. ამაზე უილიამ საროიანის მოთხრობა გამახსენდა - 70 ათასი ასირიელი (უდინები კი 70 ათასზე ბევრად, ბევრად ცოტანი არიან). აქაც ვაჩხაკუნე ჩემი აპარატი, ზინობიანის სკოლაში განთავსებული პატარა მუზეუმიც დავათვალიერე, რამდენიმე კარგი პორტრეტიც გადავიღე და, საერთოდ, მთელი ჩემი მოგზაურობების მანძილზე, სანამ პროექტი დამთავრდებოდა, მუდმივად კარგ გუნებაზე ვიყავი, რადგან წინ კიდევ მელოდა გზა და სამუშაო. თანაც ჯერ ჯავახეთი მქონდა მოსანახულებელი - ჩემი საყვარელი კუთხე, სადაც ორწლიანი წყვეტილის მერე ისევ ჩავედი აპარატით ხელში.

ორი წელი არც ბევრია და არც ცოტა - რაღაც-რაღაცები მაინც შეცვლილი მომეჩვენა იქ. ყოველ შემთხვევაში, ბევრად უფრო ნდობით მეკიდებოდნენ, როდესაც ყოველ შემოდგომაზე დაბარებულივით თოფით გამოვცხადდებოდი ხოლმე იქ და იქაურ ნადირ-ფრინველს ავუტეხავდი დაგა-დუგს. აპარატზე ცოტა დაიძაბნენ, იყო მუდმივი შეკითხვები: რას ვიღებ, რატომ ვიღებ, ვის სჭირდება, სინამდვილეში ვინ დგას ამ ყველაფრის უკან...

სამაგიეროდ მეგობრები არ მისვამდნენ ზედმეტ კითხვებს. ულამაზესი ფარავნის ტბის პირას, სოფელ როდიონოვკაში მე და შალიკო ვარჟაპეტიანი მთელი საღამო ვიჯექით გარეთ, მის დადგმულ თივის ბულულს ზურგით მიყრდნობილები, და ამ ორი წლის მანძილზე მომხდარს განვიხილავდით. შალიკოს მთავრობის კურსი არ მოსწონდა, რამე უბედურებას გადავეყრებითო - ამბობდა, თუმცა იმასაც აღიარებდა, ჩვენთვის, სომხებისთვის თბილისში ჩამოსვლა უფრო უხიფათო გახდაო. მანამდე აზრი არა ჰქონდა თქვენკენ კარტოფილის წამოღებას, რამდენჯერაც მივქარე და წამოვედი, იმდენჯერ საშინელი შეურაცხყოფა შემხვდა პოლიციისგან, უღმერთოდ მაწვალებდნენ, დამცინოდნენ და ერთხელ მთელი ღამე უმიზეზოდ პოლიციაშიც მაყურყუტეს, კარტოფილი კიდევ სულ წამართვესო.

შალიკო მე ძალიან მიყვარს. უცნაური და ახირებული კაცია. ფარავანზე ბოტანიკის ინსტიტუტის ბაზის დარაჯად მუშაობს. განათლებით კი ოკეანოლოგია - ალმაატაში აქვს დამთავრებული. რამ მოაფიქრა ჯავახელ კაცს ამ მისთვის ყოვლად გამოუსადეგარი სპეციალობის დაუფლება ჩემთვის დღემდე საიდუმლოა. ძალიან მინდოდა, რომ იმ საღამოს გადაღებული შალიკოს სურათიც მოხვედრილიყო წიგნში. ვერ მოხვდა. გამოფენაზე კი ეკიდა ქარვასლაში...

ჯავახეთში რუს დუხობორთა უკანასკნელი დასახლება, გორელოვკა, თითქმის დაცლილი დამხვდა დუხობორებისგან, მხოლოდ მოხუცებიღა იყვნენ და ისინი, ვინც სახლის გაყიდვა ჯერ ვერ მოახერხა. დანარჩენები წასულან, რაღაც მხოლოდ მათთვის გასაგებ მოწოდებას დამორჩილებულნი, აყრილან და რუსეთში გადასახლებულან. იმის შეგრძნებამ, რომ შეიძლება ერთ-ერთი უკანასკნელი ვიყავი, ვინც ამ უცნაური ბედის და პაციფისტური მრწამსის ადამიანებს საქართველოში სურათებს ვუღებდი, ცუდ გუნებაზე დამაყენა და ამავე დროს ჩემი სამუშაოს საჭიროობაში კიდევ ერთხელ დამარწმუნა საერთოდ, საქართველო ეთნოსებისგან იცლება. სომხებისა და აზერბაიჯანლების გარდა თითქმის ყველა მიდის. ვიღაცა, იმედია, რჩება კიდეც, მაგრამ ტენდენცია მაინც წასვლისკენაა. მიდის, ვისაც კი ამის საშუალება აქვს. თითქმის სულ წავიდნენ დუხობორები, თბილისში სულ უფრო ცოტა ქურთი რჩება, სენაკში ვნახე მთელი უბანი, რომელსაც აისორების უბანს ეძახიან, მაგრამ იქ მხოლოდ ერთი ასირიული ოჯახიღაა დარჩენილი. წალკასა და თეთრწყაროში ბერძნები გროშის ფასად ყიდიან სახლებს, რადგან დარწმუნებულნი არ არიან, რომ მათ ნაბინავარს მუქთად არ დაეპატრონება ვინმე, და საბერძნეთისკენ მიეშურებიან. სოფელ ბეშთაშენში მათი ამბავი რომ ვიკითხე, აჭარლებმა მითხრეს, წყაროსთან მიდი, მანდ იქნებიან ყველანიო. მართლა წყაროსთან ვიპოვე ერთი მუჭა ბერძნები. სკამები გამოეტანათ სახლებიდან და იქ ისხდნენ. ეკლესიის კარიც გამიღეს და შიგნით სურათებიც გადამაღებინეს. - ჩვენღა დავრჩით სოფელში და მალე ჩვენც აღარ ვიქნებითო. იქვე, ბირჟაზე გადავიღე პორტრეტები. თავიანთ სკამებზე ჩამომსხდარნი გასცქეროდნენ, როგორ ეზიდებოდნენ წყალს „სხვები“ მათი წინაპრების გაკეთებული წყაროდან და ძალიან სევდიანად გამოიყურებოდნენ.

მაინც სულ სხვანაირია ეს სამხრეთ საქართველო, რომელსაც სამასწლიანმა ოტომანურმა ბატონობამ და კიდევ მრავალმა სხვა ამბავმა სულმთლად განსხვავებული ბეჭედი დაასვა. ფარავნის პირას არის სოფელი ასპარა (თუ გახსოვთ - „თავფარავნელი ჭაბუკი ასპარელ ქალსა ჰყვარობდა“), სადაც თურქულად მოლაპარაკე კათოლიკე სომხები სახლობენ. ჩემი აზრით, ეს სოფელი პატარა ცოცხალი თვალსაჩინოებაა ამ კუთხის ისტორიისა. ყველაფერი აქა ხდებოდა - მესხეთში, ჯავახეთში, აჭარაში... თურქულად მოლაპარაკე ბერძნები და გათურქებული ქართველები, ომები და უბედურება, იმპერიებისა და იდეოლოგიების ჯახი, გრიგოლ ორბელიანის ზარბაზნით ჩამოგდებული ნახევარმთვარე და პანთურქული აჯანყების მეთაური გათურქებული ქართველი თავადები... ამ ყველაფერში - ომებში, მიგრაციებში, იძულებით გადასახლებებში, პრობლემებში და გაუგებრობებში მუდამ იჭყლიტებოდა და დღემდე იჭყლიტება უბრალო ხალხი...

და რამდენი ახალი, ჩემთვის უცნობი ადგილი ვნახე ამ ერთი წლის განმავლობაში! მესხეთში აჭარის მთიანეთით, გოდერძის უღელტეხილით გადმოვედით უკვე ოქტომბრის თვეში და ულამაზესი იყო იქაურობა. აჭარის მაღალმთიან სოფლებში, სადაც ადრე არასოდეს ვყოფილვარ, მეჩეთები უნდა გადამეღო და გადავიღე კიდეც, მაგრამ კიდევ უამრავი რამ ვნახე ამის გარდა. სხვათა შორის ჩვენი თბილისის მეჩეთის კარიც პირველად ამ პროექტის გამო შევაღე და შიიტების მოლა ვაგიფიც გავიცანი - საოცრად ცოცხალი მეიდნელი კაცი და მაგარი, თავისებური იუმორის პატრონი. მერე ლოცვასაც დავესწარი მეჩეთში და ძალიან უცნაური და საინტერესო იყო ამდენი სხვადასხვა ეროვნების მორწმუნე მუსლიმის ერთად ხილვა. პაკისტანელ სტუდენტებს ეროვნული ტანისამოსი ეცვათ, ჩეჩნებს ადვილად გამოარჩევდი ჭროღა თვალებითა და ეჭვიანი გამოხედვით, აზერბაიჯანლებს კი მე და ჩემი ფოტოკამერა ოდნავადაც არ ვაინტერესებდით.

რელიგიების ენციკლოპედიისთვის წარმართული სალოცავები და რიტუალი უნდა გადამეღო და სიხარულით მივაშურე ხევსურეთს, რომელიც ივლისის თვეში საოცრად ცოცხლდება. უამრავი ბარში მაცხოვრებელი ხევსური მიაშურებს ხოლმე მთას - თავის მამა-პაპის დღეს უკვე გაუკაცრიელებულ და თითქმის სულ დაცლილ მიწას, რომ ათენგენობის რიტუალში მიიღოს მონაწილეობა. ეს არის წარმართობისა და ქრისტიანობის საოცარი ნაზავი, თვითონ ხევსურეთი ხომ ეთნოგრაფებისთვის მუდამ სამოთხე იყო და დღემდე ასეთად რჩება. რიტუალები თითქოს გაუცნობიერებლად, მექანიკურადღა სრულდება, მაგრამ მათგან მაინც მოდის რაღაც ძალიან ძველი, არქაული და მნიშვნელოვანი...

როშკაში ათენგენობას პატარა ბიჭებსაც ნათლავდნენ სისხლით და ამ ნათლობის რამდენიმე კადრი, ჩემდა სასიხარულოდ, წიგნშიც მოხვდა. ბაგრატ წიკლაური ხუცესობდა და მის ლოცვაში ოდნავ ამოიცნობოდა რაღაც „მამაო ჩვენოს“ მსგავსი, ოღონდ ხელში სანთლის ნაცვლად საკლავის სისხლში გათხვრილი დასაკეცი დანა ეჭირა. აღმოჩნდა, რომ გასანათლი პატარა ხევსურები საბერძნეთში, სალონიკში იზრდებოდნენ და ახლა პირდაპირ უძველესი რიტუალის მონაწილეებად და მთავარ გმირებად იქცნენ. მაგარი იყო ის ათენგენობა.

უკვე შემოდგომაზე ფშავშიც წავედი და ლაშარის გორზეც ავედი. ესეც ახალი იყო ჩემთვის - რამდენჯერ ჩამივლია ლაშარის გორის ძირში და სალოცავზე არასოდეს ავსულვარ. იმდენად საოცარ და მისტიკურ ადგილად მეჩვენა იქაურობა, რომ აპარატსაც ძალიან ფრთხილად, მოწიწებით ვაჩხაკუნებდი. მერე ჩემთვის უცხო ბილიკს ზევით და ზევით ავყევი და იქაც ნასახლარები დამხვდა, ნასახლარები და სალოცავი ნიშები ზედ დაწყობილი ირმების ქორბუდა რქებით. ფშავში ირემი აღარაა, ოდესღაც ხატისთვის შეწირული ეს რქები კი ისევ აწყვია და, რაღა თქმა უნდა, აღარც მათი შემწირავი მონადირეა ცოცხალი.

შეიძლება, ცოტა გაფანტულად ვყვები ამ ყველაფერს და თანაც ყოველგვარი ქრონოლოგიის გარეშე, მაგრამ მართლა ყველაზე ცოცხალ შთაბეჭდილებებს ვწერ - პირველს, რაც მახსენდება. რა უნდა გაგახსენდეს გზიდან, მოგზაურობიდან? - ადგილები და ადამიანები, რომლებიც ამ ადგილებს მნიშვნელობას სძენენ. ხრიოკ შირაქში, მწყემსის ბინაში ნანახი აზერბაიჯანელი ბავშვი და მასთან ერთად შინ დარჩენილი ავადმყოფი, სიცხისგან გათანგული ცხვარი; ფშავის მთებში გაცნობილი მგლისთვალება და მგლისმუხლა ქისტი ბიჭები; ქანდელი ასირიელები; უკვე თბილისში ქალის მოვლილი, ნატიფი ხელით გადაშლილი, ლამაზი პოლონელების ძველი სურათებით სავსე სქელი ალბომები; კახეთში ჩვენი ფოტოაპარატის გამოჩენით შეშინებული ჯუღაანელი ოსები; ჩვენი რაჭველი მასპინძელი უწერაში - დათვისტორება სოფლის მჭედელი და ვინ იცის, კიდევ რამდენი ვინ. გული მწყდება, რომ სურათების უმეტესობა წიგნებში ვერ მოხვდა. აი, ჩემს არქივში კი დარჩა.

რამდენი სხვადასხვა ხალხი ვნახე და გავიცანი, რამდენი ცოცხალი ამბავი მოვისმინე და ყველა საინტერესო იყო, სხვათა შორის იდეოლოგიაც ვისმინე ზოგ-ზოგან. ეს კი არასოდეს მაინტერესებდა, მაგრამ მაინც ძალიან თვალშისაცემი იყო, როგორ ცდილობენ პატარა ერების შვილები საკუთარი ისტორიისთვის მეტი მნიშვნელობის მინიჭებას. უდინები თავიანთ ალბანურ წარმოშობას და ძველ დიდებას უსვამენ ხაზს, ოსები - სკვით-სარმა-ტობას, ქურთები მთელს ახლო-აღმოსავლეთში ძლევამოსილი მიდიელების შთამომავლები არიან და ყველა ქურთმა იცის, რომ ჯვაროსნების რისხვა ეგვიპტის სულთანი სალადინი ქურთი იყო, სომეხს ტიგრან დიდი ენატრება, ქართველს დავით მეფე აღმაშენებელი და ნიკოფსიიდან დარუბანდამდე საქართველო. და ეს ყველაფერი ერთდროულად გულისამაჩუყებელიც არის (თუკი ვინმე კეთილი მოხუცი გლეხი გიამბობს სადღეგრძელოში), გამაღიზიანებელიც (თუკი სოფლის თვითმარქვია ნახევრადგანათლებული ლიდერი გახვევს თავს) და საშიში და გულისამრევი (თუ სახელმწიფო იდეოლოგიის დონეზეა აყვანილი და მის პოლიტიკას განსაზღვრავს). აი, ახლა ამ სტატიის ბოლოს კი მოვნახე პასუხი ჟურნალისტის შეკითხვაზე - რითი ვგავართ ერთმანეთს „ჩვენ“ და „ისინი“. ჩვენ ყველანი - კავკასიელები (გინდათ, უბრალოდ, აზიელები ვთქვათ - ზეზვა და მზია გვაპატიებენ) წარსულზე ორიენტირებულნი ვართ, სწორედ წარსული, ჩვენი ისტორია კვებავს ჩვენს აწმყოს მომავალზე მეტად, გვიყალიბებს სტერეოტიპებს სხვების და საკუთარი თავის შესახებ. ხოლო ისტორია ყველას ჩვენ-ჩვენი, ყველას სუბიექტური გვაქვს (მგონი ობიექტური ისტორია საერთოდ არც არსებობს) და ეს მომხიბვლელიც არის, ლამაზიც, მიმზიდველიც და ამავე დროს საშიშიც.

ჩვენ მართლა ძალიან ვგავართ ერთმანეთს და ამიტომაც ხშირად გვეშინია ერთმანეთის.

The first issue of the magazine “Solidaroba” (Solidarity) for 2009 presents variety of topics. We start the issue with an article by Nugzar Papuashvili concerning the history of religious relations between Armenians and Georgians

This time guests of our round-table are representatives of religious minorities - priest Gabriele Bragantini (Catholic Church), Mikheil Avakyan (Assistant of the Episcope of the Armenian Apostolic Church's Georgian Eparchy), Zaal Tkeshelashvili - Pastor of the Evangelical Church, Tarile Nakaidze (representative of the Adjarian Muslims' Union) and Sergo Namoradze (Seventh-Day Christian Adventist Church). The guests are discussing the problems related to minorities in our country.

The rubric “Perspective” presents three analytical articles: Sergo Ratiani discusses secularization process in Georgia. Zaal Andronikashvili raises a question - to what extent do we have realized our choice to be part of the European and Euro Atlantic space. Archil Kikodze in his article continues polemics about removal of Stalin monument.

The rubric “Orienteer” tells the reader about Desmond Tutu's and Grigol Peradze's lives.

Pridon Sakvarelidze's article is about freedom of the press in the world based on the data of “Reporters Without Borders” and “the Freedom House”

Article by Lela Gaprindashvili “Don't Kill The Mocking Bird” is about the lack of tolerance in our society. “How was I accepting difference and likeness” - article by Archil Kikodze - tells the reader about the author's trips during which he was taking photos for the publications of the Tolerance Centre “Religions in Georgia” and “Ethnics in Georgia”

In this issue we also present translations of two material: “Orthodox Church in the Pluralistic World” by Emanuel Clapsis and “Democracy as a Universal Value” by Amartya Senn.