ინტერვიუ

მოამზადა მარიამ ღავთაძემ

კონფლიქტის შემდეგ გაეროს განვითარების პროგრამის დახმარების მთავარ მიმართულებას ადრეული რეაბილიტაცია წარმოადგენს. 2008 წლის სექტემბერში დაიწყო პროექტი შიდა ქართლში, რეგიონში, რომელიც ყველაზე მეტად დაზარალდა კონფლიქტის შედეგად და რომელსაც ყველაზე მეტი იძულებით გადაადგილებული პირი ჰყავს. იანვარში ეს პროექტი უფრო გაფართოვდა ევროკავშირის ახალი დაფინანსების წყალობით და მცხეთა-მთიანეთიცა და სამეგრელოც მოიცვა.

ეს არის ადრეული რეაბილიტაციის ინიციატივა, რომელმაც ხელი უნდა შეუწყოს გადაადგილებულ პირთა საკუთარ სახლებში დაბრუნებას ან ახალ საცხოვრებლებში მათ ჩასახლებას. ინიციატივა პროფესიული გადამზადების კურსების ორგანიზებასაც ითვალისწინებს, რათა ამ ადამიანებს დასაქმების უფრო მეტი შესაძლებლობა ჰქონდეთ. შიდა ქართლში გაეროს განვითარების პროგრამა ადამიანის უფლებების დაცვასაც უწყობს ხელს. ამისთვის გორში გაიხსნა სახალხო დამცველის რეგიონული ოფისი და გენდერული თანასწორობის რესურსცენტრი, ამავე მიზანს ისახავს იუსტიციის სამინისტროს იურიდიული დახმარების სამსახურის ხელშეწყობაც.

ჩემი აზრით, ადამიანის უფლებების თვალსაზრისით, საქართველოში რელიგიური და ეთნიკური ტოლერანტობის საკითხებზე ზრუნვა უმნიშვნელოვანესია. სხვა პოსტსაბჭოთა ქვეყნების მსგავსად, საქართველოში არის უმცირესობათა მრავალი ჯგუფი, როგორც რელიგიური, ისე ეთნიკური. ვფიქრობ, საქართველომ მეტი უნდა გააკეთოს ინტერეთნიკური და ინტერრელიგიური ტოლერანტობის ხელშეწყობისთვის.

საერთაშორისო საზოგადოება მოუწოდებს საქართველოს მთავრობას უფრო კონკრეტული ნაბიჯები გადადგას მესხების დასაბრუნებლად, რომლებიც საქართველოდან მეორე მსოფლიო ომის დროს გაასახლეს. სამცხე-ჯავახეთში არის ასევე სომხური მოსახლეობა, უფრო მეტი უნდა გაკეთდეს, რათა რეგიონის ადგილობრივმა მოსახლეობამ შეძლოს საკუთარი პროდუქტით ვაჭრობა, მიიღოს უკეთესი განათლება, ისწავლოს ქართული ენა, რაც ასე მნიშვნელოვანია საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ამ რეგიონის მკვიდრთა აქტიურად ჩაბმისათვის.

ვფიქრობ, რომ ეს არის არატოლერანტულობის შესანიშნავი მაგალითი. მე კანადელი ვარ. ჩემს ქვეყანაში ძალიან ბევრი ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობა ცხოვრობს და ყველა მათგანი კანადელად ითვლება, ყველას თანაბარი უფლებები აქვს, ყველას შეუძლია დაიკავოს მაღალი თანამდებობა, სულ ერთია, წლების წინ ჩამოსახლდნენ კანადაში თუ პირველი თაობის ემიგრანტები არიან. საქართველოში უმცირესობები მრავალი თაობის განმავლობაში ცხოვრობენ. მაოცებს, რომ ზოგჯერ მათ ეთნიკური ნიშნით გამოარჩევენ, ეთნიკურ სომხებს, აზერბაიჯანელებს, მესხებს, აფხაზებს ან ოსებს. ჩემი აზრით, ეს პრობლემებს იწვევს. ვფიქრობ, საქართველო აცნობიერებს, რომ ამ პრობლემის დაძლევა აუცილებელია. ბევრი დადებითი ნაბიჯი უკვე გადაიდგა, მაგალითად, ძალისხმევა, რომელიც მიმართულია ევროპის საბჭოს ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის ჩარჩო-კონვენციის შესრულებისათვის.

საზოგადოებრივი აზრი უმთავრესი მაჩვენებელია იმ პერიოდის განმავლობაში, რაც მე საქართველოში ვმუშაობ (სამნახევარი წელიწადია უკვე), მოწმე ვარ იმისა, რომ სახალხო დამცველი საზოგადოების მხრიდან მოწონებასა და პატივისცემას იმსახურებს და ეს მოწონება და პატივისცემა სულ უფრო მატულობს. მან გადადგა ბევრი თამამი ნაბიჯი პატიმრების, ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობების, დემონსტრანტების, პოლიტიკური ოპოზიციის, ჟურნალისტების უფლებების დასაცავად. მას ყოველთვის აქვს საკუთარი პოზიცია და ამ პოზიციას დიდი გულწრფელობითა და სიმტკიცით გამოხატავს. სრულიად ნათელია, რომ იგი დიდი საზოგადოებრივი მხარდაჭერით სარგებლობს.

სახალხო დამცველმა მოახერხა გამხდარიყო ნეიტრალური შუამავალი ბევრ საქმეში, იქნებოდა ეს ხელისუფლების სასარგებლოდ თუ საწინააღმდეგოდ. რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, იგი ყოველთვის მოიაზრება, როგორც ნეიტრალური პოზიციის მქონე.

გაეროს განვითარების პროგრამა ამაყობს, რომ ეხმარება საქართველოს სახალხო დამცველის ოფისს. მიგვაჩნია, რომ ეს არის საქართველოში დემოკრატიის განვითარებისთვის მეტად საჭირო ერთ-ერთი ფუნდამენტური ინსტიტუტი. ეს ინსტიტუტი საჭიროებს გაძლიერებას; ზოგიერთ შემთხვევაში მას სჭირდება მეტი რესურსი სიღრმისეული კვლევისა და ანალიზისთვის. მიმაჩნია, რომ ეს არის ერთადერთი რამ, რის ნაკლებობასაც განიცდის სახალხო დამცველი.

საზოგადოებრივი განათლება ძალიან მნიშვნელოვანი პროცესია და მიმაჩნია, რომ ამ მიმართულებით კიდევ ბევრი რამ უნდა გაკეთდეს. ამას დიდი დრო სჭირდება. ერთი სახალხო დამცველი თავისი საქმიანობის ერთ ვადაში ვერ შეძლებს ყველაფრის მოგვარებას. ეს არის საზოგადოების თანამედროვე დემოკრატიული გარდაქმნის თანამდევი პროცესი. აქ წარმატებას 5 ან 10 წელიწადში ვერ მიაღწევ, ამას სულ ცოტა რამდენიმე თაობა სჭირდება. მაგრამ ჩვენ სულ უნდა ვმუშაობდეთ საამისოდ, რადგან საზოგადოებრივი განათლება ერთ-ერთი ყველაზე დიდი გამოწვევაა.

ხშირად მეკითხებიან, რა უნდა გაკეთდეს იმისათვის, რომ რეფორმები, განსაკუთრებით კი დემოკრატიული რეფორმები, შეუქცევადი გახდეს. მაგრამ განვითარებულ დემოკრატიულ ქვეყნებშიც კი არის შემთხვევები, როდესაც დემოკრატია საფრთხის წინაშე დგება; დასავლურ დემოკრატიაში არის დემოკრატიის ხარისხის გაუარესების მაგალითები.

საქართველოში ახლა დემოკრატიზაციის პროცესი მიმდინარეობს. არა მგონია, ვინმემ შეძლოს ამ დემოკრატიის ხარისხის განსაზღვრა ათბალიანი სკალით, მაგრამ იგი აშკარად ძალიან სწრაფად ვითარდება. ჩვენ ვიხილეთ დემოკრატიის თვალსაჩინო ზრდა 2003 წლის შემდეგ. ეს არ არის იდეალური დემოკრატია, მაგრამ პრაქტიკულად, იდეალური დემოკრატია საერთოდ არ არსებობს.

საქართველო ჯერ კიდევ იბრძვის იმისათვის, რომ რეფორმების საჭიროება ადამიანების ცნობიერებაში დაინერგოს. ჯერ ისევ ვხვდებით გარკვეულ ხარვეზებს განსაკუთრებით მედიის თავისუფლების თვალსაზრისით. აუცილებელია არსებობდეს ობიექტური მედია, რომელიც არ იმართება ხელისუფლების ან რომელიმე სხვა ძალის მიერ, არ ემსახურება კორპორაციულ ინტერესებს. ასი პროცენტით ამის მიღწევა დასავლეთშიც ვერ ხერხდება, მაგრამ საქართველოს კიდევ ძალიან ბევრი აქვს ამ მხრივ გასაკეთებელი.

რაც შეეხება სასამართლოს, ჯერ კიდევ ბევრი კითხვა ჩნდება, რამდენად მიუკერძოებელია საქართველოში სასამართლო.

ჩვენ ამ მიმართულებით არაერთ ნაბიჯს ვდგამთ და საზოგადოების განათლების შესახებ მსჯელობას რომ მივუბრუნდეთ, მიგვაჩნია, რომ სწორედ ეს არის ის საშუალება, რომლითაც შესაძლებელია საზოგადოების ტრანსფორმირება. უნდა შეიცვალოს ინსტიტუტები, მაგრამ მენტალიტეტიც შესაცვლელია. ამისთვის კი საჭიროა ეკონომიკის განვითარება. ადამიანებს უნდა ჰქონდეთ ფიზიკური და ეკონომიკური უსაფრთხოების მინიმუმი მაინც, ვიდრე ისინი საკუთარი სამოქალაქო უფლებების რეალიზებას შეძლებენ.

ეს არის ის ძირითადი სფეროები, რომლებშიც ხარვეზებს ვხედავ. მეორე მხრივ, სახეზეა დიდი პროგრესი პოლიციის საქმიანობაში. როდესაც აქ პირველად ჩამოვედი სამნახევარი წლის წინ, ხშირი იყო პოლიციის მიერ ძალის გადამეტება - დაკავებისას ხალხს სცემდნენ. ახლა ვხედავ, რომ ამგვარი რამ სულ უფრო და უფრო იშვიათად ხდება. მიმაჩნია, რომ ეს ძალიან კარგი ნიშანია, თუმცა ჯერ კიდევ არის გარკვეული სამუშაო დარჩენილი სამართალდამცავ სფეროში.

მოსახლეობის ერთი ნაწილი გამოთქვამს საკუთარ აზრს, რადგან უკმაყოფილოა არსებული ვითარებით. არ იქნებოდა სწორი, გვეთქვა, რომ მთელი საქართველო უკმაყოფილოა, მაგრამ საზოგადოების დიდი ნაწილი რომ უკმაყოფილია, ეს ნათელია. დადებითი აქ ის არის, რომ პროტესტის ღიად გამოხატვა არის შესაძლებელი. მიმაჩნია, რომ ეს ძლიერი დემოკრატიის ნიშანია.

ეს პროცესები ნამდვილი გამოცდა იქნება ორივე მხარისთვის - არა მხოლოდ ხელისუფლებისთვის, არამედ დემონსტრანტებისთვისაც: ხელისუფლებამ არ უნდა შეზღუდოს გამოხატვის თავისუფლება, ხოლო დემონსტრანტებმა, არ უნდა დაარღვიონ კანონი, არ გაანადგურონ საზოგადოებრივი ქონება, ხელი არ შეუშალონ საზოგადოებრივი ტრანსპორტის მუშაობას.

ამჟამად არცერთ მხარეს არ სურს პირველმა დაუშვას შეცდომა. მაგრამ მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად აუცილებელია დიალოგი და დიალოგის შედეგად შეთანხმების მიღწევა.

არა მგონია, რომ საქართველოს ან ნებისმიერი სხვა დემოკრატიული ქვეყნისათვის გამოსავალი დემონსტრაციების გზით მმართველობის შეცვლაა. თუ ხალხი უკმაყოფილოა მმართველებით, მათი შეცვლა არჩევნების გზით არის შესაძლებელი. როდესაც რაღაც პრობლემა წარმოიშობა, უნდა გაახმოვანო იგი და დაარწმუნო მეორე მხარე შენთან ერთად იპოვოს გამოსავალი, მაგრამ გადააყენო ერთი პიროვნება ყოველ ჯერზე, როცა კი ხელისუფლება არ მოგეწონება და სხვებით ჩაანაცვლო, არ არის გამოსავალი. ასე მანკიერ წრეში მოექცევი და ცვლილებების პროცესი მხოლოდ ზედაპირული იქნება.

ახლა მდგომარეობა საკმაოდ რთულია, არა მხოლოდ დემონსტრაციების გამო, რაც თავისთავად დამაფიქრებელია, არამედ ასევე ორი უფრო სერიოზული გარემოების გამო. ერთია გარე საფრთხე, რამაც ქვეყანა აგვისტოში კონფლიქტამდე მიიყვანა, ხოლო მეორე - ის გლობალური საფრთხე, რაც მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის შედეგად წარმოიქმნა.

დონორთა კონფერენციაზე, რომელიც სექტემბერში ბრიუსელში ჩატარდა გაეროსა და ევროკავშირის ეგიდით, 4,5 მილიარდი დოლარის მოგროვება მოვახერხეთ, რამაც საქართველოსთვის მეტად დროული იყო. ეს, რა თქმა უნდა, შეამცირებს გლობალური ეკონომიკური და ფინანსური კრიზისის გავლენას, მაგრამ, როგორც არ უნდა სჯეროდეს საქართველოს, რომ იგი ამ პროცესებისგან დაცულია, კრიზისი მასაც აუცილებლად შეეხება. კრიზისს უკვე აქვს გავლენა საქართველოს ეკონომიკაზე და მისი შედეგები კიდევ უფრო საგრძნობი გახდება უახლოესი 6-12 თვის განმავლობაში.

თუ საქართველომ ამ ეკონომიკურ სიძნელეებს გაუძლო და დემოკრატიული სულისკვეთებაც შეინარჩუნა, მაშინ დანარჩენი ოთხი წელიწადი ბევრად უფრო ნაყოფიერი იქნება.

რა თქმა უნდა, ძნელია ზუსტი პროგნოზის გაკეთება. ერთი წლის წინ ვერავინ წარმოიდგენდა, რომ ომი იქნებოდა ან ასეთი კრიზისი დაიწყებოდა მსოფლიო ეკონომიკაში. ის, თუ როგორ გაუმკლავდება ქვეყანა ამ კრიზისებს, დიდწილად განაპირობებს იმას, როგორ დაძლევს იგი მომავალში გამოწვევებს. მე საქართველოს მომავალს საკმაოდ ოპტიმისტურად ვუყურებ. ცვლილებები, რომელთა განხორციელების მომსწრე გავხდი, ერთობ პოზიტიურია. გასაკეთებელი კიდევ ბევრია. საჭიროა ადამიანებმა მოუხმონ სიბრძნეს და მიზნების მისაღწევად ერთად იმუშაონ.

Interview with Robert Watkins,
UNDP Resident Representative in Ceorgia

UNDP's assistance since the conflict focused on early recovery initiatives. We have a project in the Shida Kartli region which is the area most affected by the conflict and which has the most IDPs. Since January, this project has been expanded with fresh funding from the European Union to include the Mtskheta-Mtianeti and Samegrelo regions.

This is a recovery initiative to help people who were displaced to move back or resettle in the new homes, to get vocational training, and to start income generating activities. In Shida Kartli, UNDP also helps to address human rights concerns. This implies setting up the regional branch of the Public Defender's Office and the Gender Equality Resource centre in Gori, and providing support for the Legal Aid Service of the Ministry of Justice.

If you are asking about human rights challenges that Georgia faces today, I think religious and ethnic tolerance is on the list. Like many other post-Soviet countries, Georgia is comprised of many different minority groups, religious minorities and ethnic minorities. When it comes to minority interests, Georgia has to do more to encourage interethnic and interreligious tolerance.

The international community has been encouraging the Georgian government to take more concrete steps towards resettlement of the Meskhetian population which was resettled during the World War II. There is also the Armenian minority in Samtskhe-Javakheti. More needs to be done to open up this region to allow people marketing their goods, to give them better education, to teach them Georgian language, which is obviously essential to do well in the society.

I think this is a perfect case of intolerance. I am coming from Canada - the country which has so many ethnic and religious groups from all over the world. But yet everyone is considered a Canadian, everyone has the same rights, everyone can hold the highest office. It makes no difference whether you immigrated to the country years ago or represent the first generation. In Georgia the minorities have lived here for many generations. It surprises me that people would make a distinction whether you are ethnic Armenian, Azeri, Meskhetian, Abkhaz or Ossetian. I think this causes problems at the end of the day. I think Georgia recognizes that it has to do something about it. Many positive steps have already been taken, such as the efforts to implement the Council of Europe's Framework Convention for the Protection of National Minorities.

One of the most important indicators is public opinion. In the period that I have been in Georgia - 3.5 years, I have seen the Public Defender's approval and respect by the population, and it has only grown with time. He has taken a number of courageous steps to stand up for rights of people whether they be prisoners, or ethnic or religious minorities, demonstrators, political opposition, and journalists. He has always taken a position and he is very good at communicating that position with great sincerity and conviction. It is quite clear that he has a lot of public support.

The Public Defender has been able to position himself as a neutral intermediary in most cases, whether it was against or in favour of the government. What is essential is that he is always perceived as taking neutral position.

UNDP is proud to be supporting the office of the Public Defender. We think this is a fundamental institution for Georgia, for democracy. His office needs to be reinforced; in some cases he needs more resources to make indepth research and analysis. I think that is the only thing that the Public Defender is lacking.

Public education is very important and there has to be more work to be done. That takes a long time and this is not something that one Public Defender is going to be able to do during his term. It is part of a process of transforming the society into modern democracy. That does not happen in 5 or 10 years, it takes at least a couple of generations. But we have to work on that, it is a big challenge.

I often get asked about what has to be done so that reforms, and particularly democratic reforms, are made irreversible. But even in some of the most established democracies there are cases when democracy has been reversed; there are cases of western democracies which have gone back.

Georgia is one of the countries in the process of democratisation. I don't think one can give a score where it is on the scale from one to ten, but it is certainly moving very quickly. We have seen tremendous growth in democracy since 2003. It is not a perfect democracy; but there is no perfect democracy in principle.

Georgia is still struggling to ensure that the reforms really get grounded into people's consciousness. We continue to see some shortcomings, particularly in the area of openness of the media, which means to have a media which is totally objective and which is not controlled by any government, power or corporate interest. Even in the west this does not happen in 100 percent, but Georgia still has considerable progress to be made.

In terms of the judiciary, there are still a lot of questions about how impartial the judiciary is.

We are taking a number of steps in this direction and, coming back to your early point of public education, we believe that this is the way you really transform a society. You have to change the institutions but you also have to change the mentality. In order to do that, you have to give people economic development. People have to believe in the minimum of physical and economic security before they can exercise their rights as citizens.

Those are the main areas I see as weaknesses. On the other hand, we have seen a big progress in the ways the police have worked. When I first came here three and a half years ago there were many cases of the police working with impunity, arresting and beating people. And now I see that happening less and less. I think this is a very encouraging sign but there is still some progress to be made in the area of lawenforcement.

One part of the population has spoken and indeed there is a manifestation of discontent against the status quo. It would be misleading to say that all of Georgia is discontent. But there is no doubt that a large section of society feels this discontent and the beauty is that they are able to express that in an open way. I think that is a symbol of strong democracy.

The real test will be on both sides, not just the government but equally on the side of the demonstrators. The test on the government is that they do not repress the freedom of expression, and on the part of the demonstrators - that they do not take the law into their own hands, destroy public property, or undermine the functioning of transport system.

Right now no one wants to be the first to make a mistake. But to improve things we have to sit down and have dialogue, and, hopefully, reach some conclusions.

I don't think that future of Georgia or any other democracy is in changing the leadership through popular demonstrations. If people are not happy with their leaders there is a process where they can be voted out of power. It is fair enough to express issues when they come up and to compel the other side to sit down and try to find a solution in response. But it is not the solution to overthrow a person and put someone else every time you do not like a government. If you do that you are going into the cycle of cool and counter cool and then it means that the transformation is only superficial.

The situation is quite difficult right now. Not just because of demonstrations on the streets, which is of course one reason for concern. But there are two much bigger areas as well. One is external threats to the country which broke the conflict last August. On the other hand, we have global threats caused by the economic crisis in the world.

Through the donor conference which we held in UN and EC in Brussels last September we were able to collect 4.5 billion dollars and this really came just at the perfect time for Georgia. It is ensuring that impact of the global economic and financial crisis is mitigated. But no matter how much Georgia believes that it is protected, it is going to affect Georgia anyway. It is already having an impact on Georgia's economy and it is going to have worse impact in next 6 months to one year.

If Georgia is able to get through this period without too many difficulties, whether economic or in terms of remaining true to the democratic spirit, then the next four years should be much easier.

Of course, it is difficult to make an accurate forecast. No one imagined a year ago that there would be a war; no one imagined that there would be a meltdown in global economy. The way the country deals with those types of crisis determines how well it will handle future challenges. I am quite optimistic about Georgia. The changes I have seen here have been very positive. A lot of work has to be done and it is essential for people to conceive the wisdom and work together to attain those objectives.

მრგვალი მაგიდა

ზაურ ხალილოვი, სამოქალაქო ინტეგრაციის ცენტრის ხელმძღვანელი - ქვეყანაში პოლიტიკური ცვლილებები არჩევნებით უნდა მოხდეს. დღეს კიდევ ერთხელ გვაქვს შესაძლებლობა მთელ მსოფლიოს ვაჩვენოთ, რომ შეგვიძლია პოლიტიკური პროცესების დემოკრატიულად წარმართვა. თუ კიდევ ერთხელ განმეორდა ხელისუფლების ცვლილება იმ ხერხებით, რა ხერხებითაც ეს აქამდე ხდებოდა, ჯობია ყველამ ერთხელ და სამუდამოდ ვთქვათ - ევროპა არ არის ჩვენთვის მისაღები, შევთანხმდეთ სახელმწიფო მოწყობის რომელიმე სხვა ფორმაზე და ნუ გვექნება იმის ამბიცია, რომ ევროპის ნაწილად ჩავითვალოთ.

თუ საარჩვენო კოდექსია შესაცვლელი, უნდა ვიმუშაოთ ამაზე და შევცვალოთ. ადგილობრივი თვითმმართველობები უნდა იყოს ძლიერი, რაც ნაკლებ პრობლემებს შექმნიდა, და კიდევ - საპარლამენტო არჩევნები უნდა ჩატარდეს ნორმალურად.

არნოლდ სტეფანიანი, „მრავალეროვანი საქართველოს“ თავმჯდომარე - ზაურ, იზიარებ თუ არა იმ აზრს, რომ ეს ხელისუფლება ამ ვითარებამდე მკვლელობების, ტერაქტების, საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში არასწორი პოლიტიკის გატარების, აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის დაკარგვის შედეგად მივიდა?

ზაურ ხალილოვი - რა თქმა უნდა, პრობლემები იყო, მაგრამ ოსეთს და აფხაზეთს რაც შეეხება, ერთი წლის წინ ვთქვი, რომ კოსოვოს აღიარება ცუდი პრეცედენტი გახდებოდა ჩენთვის, რომ ამას ოსეთისა და აფხაზეთის აღიარება მოჰყვებოდა, რუსეთის, ნიკარაგუის თუ სხვა ქვეყნის მიერ, ამას არსებითი მნიშვნელობა არ აქვს. რაც შეეხება ომს - ჩემთვის მნიშვნელოვანია, რაც დღეს რუსეთმა ოფიციალურად განაცხადა - ამ პრობლემას ვერ მოაგვარებთ, თუ ჩემთან არ გექნება ურთიერთობაო...

ვიტალ ნაბიევი, საქართველოს იეზიდთა კავშირის წარმომადგენელი - წლების განმავლობაში ხელისუფლებამ სხვადასხვა მიმართულებით არაერთი შეცდომა დაუშვა და ამას დღეს თვითონაც აღიარებენ. წლების განმავლობაში ოპოზიცია ხელისუფლებას დიალოგს სთავაზობდა, თუმცა უშედეგოდ. დღეს როლები შეიცვალა - ახლა ხელისუფლება მოუწოდებს ოპოზიციას დიალოგისკენ, მაგრამ ოპოზიცია უარზეა. ჩემი აზრით, სწორედ ამ შეცდომებმა მიგვიყვანეს დღევანდელ სიტუაციამდე.

ოპოზიციამ დიდი შეცდომა დაუშვა, როდესაც თავის ერთადერთ მოთხოვნად პრეზიდენტის გადადგომა დაასახელა, რითაც მან უკან დასახევი გზა არ დაიტოვა. ამან ჩიხში შეგვიყვანა. დიალოგს ალტერნატივა არ აქვს, როგორმე უნდა მოილაპარაკონ დაპირისპირებულმა მხარეებმა. ახლა რომ ოპოზიცია დიალოგს დათანხმდეს, ალბათ ხალხში დაიწყება ლაპარაკი, რომ ისინი ხელისუფლებასთან გარიგებაზე წავიდნენ და ა.შ. მაგრამ, თუ ამ პროცესებში სახალხო დამცველი სოზარ სუბარი და სახალხო დამცველის აპარატი, როგორც შუამავალი, ჩაერთვება, მაშინ, მე ვფიქრობ, ეს კრიზისული მდგომარეობა განიმუხტება და დიალოგი შედგება.

ალა ბეჟენცევა, საქართველოს რუს ქალთა ასოციაციის „იაროსლავნა“ ხელმძღვანელი - მე სრულიად განსხვავებული მოსაზრება მაქვს. მე დღეს წარმოვადგენ რუსულ დიასპორას საქართველოში. როდესაც ქვეყნის მმართველი ხარ, უნდა იზრუნო შენი ქვეყნის მოსახლეობაზე. დღეს კი ისე ვიქცევით, თითქოს რუსული დიასპორა საერთოდ არ არის საქართველოში. ხშირად მიწევს მოსკოვში ჩასვლა შეხვედრებზე და ვიცი, იქაც ასე ფიქრობენ: საქართველოში არცერთი რუსი აღარ დარჩაო. ეს ძალიან მტკივნეულია. საქართველო ეკონომიკურად და პოლიტიკურად არ იყო ისე წელგამართული, რომ მეზობელ ქვეყანასთან ურთიერთობა ასე გაერთულებინა. ეს არ არის მხოლოდ ჩემი მოსაზრება. თითქმის ყველა შეხვედრაზე ამ აზრს აფიქსირებენ პირველ ყოვლისა თვითონ ქართველები. მეორე ყველაზე დიდი შეცდომა ომი იყო. ყველაფერი უნდა გაკეთებულიყო საიმისოდ, რომ საომარი ქმედებები თავიდან აგვეცილებინა.

რაც შეეხება ოპოზიციას, რაკი არჩევნებში ხმების გარკვეული რაოდენობა მიიღეს, პარლამენტში შესვლაზე უარი არ უნდა ეთქვათ. უნდა დარჩენილიყვნენ პარლამენტში და მაქსიმალურად გამოეყენებინათ ეს შესაძლებლობა. რაკი ასე არ მოიქცნენ, მე მათ ნაკლებად ვენდობი. დღეს ოპოზიცია ითხოვს ხელახალ არჩევნებს, პრეზიდენტის შეცვლას და ა.შ. ჩემი აზრით, ეს კარგს არაფერს მოიტანს, რადგან საქართველოს, ბოლო დროს განვითარებული მოვლენების გამო, შეელახა რეპუტაცია როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე საერთაშორისო საზოგადოების თვალში. ამ თამაშებს, რომლებიც ქვეყნის შიგნით იმართება, ისევ ვიმეორებ, საქართველოსთვის კარგი არაფერი მოაქვს.

არნოლდ სტეფანიანი - მე ბევრი რამე არ მომწონს, რაც დღეს ქვეყანაში ხდება. ჩვენ ყოველთვის ვირჩევთ ბელადს და არა პრეზიდენტს. ხშირად მაღალი ნდობა, რომელსაც ხალხი უცხადებს მის მიერ არჩეული კანდიდატს, მალევე გადადის უნდობლობასა და იმედების გაცრუებაში. ამ ხელისუფლებამ თითქმის ყველა ფენის წარმომადგენლები გადაიმტერა. მე ახლა ვსაუბრობ მინუსებზე, თუმცა დადებით მხარეებზეც შემიძლია ვილაპარაკო. ხელისუფლების პირველი შეცდომა კონსტიტუციური ცვლილებები იყო. ამით ხელისუფლებამ ამ დოკუმენტს ავტორიტეტი დაუკარგა. ამიერიდან ნებისმიერ ხელისუფლებას შეუძლია კონსტიტუცია თავის თავზე მოირგოს. ამის შემდეგ დაიწყო საუბარი, რომ ხელისუფლებაში მოსული ადამიანები ლიბერალური დემოკრატიის მომხრეები კი არა, უფრო დიქტატორული განწყობების მატარებლები იყვნენ.

ეკონომიკური პოლიტიკა სწორი იყო, თუმცა ხელისუფლება შოკურ თერაპიას იყენებდა ამა თუ იმ სიახლის დანერგვისას, რაც, ჩემი აზრით, არ იყო მართებული.

მინდა ვისაუბრო პოლიტპატიმრებზე - ჩვენი ინფორმაციით, დღეს საქართველოში ოცდათექვსმეტზე მეტი პოლიტპატიმარია. ჩემი აზრით, ეს არის ერთ-ერთი პირველი ინდიკატორი იმისა, რომ ხელისუფლებას, ან, შეგვიძლია ვთქვათ, ქვეყანას, გარკვეული პრობლემები აქვს დემოკრატიასთან მიმართებით.

ჩემი აზრით, ომის ასეთი კატასტროფული შედეგებით დამთავრების შემდეგ ხელისუფლება უნდა გადამდგარიყო. ამ ხელისუფლებამ კარგად იცის, რომ აღარ აქვს ისეთი საერთაშორისო მხარდაჭერა, როგორიც შარშანდელ აგვისტომდე ჰქონდა. საპრეზიდენტო არჩევნებმა ძალიან ცუდად ჩაიარა, ჩემი ორგანიზაცია „მრავალეროვნული საქართველო“ აკვირდებოდა ამ არჩევნებს და საკმარისზე ბევრი ფაქტი მოგვეპოვება საიმისოდ, რომ ვთქვათ - სამცხე-ჯავახეთისა და ქვემო ქართლის საარჩევნო შედეგები საერთოდ უნდა გაუქმდეს, რადგან ხმების 90%25-ზე მეტი გაყალბებული იყო. ეს აისახა ჩვენს დასკვნაში.

ამ ხელისუფლების და მისი აქტიური მხარდამჭერების მთავარი პრობლემა ცინიზმია. ადამიანები, რომლებიც დღეს პოლიტიკას ქმნიან, იქამდე მივიდნენ, რომ ხალხი მათ აღარ ენდობა. ცინიზმია, როდესაც ხელისუფლების წარმომადგენლები შავზე ამბობენ თეთრიაო. ცინიზმია, როდესაც დისკუსიის დროს მე ვცდილობ არგუმენტებით ველაპარაკო ხელისუფლების წარმომადგენლებს, მივუთითო შეცდომებზე და ვუთხრა, მოდით, იქნებ როგორმე გამოვასწოროთ მდგომარეობა, მათ კი ეს არ აინტერესებთ. კარგად იციან, რომ შეცდომები დაუშვეს, მაგრამ არ უნდათ ამის აღიარება. ცინიზმის პიკი იყო, როდესაც საპრეზიდენტო არჩევნების მოგების თაობაზე ნაადრევად გააკეთეს განცხადება, ცინიზმის პიკი იყო, როდესაც „იმედში“ შევარდნენ, ცინიზმის პიკი იყო 7 ნოემბერი, მედიასაშულებებისთვის ბოიკოტის გამოცხადება და განცხადებები, ქვემო ქართლსა და ჯავახეთში ყველაფერი კარგად არისო.

აქვე ვიტყვი, რომ ჩვენმა არასამთავრობო ორგანიზაციამ „მრავალეროვნული საქართველო“ გააფართოვა სამოქმედო არეალი და ეთნიკურ და სხვა საკითხებზეც ვმუშაობთ. დავაფუძნეთ ცენტრი, რომელიც ადამიანის უფლებების მონიტორინგს ჩაატარებს რუსთაველის პროსპექტზე. ვიწყებთ აგრეთვე მოსახლეობის გამოკითხვას, როგორ გამოვიდეთ შექმნილი სიტუაციიდან. მოპოვებული მონაცემების საფუძველზე ვაპირებთ შევიმუშაოთ რეკომენდაციები, რომლებსაც ორივე მხარეს - ხელისუფლებასაც და ოპოზიციასაც - მივაწვდით. შეიქმნა ეთნიკური უმცირესობების საინიციატივო ჯგუფიც, რომლის წევრები უახლოეს მომავალში ქართველებთან ერთად დააფუძნებენ პოლიტიკურ პარტიას და, ვფიქრობ, ეს პარტია შემდეგ არჩევნებში უკვე მიიღებს მონაწილეობას.

ზაურ ხალილოვი - სწორად მოიქცა ხელისუფლება, როცა განაცხადა, რომ სამოქალაქო საზოგადოება არ არის ერთგვაროვანი, მრავალფეროვანია. კარგი იყო, რომ აქტიურად დაისვა ეთნიკური უმცირესობების ინტეგრაციის საკითხი.

ზაურ ხალილოვი

რაც შეეხება რეგიონებს, გავიხსენოთ, რომ ბოლო 18 წლის განმავლობაში ზვიად გამსახურდიამ ხმების 98%25 მიიღო ქვემო ქართლიდან, შევარდნაძემ - 106%25, ხოლო სააკაშვილმა - 93%25, ახალ- ქალაქში კი - 104%25. ეს კიდევ ერთხელ ადასტურებს, რომ ჩვენ არ გაგვაჩნია იმის კულტურა, რომ არჩევნებზე მივიდეთ და ჩვენი ხმები დავიცვათ. ასევე დიდი პრობლემაა ერთ პიროვნებაზე მორგებული ინსტიტუტები, რაც ქვეყნისთვის დამღუპველია. ჩვენ ამის გამოცდილება გვქონდა. ამ ხელისუფლების ყველაზე დიდი დანაშაული ის არის, რომ მან ვერ შეძლო იმ ნდობის შენარჩუნება, რომელიც ხალხს და საერთაშორისო საზოგადოებას ჰქონდა მის მიმართ.

ხელისუფლებამ, სამწუხაროდ, ვერ შეიმუშავა გრძელვადიანი გეგმა. ჰქონდათ თითოწლიანი ან ექვსთვიანი სტრატეგია.

ომის დაწყება, სხვათა შორის, საზოგადოებრივი შეკვეთაც იყო. სოციოლოგიური ჯგუფების მუშაობის შედეგად გამოიკვეთა, რომ სამხედრო რიტორიკას, ომის პროპაგანდას დიდი გასავალი ჰქონდა საზოგადოებაში. ამიტომ არ არის მართებული, მარტო ხელისუფლებას დავაბრალოთ ის, რაც მოხდა, რადგან საზოგადოების დიდი ნაწილი დარწმუნებული იყო, რომ ოსეთი და აფხაზეთი იარაღით უნდა დაგვებრუნებინა. დაკარგული ტერიტორიების ძალით დაბრუნება ჩემთვის მისაღები არ არის, რადგან ასეთ შემთხვევაში იმ ტერიტორიაზე მხოლოდ ერთმა ეთნოსმა უნდა იცხოვროს, თუ მეორე ეთნოსიც დარჩა, მისი უფლებები ყოველთვის დაკნინებული იქნება.

ცხინვალის მაცხოვრებლებს საომარი რიტორიკის დაწყებამდე იმის მოლოდინი ჰქონდათ, რომ ეს ხელისუფლება, წინა ხელისუფლებისგან განსხვავებით, ისეთ ნაბიჯებს გადადგამდა, რომლებსაც ამ კონფლიქტის მოგვარება მოჰყვებოდა.

ასეთივე მოლოდინი ჰქონდათ აფხაზებსაც.

დიდ ნაკლად უნდა ჩაითვალოს აგრეთვე არასწორი საკადრო პოლიტიკაც.

ოპოზიციაში არსებული დღევანდელი სახეების ნაწილი უკვე იყო ხელისუფლებაში. დღეს ქვეყნის ყოფილი მეორე პირი გამოდის და მეუბნება, მე ამ ხელისუფლებაში წლების განმავლობაში ნომინალურად ვასრულებდი ჩემს მოვალეობასო. ეს ძალიან ცუდი რამ არის, ეს უპასუხისმგებლობაა. დღეს ჩემთვის კარგად ნაცნობი ადამიანები რუსთაველზე დგანან და მეუბნებიან, კიდევ ერთხელ მოვალთ ხელისუფლებაში და ამჯერად ყველაფერს კარგად გავაკეთებთო. მე მინდა ვკითხო მათ: ხელისუფლებაში ყოფნის დროს (არა აქვს მნიშვნელობა, რამდენი ხანი იყავი) თუ ვერაფერი გააკეთე, ვერაფერი შეცვალე სასიკეთოდ, რატომ უნდა გენდო მეორედ?

რაც შეეხება საკონსტიტუციო ცვლილებებს, დათო უსუფაშვილის გარდა სხვას არავის ამოუღია ხმა, როცა კონსტიტუცია თვითნებურად შეასწორეს. 7 ნოემბრის მოვლენების შემდეგ რესპუბლიკელებისგან უფრო მეტს ველოდი, რადგან მათ არასამთავრობო ორგანიზაციებში მუშაობის მდიდარი გამოცდილება აქვთ და (არავის შეურაცხყოფას არ ვაყენებ!) სხვებთან შედარებით მეტ-ნაკლებად ინტელექტუალები არიან. ამიტომ მათ შეეძლოთ ამ ხელისუფლებისთვის ოპონირება გაეწიათ.

7 ნოემბერი ზოგმა შეფასა როგორც ქართველი ერის ჩაგვრა, ზოგიერთი პოლიტიკური პარტიის წარმომადგენელმა ისიც განაცხადა, რომ სპეცნაზი ეთნიკურად არაქართველებისგან იყო შედგენილიო, დარბევას ეთნიკურად არაქართველები ახორციელებდნენო (თუმცა უარესებიც გამიგია!). ეს ჩემთვის ძალიან დიდი შეურაცხყოფა იყო. ამ ხელისუფლებამ თავის თავზე აიღო პასუხისმგებლობა და აღიარა შეცდომები, რასაც, ჩემი აზრით, ადეკვატური ნაბიჯები მოჰყვა - გადადგა პრეზიდენტი და პარლამენტი დაიშალა.

არნო სტეფნიანი - თუმცა ამ ფონზე ხალხს იჭერდნენ.

ზაურ ხალილოვი - თუ შეგიძლია, დამისახელე ფაქტები, რადგან ზემოთ ნახსენებ პერიოდში დაჭერილი რამდენიმე ადამიანის საქმით დავინტერესდი და აღმოჩნდა, რომ ისინი სულაც არ დაუჭერიათ მათი პოლიტიკური შეხედულებების გამო.

რაც შეეხება ცინიზმს, ხელისუფლების მხრიდან ცინიზმი მოულოდნელი არ არის, რადგან არ ხდება ადეკვატური ოპონირება და ქვეყნის ყოფილი მეორე პირი დღეს აცხადებს, ხელისუფლებაში ყოფნის დროს არაფრის სასიკეთოდ შეცვლა არ შემეძლოო.

ფაქტია, რომ არჩევნები ჩატარდა, თუმცა პრობლემები იყო. რატომ არ გამოვიდა ოპოზიცია საპრეზიდენტო ან საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ და არ დააყენა თავისი მოთხოვნები? ოპოზიციას შეეძლო პოლიტიკური დებატები ქუჩიდან პარლამენტში გადაეტანა. მიტინგზე გამოსვლა, მანდატის დახევა და განცხადებები, პარლამენტში არ შევალთო, მიუღებელი ქმედებები იყო.

არ მახსოვს რომელიმე პოლიტიკოსი გამოსულიყოს და ეთქვას, ომის ისე გაშუქება, როგორც ეს ხდებოდა საომარი მოქმედებების პირველი სამი დღის განმავლობაში, შეცდომა იყოო.

არნო სტეფანიანი - ოპოზიციამ თქვა, რომ ისინი საერთოდ არ ერეოდნენ ამ პროცესებში.

ზაურ ხალილოვი - რატომ უნდა მივანდოთ ჩვენი ბედი იმ ადამიანებს, რომლებიც ამ პროცესებში არ იღებდნენ მონაწილეობას? იმ დროს საქართველოში მცხოვრები ეთნიკური რუსები სერიოზული საფრთხის წინაშე იდგნენ, ან მე არ ვიცოდი ჩემი ოჯახის ბედი როგორ წარიმართებოდა, შემომივარდებოდნენ თუ არა სახლში. რას ნიშნავს ამ დროს განზე დგომა? როდესაც შენ გაქვს პოლიტიკური ამბიცია, ხარ პოლიტიკური ოპოზიცია და ასეთ მძიმე წუთებში ტაიმაუტს იღებ, გარბიხარ საქართველოდან სომხეთში, აზრბაიჯანში ან თურქეთში, სიტუაციის ასე თუ ისე დარეგულირების შემდეგ კი ჩამოდიხარ და გაიძახი, მიშამ შეცდომები დაუშვა, მთავრობამ და ჯარმა ვერაფერი გააკეთეს, დევნილებს საჭმელი აკლიათო, ეს რას ნიშნავს?

ვიტალი ნაბიევი - როდესაც ბევრი საქართველოდან გარბოდა, იმ დროს ჩამოვედი ამერიკიდან - ყველანაირად ვცდილობდი ჩემს ქვეყანაში მოხვედრას. რაც შეეხება საზოგადოებაში არსებულ ომის რიტორიკას, საზოგადოებრივ დაკვეთას დაკარგული ტერიტორიების ძალით დასაბრუნებლად, ამას ხელს უწყობდა ხელისუფლებიდან წამოსული მილიტარისტული რიტორიკა.

ჩემი აზრით, ხელისუფალმა არაპოპულარული ნაბიჯებიც უნდა გადადგას, რომ საფრთხე აარიდოს ქვეყანას. მე მგონი, ახლა არ უნდა ვისაუბროთ პერსონებზე და ამა თუ იმ პოლიტიკური პარტიის ქმედებებზე. ვფიქრობ, ჩვენი საზოგადოების უმთავრესი პრობლემა მენტალური დისკომფორტია. ჩვენ არ გვაქვს სამართლიანობის შეგრძნება. 7 ნოემბრის აქციებზე განვითარებულ მოვლენებს ხელისუფლება აფასებს როგორც შეცდომას. ვფიქრობ, ეს შეცდომაზე მეტი იყო, განსაკუთრებით ტელეკომპანია „იმედში“ შეჭრა. სანამ ყველა ეს საქმე ობიექტურად არ იქნება გამოძიებული, სანამ არ დაისჯებიან დამკვეთნიც და შემსრულებლებიც, მანამდე საზოგადოების მხრივ ყოველთვის მოსალოდნელია პროტესტი. საპროტესტო განწყობას არსებული სოციალური პრობლემებიც აძლიერებს. სამწუხაროდ, ხელისუფლების მხრიდან ვერ ვხედავ მცდელობებს, რომ შეცდომების გამოსწორებას აპირებდნენ. ხომ გახსოვთ გივი თარგამაძის გამოსვლა: „თქვე ნაძირლებოო!..“ რიგითი მოქალაქე გივი თარგამაძეს დღეს საქართველოს ხელისუფლებასთან აიგივებს.

ალა ბეჟენცევა - მცირე შენიშვნა მაქვს არჩევნებთან დაკავშირებით. ბოლოს ჩატარებული საპარლამენტო არჩევნები არ ყოფილა ფალსიფიცირებული, ის კარგად ორგანიზებული იყო. მთელ ქვემო ქართლზე ვერაფერს ვიტყვი, არ ვიცი რა ხდებოდა, მაგრამ შემიძლია ვთქვა, რომ წალკასა და დმანისში საერთოდ არ ჩამოსულა ოპოზიცია, ალბათ იმიტომ, რომ ძალიან უყვართ კომფორტული გარემო. ამის შედეგი ის იყო, რომ მოსახლეობამ არაფერი იცოდა ოპოზიციური პარტიების შესახებ. ამ ფონზე თემის ლიდერები ადგილობრივი თვითმმართველობიდან იღებდნენ მითითებებს როგორ მოქცეულიყვნენ, ვისთვის უნდა მიეცათ ხმა. ამ ფაქტებს ვერსად გავექცევით.

ალა ბეჟენცევა

სამწუხაროდ, ჩვენს ოპოზიციას არა აქვს მიზანმიმართული, ნორმალური პოლიტიკა, არ აქვს სტრატეგია. ხალხი დაბნეულია და ამბობს: ოპოზიციაში ის ხალხია, ვინც ხელისუფლებაში იყო და იმას აკეთებდა, რასაც დაავალებდნენ. ახლა წამოვიდნენ ხელისუფლებიდან და მთავრობის გადადგომას ითხოვენ...

მოგვწონს თუ არა ეს, ჩვენს რეგიონებში სააკაშვილს კარგი იმიჯი აქვს. გაუმჯობესდა ინფრასტრუქტურა, გზები, გარემონტდა სკოლები, გაიზარდა მასწავლებლების ხელფასი და მოსახლეობას სხვა არც არაფერი უნდა. ყველას ეშინია არეულობის და გაურკვეველი მომავლის.

იმისათვის, რომ ოპოზიციამ ისეთი სერიოზული მოთხოვნა დააყენოს, როგორიც მთავრობის გადადგომაა, მას ხალხი უნდა უჭერდეს მხარს. ხალხი კი დაბნეულია და ძნელია იმის პროგნოზირება, არჩევნების ჩატარების შემთხვევაში რა შედეგს მივიღებთ. ოპოზიციამ დაკარგა ნდობა, რადგან მას ხალხი მხოლოდ გარკვეული თარიღების მოახლოებისას ახსენდება, სხვა დროს კი ოპოზიციის ხმა არ ისმის.

ვიტალი ნაბიევი - რაც შეეხება ქსენოფობიურ რიტორიკას, ჩემი აზრით, ეს საკითხი საკანონმდებლო დონეზე უნდა მოგვარდეს. ჩვენ ყოველდღიურად გვესმის ერთი და იგივე. თუ ვცდები, შემისწორეთ: როცა ოსებზე საუბრობენ, ლაპარაკობენ ოს სეპარატისტებზე და ოს ბანდიტებზე. იგივე ეხება აფხაზებსა და რუსებს. ამით ეთნოსის კრიმინალურ დამნაშავეებთან გაიგივება ხდება. ეს არის საზოგადო რიტორიკა, რაც, სამწუხაროდ, დამკვიდრდა. როგორ უნდა ეშველოს ამას, არ ვიცი. მინდა თემას გადავუხვიო და საზოგადოებრივი მაუწყებელის შესახებ ვთქვა: საქართველო პატარა ქვეყანაა, როდესაც დედაქალაქში გამოდის 150 ათასი თუ 60 ათასი ადამიანი, ამ პროცესების გაშუქება ალბათ სხვაგვარად უნდა მოხდეს, უნდა იყოს პირდაპირი ჩართვები, რისთვისაც დროც სათანადოდ უნდა შეირჩეს. ოპოზიციონერები ამბობენ, რომ საზოგადოებრივ მაუწყებელზე ხელისუფლების ზეწოლა ხდება. როცა ტელევიზია ხალხს ინფორმაციას არ აწვდის, მაშინ ის ხელისუფლებას ძალიან ცუდ სამსახურს უწევს, რადგან თუკი დაინტერესებულმა ადამიანმა ტელევიზიიდან ვერ მიიღო ინფორმაცია, წავა და აქციას შეუერთდება.

ვიტალი ნაბიევი

მინდა დააფიქსიროთ: წელიწადში ქურთული დიასპორა მხოლოდ ერთ დიდ ღონისძიებას ატარებს - 20 მარტს ახალი წლის დადგომას აღვნიშნავთ. მივწერეთ ოფიციალური წერილი ლევან ყუბანეიშვილის, „იტალიურ ეზოს“. გვეწვივნენ ხელისუფლებისა და საზოგადოების წარმომადგენლები, მაგრამ, სამწუხაროდ, არცერთი ტელევიზია არ მოვიდა, თუმცა მე მხოლოდ საზოგადოებრივ მაუწყებელთან მაქვს პრეტენზია, რადგან მსგავსი ღონისძიებების გაშუქება მისი მოვალეობაა.

არნო სტეფანიანი - სამწუხაროდ, როდესაც ჩვენ ერთ მხარეზე ვსაუბრობთ, ამ დროს მეორე მხარე გვავიწყდება. აგრესიული ნაციონალიზმი ახასიათებდა ვარდების რევოლუციასაც. ეს არის ერთ-ერთი ხერხი, თავი მოაწონო მასას. სააკაშვილმა აზერბაიჯანელების მიმართაც გააკეთა ვარდების რევოლუციამდე შეურაცხმყოფელი განცხადება. თუმცა ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ მან ეს პოზიცია შეცვალა.

არნო სტეფანიანი

მე არ გამოვრიცხავ, რომ, თუ ოპოზიცია მოვა ხელისუფლებაში, შეიძლება მანაც შეცვალოს ახლანდელი ნაციონალისტური ლოზუნგები, რადგან სხვაგვარად ხელისუფლებაში დამკვიდრების შანსი არ ექნება. თუ ასე არ მოიქცევიან, იგივე მოუვათ, რაც ზვიად გამსახურდიას დაემართა, და, რაც კიდევ უფრო უარესია, შეიძლება დამატებით დაიკარგოს ტერიტორიები.

მე ერთ-ერთი პირდაპირი ეთერის დროს მსმენელმა დამისვა კითხვა - თქვენ სტუმრები ხართ და როდის წახვალთ აქედანო? აფხაზებს და ოსებს ვუთხარით, წადითო და წავიდნენ. ახლა ვის ვეუბნებით ამას? იქნებ დავაკონკრეტოთ, რომ ხალხმა გაიგოს როგორ და სად წავიდნენ, ფორმა მივცეთ ყველაფერს. ერთად ყოფნა თუ აღარ გვინდა, მოდით, ვიფიქროთ როგორ მოვახერხოთ ცალ-ცალკე ცხოვრება. ყოველივე ამაში დიდი წილი უდევთ პოლიტიკურ ძალებს. ისინი ამ თემით თამაშობენ, რათა ხელისუფლებაში მოვიდნენ. საზოგადოებასა და ხელისუფლებას შორის ამ საკითხზე თანხმობა სუფევს. მე ვიცი, რომ ხელისუფლების ბევრ მხარდამჭერს აღარ უნდა რევოლუციები. ახლა ოპოზიციამაც უნდა გაიგოს, რომ აღარ არის რევოლუციების, აგრესიული ნაციონალიზმის დრო. რევოლუცია დაბლა სცემს ეკონომიკური განვითარების ტემპს, რადგან არასტაბილურ ქვეყანაში არავინ ჩადებს ინვესტიციას, ინვესტორების ნდობის მოპოვებას დიდი დრო სჭირდება. თუნდაც ახლანდელი პოლიტიკური კრიზისის გამოც ინვესტორი ჩვენთან აღარ შემოვა და კაპიტალს პოლიტიკურად უფრო სტაბილურ ქვეყანაში დააბანდებს. მინდა ვთქვა, რომ არა მხოლოდ რევოლუცია არ მოიტანს სიკეთეს, არამედ არჩევნების გაყალბებაც არ შეიძლება, რადგან არჩვენების გაყალბება რევოლუციის ტოლფასია.

ზაურ ხალილოვი - საზოგადოებაში შემორჩენილია 90-იანი წლების რიტორიკა და ეს ძირითადად პოლიტიკური ლიდერებიდან მოდის, რომლებიც დღეს ხალხის სახელით ლაპარაკობენ. საბედნიეროდ (ეს ჩემი პირადი დაკვირვების შედეგია), ხალხში ეს მუხტი ბევრად ნაკლებია, ვიდრე ზოგიერთი პოლიტიკური პარტიის წარმომადგენელი ისურვებდა. ფაქტია, რომ ეს ძალიან საშიში თამაშია, ისევე როგორც რელიგიური აქცენტების გაკეთება. ეს თემატიკა ბევრისთვის შეიძლება მისაღებია, მაგრამ, ჩემი აზრით, საქართველოსნაირი ქვეყნისთვის ასეთი აქცენტების გაკეთება დამღუპველია. ეს უამრავჯერ დამტკიცდა ბოლო თვრამეტი წლის განმავლობაში. ამ თემაზე დაწყებული საუბარი ნებისმიერი ხელისუფლებისთვის საბედისწერო გახდება. ადრე თუ გვიან ყველა სოციალური ჯგუფი მიხვდება, რომ, თუ დღეს კონკრეტულად ამა თუ იმ ეთნიკურ ჯგუფზეა საუბარი (ვგულისხმობ, ბოლო ორი წლის განმავლობაში წარმოებულ ანტისომხურ ისტერიას), ხვალ იგივე პრობლემები მასაც შეექმნება.

ასეთი საკითხების წინ წამოწევა ჩვენი ქვეყნისთვის უკან გადადგმული ნაბიჯია. ვარდების რევოლუცია, ისევე როგორც მანამდე ზვიად გამსახურდიას ხელისუფლებაში მოსვლა, მაშინდელი საზოგადოებისთვის მისაღები იყო, მაგრამ დღეს ნებისმიერი პოლიტიკოსი, რომელიც რელიგიურ და ეთნიკურ თემებზე ნეგატიურ პლანში დაიწყებს ლაპარაკს, სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობაში უნდა მიეცეს.

სამწუხაროდ, სააკაშვილს დღესაც აყვედრიან, რომ ის არაქართველების პრეზიდენტია, რადგან მან ბორჩალოდან მიღებული ხმებით გაიმარჯვა.

ჩემი აზრით, საზოგადოებასაც ეკისრება პასუხისმგებლობა იმის გამო, რომ ვიღაც-ვიღაცეები ამბობენ, მიშა სომხებისა და თათრების პრეზიდენტიაო. გაყალბდა თუ არა არჩევნები, ამას უფრო ნაკლები მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე იმას, რომ ეთნიკური ნიშნით გამოარჩევ რეგიონებს.

რელიგიური და ეთნიკური საკითხები ძალიან მტკივნეული თემაა. ჟურნალისტმა 99,9%25 სიმართლე რომ თქვას და ერთ მეათედში რელიგიური ან ეთნიკური ნიშნით რაიმე შეურაცხყოფა მიაყენოს ვინმეს, ჩათვალეთ, რომ მან ყველაფერი არასწორად გააკეთა.

ადამიანები, რომლებიც ამ თემას პოლიტიკური დივიდენდების მოსაპოვებლად იყენებენ, ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ ამ მიმართულებით კონკრეტულ ნაბიჯებსაც გადადგამენ, რაც ძალიან სახიფათო და ჩემთვის მიუღებელია.

დღეს ჩვენ გვაქვს შესაძლებლობა, მთელ მსოფლიოს და, პირველ ყოვლისა, საკუთარ თავს დავანახოთ, რომ შეგვიძლია პროცესების სწორად, დემოკრატიულად წარმართვა. ოპოზიციამ და ხელისუფლებამ ერთად უნდა ჩამოაყალიბოს ხედვა, თუ როგორ იმუშავებს უკეთესად ესა თუ ის ინსტიტუტი, რაც საბოლოო ჯამში ქვეყანას ფეხზე დააყენებს.

ალა ბეჟენცევა - ხელისუფლების მხრიდან ყოველთვის კეთდებოდა ნაციონალისტური განცხადებები. ჩემთვის ძალიან მძიმეა იმის ცქერა, თუ როგორ წარმოებს ანტირუსული პროპაგანდა ხელისუფლების მაღალ ეშელონებში. საზოგადოება ასე არ ფიქრობს. ჯერ კიდევ ომის დროს, სამარშუტო ტაქსში შემატყვეს, რომ რუსი ვიყავი და მთხოვეს რუსულად მელაპარაკა. ეს ფაქტი ადასტურებს, რომ ხალხი სხვაგვარად ფიქრობს.

სამწუხაროდ, თვითონ რუსეთში არის ჩვენ მიმართ არაადეკვატური დამოკიდებულება - ჩვენ, საქართველოში მცხოვრებ ეთნიკურ რუსებს, რუსები არ გვიღებენ.

კიდევ ერთ საკითხზე მინდა ყურადღება გავამახვილო და ვთხოვო სახალხო დამცველს ამაზე მონიტორინგი დააწესოს. საქმე ის გახლავთ, რომ ეკონომიკური კრიზისის გამო ახლა ხშირია შემცირებები და, სამწუხაროდ, შემცირებებში ყველაზე ხშირად ეთნიკურ უმცირესობათა წარმომადგენლები ხვდებიან. ხშირად მომმართავენ ამით შეწუხებული ადამიანები და შემომჩივიან: როდესაც დათხოვნის მიზეზის დასახელებას ვთხოულობთ, გვეუბნებიან, თქვენი პროფესიონალური დონე არადამაკმაყოფილებელია და ამიტომ გიშვებთ სამსახურიდანო. არადა, წლობით მუშაობდნენ იმ ადგილზე და ახლა შეამჩნიეს მათი არაპროფესიონალიზმი?!

რაც შეეხება ამ მდგომარეობიდან გამოსავალს, მე, სიმართლე გითხრათ, დაბნეული ვარ, ძალიან დავიღალე რევოლუციებით, სხვადასხვა გაუგებარი სვლებით, გაუგებარი გამოთქმებით, მე, ადამიანი, რომელსაც ასე თუ ისე რაღაც მესმის, დაბნეული ვარ. როგორ გამოვიდეთ ამ მდგომარეობიდან? თუ იქნებიან ნამდვილი ლიდერები, თუ იქნება ნორმალური პოლიტიკა, მაშინ შეიძლება რამე სასიკეთოდ შეიცვალოს, თუმცა აქამდე ჯერ ვერ მივედით.

პოლიტიკური ექსპლიკაციები

ზაალ ანდრონიკაშვილი

I.

ინტერვიუში ანი ეპელბუანთან („ფილოსოფიის ადგილი საბჭოთა სისტემაში“) მერაბ მამარდაშვილი ამბობდა, ოქტომბრის რევოლუცია და მისი შემდგომი მოვლენები საბჭოთა კავშირის ქვეყნებისათვის დროიდან, ისტორიიდან და ცხოვრებიდან გასვლას ნიშნავდაო, „ამჟამინდელი პრობლემა“ კი ის არის, „ცხოვრებას დაუბრუნდეო“. ცხოვრებიდან და დროიდან ამოვარდნა, რაზედაც მამარდაშვილი საუბრობდა, მისი აზრით, უტოპიაში, საბჭოთა პროექტში ჩათრევით იყო გამოწვეული და პარალელური სამყაროს შექმნას ნიშნავდა, რომელიც „სარკის მიღმა“, „მიღმა სამყარო“, „სიკვდილის სამყარო“ იყო. მამარდაშვილისთვის ისტორიიდან და დროიდან ამოვარდნა პირველ ყოვლისა სოციალური და პოლიტიკური კი არა, არამედ მეტაფიზიკური პრობლემაა - ადამიანი, რომელმაც ტოტალიტარულ სახელმწიფოში ცხოვრების, უფრო სწორად კი, ცხოვრების არქონის გამოცდილება მიიღო, თავიდან უნდა იშვას, მან „ხელმეორედ უნდა ისწავლოს ცხოვრება“. „ეს დაბადება კი იმყოფება იმ ველში, რომელშიც შესაძლო ადამიანი სიმბოლოს უერთდება და ამ შეერთების დაძაბულობისაგან, ანუ თავის თავზე ძალისხმევის შედეგად, ადამიანში ადამიანი იბადება“. იყო ცოცხალი, მამარდაშვილის განმარტებით, ნიშნავს საკუთარი ცხოვრების ყველა გამოვლინებაში, იმაში, რასაც ამბობ, ფიქრობ ან აკეთებ, შეინარჩუნო ერთგვარი ფუნდამენტური კავშირი შენს თავთან. ეს მეტაფიზიკური აქტი არის საფუძველი იმისა, რომ არსებობდეს ნორმალური სოციალური კავშირები და შეიქმნას პოლიტიკური სივრცე.

ამ ინტერვიუდან 20 წლის შემდეგ პრობლემის არსი არ შეცვლილა. საქართველომ ჯერ ვერ მოახერხა დაბრუნებოდა ცხოვრებას, თუმცა მოახერხა დაბრუნებოდა ისტორიას, გლობალურ პროცესში ჩართულობის თვალსაზრისით. აი ეს მდგომარეობა, როდესაც საქართველო ფორმალურად თანამედროვე ისტორიის ნაწილია, ხოლო „შინაარსობრივად“ - არა, ტრანზიტული მდგომარეობაა. საბჭოთა საქართველო უტოპიური პროექტის ნაწილს წარმოადგენდა. ამ უტოპოსის ლოკალიზაცია მაინც შესაძლებელი იყო. მას გააჩნდა სივრცე და დრო, რომლის აღწერა ხერხდებოდა თუნდაც იმ უარყოფითი კატეგორიებით, რომლითაც მას მამარდაშვილი აღწერს - ოღონდ, ცხადია, გეოგრაფიულ კატეგორიებს არ ვგულისხმობ. საქართველო ამ სივრციდან გამოვიდა, ოღონდ თავისი „ადგილი“ ჯერ ვერ იპოვა. აი ამ მდგომარეობას - გეოპოლიტიკურ, ეკონომიკურ და დროით სალხინებელს - სოციოლოგებისა და პოლიტოლოგების ენაზე ტრანზიტულობა ეწოდება. ტრანზიტულობის სოციოლოგიურ ან პოლიტოლოგიურ განმარტებას თავი რომ დავანებოთ, ტრანზიტულობა დროსა და სივრცეში ლოკალიზაციის, ადგილმდებარეობის დადგენის შეუძლებლობას თუ არა, უკიდურეს სირთულეს გულისხმობს. სივრცე და დრო მარტო გეოგრაფიული კოორდინატებით და კალენდარით არ განისაზღვრება. ჩემი მოკრძალებული მოსაზრება კი ის გახლავთ, რომ საქართველო, როგორც ტრანზიტული ანუ გარდამავალი ქვეყანა არც არანაირ დროსა და სივრცეში არ იმყოფება. ტრანზიტული ადგილი არსად არის - ატოპიურია. შესაბამისად, არც ტრანზიტის დრო არის განსაზღვრული - ის აქრონიაა. წესრიგი, რომელიც აქ უნდა სუფევდეს, ასევე განუსაზღვრელია, ამრიგად, ატოპიაში, აქრონიაში და ანომიაში ვცხოვრობთ. ეს უადგილობა, უდროობა და ანომიურობა ისეთი ბუნებისაა, რომ თავის თავში ბევრ სხვადასხვა (მაგრამ არა უსასრულოდ ბევრ) სივრცეს, დროსა და წესრიგს მოიცავს. საქმე ისაა, სად, რა დროში, რა სივრცეში და რა წესრიგში ამოვყოფთ თავს.

საქართველოს ლოკალიზაცია დროის სივრცეში პირდაპირ იქნება დაკავშირებული მის სივრცულ ლოკალიზაციასთან. მაგალითად: საქართველომ კი გააკეთა არჩევანი ევროკავშირისა და ნატოს სასარგებლოდ, მაგრამ ევროკავშირსა და ნატოს საქართველოს სასარგებლოდ არჩევანი არ გაუკეთებიათ, ჩვენ არ ვართ დღეს იმ წესრიგის ნაწილი, რომლის არსებობის გარანტიასაც ევროკავშირი ან ნატო იძლევა, მაგრამ ჩვენი არჩევანი ევროკავშირისა და ნატოს სასარგებლოდ, როგორც ნებისმიერი სხვა არჩევანი, ჩვენი ტრანსფორმაციის, გნებავთ, მოდერნიზაციის გარკვეულ მიმართულებას გულისხმობს, ისევე როგორც გარკვეულ კონსტიტუციას - ძირითად კანონს, რომელიც ჩვენი ცხოვრებისა და ერთმანეთთან და გარე სამყაროსთან ურთიერთობის საფუძველი გახდება. („კონსტიტუცია“ ამ შემთხვევაში მხოლოდ სამართლებრივი მნიშვნელობის დოკუმენტად კი არ უნდა გავიგოთ, არამედ დაწერილი და დაუწერელი კანონების ერთობლიობადაც). ჩვენ უნდა გადავწყვიტოთ, არის თუ არა ეს კანონი ჩვენი, იმაზე დამყარებული, რასაც ჩვენს ფასეულობებს ვეძახით, შეგვიძლია და გვინდა თუ არა ამ კანონით ცხოვრება?

II.

„გამეორება ცოდნის დედაა“ - საბჭოთა სკოლის ერთ-ერთი მაქსიმა იყო. განათლების სისტემაში, რომელიც მზა ცოდნის დაზეპირებაზე იყო ორიენტირებული და არა აზროვნების წახალისებაზე, გამეორება მნიშვნელოვანი პედაგოგიური ინსტრუმენტი გახლდათ. საბჭოთა სისტემაში გაზრდილები რომ ვართ, ალბათ ამიტომ გვიყვარს ერთი და იმავე შეცდომების გამეორება, კარგად რომ გაგვიჯდეს ძვალსა და რბილში.

ცოდნის არ იყოს, საბჭოთა მეცნიერებასა და განათლებას კულტურაზეც სტატიკური შეხედულება ჰქონდა. ისტორიის სახელმძღვანელოებში „კულტურა» ამა თუ იმ თავის ბოლოს იყო მოქცეული და მოგვითხრობდა, რომ ამა და ამ საუკუნეში აშენდა ესა თუ ის ეკლესია, დაიწერა ესა თუ ის წიგნი და დაიხატა ესა თუ ის ნახატი. კულტურა ან სამუზეუმო ექსპონატი იყო, ან რეზერვაცია, რომელთანაც ჩვეულებრივ მოქალაქეს პირდაპირი შეხება არ ჰქონია. აქედან გამომდინარე, ვინმემ თავისუფლად შეიძლება უნიტაზი ჩაურეცხავი დატოვოს და ამავე დროს თავი რუსთაველის მემკვიდრედ მიიჩნიოს.

საბჭოთა კავშირში კულტურა თუ სამუზეუმო ექსპონატი იყო, კანონი „უცხო“ იყო. ჰეტერონომიულად, სხვის მიერ დაწესებული კანონით ვცხოვრობდით. ამიტომაც კანონი შეიძლება დაარღვიო, ვინაიდან ის შენი არ არის. საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდეგაც გადმოგვყვა კანონისადმი ასეთი დამოკიდებულება. ჯერ ვერ მივხვდით, რომ კანონი, გინდა დაწერილი, გინდა დაუწერილი, ჩვენ თვითონ უნდა გამოვიმუშაოთ, ჩვენ თვითონ უნდა შევთანხმდეთ მასზე, ვაღიაროთ, რომ ეს კანონი ჩვენია, რომ ეს არის ჩვენი ცხოვრების წესი, რომ ჩვენვე უნდა მივცეთ ჩვენს თავს კანონი, ანუ ავტონომიურები გავხდეთ.

სინამდვილეში კი კულტურა უფრო წესრიგია, კანონი, რომლის მეშვეობითაც საზოგადოება თავისი თავის ორგანიზებას ახერხებს. პოლიტიკა, ლიტერატურა, არქიტექტურა ამ „ორგანიზაციის“, შინაგანი კანონის გამოხატულებაა. როდესაც არ არის შინაგანი კანონი, როდესაც ამ კანონის ადგილი ცარიელია, როდესაც საზოგადოების დამაკავშირებელი ძაფები დაწყვეტილია, ამ სიცარიელის ხელოვნურად შევსებას ვცდილობთ. „გარდამავალი პერიოდი“ სწორედ ის დროა, როდესაც ძველი „კანონი“ მკვდარია, ახალი კი ჯერ კიდევ არ არსებობს. სამაგიეროდ არსებობს ძველი, მკვდარი ფორმების ინერცია. ამ ძველ ფორმებთან დაბრუნება შეიძლება მარტივ გამოსავლად მოგვეჩვენოს, მაგრამ ამ სიმარტივემ არ უნდა მოგვატყუოს.

მოდით, ვნახოთ როგორი დამოკიდებულება აქვს წარსულთან და მომავალთან თანამედროვე ქართულ კულტურას: ამის მაგალითად კი თანამედროვე არქიტექტურის ორ ნიმუშს, წმინდა სამების ტაძარს და ავლაბრის შადრევანს გადავავლოთ თვალი. ერთი შეხედვით ამ ორ არქიტექტურულ ნაგებობას ერთმანეთთან საერთო არაფერი აქვს - დროსთან დამოკიდებულების გარდა. ავლაბრის შადრევანი პუშკინის სკვერის შადრევნის ორჯერ გაზრდილი ასლია, სამების ტაძარი კი კლასიკური პერიოდის ქართული არქიტექტურის ასევე გაზრდილი ვერსიაა. როგორც თავად არქიტექტორი ამბობს, „გავაანალიზეთ თითქმის ყველა დიდი ქართული ტაძარი: ოშკი, ბანა, ბაგრატი, ხახული, სვეტიცხოველი, გელათი და მათ სინთეზზე გავაკეთე ჩემი პროექტი“ (სტილი დაცულია). არქიტექტორს თავისი არგუმენტიც აქვს: „მართლმადიდებლობა ორთოდოქსალური რელიგიაა და იგი თავის თავში პირველს, ტრადიციულს ატარებს... ბევრად იოლია აბსოლუტურად ახალს მიაგნო და შექმნა, ვიდრე ძველსა და ტრადიციულზე ააგო ახალი. როგორ შეიძლება პოპ მუსიკით გადმოსცე საგალობელი, იგი ვერასდროს იქნება გალობის ნიშნის მატარებელი“ (სტილი აქაც დაცულია). თუკი მართლმადიდებლობა „ორთოდოქსალური რელიგიაა“ და „თავის თავში პირველს და ტრადიციულს ატარებს“, მაშინ რატომ აირჩია ავტორმა მოდელად, ვთქვათ, ბანა და სვეტიცხოველი და არა ანჩისხატი ან ბოლნისის სიონი? ამ ლოგიკით ეს ძეგლები ხომ უფრო ახლოს უნდა მდგარიყო „პირველთან“ და „ტრადიციულთან“? პასუხი მარტივია: მისთვის, ისევე როგორც მისი დამკვეთისათვის, დრო ქართული კლასიკური არქიტექტურის აღმავლობის ხანასთან ერთად გაჩერდა, რომელიც ამავდროულად პოლიტიკური აღმავლობის ხანაც იყო. ორივე შემთხვევა წარმოაჩენს ჩვენს დამოკიდებულებას წარსულთან და მომავალთან: იდეალური ფორმა წარსულშია დარჩენილი, ახლის საძებნელად არც სურვილი არც ინტელექტუალური რესურსი არ არსებობს, მომავალი კი გადიდებული წარსულია. აქედან გამომდინარე, მომავალი ჩვენთვის არის წარსული ფორმების უშინაარსოდ, რეფლექსიის გარეშე გადმოღება.

III.

ერთ ქართულ ანეკდოტში მთის სოფლის მაცხოვრებლები ახალ მერსედესს მოიგებენ. მთიან სოფელში მერსედესს ვერც სადმე გაატარებენ, ვერც სადმე გააჩერებენ, ამიტომ მჭედელს სქელ ჯაჭვს შეუკვეთავენ და მანქანას ქარაფში გადაჰკიდებენ. რამდენიმე ხნის შემდეგ ჯაჭვი გაწყდება. რა ვქნათო? - იკითხავენ მანქანის გაბრაზებული პატრონები. რა უნდა ვქნათ და მჭედელი მოვკლათო, იტყვის ერთ-ერთი. არ გამოვაო, იტყვის მეორე. რატომო? ერთია მთაშიო. ცოტა ხნის შემდეგ ერთ-ერთი თოფს აიღებს და წასვლას დააპირებს. სად მიდიხარო - ჰკითხავენ. დალაქი უნდა მოვკლაო. დალაქი რატომო? - ორია მთაშიო. ქართული პოლიტიკური აზროვნება ამ ანეკდოტს ჰგავს. რაღაც ხდება, რაც ადეკვატურ რეაგირებას მოითხოვს. პრობლემის გადაწყვეტის ნაცვლად კი პოლიტიკოსები ნებისმიერ მოქმედებას გვთავაზობენ (ნებისმიერს არა ვოლუნტარისტულის, არამედ არბიტრალურის გაგებით). ამ პრობლემის მიზეზი, ჩემი აზრით, პოლიტიკური სივრცის „სტრუქტურაა“. უფრო სწორად, ის, რომ სტრუქტურა, რომელსაც საქართველოში პოლიტიკურ სივრცეს აქვს, პოლიტიკურ „კანონს“, ნომოსს, არ ექვემდებარება.

წარსული ფორმების გაუაზრებლად გადმოღება ქართული პოლიტიკური კულტურისთვისაც გახლავთ დამახასიათებელი. დემოკრატიულ ქვეყანაში პოლიტიკური სივრცე სხვანაირი სტრუქტურის მატარებელია, ვიდრე ავტორიტარულ ქვეყანაში. საბჭოთა კავშირში ეს სივრცე დახურული იყო. პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მოსახლეობას არანაირი წვლილი არ მიუძღოდა. საბჭოთა საქართველოში რამდენიმე სივრცე არსებობდა, სადაც თავისუფალი აზრის გამოთქმა იყო შესაძლებელი და რომლებმაც პოლიტიკური სივრცე ჩაანაცვლეს. გურამ დოჩანაშვილი მოთხრობაში „კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა“ წერს, რომ თავისუფლების ასეთი „ოაზისები“ სუფრა და ლიტერატურა იყო. სუფრა და ლიტერატურა იყო ის „სივრცე“, რომლის სტრუქტურა არ ყოფილა განსაზღვრული საბჭოთა ნომოსის მიერ და საკუთარ ნომოსს, საკუთარ კანონს ემორჩილებოდა, რაც საბჭოთა აზროვნებისაგან განსხვავებული აზრის არამარტო გამოთქმის საშუალებას იძლეოდა, არამედ ამ განსხვავებული აზრის წარმოშობის წინაპირობაც კი გახლდათ. სუფრის ნომოსზე სიტყვას დიდად არ გავაგრძელებ, ეს ცალკე საუბრის თემაა, მაგრამ იმას მაინც ვიტყვი, რომ სუფრული თავისუფლება საბჭოთა პერიოდში არ ყოფილა თავისუფლება რაღაცისთვის, ეს იყო თავისუფლება რაღაცისგან. საკუთარი ტყვეობის დავიწყების საშუალება და საკუთარი თავის ინსცენირების საშუალება. საბჭოთა ტყვეობაში მოხვედრილი ქართველები საკუთარი წარსულისა და საკუთარი თავის იდეალური ხატის ინსცენირებას ახდენდნენ. სუფრული თავისუფლების სიუჟეტი მოკლედ შეიძლება აღვწეროთ როგორც „მე კარგი ვარ“ ან, უფრო აგრესიული ფორმით, „რაც კარგები ვართ, ქართველები ვართ“. აქედან გამომდინარე, სუფრა პოლიტიკური აზრის გამოთქმის სივრციდან (როგორც ეს, მაგ., ჭაბუა ამირეჯიბის „დათა თუთაშხიაშია“ აღწერილი) აფექტური აღმაფრენის მწვერვალზე საკუთარი თავის შესახებ იდეალური წარმოდგენის ინსცენირების სივრცედ გადაიქცა.

კიდევ ერთი ასეთი „თავისუფალი“ სივრცე პარადოქსულად ციხე იყო. ჭაბუა ამირეჯიბის რომანში „დათა თუთაშხია“ აღწერილია თბილისის ციხის ბუნტი, რომელიც რეპრესიული იმპერიის შიგნით დემოკრატიის ოაზისად იქცევა. ნოდარ დუმბაძე „თეთრ ბაირაღებში“ ციხეს საზოგადოების მოდელად წარმოადგენს, რომელიც უფრო „ნამდვილი“ და „თავისუფალია“, ვიდრე ციხის გარეთა სამყარო. ავტორიტარულ სახელმწიფოში სივრცული ინვერსია ხდება: არათავისუფალი სივრცე თავისუფლების ოაზისად იქცევა, „თავისუფალი“ სივრცე კი ტყვეობად (გენეალოგიურად ქართულ ინტელექტუალურ სივრცეში ამ სიუჟეტის „ფუძემდებელი“ პუშკინის „კავკასიის ტყვე“ გახლავთ). ავტორიტარული, რეპრესიული სახელმწიფოს მსხვერპლი, მისი ტყვე კი a priori - განურჩევლად პოლიტიკური თუ სისხლისსამართლებრივი დევნისა, მაღალი ზნეობის ადამიანად მოგვევლინება. ჭაბუა ამირეჯიბის „დათა თუთაშხია“ სწორედ იმის მაგალითია, რომ აბრაგსა და პოლიტიკურ მებრძოლს შორის ზღვარი იშლება - სახელმწიფოსთან დაპირისპირებული დათა თუთაშხია სიკეთის მატარებელია, მისი ბიძაშვილი იმპერიის მსახური მუშნი ზარანდია კი - ბორტებისა. საბჭოთა კავშირში ქურდების სამყაროს რომანტიზაციას სწორედ ამგვარი აზროვნება კვებავდა: სისტემასთან დაპირისპირებული ქურდი უფრო „ალალია“, ვიდრე სისტემის ნებისმიერი მსახური. სწორედ საბჭოურმა სისტემამ შვა ისეთი გარემო, ისეთი სივრცე, სადაც ზნეობრიობისათვის ზნეობრივი აქტი, რაიმე ძალისხმევა კი არ იყო საჭირო, არამედ რეჟიმისაგან დევნილობა ხდებოდა საკმარისი. ისევ გურამ დოჩანაშვილის „კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა“ რომ გავიხსენოთ, ციხის მოტივს იქაც მივაგნებთ. „კარცერილუქსი“, რომელიც კეთილმოწყობილ სამკითხველოს გვაგონებს, „ცოტა კარცერიცაა“ - არათავისუფალი სივრცეა, რომელმაც შემდეგ მკითხველი, ინტელიგენტი, „რომელიმე კლიმი“ უნდა შვას. საბჭოთა ინტელიგენტი არათავისუფალი სივრცის პროდუქტია. პარადოქსულად, მას მხოლოდ არათავისუფალ სივრცეში შეუძლია იყოს თავისუფალი. არათავისუფალი სივრცე ხდება თავისუფალი, განსხვავებული აზრის გამოთქმის ადგილი და ქმნის ამ აზრის გამოთქმის წინაპირობასაც. საბჭოთა ხელოვნებისათვის ამგვარი არათავისუფლება არსებობის მოდუსი იყო. ბევრი მწერალი, თეატრის ან კინოს რეჟისორი შეგვიძლია გავიხსენოთ, რომელიც საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ შემოქმედებითი კრიზისის მსხვერპლი გახდა, ანუ ვერ შეძლო გათავისუფლებულ სივრცეში აზრის გამოთქმა. ამ აზრის გამოსათქმელად საბჭოთა ხელოვანს, საბჭოთა ინტელიგენტს არათავისუფალი სივრცე ესაჭიროებოდა.

საბჭოთა კავშირის დაშლამდე ცოტა ხნით ადრე პოლიტიკური აზრის გამოთქმის სივრცედ ქუჩა გადაიქცა, ამ აზრის გამოხატვის ფორმად კი მიტინგი მოგვევლინა. ოღონდ ამ პირობებში აზრის გამოთქმას თავისი პრობლემაც სდევდა თან: ქუჩა არ არის ის სივრცე, სადაც პოლიტიკური აზრის გენერირება შეიძლება მოხდეს, რაც, შესაბამისად, პოლიტიკური აზრის გამოხატვის საშუალებებზეც ახდენს გავლენას. აქედან გამომდინარე, პოლიტიკური სივრცის ადგილს საქართველოში თეატრალიზებული სივრცე ანაცვლებს, სივრცე, სადაც პირველ ადგილზე ემოციის გამოხატვა დგას და არა აზრის გამოტანა ან გადაწყვეტილების მიღება. ოთხმოციანი წლების ბოლოდან პოლიტიკურ არტიკულაცას განსაზღვრავდა აფექტი, რომელიც პერიოდულად ისტერიაში გადადიოდა. ქუჩის ამ თეატრალიზებულ სივრცეში ერთი და იგივე სიუჟეტი - სიკეთის ბოროტებასთან ბრძოლის სიუჟეტი თამაშდება. პერსონაჟები კი იცვლებიან, მაგრამ სიუჟეტი რჩება - ბრძოლა რაიმე პრობლემის გადასაჭრელად კი არ მიმდინარეობს, არამედ საკუთარი თავის სიკეთის განსახიერებად, ხოლო მოწინააღმდეგის ჯოჯოხეთის მოციქულად ინსცენირებისათვის (ხელისუფლების მხარდამჭერთა და მის მოწინააღმდეგეთა მიტინგებს ერთი სტურქტურა აქვს).

ამ მხრივ სუფრას, ციხეს და მიტინგს საბჭოთა რეალობიდან გადმოყოლილი საერთო სიუჟეტი აქვს, რომელიც დღევანდელი პოლიტიკური სივრცის სტრუქტურირებას ახდენს. მისი შინაარსი პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღება ან მიზნების მიღწევა კი არ არის, არამედ აფექტურ ტალღაზე საკუთარი თავის იდეალურად წარმოდგენის ინსცენირება. შესაბამოსად, მისი „კანონი“ პოლიტიკური არ არის თეატრალიზებულია და გარკვეული სიუჟეტის არსებობას გულისხმობს. იმისათვის, რომ თავისუფალი აზრი გამოითქვას, საჭიროა პოლიტიკური სივრცის იმგვარად სტრუქტურირება, რომ ეს სივრცე ჯერ არათავისუფალი გახდეს, რათა მასში თავისუფალი აზრი იშვას და ამ აზრის გამომთქმელს ზნეობრივი ავტორიტეტი შესძინოს. (ამის დამადასტურებელია პოლიტიკური კლიპი „ღირსეული ხარ“, რომელშიც პარადოქსულად პოლიტიკური აზრი კი არ გამოითქმება, არამედ აქცენტი კონკრეტული პოლიტიკური პოზიციის და არა აზრის ზნეობრიობაზე კეთდება). იმისათვის, რომ შენი თავი ღირსეულად წარმოიდგინო, სიუჟეტის ლოგიკა ოპონენტის სისხლისმსმელად და ჯალათად წარმოდგენას მოითხოვს. (ამავე ლოგიკით ხელმძღვანელობდნენ 2008 წლის 12 აგვისტოს მიტინგის მონაწილეები). ამგვარ თეატრალიზებას კი ძალაუნებურად - სიუჟეტის ლოგიკიდან გამომდინარე - აქცენტი კონკრეტული პოლიტიკური პრობლემიდან ინსცენირებულ პრობლემაზე გადააქვს. უკვე ოცი წელია, რაც ქართული პოლიტიკა ერთსა და იმავე შეცდომას იმეორებს. დღევანდელ ქართულ პოლიტიკაში პოლიტიკური სივრცის სტრუქტურირება ისევ ძველი სააზროვნო ფორმებით ხდება. 2009 წლის გამოსვლებმა სამი სივრცე - ქუჩა, ციხე და სუფრა - დაუკავშირა ერთმანეთს, სიკეთის ბოროტებასთან ბრძოლის სიუჟეტი კი იგივე დატოვა. ამ სივრცეთა დამაკავშირებელი ფიგურა „უცნობი“ და მისი საკანი №5 გახდა.

დღევანდელი საქართველოს პოლიტიკური სივრცე მეტ გასაქანს იძლევა, ვიდრე საბჭოთა კავშირის პოლიტიკური სივრცე იძლეოდა. ამიტომ ამ სივრცის ძველი მოდელებით სტრუქტურირება საბოლოო ჯამში კონტრპროდუქტიულია, ვინაიდან განახლების საშუალებას კი არ მოგვცემს, არამედ ერთისა და იმავეს უსასრულოდ გამეორების წინაპირობა იქნება. ხელისუფლების კრიტიკას, გარდა ლეგიტიმურობის, საჭიროებისა და სამართლიანობისა, შესაბამისი პოლიტიკური ენაც სჭირდება, რომელიც სუფრის, ციხისა და მიტინგის ენა არ იქნება. (ხელისუფლების ენა, როგორც უკვე ვთქვი, ოპოზიციის ენისაგან ამ თვალსაზრისით არ განსხვავდება - ის ენა, რომელზედაც ხელისუფლება ქვეყნის შიგნით ლაპარაკობს, განსხვავდება ქვეყნის გარეთ სალაპარაკო ენისაგან - ქართულს და ინგლისურს არ ვგულისხმობ. ქვეყნის შიგნით კი ხელისუფლება და ოპოზიცია ერთსა და იმავე ენაზე ლაპარაკობენ). ისევე, როგორც ყველა სხვა ენას, ამ ენასაც სწავლა სჭირდება. რაც არ უნდა სწორი იყოს აზრი, რომლის გამოთქმაც გვინდა, ეს აზრი არ შეიძლება იყოს მართალი, ადეკვატური შესაბამის ენაზე მისი არტიკულირების გარეშე. სანამ ამ ენაზე ლაპარაკს არ ვისწავლით, მანამდე ის სივრცე, რომელიც პოლიტიკური უნდა იყოს, პოლიტიკური ვერ გახდება. 80-იანი წლების ბოლოდან არასწორად დაფუძნებული პოლიტიკური სივრცე დღემდე ვერ „შედგა“. ის თეატრალიზებული სივრცე კი, რომელიც საქართველოში პოლიტიკურ სივრცეს ანაცვლებს, პოლიტიკურ პრობლემებზე ადეკვატური რეაგირების საშუალებას ვერც იძლევა და არც შეიძლება, რომ მოგვცეს.

ეს ორი, განსხვავებული სფეროდან მოტანილი მაგალითი, ჩემი აზრით, იმის მაჩვენებელია, რომ ჩვენ დამოუკიდებლობიდან 20 წლის შემდეგაც ვერ ვიპოვეთ ადეკვატური ფორმები „ახალი საქართველოს“ გამოსახატავად (სასიხარულო გამონაკლისებს ისევ ლიტერატურაში თუ ვიპოვით). ძველი ფორმები ყოველთვის წარსულში დაგვაბრუნებს, ახალი ფორმების გარეშე კი, მამარდაშვილის თქმისა არ იყოს, ვერ მოვახერხებთ „ცხოვრების ხელახლა სწავლას“. ამ ახალი ცხოვრების, ახალი კანონის, ახალი გამოხატვის გარეშე საქართველო ტრანზიტულ ატოპიაში დარჩება, შეუმდგარი სახელმწიფო იქნება როგორც პოლიტიკური, ისე მეტაფიზიკური გაგებით.

პოლიტიკური ექსპლიკაციები

2009 წლის 8 აპრილს ბიოლის ფონდში გამართული დისკუსიის თემა იმ განვლილი გზის შეფასება იყო, რომელიც ჩვენმა საზოგადოებამ 1989 წლის 9 აპრილიდან 2009 წლის 9 აპრილამდე გაიარა. გთავაზობთ დისკუსიის სტუმრების ივლიანე ხაინდრავას, ნაირა გელაშვილისა და ემზარ ჯგერენაიას მოხსენებებს.

„1989-2009: საზოგადოების და სახელმწიფოს ტრანსფორმაცია - ეროვნული მოძრაობიდან სამოქალაქო პროტესტამდე“

ივლიანე ხაინდრავა

დღევანდელი დისკუსიის ორგანიზატორთა მიერ ათვლის წერტილად შემოთავაზებულია 1989 წლის 9 აპრილი; ამიტომ არ ვისაუბრებ, თუ რა ხდებოდა ჩვენს ქვეყანაში მანამდე, თუმცა ბევრი საინტერესო რამ ხდებოდა და ბუნებრივია, ესეც ცალკე განსჯის და ანალიზის თემაა. რაც შეეხება 9 აპრილის ღამეს, მან განსხვავებული განცდები გამოიწვია ქართულ საზოგადოებაში. ზოგი ამ მოვლენას ერთმნიშვნელოვნად დადებითად აფასებს იმ თვალსაზრისით, რომ ეს იყო ეროვნული ერთიანობის, კონსოლიდაციის, თავგანწირვის დღე და მან საქართველოს გაუხსნა გზა დამოუკიდებლობისკენ. მე ამგვარი ერთმნიშვნელოვანი დამოკიდებულება ამ თარიღის მიმართ არ მაქვს; ის ძალიან წინააღმდეგობრივია და გარდა იმისა, რომ სამწუხაროდ, ადამიანური მსხვერპლი მოიტანა, ჩემი აზრით, სხვა მხრივაც უარყოფითი დაღი დაასვა მოვლენათა შემდგომ განვითარებას ქვეყანაში. ამბობენ, რომ ამ დღეს ხალხმა გაიღვიძა, თუმცა, გამოღვიძებულთა შორის ბევრი ისეთიც აღმოჩნდა, ვისაც ჯობდა, საერთოდ არ გაღვიძებოდა. 9 აპრილის შედეგად საქართველო მოიცვა ლამის საყოველთაო ისტერიამ და რადიკალიზმმა. მინიმუმ ერთი წლის განმავლობაში, შეიძლება მეტ ხანსაც, ერი დაიციკლა იმის მოთხოვნაზე, რომ კრემლს საკუთარი თავი დაესაჯა 9 აპრილის ნამოქმედარისთვის. ამ დროს, ვთქვათ, იგივე ბალტიელები ბევრად უფრო სერიოზული, რეალისტური და შედეგის მომტანი საქმეებით იყვნენ დაკავებულნი.

შექმნილ რადიკალურ-ისტერიულ ფონზე გამსახურდიას გახელისუფლება არა მხოლოდ სამწუხარო, არამედ კანონზომიერი ფაქტიც გახდა. სამწუხაროს იმიტომ ვამბობ, რომ გამსახურდია ხელისუფლებაში მოვიდა ნაციონალისტური, უფრო ზუსტად - ეთნონა-ციონალისტური პროექტით და, ამდენად, საქართველო მომავლისკენ კი არა, წარსულისკენ აღმოჩნდა მიმართული. საზოგადოებრივი დისკუსიის ცენტრში მოექცა კითხვა „ჯერ დამოუკიდებლობა თუ ჯერ დემოკრატია?“. ღიად თუ არა, გულის სიღრმეში უმრავლესობის პასუხი იყო: „რა თქმა უნდა, ჯერ დამოუკიდებლობა“. თითქოს ერთი მეორეს კი არ ავსებდეს, არამედ გამორიცხავდეს. ცნება და განსაზღვრება „ლიბერალი“ ფაქტობრივად სალანძღავი გახდა, თუმცა სწორედ ლიბერალები იყვნენ და არიან ნებისმიერი ჯურის, მათ შორის - საბჭოთა ტოტალიტარიზმის - ყველაზე შეურიგებელი ალტერნატივა. მაშინ ეროვნული მოძრაობის სხვადასხვა სეგმენტში გაჩნდა დღევანდელი გადასახედიდან კომიკური (ზოგისთვის კი უკვე მაშინაც კომიკური ლოზუნგები): „ძირს საქართველოს ფინეთიზაცია“, „ძირს ლიტვის გზა“ და სხვ. სად არიან დღეს ლიტვა და ფინეთი (ამას მაინც რაღას ერჩოდნენ?) და სად არის საქართველო, ყველასთვის გასაგებია.

შეიძლება ითქვას, რომ დამოუკიდებლობის აღდგენის პერიოდში ქართული საზოგადოების უდიდესმა ნაწილმა გამოამჟღავნა, რომ ის არ იყო მზად ევროპული ლიბერალური დემოკრატიის ფასეულობების გასათავისებლად. ამის შედეგად ჩვენ დღემდე ავტორიტარულ-ტოტალიტარულ-ნაციონალისტური მიდრეკილებების ტყვეობაში ვიმყოფებით და ათასგვარი მიზეზით ვიმართლებთ თავს იმის გამო, თუ რატომ ვერ შედგა ჩვენში ლიბერალური დემოკრატია.

გამსახურდიას ჩაენაცვლა შევარდნაძე, რომელსაც არანაირი კონკრეტული პროექტი არ ჰქონია არსენალში. მას თავად ვერ წარმოედგინა მკაფიოდ, თუ როგორი სახელმწიფო უნდა აეშენებინა, საით წაეყვანა ხალხი და ქვეყანა. ის ძირითადად ვითარების მიხედვით მოქმედებდა (ხშირად - არასწორად), თუმცა, შეიძლება ითქვას, რომ მას შემდეგ, რაც საბოლოოდ გაწბილდა რუსეთის მიდგომაში საქართველოსა და პირადად მის მიმართ, მას შემდეგ, რაც რუსეთი მას დემონსტრაციულად დაუნდობლად მოექცა აფხაზეთის საკითხში, შევარდნაძემ ქართულ პოლიტიკაში დასავლური ვექტორი გააჩინა. გაგახსენებთ, რომ სწორედ შევარდნაძის პერიოდში გახდა საქართველო ევროსაბჭოს წევრი, შედგა ნავთობისა და გაზის ტრანსპორტირების პროექტები, გაფორმდა სტამბოლის 1999 წ. ხელშეკრულება საქართველოდან რუსეთის სამხედრო ბაზების გაყვანის შესახებ და ორი ბაზის გაყვანა შევარდნაძის პერიოდშიც მოესწრო; სხვათა შორის, 2002 წლის ნატოს პრაღის სამიტზე სწორედ შევარდნაძემ განაცხადა ოფიციალურად, რომ საქართველოს სურს ამ ორგანიზაციასთან შეერთება. იმავდროულად აღსანიშნავია, რომ ეს დასავლური ვექტორი საკმაოდ ამორფული იყო, რადგანაც არ გამაგრებულა ქვეყნის შიგნით შესაბამისი პროგრესული გარდაქმნებით. დაჯერება იმისა, რომ შევარდნაძის პერიოდში, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც მან თავის პიკს გადააბიჯა - ეს კი ჩემი (და არა მხოლოდ ჩემი აზრით) 1998 წელს მოხდა, ეს განხორციელდებოდა, რთული იყო. 1995-97 წლები შევარდნაძის აქტივში შეიძლება ჩაიწეროს იმ თვალსაზრისით, რომ ცხოვრება და არა არსებობა, ამ ქვეყანაში შესაძლებელი გახდა, თუმცა ამას თან ახლდა უამრავი ნაკლოვანი მხარეც. პიკის გადავლის შემდეგ, მას შემდეგ რაც შევარდნაძემ პრაქტიკულად ამოწურა თავისი შესაძლებლობები როგორც სახელმწიფო მოღვაწემ და ქვეყნის მეთაურმა, საქართველო ლოგიკურად და ბუნებრივად ჩაეფლო სტაგნაციისა და კორუფციის ჭაობში.

შემდეგ მოვიდა სააკაშვილი ქვეყნისა და ერის მოდერნიზაციის პროექტით. თავისი არსით ამ პროექტს მე პოზიტიურად ვაფასებ, მაგრამ სააკაშვილის და მისი გუნდის შესრულებით ის განწირული აღმოჩნდა წარუმატებლობისთვის რამდენიმე თანდაყოლილი მანკის გამო. პირველ ყოვლისა, პროექტის იდეოლოგების მიერ მისი ვულგარული, მექანისტური გაგების გამო. მეორე - იმის გამო, რომ ერის ჯანსაღი ნაწილის (რომელიც ჩვენს და არა მხოლოდ ჩვენს შემთხვევაში მნიშვნელოვან უმცირესობას წარმოადგენს) პროექტის გარშემო კონსოლიდაციის ნაცვლად, ხელისუფლებამ დაიწყო საზოგადოების დაქუცმაცება ისეთი იარლიყების მიკერებით, როგორებიცაა „ჩარეცხილები“, „რეტროგრადები“, „ანტირეფორმატორები“, „ქურდული მენტალიტეტის მატარებლები“ და სხვ. ამით სააკაშვილის ხელისუფლებამ ისედაც საკმაოდ მწირი პროგრესული რესურსი კიდევ უფრო შეამცირა და საზოგადოების ნაწილი გადაიმტერა. ინტელექტუალური და საკადრო დეფიციტი სააკაშვილის ხელისუფლებაში გამომდინარეობდა არა უბრალოდ მცდარი, არამედ სახიფათო მიდგომიდან „ჩვენ თვითონ ვიცით, რა და როგორ ვაკეთოთ და სხვას არაფერს შევეკითხებით; არც ანგარიშს არავის ჩავაბარებთ“. ეს ხომ ზედმიწევნით ტოტალიტარული ყაიდის პოსტულატია! ამ მიდგომას დაეფუძნა მმართველი გუნდის საქმიანობა. ამ (და სხვა) გარემოებათა გამო სააკაშვილი თავის გუნდთან ერთად უბრალოდ ვერ მოერეოდა იმ ამოცანას, რომელიც დაისახა.

ძალიან მნიშვნელოვანი მგონია აგრეთვე ის გარემოება, რომ მოდერნიზაციის ყველა შესაძლო ნაირსახეობიდან (ვესტერნიზაცია, ევროპეიზაცია, ამერიკანიზაცია) „ნაციონალურმა მოძრაობამ“ სააკაშვილის ხელმძღვანელობით აირჩია ამერიკანიზაცია, რომელსაც, ჩემი აზრით, საქართველოსნაირ ქვეყანაში პერსპექტივა არ გააჩნია.

გავიხსენოთ ისიც, რომ პირველი პრეზიდენტის დროს ფაქტობრივად დაიწყო პირველი ომი სამხრეთ ოსეთში; მეორე პრეზიდენტის დროს - ომი აფხაზეთში; ხოლო მესამე პრეზიდენტის დროს - ახალი ომი სამხრეთ ოსეთში, რომელიც რუსეთთან ომში გადაიზარდა. ესეც 1989 წლის 9 აპრილიდან ფესვგამჯდარი რადიკალიზმის პირდაპირი შედეგია; იმის შედეგია, რომ საზოგადოებაში დიალოგი ვერ ჩამოყალიბდა, როგორც, ერთის მხრივ, პრობლემების მოგვარების ცივილიზებული ფორმა და, მეორეს მხრივ, როგორც პოზიტიური ცვლილებების მამოძრავებელი ძალა.

აქვე ვიტყვი, რომ, არაფერი იმაზე სამარცხვინო არ ჩაგვიდენია ქართველებს განსახილველ პერიოდში, ვიდრე ოსების დევნა იყო 80-იანი და 90-იანი წლების მიჯნაზე, როცა ადამიანებს ეთნიკური ნიშნით სახლებიდან ყრიდნენ და სამსახურებიდან ათავისუფლებდნენ. ეს უფრო ამაზრზენია ჩემი აზრით, ვიდრე მათთან ომის გამართვა.

ახლა - ოცი წლის შემდეგ - კვლავ დაგვიდგა 9 აპრილი და კვლავ დავიციკლეთ ამ თარიღზე; ამჯერად, 1989 წლისგან განსხვავებით, დავიციკლეთ წინასწარ და არა პოსტფაქტუმ. რა არჩევანის წინაშე ვდგავართ რეალურად?

1. ხელისუფლების სათავეში კვლავ დარჩება სააკაშვილი, რომელსაც შევადარებ „კოჭლ იხვს“. არის ასეთი ტერმინი ამერიკის შეერთებულ შტატებში და ასახავს ჯერ კიდევ მოქმედი პრეზიდენტის მდგომარეობას, როდესაც შემდეგი პრეზიდენტი უკვე არჩეულია, მაგრამ არსებული ჯერ კიდევ განაგრძობს თავის საქმიანობას ხელისუფლების გადაცემამდე. ბუში იყო „კოჭლი იხვი“ ნოემბრიდან იანვრამდე - ობამას ინაუგურაციამდე. ამ პერიოდში მოქმედ პრეზიდენტს უკვე არც პოლიტიკური და არც მორალური ძალა შესწევს, რათა წამოაყენოს და განახორციელოს რამდენადმე სერიოზული პროექტები და პროგრამები. ჩემი აზრით, სააკაშვილი კოჭლი იხვია ორივე ფეხით, რადგანაც მოკლებულია როგორც შიდა, ისე გარე ლეგიტიმაციას და თუნდაც მისი ამ მთავარი პროექტის - ამერიკანიზაციის პროექტის - განხორციელების შანსი და უნარი მას აღარ შერჩენია. მეტიც - სამწუხაროდ, მან მნიშვნელოვანწილად საკუთრივ მოდერნიზაციის იდეის დისკრედიტაციაც მოახდინა.

2. სააკაშვილის შეცვლის შემთხვევაში სამი შესაძლებლობა ჩანს:

ა) ხელისუფლებაში გამსახურდიასნაირი, ანუ ნაციონალისტური ტიპის პროექტის მატარებელი ხალხის მოსვლა;

ბ) შევარდნაძისნაირი ხელისუფლების მიღება, ანუ ხელისუფლებისა მკაფიო პროექტის გარეშე;

გ) ევროპეიზაციის ტიპის მოდერნიზაციული პროექტის მქონე პოლიტიკური ძალის გახელისუფლება, რომელსაც გაცილებით უფრო უარესი სასტარტო პოზიციები ექნება, ვიდრე სააკაშვილს ჰქონდა პრეზიდენტობის პირველ წლებში.

აქ არ შევაფასებ, თუ რომელი ამ შესაძლებლობათაგანი მიმაჩნია უფრო რეალისტურად.

დასასრულს კი ვიტყვი, რომ ხალხი ამ ქვეყანაში თავისუფალი არჩევანის შესაძლებლობას კვლავინდებურად მოკლებულია. ამდენად, თავისუფალი არჩევანის უფლების მოპოვებასთან ერთად გასაკეთებელი იქნება საკუთრივ არჩევანიც.

9 აპრილიდან 9 აპრილამდე
ნაირა გელაშვილი

დღევანდელი საუბარი მინდა საქართველოში მე-19 საუკუნეში მცხოვრები ერთი არაქართველი ადამიანის სიტყვებით დავიწყო. ეს გახლავთ ვლადიმირ ველიჩკო, გაზეთ „კავკაზის“ რედაქტორი, ეთნოგრაფი, დაკვირვებისა და განზოგადოების უნარის მქონე, ნიჭიერი ადამიანი. აინტერესებდა კავკასიელი ხალხები და მათი გულშემატკივარი გახლდათ. იყო იმპერიის ადეპტი, მაგრამ იმპერიის პოზიტიური გაგება ჰქონდა. სწამდა, რომ იმპერიის ფუნქცია დაპყრობილ ხალხებს შორის განათლების, სახელმწიფო ინსტიტუტებისა და პროგრესის გავრცელებაა. მას ძალიან უყვარდა ქართველები და იცავდა მათ სხვადასხვაგვარი თავდასხმებისაგან, მაგალითად, როცა საქრთველოს ისტორიას აყალბებდნენ, ან ქართული კულტურის როლს აკნინებდნენ და ა.შ. ამიტომ მისი ნათქვამი კეთილისმსურველის სიტყვებია და არა მტრისა. მისი თქმით, „ქართველები არაპოლიტიკური ხალხია, მაგრამ აქვთ ნერვიული მიდრეკილება პოლიტიკური ცხოვრების თეატრალური და სპორტული ფორმებისაკენ“. ეს სიტყვები 1900 წელს გამოცემულ წიგნში ამოვიკითხე და ჩვენი ფსიქიკის ამაზე ზუსტი შეფასება მას შემდეგ არსად შემხვედრია. ყოველთვის მიკვირდა, რის საფუძველზე გამოიტანა ასეთი დასკვნა ამ ადამიანმა. იგი ესწრებოდა ხოლმე კრებებს, რომლებიც იმ პერიოდში სხვადასხვა საკითხებთან დაკავშირებით იმართებოდა. ამ კრებებს ესწრებოდნენ ილია ჭავჭავაძეც, ივანე მაჩაბელიც და სხვებიც. ვფიქრობ, ეს შეხედულება ვ. ველიჩკოს გაუჩნდა ამ კრებების შთაბეჭდილებით, სადაც ისეთი ისტერიული ატმოსფერო სუფევდა თურმე, რომ ვერავინ გაიგებდა, რა ხდებოდა. (სხვათა შორის, ილია ჭავჭავაძე მისთვის დიდ ავტორიტეტს წარმოადგენდა).

ამ ადამიანს ეკუთვნის კიდევ ერთი გამონათქვამი ქართველების შესახებ. ის ამბობს, ქართველები იმდენად ნიჭიერი ხალხია, შეუძლიათ რუსეთის იმპერიაში იმაზე მეტი ადგილი დაიკავონ, ვიდრე ახლა უკავიათო. მაგრამ მისივე თქმით, ეს ან იარაღით მიიღწევა ან სიკეთით. სიკეთეში ის გონებას, აზროვნებას, კეთილ ნებას გულისხმობს. ესე იგი, ან როგორც მებრძოლ ხალხს უნდა გქონდეს განსაკუთრებული მნიშვნელობა, ან როგორც კეთილგონიერს. მაგრამო, ამბობს ველიჩკო, სამწუხაროდ, ქართველები всегда выбирают что-то третье: ...они весьма неудачно фрондируют и дуются. ე.ი. სულ იბუტებიან და ვერბალურ ჯანყს ახორციელებენო. ესე იგი, გაბუტვა, გაფხორვა და ვერბალური ჯანყი, ანუ სხვისი გათათხვით გულის მოფხანა, ვ. ველიჩკოს აზრით, არის ქართველთა წარუმატებლობის მიზეზი. აქედან გამომდინარე ამ ადამიანმა დაასკვნა, რომ ქართველები არ ვართ პოლიტიკური ხალხი. ვაკვირდები ამ ოც წელს და ვფიქრობ, როგორი ჭკვიანი კაცი უნდა ყოფილიყო, რომ ასე მალე გამოეტანა ასეთი დასკვნა, თან იმ პერიოდში, როდესაც არ ყოფილა პოლიტიკური ჟამი. იმპერიაში, ისევე როგორც ტოტალიტარიზმის დროს, დაპყრობილი ხალხებისათვის არ არსებობს პოლიტიკური ჟამი.

1989-90 წლები, მახსოვს, დიდი ენთუზიაზმითა და იმედებით იყო დამუხტული. იმ პერიოდში მერაბ მამარდაშვილიც ოპტიმისტურ წერილებს წერდა და ოპტიმისტურ აზრებს გამოთქვამდა, იმედი ჰქონდა, რომ რუსებისგან განსხვავებით ქართველებს ჯანსაღი მიმართება ჰქონდათ სიცოცხლესთან. ეს მართლაც არსებითი თვისებაა, მაგრამ განა ასე აღმოჩნდა? ამ ჯანსაღ მიმართებას სიცოცხლესთან ხომ სიცოცხლე, ადამიანები უნდა გადაერჩინა! კიდევ ამბობდა, რომ ჩვენ იმიტომ უნდა ვიყოთ დამოუკიდებლები, იმიტომ უნდა შევიდეთ ისტორიულ ჟამში, რომ გავიგოთ ვინ ვართ, რა შეგვიძლია და რა არ შეგვიძლია, საკუთარი შეცდომები უნდა დავუშვათ და ისტორიის შიგნით მოვექცეთ. ეს ხდება მაშინ, როდესაც დამოუკიდებელ გადაწყვეტილებებს იღებ. ეს გამოცდილება კი აუცილებლად მიგვიყვანდა დამოუკიდებლობამდე. დამოუკიდებლობა, ცხადია, მერაბ მამარდაშვილს არ ესმოდა ისე, როგორც ეს ესმოდა „ხალხს“ თუ მასას. თუმცა, სხვათა შორის, არც არავის გაურკვევია, თუ რას გულისხმობდა აბსოლუტური უმრავლესობა თავისუფლებასა და დამოუკიდებლობაში. თუ შედეგის მიხედვით ვიმსჯელებთ, აღმოჩნდა, რომ თურმე დამოუკიდებლობაში ნაკლებ შრომასა და სწავლას გულისხმობდნენ. თქვენ რომ შეადაროთ დისერტაციები, რომლებსაც ადრე მოსკოვში ამტკიცებდნენ, შემდგომ პერიოდში დაცულებთან, ნახავთ, რომ ეს უკანასკნელები უფრო მეტად წააგავს ჩვენს მიერ უფროს კლასებში დაწერილ თემებს, ვიდრე სამეცნიერო ნაშრომებს. დამოუკიდებლობაში თურმე იმას გულისხმობდნენ, რომ ცხოვრებას უფრო ნაკლები შრომის ფასად უფრო მეტი სარგებლობა უნდა მოეტანა.

აღმოჩნდა, რომ დიდი მნიშვნელობა აქვს იმ ეპოქას, რომელშიც იწყებ სახელმწიფოს აშენებას და დამოუკიდებლობის მოპოვებას. ჩვენი ეპოქა, ისევე როგორც მთელ კაცობრიობას, ჩვენც თითქმის გადაუჭრელი, გლობალური პრობლემების წინაშე გვაყენებს და აქამდე გაუგონარი იმპერატიულობით ითხოვს ზრდასრულ ინტელექტს, ცოდნის უმაღლეს ხარისხს და შინაგანი ძალების სრულ მობილიზაციას. ამიტომ იგი შეიძლება მომაკვდინებელიც აღმოჩნდეს იმათთვის, ვინც ახლა სწავლობს სიარულს.

დიახ, ჩვენ აღმოვჩნდით ისტორიის შიგნით, თავზე დავიმხეთ ყველაფერი და რაც მთავარია, შევქმენით ისეთი ოცი წელი, რომელიც ვერც აქამდე გავაანალიზეთ და რომელსაც ვერც ახლა ვუსწორებთ თვალს. და აღარც გვსურს მასზე ვიფიქროთ. ამაზეც წერს მერაბ მამარდაშვილი, რომ არსებობს ისტორიის ისეთი მონაკვეთები, რომელთა ანალიზიც არ ღირს, რადგან ისინი ნულოვან გამოცდილებას იძლევა. და საშინელია ეს განცდა. და ისევ კითხულობ, მაინც როგორ დაიტია ეს ოცი წელი ერთმა ადამიანურმა ცხოვრებამ. იქნებ, ეს ყველაფერი მართლაც ის ნეგატიური და ნულოვანი გამოცდილებაა, რაზეც ვერაფერი ვერ აშენდება, სამწუხაროდ, ეს შესაძლებლობაც არსებობს.

ადამიანურად, რაც ყველაზე მეტად მტანჯავს, ის არის, რომ ჩემი შვილისა და შვილიშვილის, ახალგაზრდების წინაშე მაქვს დანაშაულის განცდა, რომ უფროსმა თაობამ ისინი ისეთ სივრცეში მოვიყვანეთ, სადაც სივრცე არ წარმოიშვა, სადაც ვერაფრის გარანტიას ვერ ვაძლევთ, სადაც ძლივს ვსუნთქავთ. თუმცა კი, ისეთ საზოგადოებრივ ფენას, ისეთ ადამიანებს ვეკუთვნოდი და ვეკუთვნი, რომლებიც ოცდაოთხი საათი მუშაობდნენ, წიგნიდან თავი არ აუღიათ და რაც შეეძლოთ, აკეთებდნენ. მაგრამ რა უნდა ვუპასუხო ახლა ჩემს ათი წლის შვილიშვილს, რომელიც ამასწინათ დედამისმა მირზა შაფის ქუჩის დანგრევასთან დაკავშირებულ საპროტესტო აქციაზე წაიყვანა და სადაც მან ძალიან ინერვიულა. თუმცა, თან მოქალაქედაც იგრძნო თავი. მანამდე ლეონიძის ქუჩის დასაწყისში ძველი და ლამაზი შენობის დანგრევა განიცადა, გახსოვთ, როგორ უნდოდათ ახალგაზრდებს ამ შენობის გადარჩენა. მერე, როდესაც ინტერნეტით ამ შენობის სურათები გავრცელდა, უცხოელი არქიტექტორებიც ჩაერთნენ, მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებიდან მოგვდიოდა „კავკასიურ სახლში“ წერილები. გვწერდნენ, რომ ეს შენობა არაჩვეულებრივია, იგი უნდა შეკეთდეს, რესტავრაცია უნდა ჩაუტარდეს. ნუთუ, ყოველთვის ასე უნდა გადაუგრიხო ხელები, ზურგით დასცე შენი ახალგაზრდები და არაფერი გაატანინო? ჰოდა, ჩემი შვილიშვილი ეკითხება დედამისს, ამდენ რამეს რომ აპროტესტებთ, ერთხელ მაინც თუ გაიმარჯვეთო? რა უნდა გვეპასუხა, უნდა გვეთქვა, რომ ვერც ერთხელ ვერ გავიმარჯვეთ, ვერაფერი გადავარჩინეთ და ვერ დავიცავით?

როცა გულწრფელად ვეკითხები ჩემს თავს, ამ ოცი წლის მანძილზე რა უფრო მეტია, დანაკარგი თუ შენაძენი, ვერ ვპასუხობ. თუნდაც განათლების დონის კატასტროფული დაცემა ავიღოთ. საბჭოთა განათლებაც ძალიან ნაკლულოვანი იყო, მაგრამ მაინც შეიქმნა იმ პერიოდში მაღალი დონის სამეცნიერო და კულტურული ელიტა, მსოფლიო მნიშვნელობის ადამიანები გვყავდა მრავალ სფეროსა და დარგში.

და რა არის ის საფუძვლები, რომლებზეც შენდება სახელმწიფო, საზოგადოება და საერთოდ ცხოვრება? თუ არც ერთი საფუძველი აღარ გვაქვს, რაზე ავაშენოთ? თუ არ არის განათლება და ცოდნის კვლავწარმოება, სახელმწიფოს აშენების ყველანაირი პერსპექტივა იკარგება. რა არის ევროპული საზოგადოების ძირითადი ნიშანი? ის მეცნიერების და ცოდნის კვლავწარმოების საფუძველზე ვითარდება. როდესაც ჩავდივარ გერმანიაში, ყოველთვის შევდივარ წიგნების მაღაზიაში და ვაკვირდები, რას გამოსცემენ, რა წიგნები გამოდის სხვადასხვა სფეროში. იკვლევენ იმასაც კი, ვთქვათ, ბოლო ორ წელიწადში რამდენი კონფლიქტი იყო ორ საწარმოს, ორ შენობას თუ ორ ორგანიზაციას შორის. იკვლევენ კონფლიქტის ძირებს და დადებულია დასკვნები ამის შესახებ. ეს არის დაკვირვება, თვითკრიტიკა და თვითრეფლექსია. ჩვენ რისი აშენების იმედი უნდა გვქონდეს, როდესაც პერსპექტივაც კი არ ჩანს იმისა, რომ ზუსტ სახელებს დავარქმევთ წარსულისა და აწმყოს მოვლენებს, რაიმეს მოვუხერხებთ განათლებას, ჯანმრთელობას და რაც ძალიან მნიშვნელოვანია, სოფლის მეურნეობას.

1988-89-90 წლები მართლაც საბედისწერო აღმოჩნდა. ამ სამმა წელმა ისეთი მრუდე მენტალური კალაპოტი გაჭრა, რომ მთელი ცხოვრება უკუღმართად წავიდა და ოცი წლის განმავლობაში ვეღარც ცნობიერება და ცხადია, ვეღარც ყოფა ვეღარ გავასწორეთ. ამ წლებმა დაამკვიდრა არასახელმწიფოებრივი, ავადმყოფური და დესტრუქციული ცნობიერება. და შინაგანად თუ არ შეიცვალა ადამიანი, ისე რა შეცვლის ცხოვრებას? ბიბლიაში ღმერთი ეუბნება ადამიანებს, რომ მათ ამოაცლის ქვის გულს და ახალ გულს და ახალ სულს ჩაუდებს, ფსალმუნშიც ვკითხულობთ: „სუფთა გული შეჰქმენი ჩემში, ღმერთო, და წრფელი სული განაახლე ჩემს სხეულში“.

„ეროვნული მოძრაობა“ დაერქვა მხოლოდ ქუჩის ეგზალტირებულ მოძრაობას, უწყვეტ და უპასუხისმგებლო საპროტესტო აქციებს. არა გონებრივ მუშაობას, არა განვითარების კონცეფციისა და სხვადასხვა პროექტების შემუშავებას, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ ქუჩის უთავბოლო ჯანყს.

ცხოვრების ასპარეზზე საიდანღაც გამომხტარმა ძალებმა, ყოფილმა დისიდენტებმა თუ ფსევდოდისიდენტებმა სრული მარგინალიზაცია მოახდინეს და დაიქვემდებარეს ინტელექტუალური ელიტა და ყველანაირად შეეცადნენ მოესპოთ არჩევნების ჩატარების შესაძლებლობა. სიტუაციას გადაარჩენდა საზოგადოებრივი შეთანხმება, შეთანხმება მაშინდელ ხელისუფლებასთან. ისინიც ადამიანები იყვნენ და გული შესტკიოდათ. ძალიან კრტიკულად ვარ განწყობილი ჯუმბერ პატიაშვილის მიმართ, მაგრამ ვერ ვიტყვი, რომ სისხლის მსმელია და ახალგაზრდების ამოჟუჟვაზე ოცნებობდა. შეიძლებოდა შეთანხმება ადამიანურ, საერთო ინტერესების საფუძველზე, იმაზე, რომ ჩვენ ერთი სამშობლო გვქონდა და ის ერთად უნდა გადაგვერჩინა. გადარჩენა კი იქნებოდა მრავალპარტიული და დემოკრატიული არჩევნების დანიშვნა, რომელშიც აუცილებლად გაიმარჯვებდა კულტურული და ინტელექტუალური ელიტა, რომელიც შემდეგ ზომიერი და თანდათანობითი გზით თან გაიყოლებდა ხალხს. ეს ძალიან კარგად იცოდნენ ქუჩის პოლიტიკოსებმა, რომლებსაც მაშინ „არაფორმალები ეწოდებოდათ, და სწორედ ამიტომ მოაწყვეს 9 აპრილიც, რომ სისხლისა და უბედურების ტალღაზე მოსულიყვნენ ხელისუფლებაში. ამით გამოირიცხა არჩევნები და ინტელექტუალური და ზომიერი გზა. იმთავითვე ვამბობდი, რომ 9 აპრილი იყო დანაშაული ზნეობრივი და იურიდიული თვალსაზრისით, და მისი მოთავეები უნდა დასჯილიყვნენ. რა პასუხი უნდა მოგვეთხოვა როდიონოვისთვის, რომელსაც თავად ვიწვევდით მიტინგის დაშლისკენ, და ჩვენს ქალებს და ბავშვებს ტანკებს წინ ვუყენებდით? 9 აპრილის შესახებ კრიტიკული წერილი იმ პერიოდში ვერსად გამოვაქვეყნე, 1992 წელს ძლივს დავბეჭდე. მასში მაქვს აღწერილი, რომ იმ ღამით, როდესაც უკვე საავადმყოფოებს და მორგებს ამზადებდნენ, რადგან უკვე ცნობილი იყო, რომ სისხლისღვრა მოხდებოდა, ერთი ჩემი ახლობელი ექიმი არამიანცის საავადმყოფოდან პატრიარქთან გაიქცა ამ ამბის შესატყობინებლად, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ პატრიარქთან უკვე დაერეკა ხელისუფლებას. მას თურმე დაურეკეს და სთხოვეს, როგორმე დაეშალა ეს მიტინგი. ეს საოცრად სიმბოლური, შეიძლება ითქვას, არქეტიპული სცენაა, ასაკოვანი ადამიანი, პატრიარქი (თან მიტინგი სულ ქრისტიანულ რიტორიკად იღვრებოდა) ღამით მიდის მომიტინგეებთან და ამცნობს, რომ საფრთხე რეალურია და იქვე, ეკლესიის ეზოში გადანაცვლებას სთხოვს. ამავე დროს მოუწოდებს ზვიად გამსახურდიას დაშალოს მიტინგი. ის კი პასუხობს, რომ ამას ვერ გააკეთებს, იმიტომ რომ მოღალატედ გამოაცხადებენ, თითქოს ეს ყოფილიყო მთავარი! (1978 თუ 79 წელს, როდესაც მოინანია დისიდენტობა და დააბეზღა ამერიკელი ჟურნალისტები, რატომღაც არ ეშინოდა მოღალატედ გამოცხადების). მე ვიცი ის ადამიანები, რომლებიც დღესაც ამაყობენ იმით, რომ როდესაც პატრიარქმა მათ დაშლა სთხოვა, პირველებმა დაიყვირეს უარის ნიშნად. იმათ, ვინც ასე შებღაოდა პატრიარქს, ერთი ნაკაწრიც კი არ დაჩნევია, როგორც მიტინგის არც ერთ მოთავეს. უფრო სუსტებმა ბრბო ვერ გაარღვიეს და ისინი გადაჯეგეს უფრო ძლიერებმა, სხვები მოიწამლნენ, დაავადდა უამრავი ადამიანი, მაგრამ ისინი ორი წლის შემდეგ აღარავის გახსენებია. წამალი ენატრებოდათ და მარტო დარჩნენ. მომდევნო სამი წლის მანძილზე კიდევ თვრამეტი ადამიანი დაიღუპა.

მერე კი დაიწყო გლოვის არნახული, პომპეზური რიტუალი. საიდანღაც გამოჩნდნენ ძალიან უცნაური და მანამდე უცნობი მასის ნაწილაკები და დაიკავეს ის ადგილი, სადაც ეწყო სამგლოვიარო გვირგვინები. რომელმა ბნელმა სიღრმემ ამოანთხია ეს ადამიანები, შეუცნობელი დარჩა. მათ მოიპოვეს მონოპოლია გლოვაზე. ჭირისუფლები ვიღას ახსოვდა. ეკლესია და ინტელიგენცია ახლა მათ სთხოვდა დაშლას, იმიტომ რომ მოწამლული იყო იქაურობა, ყველაფერი, გვირგვინები, ხეები, ბუჩქები გაჟღენთილი იყო იმ საშინელი გაზით, მაგრამ არც მაშინ დაუჯერეს ვინმეს. დაუკვირდით ირაციონალიზმისა და სუიციდური ინსტინქტის დონეს! ამ დროს მითხრა აკაკი ბაქრაძემ, მეგონა მთელი ცხოვრება სინათლეს ვაღვიძებდი, მაგრამ თურმე სიბნელე გამომიღვიძებიაო! სხვათა შორის, გლოვის იმ აგრესიულმა ორგანიზატორებმა აკაკი ბაქრაძეზეც გაიწიეს ფიზიკურად.

მაშინდელ მიტინგებში მე მონაწილეობა არ მიმიღია, იმიტომ რომ ჩემთვის სრულიად მიუღებელი იყო ის ლოზუნგები. 9 აპრილის მიტინგი დაიწყო აფხაზეთის ავტონომიის გაუქმების მოთხოვნის ლოზუნგით. შემდეგ ეროვნულ-დემოკრატიულმა პარტიამ და სხვებმა, ამ მოთხოვნას საბჭოთა კავშირიდან გამოყოფის მოთხოვნა დაუმატეს. ასეთი საკითხები ჩვენთან მიტინგებზე „წყდებოდა“! მოგვიანებით მე და ბ-ნმა აკაკი ბაქრაძემ ერთად ვნახეთ იქ გადაღებული შეუმცირებელი, სრული ვიდეომასალა. მთლიანობაში ეს ყველაფერი ისეთ სიგიჟედ ჩანდა, რომ ველიჩკოს ნათქვამი ამასთან შედარებით ძალიან რბილად მოგეჩვენებოდათ. ბ-ნმა აკაკიმ მითხრა მაშინ, რომ მთელი ცხოვრება ვფიქრობდი, რატომ შეუერთა მეფე ერეკლემ საქართველო რუსეთს და ვერა ვხვდებოდიო. ვერავინ იტყოდა, რომ პატრიოტი არ იყო და საქართველო არ უყვარდა, მთელი ცხოვრება ხმალი არ ჩაუგია ქარქაშში, ასი ჭრილობით ჩავიდა საფლავში, და მხოლოდ ახლა მივხვდი ამის მიზეზს, ეს გარეშე მტრების შიშით კი არა, ქართველებს რომ ერთმანეთი არ ამოეწყვიტათ, იმიტომ გააკეთაო. აი, ასეთი დასკვნები ჩნდებოდა უკვე, ისეთი სახე მიიღო რეალობამ.

ამ ეგზალტირებული და ირაციონალური გზით განვითარდა აზროვნება. 9 აპრილმა აიღო ისეთი ისტერიული ნოტა, რომელიც მსჯელობას და რეფლექსიას გამორიცხავდა. პოლიტიკური თვითდამკვიდრებისათვის აუცილებელი გახდა ნაციონალური ბოღმის ვინმეზე გადანთხევა, მტრის ხატების შექმნა, რუსეთის ავადმყოფური ლანძღვა-გინება და უმცირესობათა დატერორება.

დღესაც ის ისტერიული რეგისტრი მსჭვალავს ატმოსფეროს. ეს არის გაგრძელება იმ დესტრუქციული რეგისტრისა, რომელიც არ გაძლევს მშვიდად აზროვნებისა და ყოფნის საშუალებას. მეკითხებიან ხოლმე, რითი განსხვავდება ეს ორი 9 აპრილი ერთმანეთისაგან. 1989 წლის აპრილი მაშინდელი აქტივისტების მიერ დადგმული სისხლიანი სპექტაკლი გახლდათ, რომლის თავიდან აცილება არათუ შეიძლებოდა, არამედ აუცილებელი იყო. დღეს კი, ხალხის უდიდესი ნაწილის მდგომარეობა იმდენად აუტანელია, სიტუაცია დაძაბულობის ისეთ ხარისხშია ასული, რომ 9 აპრილი, ანუ საპროტესტო აქციები უკვე გარდაუვალი გახდა.

ისე, ჩემთვის რომ ეკითხათ, საპროტეტო აქციების დაწყებას 9 აპრილს კი არა, 14 აპრილს დავამთხვევდი, რადგან ეს დღე მართლა გამარჯვების დღედ იქცა. საბჭოთა კავშირის ისტორიაში არნახული მასშტაბის მანიფესტაცია იყო და მშვიდობიანად და წარმატებით დამთავრდა.

და ბოლოს, მინდა წაგიკითხოთ ნაწყვეტი 1989 წელს გამოქვეყნებული ჩემი ერთი წერილიდან და ამით დავასრულო საუბარი. ვფიქრობ ეს ნაწყვეტი კარგად გვიჩვენებს, რომ ცნობიერების სფეროში რა პრობლემების წინაშეც მაშინ ვიდექით, დღესაც იმ პრობლემების წინაშე ვდგავართ: „მაშასადამე, უკვე რამდენიმე სახის ტერორი დავასახელეთ. ტერორი ხელისუფლების მხრიდან, ტერორი ე.წ. ეროვნული მოძრაობის მხრიდან, ტერორი მასის მხრიდან, ტერორი ტექნოკრატიული წრეების მხრიდან. არსებობს კიდევ რელიგიური ტერორი. ამაზე იტყვის სწორედ კაცი, ეს უბედურებაღა გვაკლდაო! დიახ, ჩვენ ქრისტიანობას თავიდან ვიწყებთ, მაგრამ ამჯერად წარმართული რელიგიის მდიდარ ტრადიციებზე კი არ ვაშენებთ, არამედ ურწმუნოებაზე და უკულტურობაზე, მატერიალიზმითა და დიქტატურით გადახრიოკებულ სულზე. უმეტესად მიტინგებზე ატაცებული, ლოზუნგური ქრისტიანობა სწრაფად დაქორწინდა ნეობოლშევიზმზე და რას გვიქადის ეს არნახული სიმბიოზი, კაცმა არ იცის.“

სად ვართ ჩვენ
ემზარ ჯგერენაია

ჩემი დღევანდელი მოხსენების სათაურია: „სად ვართ ჩვენ?“ ამ კითხვას რამდენიმე პასუხი აქვს. პირველი: თამაზ წივწივაძის სტატიის სათაურს გაგახსენებთ - „გაიღვიძე გრიშა ბიძია, დეპოში ვართ!“. მაგრამ მე მაქვს მეორე პასუხიც, და რადგან ახლა გერმანულის შემდეგ ინგლისურის შესწავლაც დავიწყე, ინგლისურად გეტყვით, ვართ „თრაქში“ (სიტყვიდან ტრუცკ, რაც ნიშნავს ბილიკს/გზას),. უზრდელობაში ნუ ჩამომართმევთ, ევფემიზმად ჩამითვალეთ.

ახლა, როდესაც ჩემი სტუდენტების წყალობით ხელახლა მიწევს იმ ტექსტების გადაკითხვა, რომლებსაც სტუდენტობის დროს ვკითხულობდი, ერთ მოსაზრებამდე მივედი. კონკრეტული ავტორის ტექსტის გაგება, ავტორის აზრის უკეთ წვდომა და ინტერპრეტაცია არამარტო ჩვენი ასაკით, გამოცდილებით ან, გნებავთ, ინტერესით არის განსაზღვრული, არამედ იმ სოციალური რეალობითაც, რომელშიც ცხოვრება გვიხდება. თუ სოციალური და პოლიტიკური რეალობა ავტორის მიერ გამოთქმული მოსაზრებების საჯაროდ გამოყენების შესაძლებლობას არ იძლევა, მკითხველი ბრმა ხდება არაკონტექსტუალური იდეების მიმართ. უკეთეს შემთხვევაში იდეები სამზარეულოებში საუბრებისა და სალონური და სნობური „ბაზარისთვის“ არიან განწირულნი. გასულ კვირას ჩემს სტუდენტებს ვთხოვე წაეკითხათ გერმანელი ფილოსოფოსის იმანუელ კანტის მცირე ნაშრომი „რა არის განმანათლებლობა“, რათა დასავლეთზე, განმანათლებლობის იდეებზე და ქართული საზოგადოების დღევანდელ ვითარებაზე გვემსჯელა, გაგვერკვია, მიუახლოვდა თუ არა ქართული საზოგადოება ამ ნაშრომში გამოთქმულ იდეებს. მართლაც, ვართ თუ არა 21-ე საუკუნეში? რამდენიმე თვის წინ მრავალი ქართველი თუ უცხოელი ექსპერტი და პოლიტიკოსი კითხულობდა, შეიძლებოდა თუ არა 21-ე საუკუნეში მომხდარიყო ის, რისი მომსწრენიც აღმოვჩნდით 2008 წლის აგვისტოს ცხელ დღეებში.

რას ნიშნავს ცხოვრობდე 21-ე საუკუნეში? ნუთუ ადამიანი იცვლება და ვითარდება? ნუთუ საუკუნეებს და გამოცდილებას შეუძლია ადამიანებს დააძლევინოს სიხარბე, ეგოიზმი, ძალაუფლებისაკენ ველური, უგანაჩენო (მერაბ მამარდაშვილის ტერმინია) ლტოლვა, უარი ათქმევინოს მათ ვერბალურ თუ ფიზიკურ ძალადობაზე? შესაძლებელია ახალი ადამიანი, ახალი პოლიტიკა, ახალი მორალი? ქრისტიანული პასუხი ამ კითხვაზე დადებითია. ჩვენ ყველანი ახალი ებრაელები ვართ, ძველ ტიკებში აღარ ვასხამთ ძველ ღვინოს. მაგრამ ეს მხოლოდ მორწმუნე ადამიანისთვის შეიძლება ასე იყოს. დღევანდელი შიზოფრენიული ადამიანი, რომლის თავი ჰარმონიულად იტევს თანამედროვე რაციონალურ მეცნიერებას, ოკულტიზმსა თუ მაგიას, მხოლოდ ერთ გონით რეალობაში როდი ცხოვრობს. ჩემი მეგობარი ზაზა შათირიშვილი ამაზე მოსწრებულად ხუმრობდა, რომ თანამედროვე პროფესორი დღის პირველ ნახევარში მეცნიერია, ხოლო საღამოს ჩაკრების გახსნით და აღმოსავლური სპირიტუალიზმით არის დაკავებული. არადა, თითქოს რაციონალიზმის ეპოქაში ვცხოვრობთ, ეპოქაში, როდესაც პრაგმატული ფილოსოფიის, მეცნიერების, საკუთარი ყოველდღიური ცხოვრების დაგეგმვისა და ანალიზის გარეშე შორს ვერ წახვალ.

პროფესორმა გიგა ზედანიამ აკადემიკოს გურამ თევზაძისადმი მიძღვნილ ლაუდაციოში აღნიშნა, რომ „თანამედროვე უნივერსიტეტები წარმოადგენს რაციონალიზმის ანკლავებს“. ამ მოსაზრებას, მგონი, ყველა ჩვენგანი დაეთანხმება, მაგრამ უნივერსიტეტებმა რაციონალიზმის ანკლავის ფუნქცია რომ შეასრულონ, ამისათვის აუცილებელია არსებობდეს უნივერსიტეტები და ხანგრძლივი საუნივერსიტეტო ტრადიცია. მაგრამ საქმე ის არის, არსებობს თუ არა საქართველოში ისეთი ტრადიცია, ინსტიტუციური მეხსიერება, ცხოვრების პრაქტიკა, რომელიც დასავლური ღირებულებების დანერგვას თუ არა, ადაპტაციას მაინც შეუწყობდა ხელს. აქვს თუ არა საფუძველი ფრაზას „მე ვარ ქართველი და მაშასადამე, ვარ ევროპელი“, თუ საქმის ვითარებას უფრო ადეკვატურად მოერგება გამონათქვამი - „მე ვარ ქართველი და არავითარი მაშასადამე“. ან იქნებ ორივე ეს გამონათქვამი მხოლოდ იდეოლოგიური კლიშეა და არაფერი აქვს საერთო რეალობასთან, რომელშიც ვცხოვრობთ?

უკვე ძალიან ბევრი კითხვა დავსვი, არა მგონია, რომელიმე მათგანზე ამომწურავად გიპასუხოთ, მაგრამ, მოდით, ერთად ვცადოთ პასუხის გაცემა. დავუბრუნდეთ კანტის ზემოთ ნახსენებ ნაშრომს „რა არის განმანათლებლობა“, რომელიც 1784 წელს გამოქვეყნდა. ის დღესაც იქცევს ყურადღებას. რამდენიმე ციტატას წაგიკითხავთ: „გვქონდეს გამბედაობა, ეს არის განმანათლებლობის მოწოდება“. იქვე, მომდევნო აბზაცში, კანტი წერს: სიზარმაცე და მშიშრობა, გაუბედაობა წარმოადგენს მიზეზს იმისას, რომ ადამიანთა დიდი უმრავლესობა, რომელიც ბუნებამ უკვე დიდი ხანია გაათავისუფლა სხვების ხელმძღვანელობისგან, მთელი ცხოვრების მანძილზე არასრულწლოვან, უმწიფარ ადამიანებად რჩებიან.

ადამიანმა არავის არ უნდა ჩააბაროს თავისი აზროვნება. ახალგაზრდებსაც თავიანთი აზროვნება უნდა ჰქონდეთ. როგორც კანტი ფიქრობს, განმანათლებლობა აზროვნების საჯარო გამოყენებასაც გულისხმობს. განმანათლებლობისათვის საჭიროა მხოლოდ თავისუფლება და თანაც ყველაზე უწყინარი თავისუფლება, სახელდობრ - კაცმა ყველა შემთხვევაში საჯაროდ გამოიყენოს საკუთარი გონება.

მოდით, ახლა შევეშვათ კანტის იდეების მიმოხილვას და ვნახოთ რა ხდება 1784 წლისთვის საქართველოში, რა იდეები მოძრაობენ აქ, რაზე ბჭობენ ამ დროს ქართველი ინტელექტუალები და რა წარმოადგენს რეფლექსიის საგანს. ქართულ მე-18 საუკუნეს ევროპულ მე-18 საუკუნეს თუ შევადარებთ, საქართველოში ევროპულისაგან სრულიად განსხვავებულ სააზროვნო სიტუაციას აღმოვაჩენთ. ეს არის ვახტანგ მეექვსის, ვახუშტი ბატონიშვილის, თეიმურაზ მეორის, ბესიკის ეპოქა. პირველი, რაც თვალში გეცემათ, არის ამ ეპოქის ქართველთა (რამდენიმე გამონაკლისის გარდა) ორიენტაცია ლიტერატურაზე, მხატვრულ შემოქმედებაზე და არა სოციალურ ფილოსოფიაზე. ქართული აზრი უაღრესად მწირია პიროვნების თავისუფლების, სახელმწიფოს რაობის, თავისუფლების საზღვრების კვლევით. თეიმურაზ მეორე ამ დროს წერს „ხილთა ქებას“: „მარწყვმან თქვა: „მოვალ პირველად, მე ვერ მომისწრებს ხილია,/ფერად მსგავსი ვარ ლალისა, მერმე საჭმელად ტკბილია, /წინ რასა მისწრობს ტყემალი, მჟავე არის და გრილია,/მისგან ჩივიან ყველანი - „ვჭამე, მომკვეთა კბილია./ტყემალმა უთხრა: „შეგარცხვენს ეგ შენი საუბარია,/უარესი ხარ ყველასა, არა ხარ ხილთა დარია,/თავსა მოგჭამენ ჭიანი, - ძირი გაქვს მეტად მწარია,/უჩემოდ ლხინი არ ვარგა, არცარა სანუკვარია“. ეს არის ქართული სოციალური ფილოსოფია. აქვე გაგახსენებთ თეიმურაზის კიდევ ერთ ნაწარმოებს - „გაბაასება რუსთველთან“, სადაც რუსი ქალბატონის სილამაზით (ეს ქალბატონი გახლავთ ბუტულინა) მოხიბლული პოეტი რუსთაველს მიმართავს და ამბობს, რუსი ქალბატონის სილამაზესთან ნესტან-დარეჯანის მშვენება რა მოსატანიაო, და ბუტულინას უხსნის, რომ რუსთაველი ცუდ დროში დაიბადა, ხუთასი წლის წინ ცხოვრობდა და ნესტან-დარეჯანი ამიტომ გამოიგონა, თორემ ის რომ ენახა, ამას აღარ გააკეთებდა. ბესიკი ამ დროს წერს „რძალ-დედამთილიანს“ (თუმცა მისი „ტანო ტატანო“ შედევრია, მე პოეზიის მიმართ პრეტენზია არ მაქვს). ამით იმის თქმა მსურს, რომ ქართული აზრი არასოდეს მუშაობდა იმ თემებზე, რომლებიც ევროპამ წამოჭრა. ჩვენთან არ ჩამოყალიბებულა არც პიროვნების თავისუფლების, არც წესრიგის, არც ბიუროკრატიის, სახელმწიფოს თეორიები. შესაბამისად, ჩვენს კულტურას არ ესმის არც თავისუფლების და არც წესრიგის კატეგორია.

მხოლოდ მე-19 საუკუნეში ჩნდება ამ თემებზე პირველი წარმოდგენები. ქართული ნაციონალიზმი აყალიბებს გმირის იდეას, რომელსაც ბაზალეთის ტბის ძირას სძინავს და რომლის გაღვიძებასაც ხალხი ელის. ეს გმირი ჯერ ზვიად გამსახურდიას მესიანისტურ იდეაში პოვებს თავის გამოხატულებას, შემდეგ ედუარდ შევარდნაძის ქარიზმაში. დღეს მიხეილ სააკაშვილის წესრიგშია ეს განივთებული. ამიტომ, ქართული საზოგადოება მუდმივად მერყეობს მონურ მორჩილებასა და ამბოხს შორის. გმირებს არ შეუძლიათ რუტინა. მათთვის უცხოა პროფანული ყოველდღიურობა. ქარიზმის რუტინიზება, ანუ მისი ყოველდღიურობაში გადასვლა, ინსტიტუციონალიზაცია ადვილი ამოცანა არ არის. რუტინიზება ნიშნავს ინსტიტუციონალიზმის მშენებლობას, მკაფიო რეგულაციების შემოტანას, შემდეგ - პროცედურების მკაცრ დაცვას. ასეთი გამოცდილება ჩვენს კულტურაში არ არის, ამიტომ ჩვენს სინამდვილეში ქარიზმა, მადლი, გმირული პათოსი უპირატესობს მუხლჩაუხრელ შრომაზე, ინსტიტუციებზე, პროცედურებზე. შესაბამისად, პოლიტიკური სისტემა ჩვენთან ბატონობს სხვა სისტემებზე და, ფაქტობრივად, სოციალურ სივრცეში არ რჩება პოლიტიკისაგან თავისუფალი არცერთი ავტონომიური ადგილი.

საინტერესოა კიდევ რამდენიმე საკითხი, მაგალითად, წესრიგთან დამოკიდებულება. ჩვენთან წესრიგი ყოველთვის გარედან არის შემოტანილი. ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩვენ არასოდეს არ ვართ ჩვენი წესრიგის შემოქმედები, შემომტანები. საშუალო სტატისტიკური ქართველისთვის რას ნიშნავს ევროპული წესრიგი? ევროპა ესმით, როგორც მხოლოდ ჰომოსექსუალიზმი, მხოლოდ შავკანიანის უფლებები, მარგინალურ ჯგუფებზე საუბარი. ამიტომ ასეთი ევროპა ჩვენ არ გვინდა და იგი ჩვენი კულტურის მტერი გვგონია. ჩვენს წარსულში თავისუფლების, სახელმწიფოს, წესრიგის, პასუხისმგებლობის სოციალური და ფილოსოფიური რეფლექსიები რომ ყოფილიყო, თანამედროვეობისათვის მისი ეფექტი მაინც უმნიშვნელო იქნებოდა და, აი, რატომ - ყოველ იდეას მისი გადამტანი ინსტიტუტები, ე.წ. სოციალიზაციის აგენტები სჭირდება. ასეთი აგენტები კი, ჩვენს წარსულში არ არსებობდა. ევროპაში ამ ფუნქციას უნივერსიტეტები ასრულებდნენ. მე-12 საუკუნიდან მოყოლებული ევროპას უწყვეტი საუნივერსიტეტო ტრადიცია აქვს. ევროპელი ინტელექტუალები უნივერსიტეტიდან უნივერსიტეტში მოძრაობენ. ისინი იდეებს წერილობით ცვლიან, იმართება დისკუსიები, და რაც მთავარია, უნივერსიტეტები დიდი ავტონომიით სარგებლობენ. საქართველოში მხოლოდ მე-19 საუკუნეში ქმნის ილია ჭავჭავაძე „ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას“ და ამ ინსტიტუციის ზეგავლენით იქმნება ქართული ნაციონალიზმი. ქართული უნივერსიტეტი 1918 წელს ჩამოყალიბდა, მაგრამ მის დამოუკიდებლობას ბოლო მოეღო ქვეყნის დამოუკიდებლობის დაკარგვასთან ერთად.

შემდეგი თეზისი: ჩვენ გვაქვს ძველი კულტურა, მაგრამ ვართ ახალგაზრდა სახელმწიფო. შესაბამისად, არსებობს დაპირისპირება ძველ კულტურასა და ახალგაზრდა სახელმწიფოს შორის. ძველი კულტურა არ იცნობს მოქალაქის ცნებას. იგი ძმობის ეთიკას (ტრანსფორმირებული სახით ეს შეიძლება იყოს „ქურდული გაგება“ ან არისტოკრატიზმი, სნობიზმი) ემყარება. სახელმწიფო, მხედველობაში მაქვს რესპუბლიკა, ორიენტირებულია მოქალაქის ნებაზე. მოქალაქეობა გულისხმობს მოქალაქის მხრიდან სახელმწიფოს კონტროლს, მოქალაქეების ურთიერთკონტროლს, კანონის უზენაესობას, სიუზერენისადმი მორალურ ერთგულებას, აქ კი, კულტურაში, საკონსტიტუციო პატრიოტიზმის მაგივრად გვაქვს ქვეშევრდომის მონური მორჩილება მისი სიუზერენის მიმართ. ჩვენ დამძიმებულები ვართ კულტურით, უპირატესად მხატვრული ლიტერატურით. მხატვრული ლიტერატურა, პოეზია, რეფლექსია არ არის. რეფლექსია შეიძლება არსებობდეს ლიტერატურის კრიტიკის სახით, მაგრამ რა სახის ლიტერატურული კრიტიკაც გვაქვს, ეს ყველამ კარგად ვიცით. ბალტიისპირეთის ქვეყნები, რომლებიც ასე დამძიმებულები არ იყვნენ თავიანთი წარსულით და ლიტერატურით, დასავლეთის დაუფლებასა და სახელმწიფოს ფორმირების საქმეში ბევრად წინ აღმოჩნდნენ, ვიდრე შუმერის კულტურის მემკვიდრე ქართველები.

და ბოლოს, მინდა ვისაუბრო იმაზე, თუ სად ვართ, ან რა ჰქვია იმ მდგომარეობას, რომელშიც ვიმყოფებით. მე აქ მოვიყვან გერმანელი სოციოლოგის, ჰელმუტ პლესნერის ცნებას „დაგვიანებული ერი“. ის ცდილობდა აეხსნა, როგორ მივიდა გერმანია ნაციონალ-სოციალიზმამდე. მისი თქმით, გერმანიაში არ მოხდა განმანათლებლობის იდეების ინტერნალიზაცია, ათვისება გერმანელების მიერ, გერმანიაში დაიგვიანა ინდუსტრიალიზაციის პროცესმა, გერმანიამ ვერ შექმნა სახელმწიფო ისე, როგორც მისმა მეზობელმა საფრანგეთმა თავის დროზე, და ყოველივე ამის შედეგად ნაციონალიზმი უცებ დაატყდა თავს ამ ქვეყანას, უცებ გაერთიანდნენ, და ამ ნაციონალური იდეით გაუჯერებლობა იმ ფორმით მოხდა, რასაც ნაციზმი ჰქვია. ანუ, ჩვენ ვართ დაგვიანებული ერი. ჩვენი მატარებელი დიდი ხანია წავიდა, ჩვენ დაგვაგვიანდა და როდის დავეწევით ამ მატარებელს, ჯერჯერობით ჩემთვის უცნობია. დიდი მადლობა ყურადღებისთვის.

სამოქალაქო კულტურა

გთავაზობთ (შემოკლებებით) ცნობილი ამერიკელი
პოლიტოლოგების გებრიელ ალმონდისა და სიდნეი ვერბას
წიგნის „სამოქალაქო კულტურა“ (1963) ბოლო, მე-15 თავს.
ნაშრომი, რომელიც სამოქალაქო კულტურის კვლევის
სფეროში კლასიკურად არის აღიარებული,
ხუთი ქვეყნის - აშშ-ს, დიდი ბრიტანეთის, გერმანიის,
იტალიისა და მექსიკის სამოქალაქო კულტურის ისტორიულ-
შედარებით ანალიზზეა დაფუძნებული.

გაბრიელ ალმონდი, სიდნეი ვერბა

არსებობს თუ არა დემოკრატიული პოლიტიკური კულტურა, ანუ ისეთი ტიპი პოლიტიკური პოზიციებისა, რომელიც ხელს უწყობს დემოკრატიულ სტაბილურობას, ან ხატოვნად თუ ვიტყვით, დემოკრატიულ პოლიტიკურ სისტემაზეა მეტ-ნაკლებად „მორგებული“? კითხვაზე საპასუხოდ ორ შედარებით სტაბილურ და წარმატებულ დემოკრატიას - დიდ ბრიტანეთსა და ამერიკის შეერთებულ შტატებს უნდა მივმართოთ. მათი პოლიტიკური კულტურა დაახლოებით მიესადაგება სამოქალაქო კულტურის არსებულ გაგებას. პოლიტიკური პოზიციების ეს ტიპი სამოქალაქო კულტურის „რაციონალურ-აქტივისტური“ მოდელისგან (ანუ ისეთი პოლიტიკური კულტურისგან, რომელიც წარმატებულ დემოკრატიებში დემოკრატიული იდეოლოგიის ნორმებზე დაყრდნობით უკვე უნდა ყოფილიყო გავრცელებული) გარკვეულწილად განსხვავებულია.

მაგრამ პოლიტიკური ქცევის სფეროში განხორციელებულმა კვლევებმა გვიჩვენა, რომ რაციონალურ-აქტივისტური მოდელის ადეკვატურობა საეჭვოა, რომ დემოკრატიული ქვეყნების მოქალაქეები ამ მოდელის შესაბამისად იშვიათად თუ ახერხებენ ცხოვრებას. ჩვენ ვერ ვიტყვით, რომ ისინი კარგად ინფორმირებულები არიან და ვერც პოლიტიკაში ღრმად ჩაბმულებად ან განსაკუთრებით აქტიურებად მივიჩნევთ მათ. ელექტორალური გადაწყვეტილების მიღების პროცესს კი ყველაფერი შეიძლება დაერქვას, რაციონალური გათვლის გარდა. მოცემული მოდელი არც იმ სამოქალაქო კულტურას ასახავს, რომელიც ჩვენი კვლევის შედეგად გამოვლინდა დიდ ბრიტანეთსა და აშშ-ში.

სამოქალაქო კულტურა შერეული პოლიტიკური კულტურაა. მის საზღვრებში მრავალ მოქალაქეს შეუძლია პოლიტიკურად აქტიური იყოს, მაგრამ მრავალი სხვა ქვეშევრდომის პასიურ როლს ასრულებს. კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, რომ აქტიური სამოქალაქო როლის შემსრულებელთაც მრევლისა და ქვეშევრდომის თვისებები სრულად არ დაუკარგავთ. მონაწილის როლი, უბრალოდ, ავსებს ამ ორ როლს. ეს იმას ნიშნავს, რომ აქტიური მოქალაქე მისთვის ტრადიციულ, არაპოლიტიკურ კავშირებსაც ინარჩუნებს და ვერც ქვეშევრდომის უფრო პასიურ როლს ელევა. რა თქმა უნდა, რაციონალურ-აქტივისტური მოდელი სულაც არ გულისხმობს, რომ მონაწილის ორიენტაცია ქვეშევრდომისა და მრევლის ორიენტაციებს ენაცვლება, მაგრამ ამ შემთხვევაში, რამდენადაც ორი უკანასკნელი ტიპი მკაფიოდ არ გამოიხატება ხოლმე, გამოდის რომ ისინი დემოკრატიული პოლიტიკური კულტურის მიღმა რჩებიან.

სინამდვილეში ორიენტაციის ეს ორი სახე არამარტო შენარჩუნებულია, არამედ სამოქალაქო კულტურის მნიშვნელოვან ნაწილსაც წარმოადგენს. უპირველეს ყოვლისა მრევლისა და ქვეშევრდომის ორიენტაციები ინდივიდის პოლიტიკური ჩართულობისა და აქტიურობის ინტენსივობას ცვლის. პოლიტიკური საქმიანობა მოქალაქის ინტერესების მხოლოდ ნაწილია, თანაც, როგორც წესი, - ნაკლებად მნიშვნელოვანი. სხვა ორიენტაციების შენარჩუნება პოლიტიკურ საქმიანობაში მოქალაქის მონაწილეობის ხარისხს ზღუდავს და დემოკრატიულ პოლიტიკას მისთვის შესაბამის საზღვრებში აკავებს. მეტიც, მრევლისა და ქვეშევრდომის ორიენტაციები მონაწილის ორიენტაციასთან არამარტო თანაარსებობს, არამედ მსჭვალავს და იერსახესაც უცვლის მას. მაგალითად, პირველადი კავშირები (მრევლის ორიენტაცია) სამოქალაქო გავლენის წარმოსაქმნელად მნიშვნელოვან ფაქტორად გვევლინება. გარდა ამისა, საზოგადოებრივი და პიროვნული კავშირების ურთიერთზემომქმედი სტრუქტურები ავლენენ ტენდენციას, რომ პოლიტიკური ორიენტაციების ხასიათზეც იქონიონ გავლენა - აქციონ ისინი არამწვავე და გამიჯვნისკენ ნაკლებად მიდრეკილ მოვლენებად. პოლიტიკური ორიენტაციები, იმდენად, რამდენადაც გამსჭვალულნი არიან პირველადი ჯგუფური და ასევე ზოგადსოციალური, პიროვნებათშორისი ორიენტაციებით, სულაც არ წარმოიქმნებიან მკაფიოდ გამოხატული პრინციპებისა და რაციონალური გათვლების ნიადაგზე.

რა არის იმის მიზეზი, რომ რაციონალურ-აქტივისტური მოდელის იდეალებსა და პოლიტიკური კავშირების ტიპებს შორის არსებობს შეუსაბამობა, რასაც, ფაქტობრივად, ყველაზე სტაბილურ და წარმატებულ დემოკრატიებში ვაწყდებით? ერთ-ერთი შესაძლო ახსნა, რომელიც ყველაზე ხშირად გვხვდება სამოქალაქო აღზრდის შესახებ არსებულ ლიტერატურაში, იმას გვეუბნება, რომ ეს შეუსაბამობა დემოკრატიის ცუდ ფუნქციონირებას მოწმობს. რა გამოდის - იმ ხარისხით, რა ხარისხითაც ადამიანები აქტიური მოქალაქის იდეალის გაუთვალისწინებლად მოქმედებენ, დემოკრატია არ შედგა?

თუ იმასაც დავიჯერებთ, რომ პოლიტიკური ცხოვრების რეალიები ამა თუ იმ პოლიტიკური თეორიით უნდა იძენდეს ფორმას, მაშინ ამგვარმა ახსნამ შეიძლება დაგვაკმაყოფილოს კიდეც. მაგრამ, თუკი იმ მოსაზრებას გავიზიარებთ, რომ პოლიტიკური თეორიები პოლიტიკური ცხოვრების რეალიებიდან უნდა აღმოცენდეს, რაც გარკვეულწილად უფრო მარტივი და შესაძლოა, უფრო სასარგებლო ამოცანაცაა - ამ შემთხვევაში რაციონალურ-აქტივისტურ მოდელსა და დემოკრატიულ რეალიებს შორის არსებული შეუსაბამობის მოხმობილი განმარტება ნაკლებად მისაღები აღმოჩნდება. მოცემულ თვალსაზრისზე მყოფთ ეს შეუსაბამობა შეუძლიათ იმით ახსნან, რომ თამასა მეტისმეტად მაღლაა აწეული. მაგრამ, მხედველობაში რომ მივიღოთ პოლიტიკური საკითხების სირთულე და სხვა პრობლემებიც, რომლებიც ინდივიდს დროს ართმევს, და ამასთანავე ინფორმაციის მოუხელთებლობაც გავითვალისწინოთ (ინფორმირებულობა რაციონალური პოლიტიკური გადაწყვეტილების მისაღებად აუცილებლობას წარმოადგენს), მაშინ სავსებით ცხადი გახდება, რატომ არ არის ჩვეულებრივი ადამიანი იდეალური მოქალაქე. ინდივიდის არაპოლიტიკური ინტერესების ფონზე შეიძლება აღმოჩნდეს, რომ ერთობ არარაციონალურია იმ დროისა და ძალისხმევის პოლიტიკურ საქმიანობაში ხარჯვა, რაც, რაციონალურ-აქტვისტური მოდელის მიხედვით, ცხოვრებისა და საქმიანობისთვისაა საჭირო. შესაძლოა ეს სრულებითაც არ ღირდეს იმად, რომ იყო ასერიგად კარგი მოქალაქე.

თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ აქტივისტური პოლიტიკური კულტურა მთლიანობაში ალბათ უფრო უტოპიური იდეალია, უნდა არსებობდეს სხვა, უფრო საფუძვლიანი მიზეზი იმის ასახსნელად, რომ ყველაზე წარმატებულ დემოკრატიებში უცნაურად ჩახლართული, შერეული სამოქალაქო კულტურა არსებობს. გვეჩვენება, რომ ამგვარი კულტურა, რომელიც ზოგჯერ საკუთარ წიაღშივე ურთიერთშეუთავსებელ პოლიტიკურ ორიენტაციებს შეიცავს, დემოკრატიული პოლიტიკური სისტემის მოთხოვნილებებს ყველაზე მეტად შეესატყვისება, ვინაიდან თავად ეს სისტემაა წინააღმდეგობათა რთული კვანძი.

ძალაუფლება და პასუხისმგებლობა

სახელისუფლებო ძალასა და პასუხისმგებლობას შორის საჭირო წონასწორობის შენარჩუნება დემოკრატიის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და ძნელი ამოცანაა. იმ შემთხვევაში, თუ არაელიტას არ გააჩნია სახელისუფლებო ელიტაზე კონტროლის რაიმე ფორმა, ძნელია პოლიტიკურ სისტემას დემოკრატია დაერქვას. მეორე მხრივ, არაელიტას არ შეუძლია ითავოს მართვა. პოლიტიკური სისტემა რომ ეფექტური იყოს, ჰქონდეს უნარი შეიმუშაოს და გაატაროს ესა თუ ის პოლიტიკა, მოერგოს ამა თუ იმ ვითარებასა და საშინაო თუ საგარეო საკითხებზე პასუხისმგებლობა იტვირთოს, აუცილებელია არსებობდეს მექანიზმი, რომლის საშუალებითაც სამთავრობო მოხელეები გადაწყვეტილებათა მიღების უფლებამოსილებით აღიჭურვებიან. სახელისუფლებო ძალაუფლებისა და პასუხისმგებლობიდან გამომდინარე წინააღმდეგობრივი ამოცანების გადაჭრის აუცი ლებლობით წამოქმნილი დაძაბულობა ყველაზე მკაფიოდ კრიზისებისას იჩენს ხოლმე თავს.

საკითხავია, როგორ უნდა აიგოს მართვის იმგვარი სისტემა, რომ არ დაირღვეს აუცილებელი ბალანსი ძალასა და პასუხისმგებლობას შორის. ე. ე. შატნეიდერმა საკითხი ასე დასვა: პრობლემა ის კი არ არის, რა მოუხერხოს 180 მილიონმა არისტოტელემ დემოკრატიას, არამედ ის, რომ 180 მილიონი ჩვეულებრივი ადამიანისგან შემდგარი საზოგადოება ისე იყოს ორგანიზებული, რომ მან იმავდროულად საკუთარი მოთხოვნილებებისადმი მგრძნობიარობა შეინარჩნოს. ეს ლიდერობის, ორგანიზაციის, ალტერნატივების, შესაბამისობისა და ნდობის სისტემათა პრობლემაა. მისი გადაჭრის მცდელობისას პოლიტოლოგები, წესისამებრ, ელექტორალური კონფლიქტის სტრუქტურის ენას მიმართავენ. ელექტორალურ სისტემას, რომელიც ისეა კონსტრუირებული, რომ მან შეზღუდული დროით რომელიმე ელიტას უბოძოს ძალაუფლება, ძალასა და პასუხისმგებლობას შორის ბალანსის უზრუნველყოფა შეუძლია: ელიტები ძალაუფლებას იღებენ, მაგრამ ეს ძალაუფლება შეზღუდულია. ამ ზღუდეებს არჩევნების პერიოდულობა, მომდევნო არჩევნების საზრუნავი და სხვა ფორმალური თუ არაფორმალური კონტროლის სისტემების მთელი წყება ქმნის. ამგვარი სისტემის ქმედუნარიანობისთვის აუცილებელია პარტიების სიმრავლე (ან უკიდურეს შემთხვევაში, რამდენიმე კონკურენტული ელიტური ჯგუფის არსებობა, რომლებსაც პოტენციურად ძალაუფლების მიღება შეეძლებათ), - საპირისპირო შემთხვევაში ელიტებს შორის დავა ყოველგვარ აზრს იქნება მოკლებული; ამავდროულად უნდა არსებობდეს რაღაც მექანიზმი, რომელიც ელიტურ ჯგუფს ძალაუფლების ეფექტურად განხორციელების შესაძლებლობას მისცემს. ეს შეიძლება იყოს არჩევნებზე გამარჯვებული პარტიის ბოლომდე აღჭურვა ძალაუფლებით (ორპარტიულ სისტემაში) ან პარტიათა ჯგუფის მიერ ქმედუნარიანი კოალიციის შექმნა.

სახელისუფლებო ძალასა და პასუხისმგებლობას შორის წინააღმდეგობას თავისი შესატყვისი აქვს ურთიერთსაპირისპირო მოთხოვნებში, რომლებსაც დემოკრატიულ ქვეყნებში მოქალაქეს წარუდგენენ. ელიტა ჩვეულებრივი მოქალაქის წინაშე ანგარიშვალდებული რომ გახდეს, ამ უკანასკნელს რამდენიმე რამ მოეთხოვება: მან უნდა შეძლოს თავისი შეხედულების ისე გამოხატვა, რომ ელიტამ გაიგოს რა სურს მას, მოქალაქე ისე უნდა იყოს ჩართული პოლიტიკაში, რომ იცოდეს, ელიტები მის წინაშე ანგარიშვალდებულნი არიან თუ არა. იგი უნდა იყოს საკმარისად გავლენიანი, რათა ელიტას თავს მოახვიოს პასუხისმგებლობით ნაკარნახევი ქცევა. სხვა სიტყვებით, ელიტის პასუხისმგებლობა იმთავითვე გულისხმობს, რომ ჩვეულებრივი მოქალაქის ქმედება რაციონალურ-აქტივისტური მოდელის შესაბამისია. მაგრამ დემოკრატიის სხვა კომპონენტის მისაღწევად აუცილებელია მოქალაქეები სრულიად განსხვავებულ პოზიციებს იზიარებდნენ და მათი მიხედვით მოქმედებდნენ. დემოკრატიის კიდევ ერთი შემადგენლის - ელიტის ძალაუფლების - უზრუნველსაყოფად ელიტას ძალა და სახელისუფლებო გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეს, რაც მოქალაქეების მონაწილეობის, აქტიურობისა და გავლენის შეზღუდვას მოითხოვს. მათ ძალაუფლება ელიტას უნდა გადასცენ და მისი გამოყენების ნებაც დართონ. ელიტის მოთხოვნილება ძალაუფლებაზე იმას ნიშნავს, რომ ჩვეულებრივი მოქალაქე შედარებით პასიური, პოლიტიკისგან მეტ-ნაკლებად დისტანცირებული და არსებული მმართველი ელიტისადმი ლოიალური ხდება. ასე რომ, დემოკრატიულ საზოგადოებაში მოქალაქეს ერთიმეორის საწინააღმდეგო რამ მოეთხოვება: ის უნდა იყოს აქტიური, მაგრამ ამავდროულად პასიურიც, პროცესში ჩართული, მაგრამ „არც იმდენად“, გავლენიანი და ამავდროულად ხელისუფლების პატივისმცემელი.

ნორმები, აღქმა და მოქმედება

ჩვენს ხელთ არსებული მონაცემები გვაფიქრებინებს, რომ არსებობს ორი მთავარი ნაკადი, რომელშიც სამოქალაქო კულტურა პირობებს უქმნის მის სუბიექტს, შეასრულოს როგორც აქტიური და გავლენიანი, ასევე შედარებით უფრო პასიური როლი: ერთი მხრივ, საზოგადოებაში ინდივიდები ნაწილდებიან და ისინი ორიდან ერთ, ერთმანეთთან დაპირისპირებულ სამოქალაქო მიზანს მისდევენ; მეორე მხრივ, ინდივიდის პოზიციებში არსებული გარკვეული არათანმიმდევრულობა შესაძლებელს ხდის, რომ მან ამ, თითქოსდა შეუთავსებელ, მიზნებს ერთდროულად მისდიოს. მაგრამ, მოდით, ჯერ ინდივიდის არათანმიმდევრულობის საკითხი განვიხილოთ.

კვლევა გვიჩვენებს, რომ არსებობს მანძილი, ერთი მხრივ, გამოკითხულთა პოლიტიკურ ქცევასა და, მეორე მხრივ, სამოქმედო ვალდებულებისა და შესაძლებლობების აღქმას შორის. აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთში რესპონდენტებმა დიდი ალბათობით წარმოაჩინეს ის, რასაც ჩვენ სუბიექტური პოლიტიკური კომპეტენტურობა დავარქვით. გამოკითხულთა არცთუ მცირე ნაწილს მიიჩნია, რომ შეუძლია ადგილობრივ ხელისუფლებაზე იქონიოს გავლენა. შედარებით უფრო მცირე ნაწილი კი ცენტრალურ ხელისუფლებასთან მიმართებითაც ანალოგიურად აფასებს თავის შესაძლებლობებს. მაგრამ, ამის მიუხედავად, საკუთარი სამოქალაქო კომპეტენტურობის ეს საკმაოდ მაღალი შეფასება („შემიძლია მოვახდინო ზეგავლენა“) აქტიური პოლიტიკური ქცევით საერთოდ არ არის გამაგრებული.

მსგავსი დაშორება პოლიტიკურ ცხოვრებაში ჩაბმის აუცილებლობის განცდასა და რეალურ მონაწილეობას შორისაც გამოვლინდა. გამოკითხულთა ის რაოდენობა, რომელმაც განაცხადა, რომ ადამიანი მოვალეა ჩაებას ადგილობრივი თემის ცხოვრებაში, საგრძნობლად აღემატება იმათ რაოდენობას, ვინც რეალურად მონაწილეობს მასში. ეს ტენდენცია ყველაზე აშკარად ისევ აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთში ჩანს: ერთ-ერთმა რესპონდენტმა ის ამგვარად განმარტა: „მე იმაზე ვლაპარაკობ, რა უნდა გააკეთოს ადამიანმა, და არა იმაზე - რას ვაკეთებ მე“. მოგვეპოვება მტკიცებულებები, რომ ამგვარი პოზიცია იშვიათი სულაც არ არის. ეჭვს არ იწვევს ისიც, რომ საკუთარი თემის საქმეებში თუნდაც რაიმენაირი მონაწილეობის აუცილებლობის შეგნება უფრო ფართოდაა გავრცელებული, ვიდრე თავად მონაწილეობის მნიშვნელობის განცდა. გამოკითხულები, რომლებიც აცხადებენ, რომ ადამიანს ასეთი მოვალეობა აკისრია, ყველა ქვეყანაში რაოდენობრივად გაცილებით აღემატებიან მათ, რომლებიც კითხვაზე - რითი ხარ დაკავებული თავისუფალ დროს? - სათემო საქმეებს ასახელებენ. მაგალითად, ამერიკელების 51%25-მა გვითხრა, რომ, მათი აზრით, მოქალაქე ამა თუ იმ სახით აქტიურად უნდა იყოს ჩაბმული თემის ცხოვრებაში. მაგრამ კითხვაზე - რას აკეთებ თავისუფალ დროს? - რესპონდენტთა მხოლოდ 10%25-მა უპასუხა, რომ სათემო საქმითაა დაკავებული. ეს ყველაფერი გვავარაუდებინებს, რომ, ერთი მხრივ, ნორმა, რომელიც ადამიანისგან საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მონაწილეობას ითხოვს, ფართოდაა გავრცელებული, მაგრამ, მეორე მხრივ, ადამიანთა უმრავლესობისთვის საზოგადოებრივ ცხოვრებაში აქტიური მონაწილეობა სულაც არ არის საქმიანობის მნიშვნელოვანი მხარე. თავისუფალ დროს ის არც ძირითადი საქმიანობაა და არც კმაყოფილების, სიხარულისა და სხვა ემოციების მთავარი წყარო.

აქედან გამომდინარე, საკუთარი პოტენციური გავლენის მაღალ შეფასებასა და რეალური გავლენის უფრო დაბალ დონეს შორის გამოვლენილი დისტანცია, ისევე, როგორც მონაწილეობის ვალდებულების სიტყვიერი აღიარების გავრცელების ხარისხსა და რეალური ჩართულობის მოცულობას შორის არსებული განსხვავება, შესაძლებლობას გვაძლევს გავიგოთ, როგორ უწყობს ხელს დემოკრატიული პოლიტიკური კულტურა სახელისუფლებო ელიტის ძალაუფლებასა და მის პასუხისმგებლობას შორის ბალანსის შენარჩუნებას (ან ბალანსს არაელიტური გავლენიანი ჯგუფების აქტიურობასა და პასიურობას შორის). პოლიტიკაში ჩაბმულობის შედარებით დაბალი ხარისხი, ინდივიდისათვის პოლიტიკური მონაწილეობის ფარდობითი უმნიშვნელობა და ჩვეულებრივი მოქალაქის ობიექტური სისუსტე სახელისუფლებო ელიტას მოქმედების შესაძლებლობას აძლევს ადამიანის უმოქმედობა და მისი უღონობა, გავლენა იქონიოს გადაწყვეტილებაზე, სახელისუფლებო ელიტის ძალაუფლებით უზრუნველყოფას ეხმარება, რაც გადაწყვეტილების მისაღებად აუცილებელი პირობაა. მაგრამ ეს ყველაფერი დემოკრატიის ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო ამოცანიდან მხოლოდ ერთის წარმატებული გადაწყვეტის გარანტიას ქმნის. ელიტის ძალაუფლება უნდა იზღუდებოდეს. მოქალაქის საპირისპირო როლი, როგორც აქტიურობისა და გავლენის ფაქტორი, ელიტას ანგარიშვალდებულებისა და პასუხისმგებლობისკენ უბიძგებს. აქტიური სამოქალაქო ნორმებისადმი ინდივიდის ღრმა ერთგულებით მიიღწევა ელიტის პასუხისმგებლობის შენარჩუნება, ისევე, როგორც მისი დაბეჯითებული რწმენით, რომ მას გავლენის მოხდენა შეუძლია.

ამდენად, მოქალაქე, რომელიც სამოქალაქო კულტურის საზღვრებშია მოქცეული, გავლენის რეზერვს ფლობს. პოლიტიკაში ის გამუდმებით ჩაბმული არ არის და აქტიურად არ ადევნებს თვალს ხელისუფალთა ქცევას. ზემოქმდების რეზერვი - პოტენციური, ინერტული და პოლიტიკურ სისტემაში გამოუვლინებელი გავლენის შესაძლებლობა - ყველაზე უკეთ ილუსტრირდება მონაცემებით, რომლებიც ასახავს მოქალაქეთა უნარს - აუცილებლობის შემთხვევაში შექმნან პოლიტიკური სტრუქტურები. მოქალაქე პოლიტიკური პროცესის მუდმივი მონაწილე არ არის. პოლიტიკური ჯგუფებისკენ ის იშვიათად მიმართვას თავის აქტიურობას. მაგრამ იგი მიიჩნევს, რომ აუცილებლობის შემთხვევაში, პოლიტიკური მიზნებით, შეუძლია თავისი ბუნებრივი სოციალური გარემოს მობილიზაცია. ასე რომ, მას არ შეიძლება აქტიური მოქალაქე ეწოდოს. იგი პოტენციურად აქტიური მოქალაქეა.

უნდა ითქვას, რომ მოქალაქის პოლიტიკური აქტიურობისა და ჩაბმულობის არათანმიმდევრული და პოტენციური ხასიათი პოლიტიკური ქცევის უფრო მდგრად და მუდმივ ტიპებზეა დამოკიდებული. ჩვეულებრივი ადამიანი, რამდენადაც სამოქალაქო კულტურაში ცხოვრობს, უფრო მაღალი ხარისხით, ვიდრე სხვა სიტუაციისას, მიდრეკილია მყარად შეინარჩუნოს პოლიტიკური კავშირები, გაწევრიანდეს რომელიმე ორგანიზაციაში და არაფორმალურ პოლიტიკურ დისკუსიებში მიიღოს მონაწილეობა. ქმედებათა ეს სახეები თავისთავად არ მიანიშნებენ საზოგადოებრივ პროცესში აქტიურ ჩაბმულობაზე, მაგრამ ამით უფრო სავარაუდო ხდება ამგვარი მონაწილეობა. ყოველივე ეს ინდივიდს პოლიტიკურ გარემოში შეჭრისთვის ამზადებს, რომელშიც მოქალაქის ჩართვა და მონაწილეობა უფრო და უფრო მეტად ხდება შესაძლებელი.

პოლიტიკას მოქალაქეების ცხოვრებაში, სხვა სფეროებთან შედარებით, არცთუ დიდი ადგილი აქვს მიჩენილი და სწორედ ეს წარმოადგენს იმ მექანიზმის უმნიშვნელოვანეს ნაწილს, რომლის მეშვეობითაც წინააღმდეგობრივი პილიტიკური პოზიციების სისტემა პოლიტიკურ ელიტას იმდენად არ ზღუდავს, რომ მას ეფექტურობა დააკარგვინოს. ურთიერთსაპირისპირო ორიენტაციების ბალანსის შენარჩუნება, ცხადია, გაცილებით ძნელი იქნებოდა, პოლიტიკური საკითხები მოქალაქეებს ყოველთვის მნიშვნელოვან რამედ რომ მიაჩნდეთ. თუკი ჩნდება საკითხი, რომელსაც მოქალაქე სერიოზულად აღიქვამს, ან ხელისუფლებისადმი ღრმა უკმაყოფილება წარმოიშვება, მაშინ მას (მოქალაქეს) ამ თემაზე ჩაფიქრების სურვილი უჩნდება. შესაბამისად ძლიერდება ზეწოლა, რომელიც ინდივიდს არათანმიმდევრულობის დაძლევისკენ, ანუ პოზიციების, ნორმებისა და აღქმის ჰარმონიზაციისკენ უბიძგებს, ერთი სიტყვით, მის გააქტიურებას მოითხოვს. ასე და ამგვარად, პოზიციებსა და ქცევით აქტებს შორის შეუსაბამობა პოლიტიკური გავლენისა და აქტიურობის ფარულ, პოტენციურ წყაროდ გვევლინება.

თეზისი, რომ სამოქალაქო კულტურა ძალაუფლებასა და პასუხისმგებლობას შორის ბალანსს ინარჩუნებს, დემოკრატიული პოლიტიკის კიდევ ერთ მომენტზე მიგვანიშნებს. ის შესაძლებლობას გვაძლევს გავიგოთ, რა განაპირობებს, რომ გადაუჭრელად დატოვებული უმნიშვნელოვანესი პოლიტიკური საკითხები, საბოლოო ჯამში, დემოკრატიულ პოლიტიკურ სისტემაში არასტაბილურობას წარმოშობს. აქტიურობასა და პასიურობას შორის ბალანსი მხოლოდ მაშინ შეიძლება იყოს დაცული, როცა პოლიტიკური საკითხები განსაკუთრებულ სიმწვავეს არ იძენს. თუ პოლიტიკური ცხოვრება იძაბება და ყურადღების ცენტრში მოქცეული რომელიმე პრობლემის გადაუჭრელობის გამო არ განიმუხტება, პოზიციებსა და ქცევას შორის შეუსაბამობის სიმყარეც იკარგება. ამ შეუსაბამობის ნებისმიერ, შედარებით ხანგრძლივ რყევას კი, მაღალი ალბათობით, ნეგატიური შედეგები მოაქვს. თუკი ქმედება დაემთხვევა ორიენტაციებს, მაშინ კონტროლის მოცულობა, რომელსაც არაელიტები შეეცდებიან თავს მოახვიონ ელიტებს, მმართველობას არაეფექტურსა და არასტაბილურს გახდის. მეორე მხრივ, თუ პოზიციების ვექტორი პასიურობისკენ იქნება მიმართული, ამის შედეგად მოქალაქეებში გაჩენილმა უძლურებისა და გარიყულობის შეგრძნებამ დემოკრატიულ პოლიტიკურ სისტემაზე დამღუპველად შეიძლება იმოქმედოს.

მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ დემოკრატიული პოლიტიკური სისტემისთვის ყველა მნიშვნელოვანი საკითხი თავისთავად შეიცავს საფრთხეს. მხოლოდ მაშინ შეიძლება სისტემა არასტაბულური გახდეს, როცა პრობლემა მწვავდება და არ ხდება მისი განმუხტვა. თუ მნიშვნელოვანი საკითხები მხოლოდ სპორადულად დაისმის და ხელისუფლებასაც ძალუძს უპასუხოს მოთხოვნებს, სამოქალაქო და სახელისუფლებო გავლენებს შორის ამ საკითხების გაჩენით სტიმულირებული წონასწორობა შეიძლება შენარჩუნდეს. ჩვეულებრივ ვითარებაში მოქალაქეებს, წესისამებრ, ნაკლებად აინტერესებთ, რას აკეთებენ სახელისუფლებო გადაწყვეტილებათა მიმღებნი, ხოლო ეს უკანასკნელნი მოქმედების თავისუფლებით იმგვარად სარგებლობენ, როგორც ეს მათ მიაჩნიათ საჭიროდ. მაგრამ, როცა რომელიმე საკითხი ზედაპირზე ამოდის, თანამდებობის პირებს მოქალაქეები მეტი მოთხოვნით მიმართავენ. თუკი ხელისუფლებას ძალუძს უპასუხოს მოთხოვნებს, პოლიტიკური ცხოვრება ნორმალურ კალაპოტს უბრუნდება. მეტიც, ეს ციკლი, რომელიც მოქალაქეების გააქტიურებით, ელიტების პასუხისა და პოლიტიკისგან მოქალაქეების ხელახალი დისტანცირებით იკვრება, შეიცავს ტენდენციას დემოკრატიისთვის აუცილებელი წინააღმდეგობები გააძლიეროს. ყოველი ასეთი ციკლისას მოქალაქეებს უძლიერდებათ საკუთარი გავლენის განცდა; იმავდროულად სისტემა ცდილობს ახალ მოთხოვნებს მოერგოს და ამგვარად ახდენს ეფექტურობის დემონსტრირებას. ხოლო ლოიალურობას, რასაც, ერთი მხრივ, მონაწილეობა და, მეორე მხრივ, ხელისუფლების ეფექტური ქმედება იწვევს, მთლიანობაში უფრო სტაბილური შეუძლია გახადოს სისტემა.

მონაწილეობის ეს ციკლები მნიშვნელოვანი საშუალებაა აქტიურობასა და პასიურობას შორის დაბალანსებული წინააღმდეგობის შესანარჩუნებლად. როგორც გამუდმებული ჩაბმულობა და აქტიურობა, განპირობებული ყურადღების ცენტრში მოხვედრილი სადისკუსიო საკითხებით, საბოლოო ჯამში, გაართულებდა ბალანსის დაცვას, ასევე იმავე შედეგს გამოიღებდა ჩართულობისა და აქტიურობის სრული მინელება. ხანგრძლივი ბალანსი მხოლოდ მაშინ შეიძლება იყოს დაცული, თუ აქტიურობასა და პასიურობას შორის მანძილი ზღვარს არ გადადის. თუკი ადამიანის პოლიტიკური შესაძლებლობებისადმი რწმენა დროდადრო არ იქნა გამყარებული, ის, სავარაუდოდ, დაიკარგება კიდეც. მეორე მხრივ, თუკი ეს რწმენა მხოლოდ და მხოლოდ რიტუალურ სახეს შეიძენს, იგი გავლენის პოტენციურ წყაროდ და გადაწყვეტილების მიმღებთა შეკავების საშუალებად ვეღარ გამოდგება.

აქამდე ჩვენ მოქალაქეებისთვის დამახასიათებელი აქტიურობისა და პასიურობის გამაწონასწორებელ გზებზე ვმსჯელობდით. მაგრამ ამგვარი წონასწორობა არამარტო არსებული პოზიციებით მყარდება, არამედ პოლიტიკური პროცესის მონაწილეთა განსხვავებულ ტიპებს შორის ამ პოზიციების გადანაწილებითაც: ერთ ნაწილს სჯერა საკუთარი კომპეტენტურობის, მეორეს - არა; ზოგიერთი აქტიურია, ზოგი - პასიური. წარმოდგენებსა და აქტიურობის ხარისხს შორის ასეთი განშლა, ამავდროულად, ხელშემწყობი ფაქტორია ძალასა და პასუხისმგებლობას შორის ბალანსის გასამყარებლად. ეს თვალსაჩინო გახდება, თუ ბალანსის დაცვის ზემოთ აღწერილ მექანიზმს გავაანალიზებთ: რომელიღაც საკითხი სიმწვავეს იძენს და ძლიერდება აქტიურობა, ხოლო ხელისუფლების პასუხით, რომელიც სიმძაფრეს აცხრობს, ისევ ხდება ბალანსის აღდგენა. ერთი მიზეზი, რის გამოც რომელიმე საკითხის მნიშვნელობის გამწვავებასა და პოლიტიკური აქტიურობის გაზრდას პოლიტიკური სისტემის გადაწვა არ მოსდევს, ისაა, რომ ამა თუ იმ პრობლემის მნიშვნელობა ყველა მოქალაქისთვის ერთდროულად და თანაბრად მეტისმეტად იშვიათად თუ იწევს ხოლმე მაღლა. რეალობა უფრო ასე გამოიყურება: ცალკეული ჯგუფები პოლიტიკური აქტივობის გაზრდის დემონსტრირებას ახდენენ, მაშინ, როცა დანარჩენი მოქალაქეები ინერტულნი რჩებიან. ამიტომაც სამოქალაქო აქტივობის მოცულობა ყოველ კონკრეტულ დროსა და სივრცეში არც იმდენად იზრდება, რომ სისტემა მოიშალოს.

ყველაფერი, რაც ზემოთ ითქვა, ჩვეულებრივი მოქალაქეების პოზიციათა შესახებ არსებულ მონაცემებზეა დაფუძნებული. მაგრამ მექანიზმი, რომლის არსებობის პოსტულირებაც მოვახდინეთ, ქმედუნარიანი რომ იყოს, არაელიტების პოზიციებს ელიტების პოზიციებიც უნდა დაემატოს. საჭიროა გადაწყვეტილების მიმღებსაც სწამდეს დემოკრატიული მითი - სჯეროდეს, რომ ჩვეულებრივი მოქალაქეები უნდა მონაწილეობდნენ პოლიტიკაში და რეალურ გავლენას ფლობდნენ. თუკი ხელისუფალი მოქალაქის როლის შესახებ ამ აზრს იზიარებს, მაშინ მისი გადაწყვეტილებები სახელისუფლებო ძალასა და პასუხისმგებლობას შორის ბალანსს არ დაარღვევს.

მეორე მხრივ, გადაწყვეტილების მიმღებს შეუძლია თავისი არჩევანისდა მიხედვით მოქმედება, ვინაიდან ჩვეულებრივი მოქალაქე მის კარს მუშტებს არ უშენს მოთხოვნით, რომ მან რაიმე მოიმოქმედოს. ხელისუფალს მოქალაქის ინერტულობა იცავს. მაგრამ თუკი გადაწყვეტილების მიმღები იზიარებს მოქალაქის პოტენციური გავლენის რწმენას, მისი მოქმედების თავისუფლება შეიზღუდება იმით, რასაც ის ამ შემთხვევაში ითვალისწინებს: თუ მოქალაქეთა სურვილის შეუსაბამოდ იმოქმედებ, მაშინ კარს მუშტების ბრახუნით ჩამოიღებენ. მეტიც, თუკი ოფიციალური პირი იმ აზრზეა, რომ გადაწყვეტილების მიღებაში ჩვეულებრივი ადამიანიც უნდა ჩაებას, ამ შემთხვევაში პასუხისმგებლობით მოქმედებას მას იმის რწმენაც აიძულებს, რომ მოქალაქეთა ამგვარი გავლენა კანონიერი და გამართლებულია. მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი მონაცემებიდან ეს დასკვნა პირდაპირ არ გამომდინარეობს, გვაქვს ვარაუდის საფუძველი, რომ პოლიტიკური ელიტები არაელიტების პოლიტიკურ სტრუქტურას ითავისებენ, რომ საზოგადოებაში, სადაც არსებობს სამოქალაქო კულტურა, ისინი, არაელიტების კვალდაკვალ, მათთან დაკავშირებულ პოზიციებს ემხრობიან. საბოლოო ჯამში, ელიტები არაელიტებთან ერთად ერთი და იგივე პოლიტიკური სისტემის ნაწილს წარმოადგენენ და მათ დიდწილად პოლიტიკური სოციალიზაციის ერთნაირი გზა აქვთ გავლილი. ანალიზიც გვიჩვენებს, რომ პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ლიდერებს, ისევე, როგორც მაღალი სტატუსის მქონე მოქალაქეებს, უფრო მეტი მზაობა აქვთ, გაიზიარონ დემოკრატიული ნორმები, ვიდრე დაბალი სოციალური სტატუსის მქონე მოქალაქეებს.

ელიტების პოზიციათა კვლევას კიდევ ერთი მექანიზმის არსებობის გამოვლენამდე მივყავართ. ეს მექანიზმი შესაძლებელს ხდის გაძლიერდეს პასუხისმგებლობა მაშინ, როცა აქტიურობა და ჩაბმულობა უმნიშვნელოა. მოქალაქის გავლენა არათუ ყოველთვის, უმეტეს შემთხვევაშიც კი არ წარმოადგენს სტიმულს, რომელსაც პასუხი მოსდევს (მოქალაქე ან ჯგუფი მოქალაქეებისა წამოწევს მოთხოვნას - სახელისუფლებო ელიტა კი მისი დაკმაყოფილების მიზნით მოქმედებას იწყებს). აქ უფრო „მოსალოდნელი რეაქციის“ კარგად ცნობილი კანონი მუშაობს. სახელისუფლებო ელიტაზე სამოქალაქო გავლენის ფაქტორი ხშირად აქტიური ქმედების გარეშეც ახდენს გავლენას. მეტიც, მოქალაქეთა გააზრებული მისწრაფების გარეშეც კი ხდება ხოლმე ზემოქმედება. ელიტას სავარაუდო მოთხოვნებისა და ქმედების განჭვრეტა და ამისდაკვალად საპასუხო ნაბიჯის გადადგმა შეუძლია. ელიტა პასუხისმგებლობით იმიტომ კი არ მოქმედებს, რომ მოქალაქეები ამას აქტიურად მოითხოვენ, არამედ იმიტომ, რომ მათ გააქტიურების საბაბი არ მისცეს.

ასე რომ, სამოქალაქო კულტურის საზღვრებში სულაც არ არის აუცილებელი ინდივიდი რაციონალური და აქტიური მოქალაქე იყოს. მისი აქტიურობის ტიპი უფრო შერეული ხასიათისაა და შერბილებულია. ეს მას შესაძლებლობას უქმნის გარკვეული ხარისხის კომპეტენტურობა, ჩაბმულობა და აქტიურობა შეუთავსოს პასიურობასა და ჩაუბმელობას. უფრო მეტიც, ხელისუფლებასთან მისი დამოკიდებულება წმინდად რაციონალური არ არის, რადგან მათი (მოქალაქისა და გადაწყვეტილების მიმღებთა) ურთიერთმიმართება შეიცავს იმას, რასაც ჩვენ მოქალაქის კომპეტენტურობის დემოკრატიული მითი ვუწოდეთ. რაც გინდა ვთქვათ, ამგვარი მითის არსებობას მნიშვნელოვანი შედეგები მოაქვს. უპირველეს ყოვლისა ეს მარტო მითი როდია: მოქალაქის პოტენციური გავლენის რწმენას გარკვეული საფუძვლები აქვს და ის რეალურ ქცევით პოტენციალზე მიგვანიშნებს. რაც მთავარია, იმისგან დამოუკიდებლად, შეესაბამება ეს მითი სინამდვილეს თუ არა - მისი სწამთ.

ემოციების მართვის უნარი

არსებობს რამდენიმე მიზეზი, რომელთა გამო პრაგმატიზმი ან გრძნობათა სიჭარბე კი არა, სწორედ პრაგმატული და ემოციური ორიენტაციების ბალანსია აუცილებელი დემოკრატიის ეფექტური ფუნქციონირებისთვის. პირველ ყოვლისა, პოლიტიკურ მომხრეს რომ დაეყრდნო, იგი ემოციისგან მთლიანად დაცლილი არ უნდა იყოს. ს. ლიფსეტის დასკვნით, პოლიტიკური სისტემისადმი ლოიალობა, თუკი მას მხოლოდ და მხოლოდ პრაგმატული მოსაზრებები ასაზრდოებს, ერთობ მყიფე იქნება, რამდენადაც იგი მეტისმეტადაა სისტემის ფუნქციონირების ხარისხზე დამოკიდებული. ხანგრძლივი სტაბილურობისთვის სისტემა პოლიტიკურ მომხრეებს საჭიროებს. სისტემისადმი მხარდაჭერა უფრო ზოგადი ხასიათის მიმართებას ეფუძნება, რომელიც შეიძლება დახასიათდეს როგორც „სისტემური გრძნობა“. გ. ეკშტეინის მოსაზრებას თუ გავიმეორებთ, შეგვიძლია შევნიშნოთ, რომ მხოლოდ პრაგმატული, არაემოციური მონაწილეობა ოპორტუნისტული პოლიტიკის გატარებას განაპირობებს ხოლმე, რომელსაც არცთუ იშვიათად ცინიზმამდე მივყავართ.

მეორე მხრივ, თუ პოლიტიკასთან ან კონკრეტულ ჯგუფთან ემოციური მიბმა ზომაზე მეტად ძლიერდება, ამან შეიძლება დამღუპველი შედეგი მოუტანოს დემოკრატიას. პირველ ყოვლისა, პოლიტიკაში ძლიერი ემოციური მონაწილეობა აქტიურობასა და პასიურობას შორის ბალანსს უქმნის საფრთხეს, ვინაიდან ამ ბალანსის შენარჩუნება იმაზეა დამოკიდებული, თუ რამდენად დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ პოლიტიკას. გარდა ამისა, ძლიერი პოლიტიკური „ჩაჭიდება“ „პოლიტიკური ფსონების“ აწევას იწვევს, რაც ხელსაყრელ ნიადაგს უმზადებს მესიანისტურ მასობრივ მოძრაობებს, რომლებიც არღვევენ დემოკრატიის სტაბილურობას. მეტიც, გამძაფრებული ემოციური დამოკიდებულების შედეგები დამღუპველი იმ შემთხვევაშიც შეიძლება გახდეს, როცა ის მთელ სისტემასთან და ლეგიტიმურ ელიტასთანაა დაკავშირებული, და მაშინაც, როცა ამა თუ იმ ჯგუფს მიემართება. ცხადია, რომ ცალკეულ პოლიტიკურ პარტიებთან და ჯგუფებთან მეტისმეტად ძლიერი მიჯაჭვა, სისტემის ფრაგმენტიზაციის მეშვეობით, დესტაბილიზაციის ფაქტორია. მაგრამ მაშინაც თუ ეს ჯაჭვები პოლიტიკურ სისტემასთან და ლეგიტიმურ ელიტასთანაა გაბმული, შედეგები ალბათ არასასურველი იქნება. გარკვეული ხარისხით მაინც რომ შეძლონ მოქალაქეებმა პოლიტიკური ელიტების კონტროლი, მათი ერთგულება სისტემისა და ელიტებისადმი საბოლოო და უპირობო არ უნდა იყოს. გარდა ამისა, სამოქალაქო კულტურა, მოქალაქის როლთან ერთად, მრევლის უფრო ტრადიციული როლის შენარჩუნებასაც გულისხმობს. პოლიტიკის მიღმა არსებული სამოქმედო სფეროს შენარჩუნება ერთობ მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს იმ შემთხვევაში, თუ სამოქალაქო კულტურის დაბალანსებული გავლენისკენ მივიწევთ.

აქედან გამომდინარე, პოლიტიკაში მონაწილეობა არც ინსტრუმენტალური და არც მხოლოდ ემოციური არ უნდა იყოს. ადამიანმა ამისგან როგორც პრაგმატული, ასევე ემოციური დაკმაყოფილება უნდა მიიღოს. საბოლოოდ კი იმის თქმა შეიძლება, რომ პოლიტიკაში დაბალანსებული მონაწილეობა მხოლოდ წარმატებული დემოკრატიების სამოქალაქო კულტურისთვისაა დამახასიათებელი.

თახმობა და უთანხმოება

სოციალური ნდობისა და თანამშრომლობის, როგორც სამოქალაქო კულტურის კომპონენტის, მნიშვნელობა შეუძლებელია სათანადოდ არ იქნეს შეფასებული. გარკვეული აზრით, ეს უმთავრესი რეზერვუარია, საიდანაც დემოკრატიული წყობა იღებს ფუნქციონირების უნარს. კონსტიტუციების შემქმნელებმა პოლიტიკური ცხოვრების ფორმალური სტრუქტურები გამოიგონეს, რომლებიც ნდობის გამომწვევი ქცევის გაძლიერებისკენაა მოწოდებული. მაგრამ რეალური ნდობის გარეშე მსგავსი ინსტიტუტები, ჩანს, დიდად არ ფასობს. სოციალური ნდობა მოქალაქეთა პოლიტიკურ თანამშრომლობას უწყობს ხელს. ამგვარი თანამშრომლობის გარეშე კი დემოკრატიული პოლიტიკა, უბრალოდ, არ შეიძლება არსებობდეს. სოციალური ნდობა, სავარაუდოდ, მოქალაქეებსა და პოლიტიკურ ელიტას შორის ურთიერთობების ნაწილს შეადგენს. ჩვენ უკვე ვთქვით, რომ დემოკრატია ელიტების ძალაუფლების შენარჩუნებას მოითხოვს. ახლა ამას უნდა დავამატოთ ისიც, რომ პოლიტიკური ელიტასადმი ნდობის შეგრძნება, იმის რწმენა, რომ ის მტრული და გარე ძალა კი არა, იმავე პოლიტიკური საზოგადოების ნაწილია, მოქალაქეებს მისთვის ძალაუფლების გადასაცემად განაწყობს. ამასთანავე, ზოგადნაციონალური მიზნების არსებობა ამცირებს საფრთხეს, რომ ამა თუ იმ პოლიტიკურ ჯგუფთან ემოციური მიჯაჭვა პოლიტიკურ ფრაგმენტაციას გამოიწვევს.

ზემოთქმული საფუძველს გვიქმნის იმის გასაგებადაც, რომ დემოკრატიულ სისტემაში კიდევ ერთი ბალანსი უნდა იყოს დაცული - წონასწორობა თანხმობასა და უთანხმოებას შორის. ტ. პარსონსს რომ დავესესხოთ, საზოგადოება „შეზღუდულად უნდა იყოს პოლარიზებული“. თუ არ არის თანხმობა, პოლიტიკური დებატების (რაც დემოკრატიულ პროცესთანაა ასოცირებული) მშვიდობიანად დასრულების შანსი ნაკლებია. თუკი, მაგალითად, სახელისუფლებო ელიტა ჩათვლის, რომ ოპოზიციური ელიტა ზედმეტად სახიფათოა, მმართველი ელიტის სტატუსის მოსაპოვებლად წამოწყებულ ბრძოლაში ის მშვიდობიან კონკურენციას ძნელად თუ დაუშვებს.

სამოქალაქო კულტურაში თანხმობასა და უთანხმოებას შორის ბალანსის შენარჩუნებას ის მექანიზმი ემსახურება, რომელიც აქტიურობასა და პასიურობას შორის ბალანსის ფაქტორის ანალოგიურია: შეუსაბამობა ნორმასა და ქცევას შორის. ეს მხოლოდ ერთ-ერთი გზაა, რითაც სამოქალაქო კულტურა საზოგადოებაში არსებულ უთანხმოებებს ათვინიერებს. მთლიანობაში ამ პროცესს თან სდევს კონფლიქტების პოლიტიკური შრისადმი დამორჩილება, განპირობებული უფრო ღრმა და ყოვლისმომცველი ორიენტაციით „ერთობაზე“ - იქნება ეს „თამაშის დემოკრატიულ წესებთან“ დაკავშირებული ნორმები თუ რწმენა, რომ საზოგადოებაში არსებობს სოლიდარობა, რაც პოლიტიკური თანამოაზრეობის კრიტერიუმებს კი არა, პარტიულ ინტერესებზე მაღლა დგომას ეფუძნება.

ხსენებული ბალანსი როგორც მოქალაქეების, ასევე ელიტების დონეზეც უნდა იყოს დაცული. მაგალითად, აშშ-სა და დიდი ბრიტანეთის საკანონმდებლო ორგანოებში ეტიკეტის რთული, ფორმალური და არაფორმალური სახეები არამარტო წაახალისებენ, არამედ მოითხოვენ კიდეც ერთმანეთთან ოპოზიციურად განწყობილი პარტიების წევრთა შორის მეგობრულ ურთიერთობას (ან თუნდაც საუბრისას კეთილგანწყობას). ეს გარკვეულწილად „აკეთილშობილებს“ მხოლოდ პოლიტიკურ მომხრეებზე ორიენტირებულობას, რაც, რა თქმა უნდა, სულაც არ ნიშნავს, რომ ამით „ჩვენიანებისადმი“ ერთგულება კნინდება - ის, უბრალოდ, ადამიანური ურთიერთობების უფრო ზოგადი ნორმების მეშვეობით დასაშვებ ფარგლებში ექცევა.

შესაჯამებლად შეიძლება ითქვას, რომ სამოქალაქო კულტურის ყველაზე მკაფიო თვისებას მისი ხასიათის მრავალგვაროვნება წარმოადგენს. პირველ ყოვლისა, იგი მრევლის, ქვეშევრდომისა და მოქალაქის ორიენტაციების ნაზავია. პირველად კავშირებზე მრევლის ორიენტაცია, ქვეშევრდომის პასიური პოლიტიკური პოზიცია და მოქალაქის აქტიურობა სამოქალაქო კულტურაში ერთმანეთს შეერწყა. ამის შედეგად მივიღეთ დამორჩილებული ან დაბალანსებული პოლიტიკური ორიენტაციების მთელი წყება: მასში არის პოლიტიკური აქტიურობა, მაგრამ არც იმდენად ფართო, რომ შესაძლებელი გახდეს სახელისუფლებო ძალაუფლების მორღვევა; არის მონაწილეობაც და ერთგულებაც, მაგრამ - პრაგმატული; არის უთანხმოებებიც, მაგრამ - ზომიერი ხასიათისა. ამას გარდა, პოლიტიკური ორიენტაციები, რომლებიც სამოქალაქო კულტურას ქმნის, მჭიდროდ უკავშირდება ზოგადსოციალურ და პიროვნულ ორიენტაციებს. სამოქალაქო კულტურის ფარგლებში პიროვნული ურთიერთობების ნორმები, საერთო და საკუთარი სოციალური გარემოსადმი ნდობით მსჭვალავს პოლიტიკურ პოზიციებს და არბილებს მათ. სამოქალაქო კულტურისთვის დამახასიათებელი პოზიციების აღრევა მრავალი პარამეტრით ყველაზე უკეთ მიესადაგება ისეთ შერეულ პოლიტიკურ სისტემას, როგორიცაა დემოკრატია.

სამოქალაქო კულტურის წყაროები

სახელმწიფო მოღვაწენი, რომლებიც პოლიტიკური დემოკრატიის შექმნისკენ ისწრაფიან, ხშირად ძალისხმევის კონცენტრაციას დემოკრატიული სამთავრობო ინსტიტუტების ფორმალური ნაკრებისა და კონსტიტუციის შემუშავებაზე ახდენენ. ისინი პოლიტიკური პარტიების ფორმირებაზეც ამახვილებენ ყურადღებას, რათა მასები მონაწილოებისათვის განაწყონ. მაგრამ ეფექტური და სტაბილური დემოკრატიული წყობისთვის უფრო მეტია საჭირო, ვიდრე ეს პოლიტიკური და მმართველობითი სტრუქტურებია. მისი განვითარება ორიენტაციებზეა დამოკიდებული, რომლებიც ადამიანებს პოლიტიკურ პროცესთან დაკავშირებით უყალიბდებათ. თუკი მოქალაქეებს პოლიტიკური სისტემის მხარდაჭერის ძალა არ შესწევთ, ამ უკანასკნელის წარმატების შანსი მეტისმეტად სუსტია.

სამოქალაქო კულტურა დემოკრატიული კულტურის ერთადერთი ფორმა არ არის, მაგრამ იგი მისი ისეთი ნაირსახეობაა, რომელიც, როგორც ითქვა, ყველაზე მაღალი ხარისხით შეესატყვისება სტაბილურ დემოკრატიულ სისტემას. ამიტომ არ იქნებოდა ურიგო გვენახა, სამოქალაქო კულტურა როგორ გადაეცემა თაობიდან თაობას. პირველი, რაც ამასთან დაკავშირებით შეიძლება ითქვას, ის არის, რომ მას, პირდაპირი მნიშვნელობით, სკოლაში არ ასწავლიან. აშშ-ში სამოქალაქო სწავლება ქცევის ისეთ ტიპზეა აქცენტირებული, რომელიც სამოქალაქო კულტურაზე მეტად მის რაციონალურ-აქტივისტურ მოდელთანაა დაახლოებული. აღნიშნული ქცევის ტიპი სამოქალაქო კულტურის მნიშვნელოვან კომპონენტს წარმოადგენს, მაგრამ ის მხოლოდ და მხოლოდ კომპონენტია - მეტი არაფერი. დიდ ბრიტანეთში, რომლის პოლიტიკური კულტურა ერთობ მიმგვანებულია სამოქალაქო კულტურას, ჩვენ თითქმის ვერ ვხვდებით აშკარა მცდელობას, რომ ბავშვებს სამოქალაქო კულტურასთან ასოცირებული ქცევის ნორმების სისტემა ჩაუნერგონ. არც იმის დანერგვა ხდება, რასაც აქტივისტურ-რაციონალური მოდელი ვუწოდეთ. ბრიტანეთში, ფაქტობრივად, არ არსებობს მკაფიოდ ფორმულირებული თეორია „კარგი ბრიტანელი მოქალაქის“ რაობის შესახებ; არც რაიმე სახელმძღვანელო პრინციპი - როგორ მოამზადო ბავშვი მოქალაქეობისათვის. ეს სულაც არ გულისხმობს, რომ სკოლაში სამოქალაქო კულტურის გამოსამუშავებლად უშუალო სწავლება არაფერს ნიშნავს - ჩვენ უფრო იმისკენ ვიხრებით, რომ მისი როლი მეორეხარისხოვანია.

გასაკვირი არ არის, რომ სამოქალაქო კულტურა მხოლოდ პირდაპირი სწავლებით არ გადაიცემა. მისი შემადგენელი ორიენტაციები და ქცევები რთულად და აბნეულადაა ურთიერთშერწყმული, ვინაიდან ესაა კულტურა, რომელიც, გარკვეულწილად, არათანმიმდევრულობითა და გაწონასწორებული წინააღმდეგობებით ხასიათდება. სამოქალაქო კულტურის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ნაწილი ის პოზიციებია, რომლებიც სხვისადმი ნდობას უკავშირდებიან - მრავალპლასტიანი, ზოგჯერ წინააღმდეგობების შემცველი კომპლექსი, რაც ერთობ ძნელია პირდაპირი სწავლების მეშვეობით იქნეს გაზიარებული. მაშ, როგორღა გადაეცემა სამოქალაქო კულტურა თაობიდან თაობას?

დასმულ კითხვაზე პასუხს პოლიტიკურ სოციალიზაციაში ვპოულობთ. სამოქალაქო კულტურის გადაცემის პროცესი რთულია და სოციალურ ინსტიტუტებში - ოჯახში, თანატოლთა ჯგუფში, სკოლაში, სამსახურში, აგრეთვე პოლიტიკურ სისტემაში - გაწვრთნას მოიცავს. ამ ინსტიტუტებში მოპოვებული გამოცდილების ტიპები ურთიერთგანსხვავებულია. ინდივიდები მიზანმიმართული სწავლით, მაგალითად, სპეციალურ გაკვეთილებზე სამოქალაქო საფუძვლების გაცნობით, პოლიტიკურ ორიენტაციას იძენენ; მაგრამ ისინი მაშინაც სწავლობენ, როცა პოლიტიკურ გამოცდილებას წააწყდებიან, რაც სულაც არ არის საიმისოდ გამიზნული, რომ მისი მეშვეობით რაიმე შეისწავლო, - მაგალითად, ბავშვი ისმენს როგორ დავობენ პოლიტიკურ საკითხებზე მშობლები ანდა პოლიტიკური სისტემის სუბიექტების ქცევას ადევნებს თვალს. პოლიტიკური ორიენტაციების სწავლება და განვითარება მიზანმიუმართავი და თავისი ხასიათით არაპოლიტიკურიც შეიძლება იყოს, როგორც ეს ხდება იმ დროს, როცა ინდივიდი ძალაუფლების შესახებ შეიტყობს ოჯახის ან სკოლის საძალაუფლებო სტრუქტურებში მონაწილეობის შედეგად, ან, როცა ის უფროსებთან თავისი ადრეული კონტაქტების წყალობით იგებს, იმსახურებენ თუ არა ადამიანები ნდობას.

პოლიტიკური სოციალიზაციის ასეთი მრავალწახნაგიანობა შესანიშნავ შესაძლებლობას გვთავაზობს ჩავწვდეთ იმ თავისებურებებს, რომლებზეც დაფუძნებულია სამოქალაქო კულტურა. რაკიღა სწავლების ესა თუ ის სახე მკაფიოდ გამოხატული არ არის, ორიენტაციული წინააღმდეგობები შეიძლება შეუმჩნეველი დარჩეს. პოლიტიკური სწავლება ერთდროულად რამდენიმე არხით ხორციელება და, შესაბამისად, ადამიანს პოლიტიკური კულტურის ამა თუ იმ ასპექტის აღქმა სხვადასხვა წყაროდან შეუძლია. სწავლების ამგვარი ხასიათი შესაძლებელს ხდის იმ დაძაბულობის მაქსიმალურ განმუხტვას, რომელიც გაჩნდებოდა, თუკი აქტიურობისა და პასიურობის ორიენტაციები (როგორც სამოქალაქო კულტურაში შემავალ პოლიტიკურ მიმართებათა წინააღმდეგობრიობის ერთი ნიმუში) ერთი და იგივე წყაროდან იქნებოდა აღმოცენებული. ასე და ამგვარად, ოჯახისა და სკოლის ცხოვრებაში პირადი მონაწილებით, ისევე, როგორც პოლიტიკური მონაწილეობის ნორმების აღქმის შედეგად, ბავშვი, სავარაუდოდ, სწავლობს, რომ იგი გადაწყვეტილების მიღების რეალურ თანამონაწილედ შეიძლება იქცეს. იმავდროულად ოჯახსა და სკოლაში იერარქიულ ძალაუფლებასთან გარდაუვალი შეხება საკუთარ პოლიტიკურ გარემოცვაზე დომინირების განწყობას ასუსტებს. ანალოგიურად, ის, რაც პოლიტიკური აქტიურობისა და იდეალიზმის აუცილებლობის შესახებაა წიგნებში ამოკითხული, უფროსების ფაქტობრივ პოლიტიკურ ქცევასა და ორიენტაციებზე დაკვირვებით დაბალანსდება. ბავშვობისას გამომუშავებული ეს ნაირგვარი ორიენტაციები, პოლიტიკასთან შემდგომი შეხების უშუალო გამოცდილების გავლენით, კიდევ დაექვემდებარება მოდიფიკაციას. პოლიტიკაში მონაწილეობასთან დაკავშირებული მოლოდინები და ნორმები, ურთიერთქმედებაში მოვა მონაწილეობის იმ ფაქტობრივ შესაძლებლობებთან, რომლებსაც პოლიტიკური სისტემა გვთავაზობს, იმ აზრთან და მნიშვნელობასთან, რასაც ადამიანი თავად ანიჭებს ამა თუ იმ საკითხს, და იმ მოთხოვნებთან, რომლებიც სხვა როლების შესრულებიდან გამომდინარე დგება მის წინაშე.

პოლიტიკური სოციალიზაცია დიდწილად ადამიანზე სამოქალაქო კულტურისა და უშუალოდ დემოკრატიული სახელმწიფოს პირდაპირ ზემოქმედებამდე დაიყვანება. ყოველი ახალი თაობა წინამორბედი თაობების პოლიტიკურ ორიენტაციებსა და ქცევას აღიქვამს და, შესაბამისად, სამოქალაქო კულტურით იმსჭვალება.

ის, რაც თაობებში სამოქალაქო კულტურის გადაცემის შესახებ ითქვა, უმთავრესად უკავშირდება ერებს, რომლებსაც ამგვარი კულტურა უკვე აქვთ. ახალ სახელმწიფოებს, საიმისოდ, რომ სამოქალაქო კულტურა განავითარონ, ჯერ მისი შექმნა მოუწევთ. როგორ არის ეს შესაძლებელი? ამ კითხვაზე პასუხი სცდება ჩვენი კვლევის საზღვრებს. მაგრამ სამოქალაქო კულტურის ზოგიერთი თავისებურება და იმ ქვეყნების პოლიტიკური ისტორია, რომლებშიც ამგვარი კულტურა ჩამოყალიბდა, უფლებას გვაძლევს ორი მოსაზრება გამოვთქვათ. პირველ ყოვლისა, დასავლეთის ქვეყნებში სამოქალაქო კულტურის გაჩენა შედარებით უკრიზისო, მშვიდი და ბუნებრივი, თანმიმდევრული პოლიტიკური განვითარების შედეგი იყო. და მეორე: ის შერწყმის პროცესში იქმნებოდა: პოზიციების ახალი ტიპები ძველებს კი არ დევნიდნენ, არამედ უზავდებოდნენ მათ.

მიზეზები, რიმელთა გამო ისტორიული განვითარების ამგვარი მოდელი სამოქალაქო კულტურის გაჩენას უწყობდა ხელს, აშკარაა. სამოქალაქო კულტურა ხომ ზომიერების პოლიტიკური კულტურაა. იგი პოლიტიკის თემების ცნობას მოითხოვს, მაგრამ ეს თემები ჩეულებრივი ადამიანის განსაკუთრებული ყურადღებისა და ინტერესის საგანს არ წარმოადგენს; იგი გულისხმობს პოლიტიკაში ჩაბმას, მაგრამ მონაწილეობის ხარისხი მაღალი არ არის. თავს უფლებას ვაძლევთ ვამტკიცოთ, რომ მსგავსი პოლიტიკური პოზიციები მხოლოდ შედარებით მშვიდი პოლიტიკური განვითარების პირობებში შეიძლება აღმოცენდეს, ანუ იქ, სადაც პოლიტიკური ფსონები საკმარისად მაღალია, რათა უფრო და უფრო მეტ ადამიანს ედოს პოლიტიკურ პროცესში თავისი წილი, მაგრამ არც იმდენად მაღალი, რომ მოქალაქე საკუთარი ინტერესების დასაცავად აიძულოს პოლიტიკაში ისე „გადაეშვას“, როგორც სახიფათო ოპონენტთან ომში.

უფრო რთულია ორიენტაციების შერწყმის გზით განვითარების მიზეზების გაგება, თუმცა ეჭვს არ იწვევს, რომ მათ სამოქალაქო კულტურის ბუნებაში აქვთ ფესვები გადგმული. ეს შერეული კულტურა, რომელიც მრევლის, ქვეშევრდომისა და მონაწილის ორიენტიაციებს აერთიანებს, იმგვარად უნდა განვითარებულიყო, რომ ახალი მიმართება - ორიენტაცია პოლიტიკურ მონაწილეობაზე - ორ უფრო ძველ ტიპს შერწყმოდა, მაგრამ ისე, რომ არ გაერიყა და განედევნა ისინი.

როგორც დავინახეთ, ამგვარი შერწყმის ორი ასპექტი არსებობს. ერთი მხრივ, ტრადიციული ძალაუფლების გაფანტულ ტიპთან დაკავშირებულ ორიენტაციებს მთლიანად არ ენაცვლება პოლიტიკური ორიენტაციის ახალი, უფრო დიფერენცირებული ტიპი. მეორე მხრივ კი, მონაწილის უფრო აქტიური როლი მრევლისა და ქვეშევრდომის უფრო პასიურ როლებს არ ცვლის. ამის შედეგია სამოქალაქო კულტურის ის ფორმა, რომელსაც აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთში ვხვდებით, სადაც პოლიტიკური სისტემა ყოვლისმომცველი სოციალური ფასეულობებითაა გაჯერებული. საიმისოდ, რომ ეს ურთიერთშეზავება არ შეწყდეს, თანამედროვე პოლიტიკის განვითარებამ (მისთვის დამახასიათებელი ფუნქციონალური, სპეციალიზებული პოლიტიკური ერთეულებითა და პოლიტიკური კონკურენციის სტრუქტურირებული ტიპით) არ უნდა შეიძინოს ისეთი ფორმები, რომლებსაც თავდაპირველი ერთობის შესუსტება შეეძლებათ. ეს უფრო ძველი ორიენტაციები თანამედროვე სისტემაში უნდა იქნეს გადმოტანილი.

მსგავსადვე, საიმისოდ, რომ სამოქალაქო კულტურა აღმოცენდეს, პოლიტიკური დემოკრატიის განვითარებამ, რასაც თან სდევს გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მონაწილეობის შესაძლებლობათა გაფართოება, მთლიანად არ ანდა მოშალოს ქვეშევრდომის ორიენტაცია. პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღების ახალი გზა - მოქალაქეების თანამონაწილეობა - მართვის პროცესის ძველ მეთოდს კი არ ცვლის, არამედ ავსებს მას. ალბათ ასე შეიძლება შეიქმნას აქტიურობისა და პასიურობის ნაზავი, რითაც სამოქალაქო კულტურა ხასიათდება.

სამოქალაქო კულტურის მომავალი

ორიენტაციების შერწმით სამოქალაქო კულტურა, ჩვეულებრივ, თანმიმდევრულად მაშინ ვითარდება ხოლმე, როდესაც პოლიტიკური სისტემის წინაშე არსებული პრობლემების მოგვარება დროში არის გაწელილი. ახლად წარმოქმნილი ესა თუ ის ჯგუფი სრული მონაწილების შესაძლებლობის მოპოვებისკენ მიიწევს, მაგრამ ეს პროცესი ხანგრძლივია და ნაბიჯ-ნაბიჯ ხორციელდება. პოლიტიკური ცვლილებების ასეთი თანმიმდევრულობა ბრიტანული და (შედარებით ნაკლებად) ამერიკული პოლიტიკური ისტორიისთვისაა დამახასიათებელი. პრობლემა, რასაც ახალი სახელმწიფოები აწყდებიან, ისაა, რომ მათ არც თანმიმდევრული განვითარების გამოცდილება და არც საამისო ობიექტური პირობები არ გააჩნიათ. ამ ქვეყნებში პოლიტიკაში ჩართვის მოთხოვნას ყველაზე რადიკალურად ხშირად ისინი გამოხატავენ ხოლმე, ვისაც ახლო წარსულში მრევლის პასიური როლი აკმაყოფილებდა. სოციალური ცვლილებებით გამოწვეული ყველა უმსხვილესი პრობლემა კი აქ ერთდროულად მოითხოვს გადაწყვეტას. და, რაც ალბათ ყველაზე უფრო ძნელია, ნაციონალური საზღვრების შემოწერაც და იდენტობის ფორმირებაც ერთსა და იმავე პერიოდში უნდა განხორციელდეს. მართალია, ნელი პოლიტიკური განვითარება სამოქალაქო კულტურისთვის ხელსაყრელია, მაგრამ სწორედ დრო, ასე აუცილებელი რომ არის თანმიმდევრობის დაცვისთვის, არა აქვთ ახალ სახელმწიფოებს.

ეს ქვეყნები ხანმოკლე დროის განმავლობაში იმის გაკეთებას ცდილობენ, რასაც დასავლეთმა ასწლეულები მოანდომა. მიზნის მისაღწევად შესაძლებელია თუ არა ურთიერშერწყმაზე დამყარებული თანმიმდევრული სოციალური ცვლილებების მაგივრად რაიმე სხვა მექანიზმი იქნას გამონახული? მოცემულ კითხვაზე პირდაპირი პასუხი არ არსებობს და ეს თემა მხოლოდ და მხოლოდ ფანტაზიის სფეროს უნდა მივაკუთვნოთ. თუკი რამ გამომდინარეობს ჩვენი კვლევიდან, პირველ ყოვლისა ის, რომ პოლიტიკური კულტურის განვითარების მარტივი, დემოკრატიისთვის გამოსადეგი ფორმულა არ მოიპოვება. ამის მიუხედავად ჩვენ რამდენიმე დასკვნა მაინც გამოვიტანეთ, რომლებიც შესაძლოა, განსახილველ საკითხზე მსჯელობისას გამოგვადგეს.

დრო მნიშვნელოვანია, მაგრამ შესაძლებელია თუ არა სწავლების გზა მის საუკეთესო შემცვლელად იქნას გამოყენებული? ჩვენი მონაცემები გვიჩვენებს, რომ განათლება არის მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომელიც პოლიტიკურ პოზიციებს განსაზღვრავს. სწავლების საგრძნობი უპირატესობა ისაა, რომ უნარებს, რომელთა გამომუშავებას დასავლეთი წლებს ანდომებდა, ახლა უფრო მარტივად ნერგავენ, რადგან უკვე არსებობენ ამ უნარების მქონე ადამიანები. ჩვენი მონაცემები მოწმობს, რომ სწავლებით შესაძლებელია სამოქალაქო კულტურის მნიშვნელოვანი კომპონენტები განვითარდეს, მას ძალუძს პოლიტიკური მონაწილეობის უნარებით აღჭურვოს ინდივიდი. ადამიანებმა შეიძლება ისწავლონ საჭირო ინფორმაციის მოპოვება; გაეცნონ მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებს; მიიღონ ცოდნა ფორმალური პოლიტიკური სტრუქტურების შესახებ და სამთავრობო და პოლიტიკური ინსტიტუტების დანიშნულებასა და შინაარსზეც შეიძინონ წარმოდგენა. სწავლების საშუალებით შეიძლება დემოკრატიულ მონაწილეობასა და პასუხისმგებლობასთან დაკავშირებით ფორმულირებული ნორმებიც იქნას გადაცემული…

მაგრამ ჩვენი მონაცემები იმასაც გვიჩვენებს, რომ სწავლებით მხოლოდ და მხოლოდ სამოქალაქო კულტურის ცალკეული კომპონენტების წარმოქმნა შეიძლება. სკოლა გვაწვდის პოლიტიკასთან დაკავშირებულ შემეცნებით უნარებს, მაგრამ რამდენად აქვს მას საიმისო შესაძლებლობა, რომ სამოქალაქო კულტურის უმნიშვნელოვანესი კომპონენტის - სოციალური ორიენტაციების - შემუშავებაში შეიტანოს წვლილი? არის თუ არა შესაძლებელი სწავლების მეშვეობით გაჩნდეს სოციალური ნდობა და პატივისცემა? ხელეწიფება თუ არა სპეციალურ განათლებას ხელი შეუწყოს პოლიტიკური პროცესის სოციალური ორიენტაციებით გამსჭვალვას? ან მოახერხებს თუ არა სწავლების სისტემა გაავრცელოს აქტიურობისა და პასიურობის, ჩართულობისა და ინდიფერენტულობის ეს უცნაური ნაზავი? შეძლებს თუ არა იგი განაპირობოს მრევლის, ქვეშევრდომისა და მონაწილის ორიენტაციების შერწყმა? პოლიტიკური სოციალიზაციისა და სამოქალაქო კულტურის კავშირის ჩვენეული ანალიზი, გვაფიქრებინებს, რომ სამოქალაქო კულტურის ამ კომპონენტების წარმოქმნის კუთხით ფორმალური სწავლება დროის ფაქტორის ადეკვატურ შემცვლელად ვერ გამოდგება ფორმალური სწავლების პროცესის შევსების ერთ-ერთი გზა შეიძლება პოლიტიკური სოციალიზაციის სხვა არხების განვითარება გახდეს. როგორც აღვნიშნავდით, ასეთი არხების სიმრავლე ხელსაყრელ გარემოს ქმნის პოზიციების შერეული ტიპის დანერგვისთვის. ის პოლიტიკურ ორიენტაციციებს ამრავალფეროვნებს. კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, რომ ინდივიდის მიერ სოციალიზაციის საფეხურების გავლამ შეიძლება მას ერთდროულად რამდენიმე განსხვავებული როლის შესრულება ასწავლოს. ეს მისი პოლიტიკური ორიენტაციის სისტემატიზებისა და დაბალანსების შესაძლებლობას წარმოშობს. ერთდროულად რამდენიმე როლის შესრულების უნარი სამოქალაქო კულტურის ძირითად კომპონენტს წარმოადგენს. სოციალიზაციის უმნიშვნელოვანესი არეებია ოჯახი, სამუშაო ადგილი, თავისუფალი ასოციაციები. მსგავსი ინსტიტუტების სახეცვლილებისა და განვითარების კვალადაკვალ, ახალ ქვეყნებში, იქ არსებული სოციალიზაციის არხები, შესაძლოა სამოქალაქო კულტურის მიმართულებით გაფართოვდეს. იმავე ხარისხით, რა ხარისხითაც პოლიტიკური პროცესისადმი ოჯახი უფრო აქტიური და ღია გახდება (ჩვენი მონაცემები მოწმობს, რომ სწორედ ესაა მოდერნიზაციის ერთ-ერთი ფუნქცია), გაჩნდება კიდეც ორიენტაციების დანერგვის ახალი შესაძლებლობები. ანალოგიურად, სოციალიზაციის არხების გაფართოება ინდუსტრიალიზაციის თანამდევმა პროფესიულმა ცვლილებებმაც და თავისუფალი ასოციაციების სტრუქტურის განვითარებამაც შეიძლება გამოიწვიოს.

მაგრამ ჩანს, რომ მიზნის მისაღწევად სოციალიზაციის არხების გაჭრა არასაკმარისია. რა თქმა უნდა, ამ გზებით შეიძლება მონაწილეობაზე ორიენტირებული პოზიციები გამომუშავდეს, მაგრამ მათი მეშვეობით სოციალური ნდობის წარმოქმნისა და სისტემასთან ემოციური ჩაჭიდების უნარის გაჩენა ეჭვს ბადებს. თუ, მაგალითად, შემადგენელ ნაწილებად გახლეჩილ პოლიტიკურ სისტემაშია გაჭრილი ეს არხები, მაშინ მათი მეშვეობით ამ სისტემისადმი გამომუშავებული დამოკიდებულება შეიძლება სულაც გაუცხოება აღმოჩნდეს, ხოლო პიროვნული ურთიერთნდობის პოლიტიკური ნდობის ენაზე თარგმნა კი სრულიად შეუძლებელი გახდეს. ეს იმას ნიშნავს, რომ საჭიროა გარკვეული პროცესი, რომლითაც ინდივიდებს საერთო პოლიტიკური იდენტობის გრძნობა გაუჩნდებათ, რომელიც, ერთი მხრივ, მოქალაქეებს სისტემისადმი მიიმხრობდა, მეორე მხრივ კი, სხვა მოქალაქეებთან იდენტობის გრძნობით გააერთიანებდა. მონაწილეობა და შემეცნებითი უნარები საკმარისი არაა ისეთი პოლიტიკური სივრცის შესაქმნელად, სადაც მოქალაქეები ერთმანეთს ენდობიან, თანამშრომლობის უნარი აქვთ და ღრმა და ემოციურია პოლიტიკურ სისტემასთან დამოკიდებულება.

ამგვარად, საკითხავი ისაა, მონაწილეობის უნართან ერთად, რაც სკოლისა და სოციალიზაციის სხვა არხების საშუალებით შეიძლება წარმოიშვას, როგორ უნდა განვითარდეს პოლიტიკური სისტემისადმი ემოციური მიმართება და პოლიტიკური ერთობის განცდაც? ამ კითხვაზე საპასუხოდ გერმანიისა და მექსიკის პოლიტიკური კულტურის მოდელებს უნდა მივმართოთ. განსახილველ კონტექსტში მათი გამოცდილება განსაკუთრებით საინტერესოა. გერმანიაში პოლიტიკური გათვიცნობიერებულობის ხარისხი საკმაოდ მაღალია. მაგრამ სისტემური გრძნობა და მოქალაქეთა ურთიერთანამშრომლობის უნარი შედარებით მოიკოჭლებს. მექსიკაში საგანმანათლებლო და კოგნიტური კომპონენტები, მართალია, სუსტია, მაგრამ სისტემური გრძნობაც და მოქალაქეობის, როგორც მექსიკელობის, განცდა, გერმანიასთან შედარებით უფრო მეტადაა განვითარებული. ეს თვითშეგნება პოლიტიკურ თანამშრომლობას ან თანამშრომლობისკენ მისწრაფებას ერწყმის და სისტემური გრძნობის მაღალ დონეს უზრუნველყოფს. მექსიკის ისტორიაში არის სიმბოლური, მოქალაქეთა გამაერთიანებელი მოვლენა - მექსიკური რევოლუცია. ის ამ ქვეყნის პოლიტიკური კულტურის განვითარების გადამწყვეტი მომენტია, ვინაიდან მისი მეშვეობით ნაციონალური იდენტობის განცდა და პოლიტიკური სისტემისადმი ერთგულება ჩამოყალიბდა.

ახალ სახელმწიფოებში სამოქალაქო კულტურის შექმნას დასჭირდება როგორც მოქალაქეთა გამაერთიანებელი სიმბოლოები და სისტემური გრძნობა, რაც მექსიკას მისმა რევოლუციამ მისცა, ასევე გერმანიისათვის დამახასიათებელი კოგნიტური და საგანმანათლებლო უნარები. ამ ქვეყნებისთვის, აუცილებელია სიმბოლურ დონეზე რაღაც მოვლენის ან სიმბოლოდ ქცეული ქარიზმატული ლიდერის არსებობა ანდა კიდევ სხვა რამ საშუალება - ნდობისა და ერთიანობის განცდის გასაჩენად. მაგრამ ასევე დიდი მნიშვნელობა აქვს განათლების შესაძლებლობათა გაფართოებას, ინდუსტრიული ცხოვრების რეჟიმს, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებთან, პოლიტიკურ პარტიებთან და თავისუფალ ასოციაციებთან ურთიერთობის გამოცდილების შეძენას. სამოქალაქო კულტურის ასამაღლებლად გადამწყვეტი იქნება ისიც, რომ ხელისუფლებამ თავისი მოვალეობების შესრულება შეძლოს. როგორც გერმანიისა და მექსიკის მაგალითი გვიჩვენებს, მყარი პოლიტიკური ნდობის განვითარება შესაძლოა პოლიტიკურმა სისტემამ განსაზღვროს (განაკუთრებით მისი ჩამოყალიბების სტადიაზე) იმ შემთხვევაში, თუკი მას ექნება მზაობა, აჩვენოს შედეგები, რომლებიც სისტემის წევრთა მოლოდინს შეესაბამება. მხოლოდ ასე შეიძლება აღმოცენდეს, განვითარდეს და შენარჩუნებულ იქნეს სისტემისადმი მხარდაჭერის მდგრადი და დაბალანსებული გრძნობა. მსოფლიოს განვითარებად რეგიონებში ეფექტური დემოკრატიული პროცესის დაწყებისა და ორიენტაციების ჩამოყალიბების მცდელობებთან დაკავშირებული სირთულეები, შეიძლება ერთი შეხედვით დაუძლეველი ჩანდეს. რა უნდა გაკეთდეს აქ? მიგვაჩნია, რომ ახალ ქვეყნებში ერთდროულად უნდა განვითარდეს ნაციონალური იდენტობის გრძნობა, კომპეტენტურობა (როგორც ქვეშევრდომის, ასევე მონაწილის ასპექტით) და, ასევე, სოციალური ნდობა და სამოქალაქო თანამშრომლობის უნარი. ამ ქვეყნების ელიტების განკარგულებაში საამისოდ საშუალებათა ერთობ მწირი და უმნიშვნელო მარაგია, ხოლო მათი უნარი სწრაფად და ეფექტურად გამოიყენონ ეს არსენალი - დასაზღვრულია. გარდა ამისა, მათ წინაშე სხვა ამოცანებიც დგას, რომელთა გადაჭრა იმავე რესურსებს მოითხოვს. ამდენად, ჩვენ არ გვაქვს არსებითად იმის უფლება, რომ განვსაჯოთ ლიდერები, რომლებიც ამ მწირ რესურსებს სოციალური სფეროს განვითარებას, ინდუსტრიალიზაციასა და სოფლის მეურნეობის სრულყოფას ახმარენ. ამიტომ ვერ განვიკითხავთ მათ ვერც საპროტესტო მოძრაობების ჩახშობისა და დემოკრატიული ტენდენციების იგნორირების გამო.

მაგრამ ჩვენი კვლევა უფლებას გვაძლევს ვამტკიცოთ, რომ მოდერნიზაციისადმი ნებისმიერი მიდგომა თავის თავში სამოქალაქო კულტურის მარცვლებს შეიცავს. მოდერნიზაციის რომელ ასპექტსაც არ უნდა მიენიჭოს უპირატესობა, ნებისმიერ შემთხვევაში მკვეთრად გაიზრდება განათლების მოთხოვნილება. ხოლო განათლების დონის ამაღლება აუცილებლად გამოიწვევს სამოქალაქო კულტურის ზოგიერთი კომპონენტის წარმოქმნას. განათლების სფეროში პოლიტიკის სავარაუდო გაუმჯობესება კი დამატებით სოციალურ დივიდენდებს მოიტანს. დიდია იმის ალბათობაც, რომ მოდერნიზაციისას საზოგადოების იმ ნაწილის ხვედრითი წონა მოიმატებს, რომელიც ქალაქურ მეწარმოებასთან არის დაკავშირებული. ურბანული ტიპის ოჯახი, მეწარმე და შესაბამისი საქმიანობა თავის თავში სამოქალაქო პოტენციალის მატარებელია.

და ბოლოს, შეგვიძლია განვაცხადოთ, რომ მოდერნიზაციის გულისგული - განათლება და ინდუსტრიალიზაცია, დემოკრატიისთვის აუცილებელ გარემო-

პირობებს წარმოქმნის. ამ შემთხვევაში კი საკითხი შემდეგნაირად დაისმება: რა დამატებითი ძალისხმევა, ენერგია, რესურსები და ფანტაზიის უნარია საჭირო, რომ ამგვარი ტენდენციები და შესაძლებლობები გაძლიერდეს? და კიდევ: რა დაჯდება ყოველივე ეს?

შენიშვნა

_______________________

გ.ალმონდისა და ს.ვერბას წიგნში პოლიტიკური კულტურის სამი

ძირითადი ტიპია გამოყოფილი: მრევლის, რომლის პოლიტიკური როლი და ორიენტაცია არ არის დაკონკრეტებული; ქვეშევრდომის, რომლის პოლიტიკური სისტემისადმი დამოკიდებულება პასიურია, და მონაწილის, რომელიც მკვეთრადაა ორიენტირებული მთლიანად სისტემაზე და აქტიურია. როგორც წიგნშია აღნიშნული, მოქალაქე გულისხმობს „მონაწილის“, „ქვეშევრდომისა“ და „მრევლის“ ერთგვარ ჯამს, ხოლო სამოქალაქო კულტურა - ჩამოთვლილი სამი ორიენტაციის მთლიანობას.

უფლება

ნაწილი I

ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებთან დაკავშირებული ძირითადი ცნებები (ღირსება, თავისუფლება, თანასწორობა)

„ადამიანთა ოჯახის ყველა წევრისათვის დამახასიათებელი
ღირსების და თანასწორი და განუყოფელი უფლებების
აღიარება წარმოადგენს თავისუფლების, სამართლიანობისა
და საყოველთაო მშვიდობის საფუძველს“.

ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია, პრეამბულა

„ყველა ადამიანი იბადება თავისუფალი და თავისი
ღირსებითა და უფლებებით თანასწორი. მათ მომადლებული
აქვთ გონება და სინდისი და ერთმანეთს ძმობის
სულისკვეთებით უნდა ეპყრობოდნენ“.

ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია, მუხლი 1

ფრიდონ საყვარელიძე

ამ წერილის მიზანია მოგითხროთ იმ ფუნდამენტურ ცნებებსა და ღირებულებებზე, რაზედაც დაფუძნებულია ადამიანის უფლებები, რომლებიც წერილის სათაურშია გამოტანილი. თუმცა მანამდე, ჩვენი აზრით, აუცილებელია რამდენიმე ზოგადი ხასიათის განმარტება. ადამიანის უფლებები სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებლად არსებობს, მისი წყარო არ არის სახელმწიფო, კანონმდებლობა ან საზოგადოება; ეს უფლებები თანდაყოლილია. ისინი გვეკუთვნის ჩვენ სწორედ იმიტომ, რომ ადამიანებად დავიბადეთ. აქედან გამომდინარე არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს, დაფიქსირებულია თუ არა ეს უფლებები კონსტიტუციაში თუ სხვა საკანონმდებლო აქტებში, რადგანაც ჩვენი კუთვნილი უფლებები და თავისუფლებები ყველა კონსტიტუციასა და კანონმდებლობაზე მაღლა დგას.

ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები წარუვალი და უზენაესი ადამიანური ღირებულე ბებია. ისინი ზღუდავს სახელმწიფოს ხელისუფლების განხორციელებისას; სხვანაირად რომ ვთქვათ, ხელისუფლებას იმდენი უფლება აქვს, რამდენსაც მას კანონი ანიჭებს (შეზღუდული ძალაუფლების პრინციპი), ხოლო ადამიანს აქვს ყველაფრის უფლება, რასაც კანონი არ უკრძალავს.

ადამიანის უფლებები არ არის კავშირში პოლიტიკურ პროცესებთან (სხვა საქმეა, თუ როგორ იყენებენ ამას პოლიტიკოსები), ისინი პოლიტიკური პროცესის გარეთ არსებულ ღირებულებებს ეხება.

ადამიანის უფლებები არ არის აბსოლუტური; შეიძლება ხდებოდეს და ხდება კიდეც მათი შელახვა სხვა ღირებულებათა სანაცვლოდ. პატიმრობა პირად თავისუფლებას ეწინააღმდეგება, რასიზმის პროპაგანდის აკრძალვა კი - აზრის გამოთქმის თავისუფლებას; პოლიციელთა და გამომძიებელთა ზოგი ქმედება პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას არღვევს და ა.შ. მაგრამ მთავარი ის არის, რომ ადამიანის უფლებათა სფეროში შეჭრა თვითნებურად არ ხდება და წინასწარ განსაზღვრული ვითარებითა და შესაბამისი სამართლებრივი პროცედურითაა შეზღუდული.

დემოკრატიულ სახელმწიფოში თავად კონსტიტუციაშივეა დეკლარირებული ის პირობები, როდესაც შესაძლებელია შეიზღუდოს ადამიანის უფლებები; აქვეა განმარტებული საზოგადოებისათვის პრიორიტეტული ინტერესების სანაცვლოდ საკანონმდებლო გზით რომელი უფლება შეიძლება შეიზღუდოს და რა ხარისხით. და, ბოლოს, კონსტიტუციაში დათქმულია ის განსაკუთრებული ვითარებები და პროცედურები, როდესაც საგანგებო სიტუაციების დროს შესაძლებელია ზოგიერთი უფლების შეჩერება. ადამიანის უფლებათა ფუნდამენტალობა ნიშნავს, რომ ამ უფლებათაგან თითოეულ გადახრას კონსტიტუციური გამართლება უნდა ჰქონდეს.

ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის სფეროს მიეკუთვნება. ამას ადამიანის უფლებათა ვერტიკალურ მოქმედებას უწოდებენ. და თუმცა სიყვარული, ოჯახი, მეგობრები ან ურთიერთობა მეზობლებს შორის მთელ რიგ უფლებათა და მოვალეობათა წყაროა, ადამიანის უფლებათა ცნება მათ მიმართ არ გამოიყენება.

ადამიანის უფლებები ინდივიდუალურია და არა კოლექტიური. ეს ადამიანის უფლებათა სფეროში ერთ-ერთი პრინციპული და ფუნდამენტური საკითხია. ადამიანის უფლებათა სუბიექტი ადამიანია, ამიტომაც არ შეიძლება საუბარი უმცირესობათა (როგორც ჯგუფის) უფლებების შესახებ ადამიანის უფლებათა ჩარჩოებში - ეს პოლიტიკის ენაა და მისი საგანია (კოლექტიური უფლებების ასეთი ტიპური მაგალითია ავტონომიის შექმნის უფლება). ადამიანის უფლებათა ჩარჩოებში გულისხმობენ იმ პირთა უფლებებს ცალ-ცალკე, რომლებიც ეროვნულ უმცირესობებს განეკუთვნებიან, ინვალიდთა არა როგორც ჯგუფის უფლებებს, არამედ თითოეული ინვალიდისა ცალ-ცალკე და ა.შ.

ისიც უნდა ითქვას, რომ ადამიანის უფლებები და დემოკრატია ერთი და იგივე არ არის. ადამიანის უფლებები ვერ იძლევა ცხოვრებისეული ბედნიერების, სამართლიანობის, თვით მინიმალური კეთილდღეობის გარანტიებსაც კი; ისინი მხოლოდ გვიცავენ ჩვენი ღირსების დამცირებისა და ხელყოფისაგან და თანაც მხოლოდ ერთი, მაგრამ ყველაზე ძლიერი დამრღვევის - სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან.

ადამიანის უფლებების წყალობით ადამიანი ინარჩუნებს თავის პიროვნებას, თავის განუმეორებლობას, ვინაიდან, არც ჩვენამდე და არც ჩვენ შემდგომ არავინ იქნება ჩვენი მსგავსი, ჩვენი პირადი გამოცდილებით, მოგონებებით, გრძნობებითა თუ აზრებით (თითოეული ჩვენგანის განუმეორებლობისა და ინდივიდუალობის პატივისმცემელი სახელმწიფო წყობის საპირისპიროა ტოტალიტარული წყობა, რომელიც ცდილობს დიქტატორის მიერ ჩაფიქრებული ეტალონის - „ახალი ადამიანის“ - ფორმირებას; ამგვარ „იდეალურ“ ადამიანებს ერთნაირი აზრები აქვთ, ერთნაირად ლაპარაკობენ და ერთნაირად აცვიათ, ერთნაირად ფიქრობენ და ერთნაირად ადიდებენ „მამა-მარჩენალს“).

ღირსების ცნება

თუ ადამიანს არ შეუძლია იმის თქმა, რასაც ფიქრობს, ან, გაცილებით უარესი, თუ მას აიძულებენ თქვას ის, რასაც არ ეთანხმება, ამით შეურაცხყოფენ მის ღირსებას. თუ ადამიანს დაუსაბუთებელ უარს ეუბნებიან გადაადგილების თავისუფლებაზე, ეს ასევე შეურაცხყოფს მის ღირსებას. როდესაც ადამიანს აყურადებენ ან ვიდეოთვალით აკვირდებიან მის პირად ცხოვრებას, ესეც ადამიანის ღირსების შელახვაა. ღირსებაშელახულია ღატაკი, განათლებასა და მკურნალობის სახსრებს მოკლებული ადამიანიც. ისიც უნდა ითქვას, რომ ძნელია ღატაკ და მშიერ ადამიანს მისი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებისათვის ბრძოლა მოსთხოვო. გაგვიჭირდება ადამიანის ისეთი უფლების მაგალითად მოყვანა, რომლის დარღვევა არ შეურაცხყოფს ადამიანურ ღირსებას. აქედან გამომდინარე, ადამიანური ღირსება ადამიანის უფლებების საფუძველთა საფუძველია. მისგან გამომდინარეობს ადამიანის უფლებებისათვის საკვანძო ორი ძირითადი ცნება: თანასწორობა და თავისუფლება (მათ შესახებ მომავალ წერილებში დაწვრილებით გვექნება საუბარი).

მაინც რა არის ღირსება?

დიდი გერმანელი მოაზროვნე იმანუილ კანტი ღირსებას აფუძნებდა ადამიანის გონიერებაზე, როგორც ადამიანის თვისებაზე. მას მიაჩნდა, რომ თითოეული ადამიანი ფლობს ღირსებას თავისი გონიერებისა და ადამიანთა მოდგმისადმი მისი კუთვნილების გამო. შემეცნების, მიზნის დასახვის, „ზნეობრივი კანონით“ სიარულის უნარი ის თვისებებია, რაც ადამიანებს ბუნებისაგან განასხვავებს და აამაღლებს კიდეც ბუნებაზე, რომელიც მხოლოდ სტიქიური მიდრეკილებებით ცხოვრობს და აუცილებლობის მარწუხებშია მოქცეული. ამიტომ ადამიანს განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს სამყაროში. თითოეული ჩვენგანი თვლის, რომ ის ღირსია სხვებისაგან ჭეშმარიტად ადამიანური დამოკიდებულებისა. ამასთანავე ადამიანს უნდა ჰქონდეს საკუთარი თავის ღრმა პატივისცემაც. და, რაც მთავარია, დიდი მორალისტი ამტკიცებს, რომ თითოეული უნდა ცნობდეს და პატივს სცემდეს სხვის ღირსებასაც. ყველა ადამიანი თანასწორია საკუთარი ღირსებით და ამ აზრით მათ შორის არ არიან მეტად ან ნაკლებად მნიშვნელოვანი ადამიანები.

კანტისგან განსხავებით, მთელი დასავლეთევროპული რელიგიურ-ფილოსოფიური ტრადიცია ადამიანის ღირსებას ღმერთთან მის მსგავსებაში ხედავს. ღმერთმა შექმნა ადამიანი სახედ თვისა, მან სული შთაბერა მას და ეს სული შეზღუდულ მიწიერ გონიერებაზე გაცილებით მაღლა დგას. და თუმცა ადამიანი ცოდვით დაეცა, მან შეინარჩუნა თავისი სიღრმისეული კავშირი ღმერთთან.

ღირსება უნივერსალური ცნებაა. ეს არის ზეიდეოლოგიური, ზენაციონალური, ზესახელმწიფოებრივი ცნება. ღირსება კაცობრიობის ფასეულობათა ღერძია. ეს არის რაღაც შინაგანი, არამატერიალური ადამიანში, რომელსაც აქვს შინაგანი ლტოლვა სხვა ადამიანებისაკენ, სიყვარულისაკენ, მშვიდობისაკენ, კეთილი საქმეებისაკენ, რომელსაც არ სურს აგრესია და მტრობა.

ყოველ ადამიანს აქვს გარკვეული საკითხების მომცველი სუვერენული სფერო, რომელიც მხოლოდ მას ექვემდებარება. სწორედ ეს სფეროა ადამიანის ღირსება. მასში, როგორც ჩანს, შედის ყველაფერი ის, რაც სჭირდება ადამიანს საკუთარი აზრის, დამოკიდებულებებისა და გადაწყვეტილებების გამოსამუშავებლად. ღირსების სფეროში მუდამ იგულისხმება ადამიანის პირადი ცხოვრება, ასევე მისი ეროვნული, რელიგიური თუ სხვა თვითიდენტიფიკაცია.

ღირსების სფერო ხელშეუხებელია, მისი საზღვრები არ უნდა დაირღვეს. ღირსების სფეროში შეჭრად ითვლება ნებისმიერი ქმედება, რომელიც აიძულებს ადამიანს იქონიოს გარკვეული აზრი, დამოკიდებულება ან განახორციელოს რაიმე ქმედება. ღირსების სფეროში შეჭრაა აზრის ნებისმიერი თავს მოხვევა, ადამიანის პოზიციაზე ზეწოლა, ულტიმატიურობა. ღირსების სფერო არ ექვემდებარება ანგარიშგებას. არ არსებობს ინსტანცია, საკუთარი გონებისა და სინდისის გარდა, რომლის წინაშეც ადამიანმა ანგარიში უნდა წარადგინოს იმ საკითხებზე ან ქმედებებზე, რომლებიც ამ სფეროს შეეხება. ღირსება, როგორც ჩანს, ადამიანის, როგორც ბიოლოგიური არსების, ის აბსოლუტური ღირებულებაა, რომელიც საერთოა ადამიანთა მთელი მოდგმისათვის. ფიზიკური ძალადობა, ჩაგვრა ბღალავს ადამიანურ ღირსებას (ისევე, როგორც ამგვარი მოპყრობა აბრაზებს ცხოველს და მას წინააღმდეგობის გაწევისკენ უბიძგებს). მაგრამ ყველასთვის საერთო ამ სფეროს გარდა თითოეულ ადამიანში არსებობს ადამიანის შინაგანი სამყაროს მეტ-ნაკლებად გამოხატული სფერო. დიახ, ადამიანი ბიოლოგიური არსებაა (Homo Biologicus), აქედან გამომდინარეობს მისი უფლება საზრდოზე, სიცოცხლეზე, ნივთიერ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებაზე. ეს პირველადი ბუნებრივი მოცემულობაა, სადაც ადამიანი არ არის ბოლომდე თავისუფალი. მაგრამ ადამიანი არის ასევე სულიერი არსება და ამ სფეროში ის სწორედაც რომ თავისუფალი (Homo Liber) უნდა იყოს, ანუ - მუდამ სხვისაგან განსხვავებული.

განსხვავებული და უნიკალური

ადამიანი ვერ იტანს მორალურ ძალადობას, ძალადობას მის შინაგან სამყაროზე, სადაც ის ახორციელებს საკუთარ თავისუფლებას და ამით, სულ ცოტა, საკუთარ უნიკალურობას იცავს. ადამიანის სულიერი განვითარების რაღაც ეტაპზე წინა პლანზე გამოდის ინტიმურობის, პირადი ცხოვრების, საკუთარი გემოვნების კატეგორიები. ყველაფერი, რაც ადამიანის შინაგან სამყაროს ეხება, რაც სხვისას არ ჰგავს და უცხო თვალისთვის გაუგებარი, ამოუცნობი და ერთი შეხედვით გაუმართლებელი ან არაფრის მაქნისია, თავად ამ ადამიანისათვის, ერთი მხრივ, წმინდა და ხელშეუხებელია, მეორე მხრივ კი, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, არ ექვემდებარება კონტროლსა და ანგარიშვალდებულებას.

ადამიანური და პირადი ღირსების ცნება

„ჩვენ ყველაფერი დავკარგეთ
ღირსების გარდა¹“
ფრანცისკ I

ადამიანის ღირსება, როგორც ყველა უფლებათა და თავისუფლებათა წყარო, ყოველთვის სწორად არ ესმით. ეს იმასთანაა დაკავშირებული, რომ არსებობს ღირსების ორი სახე: პირადი და ადამიანური. ადამიანური ღირსება თავად კაცობრიობის ბუნებიდან გამომდინარეობს, ის ერთნაირად აქვს როგორც ახალშობილს, ამქვეყნად ჯერ რომ არაფერი გაუკეთებია, ისე თავზეხელაღებულ ბოროტმოქმედს. მის დასაბუთებას სხვადასხვა აღმსარებლობასა და ფილოსოფიურ თეორიაში შევხვდებით. როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, ქრისტიანებისათვის ადამიანური ღირსება იმით განისაზღვრება, რომ ღმერთმა შექმნა ადამიანი „სახედ და ხატად თვისა“, ამიტომ ადამიანში უფლის ღირსების ნაწილიც არის. თუმცა საკითხი იმის შესახებ, თუ რით ვასაბუთებთ ადამიანური ღირსების არსებობას, რომელ რელიგიასა თუ ფილოსოფიურ მიმდინარეობაში ვეძებთ მის წყაროებს, არც ისე მნიშვნელოვანია. უფრო საყურადღებო, ვფიქრობ, სხვა რამაა: ხშირად მოგვისმენია არამარტო უბრალო მოქალაქეების, არამედ პოლიტიკოსებისგანაც, რომ „დამნაშავის ღირსება არ შეიძლება ნამდვილი ადამიანის ღირსებას გაუთანაბრდეს“. არადა ყველაფერი, რაც ძირითადი სამოქალაქო უფლებებისა და თავისუფლებების ჩამონათვალში შევიდა, ღირსებიდან გამომდინარეობს, რომელიც ყველას თანასწორად გააჩნია როგორც ადამიანს.

ადამიანური ღირსებისაგან განსხვავდება პიროვნული ღირსება - ცნება, რომელიც უფრო ახლოს პატივისა და კეთილშობილების ცნებასთან დგას. პირადი ღირსება კეთილშობილური საქციელით, კეთილი საქმეებით მიიღწევა და იკარგება, თუ სულმდაბლად მოვიქცევით. როგორც ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში წერია, ყველა ადამიანი თანასწორია თავისი ღირსებით. იგი თან ახლავს ადამიანთა ოჯახის ყველა წევრს, ხოლო სახელსა და მდგომარეობას საზოგადოებაში თითოეული ადამიანი თავად მოიპოვებს.

სწორედ ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ადამიანის უფლებათა კონცეფციისათვის ძირითადია განუყოფელი, დაბადებითი ადამიანური ღირსების ცნება.

თუკი ღირსება უფლებებისა და თავისუფლებების საფუძველია, მართლაც ღირს დაფიქრება იმაზე, თუ როდის ილახება ის განსაკუთრებით. მოქალაქეებს რომ შევეკითხოთ, თუ როდის გრძნობენ ისინი საკუთარი ღირსების ძლიერ შელახვას, პასუხები თითქმის ერთნაირი აღმოჩნდება: ჩვენი ღირსება განსაკუთრებით მაშინ ილახება, როდესაც სახელმწიფო დაწესებულებებს მივმართავთ და ჩინოვნიკების უხეშობას წავაწყდებით, როდესაც ყველაზე დაბალ საფეხურზე მდგომი მოსამსახურეც ხაზს უსვამს, რომ ჩვენ მის განკარგულებაში ვართ, რომ ჩვენ არაფერს წარმოვადგენთ, იგი კი სახელმწიფოს წარმომადგენელია.

არსებობს ღირსების კიდევ ერთი ასპექტი, რომელიც არცთუ ნაკლებად მნიშვნელოვანია. სახელმწიფოში მოქალაქეებს შეუძლიათ მოითხოვონ საკუთარი უფლებების დაკმაყოფილება, განაცხადონ ეს უფლებები. მაგალითად, თუ ერთსაათიან ლექციაში მეკუთვნის გარკვეული თანხა, მე მას კი არ ვითხოვ, კი არ ვიხვეწები მის მოცემას, არამედ უფლებას ვაცხადებ მასზე. სამსახურის მომცემი ვალდებულია გადამიხადოს სწორედ იმდენი, რამდენიც მე მეკუთვნის. უფლების გაცხადების არსი ხშირად სწორედ ადამიანის ღირსებასთანაა დაკავშირებული. ადამიანი, რომელსაც არ შეუძლია უფლების გაცხადება, გარკვეულწილად მოკლებულია ღირსებას. ხოლო ადამიანი, რომელიც გაწვდილი ხელით კი არ იხვეწება, მომეცითო, არამედ აცხადებს თავის უფლებას იმაზე, რაც მას ეკუთვნის - ღირსეულად იქცევა. ვფიქრობ, რომ ყველა საკანონმდებლო და პოლიტიკური სისტემა, რომელიც იძლევა კონსტიტუციური უფლებების გარანტიას, მაგრამ არ გვიჩვენებს უფლებების გაცხადების მექანიზმებსა და შესაძლებლობებს ამ უფლებების განხორციელების მოთხოვნით, გვართმევს ადამიანური ღირსების გამოვლენის შესაძლებლობას; ამავდროულად კი არაღირსეული საქციელისაკენ გვიბიძგებს, რომელიც ბღალავს როგორც ჩვენს საკუთარ, აგრეთვე სხვათა ღირსებას.

კომენტარის გარეშე

დიახ, ადამიანები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან და ადამიანის ღირსება სწორედ იმასთან არის ძალიან მჭიდროდ დაკავშირებული, რომ ყოველი ჩვენგანი განუმეორებელია, რომ მთელი კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე არ ყოფილა და არც იქნება ზუსტად ისეთივე ადამიანი, ისეთივე შინაგანი სამყაროთი, ისეთივე აზრებითა თუ ისეთივე გამოცდილებით, როგორიც თითოეული ჩვენგანია.

ფაქტია, რომ ღირსების ცნება ადამიანის უფლებების საყოველთაო დეკლარაციის პრეამბულაში გამოტანილი უმაღლესი ფასეულობა და ყველა სხვა უფლებისა და თავისუფლების საფუძველია.

_______________

1. ეს სიტყვები საფრანგეთის მეფემ ფრანცისკ I-მა (1494-1547) 1525 წელს ესპანელებთან ფრანგული არმიის გამანადგურებელი მარცხისა და საკუთარი დატყვევების შემდეგ წარმოთქვა.

LUMEN

ალფრედ სტეფანი

მსოფლიოს ყველა რელიგიურ სისტემას თუ მხოლოდ ზოგიერთ მათგანს შეუძლია პოლიტიკურად შეთავსებადი იყოს დემოკრატიულ წყობასთან? სწორედ ეს საკითხი გახლავთ ჩვენი დროის უმნიშვნელოვანესი და მწვავე დებატების საგანი. ჩემი მიზანია წვლილი შევიტანო ამ დებატებში შედარებითი პოლიტოლოგიური ანალიზის დახმარებით. უფრო ზუსტად კი, მე, როგორც პოლიტიკური ინსტიტუტებისა და დემოკრატიზაციის საკითხების სპეციალისტს, განზრახული მაქვს სამი თემის განხილვა, რომლებზე პასუხებიც დაგვეხმარება ამ რთული საკითხების გააზრებაში.

პირველი: როგორია მინიმალური ინსტიტუციონალური და პოლიტიკური მოთხოვნები, რომლებსაც უნდა აკმაყოფილებდეს პოლიტიკური სისტემა, სანამ მას დემოკრატიად განვიხილავთ? ამგვარი ანალიზის საფუძველზე როგორ უნდა განვიხილოთ დემოკრატიული წყობისა და რელიგიის ურთიერთშეთავსებადობის საჭიროება, ანუ რა სახით უნდა ჩამოყალიბდეს პოლიტიკურ ინსტიტუტთა მოქმედების თავისუფლების მინიმალური საზღვრები რელიგიურ ხელისუფლებასთან მიმართებაში და პირიქით - რელიგიური ჯგუფებისა თუ ცალკეულ ინდივიდთა პოლიტიკურ ინსტიტუტებთან მიმართებაში.

მეორე: როგორ აკმაყოფილებენ ამ მოთხოვნებს დემოკრატიის ხანგრძლივი გამოცდილების მქონე ევროკავშირის წევრი ქვეყნები და რომელი არასწორი ინტერპრეტაციები უნდა ავიცილოთ თავიდან რელიგიისა და დემოკრატიის ურთიერთობათა დასავლეთევროპული გამოცდილებიდან?

მესამე: როგორი მნიშვნელობა აქვთ ზემოთ დასმული ორი საკითხის პასუხებს იმ პოლიტიკური სისტემებისთვის, რომლებიც, მაგალითად, კონფუციანიზმის¹, ისლამისა და აღმოსავლურ-ორთოდოქსული ქრისტიანობის კულტურულ-რელიგიური ტრადიციების ძლიერი გავლენის ქვეშ იმყოფებიან და რომლებსაც ზოგიერთი ანალიტიკოსი მნიშვნელოვან დაბრკოლებებად წარმოგვიჩენს დემოკრატიის გზაზე?

სანამ ამ სამ საკითხს განვიხილავ, ნება მიბოძეთ სამუელ ჰანთინგთონის ნაშრომიდან „ცივილიზაციათა შეჯახება და მსოფლიო წესრიგის ხელახალი ჩამოყალიბება“ მოკლე ციტატები შემოგთავაზოთ. ეს ნაშრომი ძალიან გავლენიან განცხადებას წარმოადგენს ცივილიზაციური კვლევების მიმართულებით და იგი მთავარი კონკურენტი თვალსაზრისია ჩემს პოზიციასთან მიმართებაში.

ჰანთინგთონი უპირველეს ადგილს ანიჭებს ქრისტიანობას, როგორც გამოკვეთილად პოზიტიური გავლენის მქონე ფაქტორს დასავლური ცივილიზაციის ჩამოყალიბების პროცესში: „ქრისტიანობა... ისტორიულად ერთადერთი მნიშვნელოვანი დამახასიათებელი ნიშანია დასავლური ცივილიზაციისა“.² მისი აზრით, სახელმწიფოსა და ეკლესიის ერთმანეთისგან გამიჯვნა, რაც დასავლური კულტურის მთავარი დადებითი ნიშანი იყო, უცხო მოვლენაა მსოფლიოს სხვა რელიგიური სისტემებისთვის. „ისლამში ღმერთი არის კეისარი; კონფუციანიზმში კეისარია ღმერთი; მართლმადიდებლობაში კი ღმერთი კეისრის შემწეა“. მისი აზრით, „მონათესავე კულტურები“ ცივილიზაციური ხასიათის კონფლიქტებში ერთმანეთის მზარდი მხარდაჭერით გამოირჩევიან. ამის აღნიშვნის შემდეგ ჰანთინგთონი რელიგიურად განპირობებული მესამე მსოფლიო ომის სცენარს წარმოგვიდგენს. ის გვაფრთხილებს: „დასავლეთისთვის მთავარი პრობლემა არის არა ისლამური ფუნდამენტალიზმი, არამედ თავად ისლამი“. კონფუციანიზმთან დაკავშირებით კი ამტკიცებს, რომ თანამედროვე ჩინეთის „კონფუციური მემკვიდრეობა თავისი წყობით, ავტორიტარიზმით, იერარქიითა და ინდივიდუალურთან შედარებით უფრო მეტად კოლექტიურობის ხაზგასმით, დაბრკოლებას წარმოადგენს დემოკრატიის გზაზე“. პოსტკომუნისტური ევროპის განხილვისას კი აღნიშნავს, რომ „მთავარი გამყოფი ხაზი ახლა ერთმანეთისგან ყოფს, ერთის მხრივ, დასავლურ ქრისტიანობას, მეორეს მხრივ კი, მუსლიმურ და მართლმადიდებლურ სამყაროს“. იგი რიტორიკულ შეკითხვას სვამს: „სად მთავრდება ევროპა?“, რომელსაც პასუხობს: „იქ, სადაც დასავლური ქრისტიანობა მთავრდება და ისლამი და მართლმადიდებლობა იწყება“.³

ჰანთინგთონის აზრით, ახლა მთავარ ერთეულებს ცივილიზაციები წარმოადგენს და არა სახელმწიფოები. იგი ამტკიცებს, რომ „მონათესავე კულტურების“ ერთობისა და ცივილიზაციური ხასიათის კონფლიქტების მზარდი მნიშვნელობის გამო მსოფლიოს რელიგიური ცივილიზაციები, რომლებსაც ცვლილებების მიმართ ძლიერი რეზისტენტულობა ახასიათებთ, ერთმანეთთან მტკიცედ არიან შეკავშირებულნი. ამრიგად, ჰანთინგთონის განაცხადის ძირითადი ბირთვი არა მხოლოდ იმის აღიარებაში მდგომარეობს, რომ დემოკრატია პირველად დასავლური ცივილიზაციის წიაღში წარმოიშვა, არამედ ის იმასაც გვაუწყებს, რომ მსოფლიოს დანარჩენ რელიგიურ-კულტურულ ცივილიზაციებს აკლიათ ის უნიკალური მახასიათებლები, რომლებიც აუცილებელია დასავლური ყაიდის დემოკრატიის მხარდასაჭერად.

თუკი აღნიშნულ საკითხს ინსტიტუციონალური მიდგომით განვიხილავთ, მიგვიყვანს თუ არა ეს დემოკრატიის შესაძლო კულტურული საზღვრების განსხვავებულ ხედვამდე?

დემოკრატია და მისი მთავარი ინსტიტუტები

დემოკრატიზაციის ყველა მნიშვნელოვანი თეორეტიკოსი ეთანხმება იმ აზრს, რომ დემოკრატიაზე წარმატებული გადასვლის აუცილებელი პირობა თავისუფალი და კონკურენტული არჩევნებია, რის შესახებაც რობერტ დალი საუბრობს თავის კლასიკურ ნაშრომში „პოლიარქია“. დემოკრატიის მოთხოვნათა შორის დალი ასახელებს რვა ინსტიტუციონალური გარანტიის არსებობის აუცილებლობას. ესენია:

1. ორგანიზაციების შექმნისა და მათში გაწევრიანების თავისუფლება;

2. გამოხატვის თავისუფლება;

3. არჩევნებში მონაწილეობის უფლება;

4. საჯარო სამსახურის ხელმისაწვდომობა;

5. პოლიტიკურ ლიდერთა მიერ ერთმანეთისთვის კონკურენციის გაწევის უფლება ხალხის მხარდაჭერისა და ხმების მოსაპოვებლად;

6. ინფორმაციის ალტერნატიული წყაროების ხელმისაწვდომობა;

7. თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნები;

8. ინსტიტუტების არსებობა ხმის მიცემისა და სხვა მსგავსი აქციების საშუალებით სამთავრობო პოლიტიკის ჩამოსაყალიბებლად.⁴

ჩემი და ჩემი კოლეგის ჯ. ლინზის მოსაზრებით, დალის მიერ წარმოდგენილი ეს რვა გარანტია აუცილებელი, მაგრამ არასაკმარისი საფუძველია დემოკრატიისთვის. არასაკმარისია, რადგან არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს თავისუფალ და სამართლიან არჩევნებს, თუკი თავად კონსტიტუცია არ იქნება დემოკრატიული და ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების პატივისმცემელი, უმცირესობების დამცველი და ა.შ. დემოკრატიულად არჩეულმა მთავრობამ ქვეყანა უნდა მართოს კონსტიტუციის ფარგლებში, ვერტიკალური და ჰორიზონტალური ინსტიტუტების მეშვეობით, რაც ხელს უწყობს პასუხისმგებლობის უზრუნველყოფას.

თუ შევაჯამებთ ამ კრიტერიუმებს, ნათელი ხდება, რომ დემოკრატია არ უნდა განიხილებოდეს კონსოლიდირებულად იმ ქვეყანაში, სადაც არ არსებობს შესაძლებლობა ძლიერი და მტკიცე სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბებისა, რომელიც სახელმწიფოს უნდა აკონტროლებდეს და მუდმივად წარმოშობდეს ალტერნატივებს. ასეთი ალტერნატივების შეგროვებისა და იმპლემენტაციის საქმეში პოლიტიკურ საზოგადოებას, მეტადრე პოლიტიკურ პარტიებს, სამოქალაქო საზოგადოებასთან შეუზღუდავი (unfettered) ურთიერთობების საშუალება უნდა მიეცეთ.

დემოკრატია კონფლიქტების რეგულირების ისეთი სისტემაა, რომელიც იმ ღირებულებებს შორის ღია კონკურენციის საშუალებას იძლევა, რომელთა დამკვიდრებაც მოცემული ქვეყნის მოქალაქეებს სურთ. ეს კი, მკაცრი დემოკრატიული გაგებით, იმას ნიშნავს, რომ სხვადასხვა ჯგუფები არ იყენებენ ძალადობას, არ არღვევენ სხვა მოქალაქეების უფლებებსა და დემოკრატიული თამაშის წესებს, ყველა ჯგუფი სარგებლობს უფლებით, ლობირება გაუწიოს საკუთარ ინტერესებს, როგორც პოლიტიკურ, ისე სამოქალაქო საზოგადოებაში. ეს არის დემოკრატიული წყობის მინიმალური ინსტიტუციონალური მოთხოვნა.⁵

რას ნიშნავს ამგვარი ინსტიტუციონალური „ბაზისი“ რელიგიის, პოლიტიკის, დემოკრატიისა და მათი ურთიერთშეთავსებადობის საკითხთან მიმართებაში? როგორი უნდა იყოს თავისუფლების აუცილებელი საზღვრები რელიგიური გაერთიანებების მხრიდან არჩეული მთავრობის მიმართ და მთავრობის მხრიდან რელიგიური ჯგუფებისა და ინდივიდების მიმართ?

დემოკრატიული ინსტიტუტები პოლიტიკის ჩამოყალიბებისა და შემუშავების დროს თავისუფალნი უნდა იყვნენ კონსტიტუციისა და ადამიანის უფლებების შესახებ კონცეფციის ფარგლებში. რელიგიურ ინსტიტუტებს არ უნდა გააჩნდეთ კონსტიტუციურად მინიჭებული პრეროგატივები, რაც მათ უფლებას მისცემდა ეკარნახათ დემოკრატიულად არჩეულ მთავრობებისთვის, თუ როგორი უნდა იყოს მათი საჯარო პოლიტიკა. ამავდროულად რელიგიური ჯგუფები და ინდივიდები, რომლებიც არ არიან წინააღმდეგობაში ჩვენ მიერ ზემოთ წარმოდგენილ დემოკრატიის ინსტიტუციონალურ განსაზღვრებასთან, უნდა ფლობდნენ სრულ თავისუფლებას კერძო ღვთისმსახურების აღსრულების დროს. გარდა ამისა, მათ უნდა შეეძლოთ საკუთარი ღირებულებების საჯარო პროპაგანდა, ორგანიზაციებისა და მოძრაობების დაფინანსება პოლიტიკურ არენაზე, მაგრამ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი მათი ქმედებები არ არღვევს სხვა მოქალაქეთა თავისუფლებას და არ ეწინააღმდეგება დემოკრატიულ კანონებს. დემოკრატიისადმი ამგვარი ინსტიტუციონალური მიდგომა აუცილებლად გულისხმობს, რომ არცერთ ჯგუფს (რელიგიური ჯგუფების ჩათვლით) არ უნდა ეკრძალებოდეს a priori პოლიტიკური პარტიის შექმნა. შეზღუდვები პოლიტიკურ პარტიებს შეიძლება დაუწესდეთ მხოლოდ ჩამოყალიბების შემდეგ, მათ მიერ დემოკრატიული ნორმების დარღვევის შესაბამისად. მაგრამ პოლიტიკური პარტიის მიერ ამ ნორმების დარღვევის შესახებ გადაწყვეტილება სხვა პარტიებმა კი არა, სასამართლომ უნდა გამოიტანოს.

ახლა გადავიდეთ მეორე საკითხზე. ანალიტიკოსები, არადასავლურ, „არაქრისტიანულ“ ცივილიზაციებში დემოკრატიის პერსპექტივებზე საუბრის დროს ხშირად მიუთითებენ, რომ სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის სეპარაცია მთავარი დამახასიათებელი ნიშნებია არა მხოლოდ დასავლური დემოკრატიისა, არამედ საზოგადოდ დემოკრატიისა. მათთვის ისეთი რელიგიური სისტემა, როგორიცაა აღმოსავლური მართლმადიდებლობა, სადაც ხშირად ეკლესიას სახელმწიფო სტატუსი აქვს (established church), წარმოადგენს მნიშვნელოვან პრობლემას დემოკრატიის კონსოლიდაციისთვის. მაგრამ აქ, უპირველეს ყოვლისა, უნდა მივუთითოთ, რომ ევროკავშირის წევრ ოთხ ქვეყანაში - დანიაში, ფინეთში, საბერძნეთსა და ბრიტანეთში (მხოლოდ ინგლისსა და შოტლანდიაში) - ეკლესიებს სახელმწიფო სტატუსი აქვთ. მართალია, ნორვეგია არ არის ევროკავშირის წევრი, მაგრამ წარმოადგენს კიდევ ერთ ევროპულ ქვეყანას, სადაც ეკლესიას სახელმწიფო სტატუსი აქვს.

ნიდერლანდებში არცერთ ეკლესიას არ აქვს სახელმწიფო სტატუსი, მაგრამ განათლების სფეროში ეკლესიის როლის შესახებ კათოლიკეებს, კალვინისტებსა და სეკულარულ მთავრობას შორის მიმდინარე ცხარე დისკუსიის შედეგად 1917 წელს მიღწეულ იქნა შეთანხმება, რომლის თანახმად, ამ ქვეყანაში უმრავლესობაში მყოფ რელიგიურ თემს უფლება აქვს დაარსოს კერძო კათოლიკური ან კალვინისტური სკოლა და ამისათვის სახელმწიფოსგან მიიღოს დახმარება.

გერმანიასა და ავსტრიას კონსტიტუციებში აქვთ ჩაწერილი დებულებები, რომლებიც რელიგიურ ჯგუფებს უფლებას აძლევს განსაზღვრონ რელიგიის როლი განათლების სფეროში. გერმანიაში არ არსებობს სახელმწიფო სტატუსის მქონე ეკლესია, მაგრამ პროტესტანტიზმი და კათოლიციზმი ოფიციალურ რელიგიებად (ოფფიციალ რელიგიონს) არის აღიარებული.

თურქეთში რელიგიურად განწყობილი პოლიტიკური პარტიები მართავენ სეკულარულ დემოკრატიას. ქრისტიანულ-დემოკრატიული პარტიები ხშირად მმართველ პოლიტიკურ პარტიებად გვევლინებიან გერმანიაში, ავსტრიაში, იტალიაში, ბელგიასა და ნიდერლანდებში. ევროკავშირის ერთადერთი წევრი სახელმწიფო, რომელიც კონსტიტუციით კრძალავს პოლიტიკური პარტიების მიერ რელიგიური აფილიაციისა და სიმბოლოების მიღებას, არის პორტუგალია. მაგრამ მსურს ორიოდე შენიშვნა გამოვთქვა ამ აშკარა ანომალიის შესახებ. პირველი: მუხლი, რომელიც პორტუგალიაში კრძალავს რელიგიური სიმბოლოების გამოყენებას პოლიტიკური პარტიების მიერ, არადემოკრატიული ნორმაა. მეორე: პორტუგალიას დე ფაცტო ჰყავს ქრისტიანულ-დემოკრატიული პარტია, რომელიც სრული პოლიტიკური თავისუფლებით მოქმედებს და საერთაშორისო ქრისტიანულ- დემოკრატიულ ორგანიზაციებს შორის კარგი რეპუტაციით სარგებლობს.

მე-20 ს-ში ორი ყველაზე „აგრესიული“ სეპარაცია სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის მოხდა 1931 წელს ესპანეთში და 1905 წელს საფრანგეთში. თუმცა ამჟამად ორივე ქვეყანაში სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის „მეგობრული“ სეპარაცია არსებობს. 1958 წლიდან, მაგალითად, საფრანგეთი მნიშვნელოვანი მოცულობით აფინანსებს კათოლიკური ეკლესიის დაწყებითი განათლების სკოლებს (elementary school, 6-12 წლამდე ბავშვებისთვის. - მთარგმ.). ამჟამად ფაქტიურად არცერთ დასავლეთევროპულ ქვეყანაში აღარ არის მკაცრი და აგრესიული სეპარაცია სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის. ასე რომ, დასავლეთევროპული გამოცდილებიდან „გაკვეთილის“ მიღება გულისხმობს არა ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის „სეპარაციის კედლის“ აღმართვას, არამედ რელიგიისა და დემოკრატიის ურთიერთშეთავსებადობის, მუდმივი პოლიტიკური კონსტრუქციისა და რეკონსტრუქციის გაცნობიერებას. ამრიგად, სერიოზულ ანალიტიკოსებს მოუწევთ იმის აღიარება, რომ სეკულარიზმი და სეპარაცია (ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის) არ არის დემოკრატიასთან თვისებრივად დაკავშირებული, და, რომ მათი მჭიდროდ დაკავშირება არადემოკრატიულ ფორმებთან მართლაც შესაძლებელია, რაც სისტემატურად არღვევს რელიგიასა და დემოკრატიას შორის ურთიერთშეთავსებადობის პრინციპს.

ახლა კი ეს ზოგადი პრინციპები იმ კულტურების კონტექსტში განვიხილოთ, რომლებიც კონფუციანიზმის, ისლამისა და აღმოსავლური ორთოდოქსიის ძლიერი გავლენის ქვეშ იმყოფებიან.

კონფუციანიზმი: კეისარი ღმერთია?

კონფუციანიზმის მკვლევართა უმრავლესობა აღიარებს, რომ ტაივანში, სამხრეთ კორეასა და სინგაპურში კონფუციანური კულტურის მნიშვნელოვანი კომპონენტები არსებობს. მათივე აზრით, კონფუციანური მემკვიდრეობა უფრო ძლიერი ტაივანში და კორეაშია, ვიდრე სინგაპურში.

დემოკრატიზაციის თეორეტიკოსთა უმრავლესობა აღიარებს, რომ ტაივანი და სამხრეთ კორეა ამჟამად აკმაყოფილებენ დემოკრატიის იმ მინიმალურ პირობებს, რომლებიც ზემოთ ვახსენეთ. თუმცა, ჩემი აზრით, დემოკრატიზაციის არცერთი მნიშვნელოვანი მკვლევარი არ დაიწყებდა იმის მტკიცებას, რომ სინგაპური აკმაყოფილებს დალის ზემოთ დასახელებული რვა პირობის თუნდაც ნახევარს. ამრიგად, ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სამხრეთ კორეა და ტაივანი „ბაზისური“ მოთხოვნების ზემოთ მყოფად, ხოლო სინგაპური მათ ქვემოთ მყოფად მოიაზრება, მათი როგორც დემოკრატიულ ქვეყნებად განსაზღვრის დროს.

ადრე მე ვაკრიტიკებდი მოსაზრებას, რომლის მიხედვითაც მსოფლიოს მთავარი რელიგიური ტრადიციები სრულიად განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. თუ ეს მართალია, მაშინ გასარკვევია რა მნიშვნელობას ვდებთ გამოთქმაში „მონათესავე კულტურები“, რომელსაც ჰანთინგთონი იყენებს. როდესაც სინგაპურის ყოფილი პრემიერ-მინისტრი, ლი კიუენ იუვი ცდილობდა „აზიური ღირებულებები“ თავისი რეჟიმის ძირითად საყრდენად წარმოეჩინა, მას კორეის პრეზიდენტი კიმ დაე ჯუნგი და ტაივანის პრეზიდენტი ლი თენგჰიუ დაუპირისპირდნენ, რომლებმაც განაცხადეს: „ჩვენ დემოკრატები ვართ და მნიშვნელოვან დემოკრატიულ ღირებულებებს ვეყრდნობით, რომლებიც კონფუციანურ ტრადიციაში მოიპოვება. მაგრამ შენ არ გაქვს დემოკრატია სინგაპურში და ამ მდგომარეობის გამართლებას კონფუციანობის ზოგიერთ არადემოკრატიულ ღირებულებაზე დაყრდნობით ცდილობ. ჩვენ უკეთესი დემოკრატები და ამიტომ უკეთესი კონფუციანელები ვართ, ვიდრე შენ. ასე რომ, ნურც ცდილობ ჩვენთვის ე. წ. „აზიური ღირებულებების“ თავს მოხვევას“.⁶

კიმ დაე ჯუნგის პასუხი ნათლად წარმოაჩენს წინამდებარე ნარკვევის მთავარ აზრს. მისი მტკიცებით, აზიური ღირებულებების ლი კიუენ იუვისეული ვერსია ცოტა უფრო მეტია, ვიდრე მხოლოდ ავტორიტარული მმართველობის გამართლება და მთელ ორ გვერდს კონფუციანური და ნეოკონფუციანური პრინციპების ციტირებას ანდომებს, რომლებიც დემოკრატიისა და განსხვავებული შეხედულებების გამოხატვის უფლების მხარდამჭერი პრინციპებია. შემდეგ კიმ დაე ჯუნგი საუბრობს განსხვავებული შეხედულებებისადმი ლ. კ. იუვის აბსოლუტურ შეუწყნარებლობაზე და მიუთითებს, რომ მისი სინგაპური „ახლოს დგას ტოტალიტარული წყობის სახელმწიფოსთან“. პასუხს იგი შემდეგი სიტყვებით ამთავრებს: „ის ფაქტი, რომ დემოკრატია სხვა ადგილას წარმოიშვა და განვითარდა, სრულიად არ ნიშნავს იმას, რომ იგი (დემოკრატია) ვერ იმუშავებს აზიაში“.

ამრიგად, სამხრეთ კორეისა და ტაივანის პრეზიდენტებმა იმგვარი ნორმატიულ-ემპირიული მინიშნებები გააკეთეს, რომლებიც ძალზე მნიშვნელოვანია თანამედროვე დემოკრატიული თეორიისთვის. ჩვენ არ უნდა ვიყოთ რელატივისტები. ნებისმიერი ქვეყანა ნებისმიერ კულტურულ გარემოში ერთსა და იმავე ინსტიტუციონალურ მოთხოვნებს უნდა აკმაყოფილებდეს. თუმცა ისიც უნდა ვაღიაროთ, რომ დემოკრატიულ სამყაროში არსებობს მრავალი ქვესისტემა კონკრეტულად მათთვის დამახასიათებელი მეორეხარისხოვანი ნიშნებით: ზოგი სახელმწიფო დიდია, ზოგიც პატარა; ზოგი სახელმწიფო ინდივიდუალურ უფლებებს უფრო მეტად ანიჭებს უპირატესობას, ვიდრე კოლექტიურს; ზოგი მათგანი კი ორივე სახის უფლებებს უჭერს მხარს. მრავალი მეორეხარისხოვანი ღირებულება, რომელიც კორეულ და ტაივანურ დემოკრატიებს ამერიკული დემოკრატიისგან განასხვავებს, ეყრდნობა კონფუციანურ ტრადიციას, მაგრამ ეს „აზიური ღირებულებები“ აუცილებლად ანტიდემოკრატიული როდია.

ისლამი და „თავისუფალი არჩევნების მახე“

არსებობს მრავალი გამოკვლევა, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ ისლამურ ტრადიციას აკლია დემოკრატიის მთავარი ასპექტები. რელიგიასა და სახელმწიფოს შორის გაუმიჯნაობა წინასწარმეტყველ მუჰამედის მიერ სამხედრო და სასულიერო ძალაუფლების გაერთიანებიდან მომდინარედ განიხილება. კანონების შექმნის პროცესში საზოგადოებრივი აზრის დემოკრატიული მონაწილეობის ნაკლებობა კი ყურანიდან მომდინარედ მიიჩნევა, რომლის მიხედვითაც ღმერთი კარნახობდა მუჰამედს იმ კანონების შინაარსს, რომელთა დაცვაც სავალდებულოა ლეგიტიმური ისლამური პოლიტიკისთვის. ინკლუზიური სამოქალაქო საზოგადოების ნაკლებობა კი ყურანის ინტერპრეტაციებიდან მომდინარედ ითვლება, რომელთა თანახმადაც ერთადერთი ჭეშმარიტი პოლიტიკა ისლამში ერთიანი რელიგიურ-პოლიტიკური თემია (არაბ. ummah), სადაც არ უნდა არსებობდეს კანონიერი ადგილი სხვა რელიგიისთვის. ისლამური ფუნდამენტალიზმის აღზევებასთან ერთად ასეთი მოწოდებები ხშირად გაისმოდა ზოგიერთი მუსლიმი აქტივისტის მიერ.

ყოველივე ამის გამო ამტკიცებენ, რომ ისლამი და დემოკრატია შეუთავსებელია. დასავლეთის ზოგიერთ პერიოდულ გამოცემაში სულ უფრო ხშირად ისმის გაფრთხილებები „ისლამური თავისუფალი არჩევნების მახესთან“ დაკავშირებით. ამ აზრის მიხედვით, მსგავსი არჩევნები ხელს უწყობს ხელისუფლებაში იმ პოლიტიკური ძალის დემოკრატიულ მოსვლას, რომელიც შემდგომ თვით დემოკრატიას ანადგურებს.

რა შეიძლება ითქვას? ერთი რამ ნათელია: არავის შეუძლია იმის უარყოფა, რომ მრავალი დანაშაული ისლამის სახელით ხდება ზოგიერთ ქვეყანაში. ალჟირში სამხედრო ხელისუფლება და მუსლიმი ფუნდამენტალისტები უდანაშაულო ადამიანებს ხოცავენ. ავღანეთში თალიბების მიერ უხეშად ირღვევა ქალთა უფლებები. ისლამის სახელით სუდანის ზოგიერთი ნაწილი სიკვდილის ზონებად არის გამოცხადებული. მსოფლიოში პოლიტიკური თავისუფლებებისა და სამოქალაქო უფლებების დაცულობის ხარისხის გამოსავლენად ჩატარებული ერთ-ერთი ბოლო გამოკვლევა ამგვარ დასკვნას გვთავაზობს: „ისლამური სამყარო ჯერ კიდევ ძლიერ დაბრკოლებად რჩება დემოკრატიის გავრცელებისთვის“.⁷

სწორედ ამ კონტექსტში ამბობდა ჰანთინგთონიც, რომ დასავლეთისთვის პრობლემას წარმოადგენს „არა ისლამური ფუნდამენტალიზმი, არამედ თავად ისლამი“. ისლამის მომავალთან დაკავშირებით ჰანთინგთონისეული ხედვა ადგილს არ ტოვებს ზოგიერთ ისლამურ ქვეყანაში დემოკრატიული ძალების დაწინაურებისთვის. დემოკრატიის მარცხი თითქმის საბოლოოდ არის დეტერმინირებული „მონათესავე კულტურების“ ავტორიტარულ სამყაროში, რომელსაც იგი აღწერს. როგორ უნდა პასუხობდეს ამას ემპირიული დემოკრატიზაციის თეორეტიკოსი?

ვფიქრობ, რომ მსჯელობა უნდა დავიწყოთ ჰიპოთეზით, რომლის მიხედვითაც ყველა დიდი რელიგიური ცივილიზაცია მულტივოკალურია. ისლამურ სამყაროში გარდა ფუნდამენტალისტთა მოწოდებებისა, არსებობს აგრეთვე განსხვავებული ხმებიც, იქნება ეს თავად ყურანი, მისი ინტერპრეტაციები თუ ზოგიერთი თანამედროვე მუსლიმი პოლიტიკური ლიდერი. მაგალითად, ყურანში ერთ ადგილას წერია: „არავითარი იძულება არ უნდა არსებობდეს სარწმუნოების საკითხებში“ (ყურანი 2:257). ეს გაფრთხილება მყარ საფუძველს წარმოადგენს რელიგიური ტოლერანტობისთვის.⁸

პოლიტიკოსები, ჟურნალისტები და პროფესორებიც კი ზოგჯერ მცდარად აიგივებენ ერთმანეთთან ისლამსა და არაბულ კულტურას. ისინი მართებულად მიუთითებენ, რომ არაბული სამყაროს ისლამურ ქვეყნებში არ არის დემოკრატია, მაგრამ იმავდროულად ქმნიან მცდარ შთაბეჭდილებას, თითქოს მუსლიმებს არ შეუძლიათ დემოკრატიულ სისტემებში ცხოვრება. თუმცა მსოფლიოს მუსლიმთა დაახლოებით ნახევარი, 435 მილიონი ადამიანი (თუ ინდონეზიასაც მივუმატებთ, 600 მილიონზე მეტი) დემოკრატიულ, ნახევრად დემოკრატიულ ან სპორადულად დემოკრატიული წყობის მქონე ქვეყნებში ცხოვრობს.

ამრიგად, ჩემი ღრმა რწმენით, თუკი ისლამური სამყაროს ზოგიერთ ქვეყანაში (მაგ., პაკისტანში, ინდონეზიაში) არსებობს დაბრკოლება დემოკრატიისთვის, ეს დაბრკოლება არა თავად ისლამისგან, არამედ ამ ქვეყნების სამხედრო და უშიშროების სამსახურებისგან მომდინარეობს.

აღმოსავლური ორთოდოქსია

უნდა ვაღიაროთ, რომ კათოლიციზმმა და პროტესტანტიზმმა უფრო მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა სამოქალაქო წინააღმდეგობის მოძრაობებში, განსაკუთრებით კომუნისტურ ევროპაში, ვიდრე მართლმადიდებლობამ. რატომ? რას ნიშნავს ან არ ნიშნავს ეს ყოველივე დემოკრატიის მომავლისთვის იმ ქვეყნებში, სადაც მართლმადიდებლობა დომინანტი რელიგიაა? ამ განსხვავებას ვერ ავხსნით მართლმადიდებლური რელიგიური დოქტრინით, რადგან პირველი ათასწლეულის შემდეგაც კი აღმოსავლურ და დასავლურ ქრისტიანობას თითქმის ერთი და იგივე რელიგიური დოქტრინა აქვთ. სახელმწიფოსთვის წინააღმდეგობის გაწევის თვალსაზრისით, მთავარი განსხვავება მართლმადიდებლობასა და რომაულ კათოლიციზმს შორის უფრო მეტად ორგანიზაციულ ფორმებში და მათთვის საერთო მულტივოკალური დოქტრინის ზოგიერთ ნაწილში უნდა ვეძიოთ.

მოდით კომპარატიულად (შედარებითად) გავაანალიზოთ სამოქალაქო წინააღმდეგობის მოძრაობასთან დაკავშირებული საკითხი. როგორც ტრანსნაციონალურ, იერარქიულ ორგანიზაციას, რომაულ კათოლიციზმს შეუძლია ლოკალური კათოლიკური ეკლესიის მატერიალური და დოქტრინალური მხარდაჭერა სახელმწიფოს მხრიდან ჩაგვრის წინააღმდეგ. რამდენადაც კათოლიკურ ეკლესიას შეუძლია სახელმწიფოსთვის წინააღმდეგობის გაწევა, იმდენადვე შეუძლია მას უფრო მეტად ავტონომიური და მტკიცე სამოქალაქო საზოგადოების მხარდაჭერა. როგორც მე და ჯ. ლინზმა ადრე მივუთითეთ, კათოლიკურმა ეკლესიამ მხარი დაუჭირა ასეთ მოძრაობებს პოლონეთში, ლიტვაში, ჩილეში, ბრაზილიაში და (ფრანკოს ბოლო წლებში) ესპანეთში. პროტესტანტიზმმა ინდივიდუალურ სინდისზე მისთვის დამახასიათებელი გამოკვეთილი ხაზგასმით და საკუთარი საერთაშორისო ქსელის მეშვეობით აგრეთვე მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა სამოქალაქო წინააღმდეგობის მხარდაჭერის საქმეში აღმოსავლეთ გერმანიისა და ესტონეთის რეპრესიული სახელმწიფოების წინააღმდეგ. 1960-80-იან წლებში პროტესტანტიზმმა და ვატიკანის მეორე კრების შემდგომმა კათოლიციზმმა განსაკუთრებული აქცენტი „პროფეტული მისიის“ მნიშვნელობაზე გადაიტანა, რომელიც ადამიანებს სოციალური უსამართლობის წინააღმდეგ ბრძოლისკენ მოუწოდებს.

სახელმწიფოსადმი წინააღმდეგობის გაწევის ფენომენისადმი პატივისცემის მიუხედავად აღმოსავლური მართლმადიდებლური ქრისტიანობა (რუმინეთი, საბერძნეთი, სერბეთი, ბულგარეთი, რუსეთი, საქართველო) შედარებით სუსტ პოზიციაზე დგას ორგანიზაციულად და იდეოლოგიურად, რადგან მართლმადიდებელი ეკლესიები ძირითადად ნაციონალურ ეკლესიებს წარმოადგენს ამ ქვეყნებში. ამგვარ „ცეზაროპაპისტულ“ სისტემებში სახელმწიფო ხშირად მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ეკლესიის დაფინანსებასა და იერარქიულ პოსტებზე შესაბამისი კანდიდატების დანიშვნაში.

ასეთი ეკლესიები მართლაც არ წარმოადგენენ მეტ-ნაკლებად ავტონომიურ ნაწილებსაც კი სამოქალაქო საზოგადოებისა, რადგან, ვებერის სიტყვები რომ გავიმეოროთ, არსებობს მაღალი ხარისხი „სასულიერო ძალაუფლების სუბორდინაციისა სეკულარული ხელისუფლებისადმი“. საბჭოთა კავშირში სეკულარული ხელისუფლების როლი გულისხმობდა კგბ-ს მონაწილეობას მართლმადიდებელი ეკლესიის უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანოების (სინოდების) საქმიანობაში.

როგორც ვებერი და ასევე სხვებიც აღნიშნავენ, მართლმადიდებლობა უფრო ლიტურგიკულ და მჭვრეტელობით ცხოვრებაზეა ორიენტირებული, ვიდრე გარეგნულ სოციალურ-პოლიტიკურ აქტივობებზე. ცეზაროპაპიზმის სტრუქტურულ და კვიეტიზმის ლიტურგიკულ კონტექსტში იშვიათად ჰქონდა ადგილი „პროფეტულ“ რეაქციას სოციალური უსამართლობის წინააღმდეგ. თუმცა ამგვარ მოწოდებას ორთოდოქსული მულტივოკალური ტრადიციაც შეიცავს.

მიუხედავად ამისა, მე მაინც არ მჯერა, რომ აღმოსავლური ორთოდოქსია თვისებრივად ანტიდემოკრატიულ ძალას წარმოადგენს. თუ სახელმწიფოს მმართველი ელიტა და პოლიტიკური საზოგადოება ერთგულად და თანმიმდევრულად დაიცავს დემოკრატიულ ღირებულებებს, ეს ხელს შეუწყობს მართლმადიდებელი ეკლესიის ლოიალურობის გამოვლენას დემოკრატიის მიმართ საკუთარი ცეზაროპაპისტული სტრუქტურისა და დემოკრატიისადმი შეთავსებადი მულტივოკალური დოქტრინის წყალობით, როგორც ეს, მაგალითად, საბერძნეთში მოხდა 1975 წელს. მაგრამ თუ სახელმწიფოს მმართველი პოლიტიკური ელიტა თავისი არსით ანტიდემოკრატიულია, მაშინ სამოქალაქო საზოგადოების ბრძოლა ანტიდემოკრატიული ხელისუფლების წინააღმდეგ, როგორც წესი, ვერ პოვებს მნიშვნელოვან მხარდაჭერას ნაციონალური მართლმადიდებელი ეკლესიის მხრიდან.

საბერძნეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას სახელმწიფო სტატუსი აქვს. მაგრამ, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ასეთივე ვითარებაა დანიაში, ფინეთში, ნორვეგიაში, ინგლისსა და შოტლანდიაში. როდესაც 1974 წელს დემოკრატიული წყობა დამყარდა საბერძნეთში (სხვათა შორის, ამ ცვლილებებისთვის არავითარი წინააღმდეგობა არ გაუწევია ეკლესიას, პირიქით, მხარსაც კი უჭერდა), მოხდა არა ეკლესიის განსახელმწიფოებრიობა (disestablishment), არამედ ეკლესიაში იმ არადემოკრატიული ელემენტების გაუქმება, რაც დემოკრატიული პოლიტიკის გატარებას უშლიდა ხელს. საბერძნეთის დემოკრატიულმა ძალებმა განახორციელეს ეს, მართლმადიდებელმა ეკლესიამ კი მიიღო იგი (ეს ცვლილება. - მთარგმ.). დემოკრატია არა მხოლოდ არ ითხოვს ეკლესიის გამიჯვნას სახელმწიფოსგან, არამედ იგი ყველანაირ დაბრკოლებას უხსნის ეკლესიას საჯარო სივრცეში გამოსასვლელად. ბერძნულმა დემოკრატიამ პატივი სცა რელიგიის ლეგიტიმურ ავტონომიურობას. გატარდა სათანადო ცვლილებები როგორც სახელმწიფოსა და საზოგადოებას შორის ურთიერთობებში, ასევე თავად ეკლესიაში, რამაც გააადვილა რელიგიისა და დემოკრატიული სისტემის ურთიერთშეთავსება.⁹

მცირეოდენი შემოკლებით
ინგლისურიდან თარგმნა
დავით თინიკაშვილმა

შენიშვნები:

_____________________

1. კონფუციანიზმი უფრო კულტურული და ფილოსოფიური ტრადიციაა, ვიდრე რელიგიური. არ ჰყავს სამღვდელოება და არც რაიმე საეკლესიო სტრუქტურა გააჩნია. მიუხედავად ამისა, ბევრი ავტორი, მაქს ვებერით დაწყებული და სამუელ ჰანთინგთონით დამთავრებული, კონფუციანიზმს განიხილავს როგორც მსოფლიოს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან რელიგიურ-ცივილიზაციურ ტრადიციას. ამიტომ მეც ამგვარად განვიხილავ მას წინამდებარე ნარკვევში.

2. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order (New York: Simon and Schuster, 1996), 70.

3. იქვე, პპ. 70, 217, 238, 28 და 158, თანმიმდევრულად.

4. See Robert A. Dahl, Polyarchy: Participation and Opposition (New Haven: Yale University Press, 1971), 1-3.

5. ამ დამატებითი კრიტერიუმების შესახებ უფრო ვრცელი მსჯელობისა და ბიბლიოგრაფიისთვის იხ. Juan J. Linz and Alfred Stepan, Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe (Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press, 1996), ch. 1.

6. John Rawls, Political Liberalism (New York: Columbia University Press, 1993), 151.

7. Adrian Karatnycky, „The 1998 Freedom House Survey: The Decline of Illiberal Democracy,“ Journal of Democracy 10 (January 1999): 121.

8. ასეთი განსხვავებული ხმების მეტი მაგალითებისთვის იხ. წინამდებარე ნარკვევის ვრცელი ვერსია: „The World's Religious Systems and Democracy: Crafting the `Twin Tolerations',“ in Alfred Stepan, Arguing Comparative Politics (Oxford: Oxford University Press, forthcoming 2001).

9. მართლმადიდებლობის დემოკრატიასთან შეთავსებადობის (ჰანთინგთონის თეორიის საწინააღმდეგოდ) და მის მიერ შიდა ცვლილებების განხორციელების უნარის შესახებ მოცემული მშვენიერი ანალიზი იხ. Elizabeth H. Prodromou, „Paradigms, Power, and Identity: Rediscovering Orthodoxy and Regionalizing Europe,“ European Journal of Political Research 30 (September 1996): 125-54.

ორიენტირი

დავით თინიკაშვილი

ჟაკ გაიო

„ერთმა შემთხვევამ დამაფიქრა. მონრეალში ერთ-ერთმა სამრევლომ მიმიწვია. მეტროს სადგურიდან რომ ამოვედი, კოკისპირულად წვიმდა. მე კი ამ ვითარებისთვის სრულიად მოუმზადებელი, სამღვდელო შესამოსლის ამარა, ქოლგისა და საწვიმრის გარეშე გახლდით. უცებ ერთი კაცი მომიახლოვდა და მეუბნება: „შემიძლია საწვიმარი გათხოვოთ, მონსიონიორ!¹“ ღიმილით მივუგე: „კი მაგრამ, თქვენც ხომ ისევე გჭირდებათ იგი, როგორც მე?“ აღმოჩნდა, რომ იქვე ახლოს ცხოვრობდა. ჩემი დაჟინებული მოთხოვნით შევთანხმდით, რომ მანძილს მის სახლამდე ერთი საწვიმრის ქვეშ გავივლიდით, შემდეგ კი რაღაცას მოვახერხებდი. გზაში ორიოდე სიტყვა გავცვალეთ. გამოირკვა, რომ ებრაელი იყო. როდესაც თანამგზავრის გარეშე განვაგრძე გზა, ერთი წუთიც არ იყო გასული, რომ ვიღაც ქალბატონის ხმა მომესმა: „მოიცადეთ, მამაო, ქოლგას გადაგაფარებთ!“. „დიახ, გმადლობთ. აი, ცოტაღა დამრჩა და მივალ“. „იცით, მამაო, ქალი, რომელსაც ახლა ქოლგა უჭირავს, მუსლიმია...“. ჩემთვის ვფიქრობდი: „ეს რა ეკუმენური დღე გამითენდა! ძალიანაც კარგი, რომ არც ქოლგა და არც საწვიმარი არ წამოვიღე, თორემ ხომ ამცდებოდა ამ კეთილ ადამიანებთან შეხვედრა“. ასეა, როცა შენ არაფრის საჭიროებას არ განიცდი და ყველაფრით უზრუნველყოფილი ხარ, მაშინ არც სხვა ადამიანებს საჭიროებ, მაგრამ როცა გასაჭირში ხარ, მაშინ ჩნდებიან საჭირო ადამიანები. ასე ხდება ადამიანების ერთმანეთთან შეკავშირება და ამ დროს მათი განსხვავებული რელიგიური მრწამსი ყოველგვარ მნიშვნელობას კარგავს. და კიდევ ერთი: ჩვენ შეიძლება ყველაფრის ყიდვა მოვახერხოთ, მაგრამ ერთმანეთის მიმართ ამგვარი თანადგომა და სოლიდარობა სხვა გზით მოიპოვება“.²

ჟაკ გაიო (Jacques Gaillot) 1935 წლის 11 სექტემბერს საფრანგეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ პროვინციაში - შამპანში - დაიბადა (ღვინოებით სახელგანთქმული სწორედ ამ რეგიონის სახელი ჰქვია შამპანურს).

მას ყმაწვილობიდანვე სურდა მღვდლობა. საშუალო სკოლის დამთავრების შემდეგ იგი სასულიერო სემინარიაში აგრძელებს სწავლას. 1957-1959 წლებში ალჟირის ომში მონაწილეობს, სადაც საკუთარი თვალით იხილა ომის საშინელება. ამის შემდეგ მასში არაძალადობის ფილოსოფიის გაცნობის ძლიერი ინტერესი ჩნდება. 1960 წელს იგი რომში მიემგზავრება თეოლოგიური განათლების მისაღებად. 1961 წელს მღვდლად აკურთხეს. 1962-1964 წლებში პარიზის ლიტურგიკულ ინსტიტუტში მოღვაწეობს, პარალელურად ლექციებს კითხულობს შამპანის სასულიერო სემინარიაში.

1965 წლიდან მამა ჟაკ გაიო რეიმსის რეგიონალური სასულიერო სემინარიის პროფესორი ხდება. ხელმძღვანელობს სხდომებს, რომლებზეც ვატიკანის მეორე კრებაზე მიღებული გადაწყვეტილებების პრაქტიკული განხორციელების გზები განიხილება. 1973 წელს თავის მშობლიურ ქალაქში, სენ დიზიერში, სამრევლოს ხელმძღვანელად ინიშნება, იმავდროულად პარიზის სამღვდელო კადრების წვრთნისა და გადამზადების ინსტიტუტის თანახელმძღვანელად იწყებს მუშაობას. 1982 წლიდან კი მამა ჟაკი ევრეს ეპარქიის კათედრის ეპისკოპოსია.

ეპისკოპოსობის პირველივე დღეებიდან ჟაკ გაიომ იმგვარი საზოგადოებრივი აქტივობა წამოიწყო, რომელიც მას საკუთარი კათედრის ფასად დაუჯდა. თავის პირველ სააღდგომო ეპისტოლეში იგი წერს: „ქრისტე კედლებს მიღმა მოკვდა. დაბადებითაც კედლებს გარეთ დაიბადა. ამიტომ, თუკი გვსურს აღდგომის ნათელი ვიხილოთ, ჩვენც კედლებს გარეთ უნდა გავიდეთ... მე არ ვარ ეკლესიაში იმისთვის, რომ ქრისტეს რწმენა ვუქადაგო უკვე მორწმუნეებს და კეთილდღეობაში მცხოვრებ ადამიანებზე ვიზრუნო. მე მოწოდებული ვარ ხელი გავუწოდო ყველა დაცემულს და სხვისი ტკივილი ჩემს ტკივილად ვაქციო. სად უნდა ტრიალებდეს ეპისკოპოსი, თავის საკათედრო ტაძარში თუ ქუჩაში?.. მე გავაკეთე ჩემი არჩევანი“³.

ამის შემდეგ ჟაკ გაიო მის მიერ გამოთქმული ამ შეხედულების მიხედვით იწყებს მოქმედებას. აქ ალბათ არ იქნება უადგილო, თუ კიდევ ერთ კათოლიკე ეპისკოპოსს, ბრაზილიის ერთ-ერთ უღარიბეს რეგიონში (სადაც მან მთელი სიცოცხლე იმსახურა) მივლინებულ მღვდელმთავარს, პედრო კასალდალიგასაც ვახსენებთ, რომელმაც იგივე მიზანი დაუსახა საკუთარ თავს: „ემსახურო ადამიანებს, ეს იყო იესოს მიზანი და ჩემი მიზანიც ეს უნდა იყოს. განა ღმერთის სურვილი არ არის ადამიანები ერთმანეთს ემსახურებოდნენ?“⁴ ქვემოთ, სათანადო ადგილებზე, კვლავ დავიმოწმებთ ამ მოღვაწის ცხოვრების ეპიზოდებს, რომლებიც ეპისკოპოს გაიოს მოღვაწეობასთან პარალელების გასავლებად გამოგვადგება.

1983 წელს ჟაკ გაიო სასამართლო პროცესზე გამოდის იმ კათოლიკეს დასაცავად, რომელმაც საკუთარი სინდისისა და რელიგიური შეხედულებების საფუძველზე უარი განაცხადა ჯარში სამსახურზე. ეპისკოპოსთა ყოველწლიურ კრებაზე ჟაკ გაიო იმ ორ ეპისკოპოსთაგან ერთ-ერთი იყო, რომლებმაც გააპროტესტეს დანარჩენ ეპისკოპოსთა (108 ეპისკოპოსის) მიერ დამტკიცებული დოკუმენტი. ეს დოკუმენტი მხარს უჭერდა ბირთვული იარაღის, როგორც ლეგიტიმური თავდაცვის საშუალების, გამოყენების შესაძლებლობას.

1985 წელს მან მხარი დაუჭირა პალესტინელთა აჯანყებას დაპყრობილ ტერიტორიებზე და იასირ არაფატს შეხვდა ტუნისში. 1987 წელს იგი გაერომ ნიუ-იორკში მიიწვია სპეციალურ სხდომაზე დასასწრებად, რომელიც ბირთვულ განიარაღებას ეძღვნებოდა.

ფრანგული მედიის ყურადღება ეპისკოპოსმა ჟაკ გაიომ პირველად 1985 წელს მიიპყრო, როდესაც მან კათოლიკური სკოლების არასაკმარისად ანაზღაურებადი მასწავლებლების სახელით შედგენილ მიმართვას მოაწერა ხელი. მას ხელი მოაწერა აგრეთვე საფრანგეთის კომუნისტური პარტიის ლიდერმაც. ამ ფაქტის გამო მემარჯვენე საეკლესიო წრეებმა გაიოს წინააღმდეგ კამპანია წამოიწყეს. საკუთარ ეპარქიაში პრესა მას უწოდებდა „იარაღს ეკლესიის დაუძინებელი მტრების ხელში“.⁵

1987 წელს ჟაკ გაიო სამხრეთ აფრიკაში მიემგზავრება იმ გოგონას სანახავად, რომელიც ევრეს ეპარქიიდან სამხრეთ აფრიკაში აპარტეიდის წინააღმდეგ მოწყობილ დემონსტრაციაში მონაწილეობის მისაღებად ჩავიდა და იქ მას ამისთვის ოთხი წლით პატიმრობა მიუსაჯეს. იქვე ეპისკოპოსი გაიო თავადაც იღებს მონაწილეობას დემონსტრაციაში, რომელშიც კომუნისტი აქტივისტებიც მონაწილეობდენ. აღსანიშნავია, რომ სამხრეთ აფრიკაში გამგზავრების გამო მან უარი განაცხადა ეპარქიის სასულიერო პირებთან ერთად ქ. ლურდში მოსალოცად გამგზავრებაზე. მისმა ამ ქმედებამ მკაცრი კრიტიკა დაიმსახურა საეკლესიო წრეებში.

ეპისკოპოსი ჟაკ გაიო ხმამაღლა აცხადებს, რომ ფრანგი ეპისკოპოსები „ზედმეტად არიან დაკავებულნი ეკლესიისა და მისი სტრუქტურების სწორად ფუნქციონირებაზე ზრუნვით“.⁶ ამ განცხადებამ კიდევ უფრო გაამძაფრა მანამდე მის მიმართ არსებული ისედაც მწვავე კრიტიკული განწყობა. აქვე დავიმოწმებთ ეპისკოპოს გაიოს მიერ სხვა ვითარებაში და სხვა მიზეზით გამოთქმულ სიტყვებს. იგი ამბობს, საკმარისია გაჭირვებული ადამიანების ყოფას ახლოს გავეცნოთ და გავიზიაროთ მათი საწუხარი, რომ „ჩვენი ეკლესიის ბევრი პრობლემა მაშინვე ფარდობითად, ნაკლებმნიშვნელოვნად მოგვეჩვენება!“.⁷

1988 წელს ქ. ლურდში, ეპისკოპოსთა დახურულ სხდომაზე, მან დაოჯახებული მამაკაცების მღვდლად ხელდასხმას დაუჭირა მხარი.⁸ სხდომის დამთავრების შემდეგ გაიომ პრესას უამბო კრებაზე მიმდინარე დისკუსიის შესახებ და გაიმეორა მის მიერ ამ შეკრებაზე გამოთქმული შეხედულებები. სამღვდელოთა ცელიბატის (დაუქორწინებლოის), ქალთა მღვდლობისა და კონდომის გამოყენებასთან დაკავშირებული პოზიციების რევიზიისკენ მოწოდების გამო სერიოზული დაძაბულობა წარმოიშვა მასსა და საფრანგეთის ეპისკოპოსთა კოლეგიას შორის. მდგომარეობა კიდევ უფრო გაამწვავა იმ ფაქტმა, რომ სხდომის შინაარსის მედიისთვის გაცნობით გაიომ დაარღვია შეთანხმება იმის თაობაზე, რომ ამგვარ კრებებზე განხილული საკითხები არ უნდა გახმაურებულიყო. კრებაზე განხილული ერთ-ერთი საკითხის გამო იგი აღნიშნავს: „მე თავად არასოდეს დამირღვევია ცელიბატის აღთქმა... მე მხოლოდ ეჭვის ქვეშ დავაყენე მისი მართებულობა. ეს კი გაცილებით უარესია პირველზე“.⁹ ანალოგიური ხედვა ჰქონდა ეპისკოპოს კასალდალიგას, რომელიც საკმაოდ დამაჯერებელი და ანგარიშგასაწევი არგუმენტებით არის გამყარებული: „ყოველთვის ვფიქრობდი და ახლაც მიმაჩნია, რომ კათოლიკე მღვდლებისთვის სავალდებულო ცელიბატი აბსურდული და უსამართლოა. ჩემი სურვილია მომავალმა პაპმა ეს გააუქმოს, ვინაიდან მას მხოლოდ მაშინ აქვს ფასი, თუ ის თავისუფალი არჩევანის შედეგია. (...) თუკი ცელიბატის არჩევა თავისუფალი იქნება, მაშინ დაოჯახებულ მამაკაცებს შეეძლებათ მღვდლად ეკურთხონ და აღარ გვექნება პედოფილიის საშინელი შემთხვევები“.¹⁰ ქალთა მღვდლობის საკითხზე კი შემდეგს ამბობს: „...ქალი ყოველდღიურად უფრო ძლიერდება, უფრო კარგად არის მომზადებული ეკლესიაში მსახურებისთვის. მიუხედავად ამისა, მისი ხელდასხმა აკრძალულია. როგორ შეუძლია ეკლესიას ისაუბროს ადამიანის უფლებებზე, როდესაც ის არის ერთადერთი ინსტიტუტი, რომელიც აგრძელებს ქალების დისკრიმინაციას...“¹¹

სწორედ კონტრაცეპტივებია ერთ-ერთი იმ საკითხთაგან, რომელთა გამოც ვატიკანს აკრიტიკებს სხვა სახელგანთქმული კათოლიკე თეოლოგი - ჰანს კიუნგი. კიდევ შეიძლებოდა მსგავსი პოზიციის მქონე ნაკლებად ცნობილ კათოლიკე თეოლოგთა თუ იერარქთა დასახელებაც, რომლებსაც, სამწუხაროდ, ამ ეტაპზე არ ძალუძთ კათოლიკური ეკლესიის ოფიციალური პოზიციის შეცვლა. უფრო მეტიც: მიუხედავად იმისა, რომ თვით ვატიკანის მესვეურთა შორისაც კი არ არსებობს ერთგვაროვანი პოზიცია კანონიკური და ეთიკური საკითხების თაობაზე, ამ მიმართულებით რაიმე ცვლილებების პერსპექტივა მაინც არ შეიმჩნევა.¹²

აქვე უნდა ავღნიშნოთ, რომ რომის პაპისგან განსხვავებით, ამჟამინდელი მსოფლიო პატრიარქის, ბართლომეოსის პოზიცია კონტრაცეპტივების გამოყენებასთან დაკავშირებით სრულად ემთხვევა ამ „დისიდენტი“ კათოლიკე მოღვაწეების პოზიციას. ოლივიე კლემანი მიუთითებს, რომ პატრიარქ ბართლომეოსს, მისი წინამორბედის, ათენაგორას მსგავსად, საკმაოდ ლიბერალური დამოკიდებულება აქვს აღნიშნულ პრობლემასთან: „...თუ ქალსა და ვაჟს ჭეშმარიტი სიყვარულით უყვართ ერთმანეთი, მაშინ მე არაფერი მესაქმება მათ საწოლ ოთახში! შობადობის კონტროლის მეთოდებთან დაკავშირებით კი მათ, დაე, საკუთარი სინდისითა და ექიმის რჩევით იხელმძღვანელონ. ეს ჩემი საქმე არ არის“.¹³

1989 წელს ჟაკ გაიომ მონაწილეობა მიიღო ეპისკოპოს ბ.ჰ. გრეგორის (1750-1831) ნეშტის საფრანგეთის ეროვნულ გმირთა პანთეონში გადმოსვენების ცერემონიალში. გრეგორის მნიშვნელოვანი წვლილი ჰქონდა შეტანილი მონობის ინსტიტუტის გაუქმებასა და შავკანიანთა და ებრაელთა დისკრიმინაციის შეჩერებაში ფრანგული რევოლუციის დროს. კათოლიკური ეკლესიის იერარქიამ დაგმო ეპისკოპოსი გრეგორი სამღვდელოების სამოქალაქო კონსტიტუციის (Civil Constitution of the Clergy) მიღებისთვის. გაიო ერთადერთი ფრანგი ეპისკოპოსი იყო, რომელმაც მონაწილეობა მიიღო ამ ცერემონიალში. ამის შემდეგ იგი კიდევ უფრო შთამბეჭდავ რეპუტაციას იძენს, როგორც უარყოფითი, ასევე დადებითი აზრით.

1989 წლის განმავლობაში იმდენად იზრდება საფრანგეთის ეპისკოპოსთა კოლეგიის უკმაყოფილება „სხვაგვარად მოაზროვნე“ ეპისკოპოსის მიმართ, რომ უკვე მთელი ეპისკოპატი, გამონაკლისის გარეშე, ოფიციალურად გმობს მას. ამგვარი რეაქცია, ძირითადად, გამოიწვია მისი ინტერვიუს გამოქვეყნებამ ჟურნალ Lui-ში (Playboy-ს ფრანგული ეკვივალენტში). ეპისკოპოსი გაიო წამყვან გეი-ჟურნალებსაც აძლევს ინტერვიუებს და საჯაროდ აკრიტიკებს კათოლიკურ იერარქიას ადამიანის სექსუალური ცხოვრების საკითხებში უმეცრების გამო.

1989 წლის დამლევს გაიო ცდილობს „მოჭკვიანდეს“, აწერს რა ხელს განცხადებას, სადაც იერარქიას რომის პაპისადმი „ლოიალობასა“ და მორჩილებას ჰპირდება. თუმცა „შერიგების აქტი“ დიდხანს არ გაგრძელებულა. ერთ კვირაში გაიო ტელევიზიით გამოდის, სადაც კვლავ ემიჯნება ეპისკოპოსთა ძირითად ნაწილს. იგი აღნიშნავს, რომ „ეკლესიის შიგნით თითქმის არ არსებობს დებატები“ და მწუხარებას გამოხატავს იმის გამო, რომ ვატიკანის მეორე კრების შემდეგ ეკლესიაში არავითარი პროგრესი არ შეიმჩნევა.¹⁴ ცვლილებებისა და განახლების საჭიროებაზე საუბრობს ეპისკოპოსი კასალდალიგაც: „ეკლესია ვალდებულია ხელს უწყობდეს ცვლილებებს, იმის მაგივრად, რომ გმობდეს მათ. ყველაფერი შეფარდებითია ღმერთისა და ადამიანის გარდა“.¹⁵

გაიოს ტელევიზიით ხშირი გამოსვლების გამოც აკრიტიკებენ. ამის გამო იგი აღნიშნავდა, რომ თუ ხალხი ჯერ კიდევ იჩენს ინტერესს სასულიერო პირის მიმართ, ესე იგი, მათ ჯერ კიდევ აინტერესებთ ეკლესიის პოზიცია ამა თუ იმ საკითხზე. გავრცელებული ხმების მიხედვით, იგი თითქოს ქალებს აბორტისკენ მოუწოდებდა, მაგრამ ეპისკოპოსი გაიო მხოლოდ იმას ამბობს, რომ არ შეუძლია და არც სურვილი აქვს ის ქალი განიკითხოს, რომელიც ასეთ მდგომარეობაში აღმოჩნდა. თუმცა მისი ამგვარი შემწყნარებლური დამოკიდებულებაც კი ეკლესიის სწავლების საწინააღმდეგო პოზიციად ჩაითვალა.

ამრიგად, ეპისკოპოს გაიოს პიროვნების განუწყვეტელი დისკრედიტაცია ისევ „შინაურების“, სასულიერო პირების მხრიდან ხდება: იქნება ეს ჰომოსექსუალიზმის, რასიზმის, ანტისემიტიზმის დაუსაბუთებელი ბრალდებები თუ მისი ფსიქოპათად და არანორმალურ ადამიანად მოხსენიება. არც გაიო რჩებოდა ვალში. მან აიათოლას¹⁶ შეადარა არქიეპისკოპოსი დიუვალი, რომელიც „იდეოლოგიური ერთგვაროვნების“ დამყარებას ცდილობს საფრანგეთის ეპისკოპოსთა კოლეგიუმში.

საუკეთესო დამადასტურებელი საბუთი ეპისკოპოს გაიოს სურვილისა, უფრო მეტიც, წყურვილისა, რაც შეიძლება ხშირად ყოფილიყო ხელმისაწვდომი გაჭირვებული და ტანჯული ადამიანებისთვის, არის შემდეგი ფაქტი: ევრეს ეპარქიაში მსახურების დასასრულს მას უფრო მეტი პატიმარი ჰყავდა მონახულებული ციხეებში, ვიდრე ნებისმიერ ეპისკოპოსს საფრანგეთის მთელი ისტორიის მანძილზე. ეს კი სრულიად ბუნებრივია ისეთი მსოფლმხედველობის მატარებელი ადამიანისთვის, როგორიც ეპისკოპოსი ჟაკ გაიოა. მოგვიანებით, ფართო აუდიტორიის წინაშე წარმოთქმულ სიტყვაში, ის იტყვის: „ქრისტე თავის სახარებას არა მხოლოდ ჩაგრულ და დევნილ ადამიანებს აუწყებს, არამედ იგი თავად ხდება ასეთი“.¹⁷ ეპისკოპოს პედრო კასალდალიგასაც გაცნობიერებული აქვს სხვათა გაჭირვების საკუთარ თავზე განცდის აუცილებლობა: „მთელი ცხოვრება ვებრძოდი ამ უსამართლობას და ჩემი ბრძოლა ჭეშმარიტი რომ ყოფილიყო, ვიგრძენი, თვითონ უნდა ვყოფილიყავი ღარიბი“.¹⁸

1995 წლის 13 იანვარს ეპისკოპოსი გაიო ვატიკანში გამოიძახეს, ეპისკოპოსთა კონგრეგაციის პრეფექტთან, კარდინალ განტინთან შესახვედრად. გადაწყვეტილება წინასწარ იყო მიღებული: მას ევრეს ეპარქიის კათედრა უნდა დაეტოვებინა და პართენიის ეპარქიის ტიტულარულ (ნომინალურ) ეპისკოპოსად უნდა გადასულიყო.

პართენიის ეპარქია, რომელიც ახლა ალჟირის უდაბნოშია, საერთოდ არ არსებობდა ვატიკანის რელიგიურ რუკაზე მე-5 საუკუნიდან მოყოლებული (მანამდე ეს ეპარქია მავრიტანიის ტერიტორიაზე იყო). ეს თანამდებობა არავითარ პასტორალური ფუნქციების აღსრულებას არ მოითხოვდა, თუმცა ეპისკოპოსმა გაიომ ინტერნეტით გააგრძელა თავისი მსახურება, როგორც „ვირტუალურმა ეპისკოპოსმა“.

ეპისკოპოსის რეზიდენციიდან განდევნის შემდეგ იგი პარიზის ცნობილ დრაგონის ქუჩაზე მიდის, სადაც არალეგალი ემიგრანტები ბინადრობენ, და ერთი წლის განმავლობაში მათთან ერთად ცხოვრობს. მას ვატიკანის წინააღმდეგ ბუნტის მოწყობას სთავაზობდნენ, თუმცა თავისი პასტორალური მოღვაწეობის გაგრძელება არჩია მის გარშემო შექმნილ ახალ ვითარებაში. ტაძრისა და ეპარქიის გარეშე დარჩენილ ეპისკოპოსს ზოგჯერ ესა თუ ის სამრევლო იწვევს მესის ჩასატარებლად ან ქადაგების წარმოსათქმელად. როგორც წესი, ეპისკოპოსები უარს ეუბნებიან მას ღვთისმსახურების ერთობლივად ჩატარებაზე, თუმცა მათ შორისაც არის ზოგიერთი გამონაკლისი.

ეპისკოპოსი გაიო ერთ-ერთ ინტერვიუში ამბობს, რომ ღარიბებთან ცხოვრებამ მას ორი რამ ასწავლა: „...პირველი: მოცემული დღით ცხოვრება მომდევნო დღეებისთვის ყოველგვარი გეგმების დაწყობის გარეშე. როგორც სახარებაში წერია, „ხვალე თვითონ იზრუნებს თავისთვის, რადგან ყოველ დღეს ეყოფა თავისი საზრუნავი (ზოგიერთი თარგმანით: ბოროტება)“ (მთ. 6:34), ხვალ სხვა დღე იქნება; და მეორე: სიხარულის განცდა. რაკიღა ღარიბთა ცხოვრება მძიმეა, ისინი განსაკუთრებულად ხარობენ ერთად ყოფნით და შესაშური ხელგაშლილობით უზიარებენ ერთმანეთს, რასაც დღიურად შოულობენ“.¹⁹ ეპისკოპოსი პედრო კასალდალიგა კი შემდეგი სიტყვებით გადმოგვცემს თავის გამოცდილებას: „ვინც ღარიბებთან ერთად ცხოვრობს, მხოლოდ მას შეუძლია დაინახოს მათი უდიდესი უნარი - უნარი იმისა, რომ გაგიყონ უკანასკნელი ლუკმა. მართლაც საოცარია, რომ, მიუხედავად დიდი უბედურებისა, მათ შეუძლიათ იყვნენ მხიარულნი. ასევე საოცარია მათი მიმტევებლობა. მახსოვს ერთი კაცი, რომელსაც ხუთი შვილი მოუკლეს, მაგრამ მან შეძლო დამნაშავეთა პატიება...“²⁰

ევრეს ეპარქიიდან ეპისკოპოს გაიოს დათხოვნამ ძლიერი ემოციური რეაქციები გამოიწვია უამრავ ადამიანში, როგორც საფრანგეთში, ასევე მის ფარგლებს გარეთ. საკათედრო ტაძარში მის უკანასკნელ მესას რამდენიმე ათასი კაცი დაესწრო, რომლებმაც ღვთისმსახურების დასრულების შემდეგ დემონსტრაციული მსვლელობა მოაწყვეს ქუჩაში ვატიკანის გადაწყვეტილების გაპროტესტების მიზნით. დემონსტრაცია, რომელსაც გადაუღებელმა წვიმამაც ვერ შეუშალა ხელი, რეგიონის კომუნისტი გუბერნატორის ხელმძღვანელობით მიმდინარეობდა.

ევრეს ეპარქიისთვის ეპისკოპოს გაიოს ჩამოშორება საზოგადოებამ და ზოგიერთმა სასულიერო პირმა შეცდომად აღიარა. ასე ფიქრობდნენ ის არარელიგიური ადამიანებიც, რომლებიც ეპისკოპოსისადმი აშკარა სიმპათიით იყვნენ გამსჭვალულნი. გაიოს გადაყენების გამო 40 ათასმა ადამიანმა გაუგზავნა საპროტესტო წერილი ვატიკანსა და სხვადასხვა ცნობილ პრელატს.

იმ დროისთვის ჩატარებულმა საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვამ წარმოაჩინა, რომ ფრანგული საზოგადოების დიდი ნაწილი არ იწონებდა გაიოს წინააღმდეგ გატარებულ სანქციებს: 64%25 აპროტესტებდა ამ ზომას; 25%25 ნეიტრალურ პოზიციას აფიქსირებდა; მხოლოდ 11%25 იწონებდა ვატიკანის გადაწყვეტილებას. როგორც მოგვიანებით ჩატარებულმა გამოკითხვამ აჩვენა, გაიოს მხარდამჭერთა რიცხვი 75%25-მდე გაიზარდა.

არც თავად ფრანგულ საეკლესიო წრეებში იყო ამის გამო ერთგვაროვანი რეაქცია. მონსინიორ ჟან მიშელ დი ფალკომ, საფრანგეთის ეპისკოპოსთა კოლეგიუმის ოფიციალურმა წარმომადგენელმა, განაცხადა, რომ კარდინალი კოფი და არქიეპისკოპოსი დიუვალი „აშკარად შეშფოთებულნი“ არიან ვატიკანის მიერ გაიოს წინააღმდეგ გატარებული სანქციების გამო. დიუვალი მოგვიანებით ოფიციალურ განცხადებას აკეთებს, სადაც აღნიშნავს, რომ იგი „რომს მეტი მოთმინების გამოჩენას სთხოვდა“. მისი თქმით, ამგვარი ქმედება „ავტორიტარული აქტია, რომელსაც ვერასოდეს შეურიგდება საზოგადოება“.²¹ არქიეპისკოპოსი ჟაკ დელაპორტეც ცდილობს გაიოს დაცვას: „ეს ქმედება ჭრილობაა ჩვენი ეკლესიისთვის... ეს გაუგებრობის სერიოზული წყაროა ყველა იმ ადამიანისთვის, რომელიც ჭეშმარიტებას ეძებს ეკლესიაში და რომელსაც ნდობა აქვს ეკლესიის მიმართ“.²²

ევრეს ეპარქიიდან განდევნის შემდეგ ეპისკოპოსი გაიო წერდა: „ჩემი ოცნება იყო, რომ თითოეული შეჭირვებული, დევნილი, ჩაგრული და ყველასგან ზურგშექცეული ადამიანისთვის გამეწვდინა ხელი და ნუგეში მეცა; რომ ყოველთვის შემძლებოდა იქ წასვლა, საითკენაც ადამიანთა ტანჯვა მიხმობდა; რომ შემძლებოდა პროტესტი გამომეხატა გაუსაძლისი სიღატაკის, უსამართლობის, ძალადობის, იარაღით ვაჭრობისა და სხვა მსგავსი სიმახინჯეების გამო...“²³

ეპისკოპოსი ჟაკ გაიო, საკუთარი ინიციატივით, კვლავ აღასრულებს თავის პასტორალურ მისიას მიუსაფარი და მარგინალიზებული ადამიანებისთვის (როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, იგი გათავისუფლებულ იქნა ამგვარი ფუნქციებისგან), კვლავ მოგზაურობს საფრანგეთის სხვადასხვა მხარეში და მის ფარგლებს გარეთაც, ქადაგებს ქრისტეს სახარებას, რომლის შინაარსიც მნიშვნელოვნად არის მინავლებული ზოგიერთი რეგიონის მკვიდრთა გაწარმართებულ ცნობიერებაში. ეპისკოპოსი ღრმად არის დარწმუნებული, რომ იესო არა მხოლოდ ქრისტიანებს, არამედ მთელ კაცობრიობას ეკუთვნის. იგი ცდილობს არალეგალი ემიგრანტების უფლებებიც დაიცვას და როგორმე შეამსუბუქოს მათი გაუსაძლისი ყოფა.

1995 წელს ეპისკოპოსი გაიო მონაწილეობს ორგანიზაცია Call to Action-ის²⁴ მიერ დეტროიტში მოწყობილ კონფერენციაში, როგორც ერთ-ერთი მთავარი სპიკერი. იგი სამ სხდომას წარუძღვა. მის გარდა კონფერენციას სხვა „დისიდენტი“ კათოლიკე თეოლოგებიც ხელმძღვანელობდნენ, რომელთა შორის იყვნენ პროფ. ჰანს კიუნგი და ეპისკოპოსი თომას გუმბლეტონი.

საერთოდ, ეპისკოპოსი გაიო ძალიან ენერგიულად და აქტიურად ეწეოდა თავის საქმიანობას. ამის გამო ხშირად ვატიკანი უბრალოდ იძულებული იყო, ასე ვთქვათ, „პირდაპირი ჩარევით“ შეეჩერებინა იგი. მაგალითად, პაპმა იონე-პავლე II-მ უშუალოდ მას გაუგზავნა ბრძანებულება, რომ არ ჩაეტარებინა კონფერენცია სექსუალური უმცირესობების პრობლემებზე.

2004 წელს, კათოლიკე ახალგაზრდობის საერთაშორისო დღეს, ეპისკოპოსი გაიო სიტყვით უნდა გამოსულიყო ქ. ბონში გამართულ სემინარზე. თუმცა კიოლნის კარდინალმა იოახიმ მეისნერმა კათოლიკური ეკლესიის კანონიკური კოდექსის 736-ე კანონის დამოწმებით, რომელიც ეპისკოპოსს უკრძალავს ქადაგების წარმოთქმას სხვა ეპარქიაში, „თუკი იგი მცდარ სწავლებას ქადაგებს“, მას სხდომაზე სიტყვის წარმოთქმა აუკრძალა. ეპისკოპოსი მშვიდად და ღიმილით ამბობდა: „მე ამიკრძალეს ლაპარაკი, მაგრამ შეუძლებელია ჭეშმარიტების სიტყვა დიდხანს დააბრკოლო“.

აღნიშნული სემინარი დამოუკიდებელი კათოლიკური ჟურნალის “Public Forum”-ის მიერ იყო ორგანიზებული. რედაქციის თანამშრომლებმა ოფიციალური განცხადება გააკეთეს და დაგმეს კარდინალ მეისნერის საქციელი. რედაქციამ ხალხს მოუწოდა დაეცვათ სემინარზე გამომსვლელები „კარდინალის აგრესიული და ბრიყვული გამოხდომისგან“. სემინარი მომდევნო წელს კიოლნში ჩატარდა. ყველა მონაწილეს (1300 ადამიანს) ხელში წითელი ბარათი ეჭირა, რომელსაც მსაჯები ფეხბურთელის მოედნიდან გაძევებისას იყენებენ. ამ ბარათების ადრესატი კარდინალი მეისნერი იყო.

ყველაზე ცნობილი ფაქტი ეპისკოპოს გაიოს უფლებადაცვითი მოღვაწეობისა საფრანგეთის ერთ-ერთი უფლებადამცველი ორგანიზაციის „Droits Devant“-ის (ფრანგ. „უფლებები უპირველეს ყოვლისა“) თანათავმჯდომარეობაა.

არარსებული ეპარქიის, პართენიის, ნომინალურ ეპისკოპოსად გადაყვანის შემდგომ მან ეს ეპარქია ინტერნეტსაიტის (www.partenia.org) სახით აღადგინა.

2007 წლიდან ეპისკოპოსი გაიო ცდილობს უფრო აქტიურად გამოიყენოს ინტერნეტი: Google Video-ზე აქვეყნებს საკუთარ ვიდეო ინტერვიუებს სხვადასხვა საკითხზე. მას 12-მდე წიგნი აქვს გამოქვეყნებული. საზოგადოების ყველაზე დიდი ყურადღება მიიპყრო მისმა წიგნმა „A Cry on Exclusion“, რომელშიც საფრანგეთის საემიგრაციო კანონებია გაკრიტიკებული (ეს გარემოება ერთ-ერთ მიზეზად გამოადგა ვატიკანს მისი დათხოვნისას). გაიოს მეორე ცნობილი წიგნი კი („Voice from the Desert: A Bishop's Cry for a New Church“) მისი დასჯის შემდეგ არის დაწერილი და ძირითადად ავტობიოგრაფიული ხასიათისაა.

ეპისკოპოს ჟაკ გაიოს ხშირად პირველ „ვირტუალურ ეპისკოპოსს“ უწოდებენ. იგი ამბობს, რომ არასოდეს შეწყვეტს პაპის კონსერვატიული პოზიციისაგან განსხვავებული სოციალური და მორალური პრინციპების ქადაგებას. „ეპარქიიდან ჩემს ჩამოშორებას, - ამბობს იგი, - ერთადერთი მიზანი ჰქონდა: ხმა ვეღარ მიმეწვდინა ადამიანებისთვის. მაგრამ ასეთმა სტრატეგიამ არ გაამართლა, რადგან ახლა უფრო მეტი ადამიანი მისმენს ელექტრონული საშუალებებით“.

ეპისკოპოს ჟაკ გაიოს ზოგიერთი გამონათქვამები:

„სწორედ სახარებამ მასწავლა, რომ სიყვარული უფრო ძლიერია, ვიდრე წესები და კანონები“.

„ჩვენ ძალიან დიდ მნიშვნელობას ვანიჭებთ პაპს და საერთოდ პაპობის ინსტიტუტს. ღრმად მწამს, რომ მომავალში რეფორმების იმპულსი ქვემოდან, ხალხისგან წამოვა და არა ზემოდან - იერარქიისგან“.

„თუკი ჩვენი ამოსავალი წერტილი და მთავარი ღირებულება თვით ადამიანი იქნება, მაშინ ყველაფერი თავისთავად განახლდება - ლიტურგიაც, თეოლოგიური აზროვნებაც და მთლიანად საეკლესიო ცხოვრებაც“.

„ზოგჯერ ეკლესია ინდიფერენტულია ადამიანის უფლებებისადმი, მაგრამ სახარება არასოდეს არის ნეიტრალური ამ საკითხის მიმართ“.

„რატომ უარყვეს იესო? ამის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი შემდეგი იყო: მისმა უჩვეულო და თავისუფალმა მსჯელობებმა შიში გამოიწვია ადამიანებში. მათ დაინახეს რომ შესაძლებელი იყო სხვაგვარად, განსხვავებულად ცხოვრება, მაგრამ ამის შედეგად შეიძლება ბევრი რამ დაეკარგად (ავტორიტეტი, მატერიალური მდგომარეობა, მეგობრები და სხვ.) და მათ შეეშინდათ ამგვარი განსხვავებულობის.

შენიშვნები:

_____________

1. მაღალი იერარქიის სასულიერო პირის აღმნიშვნელი სიტყვა რომის კათოლიკურ ეკლესიაში. იგივეა, რაც ქართული „მეუფე“ (მიმართვა ეპისკოპოსისადმი).

2. The Virtual Diocese. Interview with Bishop Gaillot, p. 4//http://gvanv.com/compass/arch/v1404/gaillot.html

3. Commonweal.Provocateur or prophet? The French church & Bishop Gaillot p.2,//http://findarticles.com/p/articles/mi-m1252/is-n17-v122/ai-17564085/

4. ღარიბების ეპისკოპოსი. ინტერვიუ ეპ. პედრო კასალდალიგასთან//ჟურნ. „არჩევანი“, №7-8, 2006, გვ. 95.

5. იქვე, პ. 6

6. იქვე, პ. 4

7. Bishop Jacques Gaillot. My Option for the Poor. Call to Action Conference, Detroit, 1996, p. 5 // http://www.cta-usa.org/resgaillot.html

8. როგორც ცნობილია, კათოლიკური ეკლესიის სამღვდელოება აუცილებლად დაუქორწინებელი უნდა იყოს, განსხვავებით მართლმადიდებელი ეკლესიის ტრადიციისგან, რომლის თანახმადაც დაშვებულია როგორც უცოლო (ე.წ. შავი სამღვდელოება), ასევე ცოლოსანი (ე.წ. თეთრი სამღვდელოება) სასულიერო პირების მსახურება ეკლესიაში.

9. Commonwealth. Provokateur or Prophet?... p. 4.

10. ღარიბების ეპისკოპოსი//ჟურნ. „არჩევანი“, №7-8, 2006, გვ. 96.

11. იქვე, გვ. 99 (ქალთა ხელდასხმის საკითხზე მართლმადიდებლური პოზიციისთვის იხ. ცნობილი ინგლისელი მართლმადიდებელი თეოლოგის, ოქსფორდის უნივერსიტეტის გადამდგარი პროფესორის, ეპისკოპოს კალისტოს უერის ნარკვევი (კრებულში: Элизабет Бер-Сижель, Еп. Каллист (Уэр). Рукоположение женщин в Православной церквию М., ББИ, 2000), რომელშიც ძალზე საინტერესო, ასე ვთქვათ, „რკინის არგუმენტებია“ წარმოდგენილი ქალთა მღვდლობის სასარგებლოდ.

12. ამგვარი „იდეოლოგიური სიჭრელის“ თაობაზე ქართველი მკითხველისთვის ყველაზე ხელმისაწვდომ წყაროს წარმოადგენს ინტერვიუ კათოლიკე თეოლოგთან, მამა ერნს კრისტოფ ზუტნერთან, რომელიც აცხადებს, რომ ვატიკანში „ისევე სხვადასხვაგვარად არიან განწყობილნი, როგორი პლურალისტულიც არის თვით კათოლიკური ეკლესია. ყველა ტენდენცია და, წარმოიდგინეთ, ტენდენციების ნიუანსებიც კი, რომლებიც წარმოდგენილია თანამედროვე კათოლიკურ ღვთისმეტყველებაში, მხარდამჭერებს ოფიციალურ ვატიკანშიც პოულობს“ (იხ. ჟურნ. „არჩევანი“, №3-4, 2006, გვ. 86).

13. O. Clement. Conversations with Ecumenical Patriarch Bartholomew I. N-Y, SVS Press, 1997, p. 128.

14. საეკლესიო ისტორიის საკითხებში გაუთვითცნობიერებელი მკითხველისთვის ავღნიშნავთ, რომ კათოლიკური ეკლესიის ისტორიაში ვატიკანის მეორე კრება (1963-65) მართლაც ეპოქალური მნიშვნელობის მოვლენა გახლდათ, რადგან სწორედ ამ კრების წყალობით კარდინალურად შეიცვალა და გადაფასდა ეკლესიის სწავლება სხვა რელიგიების, ადამიანის უფლებებისა და ზოგადად თანამედროვე სამყაროსადმი დამოკიდებულების შესახებ. აგრეთვე გატარდა ლიტურგიკული რეფორმა. თუმცა დარჩა ისეთი საკითხებიც, რომელთაც არავითარი ცვლილება არ განუცდია, მაგ., პაპის პრიმატისა და უცდომელობის დოგმა, რომელიც დღეს უკვე აქტიურად განიხილება, ასევე ზოგიერთი სხვა კანონიკური და ეთიკური საკითხი.

15. ღარიბების ეპისკოპოსი//ჟურნ. „არჩევანი“, №7-8, 2006, გვ. 99.

16. აიათოლა - ირანში შიიტი მუსლიმების რელიგიური ლიდერი.

17. J. Gaillot. My Option for the Poor... p. 1

18. ღარიბების ეპისკოპოსი // ჟურნ. „არჩევანი“, №7-8, 2006, გვ. 96.

19. The Virtual Diocese. Interview with J. Gaillot... p. 3.

20. ღარიბების ეპისკოპოსი // ჟურნ. „არჩევანი“, №7-8, 2006, გვ. 99-100.

21.. His Holiness, Carl Bernstein & Marco Politi, p. 509//http://en.wikipedia.org/wiki/Jacques-Gaillot№cite-note-16

22. National Catholic Reporter. Protests follow French bishop's removal//http://findarticles.com/p/articles/mi-m1141/is-n13-v31/ai-16531819/

23. Jacques Gaillot, Voice From The Desert//http://en.wikipedia.org/wiki/Jacques-Gaillot№cite-ref-17

24. Call to Action - ეს არის სახელწოდება იმ ორგანიზაციისა, რომელიც რომის კათოლიკურ ეკლესიაში პროპაგანდას უწევს ქალთა მღვდლობას, სავალდებულო ცელიბატის გაუქმებას და სხვ. ეს ორგანიზიაცია ვატიკანმა გააკრიტიკა კათოლიკურ ეკლესიაში მემარცხენე შეხედულებების პოპულარიზაციისთვის.

ჩვენი წრე

„არ არსებობენ ბავშვები, რომლებიც ცუდად იქცევიან,
არიან მხოლოდ ცუდი ყოფა-ქცევის უფროსები“.
Harry Bakwin

ნათია გულიაშვილი

ახალ, პოსტსაბჭოთა, რეალობაში, როცა ეს ბავშვები ქუჩაში პირველად გამოჩნდნენ, სოციალისტურ თანასწორობასა და დასაქმების პრობლემის არარსებობას შეჩვეული ქართული საზოგადოება მათ არაერთგვაროვანი რეაქციით შეხვდა.

წლების მანძილზე განსაკუთრებული რისკის ქვეშ მყოფი ბავშვების რიცხვი საქართველოს დიდ და ყოფილ ინდუსტრიულ ქალაქებში თანდათან იზრდებოდა. ქარხნების მასობრივ დახურვას მოსახლეობის, უფრო მამაკაცთა, შემოსავლების პირდაპირპროპორციული შემცირება და ახალი სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების გაჩენა მოჰყვა - სამუშაოს საძებნელად წასული მამებისა და ყურადღების მიღმა დარჩენილი, ქუჩაში გამოსული შვილების რაოდენობამ იმატა.

ასეთი პროცესი უხილავად ვითარდება და დიდად არ გაწუხებს მანამ, სანამ თავისთვის არიან და შენ არ გეხებიან. ვიღაცამ სარგებელიც ნახა - ჯერ კიდევ 6-7 წლის წინ ე.წ. ქუჩის ბავშვების ყოველდღიურად ნაშოვნი თანხის თითქმის ნახევარი პოლიციელების ჯიბეში გადადიოდა და პრობლემაც ასე „გვარდებოდა“.

ნინო ზურიაშვილი, ჟურნალისტი, რომელმაც რისკის ქვეშ მყოფ ბავშვებზე ჟურნალისტური გამოძიება დაიწყო, იხსენებს:

„2002 წელს გადავიღეთ ფილმი ქუჩის ბავშვებზე. მაშინ მათ სპეციალური ბირჟები ჰქონდათ, სადაც ღამეს ათევდნენ. დეკემბერში, ყინვაში, როცა ფილმს ვიღებდით, ისინი კოცონის ირგვლივ იკრიბებოდნენ.

ეს შევარდნაძის ხანა იყო, პოლიცია მათი საშუალებით ფულს აკეთებდა. გლდანის იზოლატორიც არსებობდა, თავისი კარცერით და ზოგიერთი იქ მიჰყავდათ. ბირჟის წევრები ხშირად ფულს აგროვებდნენ ამხანაგების გამოსასყიდად.

მართალია, კლასიკური ჟურნალისტური გამოძიება მაშინ არ გამოვიდა, მაგრამ ერთი თვე მათთან ერთად ვიცხოვრე. მათი ნდობა მოვიპოვ, რაც არც ისე ადვილია. მერე ხალხი გვირეკავდა და გვეუბნებოდა, რომ დაასაქმებდნენ ამ ბავშვებს, მაგრამ მათ ყველაზე მეტად რეაბილიტაცია სჭირდებოდათ“.

რეაბილიტაციის ცენტრების ძირითადი ნაწილი, ისევე როგორც მაშინ, დღესაც არასამთავრობო სექტორისგან ფინანსდება. რაც შეეხება სახელმწიფო სტრუქტურებს, ერთი ცენტრის ნაწილობრივი და ორი მათგანის სრული პროგრამული დაფინანსება 2009 წლიდან ჯანდაცვის სამინისტროს კომპეტენციაში გადავიდა.

აქედან ერთ-ერთი ზემოხსენებული გლდანის იზოლატორის გაუქმების შემდეგ შეიქმნა იმავე ადგილას 2005 წელს.

სოციალური ადაპტაციის ცენტრი სადღეღამისოა, სადაც განსაკუთრებული რისკის ქვეშ მყოფი ბავშვები ნებისმიერ დროს პირდაპირ ქუჩიდან მიდიან. რამდენ ხანს დარჩებიან და როდის წავლენ, მათ სურვილზეა დამოკიდებული. შესაბამისად, კონტინგენტი, რომელიც ამ ცენტრში მოდის, და პრობლემებიც, სხვა ამგვარი დაწესებულებებისგან განსხვავებით, არატიპურია.

ფსიქო-სოციალური მიზეზი, რაც განსაკუთრებული რისკის ქვეშ მყოფი ბავშვების ქუჩაში გამოსვლის საფუძველი ხდება, თითქმის ყველასთვის საერთოა - ეს არის მშობლებთან კონფლიქტი, ძირითადად ამ უკანასკნელთა არაჯანსაღი ცხოვრების წესით (ალკოჰოლიზმი, პროსტიტუცია, შვილების იძულებით გაშვება ქუჩაში საშოვარზე) გამოწვეული. საერთოა შედეგებიც:

„პატარებს, ყველაზე მსუბუქ შემთხვევაში, სოციოპათია, ასოციალური, დევიაციური ქცევები აქვთ, რაც ჯერ კიდევ არ არის დაავადება და თუ ამ პერიოდში ქუჩას მოწყდებიან, შესაძლებელია კვლავ სოციალურები გახდნენ. თუ არადა, შემდეგ ეს ყოველივე ფსიქოპათიაში გადადის. ამ ბავშვების 100%25 ძალადობის მსხვერპლია. გინახავთ პატარა, 4-5 წლის ბავშვი, რომელსაც ეთქვას, დედიკოს უჭირს, უნდა წავიდე, ვიმათხოვრო და დავეხმაროო? ბავშვი ამ ასაკში არ იღებს ასეთ გადაწყვეტილებას, ანუ ყველა შემთხვევაში ისინი მშობლის იძულებით გადიან ქუჩაში. როგორც კი ამ გზით ფულის შოვნას შეეჩვევიან, მათი უკან დაბრუნება თითქმის შეუძლებელია.

თუ დააბრუნებ, უნდა ჩაკეტო, იზოლაციაში გყავდეს, რა თქმა უნდა, სათანადო ზრუნვასაც არ უნდა აკლებდე, რამდენიმე თვით უნდა მოაშორო დედას, რომელიც ქუჩაში გასვლას აიძულებს. ეს მხოლოდ ერთი ეტაპია, მათ სწორ გზაზე დაყენებას შემდგომ კიდევ დიდი მუშაობა სჭირდება,

- ამბობს სოციალური ადაპტაციის ცენტრის დირექტორი, ფსიქოლოგი ქეთი კობალაძე.

ასოციალურ გარემოში ცხოვრებას მოჰყვება აკადემიური ჩამორჩენა (უმრავლესობა სკოლაში არ დადის ან მხოლოდ 1-2 კლასის განათლება აქვს), ნაადრევი სექსუალური გამოცდილება, ამას ემატება წებოს მოხმარება.

წებო, როგორც ტოქსიკური და აქროლადი ნივთიერება, ნერვულ სისტემაზე ძლიერ მომწამლავ ზემოქმედებას ახდენს, იწვევს მეხსიერების და აღქმითი პროცესების დარღვევას. წებოს სიიაფისა და ხელმისაწვდომობის გამო მზრუნველობამოკლებული და რისკის ქვეშ მყოფი ბავშვები მისი ხშირი მომხმარებლები არიან. მართალია, ასაკი რომ ემატებათ ხშირად თვითონვე ანებებენ მას თავს, მაგრამ ამ საწამლავის ხანგრძლივი გამოყენების შედეგი ყოველთვის მძიმეა. ქეთი კობალაძის აზრით, ბავშვებს ავტოაგრესია უფრო ახასიათებთ, ვიდრე სხვის მიმართ გამოხატული აგრესიული ქცევები.

სოციალური ადაპტაციის ცენტრში ბავშვების მიღება ყოველგვარი საბუთის გარეშე ხდება. არსებობის დღიდან მიღებული 4-წლიანი გამოცდილება კი ასეთია - ამ წლების განმავლობაში 450 რეგისტრირებული ბავშვიდან თითქმის არცერთს არ ჰქონია დაბადების მოწმობა, ანუ ბავშვები „ოფიციალურად“ არ არსებობდნენ. როგორც დირექტორი ამბობს, მათგან 200 ადამიანი, ფაქტობრივად, აქ მოსვლის შემდეგ „შექმნეს“. ამას უკავშირდება კიდევ ერთი პრობლემა - ბავშვების გვარის დადგენა. ისევ სტატისტიკა: რეგისტრირებული ბავშვების დაახლოებით 10%25-მა თქვა ნამდვილი გვარი. დანარჩენ 90%25-ში ისეთებიც არიან, ვინც საკუთარი გვარი არ იცის. უმეტესობას მამა არა ჰყავს - ან გაშორებია დედას, ან გარდაცვლილა, ან კიდევ მისი ვინაობა დაუდგენელია. ზოგჯერ არც დედას აქვს პირადობის დამადასტურებელი მოწმობა.

აქ ისეთ ბავშვებსაც შეხვდებით, ქუჩაში რომ არ უცხოვრიათ, მაგრამ უკიდურესი მატერიალური გაჭირვების გამო იძულებული გახდნენ ცენტრში მოსულიყვნენ. ასე რომ არ მოქცეულიყვნენ, ისინიც ქუჩის ბავშვებად გადაიქცეოდნენ.

„ღამე მეტროში ვიცდიდით, ძალიან გვიანი იყო. პატრულმა მოგვიყვანა აქ“,

- მიყვება 6 წლის ქრისტინა, რომელიც ტყუპ დასთან, დედასთან და უფროს დასთან ერთად დაახლოებით ერთი თვეა აქ ცხოვრობს. დედას მამასთან ოფიციალურად არ უქორწინია, ამიტომ ბავშვები თავის გვარზე ჰყავს. მეოთხე შვილი სომხეთში, მამასთან ცხოვრობს.

ადრე მუშაობდა, ქირით ცხოვრობდნენ, მერე სამსახური დაკარგა და ქირის გადახდაც აღარ შეეძლო. ასე რომ, შვილებთან ერთად თვითონაც აქ აღმოჩნდა.

„ადრე თითო ბავშვზე თვეში 5-5 ლარს მაძლევდნენ, 2007 წელს კი ეგეც გააუქმეს. სხვა არანაირი პოლისი ან შეღავათი არ მაქვს. ახლა აქ მოვედით, მაგრამ როდემდე უნდა დავრჩეთ, არ ვიცი“.

სალომე თურმანიძე კი ბებოსთან ერთად მოვიდა 6 თვის წინ. დედა პატიმარია. 3 წელია, რაც ციხეში ზის, და დარჩენილ ერთ წელს, სავარაუდოდ, პირობითი სასჯელით შეუცვლიან. ამბობს, რომ მამა ადრე გარდაეცვალა, თუმცა მანამდე:

„პატარა ვიყავი მაშინ, მამაჩემი კარტს თამაშობდა და „ზალოგში“ ჩამსვა, 2 დღე იქ ვიყავი, სანამ ბებიაჩემი ბათუმში წავიდა, სახლი გაყიდა და ფული ჩამოიტანა“,

- ჰყვება სალომე. თბილისში კი მეორე სახლი, სადაც ოჯახი ცხოვრობდა, დედის ციხეში მოხვედრის შემდეგ გააგირავეს. სალომე და ბებო ნაქირავებში გადავიდნენ და როცა ქირის გადახდაც ვეღარ შეძლეს, ისინიც აქ მოხვდნენ.

უფროსებს ჯანმრთელობის სერიოზული პრობლემები აქვთ, მაგრამ ფინანსური დახმარება ცენტრში მხოლოდ ბავშვებს ეძლევათ.

ადაპტაციის ცენტრი, ისევე, როგორც სხვა ბავშვთა სახლები, 6-დან 18 წლამდე ბენეფიციარებზეა გათვლილი, თუმცა აქ ზრდასრული ადამიანებიც ცხოვრობენ, ვინც დაარსების დღიდან ცენტრში არიან - არც წასასვლელი აქვთ სადმე და არც დამოუკიდებლად თავის რჩენის შესაძლებლობა. ამ ადამიანებისთვის არ არსებობს არანაირი სახელმწიფო პოლიტიკა, დახმარების პროგრამები.

მათთვის კი, ვინც ასაკობრივ მოთხოვნას აკმაყოფილებს, ადაპტაციის ცენტრს რამდენიმე პროგრამა აქვს შემუშავებული. ბავშვების ნაწილი სკოლაში დადის, ცენტრის პედაგოგები კი მეცადინეობაში ეხმარებიან მათ. პედაგოგებთან ერთად, თუ საჭიროა, ფსიქოლოგებიც ერთვებიან მუშაობაში. სურვილის შემთხვევაში ბავშვები ხეზე და თექაზე მუშაობას სწავლობენ. თუმცა, როგორც ქეთი კობალაძე ამბობს, უმძიმეს ცხოვრებაგამოვლილი ბავშვები გულს ვერ უდებენ შრომას. ნებისყოფის გამომუშავება, ფსიქოლოგიური არამდგრადობის დაძლევა მით უფრო უჭირთ, რაც უფრო ადრეული ასაკიდან გავიდნენ ქუჩაში, რაც უფრო ხანგრძლივი „ქუჩის გამოცდილება“ მოჰყვათ აქ.

ამ გამოცდილების მქონე უფროსებს კი, პატარებისგან განსხვავებით, არ სურთ თავიანთ წარსულზე საუბარი. როცა რამდენიმე საათს მათ გარემოცვაში ატარებ, გაკვირდებიან, ერთდროულად - ინტერესით და უნდობლობით. თითქმის ყველა, ვინც მოგვიანებით დაგვთანხმდა საუბარზე (ოღონდ ხმის ჩამწერის გამოყენების გარეშე), ამბობს, რომ ჟურნალისტებს არ ენდობა, რომ ბევრჯერ ბოროტად ისარგებლეს მათი ნდობით და მოატყუეს. საუბრისას ხშირად მეკითხებიან ხომ არ მაქვს ჩართული ჩამწერი.

მართლაცდა, მედია ზოგჯერ შოუდ აქცევს რომელიმე მათგანის ცხოვრების ამბავს, თუ ის ძალიან განსაკუთრებული და გამორჩეულია, როგორც, მაგალითად, ელენე ასათიანი. 26 წლის გოგონა, რომელიც „მომავლის სახლში“ 10 წლის შვილთან ერთად ცხოვრობს, თვითონაც ბავშვთა სახლში იზრდებოდა. შემდეგ და-ძმასთან ერთად იშვილეს, მაგრამ ახალ მშობლებთან ცხოვრება აუტანელი აღმოჩნდა, ისევე, როგორც მომავალ ქმართან. ერთ დღეს ელენე, უკვე ბავშვთან ერთად, ქუჩაში და შემდეგ დროებით „მომავლის სახლში“ აღმოჩნდა. მისი „დროებით“ ცხოვრება აქ უკვე 9 წელია გრძელდება.

ძნელცხოვრებაგამოვლილი ელენე ძლიერი და მიზანდასახული პიროვნებაა, ზუსტად იცის რა უნდა, ცეკვავს და თვითონაც ხელოვნების სკოლაში ასწავლის პატარებს. ბატიკაზე მუშაობს, ხატავს. ამ სახლში აღმოაჩინა, რომ ხატვა შეუძლია.

მისი მთავარი ნატვრა შვილის ბედნიერი მომავალია.

„მომავლის სახლი“ 10 წლის წინ დაარსდა ზურაბ ჟვანიასა და ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციის ინიციატივით. თავიდან ბავშვებს ქუჩიდან კრებდნენ. ახლა სხვა ბავშვთა სახლებიდან მოჰყავთ მას შემდეგ, რაც სოციალური მუშაკები მათ ოჯახურ მდგომარეობას შეაფასებენ. ასაკობრივი ზღვარი ოფიციალურად აქაც 6-დან 18 წლამდეა. სულ 200-მდე ბავშვი მიიღეს 10 წლის განმავლობაში. დღეისათვის სახლში 50 ბავშვი ცხოვრობს. ზრდასრულების საკითხი კი ამ სახლშიც ასე წყდება:

„ამდენი წელი აქ იზრდებოდნენ და მათ ქუჩაში ვერ გავუშვებთ, მით უმეტეს, რომ უკვე გადაჩვეულნი არიან ქუჩურ ცხოვრებას. მათ უკვე ვეღარ გამოარჩევ საზოგადოებაში სხვებისაგან. აქვთ ჩამოყალიბებული გემოვნება და მოქალაქეობრივი გრძნობა. ვფიქრობ, აქ შესწავლილი სახელობო საქმეებით მომავალში თავის რჩენასაც შეძლებენ,

- ამბობს დირექტორი მაია გეგენავა.

„მომავლის სახლის“ ყველა ბავშვი სკოლაში დადის. დირექტორის აზრით, ჩამორჩენილობა, თუ აღენიშნებათ, გონებრივი მონაცემების კი არა, სოციალური პრობლემების ბრალია. ამიტომ რესურსცენტრის დახმარებით მათ ექსტერნად აბარებინებენ გამოცდებს და შესაბამის კლასში სვამენ.

სკოლის შემდეგ კი ფორმალურ და არაფორმალურ განათლებას აძლევენ. ფორმალური - გაკვეთილების მომზადებაში დახმარებას ითვალისწინებს, არაფორმალური კი - ყველა ის აქტივობაა, რასაც ისინი აქ ეწევიან - მაგალითად, თექაზე, ბატიკაზე, ხეზე მუშაობა, ქართული და ლათინურამერიკული ცეკვების შესწავლა, მუსიკის გაკვეთილები.

აქვთ საინტერესო „აქტიური თემის“ პროექტი, რომლის ფარგლებში ისინი სხვა ბავშვთა სახლებიდან იწვევენ ბავშვებს და იმას ასწავლიან, რაც თვითონ ისწავლეს. „მომავლის სახლი“ აქტიურად თანამშრომლობს ფონდ „იავნანასთანაც“. როგორც დირექტორი ამბობს, ბავშვებს დიდი სურვილი და საიმისო პოტენციალი აქვთ, რომ დამოუკიდებლად გამართონ კონცერტი.

„მომავლის სახლს“, ისევე როგორც სოციალური ადაპტაციის ცენტრს, წინა წლებში განათლების სამინისტრო აფინანსებდა, 2009 წლიდან ამ სახლებისთვის სოციალური პაკეტის შეთავაზება ჯანდაცვის სამინისტროს კომპეტენციაში გადავიდა.

„6-დან 18 წლამდე“-ს მიღმა

რა უნდა გაკეთდეს მათი დახმარებისთვის, ვინც ჯერ კიდევ სკოლამდელი ასაკისაა, მაგრამ უკვე მშობლების ექპლუატაციის მსხვერპლია?

სახალხო დამცველის ბავშვის უფლებათა ცენტრის წარმომადგენლის, მერი მაღლაფერიძის, აზრით:

„პრობლემა გაცილებით იოლი გადასაჭრელი იქნება, თუ დროზე დაიწყება ამ ბავშვების იდენტიფიცირება და მათზე ზრუნვა. რატომ დგანან ისინი ქუჩაში, როდის კარგავენ ჩვეულებრივ ბავშვობას და როდის იქცევიან ქუჩის ბავშვებად? კანონში წერია, რომ თუ მშობელი თავის მოვალეობას არ ასრულებს და, პირიქით, ზიანს აყენებს ბავშვს, შესაძლებელია მას ჩამოართვან მშობლის უფლება. საფრთხის თავიდან ასაცილებლად სოციალურმა მუშაკებმა, სტრუქტურებმა, რომლებსაც ბავშვზე ზრუნვა ევალებათ, დროულად უნდა დაიწყონ ოჯახების შესწავლა, თორემ მერე გვიან იქნება. ზოგჯერ ბავშვზე ძალადობას არ აქვს ადგილი, მაგრამ ოჯახი უკიდურესად გაჭირვებულია. ასეთ შემთხვევაში ბავშვი კი არ უნდა მოვწყვიტოთ მშობლებს, არამედ ოჯახს უნდა დავეხმაროთ“.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, ქალბატონი მერის სიტყვით, ბავშვების მიმართ საზოგადოების დამოკიდებულებაა.

„ზოგიერთებს გულწრფელად სურთ ამ ბავშვების სიკეთე, როცა ფულს აძლევენ მათ, და არ ფიქრობდნენ, სად მიდის შემდეგ ეს ფული. ამ ფულის დიდი ნაწილი ან მშობელთან მიდის, ან ბავშვი იმით წებოს ყიდულობს. ბავშვს არ შეუძლია ფულის რაციონალურად განკარგვა. გარდა ამისა, ამგვარი დახმარებით მუდმივად ვუბიძგებთ მათ ქუჩაში იდგნენ და „იოლ ფულს“ მიეჩვიონ. მერე ინტერნეტკაფეებში ათენებენ ღამეს ზედამხედველის გარეშე. საბოლოოდ ფულის მიცემას ზიანი მეტი მოაქვს, ვიდრე სარგებელი. ადრე საზოგადოებას ვერ ვეტყოდით ასე მარტივად: ნუ მისცემ მათხოვარ ბავშვს ფულს! მაგრამ დღეს არსებობს ალტერნატივა - ბავშვთა სახლები“.

ბავშვთა სახლებიდან რამდენიმეს არასამთავრობო ორგანიზაცია „ბავშვი და გარემო“ აერთიანებს. ეს ორგანიზაცია 1995 წელს შეიქმნა და განსაკუთრებულ მდგომარეობაში მყოფი ბავშვებისათვის მრავალმხრივ დახმარებას ითვალისწინებს. ბენეფიციარები, ქუჩის ბავშვებთან ერთად, რისკის ზღვარზე მყოფი და შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ბავშვებიც არიან. მიზანი არასრულწლოვანთა ფსიქო-სოციალური რეაბილიტაცია, საგანმანათლებლო პროცესში ჩართვა, მათთვის სამედიცინო დახმარების გაწევა, საზოგადოებაში მათი ინტეგრაციაა, შესაძლებლობის შემთხვევაში კი - ამ ბავშვების ოჯახებში დაბრუნება.

ორგანიზაციის ქოლგის ქვეშ რამდენიმე სარეაბილიტაციო ცენტრია: თბილისში - სადღეღამისო კრიზისული ცენტრი „ბეღურები“, დღის ცენტრი „ცისარტყელა“, ჭიათურაში - დღის ცენტრი „ჯეჯილი“, რუსთავში - „საპოვნელა“ და მობილური სამსახური, რომელიც ფსიქოლოგებით, პედაგოგებითა და სოციალური მუშაკებით არის დაკომპლექტებული. ისინი ყოველდღე გადიან ბავშვების თავშეყრის ადგილებში და პირველად დახმარებას უწევენ მათ: კვებავენ მშრალი საკვებით, მომზადებული აქვთ მათთვის მარტივი საგანმანათლებლო პროგრამა და ფსიქოლოგიური თამაშები. მიზანი - კონტაქტის დამყარება და ნდობის დამსახურება, რათა შემდეგ შესაძლებელი გახდეს ქუჩიდან ცენტრებში მათი გადაყვანა.

როგორც ორგანიზაციის დირექტორი ნანა იაშვილი ამბობს, ეს მსოფლიო გამოცდილებაა. ასეთი ტიპის სამსახურები ყველგანაა, იმიტომ, რომ იშვიათი გამონაკლისის გარდა ქუჩის ბავშვი თავისი ნებით ცენტრში არ მიდის.

1995 წლიდან 2005 წლამდე „ბავშვი და გარემოს“ ძირითადი დონორები სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაცია იყო. 2005 წლიდან თანადამფინანსებელია განათლების სამინისტროც. ის სერვისები, რასაც ორგანიზაცია მათ სთავაზობდა, იმ ტიპის დახმარება იყო, რომელიც სამინისტროს სჭირდებოდა ამ ბავშვებთან ურთიერთობისთვის. სამინისტროს დაფინანსება კი ძირითადად საგანმანათლებლო ნაწილზე მოდიოდა. ორგანიზაციის ძირითად პროექტებს კი USAID და Save The Children აფინანსებენ. თუმცა პროექტი, რომელიც 5 წელიწადზე იყო გათვლილი, 1 მაისს სრულდება, ბავშვთა ზრუნვის სამსახური კი, რომელიც ახლა ჯანდაცვის სამინისტროში გადავიდა, ნანა იაშვილის თქმით, კატეგორიულ უარს ამბობს მობილური სამსახურისა და სადღეღამისო ცენტრის, „ბეღურების“ დაფინანსებაზე.

„გამოსავალი რამდენიმეა, თუმცა იდეალური არცერთი არ არის, ჯერ ერთი იმის გამო, რომ, ვფიქრობ, ბავშვი ოჯახში უნდა იზრდებოდეს და არა ინსტიტუციაში. არსებობს ერთი ფორმა, რომელიც მთელ მსოფლიოში გამოიყენება, - ესაა მცირე საოჯახო ტიპის ცენტრები - ანუ მრავალშვილიანი ოჯახი, სადაც 8 ბავშვი იცხოვრებს 4 უფროსთან ერთად. თუმცა იმისათვის, რომ ასეთმა ოჯახმა იარსებოს, საჭიროა ფიზიკური გარემო, ბინა. „საქართველოს ბანკი“ ყიდულობს რუსთავში 4-ოთახიან ბინას, სადაც შეიძლება ამ ხალხმა იცხოვროს. „ბეღურებიდან“ ზოგიერთი (მცირე ნაწილი) ალბათ იქ გადავა.

როგორც ნანა იაშვილი ამბობს, პოტენციური მშობლების ძირითად ნაწილს პედაგოგები და ფსიქოლოგები შეადგენენ. Save the Children-ის და USAID-ის დაფინანსებით მათ ჩაუტარდებათ ტრენინგები - როგორ უნდა იცხოვრონ ამ ბავშვებთან ერთად და რა უნდა ასწავლონ მათ.

„პოტენციურ მშობლებს, რა თქმა უნდა, აქვთ საკუთარი ოჯახები, მაგრამ მზად არიან იკისრონ ეს ტვირთი, - კარგად იციან სად, რა გარემოში, ვისთან მოუხდებათ მუშაობა“.

„მშობლებს“ ექნებათ მორიგეობითი გრაფიკი, 24 ან 48 საათს დაჰყოფენ ბავშვებთან და შემდეგ ახალი „დედა“ და „მამა“ მოვა. ტრენინგების ნაწილი მოხალისეებს პოლონელებმა ჩაუტარეს, ქალბატონ ნანა იაშვილის სიტყვით, პოლონელებს დიდი საამისო გამოცდილება აქვთ. სავარაუდოდ, პროექტის განხორციელება მაისიდან უნდა დაიწყოს.

„მეორე გამოსავალი ბავშვის „გაფოსტერება“ ანუ მიმღებ ოჯახებში გაყვანაა. ოჯახი იყვანს ბავშვს, რომელმაც იცის, რომ ეს მისი ბიოლოგიური მშობლების ოჯახი არ არის. მანამდე ხდება ამ ოჯახის საფუძვლიანი შესწავლა. ბავშვი 18 წლამდე იცხოვრებს იქ. ოჯახი სათანადოდ დაფინანსდება და ვალდებული იქნება მისცეს ბავშვს განათლება, მიაღებინოს სპეციალობა.

მესამე გზაა მოვნახოთ დონორი, რათა მისი შემწეობით „ბეღურებმა“ მუშაობა გააგრძელოს, თუმცა ეს გზა ნაკლებ რეალური ჩანს“.

რაც შეეხება ორგანიზაციის ცენტრების საგანმანათლებლო მუშაობას, გარდა ფსიქოლოგიური მომსახურებისა და გაკვეთილების მომზადებაში დახმარებისა, ბავშვებს ხშირად უტარდებათ ტრენინგები სამართლისა და ადამიანის უფლებათა სფეროში, რაც მათ სოციალურ განვითარებასა და საზოგადოებაში ინტეგრაციას დიდ სტიმულს აძლევს.

ნანა იაშვილის თქმით, აკადემიური ჩამორჩენის გამო ყველა ბავშვი ვერ ძლევს სკოლის საგნებს, მაგრამ ხელობის ათვისება ყველას შეუძლია.

„ამიტომ ვცდილობთ აქედან წასვლამდე რაიმე სპეციალობა შევასწავლოთ. თუმცა ჩვენთან ისეთებიც იყვნენ, ვინც წარმატებით დაამთავრა უმაღლესი სასწავლებელი.

სამწუხაროდ, რაღაც პროცენტი მაინც რჩება ყველაფრის მიღმა. როცა 16-17 წლის ახალგაზრდა მოხვდება ცენტრში, სერიოზულ რეაბილიტაციაზე ლაპარაკი უკვე ზედმეტია. ეს ნაწილი ქუჩაში რჩება და კრიმინალურ სამყაროს უკავშირდება. მათ სახელმწიფომ უნდა მიხედოს, უნდა არსებობდეს რაღაც სტრატეგია, პოლიტიკა ამ მიმართულებით.“

„მე ალბათ ტომზე და ჯიმზე ადრე გავიპარები ინდიელების მიწა-წყალზე, რადგანაც დეიდა სალი აპირებს მიშვილოს და აღმზარდოს, მე კი ამას ვერ გავუძლებ; ერთხელ ხომ უკვე გამოვცადე!“

ჰეკლბერი ფინი

ოლეგი სამშობიაროში დატოვა დედამ, მერე ბებიასთან იზრდებოდა 5 წლამდე.

„რომ გავიზარდე, ბებიაჩემი მსაყვედურობდა, სულ ამ სახლში რატო ხარო, წადიო, ჰოდა, მე ერთხელ ისე გავბრაზდი და გავმწარდი, ავაგროვე ჩემი ბარგი, რაც კი მქონდა, ჩემი თეთრეულიანად, ბალიშიანად, ყველაფერი ჩავიდე პარკში. 5 თუ 6 წლის ვიყავი. მამაჩემმა რომ ადრე მობილური მიყიდა, ბებიაჩემს ჰქონდა შენახული. მე ვიცოდი სადაც იდო, ავიღე ეს ტელეფონი. თბილისში მარშუტკით წამოვედი. ბებიაჩემი მირეკავდა, მაგრამ კარტა ამოვაცალე და ეკრანი დავამტვრიე.

პოლიციამ დამიჭირა, ეგონათ მოპარულ ტელეფონს ვამტვრევდი. ეგრევე დამტაცეს ხელი. მანქანაში რომ ვუთხარი, არ დაიჯერეს, რომ ჩემი ტელეფონი იყო და სახლიდან წამოვედი, გლდანში წამიყვანეს. მერე გამოვიპარე, მერე ისევ პოლიციამ დამიჭირა, ისევ გლდანში წამიყვანეს, რამდენჯერ გავიპარე... მატარებლით ქუთაისშიც ვიყავი, გორშიც...“

ძნელი დასაჯერებელია, რომ ამ ბავშვის მონათხრობში გამოგონილი არაფერია. საოცარი მოგზაურობების შემდეგ ის ახლა „ბეღურებში“ ცხოვრობს. 9 წლისაა და სკოლაში პირველად რამდენიმე თვის წინ მიიყვანეს, მაგრამ მასწავლებელმა გამოაგდო. როგორც „ბეღურების“ ფსიქოლოგი ამბობს, მეტისმეტად ნერვიული და აქტიურია, გაკვეთილების ჩატარებაში ხელს უშლიდა მასწავლებელს. ოლეგი კი ამბობს: „მასწავლებელს ვუთხარი, მაშინ დავწყნარდები, კარატეში რომ შემიყვანენო“.

„ბეღურებს“ ადრინდელი შენობა, რომელიც 2-სართულიანი საბავშვო ბაღი იყო, მერიამ ჩამოართვა ახალი შენობის მიცემის პირობით, თუმცა სანამ ეს პროცესი თვეობით იწელება, „ბეღურებმა“ ელდეპოს მიმდებარე ტერიტორიაზე მდებარე ძველი ბაღის შენობის ორი ოთახი დაიქირავა. ამის გამო ბავშვებს სივიწროვეში უწევთ ცხოვრებაც, მეცადინეობაც, ხატვაც და ცეკვაც. დიდი მოთხოვნა აქვთ სპორტზე, რაც „ბეღურების“ ფსიქოლოგის აზრით, ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალება იქნებოდა მათი ენერგიის პოზიტიურად განმუხტვაში, მაგრამ ამის შესაძლებლობა არ არის. მაისიდან კი სახელმწიფო დაფინანსებაც უწყდებათ.

საქველმოქმედო ფონდი „საქართველოს კარიტასი“ რომელიც კომპლექსური მომსახურების დაწესებულებაა, ობოლ და ყოფილ ქუჩის ბავშვებსაც უწევს დახმარებას. ფონდის კიდევ ერთი პროექტი - დღის ცენტრი - შანიძის ქუჩაზეა. ცენტრი მათთვის ფუნქციონირებს, ვინც პირდაპირი გაგებით ქუჩაში ცხოვრობს. ბავშვთა პროგრამების მენეჯერმა თამარ შარაშიძემ გვითხრა:

„დღის ცენტრში მათ შეუძლიათ იბანაონ, ტანსაცმელი დაირეცხონ, საჭმელი ჭამონ. ეს ცენტრი ცალკე შევქმენით, იმიტომ, რომ ჯერ იქ გაიარონ რეაბილიტაცია. ქუჩიდან პირდაპირ ასეთ დახურულ შენობაში მოსულ ბავშვს უჭირს ადაპტაცია. იქ კი თავისუფალი გრაფიკია, როცა უნდათ მოვლენ, როცა უნდათ წავლენ. აქ ასე არ არის. ამიტომ, ვინც იქაურ სიტუაციას ეგუება, სურვილსაც გამოთქვამს, რომ შემდეგ აქ გადმოგვყავს. დღის ცენტრში ბავშვების მიყვანა მობილური ჯგუფის დახმარებით ხდება, რომელიც დღე-ღამის ნებისმიერ დროს მიდის მათი თავშეყრის ადგილებში, ინტერნეტ კაფეებში. დღის ცენტრი ბავშვებში ისე პოპულარული გახდა, რომ ხშირად თვითონვე მიჰყავთ იქ ამხანაგები. ბევრი იქ კარგად გრძნობს თავს, აკმაყოფილებთ იქაური გარემო, ელემენტარულ ცოდნას იძენენ, წერა-კითხვას, ანგარიშსა და წელიწადის დროების გარჩევას სწავლობენ, აქვთ კომპიუტერიც. თუ ბავშვი უკვე მზადაა პროფესიის დასაუფლებლად, აქ გადმოგვყავს. არიან ბავშვები, რომლებიც დღის ცენტრსაც ვერ ეგუებიან, მობილური ჯგუფი მათთან ქუჩაშივე მუშაობს.

აქაც იყო შემთხევევა, როცა ბავშვმა ერთი თვე იცხოვრა და მერე გაიქცა, იმიტომ რომ ქუჩა იზიდავდა. დღეს ეს ბავშვი ისევ დღის ცენტრში დადის და ღამე კვლავ ქუჩაში სძინავს.“

ხელმძღვანელის თქმით, ფონდის მუშაობის მეთოდი გერმანულ გამოცდილებას ემყარება, თუმცა გერმანიაში ქუჩის ბავშვებს სხვა ტიპის პრობლემები აქვთ - „თუ იქ ბავშვი სახლიდან მიდის, ან ნარკომანია, ან პანკი, მშობლებთან კონფლიქტი აქვს. მათ საჭმელი არ ენატრებათ, ჩვენს ბავშვებს კი შიათ. ეს არის განსხვავება“.

რამდენადაც „კარიტასს“ მსოფლიო ქსელი აქვს, პროექტებს ძირითადად სხვადასხვა ქვეყნის ფილიალები აფინანსებენ. თუმცა ნაწილობრივი დაფინანსება ფონდს განათლებისა და ჯანდაცვის სამინისტროებისგანაც მიუღია. შეიძლება ითქვას, საქართველოს მასშტაბით დღეს ამ ცენტრში საუკეთესო პირობებია შექმნილი ბავშვის სრულფასოვანი განვითარებისთვის.

მოქმედებს თითქმის ყველა ტიპის სახელოვნებო და სპორტული სექცია - ხატვის, ძერწვის, ხეზე კვეთის, მჭედლობის შემსწავლელი წრეები, თოჯინების თეატრი, სადაც ბავშვები თვითონვე დგამენ წარმოდგენებს, არის სპორტული დარბაზი და საპარიკმახერო, სადაც არამარტო სწავლობენ ხელობას, ერთმანეთსაც ემსახურებიან. ამჟამად 30-მდე ბავშვი ცენტრში ღამითაც რჩება, ოთახებში ოთხ-ოთხნი ცხოვრობენ. შესასვლელში ყველას საკუთარი ხელით დაწერილი განრიგი აქვს გამოკრული, რომელშიც აღნიშნულია ვინ რომელ დღეს უნდა იმორიგეოს, რა უნდა გააკეთოს და ა.შ.

ერთ-ერთი ბინადარი 6 წლის გოგონაა. როცა ერთი წლის წინ აქ მოიყვანეს, ვერ ლაპარაკობდა. მშობლები არ ჰყავს, ბებოს კი მთელი დღით უხდებოდა მისი სახლში მარტო დატოვება. ურთიერთობის დეფიციტის გამო ბავშვს მხოლოდ ბგერების გამოცემა შეეძლო. პედაგოგების დახმარებით ის დღეს უკვე მეტყველებს.

„ბავშვები განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობაში“ (CEDC), ორგანიზაცია World Vision, ქვეყნის მასშტაბით ბავშვთა სოციალური დაცვის სისტემაში ერთ-ერთი ყველაზე დიდი მოცულობის პროგრამაა.

პროექტი Life aris World Vision-ის საერთაშორისო ინიციატივა კრიზისში მყოფი ბავშვების (CiC) დასახმარებლად და CEDC-ის პროგრამის ფარგლებში ხორციელდება. პროექტის ხანგრძლივობა 3 წელია. ის 2007 წლის ოქტომბერში დაიწყო და 2010 წლის სექტემბრამდე გაგრძელდება.

შეფასების ფაზაში, რომელსაც პირველი წელი დაეთმო და ჯონ ჰოპკინსისა და ტულანის უნივერსიტეტებთან (აშშ) თანამშრომლობით განხორციელდა, თვისებრივი კვლევა ჩატარდა ქუთაისსა და ბათუმში.

არსებული მონაცემებით, საქართველოს ქუჩებში დაახლოებით 2000-მდე ბავშვი ცხოვრობს და ათასობით ახალგაზრდა „ქუჩის ბავშვად“ ქცევის რისკის ზღვართან იმყოფება. ძირითადი ფაქტორები, რამაც ისინი მშობლიურ გარემოს მოწყვიტა, მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა და ოჯახში მათზე ფსიქოლოგიური ან ფიზიკური ძალადობაა. სასწავლებელში სიარულის ნაცვლად მათ მშობლები აიძულებენ მათი ასაკისთვის შეუფერებელი სამუშაო შეასრულონ.

კვლევის შედეგებზე დაყრდნობით დაიგეგმა ინტერვენცია. პროექტი ხელს შეუწყობს ქუთაისსა და ბათუმში მცხოვრები და მომუშავე 200-მდე ბავშვის ინტეგრირებას ოჯახსა და საზოგადოებაში. ამ მიზნის მიღწევა დაგეგმილია სამი ძირითადი კომპონენტის საშუალებით:

პირველი კომპონენტი ქუჩის ბავშვებისა და მათი ოჯახების ეკონომიკური გაძლიერებაა, რაც გულისხმობს, რომ, თუ ოჯახში ძალადობას არ აქვს ადგილი და პრობლემა მხოლოდ მატერიალური სიდუხჭირითაა გამოწვეული, პროექტი მშობლებს და სათანადო ასაკის მქონე მოზარდებს დასაქმებაში უნდა დაეხმაროს. ოჯახების ეკონომიკური გაძლიერების კომპონენტი მათთვის მიკროსესხების გაცემის საკითხის მოგვარებასაც ითვალისწინებს. დასაწყისისთვის სესხი რამდენიმე ბენეფიციარზე გაიცემა. World Vision სესხის მიმღებს დაეხმარება პროცენტის გადახდაში.

„გარდა ამისა, სოციალური მუშაკი ბენეფიციარს სოციალური დახმარებების მიღებაში ეხმარება. ბევრმა, ვისაც ეს სჭირდება, არ იცის, რომ არსებობს შემწეობები, ან არ იციან როგორ მიიღონ ეს შემწეობა, ან არ აქვთ საჭირო საბუთები“, - განგვიმარტავს Life-პროგრამის მენეჯერი ქალბატონი ირინა ჯავახაძე.

მეორე კომპონენტი ბავშვებისა და მათი მშობლების ფსიქოსოციალური სტატუსის გაუმჯობესებას ითვალისწინებს. ირინა ჯავახაძე:

„ჩვენ ვმუშაობთ არამარტო ბავშვთან, არამედ მშობელთანაც, ვინაიდან ბავშვის რეაბილიტაცია მშობელთან მუშაობის გარეშე შეუძლებელია. ჩვენი მიზანია არსებული ფსიქო-სოციალური რეაბილიტაციის რესურსების შესწავლა და მობილიზება, რათა დავეხმაროთ მათ, იმუშაონ ქუჩის ბავშვებთან“.

მესამე კომპონენტი არის ფორმალურ და არაფორმალურ განათლებაზე ბავშვების ხელმისაწვდომობის გაზრდა, მათი ჩართვა სასკოლო სისტემაში. ქალბატონი ირინას სიტყვით,

„ამ ბავშვებს ხშირად არა აქვთ სასწავლებელში მისაღებად საჭირო საბუთები. ხოლო ბევრნი იმდენად სტიგმატიზებულნი არიან, რომ გარბიან სკოლიდან. ვგეგმავთ სკოლისშემდგომ ღონისძიებებსაც. გვინდა საზაფხულო ბანაკების მოწყობა, ასევე სპორტული აქტივობებით მათი დაკავება. ქუთაისში „კარატე დოს“ ფედერაციასთან გვაქვს ურთიერთობა და მათ რამდენიმე ბავშვი უკვე ჩარიცხეს სპორტულ კლასებში.“

რუსთავში განსაკუთრებული რისკის ქვეშ მყოფ ბავშვებთან პირველად არასამთავრობო ორგანიზაცია Save The Children-მა დაიწყო მუშაობა „ბავშვი და გარემოსთან“ თანამშრომლობით (დონორები USAID და UNICEF). პროექტის განხორციელების დაწყებისას, 2005 წელს, აქ პირველი მობილური ჯგუფი შეიქმნა, რომელმაც ერთი წლის განმავლობაში იმუშავა. პროექტის მაშინდელი კოორდინატორი, ნინო ნუცუბიძე ამბობს, რომ ეს დრო მათ ბავშვებთან უშუალოდ ქუჩაში კონტაქტის დამყარებისთვის, მათი ნდობის მოპოვებისთვის დასჭირდათ, ამის შემდეგ კი შეიქმნა დღის ცენტრი, სადაც ისინი უკვე უპრობლემოდ დაიარებოდნენ:

„სხვადასხვა ეთნიკური წარმომავლობის მქონე ბავშვები მოდიოდნენ ჩვენთან, ოღონდ ბოშები არ გვეკარებოდნენ. საერთოდ, მათი ცხოვრების წესის სპეციფიკურობის გამო ძნელია ბოშებთან მუშაობა - ისინი დაინტერესებულნი არ არიან ერთ ადგილას ცხოვრებით, განათლების მიღებით. მშობლებთან კონტაქტს ვერ ვამყარებთ და, შესაბამისად, ამ ბავშვებთანაც ვერ ვმუშაობთ. ვმუშაობთ ქართველებთან, ქურთებთან, აზერბაიჯანელებთან; ისეთებიც გვყავს, რომლებსაც სახელი და გვარი არ ჰქონდათ. პრინციპში, არც ვეკითხებოდით წარმომავლობას.“

პროექტის მოკლევადიანი შედეგი იყო ორი ქუჩის პუნქტის შექმნა და იქ საბაზისო მომსახურების გაწევა: კვება, ტანსაცმლით მომარაგება, ჰიგიენა, ქუჩაშივე ელემენტარული განათლების მიცემა. ბავშვებმა იცოდნენ, რომ ამ პუნქტებში აჭმევდნენ, ექნებოდათ თავშესაფარი. მათთან ქუჩის ორი განმანათლებელი (Educator), ორი სოციალური მუშაკი და ორი ფსიქოლოგი მუშაობდა.

გრძელვადიანი შედეგი კი ცენტრის გახსნაა. ქუჩაში მუშაობის ერთი წელი იმას დასჭირდა, რომ ბავშვებისთვის დახურულ სივრცეში გაძლების უნარი გამოემუშავებინათ.

„მათთვის არასოდეს უსწავლებიათ ქცევის წესები, არ ჰქონდათ გამომუშავებული ემოციის კონსტრუქციულად გამოხატვის უნარი, - ამბობს ნინო ნუცუბიძე. - ღამით ისევ ქუჩაში მიდიოდნენ. სამწუხაროდ, არ გვქონდა იმდენი დაფინანსება, რომ მეტს დავხმარებოდით. იყვნენ ისეთი ბავშვებიც, რომელთაც თავშესაფრის ცუდი ალტერნატივაც კი არ გააჩნდათ, ანუ პირდაპირი გაგებით ქუჩაში უწევდათ ღამის გათენება. ზოგჯერ ამის მიზეზი მშობლის გარდაცვალება იყო. ერთი ქუჩაში გაიყინა. მეორემ თავი მოიკლა. ერთ-ერთს ძმამ ბინა გაუყიდა და ციხეში მოხვდა, ბავშვი კი ქუჩაში დარჩა“.

გოგონები, რომლებიც პატარაობიდან ქუჩაში ბიჭებთან ერთად იზრდებიან, ხშირად პროსტიტუციას ეწევიან. აქ ასაკობრივი ჯგუფების გამოყოფაც შეიძლება: 6-დან 12 წლამდე, როცა გუნდურად მუშაობენ და ერთმანეთის უსაფრთხოებაზე ზრუნავენ.

„შემდეგ მშობლებსაც ტოვებენ, - მოგვითხრობს ნინო ნუცუბიძე, - იციან როგორ იშოვონ დამოუკიდებლად ფული. გოგონები, 12 წლის რომ ხდებოდნენ, ქუჩაში აღარ იდგნენ, სახლებში ცხოვრობდნენ და იქ მისდევდნენ არაჯანსაღი ცხოვრების წესს. ეს რუსთავში გარედან ხშირად არც ჩანს, რადგან იქ ასეთები ცოტანი არიან, თბილისში შედარებით დიდია მათი რაოდენობა.

აქ მოდიოდნენ 18, 19 წლის ახალგაზრდებიც, რომლებიც 6 წლის ასაკიდან წებოს სუნთქავენ. ეს, რა თქმა უნდა, დაღს ასვამდა მათ ფიზიკურ და გონებრივ განვითარებას. გვყავს 15 წლის ბავშვი, რომელიც 8 წლისას ჰგავს. მისი ზრდა, ფაქტობრივად, შეჩერებული იყო. მაგრამ როგორც კი ასეთ გარემოში ხვდებიან, მაშინვე იწყებენ განვითარებას. ბიჭს, რომელიც ახლა 21 წლისაა, არანაირი საბუთი არ ჰქონდა, აქ რომ მოვიდა. ის ჩვენ 14 წლის გვეგონა. ერთი წლის მერე აღმოვაჩინეთ, რომ 18-ისა ყოფილა. ამ ბავშვმაც აქ დაიწყო განვითარება და დღეს უკვე დაუბრუნდა ნორმალურ ცხოვრებას, ძმას უვლის, დაცვის სამსახურში მუშაობს, წარმოგიდგენიათ?! მას ენდნენ, მიუხედავად მისი მძიმე კრიმინალური წარსულისა. ამ ბიჭმა კარგად გამოიყენა ჩვენი რესურსები თავისი განვითარებისთვის. არიან ბავშვები, რომლებიც ვერ აცნობიერებენ რა სიკეთე შეუძლიათ მიიღონ ჩვენგან და ამჯობინებენ ძველებურად გააგრძელონ ცხოვრება. უჭირთ შრომით მოიპოვონ ცხოვრების სახსარი, რადგან ფულის იოლი გზით შოვნას არიან შეჩვეულნი. ამიტომ უმეტესობა კრიმინალური დანაშაულის გზას ადგება. დღის მომსახურება, სამწუხაროდ, არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ მათ ბოლომდე მისცე განვითარების შესაძლებლობა.

პროექტის ხელმძღვანელის თქმით, იმისათვის, რომ ხელობის ათვისებით დააინტერესო ბავშვი, ჯერ ის უნდა დაამშვიდო, სტრესები მოუხსნა, მისცე პასუხი მისთვის არსებით კითხვებზე.

„ამას ჰქვია „მიჯაჭვულობის დეფიციტი“ - ეს ის შემთხვევაა, როცა ბავშვს უმნიშვნელოვანეს ასაკში, 2 წლამდე, არ განუვითარდა მიჯაჭვულობა. არა აქვს განვითარებული უნარები, მისი ტვინიც კი სხვანაირად ყალიბდება. შემდგომ ყველა მისი ურთიერთობა, საქმიანობა ხანმოკლეა, ადვილად იცრუებენ გულს ყველაფერზე, გაურბიან პრობლემას, არასტაბილურები არიან. ამიტომ მთავარია მათ ნდობა გაუჩნდეთ ადამიანის მიმართ, ამაღლდნენ საკუთარ თვალში, იგრძნონ, რომ რაღაც მნიშვნელოვანის გაკეთება შეუძლიათ”.

ნინო ნუცუბიძის აზრით, სახელმწიფოს მონაწილეობა ამ პროცესში მარტო დაფინანსებით არ უნდა შემოიფარგლოს, სახელმწოფომ უნდა შეიმუშაოს ამ ბავშვებთან ურთიერთობის პოლიტიკა. მისივე თქმით, ბოლო დროს უკვე შეიცვალა ის სტერეოტიპული დამოკიდებულებაც, რომ ბავშვთა სახლი გამოსავალია.

„აქ განათლებას კი იღებენ, მაგრამ რაც ქუჩაში ხდებოდა, ის ახლა აქ დახურულ სივრცეში მეორდება. მიდგომის კუთხეა მთავარი, თორემ შეიძლება არაჩვეულებრივი ადამიანებიც კი მუშაობენ, მაგრამ სისტემა ისეა მოწყობილი, იძულებულნი არიან ეს ბავშვები კოლექტიურად ზარდონ, რაც ინდივიდუალური განვითარებისთვის დამღუპველია“.

მას შემდეგ, რაც არასამთავრობო ორგანიზაციებმა დააყენეს საკითხი კრიზისულ მდგომარეობაში მყოფი ბავშვების მიმართ პოლიტიკის შემუშავების შესახებ, სახელმწოფოსგან კვლევის ჩატარების ინიციატივა წამოვიდა. ზოგადად, არასამთავრობო ორგანიზაციები ყოველთვის ცდილობენ პირველ ყოვლისა საერთო ენა მონახონ ადგილობრივ მთავრობასთან. აქამდე არსებული კვლევათა შედეგები დიდად განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან, რაც ფინანსების უმეტესი ნაწილის არამიზნობრივ ხარჯვას იწვევდა. ამიტომ აუცილებელი გახდა ფართომასშტაბიანი აღწერა, რისთვისაც კვლევა შარშან საქართველოს ოთხ ქალაქში - ბათუმში, ქუთაისში, თბილისსა და რუსთავში ჩატარდა.

სახელმწიფო პოლიტიკის შემუშავებასთან ერთად მნიშვნელოვანია საზოგადოების დამოკიდებულებაც. ნინო ნუცუბიძის თქმით, პროექტებში ყოველთვის უნდა იყოს გათვალისწინებული საზოგადოებასთან ურთიერთობა, ვთქვათ, ღონისძიებებზე სხვა სკოლის ბავშვების მოწვევა, რათა გაიცნონ ერთმანეთი, დააკვირდნენ ერთმანეთის ქცევებს. ამას მოდელირების პრინციპს უწოდებენ. ქუჩის ბავშვები აგრესიულ გარემოში გაიზარდნენ და არ იციან რა არის ნორმალური საქციელი. როცა მათ ეკითხებიან, - რატომ ურტყამ, ხომ შეგიძლია, თუ რამე არ მოგწონს სხვისი, სიტყვიერად გააგებინო მას ეს, - უკვირთ. თუკი ჩვენ ოჯახში ბუნებრივად, მოდელირების გზით ვასწავლით ერთმანეთს ქცევის წესებს, მათთან მოდელირებას ცემა-ტყეპა ცვლის.

ნინო ნუცუბიძე:

„2005 წელს ერთ პატარა სკვერში შესაკრები პუნქტი შევქმენით. იმავე სკვერში იქვე მცხოვრები ხალხიც იყრიდა თავს საღამოობით. თავდაპირველად მეზობლების რეაქცია აგრესიული იყო. ერთმა ქალბატონმა განაცხადა, ამ ბავშვების გვერდით ჩემებს ვერ დავსხამო! უპატრონი ბავშვები გვენდნენ, კონტაქტზე წამოვიდნენ, აქ კი მათ ასეთი შეხვედრა მოუწყვეს! ჩვენ მშვიდად ავუხსენით ქალბატონს, რომ ამგვარი რამ ბავშვების გასაგონად მაინც არ უნდა ეთქვა. იცით რა მოხდა შემდეგ? ორიოდე თვეში იმ ქალის შვილიშვილები ჩვენს ბავშვებთან ერთად თამაშობდნენ ფეხბურთს.

ჩვენი პრიორიტეტი უფროსების აღზრდაც არის - როცა რეაბილიტაციაზე ვსაუბრობთ, მხოლოდ ბავშვზე არ უნდა ვიყოთ ორიენტირებული, უფროსების აღზრდაც გვმართებს“.

ჩვენი წრე

თამთა ჯანაძე

მათზე იშვიათად საუბრობენ ან, თუ საუბრობენ, მაშინაც სიბრალულით და მოვალეობის მოხდის მიზნით. არადა ისინი არსებობენ და ჩვენი მრავალფეროვანი სამყაროს მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენენ. 21-ე საუკუნეშიც ძნელი აღმოჩნდა ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანების საზოგადოების სრულფასოვან წევრებად აღქმა და მიუხედავად კონსტიტუციით თუ მრავალგვარი კონვენციებით მინიჭებული უფლებებისა, მსგავსი პრობლემების მქონე პირები ხშირად საზოგადოებისგან იზოლირებულად ცხოვრობენ და ცხოვრობენ მათი ძირითადი ფუნდამენტური უფლების - პირადი ცხოვრების უფლების გარეშე.

ექიმების განმარტებით, გონებრივი შეფერხების მქონე ადამიანების სექსუალური ენერგია შემცირებულია, ზოგიერთ მათგანს არ აქვს ჩამოყალიბებული სექსუალური ორგანოები და არ არის ფიზიოლოგიურად მომწიფებული, მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მათ ოჯახის შექმნის სურვილი არა აქვთ და სიყვარული არ შეუძლიათ. თუმცა ეს ის შემთხვევაა, როცა სურვილსა და საზოგადოების მხრიდან შექმნილ ბარიერს შორის მყოფი ადამიანი მსხვერპლი ხდება.

როგორია ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანებისთვის სამყარო, რა ხდება მაშინ, როცა ეს ადამიანები პირადი ცხოვრების მოწყობას ცდილობენ, და ვის აქვს (ან აქვს კი ვინმეს?) მათთვის ამისი აკრძალვის უფლება? ამ საკითხებზე საუბრობენ ორგანიზაციის „გლობალური ინიციატივა ფსიქიატრიაში“ თანამშრომელი, ფსიქიატრი ნანა ზავრადაშვილი და ორგანიზაციის „კავშირი ადამიანებისთვის, განსაკუთრებულ ზრუნვას რომ საჭიროებენ“ ხელმძღვანელი, სოციალ-თერაპევტი ლია ასანიშვილი.

კანონი და რეალობა

გაეროს მიერ მიღებული „შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა უფლებების კონვენციის“ 23-ე მუხლის მიხედვით, ამ კონვენციის ყველა წევრმა ქვეყანამ ყველა ზომა უნდა მიიღოს იმისთვის, რომ აღმოფხვრას შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა დისკრიმინაცია ქორწინებასთან, ოჯახურ ცხოვრებასთან, მშობლის ფუნქციებთან და პირად ურთიერთობებთან დაკავშირებულ საკითხებში. ამავე მუხლის თანახმად, ამგვარი პრობლემების მქონე ადამიანებს აქვთ არამარტო ქორწინების, არამედ შვილების ყოლის უფლებაც, და სახელმწიფო ვალდებულია მეურვის დანიშვნისა თუ ცხოვრების ღირსეული პირობების შექმნის მხრივ ყველანაირი დახმარება აღმოუჩინოს მათ.

ფსიქიატრი ნანა ზავრადაშვილი მიიჩნევს, რომ უნარშეზღუდვის ნიადაგზე ადამიანის ფუნდამენტური უფლების - ოჯახის შექმნის უფლების - შეზღუდვა დაუშვებელია. საქართველოს კანონში „ფსიქიატრიული დახმარების შესახებ“ ხაზგასმულია, რომ ფსიქიკური აშლილობის მქონე ადამიანებს აქვთ უფლება სარგებლობდნენ კონსტიტუციით მინიჭებული ყველა უფლებით, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა ეს უფლება სასამართლო გადაწყვეტილებით იზღუდება. თუმცა არცთუ იშვიათად რეალობა სულ სხვაგვარია. „ამ ადამიანების პირადი ცხოვრება მეტწილად მოუწყობელია, რაც შეეხება შვილების ყოლას, მათ აქვთ ამის უფლება და ამ უფლების აკრძალვას და იძულებით სტერილიზაციას პირდაპირ მივყავართ ადამიანის უფლების უხეშ დარღვევამდე და თანამედროვე ფაშიზმამდე“.

ლია ასანიშვილი ამას კულტურული ბარიერებით ხსნის. „კანონით მათ აქვთ დაოჯახების უფლება, მაგრამ ამ უფლების განხორციელებას ძალიან დიდი ბარიერი ეღობება ქართულ კულტურაში. მშობლები, რომლებიც მეურვეობას უწევენ ამ ადამიანებს, მათ ბავშვებად აღიქვამენ და 40-45 წლის ადამიანს ისე ექცევიან, როგორც პატარას. ამის შედეგად ხდება მათში შეკავება იმ თვისებებისა, რომლებიც უნდა განავითარო. მეორეც, მშობლებს ეშინიათ, რომ ასეთი შვილის პირად ცხოვრებაზე პასუხისმგებლობა იკისრონ“.

სამყარო - ერთიანი სახლი

სოციალ-თერაპევტი ლია ასანიშვილი გონებრივი შეზღუდვის მქონე ადამიანების ერთ თავისებურებაზე ამახვილებს ყურადღებას, ეს არის საოცარი გახსნილობა და ადამიანის არაჩვეულებრივი მიმღებლობა. „მსგავსი ტიპის ადამიანებს ერთმანეთთან საოცარი ურთიერთობა აქვთ, ვერ წარმოიდგენთ, როგორი გახსნილები არიან. რა თქმა უნდა, ზოგჯერ აწყენინებენ კიდეც ერთმანეთს, მაგრამ ის უცნაური ალტრუიზმი, რაც ამ ადამიანებს აქვთ, არ აძლევთ იმის საშუალებას, წყენა დიდ ხანს გაიყოლონ, მართლაც ღვთის შვილები არიან. მათ არ აქვთ „ეგოს პრინციპი“ ისე გამძაფრებული, როგორც ჩვენ, მათთვის სამყარო ერთიანია და არ არის დაყოფილი თავისად და სხვისად, შესაბამისად, მათთის სამყარო ერთიანი სახლია. ამ სახლში მცხოვრები ადამიანები თავისიანები არიან და მათაც უხარიათ საზოგადოებასთან ურთიერთობა.“

ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანებთან ურთიერთობამ ქალბატონი ლია ერთი გავრცელებული გამოთქმის ჭეშმარიტებაში დაარწმუნა - შრომა ნამდვილად აკეთილშობილებს ადამიანს. იგი მიიჩნევს, რომ შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირები ყველაზე კარგად თავს მაშინ გრძნობენ, როცა მათ რეალურად აღიქვამენ ზრდასრულ და სრულფასოვან ადამიანებად და, აქედან გამომდინარე, ანდობენ საქმის კეთებას.

„შრომა მოზრდილი ადამიანის ყველაზე ღირსეული საქმიანობაა. ისინი არ არიან ბავშვები, რომ მუდმივად გაართო ან ათამაშო, ან ასწავლო. მათ სჭირდებათ საქმიანობის ის სფერო, სადაც თავს საჭიროდ იგრძნობენ. როცა მსგავსი პრობლემის მქონე ადამიანი ითავისებს, რომ მართლა დაასაქმეს და არა თერაპიისთვის, საოცარ ძალისხმევას და საქმის საოცარ ერთგულებას იჩენს. ე.წ. ჯანმრთელი ადამიანიც კი შეიძლება დაავადდეს, სამი წელი რომ ერთი და იგივე აკეთოს, ამათთვის კი თითოეული დღე, თითოეული დეტალი მინდობილი საქმისა არის აღმოჩენა - ეს არის განსაკუთრებული თვისება, რომელიც გონებრივი შეზღუდვის მქონე პირთ ახასიათებთ“.

ამერიკაში ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული დაუნის სინდრომის მქონე ადამიანთა კაფეებია. იქ მომსახურე პერსონალი მსგავსი ტიპის გონებრივი შეფერხების მქონე ადამიანები არიან. შედეგი არაჩვეულებრივია. კაფეს თანამშრომლები სულ იღიმებიან, კლიენტებთან მათი ურთიერთობაც გულწრფელია, პასუხისმგებლობა დაკისრებული საქმისადმი - გამორჩეული, შესაბამისად, თანამედროვე ცივ სამყაროში მსგავსი ურთიერთობები უამრავ კლიენტს იზიდავს.

პეტრუჩიო და კატარინა

ჩვენი საზოგადოება ასეთ ადამიანებთან მიმართებით განსაკუთრებული ღიაობით არ გამოირჩევა. ოჯახს, როგორც წესი, ასეთი წევრის ყოლა რცხვენია, ის ან მალავს გონებრივი შეფერხების მქონე ოჯახის წევრს ან თავიდან იშორებს მას. შესაბამისად, ასეთი ადამიანების ინტერესები, მოთხოვნილებები, სურვილები მათშივე კვდება. არადა მათაც, ისევე როგორც ყველა ჩვეულებრივ ადამიანს, აქვთ იმის მოთხოვნილება, რომ ჰქონდეთ პირადი ცხოვრება, ჰყავდეთ ზრუნვის ობიექტი, მაგრამ მიუხედავად კონსტიტუციითა და საერთაშორისო კონვენციებით მინიჭებული უფლებისა, მათ უმეტესობა ამას ვერ ახერხებს.

ფსიქიატრი ნანა ზავრადაშვილი მიიჩნევს, რომ ერთ-ერთი ყველაზე დიდი საწუხარი, რომელიც შეიძლება ამ ადამიანებს ჰქონდეთ, მარტოსულობის განცდაა. კვლევების თანახმად, მათ დიდი ნაწილი მარტო ცხოვრობს, არ აქვს შესაძლებლობა შექმნას ოჯახი. ფსიქიატრი ერთ საინტერესო ტენდენციაზე ამახვილებს ყურადღებას; მისი თქმით, მას შემდეგ, რაც მეუღლის ფსიქიკური პრობლემების შესახებ შეიტყობენ, მამაკაცთა დიდი ნაწილი ტოვებს ოჯახს და ავადმყოფ ცოლს მარტო უწევს შვილების აღზრდა. ანალოგიურ ვითარებაში ქალები შედარებით იშვიათად იმეტებენ ავადმყოფ მეუღლეს მარტოობისთვის.

ზოგჯერ ასეც ხდება: მსუბუქი გონებრივი შეფერხების მქონე ადამიანებს ერთიმეორე შეუყვარდებათ. მათ ერთმანეთი დღის ცენტრში გაიცნეს. გოგონას სიყვარულმა ბიჭის აუტიზმის ჩაკეტილი სამყარო გახსნა. დღის ცენტრში დადგმულ სპექტაკლშიც ისეთი როლებს თამაშობდნენ, რომლებიც თითქოს მხოლოდ მათთვის იყო შექმნილი. „პეტრუჩიომ“ და „კატარინამ“ ერთმანეთი რეალურ ცხოვრებაშიც შეიყვარეს. თუმცა რეალობამ მათ იმედები გაუცრუა. „ასეთი შემთხვევები არცთუ იშვიათია. ვერ წარმოიდგენთ, როგორი ამაღლებული სიყვარულით იყვნენ შეპყრობილნი! არ მეგულება მსახიობი, რომელიც ისეთი გატაცებითა და გრძნობით შედიოდეს როლში, როგორი გატაცებითაც ისინი თამაშობდნენ, საოცრად უყვარდათ ერთმანეთი. მაგრამ როცა ეს ამბავი გამჟღავნდა, სიტუაცია დაიძაბა. მიუხედავად იმისა, რომ ამ წყვილს შეეძლო მიეღო გაცნობიერებული გადაწყვეტილება ოჯახის შექმნის თაობაზე, რის უფლებას მათ კანონიც აძლევდათ, მშობლემა არ იკისრეს პასუხისმგებლობა, თუმცა იცოდნენ, რომ ეს დაავადება არ გადადის მემკვიდრეობით და მათ შესაძლოა სავსებით ჯანმრთელი ბავშვი გაეჩინათ“. გადაწყდა ჩაეშალათ ქორწინება, რაც საკმაოდ რთული აღმოჩნდა. სოციალ-თერაპევტის დახმარებით წელიწადნახევრის მუშაობის შემდეგ მათი სიყვარული მეგობრულ ურთიერთობაში გადაიზარდა - „პეტრუჩიო“ და „კატარინა“ მეგობრებად დარჩნენ. თუმცა არის მაგალითები, როცა მშობლების უხეში ჩარევის შედეგად მსგავსი შემთხვევები უფრო მძიმე შედეგით მთავრდება.

თანამედროვე ფაშიზმი

ალბათ ძალიან გაღარიბდებოდა მსოფლიო კულტურა, ლიტერატურა და მეცნიერება, ფსიქიკური პრობლემების მქონე ყველა მშობლის სტერილიზაცია რომ მოეხდინათ, არ მიეცათ მათთვის ბავშვის გაჩენის უფლება, რადგან არაერთი გენიოსის მშობელს ჰქონია ანალოგიური პრობლემები.

ნანა ზარდიაშვილი თავისი პრაქტიკიდან იმ შემთხვევას იხსენებს, როდესაც მშობლების მცდელობამ, საკუთარი შვილისთვის „ემკურნალათ“, საპირისპირო შედეგი გამოიღო:

„ქალიშვილი, რომლის დაავადებაში დიდი ადგილი ეჭირა ე.წ. „სიყვარულის ბოდვას“, მშობლების „გულმოდგინების“ მსხვერპლი აღმოჩნდა. გოგონა ყვებოდა, როგორ უყვარდა ერთი ყმაწვილი. რაკი მისი ფსიქიკური აშლილობა გარკვეულწილად სიყვარულს უკავშირდებოდა, მშობლებმა გადაწყვიტეს მისთვის სექსით „ემკურნალათ“ - აიძულეს სექსუალური ურთიერთობა ჰქონოდა, რის შედეგადაც ის დაორსულდა. მშობლებმა ქორწინების გარეშე გაჩენილი ბავშვის გამოჩენა არ ისურვეს, დედას შვილი წაართვეს და ბავშვთა სახლში ჩააბარეს. ამან პაციენტის მდგომარეობა უკიდურესად დაამძიმა“.

ფსიქიატრის აზრით, უამრავი პიროვნული ტრაგედია მხოლოდ იმის გამო ხდება, რომ ბევრს სათანადო განათლება არა აქვს და საზოგადოებაშიც ამ საკითხებზე გულღიად არ საუბრობენ.

შესაძლებლობები

იმ ქვეყნებში, სადაც სახელმწიფოს ზრუნვის ობიექტი კონკრეტული ადამიანია და სადაც კანონიც რეალურად მოქმედებს, გონებრივი შეფერხების მქონე ადამიანების ცხოვრება სხვაგვარად წარიმართება.

ფსიქიატრ ნანა ზავრადაშვილის აზრით, სახელმწიფოს მხრიდან უფრო ინტენსიურად უნდა ტარდებოდეს ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანებს შორის რეპროდუქციისა და ოჯახის დაგეგმვის საკითხებზე საგანმანათლებლო მუშაობა. რაც შეეხება აკრძალვას, ნანა ზავრადაშვილი მიიჩნევს, რომ ადამიანის ფუნდამენტური უფლების - ოჯახის ყოლის უფლების - აკრძალვა დაუშვებელია.

სოციალ-თერაპევტი ლია ასანიშვილი საზღვარგარეთ არსებული პრაქტიკის გადმოტანას საქართველოშიც შესაძლებლად მიიჩნევს: „საზღვარგარეთ ასეთი პრობლემების მქონე ადამიანებს რეალურად აქვთ ოჯახის შექმნის საშუალება. სხვათა შორის, დაუნის სინდრომის მქონე ადამიანები არაჩვეულებრივი მეუღლეები არიან. მათთვის სააგენტოები ცალკე ბინას ქირაობენ, ეხმარებიან მათ სამსახურის შოვნაში და სოციალური მუშაკის ხელშეწყობით მათი ცხოვრება ნორმალურ კალაპოტში დგება. რატომ არ შეიძლება ჩვენთანაც შეიქმნას ოჯახური ერთობები, დაწყვილდნენ გონებრივი შეფერხების მქონე ადამიანები? სახელმწიფომ უფრო მეტი პასუხისმგებლობა უნდა იგრძნოს ამ ადამიანების მიმართ“.

ქალბატონმა ლიამ საზღვარგარეთ აპრობირებული ერთი საინტერესო მეთოდიც გაგვაცნო: ასოციალური ქცევის მოზარდებს გონებრივი შეფერხების მქონე ადამიანებთან აცხოვრებენ. ეს არის ერთგვარი თერაპია ამ მოზარდებისთვის, რადგან, რაც არ უნდა აგრესიულად მოიქცნენ ისინი, როგორი შეურაცხყოფაც არ უნდა მიაყენონ შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებს, ისინი მათ ყველაფერს პატიობენ. გონებრივი შეფერხების მქონე ადამიანი ამ შემთხვევაში თერაპევტი ხდება ე.წ. ჯანმრთელი, მაგრამ მოუთოკავი ბავშვისთვის.

კვლევა

რაოდენობრივი კვლევის ანგარიში

განხორციელებული საზოგადოებრივი აზრის კვლევისა და მარკეტინგის ინსტიტუტის (IPM) მიერ

საქართველოს სახალხო დამცველის ოფისის ძირითადი ფუნქციებიდან გამომდინარე, ზედამხედველობა გაუწიოს საქართველოს ტერიტორიაზე ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვას, გამოავლინოს მათი დარღვევის ფაქტები, ხელი შეუწყოს დარღვეული უფლებების აღდგენას, ძალიან მნიშვნელოვანია სახალხო დამცველის ოფისის და მისი ინსტიტუციური შესაძლებლობების გაძლიერება და ადამიანის უფლებათა შესახებ სამოქალაქო განათლების განხორციელება.

გამომდინარე აქედან, საჭირო და აუცილებელია, სანდო, საფუძვლიანი ინფორმაციის არსებობა ადამიანის უფლებათა ცნობადობის დონის შესახებ საქართველოში, ასევე მოსახლეობის დამოკიდებულებებისა და აღქმის გაგება ადამიანის უფლებებისა და მათი დაცვის მექანიზმების მიმართ.

გამოკვლევის მიზანია განსაზღვროს საქართველოში მოსახლეობის ცნობადობისა და ცოდნის დონე ადამიანის უფლებების შესახებ, დაადგინოს მათი დამოკიდებულებები ადამიანის ფუნდამენტალური უფლებებისადმი და ამ უფლებების დაცვისადმი.

გამოკვლევის შედეგად მიღებული იქნა საბაზისო მონაცემები, რაც თავისთავად ხელს შეუწყობს საქართველოს სახალხო დამცველის ოფისის საგანმანათლებლო პროგრამის განვითრების შეფასებას მომავალში.

კვლევა ჩატარდა თბილისში, რუსთავში, ქუთაისში, ბათუმში, ზუგდიდსა და გორში.

ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების შესახებ ინფორმირებულობა ადამიანის უფლებების შესახებ გამოკითხულთა 23,9%25 არ ფლობს ინფორმაციას, მათ ან არაფერი გაუგიათ ადამიანის უფლებების შესახებ, ან მხოლოდ სმენიათ, რომ ასეთი რამ არსებობს. ადამიანის უფლებების შესახებ ინფორმაციული ვაკუუმის ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი დაფიქსირდა ქუთაისში (45.3%25) და ზუგდიდში (39.3%25).

ადამიანის უფლებების შესახებ მეტ-ნაკლებად ინფორმირებულია გამოკითხულთა 48.2%25, ამ კუთხით ლიდერობს თბილისი (53.6%25) და რუსთავი (26.6%25), ყველაზე მძიმე სიტუაცია კვლავ ქუთაისშია, სადაც ინფორმირებულობის მაჩვენებელი 31.1%25-ს შეადგენს.

ადამიანის უფლებების შესახებ ცოტა რამ იცის გამოკითხულთა 28%25-მა. ადამიანის უფლებების შესახებ ინფორმირებულობის დონე გორში გამოკითხულთა 44,6%25-ში აგებულია მხოლოდ წარმოდგენებზე, 32,6%25-ს აქვს კონკერტული ცოდნა, ანუ ჩამოყალიბებული ინფორმაცია ამ საკითხებთან დაკავშირებით, ხოლო გამოკითხულთა 22.9%25-მა საერთოდ არაფერი არ იცის მის შესახებ.

ადამიანის ყველაზე ცნობადი უფლებები

პასუხი კითხვაზე: რომელი უფლებების შესახებ იცით, გსმენიათ?¹ (ჯამური ცნობადობა)

ადამიანის უფლებებს შორის ყველაზე ცნობადია საკუთრების (79.3%25), განათლების (74.5%25), ხმის მიცემის (74.2%25) და ქორწინების უფლება (73.5%25). ამ უფლებების შესახებ ინფორმირებულია 10-დან 7, ზოგ შემთხვევაში თითქმის 8 ადამიანი.

პირველ ათეულში ხვდება ასევე მემკვიდრეობის უფლება, პატიმართა უფლებები, კანონის წინაშე თანასწორობის უფლება, ბავშვის უფლებები, სიცოცხლის უფლება და ქალის უფლებები. ამის მიზეზი შეიძლება იყოს მაგალითად, ის რომ ამ ტიპის უფლებები ყველაზე ხშრად ირღვევა, ან იმის გამო, რომ ამ უფლებების შესახებ უფრო აქტიურად გვესაუბრებიან მასმედიის საშუალებები.

ყველაზე ნაკლებად ცნობადი უფლებაა პირადი ჩანაწერებისა და კორესპონდენციის უფლება. ამ უფლების შესახებ სმენია გამოკითხულთა მხოლოდ 14.4%25-ს. სექსუალური უმცირესობების უფლებების შესახებ ინფორმაციას ფლობს გამოკითხულთა 18.6%25, საზოგადოებრივი გაერთიანებების შექმნისა და მათში გაერთიანების უფლებაზე კი ინფორმირებულია 19%25.

თუ შევადარებთ ყველაზე ცნობად და არაცნობად უფლებებს, დავინახავთ რომ არაცნობად უფლებებში მოხვდა სწორედ ის უფლებები, რომელთა შესახებაც ნაკლებს წერენ თუ გადმოსცემენ მას მედიის საშუალებებით. თუმცა აქვე აღსანიშნავია საინტერსო ფაქტი რომ, ბოლო პერიოდში საკმაოდ ბევრს საუბრობდნენ მობილური ტელეფონის მოსმენასა თუ სხვა პირად კომუნიკაციაზე განხორციელებულ დაკვირვებებზე.

შესაბამისად ხალხი ინფორმირებულია ამ ფაქტის შესახებ, თუმცა ძალიან მცირე ნაწილს აქვს წარმოდგენა რომ ყველა ადამიანს აქვს პირადი ჩანაწერებისა და კორესპონდენციის უფლება და არავის აქვს უფლება ხელჰყოს იგი.

ადამიანის უფლებათა დამცველი

გამოკითხულთა 50,8%25 მიიჩნევს რომ ადამიანის უფლებათა დაცვაზე ყველაზე მეტად პასუხისმგებელია² სახალხო დამცველი, ხოლო 41,6%25-ს აზრით სასამართლო, 33%25-ის აზრით პასუხისმგებელია პრეზიდენტი. 24%25-სთვის პასუხისმგებლობა მიეწერება პარლამენტსაც, ყველაზე დისტანცირებული ამ პასუხისმგებლობისგან არის პროკურატურა (9,70%25), სამინისტროები (12,6%25) და პოლიცია (19.2%25). სახალხო დამცველისადმი მოლოდინი ყველაზე ფართომასშტაბიანია, მის მიმართ საზოგადოება ყველაზე მეტად მგრძნობიარე და ყურადღებიანია, სახალხო დამცველი გაცილებით უფრო რელევანტური ფიგურაა ადამიანის უფლებების დაცვის თვალსაზრისით, ვიდრე პარლამენტი და პრეზიდენტი. თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მოსახლეობის მხრიდან სახალხო დამცველზე მთელი პასუხისმგებლობის მინიჭება და ყველა იმ ვალდებულებების დაკისრება, რაც ეხება ზოგადად ადმიანის უფლებების განხორციელებასა და დაცვას, მიუთითებს იმაზე, რომ მოსახლეობამ რეალურად არ იცის, რა შედის სახალხო დამცველის ფუნქციაში.

პასუხისმგებლობა ნაწილობრივ ცენტრალიზებულია, ნაწილობრივ ერთპიროვნული, რაც ნიშნავს იმას, რომ დამოკიდებულებები, განწყობები, კმაყოფილებაც ასევე იქნება ცენტრალიზებული, ორიენტირებული სახალხო დამცველზე, სხვა ინსტანციები, როგორც ჩანს ადამიანის უფლებების დაცვასთან ფუნქციურად კი არიან დაკავშირებულნი, თუმცა უფრო გაშუალებულად, ვიდრე სახალხო დამცველი (ეს იმას ნიშნავს, რომ ადამიანის უფლებებზე უშუალოდ პასუხისმგებელია სახალხო დამცველი, ხოლო გარკვეული დედუქციის საფუძვლეზე, შეიძლება პასუხისმგებელი იყოს ნებისმიერი ინსტანცია, ადამიანი). სახალხო დამცველის შემთხვევაში ადამიანის უფლებების დაცვა პირდაპირი, უშუალო მოვალეობაა, მან უნდა შენიშნოს, მართოს და არეგულიროს უფლებების დაცვა, რომელიც შეიძლება ხდებოდეს ნებისმიერ დონეზე, მაგალითად სასამართლოს, პოლიციის, პროკურატურის, თუნდაც პრეზიდენტის დონეზე.

მხოლოდ სახალხლო დამცველს ადამიანის უფლებების დაცვის პასუხისმგებლობა ენიჭება შემთხვევათა 13,6%25-ში, 4.8%25-ში პრეზიდენტთან ერთად, 2.7%25-ში პარლამენტთან ერთად, 2.2%25-ში პარლამენტთან და პრეზიდენტთან ერთად. ზოგადად სურათი გვიჩვენებს, რომ პასუხისმგებლობები კონცენტრირებულია სახალხო დამცველზე და მხოლოდ იშვიათ შემთხვევებში ხდება მისი განაწილება სხვა პირებზე. ცალკე აღებულს მხოლოდ პრეზიდენტს აუდიტორიის 7.7%25 მიაწერს პასუხისგმებლობას ადამიანის უფლებების დაცვაზე, მხოლოდ სასამართლოს 6.9%25, მხოლოდ პარლამენტს 2.8%25, მხოლოდ პოლიციას 2.2%25, მხოლოდ სამინისტროებს 2%25, მხოლოდ პროკურატურას ადამიანის უფლებების დაცვას მიაწერს მხოლოდ 2%25. ზოგადად პასუხიმგებლობები ძირითადად გადანაწილებულია სახალხო დამცველს და სასამართლოს [1], სახალხო დამცველსა და პრეზიდენტს შორის [2]. ყველაზე შორს ამ ტიპის პასუხისმგებლობისგან დგას პროკურატურა და სამინისტროები.

ადამიანის უფლებათა განხორციელება და დაცვა

გამოკითხულთა 70,0%25 თვლის რომ ადამიანებმა მეტი რომ იცოდნენ თავიანთი უფლებების შესახებ, უკეთესად განახორციელებდნენ და დაიცავდნენ მას სხვადასხვა საშუალებებით. გამოკითხულთა 70,0%25-იდან უმეტესობას - 21,6%25 წარმოდგენა აქვს რომ რაიმე შესაბამის სტრუქტურას მიმართავდა უფლების დარღვევის შემთხვევაში, თუმცა გაცნობიერებული არ აქვთ თუ კონკრეტულად რომელ სტრუქტურაში შეიძლება გააპროტესტონ უფლების დარღვევის ფაქტი. თითქმის ანალოგიური დამოკიდებულება აქვს 15,8%25-ს, რომელთაც მხოლოდ ზოგადი დამოკიდებულება გამოხატეს, რომ თავიანთი უფლებების შესახებ მეტად ინფორმირებულობის შემთხვევაში, უბრალოდ „უკეთესად დაიცავდნენ თავიანთ უფლებებს“, თუმცა როგორ ეს გაურკვეველი რჩება. მოსახლეობას რეალურად არ აქვს გაცნობიერებული რა უნდა მოიმოქმედონ უფლებების დარღვევის შემთხვევაში და უბრალოდ ინტუიციურად აკავშირებენ ცოდნის ამაღლებას უკეთესად დაცვასთან. რა თქმა უნდა ეს ფაქტი აიხსნება იმით, რომ მოსახლეობას არ აქვს ინფორმაცია არათუ თავისი უფლებების შესახებ (სად იწყება მისი უფლება და სად მთავრდება), არამედ წარმოდგენის დონეზეც კი არ იცის რა უნდა მოიმოქმედოს უფლების დარღვევის შემთხვევაში. ამაზე ისიც მეტყველებს, რომ გამოკითხულთა 13,6%25 პირდაპირ აცხადებს რომ არ იცის კონკრეტულად რას მოიმოქმდებდა რომ უკუთესად დაეცვა ან განეხორციელებინა თავისი უფლება.

გამოკითხულთა 11,8%25-მა ზუსტად იცის რომ მიმართავდა სახალხო დამცველს, ხოლო 19,1%25 უფლების დარღვევის შემთხვევაში იჩვლებდა სასამართლოში.

მოსახლეობის შეფასებით სახელმწიფო ორგანოებიდან სახალხო დამცველს, სასამართლოს პრეზიდენტსა და პარლამენტს აქვს ყველაზე დიდი პასუხისმგებლობა ადამიანის უფლებების განხორციელებასა და დაცვაზე. თუმცა მოსახლეობის შეფასებით სახელმწიფო მხოლოდ ზოგჯერ, ერთეულ შემთხვევებში იცავს ადამიანის უფლებებს. შესაბამისად ის მნიშვნელოვნება, რასაც მოსახლეობა აკისრებს სახელმწიფოს ადამიანის უფლებების დაცვასა და განხორციელებასთან მიმართებაში, არ არის პრაქტიკაში განხორციელებული და შეიძლება ითქვას, რომ სახელმწიფო ვერ უზრუნველჰყოფს ადამიანის უფლებების დაცვას. თუმცა აღსანიშნავია რომ უმრავლესობის აზრით, სახელმწიფო „ზოგჯერ იცავს და ზოგჯერ არა“ ადამიანის უფლებებს.

დარღვეული უფლებები

უკანასკნელი 10 წლის განმავლობაში გამოკითხულთა 36,1%25-ის შემთხვევაში დაირღვა უფლებები, ხოლო გამოკითხულთა 63,4%25-ის შემთხვევაში უფლებები არ დარღვეულა³.

ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტების მხრივ, საკმაოდ შემაშფოთებელი მაჩვენებელი არის რუსთავში, ქუთაისსა და თბილისში. მიუხედავად იმისა რომ ზუგდიდსა და გორში აგვისტოს მოვლენებიდან და ამ ორი ქალაქის ტერიტორიული მდებარეობიდან გამომდინარე, მოსალოდენელი იყო მაღალი მაჩვენებელი ადამიანის უფლებათა დარღვევის მხრივ, აღმოჩნდა პირიქით. მოსახლეობის უმრავლესობის აზრით ზუგდიდსა (84,6%25) და გორში (78,8%25) არ დარღვეულა არც მათი, არც მათი ოჯახის წევრის ნათესავის თუ მეზობლის და არც სამეზობლო/ ქალაქში/რეგიონში მცხოვრები ადამიანის უფლება.

უშუალოდ ადამიანის კონკრეტული უფლებების დარღვევის ფაქტების გაანალიზებისას აღმოჩნდა, რომ შრომის უფლებასთან დაკავშირებულ დარღვევის ფაქტებს აქვს ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი, რაც პირდაპირპროპორციულად არის დაკავშირბული ისეთ სოციალურ პრობლემასთან, როგორიცაა უმუშევრობა. ამასთანავე თუ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს რომ 82,7%25 მიიჩნევს უმუშევრებს როგორც ყველაზე ჩაგრულ ფენას, რომელთა უფლებებიც ყველაზე ხშირად ირღვევა, ეს მაჩვნებელი სავსებით ლოგიკურია.

ასევე ხშირია საკუთრების უფლების დარღვევის შემთხვევები, რაც გამოკითხულთა გადმოცემით მოიცავდა ქონების უკანანოდ ჩამორთმევას, წართმვას, თუმცა უპასუხოდ რჩება ამ შემთხვევაში კითხვა თუ რამდენად რეალურად დაირღვა ადამიანის უფლება, რადგან ეს მხოლოდ რესპონდენტის სუბიექტური შეფასებაა. თუმცა გამოკვლევის მიზანიც ამ შემთხვევაში მოსახლეობის დამოკიდებულებებისა და აღქმების გარკვევაა, და არა უშუალოდ რომელიმე კერძო ფაქტის ლეგიტიმურობის დადგენა.

ადამიანის უფლებების დარღვევის პერიოდულობა უკანასკნელი 10 წლის განმავლობაში:

შედეგების მიხედვით ნათლად ჩანს, რომ ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი ადამიანის უფლებების დარღვევის ფაქტებისა დაფიქსირდა 2008 წელს. პირველ რიგში უნდა აღინიშნოს რესპონდენტთა მეხსიერების ფაქტორი. აღნიშნული შედეგი არ გვაძლევს საშუალებას დაბეჯითებით ვთქვთ, რომ 2008 წელს ყველაზე ხშირად ირღვეოდა ადამიანის უფლებები, რადგან გამოკითხულთა უმრავლესობამ ახლო წარსულში მომხდარ დარღვევის ფაქტებზე გაამახვილა ყურადღება.

გამოკითხულთა იმ 36,1%25 (734 ადამიანი)-იდან ვისი უფლებებიც დაირღვა, აღმოჩნდა რომ უმრავლესობაზე მეტის შემთხვევაში (58%25) სახელმწიფო დაწესებულება იყო უფლების დამრღვევი.

დარღვეულ უფლებებზე მოსახლეობის რეაგირების და აქტიურობის დონე ძალიან დაბალია. უფლება დარღვეული ადამიანების დიდმა უმრავლესობამ არავითარ ზომებს არ მიმართა რომ დაეცვა თავისი უფლება. ეს კიდევ ერთხელ მიუთითებს იმ ფაქტზე, რომ მოსახლეობას არ აქვს უნარი დაიცვას თუ განახორციელოს თავისი უფლება რადგან (1) არ თვლის ამას საჭიროდ ; (2) არ იცის როგორ დაიცვას საკუთარი უფლებები.

შესაბამისად დარღვეულ უფლებებეზე მოსახლეობის ინდიფერენტულობამ, განაპირობა ის ფაქტი რომ ზომების არ მიღების შემდგომ უმრავლესობის (92%25) დარღვეული უფლება არ იქნა აღდგენილი.

როგორც უკვე ავღნიშნეთ გამოკითხულთა იმ 36,1%25 (734 ადამიანი)-იდან ვისი უფლებებიც დაირღვა, 55,5%25 (407 ადამიანი)-მა არ მოახდინა რეაგირება დარღვეულ უფლებებზე, ხოლო 44,5%25 (325 ადამიანი)-მა დარღვეული უფლების აღსადგენად მიმართა სხვადასხვა ინსტიტუტებსა თუ კერძო პირებს. უმეტესობამ სასამართლოსა და შესაბამის სახელმწიფო დაწესებულებებს მიმართა.

რეაგირება, იმ დაწესებულებისა თუ თანამდებობის პირის მხირდან, ვისაც მიმართეს მოქალაქეებმა დარღვეული უფლების დაცვის მიზნით, 64,4%25 მოახდინა რეაგირებაზე, ხოლო 53%25-მა არა:

შედეგი - რეაგირების დონე იმ დაწესებულებიდან თუ თანამდებობის პირის მხირდან, ვისაც მიმართა საზოგადოებამ უფლების დაცვის მიზნით, საკმაოდ მაღალია, მაგრამ უმეტეს შემთხვევაში უშედეგო.

საბოლოო ჯამში, ქმედებები უფლების დარღვევის შემდგომ საკმაოდ ქაოტურია. დაბალია რეაგირება და გარკვეული ზომების მიღების მცდელობა საზოგადოების მხრიდან. მართალია რეაგირების დონე შესაბამისი დაწესებულების თუ თანამდებობის პირის მხრიდან დარღვეულ უფლებაზე არცთუ დაბალია, მაგრამ მთლიანობაში მთავარი არის შედეგი, რომელიც ძირითად შემთხვევაში არ სრულდება მსხვერპლის (ადამიანი ვისი უფლებაც დაირღვა) სასარგებლოდ.

გამოკითხულთა იმ ნაწილიდან (63,3%25 - 1241 რესპონდენტი), რომელიც მომავალში მიმართავდა რაიმე ორგანიზაციას ადამიანის უფლების დარღვევის შემთხვევაში, 40,5%25 აცხადებს რომ მიმართავდა სასამართლოს, ხოლო 39,5%25 სახალხო დამცველის ოფისს⁴.

ნდობა სახელმწიფო, საერთაშორისო და არასამთავრობო ორგანიზაციებისადმი

როდესაც საკითხი ეხება ადამიანის უფლებებს, მოსახლეობის ნახევრზე მეტი (58%25) სრულიად ან ძირითადად ენდობა სახალხო დამცველის ოფისს. სხვა სახელმწიფო ორგანოებს შორის, პრეზიდენტსა და პოლიციას აქვს შედარებით მაღალი მაჩვენებელი, თუმცა ცალკე აღებული თითოეულისადმი ნდობის დონე არ არის მაღალი.

თუ გავაანალიზებთ სახელმწიფო ორგანოების მნიშვნელოვნებას ადამიანის უფლებების დაცვასა და განხორციელებაში და მიღებულ მნიშვნელოვნებას შევუდარებთ მოსახლეობის ნდობის ხარისხს სახელმწიფო ორგანოებისადმი, მაშინ როცა საკითხი ეხება ადამიანის უფლებებს, მივიღებთ სურათს, რომ სახალხო დამცველს აქვს ყველაზე დიდი როლი ადამიანის უფლებების დაცვასა და განხორციელებაში, ანუ აქვს დიდი მნიშვნელოვნება და მოსახლეობა შესაბამისად ნდობას უცხადებს სახალხო დამცველს ადამიანის უფლებების განხორცილებასა და დაცვაში. ამ მხრივ უნდა გამოვყოთ პრეზიდენტისა და სასამართლოს როლი და მნიშვნელოვნება ადამიანის უფლებებთან მიმართებაში. მოსახლეობის აზრით საკმაოდ დიდი პასუხისმგებლობა ეკისრება პრეზიდენტსა და სასამართლოს ადამიანის უფლებთა განხორციელებასა და დაცვაში, თუმცა როცა საკითხი ეხება ადამიანის უფლებებს, მოსახლეობა არ უცხადებს ნდობას ამ ორ სახელმწიფო ორგანოს.

იმისათვის, რომ უფრო ნათელი ყოფილიყო სურათი მიშვნელოვნება ვს შეფასებისა, გამოვყავით სახელმწიფო ორგანოების მნიშვნელოვნება (პასუხი კითხვაზე: „თქვენი აზრით, რომელი სახელმწიფო ორგანიზაციები/სტრუქტურებია ყველაზე მეტად პასუხისმგებელი ადამიანის უფლებათა განხორციელებაზე და დაცვაზე“) და მოსახლეობის მიერ გაკეთებული შეფასებები სახელმწიფორ ორგანოების მიმართ (პასუხი კითხვაზე: „როდესაც საკითხი ეხება ადამიანის უფლებებს, როგორია თქვენი ნდობის დონე სახელმწიფოს ორგანოებისადმი?“) და მივიღეთ შემდეგი სურათი:

მოსახლეობის თითქმის 60%25 თვლის რომ საქართველოში არსებობს შესაბამისი საერთაშორისო მთავრობათაშორისო ორგანიზაციები, ადგილობრივი და საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციები, რომელთა საქმიანობაც ეხება ადამიანის უფლებებს.

იმ ორგანიზაციებიდან, რომელთა საქმიანობაც ეხება ადამიანის უფლებებს, ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია ყველაზე ხშირად იყო დასახელებული მოსახლეობის მიერ. საკმაოდ დაბალი ცნობადობა აქვს იმ საერთაშორისო ოგანიზაციებს (Amnesty International, Transparency International, Human Rights Watch), რომლებიც უშუალოდ ადამიანის უფლებების საკითხებზე მუშაობენ⁵.

სამართალდამცავ ორგანოებთან ურთიერთობის გამოცდილება

გამოკითხულთა მხოლოდ 5,7%25 (112 ადამიანი) აღმოჩნდა დაკავებული სამართალდამცავი ორგანოების მიერ.

პასუხი კითხვებზე: დაკავების შემთხვევაში განგიმარტეს თუ არა თქვენი პირველადი უფლებები, დაკავების მიზეზი და საფუძველი?

ანალიზებისას, რომელთაც შეხება ჰქონდათ სამართალდამცავ ორგანოებთან, აღმოჩნდა რომ ნახევარზე მეტს (54,1%25) დაკავებისას არ განუმარტეს პირველადი უფლებები, დაკავების მიზეზი და საფუძველი.

სახალხო დამცველის ინსტიტუტის შესახებ ცნობადობა/ცოდნა/დამოკიდებულება

ცოდნა. 72,3%25 შემთხვევაში მოსახლეობამ ზუსტად იცის რომ სახალხო დამცველის ძირითადი ფუნქციაა: იცავდეს ადამიანის უფლებებს. გამოკითხულთა მცირე ნაწილმა არ იცის სახალხო დამცველის ფუნქციების შესახებ (16%25 შემთხვევაში).

მიმართვა. გამოკითხულთა მხოლოდ 2,3%25-ს (45 ადამიანს) მიუმართავს სახალხო დამცველის აპარატისთვის, შესაბამისად მათ მიერ გაკეთებული შეფასებების განზოგადება შეუძლებელია. მოსახლეობის მცირედი ნაწილიდან, რომელმაც მიმართა სახალხო დამცველს (n=45), აქედან 95%25-მა მიმართა ცენტრალურ ოფისს.

შეფასება. მოსახლეობის მცირედი ნაწილის (რომელმაც მიმართა სახალხო დამცველს (n=45)), ნახევარზე მეტი უფრო არაეფექტურად აფასებს სახალხო დამცველის ოფისის მუშაობას.

სახალხო დამცველის ეფექტური თუ არაეფექტური მუშაობის შეფასებას, მოსახლეობის იმ ნაწილის მიერ ვინც მიმართა ოფისს, სხვადასხვა მიზეზები განაპირობებს. (n=45)⁶

შეფასებებიდან ჩანს, რომ გამოკითხულთა უმრავლესობამ, ვინც მიმართა სახალხო დამცველის ოფისს არაეფექტურად შეაფასა ოფისის მუშაობა, იმ მიზეზით რომ არ იქნა განხილული მისი პრობლემა ან ოფისმა არ მოახდინა რეაგირება მის პრობლემაზე. გამოკვლევის შედეგებმა ზოგადად დაგვანახა რომ მოსახლეობაში ადამიანის უფლებების შესახებ ცოდნის დონე საკმაოდ დაბალია და შესაბამისად მოსახლეობამ ზუსტად არ იცის სახალხო დამცველის ოფისის ფუნქციების შესახებ. ამასთანავე აღმოჩნდა, რომ როცა საკითხი ეხება ადამიანის უფლებების დაცვას, მოსახლეობა ყველაზე დიდ პასუხისმგებლობას სწორედ სახალხო დამცველს ანიჭებს, რაც არ არის სწორი. ზემოთხსენებული კი იმაზე მიუთითებს რომ მოსახლეობას აქვს მხოლოდ ზედაპირული წარმოდგენა რომ სახალხო დამცველი უნდა იცავდეს ადამიანის უფლებებს. შესაბამისად სავსებით ლოგიკურია ვივარაუდოთ, რომ ამ კონკრეტულ შემთხვევბში სახალხო დამცველის ოფისის მხრიდან უკუკავშირის არარსებობა, გამოწვეულია იმ ფაქტით, რომ (1) პრობლემა/ დარღვეული უფლება არ შედიოდა სახალხო დამცველის კომპეტენციაში ან რიგ შემთხვევაში (2) სახალხო დამცველის ოფისმა მიმართა სხვა პასუხისმგებელ ინსტანციას, და არ მოჰყვა რეგირება მის მიმართვას.

სახალხო დამცველთან ურთიერთობის ყველაზე მისაღები ფორმა უმრავლესობისთვის არის სახალხო დამცველის ოფისში მისვლა.

ინფორმაციის წყარო

გამოკითხულთა უმრავლესობის აზრით ადამიანის უფლებების შესახებ ინფორმაციის მისაღებად ყველაზე ოპტიმალური წყარო ტელევიზიაა და სწორედ ტელევიზიიდან სურთ რომ მიიღონ ინფორმაცია ადამიანის უფლებების შესახებ⁷.

უმცირესობათა უფლებები და დისკრიმინაცია

მოსახლეობის უმრავლესობას საკმაოდ ნეგატიური დამოკიდებულება (45,3%25) აქვს ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლების ხელისუფლების ორგანოებში არჩევის/დანიშვნის მიმართ. გაცილებით უფრო ნეგატიური დამოკიდებულება (67,2%25) აქვს მოსახლეობას რელიგიური უმცირესობების წარმომადგენლების ხელისუფლების ორგანოებში არჩევის/დანიშვნის მიმართ. აღნიშნული ფაქტი იმაზე მეტყველებს, რომ საქართველოს მოსახლეობა ნაკლებად ტოლერანტულია ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობებისადმი, თუმცა ამავე დროს გამოკვლევის შედეგების გაანალიზებისას აღმოჩნდა ურთიერთსაწინააღმდეგო ფაქტი. (1) რას ფიქრობს მოსახლეობა? - 80.6%25-ის აზრით, რელიგიურ და ეთნიკურ უმცირესობასა და უმრავლეოსობას შორის თანასწორუფლებიანობა არის ყველაზე სწორი ურთიერთობის ფორმა. (2) როგორ აფასებეს მოსახლეობა რეალურად? - მოსახლეობას კარგად აქვს გათვიცნობიერებული რომ თანასწორბა, ლოიალურობა მისაღები და ჰუმანურია ადამიანებთან ურთიერთობაში მიუხედავად მათი წარმომავლობისა, სქესისა თუ აღმსარებლობისა. თუმცა აღმოჩნდა რომ ეს მხოლოდ თეორიულ დონეზე აქვს საზოგადოებას გათვიცნობირებული და რელაურად პრაქტიკაში განხორციელებისას, როცა საკითხი დგება არჩევანის გაკეთების, არ აღიარებს თანასწორუფლებიანობას.

რელიგიური უმცირესობებისადმი საქართველოს მოსახლეობის დამოკიდებულება

ზემოთ აღნიშნული დამოკიდებულებები უფრო განამტკიცა და დაასაბუთა, შედეგმა რომ გამოკითხულთა 44,1%25 არ ეთანხმება იმ აზრს, რომ „ყველა ადამიანს აქვს უფლება თავისუფლად აირჩიოს რელიგია და არცერთი აღმსარებლობის საქმიანობა არ უნდა იზღუდებოდეს საქართველოში“. ეს არატოლერანტულობის საკმაოდ მაღალი მაჩვენებელია, რასაც მოსახლეობა პირდაპირ არ აღიარებს, მაგრამ აშკარად გამოხატავს.

მოსახლეობა საკმაოდ მკაცრად არის განწყობილი ათეისტების მიმართ და თვლიან რომ უნდა იზღუდებოდეს ათეიზმი, თუმცა არცთუ დიდი ტოლერანტობით გამოირჩევიან მუსულმანებისა და იუდეველების მიმართაც.

ასევე საინტერესოა გამოვყოთ მოსახლეობის დამოკიდებულება სხვა მიმდინარეობებისადმი, როგორიცაა იეჰოვას მოწმეები, მორმონები და ა.შ. გამოკითხულთა ნაწილიდან (44,1%25), რომელიც არ ეთანხმება იმ აზრს, რომ „ყველა ადამიანს აქვს უფლება თავისუფლად აირჩიოს რელიგია და არცერთი აღმსარებლობის საქმიანობა არ უნდა იზღუდებოდეს საქართველოში“, 14,7%25 მიიჩნევს რომ სხვა „სექტისმაგვარი“ მიმდინარეობები უნდა იზღუდებოდეს საქართველოში. აღნიშნული 14,7%25-იდან უმეტესობა (7,9%25) მიიჩნევს, რომ კერძოდ იეჰოვას მოწმეები და მათი საქმიანობა უნდა იზღუდებოდეს.

ეთნიკური უმცირესობებისადმი საქართველოს მოსახლეობის დამოკიდებულება

ეთნიკურ უმცირესობათა ჯგუფი, რომელთა მიმართ განსაკუთრებულად არატოლერანტულია საქართველოს მოსახლეობა: ამ მხრივ საინტერესოა გამოვყოთ გორის მოსახლეობა, რომელთაც განსაკუთრებით არატოლერანტული დამოკიდებულება აქვთ ჩინელებსა და არაბების მიმართ, ამასთანავე გორში გამოკითხულთა მხოლოდ 2,6%25-ს სურს ჰყავდეს ოსი მეზობელი. თბილისისა და ქუთაისი მოსახლეობა შედარებით დანარჩენი ქალაქებისა უფრო ტოლერანტულია ამ ნიშნით⁸.

პასუხი კითხვაზე: ვისთან ისურვებდით მეზობლობას?

საქართველოს უმეტეს ქალაქებში, მოსახლეობა, ყველაზე მეტად არატოლერანტულია ჩინელების მიმართ. საინტერესოა რომ მხოლოდ ზუგდიდში დაფიქსირდა მოსახლეობის მიერ ყველაზე არატოლერანტული დამოკიდებულება რუსების მიმართ, ამ მხრივ საკამაოდ კეთილგანწყობილია ქუთაისი მოსახლეობა, რომელთა 26,7%25-ს სურს რუსთან მეზობლობა.

დისკრიმინაცია

მოსახლეობის აზრით ძირითადად დისკრიმინაცია საქართველოში ხდება პოლიტიკური შეხედულების გამო, ასაკობრივი ნიშნით და მცირე ნაწილი მიიჩნევს რომ რელიგიური ნიშნითაც ხდება დისკრიმინაცია.

ქალაქების მიხედვით თუ განვხილივათ ტენდენცია თითქმის მსგავსია მხოლოდ ზუგდიდში აქვს ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი ასაკობრივი ნიშნით დისკრიმინაციის ფაქტს.

შედეგების მიხედვით ყველაზე დაჩაგრული ფენა, რომელთა უფლებებიც ირღვევა მოსახლეობის აზრით არის: უმუშევრები, პენსიონრები, პატიმრები, დევნილები და მატერიალურად შეჭივრებული ოჯახები.⁹

დამოკიდებულებები ადამიანის უფლებებთან მიმართებაში

საქართველოს მოსახლეობის აზრით, სამართლიანი სასამართლოს უფლება ის ყველაზე მნიშვნელოვანი უფლებათაგანია, რომელიც ყველაზე მეტად ირღვევა დღესდღეობით საქართველოში და სწორედ სამართლიანი სასამართლოს უფლების აღდგენა უნდა იყოს პრიორიტეტი. როდესაც საკითხი დადგა უკიდურესად მნიშვნელოვანი უფლების და მისი აღდგენის მნიშვნელოვნების, აღმოჩნდა რომ მოსახლეობამ გვერდზე გადადო ისეთი სოციალური უფლებები როგორიცაა შრომის, საკუთრების უფლება (აღნიშნულ უფლებებს ჰქონდათ ყველაზე მაღალი ცნობადობის დონე, დარღვევის სიხშირე) და წინა პლანზე წამოწია სამართლიანი სასამართლო. ასევე წამოიწია წინ ის უფლებები, რომლებიც სამართლიანობასთან არის კავშირში - შრომის სამართლიანი და ხელსაყრელი პირობების უფლება, კანონის წინაშე თანასწორობა. ნათელია რომ საქართველოს მოსახლეობას სოციალური უფლებების დაცვასთან ერთად, ზოგადად სამართლიანობის აღდგენის სურვილი აქვს, ეს იქნება შრომის სამართლიანობასთან, თუ ზოგადად სასამართლოს სამართლიანობასთან მიმართებაში.

საზოგადოების შეფასებით, ადამიანის უფლებების უმრავლესობის მდგომარეობა, გაურესდა ბოლო სამი წლის განმავლობაში. ამ მხრივ განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობა აქვს ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების უფლებას. საკმაოდ ლოგიკურია რომ გამოკითხულთა დიდ ნაწილს, მიაჩნია რომ ბოლო სამი წლის მანძლზე უფრო გამწვავდა მიუკერძოებელი, სანდო ინფორმაციის მიღების არარსებობის ფაქტი და შესაბამისად ინფორმაციის თავისუფლად გავრცელების უფლებაც იზღუდება. აღნიშნული შედეგი გამოწვეულია თავისუფალი მედიის, საინფორმაციის წყაროს დეფიციტით, რასთან დაკავშირებითაც უახლოეს წარსულში საკმაოდ მნიშვნელოვანი ფაქტები მოხდა.

გაცილებით სტაბილური მდგომარეობაა, განათლების უფლებასთან დაკავშირებით, რომლის მდგომარეობაც 61,3%25-ის აზით არ არ შეცვლილა ბოლო სამი წლის განმავლობაში.

მოსახლეობის დიდი ნაწილის შეფასებით გაცილებით გაუმჯობესდა მდგომარეობა კანონის წინაშე თანასწორობის და ადექვატური ცხოვრების დონის უფლებასთან მიმართებაში. საინტერესოა გავაანალიზოთ, თუ რატომ თვლის მოსახლეობა რომ კანონის წინაშე თანასწორობის უფლება გაუმჯობესდა, მაშინ როცა ეს უფლება მოსახლეობის უმრავლესობის აზრით ყველაზე დიდი პრობლემაა, რომლის გადაჭრაც უკიდურესად მნიშვნელოვანია სახელმწიფოს მხირდან. აღნიშნული ფაქტი მიუთითებს, რომ მიუხედავად წინ გადადგმული ნაბიჯებისა კანონის წინაშე თანასწორობის უფლებასთან მიმართებაში, საზოგადოება მაინც უკიდურესად დიდ მნიშვნელოვნებას ანიჭებს აღნიშნულ უფლებას და არ მიჩნია საკმარისად ის გაუმჯობესების ელემენტები, რომელიც სახეზეა ამჟამად.

რაც შეეხება ადექვატური ცხოვრების დონის უფლების მდგომარეობის გაუმჯობესას, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ აღნიშნული უფლების მდგომარეობის გაუმჯობესება პირდაპირპროპორციულია იმ სოციალური საკითხების მეტნაკლებად გადაჭრასთან, როგორიცაა ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესება (გზების დაგება, გაზის გაყვანა დასახლებებში, წყლის მიწოდება იმ სოფლებში, რომელთაც არასდროს ჰქონიათ წყალი და ა.შ).

მოსახლეობის ძალიან მცირე ნაწილი (მაქსიმუმ 14%25) ასახელებს ადამიანის იმ უფლებებს, რომელთა მდგომარეობაც სრულიად გაუმჯობესდა.

უახლოესი სამი წლის განმვალობაში ადამიანის უფლებების მდგომარეობის ცვლილებების პროგნოზირებისას, აღმოჩნდა რომ მოსახლეობის უმრავლესობა საკმაოდ პესიმისტურად არის განწყობილი დადებითი ცვლილებებისადმი, თუმცა არც გაურესების მოლოდინია მაღალი. ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების უფლებას კი კვლავ კრიტიკურლი შედეგი აქვს. უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ ამ უფლების მდგომარეობა ბოლო სამი წლის განმავლობაში გაურესდა და კვალავ გაურესდება მომავალში.

მოსახლეობის დიდ ნაწილს, იმედი აქვს რომ მომავალი 3 წლის განმავლობაში ბავშვისა და ქალის, იძულებით გადაადგილებულ პირთა და ლტოლვილთა უფლებებთან დაკავშირებით გაცილებით გაუმჯობესდება მდგომარეობა.

დასკვნა

ზოგადი ცნობადობა/ცოდნა/ინფორმირებულობის დონე ადამიანის უფლებებთან და თავისუფლებეთან მიმართებაში

ზოგადად ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების შესახებ მოსახლეობის ცნობდობის, ცოდნის და ინფორმირებულობის დონე საკმაოდ დაბალია.

გამოკვლევის შედეგებმა ცხადყო, რომ მოსახლეობას აქვს გარკვეული დონის ცოდნა და ინფორმირებულობა იმ უფლებებისადმი, რომელიც მეტწილად აქტუალურია საქართველოში (შრომის უფლება, საკუთრების უფლება), ანუ უფლებები, რომლებიც ყველაზე ხშრად ირღვევა, და ადვილად გვხვდება თვალში იმის გამო, რომ ამ უფლებების შესახებ უფრო აქტიურად საუბრობენ საინფორმაციო წყაროები.

ყველაზე მეტად გასამახვილებელია ყურადღება იმ ნაკლებად ცნობად უფლებებზე, როგორიცაა პირადი ჩანაწერებისა და კორესპონდენციის უფლება, სექსუალური უმცირესობების უფლებები, საზოგადოებრივი გაერთიანებების შექმნისა და მათში გაერთიანების უფლება. საზოგადოებას არათუ არ აქვს ინფორმაცია აღნიშნული უფლებების შესახებ, არამედ არც კი იცის მსგავსი უფლებების არსებობა. შესაბამისად სახალხო დამცველის ოფისის მიერ დაგეგმილ საგანმანათლებლო აქციებში ყურადღება უნდა გამახვილდეს ზემოთ მოცემულ უფლებებზე.

დამოკიდებულებები ადამიანის უფლებებთან და თავისუფლებეთან მიმართებაში ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებეთან მიმართებაში მოსახლეობის ცოდნისა და ინფორმირებულობის დონის გაანალიზებისას, წინა პლანზე წამოიწია ისეთმა უფლებებმა, როგორიცაა შრომის უფლება, საკუთრების უფლება, სიცოცხლის უფლება, მაგრამ მოსახლეობის ადამიანის უფლებებთან დამოკიდებულების გაანალიზებისას, აღმოჩნდა რომ საზოგადოებისთვის საკმაოდ მწვავე საკითხს წარმოადგენს უფრო სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები.

გამოკითხულთა უმრავლესობისთვის სამართლიანი სასამართლოს უფლება, შრომის სამართლიანი და ხელსაყრელი პირობების უფლება და კანონის წინაშე თანასწორობა ის უფლებებია, რომელთა მნიშვნელოვნებაც მოსახლეობისთვის ძალიან მაღალია და ამ უფლებებთან დაკავშირებული პრობლემების გადაჭრა უკიდურესად აუცილებელია.

რაც შეეხება ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებით უახლოესი წარსულის შეფასებას და მომავლის პროგნოზირებას, აღმოჩნდა, რომ დამოკიდებულება საზოგადოების მხრიდან საკმაოდ პესიმისტურია. ამ მხრივ განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობა აქვს ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების უფლებას. თუმცა მოსახლეობის დიდი ნაწილის შეფასებით გაცილებით გაუმჯობესდა მდგომარეობა ისეთი უფლებების მიმართ, როგორიცაა კანონის წინაშე თანასწორობის და ადექვატური ცხოვრების დონის უფლება.

მოსახლეობის მოლოდინი, რომ ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული მდგომარეობა გაუმჯობესდება მომავალი სამი წლის განმავლობაში, ძალიან დაბალია. ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების უფლება აღმოჩნდა იმ უფლებათაგანი, რომლის მდგომარეობაც საკმაოდ კრიტიკულია და მოსახლეობას საკმაოდ უარყოფითი დამოკიდებულება აქვს მის მიმართ, რადგან ეს არის ის უფლება რომლის ირგვლივაც გაურესდა მდგომარეობა და საზოგადოების აზრით მომავალშიც ანალოგიური სიტუაცია იქნება.

ზოგადად ადამიანის უფლებების დაცვასა და განხორციელებას, საკმაოდ დიდი როლი უკავია ადამიანის ცხოვრებაში, რადგან უმრავლესობის აზრით ადამიანის უფლებების დაცვა და განხორციელება ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი განმაპირობებელი ფაქტორია ბედნიერებისა.

ადამიანის უფლებების სწორად დაცვასა და განხორციელებას, არა მარტო მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ადამიანის ცხოვრებაში, არამედ ერთერთი წინაპირობაა ზოგადად ქვეყნის და საზოგადოების მდგომარეობის გაუმჯობესების.

ინფორმაციის წყარო ადამიანის უფლებების და თავისუფლებების შესახებ გამოკითხულთა უმრავლესობის აზრით ადამიანის უფლებების შესახებ ინფორმაციის მისაღებად ყველაზე ოპტიმალური წყარო ტელევიზიაა და სწორედ ტელევიზიიდან სურთ რომ მიიღონ ინფორმაცია ადამიანის უფლებების შესახებ. შესაბამისად ძირითადი საინფორმაციო წყარო მოსახლეობისთვის სახალხო დამცველის საგანმანათლებლო აქციის ფარგლებში უნდა იყოს ტელევიზია.

არეალი, სადაც აუცილებელია საგანმანათლებლო აქციების განხორციელება

როგორც უკვე ავღნიშნეთ ზოგადად საქართველოს მოსახლეობაში ადამიანის უფლებების ცნობადობის, ცოდნის და ინფორმირებულობის დაბალი დონეა საქართველოს დიდ ქალაქებში (თბილისი, ქუთაისი, ბათუმი, ზუგდიდი, გორი, რუსთავი) და შესაბამისად შეგვიძლია ვივარაუდოთ რომ გაცილებით უფრო დაბალი ცნობადობის დონეა საქართველოში რაიონულ თუ სოფლის დონეზე.

აქედან გამომდინარე, აუცილებელია სახალხო დამცველის საგანმანათლებლო აქციების განხორციელება დაიგეგმოს გამოკვლევაში მოხვედრილ ყველა ქალაქში. ამ მხრივ დიდი ყურადღება უნდა მიექცეს ქუთაისს, გორსა და ზუგდიდს, სადაც ყველაზე დაბალია ადამიანის უფლებების შესახებ ცოდნის/ცნობადობის და ინფორმირებულობის დონე.

ადამიანის უფლებების დარღვევის ფაქტები ყველაზე ფართოდ გამოაშკარავდა თბილისში და ქუთაისში. შესაბამისად მნიშვნელოვანია რომ აღნიშნულ ქალაქებში აქცენტი გაკეთდეს შემდეგ ფაქტებზე: თუ ვის უნდა მიმართოს ადამიანმა მისი უფლების დარღვევის შემთხვევაში და რა ზომები უნდა მიიღოს იმ შემთხვევაში, თუ უპასუხოდ დარჩა მისი მიმართვა.

ამასთანავე ხაზი უნდა გაესვას მნიშვნელოვან ფაქტს, რომ საგანმანათლებლო აქციის ფარგლებში უნდა მოხდეს სახალხო დამცველის ფუნქციების სწორი განმარტება და სწორად მიწოდება მოსახლეობამდე, რადგან შედეგებმა აჩვენა რომ მოსახლეობის უმეტესობა ერთპიროვნულად მხოლოდ სახალხო დამცველს მოიაზრებს ადმიანის უფლებების დაცვისა და განხორციელების ფარგლებში.

_____________________

1. მოცემულ კითხვაზე რესპონდენტებს ჰქონდათ შესაძლებლობა დაესახელებინათ რამდენიმე პასუხი.

2. მოცემულ კითხვაზე რესპონდენტებს ჰქონდათ შესაძლებლობა დაესახელებინათ რამდენიმე პასუხი.

3. მოცემულ კითხვაზე რესპონდენტებს ჰქონდათ შესაძლებლობა დაესახელებინათ რამდენიმე პასუხი.

4. მოცემულ კითხვაზე რესპონდენტებს ჰქონდათ შესაძლებლობა დაესახელებინათ რამდენიმე პასუხი.

5. მოცემულ კითხვაზე რესპონდენტებს ჰქონდათ შესაძლებლობა დაესახელებინათ რამდენიმე პასუხი.

6. მოცემულ კითხვაზე დასაშვებია რომ ერთმა რესპონდენტმა დაასახელოს რამდენიმე მიზეზი.

7. მოცემულ კითხვაზე რესპონდენტებს ჰქონდათ შესაძლებლობა დაესახელებინათ რამდენიმე პასუხი.

8. მოცემულ კითხვაზე რესპონდენტებს ჰქონდათ შესაძლებლობა დაესახელებინათ რამდენიმე პასუხი.

9. მოცემულ კითხვაზე რესპონდენტებს ჰქონდათ შესაძლებლობა დაესახელებინათ რამდენიმე პასუხი.