ნოდარ ხადური
ეკონომიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი

ახალი საგადასახადო კოდექსი ძალაში შედის 2011 წლის 1 იანვრიდან. თუმცა მის მიმართ ინტერესი ჯერ კიდევ პროექტის ვარიანტშიც არსებობდა.

გადაჭარბების გარეშე, შეიძლება ითქვას, რომ საგადასახადო კოდექსზე ბევრადაა დამოკიდებული გადამხდელთა კეთილდღეობა და შესაბამისად, ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებაც.

საქართველოს მთავრობის ინიციატივით, პარლამენტმა მოკლე დროში მიიღო ახალი საგადასახადო კოდექსი, რომელსაც პროექტის ფრაგმენტების გაცხადებისთანავე „რევოლუციური“ უწოდეს, თუმცა ექსპერტებს შორის გაჩნდა საპირისპირო მოსაზრებებიც.

ახლა, როცა სახეზეა საქართველოს პარლამენტის მიერ მიღებული (რიგით მესამე), საქართველოს საგადასახადო კოდექსი და აგვისტოს თვიდან უკვე ამოქმედდა მისი ძირითადი ნაწილი (მნიშვნელოვანი სიახლეები), შესაძლებელია კოდექსის არგუმენტირებულად შეფასება.

ჟურნალის რედაქციამ მიმართა ცნობილ ექსპერტებს და სთხოვა გამოეთქვათ მათი მოსაზრებები საგადასახადო კოდექსთან დაკავშირებით.

„ბ.კ.“ - როგორ ფიქრობთ, უპირველეს ყოვლისა, საჭირო იყო თუ არა ახალი საგადასახადო კოდექსის მიღება? თქვენი აზრით, რა შეიცვალა არსებითად, რა მნიშვნელოვანი სიახლეებია მასში ისეთი, რომელიც მას წინამორბედისგან განასხვავებს?

ნოდარ ხადური, ეკონომიკის მეცნიერებათა დოქტორი, თსუ სრული პროფესორი - უდავოა, რომ: საგადასახადო სისტემა უნდა იყოს სტაბილური და ხშირად არ ხდებოდეს მასში ცვლილებების შეტანა. ეს ძალიან მნიშვნელოვანია ბიზნესისთვის, რადგან ბიზნესმენმა უნდა დაგეგმოს თავისი საქმიანობა და მოარგოს საგადასახადო კოდექსს. მსოფლიოში არ არსებობს საგადასახადო კოდექსი, რომელიც ყველას მოსწონს, განსაკუთრებით, ბიზნესმენებს. არ არსებობს ადამიანი, რომელიც სიხარულით ელოდება, როდის გაუზრდიან გადასახადებს ან როდის გაამკაცრებენ საგადასახადო ადმინისტრირებას. მაგრამ ყველა ადამიანმა იცის, რომ თუ დღეს რაღაც ხვრელი არსებობს საგადასახადო კოდექსში, ეს ხვრელი შენარჩუნდება და მას ლეგალურად მუშაობის საშუალებას მისცემს. საგადასახადო კოდექსის მიერ დადგენილი წესების მოქმედება მხოლოდ ორი-სამი თვით არ უნდა განისაზღვრებოდეს. 1997 წლის შემდეგ უკვე მესამე საგადასახადო კოდექსი მივიღეთ და სამივეს „რევოლუციური“ ერქვა. ამ დროს, რეალურად, მათ შორის ვერანაირ რევოლუციურ განსხვავებას ვერ ვხედავ. ერთი კია, რომ პირველი საგადასახადო კოდექსისგან განსხვავებით, დღეს გადასახადების რაოდენობა მცირეა. უწინდელი გადასახადების დიდი ნაწილი დღეს ისევ მოქმედებს, უბრალოდ, სახეშეცვლილია ან გაერთიანებული. მაგალითად, 1997 წლის საგადასახადო კოდექსი ითვალისწინებდა საშემოსავლო გადასახადს, სოციალურ გადასახადს, დასაქმების გადასახადს, ჩუქების გადასახადს, მემკვიდრეობის გადასახადს... ახლა 5 გადასახადის ნაცვლად გვაქვს ერთი - საშემოსავლო გადასახადი. ანუ, ეს ხუთივე გადასახადი ისევ არსებობს, უბრალოდ, შერწყმულია ერთში. ზოგიერთი გადასახადი, მაგალითად, სოციალური, მართლაც გაუქმდა. კიდევ ერთი ცვლილება პირველ კოდექსთან შედარებით გახლავთ ის, რომ საშემოსავლო გადასახადი იყო პროგრესული, ახლა კი პროპორციულია. სიახლეა ისიც, რომ საგადასახადო კოდექსი საბაჟო და საგადასახადო კანონმდებლობას ერთიან დოკუმენტად აერთიანებს. გარდა ამისა, გაუქმდა რამდენიმე უაზრო გადასახადი: ტურიზმის, რეკლამის, ადგილსახელწოდებების გამოყენების გადასახადები და ა.შ. რაც შეეხება მეორე კოდექსიდან მესამემდე ნაბიჯს, კოდექსის შეცვლას აზრი ექნებოდა იმ შემთხვევაში, თუკი ის გახდებოდა უფრო მარტივი, უფრო ადვილად დაწერილი. სამწუხაროდ, ყველა ბიზნესმენს, განსაკუთრებით კი ინდმეწარმეებს, არა აქვთ საშუალება, დაიქირავონ მაღალკვალიფიციური ბუღალტრები და იურისტები, რომლებიც მათ კონსულტაციას გაუწევენ. ესე იგი, ბიზნესმენი პირისპირაა დატოვებული ამ საგადასახადო კოდექსთან. კოდექსი რევოლუციური იქნებოდა იმ შემთხვევაში, თუკი მტკიცების ტვირთი გადავიდოდა საგადასახადო სამსახურზე და არა გადამხდელზე. დღეს კი რა სურათი გვაქვს: საგადასახადო სამსახური შედის რომელიმე კომპანიაში, აჯარიმებს მას და მერე ამ უბედურმა, თუ ბედნიერმა კომპანიამ უნდა ამტკიცოს საკუთარი დანაშაული, თუ უდანაშაულობა.

კონსტანტინე გორბატკოვი,
ექსპერტი საგადასახადო საკითხებში

- ჩემის აზრით, ახალი საგადასახადო კოდექსის მიღების აუცილებლობა ფაქტიურად არ არსებობდა. რასაკვირველია, საჭირო იყო მასში საკმაოდ სერიოზული კორექტივების შეტანა, მაგრამ ის პიარ-აქცია, რომ „რევოლუციური კოდექსი“ მივიღეთ და საგადასახადო კოდექსის 98 პროცენტი სიახლეებისგან შედგება, აშკარად არ შეესაბამება სინამდვილეს.

გარკვეულწილად, წინ გადადგმულ ნაბიჯად შეგვიძლია მივიჩნიოთ არაერთი რედაქციული ხასიათის კორექტივი. დღევანდელი საგადასახადო კოდექსი აშკარად დახვეწილია და გაცილებით უფრო მარტივად იკითხება, თუმცა, რევოლუციურ ნაბიჯს ნამდვილად ვერ დავარქმევთ. დადებითი მხარეების მიუხედავად, ახალი კოდექსი სავსეა ისეთი ნორმებით, რომელიც გადასახადის გადამხდელის სასარგებლოდ არ იმუშავებს. ასე მაგალითად, საკმაოდ სერიოზულად დამძიმებულია საგადასახადო ადმინისტრირების საკითხები. იმედი გვქონდა, მომავალი წლიდან მოქმედებაში შევიდოდა ის ცვლილებები, რომლებიც თავის დროზე ძველ საგადასახადო კოდექსში არსებობდა. არადა, ისინი გაუქმებულია, საგადასახადო განაკვეთების სიდიდე კი უცვლელი რჩება. დღეისათვის საგადასახადო ინსპექციის ქმედებები მიმართულია იქითკენ, რომ ბუღალტრული აღრიცხვიანობა იყოს საკმაოდ დაწვრილებით გაწერილი - დღეს გადასახადის გადამხდელს სთხოვენ, რომ სასაქონლო-მატერიალური ფასეულობების აღრიცხვა რაოდენობრივი პარამეტრებითაც განახორციელოს. თუმცა, საკუთრივ ნორმატიული აქტი, რომელიც რაოდენობრივ აღრიცხვიანობას არეგულირებს, ფაქტობრივად, არ არსებობს: დღეისათვის, არც ბუღალტრულ აღრიცხვაში, არც საგადასახადო კოდექსში და შესაბამის სხვა ნორმატიულ აქტებში რაოდენობრივი აღრიცხვა არ არის რეგულირებადი.

ლოგიკურად ისმება კითხვა: მცირე მოვაჭრეებმა რა ფორმით უნდა განახორციელონ ამა თუ იმ საქონლის აღრიცხვა? გამაგებინეთ, ერთნაირი ღირებულების მქონე მამაკაცის კოსტიუმების აღრიცხვა ფერის, ზომის ან ცალკეული აქსესუარების მიხედვით უნდა ვაწარმოოთ? ასეთი დეტალები არც ერთ ნორმატიულ დოკუმენტში არ არის ახსნილი.

ჩემი მეორე შენიშვნა დაკავშირებულია თვითონ ბუღალტრულ აღრიცხვასთან და, შესაბამისად, საგადასახადო აღრიცხვიანობასთან. ნამდვილად დადებითია ის ფაქტი, რომ საქართველო სხვა პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებთან შედარებით ერთ-ერთ პირველ ადგილზეა ბუღალტრული აღრიცხვის საერთაშორისო სტანდარტების დანერგვის თვალსაზრისით. თუმცა ბაზა, სადაც ეს საერთაშორისო სტანდარტები ფართოდ უნდა იყოს გამოყენებული, საკმაოდ მცირეა. საქმე იმაშია, რომ საქართველოში საწარმოთა 80-90 პროცენტი მცირე საწარმოებზე მოდის, სადაც 10-20 კაცი მუშაობს. შესაბამისად, აქ საერთაშორისო სტანდარტების შემოღებაზე მოთხოვნილება არ არის ისეთ დონეზე, როგორც მსხვილ საწარმოებში. იმედია, ხვალ-ზეგ თუ მრეწველობა ფეხზე დადგება, სამრეწველო საწარმოებში აუცილებელი იქნება ასეთი აღრიცხვის განხორციელება, მაგრამ, ჯერჯერობით, ასეთი მიდგომა საკმაოდ მძიმე ტვირთად აწვება გადასახადის გადამხდელებს. ამ სიტუაციაში საჭირო ხდება ცალკე ბუღალტრული, ცალკე საგადასახადო აღრიცხვის განხორციელება, რადგან საგადასახადო კოდექსის მოთხოვნები, ხშირ შემთხვევაში, ბუღალტრული აღრიცხვის მოთხოვნებისგან განსხვავებულია. გამოდის, რომ გადასახადის გადამხდელმა უნდა იცოდეს ბუღალტრული აღრიცხვის წესები, უნდა შესწევდეს უნარი ამ წესების ტრანსფორმაციის განხორციელებისა, რომ გადავიდეს საგადასახადო აღრიცხვაზე და წლის დამთავრების შემდეგ, საშემოსავლო გადასახადის წლიური დეკლარაცია თუ მოგების გადასახადის დეკლარაცია შეავსოს. ასეთ სიტუაციაში საკმაოდ სერიოზული განათლება სჭირდება იმ ადამიანებს, ვინც ასეთ საწარმოებში ბუღალტრული აღრიცხვის მოწესრიგებას ახდენენ. სამწუხაროდ, დღევანდელი კადრები არ არის მზად ასეთი ნახტომისებრი ცვლილებებისთვის. დიახ, გადამხდელი მოვლენებისთვის ფეხის აწყობას ვერ ასწრებს. სწორედ აქედან გამომდინარეობს ხშირი შეცდომები საგადასახადო აღრიცხვისას.

კიდევ ერთი უარყოფითი მომენტი: ასე თუ ისე, დღეისთვის შეიცვალა მიდგომა, მაგრამ 3-5 წლის წინათ საგადასახადო ორგანოს ტვირთი, რატომღაც, მხრებზე აწვა გადასახადის გადამხდელებს. ცნებები „ყალბი დოკუმენტი“ და „აღურიცხავი საქონელი“ უარყოფითად მოქმედებდა ასეთი საქონლის კეთილსინდისიერ მყიდველზე. მიუხედავად იმისა, რომ გადამხდელმა პირნათლად შეასრულა ყველანაირი ქმედება: შეიძინა საქონელი, გამოიწერა სასაქონლო ზედნადები, გაიცა დღგ-ს ანგარიშ-ფაქტურა, თანხის გადახდის დამადასტურებელი დოკუმენტი, მაგრამ მყიდველთან ეს საქონელი მაინც აღურიცხავ საქონლად იყო აღიარებული. დომინოს პრინციპით, შესაბამისი ქმედებები და საჯარიმო სანქციები არამარტო გამყიდველზე, არამედ მყიდველზეც ახდენდა ზეგავლენას. ფაქტობრივად, ეს ყველაფერი დღესაც დარჩა ძალაში: საქონლის შეძენისას ეს ქმედება აუცილებლად უნდა დადასტურდეს შესაბამისი დოკუმენტით (თუ არ ჩავთვლით მიკრობიზნესის სტატუსის მქონე პირებს).

ასევე უარყოფით მხარედ მიმაჩნია ის, რომ ახალ საგადასახადო კოდექსში დარღვეულია თეორიული პრინციპები: თეორიულად და საერთაშორისო სტანდარტების მიხედვით მიღებულია, რომ სამეურნეო ოპერაციებისა და მოვლენების აღიარება ხდება მათი განხორციელებისთანავე, ამ შემოსავლის მიღების და ხარჯებზე უფლების მოპოვების მომენტში (შემოსავლების ფაქტობრივად მიღებისა და ხარჯების გაწევის მომენტის მიუხედავად), მაგრამ ფაქტია, რომ ახალი საგადასახადო კოდექსის მიხედვით, ეს პრინციპები იგნორირდება. იმ შემთხვევაში, თუ საკითხი ეხება ფიზიკურ პირებს და ხელფასის გაცემას არარეზიდენტებზე (რომლებიც მომსახურების გაწევას ახორციელებენ საქართველოში), გამოიყენება ხარჯების აღიარების საკასო მეთოდი. წარმოიდგინეთ, რას ნიშნავს ეს გადასახადის გადამხდელთათვის, რომლებსაც წარმოდგენა არა აქვს კოდექსის ამ მოთხოვნაზე. ვფიქრობ, აშკარად უამრავი შეცდომა იქნება დაშვებული 2011 წლის მოგების გადასახადის დეკლარაციის შევსებისას.

არსებითია იმის ხაზგასმაც, რომ ახალი საგადასახადო კოდექსით ძალიან ბევრი უფლების დელეგირება ხდება ფინანსთა მინისტრზე. ხშირ შემთხვევაში იგი არეგულირებს ისეთ საკითხებს, რომლებიც თავის დროზე უშუალოდ საგადასახადო კოდექსით ან სხვა ნორმატიული დოკუმენტით რეგულირდებოდა.

რაც შეეხება კოდექსის დადებით მხარეს, დავასახელებდი იმ ფაქტს, რომ, როგორც იქნა, საწარმოებს მიეცა (მართალია, ფასიანი გახდა) მოძველებული, გაფუჭებული, მოდიდან გასული, მიწოდებისთვის უვარგისი სასაქონლო მარაგების ჩამოწერის საშუალება. გადამხდელს ხომ აშკარად ხარჯი აქვს გაწეული ამ საქონლის შეძენაზე. დღესდღეობით კოდექსი მაძლევს ამის საშუალებას (ეს ივლისის თვეში შეტანილი ცვლილებებით განხორციელდა), თუმცა აქაც სასურველი იქნებოდა, ყოფილიყო შესაბამისი და მარტივი განმარტება: აქვს თუ არა საწარმოს უფლება, საგადასახადო ორგანოს ჩარევის გარეშე ჩამოწეროს ასეთი ექსპლუატაციიდან გამოსული ძირითადი საშუალებები, თუ ისევ და ისევ საგადასახადო ორგანოს წარმომადგენლის მოწვევა და ნებართვაა ამისთვის საჭირო?

„ბ.კ.“ - ახალ საგადასახადო კოდექსში გაჩნდა რამდენიმე ახალი ტერმინი, კერძოდ: საგადასახადო ომბუდსმენი; მიკრო და მცირე ბიზნესის სტატუსი; წინასწარი გადაწყვეტილება; პირადი საგადასახადო აგენტი; აუდიტორთა საბჭო; იმპორტის გადასახადი და სხვა. თქვენ როგორც ექსპერტი, როგორ აფასებთ ამ სიახლეებს, კონკრეტულად რაში გამოიხატება მათი არსი, რა იმალება ამ სიახლეების უკან?

ნოდარ ხადური: - იმპორტის გადასახადი ახალი ტერმინი ნამდვილად არ არის. მას, უბრალოდ, ადრე საბაჟო ტარიფი ერქვა. საგადასახადო ომბუდსმენი ძალიან საინტერესო და კარგი სიახლეა, რაც საშუალებას მისცემს მეწარმეებს, რომ თავიანთი უფლებები დაიცვან სასამართლომდე. მიკრო და მცირე ბიზნესის სტატუსი, თუკი ეს მართლაც იმუშავებს, იმედია, გაუმარტივებს მუშაობას მეწარმეებს. რაც შეეხება აუდიტორთა საბჭოს, საგადასახადო აგენტს, წინასწარ გადაწყვეტილებას - ეს მხოლოდ ტექნიკური საკითხებია, რომლებიც არანაირ სურათს არ ცვლის საგადასახადო სისტემაში.

კონსტანტინე გორბატკოვი: - საგადასახადო ომბუდსმენი დადებითი მოვლენაა, მაგრამ გააჩნია, როგორი იქნება მისი ფუნქციები, რა უფლებამოსილება ექნება მას, რა შედეგი მოყვება საგადასახადო ომბუდსმენის მუშაობას... ამ ყველაფერს დრო გვიჩვენებს;

მიკრო და მცირე ბიზნესის სტატუსში კი ვერ ვხედავ ვერანაირ „რევოლუციურ“ ნაბიჯს, ვინაიდან 30 ათასი ლარის ოდენობის წლიური შემოსავალი იმდენად მცირეა, რომ თვეში 2500 ლარზე ნაკლები ნავაჭრი უნდა გქონდეს ასეთი სტატუსი მიიღო. ეს ეხება არა მხოლოდ მოვაჭრეებს, არამედ მომსახურების გამწევ პირებსაც. მათ ხომ თავისი ხარჯებიც აქვთ: ელექტროენერგია, იჯარის თანხა... კი გამოიყენებენ ამ სიახლეს საგადასახადო კოდექსში, მაგრამ საინტერესოა, ამ ხარჯებზე ადმინისტრირება ვინ და როგორ უნდა განახორციელოს? მცირე ბიზნესის სტატუსის შემთხვევაში, როცა 3 და 5 პროცენტზეა საუბარი, ჩვეულებრივ რეჟიმში მუშაობა სჯობს: შემოსავლები, სამწუხაროდ, იმდენად მცირეა, რომ იმ შემოსავლიდან ბიუჯეტში გადახდილი თანხები იმაზე ნაკლები იქნება, ვიდრე მცირე ბიზნესის სტატუსის გამოყენების შემთხვევაში. მე თუ წელს 100 ათასი მაქვს შემოსავალი და 90 ათასი ხარჯი, ჩემი მოგება, რომელიც საშემოსავლო გადასახადით იბეგრება, შეადგენს 10 ათასს. აქედან 20 პროცენტი რომ გადავიხადო, ეს 2000 ლარია. 100 ათასი ლარიდან 5 პროცენტი კი 5 ათას ლარს შეადგენს. გამოდის, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში ჩვეულებრივ რეჟიმში მუშაობა სჯობს. აქვე დავძენ, რომ აღრიცხვიანობა უნდა იყოს საკმაოდ მაღალ დონეზე, რომ ის ხარჯები, რომლებიც მექნება აღიარებული, არ იყოს შემცირებული და არ მოყვეს ამას ადმინისტრირება;

წინასწარი გადაწყვეტილება დადებითი მოვლენაა, თუმცა, ძალიან ძვირადღირებული. ამასთან, მხოლოდ იმ ერთი საწარმოსთვის იმოქმედებს ეს გადაწყვეტილება და სხვა საწარმოს ანალოგიურ შემთხვევაზე არ ვრცელდება;

პირადი საგადასახადო აგენტი - გარკვეულწილად, ესეც დადებითი სიახლეა. ცხადია, ესეც ძვირადღირებული სიამოვნებაა, რადგან დღეს საგადასახადო ინსპექცია არც ერთ ნაბიჯს შესაბამისი ანაზღაურების გარეშე არ გააკეთებს. იქნება ეს ჩვეულებრივი კონსულტაცია, საჩივრის შედგენა, განცხადების დაწერა თუ სხვა რამ. ეს ყველაფერი უკვე ფასიანი გახდა.

საინტერესოა, ამის უკან ხომ არ დგას ის, რომ აუდიტის, კონსულტანტის ფუნქციებს საგადასახადო ორგანოები განახორციელებენ? ამით საკონსულტაციო აუდიტის არეალი, რომელიც ასევე ფასიანია საქართველოში, შემცირდება და ეს ფუნქციები საგადასახადო ორგანოებში გადავა. რამდენად კვალიფიციური იქნება ასეთი კონსულტაციები, ვერ გეტყვით, ვინაიდან, ნებისმიერ შემთხვევაში, როდესაც საგადასახადო ორგანოს წარმომადგენელი რომელიმე საკითხზე აკეთებს კონსულტაციას, პირველ პლანზე დგას სახელმწიფოსა და საგადასახადო ორგანოს და არა გადამხდელის ინტერესები. ამიტომ ასეთი სტატუსის შემოღება საკმაოდ პრობლემურია.

აუდიტორთა საბჭო - ყველაფერი დამოკიდებულია იმაზე, ვინ იქნება მოწვეული ამ საბჭოში. სავარაუდოდ, ამ საბჭოში ისევ ხელისუფლების ორგანოების წარმომადგენლები იქნებიან, ისევ და ისევ წინა პლანზე დადგება სახელმწიფოს და არა გადამხდელის ინტერესები. ამიტომ, უკეთესი იქნებოდა ეფიქრათ იმაზე, რომ საგადასახადო ომბუდსმენისა და აუდიტორთა საბჭოს ნაცვლად, საგადასახადო დავებში კვლავ დაეშვათ (როგორც ეს მეორე გამოცემის საგადასახადო კოდექსის პირველ ეტაპზე იყო შემოღებული) არბიტრაჟის ინსტიტუტი, რომელიც ნამდვილად დამოუკიდებელი იყო სახელმწიფოსგან და გადასახადის გადამხდელისგან. დღესდღეობით ამ დამოუკიდებლობას ვერ ვხედავ;

იმპორტის გადასახადი და საბაჟო გადასახადი კი შინაარსით ერთი და იგივეა.

„ბ.კ.“ - როგორ ფიქრობთ: გაიზარდა თუ შემცირდა გადასახადები? დაგვეთანხმებით, საშემოსავლო გადასახადის თანდათანობითი შემცირების ტენდენცია დროში გაიწელა, თუმცა გაიზარდა: დღგ-თი დასაბეგრი ბაზა, აქციზის განაკვეთები. არადა, როგორც აცხადებდნენ, გადასახადებს არ უნდა შეხებოდა ე.წ. რევოლუციური აღტკინება.

საინტერესოა, ესეც გადასახადების ოპტიმიზაციისკენ მიმართული ნაბიჯი იყო, თუ სტრიქონებს შორის შემოპარებული ჩანაფიქრი?

ნოდარ ხადური: - ცალსახად უნდა ითქვას, რომ ამ საგადასახადო კოდექსით ბევრი გადასახადი გაიზარდა. მე ეს ძალიან მიკვირს, რადგან შარშან ოქტომბერში პრეზიდენტმა თქვა, რომ საქართველოში აღარასოდეს აღარ გაიზრდებოდა არც გადასახადები და არც დაბეგვრის ბაზა. გადასახადები გაიზარდა. მაგალითად, გრანტების დაბეგვრა, იჯარიდან შემოსავალი და ა.შ. 12 პროცენტით იბეგრებოდა, ახლა კი 20 პროცენტით დაიბეგრება. გარდა ამისა, ახალი საგადასახადო კოდექსი ძალაში შედის 2011 წლის 1 იანვარს. ძველი საგადასახადოს კოდექსის მიხედვით, სწორედ ამ დღიდან საშემოსავლო გადასახადი 18 პროცენტი უნდა გამხდარიყო. ასე რომ, გამოდის, გადასახადი იზრდება. ამასთან, ძალიან ბევრი შეღავათია ამოვარდნილი, ანუ დაბეგვრის ბაზა იზრდება. ამას ადასტურებს ჩვეულებრივი უმარტივესი გათვლები. თუკი დასაბეგრი ბაზა იზრდება 10-12 პროცენტით, საშემოსავლო გადასახადის გეგმა იზრდება 20-22 პროცენტით, ეს ყველაფერი ნიშნავს იმას, რომ გადასახადები იზრდება. სამწუხაროდ, გადასახადების რაოდენობის შემცირება არ ასახულა მათ თვისობრიობაში და თვისობრივ შემცირებაში.

კონსტანტინე გორბატკოვი: - თუ მხედველობაში მივიღებთ ფაქტობრივად უმოქმედო ნორმებს, რომლებიც მოქმედ საგადასახადო კოდექსშია (საშემოსავლო გადასახადის 18 %25-იანი განაკვეთი 2011 წლიდან უნდა შესულიყო ძალაში), რა თქმა უნდა, გაიზარდა. აღნიშნულის გარეშეც შეიძლება ითქვას, რომ გადასახადები გაიზარდა, ვინაიდან აქციზის გადასახადები თითქმის გაორმაგდა. ეს კი სხვა დანარჩენ გადასახადებზე ახდენს ზეგავლენას, რადგან აქციზით იბეგრება არა მხოლოდ ალკოჰოლიანი სასმელები და თამბაქოს ნაწარმი, არამედ, საწვავი და გაზიც. ეს გადასახადის გადამხდელისთვის სასიკეთო ნამდვილად არ არის.

როცა ხმამაღლა ცხადდება, რომ გადასახადების ოპტიმიზაცია ხდება, სინამდვილეში კი გადასახადების სიდიდის შემცირების დროში გადაწევას ვაკეთებთ, ვზრდით აქციზის გადასახადებს, ეს აშკარად სტრიქონს შორის შემოპარებული ჩანაფიქრია. ეს კეთდება იმისათვის, რომ ბიუჯეტის შემოსავლების წყარო გადასახადების სახით იყო ოპტიმიზირებული და შესაბამისად შენარჩუნებული.

„ბ.კ.“ - ახალი საგადასახადო კოდექსის თანახმად, ზოგიერთი სიახლე, ვთქვათ, პირადი აგენტის მომსახურება; წინასწარი გადაწყვეტილების მიღება; საერთოდ, მომსახურების ფორმები - ცნობების გაცემაც კი, დღეს ფასიანია და არც თუ ისე იაფი.

თქვენის აზრით, რამდენად სამართლიანია (მიზანშეწონილია) ასეთი გადაწყვეტილება, თუ ეს უნდა მივიღოთ, როგორც ევროპელობისკენ გადადგმული კიდევ ერთი ნაბიჯი? შესაძლებელია თუ არა პარალელის გავლება ევროპის ქვეყნების საგადასახადო სისტემასთან ამ თვალსაზრისით?

ნოდარ ხადური: - თავის დროზე, როდესაც საგადასახადო სამსახური გარდაქმნეს საჯარო სამართლის იურიდიულ პირად, მაშინვე ვთქვი, რომ ეს მიმართული იყო სამსახურის დაფინანსების ალტერნატიული წყაროების გაჩენისკენ. მაშინვე დასახელდა არგუმენტები, რომ ეს ასე არ არის, რომ ამით სამსახური უფრო მოქნილი გახდება და ა.შ. თავისთავად ცხადია, საჯარო სამართლის იურიდიულ პირს, გარდა ბიუჯეტის დაფინანსებისა, აქვს საკუთარი შემოსავლის წყარო. საგადასახადო კოდექსში შეტანილი ცვლილებებით, ცნობის აღებაშიც კი ფული უნდა გადაიხადოთ. მართალია, ზოგიერთი მეწარმისთვის ამ მომსახურების საფასური მხოლოდ ხურდა ფულია, მაგრამ საქართველოში ხომ მეწარმეთა აბსოლუტური უმრავლესობა მცირე მეწარმეა, რომელთათვისაც ამგვარად გაზრდილი ადმინისტრაციული დანახარჯების გადატანა რთული იქნება. ვფიქრობ, დღეს ფასიანი მომსახურების შემოღების აუცილებლობა არ არსებობდა. მეწარმე ისედაც იმდენ გადასახადს იხდის, ახლა კი დამატებით ფული უნდა გადაიხადოს იმისათვის, რომ გადასახადი გადაახდევინონ. ადამიანი გადასახადს იმიტომ იხდის, რომ სახელმწიფომ შეასრულოს თავისი ვალდებულებები და პირნათელი იყოს მის წინაშე. ამიტომ, ვფიქრობ, ზედმეტი ტვირთის დაკისრება მეწარმეებისთვის, რაოდენ მცირეც არ უნდა იყოს იგი კარგი არ არის.

კონსტანტინე გორბატკოვი: - საგადასახადო მომსახურების კომერციულ ფორმაზე გადასვლას ნაწილობრივ უკვე შევეხეთ. ცხადია, აქაც იქნება განსხვავებული აზრი: ერთი მხრივ, ეს დადებითია, რადგან ნაკლებად გვიწევს რიგებში დგომა. კოდექსის არა, მაგრამ, საგადასახადო ორგანოს დამსახურებად ნამდვილად უნდა ჩავთვალოთ, რომ ელექტრონული ფორმით მომსახურების შემოღება, მართალაც, წინ გადადგმული ნაბიჯია, საერთო დადებით სურათს ქმნის, მაგრამ ისიც უნდა დავინახოთ, რომ უკანა პლანზე დგას გადასახადის გადამხდელების უზარმაზარი არმია, ვისაც დღესდღეობით დიდ ტვირთად აწვება ასეთი ცვლილებები. წვრილი გადამხდელი იქნება, თუ მსხვილი, მას სტაბილური სიტუაცია სჭირდება. მუდმივი ცვლილები კოდექსში ცხადია, უარყოფითი მოვლენაა. დამეთანხმებით გადასახადის გადამხდელი ვერ ასწრებს ამ ინფორმაციის გადამუშავებას. სულ ამ ცვლილებებზე უნდა ახდენდეს მეთვალყურეობას, მას კი, მაპატიეთ, სულ სხვა საზრუნავი (ბიზნესი) აქვს. გამოდის, რომ ცალკე პიროვნება უნდა დაიქირავოს. რაც დამატებით ხარჯს უკავშირდება. ეს კი, დღევანდელი სიტუაციიდან გამომდინარე, ბევრისათვის მიუღებლად მეჩვენება.

„ბ.კ.“ - ყველა სხვა ღირსებათა შორის (რომლებსაც ზოგი დადებით მოვლენად მიიჩნევს, ზოგი კი - პირიქით), გადასახადების ადმინისტრირება და სამართალდარღვევებზე პასუხისმგებლობის ზომები კიდევ უფრო გამკაცრდა. რამდენად შეუწყობს ეს ხელს გადამხდელთა პასუხისმგებლობის (კულტურის) ამაღლებას და რამდენად წაადგება საქართველოს ეკონომიკას?

ნოდარ ხადური: - აქ ერთი მომენტია გასათვალისწინებელი: გამკაცრება შეიძლება სასარგებლოც კი იყოს იმ შემთხვევაში, თუკი სახელმწიფო და ბიზნესმენი პარტნიორები არიან. თუკი სახელმწიფომ ერთხელ, მეორედ, მესამედ გაგაფრთხილა, შენ კი მაინც არ იშლი შენს ცუდ საქმეებს, ცხადია, სასჯელის ღირსიც ყოფილხარ. ჩვენთან კი რა სიტუაციაა: მოვა სახელმწიფოს წარმომადგენელი პიჯაკში გამოწყობილი ჰალსტუხიანი ჯეელი, იყიდის 20 თეთრიან სანთებელას და იქვე გამოწერს 500 ლარიან ჯარიმას. ჩასაფრების პოლიტიკა არის ყველაზე ცუდი რამ, რაც შეიძლება სახელმწიფომ გაუკეთოს მეწარმეს. სახელმწიფო არ არის (ყოველ შემთხვევაში არ უნდა იყოს) დამსჯელი აპარატი. მას თავისი ფუნქციები აქვს, რომელთა შესრულებისთვისაც ფული სჭირდება. როცა გადამხდელი დაინახავს, რომ მის მიერ გადახდილი გადასახადები კარგ საქმეებს ხმარდება, არ ვიტყვი, რომ ის აღარასოდეს აღარ იფიქრებს გადასახადების დამალვაზე, მაგრამ მისი მოტივაცია ამ საქმისკენ შემცირდება. ხომ არსებობს ცნობილი გამონათქვამი: ორი რამ არის გარდაუვალი: სიკვდილი და გადასახადებიო. ცხადია, რომ ადამიანების აბსოლუტური უმრავლესობა თავს არ იკლავს. ანალოგიურად, ადამიანების აბსოლუტური უმრავლესობა ცდილობს, გადასახადებს თავი აარიდოს, მაგრამ როდესაც ყალიბდება გარემო და არა სადამსჯელო ღონისძიება, ადამიანები თავს აღარ არიდებენ გადასახადების გადახდას და ასეთი სიმკაცრეც აღარ არის საჭირო. 30 თეთრიანი ქვითრისთვის 500 ლარიანი ჯარიმა წარმოუდგენლად შეუსაბამოა, რადგან, შესაძლოა, 500 ლარი იმ ჯიხურში მთელი კვირის ნავაჭრზე ნაკლებიც კი იყოს. ეს არაადეკვატური სიმკაცრეა. თანაც, თუკი ხდება ბიზნესის გამოწოვა, ეს ბიზნესი ჩერდება. შესაბამისად, აღარც გადასახადი იქნება. ამიტომ, ვფიქრობ, რაღაც ოქროს შუალედის დაცვა არ იქნებოდა ურიგო.

კონსტანტინე გორბატკოვი: - ეს, რა თქმა უნდა, დრაკონული მიდგომაა. ისეთი ნორმებია მოღებული, რომ ნებისმიერი შეიძლება კატასტროფის წინ აღმოჩნდეს. შორს რომ არ წავიდეთ, დღეს ნებისმიერ საწარმოს რაოდენობრივ აღრიცხვიანობაში თავისუფლად შეიძლება ხარისხობრივი ან სხვა პარამეტრების მიხედვით, თვალდახუჭულმა გამოავლინო ერთ შემთხვევაში ზედმეტობა, მეორეში - დანაკლისი. ამ დროს, ბუღალტრულად ყველაფერი აბსოლუტურად სწორად შეიძლება იყოს დაფიქსირებული და რაოდენობრივი მაჩვენებლებიც დაემთხვეს ბუღალტრულს. მაგრამ, მაინც უმკაცრეს საჯარიმო სანქციებს გაავრცელებენ გადასახადის გადამხდელზე. ეს მიუღებელია. ამით გადამხდელებს ხელოვნურად შეექმნებათ პრობლემები, რაც ეკონომიკის განვითარებაზეც უარყოფითად აისახება.

„ბ.კ.“ - ახალი საგადასახადო კოდექსი 2011 წლის იანვრიდან შედის ძალაში, ანუ ჯერ კიდევ არაა მოქმედებაში და უკვე რიგში დგას მასში შესატანი ცვლილებები - კერძოდ, მხედველობაში გვაქვს დევნილებისთვის საკუთრებაში გადაცემული ფართების (სახლების, ბინების) გაყიდვის დაბეგვრისგან განთავისუფლების ინიციატივა. აღნიშნული ფაქტი, ხომ არ ნიშნავს, რომ ადრინდელივით ახალ საგადასახადო კოდექსში ცვლილებების კასკადი გაგრძელდება?

ნოდარ ხადური: - საგადასახადო კოდექსში კიდევ ბევრი ცვლილება შევა. 1997 წლის შემდეგ მიღებული სამივე საგადასახადო კოდექსის ძალაში შესვლის პროცესი ძალიან ჩქარი იყო. ქვეყანაში ბევრი პრობლემა ჩნდება იმის გამო, რომ ყველაფრის ერთიანად გააზრება შეუძლებელია. ცხოვრება ძალიან რთული რამ არის, საგადასახადო კოდექსი კი ცხოვრების დარეგულირების ერთერთი საშუალებაა. ამდენად ასეთი სიჩქარის შედეგად საჭირო ხდება ცვლილებების შეტანა. ადამიანები თვალყურს ვერ ადევნებენ, ფეხს ვერ უწყობენ კოდექსის ყოველ ცვლილებას. მაგალითად, ადამიანს სოფლის მეურნეობის პროდუქცია ჩამოაქვს და სადღაც აბარებს. იგი ვერანაირად ვერ მოახერხებს, ყოველდღიურად შევიდეს პარლამენტის ან ფინანსთა სამინისტროს ვებ-გვერდზე და თვალყური ადევნოს, შეიცვალა თუ არა კანონი...

კონსტანტინე გორბატკოვი: - საგადასახადო კანონმდებლობაში ხშირი ცვლილებების უარყოფით გავლენის შესახებ ნაწილობრივ უკვე ვისაუბრეთ. მაგრამ ახლა ამ პროცესის სხვა მხარესაც შევხედოთ. გასაგებია, რომ ცვლილებები აუცილებელია. ამას განაპირობებს განვითარების ლოგიკა. ამასთან, არსებობს უამრავი პრობლემური საკითხიც, რომელიც საგადასახადო კოდექსით არ არის განსაზღვრული. მაგალითად, გრძელვადიანი კონტრაქტების პრობლემა: ხარჯებიდან შემოსავლის განსაზღვრის არანაირი მეთოდური მითითებები და ინსტრუქცია არ არსებობს. თეთრი ლაქებია ლომბარდების მუშაობაში, სათამაშო ბიზნესის აღრიცხვის საკითხში. საშემოსავლო გადასახადი, ასე თუ ისე, პერსონიფიცირებულია. ვთქვათ, სათამაშო ავტომატში მივიღე 20 ლარი. ეს თანხა უნდა დაიბეგროს. ვინ უნდა დაიბეგროს? როგორ? აქ უამრავი თეორიული თუ პრაქტიკული ხასიათის პრობლემაა და ყოველთვის იქნება. საკმაოდ რთულია ამხანაგობების დაბეგვრის პრობლემები. წარმოიდგინეთ: ხალხი გამოასახლე, უხდი შესაბამის ანაზღაურებას იმისათვის, რომ ელოდება, როდის აშენდება მისი ახალი საცხოვრებელი ბინა...

„ბ.კ.“ - და ბოლოს: რომ იყოს თქვენზე დამოკიდებული დაუყოვნებლივ რას შეცვლიდით ახალ საგადასახადო კოდექსში?

ნოდარ ხადური: - ძალიან რთული საქმე კია, მაგრამ შევეცდებოდი, შემომეღო ინსტიტუტი საგადასახადო სამსახურში, რომელიც დაავალდებულებდა საგადასახადო სამსახურს, კარდაკარ ევლო და გაეფრთხილებინა (და არა მაშინათვე დაეჯარიმებინა) მეწარმეები მოსალოდნელ სიახლეებთან დაკავშირებით. გარდა ამისა, შევეცდებოდი, რომ კოდექსი ყოფილიყო ადვილად წასაკითხი. მე ხელისუფლებაში ყოფნის დროს ვმუშაობდი საგადასახადო კოდექსთან დაკავშირებით და ვიცი, რომ ეს ძალიან რთული საქმეა, მაგრამ კოდექსი ისე უნდა დაწეროს იურისტმა და ეკონომისტმა, რომ ადვილად წაიკითხოს ფილოლოგმა. გასაგებია, რომ იურისტებს და ეკონომისტებს ჩვენი ლექსიკა, წინადადებების წყობა და აზროვნების განსხვავებული წესიც კი გვაქვს, მაგრამ, ასეთ რამეს თუ შევძლებთ, ეს მართლაც სასიკეთო საქმე იქნება.

კონსტანტინე გორბატკოვი: - უპირველესად, ადმინისტრირების წესებს, შემდეგ კი - საგადასახადო ორგანოების, განსაკუთრებით კი, ფინანსური პოლიციისა და აუდიტის დეპარტამენტის მიდგომას გადასახადების გადამხდელების მიმართ.

დაუშვებელია გადასახადის გადამხდელებს უყურებდნენ როგორც სახელმწიფოს მტრებს და მძარცველებს. მათ უნდა მოვეპყრათ როგორც პარტნიორებსა და მეგობრებს. გადამხდელი ხომ ის ხეა, რომელზეც სახელმწიფო ზის. თუ მოვჭრით ამ ხეს, ხვალ-ზეგ აღარ იქნება არც ერთი გადამხდელი, რომელიც ბიუჯეტში შესაბამის თანხას გადაიხდის.

ლია ელიავა
ექსპერტი

თითქმის ორ წელზე მეტი გავიდა, რაც საქართველოს ეკონომიკა მწვავე საბანკო კრიზისმა შეძრა. ბევრი სხვა ქვეყნისგან განსხვავებით (სადაც საბანკო კრიზისების განვითარების წინაპირობები თითქმის შეუმჩნეველი იყო მოსახლეობის ფართო მასებისათვის) საქართველოში მოახლოებული საბანკო კრიზისის შესაძლებლობაზე ბევრჯერ ხმამაღლა ითქვა და დაიწერა - ჯერ კიდევ 2007-2008 წლის პირველ ნახევარში.

სამწუხაროდ, მეცნიერთა და ექსპერტთა გაფრთხილება კრიზისის გარდაუვალობაზე არ გაიზიარა ქვეყნის ხელისუფლებამ, განსაკუთრებით საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა. ეს უკანასკნელი საბანკო სისტემის მდგრადობის საფუძვლად მხოლოდ გაცემული კრედიტების განუხრელი ზრდის ტენდენციას მიიჩნევდა.

დიახ, ეროვნულმა ბანკმა წარმატებით შექმნა ვირტუალური წარმოდგენა იმისა, რომ საქართველოს საბანკო სისტემა გრანიტის ქვასავით მაგარია და ჰეოფსის პირამიდასავით მყარი. მაგრამ 2008 წლის რუსეთის აგრესიამ მკაფიოდ დაგვანახა, რომ ეს გრანიტი მრავალკუთხა ნაწილებად ერთ დღეში დაიშალა.

საქართველოში საბანკო კრიზისის მიზეზებს შორის შეიძლება დასახელდეს რუსეთის აგრესია, გლობალური ფინანსური კრიზისი და სხვა ეგზოგენური და ენდოგენური ფაქტორები, მაგრამ აშკარაა, რომ მისი წარმოქმნისა და განვითარების ხელშემწყობი მთავარი ფაქტორი იყო ქვეყნის შიგნით საბანკო ზედამხედველობის სისუსტე. როგორც პრაქტიკამ დაგვანახა, საქართველოში მოქმედი ბანკები თითქმის ორი წლის განმავლობაში ვერ გამოვიდნენ კრიზისით გამოწვეული შოკური მდგომარეობიდან. საბანკო კრიზისის შედეგები საქართველოს ეკონომიკისათვის საკმაოდ მძიმე აღმოჩნდა. ცხადია, ეს არ იყო განპირობებული მხოლოდ გლობალური ეკონომიკური კრიზისით, ვინაიდან ჩვენი ქვეყნის ეროვნული ეკონომიკა სუსტადაა ინტეგრირებული საერთაშორისო ეკონომიკაში. სადავო არ უნდა იყოს ის, რომ ბანკების მხრიდან კრედიტის გაცემის შეზღუდვა გახდა საქართველოს ეკონომიკური კრიზისის ერთ-ერთი მთავარი მაპროვოცირებელი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი.

ჩვენი მიზანი არაა განვლილ პერიოდში დაშვებული შეცდომების კომპლექსური ანალიზი. მაგრამ არ შეიძლება არ აღინიშნოს, რომ მათი უმეტესი წილი განპირობებული იყო ეროვნული ბანკის არასწორი საზედამხედველო სტრატეგიით და საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციების კარნახით მიღებული გადაწყვეტილებებით. ამ მხრივ მდგომარეობა დღესაც ბუნდოვანია. საქმე იმაშია, რომ საზოგადოებისთვის უცნობია როგორც საქართველოს საბანკო სექტორის განვითარების სამომავლო პერსპექტივები, ასევე ეროვნული ბანკის მიერ განსახორციელებელი ანტიკრიზისული ღონისძიებები. უპირველეს ყოვლისა, საინტერესოა იმის გარკვევა, თუ ვის ზედამხედველობს საქართველოს ეროვნული ბანკი. მისივე ოფიციალური მონაცემებით, საქართველოს საბანკო სისტემის 19 ბანკიდან უცხოური კაპიტალის მონაწილეობით ფუნქციონირებს 13 ბანკი და უცხოეთის ბანკების 2 ფილიალი. უცხოელთა წილი ბანკების მთლიან კაპიტალში შეადგენს 79.7%25-ს, აქედან, საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციები ფლობენ 10.3%25-ს, კერძო უცხოური ბანკები - 55.6%25-ს და სხვა ინვესტორები - 34.2%25-ს. ამ სხვა ინვესტორების ქვეშ იგულისხმება აგრეთვე ოფშორულ ზონებში დარეგისტრირებული ფირმები. რაც შეეხება საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციებს, მათი შემოსვლა საქართველოს საბანკო სექტორში განხორციელდა საბანკო კრიზისის აღმასვლის პერიოდში 2008 წლის ბოლოს. მათი ფინანსური დახმარება გამოიხატა არა მარტო სესხების გაცემით, არამედ ადგილობრივი ბანკების თანამფლობელობაში მოქცევით. ესენია საერთაშორისო საფინანსო კორპორაცია (IFC), ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკი (EBRD), აშშ-ს კერძო უცხოური ინვესტიციების კორპორაცია (OPIC), გერმანული სარეკონსტრუქციო საკრედიტო ინსტიტუტი (KfW), ნიდერლანდების მეწარმეობის განვითარების ბანკი (FMO).

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, საქართველოს ეროვნული ბანკი ზედამხედველობს ძირითადად უცხოური კაპიტალის მონაწილეობით შექმნილ ბანკებს, სადაც თავმოყრილია მთელი საბანკო სისტემის მთლიანი აქტივების 89.1%25, მთლიანი სესხების 89.2%25 და არასაბანკო, ანუ საქართველოს მოსახლეობის, დეპოზიტების 90.9%25. რა თქმა უნდა, საბანკო სექტორს გააჩნია ფინანსურად მძლავრი ინვესტორები, რომლებიც შემდგომი საბანკო კრიზისის დროსაც სავარაუდოდ დაეხმარებიან თავიანთ ბანკებს. მაგრამ, ვფიქრობთ, ეროვნული მეწარმეობისთვის უფრო საინტერესოა ის, თუ რა სტრატეგიით იმოქმედებს ეროვნული ბანკი იმისათვის, რომ უცხოური დახმარების საჭიროება არ წარმოიქმნას მომავალში.

საქართველოს საბანკო სისტემის განვითარების ტენდენციები არ აძლევენ მას საშუალებას სრულად უზრუნველყოს თავისი მაკროეკონომიკური ფუნქციის შესრულება, რაც დამახასიათებელია განვითარებული ეკონომიკებისთვის. კერძოდ, დღეისთვის შერჩეული სტრატეგიით საქართველოს საბანკო სისტემა ვერ უზრუნველყოფს კაპიტალის დარგთაშორის გადადინებას, მოთხოვნასა და მოხმარებას შორის წონასწორობის შენარჩუნებას, დანაზოგების ტრანსფორმაციას ინვესტიციებში. ქვეყნის საბანკო სისტემის მიმართ ჯერ კიდევ არსებული უნდობლობა საერთაშორისო თანამეგობრობის მხრიდან აფერხებს მსხვილი სახსრების მოზიდვას საერთაშორისო ფინანსური ბაზრებიდან.

დღეისთვის საქართველოს საბანკო სექტორში მდგომარეობა კვლავაც მერყევია. მიუხედავად ბანკების უცხოური მფლობელების ფინანსური დახმარებისა, კრედიტების გაცემა ისევ შეზღუდულია. თავისუფალი სახსრები ბანკებმა ძირითადად სახაზინო ვალდებულებების შესასყიდად მიმართეს. მათ შესაძენად გამოყოფილი თანხა წინა წლის ამავე პერიოდთან შედარებით გაიზარდა 60%25-ით და შეადგინა მთლიანი აქტივების 20%25 და საკრედიტო პორტფელის 38%25. ერთის მხრივ, დადებით მოვლენად შეიძლება ჩაითვალოს აქტივების ასეთი დივერსიფიცირება. ხოლო მეორეს მხრივ, ეს აშკარად მიუთითებს იმაზე, რომ ბანკებმა გააკეთეს შესაბამისი დასკვნები საბანკო კრიზისიდან გამომდინარე და მიზანშეწონილად ჩათვალეს სახსრების ნაწილის შემონახვა შესაძლო რთული პროცესების დასაძლევად. ბანკების ამგვარი დაბანდებები წაახალისა ეროვნულმა ბანკმა, როდესაც საბანკო კრიზისის დადგომისას ვადაზე ადრე გამოისყიდა სახაზინო ვალდებულებები კომერციული ბანკებისგან, რითაც ბანკებს შემატა ლიკვიდობის მარაგი. რა თქმა უნდა, მაღალშემოსავლიანი სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდებიდან მიღებული შემოსავალი უფრო ხელსაყრელია, ვიდრე რისკებთან დაკავშირებული საკრედიტო საქმიანობიდან.

ჯერ კიდევ დაბალ დონეზეა მოსახლეობისა და ეკონომიკური აგენტების ნდობა საბანკო სექტორის მიმართ. უპირველეს ყოვლისა, ეს გამოიხატება კომერციულ ბანკებში განთავსებული ანაბრებისა და დეპოზიტების მოკლე ვადიანობაში, რომელიც საშუალოდ არ აღემატება 1 წელს. გრძელვადიანი რესურსების დეფიციტი განაპირობებს ბანკების უუნარობას განახორციელონ გრძელვადიანი დაბანდებები. ასევე დაბალია ბანკების უზურნველყოფა გრძელვადიანი უცხოური საკრედიტო რესურსებით. მათი ვადიანობა შეადგენს საშუალოდ 1-3 თვეს. სწორედ ასეთმა მოკლევადიანობამ განაპირობა უცხოური პორტფელის ინვესტიციების სწრაფი გადინება საქართველოს ბანკებიდან საბანკო კრიზისის დადგომისას.

კომერციული ბანკების საკრედიტო პორტფელი ფორმირებულია ძირითადად 1,5 წლის ვადის მქონე სესხებით. ქვეყნის ეკონომიკას კი დაჩქარებული განვითარებისთვის სწორედ რომ გრძელვადიან საკრედიტო რესურსებზე ორიენტირებული რეალური სექტორის განვითარება სჭირდება. სამწუხაროდ, არც ადრე, საკრედიტო ბუმის პერიოდში, და მით უმეტეს, არც დღეს, საქართველოს საბანკო სისტემას არა აქვს შესაძლებლობა და ნება ადგილობრივი რეალური სექტორი უზრუნველყოს გრძელვადიანი ფინანსური რესურსით. უფრო მეტიც, მოკლევადიანი რესურსებით უზრუნველყოფაც კი პრობლემურ ხასიათს ღებულობს. რეალური სექტორის ისეთ დარგებზე, როგორიცაა: მრეწველობა, მშენებლობა და სოფლის მეურნეობა, გაცემული სესხების მოცულობა კომერციული ბანკების საკრედიტო პორტფელის მხოლოდ 20%25 შეადგენს. დანარჩენი სეხსები არამატერიალური წარმოების სფეროზეა გადანაწილებული, მეტწილად ვაჭრობაზე, სადაც რისკის ხარისხი შედარებით დაბალია.

საყურადღებოა ის გარემოებაც, რომ დაბალია საბანკო სექტორს შიგნით ბანკებს შორის ურთიერთნდობის ხარისხი. ეს გარემოება განპირობებულია იმით, რომ ისინი კარგად ფლობენ თითოეულ ბანკში რეალურ ვითარებას. ამაზე მიუთითებს ის გარემოებაც, რომ დღემდე არაა ჩამოყალიბებული ბანკთაშორისო საკრედიტო ბაზარი. ბანკები, არ ენდობიან რა ერთმანეთს, თავს არიდებენ საფინანსო რესურსის ურთიერთსესხებას. ასეთი ვითარებაა არა მარტო დღეს, როდესაც საბანკო კრიზისის პირველმა მწვავე ტალღამ ჩაიარა, არამედ ასეთი ვითარება იყო საკრედიტო ბუმის პერიოდშიც, როდესაც საბანკო სექტორი საპნის ბუშტივით იბერებოდა და ქვეყნის ერთ-ერთ წარმატებულ სექტორად მოიხსენიებოდა.

კვლავ სერიოზულ პრობლემად რჩება კომერციული ბანკების დეკაპიტალიზაციის პრობლემა, რაც გამოწვეულია კრედიტებზე ვადაგადაცილებული დავალიანების ზრდით. ოფიციალური ინფორმაციით, დღეს უმოქმედო სესხების წილი მთლიან სესხებში შეადგენს 15%25-ს, რაზედაც შექმნილია რეზერვები, რომელთა სიდიდე მთლიანი სესხების 8%25-ს აღწევს. სამწუხაროდ, ზუსტი ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ რა ოდენობის სესხები იქნა რესტრუქტურირებული და პროლონგირებული, საზოგადოებისათვის ხელმიუწვდომელია. სავარაუდოდ მთლიანობაში ვადაგადაცილებული სასესხო დავალიანება არ უნდა იყოს 30%25-ზე ნაკლები. ბუნებრივია, უმოქმედო სესხი უნდა ჩამოიწეროს ბანკის ბალანსიდან როგორც ზარალი, ეს კი პირდაპირ მოქმედებს ბანკების საკუთარი კაპიტალის სიდიდეზე, ანუ იმ ქვაკუთხედზე, რომელზედაც აიგება ბანკის ფინანსური მდგრადობის ფილოსოფია.

კრედიტებზე ვადაგადაცილებული დავალიანების ზრდის შედეგია კრედიტების გაცემის ინტენსივობის ვარდნა და მათი გაცემის პირობების გამკაცრება. ამას თან ერთვის: ეკონომიკის დოლარიზაციის მაღალი დონე, რაც გარკვეულწილად განპირობებულია კომერციული ბანკების მიერ სესხების უცხოურ ვალუტაში გაცემით; დანაზოგების და შემოსავლების შემცირებით; ბანკებისადმი ნდობის ვარდნით. შედეგად ამისა, შენელდა ეკონომიკური აგენტებისა და მოსახლეობის სახსრების ნაკადი დეპოზიტებსა და საბანკო ანგარიშებზე, რაც, თავის მხრივ, აუარესებს ფიზიკური და იურიდიული პირების დაკრედიტების პირობებს.

კომერციული ბანკების ბალანსების გაწმენდის პრობლემაზე ეროვნულ ბანკს საკმაოდ საინტერესო რეაქცია ჰქონდა. ნაცვლად იმისა, რომ ეროვნულ ბანკს შეექნმა გარკვეული სტიმულები კომერციული ბანკებისთვის ბალანსების გასაწმენდად, მან მიმართა საზედამხედველო ნორმატივების შესუსტების ტაქტიკას. კერძოდ, 100-დან 75 პროცენტამდე შეამცირა საზედამხედველო კაპიტალის ადეკვატურობის დასადგენად გამიზნული რისკის მიხედვით შეწონილი აქტივების გაანგარიშება საბაზრო რისკის მიხედვით. ამ კოსმეტიკური ზომის შედეგად კომერციული ბანკების კაპიტალი არც ისე ცუდად გამოიყურება.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მოჩვენებითი ღონისძიება თვითმოტყუების ზომა იყო კომერციული ბანკებისათვის საშუალო ლიკვიდურობის კოეფიციენტის მინიმალური სავალდებულო დონის დაწევა 30%25-დან 20%25-პროცენტამდე. რისთვის იყო ეს გაკეთებული, ძნელი სათქმელია, თუმცა სიტუაცია ეროვნული ბანკის სავალდებულოდ დასაცავი ნორმატივების მხრივ საკმაოდ ჯანსაღად გამოიყურება. როგორც ვხედავთ, საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა სრულად ვერ უზრუნველყო მის ხელთ არსებული ბერკეტების გამოყენება კრიზისის დასაძლევად. არადა მისი დაძლევის გზები და მექანიზმები არაერთხელ იქნა აპრობირებული თითქმის მთელს მსოფლიოში (ამის გამოცდილება თითქმის ყველა ქვეყნის ცენტრალურ ბანკს გააჩნია). ზოგადად, საბანკო კრიზისის შედეგების დაძლევის წარმატებული პროგრამები ორ ძირითად კომპონენტს მოიცავენ. ეს არის პრობლემური აქტივების თავისდროული შეფასება და მათი დროული მოცილების მიზნით ბანკებისთვის სტიმულების შექმნა, აგრეთვე ბანკების რეკაპიტალიზაცია.

ყველაზე მთავარი და სწორი დასკვნა, რომელიც გააკეთა ეროვნულმა ბანკმა საბანკო კრიზისის გაკვეთილიდან, აღმოჩნდა საქართველოს საბანკო სექტორში რისკების სრული უმართაობა. სიტუაციის გამოსწორების მიზნით ეროვნულმა ბანკმა სასწრაფო წესით დაიწყო საბანკო რისკების მართვის პრაქტიკის შესწავლა და რისკ-მენეჯმენტის ელემენტების დანერგვის მცდელობა კომერციული ბანკების საქმიანობაში. სამწუხაროდ, როდესაც ურემი გადაბრუნდა, გზა მაშინ გამოჩნდა. არადა, ცივილიზებული სამყაროსთვის ეს გზა საკმაო ხანია ცნობილია და მას ბაზელი-II ჰქვია.

ბაზელი-II შეთანხმება მიღებულ იქნა 2004 წელს. იგი წარმოადგენს საბანკო ზედამხედველობის ბაზელის კომიტეტის რეკომენდაციებს. მრავალ ქვეყანაში, სადაც საბანკო სექტორის გამართულ ფუნქციონირებას უკავშირებენ ეკონომიკურ კეთილდღეობას, რამდენიმე წლის განმავლობაში ჩატარდა მასზე გადასასვლელად მოსამზადებელი სამუშაოები. ასე, მაგალითად, საკუთარი კაპიტალის ადეკვატურობის ნორმატივები იაპონიაში დაინერგა 2007 წელს, ევროპის კავშირის ქვეყნებში - 2008 წელს, აშშ-ში - 2009 წელს. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ აშშ ყოველთვის ეჭვის თვალით უყურებდა ბაზელის შეთანხმებებს, ახლაც კი, როდესაც მიღებულია ბაზელი-III შეთანხმება, არსებობს შიში იმისა, რომ მას შეერთებული შტატები არ გაიზიარებენ. თუმცა გლობალურმა საფინანსო კრიზისმა, რომლის მიზეზიც გახდა ამ ქვეყნის საფინანსო სექტორი, ხელისუფლება დაარწმუნა იმაში, რომ ბანკების დერეგულირებას შეიძლება მოჰყვეს საკმაოდ მძიმე და საფრთხის შემცველი შედეგები. კრიზისის დაწყებიდან 2 წლის შემდეგ აშშ-მ მიზანშეწონილად ჩათვალა ბაზელი-II-ის პრინციპების დანერგვა საკუთარ საბანკო სისტემაში. მართალია, საქართველოში დაწყებულია ბაზელი-II-ის პრინციპებზე გადასვლის სამუშაოები, მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ ამ სისტემის დანერგვა ძალზე შრომატევადი და ხანგრძლივი პროცესია, უნდა ვივარაუდოთ, რომ მასზე გადასვლა უახლოეს პერიოდში არ მოხდება!

სწორედ რომ შეერთებული შტატების საბანკო ზედამხედველობის ანარეკლად შეიძლება ჩაითვალოს საქართველოს ეროვნული ბანკის მისწრაფება - თავის კონტროლს დაუქვემდებაროს კომერციული ბანკების რისკ-მენეჯმენტი. უნდა ითქვას, რომ ეროვნული ბანკი დღემდე ახორციელებს რისკ-ორიენტირებულ ზედამხედველობას, რომელიც მოიცავს ზედამხედველობის ფაქტიურად ყველა კომპონენტს, მათ შორის ანგარიშგების ანალიზს, საფრთხის შემცველი მოვლენების ადრეულ გამოვლენას, ბანკების კლასიფიკაციას ფინანსური მდგრადობის ხარისხის მიხედვით, ანუ ე.წ. სარეიტინგო სისტემებს, საბანკო სექტორის სისტემურ მდგრადობას.

ბანკებზე ზედამხედველობის კუთხით ბაზელი-II ითვალისწინებს რისკების მართვას. ზოგადად საბანკო სფეროში რისკების მართვა საკმაოდ რთული მეთოდოლოგიური პრობლემაა. რისკების მართვა შეიძლება განვიხილოთ მაკრო და მიკრო დონეზე. საბანკო სისტემის დონეზე საბანკო რისკების რეგულირების ძირითადი მექანიზმებია: ახლად შექმნილი ბანკებისთვის კაპიტალის მინიმალური ოდენობა; მოთხოვნები კაპიტალის შემადგენლობის მიმართ და კაპიტალის ადეკვატურობის ნორმატივები; შიდა კონტროლის სამსახურების საქმიანობისა და რისკების მართვის სტანდარტები; მოთხოვნები ბანკის საერთო ფინანსური მდგომარეობისა და საერთო რისკის შესახებ; რისკების რაოდენობრივი შეფასების მეთოდიკებისადმი ნორმატიული მოთხოვნები და სხვა. მიკროდონეზე, ანუ კომერციული ბანკები დონეზე, მაკრო პირობებთან ერთად გამოიყენება რისკების მართვის შიდა მექანიზმები, რომლებსაც მიეკუთვნება რისკების შეფასებისა და მართვის (ლიმიტირება, ჰეჯირება, შიდა კონტროლი და სხვ.) მეთოდების შიდასაბანკო მოდელები.

სამართლიანობა მოითხოვს ითქვას, რომ როგორც თავის დროზე ბაზელი-I არ გახდა პანაცეა საბანკო პრობლემების გადაწყვეტის კუთხით, ასევე ნათელი გახდა ბაზელი-II -ის არაადეკვატურობა მსოფლიო საბანკო სისტემის ისეთი ძირითადი პრობლემების მიმართ, როგორიცაა: საბანკო კაპიტალის საკმარისობა, ნასესხები სახსრების ჭარბი რაოდენობა, არასაკმარისი ლიკვიდურობა, ერთი ბანკის დამოკიდებულება მეორეზე, ანუ რისკის ჯაჭვურად გადადინება. ბაზელი-II ეყრდნობა ორ დებულებას. პირველის თანახმად, აუცილებელია გარკვეული პირობების დაცვა რისკების წარმოქმნის თავიდან ასაცილებლად, რისი დანერგვის მცდელობები აქვს დღეს ეროვნულ ბანკს. მეორე ითვალისწინებს გარკვეულ სარეკომენდაციო ნორმატივებს, რომლებსაც მარეგულირებელი ორგანოები თავისი შეხედულებისამებრ უწესებენ ბანკებს.

სულ სხვა მდგომარეობაა შექმნილი ბაზელი-III-ის შეთანხმებაში. მისი დადებითი მხარე იმაში მდგომარეობს, რომ რეკომენდაციებს ჩაენაცვლა სავალდებულო ნორმატივები. ამ უკანასკნელის გამოყენება ეროვნულ ბანკს დაეხმარება არა მხოლოდ საბანკო კრიზისის შედეგების საბოლოო დაძლევაში, არამედ კომერციულ ბანკებს მისცემს სტიმულს მათი საქმიანობის წარმატებულად წარმართვისათვის.

ANNOTATION
Banking crises redution in Georgia

Lia Eliava

It is already two years after the banking crisis has started in Georgia but the situation in banking sector is still unfavorable. Financial stability of banks is uncertain, credits are restrained, people don't have a trust in banking sector and there are serious problems with regard to banking supervision. Toxic debts are not wiped off the balance sheets of commercial banks yet. Weakening of banking supervisionguidelines became seriously hazardous for the banking system of the country.

As the banking crisis has shown for the purposeof adequate management of risks it is essential to increase the implementation of Basel III Agreement Principles in Georgian banking sector.

კითხვა:

- ვარ ფიზიკური პირი. ჩემი კუთვნილი გარემონტებული ფართი იჯარით გადავეცი იურიდიულ პირს. იჯარის ვადის გასვლის შემდეგ ფართი დამიბრუნა, რბილად რომ ვთქვათ, ექსპლუატაციისთვის უვარგის მდგომარეობაში. შემდგომი გაქირავებისთვის აუცილებელია ფართის გარემონტება. გთხოვთ განმიმარტოთ:

1. მექნება თუ არა უფლება, ფართის რემონტის ხარჯები გამოვქვითო შემოსავლებიდან და ვრცელდება თუ არა ჩემზე საგადასახადო კოდექსის 184-ე მუხლი, რემონტის ხარჯების გამოქვითვის თაობაზე. როგორია რემონტის ხარჯების ბუღალტრული გატარებები?

2. როგორ უნდა მოვიქცე, რომ ახალმა მოიჯარემ იმავე მდგომარეობაში არ დამიბრუნოს ფართი, იჯარის ვადის გასვლის შემდეგ?

კითხვა:

- გავარემონტეთ ჩვენი კუთვნილი ოფისი - გამოვცვალეთ შპალერი, შევღებეთ ჭერი და კარფანჯარა. სამუშაოებზე გაწეული ხარჯები მთლიანად გამოვქვითეთ საანგარიშგებო პერიოდის ერთობლივი შემოსავლებიდან.

საგადასახადო შემოწმებისას, ხარჯებში დაგვიტოვეს მხოლოდ 5%25. გაგვეზარდა მოგება, გაგვიჩნდა დამალული შემოსავალი და არასწორად ჩაბარებული დეკლარაციები, შესაბამისი ფინანსური სანქციებით. რამდენად კანონიერია ასეთი გადაწყვეტილება?

პასუხი:

- საგადასახადო კოდექსის 177-ე მუხლის თანახმად, ერთობლივი შემოსავლებიდან გამოიქვითება ყველა ხარჯი, რომელიც დაკავშირებულია მის მიღებასთან. ვინაიდან, საიჯარო ფართის რემონტის ხარჯები, უშუალოდაა დაკავშირებული შემოსავლების - საიჯარო შემოსავლების მიღებასთან, ასეთი ხარჯები ერთობლივი შემოსავლებიდან უნდა გამოიქვითოს.

როგორ უნდა მოხდეს ასეთი გამოქვითვა.

საგადასახადო კოდექსის 184-ე მუხლის თანახმად (ძირითადი საშუალებების რემონტის ხარჯების გამოქვითვა):

1. საგადასახადო კოდექსის 183-ე მუხლის მე-3 ნაწილის თითოეულ ჯგუფში შემავალ, სამეწარმეო საქმიანობისათვის გამოყენებულ ძირითად საშუალებათა რემონტის ხარჯების გამოქვითვა დაიშვება ყოველწლიურად, საანგარიშო წლის წინა წლის ბოლოსათვის ჯგუფის ღირებულებითი ბალანსის 5%25-მდე ოდენობით.

2. თანხა, რომელიც აღემატება ამ მუხლის პირველი ნაწილით დადგენილ ზღვრულ დონეს, ზრდის ჯგუფის ღირებულებით ბალანსს.

როდესაც სააღრიცხვო დოკუმენტებში დაფიქსირებულია „რემონტი“ და „რემონტის ხარჯები“, ასეთი ხარჯები უნდა გამოიქვითოს საგადასახადო კოდექსის იმ მუხლის მიხედვით, რომელიც არეგულირებს რემონტის ხარჯების გამოქვითვას (მუხლი 184. „რემონტის ხარჯების გამოქვითვა“).

ყველაფერი ნათელია, რომ არა ერთი მარტივი კითხვა, რას გულისხმობს „რემონტი“ 184-ე მუხლისა და მთლიანად საგადასახადო კოდექსის მიზნებისთვის. ტერმინი „რემონტი“ ფრანგულია (ღემონტე) და გულისხმობს ნივთის, საგნის მოყვანას ვარგის მდგომარეობაში, მის შეკეთებას.

ყოველდღიური საყოფაცხოვრებო ტერმინოლოგიით, რემონტი გულისხმობს ნივთის (ფეხსაცმლის, ტანსაცმლის, საყოფაცხოვრებო ტექნიკის) შეკეთებას, მისი საექსპლუატაციო თვისებების აღდგენას.

სამეურნეო საქმიანობის პრაქტიკაში „რემონტი“ აღნიშნავს:

ა. ნივთის შეკეთებას (მიმდინარე რემონტი); და

ბ. ნივთის აღდგენას (კაპიტალური რემონტი).

პრაქტიკულად იმავეს იმეორებს საგადასახადო კოდექსის 12.40 მუხლი, რომლის თანახმად:

ძირითადი საშუალებების რემონტის ხარჯებია - ხარჯები, რომლებიც ამაღლებენ ძირითადი საშუალების ამოსავალ (თავდაპირველ, ნორმატიულ) მწარმოებლობას (მათ შორის შენობა-ნაგებობების ელემენტების მოდიფიკაცია, რეკონსტრუქცია მათი სასარგებლო მომსახურების ვადის გახანგრძლივების მიზნით და მათი მწარმოებლობის ამაღლების უზრუნველსაყოფად, მანქანა დანადგარების ნაწილების გაუმჯობესება მათი მწარმოებლურობის ამაღლების უზრუნველსაყოფად და ახალი საწარმოო პროცესების დანერგვა), გარდა მიმდინარე საექსპლუატაციო ხარჯებისა, რომლებიც გაიწევა ძირითადი საშუალებების ამოსავალი მწარმოებლობის აღდგენის ან შენარჩუნების მიზნით.

ბუღალტრული აღრიცხვის საერთაშორისო სტანდარტი ბასს 16 „ძირითადი საშუალებები“, მუხლი 24:

დანახარჯები, რომლებიც გაწეული იქნება ძირითადი საშუალებების უკვე აქტივებად აღიარების შემდეგ, მხოლოდ მაშინ დაემატება აქტივების საბალანსო ღირებულებას, თუ ამ დანახარჯების შემდეგ საწარმო მიიღებს მეტ ეკონომიკურ სარგებელს, ვიდრე არსებული აქტივების ამომავალი ნორმატიულ მწარმოებლობის პირობებში. აქტივების ექსპლუატაციასთან დაკავშირებული ყველა სხვა დანახარჯი აღიარებული უნდა იქნეს ხარჯებად მათი გაწევისთანავე.

ამდენად, თუ გასაქირავებელი ფართის სარემონტო სამუშაოების დანიშნულებაა ფართის საწყისი მდგომარეობის აღდგენა, არ არის გამიზნული მწარმოებლობის ამაღლების, სასარგებლო მომსახურების ვადის გახანგრძლივებისათვის, ასეთი სამუშაოები საგადასახადო მიზნებისათვის ვერ ჩაითვლება რემონტად, იგი მიეკუთვნება მიმდინარე საოპერაციო ხარჯებსა და მთლიანად გამოიქვითება მიმდინარე საანგარიშგებო პერიოდის ერთობლივი შემოსავლებიდან.

მიუხედავად იმისა, რომ ყველაფერი ამის შესახებ ცალსახადაა მითითებული საგადასახადო კოდექსის 184-ე და 12.40 მუხლებში, აღრიცხვის საერთაშორისო სტანდარტში, დღეისათვის არსებულ პრაქტიკაში ნებისმიერი სარემონტო სამუშაო ხშირად განიხილება „რემონტად“ და გამოქვითვა ხდება 184-ე მუხლით დადგენილი წესით.

მოცემულ კონტექსტში საგულისხმოა ორი არსებითი გარემოება:

1. როდესაც მეწარმეს უჭირს კოდექსის 184-ე და 12.40 მუხლებში გარკვევა, იგი იძულებულია, იმ სამუშაოების ხარჯებიც, რომელთა მიზანია ძირითადი საშუალებების ამოსავალი მწარმოებლობის აღდგენა ან შენარჩუნება და არაფერი აქვს საერთო „რემონტის ხარჯების“ კოდექსისეულ განმარტებასთან, გამოქვითოს 184-ე მუხლით განსაზღვრული წესით. ასეთი გამოქვითვა აიძულებს მეწარმეს შეზღუდოს ხარჯები „ძირითადი საშუალებების ამოსავალი მწარმოებლობის აღდგენის ან შენარჩუნებისათვის“, რაც აუცილებლად და ნეგატიურად აისახება საწარმოს საქმიანობაზე, ასეთი საქმიანობის ფინანსურ და ეკონომიკურ შედეგებზე. საგულისხმოა ისიც, რომ 184-ე მუხლის ერთადერთი, და ძალზე მნიშვნელოვანი მიზანია - დააინტერესოს მეწარმე, სარემონტო სამუშაოების მოცულობებისა და ასეთი სამუშაოების ხარჯების ზრდაში.

2. საგადასახადო კოდექსის მოთხოვნის დარღვევით, მიმდინარე რემონტების ხარჯების, ჯგუფის ღირებულებითი ბალანსის გაზრდილი კაპიტალიზაცია (ძირითადი საშუალებების ჯგუფის ღირებულებით ბალანსზე მიკუთვნება) დაუსაბუთებლად ზრდის, ერთის მხრივ, საანგარიშგებო პერიოდის მოგებას და მეორეს მხრივ, ძირითადი საშუალებების საბალანსო ღირებულებას, იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ მიმდინარე რემონტებით, ძირითად საშუალებას პრაქტიკულად არაფერი მიმატებია. ძირითადი საშუალებების საბალანსო ღირებულების ასეთ „ზრდას“, მომავალ საანგარიშგებო პერიოდებში მოყვება მოგების შემცირება, გაზრდილი საამორტიზაციო ანარიცხებით.

ვფიქრობთ, რომ რემონტის ხარჯების გამოქვითვასთანაა დაკავშირებული გაუგებრობები, რომელიც გამოწვეულია „რემონტებისა“ და „რემონტების ხარჯების“ არასრული განმარტებით, რადგან საგადასახადო კოდექსი ამ ორი, ერთმანეთისგან ეკონომიკურად და ტექნიკურად განსხვავებული სამუშაოებსა და ხარჯებს აქცევს პრაქტიკულად ერთი ტერმინის ქვეშ - „რემონტები“.

კერძოდ, საგადასახადო კოდექსის 12.40 და ბასს 16-ს 24-ე მუხლებიდან რბილად რომ ვთქვათ, ძნელი გასარკვევია, რა ჰქვია სამუშაოებს, რომელთა მიზანია: ძირითადი საშუალებების ამოსავალი მწარმოებლობის აღდგენა ან შენარჩუნება, და რა ჰქვია ასეთი სამუშაოებისთვის გაწეულ ხარჯებს.

შედეგად, არც თუ იშვიათად საგადასახადო კოდექსის 12.40-ე მუხლით განმარტებული მთელი სამუშაოები ხდება „რემონტები“ და ავტომატურად ექცევა 184 -ე მუხლით რეგულირებულ ფარგლებში

„რემონტისა“ და „რემონტის ხარჯების“ განმარტებასთან დაკავშირებული შესაძლო გაუგებრობების ასაცილებლად (თუ ასეთი შეგნებულად არ არის ჩადებული საგადასახადო კოდექსში ბიუჯეტის „დასახმარებლად“) იქნებ სჯობდეს:

1. სამუშაოებს, რომლის მიზანია და შედეგია შენობებისა და ნაგებობების ძირითადი კონსტრუქციული ელემენტების შეცვლა (გადაკეთება) თავდაპირველი საპროექტო (საპასპორტო) მწარმოებლურობის ამაღლებისა და სასარგებლო მომსახურების ვადის გახანგრძლივების მიზნით, ეწოდოს - რეკონსტრუქცია.

სამუშაოებს, რომლის მიზანი და შედეგია მანქანა-დანადგარების ნაწილების გაუმჯობესება, მათი საწყისი (საპასპორტო) მწარმოებლურობის ამაღლების უზრუნველყოფა და ახალი საწარმოო პროცესების დანერგვა), ეწოდოს - მოდერნიზაცია.

მოდერნიზაციისა და რეკონსტრუქციის ძირითადი ნიშნებია:

დამატება - როდესაც ძირითად საშუალებას უმატებენ ახალ სტრუქტურულ ერთეულს მისი წარმადობის გაზრდის მიზნით. მაგ. სატვირთო ავტომობილზე პორტატული ამწეს დამონტაჟება დატვირთვა-გადმოტვირთვის დაჩქარების, გაადვილებისა და შრომითი დანახარჯების შემცირების მიზნით.

შეცვლა - როდესაც იცვლება აქტივის ერთი ან რამდენიმე აგრეგატი ამოსავალი წარმადობის გაზრდის მიზნით. მაგ. სატვირთო ავტომანქანის ძრავის შეცვლა შედარებით მაღალი სიმძლავრის ძრავით, ჩვეულებრივი ძარას შეცვლა თვით დამცლელი ძარითა და სხვა.

სასარგებლო გამოყენების ვადის გაზრდა. მაგ. შენობის საძირკვლის, მზიდი კონსტრუქციების გამაგრება. გადახურვის შეცვლა. ახალი ლიფტების, გათბობისა და ვენტილაციის სისტემების დამონტაჟება და სხვა.

ასეთი სამუშაოების ხარჯები - რეკონსტრუქციისა და მოდერნიზაციის ხარჯებია, რომლებიც გამოიქვითება საგადასახადო კოდექსის 184-ე მუხლით დადგენილი წესით.

მიმდინარე საექსპლუატაციო სამუშაოებს, რომლის მიზანია ძირითადი საშუალებების ამოსავალი მწარმოებლობის აღდგენა ან შენარჩუნება, ეწოდოს რემონტი. ასეთი სამუშაოებისთვის გაწეულ ხარჯებს - რემონტის ხარჯები, რომელიც აღიარებული უნდა იქნეს მათი გაწევისთანავე, ანუ გამოქვითული იქნეს ერთობლივი შემოსავლებიდან იმ საანგარიშგებო პერიოდში, როდესაც მოხდა ასეთი ხარჯების გაწევა. ან,

2. დავტოვოთ რემონტისა და რემონტის ხარჯების კოდექსისეული განმარტება: ხარჯები, რომელიც ამაღლებს ძირითადი საშუალების ამოსავალ (თავდაპირველ, ნორმატიულ) მწარმოებლობას (მათ შორის შენობა-ნაგებობების ელემენტების მოდიფიკაცია, რეკონსტრუქცია მათი სასარგებლო მომსახურების ვადის გახანგრძლივების მიზნით და მათი მწარმოებლობის ამაღლების უზრუნველსაყოფად, მანქანა-დანადგარების ნაწილების გაუმჯობესება მათი მწარმოებლურობის ამაღლების უზრუნველსაყოფად და ახალი საწარმოო პროცესების დანერგვა).

მიმდინარე საექსპლუატაციო ხარჯებს, რომლებიც გაიწევა ძირითადი საშუალებების ამოსავალი მწარმოებლობის აღდგენის ან შენარჩუნების მიზნით და რომლებიც არ მიეკუთვნება „რემონტებსა“ და „რემონტის ხარჯებს“ მოვუძებნოთ სახელი, რომელიც შესაძლებელს გახდის სააღრიცხვო და საგადასახადო მიზნებისთვის ასეთი ხარჯების განსხვავებას „რემონტის ხარჯებისგან“ (პირობითად „მიმდინარე რემონტის ხარჯები“, „ქონების მოვლის ხარჯები“ ან სხვა).

3. ან იქნებ უკეთესია არ ვიწვალოთ ველოსიპედის გამოგონებაზე და:

სამუშაოებს, რომელიც ამაღლებს ძირითადი საშუალების ამოსავალ (თავდაპირველ, ნორმატიულ) მწარმოებლობას (მათ შორის, შენობა-ნაგებობების ელემენტების მოდიფიკაცია, რეკონსტრუქცია მათი სასარგებლო მომსახურების ვადის გახანგრძლივების მიზნით და მათი მწარმოებლობის ამაღლების უზრუნველსაყოფად, მანქანა-დანადგარების ნაწილების გაუმჯობესება მათი მწარმოებლურობის ამაღლების უზრუნველსაყოფად და ახალი საწარმოო პროცესების დანერგვა), რომლის ხარჯების ძირითადი (95%25) ნაწილი ექვემდებარება კაპიტალიზაციას, დავარქვათ „კაპიტალური რემონტი“. შესაბამისად, ხარჯებს „კაპიტალური რემონტის ხარჯები“.

სამუშაოებს, რომელთა მიზანია ძირითადი საშუალებების ამოსავალი მწარმოებლობის აღდგენა, შენარჩუნება და რომლებიც არ მიეკუთვნება კაპიტალურ რემონტებს, დავარქვათ „მიმდინარე რემონტები“. ასეთი სამუშაოებისათვის გაწეულ ხარჯებს კი „მიმდინარე რემონტების ხარჯები“, რათა შესაძლებელი იქნეს ამ ორი, პრინციპულად (ორგანიზაციულად, ფინანსურად, ტექნიკურად, ბუღალტრულად და საგადასახადო მიზნებისათვის) განსხვავებული პროცესების გარჩევა (განსხვავება) და მათი სწორი ბუღალტრული და საგადასახადო აღრიცხვა, გაუგებრობებისა და შეცდომების გარეშე, ხშირად შორს მიმავალი და ძვირადღირებული შედეგებით.

რემონტების ხარჯების ბუღალტრული გატარებები პირდაპირაა დაკავშირებული სარემონტო სამუშაოების შედეგებზე. გაწეული ხარჯები გროვდება რემონტების ხარჯების ანგარიშის დებეტში, ხარჯების წყაროების (ფულადი სახსრები, მასალების, ვალდებულებები) შესაბამისი ანგარიშების კრედიტთან კორესპონდენციით:

დებეტი 7440.
რემონტის ხარჯები
კრედიტი 1110. სალარო
კრედიტი 1210. ბანკი
კრედიტი 1620. მასალები
კრედიტი 3190.

მოკლევადიანი ვალდებულებები

თუ სარემონტო სამუშაოების შედეგად ხდება მხოლოდ აქტივის საწყისი (საპროექტო) მწარმოებლობის აღდგენა, საანგარიშგებო პერიოდის ბოლოს 7440 ანგარიშის ნაშთი ჩამოიწერება 5330 ანგარიშის დებეტში და მონაწილეობას მიიღებს საანგარიშგებო პერიოდის ფინანსური შედეგის - მოგება/ზარალის ფორმირებაში.

თუ სარემონტო სამუშაოების შედეგია: ძირითადი საშუალების ამოსავალ (თავდაპირველ, ნორმატიულ) მწარმოებლობის ამაღლება, მათ შორის შენობა-ნაგებობების ელემენტების მოდიფიკაცია და რეკონსტრუქცია, გაწეული ხარჯების ნაწილი, ჯგუფის ღირებულებითი ბალანსის 5%25-დე რჩება რემონტის ხარჯების ანგარიშზე, დანარჩენი თანხით იზრდება ჯგუფის ღირებულებითი ბალანსი:

დებეტი 2100.
ძირითადი საშუალებები

კრედიტი 7440.
რემონტის ხარჯები

სარემონტო სამუშაოების ჩატარებისა და ხარჯების კაპიტალიზაციის შემდეგ უნდა დაზუსტდეს საამორტიზაციო ღირებულება და გადანაწილდეს სასარგებლო გამოყენების დარჩენილ ვადაზე. ამისათვის საბალანსო ღირებულებას უნდა დაემატოს

რემონტის კაპიტალიზებადი ხარჯები და გამოაკლდეს სალიკვიდაციო ღირებულება. როდესაც აქტივის რეკონსტრუქციისა და მოდერნიზაციის შედეგად იზრდება სასარგებლო გამოყენების ვადა მიზანშეწონილად მიგვაჩნია გატარება, რომელიც ითვალისწინებს როგორც აქტივის საბალანსო ღირებულების, ისე სასარგებლო გამოყენების ვადის გაზრდას:

დებეტი 2200.
დარიცხული ცვეთა
კრედიტი 7445.
რემონტის ხარჯები

შედარებით მარტივია პასუხი კითხვაზე: როგორ უნდა მოიქცეს მეიჯარე, რომ იჯარის ვადის გასვლის შემდეგ, ნორმალურ მდგომარეობაში დაიბრუნოს იჯარით გაცემული ფართი?

ამ საკითხის დარეგულირება ადვილად შეიძლება საიჯარო ხელშეკრულებისა და მოქმედი სამოქალაქო კოდექსის ფარგლებში, რომელიც სრულად ითვალისწინებს, როგორც გამქირავებლის (მეიჯარის), ისე დამქირავებლის (მოიჯარის) უფლებებსა და მოვალეობებს. მათ შორის:

მუხლი 547. პასუხისმგებლობა ნორმალური ცვეთისათვის. დამქირავებელი პასუხს არ აგებს გაქირავებული ნივთის ცვლილებების ან გაუარესებისათვის, რაც გამოწვეულია ხელშეკრულებით გათვალისწინებული სარგებლობით.

მუხლი 552. ქირავნობის ურთიერთობის უზრუნველყოფის ოდენობა. თუ საცხოვრებელი სადგომის ქირავნობის ხელშეკრულება დამქირავებელს ეკისრება ვალდებულების უზრუნველყოფის საშუალების წარდგენა, მაშინ უზრუნველყოფის თანხა არ უნდა აღემატებოდეს ერთი თვის ქირის სამმაგ ოდენობას.

წინასწარ გადახდილ უზრუნველყოფას უნდა დაერიცხოს კანონით დადგენილი პროცენტი და ქირავნობის ურთიერთობის დამთავრების შემდეგ დაუბრუნდეს დამქირავებელს პროცენტებთან ერთად.

მუხლი 557. ხელშეკრულების მოშლა გამქირავებლის ინიციატივით. გამქირავებელს შეუძლია ხელშეკრულება მოშალოს ვადამდე, თუ დამქირავებელი, გამქირავებლის გაფრთხილების მიუხედავად, გაქირავებულ ნივთს მნიშვნელოვნად აზიანებს, ან ქმნის მნიშვნელოვანი დაზიანების რეალურ საშიშროებას.

მუხლი 564. დამქირავებლის მოვალეობანი ქირავნობის ხელშეკრულების შეწყვეტისას. ნივთის ქირავნობის ხელშეკრულების შეწყვეტისას, დამქირავებელი მოვალეა დაუბრუნოს გამქირავებელს ნივთი იმ მდგომარეობაში, რომელიც მისგან მიიღო, ნორმალური ცვეთის გათვალისწინებით, ან მდგომარეობაში, რაც ხელშეკრულებით იყო განსაზღვრული.

მუხლი 573. ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის ხანდაზმულობა. გაქირავებული ნივთის შეცვლის ან გაუარესების გამო გამქირავებელს უფლება აქვს მოითხოვოს ზიანის ანაზღაურება.

მუხლი 548. მიმდინარე რემონტის ხარჯები. მიმდინარე რემონტის ჩატარება ჩვეულებრივ ევალება დამქირავებელს. დამქირავებელი მოვალეა ეს სამუშაოები შეასრულოს საკუთარი ხარჯებით.

აუცილებლად მიგვაჩნია განვმარტოთ, 548-ე მუხლში მოყვანილი სიტყვა „ჩვეულებრივ“. საქმე იმაში გახლავთ, რომ ყველაფერი დამოკიდებულია საიჯარო ხელშეკრულებაზე და იჯარის ფორმაზე. არსებობს იჯარის რამდენიმე ფორმა, რომლებიც განსხვავებულად ანაწილებენ ვალდებულებებს მხარეთა შორის, მათ შორის მიმდინარე რემონტებზე. უძრავი ქონების შეფასების მიზნებისათვის იჯარა შეიძლება იყოს:

ჯამური იჯარა - დამქირავებელი (მოიჯარე) იხდის იჯარის ქირას. გამქირავებელი (მეიჯარე) გასწევს ყველა ხარჯსა და იხდის ყველა ვალს, მათ შორის საკუთარი სახსრებით აფინანსებს მიმდინარე რემონტებს.

მოდიფიცირებული ჯამური იჯარა - ხარჯებს თანაბრად იყოფენ მოიჯარე და მეიჯარე.

ერთჯერადი წმინდა იჯარა - დამქირავებელი იხდის კომუნალური მომსახურების ხარჯებს, გადასახადებს ან დაზღვევას. გამქირავებელი მიმდინარე რემონტებისა და ქონების მოვლის ხარჯებს, ასევე გადასახადებს, ან დაზღვევას.

ორმაგი წმინდა იჯარა - დამქირავებელი იხდის კომუნალური მომსახურების ხარჯებს, გადასახადებსა და დაზღვევას. გამქირავებელი მიმდინარე რემონტებისა და ქონების მოვლის ხარჯებს.

სამმაგი წმინდა იჯარა - დამქირავებელი იხდის კომუნალური მომსახურების ხარჯებს, გადასახადებს, დაზღვევასა და ქონების მოვლის ხარჯებს. გამქირავებელი მიმდინარე რემონტების ხარჯებს.

მიაქცევდით ყურადღებას, რომ ტექსტში ერთნაირი მნიშვნელობითაა გამოყენებული „ქირავნობა“ და „იჯარა“. ქონების სარგებლით, დროებით სარგებლობაში გადაცემის ამ ორ ფორმას შორის განსხვავება პირობითია. სამოქალაქო კოდექსის 581-ე მუხლის თანახმად, იჯარის ხელშეკრულების მიმართ გამოიყენება ქირავნობის ხელშეკრულების წესები.

გიორგი ხატიაშვილი,
ექსპერტი

დღეისათვის, საგადასახადო ინსპექტორს შეუძლია ჩვენი ქონების ნარჩენი ღირებულება განსაზღვროს საბაზრო ფასით, ჩვენ კი უფლება გვაქვს ასეთი შეფასება გავასაჩივროთ სასამართლოში. იმისათვის, რომ ავიცილოთ ნარჩენი ღირებულების საბაზრო ფასით განსაზღვრის შედეგები და სასამართლოებში უშედეგო განხილვის ხარჯები, საჭიროა ქონების გადაფასება.

გთხოვთ განგვიმარტოთ, რამდენად აუცილებელია გადაფასება, როგორ ხდება გადაფასების შედეგების ბუღალტრული აღრიცხვა და როგორია ქონების შეფასების წესი?

ძირითადი საშუალებები, ანუ საწარმოს აქტივები, რომლებიც აკმაყოფილებენ ძირითად საშუალებებად აღიარების კრიტერიუმებს თავდაპირველად ფასდება და აღირიცხება მისი თვითღირებულებით.

ბუღალტრული აღრიცხვის მიზნებისთვის ძირითადი საშუალებების თვითღირებულება უნდა შეიცავდეს ყველა დანახარჯს, რომელიც იქნა გაწეული მის მოცემულ ადგილზე სამუშაო მდგომარეობაში მოსაყვანად, კერძოდ:

ნასყიდობის ფასს, კონსულტანტთა, შუამავალთა, ექსპერტთა, ინჟინერთა და არქტიტექტორთა შრომის ანაზღაურებას. აქტივის განთავსების ადგილის მომზადების ხარჯებს. ტრანსპორტირების, დატვირთვა-გადმოტვირთვის დაცვისა და შენახვის ხარჯებს. საიმპორტო ბაჟს და ამოღებას დაუქვემდებარებელ გადასახადებს, მონტაჟის ხარჯებს.

თვითღირებულებაში ჩაირთვება საპროცენტო ხარჯი ბასს 23-ით გათვალისწინებული წესით. ფინანსური იჯარის საგნის თვითღირებულება განისაზღვრება ბასს 17-ის მოთხოვნების გათვალისწინებით.

საგადასახადო მიზნებისთვის ძირითადი საშუალებების თვითღირებულება რეგულირდება საგადასახადო კოდექსის 211-ე მუხლით.

როგორც წესი, ინფლაციის პირობებში, იზრდება სხვაობა აქტივების საბალანსო და მიმდინარე (საბაზრო, რეალურ) ღირებულებას შორის, შესაძლოა არსებობდეს აქტივების ზრდის სხვა, არანაკლებ არსებითი მიზეზიც.

ამავე დროს, საწარმოს ფინანსური ანგარიშგების მიზანია, მის მომხმარებელს მიაწოდოს სრული ინფორმაცია საწარმოს ფინანსურ მდგომარეობაზე. ბუღალტრული აღრიცხვის აღიარებული წესები, აღრიცხვის ნაციონალური და საერთაშორისო სტანდარტები საწარმოს ფინანსურ ანგარიშგებას უყენებენ კონკრეტულ ხარისხობრივ მოთხოვნებს. კერძოდ, ასეთი ანგარიშგება უნდა იყოს: სრული, შესადარისი, აღქმადი და საიმედო.

ამდენად, როდესაც საწარმოს აქტივებია (პირველ რიგში, ძირითადი საშუალებები), რომლებიც ჩვეულებრივად შეადგენენ სამეურნეო სუბიექტის აქტივების ძირითად ნაწილს, ფინანსურ ანგარიშგებაში წარმოდგენილია არარეალური ღირებულებით, ასეთი ფინანსური ანგარიშგება ვერაფრით ვერ იქნება სამართლიანი და ობიექტური. თუ ზემოაღნიშნულს ოდნავ განვაზოგადებთ, ადვილად დავრწმუნდებით, რომ რიგ შემთხვევებში მიზანშეწონილია აქტივების გადაფასება თავდაპირველი ასახვის შემდგომ პერიოდებში, მათი რეალური ღირებულებით წარმოდგენის მიზნით, რასაც ითვალისწინებს ბუღალტრული აღრიცხვის მე -16 საერთაშორისო სტანდარტი „ძირითადი საშუალებები“.

აქტივების შეფასებისთვის სტანდარტი ითვალისწინებს ორ მეთოდს:

საბაზისო მეთოდის მიხედვით - აქტივის პირველადი ასახვის შემდეგ ძირითადი საშუალებების ობიექტი უნდა აისახოს პირვანდელი ღირებულებიდან დარიცხული ცვეთის გამოკლებით მიღებული თანხით. ასე გრძელდება აქტივის საამორტიზაციო ღირებულების ხარჯებში სრულად გადატანამდე.

ნებადართული ალტერნატიული მეთოდის მიხედვით - პირველადი ასახვის შემდეგ, ძირითადი საშუალების ობიექტი უნდა აისახოს გადაფასებული თანხით, რომელიც გადაფასების მომენტისთვის არსებული რეალური ღირებულების ტოლია, დაგროვილი ცვეთის თანხის გამოკლებით. გადაფასება უნდა ტარდებოდეს რეგულარულად, იმისათვის რომ აქტივის საბალანსო ღირებულება არსებითად არ განსხვავდებოდეს მისი რეალური ღირებულებისგან ბალანსის შედგენის თარიღისთვის.

შენობა-ნაგებობების და მიწის რეალური ღირებულება ჩვეულებრივად მისი საბაზრო ფასის ტოლია მათი ფაქტიური გამოყენებისას, რაც გულისხმობს მათი გამოყენების გაგრძელებას იმავე ან მსგავს საქმიანობაში. ასეთი ღირებულება განისაზღვრება შეფასებით, რასაც ჩვეულებრივად ასრულებენ პროფესიული კვალიფიკაცია მინიჭებული შემფასებლები.

როგორც ვხედავთ, ალტერნატიული მეთოდი მოითხოვს ძირითადი საშუალებების გადაფასებას, ანუ მათ პერიოდულ შეფასებას რეალური (როგორც წესი, საბაზრო) ღირებულების დადგენის მიზნით.

გადაფასების პროცესის სიხშირე დამოკიდებულია შესაფასებელი ძირითადი საშუალების რეალური ღირებულების ცვალებადობის ხარისხზე. როდესაც აქტივის საბალანსო ღირებულება არსებითად განსხვავდება მისი საბაზრო ღირებულებისგან, აუცილებელია მისი გადაფასება. ზოგიერთი აქტივისთვის აუცილებელია ყოველწლიური გადაფასება. ხოლო შედარებით სტაბილური საბაზრო ფასების მქონე აქტივებისთვის საკმარისია გადაფასების ჩატარება სამ-ხუთ წელიწადში ერთხელ.

ბუნებრივად ისმება კითხვა: რომელი მეთოდია უკეთესი, რომელს უნდა მიენიჭოს უპირატესობა. როდესაც არსებობს „ძირითადი“ და „ალტერნატიული“ მეთოდი, კითხვაზე პასუხის გაცემა არც ისე ძნელია. თუმცა, არჩევანის გაკეთება კი სრულადაა დამოკიდებული სამეურნეო სუბიექტის სააღრიცხვო პოლიტიკაზე, ფინანსური მენეჯმენტის მიზნებსა და მოსაზრებებზე.

როგორც წესი, დახურული სააქციო საზოგადოებებისთვის, მეტად მარტივი და იაფი იქნება ძირითადი მეთოდის გამოყენება. ღია სააქციო საზოგადოებებისთვის, რომელთა საქმიანი ავტორიტეტი და კეთილდღეობა პირდაპირაა დამოკიდებული მათი აქციების ფასების ზრდის დინამიკაზე, შესაძლოა უკეთესი აღმოჩნდეს ალტერნატიული მეთოდი, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც მათი აქტივების რეალური ღირებულება საბალანსო ღირებულებაზე ბევრად დიდია და გადაფასების შედეგად არსებითად გაიზრდება ერთი აქციის საბაზრო ღირებულება.

აქტივების გადაფასების აუცილებლობა გამოწვეულია აქტივების ღირებულების ცვალებადობით, რაც თავისთავად გულისხმობს, ცალკეული აქტივის ღირებულების როგორც ზრდას, ისე შემცირებას. შესაბამისად, გადაფასების შედეგად შესაძლოა მივიღოთ აქტივის როგორც გაზრდილი (აფასება), ისე შემცირებული ღირებულება (ჩამოფასება).

რომ არ მოხდეს შერჩევითი გადაფასების შედეგად, ფინანსურ ანგარიშგებაში განსხვავებული თარიღებისთვის შეფასებული დანახარჯებისა და ღირებულებების არევა, სტანდარტი მოითხოვს, ერთი და იმავე ჯგუფის აქტივების ერთდროულად გადაფასებას.

როდესაც გადაფასების შედეგად ხდება ძირითადი საშუალების ღირებულების შეცვლა, უნდა დაზუსტდეს დარიცხული ცვეთის მოცულობაც. გადაფასების პროცესში ცვეთის გათვალისწინება ხდება ორი გზით:

1. დარიცხული ცვეთა იცვლება აქტივის ღირებულების ცვლილების პროპორციულად, ისე რომ აქტივის საბალანსო ღირებულება გადაფასების შემდეგ მისი გადაფასებული თანხის ტოლი იყოს. სხვა სიტყვებით თუ ვიტყვით, საწყისი ღირებულება და დარიცხული ცვეთა იზრდება პროპორციულად - მრავლდება ერთი და იგივე სიდიდეზე - ინდექსზე. ასეთი მეთოდი უპირატესად გამოიყენება მასიური გადაფასებების - ინდექსაციისთვის.

გამოიყენება ინდექსაციის რამდენიმე ვარიანტი:

ა. ერთი ინდექსი ყველა ძირითადი საშუალებისთვის.

ბ. ერთი ინდექსი ყველა ძირითადი საშუალებისთვის ასაკის მიხედვით.

გ. ინდექსები ძირითადი საშუალებების თითოეული ჯგუფისთვის.

2. დარიცხული ცვეთის თანხა ჩამოიწერება ბალანსიდან (ცვეთა ნულს უტოლდება), ქონების გადაფასებულ ღირებულებასთან ერთად ფასდება ამ ქონების ცვეთაც და შემდგომ საანგარიშგებო პერიოდებში ცვეთა ჩვეულებრივად ერიცხება გადაფასებულ ღირებულებას. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გადაფასების მიზანია აქტივის ღირებულების მოყვანა მის რეალურ ღირებულებასთან შესაბამისობაში. ამდენად შედეგი შეიძლება აღმოჩნდეს როგორც დადებითი (ინფლაციის, სხვა საბაზრო გარემოებათა გათვალისწინებით), ისე უარყოფითი (ფიზიკური და მორალური დაძველება, არასწორი ექსპლუატაცია და სხვა).

როდესაც გადაფასების შედეგად იზრდება აქტივის საბალანსო ღირებულება, ნაზარდი თანხით უნდა დაკრედიტდეს საკუთარი კაპიტალის ანგარიშების ჯგუფის ანგარიში „გადაფასების რეზერვი“. გადაფასების ნამეტი მხოლოდ მაშინ შეიძლება აღიარებულ იქნას შემოსავლად, თუ ქვითავს ამავე აქტივის გადაფასებით შემცირებულ თანხას, რომელიც ადრე ხარჯად იყო აღიარებული.

თუ აქტივის გადაფასების შედეგად ხდება მისი საბალანსო ღირებულების შემცირება, იგი აღიარებულ-ასახულ უნდა იქნას ხარჯების სახით. მაგრამ, გადაფასებით ჩამოსაწერი თანხა უნდა აისახოს უშუალოდ გადაფასების ნამეტი თანხების საპირისპიროდ, რათა ჩამოსაწერი თანხა არ აღემატებოდეს ამავე აქტივის მიმართ არსებული გადაფასების რეზერვს.

ბასს 16-ს 41-ე მუხლის თანახმად „გადაფასების რეზერვის” ანგარიშზე ასახული აქტივების გადაფასებით წარმოქმნილი ღირებულების ნამეტი შეიძლება პირდაპირ აისახოს გაუნაწილებელი მოგების ანგარიშზე. მაგრამ გაუნაწილებელი მოგების ასეთი ზრდა არ აისახება „მოგებისა და ზარალის” ანგარიშზე.

მაგალითები. მაგალითი 1. ხის დამამუშავებელი დანადგარების გადაფასების ინდექსია (კოეფიციენტი) 2.5. კონკრეტული დანადგარის საწყისი სააღრიცხვო (პირვანდელი, ისტორიული) ღირებულება არის 200 000ლარი. დარიცხული ცევთა 80 000ლარი. სასარგებლო გამოყენების ვადა არ შეცვლია.

გადაფასების შედეგად: აქტივის გადაფასებული ღირებულება 200 000X2,5=500 000ლარი. გადაფასებული ცვეთა 80 000X2,5=200 000ლარი. ღირებულების ნაზარდი 500 000 - 200 000 = 300 000 ლარი. დარიცხული ცვეთის ნაზარდი 200 000 - 80 000 = 120 000ლარი. გადაფასების შედეგის აღრიცხვაში ასასახავად კეთდება გატარებები:

დებეტი 2151. ძირითადი საშუალებები

300 000

კრედიტი. 5440. ძირითადი საშუალებების გადაფასების რეზერვი

300 000

დებეტი. 5440. ძირითადი საშუალებების გადაფასების რეზერვი

120 000

კრედიტი. 2251. ძირითადი საშუალებების ცვეთა

120 000

მაგალითი 2. აქტივის საწყისი ღირებულება არის 200 000 ლარი დარიცხული ცვეთა 80 000ლარი. ცვეთის ნორმა 20%25. ჩატარებული შეფასების შედეგად დადგინდა, რომ გადასაფასებელის იდენტური აქტივის შესაძენად აუცილებელია 300 000ლარი.

მოცემული აქტივისთვის გადაფასების ინდექსი იქნება I = 300 000 / 200 000 = 1.5. გადაფასების შედეგად გვექნება: აქტივის გადაფასებული ღირებულება 200 000 X 1.5 = 300 000ლარი. გადაფასებული ცვეთა 80 000 X 1.5 = 120 000ლარი. აქტივის ღირებულების ნაზარდი 100 000ლარი (300 000 -200 000). ცვეთის ღირებულების ნაზარდი 40 000ლარი (120 000 -80 000). გადაფასების შედეგის აღრიცხვაში ასასახავად კეთდება გატარებები:

დებეტი 2100. ძირითადი საშუალებები ....................... 100 000

კრედიტი. 5440. ძირითადი საშუალებების გადაფასების რეზერვი .............. 100 000

დებეტი. 5440. ძირითადი საშუალებების გადაფასების რეზერვი ................. 40 000

კრედიტი. 2200. ძირითადი საშუალებების ცვეთა ............................................. 40 000

მაგალითი 3. აქტივის საწყისი ღირებულება არის 200 000 ლარი, დარიცხული ცევთა 80 000ლარი. ცვეთის ნორმა 20%25. ჩატარებული შეფასების შედეგად დადგინდა, რომ გადასაფასებლის იდენტური აქტივის შეძენა შეიძლება 150 000ლარად. მოცემული აქტივისთვის გადაფასების ინდექსი იქნება 150 000/200 000=0.75. გადაფასების შედეგად გვექნება: აქტივის გადაფასებული ღირებულება 200 000X0.75=150 000, გადაფასებული ცვეთა 80 000X0.75=60 000 ლარი. საწყისი ღირებულება შემცირდება 50 000, დარიცხული ცვეთა 20 000 ლარით. გადაფასების შედეგის აღრიცხვაში ასასახავად კეთდება გატარებები:

დებეტი 8220.

არასაოპერაციო ზარალი ......................... 30 000

დებეტი 2200. დარიცხული ცვეთა .......20 000

კრედიტი 2100.

ძირითადი საშუალებები .........................50 000

მაგალითი 4. აქტივის საწყისი ღირებულება 200 000. დარიცხული ცვეთა 80 000. ქონების ღირებულება გაიზარდა 50 000ლარით. წინა საანგარიშგებო პერიოდებში ქონება ჩამოფასებული იყო 20 000ლარით, რომელიც ჩამოიწერა ხარჯებში. აქტივის გადაფასებული ღირებულებაა 250 000 ლარი (200 000+50 000). გადაფასების ინდექსი 1.25 (250 000/200 000). გადაფასებული ცვეთა 80 000X1.25=100 000 ლარი. ადრე ჩამოწერილი, ჩამოფასების თანხის - 20 000 ლარის საპირისპიროდ, აქტივის ღირებულების ნაზარდის ნაწილი 20 000ლარი მიეკუთვნება შემოსავლებს. გადაფასების შედეგის აღრიცხვაში ასასახავად კეთდება გატარებები:

დებეტი 2100.
ძირითადი საშუალებები 50 000

კრედიტი 8100.
არასაოპერაციო შემოსავალი 20 000

კრედიტი 5440.
გადაფასების რეზერვი 30 000

დებეტი 5440.
გადაფასების რეზერვი 20 000

კრედიტი 2200.
დაგროვილი ცვეთა. 20 000

მაგალითი 5. აქტივის საწყისი ღირებულება 200 000. დარიცხული ცვეთა 80 000. ქონების ღირებულება შემცირდა 50 000ლარით. წინა პერიოდებში ქონება აფასებული იყო 20 000ლარით. აფასება ასახული იყო გადაფასების რეზერვის ანგარიშზე. აქტივის ღირებულება შემცირდა 40 000ლარით. დარიცხული ცვეთა შემცირდა აქტივის ღირებულების შემცირების პროპორციულად 20 000 ლარით (80 000 - 80 000 X 150 000 / 200 000). წინა პერიოდებში ასახული გადაფასების რეზერვი არ არის საკმარისი ქონების ჩამოფასების საკომპენსაციოდ. შესაბამისად, სხვაობას ჩამოფასებისა და გადაფასების რეზევის თანხებს შორის ჩამოვწერთ ხარჯებში.

გადაფასების შედეგის აღრიცხვაში ასასახავად კეთდება გატარებები:

დებეტი 8220.
არასაოპერეაციო ხარჯები 10 000

დებეტი 2200.
დარიცხული ცვეთა 20 000

დებეტი 5440.
გადაფასების რეზერვი 20 000

კრედიტი. 2100.
ძირითადი საშუალებები 50 000

განხილული მაგალითები, აგებულია პრაქტიკაზე, როდესაც ხდება საწყისი ღირებულების ცვლილება: გაზრდა ან შემცირება, შესაბამისად, ფიქსირდება საწყისი ღირებულების აფასება და ჩამოფასება. საწყისი ღირებულების პროპორციულად იცვლება დარიცხული ცვეთაც.

ბასს 16-ს 35-ე მუხლი „ა“ პუნქტის თანახმად:

„როდესაც ხდება ძირითადი საშუალებების გადაფასება, გადაფასების თარიღისთვის არსებული დაგროვილი ცვეთა ტოლია - თანხის, რომელიც ამოვარდა საერთო საბალანსო თანხიდან და ხელახლა განისაზღვრა გადაფასებული თანხის მიმართ“.

სხვა სიტყვებით თუ ვიტყვით, გადაფასებისას ხდება დარიცხული ცვეთის ჩამოწერა და მომდევნო პერიოდებში ცვეთა განისაზღვრება აქტივის გაფასებული ღირებულების მიმართ.

მაგალითი 6. აქტივის საწყისი ღირებულებაა 200 000ლარი. დარიცხული ცვეთა 160 000ლარი. აქტივის ახალი შეფასებული ღირებულებაა 120 000ლარი. გატარებას ექნება სახე:

დებეტი 2200.
დაგროვილი ცვეთა 160 000

კრედიტი 2100.
ძირითადი საშუალებები 160 000

დებეტი 2100.
ძირითადი საშუალებები 80 000

დებეტი 5440.
გადაფასების რეზერვი 80 000

რაც შეეხება ქონების შეფასების წესს, იგი მოკლედ ასეთია:

მიზანშეწონილად მიგვაჩნია შეფასების პროცესში იხელმძღვანელოთ შეფასების საერთაშორისო სტანდარტებით.

როდესაც ვახდენთ ძირითადი საშუალებების გადაფასებას უნდა გვახსოვდეს:

1. მიწას ცვეთა არ ერიცხება.

2. გადაფასების შემდეგ უნდა დაზუსტდეს საამორტიზაციო ღირებულება და გადანაწილდეს სასარგებლო გამოყენების დარჩენილ ვადაზე.

შესაძლოა ზედმეტად მოგეჩვენოთ გაფრთხილება, თუმცა პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ არც თუ იშვიათად, სათანადო ყურადღების მიღმა რჩება ეს ანბანური ბუღალტრული ჭეშმარიტება.

თამაზ იაშვილი,
ჟურნალ „ბიზნესი და კანონმდებლობის“ ექსპერტი

სადაზღვევო კომპანიაში განსაკუთრებული როლი ეკისრება სადაზღვევო ვალდებულებებს, რამდენადაც მათი მეშვეობით რეალიზდება პოლისების მფლობელთა სადაზღვევო დაცვა, რომელიც მოცულობით მნიშვნელოვნად აღემატება მზღვეველის სხვა ვალდებულებებს.

სადაზღვევო მომსახურებას საფუძვლად უდევს სადაზღვევო რისკის კატეგორია, რაც გულისხმობს მზღვეველის ვალდებულებათა სიდიდის შეფასების განუსაზღვრელობას დროის ყოველ მომენტში.

მზღვეველის მიერ ფულადი ვალდებულებების უპირობო შესრულებისათვის, რაც განპირობებულია კანონით და ხელშეკრულებით, სადაზღვევო კომპანიას უნდა ჰქონდეს ე.წ. „გადახდისუნარიანობის მარჟა“, ე.ი. აქტივების სიჭარბე ვალდებულებებთან შედარებით.

ეკონომიკური შინაარსის მიხედვით გადახდისუნარიანობის მარჟა - ეს არის ვალდებულებების შესრულება, რომელიც ავსებს სადაზღვევო გარანტიებს: მზღვეველის ვალდებულებების ადეკვატურ სადაზღვევო ტარიფს და სადაზღვევო რეზერვებს. გადახდისუნარიანობის ფინანსურ გარანტიებად აღიარებულია სადაზღვევო კომპანიის საკუთარი კაპიტალი.

გადახდისუნარიანობის პრობლემა, ანუ მზღვეველის უნარი, შეასრულოს თავის ვალდებულებები, ცხადია, მნიშვნელოვანია როგორც ცალკეული სადაზღვევო კომპანიის საქმიანობაში, ასევე მთლიანად ეროვნულ სადაზღვევო ბიზნესში. იგი განსაზღვრავს საკანონმდებლო რეგულირებას, არის კოოპერაციის ფაქტორი სადაზღვევო კომპანიებს შორის და ასტიმულირებს ამ კომპანიათა საკუთარ კვლევებს. ევროკავშირში მიღებული წესის თანახმად, სადაზღვევო ორგანიზაციის გადახდისუნარიანობა ფასდება გადახდისუნარიანობის ფაქტიური რეზერვის შეფარდებით საანგარიშგებო სიდიდეებთან, ნორმატიულ ზომასთან.

გადახდისუნარიანობის მარჟის პირველი კონცეფცია აღმოცენდა დიდ ბრიტანეთში 1946 წელს. აქ მითითებული იყო, რომ კომპანიებში, რომლებიც სპეციალიზდებიან სადაზღვევო მომსახურებაზე, სიცოცხლის დაზღვევის გარდა, საერთო აქტივები საერთო ვალდებულებებს უნდა აღემატებოდნენ, სადაზღვევო პრემიის სიდიდის 10 პროცენტის ოდენობით.

Sigma-ს მონაცემების მიხედვით, სადაზღვევო სექტორში სიცოცხლის დაზღვევის გარდა, 1978 წლიდან 1994 წლამდე, მთელ მსოფლიოში 648 სადაზღვევო და გადამზღვევი კომპანია გადახდისუუნარო გახდა და შეინიშნებოდა ამ ტენდენციის გაძლიერება. მხოლოდ ერთ, 1992 წელს დარეგისტრირდა გაკოტრების 80-ზე მეტი შემთხვევა. გადახდისუნარიანობის რისკი მით უფრო მეტია, რაც უფრო სუსტად რეგულირდება ბაზარი. ასე, მაგალითად, მკაცრი წესების მქონე ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა შვეცია, არ არის დაფიქსირებული მზღვეველთა გადახდისუუნარობის არც ერთი შემთხვევა.

„სადაზღვევო კომპანიების გადახდისუნარიანობის შესახებ“, ევროკავშირის კონცეფციის პირველი საკოორდინაციო დირექტივის თანახმად, 1973 წლის 24 ივლისიდან ყოველი სადაზღვევო კომპანია, სიცოცხლის დამზღვევი სადაზღვევო კომპანიების გარდა, ვალდებულია ჰქონდეს:

1. ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულებების შესაბამისი ტექნიკური რეზერვები. ამ რეზერვების სიდიდე და მათი განთავსების წესი განისაზღვრება დამოუკიდებლად მონაწილე ქვეყნის მიერ.

2. გადახდისუნარიანობის რეზერვი (მარჟა), როგორც დამატებითი ფინანსური გარანტია, თავისუფალი უნდა იყოს ყოველგვარი ვალდებულებისგან. დირექტივაში მითითებულია, რომ აღებული ვალდებულებების განსაზღვრის მიზნით, ობიექტური კრიტერიუმების საფუძველზე, ერთი ზომის სადაზღვევო კომპანიები ერთნაირ პირობებში უნდა იყვნენ კონკურენციის თვალსაზრისით, აუცილებელია, ასევე, გათვალისწინებულ იქნას, რომ რეზერვი უნდა შეესაბამებოდეს საწარმოს გარიგებების საერთო სიდიდეს და განისაზღვროს საიმედოობის ორი ინდექსის საფუძველზე, რომელთაგან ერთი ემყარება შემოსულ პრემიებს, ხოლო მეორე - გადახდილ სადაზღვევო თანხებს.

3. საგარანტიო ფონდი, რომელიც შედგება თავისუფალი ქონების, ვალდებულებებისგან გადახდისუნარიანობის რეზერვის 1/3-მდე სიდიდით. ფონდი იქმნება იმისათვის, რომ გადახდისუნარიანობის რეზერვი საქმიანობის პროცესში ზღვარზე დაბლა არ დაეშვას, რაც სადაზღვევო ორგანიზაციის ფინანსურ შედეგებს საფრთხეს უქადის. იმისათვის, რომ გადახდისუნარიანობის რეზერვი გაითვალოს ევროკავშირის ქვეყნების მეთოდიკის მიხედვით, უნდა გაითვალოს გადახდისუნარიანობის ფაქტიური რეზერვი, ამის შემდეგ კი მოთხოვნილი (ნორმატიული) დონე.

გადახდისუნარიანობის ფაქტიური რეზერვის გადაჭარბება, ნორმატიულ დონეზე, სადაზღვევო ორგანიზაციისათვის ნიშნავს, ფინანსური მდგრადობის გარკვეული მარაგის არსებობას. ევროკავშირის დირექტივაში გადახდისუნარიანობის რეზერვი განისაზღვრება როგორც ქონება, თავისუფალი ნებისმიერი მომავალი ვალდებულებებისაგან, მისი მონაწილეების (აქციონერების) მოთხოვნის უფლებების გამოკლებით.

იგი მოიცავს: