საქართველოს მოქალაქეთა უდიდესი უმრავლესობა თანხმდება, რომ საქართველო დემოკრატიული ქვეყანა უნდა იყოს და იქნება კიდეც: სხვა მომავალი მას არ გააჩნია. მაგრამ უმრავლესობა ასევე თვლის, რომ საქართველოში არსებობს დემოკრატიის დეფიციტი და მისი აღმოფხვრა ქვეყნისთვის პრიორიტეტული ამოცანაა. ამას ეთანხმება საქართველოს ხელისუფლება, მისი პოლიტიკური ოპონენტები, სამოქალაქო საზოგადოების ძირითადი მოთამაშეები, საქართველოს დასავლელი მოკავშირეები, კომპეტენტური ექსპერტების აბსოლუტური უმრავლესობა.

არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა, თანაც საკმაოდ მკვეთრი, იმაზე, თუ რამდენად მწვავეა ეს პრობლემა, რაშია მისი კონკრეტული გამოხატულებები და ძირეული მიზეზები. ამაზე ვერ თანხმდებიან არა მხოლოდ საქართველოს ხელისუფლება და მისი ოპოზიცია, არამედ პოლიტიკოსები, ექსპერტები და სამოქალაქო აქტივისტები ქვეყანაში და მის ფარგლებს გარეთ. თუმცა, შეიძლება ითქვას, რომ კომპეტენტურ და დამოუკიდებელ ექსპერტთა უმრავლესობა საქართველოს აფასებს როგორც „ჰიბრიდულ რეჟიმს“, რომელიც დემოკრატიის და ავტოკრატიის ელემენტებს აერთიანებს. დემოკრატიის ხარისხის ყველაზე გავლენიანი საერთაშორისო შემფასებელი, ამერიკული ორგანიზაცია ფრიდომ ჰაუსი, წლების განმავლობაში საქართველოს აქცევს „ნაწილობრივ თავისუფალი“ ქვეყნების კატეგორიაში, რაც „ჰიბრიდული რეჟიმის“ ანალოგად შეიძლება ჩავთვალოთ.¹

ამ ნაშრომის მიზანი არ არის, გააკეთოს საქართველოს დემოკრატიის მდგომარეობის კიდევ ერთი შეფასება ის არსებულ შეფასებებს ითვალისწინებს და ეყრდნობა. ასევე, ეს არ არის პოლიტიკური პროგნოზი. არ არსებობს არანაირი გარანტია იმისა, რომ საქართველო მომავალში დემოკრატიის განტკიცების გზით წავა. სავსებით შესაძლებელია, მან კიდევ დიდხანს დაყოს „ჰიბრიდული რეჟიმის“ მდგომარეობაში, მოხდეს პოლიტიკური სისტემის ავტორიტარული კონსოლიდაცია ან გარე ინტერვენციის თუ შიდაარეულობის შედეგად მოხდეს მისი სრული კოლაფსი. თითოეული ამ სცენარის ალბათობა სხვადასხვაა, მაგრამ პრინციპულად ვერც ერთს გამოვრიცხავთ. ყველაფერი ქართულ საზოგადოებაზე, მის პოლიტიკურ ელიტაზე, ასევე, საერთაშორისო გარემოცვაზეა დამოკიდებული.

ეს ნაშრომი არ არის ნორმატიულად ნეიტრალური: ის ამოდის იმ წანამძღვრიდან, რომ დემოკრატიის კონსოლიდაცია საქართველოს პოლიტიკური სისტემის განვითარების ცალსახად ყველაზე სასურველი სცენარია. შესაბამისად, მისი მიზანია პასუხი კითხვაზე: სახელდობრ, რა უნდა მოხდეს იმისთვის, რომ ქვეყნის დემოკრატიული ინსტიტუტების განვითარებაში თვისობრივი პროგრესი დავინახოთ? როგორ უნდა გამოვიდეს საქართველო „ჰიბრიდული რეჟიმის“ მდგომარეობიდან და მყარ, კონსოლიდირებულ დემოკრატიად იქცეს?

ცალკეული მოსაზრება და წინადადება საქართველოში დემოკრატიის განვითარებაზე ბევრი გამოითქმის. ჩვეულებრივ, ისინი მოდის საერთაშორისო ორგანიზაციებიდან, ადგილობრივი ოპოზიციიდან და არასამთავრობო სექტორიდან. ბოლო წლებში განხორციელდა ბევრი ასეთი რეკომენდაცია: მაგალითად, პროპორციულ სიებში საარჩევნო ბარიერმა შვიდიდან ხუთ პროცენტამდე ჩამოიწია, თბილისის მერი პირდაპირი წესით აირჩიეს, საქართველოს პრეზიდენტს გაუუქმდა უფლებამოსილება მოსამართლეების დანიშვნის საკითხში, მედია-კომპანიების მფლობელთა ვინაობა სრულიად გამჭვირვალე გახდა და ა.შ. 2013 წელს ძალაში შევა შესწორებები ქვეყნის კონსტიტუციაში, რითაც სერიოზულად შეიზღუდება პრეზიდენტის ძალაუფლება და ქვეყანა ევროპული სტილის საპარლამენტო სისტემას მიუახლოვდება. მოსამართლეები განუსაზღვრელი ვადით დაინიშნებიან თანამდებობაზე.

როგორც წესი, თითოეულ ამ ცვლილებას „წინგადადგმულ ნაბიჯად“ აფასებენ (სრულიად სამართლიანად). ვიგულისხმოთ, რომ ამგვარი ნაბიჯების ერთობლიობა მოიტანს დემოკრატიის კონსოლიდაციას, რის შემდეგაც არც საქართველოს მოქალაქეები და არც გარე დამკვირვებლები მას „ჰიბრიდულ რეჟიმს“ აღარ უწოდებენ? პოლიტიკოსებისა და დამკვირვებლების თვალში, აქამდე ამგვარ რეფორმებს არ მოჰყოლია იმგვარი გარღვევა, რომ ქვეყნის პოლიტიკური სისტემა თვისობრივად სხვა კატეგორიაში მოქცეულიყო. შესაბამისად, ბუნებრივია სკეპტიციზმი იმის თაობაზე, რომ დემოკრატიის მხარდამჭერი ორგანიზაციების რეკომენდებული შემდგომი ინსტიტუციური რეფორმები ახლო მომავალში გამოიწვევს თვისობრივ ცვლილებას.

რა შეიძლება იყოს საქართველოში დემოკრატიის პროგრესის ალტერნატიული ხედვა? დემოკრატიული გარღვევა ხშირად ასოცირდება ძალაუფლების ცვლილებასთან, რომელსაც პოლიტოლოგები შემდეგ „დემოკრატიულ რევოლუციად“ ან „დემოკრატიულ ტრანზიციად“ დააკვალიფიცირებენ. ხომ არ არის ეს გზა დემოკრატიის კონსოლიდაციისკენ საქართველოში? რა გასაკვირია, თუ ოპოზიციონერი პოლიტიკოსები დემოკრატიის პროგრესს მათივე მოსვლას ხელისუფლებაში დაუკავშირებენ. მართლაც, პრინციპულად ვერ გამოვრიცხავთ, რომ სხვა პოლიტიკური ჯგუფი ძალაუფლებაში მოხვედრის შემდეგ დემოკრატიის ღირებულებისა და ინსტიტუტების მიმართ მეტ ერთგულებას გამოიჩენს.

მაგრამ ამ შემთხვევაში არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ბოლო ოცი წლის მანძილზე, ხელისუფლება საქართველოში სამჯერ შეიცვალა და ეს ყოველთვის დრამატული ფორმით ხდებოდა. 1990 წელს, პირველ თავისუფალ არჩევნებში, ნაციონალისტურმა „მრგვალმა მაგიდამ“ კომუნისტები დაამარცხა; 1992 წლის იანვარში, ახალი ხელისუფლება ავტორიტარიზმის ბრალდების საფუძველზე გააძევეს; 2003 წელს „ვარდების რევოლუციამ“, აშკარად გაყალბებული არჩევნების შედეგად, ედუარდ შევარდნაძის ღრმად კორუმპირებული რეჟიმი განდევნა. დიდი განსხვავებების მიუხედავად, ამ მოვლენებს შორის გამოკვეთილი სტრუქტურული მსგავსებაა. ყველა შემთხვევაში ხელისუფლებას ბრალდებოდა ავტორიტარული მმართველობა და მას უპირისპირდებოდა მასობრივი პროტესტი დემოკრატიული ცვლილებების მოთხოვნით. ხელისუფლების ცვლილების აქტი ყველა ჯერზე „დემოკრატიულ რევოლუციად“ მოინათლა, ახალი ხელისუფლება კი თავიდან იწყებდა დემოკრატიის მშენებლობას.

კერძოდ, ვარდების რევოლუციამ ხელისუფლებაში მოიყვანა ახალგაზრდა, რეფორმისტი და ხშირად დასავლეთში განათლებამიღებული პოლიტიკოსები, რომელთაც უმაღლეს თანამდებობებზე მოიწვიეს არაერთი დემოკრატი აქტივისტი, რომელიც დემოკრატიული ცვლილებებისკენ სწრაფვას განასახიერებდა. გასაკვირი არაა, რომ ამან მოიტანა მოლოდინი, რომ მოხდა დემოკრატიული გარღვევა და ამას სწრაფად მოჰყვებოდა დემოკრატიის კონსოლიდაცია. კომენტატორები მიუთითებენ დღევანდელი ხელისუფლების სერიოზულ წარმატებებზე მრავალ სფეროში განსაკუთრებით, მის უნარსა და ნებაზე, მოემსახუროს საკუთარ მოსახლეობას, და მასობრივი კორუფციის დაძლევაზე² მაგრამ ეს საკმარისი არ აღმოჩნდა დემოკრატიული სისტემის კონსოლიდაციისთვის.³ გასაკვირი არაა, რომ ქართული საზოგადოების დიდი ნაწილი სკეპტიკურადაა განწყობილი კიდევ ერთი „დემოკრატიული რევოლუციის“ შესაძლებლობის და საჭიროების მიმართ.

ასეთი მიდგომა გვიბიძგებს, უფრო სერიოზულად შევხედოთ დემოკრატიის სტრუქტურული წანამძღვრების თეორიას, რომლის ყველაზე ცნობილი ფორმულირებები ე.წ. „მოდერნიზაციის თეორიას“ ეკუთვნის. ხომ არ უნდა დავასკვნათ, რომ საქართველოს განვითარების მოცემულ ეტაპზე დემოკრატიის კონსოლიდაციისთვის საჭირო პირობები ჯერ, უბრალოდ, არ მომწიფებულა; ასე რომ, ამ ეტაპზე იქნებ ჯობს მოდერნიზაციის ზოგად ამოცანებზე მოვახდინოთ კონცენტრირება? ამას შეიძლება „გადადების სტრატეგია“ ვუწოდოთ. ასეთი დასკვნა ბევრი ქართველისთვის მიუღებელი იქნება. წინასწარ ვიტყვი, რომ ამ მიდგომას არც ჩვენ ვუჭერთ მხარს. მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმის უარყოფას, რომ დემოკრატიის სტრუქტურულ ფაქტორებს მეტი ყურადღებით უნდა მოვეკიდოთ.

არის კიდევ ერთი ლოგიკური შესაძლებლობა. იქნებ, საწყისი შეფასებაა არასწორი: საქართველო „ჰიბრიდული რეჟიმი“ კი არაა, არამედ არსებითად ჩამოყალიბებული დემოკრატია, რომელსაც მხოლოდ ცალკეული ინსტიტუტების გამართვა სჭირდება. საქართველოს ხელისუფლების წარმომადგენლები სწორედ ამ აზრს იცავენ. თვით ის ფაქტი, რომ დღევანდელი დებატები საქართველოს დემოკრატიულ რეფორმებზე შედარებით ვიწრო ტექნიკურ საკითხებზეა ფოკუსირებული, ამ შეფასების არაპირდაპირ დადასტურებად შეიძლება ჩავთვალოთ.

ჩვენი რწმენით, დემოკრატიული განვითარების დღევანდელი ეტაპი ჩვენს ქვეყანაში უფრო მრავალმხრივ და ყოვლისმომცველ მიდგომას მოითხოვს. ბევრი დისკუსია, რომლის ორგანიზებას ახდენენ სამოქალაქო საზოგადოების აქტორები, ჩვეულებრივ, საერთაშორისო თანამეგობრობასთან თანამშრომლობით, თავისთავად ღირებულია, მაგრამ არაადეკვატურია ამ უფრო ფართო მიზნის მიმართ. თუ მათი რეკომენდაციების შესრულება მხოლოდ მარგინალურ გავლენას მოახდენს საქართველოს დემოკრატიის მდგომარეობაზე, ისინი არ შეესატყვისება საქართველოში დემოკრატიის კონსოლიდაციის ამოცანას.

ამ ნარკვევის ამოცანა სწორედ ისაა, უფრო ფართოდ მიუდგეს აქ აღწერილ პრობლემებს. თავდაპირველად, დემოკრატიის თეორიის რამდენიმე ზოგადი საკითხის დაზუსტებას შევეცდებით.

______________________

1. მაგრამ თვით „ფრიდომ ჰაუსის“ მიერ გაკეთებული საქართველოს რეიტინგები აჩვენებს, რამდენად რთულია და პირობითია ქვეყანაში დემოკრატიის დონის შეფასება. თუ თვალს გავადევნებთ „ფრიდომ ჰაუსის“ შეფასებებს პროექტის თავისუფლება მსოფლიოში (Freedom in the World) ფარგლებში, საქართველოს ბოლო წლების რეიტინგი 4-სა და 3-ს შორის მერყეობს. ამ ორგანიზაციის მეთოდოლოგიით, ნიშანი 3 თავისუფალ ქვეყანას ნიშნავს, 4 კი „ნაწილობრივ თავისუფალს“. აქედან გამომდინარე, ქართული პოლიტიკური „ჰიბრიდი“ დემოკრატიასთან უფრო ახლო გამოდის, ვიდრე ავტოკრატიასთან. თუმცა, იმავე ფრიდომ ჰაუსს აქვს სხვა პროექტიც, რომელსაც „გარდამავალი ერები“ (Nations in Transit) ქვია და ყოფილი კომუნისტური ქვეყნების ვითარებას აფასებს, არსებითად, იმავე მეთოდოლოგიით. აქ, საქართველოში თავისუფლების დონის შეფასება 4-სა და 5-ს შორის მერყეობს, ანუ უფრო ახლოსაა ავტორიტარიზმის ნიშნულთან („არათავისუფლად“ ეს ორგანიზაცია მიიჩნევს ქვეყნებს, ვისი შეფასებაც 5-ს აღემატება). ორივე სახის შეფასებებისთვის იხ. www.freedomhouse.org.

2. ქართული რეფორმების განსაკუთრებით დამაჯერებელი ქება მოცემულია კვლევაში: Fighting Cor-ruption in Public Services: Chronicling Georgias reforms, The World Bank, Washington, DC, 2012.

3 ამაზე იხ. Christian Caryl, The Georgian Paradox, Foreign Policy, January 31, 2012, http:// www.foreignpolicy.com/articles/2012/01/31/the_georgian_paradox, წვდომა 2012 წლის 23 თებერვალი.

ცნება „დემოკრატია“ (აქ და ყველგან ვგულისხმობთ თანამედროვე ლიბერალურ დემოკრატიას) არ არის ტრივიალური: სხვადასხვა ადამიანს ის შეიძლება სხვადასხვაგვარად ესმოდეს. ამიტომ აუცილებელია თავიდანვე განვმარტოთ, რას ვგულისხმობთ მასში.

ამ ბერძნული სიტყვის ეტიმოლოგიიდან გამომდინარე, დემოკრატია „ხალხის ძალაუფლებაა.“ ეს სწორი, მაგრამ მეტისმეტად ზოგადი განსაზღვრებაა: ის ადგენს მხოლოდ ფილოსოფიურ პრინციპს, რის თანახმადაც მოცემულ ქვეყანაში ძალაუფლების ლეგიტიმურობა მისი მოქალაქეების ნებიდან მომდინარეობს. ამ პრინციპის რეალური განხორცილება, სულ მცირე, ორი პირობის შესრულებას მოითხოვს:

ამ ორი პრინციპის ერთიანობა საკმარისია იმ სპეციფიკური პრინციპების დასახასიათებლად, რაც თანამედროვე ლიბერალურ დემოკრატიას გამოარჩევს ყველა სხვა პოლიტიკური რეჟიმისაგან. მაგრამ არსებობს უფრო ფართო პრინციპები, რომლებიც სპეციფიკური არ არის დემოკრატიისთვის, მაგრამ მათ გარეშე სრულყოფილი დემოკრატია ვერ იარსებებს:

მეორე მხრივ, ქვეყნის მოქალაქეები (ან მათი აბსოლუტური უმრავლესობა მაინც) უნდა იზიარებდნენ რაღაც საერთო პრინციპებს: თავს თვლიდნენ სწორედ ამ ქვეყნის მოქალაქეებად, იცავდნენ მის კონსტიტუციას და კანონებს, იხდიდნენ გადასახადები, ჰქონდეთ მეტ-ნაკლებად ძლიერი ემოციური მიბმულობა მოცემულ ქვეყანაზე (ამას სამოქალაქო პატრიოტიზმი შეიძლება ვუწოდოთ) და სოლიდარობა თავისი თანამოქალაქეების მიმართ. ამის გარეშე ვერ ვილაპარაკებთ სამოქალაქო ერზე თუ „ხალხზე“, „დემოსზე“, რომელიც დემოკრატიული სუვერენიტეტის მატარებელია.

ყოველივე ეს პიროვნების თუ ჯგუფის უფლებათა შეფარდებითი დაცულობა, ეკონომიკური თავისუფლება, კანონის უზენაესობა, საზოგადოებრივი პლურალიზმი და სამოქალაქო პატრიოტიზმი შეიძლება არადემოკრატიულ რეჟიმებშიც არსებობდეს. მაგრამ პირიქით ვერ ვიტყვით: ამ პირობების გარეშე ლიბერალური დემოკრატია ვერ ჩამოყალიბდება. მათ ერთდროულად დემოკრატიის კომპონენტებიც შეიძლება ვუწოდოთ და მისი აუცილებელი წინაპირობებიც.

გარდა ამისა, შეიძლება ვილაპარაკოთ ფაქტორებზე, რომლებიც ხელს უწყობს დემოკრატიის განვითარებას: ესენია ეკონომიკური კეთილდღეობის მაღალი დონე, ურბანიზაცია, განათლების გავრცელება და ა.შ. მაგრამ ამ თვალსაზრისით ძნელია ცალსახად დავადგინოთ ის ნიშნული, რომელიც სრულიად აუცილებელია დემოკრატიისთვის: რამდენად უნდა იყოს განვითარებული ეკონომიკა, რამდენად უნდა იყოს გავრცელებული განათლება და ა.შ. მაგალითად, ინდოეთი ათწლეულების მანძილზე ინარჩუნებდა დემოკრატიულ წყობას საყოველთაო სიღარიბისა და განათლების დაბალი სტანდარტის პირობებში. ამ შემთხვევაში, უფრო სწორია ვილაპარაკოთ დემოკრატიის არა აუცილებელ, მაგრამ ხელშემწყობ პირობებზე.

ყოველივე ზემოთქმულიდან ჩანს, რომ დემოკრატია არ არის მარტივი და, შესაბამისად, იოლად გაზომვადი სიდიდე. სრულიად არ არის გასაკვირი, კამათის საგნად იქცეს, საერთოდ მივიჩნიოთ თუ არა დემოკრატიად ესა თუ ის ქვეყანა, ან რამდენად დემოკრატიულია ის. მაგრამ მაინც შეგვიძლია ამოვიდეთ დაშვებიდან, რომ ლიბერალური დემოკრატიის სპეციფიკური პრინციპები: არჩევნები და ხელისუფლების შეზღუდულობა მისი დანაწილების მეშვეობით, მისი ცენტრალური და აუცილებელი კომპონენტებია.

როგორც ქართული დემოკრატიის დეფიციტის სიღრმე, ისე მისი კონკრეტული ინდიკატორები ცხარე დებატების საგანია. ქვემოთ მოკლედ ჩამოვთვლით საკითხებს, რაც განსაკუთრებით ხშირად ექცევა ქართული საზოგადოების და საერთაშორისო თანამეგობრობის ყურადღების ცენტრში, როგორც საქართველოში დემოკრატიის დეფიციტის ინდიკატორები.

უნდობლობა საარჩევნო პროცესის მიმართ. საქართველოში სათუოა დემოკრატიის ყველაზე ელემენტარული და აუცილებელი კრიტერიუმის შესრულება: ხელისუფლების ცვალებადობა არჩევნების გზით. ამის პრეცედენტი ჯერ არ ყოფილა,¹ თუმცა ხელისუფლება ორჯერ შეიცვალა არაკონსტიტუციური გზით ერთხელ სისხლიანი, მეორეჯერ კი უსისხლო „აჯანყებით“, „რევოლუციით“ თუ „გადატრიალებით“ (ტერმინის შერჩევა აქ, ცხადია, მოცემული სუბიექტის პოლიტიკურ განწყობაზეა დამოკიდებული).

საზოგადოებაში დაბალია საარჩევნო პროცესის რწმენა, ბევრი ადამიანი არ განიხილავს არჩევნებს, როგორც ხელისუფლების შეცვლის ქმედით მექანიზმს. ხშირია ფატალისტური გამონათქვამები ტიპისა: „ჩვენ ვინ გვეკითხება, არჩევნებს მაინც გააყალბებენ“. იშვიათი გამონაკლისის გარდა, არჩევნებში წაგებული პარტიები და კანდიდატები არ აღიარებენ შედეგის კანონიერებას და მარცხს არჩევნების გაყალბებას აბრალებენ, რასაც მათ მომხრეთა დიდი ნაწილი ეთანხმება.

პოზიტიური მხრივ, შეიძლება აღინიშნოს, რომ, თუ ხელისუფლება აშკარად კარგავს პოპულარობას, ის ვერ ახერხებს ხელისუფლებაში დარჩენას არჩევნების გზით, ანუ საზოგადოებას აქვს მექანიზმები, რომ ამხილოს და არ დაუშვას არჩევნების აშკარა გაყალბება, თუნდაც საამისოდ არაკონსტიტუციური მეთოდების გამოყენება დასჭირდეს. 2003 წლის ნოემბრის „ვარდების რევოლუცია“ სწორედ ამის მაგალითია: შეიქმნა უტყუარი მტკიცებულებები, რომ მოხდა არჩევნების მასობრივი გაყალბება, რამაც არსებითად შეცვალა მათი შედეგი. ეს რწმენა გახდა საფუძველი იმისა, ხომ ქუჩაში გამოსულმა ხალხმა არ დაუშვა ძალაუფლების შენარჩუნება მმართველი ძალის მიერ.

კრიტიკოსების აზრით, მსგავსი მასშტაბის დარღვევები მოხდა 2008 წლის იანვრის საპრეზიდენტო არჩევნებშიც. თუ გავითვალისწინებთ, რომ მიხეილ სააკაშვილმა ეს არჩევნები შედარებით მცირე უპირატესობით მოიგო (მან ხმების 53,5% დააგროვა) და საერთაშორისო თუ ადგილობრივმა დამკვირვებლებმა სერიოზული დარღვევები დააფიქსირეს,² პრინციპულად ვერ გამოვრიცხავთ შესაძლებლობას, ამ შემთხვევაში ადგილი ჰქონოდა გაყალბებების იმ ხარისხს, რამაც გავლენა იქონია საბოლოო შედეგზე. მაგრამ ამის უტყუარი მტკიცებულებების მოპოვება ვერც ოპოზიციურმა პარტიებმა და ვერც სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციებმა ვერ შეძლეს.³ ეჭვს ვერავინ შეიტანდა იმაში, რომ გამარჯვებულ კანდიდატს მართლაც ჰქონდა მნიშვნელოვანი მხარდაჭერა, რასაც ვერ ვიტყოდით სახელისუფლებო პარტიაზე 2003 წლის არჩევნებზე.

რა შემთხვევაში ვიტყვით, რომ საქართველო ასრულებს ელექტორალური დემოკრატიის კრიტერიუმს? ცნობილი ამერიკელი პოლიტოლოგის სემუელ ჰანტინგტონის მიერ შემოთავაზებული კრიტერიუმით, რომელსაც მრავალი მკვლევარი იყენებს, ჩამოყალიბებულ, ანუ კონსოლიდირებულ დემოკრატიაზე შეგვიძლია ვილაპარაკოთ, თუ ქვეყანაში ხელისუფლება ზედიზედ ორჯერ შეიცვალა მშვიდობიანად, თავისუფალი არჩევნების გზით.⁴ ცხადია, რომ საქართველო შორსაა ამ კრიტერიუმის შესრულებისგან.

თუმცა, ასეთი მოთხოვნის კატეგორიული ფორმით დაყენება საკმაოდ საკამათოა. 1955-იდან 1993 წლამდე იაპონიას სათავეში ედგა ერთი და იგივე (ლიბერალურ-დემოკრატიული) პარტია, რომელიც 1994 წელს თერთმეტთვიანი შესვენების შემდეგ ისევ დაუბრუნდა ხელისუფლებას 2009 წლამდე. მიუხედავად ამისა, იაპონიას, როგორც წესი, ლიბერალურ დემოკრატიად თვლიდნენ. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ გერმანიას დაახლოებით ოცი წელი ქრისტიანულ-დემოკრატიული და ქრისტიანულ-სოციალისტური პარტიების მჭიდრო კოალიცია მართავდა (თუმცა, რაღაც პერიოდებში მთავრობაში სხვა პარტიები შედიოდნენ უმცროსი პარტნიორების სტატუსით), მაგრამ ამ ქვეყნის დემოკრატიულობაში არც ამ პერიოდში ეპარებოდათ ეჭვი. ჰანტინგტონის კრიტერიუმით კი, დასავლეთი გერმანია დემოკრატიულ ქვეყნად მხოლოდ 1982 წლიდან უნდა ჩაითვალოს, როცა მემარჯვენე ლიბერალები ხელისუფლებაში დაბრუნდნენ. მეორე მსოფლიო ომისშემდგომ იტალიაში კაბინეტები ხშირად იცვლებოდა, მაგრამ ათწლეულების მანძილზე ყველა მათგანში ქრისტიანულ-დემოკრატიული პარტია დომინირებდა (ამავე კრიტერიუმით, იტალია მხოლოდ 1987 წელს გახდა დემოკრატიული ქვეყანა).

ნაკლებ ცნობილი მაგალითი რომ ავიღოთ, აფრიკის ერთ-ერთ ყველაზე წარმატებულ ქვეყანას ბოცვანას, 1966 წლიდან (ანუ დამოუკიდებლობის გამოცხადების დროიდან) ერთი და იგივე პარტია ბოცვანის დემოკრატიული პარტია ხელმძღვანელობს (ბოლო არჩევნებში, 2009 წელს, მან 57-დან 44 საპარლამენტო მანდატი მოიპოვა). მაგრამ ნახსენებ „ფრიდომ ჰაუსს“ ეჭვქვეშ არ დაუყენებია მისი, როგორც „საარჩევნო დემოკრატიის“, სტატუსი.

ხელისუფლების პერიოდული ცვალებადობა ნამდვილად მნიშვნელოვანია დემოკრატიისთვის, მაგრამ გამოცდილება გვაჩვენებს, რომ ახალ დემოკრატიებს შეიძლება რამდენიმე ათწლეული დასჭირდეთ, სანამ ძირითად პოლიტიკურ ძალათა მონაცვლეობა ხელისუფლებაში რუტინად იქცევა. პრინციპულად ვერ გამოვრიცხავთ, რომ, შედარებით ხაგრძლივი პერიოდის განმავლობაში, საზოგადოების უმრავლესობა მართლაც ერთსა და იმავე პოლიტიკურ ძალას უცხადებდეს ნდობას. ამ ეტაპზე შეიძლება გამოყენებული იყოს საარჩევნო დემოკრატიის ნაკლებ გამოკვეთილი, მაგრამ მაინც ადეკვატური ინდიკატორი: პოლიტიკურ კლასში არსებობს შეთანხმება პოლიტიკური შეჯიბრის პირობების განსაზღვრულ წესებზე, ყველა მოთამაშე აღიარებს არჩევნების თუნდაც მისთვის არასასურველ შედეგს, საზოგადოებაში კი არსებობს რწმენა, რომ არჩევნების ოფიციალური შედეგი მის რეალურ ნებას გამოხატავს. ზემოხსენებულ მაგალითებში ეს პირობები შესრულებული იყო.

საქართველოს შემთხვევაში, წარმატების გაზომვა და მკაფიო ნიშნულის დადგენა საკმაოდ ძნელია: სრული შეთანხმება საარჩევნო წესებზე პარტიათა სიმრავლეში ჯერ ვერ მიღწეულა, ხოლო დარღვევების სრული აღმოფხვრა საარჩევნო პროცესში ვერ ხერხდება. ამიტომ ყოველთვის არსებობს ადამიანთა საკმაოდ დიდი რაოდენობა, ვისაც არჩევნების შედეგების კანონიერებაში ეჭვი შეაქვს. რაც შეეხება ავტორიტეტულ საერთაშორისო ორგანიზაციათა სამკვირვებელო მისიების დასკვნებს, ისინიც შეიძლება თავისუფალი არ იყოს პოლიტიკური მოტივაციისაგან და მათ დასკვნებსაც საზოგადოება უპირობოდ არ ეთანხმება.

კრიტიკულ ნიშნულად, რისი მიღწევის შემთხვევაში საქართველოში საარჩევნო დემოკრატიის დონე შეიძლება დამაკმაყოფილებლად ჩავთვალოთ, გვესახება იმგვარი ვითარება, როდესაც არჩევნების შედეგების კანონიერებას საზოგადოების აბსოლუტური უმრავლესობა და ძირითადი ოპოზიციური პარტიები აღიარებენ. ამ ვითარებისთვის საქართველოს ჯერ არ მიუღწევია.

სხვა სფეროები. საარჩევნო გარემოს გარდა, საქართველოში დემოკრატიის დეფიციტის დახასიათებისას განსაკუთრებით ხშირად მედიის და სასამართლოს მდგომარეობაზე საუბრობენ: კომენტატორთა დიდი ნაწილის აზრით, დამოუკიდებელი მედიის და დამოუკიდებელი სასამართლოს სისუსტე ქართული დემოკრატიის არსებითი ნაკლოვანებებია. მედიის შემთხვევაში ყურადღება მახვილდება იმ გარემოებაზე, რომ მის ყველაზე გავლენიან სეგმენტში ტელემაუწყებლობაში, მთავრობის სასარგებლო ტენდენცია დომინირებს. მთელ ქვეყანაზე მაუწყებელი („ნაციონალური“) ტელეარხების სარედაქციო პოლიტიკა აშკარად მთავრობის სასარგებლოა. ამავე დროს, არავინ უარყოფს, რომ საქართველოში არსებობს ხელისუფლებისგან რეალურად დამოუკიდებელი მედია, რომლის უმრავლესობა თავისი განწყობით მკვეთრად ოპოზიციურია, მაგრამ რაკი მისი გავლენა გაცილებით ნაკლებია ნაციონალურ ტელეარხებთან შედარებით, ხელისუფლების ოპონენტები უთანასწორო მდგომარეობაში არიან.

რაც შეეხება სასამართლოს, საზოგადოებაში ძლიერია განცდა, რომ ეს ორგანო არ არის დამოუკიდებელი აღმასრულებელი ხელისუფლებისგან, განსაკუთრებით, პროკურატურისგან. ამის ყველაზე თვალსაჩინო ინდიკატორია გამამართლებელი განაჩენების უკიდურესი სიმცირე სისხლის სამართლის საქმეებში და ხელისუფლებისთვის სასურველი განაჩენების მიღება პოლიტიკურად სენსიტიურ საქმეებში.

საარჩევნო გარემოსა და სასამართლოს პრობლემები უფრო დაწვრილებითაა განხილული დავით აფრასიძის ორ ნარკვევში, რომლებიც აგრეთვე ამ პროექტის ფარგლებში შესრულდა. ამას გარდა, არსებობს არაერთი სხვა პრობლემური სფერო, რომელთგან ყველაზე მნიშვნელოვანია შემდეგი:

პოლიტიკურ პარტიათა სისტემის განუვითარებლობის ფონზე საქართველოში ძალაუფლების ტიპური კონფიგურაცია გულისხმობს დაპირისპირებას დომინანტურ, თითქმის სახელმწიფო აპარატთან შეზრდილ პოლიტიკურ პარტიასა და არასტაბილურ, უპასუხისმგებლო ოპოზიციას შორის. მაგრამ მმართველი პარტიის სიძლიერეც ილუზორულია. ის მთლიანად დამოკიდებულია ძალაუფლებაში ყოფნაზე, რაც ნიშნავს, რომ ძალაუფლების დაკარგვის შემთხვევაში მას უჭირს ერთიანობის, ორგანიზაციული სტრუქტურის და მომხრეთა უმრავლესობის შენარჩუნება. ყოველ შემთხვევაში, წარსულში არსებული მმართველი პარტიების (კომუნისტური პარტიის, „მრგვალი მაგიდის“, საქართველოს მოქალაქეთა კავშირის, საქართველოს აღორძინების კავშირის) ისტორია ამ მხრივ ოპტიმისტური მოლოდინის საფუძველს არ იძლევა.

ბოლო ოცი წლის ქართულ სინამდვილეში რამდენჯერმე პოლიტიკური უთანხმოება ძალადობაში გადაიზარდა ან ძალადობის პირზე მივიდა. ძალადობისთვის მზაობას შეესაბამება პოლიტიკური დისკუსიის ხასიათიც, როდესაც ოპონენტის დემონიზაცია და დეჰუმანიზაცია პოლემიკის საყოველთაოდ მიღებული ხერხია.

დემოკრატიის ერთ-ერთი საკვანძო გამოწვევაა ეთნიკური და კონფესიური მრავალფეროვნების შეწყნარებაც. აქ კრიტიკული ნიშნულია ვითარება, როდესაც სამოქალაქო და პოლიტიკურ სფეროში თანასწორობა არა მხოლოდ ფორმალურადაა დეკლარირებული, არამედ მას საზოგადოების აბსოლუტური უმრავლესობა აღიარებს, ხოლო ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობის წარმომადგენლებს რეალური საშუალება აქვთ, წარმატებას მიაღწიონ საზოგადოებრივ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სფეროებში. ამის მიღწევა მრავალ განვითარებულ დემოკრატიას უჭირს, თუმცა ამ პრობლემის რაღაც დონეზე მოგვარების გარეშე კულტურულად მრავალფეროვან საზოგადოებაში დემოკრატიის თვით არსებობაც სათუო ხდება.

საქართველოში პოლიტიკური ცხოვრების და საზოგადოებრივი დისკუსიის ხასიათი აჩვენებს, რომ საერთო-სამოქალაქო იდენტობა ჯერ კიდევ სუსტია, უმცირესობის მონაწილეობის დონე პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში საკმაოდ დაბალი, ხოლო ქსენოფობიის გამოვლინებები, რომლებიც განვითარებულ დემოკრატიაში საყოველთაო დაგმობას დაიმსახურებდა, გავრცელებულია და იშვიათად იწვევს ადეკვატურ რეაქციას.

_______________________

1. ერთადერთ გამონაკლისად შეგვიძლია ჩავთვალოთ კომუნისტური პარტიის მარცხი 1990 წლის საპარლამენტო არჩევნებში მაგრამ ის შეიძლება ავხსნათ საბჭოთა კომუნისტური ინსტიტუტების ზოგადი კრიზისით და არა მხოლოდ საქართველოში პოლიტიკური სიტუაციის დინამიკით; ტექნიკურად, ძალაუფლების ეს შეცვლა მოხდა საბჭოთა კავშირში და არა დამოუკიდებელ საქართველოში. ნებისმიერ შემთხვევაში, ამ ეპიზოდმა ტენდენციის სახე ვერ მიიღო.

2 იხ. OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights, „Georgia Extreordinary Presidential Election 5 January 2008. OSCE/ODIHR Observation Mission Final Report“, Warsaw, 4 March 2008.

3. ხმების პარალელური დათვლით, რომელიც ჩაატარა საზოგადოებამ სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიისთვის აშშ დემოკრატიის ეროვნულ ინსტიტუტის მხარდაჭერით, მიხეილ სააკაშვილმა ხმების 50,8 პროცენტი დააგროვა. რამდენიმე ქართული კვლევითი დაწესებულების (მათ შორის, კავკასიური ინსტიტუტის) მიერ ჩატარებულმა ეგზიტ-პოლმაც არჩევნების ოფიციალურ შედეგებთან მიახლოებული შედეგი აჩვენა.

4. Samuel P. Huntington, The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century (Norman: University of Oklahoma Press, 1991), გვ. 266-67.

5. საქართველოს პოლიტიკური პარტიების სისტემაზე იხ. გია ნოდია, ალბარო პინტო სქოლტბახი, „საქართველოს პოლიტიკური ლანდშაფტი. პოლიტიკური პარტიები: მიღწევები, გამოწვევები და პერსპექტივები“, თბილისი, მშვიდობის, დემოკრატიის და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, 2006 წ.

6. ამაზე იხ. საერთაშორისო გამჭვირვალობა საქართველო, პოლიტიკური პარტიების დაფინანსების „კვლევა“, თბილისი 2011. აღსანიშნავია, რომ 2012 წლის დეკემბერში მიღებული საკანონმდებლო ცვლილებებით ბიზნეს-კორპორაციებს საერთოდ აეკრძალათ ფულის შეწირვა პოლიტიკური პარტიებისა და მათთან დაკავშირებული სუბიექტებისთვის, რითაც ამ პრობლემამ აქტუალობა დაკარგა.

საქართველოს აღიარება „ჰიბრიდულ“ რეჟიმად ნიშნავს არა მხოლოდ იმას, რომ არსებობს დემოკრატიის დეფიციტი, არამედ იმასაც, რომ ის არ არის ავტოკრატია, ანუ მას აქვს ხელშესახები მიღწევები ლიბერალური დემოკრატიის ინსტიტუტების განვითარების მხრივ. მაინც რაში მდგომარეობს ეს მიღწევები და რა არის ის ფაქტორები, რაც სამომავლო კონსოლიდაციას შეიძლება დაედოს საფუძვლად?

კონსტიტუციურ-სამართლებრივი მექანიზმები. საქართველოს კონსტიტუცია და კანონმდებლობა არსებითად შეესაბამება დემოკრატიის სტანდარტებს. ის ქმნის თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნების წინაპირობებს, გულისხმობს ძალაუფლების ჰორიზონტალურ და ვერტიკალურ დანაწილებას, ადგენს სასამართლოს დამოუკიდებლობას, მყარ სამართლებრივ გარანტიას უქმნის ძირითად სამოქალაქო თავისუფლებებს და ა.შ.

ეს არ ნიშნავს, რომ არ არის საჭირო შემდგომი საკანონმდებლო ცვლილებები საქართველოს დემოკრატიული ინსტიტუტების განსავითარებლად. ასეთი ცვლილებების შემოთავაზება და მათ გარშემო დისკუსია უწყვეტი პროცესია. მაგრამ ამ შემთხვევებშიც ყველა ვარიანტი, რომელთა გარშემო პაექრობა მიმდინარეობს, შეესაბამება განვითარებულ დემოკრატიულ ქვეყნებში მიღებულ პრაქტიკას. ამის მაგალითია დებატები პროპორციული თუ მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემების მომხრეთა შორის. შეგვიძლია წამოვაყენოთ სხვადასხვა არგუმენტი იმის თაობაზე, თუ რომელი მათგანი (ან მათი შეხამების რომელი ფორმულა) არის უფრო სასარგებლო საქართველოს დემოკრატიული განვითარებისთვის დღევანდელ პირობებში. მაგრამ ვერ უარვყოფთ, რომ ორივე სისტემა თავისთავად იძლევა დემოკრატიული წარმომადგენლობითი ინსტიტების ჩამოყალიბების სრულფასოვან საფუძველს.

გამონაკლისს ამ ზოგადი ვითარებიდან შეადგენს ცვლილებები საქართველოს კონსტიტუციაში, რომლებიც პარლამენტმა 2004 წლის თებერვალში მიიღო. ამ ცვლილებებმა განსაზღვრა პრეზიდენტის და მთლიანად აღმასრულებელი ხელისუფლების გადამჭრელი უპირატესობა ძალაუფლების სხვა შტოებთან შედარებით, რასაც „სუპერპრეზიდენციალიზმი“ შეიძლება დავარქვათ. „ვარდების რევოლუციის“ ტალღაზე სათავეში მოსული ჯგუფი ძალაუფლების ამგვარ კონცენტრაციას გარდამავალ პერიოდში სწრაფი რეფორმების გატარების საჭიროებით ამართლებდა. მივიღებთ თუ არა ამ არგუმენტს, აშკარაა, რომ აღმასრულებელი შტოს ამგვარი გაძლიერება დემოკრატიის მიღებულ პრაქტიკას არ შეეფერება. განვითარებული დემოკრატიებისთვის დამახასიათებელია ან მკვეთრი გამიჯვნა და თანაბარძალიანობა საკანონმდებლო და აღმასრულებელ შტოებს შორის, ან ძალაუფლების კონცენტრაცია საკანონმდებლო ორგანოში.

თუ ეს ასეა, 2010 წლის ნოემბერში მიღებული ცვილებები, რითაც ზოგადად ნარჩუნდება შერეული სისტემა, მაგრამ აღმასრულებელი ხელისუფლების რეალურ ლიდერად პარლამენტის მიერ არჩეული პრემიერ-მინისტრი იქცევა, არსებითად ცვლის ვითარებას და ქართულ კანონმდებლობას დემოკრატიული სტანდარტების შესაბამისს ხდის. ეს ცვლილებებიც იძლევა კრიტიკის ლეგიტიმურ საფუძველს. მაგალითად, ცნობილია, რომ ვენეციის კომისია არ ეთანხმებოდა მათ ზოგიერთ ასპექტს.¹ მიუხედავად ამისა, კომპეტენტური და მიუკერძოებელი ექსპერტები ერთსულოვანი იყვნენ იმ შეფასებაში, რომ ამ რეფორმამ „სუპერპრეზიდენციალიზმის“ სინდრომი აღმოფხვრა და, არსებითად, უფრო დაბალანსებული გახადა საქართველოს სახელისუფლებო სისტემა.

2010 წლის ნოემბრის ცვლილებები მხოლოდ 2013 წლის საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ შედის ძალაში. ამიტომ ამ ეტაპზე შეუძლებელია იმის შეფასება, თუ რა გავლენას მოახდენს ისინი დემოკრატიული მმართველობის რეალურ პრაქტიკაზე. მაგრამ ქართულ საზოგადოებაში (როგორც არსებული ხელისუფლების მომხრეთა, ისე მის მოწინააღდეგეთა შორის) არ არის მოლოდინი, რომ მათი ძალაში შესვლა თვისობრივად ახალ საფეხურზე აიყვანს ქართულ დემოკრატიას. მეორე მხრივ, არ განიხილება არც რაიმე ალტერნატიული საკონსტიტუციო იდეა, რითაც მკვეთრად ამაღლდება დემოკრატიული პლურალიზმის ხარისხი.

უნდა აღინიშნოს, რომ ცოტა ხნის წინ არსებობდა საკონსტიტუციო იდეა, რომლის გარშემო ოპოზიციის ძირითადი ნაწილი ერთიანდებოდა: 2008 წლის იანვრის საპრეზიდენტო არჩევნებში გაერთიანებული ოპოზიციის მთავარი დაპირება საპრეზიდენტო სისტემის გაუქმება იყო. მათი იმდროინდელი განცხადებებით, სწორედ პრეზიდენტის ინსტიტუტი, არსებული სახით, შეადგენდა საქართველოში ავტოკრატიული მმართველობის ინსტიტუციურ საფუძველს. მაშინ ოპოზიციას არ შემოუთავაზებია რაიმე კონკრეტული საკონსტიტუციო სქემა, მაგრამ პრეზიდენციალიზმის კატეგორიული უარყოფა ტოვებდა მხოლოდ ერთ ლოგიკურ შესაძლებლობას საპარლამენტო სისტემაზე გადასვლას.²

2010 წლის ნოემბრის ცვლილებებმა პარადოქსული ვითარება მოიტანა: მათ არსებითად უპასუხეს საზოგადოების ოპოზიციურად განწყობილი ნაწილის მოთხოვნას, თუმცა ეს უკანასკნელი ამას არ აღიარებს. მათი აზრით, კონსტიტუციის ცვლილებები აიხსნება მხოლოდ მიხეილ სააკაშვილის სურვილით, პრემიერ-მინისტრის ამპლუაში შეინარჩუნოს ხელისუფლება.

ეს მაგალითი აჩვენებს, რომ ძირეული კონსტიტუციური საკითხების განხილვაც კი კონკრეტული პოლიტიკური ლიდერების პერსონებზეა მიბმული. ის აგრეთე ადასტურებს, რომ ამ ეტაპზე, კონკრეტულ შემოთავაზებათა სიმრავლის მიუხედავად, დემოკრატიის განვითარებაში თვისობრივი პროგრესის იმედი ახალ საკონსტიტუციო იდეებს არ უკავშირდება.

პოლიტიკური პლურალიზმის, თავისუფალი თვითგამოხატვის და დამოუკიდებელი პოლიტიკური აქტივობის დამკვიდრებული ტრადიცია. დემოკრატიული პოლიტიკური ინსტიტუტების ჩამოყალიბებას, გარდა შესაბამისი პრინციპების დეკლარირებისა და მათი საკანონმდებლო გაფორმებისა, პოლიტიკურ და სამოქალაქო საქმიანობაში შესაბამისი ჩვევების დამკვიდრებაც სჭირდება. ამ მხრივ, საქართველოს ბოლო ოცი წლის გამოცდილება საკმაოდ მყარ საფუძველს უქმნის დემოკრატიის განვითარებას. ბოლო ოცი წლის მანძილზე არ ყოფილა პრეცედენტი, როდესაც ქვეყნის ხელისუფლების პოლიტიკა მძაფრი კრიტიკის საგანი არ ყოფილიყო პოლიტიკური ოპოზიციის, პრესისა და სამოქალაქო საზოგადოების მხრიდან. ეს საკმაოდ დიდი დროა იმ წარმოდგენის დასამკვიდრებლად, რომ პოლიტიკური და საზოგადოებრივი პლურალიზმი საზოგადოებისთვის ერთადერთი ნორმალური მდგომარეობაა, რომ გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა დაუშვებელია, რომ ვერც ერთი, თუნდაც ყველაზე წარმატებული ხელისუფლება ვერ იარსებებს კრიტიკის გარეშე. თუმცა აღმასრულებელი ხელისუფლების მხარდამჭერი პარტია, როგორც წესი, მყარ უმრავლესობას შეადგენს ქვეყნის პარლამენტში, ეს უკანასკნელი ყველა ეტაპზე რეალური პოლიტიკური პლურალიზმის და მწვავე დისკუსიის ასპარეზს წარმოადგენდა. მართალია, ბევრი ეჭვის თვალით უყურებს საარჩევნო პროცედურების სამართლიანობას, ადამიანთა დიდი უმრავლესობა მაინც დარწმუნებულია, რომ მათ მხოლოდ მათივე რჩეულები უნდა მართავდნენ და ხალხს შეუძლია დაიცვას საკუთარი არჩევანი, თუ მას საფრთხე შეექმნა.

კონსენსუსი დემოკრატიის იმპერატივის გარშემო. უკიდურესად პოლარიზებული პოლიტიკური გარემოს მიუხედავად, საქართველოში არის კონსენსუსის საკმაოდ მაღალი დონე დეკლარირებულ პოლიტიკურ ღირებულებათა გარშემო. ბოლო ოცი წლის მანძილზე არ შექმნილა გავლენიანი პოლიტიკური პარტიები, რომლებიც აშკარად იქნებოდნენ ორიენტირებული ლიბერალური დემოკრატიის მიმართ ალტერნატიულ პროგრამებზე. არც ერთი მათგანი არ ემყარება აშკარად მაინც ნოსტალგიას კომუნისტურ წარსულზე, რელიგიურ ფუნდამენტალიზმს, არ ამტკიცებს, რომ არსებობს საქართველოსთვის უნიკალური დემოკრატიის მოდელი, როგორიც იქნებოდა, ვთქვათ, „სუვერენული დემოკრატია“. ყველა ძირითადი პოლიტიკური პარტია თანხმდება, რომ საქართველოს პოლიტიკური მომავალი ლიბერალურ დემოკრატიას უკავშირდება, ხოლო მისაბაძი მაგალითები, უმეტესად, დასავლური დემოკრატიების გამოცდილებაში უნდა ვეძებოთ.

ცხადია, დეკლარირებული ღირებულებები და რეალური პოლიტიკური ქცევა სხვადასხვაა, ამიტომ ვერ გვექნება გარანტია, რომ ის, ვინც დემოკრატიული პრინციპების ერთგულებას ქადაგებს, პრაქტიკაშიც შესაბამისად მოიქცევა. საპირისპირო მაგალითები ადვილი საპოვნელია.

მიუხედავად ამისა, ლიბერალური დემოკრატიის ღირებულებების გარშემო დეკლარაციული კონსენსუსიც კი მნიშვნელოვანი ფაქტორია. ის თუნდაც იმით ზრდის დემოკრატიული ინსტიტუტების რეალური დამკვიდრების შანსს, რომ ამცირებს ავტორიტარული რეჟიმის კონსოლიდაციის შესაძლებლობას: საზოგადოებაში, რომელიც ლიბერალური დემოკრატიის ნორმებს სავალდებულოდ თვლის, აშკარა ავტორიტარიზმს ლეგიტიმურობა ვერ ექნება.

ევროპული და ევრო-ატლანტიკური ორიენტაციის სტაბილურობა. ზემოხსენებული ფაქტორი მჭიდროდაა გადაბმული საქართველოს საგარეო-პოლიტიკურ ორიენტაციასთან. ხელისუფლებათა ცვლის და შიდაპოლიტიკურ აშლილობათა მიუხედავად, ქართული საზოგადოების უდიდესი ნაწილი მყარად უკავშირებს ქვეყნის მომავალს ერების ევროპული ოჯახის ნაწილად ყოფნას. 2008 წლის ომისგან მიღებულ შოკს ეს ვითარება არსებითად არ შეუცვლია: თუმცა თავდაპირველად ნატო-ს წევრობის საზოგადოებრივი მხარდაჭერა რამდენადმე შესუსტდა, 2011 წლისთვის ის ადრინდელ, საკმაოდ მაღალ ნიშნულს დაუბრუნდა, ხოლო ევროკავშირზე ორიენტაცია ყველა ეტაპზე სტაბილური რჩებოდა.³

ევროპული და ევროატლანტიკური ინტეგრაციის იმპერატივს მხარს უჭერს არა მხოლოდ ხელისუფლება, არამედ ოპოზიციურ პარტიათა უმრავლესობაც. 2008 წლის შემდეგ შეიქმნა ვითარება, როდესაც ზოგიერთმა ოპოზიციურმა პარტიამ რუსეთთან დაახლოებაზე გააკეთა აქცენტი პროდასავლური კურსისგან განსხვავებით. მაგრამ ეს სტრატეგია პერსპექტიული არ აღმოჩნდა და მათ ვერ შეძლეს სერიოზული საზოგადოებრივი მხარდაჭერის მოპოვება. დღეს ერთადერთი ანგარიშგასაწევი პარტია, რომელიც ღიად არ იზიარებს ქვეყნის ევროპულ და ევროატლანტიკურ ორიენტაციას, ლეიბორისტურია, მაგრამ მისი მხარდაჭერაც საკმაოდ დაბალია.

საგარეო-პოლიტიკური ორიენტაცია ავტომატურად არ გულისხმობს იმ ქვეყნების პოლიტიკური ღირებულებების მიღებას, რომლებსაც საზოგადოება ქვეყნის მოკავშირედ აღიქვამს. მაგრამ საქართველოში კარგად ესმით, რომ 21-ე საუკუნის ევროპაში ინტეგრაცია მხოლოდ დემოკრატიულ საქართველოს შეუძლია. რაკი ვარდების რევოლუციის შემდეგ საქართველოს სულ უფრო ხშირად უყურებენ ევროპული და ევრო-ამერიკული ინტეგრაციის კონტექსტში, როგორც შიდა, ისე გარე აქტორები და კომენტატორები მას გაცილებით უფრო მაღალ სტანდარტებს უყენებენ დემოკრატიული ინსტიტუტების განვითარების თვალსაზრისით და ხელისუფლებაც იძულებულია, ეს გაითვალისწინოს. ამიტომ, საქართველოს შემთხვევაში, სტაბილური საგარეო-პოლიტიკური ორიენტაცია დემოკრატიული განვითარების მნიშვნელოვანი პოზიტიური ფაქტორია.

კორუფციის დაბალი დონე. საქართველოს ბოლოდროინდელი მნიშვნელოვანი მიღწევაა კორუფციის დონის მკვეთრი შემცირება.⁴ თავისთავად, როგორც უკვე ითქვა, კორუფციის დონე ვერ იქნება დემოკრატიის სპეფიციკური ინდიკატორი, რადგან არსებობს საკმაოდ კორუმპირებული დემოკრატიული რეჟიმები და შედარებით „სუფთა“ ავტოკრატიები. მაგრამ არც ისაა შემთხვევითი, რომ ისეთ ავტორიტეტულ ორგანიზაციას, როგორიცაა „ფრიდომ ჰაუსი“, მაინც შეჰყავს კორუფციის დონე დემოკრატიის ინდიკატორთა სიაში. მასობრივი და დაუსჯელი კორუცფია, რაც დამახასიათებელი იყო საქართველოსთვის 2003 წლამდე და დღესაც ბატონობს მრავალ პოსტსაბჭოთა ქვეყანაში, ასუსტებს მოქალაქეთა ნდობას საჯარო ინსტიტუტების მიმართ, ასეთი ნდობის გარეშე კი ძნელია სტაბილური დემოკრატიული ინსტიტუტების შექმნა. ის ფაქტი, რომ საქართველომ მოკლე ვადაში შეძლო მასობრივი კორუფციისგან განთავისუფლება და საკმაოდ დიდხანს ინარჩუნებს ამ მიღწევას, ხელს უწყობს რწმენას, რომ საჯარო ინსტიტუტები რეალურად ემსახურება მოქალაქის ინტერესებს. სხვა სიტყვებით, მოქალაქეს ექმნება „მფლობელობის“ განცდა სახელმწიფო ხელისუფლების მიმართ; ეს არ იძლევა დემოკრატიის გარანტიას, მაგრამ ზრდის მისი ჩამოყალიბების შანსს.

თავისუფალი ბაზრის ინსტიტუტების დამკვიდრება. იმავე ლოგიკით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ თავისუფალი ბაზრის ინსტიტუტების დამკვიდრება არსებითად ზრდის საქართველოში დემოკრატიული კონსოლიდაციის შესაძლებლობას. როგორც ითქვა, ლიბერალური საბაზრო გარემო შეიძლება ავტოკრატიული რეჟიმის ფარგებლშიც არსებობდეს, მაგრამ მის გარეშე დემოკრატიის ჩამოყალიბება ძნელი წარმოსადგენია. დემოკრატიული კულტურის ქვაკუთხედია იმ შეგნების დამკვიდრება, რომ მოქალაქე თავადაა პასუხისმგებელი საკუთარ კეთილდღეობაზე და ის, როგორც გადასახადების გადამხდელი, აფინანსებს სახელმწიფო ინსტიტუტებს: მაშასადამე, მას შეუძლია, ამ უკანასკნელებს ანგარიშის ჩაბარებაც მოითხოვოს. კავშირი გადასახადების გადახდასა და წარმომადგენლობით დემოკრატიას შორის ორმხრივია. ნაადრევია იმის თქმა, რომ საქართველოში ეს შეგნება მყარადაა ჩამოყალიბებული, მაგრამ საბაზრო გარემოს დამკვიდრება ამის წანამძღვარია.

_______________

1. ვენეციის კომისიის დასკვნა 2010 წლის ნოემბრის საკონსტიტუციო ცვლილებებზე იხ.

www.venice.coe.int/docs/2010/CDL-AD(2010)028-geo.asp

2. ზოგი ქართული პოლიტიკური პარტია მონარქიის დაბრუნების იდეას იცავს, მაგრამ, ჩვეულებრივ, ისინი აზუსტებენ, რომ იგულისხმება კონსტიტუციური მონარქია, ეს უკანასკნელი კი, სინამდვილეში, საპარლამენტო სისტემის ნაირსახეობაა.

3. აშშ საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის მიერ წლების განმავლობაში ჩატარებული გამოკითხვების მიხედვით, 2004 წლიდან მხარდაჭერა საქართველოს ნატოში გაწევრიანების სასარგებლოდ ძირითადად 70 და 80 პროცენტს შორის მერყეობს. 2009 წლის ივნისში ის 68 პროცენტზე ჩამოვიდა, მაგრამ შემდეგ კვლავ ამაღლდა და 2011 წლის ნოებრისთვის 80 პროცენტს მიაღწია. იმავე პერიოდში, ევროკავშირის წევრობის მიმართ მხარდაჭერა მსგავს დონეზე იდგა იხ.
http://www.iri.org/sites/default/files/2012%20January%205%20Survey%20of%20Georgian%20Public%20Opinion,%20October%2027-November%2011,%202011.pdf

4. ორგანიზაცია „საერთაშორისო გამჭვირვალობის“ კორუფციის აღქმის ინდექსის თანახმად, 2001 ელს საქართველო 4.1 ქულით 183 ქვეყანას შორის 64-ე იყო (10 ქულა კორუფციის განსაკუთრებით აბალ დონეს ნიშნავს, 1 კი მაღალს) იხ.

http://transparency.ge/en/post/corruption-perception-in-dex-cpi/corruption-perceptions-index 2011; 2003 წელს, საქართველო 133 ქვეყნიდან 124-ე ადგილზე 1.8 ქულით http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2003

ზემოთქმული შეიძლება შევაჯამოთ იმის თქმით, რომ საქართველოში, არსებითად, ჩამოყალიბებულია დემოკრატიის ფორმალურ-სამართლებრივი საფუძველი და შედარებით ძლიერია დემოკრატიული პოლიტიკური პრაქტიკების დამკვიდრების ნება, მაგრამ არასაკმარისადაა განვითარებული ძირეული ინსტიტუტები და პოლიტიკური კულტურა, რასაც ძალაუფლების დემოკრატიული სისტემა უნდა დაეყრდნოს, შესაბამისად, არ მომხდარა დემოკრატიული პრაქტიკების რუტინიზაცია. თუ გავიხსენებთ, რა ვთქვით დემოკრატიის ინსტიტუციურ საფუძველზე, დეფიციტის ძირები უნდა ვეძებოთ სოციალურ-პოლიტიკური ინტერესების და დღის წესრიგების პლურალიზმის ნაკლებობასა და კონფლიქტების დემოკრატიული პროცედურების მეშვეობით გადაწყვეტის ჩვევის და შესაბამისი უნარ-ჩვევების უკმარისობაზე.

რას შეიძლება დაეყრდნოს იმის იმედი, რომ საქართველომ უახლოეს ხანებში სერიოზული ნაბიჯები გადადგას დემოკრატიის კონსოლიდაციის მიმართულებით? სხვა სიტყვებით, რა არის მისი დემოკრატიული კონსოლიდაციის რესურსები?

წინა თავში ნათქვამიდან შეიძლება გავაკეთოთ დასკვნა, რომ საქართველოში დემოკრატიული კონსოლიდაციის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი რესურსია საზოგადოების და პოლიტიკური ელიტის კონსენსუსი დემოკრატიული პრინციპების უალტერნატივობაზე, რაც გადაჯაჭვულია დასავლურ სამყაროში ინტეგრაციის კურსის აღიარებასთან. თუ ასეა, უფრო მეტად უნდა ჩავუღრმავდეთ საკითხს: რამდენად მყარი და საიმედოა ეს კონსენსუსი? რამდენად ღრმა და რაციონალურად გააზრებულია ეს არჩევანი? ეყრდნობა ის რაღაც წარმოდგენას ქვეყნის წინაშე მდგომ ამოცანებსა და მის რესურსებზე, თუ მხოლოდ პოლიტკორექტული დეკლარაციაა: რაკი დემოკრატიის იდეალი უნივერსალურადაა აღიარებული, საქართველოშიც მას შეიძლება მხოლოდ გარეგნულად აღიარებდნენ ნათელი გააზრების გარეშე.