უსაფრთხოება

თამთა კუპრაძე
საერთაშორისო ურთიერთობათა ბაკალავრი

ბიპოლარული მსოფლიო წესრიგის შეცვლას ახალი სახის წესრიგით მსოფლიო პოლიტიკაში ჩარევის პრაქტიკის შესუსტება არ გამოუწვევია, მაგრამ, მისი ფორმა და არსი მნიშვნელოვნად შეიცვალა. დიდი სახელმწიფოების ცალმხრივი ჩარევის მოქმედების სფერო შესამჩნევად შეიზღუდა. თუმცა, რამდენიმე მაგალითის დასახელება შეიძლება, რომლებიც საწინააღმდეგოს ამტკიცებენ: 1989 წელს შეერთებული შტატების ჩარევა პანამის რესპუბლიკის საშინაო პოლიტიკაში ქვეყნის ლიდერის მანუელ ნორეგას შესაცვლელად, შეერთებული შტატების მიერ დაწყებული ომი ერაყში და რუსეთის მუდმივი ჩარევა მეზობელი ქვეყნების საშინაო საქმეებში, როგორიცაა მოლდოვა, საქართველო და ტაჯიკეთი.

90-იანი წლების დასაწყისში ანალიტიკოსებმა ვარაუდი გამოთქვეს, რომ მომავალში კონფლიქტის ძირითად ფორმად რეგიონული კონფლიქტები გადაიქცეოდა. მართლაც, ცივი ომის დასრულების შემდეგ კლასიკური ომები, როდესაც ერთი სახელმწიფო თავს ესხმის მეორეს, თითქმის გაქრა. ნაცვლად ამისა შიდასახელმწიფოებრივი ომების რაოდენობა მუდმივად მატულობს. მათი ძირითადი ნაწილი პოსტ-საბჭოთა სივრცეში და აფრიკის კონტინენტზე ხდება. ომების დროს გადაადგილებულ პირთა რიცხვის ზრდამ და, შესაბამისად, საზღვრების გაკონტროლებისა და ხალხის თავშესაფრებით უზრუნველყოფის პრობლემების გაჩენამ შიდა კონფლიქტების საკითხებით დიდი სახელმწიფოების განსაკუთრებული დაინტერესება განაპირობა. თუმცა, ჩამოთვლილთაგან არცერთი პრობლემა ახალ ფენომენს არ წარმოადგენს. კომუნიკაციების საშულებების გლობალიზაციამ ომის შედეგად ხალხის წამების იგნორირება შეუძლებელი გახადა. ადამიანები მიმდინარე მოვლენებს ტელევიზიის საშუალებით იგებენ და უჩნდებათ ,,რაიმეს გაკეთების” სურვილი, რის შედეგადაც განვითარებული ქვეყნების მთავრობები ძლიერ ზეწოლას განიცდიან საზოგადოების მხრიდან, რომელიც ხელისუფლებისაგან კონფლიქტების მსხვერპლთა დახმარებასა და დაცვას მოითხოვს.

შექმნილი ვითარების გავლენით, ჩარევის პრაქტიკაში რამდენიმე მნიშვნელოვანი ცვლილება მოხდა. მათგან აღსანიშნავია ტრადიციული ცალმხრივი ჩარევის პრაქტიკის შეცვლა და მრავალმხრივი ორგანიზაციების მიერ ჩარევის აქტიური გამოყენება. მათი მოქმედების საფუძველს ლიბერალური ნორმები წარმოადგენს. აღნიშნული ტიპის პრაქტიკამ საყურადღებო კითხვები წარმოშვა ისეთი ცნებების შესახებ, როგორიცაა სახელმწიფოს შეუვალობა, მისი სუვერენიტეტის პარამეტრები, შიდა იურისდიქცია და ძალის გამოყენების კანონიერების საკითხი.

1990-იანი წლების პირველი ნორმატიული სახის პრობლემა სუვერენიტეტის ცნების გაგებასთან არის დაკავშირებული.

აბსოლუტური სუვერენიტეტის იდეა ახლოსაა ჩაურევლობის ტრადიციულ გაგებასთან, რომლის მიხედვითაც სახელმწიფოს საკუთარ საზღვრებში ყველაფრის გაკეთება შეუძლიათ. მაგრამ სახელმწიფოების ეს უფლება უკანასკნელ წლებში საგრძნობლად შეიზღუდა. წარსულში სახელმწიფოები თავიანთ მოვალეობად არ თვლიდნენ ჩარეულიყვნენ -ცალკე თუ კოლექტიურად -იმ უცხო ქვეყნის საშინაო საკითხებში, რომელიც საკუთარი მოქალაქეების უფლებებს არღვევდა. დღეს უკვე მსგავსი დარღვევების უგულებელყოფა მიუღებლად არის მიჩნეული, რადგან სახელმწიფოს შიგნით მიმდინარე ზოგიერთმა მოვლენამ ისეთი საფრთხე შეიძლება შეუქმნას მშვიდობას, როგორიც სხვადასხვა სახელმწიფოებს შორის დაპირისპირებამ. გამოდის, რომ ჩაურევლობა მშვიდობის შენარჩუნების ნაცვლად, მის დარღვევას უწყობდა ხელს. აღსანიშნავია, რომ ,,ჩაურევლობა” არც ცალკეული სახელმწიფოებისა და არც გაეროს მიერ არასოდეს მოიაზრებოდა, როგორც მკაცრი აკრძალვა. შესაბამისად, სახელმწიფოები ხშირად ბოროტად იყენებენ საკუთარ ძალაუფლებას სხვა ქვეყნებზე თავიანთი გავლენისა და შეხედულებების გასავრცელებლად, რასაც, ძირითად შემთხვევებში, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის დაცვის მიზნებით ამართლებენ.

აღნიშნულ ფაქტებზე დაყრდნობით შეიძლება დავასკვნათ, რომ ,,აბსოლუტური სუვერენიტეტის” ცნების შესაცვლელად საფუძვლიანი მიზეზები არსებობდა. სახელმწიფო სუვერენიტეტის ხელშეუხებლობა უკვე დიდი ხანია წარსულს ჩაბარდა. ეს თეორია რეალობას არასოდეს შეესაბამებოდა.

ამგვარმა მოსაზრებებმა ახალი შეხედულების გავრცელება გამოიწვია, რომელიც სახელმწიფოს სუვერენულ უფლებებს საკუთარი მოქალაქეების მიმართ სახელმწიფოს მიერ შესრულებულ ვალდებულებებს უკავშირებს. ამ მხრივ, ადამიანის უფლებათა სისტემატიურმა დარღვევამ სახელმწიფო სუვერენიტეტის დეგრადირება შეიძლება გამოიწვიოს. შეხედულება იმის შესახებ, რომ ჰუმანიტარული კრიზისის პერიოდში სახელმწიფო არა მხოლოდ უფლებამოსილი, არამედ ვალდებულიც კი არის, ჩარევის ობიექტის თანხმობის გარეშე, მის შიდა იურისდიქციაში ჩაერიოს, განსაკუთრებით გაძლიერდა. არტურ ჰელტონის აზრით, ,,ქვეყნის შიდა საკითხებში ინტერვენცია იკრძალება სუვერენიტეტის პრინციპის საფუძველზე, მაგრამ ადამიანის უფლებების მასიური დარღვევების, გენოციდის და რეპრესიების თავიდან აცილების მიზანმა შეიძლება გაამართლოს ინტერვენციის გარკვეული ფორმა”. საერთაშორისო სამართლის ნორმების ევოლუციამ დღეს მისაღები გახადა ,,ჰუმანიტარული ჩარევა” ისეთ შემთხვევებში, როცა:

1. ჩამრევ მხარეს არ გააჩნია ,,დაინტერესება” საბოლოო შედეგებით;

2. ადგილი აქვს უკიდურეს სისასტიკეს;

3. სუვერენული ხელისუფლება (თუ არსებობს) არის ამგვარი ქმედებების აქტიური მონაწილე ან პასიური ხელშემწყობი;

4. ჩარევა ხორციელდება კოლექტიურ საფუძველზე, რაც წარმოადგენს საშუალებას, აღკვეთოს ძალის პოლიტიკის გამოყენება დაინტერესებული ერის ან ერების მიერ;

5. ჩარევა უზრუნველყოფს ადგილობრივი მოსახლეობის დაცვას.

ბუნებრივია, ჩნდება კითხვა - გააჩნია თუ არა აღნიშნულ უფლებას კანონიერი საფუძველი? ტერმინი ,,ჰუმანიტარული ჩარევა” (ან ,,ჰუმანიტარული ინტერვენცია”) უცხოა საერთაშორისო სამართლისათვის, მაგრამ გაეროს ქარტიის ერთ-ერთი პუნქტი, რომელიც ჩარევას კრძალავს, შეიცავს ფრაზას, რომელიც, ,,მშვიდობისა და უსაფრთხოების წინააღმდეგ საფრთხის შექმნის შემთხვევაში”, უშიშროების საბჭოს მთელ რიგ უფლებებსა და მოვალეობებს აკისრებს. მათ შორის, ჰუმანიტარული პრობლემების მოგვარების ვალდებულებაც მოიაზრება. ალბათ გასაკვირი არ არის, რომ 1990-იან წლებში, აღნიშნული ფრაზის მრავალგვარი ინტერპრეტაცია გაჩნდა და ჰუმანიტარული პრობლემების მოგვარების საბაბით, ჩარევის არაერთი ფაქტი მოხდა. ექსპანსიის ფაქტებს ლოგიკური ახსნაც მალევე მოეძებნა: ჰუმანიტარული კრიზისისა და სამოქალაქო ომის დროს ადამიანის უფლებათა სისტემატიური დარღვევა მეზობელ სახელმწიფოებს და, ხშირ შემთხვევაში, მთელ რეგიონს საფრთხეს უქმნის, რაც სასწრაფო ჩარევას საჭიროებს.

იმ შემთხვევაში, თუ გავიზიარებთ მოსაზრებას, რომ ჩარევა კონფლიქტის მოგვარებას უწყობს ხელს, მაშინ მომდევნო, არანაკლებ საინტერესო კითხვები ჩნდება: ვისი პრეროგატივაა ინტერვენციის წარმართვა და ვინ განსაზღვრავს, თუ რა შემთხვევაშია ჩარევა აუცილებელი და გამართლებული? არსებობს ერთიანი აზრი იმის შესახებ, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციებს უფრო მნიშვნელოვანი როლი უნდა მიენიჭოს მშვიდობის უზრუნველყოფის საქმეში. გაერო, ამ მხრივ, საკმაოდ დატვირთულად მუშაობს. ექსპერტთა ნაწილი მიიჩნევს, რომ, თუ გაერო რაიმე საკითხთან დაკავშირებით ჩაურევლობას გადაწყვეტს, ყოველთვის იარსებებს იმის საფრთხე, რომ ერთი რომელიმე ძლიერი სახელმწიფო საჭიროდ ჩათვლის უშიშროების საბჭოს თანხმობის გარეშე დამოუკიდებლად მოაგვაროს აღნიშნული პრობლემა. მსგავსი ინტერვენცია, როგორც წესი, გარკვეული სარგებლის მიღებასთან არის დაკავშირებული. ამ შემთხვევაში, აგრესია ჰუმანიტარიზმით ინიღბება. შეერთებული შტატების მიერ წამოწყებული ომი ერაყში მსგავს მოვლენათა რიცხვს შეიძლება მივაკუთნოთ.

ინტერვენციას გამართლება მხოლოდ მაშინ შეიძლება მოეძებნოს, როდესაც იგი კოლექტიური გადაწყვეტილების საფუძველზე ხორციელდება. მაგრამ მეცნიერთა ერთი ნაწილი აღნიშნულ მოსაზრებას აკრიტიკებს და უფრო მკაცრ დასკვნებს აკეთებს. მაგალითად, ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, ძალისმიერი ინტერვენცია, ეს იქნება გაეროსა თუ სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციის ეგიდით, ყოველთვის გულისხმობს კონფლიქტის ესკალაციის რისკს და გამორიცხავს მისი დარეგულირების შესაძლებლობას.

განსჯის ეს ფორმა აშკარად გამოვლინდა გაეროს რეზოლუციებში, რომლებიც საერთაშორისო ოპერაციებს გარკვეულ შემთხვევებში დასაშვებად მიიჩნევს. ერაყში მოსახლეობის რეპრესიები და, განსაკუთრებით, ქურთების წინააღმდეგ მიმართული კამპანია გაერომ მშვიდობის მიმართ არსებულ საფრთხედ ჩათვალა და 1991 წლის რეზოლუციით ერაყში ძალის გამოყენებაზე თანხმობა განაცხადა.

მსგავსი გადაწყვეტილება იქნა მიღებული 1991-92 წლებში სომალის საკითხთან დაკავშირებით. სამოქალაქო ომის შედეგად სომალში შექმნილი სამხედრო და ჰუმანიტარული სიტუაცია, უშიშროების საბჭოს რეზოლუციების მიხედვით, რეგიონულ მშვიდობასა და უსაფრთხოებას ემუქრებოდა. ამას მოჰყვა, სომალის თანხმობის გარეშე, გაეროს მიერ სანქცირებული სამხედრო ოპერაცია, რომელსაც აშშ ედგა სათავეში. ოპერაცია მიზნად ,,სომალში მომუშავე ჰუმანიტარული პერსონალის უსაფრთხოების უზრუნველყოფას, სტაბილურობისა და კანონიერების აღდგენას” ისახავდა.

მოგვიანებით მომხდარ ბოსნიისა და რუანდის კონფლიქტებს გაერო იმავე რიგის საკითხებს აკუთვნებს. იძულებით გადაადგილებული პირებისა და ეთნიკური უმცირესობების დაცვის, ისევე, როგორც ჰუმანიტარული დახმარების მიწოდების ხელშეწყობის მიზნით, გაეროს უშიშროების საბჭომ კონფლიქტის ზონებში საერთაშორისო ძალები განალაგა.

1994 წელს ჰაიტიზე უშიშროების საბჭოს დაგეგმილი ,,ოპერაცია დემოკრატიის დასაცავად”, სინამდვილეში ბერტრან არისტიდის მთავრობის ხელისუფლების სათავეში ხელახლა დაბრუნების მცდელობას წარმოადგენდა. აღნიშნული გადაწყვეტილებისა და აშშ-ის გარდაუვალი ჩარევის საფრთხის წინაშე მდგარი ქვეყნის დე ფაქტო მთავრობა გადადგა.

აშშ 1990-იანი წლებში ჩარევის არაერთი ფაქტის ცენტრალური ფიგურაა. ცივი ომის დასრულების მიუხედავად, სამხედრო ძალა მაინც რჩება შეერთებული შტატების საგარეო პოლიტიკის მთავარ ინსტრუმენტად. ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში აშშ-ის სამხედრო-საჰაერო ძალებმა დაბომბა ერაყი იქ დიქტატურის შესაცვლელად, ავღანეთი -ტერორისტთა ბუდეების მოსასპობად, სუდანის ფარმაცევტული ქარხანა, სერბები კოსოვოში მიმდინარე საჰაერო ომის დროს, დაიკავა ჰაიტი და გაგზავნა საჰაერო და საზღვაო ჯარები ტაივანის სრუტეში, რათა ჩინეთისათვის ეჩვენებინა, თუ როგორი ერთგულია ამერიკა ტაივანის მიმართ. თუმცა, შეერთებული შტატები სწორედ მაშინ არ ჩაერია უცხო ქვეყნის საშინაო საქმეებში, როდესაც ამის საჭიროება ნამდვილად არსებობდა. მხედველობაში გვაქვს რუანდის კრიზისი. 1995 წელს პრეზიდენტი კლინტონი შეეცადა ბოსნიაში აშშ-ის ჯარების შეყვანა სტრატეგიული და ჰუმანიტარული მიზნებით გაემართლებინა. ოთხი წლის შემდეგ კოსოვოში სამხედრო ძალის გამოყენება აღნიშნული პროცესების გარკვეულ გაგრძელებად იქცა. ეთნიკური წმენდა და სხვა სახის ტრაგედიები ბოსნიაში მხოლოდ აშშ-ის ხელმძღვანელობით გაეროს სამხედრო კამპანიის შემდეგ დასრულდა. მაგრამ ამით პრობლემები არ დასრულებულა. მალე კოსოვოს ჯერი დადგა. იუგოსლავიის ალბანელებით დასახლებული პროვინციის -კოსოვოს მიერ ავტონომიის მოპოვების მცდელობას იუგოსლავიის არმიის მხრიდან განხორციელებული ტერორი მოჰყვა. გავრცელდა ხმები, რომ მიმდინარეობდა ალბანელი უმცირესობის ეთნიკური წმენდა და მოსახლეობის ნაწილის ალბანეთში გაძევება. სერბების მიერ განხორციელებულ უკიდურეს სისასტიკეს ბოლო არ უჩანდა. 1998-1999 წლებში მიმდინარე მოლაპარაკებებს შედეგი არ მოჰყოლია. 1999 წელს ნატოს ჯარებმა კოსოვოში სერბ სამხედროებზე საჰაერო დარტყმების განხორციელება დაიწყეს, რასაც თან დაერთო მთელი იუგოსლავიის მასშტაბით მნიშვნელოვანი სამიზნეების დაბომბვა. საჰაერო ომი დაახლოებით სამ თვეს გაგრძელდა, ვიდრე სერბებმა საერთაშორისო ჯარები (ნატოსა და რუსეთის ჯარები) კოსოვოში არ შეუშვეს.

მრავალმხრივი ჩარევის პრაქტიკის დამკვიდრების შესაძლებლობა ბევრი სახელმწიფოს პროტესტს იწვევს, რაც უშიშროების საბჭოს დებატებშიც მჟღავნდება. ჩრდილოეთ ერაყის საშინაო პოლიტიკაში ჩარევის საკითხის განხილვისას, ბევრი სახელმწიფო (მათ შორის, ჩინეთი, ინდოეთი, კუბა, იემენი და ზიმბაბვე) გაეროს რეზოლუციის განხორციელების წინააღმდეგ გამოვიდა. აღსანიშნავია, რომ თავად რეზოლუცია წინააღმდეგობებით იყო სავსე, რაც იმაში გამოიხატებოდა, რომ უშიშროების საბჭო ერაყის სუვერენიტეტის დაცვას მისივე დარღვევით ცდილობდა.

სომალის საკითხის უნიკალურობაზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ სახელმწიფოს სუვერენული ხელისუფლება არ გააჩნდა, რამაც ქვეყნის შიდა იურისდიქციაში ჩარევა გაცილებით გააიოლა. ამ შემთხვევაში, ქვეყნის შიდა იურისდიქციაში თანხმობის გარეშე ჩარევასთან საქმე არ გვაქვს, რადგან არ არსებობდა მთავრობა, რომელსაც ჩარევაზე თანხმობა შეეძლო განეცხადებინა.

ჰაიტიზე დემოკრატიზაციის ხელშესაწყობად მრავალმხრივი ჩარევის რეზოლუციის წინააღმდეგ ჩინეთის გარდა ლათინური ამერიკის სახელმწიფოთა მთელი ჯგუფი გამოვიდა. უშიშროების საბჭომ კვლავ ნაცად ხერხს მიმართა და ყურადღება შექმნილი ვითარების განსაკუთრებულობაზე გაამახვილა. საბჭომ გადასახლებაში მყოფი მთავრობისაგან ჩარევაზე თანხმობის მიღება მოახერხა, რამაც დაგეგმილი სამხედრო ოპერაციის ,,ლეგიტიმურობა” საბოლოოდ დაადასტურა.

ხორვატიისა და ბოსნიის საკითხების ჩარევის ფაქტად მიჩნევა, კანონიერი თვალსაზრისით, არ შეიძლება, რადგან ორივე ქვეყნის მთავრობა ჩარევის გადაწყვეტილებას დაეთანხმა.

1999 წელს ჯარების შეყვანა კოსოვოში კიდევ ერთხელ ცხადყოფს ჰუმანიტარულ ჩარევასთან დაკავშირებულ ნორმატიულ ორაზროვნებას. აღსანიშნავია, რომ უშიშროების საბჭოს მანდატის მიღება ნატოს არც უცდია, რადგან დარწმუნებული იყო, რომ რუსეთი ან ჩინეთი ვეტოს უფლებას აუცილებლად გამოიყენებდა. უშიშროების საბჭოს მანდატის გარეშე ჩარევის ფაქტი გაეროს წესდების დარღვევად ითვლება. მეორე მხრივ, აღსანიშნავია, რომ ნატოს ქმედების დაგმობისას რუსეთს მხარი არავინ დაუჭირა. ამ ფაქტის გათვალისწინებით, ზოგიერთი ანალიტიკოსი ნატოს მიერ განხორციელებულ სამხედრო ოპერაციაში გაეროს საიდუმლო მხარდაჭერაზე საუბრობს.

ჩამოთვლილ შემთხვევებში, გაეროს წესდება დიდი სახელმწიფოების მოვალეობების ერთადერთი განმსაზღვრელი არ არის. გარდა წესდებისა, საერთაშორისო სახელმწიფოები ჰუმანიტარული სამართლის წინაშეც მოვალენი არიან დახმარება გაუწიონ მათ, ვინც ომისა და გენოციდის მსხვერპლნი გახდნენ. ამ მოსაზრებაზე დაყრდნობით, საბჭოს რამდენიმე წევრი მიიჩნევს, რომ ქმედება, რომელიც წესდებას არღვევს, მაინც კანონიერად შეიძლება ჩაითვალოს, თუ იგი ზოგადად საერთაშორისო სამართლის ნორმებს ექვემდებარება (მაგალითად, როგორიცაა ჰუმანიტარული დახმარების აუცილებლობა). ამ გზით ნატოს არალეგალურ ქმედებას გამართლება მოეძებნა.

მიუხედავად ამისა, ნატოს ოპერაციებს ბევრი სახელმწიფო უარყოფითად შეხვდა. განსაკუთრებით მწვავე რეაქცია მიუმხრობელთა მოძრაობამ გამოხატა, რომელიც ,,ჰუმანიტარული ჩარევის უფლებას” უარყოფს, რადგან იგი კანონიერ საფუძველს მოკლებულია. რუსეთისა და ჩინეთის მტრულ დამოკიდებულებას ჩარევის ამგვარი ფორმების მიმართ, სავარაუდოდ, იმ საფრთხის შეგრძნება განაპირობებს, რომ, ჩარევის ახალი პრინციპის ჩამოყალიბების შემთხვევაში, ისინი თავად შეიძლება იქცნენ ჩარევის ობიექტებად. ჩეჩნეთის ომმა მთელი რიგი პრობლემები წარმოშვა ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებით. საერთაშორისო ძალების მიერ, ჩეჩნეთის ომის გამოყენების საშუალებით, რუსეთის შევიწროვებისა და იზოლირების შესაძლებლობა აშკარად გამოვლინდა 1999-2000 წლის ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეაში აღნიშნული საკითხის განხილვისას, როდესაც დღის წესრიგში რუსეთისათვის ხმის უფლების ჩამორთმევის საკითხიც კი დადგა. ჰუმანიტარული ჩარევის ნორმის ჩამოყალიბებას შეიძლება უარყოფითად ემოქმედა არა მხოლოდ რუსეთის შიდა იურისდიქციაზე, არამედ იმ ტერიტორიებზეც, რომლებსაც რუსეთი თავის გავლენის სფეროდ მიიჩნევს (დსთ). რუსეთის მთავრობა ყოველთვის მტკივნეულად აღიქვამდა თავის გავლენის სფეროში უცხო ძალის გამოჩენას. რუსეთსა და ჩინეთში გაჩნდა მოსაზრება იმის შესახებ, რომ აღნიშნული მცდელობა ჰეგემონურ ხასიათს ატარებს და არადასავლურ ქვეყნებზე დასავლური პრინციპების გავრცელებას ემსახურება. როგორც ჩანს, რუსეთსა და ჩინეთს ახალი სოლიდარისტული ნორმის - ჰუმანიტარული ინტერვენციის - დამკვიდრების წინააღმდეგ გამოსასვლელად, სპეციფიკური მიზეზების გარდა, ზოგადი ხასიათის მიზეზიც გააჩნდათ.

რუსეთისა და ჩინეთის წინააღმდეგობის პოლიტიკურ საფუძველს მიუმხრობელთა მოძრაობის წევრთა დიდი ნაწილი და რეგიონული ორგანიზაციებიც (როგორიცაა, მაგალითად, ASEAN) იზიარებდნენ. ამ სახელმწიფოების წინაშე დღემდე სერიოზულ პრობლემად დგას შიდა იურისდიქციისა და ტერიტორიული მთლიანობის შენარჩუნების საკითხი. ჰუმანიტარული ჩარევის, როგორც საერთაშორისო სამართლებრივი ნორმის დამკვიდრება მათ ხელისუფლებას აშკარა საფრთხეს შეუქმნიდა.

საერთო ჯამში კიდევ გაურკვეველია, თუ როდის მიაღწევს თანამედროვე საერთაშორისო საზოგადოება იმ კონდიციამდე, როდესაც ჩარევის ნორმატიული მიდგომის გაზიარებას შეძლებს. მრავალმხრივი ჩარევის ლიბერალური ნორმების საბოლოო ჩამოყალიბებას მთელი რიგი მიზეზები აფერხებს. უპირველეს ყოვლისა, აღსანიშნავია, რომ უშიშროების საბჭოს მიერ ჩარევის საკითხების განხილვისას, სახელმწიფოს თანხმობა კვლავ აუცილებელ პირობად რჩება. გარდა ამისა, რომელიმე სახელმწიფოს შიდა იურისდიქციაში ჩარევისათვის მანდატის მოსაპოვებლად დაინტერესებულ სახელმწიფოებს ყურადღების გამახვილება კვლავ მოცემულ სახელმწიფოში შექმნილი ჰუმანიტარული სიტუაციის სერიოზულობაზე და საკითხის განსაკუთრებულობაზე უხდებათ. უშიშროების საბჭოს დებატები, ისევე, როგორც სხვა სახელმწიფოების რეაქციები და კომენტარები ცხადყოფენ, რომ ნორმატიული მიდგომის ჩამოყალიბების ტენდენცია დასავლეთის ქვეყნებში გაცილებით ძლიერია, ვიდრე სხვაგან. მიუხედავად ამისა, ფაქტია, რომ ცივი ომის დასრულების შემდეგ ჩარევის პრაქტიკაში ეს ნორმები გაცილებით მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ, ვიდრე 1990-იან წლებამდე, როდესაც მათი უნივერსალურობის გაზიარება თითქმის შეუძლებელ მოვლენად მიიჩნეოდა და მათი დამკვიდრების წინააღმდეგ აქტიურ გამოსვლებსაც ჰქონდა ადგილი. 11 სექტემბრის მოვლენებამდე, უშიშროების საბჭოს ხუთ მუდმივ წევრს შორის არსებული აშკარა უთანხმოების ფონზე, ნათელი გახდა, რომ ,,მშვიდობისა და უსაფრთხოების მიმართ არსებული საფრთხის” ზუსტი განმარტების შემუშავება საკმაოდ დიდ სირთულეებთან არის დაკავშირებული.

ანალიტიკოსთა ერთი ნაწილი მიიჩნევს, რომ ნორმატიული მიდგომის ჩამოყალიბება დასავლეთის ჰეგემონიის გამოხატულებაა. ახალი ნორმის დამკვიდრების ტენდენციას განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით მხარდამჭერი გამოუჩნდა დასავლეთ ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში მაშინ, როცა პერიფერიული სახელმწიფოები ნორმის უნივერსალურობის აღიარებას ეწინააღმდეგებიან. თუკი მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ჰუმანიტარული ჩარევის ლეგიტიმურობა ძალისმიერი პოლიტიკის გაბატონების იდეოლოგიური გამოხატულებაა, მაშინ არც ის არის გამორიცხული, რომ რუსეთის შესაძლო გაძლიერებამ, ისევე, როგორც ჩინეთისა და ინდოეთის სამხედრო-ეკონომიკურმა ზრდამ, დასავლეთისა და ამერიკის იდეოლოგიური და ნორმატიული ჰეგემონიის გავლენის მნიშვნელოვანი შესუსტება გამოიწვიოს.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, 1990-იანი წლების ჩარევის პრაქტიკაში კოალიციების მიერ განხორციელებული საერთაშორისო ოპერაციები ჭარბობს, რომლებიც გაეროს მანდატით მოქმედებენ. მაგალითად, 1992 წელს UNITAF-ის ჩარევა სომალის საშინაო პოლიტიკაში, 1994 წელს ჰაიტიზე დემოკრატიის დაცვის მიზნით ჩატარებული ოპერაცია, 1995 წლის ნატოს ოპერაცია ბოსნია-ჰერცეგოვინაში, 1997 წელს იტალიის თაოსნობით ჩატარებული ოპერაცია ალბანეთში და 1999 წელს ავსტრალიის მეთაურობით INTERFET-ის ინტერვენცია აღმოსავლეთ ტიმორში. თუმცა, ასევე ხშირია გაეროს მანდატით Eერთი სახელმწიფოს ინიციატივით სხვა ქვეყნის შიდა იურისდიქციაში ჩარევის ფაქტები (მაგალითად, 1994 წელს საფრანგეთის სამხედრო ოპერაცია რუანდაში). გარკვეულ შემთხვევებში რეგიონული ორგანიზაციები მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ კრიზისების სპეციფიკური ასპექტებს გადაწყვეტაში (მაგ.: ნატო ბოსნიაში). ასეთ შემთხვევაში, რეგიონული ორგანიზაციები გაეროსაგან დამოუკიდებლად მოქმედებდნენ (მაგალითად, ECOWAS-ის ჩარევა ლიბერიისა და სიერა-ლეონეს შიდა იურისდიქციაში, დსთ-ის ჩარევა საქართველოსა და ტაჯიკეთის საშინაო საკითხებში, ნატოს ჩარევა იუგოსლავიის საშინაო პოლიტიკაში). მიუხედავად ამისა, ჩარევის თითქმის ყოველი ფაქტი უშიშროების საბჭოს თანხმობით ხდებოდა. ამ მხრივ, ნატოს ოპერაცია კოსოვოში, რომელიც გაეროს მანდატის გარეშე განხორციელდა, გამონაკლისს წარმოადგენს.

ქრონოლოგიური თვალსაზრისით, 1990-იანი წლების დასაწყისი საერთაშორისო ჩარევისა და სამშვიდობო ოპერაციების რაოდენობის სწრაფი ზრდით გამოირჩევა. მაგრამ აღნიშნული ტენდენცია მალევე შესუსტდა. სომალის 1993 წლის კრიზისმა სამშვიდობო ოპერაციებში მონაწილეობის ენთუზიაზმი შეერთებულ შტატებს საგრძნობლად გაუნელა. ჩარევის მიმართ აშშ-ის ფრთხილი დამოკიდებულება 1994 წელს ახალი მიდგომის ჩამოყალიბებაშიც გამოიხატა, რომლის მიხედვითაც აშშ საერთაშორისო ოპერაციებში მონაწილეობას მხოლოდ იმ შემთხვევაში მიიღებს, თუ ამერიკის ინტერესებს სერიოზული საფრთხე დაემუქრება. ამ განცხადების ლოგიკურ შედეგად იქცა აშშ-ის მთავრობის წინააღმდეგობა რუანდაში საერთაშორისო ოპერაციის ჩატარებაზე. გაეროს მოქმედებების შეზღუდვა, გარკვეულწილად, ორგანიზაციის საფინანსო კრიზისმა განაპირობა, რაც, ნაწილობრივ, შეერთებული შტატების მიერ სამშვიდობო ოპერაციების ბიუჯეტში ფულის გადაუხდელობასთან იყო დაკავშირებული.

ყოველივე ამის გათვალისწინებით, 1994-1997 წლებში სამშვიდობო მისიების რიცხვი შემცირდა და მათი გავლენა საგრძნობლად დაეცა. მაგრამ, ათწლეულის ბოლოს სიერა-ლეონესა და აღმოსავლეთ ტიმორში კონფლიქტების მოგვარების საერთაშორისო მცდელობამ გაეროს გააქტიურება განაპირობა.

საერთაშორისო ჩარევის პერიოდულმა გააქტიურებამ და დროდადრო მისმა შესუსტებამ ჩარევის სოლიდარისტული ნორმის პრაქტიკაში დამკვიდრება საეჭვო გახადა. ჯერ ისევ გაურკვეველია, თუ სად გადის ზღვარი, რომლის გადაკვეთის შემდეგაც ჩარევა ლეგიტიმურ საზღვრებში აღარ ჯდება. მეორე პრობლემად იქცა იმის გარკვევა, თუ კერძოდ რა სახის უფლებების დაცვა ამართლებს ჩარევას. ისტორიულად, ადამიანის უფლებათა დაცვით გამოწვეული ჩარევა უფრო მისაღებად ითვლება, ვიდრე პოლიტიკური უფლებების (მაგალითად, არჩევნებში მონაწილეობის უფლება) უზრუნველყოფის საერთაშორისო მცდელობა. გარდა ამისა, დადგენილი არ არის, თუ ვისი მოვალეობაა აღნიშნული უფლებების განსაზღვრა -ყველა სახელმწოფო ერთად წყვეტს ამას, თუ უშიშროების საბჭოს თანხმობაც საკმარისია? ამ კითხვებზე პასუხების გაცემის გარეშე, ახალი ნორმის მნიშვნელოვანი გავლენა საერთაშორისო ურთიერთობებზე, ალბათ, წარმოუდგენელია.

არის კიდევ ერთი საკითხი, რომელიც ახალ ნორმასთან დაკავშირებით მორიგ გაურკვევლობას წარმოშობს. ეს არის ჰუმანიტარულ კრიზისებზე არაერთგვაროვანი საერთაშორისო რეაგირება. თუ ჩარევის პრაქტიკა უნივერსალურ ნორმას ემყარება, მაშინ ჩარევის გამოყენებასაც უნივერსალური ხასიათი უნდა გააჩნდეს, ანუ კონფლიქტების დარეგულირებისა და პრობლემების მოგვარების საერთაშორისო მცდელობას ადგილი ყოველი ჰუმანიტარული კრიზისის დროს უნდა ჰქონდეს, რაც ასე არ ხდება. იმ სახელმწიფოების სია, რომლებზეც საერთაშორისო ორგანიზაციებს რეაგირება არ მოუხდენიათ, საკმაოდ გრძელია. სუდანი, ამ მხრივ, შესანიშნავი მაგალითია. სუდანის სამოქალაქო ომმა, ქვეყნის მთავრობის სადამსჯელო მოქმედებებისა და არასწორი საშინაო და საგარეო პოლიტიკის გატარების შედეგად, (1980-იანი წლების დასაწყისი) ასეულობით ათასი ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა. მილიონობით იძულებით გადაადგილებულმა პირმა თავშესაფრის ძებნა სხვა სახელმწიფოებში დაიწყო. მეზობელ ქვეყნებში უსაფრთხოების საკითხის გაუარესებაც აღნიშნული ძალადობის შედეგი იყო. საერთაშორისო გაერთიანებამ ჩარევას თავი აარიდა და მოვლენების განვითარებას გვერდიდან უყურებდა.

რუანდის 1994 წლის გენოციდი, ამ მხრივ, მეორე თვალსაჩინო მაგალითია. სამოქალაქო ომით გამოწვეული კრიზისის დასარეგულირებლად გაერომ სამშვიდობო ძალები რუანდაში გაგზავნა. მაგრამ, 1994 წელს გენოციდის დაწყებისა და რამდენიმე ბელგიელი მშვიდობსმყოფელის მკვლელობის მიუხედავად, უშიშროების საბჭომ ჯარების რაოდენობის ზრდის ნაცვლად, მათი უკიდურესად შემცირების გადაწყვეტილება მიიღო. უშიშროების საბჭო, პასუხისმგებლობის თავიდან აცილების მიზნით (რომელსაც მას ,,კონვენცია გენოციდის შესახებ” აკისრებს), რუანდაში გენოციდის ფაქტს რამდენიმე კვირის განმავლობაში არ აღიარებდა.

კოსოვოს კრიზისზე და ჩეჩნეთის საკითხზე საერთაშორისო ძალების აბსოლუტურად განსხვავებული რეაქცია კიდევ ერთხელ ადასტურებს იმ ფაქტს, რომ მრავალმხრივი ჩარევის ობიექტი არჩევითია. აღსანიშნავია, რომ ჩეჩნეთის ომის ჰუმანიტარული შედეგები გაცილებით დიდი და შემაშფოთებელი იყო, ვიდრე კოსოვოში, ნატოს სამხედრო კამპანიის დაწყებამდე, სერბების ქმედებამ გამოიწვია. დასავლეთი მუდმივად ერიდება რუსეთთან ურთიერთობის გამწვავებას, რითაც აიხსნება კიდეც ევროპის ქვეყნებისა და ამერიკის ფრთხილი დამოკიდებულება ჩეჩნეთის საკითხის მიმართ.

ჩარევის ისტორიას თუ გადავხედავთ, იოლი მისახვედრი გახდება, რომ დიდი სახელმწიფოები ჩარევის გადაწყვეტილებას ძირითადად იმ შემთხვევაში იღებენ, თუ მოსალოდნელი სამხედრო მოქმედებები მათ პოლიტიკურ ინტერესებს ეხმაურება. ჩრდილოეთ ერაყის საქმეებში სამმხრივ (გაერთიანებული სამეფო-საფრანგეთი-შეერთებული შტატები) ჩარევაზე მნიშვნელოვნად იმოქმედა იმ ფაქტორმა, რომ ქურთ ლტოლვილთა უზარმაზარი ნაკადი თავშესაფრის ძებნას თურქეთში დაიწყებდა, რომელიც ნატოს წევრი და აშშ-ის მოკავშირე სახელმწიფოა. ბუნებრივია, თურქეთის მთავრობას ხელს არ აძლევდა ქვეყანაში ეთნიკური ბალანსის დარღვევა და ქურთი უმცირესობის რაოდენობის გაზრდა, რომლის გაკონტროლება ქვეყნის მთავრობას ისედაც უამრავ პრობლემას უქმნიდა.

ევროპის სახელმწიფოების იუგოსლავიის კონფლიქტით დაინტერესება კრიზისით გამოწვეული მიგრაციული პრობლემების თავიდან აცილების მცდელობა უფროა, ვიდრე ქვეყნის ბედით დაინტერესება.

რუანდის კრიზისში საფრანგეთის ჩარევა, უპირველეს ყოვლისა, საფრანგეთის გეოსტრატეგიული მოსაზრებების გამოხატულებაა, რომლებსაც ცენტრალური აფრიკის ქვეყნებზე გავლენის დაკარგვის შიში განსაზღვრავს.

აღმოსავლეთ ტიმორის საკითხში მრავალმხრივი ჩარევის დროს ავსტრალიის წამყვანი როლი რეგიონში სტაბილურობის შენარჩუნებით ავსტრალიის დაინტერესებამ და მთავრობაზე საზოგადოებრიობის ძლიერმა ზეწოლამ განაპირობა.

ჩამოთვლილ მაგალითებს შემდეგ დასკვნამდე მივყავართ: თუ კრიზისის დროს ეროვნული ინტერესები უმნიშვნელო როლს თამაშობს, მაშინ ჩარევა, როგორც წესი, არ ხდება.

ეროვნული ინტერესი, როგორც ჩარევის ნამდვილი მოტივაცია არა მხოლოდ იმ სახელმწიფოების ქმედებებს ახსნის, რომლებიც სხვა ქვეყნების საშინაო საქმეებში უშუალოდ ერევიან, არამედ იმ ქვეყნების პოლიტიკასაც, რომლებიც ამგვარ საქმიანობას არ ეწინააღმდეგებიან. მაგალითად, 1991 წელს ერაყში სამხედრო ოპერაციის ჩატარების საკითხთან დაკავშირებით ინდოეთისა და ჩინეთის მხრიდან გაცილებით ძლიერი წინააღმდეგობა იყო მოსალოდნელი. მათი დამთმობი მიდგომა იმ პერიოდში შექმნილი ვითარებით აიხსნება. ინდოეთი რამდენიმე ეკონომიკური ხასიათის შეთანხმების დადებას აპირებდა შეერთებულ შტატებთან და ქვეყნის მთავრობამ პროცესის გაჭიანურებას თავი აარიდა. ჩინეთის თავშეკავების მიზეზებიდან აღსანიშნავია იზოლაციიდან თავის დაღწევის მცდელობა.

ჰაიტიზე ,,დემოკრატიის მხარდასაჭერად” ოპერაციის ჩატარების გადაწყვეტილების მიღებისას რუსეთის გაცილებით დიდი წინააღმდეგობა იყო მოსალოდნელი. მაგრამ, ამ პერიოდში რუსეთი საქართველოს საშინაო პოლიტიკაში ჩარევისათვის თანხმობისა და ფინანსური დახმარების მოპოვებას ცდილობდა. რუსეთის მცდელობის შედეგი იყო არაფორმალური სამმხრივი შეთანხმება საფრანგეთს, შეერთებულ შტატებსა და რუსეთს შორის, რომლის მიხედვითაც, საფრანგეთი და აშშ საქართველოსთან დაკავშირებით მიღებულ გადაწყვეტილების წინააღმდეგ არ გამოვიდოდნენ; სანაცვლოდ, რუსეთი ჰაიტიზე და რუანდაში სამხედრო ჩარევის რეზოლუციას დაეთანხმა.

სიერა-ლეონეში კონსტიტუციური წყობის აღსადგენად ძალის გამოყენებაზე რუსეთისა და ჩინეთის თანხმობა, სავარაუდოდ, რეგიონში მათი ინტერესების ნაკლებობით აიხსნება.

მიუხედავად იმისა, რომ ცივი ომის შემდგომი პერიოდის ჩარევის ყველაზე დამახასიათებელი ნიშანი მისი მრავალმხრივი ბუნებაა, მრავალი ფაქტი მეტყველებს იმაზე, რომ ცალმხრივი ჩარევა არ გამქრალა და კვლავ აქტიურად გამოიყენება. ჯერ ისევ ნაადრევია იმის მტკიცება, რომ, ჩარევაზე გადაწყვეტილების მიღებისას, პოლიტიკური ინტერესების მნიშვნელობა ნორმატიულმა შეხედულებებმა შეცვალეს. ამ მოსაზრებას რამდენიმე ფაქტი ადასტურებს.

რუსეთის აგრესია მეზობელი ქვეყნების, კერძოდ კი მოლდოვას, საქართველოსა (აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონის კონფლიქტები) და ტაჯიკეთის მიმართ, ცალმხრივი ჩარევის კიდევ ერთ მაგალითს გვთავაზობს. სამივე შემთხვევაში რუსეთის ჯარების განლაგება აღნიშნულ ტერიტორიებზე საბჭოური მოდელის მიხედვით ხდებოდა.

რუსეთმა მოლდოვაში საკმაოდ კარგად აღჭურვილი საჯარისო შენაერთი -მეთოთხმეტე არმია შეიყვანა. ჯარი მნიშვნელოვან სამხედრო-სამრეწველო ტერიტორიაზე - დნესტრისპირეთის რესპუბლიკაში - განლაგდა, რომელიც ძირითადად რუსებითა და უკრაინელებით იყო დასახლებული. მოგვიანებით ადგილობრივმა სეპარატისტულმა ძალებმა მათი მოლდოვასაგან გამოყოფა მოითხოვეს. ამას მოჰყვა რუსეთის თავდაცვის სამინისტროს მხრიდან მხარდაჭერა და გენერალ ლებედის ჯარებმა სადავო ტერიტორიაზე წესრიგის დამყარება მოახერხეს. ერთ წლის შემდეგ, პრეზიდენტ ელცინის სამშვიდობო მოლაპარაკებების გავლენით, კონფლიქტის ზონაში 2000 მშვიდობისმყოფელი გაიგზავნა. ელცინის ადმინისტრაციის მმართველობის დარჩენილი პერიოდის განმავლობაში, რუსეთის მთავრობას მხარეებს შორის ხანგრძლივი შეთანხმების მიღწევისადმი მისწრაფება თითქმის არ გამოუმჟღავნებია. ეს განპირობებული იყო რუსეთის შეხედულებით, რომ კონფლიქტის ხანგრძლივი დროით დარეგულირება რუსეთის მიერ ყოფილ საბჭოთა სივრცეზე, სტრატეგიული თვალსაზრისით უმნიშვნელოვანეს რეგიონზე გავლენის აღდგენას შეუშლიდა ხელს.

პოსტსაბჭოურ პერიოდში საქართველოს საშინაო პოლიტიკაში ჩარევით რუსეთი ცალმხრივი ჩარევის კიდევ ერთ მაგალითს გვთავაზობს. სამოქალაქო ომი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიურ ოლქში 1990-1992 წლებში მიმდინარეობდა. კონფლიქტში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს ჩრდილოეთ ოსეთის მოხალისეთა რაზმებმა. საქართველოს ტერიტორიაზე ოსი ეროვნების მეომრების (რომლებიც რუსეთი მოქალაქეები იყვნენ) შეჭრის ფაქტების აღსაკვეთად საზღვრის დაკეტვა რუსეთის მთავრობას არც უცდია. რუსეთის შინაგან საქმეთა სამინისტროს საჯარისო ნაწილი, რომელიც სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური რესპუბლიკის დედაქალაქში განლაგდა, ადგილობრივ აჯანყებულებს ღიად უჭერდა მხარს. რუსი სამხედროების წასვლის შემდეგ საბრძოლო აღჭურვილობა დე ფაქტო ხელისუფლების ხელში გადავიდა, რამაც მათი სამხედრო შესაძლებლობები მნიშვნელოვნად გაზარდა. 1992 წელს პრეზიდენტმა ელცინმა საქართველოს მთავრობასა და სამხრეთ ოსეთის დე ფაქტო ხელისუფლებას შორის მშვიდობიანი ურთიერთობების უზრუნველსაყოფად მედიატორის როლი შეასრულა და სამხრეთ ოსეთში სამშვიდობო ოპერაციის მოწყობას უხელმძღვანელა (სამშვიდობო ძალები რუსეთის, საქართველოსა და სამხრეთი ოსეთის შენაერთებით იყო დაკომპლექტებული). რუსეთი წლების განმავლობაში ცდილობდა კონფლიქტის დარეგულირების პროცესი თავად გაეკონტროლებინა, რასაც მიაღწია კიდეც. საერთო ჯამში, სადავო საკითხის ,,მოგვარების მცდელობა” მცირე წინსვლით დასრულდა. ეს ფაქტი კიდევ ერთხელ ააშკარავებს რუსეთის ნაკლებ ენთუზიაზმს მეზობელ სახელმწიფოში სტაბილურობის დამყარების მიმართ. რუსეთის მხარე კარგად ხვდებოდა, რომ კონფლიქტის დარეგულირება რეგიონში სიტუაციის მაკონტროლებელი ბერკეტების ნაწილობრივ შესუსტებას გამოიწვევდა.

საქართველოში მომდევნო კონფლიქტი 1992 წელს აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის გამოყოფის მოთხოვნით დაიწყო. რუსეთმა მედიატორის როლი იკისრა, რაც აფხაზეთში რუსეთის ჯარების შეყვანით დასრულდა. აფხაზეთის დე ფაქტო ხელისუფლების მხარეს ჩეჩენი და კაზაკი მეომრების ბრძოლამ სამხედრო ბალანსი საბოლოოდ დაარღვია. ქართველ სამხედროებს და აფხაზეთში მოსახლე ქართველებს საქართველოს აფხაზური ნაწილის დატოვება მოუხდათ. მოგვიანებით რუსეთის ჯარებმა სამეგრელოს კონფლიქტის მოგვარებაში მიიღეს მონაწილეობა.

1993 წელს საქართველო დსთ-ში გაერთიანდა, რასაც საქართველო-აფხაზეთის სასაზღვრო ზოლში რუსული სამხედროების არაფორმალური განლაგება მოჰყვა. 1994 წელს დსთ-მ რუსეთის სამშვიდობო ჯარების კონფლიქტის ზონაში დარჩენაზე თანხმობა განაცხადა. შესაბამისად, ქვეყნის საშინაო საქმეებში ჩარევამ მრავალმხრივი ხასიათი შეიძინა. თუმცა, სამშვიდობო ჯარების შემადგენლობა, ძირითადად, რუსი სამხედროებით დაკომპლექტებული დარჩა, მიუხედავად იმისა, რომ მას გაეროს დამკვირვებლებიც შეუერთდნენ.

ტაჯიკეთის კონფლიქტი, მსხვერპლის რაოდენობის (სამხედრო და არასამხედრო), რუსეთის მიერ ქვეყნის საშინაო პოლიტიკაში ჩარევის დონის (25,000-იანი არმიის განლაგება სასაზღვრო ზონაში) და კონფლიქტის ხანგრძლივობის (1992-1997 წლები) მიხედვით ყველაზე მნიშვნელოვანი პოსტსაბჭოური კონფლიქტია. რუსეთი ტაჯიკეთის კონფლიქტში მთავრობის მხარდასაჭერად ჯერ ცალმხრივად, მოგვიანებით კი დსთ-ის ძალებთან ერთად ჩაერია. ჩარევის მთავარ მიზეზად ავღანეთსა და ცენტრალური აზიის ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებს შორის კონტრაბანდისა და ხალხის მოძრაობის გაკონტროლების მცდელობა ითვლება. სხვა კონფლიქტებისაგან განსხვავებით, მოცემულ შემთხვევაში რუსეთის მხარემ ტაჯიკეთის მთავრობა ძალაუფლების ნაწილობრივ გადაცემაზე დაითანხმა. რუსეთის სამხედრო ძალები დამკვირვებლის სტატუსით (შეთანხმების მიხედვით) საზღვრის გასაკონტროლებლად ადგილზე დარჩნენ.

რუსეთის ჩარევა ყოფილი საბჭოთა სახელმწიფოების საშინაო პოლიტიკაში რამდენიმე სახით გამოვლინდა. უპირველეს ყოვლისა, ეს ფაქტები რუსეთის სრულიად შეგნებულ პოლიტიკურ ქმედებებს წარმოადგენენ. მათი საფუძველი კლასიკური ძალისმიერი პოლიტიკური მოსაზრებებია, რაც გავლენის სფეროზე კონტროლის შენარჩუნებასა და მეზობელი სახელმწიფოებიდან პოტენციური საფრთხის თავიდან აცილებას გულისხმობს. რუსეთი რეგიონში განსაკუთრებულ უფლებებზე აცხადებს პრეტენზიას, რომელთა მოპოვებაც მხოლოდ მეზობელი ქვეყნების სუვერენული უფლებების დარღვევის ხარჯზე შეიძლება მოხდეს. პოსტსაბჭოურ სივრცეში რუსეთის პრეტენზია მონროს დოქტრინაში გადმოცემული მოთხოვნების მსგავსია. ჩარევა მიზნის მიღწევის ერთ-ერთი ძირითადი საშუალებაა. რუსეთის მხარე საკუთარი ქმედებების გამართლებას იმ ,,უფლებაზე” დაყრდნობით შეეცადა, რომელიც მას რეგიონში წესრიგისა და სტაბილურობის დამყარების შესაძლებლობას აძლევდა. აღსანიშნავია, რომ სუვერენიტეტის, თანასწორობისა და ადამიანის უფლებათა დაცვის აუცილებლობაზე ყურადღებას არავინ ამახვილებდა.

1992 წლიდან რუსეთის ჩარევა ყოფილ საბჭოთა სივრცეში დსთ-ის მიერ არის სანქცირებული, რაც, რეგიონალურ და საერთაშორისო დონეზე, ადგილობრივი კონფლიქტების ლეგიტიმიზაციის მცდელობას უფრო ჰგავს. თუმცა, რუსეთი ყოველთვის ცდილობდა აღნიშნული ინსტიტუტი ერთპიროვნულად გამოეყენებინა, როგორც რეგიონში კონტროლის დაწესებისა და შენარჩუნების ძირითადი ინსტრუმენტი. რუსეთის პოლიტიკა, ამ მხრივ, ცივი ომის პერიოდში აშშ-ის მცდელობას წააგავს, როდესაც ლიბერიის საშინაო პოლიტიკაში ჩარევისათვის მან აფრიკულ სახელმწიფოთა ორგანიზაცია გამოიყენა, რათა მის ქმედებებს მრავალმხრივი ჩარევის სახე მისცემოდა.

1990-იან წლებში კრიზისი ცენტრალურ აფრიკაში, კერძოდ რუანდაში, პოლიტიკური ინტერესების, როგორც ჩარევის განმსაზღვრელი ფაქტორის დიდ მნიშვნელობას ასახავს. ჩრდილოეთ რუანდის კონფლიქტი მთავრობის დასამხობად რუანდის სახალხო ფრონტის შეჭრით დაიწყო. ქვეყნის მთავრობას მნიშვნელოვანი სამხედრო დახმარება აღმოუჩინა საფრანგეთის მთავრობამ. ანალიტიკოსთა ნაწილი სახალხო ფრონტის ბრძოლას რუანდის მთავრობის წინაღმდეგ, ცენტრალურ აფრიკაში ანგლო-საქსური და ფრანგოფილური ძალების დაპირისპირებასთან აიგივებს. 1994 წელს რუანდისა და ბურუნდის პრეზიდენტების ავიაკატასტროფაში დაღუპვას მასობრივი გენოციდი მოჰყვა. რუანდის სახალხო ფრონტის გამარჯვების შემდეგ სამთავრობო ჯარებმა და ლტოლვილთა უზარმაზარმა მასებმა თავშესაფარი ზაირის რესპუბლიკაში ჰპოვეს, სადაც ჯარმა რეორგანიზაცია განიცადა და ხელისუფლების დასაბრუნებლად უკან დაბრუნდა. სახალხო ფრონტმა დახმარება რეგიონული სახელმწიფოების მხრიდან მიიღო. თითოეულ მათგანს კონფლიქტში ჩარევის განსხვავებული მოტივაცია გააჩნდა. მაგალითად, ანგოლას სამხედრო დახმარების მიზეზი ზაირის წინააღმდეგ იყო მიმართული და ანგოლის ოპოზიციური მოძრაობის დამარცხებას ითვალისწინებდა, რომელსაც ზაირის მთავრობა მფარველობდა. ნამიბიის ჩარევა ანგოლასთან მისმა ისტორიულმა კავშირმა და ქვეყანაში სტაბილურობის შენარჩუნების სურვილმა განაპირობა. საომარ მოქმედებებში ზიმბაბვე აჯანყებულთა გამარჯვების შემთხვევაში ეკონომიკური სარგებლის ნახვის იმედით ჩაება. ერთი წლის შემდეგ კონფლიქტის ზონა ტერიტორიებისა და რესურსების დატაცების არენად გადაიქცა. ქვეყნის ტერიტორია სხვადასხვა ქვეყნის, სამთავრობო და ოპოზიციური ჯარების მიერ კონტროლირებად ნაწილებად დაიყო. აღნიშნული შემთხვევა ჩარევის ტრადიციულ მოდელს გვთავაზობს.

1990-იანი წლების ავღანეთის მოვლენები ცივი ომის დროს ჩამოყალიბებული ჩარევის მოდელის გაგრძელებას წარმოადგენს. სამოქალაქო ომში პაკისტანმა მხარი თალიბანს დაუჭირა, რათა მტრის ხელში ავღანეთის ჩაგდების შესაძლებლობა მოესპო. დანარჩენი მეზობელი სახელმწიფოების კოალიცია (ჩრდილოეთის კავშირი) თალიბანის მოწინააღმდეგე ძალებს შეუერთდა. ავღანეთის ჩრდილოეთ ნაწილზე კონტროლის დაწესების სურვილმა და ისლამისტური სამხედრო ძალების მხრიდან მოსალოდნელი საფრთხის თავიდან აცილების მცდელობამ, რუსეთი ჩრდილოეთის კავშირის მხარდამჭერად აქცია. ჩრდილოეთის ალიანსში გაერთიანება ინდოეთს პაკისტანზე ზეწოლის გაძლიერების პერსპექტივას უსახავდა. ირანის პოზიცია რელიგიურ მოსაზრებებს ემყარებოდა და ავღანეთში გაბატონებული პოლიტიკური ისლამის სუნიტური ვარიანტის საწინააღმდეგოდ იყო მიმართული.

* * *

განხილულ რეგიონულ კონფლიქტებს რამდენიმე საერთო მახასიათებელი გააჩნია. უპირველეს ყოვლისა აღსანიშნავია, რომ ყოველ ჩამოთვლილ შემთხვევაში ჩარევის მოტივაციას ძალისმიერი პოლიტიკური შეხედულებები წარმოადგენს. მათი მიზანია სარგებლის მისაღებად სახელმწიფოების შიდა სტრუქტურის მოშლა და იმის მიღწევა, რომ მეტოქე სახელმწიფომ იგივე სარგებლის მოპოვება ვერ შეძლოს. მეორე მნიშვნელოვანი დასკვნა იმაში მდგომარეობს, რომ 1990-იან წლებში ჩარევის დასავლური მოდელისათვის დამახასიათებელი ნორმატიული ელემენტი თითქმის არცერთი კრიზისის დროს არ შეინიშნება. ანუ, განხილული საერთაშორისო აქტორები თავიანთი ქმედებების უნივერსალური ნორმებით გამართლებას არ ცდილობდნენ.

მიუხედავად იმისა, რომ ცივი ომის შემდგომი პერიოდის ჩარევის ყველაზე დამახასიათებელი ნიშანი მისი მრავალმხრივი ბუნებაა, როგორც ჩანს, ჯერ ისევ ნაადრევია იმის მტკიცება, რომ მან მთლიანად შეცვალა ცალმხრივი ჩარევა. რეგიონალური ძალების ჩარევის პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ ძალის გამოყენების მხრივ, საერთაშორისო სისტემა ორი გზით ვითარდება; ეს არის: მრავალმხრივი ჩარევა, რომლის ყველაზე გავრცელებულ ფორმას ჰუმანიტარული ინტერვენცია წარმოადგენს და რომელიც საერთაშორისო ორგანზაციების ეგიდით ხორციელდება და ტრადიციული ცალმხრივი ჩარევა, კლასიკური ძალისმიერი პოლიტიკის გამოხატულება, რომელიც კვლავაც ხშირად გამოიყენება.

ეკონომიკა

ბექა ჩხეიძე
მიხეილ პატაშური
საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტროს ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაციის სამმართველო

დაახლოებით სამი წელიწადია, რაც საქართველო ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაციის (ვმო) წევრია და თუმცა ეს მეტად ხანმოკლე პერიოდია მაკროეკონომიკური შედეგების შესაფასებლად, როგორც საქართველოში, ასევე თავად ორგანიზაციის ჩარჩოებში მომხდარი მნიშვნელოვანი მოვლენები და წამოჭრილი პრობლემები უეჭველად მოითხოვს ყურადღებით შესწავლას და ადექვატური გადაწყვეტილებების მიღებას.

ვმო-ს უმაღლეს მმართველ ორგანოს მინისტრთა კონფერენცია წარმოადგენს. იგი ყოველ მეორე წელს იკრიბება და მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებებს იღებს, რომელიც ზეგავლენას ახდენს მსოფლიო ვაჭრობის განვითარებასა და მრავალმხრივ სავაჭრო შეთანხმებებზე.

კონფერენციებს შორის ვმო-ს მუშაობას ხელმძღვანელობს გენერალური საბჭო. იგი მინისტრთა კონფერენციისადმია ანგარიშვალდებული.

ვმო-ს შექმნიდან დღემდე მინისტრთა ოთხი კონფერენცია ჩატარდა. ამ კონფერენციათაგან ყველაზე მნიშვნელოვანი ბოლო ე.წ. დოჰას მინისტრთა კონფერენცია იყო, რომელზეც ვმო-ს ჩარჩოებში მრავალმხრივ სავაჭრო მოლაპარაკებათა ახალი რაუნდის დაწყება გადაწყდა.

1995 წლიდან 2000 წლამდე საქართველო, როგორც ვმო-ს დამკვირვებლის სტატუსის მქონე ქვეყანა, მინისტრთა კონფერენციის მუშაობაში მონაწილეობდა, თუმცა, როგორც სრულუფლებიანი სტატუსის არმქონე ქვეყანას თავისი პოზიციის წამოყენება და ლობირება არ შეეძლო.

2001 წლის 9-14 ნოემბერს ქ. დოჰაში (კატარი) გაიმართა ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაციის მინისტრთა IV კონფერენცია. ამ ისტორიულ შეხვედრაში საქართველო პირველად მონაწილეობდა ვმო-ს სრულუფლებიანი წევრის სტატუსით. დიდი მოსამზადებელი მუშაობისა და კონფერენციის მსვლელობაში აქტიური პოზიციის წყალობით, საქართველომ ახლადგაწევრიანებული ქვეყნების კოალიციის შექმნა და კონფერენციის შემაჯამებელ დეკლარაციაში ისეთი ფორმულირებების დაფიქსირება შესძლო, რომლებიც მომავალ მრავალმხრივ მოლაპარაკებებზე ჩვენი ქვეყნის ინტერესების დაცვის იმედს იძლევა.

დოჰას დეკლარაციის მიღება და მის საფუძველზე მრავალმხრივ მოლაპარაკებათა ახალი, ე.წ. ,,განვითარების რაუნდის” დაწყება, ის პოზიტიური სიგნალია, რომელსაც მთელი მსოფლიო იმედით მოელოდა სიეტლის 1999 წლის კონფერენციის წარუმატებლობისა და 11 სექტემბერის შემზარავი ტერაქტების ფონზე, რადგან სწორედ ქვეყნების დიალოგს და ეკონომიკურ განვითარებას ენიჭება დღეს უდიდესი როლი მსოფლიო სტაბილურობის აღდგენაში, სიღარიბისა და ქვეყნების დაპირისპირების დაძლევაში.

უნდა აღინიშნოს, რომ მონაწილე ქვეყნების ინტერესთა და პოზიციათა დიდი სხვაობის (ბევრ შემთხვევაში კი დაპირისპირებულობის) გამო, კონფერენცია მეტად დაძაბულად მიმდინარეობდა და ბოლო დღემდე ერთობლივი დეკლარაციის მიღება სერიოზულ ეჭვს იწვევდა.

თუმცა, ვმო-ს იმჟამინდელი გენერალური დირექტორისა და ქვეყნების დელეგაციათა უდიდესი ძალისხმევით, ურთიერკომპრომისების გზით დაბალანსებული დეკლარაციის მიღება მოხერხდა:

- ევროკავშირი იძულებული შეიქმნა, წასულიყო რიგ დათმობებზე სოფლის მეურნეობის სუბსიდირების საკითხში;

- დაფიქსირდა უფრო მოქნილი პოლიტიკის აუცილებლობა სასიცოცხლო მნიშვნელობის მედიკამენტებზე საპატენტო უფლებების გამოყენებასთან დაკავშირებით, რათა ეს მედიკამენტები ხელმისაწვდომი გახდეს ღარიბი ქვეყნებისათვის;

შრომის სტანდარტების სფეროში დაისახა თანამშრომლობის გაძლიერება ,,შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციასთან” (ILO);

- განვითარებად ქვეყნებს გაუძლიერდებათ ტექნიკური დახმარება და მათ მიმართ იმოქმედებს ე.წ. ,,სპეციალური და განსხვავებული მოთხოვნები” ბაზარზე დაშვების საკითხებში;

- გადაისინჯება განვითარებული ქვეყნების (მათ შორის აშშ-ის) ანტიდემპინგური კანონმდებლობა და ა.შ.

საქართველო ერთ წელზე მეტი ემზადებოდა დოჰას კონფერენციაში და მომავალ რაუნდში მონაწილეობის მისაღებად.

აღნიშნულ კონფერენციაზე საქართველომ შეძლო 8 ახლად გაწევრიანებული ქვეყნის (ალბანეთი, ხორვატია, ლიტვა, ომანი, იორდანია, ყირგიზეთი, მოლდოვა და საქართველო) კოალიციის ჩამოყალიბება და კონფერენციაზე რამდენჯერმე გამოვიდა მათი სახელით, რათა დეკლარაციაში რაც შეიძლება სრულად ასახულიყო ამ ჯგუფის ქვეყნების ინტერესები, კერძოდ, ახლადგაწევრიანებული ქვეყნების ის თეზისი, რომ მათ მიერ აღებული ვალდებულებები ბევრ სფეროში აღემატებიან ადრე გაწევრიანებული ქვეყნების ვალდებულებებს. ახალი წევრები მხარს უჭერენ ბაზრის შემდგომ ლიბერალიზაციას, მაგრამ ამ ეტაპზე ბაზრის შემდგომი გახსნა არ უნდა მოეთხოვოთ.

მეორე მნიშვნელოვან მიღწევად შეიძლება ჩაითვალოს დეკლარაციაში ,,განვითარებადი” და ,,ნაკლებად განვითარებული” ქვეყნების ტერმინის გვერდით, ახალი ,,მცირე, გარდამავალი ეკონომიკის დაბალშემოსავლიანი ქვეყნები” ტერმინის გაჩენა. აღსანიშნავია, რომ ეს განსაზღვრება ,,სპეციალური და განსხვავებული მიდგომის” და ტექნიკური დახმარების საკითხების კონტექსტშია მოცემული.

გარდა აღნიშნულისა, დეკლარაციაში აისახა რამდენიმე ინიციატივა, რომლებშიც საქართველო განსაკუთრებითაა დაინტერესებული. მათ შორის, ღვინოსა და ალკოჰოლურ სასმელებზე ,,გეოგრაფიულ აღნიშვნათა” რეგისტრაციის მრავალმხრივი სისტემის (გლობალური რეესტრის) დაფუძნება და ვმო-ს TRIPS-ის შეთანხმებით მათთვის გათვალისწინებული განსაკუთრებული დაცვის მექანიზმების სხვა სახის საქონელზე გავრცელების თაობაზე მოლაპარაკებთა დაწყება.

მინისტრთა დეკლარაციაში უმნიშვნელოვანესი გადაწყვეტილებაა დაფიქსირებული, რომელიც მრავალმხრივ მოლაპარაკებათა ახალი რაუნდის დაწყებას შეეხება. იგი, სავარაუდოდ, 2005 წლის 1 იანვრამდე გასტანს. დეკლარაციამ აგრეთვე განსაზღვრა აღნიშნულ მოლაპარაკებათა თემატიკა და ფორმატი.

ყოველივე აღნიშნული ვმო-ს ჩარჩოებში მიმდინარე პროცესებისა და მათში საქართველოს მონაწილეობის დიდ მნიშვნელობაზე მიუთითებს, როგორც გრძელვადიან, ასევე ახლო პერსპექტივაში. იგი ასევე ნათელყოფს მსგავსი ინტერესების ქვეყნებთან თანამშრომლობის აუცილებლობას.

დოჰას კონფერენციის კიდევ ერთ მნიშვნელოვან მოვლენად უნდა ჩაითვალოს ის, რომ 15 წლიანი მოლაპარაკებების შემდგომ ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა ვმო-ს 143-ე სრულუფლებიანი წევრი გახდა. აღნიშნულმა ფაქტმა და მოლაპარაკებათა ახალ რაუნდში ხმის მოპოვების სურვილმა, მნიშვნელოვნად გაზარდა მოლაპარაკებების დასრულებისაკენ სწრაფვა გაწევრიანების პროცესში მყოფ ქვეყნებში, რომელთა შორის ჩვენი ძირითადი სავაჭრო პარტნიორებიცაა: რუსეთი, უკრაინა და დსთ-ს სხვა ქვეყნები.

დღეისათვის საქართველო აქტიურადაა ჩართული მრავალმხრივ სავაჭრო მოლაპარაკებათა მსვლელობაში. აღსანიშნავია რამდენიმე ძირითადი მიმართულება, რომელშიც საქართველომ, სხვა წევრ-ქვეყნებთან ერთად აქტიური პოზიცია გამოხატა:

1. სოფლის მეურნეობის სექტორი;

2. არასასოფლო-სამეურნეო პროდუქცია;

3. ბაზარზე დაშვების პირობები;

4. ინტელექტუალური საკუთრების დაცვა;

5. მომსახურებით ვაჭრობის სექტორი;

სოფლის მეურნეობის სექტორი მსოფლიოს ნებისმიერი ქვეყნისათვის საკმაოდ მტკივნელ პრობლემას წარმოადგენს. შესაბამისად, ამ სფეროში მოლაპარაკებები განსაკუთრებული სიმწვავით ხასიათდება. რა თქმა უნდა, დიდია აზრთა სხვადასხვაობაც. განვითარებული ქვეყნები სოფლის მეურნეობის დიდი მოცულობის წამახალისებელი სუბსიდიების შენარჩუნებას და საკუთარი ბაზრის სხვა განვითარებული ქვეყნების საქონლისაგან დაცვას ცდილობენ. განვითარებად ქვეყნებს განვითარებული ქვეყნების ბაზრების ლიბერალიზაციისა და სუბსიდირების შეკვეცის მიღწევა სურთ, ასევე ცდილობენ შეინარჩუნონ შედარებით მაღალი სატარიფო დაცვა იაფი იმპორტული სოფლის მეურნეობის საქონლის მიმართ.

ამ სექტორში საქართველოს პოზიცია შედარებით ზომიერია და გამოიხატება:

1). ახალი ვალდებულებების შესრულების შედარებით გადავადების სურვილში;

2). სხვა ქვეყნების მხრიდან ბაზრის უფრო მეტ ლიბერალიზაციაში;

3). ასევე საკმაოდ დიდი ყურადღება ექცევა შემდგომი სატარიფო დაკლებებისათვის ფორმულისა და კოეფიციენტების შერჩევას.

არასასოფლო სამეურნეო პროდუქციით ვაჭრობის სფეროში, ძირითად პრობლემას სატარიფო დაკლების განხორციელებისათვის ფორმულის შერჩევა წარმოადგენს. ამასთან, საკამათოა, თუ საიდან დაიწყება შემცირების ათვლა - წევრი ქვეყნების მიერ დაფიქსირებული ბმული დონეებიდან და ასევე, რომელი კოეფიციენტი იქნება გამოყენებული ცალკეული ქვეყნების მიმართ.

ინტელექტუალური საკუთრების დაცვის სფეროში, საქართველო გეოგრაფიულ აღნიშვნათა მეგობარი ქვეყნების ჯგუფის შემადგენლობაში, მხარს უჭერს ინიციტივას, რომელიც ითვალისწინებს ალკოჰოლური სასმელებისათვის გეოგრაფიულ აღნიშვნათა გლობალური რეესტრის ჩამოყალიბებას. კანკუნის ვმო-ს V მინისტრთა კონფერენცია მიიღებს გადაწყვეტილებას ამგვარი რეესტრის დაფუძნების თაობაზე, ასევე მიღებული იქნება გადაწყვეტილება იმის შესახებ, დაიწყება თუ არა მოლაპარაკებები სხვა საქონლისათვის აღნიშნული რეესტრის გაფართოების თაობაზე.

ბაზარზე დაშვების ლიბერალიზაციის (MA) ნაწილში, საქართველოს პოზიცია დოჰას დეკლარაციის მე-9 მუხლში დაფიქსირებული მიდგომით განისაზღვრება, რომლის თანახმად, კონფერენციის მონაწილეები ხაზს უსვამენ სიეტლის კონფერენციის შემდგომ გაწევრიანებული ქვეყნების მიერ ბაზარზე დაშვების სფეროში აღებულ ფართო ვალდებულებებს. აღნიშნულ თეზისზე დაყრდნობით, დოჰას დეკლარაციაში მითითებული ახლადგაწევრიანებული ქვეყნები ითხოვენ, რომ სავალდებულო სატარიფო დაკლებათა მოთხოვნა, მათზე გაწევრიანებისას დაფიქსირებული გარდამავალი პერიოდის ამოწურვიდან გარკვეული ვადის (მაგ. 2 წელი) გასვლის შემდეგ გავრცელდეს.

საქართველოს მრავალმხრივ მოლაპარაკებათა ფორმატში, ვმო-ს სხვა წევრი ქვეყნების მხრიდან მიღებულ მოთხოვნებზე პასუხის გაცემაც უწევს, რომელიც ძირითადად ჩვენი ქვეყნის ბაზრის შემდგომი ლიბერალიზაციისაკენაა მიმართული.

განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია მომსახურებით ვაჭრობის სფერო. ამ მიმართულებით საქართველოს მოთხოვნები ვმო-ს ხუთმა წევრმა ქვეყანამ წაუყენა (ევროკავშირი, აშშ, იაპონია, ინდოეთი და ეგვიპტე).

საქართველომ ასევე მხარი დაუჭირა ვმო-ს წევრი ქვყენების ჯგუფის ინიციატივას, საზღვაო-სატრანსპორტო მომსახურების სფეროს შემდგომი ლიბერალიზაციის თაობაზე.

ვმო-ს მინისტრთა რიგით V კონფერენციის გამართვა, მიმდინარე წლის 9-14 სექტემბერსაა დაგეგმილი, რომელზეც საქართველოს დელეგაცია, სხვა გარდამავალი დაბალშემოსავლიანი მცირე ეკონომიკის მქონე წევრ ქვეყნებთან ერთად, შეეცდება ისეთ შედეგებს მიაღწიოს, რომელთაც დადებითი გავლენა ექნებათ ამგვარი ქვეყნების ეკონომიკების მომავალი განვითარებისათვის, ასევე მათი მსოფლიო ეკონომიკურ სისტემაში სრული ინტეგრაციის თვალსაზრისით.

საერთაშორისო ურთიერთობები

ლევან გელაშვილი
პოლიტიკური კვლევების ცენტრის დირექტორი

ხშირად მიიჩნევენ, რომ საერთაშორისო სისტემაში რეგიონალიზმისა და რეგიონული გაერთიანებების განვითარება გლობალიზაციისადმი სწრაფვის ტენდენციას საგრძნობ ზიანს აყენებს. წინამდებარე ნაშრომში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ რეგიონალიზმის ზრდა სულაც არ ხდება გლობალიზაციის ხარჯზე. ეს გახლავთ იმ რეგიონების პოლიტიკური განვითარების ტენდენცია, რომლებიც ტრადიციულად ნაკლებად განვითარებულნი და ორგანიზებულნი იყვნენ და რომელთა გავლენაც საერთაშორისო სისტემაში მეტად მცირე იყო.

ტერმინი ,,რეგიონალიზმი” ხშირად იხმარება, მაგრამ იშვიათად არის განსაზღვრული საერთაშორისო ურთიერთობების განხილვისას. ზოგიერთი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ იგი გლობალიზაციისათვის გაურკვეველ საფთხეს წარმოადგენს და ძირითადად უარყოფითი მნიშვნელობის მატარებელია. რეგიონები საერთაშორისო სისტემის შემადგენელი ნაწილებია და მათში მომხდარი ცვლილებები, გარკვეულწილად, თვით სისტემაზეც აისახება. სწორედ ამის გამო, რეგიონალიზმი წარმოადგენს როგორც საერთაშორისო სისტემების შემსწავლელი მეცნიერებების, ისე პოლიტიკურ მეცნიერებებათა შესწავლის საგანს.

ამ საკითხის განხილვისას უცილობლად ვაწყდებით იმ ფაქტს, რომ რეგიონალიზმის ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი გამოვლინება რეგიონული მრავალმხრივი ინსტიტუტების განვითარება გახლავთ. ამასთან, მიიჩნევენ, რომ რეგიონული ინსტიტუტების განვითარება და მათი მოწყობის მაღალი დონე მნიშვნელოვანწილად არის დამოკიდებული იმაზე, თუ როგორია ურთიერთქმედება რეგიონსა და საერთაშორისო სისტემას შორის. ამის ნათელ მაგალითად შეიძლება მივიჩნიოთ რეგიონის მიმართ სისტემის ან მასში შემავალი სახელმწიფოს პოლიტიკის მრავალფეროვნება, რომელიც იცვლება რეგიონული ორგანიზაციის დონის ზრდის შესაბამისად.

წინამდებარე ნაშრომის ძირითადი ამოცანაა, მოიძებნოს მრავალმხრივი ინსტიტუტების ფორმით თანამშრომლობის განვითარების თეორიული გამართლება. ამიტომ ნეოლიბერალური ინსტიტუციონალიზმი გამოყენებულია არა მარტო ქვეყნებს შორის მზარდი თანამშრომლობის, არამედ მრავალმხრივი ინსტიტუტების განვითარების თეორიული ახსნისათვის. ამგვარი ინსტიტუტების არსებობა და მათი განვითარება გარკვეულ გეოგრაფიულ გარემოში რეგიონალიზმის გამოვლინებაზე მიუთითებს.

ნაშრომის პირველი ნაწილი ეთმობა თეორიულ საფუძვლებს, თუ რას ნიშნავს თანამშრომლობა, რატომ თანამშრომლობენ სახელმწიფოები ერთმანეთთან რეგიონულ დონეზე და რა კავშირი არსებობს რეგიონალიზმსა და გლობალიზაციას შორის. რაც შეეხება მეორე ნაწილს, შევეცდებით გავარკვიოთ, თუ რა დამოკიდებულებაა საერთაშორისო სისტემასა და რეგიონალიზმს შორის.

თეორიული საფუძვლები

სანამ ჩავუღრმავდებოდეთ მზარდი შიდა-რეგიონული თანამშრომლობის ანალიზს, პირველ რიგში, აუცილებელია, გავარკვიოთ, საერთოდ რისთვის თანამშრომლობენ ქვეყნები. იმ მიზეზებს, თუ რატომ არის თანამშრომლობა რეგიონებში პრევალენტური, მოგვიანებით გავარკვევთ. თავდაპირველად კი, საჭიროა განვიხილოთ საერთაშორისო თანამშრომლობის ზოგადი დებულებები და თეორიული საფუძვლები. ამასთან, უნდა აღვნიშნოთ, რომ სახელმწიფოები მაინც რჩებიან საერთაშორისო სისტემის ძირითად კომპონენტებად.

რა არის თანამშრომლობა?

საერთაშორისო სისტემაში თანამშრომლობას ნაკლებ ყურადღებას უთმობენ რეალისტები, რომლებიც მიიჩნევენენ, რომ საერთაშორისო სისტემა ფუნდამენტურად ანარქიულია და სუვერენულ სახელმწიფოებს შორის თანამშრომლობა ირაციონალური გადაწყვეტილებაა. მათი აზრით, თუ ქვეყნები თანამშრომლობენ, ეს ხდება სხვების ხარჯზე დაუყოვნებელი სარგებლის მიღების მიზნით. ამ მოსაზრების საპირისპიროდ, ნეოლიბერალი ინსტიტუციონალისტები მიიჩნევენ, რომ თანამშრომლობა მოსალოდნელი კონფლიქტის საფრთხის შეგრძნების ნაყოფია. ეს ხდება იმ შემთხვევაში, როდესაც ქვეყანა ცდილობს თავისი ინტერესების დაცვას და ამასთან, გააზრებული აქვს, რომ სხვა ქვეყნებთან თანამშრომლობა უფრო მეტად დაეხმარება მას საკუთარი ინტერესების განხორციელებაში. ნეოლიბერალი ინსტიტუციონალისტები ამტკიცებენ, რომ საერთაშორისო ინსტიტუტები ქვეყნებს შორის ურთიერთსასარგებლო გარიგებების დადებას უზრუნველყოფენ.

არსებობს საკითხისადმი რეალისტების კრიტიკული მიდგომაც, რომ არ არსებობს არავითარი იძულების მექანიზმი, რომელიც აიძულებდა სახელმწიფოს მოცემულ ინსტიტუტში დადგენილი წესებისადმი დამორჩილებას. ნეოლიბერალი ინსტიტუციონალისტები კი თვლიან, რომ სახელმწიფოს მიერ დადგენილი ნორმებისადმი უპატივცემულობა, თვით ამ სახელმწიფოს რეპუტაციასა და იმიჯს აყენებს ზიანს. ეს გარემოება საგრძნობლად გაართულებს მის შესაძლებლობას, დაშვებულ იქნეს შემდგომ (როგორც ორმხრივ, ისე მრავალმხრივ) შეთანხმებებზე. ამ მოსაზრებაზე დაყრდნობით, ქვეყნები მეტ-ნაკლებად ემორჩილებიან საერთაშორისო ინსტიტუტებში დადგენილ ნორმებს, ვინაიდან წინააღმდეგ შემთხვევაში მათ რეჟიმიდან გარიცხვა ემუქრებათ, რასაც, შესაძლოა, სავალალო შედეგები მოჰყვეს. სწორედ ამიტომ, სახელმწიფოების გრძელვადიან ინტერესებში მნიშვნელოვან ფაქტორად რჩება საერთაშორისო თანამშრომლობა, მიუხედავად იმისა, რომ არ არსებობს იერარქიული მექანიზმი, რომელიც უზრუნველყოფდა დევიანტი სახელმწიფოების დასჯას. ამდენად, ნეოლიბერალები საერთაშორისო ინსტიტუტებს აღიქვამენ როგორც თავისუფალ სტრუქტურას, რომელსაც შეუძლია ბევრი რამ შესთავაზოს ,,კანონმორჩილ” სახელმწიფოებს.

თანამშრომლობის მიზეზები

სანამ გავიზიარებდეთ მოსაზრებებს რეგიონული ან გლობალური ინსტიტუტების შესაძლებლობებისა და სარგებლიანობის შესახებ, გავარკვიოთ, თუ რატომ ყალიბდება საერთაშორისო სამთავრობო ორგანიზაციები. ალბათ, ერთ-ერთ პირველ მიზეზად ეკონომისტების მიერ დაფუძნებული ცნება -,,კოლექტიური” ან ,,საზოგადოებრივი კეთილდღეობა” უნდა მივიჩნიოთ. კოლექტიური კეთილდღეობა არ შეიძლება მივაკუთვნოთ რომელიმე ცალკეულ პიროვნებასა თუ სახელმწიფოს. ეს არის ოპტიმალურ ან ნაწილობრივ ოპტიმალურ დონეზე კოლექტიური ქმედებების ნაყოფი. სახელმწიფოს ფარგლებს შიგნით კოლექტიური კეთილდღეობის უზრუნველყოფა მთავრობის ძირითადი მიზანია. საზოგადოებრივი წესრიგი და თავდაცვაც კოლექტიურ ქმედებას საჭიროებენ, ისევე როგორც გარემოსა და ჯანმრთელობის დაცვა.

საერთაშორისო დონეზე აღნიშნული საკითხი დიდად არ განსხვავდება შიდა სახელმწიფოებრივისაგან. ინფექციურ დაავადებებზე, გარემოს დაბინძურებასა და სამოქალაქო ავიაციის უსაფრთხოების გლობალური კონტროლი კოლექტიურ კეთილდღეობას წარმოადგენს. ძალადობის წინააღმდეგ უსაფრთხოების მექანიზმის შექმნაც კი შეგვიძლია მივაკუთვნოთ კოლექტიურ კეთილდღეობას, განსაკუთრებით ისეთ რეჟიმებში, რომლებიც მხარს უჭერენ მრავალი სუსტი, მაგრამ სუვერენული სახელმწიფოს დამოუკიდებლობას. მაგრამ ყოველივე ეს შეუძლებელია ხდებოდეს იმპულსურად, გარკვეული ინსტიტუტის არსებობის გარეშე, რომელიც დაარეგულირებდა საერთაშორისო ურთიერთობებს რეგიონულ თუ გლობალურ დონეებზე. და მაინც, რისი გაკეთება შეუძლიათ საერთაშორისო სამთავრობო ორგანიზაციებს? გამოვყოფთ ექვს ძირითად მიმართულებას:¹

1. როგორც წესი, საერთაშორისო ორგანიზაციები უზრუნველყოფენ გაერთიანების ნორმათა შესრულებას, ზოგჯერ ძალის მეშვეობითაც. მაგრამ ეს არ უნდა გავიგოთ, როგორც ძალადობის გამოყენება. იძულების მექანიზმი მხოლოდ ეკონომიკურ სანქციებს მოიცავს;

2. საერთაშორისო სამთავრობო ორგანიზაციები კისრულობენ კონფლიქტში მყოფ მხარეებს შორის შუამავლობას და შედარებით აადვილებენ კონფლიქტის მოგვარებას. ამ შემთხვევაში ისინი არბიტრის ფუნქციებს ასრულებენ;

3. სხვა ინსტიტუტების მსგავსად, ისინი ემსახურებიან თავიანთი წევრი სახელმწიფოების საქმიანობის, პრიორიტეტებისა და მოთხოვნილებების შესახებ ინფორმაციის გაცვლას;

4. ხელს უწყობენ ქვეყნებს შორის ეკონომიკური ურთიერთდამოკიდებულების ზრდას. ანუ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ერთი სახელმწიფოს ინტერესების განხორციელება მეორეს ინტერესებსაც ემსახურება და რაც ყველაზე ნიშანდობლივია, გრძელვადიან პერიოდში;

5. საერთაშორისო ორგანიზაციები ადგენენ ნორმებს, რომლებიც გავლენას ახდენენ მოცემულ ინსტიტუტში არსებული სახელმწიფოების თუ ცალკეული პიროვნებების ქცევაზე. მათ შორის არსებობს საორგანიზაციო პრინციპები, რომლებიც განსაზღვრავენ საერთაშორისო ორგანიზაციაში ქვეყნების წევრობის საკითხს. ერთ-ერთი უმთავრესი აქედან სუვერენიტეტი გახლავთ. გაერომ კოლონიალიზმის რღვევის პერიოდში მტკიცედ დაუჭირა მხარი სუვერენიტეტის გამოცხადებაზე სახელმწიფოთა უფლებას. ბოლო ხანებში ბრეტონ-ვუდსის ინსტიტუტებმა თავისუფალი ბაზრის ნორმების შექმნის თვალსაზრისით, დიდი დახმარება გაუწიეს იმ ქვეყნებს, რომლებიც საბაზრო ეკონომიკის განვითარების კურსს დაადგნენ.

6. და ბოლოს, საერთაშორისო ორგანიზაციები, განსაკუთრებით კი გაერო, მხარს უჭერენ გლობალური ინტერესებისა და გლობალური მოქალაქეობის პრინციპებს. აღსანიშნავია, აგრეთვე, ევროპის მოქალაქეობისა და ევროპასპორტების შემოღების მცდელობა ევროკავშირის მიერ.

მრავალმხრივი ინსტიტუტები თანამშრომლობის გამოვლინებას წარმოადგენენ. ძირითადად, ნაშრომი ყურადღებას ამახვილებს ამ ინსტიტუტების რეგიონულ კონტექსტზე, მაგრამ, იმთავითვე, აღნიშნულ ინსტიტუტებში მონაწილეობით მიღებული სარგებელის განხილვა დაგვეხმარება იმის გააზრებაში, თუ რატომ ერთიანდებიან მათში ქვეყნები. ჯონ ჟერარ რაგი მრავალმხრივ რეჟიმებში თანამშრომლობის მოტივირების ფაქტორად დიფუზიურ ურთიერთდახმარებას მიიჩნევს. მისი აზრით, ,,მულტილატერალიზმი სამ ან მეტ ქვეყანას შორის განზოგადებულ პრინციპებზე დამყარებული ურთიერთობებია, რომელიც მხარეთა ქცევას, მათი ინტერესებისა და სტრატეგიული უკიდურესობების მიუხედავად, განსაკუთრებულ ხასიათს ანიჭებს”.² ამდენად, იგი გვთავაზობს იმის ახსნას, თუ რატომ ერთიანდებიან ქვეყნები, გრძელვადიანი თანამშორმლობის მიზნით, საერთაშორისო ინსტიტუტებში მაშინ, როდესაც ამგვარი ურთიერთობების საბოლოო ჯამი არანულოვანია. ანუ, დროის გარკვეულ პერიოდში ერთი ქვეყნის წარმატება სხვა მონაწილე ქვეყნების კეთილდღეობის ხარჯზე არ ხდება.

თანამეგობრულმა რეჟიმებმა, შესაძლოა, გარკვეული გავლენა იქონიოს ქვეყნების მიღწევებზე და საბოლოოდ შეცვალოს ის გზები, რის მიხედვითაც განსაზღვრავდნენ ქვეყნები თავიანთ ინტერესებს. ჩვეულებრივ, სახელმწიფოები, პირველ რიგში თავიანთ მეზობლებთან თანამშრომლობას არჩევენ, რომლებთანაც მათ საერთო ან მსგავსი კულტურული, სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური ფასეულობები გააჩნიათ, რაც მათ თანამშრომლობას მნიშვნელოვნად გააადვილებდა.

საერთაშორისო სისტემაში თანამშრომლობა მეტნაკლებად განსაზღვრავს ქვეყნების ქცევას ერთმანეთის მიმართ. მათ გაანალიზებული აქვთ, რომ ურთიერთდახმარება გაცილებით მეტ სარგებელს მოუტანს და რეგიონულ ორგანიზაციებში გაერთიანებაც ამ წარმატების საწინდარია.

კავშირი რეგიონალიზმსა და გლობალიზაციას შორის

თანამედროვე რეგიონალიზმი, მისი ფართო გაგებით, გახლავთ იმ პოლიტიკური და ეკონომიკური სტრუქტურების გლობალიზაცია, რომლებშიც რეგიონები არიან გაერთიანებულნი. თუ გავითვალისწინებთ თანამედროვე საერთაშორისო სტრატეგიულ გარემოს, დავინახავთ, რომ ბოლო ოთხი ათწლეულის განმავლობაში ძალის საერთაშორისო მნიშვნელობა და ძალასა და პოლიტიკას შორის არსებული დინამიკა საგრძნობლად შეიცვალა. თუ მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდისათვის დამხასიათებელი იყო იდეოლოგიური და სტრატეგიული ბიპოლარობა, დღევანდელი მსოფლიოს ცხოვრება მრავალპოლუსური სამყაროს შექმნის ტენდენციებით შეიცვალა. ამის ერთ-ერთ მიზეზად, შეიძლება, რეგიონული ინსტიტუტების რიცხვისა და მასთან კავშირში მყოფი რეგიონული ორგანიზაციის დონეების ზრდა მივიჩნიოთ.

გლობალიზმს ბიორნ ჰეტნე განსაზღვრავს, როგორც ,,პროგრამულ გლობალიზაციას, ახალი უსაზღვრებო მსოფლიოს ხედვას”.³ მისი აზრით, გლობალიზაციის ფესვები მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში უნდა ვეძიოთ. გლობალიზაციის ერთ-ერთი დამახასიათებელი თვისება გახლავთ ის, რომ გეოგრაფიული მანძილის მცნებამ თავისი სახე იცვალა, ზოგიერთი მკვლევარი ,,გეოგრაფიის დასასრულზეც” კი ფიქრობს. თავისი არსით, გლობალიზაცია ასახავს ინტერნაციონალიზაციის პროცესის ხარისხობრივ გაღრმავებას, განვითარების ფუნქციონალური განზომილებების გაძლიერებას.

გლობალიზაცია გულისხმობს ,,ეროვნულ ეკონომიკებზე” დომინირებით მსოფლიო ბაზრის გაფართოებას, რამაც, შესაძლოა, მათ საკუთარი ,,ეროვნულობის” გარკვეული მნიშვნელობა დააკარგვინოს. ეს ნიშნავს მსოფლიო ბაზრის სტრუქტურების დომინირებას ლოკალურ წარმოებებთან მიმართებაში და ე.წ. დასავლური კონსიუმერიზმის დამყარებას. ამის გამო, არ არის გამორიცხული, რომ გაჩნდეს გლობალიზაციის შეჩერების ან ამ პროცესის პირუკუ მიმართულებით შემოტრიალების პოლიტიკური სურვილები, რათა გარკვეულწილად დაცული იქნეს ტერიტორიული კონტროლისა და კულტურული მრავალფეროვნების გარკვეული დონე. ამგვარი ცვლილებების ერთ-ერთი გზა სწორედ ახალი რეგიონალიზმი გახლავთ. რეგიონალიზმიც და გლობალიზაციაც ერთსა და იმავე პროცესში მიმდინარეობს, რასაც გლობალური სტრუქტურული ტრანსფორმაცია ეწოდება.

რეგიონალიზმის განხილვისას, ენდრიუ ჰარელი გლობალიზაციის საკმაოდ კარგ განსაზღვრებას გვთავაზობს. მისი აზრით, ,,გლობალიზაცია მრავალი უნივერსალური პროცესის ერთობლივი მოქმედებაა, რომელიც ხელს უწყობს ქვეყნებსა და საზოგადოებებს შორის ურთიერთდამოკიდებულებისა და ურთიერთკავშირის ზრდას”.⁴ თუ დავუკვირდებით, აღმოვაჩენთ, რომ რეგიონალიზმიც შესაბამისი პროცესების ერთობლიობაა, მხოლოდ შედარებით ლოკალურ დონეზე. ამდენად, ჰარელი, რეგიონალიზმს მიიჩნევს გლობალიზაციის ურღვევ ნაწილად და არა საზიანო ფენომენად. ჩვენს შემთხვევაში, რეგიონალიზმი გაგებულია, როგორც აღნიშნული პროცესების განვითარება ქვესისტემურ დონეზე.

რეგიონალიზმის მიერ წარმოდგენილი შესაძლო საფრთხე გახლავთ ის, რომ რეგიონულმა ტენდენციებმა შეიძლება გამოიწვიოს საერთაშორისო სისტემის დანაწევრება და არა მისი უნიფიცირება. ერთ-ერთი დასავლელი მკვლევარის აზრით, რეგიონალიზმის განვითარებამ შესაძლოა მიგვიყვანოს ორიდან ერთ-ერთ მიმართულებამდე: სეგმენტაციამდე და დიფერენციაციამდე.⁵სეგმენტაცია გახლავთ საერთაშორისო სისტემის მცირე ნაწილებად დაყოფა, რომელშიც საერთაშორისო პოლიტიკისათვის დამახასიათებელი იქნება რიგი განსხვავებული საერთაშორისო სისტემებისა და ბლოკების არსებობა. მისგან განსხვავებით, დიფერნციაცია წარმოდგენილია, როგორც ნაწილობრივ მსგავსი ქსელების მქონე სისტემის განვითარება, სადაც ქვეყნებს შორის ურთიერთობები ერთ სფეროში არ შეესაბამება იგივე ქვეყნების ურთიერთობებს სხვა სფეროში.

განვიხილოთ ერთ-ერთი მკვლევარის, მათაია ალაგაპას მოსაზრებაც. იგი თვლის, რომ რეგიონალიზმი, ეს არის ,,გეოგრაფიულად ახლო და ურთიერთდამოკიდებულ სამ ან მეტ ქვეყანაში მთავრობებსა და არასამთავრობო ორგანიზაციებს შორის თანამშრომლობა, რომლის მთავარი მიზანიცაა ერთ ან რამოდენიმე სფეროში საერთო სარგებელის მოპოვება”.⁶ როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, საუბარი გვექნება მხოლოდ მთავრობათა შორის თანამშრომლობაზე. არასამთავრობო ორგანიზაციებს შორის თანამშრომლობა, მართალია, რეგიონული განვითარების თანაბრად მყარი ასპექტია, მაგრამ ის ჩვენი კვლევის სფეროს მიღმა დგას.

რეგიონალიზმის განვითარება შეიძლება რამდენიმენაირად იქნეს წარმოდგენილი. ეს მოითხოვს იმის გააზრებას, რომ ქვეყნებს შორის თანამშრომლობის ზრდა რეგიონალიზმის წარმოქმნის ძირითადი და აუცილებელი პირობაა. ამ საკითხის გარშემო ნაშრომში განხილული სხვადასხვა ხედვის გაანალიზება ნათელს გახდის, თუ რატომ მიიჩნევენ რეგიონალიზმს როგორც გლობალიზაციის საფრთხედ, ისე ამ პროცესის განვითარებისათვის ხელსაყრელ მოვლენად.

რეგიონალიზმის დახასიათება

რას ნიშნავს ცნება ,,ახალი რეგიონალიზმი”? ახალი რეგიონალიზმი ,,ძველისაგან” რამოდენიმე ნიშან-თვისებით განსხვავდება. ბიორნ ჰეტნე გამოყოფს ხუთ ძირითად განმასხვავებელ ნიშანს, რომელიც მიჯნავს ახალ და ძველ რეგიონალიზმს:⁷

1. თუ ძველი რეგიონალიზმი ბიპოლარული ცივი ომის პერიოდში წარმოიშვა, ახალი რეგიონალიზმი მრავალპოლუსური თანამედროვე მსოფლიოს ფენომენია. ფაქტობრივად, ახალი რეგიონალიზმი და მულტიპოლარულობა ერთი მონეტის ორი მხარეა. ამერიკის შეერთებული შტატების ჰეგემონიის შემცირებამ და კომუნისტური სუბსისტემის რღვევამ რეგიონალიზმის განვითარებისათვის საკმაოდ კარგი მანევრირების საფუძველი შექმნა. ჰეგემონური რეგიონალიზმის ძველი ნიმუში ყველაზე ნათლად გამოკვეთლი იყო ევროპაში 1989 წლამდე, მაგრამ ცივი ომის პერიოდში იგი თითქმის ყველა რეგიონისთვის იყო დამახასიათებელი.

2. მაშინ, როდესაც ძველი რეგიონალიზმი ,,ზემოდან” (ხშირად სუპერძალების ინტერვენციის შედეგად) იქმნებოდა, ახალი -შედარებით სპონტანური პროცესია, რომელშიც ქვეყნები მიისწრაფვიან თანამშრომლობისაკენ გლობალური ცვლილებების მისაღწევად.

3. თუ ძველი რეგიონალიზმის მთავარი გეზი ეკონომიკურ პროტექციონიზმზე იყო მიმართული, ახალი გაცილებით ღიაა და ურთიერთდამოკიდებულ მსოფლიო ეკონომიკასთან მჭიდრო ურთიერთკავშირში იმყოფება.

4. თუ ძველი რეგიონალიზმისათვის დამახასიათებელი იყო მიზნობრივი განვითარება (ზოგიერთი რეგიონი ორიენტირებული იყო ეკონომიკაზე, ზოგიერთი - უსაფრთხოების საკითხებზე), ახალი შედარებით მრავალფეროვანი და მრავალგანზომილებიანი პროცესი გახლავთ. ეს პროცესი მოიცავს არა მარტო ვაჭრობისა და ეკონომიკის სფეროებს, არამედ გარემოს დაცვას, სოციალური უსაფრთხოების უზრუნველყოფასა და მრავალ სხვა პრობლემასაც. იგი უბიძგებს ქვეყნებსა და გაერთიანებებს ახალი ტიპის რეგიონალისტურ სტრუქტურებში თანამშრომლობისათვის.

5. მაშინ, როდესაც ძველი რეგიონალიზმი ეროვნულ სახელმწიფოებს შორის ურთიერთოებებს გულისხმობდა, ახალი -გლობალური სტრუქტურული ტრანსფორმაციის ნაწილს წარმოადგენს, რომელშიც არასახელმწიფოებრივი სტრუქტურები (სხვადასხვა ინსტიტუტები, ორგანიზაციები, მოძრაობები) გლობალური სისტემის სხვადასხვა დონეებზე მონაწილეობენ და მოქმედებენ.

საბოლოო ჯამში, ახალი რეგიონალიზმი პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ ასპექტებს მოიცავს. რეგიონული შეკავშირებულობისა და რეგიონული თვითმყოფადობის ჩამოყალიბების პოლიტიკური ამბიციები განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენენ. ახალი რეგიონალიზმი გლობალიზაციასთან მჭიდრო კავშირშია და მისი მხოლოდ ერთი რეგიონის პრიზმიდან განხილვა არ შეიძლება. ახალი გლობალური ძალა უნდა განვსაზღვროთ, როგორც მსოფლიო, მაგრამ განსხვავებული რეგიონების ერთობლიობა.

ენდრიუ ჰარელის აზრით, ის, რაც საერთაშორისო პოლიტიკაში ახალი რეგიონალიზმის სახელწოდებითაა ცნობილი, შეიძლება რამდენიმე განსხვავებული მიმართულებით ხასიათდებოდეს.

პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ რეგიონული სქემების რიცხვებსა და ტიპებში მრავალი განსხვავებაა. განსხვავებული რეგიონული ორგანიზაციების ტიპებს შორის თანამშრომლობა და მათი ურთიერთქმედება გლობალურ სისტემასთან, თანამედროვე რეგიონალიზმის პოლიტიკის ძირითადი დებულებაა. თანამედროვე რეგიონალიზმის განვითარების გასაგებად, ასევე მნიშვნელოვანია, ,,ჩრდილოეთი-სამხრეთის რეგიონალიზმის განვითარება, რეგიონულ ორგანიზაციებს შორის სხვაობა ინსტიტუციონალიზაციის დონეების მიხედვით და ბოლოს, მსოფლიოში რეგიონული ორგანიზაციების თანმიმდევრული ზრდა”.⁸ რეგიონალიზმი, დღევანდელი გაგებით, ზემოთ აღნიშნული ტენდენციების შერწყმა გახლავთ.

ჰარელი რეგიონალიზმის ცნების კატეგორიებსაც გვთავაზობს. პირველ კატეგორიას იგი ,,რეგიონალიზაციას” (ღეგიონალიზატიონ)⁹უწოდებს. იგი უკავშირდება რეგიონის შიგნით საზოგადოებრივი ინტეგრაციის ზრდას და სოციალური და ეკონომიკური ურთიერთობების ხშირად უმართავ პროცესებს. ეს უფრო საქონლისა და მომსახურების, კაპიტალის, ტექნოლოგიების, ინფორმაციისა და ხალხის მოძრავი ნაკადებია, ვიდრე სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური ინტეგრაცია. იგი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს სხვადასხვა ფირმებისა თუ რეგიონული ბიზნეს-ქსელების მოღვაწეობას, რათა მოცემულ გეოგრაფიულ რეგიონში ეკონომიკური სპეციალიზაციისა და ურთიერთდამოკიდებულების მაღალი დონეები იქნეს მიღწეული.

მეორე კატეგორია ,,რეგიონული თვითმყოფადობა” (Regional Identity) გახლავთ.¹⁰ ეჭვსგარეშეა, რომ რეგიონული თვითმყოფადობის გაცნობიერება ხელს უწყობს რეგიონალიზმს. რეგიონები, ისევე როგორც ერები, შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, როგორც მენტალურ რუკებზე არსებული გაერთიანებები. რეგიონები და რეგიონული თვითმყოფადობა სოციალური კონსტრუქციებია.

არსებობს რეგიონალიზმის კიდევ ერთი კატეგორია, რომელსაც ,,რეგიონული სახემწიფოთაშორისი თანამშრომლობა” (Regional Interstate Cooperation) ეწოდება.¹¹ რეგიონალიზმის ეს კონკრეტული პროცესი სამთავრობათაშორისო (ფორმალური და არაფორმალური) ინსტიტუტების მშენებლობას გულისხმობს. ეს ფართო კატეგორია გაერთიანებულ რეჟიმებში გაწევრიანების მოტივაციის თეორიულ ახსნას გვთავაზობს. თავისი არსით, რეგიონალიზმი ნეოლიბერალი ინსტიტუციონალისტების მიერ ჯერ გამოთქმული, ხოლო შემდგომ კი დამტკიცებული მოსაზრებების ერთობლიობა გახლავთ.

საბოლოოდ, ჰარელი აღნიშნავს ,,რეგიონულ გადაბმულობას” (Regional Cohesion).¹² ეს არის რეგიონალიზმის მახასიათებლების სრული განვითარების შედეგი და გულისხმობს, რომ რეგიონალიზაციის, რეგიონული თვითმყოფადობისა და რეგიონული სახელმწიფოთაშორისო თანამშრომლობის ურთიერთშერწყმა, რეგიონული ერთეულის - რეგიონული სახელმწიფოს განვითარებამდე მიგვიყვანს. ამ მხრივ, აღსანიშნავია ევროპა, თავისი წამყვანი ინსტიტუტით - ევროკავშირით, რომელიც ყველაზე ახლოს დგას რეგიონული კავშირის ამ დონის მიღწევასთან. რეგიონალიზმის ფენომენის შემსწავლელ მკვლევართა უმრავლესობა ევროპას იყენებს, როგორც რეგიონული ერთეულის განვითარებისა და რეგიონული სახელმწიფოს მიღწევის თვალსაჩინო მაგალითს.

იმისათვის, რომ სწორედ იქნეს გაგებული რეგიონალიზმი და რეგიონული ორგანიზაციების დონეების ცვლილებები, აუცილებელია რეგიონალიზმის საწყის სტადიებზე შესწავლა. ყოველივე ამის შემდეგ, შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, თუ რა გავლენას ახდენს რეგიონული ორგანიზაციების დონეების ცვლილება განვითარებად რეგიონში მის მიმართ საერთაშორისო სისტემის დამოკიდებულებაზე.

,,რეგიონულობის” ხარისხების განსაზღვრა

რეგიონალისტური ტენდენციების განხილვას ე.წ. ,,რეგიონულობის” ხარისხების შესწავლამდე მივყავართ. მათ შორის არსებული განსხვავებები ნათლად აქვს წარმოდგენილი ბიორნ ჰეტნეს. რეგიონული ორგანიზაციის დონეების მახასიათებლების ჰეტნესეული ახსნა გვთავაზობს, რომ რეგიონის ევოლუცია ხანგრძლივი პროცესია და მსოფლიოს განსხვავებული რეგიონები, უბრალოდ განვითარების სხვადასხვა საფეხურებზე იმყოფებიან.¹³

ჰეტნე, რეგიონული ორგანიზაციის პირველ სტადიაზე, რეგიონს სპეციფიკური გეოგრაფიული და ეკოლოგიური ნიშნების მქონე უბრალო ერთეულად მიიჩნევს. მაგალითად, ინდოეთის სუბკონტინენტი, ან ევროპა ურალიდან ატლანტის ოკეანემდე. მეორე საფეხურზე რეგიონი წარმოადგენს სოციალურ სისტემას, რომელიც მოიცავს რეგიონის შიგნით სოციალურ, კულტურულ და პოლიტიკურ ურთიერთობებს. აქვე შეგვიძლია დავამატოთ რეგიონში ძალთა ბალანსის სისტემა, რომელიც, მართალია, თვით სახელმწიფოების მიერ არაა შექმნილი, მაგრამ მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენს მათზე. მესამე სტადიაზე რეგიონი ხდება პოლიტიკური, სამხედრო, ეკონომიკური და კულტურული თანამშრომლობის სისტემა. ბოლოს კი, რეგიონი იქცევა სამოქალაქო საზოგადოებად, რომელიც ხელს უწყობს საზოგადოებრივი ურთიერთობების განვითარებას და იმავდროულად, კულტურული ფასეულობების თანხვედრასაც. საერთო კულტურა რეგიონული ორგანიზაციის უკანასკნელი სტადიის -რეგიონული სახელმწიფოს შექმნის წინაპირობა გახლავთ.¹⁴

გამოთქმული შენიშვნები პარალელს პოვებს ჰარელის მოსაზრებასთან. ჩვენს მიერ განხილული არგუმენტები რეგიონალიზმის კონცეპტუალიზაციისა და რეგიონული განვითარების გზების სრულ სურათს გვიხატავს.

ფიქრობენ, რომ რეგიონული ინსტიტუტის ჩამოყალიბება რეგიონში ორგანიზაციის დონეს ამაღლებს და ქვეყნებს შორის ურთიერდამოკიდებულებას ზრდის. ჩვენი მიზანია, ვაჩვენოთ, რომ რეგიონში ორგანიზაციის დონე მრავალმხრივი რეგიონული ინსტიტუტის შექმნის შემდეგ მატულობს. ეს მჭიდრო კავშირშია ჯოზეფ ნაის ნაშრომში -,,მშვიდობა მსოფლიოს ნაწილებში”, გამოთქმულ მთავარ დებულებასთან, რომ ,,რეგიონული ორგანიზაციები ხელს უწყობენ მსოფლიო პოლიტიკაში მშვიდობის კუნძულების შექმნას”.¹⁵

ამ მოსაზრების ალტერნატიული თვალსაზრისი გახლავთ ის, რომ აღნიშნული ურთიერთდამოკიდებულება სხვა გზით შეიძლება განვითარდეს: რეგიონის შიგნით ორგანიზაციული დონეების ზრდამ, შესაძლოა რეგიონული ინსტიტუტის შექმნა გამოიწვიოს. მიუხედავად იმისა, თუ როგორი თანმიმდევრობით მოხდება შიდარეგიონული ორგანიზიის დონეებისა და რეგიონული ინსტიტუტების განვითარება, საერთაშორისო სისტემასა და მსოფლიო პოლიტიკაში ამას ერთი და იგივე მნიშვნელობა აქვს.

თეორიულმა განხილვამ საერთაშორისო თანამშრომლობის რეჟიმებში სახელმწიფოების მონაწილეობის მოტივები გვიჩვენა. რეგიონალიზმის განხილვისას როგორც ამ მოტივების, ისე რეგიონულ დონეზე თანამშრომლობის პრაქტიკული ტენდენციების განსაზღვრასაც შევეხეთ. ამჯერად შევეცდებით გავარკვიოთ, თუ რა დამოკიდებულებაა საერთაშორისო სისტემასა და რეგიონალიზმს შორის.

განვითარებული რეგიონული ორგანიზაციის პრაქტიკული ანარეკლი

რეგიონალიზმის განვითარება შეუქცევადი პროცესია, მიუხედავად იმისა, ახდენს მასზე გავლენას რეგიონული ინსტიტუტის არსებობა თუ არა. როგორც აღვნიშნეთ, არსებობს გარკვეული ჯაჭვი რეგიონალიზმსა და გლობალიზაციას შორის და ვინაიდან რეგიონალიზმი ვაკუუმში არ ვითარდება, აუცილებელია, გავარკვიოთ, რა კავშირშია იგი საერთაშორისო სისტემასთან. როგორც ჰეტნე თვლის, რეგიონალიზმის განვითარება სამ სხვადასხვა სტადიაზე მიმდინარეობს. იგი გავლენას ახდენს მთლიანად მსოფლიო სისტემის სტრუქტურაზე, გავლენას ახდენს რეგიონის შიგნით ურთიერთობების ხასიათზე, და ბოლოს, გავლენას ახდენს მოცემულ რეგიონში ერის მოდელის ჩამოყალიბებაზე.¹⁶ გავეცანით რა შიდარეგიონული ორგანიზაციის თანმიმდევრულ განვითარებას, ჩვენი შემდგომი მსჯელობის საგანია, თუ რა გავლენა აქვს საერთაშორისო სისტემაზე ზემოთ აღნიშნულ ასპექტებს. ძირითადად ყურადღებას მოსალოდნელ ცვლილებებზე გავამახვილებთ, რაც ორგანიზაციული დონის ზრდას უნდა გამოეწვია, იმ კუთხით, თუ როგორ ურთიერთობებს ამყარებს სისტემა ან სისტემური აქტორი მაღალგანვითარებულ რეგიონთან. იმ მნიშვნელობებსაც განვიხილავთ, რაც მთლიანად საერთაშორისო სისტემისათვის რეგიონული ორგანიზაციის უფრო მაღალ დონეებს გააჩნია.

რეგიონული ორგანიზაციის დონეების ცვლილება განვითარების გზით იზოლირებულად არ ხდება. ლოგიკური იქნება, თუ ვიფიქრებთ, რომ მაღალი დონეების არსებობის პირობებში რეგიონის ქცევა გარკვეულწილად იცვლება. რეგიონული ორგანიზაციის მაღალ დონედ შეიძლება მივიჩნიოთ რეგიონის ქვეყნებს შორის კონფლიქტების შემცირება, ეკონომიკური და პოლიტიკური ურთიერთებების დახვეწა, მჭიდრო ურთიერთდამოკიდებულება. გაცილებით მნიშვნელოვანია, მოველოდეთ იმ ცვლილებებს, რომელსაც შეიძლება ადგილი ჰქონდეს საერთაშორისო სისტემასა და რეგიონს შორის დამოკიდებულებაში. იქნება ეს მაღალი ორგანიზაციული დონეები თუ საერთაშორისო ინსტიტუტების დიდი რიცხვი, რეგიონალიზმს შეიძლება სისტემური გამოძახილი ჰქონდეს. ,,რეგიონულობის” განვითარება გარკვეულ ზეგავლენას ახდენს რეგიონის მიმართ დანარჩენი მსოფლიოს დამოკიდებულებაზეც.

სისტემური აქტორების რაობა და სისტემის დამოკიდებულება რეგიონის მიმართ

ამჯერად გავარკვიოთ, თუ რას წარმოადგენს საერთაშორისო სისტემა და რა შედეგებს მოელიან რეგიონის მხრიდან სისტემასთან დამოკიდებულებაში და პირიქით. მივყვებით რა ამ ჰიპოთეზურ მსჯელობას, პირველ რიგში, განვსაზღვროთ საერთაშორისო სისტემური აქტორების რაობა და მათი პრიორიტეტები. საფუძვლიანად შეგვიძლია მივიჩნიოთ, რომ გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია საერთაშორისო სისტემის ერთადერთი უნივერსალური წარმომადგენელია, რომელიც საერთაშორისო სისტემის წევრთა ინტერესებსა და პრიორიტეტებს აერთიანებს. მაგრამ აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ გაეროს ფუნქციონირება მნიშვნელოვანწილად არის დამოკიდებული სხვადასხვა ფაქტორებზე. აღსანიშნავია, რომ გაეროს სრულყოფილად ფუნქციონირება ამერიკული დაფინანსების გარეშე არ შეუძლია. შესაბამისად, ყოველივე ეს საფუძველს გვაძლევს, რომ ამერიკის შეერთებული შტატები სისტემურ აქტორად მივიჩნიოთ.

რეგიონალიზმის განხილვას, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც მას გლობალიზაციის საფრთხედ მიიჩნევს, რეგიონული სახელმწიფოს შექმნის შესახებ უტოპიურ მოსაზრებებამდე მივყავართ. გაცილებით პრაქტიკული იქნება, გავითვალისწინოთ ის მიღწევები, რომლებსაც რეგიონები შესაძლოა ეროვნული საზღვრების რღვევის გარეშეც მოელოდნენ. რეგიონული ინსტიტუტის ეფექტურობა საერთაშორისო სისტემის ყურადღების მთავარი ობიექტია, რამდენადაც სისტემური აქტორები წყვეტენ, სად განათავსონ თავიანთი რესურსები - კონკრეტულ ორგანიზაციებში თუ ცალკეულ ქვეყნებში. იმის მიხედვით, თუ როგორ არის განვითარებული რეგიონული ორგანიზაცია, შეგვიძლია რეგიონული ინსტიტუტის ეფექტურობაზე ვიმსჯელოთ.

არსებობს სხვადასხვა ფაქტორები, რომელთა მიხედვითაც შეგვიძლია გავარკვიოთ რეგიონული ორგანიზაციის დონე და ის ცვლილებები, რაც მოსალოდნელია სისტემის მხრიდან რეგიონის მიმართ დამოკიდებულებაში. ორგანიზაციული დონის მიხედვით შეგვიძლია განვსაზღვროთ ეკონომიკური დახმარებების მოცულობა და ფორმები. თუ ადგილი აქვს ამ დონეების განვითარებას, დახმარების ფორმებიც შესაძლოა შეიცვალოს. მაგალითად, USAID (აშშ-ის საერთაშორისო განვითარების სააგენტო) გაცილებით მეტ დონაციებს გამოყოფს უშუალოდ ASEAN-ისათვის (სამხრეთ-აღმოასავლეთი აზიის ქვეყნების ასოციაცია), ვიდრე რეგიონის ცალკეული ქვეყნებისათვის. ეს გამოწვეულია იმით, რომ ამ კონკრეტულ ინსტიტუტში კაპიტალის დაბანდება მთლიანად რეგიონის და არა მარტო მისი ცალკეული სახელმწიფოების განვითარებას გულისხმობს. დახმარება, შესაძლოა, შემცირდეს სისტემის მხრიდან იმ შემთხვევაში, თუ სისტემა ხედავს და თვლის, რომ რეგიონს მისი პრობლემების საკუთარი ძალებით მოგვარების უნარი შესწევს. ამის საუკეთესო მაგალითია SADC (სამხრეთ აფრიკის განვითარების გაერთიანება), რომლის პოლიტიკური გეზიც აფრიკული პრობლემებისათვის აფრიკული გადაწყვეტის მონახვაზეა მიმართული. მიუხედავად იმისა, რომ ამჟამად სამხრეთ აფრიკის რეგიონი ეკონომიკურად არასაკმარისადაა განვითარებული, ამ კურსის განსახორციელებლად, ამერიკის შეერთებული შტატები, როგორც სისტემური აქტორი, ყოველმხრივ უჭერს მხარს მათ მისწრაფებას. პრაქტიკულად USAID-ის მიერ წარმოდგენილი დახმარებების პროგრამები მიმართულია არა ცალკეული ქვეყნების, არამედ მთლიანად რეგიონული ორგანიზაციის დონის ასამაღლებლად, რაც შემდგომში, შესაძლოა, რეგიონული ინსტიტუტის განვითარების საწინდარიც გახდეს.

ორგანიზაციული დონის ამაღლება, გარკვეულწილად რეგიონის საგარეო ურთიერთობებზეც მოქმედებს. იმის მიხედვით, თუ რაოდენ მაღალია ეკონომიკური განვითარებისა და მშვიდობიანი თანამშრომლობის დონეები, დიპლომატიური წარმომადგენლობების მიზნები და პროგრამები შეიძლება შეიცვალოს. შეერთებული შტატების დიპლომატიური მისიების მაგალითით თუ ვიხელმძღვანელებთ, დავინახავთ, რომ რომელიმე ცალკეული რეგიონის ეკონომიკური სტაბილურობის მიღწევის შემდეგ, მათი ძირითადი ყურადღება საგანმანათლებლო და კულტურული პროგრამების განხორციელებაზე გადავიდა.

რეგიონული ორგანიზაციის დონის ზრდასთან ერთად, მის მიმართ საერთაშორისო ინტერესებიც იზრდება. საფუძველს მოკლებული არ არის აზრი, რომ რაც მაღალია ორგანიზაციული განვითარების დონე, მით უფრო მაღალი დონის ვიზიტებია მოსალოდნელი რეგიონში.

რეგიონული სტაბილურობის შესაბამისად რეაგირებენ მასზე მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებიც. რეგიონის მიმართ მასმედიის დამოკიდებულებას მნიშვნელოვნად ცვლის ორგანიზაციის დონე. ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, თუ რეგიონი გამოირჩევა გარკვეული პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილურობით, თუ კონფლიქტების რაოდენობა კლებულობს და სოციალური ფაქტორების აღმასვლას აქვს ადგილი, საერთაშორისო საინფორმაციო საშუალებები რეგიონს შესაძლო კულტურული თუ საგანმანათლებლო გაცვლების კუთხით აშუქებენ, ყურადღებას ამახვილებენ ტურიზმის განვითარებაზე, ინვესტიციებზე და სხვა. მოკლედ რომ ვთქვათ, რეგიონული ორგანიზაციის დონის ზრდა რეგიონის სტაბილურობის განმტკიცებას იწვევს, ხოლო სტაბილურობა, თავის მხრივ, რეგიონით საერთაშორისო მასმედიის განსხვავებულ დაინტერესებას ნიშნავს.

ბოლოს უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოთ წარმოდგენილ ფაქტორები მჭიდრო ურთიერთკავშირში იმყოფებიან ტრანსნაციონალური კორპორაციების (ტნკ) დაინტერესების საკითხთანაც. კონფლიქტების შემცირება, ლეგალური ბაზის შექმნა, კანონიერებისა და მართლწესრიგის დაცვა, სტაბილური ეკონომიკური განვითარება - ყველა ის ასპექტია, რაც რეგიონით ტნკ-ის დაინტერესებას ზრდის. ამასთან, აუცილებელია იმის აღნიშვნაც, რომ საერთაშორისო კორპორაციები გაცილებით მეტად რეაგირებენ საერთაშორისო ცვლიელბებზე, ვიდრე ხელისუფლებების შეცვლაზე.

დასკვნა

აშკარაა, რომ არსებობს სხვადასხვა გზები იმისა, თუ როგორია სისტემის ან სისტემური აქტორების დამოკიდებულება რეგიონის მიმართ, რაც რეგიონული ორგანიზაციის დონეებითაა გამოწვეული. როგორც აღვნიშნეთ, გარკვეული ცვლილებები შეიძლება შეინიშნებოდეს სისტემისა და რეგიონის ურთიერთობებში იმისდა მიხედვით, თუ როგორ ტენდენციებს აქვს ადგილი.

ნაშრომის მიზანი იყო სისტემურ კონტექსტში ჩაესვა რეგიონალიზმის განვითარება. შევეცადეთ გაგვერკვია კავშირი რეგიონალიზმსა და საერთაშორისო სისტემას შორის იმ ცვლილებების გათვალისწინებით, რასაც შესაძლოა ადგილი ჰქონოდა ორგანიზაციის დონის მომატებასთან ერთად. მაგრამ აქვე უნდა ითქვას, რომ ჩვენი მსჯელობა მხოლოდ მოსაზრებებს ეყრდნობა და ჰიპოთეზურ ხასიათს ატარებს.

ნაშრომში წარმოვადგინეთ საერთაშორისო სისტემისა და საერთაშორისო აქტორების ქცევაზე გარკვეული ზეგავლენის მოხდენის მოსალოდნელი რეგიონული ტენდენციები. ეს გამიზნული იყო იმისათვის, რომ ამ საკითხის შესწავლა სისტემური კუთხით ყოფილიყო შესაძლებელი, ანუ რა სისტემური ანარეკლი შეიძლებოდა ჰქონოდა რეგიონალიზმის შემდგომ განვითარებას.

თუ პარალელს გავავლებთ კავკასიის რეგიონთან, შეიძლება ითქვას, რომ უკანასკნელ პერიოდში მნიშვნელოვან ძვრებს აქვს ადგილი რეგიონული ორგანიზაციის დონის ამაღლების თვალსაზრისით. თუმცაღა, შეუძლებელია ცალსახა მსჯელობა სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობის გარეშე. ეს მხოლოდ აბსტრაქტულობას შესძენს ჩვენს ანალიზს და შეიძლება მცდარ დასკვნებამდეც მიგვიყვანოს. ამიტომ, მიგვაჩნია, რომ კავკასიის რეგიონში ორგანიზაციული დონის ზრდისა და განვითარების საკითხების უკეთესად შესწავლისათვის აუცილებელია უფრო ღრმა ანალიზი სტატისტიკური მონაცემების გათვალისწინებით. სასურველია, რომ აღნიშნული პრობლემა მომავალში გარკვეული დაინტერესების სფეროდ იქცეს.

_______________________

1. Bruce Russet. Global or Regional: What Can International Organizations Do? - Yale University, USA

2. John Gerard Ruggie, ed 1993. Multilateralism Matters: The Theory and Praxis of an Institutional Form. New York: Columbia University Press

3. Bjorn Hettne. 1996. Globalization, the New Regionalizm and East Asia. United Nations University Global Seminar 96 Shonan Session. 2.

4. Andrew Hurrell. 1995. Explaining the Resurgence of Regionalism in World Politics. Review of Institutional Studies, 21: 345.

5. Tom Nierop. 1994. Systems and Regions in Global Politics: An Empirical Study of Diplomacy, International Organizations, and Trade, 1950-1991. New York: John Wiley and Sons.

6. Muthiah Alagappa. 1995. Regionalism and Conflict Management: A Framework for Analysis. Review of International Studies 21: 362.

7. Bjorn Hettne. 1996. Globalization, the New Regionalizm and East Asia. United Nations University Global Seminar 96 Shonan Session. 2.

8. Andrew Hurrell. 1995. Explaining the Resurgence of Regionalism in World Politics. Review of Institutional Studies, 21: 332

9. იქვე.

10. იქვე.

11. იქვე, 337

12. იქვე. 338

13. Bjorn Hettne. 1994. The Regional Factor in the Formation of a New World Order. Global Transformation Challenges to the State System. Tokyo: United Nations University Press. 134-166.

14. იქვე.

15. Joseph S. Nye. 1971. Peace in Parts: Integration and Conflict in Regional Organization. Boston: Litlle, Brown and Company. 198.

16. Bjorn Hettne. 1994. The Regional Factor in the Formation of a New World Order. Global Transformation Challenges to the State System. Tokyo: United Nations University Press. 134-166

რეგიონი

ირაკლი გორგილაძე
ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პოლიტოლოგიის ფაკულტეტის ასისტენტი

არ მახსენდება შემთხვევა, რომელიმე რეგიონს ოდესმე ესოდენი სტრატეგიული მნიშვნელობა შეეძინოს, როგორც კასპიის რეგიონის შემთხვევაში მოხდა.

რიჩარდ ჩეინი (1998წ.)

საბჭოთა კავშირის დაშლამ და ახალი დამოუკიდებელი ქვეყნების წარმოქმნამ ძირეულად შეცვალა მსოფლიოში არსებული წესრიგი. კარდინალურად შეიცვალა სიტუაცია კასპიის ზღვის (ტბის)¹ რეგიონშიც. რუსეთსა და ირანს, რომლებიც ათწლეულების განმავლობაში განსაზღვრავდნენ კასპიისპირეთის ბედს, დაემატათ აზერბაიჯანი, თურქმენეთი და ყაზახეთი, რითაც საფუძველი დაედო რეგიონის განვითარების ახალ ისტორიულ ეტაპს. კავკასიისა და ცენტრალური აზიის ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკები იმთავითვე წამყვან სახელმწიფოთა ყურადღების ცენტრში აღმოჩნდნენ.

ახლად წარმოქმნილი სახელმწიფოები, აგრეთვე ირანი, თურქეთი და რუსეთი იწყებენ საკუთარი რეგიონული პოლიტიკის გატარებას, თუმცა გეოპოლიტიკური ვაკუუმი ჯერ კიდევ არსებობს, რადგან იმთავითვე თავის დომინანტურ პრეტენზიებზე მიანიშნა დასავლეთმა. ერთადერთი გამაერთიანებელი იდეა, რომელიც თითოეული ქვეყნის ყურადღებას იქცევდა და იქცევს, ეს არის ნავთობი და გაზი, ნედლეული, რომელიც წარმოადგენს ერთადერთ აბსოლუტურად ლიკვიდურ საქონელს და მოთხოვნით სარგებლობს ნებისმიერი ეკონომიკური კონიუნქტურის პირობებში, ნედლეული, რომელზეც ბევრადაა დამოკიდებული თანამედროვე ეკონომიკა. აღნიშნული ნედლეულის მნიშვნელობა მსოფლიოში, მარაგის შემცირებასთან ერთად, სულ უფრო იზრდება. შესაბამისად ნათელია მჭიდრო კავშირიც საერთაშორისო ურთიერთობებსა და ენერგოუსაფრთხოების პრობლემას შორის.

ცნობილი ამერიკელი გეოპოლიტიკოსის ზბიგნევ ბჟეზინსკის მიხედვით, ამერიკული სტრატეგია უნდა გავრცელდეს მთელ ევრაზიაზე. იგი მიუთითებს კასპიისპირეთის განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე და მას ევრაზიულ ბალკანეთს უწოდებს.² ევროპული ბალკანეთისაგან განსხვავებით ეს რეგიონი გაცილებით დიდია, უფრო მჭიდროდაა დასახლებული და მეტი ეთნიკური სიჭრელით გამოირჩევა. მსგავსება კი ისაა, რომ ამ ფართო რეგიონის პოლიტიკურ სუბიექტებში საკმაოდ არასტაბილური პოლიტიკური სიტუაციაა. როგორც ჩანს, სწორედ ეს იქცა დაინტერესებულ სახელმწიფოთათვის (მათ შორის აშშ-სთვის) ერთგვარ მაცდუნებელ ფაქტორად.

ჯერ კიდევ 10 წლის წინ კავკასია ცენტრალური აზიის ქვეყნებთან ერთად მხოლოდ სსრკ-ის ნაწილი იყო. ტერიტორია, რომელიც ადრე ფაქტობრივად უზარმაზარი იმპერიის სასაზღვრო ზოლს წარმოადგენდა, დღეს დამოუკიდებელ მნიშვნელობას იძენს და ექცევა სხვადასხვა სახელმწიფოთა ინტერესების სფეროში. აშშ-მა ეს რეგიონი თავისი საგარეო პოლიტიკის ძირითად მიმართულებად გამოაცხადა.³ (აქვე მოიაზრებიან ის ქვეყნებიც, რომლებიც ნავთობის საკუთარ ტერიტორიაზე ტრანსპორტირების უფლებას მიიღებენ და ჩაერთვებიან ე.წ. გეოპოლიტიკურ ტრანსფერში).

სტრატეგიული გეგმების ჩარჩოებში აშშ აფართოვებს თავის გავლენას როგორც მახლობელ აღმოსავლეთში, ისე კავკასიასა და კასპიისპირეთში. ბჟეზინსკი აღნიშნავს, რომ პირველად ისტორიაში არაევროპული,ø სახელმწიფო აღზევდა არა მხოლოდ ევრაზიის, არამედ მსოფლიო არბიტრის როლში.

აშშ-ის რეგიონში შეღწევა და საკუთარი პოზიციების გამყარება განისაზღვრება მრავალმხრივი თანამშრომლობითი პოლიტიკით, როგორც საკუთრივ რეგიონის ქვეყნებთან, ისე მის მოსაზღვრე სახელმწიფოებთან (მაგალითად: საქართველო. მართალია, საქართველოს არ გააჩნია გასასვლელი კასპიის ზღვაზე, მაგრამ საყურადღებოა მისი ხელსაყრელი სატრანზიტო გეოგრაფიული მდებარეობა). ამგვარ ვითარებაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეთმობა დიპლომატიური და წარმომადგენლობითი დელეგაციების გაცვლებს. ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა საკმაოდ მცირე დროში მოახერხა როგორც დიპლომატიურ, ასევე ეკონომიკურ სფეროში თანამშრომლობის გაღრმავება რეგიონის სახელმწიფოებთან. უცხოურმა და პირველყოვლისა, ამერიკულმა კაპიტალმა გამოაცოცხლა რეგიონის განვითარებადი ეკონომიკა, რომელიც გარკვეულ ეტაპზე დამოკიდებული იყო რუსეთის ეკონომიკაზე. ეს უკანასკნელი მთელი 1990-იანი წლების განმავლობაში სულ უფრო და უფრო კარგავდა თავის პოზიციებს.⁴

სსრ კავშირის დაშლის შემდგომ პერიოდში რუსეთი ძირითადად საკუთარი ეკონომიკური და პოლიტიკური პრობლემებით იყო დაკავებული და, შესაბამისად, დიპლომატიურ თამაშში პირველობა დასავლეთს დარჩა. სწორედ ეს განსაზღვრავდა მოგვიანებით რეგიონში, ერთის მხრივ, შეღწევის (აშშ), მეორეს მხრივ კი, ,,თავდაცვით” (რუსეთი) პოლიტიკას, რაც რიგი უსიამოვნო პრეცედენტებითა და ხშირად კონფლიქტებით მთავრდებოდა (ამჟამად აქ მოქმედი კონფლიქტური კერებია ყარაბაღი, აფხაზეთი, ჩეჩნეთი, რომლებიც ვაშინგტონის ყურადღების მიღმა არ რჩება). სწორედ რუსეთის უნიათო საგარეო პოლიტიკის წყალობით აშშ კავკასიაში, ცენტრალურ აზიასა და კასპიის რეგიონში წამყვან გეოპოლიტიკურ სუბიექტად იქცა.

რაც შეეხება ყოფილი საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკებსა და რუსეთს შორის ეკონომიკური და კულტურული კავშირების შესუსტებას, შესაბამისად, დასავლეთის პოზიციების გაძლიერებას, ის ეტაპობრივად ხორციელდებოდა. ამის ერთ-ერთ ძირითად სტიმულატორად კი ამ ქვეყნებში მოსახლეობის ცხოვრების დონის კატასტროფული ვარდნა იქცა. ამ უკანასკნელმა ხელი შეუწყო რეგიონის მოსახლეობაში პროდასავლური ხედვის გაძლიერებას - დასავლეთიდან ისინი გაცილებით მეტ დახმარებას იღებდნენ. ამას დაემატა მრავალპარტიული სისტემის შემოღება. აღნიშნულ ქვეყნებში შეიქმნა პროდასავლური ორიენტაციის მრავალი პოლიტიკური პარტია, რომლებიც საზოგადოებრივი მხარდაჭერითაც სარგებლობენ. და ბოლოს, დღეს რეგიონში ისეთი სიტუაციაა, როცა ყველაფერი ეკონომიკური ინტერესებით განისაზღვრება. ვაჭრობა იმ სახით, რა სახითაც იგი აქ არსებობს, ობიექტური პირობებით გამოწვეული მოვლენაა. უფრო მეტიც, ეს არის საგარეო პოლიტიკის წარმოების მნიშვნელოვანი ფაქტორი. მთავარი კი ისაა, ვინ რით ივაჭრებს - საქართველოს აქვს ზღვაზე გასასვლელი, აზერბაიჯანს ნავთობი და ა.შ.

შეიძლება ითქვას, რომ ამერიკული პოზიციების გამყარებას დიდად შეუწყო ხელი რუსეთის პასიურმა საგარეო პოლიტიკამ, რომელმაც ვაშინგტონს თავისი მიზნების წარმატებით რეალიზაციის საშუალება მისცა. მათი კლასიფიკაცია კი შემდეგნაირად არის შესაძლებელი:

1. ამიერკავკასიისა და კასპიისპირა სახელმწიფოების სუვერენიტეტისა და დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფა. მათი ჩამოშორება რუსეთიდან და აშშ-ზე დამოკიდებულების გაზრდა;

2. ენერგიის წყაროების საკუთარი პოტენციალის ზრდა და საჭიროების შემთხვევაში მისი დივერსიფიკაცია, შესაბამისად მართვისა და კონტროლის მაქსიმალური უზრუნველყოფა;

3. ცალკეულ სახელმწიფოთა დასავლურ ორგანიზაციებში ინტეგრაციის უზრუნველყოფა, რაც ხშირად ეწინააღმდეგება რუსეთის ინტერესებს;

4. რეგიონში მოქმედი ამერიკული ნავთობკომპანიების მხარდაჭერა;

5. არსებული სიტუაციის შეცვლის მიზნით ირანზე ზეწოლა.

ფაქტობრივად, საუბარია რეგიონში აშშ-ის იმ პოლიტიკურ კურსზე, რომლის შემადგენელ ნაწილებს წარმოადგენს ეკონომიკური, ენერგეტიკული, გეოსტრატეგიული ინტერესები.

- ეკონომიკური ინტერესები - თუკი საუბარია მთლიანად კასპიისპირა რეგიონზე მაშინ უნდა ითქვას, რომ ამერიკული კაპიტალის პოზიცია, რომელიც თავისი ქვეყნის მთავრობისა და საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტების მხარდაჭერით სარგებლობს, საკმაოდ მყარია, ამასთან მოსალოდნელია მისი შემდგომი გაძლიერებაც. აშშ აქ იყენებს ნავთობმოპოვების ულტრათანამედროვე ტექნოლოგიებს, მას კოლოსალური ფინანსური შესაძლებლობები გააჩნია, რის წყალობითაც აქტიურ კონკურენციას უწევს რეგიონში ნებისმიერ სხვა ძალას (უპირველესად, რუსეთს).

- ენერგეტიკული ინტერესი - განპირობებულია აშშ-ს მისწრაფებით - უზრუნველყოს თავისი თავი სტაბილური ენერგეტიკული საცავით. ასეთ ვითარებაში პირველ ადგილზე გადაინაცვლებს ენერგიის წყაროთა დივერსიფიკაცია (ქვეყნის ეკონომიკური დამოკიდებულების შემცირება მსოფლიოში ნავთობის უმსხვილეს მიმწოდებლებზე - ახლო აღმოსავლეთისა და OPEC-ის წევრ-ქვეყნებზე), აგრეთვე ნავთობისა და გაზის მომპოვებელი რეგიონიდან მათი გატანის მიმარულებების გამრავალფეროვნება (აშშ ლობირებს იმ პროექტებს, რომლებიც ითვალიწინებს გატანის გზებს რუსეთისა და ირანის გვერდის ავლით).

- გეოპოლიტიკური ინტერესი - კასპიისპირეთისთვის ნავთობპროექტების შემუშავებისას ვაშინგტონისათვის გეოპოლიტიკური ინტერესები გაცილებით ფასეულია, ვიდრე ეკონომიკური. კასპიის რეგიონი მდებარეობს ევრაზიის კონტინენტზე, აშშ-ის სამი კონკურენტის - რუსეთის, ირანისა და ჩინეთის გარემოცვაში. რეგიონზე საკუთარი კონტროლის დაწესების შემთხვევაში ვაშინგტონს მიეცემა øხუთ ზღვას შორის (შავი ზღვა, ხმელთაშუა ზღვა, კასპიის ზღვა, სპარსეთის ყურესა და მასთან მიმდებარე არაბეთის ზღვასთან ერთად) და მთელს კონტინენტზე დომინირებული მდგომარეობის მოპოვების საშუალება. ამ შემთხვევაში მას ბუნებრივად გაუჩნდება სურვილი დაამყაროს სრული კონტროლი ენერგომარაგებზე და მაქსიმალურად გამორიცხოს მათთან თავისი (აშშ-ის) სტრატეგიული ოპონენტებისა და კონკურენტების დაშვება. ამ ამოცანის გადაჭრისათვის ვაშინგტონი, როგორც ჩანს, აუცილებლად მიიჩნევს აქ მასზე და მის სტრატეგიულ მოკავშირე ანკარაზე დამოკიდებულ სახელმწიფოთა ჯაჭვის შეკვრას, რომელთა ტერიტორიებზეც გაივლის დასავლური სატრანსპორტო დერეფანი.

შეერთებული შტატების მიერ ამ უკიდეგანო სივრცის სტრატეგიული ათვისებისა და საკუთარი ერთიანი გეგმის რეალიზაციის ძირითადი ელემენტები მოიცავს: ამერიკული და დასავლური ნავთობკომპანიების საქმიანობათა აქტიურ ხელშეწყობას; კასპიის ნავთობის დასავლეთის ბაზარზე გასატანად თავისი კონტროლის ქვეშ მყოფი მაგისტრალური ნავთობსადენების (ბაქო-ჯეიჰანი და ა.შ.) მშენებლობას. ნავთობპროდუქტთა ექსპორტირების ახალ მიმართულებათა ძიებას; ამიერკავკასიის ქვეყნების (აზერბაიჯანი, საქართველო) სამხედრო ინფრასტრუქტურის მომზადებასა და შემდგომ მათი შეიარაღებული ძალების ნატოს სტანდარტებზე გადაყვანის შესაძლებლობას; ავღანეთში განხორციელებული ანტიტერორისტული ოპერაციების ჩარჩოებში დასავლეთის ქვეყნების სამხედრო კონტინგენტების დამკვიდრებას ცენტრალური აზიის ბაზებზე; ნავთობრესურსებზე კონტროლის დაწესების მიზნით სადამ ჰუსეინის რეჟიმის დამხობას ერაყში, რაც უკვე განხორციელდა; ზეწოლის გაღრმავებას ირანზე.⁵

რეგიონში თავისი სტრატეგიული მიზნების განხორციელებისათვის აშშ სხვადასხვა ფორმებსა და მეთოდებს იყენებს. 1996 წლიდან დღემდე დიდი მუშაობა იქნა ჩატარებული, რათა საკუთარი გავლენის სფეროში მოექცია აზერბაიჯანი, საქართველო, უზბეკეთი, ყირგიზეთი, თურქმენეთი, ყაზახეთი და ტაჯიკეთი. ახლა სომხეთის ჯერია, რომლის ირგვლივ, როგორც მოსალოდნელია, შეიძლება წარმოიქმნას წინააღმდეგობათა მთელი სერია მოსკოვსა და ვაშინგტონს შორის. უკანასკნელი 3-5 წლის განმავლობაში ვაშინგტონმა მნიშვნელოვნად გაზარდა თავისი შესაძლებლობები ყარაბაღის პრობლემის მოგვარების საკითხში, საკუთარ თავზე აიღო სომხეთ-თურქეთის ურთიერთობათა ნორმალიზაციის ინიციატივა, ცდილობს ჩაერთოს აფხაზეთის კონფლიქტის მშვიდობიანი გზით მოგვარების პროცესში, გაამყაროს პოზიციები იმ ქვეყნებში, რომლებიც ითვლება რუსეთის მოკავშირეებად რეგიონში (სომხეთი, ყაზახეთი).

კასპიის რეგიონში სტრატეგიის კიდევ ერთი შემადგენელი ელემენტი - მილსადენების ახალი არქიტექტონიკაა. ამ შემთხვევაში ყველაზე მნიშვნელოვანი ნავთობის სასურველი ქვეყნის ტერიტორიაზე გატარებაა. რუსეთსა და ირანს მეტად ხელსაყრელი გეოგრაფიული მდებარეობა და ნავთობსადენების განვითარებული სისტემა აქვთ, ამიტომაც, ამ მხრივ, უპირატესობა აქვთ რეგიონში. ეს კი ვაშინგტონს აიძულებს ზემოხსენებული ქვეყნები აშშ-ის ინტერესებისათვის გარკვეული საფრთხის წყაროდ მიიჩნიოს და ახალი გზები ეძიოს.⁶

რაც შეეხება ჩინეთს, იგი განიხილება, როგორც ძირითადი გეოპოლიტიკური და, შესაძლებელია, აშშ-ის გლობალური ოპონენტი XXI საუკუნეში.⁷

არსებობს ნავთობის ტრანსპორტირების რამოდენიმე მიმართულება: 1) ბაქო-თბილისი-სუფსა, 2)ბაქო-სომხეთი-ნახიჩევანი-თურქეთი; 3) აზერბაიჯანი-ირანი-თურქეთი; 4) აზერბაიჯანი-ირანი-სპარსეთის ყურე.

ამერიკასა და რუსეთს შორის დღემდე შენარჩუნებულია გაურკვევლობა გეოპოლიტიკურ ინტერესთა ფარული კონფრონტაციის თუ ნავთობის ტრანსპორტირების მისაღები მარშრუტის ამოქმედების ირგვლივ. ინტერესთა კონფლიქტი ტრანსფორმირდება ბლოკებს შორის წინააღმდეგობებში: ერთის მხრივ, რუსეთი (ირანთან და სომხეთთან ერთად), მეორეს მხრივ აშშ (ალიანსში თურქეთთან, აზერბაიჯანსა და საქართველოსთან ერთად). მარშრუტთა კონფლიქტებით ბლოკირება ნათელს ხდის მათ შორის არსებულ სიმბიოზურ კავშირს. ნავთობის პოლიტიკა, ფაქტობრივად, ექსპლუატაციას უწევს აღნიშნულ სიმბიოზს, რიგ შემთხვევაში, ხელსაც უწყობს ახალი კერების აღმოცენებას.

პრაგმატული მოსაზრებებიდან გამომდინარე არ არის გამორიცხული, რომ რეგიონის მომეტებული რისკის მდგომარეობაში შენარჩუნება იყოს დაინტერესებულ მხარეთა შეგნებული პოლიტიკის ნაყოფი. ეს კი რიგ შემთხვევაში ნავთობის ტრანსპორტირების მისაღები პროექტის ამოქმედებას ემსახურება. ამაზე მეტყველებს ისიც, რომ თითქმის ყველა წარმოდგენილი მილსადენის მარშრუტი დიდი სახელმწიფოების მიერ კონტროლირებად ზონებზე გადის.

ამრიგად, უდავოა, რომ კასპიის რეგიონი წარმოადგენს უაღრესად საშიშ, ფეთქებად სტრატეგიულ სივრცეს. თუ აშშ არ დაუშვებს რუსეთის ნაწილობრივ კონტროლს ენერგორესურსების ტრანსპორტირებაზე, რუსეთი შეეცდება და შეიძლება, მოახერხოს კიდეც ანტიამერიკულად განწყობილ ირანთან ერთად მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინოს აქ მიმდინარე პროცესებზე.

ერთპიროვნულად ვერც ერთი მხარე ვერ შეძლებს ევრაზიული სიმდიდრეების ათვისებას. ამიტომ თანამშრომლობა მათ შორის ამა თუ იმ ფორმით გარდაუვალი იქნება.

ამასთან, თუმცა ამერიკის შეერთებული შტატები მხარს უჭერს ნავთობის დასავლეთით ტრანსპორტირების მარშრუტს, ვაშინგტონი დაინტერესებული უნდა იყოს ნავთობსადენის რუსეთის ტერიტორიაზე გავლითაც, ისე, როგორც მოსკოვია დაინტერესებული ნავთობსადენის ჩეჩნეთზე გატარებით. მხოლოდ ამ ორი მარშრუტის არსებობის შემთხვევაში ნავთობი შეიძლება იქცეს სტაბილურობის გარანტად რეგიონში.

ზემოაღნიშნულიდან მიგვაჩნია, რომ აშშ-მა თავისი სტრატეგიის რეალიზაციისას უნდა გაითვალისწინოს შემდეგი პრობლემები:

- კასპიის სამართლებრივი სტატუსის განუსაზღვრელობა;

- ტრანსნაციონალური (ამერიკული) კორპორაციები (უპირველეს ყოვლისა BP) ყოველთვის როდი ითვალისწინებენ ვაშინგტონის პოლიტიკურ ინტერესებს; ისეთი კორპორაციები როგორიცაა CHEVRON და MOBIL აქტიურად თანამშრომლობენ რუსეთ-ყაზახეთის ერთობლივ პროექტებში და მათთან თანამშრომლობის გაღრმავებაზეც საუბრობენ;

- ზოგიერთი ამერიკული ნავთობკორპორაცია უკმაყოფილებას გამოთქვამს ირანის მიმართ გატარებული ეკონომიკური სანქციების გამო და მათ მოხსნას მოითხოვს. სწორედ ირანთან დაკავშირებული საკითხები შეიძლება ჩაითვალოს ამერიკული სტრატეგიის სუსტ წერტილებად;

- აზერბაიჯანში მოქმედი კონსორციუმი AMOK ცდილობს საკუთარი ავტონომიური საექსპორტო მარშრუტის ამოქმედებას და - ბაქო-სუფსის მილსადენის საფუძველზე ნავთობის უკრაინამდე, ბულგარეთამდე და რუმინეთამდე გატანას;

- ამერიკის რეგიონული გეგმების შემაფერხებელი სერიოზული (ინტეგრირებადი) საფრთხე არსებობს ევრაზიული ეკონომიკური თანმშრომლობის (რუსეთის, ბელორუსიის, ყაზახეთის, ყირგიზეთის და ტაჯიკეთის) სახით;

- საგულისხმოა აგრეთვე, ,,შანხაის ექვსეულის” რეგიონის საქმეებში მომეტებული ჩარევა, რაც საკმაოდ შეინიშნება უკანასკნელი პერიოდის განმავლობაში;

- და ბოლოს, აშშ-ის ძალისხმევის მიუხედავად, დასარეგულირებელი რჩება ყველა კონფლიქტი რეგიონში, რაც საფრთხეს უქმნის ამერიკული გეგმების სტაბილურ ევოლუციას.

მიუხედავად ზემოთ ჩამოთვლილი წინააღმდეგობებისა, მოსალოდნელია ახლო მომავალში ვაშინგტონის აქტივობის კიდევ უფრო გაზრდა, რაც მისი საგარეო პოლიტიკური კურსის ძირითადი ორიენტირია.

ამრიგად, ამერიკის ინტერესების რეალიზაციას კასპიისპირეთში მივყავართ აქ არსებულ, ცალკეულ, სახელმწიფოების გაერთიანებამდე და წამყვან სახელმწიფოთა გავლენის სფეროების ხელახალ გადანაწილებამდე მთელ სამხრეთევროპულ სივრცეში. ასეთ შემთხვევაში ამიერკავკასიისა და ცენტრალური აზიის ქვეყნებს დიდი სტრატეგიული მნიშვნელობა ენიჭებათ.

აშშ-ის მიერ წამყვანი პოზიციების მოპოვება რეგიონში არა მარტო დაასუსტებს რუსეთს, როგორც ეკონომიკური, ისე სამხედრო-სტრატეგიული თვალსაზრისით, არამედ ვაშინგტონს მისცემს მთელი ევრაზიის კონტინენტის ეფექტური კონტროლის საშუალებას. სავარაუდოა, რომ გეოპოლიტიკური პროცესები ევრაზიაში გამოიწვევს ძალთა ბალანსის საფუძვლიან ცვლილებას აშშ-ის სასარგებლოდ.

__________________

1. 1921 წლამდე კასპიის ზღვა იწოდებოდა რუსეთის იმპერიის წყალსატევად. მოგვიანებით, სსრკ-ისთან 1921 წლის შეთანხმებით, ირანი (მაშინ სპარსეთად წოდებული) კასპიის ზღვის თანამონაწილედ იქნა აღიარებული. 1935 წლის დანამატის შედეგად კი კასპიის ზღვას ეწოდა ორი სახელმწიფოს ზღვა, რომლის აკვატორია იყოფოდა ორ არათანაბარ სექტორად. 1970 წელს ნავთობმრეწველობის სამინისტროს ინიციატივით კასპიის ზღვის საბჭოური ნაწილი განაწილდა ზღვასთან მიმდებარე სახელმწიფოებს შორის, მაგრამ მხოლოდ ტექნიკური თვალსაზრისით - სამინისტროს რესპუბლიკურ სტრუქტურათა სამუშაოების უკეთესად ორგანიზების მიზნით. საკუთრების უფლება მასში არ იყო გათვალისწინებული (სსრკ-ის ტერიტორიული წყლები ითვლებოდა საერთო საკავშიროდ, ხოლო კასპიის ზღვა ფორმალურად ითვლებოდა საერთო საკავშიროდ სსრკ-ისა და ირანის საერთო ზღვად. წყალსატევის სამართლებრივი სტატუსი დღემდე არაა განსაზღვრული.

2. Збигнев Бжезинский - Великая шахматная доска. м.,1997, с. 26

3. Frankfurter Allgemeine Zeitung, Juli 7, 1997

4. Независимая газета. №232, (1803) 11.12.1998г.

5. Независимая газета. №152(1723)20.08.1998г

6. Геополитика Каспийского Региона. М., 2003.с.110

7. Spector, Regine, The Caspian Basin and Asia Energy Markets. Background Paper. The Brooking Institution May 24,2001.

ახლო აღმოსავლეთი

ნათია ხმალაძე
საერთაშორისო ურთიერთობების მაგისტრი

მრავალი მკვლევარი რელიგიას გლობალიზებულ საზოგადოებაში ადაპტირებისათვის უუნაროდ მიიჩნევს, რადგან, მათი მტკიცებით, გლობალიზაციას და მის თანმხლებ სეკულარულ ღირებულებებს ისლამი საფუძველშივე უგულებელყოფს. სხვები ისლამის ამჟამინდელ აღზევებას, რადიკალური ისლამური სამხედრო დაჯგუფებების გაძლიერებასა და რელიგიისაკენ საყოველთაო შემობრუნებას გლობალიზაციის კრიტიკულ ასპექტად მოიაზრებენ. თუმცა, ეს მოსაზრება საფუძვლიან, დამაჯერებელ არგუმენტს არ წარმოადგენს. ეს უფრო შესაძლებლობათა ურთიერთკავშირია, რომელიც ერთმანეთს უკავშირებს სხვადასხვა კონცეფციებსა და რეალობას, რათა ისლამისა და გლობალიზებულ მსოფლიოში მისი აღზევებისადმი უფრო ვრცელი და ყოვლისმომცველი მიდგომა ჩამოყალიბდეს.

ცივი ომის შემდეგ, სხვადასხვა ექსპერტები, რომელთაც სადივსკი პირობითად ,,გლობალური ქაოსის” თეორეტიკოსებს უწოდებს, გლობალიზაციას დანაწევრების პროცესად მოიაზრებენ, რომელიც სახელმწიფოთა სუვერენიტეტს უთხრის ძირს და ახალი სოციალური, კულტურული და რელიგიური ლოიალობის ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს.¹ ისინი თვლიან, რომ მსოფლიო რელიგიური და ცივილიზაციური საზღვრებით არის დანაწევრებული. რელიგიის, განსაკუთრებით ისლამის აღზევებამ, მოდერნიზაციის, გლობალიზაციისა და სეკულარიზმის უარმყოფელი ტალღა წარმოშვა.

,,გლობალური ქაოსის” თეორეტიკოსების აზრით, გლობალიზაციის ცნება ფრაგმენტაციის იდენტურია. გლობალიზაციამ და მისმა თანმდევმა საფრთხემ მუსლიმთა არამუსლიმურ სამყაროსთან დაპირისპირება განაპირობა. 11 სექტემბრის ცნობილი მოვლენების შემდეგ ამ არგუმენტმა ახალი თეორიული მნიშვნელობა შეიძინა.

თანამედროვე მსოფლიოს თითქმის 60 სახელმწიფოში მოსახლეობის უმრავლესობა მუსლიმია. დაახლოებით 1,2 მილიარდი ადამიანი საკუთარ თავს მუსლიმს უწოდებს. ისლამური თვითშეგნების გამოცოცხლება და ახალი ისლამური მოძრაობების აღზევება, რადიკალური ფუნდამენტალიზმის ჩათვლით, საერთო რელიგიური აღორძინების ერთ შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს, რაც ადამიანების თვითშეგნებას, ქცევასა და ორიენტაციას განაპირობებს.

ისლამი მსოფლიოს სხვა რელიგიებისაგან განსხვავდება. იგი წარმოადგენს სამართლებრივ და მორალურ კანონთა ერთობლიობას კოლექტიური და პირადი ცხოვრების ორგანიზებისათვის. იგი მუსლიმთა მოვალეობებს განსაზღვრავს ალაჰის, სხვა მუსლიმთა და არამუსლიმთა წინაშე. ისლამი მთლიანად ალაჰის სუვერენულობაზეა დაფუძნებული. ისლამურ სამყაროში რელიგია თვითშეგნების ყველაზე მძლავრი განმსაზღვრელი ფაქტორია.

მკვლევარები დიდ ყურადღებას უთმობენ ,,გლობალური ქაოსის” თეორეტიკოსების მოსაზრებებს, რომელთა თანახმადაც ისლამი და გლობალიზაცია საფუძველშივე ურთიერთდაპირისპირებულია. ისინი აქცენტს რადიკალური ისლამის მოდელზე აკეთებენ. ისლამისტები უარყოფენ სეკულარიზმს, ვესტერნიზაციას და გლობალიზაციას. მათი აზრით სოციალურ-ეკონომიკური უთანასწორობისა და პოლიტიკური სტაგნაციისაგან თავის დაღწევის საშუალება ისლამის ტრადიციულ ინტერპრეტაციაში მდგომარეობს. იგი წარმოადგენს ერთადერთ საშუალებას გლობალიზაცის მიერ მოტანილი მავნე ზემოქმედებისაგან საზოგადოების განწმენდისა და ბარბარიზმის გამრყვნელი გავლენის აღმოფხვრისა. სწორედ ამგვარი მიდგომის გამომხატველია ლოზუნგი - ,,ისლამი გამოსავალია”.

თუმცა, მათ მოსაზრებებს ყველა როდი იზიარებს. იმ მეცნიერთა ნაწილი, რომელიც ისლამის აღზევებისა და გლობალიზაციის პროცესებს შორის ურთიერთობებს იკვლევს, ასკვნის, რომ ისლამი ცვალებადი ფენომენია და იგი ეგზოგენურ ზეწოლას ეგუება, რაც ისლამის იდეოლოგიურ, სტრუქტურულ და ლეგიტიმურ ხასიათზე ახდენს გავლენას. სწორედ ეს არის რელიგიის შესანიშნავი უნარი, რაც მას არა მხოლოდ აღზევების, არამედ გლობალიზაციის პროცესში წვლილის შეტანის საშუალებასაც აძლევს.

რელიგიური გამოცოცხლების პროცესი ათწლეულებს ითვლის. რელიგიის აღორძინება კულტურული და პოლიტიკური კოსმოპოლიტიზმის პრინციპებს ეწინააღმდეგება. ყოფილ კოლონიათა მოსახლეობა ძველი ტრადიციებისა და ინსტიტუტების აღდგენას ცდილობს, მხოლოდ იმიტომ, რომ მათ ეს ტრადიციები სხვებისგან განასხვავებს და შესაბამისად ისინი მათთვის უფრო ღირებულია, ვიდრე თანამედროვე ფასეულობანი. ლათინური ამერიკის კათოლიკური თეოლოგიიდან დაწყებული ახლო აღმოსავლეთის მუსლიმური ჯამაათებით (საძმოები, თემები) დასრულებული, ადამიანები საკუთარ თვითშეგნებას მჭიდროდ უკავშირებენ რელიგიას, რაც აუცილებლად განასხვავებს მათ პლანეტის დანარჩენი მოსახლეობისაგან. ეს იმას ნიშნავს, რომ ხალხისათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა შეიძინა საკუთარი თვითიდენტიფიცირების და ურთიერთმიკუთვნების გრძნობის ჩამოყალიბებამ გლობალიზაციის თანმდევ სწრაფად ცვალებად პირობებში. თუმცა, საყურადღებოა ისიც, რომ რელიგიის აღზევებას ხელი კომუნიკაციისა და ინფორმაციის გაცვლის ახალმა საშუალებებმა შეუწყო, რაც მხოლოდ გლობალიზაციის პროცესებმა გახადა შესაძლებელი. ამგვარად, რელიგიის აღზევებაში და მისი როლის გაძლიერებაში გლობალიზაციას არც თუ ისე მცირე წვლილი მიუძღვის.

მეცნიერთა ნაწილი, რომელიც ისლამისა და გლობალიზაციის პროცესების ურთიერთმიმართებას იკვლევს, ირწმუნება, რომ ისლამსა და დემოკრატიას შორის თანდაყოლილი დაპირისპირება არ არსებობს და დემოკრატიული იდეალები და პრინციპები ასევე ისლამის იდეალებად და პრინციპებად გვევლინება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მიზეზი, თუ რატომ არის ამდენი მუსლიმური სახელმწიფო არადემოკრატიული, ისტორიულ, პოლიტიკურ, კულტურულ და ეკონომიკურ ფაქტორებში უნდა ვეძიოთ და არა რელიგიაში.

ისლამისა და დემოკრატიის ურთერთშეთავსების პრობლემის განხილვისას, მუსლიმურ სამყაროში დემოკრატიის არარსებობის მტკიცება მცდარი მიდგომაა. ზოგიერთი დასავლელი მკვლევარი და იდეოლოგი ცდილობს ისლამი ანტიდემოკრატიულ და საფუძველშივე ავტორიტარულ ფენომენად წარმოგვისახოს. ამგვარი მცდარი სურათის შექმნით ისინი ამტკიცებენ, რომ ისლამის ღირებულებათა სისტემა არასრულფასოვანია დასავლური ლიბერალიზმის მისაღებად და ამიტომაც, იგი ერთგვარი ბარიერია გლობალური პროგრესისა და ცივილიზაციის წინააღმდეგ. სწორედ ამგვარ მცდარ მოსაზრებას ეფუძნება ისრაელის განცხადება, რომ იგი ერთადერთი დემოკრატიული სახელმწიფოა ახლო აღმოსავლეთში.

დემოკრატიის დამკვიდრება მუსლიმურ ქვეყნებში მნიშვნელოვან პრობლემებთანაა დაკავშირებული. საზოგადოებათა ლიბერალიზაციის, ინსტიტუტების მოდერნიზაციისა და ინფრასტრუქტურის განვითარების პროცესი საკმაოდ ნელი და შეზღუდულია. დემოკრატიამ მუსლიმურ სახელმწიფოთა ავტორიტარული და პატრიარქალური პოლიტიკური კულტურების გარდაქმნის განხორციელებაში მარცხი განიცადა. სახელმწიფო მართვაზე მონოპოლია სამხედრო ოფიცრებს და ტრადიციულ ლიდერებს აქვთ განმტკიცებული.

მუსლიმური სამყარო, სხვა განვითარებადი ქვეყნების მსგავსად, სასწრაფოდ საჭიროებს ძირეულ რეფორმებსა და მოდერნიზაციას. გასული ათწლეულების განმავლობაში უკეთესი მომავლის ხედვა მდგომარეობდა ძლიერი ცენტრალიზებული სახელმწიფოს ჩამოყალიბების მარტივ მოდელში, სადაც რეფორმების გატარება ზედა ფენებიდან უნდა დაწყებულიყო და შემდეგ საზოგადოების ქვედა ფენებიც მოეცვა. შესაძლებელია, ამ მოდელს უფრო ჰქონდა რეალური წარმატების შანსი, ვიდრე დემოკრატიას, რომელიც კომპლექსურ, მრავალინსტიტუციურ სისტემას გვთავაზობს და ინდივიდუალიზმსა და ლიბერალურ ღირებულებებს ეფუძნება.

გასული ორი ათწლეულის განმავლობაში კომუნისტურმა იდეოლოგიამ მარცხი განიცადა, ხოლო სეკულარულმა, ისევე როგორც მუსლიმურმა მთავრობებმა მზარდი სოციალური და ეკონომიკური მოთხოვნების ფონზე გამოსავალის მოძებნა ვერ შეძლეს. მიუხედავად ასეთი მძიმე ვითარებისა, იმედის საფუძველი ნამდვილად არსებობს. მუსლიმურ სახელმწიფოებს აღარ ძალუძთ ძირეული სტრუქტურული რეფორმების, მთავრობასა და დანარჩენ საზოგადოებას შორის უფრო ეფექტური თანამშრომლობის გარეშე ფუნქციონირება. მუსლიმი ინტელექტუალები ისლამის იმგვარი ინტერპრეტაციის შემუშავებას ცდილობენ, რომელიც მათ თანამედროვე საზოგადოებასთან ინტეგრირების საშუალებას მისცემს. საზოგადოების მოდერნიზაცია მხოლოდ მშობლიური ენისა და ისლამის გათვალისწინებით მოხდება და სრულიად განსხვავებული გზებით, ვიდრე ეს დასავლეთს წარმოუდგენია.

მეტად საინტერესოა სამუელ ჰანტინგტონის ანალიზი გლობალიზაციის პროცესებისა და გლობალიზებულ მსოფლიოში ისლამის ადგილის შესახებ. მისი აზრით, კაცობრიობის დიდი ნაწილი დასავლეთის ღირებულებათა უპირატესობის აღიარებასა და მიღებაზე უარს ამბობს იმიტომ, რომ მათი ცივილიზაციები და ღირებულებათა სისტემა სრულიად შეუთავსებელია დასავლეთთან. ზოგიერთი კულტურა იმდენად მტკივნეულად იღებს დასავლეთის იდეოლოგიას, რომ მასთან უმცირესი შეხებაც კი კონფლიქტს იწვევს. მაგალითად, მუსლიმური უმმას (მორწმუნეთა თემი) ისლამური ცნება მუსლიმებს მხოლოდ რწმენის საფუძველზე აერთიანებს, ყოველგვარი საზღვრებისა და სახელმწიფოების უგულებელყოფით, რაც სახელმწიფო სუვერენიტეტის დასავლური კონცეფციის ნორმატიულ საფუძვლებს ეჭვქვეშ აყენებს. ისლამური ცივილიზაციის დასავლეთთან შეჯახებას, განსაკუთრებით ისლამური აღზევების ფონზე, ჰანტინგტონი ვრცელ ინტელექტუალურ, კულტურულ, სოციალურ და პოლიტიკურ მოძრაობას უწოდებს, რაც ისლამური იდეოლოგიის აღორძინებას ემსახურება. აღსანიშნავია ისიც, რომ თანამედროვე კონფლიქტები, რომელშიც მუსლიმური სახელმწიფოებია ჩართული, სხვა რელიგიებისა და ცივილიზაციების მიმართ მზარდი ძალადობით ხასიათდება.

ჰანტინგტონი მოდერნიზაციასა და ტექნოლოგიას იმ ძალად მოიაზრებდა, რომელიც ეროვნულ სახელმწიფოს, როგორც პოლიტიკურ ერთობას ასუსტებს და კულტურული და რელიგიური თვითშეგნების როლს აძლიერებს. ეს პროცესები კიდევ უფრო აახლოვებს საერთო კულტურის მქონე ჯგუფებს და მათ დანარჩენი ჯგუფებისაგან განსხვავების განცდას უძლიერებს. ჰანტინგტონის აზრით, ეს ცვლილებები ცივილიზაციური ჯგუფების პოლიტიკურ-ეკონომიკურ კავშირებში და მათ შორის მზარდ დაძაბულობაში გამოიხატება. იმ მკვლევარებისაგან განსხვავებით, ვინც გვარწმუნებდა, რომ ცივი ომის დასასრული დასავლური დემოკრატიის, როგორც განვითარების მოდელის გამარჯვებას ნიშნავდა, ჰანტინგტონმა მეტად დანაწევრებული მსოფლიოს მოდელი დაგვიხატა. დასავლეთს იგი დაკნინებულსა და საფრთხის წინაშე მდგარს ხედავდა. მისი აზრით, ნაცვლად იმისა, რომ დასავლეთმა განვითარების უნივერსალური მოდელის ფუნქცია იკისროს, უფრო უპრიანი იქნებოდა, თუ იგი უარს იტყოდა ,,უნივერსალისტურ” პრეტენზიებზე, რომლებიც ყალბი, არაზნეობრივი და სახიფათოც კია. მართალია, მან უპირველეს ყოვლისა საკუთარი ინტერესები უნდა დაიცვას, მაგრამ ამავე დროს, მრავალცივილიზაციური მსოფლიოს არსებობის რეალობა უნდა აღიაროს და სხვა ცივილიზაციათა საქმეებში ჩარევისაგან თავი შეიკავოს.

ზემოაღნიშნულიდან შეიძლება დავასკვნათ, რომ რეგიონული ინტეგრაცია გლობალურ ფორმას არ იღებს. პირიქით, რეგიონალიზმი, ეს არის რეაქცია გლობალიზაციაზე, როდესაც საზოგადოება საკუთარი კულტურული ერთობის გაძლიერების ხარჯზე უნივერსალისტურ ტალღას უძალიანდება. მოდერნიზაციისა და გლობალიზაციის ძალებს ფრაგმენტაციამდე მივყავართ და არა ინტეგრაციამდე.

ჰანტინგტონისათვის მოდერნიზაცია მაინცდამაინც ვესტერნიზაციას როდი ნიშნავს. მოდერნიზაცია ხშირ შემთხვევაში ტრადიციული საზოგადოებისა და სტრუქტურის მოშლას იწვევს. ეს ხალხს საკუთარი კულტურული და რელიგიური თვითშეგნების გადასინჯვისაკენ უბიძგებს. ,,ცივილიზაციათა შეჯახების” თანახმად, მოდერნიზაციამ შეიძლება დასავლეთისა და მისი დომინანტური პოზიციისადმი გარკვეული ანტიპატია გააღვივოს. იგი არადასავლურ კულტურებსაც აძლიერებს. მართალია, მოდერნიზაცია მათ აიძულებს ნაწილობრივ მიიღონ და აითვისონ დასავლური კულტურის ზოგიერთი ასპექტი, მაგრამ საზოგადოებანი უფრო და უფრო ძლიერდებიან, მდიდრდებიან და საკუთარ კულტურაში მათი რწმენა და სიამაყეც სულ უფრო იზრდება.

ჰანტინგტონი მომავალ მსოფლიო პოლიტიკაში დასავლეთის როლზე საუბრობს. მისი აზრით, მომავალ მსოფლიო პოლიტიკას დასავლეთსა და დანარჩენ მსოფლიოს შორის ბრძოლა განსაზღვრავს, სადაც დასავლეთში აშშ და დასავლეთ ევროპა მოიაზრება. ჰანტინგტონი ყურადღებას ამახვილებს საფრთხეზე, რომელიც დასავლეთის სტაბილურობასა და უსაფრთხოებას ემუქრება. ამგვარ საფრთხედ იგი ისლამურ და კონფუციურ საზოგადოებებში რელიგიურ აღორძინებას მოიაზრებს. ისლამური საფრთხე უმთავრესად ანტიმოდერნისტულ ფენომენად მიიჩნევა.

კიდევ ერთი საფრთხე, რაც დასავლეთს ემუქრება, აღმოსავლეთ აზიის მზარდი ამბიციებია. დასავლეთის დომინანტურ პოზიციას საფრთხეს აღმოსავლეთ აზიის ეკონომიკის დინამიკა და ჩინეთის სამხედრო თუ ეკონომიკური ძლიერების ზრდა უქმნის. აღმოსავლეთ აზიის საფრთხე კულტურულ ხასიათსაც ატარებს, ისევე როგორც ეკონომიკურსა და სტრატეგიულს. იგი არ არის ანტიმოდერნისტული, უბრალოდ იგი მოდერნიზაციის ალტერნატიულ მოდელს წარმოადგენს.

სხვა მოაზროვნეები უფრო ოპტიმისტურად არიან განწყობილნი. რობერტ ბართლი კომუნიკაციებს დასავლური ლიბერალური მოდელის გარშემო მსოფლიოს ინტეგრაციის მძლავრ ძალად მიიჩნევს.² სხვა ლიბერალთათვის, როგორებიც არიან ფუკუიამა და მაზარი, კონფლიქტები მოდერნიზაციის პროცესში მყოფ საზოგადოებაში არსებულ გარდამავალ ფაზას წარმოადგენენ. მაზარი კულტურათა შეჯახებებს ,,ტრანზიციულ არასტაბილურობას” უწოდებს, რადგანაც საზოგადოება სამრეწველოდან ინფორმაციულ ეპოქაში გადადის. ამ არასტაბილური ფაზის შემდეგ, გადავალთ ეპოქაში, რომელშიც მსოფლიო პოლიტიკაზე ცალკეული კულტურების გავლენა შემცირდება.

ზოგიერთი მკვლევარი ცივილიზაციათა კონფლიქტში აქცენტს მსოფლიოში სამრეწველო ტექნოლოგიის გავრცელებაზე აკეთებს. კონფლიქტებს განაპირობებს განვითარებულ და განვითარებად საზოგადოებებს შორის არსებული ეკონომიკური განსხვავებები. ამგვარი ახსნა პრიორიტეტს მატერიალურ, სოციალურ-ეკონომიკურ ფაქტორებს ანიჭებს და არა კულტურას.

და ბოლოს, ისმის კითხვა, რომელი ტენდენცია, ფრაგმენტაცია თუ გლობალიზაცია განსაზღვრავს მომავალ მსოფლიო პოლიტიკას? ამას უკავშირდება მომავალ მსოფლიო წესრიგში დასავლეთის როლიც. არის კი დასავლეთი ცივილიზაციის უნივერსალური მოდელი, თუ იგი უბრალოდ ერთ-ერთი ცივილიზაციაა, რომელიც ამჟამად დაკნინებას განიცდის?

ჰანტინგტონმა ეჭვის ქვეშ დააყენა ,,ცივი ომის” შემდგომი დასავლური ლიბერალიზმისადმი არსებული ოპტიმისტური მიდგომა, რასაც მან ,,ჰარმონიის ილუზია” უწოდა. ჰანტინგტონმა შეარყია დასავლეთის, განსაკუთრებით აშშ-ის პოზიცია, რომელსაც მტკიცედ სწამდა, რომ მთავარი საფრთხე უკვე დაძლია.

__________________________

1. Yahya Sadowski, The Myth of Global Chaos (Washington, D.C.:Brookings Institute Press, 1998), 4.

2. Bartley, 1993, p.17.

ახლო აღმოსავლეთი

ლევან ღირსიაშვილი
პოლიტიკური კვლევების ცენტრი

გაგრძელება (დასაწყისი იხ. წინა ნომერში.)

ახლო აღმოსავლეთის კონფლიქტის ისტორიაში 2000 წელს ახალი სისხლიანი ფურცელი ჩაიწერა. პალესტინურმა რადიკალურმა ორგანიზაციებმა ისრაელის წინააღმდეგ ერთიანი ფრონტით ბრძოლა გამოაცხადეს. სხვაგვარად მას პალესტინური ინტიფადა ეწოდება. რა განსაკუთრებული ნიშან-თვისება შეიტანა ახალმა პალესტინურმა ინტიფადამ დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლაში? ერთი შეხედვით, თითქოს არაფერი, მაგრამ თუ კარგად გადავხედავთ კონფლიქტის ისტორიას, ნათლად დავინახავთ, რომ ისრაელის წინააღმდეგ ბრძოლა თვისობრივად განსხვავებული ტაქტიკით მიმდინარეობს. პალესტინელებმა ტერორისტული აქტების განხორციელება მტრის ტერიტორიაზე თავიანთი სიცოცხლის ფასად გადაწყვიტეს და ამ გადაწყვეტილებას პირნათლად ასრულებდნენ კიდეც.

ინტიფადას სახე ტერორისტი კამიკაძეების ფენომენი გახდა. ეს არის მოვლენა, რომელთანაც ბრძოლაში ისრაელისა და დასავლეთის ლეგენდარული სპეცსამსახურებიც კი უძლურნი აღმოჩნდნენ. თვითმკვლელი ტერორისტების მიერ განხორციელებული აქტები, რასაკვირველია, ადრეც ხდებოდა, მაგრამ 2000 წლიდან მან უკვე სერიული ხასიათი შეიძინა.

საერთაშორისო თანამეგობრობა ახლო აღმოსავლეთში ტრაგიკული მოვლენების ტალღამ სერიოზულად შეაშფოთა. ვითარება კონტროლს უკვე აღარ ემორჩილებოდა. ისრაელ-პალესტინის კონფლიქტი, ისე როგორც არასდროს, რეალური კომპრომისული ნაბიჯების გადადგმას მოითხოვდა.

ამ მიზნით, აშშ-ის, რუსეთის, ევროკავშირისა და გაეროს ინიციატივით სამშვიდობო ოთხეული ჩამოყალიბდა, რომელმაც რეალურად დაიწყო ზრუნვა კონფლიქტის დარეგულირებისათვის. ,,საერთაშორისო კვარტეტმა” სამშვიდობო გეგმა შეიმუშავა, რომელსაც ,,საგზაო რუკა” ეწოდა. ისრაელ-პალესტინის თანამედროვე კონფლიქტი, სწორედ ამ გეგმის გარშემო ვითარდება. Gგეგმა ოთხ ძირითად ეტაპად უნდა განხორციელდეს, რისი ლოგიკური დასასრულიც პალესტინის დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შექმნა იქნება. ალბათ აუცილებელია, მოკლედ მიმოვიხილოთ ,,საგზაო რუკის” პირობები.

I ეტაპი

ტერორის და ძალადობის შეწყვეტა, პალესტინელთა ცხოვრების ნორმალიზაცია და პალესტინური ინსტიტუტების შექმნა. განხორცილების ვადა - 2003 წლის მაისამდე.

ზოგადი ნაწილი

პალესტინელები დაუყოვნებლივ წყვეტენ ძალადობას. ასეთი აქცია მხარდაჭერილი უნდა იყოს ისრაელის შესაბამისი ქმედებებით. პალესტინელებმა და ებრაელებმა უნდა განაახლონ თანამშრომლობა უსაფრთხოების სფეროში. პალესტინელები ახორციელებენ ყოვლისმომცველ პოლიტიკურ რეფორმებს, რაც უნდა წარმოადგენდეს სახელმწიფოებრიობის აღდგენის წინაპირობას, რეფორმები კი უნდა მოიცავდეს კონსტიტუციის მიღებასა და თავისუფალი, სამართლიანი არჩევნების ჩატარებას. თავის მხრივ, ისრაელი იღებს ვალდებულებას, უზრუნველყოს პალესტინელთა ნორმალური ცხოვრების პირობები. კერძოდ, ისრაელი ტოვებს პალესტინის ტერიტორიებს, რომელთა ოკუპაციაც 2000 წლის 28 სექტემბერს მოახდინა. გარდა ამისა, ისრაელმა უნდა შეაჩეროს პალესტინის ტერიტორიებზე ყველა უკანონო ებრაული დასახლებების მშენებლობები. რაც მთავარია, პირველი ეტაპის განხორციელება უნდა დაიწყოს შემდეგი ორმხრივი განცხადებების გაკეთებით:

- პალესტინის მხარე ცნობს ისრაელის სახელმწიფოს არსებობას და წყვეტს ძალადობრივ აქტებს;

- ისრაელის მხარე აკეთებს არაორაზროვან განცხადებას, რომლის თანახმადაც ის აღიარებს ორი დამოუკიდებელი სახელმწიფოს მშვიდობიანი თანაცხოვრებიის უფლებას.

კონკრეტული აქციები პირველი ეტაპის დასრულებისათვის:

1. პალესტინელები ძალადობის შეწყვეტის მიზნით ახორციელებენ ექსტრემისტული და ტერორისტული ჯგუფების წევრთა დაკავებებს, რომლებიც ისრაელის ტერიტორიაზე ძალადობის აქტების მოწყობაში არიან ეჭვმიტანილნი და მხილებულნი. ამ მიზნით, პალესტინის ადმინისტრაცია იწყებს ტერორისტული ორგანიზაციების ინფრასტუქტურის დემონტაჟს, რაც მოიცავს არალეგალური იარაღის კონფისკაციას და იმ უშიშროების ორგანიზაციების გაძლიერებას, რომლებიც ტერორიზმსა და კორუფციასთან არ არიან დაკავშირებულნი.

2. შესაბამისად, ისრაელი უარს ამბობს ძირგამომთხრელ საქმინობაზე, რომელიც უკავშირდება დეპორტაციას, სამოქალაქო პირებზე თავდასხმებს, საცხოვრებელი სახლების განადგურებას და პალესტინელთა ქონების კონფისკაციას.

3. პალესტინის ადმინისტრაცია დაუყოვნებლივ იწყებს პალესტინის სახელმწიფოს კონსტიტუციის პროექტზე მუშაობას. რაც შეიძლება მოკლე ვადებში, პალესტინის კონსტიტუციის კომიტეტი ავრცელებს პალესტინის კონსტუტუციის პროექტს ფართო განხილვისათვის.

4. დაუყოვნებლივ უნდა მოხდეს პალესტინაში პრემიერ-მინისტრის თანამდებობის შემოღება, რომელსაც უნდა დაეკისროს პალესტინის აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურობა.

5. პრემიერ-მინისტრი და მისი კაბინეტის წევრები დაუყოვნებლივ იწყებენ თავიანთი უფლებამოსილებების შესრულებას პოლიტიკური რეფორმების განხორციელების მიზნით.

6. ისრაელის ხელისუფლება ციხეებიდან ათავისუფლებს პალესტინელებს.

II ეტაპი

გარდამავალი პერიოდი. განხორციელების ვადა: 2003 წლის ივნისი-დეკემბერი

გარდამავალ პერიოდში დაპირისპირებული მხარეები იცავენ პირველი ეტაპის პირობებს და განაგრძობენ საქმიანობას ამ პირობების დაცვის მიზნით.

2003 წლის დეკემბერში მოიწვევა საერთაშორისო კონფერენცია ,,სამშვიდობო კვარტეტის” მიერ. კონფერენციაზე უნდა მოხდეს ,,საგზაო რუკის” პირობების შესრულების განხილვა და სათავე დაედოს მესამე ეტაპის პროცესის დაწყებას, რომელიც პალესტინის დამოუკიდებელი სახელმწიფოს და ისრაელისა და პალესტინის მშვიდობიან თანაცხოვრებას ითვალისწინებს. კონფერენციაზე უნდა შეიქმნას საერთაშორისო დამკვირვებელთა ჯგუფი, რომელიც ,,საგზაო რუკის” პირობების შესრულებასა და ზედმიწევნით დაცვაზე მუდმივ მონიტორინგს განახორციელებს.

III ეტაპი

შეთანხმება მუდმივ სტატუსზე და ისრაელ-პალესტინის კონფლიქტის საბოლოო დასრულება. განხორციელების ვადა: 2004-2005 წლები

მესამე ეტაპის მიზანია განხორციელებული რეფორმების გამყარება და პალესტინური ინსტიტუტების სტაბილიზაცია.

,,სამშვიდობო კვარტეტის” მიერ, 2004 წლის დასაწყისში, მოიწვეულ იქნება მეორე საერთაშორისო კონფერენცია, რომელმაც დამოუკიდებელი პალესტინის სახელმწიფოს შექმნის თაობაზე მიღწეული შეთანხმება უნდა განამტკიცოს. აგრეთვე, კონფერენციაზე უნდა განისაზღვროს 2005 წლისათვის პალესტინის მუდმივი სტატუსი, მათ შორის უნდა გადაწყდეს საზღვრების, იერუსალიმის გაყოფისა და ლტოლვილების პრობლემები.

III ეტაპი პალესტინის სახელმწიფოს აღიარებით და იერუსალიმის საკითხის გადაწყვეტით სრულდება. ამის შემდეგ იწყება ისრაელისა და პალესტინის დამოუკიდებელი სახელმწიფოების მშვიდობიანი თანაცხოვრების და თანამშრომლობის პერიოდი.

მაჰმუდ აბასი - მშვიდობისათვის მებრძოლი პოლიტიკოსი

აშშ-ის მიერ ,,საგზაო რუკის” ოფიციალურად გამოცხადებას და დაპირისპირებული მხარეებისათვის ამ დოკუმენტის გადაცემას პალესტინაში პირველი პრემიერ-მინისტრის ინაუგურაცია დაემთხვა. როგორც ვნახეთ, პალესტინაში პოლიტიკური რეფორმების განხორციელება, რაც, პირველ რიგში, პრემიერ-მინისტრის თანამდებობის შემოღებას გულისხმობდა, ,,საგზაო რუკის” ერთ-ერთ ძირითად პირობას წარმოადგენდა.

ამ თანამდებობაზე დაინიშნა მაჰმუდ აბასი, იგივე აბუ მაზენი. ეს პიროვნება მისაღები აღმოჩნდა, როგორც აშშ-ისთვის, ასევე ისრაელისთვისაც. პალესტინის ადმინისტრაციის ლიდერი იასირ არაფატი უბრალოდ იძულებული გახდა, რომ საერთაშორისო ზეწოლას დამორჩილებოდა და მაჰმუდ აბასის დანიშვნის ბრძანებაზე ხელი მოეწერა. მან ჩათრევას ჩაყოლა ამჯობინა.

მაჰმუდ აბასის ინაუგურაციის ცერემონიალი საზეიმო ვითარებაში პალესტინის ქალაქ რამალაში გაიმართა. თუმცა, ეს საზეიმო ვითარება აშკარად გააუფერულა იმავე დღეს თელ-ავივში პალესტინელი კამიკაძის მიერ მოწყობილმა ტერაქტმა, რომელიც ისრაელის დედაქალაქის ერთ-ერთ ბარში განხორციელდა. ამ ტრაგედიას სამი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა. ეს იყო ნიშანი იმისა, რომ ,,მშვიდობის ადამიანად” წოდებულ პალესტინელ პრემიერს წინ ბევრი ბარიერი ელოდა. საქმე იმაშია, რომ იასირ არაფატი თავიდანვე გრძნობდა, რომ მაჰმუდ აბასზე დადებული საერთაშორისო ფსონი პალესტინის პრემიერს ნელ-ნელა მის აშკარა და რეალურ კონკურენტად აქცევდა. პალესტინელთა მხრიდან ,,საგზაო რუკის” რეალიზაცია კი მაჰმუდ აბასის კომპეტენციაში შედიოდა. სწორედ მას ეკისრება პალესტინური ტერორისტული ორგანიზაციების საქმიანობის აღკვეთაზე პასუხისმგებლობა. ეს ტერორისტული ორგანიზაციები კი იასირ არაფატთან უფრო პოულობენ საერთო ენას, ვიდრე მაჰმუდ აბასთან, რომლის რეიტინგი პალესტნის მოსახლეობაში თითქმის ნულის ტოლი იყო.

აღსანიშნავია, რომ არაფატსა და მაჰმუდ აბასს შორის პირველი უთანხმოება საკადრო საკითხებზე წარმოიქმნა. იასირ არაფატი მკვეთრად ეწინააღმდეგებოდა შინაგან საქმეთა მინისტრის პოსტზე აბასის მიერ შეთავაზებულ მუჰამედ დაჰლანის კანდიდატურას. გამოცდილი პოლკოვნიკი მუჰამედ დაჰლანი მდინარე იორდანეს დასავლეთ სანაპიროზე პალესტინის უშიშროების სამსახურს ედგა სათავეში. ის ცნობილი იყო თავის ანტიტერორისტული განწყობებით და ტერორისტულ დაჯგუფებებთან უკომპრომისო და ხშირად სისხლიანი ბრძოლით. არაფატმა დაჰლანი სწორედ ამ პოზიციის გამო გაათავისუფლა. უნდა ითქვას, რომ საბოლოოდ აბასმა და არაფატმა კომპრომისულ შეთანხმებას მიაღწიეს. შინაგან საქმეთა მინისტრის პოსტი თავად აბასმა შეითავსა, ხოლო მუჰამედ დაჰლანი მის დაქვემდებარებაში მყოფი უშიშროების ძალების შეფად დაინიშნა. დაჰლანი ერთადერთ პიროვნებად მოიაზრებოდა, რომელზე დაყრდნობასაც აბასი თამამად შეძლებდა.

მოქმედება მშვიდობისათვის

ახლო აღმოსავლეთის კონფლიქტის დარეგულირების საქმე ნელ-ნელა ახალ ფაზაში შედის. მას შემდეგ, რაც ორივე დაპირისპირებულმა მხარემ ვაშინგტონის და ,,საერთაშორისო კვარტეტის” ინიციატივით შედგენილი სამშვიდობო გეგმა ,,საგზაო რუკა” მიიღო, კონფლიქტის მოგვარებაში დადებითი გარდატეხა აშკარად შეიმჩნევა. ერთი თვის თავზე -30 მაისს, ისრაელის და პალესტინის პრემიერ-მინისტრებმა იერუსალიმში მოლაპარკებათა უკვე მეორე რაუნდი დაასრულეს.

ისრაელის მთავრობის წარმომადგენლების განცხადებით, შარონმა თავის პალესტინელ კოლეგას კვლავ შესთავაზა ისრაელის არმიის ნაწილების გაყვანა ღაზას სექტორის და მდინარე იორდანეს დასავლეთ სანაპიროს იმ რაიონებიდან, სადაც პალესტინის ადმინისტრაცია მზად არის საკუთარ თავზე აიღოს ვითარების კონტროლი.

თავის მხრივ, პალესტინის ადმინისტრაციის წარმომადგენლებმა განაცხადეს, რომ ისინი კმაყოფილები არიან მოლაპარაკების მეორე რაუნდის შედეგებით. ამასთანავე, მათ კვლავ წამოაყენეს თავიანთი მოთხოვნა ოკუპირებულ ტერიტორიებზე ებრაული დასახლებების მშენებლობის შეწყვეტის შესახებ.

არიელ შარონთან გამართულ მოლაპარაკებაზე პალესტინის პრემიერ-მინისტრმა მაჰმუდ აბასმა, იგივე აბუ მაზენმა, გამოთქვა იმედი, რომ სულ მალე ის შეძლებდა შეთანხმების მიღწევას ყველაზე მსხვილ ექსტრემისტულ დაჯგუფება ,,ჰამასთან” ცეცხლის შეწყვეტის თაობაზე. თუმცა, თავად ,,ჰამასის” წარმომადგენლებმა განაცხადეს, რომ მზად არიან შეაჩერონ ტერორისტი კამიკაძეების მოქმედება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ისრაელი მთლიანად შეწყვეტს აგრესიას პალესტინელი ხალხის მიმართ და ოკუპირებული ტერიტორიებიდან საჯარისო დანაყოფებს გაიყვანს. ამასთანავე, ,,ჰამასის” ხელმძღვანელებმა დააფიქსირეს თავიანთი პოზიცია 30 მაისს იერუსალიმში გამართული მოლაპარაკებების შესახებ. ,,ჰამასი” აბუ მაზენის და არიელ შარონის შეხვედრას სკეპტიკურად უყურებდა და მიიჩნევდა, რომ ასეთი მოლაპარაკებები შედეგს ვერ მოიტანდა.

აბუ მაზენის და არიელ შარონის შეხვედრა იერუსალიმში სამ საათს გაგრძელდა. მოლაპარაკების დასრულების შემდეგ, ისრაელის ხელისუფლებამ ოფიციალური განცხადება გააკეთა, სადაც ნათქვამი იყო, რომ პრემიერ-მინისტრმა არიელ შარონმა თავის პალესტინელ კოლეგას გადამწყვეტი ქმედებების განხორციელება მოთხოვა, რომელიც ტერორის შეწყვეტისაკენ უნდა იყოს მიმართული. ოფიციალური თელ-ავივის პოზიციით, ეს მოქმედებები უნდა შეიცავდეს ,,ტერორისტული ორგანიზაციების დაშლას, ტერორისტების დაპატიმრებას და არალეგალურად შენახული იარაღის კონფისკაციას.” ისრაელი აცხადებდა, რომ ამის შემდეგ უკვე მზად იყო განეხორციელებინა ზომები პალესტინელებზე დაწესებული მკაცრი რეჟიმის შემსუბუქების და დაპატიმრებული პალესტინელების გათავისუფლების მიზნით.

რაც შეეხება პალესტინის ხელისუფლებას, ისინი 30 მაისს გამართულ მოლაპარაკებებს ნაყოფიერად აფასებდნენ. პალესტინის პრემიერ-მინისტრმა აბუ მაზენმა ჟურნალისტების წინაშე გამართული შეხვედრისას განაცხადა, რომ ისრაელმა პალესტინელების გადაადგილებაზე დაწესებული ზოგიერთი შეზღუდვა უნდა მოხსნას და ციხეებიდან პალესტინელი პოლიტპატიმრები გაათავისუფლოს. ამასთანავე, პალესტინელი პრემიერი თვლიდა, რომ თელ-ავივმა დაუყოვნებლივ უნდა შეაჩეროს ოკუპირებულ ტერიტორიებზე ებრაული დასახლებების მშენებელობის პროცესი.

როგორც ჩანს, ორივე პრემიერ-მინისტრი ამ საკითხებზე შეთანხმდნენ. წინააღმდეგ შემთხვევაში, პალესტილების მხარე მოლაპარაკებით კმაყოფილი არ იქნებოდა. თუმცა, აბუ მაზენს მთავარი ჯერ კიდევ წინ ელოდა. უპირველეს ყოვლისა, მას ტერორისტულ დაჯგუფება ,,ჰამასთან” უნდა მიეღწია შეთანხმებისათვის და იგი ცეცხლის შეწყვეტაზე დაეყოლიებინა. ეს ყველაზე რთულად განსახორციელებელი ამოცანა იყო, რადგან ,,ჰამასი” შეიარაღებული ბრძოლის გარდა სხვა მეთოდებს არ ცნობს. მართალია, აბუ მაზენმა იმედი გამოთქვა, რომ ის შეძლებდა შეთანხმების მიღწევას ,,ჰამასის” ხელმძღვანელობასთან, მაგრამ ამ უკანასკნელებმა განაცხადეს, რომ მათ ამის შესახებ არაფერი სმენოდათ. მდგომარეობის განმუხტვას და აბასის პოზიციების გამყარებას აშშ-ის პრეზიდენტის მეთაურობით ახლო აღმოსავლეთის სამიტის გამართვამ შეუწყო ხელი.

2003 წლის 4 ივნისი -გადამწყვეტი დღე ახლო აღმოსავლეთისათვის

3 ივნისს აშშ-ის პრეზიდენტი ჯორჯ ბუში ეგვიპტის კურორტ შარმ-ელ-შეიხში ჩავიდა, სადაც თავის ეგვიპტელ კოლეგას ჰოსნი მუბარაქს შეხვდა. შარმ-ელ-შეიხში, პრეზიდენტ ბუშის ინიციატივით ეგვიპტის, იორდანიის, საუდის არაბეთის და ბაჰრეინის ლიდერებიც შეიკრიბნენ და ახლო აღმოსავლეთის კონფლიქტის დარეგულირების საკითხი განიხილეს. ამავე შეხვედრაზე მიწვეული იყო პალესტინის პრემიერ-მინისტრი აბუ მაზენიც. აშშ-ის პრეზიდენტთან ეს მისი პირველი შეხვედრა იყო, ისევე როგორც ჯორჯ ბუშისათვის პირველი ტურნე ახლო აღმოსავლეთში.

პრეზიდენტ ბუშის ვიზიტის უმთავრეს მიზანს, არაბული სამყაროს ლიდერებთან სამშვიდობო გეგმის ,,საგზაო რუკის” დეტალების შეთანხმება წარმოადგენდა. როგორც აღვნიშნეთ, ეს გეგმა ისრაელ-პალესტინის კონფლიქტის დარეგულირებისათვის არის შექმნილი. შარმ-ელ-შეიხში ჩასული არაბული სამყაროს ლიდერებს: იორდანიის მეფე აბდულას, საუდის არაბეთის პრინც აბდულას, ბაჰრეინის მეფე აჰმადს და პალესტინის პრემიერ-მინისტრს აბუ მაზენს განზრახული ჰქონდათ, აშშ-ის პრეზიდენტი ისრაელის ხელისუფლებაზე ზეწოლის აუცილებლობაში დაერწმუნებინათ, რათა ,,საგზაო რუკის” განხორციელება უცვლელი სახით წარმართულიყო.

აღსანიშნავია, რომ აშშ-ის ლიდერს არაბული სამყაროს მხარდაჭერა და მათი ნდობის მოპოვება ამჟამად ჰაერივით ესაჭიროებოდა. ამის მიზეზს კი სულ ცოტა ხნის წინ ერაყის წინააღმდეგ სამხედრო კამპანია და ერაყის ინტერვენცია წარმოადგენდა, რაც არაბულ ქვეყნებში საკმაოდ არაპოპულარულ ნაბიჯად იქნა აღქმული. ამის გამოსასწორებლად და არაბეთში ანტიამერიკანიზმის გასანეიტრალებლად, უკეთესი სხვა რა უნდა იყოს, თუ არა ისრაელ-პალესტინის ნახევარსაუკონოვანი სისხლიანი კონფლიქტის მოგვარება და პალესტინის დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შექმნა.

ნიშანდობლივია, რომ ისრაელ-პალესტინის კონფლიქტის დარეგულირება აშშ-ის ახლო აღმოსავლური პოლიტიკისთვის ყოველთვის მომგებიან კოზირს წარმოადგენდა. ჯერ კიდევ 1991 წელს ჯორჯ ბუშ უფროსმა, ერაყთან პირველი ომის შემდეგ, ამ კონფლიქტის დარეგულირების სამშვიდობო პროცესი წამოწია წინა პლანზე. თუმცა მაშინ, ამ პროცესში აშშ-ის ინიციატივით სხვა დაინტერესებული სახელმწიფოებიც ჩაერთვნენ. ვაშინგტონმა იმ დროს კონფლიქტის დარეგულირებისათვის გამართულ მოლაპარაკებებში სირია, იორდანია და ლიბანიც მოიწვია, მაგრამ ამ ინიციატივამ არც თუ ისე ნაყოფიერი შედეგი გამოიღო.

12 წლის შემდეგ კი, ისევ ერაყთან ომის მიზეზით, ახლო აღმოსავლური პოლიტიკა ამჯერად უკვე ჯორჯ ბუშ უმცროსმა აამოქმედა. თუმცა, ახლა უკვე სხვა დაინტერესებული სახელმწიფოების გარეშე. იორდანიაში, ბუშის ინიციატივით მხოლოდ დაპირისპირებულ მხარეთა ლიდერებმა - არიელ შარონმა და აბუ მაზენმა ჩამოართვეს ხელი ერთამანეთს. მაგრამ მანამდე, ეს ყველაფერი შარმ-ელ-შეიხში, არაბული სამყაროს ლიდერებთან შეთანხმდა. ჯორჯ ბუშმა არაბული ქვეყნების მიმართ თავისი კეთილგანწყობა დაადასტურა. ეს კი თვალნათლად უკვე მეორე დღეს იორდანიაში გამოჩნდა, როდესაც ისრაელის პრემიერ-მინისტრი ,,საგზაო რუკის” განხორციელებას უცვლელი სახით დათანხმდა.

მანამდე ისრაელი გარკვეულ დათმობებზე წავიდა და მშვიდობის დამყარების სურვილი საქმით დაამტკიცა. შარმ-ელ-შეიხში აშშ-ის პრეზიდენტის ვიზიტის პარელელურად, ისრაელმა ციხეებიდან პალესტინელი პოლიტპატიმრების გათავისუფლების დაწყების თაობაზე გააკეთა განცხადება. როგორც ცნობილია, ისრაელის საპყრობილეებში ექვსი ათასამდე პალესტინელი პატიმარი იხდის სასჯელს. Gგარდა ამისა, ისრაელის სამხედრო ხელმძღვანელობამ პალესტინური ტერიტორიებიდან ისრაელში შესვლაზე დაწესებული აკრძალვებიც გააუქმა. 4 ივნისს დილით, დაახლოებით 25 ათასმა პალესტინელმა, რომელთაც ისრაელში მუშაობის უფლება გააჩნიათ, ღაზას სექტორის და იორდანეს დასავლეთ სანაპიროს დატოვებაზე ნებართვა მიიღეს. მათ უკვე თავისუფლად შეუძლიათ ისრაელში შესვლა და იქ მუშაობა. დამკვირვებელთა აზრით, ამ ნაბიჯით ისრაელის ხელისუფლებამ სამშვიდობო მოლაპარაკების წინა დღეს კეთილი ნება გამოხატა, რითაც საგრძნობლად გაადვილა იორდანიაში მომდევნო დღეს დანიშნული სამიტის წარმატებით დასრულება.

მიუხედავად ამისა, პალესტინური მხარე კვლავ აკრიტიკებდა ისრაელის ხელისუფლებას და მშვიდობის დამყარებისათვის ხელის შეშლაში დებდა ბრალს. პალესტინის ადმინისტრაციის განცხადებით, ისრაელში შესვლის და მუშაობის უფლება 4 ივნისს მხოლოდ 5 ათასმა პალესტინელმა მიიღო და არა 25 ათასმა, როგორც ამას ისრაელის რადიო იუწყებოდა. გარდა ამისა, სააგენტო BBC-ის ცნობით, ისრაელის არმის ქვედანაყოფებმა პოზიციები დაიკავეს ღაზას სექტორის საკონტროლო-გამშვებ პუნქტებზე. როგორც ჩანს, ისრაელის არმია, სრულ მზადყოფნაში იყო, რათა კვლავ ჩაეკეტა საზღვარი ისრაელსა და პალესტინას შორის, თუკი ვითარება გამწვავდებოდა. ეს კი ნებისმიერ მომენტში იყო მოსალოდნელი. ისეთ რადიკალურ დაჯგუფებებს როგორებიც არიან: ,,ჰამასი,” ,,ისლამური ჯიჰადი” და სხვები, ჯერ კიდევ არ ქონდათ გაკეთებული განცხადება ცეცხლის შეწყვეტის თაობაზე. პალესტინის პრემიერ-მინისტრმა აბუ მაზენმა აქტიური მცდელობის მიუხედავად, 4 ივნისამდე ვერ შეძლო ექსტრემისტული დაჯგუფებების ლიდერთა დარწმუნება იმაში, რომ ცეცხლის შეწყვეტა და ტერორისტული აქტების შეჩერება პალესტინისათვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იყო. აბუ მაზენი ამის მიღწევას იორდანიის სამიტამდე ცდილობდა, თუმცა უშედეგოდ.

ამდენად 4 ივნისი, ისრაელ-პალესტინის კონფლიქტის ისტორიაში უდავოდ მნიშვნელოვანი იყო.Pპალესტინის და ისრაელის პრემიერ-მინისტრებმა, სამშვიდობი გეგმის ავტორს და ინიციატორს -ჯორჯ ბუშს მშვდობისათვის მზადყოფნა უპატაკეს.

მშვიდობა კი ყველას სჭირდებოდა. პირველ რიგში აშშ-ის პრეზიდენტს, რომელიც თუ კონფლიქტის შეწყვეტას, მშვიდობის დამყარებას და პალესტინური სახელმწიფოს შექმნას შეძლებს, არაბული სამყაროს ნდობას და მხარადაჭერას მოიპოვებს. ამას კი აშშ-ის ეროვნული ინტერესებისათვის ახლო აღმოსავლეთის რეგიონში, უდავოდ სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს. არანაკლები მნიშვნელობა ენიჭებოდა პირადად ჯორჯ ბუშისათვის, რომელსაც მომავალ საპრეზიდენტო არჩევნებში ახლო აღმოსავლეთის რეგიონში წარმატებული საგარეო პოლიტიკის დემონსტრირება ესაჭიროება. მოკლედ რომ ვთქვათ, საეჭვო და არაპოპულარული ერაყული კამპანიის კომპენსირება პალესტინაში მშვიდობის დამყარებით უნდა განხორციელდეს.

რაც შეეხება ისრაელს, თუ ის გაჯიუტდება და აშშ-ის ახლო აღმოსავლურ პოლიტიკას შეაფერხებს, ოკეანის გაღმიდან კოლოსალური ფინანსური დახმარების შეწყვეტას თუ არა, განახევრებას მაინც უნდა შეეგუოს. ვაშინგტონიდან ფინანსური ინექციების შეწყვეტას კი არაბულ ალყაში მყოფი ისრაელისათვის თვითმკვლელობის მნიშვნელობა ექნება. ამიტომ, როგორც მოსალოდნელი იყო, არიელ შარონმა ,,საგზაო რუკა” უცვლელი სახით მიიღო. რაც მთავარია, გეგმით გათვალისწინებული თარიღი - 2005 წელი, როდესაც დამოუკიდებელი პალესტინური სახელმწიფო დაფიქსირდება, არ შეცვლილა. ეს კი იმ ხალხისათვის, რომელიც 50 წლის განმავლობაში ამ მიზნით აწარმოებს სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლას უდავოდ დიდი მონაპოვარია.

4 ივნისის პრეზიდენტ ბუშის ვიზიტმა ახლო აღმოსავლეთში ცხადყო, რომ კონფლიქტის შეწყვეტა და მშვიდობის დამყარება ახლო აღმოსავლეთში უკვე მოახლოებული და მომწიფებულია. მაგრამ არსებობს ერთი, ყველასათვის ცნობილი და საშიში მოვლენა - ტერორიზმი და ისლამური ექსტრემიზმი. ეს უკანასკენლი, ახლა პალესტინის ინტერესებისათვის უკვე ხელისშემშლელი ფაქტორია, მაგრამ ამ მოვლენას ფესვები საკმაოდ ღრმად აქვს გადგმული.

ჯორჯ ბუშის მეთაურობით იორდანიაში გამართული სამიტის შედეგები საკმაოდ კონკრეტული იყო:

- მაჰმუდ აბასს პალესტინური ტერორისტულ ორგანიზაციებთან მოლაპარაკებების გამართვა და ცეცხლის შეწყვეტაზე მათი დათანხმება დაევალა.

- ისრაელს კი, ყველანაირად უნდა შეეწყო ხელი ამ პროცესისათვის და თავი უნდა შეეკავებინა პალესტინაში სამხედრო ოპერაციების (თუნდაც საპასუხო აქტების) განხორციელებისაგან.

იორდანიის სამიტის შემდეგ

იორდანიის სამიტის პირობები პალესტინის პრემიერისათვის არც თუ ისე იოლი შესასრულებელი იყო. მაგრამ ნაკისრი ვალდებულებების შესრულებისაგან თავის არიდება აღარ შეიძლებოდა.

აშშ-ის მხარდაჭერით ზურგამაგრებულმა მაჰმუდ აბასმა უფრო ენერგიულად გაანახლა მოლაპარაკებები ,,ჰამასთან.” შეხვედრები ნაყოფიერად მიმდინარეობდა. ამის თაობაზე, თავად ,,ჰამასის” ლიდერებიც აცხადებდნენ. პირველი შედეგები საკმაოდ მალე გამოიკვეთა, როდესაც ,,ჰამასის” ერთ-ერთმა ლიდერმა განაცხადა, რომ ორგანიზაცია ისრაელის არსებობის კანონიერ უფლებას აღიარებდა. ,,ჩვენ ისრაელის გვერდით ცხოვრება მოგვიწევს და ამას უნდა შევეგუოთ. პალესტინამ და ისრაელმა გვერდიგვერდ მშვიდობიანად უნდა იცხოვრონ”, - ნათქვამი იყო განცხადებაში. აღსანიშნავია, რომ ეს განცხადება მას შემდეგ გაკეთდა, რაც ისრაელმა ფაქტობრივად თავისი პირობა დაარღვია და ,,ჰამასის” ერთ-ერთ ლიდერზე აბდელ აზიზ ალ-რანტისზე წარუმატებელი თავდასხმა განახორციელა. მართალია, ,,ჰამასმა” ამ თავდასხმას საპასუხო ტერაქტით უპასუხა, მაგრამ მაჰმუდ აბასის მცდელობამ თავისი გაიტანა. სამშვიდობო პროცესი შეუქცევადი გახდა. ,,ჰამასის” მიერ სამშვიდობო პოზიციის დაფიქსირება ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ განცხადების წინამორბედად იქცა.

სწორედ ამ დროს ასპარეზზე გამოდის აქამდე ჩრდილში მყოფი იასირ არაფატი. აღსანიშნავია, რომ ის სამიტზე მიწვეული არ ყოფილა. აშკარაა, რომ ისრაელის და აშშ-ის მიერ ის დიპლომატიურ იზოლაციაშია მოქცეული. ცხადია, თავად არაფატი ამას მშვენივრად ხვდებოდა. სწორედ ამიტომ, მან მსოფლიო საზოგადოებისათვის თავის შეხსენება გადაწყვიტა და განაცხადა, რომ ის პალესტინაში კვლავ ფლობს ძალაუფლების რეალურ და სერიოზულ ბერკეტებს. მან პალესტინის ადმინისტრაციის გაფართოებულ თათბირზე აბასისათვის დარტყმის მიყენება სცადა. არაფატის უახლოესი გარემოცვის წევრებმა, მაჰმუდ აბასი პალესტინის ინტერესების ღალატში დაადანაშაულეს. მაჰმუდ აბასი გადადგომით დაიმუქრა. ეს უკვე აშკარად გათვლილი ნაბიჯი იყო. მისი გადადგომა ,,საგზაო რუკის” კრახს მოასწავებდა. მეორე დღესვე ვაშინგტონმა უპრეცენდენტო ნაბიჯი გადადგა: პალესტინისათვის განკუთვნილი ფინანსური დახმარება -20 მილიონი ამერიკული დოლარი უშუალოდ მაჰმუდ აბასს გადასცა. მანამდე, პალესტინას აშშ შუამავალი სახელმწიფოების მეშვეობით ეხმარებოდა. ამჯერად კი, თანხა პირდაპირ პალესტინის პრემიერ-მინისტრმა მიიღო. ვაშინგტონმა ამ ჟესტით აშკარა გახადა, რომ ის აბასის გადადგომას არ შეეგუებოდა. არაფატმა პოზიციები დათმო. მასსა და მაჰმუდ აბასს შორის გამართული შეხვედრა წარმატებით დასრულდა. მაჰმუდ აბასმა არაფატის პირველობა ცნო, ხოლო არაფატმა პირობა დადო, რომ სამშვიდობო პროცესის დროს აბასის კომპეტენციაში არ ჩაერეოდა.

ამის შემდეგ, მაჰმუდ აბასმა უკვე მეორე და უდიდესი წარმატება მოიპოვა: უმსხვილესმა რადიკალურმა ორგანიზაციებმა ,,ჰამასმა“ და ,,ისლამურმა ჯიჰადმა” ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ გააკეთეს განცხადება. მათ ისრაელისაგან საპასუხოდ პალესტინელი პატიმრების განთავისუფლება მოითხოვეს.

დასკვნა

ახლო აღმოსავლეთში დღეისათვის არსებული ვითარება შემდეგნაირად გამოიყურება:

პოზიტიური მოვლენები:

1. ღაზას სექტორიდან ისრაელის ჯარები გაყვანილია;

2. ,,ჰამასი” და ,,ისლამური ჯიჰადი” შეთანხმებას ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ ჯერჯერობით იცავენ;

3. არაფატსა და აბასს შორის შეთანხმება მიღწეულია;

4. მაჰმუდ აბასი ხელისუფლებას უკვე რეალურად ფლობს;

5. ვაშინგტონმა შესაძლოა ,,ჰამასის” არსებობა აღიაროს და მასთან ითანამშრომლოს კიდეც, თუკი ეს ორგანიზაცია ტერორისტულ ქმედებებს თავს დაანებებს და მხოლოდ პოლიტიკური და სოციალური საქმიანობით შემოიფარგლება.

ნეგატიური მოვლენები:

1. ისრაელი ჯერჯერობით პალესტინელი პატიმრების გათავისუფლებისგან თავს იკავებს;

2. პალესტინურ ტერიტორიებზე არ დასრულებულა უკანონო ებრაული დასახლებების დემონტაჟი.

3. ყოველივე ამან შესაძლოა ,,ჰამასის” და ,,ისლამური ჯიჰადის” მხრიდან, ცეცხლის შეწყვეტის თაობაზე გაკეთებული განცხადების შეწყვეტა გამოწვიოს. ეს კი ძლივსძლივობით კალაპოტში მოქცეულ სამშვიდობო პროცესს ამჯერად უკვე დიდი ხნით დაამსხვრევს. შესაბამისად ,,საგზაო რუკის” რეალიზაცია, რაც პალესტნის დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შქმნით უნდა დასრულდეს, უკვე კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგება.

ამდენად, ახლა უკვე ისრაელმა უნდა გამოხატოს თავისი კეთილი ნება და დაამტკიცოს რომ მას რეალურად სურს რეგიონში მშვიდობის დამყარება. თუმცა, ისეთი მოულოდენლი და არაპროგნოზირებადი მოვლენების გამეორება, რაც ამ კონფლიქტს ნახევარი საუკუნეა წარმართავს, რასაკვირველია გამორიცხული არ არის.

კონფლიქტები

ბექა დვალი
საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტროს საერთაშორისო ორგანიზაციებთან ურთიერთობის დეპარტამენტის გაეროს სამმართველოს უფროსი

საერთაშორისო სამართლის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან და ამასთანავე სადაო საკითხს წარმოადგენს გაეროს წესდების VII თავის საფუძველზე გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის უშიშროების საბჭოს მიერ იძულებითი ღონისძიებების გამოყენება. აზრთა სხვადასხვაობის მიზეზს თავად გაეროს წესდების VII თავში მოცემული, ბევრ შემთხვევაში, ორაზროვანი ფორმულირებები და შეფასებითი ხასიათის ცნებების გამოყენება წარმოადგენს.

გაეროს წესდების VII თავის პრობლემატიკა საქართველოს სინამდვილეში საგანგებო დატვირთვას იძენს. განსაკუთრებით მასზე აქცენტი კეთდება აფხაზეთში კონფლიქტის გადაწყვეტის და ამ ძირძველ ქართულ მიწაზე საქართველოს იურისდიქციის აღდგენის კონტექსტში. სამწუხაროდ, ჩვენში იშვიათად შეხვდებით ანალიტიკურ სტატიას, რომელშიც თუნდაც ელემენტარულ დონეზე იქნება გაანალიზებული გაეროს წესდების VII თავი და პრაქტიკაში სხვადასხვა საფუძვლით მისი გამოყენების თავისებურებები.

წინამდებარე სტატიის პირველ ნაწილში მოკლედ მიმოვიხილავთ გაეროს წესდების VII თავის დებულებებს (მუხლები 39-50).

მეორე ნაწილში განვიხილავთ გაეროს წესდების VII თავის გამოყენების საერთაშორისო პრაქტიკას. სხვა საფუძველთა შორის, ჩვენი ყურადღების საგანგებო ობიექტი იქნება ადამიანის უფლებების მასობრივი დარღვევების შემთხვევაში, გაეროს მიერ იძულებითი ღონისძიებების გამოყენების პრაქტიკა.

სტატიის ბოლოს, დასკვნის მაგიერ, შევეხებით აფხაზეთის კონფლიქტის კონტექსტში გაეროს წესდების VII თავის გამოყენების შესაძლებლობებს.

სამართლებრივი საფუძვლები

გაეროს წესდების მეშვიდე თავის მიხედვით, გაეროს უშიშროების საბჭო განსაზღვრავს მშვიდობისადმი ნებისმიერ მუქარას, მშვიდობის ნებისმიერ დარღვევას, ანდა აგრესიის აქტს და იძლევა რეკომენდაციებს, ანდა გადაწყვეტს, თუ რა ზომები უნდა იქნეს მიღებული საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დასაცავად.

უშიშროების საბჭო უფლებამოსილია, რეკომენდაციების მიცემამდე ან იძულებითი ზომების გამოყენებამდე მოსთხოვოს დაინტერესებულ მხარეებს იმ დროებითი ზომების შესრულება, რომლებსაც ის აუცილებლად და სასურველად მიიჩნევს, ამასთანავე სათანადოდ უნდა დააფიქსიროს ასეთი დროებითი ზომების შეუსრულებლობის შემთხვევები.

უშიშროების საბჭო უფლებამოსილია მოიფიქროს, თავის გადაწყვეტილებათა შესასრულებლად, თუ რა ზომები უნდა იქნეს მიღებული, რომლებიც არ უკავშირდებიან შეიარაღებული ძალების გამოყენებას. უშიშროების საბჭოს შეუძლია მოსთხოვოს ორგანიზაციის წევრებს ამ ზომების შესრულება. ეს ზომები შეიძლება მოიცავდნენ ეკონომიკურ ურთიერთობათა, სარკინიგზო, საზღვაო, საჰაერო მიმოსვლის, საფოსტო, სატელეგრაფო, რადიო ან კავშირგაბმულობის სხვა საშუალებათა სრულ ან ნაწილობრივ შეწყვეტას, აგრეთვე დიპლომატიურ ურთიერთობათა გაწყვეტასაც.

თუ უშიშროების საბჭო მიიჩნევს, რომ ეს ზომები არ არის საკმარისი, იგი უფლებამოსილია განახორციელოს ისეთი ქმედებანი საჰაერო, საზღვაო ან სახმელეთო ძალებით, რომლებიც აუცილებელი იქნება საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დასაცავად ან აღსადგენად, ანუ შეიძლება დაწესდეს ბლოკადა, ან ორგანიზაციის წევრებმა განახორციელონ საჰაერო, საზღვაო ან სახმელეთო ძალების სხვა ოპერაციები.

ორგანიზაციის ყველა წევრი კისრულობს უშიშროების საბჭოს განკარგულებაში მისი მოთხოვნის, ან საგანგებო შეთანხმების შემთხვევაში, გადასცეს საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დასაცავად აუცილებელი შეიარაღებული ძალები, დახმარება და მომსახურების სათანადო საშუალებები, ტერიტორიაზე გატარების უფლების ჩათვლით.

უშიშროების საბჭოს ინიციატივით, მოლაპარაკებები შეთანხმების ან შეთანხმებების დადების შესახებ, რაც შეიძლება მოკლე დროში ტარდება. შეთანხმებები დაიდება უშიშროების საბჭოსა და ორგანიზაციის წევრებს შორის, ან უშიშროების საბჭოსა და ორგანიზაციის წევრების ჯგუფებს შორის, და ექვემდებარება რატიფიკაციას მათი ხელმომწერი სახელმწიფოების მიერ მათივე სათანადო საკონსტიტუციო პროცედურის შესაბამისად.

უშიშროების საბჭოს მიერ ძალის გამოყენების შესახებ გადაწყვეტილებების მიღების შემთხვევაში, იგი უფლებამოსილია ორგანიზაციის იმ წევრს, რომელიც არ არის წარმოდგენილი საბჭოში, მოსთხოვოს შეიარაღებული ძალების გადმოცემა. უშიშროების საბჭო მოიწვევს ორგანიზაციის აღნიშნულ წევრს, თუ ეს უკანასკნელი მოისურვებს, მონაწილეობა მიიღოს უშიშროების საბჭოს გადაწყვეტილებებში ორგანიზაციის მოცემული წევრის შეიარაღებული ძალების კონტინგენტების გამოყენების შესახებ.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციისათვის სასწრაფო სამხედრო ღონისძიებების განხორციელების შესაძლებლობის უზრუნველყოფის მიზნით, ორგანიზაციის წევრებს დაუყოვნებლივი მზადყოფნის მდგომარეობაში უნდა ჰყავდეთ ეროვნული სამხედრო-საჰაერო ძალების კონტინგენტები ერთობლივი საერთაშორისო იძულებითი ქმედებისათვის. ამ კონტინგენტის რაოდენობასა და მზადყოფნის ხარისხს, ასევე მათი ერთობლივი ქმედებების გეგმებს, უშიშროების საბჭო, საგანგებო შეთანხმების ან შეთანხმებების ფარგლებში, სამხედრო-საშტაბო კომიტეტის დახმარებით განსაზღვრავს.

შეიარაღებული ძალების გამოყენების გეგმებს ადგენს უშიშროების საბჭო სამხედრო-საშტაბო კომიტეტის დახმარებით.

სამხედრო-საშტაბო კომიტეტის შექმნის მიზანია რჩევები მისცეს და დახმარება გაუწიოს უშიშროების საბჭოს ყველა იმ საკითხის გარშემო, რომლებიც განეკუთვნებიან უშიშროების საბჭოს სამხედრო მოთხოვნილებებს საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დასაცავად, მის განკარგულებაში გადაცემული ჯარების გამოყენებასა და სარდლობას, აგრეთვე შეიარაღებათა რეგულირებასა და შესაძლო განიარაღებასაც.

სამხედრო-საშტაბო კომიტეტი შედგება უშიშროების საბჭოს მუდმივი წევრების შტაბების მეთაურებისა ან მათი წარმომადგენლებისაგან. ორგანიზაციის ნებისმიერ წევრს, რომელიც არ არის მუდმივად წარმოდგენილი კომიტეტში, კომიტეტი მიიწვევს თანამშრომლობისათვის, თუ კომიტეტის მოვალეობათა ეფექტურ განხორციელებას სჭირდება ორგანიზაციის ამ წევრის მონაწილეობა კომიტეტის მუშაობაში.

უშიშროების საბჭოს დაქვემდებარებაში მყოფი სამხედრო-საშტაბო კომიტეტი პასუხს აგებს უშიშროების საბჭოს განკარგულებაში გადაცემული ნებისმიერი შეიარაღებული ძალების სტრატეგიული ხელმძღვანელობისათვის. საკითხები, რომლებიც განეკუთვნებიან ასეთი ძალების სარდლობას, მოგვიანებით უნდა იქნეს შემუშავებული.

სამხედრო-საშტაბო კომიტეტს, უშიშროების საბჭოს ნებართვით და სათანადო რეგიონულ ორგანოებთან კონსულტაციის შემდეგ, შეუძლია თავისი რეგიონული ქვეკომიტეტების დაფუძნება.

ქმედებანი, რომლებიც საჭიროა საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დაცვის მიზნით უშიშროების საბჭოს მიღებულ გადაწყვეტილებათა შესასრულებლად, ხორციელდება ორგანიზაციის ყველა წევრის ან ზოგიერთი მათგანის მიერ, იმის მიხედვით, თუ როგორ განსაზღვრავს ამას უშიშროების საბჭო.

ასეთი გადაწყვეტილებანი სრულდება უშუალოდ ორგანიზაციის წევრების მიერ, აგრეთვე მათი ქმედებების გზით იმ შესაბამის საერთაშორისო დაწესებულებებში, რომელთა წევრებიც ისინი არიან.

ორგანიზაციის წევრები უნდა გაერთიანდნენ ურთიერთდახმარების აღმოსაჩენად იმ ღონისძიებათა გატარებისას, რომელთა შესახებაც მიღებულია გადაწყვეტილება უშიშროების საბჭოს მიერ.

თუ უშიშროების საბჭო იღებს პრევენტიულ ან იძულებით ზომებს, ამა თუ იმ სახელმწიფოს წინააღმდეგ, ნებისმიერ სხვა სახელმწიფოს, რომლის წინაშეც დგება ზემოაღნიშნული ღონისძიებების შედეგად წარმოქმნილი სპეციალური ეკონომიკური პრობლემები, იმისდა მიუხედავად, არის თუ არა ის ორგანიზაციის წევრი, უფლება აქვს მიიღოს კონსულტაცია უშიშროების საბჭოსაგან ამგვარი პრობლემის გადაჭრის შესახებ.

წინამდებარე წესდება, თუ მოხდება შეიარაღებული თავდასხმა ორგანიზაციის წევრზე, არავითარ შემთხვევაში არ ეხება ინდივიდუალური ან კოლექტიური თავდასხმის ხელშეუვალ უფლებას მანამდე, ვიდრე უშიშროების საბჭო არ მიიღებს საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დასაცავად აუცილებელ ზომებს. ორგანიზაციის წევრების მიერ თავდაცვის ამ უფლების განხორციელებისას მიღებული ზომების შესახებ დაუყოვნებლივ უნდა ეცნობოს უშიშროების საბჭოს და ისინი არავითარ შემთხვევაში არ უნდა ხელყოფდნენ უშიშროების საბჭოს წინამდებარე წესდების შესაბამის უფლებამოსილებასა და პასუხისმგებლობას, ნებისმიერ დროს განახორციელოს ისეთი ქმედებანი, როგორსაც იგი მიიჩნევს საჭიროდ საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების დასაცავად ან აღსადგენად.

გაეროს წესდების VII თავის გამოყენების პრაქტიკა

თავდაპირველად, გაეროს უშიშროების საბჭო წესდების VII თავით გათვალისწინებულ ზომებს საერთაშორისო სახელმწიფოთაშორისო კონფლიქტის შემთხვევაში იყენებდა. თუმცა, ცივი ომის დასრულების შემდეგ საერთაშორისო პოლიტიკის ცვლილებების კვალობაზე, გაერომ პრაქტიკაში სხვაგვარი პოზიცია დაიკავა საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების მიმართ. დღეს-დღეობით, ადამიანის უფლებათა მასობრივი დარღვევა შეიძლება იქცეს საერთაშორისო იძულების ღონისძიების გამოყენების საფუძვლად ქვეყნის შიდა კონფლიქტებშიც. მიუხედავად იმისა, რომ გაეროს წესდებით მსგავსი ინტერვენცია პირდაპირი მნიშვნელობით არ არის გათვალისწინებული. იგი გაეროს მიზნებიდან გამომდინარეობს.

ზოგიერთი ქვეყნის პოზიციის მიხედვით, მსგავსი ინტერვენცია არღვევს ქვეყნის შიდა საქმეებში ჩაურევლობის პრინციპს. არის მეორე ჯგუფი ქვეყნებისა (მაგალითად, მალაიზია, სირია, ერაყი, ინდონეზია, კუბა, ჩინეთი, კოლუმბია, პაკისტანი, და ინდოეთი), რომლებიც პირდაპირ არ მოიხმობენ ზემოაღნიშნულ არგუმენტს, მაგრამ პოლიტიკური გზებით ცდილობენ, რომ მათ ქვეყნებში ადამიანის უფლებათა საკითხი არ გახდეს საერთაშორისო მსჯელობის საგანი. ურთიერთმხარდაჭერის მეშვეობით, ისინი ახერხებენ მთელ რიგ შემთხვევებში ხმათა უმრავლესობის მობილიზებას თავიანთი პოზიციის სასარგებლოდ.

ადამიანის უფლებათა მასობრივი დარღვევები შეიძლება განხილულ იქნას გაეროში და მოჰყვეს ზეპირი განცხადებები. მონაწილე მხარეთა თანხმობით, წესდების მე-6 თავის შესაბამისად, გაერომ შეიძლება განხორციელდეს საშუამავლო საქმიანობა.

ინტერვენცია მხარეთა თანხმობის გარეშე, ანუ წესდების VII თავით გათვალისწინებული იძულების ღონისძიება ავტომატურად არ ამოქმედდება საერთაშორისო კონფლიქტების ამ არატრადიციულ შემთხვევაში. ის ფაქტი, რომ პრაქტიკაში გახშირდა საერთაშორისო ინტერვენციის შემთხვევები, ავტომატურად არ უხსნის გზას საერთაშორისო იძულების ზომებს ადამიანის უფლებათა შემთხვევაში.

თანამედროვე მსოფლიოში კონფლიქტების 2/3 ქვეყნის შიდა კონფლიქტებია. შიდა კონფლიქტების მსხვერპლთა რაოდენობა რამდენჯერმე აღემატება საერთაშორისო კონფლიქტების მსხვერპლთა რაოდენობას. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, მსხვერპლთა მიახლოებითი რაოდენობაა 22 მლნ ადამიანი, მათგან 84%-სამოქალაქო პირი.¹

სხვა კონფლიქტებთან შედარებით, საერთაშორისო კონფლიქტებში მსხვერპლი შედარებით ნაკლებია. მაგალითად, ეს ნათელი გახდა მსხვერპლთა რაოდენობიდან ისეთ კონფლიქტებში, როგორიცაა ეკვადორისა და პერუს, საბერძნეთისა და თურქეთის, ისრაელისა და სირიის, ინდოეთსა და პაკისტანს, აშშ-სა და ავღანეთს, აშშ-სა და ერაყს შორის.

ჯერ კიდევ 1946 წლის დასაწყისში მუსირებდა იდეა, რომ ,,ადამიანის უფლებათა კომისია უფლებამოსილი უნდა გამხდარიყო უშიშროების საბჭოსათვის მიეთითებინა იმ შემთხვევების შესახებ, როდესაც ერთ ქვეყანაში ჩადენილ ადამიანის უფლებათა დარღვევებს, მათი სიმძიმის, სიხშირის ან სისტემატიური ბუნების გამო მიეცემოდა მშვიდობისათვის საფრთხის კვალიფიკაცია”.² მიუხედავად ამისა, ცივი ომის განმავლობაში გაერომ ვერ შეძლო პრაქტიკაში ერთმანეთთან დაეკავშირებინა ადამიანის უფლებათა დაცვა და მშვიდობისა და უსაფრთხოების შენარჩუნება. იყო მხოლოდ ორი გამონაკლისი: როდეზიაში უკანონო თეთრკანიანთა მთავრობის მიმართ გამოყენებული ზომები 1966 და 1968 წლებში³ და 1977 წელს აპარტეიდის რეჟიმის მიმართ შეფარდებული ზომები.⁴ ორივე ქვეყნის მიმართ დაწესდა სავალდებულო სანქციები ადამიანის ძირითადი უფლებების ფართომაშტაბიანი და სისტემატური დარღვევების გამო. აღსანიშნავია, რომ გადაწყვეტილების მიღებისას, ყურადღება არ გამახვილებულა ამ მიზეზებზე, არამედ მითითებულ იქნა, რომ 1977 წელს სამხრეთ აფრიკაში იარაღის მიწოდება საფრთხეს უქმნიდა მშვიდობას ამ ქვეყანაში. ეს განსაკუთრებით ემუქრებოდა სამხრეთ აფრიკის მეზობლებს, რომლებიც მხარს უჭერდნენ ანტიაპარტეიდულ მოძრაობას. აღნიშნული სანქციების ,,მშვიდობისა და უსაფრთხოებისათვის” მოტივით შეფარდება, ქმნიდა შთაბეჭდილებას, რომ ადამიანის უფლებათა დარღვევები, როგორიცაა შიდა ძალადობის ნაწილი, არ წარმოადგენდა საფრთხეს მშვიდობისა და უსაფრთხოებისათვის.

გაეროს უშიშროების საბჭოს 1991 წლის 5 აპრილის რეზოლუციაც, იგივე ხასიათს ატარებდა. კერძოდ, მიზნად ისახავდა მე-7 თავის შესაბამისად იძულებითი ზომების შეფარდების მეშვეობით, აღეკვეთა ერაყის მიერ ქურთების ჩაგვრა ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილში. როგორც სამხრეთ აფრიკის შემთხვევაში, იძულების ეს ღონისძიებები არ იყო მოტივირებული ქვეყნის შიგნით განხორციელებული ჩაგვრის პოლიტიკით, არამედ ეფუძნებოდა ისეთი ჩაგვრის შესაძლო შედეგებს, რითაც შეიძლებოდა საფრთხე შექმნოდა რეგიონში მშვიდობასა და უსაფრთხოებას. ეს განპირობებული იყო იმ გარემოებით, რომ ჩაგრული ქურთები გარბოდნენ მეზობელ ქვეყნებში, სადაც მათ ასევე არ ხვდებოდნენ დიდი ენთუზიაზმით. მიუხედავად ამისა, აღნიშნული რეზოლუცია იყო ერთგვარად ახალი ტენდენციის დასაწყისი, ვინაიდან ამ რეზოლუციით პირველად კოლონიალურ კონტექსტს გარეთ, იძულების ღონისძიებები შეფარდებულ იქნა მთავრობის წინააღმდეგ საკუთარი ქვეყნის ტერიტორიაზე ადამიანის უფლებათა მასობრივი დარღვევების გამო.

ცივი ომის დასრულების შემდეგ გაჩნდა გარკვეული იმედები, რომ რეალურად წინა პლანზე წამოიწევდა გაეროს ერთ-ერთი ძირითადი მიზანი - ადამიანის უფლებათა დაცვა. ხაზგასასმელია, რომ გაეროს წესდების პრეამბულაში, ამ ორგანიზაციის დაფუძნების ორ უმთავრეს მოტივად ფიგურირებდა ადამიანის უფლებათა დაცვა და საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფა.

გაეროს არსებობის პირველი ოთხი ათწლეულის განმავლობაში ადამიანის უფლებათა დასაცავად იძულების ზომების მცირე პრაქტიკა განპირობებული იყო ცივი ომის დროს შექმნილი საერთაშორისო პოლიტიკური კონიუნქტურით.

ბოლო ათწლეულში უშიშროების საბჭომ 300-ზე მეტი რეზოლუცია მიიღო, რომლის მესამედი VII თავს ეფუძნება. თითქმის ყველა აღნიშნულ შემთხვევაში, სიტუაცია კვალიფიცირდება, როგორც საფრთხე საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოებისათვის. ბევრ შემთხვევაში, ადამიანის უფლებათა დარღვევები VII თავის გამოყენების ძირითადი მიზეზი გახდა, იქნებოდა ეს მასობრივი დარღვევები რუანდაში, თუ დემოკრატიის აღდგენა (მაგ. ჰაიტი და სიერა-ლეონე). მე-7 თავის საფუძველზე მიღებულ რეზოლუციათა გარკვეული რაოდენობა მიღებულ იქნა ტერორისტულ აქტებში ეჭვმიტანილთა გასასამართლებლად, მაგალითად ლიბიის, რუანდისა და ავღანეთის შემთხვევაში.

VII თავის გამოყენების ერთ-ერთ საფუძვლად გვხვდება გაეროს პერსონალის უსაფრთხოების უზრუნველყოფის საჭიროება. გაერო პასუხისმგებელია საკუთარ პერსონალზე. იგი ასევე უფლებამოსილია იმოქმედოს პერსონალისა და მათი ცოცხალი ნათესავების სახელით. ამ უკანასკნელ შემთხვევას ადგილი ჰქონდა ჯერ კიდევ 1947 წელს. გაეროს არსებობის პირველ წლებში, როდესაც გაეროს შვედი მედიატორი გრაფი ბერნადოტი მოკლულ იქნა ტერორისტული აქტის შედეგად იერუსალიმში. თავის საკონსულტაციო მოსაზრებაში, მართმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ მიუთითა, რომ გაერო უფლებამოსილი იყო ცოცხლად დარჩენილი შვედი ნათესავების სახელით სარჩელი წარედგინა ისრაელის სახელმწიფოს რეპარაციის თხოვნით. პრაქტიკულად, აღნიშნული საკონსულტაციო მოსაზრებით, გაეროს მიენიჭა იურიდიული პირის სტატუსი და განვითარდა ,,ნაგულისხმევი უფლებამოსილებების” დოქტრინა.⁵ შესაბამისად, სამშვიდობო ოპერაციების დროს, გაეროს პერსონალის დაცვა ასევე ჯდება ამ დოქტრინაში. თუ გაეროს ცისფერჩაფხუტიანების მიმართ განხორციელდება შეტევა და მათ არ ექნებათ შესაძლებლობა დაიცვან საკუთარი თავი, გაერომ უნდა უზრუნველჰყოს მათი სათანადო დაცვა. ამ მიზნით, თავდამსხმელების მიმართ გამოყენებულ უნდა იქნეს იძულებითი ზომები, რაც შესაძლებელია მხოლოდ გაეროს წესდების მე-7 თავის საფუძველზე. ე. ი. გაეროს ცისფერჩაფხუტიანების დაცვის უზრუნველსაყოფად, სიტუაციას მიეცემა კვალიფიკაცია გაეროს ქარტიის 39-ე მუხლის შესაბამისად: ,,რაიმე საფრთხის არსებობა მშვიდობისათვის, მშვიდობის დარღვევა ან აგრესიის აქტი”.

გაეროს უშიშროების საბჭოს №141 რეზოლუციაში აღნიშნულია, რომ ,,ეთნიკური წმენდის” პრაქტიკა ჩადენილი ბოსნიელი სერბების მიერ არის საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის აშკარა დარღვევა, რაც სერიოზულ საფრთხეს უქმნის სამშვიდობო ძალისხმევას. უშიშროების საბჭომ ასევე აღნიშნა, რომ ,,მას გადაწყვეტილი აქვს ბოლო მოუღოს ,,ეთნიკური წმენდის” საშიშ და მიუღებელ პრაქტიკას, სადაც არ უნდა მოხდეს იგი და ვის მიერაც არ უნდა იყოს ჩადენილი”.

მიუხედავად ამისა, VII თავის საფუძველზე მოქმედების შესახებ გადაწყვეტილების ბაზისად აღებულ იქნა გაეროს პერსონალის დაცვა, ვინაიდან უშიშროების საბჭომ აღნიშნა, რომ ვითარება ბოსნია-ჰერცოგოვინაში კვლავაც საფრთხეს უქმნიდა საერთაშორისო მშვიდობასა და უსაფრთხოებას, აქედან გამომდინარე აუცილებელი იყო სამშვიდობო პერსონალის უსაფრთხოებისა და მისი ყველა მისიის გადაადგილების თავისუფლების უზრუნველყოფა.

როგორც ზემოაღნიშნულიდან ჩანს, გაეროს რეზოლუციების ავტორები გარკვეულ თავშეკავებას იჩენენ VII თავის გამოყენების საფუძვლად უშუალოდ ადამიანის უფლებათა დარღვევის გამოცხადებისას. ამბობენ რა უარს ადამიანის უფლებათა უხეში დარღვევები შეაფასონ, როგორც ,,მშვიდობის დარღვევა და მშვიდობის საფრთხე”, ისინი მთლიანად შექმნილ ვითარებას აძლევენ ასეთ კვალიფიკაციას. მაგალითად, №1120 რეზოლუციაში, უშიშროების საბჭომ გამოხატა თავისი აღშფოთება იმის გამო, რომ არ გაუმჯობესდა ადამიანის უფლებათა სფეროში არსებული ვითარება, მათ შორის უმცირესობათა უფლებები, ხორვატიაში და განსაკუთრებით ყოფილ გაეროს დაცულ ტერიტორიაზე, და მკაცრად დაგმო ეთნიკურად მოტივირებული და მსგავსი ქმედებები. ყოველგვარი დამატებითი არგუმენტაციის გარეშე, უშიშროების საბჭომ განსაზღვრა, რომ ,,ვითარება ხორვატიაში კვლავაც საფრთხეს უქმნიდა საერთაშორისო მშვიდობასა და უსაფრთხოებას. კვლავ საფუძვლად გამოყენებულ იქნა VII თავი, ისევ და ისევ გაეროს პერსონალის დაცვის მოტივაციით, კერძოდ გადაწყვიტა, რომ მოეხდინა ხორვატიის რესპუბლიკაში გაეროს სამშვიდობო ძალების პერსონალის უსაფრთხოების უზრუნველყოფა და გადაადგილების თავისუფლება და ამ მიზნით, ემოქმედა გაეროს წესდების VII თავის საფუძველზე. შემდეგი რეზოლუციით კი უკვე ნებადართულ იქნა ძალის გამოყენება:

,,წევრ სახელმწიფოებს, რომლებიც იმოქმედებენ ნაციონალურ დონეზე ან ნაციონალური ორგანიზაციებისა თუ შეთანხმებების მეშვეობით, შეუძლიათ UNTAES-ის თხოვნით და გაეროსათვის შეტყობინებულ პროცედურების საფუძველზე, მიიღონ აუცილებელი ზომები მათ შორის საჰაერო მხარდაჭერა, UNTAES-ის დასაცავად ხოლო საჭიროების შემთხვევაში, უზრუნველყონ UNTAES-ის ევაკუაცია.

ძალის გამოყენება ზემოაღნიშნულ შემთხვევაში მიმართული იყო მხოლოდ სამშვიდობო ძალების დასაცავად, თუმცა მე-7 თავის შესაბამისად მიღებულ რეზოლუციაში უშიშროების საბჭომ დაადასტურა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა უმაღლესი სტანდარტების დაცვის მნიშვნელობა და იმის აუცილებლობა, რომ უზრუნველყოფილი ყოფილიყო ადგილობრივ მოსახლეობაში ნდობის ატმოსფერო ეთნიკური წარმომავლობის მიუხედავად.

როგორც ზემოაღნიშნულიდან იკვეთება, სიტუაციას მშვიდობისათვის საფრთხის კვალიფიკაცია ეძლეოდა მეტწილად გაეროს სამშვიდობო ძალების დასაცავად, თუმცა ძირითად მიზანს წარმოადგენდა ადამიანის უფლებათა დაცვა.

ადამიანის უფლებათა დაცვის კონტექსტში მნიშვნელოვანია გაეროს ინტერვენცია სომალიში, სადაც გაეროს ცისფერჩაფხუტიანებმა ვერ შესძლეს შეეჩერებინათ შეიარაღებული ჯგუფები მშიერი მოსახლეობისათვის განკუთვნილი ტვირთის დატაცებისაგან. უშიშროების საბჭომ გადაწყვიტა ამ შიდა ანარქიული ვითარებისათვის მიეცა საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოებისათვის საფრთხის კვალიფიკავია.⁶

ჰუმანიტარული დახმარებისათვის საფრთხის შექმნა განხილულ იქნა, როგორც საფრთხე საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროებისათვის, მაშინ, როდესაც ეს დახმარება მიზნად ისახავდა რეგიონში საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების აღდგენას. მსგავსი მიდგომა გამოყენებულ იქნა სხვა შემთხვევებშიც, როდესაც ადგილი ჰქონდა დახმარების შეფერხებას, გამოიყენებოდა ძალა, მათ შორის საჰაერო შეტევები.⁷

სულ უფრო ხშირად ეძლევა ქვეყნის შიგნით შექმნილ ვითარებას საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროებისათვის საფრთხის კვალიფიკაცია, რაც შესაძლებლობას აძლევს საერთაშორისო თანამეგობრობას განახორციელოს ინტერვენცია ან გასცეს ამის ნებართვა. ამის, ნათელი მაგალითია გაეროს ინტერვენცია 1996 წელს დიდი ტბის რეგიონში. №1078 რეზოლუციაში გაეროს უშიშროების საბჭომ გამოთქვა განსაკუთრებული შეშფოთება ჰუმანიტარული ვითარებისა და ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა ფართომასშტაბიანი გადაადგილების გამო, ასევე საერთაშორისო ჰუმანიტარული ორგანიზაციების დახმარების პროგრამების შეფერხებასთან დაკავშირებით, ამასთანავე უშიშროების საბჭომ აღნიშნა, რომ არსებული ჰუმანიტარული კრიზისის მაშტაბი საფრთხეს წარმოადგენდა საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოებისათვის. ამ რეზოლუციაში არ ყოფილა მინიშნება VII თავზე, მაგრამ თავად ამ კვალიფიკაციის მიცემა უკვე წინგადადგმული ნაბიჯი იყო. ექვსი დღის შემდეგ, შემდგომ №1080 რეზოლუციაში უკვე ჩნდება VII თავის შესახებ ფორმულირება.

მნიშვნელოვანია ზემოაღნიშნული რეზოლუცია (№1078) შევადაროთ №918 და №929 რეზოლუციებს.

რუანდასთან დაკავშირებულ №918 რეზოლუციით მოხდა რუანდაში გაეროს სამშვიდობო ძალების მანდატის გაფართოვება ჰუმანიტარული მიზნებისათვის, მას შემდეგ, რაც უშიშროების საბჭომ მკაცრად დაგმო რუანდაში მიმდინარე ძალადობა და განსაკუთრებით მშვიდობიანი მოსახლეობის მასობრივი მკვლელობები, რომელსაც ადგილი ჰქონდა რუანდაში და დაუსჯელობის სინდრომი, რომლის ძალით შეიარაღებული ინდივიდები კვლავაც აგრძელებდნენ დანაშაულის ჩადენას.

უშიშროების საბჭომ ასევე გამოთქვა შეშფოთება, რომ რუანდაში შექმნილი ვითარება, რამაც გამოიწვია ათასობით მშვიდობიანი სამოქალაქო პირის, მათ შორის ქალებისა და ბავშვების სიკვდილი, რუანდის მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილის იძულებით ქვეყნის შიგნით გადაადგილება და ლტოლვილთა მასობრივი გადასვლა მეზობელ ქვეყნებში, წარმოადგენდა განუსაზღვრელი პროპორციების ჰუმანიტარულ

უშიშროების საბჭომ კიდევ ერთხელ გამოხატა შეშფოთება რუანდაში საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის სისტემატური, ფართო და უხეში დარღვევების, ისევე როგორც სიცოცხლისა და საკუთრების უფლების სხვა დარღვევათა გამო. კონფლიქტმა გამოიწვია მასობრივი ტანჯვა, ხოლო უშიშროების საბჭოს აზრით, ამ ვითარების გაგრძელება წარმოადგენდა რეგიონში მშვიდობისა და უშიშროებისათვის საფრთხეს.

ამ რეზოლუციაში სრული კვალიფიკაცია მოცემულ იქნა რეზოლუციის მეორე ნაწილში:

,,რუანდაში შექმნილი ვითარება წარმოადგენს საფრთხეს მშვიდობისა და უშიშროებისათვის რეგიონში... მოქმედებს გაეროს წესდების VII თავის საფუძველზე”.

№929 რეზოლუციაში გაეროს უშიშროების საბჭომ კიდევ ერთხელ გამოხატა ,,შეშფოთება რუანდაში სამოქალაქო მოსახლეობის სისტემატური და ფართოდ გავრცელებული მკვლელობების გამო,” აღინიშნა, რომ ,,რუანდაში ამჟამად არსებული ვითარება ითხოვდა საერთაშორისო თანამეგობრობის აუცილებელ რეაგირებას. უშიშროების საბჭომ დაადგინა, რომ რუანდაში ჰუმანიტარული კრიზისის მასშტაბი წარმოადგენდა საფრთხეს საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოებისათვის რეგიონში, რამაც განაპირობა უშიშროების საბჭოს მიერ VII თავის საფუძველზე მოქმედება.

როგორც ზემოაღნიშნული რეზოლუციის ანალიზიდან ირკვევა, თავიდან გაერო ადამიანის უფლებების დარღვევებს განიხილავდა კონფლიქტების მიზეზად ან შედეგად და მშვიდობისათვის საფრთხის კვალიფიკაციას აძლევდა თავად კონფლიქტებს (რეზოლუცია 918), შემდგომ კი, უშუალოდ ადამიანის უფლებათა დარღვევებს მიეცა მშვიდობისათვის საფრთხის კვალიფიკაცია (რეზოლუცია 1078).

საინტერესოა, შევეხოთ დემოკრატიის აღსადგენად გაეროს იძულებითი ღონისძიებების საკითხს ჰაიტისა და სიერა-ლეონეს მაგალითებზე. ჰაიტიში განდევნეს დემოკრატიულად არჩეული პრეზიდენტი არისტიდი, ხოლო სიერა-ლეონეში დემოკრატიულად არჩეული მთავრობა იძულებული გახდა სამხედრო ძალა გამოეყენებინა სამხედრო გადატრიალების შემდეგ.

მსგავსი სიტუაციები მანამდეც წარმოადგენდა საერთაშორისო შეშფოთების საგანს, თუმცა ნაკლებად ხდებოდა მასზე რეაგირება. ეს უპირველესად განპირობებული იყო ცივი ომის მდგომარეობით, მაგალითად, 1968 წელს დასავლეთი, მათ შორის აშშ ვერაფრით აღუდგა წინ საბჭოთა კავშირის ინტერვენციას ჩეხოსლოვაკიაში. ასევე ორპოლუსიანი საერთაშორისო სისტემის ლოგიკურ გამოვლინებად უნდა განვიხილოთ ის გარემოება, რომ 1967 წელს საბერძნეთში სამხედრო პუტჩის შემდეგ ეს ქვეყანა გარიცხულ იქნა ევროპის საბჭოდან, მაგრამ შეუნარჩუნდა ნატოს წევრობა.

მაშინაც კი, როდესაც მსგავსი სიტუაციები იქმნებოდა ორი ბლოკის პერიფერიებზე, მხოლოდ შეზღუდული ზომების გამოყენება ხდებოდა. დასავლეთ ევროპის ქვეყნების უმრავლესობა შოკით შეხვდა ჩილეში 1973 წლის პუტჩს და არჩეული პრეზიდენტის, ალიენდეს დაღუპვას, მაგრამ პენოჩეტის წინააღმდეგ მეტად შეზღუდული ზომები იქნა გამოყენებული. აშშ-ის მიერ ახალი რეჟიმის მხარდაჭერამ ავტომატურად გამორიცხა გაეროს იძულებითი ღონისძიების გამოყენება.

ასევე პრაქტიკულად არარეალური იყო საერთაშორისო ჩარევა ქვეყნის შიგნით არადემოკრატიული ცვლილების შემთხვევაში, თუ ეს არ აუარესებდა რეგიონში უსაფრთხოების ვითარებას. საწინააღმდეგო შემთხვევაში, ეს ჩაითვლებოდა სახელმწიფოს სუვერენიტეტის დარღვევად. ამ შემთხვევაში მოქმედებდა ქვეყნის შიდა საქმეებში ჩაურევლობის პრინციპი. თუმცა ცივი ომის დროს არსებობდა ორი საინტერესო გამონაკლისიც. გაეროს იძულებითი ღონისძიებები როდეზიისა და სამხრეთ აფრიკის წინააღმდეგ მიმართული იყო ამ სახელმწიფოებში თეთრკანიანი უმცირესობების მმართველობის შესაცვლელად, რომლებიც სისტემატურად არღვევდნენ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს, მათ შორის კანონის წინაშე თანასწორობისა და საარჩევნო უფლებებს. პრაქტიკულად აქ ადგილი ჰქონდა კოლონიალიზაციისა და აპარტეიდის რეჟიმებს.

ჰაიტის შემთხვევაში, უშიშროების საბჭომ დაგმო ის ფაქტი, რომ საერთაშორისო თანამეგობრობის ძალისხმევის მიუხედავად, არ მოხდა პრეზიდენტ არისტიდის დაბრუნება ხელისუფლებაში. მან დაადგინა, რომ მსგავსი ვითარების გაგრძელება საფრთხეს უქმნიდა საერთაშორისო მშვიდობასა და უსაფრთხოებას რეგიონში, სწორედ ამიტომ საჭირო ხდებოდა უშიშროების საბჭოს VII თავის საფუძველზე მოქმედება.

ერთი წლის შემდეგ უშიშროების საბჭომ დაადასტურა, რომ საერთაშორისო თანამეგობრობის მიზანს წარმოადგენდა ჰაიტიში დემოკრატიის აღდგენა და ლეგიტიმური პრეზიდენტის დაბრუნება. ასევე დაგმო სასამართლოს გარეშე მკვლელობის ხშირი შემთხვევები, თვითნებური პატიმრობები, არალეგალური დაკავების ფაქტები, მოტაცება, გაუპატიურება და იძულებით გაუჩინარება, გამოხატვის თავისუფლებაზე უარის თქმა და დაუსჯელობა, რომლის პირობებშიც შეიარაღებულ სამოქალაქო პირებს შესაძლებლობა აქვთ გააგრძელონ თავიანთი საქმიანობა. უშიშროების საბჭომ დაადგინა, რომ ჰაიტის ხელისუფალთა მიერ გაეროს უშიშროების საბჭოს რეზოლუციების დარღვევა საფრთხეს უქმნიდა რეგიონში მშვიდობასა და უსაფრთხოებას, რაც იყო VII თავის საფუძველზე მოქმედების საფუძველი.

ჰაიტის წინააღმდეგ დაწესდა ბოიკოტი და ემბარგო. რამდენადაც მიზანს წარმოადგენდა დემოკრატიის აღდგენა, აღსანიშნავია, რომ გამონაკლისი დაწესდა საინფორმაციო მასალების, მათ შორის წიგნებისა და სხვა პუბლიკაციების მიმართ, რაც აუცილებელი იყო ინფორმაციის მიმოქცევისათვის, ასევე სანქციები არ გავრცელდა ჟურნალისტთა მოწყობილობის შეტანასა და გამოტანაზე.

ეკონომიკურმა სანქციებმა არ გაამართლა, რის შედეგადაც უშიშროების საბჭომ მიმართა სამხედრო ძალის გამოყენების მუქარას, კერძოდ 1994 წლის 31 ივლისს S/RES/940 რეზოლუციაში აღინიშნა, რომ მოქმედებს რა გაეროს წესდების VII თავის საფუძველზე, ნებას რთავს წევრ სახელმწიფოებს ჩამოაყალიბონ მრავალეროვნული ძალები ერთიანი ხელმძღვანელობისა და კონტროლის ქვეშ, ამ ჩარჩოებში გამოიყენონ ყველა აუცილებელი საშუალება ჰაიტიდან სამხედრო ხელმძღვანელობის გასამგზავრებლად და კანონიერად არჩეული პრეზიდენტის დასაბრუნებლად, უსაფრთხო და სტაბილური გარემოს უზრუნველსაყოფად.

მუქარამ გაამართლა და ჰაიტიზე მართლაც აღდგა კანონიერი ხელისუფლება. შესაბამისად, გაუქმდა VII თავის საფუძველზე არსებული სანქციები.

პრაქტიკულად, აღნიშნული სცენარით განვითარდა მოვლენები სიერა-ლეონესთან მიმართებით. აქაც VII თავის შესაბამისად, საერთაშორისო ინტერვენციის მუქარის საფუძველზე, ხუნტას მოეთხოვა ძალაუფლების დათმობა, დემოკრატიულად არჩეული მთავრობისა და კონსტიტუციური წესრიგის აღდგენა.

მოკლედ რომ ვთქვათ, ჰაიტსა და სიერა ლეონეს შემთხვევებში, ადამიანის უფლებების დაცვის საფუძვლით მოხდა გაეროს იძულებითი ღონისძიებების გამოყენება დემოკრატიზაციის აღსადგენად.

დასკვნის მაგიერ

ჩვენს მიერ ზემოთ განხილული ნორმატიული ბაზისი (წესდების VII თავი) ისევე როგორც მისი გამოყენების განხილული პრაქტიკა ცხადყოფს, რომ VII თავის გამოყენების არსებით და აუცილებელ წინაპირობას წარმოადგენს გაეროს უშიშროების საბჭოს, განსაკუთრებით კი მისი ხუთი მუდმივი წევრის პოზიცია, რომ მოცემული სიტუაცია საფრთხეს უქმნის საერთაშორისო მშვიდობასა და უსაფრთხოებას. მსგავსი შეფასების საფუძველი შეიძლება გახდეს აგრესია (სახელმწიფოთაშორის კონფლიქტებში), ასევე ადამიანის უფლებათა მასობრივი დარღვევები, დემოკრატიული რეჟიმის აღდგენის ინტერესი და სხვ.

გაეროს უშიშროების საბჭოს რეზოლუციებით აფხაზეთში, საქართველო კონფლიქტი დღემდე არ შეფასებულა, როგორც საფრთხე მშვიდობისა და უსაფრთხოებისათვის. მსგავსი შეფასება არსობრივად გულისხმობს VII თავის ამოქმედების აუცილებლობას. სამწუხაროდ, საქართველოს მხარის მიერ საკითხის არაერთგზის დაყენების მიუხედავად, გაეროს უშიშროების საბჭოს რეზოლუციებში ერთმნიშვნელოვნად არ დაფიქსირდა ქართველი მოსახლეობის მიმართ აფხაზური მხარის მიერ განხორციელებული ეთნიკური წმენდა.

თუ მხედველობაში არ მივიღებთ გალის 1998 წლის მაისის მოვლენების შემდეგ მიღებული რეზოლუციის (№1187, 30 ივლისი) ფორმულირებებს, რომელიც აფხაზურ მხარეს მოუწოდებს უპირობოდ და დაუყოვნებლივ დააბრუნოს ყველა იძულებით გადაადგილებული პირი და გმობს აფხაზური ძალების მიერ სახლების დანგრევის ფაქტებს, რომლის მოტივად სავარაუდოდ მშობლიური კერებიდან ხალხის განდევნა დასახელდა, რეზოლუციებში ეთნიკურ წმენდასთან დაკავშირებით მხოლოდ ეუთო-ს სამიტებზე მიღებულ გადაწყვეტილებებზე მახვილდება ყურადღება.

ყველაზე მკვეთრი ამ თვალსაზრისით გაეროს 1997 წლის 30 იანვრის №1096 რეზოლუციაა, რომელიც მეცხრე პუნქტში მიუთითებს ეუთო-ს ლისაბონის სამიტის დასკვნებზე და კიდევ ერთხელ აცხადებს კონფლიქტის შედეგად მომხდარი დემოგრაფიული ცვლილებების მიუღებლობას, ხოლო მე-10 პუნქტში გმობს ეთნიკური ნიშნით განხორციელებულ მკვლელობებს და ძალადობის სხვა აქტებს, რომელიმე მხარის პასუხისმგებლობის მითითების გარეშე.

აღსანიშნავია, რომ 1998 წლიდან უშიშროების საბჭოს რეზოლუციებში ამოღებულ იქნა ზემოაღნიშნული რეზოლუციის მე-10 პუნქტი, ხოლო მითითებამ ეუთო-ს სამიტების (ლისაბონი, სტამბოლი) გადაწყვეტილებებზე დოკუმენტის სარეზოლუციო ნაწილიდან მის პრეამბულაში გადაინაცვლა.

იგივე შეიძლება ითქვას ადამიანის უფლებების მასობრივი დარღვევის ფაქტებზე, რომელთაც ამჟამადაც აქვთ ადგილი აფხაზური რეჟიმის მიერ, რომლის უკანონო და არადემოკრატიული ხასიათი იმთავითვე წარმოადგენს მეორე საფუძველს, რომ დღის წესრიგში დადგეს გაეროს წესდების VII თავის გამოყენების საკითხი.

უნდა გავითვალისწინოთ, რომ გაერო წარმოადგენს სახელმწიფოთა გაერთიანებას. გაეროს შეუძლია მოქმედება მხოლოდ წევრი სახელმწიფოების ნების შესაბამისად. გაეროს წესდების VII თავის საფუძველზე გადაწყვეტილებების მისაღებად კი გადამწყვეტია უშიშროების საბჭოს მუდმივი წევრების პოზიცია. ეს გადაწყვეტილებები შეიძლება დაიბლოკოს გაეროს უშიშროების საბჭოს მუდმივი წევრებიდან (აშშ, რუსეთის ფედერაცია, დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი, ჩინეთი) თუნდაც ერთის მიერ ვეტოს უფლების გამოყენებით.

ჩვენ მიერ ზემოთ განხილული გვაფიქრებინებს, რომ გაეროს წესდების VII თავი თეორიულად შეიძლება გახდეს მექანიზმი საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის აღსადგენად და სეპარატისტული რეჟიმის გასანეიტრალებლად. ხაზგასასმელია, რომ ამ რეჟიმმა ეთნიკური წმენდა მოაწყო ქართველი მოსახლეობის წინააღმდეგ და ახლაც ინარჩუნებს ამ სტატუს კვოს, რაც პრაქტიკულად რეგიონალური მშვიდობისა და უსაფრთხოების დარღვევას უტოლდება. არსებობს ამ პრობლემის საერთაშორისო ძალისხმევით გაეროს წესდების VII თავის საფუძველზე სამართლებრივი გადაწყვეტის თეორიული შანსი. სამწუხაროდ, რთულია მიაღწიო სამართლებრივ გადაწყვეტას ძალაზე დამყარებულ თანამედროვე საერთაშორისო უსაფრთხოების სისტემაში. ერთობ რთულია ასევე პროგნოზების გაკეთება. პროგნოზების დრო არც არის. ახლა მოქმედების დროა. საკუთარი სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენისა და დაცვის უფლება კვლავაც რჩება გაეროს წევრი სახელმწიფოების სუვერენულ პრეროგატივად.

__________________

1. World Conflict Map, 1996. By PIOOM (Interdisciplinary Research Program on Causes of Human Rights Violations), Leiden, 1997.

2. Th.C.Van Boven, ,,The United Nations Commission on Human Rights and Violation MR and FF”, Netherlands Int. Law. Review, Vol.14, No.4, 1968, p.377

3. UN Doc. S/RES/232 (1966, December 16); UN Doc. S/RES/253 (1968, May 29);

4. UN Doc. S/RES/418 (1977, November 4)

5. ICI, Reparations for Injuries Suffered in the Service of the UN, 1949, 11 April

6. UN Doc. S/RES/794 (1992) 1992 წლის 3 დეკემbერი, იხ www.un.org

7. მაგალითად, ბოსნია-ჰერცოგოვინის შემთხვევა, იხ. UN Doc. S/RES/770 1992 წლის 13 აგვისტო