— ამ საქმისთვის ჩამოდით?

— დიახ.

— ერთი დანამდვილებით მიამბეთ, რა ხდება გურიაში? მე ვკითხულობ ყველა კორესპონდენციებს გაზეთებში, მაგრამ გადამეტებული ხომ არა არის რა?

— „ცნობის ფურცელში“ ჩემი კორესპონდენციები არის და მე ვცდილობ, ყოველთვის სიმართლე დავიცვა, – ვუთხარი მე.

— ნუთუ მართლა ისე გადაწვეს მთელი ოზურგეთი, რომ ხმა არავის ამოუღია?

— არავის, სრულ სიჩუმეში გადაიწვა.

მან თავი გააქნია და მითხრა:

— მე მაინტერესებს ნასაკირალის ამბავიც, წავიკითხე თქვენი წერილი.

ჩემი წერილი სავსებით არ გამოხატავდა ხალხის იმ სულიერ განწყობილებას, რასაც ისინი განიცდიდნენ... და მე ვუამბე: რა აღტყინება იყო ხალხში, როგორ ეხმარებოდა და უწყობდა ხელს დიდი და პატარა ნასაკირალის თავდაცვის საქმეს. ხალხი დარწმუნებული იყო, რომ მთავრობა დამარცხდება და იძულებული იქნება, დათმობის გზას დაადგეს.

დიდი ყურადღებით მისმენდა და გაკვირვებით მითხრა:

— როგორ, ნუთუ სამოცდაათი წლის ბებერი დედაკაცი მიდიოდა ნასაკირალზე ფეხით და მიჰქონდა სანოვაგე? თქვენ თვითონ ნახეთ?

— დიახ, თვითონ ვნახე. მოჰქონდა სოფელ მაკვანეთიდან თავისი შვილებისა და შვილისშვილებისათვის მჭადები, ქათმები, ღვინო.

მას ძალიან აინტერესებდა, როგორ ცხოვრობდა ხალხი, როდესაც გაფიცულები იყვნენ მთავრობის წინააღმდეგ და დაწესებულებებში არ დადიოდნენ, სხვათა შორის, მე ვუამბე, რა სასიამოვნო ცხოვრებას ეწეოდა ხალხი სექტემბრიდან იანვრამდე.

— დიახ, ამ სამი თვის განმავლობაში ნამდვილი კომუნიზმი იყო გურიაში. თითქმის, კერძო საკუთრება აღარ არსებობდა და რადგანაც სანოვაგის კრიზისი ჩამოვარდა, როგორ ეხმარებოდნენ მცხოვრებნი ერთმანეთს, მიჰქონდა ერთს მეორესთან სანოვაგე, რაც მას ჰქონდა და სამაგიეროდ იღებდა იმას, რაც მას არ ჰქონდა, სულერთია, იყო შინ თუ არა მასპინძელი.

ილია ცოტა ხანს ჩუმად იყო და შემდეგ ღიმილით მითხრა:

— ეს კომუნიზმი არ არის, ეს ურთიერთდახმარებაა.

მე შემრცხვა. პასუხის დრო აღარ მომცა.

— აქ დავსხდეთ ცოტა ხანს. მინდოდა ალიხანოვის შესახებ მეკითხა.

სხდომა გათავდა. გოგელია წამოვიდა ჩვენსკენ და მოშორებით გაჩერდა. დავუძახე და გავაცანი ილიას. ვუთხარი, რომ მას სახლ-კარი გადაუწვეს და ამჟამად დამწვრების რწმუნებულია. ილიამ იმასაც გამოჰკითხა ნასაკირალის ამბავი.

— რა მიზეზი იყო, რომ გურულები თავს დაესხნენ პლასტუნებს სასაკირალზე?

— ბატონო, ჩვენ გვეგონა, ჩვენ დაგვესხა, თვარა ჩვენ როგორ დავეცემოდით. ჩვენ, ბატონო, ძმობა გვინდა ყველასთან. ჩვენი პროგრამა... და მოუყვა სხაპასხუპით პროგრამა „მინიმუმს“. ილია ღიმილით უგდებდა ყურს და ჰკითხა:

— ახლა რას ფიქრობენ გურულები?

— ახლა, ბატონო, თქვენ უფრო მოგეხსენებათ, მაგრამ უნდა მოგახსენოთ, რომ ჩვენ ჩვენი ახალთაობის ძალას ვგრძნობთ. ან უნდა გავიმარჯვოთ, ან უნდა შევაკვდეთ მტერს. იარაღი გვაკლია, იარაღი, თვარა...

კრება თანდათან დაიშალა. თავმჯდომარე თამარ გრუზინსკაიამ ჩვენსკენ გამოსწია. ილია სწრაფად ადგა, მიეგება დი ორივენი მოგვიახლოვდნენ.

— ძალიან მოხარული ვარ, – გვითხრა თამარ გრუზინსკაიამ, – რომ ფულს თქვენი სურვილებისამებრ პირდაპირ ჩქარა გადავგზავნით ოზურგეთში.

ილიამ გააცნო გოგელია და უთხრა:

— აი, ეს გურული, მართალია, სახლ-კარი გადაუწვეს, მაგრამ მთავრობასთან საბრძოლველად იარაღს არ ყრის. ნამდვილი რევოლუციონერია – მერე მიუბრუნდა გოგელიას და უთხრა:

— თქვენ იცით, ეს კნეინა გრუზინსკაია, ჩვენი თავმჯდომარე, საქართველოს რომ თავის მეფე ჰყოლოდა, ეს ახლა ჩვენი დედოფალი იქნებოდა. გოგელიამ სწრაფად შეხედა გრუზინსკაიას.

— ოჰ, ბატონო, ეს რომ ჩვენი დედოფალი ბრძანებულიყო ერთ წელიწადს კიდევ მოვითმენდი, დავიცდიდი და რევოლუციას არ მოვახდენდი.

ილიას გაეცინა.

— რა თქვა? – იკითხა თამარ გრუზინსკაიამ, რომელიც გოგელიას ჩქარ ლაპარაკს და გურელ კილოს ვერ მიხვდა. ჭავჭავაძემ აუხსნა რუსულად.

გრუზინსკაიამ გაიცინა და უპასუხა ქართულად:

— მე ძალიან მოხარული ვარ, რომ ასეთი შეწუხება არ მოგაყენეთ და არ გალოდინეთ რევოლუციის გაკეთება.

თუ წეღან თამარ ვერ მიხვდა გოგელიას ლაპარაკს, ახლა გოგელიამ ვერ აითვისა თამარის ფრანგული აქცენტით ნათქვამი.

და როდესაც ილიამ იმასაც განუმარტა, სწრაფად წარმოთქვა:

— რა ბრძანებთ, ბატონო, თქვენისთანა დედოფლისათვის შეწუხებას ბედნიერად ჩავთვლიდი.

ილიას გაეცინა და თქვა:

— რით არ არის ახლა ეს გურული გლეხი „светский“ კაცი, – და მიუბრუნდა ისევ გოგელიას:

— თქვენ, გურულებს, რომ არ გიყვართ მეფეები და თავადები?

— თქვენისთანები გვიყვარს ბატონო, თქვენი „კაკო ყაჩაღი“ ჩვენ ყველამ ზეპირად ვიცით.

ილიას ესიამოვნა მისი სიტყვები და მხარზე ხელი დაადო.

— სად გისწავლია?

— სოფლის სკოლა გავათავე და შემდეგ მუშად ვიყავი ბათომში – როტშილდის ქარხანაში.

ხალხი წავიდ-წამოვიდა, გრუზინსკაია გამოგვემშვიდობა.

— მთავარი ისაა, განაგრძო ილიამ, – რომ ახლა დიდი მოთმინებაა საჭირო ხალხისათვის, რომ ამ საშინელ დროს ფიზიკურად გადარჩეს.

— მთავარი, ბატონო, ჩვენთვის იარაღია.

— იარაღი კარგია, მაგრამ ახლა მთავრობა გვპირდება, ყველას მოგისმენთ და ცხოვრებას გავუადვილებთ ხალხსო.

— თქვენ გჯერათ, ბატონო?

— მჯერა? დაჯერების რა მოგახსენო, – თქვა ილიამ, – მაგრამ ჩვენი აზრი მაინც უნდა გავაგებინოთ და, შეიძლება, ნაკლები მსხვერპლის გაღება დაგეჭირდეს. იცით თქვენ თუ არა, ყმაწვილო, რომ ცხოვრება ასეთი რამ არის, რომ არასოდეს არ ეწყობა პროგრამის მიხედვით...

— ჩვენი პროგრამა არ მოგწონთ, ბატონო?

— მე არ მითქვამს, არ მომწონს-მეთქი, მაგრამ საქმე ჩემ მოწონებაზე კი არ არის. უფლებას მთავრობა ასე ადვილად არ დათმობს. მე ძალიან ვწუხვარ, რომ არ ვიზიარებ გურულების ზოგიერთ დებულებას, იმ კუთხის ხალხისა, რომელსაც თქვენ ეკუთვნით.

— გაიზიარეთ, ბატონო, გაიზიარეთ!

ჭავჭავაძეს გაეცინა და ლაპარაკის საგანი შეცვალა:

— ალიხანოვი რომ ჩამოვიდა და კრება მოახდინა, იმ კრებაზე იყავით?

— აჰ, არა ბატონო, როგორ შეიძლებოდა, იქ ჩვენ გავგზავნეთ მოხუცებულები: ოთხმოც-ოთხმოცი წლის კაცები. იგინიც ტალახში ჩააჩოქეს და ჩვენ რომ ვყოფილიყავით...

— ალიხანოვ-ავარსკი განათლებული კაცია და მე მიკვირს, როგორ თქვა, სჯობია ათი უდანაშაულო კაცი ჩამოვახრჩოთ, ვიდრე ერთი დამნაშავე განვათავისუფლოთო. კარგია, რომ გურულებმა თავი შეიკავეს და წინააღმდეგობა არ გაუწიეს. ძალიან ულმობელი კაცია ალიხანოვი.

ჩვენ უკანასკნელნი გამოვედით შენობიდან, გამოვიარეთ ბაღში და ჩამოვედით მაშინ სასახლის ქუჩაზე.

— მე მინდა კიდევ გნახოთ, – მითხრა ილიამ, – კიდევ ბევრი რამ მინდა გკითხოთ. თქვენ ვერ წარმოიდგენთ, რა დანაკლისია ჩემ ცხოვრებაში ის, რომ არასოდეს დრო არ მქონია მთლიანად გამეცნო ჩვენი ქვეყანა; ავიღოთ, თუნდა, გურია, აჭარა, სამეგრელო. არ მქონია საშუალება მეცხოვრა ამ კუთხეებში ცოტა ხნით მაინც. და ერთი საუკეთესო ჩემი მეგობართაგანი კი გურული იყო, პეტრე ნაკაშიძე, ილიკოს მამა. ახლა არც კი ვიცი სად არიან მისი შვილები. ვიცი, რომ თქვენ და ილიკო რუსეთში იყავით, რომ ახლა გურიაში ხართ, მაგრამ სხვები? მინდა ყველას ამბავი გავიგო. იქნებ, გამოიაროთ ჩემთან. ჩვენ ბევრ რამეზე ვერ მოვასწარით ბაასი, ოლღასაც ძალიან ესიამოვნება თქვენი ნახვა. – გამომემშვიდობა და გასწია ერევნის მოედნისაკენ. გოგელია და მე კარგა ხანს ვუცქეროდით, თუ როგორ მიდიოდა ის ნელი ნაბიჯით, თავაწეული, პაპიროსის წევით.

1906 წელს დამატუსაღეს. მე მაბრალებდნენ გურულებისათვის იარაღის საყიდლად ფულის შეგროვებას, ჩემს მეუღლეს კი – ტოლსტოის იდეების გავრცელებას ხალხში, „რომელსაც „უმეცარი სოციალ-დემოკრატები ხელს უწყობდნენ, რადგანაც თვითონაც არ იციან, რა უნდათ“. პირდაპირ ასე გამომიცხადა პოლკოვნიკმა ტოლმაჩევმა, როცა დატუსაღებული მიმიყვანეს მასთან. ტოლმაჩევი იყო დამსჯელი რაზმის უფროსი, გამოგზავნილი გურიაში ალიხანოვის შემდეგ.

მერე მკითხა:

— თქვენ გაქვთ მიწერ-მოწერა პოეტ ილია...“ – კარგა ხანს ეძება ქაღალდებში და ბოლოს ამოიკითხა გვარი, – ჩავ ჩავ-ჩავაძესთან! არა? წაგიკითხავთ მისი ნაწარმოები? მოგწონთ? თანაუგრძნობთ თუ არა, ჩავ-ჩავაძეს? ქართველებს უყვართ ჩავჩავაძე?

— უთუოდ უყვართ, სახელმწიფო საბჭოში რომ აირჩიეს, – ვუთხარი მე. დაჩუმდა, პატარა ხანს მერე ისევ მკითხა:

— თქვენ რა ილაპარაკეთ მიტინგზე ჭავჭავაძის შესახებ?

— არაფერი არ მილაპარაკნია ჭავჭავაძის შესახებ, – ვუთხარი მე. არ ვიცი, დამიჯერა თუ არა, მაგრამ მეტი აღარაფერი უკითხავს, შემდეგ მელაპარაკა დამწვრების შესახებ. ერთი თვის შემდეგ გამანთავისუფლეს სატუსაღოდან და ჩემი მეუღლე და მე ორივენი გადმოგვასახლეს გურიიდან.

გადმოვიბარგეთ ისევ თბილისში.

1907 წლის გაზაფხულზე ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების გამგეობამ თავისი სახსრების გასაძლიერებლად განიზრახა დიდი სეირნობის გამართვა. დიასახლისად მოწვეული იქნა ილიას მეუღლე, ოლღა. ოლღას სახელმა აუარებელი ნივთები შეკრიბა ლატარიისათვის. ნივთები შემომწირველებს თვითონ მოჰქონდათ, ვაგროვებდით დავით სარაჯიშვილის სახლში, იმ სახლში, სადაც ახლა საქართველოს საბჭოთა მწერლების კავშირის სახლია. იმ დროს აშენებდნენ ბაღს, რგავდნენ ხეებსა და ყვავილებს. ნივთები გვქონდა დაწყობილი შუშაბანდიან აივანზე, ქვედა სართულში, მეორე, ღია, აივანი არ იყო ჯერ დასრულებული. შუშაბანდი დაკეტილი გვქონდა და გასაღები ოლღას ჰქონდა შენახული. სარაჯიშვილის მეუღლე ხშირად ჩამოდიოდა და გვეხმარებოდა ნივთების გადარჩევაში და დანაწილებაში ლატარიის ბილეთებისათვის.

ერთხელ სადილად აღარ გამომიშვა სარაჯიშვილის მეუღლემ და მეც დავრჩი. დავით სარაჯიშვილიც სწორედ ამ სადილზე გავიცანი. ჩემს გარდა კიდევ იყო სადილად ჩვენი სასიქადულო მსახიობი ქალი – ნატო გაბუნია-ცაგარელი. ვისხედით მაღლა სართულში, პატარა სასადილო ოთახში, როგორც ისინი ეძახდნენ იმ ოთახს, სადაც ახლა მწერლების კავშირის გამგეობის თავმჯდომარის კაბინეტია. სადილის დროს ლაპარაკი სულ ილიას ირგვლივ იყო. დავ. სარაჯიშვილი ძალიან უკმაყოფილო იყო პარტიების და, განსაკუთრებით, ფედერალისტების პარტიის სიჩუმით. მხოლოდ ფ. გოგიჩაიშვილის გაზეთმა „ივერიამ“ ამოიღო ხმა, რომელმაც უფერულად ჩაიარაო. ილია ერთთობ თავმოყვარეა რომ თვითონ ილაპარაკოს თავის დამსახურებაზე ხალხის და სამშობლოს წინაშე და დაიცვას თავის თავიო. ეს ისედაც ცხადი უნდა იყოს ყველასათვისო, მაგრამ არაუშავს, მოვა დრო, და საქმენი მისნი არ დარჩებიან ხმად მღაღადებლისად უდაბნისა შინა-ო, და დალია ილიას სადღეგრძელო, „შეუდარებელი ილიას, ერთადერთი ნამდვილი ქართველი პატრიოტის, ხალხის მოამაგის, დიდი ადამიანის და მწერლის“ სადღეგრძელო. მერე მიუბრუნდა ნატოს და უთხრა:

— ნატო, რა მხიარული სიცილი იცის ილიამ, გახსოვს, შენ რომ ის აზნაურის ქვრივი წარმოადგინე, როგორ იცინოდა?!

— ეს რად გინდა, ბატონო დავით, აი, აბა, ამას წინათ გენახა, როგორ ვაცინე, ისეთი ფარსი მოვუწყვე, შენ ნუ მომიკვდები, რომ...

— რა ფარსი? აბა, ჩვენც გვიამბე, – თხოვა დავითის მეუღლემ.

— ამას წინათ ი, რ-ს ცოლი მოუკვდა. ჩემი დიდი მეგობარი იყო ის ქალი. ძალიან კარგი ქალი იყო: ქმრის პატივისმცემელი, ქმარსაც ძალიან უყვარდა მეგონა, იმ გასაწვალებელს. თბილისში არ ვიყავი, როდესაც დავბრუნდი, გავიგე, რომ ეს ქალი გარდაცვლილა. ძალიან მეწყინა, შევწუხდი. უფრო ქმარი მებრალებოდა, რა ეშველება, თავს მოიკლავს-მეთქი, საქმე არა გაქვსო, – მითხრეს, ქმარმა, ერთი კვირა არც კი გასულა, ქოლი შეირთო, ახალგაზრდა ქალი, და არხეინად გრძნობს თავსო. ისე გამაბრაზა ამ ამბავმა, ადამიანო, რომ აღარ ვიცოდი, რა მექნა. წავედი შინისკენ, მივდივარ ერევნის მოედანზე ტრამვაიში ჩასაჯდომად და ვფიქრობ, რანაირად ამოვიყარო რ-ს ჯავრი-მეთქი. ვხედავ, ჩემსკენ მოდის ილია, მინდა დაველაპარაკო რომ, ამ დროს ვხედავ, მეორე ტრამვაიდან ჩამოხტა ი. რ. და ისიც ჩემსკენ მოდის. რა ქალი ვიქნები, შენ თუ არ გახტუნავე-მეთქი, გავივლე გულში და ილიას საჩქაროდ უთხარი: – ილია, შენ გენაცვალე, პატარახანს დაიცადე ერთ ფარსს გიჩვენებ-მეთქი, და თავში ცემით და მოთქმით გავექანე ი. რ-ისაკენ. ი. რ. მოდიოდა ახალ ტანისამოსში, თეთრი ჟილეტით და წითელი გალსტუკით გამოწყობილი. წავიშინე თავში ხელი: ვაი, შენ საცოდავო, ვაი, შენ უბედურო, რა გითხრა, როგორ განუგეშო, იმისთანა ცოლის დამკარგავი-მეთქი. სად არის შენი ცოლი! სად არის ჩემი ნინო? რაღა გეშველება უიმისოდ აღარ ვიცი, შენ გიტირო თუ იგი-მეთქი? ხალხმა მოიყარა ჩვენს ირგვლივ თავი. გავიხედე ჩუმად, რასაკვირველია, ილიაც დგას და გვიყურებს. მე კიდევ უფრო და უფრო ვუმატე მოთქმას, ჩემებურად დავაყარე შესაბრალისი სიტყვები. ვტირი. ვხედავ: ამ ჩემ რ-ს რაღაცის თქმა უნდა. ხალხი შეწუხებული აქნევს თავს. ბოლოს, როგორც იყო, მივეცი სიტყვის თქმის საშუალება.

— ჰო, რასაკვირველია, ცოლი დავკარგე, მაგრამ, რა მექნა, ახლა სხვა ცოლი შევირთე.

— სხვა ცოლი შეირთე! მომილოცავს, შენი ჭირიმე-მეთქი. გლოვა ძველი ცრუმორწმუნეობაა-მეთქი. ჩვენ დროში გლოვა რა საჭიროა-მეთქი. გენაცვალე, ქალი ყველა ქალია. „იგი წავა და სხვა მოვა ტურფასა საბაღნაროსა“-მეთქი და დავაყარე და დავაყარე ჩემებურად ამგვარი სანუგეშო რეჩები. უნდა გენახათ, როგორი ხარხარი ატყდა ირგვლივ და რა მხიარულად იწყო ხალხმა დაშლა. გავიხედე ილიასაკენ, ისიც კვდება სიცილით, ამდენხანს ვცდილობდი რ-ს არ დაენახა ილია, მაგრამ ახლა ისე მოვტრიალდი, რომ დავანახვე. ოჰ, უნდა გენახათ როგორ გაბრაზდა, გამომშვიდობებაც კი დაავიწყდა, ისე გაიქცა. მე კი გული მოვიფხანე. მა რა იყო, ერთი კვირაც არ იგლოვა, გეთაყვა, ილიაც ხომ ვაცინე.

დავითიც და მისი მეუღლეც გულიანად იცინოდნენ. მგონია, ნატოს განსაკუთრებული მანერა თხრობისა ხდიდა ამ ამბავს უფრო სასაცილოდ.

* *

როგორღაც უცებ, მოულოდნელად, გრიგალივით შემოიჭრა ხმა ჩვენს ეზოში: ილია ჭავჭავაძე მოკლესო.

— სად? როდის? – გაისმა მეორე ეზოში, ყველა ახლომახლო ეზოებიდან გამოვიდა ხალხი.

— სად მოკლეს, რად მოკლეს? – კითხულობდა ყველა.

— ტყუილი იქნება!

— ილიას ვინ მოკლავდა?

— აბა, რას არ გამოიგონებენ!

მაგრამ ის, რაც არ იყო დასაჯერებელი და რაც ელვის სისწრაფით მოედო ჩვენს უბანს, მაგრამ ჩვენ მაინც არ დავიჯერეთ, დასაჯერებელი გახდა, როდესაც მარიამ ივანეს-ასული დემურია ამოვიდა ჩვენს აივანზე შეწუხებული.

— მართალია?

— მართალია. ილია მოკლეს გუშინ საღამოს.

— შეუძლებელია, იქნება შეცდომაა?

— შეუძლებელი შეიძლო ვიღაცას წყეულმა ხელმა, – თქვა მარიამმა და ცრემლები გადმოცვივდა თვალებიდან. – აი, გაზეთშიც წერია – და მან მოგვაწოდა გაზ. „ისარი“, სადაც ეწერა, რომ „საგურამოს გზაზე გუშინ მოკლეს ილია და დაჭრეს მისი მეუღლეო“. აქეთ მოვდიოდი და შემოვიარე, იქნებ, არ იციან-მეთქი. შეგატყობინეთ. რედაქციაში შემოიარეთ, კრება უნდა დავნიშნოთ. ახლა რედაქციაში მეჩქარება, – თქვა მან და საჩქაროდ წავიდა.

ჩვენ, ილიკო და მე, მაშინვე გავიქეცით „ისრის“ რედაქციაში. ვინც გვხვდებოდა ყველა შეწუხებული შემოგვძახებდა:

— გაიგეთ?..

— ნახეთ, ვინ მოკლეს!..

— ხედავთ, რა სირცხვილი ვჭამეთ!..

შეწუხებული, გაფითრებული, პირდაპირ გიჟივით შეგვეფეთა წინ, თმაგაბურძგნული და უქუდოდ, იროდიონ ევდოშვილი. ერთ წუთს შეჩერდა. თრთოდა, ცრემლები სცვივოდა თვალებიდან: „ღმერთო ჩემო! ღმერთო ჩემო!“, – სხვა რამის თქმა ვერ მოახერხა და გაიქცა.

„ისრის“ რედაქციაში პირველ ოთანხი ხალხს მოეყარა თავი, იაკობ გოგებაშვილიც იქ იჯდა შეწუხებული, მეორე ოთახში არავის უშვებდნენ ახლო თანამშრომლების გარდა. ილია აგლაძე თავჩაღუნული იჯდა და რაღაცას წერდა გაჩქარებული.

ერთ წუთს გიორგი ლასხიშვილი მოგვიბრუნდა და თქვა:

— აბა, ვინ მოიფიქრებდა, ილიკო, რომ ვინმეს ხელი აღიმართებოდა ილიას მოსაკლავად?

სტამბიდან ვიღაცამ მოირბინა, ჯაბადარს თხოულობენ ასოთამწყობნიო.

დიომიდე კილაძემ ამოწყობილი ფურცლები ამოიტანა.

— ხომ აწყობენ მუშები ახალ ცნობებს? – ჰკითხა გიორგი ლასხიშვილმა.

— აწყობენ, მაგრამ ის ავაზაკი ჯაში მოვიდა.

— არ შეუშვათ არავინ სტამბაში, – გასცა განკარგულება ლასხიშვილმა.

თბილისი ახმაურდა, ყველგან კრებები, დეპუტაციების არჩევნები, პანაშვიდები, სიტყვები. ქალების კრებაც იყო ჟურნალ „ნაკადულის“ რედაქციაში. ამ კრებაზე აგვირჩიეს სამი ქალი: მწერალი ეკატერინე გაბაშვილი, მსახიობი ელისაბედ ჩერქეზიშვილი და მე. ჩვენ უნდა წავსულიყავით საგურამოში და იქიდან გამოვყოლოდით ცხედარს.

გავემგზავრეთ ეტლით. მწუხარე მგზავრობა იყო ჩვენი მგზავრობა. ეკატერინე იჯდა და ხშირად წამოიძახებდა მწარედ: „მოკლეს ღვთაებრივი ილია“, – და დაირტყამდა მუხლებზე ხელს თავის ქნევით.

„ვაი, ვაი, რა კაცი მოკლეს“, – იძახდა ელისაბედ ჩერქეზიშვილი და ირტყამდა ხელს ხან ერთს, ხან მეორე ლოყაზე.

მშვენიერი დარი იყო, გადახრილი მზე აშუქებდა მყინვარს და ეკატერინე იგონებდა მყინვარის შესახებ ილიას დაწერილ ლექსებს. მთელ თავებს „აჩრდილიდან“, „განდეგილიდან“ და სხვ. მტკვარს რომ გავუსწორდით, წარმოთქვა: „აჰ, ღვთაებრივო ილია, კვლავ შენი მტკვარი „მირბის ქუხილით“ და შენ არ გესმის მის ქუხილში „მშობლიური გრგვინვა“, აჰ, ღვთაებრივო ილია, გავიმეორებ შენვე სიტყვებს: „შევკვნეს, შევსტირი მე ამა ზვირთთა, თითქოს მათ შთანთქეს ჩვენი წარსული.“

— მთელი გზის მანძილზე ის ლაპარაკობდა მხოლოდ ილიას შესახებ. გვიამბობდა, თუ რა ბრძენი იყო, რა კეთილი, როგორ ეხმარებოდა და ამხნევებდა დამწყებ მწერლებს.

— ის რომ არა, იქნებ, მე არც არაფერი დამეწერა ჩემს სიცოცხლეში. ყველაფერს მოგისმენდა და გასწავლიდა.

სხვათა შორის, მან გვიამბო, როგორ დააარსა ქართველი ქალების ერთმა ჯგუფმა სამკერვალო სკოლა ილიას რჩევით.

— ქალებმა შევაგროვეთ ცოტაოდენი ფული, გვინდოდა სკოლის გახსნა, მაგრამ იმდენი არ იყო, რომ გვყოფნოდა და განვიზრახეთ რამე სავაჭრო მაღაზია გაგვეხსნა და პატიოსანი ვაჭრობით შემოსული ფული მოგვეხმარა, მაგრამ ჩვენ ამის შესრულება ვერ გავბედეთ და ილიასთან წავედით საკითხავად.

ილიამ გულდასმით მოგვისმინა, ცოტახანს დაფიქრდა და გვითხრა:

— რა სავაჭროს გახსნას აპირებთ?

— კოლონიალურს, – ვუთხარით ჩვენ.

— არ გირჩევთ, – გვითხრა მან, – სად შეგიძლიათ თქვენ, ქალებს, მეტოქეობა გაუწიოთ გამოქნილ ვაჭარს. ის ბრინჯში სილას გაურევს, ლობიოში მიწას და კენჭებს ჩაყრის, ფქვილში ქერის ფქვილს და მტვერს აურევს, წონაში მოატყუებს მყიდველს. უკანასკნელი ხარისხის საქონელს პირველ ხარისხად გაასაღებს, დაქირავებულ ხალხს ექსპლოატაციას გაუწევს. თქვენ კი, რასაკვირველია, ამას ვერ შესძლებთ და, რომ შესძლოთ, ვერ იკადრებთ, და თუ იკადრებთ, მაშინ რაღა ახალი და პატიოსანი ვაჭრობა გამოვა. მაშასადამე, თქვენ საქონელი უნდა გაყიდოთ უფრო ძვირად და მაშინ ხალხი თქვენთან კი არ ივლის, წავა იმასთან, სადაც უფრო იაფი იქნება. გამოცდილი ვაჭრები გაიმარჯვებენ, თქვენ კი ჩქარა გაკოტრდებით და ვაი-ვაგლახით შეგროვილი თანხაც ხელიდან გამოგეცლებათ. უმჯობესია სახელოსნო სკოლა გახსნათ მაგალითად, ჭრაქერვის სკოლა: ხელობასაც შეასწავლით ქალებს, რაც ცხოვრებაში გამოადგებათ, და ცოტაოდენი შემოსავალიც გექნებათ.

ჩვენც დავუჯერეთ ილიას და გავხსენით ჭრაკერვის სკოლა.

როდესაც საგურამოში ჩავედით ჯერ კიდევ ადრე იყო, ილიას მოურავი, ჯაში, შეგვხვდა რაღაც ჩაღამებული თვალებით, შეშფოთებული. იმ საღამოს ილიას ცხედარი არ გვინახავს. გავედით კაკლის ხის ძირას, სადაც რამდენიმე კაცს მოეყა რა თავი; ზოგი თბილისიდანაც იყო ჩამოსული. კაკლის ზემოთ საფუტკრე იყო და საფუტკრეს ზემოთ – ვენახი. კაკალთან ერთი ჩემი ძველი ნაცნობი მეფუტკრე – მასლოვი ვნახე, რომელიც ახლა, თურმე, ჭავჭავაძესთან მუშაობდა მეფუტკრედ. მასლოვი ძალიან შეწუხებული იყო.

— აჰ, რა კაცი მოკლეს, რა კაცი! – ამბობდა ის, – ჭკვიანი, განათლებული, პატიოსანი, სამართლიანი, ხალხის მოამაგე. თქვენ ვერ წარმოიდგენთ, რა დახმარებას უწევდა ის ახლო-მახლო ხალხს რჩევით, დარიგებით თუ საქმით. მართალია, სოციალისტი არ იყო, საკუთრება სწამდა, მაგრამ რა პატივისცემით ეპყრობოდა სხვის საკუთრებასაც. ერთი ფუჩეჩი რა არის, სხვისას არ ინდომებდა, მაგრამ თვითონაც ბეჯითად თხოულობდა, რომ სხვასაც პირნათლად შეესრულებინა თავისი მოვალეობა. პირდაპირ გაუგებარია, რატომ უნდა ჰყოლოდა მტრები ასეთ ადამიანს!..

დაღამდა. დაგვიძახეს სახლში. ქვემო სართულის დიდ ოთახში რაღაც პატარა ბჟუტუნა ბჟუტავდა. ოთახში შეგროვილი ხალხი ლანდებივით მოჩანდა.

— „დაბრძანდით, ვახშამი მიირთვით“, – გვითხრა ვიღაცამ.

თითო პატარა ნაჭერი შავი, უხარშავი ხორცი და თითო ნაჭერი პური მოგვიტანეს და უთეფშოთ დაგვიდგეს გადაუფარებელ მაგიდაზე.

— თეფშები? – იკითხა ელისაბედმა:

— სად არის, ბატონო, თეფშები, – დაიძახა იმავე ხმამ. ამბობდნენ, ჯაშის ხმააო, სიბნელეში არ ჩანდა.

— დანა-ჩანგალი?

— არც დანა-ჩანგალია.

— არც დანა-ჩანგალია, – გაუკვირდა ელისაბედს, – აბა, ასე უნდა ვგლიჯოთ?!

— არ არის, ბატონო, არა, – თქვა წყრომით იმავე ხმამ.

გათავდა ვახშამი, გაგვიყვანეს ერთ ცარიელ ოთახში, მაღლა სართულზე. არც ქვეშსაგები, არც ბალიშები, რაღაც ფალასი მოგეცეს ქვეშდასაგებად.

— ღმერთო ჩემო, ღმერთო, ამას რას ვხედავ, – ამბობდა შეწუხებული ელისაბედი, – ილიას დღეობაზე ხუთასამდე კაცისათვის ყველაფერი იყო, დანა-ჩანგალიც, ჩაის ჭურჭელი, თეფშებიც. ასი კაცი რომ დარჩენილიყო ღამე, – ლოგინიც ყველასათვის ჰქონდათ და ასე უცებ ყველაფრის დატაცება გაგონილა?! რას უყურებს, ნეტავი, ის ავაზაკი ჯაში?..

დილით აივანზე გავედით. მშვენიერი, მზიანი დღე იყო. საუცხოო ხედი გადაშლილიყო: შორს, შორს მზის სხივებით გაბრწყინვებული არაგვი ოქროს ზოლივით ბრჭყვინავდა დაბლა ჭალაში, სოფლის გასწვრივ. მყინვარი თითქოს უცინოდა მზეს თავისი ჭაღარა მწვერვალით. სოფელში აქა-იქ კალოები მოჩანდა, მაგრამ ხალხი არ მუშაობდა.

— აჰ, მოკლეს ღვთაებრივი ილია და აქაურობა აღარ დაატკბობს მის თვალებს... – თქვა ცრემლმორეულმა ეკატერინემ.

დაგვიძახეს ძირს, ჩაი დაგვალევინეს, მაგრამ როგორი ჩაი! არც ლამბაქები, არც კოვზები, ზოგს ჭიქა ერგო, ზოგს გატეხილი ფინჯანი. ოთახებიც თითქმის დაცარიელებული იყო, რაღაც საშინელი ძარცვისა და ტაციობის სუნი სდიოდა ყველაფერს. ჩაის შემდეგ ყველანი გამოვედით გარეთ. უკვე ცხედარი უნდა გამოესვენებინათ ოთახში.

რომ გამოვედით, დავინახეთ: ეზოში, სახლიდან მოშორებითი, დგა მწკრივად რამდენიმე გლეხი. მე ვფიქრობ, ათი-თორმეტი იქნებოდა, უფრო ხანში შესულები იყვნენ. ქალი კი არც ერთი არ იყო.

ჩვენ მივედით გლეხებთან და სალამი მივეცით. ეკატერინემ მიმართა გლეხს, რომელიც ჯოხზე დაბჯენილი უფრო წინ იდგა.

— აქაურები ხართ, საგურამოელები?..

— აქაურები გახლავართ, საგურამოელები.

— მარტო თქვენა ხართ?

— დიახ,

— ცუდი კაცი იყო ილია?

— რას ბრძანებთ, ცუდი რად იქნებოდა? ძალიან კარგი კაცი იყო.

ცხედარი გამოასვენეს, დაასვენეს ოთახში და ჩვენც შიგ შევედით. ეკატერინემ დაიჩოქა თავთან. ილია იწვა კუბოში, გამხდარი, ბაგეებჩაცვინული. შუბლზე, ცალ მხარეს, დაჭრილ ადგილას ყვავილები ეფარა, სახეზე რაღაც გაკვირვება აღბეჭდოდა. მე, თითქოს, ახლა პირველად ვიგრძენი მტკივნეულად, რომ სამუდამოდ დადუმდა ეს ჩაცვინული ბაგეები, დაიხუჭა მისი მეტყველი თვალები და გაშეშდა მისი ხელები, რომლებითაც წერდა „გლახის ნაამბობს“, „განდეგილს“, „აჩრდილს“, და თვალთაგან უნებურად გადმომცვინდაცრემლები. ხალხმა იწყო დენა ოთახში, მაგრამ, ღმერთო ჩემო, ეს რა ხალხი შემოვიდა. მე ახლაც ვერ გამიგია, რა მომივიდა, მაგრამ ნათლად ვხედავდი, როგორ შემოდიოდა უცნაური ხალხი ცალ-ცალკე და ჯგუფ-ჯგუფადაც: ყველაზე უწინ შემოვიდნენ გაბო და პეპია, კაკო და ზაქრო ყაჩაღები, დიმიტრი თავდადებული, მღვდელ-მთავრითა და დიდებულებითა, დედა და შვილი, ოთარაანთ ქვრივი, – ყველა ვინც ილია ჭავჭავაძემ გაგვაცნო თავის უკვდავ ნაწარმოებებში. ყველანი მწარედ ტიროდნენ, მაგრამ ყველაზე უფრო გულამოსკვნით ქვითინებდნენ ოთარაანთ ქვრივი, დედა და ორი ობოლი ბიჭი: ბეჟანი და მისი ძმა. ყველაზე ბოლოს, ნელა, აუჩქარებლად შემოვიდნენ ლუარსაბი და დარეჯანი, თითქოს, გაკვირვებით დასცქეროდა ილიას მდუმარე სახეს ლუარსაბი, თითქოს, რაღაც უნდა თქვასო.

შემოვიდა მღვდელი საცეცხლურით.

— მიიწიეთ ცოტათი, – თქვა ვიღაცამ. ვიღაცამ მოჰკიდა ხელი ეკატერინეს და გავიწიეთ. დავინახე, რომ თბილისიდან ჩამოსული ხალხით იყო ოთახი სავსე. ყველაზე წინ იდგა ივ. რატიშვილი, დ. ო. ნიჟარაძე, სეით იაშვილი, გ. ზდანოვიჩი. გამოასვენეს ილია. გამოვყევით ძვირფას ცხედარს, ეკატერინემ კარებთანვე ტირილით წარმოთქვა ის სიტყვა, რომელიც, უთუოდ, ყველას ჩარჩა გონებაში და რომელიც წინასწარმეტყველებად გადაიქცა.

— ოჰ, დიდი ილიავ, – თქვა მან, – შენ ვერ დაგაფასა თანამედროებამ, ტყვიით გაგიხვრიტა მაღალი, მოაზროვნე შუბლი და სამშობლოსათვის შემატკივარი გული, მაგრამ მომავალი თაობებები გაიგებენ, რა დიდი ადამიანი იყავი, რა გააკეთე ქართველი ხალხისათვის და რა ამაგი დასდევი შენს საყვარელ სამშობლოს. შენი დიადი ღვაწლის დაფასება მომავალს ეკუთვნის. მომავალი განამტკიცებს შენს დიდებას და არ დაგივიწყებს ქართველი ხალხი არასოდეს. იყავი დამშვიდებით, დიდო, ღვთაებრივო ადამიანო.

შემდეგ სიტყვები წარმოთქვეს სხვებმაც. ეზოს თანდათან ემატებოდა ხალხი. განაპირას დავინახე შავი ჩოხებით შემოსილი ახალგაზრდა ცხენოსნები. ესენი იყვნენ საპატიო მცველები. თეთრ ცხენზე იჯდა იმათი მეთაური. ვინ არის, ვფიქრობდი, ეს უცნობი ნაცნობი და უცებ გაიელვა ჩემს წინ მუდამ მხიარულმა, მოცინარმა, გიგო მაღალაშვილის ფართო, ფეროვანმა სახემ. ღმერთო ჩემო, როგორ გაფითრებულა, როგორ გამოუცვლია მწუხარებას, რა ძნელი საცნობი გამხდარა მისი შეწუხებული სახე, ტირის?

ამ საერთო გლოვაში გრგვინვასავით ისმის „საუკუნოდ იყოს ხსენება მისი“ და განშორების ტკივილი მწარედ ატირებს ყველას.

სამწუხარო პროცესია დაიძრა.

დროშები, ძვირფასი ცხედარი, ირგვლივ მგლოვიარე ცხენოსანთა საპატიო მცველები, ხალხი, დელეგატების ეტლები.

წიწამურში, საშინელი მკვლელობის ადგილას, იროდიონ ევდოშვილის სიტყვა ჟრუანტელს ჰგვრის ყველა იქ მყოფთ. გზადაგზა გვემატება ხალხი. მცხეთაში, საუკუნეების განმავლობაში ჩვენს წინაპართა მოწამებრივ ცხოვრების მეთვალყურე ჯვრის ძველი მონასტერი დასცქერის თავს მცხეთელების მწუხარებით შეხვედრას „დიდ მოღვაწე პოეტთან“, მათ „მეზობელთან“.

მუხათ-გვერდის კოშკთან ავჭალელები – მსახიობ ადამიძის მეთაურობით. ყველგან სიტყვებით მიაცილებენ ძვირფასი მასწავლებლის ცხედარს, რომელიც დამშვიდებით მიემგზავრება თბილისისაკენ.

მზე დაგვქათქათებს მაღლიდან. მყინვარწვერი გასხივოსნებული იცქირება, მტკვარი კი კვნესის. მივდივართ ჩუმად, აუჩქარებლად.

გამოვედით საბურთალოზე. მოვატანეთ ხიდს. ღმერთო ჩემო, რა გუგუნი ისმის, რა ჩამობნელებულა ყველაფერი.

— რა ამბავია?

— რა მოხდა?

— ხალხია, ხალხია შესახვედრად მოსული, – ისმოდა ხმები.

მართლა, რა ხალხი მოჯარებულა ზღვასავით. ახლომახლო ხეები, სახლების აივნები, სახურავები, ფანჯრები სავსეა. ყველა ღელავს, ისწრაფვის წამოიწიოს წინ, ჩვენსკენ.

არ უშვებენ.

ჩვენ კი მივდივართ ნელა, აუჩქარებლად. რადგანაც ის, ვისაც ვახლავართ, წევს წყნარად, არსად არ ეჩქარება, მაგრამ სახე კი გაკვირვებული აქვს.

შეშინებული კი არა, ეს უნდა დავიხსომოთ... მხოლოდ გაჭირვებული.