გოზალიშვილი შალვა

 რაფიელ ერისთავი და ილია ჭავჭავაძე

ერისა და ხალხის დიდ სამსახურში ურთიერთის სიყვარულით, თავდადებითა და მხარდაჭერით განვლეს მთელი თავიანთი ნათელი სიცოცხლე და მოღვაწეობა ილია ჭავჭავაძემ და რაფიელ ერისთავმა.

დიდი ილია განსაკუთრებული პატივისცემითა და სიყვარულით ეკიდებოდა მხცოვან პოეტსა და საზოგადო მოღვაწეს რაფიელ ერისთავს. გარდა ლიტერატურულ-საზოგადოებრივი ურთიერთობისა, ილიას რაფიელთან, ამ „ჩვენი მწერლობის პატრიარქთან“, ახლო მეგობრული ურთიერთობა ჰქონდა. ამ ორ სახელოვან ქართველს აერთებდა მშობლიური ქვეყნის, მისი ისტორიის, ენის, ლიტერატურისა და კულტურის დიდი სიყვარული.

მრავალმხრივ ღვაწლმოსილმა მხცოვანმა მწერალმა რაფიელ ერისთავმა ნახევარ საუკუნეზე მეტი სამშობლოს კეთილდღეობისათვის შრომას შესწირა. მადლიერმა ქართველმა ხალხმა ღირსეულად დააფასა რაფიელის ღვაწლი. ილიასა და აკაკის ხელმძღვანელობით, 1895 წლის 22 ოქტომბერს, თბილისში ბრწყინვალედ აღინიშნა რ. ერისთავის სალიტერატურო და საზოგადოებრივი მოღვაწეობის 50 წლის იუბილე.

ილიას, აკაკისთან ერთად, გულით უყვარდა რაფიელი, დიდად აფასებდა მის დამსახურებას ქართველი ხალხის წინაშე. ამას ნათელყოფს რაფიელ ერისთავისადმი გაგზავნილი ილიას ბარათები.

ილია ჭავჭავაძემ, როცა 1886 წლის იანვრიდან ჟურნალი „ივერია“ ყოველდღიურ გაზეთად გადააკეთა, გაზეთის პირველი ნომრის გამოსვლასთან დაკავშირებით რაფიელ ერისთავს ბარათი გაუგზავნა, რომელშიც სწერდა: „გთხოვთ მეწვიოთ ხვალ საღამოს, სამშაბათს, ერთად მივეგებოთ ახალს წელიწადს და „ივერიის“ პირველ ნომერს“.

ილია ჭავჭავაძე, როცა კი რაიმე ღირსშესანიშნავ მოვლენას ჰქონდა ადგილი, ყოველთვის თავაზითა და პატივისცემით იწვევდა რაფიელ ერისთავს. „პარასკევს, 1-ს ივნისს სადილად სამს საათზედ, ჩემს სახლში მოწვეული მყავს თქვენი პატივისმცემელი გერმანელი მწერალი არტურ ლეისტი. გთხოვთ თქვენც მობრძანდეთ“, — სწერდა ილია რაფიელ ერისთავს.

რაფიელიც, მიუხედავად მოხუცებულობისა, დაუცხრომელი ჭაბუკური გატაცებით ღებულობდა მონაწილეობას საზოგადო თავშეყრილობასა თუ კერძო ოჯახებში გამართულ მეგობრულ სადილებზე, სადაც ქართული ლიტერატურული და საზოგადოებრივი საკიოსები ირჩეოდა ხოლმე. თანაც პირველობას ყოველთვის რაფიელს უთმობდნენ როგორც უხუცეს ქართველ მწერალსა და ნამდვილი ქართული შნოთი და ლაზათით აღჭურვილ თამადას; „რაფიელი იყო ამასთანავე ენაწყლიანი, ჭკუამახვილი, ოხუნჯი, ხოლო ამისი ოხუნჯობა იყო ნამდვილი ძველებური ქართული, დარბაისლური. ვის სადღეგრძელოსაც დაჰლევდა, უსათუოდ შესაფერ სანუმარო სიტყსითაც მიჰმართავდა. ხან ექსპრომტით ლექსსაც ჩააკერებდა“ *.

დიდი ადამიანისა და მწერლის - ილიას სადარბაზო ბარათები და სხვა პირადი წერილები დღესაც თვალწინ გვიყენებენ ნათლით მოსილ ილიას და მის ირგვლივ შემოკრებილ ქართველი ხალხისათვის საყვარელ მწერალთა სახეებს.

გავიხსენოთ თუნდაც საზოგადო საქმეზე დაფიქრებული ილიას ღი: ჯი ტონით დაწერილი სადარბაზო ბარათი რაფიელ ერისთავისაომი: „... კნიაზო რაფიელ! თუ შეიძლება, გაისარჯეთ და პატარა ხანს, მობრძანდით ჩემთან. ძლიერ საჭირო საქმე მაქვს“.

მეორეგან ილია რაფიელ ერისთავს სწერდა: „საყვარელო კნიაზო, რაფიელ დავითისო!

მე იმედი მქონდა ქართულთა წიგნთა მბეჭდავის საზოგადოების ფული მომეხმარა იგავ-არაკთათვის, მაგრამ ამ საზოგადოებამ ამას წინათ გადაჰსწყვიტა, რაც ფულია, სულ ალექ. ჭავჭაქაძის ლექსების ბეჭდვას მოახმაროს. თუ ამ გზით აღარ გახდა რა, მე ვეცდები სიით ფული მოვაგროვო და მაგით ხელი გაუმართო ჭიჭინაძეს.

თქვენი მარად პატივისმცემელი ილია ჭავჭავაძე“ *.

ილიას მხედველობაში ჰყავდა ზაქარია ჭიჭინაძე (1853—1931). (ცნობილი ისტორიკოსი-მწიგნობარი, საზოგადო მოღვაწე, სანალნი წიგნების შემდგენელი და გამომცემელი. რაფიელ ერისთავის იგავ„რაკთა გამოცემა „ქართველთა ამხანაგობის“ მიერ თუ არ მოხერხდებოდა, მაშინ ილიას გადაწყვეტილი ჰქონია ხელი შეეწყო ზაქარია ჭიჭინაძისათვის, რათა მას გამოეცა იგი.

ილიას აღნიშნული ბარათი წარმოადგენს პასუხს ქართულ შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების მმართველობისადმი რაფ. ერისთავის 1896 წლის მიმართვის გამო. დღემდე უცნობ ამ მიმართვაში საზოგადოების მმართველობას ილია სთხოვდა: „უწინდელი გამოცემული, ჩვენგნით გადმოთარგმნილი კრილოვისაგან „იგავ-არაკები“ სულ გაიყიდა.

გრიქუროვი და სხვა წიგნების მოვაჭრენი მთხოვენ ნებას ახალის გამოცემისათვის, რადგან დღეს დიდი მოთხოვნილებაა ამ არაკებისა და ამ სიმართლისათვის მაძლევენ ერთის გამოცემისთვის ათს თუმანს და ბეჭდვის ხარჯს თვითონ კისრულობენ.

მე ვარჩიე და წამოვდივარ ამ აზრით, რომ ჩვენმა მმართველობამ შეიძინოს ერთხელ გამოცემის სიმართლე ამავე ფასათ, ესე იგი ათ თუმნათ და დასაბეჭდათაც მომცეს თხუთმეტი თუმანი 2400 წიგნისა. თითოეული წიგნი გაიყიდება ხუთ-ხუთ შაურათ, რომლის ჯამი შეადგენს სამოცს თუმანს (600 მ.) და აქედან რომ გამოვიდეს ოცდახუთს თუმანს ხარჯს, წმინდა მოგება უნდა დარჩეს საზოგადოებას ოცდახუთმეტი თუმანი.

თუ მმართველობა თვითონ იკისრებს დაბეჭდვას, მაშინ მხოლოდ ათი თუმანიღა ექნება ჩემდა მოსაცემად.

ვითხოვთ ამის გადაწყვეტილებას მალე, რომ სხვებს უთხრა რამე გადაჭრილი პასუხი.

რაფიელ ერისთავი“*.

რაფიელ ერისთავის აღნიშნული „იგავ-არაკნი“, ილიას დახმარებითა და მზრუნველობით, ქართველთა ამხანაგობის მიერ იცა 1896 წელს*.

რაფიელ ერისთავი ქართველთა შორის წერა-კითხვის გავს ცელებელი საზოგადოების ერთ-ერთი დამფუძნებელთაგანი იყო. იმავე დროს იგი განაგებდა შემოსავალ-გასავლის დავთარს და რა რებული ჰქონია სალარო. ამ ფაქტის დამადასტურებელია მეტად მნიშვნელოვანი დოკუმენტი, რომელიც შედგენილია 1879 წლის 25 დეკემბერს. ამ დღეს შემდგარა „წერა-კითხვის გამავრცელეც კომიტეტის“ წევრთა სხდომა. სხდომას დასწრებიან: ილია ჭავჭავაძე, რაფიელ ერისთავი, ნიკოლოზ ცხვედაძე, ივანე მაჩაბელი. მათ განუხილავთ რაფიელ ერისთავის მიერ წარდგენილი საზოგადოების შემოსავალ-გასავლის დავთარი და შეუმოწმებიათ სალაროს მდგომარეობა“*.

რაფიელ ერისთავი მხურვალე მონაწილეობას იღებდა როგორც წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების დაარსებაში, ისე შემდეგ მის საერთო საქმიანობაში. ხშირად ასრულებდა იგი საზოგადოების სხვადასხვა დავალებებს, ამოწმებდა სკოლებისა და ბიბლიოთეკების მუშაობას და იძლეოდა სათანადო გონივრულ რჩევას ამა თუ იმ საქმის მოსაგვარებლად, საჭირო ზომების მისაღებად უდგენდა საზოგადოებას მოხსენებებს და სხვ.

საზოგადოების“ საქმიანობაში რაფიელ ერისთავის ნაყოფიერობის დასახასიათებლად შეიძლება მოვიტანოთ რამდენიმე უცნობი ფაქტი. 1880 წლის 15 ნოემბერს რაფიელ ერისთავი წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების მმართველობას სწერდა: „ჩვენმა მმართველობამ შეიძინა ნახევარ ფასად სხვადასხვაგვარი ახლათდაბეჭდილი წიგნები: გრიგოლ ჩარკვიანისაგან 142 მანეთისა და 50 კაპიკისა - 1650 წიგნი და ზაქარია ჭიჭინაძისაგან 145 მანეთისა 1600 წიგნი. გარდა ამისა, ზოგი შემოწირულებიცა გვაქვს.

ეს წიგნები აწყვია დღეს უქმად. მე ვფიქრობ, რომ ამ წიგნების რიცხვიდგან გადაიდოს ჩვენის ბიბლიოთეკისათვის ორ-ორი მათგანი თვითეულიდგან და დანაშთენი გაიგზავნოს ორივე ღუბერნიის სასოფლო სასწავლებლებში: თითო-თითო მათ-მათის ბიბლიოთეკისა და მასწავლებლებისათვის და სხვები (რაოდენიც გახვდებათ) -დასაჯილდოებლათ უპირველესთა მოწაფეთა.

ხოლო ამავე წიგნებიდგან აირჩეს, რომელნიც უფრო საუმჯობესო სახელმძღვანელოთ, ან ბავშვების საკითხავათ და სასწავლებლათ ჩაითვლებიან და იმათგანი გაეგზავნოს სათითაოდ ყველა მოწაფეებს უფასოთ.

თუ ამგვარი სასწავლებელი, ან საკითხავი წიგნები ეხლა ხელთ არ დაგვირჩა საკმაოთ, იმ შემთხვევაში დანაკლისი შევიძინოთ კიდევ სყიდვით.

ეს ჩემგნით გამოცხადებული აზრი, ვითხოვ იქნეს განხილული მმართველობაში, რათა მან შეადგინოს ამაზედ თვისი გადაწყვეტილება*.

მწერლისა და საზოგადო მოღვაწის — რაფიელ ერისთავის დიდი გულისხმიერება მოჩანს ამ დოკუმენტიდან. იგი ზრუნავს, რომ მიზანშეწონილად იქნეს გავრცელებული სასოფლო სკოლებსა და • ბიბლიოთეკებში საზოგადოების საცავში თავმოყრილი წიგნები.

ცნობილი ქართველი საზოგადო მოღვაწის ილია წინამძღვრიშვილის მიერ წინამძღვრიანთკარში ახლად დაარსებულ სამეურნეო სასწავლებელში რაფ. ერისთავი ესწრება მოსწავლეთა გამოცდებზე. მოწაფეთა ცოდნის შეფასებით და მიღებული შედეგებით რაფიელი გახარებულია. ამავე დროს იგი ზრუნავს, რომ სკოლას აღმოეჩინოს აუცილებელი და საჭირო დახმარება. ამის გამო, 1884 წლის 15 ივნისს წერა-კითხვის საზოგადოების მმართველობას იგი თავის მოხსენებაში სწერდა: „მე დავესწარ წინამძღვაროვის სამეურნეო სასწავღებელში ეგზამენს და მცირე ხანში, რაც სასწავლებელი გაიხსნა მას, აქეთ, დიდი და მოულოდნელი მომზადება შევამჩნიე შაგირდებს, ამ
გარემოებამ დიდი შთაბეჭდილება იქონია ჩემზედ.

მზრუნველმა და მასწავლებელმა შამოგვჩივლეს ქართული წიგნების უქონლობაზედ და მეც აღუთქვი მოვაღწევინო ამ გარემოებას მმართველობის ყურამდენ.

რადგან წინამძღვრიშვილის სასწავლებელში ოცდაორი შეგირლი ირიცხება, სამძიმოთ არ უნდა დარჩეს ჩვენს საზოგადოებას, ქართული წიგნებით შემწეობა აღმოუჩინოს და გაუგზავნოს უფასოთ საკითხავი წიგნები“* .

რაფ. ერისთავის მოხსენების განხილვის საფუძველზე წ.-კ. გ. საზოგადოების მმართველობას იმავე თვის 26 ივნისის სხდომაზე, რომელსაც ესწრებოდნენ: ი. გოგებაშვილი, ნ. ცხვედაძე, ივ. მაჩაბელი, გ. ქართველიშვილი, გამოუტანია სათანადო დადგენილება. ამ დადგენილების მიხედვით, წინამძღვრიანთკარის სამეურნეო სასწავლებელს გაეგზავნა საზოგადოების ბიბლიოთეკაში არსებული ყველა წიგნის თითო ცალი. დოკუმენტზე ხელს აწერს სკოლის მზრუნველი ილია წინამძღვრიშვილი სკოლისათვის აღნიშნული წიგნების მიღების გამო.

ილია ჭავჭავაძე ერთ ბარათში რ. ერისთავს სწერდა: „თქვენი ჭირიმე, კნიაზო რაფიელ, ამ სტრიქონს ნუ ამოშლით: „Многая лета“., ნუთუ აკრძალული სიტყვაა? გეფიცებით, ამ ლექსს წაუშლელად თვითონ ლუკა სტეფანეს ძეც” კი დაუბრკოლებლივ გაუშვებდა. თქვენი ჭირიმე, ლექქსს, ნუ წაგვიხდენთ, პასუხისმგებლობა ჩემი იყოს, თუ ვინმე რამ შეამნიოს“.

ეს უთარიღო ბარათი ილიას მიერ გაგზავნილია 1889 წლის ოქტომბერში რაფიელ ერისთავის ცენზორად მუშაობის დროს. ბარათში ილია ითხოვს, რომ მიხ. ნასიძის სახუმარო ლექსში — „ახალი იავ-ნანა“ რაფიელმა არ ამოშალოს სიტყვა „Многая лета“. ჩანს, რომ რაფიელს, როგორც ცენზორს, სიფრთხილე გამოუჩენია, სახუმარო ლექსში არ შეუტანია „Многая лета“, რადგან ეს მეფის ,,სადიდებელის“ (მრავალჟამიერის) სიტყვებს წარმოადგენდა. ბოლოს რაფიელს ილიას თხოვნა მაინც შეუსრულებია, თავისივე ხელით (წითელი მელნით) ლექსის ბოლოს მიუწერია: „მნოღოე ლეტა“ და ასე მთლიანად დაიბეჭდა „ივერიაში“ (№ 225, 24 ოქტომბერი, 1889 წ.) ლექსის ბოლო სტროფი შემდეგნაირად მთავრდება:

„სამშობლო და დედა-ენა
რად გინდა ნეტაო,
გამოთვერ და შემოსძახე
„მნოღოე ლეტაო“.

რაფიელ ერისთავს „ბედმა არგუნა“ მოხუცებულობის ჟამს, 1889–96 წლებში, სახელმწიფო სამსახურში ყოფილიყო — კავკასიის საცენზურო კომიტეტის ადგილობრივ და აღმოსავლურ ენებზე გამოცემათა უმცროს ცენზორად. ამ პერიოდის განმავლობაში არაერთი სიმწარე და დატუქსვა უგემია მოხუც პოეტსა და საზოგადო მოღვაწეს კავკასიის საცენზურო კომიტეტის ბობოლებისაგან, რადმან იგი ცენზორის საჭირო ულმობელობას ვერ იჩენდა ხოლმე „ივერიისა“ და სხვა ქართული გამოცემების მიმართ. მშობლიური კულტურის კეთილშობილ პატრიოტ მოღვაწეს რაფიელ ერისთავს უძნელდებოდა ცენზორის მოვალეობა შეესრულებინა მთელი სიმკაცრით. ხშირად მისი ნებართვით „ივერიაში“ გაშვებული ფელეტონებისა და სტატიების დაბეჭდვის შემდეგ მთელი აურზაური იქმნებოდა მთავრობის ორგანოებში და საიდუმლო მიმოწერა იმართებოდა ხოლმე „ივერიისა“ და მისი რედაქტორის ილია ჭავჭავაძის წინააღმდეგ.

რაფიელ ერისთავის ცენზურაში მუშაობის პერიოდში ილია ჭავჭავაძე გაზეთ „ივერიაში“ სისტემატურად ბეჭდავდა წერილებს თბილისის სასულიერო სემინარიაში გამეფებული წესების წინააღმდეგ და მუდამ ხმას იმაღლებდა მოსწავლეთა სამართლიანი მოთხოვნილებების დასაცავად. ამის გამო ილია ჭავჭავაძესა და „ივერიას“ ცენზურისა და ჟანდარმერიისაგან მრავალი უსიამოვნებისა და დევნის გადატანა უხდებოდა. ამას ართულებდა ის გარემოებაც, რომ ილია ჭავჭავაძე, როგორც პოლიტიკურად არასაიმედო, 1884 წლიდან ჟანდარმერიის საიდუმლო მეთვალყურეობის ქვეშ იმყოფებოდა და მას ყოველი ფეხის ნაბიჯზე უთვალთვალებდნენ. შემდეგაც, 1895 წელს ჟანდარმერიამ მოახდინა ილიას ბინის გაჩხრეკა, სადაც მთავრობის საწინააღმდეგო პროკლამაციებს ეძებდნენ.

1893 წლის 6 ოქტომბერს ცენზურის მიერ აკრძალულ იქნა გაზეთ „ივერიაში“ დასაბეჭდად მომზადებული ფელეტონი — „მთავარი საჭიროება სასულიერო უწყებისათვის“*'. ამ ფელეტონში, რომელიც იაკობ გოგებაშვილის კალამს ეკუთვნის, წამოყენებული იყო საკითხი თბილისის სასულიერო სემინარიის რეორგანიზაციისა და სწავლების ქართულ ენაზე შემოღების შესახებ. ამ გარემოებამ საქართველოს ეგზარხოსის გულისწყომა გამოიწვია და მისივე მითითებით ფელეტონი საცენზურო კომიტეტმა დააკავა. ამას დაემატა ისიც, რომ სემინარიაში მოსწავლეთა „ბუნტი“ დაიწყო, რამაც ცენზურის მიერ „ივერიის“ დევნა და მის წინააღმდეგ იერიშები უფრო გააძლიერა.

1896 წლის თებერვლის „ივერიის“ სამ ნომერში დაიბეჭდა ფელეტონი — „სურათები მოწაფეთა ცხოვრებიდან (მოგონება)“. თომაანთ კობას ხელმოწერით, რომელიც ეკუთვნოდა ყოფილ სემინარიელს, მწერალ ია ეკალაძეს (იაკობ ცინცაძეს).

მართალია, ფელეტონში არ იყო პირდაპირი მითითება, მაგრამ მისი შინაარსიდან აშკარად ჩანდა, რომ ავტორმა მხატვრულად აღწერა ლიბილისის სასულიერო სემინარიის დახავსებულ შენობაში დამკვიდრებული „ცხოვრება უფერული, ცხოვრება შევიწროებული“. მოსწავლეები ერთმანეთს შესჩივიან: „აგერ თორმეტი წელიწადია, ამ ოხერ სასწავლებელში სული ამოგვდის, სწავლის დამთავრებასაც ცოტა გვიკლია, და აბა ჩვენ სულქვეშა ვსთქვათ, რა მიგვაქვს აქედან?..

...მომეტებულ ნაწილს კი ის დასკვნა გამოჰყავდა, რომ „სხოლასტიკის“ მეოხებით ბევრი ცხოვრებაში საჭირო საგნებისა არა გაგვეგებარა, დრო ბევრი გვეკარგება და ისევ უვიცები კი ვრჩებითო“.

წერილში პირდაპირ იყო ნათქვამი, რომ სასწავლებელი გულგატეხილობის, დასუსტებული ჯანისა და შერყეული რწმენის მეტს არაფერს იძლეოდა.

ფელეტონის ავტორი გარკვევით აყენებდა მოთხოვნილებას სემინარიაში სწავლების ქართულ ენაზე შემოღების შესახებ.

ამ ფელეტონისა და აგრეთვე სხვადასხვა დროს გამოქვეყნებული წერილების მამხილებელი ტონით აღშფოთებული კავკასიის საცენზური კომიტეტის თავმჯდომარემ, 1896 წლის 17 აპრილს საიდუმლოდ ვრცელი მიმართვა (№ 1034) გაუგზავნა მთავარმართებლის კანცელარიის დირექტორს იუსტინე ვასილის ძე მიცკევიჩს გაზეთ „ივერიის“ მავნე მიმართულებების შესახებ და მოითხოვდა მის წინააღმდეგ სასტიკი ზომების მიღებას. მიმართვაში, რომლის ტექსტი რუსულად მთლიანად მოგვაქვს, შემდეგი სახის საჩივარი იყო აღქრული:

«В октябре 1893 года издающаяся в Тифлисе грузинская газета Иверия возбудила по поводу съезда духовенства вопрос ореорганизации Тифлисской духовной семинарии и введении в ней преподавания на грузинском языке. Статья эта, признанная высокопреосвященным экзархом Грузии крайне тенденциозною, была задержана комитетом. Впоследствии г. помощник главноначальствующего изволил потребовать от редактора Иверии сообщение имени автора статьи.

Высказанные в 1893 году воззрения на церковное и школьное дело в крае не переставали с тех пор появляться на столбцах Иверии, составляя отличительную черту направления этой газеты, вообще мало сочувствующей настоящему порядку вещей в крае. Газета Иверия преследует главным образом,партийные цели в связи с общественным положением ее редактора, как директора Тифлисского дворянского земельного банка. Она всегда отличалась страстным, односторонним отношением к общественным вопросам и узконациональными взглядами при обсуждении государственных интересов. Высказывая беспочвенные либеральные упования или порицая бездоказательно русские — чуждые, по выражению газеты — порядки, вкрае, она приобрела репутацию независимого либерального органа, чему не мало способствует популярность ее редактора кн. И. Чавчавадзе — поэта гражданской скорби.

Либеральные статьи и смелое заступничество за попранные будто бы вольности грузинского народа появляются обыкновенно на страницах Иверии незадолго до общего собрания банка; быть может это случайное совпадение, но оно оказывает не малую услугу директору банка.

Либеральному задору Иверии не следовало бы придавать особенно серьезного значения, если бы он ограничивался либеральным заигрыванием с банковскими избирателями; 12 р рядом с этим направлением Иверии обнаруживает стремле. ние возбуждать среди учащейся молодежи неповиновенне ненависть к русскому священнику и учителю.

Такого рода статьи появились в №№ 39, 40 и 41 — за февраль месяц в виде фельетона, под заглавием: «Қартины из жизни учеников» (вымысел.).

Хотя в рассказе учебное заведение не названо, однако не подлежит сомнению, что тут подразумевается Тифлиссказ духовная семинария. .

Из прилагаемого при сем вместе с подлинником краткого содержания фельетона, ваше превосходительство извозите усмотреть, что автор не поставил себе задачей изобразить в легкой беллетристической форме картину внутренней жизни учебного заведения сего хорошими и дурными сторонами недостатками; такого рода статьи допускаются цензурой и нередко приносят свою долю пользы. Фельетонист Иверии преследует иные цели; он хочет доказать бесполезность духовного учебного заведения, он глумится над изучением священного писания, возмущается введением в преподаванне русского языка, он прямо призывает, в лице героя рассказа, учеников к неповиновению и борьбе.

Ознакомившись с содержанием этих статей, яв заседании 2-го апреля сделал строгий выговор цензору* грузинского языка, разрешившему их к напечатанию по неосмотрительности и в присутствии комитета, поставил на вид редакторуИздателю Иверии кн. И. Чавчавадзе, что допущенная в его газете недостойная пропаганда, обращенная к школьной молодежи, может иметь весьма пагубные и непоправимые тіоследствия и вызвать новые беспорядки в стенах Тифлисской семинарии.

Признавая этот способ взыскания неудовлетворительным комитет, однако, не считает возможным привлечь редактора газеты Иверия к судебной ответственности, ибо весьма возможно, что дело окончится его оправданием ввиду того, что инкриминируемая статья появилась в печати сразрешения! цензуры.

Ввиду этих соображений комитет, согласно $ 89 учрежд., упр. Кавк. края и примеч. к ст. 154 уст. сценз. изд. 1890 г, нашел необходимым об обстоятельствах настоящего дела представить на благоусмотрение г. главноначальствующего гражданскою частью на Кавказе на тот конец, что быть может Его высокопревосходительство изволит признать нужным дать делу этому ход в порядке административном.

Вследствие сего, имею честь о вышеизложенном сообить Вашему превосходительству, покорнейше прося в последующем почтить меня уведомлением»*.

კავკასიის საცენზურო კომიტეტმა 1896 წლის 4 მაისს მიმართვა (№ 1190) გაუგზავნა აგრეთვე ბეჭდვითი საქმის მთავარსამმართველოს უფროს გაზ. „ივერიის“ რედაქტორის შესახებ. მიმართვაში ნათქვამია:

«Препровождая при сем в копии секретное письмо. мое к директору канцелярии главноначальствующего гражданскою частью на Кавказе, по поводу напечатанной в грузинской газете «Иверия», статьи о Тифлисской духовной семинарии, !мею честь донести вашему превосходительству, что изложенное в письме ходатайство вверенного мне комитета о привлечении, по ст. 154 уст. оценз, редактора-издателя Иверии кн. Чавчавадзе к административному взысканию, на обсуждение совета главноначальствующего.

О последующем буду иметь честь своевременно доложить Вашему превосходительству» *.

აღნიშნულ მიმართვას თან ერთვოდა გაზ. „ივერიაში“ (1896 წ. № 39, 40, 41) დაბეჭდილი ფელეტონის „სურათები მოწაფეთა ცხოვრებიდან (მოგონება)“ შემოკლებული რუსული თარგმანი*.

ამის გარდა, კავკასიის საცენზურო კომიტეტის თავმჯდომარე, 1896 წლის 4 მაისს, ბეჭდვით საქმეთა მთავარსამმართველოს უფროსს. ქართული ენის უმცროსი ცენზორის რაფ. ერისთავისა და გაზეთ „ივერიის“ რედაქტორის ილია ჭავჭავაძისათვის ადმინისტრა(ციული სასჯელის დასადებად, დამატებით, საიდუმლოდ აცნობებდა შემდეგს:

CEKPETHO

«Милостивый государь Евгений Михайлович»

В дополнение к донесению моему за № 1190 по поводу Постановления вверенного мне комитета о привлечении редактора-издателья грузинской газеты кню И. Г. T. Чывчавадзе, кадминистративному взысканию, имею честь донести вашему превосходительству, что младший цензор грузинского языка ст. сов, кн. Р. Эристов подал на высочайшее имя прошение об увольнении его от службы. По освидетельствовании Р. Эристова во врачебном отделении, я представляю его прошение г. главноначальствующему гражданскою частью на Кавказе, с просьбой об исходатайствовании ему усиленной пенсии ввиду неизлечимой болезни, лишающей его возможности продолжать службу.

Состоя с 1846 года на службе, кн. Эристов находился около двадцати лет в отставке; в настоящее время ему 73 года, на его попечении две дочери и материальное положеНие не весьма стесненное.
Ввиду этих обстоятельств, я по настоящее время не решался настаивать на оставлении князем Эристовым занимаемой им должности. Вполне сознаю в этом свою вину и потому позволяю себе почтительнейше просить Ваше превосходительство отнестись снисходительно к последнему служебному упущее нию кн. Эристова и оказать ваше благосклонное содействие При исходатайствовании ему пенсии.

Цензуру грузинской повременной печати я передал старшему цензору ст. сoв. Кишмишеву.
При личном докладе генерал-адъютанту Шереметьеву Постановление комитета, я представил на благоусмотрение Его высокопревосходительства дело с задержанными для Иве. рии статьями в доказательство явно несочувственного прави тельству направления этой газеты, которое едва ли следует выражением взглядов известной партии, избравшей своим органом Иверию. Такой партии, я полагаю среди грузин нет, Но если она существует, то она искусственно создана Иверией в интересах же редактора.

Вполне игнорируя цензурные указания, кн. Чавчавадзе продолжает супорством и настойчивостью представлять в цензуре статьи, направленные к возбуждению неразвитой и крайне восприимчивой местной молодежи. 9-го мая дело это будет обсуждаться в совете главноначальствующего при моем участии.

Прошу Ваше превосходительство принять уверение в глубочайшем почтении и неизменной преданности Вашего покор нейшего слуги.

No 1189. Тифлис. 4 мая 1896 г».*

ყოველივე ამის შემდეგ, მთავრობის ბიუროკრატიული ორგანოების მიერ მიტანილი იერიშები ილია ჭავჭავაძის წინააღმდეგ დამთავრდა იმით, რომ 1896 წლის 10 მაისის მთავარმართებლის სანჭოს დადგენილებით „მავნე მიმართულებისათვის“ ერთადერთი ქართული ყოველდღიური გაზ. „ივერიის“ გამოცემა შეწყდა რვა თვით. ამის შესახებ. კავკასიის სამოქალაქო ნაწილის მთავარმა სამმართველომ, 1896 წლის 15 მაისის თარიღით, მიმართვა (№ 4730) გაუგზავნა შინაგან საქმეთა მინისტრს:

«Господину Министру внутренних дел.

Имею честь довести до сведения Вашего высокопревосходительства, что, ввиду вреднего направления издаваемой в Тифлисе на грузинском языке, под редакторством князя Ильи Чавчавадзе, газеты «Иверия», выразившегося по представлению председателя цензурного комитета в помещенных в этой газете статьях, мною, согласно утвержденному главноначальствующим постановлению совета его высокопревосходительства, на обсуждение которого был внесен на основании примеч. к ст. 154 т. XIV, св. зак. уст. Оценз. и печ., этот вопрос, — прекращено издание означенной газеты на восемь месяцев, о чем вместе с сим дано знать цензурному комитету для соогветственных по сему предмету распоряжений*.

За отсутствием главноначальствующего помощник его генерал от инфантерии граф Татищев.

За директора вице-директор Соловьев».

1896 წლის მაისში გაზეთ „ივერიის“ რვა თვით დახურვის გარ(ია, რაფიელ ერისთავს, როგორც მთავარ ბრალდებულს, „ივერია"მი“ ასაკრძალი ფელეტონებისა და სტატიების დაბეჭდვისათვის ნებართვის მიცემის გამო, სასტიკი საყვედური გამოუცხადეს და იძულებული გახადეს სამსახურისათვის თავი დაენებებინა.

მეფის ცენზურა ჰქონდა მხედველობაში, როცა აკაკი წერეთელი „საამქვეყნოდ სამარადისოდ ჩინებული მგოსნისა და გულწრფელი მოღვაწის“ — რაფიელ ერისთავის საპატივცემლოდ წარმოთქმულ სიტყვაში აღნიშნავდა, რომ „იმას ბევრი მოხვედრია, ბევრი შეურაცხყოფა აუტანია უსამართლოდ და ბევრი სიმწარე უგრძვნია!.. და იმან დააბერ-დააუძლურა უდროვოდ“*.

ამის შემდეგ ილია ჭავჭავაძესაც დიდი მეცადინეობა და წვალება დასჭირდა, რომ გაზეთ „ივერიის“ გამოსვლა განეახლებინა.

ამრიგად, ნათლად ჩანს, რომ ილია ჭავჭავაძე და რაფიელ ერისთავი ყოველთვის მხარში ედგნენ ერთმანეთს საზოგადოებრივ-სამწერლო მოღვაწეობის დიდ კეთილშობილურ საქმეში, ერისა და ხალხის თავდადებულ უანგარო სამსახურში.