ეს მიზანი ჯერ, რა თქმა უნდა, საბოლოოდ მიღწეული არაა, მაგრამ ეს აიხსნება არა იმით, რომ ქართველებს აკლდათ შეგნება იმ ზნეობრივი ვალდებულებისა, რომელიც მათ დიდებული მგოსნისადმი აწვა*, არამედ მეცნიერული კვლევა-ძიებისათვის იმ დუხჭირი პირობებით, რომელიც გაბატონებული იყო როგორც ძველ საქართველოში, ისე მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნეებში ცარიზმის დამჩაგვრელი პოლიტიკის წყალობით. ამ საშინელსა და არახელსაყრელ პირობებშე ქართველებმა, აღნიშნული მიმართულებით, გააკეთეს ის, რისი გაკეთებაც მათ შეეძლოთ. საკმაოა მოვიგონოთ, რომ 1712 წლიდან, როდესაც პოემა პირველად დაიბეჭდა თბილისის სტამბაში, 1937 წლამდე (ჩათვლით), როდესაც, საბჭოთა ხელისუფლების პირობებში, უდიდესი ზეიმით გადახდილ იქნა პოემის 750-წლისთავი, ის 31-ჯერ გამოიცა; საკმაოა მოვიგონოთ ისიც, რომ მუშაობა მისი შესწავლისა და გაგებისათვის, დაწყებული ე. წ. „აღორძინების ხანაში"** დღემდე არ შენელებულა. ცხოვრების დღევანდელ, ახალ პირობებშიაც ეს მუშაობა ერთი დაკვრით ვერ დასრულდება, საჭიროა მეცნიერთა მთელი თაობის ინტენსიური მუშაობა რომ რუსთველოლოგიური პრობლემები საბოლოოდ გაირკვეს.

* ასეთი ბრალდების შთაბეჭდილებას ახდენს ივ. ჯავახიშვილის წერილი «შოთა რუსთაველის დაბადების 750 წლისთავის ზეიმის გამო (იხ. მისი ქართული ენისა და მწერლობის ისტორიის საკითხები», თბ., 1956 წ., გვ. 5 — 12),

* ჯერ კიდევ XVII საუკუნეში, არჩილ მეფის დროს, საზოგადოებას შეგნებუ- ლი ჰქონია, რომ ყველაფერი ის, რასაც იმდროინდვლი ხელნაწერები შეიცავდნენ, რუსთველს არ ეკუთვნის, თვიმურაზ I რუსთველთან კამათში პირდაპირ ეუბნება მას: ერთი ამბავი აიწყვი ბოლოც სხვათ შეგითავესო, არჩილი, ამ სიტყეების ავტორი, სასტიკად ამათრახებს ყველა ჯურის ინტერპოლატორს ვინმე ნანუჩა ს სახით, რომლის შესახებ ამბობს: «ნანუჩას რუსთვლის ნათქე ამში ბეერი რამ ჩაურევია, საბრალოს ვერ შეუწყვია, წმიდა რამ აუმღვრევიათ. ასეთი შეგნების პირო- ბებში საკვირველი არაა, რომ XVIII საუკუნის დამდეგს ჩვენში უკვე მომწიფებულა პოემის კრიტიკული გამოცემის იდეა, რომელიც 1712 წელს განხორცივლდა. ამ გამოცემის კომენტარებში ვახტანგ VI გვამცნობს, რომ კრიტიკული მიდგომა პოემისადმი დამახასიათებელი არ იყო მარტო მისთვის ისეთ კომენტარებს, რომე ლიც მან დაგვიტოვა, სხვებიც სწერდნენო; „მრავალთა ორთა და სამთა უთარგმნია, ერთი მე ასე მივხვდი და მითქვამსოა.

რა აძნელებს ამ საქმეს? პირველი სიძნელე იმაში მდგომარეობს, რომ ჩვენ არ მოგვეპოვება ისტორიულ-ლიტერატურული დოკუმენტური ხასიათის საჭირო ცნობები და მასალები, რომლებიც მომდინარეობს არამცთუ უშუალოდ პოეტისაგან, მის ეპოქასთან ოდნავ მაინც დაახლოებული დროიდან. არსებული ცნობები, რომლებიც ლიტერატურაში აღორძინების ხანიდან იჩენს თავს, როგორც გაღმოცემითი, ტრადიციული ხასიათისა, მეცნიერულ წყაროდ ვერ გამოდგება, ისინი თვითონ საჭიროებენ მეცნიერულ შემოწმებასა და კონტროლს. მეორე სიძნელე „მდგომარეობს იმაში, რომ ჩვენ არ მოგვეპოვება უძველესი, თუ პოეტის ხელიდან გამოსული არა, მასთან მაინც ქრონოლოგიურად ახლოს მდგომი პოემის ხელნაწერი, რომ თვით ტექსტი გაგვეხადა კვლევა-ძიების ბაზად, პლ. იოსელიანის ცნობა ორი ხელნაწერის არსებობის შესახებს» რომელთაგან ერთი (ქაღალდზე) თითქოს მე-15 საუკუნეს ეკუთვნოდა, ხოლო მეორე (პერგამენტზე) - უფრო ადრე ხანას (Кавказ, г. №12), არ მართლდება. სამაგიეროდ მოგვეპოვება ორი ციტატა პოემიდან: ერთია ვაჰანის ქვაბთა ეკლესიის კედელზე მე-15 საუკუნის გასულის წარწერაში დამახინჯებული სახით შემონახული ფრაგზენტი 1300 და 1301 სტროფებისა*/ მეორე – ბერთის სახარების (X ს.) ერთ-ერთ გვერდხე ნუსხურით მე-15 საუკუნეში მიწერილი ტაეპი: „მართლად იტყვის მოციქული: შიში შეიქს სიყვარულსა“**. უფრო ადრინდელი ციტატა ჯერჯერობით ცნობილი არაა. არსებული ხელნაწერები XVII საუკუნეს არ სცილდეზიან, მათში დაცული ტექსტი, როგორც შერყვნილი და დამახინჯებული, მეცნიერული დასკვნებისათვის ბახად ყოველთვის არ გამოდგება. გადამწყვეტ მნიშვნელობას ამ მხრივ ჩვეულებრივ ანიჭებენ პოემის 1712 წლის გამოცემას, რადგანაც ფიქრობენ, რომ ტექსტი, რომელიც მოცემულია ამ გამოცემაში, უცვლელად გადმობეჭდილია ისეთი ხელნაწერიდან, რომელიც შეიცავდა პოემის უძველეს რედაქციას, ყოველ შემთხვეევამი, არაუგვიანეს 1267 –- 1318 წლებისას***. ამიტომ საჭიროა შეჩერება ამ გამოცემაზე, რას წარმოადგენს ის, ან რამდენად სანდოა, როგორც მეცნიერული კვლევა-ძიების საყრდენი? მართლა უცვლელად შემოგვინახა მან რაღაც მოკლე, დღეს არარსებული, პოეტის ხელიდან გამოსულ დედანთან ახლოს მდგომი ტექსტი?

* ე. ცისკარიშვილი, წარწერები ასპინძის რაიონიდან, მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიიდან, 30, 1954, გე. 175. კ. კეკელიძე, ეტიუდები
ძეელი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, III, 2მ.

** ა, შანიძე, ვეფხისტყაოსნის სიმფონია, გე. 016--017,

*** პ. ანგოროყვა, რუსთველიანა, თბ., 1926 წ., გე. 12, 13, 94

* კ. კეკელიძის გამოც., სტროფ. 159, 212, 213, 259, 752, 854.
** გ, ლეონიძისა და ს. იორდანწიშ ვილის გამოც, სტროფ, 333, 668. აქ ეს ხიტყეა მოცემულია როგორც «საღი».

*ეეფხისტყაოსაი 1712 წლისა, პირველი გამოცემა აღდგენილი ა. შანიძის მიერ, თბ., 1927 წ,, გე. 390 –– 391

ამრიგად, 1712 წლის გამოცემის ობიექტურ შესწავლას მივყავართ იმ დასკვნამდე, რომ ის არის არა უცვლელი განმეორება რაღაც ძველი, ჩვენამდე არშენახული ხელნაწერისა, არამედ თავისებური კრიტიკული გამოცემა.

ისმის საკითხი, ვის ეკუთვნის ეს პირველი კრიტიკული რედაქცია? 1712 წლის გამოცემას, ჩვეულებრიე, ვახტანგისეულ გამოცემას უწოდებენ იმ მოსაზრებით, რომ ის ნაყოფია ვახტანგ VI-ის უშუალო რედაქტორული მუშაობისა ღა დაბეჭდილია მისი უშუალო ხელმძღვგანელობით. მაგრამ ეს ასე არ უნდა იყოს, აქ მოცემული ტექსტის რედაქცია ვახტანგს არ უნდა ეკუთვნოდეს.

* ხელნაწ. S 1512, გვე. 93.

ვინ უნდა ყოფილიყო ეს რედაქტორი? ჩვენ ვფიქრობთ, რომ პასუხი ამაზე გაცემულია თვით გამოცემაში. აქ თავფურცელზე ეკი–- თხულობთ: პოემა „გაიმართა ჴელითა ჴველმწიფის კარის დეკანოზის შვილის მიქელისათა“. რას ნიშნავს სიტყვა »გახმართა"? „გამართვა“ აღნიშნავს იმასაც, რასაც ჩვენ ახლა რედაქტირებას ვეძახით, აქედან –– გამმართველი, მმართველი, ნიშნავს არა მარტო იმას, ვინც ბეჭდეითს შეცდომებს ასწორებს, კორექტორს, იმისათვის XVIII საუკუნეში სხვა სახელწოდებაც იხმარება –– „პრობი მმართველი“, არამედ, უფრო ნიშანდობლივად, რედაქტორსაც. ამის საბუთს გვაძლევს XVIII საუკუნეში, კერძოდ, ვახტანგის დროს, დაბეჭდილი წიგნების „ანდერძები“. 1709 წლის სახარების მეოთხე გვერდზე ვკითხულობთ: „ეს წმიდა სახარება დიდის ჭირითა ბერძენთა დაბეჭდილ სახარებათა შემოწმებითა სიტყვა ღა ასო მეტ-ნაკლები გავმართე“. იმავე 1709 წლის „სამოციქულოს“ უკანასკნელ ფურცელზე ნათქვამია: »ესე წმიდა სამოციქულო.. დიდის ჭირითა ბერძნულთა დაბეჭდილ [სამოციქულოთა] შემოწმებითა სიტყვ. და ასო მეტ-ნაკლები გავმართე“. 1764 წლის „კურთხევანის“ ანდერძში ეკითხულობთ: „ოდეს მეფობდა საქართველოსა შინა.. მეფე ვახტანგ, დროსა მას გამართულ იყო წიგნი ესე.. ბერძნულსა კურთხევანსა ზეღა და დაბეჭდილ იყოცა“; ახლა, ირაკლის დროს, შევუდექით რა ამავე წიგნის ბეჭდვას, აღმოჩნდა, რომ „გარეგან ღრამატიკისა კანონთა და წესთა იყო ნაბეჭდი ჩუენი და დედანიცა", ამისთვის... იგი „გაიმართა კანონსა ზედა ღრამატიკისასა და დაბეჭდილ იქმნა“. 1783 წლის „საღმრთო მსახურებაში“ სწერია, რომ ის „შემოწმებულ იქმნა რუსულსა საღმრთოსა მსახურებასა ზედა ღრამატიკის კანონთა ზედა გამართვითა“. „გამართვა“ ბერძნულსა და რუსულსა „წიგნსა ზედა“, აგრეთვე „გამართვა კანონსა ზედა ღრამატიკისასა#“ ნიშნავს რედაქციულ მუშაობას, რედაქტირებას. პავლე დეკანოზი, რომელსაც პეტრე იბერიელის „ცხოვრება“ „გაუვრცელებია შესავლითა და სასწაულთა მიწყობითა და ბოლოჲსა კეთილად დასრულებითა“, თავის თავს „მმართველს“ უწოდებს*.

ამრიგად, სიტყვები –– „გაიმართა ჴელითა ჴელმწიფის კარის დეკანოზის შვილის მიქელისათა“ ნიშნავს: ვეფხისტყაოსნის ტექსტი გასწორდა, რედაქტირებულ იქნა მიქელის ხელით. ეს რომ ასეა, მიქელი რომ პოემის რედაქტორია, ეს დამოწმებულია პოემის ლექსად გამოთქმულ „ანდერძში“:

"აწ დაიბეჭდა სტამბაში პირველ ნაწერი ხელისა...
ნაღვაწი მისის (ვახტანგის) მლოცვლისა, მესტამბე მიქაელისა,

ეს ნიშნავს: დაიბეჭდა სტამბურად “მიქაელის ნაღვაწი სიტყვა „ნაღვაწი“ ამ შემთხვევაში აღნიშნავს ნამრომს არა შეთხზვის (მიქელი ვერ იტყოდა, რა თქმა უნდა, რომ ვეფხისტყაოსანი მისი შეთხზულია), არამედ შესწორების, რედაქტირების აზრით.

რუსთველოლოგიის პირითადი პრობლემებია: 1) ტექსტის დადგენა, 2) „გარკვევა იმ პირობებისა და სოციალური არისა, რომელთაც წარმოშვეს პოემა, 3) პოემის ავტორი, 4) მისი დაწერის დრო, 5) პოემის სიუჟეტი, 6) პოეტის მსოფლმხედველობა, 7) პოემის პოეტური, მხატვრული მხარე. ამათგან პოემის წარმომშობ პირობებზე აქ აღარ ვილაპარაკებთ, რადგანაც ჩვენ უკვე ვაჩვენეთ პოლიტიკური, სოციალურ-ეკონომიური და კულტურული ვითარება ქართული მწერლობის ე. წ. კლასიკური პერიოდისა, რომელსაც ეკუთვნის პოემა*. რაც შეეხება ტექსტის დადგენის პრობლემას, აქ შეიძლება მხოლოდ აღი– ნიშნოს ზოგად ხაზებში ის პრინციპები, რომლითაც უნდა ვგხელმძღვანელობდეთ ასეთი მუშაობისას, ეს პრინციპები ჩვენ ასე გვეხატება: 1) კონტექსტი, მოთხრობის სიუჟეტურ განვითარებასთან · ერთად. 2) სტილი კლასიკური პერიოდისა, რომელსაც პოემა ეკუთვნის: ამ სტილის ზოგადი ხასიათი ღა მოხახულობა დღეს იმდენადაა ცნობილი და გათვალისწინებული, რომ მისი გამოყენება, როგორც ტექსტის დადგენის აუცილებელი პრინციპისა “შესაძლებელია 3) ენობრივი მოვლენები; კლასიკური პერიოდის ლიტერატურული ენა საკმაოდ "შესწავლილია, ასე რომ მას შეუძლია მკვლევარს ეჭვმიუტანელი ფაქტები მისცეს პოემის ტექსტზე მუშაობისას, 4) პოეტიკა; მართალია, ვეფხისტყაოსნის პოეტიკა ჯერ სათანადოდ შესწავლილი არაა და ამ მხრივ ეს თვითონ პრობლემად გვევლინება, მაგრამ ძირითადი ტონი მისი იმდენადაა დაჭერილი, რომ ტექსტზე მუშაობისას ამ პრინციპითაც შესაძლებელია ხელმძღვანელობა. 5) ხელნაწერთა ტრადიცია; ვისაც მეცნიერუ6ლი კვლევა-ძიებისას საქმე ხელნაწერებთან ჰქონია იმან კარგად იცის, რომ დაუშვებელია ხელნაწერის ფეტიშად და ტექსტის დადგე– ნისას, საექვო ადგილის გარკვევისას, მთლიანად იმაზე დაყრდნობა; მაგრამ? მანუსკრიპტული ტრადიციის ხელაღებით უარყოფა შეუძლებელია: ტექსტუალური მუშაობისათვის მით უფრო ხელსაყრელია, რაც მეტია ხელნაწერები, მით უმეტეს ძველი ან მათგან უშუალოდ მიმდინარე ნუსხები. 6) იდეოლოგიური ხასიათის მოსაზრებანი; უნდა გვახსოვდეს, რომ პოემის ტექსტი ხშირად იდეოლოგიური მოსაზრებით ირყვნებოდა, ამიტომ ავტორისა და მისი ეპოქის მსოფლ– მხედველობის გათვალისწინება უცილობელ დახმარებას გაგვიწევს ტექსტუალური მუშაობის დროს. დაწვრილებით შევჩერდებით სხვა პრობლემებზე.

* მხედველობაშია კ. კეკელიძის ქართული ლიტ. ისტორია, II, 1958 წ., გე. 27-41, რედ.