„საქართველოს დამფუძნებელი კრება. სხდომის ოქმების“ 7-ტომეულში თავმოყრილია საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების პლენარული სხდომის ოქმები. სხდომის ოქმები წიგნის სახით პირველად ქვეყნდება. გამოცემა დაეხმარება საქართველოს უახლესი ისტორიის და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრების მკვლევრებს. „საქართველოს დამფუძნებელი კრება. სხდომის ოქმების“ ციფრული ვერსია ხელმისაწვდომია საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის ციფრულ ბიბლიოთეკებში.

(61)

1919 წელი, ნოემბრის 14. ტფილისი, სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალ. ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივნის ამხანაგი

გრიგოლ ნათაძე.

პრეზიდიუმში არიან:

ექვთიმე თაყაიშვილი,

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

სხდომა იწყება დღის 12 ს. და 50 წ.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილია, გთხოვთ მოისმინოთ დღიური წესრიგი.

მდივანი. (კითხულობს დღიურ წესრიგს).

აქტების და ქაღალდების შინაარსი:

1. ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის საკანონმდებლო წინადადება - ზოგიერთი საქონელზე ექსპორტების მონოპოლიის განხორციელების შესახებ - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

2. შინაგან საქმეთა მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - ტელეგრაფ-ტელეფონის ქსელისთვის საჭირო მასალებისა და აპარატების უცხოეთში შესაძენათ 6.5000.000 მან. კრედიტის შესახებ - გადაეცეს საბიუჯეტო - საფინანსო კომისიას.

3. შინაგან საქმეთა მინისტრის კანონ-პროექტი კანონთა კრებულის 1 ნაწ. 368,372 და 374 მუხ. (1887 წ. გამოცემა) შეცვლისა უჭკუოთა და ჭკუაზე შეშლილთა შემოწმების შესახებ - გადაეცეს იურიდიულ კომისიას.

4. მთავრობის პროექტი დეკრეტისა - მთავრობის საქმეთა მმართველობის ზოგიერთ მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატების და ამავე მმართველობის ხარჯთაღრიცხვის დამატებათ 16.200 მან. გადადებისა - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

დამფუძნებელი კრება ნუსხას უცვლელად ადასტურებს.

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო - ტექსტი რკინის გზის მილიციის დამატებითი შტატისათვის გაწეული ხარჯის დასაფარავად 580.500 მან. გადადების კანონისა.

2. საბოლოო - ტექსტი - ტყიბულის მაღაროების მუშა-მოსამსახურეთათვის 1919 წ. აგვისტოს და სექტემბრის ჯამაგირის მისაცემათ 1.200.000 მან. გადადების დეკრეტისა.

3. საბოლოო - ტექსტი - ახალქალაქისა, ახალციხისა, ბორჩალოს და თიანეთის მაზრებში საექიმო საქმისათვის 1919 წლის ექვს თვეში გასაწევ ხარჯათ 961.770 მან. და 30 კაპ. გადადების დეკრეტისა.

4. პროექტი - რატიფიკაციისა საქართველოსა და სომხეთის რესპუბლიკათა შორის დადებულ ხელშეკრულების ამ რესპუბლიკათა სადაო საკითხების შეთანხმებით, ან სავალდებულო არბიტრაჟის საშუალებით გადაწყვეტის შესახებ.

5. პროექტი - საქართველოს და სომხეთის რესპუბლიკათა შორის დადებულ სატრანზიტო ხელშეკრულების რატიფიკაციისა.

6. დეკრეტი - საშემოსავლო გადასახადისა, საცხოვრებელი მინიმუმისა და გადასახადის ნუსხის შეცვლისა.

7. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა აწ მომქმედ თამასუქის წესდების ზოგიერთი მუხლის შეცვლისა და გაუქმების შესახებ.

8. დეკრეტი - დამფუძნებელ კრების არჩევნების დებულების დამატებისა.

9. დეკრეტი - ალავერდის ქარხნიდან ოქრო-ვერცხლის შესაძენად 225.400 მან. გადადებისა.

10. დეკრეტი სატელეგრაფო ქსელის ბამბა - შეკეთებისათვის შინაგან საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში 375.000 მან. კრედიტის გახსნისა.

11. დეკრეტი - ანარქიის წინააღმდეგ ზოგიერთ საბრძოლველ ზომისა.

12. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრის საბჭოს დებულებისა.

13. დამფუძნებელი კრების საპროპაგანდო კომისიის არჩევა.

14. დეკრეტი - ოზურგეთის სამაზრო ერობისთვის 3.000.000 მან. სესხის მიცემისა.

15. დეკრეტი - სამხედრო უწყების განკარგულებაში 15 მილ. მანეთის გადადებისა, ჯარისათვის, სურსათ-სანოვაგის დასამზადებლად.

16. დეკრეტი - მთავრობის წევრთა ჯამაგირის გადიდებისა.

17. დეკრეტი - დამფუძნებელი კრების წევრთა გასამრჯელოს გადიდებისა.

18. ეროვნულ - დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა - რუსულ სავაჭრო საზოგადოების „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულების შესახებ.

თავმჯდომარე. წინადადება არის ს.-დ. ფრაქციისა: მე-15-ე მუხლი. დეკრეტი სამხედრო სამინისტროსათვის 15 მილიონის გადადებისა, დასმულ იქმნეს მე-6 მუხლად, ხოლო დეკრეტი ანარქიასთან ბრძოლისა, რომელიც მე-12 მუხ. მიდის, გადატანილ იქნეს მე-7 მუხლად.

დამფუძნებელი კრება უკამათოდ იღებს ამ წინადადებას.

(დანარჩენ დღიურ წესრიგის მუხლებს დამფუძნებელი კრება უცვლელად ამტკიცებს).

თავმჯდომარე. გარდა ამისა არის მთავრობის თავმჯდომარის განცხადება.

მთავრობის თავმჯდომარის განცხადება.

მთავრობის თავმჯდომარის მოადგილე გარეშე საქმეთა მინისტრი ევგენი გეგეჭკორი, მთავრობის სახელით აცხადებს, რომ მთავრობამ დაადგინა დაარსდეს მომარაგების სამინისტრო, რომელსაც შეუერთდება შრომის სამინისტრო და ამ ორ უწყების სათავეში დანიშნულია შრომის მინისტრის ამხანაგი გიორგი ერაძე. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ. ნათაძეს.

გრ. ნათაძე (კითხულობს საბოლოო ტექსტს).

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი? წინააღმდეგი არავინ არის. მიღებულია.

უნდა გაუწყოთ მთავრობის თავმჯდომარის განცხადება, რომელიც თხოულობს, რომ, რადგანაც მე ვერ დავესწრები კრებას, კამათი შემდეგისათვის გადაიდოსო. წინაარმდეგი ხომ არავინ არის, რომ კამათი გადაიდოს? (ერ.-დემ. ფრაქციიდან ხმები: რასაკვირველია, სასურველია გადიდოს!) წინააღმდეგი არავინ არის. კამათი გადადებულია.

შემდეგი საკითხი: -

რატიფიკაციის შესახებ.

მომხსენებელია ბ. კ. ჯაფარიძე.

კ. ჯაფარიძე. მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! ის ხელშეკრულება, რომელიც დღეს თქვენ უნდა განიხილოთ და დაამტკიცოთ, არის მეორე ნაბიჯი იმ გზაზე, რომლითაც მიდის და მუდამ ივლის ჩვენი დემოკრატია, ეს არის გზა - ერთა სოლიდარობისა. კეთილმეზობლური განწყობილება, უპირველეს ყოვლისა, ამიერ-კავკასიაში მობინადრე ერებთან, არის უმთავრესი საშუალება ამ ერთა დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფისა და ამ დამოუკიდებლობის კედლებში მომწყვდეული თავისუფლების განმტკიცებისა.

ჩვენ მუდამ გვრწამდა და დღესაც გვრწამს, რომ ამიერ-კავკასიის რომელიმე ერის კეთილდღეობა დამოკიდებულია არა მარტო იმის შინაური მდგომარეობის სიმტკიცეზე, არამედ სამივე ერთა შორის მტკიცე მეგობრულ ურთიერთობაზედ. ერთი რომელიმე მათგანის პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრების თავისუფალი განვითარება არა თუ არ მოითხოვს დანარჩენ ერთა ცხოვრების შევიწროებას, არამედ არის აუცილებელი პირობა მათი ასეთივე განვითარებისა. ერთი რომელიმე მათგანის დაცემა, არის დაცემა მთელი ამიერ-კავკასიის დემოკრატიისა. წარმოუდგენელია თავისუფალი საქართველო, თუ მას გვერდით თავისუფალი სომხეთი და ადერბეიჯანი არ იქნენ. ვერც ერთი მათგანი ვერ იარსებებს თუ მათ შორის მტკიცე სოლიდარობა არ იქნა. აი, ამ შეგნებით ჩვენი დემოკრატია და მისი დემოკრატიული მთავრობა მუდამ ეძებდა საერთო ენას ამ ერთა შორის. მუდამ მათი გაერთიანების წინადადებით გამოდიოდა, მუდამ ასეთი პოლიტიკის ინიციატორი იყო. ასეთმა ცდამ პირველად ხორცი შეისხა ამა წლის 16 ივნისს. როდესაც ჩვენსა და ადერბეიჯანს შორის დაიდვა თავდაცვითი ხელშეკრულება, ამ ხელშეკრულების ერთი მუხლის ძალით ყოველი დავა, რომელიც შეიძლება ჩამოვარდეს ჩვენსა და ადერბეიჯანის შორის, საზღვრების გამო, უნდა გათავდეს შეთანხმებით, ან არბიტრაჟის საშუალებით.

ეს იყო პირველი გამარჯვება ერთა სოლიდარობის იდეისა ჩვენ შორის, თუმცა არ შეიძლება არ აღინიშნოს, რომ ამ გამარჯვებას ბევრი რამ აკლდა და უპირველეს ყოვლისა ის, რაც ამ დარბაზში, მაშინ იმ ხელშეკრულების რატიფიკაციის დროს, ყველა ფრაქციების წარმომადგენლებმა გულის ტკივილით აღნიშნეს. ეს ის, რომ ამ ხელშეკრულობაზე მესამე მეზობელ ერს ხელი არ ეწერა. მაგრამ ამავე დროს ღრმათა გვრწამდა, რომ სომხის ერის ხელმძღვანელებიც შეიგნებდენ იმ ჭეშმარიტებას, რომ ამიერ-კავკასიის ერთა ხსნა დამოკიდებულია ამ ერთა თვითმოქმედებაზედ, შეიგნებდენ ჩვენ შორის კავშირის აუცილებლობას. და ეს იმედი კიდევაც გამართლდა.

დღეს ჩვენ სომხეთთან გვაქვს დადებული ორნაირი ხელშეკრულება და ამიერიდან ჩვენს ურთიერთობას დაედება საფუძვლად საერთო ინტერესების შეგნება და ამის მიხედვით გადიჭრება ყოველგვარი უთანხმოება.

3 ნოემბერს დადებული ხელშეკრულება სომხეთთან ორნაირი არის.

ერთი შეეხება იმ სადაო საკითხის გადაჭრას, რომელიც ჩვენს შორის არსებობს დღეს, ან და შეიძლება აღიძრას შემდეგში. ამ ხელშეკრულების ძალით ყოველი ასეთი დავა უნდა გადაწყდეს შეთანხმებით და თუ შეთანხმება არ მოხდა, მაშინ სავალდებულოა არბიტრაჟის საშუალებით ე.ი. უნდა გადაწყდეს ეგრედწოდებული სამედიატორო სამართლის წესით. ეს ხელშეკრულება იმდენათ მარტივია, რომ არავითარი იურიდიული ანალიზი და განმარტება საჭირო არ არის. ცხადია, რომ ჩვენ შორის არსებული ტერიტორიალური დავა, რომელიც ჩვენ მუდამ გვასუსტებდა და გვასუსტებს, ამაგრებს და ამხნევებს ჩვენ მტრებს, ასაზრდოებს ყოველგვარ პროვოკაციას ჩვენი დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ, რომელიც, ართულებს ამ ჩვენი დამოუკიდებლობის ცნობის საკითხს პარიზის კონფერენციაზე. დღეიდან ამ ხელშეკრულობის ძალით, მშვიდობიანი გზით უნდა გადაიჭრას. ამიერიდან დავიწყებას მიეცემა ის სამწუხარო კონფლიქტი, რომელსაც ჩვენ შორის ჰქონდა ადგილი, შარშან, რომელიც ჩვენი ურთიერთობის ისტორიაში შავი ასოებით აღიბეჭდება, და რომელიც ზოგიერთების აზრით მომასწავებია ჩვენს და სომხეთის შორის სამუდამოდ ხიდის ჩატეხას. მაგრამ ხიდი არ ჩატყდება იმ ერთა შორის, რომლებიც ისტორიული ბედით გადაბმული და გადაჯაჭვული არიან. და თუ დღემდის ჩვენ შორის გაუგებრობას ჰქონდა ადგილი, ჩვენ იმედი გვაქვს, რომ ამ გაუგებრობას შემდეგში ადგილი აღარ ექნება.

ამ ხელშეკრულებას, როგორც მისი ლოღიკური, აუცილებელი დასკვნა მოყვა მეორე ხელშეკრულება; (თავმჯდომარე: მეორეზედ შემდეგ... ჯერ პირველ ხელშეკრულებაზედ ილაპარაკეთ). ასეთია ჩვენი პირველი ხელშეკრულება. თუმცა ეს ჯერ ზოგადი პრინციპია და არ არის სადაო საკითხების კონკრეტიულათ გადაჭრა, მაგრამ მე მგონია, რომ დღეიდან ეს მთავარი პრინციპი ჩვენი ურთიერთობისა მალე ხორცს შეისხავს და კონკრეტიულ სახეს მიიღებს.

ჩვენმა გარეშე საქმეთა კომისიამ იურიდიულ კომისიასთან ერთად განიხილა ეს ხელშეკრულება, სავსებით მოიწონა იგი და მე როგორც ამ კომისიის წარმომადგენელს დამავალა ვთხოვო დამფუძნებელ კრებას, რომ მანაც მიიღოს და დაადასტუროს იგი.

ტექსტი ამ ხელშეკრულებისა ასეთია: (კითხულობს).

„ქალაქ ტფილისი 1919 წლის ნოემბრის 3-ს.

საქართველოს რესპუბლიკის მთავრობამ, წარმოდგენილმა შინაგან საქმეთა სამხედრო მინისტრის ნოე ბესარიონის-ძის რამიშვილისა და საქართველოს დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარის ამხანაგის სიმონ გურგენის-ძის მდივანის მიერ - ერთის მხრით, - და სომხეთის რესპუბლიკის მთავრობამ, წარმოდგენილმა სტეფანე გრიგოლის-ძის მამიკონიანისა და სომხეთის რესპუბლიკის პარლამენტის წევრის სუმბათ არტემის-ძის ხაჩატურიანის მიერ - მეორე მხრით, გაეცნენ რა ურთიერთის რწმუნებულობას და სცნეს იგი ჯეროვან ფორმითა და სახით შედგენილად, - შემდეგი ხელშეკრულება დასდეს:

1) ამა ხელშეკრულებაში მონაწილე სახელმწიფონი (სომხეთისა და საქართველოს რესპუბლიკები) ვალდებულნი არიან ყოველი დავა, რომელიც არსებობს, ან შეიძლება შემდეგში აღიძრას, მათ შორის გადასწყვიტონ შეთანხმებით, ხოლო თუ შეთანხმება არ მოხდა, სავალდებულო არბიტრაჟის საშუალებით.

2) ამა ხელშეკრულების რატიფიკაციათა გაცვლა უნდა მოხდეს ორი კვირის განმავლობაში ქალაქ ტფილისში.

3) ხელშეკრულება ესე ორ ცალად არის შედგენილი.

საქართველოს რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა და სამხედრო მინისტრი ნ. რამიშვილი.

საქართველოს დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარის ამხანაგი ს. მდივანი.

სტეფანე გრიგოლის-ძე მამიკონიანი.

სომხეთის პარლამენტის წევრი სუმბათ არტემის-ძე ხაჩატურიანი.

«Город Тифлисъ 1919 года 3-го ноября.

Правительство Республики Грузიи, представленное Министромъ Внутреннихъ Делъ и Военнимъ, Ноемъ Виссарიоновичемъ Рамишвили и Таварищемъ Председателемъ Учредительнаго Собранიя Грузიи, Семеномъ Гургеновичемъ Мдивани - съ одной - стороны, и Правительство Республики Арменიи, представленное Степаномъ Григорьевичемь Мамиконянъ и Членомъ Парламента Республики Арменიи, Сумбатомъ Артемьевичемъ Хачатурянъ - съ другой стороны, ознакомившись - съ полномочიями и найдя ихъ въ должной форме и надлежащемъ виде, эаключили настоящიй договоръ о нижеследующемъ:

1) Договаривающიяся Государства (Республики: Арменიи и Грузიи) обяэывются все существующიе, а также могущიе возникнуть споры между собою, разрешать путемъ Соглашенიя, а если таковое ие будеть достигнуто, то, посредствомь обяэательнаго арбитража;

2) Обменъ ратификацიями настаящаго договора последовать въ двухнедельный срокъ въ городе Тифлисе.

3) Настаящიй договоръ составляется въ двух экземплярахъ.

Министръ Внутреннихъ Делъ и Военный Республики Грузიи Ной Рамишвили.

Товарищъ Председателя Учредительнаго Собранიя Грузიи С. Г. Мдивани.

Степанъ Григорьевичь Мамиконянъ.

Членъ Парламента Арменიи Сумбатъ Артемьевичъ Хачатурянъ.»

თავმჯდომარე. საბოლოო მსჯელობისათვის სიტყვა ბ. ს. კედიას ეკუთვნის.

სპ. კედია (ე.-დ.) ბატონებო! ჩვენს წინაშე წარმოდგენილი არის ხელშეკრულების ტექსტი, რომლითაც ყველა არსებული საკითხი, ან მომავალი ჩვენსა და სომხეთის შორის უნდა გადიჭრას ამ ხელშეკრულებით და უკეთუ ეს შეთანხმება არ მოხდება, ეს საკითხი უნდა გადიჭრას არბიტრაჟით.

აშკარა არის, რომ ვერავინ ვერ წავა დღეს წინააღმდეგ იმ პრინციპისა, რომ ყველა სადავო საკითხი გადაიჭრას შეთანხმებით, ან არბიტრაჟით. როგორც დეკლარაცია, როგორც პრინციპი, თეორეტიული განყენება, - ეს უსათუოდ ყოველ დროსა და სივრცეში მისაღებია. მაგრამ თუ ამ თეორეტიულ დეკლარატიზაციას გამოუძებნით საფუძველს, მის კონკრეტიულ შინაარსს, თუ მოვახდენთ იმას, რასაც ხელშეკრულება ეხება, კონკრეტიზაციას, მაშინ საკითხი სხვანაირად უნდა დაისვას და მაშინ ყოვლად, შეუძლებელი იქნება წინასწარ მისი ავანსად მიღება. როგორც სავალდებულო გზა, როგორც პრინციპი - ეს ხაზი აუცილებლად მისაღებია, მაგრამ გარდა ზოგად პრინციპებისა, გარდა დეკლარაციებისა, ჩვენს მთავრობას და დამფუძნებელ კრებას შესაქმნელი აქვს, გასაკეთებელი აქვს საქმე და ეს საქმე კონკრეტიულად არის სახელმწიფო. და ეს ხელშეკრულება იმდენად მისაღები უნდა იყოს, რამდენადაც ის მიანიჭებს რეალურ სარგებლობას სახელმწიფოს. მას ჩვენ მხოლოდ ასე უნდა შევხედოთ: მოაქვს თუ არა მას ჩვენთვის რაიმე სარგებლობა, შემატება, თუ არ მოაქვს. შემატება შეიძლება იყოს ორნაირი: ერთი მატერიალური, მეორე ფსიქოლოგიური, იდეოლოგიური.

ჩვენ მოვისმინეთ მომხსენებელის სიტყვა, რომელშიც გარდა ზოგად აზრებისა, გარდა დეკლარაციისა, რომლის მოსმენასაც დამფუძნებელი კრება ჩვეული არის და ჩვენი ხალხი უფრო მეტად. ჩვენ ვერ დავინახეთ ხელშეკრულების ანალიზში ისეთი აზრი, რომელიც გვამცნობდეს ჩვენ იმ კონკრეტიულ სარგებლობას, რომელიც მას მოაქვს ჩვენთვის და რომლისდა მიხედვით მთავრობასაც და დამფუძნებელ კრებასაც შეუძლიან მისი მიღება და დადასტურება. თავის-თავად აშკარა არის რა კონკრეტიული შინაარსი აქვს ამ ხელშეკრულობას, რას ეხება იგი? ამ ხელშეკრულობას ხასიათი აქვს, იგი ეხება იმ ტერიტორიას, რომელიც სადავოა ჩვენ შორის. ვიმეორებ, რადგანაც ხელშეკრულობაში არის ეს დეფექტი, ამიტომ ეს ხელშეკრულობა ჩვენთვის, დამფუძნებელ კრებისთვის უნდა იყოს მიუღებელი.

ერის წარმომადგენლებმა უნდა იცოდნენ, - რა არის გამოცხადებული სადავოდ ჩვენი მთავრობის მიერ. ჩვენ ეს არ ვიცით ხელშეკრულობის ძალით და ამიტომ იგი მიუღებელია. დამფუძნებელი კრება უნდა იყოს დარაჯი ერის სასიცოცხლო ინტერესებისა და მთავრობის ხელშეკრულობას უნდა შეხედოს არა კმაყოფილებით. ამ მოსაზრებით ჩვენ გვგონია, რომ ეს წარმოდგენილი ხელშეკრულობა, რომელიც თავის-თავად უკვე ამტკიცებს და ამბობს, რომ სადავოდ გავხადეთ ის, რაც ჩვენ უდავოდ მიგვაჩნია, მიგვაჩნდა ჩვენს საკუთრებად, ეს არის უკვე მიუღებელი დათმობა ერისათვის.

მეორე, რადგანაც არ ვიცით, სად უწევს ამ სადავო საკითხს საზღვარი და ამასთანავე, რადგანაც შეუძლებელია გადაწყდეს არბიტრაჟით, ამ მოსაზრებათა ძალით, ჩვენ ვამბობთ, რომ ეს ხელშეკრულობა არ არის დამუშავებული იმ პასუხისმგებლობის შეგნებით, რომელიც სასურველი და სავალდებულო უნდა ყოფილიყო ჩვენი წინაპრებისაგან შემოხაზულ ტერიტორიის შემოსაზღვრის დროს. და როგორც ასეთი, ეს ხელშეკრულობა დამფუძნებელმა კრებამ არ უნდა მიიღოს და თავი უნდა შეიკავოს. (გ. მახარაძე: კაციჭამია ნაციონალიზმი!).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის საგარეო საქმეთა მინისტრს.

საგარეო საქმეთა მინისტრი. ბატონებო! ის ჯგუფი, რომლის წარმომადგენლად თქვენ ახლა მოგევლინათ ბ. კედია, საზოგადოდ ერთ რამეს იკვეხის. ის თავისთავს უწოდებს, მეტი რომ არა ვთქვათ, ერთად-ერთ სახელმწიფოებრივ ჯგუფს, ერთი სიტყვა, რომელიც მუდამ მათ აკერიათ პირზე, ეს გახლავთ დარაჯი ქვეყნისა და სამშობლოსი. და მე უნდა განვაცხადო თქვენს წინაშე, რომ ვერც ერთი დარაჯი თავისი სამშობლოისა ვერ წარმოსთქვამდა ასეთ სიტყვას დღევანდელ მომენტში, როგორიც წარმოსთქვა პატ. სპ. კედიამ (ურატაძე: მართალია!) ის თქვენს წინაშე ლაპარაკობს ისეთ რამეზე, რომელსაც არსებითად არავითარი კავშირი არა აქვს იმ ხელშეკრულობასთან, რომელიც თქვენს წინაშე არის წარმოდგენილი. მე შევცდი, როდესაც ვთქვი, რომ არავითარი კავშირი არა აქვს მეთქი. საერთოდ ვერც ერთ მოვლენას ვერ ნახავთ, რომელსაც რაიმე კავშირი არ ჰქონდეს მეორე მოვლენასთან. (შენგელაია: ფიზიკაშიაც ასე არის!) დიახ, ფიზიკაშიაც ასე გახლავთ.

უნდა ავღნიშნო თქვენს წინაშე, რომ ის საკითხი, რომელიც მან აქ წამოაყენა, შეიძლება შედეგად მოჰყვეს ამ ხელშეკრულობას, იქმნეს საგნად თქვენი განხილვისა შემდეგ, მაგრამ ის ხელშეკრულობა, რომელიც წარმოგედგინათ სრულებით არ ლაპარაკობს იმაზე, რაზედაც აქ ლაპარაკობდა სპ. კედია. მან განაცხადა, რომ თითქოს ეს ხელშეკრულობა სადაოთ აცხადებს განსაზღვრულ ტერიტორიას ჩვენი რესპუბლიკისას ჩვენ და სომხეთის შორის. მე ვლაპარაკობ, რომ ეს სრულებით ესე არ გახლავთ. პირიქით, ჩვენ ვფიქრობთ. რომ კითხვის ისე დასმა, როგორც ის დასვა კედიამ დიდ ვნებას მოუტანს ჩვენს სახელმწიფოს. ჩვენ ვაცხადებთ, რომ ამ ხელშეკრულობით არავითარი ჩვენი ტერიტორია სადაოდ არ არის გამოცხადებული (კედია: ტერიტორიას ეხება ის, რაც მომხსენებელმა სთქვა!) სრულებითაც არა, ის ეხება ყოველგვარ სადაო საკითხს (კედია: ვიცით რაც არის, პირდაპირ უნდა ვსთქვათ!) თუ იცით უნდა სთქვათ ის, რაც იცით და არ ილაპარაკოთ იმაზე, რაც სურვილათ მოგივათ.

ის პრინციპი, რომელიც ხელშეკრულობაში არის წამოყენებული, კედიას მისაღებად მიაჩნია ყოველ დროს და ყოველ რიცხვში და ამავე დროს წარმოსთქვა ერთი სიტყვა, რომელიც ძირიან-ფესვიანად უარყოფს და ასამარებს ამ პრინციპს. სად არის აქ ლოღიკა, სად არის პრინციპიალობა, ჩვენ კი ვლაპარაკობთ შემდეგს მართალია, არის ისეთი საკითხები, რომელიც არ გახდება და ვერც გახდება საგნად არბიტრაჟისა, მაგრამ ამისთვის არსებობს არა ისეთი სიტყვა აქ იხმარა კედიამ, არამედ კეთილსინიდისიერი განწყობილება და ურთიერთობა ორ მეზობელთა და ორ სახელმწიფოთა შორის. (კედია: არა ჩვენს ხარჯზე ყოველთვის!) მაშინ, როდესაც ერთი მხარე მოინდომებს პირადათ ისარგებლოს იმ პრინციპით, რომელიც დღეს უკვე მთავრობის მიერ არის აღიარებული, როგორც დემოკრატიული პრინციპი, ასეთს საქციელს დაგმობს მთელი მოწინავე ევროპა და ამასთანავე წინააღმდეგობა შეხვდებოდა ჩვენშიაც, მაგრამ სანამ ასეთს ფაქტთან საქმე არ გვაქვს, სანამ ცხოვრებამ ეს კითხვა არ დაგვიყენა, რისთვის დარაჯმა რესპუბლიკისამ უნდა აღიაროს ქვეყნის წინაშე, რომ ეს საკითხი სადაო საკითხად არის გამოცხადებული. მაშინ, როდესაც ამის საფუძველი არა გაქვთ, ნურავინ ნუ ისარგებლებთ იმით, რომ შესაძლებელია ჩვენ დღევანდელ დროს, დღევანდელ მომენტში ვერ წარმოვადგინოთ მთელი ის არგუმენტაცია, რომელსაც წარმოვადგენთ შემდეგ, როცა ამის დრო დადგება (კედია: ჩვენ ცოტა რამ ვიცით იქიდან!) იმიტომ, რომ ასეთი მდგომარეობით სარგებლობა მე არ ვფიქრობ ღაღადებდეს ბ. კედიას და მის ჯგუფის ჯელტმენობაზე (კედია: ეს სადაო არის, ბატონო!).

ბოლოს და ბოლოს ორი გზაა სადაო საკითხის გადასაჭრელათ, მესამე გზა არ არსებობს. სადაო საკითხები, ან მორიგებით, ურთ-ერთ შეთანხმებით უნდა გადაიჭრეს, ან იარაღით ხელში ბრძოლით. ჩვენ კი მუდამ მთელი ჩვენი პოლიტიკით, ჩვენს მოქმედებაში თავგამოდებით ვიცავდით პრინციპს სადაო საკითხების მორიგებით გადაწყვეტისა. (კედია: რეალურათ რა მიიღეთ?) მე არ ვიცი რომელ ზომებზე ლაპარაკობს ბ. კედია, ყოველ შემთხვევაში, უნდა ვაღიარო, რომ ის მთავრობა, რომელიც დღეს-დღეობით პასუხისმგებელია ქვეყნის და დამფუძნებელი კრების წინაშე, ამ მთავრობას აქვს უფლება პოლიტიკური და მორალური, რომ მან დღეს-დღეობით რეალურათ დაიცვა ჩვენი ქვეყანა და სამშობლოს ინტერესები (ტაში). რაც შეეხება თქვენს განცხადებას, მხოლოდ ლამაზი სიტყვები გვესმის (ჯუღელი: არც ლამაზია!) რას მოგვიტანს ეს ხელშეკრულება, რას მისცემს ეს ჩვენ ხალხს? მე მგონია, რომ ერთ რამეს: პირველი, რომ მართლაც მთელი დემოკრატიულ ევროპის თვალში ჩვენი ხალხი და რესპუბლიკა იქნება აღიარებული, როგორც მოწინავე რესპუბლიკა, რომელიც მატარებელია კულტურული და პროგრესიული პრინციპებისა და ამის ფაქტი ჩვენ უკვე გვაქვს, არც სულს და არც გულს ბ. კედიისას ინგლისის წარმომადგენელის ამერიკის განცხადება არაფერს არ ელაპარაკება. მაგრამ მე მგონია, ხალხი და დემოკრატია ასეთ სიტყვას შესაფერ შინაარსს აძლევს და როგორც შესაფერ ღირებულებას ღებულობს. ბ. კედიას განცხადება, რომ დამფუძნებელ კრებას არა აქვს უფლება მისცეს მთავრობას „კარტ ბლანში“, რომ მთავრობამ მოაწყოს საქმე ისე, როგორც სასურველია, არ ვიცი, რომელ მუხლიდან, გამოიტანა ბ. კედიამ ასეთი უფლება? მაშინ, როდესაც კონკრეტიულ ნაბიჯს გადავდგამთ ამ ხელშეკრულების მიხედვით, მაშინ გექნებათ უფლება სთქვათ გადავდგით თუ არა ჩვენ ისეთი ნაბიჯი, რომელიც ეწინააღმდეგება ჩვენი ხალხის ინტესებს, აი მაშინ შეგეძლებათ წარმოსთქვათ ის სიტყვა, რომელიც წარმოსთქვით. ერთი რამ საგულისხმო არის, თუ მართლაც ეს პრინციპი არ იყო მისაღები სპ. კედიასათვის, მაშინ სად იყავით, როცა ხელს აწერდით ასეთივე ხელშეკრულებას ადერბეიჯანთან? მიპასუხეთ, განა ასეთივე ხელშეკრულებას სხვა სახელმწიფოსთან არ მოაწერეთ ხელი? (კედია: აქ ასე არ იყო!) სრულიად სიტყვა-სიტყვით განმეორებულია პირველ მუხლში ის, რასაც თქვენ დღეს იხილავთ, მოქალაქენო, სად იყო მაშინ ბ. კედია და მისი არგუმენტაცია?! თუ ეს ესე არ არის, მე მოვითხოვ გამოვიდეს ბ. კედია აქ და დაამტკიცოს წინააღმდეგ, მე კი ვამტკიცებ, რომ ასეთივე ხელშეკრულება იყო ხელმოწერილი (ლ. ნათაძე: თათრებთან შეიძლება, სომხებთან არა!) დახასიათებას ამ ფაქტს მე არ ვაძლევ, მაგრამ ეს ფაქტი დიდათ მნიშვნელოვანი არის. თავისთავად ეს ფაქტები იძლევა იმ საშუალებას, რომ ხალხს აუხელს თვალს და ერთხელ კიდევ დაანახვებს თუ რა პოზიციაზე სდგას ბ. კედია და მისი პარტია და რა პოზიციაზე - მთავრობა და დამფუძნებელი კრების უმრავლესობა. ჩვენი შეხედულობით, ერთა სოლიდარობა არის ერთად ერთი გზა, რომელიც ქართველ ხალხს, საქართველოს რესპუბლიკას მისცემს საშუალებას მთელი თავისი ძალა მოახმაროს ხალხის კეთილდღეობას და ჩვენი სახელმწიფოს განმტკიცებას. ერთა სოლიდარობა გახლავთ სწორედ ის საშუალება, რომელიც ააყვავებს ჩვენს რესპუბლიკას და ამიერ-კავკასიაში დაამყარებს იმ წესს, რომელიც აუცილებელი პირობაა ჩვენი არსებობისათვის და განვითარებისათვის. მე ერთხელ კიდევ უნდა გავიმეორო ის, რაც არა ერთხელ მითქვამს. პირადათ მე ვერ წარმომიდგენია ამიერ-კავკასიის ისეთნაირად მოწყობა, სადაც ერთ ხალხს ექნება ბედნიერება, თავისუფლება, დანარჩენები კი დაბეჩავებული და დამონავებული იქნებიან, მე ასეთი ვერ წარმომიდგენია. ჩემის ღრმა რწმენით მაშინ, როდესაც ერთა შორის დამყარდება სოლიდარობა, ურთ-ერთ ინტერესების შემეცნება და ხელიხელ ჩაკიდებული სიარული პროგრესის გზით, ეს მისცემს საშუალებას ჩვენ ხალხს იაროს კულტურისა და პროგრესისაკენ, რაც ჩვენი მიზანია და ამ მიზანს ემსახურება ეს ხელშეკრულობა. ეს ხელშეკრულობა გვაძლევს გარანტიას, რომ განმეორდება ის უბედურება რომელსაც ჩვენი ხალხის და სომხის ხალხის შორის ჰქონდა ადგილი. ეს დიდი რეალური ღირებულება გახლავთ და როგორც ჩვენს დამფუძნებელ კრებაზე არის დამოკიდებული, ისე სომხეთის ხალხისაგან არის დამოკიდებული, რომ ეს მშვენიერი მკვეთრი იარაღი მოვიხმაროთ ისე, როგორც ხალხის ინტერესი თხოულობს. მე მგონია, რომ ამ გარდამავალ მოვლენამ არ დაჩრდილოს ეს სასიხარულო მომენტი და ის პრინციპი, რომელიც საფუძვლათ დაედვა ამ ხელშეკრულებას: ერთა შორის სოლიდარობა და მეგობრული კავშირი სომეხ-ადერბეიჯანის შორის ამიერ-კავკასიაში. (ტაში).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის სამსონ ფირცხალავას.

სამსონ ფირცხალავა. (ს.ფ.) მოქალაქენო, ჩვენ შეგვიძლიან მხოლოდ და მარტივად მოვესალმოთ იმ ხელშეკრულებას, რომელიც წარმოგვიდგინა ჩვენ მთავრობამ (ტაში). სხვანაირად არ შეუძლიან შეხედოს მამულიშვილმა ამ ხელშეკრულებას. მე როდესაც ვამბობ - მივესალმები ამ ხელშეკრულებასთქო, მე არ ვდგევარ არც მორალის ნიადაგზედ, არც სოციალისტის ნიადაგზედ, - მე მალაპარაკებს ვიწრო ეგოისტობა, ეროვნული ინტერესები. მე ვერ წარმომიდგენია საქართველოს არსებობა ამიერ-კავკასიაში, სადაც ერთ ერს მოელის მეორესაგან მუდმივი სისხლის ღვრა, ის, რაც აქა სთქვა ბ. კედიამ ეს შეეძლოთ ეთქვათ ჰინდენბურგს, კიტჩენერს და ფოშს და იმათაც მოიტეხეს ამაზედ კისერი...

ჩვენ პატარა ერს, რომელსაც მუდმივი შიში აქვს რუსეთისა და სხვა გარეშე მტერთა, რომელსაც შინაური სოციალური საქმეები არ აქვს მოწესრიგებული, ნუ თუ უნდა წარმოსთქვას იმპერიალისტური სიტყვები: ვინც ჩემს ვითარებას არ დაემორჩილება გავანდგურებო... (გვაზავა: როდის სთქვა ეს?) ეს იმპერიალისტური სიტყვებია. ეს იმპერიალიზმია... (გვაზავა: არ გცოდნიათ იმპერიალიზმი!) ბ. გვაზავა, ტყუილად გგონიათ, რომ იმპერიალიზმი მხოლოდ დიდ ერებს, დიდ კაცებს აქვს. იმპერიალიზმი პატარა ერებს, პატარა კაცებსაც აქვთ, ხოლმე, (სიცილი) როდესაც ვითვალისწინებთ ჩვენ საქართველოს წარსულ ცხოვრებას, იმ ომებს, რომელთაც წალეკეს ნახევარი საქართველო და გაანადგურეს ერის კულტურული შემოქმედება, როდესაც ვითვალისწინებთ იმ დიდ კითხვებს, რომელიც საქართველოს წინაშე ამართულან, როდესაც ამას ყველაფერს ვითვალისწინებთ, ჩვენ არ შეგვიძლიან ვირჩიოთ სხვა გზა გარდა შეთანხმებისა მეზობელ ხალხებთან. განა ეს შეთანხმება გულისხმობს ერის ინტერესების უკუგდებას. კავკასიაში არ არსებობს არც ერთი ერი, რომელსაც შეეძლოს სხვა მეზობელი ერის დამორჩილება. კავკასიაში იმისთანა ერი არ არსებობს, რომელიც თავის ინტერესებს სხვის კეთილ-დღეობაზე აშენებდეს. (გვაზავა: ფედერალისტების აზრით...) იქნება ბ. გვაზავას სურდეს ამიერკავკასიის იქითაც წაიღოს თვით საბატონო სფერო, მაგრამ ეს ყოვლად შეუძლებელია.... (გვაზავა: საქმეზედ ილაპარაკეთ?) შუღლი და მტრობა, რომელსაც გამოიწვევს კავკასიაში ამგვარი მოქმედება, დრო არის საქართველომ მოსპოს მეზობელ ერებთან შეთანხმებით, ამიტომ არ შეიძლება არ მივესალმოთ ამ ხელშეკრულებას და არ უსურვოთ ჩვენს მთავრობას, რომ რაც შეიძლება მჭიდრო, კარგი მეზობლური დამოკიდებულება დაამყაროს ყველა კავკასიის ერთან, ყველა მეზობელ ერებთან.

თავმჯდომარე. სიტყვა ბ. ვეშაპელს ეკუთვნის.

გ. ვეშაპელი (ნაციონალისტი). დამფუძნებელი კრების წევრნო! საგარეო საქმეთა მინისტრმა ბ. გეგეჭკორმა მოინდომა თავისი სიტყვის დროს ამ ხელშეკრულობის შედარება ადერბეიჯანთან დადებულ ხელშეკრულობასთან. ეს მოგონება მართლაც საჭირო არის, მხოლოდ არა იმ მნიშვნელობით, რომელიც ბ. საგარეო საქმეთა მინისტრმა ისურვა დაედო თავისი სიტყვის სარჩულად. მართალია, თუ ამ ხელშეკრულობის მუხლებს ადერბეიჯანთან დადებულ შეთანხმებას შევადარებთ, იქაც არის არბიტრაჟის შესახებ ნათქვამი და აქაც, მაგრამ ამ წესს მაშინ მოჰყვა პრაქტიკული ნაბიჯი - პოლიტიკური, სამხედრო კავშირი, რომელიც ემყარება კავკასიის ერთა დამოუკიდებლობის იდეას; დამფუძნებელ კრებას, რომ ასეთი აქტის პროექტი მოესმინა დღესაც, მაშინ საგარეო საქმეთა მინისტრი მართალი იქნებოდა, როცა საზეიმო მისალმებისათვის მოუწოდებდა ყოველ ორატორს, რომელიც ამ ტრიბუნაზედ ამოვა ამ საკითხის შესახებ სალაპარაკოდ.

მე ვეცდები პსიქოლოგიურად ხელი არ შეუშალო მმართველ წრეების ზეიმობას, მაგრამ მაინც უნდა აღვნიშნო, რომ ყოველი აქტი - შეთანხმების აუცილებლობასა და არბიტრაჟისა - ეს არის საერთაშორისო ფორმულა, საერთაშორისო დეკლარაცია და განსაკუთრებით პარიზის კონფერენციის შემდეგ, როდესაც ამერიკამ თავისი ტრადიციები მიიტანა საერთაშორისო პოლიტიკაში, - არ შეიძლება პრინციპიალურად წინ აღუდგე არბიტრაჟს სხვა და სხვა მეზობელ სახელმწიფოთა შორის, მაგრამ ჩვენ ვიცით თვით ამ პარიზის კონფერენციის მემორანდუმიდან და იმ პოზიციიდან, რომელიც დაიკავა თვით ამერიკამ და პოლიტიკურ ძალების უმრავლესობამ, თუ რა ფასი აქვს ასეთ საერთაშორისო დეკლარაციებს.

ამ არბიტრაჟის წესის მიღებას დამფუძნებელი კრების მიერ არა აქვს რეალური მნიშვნელობა საერთაშორისო ძალთა განწყობილებისათვის. მართალია ეს შეეფერება იმ მოლაპარაკებას, რომელიც სწარმოებს პარიზში ამ საკითხის შესახებ; დიდი სახელმწიფოები საფრანგეთი იქნება თუ ინგლისი მზად არიან თავოსნობა საკუთარი საზღვრების საკითხებში დაუთმონ თვით პატარა ერებს, თუ ისინი მორიგდებიან, მაგრამ მარტო არბიტრაჟის ხელშეკრულობას არ აქვს რეალური მნიშვნელობა, იმიტომ რომ, სანამ კავკასიის ყველა სახელმწიფოები არ შეთანხმებულან იმ ნიადაგზე, რა ნიადაგზედაც დამყარდა საქართველოს და ადერბეიჯანის შეთანხმება და ეს უნდა დაიწყოს არა ეკონომიური ნიადაგიდან, არა საქონლის ვაჭრობიდან, ან დაკავებულ ვაგონების ძებნიდან, არამედ ისეთი პოლიტიკური კავშირით, რომ მოკავშირენი ვალდებულნი იყვნენ თავდასხმისაგან დაიცვან თავისი მეზობელი, მეზობელ ერის ტერიტორია, დაიცვან გარეშე ძალისგან...

დღეს, სანამ საქართველოს დამოუკიდებლობა არ არის ცნობილი, სანამ საქართველოს საშინაო, და საგარეო მდგომარეობა არ არის ჩაყენებული მტკიცე კალაპოტში და არ ვართ თანასწორნი, იურიდიულად წევრი საერთაშორისო ოჯახისა, - ყოველი საკითხი, რაც უნდა დიდი, ან პატარა იყოს, ფასდება პოლიტიკურად;

და მე ვეკითხები საგარეო საქმეთა მინისტრს და მის მოაზრეთ - ამ პოლიტიკურ მოსაზრებით რა შედეგი, რა სარგებლობა უნდა მოჰყვეს ამ ხელშეკრულებას? ადერბეიჯანთან დადებულ ხელშეკრულების მოგონება სწორედ გარეშე საქმეთა მინისტრისათვის არ არის ხელ-საყრელი, იმიტომ, რომ ის აგონებს დამფუძნებელ კრებას იმ დიდ პოლიტიკურ მნიშვნელობას, რომელიც მას ჰქონდა და რომელთაც ის განირჩევა ახლანდელ ხელშეკრულებიდან. ისეთ საკითხში, როგორიცაა თავისი თავის და მეზობლის დაცვა დამაპყრობელ ძალებისაგან - აზერბაიჯანის პოზიცია ვიცით და მას არ უღალატნია ამ პრინციპისთვის და ხელშეკრულების დადების შემდეგ დღემდის ამ პოზიციაზე სდგას.

ჩვენდა სამწუხაროდ, საქართველოს და სომხეთის კონფერენცია, რომელიც შეიკრიბა ტფილისში, ანდომებს მთელ თავის დროს და მუშაობას იმ პროექტების და ფორმულების გამოტანას, რომელშიც ხეირი არ არის. ასეთი ეკონომიური და ფინანსიური კომბინაციების დაწესება წარმოადგენს ნაძალადევ დათმობას იმ იმედით, რომ შემდეგში მაინც მოხდება პოლიტიკური შეთანხმება.

არა მარტო საზღვრების საკითხი შედის შეთანხმების საქმეში, არამედ პოლიტიკური და სამხედრო კავშირის საკითხიც. დღეს, როდესაც ამიერ-კავკასიის რესპუბლიკებს მოელის საფრთხე სხვა და სხვა მხრიდან - უმთავრეს პრინციპად ურთიერთის დაცვა და დახმარება უნდა იყოს აღიარებული. ასეთ გზას უნდა დაადგეს ჩვენი სომეხი მეზობლები, თუ უნდათ, რომ თანაგრძნობა გამოიწვიონ ქართულ ერში, ჯერ-ჯერობით ამას ჩვენ ვერ ვხედავთ.

ამიტომ ჩემის აზრით ცოტა უხერხულია, რომ დამფუძნებელ კრებისათვის, როგორც ამ ხელშეკრულების, ისე მის შემდეგ მომყოლ ტრანზიტის ხელშეკრულების დამტკიცება უხდება ორი კვირის ვადის სიჩქარით, ასეთ დროს, როცა არ არის გამორკვეული მთავარი საკითხები ქართველ-სომეხთა კონფერენციისა, მე მგონია, რომ უფრო ნორმალური იქნებოდა საქართველო-სომხეთის კონფერენციის მუშაობის დასრულებისათვის მოგვეცადა და იმედი მაქვს, რომ ამ კონფერენციას ისეთი ბოლო არ ხვდება, როგორც შარშანდელ კონფერენციას ხვდა წილად.

ეხლანდელმა კონფერენციამ არა მარტო ასეთი დეკლარატიული ხასიათის ხელ-შეკრულებანი და ასეთი მერკანტილისტური საკითხები უნდა გადაწყვიტოს, როგორც არის ტრანზიტის საკითხი. და მხოლოდ იმის შემდეგ, როდესაც გამოირკვევა საქართველო-სომხეთის კონფერენციის ნამუშევარი მთლად, მხოლოდ ამის შემდეგ უნდა იმსჯელოს დამფუძნებელმა კრებამ ამის შესახებ.

მაგრამ დამფუძნებელი კრება არის დღეს ჩაყენებული ისეთ მდგომარეობაში, რომ წინადადებას გვაძლევენ ვსთქვათ: ან „ჰო“, ან „არა“ - ამ რატიფიკაციის დამტკიცების შესახებ!

ნაციონალისტური თვალსაზრისით, არბიტრაჟისა, ან შეთანხმების ხელშეკრულების რატიფიკაცია არ წარმოადგენს ისეთ ნაბიჯს, რომელიც ეწინააღმდეგებოდეს რომელიმე ერის რეალურ ინტერესს; ეს არის უბრალო ფორმულა. არა მარტო ისეთი უბრალო ფორმულა, უფრო შინაარსიანი ფორმულაც ყოველთვის რეალურ ძალთა განწყობილებაზეა აშენებული და ასეთი უშინაარსო ფორმულა, როგორიცაა ეს ხელშეკრულება, შეიძლება ძალთა განწყობილების გარეშე სდგას.

ყოველი ერის ცხოვრებაში არის ისეთი სასიცოცხლო საკითხები, რომელსაც თუ ვერ შეუთანხმდა თავის მეზობელს, ვერც ერთ არბიტრაჟს ვერ მიანდობს გადასაწყვეტად; არბიტრაჟი ძალიან ადვილია როცა სწყდება უბრალო საკითხები, მაგრამ როცა საქმე ეხება ერის სასიცოცხლო ინტერესებს, და ისეთ საკითხებს, რომელიც ნაანდერძევი არის ისტორიულად, - თუ ვერ მოხდა შეთანხმება ერთი მეორესთან, ვერც ერთ არბიტრაჟს ვერ ენდობიან.

ეს ფაქტია და ამიტომ არავითარი პრაქტიკული ზიანი არ არის მოსალოდნელი იმით, რომ დამფუძნებელმა კრებამ მოახდინოს ეს რატიფიკაცია.

მხოლოდ რადგან დამფუძნებელი კრება არ არის მარტო იურიდიული კრებული, არამედ უმაღლესი პოლიტიკური ორგანოა, ამიტომ ვალდებულნი ვართ პოლიტიკურ მხარეს მივაქციოთ ყურადღება და ხაზი გაუსვათ იმ გარემოებას, რომ ყველა უფრო საჭირო მომენტი, მომენტი პოლიტიკური კავშირისა აკლია ამ ხელშეკრულებას, ეს მომენტი მიღწეულია უკვე მეორე მეზობელ ადერბეიჯანთან შეთანხმებით და უნდა აღვნიშნოთ, რომ ასეთი ხელშეკრულება დეკლარაციად დარჩება და არ ექნება რეალური პოლიტიკური მნიშვნელობა კავკასიის ერთა ცხოვრებაში, სანამ ჩვენი მეზობელი სომხეთის ერი არ აღიარებს, რომ თავდაცვითი პოლიტიკური კავშირი კავკასიის რესპუბლიკათა შორის, რომლის მიზანი იქნება დამოუკიდებელ ეროვნულ სახელმწიფოების თავისუფლების დაცვა და განმტკიცება - აუცილებელია.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. შენგელაიას.

ლეო შენგელაია (ს.-რ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! ჩვენს დემოკრატიას, ჩვენს ერს წილად ხვდა ახალი გამარჯვება: შეთანხმებისა და სოლიდარობის გზას დაადგა ჩვენი მეორე მეზობელიც.

ხელშეკრულება, რომელიც ჩვენს წინაშე არის განსახილველად და დასამტკიცებლად წარმოდგენილი, არის პირველი ნაბიჯი, გადადგმული საქართველოს და სომხეთის დემოკრატიის საკეთილდღეოდ, მათი ერთობისა და სოლიდარობის გასამტკიცებლად.

როდესაც ამიერ-კავკასიის რესპუბლიკა იშლებოდა, ყოველი გულწრფელი სოციალისტის აზრი და გონება ტრიალებდა ორი კითხვის გარშემო: შესძლებენ თუ არა ახალი რესპუბლიკები დამოუკიდებელ არსებობას, ამიერ-კავკასია ხომ არ გადაიქცევა მეორე ბალკანეთად, სადაც ფართო ასპარეზი გაეხსნება იმპერიალისტთა ინტრიგებს და ურთი-ერთის მტრობა და შუღლი ფრთებს აისხამსო - აი, რა გვაშინებდა და რა გვაღონებდა ჩვენ მაშინ.

საქართველოსა და სომხეთს შორის მომხდარმა ომმა ეს შიში თითქოს სინამდვილედ აქცია. ბევრს ეგონა, რომ საქართველოს და სომხეთის დემოკრატიის შორის ხიდი სამუდამოდ ჩატყდა. ჩვენ გვახსოვს, როდესაც ჩვენ აქ ადერბეიჯანთან ხელშეკრულებას ვადასტურებდით, ბევრი ნიშნის მოგებით გვეუბნებოდა: ხომ ხედავთ, სომხეთი განზე გადგა, აკი გეუბნებოდით, რომ სომხეთი ჩვენი მეგობარი არ იქნებაო.

წარმოდგენილი ხელშეკრულება არის ბრწყინვალე საბუთი იმისა, რომ ნაციონალისტების მოლოდინი არ გამართლდა. ორივე ერის სასიცოცხლო ინტერესებმა თავისი გაიტანა. ვერც ომმა, ვერც შოვინისტურმა შხამმა ვერ ჩაკლა ორივე ერის დემოკრატიაში მისწრაფება სოლიდარობისაკენ, ურთიერთ შორის კეთილმეზობლურ განწყობილების დამყარებისაკენ.

ხელშეკრულობა მოითხოვს, რომ ჩვენ შორის ყველა სადაო საკითხები გადაწყდეს მშვიდობიანი გზით. დღეის იქით იარაღი არ იქნება ჩვენს შორის მსაჯული, უარყოფილია ომი და იმპერიალისტური პოლიტიკა. დემოკრატია, რომელიც თავისუფალია იმპერიალისტური ფსიქოზისაგან, სხვა გზას ვერ დაადგება. ჩვენ გვწამს საქართველოს და სომხეთის მშრომელი დემოკრატია ამ გზას არ გადაუხვევს.

ჩვენს დამფუძნებელ კრებაში არ არის არც ერთი პარტია, რომელსაც აქვს ერში რაიმე საფუძველი და რომელიც არ იცავდეს ჩვენს დამოუკიდებლობას. ჩვენ გვგონია, რომ ეს შემთხვევითი არ არის. ჩვენ ვხედავთ, რომ ჩვენი დამოუკიდებელი არსებობა ობიექტურად შესაძლებელია. ჩვენ, რომ მომწყვდეული ვიყოთ, ვსთქვათ, მარტო ქუთაისის გუბერნიაში, ჩვენში დამოუკიდებლობის მომხრე ძლიერ ცოტა იქნებოდა.

სომხის ერი მუდამ რუსეთისაკენ იხედებოდა. ეს ყოფილა შედეგი არა რომელიმე პარტიის თუ ჯგუფის სიმპატია-ანტიპატიისა, არამედ ეს იყო გამოწვეული იმ ეროვნული ტრაღიზმით, რომელსაც სომხის ერი განიცდის. სომხის ერი არის ერი უტერიტორიო, ის მომწყვდეული არის ერევნის ყოვლად უხეირო გუბერნიაში. თუ სომხის ერს გასაქანი არ მიეცა, ის სრულიად ბუნებრივად არ იქნება არც თავისი და არც სხვისი დამოუკიდებლობის მომხრე.

ჩვენ უნდა მივიღოთ ყოველი ზომა, ვიხმაროთ ყოველი საშუალება, რომ სომხეთის ერის დამოუკიდებლობა ობიექტურად შესაძლებელი გახდეს. კერძოდ, ტერიტორიის გამიჯვნის დროს ჩვენ უნდა ვიხელმძღვანელოთ ეტნოგრაფიული პრინციპით.

დესპოტიზმმა გაანადგურა სომხის ერი, რევოლუციამ, სოციალიზმმა ის უნდა აღადგინოს ისე, როგორც ყოველი ერი და ჩვენი მოვალეობაა ამ პროცესს ხელი შეუწყოთ რითაც შეგვიძლია (ტაში).

თავმჯდომარე: სიტყვა ბ. გვაზავას ეკუთვნის.

ბ. გვაზავა: (ერ.-დემ.) ჩვენი ფრაქციის აზრი არ არის რიგიანად გაგებული და სულ სხვანაირად არის დაფასებული, არავის უთქვამს, რომ მორიგეობით საკითხის გადაწყვეტა არ იყვეს სასურველი, პირიქით იყო გამოთქმული აზრი, რომ ჩვენ დიდის სიხარულით ვეგებებით ხელშეკრულებას. ჩვენი დღევანდელი მდგომარეობა ისეთია, რომ ამ ხელშეკრულებას დიდი მნიშვნელობა ექნება ევროპაში. ბევრი ცრუ და ყალბი ხმა ვრცელდებოდა ჩვენსა და საზოგადოდ ამიერ-კავკასიის ხალხთა შესახებ ევროპაში, როდესაც გაიგებენ პარიზში, სადაც წყდება საკითხი ერების შესახებ, რასაკვირველია, ასეთი მიმდინარეობა ჩვენი პოლიტიკისა მოახდენს კარგ შთაბეჭდილებას. ისინი შეიცვლიან ჩვენზე აზრს, ამ მხრით ეს აქტი - კარგი ნაბიჯია, მაგრამ ჩვენი ყურადღება უნდა მივაქციოთ თვით ამ ხელშეკრულებას, რომელიც დადებული არის. ჩემის აზრით იგივე მიზანი მიღწეული იქნებოდა, რომ ეს ხელშეკრულება ყოფილიყო უკეთესად გამოხატული, თვით აზრის მხრივ. აქ ბევრი ილაპარაკეს იმაზე, რომ საჭიროა, ამიერ-კავკასიის ერთა სოლიდარობა. თითქოს ვინმე წინააღმდეგი იყვეს ამ აზრისა. ამის წინააღმდეგ არავის უთქვამს რამე. სწორედ იმისთვის, რომ განხორციელდეს ეგ იდეალი, საჭირო იყო, რომ ეს ხელშეკრულება, სხვა-ნაირად ყოფილიყო შედგენილი. ჩვენ პრინციპის წინააღმდეგ არ მივდივართ. არბიტრაჟი ხელსაყრელია ყველა სახელმწიფოსთვის და განსაკუთრებით პატარა სახელმწიფოებისათვის ყოველი შეხლა-შემოხლის დასამთავრებლად. მაგრამ თვითონ ისტორიამ ამ საკითხისამ ჩვენ დაგვიმტკიცა, რომ არის გამონაკლისი, რომლის აღიარებაც აუცილებელია. არბიტრაჟს ვერ გადაეცემა ისეთი საკითხი, რომელიც ეხება ერის სასიცოცხლო ინტერესებსა და ერის ღირსებას. მთელი ისტორია, საერთაშორისო უფლების განვითარებისა ამტკიცებს ამას. ეს საკითხი დასმული იყო ბრიუსელის კონფერენციაზე. შემდეგ ჰააგის კონფერენციაზე; მაგრამ ხსენებული გამონაკლისი შეუცვლელად დარჩა, პრინციპი მისაღებია: ძალიან ბევრი საკითხი შეიძლება გადაწყდეს არბიტრაჟით, მაგრამ არის ზოგი საკითხი, რომლის გადაწყვეტა არ შეიძლება მივანდოთ არბიტრაჟს. ეს მოსაზრება მით უფრო საგულისხმოა ჩვენთვის, რომ ფაქტიური მდგომარეობა ჩვენი და სომხეთის ერთნაირი არ არის. სომხები ბლომად არიან საქართველოში, სომხეთში კი ერთი ქართველიც არ არის. ეს გარემოება უპირატესობას აძლევს სომხებს, ყოველი დავის ასატეხად და მერე არბიტრაჟით მისი გადაწყვეტას. ასეთია მაგალითად ტერიტორიული საკითხი. არის კიდევ სხვა ბევრი საკითხი, პოლიტიკური და უფლებრივი. უფრო გაღრმავება ამ საკითხისა არ მინდა, მაგრამ ვიტყვი, ჩვენ წინდაწინ ვაძლევთ ერთნაირ უპირატესობას სომხებს, რომლით სარგებლობა ჩვენ არ შეგვიძლია. მოგვიტანოს ბ. მინისტრმა ერთი მაგალითი საერთაშორისო ხელშეკრულებისა, რომ ყოველი საკითხი გადადებული იყვეს საარბიტრაჟოდ, მე ვიცი მხოლოდ ერთი შემთხვევა: ნიდერლანდიისა და დანიის შორის დადებული ხელშეკრულება 1904 წელს. მაგრამ ეს სახელმწიფოები დიდი ხანია ცნობილია. მათ შორის არაფერია სადაო. იქ არ არის მოსახლეობა აჭრელებულად. იმ ქვეყნებს, რომ მივბაძოთ, ეს ჩვენთვის ხელსაყრელი არ არის. (ხმა: ხალხთა ლიგა?) შეიძლება ოდესმე დაარსდეს სახალხო ლიგა, მაგრამ რად მივრბივართ წინ, რად უსწრებთ სხვებს. ჯერ ლიგა არ არსებობს. იქნება თუ არა ეს ლიგა არ ვიცით. აი, ბატონებო, ჩვენი შენიშვნის აზრი; მაგრამ როცა ორატორები ამბობენ, რომ ჩვენ ვართ შოვინისტები, ეს არ არის მართალი; ამას პატიოსანი ორატორი არ იკადრებს. შეთანხმება ჩვენც გვინდა, მაგრამ ისე, რომ ჩვენ ძალიან არ დავზარალდეთ. სწორედ კარგი მაგალითი მოიტანა ბ. საგ. საქ. მინისტრმა - ადერბაიჯანის ხელშეკრულება. მაგრამ იქ სულ სხვა იყო. იქ იყო ხელშეკრულება სამხედრო, საპოლიტიკო... აქ ამგვარი არაფერია. ერთმა ორატორმა კიდევ ისროლა ჩვენსკენ ერთი კენჭი. ეს იყო ბ. ფირცხალავა. როცა უთხარი, რომ თავის დაცვა იმპერიალიზმი არ არის მეთქი, იმან სთქვა, ჩემს შესახებ, რომ იმპერიალიზმის ტარება შეუძლია პატარა ერების, პატარა კაცებსაც და მით სიცილი გამოიწვია. ამ სიტყვებში პასუხი არა სჩანს. თუ ყოველი დავა არბიტრაჟით უნდა გადაწყდეს, მაშინ ჯარიც საჭირო არ ყოფილა და თუ ჯარი არ გვეყოლება, მაშინ ჩვენ დავიღუპებით. აი, საით იხრება თქვენი ხელშეკრულება! ეს შეჰქმის ერთნაირ სულიერ განწყობილებას ჩვენს ხალხში და მოადუნებს ეროვნულ ენერგიას. (ჯუღელი: ძალიან კარგი განწყობილება იქნება!) არა მგონია, ბატონო ჯუღელო, და ვწუხვარ, რომ სისხლის დაღვრა ისევ თქვენ მოგინდებათ, ხალხი იტყვის: რა საჭიროა ჯარი, ეს ვარჯიშობა, ეს გაწვრთნა, როცა ისეც შეიძლება ამ საკითხების გადაჭრაო. ეს არ არის რიგიანი პოლიტიკა. პირიქით, ჩვენ უნდა უთხრათ ხალხს, რომ იგი ყოველთვის მზად უნდა იყოს იარაღით ხელში, დაიცვას თავისი სასიცოცხლო ინტერესი და თავისი ღირსება. ეს არ არის ისეთი 2 შაურიანი საქმე, რომ წაიღოს მოსამართლესთან, ასეთი კითხვების გადაწყვეტა არ შეიძლება მართლ-მსაჯულებით.

ამიტომ ამ ხელშეკრულებაში უნდა იყოს ერთი გამონაკლისი, სადაც ნაჩვენები იქნებოდა ეროვნული ღირსება და ერის სასიცოცხლო ინტერესები. ამას ერთგვარი აღმზრდელობითი მნიშვნელობა ექნებოდა. მაშინ ჩვენი ხალხი გაიგებდა, რომ ყოფილა უაღრესი ღირებულობა, რომლისათვის საჭიროა, სისხლის ღვრა და ბრძოლა.

მაგრამ ჩვენ დარწმუნებულნი ვართ - თუ კი ერს უნდა განამტკიცოს სახელმწიფოებრივი ცხოვრება, მას ამისთვის სათანადო მილიტარული ძალებიც უნდა ჰყავდეს, მაშინ ჩვენი დამოუკიდებლობა უფრო ადვილად ცნობილ იქნება ევროპაში, თუ ჩვენ არ გვეყოლება საკმარისი მილიტარული ძალა, რომ განვამტკიცოთ ჩვენი სახელმწიფო და დავიცვათ წესიერება შინაურ განწყობილებაში, ეჭვი არ არის, არც არავინ გვიცნობს.

ერთი არის ეროვნული ნების-ყოფა და მეორე არის მილიტარული ძალა. საჭიროა ეროვნული ნების-ყოფა, მაგრამ ამას თან უნდა მოსდევდეს ძალაც, რომელიც მთელ ქვეყანას, რომ ჩვენი თავისუფლების შესანარჩუნებლად შეგვიძლიან სისხლი დავღვაროთ. სწორედ ასეა შეკავშირებული ეს მოვლენანი.

ბ-ნ ფირცხალავას ჰგონია, რომ ეს არის თავ-დასხმა, იმპერიალიზმი. ეს ყალბი შეფასება არის. ამიტომ დავინახე საჭიროდ მომეწოდებინა ჩვენი შეხედულება ამ საკითხის შესახებ.

აქ არ არის იმპერიალიზმი და არც შოვინიზმი. ამის გაგება ადვილია. მხოლოდ უნდა მივიღოთ მხედველობაში, რომ ეს გამონაკლისი ერთნაირად სასარგებლო იქნებოდა, როგორც საქართველოსთვის, ისე სომხეთისათვის. როდესაც წინ ვაყენებთ უაღრეს ეროვნულ ღირებულებას, ამას აქვს ერთნაირი ფსიქოლოგიური მნიშვნელობა ხალხისათვის. ასეთივე მნიშვნელობა ექნებოდა სომხეთისათვის და გარდა ამისა იგი ჩვენ უფლებრივ ძალას მოგვცემდა, რომ ყოველი კითხვა არ დაგვეყენებინა საარბიტრაჟოდ. ჩვენ მაშინ უფრო ფხიზლად და პატივისცემით მოვეპყრობოდით ერთმანეთს: ორივე მხარე გაფრთხილებული იქნებოდა და ამიტომ შეთანხმებაც - უფრო ადვილი. აქედან თქვენ ხედავთ, რომ ჩვენ წინააღმდეგნი არა ვართ ხელშეკრულებისა. შეთანხმება აუცილებელია, მაგრამ იმ შესწორებას, რომელიც ჩვენ შემოგვაქვს ღრმა საფუძველი აქვს. (ჯუღელი: უარყოფითი ხასიათის!) ღმერთმა ბრძანოს, რომ არაფერი არ მოხდეს და ჩვენი ეჭვი არ გამართლდეს. ჩვენ ისეთ მნიშვნელობას ვაძლევთ ამ გამონაკლისს, რომ ამ ხელშეკრულების დამტკიცების დროს, იძულებულნი ვართ თავი შევიკავოთ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. თევზაიას.

ბიქტორ თევზაია. (ს.-დ.) ბატონებო. დამფუძნებელ კრების წევრნო! პატივცემულმა სამსონ ფირცხალავამ შენიშნა ერთ პარტიის წარმომადგენელს, მათი პოზიცია ამ საკითხში არის იმპერიალისტური პოზიციაო. ბ. გვაზავამ თავის სიტყვაში ეს სავსებით დაადასტურა. ის თურმე მომხრე არის ყოველ ხელშეკრულებისა, რომელსაც მიზნად ექნება ომის შეჩერება, ან მისი უარყოფა. მხოლოდ ის მოითხოვს ერთ შესწორებას, რომ ყოველი სადავო საკითხი გადაეცეს არბიტრაჟს, თუ ეს საკითხი არ ეხება ერის ღირსებას და მის სასიცოცხლო ინტერესებს. მაგალითად, მისი აზრით, თუ რომელიმე ორ სოფელზედ დავა ერის ღირსებას და სასიცოცხლო ინტერესებს შეეხება, ასეთ კითხვას არბიტრაჟი ვერ გადასწყვეტს. (გვაზავა: დიახ, მართალია!).

შეიძლება ყოველმა პარტიულმა მოღვაწემ, ან პოლიტიკურმა ჯგუფმა, რომელიც განაგებს სახელმწიფოს რომელიმე დროს, შეიძლება დასვას საკითხი, რომელიც ერის დიდი უმრავლესობისთვის დასათმობია, ვიდრე ომი, მაშინ გამოდის, რომ შეიძლება ყოველ ერის, უმრავლესობისთვის უდავო კითხვაზე მოწინააღმდეგეს გამოუცხადოს ომი. მე ვამბობ, რომ ყველა საკითხი თვით არბიტრაჟმა უნდა გადასწყვიტოს მაშინაც, როდესაც კითხვა ეხება ერის სასიცოცხლო ინტერესებს და მის ღირსებას, თუ ეს უნდოდა ბ. გვაზავას, მაშინ ასეთი შესწორება უნდა შემოეტანა დამფუძნებელ კრებაში, მაგრამ მან ეს არ ინება (გვაზავა: შესწორება შეუძლებელია, იგი, ან უნდა მიიღო, ან არა!) მე ვამბობ შემდეგს: ჩვენ დღევანდელ მდგომარეობაში და დღევანდელ პირობებში კარგს ომს ცუდი ზავი გვირჩევნია. გარწმუნებთ, რომ ჩვენი ერის დიდი უმრავლესობა ამის მომხრეა. დიდ უმრავლესობას ურჩევნია ერთი-ორი სოფელი სადმე დაუთმოს, ვიდრე ატეხოს ახალი ომი. მაგრამ გვაზავა პრინციპიალურად ომის დაცვის პოზიციაზე სდგას. როცა გვაზავა არბიტრაჟის შესახებ მსჯელობდა, სთქვა, რომ იმპერიალისტური ქვეყნები ამბობენ, მომხრენი ვართ ყოველი კითხვა გადავწყვიტოთ თქვენ არბიტრაჟით; ხოლო რაც შეეხება ერის ღირსებას და სასიცოცხლო ინტერესებს, გიტოვებთ მთელს უფლებას მათის გადაწყვეტისა. გვაზავას ეს მისაღებად მიაჩნია ჩვენთვის და სომხეთისათვისაც. ჩვენ შეგვიძლიან ესა თუ ის კითხვა დავსვათ, როგორც ერის ღირსების კითხვა. ამაზე შეიძლება მოხდეს მორიგება, ან შეთანხმება და ამით აცილებულ იქნება თავიდან ომი (ხმა: ტფილისსაც დაუთმობთ!) როცა ტფილისზე დადგება საკითხი, ნუთუ თქვენ, ბ. კედია, გგონიათ, რომ გამოვიდეს მესამე, რომელიც იტყვის: ტფილისი სომხეთის ქალაქია. აქ არ იქნება დავა ტფილისზე. აქ იქნება დავა იმაზე, რომ საქართველო უნდა დაემორჩილოს სომხეთს თუ არა? არა მგონია სადმე მოიპოვებოდეს ისეთი არბიტრაჟი, რომელმაც ტფილისის საკითხი სომხების სასარგებლოდ გადასწყვიტოს...

დამფუძნებელ კრების წევრი ბ. კედია, რომელიც უნდა იცავდეს ერის ღირსებას, ისვრის ისეთ სიტყვებს, რომლებიც ამცირებენ ერის ღირსებას. (კედია - გუშინდელი ამბები მოიგონეთ!) გუშინდელ ამბებს თავი დავანებოთ, ვისთვის ჩვენ სხვა ადგილი მოგვეპოება. ბ. გვაზავამ სრულიად უსაფუძვლოდ მისაყვედურა, რომ თქვენ იყავით ჩვენი ოფიციალური წარმომადგენელი და არ გცოდნიათ, რომ ლიგა აღარ არსებობსო. აქ იყო ლაპარაკი მხოლოდ ტენდენციაზე. ბ. გვაზავამ იცის, რომ ამ საკითხის შესახებ აუარებელი პროექტებია შემუშავებული იმ ხალხის მიერ, რომელსაც ბ. გვაზავა პატივსა სცემს...

მე ვსთქვი, რომ ტენდენცია: ამ ლიგის იქნება ის, რომ ყოველი სადავო კითხვა გადაეცემა სამედიატორო სასამართლოს, მართალია ამ შემთხვევაში ერთი მხარე აგებს და მეორე იგებს, მაგრამ ეს არის პროგრესიული მოვლენა.

ისე, როგორც პიროვნებათა შორის სასამართლოს წესი ხელს შეუწყობს პროგრესს, ასევე უნდა მოხდეს ხალხთა შორის, რომ მან ხელი შეუწყოს საერთაშორისო პროგრესს.

ამას ამბობს ევროპის ბურჟუაზია. თუმც თქვენ ჩამორჩენილნი ხართ თქვენს ევროპიულ თანამოაზრეებს, მაინც ამ პრინციპს უნდა აღიარებდეთ.

მე მაკვირებს ერთი გარემოება. ეს პირველი მუხლი უცვლელად არის შეტანილი ადერბეიჯანის ხელშეკრულებაში და როცა ის ხელშეკრულება უნდა დამტკიცებულიყო რატომ არ წამოაყენეთ ეს თქვენი მოსაზრება: ეს თუ სავალდებულო იყო იქ - აქაც სავალდებულო უნდა იყოს. აქედან გამოდის შემდეგი დასკვნა: თქვენ უფრო გალაპარაკებთ ფსიქოლოგიური მომენტი თქვენი აზროვნებისა, ვიდრე ნამდვილი შეფასება ამ ხელშეკრულებისა. (კედია: ეგ სახალხო ლექციაა!) ჩემი ბრალი არ არის, როცა ზოგიერთ დამფუძნებელ კრების წევრისათვის საჭიროა სახალხო ლექცია. ამ ხელშეკრულებას აქვს ერთი დიდი მნიშვნელობა.

ჩვენ ვეცდებით ყველა სახელმწიფოებთან დავდოთ ასეთი ხელშეკრულება. 24

ამას აქვს პრაქტიკული მნიშვნელობა...

ძნელია გამორკვევა იმისა, ამ საერთო აღშფოთების ხანაში, ვინ ეცემა და ვინ არის დამცველი. ეს ისტორიას უნდა მივანდოთ.

მაგრამ არის ერთი უტყუარი საშუალება იმის გამოსარკვევად, თუ ვინ ეცემა და ვინ იგერიებს. ამ ხელშეკრულების პირველი მუხლის მიღება, ან არ მიღება საბოლოოდ სწყვეტს ამ საკითხს. თუ რომელიმე სახელმწიფო ამბობს, რომ იგი სასამართლოს გადაწყვტილებას დაემორჩილება, ხოლო მეორე ამას გაურბის. აქედან აშკარაა, რომ ვინც გაურბის, ის არის დამცემი. ამას კი დიდი მნიშვნელობა აქვს ერის თავდაცვის საქმეში. ვინც იცავს თავს, მისი გამოსვლა არის ძლევა-მოსილი და არავის დაანებებს იგი თავის თავს, სანამ მთლად არ ამოსწყდება, მაგრამ არის მესამე გარემოება, რომელზედაც ვეშაპელი ამბობდა, ეს არის ძალთა განწყობილება. ეს მართალი არის. ჩემის აზრით, ეხლანდელი ძალთა განწყობილება მთელს ევროპაში და ჩვენშიაც იქითკენ არის მიმართული, რომ ყოველი სადაო საკითხი ერთა შორის უნდა გადაწყდეს იმ გვარივე ხელშეკრულებით, რომელიც არის დადებული საქართველოს და სომხეთთა შორის. ძალთა განწყობილება ევროპაში არის ისეთი, რომ ეს პრინციპი დემოკრატიულია, რომელსაც ეტრფოდა არა მარტო საერთაშორისო სოციალისტური დემოკრატია, არამედ მოწინავე დემოკრატიაც, დღეს გატარების გზაზედ სდგას, და რად უნდა ბ. გვაზავას, რომ ჯერ სხვაგან გაატარონ ის პრინციპი, და ჩვენ ყოველთვის ვიყვეთ სხვის მაჩანჩალები. თუ სადმე პარიზში, ან ვაშინგტონში მიიღებდნენ მას, მაშინ ის იტყოდა, ეს მშვენიერიაო. მაგრამ ჩვენ ვამბობთ: ეს ასე იქნება და ამიტომ ჩვენ წინ და წინვე ვღებულობთ ამ ხელშეკრულებას. ვნახოთ, ბატონო გვაზავა, ისტორია ვის გაამართლებს.

თავმჯდომარე. შემოსულია წინადადება სხდომა გაგრძელდეს 4 საათამდე. ვინ არის წინააღმდეგი? სხდომა გრძელდება. სიტყვა ეკუთვნის დამფუძნებელ კრების წევრს ტერ-სტეპანიანცს.

ტერ-სტეპანიანცი. (დაშნაკ.) ბატონებო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! ჩვენი ფრაქცია, ესე იგი ფრაქცია დაშნაკცუტიუნისა, გულწრფელ სალამს უძღვნის საქართველოს და სომხეთის შორის დადებულ ხელშეკრულებას. ჩვენ დარწმუნებული ვართ, რომ ეს დიადი საკითხი გაადვილებს სოლიდარობას საქართველოს და სომხეთის დემოკრატიის შორის. (ტაში). (ასათიანი: ეს საუკეთესო დაფასებაა!).

თავმჯდომარე. კამათი დასრულებულია. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს.

კ. ჯაფარიძე. იმ პასუხს, რომელიც უკვე გასცეს ეროვნულ-დემოკრატიულ და ეროვნული ფრაქციის წარმომადგენლებს, მე უნდა დაუმატო ცოტა რამ. ბ. სპირიდონ კედიამ გვისაყვედურა შემდეგი: ამ ხელშეკრულებაში საკითხები კონკრეტულად დასმული და გადაჭრილი არ არის. არ არის შეტანილი ის, და იმ სახითაა რაც და როგორც ეს ჩვენთვის სასურველი და საინტერესო იყო. რასაკვირველია, სასურველია, ყველაფერი გადაიჭრას ისე, როგორც ამას ჩვენი ინტერესები მოითხოვს, მაგრამ სურვილი არ ნიშნავს საკითხის სასურველათ გადაჭრის შესაძლებლობას. ეს ხელშეკრულება არის მაქსიმუმი იმისა, რის გაკეთებაც შესძლო ჩვენმა მთავრობამ. და ამის თუნდაც ცოტა რამესი უარყოფა მხოლოდ იმიტომ, რომ უფრო დიდი საქმე და ყველაფერი არ გაკეთებულა უსაფუძვლოა და ლოღიკას მოკლებულია.

მართალია, რომ ეს არის მხოლოდ ზოგადი პრინციპი. თუმცა კედიამ განაცხადა, რომ ამ პრინციპს იგი არ უარყოფს, მაგრამ მთელი მისი სიტყვა იყო უარყოფა ამ პრინციპისა. ეს პრინციპი კი ისე დიადია, რომ მისთვის იბრძვის საერთაშორისო უფლება, ყოველი ერის დემოკრატიული კლასი და ყველა დემოკრატიული სახელმწიფოები. და ეს დიადი პრინციპი ჩვენ ხელშეკრულებაში მოვამწყვდიეთ და ასეთი ხელშეკრულების უარყოფა არის უკან გადადგმა ნაბიჯის. ეს იმას ნიშნავს, რომ ხელი შეუშალოთ ყოველგვარ დავის მშვიდობიანი გზით მოგვარებას და ხელი შეუწყოთ მის იარაღის საშუალებით გადაჭრას, ასეთი პრინციპი, თუნდაც ის დეკლარატიული ხასიათისა იყოს, ჰქმნის ესეთ ფსიქოლოგიურ ატმოსფერას, ისეთ ნიადაგს, როგორც ეს აღნიშნა დაშნაკცუტიუნის პარტიის წარმომადგენელმა და აგრეთვე გვაზავამაც, რომელიც გაადვილებს სადაო საკითხების საბოლოოთ გადაჭრას.

ბ. გვაზავამ ერთის მხრივ თითქმის უარჰყო ის, რაც კედიამ გვისაყვედურა. მან აღნიშნა, რომ ეს ხელშეკრულობა მიზანშეწონილია, მას ევროპის თვალში დიდი მნიშვნელობა ექნება. თუ ეს ასეა, მაშინ მე არ მესმის თქვენი პოზიცია, როდესაც თავს იკავებთ და ამ ხელშეკრულებას ხმას არ აძლევთ. გვაზავას განცხადებით, უმჯობესი იყო, რომ ეს ხელშეკრულება სხვანაირად ყოფილიყო დაწერილი. მან სთქვა, არსად არ იწერება ასეთი ხელშეკრულებაო. ყველა ხელშეკრულებაში იწერება ის, რომ არბიტრაჟის საშუალებით უნდა გადაწყდეს ყველა საკითხები, გარდა იმ საკითხებისა, რომელნიც ეხებიან ერის ღირსებას და მის სასიცოცხლო ინტერესებსო. ეს რომ შეგვეტანა, იგივე იქნებოდა, რაც ეხლა ჩვენს ხელშეკრულებაში არის. ეს არაფერს გარკვეულს რამეს ამ ხელშეკრულებაში არ შეიტანდა, იმიტომ, რომ ამ ცნებაში - „ერის სასიცოცხლო ინტერესი“ - ყოველგვარი შინაარსის ჩადება შეიძლება. როდესაც დადგება საკითხი, თუ რა არის ეს სასიცოცხლო ინტერესები, შეიძლება ბ. გვაზავას აზრით, ეს იყოს ყოველგვარი დავა ტერიტორიის საზღვრების შესახებ, მოწინააღმდეგე მხარის აზრით კი ჩვენს სასიცოცხლო ინტერესებს შეიძლება ქ. ტფილისიც არ შეადგენდეს. ვინ არის ამ საკითხის გადამწყვეტი?! ასეთ პოზიციას, რომ დაადგეს ჩვენი მთავრობა, ვერასოდეს ვერავითარ შეთანხმებას ვერ მიაღწევდა და ვერავითარ ხელშეკრულებას ვერ დასდებდა.

ბ. ვეშაპელმა აღნიშნა სულ წინააღმდეგი იმისა, რაც კედიამ განაცხადა. კედიას აშინებს ეს ხელშეკრულება, რომ ჩვენი ინტერესების წინააღმდეგ გადაწყდება სადავო საკითხებიო. ბ. ვეშაპელი, უფრო მემარჯვენე ნაციონალისტური პარტიის წარმომადგენელი კი ამბობს, რომ ეს ხელშეკრულება ნაციონალისტური თვალსაზრისით, თავის-თავად არავითარ საფრთხეს არ წარმოადგენსო, არც ერთი მუხლი არ არის ისეთი, რომლითაც ჩვენს მოწინააღმდეგეს შეეძლება ჩვენს წინააღმდეგ გამოყენებაო. ხოლო, როდესაც ბ-ნ გვაზავს და კედიას უპასუხეს, რომ სწორედ ასეთი მუხლი იყო შეტანილი აზერბაიჯანთან დადებულ ხელშეკრულებაში, კედიამ განაცხადა, რომ ასეთი მუხლი არ იყო შეტანილიო. მაგრამ ეს ფაქტია, რომ იყო იქ. ხოლო ბ. ვეშაპელმა სთქვა, რომ თუმცა არის აზერბეიჯანთან დადებულ ხელშეკრულებაში ასეთივე მუხლი, მაგრამ ის მივიღეთ იმიტომ, რომ ის ხელშეკრულება სხვა უფრო დიდ საკითხებსაც ეხებოდაო და ამიტომ მის შესახებ არაფერი გვითქვამსო. მართალია, იქ ერთი მუხლი უფრო დიდ-მნიშვნელოვან საკითხს შეიცავს, მაგრამ ეს სრულებით არ ამართლებს თქვენს პოზიციას ამ ხელშეკრულების რატიფიკაციის დროს. თუ მართლა ის მუხლი ასე მავნებელი იყო, თქვენ შეგეძლოთ მთელი ხელშეკრულებისათვის ხმა მიგეცათ და იმავე დროს იმ მუხლის შესახებ თქვენი აზრი გამოგეთქვათ, მაგრამ მაშინ იმ მუხლს იზიარებდით, ეხლა კი იმავე მუხლის წინააღმდეგი ხართ, როდესაც ეს მუხლი ცალკე ხელშეკრულებას წარმოადგენს სომხეთთან.

ბ. ვეშაპელმა გვისაყვედურა: მართალია, არავითარ საშიშროებას არ წარმოადგენს ეს ხელშეკრულება, მაგრამ გვეკითხება, რა ფასი აქვს მას პოლიტიკურად, რა შედეგი უნდა მოჰყვესო? უმჯობესი იქნებოდაო, ამბობს იგი, უპირველეს ყოვლისა ისეთი დიდი საკითხები შეგვეტანა ამ ხელშეკრულობაში, როგორც აზერბეიჯანთან დადებულში, სახელდობრ, პოლიტიკური საკითხი, ჩვენი დამოუკიდებლობის დაცვა, ე.ი. უფრო დიდ-მნიშვნელოვანი საკითხი შეგვეტანა და ამნაირად შემდეგ შესაძლებელი იქნებოდა პატარა საკითხებზე დაგვეწყო ლაპარაკიო. მე ვეთანხმები ბ. ვეშაპელს; - საქმე სურვილზე რომ იყოს დამოკიდებული, ეს ისე გადაწყდებოდა, როგორც ვეშაპელს სურს და როგორც ჩვენ გვსურს, მაგრამ აქ სურვილი არ არის საკმარისი, საქმე დამოკიდებულია საერთო პირობებზე რომელიც გვიდასტურებს ამა თუ იმ ნაბიჯს, და ამ პირობებს უნდა გაუწიოთ ანგარიში. ამ პატარა საკითხების ირგვლივ ისეთი მოშხამული ატმოსფერო არის შექმნილი, რომ ამ პატარა საკითხების ჩამოშორება აადვილებს დიდ საკითხების გადაჭრას. ამიტომ თუ პატარა საკითხების გადაჭრა შევძელით, ეს უკვე დიდი ნაბიჯია დიდი საკითხის გადაჭრისაკენ. აი, ბატონებო, ის, რაც მინდოდა მეთქვა დასამატებლად იმისა, რაც მოგახსენეს აქ სხვა ორატორებმა. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ის პოზიცია, რომელზედაც მთავრობა სდგას, მეტად მიზან-შეწონილია და სავსებით იცავს ჩვენს ინტერესებს, დემოკრატიის მიზნებს ემსახურება. და ამიტომ მე ვსთხოვ დამფუძნებელ კრებას, ეს ნაბიჯი დაადასტუროს და ეს ხელშეკრულება დაამტკიცოს.

თავმჯდომარე. კამათი დასრულებულია. გთხოვთ პროექტი წაიკითხოთ.

ჯაფარიძე. (კითხულობს).

თავმჯდომარე. გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

ჯაფარიძე. (კითხულობს).

თავმჯდომარე. ხომ არავინ ინებებს სიტყვას? სიტყვა არავის არ სურს. გთხოვთ წაიკითხოთ მეორე მუხლი.

ჯაფარიძე. (კითხულობს).

თავმჯდომარე. სიტყვა ხომ არავის არ სურს? სიტყვა არავის არ სურს. არის ვინმე წინააღმდეგი? არავინ არის. თავი ვინ შეიკავა? თავი შეიკავა ეროვნულ-დემოკრატიულ და ეროვნულ-პარტიის ფრაქციებმა. დანარჩენები მომხრენი არიან.

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი (კითხულობს):

რატიფიკაცია საქართველოსა და სომხეთის შორის დადებულ სატრანზიტო ხელშეკრულებისა.

სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს კ. ჯაფარიძეს.

კ. ჯაფარიძე. მეორე ხელშეკრულება არის პირველის - ლოღიკური გაგრძელება და ეხება ტრანზიტის საკითხს. ამ ხელშეკრულების ძალით სომხეთის საქონელს, რომელიც გაივლის საქართველოს ტერიტორიაზე და საქართველოს საქონელი რომელიც გამოივლის სომხის ტერიტორიაზე არავითარი ბაჟი არ ედება. მეტია იმის მტკიცება, თუ ამ ეკონომიურ კრიზისის დროს, რა მნიშვნელობა აქვს ასეთ თავისუფალ ტრანზიტს. საქონელის კიდევ უფრო გაძვირება განსაკუთრებულ ბაჟებით, ხელოვნურად გაძნელება საქონლის შემოზიდვისა, მეტად ართულებდა ჩვენს, ისედაც შერყეულს, ეკონომიურს მდგომარეობას და ამწვავებდა ურთიერთობას ჩვენსა და სომხეთს შორის. იქ არ შეიძლება არ აღინიშნოს, რომ ამ ხელშეკრულებას სომხებისათვის, აქვს განსაკუთრებული მნიშვნელობა, ვინაიდან სომხეთზე ჩვენი საქონელი ცოტა გამოივლის, ეს დათმობა იყო ჩვენი მხრით, მაგრამ ამ დათმობას, გვიკარნახებდა კეთილმეზობლური განწყობილების სურვილი. ეს ხელშეკრულება დადებულია 3 წლის ვადით, ხოლო ერთი წლის შემდეგ თვითეულ მონაწილე მხარეს უფლება აქვს მოითხოვოს მისი გადასინჯვა და თუ ვერ შეთანხმდენ ამ გადასინჯვაში, მაშინ ეს ხელშეკრულება ძალას ჰკარგავს, ზოგზე იქნებ ამ მუხლმა გლახა შთაბეჭდილება დასტოვოს, მაგრამ მე დარწმუნებული ვარ, რომ ამ მუხლით არც ერთი მხარე არ ისარგებლებს; აგრეთვე არც 1 ხელშეკრულებაში აღნიშნული არბიტრაჟით სარგებლობა დაგვჭირდება, ისე შეთანხმებით გადაწყდება ყოველი საკითხი. ეჭვი არ არის, რომ საქართველოსა და სომხეთ შორის ურთიერთობის დამყარების საქმეში პირველ ნაბიჯს მოჰყვება მეორე, რომელიც სავსებით ამოსწურავს ყოველგვარ დღევანდელ საჭირბოროტო საკითხებს, ნიადაგს გამოაცლის შოვინიზმს და გააჯანსაღებს ჩვენს ურთიერთობას და მრავალ საუკუნეთა განმავლობაში მჭიდროდ დამეგობრებულნი სომხეთი და საქართველო კვლავ განაახლებენ თავის მეგობრულ კავშირს, რომელიც მხოლოდ მსოფლიო ომის მიერ შექმნილმა პირობებმა მოკლე ხნით გასწყვიტა, დღეიდან პარიზის კონფერენციასაც მტკიცე საბუთი ეძლევა, რომ ამიერ-კავკასიის რესპუბლიკები ამ კუთხეს მეორე ბალკანეთათ არ გადააქცევენ. მართალია ჩვენდა სამწუხაროდ სომხეთსა და ადერბეიჯანის შორის დღესაც აქვს შეიარაღებული შეტაკებას ადგილი, მაგრამ ის შეთანხმება, რომელიც მოხდა ჩვენსა და ადერბაიჯან-სომხეთს შორის, ის შეგნება - ჩვენი გაერთიანების აუცილებლობისა, რომელიც თან და თან იზრდება სამივე ერის დემოკრატიაში, აშკარა მაჩვენებელია იმისი, რომ ამ დარჩენილ უთანხმოებასაც მალე მოეღება ბოლო და მთელი ამიერ-კავკასიის დემოკრატია გაერთიანებული, ვით ერთი ადამიანი, დადგება საერთო ინტერესების ნიადაგზე და მით უზრუნველყოფს ჩვენ თავისუფალ არსებობას და მომავალს. ამ იმედით შეხვდა იურიდიულ და გარეშე საქმეთა კომისიების შეერთებული სხდომა, როგორც პირველ ხელშეკრულებას, ისე მეორეს. ამ კომისიების სახელით მე გთხოვეთ ეს მეორე ხელშეკრულებაც დაამტკიცოთ. 28

ხელშეკრულების შინაარსი ასეთია (კითხულობს):

„ქ. ტფილისი 1919 წლის ნოემბრის 3-ს.

სომხეთის რესპუბლიკის მთავრობამ, წარმოდგენილმა სტეფანე გრიგოლის ძის მამიკონიანისა და სომხეთის რესპუბლიკის პარლამენტის წევრის სუმბათ არტემის ძის ხაჩატურიანის მიერ, ერთის მხრივ, და საქართველოს რესპუბლიკის მთავრობამ, წარმოდგენილმა შინაგან საქმეთა და სამხედრო მინისტრის, ნოე ბესარიონის ძის რამიშვილისა და საქართველოს რესპუბლიკის დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის ამხანაგის სიმონ გურგენის ძის მდივანის მიერ, მეორეს მხრივ, გაეცნენ რა ურთიერთის რწმუნებულობას და სცნეს იგი ჯეროვან ფორმითა და სახით შედგენილად, შემდეგი ხელშეკრულება დასდეს:

1) დაწესდეს თავისუფალი ტრანზიტი, ე.ი. უგარდასახადო ტრანზიტი, იმ ტვირთისათვის, რომელიც იგზავნება სომხეთის რკინის გზით სომხეთის საზღვარს გარეშე ადგილებიდან საქართველოში, ან საქართველოდან სომხეთის საზღვარს გარეშე ადგილებში, და აგრეთვე იმ ტვირთისათვის, რომელიც იგზავნება საქართველოს რკინის გზით საქართველოს საზღვარს გარეშე ადგილებიდან სომხეთში, ან სომხეთიდან საქართველოს საზღვარს გარეშე ადგილებში.

2) ეს ხელშეკრულობა დადებულია სამის წლის ვადით, გარდა მისის დამტკიცების დღიდან ერთის წლის გასვლის შემდეგ, თვითეულს ხელშეკრულებაში მონაწილეს უფლება აქვს მისი გადასინჯვა მოითხოვოს, და ამ შემთხვევაში ხელშეკრულება ძალაში რჩება ექვს თვეს, ასეთ განცხადების დღიდან. თუ ამ ვადის განმავლობაში მონაწილენი გადასინჯვის შესახებ ვერ შეთანხმდენ, ხელშეკრულობა ძალას ჰკარგავს.

3) რატიფიკაციათა გაცვლა უნდა მოხდეს ქ. ტფილისში ორის კვირის განმავლობაში დღიდან ხელის მოწერისა.

4) ხელშეკრულობა ორ ცალად არის შედგენილი.

საქართველოს რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა და სამხედრო მინისტრი ნ. რამიშვილი.

დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარის ამხანაგი ს. მდივანი.

სტეფანე გრიგოლის ძე მამიკონიანი.

სომხეთის რესპუბლიკის, პარლამენტის წევრი სუმბათ არტემის ძე ხაჩატურიანი“.

«Городъ Тифлисъ, 1919 года, 3-го ноября.

Правительство Республики Арменіи, представленное Степаномъ Григорьевичемъ Мамиконянъ и членомъ Парламента Республики Арменіи Сумбатомъ Артемьевичемъ Хачатурянъ - съ одной стороны и Правительство Республики Грузіи, представленное Министромъ Внутреннихъ Дѣль и военнымъ, Ноемъ Виссаріоновичемъ Рамишвили и Товарищемъ Предсѣдателя Учередительнаго Собранія Республики Грузіи, Семеномъ Гургеновичемъ Мдивани - съ другой стороны, ознакомившись съ полномочіями и наидя ихъ въ должной формѣ и надлежащемъ видѣ, заключили настоящій договоръ о нижеслѣдующемъ:

1) Для Грузовъ слѣдующихъ по Армианскимъ желѣзнимъ дорогамъ изъ за предѣловъ Арменіи въ Грузію, или изъ Грузіи за предѣлы Арменіи, а также для 29

Грузовъ, слѣдующихъ по Грузинскимъ желѣзнимъ дорогамъ изъ за предѣловъ Грузіи въ Арменію, или изъ Арменіи за предѣлы Грузіи, устанавливается свободный транзитъ, т. е. транзитъ безъ пошлинъ.

2) Договоръ этотъ устанавливается срокомъ на три года, причемъ по истеченіи годичнаго срока со дня ратификаціи каждой изъ договаривающихся сторонъ предоставляется право заявить о пересмотрѣ договора, и въ этомъ случаѣ договоръ остается въ силѣ въ теченіе шести мѣсяцевъ со дня заявленія. Если въ теченіе этого срока стороны къ соглашенію о пересмотрѣ не придутъ, то дѣйствіе договора прекращается.

3) Ратификація настоящаго договора должны послѣдовать въ двухнедѣльный срокъ въ городѣ Тифлисѣ.

4) Настаящій договорь составляется въ двухъ экземплярахъ.

Министръ внутреннихъ дѣдъ и военный Республики Грузіи Н.Рамишвили, Товарищъ Предсѣддателя Учредителбного Собранія С. Мдивани.

Степан Григорьевичъ Мамиконянъ.

Членъ Парламента Республики Арменіи Сумбатъ Артемьевичъ Хачатурянъ.»

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. კედიას.

სპირიდონ კედია. ბატონებო! ხელშეკრულების მეორე ნაწილი ტრანზიტს ეხება.

ვისაც გათვალისწინებული აქვს საქართველო-სომხეთის გეოგრაფიული და ეკონომიკური მდგომარეობა, ვინც იცნობს ამ ორი რესპუბლიკის შინა-მრეწველობისა და საგარეო ვაჭრობის ხასიათს, ის დაეთანხმება, რომ ჩვენი მთავრობის მიერ სომხეთთან დადებული სატრანზიტო ხელშეკრულება საქართველოსათვის დამაზარალებელია.

ასე ფიქრობს მომხსენებელიც.

მე არ ვიცნობ არც ერთს ისეთს სახელმწიფოსა და არც ისეთს სახელმწიფოს მმართველ კაცებს, რომელნიც, რაც შეიძლება მეტის დათმობისა და მეტის გაცემის პოლიტიკას აწარმოებდნენ, როგორც ამას ჩვენი ქვეყნის მმართველნი სჩადიან.

ტრანზიტი ერთ-ერთი თვალსაჩინო წყაროა საქართველოს ხაზინისათვის და ერთი ძლიერი იარაღია პოლიტიკურ მიზნისთვისაც მოსახმარი და აი, ასეთი ფაქტორი ჩვენმა მთავრობამ სომხეთს მუქთად გაუბოძა.

საქართველოს ყველა პოლიტიკური წრეებიც და ყველა ქართული გაზეთებიც გაზ. „სახ. საქმიდან“ დაწყებული გაზ. „ერთობამდე“, ჩვენთან ერთად, იმ აზრისანი არიან, რომ საქართველო-სომხეთის ხელშეკრულების ეს მეორე ნაწილი ჩვენი ქვეყნისათვის საზარალოა, ხოლო სომხეთისათვის დიდად სასარგებლო. (ორატორი კითხულობს ამ საკითხის შესახებ გაზეთებში მოთავსებულ წერილებს).

თუ ეს ასეა, თუ ჩვენთვის ამ ხელშეკრულებას მხოლოდ ზარალი და დანაკლისი მოაქვს, - რისთვის, რა უფლების ძალით და რომელი კომპენსაციის მიხედვით დადვა იგი ჩვენმა მთავრობამ?

ამ უკანასკნელ ხანებში რესპუბლიკის მთავრობამ რამოდენიმე საქონელზე მონოპოლია გამოაცხადა - ცხადია იმ აზრით, რომ ქვეყნის ეკონომიური წარმატება მეტის ტემპითა და მეტის ენერგიით წავიდეს, მაგრამ აქვთ თუ არა გათვალისწინებული, რომ ასეთი სატრანზიტო ხელშეკრულების შემდეგ შესაძლებელია ჩვენს სამონოპოლიო საქონელს ახლა ხელსაყრელი კონკურენცია მოელოდეს.

გამოტოვებულია ერთი სატრანზიტო საგანი, რომელსაც მთავრობის განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიქცეოდა. ეს არის სამხედრო მასალის გადაზიდვა საქართველოს ტერიტორიაზედ სომხეთის შესაიარაღებლად. ამ საგანს განსაკუთრებული სპეციფიკაცია ესაჭიროება. განსაკუთრებული შეზღუდვა და განსაკუთრებული დაბეგვრა. ხოლო, როგორც სჩანს, ჩვენს მთავრობას ეს სრულიად გამორჩენია. თქვენ ხედავთ, რა დიდი და ყოვლად შეუწყნარებელი ნაკლით არის დაწერილი ეს ხელშეკრულება და რამდენად საზარალოა იგი ჩვენი სახელმწიფოებრივი ინტერესისთვის.

ეხლა ვიკითხოთ, როგორ შეხვდა ამ ხელშეკრულებას სომხური პრესა, როგორ დაგვიფასა ამდენი დათმობა. სომხურმა პრესამ ეს მიიღო, როგორც სათანადო დათმობა, ხმაც არ ამოუღია იმაზედ, რომ საქართველომ ამ ხელშეკრულობებით ბევრი დასთმო და დიდი მსხვერპლიც გასწირა. „სლოვომ“ ორი მეთაური უძღვნა და არსად არ აღნიშნა ჩვენი დათმობის განსაკუთრებული სიდიადე. ასე მოიქცა „აშხატავორიც“.

ხომ ხედავთ, ბ-ბო, რომ არავინ გიმადლით ამ დათმობისათვის. მაგრამ დამავიწყდა. „აშხატავორი“ გვპირდება ერთს კომპენსაციას. იგი სწერს, ეს ხელშეკრულება საქართველოს დიდ კომპენსაციას მოუტანს, ვინაიდან იგი სომხეთის საზოგადოებრივ და სახელმწიფოებრივ წრეებში რადიკალურ გარდატეხვას გამოიწვევს საქართველოს სასარგებლოდო! ისე სწერს თითქოს სომხეთი ამერიკის შეერთებული შტატები იყოს, ან დიდი ბრიტანეთის იმპერია, ან თითქოს სომხეთი საქართველოს უფრო ეჭირვებოდეს, ვიდრე საქართველო სომხეთს!! აი, მათი პასუხი ჩვენს პრესაზედ და ჩვენს დათმობაზედ!

თქვენ ხედავთ, რომ ხელშეკრულება ჯეროვანის სიფრთხილით და სახელმწიფოებრივი გონების სიმწიფით არ არის დაწერილი.

ჩვენ და ჩვენთან ერთად მთელი მოაზროვნე ქართველობა დარწმუნებულია ამ ხელშეკრულების საზარალო შედეგებში და საქართველოს დამფუძნებელი კრების მოვალეობაა არ მისცეს მას თავისი დასტური.

თავმჯდომარე. კამათი დასრულებული გახლავთ. განცხადებისათვის სიტყვა ეკუთვნის გრ. ვეშაპელს.

გრ. ვეშაპელი. მე თავს შევიკავებ მაშინ, როცა კენჭი ეყრება საკითხს, დამტკიცდეს თუ არა რატიფიკაცია სატრანზიტო ხელშეკრულებისა, - შემდეგი მოტივით...

თავმჯდომარე. უკაცრავად, მაგის შესახებ, მაშინ განაცხადეთ, როცა კენჭის ყრას შეუდგებით. (გრ. ვეშაპელი ჩამოდის ტრიბუნიდან). ვინ, არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვისა? არავინ. გთხოვთ წაიკითხოთ.

მომხსენებელი. (კითხულობს რატიფიკაციის ტექსტს).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის გრ. ვეშაპელს.

გრ. ვეშაპელი. (ნაციონ.) მე თავს შევიკავებ შემდეგი მოტივით: როგორც სჩანს უდაოა ის, რაც პრესაში იყო აღნიშნული და აქაც ამბობენ, უდაოა, რომ ეს ხელშეკრულება არის კომპრომისი - დათმობა მატერიალური ხასიათისა.

ყოველ დათმობას უნდა მოსდევდეს სამაგიერო კონპენსაცია, მაგრამ ჯერჯერობით ეს სამაგიერო არა სჩანს; თუ ჩვენ მივიღეთ არბიტრაჟის წესი, ეს არ არის კომპენსაცია სომხების მხრივ.

არ არის კიდევ გამარჯვებული შედეგი ქართველ-სომხების კონფერენციისა, არ მომხდარა შეთანხმება მთავარ პოლიტიკურ საკითხებში და კერძოდ საზღვრების საკითხში და არც მე არც არავინ იცის, როგორ გათავდება ეს კონფერენცია, ამიტომ თავი უნდა შევიკაო ამ ხელშეკრულების დამტკიცების დროს.

როცა კონფერენცია შეთანხმდება საზღვრების საკითხებში, და ჩვენ დავინახავთ კომპრომისს სომხების მხრივ, მაშინ აზრი ექნება ასეთ ხელშეკრულებას და პროპორცია დათმობისა არ იქნება დარღვეული, მაგრამ დღეს არც კი ვიცით კონფერენცია მიაღწევს თუ არა საბოლოო შედეგს;

ამიტომ თავი უნდა შევიკაო კენჭისყრის დროს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კ. ჯაფარიძე.

კ. ჯაფარიძე. რაც ბატონმა კედიამ სთქვა, ის მეც აღვნიშნე ჩემს მოხსენებაში, რომ ამ ხელშეკრულებას უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვს სომხეთისათვის, ვიდრე ჩვენთვის, აქ დასამალავი არაფერია და არც ვინმე მალავს მას. მაგრამ საქმე იმაშია, რომ თუ, რომ არაფერი დასთმე, ისე შეთანხმება და მორიგება წარმოუდგენელია. ეს დათმობა მართლა მეტად დიდად მოგვეჩვენება, თუ ისე მოვიქცვევით, როგორც ბ. კედია ე.ი. მოვემწყვდევით მხოლოდ ამ ხელშეკრულების ფარგლებში და იმის გარეთ აღარაფერს დავინახავთ, თუ ამ ხელშეკრულებას სრულიად განცალკევებით განვიხილავთ. პირიქით თუ ამას ჩვენ დაუკავშირებთ პირველ ხელშეკრულებას და აგრეთვე იმ უფრო დიდ შეთანხმებას, რომელიც მომავალში ჩვენ შორის უნდა მოხდეს, მაშინ ეს დათმობა აუცილებელი იყო. თვით კედიას სიტყვით სომხეთი დიდ გაჭირვებას განიცდის კარჩაკეტილობით და, როდესაც შენს მეზობელს, რომელთანაც მისვლა გულწრფელათ გინდა, კეთილი განწყობილების დამყარება და რომელიც ასეთ გაჭირვებაშია, უარს ეუბნებით ისეთ უბრალო დახმარებაზე, როგორც შენს ტერიტორიაზე მისი საქონლის გატარება, ამის შემდეგ რაღა შეთანხმებაზე შეიძლება მასთან ლაპარაკი? ბ. კედიას პოზიციაზე რომ დაადგეთ, მაშინ ჩვენს მომავალ შეთანხმებას ჯვარი უნდა გადუსვათ.

ბ. კედია ამბობს, რომ იარაღს უნდა მიექცეს მთავრობის ყურადღება. რასაკვირველია, უნდა მიექცეს, მაგრამ ამ საკითხს არავითარი კავშირი არა აქვს ტრანზიტების საკითხთან. იარაღის გატანის უფლებას ეს ხელშეკრულება არა სწყვეტს. ამრიგათ თუ ამ ხელშეკრულებას ჩვენ დაუკავშირდებით ჩვენ მთავარ მიზანს - სომხეთთან კეთილ-მეზობლური ურთიერთობის აუცილებლობას, მაშინ იგი მეტათ მიზანშეწონილად უნდა ჩაითვალოს და მე კიდევ ვსთხოვ დამფუძ. კრებას იგი მიიღოს.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? ვინ არის ამ მუხლის წინააღმდეგი? მუხლი მიღებულია. გთხოვთ წაიკითხოთ შემდეგი მუხლი.

მომხსენებელი (კითხულობს მეორე მუხლს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? ვინ არის ამ მუხლის წინააღმდეგი? მუხლი მიღებულია. ვინ არის საერთოდ ამ ხელშეკრულების წინააღმდეგი? ყველა ფრაქცია მომხრეა. თავი შეიკავეს ეროვნულ-დემოკრატების და ეროვნულ პარტიის ფრაქციებმა. მაშასადამე ხელშეკრულება დამტკიცებული გახლავთ. რადგან 4 საათი უკვე არის, სხვა საკითხების განხილვა გადაიდოს შემდეგი კრებისათვის. გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი სხდომის დღიური წესრიგი.

მდივანი (კითხულობს შემდეგი სხდომის დღიურ წესრიგს).

თავმჯდომარე. კრება დახურული გახლავთ.

კრება დაიხურა საღ. 4 ს. 10 წ. 33

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(62)

სამშაბათი, 1919 წელი, ნოემბრის 18. ტფილისი, სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრებას თავმჯდომარის ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიუმში არის:

ექვთიმე თაყაიშვილი.

სხდომა იწყება 12 ს. და 25 წ.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილი გახლავთ. მდივანი მოგახსენებთ დღიურ წესრიგს.

მდივანი (კითხულობს).

დღიური წესრიგი:

1. დეკრეტი - სამხედრო უწყების განკარგულებაში 15 მილიონ მან. გადადებისა - ჯარისათვის სურსათ-სანოვაგის დასამზადებლად. მომხსენებელია სიმონ მდივანი.

2. დეკრეტი - ანარქიის წინააღმდეგ ზოგიერთ საბრძოლველ ზომისა.

3. დეკრეტი - საშემოსავლო გადასახადისა, საცხოვრებელი მინიმუმისა და გადასახადის ნუსხის შეცვლისა. მომხსენებელია ივ. ჭავჭანიძე.

4. პირველი (ზოგადი) განხილვა - კანონ-პროქტისა - აწ მოქმედ თამასუქის წესდების ზოგიერთი მუხლის შეცვლისა და გაუქმების შესახებ. მომხსენებელია მ. რუსია.

5. დეკრეტი - დამფუძნებელ კრების არჩევნების დებულების დამატებისა. მომხსენებელი ი. ფირცხალაიშვილი.

6. დეკრეტი - ალავერდის ქარხნიდან ოქრო-ვერცხლის შესაძენად 225.400 მან. გადადებისა. მომხსენებელია ალ. ასათიანი.

7. დეკრეტი - სატელეგრაფო ქსელის გაბმა-შეკეთებისათვის შინაგან-საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში 357.000 მან. კრედიტის გახსნისა. მომხსენებელია ნიკ. იმნაიშვილი

8. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრის საბჭოს დებულებისა. მომხსენებელია ივ. ჭავჭანიძე.

9. დეკრეტი - ოზურგეთის სამაზრო ერობისათვის სამი მილიონ მან. სესხის მიცემისა. მომხსენებელია ნიკ. ელიავა.

10. დეკრეტი - მთავრობის წევრთა ჯამაგირის გადიდებისა; მომხსენებელია კირ. ნინიძე.

11 დეკრეტი - დამფუძნებელ კრების წვერთა - გასამრჯელოს გადიდებისა. მომხსენებელია კ. ნინიძე.

12. მსჯელობა მთავრობის თავმჯდომარის მოადგილის განცხადების გამო - მომარაგების სამინისტროს დაარსებისა და ამ სამინისტროს შრომის სამინისტროსთან შეერთების შესახებ.

13. დამფუძნებელი კრების საპროპაგანდო კომისიის არჩევა.

14. ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა - რუსულ სავაჭრო საზოგადოების „სიბუნიონ“-თან დადებულ ხელშეკრულობის შესახებ.

დ ა მ ა ტ ე ბ ა

15. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა სახელმწიფო ბანკის დაარსების - შესახებ. მომხსენებელი ივ. ჭავჭანიძე.

16 დეკრეტი - საქართველოს სხვა და სხვა კულტურულ დაწესებულების ქონებათა გასაძლიერებლად და დამსახურებულ მოღვაწეთა დასახმარებლად ბილეთების დაბეგვრის შესახებ. მომხსენებლები არიან: ნიკ. იმნაიშვილი და გრ. ურატაძე.

17. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - დამზღვევ კანონის მე-65 მუხლის შეცვლისა. მომხსენებელია პავ. ბერიშვილი.

დეკრეტი სამხედრო უწყების განკარგულებაში 15 მილიონი მანეთის გადადებისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ხომ არავის ნებავს დღიურ წესრიგის შესახებ? სიტყვა არავის ნებავს. დღიური წესრიგი მიღებულია. პირველი სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბატონ მდივანს.

სვიმონ მდივანი. (სოც.-ფედ.) ბატონებო! სამხედრო უწყება ითხოვს 15 მილიონ მანეთს ამ წლის საერთო ხარჯთ-აღრიცხვის ანგარიშში. ჯარის სურსათ-სანოვაგის დასამზადებლად იგი ითხოვს 15 მილიონ მანეთს. ამ მოთხოვნილებას აქვს ორნაირი საფუძველი. ფორმალური და არსებითი. საზოგადოდ თქვენ მოგეხსენებათ, რომ არსებითად ჩვენი ხარჯთ-აღრიცხვა არ არის დამტკიცებული და ამიტომ დამფუძნებელი კრება ნაწილობრივ აძლევს უწყებას შესაფერ კრედიტს. ამ კრედიტში შედის ეს 15 მილიონი მანეთიც. ერთხელ სამი თვის ქონდა სამხედრო უწყებას მიღებული განსაზღვრული კრედიტი, გავიდა ეს სამი თვის კრედიტის ვადა. ამ ახლო მომავალში ჩვენ გვექნება საერთო დეკრეტი ნაწილობრივ ბიუჯეტის ანგარიშში კრედიტის გახსნისა. მაშასადამე, ვინაიდან სამხედრო უწყებას არსებითად არა აქვს საშუალება ისარგებლოს განსაკუთრებული თანხით იგი ითხოვს შესაფერ კრედიტის გახსნას მის განკარგულებაში.

ეს არის ფორმალური მხარე.

არსებითად მდგომარეობა ასეთია. 15 ნოემბერს დაიწყო ახალგაზდათა ჯარში გაწვევა. საჭირო იქნება ამ ჯარისათვის სანოვაგის და სურსათის დამზადება. სწორედ ახლა არის შესაფერისი თანხა, როდესაც უნდა დამზადდეს სურსათ-სანოვაგე ახლად გაწეულ ჯარის-კაცთათვის, თუ სამხედრო უწყებას არ ექნება საჭირო თანხა, იგი ცხადია ამ საქმეს ვერ მოაწყობს საჭიროებისამებრ. შემდეგ, როცა გაძვირდება სურსათ-სანოვაგე მისი დამზადებაც მეტ ხარჯებს გამოიწვევს. ამით კი ჩვენ შევქმნით ისეთ პირობებს, რომ ჯარი ვერ იქნება შესაფერ პირობებში ჩაყენებული, ჩვენ ვერ მივაქცევთ შესაფერ ყურადღებას, ეს კი დეზორგანიზაციას შეიტანს ჯარში. ამას მიაქცია ყურადღება მთავრობამ და გადასწყვიტა 15 მილ. მან. გამოთხოვა აღნიშნულ მიზნებისათვის. მთავრობის მოთხოვნილებას დაეთანხმა სახელმწიფო კონტროლი, ფინანსთა სამინისტრო და საფინანსო-საბიუჯეტო და აგრეთვე სამხედრო კომისიები. ეს საკითხი განხილული იყო ორ კომისიაში სამხედროში და საფინანსო-საბიუჯეტოში; ერთიც და მეორეც დაეთანხმა მთავრობას და შუამდგომლობს დამფუძნებელ კრების წინაშე - იქნეს მიღებული იმ სახით, რა სახითაც იგი არის წარმოდგენილი დეკრეტში.

თავმჯდომარე. ზოგადი მსჯელობისათვის სიტყვას ხომ არავინ ინებებს? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის მომხრე დეკრეტის მუხლობრივ განხილვისა?

მდივანი. (კითხულობს, მუხლობრივ დეკრეტი მიღებულ იქნა და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

დეკრეტი საშემოსავლო გადასახადის საცხოვრებელი მინიმუმისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ჭავჭანიძეს.

ივანე ჭავჭანიძე. (სოც.-დემ.) მოქალაქენო! დღემდე საშემოსავლო გადასახადის შეკრეფა სწარმოებდა იმ ნორმებით და წესით, რომელიც იყო აღნიშნული 1917 წ. გამოცემულ კანონში. მხოლოდ შემდეგ, ზოგიერთ მუხლებში იქმნა შეტანილი ზოგიერთი ცვლილება დროებით მთავრობის მიერ და ამ სახით დამტკიცებული. თავდაპირველად ცვლილება შეტანილი იყო კანონის იმ მუხლში, რომელიც შეეხებოდა შემოსავლის მინიმუმის დაწესებას. ამ გადასახადს ჰქონდა პროგრესიული გადასახადის ხასიათი, ვინაიდან იგი თანდათან მატულობდა პროცენტულად. დროებით მთავრობამ შეცვალა ეს კანონი 17 წელს და საცხოვრებელი მინიმუმი ნაცვლად 500 მანეთისა დააწესა 1000 მანეთი. დღევანდელ პირობებში ეს ძლიერ მცირე მინიმუმია, ისეთი მცირეა იგი, როგორც წლიური შემოსავალი, რომ ამაზე გადასახადის დაწესება საშინელ ტვირთად დააწვება უპირველესად ყოვლისა სწორედ მუშებს და იმ მოსამსახურეებს, რომლებიც ჯამაგირით იკვებავენ თავს. თუ მხედველობაში მივიღებთ %25 არსებულ გადასახადებისას, მუშებს და მოხელეებს ძლიერ დიდი თანხა გადახდებათ. დღევანდელ პირობებში ყოვლად შეუძლებელია საცხოვრებელ მინიმუმად დაწესდეს 1000 მანეთი. დღეს 1000 მანეთი არაფერს არ წარმოადგენს და რაღა შემოსავლად უნდა ჩაითვალოს იგი? თუ მხედველობაში მივიღებთ %25 ზრდას, მაშინ მივიღებთ, რომ იმ მუშას, რომელიც იღებს 1000 მანეთს გადახდება დიდი თანხა პროგრესულ გადასახადის სახით.

ამის გამო ფინანსთა უწყება შუამდგომლობს ამ დეკრეტით, გადასინჯულ იქნეს ეს საშემოსავლო გადასახადის კანონი და თხოულობს მის შეცვლას. იგი თხოულობს არსებულ კანონის შეცვლას, რათა საცხოვრებელი მინიმუმი ნორმალურად იქმნეს გაწესებული. დედა-აზრი ამ კანონ-პროექტისა ასეთია: ეს დეკრეტი მოითხოვს, რათა შეცლილ იქმნეს არსებულ კანონის 45 და 46 მუხლი. პირველი თავი 45 მუხლისა გულისხმობს იმას, რომ შეღავათი მიეცეს დიდ ოჯახს. მათ შეეძლოთ ესარგებლათ შეღავათით და საცხოვრებელ მინიმუმად მიღებული იყო 4000 მანეთი.

46 მუხლი გულისხმობს შეღავათის მიცემას მათთვის, ვისაც ამ წლის განმავლობაში ავადმყოფობის გამო ხარჯი მოუვიდა, ან სხვა უბედურებით იყვნენ დაზარალებულნი, მათთვის საშემოსავლო მინიმუმი დაწესებული იყო 6000 მან.

პირველ მუხლში აღნიშნული შეღავათის მიცემა 4000 მანეთამდისაა გადიდებული, ეხლა 12000 მანეთამდის და საერთოდ საცხოვრებელ მინიმუმად ნაცვლად 1000 მანეთისა უწყების წინადადებით უნდა დაწესდეს 12000 მანეთი. ისინი, რომელთა შემოსავალი არ აღემატება 12000 მანეთს განთავისუფლებულ უნდა იქმნენ საშემოსავლო გადასახადისაგან. თუ აღემატება - ამ პირობებში, დაბეგრილ უნდა იქმნენ.

მე-45 მუხლის ძალით შეღავათი გავრცელდება იმ პირებზე, რომელთა შემოსავალი არ აღემატება (არ ისმის) მანეთს.

და 46 მუხლი კი გავრცელდება იმ პირებზე, რომელთა შემოსავალი არ აღემატება 72000 მანეთს.

აი, სულ დედა-აზრი ამ დეკრეტისა. ამ საშემოსავლო კანონ-პროექტისა.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის მომხრე დეკრეტის მუხლობრივ განხილვისა? გთხოვთ წაიკითხოთ.

ჭავჭანიძე (კითხულობს მუხლობრივ. 1, 2, 8 მუხლები და ნუსხა მიღებულია. კითხულობს მეოთხე მუხლს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? არავის. შემოტანილია ასეთი შესწორება (კითხულობს): „მეოთხე მუხლის შემდეგ დაემატოს მე-5 მუხლი: „შემოსავალზე გადასახადის დებულების მე-113 მუხლით დაწესებული გადასახადის ფურცლების დაგზავნის ვადა 1-ლ სექტემბერი 1919 წლისათვის გადაიდოს 1-ლ დეკემბრამდე. მე-6 მუხ. იმავე დებულების 156 მუხ. დაწესებული ვადები ფულის ხაზინაში შეტანის შესახებ 1 ნახევრისთვის 2 ოქტომბერი და მეორე ნახევრისათვის 15 დეკემბერი 1919 წლისათვის გადაიდოს მთელი გადასახადისათვის 31 დეკემბრამდე“.

„მეხუთე მუხლი გადაკეთდეს მე-8 მუხლად, ხოლო მე-6 მუხლი მე-9 მუხლად“.

ვის სურს სიტყვა შესწორების შესახებ? სიტყვა არავის სურს. სიტყვა მომხსენებელს ეკუთვნის.

ჭავჭანიძე. ეს შესწორება მიზანშეწონილად მიმაჩნია და მიღებულ უნდა იქნეს.

თავმჯდომარე. ვინ არის შესწორების წინააღმდეგი? არავინ. შესწორება მიღებულია. გთხოვთ მერვე მუხლი წაიკითხოთ.

ჭავჭანიძე. (კითხულობს მერვე მუხლს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? არავის. ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. მერვე მუხლი მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას. შემდეგი სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელ ჯაფარიძეს.

დეკრეტი ანარქიის წინააღმდეგ ზოგიერთ საბრძოლველ ზომებისა.

სერგო ჯაფარიძე. (ს.-დ.) ბატონებო! იმ ანარქიის წინააღმდეგ, რომელიც ასე გაძლიერდა ბოლო ხანებში ჩვენ რესპუბლიკაში, დამფუძნებელმა კრებამ ამ ერთი კვირის წინეთ, როგორც მოგეხსენებათ უკვე მიიღო ერთი ზომა. ეს ზომა გახლავთ უმძიმეს დანაშაულთა საჩქაროთ გასამართლება, ამიტომ ჩვეულებრივ სასამართლოს ნაცვლად შემოღებულ იქმნა სამხედრო საგანგებო სასამართლო, რომელიც როგორც მოგეხსენებათ, უკვე მოქმედობს. მაგრამ თქვენ ისიც მოგეხსენებათ, რომ ხშირად სასამართლოს ხელიდან უსხლტება, ან უკეთ, რომ ვთქვათ იშვიათად უვარდება ხელში ნამდვილი მომწყობი ანარქიულ გამოსვლებისა, მთავარი დამნაშავე ანუ ინტელექტუალური ხელმძღვანელი ის დამნაშავენი, რომლებიც აწყობენ გამოსვლებს, რომლებიც ეცემიან მატარებლებს და ამსხვრევენ, გარბიან და ამ რიგად ხელიდან უსხლტებიან სასამართლოს, არავისთვის საეჭვო არ არის, რომ მთავარი შტაბი ამ ელემენტებს მოწყობილი აქვთ ქალაქ ტფილისში, აქ არის მათი მთავარი ადგილი და აქედან, ხელმძღვანელობენ სხვა და სხვა გამოსვლებს. თქვენ ყველამ თუ არა, ბევრმა მაინც იცით, თუ ვინ არიან ეს, ხელმძღვანელნი, ეს მთავრობამაც იცის. მაგრამ სასამართლოს არ შეუძლია მათი ხელში ჩაგდება და ამის გამო აუცილებლად საჭირო ხდება მათთან ბრძოლის წარმოება სხვა გზით, სახელდობრ ადმინისტრატიულ წესით. ამიტომ მთავრობა თხოულობს მიეცეს მას უფლება შესაფერი ზომების მიღებისა ამ მავნე ელემენტების წინააღმდეგ. ამ ჯგუფებში, რომელთა წინააღმდეგ თხოულობს ბრძოლის საშუალების მიცემას მთავრობა, არიან პოლიტიკური ჯგუფებიც, უმთავრესად უცხოელნი. კარგად მოგეხსენებათ, რომ პოლიტიკურ ჯგუფებს, უმთავრესად უცხოელებს, ყოველთვის შეუძლიათ ცხოვრება უცხო სახელმწიფოში, მაგალითად საფრანგეთში, ინგლისში, გერმანიაში, და აწარმოვონ აგიტაცია თავის სახელმწიფო საქმეებზე, მაგრამ იმ, პირობით კი, რომ არ გაერიონ იმ უცხო სახელმწიფოს საქმეებში, სადაც ცხოვრობენ, არ იმოქმედონ ამ უცხო სახელმწიფოს და მის მთავრობის წინააღმდეგ. თქვენ იცით, შეიძლება თქვენ თვითონ გიცხოვრიათ შვეიცარიაში და იცით, რომ იქ ბლომათ არიან რუსეთის ემიგრანტები, მაგრამ მათ არ აძლევს უფლებას ადგილობრივი ადმინისტრაცია არავის სხვა საშუალებით ებრძოლონ ადგილობრივ მთავრობას, გაილაშქრონ შვეიცარიის სახელმწიფოებრივ წყობილების წინააღმდეგ, ამიტომ საქართველო, როგორც დემოკრატიულ რესპუბლიკამ, თუ ამას არ ეწინააღმდეგება თვით მისი სახელმწიფოებრივი ინტერესები, ნება აქ ცხოვრებისა უნდა მისცეს, ისეთ პოლიტიკურ ჯგუფებს, რომლებსაც არ შეუძლიათ იმოქმედონ და იცხოვრონ რუსეთში. მაგრამ ეს უნდა მოხდეს ერთად ერთი მისაღებ პირობით, რომ ისინი არ ჩაერიონ ჩვენ შინაურ ცხოვრებაში, არ იმოქმედონ ჩვენ სახელმწიფოებრიობის წინააღმდეგ. ამიტომ შინაგან-საქმეთა სამინისტრო თხოულობს, რომ იმ უცხოეთის პოლიტიკურ ჯგუფების წინააღმდეგ, რომლებიც აქ არიან და პრესით თუ სხვა საშუალებით აგიტაციას ეწევიან ჩვენ წინააღმდეგ, მიეცეს უფლება ებრძოლოს ადმინისტრატიული წესით. პოლიტიკურ ჯგუფების გარდა დეკრეტს მხედველობაში ყავს უბრალო ბოროტმოქმედნიც, მაგალითად, მძარცველ-მგლეჯელები, ისინი არიან ტფილისში და აქედან აწყობენ ბოროტმოქმედებებს, აბამენ მის ქსელს. თქვენ იცით, რომ სწორედ ესენი ეცემიან რკინის გზებს, ამსხვრევენ მატარებლებს და სძარცვავენ მგზავრებს. ბევრი უსაქმო ხალხი მოაწყდა ტფილისს და აქ კრავენ მჭიდრო ორგანიზაციებს, აწყობენ შაიკებს და თავის ბნელ საქმეებს. ამიტომ საჭიროა მიეცეს მთავრობას უფლება მიიღოს ყოველგვარი ზომები ამ მძარცველ მგლეჯელების წინააღმდეგ, რომელთა ბანაკი აქ არის მოთავსებული - ებრძოლოს მათ ადმინისტრატიული წესით. ამ მიზნით წარმოადგინა დეკრეტი შინაგან-საქმეთა სამინისტრომ დამფუძნებელ კრების წინაშე.

განსაკუთრებული ზომები, რომლების უფლებასაც თხოულობს მთავრობა, არის შემდეგი: იმ უცხოელების გაძევება საქართველოს საზღვრებიდან, რომელთა ცხოვრება საზიანოთ იქნება მიჩნეული სახელმწიფო ინტერესების მიხედვით; მათი ორგანიზაციების გაუქმება და ბეჭვდითი ორგანოების დაკეტვა. რაც შეეხება ჩვენს მოქალაქეებს, საეჭვო პირთ, სამინისტროს უნდა ექნეს უფლება ამ საეჭვო ხალხს აუკრძალოს ცხოვრება იქ, სადაც ის ბნელ საქმეებს სჩადის და გაგზავნოს ამა თუ იმ ადგილას, ან დააპატიმროს. ვადა დაპატიმრებისა ნავარაუდევია ერთ წლამდე, ხოლო ამ ვადის გაგრძელება შეიძლება მარტო მთავრობის დადგენილებით. აი, ამ მიზნით შინაგან საქმეთა სამინისტრომ წარმოგიდგინათ დეკრეტის პროექტი შემდეგი შინაარსისა (კითხულობს).

თავმჯდომარე. ზოგადი მსჯელობისათვის სიტყვა ეკუთვნის ბ.-ნ ლ. შენგელაიას.

ლეო შენგელაია. მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო!

ერთ-ერთ უკანასკნელ სხდომაზე ჩვენ აქ მოვისმინეთ ბ. შინაგან-საქმეთა მინისტრის მოხსენება ჩვენი შინაური მდგომარეობის შესახებ. ბ. მინისტრმა თავის მოხსენებაში, სხვათა შორის, განაცხადა: ჩვენში ანარქიის ხასიათი და მეამბოხეთა გეგმა სავსებით გამოირკვაო.

თუ ეს მართალია, თუ მართლაც მეამბოხეთა გეგმები სავსებით გამოირკვა, მეორეს მხრით სავსებით გამოირკვა აგრეთვე მთავრობის პოლიტიკა და გეგმა ანარქიასთან ბრძოლაში. ძველ რუსეთში ბიუროკრატიულ მთავრობას ჰქონდა ერთი ფორმულა ყოველთვის, როდესაც რუსეთში რაიმე მოძრაობა დაიწყებოდა, მოხდებოდა გაფიცვები და აჯანყებები, ბიუროკრატიული მთავრობა გაიძახოდა: ჯერ დამშვიდება და შემდეგ რეფორმებიო, სოციალ-დემოკრატიამ აქაც, როგორც მრავალ სხვა საკითხებში, წაბაძა რუსეთის ბიუროკრატიას და მიიღო მისი ფორმულა, მაგრამ მასში შეიტანა ერთი არსებითი კორექტივი; თუ წინედ ბიუროკრატია გაიძახოდა: ჯერ დამშვიდება და შემდეგ რეფორმებიო, დღეს სოციალ-დემოკრატია ამბობს: ჯერ დამშვიდება და შემდეგ... არაფერიო!

მმართველ პარტიას ჰგონია, რომ ჩვენში ყველაფერი რიგზე არის, მისი აზრით ჩვენში ყველაფერი მშვენივრად არის მოწესრიგებული, ისე მშვენივრად, რომ გაზეთი „ერთობა“ სიხარულისაგან მღერის: „ჩვენისთანა ბედნიერი; განა არის სადმე ერიო?“

მმართველ წრეებს არ სურთ გაიგონ, რომ ჩვენში ანარქიას აღვივებს არა მარტო უცხო ძალა და მისი ფულები, არამედ ანარქიას აღვივებს აგრეთვე და შეიძლება უმთავრესად - ის პოლიტიკა, რომელსაც აწარმოებს ჩვენი მთავრობა, ანარქიას ასაზრდოებს ის უსისტემობა და უმწეობა, რომელიც მმართველმა პარტიამ ჩვენი ცხოვრების ყოველ დარგში გამოიჩინა. ჯერ-ჯერობით მმართველმა წრეებმა ჩვენ მოგვცეს ორი ვერსია ჩვენში ანარქიის მიზეზების ასახსნელად. ერთი ვერსია ასეთი არის: ჩვენში ანარქიას მეთაურობს უცხო ძალა, რომელსაც აქვს დიდი ფულები, ის რაზმავს ჩვენი საზოგადოების ნაძირალებს, ქურდებს, ყაჩაღებს, დეზერტირებს და მათი საშუალებით სურს დაამხოს ჩვენი რესპუბლიკა. მთავრობამ ეს ადრე გაიგო, მიიღო სასწრაფო ზომები და მათი მრისხანე აჯანყებანი ოპერეტად გადააქცია. ასეთია ერთი ვერსია. მე არ ვიცი რამდენად მართალი არის ეს, მაგრამ თუ ეს მართალია - აქედან მხოლოდ, ერთი დასკვნა გამოდის: თუ ჩვენში უცხო ელემენტებმა მოაწყვეს „ოპერეტა“, ჩვენ უნდა ვეცადოთ, რომ შინაურებმა ჩვენში საშინელი ტრაღედია არ დაგვიტრიალონ. ამისათვის საჭიროა არა რეპრესიები, არამედ მთავრობის მთელი პოლიტიკის გაჯანსაღება.

არის მეორე ვერსიაც ბოლშევიზმი, ან როგორც გაზეთი „ერთობა“ ეძახის, „კომუნისტური ჭირი“, არის თურმე ხვედრი ჩამორჩენილი ქვეყნებისა.

თუ ეს ასე არის, უნდა გულახდილად მოგახსენოთ: ჩვენი სოციალ-დემოკრატების მდგომარეობა ტრაღიკული არის, ვინაიდან ჩვენი ქვეყანა თავისი ჩამორჩენილობით, როგორც მოგეხსენებათ, არ ჩამოუვარდება არც რუსეთს, არც უნგრეთსა და არც ბავარიას.

ანარქიის მიზეზების ასე ზერელე ახსნა ადასტურებს მხოლოდ იმ არევ-დარევას, დეზორგანიზაციასა და დემორალიზაციას, რომელიც ემჩნევა მმართველ პარტიას დღევანდელს საპასუხისმგებლო მომენტში. ამ დაბნეულობის ბეჭედი აზის ყველა იმ დეკრეტებსა და ზომებს, რომლებსაც ღებულობს ამ უკანასკნელ ხანებში დამფუძნებელი კრება და მთავრობა. ამას წინედ დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო ერთი დეკრეტი ანარქიასთან ბრძოლის შესახებ, სადაც სხვათა შორის იყო ნათქვამი, რომ გასამართლების წესი მოხდება თანახმად იმ ინსტრუქციისა, რომელიც მინისტრმა გამოსცაო. დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო დეკრეტი და მაშასადამე მიიღო, დააკანონა ის ინსტრუქციაც, რომელიც მინისტრმა გამოსცა და რომელიც დამფუძნებელ კრებას არ განუხილავს. ეს არის პირდაპირ კურიოზი და აბსურდი. ასეთივე აბსურდული და ახირებული არის წარმოდგენილი დეკრეტიც. ის ზომები, რომლებსაც დეკრეტი მოითხოვს ანარქიასთან ბრძოლაში, სრულებით არ გამომდინარეობს ლოღიკურად იმ მოხსენებიდან, რომელიც აქ ბ. მინისტრმა ჩვენი შინაური მდგომარეობის შესახებ უკანასკნელად გააკეთა. თავის მოხსენებაში ბ. მინისტრი ამბობდა, რომ მთავრობამ იცის მეამბოხეთა გეგმები, მეამბოხეთა საქმე წაგებულია, მთავრობამ იცის რა ხდება მეამბოხეთა შტაბებში და ხელმძღვანელ კომიტეტებში და თუ ჩვენში მაინც გრძელდება ანარქია, მაშინ ორში ერთია ან ჩვენი მთავრობა თვითონ უწყობს ხელს ანარქიას, ან ის სრულიად უძლური არის!.. დეკრეტი მოითხოვს, რომ შინაგან-საქმეთა მინისტრს მიეცეს უფლება აკრძალოს არსებობა ისეთი პარტიებისა, რომლებიც ჩვენში მოღვაწეობენ და ჩვენს დამოუკიდებლობას არ სცნობენ, მიეცეს მასვე უფლება რესპუბლიკის საზღვრებიდან გააძეოს უცხოელები, დახუროს გაზეთები და დააპატიმროს და გადაასახლოს რესპუბლიკის მოქალაქენი. ერთი სიტყვით დეკრეტი მოითხოვს სრული ადმინისტრაციული თვითნებობის დაკანონებას.

წარმოდგენილ დეკრეტს ასაბუთებენ როგორც ეკონომიურის, ისე პოლიტიკური მოსაზრებით: ეკონომიური მოსაზრება ასეთი არის: ჩვენში ცხოვრობს ბევრი უცხოელი. მარტო ქალაქ ტფილისში ქალაქის მოურავის ბ. ჩხიკვიშვილის ცნობით სცხოვრობს 100 ათასზე მეტი უცხოელი, მათ ყოველ დღე სჭირდებათ არა ნაკლები 500 ფუთი პურისა. მათ უჭირავთ მინიმუმი 25-30 ათასი ოთახი, თუ ეს ხალხი გავაძევეთ, ჩვენ ყოველ დღე დაგვრჩება ზედმეტი 500 ფუთი პური და განთავისუფლდება 25-30 ათასი ოთახისა, რაც დღევანდელს კრიტიკულ მდგომარეობაში, როდესაც ჩვენ განვიცდით ბინისა და სურსათის დიდ კრიზისს, დიდ შეღავათად უნდა ჩაითვალოს. თუ ამასთან მხედველობაში მივიღებთ, რომ დამფუძნებელ კრების წევრების დიდი ნაწილი დღემდის სასტუმროებში სცხოვრობს და ბინა ვერ უშოვია, შესაძლებელია ამ დეკრეტს ბევრმა დეპუტატმა სიამოვნებით მისცეს ხმა, მაგრამ ჩვენ ვერ დავდგებით ამ მეშჩანურ თვალ-საზრისზე. ჩვენ აქ უნდა ვიხელმძღვანელოთ მხოლოდ და მხოლოდ სახელმწიფოს საერთო და უმაღლესი ინტერესებით და დღეს, როდესაც ჩვენი საერთაშორისო მდგომარეობა ჯერ სრულებით გამორკვეული არ არის, როდესაც ყველა ზევიდან გვიყურებს და შორიდან გვათვალიერებს, ჩვენი სახელმწიფოს ინტერესი არ მოითხოვს, რომ ჩვენ გამოვსცეთ აქტი, მიმართული უცხოელების წინააღმდეგ. ეს აქტი მისცემს ჩვენს მტრებს ახალ მასალას, დიდ საბაბს, რომ ჩვენს წინააღმდეგ გასწიონ საშინელი პროვოკაცია, გაავრცელონ სხვა და სხვა ჭორები, ინსინუაციები.

ჩვენ დღემდის არ გადაგვიდგამს რაიმე მტრული ნაბიჯი უცხოელების წინააღმდეგ, მაგრამ მიუხედავათ ამისა ჩვენი მტრები ჩვენს წინააღმდეგ ეწეოდნენ საშინელ პროვოკაციას, ავრცელებდნენ სხვა და სხვა ჭორებს, ინსინუაციებს, ჩვენ გვჭირდება დიდი ენერგია, დიდი ღონისძიება რომ გავფანტოთ ის ბურუსი, რომელიც ჩვენმა მტრებმა ჩვენს გარშემო შექმნეს. ასეთ პირობებში წარმოდგენილი დეკრეტი აბსოლუტურად მიღებულია.

დეკრეტს ასაბუთებენ აგრეთვე პოლიტიკურ მოსაზრებით. ჩვენში, როგორც მოგახსენეთ, ცხოვრობენ უცხოელები. ბევრი მათგანი არ სცნობს ჩვენს დამოუკიდებლობას და ზოგი ბოლშევიკების სახით, ზოგი დენიკინელების და სხვა და სხვა პოლიტიკური პარტიების წევრების სახით ებრძვის ჩვენს დამოუკიდებლობას, ჩვენს თავისუფლებას. ჩვენ, ვინც ვიცავთ საქართველოს დამოუკიდებლობას და თავისუფლებას, ვალდებულნი ვართ სასტიკად შევებრძოლოთ ყველას, ვინც ანგრევს ჩვენს რესპუბლიკას და ავლაგმოთ მათი მოღვაწეობა, მაგრამ ჩვენის აზრით ამისთვის სრულებით საჭირო არ არის ეს დეკრეტი. ჩვენ ვიცით, თანახმად საერთაშორისო უფლებისა სისხლის სამართლის იურისდიქციის სფეროში უცხოელი ექვემდებარება ყველა იმ კანონებს, რომლებსაც ემორჩილება მოქალაქე, ქვეშევრდომი. მაშასადამე, თუ უცხოელი ჩვენში ჩაიდენს სისხლის სამართლის დანაშაულს, ის პასუხს აგებს იმ კანონების ძალით რომლებიც ჩვენ გვაქვს და რომლებსაც ემორჩილება ჩვენი მოქალაქე. ასე, რომ აქ უცხოელების წინააღმდეგ საგანგებო დეკრეტის გამოცემა, სრულებით საჭირო არ არის, ის მხოლოდ უარყოფით შედეგებს მოგვცემს.

დეკრეტი მიმართულია იმ პარტიების წინააღმდეგ, რომლებიც არ სცნობენ ჩვენს დამოუკიდებლობას, შეადგენენ რუსეთის პარტიების ნაწილს და ამავე დროს მოღვაწეობენ ჩვენში. დეკრეტი ამტყუნებს მათ იმაში, რომ ეს პარტიები მოქმედებენ თავიანთი ცენტრალური კომიტეტის დირექტივების თანახმად.

ეს სავსებით მართალი არ არის, აპრიორი შეიძლება ითქვას, რომ რუსეთის სოციალისტ-რევოლუციონერების და რუსეთის მენშევიკების ცენტრალური კომიტეტები, არ იქნებიან იმის მომხრე, რომ ჩვენში რუსი ემისრები და რუსი მენშევიკები გამოვიდნენ იარაღით ხელში სოციალ-დემოკრატიული მთავრობის წინააღმდეგ... ეს აპრიორი შეიძლება ითქვას, მაგრამ ჩვენ გვაქვს აგრეთვე სხვა ფაქტებიც; ჩვენ ვიცით, რომ ლიუცერინსა და ამსტერდამის საერთაშორისო სოციალისტურმა კონგრესმა იცნეს ჩვენი დამოუკიდებლობა. ამ კონგრესებს დაესწრენ აგრეთვე რუსი ესერები და მენშევიკების წარმომადგენელნი, რომლებმაც აგრეთვე იცნეს ჩვენი დამოუკიდებლობა. რუსეთის ესერები არამც თუ არ ებრძვიან ჩვენს დამოუკიდებლობას, არამედ თვითონ თავგამოდებით იცავენ მას. მე ხელთ მაქვს რუსეთის ესერების ცენტრალური კომიტეტის წევრის და წარმომადგენელის ნ. რუსანოვის წერილი, სადაც ის თავგამოდებით იცავს საქართველოს დამოუკიდებლობას.

ასე, რომ უბედურება არის არა იმაში, რომ ჩვენში არსებული რუსული პარტიები მოქმედებენ თანახმად მათი ცენტრალური კომიტეტის დირექტივებისა, არამედ იმაში, რომ ესენი - ეს ადგილობრივი ორგანიზაციები რუსი ესერებისა და რუსი მენშევიკების არ მოქმედებენ თანახმად იმ ტაქტიკისა, რომელიც გამომდინარეობს იმ პოზიციიდან, რომელსაც ჩვენი დამოუკიდებლობის საკითხში იცავენ რუსეთის სოც. რევ. და მენშევიკების ცენტრალური კომიტეტები.

რუსულ პარტიების არსებობას ჩვენში ასაზრდოებს და ერთგვარ აზრს აძლევს ორი გარემოება: ეს არის ერთის მხრით ჩვენი საერთაშორისო მდგომარეობის გამოურკვევლობა, ხოლო მეორეს მხრით მმართველ პარტიის ორჭოფი პოლიტიკა ჩვენი დამოუკიდებლობის საკითხში. ჩვენი საერთაშორისო მდგომარეობა ჯერ სრულებით გამორკვეული არ არის. ჩვენ ვცხოვრობთ გარდამავალ ხანაში. საზავო კონფერენციას ჩვენი დამოუკიდებლობა ჯერ არ უცვნია. ამ პარტიებს ჰგონიათ, რომ კონფერენცია არ იცნობს ჩვენს დამოუკიდებლობას და ჩვენ ისევ რუსეთის ფარგლებში მოვექცევით. ამიტომ ჩვენში არსებულ რუსულ პარტიებს არ სურთ დაშალონ თავიანთი ორგანიზაციები. მე მწამს, მე მაქვს ამის კერძო საბუთებიც, როგორც კი საზავო კონფერენცია იცნობს ჩვენს დამოუკიდებლობას, ეს პარტიები თავიანთ პოზიციას შეცვლიან.

არის მეორე გარემოებაც. ეს არის როგორც მოგახსენეთ, მმართველი პარტიისა ორჭოფი პოლიტიკა დამოუკიდებლობის საკითხში.

თქვენ ალბათ, გახსოვთ ჯერ კიდევ ამიერ-კავკასიის გლეხთა ყრილობაზე ბ. ნ. ჟორდანიამ განაცხადა: ეროვნულ სახელმწიფოს შექმნა და გაძღოლა ბურჟუაზიისა და ნაციონალისტების საქმე არისო. ამ უკანასკნელ ხანებში ბ. ჟორდანიამ გვარდიის ყრილობაზე განაცხადა: ჩვენ მარქსისტები ვართ; თუ ჩვენს წინაშე დაისვა დილემა: ავტონომია თუ სეპარაცია, ჩვენ ავტონომია გვირჩვენიაო. გაზეთ „ერთობაში“ და „ბარბაში“ დაიბეჭდა არა ერთი ორჭოფი წერილი ჩვენი დამოუკიდებლობის შესახებ.

ყველა ეს ქმნის ისეთ შთაბეჭდილებას, ისეთ ატმოსფერას, თითქოს ჩვენ სხვათა შორის უყურებთ დამოუკიდებლობას, თითქოს მმართველი პარტია არაა წინააღმდეგი, რომ ჩვენ ისევ რუსეთს შეუერთდეთ ფედერატიულ ნიადაგზე.

თუ ეს ასეა, თუ პერსპექტივაში გვაქვს ისევ რუსეთთან, თუნდაც ფედერატიულ ნიადაგზე შეკავშირება, შეერთება, მაშინ სრულიად უაზროა გამოვსცეთ სასტიკი დეკრეტი იმ რუსულ პარტიების წინააღმდეგ, რომლებიც სწორედ რუსეთთან ფედერაციას მოითხოვენ!..

დეკრეტი მოითხოვს აგრეთვე მიეცეს შინაგან-საქმეთა მინისტრს უფლება დააპატიმროს და გადაასახლოს ჩვენი მოქალაქენი. დეკრეტის აზრით ეს ეხება უსაქმო ხალხს, მაგრამ თქვენ იცით, ჩვენი მთავრობა არის სოციალ-დემოკრატიული მთავრობა, ის სამსახურში მხოლოდ სოციალ-დემოკრატებს ღებულებს, ასე რომ „უსაქმოთა“ რიცხვი ბევრია ისეთი, რომელიც სულით და გულით მომხრეა ჩვენი დამოუკიდებლობისა. ესენი არიან არა უსაქმო, არამედ უმუშევარნი. თქვენ მატერიალისტები ბრძანდებით და უნდა იცოდეთ, რომ უმუშევრობასთან ბრძოლა რეპრესიებით შეუძლებელია. შემოიღეთ შრომის საყოველთაო ბეგარა, მიეცით ყველას საქმე, სამუშაო და მაშინ უსაქმოც არავინ იქნება. თუ მინისტრმა გადაასახლა და დააპატიმრა ეს უმუშევარნი ეს იქნება ორმაგი სასჯელი. ისინი უკვე დასაჯეთ იმით, რომ სამსახურში არ ღებულობთ, ახლა გინდათ უფრო მეტი: დააპატიმროთ და გადაასახლოთ. ეს შეუწყნარებელია...

ამნაირად არ არის არც ერთი მოსაზრება, რომლითაც შეიძლებოდეს წარმოდგენილი დეკრეტის დასაბუთება, მიღება, ის არამც თუ ვერ გაანელებს ანარქიას, პირიქით გააძლიერებს.

მე დარწმუნებული ვარ, დამფუძნებელ კრებაში, რომ იყოს ბოლშევიკი, უსათუოდ ის ხმას მისცემდა ამ დეკრეტს, ვინაიდან ეს დეკრეტი გამოიწვევს სხვა და სხვა წრეებში დიდ უკმაყოფილებას. ეს მისცემს ბოლშევიკებს ახალ კადრებს.

ამ მხრით ეს დეკრეტი არის წმინდა წყლის ავანტიურა და მას ჩვენ ხმას ვერ მივცემთ...

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის შინაგან საქმეთა მინისტრს.

ნოე რამიშვილი (შინაგან საქმეთა მინისტრი). მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! ჩვენ აქ განვაცხადეთ წინეთ, თუ რა ხასიათი აქვს იმ მოძრაობას, რომელსაც ჩვენს ტერიტორიაზე ადგილი ჰქონდა უკანასკნელ დღეებში. მე ვფიქრობ, რომ ს.-რევოლუციონერთა ფრაქციას არა აქვს არავითარი საბუთი საწინააღმდეგო დებულება აქ წამოაყენოს. ჩვენ აქ განვაცხადეთ, რომ ეს არის მოძრაობა - გამოწვეული უცხო ძალების მიერ, რომელნიც მოქმედებენ ჩვენს საზოგადოებაში მყოფ ნაძირალების მოსყიდვით. და ასე უცხო ძალები და ადგილობრივი ნაძირალები ადგენენ იმ ბლოკს, რომელსაც სურს ჩვენი დამოუკიდებლობის დასამარება.

შეიძლება ბ. შენგელაიას მოეპოვება ამის საწინააღმდეგო საბუთები, მაგრამ ეს ჩვენ არ გვსმენია. მაგრამ ჩვენ გვაქვს საბუთი, ახალი საბუთი იმის დასამტკიცებლად, რაც არა ერთხელ გვითქვამს.

აი, უკანასკნელი ცნობები გურიაში მომხდარ ამბოხების შესახებ. (შენგელაია: გურია ხომ თქვენია? არსენიძე: საქართველოც ჩვენია!) გურია ჩვენი იყო, მაგრამ ის ელემენტები, რომელთაც ბ. შენგელაია იცავს, აწყობდნენ ამ გამოსვლებს და ნება მიბოძეთ ამ გამოსვლების ხასიათის შესახებ მცირეოდენი რამ მოგახსენოთ.

ამ გამოსვლის მოსაწყობად დახარჯულ იქნა 12 მილიონი მანეთი. ეს ერთი. და მე მგონია, რომ თქვენ ალბათ იცით, ვინაიდან თქვენ პოლიტიკურ პარტიებზე ლაპარაკობთ, ბ. შენგელაიამ და მისმა ამხანაგებმა იციან, რომ დამფუძნებელ კრების არჩევნებზე დაახლოვებით ყველა პარტიებს აქვს დახარჯული ნახევარი მილიონი მანეთი. (რეპლიკა: რა იცით?) იმიტომ ვიცი, რომ მე თვით მონაწილე ვარ პოლიტიკური პარტიისა. თუ თქვენ შეადარებთ ამ თანხას იმათგან დახარჯულთან, დაინახავთ და თქვენთვის აშკარა იქნება, რომ, როდესაც ჩვენს წინააღმდეგ გამოდის უცხო ძალა, არ შეგვიძლია გულხელ დაკრეფილი ვიყოთ, როგორც გვირჩევს ბ. შენგელაია. ის ებრძვის ჩვენს მეორე დებულებას: აქ არ იყვნენ ნაძირალებიო, თუმცა ამის საბუთი ვერ წარმოუდგენია.

აი, ბატონებო, ვინ იღებდა მონაწილეობას ჩოხატაურის რაიონში, სადაც უფრო დიდ გამოსვლებს ჰქონდა ადგილი. აი, მათი გვარები: მგალობლიშვილები, შაქრიაშვილები და ბერიძეები. ესენი არიან თავად-აზნაურები, ესენი არიან ის ელემენტები, რომელნიც ცდილობენ ჩვენი საზოგადოების მარცხნივ გადახვევას (ლეო ნათაძე: ლეოსაკენ მარცხნივ!) დიახ, ლეოსკენ, რასაკვირველია. მე მგონია, ეს ხასიათი მოძრაობისა აშკარა არის ყველასთვის, გარდა იმათის, ვინც ფიქრობს მუდამ მარცხენა ფეხით იაროს, იმ მიზნით, რომ შექმნას აქ ბოლშევიკური ანარქია და ბოლშევიკური საქმიანობა სოციალიზმად გაასაღოს.

და როცა ჩვენს წინაშე ასეთი ხალხი სდგას, რომელიც ასეთი ზომებით გვებრძვის, მთავრობა ვალდებული იყო მიეღო შესაფერი ზომები და ამ მიზნით შემოიტანა ეს დეკრეტი, რომელიც მოისმინეთ და რომელიც არის მისი უმთავრესი ძაფი, რომელზედაც ასხმულია მთელი მისი საკანონმდებლო განზრახვა.

ჩვენ ვამბობთ: უნდა მიეცეს მთავრობას უფლება, აკრძალულ იყოს ის პარტიები, რომელნიც მოქმედებენ უცხო სახელმწიფოებში მოქმედ ცენტრალურ ორგანოს დირექტივების თანახმად.

ეს დეკრეტი პირდაპირ ეხება ბოლშევიკურ ორგანოებს. მე თქვენ წინად მოგახსენეთ, რომ ადგილობრივი ორგანო - საოლქო კომიტეტი - კავკასიაში მოქმედობს მოსკოვში არსებულ ცენტრის დირექტივების თანახმად და ასრულებს უპირველეს ყოვლისა მის სტრატეგიულ დავალებებს.

და მე თქვენ გეკითხებით: მოვალე არის თუ არა მთავრობა იმ ძალის წინააღმდეგ, რომელიც შეიარაღებულია არა მარტო იმით, რომ ჰქონდა ოდესმე იდეოლოგია, არამედ დიდძალი თანხით, - ვალდებულია თუ არა მთავრობამ მიიღოს ზომები?

და ჩვენ ვამბობთ: ვალდებულია, იღებს და შემდეგშიაც მიიღებს.

მაგრამ არის სხვა პარტიები, რომელთა დასაცავად აქ შენგელაია გამოვიდა. ის ამბობს, რომ რუსული სოციალ. პარტიები ესერების და მენშევიკების, როცა ჩვენი დამოუკიდებლობა იქნება ცნობილი და განმტკიცებული, ორგანიზაციები თავითავად მოისპობა და გაუქმდებაო. შეცდომა იქნება თუ ვიფიქრებთ, რომ ერთი ხელის დაკვრით შეიძლება ჩვენი სუვერენობის განმტკიცება. ჯერ ჩვენ უნდა გავძლიერდეთ და უმთავრესათ უნდა განვმტკიცდეთ შიგნით, უნდა დავემგზავსოთ უცხო სახელმწიფოებს, გადმოვიღოთ მათი სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობითი ტრადიციები. ჩვენ უნდა მოვიშოროთ ზედმეტი ელემენტები, სხვა და სხვა ჯურის სპეკულიანტები, რომელთაც ადგილი არ უნდა ქონდეს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში. და როცა ამ მხრივ გავამაგრებთ შინაურ წყობილებას, მხოლოდ შემდეგ შეუძლიათ უცხო სახელმწიფოებს დაადასტურონ ჩვენი არსებული მდგომარეობა, მხოლოდ შემდეგ შეუძლია ევროპას და ამერიკას, მთელი სახელმწიფოთა არეოპაგს იცნოს ჩვენი დამოუკიდებელი არსებობა. და სხვანაირად არც შეიძლება იყვეს. ამიტომ, როგორც აქ უკვე იყო ნათქვამი არც უცხო სახელმწიფოში, არც ერთ დემოკრატიულ ქვეყანაში არა აქვს ემიგრანტების ჯგუფს უფლება ჩაერიოს ამ სახელმწიფოს შინაურ საქმეებში და იბრძოლოს არსებულ წესწყობილების წინააღმდეგ. ამ გზას ვადგივართ ჩვენც. რაც შეეხება ემიგრანტთა ჯგუფს ჩვენ მათ ვეუბნებით სიამოვნებით: მობრძანდით აქ ჩვენში, დემოკრატიულ რესპუბლიკაში, იცხოვრეთ თავისუფლად, მაგრამ ნუ დაივიწყებთ, რომ არას დროს არ მოგცემთ უფლებას იბრძოლოთ ადგილობრივ დემოკრატიულ წყობილების წინააღმდეგ, ჩაერიოთ ჩვენ შინაურ საქმეებში. სხვანაირად მოქმედება ჩვენ არ შეგვიძლია. ამიტომ უნდა ვებრძოლოთ მათ, ვინც ჩვენ დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ ილაშქრებენ, ვინც ერევა ჩვენ შინაურ მდგომარეობაში, რომელშიც იმყოფება საქართველოს დემოკრატია, ის მიხვდება და იტყვის, რომ ეს არის ერთად ერთი ნაბიჯი, შესაფერისი ნაბიჯი, რომელიც უფრო ადრე უნდა გადაგვედგა, მაგრამ რომელიც დაგვიანებით მაინც უნდა გადავდგათ.

აქ შეეხენ ერთ უკანასკნელ სავალდებულო დადგენილებას. თქვენ იცით, რომ ეს სავალდებულო დადგენილება, რომელიც ამ დღეებში გამოიცა, მოხდა ადგილობრივ დემოკრატიულ თვითმმართველობის დადგენილების თანახმად. დემოკრატიული თვითმმართველობა ითხოვდა ამ ზომებს, და ჩვენ ვალდებული ვიყავით მათი სურვილისათვის ანგარიში გაგვეწია. ამ დადგენილებაში არ არის არც ერთი ნაბიჯი, რომლისათვის ამ ომის დროს არ მიემართოს რომელიმე დემოკრატიულ მთავრობას. აქ იყო განცხადებული თითქოს ერთ-ერთ მუხლის ძალით ჩვენ ვდევნით უმუშევარ მუშებს. მაგრამ ეს არ შეეფერება სრულიად სიმართლეს. ჩვენ ვამბობთ გარკვევით და ცხადათ, რომ ისინი, ვინც ჩაწერილნი არიან პროფესიონალურ კავშირებში, შრომის ბირჟაში, თუ სხვა შესაფერ ორგანიზაციებში აქ დარჩებიან და არსად არ იქნებიან გადასახლებული. მაგრამ ის კი მართალია, რომ ეს დეკრეტი მიმართულია იმ სპეკულიანტების და უსაქმო პირთა წინააღმდეგ, რომლებიც აქ იმყოფებიან ამჟამად და უცდიან ხელსაყრელ პირობებს, რომ გამოიწვიონ არევ-დარევა და რომლებსაც სურთ ისარგებლონ ამ ანარქიით ჩვენ წინააღმდეგ, ასეთ ელემენტების წინააღმდეგ არის ეს ზომები მიღებული. და მე გეკითხებით, თუ თქვენ უკვირდებით ქალაქის მწვავე მდგომარეობას, რომელიც დგას სურსათის და ბინის კრიზისის წინ, რომელიც ვამბობ მე, ემუქრება მუშათა კლასს გადაგვარებით, განა თვითმმართველობა, ვალდებული არ არის გაუზიაროს ანგარიში შექმნილ კრიტიკულ მდგომარეობას და მიმართონ ასეთ არაჩვეულებრივ ზომებს? აი, ასეთი ზომებია ამ დადგენილებაში. ასეთ ზომებს მიმართავდა რევოლუციონური ავსტრია, დემოკრატიული შვეცია და სხვა სახელმწიფონი და არც ერთს დემოკრატიულ ჯგუფს არ უთქვავს იქ, რომ დემოკრატიას არ აქვს უფლება მიიღოს ზომები თავის დასაცავად, მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად და შიმშილისაგან და ბინის კრიზისის უზრუნველსაყოფათო. აი, ბატონებო, მდგომარეობა ასეთია: მიაქციეთ ყურადღება, რომ ჩვენი საქართველოს რესპუბლიკის წინააღმდეგ არსებობენ სერიოზულად მოქმედნი ჯგუფები და დაადასტურეთ ის ზომები, რომლებიც მიმართული არის ამ მტრების ასალაგმავად. თქვენ შეგიძლიათ ეს მდგომარეობა ისეთად ჩათვალოდ, რომ საჭიროდ დაინახოთ სწორედ ამ ზომების მიღება, ან და თქვენ შეგიძლიათ აირჩიოთ ის გზა, რომელსაც გირჩევთ ესერების წარმომადგენელი ბატონი შენგელაია, ესე იგი თქვენ შეგიძლიათ მიიღოთ გზა ძველებური ქართველური ხელგაშლილობისა, პოლიტიკური დამონებისა და გადაგვარებისა. მაგრამ მე მგონია დამფ. კრება ვერ აირჩევს ამ უკანასკნელ გზას, რომელსაც იცავს შენგელაია, რომელსაც აინტერესებს არა რესპუბლიკის მომავალი, არამედ, რომელსაც სურს ისარგებლოს შემთხვევით, რომ მორიგი ლექცია წაიკითხოს ამ ტრიბუნაზე. მე მგონია დამფუძნებელი კრება დაადასტურებს იმ ზომებს, რომლებიც აუცილებლად საჭირონი არიან ჩვენი დემოკრატიულ რესპუბლიკის მტრების ასალაგმავად. (ტაში).

თავმჯდომარე. სურს თუ არა ვისმეს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? სიტყვა ეკუთვნის დამფუძნებელ კრების წევრს ბატონ კედიას.

სპირიდონ კედია. (ნაც.-დემ.) მეტის მეტად მარტივი არის ის მოსაზრება, რომლითაც შემოტანილ იქმნა დამფუძნებელ კრებაში აღნიშნული დეკრეტი. მართლაც საჭირო არ უნდა ყოფილიყო ამ დეკრეტის გარშემო დიდი კამათის გაჩაღება, მაგრამ ჩვენი აზრით სოც. რევოლ. წარმომადგენლებმა ბატონმა შენგელაიამ დააშავა დამფუძნებელი კრების და ქვეყნის წინაშე იმით, რომ მან იმ ერთად-ერთ აუცილებელ ღონისძიებას, რომელსაც დასახული აქვს მიზნად ებრძოლოს საქართველოს მტრებს, მიზანშეუწონლად გამოაცხადა და ოპოზიციაში ჩაუდგა. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს დეკრეტი ძლიერ გვიან არის შემოტანილი. ის უფრო ადრე უნდა ყოფილიყო აქ შემოტანილი და მიღებული. როდესაც შარშან ჩვენ მიუთითეთ მთავრობას და უთხარით, რომ საქართველოს დედა ქალაქი დაცლილი ყოფილიყო აუარებელ მავნე ელემენტებისაგან, ჩვენ ამ სამინისტროდან და მრავალ პარტიიდან ვისმენდით იმგვარ დაფასებას, როგორიც მოვისმინეთ ახლა სოც.-რევოლუციონერებისაგან. დღეს მდგომარეობა, რა თქმა უნდა გამოიცვალა, იგი გართულდა და მთავრობა ვალდებული გახდა ერთგვარი შესაწევარი მიიტანოს იმ აუცილებელ საკურთხეველზე, რომელსაც ქვია სახელმწიფოს შექმნა. დღეს სახელმწიფოს პრაქტიკულ შემოქმედებითი ხანა დაიწყო და მთავრობაც ვალდებულია მიაქციოს ამ გარემოებას შესაფერი ყურადღება და პრაქტიკული ზომებიც მიიღოს. ეს ცხოვრების მიერ იძულება არის და ამას მთავრობა ანგარიშს უწევს, და ის არ იქნებოდა მთავრობა, რომ არ მიექცია ყურადღება ასეთ გარემოებისათვის და პრაქტიკული ნაბიჯები არ გადაედგა მტრების ასალაგმავად და ბოლოს და ბოლოს არ მიმხვდარიყო იმ აუცილებელ სიმართლეს, რომ შეუძლებელია დედა ქალაქში ვიყოლიოთ მტერი და არ ამოიწუროს ყველა საშუალება, რეპრესიული ღონის ძიება მათ წინააღმდეგ მიმართული, და ამ რიგად არ დაიცვას და არ განამტკიცოს სახელმწიფოს საძირკველი.

ვიმეორებ, დღემდე არ იყო ამოწურული ყველა საშვალება და ღონისძიება, რომელიც უნდა ყოფილიყო მიღებული აუცილებლად.

თქვენ იცით, რომ ტფილისი, როგორც გული ამიერ-კავკასიისა დაიტევს აუარებელ მტერს, ანტი-ქართულ ელემენტებს, როგორც მემკვიდრეს წარსულ რეჟიმისას და მართლაც მრავალი ანტი-ქართული ელემენტები მოქმედებს ტფილისში საქართველოს სახელმწიფოებრივ იდეის წინააღმდეგ და როცა საკითხი ასეა დასმული, ყველასათვის აშკარა უნდა იყოს, რომ ეს ანტი-ქართული ელემენტები, რომელსაც მოუყრიათ აქ თავი და ყველა საშუალებით ებრძვიან ჩვენ დამოუკიდებლობას, ყოველ ღონისძიების საშუალებით უნდა იყვნენ აღმოფხვრილნი. და როცა ასეთი ფაქტის, სინამდვილის წინაშე ვდგევართ, ოპოზიცია ზედმეტია, იგი არ უნდა ყოფილიყო. და საერთოდ არ უნდა მომხდარიყო საკითხის ასე დასმა: საჭიროა თუ არა ასეთი ზომების, რეპრესიულ ზომების მიღებაო, ვიმეორებ ასეთი საკითხის დროს არ უნდა ჩადგომოდნენ ოპოზიციაში მთავრობას. ვინც თვალ-ყურს ადევნებს დღევანდელ საერთაშორისო მსვლელობას, იგი დაინახავს, რომ დღესაც დიდ სახელმწიფოებში, ვერც საფრანგეთში, ვერც ინგლისში და ვერც სხვა ქვეყნებში თავისუფლად ვერ შებრძანდებით. თქვენთვის იქ კარი ღია არ არის. საჭირო არის განსაკუთრებული ნებართვა, რომ პარიზში შეგიშვან. ასე იყო 5 წლის განმავლობაში. და ეს იყო არა იმიტომ, რომ მათ პური ჰქონდეთ ნაკლები, ეს იყო იმიტომ, რომ ამას მოითხოვდა მათი სახელმწიფოებრივობის დაცვა, განმტკიცება და ამას მოითხოვდა სურვილი ომში გამარჯვებისა. ჩვენთვისაც მთავარი საკითხი არის თავისუფლების და დამოუკიდებლობის განმტკიცება. და საკითხი ყველა საკითხისა, საზომი ყველა საზომისა არის დამოუკიდებლობის დაცვა და მისი განმტკიცება და, ვიმეორებ, ჩვენი მთავრობის მიზანია ამ დამოუკიდებლობის დასაცავად მიიღოს ყოველგვარი ზომები. ამისთვის, ნურას უკაცრავად, თუ ანტი-ქართული ელემენტების გაძევება დაგვჭირდეს აქედან. თუ ამას საქართველოს ინტერესები მოითხოვს, ეს ზომა მოყვანილი უნდა იყვეს სისრულეში უშიშრად და სიმკაცრით.

აქ არ უნდა შეირყეს მთავრობის ხასიათი. ამ მხრივ, ვიმეორებ, ჩვენ მხარს უჭერთ დეკრეტს პრინციპიალურად და მოვითხოვთ მართლაც გატარებულ იქმნეს იგი ცხოვრებაში. ამას მოვითხოვთ იმიტომ, რომ ამ ბოლო დროს ჩვენ მივიღეთ დეკრეტი სერიოზული ხასიათის. მიმართული აშკარა მტრების მოქმედების წინააღმდეგ, მაგრამ სამწუხაროდ ვერ იქმნა გატარებული იგი ცხოვრებაში. დეკრეტი - დეკრეტად დარჩა. ამ მხრივ ჩვენ მოვითხოვთ მთავრობისაგან რათა მან ფხიზლად დაიჭიროს თვალი და დეკრეტი მართლაც გატარებული იქმნას ცხოვრებაში.

ჩვენ მოვითხოვთ აგრეთვე მთავრობისაგან, რათა მან მიიღოს ზომები და არ მისცეს საშუალება ადმინისტრაციის პატარა აგენტებს გადაახტენ ამ დეკრეტს და მართლაც განახორციელონ იგი ცხოვრებაში.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. შ. ნუცუბიძეს.

შალვა ნუცუბიძე. (სოც. ფედ.) ბატონებო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! ამ საკითხის შესახებ ჩვენ, სოციალ-ფედერალისტებს, ბევრი არაფერი გვაქვს სათქმელი, ვინაიდან, როდესაც კი დადგება საჭირ-ბოროტო საკითხი, რომელიც კი უმზადებს ჩვენ დამოუკიდებლობას და თავდაცვას ახალ საფრთხეს ჩვენ ყოველთვის ვამბობდით, რომ უნდა იქმნას მიღებული რადიკალური ზომები თფილისის გასაწმენდათ.

ამიტომ არსებითად აქ ახალს არაფერს შევმატებთ იმ მოსაზრებებს, რომელნიც აქ წამოყენებულ იყო, მაგრამ საჭირო შეიქმნა ზოგ რამეების თქმა იმიტომ, რომ აქ გაისმა ისეთი რამ წარმოდგენილ დეკრეტის წინააღმდეგ, რაც ჩვენთვის მიუღებელია.

მე, როგორც ოპოზიციის წარმომადგენელი, მოვალე ვარ განვმარტო, რომ ყოველთვის და ყოველგან ოპოზიცია იმაში კი არ მდგომარეობს, რომ apriori, განზრახვა გვქონდეს იმის საწინააღმდეგო ვსთქვათ, რასაც მთავრობა ამბობს, ვინაიდან ასეთი წესი რომ მივიღოთ, მაშინ ჩავარდებით ისეთ მდგომარეობაში, რომ შესაძლებელია ჩვენმა მთავრობამ ხან და ხან ჭკვიანი რამ სთქვას და მაშინ მის წინააღმდეგ თქმული სისულელე იქნება.

ყოველი ზომის მიღება შეფასებულ უნდა იქმნას არა აბსოლიუტურათ, არამედ შედარებით, იმ პირობების მიხედვით, რომელშიაც გამომუშავდება ეს ზომები. ჩვენ, რომ ნორმალურ პირობებში ავიღოთ შენგელაიას მიერ წამოყენებული საბუთი, - მაშინ სოციალისტების ნახევარიც არ მისცემდა ხმას ამ დეკრეტს. მაგრამ ეს არის საკითხი უმართებულო და შეუსაბამო. ყოველი ზომა შეფასებული უნდა იქნეს იმ კონკრეტულ პირობების მიხედვით, რომელშიაც არის მიღებული. ვინც გაილაშქრებს ამ ზომების წინააღმდეგ, მან უნდა დაამტკიცოს, რომ ის პირობები, როდესაც ეს ზომები იქმნა მიღებული, არ არის რთული და განსაკუთრებული ჩვენს პოლიტიკურ ცხოვრებაში. თუ ასეთი დებულება დამტკიცებულ არ იქმნა, - მაშინ შენგელაია თავის მჭერმეტყველობით ვერაფერს ვერ დაამტკიცებს. ასეთი დასკვნა შენგელაიასი ჩვენ არ მოგვისმენია და არსებითად ლ. შენგელაიას სიტყვაში არაფერი არ არის მისაღები.

ის ამბობს, რომ არც ერთი სოც. რევოლიუციონერი და მენშევიკი არ ილაშქრებს ჩვენი დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ, თუ ეს ასეა, თუ მართლა მოიპოვება და არსებობს ასეთი ჯგუფი და პარტიები, რომელნიც ჩვენი დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ არ იბრძვიან, მაშინ რას სწუხს ბ. ლ. შენგელაია, რადგან ეს ზომა ხომ არ იქნება მიმართული იმათკენ ვინც არ იბრძვის ჩვენი დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ ამ დეკრეტში, რომ იყოს აღნიშნული, რომ ესა თუ ის ჯგუფი უნდა იქმნეს გაძევებულიო, მაშინ საბუთი ექნებოდა შენგელაიას და ამ საბუთს მივიღებდით მხედველობაში და ჩვენ მათ წინააღმდეგ არ წავიდოდით. მაგრამ დეკრეტში ნათლად არის ნათქვამი - ვინც გაილაშქრებს ჩვენი დამოუკიდებლობის წინააღმდეგო, და ამიტომ ცხადია, ლ. შენგელაიას არგუმენტაცია ამ შემთხევეაში ვერ გამოდგება და დარჩება საერთო დებულება, სახელდობრ ის, რომ ვინაიდან ჩვენში არსებობს ისეთი ხალხი, რომელიც ძირს უთხრის ჩვენს დამოუკიდებლობას, ის უნდა გაძევებული იქნას ამ კანონის ძალით და მათ წინააღმდეგ უნდა იქნას მიღებული განსაკუთრებული ზომები. ასეთ ნათელ საკითხის წინააღმდეგ ისეთ ბრუნდოვან არგუმენტაციით გამოსვლამ, რომელსაც ადგილი ქონდა ლ. შენგელაიას მხრივ, ბევრი ბრუნდოვანობა შეიტანა, მაგრამ ნათელ საკითხს მაინც ვერაფერი ვერ დააკლო.

დასასრულ მთავრობას უნდა უთხრათ ერთი რამ, რაც სთქვა აქ დამფუძნებელ კრების ერთმა წევრმა და მასაც განაკუთრებული ხაზი უნდა გაუსვათ, განსაკუთრებული იმიტომ, რომ ჩვენ კიდევ არ მოგვიხდეს ზომების მიღება არა გარეშე მტრის წინააღმდეგ, რომ არ მოგვიხდეს დამჭერთა დაჭერა, რომ ეს ტრაღიკული მდგომარეობა არ გადაიქცეს კომიკურათ, - უნდა მოვსთხოვოთ მთავრობას, რომ მან თვალი ადევნოს თავის აგენტებს, რომ ის ზომები, რომელნიც იქნება მიღებული მთავრობის მიერ სხვა და სხვა წერილმანმა აგენტებმა არ გამოიყენონ თავისი ზრახვების განსახორციელებლათ, თუ ეს ასე მოხდა, მაშინ სულ აირევა ცხოვრება, შინაური მდგომარეობა და გარეგან გამოსვლებს და არევ-დარევას მოემატება ის ელემენტები, რომელნიც მოახერხებენ ისარგებლონ მდგომარეობით.

თუ მთავრობამ შესძლო ამ მხრივ მიმართოს თავისი მუშაობა, გამოიყენოს განსაკუთრებული ზომები, რომლებსაც დამფუძნებელი კრება ადასტურებს, - მაშინ უნდა ვიფიქროთ, რომ მიზანი რამოდენიმეთ მიღწეული იქნება; რამოდენიმეთ იმიტომ, რომ მე ვფიქრობ - არ არის ისეთი წევრი დამფუძნებელ კრებისა, რომელიც ფიქრობდეს, რომ ჩვენი შინაური მდგომარეობა მხოლოდ გარეშე პირობებზე არის დამოკიდებული, რომ ჩვენი შინაური მდგომარეობა განმტკიცდება თუ შესძლეს გარეშე მტრების ალაგმვას. პირიქით, შინაური პირობები, რომ არ უწყობდეს ხელს გარეშე ძალები ვერ განახორციელებდნენ იმას, რისი მოწამენიც ჩვენა ვართ.

ამიტომ საჭიროა, რომ მთავრობამ, გარდა დეკრეტის ცხოვრებაში გასატარებლათ აგენტებზე თვალყურის დევნისა, უნდა იზრუნოს იმაზეც, რომ მოსპობილ იქნას ის შინაური პირობები, რომელნიც ასულდგმულებენ ანარქიას და ნიადაგს უმზადებენ ასეთ გამოსვლებს.

ჩვენ ერთი პოლიტიკური ოპერაციას განვიცდით, რომელიც გვართმევს საშუალებას ჩვენი შინაური მდგომარეობა შევაფასოთ. ჩვენი დამოუკიდებლობის საკითხი ამ ხანათ გადატანილია საერთაშორისო სფეროში და ამიტომ ჩვენ ყველა საკითხი საერთაშორისო საზომით უნდა გავზომოთ და ამ ოპერაციის გავლენით ჩვენ ვერ ვამჩნევთ შინაურ მოვლენათა მიზეზს და ამას გარეშე მოვლენებს ვაწერთ, გარეშე მიზეზებით ვხსნით.

ჩვენს შინაურ ცხოვრებაში არის ბევრი პირობები, რომლებიც ხელს უწყობენ ანარქიას და ასაზრდოვებენ მას. თვით ბ. შინაგან საქმეთა მინისტრიც დამეთანხმება იმაში, რომ თუ მისთვის საძნელოა ანარქიასთან ბრძოლა, თუ ისე ადრე არ ხდება მისი ლიკვიდაცია, - ეს იმიტომ კი არ, რომ გარეშე ძალები აწვებიან, არამედ იმიტომ. რომ ჩვენი შინაური ცხოვრება არის ამის მიზეზები, და ამიტომ მარტო გარეშე ძალებზე ყურადღების მოპყრობა არ შექმნის იმ წესრიგს, რომელიც ჩვენთვის სანუკვარი და სასურველია.

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ მთავრობამ უნდა მიიღოს ყოველივე ზომები, რომელნიც უზრუნველ-ყოფენ ჩვენს ქვეყანას გარეშე ძალთა გავლენისაგან და ამავე დროს მიიღოს აგრეთვე ზომები შინაურ ცხოვრების მოსაწესრიგებლათ.

მე ძალიან მეეჭვება, რომ მთავრობამ არ იცოდეს, რომ ის მდგომარეობა, რომელსაც აქვს ადგილი ჩვენს ცხოვრებაში, აძლევს საშუალებას ხალხს თავისი ნება გამოსთქვას არა პარლამენტარული გზით. თუ ვინმე იტყვის, რომ ჩვენი ხალხის ნების სურვილის გამომხატველია დამფუძნებელი კრება, ეს მართალი არ იქნება სავსებით. რაც შეეხება საგარეო საკითხს, დამფუძნებელ კრებამ სთქვა თავისი სიტყვა და ის ამ შემთხვევაში სრული გამომხატველია ხალხის სურვილის. (ხმა სოც. დემ. მხრიდან: რაშია საქმე!) ბ. ნინიძეს კარგად ესმოდა რაში იყო საქმე, როდესაც პირველ რიგში იჯდა. (ე. ნინიძე: - მე არაფერი არ მითქვამს!).

ბატონებო! თუ ჩვენ ვიფიქრებთ, რომ დამფუძნებელი კრება სრული გამომხატველია ქართველი ერის ნების, ეს შემცდარი აზრი იქნება. რაც შეეხება საგარეო საკითხს და დამოუკიდებლობას, დამფუძნებელი კრება სრული გამომხატველია და მატარებელი ქართველი ერის სურვილის. მაგრამ რაც შეეხება შინაურ საკითხს, არ შეიძლება არ იცოდეთ, რომ დამფუძნებელი კრება არ არის ქართველი ერის სრული ზრახვების გამომხატველი. (არსენიძე ადგილიდან: მაშ რისი გამომხატველია?) მისი ერთ ნაწილის და სოც. დემ. მთელი შემადგენლობის.

ამიტომ ბ.-ბო, ვინაიდან ასეთი მდგომარეობაა ჩვენში შექმნილი (ხმაურობა. არ ისმის...) საარჩევნო რულეტი და არღანი თამაშობდა არჩევნების დროს (თევზაია: - რულეტა რა შუაშია?) ბ.-ნი თევზაია, მაშინ სხვაგან ათამაშებდა რულეტას და არ იცის თუ როგორ ხდება აქ არჩევნები, მაგრამ უნდა მოვახსენოთ მას, რომ შედეგებს მაინც მოუსწრო იმ მხრივ, რომ დღეს არ შეგვიძლია ჩვენ ვსთქვათ, რომ საქმე არ გვაქვს ერთგვარ უკმაყოფილებასთან.

თავმჯდომარე. ზოგადი მსჯელობა დასრულებულია. გსურთ თუ არა მუხლობრივ განხილვაზე გადავიდეთ? ვინ არის მომხრე მუხლობრივი განხილვისა?

გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე. მომხსენებელს ვთხოვ წაიკითხოს სათაური და პირველი მუხლი.

მომხსენებელი (კითხულობს).

თავმჯდომარე. შესწორება გახლავთ შემოსული სოც.-დემ. ფრაქციის მიერ. 1-ლ მუხლში... (კითხულობს) ვინ არის წინააღმდეგი ამ შესწორებისა? შესწორება მიღებულია.

ეხლა შესწორება არის განზრახული მეორე მუხლის „ბ“-ანისთვის. არსენიძეს ეკუთვნის სიტყვა.

რაჟდენ არსენიძე (ს.-დ.) მეორე მუხლის შესწორება ისეთი ხასიათის არ არის, რომ მას განმარტება გამოეწვია, მაგრამ აქ შეეცადნენ ყველა გასაგები საკითხები გაუგებრად გაეხადათ და ამიტომ საჭიროდ ვსთვლი ორიოდე სიტყვა მოგახსენოთ. მეორე მუხლში სწერია, რომ: (კითხულობს) ცხადია აქ ფორმულიროვკა ისეთნაირი არის მიღებული, რომ გაძევებული უნდა იქნეს ის პირი, რომელსაც თავისთავად არავითარი დანაშაული არ მიუძღვის. გაძევება კი არის სასჯელი. სასჯელის მიღება იმისთანა კაცის წინააღმდეგ, რომელიც დამნაშავე არ არის - შეუძლებელია. ამიტომ შემოგვაქვს სხვა მუხლი ასეთი შესწორებით: (კითხულობს) როგორც ხედავთ, ამავე მუხლის „ა“ პუნქტში იყო ნათქვამი, რომ პარტიები და ჯგუფები, რომელნიც იბრძვიან ჩვენი დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ და ერევიან ჩვენ შინაურ საქმეებში, ისინი აკრძალულ უნდა იქმნენ. მაგრამ, თუ ამას ჩაიდენს კერძო პირები, ჩვენი ქვეშევრდომები თუ არა-ქვეშევრდომები, ცხადია, მაშინ ისინი დასჯილ უნდა იქმნენ და მათი მოქმედება აღკვეთილი. რაც შეეხება საკითხს იმის შესახებ, რომ უსაქმური ხალხი არ იქნეს დატოვებული რესპუბლიკაში, შეიძლება ასეთი ღონისძიება იქნეს მიღებული, მაგრამ არ შეიძლება მივიღოთ, როგორც სასჯელი. ეს სტუმართ-მოყვარეობის საკითხია. შეიძლება ჩვენ ზოგიერთი სტუმრების მიღება ვერ შევძლოთ, ეს იმიტომ, რომ საკმაო პური არა გვაქვს, და ამისთვის ვიღაცის დამნაშავედ გამოცხადების უფლება არა გვაქვს. მე მინდა გაიგოს ბ. შენგელაიამ, რომ ყოველ სახელმწიფოში არის ასეთი წესი. ჩვენ ამით არ გვინდა ვსთქვათ, რომ, როცა ჩვენ მშიერი ვართ, არა გვაქვს არც სასმელი, არც საჭმელი, სხვას უთხრათ, მობრძანდით და მიირთვითო, ხოლო ჩვენ კი მას შევყურებდეთ. ჩვენ არ გვინდა ისეთი პირები, რომელსაც პურს ვერ ვაჭმევთ, გამოვაცხადოთ დამნაშავედ. მაგრამ თავის-თავად ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ყველა პირები, რომელნიც ჩამოვლენ, შეგვიძლია გამოვკვებოთ. მაგრამ ეს გამოკვების საკითხი უნდა იყოს ცალკე მსჯელობისა და სხვა განკარგულების საგანი, ვინაიდან ბოროტმოქმედება ისჯება, როგორც ბოროტმოქმედება. ამიტომ ამ დეკრეტის ეს მუხლი ამოღებულ უნდა იქნეს, მაგალითად, სამხედრო პირების გაძევება - თუ მტერია, გაძევებულ უნდა იქნეს, როგორც მტერი, მაგრამ მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს სხვა სახელმწიფოს სამხედრო პირია, მისი გაძევება სახელმწიფოდან არ შეიძლება.

ამიტომ დეკრეტი, სადაც არის ლაპარაკი რესპუბლიკის წინააღმდეგ მებრძოლთა წინააღმდეგ, აქ უნდა იყოს ლოღიკით გატარებული და მიღებული ისეთი მუხლი, რომელიც კერძო პირების ასეთ ბოროტმოქმედებას ალაგმავს. რაც შეეხება საკითხს, რომ სურსათ-სანოვაგის უქონლობის გამო ზოგჯერ სტუმართ-მოყვარეობა უარვყოთ - ზოგი არ შემოუშვათ, ზოგიც აქედან გავისტუმროთ, - ეს ცალკე უნდა იქნეს განხილული, როგორც საკითხი სურსათის, გამოკვების, დაბინავების და სხვა.

თავმჯდომარე. ამნაირად არის შემოსული შესწორება (კითხულობს). ამას თან სდევს შენიშვნა (კითხულობს). აი, მთელი შესწორება. როგორია მომხსენებლის აზრი ამ შესწორების შესახებ? სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს.

ჯაფარიძე. ამ შესწორების წინააღმდეგი არაფერი მაქვს.

თავმჯდომარე. წინადადება გახლავთ: პუნქტები „გ“-ნი და „დ“-ნი ამოიშალოს. ვინ არის წინააღმდეგი ამ წინადადებისა? ვინ არის წინააღმდეგი პირველი მუხლისა საერთოდ? სოც.-რევოლიუციონერები არიან წინააღმდეგი, სხვები მომხრენი არიან.

გადავდივართ მეორე მუხლზე. გთხოვთ წაიკითხოთ, ვის სურს სიტყვა?

სიტყვა ეკუთვნის ბ-ნ მესხიშვილს.

შალვა მესხიშვილი. (სოც. ფედ.) იქნება თქვენ გაოცდეთ, რომ იმ მუხლის შესახებ ავიღე სიტყვა, სადაც ნათქვამია „დეკრეტი ესე ძალაში შედის დღიდან მიღებისა დამფუძნებელ კრების მიერ“. მე მინდა ერთ გარემოებას მივაქციო ყურადღება. ჩვენ ს. დემოკრატიულ ფრაქციის შესწორებით დეკრეტი არსებითად შევცვალეთ, როდესაც აქ გამოვტოვეთ 3-4 მუხლი, უკვე დღეს დაბეჭდილი შინაგან საქმეთა მინისტრის სავალდებულო დადგენილებაში, სადაც ეს მუხლები უცვლელად არის დარჩენილი. იმ უფლების, რომელსაც დამფუძნებელი კრება ს.-დემ. ფრაქციის შესწორებით აძლევს შინაგან-საქმეთა მინისტრს და ადასტურებს, და შინაგან-საქმეთა მინისტრის დადგენილების შორის იბადება კოლიზია. ამიტომ ჩვენ რაიმე გამოსავალი უნდა ვნახოთ და უპირველეს ყოვლისა გამოქვეყნებულ უნდა იქმნეს დამ. კრების მიერ მიღებული კანონის ტექსტი და მეორეს მხრივ ის, რომელიც არსებითად ეწინააღმდეგება ჩვენს დღეის ამ დადგენილებას.

ამიტომ ჩვენი წინადადებაა: დამფ. კრებამ ხაზი გაუსვას ამ გარემოებას და შინაგან საქმეთა მინისტრმა იმოქმედოს ისე, როგორც შეეფერება იმ უფლებას, რომელიც მას დღეს მივეცით.

თავმჯდომარე. თქვენ ინებეთ სიტყვა მხოლოდ მეორე მუხლის შესახებ. ვთხოვ ბ.-ნ დეპუტატებს შემდეგში ბოროტად ნუ გამოიყენებენ სიტყვის ნებას.

სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს.

ს. ჯაფარიძე. შინაგ.-საქმეთა მინისტრის მიერ გამოცხადებულ დადგენილებაში არის ნათქვამი თბილისის დაცლის შესახებ უსაქმო ხალხისაგან, ხოლო დეკრეტი ეხება საქართველოს მთელ ტერიტორიას. ეს ერთი. აქ არის მეორე მომენტი - დანაშაულობისა. ყოველი პიროვნება, ს. დ. ფრაქციის შესწორების თანახმად, საქმე ეხება მას თუ არა, შესაძლებელია გაძევებულ იქმნეს. იქ არის უსაქმო ხალხი. რომელსაც თავი მოუყრია თბილისში, შეიძლება გაიდევნოს... მაგრამ მაინც არის საერთო მუხლები თუ პუნქტები, სადაც საჭირო არის... (მომხსენებლის სიტყვები არ ისმის) შეიძლება ამას მივაღწიოთ იმით, რომ დეკრეტს მივცეთ კანონის ხასიათი 15 ნოემბრიდან, ე.ი. როცა შ.-საქმეთა მინისტრმა გამოსცა თავისი დადგენილება, რომ არ იქმნეს რამე უთანხმოება. (ვეშაპელი: ეს ახალი საკითხია! შენგელაია: კომისიის აზრი?).

თავმჯდომარე. მართალია ახალი საკითხია. მე ასე გავიგე, რომ ეს დეკრეტი შედის ძალაში 15 ნოემბრიდან, როდესაც გამოცემულ იქმნა სავალდებულო დადგენილება. სურს თუ არა ვისმეს სიტყვა? სიტყვა რუსიას ეკუთვნის.

მელიტონ რუსია (სოც.-დემ.) ბატონებო! მე მგონია, რომ მას შემდეგ, რაც იყო გარკვევით ნათქვამი, რომ დეკრეტის მიზანია ებრძოლოს პოლიტიკურ პარტიებს, რომლებიც ჩვენ დამოუკიდებლობას ძირს უთხრიან და არა სურსათის, თუ ბინის საკითხს, აქ გაუგებარი არაფერი არ უნდა დარჩენილიყო. სოც.-ფედ. ხმოსნებმა კარგად იციან, რომ იქ ქალაქის საბჭოში იქმნა მიღებული სავალდებულო დადგენილება, რომელიც ებრძვის ქალაქში გამეფებულ სურსათის და ბინის კრიზისს. ეს დადგენილება არის მიმართული ზედმეტ სტუმართმოყვარეობის წინააღმდეგ. ის ზომაა კრიზისის შესამცირებლად მიღებული. ამას თხოულობდა თვითმმართველობაც. თუ ეს მიგაჩნიათ უკანონოდ, ამაზე ცალკე ვილაპარაკოთ და ჩვენც გაგცემთ პასუხს. დღეს კი ვლაპარაკობთ დეკრეტზე, რომელსაც აქვს პოლიტიკური ხასიათი. ეს არის კანონი, მიმართული იმათ წინააღმდეგ ვინც ებრძვის ჩვენს თავისუფლებას, ვინც ებრძვის საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას. ნუ თუ ეს ვერ გაიგეთ? მე ძლიერ მიკვირს ეს! ამაზე მთელი ორი საათი ვილაპარაკეთ. ვიმეორებ სავალდებულო დადგენილება სხვა არის და დეკრეტი კიდევ სულ სხვა.

თავმჯდომარე. მე მხოლოდ ერთ შესწორებას შემიძლია უყარო კენჭი, ეს არის ჯაფარიძის მიერ შემოტანილი შესწორება. იგი ასეთია: დეკრეტი შევიდეს ძალაში 15 ნოემბრიდან ე.ი. იმ დღიდან, როცა გამოიცა სავალდებულო დადგენილება. სხვა არავითარი შესწორება არ შემოსულა და არ შემიძლია კენჭის ყრაც. ვინ არის მომხრე ამ შესწორების? ვინ არის წინააღმდეგი? შესწორება მიღებულია.

ვინ არის მეორე მუხლის წინააღმდეგი? მეორე მუხლი მიღებულია. ვინ არის საერთოდ მომხრე დეკრეტისა? ვინ არის წინააღმდეგი? წინააღმდეგია მხოლოდ ესერთა ფრაქცია. სხვა ფრაქციები მომხრეა. დეკრეტი მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას.

შემდეგ საკითხისათვის სიტყვა ეკუთვნის დამფ. კრ. წევრს ბ.-ნ რუსიას.

კანონ-პროექტი აწ მომქმედ თამასუქების წესდების ზოგიერთი მუხლის შეცვლისა და გაუქმების შესახებ.

მელიტონ რუსია. (ს.-დ.) ის პატარა კანონ-პროექტი, რომელიც წარმოადგინა იურიდიულმა კომისიამ, ეხება სათამასუქო წესდებას. ცხადია, მას შემდეგ, რაც ჩვენ დავაარსეთ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა სათამასუქო წესდების იმ სახით დატოვება, როგორც წინეთ იყო, ყოვლად შეუძლებელია. რასაკვირველია, სათამასუქო წესდების მუხლები დღევანდელ პირობების მიხედვით შეცვლილ უნდა იქნეს. მას შემდეგ, რაც ჩვენში მოისპო წოდებრიობა, უნდა შეცვლილ იქნეს წოდებრიობის ნიადაგზე თამასუქის დაწერაც და აგრეთვე მისი დაწერა რუსულ ენაზე, როგორც ამას წინეთ მოითხოვდა სათამასუქო წესდება. ყველა ეს ამოშლილი უნდა იყვეს სათამასუქო წესდებიდან.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? არავის. ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვისა? არავინ. შესაფერ დროს განხილული იქნება დეკრეტი მუხლობრივად. ახლა კი გადავდივართ შემდეგ საკითხზე. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ფირცხალაიშვილს.

დეკრეტი დამფუძნებელ კრების არჩევნების დებულების დამატებისა.

ილია ფირცხალაიშვილი. (ს.-დ.) ბატონებო! დამფუძნებელ კრების არჩევნებში, როგორც მოგეხსენებათ, სოხუმის ოლქს მონაწილეობა არ მიუღია პირველ არჩევნების დროს, სოხუმის ოლქში სწარმოებდა სამხედრო მოქმედება და ამიტომ მას არ შეეძლო მიეღო მონაწილეობა. მეორე დამატებითი არჩევნების დროს ვერ მოხდა არჩევნები სოხუმის ოლქში სხვა და სხვა ტეხნიკურ მიზეზების გამო და უმთავრესად კი იმიტომ, რომ არ იყო დამზადებული საარჩევნო სიები. ამის გამო დამფუძნებელმა კრებამ გადადო დამატებითი არჩევნები სოხუმის ოლქში და ვადა კიდევ ექვსი თვით გაგრძელდა. ეს ვადაც გადის თებერვალში. ცენტრალურმა საარჩევნო კომისიამ იქონია მსჯელობა ამის შესახებ და გადასწყვიტა სოხუმის ოლქში არჩევნები მოახდინოს საარჩევნო ვადის გასვლამდე. ამასთანავე მან გადასწყვიტა, რომ სოხუმის ოლქში მომქმედ პარტიებს და ჯგუფებს მიეცეს უფლება მიიღოს მონაწილეობა ამ არჩევნებში. დამფუძნებელ კრების არჩევნებში მონაწილეობა მიიღო 15 პოლიტიკურმა პარტიამ და ჯგუფმა. თუ სოხუმის ოლქში გამოჩნდება პარტია თუ ჯგუფი, რომელსაც არ მიუღია წინეთ მონაწილეობა არჩევნებში, მას შეუძლია 20 დღით არჩევნების დაწყებამდის წარმოადგინოს სია და მიიღოს არჩევნებში მონაწილეობა. უმთავრესი მოსაზრება, რომლითაც ვხელმძღვანელობდით არის ის, რომ ჩვენ საჭიროდ მიგვაჩნია, რომ სოხუმის ოლქში არჩევნებში მონაწილეობა მიიღოს რაც შეიძლება მეტმა ამომრჩეველმა. სხვა მოსაზრება ჩვენ არ გვქონია. უმთავრესი მოტივი ის არის, რომ გვინდა სოხუმის ოლქში ყველა მომქმედმა პარტიებმა მიიღოს მონაწილეობა.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? არავის. ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვისა? არავინ. გთხოვთ წაიკითხოთ. (კენჭის ყრა). შემოვიდა წინადადება სოც.-დემ. დაემატოს ამას: „დეკრეტი ესე შედის ძალაში დღიდან მისი მიღებისა“. ვინ არის წინააღმდეგი ამ დამატებისა? მიღებულია. ვინ არის საერთოდ წინააღმდეგი დეკრეტისა? წინააღმდეგი არავინ არის. დეკრეტი მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას. შემდეგი სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბატონ ასათიანს.

დეკრეტი ალავერდის ქარხნიდან ოქრო-ვერცხლის შესაძენად 205.400 მან. გადადებისა.

ალექსანდრე ასათიანი. (ნ. დ.) ალავერდის სპილენძის გადასადნობ ქარხანაზე, სპილენძის გადადნობის დროს რჩება ოქროს ნაწილები. წარსულ წელს მთავრობა შეეკრა პირობით ალავერდის ქარხანას ოქროს შესაძენად და კიდევაც გადადო ამ მიზნით განსაზღვრული თანხა. ამის შემდეგ მთავრობას გამოელია ეს კრედიტი და მას აღარ ჰქონდა შეძლება განეგრძო ოქროს შეძენა ამ პირობებში. პირობები კი ხელსაყრელია შედარებით. ფასი მცირეა და ამიტომ მთავრობა და ფინანსთა უწყება თხოულობს გავხსნათ მის განკარგულებაში კრედიტი. შესაძლებელია, რომ გადადნობის დროს დარჩეს (?) ფული ოქრო დაახლოვებით მისი მიზანია შეიძინოს კიდევ 29 გირვანქა ოქრო და 15-20 ფუთი ვერცხლი.

საფინანსო კომისიამ განიხილა და მიიღო ეს კრედიტი და წინადადებას აძლევს დამფუძნებელ კრებას გახსნას მთავრობის განკარგულებაში საჭირო თანხა. (კენჭის ყრა მუხლობრივ).

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი საერთოდ დეკრეტისა? წინააღმდეგი არავინაა. დეკრეტი მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას. შემდეგი მომხსენებელია ბ.-ნი იმნაიშვილი.

დეკრეტი სატელეგრაფო ქსელის გაბმა-შეკეთებისათვის შინაგან-საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში 357. 000 მან. კრედიტის გახსნისა.

ნიკ. იმნაიშვილი. (ს.-დ.) ფოსტა-ტელეგრაფის უწყების ხარჯთ-აღრიცხვის ის ნაწილი, რომელიც ეხებოდა სატელეფონო და სატელეგრაფო ქსელის შეკეთებას და გაბმას, ნავარაუდევი იყო წლიურათ 612 ათასი მან. ამის თანახმად ყოველთვიურად იხარჯებოდა 56 ათასი მანეთი. ეხლა უწყება შემოდის დამფუძნებელ კრებაში შუამდგომლობით, რომ საერთო ხარჯთ-აღრიცხვის ანგარიშში წლის ბოლომდე დარჩენილი ფული მას მიეცეს ერთდროულათ. ამას მოითხოვს უწყება იმ მოსაზრებით, რომ ის მუშაობა, რომელიც მას დაკისრებული აქვს ქსელის შესაკეთებლათ, განსაკუთრებით ხდება გაზაფხულში, და ნაწილათ შემოდგომაში, ზამთარში კი უამინდობისა გამო, მუშაობა შეუძლებელი არის. ამის გამო ირკვევა, რომ ეს მუშაობა განსაკუთრებული ინტენსივობით ხდებოდა ზაფხულის და შემოდგომის თვეებში, რომ წინასწარ აენაზღაურებიათ ის დანაკლისი, რომელიც მოხდებოდა ზამთარში მუშაობის შეჩერებით ამიტომ ის შემოდის შუამდგომლობით, რომ წლის ბოლომდე დარჩენილი ხვედრი ფულის კრედიტი გაეხსნას მას ხარჯთ-აღრიცხვის ანგარიშში ერთდროულად. უწყებას უკვე მიღებული აქვს ხვედრი ფული ამა წლის ნოემბრამდე. ახლა კი, გამოთხოული არის 7 თვის ერთად. წარმოდგენილ დეკრეტის პროექტს ახლავს სახელმწიფო კონტროლის დადებითი დასკენა, საფინანსო უწყებაც თანახმაა ამისი. ამიტომ მე კომისიის სახელით გთხოვთ წარმოდგენილი დეკრეტი დაადასტუროთ.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? სიტყვის მსურველი არავინაა, ვინ არის მომხრე გადავიდეთ დეკრეტის მუხლობრივ განხილვაზე? წინააღმდეგი არავინაა. გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე. (კენჭის ყრა მუხლობრივ).

თავმჯდომარე. მიღებულია. შემდეგი არის დეკრეტი:

ოზურგეთის ერობისათვის 3 მილ. მან. სესხად მიცემისა.

სიტყვა ეკუთვნის ბ. ელიავას.

ნიკო ელიავა. (სოც.-დემ.) როგორც თვით დეკრეტის ტექსტიდან დაინახავდით, ეს სესხი, რომელსაც თხოულობს ოზურგეთის ერობა, არ არის ჩვეულებრივი, რომელიც გატარებულა დამფუძნებელ კრებაში, ვინაიდან ამ სესხს მიზნად აქვს წარმოების გაჩაღება.

თანახმად ერობის თხოვნისა, მთავრობა შემოდის შუამდგომლობით, მიეცეს მას ეს სესხი განსაზღვრული მიზნით - ხე-ტყის დასამუშავებელ ქარხნის მოსაწყობად. აქ არის დასკვნები: სახელმწიფო კონტროლის, საფინანსო და საბიუჯეტო კომისიის და შემდეგ მთავრობამაც დაუჭირა მხარი და შესაძლებლად სცნო მიეცეს ერობას ეს სესხი განსაზღვრულ მიზნით. და რადგანაც ეს ასეა, ვფიქრობ, რომ დამფუძნებელი კრება თანაგრძნობით შეხვდება და მიიღებს წარმოდგენილ დეკრეტს.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? სიტყვის მსურველი არავინაა. ვინ არის წინააღმდეგი, რომ მუხლობრივ განხილვაზე გადავიდეთ? (კენჭის ყრა) მიღებულია. ვინ არის დეკრეტის წინააღმდეგი საერთოდ? არავინ, ამგვარად დეკრეტი მიღებული გახლავთ და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას.

დეკრეტი მთავრობის წევრთა ჯამაგირის გადიდებისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ. ურატაძეს.

გრ. ურატაძე. (ს.-დ.) როგორც მოგეხსენებათ, საკითხი მთავრობის წევრთა ჯამაგირების გადიდების შესახებ დამფუძნებელმა კრებამ ერთხელ მოხსნა დღიურ წესრიგიდან და გადასცა საბიუჯეტო საფინანსო კომისიას, რომ მას ეს შეუფარდებია რესპუბლიკის უმაღლეს მოხელეების ჯამაგირებთან. საბიუჯეტო კომისიამ განიხილა ეს საკითხი და შესაძლებლად სცნო დაეტოვებია ისე, როგორც იყო.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვაზე გადავიდეთ? არავინ, გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე. ბ. მომხსენებელო, გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

მომხსენებელი (კითხულობს).

თავმჯდომარე. შემოსული გახლავთ სოც.-დემოკრატიული ფრაქციისაგან შესწორება პირველ მუხლში. აქ სწერია: 1 ოქტომბრის მაგიერ მიღებულ იქმნას „1 ნოემბრიდან“ ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. პირველი მუხლი სოც.-დემ. ფრაქციის შესწორებით მიღებული განლავთ. გთხოვთ წაიკითხოთ მეორე მუხლი.

მომხსენებელი (კითხულობს).

თავმჯდომარე. ამ მუხლში სოც.-დემოკრატიულ ფრაქციას შემოაქვს შემდეგი შესწორება: „მთავრობის თავმჯდომარეს მიეცეს ნაცვლად 12 ათასი მანეთისა 10 ათასი მანეთი, მინისტრებს - 9000 მან. ნაცვლად 8000 მან., მინისტრთა ამხანაგებს ნაცვლად 7500 მან. 7000 მანეთი“. ვინ არის წინააღმდეგი ამ შესწორებისა? არავინ. მაშ მეორე მუხ. სოც.-დემ. ფრაქციის შესწორებით მიღებული გახლავთ. ვინ არის დეკრეტის წინააღმდეგი საერთოდ? წინააღმდეგი არავინაა. მაშ დეკრეტი მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას. შემდეგი დეკრეტი -

დეკრეტი დამფუძნებელი კრების წევრთა გასამრჯელოს გადიდებისა.

მომხსენებელია გრ. ურატაძე.

გრ. ურატაძე. ისეთივე მდგომარეობაში, როგორშიაც იყო მთავრობის წევრთა გასამრჯელოს საკითხი, გახლავთ დამფუძნებელ კრების წევრთა გასამრჯელოს გადიდების საკითხი, ის გადაეცა საბიუჯეტო კომისიას. რომელმაც საჭიროდ დაინახა იგივე ციფრების დატოვება, რომელიც წინედ იყო შემოტანილი.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? სიტყვა არავის სურს. გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე. ბ. მომხსენებელო, გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

მომხსენებელი (კითხულობს).

თავმჯდომარე. აქ შესწორება არის შემოტანილი სოც.-დემ. ფრაქციის მიერ; შესწორება ასეთია: „ნაცვლად პირველი ოქტომბრისა, დაიწეროს 1 ნოემბრიდან, ხოლო ნაცვლად 7,500 მან. 6000 მან.“ ვინ არის ამ შესწორების წინააღმდეგი? არავინ. შესწორება მიღებული გახლავთ. ამრიგად პირველი მუხლი მიღებულია. გთხოვთ წაიკითხოთ მეორე მუხლი. (მომხსენებელი კითხულობს) ვინ არის მეორე მუხლის წინააღმდეგი? არავინ. მეორე მუხლიც მიღებულია. ვინ არის დეკრეტის წინააღმდეგი? არავინ. დეკრეტი მიღებული გახლავთ და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას.

აქ წინადადება გახლავთ შემოტანილი, რომ სხდომა შეწყდეს და შემდეგ მოხდეს საპროპაგანდო კომისიის არჩევნებიო.

რ. არსენიძე. (ადგილიდან) ჯერ არჩეულ იქმნას საპროპაგანდო კომისია და შემდეგ შეწყდეს სხდომა. (სხდომა გრძელდება).

თავმჯდომარე. სოც.-დემ. მხრივ საპროპაგანდო კომისიაში დასახელებულია გიორგაძე, გომართელი, ბადრიძე და ურატაძე.

სოც.-რევ. მხრივ გობეჩია.

ნაც.-დემოკრატების - სპ. კედია.

სოც.-ფედ. მხრივ ფირცხალავა.

ვინ არის ასეთი შემადგენლობის წინააღმდეგი? არავინ. ესენი არჩეულნი არიან. გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი სხდომის წესრიგი. (მდივანი კითხულობს) სხდომა დახურულია.

სხდომა იხურება 3 ს. და 45 წ.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(63)

1919 წელი, პარასკევი, ნოემბრის 21. ტფილისი, სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის ამხ.

ს. მდივანი.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივნის ამხანაგი

გრიგოლ ნათაძე.

პრეზიდიუმში არის:

ექვთიმე თაყაიშვილი.

სხდომა იწყება დღის 12 საათსა 51 წუთზე.

თავმჯდომარე. დამფუძნებელი კრების სხდომას გახსნილად ვაცხადებ. (მდივანს) გთხოვთ წაიკითხოთ დღიური წესრიგი.

მდივანი. (კითხულობს).

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა - სამხედრო უწყების განკარგულებაში 15 მილ. მან. გადადების შესახებ - ჯარისათვის სურსათ-სანოვაგის დასამზადებლად. მომხსენებელია რ. არსენიძე.

2. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა - ანარქიის წინააღმდეგ ზოგიერთ საბრძოლველ ზომების შესახებ. მომხსენებელია რ. არსენიძე.

3. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა - საშემოსავლო გადასახადისა, საცხოვრებელი მინიმუმისა და გადასახადის ნუსხის შეცვლის შესახებ. მომხსენებელია გრ. ნათაძე.

4. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა - დამფუძნებელი კრების არჩევნების დებულების დამატების შესახებ. მომხსენებელია გრ. ნათაძე.

5. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა - ალავერდის ქარხნიდან ოქრო-ვერცხლის შესაძენად 225.400 მან. გადადების შესახებ. მომხსენებელია გრ. ნათაძე.

6. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა - სატელეგრაფო ქსელის გაბმა-შეკეთებისთვის შინაგან-საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში 357.000 მან. კრედიტის გახსნის შესახებ. მომხსენებელია გრ. ნათაძე.

7. საბოლოო ტექსტი დეკრეტით - ოზურგეთის სამაზრო ერობისათვის 3 მილ. მან. სესხის მიცემის შესახებ. მომხსენებელია გრ. ნათაძე.

8. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა - მთავრობის წევრთა ჯამაგირის გადიდების შესახებ. მომხსენებელია გრ. ნათაძე.

9. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა - დამფუძნებელ კრების წევრთა გასამრჯელოს გადიდების შესახებ. მომხსენებელია გრ. ნათაძე.

10. მსჯელობა მთავრობის თავმჯდომარის მოადგილის განცხადების გამო მომარაგების სამინისტროს დაარსებისა და ამ სამინისტროს შრომის სამინისტროსთან შეერთების შესახებ.

11. ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა - რუსულ სავაჭრო საზოგადოების „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულების შესახებ.

12. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა სახელმწიფო ბანკის დაარსების შესახებ. მომხსენებელია ივ. ჭავჭანიძე.

13. დეკრეტი - საქართველოს სხვა და სხვა კულტურულ დაწესებულების ქონებათა გასაძლიერებლად და დამსახურებულ მოღვაწეთა დასახმარებლად ბილეთების დაბეგვრის შესახებ. მომხსენებელნი არიან ნ. იმნაიშვილი და გრ. ურატაძე.

14. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - მუშათა დამზღვევ კანონის მე-65 მუხლის შესახებ. მომხსენებელია პავ. ბერიშვილი.

15. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრის საბჭოს დებულების დამტკიცებისა. მომხსენებელია ივ. ჭავჭანიძე.

16. დეკრეტი - ალექსანდრეს სახელობის ბავშვთა თავშესაფარის საჭიროებისათვის ყოველთვიურად დამატებით 14.734 მან. და 50 კაპ. გადადებისა. მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი.

17. დეკრეტი - რკინის გზის დეპარტამენტისათვის 52.284,920 მან. დამატებითი კრედიტის გახსნისა, 1918 წლის ზენა ხარჯის დასაფარავად. მომხსენებელია ივ. ჭავჭანიძე.

18. დეკრეტი - გზათა დეპარტამენტისათვის 88. 425 მან. 89 კაპ. კრედიტის გახსნისა მთავარ საავტომობილო სახელოსნოს გასაფართოებლად გაწეულ ხარჯის დასაფარავად. მომხსენებელია დავ. ონიაშვილი.

თავმჯდომარე. დღიურ წესრიგის შესახებ შემოტანილია ორი განცხადება. 1 გახლავთ სახალხო კომისიის თავმჯდომარისა, დღიურ წესრიგიდან მე-13-ე მუხლის მოხსნის შესახებ, ვინაიდან კომისიები ჯერ არ შეთანხმებულან. მეორე განცხადება გახლავთ სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციისა: მოიხსნას დღიურ წესრიგიდან მე-10-ე საკითხი, ვინაიდან მთავრობის თავმჯდომარე ავად გახლავთ. ამრიგად ეს ორი საკითხი მოხსნილია დღიურ წესრიგიდან. სიტყვა ეკუთვნის ბ. არსენიძეს.

რ. არსენიძე. (კითხულობს) 1) საბოლოო ტექსტს - დეკრეტისას სამხედრო უწყების განკარგულებაში 15 მილ. მან. გადადების შესახებ ჯარისათვის სურსათ-სანოვაგის დასამზადებლად. და 2) საბოლოო ტექსტს დეკრეტისას ანარქიის წინააღმდეგ ზოგიერთ საბრძოლველ ზომების შესახებ., რომელსაც კრება იღებს უკამათოდ.

მდივანი. (კითხულობს დღიურ წესრიგის 3, 4, 5, 6, 7, 8 და 9 მუხლებს რომელთაც კრება იღებს უკამათოდ).

თავმჯდომარე. შემდეგი გახლავთ:

შეკითხვა ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციისა მთავრობისადმი რუსულ სავაჭრო საზ. „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულების შესახებ.

გთხოვთ წაიკითხოთ შეკითხვის ტექსტი.

მდივანი. (კითხულობს შეკითხვის ტექსტს).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ალექსანდრე ასათიანს.

ალ. ასათიანი. (ერ.-დემ.) ბ.ბ. ეროვნულ-დემოკრატიულმა ფრაქციამ შემოიტანა შეკითხვა, რომელიც თქვენ ეხლა მოისმინეთ.

ამა წლის 29 ოქტომბერს მომარაგების მთავარ სამმართველომ, რესპუბლიკის მთავრობის სახელით, დადვა ხელშეკრულება რუსულ სავაჭრო საზოგადოება „სიბუნიონთან“. ხელშეკრულება შეეხება რესპუბლიკის ყველა იმ საქონლებს, რომელიც უცხოეთში გასატანად არის დანიშნული, ამიტომ მას ფრიად დიდი ეკონომიური და პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს. ეროვნულ-დემოკრატიული ფრაქციის დავალებით, პატივი მაქვს შევაჩერო თქვენი ყურადღება ამ ხელშეკრულებით შექმნილ ვალდებულებებზე და მის ეკონომიურ და პოლიტიკურ მნიშვნელობებზე. ხელშეკრულება ეს შემდგომია:

ხელშეკრულება:

„ქ. ტფილისი ოქტომბრის 29. ჩვენ ქვემორე ამისა ხელის მომწერნი: ერთის მხრით საქართველოს მომარაგების მთავარი სამმართველო მთავარ რწმუნებულის ილია გიტოს-ძე ქარცივაძის პირით, ამის შემდგომ „გლავნოსნაბად“ წოდებული და მეორეს მხრით, რწმუნებული „სიბუნიონ ლიმიტედის“ ლონდონში, მისტერ ნოელ სმიტი, ამის შემდგომ „სიბუნიონად“ წოდებული, შევეკარით ერთმანეთს შემდგომის პირობით:

1. „გლავნოსნაბი“ გადასცემს „სიბუნიონს“ ყველა მის საწყობებში ამ ჟამად მოთავსებულს, ანუ რომელნიც მომავალში მის საწყობებში იქნება, სავალიუტო საქონელს, რომელიც უცხოეთში გასაყიდათ იქნება დანიშნული, როგორც მაგალითად: ფოთოლი თამბაქო, მატყლი, სპილენძი, ტყის მასალა და სხ. მათს უცხოეთში გასასყიდათ საკომისიო საფუძველზე. ამასთან „გლავნოსნაბს“ აქვს უფლება დანიშნოს თავისი წარმომადგენლები საკომისიოთ მიცემულ საქონლის რეალიზაციაში მონაწილეობისათვის.

შენიშვნა 1. 1 § მოხსენებული საქონელს „გლავნოსნაბი“ აბარებს „სიბუნიონს“ საქართველოს ნავთსადგურებში გემზე განსაკუთრებული სპეციფიკაციით.

შენიშვნა 2. „გლავნოსნაბი“ იტოვებს უფლებას საქონლის საკუთრივ უშუამავლოდ გაზიდვისა.

2. „სიბუნიონი“ ღებულობს თავის თავზე ყველა ხარჯებს, რომელიც საჭირო იქნება 1 მ. მოხსენებული საქონლის გასაზიდათ და რეალიზაციისათვის უცხოეთში, როგორც ფრახტს, დაზღვევას, გადატვირთვას, საკურტაჟო და სამაკლერო, ყოველგვარ გადასახადებს, რომლის ხარჯები შეადგენს დამატებით ხარჯებს და საქონლის ღირებულებას ემატება. ყველა მოხსენებული ხარჯები უნდა იყოს დამტკიცებული სათანადო საბუთებით.

3. 2 მ. მოხსენებულ ხარჯების რაოდენობას «სიბუნიონი“ უმატებს წლიურად 5 პროც. თავის სასარგებლოდ.

4. 1 მ. აღრიცხულ საქონელს „გლავნოსნაბი“ გადასცემს „სიბუნიონს“ წინასწარ შეთანხმებით „დადგენილს“ ფასებში გემზე საქართველოს ნავთსადგურებში, ანუ „სიბუნიონის“ სურვილით რკინის გზის სადგურებზე. საქონელი უნდა იყვეს გასაღებული უცხოეთის ბაზარზე. ფასები არა ნაკლებ იმისა, რომელიც იქნება შემუშავებული „გლავნოსნაბისა“ და „სიბუნიონის“ წინასწარი შეთანხმებით.

5. უკეთუ „გლავნოსნაბთან“ შეთანხმებით იქნება გამოწვეული ერთ-ერთ ნავთსადგურში გემი ამა ხელშეკრულებით ნაგულისხმევი საქონლით დასატვირთავად, და საქონელი დასატვირთავად მზად არ იქნება, „გლავნოსნაბი“ პასუხს აგებს გაცდენისათვის, რომელნიც გემის გამოწვევით იქნება გამოწვეული.

6. მთელი თანხა, რომელიც აღებული იქნება უცხოეთში იმ საქონლის რეალიზაციით, რომელიც „გლავნოსნაბის“ მიერ „სიბუნიონისათვის“ იქნება გადაცემული, საქონლის ღირებულებისა და 2 მუხ. მოხსენებულ ხარჯების გამოკლების შემდგომ, შეადგენს წმინდა მოგებას, რომელიც 20 პროც. რჩება „სიბუნიონს“; 80 პროც. კი საქონლის ღირებულებასთან ერთად შეტანილ იქნება „სიბუნიონ ლიმიტედში“ საქართველოს მთავრობის მიმდინარე ანგარიშზე იმავე ვალიუტით, რომელი ვალიუტით მოხდა საქონლის რეალიზაცია.

7. „სიბუნიონი“ ვალდებულია მოიტანოს და ჩააბაროს „გლავნოსნაბს“ ფოთის პორტში უცხოეთის საქონელი.

„სიბუნიონისთვის“ მიცემულ საქონლის ღირებულების ოდენა თანხისა, „გლავნოსნაბთან“ შეთანხმებით შესახებ საქონლის ხარისხისა და რაოდენობისა, რომელი საქონელიც ჩაბარდება „გლავნოსნაბს“ გასავალის და ფაქტურ-ლოკო საბუთებით დახარჯულ თანხაზე დამატებით 15 პროც. საწარმოვო მოგებისა უცხოეთის ვალიუტით, «სიბუნიონის“ სასარგებლოდ.

8. უკეთუ „გლავნოსნაბი“ რაიმე მიზეზით უარს იტყვის საქონლის მიღებაზე ათი დღის განმავლობაში შემოტანილ საქონლის სპეციფიკაციის მიღების შემდგომ, საქონელი იყიდება საქართველოს ბაზარზე თავისუფალ ფასებში.

9. „სიბუნიონი“ გადასდებს ავანსათ (авансируетъ) „გლავნოსნაბთან“ ერთად სავალიუტო და სხვა საქონლის შესაძენად, რომელიც საქართველოში მოიპოვება, მის საჭიროების მიხედვით „სიბუნიონს“ მიერ წარმოდგენილი სპეციფიკაციით ხუთ მილიონ სტერლინგამდე, ადგილობრივ ვალიუტზე გადატანით. „გლავნოსნაბი“ ხარჯავს ამ შესყიდვაზე თავის მხრივ 25 პროც. სიბუნიონის სპეციფიკაციის ღირებულებისა. „გლავნოსნაბი“ აბარებს ამ საქონელს „სიბუნიონს“ საქართველოს ნავთსადგურებში გემზე, «სიბუნიონის“ მიერ საზღვარ გარედ რეალიზაციისათვის, „გლავნოსნაბის“ წარმომადგენელთან ერთად. წმინდა მოგებიდან, რომელიც დარჩება ამ რეალიზაციის შემდგომ „გლავნოსნაბს“ მიაქვს 70 პროც. 30 პროც. კი იკავებს „სიბუნიონი“ თავის სასარგებლოდ.

10. „სიბუნიონი“ ვალდებულია შემოიტანოს და ჩააბაროს „გლავნოსნაბს“ ფქვილი რაოდენობით არა ნაკლებ 400,000 ფუთისა, ხარისხით არა უარესი რუსული სეიანკოსა და არა უგვიანეს სამი თვისა ამა ხელშეკრულების დადების დღიდან, იმ ფასებში და პირობებში, როგორიც მოხსენებულია § 7.

11. „გლავნოსნაბი“ უფლებას აძლევს „სიბუნიონს“ საქართველოს საზღვრებში შესყიდვისა და გაზიდვისა უცხოეთში ყველა დანარჩენ არა სავალიუტო საქონლისა, რომელთა გაზიდვა აღკრძალული არ არის. „სიბუნიონი“ ვალდებულია, რომ შემოიტანოს საქართველოში თავის შეხედულებით უცხოეთის საქონელი თანაბარ ეკვივალენტისა საქართველოს ბაზარზე გასასყიდათ, თავისუფალს ფასებში. მასთან „სიბუნიონი“ ვალდებულია წარუდგინოს „გლავნოსსნაბს“, საქონლის ბაზარზე გამოშვებამდე, ამ საქონლის სპეციფიკაცია, „სიბუნიონის“ მიერ დადგენილს ფასების ჩვენებით.

12. უკეთუ, „გლავნოსნაბი“ მოისურვებს მე-11 მ. მოხსენებული საქონლის შეძენას „სიბუნიონისაგან“, საქონელი უნდა გადაეცეს „გლავნოსნაბს“ მე-7-ე მუხ. მოხსენებულს პირობებში.

13. „გლავნოსნაბი“ ვალდებულია ყოველგვარი დახმარება აღმოუჩინოს „სიბუნიონს“ მისი უფლებათა და ვალდებულებათა განხორციელებაში, კერძოდ „სიბუნიონისათვის“ საჭირო რაოდენობის ვაგონების მიღებაში საქონლის ნავთსადგურებში მისაზიდავად.

14. როგორც საქართველოდან გატანილის, ისე შემოტანილი საქონლის დაზღვევა სავალდებულოა.

15. საქონლის გაცვლის ანგარიში ხდება ყოველს ექვს თვეში უჯარიმოთ.

16. „სიბუნიონის“ მიერ შემოტანილ საქონლისთვის, ანგარიშების გასწორების დროს კურსი არსდება ურთიერთ შეთანხმებით, მაგრამ არა უმაღლეს ოფიციალური კურსისა ინგლისის ბანკის ბათუმში, რომელიც სახელმწიფო ბანკის უფლებებით არის აღჭურვილი.

17. იმ შემთხვევაში, უკეთუ მოხდება „გლავნოსნაბის“ რეორგანიზაცია, ანუ გაუქმება, ყველა უფლებანი და ვალდებულებანი გადადის მის სამაგიერო დაწესებულებაზე. ამასთანავე საქართველოს მთავრობა თავის თავზე ღებულობს „გლავნოსნაბის“ ყველა ვალების პასუხისმგებლობას.

18. ამ ხელშეკრულების ვადა არის ერთი წელიწადი, დღიდან მისი ხელის მოწერისა, რომელი დღიდან ის შედის ძალაში.

19. ნამდვილი ხელშეკრულება ინახება „გლავნოსნაბში“, დამტკიცებული ასლი ეძლევა „სიბუნიონს“.

20. უკეთუ, ერთი თვის განმავლობაში საქართველოს მთავრობის სახელზე არ მოვა ბრიტანეთის მთავრობისაგან ოფიციალური ცნობა, რომ: 1. ფირმა „სიბუნიონი ლიმიტედ“ არის ნამდვილი ბრიტანული, რომ, 2. ამ ფირმის განყოფილებას ნება აქვს, როგორც ბრიტანეთის მთავრობისაგან, ისე ფირმის მთავარ მმართველობისაგან ხელშეკრულება დასდოს საქართველოს რესპუბლიკასთან შესახებ საქართველოში საქონლის შეზიდვისა და იქიდან საქონლის გაზიდვისა, ხელშეკრულება გაუქმებულად იყოს ცნობილი“.

ბ. ბ. ასეთია „სიბუნიონთან“ დადებული ხელშეკრულება.

უწინარეს ყოვლისა, მე მივაქცევ თქვენს ყურადღებას საქმის უფლებრივ მხარეს.

ჩვენ გავგზავნეთ ევროპაში მისიები. ევროპის სახელმწიფოსთან მოლაპარაკების მთავარი საფუძველი არის და იქნება ის ნედლი მასალა, რომელიც ჩვენ გვაქვს და რომელიც ევროპის მრეწველობას ესაჭიროება. ანტანტის წევრებს ჩვენს ქვეყანაში მხოლოდ ეს ინტერესები მოეპოებათ სამაგიეროდ იმ ფინანსიური და პოლიტიკური დახმარებისა, რომელსაც ჩვენ მათგან მოველით. ამავე დროს ჩვენი ქვეყნის ყველა საქონელს ვაბამთ რუს საკომისიო ფირმასთან დადებულ ხელშეკრულებით და მათ ხელ-ფეხს უბორკავთ იმ მისიებს, რომელნიც ჩვენ უცხოეთში გავგზავნეთ. ჩვენ ვფიქრობთ ასეთი დიდი ეკონომიური და პოლიტიკური მნიშვნელობის ხელშეკრულების დადების უფლება არ ჰქონდა მომარაგების სამმართველოს და არც თვით მთავრობას, უკეთუ ის დამფუძნებელს კრებას არ დაეკითხებოდა და მისგან არ მიიღებდა დასტურს.

ხელშეკრულება აკისრებს ჩვენს მთავრობას ვალდებულობას, რომ მან გამოიღოს თავის მხრივ 1 1/4 მილიონი სტერლინგი, უკეთუ «სიბუნიონი“ მოიტანს საქართველოში ხუთ მილიონამდე სტერლინგს აქ, ისეთი საქონლების სასყიდლად, რომელიც მას მოესურვება. მაშასადამე, შესაძლებელია, რომ ერთს მშვენიერს დღეს „სიბუნიონმა“ მოიტანოს ხუთი მილიონი სტერლინგი, თავისი, ან სხვისი, აქ საქონლის სასყიდლათ და მოსთხოვოს მთავრობას რამოდენიმე ასეული მილიონი და მილიარდიც.

ყოველგან, სადაც პარლამენტარული წყობილებაა, მთავრობის სულ მცირე კრედიტებსაც პარლამენტი ამტკიცებს. ჩვენშიაც ასე იყო აქამდე. დღეს კი, ამ ხელშეკრულობით მთავრობას თვითონ, ჩვენ დაუკითხავად, მოუსურვებია ერთი მილიარდის მიღება ავანსად.

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს პარლამენტარული წესის სრული გაბათილებაა.

მაგრამ იქნება ხელშეკრულება იმდენად სასარგებლო ჩვენთვის, რომ მთავრობამ ასეთი რისკი გასწია, დარწმუნებული, რომ ჩვენ მის ნაბიჯს მოვიწონებდით?

მთავარი ღერძი ამ პირობისა საქართველოდან საქონლის გაზიდვაში მდგომარეობს. ყველა გასაზიდავი საქონლები ორ კატეგორიად ნაწილდება:

პირველია სავალიუტო საქონელი, რომელიც მთავრობის საწყობშია ამ ჟამად, ანუ მომავალში იქნება. ეს საქონელი უნდა ჩააბაროს მთავრობამ „სიბუნიონს“ ნავთსადგურში გემზე. ამ საქონელში ის არაფერს არ იძლევა. მხოლოდ უნდა მოხდეს შერიგება შესახებ მისი ფასისა. „სიბუნიონს“ ეხარჯება მხოლოდ ფრახტი და დაზღვევა. სამაკლერო, საკომისიო და სხვა საქონლის რეალიზაციამდე არ გადახდება. ყველა გადასაზიდავი ხარჯები, რასაკვირველია, საქონლის ღირებულებას ემატება, ხოლო რაც „სიბუნიონს“ ამისთვის დაეხარჯება, ამ თანხაზე ის ცალკე ანგარიშობს წლიურად 5 პროცენტს თავის სასარგებლოდ. საქონლის განაღდების შემდგომ, მთელი აღებული თანხა, გამოკლებით აქ დადგენილ ფასისა და ყველა ხარჯებისა, შეადგენს წმინდა მოგებას. 20 პროც. მოგებისა მიაქვს სიბუნიონს, 80 პროც. კი ჩვენს მთავრობას. მთელი ეს თანხა და თვით საქონლის ფასიც რჩება სიბუნიონის კასაში საქართველოს მთავრობის მიმდინარე ანგარიშებზე. ამ ოპერაციების ანგარიშები ექვსი თვის დამლევს სწორდება. ამ ხნის განმავლობაში ყველა ჩვენი თანხები სიბუ-ნიონს აქვს უსარგებლოდ.

ჩვენი საქონელი, რომ აქ შეფასდება, იმისი თანაბარი ღირებულობის საქონელი უნდა შემოიტანოს „სიბუნიონმა“. დახარჯული თანხაზე დამატებით, 15 პროც. „საწარმოვო მოგებისა“ (предпринимательской прибыли).

ამრიგად, ფული ჩვენია, რისკიც ჩვენია. „სიბუნიონმა“ გაიღო მხოლოდ ტონაჟის ხარჯები და „პრედპრინიმატელებათ“ ისინი გამოდიან. ნისიათ წაღებულ საქონელის განაღდებაში 20 პროც., იქ საქონლის შეძენაში კიდევ 15 პროც., გარდა იმ საკომისიო პროცენტებისა, რომელსაც ყოველთვის ახდევინებენ კომისიონერები საქონლის მეპატრონეთ.

გამოგზავნილ საქონლის სპეციფიკაციას, რომ მივიღებთ, ათს დღეში თუ არ ჩავიბარეთ საქონელი, სიბუნიონს ბაზარზე გამოაქვს საქონელი და ჰყიდის მას თავისუფალს ფასებში. აქ ჩვენ აღარც კი ვართ მისი კომპანიონი, მოგების მონაწილე და ჩვენი ფულით შეძენილს საქონელს ისეთ ფასებში ჰყიდის, როგორც მოესურვება.

„სიბუნიონს“ გააქვს სხვა, არა სავალიუტო საქონელი. ის ირჩევს როგორი საქონელი უნდა მას. ის ყიდულობს საქონელს. მაგრამ ამ ოპერაციაში ჩვენ ვართ მისი ამხანაგი და მონაწილე.

ჩვენ უნდა გამოვიღოთ 25 პროც., იმ თანხისა, რომელსაც ის გამოიღებს საქონლის შესაძენად. თუ მან მართლაც 5 მილიონი სტერლინგი მოიტანა თავისი და სხვისი, ჩვენმა მთავრობამ 1 1/4 სტელინგი უნდა გამოიღოს, ე.ი. ჩვენი ფულით მილიარდი. სიბუნიონი საქონელს შეიძენს ამ საამხანაგო თანხით. მაგრამ საქონელს რკინის გზაზე უნდა მიზიდვა, ვაგონებს დატვირთვა, გადმოტვირთვა, გემზე ატანა, ამ შავს მუშაობას ჩვენს მთავრობას აკისრებს და საქონელს გემზე იბარებს. ამ საქონელს ის წაიღებს. მოგებიდან ეხლა 30 პროც. მიაქვს, 70 პროც. კი აძლევს - მთავრობას, ხოლო როგორც მოგებას ისე თავნს თავის კასაში ინახავს და ექვსი თვის მერე ასწორებს ანგარიშს.

თუ პირველ შემთხვევაში მას მოჰქონდა ის, რასაც მთავრობა დაავალებდა, ეხლა მას მოაქვს ის რაც მას მოესურვება. მას შეუძლიან შემოიტანოს მხოლოდ ფუფუნების ნივთები. ეს მისი საქმეა. ამ საქონელს თავისუფლად ჰყიდის ჩვენს ბაზარზე. მთავრობას შეუძლიან მისი შეძენა 15 პროც. დამატებით, მაგრამ ეს ისეთი საქონელი, იქნება, რომ მისი შეძენა მთავრობისათვის არ იქნება ანგარიში. ამ საქონელს, რომ თავისუფალს ფასებში გაჰყიდის „სიბუნიონი“, მთავრობა მონაწილე აღარ არის მოგებაში, თუმცა მან ამ საქმეში თავისი წვლილი შეიტანა და დიდი შავი მუშაობა გასწია.

ამ ხელშეკრულებაში ორი ჯადოა. ერთი ისა, რომ სიბუნიონი ავანსად იღებს ხუთი მილიონ სტერლინგამდე. ალბად იფიქრეს ჩვენმა ბრძენებმა, რომ „სიბუნიონი“ ამ ხუთ მილიონს მათ აძლევდა. ჯერ ერთი, აქ ნათქვამია ხუთი მილიონამდე. მაშასადამე მას შეუძლია მოიტანოს არა ხუთი მილიონი, არამედ ხუთი სტრელინგი. მეორე, რომ ის, ამ ფულს მთავრობას კი არ აძლევს, არამედ თავის თავს უკეთებს ავანსს საქონლის შესაძენად. მთავრობა ჩვენი იქით არის ვალდებული, რომ 25 პროც. თვითონ წაუმატოს მას. მეორე ჯადოა 400,000 ფუთი ფქვილი. სიბუნიონმა უნდა შემოიტანოს ჩვენში სამი თვის განმავლობაში. დიდი საქმეა, დიდი ბედნიერება იქნებოდა მაგრამ... ეს მხოლოდ დაპირებაა.

ხელშეკრულების ძალით „სიბუნიონს“ ეხლავე შეუძლიან მოსთხოვოს მთავრობას ყველა ის პარკი, მატყლი და თამბაქო, რომელიც მის საწყობებშია. ეს ასეული მილიონის საქონელი მას უნდა მივცეთ ნისიათ. იქ გაიყიდება და მის კასაში შეინახება მაგრამ... რა გარანტია გვაქვს, რომ ყველა ეს ფირმა არ გაკოტრდება, ან რაიმე სხვა ხიფათი არ შეემთხვევა? გვპირდებიან საქონელს, ფქვილს, სამაგიეროდ ჩვენგან წაღებული საქონლისა, მაგრამ რა გარანტია გვაქვს, რომ ეს მცირედ მაინც შესრულდება? ჩვენ უნდა მივცეთ მას ფული კიდევ, რომ მან აქ საქონელი შეიძინოს, რაც ჩვენს საწყობებში არ არის, მაგრამ რა გარანტია გვაქვს, რომ ეს ჩვენი ფული მაინც არ დაგვეკარგება და მოგებამ თქვენი ჭირი წაიღოს. «სიბუნიონი“ არ არდგენს არავითარ საწინდარს, არავითარ გარანტიას.

იქნებ ფირმაა მეტად სერიოზული. ადვილი შესაძლებელია, მაგრამ ამ ომიანობისა და რევოლიუციის შემდგომ, რომელი ფირმა დარჩა სერიოზული და რომელი დაზარალდა და გაკოტრდა, ეს ვინ გამოიკვლია? მე არ აღვნიშნავ ხელშეკრულების ზოგიერთ პირდაპირ შეუწყნარებელ შეცდომებს, მცნებათა გაურკვევლობას და არევ-დარევას ყოველს მუხლში აქვს ადგილი.

ამრიგად ბ. ბ. იმ ნედლს მასალას, რომელსაც ჩვენს მონოპოლიის წესით ჩამოვართმევთ ჩვენს მწარმოებელთ, ნისიად ვაძლევთ უცხო საკომისიო კანტორას და დიდ მონაწილედ ვიხდით მას მხოლოდ იმისთვის, რომ მან ეს საქონელი ფოთიდან ევროპის სანაპირომდე მიიტანოს. მოგება ამ საქმიდან დიდი უნდა იყოს, თუ მთავრობამ ეს საქონელი თავისიანებს ისე მუქთად ჩამოართვა, როგორც აქამდე. შეიძლება ეს მოგება ბევრად მეტი იყოს „სიბუნიონის“ წილში, ვინემ ჩვენ საქონლის პატრონს ვაძლევთ საქონელში, ამ რიგად ჩვენებს ვართმევთ და სხვას უბოძებთ. შეიძლება ასეთი იყოს ამ ხელშეკრულების შედეგი და შეიძლება კიდევ უარესი, თუ ისიც დაგვეკარგა, რაც აქ საქონელში მიგვიცია.

მთავრობის წრეებში გვეუბნებიან: შემოსავლელი გზები გვაქვსო, შეგვიძლიან ჩვენ თითონ წავიღოთ სავალიუტო საქონელიო. დანარჩენი საქონელი ხომ იმ წესით უნდა გავიტანოთ, როგორც ხელშეკრულებაშია? ან რაზედ უნდა გავიხადოთ თავი შემოსავლელად და შემოსარბენად? რა სარგებლობა მივიღეთ, ან ვღებულობთ მისთვის, რომ უპირო და სახელგატეხილი გამოვიდეთ ევროპის წინაშე? მოვაწეროთ ხელი ხელშეკრულებას, რომ წინდაწინვე მისი შემოსარები გზები ვეძიოთ.

იქნებ ეს ფირმა დიდად სერიოზული იყოს, მაგრამ მისი წარმომადგენლები და მოლაპარაკების ხასიათი არ ჩაითვლება სერიოზულად. „სიბუნიონის“ სახელით მოლაპარაკებას აწარმოებდა გერმანი. ხელშეკრულობა მის სახელზე იწერებოდა. მხოლოდ ბოლოს გამოირკვა, რომ მას არ ჰქონდა ფირმიდან რწმუნებულობა და მის მაგიერ პირობაში სმიტი შევიდა. ეს გერმანი ცნობილია, როგორც ქუჩური პრესის მოღვაწე, „ჩერნომორსკი ვესტნიკის“ და „კუტაისკია ვესტის“ გამომცემი, საქართველოს მუდმივი მოძულე და ეხლა კი ჩრდილოეთის საფრთხის აგენტი და პროპაგანდისტი. ნუ თუ ასეთს პირთან შეიძლებოდა ასეთი დიდი მოლაპარაკების წარმოება?

იქნებ ფირმა დიდად სერიოზული იყოს, მაგრამ მისმა აგენტებმა მას სავსებით გაუტეხეს სახელი. ფირმა მალავს თავის სახელს. მისი ნამდვილი სახელია «Русская торговая компанიя Сибунიонъ Лимитетъ». ეს ფირმა ასე იწოდება იმ ოფიციალურ რწმუნების ქაღალდში, რომელიც ნოელ-სმიტმა მიიღო ლონდონიდან ნოტარიუსით შემოწმებული. ასე იცნობენ ამ ფირმას ბათუმში და სხვაგან. ხოლო ჩვენს ხელშეკრულებაში მან თავისი სახელის პირველი ნაწილი „რუსსკაია“ დამალა. თუ არ წარმოგვიდგინა საბუთიო, თანახმად 20 მუხლისა ხელშეკრულება გაუქმებული იქნებაო. მან უკვე წარმოგიდგინათ ნოტარიუსის საბუთი, რომ ის რუსული ფირმაა, რომლის გამგეობა, ან განყოფილება ეხლა შეიძლება ლონდონში იმყოფებოდეს. რა საჭიროა ასე არა სერიოზული კითხვების დასმა ინგლისის მთავრობისათვის, როდესაც, გარდა ამ საბუთებისა, კიდევ ჰქონდა ჩვენ მთავრობას ავტორიტეტული ცნობა ამ ფირმის გენეოლოგიის შესახებ.

ჩვენი დამოუკიდებლობის საკითხი და ჩვენი მომავალი პოლიტიკური და ეკონომიური პერსპექტივები გვავალებენ, რომ არამც თუ ასეთი დიდი ხელშეკრულებანი, არამედ უფრო მცირედიც, დიდის მოფიქრების და მოზომვის შემდეგ დავდგათ და, რასაკვირველია, არა რუსულ სავაჭრო საზოგადოებებთან, არამედ იმ ქვეყნებთან, რომელზედაც დამოკიდებულია ჩვენი დამოუკიდებლობის ცნობა და ჩვენი ფინანსიურ-ეკონომიური გამაგრება.

შეიძლება „სიბუნიონი“ დღეს ევროპაში გაჰკივის, რომ მან მთელი ჩვენი ნედლი მასალა ხელში ჩაიგდო, შეიძლება ის მოლაპარაკებას აწარმოებს მსხვილ კომერციულ წრეებთან ამ ხელშეკრულების გასანაღდებლად. ეს ამ ფირმისთვის, რასაკვირველია, დიდი რეკლამა არის, მაგრამ ჩვენი პოლიტიკური მდგომარეობისთვის მეტად დამაზიანებელი.

ყოველივე ამის გამო ჩვენ მოვითხოვთ, რომ მთავრობამ გამონახოს საშუალება ამ ხელშეკრულების გასაბათილებლად და ვაფრთხილებთ მას ასეთი ნაბიჯებისაგან მომავალში. ასეთი პირობების დადება შეურაცხყოფს მის ღირსებას და მეტად საზიანოა ჩვენი პოლიტიკური და ეკონომიური ვითარებისთვის.

ს. მდივანი. დამფუძ. კრების წევრნო! დღევანდელ ჩვენს სხდომას ეწვია სტუმრებათ ორი წარმომადგენელი მეზობელ სახელმწიფოებისა: ეს გახლავთ ადერბეიჯანის მთავრობის თავმჯდომარე ბ. უსუფბეკოვი და სომხეთის მთავრობის თავმჯდომარე ბ. ხატისოვი (ტაში და ოვაციები).

ამიერ-კავკასიამ გადაიტანა საშინელი, სასტიკი რეაქცია რუსეთის თვითმპყრობელობისა. ამიერკავკასიამ გადაიტანა საშინელება უდიდესი ომისა.

ამიერკავკასია იშვა რევოლიუციის ქარცეცხლში. ამიერკავკასიის ნაწილები ბუნებრივად ლაგდება, ბუნებრივად თავის შინაურ საქმეებს აწყობს, ამავე დროს ამ ნაწილებმა უეჭველად უნდა მოაწესრიგონ ურთიერთ-შორის დამოკიდებულება, ეს არის მათი ისტორიული ვალი და ამ ვალის წინაშე, ყოველივე უთანხმოება არარაა. თუ ამიერ-კავკასიაში მობინადრე ხალხებმა შესძლეს ასეთი საშინელების დაძლევა, მე ღრმადა მწამს, რომ ის უთანხმოება, რომელიც არსებობს - ორ მეზობელთა შორის, იქნება ადვილად გაქარწყლებული, ვინაიდან ამას გვიკარნახებს ჩვენი დღევანდელი მდგომარეობა და მომავალი ბედი.

ჩვენ უნდა დაუმტკიცოთ ყველა კულტურულ ქვეყნებს რომ ამიერ-კავკასიაში ბინადრობს ხალხი, ფრიად კულტურული, დემოკრატიულად განწყობილი და დემოკრატია შესძლებს ძველი წესები და საშუალებები უარყოს და ახალ საშუალებებით მოაწყოს ურთიერთ-შორის დამოკიდებულება. ის უთანხმოება, რომელიც დღეს მათ შორის არსებობს არ წარმოადგენს ისეთ ღირებულებას, როგორიც არის არსებობა თვით ამ სამი რესპუბლიკისა - საქართველოს, სომხეთის და ადერბეიჯანის.

მე დარწმუნებული ვარ, გამოვთქვამ, რა ღრმა რწმენას, რომ დამფუძნებელ კრებას და საქართველოს დემოკრატიას ეჭვი არ ეპარება იმაში, რომ ამიერ-კავკასიაში მობინადრე ხალხი შესძლებს თავის-თავს თვითონვე მოუაროს (ტაში). ჩვენ კარგად გვაქვს შეგნებული, რომ ყველა ერისათვის, როგორიც არ უნდა იყოს იგი, უწინარეს ყოვლისა კი პატარა ერისათვის, აუცილებელია მეზობელ ერებთან შეთანხმებაზე ზრუნვა. პატარა ერს გარდა შეთანხმებისა მეორე გზა არა გვაქვს, ამიტომ ამ გზით უნდა იარონ პატარა ერებმა, მაშინ უფლება ექნებათ მოითხოვონ დიდი ერებისაგან პატივცემა და აღიარება მათი უფლებებისა. საქართველოს დემოკრატია მზად არის, ყოველივე თავისი ძალა, ნივთიერი თუ სულიერი შესწიროს ამ საქმეს.

მე ერთხელ კიდევ სალამს უძღვნი ამ ორ მეზობელ რესპუბლიკის წარმომადგენელს და უსურვებ მათ, რომ ჩვენს დედა-ქალაქში მოიპოვონ ის გზა, რომლითაც უნდა იარონ სამივე რესპუბლიკის ხალხმა (ტაში). გაუმარჯოს საქართველოს, სომხეთს და ადერბეიჯანს (ტაში და ოვაციები).

დასასრულ ჩემ თავს ნებას მივცემ გაუგზავნო დეპეშები სომხეთის და ადერბეიჯანის პარლამენტს და გამოვსთქვა ღრმა რწმენა დამფუძნებელი კრებისა, რომ მათ შორის მალე დამყარდება შეთანხმება და მეზობლური დამოკიდებულება (ტაში). (კრება სწყდება რამოდენიმე წუთით).

კრება განახლდა 2 ს. და 45 წუთზე.

თავმჯდომარე. კრება გახსნილი გახლავთ: სიტყვა ეკუთვნის ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრის ამხანაგს სიმონ ავალიანს.

სიმ. ავალიანი (ვაჭრობა-მრეწ. და ფინანსთა მინისტრის ამხანაგი). ეროვნულ-დემოკრატების შეკითხვაში სამი უმთავრესი მუხლია. ისინი გვეკითხებიან: ჰქონდა თუ არა მთავრობას უფლება დამფუძნებელ კრების დაუკითხავად და დამოუკიდებლად ასეთი ხელშეკრულება დაედო „სიბუნიონთან“. მართალია, მე არ გახლავართ დიდი კონსტიტუციონალისტი, მაგრამ კარგად ვიცი, რომ მთავრობა არც ერთ კონსტიტუციონალურ სახელმწიფოში არ არის ვალდებული წარადგინოს საკანონმდებლო დაწესებულების წინაშე ისეთი ხელშეკრულება, რომელიც ძლიერ მოკლე ხნით არის დადებული. რომ ამ ხელშეკრულებით რაიმე კონცესია ყოფილიყო გაცემული, რომ ამ ხელშეკრულებაში ხანგრძლივი ვადა ყოფილიყო დადებული, იმ შემთხვევაში მთავრობა ვალდებული იქნებოდა ამ ხელშეკრულების პროექტი წარედგინა დამფუძნებელ კრების წინაშე დასადასტურებლად. მაგრამ ყოვლად შეუძლებელია, რომ როცა მთავრობას უნდა რომელიმე დაწესებულებასთან რაიმე პროექტის დამუშავება, ყოველთვის მოვიდეს დამფუძნებელ კრებასთან და მოითხოვოს დასტური, ვინაიდან ასეთ ხელშეკრულებაში არის ისეთი მუხლები, რომლების საჯაროდ გამოტანა არ არის საჭირო ასე, რომ ეს მოსაზრება, ვითომ კონსტიტუციონალური წესი დარღვეულია, მისაღები არ არის.

მეორე მოსაზრება მდგომარეობს იმაში, რომ ეს არის რუსული დაწესებულება და თუმცა იგი აღვითქვამდეს პირობების და ვალდებულობების შესრულებას შეუძლია ხელშეკრულების მასთან დადებაო? არ ვიცი რა მოსაზრებაა ეს მოსაზრება?! ნუ თუ ჩვენ ვინმესთან, რომელიმე ფირმასთან თუ დავდებთ ხელშეკრულებას, რუსი იქნება, ფრანგი თუ სხვა, თუ კი იგი ხელშეკრულებას შეასრულებს, პასპორტი უნდა მოსთხოვოთ? რისთვის არის საჭირო - ჯერ პასპორტი მოვსთხოვოთ და შემდეგ შეუდგეთ ხელშეკრულების შედგენას? (სპ. კედია: პოლიტიკურ მომენტისთვის!)

მესამე მოსაზრება გახლავთ ის, რომ ეს ხელშეკრულება უაღრესად საზარალო არის საქართველოს რესპუბლიკისთვის და რასაკვირველია, ამას უმთავრესი მნიშვნელობა აქვს. მე მეგონა, რომ ის პირი, რომელმაც შეკითხვა შემოიტანა, ამ ხელშეკრულებას გულმოდგინედ შეისწავლიდა და უმთავრეს მუხლებს ჩაუკვირდებოდა, სამწუხაროდ ეს არ მოხდა. უპირველეს ყოვლისა, ამ ხელშეკრულების ძალით „სიბუნიონს“ უფლება აქვს საქართველოს საზღვრებიდან გაზიდოს ის საქონელი, რომელიც არის სახელმწიფო საწყობებში და, მაშასადამე, თუ სახელმწიფო საწყობებში არ იქნება რაიმე საქონელი ვერაფერს ვერ გაზიდავს და „სიბუნიონს“ არ შეუძლიან, რომ უკმაყოფილება გამოაცხადოს და რაიმე დავა აღძრას ამის შესახებ. მაგრამ წარმოვიდგინოთ, რომ ჩვენი საწყობები საქონლით გავსილია და „სიბუნიონი“ მოითხოვს დაუყონებლივ გაზიდვას. „სიბუნიონი“ ამ უფლებას ვერ მოითხოვს, ვინაიდან განმარტებული გვაქვს, რომ „გლავნოსნაბს“ რჩება უმთავრესი უფლება, ყოველ შემთხვევაში, გაიტანოს ეს საქონელი „სიბუნიონთან“ დამოუკიდებლად. აქ ნათლად სწერია: (კითხულობს): მაშასადამე, როდესაც ეს ხელსაყრელი და მოსაგები იქნება ჩვენი რესპუბლიკისათვის „გლავნოსნაბს“ ყოველთვის შეუძლიან გადასცეს ეს თვისი უფლება მას ისევ, როგორც თავის კომისიონერს.

მაშასადამე, „გლავნოსნაბის“ რომელიმე უფლება სრულიად არ არის შეზღუდული. „გლავნოსნაბისათვის“ სავალდებულო არ არის გადასცეს „სიბუნიონს“ საქონელი, მას აქვს უფლება, როდესაც მოითხოვს საჭიროება, თვითონ გაყიდოს საქონელი. წარმოვიდგინოთ, რომ „გლავნოსნაბმა“ არ ისარგებლა ამ უფლებით და ამ უფლებას გადასცემს „სიბუნიონს“, რომ მან ბაზარზე შეისყიდოს ეს საქონელი და საზღვარ-გარედ გაიტანოს, რას გვაძლევს სიბუნიონი ამის მაგივრად? რა დამოკიდებულება არსებობს „სიბუნიონსა“ და ჩვენს შორის? ჯერ საქმე იმაში გახლავთ, როგორც ნათქვამი იყო შეკითხვაში, რომ როდესაც „სიბუნიონი“ საქონელს საზღვარ-გარედ გაიტანს, მას დიდი მოგება ექნება, იგი გამდიდრდება, როდესაც „სიბუნიონს“ აქედან გააქვს საქონელი ფასებს აწესებს «გლავნოსნაბი“. და მაშასადამე გატანილ ნედლ მასალაზე ფასების დაწესება და განსაზღვრვა არის უფლება მხოლოდ „გლავნოსნაბისა“. გაზვიადებული მოგებაზე ლაპარაკი გადაჭარბებულია, რადგან ფასები ყოველთვის განსაზღვრულია. ფასების განსაზღვრა მოხდება აქ, ვიდრე საქონელს გაზიდავდნენ. (ს. დადიანი: ფასები ადგილობრივ ბაზრისაა? ხმაურობა...) მოგახსენებთ! შემდეგ, როცა „გლავნოსნაბი“ ამ საქონელს საზღვარ-გარედ გაიტანს და გაასაღებს, - იმ ფასიდან, რომელსაც „სიბუნიონი“ საზღვარ-გარედ აიღებს, გამორიცხული იქნება ის სხვა და სხვა ხარჯები, რომლებიც გაწეული იყო ამ საქონლის შეძენაზედ და გატანაზე.

მაშასადამე ამ ხარჯების გამორიცხვის შემდეგ დარჩება თანხა, რომელიც იქნება წმინდა მოგება. წმინდა მოგება განაწილდება ასე: 20 %25-ს წაიღებს «სიბუნიონი“ და დანარჩენი 80 %25 რჩება საქართველოს რესპუბლიკას. (ვეშაპელი: სიბუნიონის კასაში!). მაგრამ, რომ „სიბუნიონმა“ აქ რაიმე სიყალბე არ ჩაიდინოს, საქონლის საზღვარ-გარედ განაღდების დროს, „გლავნოსნაბს“ აქვს უფლება გაატანოს თვისი წარმომადგენელი და მას შეუძლიან, მოსთხოვოს ანგარიში - რა ფასებში და სად გაიყიდა საქონელი. თვალ-ყური ადევნოს საქონლის გაყიდვას. თუ იცით საზღვარ-გარეთის წესები, იქ ბირჟა ფასებს ყოველთვის აცხადებს და ყველას შეუძლიან თვალ-ყური ადევნოს. ამ ფულიდან, რომელსაც „სიბუნიონი“ აიღებს, 80%25 შეტანილ იქნება „На текущიй счетъ правительство Грузიй“. რა არის „текущიй счетъ“? ეს იმას მიშნავს, რომ მთავრობის მეტი ვის სახელზედაც არის მიმდინარე ანგარიშები შეტანილ ფულს ვერავინ ვერ გაიტანს, თუ მთავრობა არ გასცემს ჩეკს. ეს არის ჩვეულებრივი ოპერაცია.

ეს არის ერთი ოპერაცია, ე.ი. საზოგადოება „სიბუნიონი“ საქონელს აქ შეისყიდის და ამ მოგებიდან მთავრობას უბრუნებს 80 %25-ს. ამის შემდეგ იწყება მეორე ოპერაცია, რომელსაც თითქმის არავითარი დამოკიდებულება არ აქვს პირველ ოპერაციასთან. რაში გამოიხატება ეს მეორე ოპერაცია? „სიბუნიონი“ თავისი ფულით და თავისი ხარჯით ყიდულობს საზღვარ-გარედ საქონელს, „გლავნოსნაბი“ უკვეთავს თუ რა საქონელი უნდა შემოიტანოს საქართველოში. „სიბუნიონი“ ამ შემთხვევაში თავის ფულებს ხარჯავს და მოგებიდან, რომელიც ექნება მას აქ საქართველოში შემოტანილი საქონლის განაღდების შემდეგ თითონ მიაქვს 30%25, რესპუბლიკას აძლევს 70%25.

აქ შეკითხვაში იყო ნათქვამი, რომ თითქოს „სიბუნიონი“ არ იხდის არავითარ ხარჯებს და ფულს, ვინაიდან შესაძლებელია, რომ ჩვენ საწყობში იქნება დაგროვილი ნედლი მასალა, რომელსაც ის გაიტანს. თუ „სიბუნიონი“ წაიღებს ნედლ მასალას, რესპუბლიკის საწყობებში დაგროვებულს, იგი იქნება და ყოველთვის არის ჩვენი კომისიონერი და როგორც კომისიონერი ღებულობს ჯილდოს, 20%25 წმინდა მოგებიდან. არ უნდა დავივიწყოთ ის, რომ „სიბუნიონი“ გატანის დროს ხარჯებს სწევს. შესაძლებელია, რომ მან შემოიტანოს მეტი საქონელი ვიდრე გატანილი ღირდა, ეს მისი კომერციული მოსაზრება ჩვენთვის სავალდებულო არ არის, შემოტანილი საქონლის ფასები უნდა იქნეს დამტკიცებული ფაქტურების დოკუმენტებით, საქონელი, უნდა იქნეს შეძენილი „Ioсo” - თვით ქარხნებში, ფაბრიკებში, საქონელს დაამზადებს ადგილობრივად. მაშასადამე „სიბუნიონი“ მხოლოდ თვისი მოსაზრებით ფასებს ვერ დააწესებს. თუ საქონელი ძვირი იქნება, ჩვენ შეგვიძლიან არ შევისყიდოთ და ის თავისუფალ ბაზარზე გაიყიდოს.

აქ არის ნახმარი სიტქვა „ლოკო“ იქნებ ეს სიტყვა ბევრს არ ესმის. ეს იმას ნიშნავს, რომ საქონელი უნდა იყოს შეძენილი არა ჩვეულებრივ ბაზარზე, სპეკულიანტებისაგან. ის უნდა მივიდეს ქარხნებში და ქარხნების ფასებში შეიძინოს საქონელი და ანგარიში წარმოგვიდგინოს. ბატონებო! თქვენ იტყვით, რომ სიბუნიონი მოგვატყუებს, ფასებში, ჩვენი წარმომადგენელი ხომ იქ იქნება, თვალყურს ადევნებს, რომ მართლაც ის «ლოკო” იყო ნაყიდი. ძლიერ აწუხებს შემკითხველებს ის გარემოება, რომ „სიბუნიონი“ პროცენტებს მოგებისას აიღებსო. რისთვის იღებს ამ პროცენტებს? აი, რისთვის: ვინაიდან საქონლის ყიდვა, ფულის იქ ჩაყრა, არის ისეთი ოპერაცია, რომელსაც კაპიტალისტი უსარგებლოდ და ნაღდად არ მოახდენს, ამიტომ ვინაიდან მან ხარჯი გასწია, ის დაინტერესებულია პროცენტები აიღოს. ეს არის დამოუკიდებელი ახალი ოპერაცია. სიბუნიონს გააქვს საქონელი საქართველოდან, თავის ფულით იძენს საქონელს, შემოაქვს ჩვენთვის საჭირო საქონელი და აქ ასაღებს. საქმე იმაში არის, რომ ის საქონელი, რომელიც შემოტანილი იქნება უცხოეთიდან აქ უნდა ჩაბარდეს სპეციფიკაციით. ამას ძლიერ შეუწუხებია მომხსენებელი. სპეციფიკაცია არ არის მხოლოდ სია საქონლისა, საერთოდ, როდესაც სპეციფიკაციას წარუდგენენ, ნიმუშებსაც ზედ მიაყოლებენ. მაშასადამე საქონელი ნიმუშებით იქნება მიღებული. ნუ თუ წარმოდგენილი გაქვთ, რომ, როდესაც ფოთში შემოვა საქონელი, გემზე რომელზედაც ასი-ათასი ფუთი იქნება დადებული, თქვენ შეგეძლებათ ყოველი, თვითეული ფუთი გადაატრიალოთ და გაშინჯოთ მათი ღირსება. მიღებულია ის, რომ გიჩვენებენ ნიმუშებს, ფაქტურას და მათი მიხედვით მიიღებთ საქონელს, აი ასეთი სპეციფიკაციით „სიბუნიონი“ ჩაგვაბარებს საქონელს. ჩვენ მას, ან მივიღებთ, ან არა და ნებას მივცემთ თავისუფლად გაყიდოს. სიბუნიონს შეუძლიან ჩვენს ბაზარზე შეიძინოს ისეთი საქონელი, რომელსაც გასავალი ექნება უცხოეთში, სიბუნიონმა იცის ბაზრის მოთხოვნილება და თქვენ იმას, რომ ხურმა მიაწოდოთ, რასაკვირველია, ის ამას არ წაიღებს.

სპეციფიკაცია გულისხმობს ნიმუშებს, ნიშნავს იმას, რომ ჩვენ ბრმად არ ვიღებთ საქონელს. საქონელი წინასწარ შეგვიძლიან გავშინჯოთ, მისი ღირსება, მისი ბუნება, ხარისხი, ფასები და თუ ყველა ის მისაღებია, მაშინ საქონელსაც ჩავიბარებთ.

„სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულების მეცხრე მუხლში არის დაწერილი (კითხულობს). ალბად აქაც რაღაც გაუგებრობა არის. რას ნიშნავს ეს «авансируетъ» ეს იმას ნიშნავს, რომ, როდესაც „გლავნოსნაბი“ და „სიბუნიონი“ შეთანხმდებიან, რომ ერთად შეისყიდონ სხვა და სხვა საქონელი და როდესაც ჩვენ და სიბუნიონი ერთად გამოვალთ ბაზარზე საქონლის შესაძენად, ამ მუხლის ძალით სიბუნიონი ვალდებულია დაგვეხმაროს ფულით. აქ აღნიშნეს, რომ 5 მილიონმა სტერლინგმა ისე დაგვაბრმავა, ისე აგვირია დავთრები, რომ საქართველოს ავლადიდება, სიმდიდრე ჩალის ფასად მივყიდეთ სხვას, და ხუთი მილიონი სტერლინგის მაგივრად შეიძლება ხუთი სტერლინგი მივიღოთო. ეს რაღაც სასაცილო რამ იქნებოდა. ძლიერ აშინებთ შემკითხველებთ ის გარემოება, რომ 5 მილიონ სტერლინგს შემოიტანენ და მთავრობა მოვალე იქნება უცბად ერთი მილიარდი მანეთი გამოიღოს. თავის თავად ცხადია, რომ ეს ხუთი მილიონი სტერლინგი შეუძლებელია ერთ დღეს, ერთს საათში იქნას შემოტანილი, ეს იქნება ნაწილ-ნაწილად შემოტანილი და მთავრობას საშუალება ექნება თავისი წილი შეიტანოს და ასე შეიძინოს საქონელი, მაგრამ ეს ავანსებით ფულის მიცემა მოხდება მაშინ, როდესაც „სიბუნიონსა“ და ჩვენს შორის მოხდება შეთანხმება.

შემდეგ არის მეთერთმეტე მუხლი, რომელიც, დავას იწვევს: ამ მუხლის ძალით „სიბუნიონს“ უფლება ეძლევა შეისყიდოს ისეთი საქონელი, რომლის გაზიდვა აკრძალული არ არის.

თუ კი იქნება ისეთი საქონელი, რომლის გაზიდვა აკრძალული არ არის, თავის თავად ცხადია, რომ სიბუნიონს ნება უნდა მიეცეს ასეთი საქონელი გაიტანოს. როდესაც სიბუნიონი თავის ფულით ნაყიდ საქონელს შემოიტანს, „გლავნოსნაბს“ ეძლევა უპირატესობა. თუ საქონელი ხელსაყრელია, მისთვის მისაღებია, მაშინ „გლავნოსნაბი“ შეიძენს, თუ არა და არ შეიძენს. ამ ხელშეკრულების დადებითი მხარე იმაში გამოიხატება, რომ, ვინაიდან შესაძლებელია დიდ-ძალი საქონლის გამოზიდვა ერთბაშათ ვერ შევძლოთ, უფლება გვაქვს ანგარიში გავასწოროთ ექვსი თვის განმავლობაში. მაშ რა უფლებები მივეცით სიბუნიონს?

სრული უფლება ჩვენს ხელშია. ჩვენ გადავცემთ საქონელს მაშინ, როდესაც ჩვენ ეს გვინდა, და თუ არ გვინდა, არ გადავცემთ.

პირველი მუხლი მეორე შენიშვნის თანახმად, ჩვენ შეგვიძლიან «სიბუნიონის“ დამოუკიდებლად საქონელი უცხოეთში გავიტანოთ, თუ რამდენად მისაღებია ეს მუხლი, გამოჩნდება შედარებით. მე მაქვს ხელთ დოკუმენტი. ეს გახლავთ საქართველოს სავაჭრო-სამრეწველო პალატის წინადადება. რასაკვირველია, როდესაც ჩვენ ამ ხელშეკრულებას ვსდებდით, ერთი მეორეს შევადარეთ და მასთან დავსდეთ ხელშეკრულება, ვინც უფრო კარგი პირობა მოგვცა. ისეთ წინადადებასაც გვაძლევდნენ, რომელიც ჩვენთვის სრულიად მიუღებელი იყო. მოითხოვდნენ, რომ რესპუბლიკის საზღვრებში იძულებითი საშუალებით შეესყიდნათ უცხოეთში გასატანი საქონელი.

ჩვენ გვაქვს მეორე ხელშეკრულება, გვარების დასახელება საჭირო არ არის, და თუ შეადარებთ ამ ხელშეკრულებას, რომელიც არ მოხდა, იმასთან, რომელიც დაიდო «სიბუნიანთან», დიდ განსხვავებას დაინახავთ მათ შორის.

შეკითხვის დროს გვითხრეს, თითქოს ჩვენ ძალიან დიდ პროცენტს ვაძლევდეთ სიბუნიონს და ამიტომ გავყიდეთ საქართველო. ეხლა მოგახსენებთ რამდენს თხოულობდნენ სხვები ჩვენი მემამულენი: აი, მაგალითათ ერთ ხელშეკრულებაში მოითხოვენ 15%25 აქ შეძენილ საქონელზე და 7%25 იმ საქონლის მოგებიდან, რომელიც აქ შემოვა; ეს კი შეადგენს 22%25, «სიბუნიონს“ ვაძლევთ 20%25-ში.

მეორე განსხვავება. აქ სწერია, თუ სიბუნიონმა საქონელი შემოიტანა და მთავრობის მიერ აქ იქნა მიღებული, სიბუნიონს უფლება ეძლევა გაიტანოს ბაზარზე და გაყიდოს.

ჩვენი მემამულენი კი გვეუბნება: თუ ჩვენ არ მივიღებთ საქონელს და ისინი იზარალებენ, ზარალის მონაწილე უნდა იყოს მთავრობაო.

«სიბუნიონი“ ამბობს: ჩაგაბარებთ საქონელს, მიიღეთ და ანგარიში ექვსი თვის განმავლობაში უნდა გავასწოროთო. ერთი ჯგუფი ჩვენი მემამულეთა კი გვეუბნება, რომ სპეციფიკაციის ჩაბარების შემდეგ 5 დღის განმავლობაში ანგარიშები გავასწოროთო, ყოველ შემთხვევაში არა უგვიანეს 21 დღისაო. მაშასადამე თუ ამ მუხლებს შევადარებთ, სიბუნიონთან დადებულ ხელშეკრულებას უფრო მეტი მნიშვნელობა და უპირატესობა აქვს. ბოლოს იყო დასმული საკითხი, მთავრობას „აფერისტული“ ხელშეკრულება წარმოუდგინეს და მან ის მიიღოვო, ვინაიდან მთავრობა სრულიად დაიბნა ხუთი მილიონი სტერლინგის გაგონებაზე და თვალები დაუბრმავდაო.

ჩვენ ნაც.-დემოკრატებზე კარგად გვესმის და ვიცით, რომ ვაჭრულ ხელშეკრულებას უცხოელებთან პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს.

როდესაც ჩვენ წინ წარდგება რუსი, ან ინგლისელი, ფრანგი, ან თათარი, ჩინელი, ვინც ჩვენ საქონელს შემოგვიტანს თანაბარ პირობებში მასთან დავდებთ ხელშეკრულებას, ვინც უკეთეს პირობებს მოგვცემს და მეტ დახმარებას აღმოგვიჩენს, მასთან დავიჭერთ საქმეს. და ისეც არის, რომ ხელშეკრულებას აქვს პოლიტიკური მნიშვნელობა და ვინაიდან კარგათ ვიცოდით, რომ ასეთი აყალ-მაყალი ატყდებოდა ხელშეკრულების გარშემო, და ვინაიდან ჩვენ გვინდოდა ამ ხელშეკრულებისათვის მიგვეცა პოლიტიკური მნიშვნელობა, ჩვენ მოვიკითხეთ, რომ სიბუნიონს დაემტკიცებინა, რომ ის არის ბრიტანიის ფირმა, ჩვენ მოვთხოვეთ, რომ ეს დაედასტურებინა ბრიტანიის მთავრობას, და თუ აღმოჩნდება, რომ ის არის რუსეთის ფირმა, ხელშეკრულება დარღვეულად ჩაითვლება.

წარმოვიდგინოთ, რომ ბრიტანეთის მთავრობა არ დაამტკიცებს და ჩვენ გავიგებთ, რომ ეს რუსეთის ფირმაა და ისინი რუსეთის აგენტები არიან. რა მოხდება? მოხდება ის, რომ ხელშეკრულება დაკარგავს ძალას... მაშასადამე ჩვენ საქართველო ჩალის ფასად არ გაგვიყიდია და გამოსავალი მოვნახეთ. ეხლა გვეუბნებიან ისინი ივლიან ევროპაში და იტყვიან, რომ რაც საქართველოს სიმდიდრე აქვს ჩვენ გადმოგვცესო. მე მგონია ეს კარგი რეკლამა იქნება იმისათვის, რომ საქართველოს სიმდიდრე ჰქონია: (მაჭავარიანი: კარგია...) რა მნიშვნელობა ექნება იმ განცხადებას, რომ საქართველომ თავისი სიმდიდრე გადმოგვცაო. ლონდონში, როდესაც ამას გაიგებენ, იქ ისეთი ხალხია, რომ მაშინვე მოითხოვენ გვიჩვენეთ სად არის ეს სიმდიდრე? და ეს სიმდიდრე უნდა ვუჩვენოთ. ვაჩვენოთ რა პირობებში შეიძინეს ეს სიმდიდრე, და რით დაიმსახურეს იგი. ჩვენ გვეუბნებიან, რომ გერმანი აგენტიც ყოფილა, ჯაშუშიც და ვინ იცის კიდევ რა არა ყოფილა. მე მგონია, დიდი მეცნიერება არ იყო საჭირო, რომ გაგვეგო ვინ აწერს ხელს ამ ხელშეკრულებას. თქვენ გინახავთ რაღაცა შავი ამ ხელშეკრულებისა და ამ შავზედ ხელი უწერია გერმანს და ამას ემყარებით. ბატონებო, აი ამ დამტკიცებულ ხელმოწერილ ხელშეკრულებაში არავითარი გერმანი არ არის. აქ ხელს აწერს ნოიელ სტეფენ სმიტტ, მაშასადამე არავითარი გერმანი აქ არ არის, ვინაიდან პასუხისმგებელი ამ ხელშეკრულებაში არის სმიტტი, თქვენ შეგიძლიანთ სთქვათ, რომ არც ეს არის ინგლისელიო. თქვენ ეჭვი გეპარებათ ამ „სიბუნიონს“ აქვს ფული თუ არაო და ამბობთ, რომ ეს რაღაცა ციმბირის ფირმა არისო. უმთავრესი საკითხი იმაშია, რომ სასარგებლო არის ეს ხელშეკრულება რესპუბლიკისათვის თუ არა? ხელშეკრულება არავითარ ზარალს არ წარმოადგენს, ვინაიდან „სიბუნიონს“ ჯერ არავითარი საქონელი გაუტანია საქართველოდან და ვერც გაიტანს ვიდრე არ გამოირკვევა, რომ ეს ბრიტანული ფირმა არის და არ დაამტკიცებს ბრიტანეთის ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტრო მანამდის, ამ ხელშეკრულებას არავითარ მნიშვნელობას არ მივცემთ. ახლაც გვაცნობინებს «სიბუნიონი“ მობრძანდით ბათუმში 2 მილიონი მანუფაქტურაა, ფეხსაცმელები და სხვა არის მოტანილი, მობრძანდით და მიიღეთ. ხელშეკრულების ძალით სიბუნიონი ჩვენ ხელშია სრულებით. აქაური ვაჭრები გვეუბნებიან, რომ თუ მოვიგებთ - მოგება ჩვენია, თუ წავაგებთ თქვენიაო. „სიბუნიონის“ წინააღმდეგი თქვენ ხართ, იმიტომ რომ ის არის კომისიონერი. რა არის კომისიონერი და რა ხასიათი აქვს კომისიონერის მუშაობს. უნდა იცოდეთ, რომ საქართველოს ინტერესებისათვის საჭიროა კომისიონერები. კომისიონერი არის მსახური, რომელიც სამსახურს გიწევთ თავისი ცოდნით, ტეხნიკით, ის გაძლევთ ამ ცოდნას, ტეხნიკას (მაჭავარიანი: ჭკუას?) და ამაში იღებს ჯილდოს. იმ ხელშეკრულებათა შორის, რომელიც დადებული იყო მთავრობასთან სხვა და სხვა ვაჭრებისაგან, სხვა ვაჭრებთან, „სიბუნიონი“ უფრო მისაღებია. საქართველოს რესპუბლიკიდან არაფერი გაიტანება, თუ სურვილი და თანხმობა მთავრობისა არ იქნება. იყო ნათქვამი, რომ მთავრობის დამოუკიდებლათ „გლავნოსნაბმა“ ეს ხელშეკრულება გადაწყვიტა. უკაცრავათ გახლავართ, მთავრობამ ამას მოანდომა სამი სხდომა და მხოლოდ ამის შემდეგ მთავრობის დასტურით ხელშეკრულება იყო დაწერილი. თუ კარგათ საქმეს ჩაუკვირდებით, თუ ჩაუკვირდებით ამ ხელშეკრულების დედა-აზრს დამეთანხმებით, რომ ამ ხელშეკრულებაში საშიში არაფერი არ არის... თუ მთავრობასთან მოვა კაცი, რომელსაც შეეძლება საქონელი მოუტანოს, სამუდამოთ უნდა ითქვას ის, რომ უნდა მივიღოთ ის და მას წინასწარ პასპორტი არ უნდა მოვსთხოვოთ.

თავმჯდომარე. ვინაიდან უკვე მეოთხე საათია, შემოვიდა წინადადება, რომ კრება შეწყვეტილი იქნას. ვის აქვს კიდევ ამის შესახებ წინადადება?

შალვა მესხიშვილი. მე მაქვს წინადადება.

თავმჯდომარე. დასწერეთ. (მესხიშვილი აძლევს დაწერილ წინადადებას).

შალვა მესხიშვილი. მე შეუძლებლათ მიმაჩნია ამისთანა პირობებში, რომელშიაც ჩვენ ვიმყოფებით ასეთი მნიშვნელოვანი და დიდი საკითხის გადაწყვეტა. უნდა მოგახსენოთ, რომ ჩვენ არც ერთმა ფრაქციამ არ ვიცით დანამდვილებით ის ხელშეკრულება, რომელიც არის შეკრული, ჩვენ ასლი არა გვაქვს.

თავმჯდომარე. თქვენ სიტყვა მხოლოდ იმისთვის გაქვთ მოცემული, რომ წინადადება შემოიტანოთ - გავაგრძელოთ თუ არა კრება.

შ. მესხიშვილი. დიახ, სწორეთ იმიტომ მე მინდა დავასაბუთო, რათ მოვითხოვ კრების დახურვას.

თავმჯდომარე. საკითხი კონკრეტიულად არის დასმული: დაიხუროს კრება თუ გაგრძელდეს. რეგლამენტის ძალით მე დავსვი ეს კითხვა და მხოლოდ ამის შესახებ შეგიძლიანთ ილაპარაკოთ.

შ. მესხიშვილი. მე მგონია, რომ დამფუძნებელ კრების წევრს აქვს უფლება მოითხოვოს კრების დახურვა და ამის დასაბუთებისათვის სიტყვა მოითხოვოს. და თუ აქ მუნჯი წევრები უნდა ისხდნენ, მე ამაზედ პროტესტს ვაცხადებ და ვითხოვ ოქმში შეიტანოთ.

თავმჯდომარე. ოქმში ამას ვერ შევიტანთ, რადგან თქვენ წერილობით არ გაქვთ წარმოდგენილი. საკითხი მარტივია. - აქ არის წინადადება, რომ ვინაიდან სამი საათი გახდა - შეწყდეს კრება თუ არა? და არა იმის შესახებ, რომ მსჯელობა იყოს გაგრძელებული თუ არა? საკითხი ასეთია: შევწყვიტოთ კრება თუ არა? ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. კრება დახურულია. გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი დღის წესრიგი.

მდივანი. (კითხულობს დღის წესრიგს).

სხდომა იხურება 4 საათ. და 5 წუთზე. 73

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(64)

1919 წელი, ნოემბრის 25. სამშაბათი. ტფილისი, სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის ამხანაგი

სიმონ მდივანი.

მდივნობს დამფუძნებელი კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიუმში არიან:

ექვთიმე თაყაიშვილი და

გრიგოლ ნათაძე.

სხდომა იწყება დღის 12 საათსა და 35 წუთზე.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილი გახლავთ. მდივანი მოგახსენებთ დღიურ წესრიგს.

მდივანი. (კითხულობს).

დღიური წესრიგი:

1. გაგრძელება მსჯელობისა ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვის გამო - რუსულ სავაჭრო საზოგადოების „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულების შესახებ.

2. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა სახელმწიფო ბანკის დაარსების შესახებ. მომხსენებელია გრ. ურატაძე.

3. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - მუშათა დამზღვევ კანონის მე-65 მუხლის შეცვლისა. მომხსენებელია პავ. ბერიშვილი.

4. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრის საბჭოს დებულების დამტკიცებისა. მომხსენებელია გრ. ურატაძე.

5. დეკრეტი - ალექსანდრეს სახელობის ბავშვთა თავშესაფრის საჭიროებისათვის ყოველ თვიურად დამატებით 14.734 მან. და 50 კაპ. გადადებისა, მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი.

6. დეკრეტი - რკინის გზის დეპარტამენტისათვის 52.284.920 მან. დამატებითი კრედიტის გახსნისა, 1918 წლის ზენა ხარჯის დასაფარავად.74

7. დეკრეტი გზათა დეპარტამენტისათვის 88.425 მან. 89 კაპ. კრედიტის გახსნისა მთავარ საავტომობილო სახელოსნოს გასაფართოვებლად გაწეულ ხარჯის დასაფარავად. მომხსენებელია დავ. ონიაშვილი.

8. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - აფთიაქის პატრონთა და მოსამსახურეთა ზოგიერთ დანაშაულობისათვის სასჯელის შეცვლის შესახებ. მომხსენებელია ილ. ფირცხალაიშვილი.

9. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა - აწ მომქმედ თამასუქის წესდების ზოგიერთი მუხლის შეცვლის შესახებ. მომხსენებელია მელ. რუსია.

10. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - ბეჭვდითი სიტყვის ნაწარმოების მთავრობისადმი წარდგენისა. მომხსენებელია ექვთ. თაყაიშვილი.

11. მსჯელობა მთავრობის თავმჯდომარის მოადგილის განცხადების გამო - მომარაგების სამინისტროს დაარსებისა და ამ სამინისტროს შრომის სამინისტროსთან შეერთების შესახებ.

დამატება.

12. დეკრეტი - სახელმწიფო სამოქალაქო დაწესებულებათა მუშა-მოსამსახურეთა ჯამაგირის გადიდებისა. მომხსენებელია გრ. ურატაძე.

13. დეკრეტი - გზათა დეპარტამენტის უწყების მუშა-მოსამსახურეთა და ხელოსანთა ჯამაგირის მომატებისა. მომხსენებელია. გრ. ურატაძე.

14. დეკრეტი - რესპუბლიკის ლაშქრის მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატებისა. მომხსენებელია გრ. გიორგაძე.

15. დეკრეტი - სამუსლიმანო საქართველოს საქველმოქმედო საზოგადოებისათვის დახმარების აღმოსაჩენად 1.115.565 მან. გადადებისა. მომხსენებელია ნიკ. იმნაიშვილი.

16. დეკრეტი - მაზრის მილიციის მოსამსახურეთა ჯამაგირისათვის კრედიტის განგრძობისა. მომხსენებელია დ. ონიაშვილი.

17. დეკრეტი - ტყის მფლობელობისა და სარგებლობის შესახებ. მომხსენებელია კირ. ნინიძე.

თავმჯდომარე. დღიური წესრიგის შესახებ შემოტანილია წინადადება სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციისა, რომ დეკრეტები 12, 13, 14 და 15 დღიურ წესრიგში დაისვას პირველ, მეორე, მესამე და მეოთხე მუხლად. დანარჩენი წესრიგი უცვლელად დარჩეს. ვინ არის წინააღმდეგი ამ წინადადებისა? წინააღმდეგი არავინაა. მიღებულია. შემდეგ ამისა უნდა მოგახსენოთ, რომ დღევანდელი დღიური წესრიგიდან ამოშლილი იქნება ორი დეკრეტი: პირველი-პროექტი დეკრეტისა მაზრის მილიციის მოსამსახურეთა ჯამაგირის მისაცემად კრედიტის განგრძობის შესახებ, - რადგანაც ამ პროექტს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიის აზრით, უნდა დაემატოს დეკრეტი საქალაქო მილიციის მსახურთათვის ჯამაგირის განგრძობის შესახებ და მეორე - პროექტი დეკრეტისა რკინის გზის დეპარტამენტისათვის 52.284.920 მან. დამატებითი კრედიტის გახსნის შესახებ, - რადგანაც საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიას ახალი მომხსენებელი ამ პროექტისა არ დაუნიშნავს, ხოლო მომხსენებელად დანიშნული ბ. ივანე ჭავჭანიძე ამჟამად არის გაწესებული მომარაგების მინისტრის ამხანაგად და მომხსენებლის მოვალეობას ვერ შეასრულებს.

გარდა ამისა შემოვიდა წინადადება ს.დ. ფრაქციისა, რომ საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა სამუსულმანო საქართველოს საქველმოქმედო საზოგადოების დახმარების აღმოსაჩენად 1.115.565 მან. გადადებისა მიღებულ იქმნეს დღევანდელ სხდომაზე. ვინ არის წინააღმდეგი? მიღებულია.

გადავდივართ დღიურ წესრიგზე. პირველი მომხსენებელი ბ. ურატაძე გრიგოლ. გთხოვთ.

დეკრეტი სახელმწიფო მოსამსახურეთა ჯამაგირის გადიდებისა

გრიგოლ ურატაძე. ბატონებო! როგორც მოგეხსენებათ, ამ რამდენიმე დღის წინად დამფ. კრებამ მიიღო დეკრეტი 50 მილ. გადადებისა მთავრობის განკარგულებაში, რომ მას ამ თანხით შეეძინა პირველ მოთხოვნილების საქონელი და ხელმისაწდომ ფასებში მიეწოდებია მუშა-მოსამსახურეთათვის. მდგომარეობა მუშებისა ისეთი კრიტიკულია, რომ თუ არ იქნებოდა მიღებული სასწრაფო ზომები, შეიძლებოდა შეჩერებულიყო ყველა წარმოება, რადგან მუშები ვეღარ შესძლებენ მუშაობას. ამ მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად იყო ორი გზა: ერთია ხელფასის გადიდება. მაგრამ უნდა მოგახსენოთ, რომ ხელფასის გადიდება საქმეს ვერ შველის. საქმე იმაშია, რომ რაოდენობა ხელფასისა დიდად დაშორდა მის რეალურ ღირებულებას. მაშინ, როცა ცხოვრება 80 პროც. გაძვირდა, ხელფასი მხოლოდ 21 პროც. გადიდდა. ამიტომ შრომის სამინისტრომ აირჩია მეორე გზა, რადგან ხელფასი რაც უნდა გადიდებულიყო მაინც არ შეეძლო დაკმაყოფილება, უნდა დაარსებულიყო ორგანო, რომელიც შეიძენდა პირველ მოთხოვნილების საგნებს და მიაწოდებდა მუშა-მოსამსახურეთ იაფ ფასებში და თუ ვინიცობაა საქონელი ძვირად იქნებოდა შეძენილი, დეფიციტი უნდა დაფარულიყო ამ 50 მილიონიან ფონდიდან.

ამ დეკრეტის მიღების შემდეგ შრომის სამინისტროსთან არსებულმა სტატისტიკურ განყოფილებამ გამოარკვია, რომ ცხოვრება გაძვირდა 40 პროც. კიდევ. ასე, რომ თუ გინდ შესაძლო გამხდარიყო შეძენა პირველ მოთხოვნილების საქონლისა, მუშებს მაინც არ შეეძლო ესარგებლათ ამით, რადგან მისი ბიუჯეტი მეტის-მეტად მცირე შეიქნა.

განსაკუთრებით კრიტიკული მდგომარეობაა დღეს, როცა ზამთარი უკვე დადგა. ზამთარი ითხოვს ზედმეტ ყურადღებას და განსაკუთრებულ ხარჯს და ამ ხარჯების დაფარვა მუშის ბიუჯეტისათვის შეუძლებელი გახდა. ამან აიძულა შრომის სამინისტრო, რომ მიეღო ზომები ხელფასის გადიდების შესახებ. მართალია დღეს ხელფასი ზოგიერთ შემთხვევაში უდრის საშუალოდ, 1.600 მან., მაგრამ იმავე სტატისტიკურ განყოფილების გამოანგარიშებით, თუ მივიღებთ იმ ფასებს, რომელიც არის ბაზარზე, გამოდის, რომ ამ ხელფასით თუ მაგ. ოჯახში ოთხი სულია, მას შეუძლია იყიდოს დღეში ორი გირვანქა პური თითო სულზე ნახევარი გირვანქა. 4 გირვანქა მჭადი და 3/4 ლობიო და კვირაში ორჯერ ხორცი, ისიც 2 გირვანქა. ისე, რომ მუშის ფიზიკური არსებობისთვის ეს ხელფასი იმდენად მცირეა, რომ შეუძლებელი იყო მისი უყურადღებოთ დატოვება და აი, შრომის სამინისტრო ითხოვს ხელფასის გადიდებას, მაგრამ, რადგანაც ჩვენი ფინანსიური მდგომარეობა მეტად კრიტიკულია შრომის სამინისტრომ მომჭირნეობა გამოიჩინა, შესაძლებლად დაინახა ჯამაგირების გადიდება მხოლოთ 40 პროც. ეს მომატება მეტად მცირეა, მაგრამ თუ შესაძლებელი შეიქნა 50 მილიონის გამოყენება საქონლის შეძენა და მოწოდება, მაშინ დროებით მაინც მუშა-მოსამსახურეები, ასე ვთქვათ სულს მოიბრუნებენ. დარწმუნებული ვართ, ჩვენი მუშები ანგარიშს გაუწევენ ამ მდგომარეობას და დროებით დაკმაყოფილდებიან ამ მცირე მომატებით.

ეს დეკრეტი განიხილა სახელმწიფო კონტროლმა მას არაფერი აქვს საწინააღმდეგო, რომ მომატებულ იქნას 40 პროც. არსებულ ჯამაგირებზე. არაფერი აქვს საწინააღმდეგო ფინანსთა მინისტრსაც. საფინანსო საბიუჯეტო კომისიამაც განიხილა ეს დეკრეტი, თავის მხრივ ადასტურებს და შემოაქვს დამფ. კრებაში მისაღებად და დასადასტურებლად.

დეკრეტით 40 პროც. დიდდება არსებული ჯამაგირი; მაგრამ ამ ჯამაგირებში შედის არა ის ძირითადი ჯამაგირები რომელიც არსებობდა ამ დამატების წინ, არამედ ნაანგარიშებია ყველა ის დამატებებიც, რომელიც მიუღია დამფ. კრებას, ამას დაემატება - 40 პროც.

დეკრეტში მოხსენებულია ზოგიერთი დაწესებულება, რომელზედაც არ ვრცელდება ეს მომატება. იმ მოსაზრებით, რომ არის ზოგიერთი სახელმწიფო დაწესებულებანი, სადაც შეუძლებელი იყო მოსამსახურეების დაკმაყოფილება მარტო 40%25 მომატებით.

იყო ზოგიერთი დაწესებულებები, სადაც, როცა წინად მომატება იყო დამფუძნებელ კრების მიერ მიღებული, მაშინ ეს დარგი თითქმის დავიწყებული შეიქნა ამ მხრივ.

მაგალ. ერთ დაწესებულებაში, რომ მოსამსახურე ღებულობს 1000 მანეთს, მეორე ადგილას იმავე თანამდებობის მოსამსახურე ღებულობს გაცილებით ნაკლებს.

ცხადია ასეთ შემთხვევებში, საჭიროა მოემატოს არა 40 პროც., არამედ მეტი. იგივე ითქმის რკინის გზის ზოგიერთ მოსამსახურებზედაც, განსაკუთრებით სპეციალისტებზე. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ჩვენს რესპუბლიკაში ნაკლებად მოიპოვება სპეციალისტები და ვინც მოიპოვება იძულებული არის თავისი სამსახური დასტოვოს, იმიტომ, რომ კერძო სამსახური მეტს იძლევა ვიდრე რესპუბლიკის დაწესებულებანი. ამით აიხსნება ის, რომ ზოგიერთ ადგილებზე დღემდის ვერ უშოვიათ შესაფერი სპეციალისტები, რადგან არსებულ ჯამაგირზე არავინ თანხმდება. ამას მიაქცია ყურადღება უწყებამ, შრომის სამინისტრომ, გაიზიარა საბიუჯეტო კომისიამაც და საჭიროდ დაინახა, ამგვარ შემთხვევებში ჯამაგირები გადიდებულ იყოს არა 40 პროც. არამედ ზედმეტად. რომ ამ მიზეზების გამო არ ქონდეთ სურვილი ჩვენი რესპუბლიკიდან სხვაგან გადასვლისა ან კერძო სამსახურში შესვლისა.

ამიტომ ეს უწყება და აგრეთვე ზოგი კიდევ სხვა გამოყოფილია და მათ შესახებ არის ცალკე დეკრეტი. თუ რამდენად იზრდება ხელფასი სხვა და სხვა უწყებაში ეს მოგხსენდებათ მაშინ, როცა დეკრეტის მუხლობრივ განხილვაზე გადავალთ.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? სიტყვა არავის სურს. გსურთ თუ არა მუხლობრივ განხილვაზე გადასვლა? წინააღმდეგი არავინ არის. გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე, გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი. .

მომხსენებელი ურატაძე. (კითხულობს დეკრეტს მუხლობრივ. დეკრეტი მიღებულია ზოგიერთ შესწორებით და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის ბ-ნ გიორგაძეს.

დეკრეტი რესპუბლიკის ლაშქრის ჯამაგირის მომატებისა.

გრ. გიორგაძე. (ს.-დ.) ეს დეკრეტიც შეეხება ჯამაგირების მომატებას, სამხედრო უწყებას: ოფიცრებს და ჯარის კაცებს. ახლანდელი ჯამაგირები თქვენ დააწესეთ ივნისში. ეს ჯამაგირები ამგვარად შეგიძლიათ წარმოიდგინოთ: სულ დიდი ჯამაგირი არის 3000 მან. მინიმალური კი უმცროს ოფიცრებს 1200 მან., მორიგ ჯარის კაცებს კი აძლევენ 50 მან. მათ კი ვინც ვადის გარეშე მსახურობს მეტი ჯამაგირი ეძლევათ. დღევანდელ პირობების მიხედვით, რომელიც გამოიხატება იმაში, რომ ცხოვრება ძლიერ გაძვირდა, და მეორე, თუ მივიღებთ მხედველობაში, რომ როგორც ჯარის კაცები, ისე სამხედრო მოხელეები ჩვენ მეზობელ რესპუბლიკებში გაცილებით უკეთესად არიან უზრუნველყოფილნი, ჩვენ იმ დასკვნამდე მივალთ, რომ არსებული ჯამაგირები ძლიერ მცირეა. ამიტომ სამხედრო სამინისტრომ წარმოადგინა ეს დეკრეტი და მოითხოვს მოემატოს ოფიცრებს და ჯარის კაცებს 50 პროც. იმაზე, რაც ახლა აქვთ და უმცროს ოფიცრებს დაენიშნოს 2.000 მან. აგრეთვე ჯარის კაცებს უნდა გაუდიდდეს ჯამაგირი. იმის მიხედვით, რომ ულუფას ღებულობენ, ჯამაგირის ნაცვლად 50 მანეთი უნდა მიეცეთ 100 მან. ეს შეეხება იმ ჯარის კაცებს, რომლებიც ვალდებულნი არიან იმსახურონ. საბიუჯეტო კომისიამ განიხილა ეს დეკრეტი და მიიღო ისე, როგორც იგი უწყებამ წარმოადგინა და თავის მხრივ შუამდგომლობს დამ. კრების წინაშე ეს დეკრეტი განხილულ და მიღებულ იქნეს.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის მომხრე დეკრეტის მუხლობრივად განხილვის? წინააღმდეგი არავინაა. გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე.

გრ. გიორგაძე. (კითხულობს პირველ მუხლს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა მეორე მუხლის შესახებ? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის წინააღმდეგი? წინააღმდეგი არავინაა. პირველი მუხლი მიღებულია. მე-2 მუხლი.

გრ. გიორგაძე. (კითხულობს მეორე მუხლს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა მეორე მუხლის შესახებ? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის წინააღმდეგი მეორე მუხლისა? წინააღმდეგი არავინაა. მეორე მუხლი მიღებულია.

გრ. გიორგაძე. (კითხულობს მესამე მუხლს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა მესამე მუხლის შესახებ? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის წინააღმდეგი მესამე მუხლისა? წინააღმდეგი არავინაა. მესამე მუხლი მიღებულია. ვინ არის საერთოდ წინააღმდეგი მთელი დეკრეტისა? წინააღმდეგი არავინაა, დეკრეტი მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას. შემდეგი მომხსენებელი ბ-ნი იმნაიშვილი.

დეკრეტი სამუსლიმანო საქართველოს საქველმოქმედო საზოგადოებისათვის დახმარების აღმოსაჩენად 1.115.565 მ. გადადებისა.

ნ. იმნაიშვილი. სამუსლიმანო საქართველოს საქველმოქმედო საზოგადოებას მიუმართავს „საქართველოს საქველმოქმედო საზოგადოებისათვის“ თხოვნით, რათა ამ უკანასკნელმა გაუწიოს მას დახმარება იმ ხარჯების დასაფარავად, რომელიც აქვს „სამ. ს. საქვ. საზ.“ იქ არსებულ სკოლების, პანსიონის და საქველმოქმედო საზოგადოების კანცელარიის შესანახავად.

ამ უკანასკნელ დროს განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევენ სამუსლიმანო საქართველოში ჩვენი მტრები კულტურულ მუშაობას. ისინი აღდგენენ იქ ძველ სკოლებს, ხსნიან ახალს და ყოველივე ამას შვრებიან იმ მიზნით, რომ ეს დაუპირდაპირონ იქ საქველმოქმედო საზოგადოების კულტურულ მოღვაწეობას. ამით ისინი ხელს უშლიან იმ იდეის ცხოვრებაში გატარებას, რომელიც გამოიხატება სამუსლიმანო საქართველოს დედა-საქართველოსთან გაერთიანებაში. ჩვენი მტრების მუშაობას რომ ჩვენი საკუთარი მუშაობა დაუპირდაპიროთ, საჭიროა სათანადო დახმარება გაუწიოთ სამუსლიმანო საქართველოს საქველმოქმედო საზოგადოებას იმ დიდ კულტურულ მუშაობისთვის, რომელსაც ის აწარმოებს. ის ხარჯები, რომლებიც არის გაწეული იქ, ან 1 იანვრამდე საჭირო იქნება ადგილობრივი კანცელარიის, სკოლების და პანსიონის შესანახად, ანაზღაურებულ უნდა იყოს სახელმწიფო ხაზინიდან. ასეთი თხოვნით მიმართეს მათ საქ. საქვ. საზოგადოებას, ამან კი შინაგან-საქმეთა სამინისტროს გადასცა ეს შუამდგომლობა. 1-ლ ოქტომბრამდე ყოველთვიური ხარჯი იყო 93 ათასი მანეთი, 1 ოქტომბრიდან კი ცხოვრების გაძვირების გამო ყოველთვიური ხარჯი ნავარაუდევია 215 ათასი მან. ეს ხარჯები განაწილებულია შემდეგნაირად: (კითხულობს) ეს ხარჯები ნავარაუდევია 1 იანვრამდე 1920 წლისა, სულ გამოთხოვილია 1.115,000 მან. ეს თანხა განიყოფება ორ ნაწილად: პირველი შეეხება იმ ხარჯებს, რომელიც საზოგადოებას გაწეული აქვს 1 ოქტომბრამდე, მეორე კი - რაც ნავარაუდევი არის 1 იანვრამდე 1920 წლისა. ეს პროექტი განხილული იყო სახელმწიფო კონტროლის მიერ, რომელსაც ცოტა მომეტებულად უცვნია 1-ლ იანვრამდე ნავარაუდევი ხარჯები და ის შეუმცირებია 800 ათას მანეთამდე. სახალხო განათლების კომისიამ განიხილა ეს პროექტი და მიზანშეუწონელად დაინახა გამოთხოვილი თანხის შემცირება და სათანადო შუამდგომლობით შევიდა საბიუჯეტო კომისიაში. საბიუჯეტო კომისიამ ეს თანხა უცვლელად დასტოვა და თავის მხრითაც შუამდგომლობს თქვენს წინაშე, რომ ეს პროექტი დეკრეტისა მიღებულ იქმნას და დადასტურებული ის 1.115,000 მანეთი, რომელიც გამოითხოვა საქ. სამ. საქველმოქმედო საზოგადოებამ. საბიუჯეტო კომისია თავის აზრს - სახელმწიფო კონტროლის დასკვნის წინააღმდეგ - ასაბუთებს იმით, რომ ასეთი თანხის გაღება აუცილებელ საჭიროებას შეადგენს, ვინაიდან ჩვენი მტრების მუშაობა სამუსლიმანო საქართველოში ფართე ხასიათს იღებს და ჩვენ მათ მუშაობას უნდა დავუპირდაპიროთ ჩვენი მუშაობა, რაც მომეტებულ ხარჯებს მოითხოვს.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა საზოგადო მსჯელობისთვის? სიტყვის მსურველი არავინაა. ვინ არის წინააღმდეგი, რომ მუხლობრივ განხილვაზე გადავიდეთ? წინააღმდეგი არავინაა. მაშ გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე. გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

მომხსენებელი. (კითხულობს 1-ლ მუხლს).

თავმჯდომარე. აქ სოც.-დემოკრატიული ფრაქციისაგან შემოსულია შესწორება, რომ პირველ მუხლში ჩაემატოს სიტყვები „მთავრობის განკარგულებაში“. ვის სურს ამის შესახებ სიტყვა? სიტყვის მსურველი არავინაა. თქვენი აზრი ბ. მომხსენებელო?

მომხსენებელი. ამ სიტყვების ჩამატება საჭირო არ არის, რადგან ეს თავის-თავად იგულისხმება.

თავმჯდომარე. მე კენჭს უყრი. ვინ არის სოც.-დემ. ფრაქციის შესწორების წინააღმდეგი? არავინ. შესწორება მიღებულია.

ვინ არის პირველი მუხლის წინააღმდეგი? არავინ. მაშ პირველი მუხლი სოც.-დემ. ფრაქ. შესწორებით მიღებული გახლავთ. გთხოვთ წაიკითხოთ მეორე მუხლი.

მომხსენებელი (კითხულობს).

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი? მეორე მუხლიც მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას. სარედაქციო კომისიას ვსთხოვთ საბოლოო ტექსტი ამ დეკრეტისა წარმოგვიდგინოს სხდომის დასრულებამდე.

გაგრძელება მსჯელობისა ერ.-დემ. ფრაქციის შეკითხვაზე.

სიტყვა ეკუთვნის ბ. ვეშაპელს. (ვეშაპელი არ აღმოჩნდა დარბაზში). რადგან ვეშაპელი არ არის, სიტყვა ეკუთვნის ბ. მესხიშვილს შალვას.

შ. მესხიშვილი. (ს.-ფ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! არის ხოლმე სახელმწიფოსათვის იმისთანა დიდმნიშვნელოვანი საკითხები, რომლის წინაშე უნდა მოიხაროს პარტიულმა და პირადულმა თავმოყვარეობამ და საკითხი გადასწყდეს ისე, როგორც ამას მოითხოვს საზოგადოებრივი ინტერესი (რ. არსენიძე: ეს ყოველთვის ასეა!) თუ ყოველთვის ასეა, მე იმედი მაქვს, რომ ამ საკითხის გადაჭრის დროსაც ასე მოიქცევით (არსენიძე: უეჭველათ!).

როდესაც ისეთი ხელშეკრულება იდება, როგორც არის „სიბუნიონ-ლიმიტედთან“ დადებული პირობა, როცა მთელი ჩვენი სავალიუტო ქონება, ყოველივე ის, რაც დღევანდელს პირობებში შეადგენს ჩვენს ეკონომიურ სიძლიერის საფუძველს, ეძლევა მონოპოლიურად კონტრაგენტს, საჭიროა დინჯი და მოფიქრებული ნაბიჯის გადადგმა. რადგანაც საკითხი ეხება სახელმწიფოსათვის მეტის-მეტად მნიშვნელოვან ინტერესებს, შეუძლებელია მთავრობამ ამისთანა კითხვა გადასწყვიტოს დამფუძნებელ კრების დაუკითხავად.

მართალია, ჩვენ არ გვაქვს დაწერილი კონსტიტუცია, მაგრამ მე არ შემიძლიან გავიზიარო ის დებულება, რომელიც მთავრობის წარმომადგენელმა ბ.-ნმა ავალიანმა წამოაყენა. კითხვა იმაში კი არ არის რამდენი ხნით არის დადებული ხელშეკრულება, შეიძლება თავლის დახვეტა მისცეთ ვისმეს 3 წლით, მაგრამ ეს საკონსტიტუციო საკითხი არ იქნება, მაგრამ შეიძლება ერთი, ან ორი თვის განმავლობაში კონტრაგენტს მიანიჭოთ ისეთი უფლება, რომელიც ეხება სახელმწიფოსათვის სამკვდრო-სასიცოცხლო ინტერესებს - ეს კი საკონსტიტუციო საკითხი იქნება.

ამიტომ, რადგან მომავალი ჩვენი კონსტიტუცია, სხვათა შორის, დაეყრდნობა იმ ტრადიციებსაც, რომელთაც ჩვენ შევქმნით, მთავრობას ასეთი კითხვა არ უნდა გადაეწყვიტა დამფუძნებელ კრების დაუკითხავად, ვინაიდგან ამითი იქმნება ნამდვილ დემოკრატიულ წყობილებისათვის მეტის-მეტად არასასურველი პრეცედენტი. ყურადღება რომ არ მივაქციოთ იმ ფორმალურ მოსაზრებას, რომ არსებულის კანონებით მთავრობას უფლება არა აქვს განსაზღვრულ თანხის ზევით მარტო თითონ შეჰკრას პირობა, ზედმოყვანილ პრინციპიალურ დებულების გამო, მთავრობა ზნეობრივად მოვალე იყო დამფუძნებელ კრების დაუკითხავად „სიბუნიონთან“ ხელშეკრულება არ დაედო.

შეიძლება მიპასუხონ, რომ ზოგიერთი კითხვა კომერციულ, ან სხვა რაიმე საიდუმლოებას შეადგენს და არ შეიძლება საჭიროდ მისი განხილვა, მაგრამ ხომ შეეძლო მთავრობას დახურულ კრებაზედ გადაწყვეტა ამ კითხვების, ან დამფუძნებელ კრების სათანადო კომისიებში განეხილათ ეს კითხვები და შემდეგ ფრაქციებს გამოეტანათ თავისი მსჯავრი. მთავრობამ ეს არ მოისურვა და ამან კი ძალიან ცუდ შედეგებამდინ მიგვიყვანა.

საჭიროდ მიმაჩნია თქვენი ყურადღება მივაქციო შემდეგ გარემოებას.

მთავრობას პირდაპირ დაუყენეს კითხვა: რას წარმოადგენს „სიბუნიონ ლიმიტედი“, რუსული საზოგადოებაა იგი თუ ინგლისური?

ამაზედ მთავრობამ ბ.-ნ ავალიანის პირით გვიპასუხა ერთგვარი ინტერნაციონალიზმით, რომ „პასპორტებს არავისა ვთხოვთ და ვინც უნდა იყოს, თუ საქონელს მოგვიტანს ჩვენთვის სულერთია რუსია ის თუ ურიაო“.

ასეთი პასუხი მე პირდაპირ დაუფიქრებლობის შედეგად მიმაჩნია. სახელმწიფო მოღვაწეს არასოდეს არ უნდა ავიწყდებოდეს, რომ იგი სახელმწიფო მოღვაწეა და ერთგვარ კონკრეტიულ პირობებში უხდება მოქმედება. ინტერნაციონალიზმი, რასაკვირველია, კარგია, მაგრამ მე ვამტკიცებ თქვენს წინაშე, რომ დღევანდელ პირობებში, საქართველოს პოლიტიკურ ცხოვრების განმტკიცებისათვის, მისი დამოუკიდებლობის ცნობისათვის, დიდი მნიშვნელობა აქვს ჩვენს ბუნებრივი სიმდიდრით სარგებლობის საკითხის გადაჭრასაც. მართალია, ეს არ არის ერთად ერთი პირობა, მაგრამ, სხვა პირობათა შორის ეკონომიურ საკითხს უჭირავს არა უკანასკნელი ადგილი. თუ ეს ასეა, პოლიტიკური მოღვაწე, რასაკვირველია, პირველად თავის თავს დაუსვამს კითხვას: ვის აძლევს უპირატესობას? და მისცემს მას, ვისგანაც მოელის ეკონომიურ საკითხის გარდა პოლიტიკურ საკითხის გადაჭრასაც. ეს ერთი დებულება, რომ ამის წინააღმდეგ მოყვანა „პასპორტი რა საჭიროაო“ სრულიად შეუწყნარებელია. თუ „სიბუნიონი“ სერიოზული ინგლისური ფირმაა, მაშინ ამისთანა ხელშეკრულებას შეიძლება პოლიტიკური მნიშვნელობაცა ჰქონდეს და ჩვენთვის სრულიად ხელსაყრელი არ არის, თუ „სიბუნიონი“ უცნობისაგან შემდგარი საზოგადოება, რომელიც გუშინ კოლჩაკთან ციმბირში მოქმედებდა, საიდანაც ისინი გამოისტუმრეს, დღეს ჩვენთან აპირებს ხელის მოთბობას და შესაფერ მოღვაწეობისათვის შეიძლება ისევ ციმბირს დაუბრუნდნენ. გულუხვობა რასაკვირველია კარგია, მაგრამ არა ყოველთვის და არა ისეთ ძირითად საკითხებში, როცა ჩვენი ბედ-იღბალი წყდება, ამიტომ მე ვერ გავიგე ის განმარტება, რომელიც მთავრობის წარმომადგენელმა მოგვაწოდა. და, რომ იგი მართალი არ არის, რომ მთავრობაც ისე უნდა უყურებდეს საკითხს, როგორც მე მოგახსენეთ, ეს იქიდანა სჩანს, რომ ბ.-მა ავალიანმა მართალია იქიდან დაიწყო, რომ პასპორტები რა საჭიროა, მაგრამ ხელშეკრულების ბოლო მუხლამდინ, რომ ჩავიდა თვით მიადგა ამ პასპორტებს. ბოლო მუხლში ნათქვამია: თუ ერთი თვის განმავლობაში ინგლისის მთავრობამ ოფიციალურად არ გვაცნობა, რომ „სიბუნიონი“ ინგლისში არსებობს, ხელშეკრულება ძალაში არ შევაო.“ მე გეკითხებით თქვენ - სად არის ლოღიკა? ან პასპორტი საჭირო არ არის, ან იგი მართლაც საჭირო ყოფილა, როგორც ამას ბოლო მუხლი მოითხოვს. ამიტომ მთავრობას უფლება არა ჰქონდა ასეთი სერიოზული ხელშეკრულება დაედო, სანამ მისთვის ნათელი არ იქნებოდა ვისთანა აქვს მას საქმე. თავის პასუხის უშინაარსობის დასაფარავად ბ-მა ავალიანმა პორტფელიდან რამოდენიმე სინამდვილე ამოიღო და იმის დასამტკიცებლად, რომ „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულებაზედ უფრო ცუდი წინადადებებიც იყოვო, ღიმილით ორი ხელშეკრულების პროტესტი წაგვიკითხა. მე არ ვიცნობ არსებითად იმას, რაც ბ-მა ავალიანმა წაიკითხა. ვსთქვათ ის მართალია და წაკითხული პროტესტები მეტის მეტად ცუდებია. განა ეს არგუმენტია? განა შეიძლება „სიბუნიონთან“ ძალიან საზარალო ხელშეკრულების დადება იმითი გაამართლოს მთავრობამ, რომ ამაზედ უფრო ცუდი წინადადება ჰქონდათ მათ?! შეიძლება ავალიანის პორტფელში ბევრი იყოს ძალიან ცუდი პროექტები, მაგრამ განა შეიძლება სერიოზული საკითხების გადაჭრის დროს ამით იხელმძღვანელოს საზოგადო მოღვაწემ? (სოც.-დემ. რეპლიკა: საქმეც იმაშია, რომ შემკითხველები ცუდი ხელშეკრულების მომხრენი არიან!) მე საქმე არა მაქვს შემკითხველებთან, თუ ეგენი უფრო ცუდი ხელშეკრულების მომხრენი არიან, ისევე გავილაშქრებთ ასეთი ხელშეკრულების წინააღმდეგ, როგორც მთავრობის მიერ „სიბუნიონთან“ დადებულ პირობების წინააღმდეგ. მე მსურს მხოლოდ ერთი, რომ მთავრობის მიერ შეკრული პირობა, ვისთანაც არ უნდა იყოს იგი დადებული, სასარგებლო იყოს ჩვენი სახელმწიფოსთვის. თავის მართლება იმითი, რომ შესაძლებელია უფრო ცუდი ხელშეკრულებაო, ჩემთვის მიუღებელია. ეხლა ნება მიბოძეთ თქვენი ყურადღება მივაქციო „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულების შინაარს, ბევრი ხელშეკრულება მინახავს, მაგრამ ამისთანას კი პირველად წავაწყდი. ხელშეკრულება ეხება მთელს სავალიუტო საქონელს, რაც დღეს ჩვენი ერთად-ერთი იარაღია ეკონომიურ ცხოვრების მოსაწყობად და მთელი ეს ქონება გადაცემული აქვს „სიბუნიონს“. არა მარტო ის, რაც დღეს გვაქვს საწყობებში, არამედ ისიც, რაც მომავალში სამონოპოლიოდ უნდა გამოვაცხადოთ. თამბაქოს მონოპოლია უკვე გამოცხადებულია. მოკლე ხანში გამოცხადდება მონოპოლია მატყლის და აბრეშუმის პარკისა. თუ ამას ზედ დაუმატებთ შავქვას, ტყეს, ყოვვლგვარ მადნეულობას, ერთის სიტყვით ყველაფერს, რისი გაზიდვაც კი შეიძლება დღევანდელ პირობებში, დამეთანხმებით, რომ მთელი ჩვენი ქონების გატანის უფლება გადაუციათ „სიბუნიონისათვის“. რა პირობით ხდება ეს? პირობა გახლავთ შემდეგი: შეიძლება „სიბუნიონმა“ გაიტანოს მთელი საქონელი, მაგრამ არავითარი გარანტია არ არსებობს, რომ ისინი სამაგიეროთ რასმეს შემოგვიტანენ. როცა კერძო პირი, ან რაიმე საზოგადოება აპირებდა სავალიუტო საქონლის გატანას, ვინაიდან მთავრობას არ აინტერესებდა მარტო ქაღალდის ფულის დაგროვება, არამედ ხალხისათვის საჭიროა სამაგიერო საქონლის შემოტანა, იყო შექმნილი პირობები, რომელნიც ერთგვარ გარანტიას იძლეოდნენ, რომ საქონელს, მართლაც შემოიტანდნენ. ხელშეკრულებით „სიბუნიონს“ ფაქტიურად მონოპოლია აქვს მინიჭებული საქონლის გატანისა. მართალია ხელშეკრულების ერთ ადგილას ნათქვამია, რომ „გლავნოსნაბს“ აქვს უფლება თითონაც გაიტანოს საქონელი, მაგრამ ეს უფრო იმიტომაა შეტანილი, რომ ძალიან აშკარა არ იყოს „სიბუნიონის“ მონოპოლია. მე თქვენ გეკითხებით, სად არის გარანტია ხელშეკრულების ძალით, ან რა პასუხისმგებლობა აქვს დაკისრებული „სიბუნიონს“, თუ გაიტანა საქონელი და არაფერი შემოგვიტანა. გარანტია არ არის არავითარი და არც რაიმე პასუხისმგებლობა აქვს დაკისრებული.

მე ვეკითხები მთავრობას: რამდენად სერიოზული ფირმაა „სიბუნიონი“? რა თანხა აქვთ მათ? ვინ უდგა სათავეში? როგორია მისი წარსული? რატომ გამოდევნეს იგი ციმბირიდან? (სოც.-დემ. რეპლიკა: თქვით რა გაიგეთ?) თქვენა გქონდათ სჯა-ბაასი ორი თვის განმავლობაში ამ საკითხზედ მე კი მხოლოდ მაშინ შევიტყე, როცა საქმე გათავებული იყო და ხელშეკრულება წავიკითხე. მე რომ შემეკრა ეს პირობა, უეჭველად ყველაფერს შევიტყობდი, სანამ ხელს მოვაწერდი, მაგრამ ვინაიდან ეს თქვენი ნაწარმოებია, თქვენ უნდა გქონდეთ ცნობები და ჩემს კითხვებზედ პასუხი მომცეთ.

ყველა ამ კითხვების შესახებ მთავრობას სათანადო ცნობა არა აქვს და ამისთანა კონტრაგენტს პირობას უკრავს.

საყურადღებოა, რომ „სიბუნიონს“ საქონლის გატანაში მომხდარ ხარჯებში ეძლევა წლიურად 5 პროც., მოგებიდან კი 20 პროც., ასე რომ საქართველოს მთავრობას რჩება 80 პროც. ამგვარად „სიბუნიონი“ მოქმედობს ვითომდა როგორც კომისიონერი, გაწეულ ხარჯებში იღებს 5 პროც. და მოგებიდან 20 პროც. და თითონ კი არავითარ პასუხისმგებლობას არ ეწევა.

მაგრამ უფრო საინტერესოა სად ინახება ის 80 პროც., რომელიც სახელმწიფოს ეკუთვნის. ეს თანხა შეტანილი უნდა იყოს „სიბუნიონის“ ბანკში ჩვენს მიმდინარე ხარჯზე (სოც.-დემ. რეპლიკა: ვის სახელზედ შეაქვთ მიმდინარე ხარჯი?) ბავშვმაც კი იცის თუ ჩვენს მიმდინარე ხარჯზედ იქნება შეტანილი ფული იგი იქნება ჩვენს სახელზედ.

კითხვის სიმძიმე სრულიად ამაში არ გახლავთ. თუ მთავრობას საზღვარგარედ ჰქონდეს ვალიუტა, რატომ ფული არ შეგაქვთ ინგლისის ბანკში, ან ლიონის კრედიტში. ან სხვა ამგვარ დაწესებულებაში, რომელთა რეპუტაცია ცნობილია და თქვენ ყოველთვისა გაქვთ გარანტია, რომ ფული არ დაგეკარგებათ.

როცა მოგების 80 პროც. სტოვებთ „სიბუნიონის“ ბანკის ხელში, იცით თუ არა რამდენად სერიოზულია ეს ბანკი? ერთიც ვნახოთ „სიბუნიონის“ საქმეები ცუდად წავიდა და მიღებული ვალდებულების განაღდება შეაჩერა, რა მოუვა მაშინ ჩვენს 80 პროცენტს? ვისგან მიიღებს სახელმწიფო ამ ფულს? ვინ არის პასუხისმგებელი?

ეს ალბად ჩვენს მთავრობას და მათ, ვინც ეს ხელშეკრულება დასდო გულუხვობით მოუვიდათ. 5 პროც. ხარჯებისაგან, 20 პროც. მოგებიდან, მაგრამ, რომ „სიბუნიონს“ გული არ დასწყვეტოდა 80 პროც. იმათვე ბანკში დასტოვეს (გვაზავა: ბანკი არ არის?) მით უარესი ხელშეკრულების ავტორებისათვის. საქონლის გატანის შემდეგ, თუ „სიბუნიონმა“ კეთილ-ნება და სამაგიეროდ რამე შემოგვიტანა, შემოტანილ საქონელზედაც 15 პროც. იგებენ. ჩვენი ფულით იყიდიან საზღვარგარედ საქონელს, დაბრუნდებიან და 5 პროც. და 20 პროც. გარდა კიდევ 15 პროც. გვართმევენ. (კედია: ძალიან კარგი ხელშეკრულებაა!) ამგვარად ჩვენ თუ დავთვლით რამდენ პროცენტს იგებენ, დავრწმუნდებით, რომ მოგება აუარებელია, და ვერავითარი მათემატიკოსი ვერ დამიმტკიცებს, რომ ეს ასე არ არის. (ნიკოლაძე: თავნი?) თავნიც იმათ ხელშია (სიცილი).

ეს გახლავთ ეკონომიური და ფინანსიური პოლიტიკა, ამაში გამოიხატება ჩვენი სახელმწიფოებრივი გამჭრიახობა! არ ვიცით არსებობს თუ არა კონტრაგენტი, ამის გასაგებად თვით ხელშეკრულებაში ერთი თვის ვადასა ვდებთ, რამდენად სანდო არის კონტრაგენტი, თუ კი იგი არსებობს, და ამისდა მიუხედავად ვაძლევთ მთელი ჩვენი ქონების გატანის მონოპოლიურ უფლებას, ჩვენი ფულით, ჩვენის გადასაზიდავ საშუალებით გააქვთ საქონელი, ჩვენი ფული რჩება მათ ხელში, ჩვენივე ფულში ჩვენვე გვართმევენ სარგებელს და თუ პირობა არ შეასრულეს არავითარ პასუხისმგებლობას არ ვაკისრებთ. მთელი უფლება აქვს კონტრაგენტს და მთელი მოვალეობა საქართველოს მთავრობას.

თანახმად მე-5 მუხლისა, როგორც კი მოგვივა ცნობა, რომ ინგლისში არსებობს „სიბუნიონი“, ისინი მოგვთხოვენ საქონელს და ჩვენ დაუყოვნებლივ უნდა მივაწოდოთ. თუ დროზედ არ მივაწოდეთ ჩვენ ვიხდით მთელს ზარალს და იმათი პასუხისმგებლობა კი მხოლოდ იმაშია, რომ ჩვენის საქონლით და ფულით ჩვენვე გვაძრონ ტყავი. ამიტომ მოგახსენეთ წეღან, რომ ამისთანა ხელშეკრულებას პირველად წავაწყდი მეთქი.

მე-14 მუხლში სწერია, რომ საქონლის დაზღვევა სავალდებულოა, მაგრამ ვინ უნდა დააზღვიოს? (რეპლიკა: წაიკითხეთ მეორე მუხლი!) დიახ, სწორედ ამ მეორე მუხლიდანა სჩანს, რომ „სიბუნიონი“ იბრუნებს უკან საქონლის დაზღვევისათვის საჭირო თანხას და ამაშიაც 5 პროც. გვახდევინებს.

იცით თუ არა, ბ.-ბო, რომ უკვე „სიბუნიონთან“ ხელშეკრულების დადებამ საქართველოს მთავრობის მიერ დიდი სარგებლობა მოუტანა „სიბუნიონს“, რადგანაც კერძო პირები, ვისაც საქონელი აქვთ და ხელშეკრულების ძალით კი სავალიუტო საქონლის გარდა სხვა საქონლის გატანაც შეიძლება, „სიბუნიონს“ ერთგვარ ქრთამს აძლევენ, ჩვენი საქონელი გაიტანეთო და ყველაფერი ეს ხარჯად ჩვენ დაგვაწვება (ხმაურობა. თავმჯდომარე ზარს რეკავს). ჩემი სიტყვა დიდ აღშფოთებას იწვევს თქვენში; მაგრამ სჯობია ჩემმა სიტყვამ აგაშფოთოთ თქვენ, ვიდრე. თქვენმა საქმემ აღმაშფოთოს მე და ყოველივე შეგნებული საქართველოს მოქალაქე.

საჭიროა ხაზი გაუსვა კიდევ შემდეგს.

მეორე ოპერაციის დროს, როცა „სიბუნიონი“ ამხანაგად უხდება საქართველოს მთავრობას საქონლის გატანაში და შემოტანაში, „სიბუნიონი“ იძლევა 5 მილიონ გირვანქა სტერლინგს თანამედროვე ვალიუტით, ეს დაახლოვებით ოთხი მილიარდი მანეთია და ამის მეოთხედი ვალდებულია გამოიღოს საქართველოს მთავრობამ, ესე იგი ერთი მილიარდი მანეთი.

დამფუძნებელ კრების დაუკითხავად არც სამინისტროს და არც მთავრობას არ შეუძლიან ერთი მილიარდი მანეთი გაიღოს. ეს არის დამფუძნებელ კრების საბიუჯეტო უფლების დარღვევა. ეს არის ძირითადი საკონსტიტუციო საკითხი.

ვსთქვათ ხელშეკრულება ძალაში შევიდა და „სიბუნიონმა“ გამოიღო 3 მილიარდი მანეთი. ხომ ვალდებული ხართ თქვენ, თანახმად ხელშეკრულობისა, ერთი მილიარდი გაიღოთ? მე ვეკითხები მთავრობას, ვინ მისცა მას ეს კრედიტი? და თუ კრედიტი არა გაქვთ, საიდან გაიღებთ ფულს? მაშასადამე უნდა სთხოვოთ კრედიტი დამფუძნებელ კრებას. ხომ აქვს უფლება დამფუძნებელ კრებას უარი გითხრათ ამ კრედიტის გახსნაში, რასაკვირველია, თუ იმისი იმედი არა გაქვთ, რომ რაც უნდა არ ჩაიდინოთ, რაკი უმრავლესობა თქვენია, ყველაფერს დაგიდასტურებენ (კედია: საიდან მისცემენ?) ამაზედ უნდა ივალალოს ფინანსთა მინისტრმა. რა მდგომარეობა შეიქმნება მაშინ? ამრიგად მთავრობამ დაარღვია დამფუძნებელი კრების საბიუჯეტო უფლება, როცა მის დაუკითხავად აიღო ვალდებულება ერთი მილიარდი მანეთის გაღებისა.

ამ წმინდა საკონსტიტუციო საკითხის გარდა მინდა მიგითითოთ ერთ გაუგებრობაზედაც, რომელიც დამართვია ხელშეკრულების ავტორებს. როცა „სიბუნიონს“ გაჰქონდა საქონელი და ყველა ხარჯს ეწეოდა თითონ, მოგებიდან ის იღებდა 20 პროც. როცა საქართველოს მთავრობა ფულის ერთი მეოთხედით ეხმარება „სიბუნიონს“, მას მიაქვს მოგების 30 პროც. წინანდელ 20 პროც. მაგიერ. ასე, რომ მთავრობას, რომ ეკისრა ყველა ხარჯის 50 პროც. ალბათ „სიბუნიონი“ მოგების 50 პროც. წაიღებდა. სად არის აქ ლოღიკა, ან წინდახედულება? ვინ ადგენდა ასეთ ხელშეკრულებას, ვერ წარმომიდგენია (რეპლიკა ს.-დ. თქვენ არ შეგიდგენიათ!) დიახ, არც შემიდგენია და ამისთანა ხელშეკრულებას არც შევადგენ. (ურატაძე: თქვენ ხართ შეუდარებელი!) თუ თქვენთვის ლოღიკის ქონა და ცოტაოდენი წინდახედულება მიუწდომელი იდეალია, დიახ მე შეუდარებელი ვარ.

მოქალაქენო! მე იმიტომ დავიწყე სიტყვა იქიდან, რომ სერიოზული კითხვები არ უნდა გადააქციოთ პარტიული თავმოყვარეობის საკითხად, რომ როცა დამფუძნებელ კრების წევრი გეუბნებათ, რომ დარღვეულია სახელმწიფო ინტერესები, თქვენ უნდა დამიმტკიცოთ, რომ მე ვცდები და ჩემს სიტყვას უკანვე წავიღებ.

მე სიტყვას აღარ გავაგრძელებ და მოკლედ მოვჭრი ჩემს მთავარ დებულებებს: მთავრობა ვალდებული იყო დაჰკითხებოდა დამფუძნებელ კრებას, როდესაც ხელშეკრულებას სდებდა საქართველოს დღევანდელ სიმდიდრის შესახებ და ამით სწყვეტდა ჩვენს ეკონომიურ პერსპექტივას. მთავრობას თავის მოქმედებით არ უნდა შეექმნა პრეცედენტი, რომ დამფუძნებელ კრების დაუკითხავად გადაეწყვიტა ასეთი დიდმნიშვნელოვანი საკითხი. რადგანაც საკითხს ჩვენი სიმდიდრით სარგებლობა, აქვს გარდა ეკონომიურის, პოლიტიკური მნიშვნელობაც და იგი ერთი საშუალებთაგანია საქართველოს დამოუკიდებლობის განმტკიცებისა, მთავრობა მოვალე იყო კბილი გაეშინჯა კონსტიტუციისათვის და არ შეჰკროდა პირობით ისეთ საზოგადოებას, რომლის ვინაობა კარგად არ იცის და არც იცის რამდენად სერიოზულია ეს საზოგადოება. ხელშეკრულებით მთელი ვალდებულება აწევს საქართველოს მთავრობას და ყველა უფლება აქვს კონტრაგენტს. ხელშეკრულებით არავითარი გარანტია არ არსებობს, რომ კონტრაგენტი შეასრულებს პირობას და თუ არ შეასრულებს, რომ ჩვენი ინტერესები იქნება უზრუნველყოფილი. ხელშეკრულება თავის შინაარსით მეტად საზარალოა სახელმწიფოს ეკონომიურ ინტერესებისათვის, მთავრობამ გადაამეტა თავის უფლებას და შელახა დამფუძნებელ კრების საბიუჯეტო უფლება.

მოქალაქენო! თუ თქვენ მართლა იხელმძღვანელებთ სახელმწიფოებრივი ინტერესებით და არ გაგიტაცებთ პარტიული თავმოყვარეობა და ჟინი, მე დარწმუნებული ვარ თქვენ არ დაადასტურებთ ამ თქვენთვის დამღუპველ ხელშეკრულებას. (არსენიძე: ჩვენთვის?) უკაცრავად, საქართველოსთვის (ტაში).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ვეშაპელს.

გრ. ვეშაპელი. (ნაციონ.) ბატონებო! სამწუხაროდ მე გამომრჩა ნაწყვეტი შეკითხვის გარშემო ატეხით კამათისა და ამიტომ შეიძლება ზოგი რამ გამომრჩეს ჩემ სიტყვაში და ზოგი რამ, რაც აქ უკვე ნათქვამი იყო, მე კვლავ გავიმეორო. მაგრამ მე ვფიქრობ, რომ ეს ისეთი დიდმნიშვნელოვანი საკითხია, რომ გამეორებაც საჭირო იქნება ამ საკითხის ასე თუ ისე გადაჭრისათვის.

მე მასალად მაქვს ფინანსთა მინისტრის ამხანაგის, ბატონ პროფესორ ავალიანის სიტყვა, რომელიც მან წარმოსთქვა დამფუძნებელ კრებაზე, იმ რედაქციით, როგორც ეს მოთავსებული იყო სოც.-დემ. ორგანოში „ერთობაში“, სადაც ხშირად თანამშრომლობს იგი; ვფიქრობ ამიტომ, რომ ეს ვარიანტი სანდო არის.

ბატონ ავალიანის სიტყვაში სამი მთავარი საკითხია წამოყენებული, რომლითაც იგი თავსაც იმართლებს და მეორე მხრით აყვედრის მათ, ვინც კრიტიკა გაუწია მთავრობის მიერ დადებულ ხელშეკრულებას.

პირველი საკითხი ასე ვთქვათ უფლებრივი საკონსტიტუციო ხასიათის არის: ქონდა თუ არა მომარაგების სამმართველოს, ან მთელ მთავრობას ერთად უფლება, შეეკრა ისეთ ხასიათის ხელშეკრულება, რომელიც ძირიანად ეხება მთელ საქართველოს ეკონომიურ მდგომარეობას და მომავალს? ბატონი პროფესორი უპასუხებს შემკითხველებს, რომ ხელშეკრულება მოკლე ვადით არის შეკრული და ამიტომ ამისი უფლება ქონდა მთავრობასაო. ასეთი საბუთებით გამართლება მთავრობის მოქმედებისა ყოვლად შეუძლებელია. ჯერ ჩვენში არავითარი კონსტიტუცია არ დაწერილა, მაგრამ კიდევაც რომ დაიწეროს ასეთ აზრებს არ ექნება შიგ ადგილი. ვინაიდან თუ მივიღებთ მხედველობაში ჩვენ პარლამენტარულ ქვეყნებს, ისეთ პარლამენტარულ ქვეყანასაც კი, როგორიც რუსეთი იყო, იქ მთავრობასაც კი არ შეეძლო დაედვა რაიმე ხელშეკრულება ეკონომიურ ნიადაგზე, თუ ეს ხელშეკრულება განსაზღვრულ ზომას თანხისას აღემატებოდა. და განა საქმე მარტო ვადაზეა? თქვენ უნდა იცოდეთ, რომ საქმე ვადაზე კი არაა, არამედ თანხმობაზეა! რუსეთის მთავრობას არ ქონდა უფლება ხელშეკრულების დადებისა განსაზღვრულ თანხის ზევით, თუ ამას არ განიხილავდა წინასწარ სათათბირო, ან თუ ეს არ მოხსენდებოდა უზენაეს უფლების გამომხატველს - მეფეს; ჩვენში, მოგეხსენებათ, სათათბიროც და უზენაესი უფლებაც მიკუთვნებული აქვს დამფუძნებელ კრებას და თავის თავად ცხადია, რომ ასეთი ხელშეკრულება, რომელიც ერთიანად შეიცავს საქართველოს მთელი სიმდიდრის გაყიდვას და უცხოეთში გატანას, რომ მის მაგიერ შემოვიტანოთ სამაგიერო საქონელი, აი ასეთი გრანდიოზული ხელშეკრულების დადება, როგორ შეუძლია, როგორც მთავრობას, ან რომელიმე სამინისტროს ცალკედ აღებულს? განა მარტო ვადა სწყვეტს საკითხს? განა მარტო ვადაზეა ყველაფერი დამოკიდებული?

აქ ვადას კი არ უნდა მივაქციოთ მთავარი ყურადღება, არამედ იმას თუ თანხის, როგორ ფარგლებში ტრიალებს ეს ხელშეკრულება; მაგრამ რასაკვირველია, რომ ისეთმა ფრაქციამ, რომელმაც ძირში ჩაკლა და მოსპო სახე პარლამენტარიზმისა და რომელმაც უკანასკნელი თავის კაბინეტში გადაიტანა, ეს გრანდიოზული საკითხიც ამ კაბინეტში გადაწყვიტა ჩუმად და მალულად? მე ვაცხადებ, რომ ასეთი ხელშეკრულება არ შეუძლია დადვას არც ერთ მთავრობას, რომელიც ოდნავად მაინც გრძნობს პასუხისმგებლობას პარლამენტის წინაშე და მით უფრო პარტიულ მთავრობას. (რეპლიკა: არჩევნები?).

არჩევნები თქვენ უფრო გაშინებთ და გაწუხებთ. ეს იქიდანაც სჩანს, რომ ყოველდღე ითვლით თუ რამდენი ხმები მიიღო სოციალისტებმა საფრანგეთში. თქვენ არ წერდით გაზეთში, რომ იტალიაში სოციალისტებმა გაიმარჯვესო, მაგრამ ესეც ტყუილი გამოგადგათ, აღმოჩდა, რომ მესამედი გაუყვანიათ მხოლოდ.

არის კიდევ ერთი მოსაზრება. თუ მთავრობას ასეთი ხასიათის ხელშეკრულების დადება შეუძლია უცხო ფირმასთან დამფუძნებელ კრების დაუკითხავად, რატომ არის, რომ ხანდახან რაიმე ხელშეკრულებებს წარმოადგენენ განსახილველად, მაგალითად ფინანსიურ კომისიაში, სადაც არიან ყველა ფრაქციების წარმომადგენელნი? რით უნდა ავხსნათ მაგალითად, თუ გინდ ასეთი მაგალითი, რომ ექსპორტის პირობა, რომელიც შეეხებოდა შავ-ქვის სააქციონერო საზოგადოებას, მრავალჯერ იყო მოხსენებული ამ აზრით: ამბობდნენ გვინდა მოვისმინოთ ფინანსიურ კომისიის შეხედულება და აზრი ამ საკითხზეო, და იგი შეუფარდოთ მთავრობის შეხედულებასო. შავი ქვა ხომ ნაწილი არის მხოლოდ სამონოპოლიო საქონლისა? (რეპლიკა: რამხელა?) იმოდენა ნაწილი, რამდენი ნაწილიც თქვენ ხართ მაგალითად მთელი საქართველოს ხალხისა. (არსენიძე: შავი ქვა - ეხლა ოქრო არის!) შეიძლება თქვენ მოგწონთ შავ ქვასთან შედარება! აი ბატონებო! თუ იმ ფინანსიურ კომისიაში შავი ქვის მონოპოლიის, საკითხის გარჩევა მოხდა, მაშ რატომ ეს ხელშეკრულებაც არ გავიდა და არ გაირჩა.

წინასწარ ფინანსიურ კომისიაში? ეს ხელშეკრულებაც ხომ სამონოპოლიო საქონელს შეეხება? განსხვავება აქ იმაშია, რომ იქ იყო მხოლოდ ერთი სამონოპოლიო საქონელი, აქ კი ყველა საქონელია ნავარაუდევი და არა მარტო შავი ქვა. მე ასეთ მოვლენას ავხსნი იმ გარემოებით, რომ პირველ შემთხვევაში საკითხი ეხებოდა საქართველოში მომქმედ საზოგადოებას. ასეთ შემთხვევაში, კი ძნელი იყო რასაკვირველია საკითხის პირდაპირ კაბინეტში გადატანა, ისე, რომ ჯერ იგი წინასწარ არ ყოფილიყო გატარებული დამფუძნებელ კრებაში. არის ერთგვარი ტენდეცია, რომლითაც ხელმძღვანელობს ჩვენი მთავრობა. ხელშეკრულება უფრო იოლად იწერება და მისი გატარება შეიძლება ჩუმად და მალულად, თუ როდესაც იგი ეხება არა საქართველოში მომქმედ ძალებს, არამედ უცხოეთიდან ჩამოსულებს, რომელთა ეროვნების გამორკვევაც კი ძნელი ხდება ჩვენთვის. განსაკუთრებით იოლად იწერება ასეთი ხელშეკრულებები, როდესაც ჩვენში გამოდიან რუსის ებრაელები. აი, მაშინ უფრო იოლია კომბინაციების კაბინეტში გადატანა და დამფუძნებელ კრების გვერდის ახვევა, იმიტომ, რომ არ მოიპოვება მტკიცე კავშირი ჩამოსულ რუსის ებრაელთა და ადგილობრივ მცხოვრებთა შორის (ს. ჯაფარიძე ადგილიდან: ამ ტრიბუნის ღირსებას არ შეეფერება მთელი ხალხის შეურაცყოფა! ხმაურობა ზარი). თქვენ რა გაწუხებთ, ბატონო, მე არ ვიცი. თუ რამე გაწუხებთ, როგორც კი გავათავებ ჩემ სიტყვას, გამობრძანდით და თქვით და მეც გაგცემთ პასუხს, ყოველ შემთხვევაში თქვენს პარტიას ახსოვს ჩემი პასუხი (ჯაფარიძე: რა პასუხი?), მოიგონეთ კაჩუხოვის პროცესი და გაჩუმდით.

მეორე საკითხი არის საკითხი ეროვნული ეკონომიური პოლიტიკის წარმოებისა. ბ. მინისტრის ამხანაგმა ავალიანმა ბრძანა, რომ ჩვენთვის სულ ერთია: რუსი იქნება, თათარი, ინგლისელი თუ ქართველიო, ოღონდ კი საქონელი მოგვიტანოსო. მე მგონია, რომ ასეთი ეკონომიური პოლიტიკის წარმოება შეიძლება არა ეროვნულ სახელმწიფოში, როგორიც არის ჩვენი სახელმწიფო, ისეთ სახელმწიფოში, როგორიც იყო სეიმის დროს, გასაგები იქნებოდა. დღეს კი ასეთი პოლიტიკა ჩვენთვის მიუღებელია.

ჩემის აზრით სულ ერთი არ არის თუ ვისთან ვდებთ ხელშეკრულებას, რომელიც შეეხება საქართველოს შემოსავალს და გასავალს. თავის-თავად ცხადია, რომ თუ თანასწორი პირობები არის საქართველოს და უცხო სახელმწიფოების მოქალაქეთა მიერ წარმოდგენილი, მაშინ საქართველომ უპირატესობა აუცილებლად ქართველ მოქალაქეს უნდა მიანიჭოს. (სოც.-დემოკრ. სკამებიდან: ეს ასეც არის. მაგრამ თანასწორი პირობები არ იყო). მე ვსთქვი, თუ თანასწორი პირობები იქნება მეთქი, მაგრამ ჩვენ გვეუბნებიან, რომ თანასწორი პირობები არ არისო. ბ. მინისტრის ამხანაგმა ავალიანმა შეადარა ერთმანეთს ხელშეკრულებები და სთქვა: ჩვენ გვქონდა წინადადება, სადაც ქართველ ვაჭართა ჯგუფი ჩვენგან მოითხოვდა 22 პროც., „სიბუნიონი“ კი გვთხოვდა მხოლოდ 20 პროც. მოგებიდანო. ბოლოს და ბოლოს თურმე მარტო 2 პროცენტში ყოფილა საქმე. 2 პროცენტია განსხვავება.

ახლა მე თქვენ გეკითხებით, რა უფრო ხელსაყრელი იყო ეროვნული პოლიტიკისათვის, 2 პროცენტის განსხვავების მიუხედავად ქართველებთან შეგეკრათ ხელშეკრულება, თუ ის, რომ ისეთ უცხო ფირმასთან დაგედვათ პირობა, რომლის მისამართიც არ იცით და ეხლა ეძებთ. სხვა რომ არა იყოს, ჩვენი ხალხის ანდაზა ლაპარაკობს: „ლუკმა გავარდეს, ჯამში ჩავარდესო“. (სიცილი. ისმის ხმები: ეს ჯამია თქვენ რომ გაწუხებთ!) თუ გნებავთ, კიდევ სხვა ანდაზაც არის ჯამზე: „ავი ძაღლი არც თვითონ ჭამს და არც სხვას აჭმევსო“ (სიცილი).

თქვენ ყოველთვის ცდილობთ, რასაკვირველია, პარტიული მოსაზრებით, სახელი გაუტეხოთ საქართველოს ბურჟუაზიას, თქვენ ამბობთ, რომ ის სუსტია, არ არის სანდო და სხვა. მე ეხლა ვლაპარაკობ არა როგორც ბურჟუაზიის წარმომადგენელი, მე, ამ მხრივ სრულიად თავისუფალი ვარ. თქვენ საქართველოს ბურჟუაზია არ მიგაჩნიათ სანდოთ და აქედან ის დასკვნა გააკეთეთ, რომ ჩვენში ყოველგვარი კომერციული ხასიათის საქმე რუს ებრაელებმა უნდა გააკეთონო. განა 2 პროცენტით მეტის მოთხოვა საკმარისი იყო იმისათვის, რომ უპირატესობა რუსის ურიების ფირმისათვის მიგენიჭებიათ?

ამ უკანასკნელ ხანებში თქვენ შემთხვევა გქონდათ დაგეჭირათ და ციხეში ჩასმით დაგესაჯათ ერთი ქართველი კაპიტალისტი. ახლა ხომ ამის საშუალება არ გექნებათ „სიბუნიონთან“, განა არ სჯობდა, რომ ეს უფლება თქვენთვის დაგეტოვებინათ და ისეთ ხალხთან შეგეკრათ ხელშეკრულება, რომელთა ცოლ-შვილი და ქონება საქართველოს ტერიტორიაზე იმყოფება? წარმოვიდგინოთ, რომ გემები დაიღუპა, ან სხვა რაიმე უბედურება შეემთხვა ამ „სიბუნიონს“, მაშინ რა გარანტია აქვს საქართველოს მთავრობას, რომ ის ზარალს აინაზღაურებს? არავითარი. 2 პროცენტზე მეტიც რომ იყოს განსხვავება, საქართველოს მთავრობისათვის უკეთესი იქნებოდა ხელშეკრულება დაედვა საქართველოს ფირმასთან. თუნდაც რომ მოვიდეს დეპეშა და ეს შესაძლებელია, ვინაიდან მარტო ჩვენში კი არ იღებენ ქრთამებს, მაინც ჩვენთვის საზარალო და არა სასარგებლო არის ეს ხელშეკრულება.

მესამე საკითხი ეხება პურს, რადგანაც ჩვენ პური არა გვაქვს, ჩვენ იძულებული ვხდებით თურმე დავდოთ ისეთი ხელშეკრულება, როგორიც არის ხელშეკრულება „სიბუნიონთან“. როდესაც საქმე ეხება პურს, მაშინ შეიძლება თურმე მთავრობა რისკზედაც წავიდეს, ვინაიდან მეტი გზა არ არის. მართალია საქართველომაც თავისი ნაბიჯები უნდა შეუფარდოს პურის საკითხს. მაგრამ თუ თქვენ არა გწამთ კერძო ინიციატივა და მას გასაქანს არ აძლევთ, ნუ თუ თქვენი დელეგაციები, რომელიც უცხოეთში, ევროპაში არიან და რომლებსაც ამდენი ნაცნობები ჰყავთ, ამდენ კონგრესებზე დადიან, ნუ თუ ვერ მისცემენ პურის შეძენის საკითხს სახელმწიფოებრივ ხასიათს? ამ მხრივ სომხეთმა უკვე შესძლო მცხოვრებთა უზრუნველყოფა. მან თავისი მთავრობის ყოფილი თავმჯდომარეც კი გაგზავნა ამერიკაში და სომხებს უკვე გაუხსნეს 50 მილ. მან. კრედიტი და პურის საკითხი ასე თუ ისე სახელმწიფო მასშტაბით მოაგვარეს. მთელი ჩვენი მთავრობის მოქმედება კი ამ მხრივ ამოიწურა „სიბუნიონთან“ ხელშეკრულების დადებით, ნუ თუ თქვენ ვერ მიჰბაძავთ ისეთ ბურჟუაზიულ სახელმწიფოს მაინც, როგორიც არის სომხეთი?

თქვენ მუდამ გაჰკივით აქ, რომ კერძო ინიციატივა არ ვარგაო და უარყოფთ ამას, მაგრამ ამავე დროს უცხო კერძო ინიციატივას კი უვარდებით ხელში.

მე ვერ წარმომიდგენია, რომ ჩვენი მთავრობის პოლიტიკა ეყრდნობოდეს მარტო პურის საკითხს. მე მიკვირს თუ რატომ ვერ მოახერხეს წინანდელმა მომარაგების კომიტეტმა და ჩვენმა დელეგაციებმა პურის საკითხისათვის სახელმწიფოებრივ ხასიათის მიცემა?

მე დარწმუნებული ვარ, რომ ეს ხელშეკრულება არ შესრულდება და ის ოპტიმიზმი, რომლითაც სოც.-დემოკრატები ხვდებიან ხელშეკრულების პესიმისტურ განმარტებას, იქიდან გამომდინარეობს, რომ ისინი დარწმუნებულნი არიან ხელშეკრულების შეუსრულებლობაში და მართლაც ბ. ავალიანის ანგარიშით 5-6 დღეღა დარჩა დეპეშის მოსვლამდე. შეიძლება ამან იპატიოს ჩვენი მთავრობა იმ შეცდომით გადადგმულ ნაბიჯის შედეგებისაგან, მაგრამ ჩემი სურვილი, და მე მგონია, რომ სხვების სურვილიც უნდა იყოს, რომ ერთხელ და სამუდამოდ უნდა მოისპოს ისეთი სასურსათო პოლიტიკა, რომელიც თავდება იმით, რომ დაიწერება განსაცვიფრებელი ხელშეკრულებები, ჩვენთვის ფრიად საზარალო და როცა ეს გამოაშკარავდება. სასურსათო დაწესებულება უქმდება, და, ან სამინისტროდ გადაკეთდება, როგორც ეს ახლა მოხდა.

ჩვენ გვახსოვს წინანდელი ხელშეკრულება ბ. ი. ლორთქიფანიძის მინისტრობის დროს. მაშინაც პარლამენტში შეტანილი იყო შეკითხვა, რომლის განხილვის დროს მთავრობის თავმჯდომარემ განაცხადა, რომ ხელშეკრულებებს იმიტომ არ ვადგენთ პარლამენტში, რომ შეიძლება არ გამოდგეს და მაშინ უფრო ძნელი დასარღვევი იქნება, ვიდრე მთავრობის შედგენილისაო.

უნდა მოისპოს ასეთი წესი ხელშეკრულებათა დადებისა, ისეთ ხელშეკრულებათა, რომელთა ძალით უცხოელთა ხელში გადადის ისეთი საქმე, რომელიც უდრის მთელს ჩვენს არსებობას, უნდა გაუქმდეს ის წესი, რომლითაც სასურსათო პოლიტიკის ხელმძღვანელნი არავითარ ანგარიშს, გეგმას მოქმედებისას არ უდგენენ საკანონმდებლო ორგანოს. ყველა სამინისტროები ხომ მოდიან და ამა თუ იმ საკითხებში დასტურს ითხოვენ დამფუძნებელი კრებისაგან, ასე წარმოიდგინეთ მიწ.- მოქმედების სამინისტროც კი ნებართვას ითხოვს ყურძნის შეძენის შესახებ, და რატომ არ უნდა იყვეს ასე სხვა საკითხებში?

ეხლა რომ დაარსდა მომარაგების სამინისტრო, ის მაინც უნდა ასცდეს იმ ძველ ცოდვებს და უნდა წარმოადგინოს აქ თავისი გეგმა, რომელიც უნდა ემსახურებოდეს სურსათის ე. ი. პურის საკითხს და როგორც ეკონომიურ პოლიტიკის მხრივ, ისე ორგანიზაციის მხრივ, უნდა იქნეს დადასტურებული დამფუძნებელ კრების მიერ. შეიძლება იგი იქმნეს მოწონებული მხოლოდ მმართველ პარტიის მიერ, მაგრამ მაინც იქნება კონტროლი საზოგადოებრივი აზრისა და მაშინ უფრო მეტი უფლებით შეეძლებათ მისი თქმა, რომ ჩვენ საქმეს გავაკეთებთ, ჩვენი ხელშეკრულება კარგია, მხოლოდ მილიონები მოგვეცითო. ჩვენ ვიცით, რომ რამდენიმე მილიონი იყო გადადებული მომარაგების საქმისათვის, ჯერ 2, შემდეგ - 20, შემდეგ - 50, ახლა კი 100 მილიონის მოთხოვნაზე არის საქმე, იტალიიდან მოსულ ტელეგრამის მიხედვით.

ასეთი პრაქტიკა უნდა მოისპოს. აქ უნდა წარმოდგეს მომარაგების სამინისტროს წარმომადგენელი, და მთელი ქართველ ერის საყურადღებოდ უნდა განმარტოს სასურსათო საქმის ვითარება, თუ რა გზას ადგია ეკონომიურ საქმეებში, ე.ი. პურის საქმეში, თუ რა საშუალება აქვს მას ხელთ, უნდა წარმოადგინოს ორგანიზაციაც თავის სამინისტროსი, უნდა გატარდეს ეს საკითხები დამფუძნებელ კრებაში და მაშინ ადგილი არ ექნება იმას, რომ დროებით ორგანოს მეთაური დასდებს ხელშეკრულებას, რომლის შედეგების თვითონ შეეშინდება და დასცლის ადგილს, მერმე „ვივესკას“ გამოსცვლიან, სამმართველოს მაგიერად დასწერენ სამინისტროს, ან კომიტეტს, კიდევ ხელახლა დადებენ ხელშეკრულებებს, კიდევ შეიქნება ალიაქოთი, ხელახლა გამოიცვლებიან და ასე... თუ შესაფერი ზომები დროზე არ იქმნა მიღებული, მე ვშიშობ, რომ მთავრობის მომარაგების პოლიტიკას არავითარი ნდობა აღარ ექმნება.

თავმჯდომარე. უკვე სამი საათი გახლავთ, რეგლამენტის ძალით სხდომა უნდა დაიხუროს, მაგრამ წინადადება შემოვიდა სხდომა გაგრძელდეს ოთხ საათამდე. მე კენჭს უყრი ამ წინადადებას. წინააღმდეგი არავინ არის.

სიტყვა ეკუთვნის დამფ. კრების წევრს სერგეი ჯაფარიძეს.

ს. ჯაფარიძე. (ს.-დ.) ბ.-ბო! ის შეკითხვა, რომელსაც ეხლა თქვენ იხილავთ, კიდევ ერთხელ მოწმობს იმას, თუ რა მრუდე მიმართულებას ღებულობს ჩვენში შეკითხვების სისტემა. თქვენ მოგეხსენებათ, ზოგიერთს მაინც, რომ იმ ტიპიურ საპარლამენტო ქვეყნებში, როგორიც არის, მაგალითად, ინგლისი, იქანა შეკითხვებს მიმართავენ იშვიათ შემთხვევებში (დადიანი: - იქანა რა არის?) ქართულ ენის გაკვეთილს თქვენგან ვერ ავიღებ, ბ. დადიანო! იქ შეკითხვებს მიმართავენ მაშინ, და იმ მიზნით, როდესაც უნდათ გამოარკვიონ მთავრობის მოქმედების საერთო მიმართულება, ან მთავარი ხაზი. ზოგიერთ საპარლამენტო კი, როგორიც მაგალითად საფრანგეთი არის, ამ შეკითხვების სისტემამ უფრო მახინჯი ხასიათი მიიღო ე.ი. კაზიყისტები და სამწუხაროდ უნდა აღვნიშნოთ, რომ ჩვენი პარლამენტიც ამ გზას ადგება. ე.ი. სახელმწიფო საერთო ხაზის გამოსაკვლევად კი არ სარგებლობენ შეკითხვით, არამედ აიღებენ ცალკე შეკითხვას, მიადგებიან მთავრობას გასაკირცხავათ, სალაყბოთ და საჭორიკანოთ, როგორც მაგალითად ბ. ვეშაპელი.

მე ვამბობ, რომ ასეთი შეკითხვებით სარგებლობა ყოვლად შეუწყნარებელი გახლავთ და ვეცდები ეს დაგიმტკიცოთ მაგალითებით. ამ შეკითხვის შინაარსი გახლავთ ის, რომ, მთავრობამ, ან უკეთ რომ ვსთქვათ რესპუბლიკის მომარაგების მთავარმა გამგემ ხელშეკრულება დასდო, როდესაც საამისო უფლება არ ქონდა, და ეს ხელშეკრულება აღმოჩდა ყოვლად საზარალო ჩვენთვის, როგორც პოლიტიკური ისე ეკონომიური თვალსაზრისითო. მეც დავიწყებ ამ მომენტიდან. ქონდა თუ არა ეს უფლება მთავრობას, ან მთავრობის მინდობილებით მთავარ გამგეს?

უნდა ფაქტიური ცნობა მოგაწოდოთ, რომ ამ ხელშეკრულებას ხელი მოაწერა მომარაგების გამგემ, მთავრობის განსაკუთრებული დადგენილების თანახმად. მაშასადამე ხელი მოაწერა, როგორც მთავრობის წარმომადგენელმა, მთავრობისავე მინდობილობით. როდესაც მთავრობას კანონის დარღვევას უსაყვედურებთ, დავისწავლოთ. (ნიკოლაძე: ესეც საპასუხოთ თქვენთვის!) რაც სხვას ეპატიება, ბატონო ნიკო, იგი თქვენთვის არ არის საპატიებელი. თქვენ უნდა იცოდეთ ის რაც სხვამ არ იცის.

როდესაც მთავრობას უსაყვედურებთ კანონის დარღვევას, მაშინ თქვენ უნდა უჩვენოთ, რომელი კანონი არის დარღვეული. ეს არის სააქსიომო ჭეშმარიტება. (ნიკოლაძე: ეს არის საბიუჯეტო უფლებები!). ის შემთხვევები, როცა საკითხი უნდა გადაწყდეს პარლამენტში, პირდაპირ არის აღნიშნული კანონში. მაგალითად, ჩვენ გვაქვს წელს იანვარში მიღებული კანონი, რომელშიაც განსაზღვრულია, თუ რაგვარი კონცესიები წყალთა ძალების გამოყენების დარგში უნდა დაადასტუროს პარლამენტმა. თუ რამდენად სუსტია ის ნიადაგი, რომელზედაც შემკითხველები დგანან ამოწმებს ბ. მესხიშვილიც, რომლის აზრით მთავრობას „ზნეობრივი“ უფლება არ ჰქონდა პირობა დაედო დამფუძნებელი კრების გარეშე. ვეშაპელმა თავის მხრივ სთქვა: თუ შავი ქვის მონოპოლიაზე ჩვენთან მოდიხართ მოსალაპარაკებლად და ჩვენ გვეკითხებით, რატომ უფრო დიდ მნიშვნელოვან საქმეებზე არ გვეკითხებითო... იმ სფეროში, რომელსაც კავშირი აქვს თვით ხელშეკრულების შინაარსთან (ნუცუბიძე: განა ეგ კაზუისტიკა არ არის?) თქვენ თუ არ გესმით ბ. პროფესორო, თუ რა არის იურიდიული ნორმა და რა არის ხელშეკრულების შინაარსი, მაშინ პროფესორობა ვინ მოგცათ? არ ვიცი! (ხმაურობა. სიცილი).

გადავიდეთ ეხლა ხელშეკრულების შინაარსზე. (მესხიშვილი: საკონსტიტუციო საკითხი? ბ. ნუცუბიძე. - დაასაბუთეთ კიდეც?) მე დავასაბუთებ თვით მესხიშვილის საბუთებით. ეხლა ჩვენ გავარჩევთ თუ რამდენად დიდმნიშვნელოვანია ეს ხელშეკრულება, და რამდენად საზარალოა იგი ჩვენთვის, და დავსკვნით თუ რამდენათ დამნაშავე იყო მთავრობა. რასაკვირველია ის, რაც იკადრა აქ ვეშაპელმა, რომელიც რაღაც ჭორებს უშვებს მხოლოდ ბაზარზე, ურიებთან გაქვთ საქმეო, პასუხის ღირსი არ არის, ჩვენ ანგარიშს უწევთ სერიოზულ კრიტიკას.

როგორც შემკითხველები ისე, მესხიშვილი ამბობდენ, რომ ეს ხელშეკრულება არის საზარალო, როგორც პოლიტიკურ, ისე ეკონომიურის მხრით. პოლიტიკური ზონი თურმე გამოიხატება იმაში, რომ მაშინ, როდესაც ჩვენ დღევანდელ პირობებში საქმე გვაქვს ევროპიელ სახელმწიფოებთან, რომელთაგან არის დამოკიდებული ჩვენი სახელმწიფოს ცნობა, მაშინ ეკონომიური ქსელიც იმათთან უნდა გავაბათ და არა რუს ებრაელთანო. უნდა ვთქვათ, რომ ამ შემთხვევაში თვით მთავრობას სურდა საქმე ქონოდა სწორედ ინგლისის ფირმასთან, და არა რუს ებრაელების ფირმასთან. ამ ხელშეკრულებაში პირდაპირ არის ნათქვამი (§ 20), რომ თუ ჩვენი მთავრობა ერთი თვის განმავლობაში არ მიიღებს ინგლისის მთავრობისაგან ცნობას, რომ ის ფირმა არის ბრიტანეთის ფირმა, და მოცემული აქვს უფლება თავის გამგეობისგან და ინგლისის მთავრობისაგან, ეს პირობა დასდოს, ეს ხელშეკრულება ძალას ჰკარგავს. (ასათიანი: ესეც სერიოზული პასუხია?) ჩვენი მთავრობა ანგარიშს უწევს იმას; მაგრამ ბ. ასათიანს ის დასკვნა, რომ ეს საზოგადოება რუსეთის საზოგადოება არის, რუს ებრაელებისა, იქიდან გამოყავს, რომ თურმე ერთ საბუთში „რუსეთის საზოგადოება ქვიან“. ეს საბუთი ბ. ასათიანმა ჩვენც გვაჩვენა და იქიდან სჩანს, რომ საზოგადოებას მიზნად დაუსახავს ვაჭრობის წარმოება რუსეთთან. მაგრამ ქართველებმა, რომ შეადგინონ საზოგადოება, რომელიც თავის მოქმედების ასპარეზათ გაიხდიან იმ ტერიტორიას, რომელიც საქართველოს გარეშე იმყოფება და დაარქმევენ მაგალითად საფრანგეთის საზოგადოებას, მაშინ ისინი განა ფრანგები იქნებიან? მე ვფიქრობ, რუსეთი იმიტომ ჰქვიან, რომ რუსეთის ტერიტორია აქვს მოქმედების ასპარეზად. ამას, როგორც ვთქვი, მთავრობამაც ყურადღება მიაქცია და ცალკე მუხლიც კი შეიტანა ხელშეკრულებაში. მაგრამ, იმ აზრს ვითომც საქმეს ზიანს მოუტანს, რომ რუსეთთან ხდება ხელშეკრულებაო, ასეთს დებულებას საკმაო ნიადაგი არა აქვს. (მესხიშვილი: ავალიანმა, რომ განაცხადა, სულ ერთია ვისთანაც უნდა იყოსო!) მე მოგახსენებთ, რომ ჩვენ თანაბარ პირობებში თანახმა ვართ: „ლუკმა გავარდეს ჯამში ჩავარდეს“, მაგრამ როცა თანაბარ პირობებში არა ვართ და ჩვენი მოქალაქენი გვიყენებენ გაცილებით უარეს პირობებს, ვიდრე უცხოეთში... (ხმაურობა. თავმჯდომარე ზარს რეკავს). ბატონებო! თქვენს ორატორებს სხვა ფაქტები არ მოუყვანიათ. თუ აგრე გსურდათ, თქვენ კეთილ უნდა გენებათ, მისულიყავით და გეკითხათ მთავრობისთვის, ვინ როგორი წინადადება წამოუყენა მას და შემდეგ შემოგეტანათ აქ შეკითხვა. თქვენ გაიგებდით, რატომ მისცეს უცხოელებს და არა შინაურებს. მაგრამ როცა ჩვენ გვაქვს ორი წინადადება - უცხოელების და შინაურების და როცა შინაურების წინადადება არის უარესი, ჩვენ უპირატესობას ვაძლევთ გარეშე პიროვნებას. ეკონომიის მხრით ამ ხელშეკრულების ზიანს ხედავენ ასეთ ფორმულებში (ნუცუბიძე შალვა: გაათავეთ?) ასათიანისა და მესხიშვილის აზრით ჩვენ მთელი ეროვნული სიმდიდრე სიბუნიონს ჩაუგდეთ ხელში, ის საქონელი, რომლის საშუალებით ჩვენ შეგვეძლო ჩვენი ვალიუტის გაუმჯობესება, ასეთი საქონელი გამოაქვს მას ნისიათ და იაფ ფასებში მიაქვს საზღვარ გარედ, იქ ყიდის, იღებს ფულს და თავის ჯიბეში იდებს. შემდეგ ყიდულობს სხვა საქონელს, შემოაქვს აქ, სპეციფიკაციას უგზავნის მთავრობას: საქონელი ვიყიდეთ და მიიღეთო. მთავრობა იძულებულია, ან მხოლოდ სპეციფიკაციის მიხედვით, საქონლის უნახავად მიიღოს იგი, ან უარი სთქვას. თუ უარს იტყვის, «სიბუნიონი“ საქონელს გაიტანს და გაყიდის ბაზარზე, როგორც მოისურვებს. მე უნდა მოგახსენოთ, რომ ასეთი დასკვნა არ მართლდება ხელშეკრულების შინაარსით, რომელიც ბ. ასათიანმა, მადლობა ღმერთს, წაიკითხა ამ ტრიბუნიდან. აი, პირველი დებულება: ჩვენი მთელი ეროვნული სიმდიდრე, ჩვენი საქონელი ჩაუყარეთ ხელში სიბუნიონს. მხოლოდ იმ საქონელს, რომელიც გასატანია საზღვარ გარეთ და ამასთანავე არის, ან იქნება ჩვენს საწყობებში. (არ ისმის) რომ უფრო გასაგები იქნეს, და ცილი არ დამწამოთ, მე მოვიყვან პირველ მუხლს (კითხულობს რუსულად) აქიდან ჩანს, რომ ჩვენ არავის არავითარ საქონელს ხელში არ ჩაუყრით, არამედ ჩვენ ვიწვევთ სიბუნიონს (მესხიშვილის რეპლიკა.) ბ. შალვა მოითმინეთ, მე მგონია, მენდობი, რომ იმდენი ნიჭი და უნარი მაქვს, რომ ავხსნი ამ მუხლს, როგორც მე მესმის. (მესხიშვილი: დიახ, როგორც თქვენ გესმით!) თქვენ ამბობთ, რომ ხელში ჩაუყარეთ საქონელიო. ეს შეცდომაა, იმიტომ, რომ აქ არის მხოლოდ უბრალო საკომისიო ხელშეკრულება, ესე იგი „სიბუნიონს“ ვიწვევთ მხოლოდ დასახმარებლად. არავის საკუთრად საქონელს არ ვაძლევთ, არამედ გაგვაქ საზღვარ გარედ გასასყიდად. ჩვენი აგენტები მათ გაჰყვება, ჩვენ სახელზე იქნება საბუთებიც, ხოლო იმათ ცოდნას უცხო ბაზრისას და გემებს ვიხმართ.

ამნაირად ჩვენ მათგან ვიღებთ ტექნიკურ და ფინანსიურ საშუალებას, რომ საქონელი გავიტანოთ საზღვარ გარედ. ცხადია, ჩვენ არავის არ უყრით საქონელს ხელში, არამედ საქონელი ჩვენ გვრჩება. (ასათიანი: საქონელი ვის ხელშია?) მომითმინეთ... ვიმეორებ, რომ ჩვენ ვატანთ ჩვენს აგენტებს სხვა ხალხს. მაშასადამე იმ დებულებას, რომ სხვას ვუყრიდეთ ხელში საქონელს, ნიადაგი არა აქვს, რომ ჩვენ ვატანთ წარმომადგენელს მათ, ეს დასკვნა უარყოფს ასათიანის საყვედურს, რომ ნისიათ და იაფ-ფასებში ვაძლევთ მათ საქონელსო. პირობებში თუმცა არის ნათქვამი, რომ ფასები განსაზღვრული უნდა იყოსო, მაგრამ ეს განსაზღვრა საჭიროა მოგების გამოსარკვევად, ვინაიდან ამ მოგებიდან ჩვენ განსაზღვრულ პროცენტებს ვაძლევთ „სიბუნიონს“.

თავმჯდომარე. ნება მომეცით ხელმეორედ გავახსენოთ დამფ. კრების წევრებს, რომ რეპლიკებს ნუ მისცემთ შინაური დიალოგისა და ბაასის ხასიათს. გთხოვთ განაგრძოთ.

ჯაფარიძე. მეორე დებულება: აი, გაიტანეს საქონელი, ფული აიღეს, თავის კასაში შეინახესო. ამ ფულით ყიდულობენ საქონელს, მიაქვთ, მოგებას იღებენ, მოაქვთ კიდევ იგებენო. ეს გაუგებრობაა. მე-6-ე მუხლში არის ნათქვამი, რომ იმ ფულიდან, რომელსაც „სიბუნიონი“ აიღებს, უნდა გამოირიცხოს ის ფასი, რომელიც არის შეთანხმებით დანიშნული, ხარჯიც უნდა გამოირიცხოს და ამით განისაზღვროს მოგება. 20 პროც. ეძლევა „სიბუნიონს“ და დანარჩენი კი დაიდება „სიბუნიონის“ კასაში. აქედან ასე ფიქრობენ: თუ ფული კასაში იქნება, ისინი ამ ფულს დაატრიალებენ და საქონელს იყიდიანო. არავითარი საფუძველი არა აქვს იმ თქმას, რომ ჩვენ ფულს ვტოვებთ „სიბუნიონის“ განკარგულებაში. აქ რომ იყოს, ვსთქვათ, განსაზღვრული ვადა, მაშინ სხვაა. (ასათიანი: მე-14-ე მუხლი?) მიმდინარე ანგარიშში ფულის დადება ნიშნავს, რომ, როცა გინდა მაშინ გამოიტან. (ნიკოლაძე: კაზუისტიკა! კედია: სანამ არ გამოიტან?) აზრი და მიზანი ამ ხელშეკრულებისა ის არის, რომ ის ფული, რომელიც იქნება შემოსული საქონლის გაყიდვიდან, იქნება მთავრობის განკარგულებაში. (კედია: ანგარიში, რომ არ გაგისწორონ?) მოგახსენებთ, ეს ხელშეკრულება (ხმაურობა. თავმჯდომარე ზარს რეკავს) ის ოპერაცია, საკომისიო ხელშეკრულება, რომელიც არის მოთავსებული პირველ 6 მუხლში - გატანის, გაყიდვის, მოგების შესახებ, ეს არის წმინდა საკომისიო ხელშეკრულება. ბ. ასათიანმა ისა სთქვა, რომ აქ არის ერთგვარი იურიდიული გაუგებრობა - არ ვიცით კომისიონერია თუ ამხანაგობაა, - რადგანაც პროცენტსაც იღებს და წილიც აქვსო. ასათიანმა იცის, რომ ეს არის წმინდა საკომისიო ხელშეკრულება (კედია? მეორე ნახევარი?), რომლის საშუალებითაც ვიღებთ ფინანსიურ დახმარებას და ამისთვის ვაძლევთ ჩვენ ჯილდოს, რომელიც განისაზღვრება პროცენტებით. ამ ოპერაციასთან დაკავშირებულია მეორე ოპერაცია: იმან უნდა თავისი ხარჯით და ფულით შემოიტანოს საქონელი. ეს იწყება მე-7-ე მუხლიდან.

ბატონმა ასათიანმა მოგახსენათ, რომ არ ვიცით რა საქონელი უნდა შემოიტანონ ჩვენში გასასყიდად და ასეთი მდგომარეობა სასარგებლოა მათთვის და არა ჩვენთვისო. ეს არის ალბად ფაქტიური შეცდომა, რადგან პირობით ისეთი საქონელი უნდა შემოიტანონ, რომლის შესახებ წინდაწინ შეთანხმდებიან «სიბუნიონი“ და ჩვენი მთავრობა, უაღრესად დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ რაც შეიძლება მეტი საქონელი შემოიტანონ ჩვენში, და თუ ვიშოვნით ისეთ ფირმას, საზოგადოებას, რომელიც შემოიტანს საქონელს თავისი ფულით, რასაკვირველია, ეს ხელსაყრელი იქნება ჩვენი ეკონომიური ცხოვრებისათვის ჩვენ ვაძლევთ მხოლოდ 15 პროც. მეტს ვინემ მათ უჯდებათ ადგილობრივად.

ჩვენ ვაძლევთ აქ ფეხსაცმელებში... (არ ისმის). დღევანდელ პირობებში რომ მხოლოდ 15 პროც. სარგებელი მივცეთ, ეს არ იქნება საზარალო ჩვენთვის, თუ კი ეს ხელშეკრულება განვახორციელეთ. მაშასადამე, ეს ორი ოპერაცია, რომელიც არის საგანი ამ ხელშეკრულებისა, და რომელიც გამოიხატება იმაში, რომ ამ ფირმას შემოაქვს ჩვენში საქონელი ისეთ ფარგლებში, როგორც ეს მე-7-ე §-ია აღნიშნული. ჩვენთვის ხელსაყრელია და ის საყვედური მთავრობის მიმართ: რატომ არის დადებული ზედ 15 პროცენტიო, არის უსაფუძვლო და გაუგებრობით გამოწვეული

გადავიდეთ ახლა ცალკე იმ 5 მილიონ გირვანქა სტერლინგზე (არსენიძე ადგილიდან: მესხიშვილს კი ერთი მილიარდი ჰგონია!) მეცხრე მუხლში ნათქვამია, რომ «სიბუნიონი“ მოვალე არის თვითონ გამოიღოს ავანსად 5 მილიონი გირვანქა სტერლინგი იმ პირობით, რომ მთავრობამ უნდა დახარჯოს 1/4 გასატან საქონლის ყიდვაზე და ბატონი ასათიანი (ნუცუბიძე: მილიარდები ნუ დაგავიწყდათ, კონსტიტუციონალური საკითხი?) და ბატონმა ასათიანმა მოიყვანა ორნაირი დილემა, ფორმულა: ჯერ ერთი ის, რომ ეს მუხლი სერიოზული არ არისო, იმიტომ, რომ იქ ნათქვამია 5 მილიონ გირ. სტერლინგამდე უნდა შემოიტანოსო, მაშასადამე შეუძლია 5 გირვანქაც გაიღოსო. და მეორე, რასაც უფრო მიაწვა მესხიშვილი, მაქსიმუმს - 5 მილიონ გირვანქა სტერლინგს გამოიღებსო. მე უნდა ვთქვა, რომ შესაძლებელი იყო უფრო მკაფიოდ გამოხატვა ამ დებულებისა, მაგრამ, როდესაც ერთ-ერთ მუხლში ნათქვამია, რომ იღებს ავანსს 5 მილიონ გირვანქა სტერლინგამდე, ეს არავითარ შემთხვევაში არ ნიშნავს არც 5 გირვანქას და არც მაინცდამაინც სრულ 5 მილიონ გირვანქას.

თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ჩვენ უკვე გადავდევით მთავრობის განკარგულებაში რამდენიმე ათეული მილიონი (ვეშაპელი: დარჩა რამე?) ამ საქმისათვის და თუ ამ თანხაზე 4-ჯერ მეტ თანხას შემოიტანს ავანსათ ეს ფირმა, ეს კარგი იქნება ჩვენთვის. ამ თანხით ჩვენ დავამზადებთ საქონელს, ვიყიდით მას და დავაწყობთ მთავრობის საწყობებში.

და თუ მისი გეშინიათ რომ კრედიტი დაგვჭირდებაო და ხელფეხი გვექნება შეკრულიო, მაშინ მე საყვედური არ მესმის, იმიტომ, რომ თუ მეტი კრედიტი დაგვჭირდა და თუ პრაქტიკამ არ დაგვანახა, რომ ეს საზარალო იქნება, მაშინ რა თქმა უნდა დამფ. კრება არ მისცემს ამ კრედიტს. (ვეშაპელი: მე არა? ეს ხომ რესპუბლიკის დაღუპვა იქნება! ხმაურობა. ზარი. მესხიშვილი ადგილიდან. გარანტია, გარანტია?).

ბატონო მესხიშვილო, თქვენ იძახით გარანტია, გარანტიაო. მე მოგახსენებთ, რომ რასაკვირველია ყოველ შეკრულობის დროს უნდა მოსთხოვო გარანტია კონტრაგენტს. მაგრამ გარანტია მაშინ არის საჭირო, როდესაც პირობის ასრულება მოწინააღმდეგის მხრივ საეჭვოა. აქ კი საუკეთესო გარანტია არის საქმის ინტერესი. ამბობენ, „სიბუნიონს“ საქონლის გატანის მონოპოლია მივეცითო, ეს ასე არ არის. მთავრობას თვით შეუძლია გაიტანოს საქონელი უშუამავლოდ. „სიბუნიონს“ მიეცემა ის საქონელი, რომელიც მთავრობის საწყობებში იქნება და რომელსაც თვით მთავრობა არ გაიტანს. მაგრამ გარდა ამისა, იმ საქონლის გატანა, რომელიც მთავრობის საწყობებში არ იქნება, მთავრობას შეუძლია სხვას მიანდოს, გარეშე „სიბუნიონისა“, ან თვითონ იკისროს.

ასე, რომ მე გარწმუნუბთ, ამ ხელშეკრულების ძალით მთავრობას შეუძლია თვითონაც გაიტანოს საქონელი და სხვასაც მისცეს უფლება გატანისა (ხმაურობა ზარი). მთავრობას შეუძლია იყიდოს საქონელი და დააწყოს საწყობებში, მაგრამ შეუძლია არც იყიდოს და არც არაფერი დააწყოს ამ საწყობებში. (ასათიანი: ადგილიდან დამალოს არა? ხმაურობა. სიცილი. ზარი).

თავმჯდომარე. მე მოვითხოვ, რომ ვისაც სიტყვის სურვილი აქვს, აქ ჩაეწეროს. ბატონო ასათიანო, თქვენ ჩაწერილი ბრძანდებით და შეგიძლიათ მერე სთქვათ რაც გნებავთ, მე გთხოვთ, რეპლიკებს ნუ მისცემთ დიალოგების ხასიათს. თქვენ რეპლიკას რეპლიკა მოყვება. (ასათიანი: გარანტია არა მაქვს, რომ მალაპარაკებენ) ამის სრული გარანტია აქვს ყოველ დამფ. კრ. წევრს. ახლა კი გთხოვთ დაწყნარდეთ. ბატონო ორატორო, თქვენ ნუ მიაქცევთ ყურადღებას რეპლიკებს და ისე განაგრძეთ თქვენი სიტყვა.

ჯაფარიძე. მე ვუპასუხებ ბატონ გობეჩიას. მან კარგათ უნდა იცოდეს ის, რომ მე არ ვეკუთვნი იმ ვექილთა რიცხვს, რომლებიც ფულზე ყიდიან თავის სინდისს. (სოც.-ფედ. ეგ მართალია. გვაზავა: თქვენ ხომ არ მოაწერდით ხელს ამ ხელშეკრულებას?) მე მოგახსენებთ არა ჩემ პირად აზრს, არამედ მთელი ფრაქციის შეხედულებას, რომ ჩვენი განმარტებით (მესხიშვილი: სწორედ თქვენი განმარტებით!) ამ მუხლის გაგება სხვანაირად არ შეიძლება ვიდრე მე მოგახსენეთ, ესე იგი მთავრობას შეუძლია შეიძინოს საქონელი და დააწყოს საწყობში. ეს საქონელი შეუძლია, ან თვითონ გაიტანოს, ან სიბუნიონს გაატანოს. მაგრამ მას შეუძლია საქონელი არ შეიძინოს და არც საწყობებში დააწყოს. და მისცეს უფლება გადატანისა ყველას, იქნება ეს ხოშტარია თუ სხვა ვინმე. (ხმაურობა. ზარი. ღლონტი: აი ეს მუხლი წაგვიკითხეთ!).

თავმჯდომარე. ბატონო ღლონტო, ნუ დაგავიწყდებათ, რომ თქვენ არ გაქვთ ამის უფლება. ბატონებო, ნუ მაიძულებთ მივიღო ისეთი ზომები, რომელიც არ არის სასურველი. მე არ მივცემ ნებას ორატორს განაგრძოს თავის სიტყვა, სანამ თქვენ არ დაწყნარდებით. (ხანგრძლივი პაუზა) გთხოვთ განაგრძოთ.

ჯაფარიძე. ყველაზე უფრო მე უშლიდი ხელს ვეშაპელს და ის ახლა ჩუმად არის და სხვები კი მიშლიან (ვეშაპელი: თქვენ მოატყუებთ „სიბუნიონს“? საერთო სიცილი ყველა სკამებზე. ზარი. ხმაურობა).

პირველი მუხლი ასეთია: (კითხულობს რუსულად) (გვაზავა: შენიშვნები?) მაგასაც წაგიკითხავთ დამაცალეთ (კითხულობს სოც. ფედერ. და ერ. დემ. непосредственно. ხმაურობა. ზარი) ამერიკა აღმოაჩინეთ, არა? შეიძლება მე ვცდებოდე. მე მოგახსენებთ გულწრფელად ჩემ მოსაზრებას, მე ვერავინ დამწამებს, რომ თითქოს მე მაინცა და მაინც მინდოდეს მთავრობის დაცვა. მთავრობა ამას არ საჭიროებს (გვაზავა: მართალია მთავრობას ეს არ სჭირია!). «სიბუნიონს“ ეძლევა ის საქონელი, რომელიც დაგროვილია საწყობებში და საზღვარ გარეთ გასატანად აქვს მთავრობას გადადებული. მაშასადამე ხელშეკრულობის საგანი არის ისეთი საქონელი, რომელიც განისაზღვრება ორი ნიშნით: ერთი ნიშნავს იმას, რომ უნდა იქნეს დაგროვებული მთავრობის საწყობებში, ხოლო მეორე - იმას, რომ უნდა იქნეს დაგროვებული საზღვარ გარეთ გასაგზავნად.

მთავრობა ხომ ვალდებული არ არის ყველა სავალიუტო საქონელი იყიდოს და გაგზავნოს, აგრეთვე გააგზავნოს ისეთი საქონელი, რომლის გაგზავნასაც იგი არ მოისურვებს? ამ შემთხვევაში შეზღუდვა მთავრობისათვის არ არსებობს; იმას შეუძლია ყველა ვაჭარს მიანდოს ყიდვა და გატანა საქონლისა სრულიად უშუამავლოდ (ხმები: ეს არ შეუძლია. დადიანი: непосредственно?) უშუამავლოდ გატანა მთავრობას შეუძლია იმ საქონლისა, რომელიც იქნება დაწყობილი ჩვენ საწყობებში. (გვაზავა: არ შეუძლია) მაგრამ გაიგეთ, რომ თქვენ მართალი იქნებით მაშინ, რომ მთავრობა ვალდებული იყოს იყიდოს სავალიუტო საქონელი და დააწყოს საწყობებში. თუ არის ეს სავალიუტო საქონელი არავითარი კანონი არ ავალებს მას, რომ... (ხმაურობა: ზარი. ხმები სოც.-ფედ. მონოპოლია?) მონოპოლია რას ნიშნავს? მონოპოლია ნიშნავს იმას, რომ მთავრობის ნებადაურთველად არავის არ აქვს უფლება იყიდოს სავალიუტო საქონელი და გაიტანოს საზღვარ გარეთ. (სოც.-ფ: «სიბუნიონის“ გარდა, არა? არსენიძე: რათ უხსნი ეგენი მაინც ვერაფერს გაიგებენ!) ასეთი მხიარული სულისკვეთება შეიქმნა აქ, ბატონებო, რომ მიუხედავად ნაც.დემ. მტკიცებისა, რომ საკითხს დიდი სერიოზული მნიშვნელობა აქვსო, ვფიქრობ არც ისეთი საშიში უნდა იყვეს ეს ხელშეკრულება. (არსენიძე: ეს მაგათაც კარგად იციან).

დასკვნა გახლავთ ასეთი: ამ ხელშეკრულებას არც ისეთი დიდი მნიშვნელობა აქვს ჩვენთვის, არც ისეთ დიდ საფრთხეს გვიქადის, როგორც ეს დაასკვნეს აქ წინა ორატორებმა. რომ მკითხოთ ჩემი კერძო აზრი, მე ვფიქრობ, რომ აქ მთავრობამ შეინარჩუნა მეტი თავისუფალი ხელი, ვინემ მეორე მხარემ და ამას კი ვერ ამჩნევენ ჩვენი მოწინააღმდეგენი. შიში, რომელიც აქ წინა ორატორების მიერ იქმნა გამოთქმული, ყოველივე საფუძველს მოკლებულია.

არც უფლებრივ და არც ზნეობრივი მხრივ, მთავრობა ვალდებული არ იყო ეს ხელშეკრულება დამფუძნებელ კრებაში შემოეტანა (ნუცუბიძე: კონსტიტუციური?).

თუ თქვენ ფიქრობთ, რომ მთავრობამ ყოველი საკომისიო ხელშეკრულება დამფუძნებელ კრებაში უნდა შემოიტანოს და თქვენი დასტური მიიღოს, ეს შემცდარი აზრია და შეუძლებელი. (ფედერალისტები: ფულის გაღება?) არც შეიძლება გამოინახოს ისეთი ხელშეკრულება, რომელსაც ესა თუ ის პარტია დიდმნიშვნელოვანს არ დაუძახებს, ვინაიდან ეს სუბიექტიური შეხედულებაა. თქვენ დირექტივებს აძლევთ მთავრობას, რომ მან ყოველი ხელშეკრულება დამფუძნებელ კრებაში შეიტანოს. ეს კი შეუძლებელია (გვაზავა: ეს მართალი არ არის!). მე ვამბობ, რომ ეს არ არის სავალდებულო მთავრობისთვის. (გვაზავა: ეს მართალი არ არის!).

თავმჯდომარე. ეხლა რეპლიკები გააგრძელეთ!

გვაზავა. რა ამბავია?

თავმჯდომარე. ის ამბავია, რომ დაწყნარდით!

გვაზავა. მე დაწყნარებული ვარ.

თავმჯდომარე. მაშ განაგრძეთ თქვენი სიჩუმე.

ვინაიდან დამფუძნებელმა კრებამ დაადგინა ოთხ საათზე შეწყდეს სხდომა, ამიტომ კამათი გადაიდება შემდეგი სხდომისათვის.

სანამ მომხსენებელს საბოლოო ტექსტის შესახებ მივსცემდე სიტყვას, მე საჭიროდ მიმაჩნია განვაცხადო, რომ ჯაფარიძის სიტყვის შემდეგ მე მოვითხოვე ვეშაპელის სიტყვის სტენოგრამა, მაგრამ ის საბოლოოდ არ არის დამოწმებული.

აქ არ არის მთელ რუსეთის ებრაელებზე, არამედ ეს ეხება იმ უცხო ებრაელებს, რომელნიც აქ შემოდიან და ახერხებენ აქ ჩუმად საქმის გაკეთებას. ასეთია ჯერ-ჯერობით სტენოგრამა.

ივ. გომართელი. (კითხულობს საბოლოო ტექსტებს დეკრეტისა სამუსლიმანო საქართველოს საქველ-მოქმედო საზოგადოებისათვის 1.115.000 მანეთის დახმარების მიცემის შესახებ. საბოლოო ტექსტი დამტკიცებული იქნა).

თავმჯდომარე. (მდივანს) გთხოვთ წაიკითხოთ შემდეგი სხდომის დღიური წესრიგი. (მდივანი კითხულობს). სხდომას დახურულათ ვაცხადებ.

სხდომა იხურება 4 საათსა და 15 წუთზე.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(65)

1919 წელი, პარასკევი. ნოემბრის 28. ტფილისი, სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის ამხანაგი.

სიმონ მდივანი.

მდივნობს დამფუძნებელი კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიუმში არიან:

ექვთიმე თაყაიშვილი

და გრიგოლ ნათაძე.

სხდომა იწყება დღის 12 საათსა და 20 წუთზე.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილი გახლავთ. მდივანი მოგახსენებთ დღიურ წესრიგს. (მდივანს) გთხოვთ წაიკითხოთ.

მდივანი. (კითხულობს).

დღიური წესრიგი: .

1. გაგრძელება მსჯელობისა ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვის გამო - რუსულ სავაჭრო საზოგადოების „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულობის შესახებ.

2. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა - სახელმწიფო ბანკის დაარსების შესახებ. მომხსენებელია გრ. ურატაძე.

3. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - მუშათა დამზღვევ კანონის მე-65 მუხლის შეცვლისა. მომხსენებელია პავ. ბერიშვილი.

4. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრის საბჭოს დებულების დამტკიცებისა. მომხსენებელია გრ. ურატაძე.

5. დეკრეტი ალექსანდრეს სახელობის ბავშთა თავ-შესაფარის საჭიროებისათვის ყოველთვიურად დამატებით 14.734 მან. და 50 კაპ. გადადებისა. მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი.

6. დეკრეტი - გზათა-დეპარტამენტისათვის 88.425 მან. 89 კ. კრედიტის გახსნისა - მთავარ საავტომობილო სახელოსნოს გასაფართოვებლად გაწეულ ხარჯის დასაფარავად. მომხსენებელია დავით ონიაშვილი.

7. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - აფთიაქის პატრონთა და მოსამსახურეთა ზოგიერთ დანაშაულობისათვის სასჯელის შეცვლის შესახებ. მომხსენებელია ილ. ფირცხალაიშვილი.

8. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა აწ მომქმედ თამასუქის წესდების ზოგიერთი მუხლის შეცვლის შესახებ. მომხსენებელია მელ. რუსია.

9. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - ბეჭვდითი სიტყვის ნაწარმოების მთავრობისადმი წარდგენისა. მომხსენებელია ექვთ. თაყაიშვილი.

10. მსჯელობა მთავრობის თავმჯდომარის მოადგილის განცხადების გამო - მომარაგების სამინისტროს დაარსებისა და ამ სამინისტროს შრომის სამინისტროსთან შეერთების შესახებ.

11. დეკრეტი - ტყის მფლობელობისა და სარგებლობის შესახებ. მომხსენებელია კირ. ნინიძე.

12. დეკრეტი - სახალხო განათლების უწყების მოსამსახურეთა ჯამაგირის 100 პროც. გადიდებისა. მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი.

13. დეკრეტი - ტფილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სააგრონომიო განყოფილების გახსნისა. მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი და გრ. ნათაძე.

14. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - ნავთსადგურების გადასახადთა ახალი ნიხრის დაწესების შესახებ. მომხსენებელია დავ. ონიაშვილი.

15. დეკრეტი - რკინის-გზის დეპარტამენტისათვის 52.284.920 მან. დამატებითი კრედიტის გახსნისა - 1918 წელზე - ნიხრის დასაფარავად. მომხსენებელია ნიკ. იმნაიშვილი.

წინადადებანი დღიური წესრიგის შესახებ.

თავმჯდომარე. დღიური წესრიგის შესახებ შემოიტანა სოციალ-დემოკრატიულმა ფრაქციამ შემდეგი განცხადება: დეკრეტი მე-12 - სახალხო განათლების უწყების მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის 100 პროც. გადიდების შესახებ - იქნეს განხილული პირველ რიგში.

სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციას მე-2 წინადადება შემოაქვს, რომ დღესვე იქმნეს მიღებული საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა სახალხო განათლების უწყების მოსამსახურეთა ჯამაგირის 100 პროც. გადიდების შესახებ. ვინ არის წინააღმდეგი? წინააღმდეგი არავინ არის, მაშასადამე წინადადება სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციისა მიღებულია და დღის წესრიგიც დამტკიცებული.

დეკრეტი სახალხო განათლების უწყების მოსამსახურეთა ჯამაგირების 100 პროც. გადიდებისა.

ამ საკითხის შესახებ მომხსენებელია დამფუძნებელ კრების წევრი იმნაიშვილი. სიტყვა ეკუთვნის იმნაიშვილს.

ნიკიფორე იმნაიშვილი. (ს.-დ.) თავის მოსამსახურეთა ქონებრივად უზრუნველყოფის მხრივ არც ერთი უწყება ისე ჩამორჩენილი არ არის, როგორც სახალხო განათლების უწყება და არც ერთი მოხელე სახელმწიფოში - შეიძლება ისე დაჩაგრული არ იყოს, როგორც მოსამსახურენი ამ უწყებისა - მასწავლებლები. ეს უსამართლობა იმათ მიმართ იყო ძველ წესწყობილების დროს და საუბედუროდ რევოლიუციის შემდეგ ის არ შეცვლილა დღევანდლამდისაც. ამის გამო იყო, რომ შეუძლებელი გახდა უზრუნველყოფა რესპუბლიკის სკოლების მასწავლებელთა საკმაო რიცხვის მხრით. აუტანელი პირობები ცხოვრებისა აიძულებდა მათ მიეტოვებინათ ეს ასპარეზი მუშაობისა და სხვა სამსახური ეძებნათ. ისინი, ვინც, საქმის სიყვარულის გამო, შერჩნენ ამ პროფესიას, ჩუმად, უენოდ იტანდნენ ამ უბედურებას იმ მოლოდინში, რომ მათი მდგომარეობა გაუმჯობესდებოდა. ამ უკანასკნელ თვეებში სახალხო განათლების კომისიას და სამინისტროს აუარებელი თხოვნები მოსდიოდა, როგორც კერძო პირებისგან - ისე მასწავლებელთა ყრილობების სახელით, სადაც უთითებდენ თავის აუტანელ გაჭივრებაზე და ითხოვდნენ დახმარებას. სამწუხაროდ აქამდე ჩვენ ვერავითარი პრაქტიკული ნაბიჯი ვერ გადავდგით, რომ ეს სამართლიანი მოთხოვნილება სახალხო განათლების ასპარეზზე მომუშავეთა დაგვეკმაყოფილებინა. ეს იმიტომ, რომ ჩვენი ფინანსიური კრიტიკული მდგომარეობა საამისო საშუალებას არ გვაძლევდა. ეხლა კი, როდესაც, ისედაც საშინელი პირობები ცხოვრებისა უფრო გაუარესდა, როდესაც ისინი იძულებულნი არიან მუშაობა მიატოვონ, განათლების კომისია დაყოვნებას დანაშაულად ჩასთვლის მათ წინაშე, ვინც ასეთ დიდს საპასუხისმგელო საქმეს ასრულებს ჩვენი კულტურული წინსვლის ასპარეზე.

და აი, ამიტო ამ კომისიას შემოაქვს ეს დეკრეტი, რომლის ძალითაც უწყებაში მოსამსახურეების, უპირველეს ყოვლისა, მასწავლებლების, ჯამაგირი უნდა გადიდდეს 100 პროცენტით. პირველი შეხედვით ეს თითქოს დიდი ციფრი არის, მაგრამ ჩვენ თუ ჩაუკვირდებით იმას, თუ როგორ იყვნენ ისინი აქამდის უზრუნველყოფილნი და ამ ასი პროცენტის მიმატებით რას მიიღებენ შემდეგ, მაშინ დარწმუნდებით, რომ ამ ასი პროცენტის მიმატებით იმათი მდგომარეობა კიდევ საკმარისად გაუმჯობესებული არ იქნება. ჩვენ დავამყარებთ ამ 100 პროცენტის მომატებით მხოლოდ საშუალო ნორმებს იმასთან შედარებით, თუ რა ნორმები არსებობს სახელმწიფო სამსახურის სხვა და სხვა დარგებში, ან მოსალოდნელია დამყარდეს იმისდა მიხედვით, თუ რა პროექტები არის შემოტანილი საბიუჯეტო კომისიაში სხვა და სხვა უწყებების მიერ. მაგალითად, საშუალო სასწავლებლებს თუ ავიღებთ, დავინახავთ, რომ აქამდის დამსახურებული მასწავლებელი დირექტორი იღებდა 1900 მანეთს თვეში, ხოლო ამ პროექტით მისი ჯამაგირი აყვანილი იქნება 3800 მანეთამდე. ინსპექტორი იღებდა 1816 მანეთს, ეხლა მისი ჯამაგირი იქნება 3632 მანეთი. საშუალო სკოლის მასწავლებელს, უმაღლეს განათლება მიღებულს, აქამდე ჰქონდა 1700 მანეთი, ეხლა, ამ პროექტით მას 3400 მანეთი ექნება. დირექტორი უმაღლესი დაწყებითი სასწავლებლისა იღებდა 1592 მანეთს, ეხლა მას, მაშასადამე 3184 მანეთამდე ექნება. მასწავლებელს უმაღლეს დაწყებით სკოლისას ჰქონდა აქამდე 1410 მანეთი, ეხლა ექნება 2820 მანეთი. პირველ-დაწყებითი სახალხო სკოლის მასწავლებლები, რომლებიც განსაკუთრებულ გაჭირვებას განიცდიან, აქამდე იღებდნენ 800 მანეთს, მაშასადამე ამ პროექტით მათი ჯამაგირი გადიდებული იქნება მხოლოდ 1600 მანეთამდე.

ასე რომ ბოლოს და ბოლოს ამ გადიდებული ნორმით ეს დეკრეტი აღწევს მხოლოდ ნაწილობრივ მიზანს, რადგან მხოლოდ რამოდენიმედ შეამსუბუქებს სახალხო განათლების ასპარეზზე მომუშავეთა მდგომარეობას. ამ დეკრეტის თანახმათ სახალხო სკოლებისათვის ამ 100 პროცენტის მიმატების მიღების შემდეგ უნდა გაღებულ იქმნეს 6.228,000 მან.

უმაღლეს დაწყებით სასწავლებლებისათვის ზედმეტი ხარჯი იქნება: 1 მილიონი მან., საშუალო სკოლებისათვის 1.820 ათასი მან., სახელმწიფო უნივერსიტეტისათვის 2.600 ათასი მანეთი, ცენტრალურ პედაგოგიურ მუზეუმისათვის 22 ათასი მან. და ფიზიკურ ობსერვატორიისათვის 42 ათასი მანეთი, სულ 6.228,000 მანეთი.

თავის-თავად ცხადია, დღევანდელს ჩვენს ფინანსიურ მდგომარეობაში ეს ზედმეტი ხარჯი, რომელიც 70 მილიონს აღემატება, სამძიმო იქნება, ბატონებო, მაგრამ სახალხო განათლების კომისიამ, რომელიც ადგენს ამ დეკრეტს, და საფინანსო კომისიამაც მიიღო მხედველობაში ის აუტანელი პირობები ცხოვრებისა, რომლებსაც სახალხო განათლების მასწავლებლები განიცდიან და ამისდა მიხედვით ერთსულოვნად და ერთხმად მიიღო ეს დეკრეტი და შემოიტანა დამფუძნებელ კრებაში დასამტკიცებლად. უნდა მოგახსენოთ აგრეთვე, რომ სახელმწიფო კონტროლს არაფერი აქვს საწინააღმდეგო ამ დეკრეტისა. ეს დეკრეტი არა ვრცელდება ცენტრალურ დაწესებულებების, - ესე იგი სამინისტროს მოსამსახურეებზე, ვინაიდგან მათ შესახებ მუშავდება ცალკე შტატი და ხარჯთ-აღრიცხვა. შემდეგ, ეს დეკრეტი არ ვრცელდება ამ უწყების დაბალ მოსამსახურეებზე, ვინაიდგან მათ შესახებ იყო განსაკუთრებული დეკრეტი, რომელიც არის მიღებული დამფუძნებელი კრების მიერ 25 ნოემბერს, დეკრეტი - ჯამაგირების 40 პროცენტით გადიდების შესახებ, რომელიც წარმოდგენილი იყო შრომის სამინისტროს მიერ.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? სიტყვა არავის არ სურს. გთხოვთ წაიკითხოთ მუხლობრივ.

იმნაიშვილი. (კითხულობს მუხლობრივ).

თავმჯდომარე. კენჭს უყრი მთელ დეკრეტს. ვინ არის წინააღმდეგი ამ დეკრეტისა? არავინ. დეკრეტი მიღებულია და თანახმად დადგენილებისა, ვსთხოვ სარედაქციო კოლეგიას შეასწოროს ეს დეკრეტი და შემოიტანოს კრების დასასრულს.

კანონ-პროექტი ნავთსადგურების გადასახადთა ახალი ნიხრის დაწესების შესახებ.

თავმჯდომარე. მომხსენებელია ბ. ონიაშვილი.

დ. ონიაშვილი. (ს.-დ.) ეს კანონ-პროექტი, რომელიც ეხლა უნდა განიხილოს დამფუძნებელმა კრებამ, შეეხება სანავთსადგურო გადასახადების ძველი ნიხრის შეცვლას და ახალი ნიხრის დაწესებას.

ცნობისათვის უნდა მოგახსენოთ, რომ ძველი კანონის ძალით არსებობდა სამნაირი სანავთსადგურო გადასახადი: 1. - გემის ტონაჟის მიხედვით, ე. ი. თითოულ ტონაზე, ძველი, 1913 წლის კანონის მიხედვით, უნდა გადახდილიყო, 10 კაპ. ამ გადასახადს იხდიდა რუსეთში რუსეთის გემები, მხოლოდ ნავიგაციის დროს და თითოული გემი შემოსული საზღვარ-გარეთიდან და გასული პორტიდან საზღვარ-გარეთ. ეს არის სანავოსნო გადასახადი. შემდეგ, არსებობდა და არსებობს დღესაც ეგრედწოდებული საფუთო გადასახადი. უნდა მოგახსენოთ, რომ ძველი წესწყობილების დროს ეს საფუთო გადასახადი ძალიან მცირე იყო: დაწყებული 1/4 კაპიკიდან 1/2 კაპიკამდე და ზოგ საქონელზე 1 კაპიკი. გარდა ამისა ზოგი საქონელი სრულიად განთავისუფლებული იყო საფუთო გადასახადისაგან; მაგალითად, სამხედრო გემები, მთავრობისაგან სამხედროთ გამოცხადებული, სრულიად განთავისუფლებული იყვნენ საფუთო გადასახადისაგან. შემდეგ, ის გემები, რომელთა სპეციალური დანიშნულება იყო კაბელების გაბმა - ისინიც განთავისუფლებულნი იყვნენ საფუთო გადასახადებისაგან. შემოსავალი საფუთო გადასახადებისაგან ირიცხებოდა ხაზინაში, 2/5 - საერთო კასაში და 3/5 ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს სპეციალურ ანგარიშებში. გარდა ზემოაღნიშნული გადასახადებისა, არსებობდა სალოცმანო გადასახადი. მესამე ფორმა ამ სანავთსადგურო გადასახადებისა არის იმ პირთა სასარგებლოთ, რომელნიც მოსდევდენ და მისდევდენ გემებს რუსეთიდან საზღვარ გარეთ და საზღვარ გარეთიდან რუსეთში. ასეთი სამი გადასახადი იყო ძველათ. ამის გარდა, როდესაც გერმანიის სარდლობა შემოვიდა ჩვენს ქვეყანაში, დაწესდა ერთდროული 10 პროც. საფრახტო გადასახადისა. ეს გადასახადი იყო სრულიად უკანონო და ქონდა შემთხვევითი ხასიათი. ფაქტიურათ დღეს ეს გადასახადი სრულიად მოსპობილია. საერთოდ კი უნდა აღინიშნოს, რომ, ამ სანაოსნო გადასახადთა დარგში, დღეს საშინელი არევ-დარევა არის. არ არის არავითარი სისტემა დამუშავებული და ამ სანავთსადგურო გადასახადებს სრულიად შემთხვევითი ხასიათი აქვს.

აი, ამის გამოისობით, ამ წლის 15 ივნისს შესდგა საუწყებათაშორისო თათბირი, და ამ თათბირზე მიღებული იქნა ახალი გადასახადები, ე.ი. შეიცვალა ძველი და დაწესდა ახალი ნორმები გადასახადებისა.

მე მოგახსენეთ რა გადასახადი იყო, როდესაც ძველი კანონი არსებობდა. მაშინ თითო ტონზე იყო 10 კაპ. გადასახადი და ამ ახალი კანონ-პროექტის შინაარსის მიხედვით, რომელსაც მუხლობრივი განხილვის დროს გავეცნობით - სანაოსნო გადასახადი თითოეულ ტონზე. ნაცვლათ 10 კაპ-სა, უდრის 1 მანეთს. შემდეგ, ძველი კანონით, ის გემები, რომლებიც მიდიოდენ არა სავაჭრო მიზნით, სრულიად განთავისუფლებული იყვნენ გადასახადებისაგან, ამ კანონ-პროექტის მიხედვით ეს გემებიც უნდა დაემორჩილონ ამ წესებს; მხოლოდ გაცილებით ნაკლები გადასახადი ექნებათ მათ. უნდა დაწესდეს 30 კაპ. და ერთი მან.

აი, ეს ცვლილება არის შეტანილი, მაშასადამე, სანაოსნო გადასახ. დარგში. შემდეგ, საფუთო გადასახადი საგრძნობლად შეცვლილია. წინათ იყო ერთი ნორმა. ამ კანონ-პროექტის ძალით სამნაირი ნორმაა მიღებული ამ საფუთო გადასახადებისა. უმთავრესი ნორმა არის 20 კაპ. ყოველ სამადნო ნივთეულობაზე და მათ შორის, ქვა-ნახშირზე. შემდეგ, მეორე ნორმა - 20 კაპ. დაწყებული 2 მანეთამდი; და უკანასკნელი მესამე ნორმა ადის 2 მანეთიდან 5 მანეთამდი ლითონის ყოველ გვარ ნაწარმოებზე. გარდა ამისა, სალოცმანო გადასახადი, რომელზედაც მოგახსენეთ, ამ კანონ-პროექტის მიხედვით, ამნაირათაა შეცვლილი: იმ გემებს, რომელთა ტონაჟიც არ აღემატება 100 ტონს - ეხება ეს გადასახადი.

აი, ასეთი არის ის მცირე ცვლილება, რომელიც შეაქვს ამ ახალ კანონ-პროექტს სანავთსადგურო გადასახადთა სისტემაში. ამას გარდა, უნდა მოგახსენოთ, რომ ვაჭრობა-მრეწველობის, ფინანსთა და შინაგან-საქმეთა სამინისტროებს - რამდენიმე უწყებას - უფლება ეძლევათ, საერთოდ გადაიმუშაონ ეს გადასახადები, თუ ამას სახელმწიფოს ინტერესი მოითხოვს; შეთანხმდენ და შეთანხმების შემდეგ შესცვალონ ეს ნორმა. ეს ცვლილება, მათ აქვთ უფლება, მოახდინონ როგორც ერთი კატეგორიის ნორმების ფარგლებში ისე ეს ნორმები ერთი კატეგორიიდან მეორე კატეგორიაში შეუძლიათ გადაიტანონ. ასეთი უფლება აქვს მინიჭებული ამ ახალი კანონ-პროექტის ძალით მთავრობას.

აი, ეს საზოგადო ხასიათის ცნობები, რომელიც უნდა წარმომედგინა, რომ შემდეგ, როდესაც გადავალთ მუხლობრივ განხილვაზე, უფრო ნათელი იყოს ეს კანონ-პროექტი დამფუძნებელ კრებისათვის.

თავმჯდომარე. ვის სურს საერთო მსჯელობისათვის სიტყვა? - სიტყვა არავის არ სურს. მე კენჭს უყრი. ვინაა წინააღმდეგი? წინააღმდეგი არავინაა. მაშასადამე, ზოგადი განხილვა კანონ-პროექტისა მიღებულია და მუხლობრივი განხილვა იქნება შესაფერი ვადის გასვლის შემდეგ.

შემდეგი საკითხი გახლავთ:

გაგრძელება მსჯელობისა ეროვნულ-დემოკრატიული ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვის გამო - რუსულ სავაჭრო საზოგადოების „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულობის გამო.

სიტყვა ეკუთვნის დამფუძნებელ კრების წევრს გ. გვაზავას.

გ. გვაზავა. (ერ.-დემ.) როდესაც ჩვენ შემოვიტანეთ ეს შეკითხვა, ერთი უმთავრესი მოტივი შეეხებოდა საბიუჯეტო უფლებას. ეს საკითხი, როგორც სჩანს, კარგად გარკვეული არ არის და ბევრს ბუნდოვანათ ესმის. ამას დავასკვნი იმიტომ, რომ ბატ. მესხიშვილმა განაცხადა, რომ მთავრობა ვალდებული იყო, ზნეობრივათ მაინც, არ შეეკრა ეს ხელშეკრულობაო. მან იხმარა სიტყვა „ზნეობრივი“ და ცოტა არ იყოს, ამით თვით გაბზარა თავისი თეორიული აღნაგობა. ამით, რასაკვირველია, ისარგებლა ბ. ჯაფარიძემ, რომელიც მივიდა იმ დასკვნამდი, რომ მთავრობას ნება ჰქონდა და აქვს დასდოს ასეთი ხასიათის ხელშეკრულობა დამფუძ. კრების დაუკითხავათ, აქედან სჩანს მეთქი, მე მოგახსენებთ, რომ ამ კითხვის შესახებ არის ბუნდოვანი აზრი და ამიტომ მე მოვალეთ ვრაცხ ჩემ თავს, ამაზე შევაჩერო თქვენი ყურადღება.

პირველი და უმთავრესი საკითხი გახლავთ - ვის ეკუთვნის საბიუჯეტო უფლება? საზოგადოთ, მეცნიერებაში მიღებულია ის აზრი, რომ საბიუჯეტო უფლება არის ერთი ელემენტი უმაღლესი ხელმწიფეობისა, ან სუვერენობისა. ძველი რეჟიმის დროს, ყველა ახალი გადასახადის შემოღება, ან რამე ხარჯის გაღება - იყო განსაკუთრებული უფლება იმპერატორისა. რასაკვირველია, მას ჰყავდა სხვა და სხვა დაწესებულება, მაგრამ ბოლოს და ბოლოს აუცილებელი იყო მეფის დასკვნა. საბიუჯეტო უფლება არის ერთი ელემენტი უფლებრივი კანონმდებელი უფლებისა, ან, უკეთ რომ ვსთქვათ, ერთი ელემენტი სუვერენობისა. იმ დღიდან, როცა გამოცხადდა საქართველოს თავისუფლება - უზენაისი უფლება სუვერენობისა, ან უზენაესი ხელმწიფობა გადავიდა ხალხის ხელში. ეს არის ერთი ელემენტი ამ უზენაესი ხელმწიფეობისა. როგორც იცით, აქედან წარმოსდგება დამფუძნებელი კრება, საზოგადოთ, პარლამენტი - წარმომადგენლობა ერისა. და ერის წარმომადგენლობის ხელში არის საკანონმდებლო უფლება; და, მაშასადამე, საბიუჯეტო უფლებაც უნდა იყოს და არის კიდეც მოქცეული პარლამენტის ხელში. მთავრობას არა აქვს უფლება შეეხოს ამ საბიუჯეტო უფლებას პარლამენტისას. მთავრობას აქვს უფლება გაიღოს სხვადასხვა ხარჯი, მაგრამ იმ აუცილებელი პირობით, რომ ყოველ ხარჯს უნდა მოსდევდეს დასტური ეროვნული ნებისყოფისა და ეროვნული ნებისყოფის გამომხატველი არის დამფუძნებელი კრება. ჩვენ რომ გვქონდეს დამტკიცებული ბიუჯეტი, მაშინ, რასაკვირველია, ამას არ გამოუდგებოდით, იმიტომ, რომ, როცა ბიუჯეტი დამტკიცებული არის, იქ მოყვანილი არის ხარჯთ-აღრიცხვა - შემოსავალ-გასავალი - მთელი სახელმწიფოსი. მაშინ იქ ყოველი ხარჯი იქნება წინდახეული და აწონილ-დაწონილი. და როდესაც ბიუჯეტი დამტკიცებული არის, მაშინ მთავრობას უფლება აქვს ამ დამტკიცებული ბიუჯეტის ფარგალში იმუშაოს, ფული დახარჯოს. მაგრამ ჩვენ ჯერ ბიუჯეტი დამტკიცებული არა გვაქვს და ამიტომ არ შეიძლება მთავრობამ დასდოს ყოველნაირი ხელშეკრულება, განსაკუთრებით ისეთი, რომელსაც შეუძლია გამოიწვიოს ხარჯი და რომელზედაც დამფუძნებელ კრებას არ უთქვამს თავისი დასტური.

მე გაკვირვებული ვიყავი იმ სიტყვით, რომელიც აქ წარმოსთქვა ბატ. ავალიანმა. მან სთქვა, რომ მთავრობას აქვს ამის უფლება და საბუთად ის მოიყვანა, რომ ეს ხელშეკრულება არის მცირე ვადიანი. თუმც დაუმატა - მე არა ვარ კონსტიტუციონალისტი, მაგრამ არავითარ კონსტიტუციაში ეს არ არის აღკრძალულიო. მე მგონია, არა თუ ბ. ავალიანი ვალდებული იყო ასეთ საანბანო პარლამენტარული ჭეშმარიტება სცოდნოდა, რომ ეს ხელშეკრულების დადება - აქ დადასტურებული უნდა იყოს დამფუძნებელი კრების მიერ, არამედ ყოველი მოქალაქე ვალდებულია ეს იცოდეს. მე მგონია, ვიმეორებ, არა თუ ბ. ავალიანი, რომელიც არის პროფესორი და მინისტრის ამხანაგი - პირიქით, ყოველი მოქალაქე, რომელიც კი გაზეთს კითხულობს, ვალდებულია იცოდეს, რომ არსად, არც ერთს კონსტიტუციაში, სადაც კი არის ერის წარმომადგენლობა, ე.ი. პარლამენტი, ასეთი ხელშეკრულების დადება, ამ პარლამენტის გარეშე, შეუძლებელია. და როდესაც ასეთი მოსაზრება მოყავს ბ. ავალიანს, მე გაკვირვებული ვარ, როგორ შეიძლება ასეთი კაცი, რომელმაც, თურმე, არ იცის უფლებრივი ცხოვრება - სახელმწიფო ეკონომიური პოლიტიკის სათავეში იდგეს. რასაკვირველია, გარდა არევ-დარევისა, ის ამ სფეროში არაფერს შექმნის. განსაკუთრებით დემოკრატიულ ცხოვრებაში, ე.ი. ისეთ სახელმწიფოში, სადაც დემოკრატიული წესწყობილება არის დამყარებული.

თუ უფლება არის დემოკრატიული, თუ დემოკრატიის ხელში არის კანონმდებლობითი უფლება, უეჭველია, საბიუჯეტო უფლებაც ამისთანა პარლამენტის ხელში უნდა იყოს. საბიუჯეტო უფლების პრინციპი არის, რომ არ შეიძლება 1 კაპიკი გადახდეს ვისმე, თუ არ არის დასტური პარლამენტის. მეორე პრინციპი - არ შეიძლება დაიხარჯოს 1 კაპიკიც, თუ არა კანონის ძალით.

ეხლა სდგას საკითხი: იმ ხელშეკრულებაში, რომელიც დადებულია „სიბუნიონთან“ არის პირობა, რომელიც აკისრებს მთავრობას გაიღოს ერთნაირი თანხა, ჰქონდა თუ არა მთავრობას ამაზე დასტური პარლამენტის მხრივ? არა.

სხვათა შორის, აქ არის 1 მუხლი, სადაც ნათქვამია შემდეგი: როდესაც «სიბუნიონი“, გაიღებს თანხას 5 მილიონ სტერლინგამდე, მაშინ მთავრობა ვალდებულია 25 პროც. თვით შეიტანოს, ე.ი. 1/4 ამ თანხისა. აქ ვალდებულება სახელმწიფოსი უდრის ერთ მილიარდ მანეთს. შეიძლება დადგეს მომენტი, რომ 1 მილიარდი უნდა გაიღოს მთავრობამ, რადგან ვალდებულება თანხის გაღებისა აუცილებელი არის ამ ხელშეკრულებით. სხვა კითხვა იყო - მისცემდა დასტურს დამფუძნებელი კრება თუ არა. საბიუჯეტო კანონი რომ დამტკიცებული ყოფილიყო და ეს თანხა გაღებული - სხვაა. მაგრამ ეს არ იყო ასე და მთავრობამ ეს საბიუჯეტო საკითხი ასე უცბად გადაჭრა. აქ საჭიროა მივიღოთ მხედველობაში, რომ საბიუჯეტო კანონი იყოფა სხვა და სხვა ნაწილად. ჩვენ უკვე მიღებული გვაქვს წესი, რომ თუ იხარჯება რაიმე თანხა, მთავრობა შემოდის წინადადებით და გვთხოვს და ჩვენც ან დეკრეტის სახით, ან კანონის სახით ვადასტურებთ მას. აქ, დღესაც მიიღეს, - ჩემ წინ ორატორი კითხულობდა... (ხმა: ის ხარჯთ-აღრიცხვაა!) აქ კი დასტური დამფუძნებელი კრებისა არ არის, უდასტუროდ ფულის გაღება ყოვლად შეუძლებელია. ასეთი დეკრეტით, ან კანონით რომ მთავრობას მისცემოდეს უფლება ერთი მილიარდის დახარჯვისა - ჯერ აქ არ გამოსულან, - მაშასადამე, დასტური დამფუძნებელი კრებისა არ არის. და ჩვენ სწორედ ვამბობთ, რომ ასეთი ხელშეკრულების დადების უფლება მთავრობას არ ჰქონდა და ეს იყო უმთავრესი მოტივი იმისა, რომ ჩვენ შეკითხვა შემოვიტანეთ.

ბატონებო, ამ გარემოებას დიდი მნიშვნელობა აქვს. ჩვენი მოპირდაპირე „სიბუნიონი“ ჩვენთან ხელშეკრულებას სდებს. იმას უნდა ჩვენი ავლა-დიდება ხელში ჩაიგდოს. ჩვენ არ ვიცით რა შედეგი მოჰყვება ამას. მთავრობა ვალდებული იყო არა ზნეობრივად, არამედ უფლებრივად წარედგინა ეს ხელშეკრულება დამფუძნებელი კრებისათვის. მე ვამბობ, ყველგან მიღებულია საბიუჯეტო უფლება მაჩვენებლად სუვერენობისა.

პირველი მუხლი ჩვენ მიერ მიღებული აქტისა ამბობს, რომ საქართველოს ერი არის სუვერენული უფლებრივი ძალის მატარებელი. პირველი საქმე ამ სუვერენობის არის საბიუჯეტო უფლება. ასე რომ აუცილებლად უნდა იყოს დასტური ეროვნულ ნებისყოფისა და ეს ეროვნული ნებისყოფა მოთავსებულია პარლამენტში. ეს არის უფლებრივი საფუძველი და ეს უფლებრივი საფუძველი დღეს დარღვეული არის.

ეს განვაცხადეთ აქ და ჩვენ, ერ.-დემოკრატებმა მხოლოდ მოვიხადეთ ჩვენი ვალი ხალხის წინაშე.

ჩვენ მივაქციეთ თქვენი ყურადღება ამ საქმეზე და ეხლა თქვენზე არის დამოკიდებული (ხმა: ვის წინაშე?) თქვენს წინაშე იმიტომ, რომ თქვენ ხართ წარმომადგენელი ერისა.

ჩვენ უნდა განვაცხადოთ, რომ ეს ხელშეკრულება რიგიანი არ არის, ეს არ არის უფლებრივად შესხმული ხელშეკრულება, ე. ი. მთავრობას არ ჰქონდა უფლება დაედვა ამისთანა ხელშეკრულება ჩვენდა დაუკითხავად.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის დამფ. კრების წევრს ბ. ასათიანს. რადგანაც ბ. ასათიანი არ არის, სიტყვა მორიგ ორატორს ბ. ღლონტს ეკუთვნის.

თევდორე ღლონტი (ს.-ფ.) მოქალაქენო! სამართლიანად „სიბუნიონთან“ დადებული ხელშეკრულება არის ამ ჟამად ჩვენი საზოგადოების ძალიან ფართო წრის მსჯელობის საგანი. და როდესაც ქართული პრესა, ჩვეულებრივი მეთვალყურე ჩვენი საზოგადოებრივი ცხოვრებისა, განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევს „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულებას, - სრულიად არაჩვეულებრივი და არანორმალური ეს არ არის. ეს საკითხი ერთი დიდი საკითხია, რომელიც დაკავშირებულია ბიუჯეტთან.

„გლავნოსნაბმა“, რომელმაც დასდო ეს ხელშეკრულება, წარმოიდგინა, რომ ის ამით შეამსუბუქებდა რესპუბლიკის ფინანსიურ მდგომარეობას და თუ დღეს ასე მკაცრი მსჯელობა სწარმოებს, იმიტომ, რომ საზოგადოების დიდი ნაწილისთვის შეუძლებელი და სამარცხვინო იყო ასეთი ხელშეკრულების დადება. როცა „სიბუნიონთან“ სწარმოებდა მოლაპარაკება, ამ დროს ჩვენი საზოგადოების სხვა და სხვა ელემენტებისაგანაც წარმოდგენილი იყო პირობები; მათ შორის იყო კონკურენცია, ბრძოლა. როცა ჩვენ ამ ბრძოლას, ჭიდილს გავიგებთ, მაშინ აშკარა გახდება, თუ რას აძლევს ეს ხელშეკრულება სახელმწიფოს, რომ გააუმჯობესოს მისი ფინანსიური მდგომარეობა.

იმისთვის, რომ დაეხასიათებინა ბ-ნ ავალიანს, თუ რა საშინელი იყო ეს პირობა, რომელიც წარმოდგენილი იყო ერთი ჯგუფის მიერ, მან განაცხადა, რომ საქართველოს მოქალაქენი გვიდებენ პირობას საქონლის იძულებით ჩამორთმევისასო. ეს განაცხადა ბ. ავალიანმა ამ კათედრიდან მაშინ, როდესაც ჩვენ ხელში არ იყო ის პირობა, რომელიც წარმოადგინა საქართველოს მოქალაქეთა ერთმა ჯგუფმა. ამავე დროს ბ. ავალიანმა განაცხადა, რომ თქვენ ვინ გეკითხებათ ვინც იყო შუამავალიო, ეს სადაო საკითხი არ არისო. თქვენ წინ არის ხელშეკრულება და იმაზე ილაპარაკეთო.

მე მინდა ვისარგებლო სწორედ ამ განმარტებით და არ მივაქციო ყურადღება იმას, თუ ვინ იღებდა მონაწილეობას ამ ხელშეკრულების პირველი ვარიანტის შედგენაში. ყურადღების ღირსი არის ის, რაც ფორმალურად ჩამოყალიბებულია. აქ კი მგზავსი არაფერია. აქ არაფერია იმის შესახებ, ვითომ ქართველ მოქალაქეთა ერთი ჯგუფი თხოულობდა რეპრესიების მიღებას. ამაზე არაფერია ნათქვამი იმ ხელშეკრულებაში, რომლის პროექტიც იყო წარმოდგენილი საქართველოს მოქალაქეთა ერთი ჯგუფის მიერ. (არსენიძე: კარგი ვექილი ბრძანდებით!) სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტია, დაწყებული ეროვნულ საბჭოდან, საქართველოს პარლამენტში და დამფუძნებელ კრებაში, სისტემატიურად აცხადებდა, რომ ასეთ პირობებში ეკონომიური პოლიტიკა მავნებელია და თუ ათას ხმებს მისცემთ, სარგებლობას მაინც არ მოგცემთ. ამიტომ ჩვენ ვამბობთ, ეს ხელშეკრულება პრინციპიალურად უნდა იყოს უარყოფილი და თავის საზოგადოებრივ ძალებით მოახდინოს ასეთი ვაჭრობა. ეს იყო ჩვენი ეკონომიური პოლიტიკა, ლეიტ-მოტივი ჩვენი ეკონომიური პოლიტიკისა. მე არ მესმის ამის შემდეგ, რას ლაპარაკობს ბ. არსენიძე. ქვეყანა ამბობს, დამფუძნებელ კრებამ იცის, რას მოითხოვდენ სოციალისტ-ფედერალისტები. ეს იყო, რომ ჩვენი საზოგადოებრივ-სახელმწიფოებრივ ორგანოების საშუალებით სახელმწიფოში ასეთი გაცვლა-გამოცვლა მოხდეს და არა სხვა ელემენტების საშუალებით, იქნება უცხო თუ შინაური ელემენტი.

ეხლა მოქალაქენო, მე ვლაპარაკობ არა ზოგად მოსაზრებით. მე ამას უფრო კონკრეტიულად გავსინჯავ შედარებით მეორე ხელშეკრულებასთან, რომელიც წარმოადგინა საქართველოს მოქალაქეთა ერთმა ჯგუფმა. (ხმა: სად იშოვეთ?) მე ვიშოვე ფინანსთა სამინისტროში და ყველა დამფუძნებელ კრების წევრს შეუძლია იქ იშოვოს. (ხმა: დიახ, დიახ!) მე ავიღებ მუხლობრივ განხილვას. რას მოითხოვს მოქალაქეთა ერთი ჯგუფი, რას მოითხოვს „სიბუნიონი“ ერთ და იმავე საგანზე.

პირველი პუნქტი: საქონლის შეძენა და საქონლის კატეგორიად დაყოფა. საქონელს იძენენ და არკვევენ კატეგორიებად. რა არის ეს კატეგორიები? საქართველოს მოქალაქეთა ერთი ჯგუფი, ვიხმარ შემოკლებისთვის ქართველები, პირველ მუხლში ასახელებენ რა და რა საქონელი უნდა გაიტანონ და ასახელებენ ამ საქონლის რაოდენობას. სპეციფიკაციის პრინციპი არის, როგორც „სიბუნიონის“ ხელშეკრულებაში, ისე ამ შემთხვევაში. უცხოელები 1-ლ და მე-11-ე მუხლებში თავის ძალა-უფლებას ავრცელებენ, როგორც სამონოპოლიო საგნებზე; საქართველოს მოქალაქენი ამბობენ: მოგვეცით ესა თუ ის საქონელი; ისინი ამბობენ მოგვეცით რაც გიწყვიათ საწყობებში, რაც გაქვთ, ან რაც შემოგივათ, ესე იგი პრეტენზიებს აცხადებენ ისინი განუსაზღვრელად საქონლის მთელ ქონებაზე.

მეორე: დახმარება კონტრაგენტისთვის საქონლის გადატანის დროს. აქ ილაპარაკეს: დახმარებისათვის საჭიროა და ამათ მოითხოვეს რეპრესიებიო. მე ვიმეორებ, არავითარი ამის მგზავსი არ არის ხელშეკრულობაში და თუ გაგება გვესმის, რეპრესიები დაგვჭირდება მაშინ, როდესაც „სიბუნიონთან“ გვექნება საქმე. შემდეგ, გარემოების მიხედვით საქართველოს მოქალაქენი ამბობენ: ჩვენ გემს როგორ მოვიყვანთ, როგორ დავტვირთავთ, ეს ჩვენი საქმეაო. ამით საქართველოს მთავრობის მდგომარეობა სრულიად უზრუნველყოფილი არის, მთავრობას არავითარი ზიანი არ მოელის, მაგრამ „სიბუნიონი“ ამბობს: თქვენ რო საქონელს ვერ დაამზადებთ თუ დაიგვიანებთ, მე, რომ გემს მოვიყვან, მაშინ თქვენ გადაგხდებათ გემის მოყვანის ხარჯი, ჯარიმა, ამიტომ საქონელი უნდა მოიტანოთ იმ რკინის გზის სადგურზე, იმ გემზე, სადაც მე გეტყვით და საქონელიც იქ უნდა ჩამაბაროთო. რასაკვირველია, მაშინ საქონელი, რომ არ მიუტანოთ, მთავრობა იძულებულია ზარალი არ მიიღოს, რაც შეიძლება მალე და ჩქარა მოუტანოს იმ გემზე საქონელი და შეიძლება სავალდებულო იყოს რეპრესიები, მაგრამ ზოგიერთ რეპრესიებისაგან საქართველოს მოქალაქეთა პროექტი მთავრობას ანთავისუფლებს ამ მხრივ. „სიბუნიონის“ ხელშეკრულება გაცილებით ცუდ პირობებს სდებს, ვიდრე საქართველოს მოქალაქენი.

კიდევ საინტერესოა 3 მუხლი: სახსარი საქონლის შესაძენად. საქართველოს მოქალაქენი ამბობენ: რაკი ჩვენ უფლება მოგვეცით საქონლის შესაძენად, ჩვენ მთავრობას ერთ გროშსაც არ ვთხოვთ. ბაზარზე გამოვალთ, ჩვენი საშუალებით ვიყიდოთ საქონელს და მთავრობა ამ მხრივ თავისუფალი არის. „სიბუნიონი“ გვეუბნება: ჩვენ გამოვიღებთ 75 პროცენტს საჭირო თანხისას და 25%25 უნდა გამოიღოს საქართველოს რესპუბლიკის მთავრობამ, ასე, რომ ერთ და იმავე მიზნისთვის საქართველოს მოქალაქენი ამბობენ: თქვენი ფული არ გვინდაო, „სიბუნიონი“ ამბობს: თქვენ გამოიღეთ ერთი ნაწილი და ჩვენ მეორეს გამოვიღებთო. ამ მხრივ „სიბუნიონის“ ხელშეკრულობა საშინელია და უფრო მისაღებია საქართველოს მოქალაქეთა მოთხოვნილება. ეხლა საქონლის შემოტანის საკითხი. საქართველოს მოქალაქეთათვის საქონლის შემოტანის დრო განსაზღვრული არის. ისინი ამბობენ გატანილ საქონელზე ჩვენ შემოვიტანთ 40 პროც. ფქვილს, 10 პროც. შაქარს დანარჩენ 50 პროც. შემოვიტანთ ფართალს, ფეხთ-საცმელებს, ტეხნიკურ იარაღს და წამალს, ისეთი პროპორციით, როგორც ეს იქნება „გლავსნაბის“ მოთხოვნილებაო. ეს პროპორცია სავალდებულო იქნება საქართველოს მოქალაქეთათვის, ამას ამბობს მე-4-ე მუხლი. „სიბუნიონი“ ამბობს: მე შემოვიტან 400.000 ფუთს ფქვილს, დანარჩენ რას, როგორ შემოიტანს ეს არ არის განსაზღვრული, ეს შეთანხმების საკითხია და შეთანხმდებიან თუ არა, ეს სხვა საკითხია. შეთანხმდებიან, - შემოიტანს, არ შეთანხმდებიან - არ შემოიტანს. განსაზღვრული აქ არაფერი არის, ისე, როგორც არის განსაზღვრული საქართველოს მოქალაქეთა პირობაში.

აქ იყო ნათქვამი - ვინც ფქვილს მოგვცემს, ის გვინდაო, გავსინჯოთ ფაქტიურად, ვინ მართლა მეტს პურს იძლევა.

საქართველოს მოქალაქეთა ჯგუფი ამბობს, მე შემოვიტან ფქვილს 160 მანეთად ფუთსო. რომ ძირითად საფუძვლად მივიღოთ ეს ფასი, რომ ამდენი რაოდენობა უნდა წაიღოს საზღვარ გარედ საქართველოს მოქალაქეთა ჯგუფმა, რას ნიშნავს ეს 40 პროც. რანაირი პროპორციაა აქ. სულ არის 5 მილიონი გირვანქა სტერლინგი, დაახლოვებით დღევანდელ კურსით 4 მილიარდი მანეთი და 40 პროც. რომ მისცეს მთავრობამ ამ საქონლის გატანაზე 4 მილიარდიდან, იქნება მილიარდი 600.000 მანეთი. მაგრამ რას ნიშნავს 400.000 ფუთი ფქვილი მხოლოდ 64 მილიონ მანეთს. ელემენტარულია, ბ. არსენიძე, რომ 64 მილიონი მანეთი 25-ჯერ ნაკლებია... და 25-ჯერ მეტს ფქვილს შემოიტანს ამ ღირებულების მიხედვით, ვიდრე შემოიტანს „სიბუნიონი“. და თუ თქვენ მართლა ფქვილი გაინტერესებთ, პროცენტი და პროპორცია აშკარად გვეუბნება, რომ საქართველოს მოქალაქეთა ჯგუფის პირობა გაცილებით უფრო სასარგებლოა, ვიდრე «სიბუნიონის“ მიერ წარმოდგენილი პირობები. შემდეგ: ფქვილის ფასი კიდევ.

საქართველოს მოქალაქეთა ჯგუფი ამბობს: თუ ამ ფასში ვერ შევძელი ამ ფქვილის ჩაბარება 160 მანეთად, ამ შემთხვევაში, გავიტან რამდენიმე კატეგორიის საქონელს, მაგალითად, თამბაქოს, რომ გავყიდი, იმ ფულით შევავსებ ზარალს და ფქვილს მთავრობას ჩავაბარებ 160 მანეთად, მაგრამ თუნდა ამ თამბაქოს მოგება არ მეყოს მაშინ მე ერთგვარ სავაჭრო რისკის ძალით ჯიბიდან ვდებ ამდენ თანხასო. ეხლა «სიბუნიონის“ ფასი რა არის? მისი ფასი არის „ლოცო“, მისი ფასები გარკვეული არაა. მე როცა შემეძლება წარმოდგენა 5 მილიონი სტერლინგისა, ანდა მილიარდ მანეთის ფქვილის შესაძენად 160 მანეთად ფუთი. ყველა ამ ფულს „ლოცო“-ს მიხედვით იხდის ჩვენი მთავრობა, იმიტომ რომ კომისიონერი, ყოველ შემთხვევაში, ეს «სიბუნიონი“, ის ფულს ჯიბიდან არ იღებს. მაგრამ საქართველოს მოქალაქეთა ჯგუფი კი ამბობს, მე თუ არ მეყო ფული, თამბაქო არ მეყო, მე ვფარავ ზარალს ჩემი ჯიბიდან.

წინა კრებაზე, რომ იყო ლაპარაკი, ბ. ავალიანმა, რისთვის არ ვიცი, სთქვა, რომ ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფი იღებს, გასაღებაზე არა 20 პროც., არამედ 22 პროც. და მაშასადამე, 2 პროც. მაინც რჩება მის ჯიბეში. ამის შესახებ პრესაშიაც დაიწყეს ლაპარაკი, „ერთობა“ სწერდა: „რისთვის უნდა ჩავიდეს ჩვენ მოქალაქეთა ჯიბეში 20 პროც.? საიდან მოვიდა ეს 2 პროც. მე ეხლაც არ ვიცი. ყოველ შემთხვევაში, ისინი, ვინც ეს ხელშეკრულება შეკრეს გაკლებ-გამოკლების ხალხი არ არის, მაგრამ ამ ფაქტით აშკარად მტკიცდება, რომ მათ უბრალო ელემენტარულ არითმეტიკასთანაც არ აქვთ არავითარი კავშირი. ნაყიდ საქონლის გაყიდვაში „სიბუნიონი“ იღებს 20 პროც., ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფი კი 15 პროც., იმ შემთხვევაში, როცა იქ გაიყიდება საქონელი. ამგვარად, იქ, სადაც ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფი იღებს 15 პროც., „სიბუნიონი“ იღებს 20 პროც. (თოფურიძე - მოგებიდან? გ. გვაზავა რასაკვირველია მოგებიდან!) წაგიკითხავთ, ბატონებო, და გაიგებთ. ავიღოთ მეხუთე მუხლი (კითხულობს). (ხმაურობა ხმები - „სიბუნიონი?“) წავიკითხავ „სიბუნიონის“ შესახებაც, დიახ, ეხლავე მოგახსენებთ! ავიღოთ მე-6-მუხლი (კითხულობს) (ხმაურობა) დაწყნარდით, ეხლავე მოგახსენოთ. ეხლა ავიღოთ მეცხრე მუხლი (კითხულობს) (ხმაურობა) დაწყნარდით, მოგახსენებთ! გვადროვეთ (ხმები: რაშია საქმე?) რას ნიშნავს ეს მეცხრე მუხლი მაშინ მივხდებით, როცა 30 პროც. მოგთხოვენ 20 პროც. მაგიერ. (ხმა: ეგ სიზმარში!) თქვენ სიზმარში აკეთებთ საქმეს, მე კი საქმეზე გეუბნებით. მე მიჩვეული ვარ ანგარიშებს და ძალიან კარგად ვიცი, თუ როგორ აკეთებთ ანგარიშებს და რომ თქვენც მიჩვეული იყოთ, დაგანახვებდით, თუ რას ნიშნავს იგი ჩვენი რესპუბლიკისათვის და რას ნიშნავს „სიბუნიონისათვის“. (კითხულობს). პროცენტებს არა მარტო გატანილ არამედ შემოტანილ საქონელზეც იღებს, როგორც ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფი, ისე „სიბუნიონი“, მაგრამ განსხვავება იმაშია, რომ ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფი იღებს 7 პროც. „სიბუნიონი“ კი 15 პროც. ამ შემთხვევაში „სიბუნიონი“ იღებს 8 პროც. მეტს. ამასაც აქვს მნიშვნელობა, მაგრამ მენშევიკებისათვის, როგორც სხვა ბევრს რამეს, ისე ამასაც არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს.

ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფი მოითხოვს, რომ ჩვენ შემოგვაქვს 40 პროც. ფქვილი, 10 პროც. შაქარი და დანარჩენი სხვა საქონელი. იმ საქონლის ხუთი პროცენტი, რომელიც შემოგვაქვს, ნება მოგვეცეს თავისუფლად გავყიდოთ ბაზარზეო. ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფის 5 პროც. მოგება გაცილებით ნაკლებია, ვიდრე ის მოგება, რომელსაც „სიბუნიონი“ აიღებს პირობის მიხედვით, იმიტომ, რომ „სიბუნიონი“ 6-9 მუხლში ამბობს, რომ ის არა-სავალიუტო საქონელი, რომელსაც გავიტანთ ჩვენი ფასების მიხედვით, უნდა გაიყიდოს თავისუფალ ბაზარზე იმ შემთხვევაში, თუ „გლავსნაბი“ არ აიღებს. ასე რომ, იქაც ისეთივე მომენტია დატოვებული.

ეხლა საქონლის შემოტანის შესახებ. ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფმა minimum 40 მილიონი საქონელი უნდა შემოიტანოს სამი თვის განმავლობაში, თუნდაც ერთი ფუთიც არ გაიტანოს აქედან. (ხმა: შენახული ექნებოდათ!) მათ საკმაო თანხა აქვთ, ფულიანი ხალხია. ამ ხელშეკრულების დადებით ისინი იდებენ ვალდებულებას, რომ 40 მილიონი მანეთის საქონელი უნდა შემოიტანონ საქართველოში, აქედან 40 პროც. ფქვილი უნდა შემოიტანონ ყოველ მიზეზს გარეშე. მე არ ვიცი, რამდენად გამორკვეულია „გლავსნაბისათვის“ და საქართველოს მთავრობისათვის, თუ როდის შემოიტანს „სიბუნიონი“ ამ 40 ათას ფუთ ფქვილს. აქ ეს სრულებით არ სწერია, როგორც იქ, - ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფის პირობაში სწერია. თუ საქონელი ვერ გავიტანეთ, მაინც ვალდებული ვართ შემოვიტანოთ, - ამბობს ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფის პირობა, „სიბუნიონი“ კი ამის შესახებ არაფერს ამბობს. ჩემის აზრით, როგორც მოგახსენეთ, ეს საქონელი და ფქვილი ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფის მიერ უფრო ადრე იქნება შემოტანილი, ვიდრე „სიბუნიონის“ მიერ. (ხმაურობა).

ეხლა, თუ „სიბუნიონმა“ საქონელი არ შემოიტანა, რა გარანტია არის? როდესაც ბ. ავალიანი ლაპარაკობდა, ჩვენ შეგეკითხეთ ადგილიდან: „სად არის გარანტია?“ ბ. ავალიანი დაეძებდა რაღაც მასალებს, მაგრამ პასუხს ვერსად ვერ პოულობდა. თუ საქონელი ვერ შემოვიტანეთ, ამბობს ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფი, მაშინ არავითარ სარგებელს არ ვიღებთ და საქართველოს მთავრობას ვაძლევთ უცხო ვალიუტას, როგორც გავყიდით, იმდენ თანხასო. (ურატაძე: რა გარანტიაა, რომ არ მისცეს?) ის გარანტია არის, რომ თუ ვერ შემოიტანეს, ისინი ხელს იღებენ პროცენტებზე და მთავრობის განკარგულებაში იძლევიან უცხოეთის ვალიუტას. „სიბუნიონის“ მხრივ კი არავითარი გარანტია არ არის, რომ მან საქონელი არ შემოიტანოს - არავითარი ჯარიმა არ არის. წარმოიდგინეთ, რომ „სიბუნიონმა“ წაიღო ჩვენი საქონელი, გაყიდა საზღვარ-გარედ და აღებული ფული მოათავსა თავის ბანკში, ეს პროცედურა მან შეიძლება გაიაროს, მაგრამ არავითარი პასუხისმგებლობა „სიბუნიონის“ მხრივ არ არის.

ეხლა ავიღოთ მე-12 მუხლი. წარმოვიდგინოთ, რომ ბაზრის პირობები შეიცვალა; - ბაზრის პირობები ცვალებადია, შეიძლება რაც სასარგებლოა დღეს, ხვალ სასარგებლო აღარ იყოს, - ამ შემთხვევაში ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფი ამბობს, რომ თუ საქონელი ვერ, ან არ გავიტანე, მაშინ ორმაგ ფასს ვიხდი იმდენ საქონელზე, რამდენიც გაუტანელი იქნებაო. (ურატაძე: თუ ეს პირობა, არ შეასრულა?) მაგაზე კიდევ გვექნება ლაპარაკი! (ხმაურობა) დაწყნარდით, ეხლავე მოგახსენებთ, დაგაკმაყოფილებთ!.. რატომ ეხლა გაგახსენდათ ყოველივე ეგ რატომ მაშინ არ გახსენდებოდათ, როცა სხვას უდებდით ხელშეკრულებას? ჩვენი მოთხოვნილება არის ის, რომ ეს გახსოვდეთ ყველგან.

ეხლა, ბატონებო, თუ პური არ შემოიტანა რა გარანტია არის? ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფი ამბობს, რომ იხდის ოთხჯერ მეტს ფასს... (ხმაურობა) ნუ აჩქარდებით, მოგახსენებთ! თქვენ ყოველთვის ჩქარობთ და ამიტომ ვერაფერს აკეთებთ. დიახ, ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფი ოთხჯერ მეტს ფასს იხდის და „სიბუნიონი“ კი არც ერთ გროშს კაპეიკს. (ხმა: ენუქას ანდერძია!) თუ ენუქას ანდერძია მოგახსენებთ. დაიმახსოვრეთ ჯერ ეს. დაიმახსოვრეთ ჯერ ეს.

გარანტია გატანილ საქონლისა. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს მოქალაქეთა ერთ ჯგუფს გააქვს საქონელი თავისი საშუალებით და კაპიკსაც არ თხოულობს სახელმწიფოსაგან ის ამბობს: მე, რომ ვერ შემოვიტანო საქონელი, თანახმა ვარ ვექსილების გაცემაზეო. ეს თამასუქები 3-ჯერ მეტი ღირებულებისა იქნებაო. აი, ბ: ურატაძე, თქვენს საპასუხოდ. თქვენ უცხოელების ბანკში სდებთ ფულს მიმდინარე ანგარიშზე. თქვენთან მოდიან საქართველოს მოქალაქენი და თავიანთ თამასუქებს გაძლევენ. (არსენიძე: მეც მოგცემთ თამასუქებს!). არსენიძის თამასუქი მე გროშადაც არ მიღირს. (ჭიაბრიშვილი: რატომ, განა არსენიძე მოქალაქე არ არის?). ყოველ შემთხვევაში მენშევიკების ლიდერებს აქ სიცილი არ მართებთ. რამდენიც უნდა იცინოთ ამ პროექტს ვერ გაამასხარავებთ. მაშასადამე, ისინი სდებენ სამ იმდენ ღირებულებას, რაც გააქვთ, „სიბუნიონი“ კი არავითარ პასუხისმგებლობას არ კისრულობს. ახლა 15 მუხლი. მონოპოლიური უფლება საქონლის გატანისა უცხოეთში. საქართველოს მოქალაქეთა მხრით არავითარი ხელის შემბორკველ პირობებს არ აქვს ადგილი. ისინი ამბობენ: მომეცით საქონელიო, შეიძლება ცოტა ხნის შემდეგ გამოჩნდეს მეორე საზოგადოება, რომელიც უკეთეს პირობებში აწარმოებს ამ საქონლის გატანას. „სიბუნიონთან“ პირობის დროს თქვენ ასეთი უფლება არა გაქვთ. ეს საზარალოა ჩვენი რესპუბლიკისათვის. ზედ სადები ხარჯები გატანისა და სხვა, რომელიც აძვირებს ჩვენს საქონელს. რასაკვირველია, საქართველოს მოქალაქეთა ჯგუფი იქიდან 1 კაპიკს არ იღებს, სიბუნიონი კი 50 პროც. იღებს.

საქართველოს მოქალაქეთა ჯგუფი ამბობს, - მე მინდა მხოლოდ თქვენი ნებართვა. რისკი, როგორ მივიტან საქონელს და სად, ეს ჩემი საქმეაო. „სიბუნიონი“ კი უჭერს მუხრუჭს. მიმიტანე არა თუ სადგურზე და ნავთ-სადგურზე, არამედ «на борть парохода»-ო. ეს დატვირთვა მთავრობისათვის მეტად ძნელია. მუხ. 9 კვალიფიკაცია. ამ მუხლში ზევით სწერია - ჩვენი მთავრობა იღებს მოგების 30 პროც. და 20 პროც. მიაქვს „სიბუნიონსო“. თუ ამ საქონელს „გლავსნაბთან“ ერთად გავყიდით, ჩვენ უნდა ავიღოთ 30 პროც. და თქვენ 70 პროცენტიო. საინტერესოა გავიგოთ თუ რამდენად მართალია ჩვენი კვალიფიკაცია, მაშინ ჩვენ არ მოგვიწევს ბანკში შენახვა. ყოველ შემთხვევაში პროც. დიდია. ასეთი დიდი პროც. არ მოუთხოვია საქართველოს რესპუბლიკის მოქალაქეთა ერთ ჯგუფს (ნ. ელიავა: რომ მეტი მოვნახოთ? არსენიძე: რომ წარმოვიდგინოთ 60 პროც. რას ბრძანებთ?).

თუ ჩვენ ხელშეკრულებას ვსწერთ იმიტომ, რომ შევთანხმდეთ და ხელშეკრულება არის სინონიმი შეთანხმებისა. დანარჩენს საქონელს რას შემოიტანს და როგორს, ეგეც შეთანხმებაზეა დამოკიდებული. ჩვენ ვსწერთ ხელშეკრულებას, თუ გვაინტერესებს, რომ ასრულდეს დავალება, თორემ თუ შეთანხმებაზე წავა საქმე, შეიძლება ჩვენი მთავრობის წარმომადგენელმა იაროს რუსთაველის პროსპექტის ერთ მხარეს და იმათ მეორე მხარეს. საჭირო იყო წინასწარი გამორკვევა ამ საქმისა. უნდა მიქცეოდა ყურადღება, ასეთი პირობების მაგიერ უკეთესი პირობები წარმოადგინა თუ არა საქართველოს მოქალაქეთა ერთმა ჯგუფმა. „სიბუნიონის“ ხელშეკრულება ვერ უძლებს ელემენტარ კრიტიკას. ახლა მუხლების შედარება. (ნიკოლაძე: რაც უფრო ნაკლებს ილაპარაკებთ მაგაზე მით უფრო ცხადი იქნება! არსენიძე: მართალია?). შემდეგ ადგილობრივ ფასებზე შემოტანილი საქონლის გაყიდვისაგან საქართველოს მოქალაქეთა ჯგუფი მოითხოვს 5 პროც., „სიბუნიონი“ - პროც. (არ ისმის) აქედან ვხედავთ, რომ იმ პროდუქტების შემოტანისთვის, რომელიც საჭიროა ჩვენი რესპუბლიკისათვის, არ არის გარანტია „სიბუნიონისაგან“. რასაკვირველია, საქართველოს მოქალაქეთა ჯგუფის წინადადებას ნაკლი აქვს, მაგრამ გაცილებით მეტი ნაკლი აქვს „სიბუნიონის ხელშეკრულებას“. უმთავრესი ნაკლი ის არის, რომ არ არის გარანტია არც ერთ შემოსატან საქონელზე „სიბუნიონის“ მხრით, საქართველოს მოქალაქენი ამბობენ: თუ ვერ შემოვიტანთ საქონელს, ვიხდით 4-ჯერ მეტს იმაზე, რაც უნდა შემოგვეტანა ხელშეკრულობის ძალითო. თუ ბოროტად გამოვიყენეთ მთავრობის ნდობა, მაშინ 3-ჯერ მეტს. თუ ბაზრის ფასი შეიცვალა, ან ვერ შესძლო საქონლის გატანა, მაშინ შემოაქვს ორი იმდენი საქონლის ღირებულება. ეხლა თამასუქების შესახებ. თქვენ ენდობით „სიბუნიონის“ თამასუქებს. (ვეშაპელი გერმანს...) ეხლა გერმანს აღარ ვეხები, მაგრამ უნდა ავღნიშნო ის გვარები, რომელნიც ამ საქმეს აკეთებდნენ. ესენი გახლავან ამიერ-კავკასიაში მეტად ცნობილნი ყოველ მხრივ და განსაკუთრებით თავის ქონებით. აქ ლაპარაკი არ არის მორალურ მხარეზე. ჩვენ გვაქვს ორი პირობა ორი ბურჟუაზიისა - უცხოეთისა და ადგილობრივის. (ხმა: ერთი მეორედ ღირს!) დიახ, ერთი მეორედ ღირს.

ჩვენ ვიცით, რომ მათ აქვთ ქონება და ძველი ვაჭრები არიან. მათ ჰქონდათ კავშირი ევროპასთან და ცოტა იქითაც. ყოველთვის უნდა იცოდეთ, როცა მოდის კონტრაგენტი, საიდან მოდის, საიდან მოგიტანთ საქონელს, როგორ მუშაობდა ძველად. თუ ეს არ ვიცით, ყოვლად შეუძლებელია საქმის გაკეთება. (ხმა: ვინ არიან ეს კაცები?) ეს პირები გახლავან შემდეგი: მილერი, (ხმაურობა) დიახ, მილერი, მას თქვენ იცნობთ. (ხმა: მერე ეგ ქართველია?) მოითმინეთ, ბატონებო, მოითმინეთ. შემდეგ (კითხულობს) არკადი მილოვი (ხმაურობა) დიახ ცნობილია ისევე, როგორც „სიბუნიონი“ არის ცნობილი. შემდეგ ალექსანდრე ძეგველოვი (ხმა: თევზები რომ მოაქვს?) დიახ, თევზები რომ მოაქვს. დიახ, ამ სპეკულიანტებთან მოლაპარაკება თქვენა გაქვთ და არა სხვას. ჩვენ იმიტომ გეჩხუბებით, რომ ნუ ელაპარაკებით ამ სპეკულიანტებს. შემდეგ, არტემ სეილანოვი (ხმა: სომეხი?) დიახ, სომეხი გახლავთ ტომით, საქართველოს რესპუბლიკის ქვეშევრდომია, იცნობთ ალბად. ნიკოლოზ წვერავა (რეპლიკა არ ისმის) დიახ, ნიკოლოზ წვერავა, ტფილისის თვითმმართველობის ხმოსანი, ამიერ-კავკასიის ბანკის დირექტორი ტერ-ზახაროვი, ნიკოლოზ ჯაყელი, რომელიც ქონების მხრივ მეტის-მეტად შეძლებული პიროვნებაა. (ვეშაპელი: იტალიის დელეგატი!) არამ ბაღდასაროვი, აფრიკიანი ფართლეულობით მოვაჭრე, მსხვილი მოვაჭრეების სახელი აქვთ, ქალანთაროვი, აკაკი ხოშტარია (ცენტრიდან ხმა: ეს ყველას სჯობია!) დიახ, ეს ყველას სჯობია, ეს ყველაზე ძალიან გიყვართ თქვენ. (ნიკოლაძე: შეუძლებელია ასეთი ლაპარაკი!) მე ვამბობ, რომ აქ არავითარი შეურაცყოფა არ არის. ესენი ოფიციალური პირები და მოღვაწეები არიან სავაჭრო დარგში და თქვენ გვერდს ვერ აუხვევთ ამათ. და მათი პასუხისგება თამასუქების, ვექსილების მხრივ არა ჰგავს არც ბატონ არსენიძის და არც «სიბუნიონის“ პასუხისგებას თამასუქებისას, იმიტომ, რომ მათ ფული აქვთ და აქ არის სწორედ უმთავრესი მნიშვნელობა, რომ მათი გარანტიები გაცილებით უფრო მკვიდრია, ვიდრე «სიბუნიონის“ გარანტიები. ისინი ძველი ვაჭრები არიან, აქვთ საკმარისი ქონება და საშუალება. მე ვამბობ, რომ მთელი მათი ქონება საქართველოს რესპუბლიკის განკარგულებაშია. იმათ, რომ გააფრიალონ მთავრობის თამასუქები, ისინი მეორე დღესვე იგრძნობენ პასუხისმგებლობას. ამიტომ, ბატონო არსენიძევ, პასუხისმგებლობას აქვს დიდი რეალური ღირებულება.

თავმჯდომარე. (ღლონტს) თქვენ დაგრჩათ სალაპარაკოდ კიდევ 5 წუთი.

თ. ღლონტი. ჩვენი პარტია ამბობს, რომ არც ეს ხელშეკრულება ვარგა და არც ის. არც „სიბუნიონი“ გვინდა და არც საქართველოს მოქალაქეთა ის ერთი ჯგუფი. ჩვენ რომ ეს ხელშეკრულება მოვიყვანეთ იმიტომ კი არა, რომ ის მისაღებია ჩვენთვის, არამედ იმიტომ, რომ გვინდოდა ამ ხელშეკრულების შედარებით ცხად გვეყო თქვენთვის ის, რომ ეს ხელშეკრულება «სიბუნიონთან“ რესპუბლიკისთვის ყოველ მხრივ მისაღებია. ნუ თუ თქვენ გგონიათ, რომ ისინი არ ფიქრობენ თუ რა რესპუბლიკა არის ეს, რომელიც ასეთს ხელშეკრულებას სდებს?

უეჭველია, ეს ხელშეკრულობა „სიბუნიონთან“ რესპუბლიკისთვის საზარალოა პოლიტიკურადაც და ეკონომიურადაც. მერე კიდევ დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, თუ როგორ შეხედავს ამ ხელშეკრულებას ხალხი. რაც უნდა ილაპარაკოთ, ხალხი მაინც ვერ გაამართლებს ამ ნაბიჯს. ხალხი ამბობს, რომ რესპუბლიკა, რაკი მან მონოპოლია გამოაცხადა, რაკი მის ხელში არის ეს ღირებულება, დე მან თავისი საშუალებით, სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი ორგანიზაციების საშუალებით გაიტანოს ეს საქონელი და სამაგიერო შემოიტანოს. მე თქვენ გარწმუნებთ, გლეხ კაცს რომ უთხრათ: მოგვეცი საქონელი და გვადროვე რამოდენიმედ სანამ ამ საქონელს გავიტანთ უცხოეთში და შემოვიტანთ იქიდან სამაგიეროს, ყველა მომხმარებელი და მწარმოებელი ამ საქონელს მოგცემთ. თქვენ არავითარი წარმოდგენა არ გაქვთ ჩვენი ხალხის ფსიქოლოგიაზე. ჩვენ ვინც ვმუშაობთ კოოპერაციის დარგში, ვიცით რომ ხალხი განდობთ თქვენ გასაყიდ საქონელს თუ თქვენ მისცემთ გარანტიას, ან ნაწილს ამ საქონლის ფასისას. კიდევ არის რამდენიმე ობიექტური საშუალება. რამოდენიმეჯერ გვიცდია ეს საშუალება - პარკის საქმე გვიცდია, თამბაქოსიც. ეს შეგიძლიანთ თქვენ, მაგრამ ამ გზას თქვენ არ მიმართეთ. სარგებლის მხრით ხომ აქ უმთავრესად წააგებს ჩვენი სახელმწიფო, მე არ მესმის სადაური სახელმწიფოებრივობა არის ეს, ვისთანაც არის დადებული ხელშეკრულება. ვერ გამიგია, როდესაც პარტია, რომელიც სახელმწიფოს სათავეში სდგას, რომელიც ეყრდნობა სახელმწიფოებრივ პრინციპებს, აცხადებს, რომ მისთვის, სულ ერთია ვისთან დასდებს ხელშეკრულებას. (ხმა: რად სჩქარობთ?) მე ვჩქარობ, რადგან ხუთი წუთი დამრჩა სალაპარაკოდ. ჩვენი რესპულიკის დამოუკიდებლობის განმტკიცებისათვის, ჩვენს დამოკიდებულობას და ურთიერთობას, წინასწარ განსაზღვრულ სახელმწიფოებთან უდიდესი მნიშვნელობა აქვს. და როდესაც მინისტრი გამოდის აქ და ამბობს, რომ ჩვენთვის სულ ერთია ვინ მოგვიტანს პურს - ინგლისი თუ ჩინეთი ოღონდ საქმე გაგვიკეთოს და ჩვენ პასპორტს ვერ მოვთხოვთო. ამის თქმა შეუძლია მხოლოდ რომელიმე უპასუხიმგებლო პროპოგანდისტს სადმე მიტინგზე, მაგრამ აქ, დამ. კრებაში, ამას ვერ იტყვის ის ადამიანი, რომელიც სახელმწიფოს განაგებს და პასუხისმგებლობას გრძნობს. ჩვენ, ოპოზიციას, გვაქვს პასუხისმგებლობის გრძნობა სახელმწიფოს წინაშე და ეს გრძნობა უფრო უნდა იყოს გაღვიძებული თქვენში. რაც შეეხება უცხოეთის კაპიტალს, ჩვენ შემდეგ დებულებას უნდა ვეყრდნობოდეთ: რომ წარმოსდგეს თანასწორ ღირებულების პირობები, ჩვენ უეჭველად შინაურ ძალებს უნდა დავემყაროთ. ყველა მოქალაქე, რომელიც ჩაუკვირდება ამ ხელშეკრულობებს, ის დაინახავს, რომ ნაკლი აქაც არის და იქაც არის. მაგრამ გაცილებით მეტი ნაკლი „სიბუნიონთან“ ხელშეკრულებაში არის ვიდრე საქართველოს მოქალაქეთა ერთი ჯგუფის ხელშეკრულებაში. (რეპლიკა არ ისმის) ჩვენ მოვითხოვთ, რომ ეს გამომჟღავნდეს საქმის დროს, მაგრამ სამწუხაროდ, ეს საქმის დროს არ მჟღავნდება.

ამიტომ ჩვენ მოვითხოვთ, რომ კაპიტლის ტრიალი იყოს ჩვენს სახელმწიფოში. ამას დიდი მნიშვნელობა აქვს თუნდაც იმ მხრივ, რომ ამ კაპიტალიდგან ჩვენს ხაზინას შეემატება შემოსავალი სახელმწიფო გადასახადის, საღერბო გადასახადის სახით, ამ შემთხვევაში ფაქტიურად ამ კაპიტალის პატრონი არის სახელმწიფო, რადგან მას შეუძლია უკარნახოს ამ კაპიტალს ესა თუ ის გეზი. მე ვათავებ რა ჩემს სიტყვას, ვასკვნი, რომ ის პირობები, რომლებიც დადებული იქნება, როგორც უცხოეთის, ისე შინაურ ვაჭრებთან, რესპუბლიკისთვის ძლიერ საზარალო არის. განსაკუთრებით დღევანდელ პირობებში, როდესაც მონოპოლია გვაქვს გამოცხადებული, ასეთი პირობები სახელმწიფომ არ უნდა დადოს. და ან თუ დადო - ეს მეტის მეტად უკიდურეს შემთხვევის დროს. ამისათვის ჩვენ უნდა დავეყრდნოთ ჩვენს კოოპერაციას, საკუთარ ძალებს და საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს. შემდეგ, სავაჭრო ხელშეკრულება უნდა დავდოთ იმასთან, ვინც ჩვენი რესპუბლიკისთვის არის საჭირო. იმიტომ რომ უძვირფასესი რამ არის საქართველოს დამოუკიდებლობის აღიარება და ამას შეგვიძლიან ბევრი რამ შევწიროთ მსხვერპლად, ვინაიდგან ეს იქნება მკვიდრი საფუძველი შემდეგშიც გამარჯვებით სიარულისთვის.

(სხდომა სწყდება ათი წუთით განახლდა 2 ს. და 20 წ).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. შენგელაიას.

ლეო შენგელაია. (ს.-რ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! ყველა იმის შემდეგ, რაც აქ ითქვა „სიბუნიონთან“ დადებული ხელშეკრულების შესახებ, მე ბევრი არ დამრჩენია სალაპარაკო, მე მინდა მხოლოდ მოკლედ მოგახსენოთ ჩვენი ფრაქციის შეხედულება ნაციონალ-დემოკრატების შეკითხვის შესახებ. ხელშეკრულება ეხება ფრიად სერიოზულ საკითხს, ის ეხება მთელს ჩვენს სიმდიდრეს, მთელს ჩვენს ავლადიდებას, ამიტომ მისდამი სერიოზული ყურადღება და დიდი ინტერესი არის სავალდებულო არა მარტო დეპუტატებისათვის, არამედ ყოველი მოქალაქისთვის, რომელსაც აინტერესებს ჩვენი ქვეყნის ეკონომიური და პოლიტიკური მომავალი.

რამდენიც არ უნდა გვარწმუნონ, რომ «სიბუნიონთან“ დადებული ხელშეკრულება უნაკლოა, ჩვენთვის ერთი რამ აშკარა და უდაო არის: ამ ხელშეკრულების ძალით შეიძლება ჩვენმა რესპუბლიკამ ბევრი რამ წააგოს, ნახოს დიდი ზარალი, ხოლო რაც შეეხება ჩვენს კონტრაგენტს «სიბუნიონს“, ის კაპიკს გროშასაც არ დაკარგავს. ეს არის უტყუარი, დაურღვევლი დებულება და მე ვეცდები ხელშეკრულების მოკლე ანალიზით ეს აზრი ნათელი გავხადო. აქ უკვე შეეხენ ხელშეკრულების ზოგიერთ მუხლებს, მე დავიწყებ მეორეხარისხოვანი მუხლებიდან.

ხელშეკრულების მე-14 მუხლი ეხება დაზღვევის საკითხს. ამ მუხლის თანახმად დაზღვევა, ასე უნდა მოხდეს: ყოველი საქონელი, რომელიც იქნება ჩვენი რესპუბლიკიდან გატანილი, აგრეთვე ყოველი საქონელი, რომელიც იქნება ჩვენს საზღვრებში შემოტანილი, აუცილებლად დაზღვეული უნდა იქნეს. დაზღვევა სავალდებულოა. ხოლო რა პირობებში ხდება ეს დაზღვევა - ამაზე მე-14 მუხლი არაფერს გვეუბნება. დღევანდელს პირობებში, როცა იმსხვრევა და იღუპება სახელმწიფოებიც, რა თქმა უნდა დაზღვევას დიდი მნიშვნელობა ეძლევა. განსაკუთრებით ჩვენთვის აქვს დიდი მნიშვნელობა დაზღვევას. ჩვენ, როგორც მოგეხსენებათ, განვიცდით სისტემატიურ ბლოკადას. თუ ამას დაუმატებთ იმ გარემოებას, რომ ჩვენ თვით შიგნითაც ხშირად აჯანყებებს გვიწყობენ, აშკარაა, არ იქნებოდა ზედმეტი არამც თუ გემების დაზღვევა, არამედ არ იქნებოდა ზედმეტი თვით მმართველი პარტიის დაზღვევაც. მაგრამ დაზღვევაც არის და დაზღვევაც, ვის ხარჯზე უნდა მოხდეს ეს დაზღვევა ან სად - ამის შესახებ არაფერი ვიცით. დაზღვევას ეხება აგრეთვე ხელშეკრულების მეორე მუხლი იქ არის ნათქვამი, რომ „სიბუნიონი“ კისრულობს სხვა და სხვა ხარჯებს, საკურტაჟოს, სამაკლეროს, დაზღვევის და სხვა. მაშასადამე გამოდის, რომ იმ საქონლის დაზღვევას, რომელიც იქნება ჩვენი ქვეყნიდან გატანილი, კისრულობს „სიბუნიონი“. მეორე მუხლში ნათქვამია, რომ „სიბუნიონი“ კისრულობს იმ ხარჯებს, რომელსაც გამოიწვევს ის ოპერაციები, რომლებზედაც არის ლაპარაკი პირველ მუხლში, ხოლო პირველ მუხლში კი ლაპარაკი არის სწორედ იმ საქონელზე, რომლებიც ჩვენი ქვეყნიდან უნდა გაიტანონ - მაგრამ ჩვენ ვიცით „სიბუნიონს“ არა მარტო გააქვს საქონელი, მას შემოაქვს სხვადასხვა საქონელი, ხოლო ვის ხარჯზე, ან სად მოხდება ამ საქონელის დაზღვევა - ხელშეკრულობის არც ერთი მუხლიდან არ სჩანს. ასე რომ დაზღვევის პირობები ბუნდოვანი, გამოურკვეველი არის და როგორც ასეთი, მიუღებელია.

ავიღოთ მე-13 მუხლი. ამ მუხლის ძალით მთავრობა ვალდებულია „სიბუნიონს“ აღმოუჩინოს „ყოველგვარი დახმარება“. მე მივაქცევ თქვენს ყურადღებას ამ უკანასკნელ ტერმინს. რა არის „ყოველგვარი დახმარება?“ ეს არ არის გარკვეული იურიდიული ტერმინი. ეს არის უფრო პუბლიცისტური ტერმინი. ჩვენ ის შეგვიძლია ვიხმაროთ პუბლიცისტურ წერილებში, მაგრამ რაც შეეხება ისეთ ხელშეკრულებას, რომელიც წყვეტს მთელი ჩვენი სიმდიდრის ბედს - აქ ყოვლად შეუწყნარებელია ვიხმაროთ ისეთი ბუნდოვანი ტერმინი, როგორიც არის „ყოველგვარი დახმარება“. რეალურად როგორ სახეს მიიღებს, რაში გამოიხატება ეს „ყოველგვარი დახმარება?“ ჩვენ ვიცით, „სიბუნიონს“ არა მარტო გააქვს საქონელი, არამედ მას შემოაქვს აგრეთვე. აქ გაუგებარია, რატომ უნდა გაუწიოთ სიბუნიონს ყოველგვარი დახმარება თუ ის ჩვენი საქონლის კომისიონერი არის, მას საკომისიო უკვე მიაქვს ცალკე, მაგრამ მაინც დახმარებას აქვს ერთგვარი აზრი, როდესაც «სიბუნიონს“ მიაქვს ჩვენი საქონელი, როდესაც ჩვენ ვართ მონაწილე მისი მოგების, მაგრამ «სიბუნიონს“ გააქვს აგრეთვე საქონელი სრულიად დამოუკიდებლათ, სადაც ჩვენ სრულებით არა ვართ მისი მოგების მონაწილენი და მე არ მესმის, რატომ უნდა გაუწიოს სახელმწიფომ ყოველ-გვარი დახმარება კაპიტალისტს, რომელიც მხოლოდ თავის ჯიბისათვის ზრუნავს? ასე, რომ ეს მუხლიც მიუღებელია.

ხელშეკრულობის მე-10 მუხლი გვპირდება 400.000 ფუთ პურს. დღევანდელი კრიზისის დროს 400.000 ფუთი პური მშვენიერი რამ არის, მაგრამ ვსთქვათ ეს მუხლი არ შეასრულა „სიბუნიონმა“, რა შეგვიძლია ჩვენ მაშინ? გვაქვს თუ არა ჩვენ რაიმე გარანტია, რომ ეს მუხლი განხორციელდება? არავითარი. მე მიკვირს. რატომ «სიბუნიონი“ შეგვპირდა 400.000 ფუთ პურს და არა 400.000 ფუთ ოქროს. ეს ხომ უფრო მომხიბლავი იქნებოდა?!

ავიღოთ მე-17 მუხლი. ეს მუხლი იცავს სავსებით მხოლოდ «სიბუნიონის“ ინტერესებს. მას გათვალისწინებული აქვს „გლავსნაბის“ რეორგანიზაცია, ან მისი გაუქმება, ამ შემთხვევაში სავსებით პასუხის-მგებლობას კისრულობს ჩვენი მთავრობა.

ჩვენ გვესმის, მთავრობას სხვანაირად მოქცევა არ შეეძლო. რაკი მან ხელი მოაწერა ხელშეკრულობას, ვალდებულებაც უნდა მოეღო, მაგრამ მთავრობა ვალდებული იყო ასევე ეზრუნა ჩვენი ინტერესების დასაცავად, მათ უზრუნველსაყოფად. ამას ჩვენ ვერ ვხედავთ. „სიბუნიონი“ დაზღვეულია ყოველგვარი შემთხვევისაგან, რაც არ უნდა დაემართოს „გლავსნაბს“ სიბუნიონი რისკისაგან თავისუფალია. პასუხისმგებლობას კისრულობს ჩვენი მთავრობა. მაშასადაშე ეს მუხლიც სავსებით მიუღებელია, როგორც ცალმხრივი.

ავიღოთ ეხლა მე-11 მუხლი. ამ მუხლის თანახმად „სიბუნიონს“ ეძლევა უფლება ჩვენი საზღვრებიდან გაიტანოს - ესე იგი შეისყიდოს და გაზიდოს - უცხოეთში ყველა არა სავალიუტო საქონელი, რომლის გატანა ჩვენში აკრძალული არ არის. ერთის შეხედვით ეს თითქოს სავსებით მისაღებია. მართლაც თუ ჩვენში ჩამოვლენ ევროპიდან კაპიტალისტები და გაიტანენ იმ საქონლებს, რომელთა გატანა აკრძალული არ არის და რომლებზედაც მონოპოლია გამოცხადებული არ არის მაინც და მაინც ვის რა უნდა ჰქონდეს ამის წინააღმდეგ, მაგრამ მხოლოდ ერთი შეხედვით შეიძლება ასე ვიფიქროთ. თუ „სიბუნიონი“ არის სერიოზული უცხოელი ფირმა, მას ალბათ კარგად ეცოდინება ევროპის ბაზრის პირობები, მას კარგად ეცოდინება თუ რომელი ჩვენი საქონელი სად უფრო მეტს ფასობს. ვსთქვათ ჩვენ გვაქვს დღეს ისეთი საქონელი, რომელზედაც მონოპოლია გამოცხადებული არ არის და რომლის გატანაც აკრძალული არ არის ჩვენ ევროპის ბაზრის პირობები არ ვიცით. ევროპის ბაზრის პირობები იცის „სიბუნიონმა“. მას შეუძლია გაიტანოს ჩვენი ქვეყნიდან ყველა ის საქონლები, რომელთა გატანა დღეს ჩვენში აკრძალული არ არის, და რომლებსაც მსოფლიო ბაზარზე დიდი ფასი და გასავალი აქვს, მხოლოდ ეს ჩვენ არვიცით. შემდეგ გავა რამდენიმე ხანი, შეიძლება ჩვენც გავიგოთ, რომ ესა და ეს საქონელი ევროპაში ძვირად ფასობს, კიდევაც ავკრძალოთ და გამოვაცხადოთ მისი მონოპოლია, მაგრამ გვიან იქნება, საქონელს ჩვენში ვერ ვიპოვით, ის „სიბუნიონს“ გატანილი ექნება. მაშასადამე, ეს მუხლიც სავსებით მიუღებელია. გადავიდეთ მე-6 მუხლზე. სიბუნიონს გააქვს საქონელი, ხოლო როცა ის გაიყიდება წმინდა მოგების 20 პროც. მიაქვს სიბუნიონს, ხოლო 80 პროც. მთავრობას. ერთი შეხედვით ესეც ხელსაყრელია, მაგრამ ეს ასე არ არის. სიბუნიონს მიაქვს თავისთვის ჩვენი ფული, შეძენილ ჩვენი საქონლის წმინდა მოგების 20 პროც. რისთვის? - გაუგებარია. თუ ის არის კომისიონერი ჩვენი საქონლისა, მას უკვე მიაქვს ცალკე საკომისიო, ასე, რომ ეს 20 პროც. სრულიად ტყუილად მიაქვს „სიბუნიონს“.

ჩვენ აქ გვითხრეს, თითქოს „სიბუნიონი“ არის მხოლოდ კომისიონერი. ეს მართალი არ გახლავთ. ხელშეკრულების პირველი მუხლის თანახმად ის მართლაც კომისიონერი არის, მაგრამ თუ მხედველობაში მივიღებთ ხელშეკრულების მე-9 მუხლს, დავინახავთ, რომ „სიბუნიონი“ არ არის მხოლოდ კომისიონერი. მე-9 მუხლის ძალით უნდა შესდგეს საერთო თანხა. რომლის 25 პროც. იხდის ჩვენი მთავრობა. ხოლო დანარჩენს „სიბუნიონი“. ამ თანხით უნდა იქნეს შეძენილი ჩვენში საქონელი. მაშასადამე აქ „სიბუნიონი“ გამოდის როგორც ამხანაგი.

ახლა ავიღოთ მე-11 მუხლი. როგორც მოგახსენეთ ამ მუხლის ძალით «სიბუნიონს“ აქვს სრული უფლება თვითონ შეიძინოს ყველა ის საქონელი, რომლის გატანა აკრძალული არ არის და რომელზედაც მონოპოლია ჯერ გამოცხადებული არ არის, ესე იგი ის ამ მუხლის თანახმად მოქმედობს სრულიად დამოუკიდებლად.

ამნაირად „სიბუნიონის“ როლი ასე იცვლება: ის შემოდის ჩვენში როგორც კომისიონერი, შემდეგ ის ხდება ჩვენი ამხანაგი, ბოლოს კი ჩვენი ბატონი! ეს ბატონი სრულიად დამოუკიდებლათ ყიდულობს ჩვენში სხვა და სხვა საქონელს, ისქელებს თავის ჯიბეს, ხოლო ჩვენმა მთავრობამ კი უნდა გაუწიოს მას „ყოველგვარი დახმარება“.

ასეთია ხელშეკრულების შინაარსი. როდესაც ყველა ამის შემდეგ გაზეთი „ერთობა“ სწერს, რომ ხელშეკრულება მეტად ხელსაყრელიაო, ეს პირდაპირ სასაცილოა!

აქ გამოვიდენ როგორც ხელშეკრულობის დამცველები, ისე მისი მოწინააღმდეგენიც.

ბ. მესხიშვილის აზრით ხელშეკრულობა ჩვენ მხოლოდ მოვალეობას გვაკისრებს და არავითარ უფლებას არ გვაძლევს. ეს მართალი არ არის. ხელშეკრულობა ჩვენ გვანიჭებს როგორც უფლებებს, ისე მოვალეობას. მაგრამ უბედურება იმაშია, რომ ჩვენი უფლებები მხოლოდ ქაღალდზეა დაწერილი და არაფრით უზრუნველყოფილი არ არის.

ხელშეკრულობის დამცველად გამოვიდა ბატონი სერგო ჯაფარიძე. ბატონი ცნობილია, როგორც გამოცდილი ცივილისტი, ამიტომ მოსალოდნელი იყო, რომ ჯაფარიძე ამ ხელშეკრულობას სავსებით გააშუქებდა და დაგვიმტკიცებდა, რომ ის მართლაც ჩვენთვის ხელსაყრელია. ბ. ჯაფარიძემ ეს ვერ მოახერხა ის რაც ბ. ჯაფარიძისგან მოვისმინეთ, იყო არა სიტყვა დეპუტატისა არამედ სრული აბდა-უბდა. ბ. ჯაფარიძემ წამოაყენა ერთი დებულება, რომ ამ ხელშეკრულებაში მთავრობამ შეინარჩუნა თავისუფალი ხელი. რაში სჩანს ეს თავისუფალი ხელი - არავინ იცის. რომ ჩვენი მთავრობა თავისუფალია ყოველგვარი პასუხისმგებლობისაგან, როდესაც მოქალაქეებს აპატიმრებს და ასახლებს - ეგ ჩვენ დიდიხანია ვიცით, მაგრამ ის რომ თავისუფალია ამ პასუხისმგებლობისაგან, რომელსაც ხელშეკრულება მთავრობას აკისრებს ეს ბ. ჯაფარიძემ ვერ დაამტკიცა!

აქ გამოვიდა აგრეთვე ბ. ავალიანი. მას საჭიროდ არ მიაჩნია, რომ ასეთი ხელშეკრულობანი მთავრობამ დამფუძნებელ კრებას წარუდგინოს. ბ. ავალიანი ამას უმთავრესად იმით ასაბუთებდა, რომ ხელშეკრულობა მოკლევადიანია, ერთი წლით არისო.

მე არ ვიცი, ბატონებო, როდესაც რომელიმე მდინარზე ხიდი არის გასაკეთებელი - აქ საგანგებო დეკრეტი შემოაქვთ და გვეკითხებიან, ფულს გაიღებთ თუ არაო, როცა რომელიმე მოხელეს უნდა მოუმატონ 200-300 მანეთი, ამაზედაც გვეკითხებიან და ნუ თუ ჩვენ არ გვეხება, როდესაც მილიონებზე და მილიარდებზე არის ლაპარაკი?

ხელშეკრულება ერთი წლით არის დადებული და ამიტომ საჭირო არ არის დამფუძნებელ კრებაში მისი წარდგენაო გვეუბნება ბ. ავალიანი. ჯერ ერთი - როდესაც ჩვენ ვლაპარაკობთ ხელშეკრულებაზე, ჩვენ უნდა მივიღოთ მხედველობაში არა მარტო ვადა. ვადას აქვს, რა თქმა უნდა, დიდი მნიშვნელობა, მაგრამ მას არა აქვს გადამწყვეტი მნიშვნელობა. ჩვენ უნდა მივიღოთ მხედველობაში, როგორც ვადა, ისე თანხაც, ჩვენ უნდა მივიღოთ მხედველობაში ხელშეკრულობის ყოველი მუხლი, ავსწონ-დავსწონოთ ყველა მისი დადებითი და უარყოფითი მხარეები და მაშინ შეიძლება იმაზე ლაპარაკი, ხელსაყრელია თუ არა ის ჩვენთვის, ეხება თუ არა ის დამფუძნებელ კრებას.

გარდა ამისა არ არის მართალი ბ. ავალიანი თუნდაც ვადის მხრით. ერთი წელიწადი ბ. ავალიანს მოკლე ვადათ მიაჩნია, მაგრამ დღევანდელს ჩვენს პირობებში ერთი წელიწადი უდრის თუ ერთ საუკუნეს არა, ნახევარ საუკუნეს მაინც, და როდესაც მიუხედავად ამისა ბ. პროფესორი და მინისტრი გვეუბნება ერთი წელიწადი არაფერიაო, ეს ჩემის აზრით უბრალო ლაპსუსი უნდა იყოს.

ბ. ავალიანმა ასე განაცხადა, რომ მას საჭიროდ არ მიაჩნია ვინმეს პასპორტები მოსთხოვოს. მეტად სასიამოვნოა, როდესაც ასეთ ლიბერალურ განცხადებას აკეთებს ჩვენი მთავრობის წევრი, მართლაც, ჩვენში ოფიციალურად მაინც პასპორტები სავალდებულო არ არის. ეს ტრადიცია დარჩა ჩვენში არა იმიტომ, თითქოს ჩვენში არსებულ რეჟიმს არ შეეფერება პასპორტების სისტემა, არამედ იმიტომ რომ, როგორც მოგეხსენებათ, პასპორტებს უნდა დაწერა და წაკითხვა და რადგანაც ჩვენი კომისრებისა და მილიციონერების დიდმა ნაწილმა წერა-კითხვა არ იცის, ამიტომ ჯერ ჯერობით ჩვენში პასპორტები შემოღებული არ არის, მაგრამ მე იმედი მაქვს, როდესაც ბ. რამიშვილი მილიციონერების კურსებს მოაწყობს და ჩვენი კომისრები და მილიციელები წერა-კითხვას შეისწავლიან - მაშინ შემოღებული იქნება პასპორტებიც და მაშინ თვით ბატონი ავალიანიც ვერ გამოვა ამ ტრიბუნაზე ასეთ განცხადებებით.

ჩვენთვის არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს ეროვნებას, ვინ იქნება ჩვენი კონტრაგენტი, - რუსი, ებრაელი, ინგლისელი, სულ ერთია იმ პოლიტიკისათვის, რომელსაც აწარმოებს მმართველი პარტია. მნიშვნელობა აქვს ორ გარემოებას: ეს არის ერთის მხრით, თუ რომელ სახელმწიფოს ეკუთვნის ესა თუ ის ფირმა და მეორეს მხრით თუ რამდენათ სერიოზულია ესა თუ ის ფირმა კომერციული თვალსაზრისით, და როდესაც აქ ლაპარაკობდენ პასპორტზე სწორედ ეს ჰქონდათ მხედველობაში და არა ჩვეულებრივი პასპორტები, როგორც ეს ბ. ავალიანს გონია.

ხელშეკრულობას რომ ჩაუკვირდეთ დაინახავთ, რომ მთავრობა სწორედ ჩვეულებრივ პასპორტებით კმაყოფილდება, ხოლო რაც შეეხება უმთავრესს - თუ რომელი სახელმწიფოს ფირმაა «სიბუნიონი”, ან რამდენათ სერიოზული კომერციული დაწესებულებაა ის - ამის შესახებ მთავრობამ არაფერი იცის. ის, როგორც მოგახსენეთ კმაყოფილდება ჩვეულებრივი პასპორტებით, ხელშეკრულობას ხელს აწერს ნოელ სმიტი. მე მგონია, ვიდრე ბ. სმიტი ხელს მოაწერდა, ის წარუდგენდა მთავრობას საბუთს, პასპორტს იმისა, რომ ის არის ნოელ სმიტი და არა ადამ სმიტი!

ხელშეკრულობის შავზე თუ თეთრზე ხელი უწერია ვიღაც გერმანს. მე მგონია, ვიდრე გერმანი ხელს მოაწერდა, ისიც წარადგენდა საბუთსა, ან პასპორტს, რომ ის არის გერმანი, რომ გერმანი არის მისი გვარი და არა სახელი! რომ სოციალ-დემოკრატია არც ისე გაურბის პასპორტებს, სჩანს შემდეგიდან: გაზეთ „ბორბაში“ დაისტამბა ბ. ვოიტინსკის წერილები, სადაც ის აღიარებს, რომ ჩვენმა სოციალ-დემოკრატიამ თვის მასწავლებლათ უნდა აიყვანოს ევროპის ბურჟუაზია. როდესაც თქვენ გინდათ მასწავლებელათ ევროპის ბურჟუაზია და არა სხვა - რა არის ეს თუ არა პასპორტი?! პასპორტზე არის ლაპარაკი ხელშეკრულობის მე-20 მუხლში. იქ არის ნათქვამი, რომ თუ ინგლისის მთავრობიდან არ მოვიდა ცნობა, რომ „სიბუნიონი“ არის ინგლისური ფირმა მაშინ ხელშეკრულობა დარღვეულად უნდა ჩაითვალოს. აქ ორი რამ არის დადასტურებული. ერთი ის, რომ წინააღმდეგ ბ. ავალიანის განცხადებისა, ჩვენი მთავრობა თხოულობს პასპორტებს, მეორე ის, რომ მთავრობამ არ იცის ვისთან აქვს საქმე, ვისთან დასდო ხელშეკრულობა.

ამნაირად აქ არ მოუყვანიათ არც ერთი მოსაზრება ხელშეკრულობის სასარგებლოთ. ჩვენ ვართ წინააღმდეგი ამ ხელშეკრულობისა არა იმიტომ, რომ «სიბუნიონი“ არის უცხოეთის ფირმა, არამედ იმიტომ, რომ ის არის კერძო ფირმა. ჩვენ ვართ მონოპოლიის მომხრე, აქ კი ვხედავთ მონოპოლიას მონოპოლიაზე - ესე იგი, მის უარყოფას. მთავრობამ თვითონ საკუთარი აპარატით და საზოგადოებრივი ძალების დახმარებით და გამოყენებით უნდა მოაწესრიგოს ექსპორტის საქმე.

დასასრულ მინდა თქვენი ყურადღება მივაქციო ერთ გარემოებას: ეს შეკითხვა შემოიტანა ნაციონალ-დემოკრატიულმა ფრაქციამ. რა თქმა უნდა მას აქვს სრული იურიდიული უფლება ყოველგვარი შეკითხვები შემოიტანოს, მაგრამ მე ვფიქრობ ნაციონალ-დემოკრატიულ ფრაქციას, მაშინ ექნება ზნეობრივი უფლება ასეთი შეკითხვები შემოიტანოს, როდესაც ის წრეები, რომლებსაც ნაციონალ-დემოკრატები წარმოადგენენ, ჩვენ მოგვცემენ უკეთეს პირობებს, ხოლო ვიდრე ეს არ მომხდარა, ვიდრე ჩვენ მხოლოდ, სიტყვები და კეთილი სურვილები გვესმის - ჩვენ უნდა უთხრათ ნაციონალ-დემოკრატებს სიტყვა სხვაა - საქმე სხვაა - მათ შორის არის დიდი ზღვარი!

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ნიკო ელიავას.

ნიკო ელიავა (სოც.-დემ.) მე მგონია, მოქალაქენო, რომ ეს საკითხი თავის-თავად დიდი მნიშვნელობისაა და დაფიქრებაა საჭირო. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ამ კითხვას გარკვევა უნდა. თუ გამოირკვა, რომ ამ ხელშეკრულებას რაიმე ზიანი მიუყენებია რესპუბლიკისათვის, უსათუოდ უნდა უარყოფილ იქმნას. ეს რომ დაემტკიცებინათ აქ, მე შემიძლიან განვაცხადო ჩვენი ფრაქციის სახელით, იგი არ შეუშინდებოდა ეთქვა, ეს ხელშეკრულება საზარალოაო. მე ვფიქრობ, რომ ისეთი ატმოსფერა, რომელიც უნდა ყოფილიყო საკითხის გარჩევის დროს არ ყოფილა და ორატორებიც საქმიანი მოსაზრებით არ ხელმძღვანელობდნენ.

მესხიშვილს უნდოდა სრულიად ობიექტიურად ელაპარაკა და ჩვენ ველოდით, რომ იგი მართლაც ასეთს გზას დაადგებოდა, მაგრამ თვითონ მესხიშვილის გამოსვლა საუკეთესო დამამტკიცებელი იყო იმისი, რომ იგი რაღაც ისეთი ცნობებითა და მოსაზრებით ხელმძღვანელობდა აქ ლაპარაკის დროს, რომლებსაც საქმესთან არავითარი კავშირი არ ჰქონდა. ჩვენ ვიცნობთ მესხიშვილს როგორც, კარგს იურისტს და იმისდა მიუხედავად, რომ იგი არ არის ცივილისტი, როგორც ჩვენი ამხანაგი ს. ჯაფარიძე, მისი იურიდიული ლოღიკა ყოველთვის მისწვდებოდა იმ მუხლის შინაარსს, რომელიც მოიყვანა. უპირველეს ყოვლისა აი, რა სთქვა მესხიშვილმა: 14 მუხლი თუმცა ავალებს ვიღასაც, რომ საქონელი დაზღვეული იყოს, მაგრამ ვინ არის მოვალე ამ საქონლის დაზღვევისა არა სჩანსო. როცა ის კითხულობს ხელშეკრულებას ივიწყებს, რომ ის არის იურისტი. (გვაზავა: ეგ წვრილმანია!) როცა მას გაახსენეს მეორე მუხლი, ვეღარაფერი მოსძებნა [მესხიშვილი...(არ ისმის)] ამის წინააღმდეგ არაფერი გვითქვამს. მე ვამბობ თუ 14 და 2 მუხლს ერთმანეთს დააშორებს კაცი, ე. ი. 1 მუხლს ამოიღებს და სხვას წაიკითხავს, ეს სხვა არის.

აქ როგორც იურისტი, მესხიშვილი ვერ გამოდგა იმ სიმაღლეზე, რომელიც საჭირო იყო მისთვის. მესხიშვილი აქ გამოვიდა და განაცხადა იურიდიული მხრით მთავრობას არ ჰქონდა ასეთი ხელშეკრულების დადების უფლებაო, მაგრამ, როდესაც არგუმენტაცია დასჭირდა, - მოიყვანა მორალური მოსაზრება, რომელიც მშვენივრად უარჰყო გვაზავამ. როცა კანონიერების მხრით ეხებით მთავრობის მოქმედებას, კანონს გარეშე ლაპარაკი არ შეიძლება, მაშინ მორალზე ლაპარაკი ზედმეტია.

ბ. გვაზავამ, როგორც დაკვირვებულმა პოლიტიკურმა მოღვაწემ, გადაიტანა საკითხის მთელი სიმძიმე საბიუჯეტო უფლებაში. ასეთი საბიუჯეტო უფლება არ გახლავს ჩვენს კონსტიტუციაში, თუნდ დაუწერელში. აქ არა აქვს ადგილი რაიმე ხარჯის გაღებას ჩვენი ხაზინიდან. ამ პირობებში ხარჯის გაღება სავალდებულო არ არის მთავრობისათვის. აქ არის მხოლოდ ერთი: თუ განსაზღვრული რამ ოპერაცია აწარმოვა მთავრობამ და კონტრაგენტმა, მაშინ მთავრობა იძულებულია 25 პროც. შეიტანოს. მაგრამ ეს გახლავთ ისეთი ოპერაცია, რომელშიაც საჭიროა მთავრობის დასტური და შეთანხმება კონტრაგენტთან. მეორე საკითხია - აქვს თუ არა საჭირო ფული? მთავრობას აქვს განსაზღვრული თანხები დამფუძნებელი კრების მიერ მიცემული. (გვაზავა: ამ საქმისთვის?).

მთავრობას აქვს განსაზღვრული თანხა მიცემული. ჩვენ გვაქვს კანონები ხელში. მთავრობას აქვს 2 კანონი, რომლითაც მას შეეძლო ესარგებლა. პირველი კანონი მიღებულია დამფუძნებელ კრების მიერ აგვისტოს 2-ს 1919 წ. და ეძლევა მთავრობას 50 მილიონი თანხა, რომელიც მას აქვს გადაცემული. (გვაზავა: სურსათის დასამზადებლად!) სურსათი მზადდება თუ 400.000 ფუთი ფქვილი შემოდის, ეს, მე მგონი, სულ ერთია (სიცილი). პური თუ სურსათი არ არის, მაშ რა არის - არ ვიცი. რასაკვირველია, პური პურად დარჩება.

მეორე გახლავთ თანხა მუშა-მოსამსახურეთათვის პირველ მოთხოვნილების საგნების შესაძენად 50 მილიონი მანეთი, რომელიც მთავრობის განკარგულებაში გადაცემულია 21 ოქტომბერს. მაშასადამე, მთავრობას უკვე 100 მილიონი მანეთი აქვს. (გვაზავა: დახარჯული არ არის?).

დახარჯული არის თუ არა, მიჰმართეთ მთავრობას. მე ვარ დამფუძნებელი კრების წევრი და სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის სახელით ვლაპარაკობ. მიჰმართეთ მთავრობას, აქ არიან მინისტრები, რომლებმაც იციან სად არის ის ფული, რომელიც მათ განკარგულებაში არის გადაცემული. კანონებიც რომ არ იყოს დაწერილი, მოგეხსენებათ, პარლამენტში ტარდება მხოლოდ ისეთი ხარჯი, რომელიც მიდის და აღარ ბრუნდება ხაზინაში. აი, მაგალითად, აქ მოიყვანეს, რომ, თუ რომელიმე მოხელეს 200 მანეთი მოუმატეს აქ, ჩვენ, დამფუძნებელ კრებას გვეკითხებით, მაგრამ, როდესაც საქმე ეხება მილიარდს - არავის ეკითხებითო. აი, სწორედ, აქ არის საჭირო საბიუჯეტო უფლების შეგნება. ეს ფული არის დასატრიალებელი. (ასათიანი: რომ დაიკარგოს?) რომ დაიკარგოს შეგიძლიანთ მოსთხოვოთ მთავრობას. (გვაზავა: რა უნდა მოვსთხოვოთ?) მე მესმის ეს. ეს არის მათი გულის ამოძახილი, მათ სურთ, რომ მთავრობაში იჯდეს ის ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფი. მაშასადამე, მე მოგახსენებთ, რომ ამ მხრივ სრულიად ლეგალური არის მთავრობის მოქმედება. (გვაზავა: დამფუძნებელ კრებამ უნდა მისცეს დასტური. შალვა მესხიშვილი: რომელ კონსტიტუციაში სწერია ეგ?) რომელში სწერია საწინააღმდეგო? (თავმჯდომარე: ზარი. გთხოვთ ნუ უშლით ორატორს). იურიდიულად მთავრობას შეეძლო ასეთი ხელშეკრულება დაედო. უპირველეს ყოვლისა მის განკარგულებაში იყო და შეეძლო ეს თანხა დაეტრიალებინა. მაშასადამე, ის დებულება, რომ მთავრობას დამფუძნებელი კრების დაუკითხავად ნება არ ჰქონდა თანხის გაღებისაო, უარყოფილ იყოს.

ეხლა ავიღოთ მეორე დებულება. ინტერპელიანტები ამბობენ, რომ ეს ხელშეკრულება „სიბუნიონთან“ უაღრესად საზარალოა რესპუბლიკის ინტერესებისთვისო. ყველა ორატორი შეეხო ამ საკითხს, მაგრამ მათ ეს დებულება ვერ დაამტკიცეს და ვერც დაამტკიცებენ. პირადად მე უნდა მოგახსენოთ, რომ ყოველთვის, როდესაც დადგება საკითხი ისეთი საქმის შესახებ, რომელიც საზარალოა რესპუბლიკისათვის და ამას იცავს განსაზღვრული ჯგუფი, დამფუძნებელი კრება და პარლამენტი ვალდებული არის ერთ თვალსაზრისზე იდგეს ამ საკითხში. მან უნდა იხელმძღვანელოს იმ დებულებით: რომელიც რომაელებს ჰქონდათ მიღებული: ვინ იღებს სარგებელს? როცა ინტერპელიანტები გამოდიან მე ვიცი ვის სასარგებლოდ იქნება ეს. მაგრამ როცა ამათ აჰყვნენ სოციალისტ-ფედერალისტები და ლეო შენგელაია, - ეს კი არ გვესმის. მე მგონი ეს აიხსნება ან მათი გამოუცდელობით, ან მათი გულუბრყვილობით. ესენი კი, ეს ხელშეკრულება რომ არ დაიშალოს ვერ ისარგებლებენ. ამათთვის ეს სასარგებლო არის და დაგიმტკიცებთ, რომ სასარგებლოა მათთვის. მე პირად სარგებლობაზე არას ვიტყვი, რადგან ეს ჯგუფური სარგებლობა არის. მათთვის სასარგებლო იქნებოდა, რომ ხელშეკრულება დადებული ყოფილიყო ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფთან. (ასათიანი: „სიბუნიონი“ მაინც არაფერს მიიღებს!) პირადად ბატონი ასათიანი არა მგონია დაინტერესებული იყოს ამაში, მაგრამ ის ჯგუფი, რომლის იდეოლოგად არის აქ ასათიანი, ბევრ რამეს მიიღებდა, რომ იძულებული ვყოფილიყავით და ქართველ მოქალაქეთა ჯგუფთან შეგვეკრა ხელშეკრულება. და თუ როგორი არის ამ ჯგუფის მადა მოგახსენებთ შემდეგ. მე მივაქცევ თქვენს ყურადღებას იმას, თუ რამდენად სამართლიანად აშუქებენ ამ ხელშეკრულებას. უპირველეს ყოვლისა ყველა მოლაპარაკე იბნეოდა პირველ საკითხში: თუ რა არის ეს ხელშეკრულება, კომისიაა, ამხანაგობა, თუ რა. და ლეო შენგელაიამ ისეთი დასკვნაც გამოიყვანა, რომ ეს არც კომისია არის, არც ამხანაგობა და ბოლოს გამოიყვანა თითქოს ეს იყოს „სიბუნიონის“ სრული გაბატონება. მე მგონია, უკანასკნელში შემცდარი გახლავთ ლეო შენგელაია, ხოლო პირველი ორი კი - დავეთანხმები ბ. შენგელაიას - სამართლიანია. აქ, ბატონებო, არის გათვალისწინებული სამი ოპერაცია. პირველი ოპერაცია გახლავთ ის, როდესაც „სიბუნიონი“ მიიღებს მთავრობისგან განსაკუთრებულ საქონელს, რომელიც მის საწყობში არის დღეს, ან იქნება ამ ერთი წლის განმავლობაში - ეს არის სამონოპოლიო და საზღვარ გარედ გასატანი საქონელი.

მაშასადამე, მას ეს საქონელი გააქვს და კომისია თავდება რეალიზაციით, და, როდესაც ფული ასრულებს თავის მსვლელობას „სიბუნიონს“ უბრუნდება ნაწილი, ხოლო დანარჩენი შედის ბანკში ჩვენი მთავრობის განკარგულებაში. აქ ამბობენ, რომ „სიბუნიონს“ ჯერ საქონელი გააქვს, მერე შემოაქვს და ფული კი თავის ბანკში შეაქვსო. მის ხელშია საქონელი და მის ხელშია ფულიცო. ყველაფერი ეს მართალია, მაგრამ ყოველ შემთხვევაში ის არ არის, რა დასკვნაც გამოიყვანა ბ. ასათიანმა. უპირველესად ყოვლისა საქონელი მოდის, როგორც საკუთრება ჩვენი მთავრობისა. (ღლონტი: პორტამდის!) არა, ბატონებო, საკუთრება რჩება მას ბოლომდის, როცა საკომისიოდ გააქვს საქონელი. ამ მხარემ (უჩვენებს მარჯვნით) მშვენივრად იცის ეს. აი, როცა ეს ოპერაცია დასრულდება და საქონელი გაიყიდება, „სიბუნიონს“ ის ფული შეაქვს თავის ბანკში (მესხიშვილი: კომისიონერის ბანკში, მართალია!) სახელდახელო ანგარიშზე. რა არის სახელდახელო ანგარიში? იქ (უჩვენებს მარცხნით) შეიძლება არ ესმოდეთ, მაგრამ აქ (მარჯვნივ) კარგად იციან, რომ სახელდახელო ანგარიში არის ისეთი ანგარიში, როდესაც რაკი თქვენ სახელზე არის, თქვენ შეგიძლიანთ დასწეროთ ჩეკი და მთელი ფული გადაიტანოთ იქ, სადაც გინდათ. (ასათიანი: ექვს თვეში!) ხელშეკრულებაში არაფერი არ არის ამის მსგავსი, თითქოს ექვს თვემდის არ შეიძლებოდეს ფულის გატანა. იქ არ არის ეს და მთავრობას შეუძლიან ექვსი წუთის შემდეგაც გადაიტანოს ის ფული, სადაც უნდა. რაც შეეხება ანგარიშის გასწორებას ექვს თვეში, როგორც ეს ნახსენებია ხელშეკრულებაში, ეს ნიშნავს ანგარიშის გასწორებას ქაღალდებით, რომ ბალანსი გამოვიყვანოთ. თუ თქვენ ეს არ იცით, ჰკითხეთ იმათ, ვისი იდეოლოგებიც ბრძანდებით, და ისინი გეტყვიან, აგიხსნიან, რომ ანგარიშის გასწორება ერთია და ფულის შენახვა კი სულ სხვა. ეს ერთი. მაშასადამე, ჩვენ „სიბუნიონის“ ბანკში შეგვაქვს (მესხიშვილი: სად არის ეს ბანკი?) იქ, ბატონო, იქ... (სიცილი, ხმაურობა) ლონდონში გახლავთ. ძალიან პირდაღებული იცინის ბ. მესხიშვილი, მაგრამ პირის დაღება არგუმენტი არ გახლავთ.

აქ არის მეოცე მუხლი და, რაც გინდა მოსაზრებები წამოაყენოთ, მაინც ვერ უარყოფთ ამ მუხლის მნიშვნელობას. აი, სწორედ აქ გამოიჩინა მთავრობამ საჭირო სიფრთხილე. რომ „სიბუნიონი“ არსებობს, ეს ჩვენმა მთავრობამ იცის, მაგრამ რომ ის არსებობს, როგორც ბრიტანეთის ფირმა - ეს უნდა დაამტკიცოს ბრიტანეთის მთავრობამ. ჩვენ ვამბობთ, რომ ეს გარანტია - ბრიტანეთის მთავრობის მოწმობა - ბევრად უფრო მეტ გარანტიას წარმოადგენენ, ვიდრე საქართველოს მოქალაქეთა ჯგუფის თამასუქები მთავრობის პორთფელში. თუ „სიბუნიონი“ მართლა ისეთი ფირმა არის, როგორც თქვენ წარმოგიდგენიათ, და თუ ის ვერ წარმოადგენს მოწმობას ბრიტანეთის მთავრობისას, თუ ეს ასე იქნება, ხელშეკრულება ძალას ჰკარგავს. სწორედ ამიტომ არის დაწერილი ეს მეოცე მუხლი. (რეპლიკა არ ისმის) აი რა უნდა: რომ ის არის ნამდვილი ბრიტანეთის ფირმა და მეორე - დადასტურება ხელშეკრულებისა. თუ ეს ასე მოხდა, ეს იქნება უფრო მეტი გარანტია, ყოველ შემთხვევაში მორალური (ხმები: მორალური?) დიახ, ამას დიდს მნიშვნელობას ვაძლევთ ჩვენ.

ჩვენ ვიჭერთ საქმეს ბრიტანეთის ფირმასთან და იმის შემდეგ როდესაც ბრიტანიის მთავრობა გვეტყვის, რომ ის არის მისი წარმომადგენელი, პოლიტიკური მნიშვნელობის მხრივ ამაზედ უკეთესი რა იქნება. ეს ერთი ოპერაცია. მეორე ოპერაცია გახლავთ საამხანაგო ოპერაცია. მე მგონია თქვენს თვალში, საზოგადოების და დამფუძნებელი კრების თვალში, არაფერია მიუღებელი იმაში, რომ მთავრობამ რომელიმე სერიოზულ ფირმასთან ერთად მოახერხოს იმის გაკეთება, რასაც სხვა თხოულობს. მაშასადამე, მცირე ნაწილს თანხისას იღებს მთავრობა და 4/5-ს კი კონტრაგენტი და ამ მეორე ოპერაციას აწარმოებს. აქ უნდა მიიღოთ მხედველობაში ის, რომ „სიბუნიონი“ იმ ფულით, რომელსაც პირველ ოპერაციიდგან, გაყიდვიდგან მიიღებს, სრულებით არ სარგებლობს მეორე ოპერაციის დროს. პირიქით, მან უნდა აწარმოვოს «на свой счетъ», უნდა შეისყიდოს და შემოიტანოს საქონელი თავის ფულით. უკაცრავად, მე საამხანაგო კაპიტალზე ვთქვი და შეცდომა მომივიდა. მე-7 მუხლს მოგახსენებთ... (ხმაურობაა, რეპლიკები მარჯვენა და მარცხენა სექტორებიდან. არ ისმის. თავმჯდომარის ზარი) აი, აქ არის მეორე ოპერაცია. ერთად-ერთი კავშირი აქვს პირველ ფულთან, რომელიც შეგროვდა იქ, პირველი ოპერაციის მიხედვით. აქ განსაზღვრული არის მხოლოდ ვალდებულება „სიბუნიონისა“, რამდენი საქონელი უნდა შემოიტანოს აქ. როცა მთავრობა თავის წილ ფულს შეიტანს ბანკში - პირველი ოპერაციიდან მიიღებს თავის ხვედრ მოგებას და ამით თავდება პირველი ოპერაცია.

ამ საქონელზე მიიღებს 15 პროცენტს და ამაზე ცალკე მოგახსენებთ, ამაზე აქ არ შევჩერდები.

შემდეგ. მეორე ოპერაცია არის საამხანაგო კაპიტალი. ესეც ისეთი ოპერაცია არის, რომელიც, მე მგონია, მისაღებია და რომლის წინააღმდეგ მთავრობას ვერავინ ვერაფერს ვერ ეტყვის, თუ კი ეს გატარდება. შემდეგ არის მე-3 ოპერაცია - იქ, სადაც ლეო შენგელაიამ ნახა „სიბუნიონის“ გაბატონება ჩვენზე არავითარი ამის მგზავსი არ არის. მე ვხედავ, რომ არავითარი ვალდებულება მთავრობამ თავის თავზე არ მიიღო. მან სთქვა: ის საქონელი, რომლის გატანა შესაძლებელი არის და აკრძალული არ არის, შეიძინონ, იყიდონ, და გაიტანონ. მაგრამ, თუ ამ საქონელში რომელიმე სრულებით აკრძალულია აქ მთავრობა არავითარ ვალდებულობას არ იდებს. ახლა გადვიდეთ პროცენტების შესახებ.

პროცენტებზე აქ ბევრს ლაპარაკობდენ, თითქო „სიბუნიონს“ ბევრათ მეტი პროცენტები მიაქვსო და თითქო საქართველოს მოქალაქეთა ერთმა ჯგუფმა უფრო ნაკლები პროც. მოითხოვა. (ი. მაჭავარიანი ადგილიდან: რა შუაშია ეს?)

რა შუაშია? იმ შუაშია, რომ თქვენ უნდა იცოდეთ წაკითხვა იმ დოკუმენტისა, რომელსაც წარუდგენთ დამფუძნ. კრებას. „უაღრესათ საზარალო“-ო და ეს უნდა გამოერკვიათ შედარებით იმ ხელშეკრულებასთან, რომელიც მთავრობას შეძლება ქონდა შეეკრა საქართ. მოქალ. ერთ ჯგუფთან. და აი, აქ, განყენებულათ როცა დავაყენებთ ჩვენ ამ საკითხს, მაშინ მოგახსენებთ, რომ თქვენ (მიმართავს ეროვნ.-დემოკრ.) ყველაზე ნაკლები უფლება გაქვთ ამაზე ილაპარაკოთ; იმიტომ, რომ იმ თქვენს ჯგუფში არავინ ამ პროცენტს არ კმაყოფილდება. ამას არ შვრებოდა არც ის მოქალაქ. ჯგუფი, რომელზედაც აქ ბ. ღლონტი ლაპარაკობდა. აქ აშკარაა ეს დებულება. ამ ხელშეკრულებას ვიცნობ, ვიცი ის მოლაპარაკება, რომელიც ამ ჯგუფთან სწარმოებდა ამის წინააღმდეგ ვერავინ ვერაფერს იტყვის! (ს. დადიანი ადგილიდან: - ამ ხელშეკრულებასაც იცნობდით?)

დიახ, ვიცნობდი ამასაც. და მაშასადამე, ღლონტმა უნდა იცოდეს ეს, უნდა იცოდეს, რომ ქართ. მოქალაქ. ერთი ჯგუფი ერთსა და იმავე ფულს თხოულობს: ერთხელ 7 პროც. და მეორეგან 15 პროც. სწორეთ ერთი თანხის შესახებ არის აქ ნათქვამი. მაშასადამე, როგორც მინისტრის ამხანაგმა ბ. ავალიანმა მოგახსენათ, - 22 პროც. ეს არის სრული სიმართლე და როცა ველაპარაკებით, რომ 22 პროც. არის 20 პროც. მეტი ორითო - თქვენ ეს არ გინდათ გაიგოთ. ორი ოპერაციაა, მაგრამ ერთი ფული შვრება ამ ორ ოპერაციას. ეს დიდი განსხვავებაა და ეს თქვენ, ბ. ასათიანო, ყველაზე კარგათ გესმით.

ავიღოთ მეორე. თქვენ ბევრს ლაპარაკობდით იმაზე, რომ მთავრობა აძლევს 20 პროც. და ეს არ არის სიმართლე. ღლონტი ცდილობდა დაენახვებინა თქვენთვის, რომ მთავრობა აძლევს 20 პროც. და როცა ეს მუხლი მეორეს შეუფარდა - თქვენ დაინახეთ რა მდგომარეობაში ჩავარდა იგი. აშკარა იყო აქ: ან დაკვირვებით არ წაეკითხა, ან ვერ გაეგო. განყენებულათ, რომ ვსთქვათ 20 პროც.- ეს არაფერს გვეტყვის; შეიძლება ეს 20 პროც. იყოს ბევრი და შეიძლება ნაკლები.აქ გახლავთ 20 პროც. მოგებისა. და როცა 20 პროც. მოგებისა ეძლევა კაცს მთელი ოპერაციის გაწმენდის შემდეგ, დღევანდელ პირობებში, ე.ი. 1/5 ნაწილი მოგებისა - აქ გადიდებული გასამრჯელო არაფერი არის. (თ. ღლონტი ადგილიდან: - მე-6 მუხლი წაიკითხეთ!)

მე მე-6 მუხლს წავიკითხავ ბ.ბ. და მოგახსენებთ. თქვენ კარგად იცით, რომ პირველ ოპერაციაში არის „სიბუნიონ“-ის ფული, ჩვენი არის საქონელი. მთელი გატანის ხარჯი არის აგრეთვე „სიბუნიონ“-ისა, - ხარჯი - ფულია. ფული თუ არ დახარჯა - საქონელს ვერ გაიტანს, და თქვენ კარგათ იცით, რომ არის საქონელი ისეთი, რომლის გატანაც თხოულობს ზედმეტ ხარჯს. რაკი მას განსაზღვრული ფული შემოაქვს, იმაზე ლაპარაკი, რომ 1/5 წმინდა მოგებიდან მას არ უნდა მიეცესო - მე არ მესმის. მე არ ვიცი, რამდენი პროცენტი იქნება მისი ფული ამ საქმეზე, შეიძლება იქნეს მხოლოდ 20 პროც. შეიძლება 40, 80 და სხვა. ჩვენი საქონლის ღირებულება შედარებითია. მაგალითად აქ დასახელებული არის ტყე, ტყის მასალა გაიტანონ. მაგრამ რა იქნება ფრახტი, ან სხვა და სხვა ხარჯი ვერ გამოვიანგარიშებთ, მაგრამ, რომ იქნება და რომ ეს ხარჯები დიდი იქნება, ეს ყველამ იცის. ღლონტმაც იცის. ახლა მეორე შემთხვევა: მეორე კაპიტალი იმ ოპერაციით, რომლის რაოდენობა განსაზღვრულია პირველი ოპერაციით - თავის ხარჯით მან უნდა შეისყიდოს და შემოიტანოს საქონელი. აქ იღებს 15 პროც., რომელიც ყველგან მისაღებია, „ფაქტურა-ლოკო“ ნიშნავს, რომ მწარმოებელთან უნდა იყიდოს ეს საქონელი, ან ქარხნებში, ან სხვაგან. ასეთი „ლოკო“ უნდა წარმოადგინოს და აქ იღებს 15 პროც. ასე გვესმის ჩვენ ეს და თქვენ როგორ მიგაჩნიათ? დაიდეთ ხელი სინიდისზე და სთქვით, მისაღებია ეს თუ არა? (გ. გვაზავა ადგილიდან: ვინ აკეთებს ამას?) კომერსანტი აკეთებს და არა ქველ-მოქმედი. თავის ფულს ხარჯავს და ამ ფულის გატანის უფლება აქვს. დანარჩენი ფული, აღებული საქონლიდან რომ შეიტანოს „სიბუნიონ“-მა ბრიტანეთის ბანკში - ჩვენ შეგვიძლია ეს ფული ბრიტანეთის მთავრობას მივსცეთ, თუ კი მისი ვალი გვექნება. მაშასადამე, ეს ისეთი გაუგებრობა არის, რომ ყოვლად მიუღებელია. თქვენ 15 პროც.-ის წინააღმდეგ ვერაფერს ბრძანებთ და მაშასადამე ეს მუხლიც არ არის „უაღრესად საზარალო რესპუბლიკისათვის“.

თავმჯდომარე. რეგლამენტის ძალით კრება გრძელდება 3 საათამდი. არის სოც.-დემ. ფრაქციის წინადადება, კრება გავაგრძელოთ 4 საათამდი. თუ ვისმეს სურს სიტყვა? სიტყვა ეკუთვნის ბ. მაჭავარიანს.

იოსებ მაჭავარიანი. (ერ.-დემ.) ჩემი სიტყვა მოკლე არის. წინადადებას ვიძლევი გადაიდოს ეს საკითხი შემდეგი კრებისათვის. ეს უნდა იყოს მისაღები ერთის მხრივ და მე მხოლოდ ამ ერთს მხარეს მივაქცევ თქვენს ყურადღებას. ხვალ მგონი გადის ვადა ტელეგრამისა და იმ ტელეგრამის მიღება, თუ არ მიღება - გადასწყვეტს ამ საკითხს. შეიძლება ამ საკითხს არ გადასწყვეტს. მაგრამ რა მიმართულება უნდა მიეცეს ამ საკითხს, ამას კი გადასწყვეტს. და ეს ხელსაყრელია სახელმწიფოებრივი თვალსაზრისით. ამიტომ წინადადებას ვიძლევი, გადაიდოს ეს საკითხი შემდეგი კრებისათვის.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს, ურატაძეს.

გ. ურატაძე. (ს.-დ.) ბატონებო! ჩვენ ვიცავთ ჩვენ წინადადებას, რომ კრება არ გადაიდოს და გაგრძელდეს ერთი საათით. ის მოსაზრება ბ. მაჭავარიანმა რომ წამოაყენა, ნაც.-დემოკრატებისათვის იქნებ სასარგებლოა, რადგან მით შესაძლებელია გაუქმდეს ხელშეკრულება და ისარგებლონ მათ, მაგრამ ჩვენთვის დიდი მნიშვნელობა არა აქვს. მართალია ხვალინდელი ტელეგრამა ჩვენ გვაინტერესებს, მაგრამ უფრო დაინტერესებული ვართ, ამ შეკითხვით გამოწვეული კამათი დავამთავროთ ისე, რომ გამოვიტანოთ საბოლოო დადგენილება, მართლა საზარალო ნაბიჯი გადადგა ამ ხელშეკრულების დადებით ჩვენმა მთავრობამ, თუ არა? აქ საკითხია იმაზე, თუ რამდენათ იცავდა მთავრობა რესპუბლიკის ინტერესებს და ამიტომ ვერავითარი დეპეში ვერ შესძლებს ამ საკითხის გადაწყვეტას. ჩვენი ფრაქციისათვის მნიშვნელობა აქვს იმ დასკვნას, რომელსაც გამოიტანს დამფუძნ. კრება, ე.ი. რამდენათ მთავრობის მოქმედება ეთანხმება რესპუბლიკის ინტერესებს და მართლა, მთავრობამ უარყოფითი ნაბიჯი გადადგა, თუ არა? ამ მოსაზრებით ჩვენი ფრაქცია მოითხოვს კრების გაგრძელებას.

თავმჯდომარე. მე კენჭს უყრი. ვინაა წინააღმდეგი რომ გაგრძელდეს კრება? მაშასადამე, მიღებულია სოც.-დემოკრატიული ფრაქციის წინადადება კრების გაგრძელების შესახებ. განაგრძეთ სიტყვა ბ. ელიავა.

ნ. ელიავა. აი, ახლა მე-IX მუხლი. პირადათ, მე მგონია, ეს მუხლი ყველაზე ნაკლებ საშიშარია. აქ თქვენ მოისმინეთ ოპოზიციის ორატორები, რომლებიც ამტკიცებდენ, რომ მთავრობას უხდება საკომისიონერო შეთანხმების მოხდენა კონტრაგენტებთან. ესეც, მე მგონია, სიფრთხილით არის გამოწვეული და სრულიათ ვერ ვიზიარებ ბ. შენგელაიას კომერციულ მოსაზრებას. თქვენის აზრით, საჭიროა ხელშეკრულებაში იყოს საქონლის რაოდენობა გამორკვეული. ჩვენ ისეთ ხანაში ვცხოვრობთ, რომ ასეთი რაოდენობის გამორკვევა არ არის საჭირო. ამას ძალიან ყურადღებას აქცევდა აქ ბ. ღლონტი. იგი ამბობს, რომ საქართ. მოქალაქ. ერთ ჯგუფს ყველაფერი გარკვევით აქვს. მე მოგახსენებთ, ისეთ ხანაში, როგორიც არის დღეს, სწორეთ საუმჯობესო არის, რომ ხელშეკრულება ფართო ფარგლებში გვქონდეს ჩაყენებული. სწორეთ ეს არის ამ დებულებაში. წინასწარი განსაზღვრა არ არის საჭირო. და მთავრობა თუ შეუთანხმდება ერთს შემთხვევაში - ამ ოპერაციას გააკეთებს; და თუ დაინახავს, რომ ეს შეხედულება მიუღებელია და საზიანოა რესპუბლიკის ინტერესებისათვის - მაშინ ეს ცარიელი ადგილი იქნება. ამის უფლება დატოვებული აქვს მთავრობას. მაშასადამე აქაც განსაკუთრებული შეთანხმებაა. დიდი სიფრთხილეა მთავრობის მიერ დაცული. „სიბუნიონი“ ვალდებულია შემოიტანოს «по мере надобности» 5 მილიონი სტერლინგი. ეს იმას კი არ ნიშნავს, რომ იმან ახლავე დააყაროს თავზე 5 მილიონი და მოითხოვოს ის 25 პროც. შემოიტანეო, ასეთი შინაარსი ამ მუხლს არა აქვს.

რა არის აქ საზიანო და საზარალო? მე თვითონ ვდგევარ ისეთი დაწესებულების სათავეში, რომელიც აწარმოებს კომერციას და აქ ვერაფერს ვხედავ საზარალოს. გულწრფელად გეუბნებით, რომ საზიანო აქ არაფერია.

თუ თქვენ ჩვენში იპოვნით ისეთ ელემენტებს, რომელნიც ასე გაანაწილებენ მოგებას, მთავრობა დიდი სიამოვნებით მიიღებს, მაგრამ ეს არ ყოფილა ჯერ.

თუ ჩვენ შევცდით და ვერ დავიჭირეთ კავშირი სერიოზულ ფირმასთან, თავის-თავად უსიამოვნო ფაქტი იქნება, რომ ვერ შევძელით გამოგვერკვია, რა ფირმაა ეს და ვისთან დავიჭირეთ საქმე. ეს უსიამოვნო ფაქტი იქნება, მაგრამ უბედურება ისეთი არის, რომელიც ზიანს არ მოგვიტანს.

თქვენ ბრძანეთ, არ იცით რა არის „სიბუნიონიო“. სიბუნიონი იყო ციმბირის ბანკების სინდიკატი. (ასათიანი ადგილიდან - ნიკოლოზიც იყო ხელმწიფე!) როცა ის „სიბუნიონად“ გახდა შეიერთა ინგლისის კაპიტალისტები. რა მდგომარეობაშია ახლა ის? ამის გასარკვევად მთავრობა არ დაენდო ძველს ცნობას, ამისთვის დაიტოვა შეძლება შეეკითხოს ინგლისს. თუ ბრიტანეთიდან არ მოუვა ცნობა 29 ნოემბრამდე, ხელშეკრულება გაუქმებული იქნება. რა არის აქ ზიანი? ეს ხელშეკრულება ჩვენ მიგვაჩნია ისეთად, რომ სრულიად არ ველით 29 ნოემბრის დადგომას გულის ფანცქალით. რაღა რჩება ინტერპელიანტების შეკითხვისაგან? არაფერი. აქ არის შემოტანილი საკანონმდებლო წინადადება ბ. ალ. ასათიანისა და თქვენი დადგენილებით გადაცემული აქვს საბიუჯეტო კომისიას (კითხულობს წინადადებას) ეს წინადადება შეეხება ზოგიერთი საქონლის ექსპორტის მონოპოლიის განხორციელებას. მივაქცევ ყურადღებას დამფუძნებელ კრებისას იმას, რომ არა თუ თვით ქართველთა ჯგუფები, არამედ მათი იდეოლოგებიც ისეთს პირობებს იძლევიან, რომ „სიბუნიონისას“ ვერა სჯობნის. აქ მინისტრი ავალიანი მართალია. თუ ჩვენი მოქალაქენი მეტ პროცენტს მოითხოვენ, მათ უარი უნდა ეთქვას. აქ მინისტრის ამხანაგი ავალიანი და თვითონ კანდელაკიც ვალდებულნი იყვნენ უცხოელებთან დაეჭირათ საქმე და არა ქართველ მოქალაქეებთან. პირველი საფეხური, რომელიც არის გათვალისწინებული, გახლავთ მწარმოებელი. მწარმოებელს აძლევენ რა ფასებს? არა იმ ფასებს, რომელიც ახლაა, არამედ მომავალ სეზონისას. აქ მოგება 15 პროც. და 20 პროც. კი არ იქნება ლაპარაკი, არამედ 100 პროცენტზე. იმიტომ, რომ თამბაქო დამზადებულია 1917 წლის და მათ უნდა გაყიდონ იმ ფასებში, რომელიც შეეფერება 1940 წელს.

თქვენ ამბობთ, რომ მოგება განაწილდება მთავრობასა და მეპატრონეთა შორისო. მწარმოებელი და მეპატრონე ხშირად ერთი და იგივე არის. საქონლის მეპატრონე არის ვაჭარი და ვაჭარი უმთავრეს შემთხვევაში არის სპეკულიანტი.

ჩემთვის გაუგებარია, როცა სოციალისტური პარტიები გამოდიან ამ შეკითხვის დასაცავად, ალბად ისინი არ არიან გარკვეული საკითხში. მაგალითად, მესხიშვილი ურევს პირველსა და მეორე მუხლებს.

მე ვფიქრობ, რომ მთელი ჩემი დონით შევეცადე გამომერკვია ნამდვილი აზრი და მნიშვნელობა ინტერპელიანტების შეკითხვისა ერთის მხრივ, მეორეს მხრივ იმ ხელშეკრულებისა, რომელიც აქ არის. არსაიდან სჩანს, რომ რესპუბლიკას ზიანი მოუვა და მთავრობამ გადალახა თავისი ფარგლები და დაიმსახურა იმისი თქმა, რომ მან დაარღვია ან კანონი, ან სახელმწიფოს ინტერესები. (ტაში).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ფინანსთა მინისტრს.

კ. კანდელაკი (ფინანსთა მინისტრი). ბატონებო! კამათი „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულობის თაობაზე გაგრძელდა სამი დღე და მე ვფიქრობ ამ, შედარებით, პატარა კითხვის გამორკვევა იმდენად მაინც შეიძლებოდა, რომ ერთი და იგივე ნათელი საგანი ხელშეკრულობაში სადავო არ ყოფილიყო.

უპირველეს ყოვლისა, ჩვენ ყურადღებას ვაქცევთ იმ გარემოებას, რომ ჩვენი ნედლი მასალა, რომელსაც გავიტანთ უცხოეთში, ყოველ მხრივ გამოყენებული იყოს და, ვისაც უნდა არსებითად შეეხოს საგანს, აუცილებლად ერთნაირი პარალელი უნდა გაატაროს, ერთნაირი საქმის შესრულება უნდა მოსთხოვოს ყველას. და როდესაც აქ ჩვენმა მოწინააღმდეგეებმა ზოგიერთი ხელშეკრულებანი მოიყვანეს, სრულიად არ გაუწიეს ანგარიში იმ გარემოებას, რომ როცა ამ ხელშეკრულების თანახმად ჩვენი ნედლი მასალა გადის უცხოეთში, უცხო ვალიუტა მთელი ამ საქონლისა რჩება ჩვენს განკარგულებაში. ამის გამო ჩვენ შეგვიძლიან შევიძინოთ საქონელი არა იქ, სადაც კონტრაგენტისათვის უკეთესი პირობებია ჩვენი საქონლის გასაყიდად და შეიძლება ცუდი საქონლის შესაძენად, არამედ იქ, სადაც ყიდვა გამოსატანი საქონლისა გაცილებით უკეთეს პირობებში შეიძლება მოხდეს. ეგ ორი მომენტი - ყიდვა შემოსატანი საქონლისა და გაყიდვა გასატანი საქონლისა, შეიძლება ერთ და იგივე ადგილს არ მოხდეს. ხოლო ეს მოსახერხებელი იქნება, თუ ვალიუტა ჩვენ გვექნა. ეს მუხლი შეტანილია „სიბუნიონთან“ ხელშეკრულებაში და იგი უპირატესობას წარმოადგენს ყველა იმ ხელშეკრულებასთან, რომელიც შეგიძლიანთ მოიტანოთ დღემდი დადებულ ხელშეკრულობებიდან და ყველა შემოსულ წინადადებებთან. ბატონ ასათიანს, მე ვფიქრობ, როგორც ინიციატორს ამ შეკითხვისა, ზედმიწევნით უნდა შეესწავლა ეს საკითხი, მაგრამ მან სთქვა და ბ. ღლონტმაც გაიმეორა, რომ თქვენი ფულით ყიდულობს „სიბუნიონი“ საქონელსო; ეს არის განა მართალი? მე-7 მუხლი ხელშეკრულებისა ნათლად ამბობს, რომ შემოსატან საქონელს ისინი ყიდულობენ საკუთარის და არა ჩვენის ფულით (კითხულობს): «На всю сумму, равную оценке, переданныхъ Сибунიону Главснабомъ товаровъ, Сибунიонъ обязывается закупить на свой счетъ, привезти и сдать Главснабу въ порте Поти, товары иностраннаго происхождения».

მაშასადამე სხვა თანხა, რომელიც უდრის გატანილ საქონლის ღირებულებას, უნდა დახარჯოს «სიბუნიონმა“ და საქონელი იმ ფულით შემოიტანოს. (გვაზავა: უფრო სწორედ შეიძლება ამისი თქმა!) დიახ, იძულებული ვარ განვიმეორო, იმიტომ, რომ აქ ორატორები გამოდიან და ამ ნათელი საკითხის გამორკვევას სამი დღე უნდებიან. იმ ხელშეკრულებაში, რომელსაც პარალელი გაუკეთა დღეს ბ. ღლონტმა და ხაზი გაუსვა იმ გარემოებას, რომ იქ იღებენ 7პრ. და 15 პროც. და აქ კი 20 პროც., მართალია, 7 და 20 სხვა და სხვა ციფრია და ძალიან დიდი განსხვავებაცაა მათ შორის, მაგრამ 20 პროც. მოგებიდან და 7 პროც. გატანილ საქონლის ღირებულებიდან, რომელიც შეიძლება იყოს 200 მილიონის და შეუძლიან მოიტანოს მოგება მხოლოდ 10 მილიონი, ერთი და იგივე არ არის. (ხმაურობა) თუ ბ. ღლონტს უნდოდა პარალელი გაეკეთებია სხვა და სხვა ხელშეკრულებასთან, მას უნდა ამოეღო, ან დადებული ხელშეკრულებასთან, მას უნდა ამოეღო ან დადებული ხელშეკრულება, ან წინადადებები კონტრაგენტების. მან კი მოიტანა პროექტი ხელშეკრულებისა, დამუშავებული მთავარ გამგეობის მიერ, რომელსაც კონტრაგენტებმა ხელი არ მოაწერეს. ეს არის, ვიმეორებ, პროექტი. ვსთქვათ იგი ხელსაყრელი იყო, მერე ხელი რომ არ მოაწერეს? დიახ, ეს პროექტი გახლავთ, რომელსაც კონტრაგენტეგმა ხელი არ მოაწერეს, და არა მათი წინადადება. ბატონებო! მე ძალიან უხერხულად მიმაჩნია, ვის წინადადება მივეცით, ვინ მოგვცა წინადადება, - ყველა ამის აქ გამოტანა უხერხულად მიმაჩნია. ამას კომერციული ეთიკა ეწინააღმდეგება და ამით ჩვენ კონტრაგენტს ვაყენებთ უხერხულ მდგომარეობაში. მაგრამ მაინც იძულებულს მხდით იმ წინადადებების გარდა, რომელიც ჩემმა ამხანაგმა დაასახელა, დავასახელო კიდევ ერთი წინადადება ერთი ჩვენებურ ჯგუფისა, თუ დაწესებულებისა, რომელიც ჩვენ გვეუბნება, თუ რანაირ წინადადებას იძლეოდა ჩვენებური ჯგუფები. ამ წინადადების თანახმად ჩვენ უნდა გადავცეთ იმათ უფლება (კითხულობს): მარგანეცის, მატყლის, თამბაქოს, პარკის და სხვ. შეუზღუდავი (безпрепятственно) გატანისა. მერე როგორ ფიქრობთ, ისინი თავის ფულს ხარჯავდენ? არა, ფულიც იმათთვის ჩვენ უნდა მიგვეცა (კითხულობს): მთავრობა აძლევს იმათ 50 მილ. მან. ობლიგაციებს და კიდევ რამდენიმე მილიონ ბონებს (გვაზავა: ეგ რად გინდათ?) იმისთვის გვინდა, ბატონებო, რომ თქვენ მოგყავთ შედარებები. ისინი გვთხოვენ გარდა ამისა, ნაწილი თქვენი ფულით ნაყიდ საქონლისა უცხოეთში უნდა გავიტანოთო და მოგებიდან ისინი მთავრობას აძლევენ მხოლოდ 50 პროც. აი, ბატონებო, მე ვლაპარაკობ იმ წინადადებაზე, რომელიც შემოვიდა ერთი ადგილობრივ ჯგუფისაგან, რომლებთანაც ასეთ პირობებში ხელშეკრულება ვერ შევკარით; ხოლო ის ხელშეკრულება, რომელიც მისაღები იყო და რომელიც აქ მოიყვანეს, ჩვენი რედაქცია იყო და ამ რედაქციით ხელშეკრულება კონტრაგენტებმა არ მიიღეს.

აქ მოიტანეს სხვა კონტრაგენტისაგანაც შემოტანილი წინადადებანი საქონლის გატანის შესახებ, მაგრამ იმათ შესახებ მე აღარ გავიმეორებ, ამაზე ბევრი ილაპარაკა ჩემმა ამხანაგმა და დეპუტატმა ელიავამაც. დაირღვა საბიუჯეტო უფლებაო აი, ფორმალური მხარე. თქვენ მოგახსენეს და მე უნდა გავიმეორო: ჩვენ განკარგულებაში არის ნედლი მასალა, შეზღუდული მთავრობის მიერ, არის კრედიტები, ზოგი დახარჯული, ზოგი საქონლის შესაძენად გადადებული, ერთი სიტყვით ეს არის საწარმოო თანხა. (ხმა მარჯვნიდან: ერთი მილიარდი?) მოგახსენებთ... მაშასადამე ჩვენ შეგვეძლო ამ თანხით სარგებლობა, ისე, რომ თქვენ არ შეგვეწუხებიეთ. რა შუაშია აქ მილიარდი? განა ის გარემოება, რომ მეცხრე მუხლის ძალით «სიბუნიონი“ ვალდებულია ავანსი მოგვცეს ხუთ მილიონ სტერლინგამდის, ჩვენ გვაიძულებს, რომ უსათუოდ ავიღოთ ეგ ავანსი? (კითხულობს) «Сибунიонъ» авансируетъ совместную съ Главснабомъ закупку товаровъ» და სხვა, ავანსი იგივე კრედიტია. თქვენ თუ სადმე კრედიტი გაგიხსნეს, ეს განა იმას ნიშნავს, რომ იძულებული ხართ კრედიტით ისარგებლოთ? იმდენით ისარგებლებთ, რამდენიც გჭირიათ. უნდა მოგახსენოთ თუ ძველ ვარიანტებს ეძებდა ასათიანი, იმას შეეძლო წაეკითხა, რომ ერთს ძველ ვარიანტში 500 ათასი სტერლინგი ეწერა. ჩვენ ავსწიეთ იგი ხუთ მილიონამდის. ყიდვა საქონლისა მოითხოვს შეთანხმებას. თუ არ შევთანხმდით, სად არის ნათქვამი რომ გვაიძულებენ საქონლის შესყიდვას? (ხმა: ამ მუხლს არ შეეხება შეთანხმება?) რომელი მუხლი შეეხება იმას, რომ იძულებული ვართ 5 მილიონი გამოვართვათ? აქ არის შეთანხმება და თუ ჩვენთვის მიუღებელი იქნება არც გამოვართმევთ.

არ უნდათ მოწინააღმდეგეებმა გაიგონ, რომ მთელი ამ ხელშეკრულების ძარღვი არის პრინციპი საკომისიო ოპერაციისა. რომელი საბიუჯეტო უფლება მოითხოვს საკომისიო ოპერაციისა, რომელი საბიუჯეტო უფლება მოითხოვს საკომისიო საქმის განსაზღვრას? პირველი მუხლი ამას პირდაპირ ამბობს: «на комисионныхъ началахъ» (კითხულობს) «Главснабъ предоставляетъ Сибунიону товаръ, предоставляется продажи заграницей на комисионныхъ началахъ». ერთი აურ-ზაური შეიქმნა, რომ ფულს იქ უტოვებთო. დიახ, ვუტოვებთ დროებით სახელ-დახელო ანგარიშზედ. ბ. ასათიანი ამას უკავშირებს 15 მუხლს (კითხულობს) სადაც სწერია: «Расчеты по товарообмену производятся черезъ каждые шесть мѣсяцевъ». მაგრამ, ბატონებო ვინ არ იცის, რომ როცა ბანკში შედიხართ გაძლევენ «расчетная книжка» სახელ-დახელო ანგარიშზე შეტანილ ფულისას და ეს «книжка», ეს «тек. счет»-ი, სახელ-დახელო ანგარიში ყველა დაწესებულებისათვის განსაზღვრულია ერთგვარ პირობებში, რომელსაც არავითარი კავშირი არ შეიძლება ჰქონდეს საგანგებო ხელშეკრულების სხვა და სხვა მუხლებთან (ასათიანი: თქვენ ბუღჰალტერი ბრძანდებით და უნდა იცოდეთ, რომ «въ текущий» და «на текущий» სხვაა!) დიახ, მე ბუღჰალტერი ვარ და ვიცი, რომ ეს ერთი და იგივეა. ეხლა არ შეიძლება, ბატონებო, ხელშეკრულებაში მხოლოდ ჩვენს უპირატესობაზე ვიზრუნოთ და კონტრაგენტის პირობებს და მის მდგომარეობას სრულებით არ გაუწიოთ ანგარიში. ამ «სიბუნიონს“ კორპორაციაში, გარდა ამისა, რომ შედის ციმბირის ბანკი, რომლის გამგეობა ახლა ლონდონშია, შედის აგრეთვე უნიონ-ბანკი მანჩესტერში. (ასათიანი: წესდება აქვს?) მოგეხსენებათ, როდესაც როდესაც მის ორგანიზაციაში შედის თუნდაც ერთი ბანკი, რომელიც ეწევა სახელმწიფო ანგარიშების ოპერაციებს, მისი მდგომარეობისათვის სირცხვილია, რომ იმდენი ნდობაც არ გაუწიოთ, რომ დროებით «на текущий счетъ» ფული მასთან არ შევიტანოთ და სხვა ბანკები ვაძებნიოთ ფულის შესანახად. ეს კონტრაგენტის პრესტიჟისათვის მეტად ცუდია, რადგან მარტო ჩვენთან არა კრავს იგი ხელშეკრულებებს. დაუკვირდით ახლა მე-15-ე მუხლს. (კითხულობს:) «Расчеты по товарообмѣну производятся черезъ каждые шесть мѣсяцевъ» განა ეს და «тек. счетъ» ერთი და იგივეა? ერთი და იგივე არ არის იმისათვის, რომ «тек. счетъ» შეტანილია ბანკში და ბანკი იმ საქმეში განსაზღვრული პირობებით ხელმძღვანელობს. ამიერ-კავკასიის კოოპერატივთა კავშირმა, რომ გახსნას სახელ-დახელო ანგარიში, მან უნდა შეიმუშაოს ამისთვის განსაკუთრებული პირობები და ეს პირობები სხვა განსაზღვრული მის ხელშეუხებლობაზე არ შეიძლება გავრცელდეს: ეს ხელშეკრულებაც არის განსაკუთრებული ხელშეკრულობა, რომელიც სხვა და სხვა დამოკიდებულებას შეეხება და ამიტომ არ შეიძლება მე-15 მუხლი «текущიй счетъ»-ს მივაწებოთ.

აქ იყო ლაპარაკი პასპორტების შესახებ. ოპოზიციის ორატორების სიტყვებიდან გამოდის, ვითომ მოვიდა ვიღაც გერმანი, იმას დაუჯერეს და მისცეს უფლებები, როდესაც მთავრობამ არაფერი იცოდა ფირმის ვინაობის შესახებ. უპირველეს ყოვლისა, უნდა მოგახსენოთ, რომ „სიბუნიონ-ლიმიტედი“, ზოგს შეიძლება არც კი ქონდეს გაგებული, დიდი ფირმა იყო, რომელიც თითქმის ერთად ერთი უდიდესი წარმომადგენელი იყო ციმბირის ერბოს მწარმოებელ ამხანაგობისა უცხოეთში. (ასათიანი - ეგ იყო წინედ!) ამბობენ, ახლა მათი გამგეობა სად არისო, ბატონებო! ჩვენ არ ვართ იურისტები, მაგრამ ეს კი ვიცით, რომ, როცა ვინმესთან ხელშეკრულობას ვსდებთ და ხელს ვაწერთ, ალბად რამე დოკუმენტი უნდა მოსთხოვო და ეს დოკუმენტი მათ მოვსთხოვეთ და ჰქონდათ კიდეც; იგი დამტკიცებული გახლავთ ლონდონის ნოტარიუსის მიერ (კითხულობს ადგილებს „სიბუნიონის“ გამგე მის მიერ ნოელ სმიტისთვის მიცემულ რწმუნების ქაღალდიდან (ხმა: რა ქვიან ამ ფირმას?) ამას ქვიან: Русское акционерное товарищество «Сибунიонъ-Лимитедъ». ამნაირად მათ ჰქონდათ რწმუნების ქაღალდი, რომელიც აძლევს უფლებას ხელშეკრულობის დადებისას.

მაშ, ბატონებო, გვცოდნია, რომ ქუჩიდან არ მოსულა ეს ხალხი და რწმუნების ქაღალდიც გაგვისინჯავს, რომელიც ნოტარიუსთან ყოფილა დამტკიცებული ლონდონში. ახლა გვეკითხებიან: რისთვის ქვიან რუსული ფირმაო. თქვენ კარგად იცით, რომ ძველი რუსეთის კანონების წყალობით ძლიერ ბევრ არა რუსულ ფირმას ქონდა რუსული სახელი. თქვენ მოგეხსენებათ, მაგალითად ისტორია ერთ დიდ ფირმისა - ელექტრონის საზოგადოების, რომლის შესახებ რუსეთში ომის დროს დიდი დავა იყო და რომელსაც რუსული სახელი ქონდა, მაგრამ გერმანული კი იყო (გ. გვაზავა: მართალია, მაგრამ თანხები ხომ რუსეთში ქონდა!) თანხები რუსეთში ქონდათ, მაგრამ გერმანიაშიც ჰქონდათ. ეს ფორმალური მხარე... გარდა ამისა, ჩვენ გავიგეთ ცნობები მისი ნივთიერ მდგომარეობის შესახებაც, თუ არა? არის დოკუმენტი, რომელსაც ბათუმის ბრიტანიის კონსული აწერს ხელს. (კითხულობს):

«Великобрიтанское консульство въ Батумъ.

Удостовѣренიе

Симъ удостовѣряется, что «Сибунიонъ-Лимитедъ» является Торговой Кооперациიй Британскаго происхождения, имѣющей Правление въ Лондонѣ. Согласно полученнымъ Консульствомъ свѣдѣнიямъ, у ней имѣются многочисленыя и обширныя отделенიя, и до войны операцიи Компанიи въ России велись въ крупномъ масштабѣ.

Батумское отдѣленიе было открыто шесть недѣль тому назадъ, и согласно представленнымъ Консульству доказательствамъ, настоящая стоимость товаровъ на складѣ и депозитовъ въ распоряжении Отдѣленიя въ этомъ порту выражается въ суммѣ болѣе двухсотъ тысяч фунтовъ стерлинговъ.

Батумъ 11 октября 1919 г.

Британское Консульство

П. Стивенсъ

Британский Консулъ.»

მაშასადამე, ბატონებო, როგორც ფორმალური, ისე არსებითი მხარე ამ პირობისა შესწორებულია. ჩვენში არიან ზოგიერთი დაწესებულებანი, რომელთაც ამ ფირმამ რამდენიმე მილიონი მანეთის საქონელი შემოუტანა. ამნაირად ამ ხელშეკრულების ფორმალური მხარეც დაცული ყოფილა და ნივთიერი მდგომარეობის შესახებაც ცნობები შევაგროვეთ, და თუ დაუკვირდებით, არა ჟინიანობით არამედ საქმის ინტერესის გულისათვის, დარწმუნდებით, რომ ეს ხელშეკრულება «გლავსნაბს“ არავითარ ზარალს და ვნებას არ მოუტანს, თუ შესაძლებელი იქმნა მისი ცხოვრებაში გატარება.

ის მე-20 მუხლი, რომელიც არის შეტანილი ხელშეკრულებაში და რომელიც შეეხება ბრიტანეთის მთავრობისაგან ცნობის მიღებას, შევიტანეთ არა იმისათვის, რომ ჩვენ თითქოს არავითარი ცნობა არ გვქონდა, არამედ იმისათვის, რომ გვინდოდა რწმუნების ქაღალდის დოკუმენტი იმათ წარმოედგინათ არა ყოფილ რუსეთის იმპერიისათვის დაწერილი, არამედ ინგლისის მთავრობას აშკარად ეთქვა, რომ იგი უფლებას აძლევს ამ საზოგადოების გამგეობას, რომ ხელშეკრულება დასდოს საქართველოს მთავრობასთან, არა როგორც ყოფილ რუსეთის იმპერიის ნაწილთან, არამედ როგორც დამოუკიდებელ რესპუბლიკასთან, როგორც საქართველოსთან. ამას დიდი პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს და ამ მოსაზრებით შევიტანეთ ეს მუხლი ხელშეკრულებაში.

თავმჯდომარე. უკვე 4 საათია. თანახმად თქვენი დადგენილებისა კრება უნდა შესწყდეს. მაგრამ სანამ კრებას დავხურავდე უნდა მიიღოთ საბოლოო ტექსტი მასწავლებელთა ჯამაგირების გადიდების დეკრეტისა. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ივ. გომართელს.

ივ. გომართელი (კითხულობს საბოლოო ტექსტს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? ვინ არის წინააღმდეგი საბოლოო ტექსტის მიღებისა? არავინ. საბოლოო ტექსტი მიღებულია. გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი კრების დღიური წესრიგი.

მდივანი (კითხულობს შემდეგი კრების დღიურ წესრიგს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა შემდეგი კრების დღიური წესრიგის შესახებ? არავის. ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. დღიური წესრიგი მიღებულია. კრებას დახურულად ვაცხადებ.

კრება იხურება 4ს. და 10 წუთზე.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(66)

სამშაბათი. 1919 წელი, დეკემბრის 2. ტფილისი, სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის ამხანაგი

სიმონ მდივანი.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივნის ამხანაგი

გრიგოლ ნათაძე.

პრეზიდიუმში არის:

ექვთიმე თაყაიშვილი.

სხდომა იწყება ნაშუადღევის 12 ს. და 30 წ.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილია, გთხოვთ მოისმინოთ სომხეთის პარლამენტის დეპეშა და დღიური წესრიგი.

მდივანი. (კითხულობს დეპეშას და შემდეგ დღიურ წესრიგს).

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო ტექსტი სახელმწიფო დაწესებულებათა მუშა-მოსამსახურეთა ჯამაგირის გადიდების დეკრეტისა. მომხსენებელია ივ. გომართელი.

2. საბოლოო ტექსტი გზათა უწყების მოსამსახურეებისა. ხელოსნებისა და მუშებისათვის ჯამაგირის მომატების დეკრეტისა. მომხსენებელია ივ. გომართელი.

3. საბოლოო ტექსტი რესპუბლიკის ლაშქრის მსახურთა ჯამაგირის გადიდების დეკრეტისა. მომხსენებელია ივ. გომართელი.

4. გაგრძელება მსჯელობისა ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვის გამო - რუსულ სავაჭრო საზოგადოების „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულების შესახებ.

5. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა სახელმწიფო ბანკის დაარსების შესახებ. მომხსენებელია გრ. ურატაძე.

6. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - მუშათა დამზღვევ კანონის მე-65 მუხ. შეცვლისა. მომხსენებელია პ. ბერიშვილი.

7. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრის საბჭოს დებულების დამტკიცებისა. მომხსენებელია გრ. ურატაძე.

8. დეკრეტი ალექსანდრეს სახელობის ბავშთა თავშესაფარის საჭიროებისათვის ყოველთვიურად დამატებით 14.734 მან. და 50 კ. გადადებისა. მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი.

9. დეკრეტი გზათა დეპარტამენტისათვის 88.425 მან. 89 კ. კრედიტის გახსნისა მთავარ საავტომობილო სახელოსნოს გასაფართოებლათ გაწეულ ხარჯის დასაფარავად. მომხსენებელია დ. ონიაშვილი.

10. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - აფთიაქის პატრონთა და მოსამსახურეთა ზოგიერთი დანაშაულობისათვის სასჯელის შეცვლის შესახებ.

11. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა - აწ მომქმედ თამასუქის წესდების ზოგიერთი მუხლის შეცვლის შესახებ. მომხსენებელია მელ. რუსია.

12. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - ბეჭდვითი სიტყვის ნაწარმოების მთავრობისადმი წარდგენისა. მომხსენებელია ექ. თაყაიშვილი.

13. მსჯელობა მთავრობის თავმჯდომარის მოადგილის განცხადების გამო - მომარაგების სამინისტროს დაარსებისა და ამ სამინისტროს შრომის სამინისტროსთან შეერთების შესახებ.

14. დეკრეტი ტყის მფლობელობისა და სარგებლობის შესახებ. მომხსენებელია კ. ნინიძე.

15. დეკრეტი ტფილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სააგრონომიო განყოფილების გახსნისა. მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი და გრ. ნათაძე.

16. დეკრეტი რკინის გზის დეპარტამენტისათვის 52.284.920 მან. დამატებითი კრედიტის გახსნისა - 1918 წ. ზენა ხარჯის დასაფარავად. მომხსენებელია თევ. ღლონტი.

17. დეკრეტი მაზრის მილიციის მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის გაღებისა. მომხსენებელია დავ. ონიაშვილი.

18. დეკრეტი ქალაქების მილიციის მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის გაღებისა. მომხსენებელია დავ. ონიაშვილი.

19. დეკრეტი საზღვარ-გარეთ სწავლა-განათლების, ან სპეციალ ცოდნის შესაძენათ გასაგზავნ პირთათვის დამატებით სამი მილ. მან. გაღების შესახებ. მომხსენებელია ნიკ. იმნაიშვილი.

20. იურიდიულ კომისიის დადგენილება - დეპარტამენტების დაარსების ძირითად დებულებათა პროექტის მთავრობისათვის უკან დაბრუნების შესახებ. მომხსენებელია სერ. ჯაფარიძე.

21. საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიის დადგენილება - ტყავეულობის გასაკეთებელ მასალის დამზადება-შეძენის მონოპოლიის გამოცხადების დეკრეტის უარყოფის შესახებ.

22. სენატორის არჩევა თავისუფალ თანამდებობაზე.

დ ა მ ა ტ ე ბ ა:

23. დეკრეტი სახელმწიფო დაწესებულებათა შესანახად ყოველთვიურად 65.827.720 მან. გადადების დეკრეტის მოქმედების განგრძობის შესახებ.

24. დეკრეტი მატყლზე და აბრეშუმის პარკზე მონოპოლიის გამოცხადებისა. მომხსენებელია ვ. თევზაია.

თავმჯდომარე. დღიურ წესრიგის შესახებ არის შემოტანილი შესწორებები სოც. დემოკრ. ფრაქციის ბიუროსი (კითხულობს) დეკრეტი №24 და №14 137

განხილულ იქნას საბოლოო ტექსტის შემდეგ, ე.ი. 4 და მე-5 საკითხად. ხოლო დეკრეტი 65 მილ. მან. გადადებისა (№23) მე-6-ე საკითხად. №18 დეკრეტი - გადაიდოს მე 7-ე საკითხად და საბოლოო ტექსტი სამი მილიონი მან. გადადების დეკრეტის საზღვარ გარედ გასაგზავნ ახალგაზდებისათვის დღესვე იქნას განხილული. აგრეთვე არის საბიუჯეტო კომისიის წინადადებაო - დეკრეტი სახელმწიფო დაწესებულებათა შესანახად 65.827.720 მ. გადადებისა განხილულ იქნას პირველ რიგში და საბოლოო ტექსტი დღესვე იქნეს მიღებული. შემდეგ, - მომარაგების სამინისტროს შესახებ, ვინაიდან ამ საკითხის შემოტანიდან არ გასულა შესაფერი დრო, პრეზიდიუმმა და ფრაქციათა წარმომადგენელმა საჭიროდ დაინახეს, ეს საკითხი ბოლოში მოექცეს. ვის სურს სიტყვა შესწორების შესახებ? სიტყვა არავის არ სურს. ვინ არის წინააღმდეგი აღნიშნულ შესწორებისა? წინააღმდეგი არავინ არის. შესწორებები მიღებულია, გადავდივართ დღიურ წესრიგზე; პირველი საკითხი მხოლოდ საბოლოო ტექსტი. მომხსენებულია ბ. გომართელი.

სიტყვა ეკუთვნის ბ. მომხსენებელს.

ივ. გომართელი. (კითხულობს დღიურ წესრიგს, 2 და 3 მუხლში აღნიშნული საკითხთა საბოლოო ტექსტებს სარედაქციო კომისიის შესწორებით, საბოლოო ტექსტები დამტკიცებულ იქმნენ).

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხისათვის სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ. თევზაიას.

ვიქტორ თევზაია. (ს.-დ.) ბატონებო! მთავრობამ მიზნად დაისახა უმთავრეს სავალიუტო საქონლებზე გამოაცხადოს მონოპოლია.

დამფუძნებელ კრებამ უკვე მიიღო დეკრეტი შავი ქვისა და თამბაქოს მონოპოლიისა. იმავე საფუძველზე მთავრობა მოითხოვს გამოცხადდეს მონოპოლია მატყლზე და აბრეშუმის პარკზე. უმთავრესი მიზანი ამ შემთხვევაში არის ის, რომ, ჩვენ ნედლ საქონელს ევროპაში აქვს გასავალი და საერთოდ დიდი ბაზარი. მეორე მხრივ ამ ნედლი საქონლის გატანით ჩვენ შეგვიძლიან გავანელოთ ის კრიზისი, რომელსაც ამ ჟამად ჩვენ განვიცდით და შემოვიტანოთ ევროპიდან საჭირო და ჩვენი ხალხისთვის აუცილებელი საქონელი. თუ კი ჩვენ თავისუფალი გასავალი მივეცით ჩვენ საქონელს, იგი დარჩება სხვაგან და მის სამაგიეროს ჩვენ ვერას მივიღებთ. ხოლო თუ საქონლის გატანა იქნა სახელმწიფოს ხელში, იგი მიიღებს შესაფერ ზომებს, რომ გატანის სამაგიეროდ ჩვენში შემოვიდეს ის საქონელი, რომელიც ჩვენ გვჭირდება.

ყველასათვის ცხადია, ბატონებო, რომ როცა მონოპოლია ცხადდება, მისი განხორციელებისათვის აუცილებელია მტკიცე ფასების დაწესება სამონოპოლიო საქონელზე და ამისათვის მთავრობა მოითხოვს მიეცეს მას უფლება მტკიცე ფასების დაწესებისა. მაგრამ ჩვენ ვიცით, რომ მონოპოლიას არ უნდა მიეცეს ფისკალური ხასიათი და სწორედ მთავრობის განმარტებაში ნათქვამია, რომ იგი მონოპოლიას არ გამოიყენებს ფისკალურ მიზნებისათვის, არ გახდის მას მხოლოდ და მხოლოდ შემოსავლის წყაროდ. მტკიცე ფასები დაწესებული იქნება დახარჯულ შრომის მიხედვით და მასთან შეფარდებული იქნება სამართლიანად. ამ საქმისათვის მთავრობას აზრათ აქვს დააარსოს ცალკე სპეციალური ორგანიზაცია, რომელშიაც შევა, მთავრობის, წარმოების და საზოგადოებრივ ორგანიზაციების წარმომადგენელნი. ეს სამი ძალა, ჩვენ გვჯერა, შესძლებს რეალ ფასების დამყარებას, შეთანხმებულს წარმოების სინამდვილესთან.

შემდეგ, რასაკვირველია, სადავო არ არის ის აზრი, რომ, ძლიერ კარგი იქნებოდა, თუ მთავრობა თითონ, საკუთარი ძალით გაიტანდა ევროპის ბაზარზე საქონელს, მაგრამ ვინაიდან შესაძლებელია მთავრობამ ეს ვერ მოახერხოს, აუცილებელი გახდება დაიხმაროს სხვა და სხვა ორგანიზაციები. ამიტომ მთავრობას უფლება უნდა მიეცეს გადასცეს რომელიმე ორგანიზაციას საქონლის გატანის უფლება, რასაკვირველია, თავისი ფხიზელი კონტროლის ქვეშ. ყველა პრინციპები და მონოპოლიის დედა აზრი მკაცრად უნდა იქნას დაცული.

ამ დიდ საქმისთვის ბატონებო, საჭიროა თანხა, მთავრობა მოითხოვს 130 მილ. მანეთს. იტალიაში არის ჩვენი მისია, რომელიც მოითხოვს ცნობებს იმის შესახებ, თუ რა საქონელია ჩვენში დამზადებული და რისი გატანა შეგვიძლია ჩვენ დღეს იქ. იტალიიდან ჩვენ უნდა შემოვიტანოთ ჯარისათვის ტანსაცმელი და ფეხსაცმელი, მით უფრო რომ, დღეს ჩვენში გაწვეულია ახალგაზრდობა, რომელსაც მოვლა და პატრონობა უნდა, და, ეს საქმე ჩვენ უნდა დავაჩქაროთ. ის დეკრეტი, რომელიც შეეხება მატყლის და პარკის მონოპოლიას რა თქმა უნდა ვერ სცვლის სავსებით ჩვენ ეკონომიურ მდგომარეობას, იგი მხოლოდ პოლიტიკაა, მაგრამ იგი ისეთი ხასიათისაა, რომ დაუყოვნებლივ უნდა იყვეს მიღებული დამფუძნებელ კრების მიერ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის დამფუძნებელ კრების წევრს ილია ნუცუბიძეს.

ილია ნუცუბიძე. (ს.-რ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! მონოპოლიის სისტემის შემოღება სახელმწიფოებრივი წესით, ჩვენ ფრაქციას პრინციპიალურად მისაღებად მიაჩნია, და აგრეთვე ჩვენის აზრით, მონოპოლიის წესი არის ერთად-ერთი პრაქტიკული საშვალება, რომელსაც შეუძლია გამოიყვანოს სახელმწიფო დღევანდელ გაჭირვებულ ეკონომიურ მდგომარეობიდან. ჩვენ ვიცით, რომ ეკონომიკას აქვს თავისი შინაგანი კანონები, მაგრამ ჩვენ ვიცით, ისიც, რომ სახელმწიფოს აქტიური ჩარევა ეკონომიურ ცხოვრებაში, ეკონომიურ სფეროში, განსაზღვრულ პლანით, ბევრ რამეს გააკეთებს. ამიტომ ჩვენ მოვითხოვთ, რომ სახელმწიფო აქტიურად ჩაერიოს ეკონომიურ ცხოვრებაში და წარმომართოს მისი გეზი. მონოპოლიის სისტემა, რამდენათ ერთი მხრით არის ხელსაყრელი სახელმწიფოსთვის და მისაღები, იმდენათ შეიძლება საზარალო, ბოროტი გამოდგეს, თუ სათანადოთ არ იქნა გამოყენებული იგი სახელმწიფოს მიერ. მონოპოლია მავნებელი და საზარალო იქნება სახელმწიფოსთვის, თუ იგი სავსებით არ იქნება დაცული, თუ ერთი ნაბიჯი იქნება გადადგმული მონოპოლიისაკენ და ორი კი მის წინააღმდეგ.

აი მაგალითად - I მუხლში აღნიშნულია, რომ მთავრობა აცხადებს მონოპოლიას აბრეშუმზე და მატყლზე, მაგრამ შემდეგ მესამე მუხლში უარყოფილია ეს მონოპოლია. აქ სწერია: (კითხულობს). ეს მესამე მუხლი ჩვენი ფრაქციის აზრით ყოვლად მიუღებელია, იმიტომ რომ, როდესაც კერძო პირებს ჩაუვარდებათ საქონელი ხელში, ისინი გამოიყენებენ მას სასპეკულიაციო მიზნით, მით უფრო, რომ ჩვენი ეკონომიური ცხოვრება, წესიერად არ მიმდინარეობს და ის სპეკულიანტების და ჩარჩების ხელშია ჩავარდნილი.

ამიტომ ასეთი თუ ისეთი დამოკიდებულება კერძო პირებთან დასცემს მთავრობის პრესტიჟს ხალხში და მთავრობის ნაბიჯები არ მიაღწევს მიზანს. მოიგონეთ თუ გინდ, „სიბუნიონთან“ დადებული ხელშეკრულება.

ამის გარდა, მე მინდა მივაქციო თქვენი ყურადღება ერთ გარემოებას. ამ დეკრეტში ნათქვამია, რომ მონოპოლია გამოცხადებულია, სხვათა შორის, პარკზე. მაგრამ მე უნდა აღვნიშნო, რომ უკანასკნელი პროდუქტის განსაზღვრულ კატეგორიას ეკუთვნის და ამიტომ საერთო წესს ვერ დაუქვემდებარებთ, საერთო საზომით მას ვერ მიუდგებით. ვინც იცნობს ჩვენ სოფლის ცხოვრებას, იმან იცის, რომ მეაბრეშუმეობას უმთავრესათ სოფლის უღარიბესი ნაწილი ეწევა. მას სძინავს იმავე სახლში, სადაც აბრეშუმის ჭია ჰყავს. სახლში აუტანელი და საშინელი სუნი დგება და ადამიანს უნახევრებს სიცოცხლეს. გარდა ამისა პარკი ისეთი პროდუქტია, რომ დიდხანს მისი გაჩერება არ შეიძლება - პეპელი გამოვა. ამით სარგებლობენ სოფლის ჩარჩები - ვაჭრები, მიდიან სოფლად გაჭირვებულ გლეხთან და ყიდულობენ პარკს ჩალის ფასათ და ეწევიან შემდეგ სპეკულიაციას. ამიტომ მე ვამბობ, რადგანაც პარკი განსაკუთრებულ პროდუქტს შეადგენს და ამავე დროს იგი არის სოფლის უღარიბეს ნაწილის კუთვნილება, ამიტომ მთავრობა ვალდებულია განსაკუთრებული სახით და წესით მიუდგეს ამ საკითხს. ჩვენ არ შეგვიძლიან სოფლის უღარიბეს ნაწილს მოვექცეთ ისე, როგორც მსხვილ მრეწველებს (ასათიანი ადგილიდან: ბურჟუებს!) დიახ, ბურჟუებს! მთავრობა თუ მივა ამ ღარიბ გლეხობასთან, მივა იმიტომ, რომ ჩამოაცალოს ეს სოფლის ჩარჩები და სპეკულიანტები, მთავრობამ უნდა მისცეს მეაბრეშუმეებს ავანსათ ფული და შეიძინოს პარკი. პარკს მთავრობა გაანაღდებს ბაზარზე და მოგების ნაწილს გაუყოფს მეაბრეშუმეებს.

აი, ეს მოსაზრებები ჩვენი ფრაქციის აზრით უნდა დაედვას იმ დეკრეტს საფუძვლად, რომელიც უნდა იქნეს შემოტანილი აქ ნაცვლად ამ დეკრეტისა.

მესამე მუხლი მიუღებელია კიდევ იმიტომ, რომ იგი გვაახლოვებს სპეკულიანტებს და ჩარჩებს, უკანასკნელნი კი, როგორც ვიცით, ფიქრობენ მხოლოდ თავიანთ ჯიბეზე და თავიანთ ეგოისტურ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებაზე. მათ სახეში არას დროს არ აქვთ სახელმწიფოს ინტერესები. ამას ყველა ჩვენთაგანი გრძნობს, ეს ისტორიამ დაამტკიცა და ვერავითარი პირობა და ხელშეკრულება ვერ შესცვლის მათ სპეკულიანტურ ბუნებას.

აღნიშნული დეკრეტი უნდა დაუბრუნდეს სათანადო უწყებას. და შემდეგ იმ შესწორებებით, რომელიც ავღნიშნე, დაუბრუნდეს დამფუძნებელ კრებას. ამის გარდა უნდა მოგახსენოთ ერთი გარემოებაც. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ დამფუძნებელმა კრებამ გადადო მთავრობის განკარგულებაში სხვა და სხვა დროს რამოდენიმე მილიონი თავისუფალი თანხა. მაგალითად ჯერ 50 მილიონი, შემდეგ 20 მილიონი სურსათის დასამზადებლად, შემდეგ 10 მილიონი გვარდიის სურსათის დასამზადებლად, შემდეგ 12 მილიონი და უკანასკნელად 50 მილიონი მუშების და მოსამსახურეებისათვის სურსათის დასამზადებლად. სულ 142 მილიონი. ამდენი თანხა არის გადადებული სურსათის შესაძენათ. მაგრამ თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ამ დარგში არაფერი გაკეთებულა და ყველაფერი ძველებურათ არის, პირიქით ზოგიერთი საქონელი უფრო გაძვირდა, მაგალითად: პური, და ჩვენ იმედს გამოვსთქვამთ, რომ მომავალში მთავრობა აწარმოებს უფრო მტკიცე პოლიტიკას (ჯუღელი - ალაგიდან: - გვასწავლეთ?) რა გასწავლოთ, როცა ჩვენსას მაინც არაფერს გაიგონებთ, ვინაიდან ოპოზიციის მიერ ნათქვამი, ყველაფერი ეშმაკური გგონიათ.

ყველა ამ მოსაზრებით ჩვენი ფრაქცია ფიქრობს, რომ დეკრეტი უკან უნდა დაუბრუნდეს უწყებას და იმ დებულების მიხედვით, რომელიც მოგახსენეთ, იქნეს შედგენილი და წარმოდგენილი დამფუძნებელ კრებაში.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის საერთო მსჯელობისათვის ბ. ასათიანს.

ალ. ასათიანი. (ერ. დემ.) ბატონებო, თქვენ მოისმინეთ ორი ორატორის აზრი, რომელნიც იცავენ ამ დეკრეტს, არ ვიცი, რა იმედები აღგეძრათ თქვენ ამ კითხვის შესახებ, მე კი სრული სასოწარკვეთილება ვიგრძენი, რადგან ასეთი დიდი საკითხის შესახებ, რომელიც შეეხება დიდ დარგს და რომელიც რადიკალურად სწყვეტს არსებულ მდგომარეობას, ასეთი ზეპირი წინადადება წარმოგვიდგინეს, გამოცხადება მონოპოლიისა, აკრძალვა ყიდვა-გაყიდვისა და სხვა (რეპლიკა: ძველი „სიბუნიონი“) არ ვიცი ძველი თუ ახალი „სიბუნიონი“, მაგრამ არავითარი გარკვევა საქმის, არავითარი განხილვა არსებული მდგომარეობისა, ან იმისა, თუ რა შედეგი უნდა მოჰყვეს ამ მონოპოლიას, არ გვესმის არც მომხსენებელისა და არც უწყებისაგან, რომელმაც ამ დეკრეტს წაუძღოლა რამდენიმე სტრიქონი, არაფერს გვეუბნებიან გარდა იმისა, რომ აქამდის გზა დაკეტილი იყო, ახლა გაიხსნა და მონოპოლია უნდა გამოვაცხადოთო.

ჩვენ ამის წინად გამოვაცხადეთ მონოპოლია ფრიად მნიშვნელოვან საგნებზე, როგორიცაა მარგანეცი, თამბაქო და სხ. როგორც დღეს ბატონი თევზაია, ისე მაშინდელი მომხსენებლები გვეუბნებოდენ, რომ მონოპოლია გამოვაცხადოთ, თანხა გავიღოთ და მთავრობა შემდეგ წარმოგვიდგენს ანგარიშებსო. ეს ახირებული პოლიტიკაა. ჯერ მოგვეცით თანხა, უფლება და მერე გეტყვით როგორ და რაზე მოვიხმართო. მიუხედავად მრავალი დაპირების, ამ უწყებებს დღემდის არ აქვს შემუშავებული, თუ რა წესით მოაწყონ საქმე და როგორ განახორციელონ მონოპოლია. ისიც ვერ გაურკვევიათ, მთავრობა თვითონ მოაწყობს ამ საქმეს, თუ ამ ახლო მომავალში იმედი აქვს, რომ ისეთ საიმედო ამხანაგს კონტრაგენტს გაიჩენს, რომელიც ამ საქმეს განახორციელებს. ჩვენ ეს ცნობები არ გვაქვს და იძულებული ვართ გამოვაცხადოთ მონოპოლია, ავკრძალოთ ყიდვა-გაყიდვა და ვუცადოთ იმ დროს, როცა მთავრობა წარმოგვიდგება და გვეტყვის, აი რა შედეგები გამოიღო მონოპოლიამო.

მეორე ორატორმა დიდი აღტაცებით გაიზიარა ეს მონოპოლია, მაგრამ მთავრობას უსაყვედურა, რატომ საკმაო რადიკალურ ღონისძიებას არ იღებო.

მე ეჭვი მაქვს, რომ ბ. ნუცუბიძეს ეს დეკრეტი დიდს სოციალისტურ ღონისძიებად მიაჩნია. შეიძლება დამფუძნებელ კრებაში ბევრი სხვაც იყოს ასეთი ფიქრით შეპყრობილი, ვითომც ამ მონოპოლიის გამოცხადებით თუ დიდს არა, პატარა ნაბიჯს მაინც გადავდგამთ სოციალიზმისაკენ. (რეპლიკა: სპეკულიანტებს მოვსპობთ!) ბატონებო, თუ სპეკულიანტების მოსპობა გინდათ, უნდა ერიდოთ ასეთ ნაბიჯებს, თქვენ სწორედ სპეკულიანტებს ჩაუვარდებით ხელში, როცა ისეთ საქმეს მოვკიდებთ ხელს, რომლის განხორციელებაც არ შეგიძლიათ. (რეპლიკა: მსხვილფეხა სპეკულიანტებს ხომ ავიშორებთ თავიდან!) მსხვილფეხა იქნება, თუ წვრილფეხა, სულ ერთია, თქვენ მათი შესაჭმელი გახდებით, როდესაც პოლიტიკას ასეთს აწარმოვებთ. ნუ თუ ამაში არ დაგარწმუნათ თქვენ ამ ორი წლის ისტორიამ! ჩვენ არ გვინდა, რომ სპეკულიანტებმა შესჭამონ, სახელმწიფო. ჩვენ გვინდა, რომ ის მეურნეობა და მრეწველობა, რომელიც დღეს არსებობს, აყვავდეს და არ დაინგრეს, არ განადგურდეს, (ჯუღელი: ვისი იდეოლოგი ხართ თქვენ... ხმა: ნორჩი ბურჟუაზიის იდეოლოგი!) დიახ, ნორჩი ბურჟუაზიის იდეოლოგი ვარ. უნდა, იცოდეთ, რომ ეს ნორჩი ბურჟუაზიაა მთელი საქართველო, თქვენ ეს უნდა იცოდეთ. ვალ. ჯუღელს, რომ არ დავიწყებოდა, რომ ბურჟუაზია თვით მარქსისტული თვალსაზრისით არის მესაკუთრეთა კლასი - ჩვენი გლეხ-კაცობა რომელზედაც ნუცუბიძე ლაპარაკობდა, ქალაქის მესაკუთრე მცხოვრებნი და ინტელიგენციაც, რომელსაც აქვს ერთგვარი გონებრივი კაპიტალი, ასე აღარ იფიქრებდა. (ჯუღელი: ეს მეორე ტიპის მარქსიზმია!) არა, ბ-ნო ჯუღელო, ეს კი არ არის მეორე ტიპის მარქსიზმი, არამედ თვითონ თქვენ არ ხართ იმ ტიპის მარქსისტი, რომლისაც იყო მარქსი.

ამგვარად, როდესაც ასეთ დიდ საკითხს ვსწყვეტთ, მთავრობა მოვალეა წარმოგვიდგინოს ერთგვარი გეგმა და გაითვალისწინოს ის შედეგები, რომელიც მოჰყვება ამ საქმეს; ეს სერიოზული საქმეა და სერიოზული მოპყრობაც უნდა. (რეპლიკა: სავაჭრო პალატა?) ბატონებო, უნდა მოგახსენოთ, რომ სავაჭრო-სამრეწველო პალატისაგან, რაც უნდა ახალი დაწესებულება არ იყოს ის, ასეთს უცნაურობას არ მოველი. სავაჭრო პალატას კი არა, ხშირად უბრალო ვაჭართან მეწვრილმანესთან რომ მიხვიდეთ და დაეკითხოთ შეიძლება ისეთი პასუხი მიიღოთ, რომ შეიძლება ზოგიერთი თქვენი ნაბიჯები უარჰყოთ. ვაჭრობა ისე ადვილი არ არის, როგორც თქვენ გგონიათ. სულელი ვაჭარი ყოველთვის კოტრდება.

ამნაირად, ბატონებო, როდესაც ასეთ სერიოზულ საკითხს ვსწყვეტთ, საჭიროა, საქმის მეტად დაკვირვება და კარგად გათვალისწინება. ჩვენ გამოვაცხადეთ თამბაქოზე მონოპოლია, რომელიც მარგანეცის შემდეგ უმთავრესი საქონელია, რომლის შემწეობითაც უნდა შევიძინოთ ჩვენთვის საჭირო საქონელი და დავაფუძნოთ ჩვენი ვალუტა, რომელიც ასეთ სახიფათო მდგომარეობაშია, ასეთი სერიოზული საქმის შესახებ წარმოგვიდგინეს ასეთი მარტივი დეკრეტი, რომელსაც არავითარი განმარტება წინ არ მიუძღვის. ეს არ არის მონოპოლია. ეს არის თქვენგან ამ ორი წლის განმავლობაში შეთვისებული, ძვალ-რბილში გამჯდარი უბრალო რეკვიზიცია, ეს წართმევაა - მტაცებლობაა. თვით მონოპოლია გულისხმობს ერთგვარ ძალდატანებით ხელმწიფების დამყარებას, მაგრამ სადაც მონოპოლია გამოიხატება წართმევაში, ეს არ არის მონოპოლია. სხვა ქვეყნებში რაიმე მონოპოლიას რომ აწესებენ, რთულ დებულებებსა და კანონებს იმუშავებენ და ისე მოქმედებენ, თუ თქვენც სერიოზული მუშაობა გინდათ, ასე უნდა მოიქცეთ. შეიძლება მონოპოლიის შემოღების პირველს შემთხვევაში ეს იყო გასამართლებელი, რადგან ეს იყო პირველი ნაბიჯი, მაგრამ მეორე მივიღეთ, დღეს მესამე. აგრეთვე მზადდება დეკრეტი მთელი რიგი მონოპოლიებისა, როგორც მაგალ. თრიმლისა, მუხის კანისა და სხ. რომელსაც ბ. ხომერიკი იმუშავებს. ერთი სამაზრო ერობის ხმოსანთა ყრილობას კიდევ ლობიოზე განუზრახავს მონოპოლიის გამოცხადება.

ბატონებო, უნდა გავიგოთ რაში უნდა მდგომარეობდეს ეს მონოპოლია. არის თუ არა სახიფათო ეს მეურნეობისათვის. ამის გამო, თუმცა ჩვენ ყოველთვის, როცა აღიძროდა მონოპოლიის საკითხი, მომხრე ვიყავით ექსპორტის მონოპოლიისა, მაგრამ ვინაიდან ვხედავთ, რომ თქვენ ამ საქმეს საიოლოდ სთვლით და არ მუშაობთ მასზე, ამიტომ ჩვენ ამ სახით ამ დეკრეტს მიუღებელად ვსთვლით და წინააღმდეგი ვიქნებით მისი.

თავმჯდომარე. კამათი დასრულებულია. სიტყვა ეკუთვნის ფინანსთა მინისტრს ბ. კანდელაკს.

კ. კანდელაკი, ფინანსთა მინისტრი. ბ.-ბო. უდიდესი და პრინციპიალური საკითხი, თუ გნებავთ ყოველ მონოპოლიის შემოღების დროს, არის ის საკითხი, რომელიც არა ერთხელ იყო წამოყენებული აქ სამართლიანად და ამ პრინციპიალურ საკითხს არავინ არ ეწინააღმდეგებოდა. ყველა თანახმაა, რომ მთავრობამ, ამ მონოპოლიის პატრონმა, თვითონ გაიტანოს უცხოეთში საქონელი და თვითონ გაასაღოს, ამის საწინააღმდეგო არავის არაფერი ეთქმის, პირიქით ჩვენი აზრიც ის არის, რომ პირდაპირ ბაზარს დაუკავშირდეთ; მაგრამ ამავე დროს აუცილებლად საჭიროა ამ კონკრეტიულ პირობებს გაუწიოთ ანგარიში, რომელიც ხელს უშლის არა მარტო ახალგაზრდა რესპუბლიკებს, არამედ ჩვენზე უფრო ძველი და ძლიერ სახელმწიფოებს: ეს გახლავთ ტონაჟის საკითხი, ტონაჟის უქონლობა.

თქვენ კარგათ მოგეხსენებათ, რომ თუ გნებავთ გემი დატვირთოთ საქონლით და გაგზავნოთ უცხოეთში, ან საკუთარი გემი უნდა იყოს ჩვენ განკარგულებაში, ან იმის შოვნა თავისუფლად უნდა შეიძლებოდეს, გემების შოვნა კი ძლიერ ძნელია. თუ სხვისი გემი აქ მოდის და მოაქვს საქონელი, იმას უნდა თვითონვე წაიღოს მაგიერი საქონელი აქედან. ტონაჟის პატრონს უნდა უდიდესი სარგებლობა სხვას არ დაუთმოს. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ტონაჟის უფლებაც ხშირად სადაოა. ორი გემი, როგორც გადმოგვცემენ, რომელიც ჩვენსკენ მოდიან საქონლით, უკანვე გააბრუნეს. ამნაირად ტონაჟის მფლობელობას დღეს დიდი პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს. მთავრობას განზრახვა აქვს შეიძინოს საკუთარი გემები და ამისათვის ნაწილი სავალიუტო საქონლის კიდეც გადასდო. მეორე საკითხია, როცა ნაც.-დემ. წარმომადგენელმა გვისაყვედურა: არა გაქვთ ერთნაირი წესი შემუშავებული, ამ დეკრეტს მხოლოდ რამდენიმე სტრიქონი - წინასიტყვაობა ახლავსო. მე ვფიქრობ, ბევრის დაწერაში არ უნდა გამოიხატებოდეს აზრის მნიშვნელობა, რამდენიმე სტრიქონში შეიძლება მარტივად და უბრალოდ დიდი და კარგი აზრის გამოთქმა. აქ გამოთქმულ აზრის წინააღმდეგ არავინ ყოფილა, გარდა ნაც.-დემოკრატებისა. მაგრამ არსებითად ამის წინააღმდეგნი თითქო, არც ისინი არიან სავსებით. მაშ ბევრის წერა და მტკიცება, ვისთვის იყო საჭირო.

რაც შეეხება სოციალისტ-რევოლიუციონერების აზრს, თითქოს მთავრობას რაკი დასახული აქვს თვით გაახორციელოს და გაატაროს ცხოვრებაში მონოპოლია, სხვა ძალები არ უნდა გამოიყენოს, სანამ ჩვენ განკარგულებაში ტონაჟი არ არის, მანამდის თუ ვიცადეთ, ეს ერთობ დაგვიანდება.

აქ ახსენეს კიდევ ერთი საკითხი, მარგანეცის მონოპოლია; მართალია, სამი თვის განმავლობაში ეს მონოპოლია ჩვენ ვერ გამოვიყენეთ, მაგრამ თუ ვისმეს ესმის მარგანეცის საქმე, დაიდვას გულზე ხელი და სთქვას, - შეუძლია თუ არა დღევანდელ პირობებში მთავრობას საკუთარის ძალ-ღონით ამ მონოპოლიის ცხოვრებაში გატარება. ჩვენ მთელ ამ სამ თვის განმავლობაში მტკიცეთ ვიდექით ამ მონოპოლიის ნიადაგზე და ვიცავდით ჩვენს უფლებას ათასგვარ ზეგავლენისაგან, ამასთანავე ვცდილობდით იგი შეგვეკავშირებია თვით მრეწველობის ინტერესებთან და ეს მონოპოლია არ ყოფილიყო მომართული ისე, რომ წვრილი მრეწველი შევიწროვებულიყო. ამას ჩვენ ახლა მივაღწიეთ. ჩვენ განა სადმე, როდისმე მივმართეთ ჩამორთმევას თვით მწარმოებლისაგან. დამისახელეთ ერთი მაგალითი მაინც. პირიქით ჩვენ მონოპოლიის - გამოცხადება გვიხდება მაშინ, როდესაც სამონოპოლიო საქონელი უფრო გადასულია კერძო მყიდველების ხელში. ერთ საკუთარ მაგალითს იმისას, რომ ჩვენ არ წავსულვართ მწარმოებელთა წინააღმდეგ იძულებითი გზით, და ჩვენი დანიშნული ფასები არ არიან ნაკლები საერთოდ მისაღებ სამართლიან ფასებზე, თქვენ დაინახავთ იმ საბუთიდან, რომლებიც ჩვენს განკარგულებაში იმყოფება. ხშირად ჩარჩები მთავრობას არ აძლევენ საქონელს და კერძო პირებს კი ნაკლებ ფასებში უთმობენ. მაგალითად, ერთი ქუთაისელი ვაჭარი მთავრობას 1800 მან. არ აძლევს აბრეშუმის პარკს და კერძო ფირმას კი 1600 მან. უთმობს. აი, ამის საბუთი ხელში მიჭირავს. სამწუხაროდ კიდევ გამოდიან ზოგიერთი წევრნი დამფუძნებელ კრებისა და იცავენ ასეთ ჩარჩ-ვაჭრებს. ჩვენ იძულებითი ზომებს არ მივმარავთ, ჩვენ გვინდა ბაზრის ფასს გაუწიოთ ანგარიში.

რაც შეეხება თვით ავანსების გაღებას, ჩვენ უკვე ვადგივართ ამ გზას. მაგალითად ადგილობრივ თვითმმართველობებს, ერობებს და კოოპერატივებს წელს მიცემული ჰქონდათ ფული წლევანდელ მოსავლის აბრეშუმის პარკის შესასყიდათ. მეორეს მხრივ, რომ არ დაეცეს სამონოპოლიო საგნების წარმოება, მომავალში საჭირო იქნება მწარმოებელს დავეხმაროთ სესხით, იაფ ფასებში მივაწოდოთ თესლი, რომელიც დღეს მეტად ძვირად უჯდებათ; აგრეთვე რადგან მეტად ძვირი ჯდება თამბაქოს მოყვანა და შეიძლება მწარმოებელმა გული აიცრუოს მოყვანაზე, ამ მაღალ კულტურულ მეურნეობის დარგსაც ჩვენ ყოველ მხრივ უნდა შეუწყოთ და მრეწველს გაუწიოთ დახმარება სესხის სახით (ასათიანი: მილიარდები დაგვჭირდება?). მთავრობა დაეხმარება შეძლებისდაგვარად, მილიარდებს კი მთავრობას ამ საქმეზედ უპასუხისმგებლო ოპოზიციის მეტი არავინ მოსთხოვს რაც შეეხება სამონოპოლიო საქმისთვის უკვე გადადებულ ავანსებს, უნდა მოგახსენოთ: 50 მილიონი გადადებული იყო მუშა-მოსამსახურეთა საჭიროებისათვის საქონლის და სანოვაგეს შესაძენათ და ეს ეს თანხა ჯერ არაა დახარჯული მეორე 70 მილ. მანეთის შესახებ მოგახსენებთ დაახლოვებით შემდეგ ციფრებს: 10 მილიონამდის შეძენილი იყო სამანუფაქტურო საქონელი; 15 მილ. - ქაღალდის სამაგიერო საქონელი უნდა შევიძინოთ ფილიანდელებისათვის, შეძენილი იყო შაქარი, ჩაი, 15 მილ. - ხორბალი, პარკის შესაძენად დაიხარჯა - 10 მილ., და თითქმის მთელი ახალი მოსავლის პარკი ჩვენ ხელშია. უცხო ვალიუტის შესაძენად დაიხარჯა 6 მილიონამდის, დაიხარჯა - 60 მილ. დანარჩენის - მზადდება სხვა და სხვა საქონელი, რომლებიც მთავრობის საწყობებში შემოდის. ამნაირად თქვენ ხედავთ, რომ მიღებული თანხა დაბანდებულა სხვა და სხვა საქონელზე, ზოგიც არ არის დახარჯული და დღესაც მთავრობის ხელში იმყოფება. რასაკვირველია გამოთხოვილი თანხა სამონოპოლიო საქონლის შესაძენათ სრულიად არ გვყოფნის: ყველა საქონლის შესაძენად, რომელიც უნდა დავამზადოთ, მაგალითად: თამბაქო, მატყლი, აბრეშუმის პარკი და სხვა. მთავრობას არ შეუძლია ერთბაშად გაიღოს თანხა და ამიტომაც ჩვენ გვიხდება ნაწილობრივ გამოთხოვა ამ ფულისა. გარდა ამისა ის საქონელი, რომელიც ამ თანხით შეძენილ საქონლის მაგივრად, ეკვივალენტით შემოვა, გაიყიდება ჩვენში და აღებული თანხა ისევ გასატან საქონლის დამზადებას მოხმარდება, იგი მუდამ ბრუნვაში იქნება.

თავმჯდომარე. უკანასკნელი სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ. თევზაიას.

ვიქტორ თევზაია. დამფუძნებელ კრების წევრმა ბ. ასათიანმა აღძრა სიტყვა ამ დეკრეტის შესახებ და შეეხო ისეთ კითხვებს, რომელთაც არც პირდაპირ და არც არაპირდაპირ არა აქვთ არავითარი დამოკიდებულება დღევანდელ დეკრეტთან. (ასათიანი ადგილიდან: მაგალითად?) მაგალითად აკადემიური ნაწილი თქვენი სიტყვისა, სადაც ლაპარაკი იყო პროლეტარიატზე, წვრილ ბურჟუაზიაზე და სხვა, თუ ბ. ასათიანს ჰგონია მართლა, რომ მონოპოლია არის სოციალისტური ზომა, - უსათუოდ შეცდომაა. ასათიანი ასე უყურებს საკითხს: პრინციპიალურად ის იზიარებს მონოპოლიის აზრს, მაგრამ ყოველ ცალკე შემთხვევაში იგი მონოპოლიის წინააღმდეგია. განყენებულად ყოველთვის მისი მომხრეა, კონკრეტიულად ყოველთვის მისი წინააღმდეგი. მას ჰგონია, რომ მონოპოლია არის სოციალისტური ზომა, მაგრამ ეს ასე არ გახლავთ ბ. ასათიანო, - მონოპოლია არის საერთო ზომა, მას ხშირად მიმართავს როგორც სოციალისტური, აგრეთვე ბურჟუაზიული და მონარქიულ-ფეოდალური მთავრობაც. აქ მნიშვნელობა აქვს მხოლოდ იმას, თუ როგორ უცქერის ჩვენში კაცი ამა თუ იმ საქონელზე მონოპოლიის გამოცხადებას. ბ. ასათიანი კი ყოველთვის წინააღმდეგია მონოპოლიისა. მან სთქვა: ეს მონოპოლია კი არ არის, არამედ რეკვიზიციაო. მონოპოლიის უმთავრესი პრინციპი, მთავარი თვისება იმაში მდგომარეობს, რომ მტკიცე ფასი შეთანხმებული იყოს საქონელზე დახარჯულ შრომასთან. მონოპოლია რეკვიზიციის ხასიათს იღებს იქ, სადაც ეს ფასის შეფარდება არ არის, სადაც ათ მანეთად ღირებულში მანეთს აძლევენ. ეს არის რეკვიზიცია ჩვენ კი შემდეგ მდგომარეობასთან გვაქვს საქმე: მტკიცე ფასებს აწესებს სპეციალი ორგანიზაცია, სადაც შედის ერთის მხრით მთავრობის წარმომადგენელი, მეორეს მხრით წარმოებათა და საზოგადოებრივ ორგანიზაციათა წარმომადგენელნი და თუ ამ ორგანიზაციამ ვერ შესძლო სათანადო ფასების დაწესება, მაშინ ბ. ასათიანი სწორი წარმოდგენის ვერ ყოფილა წარმოებათა წარმომადგენლებზე. ჩვენ კი გვჯერა, რომ ეს ორგანიზაცია დააწესებს რეალ ფასებს და უზრუნველყოფს რეკვიზიციისაგან ყოველგვარ სამონოპოლიო საქონელს.

ბ. ნუცუბიძე მესამე მუხლის წინააღმდეგია. ჩვენ ვსთქვით და ეხლაც ვიმეორებთ, რომ ძლიერ კარგია თუ მთავრობა თავიდან ბოლომდი თითონ ატარებს ცხოვრებაში მონოპოლიას, მაგრამ დღევანდელ პირობებში ამას ვერ შესძლებს ჩვენში ვერც ერთი მთავრობა. მეორე მხრით საინტერესო ის არის, რომ სპეკულიაცია მარტო კერძო პირთა თვისება კი არ არის, არამედ ხშირად სხვა და სხვა ორგანიზაციებიც შეპყრობილია ამ სენით და ზოგჯერ არც დემოკრატიული ორგანიზაციაა მისგან თავისუფალი.

ნუცუბიძემ იცის, რომ ვაჭრები უფრო ხალისიანად ეწევიან სპეკულიაციას, ვიდრე მრეწველები. ამაში ის დამეთანხმება. რაც შეეხება მრეწველობას, უკანასკნელი ნაკლებად არის ჩაბმული სპეკულიაციაში. მაგრამ, როცა ჩვენ ვამბობთ, რომ ჩვენში ადგილობრივად უნდა მოეწყოს აბრეშუმის ფაბრიკები, ეს კარგი სათქმელია, მაგრამ მათ ავიწყდებათ, რომ ჩვენი ეკონომიური პოლიტიკა არ არის თავისუფალი და ვინაიდან იგი თავისუფალი არ არის, ამიტომ ჩვენ უნდა გაუწიოთ ანგარიში არა მარტო შიგნით მომქმედ ძალებს, არამედ გარეშე მდგომარეობასაც. ეს კარგად იცის ბ. ნუცუბიძემ. მაგალითად აბრეშუმის წარმოება საფრანგეთში კოოპერატივის ხელში რომ იყოს, მაშინ ჩვენი კოოპერატივებიც მას შეუკავშირდებოდენ და საქმეც ადვილად მოწესრიგდებოდა, მაგრამ, როცა მომქმედი ძალები სხვები არიან, მაშინ ჩვენი ვალდებულებაა მას ანგარიში გაუწიოთ. და ასეთ მდგომარეობაში უნდა მიიღოთ ისეთი დეკრეტი, რომლის ცხოვრებაში გატარება შესაძლებელი იქნება.

თქვენ შეიძლება სთქვათ, რომ ხალხს უნდა დაურიგდეს საქონელი ძლიერ იაფ ფასებში, მაგალითად ორ, სამ, ან ხუთ შაურად კოოპერაციის საშუალებით, მაგრამ ეს მხოლოდ თქმა იქნება, რადგან მისი განხორციელება შეუძლებელია, ვინაიდან თვით კოოპერაცია იძულებული იქნება მიმართოს კერძო მრეწველობას და მასთან დაიჭიროს კავშირი. მაშინ ნუცუბიძეს დაემართება ისეთი უცნაური ამბავი. იგი, მაგალითად, დაჰპირდა მას სამ შაურად საქონელს, მაგრამ ამ ფასად ვერ შემოიტანს და გლეხსაც ვერაფერს მისცემს. ერთი სიტყვით მოხდება მოტყუება.

დეკრეტი წინ და წინ უწევს ანგარიშს ასეთ მდგომარეობას და ამას უნდა გაუწიოს ანგარიში მომავალშიაც. სხვა წინააღმდეგ დეკრეტისა არაფერი თქმულა. მხოლოდ ერთი შენიშვნა გაუკეთეს კიდევ დეკრეტს. დეკრეტი ორი სტრიქონით არის შედგენილიო. მე მგონია ეს დეკრეტის სიკარგეს შეადგენს მხოლოდ. ისეთი დეკრეტი, რომელიც 5 ფურცელზე ყოფილიყოს შედგენილი ჯერ არც ერთ პარლამენტს არ მიუღია.

თავჯდომარე. კამათი დასრულებულია. წინადადება არის შემოსული სოციალისტ-რევოლიუციონერებისაგან (კითხულობს).

„დეკრეტი, მატყლზე და აბრეშუმზე მონოპოლიის, გამოცხადების დაუბრუნდეს საფინანსო უწყებას დასამუშავებლად სრული მონოპოლიის წესისა და წვრილ მწარმოებელთა ინტერესების დაცვით“.

ვინაიდან პირველი წინადადება საბიუჯეტო კომისიას ეკუთვნის, ამიტომ პირველათ მას უყრი კენჭს. ვინ არის წინააღმდეგი, რომ გადავიდეთ მუხლობრივ განხილვაზე? ვინ არის მომხრე მუხლობრივ განხილვაზე გადასვლისა? ვინ შეიკავა თავი? წინააღმდეგია სოც.-რევ. და ეროვნულ-დემოკრატები. თავი შეიკავა ვეშაპელმა. ვინ არის მომხრე სოც.-რევ. წინადადებისა? წინადადება უარყოფილია. გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე. გთხოვთ წაიკითხოთ სათაური და პირველი მუხლი.

თევზაია. (კითხულობს).

თავმჯდომარე. შემოსულია სოც.-დემ. ფრაქციიდან შემდეგი შესწორება: (კითხულობს) „სიტყვა მონოპოლიის შემდეგ დაერთოს სიტყვები: „სახელმწიფო მონოპოლიას შეადგენს აგრეთვე აბრეშუმის ძაფის და ყაჭის უცხოეთში გატანა და გასაღება“.

თქვენი დასკვნა, ბ. მომხსენებელო.

თევზაია. მე მომხრე ვარ ამ შესწორების. ამ შესწორებით ადგილი არ ექნება შიგნით ძაფით ვაჭრობის აკრძალვას. რაც შეეხება უცხოეთში გატანას, მათ შეუძლიანთ ძაფათ ამოიღონ და გაიტანონ. შიგნით თავისუფალი ვაჭრობა ძაფისა ნებადაურთველი იქნება, ხოლო გატანა კი აკრძალული. ამიტომ მომხრე ვარ შესწორებისა.

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი შესწორების? შესწორება მიღებულია. ვინაა წინააღმდეგი პირველი მუხლისა? მიღებულია.

თევზაია. (კითხულობს მეორე მუხლს).

თავმჯდომარე. სოც.-დემოკ. ფრაქციისაგან შემოტანილია ასეთი შესწორება. (კითხულობს) მეორე მუხლში, სიტყვა „პარკის“ შემდეგ ჩაემატოს სიტყვები: „აბრეშუმის ძაფის და ყაჭის“.

თქვენი აზრი, ბ-ნო მომხსენებელო.

თევზაია. ეს გამომდინარეობს პირველი შესწორებიდან და ამიტომ მისაღებია.

თავმჯდომარე. ვინაა წინააღმდეგი შესწორებისა? შესწორება მიღებულია. ვინაა წინაღმდეგი მეორე მუხლის შესწორებით? მეორე მუხლი მიღებულია. (3, 4 და 5 მუხლები მიღებულ იქნენ უკამათოდ. დეკრეტი მთლიანათ იქნა მიღებული, წინააღმდეგია სოც.-რევოლიუციონერებისა და ეროვნულ-დემოკრატების ფრაქციები. თავი შეიკავა ვეშაპელმა. დანარჩენი ფრაქციები მომხრენი არიან. დეკრეტი გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

გადავდივართ შემდეგ საკითხზე.

დეკრეტი ტყის მფლობელობისა და სარგებლობის შესახებ

სიტყვა ეკუთვნის ბ-ნ კ. ნინიძეს.

კირილე ნინიძე. (ს.-დ.) ბატონებო! დეკრეტი, რომელიც წარმოადგინა აგრარულმა კომისიამ დამფუძნებელ კრებაში, შეიცავს შევსებას და განმარტებას აწ არსებულ აგრარულ კანონმდებლობისას. ჩვენ გვაქვს სეიმის მიერ 7 მარტს მიღებული კანონი მიწის ნორმის დატოვების შესახებ და აგრეთვე დეკრეტი 16 დეკემბრისა. ამ დეკრეტში, რომელიც სეიმის მიერ გამოცემულ კანონის შემდეგაა მიღებული, არის მეხუთე მუხლი, რომელიც ეხება მადნების, წყლების და ტყის სარგებლობას. ამ ტყეების შესახებ ნათქვამია მხოლოდ, რომ ის არ იქნება განაწილებული მცხოვრებთა შორის. სხვა აგრარულ კანონში ტყის შესახებ არაფერი არ მოიძებნება. ამ მეხუთე მუხლიდან კი არ სჩანს, ეხება თუ არა ის იმ ტყეებს, რომლებიც ფონდში იქნენ გადარიცხულნი, თუ ეხება იგი საერთოდ ტყეებს. - როგორც ჩვენ დაგვარწმუნა პრაქტიკამ, ადგილობრივი კომისიები იზიარებენ იმ აზრს, რომ საერთოდ ტყე, სადაც არ უნდა იყოს, შედის სახელმწიფო მამულების ფონდში. ასეთი განმარტება კი კანონისა არ ეგუებოდა ცხოვრების სინამდვილეს. ჩვენ ვიცით, რომ საქართველოს ბევრ კუთხეში, განსაკუთრებით კი იმერეთში, არსებობენ წვრილი ტყეები, რომელიც გლეხებს კერძო საკუთრებათ აქვთ შესყიდული და გლეხი კერძო მესაკუთრე, ვერ ურიგდება მათ ჩამორთმევას. და ესეც რომ არ იყოს, მეურნეობის თვალსაზრისი არ მოითხოვს, რომ ყველა ტყე იყოს გადარიცხული სახელმწიფოს ფონდში.

არის ერთი მოსაზრება კიდევ, თუ გინდ მეცნიერული, - ის რომ ტყეს ამ მხრივ სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა აქვს, განსაკუთრებით ისეთ მთიან ადგილებში, როგორიც არის ჩვენი ქვეყანა. მაგრამ ასეთი ტყეები, რომლებიც გავლენას ახდენენ წყლის დაშრობაზე, წვრილ მესაკუთრეებს არა აქვთ. მათ აქვთ მხოლოდ წვრილი ტყეები.

არსებობს კიდევ მეორე მოსაზრება: ჩვენ ვიცით, რომ სახელმწიფოს ინტერესები მოითხოვს, ტყეები არ იყოს გაჩეხილი. უკანასკნელი მიზანი კი მიღწეული იქნება, თუ გამოცემული იქნება კანონი, რომ დაცული იქნეს ტყე გაჩეხისაგან. ჩვენ ვიცით, რომ კერძო მესაკუთრე უფრო შეუწყობს ხელს ტყის გაუჩეხლობას, ის შეინახავს მას და მოუვლის! ამიტომ მიღებულ უნდა იქნეს ეს დეკრეტიც, რომლითაც ტყე ნორმას ქვევით არ ჩამოერთმევა კერძო მესაკუთრეს.

აღსანიშნავია აგრეთვე ქალაქების ტყეები. ქალაქებში არ იქნება ჩამორთმეული ტყეები. ეს უფრო შეეხება ახალ ქალაქებს, მათ შეუძლიანთ მოუარონ ტყეს და გამოიყენონ ქალაქში სხვა და სხვა კულტურულ მოთხოვნილებისათვის. არის ისეთი ტყეები, რომელნიც ეკუთვნის მთელ სოფელს, რომელსაც საერთოდ აქვს ის შეძენილი. თუ ასეთ ტყეს აქვს სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა, ის გადაცემულ უნდა იქნეს სახელმწიფოს განკარგულებაში; მცხოვრებლებს კი ექნება უფლება უფასოდ ისარგებლონ იმ ტყით, რომელიც ეკუთვნის სოფელს, მაგრამ მისი სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის გამო ის გადადის სახელმწიფოს ფონდში. მცხოვრებლებს კი ეძლევა უფლება ამ ტყეების განსაზღვრული ნორმით ისარგებლონ. ასეთია ამ დეკრეტის შინაარსი.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ბ. ვეშაპელს.

გრიგ. ვეშაპელი (ნაციონალისტი). ბატონებო! ეს დეკრეტი წარმოადგენს შესწორებას აგრარულ კანონისა და შესწორებას ფრიად საგულისხმოს და მნიშვნელოვანს.

აგრარულ რეფორმის და კანონის უმთავრესი ნაკლი იყო ის კი არაა, თუ რომელ მსოფლმხედველობაზე ემყარებოდა ის, სოციალიზაციას, მუნიციპალიზაციას, თუ კერძო საკუთრებას, არამედ ის, რომ ეს კანონი გატარებული იყო ცხოვრებაში წინასწარ სოფლის პირობების შეუსწავლელად.

როცა სხვა სახელმწიფოებში ტარდება აგრარული კანონი, იქ ხდება წინასწარი და დინჯი შესწავლა სინამდვილისა. მხოლოდ მაშინ, როდესაც სტატისტიკა მეცნიერულად შეისწავლის და მიაწვდის კანონმდებელთა წრეებს ცნობებს, ამის შემდეგ ადგენენ ამა თუ იმ კანონს და ატარებენ მას ცხოვრებაში.

ჩვენში ასეთი შესწავლა სინამდვილისა მიწის საკითხში არ ყოფილა. აგრარული რეფორმა იყო გატარებული რევოლიუციონური სიჩქარით იმიტომ, რომ არ ჩამორჩენოდა ჩვენი ქვეყანაც რევოლიუციის ტემპს. ჩვენი კანონი წარმოადგენს მაშინდელ სეიმში მყოფ სამ ეროვნებათა - ქართველების, სომხების და მუსულმანების პარტიების შეთანხმებას უფრო, ვიდრე საქართველოს ცხოვრებასთან შეფარდებით შედგენილ კანონს.

ამიტომ ბუნებრივია, რომ, როცა რევოლიუციონური ფსიქოზი, როგორც სოფლად, ისე ქალაქად თანდათან ნელდება, კანონმდებლებს უხდებათ ანგარიშის გაწევა, თუ რამდენად მიზანშეწონილია რევოლიუციის დროს გამოცემული კანონი და დეკრეტი და რამდენად ეგუება იგი ცხოვრების განვითარებას.

ცხადია, რომ ყოვლად შეუძლებელია დარჩეს ცხოვრებაში ისეთი კანონი, რომელიც ხალხის უმრავლესობის სურვილს არ აკმაყოფილებს.

აგრარულ კანონმა კი ბევრი რამ ასეთი შეიტანა ჩვენი ხალხის ცხოვრებაში.

აგრარულმა კანონმა და ტყის საკითხმა წაართვა სოფლის მეურნეს, გლეხს, ისიც რაც ჰქონდა რევოლიუციამდე. გლეხს თავისებურად ესმოდა რევოლიუცია, როგორც მომატება ყოველივე დოვლათისა (რეპლიკა: თქვენ?) ჩვენ ნაციონალისტურად ვანგარიშობთ, თქვენ კი მატერიალისტურად. ამ რევოლიუციის დროს დაწერილი კანონი იყო დიდი შეცდომა და მას შეეძლო არსებობა მხოლოდ ქაღალდზე და ისიც მანამდის, სანამ რევოლიუციის ფსიქოზის გამო არ შეეძლო კანონმდებელს უკან მიხედვა და იმის დანახვა, რაც სინამდვილეში ხდებოდა. ამ მხრივ აგრარული კანონი ძალიან საწინააღმდეგო გზას დაადგა იმასთან შედარებით, რაც უნდოდათ კანონმდებლებს. მათ უნდოდათ, რომ მიეცათ სოფლის გლეხისთვის მიწა და ყველაფერი, რაც მიწაზე არის, თუ უფასოდ არა, ყოველ შემთხვევაში იოლად, ვიდრე ეს შეიძლებოდა წინანდელ წესწყობილების დროს. ამის გამო კანონით დაწესდა ნორმა, ხოლო რაც ნორმაზე მეტი იყო, ის გადაირიცხოს სახელმწიფო ფონდში და მისი დანიშნულება იყო უმიწა-წყლო გლეხებისთვის დარიგება. ასეთი იყო იდეალი აგრარული კანონმდებლებისა. მხოლოდ იმის შემდეგ, როცა მოინდომეს ამ კანონის ცხოვრებაში გატარება, გამოჩნდა, რომ საქართველოში თავისუფალი მიწა არ ყოფილა, არამედ ის ფაქტიურად ყოფილა დანაწილებული იმათ შორის, ვინც მიწას ამუშავებდა.

საქართველოში ითვლებოდა დიდი მამულები, სახნავ-სათესი და ვენახები, რომელნიც თითქოს ფეოდალურ ელემენტებს შეადგენდნენ. მაგრამ უმეტესად მაშინდელი ფეოდალების უფლება იყო ნოტარიული და ფაქტიურად კი მამულები დანაწილებული იყო მცხოვრებთა შორის.

ამიტომ ხდება, რომ, როდესაც შეუდგენ ნორმაზე მეტის ჩამორთმევას და ფონდის განაწილებას, მიწად-მოქმედების სამინისტროს თაოსნობით, იმის მაგიერ, რომ დაეკმაყოფილებინათ სოფლის გლეხი და ესიამოვნებინათ, წინააღმდეგობა და უსიამოვნება გამოიწვიეს, რადგან მას ართმევდნენ იმას, რაც მას ფაქტიურად ჰქონდა რევოლიუციამდე, ან ნაყიდი, ან იჯარით, ან სანახევროდ.

აგრარულმა რეფორმამ ჯერ-ჯერობით სოფელში შეიტანა ერთი ახალი მოვლენა, ერთი ახალი ფაქტი. ეს ის, რომ, როცა სოფლის მესაკუთრე გლეხი, რომელიც ფაქტიურად სარგებლობდა მემამულისა, ან სახელმწიფო მამულის მიწით, რასაც ის წინად იხდიდა, ახლაც იმას ახდევინებს სახელმწიფო. ღალა, რომლის წინააღმდეგ იყო მიმართული სოციალისტური პარტიების პროპაგანდა, ახლა მოისპო მხოლოდ იმ მხრივ, რომ ის არ მიაქვს მემამულეს, არამედ მიაქვს სახელმწიფოს. (არსენიძე: განსხვავება დიდია!) უბედურება იმაშია, რომ ღალა სახელმწიფო ხაზინაშიც არ შედის, არამედ იფანტება, იცრება, გზაში. (ხმები: გვითხარით მაგალითი!) ბორჩალოში ბევრი ფაქტებია.

შეიძლება სახელმწიფო ფინანსიურ თვალსაზრისით ეს ახალი ფაქტი, რომ ღალა მესაკუთრის მაგიერ სახელმწიფო ხაზინაში შედიოდეს, იყოს კარგი მოვლენა, მაგრამ სოფლის მცხოვრებს რევოლიუციამ ამ მხრივ არავითარი სარგებლობა არ მოუტანა იმიტომ, რომ ის დღეს მეტს იხდის, ვიდრე წინად იხდიდა. ამ მხრივაც გლეხების შეღავათი არაფერია (ჯუღელი: თქვენც გლეხებს იცავთ?) ალბად თქვენ იმის თქმა გინდათ, რომ მე თავად-აზნაურობის დამცველი ვიყო, მაგრამ ყველაზე მეტი ასეთი საყვედური სწორედ თქვენ მიგიღიათ სოფლის ხალხისაგან იმ ექსპედიციების და ეგზეკუციების გამო, რომელიც თქვენ გიხდებათ, რომ სულელურ კანონს ატარებთ ცხოვრებაში.

ამ მხრივ შეიძლება პირდაპირ ჭეშმარიტებად ვაღიაროთ, რომ რევოლიუციამ დააყენა სამინისტროს არა პასუხის მგებელი უანგარიშო აგენტები მემამულის ალაგას. ხოლო რაც შეეხება მიწის ფონდს, ის იმდენივე დარჩა, რამდენიც იყო, რადგან კანონს არ შეუძლია შესცვალოს გეოგრაფიული პირობები, იმ სურვილებმა, რომ ეს ფონდი გადაეცეს, არა იმათ ვისაც ჰქონდა რევოლიუციამდე, გამოიწვია სოფლის გლეხებში არევ-დარევა. რომ წინასწარ და სპეციალურად შეესწავლა სოფლის ეკონომიური მდგომარეობა, მაშინ არც იქნებოდა ლაპარაკი იმაზე რომ დაარსდება სახელმწიფოს თავისუფალი ფონდი და დაურიგდება მიწა - უმიწაწყლო და მცირე მამულიან გლეხებს. (ხმები: თქვენ როგორ ფიქრობთ?) ჩვენი პროგრამა ის იყო და არის, რომელიც ახლაც თავისუფლად ტარდება ცხოვრებაში - დიდ მემამულეებს ვერ დარჩებოდათ მიწები, რადგან ისინი მათ უფრო ადრე ყიდდენ, ვიდრე თქვენ ამ ქალაქში გაჩნდით. ეხლა სახელმწიფო ატყუებს გლეხებს: გადაიხადეთ იაფი ფასი და მიწა თქვენი იქნებაო. გლეხიც ატყუებს სახელმწიფოს: 1000 მ. მოგცემ და დამიმტკიცეო. ფაქტიურად მოტყუება ხდება, რადგან მიწებს ყიდულობენ ძველი პატრონისაგან და არა თუ შინაური არამედ ნოტარიული წესით. ეს იცის სამინისტრომ, ეს იცის მთავრობამ, ეს იცით თქვენ, მაგრამ გაჩუმებული ხართ. ფაქტიურად მთელი საფონდო მიწები გაყიდულია თითქმის, წინანდელთან შედარებით განსხვავება ის არის მხოლოდ, რომ ამ ბუნებრივ ხარჯების გარდა, რომლითაც მიწა უნდა შეიძინონ მათ სჭირდებათ გაიღონ უარესი სხვა ხარჯები „სამიწე“ კომისიების შესანახავად და კიდევ ვინ იცის, რამდენი სხვა.

ამიტომ არის, რომ ტყის საკითხმა ხელი შეუწყო იმ არეულობას, რომელსაც ჩვენში ხშირათ ჰქონდა ადგილი. მართალია ამ აჯანყებებს უმთავრესად ასაზრდოებდა გარედან შემოსული ფული და კანონს გარეშე მომქმედი სხვა და სხვა ძალები, მაგრამ მათ აგრეთვე ნიადაგს უმზადებდა ჩვენი ცხოვრების არა ნორმალური პირობები და კერძოდ ტყის საკითხის გადაჭრა. აგრარულ საკითხის ისტორიას ჩვენში მოემატება ის ფაქტი, რომ თვით კანონმდებლებმა აღიარეს აუცილებლობა ტყის საქმის შეცვლისა და შესწორებისა. დღევანდელი დეკრეტი შეიტანს დიდ ცვლილებას ტყის საკითხში და ეს ნიშნავს იმას, რომ კანონმდებლებმა იცნეს სინამდვილე და მისი ძალის წინაშე მოიხარა კაბინეტებში შედგენილი მოქმედების აზრი და პლანი.

თვით ამ დეკრეტში არის მუხლები, რომელნიც თავის მხრივ მოითხოვენ შესწორებას. მაგრამ ეს კიდეც, რომ არ მოხდეს, დეკრეტი მაინც წარმოადგენს დადებით ნაბიჯს; და სურვილი ჩვენი უნდა იყოს ის, რომ არა მარტო აჯანყებისა და სამოქალაქო ომის ნიშნები უნდა აიძულებდეს მთავრობას ხელი აიღოს ამა თუ იმ დეკრეტზე და შესცვალოს ესა თუ ის ნაბიჯი, არამედ ამ ნიშნებს უნდა დაასწროს და ჩვეულებრივ დროს უნდა სწარმოებდეს ისეთი მუშაობა და პოლიტიკა, რომელიც გამართლებული იქნება ცხოვრების პირობების მიერ.

ჩვენში მომქმედ აგრარულ კანონს აქვს სხვა მხარეებიც, რომელიც აუცილებლათ მოითხოვს შესწორებას. ჩვენ იმედი უნდა გვქონდეს, რომ მთავრობა და მმართველი პარტია გაყვება სინამდვილეს და აგრარული კანონი იქნება გასინჯული ისევე, როგორც დღეს ტყის კანონი აგრარული რეფორმისა.

აქამდე ჩვენ არ გვინახავს სერიოზული შესწორება ჩვენ აგრარული კანონში; დღეს სამინისტრო და მთავრობა თითქოს დაადგა იმ გზას, რომელიც ჩვენი ცხოვრების სინამდვილით არის წამოყენებული. თითქოს ხდება ის, რაც თავის თავად უნდა მომხდარიყო.

მიწის საკითხის ერთმა მხარემ, ტყეების საკითხმა, მიიღო ჩვენში განსაკუთრებით მწვავე ხასიათი. როცა რეფორმა იწყებოდა, იმ მუხლში; რომელიც ტყეების საკითხს ეხებოდა, ტყეთ ნაგულისხმევი ყოველი პატარა ბუჩქი და შედეგი გახლდათ ასეთი: სოფელს ჩამოართვეს იურიდიულად ტყე, და ფაქტიურად არა საკუთარ ტყეებიდაც სარგებლობის საშუალება და უფლება ამას წინად ჩვენს გაზეთში გამოქვეყნებული იყო ნიხრი, რომელიც დადებული იყო ტყით სარგებლობის საქმეზე. მაშინვე სამიწადმომქმედო სამინისტრომ გამოაქვეყნა ცნობა, რომ ეგ ბრძანება მიწის შესახებ გაუქმებული არისო. ეს ნიხრი მხეცების მოკვლასაც ბაჟს ადებდა იმდენად დიდს, რომ ალბათ მთელი საქართველო სამხეცეთ გადაიქცეოდა.

ეს ნიხრი მხოლოდ ნიმუშია სამინისტროს მოუფიქრებელი და სინამდვილესთან შეუფარდებელ პოლიტიკისა.

ჩვენ არა გვაქვს საშუალება ვიცოდეთ ყველა სხვა ნიხრი, რომელიც ეხება ამა თუ იმ საკითხს. მაგრამ ეს ნიხრი, რომელსაც ადგილი ჰქონდა ყაზბეგის რაიონში, იმდენათ შეუსაბამო იყო, რომ თვით დამფ. კრების წევრმა ბ. სირბილაძემ იგი საარჩეენო კრებაზე საჯაროდ უარყო, როდესაც მას ამბავი წაუკითხეს და დაიფიცა, რომ ეს ნიხრი სინამდვილე არ არისო.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის დამფუძნებელ კრების წევრს ი. ნუცუბიძეს.

ილია ნუცუბიძე. (ს.- რ.) ბატონებო! ჩვენ აქ არ ვილაპარაკებთ მენშევიკების აგრარულ პოლიტიკაზე, რადგან ამაზე თავის დროზე ვილაპარაკეთ. ეხლა მოგახსენებთ მხოლოდ ორიოდე მოსაზრებას წარმოდგენილ დეკრეტის შესახებ. აგრარული საკითხი მეტად რთული საკითხია, ამ საკითხის ჯეროვნათ გადაჭრისათვის დიდი ხანია მუშაობენ ხალხის საუკეთესო შვილნი, მაგრამ დღემდის კიდევ გადაუჭრელია, თუმცა ისეთი არეული აგრარული კანონმდებლობა, როგორსაც ჩვენში ადგილი აქვს, არსად არ არის. მენშევიკური აგრარული კანონმდებლობა არავითარ პრინციპზე არ არის აგებული. არ არის დაცული არც შრომის, არც მოთხოვნილების და არც სხვა რამ პრინციპი. ერთი ნორმა ეძლევა ოჯახს იმ შემთხვევაში, თუ არ შეიცავს 50 წევრს და იმ შემთხვევაშიაც თუ ის ერთ წევრს შეიცავს, მისი გამართლება-დასაბუთება არავითარი მოსაზრებით არ შეიძლება. მე მივაქცევ მომხსენებლის, მენშევიკების ფრაქციის და უწყების ყურადღებას ამ გარემოებაზე და მოვითხოვ მათგან გარკვეულ პასუხს.

წარმოდგენილი დეკრეტის შესწორებაა მიწის შესახებ მიღებულ კანონისა, მაგრამ ეს შესწორებაც სავსებით არაა მისაღები დემოკრატიის ინტერესების თვალსაზრისით. დეკრეტი ამბობს ნორმაში მიეზომოს ტყე მეპატრონეთ, თუ ისინი ამას მოისურვებენ. იმ შემთხვევაში, თუ მეპატრონე ნორმაში ტყის მიზომას მოისურვებს - მას ამის უფლება ეძლევა.

როგორც ვიცით ტყეები უფრო მემამულეთ აქვთ და ამ დეკრეტით ისინი უფრო სარგებლობენ, მაგრამ მიწის მუშათაც ენიჭებათ უფლება თვისი პატარა ტყე ნორმაში ჩაითვალოს. ამის წინააღმდეგი ჩვენ ვერ ვიქნებით. ამ გვარათ წარმოდგენილი დეკრეტი, რამოდენიმეთ მაინც იცავს მშრომელი ხალხის ინტერესებს და ამიტომ ჩვენი ფრაქცია მის წინააღმდეგ ხმას არ მიცემს, თავს შეიკავებს. საერთოდ სამართლიანობა და სახალხო მეურნეობის განვითარების ინტერესები მოითხოვს მიწა მიეცეს მიწის მუშას, უკანასკნელი უნდა იქნეს უზრუნველყოფილი როგორც ტყით, ისე სამეურნეო ინვენტარით. აი, აქეთკენ უნდა იყოს მიმართული უწყების მოღვაწეობა, ჩვენი ფრაქცია ამას მოთხოვს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის დამფუძნებელ კრების წევრს დ. ონიაშვილს.

დ. ონიაშვილი. (ს.-დ.) ბატონებო, ეს საკითხი, რომელიც ამ საათში მოხსენდა დამფუძნებელ კრებას, ჩვენი ფრაქციის აზრით ფრიად მნიშვნელოვანი არის. და თუ დემაგოგიას თავს დავანებებთ (ხმები სოციალ-ფედერალისტებთა სკამებიდან: ეს თქვენი მოგონილია!) ღირსი არის პრინციპიალური მსჯელობისა და ფართე გაშუქებისა. ამ საკითხის სირთულე გამომდინარეობს იმ მდგომარეობიდან, რომ ტყის სარგებლობით მართლა ძალიან დაინტერესებულია ხალხი. ხალხს თუ ტყე მოაშორეთ და აუკრძალეთ შესვლა შიგ, შეიძლება ამან დიდი უკმაყოფილება და არევ-დარევა გამოიწვიოს ხალხში. მაგრამ არის განსაზღვრული სივრცე ტყისა და რაც დრო მიდის ტყის სივრცე თანდათან იკლებს და თუ მას წესიერათ ვერ მოეპყარით მაშინ სახელმწიფო და ხალხი ტყის სარგებლობას ვერ შესძლებს. საუკეთესო ფორმა, საუკეთესო კანონი ის იქნება, რომელიც შექმნის ისეთ მდგომარეობას, როდესაც კერძო და სახელმწიფოებრივი ინტერესი შეთანხმებული იქნება და ტყის რაციონალური ექსპლოატაციაც შესაძლებელი გახდება. და უნდა მოგახსენოთ, რომ ტყის საკითხს ერთნაირად არ უყურებენ სხვა და სხვა დროს. მაგალითად მაშინ, როდესაც საზოგადოება განვითარების პირველ საფეხურზე იმყოფებოდა, ტყის გაჩეხვის უფლება არ იყო აკრძალული. ჩეხდენ ტყეს ვისაც სურდა და რამდენიც უნდოდა. და ამით დაუსრულებელ ზარალს აყენებდნენ ხალხსა და სახელმწიფოს. თუ გადაავლებთ თვალს ძველ კანონმდებლობას დაინახავთ, რომ ტყით სარგებლობის უფლება, მართლაც განუსაზღვრელი იყო. მე შემიძლია, თუ გნებავთ, აქ მოვიყვანო ერთი კურიოზული ადგილი ვახტანგის კანონებიდან მე-172 მუხლში სწერია (კითხულობს). მაშასადამე როგორც ხედავთ ტყის საკითხზე შეხედულება ასეთი სადა და უბრალო იყო, დაახლოვებით ისეთი, როგორიც დღეს გაგებული აქვს ორატორს. სწორეთ ასე უყურებენ ძველი დროის მოღვაწენი ტყის საკითხს, მაგრამ რაც დრო მიდიოდა, შეხედულება ტყეზე და ტყის ექსპლოატაციაზე იცვლებოდა და სხვა სახეს ღებულობდა. მე-19 საუკუნეში 1865 წელს საფრანგეთის პარლამენტმა მიიღო ერთი დეკრეტი, რის ძალითაც სახელმწიფომ გადადო რამდენიმე მილიონი მანეთი ტყის გაჩეხის წინააღმდეგ საბრძოლველად და ტყის გაშენებისთვის იმ ადგილებზე, სადაც იგი არ იყო. საფრანგეთის პარლამენტი დარწმუნებული იყო, რომ ტყის გაჩეხვას დიდი ზარალი მოქონდა სახელმწიფოსათვის და თავის გადაწყვეტილების დროს იგი გამოდიოდა სახელმწიფოს ინტერესებიდან. შვეიცარიას, ომის დაწყებამდის, ყოველ წლიურად ეხარჯებოდა ნახევარი მილიონი მარკა ამ ტყეების პატრონობაზე და მოვლაზე. რუსეთში არ არსებობდა კანონი ტყის სარგებლობის შესახებ და მხოლოდ 1864 წელში გამოვიდა კანონი ტყის მოვლის და რაციონალურ ექსპლოატაციის შესახებ.

რაც შეეხება ჩვენ ქვეყანას, საქართველოს, უნდა მოგახსენოთ, რომ იგი განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს, ვინაიდან ისეთ მთიან ადგილებში, როგორიც ჩვენი ქვეყანაა, ტყეს უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე სხვაგან. ჩვენი ტყის მოჭრას მოყვება მთების გაშიშვლება, ამას კი მოყვება ნიაღვარი მაღლა მთიდან გადმომსკდარი და მას კი დიდი ზარალი მოაქვს სახელმწიფოსთვის. ამიტომ სახელმწიფომ უნდა იზრუნოს ტყის მოვლაზე და მის რაციონარულ ექსპლოატაციაზე.

ასეთია ის მოვალეობა, რომელიც აწევს თავზე ამ ტყის მომვლელს. ხალხს არ უნდა აეკრძალოს ტყეში შესვლა და მით სარგებლობა. თქვენ უნდა იცოდეთ, რომ ჩვენ ხალხში, განსაკუთრებით ქართლში და კახეთში არსებობს ისეთი შეხედულება, რომ თუ აუკრძალეთ მათ ტყეში შესვლა და მოჭრა ოჯახის საჭიროებისთვის, ამას შეუძლია ხალხში გამოიწვიოს დიდი უკმაყოფილება. თქვენ ისიც მოგეხსენებათ, რომ ამიერ-კავკასიის სეიმმა მიიღო დეკრეტი და ამ დეკრეტის ძალით ტყე გამოცხადებულია ხალხის საკუთრებად. მაგრამ ეს კანონი ისეთ პირობებში იყო მიღებული, როცა მთელ ამიერ-კავკასიაში მძვინვარებდა ანარქია და საშინელი მდგომარეობა იყო. და მიტომ შესაძლებელია მას მართლაც, ზოგადი ხასიათი ქონდა, მაგრამ მე ამ ტრიბუნიდან ვაცხადებ გადაჭრით, რომ არასოდეს, არც მაშინ და არც ახლა, ჩვენ ფრაქციას არ ქონია მიზნად ხალხისთვის აეკრძალათ ტყით სარგებლობა. და სირცხვილია, ბატონებო, ეს კანონი გამოიყენოთ სადემაგოგიოთ.

ის დეკრეტი, რომელიც მიიღო მაშინ სეიმმა, იყო ზოგადი ხასიათის და ამ ნიადაგზე მოხდა საშინელი გაუგებრობა. ამით ისარგებლეს ჩვენმა პოლიტიკურმა მოწინააღმდეგეებმა და მიმართეს საშინელ დემაგოგიას, როგორც ეს ქნეს ვეშაპელმა და ესერებმა. ვეშაპელმა მაგალითად სთქვა: ამ კანონით ხალხს წაართვით ზოგიერთი უფლებებიო (ვეშაპელი ადგილიდან: მართალია!) აი, როდესაც დამფუძნებელი კრების წევრი შენგელაია მიმართავს ამ დემაგოგიას, თქვენ ადვილად წარმოიდგენთ რა დემაგოგიას ექნება ადგილი სოფელში და რას იტყვიან იქ. ჩვენ, რასაკვირველია, ვეშაპელს ბევრს არაფერს მოვსთხოვთ, ვინაიდან მან ერთი აფორიზმი გადმოისროლა აქ, არ ვიცი შეგნებულად თუ შეუგნებლად - „ლუკმა გავარდეს, ჯამში ჩავარდესო“ - და, რასაკვირველია, ის, ვინც ასე სწყვეტავს პოლიტიკურ, თუ ეკონომიურ საკითხებს და ამ ფრაზით ზომავს ყველაფერს, ჩვენ ყურადღებას ვერ დაიმსახურებს. ასეთ ადამიანებზედ ხელი უნდა ჩავიქნიოთ, ვინაიდან მისი დემაგოგია პასუხის ღირსიც არ არის. (ვეშაპელი ადგილიდან: რაღად იწუხებდით თავს ამდენ ხანს?) ვეშაპელმა ისიც იკადრა, მაგალითად, რომ განაცხადა უაპელაციოდ და კატეგორიულად, რომ მე ვაცხადებ სახელმწიფო ფონდში ჩარიცხული მამულები უკვე გაყიდულია კერძო მესაკუთრეებზეო. მე არ, ვიცი, ბატონებო, რითი ხელმძღვანელობდა ვეშაპელი, როცა იგი აცხადებდა ამ სიტყვებს, მაგრამ უნდა მოგახსენოთ, ბ-ნო ვეშაპელო, რომ ეს არის მოტყუილების პროცესი და ამ პროცესში თქვენ ვერავის ვერ ჩაითრევთ. მე გადაჭრით ვაცხადებ (ხმაურობა სკამებზე. არ ისმის არაფერი. ზარი. თავმჯდომარე: ბატონებო, აცალეთ ორატორს სიტყვის თქმა, თორემ მე იძულებული ვიქნები მივმართო არასასურველ ზომებს. გთხოვთ განაგრძოთ სიტყვა!) მე გადაჭრით ვაცხადებ, რომ ეს უსაბუთოდ წამოსროლილი ფრაზაა. ვეშაპელს საამისო საბუთები უნდა მოეყვანა და რადგან მან ეს არ ქნა, ამიტომ მის განცხადებასაც ყურადღება არ უნდა მივაქციოთ.

დასასრულ უნდა მოგახსენოთ კიდევ ერთი რამ: სოც.-რევოლიუციონერთა ორატორმა, როცა ის ათავებდა თავის სიტყვას, მოგვმართა ჩვენ ამ კითხვით: გამაგებინეთ, თუ რა პრინციპს ემსახურება თქვენი კანონიო, და დაიწუნა აგრარული კანონმდებლობა საერთოდ დამფ. კრების და განსაკუთრებით სოც.-დემოკრატიული ფრაქციის.

მე მგონია, რომ დამფუძნებელ კრებაში ყოველ დეპუტატს და ორატორს შეუძლია ილაპარაკოს აგრარულ კითხვებზე, გარდა იმ ფრაქციისა (მიუთითებს ესერებზე), იმიტომ, რომ იმის შემდეგ, რაც დამარცხება განიცადეს მათ რუსეთში, თქვენ ხომ ფილიალური განყოფილება ბრძანდებით იმ რუსეთის პარტიის (შენგელაია: თქვენ კი გაიმარჯვეთ?) აი, ბატონებო, საკვირველი ის არის, რომ ჩვენ რომ დავმარცხდით და თქვენ ამ დამარცხებას ხედავთ იმაში, რომ ჩვენ 5 კაცი გავიყვანეთ, თქვენ კი 99, მაგრამ ამის მიუხედავად თქვენ კანონები ვერ გაატარეთ ცხოვრებაში, ასე, რომ თქვენი სოციალიზაციისა და პროგრამებისა მხოლოდ ძველი წიგნები დარჩა.

მე ვაცხადებ, რომ ყველა ამის შემდეგ თქვენ უნდა გაჩუმდეთ, როცა აგრარულ საკითხზე ლაპარაკია, ხოლო, თუ მაინც და მაინც გაინტერესებთ, თუ რა პრინციპს ემსახურება ჩვენი აგრარული კანონი, ამაზე აქ მსჯელობა არ არის, საზოგადოდ აქ არის მსჯელობა მხოლოდ ტყეების საკითხზე. მაგრამ მე ვაცხადებ, რომ ჩვენ აგრარული კანონის გატარების დროს ვემსახურებით დემოკრატიულ პრინციპს, თქვენ კი ეს არ გწამთ. თქვენ გწამთ მხოლოდ ორი უკიდურესობა საზოგადოებაში: ბურჟუაზია და სოციალისტები, თქვენთვის დემოკრატია არ არსებობს.

ყველა იმ მოსაზრებათა შემდეგ, რომელნიც მე გამოვსთქვი ამ დეკრეტის შესახებ, კიდევ ვაცხადებ სოც.-დემოკრატიული ფრაქციის სახელით, რომ ის სრულიად მისაღებია. ამ დეკრეტით ერთის მხრივ ჩვენ ვაკმაყოფილებთ ხალხის სურვილებს, რომ მას მიეცეს უფლება ტყეებით ისარგებლოს და მეორეს მხრივ, ეს სურვილი არ არის ისე განუსაზღვრელად დაკმაყოფილებული, როგორც ეს ესერებს ჰგონიათ. მეორე მუხლში არის ნათქვამი (კითხულობს):

აი, მაშასადამე, მიეცემა სოფლის საზოგადოებას ეს ტყეები განსაზღვრული ნორმით. (ვეშაპელი: ვინ გაზომავს?) ამ დებულებით ჩვენ ერთის მხრივ ვაკმაყოფილებთ ხალხის ინტერესებს, მის სურვილებს ტყით სარგებლობისას და მეორეს მხრივ საზღვარს ვუდებთ ამ სარგებლობას და ტყის ექსპლოატაციას ვიყენებთ რაციონალურ ფარგლებში.

აი, ბატონებო, არსებითად ჩვენი შეხედულება ამ საკითხზე და მაშასადამე, ჩვენი აზრით ეს დეკრეტი სრულიად მისაღებია იმ სახით, როგორც ეს არის შემოტანილი დამფუძნებელ კრებაში. (ვეშაპელი: რატომ აჯანყების შემდეგ შემოიტანეთ და არა წინად?).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის დამფუძნებელ კრების წევრს თედო ღლონტის.

თედო ღლონტი. (ს.-ფ.) მოქალაქენო! აქ ბატონმა ონიაშვილმა განაცხადა, რომ ეს საკითხი არის მეტად დიდი საკითხი, რომელსაც ამავე დროს აქვს პრინციპიალური მნიშვნელობაო. უეჭველად, ტყის და საზოგადოდ მიწის საკითხი არის ერთი მთავარი საკითხთაგანი, როგორც ბევრს სხვა სახელმწიფოში, ისე განსაკუთრებით საქართველოში, სადაც მიწის და მეურნეობის საკითხი არის ძირითადი ეროვნული საკითხი. მე ამ მხრივ იმიტომ ვიგონებ ონიაშვილს, რომ ვსთქვა რომ ამ დიდ და პრინციპიალურ საკითხს ჩვენი მიწად-მოქმედების მინისტრი ისე მოეპყრა, როგორც ძალიან პატარა საკითხს. როცა დამფუძნებელი კრების აგრარულ კომისიებში ეს საკითხი ირჩეოდა, დაპირებული იყო მიწად-მოქმედების სამინისტროს წარმომადგენელი, მაგრამ არ მობრძანდა. (ვეშაპელი: საპროპაგანდოთ იყვნენ, ალბად წასული!) ამას იმიტომ ავღნიშნავ, რომ როცა ჩვენ ამით დიდ საკითხს ვსწყვეტდით, საჭიროა ვიცოდეთ, თუ რა აზრის არის მინისტრი დეკრეტზე. თქვენ მოისმინეთ მომხსენებლის მოხსენება ამის შესახებ, მაგრამ არავითარი წარმოდგენა არ დაგრჩენიათ, თუ რა მდგომარეობაშია ტყის საქმე. სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის მეორე წარმომადგენელმა დაიწყო ლაპარაკი ხალხის ინტერესებს ვიცავთო, შვეიცარიაში და სხვა სახელმწიფოში ტყეს რგავენ და აშენებენო და ერთი სიტყვით, ტყის გაშენება უდიდესი საქმეა. მაგრამ ვის აძლევენ ტყეს? - ეს არ არის გამორკვეული, და არავითარი ცნობა ამის შესახებ არ გვაქვს. მე აღვნუსხავ, რომ შეუძლებელია ასეთი დიდის და პრაქტიკულად ღირებულის საკითხის შესახებ, რომ აქ არ გვქონდეს ის მასალები მაინც, რომლებიც ამის შესახებ ალბად აქვს სამინისტროს. ეს ერთი. ეს იმიტომ მოხდა, რომ ეს კანონ-პროექტი ნაჩქარევად არის შემოტანილი. ეს არ შემოუტანია მიწად-მოქმედების სამინისტროს, ეს აღიძრა აგრარული კომისიის ინიციატივით.

არ არის სადავო შემდეგი დებულება, რომელიც მოაგონდა სოც.-დემ. ფრაქციის წარმომადგენელს ბ. ონიაშვილს. მან ხაზ-გასმით აღიარა, რომ ამ დეკრეტით ხალხი მიიღებს საჭირო ტყის მასალასო. მართალი ეგონება დამფუძნებელი კრების წევრს, რომელიც არ არის ამ საკითხს გაცნობილი და მით უმეტეს საზოგადოება იფიქრებს, რომ დამფუძნებელი კრება და სოც.-დემოკრატიული ფრაქცია დგამს ისეთ ნაბიჯს, რომ ხალხს აძლევს ტყესა. ეს არის დემაგოგია, როცა მთავარ მუხლს მალავთ (არსენიძე: რა არის დამალული?) ის არის დამალული, რომ ხალხი არაფერს არ ღებულობს, აქ ტყის მოვლაზე არ არის ლაპარაკი, ტყის გაჩანაგებაზე კი. მე ვიცავ იმ დებულებას, რომ ტყე უნდა ეკუთვნოდეს საზოგადოდ სახელმწიფოს. ეს მიიჩნია ბ. ონიაშვილმა სოციალიზმად. ვისაც ესმის სოციალიზაცია, იმან იცის, რომ ასე მამულების დაყოფა მხოლოდ საკითხის უცოდინარობას ნიშნავს. მე ვამბობ, რომ აქ სოციალიზაციის პრინციპი დაცული უნდა იქნეს, რომ ტყის მესაკუთრე უნდა იქმნეს მთელი ქვეყანა და მისი მთავარი ორგანიზაციები, როგორიცაა ერობები. იმის მოყვანა თუ სოციალიზაციის პრინციპმა რა მოახდინა რუსეთში, ონიაშვილს არ უნდა დასჭირებოდა, რადგანაც იქ დარჩნენ სოციალიზაციის მოტრფიალენი და ვინც უარყოფდა, ის კი გამოიქცა. (არსენიძე: ეს ტყულია!) ვინც ისევ დარჩა რუსეთში, მას დღესაც არ აუღია ხელი სოციალიზმზე და ეს მათ დროშას დღესაც აწერია. (ხოჭოლავა: დაწერილია, მაგრამ როგორ ატარებენ, ეს არის საკითხი) ჩვენ იმიტომ გვაქვს დაწერილი, რომ მას აქვს ნიადაგი. თქვენ კი იმიტომ დასწერეთ, რომ თქვენ დაწერილს არ დაუჯერა ხალხმა. მიწის საკითხი იმ გეზით წავიდა და მიდის რუსეთში, როგორც ვისახავდით და ჩვენ მიგვაჩნდა ჭეშმარიტად. ვის არ მოეხსენება, რომ საქართველოში ცოტა არის სახნავ-სათესი მიწა. ეს ალბად ახლა გაიგო დამფუძნებელ კრების წევრმა ვეშაპელმა (ვეშაპელი: მე მენშევიკებზე ვლაპარაკობდი, კაცო!) ეს მართალია, მენშევიკებმა ახლა გაიგეს, მაგრამ ჩვენგან დიდი ხანია ამას გაიგებდით; ჩვენ ვანგარიშობდით (რეპლიკა: თქვენი ფელეტონები!) დიახ, ჩვენ ფელეტონებს თუ წაიკითხავდით, გაიგონებდით, რომ საქართველოში არ არის საკმარისი მიწა-ადგილი საშუალოდ, რომ ის ნორმა, რომელიც თქვენ დააწესეთ სინამდვილეს არ შეეფერება.

ჩვენ ვამბობთ, რომ ტყის მფლობელი არის უმთავრესად თავად-აზნაურობა და მსხვილი მემამულენი. ბ. ონიაშვილი, რომ ბრძანებს, რომ ტყე ეკუთვნის ხალხსა და სახელმწიფოსო, მე ვამტკიცებ, რომ ხალხს არა აქვს არც მეათედი იმისა, რაც აქვს ჩვენ თავად-აზნაურობას, რომელსაც ტყე ჩამოერთვა და ეხლა კი უკან უბრუნდება (არსენიძე ადგილიდან: საიდან სჩანს ესა?) იმ პირს, რომელსაც ერთ ნორმაზე ნაკლები აქვს მიღებული, რასაკვირველია, უნდა საკუთარ ტყიდან შეუვსოთ ეს ნორმამდე. მაგრამ თქვენ გინდათ ზუბრებს მისცეთ ტყე, მისცეთ ის, რაც მათ დააკლდათ. ჩაუკვირდეთ რას ნიშნავს ეს. (ხმა: ვინ არის ზუბრი?) ამაზედაც მოგახსენებთ.

თავმჯდომარე. ბატონებო, გთხოვთ საშვალება მისცეთ ორატორს გამოსთქვას აზრი. რეპლიკები ღებულობს ბაასის ხასიათს; საშვალება არა გვაქვს არც ჩვენ, არც სტენოგრაფისტებს მოსდიონ კრების ასეთ მსვლელობას. მიუღებელია როცა რეპლიკები ასე გამბმული და განუწყვეტელია. გთხოვთ ეს მიიღოთ მხედველობაში განაგრძეთ, ბ. ორატორო!

ღლონტი. როგორ შეიძლება ათი და შვიდი დესიატინის პატრონი იყოს ზუბრი. ზუბრი ეს არ გახლავთ. ზუბრი არის ის, ვისაც ათასი დესიატინობით ქონდა, თქვენ ჩამოართვით და ეხლა კი უკან უბრუნებთ - აი, ეს გახლავთ ზუბრი. როცა ჩვენ ჩამოვართვით დიდ მემამულეთ ადგილები და გადავეცით წვრილ მესაკუთრეთ, მაშინ ჩვენ ვამბობდით, რომ ამით ვსდგამთ დიდ კულტურულ ნაბიჯს და ეფექტს მოვახდენთ ხალხში-თქო. და ეხლა როცა ტყეებს ისევ უბრუნებთ მუქთახორა თავად-აზნაურობას, უნდა ვიკითხოთ რამ გაამტყუნა ჩვენი მოტივი? რამ გააკეთა, რამ გააუმჯობესა ჩვენი მფლობელი კლასი, რომელიც მაჯლაჯუნასავით კისერზე აწვა ჩვენ მშრომელ ხალხს, რა ცვლილების მოწმე ვართ ჩვენ დღეს? რა პეტრუბაცია მოხდა ამ ხალხის ფსიხიკაში? სრულიად არაფერი. მაგრამ რაშია საქმე? სად უნდა ვეძიოთ მიზეზი დღევანდელი დეკრეტის წარმოშობისა? მიზეზი გახლავთ ის, რომ მთავრობა ფიქრობს, რომ მარტო ციხეებითა და ზარბაზნებით ანარქიის მოსპობა შეუძლებელია, რომ საჭიროა რეფორმები. და მთავრობას გონია, რომ ეს დეკრეტი აქეთკენ იქნება მიმართული, რომ იგი თითქმის გაანელებს ჩვენში ანარქიას. მაგრამ ჩვენ ვამტკიცებთ, რომ თვითონ ეს დეკრეტი გახდება წყაროდ ანარქიისა. თქვენ არ გყავთ ისეთი ადმინისტრაცია, რომ თუ გნებავთ, ეს დეკრეტი გაატაროთ ცხოვრებაში მიზანშეწონილად. (არსენიძე: მაშ თქვენ მოგანდობთ!) დიახ, რომ სახელმწიფო ძალაუფლება გადასცეთ სოც.-ფედერალისტებს არაფერს არ დაკარგავთ. (ხმა: თქვენ ხელში იყო უწყება?) დიახ, იყო და თუ ჩვენ იგი ვერ დავაყენეთ შესაფერ სიმაღლეზე, ეს იმიტომ, რომ თქვენ ხელს გვიშლიდით. (საყვარელიძე ადგილიდან: ჩქარა სამი საათი იქნება!) რა უყოთ, ბ. საყვარელიძე, შემდეგ სხდომაზე კიდევ ერთ საათს ვილაპარაკებ.

ეხლა როგორ გამოიწვევს ანარქიას ეს კანონ-პროექტი? ეს დეკრეტი რომ ცხოვრებაში გატარდეს, ხალხი შემდეგს მოგახსენებთ: საქართველოში დიდძალი ტყე არის, რომელიც ეკუთვნის სახელმწიფოს, თავად-აზნაურობას და მსხვილ გლეხობას. ხშირად ჩვენში ტყით მფლობელობა არის გვარობით, მთელს გვარს აქვს რამოდენიმე ათასი დესეტინა. როცა მე შევეკითხე ბ. კ. ნინიძეს, წარმოდგენილი აქვს თუ არა მას, როგორ მიიღებს ასეთი გვარი ამ დეკრეტს, მან ისეთი პასუხი მომცა, რომ თითონ არ არის კმაყოფილი ხსენებული დეკრეტით.

თავმჯდომარე. შემოსულია წინადადება კრება გაგრძელდეს ერთი საათით. ვინ, არის წინააღმდეგი? წინააღმდეგი არავინ არის, კრება გრძელდება. ბ. ორატორო, განაგრძეთ!

თ. ღლონტი. ტყე, მაშასადამე, აქვს მთელ გვარს, რომელიც შესდგება ოცდაათ, ორმოც კომლისაგან. გვარის საქმეებს ტყის შესახებ აწარმოებდა ერთი წარმომადგენელი და ასეთ შემთხვევაში, მე შევეკითხე დეკრეტის ინიციატორს, როგორ გინდათ მოახდინოთ განაწილება, მთელ გვარს მისცემთ ერთად, თუ თითოეულ კომლს ცალკე. თუ გვარს, ოცი, ოცდაათი კომლისაგან შემდგარს, ერთად მიეცით შვიდი დესეტინა, მაშინ ხომ ამას არავითარი აზრი და მნიშვნელობა არა აქვს, არაფერს არ მისცემს გვარს გარდა ერთურთ შორის ჩხუბისა და დავიდარაბისა, ხოლო თუ თითოეულ კომლს შვიდი დესეტინა მიეცით, მაშინ მთელი ტყე დარჩება ისევ ძველ მეპატრონეს, გვარს. დეკრეტი ვერ არკვევს ამ საკითხს, არ არის გათვალისწინებული ის მდგომარეობა, რომელიც უნდა შეიქმნას დეკრეტის ცხოვრებაში გატარების დროს. (ხმა: სად არის ასეთი საგვარო მფლობელობა?) ამას კითხულობს ოზურგეთის ქალაქის თავი, სადაც სწორედ ასეთი მფლობელობა არის, (ხმა: დაასახელეთ!) დიდი სიამოვნებით: ებრალიძე, ქარცივაძე, ურუშაძე, ჭყონია, ჯაფარიძე და სხვ. შეიძლება გნებავთ კიდევ დავასახელო გვარები. მე ეჭვი არ შემდის, რომ ეს გარემოება არც უმრავლესობის ფრაქციის თავმჯდომარეს ესმის და არა აქვთ ნათელი წარმოდგენა საკითხის შესახებ და როდესაც არ არის გარკვეული, ვის მიეცემა ტყე, ან რამდენი, როგორ და რა პირობებში, მაშინ ჩვენ ვამბობთ, ჩვენ ვიცით, რომ ეს კანონ-პროექტი გამოიწვევს მხოლოდ ალიაქოთსა და ანარქიას. მომხსენებელმა განაცხადა, რომ კერძო ინიციატივის ხელში ტყე უფრო შეინახება, ვიდრე საზოგადო ინიციატივის დროსო. ჩვენ არა ერთხელ გვქონდა შემთხვევა გვეთქვა, რომ სოც.-დემოკრატები მისდევენ ძველის-ძველ დახავსებულ აზრს. 1892 წლის შემდეგ ვერც ერთ სოც.-დემოკრატს და საერთოდ სოციალისტს ვერ დამისახელებთ, რომ კერძო ინიციატივას უპირატესობას აძლევდეს საზოგადოსთან. ყველამ აღიარა, რომ აუცილებელია პრიმატი საზოგადო მეურნეობისა. ამას ამტკიცებენ თქვენი ლიდერები ევროპაში: კ. კაუცკი, ბერნშტეინი და სხვები.

ჩვენ ვამბობთ, რომ საზოგადო მფლობელობის დროს ტყე უფრო შეინახება, თქვენი აზროვნება ამ საკითხში კი დაბერებულია.

თავად-აზნაურობა, რომელიც ხედავს, რომ სოც.-დემოკრატიამ წაართვა გუშინ ტყე და დღეს ისევ დაუბრუნა, ცხადია იფიქრებს, რომ იმავე სოც.-დემოკრატიამ შეიძლება ხვალ ისევ წაართვას. და ასეთ პირობებში იგი დააჩქარებს ისარგებლოს თავისი დროებითი უფლებით და ტყეს არა თუ მოუვლის, არამედ პირწმინდად გაანადგურებს. ეს არის ფაქტი.

მამულის პატრონები ამ დეკრეტის გამოქვეყნებისთანავე იფიქრებენ, მალე თუ არ ვისარგებლეთ იმ ნორმით, რომელსაც ისინი ამ დეკრეტით მიიღებენ, თუ არ ამოვწურეთ მისი სიმდიდრე, დღეს გარდამავალი ხანაა და შეიძლება მდგომარეობა შეირყეს და ეს დადგენილებაც შეიცვალოს და მამულიც წაგვერთვასო. ასეთი დიდი ადგილები აქვთ კერძო მესაკუთრეთ და ისინი შეეცდებიან ტყიდან ყველაფერი გაიტანონ, რაც კი შესაძლებელია ტყავი გააძრონ, უდიდესი სარგებლობა გამონახონ. ამით კი ტყე საბოლოოდ განადგურდება (ხმები ადგილიდან: ახლაც ანადგურებენ!) ახლა თუ შვრებიან და ანადგურებენ ტყეს, ეს იმიტომ, რომ არ არსებობს შესაფერისი ტყის მტკიცე ადმინისტრაცია, ტყეს არ უვლიან და ყველა ჩადის იმას, რაც კი მოესურვება. ახლა რომ შედიან ეს იმიტომ, რომ არ არის არავითარი მოწესრიგება ტყით სარგებლობისა, არ არის მოწესრიგება მისი დაცვისა და ამის მიზეზები თქვენ უნდა ჰკითხოთ მიწად-მოქმედების სამინისტროს და იმასთან უნდა გამოარკვიოთ ეს საკითხი. მაგრამ რა შუაშია აქ თავად-აზნაურობისათვის მიწების დარიგება. ამ დეკრეტის მნიშვნელობა იმაში კი არ მდგომარეობს, რომ გლეხობას მისცეთ ტყით სარგებლობის უფლება, მისცეთ უსასყიდლოდ შეშა და სხვა საჭირო და აუცილებელი მასალა, არამედ იმაში, რომ გაკოტრებულმა თავადაზნაურობამ კვლავ მიიღოს ტყის განსაზღვრული ნორმა. ეს არის ამ დეკრეტის შინაარსი. დიახ, სწორედ ამიტომ მოგემხროთ თქვენ ვეშაპელი და ნაციონალ-დემოკრატები. იმიტომ კი არ მოგემხროთ, რომ თქვენ ადვილად აძლევთ ტყეს მიწის მუშებს, არამედ იმიტომ, რომ იცავთ თავად-აზნაურობის ინტერესებს ამ დეკრეტით. თქვენ შექმენით ნაც.-დემ. ერთად ბლოკი სოციალისტების წინააღმდეგ. რაც შეეხება თვით ბუნებას და თვისებას, იგი სავსებით დამახასიათებელია სოც.-დემ. ფრაქციისათვის. ისინი ფიქრობენ, დღეს წვრილი ბურჟუაზიული ეპოქაა, საქართველო წვრილი ბურჟუაზიული ქვეყანაა და დეე წვრილი ბურჟუაზიული რეფორმები განვახორციელოთ. მაგრამ, საყურადღებოა, რომ დღეს ისინი ამ ზომასაც გასცდენ, უფრო წინ წავიდენ და ისე ღრმად შესტოპეს, რომ წვრილი ბურჟუაზიული რეფორმების გატარებას თავი დაანებეს და ახლა ფეოდალურ მიზნების განხორციელებას შეუდგენ.

ერთმა ჩვენმა ამხანაგმა სთქვა, რომ როცა სოც.-დემ. მუშაობას ვუკვირდები, მათ მუშაობას ვითვალისწინებთ, ერთ დასკვნამდის მივდივარ: სოციალ-დემოკრატიამ შექმნა ერთი ჯგუფი - სოც.-დემოკრატიული ბურჟუაზია, მაგრამ ჩვენ ვამჩნევთ, რომ ეს პროცესიც თავდება და ჩდება ნაცვლად სოც.-დემ. ბურჟუაზიისა, სოც.-დემ. არისტოკრატია. ამდენ ხანს ლაპარაკობდენ, ხელმძღვანელობდენ ერთი დევიზით: დემოკრატიზმით - სოციალიზმისკენ, დღეს კი მათ მეოხებით ეს დევიზი ასე შეიცვალა: დემოკრატიზმით - ფეოდალიზმისაკენ. ასეთი აბრუნდი დაემართა სოციალ-დემოკრატიას. და დაემართება ყოველთვის ისეთ პარტიას, რომელიც ანარქიის პროცესში ჩაიჭრება და მას თავს ვერ გაართმევს. ასე დაემართება ისეთ პარტიას, რომელიც ვერ ხედავს ანარქიის ნამდვილ მიზეზებს და ვერ ღებულობს ზომებს მის საწინააღმდეგოთ. თქვენ უნდა იცოდეთ, რომ უმთავრესი მიზეზი ანარქიისა, არის ის, რომ ხალხის უდიდესი ნაწილი არ არის დაკმაყოფილებული. და იმის მაგივრათ, რომ მოინახოს ამის მიზეზები, და შესაფერ სოციალურ რეფორმებით მოსპოთ ეს მიზეზები, თქვენ ისევ ძველ გზით მისდევთ და დღეს, რომ ბოლშევიკურ მოძრაობას აქვს ადგილი სწორედ გურიაში, დამახასიათებელია სწორედ ეს; რათ ივიწყებთ, რომ ასეთი მოძრაობა, აღმოცენებული მიწის ნაკლუვანობაზე, იყო გურიაშივე 1905 წელში და ეს მოხდა იმიტომ, ვიმეორებ, რომ იქ დიდი გაჭივრებაა. და ეს მოძრაობა არ დასცხრება, პირიქით, გაძრიელდება, თუ გლეხებს არ მიეცით მიწა (ადგილიდან სოც.-დემ: - საიდან?) საიდან და იქიდან, იმ ნორმებიდან, რომელიც თქვენ დაარიგეთ აგრარულ კანონის მიხედვით, სწორედ იმ ნორმებიდან. (ლეო ნათაძე ადგილიდან: ეყოფათ კი?) დიახ, ბატონო ნათაძე, უფრო ეყოფათ. ყოველ შემთხვევაში თქვენ უნდა სდუმდეთ, ვინაიდან არავითარი, წარმოდგენა არა გაქვთ მიწის საკითხზე. ჩვენ ვამტკიცებთ, რომ მუქთა-მჭამლებს, პარაზიტებს, ყველას ვინც თვითონ არ იმუშავებს მიწას, უნდა ჩამოერთვას მიწები და მიეცეს მიწის მუშას. (არსენიძე: სტატისტიკაში სწერია). დიახ სტატისტიკაში, და თქვენ, რომ კითხულობდეთ მეტი წარმოდგენა გექნებოდათ (არსენიძე: თქვენ ფელეტონებს არ ვკითხულობ მართლაც!) ის პრინციპი, რომელსაც ჩვენ ვიცავთ, სახელდობრ, რომ ვინც არ მუშაობს არ მიეცეს მიწა, რომ იყოს გატარებული, მაშინ მიწის ფონდიც მეტი გექნებოდათ, მიწა სამყოფი იქნებოდა. და თუ კიდევ ნორმას დაუახლოვებთ შრომის პრინციპს, ამ შემთხვევაში თავისუფალი მიწა კიდევ მეტი დარჩება და გლეხობაც დაკმაყოფილდება. (საყვარელიძე ადგილიდან: ეს უნდა გლეხობას?) დიახ, ჩვენ გლეხობას ეს უნდა. მიწა უნდა გლეხობას. (ხმაურობა ყველა სკამებზე. ზარი. ხმაურობა გრძელდება).

თავმჯდომარე. სანამ არ დაწყნარდებით მე არ მივცემ ნებას ორატორს განაგრძოს თავისი სიტყვა. (სიწყნარე) გთხოვთ განაგრძოთ სიტყვა, მხოლოდ რეპლიკებს ნუ მიაქცევთ ყურადღებას

ღლონტი. და ეს დეკრეტი კი, ეს კანონი რას მისცემს ხალხს? ონიაშვილმა დაუმალა საზოგადოებას მთავარი აზრი დეკრეტისა. მან სთქვა, დეკრეტი ხალხს მისცემს კერძო საკუთრებათ ტყესო, მაგრამ მე ვეკითხები მას, თავად-აზნაურობას, რომელსაც ტყე არა აქვს, მიეცემა თუ არა ამ დეკრეტით ნორმა? (არსენიძე: არ არის ასეთი!) ბატონო არსენიძე, ერთიც რომ იყოს ხომ მიეცემა. (ხმაურობა. არაფერი არ ისმის. ზარი).

თავმჯდომარე. თუ თქვენ არ დაიცავთ წესიერებას. მე იძულებული ვიქნები მივმართო მკაცრ ზომებს, გთხოვთ დაწყნარდეთ და ნუ შეუშლით ხელს ორატორს. განაგრძეთ, ბატონო, ორატორო!

ღლონტი. თუ ესეც გაუგებარია, თუ ესეც სადავოა, რომ თავად-აზნაურობა, რომელსაც ჩამოერთვა წინეთ მამული, ამ დეკრეტით მიიღებს ნორმას, მაშინ... (დიდი ხმაურობა ყველა სკამებზე).

თავმჯდომარე. დაწყნარდით, ბატონებო, სანამ არ დაწყნარდებით ორატორს არ მივცემ ნებას განაგრძოს, ვინაიდან ასეთ ხმაურობაში ყოვლად შეუძლებელია თვალყური ადევნოს სტენოგრაფისტებმა კრების მიმდინარეობას. ნუ დამასახელებინებთ იმ დეპუტატების გვარებს, რომლებიც არღვევენ წესს. ერთის მეტი არ დამისახელებია, ახლა კი დავასახელებ სხვებსაც. რეპლიკებს ნუ აძლევთ გაბმულ კამათის ხასიათს და თქვენ, ორატორო, ნუ მიაქცევთ ყურადღებას ამ რეპლიკებს. განაგრძეთ.

ღლონტი. თუ ეს სადაოა თქვენთვის, სადაო არის, რომ თავად-აზნაურობა ამ დეკრეტით მიიღებს ტყეს, მაშინ სავალდებულო არის დამფუძნებელ კრების წევრთათვის, ასეთი ცნობების ქონება, მათ უნდა იცოდენ გარკვევით თუ ვის შეეხება ეს დეკრეტი. მე ვამტკიცებ, რომ, თუ გინდათ, დიდი უმრავლესობა, ტიპიური თავად-აზნაურობა ამ დეკრეტით აიღებს ტყეს. და მაშინ როდესაც თავად-აზნაურობა იღებს ტყეს ისევ უკან, გლეხი არაფერს და ამას იგი ხედავს, აბა მითხარით რა პოლიტიკურ ეფექტს მოახდენს ეს და, ან რას იტყვის გლეხობა. ეს იმ პოლიტიკურ ეფექტს მოახდენს, რომ უკმაყოფილება გაიზრდება და ანარქიაც გაძლიერდება. საჭირო კი არის ეს დღევანდელ ჩვენ პოლიტიკურ მდგომარეობისათვის? ჩვენთვის საჭიროა მყუდროება, ნორმალური ეკონომიური აღმშენებლობითი მუშაობა, თქვენ კი გვიქნით ამ დეკრეტით ისეთ პირობებს, რომელიც ხელს უშლის ამ ეკონომიურ მუშაობას და ანარქიის ქარტეხილში ისვრის ქვეყანას. ჩვენ სოც.-ფედერალისტები ვიზიარებთ იმ აზრს, რომ ტყე უნდა იყვეს მთელი ერის საკუთრება, რომ ტყის მოშენება, მოვლა და პატრონობა უნდა ხდებოდეს სახელმწიფოს საშვალებით. როცა აქ ვლაპარაკობ ამ საკითხის შესახებ, მომხსენებელი, რომელთანაც ამაზე მქონდა კამათი აგრარულ კომისიაში, იტყვის, რომ ეს დეკრეტი არ ეხება ტყეს, არამედ იმ ბუჩქნარებს, რომლებიც აკრავს სოფლებს. მაგრამ ეს პატარა ვარიაცია იქნება, ვინ არ იცის, რომ იქ, სადაც საჭირო იქნება, დეკრეტი ყველას შეეხება.

მეორე მხრით, ტეხნიკურადაც მიუღებელია, ვინაიდან ძლიერ ძნელია ამ დეკრეტის ცხოვრებაში გატარება. თქვენ ატარებთ ისეთ დეკრეტს, რომელშიაც სრულიად გამოურკვეველია თუ დიდ გვარეულობას, როგორ და რამდენი ნორმა მიეცემა (არსენიძე: არ მიეცემა არც ერთი ნაჭერი!) ეს არის მხოლოდ ლიტონი განცხადება, ლიტონი სიტყვა, რომელსაც არავითარი კავშირი არ აქვს საკითხთან. (არსენიძე: არც ერთ ნაჭერს არ მიიღებს). ვისაც გაგების უნარი არ წართმევია, ისიც გაიგებს, რომ ამ დეკრეტის ძალით ყველას შეუძლია თქვას, რომ მას უფლება აქვს მიიღოს ნორმა. ტყის დაცვის თვალსაზრისითაც ეს დეკრეტი მიუღებელია, რადგან ვერაფრით ვერ არკვევს, თუ რა წესით მოხდება ტყის მოვლა, ვინაიდან პატარა საკუთრებად გადაცემული ტყე არასდროს დაცული არ იქნება (ვეშაპელი: თქვენი ზომით?) საკუთრება სხვაა და სარგებლობა სხვაა ბატონო, ვეშაპელო. და მათ ვისაც ტყე პატარა საკუთრებად ექნება დანაწილებული არა თუ მოუვლიან, არამედ სავსებით გააჩანაგებენ. როგორც კი შეუშვებთ ტყეში მფლობელს, ის იქ ისეთ საწყობს გაიჩენს, რომ ბევრი სხვა გადავა ბოროტად და მალულად მასთან ამ ტყეში. (ვეშაპელი: ახლა?) ახლა მომვლელი არ არის. საქმე იმაშია, რომ თქვენ ვერ მოგივლიათ ტყისთვის და აძლევთ მესაკუთრეთ, რომ ისინი მოუვლიან, მაგრამ ისინი უფრო გააპარტახებენ, ვიდრე მოუვლიან მას. ამიტომ ტყის მოვლის და გაშენების თვალსაზრისით შეუძლებელია ტყეში წვრილი სხვა და სხვა ელემენტების შეშვება. ტყის მოვლა შეიძლება როცა მას ჰყავს ერთი მფლობელი, როცა ის იქნება განუყოფელი, ხოლო სადაც ერთი მთლიანობა არის, ჩვენ ეს მთლიანობა უნდა დავიცვათ, თქვენ კი მას აქუცმაცებთ, სჭრით, შეგყავთ შიგ ის ელემენტები, რომლებმაც ძველად ვერ მოუარეს და ამბობთ, რომ ახლა მოუვლიანო. სადაური ლოღიკაა ეს? ასეთი ეკონომიური მოსაზრება არის პოლიტიკური მოსაზრებაც, რომ ეს გამოიწვევს დიდ ანარქიას და მესამე, ტყის დაცვის თვალსაზრისით ეს ტყეს გაანადგურებს, ამით ჩვენი ფრაქცია ამბობს, რომ ეს დეკრეტი არ არის მისაღები (ვეშაპელი: ერთხმად ამბობს?) დიახ, ჩვენ ყოველთვის ერთხმად ვამბობთ, ჩვენ ორი აზრი არა გვაქვს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს რ. არსენიძეს.

რაჟდენ არსენიძე (ს.-დ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! რასაკვირველია, კარგი საქონელია დემაგოგია, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ამას ისეთი სპეკულიატიური მიზნისთვის იყენებენ, როგორც დღეს ამ ტრიბუნიდან.

მე ვამბობ, არავითარი სხვა დახასიათება არ შეგვიძლია მივცეთ თედო ღლონტის სიტყვას. რომელიც მან აქ წარმოსთქვა. მთელი მისი აზროვნების მთავარი ხაზი იყო ის, რომ ჩვენ ამ დეკრეტით უბრუნებთ ტყეებს ლატიფუნდიებს პატრონებს. ეს არის ისეთი გაუგებრობა, რომელსაც ვერ მივაწერ თ. ღლონტს, იმიტომ, რომ მან განზრახ სიცრუე წარმოსთქვა, რომ შეცდომაში შეეყვანა ხალხი.

ყველა გაიგებს, რომ თუ ჩვენ მივცემთ ტყეს იმ პირთ, რომელთაც არა აქვთ ნორმა, ის არ იქნება ლატიფუნდიების პატრონი. (თ. ღლონტი: იყო, იყო!) ვთქვათ იყო, მაგრამ მან 7 დესეტინა უკვე მიიღო და ცხადია ლატიფუნდიების პატრონებს ამ დეკრეტით არაფერი არ ერგებათ. მხოლოდ ერგებათ იმათ, რომლის მთელი ნორმა 7-15 დესეტინას არ აღემატება და ამათი ლატიფუნდიების პატრონებად დასახვა - ეს უდიდესი სიყალბე და დემაგოგია არის, რომლის წამოსროლაც არ ეპატიება პატიოსან პოლიტიკურ მოღვაწეს. რადგან აქედან ნათქვამ ყოველ სიტყვას გასავალი აქვს მთელ რესპუბლიკაში და ყოველი სიტყვა წინასწარ უნდა იქნეს მოფიქრებული და არა ისე ზერელეთ წამოსროლილი, როგორც ეს ისურვა წინა მოლაპარაკემ. (ს. დადიანი: თქვენ შეგიძლიანთ ლაპარაკი - ჩვენ არა?!) თქვენ რაც გინდოდათ ის ილაპარაკეთ, მაგრამ ეხლა ნება მომეცით უწოდო თქვენ სიტყვებს სიყალბე. თქვენ უნდა იცოდეთ, რომ სიყალბის უფლებას ვერ მოგცემთ.

გადავდივარ შემდეგზე, დაგვისახელეთ ერთი მაგალითი. შესაძლებელია ერთი მემამულე გამოჩნდეს, რომელსაც ტყის მეტი ქონდეს რა და იმას მიეცეს ტყე. შეიძლება თეთრი ყვავი გამოჩნდეს, რომელსაც არც ერთი დესეტინა არ გაუკაფავს, შეიძლება ისეთი არქაული პირი გამოჩნდეს, მაგრამ, ნუ თუ ამ ერთ კაცისთვის ყველა წვრილი მესაკუთრე დავტოვოთ, რომ მას 7 დესეტინა არ დაუტოვოთ, რომ თავი ირჩინოს? ეს არის ლოღიკა? მე ვამბობ, რომ ერთ მემამულეს ვერ ვანაცვალებთ 1000 და მეტს გლეხ კაცს, რომელთაც აქვთ თავისი პატარა ტყეები, განსაკუთრებით იმერეთში, გურიაში, სამეგრელოში და სხვაგან, რომელსაც გლეხ-კაცი უვლიდა თავისებურად, ისტორიულ კულტურის შემუშავებული წესით. ასეთ ტყეებს ჩვენ ვერ წავართმევთ. შეიძლება თ. ღლონტმა არ იცოდეს, რადგანაც სასტატისტიკოში არ სწერია, თუ როგორი ტყის გაშენება იციან ჩვენში გლეხებმა, თუ როგორ აშენებენ ისინი თხმელარს, წაბლარს და სხვა. თუ ეს თედო ღლონტმა არ იცის, მივიდეს იმ სოფელში თავისი სოციალიზაციის დეკრეტით და ჰკითხოს, როგორ ამუშავებს გლეხი ტყეს. გლეხი არასოდეს არ გააჩანაგებს ტყეს ისე, რომ ახალი არ მოაშენოს. მე მინახავს ზოგიერთი სოფლები რკინის ღობით შეკავებული, რომ ყლორტები, ახლად ამოყრილი, საქონელმა არ გადაჭამოს. და რომ სამინისტრო მოსდგეს ამ შემოღობვას - ის ვერ შესძლებს ამას და გლეხი კი უკეთესად მოუვლის. ის ღამესაც კი ათევს, რომ მეზობელმა არ წაუქციოს ღამე და საქონელმა არ გაუფუჭოს ტყე. ის მოუვლის ამ ტყეს უფრო უკეთესად, ვიდრე რომელიმე ცენტრალური მთავრობა (ხმა: ეს ხომ ნაც.-დემ. აზრია?) ვთქვათ ეს ნაციონალ-დემ. აზრია, მაგრამ მე ვამბობ დემოკრატიულ ქვეყანაში მთავარი ძარღვი არის დემოკრატიის მოვლა-პატრონობა.

ჩვენ ვამბობთ, უნდა შეიქნას ისეთი წესი, როცა ხალხი თითონ არის დაინტერესებული ქვეყნის მოვლაში და ცენტრალურ მთავრობას გაუადვილდეს მათი მოვლა-პატრონობა. ბიუროკრატიზმი სცდილობს ზევიდან პატრონობას.

თქვენ მინისტრი ვერ დაგიყენებს ყველა მილიციებს. მილიციელების დაყენება არის მოვალეობა ადგილობრივი დემოკრატიისა. ეს საქმე იქ კეთდება უკეთესად, სადაც თითონ ადგილობრივი დემოკრატია არის დაინტერესებული, თუ დღეს ჩანაგდება ტყეები ეს იმიტომ, რომ მას უდგია ზოგიერთი დაყენებული მოხელეები და არ შეიძლება დაყენებულმა მოხელემ ხალხის წინააღმდეგ რაიმე დაიცვას. ბ-ნ შენგელაიას გონია, რომ სოციალიზაციის დაცვა შეიძლება ხალხის წინააღმდეგ, მაგრამ სოციალიზაცია ისეთი მიუკარებელი გახდა ჩვენში რომ არა თუ ამ აზრს, მის მატარებელს ახლოს აღარ ატარებენ. ჩვენი აზრი და ჩვენი აგრარული კანონი კი ხალხმა სავსებით მიიღო (ხმა: თქვენ დამარცხდით!) ჩვენ თუ დავმარცხდით, თქვენ გაიმარჯვეთ, მაშ რატომ მოხდა ის, რომ უმრავლესობა დღეს ჩვენებია დამფუძ. კრ. ჩვენ ვამბობთ, არის ბევრ გაუგებრობა, რომელიც აგრარულ ნიადაგზე აღმოცენდა, ჩვენ ამას უწევთ ანგარიშს, გლეხ-კაცის ფსიქოლოგია არის ისეთი, რომ მისი გადატეხა არ შეიძლება. ჩვენ ვართ მომქმედი პარტია და ფანტაზიორები ვიქნებოდით, რომ გვეფიქრა, გლეხკაცს ჩამოვართვათ და ჩვენ გავხდეთ მისი პატრონი. ჩვენ ამას არ ვამბობთ და ამიტომ საჭიროა იმ ხალხს მიეცეს ეს მცირეოდენი ტყე და მიწა, ვინც მფლობელობდა და შემდეგშიაც დარჩეს მის საკუთრებათ.

ეს წვრილი ტყეები არის დასავლეთ საქართველოში. აღმოსავლეთ საქართველოში კართლ-კახეთში, უმთავრესად ქართლში, გლეხ-კაცებს სულ არ მოეპოვებათ ტყე, და მთავრობის უმთავრესი მნიშვნელობა აქ ტყიდან ფიჩხის გამოტანის და სხვა. ტყის უკან დაბრუნება კი ეხება მხოლოდ დასავლეთ საქართველოს გლეხობას, - იმერეთს, სამეგრელო-გურიას, და გარწმუნებთ რომ, თუ გნებავთ სტატისტიკური ცნობებითაც, 93%25 ტყეებისა დაუბრუნდება გლეხობას. და შეიძლება მხოლოდ ერთი პროც. შეხვდეს აზნაურობას. ბ. თედო ღლონტმა სთქვა, რომ ვეღარა იშოვა სადემაგოგიო, წვრილ აზნაურობას წამოავლო ხელი და სთქვა, რომ ტყე წვრილ აზნაურობას მაინც დაუბრუნდესო. მაგრამ არ არის ეს წვრილი აზნაურობა. მათ მხოლოთ შერჩენიათ აზნაურობისა, მაგრამ არსებითად, განსაკუთრებით იმერეთში, წვრილი აზნაური იგივ საწყალი მუშა გლეხია. ჩვენ ვამბობდით და დღესაც ვაცხადებთ, რომ ჩვენ ამ წვრილ აზნაურობას არ ვებრძვით, იმიტომ რომ იგი წვრილი მესაკუთრეა და არა დიდი მემამულე. და რაც უნდა უთხრათ გლეხს წადი და მას ყელი გამოსჭერიო, ეს მე ვერ წარმომიდგენია. თუ ამ წვრილ აზნაურობას 5 დესეტინა მიწა აქვს, ამაში ორი დესეტინა ტყეა, განა ეს ორი დესეტინაც უნდა წავართვათ. ეს ხომ ყელის გამოჭრა იქნება. (ღლონტი: სამი დესეტინა!) ეს არის დემაგოგია, ეს არის მისისიანება, უბრალო წაქეზება, რომელიც არ შეეფერება არა თუ დამფუძნებელ კრების წევრს, არამედ უბრალო მართებულ ადამიანსაც. ეს ჩვენ შევიგნეთ მაშინ, როდესაც სარევოლიუციო მუშაობა დავიწყეთ ამ 20-30 წლის წინეთ, და ჩვენ უბრალო პროპაგანდისტსაც, რომ ჰკითხოთ, ისიც კი გეტყვით იმას, რასაც მე აქ ვიმეორებ: რომ ჩვენ არ ვებრძვით წვრილ აზნაურებს და არ გამოვყობთ მას გლეხობისაგან.

ეხლა, ბატონებო, შევეხოთ მეორე საკითხს - ავიღოთ ქართლ-კახეთი. აქ თავადები ვერ მიიღებენ ტყის ვერც ერთ ნაკვეთს, ვინაიდან მათ მიწები უკვე ჩამოართვეს, ყველამ მიიღო ნორმა ტყის გარეშე, და მათთვის ტყის მიცემა არც საჭიროა და არც დეკრეტი მოითხოვს ამას. მაგრამ ეს ტყე იქ, არც გლეხებს გადაეცემათ, ვინაიდან ტყე მათი საკუთრება უწინაც არ ყოფილა. იქაური გლეხი წინად თავადის ტყეში დადიოდა, უფასოდ, ან მცირე ფასით სარგებლობდა მით, და დღესაც უნდა მიეცეს მას ასეთი საშუალება. აქამდის ბოლშევიკები ეუბნებოდენ გლეხებს: ტყე წაგართვეს და აჯანყდითო, და თუ დღეს ასეთი დემაგოგიით წაბრძანდება ბ. თედო ღლონტი ხალხში, მას არ მიიკარებენ, რადგანაც ჩვენ გლეხობას მისი სოციალიზაცია არ მოსწონს. არც ქართლის, არც გურია-სამეგრელოს გლეხობის კულტურული ცხოვრება და წარსული არ შეეფერება ამ სოციალურ პირობებს. ნურც რუსის გლეხს მოიყვანთ მაგალითად. ასეთმა ექსპერიმენტებმა რუსეთის სოციალისტურ პარტიებს მხოლოდ დამარცხება მოუტანა. სოციალისტ-რევოლიუციონერებს შედეგათ მისცა სრული და სასტიკი გაკოტრება, ხოლო ბოლშევიკებს მუდმივი სამოქალაქო ომი და დაუსრულებელი სისხლის ღვრა. დიახ, ომის დაწყება ადვილია, ბატონებო, მაგრამ იქიდან ამოძრომა კი მეტად საძნელო. რუსეთის მაგალითებს ჩვენ მეტად სიფრთხილით ვეკიდებით და მათი წაბაძვა თედო ღღონტისათვის დაგვილოცნია. (დარბაზში ხმაურობა. გობეჩია: როლშია შესული აცალეთ! ხმა: ახალი ექსპერიმენტია?) აქ ექსპერიმენტი არ არის, აქ არის გლეხის კონსერვატიზმი, იმ გლეხის, რომელსაც თავის გაშენებული ტყე უყვარს, და ჩვენ ვამბობთ, რომ დღეს სჯობს ეს ტყე მასვე დაუტოვოთ.

არც ერთი ჭკუაში მყოფი პოლიტიკური მოღვაწე არ მოისურვებს ერთბაშად გალაშქრებას მთელი ბურჟუაზიის წინააღმდეგ. ასეთი მაგალითები იყო რუსეთში, როცა ლენინი თავის დეკრეტებში აცხადებდა: ჩვენ მსხვილ ბურჟუაზიას ვებრძვითო, ერთი კვირის შემდეგ კი აცხადებდა: მსხვილი ბურჟუაზია დავამხეთ, ახლა წვრილზე გადავალთ და შემდეგ სოფლის „კულაკებს“ მოუბრუნდებითო. მაგრამ რა მოუტანა ამ დეკრეტებმა რუსეთს, თქვენ კარგად იცით!

ჩვენი მიზანი იყო მსხვილი თავად-აზნაურობის, როგორც უვარგისი კლასის გაუქმება, და ამ მიზანს კიდეც მივაღწიეთ, ისინი სავსებით ჩამოვიშორეთ. ჩვენთვის უმჯობესია დღეს-დღეობით გლეხის ფსიქოლოგიას შევეგუოთ, ვინაიდან მისი გადატეხვა თუ მოვინდომეთ, შეიძლება ჩვენც კისერი წავიტეხოთ ზედ. ჩვენ ეს არ გვსურს და თუ თქვენ გსურთ, სცადეთ ბ. სოც.-ფედერალისტებო, ჩვენ კი რაკი ხალხმა ერთგვარი ნდობით აღგვჭურვა, არ შეგვიძლია ანგარიში არ გაუწიოთ გლეხის ფსიქოლოგიას, რომელსაც არსებითად არ ვიზიარებთ. ჩვენ სოციალიზმი გვინდა, მაგრამ მაშინ, როდესაც გლეხი საამისოდ შეემზადება, შეისწავლის, (ასათიანი: რომ ვერ შეისწავლოს?) მაშინ ეს თქვენთვის სასიხარულო იქნება, მაგრამ თუ შეისწავლა, თქვენ მწარე ცრემლებს გადმოყრით.

ჩვენ ახლა ბევრ რამეს უთმობთ გლეხებს, ჩვენ ამას არ ვფარავთ, აშკარად ვაცხადებთ და ჩვენ დათმობას მომავალი გაამართლებს. ეს დათმობა თუ გინდათ დიდი პოლიტიკური ნაბიჯია, ვინაიდან მან ბევრი არა სასიამოვნო მოვლენა აგვაცდინა თავიდან და იმედია მომავალშიაც აგვაცდენს. მეტს გეტყვით, თუ ბოლშევიკურ ანარქიის ჩაქრობაში ადგილობრივმა ძალებმა აქტიური მონაწილეობა მიიღეს, ეს იმიტომ, რომ აგრარულ რეფორმით ძალიან ბევრია დაკმაყოფილებული და მხოლოდ მცირეოდენი ელემენტი დარჩა უკმაყოფილო და ამას დიდი მნიშვნელობა აქვს.

სტატისტიკურ ცნობების მიხედვით, გლეხობას ჩვენში სულ ჰქონდა 36 ათასი დესეტინა ტყე და ეს ტყე კიდეც რომ განადგურდეს, ერთი ხეც აღარ დარჩეს, მთავრობას იმდენი ტყე კიდევ დარჩება, რომ ტყის კულტურა აწარმოვოს და სამაგიეროდ აჯანყების მომწყობ ელემენტებს სათქმელი მაინც აღარ ექნებათ ტყე წაგართვეს და აჯანყდითო. თუ გინდ ეს 36 ათასი დესეტინა ტყე კიდევაც გადიწვას, მე გეკითხებით თქვენ - რას ირჩევთ, ამ ტყის დაკარგვას თუ გლეხების გადამტერებას? ჩემის აზრით ტყის დაკარგვა სჯობია სისხლის ღვრას, ვინაიდგან სისხლი უფრო ძვირად ღირს და აჯანყება, არეულობა უფრო მეტად დაგვიჯდება, ვიდრე ეს ტყე ღირს.

ეს არის სრული უაზრობა და გაუგებრობა ჩვენი ხალხის ფსიქოლოგიისა. ამიტომ ვამბობ, რომ ეს დეკრეტი ჩვენ მომავალში ბევრს გაგვიშუქებს და ბევრს გაუგებრობას აგვაცდენს თავიდან და მეტ სარგებლობას მოუტანს ჩვენს დემოკრატიას და ამ მოსაზრებით მიღებულიც უნდა იქნეს. (ტაში).

თავმჯდომარე. სანამ მომხსენებელს მივცემდე სიტყვას, უნდა მოგახსენოთ. რომ კრება უნდა შემწყდარიყო 3 საათზე, თანახმად თქვენივე დადგენილებისა, ახლა 4 საათს 5 წუთი აკლია. მაგრამ მე მაქვს სოციალ-დემოკრატიის ფრაქციის წინადადება, რომ კრება დაინიშნოს ხვალ დილის 12 საათზე. ეს ზომა მე სავსებით სამართლიანად მიმაჩნია, ვინაიდან მრავალი კანონ-პროექტია დაგროვილი, ამიტომ ეს ზომა მისაღებია. ვის სურს სიტყვა? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის წინადადების წინააღმდეგი? წინააღმდეგი არავინაა. კრება დანიშნულია ხვალ დღის 12 საათზე.

სხდომა იხურება 4 საათზე.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(67)

1919 წელი, ოთხშაბათი. დეკემბრის 3. ტფილისი, სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის ამხანაგი

სიმონ მდივანი.

მდივნობს დამფუძნებელი კრების მდივნის ამხ.

ქრისტინე შარაშიძის ასული.

პრეზიდიუმში არიან:

ექვთიმე თაყაიშვილი და

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

სხდომა იწყება დღის 12 საათსა და 40 წუთზე.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილი გახლავთ. მდივანი მოგახსენებთ დღიურ წესრიგს. გთხოვთ წაიკითხოთ.

მდივანი. (კითხულობს).

თავმჯდომარე. დღიური წესრიგი იგივეა, რაც გუშინ იყო. ვიდრე მის განხილვას შეუდგებით, მინდა მოგახსენოთ წინადადება პრეზიდიუმისა იმის შესახებ, რომ თუ დამფუძნებელ კრებას არაფერი საწინააღმდეგო ექნება, ყველა შეკითხვები გაირჩეს ხოლმე პარასკეობით, გარდა იმ შეკითხვებისა, რომელნიც განსახილველნი არიან სასწრაფოდ. თუ ამის წინააღმდეგი არავინ არის, ამას მიღებულად ჩავთვლი.

მეორე ის გახლავთ, რომ გუშინ განხილული იყო საკითხი მატყლზედ და აბრეშუმის პარკზედ მონოპოლიის გამოცხადების შესახებ. ამის საბოლოო ტექსტი იქნეს განხილული დღესვე, ვინაიდან ეს საჩქარო საკითხი გახლავთ.

გადავდივართ დღიურ წესრიგზედ. პირველი საკითხია:

გაგრძელება მსჯელობისა ტყის მფლობელობის და სარგებლობის შესახებ.

მომხსენებელია ბ. ნინიძე.

კირილე ნინიძე (ს.-დ.) ბატონებო! ჩვენი აგრარულ კანონმდებლობის თვალსაზრისით სრულიად მარტივმა აგრარულმა დეკრეტმა გამოიწვია, ასე ვთქვათ, პრინციპიალური დავა, საუბედუროდ არა იმ მხრივ, რომ მოწინააღმდეგეებს წამოეყენებინათ პრინციპიალური მოსაზრებანი. ეს სრულებით არ ყოფილა. უნდა აღვნიშნოთ, რომ რაც სხვა და სხვა ორატორებმა წარმოსთქვეს, განსაკუთრებით ეს ეხება ს.-ფ. და ს.-რ. ორატორებს, არის ჩვენი აგრარული კანონის უარყოფა საერთოდ. აქ ბ. ვეშაპელმა სთქვა - ეს არის სულელური კანონიო. ბ. ნუცუბიძე უფრო რბილად მოიქცა; მან განაცხადა, რომ თუმცა ეს მშრომელებს იცავს, მაგრამ აქ არის მემამულეების დაცვის პრინციპიც და ამიტომ ჩვენი ფრაქცია თავს დაიჭერსო.

რაც შეეხება ფედერალისტებს იმათ ასეთი საშინელებაც კი გვაუწყეს, მაგალითად ბ. თედო ღლონტი ამბობს, რომ ეს დეკრეტი ანარქიის სათავედ გარდაიქცევაო და ამიტომ ის ამისი წინააღმდეგია.

მე ვამბობ, რომ ეს მოსაზრება არამც თუ არ არის სამართლიანი, სრულიად დაუსაბუთებელია. ამას სჭირია დასაბუთება. მაგრამ მანამ ამ დასაბუთებას შევეხები, მე მოგახსენებთ ერთ ფაქტიურ განმარტებას, ბ. ღლონტის განცხადების გამო. ბ. ღლონტი ამბობს, ვითომ ეს კანონ-პროექტი აგრარულ კომისიის მიერ მიღებული იყოს ნაჩქარევად. ეს არ არის მართალი, რადგანაც ბ-ნ ღლონტმა, როგორც ამ კომისიის წევრმა, უნდა იცოდეს, რომ ეს საკითხი აგრარულ კომისიაში დაისვა სექტემბრის გასულს და, მაშასადამე, აგრარულ კომისიას ორი თვის განმავლობაში შეძლება ჰქონდა ამ საკითხს გასცნობოდა. (თ. ღლონტი: რამდენი სხდომა მოანდომა?) მე არ ვიცი რამდენი სხდომა მოანდომა, მე არ დამითვლია. შეიძლება თქვენ დათვალეთ ბ. ღლონტო, ეს თქვენ უფრო უნდა იცოდეთ. ეს ერთი. მეორეც ის, რომ არ არის მართალი ბ. ღლონტი, როდესაც ის ამბობს, რომ ამ დეკრეტის შესახებ არ მოგვეპოვება ცნობებიო.

ჩვენ რომ გვქონდა მსჯელობა იმ ტყეების შესახებ, რომელიც ფონდში არიან გამოცხადებულნი და მაშინ ვლაპარაკობდეთ მათი განაწილების შესახებ, ან ისეთ ტყეებთან გვქონდეს საქმე, რომელნიც საექსპლოატაციოდ არიან დანიშნულნი, მაშინ სტატისტიკური ცნობები უნდა გვქონოდა, მაგრამ ჩვენ სულ სხვა მოსაზრება გვქონდა სახეში. ვღებულობთ აგრარულ კანონს, რომელიც არსებობს და ჩვენ ვამბობთ, რომ ამ აგრარულ კანონიდან ჩვენ უნდა გავაკეთოდ შესაფერი დასკვნა. უნდა მიეცეს ერთგვარი ხაზი მიწათმოქმედების სამინისტროს, რომელსაც არა აქვს კანონში გარკვეული გზა ნაჩვენები, ეს იყო უმთავრესი დებულება. ის კანონი, რომელიც განიხილა 7 მარტს სეიმმა და ის დეკრეტი, რომელიც განიხილა 16 დეკემბერს 1917 წელს, აი ის კანონი და ეს დეკრეტი ღიათ სტოვებენ საკითხს ტყეების და მადნების შესახებ. იქ მე-5 მუხლში ნათლათ არის ნათქვამი, რომ ტყეები არ იქნება განაწილებული მცხოვრებთა შორისო. თუ იურიდიულად ვიმსჯელებთ, განმარტება, უნდა ვსთქვათ, რომ ის ტყეები, რომელიც გადარიცხულია ფონდში, არ იქნება განაწილებული. მე-6 მუხლში ამგვარად არის ნათქვამი, რომ ეს მიწები დაურიგდეს მცხოვრებთ სამფლობელოთ. შემდეგ ჩვენ გვაქვს 7 მარტის კანონი, რომელშიაც აგრეთვე არის აღნიშნული ნორმა დატოვებისა და სპეციალურად ტყეების შესახებ კი არაფერი არის ნათქვამი გარკვეულად, ამ საკითხს იგი ღიად სტოვებს.

და აქედან სამინისტროს ჰქონდა საშუალება, ან უკეთ რომ ვსთქვათ, ჰქონდა გასამართლებელი საბუთი, რომ განემარტებინა ეს კანონი ისე, რომ თითქოს ყველა ტყე უნდა იყოს სახელმწიფოს ხელში; რადგანაც სამინისტრო დაადგა ამ გზას, და სხვა გზა მას არ ჰქონდა, როდესაც ჩვენ დავინახეთ, რომ სამინისტრო შეიძლება ამ გზას დაადგეს, ჩვენ მივედით იმ დასკვნამდე, რომ დამფუძნებელი კრება იძულებული და ვალდებულია ეს ერთნაირი გზა უჩვენოს სამინისტროს, მიეცეს ერთგვარი განმარტება მას და აი, სწორედ დამფუძნებელი კრება ამბობს, თუ როგორ უნდა შეივსოს ეს კანონი. და ბ. ვეშაპელს ტყუილად ჰგონია, რომ კანონის განვითარება და შევსება იყოს სულელური რამ. მან ამით სთქვა, რომ ჩვენი მთავრობა, ჩვენი პარლამენტი, დამფუძნებელი კრება გამოსცემს ხოლმე სულელურ კანონებს. და ტყულად ფიქრობს, რომ ეს არის დათმობის ნაბიჯი გამოცემულ კანონმდებლობის წინააღმდეგ. არავითარი დათმობა აქ არ არის, თუმცა... (შენგელაია: არსენიძემ ასე განაცხადა!) არსენიძემ განაცხადა, რომ ჩვენ გვირჩევნია 30.000 დეს. ტყე დაიღუპოს თუ კი ეს საჭირო იქნება რევოლიუციის გადასარჩენადო. მაშასადამე, აგრარული კომისია და არც... (ხმაურობა) არ არის საჭირო ის სტატისტიკური ცნობები, რომელიც მოგვცა ბ. ღლონტმა, იმიტომ, რომ ჩვენ აქ არავითარ ახალ მდგომარეობას, ახალ ურთიერთობას არ ვქმნით, ჩვენ გამოვდივართ შემდეგი მარტივი დებულებიდან: ჩვენ ვამბობთ, რომ ვიდრე სახელმწიფოს არა აქვს გარკვეული აპარატი ჩვენ არ უნდა შევეცადნოთ მოვახდინოთ ეკონომიურ ურთიერთობის შეცვლა, ჩვენ გამოვდივართ იმ მარტივ შეხედულებიდან, რომ ცხოვრების შემუშავება არ შეიძლება კაბინეტებში. კანონმდებელის მოვალეობა არის, რომ... (შენგელაია: რევოლიუცია!) რევოლიუცია ხდება ქუჩაში, ბ-ნო შენგელაია, მაგრამ მის შემდეგ, როდესაც რომელიმე ძალა დაეპატრონება ის უკვე კაბინეტში არ ახდენს ახალ ურთიერთობას, არ სცვლის ეკონომიურ ცხოვრებას. ის ჩამოასხავს, ჩამოაყალიბებს იმას, რაც ხდება ქუჩაში... ეს საყურადღებოდ ბ. ილია ნუცუბიძისა, რომელიც კითხულობს - რა პრინციპი აქვს მხედველობაში (ხმაურობა მარცხნივ. რეპლიკა არ ისმის). ჩვენ უბრალოთ, რბილად რომა ვსთქვათ, ჩვენ არ გახლავართ ისეთი გმირები, რომელნიც ებრძვიან სხვა და სხვა თავიანთ ფანტაზიების ნაყოფს; ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ვინც გაიგო ცხოვრება და ის, რაც არსებობს ცხოვრებაში ჩამოასხა ერთგვარ კალაპოტში, ის შეიძლება იყოს კანონმდებლათ და ის კი, ვინც წინააღმდეგ, კაბინეთში ფიქრობს ცხოვრების ურთიერთობის შექმნას, იმას დამფუძნებელ კრებაში ადგილი არ უნდა ჰქონდეს... (შენგელაია: თქვენი დეკრეტები სად იწერება?). მაშასადამე ის პრინციპი, რომელიც ჩვენ დაუდეთ საფუძველათ ამ დეკრეტს არის შემდეგი: არსებობს კერძო საკუთრება, სხვათა შორის ამის შესახებ ბევრი ვილაპარაკეთ 28 იანვარს, როდესაც მივიღეთ კანონი, რომ საფონდო მიწები კერძო საკუთრებათ ექნათ მიცემული მცხოვრებლებს. მაშასადამე, ეს პრინციპი თავიდან ბოლომდის გატარებულია ჩვენს დეკრეტში, რადგანაც ჩვენ არ ვართ მოწმენი სოციალურ რევოლიუციისა, აქედან ცხადია, ჩვენ უნდა მოუდგეთ ცხოვრებას ამ უმთავრესი დებულებით. ჩვენი კანონი თავიდან ბოლომდის არის გამსჭვალული ამ მთავარი დებულებით, რომ კერძო საკუთრებას სრულებით არ სპობს... (შენგელაია: ნაციონალ-დემოკრატების პოზიცია?).. ეს არ არის ნ.-დ. პოზიცია. ისინი ამბობდნენ, მისადგომ ფასებში მიწების გამოყიდვას და თქვენ არ წაგიკითხავთ მათი ლიტერატურა და არ იცნობთ ალბათ ნ.-დ. პოზიციას; ისინი ჩვენ დეკრეტს ყაჩაღურ დეკრეტს ეძახიან. (შენგელაია: ხმა კი მისცეს!) ხმა ბ. ვეშაპელმაც მისცა, მაგრამ საქმე იმაში კი არ არის ვინ მოგვცა ხმა, საქმე იმაშია ჩვენ ვის მივეცით ხმა. თუმცა ასათიანი იძულებული იყო ჩვენთვის ხმა მოეცა მაგრამ ის უარყოფს ჩვენ პოზიციას. ს. ფ. და ს. რ.-ებს პროგრამა ერთი გაქვთ მიწის საკითხში, მაგრამ ესერებმა განაცხადეს, რომ ისინი თავს იკავებენ და ს.ფ. კი განაცხადეს, რომ ეს კანონი დაღუპავს საქართველოს და ამისათვის წინააღმდეგნი ვართ ამ დეკრეტისაო. ჩვენ ამას ყურადღებას და მნიშვნელობას არ ვაძლევთ, მაგრამ როდესაც ჩვენ რომელიმე კანონს ვცემთ ჩვენ ერთ კითხვას ვაძლევთ მნიშვნელობას: შეეფერება ეს თუ არა ხალხის უმრავლესობის ინტერესებს, და მეორე - აფერხებს თუ არა ეკონომიურ მსვლელობას... (შენგელაია: ბურჟუაზიის ინტერესებს?!) თუ თქვენ ეკონომიურ ინტერესებს უკავშირებთ ბურჟუაზიის ინტერესებს, თქვენ უნდა მობრძანდეთ სოვდეპიაში. თქვენ ემყარებით ჭამის სოციალიზმს. ეს არის ჭამის სოციალიზმი... ჩვენ კი გვინდა დამზადების სოციალიზმი და არა ჭამისა. ქრისტემაც უთხრა „ბოსიაკებს“, შეხედეთ ფრინველებს ისინი არც თესვენ, არცა მკიან, მაგრამ ღმერთი ასაზრდოებს მათო. მაგრამ ეს „ბოსიაკების“ სოციალიზმი არ უნდა მიიღოს დამფუძნებელმა კრებამ...

მაშასადამე, ჩვენი პრინციპი, როგორც მოგახსენეთ, არის ის, რომ კერძო საკუთრებას ჩვენ დღეს არ ვებრძვით. მაგრამ არის კერძო საკუთრება და კერძო საკუთრებაც. არის კერძო საკუთრება, რომელსაც ერთი სექტორი იცავს - ვეშაპელი და სხვა რომელიც ცნობს კერძო საკუთრებას მხოლოდ გაბატონებული კლასებისათვის - და როდესაც ამ გაბატონებული კლასების საკუთრებას ვინმე შეეხება - ამბობენ, რომ ეს არის ყაჩაღობა, ძარცვა და სხვა. და მაშასადამე, ამ დეკრეტით ჩვენ გვინდა უზრუნველვყოთ კერძო საკუთრება ხალხის დიდი უმრავლესობისა. ამაში არის პრინციპი და მთავარი აზრი ჩვენი აგრარული კანონმდებლობისა. ჩვენ ამით წვრილ მესაკუთრეს არ ვართმევთ დღეს მიწას. (ასათიანი: ხვალ?) მე დღეს მოგახსენებთ, და ხვალ რა იქნება მე არ ვიცი, მე წინასწარმეტყველება არ შემიძლია და ვფიქრობ არც თქვენ შეგიძლიათ, მე მოგახსენებთ ამ დეკრეტზე და არა აგრალულ საკითხზე.

აქედან ცხადია, რომ, რაკი ჩვენ ვდგევართ ამ ნიადაგზე, ეს აშკარათ უნდა იქნეს გამოხატული. გგონიათ, რომ ამას ჩვენ სადემაგოგიოთ ვჩავდივართ? მაგრამ აგრარული კომისია ძალიან შორს არის ასეთი დემაგოგიისაგან. ვინც გადასინჯავს და დაუკვირდება აგრარული კომისიის ქაღალდს, დაინახავს, რომ ერობები შუამდგომლობენ ამას არც სადემაგოგიო, არც სხვა რაიმე მიზნით. ჩვენ მივაქციეთ ყურადღება ხალხის ხმას. და ხალხი კი ამბობს, რომ ის უნდა დარჩეს კერძო მესაკუთრეთ, როგორც სხვა წვრილი მიწებისა, ისე ტყისა. (შენგელაია: ბოლშევიკებზე რაღას ამბობს ხალხი?) ბოლშევიკებს ებრძვის ხალხი ისე, როგორც თქვენ. მაგრამ ყოველ შემთხვევაში, ამ დეკრეტში ჩვენ ბოლშევიკებზე არაფერი გვაქვს. ეს შინაგან საქმეთა მინისტრის საქმეა და ის გაგცემთ ამაზე პასუხს. ჩვენ ვამბობთ აქ მიწაზე. ეს დეკრეტი არ არის ვისმეს გულის მოსაგებათ; ეს გამოწვეულია ცხოვრების მოთხოვნილებით. და თუ თქვენ დაამტკიცებთ, რომ უმჯობესი იქნება, ეს წვრილი ნაჭრები ტყეებისა ჩამოერთვას წვრილ მესაკუთრეებს და გადავიდეს სახელმწიფოს ხელში, თუ თქვენ დაამტკიცებთ, რომ ამ გზით სახელმწიფოს ინტერესები უფრო კარგათ იქნება დაცული, უფრო კარგათ იქნება მოვლილი ტყე - მაშინ მართალი იქნება ბ. ღლონტი, რომელმაც განაცხადა, რომ ტყეები უნდა იყოს უსათუოდ, სახელმწიფოს მთავარ ორგანოების ხელშიო. მე ვეკითხები ბ. ღლონტს, რატომ უნდა იყოს სახელმწიფოს მთავარ ორგანოების ხელში? საქმე იმაშია, რომ ამ ტყეებს უნდა მოვლა. ეს პატარა ნაჭრები ტყეები, რომ არიან - ამათი მოვლა მოითხოვს სახელმწიფოს აუარებელ ხარჯებს, მოითხოვს ძლიერს სახელმწიფო აპარატს. ამაშია საქმე და მე მგონია, არც ერთი მეურნე არ მოისურვებს, აიღოს ხელში საქმე, რომელიც სახელმწიფოს ზარალს აძლევს. ეს მიწათმოქმედების სამინისტრომ კარგად იცის. თქვენ ვერ აღმოფხვრით გლეხობის ფსიხოლოგიიდან იმას, რომ ტყე უნდა შეადგენდეს მის კერძო საკუთრებას. როდესაც გლეხი ასე ფიქრობს, რამდენი ყარაულია საჭირო, რომ ერთნაირ კალაპოტში ჩააყენოთ ის და ეს ტყეები დაიცვათ, აი უმთავრესი მოსაზრება, რომელიც საფუძვლათ უდევს ამ დეკრეტს. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ არც ეკონომიური, არც პოლიტიკური და არც სხვა რაიმე მოსაზრება არ მოითხოვს ამ ტყეების სახელმწიფოს ხელში გადაცემას. ამიტომ ჩვენ გვგონია, რომ ეს დეკრეტი სწორეთ იმიტომ არის მისაღები, რომ ის ახალს არაფერს არ ამბობს.

რასაკვირველია, კარგია ახალი ურთიერთობის შექმნა, მაგრამ მერე. ბ.-ნ შენგელაიამ უნდა იცოდეს, თუ ცხოვრებას დაუკვირდება, რომ ახალი ურთიერთობის დამყარება დეკრეტებით არ შეიძლება; პირიქით მას შეუძლია დიდი გაუგებრობა და არევ-დარევა გამოიწვიოს. ბ. ღლონტი რომ დაფიქრებულიყო, ისიც იტყოდა, რომ ეს დეკრეტი კი არ გახდება ანარქიის წყაროდ, არამედ ანარქიისა და არევ-დარევის წყაროდ გახდებოდა ის წინადადება, რომელსაც ის გვირჩევს. იმ დეკრეტის (ე. ი. ღლონტის დეკრ.) ძალით, მიწა, თუნდაც რამდენიმე საჟენი, უნდა გადავიდეს სახელმწიფო ორგანოების ხელში. აი, მაშინ გამოჩნდება ის უბედურება, რომელზედაც ღლონტი და ასათიანი აქ ამბობდენ და არა ამ დეკრეტის მიღების შემდეგ.

რაც შეეხება ტყეებს, სახელმწიფოებრივ მნიშვნელობას და მათი დაცვის საჭიროებას, მე ვფიქრობ, რომ, როცა ეს დეკრეტი იქნება გატარებული, ეს საუკეთესო ნიადაგს მოუმზადებს ამ ტყეების დაცვას. რატომ? იმიტომ, რომ, თუ ჩაუკვირდებით ცხოვრებას, რევოლიუციის საზოგადოდ არევ-დარევის დროს, გლეხობა - საზოგადოდ, მცხოვრებლები - ეტანებიან სხვის ქონებას. არავინ არ ცდილობს გაანადგუროს თავისი საკუთარი ქონება; ყველა ცდილობს გაანადგუროს სხვისი ქონება. და აი, 905 და 17 წლებს თუ აიღებთ, დაინახავთ, რომ ეს ასე იყო. მცხოვრებლები ჩეხდენ არა საკუთარ ტყეს, არამედ სხვის ტყეებს. (ასათიანი: თქვენ გბაძავენ!) ჩვენ, ბატონებო, არავისი ტყე არ გაგვიჩეხია.

აქედან ცხადია, რომ, თუ ეს წვრილი ნაჭრები გამოცხადდა სახელმწიფო საკუთრებად, მაშინ მეტი სტიმული, მეტი მიდრეკილება ექნება გლეხობას, რომ ეს ტყე გაჩეხოს. თუმცა მე არ ვიზიარებ ღლონტის აზრს; მისი აზრით გამოდის, რომ გლეხი ველურია, ერთგვარი მხეცია, რომელსაც არა ესმის რა და ამიტომ, ბ. ღლონტს ჰგონია, თუ სახელმწიფოს ხელში არ გადავიდა ტყე, ის გაანადგურებს მას. საიდან ამოიკითხა ბ. ღლონტმა ასეთი შეხედულობა გლეხობაზე? (თ. ღლონტი: მაგას მე კი არა, თქვენ ამბობთ; თქვენ ამბობთ, რომ გლეხი ველურია!) არც ერთს სოციალ-დემოკრატს არსად არ უთქვამს, რომ გლეხი ანიავებს თავის საკუთრებას, პირიქით, სოც.-დემოკრატებმა სთქვეს, რომ გლეხი ყველაზე უკეთ უვლის და ყველაზე უფრო უფრთხილდება საკუთარ ქონებას. ამიტომ ჩვენ გვგონია, ამ მხრივაც, ტყეებს დაიცავს გლეხი. და ეს დეკრეტი საუკეთესო საშუალება იქნება, რომ ტყე დარჩეს მის ხელში, ვინც დღემდი უვლიდა მას და შემდეგშიაც მოუვლის.

აი, ეს არის უმთავრესი დებულება.

არის მეორე გარემოებაც, რომელიც მდგომარეობს შემდეგში: მეორე გარემოება არის ის, რომ ჩვენ არც გვსურს, არც საჭიროდ მიგვაჩნია შევქმნათ გლეხობისათვის განსაკუთრებული მდგომარეობა, ბევრად უარესი ვინემ რევოლიუციამდე იყო. ჩვენ ვიცით ბევრ სოფელს ჰქონდა საკუთარი ტყეები. აი, ეს ტყეები გადავიდა სახელმწიფოს განკარგულებაში. ჩვენ არ შეგვიძლია შევქნათ ის წესი - და ამას არც საჭიროება მოითხოვს, - რომ გლეხობამ ამ ტყით არ ისარგებლოს. ამიტომ ჩვენ გვგონია, რომ ეს დეკრეტი აკმაყოფილებს საზოგადოდ, ფართოდ რომ ავიღოთ, საქართველოს მცხოვრებლების დიდი უმრავლესობის ინტერესს. ერთის მხრივ, წვრილ-წვრილ მესაკუთრეთა ინტერესებს და, მეორეს მხრივ, თემებთა ინტერესებს. იმიტომ, რომ, თუმცა ეს სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის მიწები მათ ჩამოერთვათ, მაგრამ შეუძლიათ ისარგებლონ ისე, როგორც სარგებლობდენ. აი, ეს არის მთავარი აზრი ამ დეკრეტისა.

რაც შეეხება ს.-ფედერალისტების განცხადებას, რომ აქ რაღაც დამალულია, თორემ შემდეგში მემამულეები მიიღებენ მიწას, რომ ეს არის დახევა მემამულეებისაკენ, - მე უნდა განვაცხადო, რომ, სამწუხაროდ, ბ. ღლონტს ამის შესახებ აგრარულ კომისიაში კრინტიც არ დაუძრავს. იქ რომ ეთქვა, რომ ეს არის დახევა მემამულეთა ინტერესებისაკენ, მაშინ, თავის-თავად ცხადია, აგრარული კომისია ამ დეკრეტს უკან წაიღებდა და მოგვიტანდა მეორეს. მაგრას ეს მას იქ არ უთქვამს. მან კომისიაში წამოაყენა მხოლოდ ორი დებულება: პირველი, რომ ტყე უნდა იყოს სახელმწიფოს ხელში და მეორე, რომ არა გვაქვს სტატისტიკური ცნობები ტყეების შესახებ. მაგრამ სხვა მოსაზრება იმის შესახებ, რომ აქ არის რაღაც დამალვა და დაფარვა განზრახ - იქ არ წამოუყენებია და არც შეეძლო, რომ წამოუყენებია. ეხლა რას ნიშნავს ის განცხადება, რომ ამ დეკრეტით ეს ტყეები დაუბრუნდება მემამულეებს? თუ ბ. ღლონტს ჰგონია, ყველა ის აზნაური, ან თავადი, რომელიც სიებში ამ ხარისხით სწერია, მემამულეა - მართალია, ასეთებს არ ვებრძვით. დამფუძ. კრებას არ შეუძლია იბრძოლოს რომელიმე წოდების წინააღმდეგ. დამფუძნ. კრება იბრძვის მხოლოდ უსამართლოების წინააღმდეგ. და თუ ამ დეკრეტით ვინმე თავადიშვილი, ან აზნაური მიიღებს რამეს - ეს ჩვენ არ გვაშინებს, რადგანაც ვფიქრობთ, რომ მოწოდებული ვართ ამ დეკრეტით დავაკმაყოფილოთ ხალხის მოთხოვნილება მიწაზე, რომ მას ჰქონდეს საშუალება იმუშაოს. ეს არის უმთავრესი იმ დებულებისა, რომელიც სეიმმა მიიღო 7 მარტს და პარლამენტმაც დაადასტურა ეს აგრარული კანონი. და ჩვენ აქედან არავითარი გადახვევა არ ჩაგვიდენია. იქაც იყო აღნიშნული ნორმა, რომელიც უნდა მიეცეს ყველას; თავადი იქნება, აზნაური, თუ გლეხი - იქ არავითარი განსხვავება არ არის გარდა იმისა, რომ ზოგიერთ ტყეს შეიძლება ჰქონდეს სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა. და ამიტომ მე მოგახსენებთ, ეს განცხადება არავითარ საფუძველს არ შეიცავს. ამ დეკრეტით ჩვენ არავის არაფერს არ ვაძლევთ. ამ დეკრეტით ჩვენ მხოლოდ არ ვართმევთ ტყეს წვრილ მესაკუთრეებს. ჩვენ წვრილ მესაკუთრეებს არ ვართმევთ მიწებს და აქედან ცხადია, რომ დიდ მემამულეებს ჩვენ არაფერს არ ვაძლევთ. (ასათიანი: რა დაუშავებიათ?) ის დაუშავებიათ, რომ 1-ლ მუხლში სწერია, ვისაც არა აქვს ნორმამდი, მიეცემა იმდენი, რომ ნორმამდი შეუსრულდეს. ასეთი მემამულენი კი არა გვყავს, რომ 7 დესეტინაზე ნაკლები ჰქონდეს. ჩვენ წვრილ მემამულეთ არ ვებრძვით და არც ვისმეს ვართმევთ მიწებს და ეს დეკრეტი არ შეეხება ამას.

ამიტომ, მე მგონია, ვერც ერთმა ორატორმა, რომელიც ამ დეკრეტის წინააღმდეგ ლაპარაკობდა, ვერ მოიყვანა საფუძვლიანი მოსაზრება ამ დეკრეტის მიუღებლობისა. ვერც ერთმა ვერ დაამტკიცა, რომ საჭიროა გლეხობას ჩამოერთვას ტყეები, ან ქალაქების, ან სოფლების საზოგადოებებს არ მივსცეთ უფლება ისარგებლონ ამ ტყეებით. და რადგან ასეთი საბუთი არ მოუყვანიათ, ამიტომ მე მგონია, რომ ეს დეკრეტი უნდა მივიღოთ.

თავმჯდომარე. მე ეხლა კენჭს ვუყრი დეკრეტის მუხლობრივ განხილვას. ვინაა წინააღმდეგი მუხლობრივი განხილვისა? წინააღმდეგი არავინაა. გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე.

ნინიძე (კითხულობს დეკრეტის პირველ მუხლს).

თავმჯდომარე. ამ მუხლის-შესახებ შემოვიდა ბ. ვეშაპელის შესწორება (კითხულობს): „ტყის განსაზღვრა კატეგორიებად მიენდოს ადგილობრივ ერობებს“. ვის სურს სიტყვა ამ შესწორების შესახებ? ამ შესწორების შესახებ სიტყვა ეძლევა დამფუძნებელ კრების წევრს ალ. ასათიანს.

ალ. ასათიანი (ნ.-დ.) მე მგონია, ეს თავის თავად უნდა იგულისხმებოდეს და სააგრარო კომისია შეცდა, რომ ამ სახით შემოიტანა ეს დეკრეტი. საქმე იმაშია, რომ დეკრეტი, რომლის შესწორებაც აქ არის წარმოდგენილი, განსაზღვრავს მიწებს და ანაწილებს ხარისხებად. ამ დეკრეტიდან სულ არ გამომდინარეობს, რომ ტყე, ან სახნავი მიწა დანაწილდეს პირველ, მეორე, ან მესამე კატეგორიებად. მიწები უნდა იმ მხრივ იქმნას დანაწილებული, თუ რა კულტურის მოყვანა შეუძლიან, ან რა ხარისხისაა თავის ღირსებით.

თუ ეს განმარტებაა წინანდელი დეკრეტისა, კატეგორიებად განაწილება უნდა მიენდოს ერობებს. თუ ეს ტყე უბრალო ბუჩქნარს წარმოადგენს, როგორც თვით მომხსენებელი ამბობს, მაშინ ის უმაღლეს კულტურისთვის გამოსადეგი არ არის და სრულიად უკანონო იქნება ის გამოცხადდეს პირველ კატეგორიად.

თავმჯდომარე. სიტყვა აღარავის არ სურს. სიტყვა ეძლევა მომხსენებელს.

კ. ნინიძე. მე წინააღმდეგი ვარ ამ შესწორებისა იმიტომ, რომ მეცნიერულად ძნელი გახლავთ განსაზღვრა მიწებისა კატეგორიებად. აგრარულს კომისიას აქვს ერთი მოსაზრება, რომ ტყეს აქვს საერთო სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა და ამ ტყის ნორმის რაოდენობა არ უნდა გავაფართოვოთ. გარდა ამისა ეს შეეხება ხალხის დიდ უმრავლესობას, რომელიც შესდგება წვრილ მესაკუთრეებისაგან. ჩვენ ამ დეკრეტით გვინდა დავაკმაყოფილოთ ხალხის დიდი უმრავლესობა. ასეთი არის, როგორც ჩვენ ვფიქრობთ, წვრილი მესაკუთრეები. (ასათიანი: ეს დემაგოგიაა!) რათაა, ბატონებო, ეს დემაგოგია? სტატისტიკა არ შეიძლება დემაგოგია იყოს და თუ თქვენ სტატისტიკური ცნობები დემაგოგიად მიგაჩნიათ, მაშინ სტატისტიკა რაღაა? აი, მაგალითად, ქუთაისის გუბერნიაში 2/3 დეს. არ მოდის მცხოვრებზე.

შემდეგ აგრარულ კანონში არის ერთი მუხლი, რომელიც ერობებს და საადგილ-მამულო კომისიას უფლებას აძლევს პირველი კატეგორიის მიწები გაადიდოს 10 დესეტინამდე და კანონის ეს მუხლი აძლევს ერობებს საშუალებას, რომ კერძო შემთხვევებში შევიდეს ამის განხილვაში. რაც შეეხება ტყის ღირებულებას, ის თავისთავად დიდ ღირებულებას წარმოადგენს. ის, რომ გაიჩეხოს კიდეც, მოგვცემს იმდენს, რასაც უბრალო მიწა გვაძლევს. და თუ მიიღებთ მხედველობაში იმ გარემოებას, რომ ეს დეკრეტი შეეხება წვრილ ტყეებს სოფლად და არა მთებში, თავის-თავად ცხადია, რომ, როდესაც მას გაჩეხავენ, მიიღებენ საუკეთესო ნიადაგს კულტურისათვის.

ამრიგად, არც ერთი მოსაზრებით არ შეიძლება მივიღოთ ეს შესწორება.

თავმჯდომარე: ვინ არის მომხრე ამ შესწორებისა? არავინ. შესწორება უარყოფილია. კენჭს უყრი პირველ მუხლს, ვინ არის წინააღმდეგი პირველი მუხლისა? არავინ. მაშასადამე, პირველი მუხლი მიღებულია. გთხოვთ წაიკითხოთ მეორე მუხლი.

კ. ნინიძე. (კითხულობს მეორე მუხლს).

თავმჯდომარე. მეორე მუხლის შესახებ შემოვიდა სოც.-დემოკრატიულ ფრაქციიდან შემდეგი შესწორება (კითხულობს): სიტყვები „ნორმის ზევით“ ამოიშალოს და ჩაემატოს „რომელიც ჩამოერთმევა კერძო მფლობელებს“. ვის სურს სიტყვა? სიტყვა არავის არ სურს. ბ. მომხსენებელო! თქვენი აზრის შესწორების შესახებ.

კ. ნინიძე. მე ვფიქრობ, ეს შესწორება არ არის მისაღები. კანონში აშკარად და ნათლად უნდა იყოს, თუ რა სურს კანონმდებელს. რადგან ნორმაზედ ზევით ტყეები უნდა გადავიდეს ფონდში, ამ მუხლით კანონმდებელს სურს, რომ ასეთი ტყეები გადავიდეს არა ფონდში, არამედ თემის ხელში. ეს უფრო ნათლად გამოიხატება ისე, როგორც არის წარმოდგენილი, და ამიტომ ვფიქრობ, საჭიროა დარჩეს ეს მუხლი უცვლელად.

თავმჯდომარე. კენჭს უყრი ამ შესწორებას. ვინ არის მომხრე? ბატონო, ქვესტორო! გთხოვთ დაითვალოთ ხმები. ვინ არის წინააღმდეგი? ვინ შეიკავა თავი? ეს შესწორება მიღებულია. კენჭს უყრი მეორე მუხლის შესწორებით. ვინ არის წინააღმდეგი? ვინ შეიკავა თავი? მაშასადამე, მეორე მუხლი შესწორებით მიღებულია.

გთხოვთ წაიკითხოთ მესამე მუხლი.

კ. ნინიძე. (კითხულობს მესამე მუხლს).

თავმჯდომარე. მესამე მუხლის შესახებ შემოვიდა სოც.-დემოკრატ. ფრაქციიდან შესწორება (კითხულობს): „ქალაქებს და ერობებს ტყე არ ჩამოერთმევა თუნდაც ნორმას აღემატებოდეს“. ვის სურს სიტყვა შესწორების შესახებ? არავის. სიტყვა ბ. მომხსენებელს ეკუთვნის.

კ. ნინიძე. ეს შესწორება შეიძლება მიღებულ იქმნას, რადგანაც სრულიად არ ეწინააღმდეგება დეკრეტს.

თავმჯდომარე. კენჭს უყრი ამ შესწორებას, ვინ არის მომხრე? ვინ არის წინააღმდეგი? ვინ შეიკავა თავი? ეს შესწორებაც მიღებულია. კენჭს უყრი მესამე მუხლს შესწორებით. ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. მაშასადამე, მიღებულია მესამე მუხლი შესწორებით. გთხოვთ წაიკითხოთ მეოთხე მუხლი.

კ. ნინიძე (კითხულობს მეოთხე მუხლს).

თავმჯდომარე. ამ მუხლის შესახებ არის წინადადება სოც. დემოკრატ. ფრაქციის, რომ მეოთხე მუხლს დაემატოს შემდეგი (კითხულობს): „ამავე ნორმით და უფასოდ მიეცემა ხე-ტყის მასალა სოფლებს და სოფლის საზოგადოებებს იმ სახელმწიფოს ხელში გადასულ ტყეებიდან, რომლიდანაც მათ წინედაც უფასოდ ეძლეოდათ ასეთი მასალა“. ვის სურს სიტყვა ამ წინადადების შესახებ. არავის. ბ. მომხსენებელო! თქვენი დასკვნა.

კ. ნინიძე. წინააღმდეგი არა ვარ.

თავმჯდომარე. კენჭს უყრი მეოთხე მუხლს შესწორებით. ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. მაშასადამე, მეოთხე მუხლი შესწორებით მიღებულია. გთხოვთ წაიკითხოთ მეხუთე მუხლი.

კ. ნინიძე (კითხულობს მეხუთე მუხლს).

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი მეხუთე მუხლისა? არავინ. მაშასადამე მიღებულია. კენჭს უყრი მთელს დეკრეტს. ვინ არის მომხრე? ვინ არის წინააღმდეგი? თავი ვინ შეიკავა? მაშასადამე დეკრეტი მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას.

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხის შესახებ (კითხულობს) სიტყვა ეძლევა მომხსენებელ ბ. თევზაიას.

დეკრეტი სახელმწიფო დაწესებულებათა ყოველ თვიურად 65.827.720 მან. გადადების დეკრეტის მოქმედების განგრძობის შესახებ.

ბიქტორ თევზაია. (ს.-დ.) 15 ივნისს დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო დეკრეტი, რომლითაც უნდა გადადებულიყო ფინანსთა მინისტრის განკარგულებაში 65.827.720 მან. სამი თვის განმავლობაში ექნებოდა ძალა ამ დეკრეტს. ეს მოხდა იმიტომ, რომ სახელმწიფო ბიუჯეტი დამფუძნებელ კრების მიერ არ იყო მიღებული და დამტკიცებული. სამი თვის შემდეგ, რადგანაც დამფუძნებელმა კრებამ ვერ შესძლო ამ ბიუჯეტის დამტკიცება, ეს დეკრეტი განახლდა კიდევ სამი თვის ვადით. და რადგანაც მესამეჯერაც არ იყო საშუალება ბიუჯეტის დამტკიცებისა, ამიტომ ფინანსთა მინისტრი თხოულობს, რომ კიდევ გაგრძელებული იქმნეს დეკრეტის ძალა სამი თვითო - ამა წლის დეკემბრის და მომავალი წლის იანვრის და თებერვლის განმავლობაში.

ამის წინააღმდეგ შეიძლება მოიყვანონ საერთოთ მოსაზრება, თუ რატომ აქამდის არა გვაქვს განხილული და დამტკიცებული სახელმწიფო ბიუჯეტი. მაგრამ ეს მუშაობა სწარმოებს და ძნელია მისი სწრაფად განხილვა და დამტკიცება. დამფუძნებელ კრებას შეუძლიან ინუგეშოს თავი იმით, რომ არსად ყველა იმ სახელმწიფოში, რომელიც დაარსდა ყოფილ რუსეთის იმპერიის ტერიტორიაზე, დღემდის არ არის დამტკიცებული ბიუჯეტი. და მეორე მხრივ, ჩვეულებრივ დროსაც, როდესაც არც ომი იყო და არც რევოლიუცია, ხშირად მიმართავდენ ევროპაშიაც ასეთ საშუალებას. საფრანგეთში საერთო ბიუჯეტის დამტკიცებამდის სარგებლობდნენ ამ უფლებით. ყველასათვის ცნობილია ეგრეთ წოდებული douzieme provisoire, რომელიც ბიუჯეტის მეთორმეტე ნაწილს წარმოადგენს. ეს ხდებოდა ჩვეულებრივ დროს და, მით უმეტეს, შეიძლება მოხდეს ასეთ გარდამავალ ხანაში.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის დამფუძნებელ კრების წევრს ბ. გობეჩიას.

ივანე გობეჩია (ს.-რ.) მოქალაქენო! ჩვენს ფრაქციას უკვე ჰქონდა შემთხვევა ამა წლის 29 ივლისს ანალოგიურ დეკრეტის წინააღმდეგ მიეცა ხმა, რომლითაც ბიუჯეტის მეოთხედი უნდა გადადებულიყო მთავრობის განკარგულებაში სექტემბერ-ოქტომბერ-ნოემბრის განმავლობაში ბიუჯეტის განუხილველად. ბიუჯეტის მეოთხედი მთავრობამ პირველად მოითხოვა დამფუძნებელ კრებისაგან ივნისში. ჩვენ მაშინ განვაცხადეთ, რომ მხედველობაში ვიღებთ სახელმწიფოს არაჩვეულებრივ მდგომარეობას, საერთო არევ-დარევას, ანგარიშს ვუწევთ ჩვენს გამოუცდელობას, აგრეთვე იმას, რომ საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიამ ვერ დაამთავრა მუშაობა თავის დროზე და ყველა ამის გამო ჩვენ მაშინ არ მივეცით ხმა წინააღმდეგ ამა წლის 13 ივნისის დეკრეტისა, რომლითაც დამფუძნებელმა კრებამ მთავრობის განკარგულებაში გადასდო ივნის-ივლის-აგვისტოს განმავლობაში ყოველთვიურად სამოცდაექვს მილიონ მანეთამდე.

მაგრამ, როდესაც ივლისში მთავრობამ მოითხოვა 13 ივნისის დეკრეტის მოქმედების კიდევ სამი თვით განგრძობა, ჩვენ ამის წინააღმდეგნი ვიყავით. მაშინ ჩვენ განვაცხადეთ, რომ ხარჯთაღრიცხვის იმ პროექტში, რომელიც შემუშავებული აქვს ფინანსთა მინისტრს, ბევრი ისეთი ხარჯები არის აღნიშნული, რომლებსაც ყოველი აზრი და მნიშვნელობა ეკარგება. ზოგიერთი დაწესებულება, რომლისთვისაც ჩვენ ხარჯთ-აღრიცხვის პროექტის მიხედვით უნდა გავიღოთ ხარჯი, სრულიად გაუქმებული არის, მაგრამ იმ დაწესებულებათა შესანახად მაინც უნდა ვაძლიოთ ფული მთავრობას. მაშინ ჩვენ აგრეთვე განვაცხადეთ ის, რომ ბიუჯეტის პროექტში შეტანილი ზოგიერთი სახელმწიფო ხარჯი უსათუოდ შემცირებულ უნდა იქმნეს და სხვა. ერთი სიტყვით ჩვენ მოვითხოვდით ბიუჯეტის განხილვას, ჩვენი სახელმწიფო შემოსავალ-გასავლის სისტემაში მოყვანას და, ასე ვთქვათ, ერთგვარი გეგმით ხალხის ფულის ხარჯვას. ამიტომ, ჩვენ წინააღმდეგი ვიყავით 13 ივნისის დეკრეტის მოქმედების განგრძობისა. მაგრამ მაშინ ჩვენ გვიპასუხებდნენ, რომ დამფუძნებელი კრება თვენახევრით მუშაობას სწყვეტს და შეაკრიბება მხოლოდ ენკენისთვეში; ორ-სამ თვეში ბიუჯეტს განიხილავს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისია და დეკემბრამდე დამფუძნებელი კრებაც შესძლებს ბიუჯეტის განხილვა-დამტკიცებასო. მაგრამ, აი ეხლა ჩვენ მოგვმართავენ მესამეჯერ და მოითხოვენ კიდევ სამი თვით განვაგრძოთ 13 ივნისის დეკრეტის მოქმედება. აგერ თითქმის 2 წელიწადია, რაც ჩვენ მთავრობას ასი მილიონობით ფულს ვაძლევთ და ამ ხნის განმავლობაში ანგარიშები მას არ წარმოუდგენია. ჩვენ არ ვიცით, როგორ და რაში დაიხარჯა ამდენი ფული. ამიტომ ზნეობრივი უფლება არა გვაქვს, სანამ ბიუჯეტს არ განვიხილავთ და დახარჯულ მილიონების ანგარიშს არ გავეცნობით, მივცეთ მთავრობას კიდევ ახალი მილიონები. (გრ. ურატაძე: მთავრობას რათ უნდა?) დიახ, მთავრობას, რადგან მთავრობის განკარგულებაში უნდა გადავდოთ ეს ფულები.

საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიის მუშაობა ფერხდება იმიტომ, რომ მას ბიუჯეტის განსახილველად საჭირო მასალებს სხვა და სხვა უწყებები არ აწვდიანო. თუ კი ეს ასეა, ჩვენ ყოველი ძალა უნდა ვიხმაროთ და ვაიძულოთ უწყებები, რომ მიაწოდონ ეს მასალები კომისიას. საუკეთესო გამოსავალი აქედან ის იქნებოდა, რომ დამფუძნებელ კრებას არ მიეცა ფული იმ უწყებათათვის, რომლებიც თავის დროზე მასალებს არ აწვდიან საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას და მით ამ უკანასკნელის მუშაობას აფერხებენ. მაგრამ თუ ჩვენ ეხლა ბიუჯეტის განუხილველად კიდევ სამი თვით განვუგრძელეთ მთავრობას კრედიტები, მე მგონია, რომ ეს დიდი გარანტია არ იქნება იმისი, რომ ჩვენ ამ სამი თვის განმავლობაში ბიუჯეტს განვიხილავთ და მთავრობა 3 მარტს (დღეს 3 დეკემბერია) კვლავ არ შემოიტანს დამფუძნებელ კრებაში ასეთივე დეკრეტს და არ მოითხოვს 13 ივნისის დეკრეტის კიდევ სამი თვით განგრძობას.

მოქალაქენო, თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ყოველ მეურნეობისათვის - იქნება იგი საზოგადოებრივი, თუ კერძო (ასათიანი: სოციალისტური?) არა, ბურჟუაზიულიც, აუცილებელია ერთგვარი გეგმა, ერთგვარი სისტემა. ყოველი მეფურნე ვალდებულია წინდაწინ გაითვალისწინოს, როგორც გასავალი, ისე შემოსავალი განზრახულ საქმის წარმოებიდან და თუ შემოსავალი გასავალს ვერ გაამართლებს, მეურნე ან ხარჯებს შეამოკლებს, ან და სრულიად თავს დაანებებს იმ საქმეს, რომელიც მისთვის საზარალოა. ეს აქსიომა გახლავთ. (ნ. ცინცაძე: თქვენი პლანები? ა. ასათიანი: სოციალიზაცია!) ეს მიწას ეხება და არა ფინანსებს (მუხრან ხოჭოლავა: ბანკების ნაციონალიზაცია!) ასე იქცევა ყოველგან, ასე იქცეოდა ყოველთვის ყოველი კეთილი და სინიდისიერი მეურნე. ასე უნდა მოიქცეს აგრეთვე სახელმწიფო იმ მეურნეობაში, რომელსაც ეწოდება სახელმწიფოს საფინანსო მეურნეობა.

ჩვენი ქვეყანა, როგორც მოგეხსენებათ, სხვა ქვეყნებთან შედარებით ეკონომიურად მეტად ჩამორჩენილია; ფინანსებს და ეკონომიკას კი დიდი დამოკიდებულება აქვთ ერთმანეთთან. ჩვენს ქვეყანაში შინაური კულტურულ-ეკონომიური ძალები იმდენათ სუსტია, რომ ერის ცხოვრების ამოძრავებისათვის საჭიროა გარეშე ძალები, გარედან დახმარება. ასეთ პირობებში კი ჩვენი პაწია რესპუბლიკა დიდს ანგარიშს უნდა უწევდეს იმას, თუ როგორ არის დაწყებული ფორმალურად მაინც სახელმწიფო ხარჯებისათვის ფულის გაცემის საქმე და როგორ იხარჯება გაცემული ფული. თუ ფული იხარჯება უსისტემოდ, უთავოთ და უთავბოლოთ, თუ მხოლოდ დეკრეტების სახით ვაძლევთ ამ ფულს მთავრობას ეს კარგი დამახასიათებელი არ იქნება ჩვენი ფინანსიური მეურნეობისა. ყოველ დემოკრატიულ სახელმწიფოში პარლამენტში ხალხის წარმომადგენელთა წინაშე გამოდის ფინანსთა მანისტრი და ვრცელს მოხსენებას აკეთებს იმის შესახებ, თუ როგორი გეგმა აქვს მას შედგენილი სახელმწიფოს ფინანსიური მეურნეობისათვის, თუ როგორი ფინანსიური პერსპექტივები აქვს მას, რა გეგმით სურს მას აწარმოვოს სახელმწიფოს მეურნეობა და სხვა. ჩვენ კი აქამდის არც ფინანსთა მინისტრისაგან და არც ერთ უწყების წარმომადგენლისაგან, არ მოგვისმენია, თუ რას ფიქრობენ ისინი ჩვენი ფინანსების შესახებ.

ნუ თუ მათ არა აქვთ გათვალისწინებული, რომ ის მილიონები შემოსავლისა, რომელიც აღნიშნულია ბიუჯეტის პროექტში, ვერ დაფარავენ გასავალს. ბიუჯეტში ნავარაუდევია 797 მილიონი შემოსავალი, ამდენივე გასავალი, ასე რომ ერთგვარი ბალანსი გამოდის, მაგრამ ჩვენ არ უნდა დავივიწყოთ ის გარემოება, რომ ჩვენ უკვე დავხარჯეთ ორჯერ იმაზე მეტი, რაც უნდა დაგვეხარჯა ბიუჯეტის პროექტის მიხედვით და სახელმწიფო ხაზინის კასაში არ შემოსულა ერთი მეათედიც იმისა, რაც უნდა შესულიყო იქ ფინანსთა მინისტრის ვარაუდით. ეხლა მე ვეკითხები ფინანსთა მინისტრს, შეუძლია მან სთქვას, რომ ჩვენი სახელმწიფოს შემოსავალი დაფარავს სახელმწიფო ხარჯებს? ფინანსთა მინისტრმა კარგათ უნდა იცოდეს, რომ ჩვენი რესპუბლიკის შემოსავალი, ჩვენი ხაზინა ვერ დაფარავს მეათედ ნაწილს იმ ხარჯებისას, რომელიც უკვე გაწეულია. მაშ დიდი დეფიციტია მოსალოდნელი. დეფიციტი აუცილებელია. და განა ასეთ პირობებში ფინანსთა მინისტრი უნდა სდუმდეს? განა საფრანგეთში, რომლის მაგალითი აქ სრულიად უსაფუძვლოდ მოიყვანა ბ. ბიქტორ თევზაიამ, ან სხვა რომელიმე უფლებრივ სახელმწიფოში შესაძლოა, რომ დიდი დეფიციტის მოლოდინში ფინანსთა უწყება სრულს უთაობას, უსისტემობას და უპრინციპობას იჩენდეს? ყოველ სახელმწიფოში, სადაც პარლამენტი არსებობს, ასეთ შემთხვევაში გამოდის ხალხის წარმომადგენელთა წინაშე და ამბობს: მართალია, ჩვენ წელს დეფიციტი მოგველის, მაგრამ ეს დეფიციტი დაფარული უნდა იქნეს ამა და ამ წყაროებიდანო.

მაგრამ ჩვენს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში ეს ასე არ ხდება და ამ საზომით თუ გავითვალისწინებთ ჩვენ ფინანსთა მინისტრის მოღვაწეობას, ის სრულებით ვერ ასრულებს თავის მოვალეობას. (ნ. ცინცაძე: ასწავლეთ!) განათლების უწყება თქვენ გაბარიათ და ამიტომ ეს თქვენი საქმეა.

საერთოდ, როდესაც ჩვენ ფინანსებზე გვაქვს ლაპარაკი, კარგათ უნდა გვქონდეს გათვალისწინებული ჩვენი საერთო ეკონომიური მდგომარეობა. ჩვენი ეკონომიური მდგომარეობა - კი ისეთია, რომ მას არ შეუძლიან კარგი ფინანსები მისცეს ჩვენს სახელმწიფოს. ამ ეკონომიურ მდგომარეობის გაუმჯობესება შეიძლებოდა, რომ მმართველ პარტიას თავიდანვე ბევრი შეცდომები არ დაეშვა, რომ მას არ ენაცვალებია ფართო მასის ინტერესები მარქსისტულ დახავსებულ დოგმისთვის. ეკონომიურად ხალხის მდგომარეობის გაუმჯობესება შესაძლო იყო სულ სხვა გვარი სოციალ-ეკონომიური პოლიტიკის დასახვით და წარმოებით მაგრამ ეს ვერ შესძლო მმართველმა პარტიამ ჩვენში, რადგანაც მისი სოციალ-ეკონომიური პოლიტიკა ჩამორჩა ცხოვრებას და ვერ აკმაყოფილებს იმ მოთხოვნილებებს, რომლებიც წამოაყენა რუსეთის დიდმა რევოლიუციამ. ჩვენ დღესაც არ მოგვისმენია ფინანსთა მინისტრისაგან, თუ როგორი ფინანსიურ პოლიტიკას აწარმოებს და საითკენ მიყავს მის ფინანსიურ და ეკონომიურ პოლიტიკას ჩვენი ნორჩი რესპუბლიკა. ჩვენ მხოლოდ ერთი ვიცით: ის, რომ თითქმის ყოველ დღე სხვა და სხვა სამინისტროები შემოდიან აქ დეკრეტებით კრედიტების მისაღებად (ლ. შენგელაია: დუჟინობით!) ამ დეკრეტების დამზადება-განხილვას საბიუჯეტო-საფინანსო კომისია ვერც კი ასწრებს და აბა როდის უნდა მოასწროს მან სახელმწიფო ბიუჯეტის განხილვა, როცა ასეთ მდგომარეობაში იმყოფება სახელმწიფო, როცა მთავრობა ხალხის წინაშე თავის მოვალეობას პირნათლად ვერ ასრულებს, გვაქვს თუ არა უფლება მივსცეთ ახალი კრედიტები ასეთ მთავრობას. მე მგონია ის, ვინც არ უღალატებს დემოკრატიზმს, ის ფულს ვერ მისცემს მთავრობას. (ნ. ცინცაძე: რა მოხდება?) ჩვენ გვეტყვიან, მაშინ რა იქნებაო, მთავრობას თუ ფული არ მივეცით, ჩინოვნიკები ჯამაგირს ვერ აიღებენ (ხმა მარცხნიდან: დეპუტატები?) დიახ, ვერც დეპუტატები აიღებენ თავის გასამრჯელოს, (ხმა მარცხენა სექტორიდან: მოხდება აჯანყება!) მოხდება ჩინოვნიკების გაფიცვა. ხალხის აჯანყება და სხვა ბევრი ასეთი უბედურება დააწყდება ხალხს თავზეო. (მუხრან ხოჭოლავა: რათ უწყობთ ხელს?) ასეთ საკითხის დაყენება, სწორედ შეუწყნარებელია და შეუძლია მხოლოდ იმ ჯგუფს, რომელიც თავის ბატონის ცოტათი მაინც გახანგრძლივებას ყველაფერს ანაცვალებს. საკითხის სიმძიმის ცენტრი აქ იმაში კი არ მდგომარეობს, შეუძლია თუ არა სახელმწიფომ უფულოთ და უკრედიტოთ იარსებოს, არამედ იმაში, შესაძლოა თუ არა ხალხის წარმომადგენლებმა კრედიტები გაუხსნან ისეთ მთავრობას, რომელიც ანგარიშს არ უწევს სახელმწიფოს მდგომარეობას და ხალხის სასიცოცხლო ინტერესებს. ნუ თუ თქვენ გგონიათ, რომ ჩვენ ხალხის ინტერესებს გავაუმჯობესებთ, თუ ასეთი დეკრეტებით, ბიუჯეტის განუხილველად მთავრობას წინდაწინ და ზეპირათ ასი მილიონი ვაძლიეთ. არა, ასეთი ნაბიჯით სვლა, ასეთი ფინანსიური პოლიტიკის წარმოება ხალხის მდგომარეობას გააუარესებს და თუ კიდევ ასე გაგრძელდა, ხალხის მდგომარეობა ისეთი იქნება, რომ მართლაც აჯანყებები მოსალოდნელი იქნება. ყოველ შემთხვევაში ასეთი პოლიტიკა დაასამარებს ჩვენს დამოუკიდებლობას, რადგანც მხოლოდ ერთი ის, რომ ჩვენ ქაღალდის ფულებს ბლომად ვბეჭდავთ, სახელმწიფოს ეკონომიურ და ფინანსიურ მდგომარეობას ვერ გამოასწორებს. დასასრულ უნდა განვაცხადო, რომ სანამ ფინანსთა მინისტრს არ გაუკეთებია დამფუძნებელ კრებისთვის მოხსენება ჩვენი რესპუბლიკის ფინანსიურ პოლიტიკის შესახებ, სანამ დამფუძნებელ კრებას არ განუხილავს და არ დაუმტკიცებია მთლიანად სახელმწიფოს ბეუჯეტი, სანამ მთავრობას არ წარმოუდგენია უკვე წაღებულ მილიონების დახარჯვის ანგარიშები სახელმწიფო კონტროლის დასკვნით, სოციალისტ-რევოლიუციონერთა ფრაქცია ვერ მისცემს მთავრობას ბიუჯეტის მეასედ ნაწილსაც და ამიტომ წარმოდგენილ დეკრეტს წინააღმდეგ მისცემს ხმას.

თავმჯდომარე. სიტყვის მსურველი არავინაა. ამგვარად კამათი დასრულებული გახლავთ. სიტყვა ეკუთვნის დასკვნისთვის ბ. მომხსენებელს თევზაიას.

ბიქტორ თევზაია. დამფუძნებელი კრების წევრმა ბ. გობეჩიამ, ჩემის აზრით, ვერ დაასაბუთა სრულებით, თუ რატომ არ უნდა მისცეს ხმა ამ დეკრეტს. მე მგონია ის ვერ გამოდგა ლოღიკური. მას უნდა ელაპარაკნა ასე: ჩვენ მთავრობის დღევანდელ სისტემას და არსებულ სოციალ-პოლიტიკურ მდგომარეობას უარვყოფთ; ვინც ამას იცავს, იმას ერთ შაურსაც ვერ მივცემთ, თუ გინდ მშვენიერი ბიუჯეტი იყოს წარმოდგენილი, რადგან იმ ხალხს, რომელიც განაგებს სახელმწიფოს, დაღუპვისკენ მიჰყავს სახელმწიფოო. მაშინ ეს იქნებოდა ლოღიკური და გვეცოდინებოდა, თუ როგორ ოპოზიციასთან გვაქვს საქმე.

ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ფორმალური უფლება არა გვაქვს ამ ხმის მიცემისაო, ასე ეუბნება გობეჩია დამფუძნებელ კრებას. მე ვეკითხები გობეჩიას, სად არის ეს ფორმალური მხარე, რომელიც გვეუბნება არ მივცეთ ხმა დეკრეტსო?

თქვენ იცით ჩვენი საბიუჯეტო უფლება არ არის შემუშავებული. თქვენ გინდათ მისცეთ ხმა მაგალითად, საფრანგეთის უფლებას. რატომ როსტოვის, ყუბანის სხვათა უფლებას არ მისცემთ ხმას? თუ გინდათ ჩვენი ქვეყნის უფლებათ გაასაღოთ უცხო ქვეყნის უფლება, ამის უფლება არა გაქვთ. ეს ნიშნავს რყევას. თქვენც ირყევით ოპოზიციაში. (ვეშაპელი: კურსები, გახსენით ოპოზიციისათვის!) რომ ეს ოპოზიცია ირყევა, მტკიცდება შემდეგით: გუშინდელ კრებაზე ესერების ფრაქციის ორატორმა იერიში მიიტანა მესამე მუხლზე მონოპოლიის საკითხის გარჩევის დროს.

ის ამბობს, ეს შეუძლებელია, სპეკულიაციასთან რაღაც კავშირი გაქვთო. ეს არ ვარგა არც თქვენთვის, არც ჩვენთვის.

ჩვენ ვფიქრობთ იმათ უნდათ კოოპერატიული ორგანიზაციები და არა კერძო ინიციატივა. ეს არის მათი პროგრამა.

დღეს კი გამოდის მათი ფრაქციისავე ორატორი და ამბობს: ჩვენი ბიუჯეტის უფლება როგორ არის დაწერილი, ამას მნიშვნელობა აქვს იმ ქვეყნებისათვის, რომელთა ხელშიც არის ჩვენი პოლიტიკური და ეკონომიური ბედიო.

თქვენ დასვით კითხვა იმაზე, რომ ეს შეუძლებელია მიეცეს მთავრობასაო. ეს ვიცოდით და იმიტომ მოგახსენეთ, რომ რუსეთის ფარგლებში აღმოცენებულმა ვერცერთმა სახელმწიფომ ვერ შესძლო ბიუჯეტის დამტკიცება. უნდა ეცადო ეს ქნა, მაგრამ ეს ადვილი საქმე არ არის როგორც გობეჩიას ჰგონია. ეს ვერ მოახერხეს პოლონეთმა, უკრაინამ, ბოლშევიკებმა და სხვებმაც.

ჩვენ ვეცდებით ბიუჯეტი გვქონდეს. ჩვენი მდგომარეობა გაცილებით უკეთესია სხვებზე. მე ვთქვი, რომ ამისთანა კანონს მშვიდობიან დროშიც, რევოლუციამდეც ღებულობდნენ სხვა და სხვა სახელმწიფოები. მაგ. საფრანგეთი, ისეთი ქვეყანაა, რომელსაც ჰყავდა კარგი ფინანსთა მინისტრი. douzieme provisoire-ის ძალით მთავრობას ეძლეოდა 1 თვე, ჩვენში კი თხოულობენ 3 თვეს.

ეს არ უნდა გაუკვირდეს კაცს. ჩვენ ეს არ მოგვიგონია. დღეს მემარცხენენიც და მემარჯვენენიც ორივე ასეთს აზრს ემხრობიან. გობეჩია წინააღმდეგია იმისა, რომ ეს თანხა მიეცეს მთავრობას. ის ამბობს, მთავრობას ანგარიში რ წარმოუდგენია და არ ვიცით სად იხარჯება გაღებული ფული.

გუშინ ვთქვი და დღესაც ვიმეორებ, რომ დამფუძნებელ კრების ყოველს წევრს უფლება აქვს მოსთხოვოს მინისტრს, სად დაიხარჯა ფული. გუშინ მინისტრმა ციფრებით ხელში შეგვატყობინა, სად და როგორ იხარჯება ეს ფული.

თქვენ რომ გკითხეთ, რა მოხდება მაშინ, რომ მთავრობას არ მივცეთ ეს ვადა და თანხაო, - განაცხადეთ: ასეთს ნაბიჯს აჯანყება მოჰყვებაო. აჯანყება, ბ. შენგელაია, ძალიან კარგი საქმეა, მაგრამ თუ აჯანყება გინდათ უნდა იცოდეთ პასუხისმგებლობაც, უნდა გქონდეთ ისეთი პროგრამა... აჯანყების მოხდენა შემდეგ თვითონვე გეწყინებათ, მაგრამ გვიანღა იქნება მერმე თითზე კბენა.

თავმჯდომარე. კენჭს უყრი დეკრეტს მუხლობრივად (დეკრეტი მუხლობრივად და მთლიანად მიღებულია და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხია:

დეკრეტი საზღვარგარედ სწავლა განათლების, ან სპეციალ. ცოდნის შესაძენად გასაგზავნ პირთათვის დამატებით 3 მილ. მანეთის გადადებისა.

მომხსენებელია ბ. იმნაიშვილი.

ნიკ. იმნაიშვილი. დეკრეტში აღნიშნულ მიზნისთვის გადადებული იყო 2 მილ. მანეთი. მაშინ არჩეული იყო საუწყებათაშორისო კომისია, რომელშიაც აგრეთვე მიიღო მონაწილეობა დამფუძნებელი კრების სხვა და სხვა კომისიების წევრებმა. ამ კომისიამ შეიმუშავა იმ პირთა სია, რომელნიც საზღვარ გარედ უნდა წასულიყვენ განათლების მისაღებად. ეხლა ამ დამატების გამოთხოვა გამოწვეულია 2 გარემოებით, - ერთი ჩვენი ფულის კურსის დაცემის გამო, ორი მილიონი მანეთი ძლიერ ცოტა არის.

მეორე, - საუწყებათაშორისო კომისიამ გადასწყვიტა 50 კაცის მაგიერ 75 კაცის გაგზავნა. ამ ორმა გარემოებამ აიძულა სახალხო განათლების უწყება ეს დამატებით, 3 მილიონი გამოეთხოვა და ამგვარად ამ საქმეს მოხმარებოდა 5 მილ.

საფინანსო კომისიამ დაადასტურა ეს და თხოულობს დადასტურებულ იქნას აგრეთვე დამფუძნებელ კრების მიერაც.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის ამ დეკრეტის წინააღმდეგი? არავინ. გთხოვთ წაიკითხოთ.

მდივანი. (კითხულობს მუხლობრივ. დეკრეტი მუხლობრივ და საერთოდ მიღებულ იქნა. გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე. სანამ მორიგ ორატორს სიტყვას მივცემდე, ნება მიბოძეთ მოგახსენოთ: შემოვიდა წინადადება ს-დემ. ფრაქციის სახელით - „სიბუნიონის“ შეკითხვაზე ორატორთა სიტყვის დრო განისაზღვროს 10 წუთით. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ასათიანს.

ა. ასათიანი. (ერ.-დემ) ეროვნულ დემოკრატიულ ფრაქციის მიერ აღძრული საკითხი, რომ სერიოზული და მნიშვნელოვანი იყო, ეს იქიდანაც სჩანს, რომ ყველა ფრაქციამ 3-3 ორატორი გამოიყვანა და მთავრობამ 2 წევრი. და მე ვფიქრობ, რომ საკითხი სერიოზული იყო და ამიტომ იმ ფრაქციას, რომელმაც აღძრა ეს შეკითხვა, უნდა მიეცეს საშუალება, ისეთივე მონაწილეობა მაინც მიიღოს, როგორც სხვა ფრაქციებმა. ჩვენ უფრო დაინტერესებული და ჩახედული ვიყავით ამ საკითხში და უნდა მოგვეცეს უფლება ლაპარაკისა. ჩვენი ფრაქციიდან ერთია მხოლოდ კიდევ ჩაწერილი და სწორეთ ის, ვინც გამოვიდა ინტერპელიაციით. ის წესი უნდა შემოვიღოთ, რომ ინტერპელიანტი გათანასწორებული იყოს, საზოგადოთ მომხსენებელთან. ვიმეორებ, ეს ძალიან სერიოზული საკითხია და ეროვნულ-დემოკრატიული ფრაქციის წარმომადგენელს უნდა მიეცეს ისევე სიტყვა, როგორც სხვა ფრაქციის წარმომადგენლებს. თუ ეს არ იქნება, მაშინ ეროვნულ-დემოკრატიული ფრაქცია სავსებით უარს იტყვის თავის სიტყვაზე და საზოგადოება გაიგებს, რამ გამოიწვია ეს. როდესაც სიტყვის რიგმა მიაღწია ჩვენი ფრაქციის წარმომადგენელამდი - სწორეთ მაშინ განსაზღვრეთ დრო. (ჯუღელი ადგილიდან: არ ვიცოდით!). თუ არ იცოდით - ახლა ხომ იცით, გამოასწორეთ.

თავმჯდომარე. მაშ სიტყვა აღარავის სურს? მე კენჭს უყრი. ვინაა წინააღმდეგი წინადადებისა, რომ აწინდელი ორატორის დრო განისაზღვროს 10 წამით? ვინაა მომხრე? მაშ წინადადება მიღებულია. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს, ს. დადიანს.

სამსონ დადიანი. (სოც.-ფედ) ბატონებო! მე აქ ამ კათედრაზე გეახელით, რათა განვაცხადო შემდეგი: იმ პირობებში, რომელშიც ჩააყენა საკითხი უმრავლესობის ფრაქციამ ყოვლად შეუძლებელია მონაწილეობა მივიღო კამათში და სიტყვით ვისარგებლოთ. აქ საინტერესო იქნებოდა ანალიზის გაკეთება იმისა, რაც მოვისმინეთ, როგორც მთავრობის მხრივ, ისე მმართველი ფრაქციის მხრივ. ჩვენ საინტერესო მასალები გვქონდა იმის შესახებ, რაც აქ ბ. ელიავამ წინა სხდომაზე განაცხადა. ვინ ისარგებლებს ამ ხელშეკრულებით, ვისთვის იყო ის დადებული - შესაძლებელია ამის შესახებ ჩვენც რამ მოგვეწოდებია დამფუძნებელი კრებისთვის. მაგრამ ვინაიდან ყოველივე ამას 10 წამის განმავლობაში ვერ შევძლებთ, მე მხოლოთ ორიოდე რამეს მივაქცევ თქვენს ყურადღებას, რადგანაც განსაზღვრეთ კამათის დასრულება. შემდეგ, თქვენ წაგიკითხავთ იმ არითმეტიკულ ანგარიშებს, რომელიც აქ ჩემმა ამხანაგმა, ღლონტმა გამოაქვეყნა და რომელსაც, როგორც აქედან - მარჯვნივ, ნიკო ნიკოლაძემ, ისე იქიდან, - მარცხნივ, ელიავამ, დაუძახეს, შეცდომა არისო. როგორ შეიძლება ერთნაირი პროც. იყოს და ერთნაირი მოგება კი არ შეხვდეთო. ეს ანგარიშები უკვე გაზეთებშიაც დაიბეჭდა და თქვენს ყურადღებას მივაქცევ. ეს ანგარიშები ამოწმებენ იმას, რომ ჩვენში - როგორც მთავრობას, ისე დამფუძ. კრების უმრავლესობის, სოც.-დემოკრატების ფრაქციას - ეს ანგარიშები ძალიან აურევ-დაურევია. ყოველ შემთხვევაში, ამ ანგარიშებისათვის არავითარი ანგარიში არ გაუწევიათ და რომ ეს ასე არ ექნათ, და ნაჩვენები ანგარიშები მხედველობაში მიეღოთ - მაშინ დარწმუნდებოდენ, რომ ეს ხელშეკრულება დიდს ზარალს მოგვიტანდა. და შემთხვევით, თუ შეიძლება, არა შემთხვევით - ეს ვადა გავიდა, თქვენი ატესტატი არ მოვიდა, და მე დარწმუნებული ვიყავი, რომ არც მოვიდოდა, იმიტომ, რომ „სიბუნიონს“, მაინც და მაინც, ეს ატესტატი არ აინტერესებდა; მას აინტერესებდა ის, რომ სხვა და სხვა ბანკში მივიდოდა და განაცხადებდა, რომ იგი საქართველოს რესპუბლიკასთან კრავს ხელშეკრულებას. რაც უნდა იყოს, არის თუ არა ცნობილი ჩვენი რესპუბლიკა, ის რევოლიუციის წიაღში შობილია და მას რაც უნდა იყოს, ანგარიშს გაუწევდენ. ამ მხრივ, მე დარწმუნებული ვარ, მან უკვე ისარგებლა ამ ხელშეკრულებით და კრედიტი გაიხსნა.

და სკანდალი ამ საკითხისა ის არის, რომ, როდესაც შეადარეთ ორი ხელშეკრულება, გამოვიდა, რომ სწორეთ ადგილობრივ ჯგუფთან დადებული ხელშეკრულება უნდა ყოფილიყო გაცილებით სასარგებლო ჩვენი რესპუბლიკისათვის. აქ მთავრობის წარმომადგენელმა, მინისტრმა კანდელაკმა გვითხრა, ეს ჩვენი პროექტი იყო, რომელსაც ამ მოქალაქეთა ჯგუფმა ხელი არ მოაწერაო. და მართალია, როგორც მას შეეკითხა დეპუტატი ღლონტი, თუ მართლა ეს მათი ხელშეკრულება ძალიან კარგი ხელშეკრულებაა, თუ მართლა ასეთი კარგი ხელშეკრულების შედგენა შეგეძლოთ - რატომ მთავრობამ, ან იმ ქარცივაძემ, რომელსაც მიანდეთ ამ ხელშეკრულების დადება, ასეთი ხელშეკრულება არ წარუდგინეთ „სიბუნიონს“? (ხმები სოც..დემ. ფრაქციის ადგილებიდან: უკეთესი წარუდგინეთ!) ეს კარგი ხელშეკრულება არ წარუდგინეთ. უკეთესი წარუდგინეთო - ამბობენ აქ, მაგრამ თქვენს გაზეთში „ერთობაში“ სწერია სწორედ დამახასიათებელი კორესპონდენცია და იმ კორესპონდენტს ყური უნდა აუწიოო იმ უმართებულო კილოსათვის, რომელიც ამ წერილს თან ახლავს. - თქვენ გაზეთში ამტკიცებდით, თითქოს „სიბუნიონ“-თან დადებული ხელშეკრულება უკეთესი იყო მე-2-ე ხელშეკრულებაზე - მაშინ თქვენ ცუდი ხელშეკრულება შეგიდგენიათ და წარგიდგენიათ იმ ჯგუფისათვის. მაგრამ მთავრობამ ხომ თვით შეადგინა ეს ხელშეკრულება. მან განაცხადა, ეს ჩვენი დაწერილი არისო. თუ „სიბუნიონ“-თან დადებული ხელშეკრულება სჯობია - მაშასადამე, თქვენ ეს უვარგისი ხელშეკრულება წარგიდგენიათ ქ. მოქალაქეთა ჯგუფისათვის და ამ ჯგუფმაც ხელი არ მოაწერა მას. მართლა საფიქრებელია, Quo Prodis? რას ნიშნავს ეს? ყოველ შემთხვევაში, ეს ნიშნავს იმას, თუ ვინ ისარგებლებს ამით. ისარგელებენ ის იურისტები, რომლებიც რჩევას იძლეოდენ და რომელთაც „სიბუნიონ“-თან ხელშეკრულება დასდეს. და ძალიან საინტერესო არის, ვინ იყვნენ ის იურისტები რომლებიც ურჩევდენ „სიბუნიონ“-ს, შეედგინა ეს ხელშეკრულება და რომლებმაც შეადგინეს ეს პროექტი? უცხო ქვეყნიდან - ინგლისიდან - მოყვანილი „სიბუნიონის“ მიერ, თუ ვინმე ჩვენგანი? ეს ძალიან საინტერესო არის.

მეორეს მხრივ, საინტერესოა ვიცოდეთ, ქარცივაძე, რომელიც სამინისტროს ნდობით ჰყავს აღჭურვილი, თვით ადგენს ასეთს პროექტს, თუ ვისმეს ეკითხება? ყოველ შემთხვევაში, მთავრობას ხომ ჰყავს იურისკონსულტები დი რატომ არ დაეკითხა მათ წინასწარ, რატომ მათი აზრი არ გაიგო? ეს არ არის გამორკვეული. ვიღაცას შეუდგენია პროექტი და მთავრობას ნება დაურთვია მის ხელის მოწერაზე. შემდეგ ერთი ლეგენდაც უნდა აღვნიშნო. (ხმები: ლეგენდა?) დიახ, ლეგენდა შექმენით თქვენ აქ, რომ ვითომ ამ ხელშეკრულობით „სიბუნიონი“ იღებდა 20 პროც.; მაგრამ წარმოიდგინეთ, იმას ყურადღებას არ აქცევთ, რომ 5 პროცენტიც არის. ამ 5 პროცენტს, მართალია, დანახარჯიდან იღებს, მაგრამ შემდეგ არ აქცევთ ყურადღებას არც იმას, რომ 15 პროცენტსაც იღებს იმ სახით, «предпринимательская прибыль» რომ ჰქვია; ეს ის რისკია, რომლის გაწევაშიაც ის იღებს 15 პროც. შემდეგ კიდევ იღებს 20 პროც. და რომ შევაერთოდ ყველა ეს - მივიღებთ 40 პროც. (ხმაურობა ს.-დების ადგილებზე. რეპლიკები: რა არის მერე მაგაში?) რასაკვირველია... დიახ, მოგახსენებთ მე თქვენ, რა არის მაგაში. აქ რაც არის აღნიშნული - «товаро-обмѣн»-ს ეძახიან.

ჩვენთვის საინტერესო არის ის, რომ აქ ერთი პროცესი არის; ე.ი. ჩვენ აქ საქონელი უნდა ჩამოგვიტანონ. ამაში ვართ დაინტერესებული. თქვენ კი - „სიბუნიონ“-თან ერთად სამი პროცენტი... (თავმჯდომარე: ბატ. ორატორო, ერთი წუთი დაგრჩათ!) სამწუხაროდ, ყოვლად შეუძლებელია ამ ხნის განმავლობაში მოვასწრო ყველაფრის თქმა. (ხმები ადგილებიდან: პროცენტებზე ილაპარაკეთ!) დიახ, პროცენტებზე მოგახსენებთ. იანგარიშეთ 40 პროც. ერთ შემთხვევაში, 50 პროც. მეორე შემთხვევაში. 40 პროც. იღებს მაშინ, როცა არ ვხარჯავთ და 50 პროც. - როცა მონაწილე ვართ ჩვენც დანახარჯში. მაშ ის ლეგენდა ვიღას ეკუთვნის ვიღაც „განმა“ რომ დასწერა „ერთობაში“, ბ.ურატაძე? თქვენ უნდა ასწავლოთ ამ „განს“ 20 და 40 რამდენია; და რომ შემდეგში ასეთი სასირცხო რამ არ გაიმეოროს - თქვენ, ბ. ურატაძე, ამ „განს“ ყური უნდა აუწიოთ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ასათიანს.

ალ. ასათიანი (ქრ.-დემ.) ბ.ბ. ჩემს განკარგულებაში მეტად მცირე დროა და მე იძულებული ვარ სრულიად არ შევეხო ბევრს შემცდარს მოსაზრებებს, რომელნიც აქ წარმოსთქვეს „სიბუნიონთან“ დადებულ ხელშეკრულების დამცველებმა. საყურადღებოა, რომ ყველა ფრაქციებში დაჰგმეს ეს ხელშეკრულება, როგორც მეტად საზიანო ჩვენი ქონებრივი ინტერესებისა და სახელმწიფოებრივი პრესტიჟისა. მხოლოდ მენშევიკების ფრაქცია, რასაკვირველია, ამ ხელშეკრულების დამდები მთავრობის წევრები იცავენ „სიბუნიონის“ პირობას.

უწინარეს ყოვლისა, ჩვენ საკონსტიტუციო საკითხს შევეხეთ. ჩვენ და ყველა სხვა ფრაქციებს უდავოდ მიგვაჩნია, რომ მთავრობას არა აქვს უფლება ჩვენ დაუკითხავად დასდოს ისეთი პირობა, რომელიც ერთ მილიარდ მანეთს მოითხოვს ჩვენი ხაზინიდან. ბ-ნი მინისტრის ამხანაგი ავალიანი ამაზე მეტად ახირებულ პასუხს გვაძლევს: ხელშეკრულება მოკლე ვადიანია და ამიტომ მთავრობას ყოველთვის აქვს ამის უფლებაო. გრძელ ვადიანი კონცესია რომ იყოს, მაშინ იქნებოდა საჭირო დამფუძნებელ კრების დაკითხვაო. ბ-ნ პროფესორს ჰგონია, რომ მას აქვს უფლება საქართველოს, ვთქვათ, რკინის გზები და ნავთ-სადგურები ერთი წლით გადასცეს უცხოელებს, ხოლო თუ კი ორი დესეტინა ტყის გაცემას მოინდომებს გძელ ვადიან კონცესიად, ამის უფლება არ აქვს ჩვენ დაუკითხავად. ასევე ახირებული საბუთი მოიყვანა ბ-ნმა ელიავამ. საბიუჯეტო უფლება მაშინ იქნებოდა დარღვეული, რომ მთავრობას ეს მილიარდი თავის დაწესებულებების, შტატებისა და სხვ. ხარჯებისთვის მოეთხოვა, მაგრამ აქ ფული მიაქვს „საბრუნებელ“ თანხად და არა ჩვეულებრივ ხარჯადაო. რასაკვირველია, საბიუჯეტო უფლებიდან არსად ასეთი „საბრუნავი“ თანხები არ გამორიცხულა და არც შეიძლება, რომ გამოირიცხოს. სალაროსთვის ეს საბრუნავი თანხაც ისეთივე გასავალია, როგორც ყველა სხვა ხარჯები.

მთავრობამ და მენშევიკების ფრაქციამ აგრეთვე დიდი ენერგია მოანდომეს იმის მტკიცებას, რომ „სიბუნიონთან“ დადებული ხელშეკრულება მეტად სასარგებლოა ჩვენთვის. ბ. ბ. ავალიანს და ელიავას ასეთი საბუთი მოჰყავს: სხვა წინადადებანი გაცილებით უარესი იყოვო. ბ.-ნმა ავალიანმა ორი წინადადება დაასახელა: „ქართველთა ერთი ჯგუფის და სავაჭრო-სამრეწველო პალატის. უბრალო არითმეტიკული ანგარიში გვეუბნება, რომ ამ ჯგუფის წინადადება გაცილებით უფრო სასარგებლოა რესპუბლიკისათვის. ჯგუფი 22 პროც. გვთხოვს, „სიბუნიონი“ კი 20 პროც. სჯერდებაო. ეს სრულიად არ შეეფერება იმ ცნობებს, რომელიც თვითონ ავალიანმა მოგვცა. ჯგუფი თხოულობს გატანილ საქონელზე 15 პროც. და შემოტანილზე 7 პროც. „სიბუნიონი“ კი ზოგიერთ საქონელზე - გატანისას 20 პროც. და შემოტანისას 15 პროც. ე.ი. 35 პროც. და ზოგიერთზე კი 80 პროც. და 15 პროც. ე. ი. 45 პროც. აქ იტყვიან - ის მოგებიდან თხოუღობს 20 და 30 პროც., ჯგუფი კი საერთო თანხიდანაო. მართალია, მაგრამ თვით მინისტრების ცნობით „სიბუნიონს“ რომ საქონელი გააქვს, ის უცხო ბაზარზე ექვსჯერ და ათჯერ მეტი ღირს. ცხადია ასეთი ოპერაციის მოგებიდან 30 პროც. მეტი იქნება, ვინემ აქ საქონელში მიცემული თანხის 15 პროც. შემოტანილ საქონელზე კი «სიბუნიონი“ თხოულობს საერთო თანხიდან 15 პროც. ჯგუფი კი მხოლოდ 7 პროც. მაგრამ ვთქვათ ჯგუფი 2 პროც. მეტს თხოულობს. ნუ თუ ფინანსთა მინისტრმა არ უნდა იცოდეს, რომ არამც თუ 2 პროც., არამედ მთელი მოგების 50 პროც. და მეტსაც იღებს ჩვენი ხაზინა რესპუბლიკის მწარმოებელთაგან სხვა და სხვა გადასახადების სახით? მაგრამ შეიძლება ჯგუფის პირობები მაინც არ იყო მისაღები, განა აქედან მთავრობას ის დასკვნა უნდა გამოეტანა, რომ „სიბუნიონის“ პირობები მისაღებიაო?

ბ. ავალიანის მეორე საბუთი კიდევ უფრო მდარე გამოდგა იურიდიულად და მორალურადაც. ის გვარწმუნებდა - სავაჭრო სამრეწველო პალატამ ისეთი რამ მოგვთხოვა, რომ ჩვენთვის მიუღებელი იყოვო. პალატა გვთხოვდა საქონლის „იძულებით“ ჩამორთმევას, ჩვენთვის კი ეს მიუღებელიაო. ასეთმა განცხადებამ აქ დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა. ვაჭარ-მრეწველთა პალატა საქონლის ძალდატანებით ჩამორთმევას ითხოვს, სოციალისტური მთავრობა კი ამის წინააღმდეგ წასულაო. რასაკვირველია, ეს სიცრუე გამოდგა. სავაჭრო-სამრეწველო პალატამ გაზეთის საშუალებით უარყო ბ. ავალიანის განცხადება და კიდეც დაბეჭდა ის პროექტი საექსპორტო მონოპოლიისა, რომელიც პალატას წარუდგენია მთავრობისათვის. პალატის აზრით, მთავრობა არ უნდა ართმევდეს მწარმოებელთ საქონელს დაბალს ფასებში, არამედ უნდა გაჰქონდეს ეს საქონელი და მოგების ნაწილი მიჰქონდეს და იქ აღებული ვალიუტას კი სავსებით ჩვენთვის საჭირო საქონლის შესაძენად იყენებდეს. (ხმები: თქვენც ასე ჰფიქრობთ?) დიახ. აქ მოყვანილი იყო ჩვენი ფრაქციის წინადადება შესახებ ექსპორტის მონოპოლიის განხორციელებისა, მაგრამ მეტად მრუდეთ იყო გაშუქებული. ჩვენ მოვითხოვთ, რომ საქონლის მწარმოებელნი, ქვეყნის სიმდიდრის შემქნელი არ იყვნენ გაძარცული მთავრობის მიერ და საქონელი მათ არ ჩამოერთვას დაბალ ფასებში, თორემ ეს შეამცირებს მომავლისთვის ამ საქონლის მოყვანას. მთავრობამ და მწარმოებელთა კლასმა შეთანხმებით უნდა მოაწყოს საქონლის უცხოეთში გაზიდვა. შეუწყნარებლად მიგვაჩნია, რომ მთავრობამ აქ საქონელი ჩამოართვას მეპატრონეთ მეათედს ფასებში, გაზიდოს უცხოეთში რომელიმე „სიბუნიონის“ საშვალებით და უკანასკნელს აღებული თანხის სამი მეათედი მისცეს, ე.ი. სამჯერ მეტი იმაზე, ვინც ეს საქონელი წარმოშვა და მოიყვანა.

ამ რიგად ბ. ავალიანის ორი საბუთი ყალბი გამოდგა.

აქ გვიმტკიცებდენ, თუ სხვები უკეთეს პირობებში წაიღებენ ჩვენს საქონელს, ჩვენ მათ გადავცემთო. ეს ასე არ არის. ხელშეკრულებაში ნათლად არის ნათქვამი, რომ მთავრობას თითონ უშუამავლოდ «непосредственно» აქვს გატანის უფლება, მაგრამ სხვისი გადაცემა მას კი არ შეუძლიან.

აქ გარანტიის შესახებაც მეტად ახირებული აზრი გვითხრა ბ-მა ავალიანმა. ჩვენ გვენდობიან და ჩვენ უნდა ვენდოთო. ერთი რესპუბლიკა და ბ. გერმანი ერთს დაფაზე არ უნდა დაისვას ნდობის მხრივ და მეორე სად ნახა ბ. ავალიანმა, რომ ისინი ჩვენ გვენდობიან. „სიბუნიონის“ ოპერაციები იწყება ჩვენგან საქონლის გატანით, ისიც ნისიათ.

ხელშეკრულებაში ნათლად არის ნათქვამი, რომ საქონლის ფასი მოგებასთან ერთად „სიბუნიონის“ კასაში შეინახება. მოგებამ თქვენი ჭირი წაიღოს, მაგრამ რა გარანტია გვაქვს, რომ თავნიც არ დაგვეკარგება. საწინდარიც არ მოვთხოვეთ, მაგრამ იქნებ ფირმას ვიცნობდით, როგორც დიდს და სერიოზულს. აქ გვიმტკიცებდენ - ომამდე დიდი ფირმა იყოვო. ეს საკმაო არ არის, უნდა ვიცოდეთ ეხლა როგორ მდგომარეობაშია ამ ფირმის საქმეები. ჩვენ მისი ადრესიც კი არ ვიცით. მან სახელიც კი დაგვიმალა თავისი და წესდებაც ვერ წარმოგვიდგინა (ხმები: ვინ გითხრათ?) დიახ, ამ ფირმამ ჩვენს მთავრობას წესდებაც ვერ წარუდგინა. ეს ფაქტია. ამითაც აიხსნება ის, სასკანდალო შეკითხვა, რომელიც ჩვენ ინგლისის მთავრობას გაუკეთეთ მეოცე მუხლში. არის თუ არა ეს ფირმა ინგლისური და აქვს თუ არა მას ვაჭრობის უფლებაო. წესდება რომ გვქონოდა, ასეთს ახირებულს, ჩვენი პრესტიჟისთვის დიდათ დამამცირებელს მუხლსაც არ შევიტანდით ამ ხელშეკრულებაში. როგორც ხედავთ ამ ფირმამ ასეთი უბრალო საბუთიც ვერ წარმოადგინა.

თითქოს ჩვენი მოწინააღმდეგენიც დაგვეთანხმენ აქ, რომ, ეს პირობა ჩვენთვის ყოვლად მიუღებელია. ბ.-ნი ავალიანი და ელიავაც შემოსარებს ეძებენ. თუ საწყობებში არ იქნება საქონელი, რას წაიღებენო. ჩვენ პროტესტს ვაცხადებთ ასეთი უბრალო განცხადების წინააღმდეგაც კი. სამონოპოლიო საგნების ყიდვა-გაყიდვა აღკრძალეთ, ცხადია ყველა ამ საქონლებმა სახელმწიფო საწყობი უნდა გაიაროს. რამოდენიმე ათეული მილიონის საქონელი ეხლაც აქვს მთავრობას თავის საწყობებში. ნუ თუ ჩვენ ეს საქონელი უნდა გადავმალოთ? ვალდებულებათა შესრულებას სახელმწიფო კერძო პირთა ურთიერთობაშიაც ძალდატანებით უნდა აკანონებდეს, არამც თუ თითონ სდებდეს პირობას და მის დაწერასთან ერთად ჰფიქრობდეს მის შემორებას და არა შესრულებას. თუ რესპუბლიკა თავისთვის საზარალო ხელშეკრულებას სდებს, ბევრად სჯობს მან თუნდაც ათეულ მილიონების ზარალი ნახოს ვინემ სახელგატეხილი და გაკოტრებული გამოვიდეს უცხოელთა თვალში.

მრავალ ასეთს უცნაურ საბუთებს ვერ შევეხები. მე უნდა აღვნიშნო მოკლედ ის მიზეზები, რომლებმაც წარმოშვა ეს სამარცხვინო ხელშეკრულება და კიდევ მრავალი სხვა ასეთი შეცდომები. მომარაგების სამმართველოს მუშაობიდან კიდევ ბევრ უარეს უნდა მოველოდეთ.

თავმჯდომარე. ბ. ორატორო, თქვენი დრო უკვე გასულია მაგრამ შემოსულია ბ. ვეშაპლის განცხადება, რომ ის გითმობთ თქვენ თავისუფლებას სიტყვის თქმისას. აქვეა შემოსული ს.-დ. ფრაქციის წინადადება კამათის შეწყვეტის შესახებ. მე კენჭს უყრი ამ წინადადებას. ვინ არის წინააღმდეგი კამათის შეწყვეტისა? კამათი შეწყვეტილია. (წინააღმდეგია ყველა დანარჩენი ფრაქციები). შემოსულია რამოდენიმე ფორმულა, რომელსაც მოგახსენებთ მდივანი.

მდივანი (კითხულობს).

ეროვნულ-დემოკრატიული ფრაქციის ფორმულა.

„მოისმინა რა ერ.-დემ. ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა „სიბუნიონ“-თან დადებულ ხელშეკრულობის შესახებ და ამ შეკითხვაზე მთავრობის განმარტება, - დამფუძნებელი კრება აღიარებს, რომ დადებული ხელშეკრულება საზარალოა რესპუბლიკის ეკონომიური, ფინანსიური და პოლიტიკური ინტერესებისათვის, რომ მთავრობას არ ქონდა უფლება დამფუძნებელი კრების გარეშე ხელი მოეწერა ისეთ ხელშეკრულობაზე, რომელიც ყოველ წამს მილიარდ მანეთის გაღებას მოსთხოვდა ჩვენს ხაზინას და რომელიც ამავე დროს ქვეყნის ყველა სამონოპოლიო და არა სამონოპოლიო საქონლის ბედს „სიბუნიონს“ უკავშირებს, და უარყოფს „სიბუნიონ“-თან დადებულ ხელშეკრულებას“.

სოციალისტ-რევოლიუციონერთა ფრაქციის ფორმულა.

„მოისმინა რა შეკითხვა და მთავრობის განმარტება „სიბუნიონ“-თან დადებულ ხელშეკრულობის შესახებ და სცნო რა ის საზარალოდ რესპუბლიკისათვის - დამფუძნებელი კრება ადგენს, მთავრობის დადგენილება, რომლის ძალით დაიდო „სიბუნიონ“-თან ხელშეკრულობა, გაუქმებულ იქმნას. ამასთანავე დამფ. კრება ავალებს მთავრობას სავალიუტო და სხვა საქონლის იმპორტს სახელმწიფომ მოაწყოს უმეშველოდ საკუთარი აპარატთა და საზოგადოებრივი ძალების გამოყენებით - და გადადის მორიგ საკითხებზე.“.

სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის ფორმულა.

„მოისმინა რა ეროვნ.-დემ. ფრაქციის შეკითხვა ამხანაგობა „სიბუნონ“-თან დადებულ ხელშეკრულობის დადების შესახებ, დამფუძნებელი კრება აღიარებს, რომ მთავრობას ჰქონდა უფლება ასეთი ხელშეკრულების დადებისა, რომ არსებითადაც ხელშეკრულობაში საკმაოთ დაცულია რესპუბლიკის ინტერესები და გადადის მორიგ საკითხზე.“

სოციალ-ფედერალისტთა ფრაქციის ფორმულა.

საქართველოს დამფუძნებელმა კრებამ მოისმინა რა შეკითხვა „სიბუნიონ-ლიმიტედ“-თან დადებული ხელშეკრულების შესახებ და მთავრობის განმარტება, დაადგინა:

1. ეკონომიური ურთიერთობის განმტკიცება უცხო სახელმწიფოსთან არის ერთი ძლიერი ფაქტორთაგანი საქართველოს რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის მიღწევისათვის და ამიტომ ასეთი ერთობა უნდა განმტკიცდეს უწინარეს ყოვლისა იმ სახელმწიფოებთან, რომლებთანაც აღებ-მიცემობა სასარგებლოა რესპუბლიკისათვის, როგორც ეკონომიურად, ისე პოლიტიკურად.

2. სამონოპოლიო საქონლების გატანა და შემოტანის საქმე აწარმოოს რესპუბლიკამ სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი ორგანოების საშუალებით.

3. თუ სახელმწიფოებრივი და ეროვნული საზოგადოებრივი ორგანიზაციები საქონლის გატანის საქმეს ვერ მოაწყობენ, იმ შემთხვევაში, საგარეო აღებ-მიცემობის საწარმოებლად წარმოდგენილ თანასწორ პირობებში უპირატესობა უნდა მიეცეს საქართველოს რესპუბლიკის ძალებს.

4. „სიბუნიონ“-თან დადებული ხელშეკრულება, როგორც საზარალო რესპუბლიკისათვის ეკონომიურად და პოლიტიკურად, ხოლო დადებული მთავრობის მიერ დამფუძნებელ კრების უსანქციოდ გაუქმდეს.

დაშნაკცუთიუნის ფრაქციის ფორმულა.

„ჩვენი ფრაქცია, სდგას რა პარლამენტარულ თვალსაზრისზე, სცნობს, რომ სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის საკითხები (ამ შემთხვევაში - საბიუჯეტო ხასიათისა) გადაწყვეტილ უნდა იქნეს დამფუძნებელი კრების ცნობითა და დასტურით, „სიბუნიონთან“ დადებული ხელშეკრულება ამ პრინციპს არ შეესაბამება და ამასთანავე ჩვენი რესპუბლიკისათვის იგი სასარგებლო არ არის ფინანსიურის მხრით. ამის გამო ჩვენ წინააღმდეგნი ვიქნებით კენჭის ყრის დროს“.

(თავმჯდომარე კენჭს უყრის ფორმულებს. ხმის უმრავლესობით მიღებულ იქმნა, სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის ფორმულა. დანარჩენი ფორმულები უარყოფილ იქნენ).

მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა სახელმწიფო ბანკის დაარსების შესახებ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ-ნ ურატაძეს.

გრ. ურატაძე. ეს კანონ-პროექტი ზოგადათ უკვე იყო განხილული. ახლა წავიკითხავ მუხლობრივად.

თავმჯდომარე. წაიკითხეთ.

გრ. ურატაძე. (კითხულობს პირველ მუხლს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ამ მუხლის შესახებ? არავის. ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. პირველი მუხლი მიღებული გახლავთ.

(ამ რიგად მოხდა განხილვა დანარჩენი მუხლების. შესწორება არ ყოფილა. კენჭის ყრით მიღებულ იქმნა კანონ-პროექტი მთლიანად).

თავმჯდომარე. შემდეგი არის:

კანონ-პროექტი მუშათა დაზღვევის კანონის მე-65-ე მუხლის შეცვლის შესახებ.

მომხსენებელია დამფუძნებელი კრების წევრი პ.ბერიშვილი.

პ. ბერიშვილი. მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! წარმოდგენილი კანონ-პროექტი ეხება მუშათა დაზღვევის კანონის მე-65-ე მუხლის შეცვლას. ხსენებული კანონი რუსეთში გამოიცა ომამდე, რეაქციის ხანაში და ჰქონდა ხასიათი მუშათა მოძრაობისადმი დათმობისა. ჩვენში კი მაშინ ბევრს ყოყმანობდნენ და ცდილობდნენ მუშათა კლასისათვის არ მიეცათ ეს ლეგალური საშუალება. დაზღვევის ორგანიზაცია იმ სახითაც კი, რომელიც მოწყობილ იქმნა, ასე თუ ისე მაინც აძლევდა საშუალებას მუშებს ორგანიზაციულად დარაზმისას. იმ ბრძოლამ, რომელსაც მუშათა კლასი აწარმოებდა კანონის მახინჯ მხარეების წინააღმდეგ, თებერვლის რევოლიუციამდე გასტანა. მაშინ რუსეთის დროებითმა მთავრობამ სრულიად შეცვალა ხსენებულ კანონის შინაარსი. სხვა მუხლებთან ერთად შეცვლილ იქნა მე-65-ე მუხლიც.

დაზღვევის ორგანიზაციის ბიუჯეტს შეადგენს მუშათა ხელფასზე დადებული გადასახადი ერთის მხრივ და მწარმოებელთა მიერ გაღებული თანხა მეორეს მხრივ. თუ პროცენტი გადასახადისა კანონის ძალით არ შეიძლებოდა გაცილებულიყო კანონში აღნიშნულ 1-3 პროცენტს და დაზღვევაში მონაწილენი იყვნენ დაბალ მოსამსახურეებიდან დაწყებული უმაღლეს თანამდებობის პირებამდე, საჭირო შეიქმნა დაწესება ერთგვარი საზღვრის, რომლის ზევითაც არსებული ჯამაგირი განთავისუფლებული ყოფილიყო გადასახადისაგან. ასეთ საზღვრად მაშინ მიღებულ იქმნა მუშათა საშუალო ხელფასი, რომელიც გამოიხატებოდა კანონის დაწერის დროს 5 მანეთში. ეს განსაზღვრა გამოწვეული იყო შემდეგი გარემოებით: საკმარისი იყო მცირე თავისი რიცხვით და ბიუჯეტით დაზღვევის ორგანიზაციაში, გამხდარიყო ავად რამოდენიმე მაღალ ჯამაგირიანი პირი, რომ სრულიად მოშლილიყო სუსტ ორგანიზაციის ბიუჯეტი, ამიტომ კანონმდებლებმა განსაზღვრეს გადასახადი და, მაშასადამე, დახმარების რაოდენობაც.

ომის მიერ გამოწვეულ მიზეზების გამო, ფულის კურსმა რყევა დაიწყო; თუ წინეთ მუშათა საშუალო ხელფასი 5 მანეთს უდრიდა რევოლიუციის პირველ დღეებში ის აღარ შეიცავდა საშუალო ნორმას, რის გამო მუშათა საშუალო ნომინალურმა ხელფასმა 10 მანეთამდე აიწია. დროებითმა მთავრობამ ანგარიში გაუწია ამ გარემოებას და მე-65-ე მუხლში 5 მან. მაგივრად 10 მანეთი შეიტანა. დროთა მსვლელობის გამო ფულის კურსი თანდათან დაეცა და აღარც 10 მან. გახდა საკმარისი მუშათა საშუალო ხელფასის გამოსახატავად. შრომის სამინისტროს არ შეეძლო სათანადო ყურადღება არ მოექცია ამ გარემოებისათვის და მისი შუამდგომლობით საქართველოს პარლამენტმა ზემოხსენებული ნორმა, 10 მანეთი, შესცვალა 21 მანეთით. მაგრამ იმის შემდეგ, როგორც იცით, ფულის კურსი საგრძნობლად დაეცა და დღეს მუშათა საშუალო ხელფასად არ შეიძლება ჩაითვალოს 21 მან. და ამიტომ შრომის სამინისტროს წინაშე დაისვა საკითხი ზემოთხსენებულ ნორმის შეცვლის აუცილებლობის შესახებ. ხსენებული სამინისტრო დარწმუნდა იმაში, რომ სანამ ფულის კურსის რყევა არ შეჩერდება, მანამ არ შეიძლება ხანგრძლივად იქნეს განსაზღვრული მუშათა საშუალო ხელფასის რაოდენობა და კონკრეტიულად რომელიმე ციფრზე შეჩერება. წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩვენ დავდგებოდით იმ ფაქტის წინაშე, რომ რამოდენიმე თვის შემდეგ ჩვენ ხელახლა მოგვიხდებოდა თქვენი ყურადღება მიგვეპყრო ამ მუხლის შეცვლაზე. თუ კანონის გამოცემის დროს ჯერ ხუთი მან. იყო ნორმათ მიჩნეული, შემდეგ კი 10, 21 მან., დღეს 70 მანეთიც რომ დავაწესოთ, სულ რამოდენიმე თვის შემდეგ საჭირო გახდება მისი გადიდება. თქვენ მოგეხსენებათ თუ რა ძნელია კანონმდებლობის გზით კანონის რომელიმე მუხლის შეცვლა და ისიც ყოველ სამ-ოთხ თვეში. ეს ბადებს იმ უხერხულობას, რომ დაწესებული დღიური ხელფასის რაოდენობიდან დამზღვევი ორგანიზაციის წევრებს ეძლევათ მხოლოდ ნორმის 1/2 ან 3/4 და რამდენადაც ნაკლები იქნება ეს ნორმა იმდენად მცირე იქნება ის დახმარება, რომელიც დაზღვეულებს მიეცემათ. ამიტომ შრომის კომისია ფიქრობს, რომ ეს ნორმა საშუალო ხელფასისა, რომელიც მხედველობაში მიიღება დაზღვევის ანგარიშის დროს, ისაზღვრებოდეს არა კანონმდებლობის საშუალებით, არამედ ამ ნორმის დაწესების უფლება მიეცეს შრომის სამინისტროს. შრომის სამინისტრო, როგორც უფრო მოძრავი ორგანიზაცია, ვინემ საკანონმდებლო ორგანო, უფრო ადრე და ადვილად შესძლებს ამ ნორმის გამონახვას და ინსტრუქციის თუ დადგენილების სახით თავიდან აგვაცილებს ზემოხსენებულ უხერხულობას. ამიტომ შრომის კომისიის სახელით ვსთხოვ დამფუძნებელ კრებას ხსენებული 65 მუხლის ის ნაწილი, რომელშიაც ნათქვამია: (კითხულობს) ამის მაგივრად დაიწეროს (კითხულობს კანონ-პროექტს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვაზე გადავიდეთ? არავინ. მუხლობრივი განხილვა მოხდება სათანადო ვადის გასვლის შემდეგ.

პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრის საბჭოს დებულების დამტკიცებისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ-ნ ურატაძეს.

გ. ურატაძე. როგორც მოგეხსენებათ, დამფუძნებელ კრებაში შემოტანილი იყო დებულება ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროდან საბჭოს დაარსების შესახებ. ეს დებულება გადაეცა საბიუჯეტო კომისიას. მან ეს განიხილა და დამფუძნებელ კრებაში მისი პირველი განხილვა მოხდა. ახლა მეორე განხილვა არის დღის წესრიგში შეტანილი. ამ დებულებას არ ჰქონდა დართული კანონი დამტკიცებისა. საბიუჯეტო კომისიამ თავისი ინიციატივით შეიმუშავა კანონ-პროექტი სამი მუხლისაგან შემდგარი და რომელიც მოითხოვს დამატებითი შტატების დამტკიცებას და მისთვის საჭირო თანხის გაღებას ხაზინიდან.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? არავის. გთხოვთ წაიკითხოთ.

ურატაძე. (კითხულობს მუხლობრივ. დეკრეტი მიღებულ იქნა და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე. წინადადებაა, რომ რადგანაც 3 საათი სრულდება, მივიღოთ საბოლოო ტექსტები.

გრიგოლ ნათაძე. (მოახსენებს კრებას, რომ სარედაქციო კომისიამ წარმოადგინა შემდეგი დეკრეტების საბოლოო ტექსტი: საბოლოო ტექსტი მატყლზე და აბრეშუმის პარკზე მონოპოლიის შემოღებისა. 2. სახელმწიფო დაწესებულებათა შესანახად 65.827.720 მანეთის გადადების დეკრეტის განგრძობის. და 3. საზღვარ-გარეთ სწავლა-განათლების, ან სპეციალური ცოდნის შესაძენად გაგზავნილ პირთათვის დამატებად 3.000.000 მან. გაღების დეკრეტისა. სამივე დეკრეტის საბოლოო ტექსტები მიღებული იქნა უცვლელად. ამის შემდეგ მდივანი კითხულობს შემდეგი სხდომის (დეკემბრის 9-ს) დღიურ წესრიგს, რის შემდეგაც თავმჯდომარე სხდომას დახურულად აცხადებს).

სხდომა იხურება 3 ს. და 5 წუთზე.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(68)

1919 წელი, პარასკევი, დეკემბრის 5. ტფილისი, სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის ამხ.

ს. მდივანი.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიუმში არიან:

ექვთიმე თაყაიშვილი და

ქრისტინე შარაშიძის ასული.

სხდომა იწყება დღის 12 საათსა 30 წუთზე.

თავმჯდომარე. გთხოვთ დაბრძანდეთ, დამფუძნებელი კრების სხდომას გახსნილად ვაცხადებ. გთხოვთ მოისმინოთ კომისიებში გადასაცემი კანონ-პროექტების ნუსხა და დღის წესრიგი (დარბაზში ხმაურობაა). ბ-ბო, კრება გახსნილათ არის გამოცხადებული და გთხოვთ დაიცვათ სიჩუმე.

მდივანი. (კითხულობს დღიურ წესრიგს).

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო ტექსტი - ტყის მფლობელობისა და სარგებლობის დეკრეტისა. მომხსენებელია ივ. გომართელი.

2. დეკრეტი - ალექსანდრეს სახელობის ბავშვთა თავშესაფარის საჭიროებისათვის ყოველთვიურად დამატებით 14.734 მ. და 50 კ. გადადებისა. მომხსენებელია ნიკ. იმნაიშვილი.

3. დეკრეტი გზათა დეპარტამენტისათვის 88.425 მან. 89 კაპ. კრედიტის გახსნისა - მთავარ საავტომობილო სახელოსნოს გასაფართოებლად გაწეულ ხარჯის დასაფარავად. მომხსენებელია დ. ონიაშვილი.

4. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - აფთიაქის პატრონთა და მოსამსახურეთა ზოგიერთი დანაშაულობისთვის სასჯელის შეცვლის შესახებ. მომხსენებელია ილ. ფირცხალაიშვილი.

5. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა აწ მომქმედ თამასუქის წესდების ზოგიერთი მუხლის შეცვლის შესახებ. მომხსენებელი ილ. ფირცხალაიშვილი.

6. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - ბეჭდვითი სიტყვის ნაწარმოების მთავრობისადმი წარდგენისა. მომხსენებელია ექვთ. თაყაიშვილი.

7. დეკრეტი ტფილისის სახელმწიფო უნივერსტიტეტის სააგრონომიო განყოფილების გახსნისა. მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი და გრ. ნათაძე.

8. დეკრეტი რკინის-გზის დეპარტამენტისათვის 52.284.290 მ. დამატებითი კრედიტის გახსნისა - 1918 წ. დანახარჯის დასაფარავად. მომხსენებელია, თევ. ღლონტი.

9. დეკრეტი - მაზრის მილიციის მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის გაღებისა. მომხსენებელია დავ. ონიაშვილი.

10. დეკრეტების ქალაქების მილიციის მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის გაღებისა. მომხსენებელია დავ. ონიაშვილი.

11. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა ნავთსადგურებში გადასახადთა ახალ ნიხრის დაწესების შესახებ. მომხსენებელია დ. ონიაშვილი.

12. დეკრეტი სამხედრო სამინისტროს ვალების დასაფარავად 4 მილ. მან. გადადებისა.

13. დეკრეტი აფხაზეთის და საქართველოს სხვა განაპირა კუთხეთა ახალგაზრდებისათვის სტიპენდიების დასანიშნავად 200.000 მან. გადადებისა. მომხსენებელია ნიკ. იმნაიშვილი.

14. დეკრეტი იუსტიციის მინისტრის განკარგულებაში 86.867 მან. და 10 კაპ. გადადებისა - იუსტიციის სამინისტროს დაწესებულებათა 1918 წ. ვალების გადასახდელად. მომხსენებელია გრ. გიორგაძე.

15. დეკრეტი ხაზინიდან 6.500.000 მან. გადადებისა ტელეგრაფისა და ტელეფონის ქსელისათვის საჭირო მასალების და აპარატების შესაძენად. მომხსენებელია ვიქტ. თევზაია.

16. დეკრეტი - სასამართლო უწყების დაწესებულებათა შტატების შემცირებისა, ჯამაგირის მომატებისა და ზოგიერთი სხვა ცვლილებისა. მომხსენებელია სერ. ჯაფარიძე.

17. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - სახალხო გვარდიის შესახებ. მომხსენებელია ვალ. ჯუღელი, ზაქ. გურული და იოს. სალაყაია.

18. სენატორის არჩევა თავისუფალ თანამდებობაზე.

19. იურიდიულ კომისიის დადგენილება დეპარტამენტებისათვის დაარსების ძირითად დებულებათა პროექტის მთავრობისათვის უკან დაბრუნების შესახებ. მომხსენებელია ს. ჯაფარიძე.

20. საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიის დადგენილება - ტყავეულობის გასაკეთებელ მასალის დამზადება-შეძენის მონოპოლიის გამოცხადების დეკრეტის უარყოფის შესახებ. მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი.

21. მსჯელობა მთავრობის თავმჯდომარის მოადგილის განცხადების გამო მომარაგების სამინისტროს დაარსებისა და სამინისტროს შრომის სამინისტროსთან შეერთების შესახებ.

თავმჯდომარე. ბატონებო! სოც.-დემოკრატიული ფრაქციიდან შემოსულია შემდეგი წინადადება: მე-16 მუხლი წესრიგისა (კითხულობს) განხილულ იქნეს მეორე რიგში ე.ი. პირველი მუხლის შემდეგ და მასთან მე-17-ე მუხლიც (კითხულობს) მეორე მუხლის შემდეგ ე. ი. მესამედ. ამასთან დამფ.

კრების პრეზიდიუმს აქვს წინადადება: მუხლი - ბეჭვდითი სიტყვის ნაწარმოების მთავრობისათვის წარდგენისა - განხილულ იქნეს პირველ რიგში, რადგან მომხსენებელი ბ-ნი ე. თაყაიშვილი 1 საათზე უეჭველად უნდა წავიდეს ფრიად საჭირო და სერიოზულ საქმეზე. ამგვარად არის შემოტანილი რამდენიმე წინადადება. თუ სიტყვა არავის სურს მე პირდაპირ გადავალ კენჭის ყრაზე (სიტყვის მსურველი, არავინ არის). ვინ არის წინააღმდეგი დღიურ წესრიგისა შემოტანილი შესწორებით? წინააღმდეგი არავინაა. წესრიგი მიღებულია. გადავდივართ, პირველი მუხლის განხილვაზე (კითხულობს). სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ-ნ ივ. გომართელს.

ივ. გომართელი (კითხულობს საბოლოო ტექსტს ტყის მფლობელობის და სარგებლობის დეკრეტის სარედაქციო კომისიის მიერ მიღებულ შესწორებებით).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის წინააღმდეგი დეკრეტისა, კომისიის შესწორებებით? წინააღმდეგი არავინ არის. დეკრეტი მიღებულია.

გადავდივართ შემდეგ მუხლის განხილვაზე (კითხულობს). სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ-ნ ე. თაყაიშვილს.

ე. თაყაიშვილი. ბატონებო! ამ კანონ-პროექტის აზრი მარტივია - ჩვენ გვინდა ჩვენს წიგნთსაცავებში მოიპოვებოდეს ყველა ის ნაწარმოებნი, რაც გამოიცემა რესპუბლიკის ტერიტორიაზე, ყველა გამოცემა, ბეჭვდითი ნაწარმოების ყოველი ცალი შეგროვებულ უნდა იყოს სხვა და სხვა დაწესებულებათა ბიბლიოთეკებში, რომ ყოველ მოქალაქეს რესპუბლიკისა, როდესაც ესა თუ ის წიგნი, ან სტატია დასჭირდება, შეძლება ჰქონდეს მოიპოვოს ეს ნაწარმოები. გარდა ამისა, საჭიროა, რომ მთავრობამ იცოდეს თუ რა გამოდის იმ სახელმწიფოში, რომელსაც თითონ მართავს, და ხშირად ამ მიზანს ის ვერ აღწევს, ვინაიდან არა გვაქვს კანონი, რომ თითო ეგზემპლიარი გამოცემულ ნაწარმოებისა, ინახებოდეს სათანადო წიგნთ-საცავში.

როგორც მოგეხსენებათ, წინად, როდესაც საცენზურო კომიტეტი არსებობდა, მიღებული იყო, რომ 13 ცალი ყოველ გამოცემისა წარდგენოდა ამ კომიტეტს და ეს კომიტეტი კი ანაწილებდა ამას სხვა და სხვა წიგნთ-საცავებს შორის. სამწუხაროდ, ჩვენ საქართველოში ეს არ იყო შემოღებული და როდესაც პეტერბურგის პროფესორებმა და სტუდენტებმა განიზრახეს ბიბლიოგრაფიულ კრებულის გამოცემა, ეს საქართველოში არ მოხერხდა, ვინაიდან არც ერთი ჟურნალ-გაზეთის სრული კომპლექტი არც ერთ ბიბლიოთეკაში არ მოიპოვებოდა და მხოლოდ პეტერბურგის საჯარო ბიბლიოთეკის საშუალებით შესძლეს შედგენა და გამოცემა პირველი ტომისა. ხოლო, როდესაც ამ გამოცემის გაგრძელება განიზრახეს ტფილისში ამისთვის, ჩვენდა სამწუხაროდ, ტფილისში არ აღმოჩნდა მასალა. და აი, სწორედ, რომ მომავალში ასეთი ნაკლი თავიდან ავიცილოთ, ამიტომ ჩვენ შემოგვაქვს კანონი, დაევალოს ყველა სტამბებს, რომ მათში დაბეჭდილი ნაწარმოების 14 ცალი წარუდგინონ მთავრობას. ორი შინაგან-საქმეთა სამინისტროს და 12 განათლების სამინისტროს. უკანასკნელი ვალდებულია გაანაწილოს ეს არსებულ წიგნთსაცავთა შორის: - დამფუძნებელ კრების ბიბლიოთეკის, საეთნოგრაფიო საზოგადოების, უნივერსიტეტების, საჯარო წიგნთ-საცავებსა, ქუთაისის ეტნოგრაფიულ საზოგადოების და სხვ. შორის, სადაც საჭიროდ დაინახავს.

აი, ეს არის დედა-აზრი ამ კანონ-პროექტისა. მე მგონია აქ სადავო არაფერი არ არის, ეს დღემდე უნდა ყოფილიყო და ეხლა მაინც უნდა შემოიღოთ. დარწმუნებული ვარ, ნახევარს იმ ჟურნალ-გაზეთებისა, რომელიც გამოცემულა ჩვენს რესპუბლიკაში, თქვენ ვერ იპოვით, ვინაიდან წინეთ არ ყოფილა მიღებული ისეთი წესი, რომ რამოდენიმე ცალი ყოველ გამოცემისა ერთ ადგილას ყოფილიყო დაგროვილი. აი, ამ მიზნით არის წარმოდგენილი ეს კანონ-პროექტი.

თავმჯდომარე. ზოგადი მსჯელობისათვის სიტყვა ეკუთვნის დამფუძ. კრების წევრს გრიგოლ ნათაძეს.

გრიგოლ ნათაძე. (სოც.-რევ.) ბატონებო! ეს კანონ-პროექტი, რომელიც ახლა მოხსენდა დამფუძნებელ კრებას, სწორეთ იმ სახით, რა სახითაც იგი დამფუძნებელ კრებას მოახსენა ბ. ე. თაყაიშვილმა საკამათო არ არის - და ეჭვათაც არავის აღუძრავს, რის გამოც იგი სავსებით მისაღები უნდა იყოს დამფუძნებელ კრებისათვის. მაგრამ თვით ისტორია ამ კანონ-პროექტისა სავსებით ააშკარავებს მის დაფარულ ხასიათს. ზოგადათ, რომ გადახედოთ კანონ-პროექტს, თითქოს მასში მიუღებელი და საეჭვო არ არის რა, მაგრამ თუ მას შიგა და შიგ ჩაუკვირდებით, მაშინ ბევრ რამეს ისეთს შეამჩნევთ, რაც ჩემის აზრით მიუღებელია. ეს კანონ-პროექტი პირველათ საბიბლიოთეკო კომისიაში იყო მიღებული და ხსენებულ კომისიის აზრი სწორედ ის იყო, რომ შესაძლებელი გამხდარიყო ბიბლიოთეკისა და წიგნთ-საცავებში შენახულიყო რამოდენიმე ეგზემპლიარი ჩვენი გამოცემებისა და ჟურნალ-გაზეთებისა. ეს თავითავად დიდი კულტურული საქმეა და ყოველ კულტურულ ქვეყანაში ეს ასეც ხდება. ხდება იმიტომ, რომ არ დაიკარგოს და შენახულ იქნეს ყველასათვის სხვა და სხვა გამოცემები, მაგრამ როდესაც საბიბლიოთეკო კომისიიდან გავიდა ეს კანონ-პროექტი, იგი ისე შეიცვალა, იმდენად გადასხვაფერდა, რომ მე, შემდეგ ვნახე, მართალი მოგახსენოთ, ვერ ვიცანი. მისი დედა აზრი იმდენათ, სავსებით გამოიცვალა, რომ მაპატიეთ ამ სიტყვისათვის, თითქოს ცოტა პიკანტური ისტორია გამოვიდა. იგი არ შეეფერება არა თუ იმ აზრს, რომელიც მას თავიდანვე ქონდა მიცემული, არ შეეფერება აგრეთვე იმ ინიციატივასაც, რომლითაც წარმოიშვა თვით კანონ-პროექტი საბიბლიოთეკო კომისიაში. ისე რომ, რაღაც მანქანების ძალით კანონ-პროექტი სრულიად შეიცვალა. განსაკუთრებით პიკანტურია ის, რომ წერილობითი განმარტება, რომელიც წინ წარუმძღვარა ამ კანონ-პროექტს მომხსენებელმა ბ. თაყაიშვილმა არა ჰგავს იმ განმარტებას, რომელიც მან ზეპირად წარუდგინა დამფუძნებელ კრებას, არც საბიბლიოთეკო კომისიის აზრს ეთანხმება. ამასთან მომხსენებელი კი საბიბლიოთეკო კომისიის სახელით გამოვიდა ამ კანონ-პროექტის დასაცავად. განმარტებაში ნათქვამია, რომ მთავრობას უნდა საშუალება მიეცეს, რათა მან თვალ-ყური უნდა ადევნოს გამოცემებსაო. ეს მიზანი სულ სხვაა და საბიბლიოთეკო კომისიისა კი სულ სხვა იყო. პირველი ცენზურას მოგვაგონებს, მეორის საზრუნავი კი ბიბლიოთეკები და არხივებია. საცენზურო კომიტეტი ძველათ სწორეთ ამისთვის არსებობდა. საცენზურო კომიტეტზე ლაპარაკი საბიბლიოთეკო კომისიაშიც იყო, მაგრამ სწორედ იმიტომ, რომ ამ კომიტეტიდან ურიგდებოდა გამოცემები ბიბლიოთეკებსა და არქივებს, მაგრამ იგი თვალ-ყურსაც ადევნებდა და როცა აქ გვეუბნებიან შინაგან-საქმეთა სამინისტროს უნდა დავეხმაროთ, რომ თვალყური ადევნოს ბეჭდვით სიტყვასაო ეს უეჭველათ ჩვენ ცენზურას გვიახლოვებს. შინაგან-საქმეთა სამინისტრომ თვალ-ყური უნდა ადევნოსო მაგრამ რათ გავიწყდებათ, რომ თვალ-ყურის დევნება სხვაა და ბიბლიოთეკებზე და არქივებზე ზრუნვა სულ სხვა. ცენზურის მიზანი სულ სხვაა. ძველად იგი წინ და წინვე არჩევდა ყოველ გამოცემას და მისი შინარსის მიხედვით აფერხებდა მის გამოცემას თუ გავრცელებას. საცენზურო კომიტეტი სწორედ, რომ ცენზურას აწარმოებდა, მაგრამ თუ ძველად მას ჰქონდა მინდობილი აგრეთვე გამოცემის ეგზემპლიარების განაწილება არქივებსა და ბიბლიოთეკებში, ეს იმას არ ნიშნავს რომ ეხლაც ამგვარსავე დაწესებულებას უნდა მივმართოთ, რომ მომავალ თაობისათვის დაცულ იქმნეს თვითეული ბეჭდვითი სიტყვა. დღეს სულ სხვა მდგომარეობაში ვიმყოფებით. თუ საჭიროა, რომ შინაგან-საქმეთა სამინისტრომ თვალ-ყური ადევნოს, დეე ადევნოს მან თვალ-ყური. ჩვენის ინიციატივით ამისთვის კანონი რა საჭიროა, რაც თვით სამინისტრო არა გვთხოვს, რომ ეს საქმე მას გაუადვილოთ. თუ მას გაუჭირდება სათანადო კანონ-პროექტს შემოიტანს და მაშინ განვიხილოთ იგი. ჩვენ მაშინაც, შესაძლოა არ დაგეთანხმოთ, მაგრამ თუ უმრავლესობას შეუძლიან მაშინ გაატაროს საცენზურო კანონი, ხოლო წინ და წინ მას ნუ დავაკანონებთ, ნუ მივიღებთ მას, რაც არავითარი გარემოებით ნაკარნახევი არ არის. მომხსენებლის წერილობით განმარტებაშიც ერთი ორი სიტყვა არის, რომელიც კანონ-პროექტს სულ სხვა მიმართულებას აძლევს. მას სხვა გარემოებაში ყურადღებასაც არ მივაქცევდით, რომ თვით კანონ-პროექტშიც შიგნით სხვა აზრი არ იმალებოდეს იმ ალაგას, სადაც ნათქვამია, რომ შინაგან-საქმეთა სამინისტროსაც უნდა 2 ეგზემპლიარი მიეცესო. ყოველივე ამის გამო ჩვენი ფრაქციის აზრით კანონ-პროექტში სავსებით უნდა ამოიშალოს წინადადება, რომელიც გულისხმობს, რომ შინაგან საქმეთა სამინისტროს ორი ეგზემპლიარი ყოველგვარი გამოცემისა უნდა გადაეცესო. იმ მიზნის განხორციელებაში, რომელიც საბიბლიოთეკო კომისიამ დაისახა, შინაგან-საქმეთა სამინისტრო აქ სრულებით არაფერ შუაშია და რა მოსაზრებითაც იგი აქ დაკავშირებულია, ის ჩვენი ფრაქციისათვის მიუღებელია. მხოლოდ ამ ადგილის კანონ-პროექტიდან გამოტოვების შემდეგ შეუძლია ჩვენ ფრაქციას დაუჭიროს მხარი ხსენებულ კანონ-პროექტს. ამასთან მინდა თქვენი ყურადღება მივაქციოთ სხვა მოვლენასაც. ბოდიშს ვიხდი, მაგრამ ნებას მივცემ ჩემ თავს ორიოდე შენიშვნა მივსცე დამფუძნებელი კრების იურიდიულ კომისიასაც. როგორც სჩანს უკანასკნელი შესწორებანი ხსენებულ კანონ-პროექტში იურიდიულმა კომისიამ შეიტანა. იურიდიულადაც მიუღებელია ეს კანონ-პროექტი, რადგანაც იგი ორ სულ სხვა და სხვა კანონპროექტისაგან არის შეკოწიწებული. თავისთავად ეს შესწორებები გაუგებრობას იწვევენ, რადგან სრულებით არ არის გარკვეული პირიქით ბურუსშია გახვეული ის, რაც შეიძლება დღეს ამ კანონ-პროექტის მთავარ მიზანს შეადგენდეს. სწორედ, რომ გარკვეულათ არც მიზანია და არც საშუალებაა გამოხატულნი კანონ-პროექტში მათი შესწორების წყალობით. იგი ვერც ასრულდება, რადგან ამსრულებლისათვის გამოურკვეველი იქნება კანონმდებელის სურვილი. მძიმე მოვალეობა დაეკისრება იმას, ვისაც კი კავშირი ექნება ხსენებულ კანონის ცხოვრებაში გატარებასთან. გარკვეულად და ნათლად კანონში არ არის გამოხატული თუ რას ავალებს იგი ამსრულებელს. ამიტომ ეს დამატებები უნდა ამოიშალოს და ჩვენი ფრაქცია წინააღმდეგი იქნება კანონ-პროექტისა, თუ ეს შესწორებები, რომელიც მე თქვენ აქ მოგახსენეთ მიღებულნი არ იქნებიან. ჩვენ შემოვიტანთ ამ შესწორებებს, ეს თქვენი საქმეა მიიღებთ თუ არა, მაგრამ თუ არ მიიღებთ, ჩვენი ფრაქცია ხსენებულ კანონ-პროექტს წინააღმდეგ მისცემს ხმას.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის დამფუძნებელ კრების წევრს ბ. რაჟდენ არსენიძეს.

რაჟდენ არსენიძე. (ს.-დ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ტრიბუნიდან ხშირათ ბევრი არქაიული აზრი გამოთქმულა და ასეთი არქაიული აზრი იყო დღეს გამოთქმული დამფუძნებელ კრების წევრისაგან ნათაძის მიერ. მას საერთოდ წარმოუდგენია, რომ შინაგან-საქმეთა სამინისტრო რაღაც დამაფრთხობელი, ბნელი, ან შავი ძალაა და მისთვის რაიმეს მინდობა, დაკისრება წარმოუდგენელ მიუღებელ მოვლენათ მიაჩნიათ (ივ. გობეჩია ადგილიდან: ძალიან წითელი კია არა?) უნდა მოგახსენოთ, რომ ბევრად უფრო წითელია, ვინემ იმ შესწორების შემომტანნი, რომელზედაც აქედან ლაპარაკობდენ. დიახ, ბევრად უფრო წითელი, ვინემ ის ფრაქცია რომელმაც ჩვენი ახლანდელი ისტორია შავი ასოებით აავსო. და, რასაკვირველია, ამ შავს საქმეებს და ბოროტებას შინაგან-საქმეთა სამინისტრო, რომელიც დარაჯათ უდგია ჩვენს დემოკრატიულ-რესპუბლიკას, არა თუ თვალყურს ადევნებს, არამედ სასტიკ ბრძოლასაც უცხადებს; ეს ჩვენი ვალი იყო და ასეც ვიქცეოდით. მომავალშიაც სამინისტრო ყოველ კონტრ-რევოლიუციონერ და ბოროტ მიზნებით გამსჭვალულ მოძრაობას უფრო მეტს ენერგიითა და მხნეობით შეებრძოლება. ვალდებულია შეებრძოლოს, ამაში დამეთანხმება დამფუძნებელ კრების წევრი ლეო შენგელაიაც. მაგრამ რაშია საქმე? ამათ (უჩვენებს ესერებზე) ვერ გაურჩევიათ ორი გარემოება. რუსეთში არსებობდა ძველად ცენზურა შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან და რადგანაც აქ ამ კანონ-პროექტში ნახსენებია ეს სამინისტრო, მათ ჰგონიათ, რომ აქაც ცენზურის შემოღებას ვაპირებთ. რუსეთში არსებობდა შინაგან-საქმეთა სამიმისტრო, ჩვენშიც არსებობს შინაგან-საქმეთა სამინისტრო და ჰგონიათ ეს არსებობა ნიშნავს ერთ და იგივეობას მათი მიზნებისას; მათ ვერ განურჩევიათ, ვერ განუსხვავებიათ. (ლ. შენგელაია ადგილიდან: არაფერი განსხვავება არ არის!) დიახ, თქვენი უბედურება და უბადრუკებაც ის არის, რომ თქვენ ვერ გაგირჩევიათ, ვერ გაგინსხვავებიათ, ვერ მოგინახავთ განსხვავება მათ შორის, დიახ ეს განსხვავება არ ესმის შენგელაიას, მას რომ ხელში მივცეთ სახელმწიფოს მართვა-გამგეობა, ამ თეორიით ის ალბად - სავსებით მოსპობდა შინაგან-საქმეთა სამინისტროს, მაგრამ მაშინ ისეთ მდგომარეობაში ჩავარდებოდა, ისეთ პირობებს შექმნიდა, რომ თვით ჩაიხრჩობოდა ამ საშინელებაში (ლ. შენგელაია ადგილიდან: იმაზე საშინელება მაინც არ მოხდებოდა, რაც ახლა არის!) ეს მხოლოდ თქვენისთანებს შეუძლიათ სთქვან და სხვას არავის, რადგან თქვენ გაინტერესებთ პოზიცია.

გადავიდეთ საქმეზე, ჩვენ უნდა განვიხილოთ უბრალო ფაქტი: შეიძლება თუ არა ბოროტ-მოქმედების ჩადენა წერით, შეიძლება თუ არა ასეთი დელიქტი? და თუ შეიძლება, არის თუ არა ვინმე მოვალე ეს დელიქტი აღნუსხოს და დამნაშავეს პასუხი მოსთხოვოს? ცხადია, რომ არის - და ალბად უნდა იყოს თვალ-ყურის მდევნელიც. მაგალითად ვინმემ ჩაიდინა ბოროტ-მოქმედება, კაცი მოჰკლა, იყაჩაღა, არ არის განა შინაგან-საქმეთა სამინისტრო ვალდებული ამას თვალ-ყური ადევნოს, დაატუსაღოს და სამართალში მისცეს დამნაშავენი? ცხადია ვალდებულია. ვთქვათ ასეთი ბოროტმოქმედება ჩაიდინა წერით აი, თუნდ ისეთი მიმართულების პირმა, როგორიც მოქ. ლეო შენგელაია ბრძანდება, უნდა იყოს თუ არა ისეთი ორგანო, რომელიც თვალ-ყურს ადევნებს და პასუხს მოსთხოვს, რომ მაგ. არავინ არ გაამასხარავოს და აბუჩად არ აიგდოს ეს დაწესებულებაც, როგორც ეს სჩვევია ზოგიერთ დეპუტატებს (შენგელაია: როგორც მაგალითად არსენიძეს!) ყველა ხომ არ სარგებლობს იმუნიტეტით, მაშასადამე მას პასუხიც უნდა მოეთხოვოს. შინაგან-საქმეთა სამინისტროც ვალდებულია მათ წინააღმდეგ ზომები მიიღოს. მაგრამ სულ სხვაა, შინაგან-საქმეთა სამინისტოს რომ მივსცეთ უფლება ცენზურა დააარსოს. აქ ამის მსგავსი არაფერია დაბეჭდილი და ხალხში უკვე გამოსული გაზეთი მისდის მთავრობას... (შენგელაია: და უნდა დახუროს?) დახუროს, თუ ეს სასარგებლო იქნება რესპუბლიკისათვის. (გვაზავა: გაუმარჯოს სიტყვის და ბეჭდვის თავისუფლებას!) მე მგონია ნამდვილი თავისუფლება მაშინ იქნება, როცა მის ბოროტად გამოყენებას და სარგებლობას არ ისურვებს მოქალაქე, როცა ის თავისუფლებას თვითნებობად დააქცევს. მე მგონია, ყოველი დემოკრატი და სოციალისტი ვალდებულია იცოდეს, რომ არის საზღვარი... (გობეჩია: ნაციონალ-დემოკრატებიც კი იცინიან!) ისინი იმიტომ იცინიან, რომ თქვენ უგნურ აზრებს ისმენენ.

მე ვამბობ, რომ შინაარსი და დედა-აზრი ამ კანონ-პროექტისა უმთავრესად იმის, რაც იწვევს წინააღმდეგობას, სრულებით არ შეიცავს იმის მსგავს... (შენგელაია: ცენზურას?) არც ცენზურას და არც იმას, რასაც ადგილი ჰქონდა ძველ დროს. იქ ცენზორი წინასწარ განიხილავდა მასალას, რომ იქიდან ამოეშალა ის, რის თქმაც უნდოდა კაცს. აქ კი საქმე ასე სრულებითაც არ არის. ნაწარმოები იბეჭდება და სამინისტროში მიდის ბაზარზე გასვლისა და გავრცელებასთან ერთად. მხოლოდ სამინისტროს ეგზავნება იმიტომ, რომ განიხილოს აქ რაიმე დელიქტი თუ არა. აი, რა არის მთავარი და მე მგონია, რომ შინაგან-საქმეთა სამინისტრო ამ შემთხვევაში ისარგებლებს მხოლოდ იმ წესებით, რომელნიც რესპუბლიკაში არსებობენ. შეიძლება ეს ზოგიერთ ჩვენ მემარჯვენეებს არ მოსწონდეთ, რადგან ზოგიერთ მათ ორგანოებს მოხვდათ სუსხი ამ ნიადაგზე... ეს აუცილებელი იყო, ბ. გვაზავა. როცა ასეთი სუსხი მემარცხენე ანარქისტებს მოხვდება, თქვენ გეცინებათ და ტაშს უკრავთ, როცა მემარჯვენეებს - არ მოგწონთ. ეს ბუშმენური ლოღიკა არის.

უმთავრესი აზრი კანონ-პროექტისა კი არის კულტურულ-განმანათლებლობითი მიზანი - მიწოდება ყველა ნაწარმოებისა საზოგადო დაწესებულებათადმი, როგორიცაა მაგალ. დამფ. კრების ბიბლიოთეკა, უნივერსიტეტი, საჯარო ბიბლიოთეკა და სხვა. მართალია ისინი კანონ-პროექტში არ არის ჩამოთვლილი, მაგრამ ის გარემოება, რომ აქ არის აღნიშნული, რომ განათლების სამინისტროს ეძლევა 12 ცალი. ცხად-ჰყოფს, ვისაც დაურიგდება ეს ნაწარმოები. პირველ პროექტში ეწერა, რომ უნდა გაგზავნოდა 14 ცალი შინაგან-საქმეთა სამინისტროს, ხოლო იურიდიულმა კომისიამ ეს გადაასწორა და აი რატომ: ყველა კულტურული დაწესებულებანი განათლების სამინისტროს განკარგულებაში გადავიდა. ამიტომ იურიდიულმა კომისიამ დაადგინა, რომ 12 ცალი გაგზავნოდა განათლების სამინისტროს, ხოლო შინაგან-საქმეთა სამინისტროსათვის საკმარისი იქნება 2 ცალი, რომ გაეცნოს ნაწარმოების შინაარსს, ამიტომ ეს 2 ცალი შინ.-საქმეთა სამინისტროს უნდა გაეგზავნოს. ხოლო, რაც შეეხება ცენზურას, ამაზე აქ ლაპარაკიც არ არის. ეს მხოლოდ შეთხზულია წინა ორატორისაგან.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ბ-ნ ილ. ნუცუბიძეს.

ილ. ნუცუბიძე. ბ.-ბო! ჩვენმა ფრაქციამ მიაქცია ყურადღება იმას, რისთვისაც მას ეს ყურადღება აუცილებლად უნდა მიექცია. ეს კანონ-პროექტი, როგორიც მენშევიკების ფრაქციის წარმომადგენელმა განაცხადა და როგორც, განმარტებაში სწერია, სხვათა შორის მოითხოვს ცენზურას. ეს აშკარად სჩანს იმ განმარტებიდან, რომელიც დართული აქვს ამ კანონ-პროექტს. ამის უარყოფა ყოვლად შეუძლებელია. მართალია წინასწარი არ არის, მაგრამ ცენზურა მაინც არის. გამომცემელი ვალდებულია გამოცემის შემდეგ გაუგზავნოს შინაგან-საქმეთა სამინისტროს თავისი გამოცემა, რომ მან თვალყური ადევნოს, თუ რა იწერება იქ. (არსენიძე: განა ცენზურა არის ეს?) იქ პირდაპირ სწერია, რომ სამინისტროს არა აქვს საშუალება თვალყური ადევნოს ყველა გამოცემებს და ამიტომ გამომცემელი ვალდებულია გაუგზავნოს მას ჟურნალ-გაზეთები და სხვა.

ჩვენ ვერც პრინციპიალურის და ვერც პრაქტიკულის მოსაზრებით ვერ ვიქნებით ცენზურის მომხრე.

სხვას რომ თავი დავანებოთ, კანონმდებლობით დემოკრატიულ რესპუბლიკაში ცენზურის შემოღება ეს ისეთი შავი რამ არის, რომ ისტორიის წინაშე გაგვაწითლებს. ძვირად არსებობდა წინასწარი ცენზურა - სანამ გამოიცემოდა გაზეთი, გამომცემელს უნდა გაეგზავნა ის ცენზურისათვის. ცენზორი ამოშლიდა იმას, რაც არ მოეწონებოდა და გამოდიოდა გაზეთი თეთრი სვეტებით. შემდეგ ეს გააუქმეს და შემოიღეს ასეთი ცენზურა. გაზეთი რომ გამოვიდოდა გაუგზავნიდენ ცენზორს და მას შეეძლო თუ საჭირო იქნებოდა დაჭერა გაზეთის. აი, ამ კანონ-პროექტით არის ეს მოთხოვნილება, რომ დაარსდეს ასეთი ცენზურა და ამის წინააღმდეგნი ვართ ჩვენ.

ჩვენ, რასაკვირველია, მომხრენი ვართ ყოველი გამოცემა წარდგენილ იქნას კულტურულ დაწესებულებაში და იქ ინახებოდეს. ეს რა თქმა უნდა საჭიროა, ამის წინააღმდეგნი ვერ ვიქნებით, ხოლო ცენზურის მომხრე ვერ ვიქნებით. ეს აღნიშნა ჩვენმა ფრაქციის წარმომადგენელმა. ჯელტმენურ ფორმაში, გამოვიდა ბ.-ნი არსენიძე და თავისი ჩვეულებრივი მოუხეშაობით და სიტლანქით (რეპლიკა: გითხრათ სიმართლე?) რა სიტყვებით არ შეამკო ჩვენი ფრაქცია, „უგნური, ბოროტება, ყაჩაღობა“ და სხვა ასეთი ეპიტეტებით შეგვამკო მან. (არსენიძე: - „ყაჩაღები“ არ მითქვამს?) მე მოვახსენებ ბ.-ნ არსენიძეს: კოკასა შინა რაცა დგას, იგივე წარმოდინდების. არც ერთი დეპუტატი ისეთ უშვერ სიტყვებს არ ისვრის ამ ტრიბუნიდან, როგორც არსენიძე. რომ მას ესმოდეს ტრიბუნის ღირსება, მე მგონია, რომ მას ეს არ ესმის, (ონიაშვილი: ეს თავმჯდომარის საქმეა) ტრიბუნიდან ასეთ სიტყვებს არ წამოისვრიდა. მე მგონია ეს ტრიბუნა არის უწმინდესი და ყოველივე სიტყვა უნდა იქნას ჩამოყალიბებული პარლამენტარულ ფორმაში და არა უხეშ, ტლანქ ფორმაში, ისე როგორც ამას ბ-ნი არსენიძე ჩადის. ბ-ბო, ცენზურის შესახებ უნდა მოგახსენოთ შემდეგი: თვით დამფუძნებელ კრებაში არსებობს ცენზურა. როცა მოწინააღმდეგე ლაპარაკობს, ორმოცდაათი დეპუტატი სოც.-დემ. ახმაურდება და აყვირდება და არ აძლევს საშუალებას მოწინააღმდეგეს გამოსთქვას თვისი აზრი.

ეს ერთნაირი პრაქტიკული ცენზურა არის. (თავმჯდომარე: უკაცრავად ბ-ნო ორატორო, გთხოვთ დაუახლოვდეთ საკითხს.) მეორე ცენზურა არსებობს პრესაში. ეს გაბატონებული პარტიის პრესა მოწინააღმდეგე ორატორის სიტყვას, ან სულ არ მოიყვანს, ან თუ მოიყვანს, მოიყვანს ისე გამასხარავებულად, რომ მის მგზავსი არავის უთქვამს.

ეს არ არის ლამაზი საშუალება ბრძოლისა. (ხმაურობა) ასე იქცევა ოფიციოზი „ერთობა“. მაგრამ ვთქვათ ეს პარტიული გაზეთი და კიდევ... მაგრამ ოფიციალური ორგანო, სააგენტო, რომელიც ვალდებულია ხალხს სწორი ინფორმაცია მიაწოდოს, ისე ამახინჯებს ოპოზიციის აზრებს, რომ პირდაპირ შეუძლებელია გაგება.

განა ეს ცენზურა არ არის?! იგივე ითქმის „საქართველოს რესპუბლიკაზე“. ეხლა კი აი ამ ცენზურის წინააღმდეგი ვართ და მოვითხოვთ ის მუხლი, რომელიც ცენზურას შეეხება ამოშლილ იქნას. წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩვენ წინააღმდეგნი ვიქნებით მთელი კანონ-პროექტისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ბ. გიორგაძეს.

გრიგოლ გიორგაძე (ს.-დ) ბატონებო! აქ საკითხი არ არის დასმული ორატორების მიერ ისე, როგორც საჭირო იყო. აქ საკითხი ეხება არა წინასწარ ცენზურის შემოღებას, ან საერთოდ ცენზურას, საკითხი ეხება იმას, უნდა ჰქონდეს თუ არა მთავრობას საშუალება თვალ-ყური ადევნოს იმას, რაც მის გარშემო ხდება საერთოდ და კერძოდ გამომცემლობის საქმეს. რა არის წინასწარი ცენზურა? ეს გახლავთ ის, რომ სანამ რაიმე ნაწარმოები გამოვიდოდეს, ის მიდის ცენზორთან, რომელიც, ან ამოგლეჯს ისეთ ადგილებს, რომელიც მისი აზრით მავნებელია, ან თუ მთელი წიგნი ცენზორს არ მოეწონა და დაინახა, რომ ხალხში იგი - არ უნდა გავრცელდეს, ნაწარმოები არ გამოდის. აქ, მაშასადამე, ნაწარმოები გამოდის მხოლოდ და მხოლოდ ცენზურაში გავლის შემდეგ. დღევანდელი დეკრეტი კი ქმნის შემდეგ მდგომარეობას: ნაწარმოები გამოდის და განსაზღვრული ცალი ეგზავნება მთავრობას. მაშასადამე, ნაწარმოები ერთსა და იმავე დროს ვრცელდება და მთავრობასაც ეგზავნება. მაგ. დღეს გამოდის გაზეთი, იგი ვრცელდება დღესვე და იმავე დროს მიდის ფოსტაში და მთავრობას ეგზავნება. როგორც ხედავთ აქ არ არის სრულებით წინასწარი ცენზურა. ჩვენ მთავრობას მხოლოდ საშუალებას ვაძლევთ თვალ-ყურის დევნებისას. თქვენ გინდათ აქ ძალით დაინახოთ ცენზურა, თქვენ გინდათ ყალბად გააშუქოთ საკითხი და ყალბად გაშუქებული იგი ხალხში გაიტანოთ. ჩვენ კი, გვინდა ხალხს სწორად დავანახოთ საკითხი და ჩვენი ხმა გავაგონოთ. თქვენ თუ ცენზურათ გესმით ის, რომ მთავრობას საშუალება ჰქონდეს თვალ-ყური ადევნოს გამომცემლობის საქმეს, მაშინ თქვენი აზრით არავითარი თვალ-ყურის დევნება საჭირო არ არის. მაშინ თქვენ ყოველივე რეჟიმის წინააღმდეგი ყოფილხართ. ჩვენ კი ამის მომხრე არა ვართ: ვისაც სურს, რომ სახელმწიფო მკვიდრ ნიადაგზე დადგეს, ის ამ დეკრეტს მხარს დაუჭერს.

იურიდიულ კომისიას ამიტომ საჭიროდ მიაჩნია - ერთი მხრით გვქონდეს არხივში ყოველი დაბეჭდილი ნაწარმოები და მეორე მხრით მთავრობას საშუალება ჰქონდეს თვალ-ყური ადევნოს. თუ მთავრობამ გაიგო, რომ რაიმე ნაწარმოებს აზრად აქვს დაშალოს სახელმწიფოს სიმტკიცე, მან ზომები უნდა მიიღოს. როცა რესპულიკის წინააღმდეგ იბეჭდება რამე, მთავრობას საშუალება უნდა ჰქონდეს მას დროზე მიაქციოს ყურადღება და პასუხი მოსთხოვოს დამნაშავეს. ვინც სდგას სახელმწიფოს აშენების ნიადაგზე, ვინც უპასუხისმგებლო ლაპარაკის ჟინით არ არის შეპყრობილი, იგი ვერ იქნება ამის წინააღმდეგი. აქ არ არის წინასწარი ცენზურა, არც საერთოდ ცენზურა, ეს არის მხოლოდ თვალ-ყურის დევნება. თქვენ თუ ამის წინააღმდეგი ხართ, გამობძანდით და განაცხადეთ, რომ მთავრობამ არ უნდა ადევნოს თვალ-ყური იმას, რაც მის გარშემო ხდება. თქვენ გვისაყვედურებდით ანარქიას არ ებრძვითო და განა თქვენი, დღევანდელი აზრი რომ მივიღოთ და მთავრობას თვალ-ყურის დევნების უფლება მოუსპოთ, მას ექნება საშუალება ებრძოლოს რაიმე ანარქიას? განა ეს ანარქია მაშინ საშინლად არ გაიზრდება? რით ვებრძოლოთ ჩვენ რესპუბლიკის წინააღმდეგ მიმართულ გამოსვლებს, თუ თვალ-ყურის დევნისა და ზომების მიღების საშუალება არ გვექნა? (ხმა: სასამართლო არ არსებობს?) არსებობს სასამართლოც და ადმინისტრაციაც. ჩვენ არა ვართ იმის წინააღმდეგი, რომ სასამართლომ გაარჩიოს ყოველგვარი ბოროტმოქმედება, მაგრამ თქვენ ისე აზროვნობთ, თითქოს ყველაფერი გათავდა, ყველაფერი მოვაწყეთ და დავალაგეთ, თითქოს ჩვენი სახელმწიფოს ცხოვრება მიმდინარეობდეს სრულიად ნორმალურ პირობებში, თითქოს არ იყოს არაჩვეულებრივი მდგომარეობა, რომელიც არაჩვეულებრივ ზომებს მოითხოვს. რომ ეს ასე იყოს, რომ ჩვენც თქვენსავით გვესმოდეს და თქვენსავით ვაფასებდეთ ჩვენ რესპუბლიკის დღევანდელ მდგომარეობას, მაშინ ჩვენც მხოლოდ სასამართლოს მოვითხოვდით. მაგრამ დღეს, როცა ზარბაზნებს გვიშენენ, განა არაჩვეულებრივი მდგომარეობა არ არის?

მე თქვენ გეკითხებით: იყო თუ არა რესპუბლიკა არაჩვეულებრივ მდგომარეობაში? ჩვენში დღეს არაჩვეულებრივი მდგომარეობაა: დენიკინის საფრთხე თვალ წინა გვაქვს, სოჭის ფრონტზე მდგომარეობა არ არის უზრუნველყოფილი. გაზეთებში მთავრობისა და რესპუბლიკის საწინააღმდეგო წერილები იბეჭდება, ხალხში აგიტაციას ეწევიან, გადასახადები არ გადიხადოთო, - ამ უკანასკნელმა კი საშინელი დემაგოგიის ხასიათიც მიიღო, პროვოკაცია იქამდისაც კი მივიდა, რომ ვინ იცის რაზე არ გვწამებენ გადასახადის დადებას: მატყლის საჩეჩ მანქანაზე კი მოგვაწერეს გადასახადის დადება და ამას სოფლებში დიდის ენერგიით ავრცელებენ, და მე თქვენ გეკითხებით ასეთ პირობებში არა-ჩვეულებრივი ზომები მისაღებია თუ არა? და თუ თქვენ იმას აღიარებთ, რომ ჩვეულებრივ მდგომარეობაში ვიმყოფებით, საფრთხე არსაიდან არ მოგველის, ყოველივე რიგზე და წესზე მიმდინარეობს, მაშინ რასაკვირველია, არაჩვეულებრივი ზომები მისაღები არ არის, მაგრამ ამ გზას, ამგვარ განმარტებას ჩვენ ვერ გავყვებით. ჩვენ ვხედავთ, რომ მდგომარეობა სერიოზულია, ჩვენ ვხედავთ, რომ რესპუბლიკის მტრებს არ სძინავთ და ამიტომ ასეთი ზომებიც უნდა მივიღოთ, მაგრამ თქვენთვის რაც კარგია, რაც მისაღებია, თქვენი თვალსაზრისით, ის გამოსადეგი და ცხოვრებაში გასატარებელია, ის, თქვენთვის ჩვეულებრივი ზომაა, მხოლოდ თუ იგი თქვენ წინააღმდეგ არის მომართული, წინააღმდეგ თქვენი მიზნებისა, მაშინ იგი დასაგმობია და თქვენც არაჩვეულებრივი ზომების მომხრენი ხდებით. მაგრამ მთავრობას თავისი საზომი აქვს, მას თავისი გზა აქვს და უნდა მიეცეს მას საშვალება ეს შეასრულოს და დანაპირები გაანაღდოს და მტრის წინააღმდეგ ბრძოლა გააჩაღოს. აქ გვისაყვედურეს, გაზეთები, რომლებიც დახურეთ, რატომ სასამართლოში არ მიეცითო. უნდა მოგახსენოთ რომ ეს უმთავრესად პრაქტიკის საკითხია და მისი დაბოლოვებაც სხვაგვარად ხდება. როდესაც გამოდის გაზეთი და თავის ფურცლებზე იგი ებრძვის ჩვენ დემოკრატიულ რესპუბლიკას და მის მთავრობას, ცხადია მის წინააღმდეგ ზომები უნდა მივიღოთ და ზომები არა მარტო გაზეთის დახურვით, არამედ თუ ამას საჭიროება მოითხოვს ადმინისტრატიულ მკაცრ ზომებსაც უნდა მივმართოთ. ამას რესპუბლიკის კეთილ-დღეობისა და დემოკრატიის ინტერესები მოითხოვენ და ფრაქცია დამფუძნებელ კრებისა, ფრაქცია, რომელიც სდგას რესპუბლიკის სახელმწიფოს აღმშენებლობითი ნიადაგზე, ის უეჭველათ ამ გზაზე უნდა დადგეს, სხვა გზა მისთვის არ არსებობს, გაჩუმება სიკვდილია. და ჩვენი ფრაქცია, რომელსაც თქვენ ბიუროკრატიზმსა სწამებთ, რომლის ყოველი ნაბიჯი გინდათ მუდამ კრიტიკის დაუნდობელ ქარცეცხლში გაატაროთ, მაინც წაიყვანს იმ დემოკრატიას, რომელმაც იგი ნდობით აღჭურვა იმ გზაზე რომელზედაც იგი აქამდის მიყავდა და რომელზედაც დღესაც მივდივართ. და ჩვენ ბევრი რამ გამოვცადეთ ამ გზაზე, გადავიტანეთ მრავალი ანარქია გამოწვეული გარეშე, თუ შინაგან მტრებთაგან, მედგრათ დაუხვდით როგორც გარეშე, ისე შიგნით მომქმედ მტერთ, მაგრამ მაინც მოვაღწიეთ დღემდის. და ჩვენ ვიცით, რომ მაშინ, როდესაც ჩვენ ბათომში სამკვდრო-სასიცოცხლო ომი გვქონდა გამართული ჩვენ ძველ მტრებთან ბათომის ფრონტზე, თქვენ შიგნით დამორჩილებასა და დამონებას ქადაგებდით, როცა ჩვენ შინაურ ანარქიას ვებრძოდით, თქვენ აქავე ანარქიას ქადაგებდით და რამდენი რამ გითხრათ კიდევ. მაგრამ ჩვენ მაინც ჩვენ გზას მივსდევდით. ამ გზამ კეთილად მოგვიყვანა აქამდის. ეს ჩვენი დემოკრატიის შერჩეული გზაა და იგი თავის ნაცად გზას არასდროს არ უღალატებს.

თავმჯდომარე. სიტყვის მსურველი მეტი არავინ არის. კამათი დასრულებულია. უკანასკნელი სიტყვა ეკუთვნის ბ-ნ მომხსენებელს.

ექვთიმე თაყაიშვილი. ბატონებო! ყველაფერს მოველოდი, მაგრამ თუ ეს უბრალო, მარტივი, ყველასათვის გასაგები და სასარგებლო კანონ-პროექტი ამდენ დავიდარაბას გამოიწვევდა, ამას კი არ მოველოდი (საერთო სიცილი). ეს სწორედ პარტიულ ჟინიანობით უნდა იყოს გამოწვეული, რომ ასეთ მარტივ საგანზე ასეთი აურ-ზაური ასტეხეს. ეს მხოლოთ ერთმანეთთან პარტიულის ანგარიშის გასწორების მიზნით თუ აიხსნება, თორემ სხვა არაფრით. დაგვწამეს ცენზურის აღდგენა. აშოროს ღმერთმა, ცენზურის აღდგენა ჩვენ კანონ-პროექტის ავტორებს სრულიად სახეში არ გვქონია. ცენზურა ჩვენ ერთხელ და სამუდამოთ მოვიშორეთ (შენგელაია: ისევ მოგიბრუნდებათ!) თუ ცენზურა მოგვიბრუნდება ჩვენ მას ყოვლის დონით შევებრძოლებით და ხელს მოგიწერთ, რომ მოვსპოთ. მაგრამ თუ თქვენ ცენზურა გელანდებათ იქ, სადაც ამას ადგილი არა აქვს, ეს ჩვენი ბრალი არ არის.

მე ვერ წარმომიდგენია ისეთი სახელმწიფო, ისეთი მთავრობა, რომელსაც ევალებოდეს ცოდნა იმისი, რაც ხდება, დაიწერება სახელმწიფოში. მთავრობამ, იქნება ის დემოკრატიული, თუ არა დემოკრატიული, სოციალისტური, თუ არა სოციალისტური, სულ ერთია, ყოველმა მთავრობამ უნდა იცოდეს თუ რა ხდება, რა აზრები, იდეები და მოძღვრებანი ვრცელდება სახელმწიფოში რაც უფრო იდეალური იქნება ეს მთავრობა, მით უკეთ ეცოდინება იმას, რაც ხდება სახელმწიფოში, რა იდეები ტრიალებს ხალხში, რა მიმართულებაა პრესაში. დიახ, მთავრობა მოვალეა თვალ-ყური ადევნოს პრესას. მაგრამ თავის-თავად ცხადია, რომ ეს თვალ-ყურის დევნა არ ნიშნავს მის ბოროტათ გამოყენებას. ესენი ამბობენ, რომ თუ ორი ცალი გამოცემულ ნაწარმოებისა გაეგზავნა შინაგან საქმეთა მინისტრს, ეს ცენზურის აღდგენა არისო. ამიტომ რომ ის ამას ბოროტათ გამოიყენებსო, გამოდის, რომ შინაგან საქმეთა მინისტრმა უნდა იცოდეს, რა იბეჭდება სახელმწიფოში. თუ შინაგან საქმეთა მინისტრს არ გაეგზავნა გამოცემულ ნაწარმოების 2 ცალი და გაეგზავნა მხოლოდ განათლების სამინისტროს, ნუ თუ შინაგან-საქმეთა მინისტრი ისეთი უსუსური არის, რომ ის ვერ იშოვის 12 ცალიდან ორ ცალს და ვერ გადაათვალიერებს მას. ყოველ შემთხვევაში ის შესძლებს გაიგოს, ის, რაც საჭიროა. აი ეხლაც არ მისდის გამოცემული ნაწარმოების არც ერთი ცალი - მაგრამ მიუხედავადა ამისა, ის მაინც ზოგ რამეს ტყობილობს. ჩვენ უნდა უარი ვსთქვათ ყოველგვარ მთავრობაზედ, ან თუ მთავრობა გვინდა, მან უნდა იცოდეს თუ რა იბეჭდება და რა ხდება სახელმწიფოში. ზოგჯერ ჩვენ ყველანი მომხრე ვართ, რომ მინისტრმა ზომა მიიღოს მავნე პრესის შესახებ. მაგალითად ჩვენ ყველანი სხვა და სხვა პარტიას ვეკუთვნით მაგრამ ერთში ყველანი ვერთდებით და ეს არის შეერთებულის ძალით გალაშქრება მათ წინააღმდეგ, ვინც ჩვენ თავისუფლებას ძირს უთხრის. ვისაც ჩვენი დამოუკიდებლობა არ უნდა, ვისაც სურს, რომ ჩვენ კვლავ მონებად ვიყოთ. ჩვენ ეს თავისუფლება უნდა განვამტკიცოთ და ეს არის ჩვენი საერთო მიზანი და სხვა ყველაფერი ჩვენი შინაური საქმეა და ამაში გამოვსწორდებით მერე, როდესაც შევინარჩუნებთ დამოუკიდებლობას, სრულს თავისუფლებას. (გვაზავა: შევჭამთ ერთმანეთს!).

ეხლა წარმოიდგინეთ თქვენ, რომ არის პრესა, რომელიც აშკარად მიმართულია დამოუკიდებლობის და თავისუფლების წინააღმდეგ, მტერი უწყობს ხელს და ხალხში ამბოხებას იწვევს. ამ შემთხვევაში ჩვენ არ უნდა მივსცეთ მთავრობას საშუალება მიიღოს მის წინააღმდეგ საჭირო ზომები? დიახ, მინისტრმა უნდა მიიღოს ზომები, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ის უკანონოდ მოიქცეს. მე, როდესაც მთავრობას ვაძლევ ამის ნებას, სახეში მაქვს, რომ მთავრობა უნდა მოიქცეს კანონის ძალით. მე თანახმა ვარ, რომ მინისტრმა ასეთი საქმე გადასცეს სასამართლოს. მაგრამ რანაირად უნდა მიმართოს მან სასამართლოს, თუ არ იცის ვინ ჩაიდინა დანაშაულობა პრესის საშუალებით, ან ვინ არის ბოროტმომქმედი?

დიახ, ბატონებო, ჯერ-ჯერობით, სანამ ჩვენი თავისუფლება არ განმტკიცებულა, ერთად-ერთი მიზანი ყველა პარტიისა არის თავისუფლების განმტკიცება. არ არის ისეთი პარტია, რომელიც ასეთ ნიადაგზე არ იდგეს. ვინც საქართველოს დამოუკიდებლობის მტერია, ის ჩვენი ყველას მტერია და ამათ უფლებას ვერ მივსცემთ ილაშქრონ ჩვენს წინააღმდეგ თუნდა პრესის საშუალებით.

დავანებოთ თავი პოლიტიკურ საქმეებს. განა გაზეთებში არ იბეჭდება პორნოგრაფიული სახის ლიტერატურა, რომელიც გარყვნას ავრცელებს და განა არის სადმე ისეთი მთავრობა, რომელიც არ ებრძოდეს ასეთ მიმართულებას? დიახ, მინისტრი მოვალეა გადასცეს ასეთი საქმეები სასამართლოს. სწორედ ყველა ეს მოსაზრება გვქონდა ჩვენ სახეში, როდესაც ვამბობდით, რომ მინისტრს უნდა მივსცეთ საშუალება იცოდეს, თუ რა ხდება სახელმწიფოში (შენგელაია: სამხედრო სამინისტრომ არ უნდა იცოდეს?) სამხედრო სამინისტრომაც უნდა იცოდეს, იმიტომ, რომ ისეთი კორესპოდენციები და ტელეგრამები გამოდის, რომელნიც ხალხის განწყობილებას ააშკარავებენ, რომელთაც ზოგჯერ სტრატეგიული ხასიათიც აქვთ და ამას კი სამხედრო მინისტრი გამოიყენებს. ჩვენ არა ერთი მაგალითი ვიცით, რომ სამხედრო შტაბს მტრის ზრახვანი პრესის საშუალებით შეუტყვია. ამიტომ შტაბთან არის განყოფილება, რომელიც პრესას თვალს ადევნებს. თუ მინისტრმა არ იცის ის, რაც ხდება და იბეჭდება სახელმწიფოში, მაშინ ყოველივე ბოროტმოქმედება მისთვის დამალული იქნება, თუ იცის, და მოვალეა უნდა იცოდეს, ის მოვალეა სამართალში მისცეს ბოროტმოქმედი. ყოველივე, რაც იწერება შეეხება სახელმწიფო ცხოვრების ყველა მხარეს, ერსაც, მტერსაც და ყველას შეეხება.

ჩვენ ამ კანონ-პროექტით ყველას ვაძლევთ საშუალებას იცოდეს ის, რაც იბეჭდება და შეეძლოს ამ დაბეჭდილის ადვილად შოვნა. ეს ბოროტად არ უნდა გამოიყენოს არავინ, მაგრამ დაკარგვა და დამალვა იმის, რაც იბეჭდება ყოვლად შეუძლებელია, ყოვლად მიუღებელი, შეუძლებელია ასე მსჯელობა.

ის, რაც მოგახსენეს იმ შესწორებაზე, რომელიც იურიდიულმა კომისიამ შეიტანა, ეს მართალია. მაგრამ ეს შესწორება კომისიამ მიიღო. არც ისე დიდი ცვლილება არის აქ, უმთავრესი ეს ერთი შესწორებაა - ჩვენ პროკლამაციაზე არ გვქონდა ნათქვამი (შენგელაია: ვინ გამოგზავნის პროკლამაციებს?) თუ არ გამოგზავნის, პასუხისგებაში მიეცემიან დამბეჭდავნი.

როცა მესტამბემ იცის, რომ პასუხისმგებელი იქნება, ის ადვილად ასეთს არაფერს დაბეჭდავს. ეს იყო მიზანი და მე ვწუხვარ, რომ ამან ასეთი აურზაური გამოიწვია. ჩვენ მოგვაწერეს ის, რაც სახეში სრულებით არ გვქონია. მართალია, რომ წინად ჩვენს დეკრეტში 13 ცალი იყო, შემდეგ გადაასწორეს 14-ად და ჩამოთვალეს ბროშიურები, ჟურნალები და სხვა, მაგრამ, რაც შეეხება ცენზურას, როცა მუხლებს წავიკითხავ და ეს ეხლა უნდა წავიკითხოთ, თქვენ დაინახავთ, რომ ასეთი საშიში აქ არაფერია და ცენზურის ნასახი, რომ აქ სრულებით არ არის. აი პირველი მუხლი (კითხულობს) ეს ერთი (შენგელაია: ასე იყო ძველად!) მეორე (კითხულობს). მესამე (კითხულობს). აი, მე აქ წარმოგიდგინეთ ყველა მუხლები, თუ აქ აღდგენაა ცენზურის, ან ცენზურის ხასიათი აქვს, მაშინ მე თითონ უარს ვიტყვი, მხოლოდ აქ თქვენ უნდა დაგვიმტკიცოთ. (შენგელაია: განმარტება?) ბატონებო განმარტებაც ჩემი დაწერილია (გრ. ნათაძე: არ არის თქვენი დაწერილი!) მოგახსენებთ (შენგელაია: მით უარესი?) უარესი იყოს, მაგრამ სხვას ნუ მიაწერთ. განმარტება ხომ კანონი არ არის. კანონი რომ ვერ ნახეთ ის, რასაც გვაბრალებდით, ეხლა განმარტებას მიმართეთ, ვთქვათ მე ვერ განვმარტე კანონი ჯეროვანად, ამით თვით კანონს არაფერი არ უშავს. მაგრამ მე ვაცხადებ, რომ ყოველმა მთავრობამ უნდა იცოდეს, რა ხდება, რა იწერება რესპუბლიკაში. ვინც ჩვენს დამოუკიდებლობას ძირს უთხრის, უსათუოდ მის წინააღმდეგ უნდა იქნეს ზომები მიღებული. ის უნდა დაისაჯოს. მე ვამბობ ამას, ეს ჩემი დაწერილია, ჩემი განმარტებაა. სრულებით მე სახეში არ მქონია, რაც თქვენ გინდათ მე მომაწეროთ. ყოველგვარ კულტურულ სახელმწიფოში თქვენ იპოვნით წიგნთსაცავს სადაც არის ყოველნაირი ნაწარმოები, რომელიც ამ სახელმწიფოს სტამბიდან გამოსულა. საუბედუროდ საქართველოში ვერ მივაღწიეთ ამ იდეალს. ჩვენ გვინდოდა იმ დროიდან, რაც პირველად იტალიაში მაჯის ქართული გრამატიკა დაისტამბა, ყველა ის წიგნები რაც დაიბეჭდა ქართულ ენაზედ შეგვეგროვებია, ამისთვის არაფერი არ გვშურს, მაგრამ მიზანს მაინც ვერ მივაღწიეთ. მეტსაც ვიტყვი, ჩვენდა სამარცხვინოთ ამ უკანასკნელი დროის, რევოლიუციის ხანის ნაწარმოებიც ვერ შეგვიგროვებია, ვერ შეგვინახავს (ასათიანი: არც არის შესანახი!) ბატონებო, მე მგონია ყველა ნაწარმოები შესანახია. თანამედროვე მოღვაწენი ვერ დააფასებენ იმას თუ რა არის შესანახი და რა არა. ასე ეგონათ დიდი საფრანგეთის რევოლიუციის დროსაც, მაგრამ ეხლა ათას მანათობით ვაძლევთ იმ პატარა ფურცლებში, რომლის შენახვა მაშინ საჭიროდ არ მიაჩნდათ. (ლ. ნათაძე და რუსია: უსმინე ბ. ასათიანო!) შეუძლებელია ჩვენ დავაფასოთ დღეს ის, რაც ისტორიამ უნდა დააფასოს. ეხლანდელ მოქმედებას ისტორია გაარჩევს. ისტორია ყველას თავისას მიუსჯის. ის ყველას გაგვასამართლებს. ამიტომ თუ თქვენ კულტურული ხალხი ხართ, ეს წესი უნდა შემოიღოთ და ყოველგვარი ბეჭდვითი სიტყვის ნაწარმოები მომავალ თაობას შეუნახოთ. (საერთო ტაში).

თავმჯდომარე. ამნაირად საზოგადო მსჯელობა დასრულებულია, ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვაზე გადასვლის? ესერები არიან წინააღმდეგნი. ვინ არის მომხრე? ყველანი ესერების გარდა. მუხლობრივ განხილვაზე გადასვლა მიღებულია. მუხლობრივი განხილვა მოხდება შესაფერ დროს.

შემდეგი საკითხი:

დეკრეტი სასამართლოს უწყების დაწესებულებათა შტატების შემცირებისა, ჯამაგირების მომატებისა და ზოგიერთი სხვა ცვლილებისა.

სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ს. ჯაფარიძეს.

ს ჯაფარიძე. იმ დეკრეტს, რომელსაც მე მოგახსენებთ იურიდიულ კომისიის ხელით, მიზნად აქვს უმთავრესად გაუმჯობესება სასამართლოს მოღვაწე პირთა ნივთიერ მდგომარეობისა - ერთის მხრივ და მეორეს მხრივ შემცირება შტატებისა, რამდენადაც ეს შეიძლება, ზედმეტი ხარჯების თავიდან ასაცილებლად. იმ დეკრეტში, რომელიც თქვენ ამას წინად მიიღეთ ყველა სახელმწიფო დაწესებულებაში მოსამსახურე პირთათვის 40 პროც. ჯამაგირების გადიდების შესახებ, სხვათა შორის, სასამართლოს შესახებ ნათქვამია, რომ სასამართლო უწყება შეადგენს გამონაკლისს, ე.ი. იქ მომატება ჯამაგირებისა უნდა მოხდეს უფრო მეტად, ვიდრე 40 პროც. მე თავს არ შეგაწყენთ იმის შესახებ თუ რით მართლდება ასეთი შეხედულება სასამართლოზე. მოკლეთ ვიტყვი: სენატის დებულების განხილვის დროს სასამართლოს შესახებ (არ ისმის) თქვენ მოგეხსენებათ, რომ სასამართლო არის საფუძველი სახელმწიფოებრივი ცხოვრებისა. ყოველ მოქალაქის უფლების დაცვა - იქნება ეს უფლება ქონებრივი, ხელშეუხებლობა, სიცოცხლე თუ სხვა მისი უძვირფასესი უფლება, შეადგენს სასამართლოს მოვალეობას. არავითარი ფასი არ აქვს სახელმწიფოს, თუ მას არა აქვს მტკიცე სასამართლო, რომელიც მოქალაქის უფლებას დაიცავს. (გვაზავა: სად არის . მერე? დააჯერეთ ამხანაგები, რომ ეს საჭირო არის!) ამხანაგები დაჯერებულნი არიან, ხოლო თქვენ არ იცით როდის და რა უნდა მოვთხოვოთ სასამართლოს და რა პირობებში ვიმყოფებით. როცა თქვენ შეგეხებათ, მაშინ გინდათ სასამართლომ იმოქმედოს, როცა სხვას მაშინ გინდათ ადმინისტრატიული წესით იმოქმედონ. (გვაზავა: ეს არ არის მართალი, ეს ცილისწამებაა!) ჩვენ ამას იდეალად ვისახავთ. გადავიდეთ ამ წესზე, რომელიც თქვენ გინდათ, ბ-ნო გიორგი, თქვენ ბრძანდებით წევრი საკონსტიტუციო კომისიისა, რომელმაც გამოიმუშავა ბეჭვდითი თავისულების წესი, მოქალაქის უფლების დაცვის წესი და სხვა, და სოც.-დემ. მიიღეს ის წესი, რომელიც თქვენ მოგწონთ (გვაზავა: მიიღეს იქ ხოლო აქ არა!) როცა ცხოვრება ჩადგება კალაპოტში და ცხოვრების პირობები მოგვცემს საშუალებას, მაშინ ამას გავატარებთ. მოგეხსენებათ, რომ ყოველ ქვეყანაში უფლებრივ-მოქალაქობრივი ცხოვრების განვითარება, საზოგადოდ, კულტურა განისაზღვრება იმითი, თუ როგორ არის დაყენებული სასამართლო. (გვაზავა: მართალია!) თქვენ თუ აიღებთ კულტურულ ქვეყნებს, მაგ. ინგლისს, შვეიცარიას, ბელგიას და აგრეთვე ამერიკას და შეადარებთ აღმოსავლეთ ქვეყნებს - მაგალითად, ოსმალეთს, და დარწმუნდებით, რომ სასამართლო ყველაზე მაღლა დაყენებულია დემოკრატიულ ქვეყნებში. დაცემულია იქ, სადაც (გვაზავა: სადაც არის დიქტატურა შახისა!) დიახ, და ამიტომ ჩვენი იდეალია ისეთ მიუწვდენელ სიმაღლეზე დავაყენოთ სასამართლო, როგორც არის ინგლისში. მოგეხსენებათ კანონებს არავითარი აზრი არა აქვთ თუ არ ეყოლა გამტარებელი ცხოვრებაში და დამცველი ორგანო. ეს ორგანო არის - სასამართლო. (გვაზავა: მართალია, იქით უთხარით - უჩვენებს სოც.-დემ.) მე ვოცნებობ იმ დროზე, როდესაც თვით სასამართლო იმოქმედებს ისე, რომ იგი შექმნის უფლებას, კანონიერებას.

მოგეხსენებათ ინგლისში სტატუტები შეადგენენ უმცირესს ნაწილს უფლებისას, ხოლო სასამართლოების განაჩენების ნიადაგზე აღმოცენდა ეგრედწოდებული საერთო უფლება. ჩვენ ვოცნებობთ, რომ ასე მოხდეს ჩვენშიაც. (ასათიანი: ოცნებობთ მხოლოდ!) და ამიტომ თუ ერთბაშად არა, თანდათან მაინც უნდა შევქმნათ ისეთი პირობა, როცა სასამართლოს ეს ავტორიტეტი მიეცემა. ერთი უმთავრესი პირობათაგანი გახლავთ მოსამართლის უზრუნველყოფა. როგორც მოგეხსენებათ, არც ერთ მოხელეს ინგლისში არა აქვს ისეთი დიდი ჯამაგირი როგორც მოსამართლეს, და არსად ისე მცირე, როგორც (აზიაში) აღმოსავლეთში. წარმოიდგინეთ რუსეთშიაც, ძველი რეჟიმის დროს 60 წლებიდან მოყოლებული, ყველაზე მაღლა იდგა სასამართლო, სასამართლოს მოხელეებს მეტი ჯამაგირები ჰქონდათ დანიშნული, მათი ქონებრივ უზრუნველსაყოფად თუ სახეში არ მივიღებთ საფინანსო უწყებას. ეხლა, რომ გადავხედოთ იმ სინამდვილეს, რომელსაც განიცდის სასამართლოს მოღვაწე, თქვენ დაინახავთ, რომ სასამართლო პალატის წევრი, ოლქის სასამართლოს წევრი, გამომძიებელი, მომრიგებელი მოსამართლე იღებს თვეში აპრილის და აგვისტოს მომატებიანათ 1800-2100 მანეთამდე. იმდენად მცირეა ჯამაგირი, რომ სწორედ გიკვირს, როგორ სცხოვრობს ადამიანი, მით უმეტეს, თუ ოჯახი ჰყავს, ასეთ აუტანელ მდგომარეობაში ისე, რომ ნამუსი და პატიოსნება შეინარჩუნოს. რასაკვირველია ჩვენ ასეთ ანორმალურ მდგომარეობას ყველგან და უპირველეს ყოვლისა სასამართლოში ბოლო უნდა მოუღოთ.

აი, ეს იყო მიზეზი, რომ იურიდიულ კომისიამ ყურადღება მიაქცია სასამართლოს მდგომარეობას, მოიწვია იუსტიციის სამინისტროს წარმომადგენელი და იმასთან ერთად შეიმუშავა ის პროგრამა, თუ რა ზომამდე შეიძლება მოემატოს ჯამაგირები მოსამართლეთ და მეორე მხრივ რა ზომამდე შეიძლება შტატების შემცირება, რომ ნაკლები ხარჯები გავწიოთ.

ამ მუშაობას იურიდიული კომისია შეუდგა ოქტომბერში, თუ არ ვცდები ოქტომბრის შუა რიცხვებში და დაამთავრა უკანასკნელ დღეებში. იურიდიული კომისიის მიერ შემუშავებული ნორმები გადავიდა საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიაში, მაგრამ საფინანსო კომისიამდი ეს ნორმები განხილული იყო განსაკუთრებულ საუწყებათაშორისო კომისიაში, სადაც შედიოდა წარმომადგენელი ფინანსთა მინისტრისა, კონტროლისა და შრომის სამინისტროსი. ხოლო საბოლოოდ იგი განიხილა საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიამ და იურიდიული კომისიას შემოაქვს ნორმები მიღებული ზემოხსენებულ საფინანსო კომისიის მიერ. ეს ნორმები გახლავთ შემდეგი: მომრიგებელ მოსამართლეს, რომლის თანამდებობა ასე ვსთქვათ შეადგენს პირველი საფეხურს, დაენიშნა 4.000 მან. წინად ჰქონდა 650 მან. როცა ერობები შემოვიღეთ და ამორჩეულ მომრიგებელ მოსამართლეს, ჩვენ სახეში გვაქვს ის, რომ ყოველგვარი მომატება, ზოგან მეტი - ზოგან ნაკლები, როცა ამ 4.000 მან. უნიშნავთ მომრიგებელ მოსამართლეს ჩვენ სახეში გვაქვს ის, რომ ყოველგვარი მომატება და ხარჯები ერობების მხრივ უნდა მოისპოს, რადგან ეს ბოლოს და ბოლოს ისევ ხალხს ხდება. ასეთივე ჯამაგირი დაენიშნა ისეთ საპატივცემლო თანამდებობის პირს, როგორიც არის გამომძიებელი. შემდეგი საფეხური გახლავთ საოლქო სასამართლოს წევრი, რომელსაც ენიშნება - 4.600 მან., პალატის წევრს - 5.000 მან., საოლქო სასამართლოს თავმჯდომარეს - 5.500 მან., მის ამხანაგს - 5.000 მან. მომრიგებელ მოსამართლეთ ყრილობის თავმჯდომარეს ენიშნება იმდენი, რამდენიც ოლქის სასამართლოს თავმჯდომარის ამხანაგს. პალატის თავმჯდომარეს 6.000 მ., მის ამხანაგს - 5.500 მან. ერთი სიტყვით ჩვენ დავიცავით ის თანდათანობის პროპორცია, რომელიც წინად იყო, ასე რომ თუ ავიღებთ ჯამაგირის მაქსიმუმს - 6.000 მან. მინიმუმი არის - 4.000 მან. რაც შეეხება სასამართლოს უწყების დანარჩენ მოხელეებს, ესენი ორ ნაწილათ იყოფა, იმ მოხელეებს, რომელთა მუშაობა ერთგვარია ყველა დაწესებულებებში, როგორც - მემანქანენი, რეგისტრატორები, გადამწერები და სხვა დაბალი მოსამსახურენი, ამათ სასამართლოს დაწესებულებებში ემატებათ იმდენი, რამდენიც რესპუბლიკის სხვა დაწესებულებებში ე.ი. 49 პროც. მეორე ნაწილს, მდივნები, მათი თანაშემწენი, საქმის მწარმოებელთ და სხვას ემატებათ ამ ნორმაზე მეტი.

რაც შეეხება შტატებს, უნდა მოგახსენოთ, რომ შესაძლებელი გახდა შემცირება ოლქის სასამართლოებში (ქუთაისის, ტფილისის, სოხუმის) და აგრეთვე პალატაში. გამომძიებელთა რიცხვი გავამრავლეთ ცოტაოდენ. შტატი შემცირებული შეიქმნა საერთოდ სამოცდათოთხმეტი ადგილით. (გვაზავა ადგილიდან: ეს რამდენ პროცენტს შეადგენს?) ნორმები ასეთი გახლავთ: სენატორთა ჯამაგირი, როგორც რიცხვი მათი, უცვლელი რჩება, რაც შეეხება კანცელარიის მოხელეთ, აქ ასეთი ცვლილებაა: სენატის მდივანს - 4.000 მან., მის თანაშემწეს - 3.000 მან., პროკურორის მდივანს - 3.200 მან. (კითხულობს) დანარჩენებს ემატებათ 40 პროც. ამასთანავე გადიდებულია ხარჯები სამეურნეო, საკანცელარიო და სხვა. სენატთან არსებობს საკოდიფიკაციო განყოფილება, სადაც ასეთი ნორმებია - (კითხულობს). მეორე დაწესებულება გახლავთ იუსტიციის სამინისტროს კანცელარია; - აქ ასეთი ნორმებია - (კითხულობს). დეპარტამენტის თავმჯდომარის ჯამაგირი უდრის მინისტრის ამხანაგის ჯამაგირს - დანარჩენებს ემატებათ 40%25. გადიდებულია საკანცელარიო, საგზო და სხვა ხარჯები. სხვათა შორის აქ არის ხარჯები სხვა და სხვა დახმარების აღმოჩენისთვის - ავადმყოფობისა და გარდაცვალების დროს და სხვა. ტფილისის სასამართლოს დეპარტამენტის თავმჯდომარეს ენიშნება 6.000 მან. თანაშემწეს 5.500 მან. წევრებს - 5.000 მან., მდივანს... (კითხულობს). ყრილობაში (კითხულობს). ამასთან გათანასწორებულნი არიან საგანგებო სასამართლოს წევრები. უდიდეს საგანგებო საქმეთა გამომძიებელს, ერთად-ერთის რესპუბლიკაში, დაენიშნა იმდენი რამდენიც პალატის წევრს - 5.000 მან. გვყავს აგრეთვე საგანგებო საქმეთა სამი გამომძიებელი; - ენიშნებათ 4.500 მან. აი ის ნორმები, რომელიც შეიმუშავა იურიდიულმა კომისიამ და მოიწონა საფ.-საბიუჯეტო კომისიამ. ამ შტატების დასამტკიცებლათ იურიდიული კომისია ადგენს შემდეგ დეკრეტს (კითხულობს). დეკრეტი მიღებულია მცირე შესწორებებით.

განხილვა კანონ-პროექტისა სახალხო გვარდიის შესახებ.

თავმჯდომარე. ვინაიდან ეს მუხლი განხილულ უნდა იქმნეს დახურულ სხდომაზე, წინადადებას ვაძლევ ქვესტორს გაიყვანოს ხალხი დარბაზიდან.

10 წუთის შემდეგ კრება გრძელდება.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ-ნ ვალიკო ჯუღელს.

(ეს კანონ-პროექტი განხილულ იქმნა დახურულ კარებში).

სენატორის არჩევა თავისუფალ თანამდებობაზე.

თავმჯდომარე. გადავდივართ შემდეგ საკითხზე. მაგრამ სანამ შემდეგ საკითხზე გადავიდოდეთ მე მოგახსენებთ წინადადებას, რომელიც შემოვიდა სოც.-დემოკრატიულ ფრაქციის ბიუროსაგან. (კითხულობს წინადადებას). მე ვთხოვ ქვესტორს და თქვენ დაგირიგდებათ ბარათები. ვის სურს სიტყვა ამ საკითხის ეხლა დაყენების შესახებ? სიტყვა არავის არ სურს. ვინ არის წინააღმდეგი? წინააღმდეგი არავინ არის. სიტყვა ეკუთვნის ბ. მესხიშვილს.

შ. მესხიშვილი. თავმჯდომარის სიტყვიდან ისე გავიგე ამ საქმის მდგომარეობა, რომ ჩვენ ეხლავ დაგვირიგდება ბარათები სენატორის ასარჩევად.

თავმჯდომარე. მოხსენების შემდეგ.

შ. მესხიშვილი. მაშ სიტყვა მომეცით მოხსენების შემდეგ.

თავმჯდომარე. (კითხულობს იურიდიულ კომისიის წინადადებას. მაგრამ შემოვიდა მეორე დამატებითი განცხადება ს.-ფ. ფრაქციისა. კითხულობს).

სიტყვა ეკუთვნის ბ. გრ. გიორგაძეს.

გრ. გიორგაძე. თქვენ მოისმინეთ სარეკომენდაციო და იურიდიულ კომისიების შეერთებული დადგენილება. ჩვენ ნაფიც ვექილ საყვარელიძისაგან თანხმობა არ მიგვიღია, მაგრამ ვიცით, რომ თუ ერთი კაციც წინააღმდეგი იქნებოდა, ის თავის კანდიდატურას არ წამოაყენებს. ამის გამო კომისიამ მისი კანდიდატურა მოხსნილად ჩასთვალა. კომისიას ჰყავდა სხვა და სხვა კანდიდატები, მაგრამ, რადგან ზოგი მათგანი ახალ თანამდებობაზე დაინიშნა, ხოლო ზოგი კი ამ სისხლის სამართლის საქმეების სპეციალისტი არ იყო, ხოლო ის კანდიდატი, რომელსაც აყენებენ - ხარაზაშვილი, მსახურებდა ჯერ რუსეთში ნაფიც სამსაჯულოში, მერე ქ. ქუთაისში საოლქო სასამართლოს ბრალმდებლად. ჩვენი აზრით ის სენატის ამ თანამდებობას შეეფერება, და ამიტომ სარეკომენდაციო და იურიდიულ კომისიებმა დაადგინეს მისი კანდიდატურა წამოაყენოთ და სთხოვოთ დამფუძვნებელ კრებას (ხმა: თანხმობა არის?) დაამტკიცოს ის ამ თანამდებობაზე. თანხმობა მიღებული გვაქვს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. მესხიშვილს.

შ. მესხიშვილი. სენატორის არჩევას დიდი მნიშვნელობა აქვს. ამიტომ ყველა ფრაქციას საშუალება უნდა ჰქონდეს შეგნებულად მისცეს ხმა ამა თუ იმ კანდიდატს. ბ-ნ საყვარელიძის კანდიდატურა უცაბედად მოიხსნა. ხოლო ბ-ნ ხარაზაშვილის შესახებ სარეკომენდაციო კომისიის კრება მოხდა რამდენიმე წუთით წინ დამფუძნებელ კრების გახსნამდის. ამისთანა პირობებში სოც.-ფედ. ფრაქცია მონაწილეობას ვერ მიიღებს სენატორის არჩევაში. რადგანაც წარმოდგენილ კანდიდატის შესახებ ფრაქციას მსჯელობა არა ჰქონია. ამიტომ ჩვენი წინადადება არის არჩევანი გადაიდოს შემდეგ კრებისათვის, მით უმეტესად, რომ სენატის ეხლანდელი შემადგენლობა სათანადოდ უძღვება საქმეს და დღესვე ერთი სენატორის არჩევა არავითარ აუცილებლობას არ წარმოადგენს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ს. ჯაფარიძეს.

ს. ჯაფარიძე. მე მოგახსენებთ ფრაქციის იმ აზრს, რომ არჩევნების გადადებას არავითარი გასამართლებელი საბუთი არა აქვს. სიდამონ-ერისთავი ჩვენ ავირჩიეთ, როგორც მახსოვს, ნოემბრის დასაწყისში. მას უკან გადის თვე ნახევარი და ის მუშაობას ვერ შეუდგა. მას შემდეგ სარეკომენდაციო და იურიდიულ კომისიებს ჰქონდათ რამდენიმე სხდომა, ჰქონდათ მსჯელობა სხვა და სხვა კანდიდატებზე. ეს წრე კანდიდატებისა, როგორც მოგეხსენებათ, იყო ვიწრო. ჩვენ გავჩერდით ბ. საყვარელიძის კანდიდატურაზე, მაგრამ მან ისეთი პირობები წამოგვიყენა, რომ მისი კანდიდატურა მოვხსენით. ჩვენ შევჩერდით სხვა კანდიდატებზე. ასეთ სასურველ კანდიდატად ჩვენ მივიჩნიეთ ბ. ხარაზოვი - ანუ ხარაზაშვილი. ამიტომ სწორედ საქმის ინტერესებისათვის, სწორედ იმიტომ, რომ დღეს სენატის მუშაობა შეფერხებული არის (მესხიშვილი: არ არის!) რადგან საკმაო სამუშაო ხელი არა ჰყავს, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ არჩევნები უნდა მოხდეს დღესვე. გადადებას არავითარი აზრი არა აქვს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ალ. ასათიანს.

ალ. ასათიანი. მე ვფიქრობ, ბატონებო, რომ, თუ ჩვენ ვირჩევთ კომისიას და მას ვავალებთ მუშაობას, ერთგვარი წესი უნდა იყოს ამ კომისიის მიერ თავისი ნამუშავარის წარმოდგენისა დამფუძნებელ კრებაში. ხარაზაშვილის კანდიდატურა კომისიისთვის არავის არ წარუდგენია. ეს ფაქტია. რაც შეეხება იმას, რომ საყვარელიძემ თანხმობა არ განაცხადა - და ამის გამო კანდიდატურა მოიხსნაო, ეს კი შესწორებას მოითხოვს. მას შემდეგ, რაც მისი კანდიდატურა წარმოადგინეს, საყვარელიძეს არავინ შეჰკითხებია. აქ ამბობენ: ბ. საყვარელიძემ მოითხოვა, თუ ერთხმად არ ამირჩიეს არ დავთანხმდებიო. ამის შესახებ მე არაფერი გამიგია. კომისიაში მისი კანდიდატურის წინააღმდეგ იყვენ რამოდენიმე, მაგრამ ეს კანდიდატურა იქ მიღებული იყო. დღეს ამბობენ მისი თანხმობა არ გვაქვსო. საიდან გვექნება, როდესაც მას არავინ შეკითხებია. თუ ეს კანდიდატურა მენშევიკების ფრაქციისათვის სასურველი არ აღმოჩნდა, ეს მაინც უნდა ყოფილიყო, რომ თქვენი კანდიდატურა დროზე გაგეცნოთ სხვა ფრაქციებისათვის და კომისიისთვის და ხუთიოდე წუთით არ შეკრებილიყავით დამფუძნებელი კრების გახსნის წინ ისეთ კანდიდატის წარსადგენად, რომლის შესახებ არც ერთ ფრაქციას, გარდა მენშევიკებისა, არავითარი ცნობა არა აქვს. საჭირო არის, რომ კომისიებს ერთგვარი წესი ჰქონდეთ მუშაობისა, საჭიროა ანგარიში გაუწიოთ მის მუშაობას და ასე ნაჩქარევად არ მოვიქცეთ. მე ვეთანხმები ბ. მესხიშვილის წინადადებას, რომ ეს საკითხი გადაიდოს შემდეგი სხდომისთვის და ყველა ფრაქციებს საშუალება მიეცეს თავისი აზრი შეიმუშაოს. თუ ასე საჩქარო იყო არჩევა, ამ ერთი თვის განმავლობაში უნდა წარმოგედგინათ ეს კანდიდატურა და ჩვენ მას გავეცნობოდით. რაღა მაინცა და მაინც დღეს გახდა ასე სასწრაფო.

თავმჯდომარე. მაშასადამე, არის ორი წინადადება: ერთი იურიდიულ კომისიისა, რომ დღეს მოხდეს არჩევნები, მეორე სოც.-ფედერალისტების ფრაქციისა, რომ ეს საკითხი გადაიდვეს შემდეგ კრებისთვის. მე უნდა მოგახსენოთ, ა. ასათიანის შეკითხვა, რომ კანდიდატის შეცვლის შესახებ ფრაქციებს გაგზავნილი არ ჰქონდა, კანონიერი არის. რეგლამენტის ძალით ჩვენ უნდა გაგვეგზავნა ფრაქციებისთვის. ვინაიდან ეს არ მოხდა და წინადადება შემოტანილი იყო კრების გახსნის შემდეგ, მე უნდა მოვხსნა ეს საკითხი და შემდეგ კრებაზე განვიხილოთ იგი. გადავდივართ შემდეგ საკითხზე (კითხულობს) სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ნ. იმნაიშვილს.

ნ. იმნაიშვილი. (ს.-დ.) ეს დეკრეტი, რომელიც წარმოდგენილია დამფუძნებელ კრების წინაშე განსახილველად გამოწვეულია იმ გარემოებით, რომ ხარჯთაღრიცხვა, რომელიც შარშან იყო შედგენილი თავშესაფარისთვის დღევანდლამდის უცვლელად იყო დატოვებული. თავშესაფარში 87 ბავშვია და იმ ხარჯთაღრიცხვით, რომელიც ამ ერთი წლის წინად იყო შედგენილი, თითო ბავშზე საჭმელ-სასმელით და ჩაცმა-დახურვით ხარჯი უდრიდა თვეში 41/2 მანეთს. რასაკვირველია, დღევანდელ პირობებთან შედარებით პირდაპირ წარმოუდგენელია და ამიტომაც თავშესაფარი საშინელ უნუგეშო მდგომარეობაშია. ამიტომ უწყება შემოდის წინადადებით, რათა გაუდიდდეს (რიცხვი) ხარჯი ამ თავშესაფარს, რომ შეძლება მიეცეს მას დააკმაყოფილოს ყველა გასაჭირ მოთხოვნილებები. ეს მოსაზრება დაადასტურა აგრეთვე საფინანსო კომისიამაც და ვითხოვ მის მიღებას დამფუძნებელ კრების მიერ.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა საერთო მსჯელობისათვის? არავის. ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვაზე გადასვლის? არავინ. გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე. გთხოვთ წაიკითხოთ სათაური და პირველი მუხლი.

მომხსენებელი იმნაიშვილი (კითხულობს. მუხლობრივი განხილვა კანონპროექტით მიღებულია).

სხდომა იხურება 4 ს. და 50 წ.211