„საქართველოს დამფუძნებელი კრება. სხდომის ოქმების“ 7-ტომეულში თავმოყრილია საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების პლენარული სხდომის ოქმები. სხდომის ოქმები წიგნის სახით პირველად ქვეყნდება. გამოცემა დაეხმარება საქართველოს უახლესი ისტორიის და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრების მკვლევრებს. „საქართველოს დამფუძნებელი კრება. სხდომის ოქმების“ ციფრული ვერსია ხელმისაწვდომია საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის ციფრულ ბიბლიოთეკებში.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

სესია პირველი

(79)

1920 წელი. იანვრის 14. ტფილისი. სასახლე

საგანგებო საზეიმო სხდომა

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიუმში არიან: სიმონ მდივანი,

ექვთიმე თაყაიშვილი,

ქრ. შარაშიძის ასული და

გრიგოლ ნათაძე.

სხდომა იწყება ნაშუადღევის 1 საათსა და 30 წუთზე.

(დარბაზი სადღესასწაულოდ არის მორთული. მთავრობის ადგილები დაკავებულია მთავრობის მთელი შემადგენლობით. დიპლომატიურ წარმომადგენელთა ადგილები უჭირავთ უცხო სახელმწიფოთა წარმომადგენელთ ბ-ნ ოლივერ უორდროპის მეთაურობით. დაესწრენ წარმომადგენელნი - ბრიტანეთის, ამერიკის, საფრანგეთის, იტალიის, საბერძნეთის, პოლონეთის, ლიტვის, ადერბეიჯანის, სომხეთის, მთიულეთის და სხვ. (ქუჩიდან მოისმის ეროვნული სიმღერა და მანიფესტაციის ხმაურობა).

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილია. როდესაც დამფუძნებელი კრება ორი კვირით სწყვეტდა თავის მუშაობას, სათანადო დადგენილებაში შეტანილ იქნა ერთი მუხლი, რომლის ძალით თქვენს პრეზიდიუმს ევალებოდა თუ საჭიროდ დაინახავდა, თუ ისეთი მდგომარეობა შეიქმნებოდა, მოეწვია დამფუძნებელი კრების სხდომა. ეს მომენტი, რომელსაც განიცდის ეხლა მთელი ჩვენი ერი, სამშობლო, პრეზიდიუმის აზრით ასეთი მომენტი, იყო და არის, რომ არ შეიძლებოდა დამფუძნებელი კრების პლენუმი არ მოეწვია. თუ რა მოხდა, დაწვრილებით ამის შესახებ მთავრობის განცხადებას მოისმენთ, მხოლოდ ეს მცირეოდენი ახსნა გამარტება პრეზიდიუმმა დამავალა მე მომეხსენებინა თქვენთვის. ეს გახლავთ მიზეზი იმისა, რომ დღეს არის მოწვეული საგანგებო სხდომა დამფუძნებელი კრებისა.

სიტყვა ეკუთვნის მთავრობის თავმჯდომარეს.

ნოე ჟორდანია (მთავრობის თავმჯდომარე). მოქალაქენო! ნება მიბოძეთ მოგილოცოთ თქვენ, მოულოცო საქართველოს ხალხს საერთაშორისო ოჯახში გაშლილი დროშით შესვლა და იქ ევროპის ხალხთა გვერდით საკუთარი ადგილის დაჭერა. ამიერიდან ქართველი ერი მიღებულია დიდი ერების მიერ, როგორც თანასწორი თანასწორთა შორის.

ჩვენი დღევანდელი ცხოვრება და მომავალი გზა-კვალი მჭიდროთ, უშუამავლოთ გადაეჯაჭვა დასავლეთს და ამ კავშირის გაქარწყლება არ ძალუძს არავითარ ძალდონეს.

და ეს ისტორიული მოვლენა მოახდინა ამ ერთმა გარემოებამ - საქართველოს ხალხის ერთსულოვანმა გამოსვლამ და ერთი აზრის, ერთი დროშის ქვეშ ერთხმად თავის მოყრამ.

საქართველო ამ ასი წლის წინეთ დასცა ფეოდალურმა განხეთქილებამ, საქართველო დღეს აღადგინა დემოკრატიის თანხმობამ.

საქართველო დაცემის დროს არ არსებობდა, როგორც ერთი მთელი, ჭირში და ლხინში განუყრელი; მეფეებმა ვერ შექმნეს ერთი მთლიანი სამშობლო. საქართველო დღეს - აღდგენის დროს, წარმოადგენს ერთ ორგანიულად შედუღებულ სხეულს, ჭირში და ლხინში განუყრელს; დემოკრატიამ შექმნა ერთი მთლიანი სამშობლო.

საქართველოს დაცემით დაეცა ტახტი, დაეცა ფეოდალთა უფლება.

საქართველოს აღდგენით აღსდგა ხალხი, განმტკიცდა დემოკრატიის უფლება.

ხალხმა დაიბრუნა ის, რაც დაკარგა მეფეებმა - თავისუფლება და შექმნა ხალხის სახელმწიფო, ხალხის წყობილება, ხალხის მმართველობა.

ასეთია, ბატონებო, ახალი საქართველო. და ის წარსდგა ევროპის წინაშე მსჯავრის მისაღებად. წარვსდექით არა მოწყალებისათვის, არამედ უფლებისათვის. (ხანგრძლივი ტაში) და მათ გვკითხეს - რა მოგაქვთ? ჩვენ ვუპასუხეთ: მოგვაქვს ორიათასი წლის კულტურა, ბუნებით მდიდარი და მშვენიერი ქვეყანა, მოგვაქვს უაღრესი დემოკრატიული წყობილება, დემოკრატიული შემოქმედება და მოვითხოვთ შესაფერ ადგილს აზიის გზის ყურეში. ჩვენ არ ვართ სამანდატო, საოპეკუნო ხალხი, ჩვენ ვართ ჩვენი თავის მანდატორი, ჩვენი ოპეკუნი, თავისი თავის ბატონი (ხანგრძლივი ტაში და ოვაციები) და ეს ჩვენ დავასაბუთეთ არა სიტყვით, არა კეთილი სურვილებით, არამედ საქმით, სახელმწიფოს შეუწყვეტელი შენებით.

და ეს ჩვენი სიტყვა და საქმე პირველ ყოვლისა იწამა ევროპის მუშათა დემოკრატიამ და ლიუცერნში გამოგვაცხადა დამოუკიდებელ საქართველოთ. (ტაში). და ეხლა, რამოდენიმე თვის შემდეგ, ეს იწამა მმართველმა კლასებმაც და ის დაადასტურა პარიზის კონფერენციამ. შემიძლია თამამათ ვსთქვა, რომ ამ ერთი წლის განმავლობაში ევროპის ხალხთა შორის არ მომხდარა ისეთი შეთანხმება, როგორიც მოხდა საქართველოს შესახებ.

იქ, ლიუცერნში თავი მოიყარა მუშებმა, აქ, პარიზში თავი მოიყარა სახელმწიფოებმა. ჩვენს შესახებ ერთი ენით ალაპარაკდა ყველა კლასი, ყველა პარტია, ერები.

აქ არის დიდი ბრიტანია - სამშობლო კულტურის, დიდი წარმოების და თავისუფალი მმართველობისა.

აქ არის საფრანგეთი - სამშობლო დიდი რევოლიუციისა და პირველი მოციქული ადამიანის უფლებებისა.

აქ არის შეერთებული შტატები - სამშობლო დიადი დემოკრატიისა და პოლიტიკური შემოქმედებისა.

აქ არის მშვენიერი იტალია - ეს ცოცხალი ხიდი ძველი და ახალი ცივილიზაციისა, ისეთი ცხელი მზით და მკვირცხლი ხალხით, როგორც ჩვენი მზე და ჩვენი ხალხია. აი ამათ ჩვენი გაწვდილი ხელი მეგობრულად ჩამოგვართვეს და ახლად შობილი სახელმწიფოს მიმრქმელის როლი იტვირთეს.

ბატონებო! გვაქვს საფუძველი სიამაყისა! მოხდა იშვიათი ამბავი, მთელმა ევროპამ, განურჩევლად პარტიისა და კლასისა, ერთხმად გვითხრა: კეთილი იყოს შენი დაბადება, კეთილი იყოს შენი მობრძანება; და ჩვენ გვმართებს ეს ერთსულოვანი კურთხევა გავამართლოთ საქმით - გავხდეთ ნამდვილი ევროპიელი.

და ამას გავამართლებთ, თუ ჩვენ შემდეგშიაც ვაწარმოებთ იმ პოლიტიკას, რომელსაც ვაწარმოებდით დღემდე, თუ ჩვენ არ გადავცდებით იმ გზას, რომელზედაც ვიდოდით დღევანდლამდის.

ჩვენს ირგვლივ ხდება და მოხდება დიადი ამბები; ჩვენ გვმართებს დიდი სიმაგრე, დიდი დაფიქრება, რომ ერთხელ არჩეული გზიდან არ გადაგვაცდინონ. თქვენ იცით, რომ ჩვენ საომარი კავშირი შემოგვთავაზა საბჭოთა რუსეთმა - ჩვენ გადაჭრით უარი ვუთხარით; ჩვენი პასუხი წაკითხული გექნებათ.

რას ნიშნავს ეს კავშირი? ეს ნიშნავს იმას, რომ ჩვენ კავშირი გავწყვიტოთ ევროპასთან, როგორც მათ აქვთ ეს კავშირი გაწყვეტილი და პირი ვიბრუნოთ აღმოსავლეთისაკენ, სადაც ისინი ახალ მოკავშირეებს ეძებენ.

დასავლეთი თუ აღმოსავლეთი - აი ეს კითხვაა ჩვენს წინაშე დასმული და აქ ყოყმანი შეუძლებელია. ჩვენ მუდამ ვირჩევდით და ვირჩევთ დასავლეთს. და თუ ბოლშევიკები აღმოსავლეთს ებღაუჭებიან, ეს იმიტომ რომ დასავლეთმა მათ უარი უთხრა კავშირზე და ცნობაზე.

როგორც ხედავთ, საქართველოს და რუსეთის გზები აქაც გაიყარენ: ჩვენი გზა მიდის ევროპისაკენ, რუსეთის კი აზიისაკენ. ვიცი, მტრები აყვირდებიან - იმპერიალისტებს ემხრობითო. ამიტომ აქ გადაჭრით უნდა ვსთქვა: მირჩევნია დასავლეთის იმპერიალისტები აღმოსავლეთის ფანატიკოსებს. (ხანგრძლივი ტაში).

ბატონებო, ნუ დაგავიწყდება, მეცნიერების ანბანი, ნუ დავანებებთ ვინმეს ფრაზებით გაგვაყრუოს და დავთარი დაგვიბნიოს. ხოლო ანბანია ის, რომ მუშა ხალხი მთელს თავის იმედს ამყარებს კულტურაზე და არა ბარბაროსობაზე; ის მემკვიდრეა კაპიტალისტური წყობილების, და არა აზიური კარჩაკეტილობის, ის სიმდიდრე, რაც მან შექმნა იმპერიალისტების ხელმძღვანელობით, უნდა გადავიდეს მის სრულ განკარგულებაში; ის სავსებით სდგას ევროპის წარმოების და იდეების ნიადაგზე, და აი, ჩვენ, ბატონებო, გვეზიდებიან ბარბაროსობისაკენ. არა, ჩვენ იქით ვერ წავალთ, თუნდაც ეს მეტათ მარცხნით იყოს წასასვლელი. პირიქით, ჩვენ უნდა შევსძახოთ საბჭოთა რუსეთს - დაბრუნდით უკან, ევროპისაკენ, შეითვისეთ დემოკრატია, გახდით ევროპიელი ერი.

ბატონებო, პოლიტიკა განიზომება მისი შედეგებით. საუკეთესოა ის, რომელიც იძლევა საუკეთესო ნაყოფს და ჩვენს პოლიტიკას, ჩვენ მიერ არჩეულ გეზს თავიდანვე მოვყევართ გამარჯვებიდან გამარჯვებამდე.

მან გადაგვარჩინა ფრონტიდან გამოქცეული ჯარების აკლებას.

მან გვიხსნა ოსმალთა დაპყრობისაგან.

მან აგვაცდინა შინაური ხოცვა-ჟლეტა და ანარქია.

მან შეგვანარჩუნა რევოლიუციის ყველა მონაპოვარი.

მან აგვაშორა საგარეო ავანტიურები, მოგვცა მეზობელ ერთა კავშირი.

მან შეგვიყვანა საერთაშორისო ოჯახში.

ამ ნაცად გზას ჩვენ ვერ გადაუხვევთ, არ გადაუხვევთ და მის დასაცავათ მომხთურთ იარაღით შევებრძოლებით.

ჩვენ დავიცავთ ჩვენს თავს, ჩვენს საზღვრებს. თუ თავი ჩვენი ჩვენ გვახლავს, ღარიბათ არ ვიხსენებით. გაუმარჯოს თავისუფალ საქართველოს და მის ევროპასთან დაკავშირებას! (ხანგრძლივი ტაში და ოვაციები).

თავმჯდომარე. მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! აღსრულდა!

ტყვედ ქმნილი საქართველო დღეს ბორკილ გაწყვეტილი თამამად შედის ევროპის ხალხთა საერთო ოჯახში, ვით სრულუფლებიანი წევრი.

1801 წლის 11 იანვარს თავისუფალ საქართველოს ბორკილი დაადვეს, 1920 წელს 11 იანვარს ევროპის სახელმწიფო მესვეურებმა თავიანთ დემოკრატიის სურვილისამებრ გადაწყვიტეს - საქართველო და მისი ხალხი ღირსია იმისი, რომ ეს უსამართლობა მოისპოს და ბორკილი აეყაროს მას.

საუკუნოებრივი მისწრაფებანი ქართველი ერისა ევროპაში გზა გაეკაფა, გაედო ხიდი ურყეველი, ეს დღეს შესრულებული არის. ქართველმა დემოკრატიამ. საქართველოს ხალხმა განახორციელა ერთი დიადი პრინციპთაგანი, რომლისთვისაც იბრძოდა და დღესაც იბრძვის საუკეთესო ნაწილი კაცობრიობისა - ერთა თვითგამორკვევის პრინციპი, რომელიც საქართველოს დემოკრატიამ გამოსახა ყველა იმაში, რის მოწმენი ვართ დღეს. მართალია, თვითგამორკვევა საქართველოს ხალხის, ერის შესაძლებელი იყო მომხდარიყო სხვა პირობებში. მაგრამ ჩვენ არავითარი დანაშაული არ მიგვიძღვის იმის წინაშე, რომ ეს ასე მოხდა. საქართველოს დემოკრატიას და მისი დამფუძნებელ კრებას, რასაკვირველია არ შეუძლიათ, რომ დღეს თავიანთი მხურვალე სალამით არ მიეგებონ იმათ, ვინც ამ ზეიმის უპირველესი მიზეზი არიან. თქვენის ნებართვით მე სალამს უძღვნი მოკავშირეთა უზენაეს ორგანოს და დიდ ბრიტანეთს და მის ხალხს, რომლის ინიციატივით აღძრულია ეს საკითხი და რომლის მხურვალე დახმარებით საქართველოს ერს ეღირსა დღევანდელი დღე (მხურვალე ტაში).

დეპუტატები ფეხზე დგებიან და ოვაციებს უმართავენ ინგლისის წარმომადგენელს ბ. უორდროპს. ჩვენი სალამი ამერიკის ხალხს, ამერიკის დემოკრატიას, ამერიკის სახელმწიფოს, რომლის დახმარება, თანაგრძნობა ჩვენს მხარეზე იყო და რომელიც ამ საკითხში ერთად იყო დიდ ბრიტანეთთან (ტაში და ოვაციები).

სალამი, მოქალაქენო, საფრანგეთს და მის ხალხს (ტაში და ოვაციები), სალამი და გამარჯვება თავის მისწრაფებაში იტალიის თავისუფალ ხალხს, (ტაში და ოვაციები). სალამი საბერძნეთის ხალხს და მის დემოკრატიას (ტაში და ოვაციები),

სალამი იაპონიის, ამ ევროპის ცივილიზაციის თავდადებულ გამტარებელს აზიის ქვეყნებში (ტაში და ოვაციები).

სალამი ყველა იმ სახელმწიფოებს, რომელთა გადაჭრილი ხმა ჯერ არ მოგვსვლია, მაგრამ დარწმუნებული ვართ, რომ არ დაყოვნდება მათი დასტური საქართველოს დამოუკიდებლობაზე (მხურვალე ტაში).

მხურვალე სალამი და მილოცვა ადერბეიჯანის დემოკრატიას (ტაში და ოვაციები).

ჩვენი გულითადი სალამი სომხეთის მრავალ ტანჯულ ხალხს (ტაში და ოვაციები) ჩვენ აღსავსენი ვართ იმედებით, რომ სომხეთის რესპუბლიკა დღეს თუ არა ხვალ გადაიქცევა ბუდეთ იმ ზეიმისა და სიხარულისა, რომელსაც განიცდის დღეს საქართველოს ერი. (ტაში).

ჩვენი სალამი და გამარჯვება მთიელთა ხალხს, რომელიც დღეს თავისუფლებისათვის სისხლს ღვრის (მხურვალე ტაში და ოვაციები).

გაუმარჯოს, მოქალაქენო, თავისუფალ საქართველოს!

გაუმარჯოს ევროპის თავისუფალ ხალხთა თავისუფალ ოჯახს!

გაუმარჯოს ჩვენს დღესასწაულს!

გაუმარჯოს 12 იანვარს! (მხურვალე ტაში და ოვაციები).

სიტყვა ეკუთვნის ბ. ჩხენკელს (მხურვალე ტაში)

აკაკი ჩხენკელი. (ს.-დ.) თავისუფალ საქართველოს თავისუფალნო მოქალაქენო! ვდგევარ რა ამ თავისუფალ ტრიბუნაზე და ბედნიერი იმით, რომ შემთხვევა მეძლევა პირველად დამოუკიდებელ საქართველოს, დამოუკიდებელი ქართველ ერის ნების ყოფის გამომხატველის, დამფუძნებელი კრების წინაშე სიტყვა წარმოვსთქვა, - მე, ს.დ. ფრაქციის სახელით, უერთდები იმ სალამს, რომელიც იყო წარმოთქმული თქვენ მიერ, როგორც მოკავშირეთა, ისე მეზობელ და მეგობარ სახელმწიფოთა მიმართ.

მაგრამ სალამი, ჩვენი თაყვანის ცემა, დიდება ეკუთვნის ყველაზე წინ თვით ქართველ ერს, საქართველოს ხალხს, რომელმაც თავის სასიქადულო საქმიანობით, გმირობით, ოქროს ასოებით აღბეჭდა დღევანდელი ფურცელი მისი ისტორიისა. ჩვენ, ბატონებო, ვამაყობთ ჩვენი ერით, მისი დემოკრატიით, მისი მშრომელი მასით, რომელმაც თავის მაჯით, თავის გონებით გამოჭედა ის, რასაც დღეს ვდღესასწაულობთ - საქართველოს სახელმწიფო, მისი უზენაესობა, მისი მომავალი!

თქვენ კარგათ მოგეხსენებათ, მოქალაქენო, რომ ქართველ ერს ამ უკანასკნელ წლებში მოკავშირე არ ყავდა, ის იყო მარტოდ მარტო. ის პირობები, რომელშიაც მას უხდებოდა მუშაობა, იყო კრიტიკული, მან თავი დაახწია იმ უბედურებას, რომელიც მას შეხვდა. 12

როცა ქართველ ერზე, ქართველ მუშათა კლასზე ვლაპარაკობ, როცა ვლაპარაკობ საქართველოს ხალხზე, განურჩევლად ერობებისა, მაშინ მე არ შემიძლიან არ ვახსენო, აგრეთვე, მისი ბელადი. თქვენთვის ეს ჩვეულებრივი მოვლენაა, როგორც ვატყობ, მაგრამ მე ეხლახან დაბრუნებული ვარ ევროპიდან და ჩემთვის არ არის ჩვეულებრივი მოვლენა. ჩვენო დიდო ნოე! შენ იყავი ჩვენი პარტიის ბელადი და მამა, შენ ასაზრდოვე დემოკრატია და დააყენე იმ გზაზე, რომელზედაც სდგას დღეს და შენ ხარ დღესაც ქართველი ერის მთელი საქართველოს ხალხის ბელადი მამა. ვაშა შენ! (მხურვალე ტაში).

თქვენ დამეთანხმებით წევრნო დამფუძნებელ კრებისა, რომ ეს საზეიმო დღე აღნიშნულ უნდა იქნეს რაიმე საქმით ჩვენი მხრით, დამფუძნებელი კრების მხრით. მე ვფიქრობ, უნდა შეუმსუბუქოთ ხვედრი იმათ, ვინც ციხეებში და საპყრობილეში არიან. (ტაში). მე ვფიქრობ, რომ დამეთანხმებით, თუ ჩვენ მივანდობთ მთავრობას, რომ მან მახლობელ ჩვენ სხდომაზე წარმოადგინოს შესაფერისი კანონ-პროექტი ამის შესახებ. სოც.-დემ. ფრაქციის სახელით და, მე ვფიქრობ, მთელი დამფუძნებელი კრების სახელით, ჩვენ შეგვიძლია გამოვთქვათ დიდი კმაყოფილება და სიამოვნება იმის შესახებ, რაც მოხდა 12 იანვარს პარიზის უმაღლეს საბჭოში, რომელიც გამოხატავს არა მარტო ხუთ დიდ სახელმწიფოს, რომლებზედაც მოგახსენათ მთავრობის თავმჯდომარემ, არამედ თუ არა ვცდები, 22 სახელმწიფოს. სწორედ ამ დიდმა დაწესებულებამ იცნო ჩვენი სახელმწიფო, ჩვენი დამოუკიდებლობა, ჩვენი თავისუფლება. ჩვენ იმედი გვაქვს, და ამას დამფუძნებელი კრება თავის სურვილებში გამოხატავს ალბათ, რომ ჩვენი მთავრობის თავმჯდომარე, და, იმავე დროს საქართველოს უმაღლესი წარმომადგენელი, თანასწორი დეპეშით მიმართავს პარიზის სამშვიდობო კონფერენციის თავმჯდომარეს და იმავე დროს მთელი საფრანგეთის ერის პრემიერ-პრეზიდენტს. ჩვენ იმედი გვაქვს, რომ საგარეო მინისტრი მიმართავს შესაფერისის დეპეშით დიდი ბრიტანეთის საგარეო მინისტრს, ლორდ კერზონს, რომელმაც იკისრა თავის თავზე ინიციატივა, რომ ეს საკითხი დაეყენებია, სადაც ჯერ არს (ტაში). მე ეჭვი არ მაქვს, რომ მას შემდეგ რაც დიდმა შეკავშირებულმა სახელმწიფოებმა იცვნეს ჩვენი დამოუკიდებლობა. იმედია აგრეთვე, რომ მათი პატარა მოკავშირეები, როგორიც არიან: წამებული ბელგეთი, სერბია და სხ. ისინიც იმავე ნაბიჯს გადადგამენ, როგორიც გადადგეს მათმა უფროსმა ერებმა. მე უფრო შორს წავალ და ვიტყვი, დარწმუნებული ვარ დღეს თუ არა ხვალ მოგვივა ცნობა ევროპის ყველა სახელმწიფოთაგან. მე დარწმუნებული ვარ, რომ ჩვენი დამოუკიდებლობის საკითხი დღიურ წესრიგში დგას. შემიძლია კატეგორიულათ განვაცხადო, რომ ზოგიერთი მათგანი, როგორიც არის შვეიცარია, ნორვეგია, და დანია ჩვენ უკვე ვიცით, ფაქტიურად გვცნობს. მე ვფიქრობ და იმედს გამოვსთქვამ, რომ ისინი მისდევენ მაგალითს სამხრეთ ამერიკის რესპუბლიკის - არგენტინისას, რომელმაც გვიცნო ჩვენ არა მარტო ფაქტიურად, არამედ ფორმალურადაც. (ტაში).

რა თქმა უნდა ჩვენ ვარჩევთ რა არის ფაქტიური და რა არის ფორმალური ცნობა. ამ ორ მცნების შორის არსებობს განსხვავება. მე ვფიქრობ ჩვენი ფაქტიურად ცნობა შესაძლებელი იყო კიდევ უფრო ადრე მომხდარიყო, ეს მოსალოდნელი იყო, ეს დაიმსახურა ქართველმა ერმა, მაშინაც, როცა კიდე ნაწილი იყო მთელი რუსეთისა. ქართველმა ერმა დაიმსახურა ეს თავისი შვილების და ძმების სისხლით, თავისი დედების და დების ცრემლებით, მაშინაც კი, როცა ეს განმარტოვებული თავის გონების გამჭრიახობით დაადგა სწორ გზას და მოიყვანა თავისი თავი ამ დღემდე შეურყევლად და მტკიცედ. მაგრამ, როდესაც ამას ვამბობთ, არ უნდა იფიქროთ თითქოს მე არ ვაფასებდე ფაქტიურ ცნობას, ან ჩვენი პარტია არ აფასებდეს მას. ფაქტის ცნობა არის დიდი რამ, თავი და თავი არის ფაქტი, შემდეგ მისი ცნობა. ჩვენ რომ ვიცით დიდი ბრიტანეთის წარსული, ტრადიციები, მისი უფლების წარმოშობა და განვითარება შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, თუ რას ნიშნავს ფაქტიური აღიარება ბრიტანეთის მიერ. ეს გაცილებით უფრო დიდია, ვიდრე იურიდიული ფორმულა. ჩვენ ვიცით, რომ ბრიტანეთის მოქალაქობრივი და სახელმწიფოებრივი ცხოვრება ეყრდნობა არა იმდენათ დაწერილ კანონებს, რამდენათ ემყარება ადათებს, ზნეს და ჩვეულებას - დაუწერელ კანონს. და მაშასადამე, როცა მოგვივიდა ცნობა, რომ დიდმა ბრიტანეთმა ფაქტიურად იცნო ჩვენი დამოუკიდებლობაო, ამაში ჩვენ ვგულისხმობთ, რა თქმა უნდა, ერთგვარ ფორმალურ ცნობასაც. სხვა გვარად შეუძლებელია.

როგორი ხასიათის არის ჩვენი ფაქტიური ცნობა, რა არის ამ ცნობის წარსული, რა არის ამ ცნობის დამახასიათებელი თვისება, როგორ უნდა შეხედოს ამ ცნობას ადამიანმა? მე უნდა მოგახსენოთ, რომ იურიდიულად ცნობა საქართველოსი, ჩვენ რომ ჩვეულებრივ დროში ვცხოვრებდეთ, ადვილი წარმოსადგენი იქნებოდა, იმიტომ, რომ ეს სახელმწიფო არის არა მარტო ფაქტიურად, არამედ ფორმალურადაც. აი, რატომ: საქართველო არსებობდა, როგორც დამოუკიდებელი სახელმწიფო, იგი შეეკრა შემდეგ ყველასაგან ცნობილი საერთაშორისო აქტით, ხელშეკრულებით რუსეთის სახელმწიფოს. რას ვხედავთ დღეს? აქტი იყო ორი მხრით: ერთი მხრით საქართველო, მეორე მხრით რუსეთი. ახლა იბადება კითხვა, - არსებობს თუ არა ეს ორი მხარე, რომლებმაც შეკრეს ხელმეკრულება - მე ვამბობ, რომ არ არსებობს! ერთი, რომელმაც ხელი მოაწერა ამ აქტის არსებობას - რუსეთის სახელმწიფო არ არსებობს, როგორც ასეთი. ბოლშევიკურმა მოძრაობამ დაანგრია იქ სახელმწიფოებრივი აპარატი. შემცდარია ის, ვინც ფიქრობს, რომ ასეთი აპარატი არსებობს: იგი დანგრეულია. მაშინ მე ვეკითხები გამოჩენილ და ცნობილ იურისტებს, როდესაც ერთი ხელის მომწერი არ არსებობს, მაშინ რა მდგომარეობაში დგება მეორე? რა თქმა უნდა, უბრუნდება პირველყოფილ მდგომარეობას. და ამას მე ზეპირად არ მოგახსენებთ. როდესაც მე მქონდა საშვალება გამეცნო ის აქტი, რომელიც დაიწერა 100 წლის წინეთ, ერთი ცნობილ საერთაშორისო იურისტ-მეცნიერისათვის, რომელიც ამავე დროს შვეიცარიის წარმომადგენელია პარიზის კონფერენციაზე, სახეში მყავს ბორატი, აი, როდესაც მან წაიკითხა ეს დოკუმენტი და დააკვირდა, მან სთქვა, თქვენ გეჭივრებათ მხოლოდ ჩვეულებრივი ნოტიფიკაცია, - ესე იგი საქართველოს სახელმწიფო აცნობებს სხვა სახელმწიფოებს, რომ იგი არსებობდა ამა და ამ დრომდე დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ, შეკრა ხელშეკრულება მეორე სახელმწიფოსთან, დღეს აღარ არსებობს ეს მეორე და ის დაუბრუნდა პირველყოფილ მდგომარეობასო.

მოქალაქენო! დღეს დრო არ არის ამ საკითხზე დიდ ხანს შეჩერებისა, მხოლოდ მოგახსენებთ იმას, რომ დღეს ჩვენმა მოკავშირეებმა დიდმა სახელმწიფოებმა, რომლებიც წყვეტენ პატარა სახელმწიფოების ბედსა და იღბალს, უნდა გაითვალისწინონ ჩვენი მდგომარეობა, მისი წარსული. ფორმალური ცნობა საჭიროა, ამას მოითხოვს თანამედროვე მომენტი, მაგრამ არ უნდა დაივიწყონ ჩვენი უფლება, რომელიც გვქონდა და გვაქვს. როდესაც ამბობენ, რომ ევროპაში ყველაფერი ეყრდნობა ერთა თვითგამორკვევის პრინციპსო, ამას უნდა დაემატოს ჩვენი უფლებები. ეს არის დღევანდელი დემოკრატიული პრინციპი. უნდა იცოდნენ, რომ საქართველოს ანექსია არ ყოფილა ცნობილი არც ერთ სახელმწიფოს მიერ საერთაშორისო აქტით. და თუ ევროპის სახელმწიფოები გადაათვალიერებენ თავის არქივებს, დაინახავენ, რომ საქართველოს სახელმწიფო არსებობდა. მაშასადამე, მისი ფორმალური ცნობა არის არა მარტო საქმე თვითგამორკვევის პრინციპისა, არამედ ქართველი ერის ტრადიციისა, რომელიც განმტკიცდა საუკუნოების განმავლობაში. მაგრამ ერთი გარემოება იპყრობს ყურადღებას. როდესაც ფორმალურად იცნობენ რომელიმე სახელმწიფოს, იციან მისი საზღვრებიც. და რასაკვირველია, შესაძლებელია ეს იყო ერთი მიზეზთაგანი, რომ შეჩერდა ჩვენი ფორმალური ცნობა. ამ შემთხვევაში ჩვენ არ შეგვიძლია აქვე ხმამაღლა არ ვთქვათ, რომ საქართველოს დელეგაციამ უკვე წარუდგინა პარიზის კონფერენციას მემუარი საქართველოს საზღვრების შესახებ. ჩვენ ვიტყვით ერთხმად და ხმა მაღლა, რომ საქართველო უნდა იყვეს ცნობილი იმ სამართლიან საზღვრებში, რომელიც არის ამ მუშაობაში მიმჩნეული. მე არ გავაგრძელებ ამაზე სიტყვას, მხოლოდ ვიტყვი, რომ ამ საზღვრებში შედის აგრეთვე ბათუმიც და მისი ოლქი.

გახსოვთ 12 იანვარი, როდესაც გავიგეთ ეს დიდებული ამბავი, რომელიც მოგვივიდა. იმავე დღეს მოგვივიდა დეპეშა ბათუმიდან ჩვენი წარმომადგენელისგან, რომ იქ მომხდარა, რაღაც უსიამოვნება, რუსები რომ იტყვიან „პოგრომი“. ეს ჩვენთვის იყო დიდად სამწუხარო. აქიდან დავინახეთ, რომ არსებობს რაღაც არანორმალური მდგომარეობა და გული ნაღვლით აგვევსო. თქვენ გახსოვთ ამ ომის დროს ბათუმის და ბათუმის მხარის მცხოვრებთა მდგომარეობა. თქვენ გახსოვთ მათი გაჭირვება, მათი გარეკვა თავიანთ სამშობლოდან. გახსოვთ, თუ რა სიმწარეს განიცდიდენ ციხეებში და საპყრობილეებში, თუ რა ერთსულოვნად შეეგება ამ უბედურებას ქართველი ერი. და მე ეხლა გამოვიარე სტამბოლში, იქ გავიგე, რომ ბათუმის მხარის მცხოვრებნი იქ ყრიან უპატრონოდ. მშიერ-მწყურვალნი, არ არის კაცი მათი მიმხედავი და ელიან იმ მომენტს, რომ მათ მიეცემათ საშუალება დაუბრუნდნენ თავიანთ კერას. ეს ტანჯვა, ეს სიმწარე ამ ხალხს დღესაც აქვს, დღესაც ამ მდგომარეობაში არიან. მაშასადამე, საჭიროა მათი მდგომაროების გაუმჯობესება. მე ნებას არ მივცემ ჩემ თავს ვილაპარაკო ამ საკითხის ამა თუ იმ რიგად გადაჭრაზე. ეს არის ჩვენი მთავრობის საქმე, მას ევალება დამფუძნებელი კრებისაგან, რომ მიაქციოს ყურადღება ამ საკითს, გაუადვილოს ჩვენს ძმებს - მაჰმადიან ქართველებს მათი მწარე ცხოვრება. ეს მთავრობის საქმეა. ჩვენ მხოლოდ, როგოც ხალხის წარმომადგენელნი, გამოვთქვამთ ჩვენს მწუხარებას, ჩვენს გულის დუღილს იმის მიხედვით, რასაც ჩვენ ვხედავთ. ეს იქნებოდა ფარისევლობა, რომ დაგვემალა, არ გამოვთქვა. ამიტომ მივსცემ ჩემს თავს ამაზე შევჩერდე.

მე ვფიქრობ, დამფუძნებელი კრება, ქართველი ერი, საქართველოს ხალხი შეასრულებს თავის მოვალეობას საერთაშორისო ოჯახში, სადაც მან უკვე შესდგა ფეხი. მოგეხსენებათ, ასეთ შემთხვევაში საჭიროა მთავრობამ ღირსეულად შეასრულოს საერთაშორისო უფლების მიხედვით ის კანონი, ის ადათი, რომელიც არსებობს საერთაშორისო ცხოვრებაში; ეს იმიტომ მოგახსენეთ, რომ დღეს ახალი მომენტი დგება, დღეს შეიძლება ჩვენ შევიქნეთ ბედნიერი და შევიდეთ ჩვეულებრივ საერთაშორისო ოჯახში, არამედ ხალხთა ლიგაში, რომელიც უკვე მიღებულია, რომლის იდეა დიდი ხანია ჰქონდა კაცობრიობას თავის იდეალად გამოსახული, რომელსაც ეტრფოდა საერთაშორისო დემოკრატია, რომელსაც მუდამ სვამდა წესრიგში ინტერნაციონალი, რომლისთვისაც იღვწოდნენ დაუვიწყარი საფრანგეთის სოციალისტები ჟორესი და სხვანი. ამ იდეამ ხორცი და სისხლი შეისხა ატლანტის იქითა მხარეს. ეს იდეა პრაქტიკულად დასვა ამერიკამ. დღეს კი ეს განზრახვა, როგორც კანონი, სისრულეში მოდის. სამაგალითო მომენტი იყო, სამაგალითო შემთხვევა იყო, როცა ჩვენ გავიგეთ ერთსა და იმავე დროს ჩვენი დამოუკიდებლობის ცნობა და საერთაშორისო ზავის ძალაში შესვლა. თქვენ ალბად მოგეხსენებათ, რომ ამ ზავის პირველი მუხლი ეკუთვნის ხალხთა ლიგას. ეს ფაქტად იქცა. მაშასადამე, ჩვენ ვხდებით წევრი ხალხთა ლიგისა. ხალხთა ლიგა ვერ განმტკიცდება, ვერ გამაგრდება, თუ იგი არ ეყრდნობა ყველა ერის დემოკრატიას, მშრომელ მასას. ამიტომ არის მეორე პარალელური მიმდინარეობა. ეს გახლავთ ინტერნაციონალი, რომელიც დაეხმარება ყველა ნაციონალურ სექციებს და ხელს შეუწყობს, რომ ეს იდეა, რომელსაც ფორმები შეესხა, იქცეს ნამდვილ ცოცხალ ორგანიზმად, ბოლო მოუღოს საერთაშორისო ომს და მუდმივი ზავი დამყარდეს მსოფლიოში. მე ვამბობ, რომ ზავი ძალაში შევიდა, არის კი ეს ზავი ჩვენთვის? მთელმა ევროპამ სთქვა, რომ ომი გათავდაო, ხელშეკრულება გაკეთდა, ზავი დამყარდა და ძალაში შევიდა. ჩვენ ვტყობილობთ, გუშინ წავიკითხე ორი ნოტა, ერთი ეკუთვნის საბჭოთა მთავრობის კომისარ ჩიჩერინს, მეორე კი ჩვენს გარეშე-საქმეთა მინისტრს. როცა წავიკითხავთ ამ ნოტებს, ეჭვი გვებადება; დადგა თუ არა ჩვენთვის ეს ზავი? ავიცილეთ თუ არა თავიდან ის საშინელება, რომელმაც ბოლო მოუღო მთელი ევროპის კულტურას, რომელმაც გადაგვჩეხა ღრმა ორმოში? დადგა თუ არა ჩვენთვის ეს ზავი? მე არ შევუდგები იმის გარჩევას, თუ რა ითქვა და რა ეპასუხა, მაგრამ როცა ჩვენი საგარეო მინისტრი ამბობს, რომ ჩვენ არ ვერჩით არავის, მაგრამ არც ნებას მივსცემთ ჩვენს ტერიტორიაზე შემოსვლისას, როცა ის ამბობს, რომ ჩვენ მეგობრობა და კეთილგანწყობილება გვინდა ყველასთანო და არავითარი ომიც არ გვქონია საბჭოთა მთავრობასთანო, ჩვენი წარმომადგენელიც კი გვყავდა-თქო, რასაკვირველია, ის ამბობს სრულ ჭეშმარიტებას და ემყარება თქვენს ისტორიულ დამოუკიდებლობის აქტის ერთ-ერთ მთავარ მუხლს, სადაც არის ლაპარაკი ჩვენს ნეიტრალობაზე.

მთავრობის თავმჯდომარემ უკვე სთქვა გაკვრით და მეც გაკვრით უნდა ვთქვა, რომ მართალია ბოლშევიზმი იმ სახით რა სახითაც დღეს არსებობს, უახლოვდება აზიას და შორდება ევროპის მაღალ კულტურას. რუსეთი, რომ იტყვიან, პეტრე დიდის შემდეგ თითქმის დაეწაფა ევროპის მაღალ კულტურას. დღეს კი რუსეთის ბატონებს სურთ დააწაფონ რუსეთი უფრო დაბალ აზიის კულტურას. ჩვენ ვიგემეთ ბრესტ-ლიტოვი. მე ვშიშობ, არ ვიგემოთ სტამბოლიც. რამდენადაც თვალ-ყურს ვადევნებ იმ ამბავს, რომელიც ხდება, როგორც რუსეთში, ისე დასავლეთ ევროპაში, ჩემზე ისეთი შთაბეჭდილება ხდება, რომ ეს კავშირი არსებობს. როცა ბოლშევიკები გვეუბნებიან შევკავშირდეთ ერთად დენიკინის წინააღმდეგო, და ჩვენ დენიკინს ყოველთვის ვებრძოდით ჩვენს საზღვრებში იმიტომ, რომ არ გვინდა ჩვენი საზღვრები ვინმემ გადმოთელოს, რა საკვირველია, მათ არ ეჭირვებათ ჩვენი კავშირი. მათ ეჭირვება გზა გაიხსნან აზიაში და მით მოგვაშორონ იმ მოკავშირეებს, რომელთაც ჩვენ გვიცნეს. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ისინი დიდი ხანია მიმართავდენ ევროპის სახელმწიფოებს, რომ ზავი შეეკრათ, მაგრამ ეს არ მოასწავებს მათ სიმტკიცეს, ეს მოასწავებს მათ სისუსტეს; მაგრამ მათ სურთ ამით მიაღწიონ ჩვენი დამოუკიდებლობის და რევოლიუციონური მონაპოვარის ნანგრევებზე. ამის ნებას ვერ მივსცემთ. თუმცა მეორეს მხრივ ჩვენ ვართ მომხრე მეგობრობისა და კეთილ-განწყობილებისა ყველა ერებთან და მათ შორის რუსის ერთანაც. რუსის ერთან, მის საუკეთესო ბელადებთან ჩვენ უკვე გვქონდა კავშირი, ჩვენ შეხვდით ინტერნაციონალში, ახლა კი იმედი მაქვს ჩვენ შევხდებით რუსეთის კანონიერ მთავრობას და სახელმწიფოს კანონიერ წარმომადგენელს საერთაშორისო ოჯახში, სადაც სახელმწიფონი შეიკრიბებიან (ტაში). მე ვფიქრობ ჩვენი დამოუკიდებლობა უფრო განამტკიცებს კეთილ განწყობილებას და მეგობრობას საქართველოს ხალხსა და რუსეთის ხალხს შორის. ეს არის საუკეთესო საშუალება და სხვა საშუალება არ არის. მე ვფიქრობ, რომ ჩვენი დამოუკიდებლობის აღიარება და განმტკიცება (და ეს ხომ უკვე განმტკიცდა), ცნობა ყველა ძლიერ სახელმწიფოთა მიერ, ეს დამოუკიდებლობა შესაფერ შთაბეჭდილებას მოახდენს აგრეთვე იმ წრეებზე, იმ პირებზე, რომელნიც ცხოვრობენ საქართველოს ტერიტორიაზე და ვერ შერიგებიან ჩვენს დამოუკიდებლობას. მე ვფიქრობ, ისინი გაიხსენებენ თქვენ ისტორიული აქტის იმ მთავარ მუხლს, სადაც ნათქვამია, რომ საქართველოსთვის არ არსებობს ეროვნების, სქესის და სარწმუნოების განსხვავება. მათ ეძლევა სრული უფლება იცხოვრონ ჩვენთან ძმურად, როგორც საქართველოს მოქალაქენი. ხოლო, თუ მათ ეს არ სურთ, ჩვენ ვიქნებით ისეთივე სტუმართ-მოყვარენი, როგორიც ვიყავით წინად. (ტაში).

მაშასადამე, ჩვენ ჩვენი დამოუკიდებლობის საკითხი გვესმის ასე, ამგვარად, რომ ამ საკითხის შესახებ რყევა, ლაპარაკი, კამათი შეუძლებელია. არის პარტიები არის სოციალური ბრძოლა, ხშირად დიდად სასტიკი, დიდად მწვავე, მაგრამ ყოველ ერს, განსაკუთრებით მაშინ, როცა მას უკვე აქვს სახელმწიფო, წარმოადგენს სახელმწიფო ორგანიზმს, მაშინ არის ერთი რამ, რომლის შესახებ დავა არ შეიძლება: ეს არის სახელმწიფოს არსებობა, ერის არსებობა. აქ არ არის მარცხენა, მარჯვენა, ცენტრი. ის ერთია, გამომხატველი ერის სულისკვეთებისა, მისი აღორძინების გამომჭედი მისი მომავლისა. დღეს კი, როდესაც ჩვენ ვამბობთ, რომ ჩვენ დამოუკიდებლობა ფაქტიურად აღიარებულია უკვე, შეგვიძლია სრული იმედი გამოვსთქვათ, რომ ეს გადავა მძლავრ, სტიქიურ ძალად ჩვენს ხალხში, მის ფსიქოლოგიაში, მას ვერ დაანგრევს, ვერ წაშლის ვერავითარი ძალა და თუ საფრთხე დადგება მაშინ ისე, როგორც საფრანგეთის დიდი რევოლიუციის დროს გაისმა ძახილი: „სამშობლო განსაცდელშიაო“, ჩვენი ერიც დაიძახებს - „სამშობლო განსაცდელშიაო“. და ვიცით ჩვენი ერის, მისი დემოკრატიის უმაგალითო სახალხო გვარდია და სახელოვანი ჯარი ეროვნული დროშით, რომელიც დღეს შეკავშირებულია წითელ დროშასთან, დაიცავს მის ინტერესებს, არსებობას, მის დამოუკიდებლობას, მის თავისუფლებას (ტაში).

ბატონებო, მე ბოდიშს ვიხდი, რომ სიტყვა გამიგრძელდა, მაგრამ დღევანდელ პირობებში ისეთ სერიოზულ მომენტს განვიცდით, რომ მე ვფიქრობ ამ საკითხზე შეჩერება აუცილებელი იყო.

ამიერ-კავკასიაში და საქართველოში ისკვნება ერთგვარი კვანძი ევროპისა და აზიას შორის. თქვენ იცით, რომ საქართველო გეოგრაფიულად, ეკონომიურად და ყოველმხრივად არის ყელი ამიერ-კავკასიაში. საქართველო ისტორიულად წარმოადგენდა ისეთ რამეს, რომლის შესახებ იბრძოდენ ხალხნი, ერნი, სახელმწიფონი, ბარბაროსნი და კულტუროსანნი. დღეს თითქოს ეს წუთი, ეს მომენტი დგება ჩვენი ადგილისათვის. მე ვფიქრობ, რომ ჩვენ დამოუკიდებლობა რეალურად გვაქვს, ჩვენ ვართ ხალხი რეალურად, ჩვენ გვიძგერის გული, გვაქვს სიმპატიები და ანტიპატიები, მაგრამ ყველამ უნდა შეიგნოს ეს ჩვენი რეალობა.

ევროპა მიხვდა ამიერ-კავკასიის მნიშვნელობას, ევროპას ესმის ამიერ-კავკასიის დამოუკიდებლობის მნიშვნელობა. ამიერ-კავკასია უნდა დარჩეს დამოუკიდებლად, თუ მომავალში მშვიდობიანობა უნდა სუფევდეს აზიას და ევროპის გზით. რა თქმა უნდა, ყველაზე უფრო ეს როლი ამიერ-კავკასიაში საქართველოსი ესმის დიდ ბრიტანეთს და მის ხალხს და რა თქმა უნდა, ამაზე, როგორც ამ სხდომაზე, ისე შემდეგშიაც გვექნება ლაპარაკი. მე ახლა მსურს მხოლოდ ის წერტილები, საიდანაც უნდა გამოვიდეთ ჩვენი საშინაო და საგარეო პოლიტიკის წარმოების დროს. ჩვენ და დიდ ბრიტანეთის შორის ასეთი დამოკიდებულება იმით აიხსნება, რომ საქართველოს და ამიერ-კავკასიის საკითხი დაუკავშირდა საერთაშორისო საკითხს, დღეს შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოს და ამიერ-კავკასიის საერთაშორისო საკითხად იქცა, უფრო დიდად, ვინემ ერთ დროს მაკედონიის, ბალკანეთის საკითხი. ამაში დარწმუნებული ვარ და ეს მითქვამს მე სხვა ტრიბუნიდანაც, როდესაც საგარეო პოლიტიკაზე ვლაპარაკობდი. მაშასადამე, ეს განსაკუთრებული როლი დიდი ბრიტანეთისა აქ ჩვენ გვესმის, ეს ესმის დიდი ბრიტანეთის ხალხსაც და მთავრობასაც. მათ ესმით ისიც, რომ ჩვენ ვართ პატარა ერის შვილნი, მაგრამ არც ისე უგუნურნი ვართ, რომ არ ვიცოდეთ დიდი ერების პოლიტიკა და მთავარი გეზი. დიდი ბრიტანეთი ჩვენ გვიცნობს აგრეთვე ყოველხრივად: კულტურულად, ინტელექტუალურად. თქვენ თუ გგონიათ, რომ ჩვენ დიდ ბრიტანეთში მეგობრები არა გვყოლოდეს! ჩვენ გვყავდა და გვყავს ახლაც, გვყავდა ომის წინეთ, გვყავდა ომის დროს და ეხლაც გვყავს. მე ვამბობ ფართო წრეებზე, მუშათა დემოკრატიაზე. მე ვერ დავივიწყებ იმ დიდ მნიშვნელოვან ღვაწლს, რომელიც მიუძღვის დიდ ბრიტანეთის მუშათა პარტიის ლიდერს, ყოფილ მინისტრს ჰენდერსონს; მან დიდი სამსახური გაუწია ქართველ ხალხს, მან დიდი პოპულიარიზაცია მოახდინა ჩვენი საკითხისა, ის დიდ დახმარებას უწევს აგრეთვე ჩვენს დელეგაციას პარიზში, ოფიციალურად თუ არაოფიციალურად.

მაგონდება ერთი ფრიად საყურადღებო მომენტი: ეს იყო 10 წლის წინათ, 1909 წლის დეკემბერს სამი ქართველი ემიგრანტი, რუსეთიდან გადახვეწილი თავის ცოლებით ერთ სუსხიან ზამთრის დილას მიემგზავრებოდენ ლონდონის მახლობელ სოფელში, მახლობელ დაჩაში. ასე 20-30 ვერსის მანძილზე ლონდონიდან. მე მახსოვს, რომ მათ მიქონდათ საქართველოს სახელით გაკეთებული სამგლოვიარო გვირგვინი, მართალია ამისთვის მანდატი არ ქონდათ, მაგრამ მაინც ქონდათ ეს გვირგვინი ხელში და მიდიოდნენ იმ სოფელში, რომელსაც „სევენოტ“ ეწოდება (ე, ი. შვიდი მუხა). ჩავიდენ იქ დაუხვდათ მიცვალებული, რომლისთვისაც უნდა დაედგათ ეს გვირგვინი ქართველი ხალხის სახელით, აღსანიშნავათ მისი უდიდესი პატივისცემისა. რა თქმა უნდა, იქ იყო მრავალი გვირგვინები და დიდძალი საზოგადოება. ჩვენ, როდესაც მივედით იმ აკლდამაზე, სადაც უნდა დაესაფლავებინათ ძვირფასი მიცვალებული მხოლოდ იქ გავიგეთ, რომ მიცვალებულმა სიკვდილის დროს სთქვაო: „თუ საქართველომ გამოგზავნოს გვირგვინი მხოლოდ ის ჩამატანეთ საფლავში და სხვა არაო.“ ეს იყო მარჯორე უორდროპი (დეპუტატები ფეხზე ადგომით სცემენ პატივს მიცვალებულის ხსოვნას) სამი ქართველი ემიგრანტი კი იყვნენ: ჩერქეზიშვილი, ანდრონიკაშვილი და აკაკი ჩხენკელი.

დღეს, როგორც მოგეხსენებათ, როგორც ეს მოიტანა შემთხვევამ, მისი ძმა მოხვდა დიდ ბრიტანეთის წარმომადგენლათ საქართველოში. ეს ორი და-ძმა რაღაც სიმბოლიურს წარმოადგენს ჩვენთვის: და იყო, მე ვფიქრობ, სიმბოლო ჩვენი ერის დიდ ბრიტანეთის ერთან კულტურულათ, ინტელეკტულურათ დაკავშირებისა, ძმა კი არის ჩვენი სახელმწიფოს დიდ ბრიტანეთთან სუვერენულათ დამაკავშირებელი. აი, ვინ იყო ის ადამიანი, რომლის შესახებ მე მოგახსენეთ: მან გადათარგმნა ის თხუზულება, რომელიც უკვდავია ჩვენთვის, მან გააცნო ჩვენი ქართველი ერის გენიოსის ქმნილება ინგლისის ხალხს და მით გვაჩვენა გზა ინგლისთან დაახლოვებისა.

თავმჯდომარე. თქვენი დრო გადის. ორი წუთი დაგრჩათ.

აკ. ჩხენკელი. ეს იმის მომასწავებელი არის, რომ ჩვენ შორის დამყარებული ურთიერთობა ისეთ სახეს, ფორმებს მიიღებს, რომელიც სასურველია, სასარგებლო ორივე მხრისათვის, ორივე ერისთვის, სახელმწიფოსათვის.

ჩვენ ვზეიმობთ, მაგრამ საქმე ბევრი გვაქვს გასაკეთებელი. ეხლა იწყება ნამდვილი მუშაობა, ნამდვილი სერიოზული სახელმწიფოებრივი შემოქმედება და დარწმუნებული ვარ, რომ მომავალში, როდესაც ჩვენ უკვე ცნობილი ვართ, ჩვენ არ გვექნება არავითარი რყევა და ჩვენი მუშაობის ნაყოფიც უფრო მეტი იქნება.

ჩვენ ბევრი რამ გვაკლია, მაგრამ იმედი გვაქვს, რომ, ამ საქმეშიაც დახმარებას გაგვიწევენ მოკავშირენი. ჩვენ უნდა შეუდგეთ შემოქმედებით მუშაობას და ჩვენი ლოზუნგი უნდა იყოს: შრომა, შრომა და კიდევ შრომა (ხანგრძლივი ტაში).

ლეო შენგელაია. (ს.-რ.) მოქალაქენო, დამფ. კრების წევრნო! ახალმა წელმა მოგვიტანა ახალი გამარჯვება. ქართველ ერს და მის საუკეთესო შვილებს: ორი წლის მედგარი ბრძოლა დაგვირგვინდა თავისუფლების და დამოუკიდებლობის მოპოებით. საქართველო შედის ამიერად თანასწორ უფლებით მოწინავე ერების საერთო ოჯახში, და მათთან ერთად იწყებს ახალი კულტურის და ცივილიზაციის აყვავებას.

დამოუკიდებელმა და თავისუფალმა საქართველომ ფეხი აიდგა 26 მაისს ეს დღე გადაიქცა საზეიმო დღეთ, დღესაც კვლავ ზეიმობს ქართველი დემოკრატია. მაგრამ არის ამათი დიდი განსხვავება 26 მაისსა და დღევანდელ აღფრთოვანებას შორის. მაშინ, 26 მაისს ჩვენი გამარჯვების დღე იყო, ჩვენ ვიცანით ჩვენი თავი. სხვას არავის უცვნია ჩვენი დამოუკიდებლობა, დღეს კი მდგომარეობა შეიცვალა. ისტორიული ჩარხი დატრიალდა. ისინი, ვინც ალმაცერად უყურებდა ჩვენი დამოუკიდებლობის საკითხს, სასტიკად არიან დამარცხებულნი. ეს არის ბრწყინვალე გამარჯვება ქართველი დემოკრატიისა და სასტიკი დამარცხება იმპერიალიზმისა. ორი წლის განმავლობაში ჩვენ ზევიდან გვიყურებდნენ, ცბიერად გვექცეოდენ ძლიერნი ევროპისა. მათ არა თუ უნდოდათ დამოუკიდებლობის აღიარება, არამედ გაუგებარი იყო მისთვის თვით ფაქტი ჩვენი ერის არსებობისა. ჩვენ მათ მივაჩნდით უკანონო შვილათ რუსეთის უკანონო ანარქიისა, დღეს ასეთი შეხედულება უარყოფილი არის მმართველ წრეების მიერ. ქართველი ერი, საქართველო ამაღლდა და უმაღლესმა საბჭომ დაადასტურა მისი დამოუკიდებლობა, გაიზიარა მისი მისწრაფებანი.

ბატონებო, დამფუძნებელი კრების წევრნო, სოც.-რევ. ფრაქციის სახელით, ნება მიბოძეთ გიძღვნათ მხურვალე სალამი, მოგილოცოთ ჩვენი ერის დიადი გამარჯვება (ტაში).

100 წლის წინეთ ჩვენ დავკარგეთ ჩვენი თავისუფლება, მაშინ ჩვენი ერი იყო დაუძლურებული, დღეს გვაქვს ორი უდიდესი მონაპოვარი: რესპუბლიკა დამოუკიდებელი და თავისუფალი და მთლიანი სამშობლო. ასეთ პირობებში არას დროს არ ვყოფილვართ. ეს მოგვცა დიდმა რევოლიუციამ, რომელმაც წალეკა ტახტი მეფისა. ჩვენი დამოუკიდებლობის აუარებელ მტრებში ყველაზე უფრო ძლიერი და სასტიკი იყო იმპერიალიზმი. მაგრამ საერთაშორისო ცხოვრების წინააღმდეგობამ და ობიექტურმა პირობებმა ხელი შეგვიწყვეს და ეს მტერი დავამარცხეთ. „დიდ ზღვას დიდი გემი სჭირიაო“, ამბობს ანდაზა. საქართველომ ეს დებულება დაარღვია. პაწია ნავი დიდ ოკეანეში - ასეთი იყო ჩვენი გზა და ამაში იყო ტრაგიზმი და სიდიადე ჩვენი პოლიტიკურ მდგომარეობისა 2 წლის განმავლობაში. დღეს სურათი იცვლება. თავისუფალი საქართველო წელში გაიშალა, მისი არსებობა, დამოუკიდებლობა უკვე ცნობილია, მოკავშირეთა უმაღლესმა საბჭომ აღიარა ჯერჯერობით საქართველოს და ადერბეიჯანის დამოუკიდებლობა. ჯერ კიდევ არ არის ცნობილი სომხეთის დამოუკიდებლობა და ეს გარემოება ფრიად სამწუხარო არის ჩვენთვის. ჩვენ დარწმუნებული ვართ, რომ ახლო მომავალში ცნობილი იქნება სომხეთის დამოუკიდებლობაც და იგი, თავისუფალი და დამოუკიდებელი სხვა ამიერკავკასიის ერებთან ერთად გასწევს ძმურ და სოლიდარულ თანამშრომლობას.

ჩვენი საერთაშორისო მდგომარეობა განმტკიცებული არის და ამას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს შინაურ პოლიტიკისთვის და მდგომარეობისათვის. მას შემდეგ, რაც მოკავშირებმა იცნეს ჩვენი დამოუკიდებლობა და მით უფრო თუ მოხდა ამიერ-კავკასიის რესპუბლიკების ნეიტრალიზაცია, მაშინ ჩვენ დემოკრატიას ერთი შინაური ფრონტი რჩება და ამ ფრონტზე აამოძრავებს მთელ თავის შემოქმედებით ძალებს და გააჩაღებს ბრძოლას ექსპლოტატორების წინააღმდეგ და მაშინ დამოუკიდებელი საქართველო მართლაც სრულიად დამოუკიდებელი და თავისუფალი გახდება სპეკულიანტებისაგან.

არ შემიძლიან არ ავღნიშნო ის გარემოება, რომ ჩვენი დამოუკიდებლობის გამოცხადება არ არის გამარჯვება ნაციონალიზმისა. თავისუფალ საქართველოს არ სურს ყავდეს ბატონი, მაგრამ ეს არ მოასწავებს იმას, რომ მას არ სურს ყავდეს საიმედო, ერთგული მოკავშირე და მეგობარი. ამით ჩვენ გვინდა გავამტკიცოთ კეთილ-მეზობლური განწყობილება სხვა ერებთან.

ბატონებო! 1918 წლამდე ჩვენში არ ყოფილა არც ერთი პოლიტიკური პარტია, რომელიც საქართველოს თავისუფლებას მოითხოვდა, დღეს კი არ არსებობს არც ერთი პარტია, თუნდაც ცოტა ოდნავ გავლენიანი, რომელიც არ იყოს მომხრე და არ იცავდეს ჩვენ დამოუკიდებლობას. არის სრული გარანტია იმისა, რომ ერის შეურყეველი ნების-ყოფის წინაშე ქედს მოიხრიან ყველა შტოები. და მაშინ განმტკიცდება ჩვენი დამოუკიდებლობა და უზრუნველყოფილი იქნება ჩვენი თავისუფლება.

მაშ გაუმარჯოს დამოუკიდებელ საქართველოს, სალამი მის ახალ და დიად მომავალს! (ტაში).

თავმჯდომარე. სიტყვა ბატონ გიორგი გვაზავას ეკუთვნის.

გიორგი გვაზავა (ნაც.-დემ.) ბატონებო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! ბედნიერი ვარ, რომ მოვესწარი ამ დღეს - ბედნიერნი ვართ საზოგადოდ ყველანი ჩვენ, რომ ამ დიად დღეს მოვესწარით. ეს არის განხორციელება მრავალ მოდგმათა ოცნებისა. მრავალი მოდგმა ჩვენი წინაპრებისა ოცნებობდნენ, ტიროდნენ ამაზედ ჩუმად, მაგრამ ვერ მიაღწიეს, ვერ მოესწრნენ ამ დღეს და ბოლოს სამარეში თან წაიღეს თავის გულის ტკივილები.

დადგა საზეიმო დღე! ეს დღე და მისი მნიშვნელობა რომ უფრო მკაფიოდ გავიგოთ, აუცილებლად საჭიროა გადავავლოთ თვალი საქართველოს ისტორიას, მოკლედ უნდა წარმოვიდგინოთ მისი ისტორიული ცხოვრება და მისი შარა-გზა, მაშინ დავინახავთ იმ დიად გარდატეხის უაღრეს მნიშვნელობას, რომელიც მოხდა და რომელიც ასე ძლიერად მოქმედებს ჩვენზე. მე დარწმუნებული ვარ, რომ საქართველოს ყოველი მოქალაქე, ყოველი გლეხი გრძნობს, განიცდის რაღაც საიდუმლო მხიარულებას, იგი ინსტინქტიურად გრძნობს, რომ მოხდა რაღაც ფრიად დიდმნიშვნელოვანი მოვლენა. ამიტომ საჭიროა, რომ უბრალო გლეხებმაც, რომლებიც სადღაც სოფლის კუნჭულში დაკარგულან, გაიგონ, რა მნიშვნელობა არის იმ დიად მოვლენაში, რომელსაც ჩვენ დღეს ვზეიმობთ.

ბატონებო! საქართველო, როგორც ერი, დიდი ხანია რაც დაიბადა. ამ 2 ათას საუკუნის განმავლობაში სცხოვრობდა, როგორც ეროვნული ორგანიზმი. ბ. მთავრობის თავმჯდომარემ მშვენივრად წარმოსთქვა: „ჩვენ მოგვაქვს 2 ათას წლის ეროვნული კულტურა“-ო. ეს კულტურა დაიბადა სხვა პირობებში. მაშინ საქართველოს ისტორიული გზა დაკავშირებული იყო იმ ცენტრთან, სადაც ენთო ცივილიზაცია და კულტურა - ეს იყო ათენა, რომი და ბიზანტია. ამ ხნის განმავლობაში იბადებოდა და იჭედებოდა ქართველი ერის სული. მეთოთხმეტე საუკუნეში ეს გზა საუბედუროდ გადაგვიჭრეს - ბიზანტია დაეცა და საქართველო მოემწყვდა ერთ მცირე აზიის კუნჭულში. მხოლოდ აქედან იწყება მისი დამარცხება. იგი მაინც იბრძოდა, მან თავის მკლავით, გონებრივი გამჭრიახობით გამოთალა სახელმწიფოებრივი ორგანიზმი, მაგრამ დადგა ისეთი ჟამი, როდესაც სრულიად მომწყვდეული საქართველო იძულებული იყო გადაეხარა სხვა მხარისაკენ - მას შარა გზა არ ჰქონდა ევროპისაკენ. საქართველო დაიშალა, დაეცა იმიტომ კი არა, რომ მეფეები არ ვარგოდენ, გამჭრიახობა არ შესწევდათ, არამედ იმიტომ, რომ პირობები ისეთი იყო, რომ სხვა გამოსავალი არ იყო. მოიგონეთ დავით აღმაშენებელი, თამარ მეფე და მთელი პლეადა აღმაშენებელთა. მოიგონეთ თუნდა ფეოდალები, როგორებიც იყვნენ ბორჩალოში ორბელიანი, მესხეთში და ჯავახეთში სარგის ჯაყელი, რომლებიც გუშაგად ედგენ და იცავდენ საქართველოს და მის თავისუფლებას და რომელთაც მიიყვანეს საქართველო მე-19 საუკუნემდე. მაგრამ თუ ვერაფერს გახდენ - ეს მათი ბრალი არ არის. რადგან საქართველო იყო ცოცხალი ორგანიზმი, იგი არაბუნებრივად, ძალადატანებით გადიზნიქა რუსეთისაკენ და ხელი გაუწოდა მას. რუსეთმა ისარგებლა ამით და მიაჯაჭვა იგი. მხოლოდ მსოფლიო ომმა და რევოლიუციამ დაამსხვრია ეს ჯაჭვი, დაამხო რუსეთი და მეორე ოსმალეთი. ეს დამარცხება, დარღვევა ორივე დიდ იმპერიისა აუცილებელი საჭიროება იყო იმისთვის, რომ საქართველო ფეხზე დამდგარიყო. უმთავრესი მნიშვნელობა და დედა-აზრი ამისა არის ის, რომ საქართველო უბრუნდება ძველ ბუნებრივ ისტორიულ შარა-გზას. ეს შარა-გზა გამოგონილი კი არ არის ვისმესგან და ან შედეგი ამა თუ იმ პარტიის პოლიტიკისა. ეს გზა დიდი ხანია, საუკუნოების განმავლობაში არსებობდა. ჩვენ იძულებულნი ვიყავით ამ გზას დავშორებოდით, იგი მივატოვეთ, მაგრამ ეხლა კვლავ უბრუნდება ამ ისტორიულ გზას და ვიმართებით წელში. ეს არის ძველი გზა, რომელიც გაგრძელება არის იმ გზისა, ცხოვრებისა, რომელიც შეფერხებული იყო სხვა და სხვა საერთაშორისო ისტორიულ პირობებით. ეს უნდა გაიგოს ყველამ, მთელმა ხალხმა, რომ ის აქამდის არაბუნებრივად იყო მიჯაჭვული რუსეთთან. ჩვენ რუსეთთან არ გვაახლოებს არავითარი კავშირი, არც კულტურული და ეკონომიკური მდგომარეობა. ის კავშირი, რომელიც აქამდე არსებობდა იყო ბუნების წინააღმდეგი. ამ ჟამად კი იწყება ბუნებრივი ცხოვრება.

ჩვენი გზა, როგორც ეს იყო თქმული მთავრობის თავმჯდომარის მიერ, - არის გზა ევროპისაკენ. ჩვენ უკვე მივიღეთ, რასაკვირველია, დიდი სასიხარულო ცნობა; დიდი მადლობელი ვართ და უნდა ვიყოთ დიდი ბრიტანეთისა, რომელმაც აღძრა საკითხი. შეიძლება ეს ცნობა იურიდიულად აშკარა იყო... და მე მოხარული ვარ, რომ სხვანიც იზიარებენ იმ აზრს, რომელსაც ჩვენ, ეროვნულ-დემოკრატები დიდი ხანია ვამბობდით. მოპოებულ უფლებას დიდი მნიშვნელობა აქვს. ეს არის დამადასტურებელი იმისა, რომ საქართველო სამუდამოდ მოწყდა რუსეთს - არაბუნებრივ კავშირს და ამით იწყება ახალი პირობები თავისუფალ განვითარებისა. მე დარწმუნებული ვარ, რომ ამის შემდეგ იგივე ევროპა, დიდი ბრიტანია განსაკუთრებით, მოგვაქცევს დიდ ყურადღებას. მართალია ჩვენ თავისუფალნი ვართ, ჩვენი დამოუკიდებლობა ორი წლის წინედ გამოვაცხადეთ - გამოვსთქვით ნებისყოფა მთელის ერისა და დღეს მივიღეთ ამის დასტური, მაგრამ, მაინც ჯერ სუსტნი ვართ, ჩვენ გვაკლია ცოდნა, ტეხნიკა, კაპიტალი და ბევრი სხვა რამ, რომ მშვენიერი ქვეყანა მართლა ავაყვავოთ. ამ მხრივ მე იმედს გამოვსთქვამ, რომ იგივე სახელმწიფოები, რომელთაც იცნეს ჩვენი დამოუკიდბელობა, ხელს გამოგვიწვდიან. ჩვენ გვყავს სახელოვანი ჯარი და გვარდია, მაგრამ მაინც საჭირო არის მისი უკეთესად დაყენება, უფრო გამაგრება. მართალია, დღევანდელი საზეიმო დღე ქმნის ერთნაირ სულიერ განწყობილებას იმათში, ყველა მათგანი დღეს უფრო გმირია და თავდადებული, მაგრამ მის მოსაწყობად მაინც ბევრი რამ გვჭირია და დარწმუნებული ვარ, რომ დიდი ბრიტანია ამაში ჩვენ დაგვეხმარება. ჩვენ მდიდარნი ვართ, გვაქვს მრავალი მარგანეცი, ოქრო, ქვა-ნახშირი და სხვა, მაგრამ ეს სიმდიდრე მიწაში არის დამარხული. საჭიროა ერთნაირი ძალა, კაპიტალი, რომელიც ამოიღებს მიწიდან ამ სიმდიდრეს და მოგვცემს საშუალებას უფრო გავამშვენიეროთ ჩვენი რესპუბლიკა, მაგრამ ამავე დროს დიდი მნიშვნელობა აქვს ჩვენ შინაურ მდგომარეობას. ის აქტი, რომელიც მოხდა, თავდაპირველად არის უფლებრივი ხასიათისა. ეს ცნობა ნიშნავს, რომ საქართველო იმდენად მომწიფდა, რომ მას აქვს შეგნება უფლებისა. ჩვენ იძულებული ვიქნებით არამც თუ საერთაშორისო განწყობილებაში ვიდგეთ უფლებრივ ნიადაგზე, არამედ მის შინაურ განწყობილებაში უნდა ვეცადოთ უფრო მეტის წესიერების და კანონიერების დამყარებას. ამ მხრივ იმედს გამოვთქვამ, რომ მთავრობა მეტს ყურადღებას მიაქცევს იმ ნაკლს, რომელსაც ვხედავთ ჩვენ შინაურ ცხოვრებაში. ეს ცნობა დიდ შთაბეჭდილებას და გარდატეხას მოახდენს ჩვენს სულიერ მდგომარეობაში და დაგვაახლოებს ევროპის ხალხთან. ნუ დაგვავიწყდება, რომ შემდეგი საფეხური არის ხალხთა ლიგაში შესვლა და რომ ეს ადვილად მოხდეს, საჭიროა ჩვენი სახელმწიფო ცხოვრება განმტკიცდეს და უპირველეს ყოვლისა, უფლებრივი წყობილება. მართალია ამ ცნობაში, რომელიც ჩვენ მივიღეთ, ცოტა ბუნდოვანად არის წარმოდგენილი აზრი, აქ ლაპარაკია ფაქტიურ ცნობაზე... ამაშია დიდი აზრი და შინაარსი. ისტორია გვასწავლის, რომ მაშინ, როდესაც ერი ცნობილია, როგორც საერთაშორისო პირობა, აუცილებლად საჭიროა გამორკვევა მისი საზღვრებისა და განწყობილებისა უწინდელ სახელმწიფოსთან, რომელთანაც ის იყო დაკავშირებული. ამ გამორკვევას დიდი მნიშვნელობა აქვს და ფაქტიური ცნობა მე მგონია იმას ნიშნავს, რომ გადაწყვეტილი არ არის საქართველოს საზღვრები. მართლაც არ ვიცით რა ბედი მოელის ბათუმს, ბათუმის მხარეს, განაპირა კუთხეებს, ლაზისტანს, ისპირს, თორთუმს და სხვა ნაწილებს, რომელნიც ყოველთვის ეკუთვნოდა საქართველოს და მის განუყრელ ნაწილს შეადგენს. დაჩქარებითი გადაწყვეტა ამ საზღვრებისა ადვილი არ არის და ამ გარემოებამ გამოიწვია ის, რომ ცნობილი ვართ მხოლოდ ფაქტიურად. იურიდიულ ცნობას მოგვიტანს ამ საზღვრების გამორკვევა და დარწმუნებული ვართ, რომ მთელი საქართველო, ისტორიული საქართველო, წინანდელ ისტორიულ საზღვრებში აღდგენილი იქნება. თუ წინად, წარსულში, გარშემორტყმული მტრებით საქართველოს შეეძლო თავისი საზღვრების დაცვა, თავის დროშის დაცვა, თუ ეს შეეძლო ერთ პირს, ერთ წოდებას, მე დარწმუნებული ვარ, დღეს, როდესაც ეს დროშა გადავიდა დემოკრატიის ხელში, ეს დროშა იფრიალებს და არ დაეცემა. იშლება საბედნიერო პერსპექტივა. მომავალში ამ ზეიმში მონაწილეობას მიიღებენ სხვა ერებიც ამიერ-კავკასიისა და ჩრდილო-კავკასიისა. მაშინ ეს დროშა, რასაკვირველია, უფრო გამაგრებული იქნება და დარწმუნებული ვარ, ყველა ეს ერები შეიგნებენ, რომ ეროვნება, რომ თითვეული მათგანი არის უკვდავი ღმერთი, რომ ერთს მეორეს მოკვლა არ შეუძლია. ეს ერები არიან უკვდავი ღმერთები და ამ შეგნებიდან აღმოცენდება ის კავშირი, რომელიც საჭირო არის მთელი კავკასიისათვის. ამიტომ ვამბობთ, გაუმარჯოს დღევანდელ დღეს, გაუმარჯოს თავისუფალ საქართველოს, და უკვდავ ღმერთებს კავკასიისას, საქართველოს, აზერბაიჯანს, სომხეთს და ჩრდილო კავკასიას! (ტაში ყველა სკამებზე).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის გრ. ვეშაპელს.

გრ. ვეშაპელი (ნაციონალისტი) დამფუძნებელ კრების წევრნო! ნაციონალისტთა სახელით მოულოცავ ქართველ ერს მისი დამოუკიდებლობის ცნობას ევროპის სახელმწიფოთა მიერ.

ჩვენ ყოველთვის გვჯეროდა, რომ ის გზა, რომელსაც საქართველო დაადგა 26 მაისს, იყო გზა რეალური, შესაფერი ერის შინაურ ძალთა განვითარებისა, - აგრეთვე საქართველოს ძალთა მიერ ცნობისაკენ. ეს ასეც მოხდა; ჩვენ გვიცნეს ევროპის გამარჯვებულ დიდ სახელმწიფოთა უმაღლეს საბჭოში.

ეს ცნობა არის ფაქტიური, მაგრამ ნუ დაგვავიწყდება, რომ ჩვენზე უფრო ძლიერი, ახალი სახელმწიფოები, უცვნიათ გაცილებით ზოგჯერ უფრო გვიან, ვიდრე გვიცნეს ჩვენ. ასეთი იყო შვეიცარია, რომელიც ფაქტიურად კონგრესების უცნობლად არსებობდა 14-17 საუკუნემდე. ასე იყო რამდენიმე 10 წ. განმავლობაში ეხლანდელი დიდი ამერიკა, მაგრამ თუ შედარებით ჩვენი ცნობა თუნდაც ფაქტიური, მოხდა ასე დროზე, ეს აიხსნება ერთის მხრივ ჩვენი ერის სახელმწიფოებრივი ტრადიციით და მეორეს მხრივ, დღევანდელი საერთაშორისო მომენტით.

ბ-ბო, ნურასოდეს ნუ დაგვავიწყდება, როდესაც ვლაპარაკობთ ჩვენ სახელმწიფო საკითხზე, რომ ამ საკითხზე, მართალია სხვა ძველი ფორმით, მაგრამ მსჯელობდენ ჩვენი წინაპრებიც ამ ასი წლის წინად; მათი სახელმწიფოებრივი მუშაობა შეწყდა ამ დედა-ქალაქში ასი წლის წინად; დაახლოვებით და ასი წელი, როგორც დაამტკიცა ისტორიამ, არ არის სიძველე ერისათვის, რომელიც შემდეგ მას არ შეეძლოს, თავისი უფლება, საკუთარი ტერიტორია და სუვერენობა მოჰკითხოს მსოფლიოს. ეს დაამტკიცა პოლონეთმა და ეს დაამტკიცა ეხლა საქართველომ, რომელმაც დაახლოვებით პოლონეთთან ერთად დაჰკარგა თავისუფლება და დაახლოვებით იმდენივე მანძილზე, 100 წლის მანძილზე შესძლო ამ დამოუკიდებლობის აღდგენა.

ბ-ბო! მეორე ჩვენი უპირატესობა მდგომარეობს იმაში, რომ ფაქტიური ცნობა საქართველოს თავისუფლებისა პარიზის კონფერენციის მიერ არის საერთაშორისო მომენტი. ეს საერთაშორისო მომენტი მდგომარეობს იმაში, რომ დღეს არის ბრძოლა რუსეთისა ევროპასთან. შეიძლება ჩვენ დავარქვათ ამ ბრძოლას სოციალური სახელი, მაგრამ მას აქვს ნამდვილი ნაციონალური ხასიათი. ეს არის ბრძოლა რუსის ხალხისა იმ ზღვებისათვის, რომლისათვისაც იკლავდა თავს რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში რუსეთი და რომლისათვისაც დღესაც არ აყენებს ის იმ ახალ სახელმწიფოებს, რომელთაც გამოაცხადეს თავისი დამოუკიდებლობა რუსეთის იმპერიის განაპირა მხარეებში. და ჩვენი სიკეთე ის არის, რომ რუსეთის დღევანდელი იმპერიალიზმი, იქნება ეს წითელი, შავი თუ ყვითელი, რუსეთის იმპერიალიზმი ეწინააღმდეგება ევროპის მეტოქე ძალების ინტერესებს, რუსეთის ინტერესი დაუპირდაპირა ევროპის ინტერესებს და გადაჭრით წინააღმდეგია ისეთი ძალებისა, როგორიც არის დღეს აზიაში ბრიტანეთის იმპერია. ამან გამოიწვია ის, რომ საგარეო-საქმეთა მინისტრი ბრიტანეთის კერზონი არის ინიციატორი საქართველოს დამოუკიდებლობის ცნობის საკითხის დაყენებისა.

ამ საერთაშორისო მომენტის სიმწვავით აიხსნება ისიც, რომ ასე მალე იცნეს აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობა, თუმცა სახელმწიფოებრივი ტრადიციის მიხედვით და, თუ გნებავთ, შინაურ ორგანიზაციის მიხედვითაც, იმას ნაკლები ალაგი უჭირავს კავკასიაში, შედარებით საქართველოსთან.

დღეს ჩვენი გზა, საიმედო საგარეო და საშინაო მდგომარეობისა იმაშია, რომ ჩვენ უფრო დაიმედებული, ნაკლების ეჭვით განვაგრძოთ ჩამოსხმა სრული ეროვნულ სახელმწიფო ორგანიზაციისა და დავასრულებთ იმ საქმეს, რომელსაც ეწოდება საქართველოს რესპუბლიკის კონსტიტუცია, და ისევე დარაჯათ აღვუდგეთ ქართველი ერის ინტერესებს, საერთაშორისო პირობების მიხედვით, როგორც აქამდის იყო.

ბ-ბო! როგორც მოგახსენეთ, რუსეთის საფრთხეთი, რომელმაც აიძულა ინგლისი ეკისრა თაოსნობა საქართველოს დამოუკიდებულობის ცნობისა, ყველაზე დაინტერესებულია ბრიტანეთის იმპერია და ეს გარემოება ასუსტებს რუსეთის საფრთხეს ჩვენთვის.

ბ-ბო! საკმარისია ერთი წუთით მაინც წარმოვიდგინოთ, რომელიმე რუსულის ძალის დამკვიდრება საქართველოში, სულ ერთია, იქნება ეს მემარჯვენე, მემარცხენე ცენტრალური, დემოკრატიული, ბოლშევიკური თუ დენიკინური - წარმოვიდგინოთ, რას მოასწავებს საქართველოში კიდევ გაბატონება რუსებისა, კიდევ ჩვენი დამონება, საკმირისია მხოლოდ ერთი წუთი წარმოვიდგინოთ ეს, რომ ჩვენ არავითარ ზომების მიღებას არ დავერიდოთ იმისთვის, რომ რუსეთის ახალი იმპერია, რამდენადაც ის მოიწევს ჩვენკენ, იმდენათ მეტ გადაულახავ ძლიერ კედელს გრძნობდეს კავკასიონის ქედში, რომელიც არის ბუნებრივი საზღვარი ჩვენი და ბუნებრივი სახელმწიფო ტერიტორია ჩვენი ისტორიული მეგობრისა, მთიულეთის ხალხისა.

აქამდის ჩვენ თავისუფლებისათვის ბრძოლაში განმარტოვებული ვიყავით ევროპის სახელმწიფოთა მიერ, განსაკუთრებით ამ დიდი საერთაშორისო ომის დასრულების შემდეგ. დღეს საქართველოს დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლა, რესპუბლიკის ინტერესებისა და საზღვრების დაცვა, ჩრდილოეთით მოწოლილ იმპერიალიზმის წინააღმდეგ, იმავე დროს არის ბრძოლა ევროპის ინტერესებისათვის აზაიაში და მომავალში იმედი უნდა გვქონდეს, ამ ბრძოლაში არ ვიქნებით განმარტოებული. ევროპის ეკონომიური დახმარება საქართველოსადმი, მისცემს ჩვენ ხალხს საშუალებას ნაკლების სიმძიმით ატაროს ის უღელი, რომელიც მან იკისრა, როდესაც დამოუკიდებლობა გამოცხადდა.

ჩვენ გვწამს, რომ ქართველ ერს, არ ეჭირება სამხედრო დახმარება არც ერთი გარეშე ძალისა, არც მეზობელ სახელმწიფოთა, არც ევროპის ძალებისა იმისათვის, რომ თავისი ისტორიული ბუნებრივი საზღვრები დასაბამიდან დაწესებული დაიცვას.

ეს დაამტკიცა ჩვენმა ლაშქარმა, რომელიც დგას საქართველოს საზღვრებზე, და ამასვე დაამტკიცებს მომავალში, სულ ერთია, ეს რეგულიარული ძალა ჯარად თუ გვარდიათ წოდებული.

მაგრამ ჩვენს ხალხს ბევრი გასაჭირი დააწვა ეკონომიური მხრივ. ის გაჭირვება, რომელიც მოსდევს წრევანდელ მოუსავლობას, ხარჯის გაღება ფრონტის გამაგრებისათვის, ჯარის ჩაცმევისა და შენახვისათვის. ეს ტვირთი ძალიან მძიმეა ქართველი ერისათვის, მაგრამ იმედი უნდა გვქონდეს, რომ დღევანდლიდგან, როდესაც საქართველოს საგარეო და სამხედრო პოლიტიკა, ამავე დროს პოლიტიკა ბრძოლისა ევროპის ინტერესებისათვის აზიის წინა კარებში, რომ ჩვენ ამიერიდგან ეკონომიურათ მაინც აღარ დავრჩებით განმარტოებული.

საქართველო კი დღეის იქით უფრო მეტი სიმტკიცით, ენერგიით და ხალისით დახვდება ჩრდილოეთიდგან მოსულ ურდოებს თავის კარებში, იმ კარებში, რომელშიაც წინადაც არა ერთხელ დახვედრია საოცარ მტერს და მოუტეხია მისთვის კისერი.

მოულოცავ კიდევ ერთხელ ამ დღესასწაულს დამფუძნებელ კრებას, როგორც ქართველი ერის უმაღლეს კანონმდებელ კრებულს და თქვენც მიულოცეთ ეს დღესასწაული ქართველ ერს, თქვენ ამომრჩეველს, და დარწმუნებული უნდა ვიყოთ, რომ ქართველ ხალხის ამოძახილი იქნება ისეთივე ბრწყინვალე ყოველ ქალაქში და ყოველ სოფელში, როგორც ბრწყინვალე იყო ეს ამოძახილი დღეს საქართველოს დამფუძნებელ კრებაში. (ტაში).

თავმჯდომარე. ბ-ნებო, სიტყვა ეკუთვნის დამფუძნებელ კრების წევრს ტერ-სტეფანიანს.

ტერ-სტეფანიანი. ბატონებო! დღევანდელი უდიდესი დღე, ეს სხდომა დამახასიათებელია იმ დიად სიხარულისა და კმაყოფილებისა, რომელსაც გრძნობს დღეს მთელი ქართველი დემოკრატია.

ამიერ-კავკასიის დემოკრატია, მიტოვებული თავის ძალღონის ამარა, იბრძოდა იმ მტრების წინააღმდეგ, რომლებიც სცდილობდნენ ხელიდგან წაერთვათ მისი თავისუფლება, მაგრამ დემოკრატიამ დაამტკიცა, რომ მან თავისი ბრძოლით უფრო გაამაგრა რევოლიუციის მონაპოვარი, რომელიც მას ხელთ ჰქონდა. ამ მძიმე ბრძოლაში ამიერ-კავკასიის ერებმა მოიპოვეს თავისუფლება და პოლიტიკური არსებობის უფლება. ის დიდი მსხვერპლი, რომელიც საქართველოს დემოკრატიამ შესწირა თავის თავისუფლებას, ამტკიცებს, რომ დღევანდელი თავისუფლება არის არა მოწყალება, არამედ არის შედეგი მისივე დაუღალავი მოღვაწეობისა (ტაში).

დღევანდელ დღეს, როცა საქართველოს რესპუბლიკა ფეხსა სდგამს ევროპის საერთო ოჯახში, ჩვენ დარწმუნებული ვართ, რომ ეს რესპუბლიკა დღეიდგან უფრო განმტკიცდება, უფრო და უფრო გაძლიერდება.

საქართველოს სომეხთა დემოკრატია, რომლის წარმომადგენელიც მე ვარ, დიდ სიხარულს გამოსთქვამს და არ შეუძლიან მას არ შეუერთდეს საქართველოს დემოკრატიას, რომელიც გრძნობს თავის სიხარულს.

სომეხთა რევოლიუციონური პარტია დაშნაკცაკანი უძღვნის სალამს საქართველოს დემოკრატიას და დარწმუნებულია, რომ ამას იქითაც, როგორც დღემდის, იგი ხელიხელ ჩაკიდებული და მტკიცე კავშირით წავა ერთად ბრძოლაში, ჭირში და ლხინში.

გაუმარჯოს თავისუფალ საქართველოს! (ტაში).

თავმჯდომარე. ჩაწერილი აღარავინ არ გახლავთ. პრეზიდიუმს ხელთ აქვს ერთი პროექტი, შემოტანილი ს.-დ. ფრაქციის მიერ. შინაარსი გახლავთ შემდეგი. (კითხულობს).

აგრეთვე აუარებელი მოსალმების დეპეშები გახლავთ და ზოგი მათგანი უნდა წაკითხულ იქმნას.

აგრეთვე დავალებული მაქვს დედა-ქალაქის საბჭოსაგან მხურვალე მოლოცვა გადმოგცეთ. ახლა მოგახსენებენ მოლოცვებს (კითხულობენ დეპეშებს: ესტონელთა, პოლონელთა წარმომადგენელის, ადერბეიჯანის პარლამენტის, სომხეთის პარლამენტის, ამიერ-კავკასიის რუსთა საბჭოსაგან).

თავმჯდომარე. ხომ საწინააღმდეგო არ გექნებათ რა, რომ პრეზიდიუმმა თქვენის დავალებით სამაგიერო პასუხი გასცეს მათ?

ეხლა გახლავთ სოც.-დემოკ. ფრაქციის წინადადება, რათა საზეიმოდ წარმოთქმული სიტყვა ჩვენი თავმჯდომარისა ნ. ჟორდანიისა, დაიბეჭდოს და გავრცელდეს ხალხში.

ამგვარად, მოქალაქენო, დღევანდელი საზეიმო სხდომა გათავებულია.

ნება მიბოძეთ, შევსძახო, გაუმარჯოს მთავრობას, რომელიც ასე ერთგულად, ასე თავგანწირულად ანხორციელებდა დამფუძნებელი კრების დავალებას, ჩვენი ერის და ხალხის დავალებას (ტაში).

გაუმარჯოს ნორჩ ჯარს! სახელოვან გვარდიას! (ტაში)

გაუმარჯოს თავისუფალ, დამოუკიდებელ საქართველოს! (მხურვალე ტაში).

უკრავენ ეროვნულ ჰიმნს.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

სესია პირველი

(80)

1920 წელი. იანვრის 23. ტფილისი. სასახლე.

შინაარსი

1. მსჯელობა დღიური წესრიგის შესახებ.

2. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ პროექტისა - გასული სახარჯთაღრიცხო წლის დაუფარავი ხარჯის განაღდების შესახებ.

3. დეკრეტი - ამიერ-კავკასიის კომისარიატის 1918 წ. თებერვლის 23-ს დადგენილების შეცვლის შესახებ.

4. განცხადება გარეშე-საქმეთა მინისტრისა - ანტანტის მიერ სომხეთის მთავრობის აღიარების შესახებ.

5. გაგრძელება მსჯელობისა - ამიერ-კავკასიის კომისარიატის 1918 წ. თებერვლის 23-ს დადგენილების შეცვლის დეკრეტის შესახებ.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივნის ამხ.

გრიგოლ ნათაძე.

სხდომა იწყება დღის 12 საათზე.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილი გახლავთ. გთხოვთ დაბრძანდეთ. მდივანი მოგახსენებთ დღიურ წესრიგს.

მდივანი (კითხულობს ნუსხას და წესრიგს).

ნუსხა უწყებათათვის დაბრუნებულ, გაუქმებულ და სხვა საქმეებში ჩართულ საკანონმდებლო აქტებისა.

1. კანონ-პროექტი ქუთაისში პირველხარისხოვანი საბაჟოს დაარსებისა. დაებრუნა ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს მინისტრის განცხადების გამო.

2. პროექტი ცენტრალური სასურსათო საბჭოს დებულებისა. დაებრუნა მიწად-მოქმედების სამინისტროს, რადგანაც თვით საბჭო უკვე გაუქმებულია.

3. კანონ-პროექტი სახელმწიფო ხაზინიდან 152.40 მან. გადადებისა სულეიმან-შაქარ-ოღლისათვის ჩამორთმეული ფარის საფასურად. დაებრუნა შინაგ. საქ. სამინისტროს, რადგან შაქარ-ოღლი დაკმაყოფილებულ იქმნა სამხედრო უწყების მიერ.

4. კანონ-პროექტი სამღვდელოებისა, საკათედრო ტაძრებისა და საკათალიკოზო დაწესებულებათა შენახვისათვის 1918 წლ. გაწეული ხარჯების დასაფარავად 1.504.820 მ. გადადების შესახებ. დაებრუნა შინაგან საქმეთა სამინისტროს, საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიის დადგენილების თანახმად.

5. კანონ-პროექტი საქონლის გამცვლელი კომიტეტის ორგანიზაციისა. დაებრუნა ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს კომიტეტის გაუქმების გამო.

6. კანონ-პროექტი ჭიათურის შავი-ქვის მრეწველთა სააქციონერო საზოდოებისათვის 5 მილ. მან. სესხად მიცემის შესახებ. დაებრუნა ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს შავ-ქვაზე მონოპოლიის გამოცხადების გამო.

7. პროექტი დეკრეტისა - მიხეილის საავადმყოფოსა და ოლღას საბებიო ინსტიტუტის შესანახად 2.342.200 მან. გადადების შესახებ. დაებრუნა შინაგან-საქ. სამინისტროს, რადგანაც ეს დაწესებულებანი დაკმაყოფილებულია საერობო დაწესებულებათათვის გადადებულ საერთო თანხიდან.

8. კანონ-პროექტი ტფილისის სამთო-საკულტურო სატყეო რაიონში თვითნებობით ტყის სარგებლობისათვის ადმინისტრატიული წესით დასაკისრებელი ჯარიმის ნიხრის დამტკიცებისა. დაებრუნა მთავრობის საქმეთა მმართველობას უწყების თხოვნის თანახმად.

9. პროექტი დეკრეტისა სხვა და სხვა კულტურულ დაწესებულების საშუალებათა გასაძლიერებლად ბილეთების დაბეგვრისა. დაებრუნა განათლების სამინისტროს თანახმად უწყებისავე თხოვნისა.

10. პროექტი დეკრეტისა შინაგან-საქმეთა სამინისტროს სავეტერინარო სანიტარული განყოფილების და სავეტერინარო პერსონალის შტატისა და ხარჯთაღრიცხვის შესახებ. დაებრუნა შინაგან-საქმეთა სამინისტროს, რადგან უწყების მიერ განზრახულია ახალი პროექტის წარმოდგენა.

11. პროექტი დეკრეტისა მთავრობის განკარგულებაში 50.000.000 მან. გადადების შესახებ სავალიუტო საქონლის დასამზადებლად. დაებრუნა მთავრობის საქმეთა მმართველობას თანახმად მისივე თხოვნისა.

12. დეკრეტი მთავრობის საქმეთა მმართველობის ზოგიერთ მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატებისა და ხარჯთ-აღრიცხვის დამატებად 16.200 მან. გადადების შესახებ. დაებრუნა მთავრობის საქმეთა მმართველობას, საერთო ახალი შტატისა და ხარჯთ-აღრიცხვის მიღების გამო.

13. პროექტი დეკრეტისა საბავშვო ჟურნალის „ნაკადულისათვის“ ყოველთვიურ დახმარებად 10.000 მან. გადადების შესახებ. დაებრუნა განათლების სამინისტროს, რადგან უწყებას განზრახული აქვს ჟურნალს დახმარება გაუწიოს კულტურულ-განმანათლებელ დაწესებულებათათვის გადადებულ საერთო თანხიდან.

14. პროექტი დეკრეტისა - სისხლის სამართლის მილიციის ცენტრალურ ბიუროს დაარსების შესახებ. დაებრუნა შინაგან-საქმეთა სამინისტროს განსაკუთრებული რაზმის მოქმედების განგრძობის დეკრეტის მიღების გამო.

15. კანონ-პროექტი სამხედრო უწყების ხარისხოსანთა შესახებ დებულების შეცვლისა და ოფიცერთა და სამოქალაქო მოხელეთა შემდეგ ხარისხზე აყვანისა. გაუქმებულია პრეზიდიუმის დადგენილებით, როგორც მნიშვნელობა დაკარგული, რესპუბლიკის შეიარაღებულ ძალთა საერთო ორგანიზაციის კანონის მიღების გამო.

16. კანონ-პროექტი სამხედრო მოსამსახურეთა ორდენებით დაჯილდოების შესახებ დებულების შეცვლისა. გაუქმებულია პრეზიდიუმის დადგენილებით, იმავე მიზეზის გამო.

17. კანონ-პროექტი ოფიცერთა და სამხედრო მოხელეთა ჯამაგირისა. გაუქმებულია პრეზიდიუმის დადგენილებით, იმავე მიზეზის გამო.

18. პროექტი დეკრეტისა მთავრობის განკარგულებაში 50 მილ. მან. გადადების შესახებ სურსათის დასამზადებლად. გაუქმებულია პრეზიდიუმის დადგენილებით, რადგანაც ამავე საგნის გამო წარმოდგენილ და მიღებულ იქნა ახალი პროექტი.

19. პროექტი დეკრეტისა ახალქალაქის მაზრის მილიციის დაარსების შესახებ. გაუქმებულია პრეზიდიუმის დადგენილებით, რადგანაც ამავე საგნის შესახებ მიღებულ იქმნა სხვა პროექტი.

20. პროექტი დეკრეტისა - ყოფილი ამიერ-კავკასიის კომისარიატის 1918 წ. თებერვლის 23-ს დეკრეტის დამატებისა - მემამულეთათვის ნორმად დატოვებული სოფლის მამულის გაყიდვისა და დაგირავების უფლების მიცემის შესახებ. მასალად დაერთო ამავე საგანზე აგრარულ კომისიის ინიციატივით შემუშავებულ პროექტს.

დღიური წესრიგი:

1. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა - გასული სახარჯთაღრიცხო წლის დაუფარავი ხარჯის განაღდების შესახებ.

2. დეკრეტი - ამიერ-კავკასიის კომისარიატის 1918 წლის თებერვლის 23-ს დადგენილების შეცვლისა.

3. სახელმწიფო ბანკის მმართველისა და საბჭოს წევრების არჩევანი.

4. პროექტი დადგენილებისა - პოლიტიკურ, საერთო სისხლის სამართლის და სამხედრო დანაშაულობის ჩამდენთა მდგომარეობის შემსუბუქების შესახებ.

თავმჯდომარე. დღიური წესრიგის შესახებ შემდეგი წინადადება გახლავთ შემოტანილი ს.-დ. ფრაქციის მიერ (კითხულობს). „დღიური წესრიგის მეორე საკითხი პროექტი - დადგენილებისა პოლიტიკურ და სხვა დანაშაულობის ჩამდენთა მდგომარეობის შემსუბუქებისათვის გადაეცეს განსახილველად იურიდიულ კომისიას და დაევალოს მას შემდეგ სხდომისათვის წარმოადგინონ თავისი აზრი ამ პროექტის შესახებ; ამავე სხდომაზე მოხდეს პროექტის სამჯერ წაკითხვა“. ასეთი წინადადება გახლავთ. ხომ არავინ ინებებს ამის შესახებ სიტყვას? არის თუ არა ვინმე წინააღმდეგი? არავინ. მაშასადამე, ეს წინადადება მიღებულია. პირველი საკითხის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის სალაყაიას.

იოსებ სალაყაია (ს.-დ.) კითხულობს დღიური წესრიგის პირველ მუხლში აღნიშნულ კანონ-პროექტს.

თავმჯდომარე. (პროექტი მუხლობრივ განხილვის შემდეგ მიღებულ იქნა). მეორე საკითხს მოგახსენებთ ბ. კირილე ნინიძე.

კ. ნინიძე. (სოც.-დემ.) ბატონებო, ეს დეკრეტი, რომლის პროექტიც წარმოდგენილია თქვენს წინაშე, ეხება ამიერ-კავკასიის კომისარიატის 1918 წ. 23 თებერვლის დადგენილებას და მოითხოვს ამ დადგენილების შეცვლას. ამ დეკრეტის დედა აზრის გასაგებად საჭიროა მოვიგონოთ ჩვენ აზრი და მნიშვნელობა, თითონ იმ დადგენილების, რომელიც უნდა გაუქმდეს ამ დეკრეტით. ჩვენ ვიცით, რომ ჯერ კიდევ რუსეთის დროებითმა მთავრობამ მიაქცია ყურადღება იმ გარემოებას, რომ შესაძლებელია მომავალში განზრახულ რეფორმას, რომელიც უნდა შეხებოდა მიწის საკითხს, თავიდანვე შეხვდეს ისეთი დაბრკოლება, რომელიც იმის გატარებას ცხოვრებაში შეუძლებლად გახდის. რევოლიუციამ ფართოდ წამოაყენა მიწის საკითხი და ასე თუ ისე უნდა გადაწყვეტილიყო ის, მაშინ რევოლიუციონურ მთავრობას რუსეთისა ისე ჰქონდა გათვალისწინებული ეს საკითხი, რომ მემამულეებს ამა თუ იმ სახით უნდა ჩამორთმეოდათ მიწები. და რომ ჩამორთმევა შემდეგში შეუძლებელი არ გამხდარიყო, ამისათვის დროებითმა მთავრობამ გამოსცა დადგენილება, რომლის ძალითაც შეჩერებული იყო ყოველგვარი ნივთიერი სახის უფლების გადაცემა ამ მიწებზე, ესე იგი გაყიდვა, ან დაგირავება, თუ სხვა სახით გადაცემა ამ მიწისა ერთიდან მეორეზე. თავის თავად ცხადია, რომ უმთავრესად მიწის საკითხი უნდა შეხებოდა მსხვილ მიწადმფლობლებს და მაშასადამე, ეს მსხვილი მიწადმფლობელები, თუ ამათ ექნებოდათ საშუალება თავისუფლად მოქცეოდნენ თავის მიწებს, შეეცდებოდნენ გაენაწილებინათ ეს მიწები ამა თუ იმ სახით და, ამგვარად, შეუძლებლად გაეხადათ ამ საკითხის სათანადოთ გადაწყვეტა. ეს კითხვა დადგა ამიერ-კავკასიის ცხოვრებაში, როგორც მოგეხსენებათ 1917 წლის დეკემბერს. მაშინდელმა კომისარიატმა გამოსცა დეკრეტი, რომლითაც აღიარა, რომ მიწები ჩამორთმეულ უნდა იქნეს მათ მფლობლობისგან იმ ნორმის ზევით, რომელიც ცალკე კანონით იქნებოდა განსაზღვრული, უმთავრესად ჰქონდა დეკლარაციის ხასიათი. რადგან მას არც კი დაუწესებია დატოვების ნორმა, თუმცა აღნიშნავდა, რომ ჩამორთმევა უნდა მომხდარიყო ნორმის ზევით. ეს დეკრეტი საჭიროებდა ისეთ დადგენილების გამოცემას, რომელიც არ შექმნიდა ცხოვრებაში ისეთ პირობებს, რომ მემამულეებს შეეძლოთ ამ მიწების დანაწილება და შექმნიდა ისეთს მდგომარეობას, რომ ჩამორთმევა შესაძლებელი აღარ ყოფილიყო. და აი, 1918 წელს კომისარიატმა გამოსცა დადგენილება, რომელშიც ნათქვამი არის, რომ განსავითარებლად 16-17 წლის დეკრეტის სათანადო მუხლებისა, კომისარიატი ადგენს, რომ აიკრძალოს მიწების ყიდვა-გაყიდვა, დაგირავება და სხვაგვარი ნივთიერი უფლების გადაცემა ამ მიწებზე. მოტივი იყო შემდეგი: რომ არ გაბათილებულიყო ძალა დეკრეტისა, რომელიც გამოცემული იყო, ე. ი. რომ შესაძლებელი ყოფილიყო მიწების ჩამორთმევა, რაზედაც სათანადო კანონი იქნებოდა გამოცემული. და ეს სათანადო კანონი - სეიმის კანონი - როგორც იცით გამოცემული იყო 7 მარტს და აი, ამაზე ადრე 23 თებერვალს გამოდის ეს დადგენილება. მიზანი დადგენილებისა იყო ერთად ერთი, - რომ არ შექმნილიყო დაბრკოლება კანონის ცხოვრებაში გატარების დროს. აგრარული კანონი კი შეიცავს ორ მთავარ მომენტს, ორ მთავარ დებულებას. პირველი, რომ მემამულეებს უნდა ჩამორთმეოდა განსაზღვრულ ნორმის ზევით მიწები და ამგვარად შექმნილიყო ფონდი. ეს არის ერთი საფეხური. და მეორე კიდევ იწყება ამ ფონდის მიწების განაწილებიდან. (შენგელაია: გაყიდვა?) არა, განაწილება. აი, მაშასადამე, ამ დადგენილებას არ შეეძლო არ ჰქონოდა მიღებული მხედველობაში ერთი მომენტი. პირველი, - რომ შესაძლებელი ყოფილიყო მიწების ჩამორთმევა, რადგან, ვიმეორებ, თუ კანონში განსაზღვრულია - და 7 მარტის კანონში კი ეს განსაზღვრულია - მიწები ჩამოერთმევა მხოლოდ მსხვილ მემამულეებს და, თუ ეს მსხვილი მემამულეები თავისუფალი იქნებოდნენ ამ თავის მამულების განკარგულებაში, - თავის თავად ცხადია, რომ ისინი გაანაწილებდნენ ამ მიწებს. კომისარიატის დადგენილების უმთავრესი აზრი და მნიშვნელობა ის იყო, რომ ეს დაბრკოლება არ შექმნილიყო კანონისთვის. ჩვენ ვიცით, რომ რაკი გამოდის რამ დადგენილება და მას აქვს განსაზღვრული მიზანი, თუ ის ამ მიზანს მიახწევს, თავის თავად ცხადია, რომ ამ დადგენილებამ უნდა დაჰკარგოს ძალა. თავის თავად ცხადია, თუ დადგა ისეთი მომენტი, რომ ეს ჩამორთმევა მოხდა და, მაშასადამე, მემამულეებს დასანაწილებელი უკვე აღარაფერი აქვთ; ეს დადგენილება უნდა მექანიკურად გაუქმდეს. სხვა გვარი აზრი შეუძლებელია. (ლეო შენგელაია: „ერთობა“ რას ამბობს?) წაიკითხეთ და გაიგებთ რასაც ამბობს. ეს მე მოგახსენეთ ფორმალურ, იურიდიულ მომენტზე. რაკი კომისარიატის დადგენილებამ ამ ნაწილში უკვე დაკარგა თავისი მნიშვნელობა, არ შეიძლება არ დაისვას სხვა საკითხი: დარჩეს თუ არა ძალაში ეს დადგენილება. თავის თავად ცხადია, თუ ჩვენ სრულიად არ შევცვლით სააგრარო პოლიტიკას, თუ ჩვენ რაიმე ახალს არ შემოვიღებთ იმასთან შედარებით, რაც უკვე დავაკანონეთ, მაშინ ვერც აღნიშნულ დადგენილებას დავტოვებთ. კომისარიატის დადგენილება ეხება არა შეცვლას საერთოდ სამოქალაქო წესისას, რომლითაც ყიდვა-გაყიდვა საერთოდ შეჩერებულია, არამედ ეხება ერთ მომენტს, რომ მსხვილი მიწად-მფლობლობის მამულები არ ყოფილიყო დანაწილებული. (ლეო შენგელაია: კანონში სწერია ასე?) რომელ კანონში? (შენგელაია: აი, იმ კანონში?) იქ არ სწერია, მაგრამ, როდესაც კითხვის შესახებ არის რაიმე დადგენილება, უნდა მოგახსენოთ, რომ თუ კანონმდებელს მისი შეცვლა უნდა, ის იტყვის ამას, და რასაც არ იტყვის, არ შეიძლება გამოყვანა ისეთი დასკვნისა, რომლის გამოყვანაც თქვენ გსურთ. მაშასადამე, ეს დეკრეტი, რომელიც წარმოდგენილია თქვენ წინაშე, ღებულობს ფორმალობას ამ მომენტისას და ამბობს: იქ, სადაც ჩამორთმევა უკვე დასრულდა და, მაშასადამე, 23 თებერვლის დადგენილებას აღარა აქვს მნიშვნელობა, ამ ნაწილში ეს დადგენილება უნდა გაუქმდეს. ეს არის პირველი, მაგრამ მეორეს მხრით, შეიძლება ზოგან ეს შესრულებული არ იყოს, ზოგან კი შესრულებული იყოს, მაგრამ ნაწილობრივ. მაგალითად, კომისია მუშაობს, ჩამორთმევა ხდება, მაგრამ იგი არ არის დასრულებული ამა თუ იმ ნაწილში, მაშინ, რომ არ შეიქმნეს არევ-დარევა, რომ არ გაუძნელდეს სამინისტროს ამ კანონის ცხოვრებაში გატარება, ამ შემთხვევისათვის ეს დეკრეტი, რომელიც აქ არის წარმოდგენილი, აწესებს ერთნაირ შეზღუდვას და ამბობს: იქ, სადაც ეს ჩამორთმევა მამულებისა არ არის დასრულებული, გაყიდვა კერძო შემთხვევაში ხდება მხოლოდ მინისტრის ნებართვით. მაშასადამე, აქ არის ორი მთავარი აზრი, ერთი - იქ, სადაც მიწის ჩამორთმევა დასრულებულია, შესაძლებელია იყოს თავისუფალი გაყიდვა - პირველი; და მეორე, რომ იქ, სადაც ეს ჩამორთმევა დასრულებული არ არის, გაყიდვა ხდებოდეს სამინისტროს ნებართვით. რაც შეეხება დანარჩენს - საჯარო ვაჭრობას და სხვას, აქაც ყველა დაემორჩილება საერთო დებულებას.

კიდევ უნდა მოგახსენოთ ერთი რამ. ფორმალურად ეს დეკრეტი სდგას არსებულ სამოქალაქო კანონის საფუძველზე. ჩვენ, ჯერ არ გადაგვიდგამს საწინააღმდეგო ნაბიჯი. შეიძლება ეს საჭირო იყო, ეს სხვა კითხვაა. მაგრამ კერძო საკუთრებას საერთოდ, როგორც ასეთს, ჩვენ არ შევხებივართ. ჩვენი სამოქალაქო კანონის მე-10 ტომის 1 ნაწილი არის ძალაში დატოვებული. შინაურ ცხოვრებაში და ურთიერთობაში ეს იურიდიული ბაზა წყობილებისა - კერძო საკუთრება, რჩება. შეიძლება საჭირო იყოს ამის შეცვლა, კომისიას არ სურს იდავოს ამის შესახებ. ეს დეკრეტი ასე შორს არ მიდის და არც შეიძლება წავიდეს. ის ეხება ამ ერთ დადგენილებას, რომელსაც მნიშვნელობა დაეკარგა ცხოვრებაში და ის უნდა გაუქმდეს. ეს ერთი და მეორე, თუ თქვენ მოიგონებთ 28 იანვრის კანონს, იქ ვთქვით, რომ ფონდის მიწების გადაცემა შეიძლება კერძო საკუთრებად. მაშასადამე, ამ კანონით აქ უკვე კერძო საკუთრება რჩება ჩვენ საზოგადოებრივ ურთიერთობაში და რჩება აგრედვე მიწაზედაც. ეს არის ფორმალური მომენტი, მაშასადამე, „იმ ურთიერთობის თვალსაზრისით, რომელიც ჩვენშია დღეს, ეს დეკრეტი არ შეიცავს არაფერს სადავოს. აქ, მე მგონია, შეეცდებიან, რომ დავა სულ სხვა სფეროში გადაიტანონ. (შენგელაია: სახელდობრ?) მე მგონია, რომ ამას ბ. შენგელაია გრძნობს და დავა იქნება საერთოდ კერძო საკუთრების შესახებ. შეიძლება თუ არა მიწები გადაცემული იყოს კერძო საკუთრებად, შეიძლება თუ არა სამოქალაქო ურთიერთობაში აღებ-მიცემობის საგნად იყოს მიწა, რომელიც ზოგიერთის ფილოსოფიურ შეხედულებით არ შეადგენს არავის საკუთრებას და შეადგენს ღვთის საკუთრებას, რაც ღვთის არის, არ შეიძლება იმის გადაცემა (შენგელაია: ეს თქვენი ფილოსოფია არის!) ჩემი ფილოსოფია არ არის, ეს თქვენი ფილოსოფიაა. ბ. შენგელაიას ახსოვს ეს ყოველ შემთხვევაში! (შენგელაია: წყარო დაასახელეთ!) თუ ჩვენ ამ სფეროში გადავიტანთ საკითხს, მაშინ არსებით საკითხს ავცდებით. მე მგონია, რომ ყურადღება ამ დეკრეტის აზრს უნდა მივაქციოთ. არავინ არ მოისურვებს რომ წამოაყენოს დეკრეტის სახით ისეთი დებულება, რომელიც სრულიად სცვლის საზოგადოებრივ ურთიერთობას. ასეთი საკითხის გადაწყვეტა ამ დეკრეტით არ შეგვიძლიან. მე მგონია, რომ ამის შესახებ სჯობდა დავა არ ყოფილიყო, შეიძლება არც იქნეს. მე მინდა ვსთქვა ორი სიტყვით ერთი აზრი იმის შესახებ, თუ რა მნიშვნელობა ექნებოდა ამას ჩვენ სამოქალაქო ცხოვრებაში, ჩვენ ურთიერთობაში და კერძოდ ჩვენი მეურნეობის განვითარებაში; ჩვენთვის, როგორც კომისიისათვის არ არსებობს მარტო განყენებული ფორმალური მხარე კანონებისა, ჩვენ ყურადღებას ვაქცევთ იმას, თუ რას მოგვიტანს ცხოვრებაში ის ამ ნიადაგზე. მხოლოდ აქ შეიძლება იყოს სერიოზული კამათი.

მე მინდა მოგახსენოთ შემდეგი: ერთი ის, რომ კერძო, საკუთრება საერთოდ მიწაზე არ არის არავის იდეალი და მეორე ის, რომ ჩვენი აგრარული კანონით და იმ პოლიტიკით, რომელსაც საზოგადოდ აწარმოებს ჩვენი რესპუბლიკა სრულიადაც არ არის შეზღუდული საზოგადოებრივი ინიციატივა. იქნება ეს მოქმედება თემის, სამაზრო ერობის, ქალაქების თუ სხვა სრულიად არ არის შეზღუდული. პირიქით, ამ საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს აქვთ ფართო ასპარეზი და მათ შეუძლიანთ ყველა ის აღმშენებლობითი ძალები გამოიყენონ, რომლებიც მათ განკარგულებაში მოიპოება. დაშვება კერძო საკუთრებისა სრულიადაც არ ნიშნავს შესუსტებას საზოგადოებრივ მუშაობისა. პირიქით, ვინც დაკვირვებია და ყურადღებას აქცევს ჩვენს კანონმდებლობას და საერთო მუშაობას, ის ვერ იტყვის, რომ საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს არ აქვთ ამის საშუალება. მეორე მხრით, შეიძლება სრულიად აიკრძალოს კერძო საკუთრება, მაგრამ რას მოუტანდა ეს ჩვენს მეურნეობას? ჩვენ ვიცით, რომ ჩვენში, როგორც რუსეთის განაპირა ნაწილში არ არსებობდა ერობები, უბრალო, თვითმართველობის ორგანიზაციები. თავის-თავად ცხადია, რომ ამ ორგანიზაციების მუშაობა იქმნება არა კაბინეტებში, არა ფილოსოფიურ მოსაზრებების ფარგლებში და მის საშუალებით, არამედ პრაქტიკულ მუშაობის დროს. ეს ყველას მოეხსენება, ვინც ანბანი იცის საზოგადოებრივ ცხოვრებისა. ამ ორგანიზაციების თვითმოქმედება არ იქმნება თეორიით; არამედ თავის მუშაობის პროცესში. და თუ მხედველობაში მიიღებთ და გაუწევთ ანგარიშს იმას, რომ ეს ახალი ფეხადგმული ორგანიზაციები არიან, მაშინ ვერ იტყვით, რომ ამ ორგანიზაციებს რატომ არ აქვთ შესაფერი მოწყობილი აპარატი, რომელიც შეიძლებს საზოგადოებრივი ხასიათი მისცეს ამ მეურნეობას. და თუ ეს აპარატი არ არის, თავისთავად ცხადია, რომ ვერ შექმნის ისეთ მდგომარეობას, რომ ჯერ შეიქმნას კანონი და შემდეგ ვეძიოთ ძალები, რომლებიც განახორციელებენ მას. ასეთი კანონი ჯერ ისტორიამ არ იცის. და თუ მაშასადამე საზოგადოებრივი ორგანიზაციები არ არიან იმდენად განვითარებულნი, რომ სავსებით შესძლონ მოვლა და მოწყობა საზოგადოებრივი დამუშავებისა, თავის-თავად ცხადია, რომ ჩვენ არ შეგვიძლიან კანონით ავკრძალოთ ეს კერძო საკუთრება. ეს გამოწვეულია არა რაიმე კეთილ, ან ბოროტ განზრახვით, არამედ ჩვენი მეურნეობის განვითარების წესით... ჩვენი მეურნეობა არის წვრილი, საშუალო მეურნეობა. სამეურნეო იარაღები ჩვენში სრულიად განუვითარებელია, როგორც ქართლში, სადაც მამა-პაპეულ გუთნებით ხნავენ, ისე სამეგრელოში, სადაც ეს იარაღები უფრო პრიმიტიულია. მაშასადამე, ეს პრიმიტიულობა იარაღებისა ქმნის იმ ფორმას მეურნეობისა, სადაც მნიშვნელობა აქვს პირად გარჯას, პირად თაოსნობას, პირად ინიციატივას და არა ტეხნიკურ განვითარებას. და ასეთ მდგომარეობაში ჩვენ გვგონია, რომ შეუძლებელია სათანადო ანგარიში არ გაუწიოთ ამ ფორმას მიწის მფლობელობისა. რაკი ეს კერძო საკუთრება არსებობს ცხოვრებაში, ამიტომ ცხადია, რომ ჩვენ არ შეგვიძლიან კანონმდებლობის წესით ვებრძოლოთ იმას, რაც არსებობს ცხოვრებაში. თქვენ შეგეძლოთ მრავალი კანონები გამოგეცათ, რომელიც წინააღმდეგს დაადგენდა, მაგრამ აღმასრულებელ ძალას ამ კანონებისას ვერ მოიპოებდით. აგრარული კომისია რომ ამ თქვენ აზრს დადგომოდა და სხვა საფუძვლიდან გამოსულიყო, მაშინ იგი გადაიქცეოდა საპროპაგანდო კომისიად. აგრარული კომისია, ეს არ არის სააგიტაციო დაწესებულება, იგი არის ორგანო დამფუძნებელ კრებისა, რომელმაც ანგარიში უნდა გაუწიოს ხალხის სურვილებს იმდენად, რამდენად არ ვებრძვით კერძო საკუთრების პრინციპს მიწაზე, ამით გვინდა ვთქვათ, რომ ამ სახით მიწის შერჩევა უფრო გამოიწვევს მეურნეობის აყვავებას და წინააღმდეგი ზომების მიღება და სხვა გვარი კანონების გამოცემა გამოიწვევს არევ-დარევას, მეურნეობის სრულიად მოშლას და ხალხის გაღარიბებას. ჩვენ ამას ვერ გავიზიარებთ, რადგან ჩვენი დეკრეტი ასე შორს არ მიდის, ის სულ უბრალო მიზანს ისახავს. ჩვენ ვიცით, რომ მიწების გადაცემა, თუ გვინდა მას ჰქონდეს კანონიერი ძალა, უნდა ხდებოდეს ნოტარიუსის წესით. ჩვენში კი არსებობს, გავრცელებულია შინაური წესით ნასყიდობის გადაცემა.

თავისთავად ცხადია, რომ ის კანონმდებელი, რომელიც მოისურვებს ჩასთვალოს მიწის კერძო საკუთრება ბოროტად, ის უნდა შეებრძოლოს ამ ბოროტებას, თუ ეს ბოროტება იყო. მაშასადამე, თუ ჩვენ ამ სახით გვინდა შევებრძოლოთ კერძო საკუთრებას, როგორც ბოროტმოქმედებას, მაშინ უნდა ავკრძალოთ ყოველგვარი საკუთრება და ყიდვა-გაყიდვა, რა სახითაც არ უნდა ხდებოდეს იგი, მაგრამ ცხოვრებაში ეს არსებობს. და თუ 23 თებერვლის დადგენილებას დავტოვებთ ძალაში, ამით გამოდის, რომ გადაცემა მაინც ხდება, მაგრამ ჩვენ ამას უკარგავთ იურიდიულ საფუძველს. და რა მდგომარეობაში დგება ის მყიდველი, რომელსაც ჩვენ ვაცლით ამ კანონიერ იარაღს ხელიდან? მაშინ იწყება სპეკულიაცია მიწაზე - დღეს გაიყიდება განსაზღვრულ ფასში და შემდეგ, რადგან ფულის კურსი შეიცვლება - მოხდება შინაური წესით გაყიდულის უკან დაბრუნება. და როდესაც ამ შინაურ პირობას არ აქვს ძალა, და უპატიოსნო გამყიდავი ამ აკრძალვის საშუალებით ახერხებს მიწის უკან დაბრუნებას, ზარალობს სინდისიერი მოპირდაპირე. 23 თებერვლის დადგენილების ძალით ნოტარიუსს არ აქვს ნება შეამოწმოს სიმტკიცის აქტი. აქედან დასკვნა ასეთია, რომ მოგებული რჩება ის, რომელიც საშუალებას იტოვებს გადააბიჯოს ამ პატიოსან აღებ-მიცემლობას. ჩვენ გვინდა, რომ ის, ვინც ფაქტიურად სარგებლობას მიწით, მას კანონიერი მფარველი ყავდეს და მას კანონმა მისცეს საშუალება, რომ თვისი უფლება დაიცვას. და ის, ვინც ამის წინააღმდეგია, ვინც ფიქრობს, რომ 23 თებერვლის დადგენილება უნდა დარჩეს ძალაში, ის ფაქტიურად ეწინააღმდეგება წვრილ-მფლობელობას, ეწინააღმდეგება გლეხობის ინტერესებს, ართმევს საშუალებას თვის უფლების დაცვისას. თავისთავად ცხადია, რომ ის წყობილება, რომელიც არ უწევს ხალხს მფარველობას, ვერ იქნება ხალხის თვალში ნდობის ღირსი. ამიტომ ის, ვინც წინააღმდეგი იქნება ამ გაუქმებისა, უნდა აქცევდეს ყურადღებას იმას, თუ რას ქმნის ეს მდგომარეობა. ხომ არსებობს მდგომარეობა. ეს გამოიხატება იმაში, რომ გადაცემა მიწებისა ცხოვრებაში ხდება, მისი აკრძალვა არ შეიძლება კანონმდებლობით. იგი შეეფერება ხალხის სულიერ განწყობილებას და ეკონომიურ ვითარებას, და რაკი ეს არსებობს, ხალხი უნდა სარგებლობდეს კანონით, უნდა ხდებოდეს ერთნაირი მფარველობა, რომ სუსტი არ დარჩეს დაჩაგრული მძლავრისაგან. ეს არის აზრი ამ დეკრეტისა. აქ განზრახ გამოვტოვეთ ერთი მომენტი. არ ვთქვით რა ფარგლებში შეიძლება მიწების ყიდვა. შეიძლება თუ არა იმ ნორმების უმეტესის შეძენა, რაც არის კანონით დაწესებული, იმ ნორმის, რომელიც დააწესა 7 მარტის კანონმა. ჩვენ ვფიქრობთ შემდეგს, რომ მფლობელობის ნორმა არ უნდა იყოს დაწესებული. რა მოსაზრება გვაქვს? მართალია მოხდა ჩამორთმევა და დატოვების ნორმა იქნა განსაზღვრული, მაგრამ ეს არ არის მუდმივი წესი, არ არის ჩვენი აგრარული რეფორმის საფუძველი, მუდმივი და ურყეველი. ეს არის უბრალო რევოლიუციონური ზომა. 7 მარტის კანონმა სთქვა: საჭირო არის გლეხი დავაკმაყოფილოთ და ეს დაკმაყოფილება შეიძლება ჩამორთმეული მიწების საშუალებით და ამის ვარაუდით განისაზღვრება, რომლის ზევით შეიძლება მიწის ჩამორთმევა.

აქ ორი მიზანია დასახული, პირველი - სხვილ მემამულეების მიწების ჩამორთმევა, მეორე - რომ ეს ზომა არ შეეხოს მცხოვრებთა დიდ ნაწილს და არ გამოიწვიოს უთანხმოება, მაგრამ რადგანაც სხვილ მემამულეების მიწების ჩამორთმევა არ შეეხება მცხოვრებთა დიდ ნაწილს, ამიტომ უკმაყოფილებას არ გამოიწვევს. ჩვენ რომ მოგვეცა ნორმა 2 დესეტინა და ამის ზევით ჩამოგვერთმია მიწები, მაშინ უკმაყოფილებას გამოვიწვევდით გლეხების დიდ ნაწილში. აი, ამ მდგომარეობით იყო გამოწვეული ეს რევოლიუციონური ზომა, რომ ერთის მხრივ ანგარიშს უწევთ იმ გარემოებას, რომ საჭიროა გლეხის მიწით დაკმაყოფილება და მეორე ის, რომ მემამულეებს გამოსცლოდათ ხელიდან ის ძლიერი იარაღი ბატონობისა, რომელიც მათ ჰქონდათ და რომელსაც შეადგენდა მიწა. ჩვენ არ შეგვეძლო ეს წესი სამუდამოთ შემოგვეღო. ჩვენ არ შეგვიძლიან დავაკანონოთ, რომ ეს ნორმა არის ღვთისაგან დაწესებული და ამის ზევით არ შეიძლება შემოღება არავითარი ნორმისა. ამას არ მოითხოვს არავითარი ინტერესი არც ეკონომიური, არც პოლიტიკური. ჩვენ მართალი ვიქნებოდით ერთ შემთხვევაში, რომ მიგვეღო ის ფილოსოფიური დებულება, რომელიც ამბობს, რომ მიწა პერიოდიულათ უნდა იყოს განაწილებული და უნდა მივიღოთ მოკლეთ იმ სახით, რა სახითაც იგი რუსეთში არსებობს: «Община» და «передђл» თუმცა დღეს იქაც აღარ არის ეს, ამ ბოლო დროს, და აგრე რომ ყოფილიყო, თავის თავად ცხადია, ლოღიკური ვიქნებოდით და ვიტყოდით, რომ მიწა აქვს იმას, ვინც ამუშავებს მიწას. ჩვენი დებულებით ეს ასეა, რომ მიწა იმას უნდა ეკუთვნოდეს ვინც მას ამუშავებს, ჩვენ არ ვეხებით იმ გამონაკლისს, რომელიც არ მუშაობს. ჩვენ თუ მივყევით და კანონში ჩამოვთვალეთ ექიმები, ვექილები, ინჟენერები... ეს ასე არ შეიძლება. შეიძლება გლეხიც დღეს ამუშავებს და ხვალ არ ამუშავებს მიწას, რომ შეიძლებოდეს ნორმალურ კალაპოტში ჩაყენება და იმის გამოძიება და გამორკვევა, ვინ ამუშავებს და ვინ არ ამუშავებს მიწას და როდესაც ჩვენ ამას დავადგებით, მაშინ ეს გამოიწვევს დიდ უკმაყოფილებას და არევ-დარევას მცხოვრებლებში. დატოვების ნორმა - 7 დესეტინა მართლაც რომ მივიღოთ ჩვენ, როგორც ნორმა sine quanon, რომლის ზევით არ შეიძლება ასვლა, რას მივიღებთ მაშინ ჩვენ? წარმოიდგინეთ თქვენ ასეთი მდგომარეობა. სამი ძმა ავიღოთ მაგალითად, ისინი ნორმებს სათითაოდ მიიღებენ. სულ მიიღებენ 21 დესეტინას. წარმოიდგინეთ, რომ ერთი ძმა მოკვდა და პირდაპირი მემკვიდრე არ დარჩა, მაშინ მემკვიდრეობის კანონით ეს ნორმა გადადის მეორე ძმაზე და თუ თქვენ ამას გამოუდგებით, უკვე 14 დესეტინა ექნება, მაშ უნდა ჩამოვართვათ. მაგრამ ჩვენ ამას ვეღარ ჩამოვართმევთ. და თუ ვერ ჩამოვართმევთ, დარღვეული იქნება მთელი სისტემა, რადგანაც მას 7 დეს. კი არა, მეტი ექნება. ამას არც ერთი მოსაზრება არ მოთხოვს არც პოლიტიკური, არც ეკონომიური, რომ მოხდეს ფიქსაცია ამ ნორმისა. ჩვენ არ შეგვიძლიან თოკით ვიაროთ ყოველ დღე და ვუზომოთ ყველას ნორმა. ვის რა ერგება. (შენგელაია: პულემიოტებით ხომ შეგიძლიათ?) ასე რომ ფიზიკური შესაძლებლობა ყოფილიყო, ჩვენ აგრარულ კომისიაში არავინ მეგულება ისეთი, რომელიც თანასწორობის წინააღმდეგი იყოს, მაგრამ მუდამ მიწის მზომელთან ხომ არ შეგვიძლიან ვიაროთ. შეიძლება მოხდეს, რომელიმე გლეხი წავიდეს სადმე ქალაქში და მიატოვოს მიწა. ჩვენი მეზობლები ბათუმში დადიოდნენ. მიწას მეორე მეზობელი ამუშავებდა. (შენგელაია: სხვაგან არსად დადიოდნენ?) როგორ არა, თბილისშიაც დადიოდნენ, მუდამ ხომ ვერ სდევთ, იქაც ხომ არ შეგიძლიანთ, რომ უგდოთ ყური? ხომ არ შეიძლება პეტრეს ჩამოვართვა და ივანეს გადავცეთ. თქვენ რომ ეს შეგძლებოდათ ბ. შენგელაია, აგრარული კომისია დაგეთანხმებოდათ და წინააღმდეგი არ იქნებოდა, მაგრამ ეს შეუძლებელია, ამიტომ ამის კანონში გადატანა მე მგონია მეტი მუშაობა იქნებოდა, და რათა, რა საჭიროა ასეთი მდგომარეობის შექმნა, როდესაც ჩვენ წინ და წინვე ვიცით, რომ იგი შეუძლებელია. ამიტომ არავითარი ნორმის დაწესება არ შეიძლება. ჩვენ ეს გადავსწყვიტეთ 28 იანვრის კანონით. აი რა ვთქვით ჩვენ იქ: დასარიგებელი მიწები მიეცემა ნორმის ფარგლებში უმიწაწყლო გლეხებს. რადგანაც ჩვენ უმიწო და უმამულო გლეხები გვყავს სახეში, აქ მეტი მიწა არ არის და თუ არის ეს უნდა გადავიდეს ეგრედწოდებულ გადასახლებულთა ფონდში. მაგრამ ჩვენ მეორე ალაგს, რადგანაც ეხება საქმე უკვე მიღებულ მიწების ბედს, ჩვენ ერთი აკრძალვა მივიღეთ, რომ რადგანაც მიწა არის მიღებული თითქმის მუქთად და თუ ვისმეს სურს ამ მუქთად მიღებული მიწის გადაცემა, უნდა მიმართო ერობას; რომელსაც აქვს უფლება ამ მიწის გამოყიდვისა. ასეთია სისტემა გატარებული 28 იანვრის კანონში, რომ არავითარი ნორმა, როგორც სამუდამო მფლობლობისათვის არ არსებობს. შეიძლება ჩვენ შევიმუშავოთ ასეთი ნორმა, ეს დასაშვებია, მაგრამ დღევანდელ პირობებში ჩვენ არ მივდევთ ისეთ გზას. ჩვენი საერთო-სამოქალაქო ურთიერთობა არ არის ისეთი შეთანხმებული არსებულ მდგომარეობასთან (არ ისმის) ამიტომ აგრარული კომისია ფიქრობს, რომ რადგანაც კომისარიატის დადგენილებამ დაჰკარგა თავისი მნიშვნელობა ბევრ ადგილას, რადგან იქ მიწები უკვე ჩამორთმეული არის, და იქ იმ ნაწილში, სადაც ეს ჩამოერთმევა, დასრულებული არ არის, უნდა 37

რამდენიმედ იქმნას შეზღუდული და მიეცეს საშუალება სამინისტროს ყური უგდოს და როცა ეს ჩამორთმევა გათავდება, უნდა სრულიად ახსნილი იქნეს ეს აკრძალვაც. შეიძლება შემდეგში სოციალიზაცია მოხდეს, ან ნაციონალიზაცია, შეიძლება დაწესდეს ერთგვარი მინიმუმი. ეს შესაძლებელია, მაგრამ დღეს სხვა მდგომარეობა არსებობს, არსებული 23 თებერვლის დადგენილება მხოლოდ ეწინააღმდეგება ცხოვრებას და ამიტომ ეს დადგენილება უსათუოდ უნდა იყოს გაუქმებული.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ნუცუბიძეს.

ილია ნუცუბიძე (სოც.-რევ.) მენშევიკური აგრარული კანონმდებლობა პირდაპირ სანიმუშო იქნება, სანიმუშო არა თავისი დადებითი შინაარსით, არამედ იმ კურიოზული ხასიათით, რომელიც მას აქვს და ამის მიზეზი არის ის, რომ მას არა აქვს მეცნიერული სარჩული და არ არის აშენებული იდეალის (სოციალიზმის) მიხედვით. პრაქტიკული საქმიანობა კი აუცილებლივ უნდა იწყებოდეს, იკინძებოდეს იდეალის მიხედვით. ყოველივე ის, რაც იდეალს მოაახლოვებს მისაღები და აზრიანია, რაც დაგვაცილებს - უაზრო და უკუსაგდებია. ასეთი შინაგანი კავშირი იდეალსა და პრაქტიკულ მომენტებს შორის მისცემს მომქმედ პარტიას საღ ორიენტაციის საშუალებას. ცხოვრების რეალობის ლაბირინტი მისთვის განათებული იქნება იდეალის სხივებით და ყოველივე სახიფათო გზა და მიუვალი ადგილები ნათელი დასანახი. ეს დაზღვეულ ყოფს პარტიას საბედისწერო შეცდომებისაგან და მისი საბოლოო გამარჯვება უზრუნველყოფილი იქნება. მაგრამ ასეთი ჰარმონია და მთლიანობა პრაქტიკასა და იდეალს შორის შეუძლია დაიცვას მხოლოდ მეცნიერულ, ინტეგრალურ მსოფლმხედველობას, რომელმაც უკვე შესძლო სიმების გაბმა „თეორეტიულ ცასა“ და „პრაქტიკულ მიწას“ შორის.

მარქსიზმს ეს არ შეუძლია. ის დოგმაა, ცოცხალ სინამდვილედან ჩინური კედლებით მოწყვეტილი. ამიტომ სოც.-დემ. პრაქტიკულ ყოფაქცევისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ეძლევა შემთხვევით მომენტებს (პოლიტიკურ, ეკონომიურ და სხვ.) შემთხვევით მომენტებზე აშენებული პრაქტიკული საქმიანობა კი ვერასოდეს იქნება სერიოზული. და ასეთ საქმიანობაზე არ შეიძლება ხალხის მომავლის დამყარება.

ს.-დ. აგრარული კანონმდებლობის კურიოზული ხასიათი სწორედ ამ მეცნიერული მსოფლმხედველობის უქონლობით აიხსნება.

ჩამოართვეს მემამულეებს მიწები, გამოიტანეს ბაზარზე და გაყიდეს. ამით გათავდა. ძველი აგრარული ურთიერთობა არ შეცვლილა. ერთად-ერთი, რასაც შექონდა ძველ წესებში ცოტაოდენი ცვლილება, იყო მიწის ყიდვა-გაყიდვის აკრძალვა. წარმოდგენილი დეკრეტით მიწით ვაჭრობა ნებადართულია. ასე რომ, ამ დეკრეტით ძველის სრული რესტავრაცია ხდება. ამგვარად მიწის საკითხი გადაუჭრელი რჩება, ე. ი. გადაუჭრელი რჩება მშრომელი გლეხობის საკითხი, რომელიც შეადგენს რესპუბლიკის მცხოვრებთა 90 პროცენტს.

აგრარული პრობლემა ერთი უდიდესი და ურთულესი პრობლემათაგანია. მასთან ბევრათაა დაკავშირებული მუშათა საერთო მდგომარეობა და ამიტომ სავსებით ბუნებრივი და გასაგებია, რომ ინტერნაციონალში ეს პრობლემა თავიდანვე თავსამტვრევ პრობლემად გადაიქცა.

აი, როგორი რეზოლიუცია გამოაქვს „ინტერნაციონალის“ ბრიუსელის კონგრესს (1868 წ.):

1. ვიღებთ რა მხედველობაში, რომ წარმოების ინტერესებისათვის და აგრონომიის ჯეროვანად გამოყენებისათვის აუცილებელია სოფლის მეურნეობის ფართოთ წარმოება, ამუშავება მანქანების, მრავალრიცხოვან მუშათა მასის ერთად ამოქმედება, და რომ საერთოდ თანამედროვე ეკონომიურ განვითარებას აქვს ტენდენცია მიწის კულტურისაკენ ფართო მასშტაბით;

2. ვიღებთ რა მხედველობაში, რომ შრომასა და მფლობელობას სოფლის მეურნეობაში ისე უნდა შევხედოთ, როგორც სამთამადნო და რკინის გზის მეურნეობაში;

3. ვიღებთ რა მხედველობაში, რომ მიწის პროდუქტიული თვისებანი იძლევიან ნედლ მასალას ყველა პროდუქტებისათვის და პირველ წყაროს ყველა საწარმოვო საშუალებათა და სიმდიდრისას და რომ ეს პროდუქტიული თვისებები იქმნებიან არა შრომით;

კონგრესი იმ აზრისაა, რომ თანამედროვე საზოგადოების ეკონომიური განვითარება საზოგადოებრივი აუცილებლობით მიგვიყვანს მიწის კოლექტიურ, საზოგადო კუთვნილებამდე. და რომ მიწა ისე, როგორც მადნები და რკინის გზები სახელმწიფოს მიერ უნდა გადაეცეს სასოფლო-სამეურნეო მუშათა ამხანაგობებს ისეთივე გარანტიებით მთელი საზოგადოებისა და კერძოდ მის წევრებისათვის, როგორც მადნები და რკინის გზები.

ამგვარად, კონგრესის აზრით, ტეხნიკა და მეცნიერება მოითხოვს სასოფლო მეურნეობის ფართო მასშტაბით წარმოებას. აქეთკენაა ტენდენცია თანამედროვე ეკონომიურ განვითარებისაც. აქედან გამომდინარეობს მიწის კოლექტივიზაციის აუცილებლობაც.

შემდეგ წელს ბაზელის კონგრესი (1869 წ.) იმასვე ადგენს: „ვიღებთ რა პრინციპს მიწაზე კოლექტიურ მფლობელობისას, კონგრესი ურჩევს ყველა სექციებს გამოიმუშავონ პრაქტიკული ღონისძიებანი მისი ცხოვრებაში გასატარებლად.

ამის გარდა კონგრესი იმეორებს ბრიუსელის რეზოლიუციის მუხლებს.

1. კონგრესი აცხადებს, რომ საზოგადოებას უფლება აქვს გააუქმოს ინდივიდუალური საკუთრება მიწაზე და გამოაცხადოს ის საზოგადო საკუთრებად.

2. კონგრესი აცხადებს, რომ საზოგადოების ინტერესები აუცილებლივ მოითხოვენ, რომ მიწა იქნას გამოცხადებული საზოგადო კუთვნილებად.

საყურადღებოა აგრეთვე ჟენევის სექციის მიწის მუშებისადმი გამოცემული მანიფესტი (1869 წ.). მანიფესტში, სხვათა შორის, ნათქვამია: „მიწა და ყოველივე, რაც მიწის წიაღშია და მის ზედაპირზე, ბუნების გაჩენილია და ამიტომ შეადგენს მთელი ხალხის საერთო ავლა-დიდებას“.

ბატონებო! ინტერნაციონალის აგრარულ პოლიტიკაზე იმიტომ შევაჩერე თქვენი ყურადღება, რომ ინტერნაციონალი მეტად მსხვილი მოვლენაა საერთაშორისო მუშათა მოძრაობის ისტორიაში. მისი სიტყვა, თვით მუშათა კლასის, თვით ცხოვრების სიტყვაა და არა კაბინეტის, ნასწავლის, რომელიც ხშირად წინდაწინვე შეთხზულ თეორეტიულ სქემაში ცდილობს ცოცხალ სინამდვილის ხელოვნურად მოთავსებას.

ინტერნაციონალის კონგრესები კატეგორიულად მოითხოვდნენ მიწის კოლექტივიზაციას, რადგან, კონგრესების აზრით, მიწის კოლექტივიზაციას მოითხოვს ეკონომიური განვითარება, ტეხნიკა, მეცნიერება, ხალხის ინტერესები და თვით სამართლიანობაც.

ინტერნაციონალის აგრარული პოლიტიკა და სოციალისტ-რევოლიუციონერების არსებითად ერთი და იგივეა. ასე რომ სოც.-რევ. აგრარულ პოლიტიკას აქვს სანქცია საერთაშორისო მუშათა კლასისა.

მიუხედავად იმისა, რომ ცხოვრება, მეცნიერება, ტეხნიკა, ეკონომიური განვითარება, მუშათა მდგომარეობა, ინტერნაციონალი ძალუმად მოითხოვენ აგრარული პრობლემის გადაჭრას, სოც.-დემ. მას მაინც არ აქცევს ყურადღებას, არ ხდის მას პროგრამულ საკითხად. აგრარული საკითხი, სოც.-დემ. ყოველთვის ტაქტიკური საკითხი ყოფილა და არა პრინციპიალური, პროგრამული. ამ გარემოებით აიხსნება, რომ სოც.-დემ. ხელთათმანებივით იცვლიდენ „აგრარულ პროგრამას“.

ერთხანს „ჩამონაჭრებით“ პირდებოდენ გლეხკაცობას გაკეთებას, შემდეგ „ნაციონალიზაციით“, „მუნიციპალიზაციით“, უკანასკნელად რაღაც კანონი გამოსცეს, რომელიც ყველაფერს შეიცავს: „მუნიციპალიზაციასაც“, „ნაციონალიზაციასაც“ „სოციალიზაციასაც“ და კიდევ ბევრ სხვას, ასე რომ არევ-დარევის მეტი არაფერი შეაქვს არსებულ კანონებს აგრარულ ურთიერთობაში.

და რომ სოც.-დემოკრატიას აგრარული პროგრამა არა აქვს, - ეს შემთხვევითი მოვლენა არაა, ამას თავისი საფუძველი აქვს თვით მარქსიზმის ბუნებაში. მარქსიზმი მსხვილი ბურჟუაზიის იდეოლოგიაა. მთელი თავისი შემოქმედებითი ენერგია მან ბურჟუაზიის განმტკიცების საქმეს მოახმარა. მარქსიზმმა ბურჟუაზია კაცობრიობის პანაცეიათ დასახა. მისი აზრით ბურჟუაზია შემომქმედია: კულტურა, ტეხნიკა, ხელოვნება, თვით მუშათა კლასი ბურჟუაზიის წიაღში უნდა წარმოიშვეს და განვითარდეს. ბურჟუაზიის განვითარებას ვერავითარი ძალა შეაჩერებს სამუდამოდ.

მუშათა კლასმა თვისი მდგომარეობის მხოლოთ გაუმჯობესობაზე უნდა იზრუნოს. მის მიერ მიზნათ დასახვა ბურჟუაზიის ეხლავე განადგურების, დანაშაული იქნებოდა ისტორიის და პროგრესის წინაშე. ასე რომ მარქსიზმი მუშათა კლასისთვის უიმედობის და ინერტობის ფილოსოფიაა, ბურჟუაზიისათვის იმედიანობის და ცოცხალი საქმიანობის.

მარქსისტულ ფილოსოფიით მუშათა კლასმა უნდა უცადოს, სანამ კაპიტალისტური წყობილება თავის თავს თვითონ არ ჩაყლაპავს. ამგვარად თავის თავის სრული ბატონი, როგორც სიცოცხლის მომენტში, ისე სიკვდილის მომენტში არის მხოლოდ თვით ბურჟუაზია.

ამგვარათ მარქსისტული მოძღვრებით შეიქმნა საუკეთესო ფსიქოლოგიური ატმოსფერა ბურჟუაზიის განვითარებისათვის და მუშათა კლასის ნებისყოფის მოდუნებისათვის.

თუ გავითვალისწინებთ მარქსიზმის წარმოშობის ისტორიას, სავსებით გასაგები იქნება, თუ რატომ მიაკუთვნა მარქსმა ბურჟუაზიას ქვეყნის მხსნელის როლი. მეთვრამეტე საუკუნის ბოლოდან სწრაფად იზრდება ევროპის სამრეწველო კაპიტალი, განსაკუთრებული სისწრაფე ემჩნევა მის ზრდას მე-40 და 50 წ. ეს კაპიტალი ახდენს მთელს რევოლიუციას ეკონომიკაში, იქმნება ახალი ურთიერთობანი, ახალი ძალთა განწყობილება. მარქსის მთელს გონებას ეს გარემოება იპყრობს და მას გადაჭარბებულ მნიშვნელობას აძლევს.

მთელი სახალხო მეურნეობა მარქსს ეხატება, როგორც კაპიტალისტური. მისი აზრით არ დარჩება არც ერთი კუნჭული ამ მეურნეობაში, სადაც კაპიტალი არ შეიჭრას და თავისი მონასტერი არ მოაწყოს. აი, სწორეთ ამიტომ მიწის მუშათა საკითხი დადებითათ მარქსს არ აინტერესებდა. აინტერესებდა იმდენათ, რამდენათ სასოფლო მეურნეობა გახდებოდა კაპიტალის „სამოღვაწეო“ ასპარეზად და მიწის მუშები ამ კაპიტალის უფასო დამატებად.

ამ გარემოების მეოხებით, სოც.-დემ. გარკვეული აგრარული პროგრამა არ ქონია. და დღეს ჩვენ ვხედავთ შედეგებს ამ გაურკვევლობისას.

ის არევ-დარევა და გაურკვევლობა, რომელიც მენშევიკურ აგრარულ კანონმდებლობაშია - პირდაპირ სანიმუშოა.

აგრარული საკითხი ერთი უმთავრესი საკითხთაგანი იყო, დიდი რევოლიუციის მიერ წამოყენებული, და ეს საკითხი გადაუჭრელია. თუ რა შედეგები მოყვება ამ გარემოებას, - ეს ყველასათვის ცხადი უნდა იყოს.

მე აქ მაგონდება 1848 წ. საფრანგეთის რევოლიუცია. ამ რევოლიუციამ ვერ წამოაყენა აგრარული პროგრამა; ვერ მისცა სოფელს ვერაფერი გარდა ახალი გადასახადებისა. ხაზინა ცარიელი იყო. მმართველებს ფული სჭირდებოდათ. ბურჟუაზია ვერ შეაწუხეს. გაძლიერებული გადასახადები სოფელზე გადაიტანეს და სოფელმა არ იცნო 1848 წ. რევოლიუცია და ის დამარცხდა. გლეხობა პრაგმატისტია. მას უნდა აჩვენო საქმე. სიტყვა მისთვის უსაქმოთ - მკვდარ არს.

ჩვენშიც მეორდება დღეს ისტორიული შეცდომა, გლეხებისათვის რევოლიუციას არაფერი მიუცია და ეს კარგ შედეგებს ვერ მოგვცემს. საქმეს დროზე უნდა შველა.

წარმოდგენილი დეკრეტი მიუღებელია ყოველ მხრივ.

1. მიუღებელია უფლებრივათ. ადამიანს გაჩენის უფლება თუ აქვს, მიწით სარგებლობის უფლებაც უნდა ჰქონდეს. ვაჭრობა მიწით ყოვლათ შეუწყნარებელია. მიწაა ყოველივე არსებობის და სიმდიდრის წყარო. და მისი მითვისება რომელიმე პიროვნების, ან ჯგუფის მიერ შეუწყნარებელია ბუნებრივი უფლების თვალსაზრისით. მიწაზე ისეთივე უფლება უნდა ჰქონდეთ რამოდენიმე საუკუნის შემდეგ გაჩენილ ადამიანებს, როგორიც თანამედროვეთ.

2. მიუღებელია პოლიტიკურათ. ეს დეკრეტი პოლიტიკური თვალსაზრისით აშკარა რეაქციონურია; ეს სავსებით ამყარებს ძველ აგრარულ ურთიერთობას. დაბრუნება და განმტკიცება შექმნის ძველს პოლიტიკას და სხვა ანორმალობას და ახალ პერტურბაციებისათვის ნიადაგს მოამზადებს.

რომ ეს არ მოხდეს, ეს დეკრეტი უარყოფილი უნდა იქნეს.

უადგილო არ იქნება, თუ ამ შემთხვევაში გავიხსენებთ, ბ. მენშევიკებო, თქვენი ამხანაგის პ. მასლოვის აზრს.

მასლოვი თქვენი ავტორიტეტია აგრარულ საკითხში და მისი აზრი ბევრათ თუ ცოტად სავალდებულო უნდა იყოს თქვენთვის.

პ. მასლოვი ამბობს: „კონფისკაციას შეიძლება ექნეს დიდი პროგრესიული მნიშვნელობა და დიდი რეაქციონურიც, იმის დამიხედვით, ვის ხელში გადავა მიწები. საფრანგეთში რევოლიუციის მიერ ჩამორთმეულ მიწების წვრილი ბურჟუაზიის ხელში გადასვლამ შექმნა უკანასკნელისაგან რეაქციონური კადრები ბონაპარტიზმისა და ბურჟუაზიულ „წესიერების“ მრავალ რიცხოვან მომხრეებისა. გაყოფა, ან გაყიდვა მიწების ათი ათასი მემამულის მაგივრათ შექმნიდა ასი ათას ახალ გამომცხვარ უფრო წვრილ მემამულეებს, რაც, რასაკვირველია, იქნებოდა მხოლოდ რეაქციისათვის ხელსაყრელი („აგრარული საკითხი“ გვ. 15-16).

ამ დეკრეტის რეაქციონური ბუნება აშკარაა, ამიტომ პოლიტიკური თვალსაზრისით ის ყოვლად მიუღებელია.

3. მიუღებელია ტეხნიკის და მეცნიერების თვალსაზრისით.

ტეხნიკა და მეცნიერება მოითხოვს სასოფლო მეურნეობის გაინტენსივებას. ინტენსიური მეურნეობა კი ორგანიულ კოლექტივიზაციის ნიადაგზე შეიძლება მოეწყოს და არა მექანიურ კაპიტალისტურზე. ეს სამეურნეო ცხოვრების პრაქტიკამ უკვე დაამტკიცა.

წარმოდგენილი დეკრეტი შეუძლებლათ ხდის კოლექტიური მეურნეობის მოწყობას, რადგან მდიდრებს აძლევს საშვალებას თავის ხელში დააქუჩონ მიწები და ფეოდალური წესები გაამეფონ.

4. მიუღებელია სახალხო მეურნეობის თვალსაზრისით. სასოფლო მეურნეობა სახალხო მეურნეობის თვალსაჩინო ნაწილია და მასთან ბურჯია მისი. სასოფლო მეურნეობა ის მაზუთია, ურომლისოდაც სახალხო მეურნეობის მექანიზმი ვერ ამოქმედდება. ინდუსტრიის განვითარება პირდაპირ სასოფლო მეურნეობის განვითარებაზეა დამოკიდებული. ინდუსტრიალური ქვეყნები ყოველთვის ეძებდნენ სოფელს. სოფელი მათ ასაზრდოებს პირდაპირ და არა პირდაპირ.

პირდაპირ - სარჩოს აძლევს, არა პირდაპირ - საქონელს უსაღებს. რამდენათ წინ წაწეულია სოფელი, იმდენათ ფართოა ბაზარი. ასე რომ სახალხო მეურნეობის ორგანიზმის გასაღონიერებლათ და განსავითარებლათ, უპირველეს ყოვლისა, უნდა იქნეს სასოფლო მეურნეობა ფართო მასშტაბით წარმოებული. ფართო მასშტაბით მისი წარმოება კი შეუძლებელია ისეთ წესების დროს, როგორსაც ამყარებს წარმოდგენილი დეკრეტი.

5. მიუღებელია სახელმწიფოებრივი თვალსაზრით.

წარმოდგენილი დეკრეტი ქმნის ლატიფუნდიებს, და როგორც ნათქვამია, თუ „ლატიფუნდიებმა დიდი რომი დაღუპეს“, რატომ არ შეეძლება მას ჩვენი პატარა საქართველოს დაღუპვა?!

მართალია, მიწის მუშა ჩაბღაუჭებულია თავის მიწაზე. მისი გაყიდვა არ უნდა და მას ძნელათ გაყიდის, მაგრამ, თუ შეექმნა ჯოჯოხეთური პირობები არსებობის, მაშინ იძულებული იქნება პირში სული ამოიძროს და მიწა გაყიდოს. წარმოდგენილი დეკრეტი ამ ჯოჯოხეთურ პირობებს უქმნის მიწის მუშას და ამზადებს ნიადაგს მდიდრების კიდევ უფრო გასამდიდრებლათ.

6. მიუღებელია უბრალო ტაქტიკური მოსაზრებით.

ეს დეკრეტი, როგორც ვსთქვით, ამყარებს ძველს ფეოდალურ წყობილებას, ე. ი. ფაქტიურათ ეყრება რეაქციას საძირკველი. ეს გარემოება მისცემს საბაბს საერთაშორისო რევოლიუციონურ დემოკრატიას სულიერად, მოგვწყდეს ჩვენ და ჩვენ მორალურ დახმარებაზე ხელი აიღოს და, თუ საჭირო იქნა, რევოლიუციის ინტერესების მიხედვით, კიდეც შემოგვიტიოს აქტიურათ.

მისაღებია მხოლოდ ერთი თვალსაზრისით - ჩარჩული სპეკულიაციის თვალსაზრისით.

და რომ წარმოდგენილი დეკრეტი მიწით სპეკულიაციას ფრთას შეასხამს, ამას არც მომხსენებელი, ბ. კირილე ნინიძე ფარავს. ბ. ნინიძე „ერთობის“ №293 სიტყვა-სიტყვით შემდეგს სწერს: „მართალია, შესაძლებელია დაუშვათ ერთი რამ: მდიდარი, ფულის პატრონი იყიდის მამულს, რომ შემდეგ ის სხვებზე გაყიდოს უფრო ძვირათ, ან იჯარით გასცეს, ე. ი. სპეკულიაციას ექნება ადგილი. ეს მართალია“...

ასე კატეგორიულათ ამტკიცებს ბ. ნინიძე „ერთობის“ ფურცლებზე, რომ წარმოდგენილი დეკრეტი ხელს შეუწყობს სპეკულიაციის გაძლიერებას და მე ვფიქრობ, რომ ბ. ნინიძეს შესწევს მოქალაქობრივი გამბედაობა ეს ამ ტრიბუნიდანაც ასევე კატეგორიულათ განაცხადოს. ჩვენ კი, ბატონებო, ვერ დავდგებით ჩარჩულ თვალსაზრისზე და ამიტომ მოვითხოვთ დეკრეტი უარყოფილი იქნეს.

თქვენ, ბ. მენშევიკებო! აგრარულ რეფორმას მიუდექით ფისკალური თვალსაზრისით. მიწები მუქთად იშოვეთ. გამოიტანეთ ბაზარზე და ყიდით და ამით გსურთ ცარიელი ხაზინა შეავსოთ. ყოვლათ შეუწყნარებელია ფისკალური თვალსაზრისით აგრარული საკითხის გადაჭრა. ასეთნაირათ გადაჭრილი საკითხი მაინც გადაუჭრელი დარჩება.

აგრარული საკითხი უნდა გადაიჭრეს ისე, როგორც ამას სახალხო და სასოფლო მეურნეობის ინტერესები მოითხოვენ.

საჭიროდ მიმაჩნია აგრეთვე შევჩერდე ბ. მომხსენებლის ზოგიერთ დებულებებზე.

1. ის სამოქალაქო უფლებას ეყრდნობა და ამბობს: - დეკრეტი შეფარდებულია და ლოღიკურათ გამომდინარე არსებულ სამოქალაქო უფლებიდანო. ეს მოსაზრება ბ. მომხსენებელს დეკრეტის დასასაბუთებლათ მოყავს, მაგრამ განა შესაძლებელია არსებულ სამოქალაქო კანონების მიხედვით ვიკანონმდებლოთ?! ეს კანონები დრომოჭმულია. არ შეეფერებიან ხალხის ფაქტიურ უფლებრივ შემეცნებას, ანაქრონიზმს წარმოადგენენ ჩვენს ცხოვრებაში და ამიტომ არსებითათ შესაცვლელია. ასეთ დრომოჭმულ კანონებზე ვერ ავაგებთ ჩვენ საკანონმდებლო მოღვაწეობას.

2. ბატონი მომხსენებელი ამბობს: კარგია კოლექტივიზაცია, მაგრამ ძნელია მისი ცხოვრებაში გატარება, რადგან არა გვაქვს სათანადო აპარატიო. ასე უკუღმა კითხვის დაყენება ყოვლად შეუძლებელია. ჯერ უნდა გადაიჭრეს კითხვა არსებითად და შემდეგ დეტალებზე და განხორციელების საშვალებებზე ვიზრუნოთ. ბ. მომხსენებელს ძირითადი მომენტი გამოყავს მეორეხარისხოვან მომენტიდან. ის საკითხს უკუღმა აყენებს, თავით დაბლა და ფეხებით ზევით. ჩვენ კი გვინდა საკითხი წაღმა დავაყენოთ: ფეხები დაბლა და თავით ზევით.

3. მიწებს ვყიდით იმიტომ, რომ უნდა დავფაროთ რეფორმაზე გაწეული ხარჯებიო. არც ეს დებულებაა მართალი. მიწის რეფორმაზე სამ მილიონამდე არ დახარჯულა, მიწების გაყიდვიდან კი ნავარაუდევია ორასი მილიონი.

4. ბ. ნინიძე ამბობს, უთანასწორობის მოსპობა ძნელია, სულ თოკი უნდა გეკავოს ხელში და ზომო მიწებით.

ასეთი მოსაზრება მე ხშირად გამიგონია რეაქციონერებისაგან. ხელის თითებიც კი არაა თანასწორი და როგორ შეიძლება კოლექტიური იდეების ცხოვრებაში გატარებაო, განა შესაძლებელია ასეთი მჭლე საბუთებით ამ ტრიბუნაზე გამოსვლა და წარმოდგენილ დეკრეტის დაცვა?! შეუძლებელია.

ჩვენ განვიხილეთ ყოველ მხრივ წარმოდგენილი დეკრეტი და ვერ ვნახეთ ვერც ერთი მოსაზრება, რომლითაც შეიძლებოდეს მისი გამართლება და მიღება. ამიტომ ჩვენი ფრაქცია წინააღმდეგია ამ დეკრეტისა.

თავმჯდომარე. ბატონებო! გთხოვთ მოისმინოთ რიგს გარეშე განცხადება. - სიტყვა ეკუთვნის საგარეო საქმეთა მინისტრს.

გარეშე საქმეთა მინისტრის განცხადება - ანტანტის მიერ სომხეთის მთავრობის აღიარების შესახებ.

საგარეო საქმეთა მინისტრი ევგ. გეგეჭკორი. მოქალაქენო! დღეს მივიღეთ ბრიტანეთის უმაღლეს კომისრისაგან შემდეგი ცნობა, რომელიც მას გადმოსცა ბრიტანეთის გარეშე-საქმეთა მინისტრმა ლორდ კერზონმა. მე მოვიყვან ამ ცნობას სიტყვა-სიტყვით. (კითხულობს დეპეშას უმაღლესი საბჭოს მიერ სომხეთის მთავრობის აღიარების შესახებ) (ტაში). მე ღრმად ვარ დარწმუნებული, ბატონებო, რომ ეს ცნობა გამოიწვევს მთელ ჩვენ ხალხში დიდ კმაყოფილებას და ის იქნება მიღებული, როგორც მეტად სამხიარულო ცნობა, ვინაიდგან ეს აქტი, რომელიც იყო და არის მიღებული უმაღლესი საბჭოს მიერ, ერთხელ კიდევ ნათლად გვიმტკიცებს ჩვენ, ამიერ-კავკასიის ყველა ერებს, რომ ჩვენი ინტერესები ერთად უნდა მიდიოდნენ, რომ ჩვენი ბედი ერთმანეთზე გადაჯაჭვულია და ერთის ბედნიერება, ერთის მხიარულება მეორის ბედნიერებას, მეორის მხიარულებას უნდა შეადგენდეს. და სწორედ ეს გარემოება გვავალებს ჩვენ ერთად ბრძოლას და ერთად მოქმედებას (საერთო ტაში).

თავმჯდომარე. ბატონებო! მე მგონია, გამოვსთქვამ მთელ დამფუძნებელი ერების გრძნობას და სურვილს, თუ თქვენთან ერთად შევძახებ: გაუმარჯოს დამოუკიდებელ სომხეთს და მის თავისუფლებისათვის თავდადებულად მებრძოლ ხალხს. (ძლიერი ტაში). გაუმარჯოს მჭიდრო, ძმურ კავშირს ამიერ-კავკასიის თავისუფალ რესპუბლიკებისას! (ტაში) ნება მიბოძეთ თქვენი სახელით სალამის და მილოცვის დეპეშა გაუგზავნო სომხეთის პარლამენტს, (ხმები: გთხოვთ, გთხოვთ... საერთო ტაში).

გაგრძელება მსჯელობისა ამიერ-კავკასიის კომისარიატის 1918 წ. თებერვლის 23 დადგენილების შეცვლის შესახებ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ნიკო ნიკოლაძეს.

ნიკო ნიკოლაძე (ეროვნ.-დემ.) ბოდიშს ვიხდი, რომ შეუშალე ხელი წეღან ბატონ ორატორს, შეუშალე ხელი იმიტომ, რომ მართლაც შეუსაბამოდ გაგრძელდა ლაპარაკი იმისთანა საქმეზე, რომელზედაც არავითარი დავა და დავიდარაბა არ უნდა ატეხილიყო ჩვენს პარლამენტში. ბატონებო! მესმის, რომ შეიძლება სხვა და სხვა აზრი იქონიოთ სხვა და სხვა საგანზე. მესმის, რომ დოქტრინალურად სხვა და სხვანაირად აზროვნებდნენ ყოველგვარ კითხვებზე, ერთმანეთში დავა გვქონდეს და აზრებს ვცვლიდეთ. მაგრამ უნდა ვიცოდეთ ჩვენ ყველამ, სად და როგორ უნდა ვაწარმოვოთ დავა შესახებ სხვა და სხვა კითხვებისა. როცა ამდენი საჭიროება და გასაჭირი გვაქვს, თითქმის შიმშილი გველის, ნუ თუ ასე უთავბოლოდ უნდა ვიხმაროთ ჩვენთვის ძვირფასი დრო? მეც დიდი სიამოვნებით განვაგრძობდი იმ დისპუტს, რომელიც აქ სწარმოებდა წეღან, მაგრამ ამისთვის უნდა გავიჩინოთ კლუბები, ან აკადემიები, ან, როგორც ამ სამოცი წლის წინად ახალგაზრდა სემინარიელები და გიმნაზიელები, გავდიოდეთ ქალაქ გარედ, ვლაპარაკობდეთ, ვდისპუტობდეთ ამ გვარ ტემებზე. (შენგელაია: ეხლა დაგიჭერდნენ!) დამფუძნებელი კრების წინაშე კი, 1920 წელს, როცა ათასნაირი ხიფათი გვიდგია წინ, ასეთ უმნიშვნელო და უმომავლო საუბარს ადგილი არ უნდა ჰქონდეს. თეორიულ საგნებზე ერთმანეთის ლანძღვა და კიცხვა, მგონია, უადგილო და ზედმეტი არის. ამან ამაშფოთა, თორემ მოგეხსენებათ, არა ვარ ჩვეული ხელი შეუშალო კანონმდებლობით მუშაობას. გამობრძანდა ბატონი ნუცუბიძე და იმისთანა რამე სთქვა, რაც ტყუილ-უბრალოდ აღელვებს ხალხს (შენგელაია: მაგალითად?) მაგალითად, სთქვა, რომ მიწის საკუთრების უარყოფა იდეალი არისო. ვისი იდეალია, სად, როდის, ვინ დაისახა იდეალად, ან რომელ სახელმწიფოშია იდეალად მიღებული?

სირცხვილი არ არის, რომ დღეს იმ ხალხის წინაშე, რომელიც ასი წელიწადი სიბნელეში იმყოფებოდა, გამოვიდეს ვინმე და იძახოს ამ ტრიბუნიდან, რომ საკუთრების უარყოფა იდეალს შეადგენსო? არსად არც ერთ სახელმწიფოში, არც ერთ ქვეყანაში, და მით უფრო მეცნიერებაში, ასეთი მცნება და იდეალი არ არსებობს. ამისთანა აზრებს რაგინდ იდეალი დავარქვათ, ამით შეცდომა, ან სისულელე სინამდვილეთ არ იქცევა. ამ ტრიბუნიდან არ უნდა იყოს გამოთქმული არც ერთი ისეთი აზრი, ან არგუმენტი, რომელიც ჭეშმარიტებას ეწინააღმდეგება. გამოდიან და მოჰყავთ ჩვენს წინაშე რაღაც კონგრესების დადგენილებები, თითქოს ეს რაღაც შეურყეველი კანონი იყოს, რომელსაც ყოველი განათლებული და პატიოსანი კაცი, რომელთაც არავისგან მანდატი არ მიუღიათ, არავითარი სანქცია არა აქვთ, თავიანთ აზრებს გამოსთქვამენ, იღებენ სხვა და სხვა დადგენილებებს, რომელთაც არავითარი ხალხი არ სცნობს, (შენგელაია: რა საშინელებაა?!) არავითარი სახელმწიფო არ ღებულობს და არ ასრულებს. მოდიან კანონმდებელნი, წარმომადგენლები ჩვენი ერისა და ამ ტრიბუნიდან აცხადებენ, რომ ეს დადგენილებანი ამა თუ იმ კონგრესისა ასრულებულ უნდა იქნას ჩვენს ქვეყანაში, ყველაზე უწინ ჩვენს ქვეყანაში. ვეკითხები ამ ვაჟბატონებს, იმ ქვეყანაში: ბრიუსელში, ბაზელში, საფრანგეთში ინგლისში, ამერიკაში მიიღეს სადმე, ასრულდა იმ კონგრესების დადგენილება? თუ არსად მიღებულა და განხორციელებულა, ვინა ვართ ჩვენ, რომ ვსცადოთ ეს აქ და ქვეყნის სათამაშოდ გავხადოთ ჩვენი ხალხი და ქვეყანა? მოვიცადოთ, სანამ ჩვენზე უფრო გამოცდილი, დაწინაურებული, მდიდარი, ბედნიერი ქვეყნები ამ დადგენილებებს გამოცდიან, სისრულეში მოიყვანენ, მოვიცადოთ, ვნახოთ, თუ იქ გამოდგება, მერე ჩვენც მივიღებთ, სხვას არც ჩვენ ჩამოვრჩებით, მანამდის კი დროს ნუ გვაკარგვინებთ, როცა ათასი საჭირო საქმე გაუსინჯავი გვრჩება. გამოდიხართ და პროფესორის სახით ბრძანებთ, რომ მეცნიერებამ ეს მიიღო და ეს არ მიიღოვო. მოუთმენელია, რომ აქ გამოვიდეს ვინმე და სთქვას, ვითომ მეცნიერებას ჭეშმარიტებათ ეცნოს ის, რაც პირიქით მეცნიერებისგან შეცდომათ არის ნაცნობი. აი, მაგალითად ბ. ნუცუბიძემ ბრძანა, მეცნიერება დარწმუნდა, რომ სოფლის მეურნეობაში მსხვილი მამულები აუცილებლათ მოერევა წვრილსო, და ეს წვრილი კერძო საკუთრება დამღუპველია სოფლის მეურნეობისაო. რამდენადაც მე შემიძლიან მოგახსენოთ მეცნიერების სახელით, მოვიყვანო მეცნიერების გამოკვლევები ამ კითხვის შესახებ, და მგონია, მე უფრო მეტი შემიძლია მოვიყვანო ამ საგანზე, ვიდრე ბ. ნუცუბიძემ. მოგახსენებთ, მეცნიერებამ დიდი ხანია უდავოთ დაამტკიცა, რომ წვრილი საკუთრება მიწის მოქმედებაში შეადგენს შეურყეველ საფუძველს და დიდრონ მიწისმფლობელობას უწევს გამარჯვებულ მეტოქეობას, ეს ათასნაირად დაამტკიცა თანამედროვე მეცნიერებამ (შენგელაია: თქვენ ხომ არ გინდათ მეცნიერება?) ჩვენ აქ არ შეგვიძლიან ამ საგანზე დიდ ხანს შევჩერდეთ, მაგრამ არის ერთი პარტია, რომელსაც არ შეუძლიან არა თუ ილაპარაკოს მეცნიერების სახელით, არამედ იხმაროს მისი სახელიც: ეს არის სოციალისტ-რევოლიუციონერთა პარტია, რომელიც თავის მოქმედებაში მარტო ძალადობაზე, შეშინებაზე და ტერორზე არის აშენებული. მეცნიერებას და ტერორს კი თავის დღეში ერთი და იგივე ენა არ ექნებათ.

დავუბრუნდები იმ საგანს, რომელიც შეადგენს დღევანდელ ბაასის მიზანს, მიწის საკუთრების საკითხს. დამტკიცებული არის, როგორც წმინდა მეცნიერებისაგან, ისე ათასნაირ პრაქტიკულ გამოკვლევისაგან, რომ ვერც ერთი მსხვილი, ან დიდი მესაკუთრე ვერ შეედრება მიწადმოქმედებაში, ნაყოფიერების მხრივ, წვრილ მესაკუთრეს. ეს არის, ისეთი ჭეშმარიტება, რომ დროს დაკარგვის რომ არ მეშინოდეს, ამის ათასნაირ დამამტკიცებელ საბუთს მოვიყვანდი. ეს ტეხნიკური მხრივ და ეკონომიური მხრივაც დამტკიცებული არის. მაშასადამე ის, რაც აქ იყო ნათქვამი, ვითომ სხვილი მიწის-მფლობელობა უეჭველად ჩანთქავს წვრილსო; და, მაშასადამე, მიწის საკუთრება შექმნის ლატიფუნდიებს, ფეოდალიზმს და გამოიწვევს ახალ რევოლიუციას, - არ არის მართალი. იმედი მაქვს, რომ ყოველივე ეს განზრახ არ იყო ნათქვამი და განზრახ არ იყო გამოცხადებული მეცნიერულად სრულიად უსაფუძვლო და უნაყოფო აზრები. ამას მოგახსენებთ იმისთვის, რომ ამ ტრიბუნიდან უნდა დამყარდეს რიგიანი პარლამენტარული ჩვეულებები. არ შეიძლება ერთმა პარტიამ ამ ტრიბუნიდან მიმართოს მეორე პარტიას ისეთი სიტყვებით, როგორიც წარმოთქმული იყო ბ-ნ ნუცუბიძის მიერ. არ შეიძლება ეროვნულ-დემოკრეტიულ და მით უფრო ბურჟუაზიის გამოხატვა სპეკულიანტებად. ყოველისფერი, რაც ბ-ნ ნუცუბიძეს პროგრესად, სიკეთეთ მიაჩნია, ეს არის შექმნილი ბურჟუაზიისაგან, როგორც ყოველისფერი ის, რასაც კაცობრიობა იდეალად ისახავს. თავად ეს მისწრაფება თავისუფლებისადმი ჩასახული და შექმნილი არის ბურჟუაზიისაგან. პარტიებს შორის ერთმანეთის დარქმევა სპეკულიანტად მიუღებელი საშუალებაა, რომლის ხმარება ამცირებს იმას, ვინც იხმარა და არა იმას, ვის წინააღმდეგაც არის მიმართული. დაუბრუნდეთ საგანს. ბ. ნინიძემ, მომხსენებელმა, მშვენივრად განგიმარტათ... (შენგელაია: ღებულობთ?) რასაკვირველია, ვღებულობთ, რომ, მიწების ყიდვა-გაყიდვის დაუმტკიცებლობა ზარალს აძლევს მშრომელ გლეხობას. დიდი უბედურებაა, რომ ეს დეკრეტი ამდენი ხანია არ გამოცემულა. ის მიღებული უნდა ყოფილიყო 1918 წ. 7 მარტს, იმავე დღეს, როცა ნორმა დაწესდა. ის ბურჟუაზიას არ სჭირია, მისი გამოცემა მას არც სჭირია, არც მოუხდება, ის ბურჟუაზიას არ შეეხება, ის შეეხება მთელს ჩვენ გლეხობას და თუ თქვენ გგონიათ, რომ გლეხობა და ბურჟუაზია ერთი და იგივე არსებაა, ამაზე დავას არ გაგიწევთ. გლეხობისათვის, როგორც ბ. ნინიძემ მოგახსენათ, ეს დეკრეტი შეადგენს აუცილებელ საჭიროებას, იმიტომ, რომ ამ დეკრეტის უქონლობა სპეკულიაციას აღვივებს ჩვენს სოფელში და წესიერ მუშაობას ხელს უშლის. სანამ თქვენ არ დაამყარებთ კერძო საკუთრებას, თუ გინდ იმ ვიწრო ფარგლებში, იმ ნორმებში, რომელიც შემოიღეთ, მანამდე ჩვენი სასოფლო მრეწველობა, მიწის მოქმედება ვერ აყვავდება. ნამეტანი იქნება მოვიყვანო საბუთი იმისა, რომ იმ ქვეყანაში, სადაც მევენახეობა არსებობს და სადაც ხის დარგვა თხოულობს 20-40 წელს, სანამ დარგული ნაყოფს მოგვცემს, ბ. მასლოვის და ჩერნოვის აზრების ქადაგება უადგილო და მიუღებელია. დარწმუნებული ვარ, რომ ერთხმად მიიღებთ იმ დეკრეტს, რომელსაც მოითხოვს მთელი საქართველოს გლეხობა, მთელი სასოფლო-სამეურნეო წარმოება და ურომლისოდ შეფერხებულია განვითარება ჩვენი მიწად-მოქმედებისა. ეს აუცილებელი საჭიროებაა გლეხობისათვის და იმედი მაქვს, ერთი-ორი გამონაკლისის გარდა, მთელი დამფუძნებელი კრება სავსებით და გამოუკლებლივ, უდავიდარაბოდ მიიღებს ამ დეკრეტს.

თავმჯდომარე. უკვე სამი საათი არის. წინადადებაა შემოსული, რომ კრება გაგრძელდეს ერთი საათით. ვინ არის წინააღმდეგი? მიღებულია. სიტყვა ეკუთვნის ბ. პავლე საყვარელიძეს.

პ. საყვარელიძე. (ს.-დ.) ბატონებო! შარშან იანვარში, როდესაც ირჩეოდა მიწის კანონი, მაშინაც იმგვარივე დაუსრულებელი ციტატები მოყავდა ბ.ბ. ღლონტს და ნუცუბიძეს, როგორც დღეს, (შენგელაია: ძალიან გეშინიათ ციტატებისა!) ციტატების კი არ გვეშინია, ჩვენ არ გვინდა პარლამენტი გავხადოთ ისეთ დაწესებულებად, სადაც დაუსრულებელ ციტატებს კითხულობენ. ბრიუსელის საერთაშორისო კონგრესმა, რომელიც 1868 წელში იყო, მართალია განიხილა ეს საკითხი. მაგრამ მეორე ინტერნაციონალის კონგრესებიც ეხებოდენ ამ საკითხს. ყველა კონგრესი ვიცით, პირველი, მეორე და მესამე, ინტერნაციონალიც, სადაც თქვენც მიდიხართ, ბატონო ესერებო, თქვენ ძველი ინტერნაციონალის აზრები მოგქავთ და ამაზე გვაკარგვინებთ დროს. ჩვენ ვიცით ამ ინტერნაციონალების კონგრესების დადგენილებანი და ვინც კი იცის რა არის პოლიტიკური მოღვაწეობა, ის არ მისცემს თავის თავს ნებას ასეთ ციტატების კითხვით დრო დაგვაკარგვინოს. შარშან მე მოვახსენე ბ. ღლონტს და დღესაც გაგახსენებთ, თქვენ გექნებათ პარტიული კლუბი, იქ გამართეთ ლექცია, იქ მოვალთ და დაგამარცხებთ. მხოლოდ აქ, სადაც საკანონმდებლო მუშაობა სწარმოებს, ასეთი კამათის გამართვა შეუძლებელია. რაშია საქმე? მომხსენებელი იყო, დეკრეტი წარმოგვიდგინეს, მაგრამ ამ დეკრეტზე ძალიან ცოტა ილაპარაკეს, ლაპარაკი იყო კონგრესებზე, იმან ეს თქვაო, ამან ის თქვაო და სხვა.

ჩვენ, საქართველოში, მივიღეთ განსაზღვრული გზა, განსაზღვრული პოლიტიკური და ეკონომიური წყობილება. ეს გზა არის ის, რომ აგრარულ კანონმდებლობის სფეროში კერძო საკუთრება, აქედან გამომდინარეობს მთელი ჩვენი შემდეგი მოღვაწეობა. ჩვენ რომ ესერების პრინციპს მივსდიოთ, მაშინ მთელი ჩვენი კანონები უნდა გავაუქმოთ. ვინც ჩვენ დეკრეტს განიხილავს, მან უნდა გაითვალისწინოს ის, რაც ნამდვილად არის ჩვენი ხალხის ცხოვრებაში. მაშინ ის დარწმუნდება, რომ საქართველოში შეუძლებელია მიღებულ იქმნას ის პლანი აგრარული რეფორმისა, რომელსაც ესერები იძლევიან. ამის მიღება იქნება ეკონომიურად დაღუპვა, ნამდვილი ბარბაროსობა. მართალი ბრძანეს აქ, რომ ქვეყანაში, სადაც განვითარებულია მეურნეობა, მიღება ამისა იქნება ბარბაროსობა და დაბრუნება მისი რამდენიმე საუკუნით უკან. თქვენ ვერ ნახავთ ისეთ სოციალისტს, რომელიც არ იყოს მომხრე საკუთრების გაუქმების და თანასწორობის დამტკიცებისა. განა მარტო თქვენ ბრძანდებით თანასწორობის მომხრენი! თუ თქვენ გინდათ სრული თანასწორობა, რატომ მარტო მიწის და კაპიტალის გათანასწორებას არ მოითხოვთ ერთად? რატომ ხალხის სოციალიზაციას არ მოითხოვთ, როგორც ბოლშევიკებმა გამოაცხადეს? ამაზე თქვენ არ ლაპარაკობთ! მე ვამბობ, რომ მიწის სოციალიზაცია დღეს ყოვლად მიუღებელია, ეს იქნება ეკონომიური თვალსაზრისით ბარბაროსობა. თქვენ ყურადღებას არ აქცევთ ხალხის ფსიქოლოგიას. არ შეიძლება რამე რეფორმა გატარდეს დემოკრატიაში ისე, თუ ხალხი მისი წინააღმდეგია. ბოლშევიკებმა თქვენი აგრარული პროგრამა განახორციელეს და დაღუპეს ქვეყანა. ერთად ერთი ქვეყანა, სადაც სცადეს ესერების პროგრამის განხორციელება, ის იყო რუსეთის სოვდეპია. ეს იცის ყველამ, თუ როგორი ნაყოფი გამოიღო მათმა დეკრეტმა. და დღეს ნუცუბიძე გამოდის და ბრძნულად გვასწავლის ჭკუას, რომ მათი პროგრამა მივიღოთ. მაშინ სოვდეპიას მაგალითს უნდა წავბაძოთ და ეს კი შეუძლებელია. რათა იცით? - ჩვენი გლეხისთვის ეს წარმოუდგენელია, ჩვენ გვჯერა, რომ ბატონ ნუცუბიძეს ყავს რამდენიმე გლეხი, რომელნიც ამათ ეუბნებიან, რომ დღეს სოციალიზაციის განხორციელება შესაძლებელია, მაგრამ გაიხედეთ მთელ საქართველოს გლეხებში და განა შეიძლება მიიღოთ იმათი სურვილის წინააღმდეგი კანონმდებლობა? შეიძლება სთქვათ, რომ ქართველ გლეხს უარაყოფინოთ კერძო საკუთრება, მაგრამ ამის განხორციელებას ვერ გაბედავთ, იმიტომ, რომ არ შეიძლება ხალხის სურვილის წინააღმდეგ წასვლა. (შენგელაია: ჟორდანია რას ამბობს?) კარგ მთქმელს კარგი გამგონე უნდა! ჟორდანია სოციალიზაციის მომხრე არასოდეს არ ყოფილა. რასაკვირველია, თქვენ გოგოლის ერთი გმირივით კითხულობთ, რასაკვირველია, ვერაფერს ვერ გაიგებდით! ჩვენ ვდგავართ განსაკუთრებულ კანონმდებლობის ნიადაგზე - კერძო საკუთრება დაუშვით; ჩამოვართვით მიწები და ეხლა ხდება მეორე ნაწილი რეფორმისა - განაწილება. თქვენ გგონიათ, რომ ამ განაწილების დროს ეს მიწა უფასოდ უნდა დაურიგოთ. რა გეხარჯებათ, თქვენ გინდათ დემაგოგიის საშუალებით დაამტკიცოთ, რომ უკეთესნი ხართ. სახელმწიფო დემაგოგიით არ აშენებულა და არც აშენდება; ბ. ნუცუბიძე ამბობს,რომ მიწები ტყულად უნდა დაურიგოთ, რადგან ხარჯები რეფორმისათვის სულ ცოტა არისო. მან ჰკითხა რომელიღაც მოხელეს, რამდენია ხარჯები გაწეული რეფორმისთვის. მას უთხრეს - სამი მილიონიო. ბ. ნუცუბიძემ დაიჯერა ეს და აქ სთქვა, რომ მომხსენებელი ტყუის მაშინ, როდესაც ის ამბობს, რომ მიწები, რომელიც ფონდს აქვს, უნდა გაიყიდოს ხარჯების დასაფარავად. ბ. ნუცუბიძემ არ იცის ის კანონი, რომელიც მივიღეთ. ეს უნდა იცოდეს. კანონის მე-17 მუხლი ლაპარაკობს: (კითხულობს) - ეს მისთვის არ არსებობს. ნუცუბიძემ იცის ერთი ფორმულა: მამაო ჩვენოსავით იტყვის, გაათავებს და გონია, რომ ამით გაკეთდა დიდი საქმე. სახელმწიფომ უნდა მიაქციოს ყურადღება გადასახადებს, მორწყვას, გადასახლებას და სხ. ეს კი მათ არ აინტერესებთ. სამი მილიონი დაჯდა, მაგრამ სამი მილიონი რა ფულია, დაურიგეთ უფასოდ მიწები და ამით მიიმხრეთ გლეხობა! აი მათი სიბრძნე.

ჩვენ დარწმუნებული ვართ გლეხი დემოკრატია და იგი არ გამოყვება თქვენს დემაგოგიას, არ დაადგება თქვენს გზას. თქვენ ეხებით ისეთს რასმეს, რასაც ამასთან კავშირი არ აქვს. მარქსი ამბობს, თურმე, რომ მუშათა კლასი არ არის, თუ ბურჟუაზია არ არისო. ეს მართლა მისი ცოდვაა, მაგრამ ამას არ ვეხებით. გადავდივარ დეკრეტზე. დადგენილებით კომისარიატისა, შეჩერებულ უნდა ყოფილიყო სიმტკიცის ქაღალდის შესრულება, ეს გამოწვეულ იყო დროებითი მიზეზებით, აგრარული რეფორმა რომ განხორციელებულიყო. დღეს ვამბობთ, სადაც გატარებულია რეფორმა იქ ეს დადგენილება უნდა მოისპოსო. პირველ ყოვლისა გვალაპარაკებს ეკონომიური საჭიროება, რომელიც მოითხოვს, რომ ერთგვარი თავისუფლება იყვეს დამყარებული ამ სფეროში. საქმე იმაშია, თუ საკუთრებას უტოვებთ მცხოვრებთ, უნდა მისცეთ უფლება, როგორც უნდა ისე მოიხმაროს. რადგანაც მას მიეცით 7 დესეტინა, თავის თავად ცხადია, ამ ნორმის ჩუქების თავისუფალი ყიდვა-გაყიდვის, გაცვლა-გამოცვლის უფლება უნდა ჰქონდეს. ვისაც გაუცვლია სოფელში, იცის, რომ ეს მოთხოვნილებაა ცხოვრების. მას უნდა შეეძლოს ამ ნორმის გაყიდვა-ყიდვა. ყველა ეს დღეს ხდება ჩუმად, უსინიდისოდ, ქურდულად. ჩვენ ვამბობთ ეს უნდა მოისპოს. სადაც კი შესრულებულია რეფორმა, ეს დადგენილება მოისპოს. სადაც არ არის დასრულებული, ასეთი გაყიდვის ნება უნდა აიღონ მიწათ-მოქმედების სამინისტროსაგან. ამაშია დეკრეტის დედა აზრი და არა იმაში, რომ ახლად გადაწყდეს აგრარული საკითხი. ჩვენ გადაწყვეტილი გვაქვს ამ რეფორმის განხორციელება. გზა და გზა გვხდება დაბრკოლებანი. ამ დაბრკოლებათ ჩვენ შევებრძოლეთ. ეს იყო კომისარსატის დადგენილება. რაკი მიწის ჩამორთმევა მოხერხდა, ცხადია აზრი ეკარგება ამ დადგენილებას. დღევანდელი დეკრეტი მოითხოვს ამ დადგენილების გაუქმებას, ეს არის მთავარი მოსაზრება და მე მგონია ამაზე უნდა ვილაპარაკოთ და არა იმაზე, თუ რა ცუდი აგრარული კანონმდებლობა გვაქვს. ეს კანონმდებლობა შეიძლება თქვენ არ მოგწონთ, მაგრამ ეს ჩვენ გავათავეთ და ახლა კანონმდებლობის მეორე მხარეს ვასრულებთ. ავიღოთ რომელიმე მაზრა: რაჭის, შორაპნის და სხვა. აქ ერობა იტყვის, რომ რეფორმა გატარებულია. სადაც ეს მოხდება, იქ უნდა დაუშვათ ყიდვა-გაყიდვის უფლება. თუ დასტოვებთ არსებულ წესებს, თქვენ შეზღუდავთ სოფელს, აქ განვითარდება სპეკულიაცია მიწაზე. ზოგს წამოსვლა უნდა ქალაქში და თავისი მიწის გაყიდვა სურს. დეკრეტი თავისუფლებას მისცემს ყველას - გაყიდოს ის მიწა, რომელიც არ უნდა სხვა და სხვა მოსაზრებით. ვისაც ბრძოლა უნდა, იბრძოლოს ამ მხრივ და არა საერთოდ ებრძოლოს ჩვენ კანონმდებლობას. ჩვენ უნდა მოვსპოთ არტახები და განვათავისუფლოთ ხალხი, რომ ეკონომიურად იმოქმედოს თავისუფლად. რაც შეეხება მიწის კოლექტივიზაციას - ეს დღეს შეუძლებელია. ტყუილად ფიქრობთ, ჩვენ კონგრესების წინააღმდეგი ვიყოთ. პირიქით ჩვენ ცხოვრების აუცილებელ საჭიროებად მიგვაჩნია კოლექტიური მფლობელობა, მაგრამ დღეს ეს კონგრესების დადგენილება საქართველოს მიწის მფლობელობას არ შეეხება. ეს დადგენილება არის საერთო მიმართულების მიმცემი. ჩვენ კონგრესებს დიდ ყურადღებას ვაქცევთ. ამიტომ ჩვენ არ ვიზიარებთ ბ. ნიკოლაძის შემცდარ აზრებს, კონგრესს არავითარი მნიშვნელობა არ აქვსო. ეს შეცდომა გამომდინარეობს ბ. ნიკოლაძის საერთო მსოფლმხედველობისაგან. ჩვენთვის კონგრესის დადგენილებას დიდი მნიშვნელობა აქვს. ამ კონგრესებმა ჩვენც პარიზის საბჭოზე უფრო ადრე გვიცნეს. ამას ანგარიში უნდა გაუწიოს ყველამ. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ყოველი დადგენილება კონგრესებისა უნდა განხორციელდეს ამა თუ იმ ქვეყანაში. ეს შეცდომა და გაუგებრობაა იმ ფრაქციისა, რომელიც წარმოგზავნის ტრიბუნაზე იმ გვარ ორატორს, როგორიც ბ. ნუცუბიძეა. საკუთრების გაფეტიშება ისეთივე შეცდომა არის, როგორც ის ესერების მიერ წამოსროლილი აზრი სოციალიზაციაზე. ორივე შეცდომაა. ორივე უარსაყოფია. (გვაზავა: სიმართლე მარტო შუაშია?). დღეს კერძო საკუთრება აუცილებელი ფორმაა ჩვენი მიწად მფლობელობისა, რომ დღეს წვრილი მესაკუთრეობა არ იყოს, შეიძლება ჩვენ დავიღუპოთ. მე იდეალი მაქვს კოლექტიური მფლობელობისა, მაგრამ მე მაინც ვერ ვემხრობი მიწის დღევანდელ სოციალიზაციას. ბ. ნუცუბიძის იდეალი სხვანაირია: ჯერ თავში შეიმუშავებს „იდეალს“ შემდეგ მოვა აქ და, ქადაგად დაცემულივით ლაპარაკობს. ცხოვრების ტენდენცია გვაძლევს საშუალებას მოვნახოთ ფესვი, თორემ ქრისტემდის ბევრი იყო მოლაპარაკე იდეალისტი, მაგრამ ვერ მონახეს საფუძველი, რევოლიუცია საქმიანობით კეთდება. შეიძლება ფრაზით „რევოლიუცია“ 1000-ჯერ მოხდეს, მაგრამ საქმით არაფერი გაკეთდეს. ეს ჩვენ დავამტკიცეთ საქმით, ჩვენი აგრარული რეფორმით. თქვენ მეტყვით, ბატონებო, შეცდომები ბევრიაო, მაგრამ დამისახელეთ ისეთი მოღვაწე, რომელიც იტყვის შეცდომა არ მომსვლიაო. საქმე იმაშია, რომ ცხოვრების ალღო და საჭე ჩვენს ხელშია. გატარდა პირველი ნახევარი, ტარდება მეორე ნახევარი. თქვენ მასხრობა ხომ არ გგონიათ თვითონ რესპუბლიკის დამყარება?! მე ვამბობ თვით პოლიტიკური ფაქტი დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობისა, ეკონომიური წყობილებისა, ჩვენი დამოკიდებულება მუშათა საკითხთან, მთელი ჩვენი პოლიტიკური და ეკონომიური მუშაობა. რევოლიუცია ჩვენ მოვახდინეთ, ჩვენი ხელმძღვანელობით ხდებოდა. ჩვენ ვიყავით მეთაურები. თქვენ ფრაზა და მხოლოდ ფრაზა გაქვთ. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ასეთმა ფრაზეოლოგიამ დაღუპა რუსეთი. თქვენ წილი მიგიძღვით რუსეთის დაღუპვაში. თქვენისთანა მოჭიკჭიკე ესერები იყვნენ იქ სოვდეპიაში.

სწორედ თქვენებურაღ მოჭიკჭიკე ესერები იყვნენ, რომლებმაც მიაღებინეს იქ სოვდეპიაში ლენინს აგრარული კანონი - სოციალიზაცია. ამან დაღუპა უშველებელი სახელმწიფო და ჩვენ გვირჩევთ ამას ავყვეთ. არასოდეს ამას ჩვენ არ გავყვებით თქვენ რატომ ლაპარაკობთ იცით? ერთგვარი საფანელი გინდათ. ეს ცხადია სწორია, თქვენ დაგეკარგათ რაისონ დ'êრტე და ამიტომ ძალაუნებურად რაღაცას ეძებთ. თქვენ ეძებთ პოლიტიკური კაპიტალის შეძენას. რომ მომხდარიყო ისე, რომ დემოკრატია ყოფილიყო ისე, როგორც თქვენ, ანარქისტულად განწყობილი, საქართველო დაიღუპებოდა. გამოვიდა ის, რომ თითქმის საუკეთესოდ ვართ მოწყობილი ყოფილ რუსეთის ტერიტორიაზე აღმოცენებულ ერებთან შედარებით.

ჩვენ რევოლიუციას ვაკეთებდით საქმით, თქვენ კი ფრაზებით. მე შეგეკითხებით ერთ რამეს: წარმოვიდგინოთ, რომ უცბად განხორციელდა თქვენი აზრი, რა მოხდებოდა მაშინ? (გვაზავა: თქვენსავით დაჭკვიანდებოდნენ!) უკაცრავად, ბ. გვაზავა! თქვენ ამბობთ, რომ ისინი დაჭკვიანდებიანო (გვაზავა: თქვენსავით!) მოხდება ის, რომ ისინი არ დაჭკვიანდებიან, პირიქით ისე გადაირევიან, როგორც გადაირივნენ რუსეთში ბოლშევიკები და სწორედ ისევე დაღუპავდნენ საქართველოს, როგორც მათ დაღუპეს რუსეთი. აი, როგორ დახასიათდება თქვენი პოლიტიკა.

თქვენ ხელს არ უწყობთ სახელმწიფოს გამაგრებას. მხოლოდ ერთი გამოსვლა მახსოვს ბ. შენგელაიასი, რომელსაც ტაშით დავხვდით, ეს იყო მაშინ, როდესაც აღიარებული იყო საქართველოს დამოუკიდებლობა დე ფაკტო. 14 იანვარს ლ. შენგელაიამ მიულოცა ხალხს და ჭკვიანურად დაასრულა სიტყვა (სიცილი) ჭკვიანურად, მოგახსენებთ იმიტომ, რომ, როცა დამფუძნებელი კრების დეპუტატი ბრძანდებით, უნდა სახელმწიფოს აშენებდეთ, დეპუტატი უნდა ხელს უწყობდეს სახელმწიფოს გაძლიერებას. მით უმეტეს ყველამ იცის, რომ ჩვენი მთავრობა დემოკრატიულია, დამფუძნებელი კრება დემოკრატიულია, კონსტიტუცია დემოკრატული მუშავდება.

ამიტომ მე ყოველთვის მაკვირვებდა და ყოველთვის ვამბობდი, რომ ესერების პოლიტიკა არის სიტყვიერი პოლიტიკა. ეს ყოველ შემთხვევაში არ არის საქმიანი პოლიტიკა, არ არის ისეთი პოლიტიკა, რომელიც ამკვიდრებს ჩვენს სახელმწიფოს.

საქართველო დემოკრატიული რესპუბლიკა არის. ინგლისი რამდენიმე საუკუნე შენდება... ჩვენ კი ორი წელიწადი ვარსებობთ და რაც დრო არის კეთდება. ყველაფერს დრო უნდა. მე ვამბობ, უსწორ-მასწორო ხაზი შესაძლებელია. ვინც არ მოქმედობს, ის არის შეუცდომელი. გამონაკლისი არის, სამწუხაროდ, თქვენ არ მოქმედობთ, მაგრამ შეცდომებს მაინც სჩადიხართ.

ეს დეკრეტი გამომდინარეობს ჩვენი კანონმდებლობიდან. ამ დეკრეტით აღიარებული არის ძველი დადგენილების გაუქმების საჭიროება. სადაც რეფორმა დასრულებულია, ეს დეკრეტი საშუალებას მისცემს გლეხს თავისუფლად აამუშავოს ის, რაც მას ეკუთვნის. ამავე დროს მიწის სპეკულიაციას მოსპობს. ამგვარად ერთგვარ დადებით მიმართულებას მივცემთ ჩვენ კანონმდებლობას. ასეთია ეს დეკრეტი. მე მგონია ერთხმად შეხვდება მას მთელი დამფუძნებელი კრება. რაც შეეხება შესწორებას, შესაძლებელია ეს შესწორებები შევიტანოთ, მაგრამ ძირითადი დებულება უნდა იყოს მიღებული, ვინაიდან ეს აგრარული რეფორმის გატარებას ხელს კი არ უშლის, პირიქით, ხელს უწყობს. (ტაში).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. მომხსენებელს.

კირილე ნინიძე (ს.-დ.) მე მინდა რამდენიმე შენიშვნა მოგახსენოთ. ჩემს მოხსენებაში მე განვაცხადე, რომ შესაძლებელია დავა გადავიტანოთ სხვა სფეროში. ეს მართლაც ასე მოხდა. ბ. ნუცუბიძემ აქ ამ დეკრეტის წინააღმდეგ წამოაყენა ის მოსაზრება, რომ ის ეწინააღმდეგება სოციალისტურ კონგრესების დადგენილებას და ის არის რეაქციონური. მე მგონია, ჩემს მოვალეობას არ შეადგენს ამ მხრივ მას ვეკამათო. მხოლოდ რაც შეეხება მის საყვედურს და მხიარულებას, თითქოს მე საზოგადოდ სოციალიზმის წინააღმდეგ ვილაპარაკე, ეს არ შეეფერება სიმართლეს. უნდა მოგახსენოთ, რომ იქ, სადაც შესაძლებელი არის, თავის-თავად ცხადია, თანასწორობის წინააღმდეგი არავინ იქნება. და მე კომისიაში არავინ მეგულება ისეთი, რომ ამის წინააღმდეგი იყოს.

მე მოგახსენეთ, რომ შეუძლებელია კაცი მუდამ თოკით ხელში დადიოდეს სოფლად და მიწისმფლობელობაში მომხდარ უთანასწორობას ებრძოდეს. პროექტის მოწინააღმდეგეთ ჰგონიათ, უსწორმასწორობა არ უნდა არსებობდეს. ეს არის ერთნაირი თანდაყოლილი ცოდვა იმ მსოფლმხედველობისა, რომელიც ვერ ხედავს განსხვავებას იმათ შორის რა არის და რა უნდა იყოს. მე ამაზე არ მოგახსენებთ. მე მოგახსენებთ იმაზე, რა შეიძლება იყოს და რა არის მიზანშეწონილი. ბ. ნუცუბიძემ ყალბად გააშუქა სოციალისტების შეხედულება ამ საკითხზე. არსებობს ერთი წიგნი. ეს არის კომენტარიები ერფურტის პროგრამისა, რომელიც მიღებულია გერმანიის სოც.-დემ. პარტიის მიერ და კაუცკი ერთი ავტორთაგანია ამ კომენტარიების. კაუცკის აქვს აგრეთვე დაწერილი წიგნი „მეორე დღეს სოციალურ რევოლიუციის შემდეგ“. ის ამ წიგნში ამბობს, რომ შესაძლებელია წვრილი საკუთრება სოციალისტურ წყობილებაშიც დარჩეს პირველ ხანებშიო.

დიდი ახირებული საქმე იქნებოდა, რომ სოციალისტს ლამანშის გმირივით დაეწყო ბრძოლა ამ დეკრეტის წინააღმდეგ. კონგრესმა თუ გამოსთქვა რაიმე აზრი, ეს იმას კიდევ არ ნიშნავს, რომ მოიტანო ეს აზრი ზუგდიდის მაზრაში და უთხრა გლეხს, ეხლავე ხელი უნდა აიღო კერძო საკუთრებაზეო.

სულ სხვაა იდეალები, რომელთაც ჩვენ ვატარებთ და სულ სხვაა შესაძლებლობა და მე ვერ წარმომიდგენია კანონი, რომელიც შესაძლებლობის საზღვრებიდან გამოდის, ვერ წარმომიდგენია, რომ ჩვენი დამფუძნებელი კრება წავიდეს დემოკრატიის წინააღმდეგ. და თუ გგონიათ, რომ კანონის სახით შეიძლება გლეხს მოვახვიოთ თავზე კაბინეტში გამომუშავებული პროექტი, მაშინ ინებეთ, ბატონებო, და მობრძანდით ლენინის მსოფლმხედველობის სალაროში და იქ გაიგებთ, რომ არის რენეგატი კაუცკი და მართლმორწმუნე ბალშევიზმი. ჩვენს დამფუძნებელ კრებას არ შეუძლიან სოვდეპიის გზას დაადგეს. ბ. ნუცუბიძე ბრძანებს: შეიქმნება ისევ ფეოდალიზმიო. ეტყობა ძალიან ახირებული წარმოდგენა ჰქონია მას ფეოდალიზმზე. ფეოდალიზმი საჭირო და აუცილებელი იყო ისტორიულად. მაგრამ, როდესაც მან დაჰკარგა თავისი მნიშვნელობა, როდესაც ფეოდალი აღარ არის არც წინამძღოლი, არც მფარველი თავის გლეხკაცობისა, და იმავე დროს ის არის აღჭურვილი მიწის მფლობელობით, ჩვენ მას ვებრძვით იმიტომ, რომ დღეს აღარ შეესაბამება ეს წყობილება თავის შინაარსს. თქვენ გგონიათ, რომ მიწას შეიძენს ფეოდალი? არა, მიწას შეიძენს დღეს მხოლოდ ის, ვისაც მიწის დამუშავება შეუძლიან, დამუშავება კი შეიძლება ორი გზით: შეიძლება მიწა შეიძინოს გლეხმა და დაამუშავოს და შეიძლება მიწა შეიძინოს კაპიტალისტმა, რომელიც დაამუშავებს ტეხნიკურად გაუმჯობესებული იარაღებით. თუ თქვენ ეს ფეოდალიზმი გგონიათ, ძალიან შემცდარი ბრძანდებით. და თუ თქვენ წაიკითხავთ ისტორიას, - თუ გაეცნობით ქვეყნის ცხოვრებას, დაინახავთ, რომ სოფლის მუშები გაცილებით ცუდ პირობებში იმოფებიან ვიდრე ქალაქის მუშები და უფრო ცუდ პირობებში მუშაობენ ის მუშები, რომელნიც იძულებულნი არიან მიქირავდნენ წვრილ მესაკუთრეებს.

ლატიფუნდიების გაჩენის ფიქრი სრულიად უსაფუძვლოა. ვინ იქნება დღეს ისეთი ბრიყვი, რომ შეიძინოს ლატიფუნდიები. შეიძლება, როდესაც დაწყნარდება ქვეყანა, მაშინ ვიმსჯელოთ ლატიფუნდიების შექმნაზე. რაც შეეხება მიწის სპეკულაციას, არც ეს არის დღეს საშიში. მაგრამ ეს კიდეც რომ ავკრძალოთ ყიდვა-გაყიდვა, ეს ვერ უშველის საქმეს, რადგან მიწის შეძენა შეიძლება არა ფორმალურად, ხშირად ერთი კაცის სახელით სხვა შეიძენს და ასეთი შეძენა შეიძლება ყოველთვის სხვა და სხვა სახით. ასე რომ, რამდენიც უნდა ავკრძალოთ, ვერც იჯარას და ვერც სპეკულაციას ვერ ამოვფხვრით სავსებით. ამის დამამტკიცებელი, საუბედუროთ, არის ჩვენი პარლამენტის მიერ მიღებული კანონი სპეკულიაციის წინააღმდეგ. და აღნიშნული კანონი იმითია სუსტი, რომ ესერულია და რამდენადაც ესერულია ეს სპეკულიაციის კანონი, იმდენად ვერ გამოდგა და ვერ გატარდა ცხოვრებაში. ამიტომ მე მგონია სპეკულიაცია მოხდება სწორედ მაშინ, როცა ჩვენ არ მივცემთ საშუალებას გაყიდოს კანონიერი წესით არსებულ კანონის მიხედვით; მაშინ გლეხი იძულებული გახდება ამ შინაურ პირობით იყიდოს და გამყიდველს საშუალება მიეცემა აჰყაროს მყიდველი. ამიტომ იყო ბ. შენგელაია, რომ თქვენ არ იყავით წინააღმდეგი დეკემბერში მიღებულ კანონისა, რომლითაც ჩვენ შევაჩერეთ ასეთი შინაური ნასყიდობით ნაყიდ მიწების შესახებ სასამართლოში დაწყებულ დავის გარჩევა.

თავმჯდომარე. გსურთ თუ არა გადავიდეთ მუხლობრივ განხილვაზე? ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. მიღებულია. გთხოვთ წაიკითხოთ.

კ. ნინიძე (კითხულობს 1-ლ მუხლს).

თავმჯდომარე. შესწორება გახლავთ სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციისა. „პირველი მუხლის შენიშვნა ამოიშალოს და მის მაგივრად ჩაეწეროს ორი შენიშვნა. პირველი გახლავთ ასეთი: „პირველ მუხლში აღნიშნულ რაიონებს განსაზღვრავს მიწათ-მოქმედების მინისტრი სამაზრო ერობის წარმოდგენით და აცნობებს სათანადო ოლქის სასამართლოს ნოტარიუსს“. მეორე: „დროებით სათანადო კანონის გამოცემამდე ყიდვის უფლება აქვს მხოლოდ იმას, ვისაც ნორმაზე ნაკლები მამული მოეპოება და იმდენის, რომ საერთოდ მისი მიწის რაოდენობა არ აღემატოს ამ რაიონში დაწესებული დატოვების ნორმას. იმას, თუ რამდენი მიწა აქვს მყიდველს, ამოწმებს თემის გამგეობა“.

სიტყვა ეკუთვნის ბ. ელიავას.

ნიკო ელიავა. (ს.-დ.) ჩვენი შესწორების აზრი არის შემდეგი: პირველი შენიშვნა ახალი რედაქციით ითვალისწინებს იმ გარემოებას, რომ ჯერჯერობით ეს მუშაობა არ არის დამთავრებული, ამაზე ცნობები დაგროვილია სამინისტროს ხელში. ამიტომ სამინისტროს მონაწილეობა ჩვენ გვგონია აუცილებელია. ამიტომ ნაცვლად ერობისა, ჩვენ წინადადებას ვიძლევით რაიონების განსაზღვრა მიენდოს ამ ორგანიზაციებს, ერობას და მიწათმოქმედების სამინისტროს.

რაც შეეხება მეორე შენიშვნას, ამის შინაარსი უბრალოა. ეს რეფორმა ჯერ მხოლოდ ტარდება ცხოვრებაში და როგორც მოგახსენეთ, არა მთელ რესპუბლიკაში, არამედ მხოლოდ ზოგიერთ რაიონებში არის დამთავრებული ამ მუშაობის პირველი ნაწილი, ესე იგი ჩამორთმევა. ჩვენ არ გვინდა ისეთი კანონი მივიღოთ, რომელსაც შეუძლია გაუგებრობა გამოიწვიოს ხალხში. ამიტომ ჯერჯერობით ვღებულობთ ამ ნორმას... (არ ისმის)... და არ გვინდა რომ ახლაც ამ პროცესის გატარების დროს შეიქნას ისეთი მფლობელობა, რომ მიწები აღემატებოდეს ნორმას, ამით ჩვენ საკითხს ღიად ვტოვებთ და გვინდა ჩვენ გადავწყვიტოთ. ამას გადასწყვეტს მომავალი ორგანო პარლამენტი, და დამფუძნებელი კრება, როდესაც რეფორმის გატარება დამთავრდება. მანამდის კი აუცილებელ საჭიროებათ მიაჩნია ჩვენ ფრაქციას ეს შესწორება შემოიტანოს.

თავმჯდომარე. პირველი მუხლის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის ბ. შენგელაიას.

ლ. შენგელაია. ბატონებო! პირველ მუხლში არის ის არსებითი საკითხი, რომლის შესახებ ჩვენ გვქონდა ლაპარაკი და ვინაიდან ჩვენ საშვალება არ მოგვცეს კიდევ ერთხელ გაგვეშუქებია ეს საკითხი და მიგვეცა პასუხი ზოგიერთ ორატორებისათვის, რომელთაც ამ საგანზე ილაპარაკეს, მე შემთხვევით მინდა ვისარგებლო და სწორედ თავიდან შევეხო ამ საკითხს (ვეშაპელი: ესე იგი 1 საათი ვილაპარაკოთ?) აგრარული საკითხი, ბატონებო, სოციალ-დემოკრატებისთვის ყოველთვის შეადგენდა ავადმყოფ მტკივან ადგილს. 20 წელიწადია რაც სოციალ-დემოკრატია რუსეთის თუ საქართველოსი თავისებურად ებრძვის ამ ავადმყოფობას, მაგრამ რაც დრო გადის, აშკარა ხდება, რომ სოციალ-დემოკრატია განუკურნებელია. რა თქმა უნდა, როდესაც რომელიმე ჯგუფს შეაქვს შესწორება, ცვლილება პროგრამაში, და თუ ეს ცვლილება არის პროგრესიული, ამის წინააღმდეგი არავინ უნდა იყოს, მაგრამ როდესაც მმართველ პარტიას შეაქვს შესწორება ქვეყნის კანონებში და არამც თუ ეს შესწორება არ არის პროგრესიული, არამედ არის რეაქციონური და რეგრესიული, ეს უნდა ჩაითვალოს მეტად სიმპტომატიურ მოვლენად. მარქსი ამბობდა: ვინც წინ არ მიდის უკუღმა მიდისო. ჩვენ ვხედავთ, რომ სოციალ-დემოკრატიამ მთელ თავის მოღვაწეობით, ეს სავსებით გაამართლა. თქვენი პოლიტიკა ადასტურებს იმას, რომ თქვენ კარგა ხანია დაადექით რეგრესიულ გზას და, რომ ეს ასე არის, ამას მოწმობს სხვათა შორის ეს დეკრეტიც. ეს დეკრეტი, ბატონებო, არის სრული რესტოვრაცია იმ წესების, რომელიც არსებობდა ძველ რუსეთში. ეს არის აღდგენა იმ უფლებისა, იმ წყობილებისა, რომელიც უკვე აღდგენილია, იცით სად? - დენიკინის რუსეთში! ეს არის ნაბიჯი, გადადგმული დენიკინის რეაქციისაკენ. ამიტომაც არის, რომ ის ეჩოთირებათ, არა მარტო იმათ, ვინც თავიდანვე იყვნენ წინააღმდეგნი ხომერიკის მახინჯი რეფორმისა, არამედ იმათაც, ვინც თანაუგრძნობდა და იზიარებდა თქვენს დეკრეტს და მის ცხოვრებაში გატარებას ხელს უწყობდა.

თავმჯდომარე. უკაცრავად, ნება მომეცით, შეგაჩეროთ. მე ნებას არ მოგცემთ, რომ ზოგადი მსჯელობა განაგრძოთ, თუ გნებავთ ისარგებლოთ სიტყვით, დაუბრუნდით საგანს, გაფრთხილებთ, ბატონო ორატორო! თუ არ დამემორჩილებით, მე იძულებული ვიქმნები, სიტყვა ჩამოგართვათ. განაგრძეთ.

ლ. შენგელაია. პირველ მუხლის აზრი ასეთია: გაუქმდეს დადგენილება, რომელიც კომისარიატმა 23 თებერვალს გამოიტანა. რა მიზანი აქვს ამას? თქვენ იცით, ბატონებო, რომ 23 თებერვალს კომისარიატმა დადგენილება მიიღო, რომელიც იყო განმეორება იმ დადგენილებისა, რომელიც 12 ივლისს მიიღო რუსეთის დროებითმა მთავრობამ. ამ დადგენილების თანახმად დროებით აკრძალული იყო მიწების ყიდვა-გაყიდვა. რა იყო ამის მიზანი? თქვენ მოგეხსენებათ, რომ მიწის საკითხი იყო უდიდესი საკითხი, რომელიც წამოაყენა რუსეთის რევოლიუციამ და მაშინ, როდესაც ეს დადგენილება გამოქვეყნდა, ყველანი, არამც თუ სოციალისტები, თვით ლიბერალებიც კი, დარწმუნებულნი იყვნენ, რომ რუსეთში მიწის საკითხი რადიკალურად გადაწყდებოდა, რაც მოასწავებდა სრულ ლიკვიდაციას ფეოდალურ წყობილებისა და, რომ გარდამავალი ხანით არ ესარგებლათ მფლობელებს, ამისათვის გამოიცა ეს კანონი. ეს იყო დროებითი მუხლი, იმისთვის, რომ დაეცვათ მიწები - ეს ხალხის ავლა-დიდება ფეოდალების მიერ განიავებისაგან, რადგანაც დარწმუნებულნი იყვნენ, რომ ფეოდალები დაკარგავდნენ ამ მიწებს. ჩვენ გვეუბნებიან, რომ ეს დადგენილება ეხება მხოლოდ ამ მიწების კონფისკაციას. რაკი მიწების ჩამორთმევა დამთავრდა - ეს კანონიც უნდა გაუქმდესო, გვარწმუნებენ სოციალ-დემოკრატები. ასეთი არის მთავარი დებულება, რომელიც ბატონმა მომხსენებელმა წამოაყენა. უნდა მოგახსენოთ, რომ იმ სახით, რა სახითაც ტარდება ჩვენში მიწის რეფორმა სრულიად არავის ქონდა წარმოდგენილი, მისი ასე გადაჭრა სრულიად არავის ქონდა სახეში. აქ მომხსენებელმა სთქვა, რომ ეს მუხლი უსათუოდ ეხებოდა მიწის საკითხის გადაჭრასო, შემდეგ კი გადაუხვია და სთქვა, რომ ეს ეხებოდა მხოლოდ კონფისკაციას. ეს შეცდომაა. მაშინ არავინ იცოდა, არავინ იყო დარწმუნებული იმაში, თუ დამფუძნებელ კრებაში ვინ იქნებოდა. ხომ შეიძლებოდა, რომ დამფუძნებელი კრება ფეოდალური ყოფილიყო. ფეოდალები ხომ ვერ მოახდენდენ თავიანთ მიწების კონფისკაციას, ისე რომ, ეს მთავარი მოსაზრება, რომელიც მომხსენებელმა მოიყვანა სულ არ გამომდინარეობს იმ კანონიდან, რომლის შეცვლასაც თხოულობს სოციალ-დემოკრატების ფრაქცია. ამ მთავარ მუხლს ბ-ნი მინისტრი ასაბუთებს ასე: ის ამბობს, საჭიროა ყიდვა-გაყიდვის აღდგენა. ჩვენს მიწის მუშას სჭირდება ფული შვილის სკოლაში გამოსაზრდელად. მეორე მოტივი ისაა, რომ მოქალაქე ავათ ხდება და ამისთვის მან უნდა გაყიდოს მიწები, მესამე - არიან აგრეთვე უცხოელები, რომელნიც მიდიან აქედან, ალბათ რამიშვილის რეპრესიების ეშინიათ, და მათ ხელი უნდა მოუმართოთო. ეს მოსაზრება მისაღები არ არის. მესმის, რომ მესჩანმა, რომელიც თავის ცხვირს იქით არ იხედება, ასე დააყენოს საკითხი, მაგრამ, სოციალისტის, მთავრობის წევრისაგან მტკიცდება, რომ გლეხმა შვილი უნდა აღზარდოს და იმისთვის მიწა უნდა გაჰყიდოსო, შეუწყნარებელია. აქ სოციალ-დემოკრატებმა სთქვეს: ჩვენ ვეწინააღმდეგებით ინტერნაციონალსო. მე გეკითხებით, რომელ ინტერნაციონალურ კონგრესზე შეიძლება ასეთი მოსაზრების წარმოდგენა? რომელ სოციალისტურ კონგრესზე შეიძლება ითქვას, რომ გლეხი სკოლაში შვილს ასწავლის და ამიტომ უნდა მიეცეს უფლება მიწის გაყიდვისო? ჩვენში არის დიქტატურა პროლეტარიატისა, ნოე ჟორდანიას ტერმინოლოგია, რომ ვიხმაროთ. თუ ეს ასეა, როგორ შეიძლება თქვენ ილაპარაკოთ მესჩანის ენით? საქმეს ის კი არ უშლის, რომ თქვენ გლეხს მისცეთ უფლება მიწის გაყიდვისა, არამედ სწავლა-განათლების საქმე კარგად უნდა დააყენოთ. სადაც სწავლა-განათლების საქმე იმაზე იქნება დამოკიდებული, თუ როდის გაჰყიდის მიწას მუშა ვაი-ვაგლახით შეძენილს, იქ ლაპარაკი სოციალისტურ მთავრობის დემოკრატიულ პოლიტიკაზე ზედმეტია.

მეორე მოსაზრება - ავადმყოფობაა. ასეთი მოსაზრება სასაცილო არის. თუ ავადმყოფობა სენი არის, ამას უნდა ებრძოლოს მთელი სახელმწიფო. ყოვლად შეუძლებელია ვთქვათ, რომ მხოლოდ გლეხის ჯიბეზე ვიანგარიშოთ ეს გაჭირვება. ამისათვის არა ერთხელ გადაგვიდვია ფული და შემდეგშიაც უსათუოდ სახელმწიფოებრივი მასშტაბით უნდა მოეწყოს ექიმობა. მესამე მოსაზრება მინისტრისა და ს.-დემ. ფრაქციისა ეხება უცხოელებს. „ერთობაში“ უკვე გამოითქვა აზრი, რომ არ შეიძლება ქვეყნის ინტერესების ერთი მუჭა ხალხის ინტერესებისათვის დამორჩილებაო. „ერთობაშივე“ ეწერა, შეიძლება ისინი წავიდენ და სარწმუნების ქაღალდი დაუტოვონ ვისმეო. და კარგს იზამს სოციალ-დემოკრატია თუ ამ მარტივ მოსაზრებას ანგარიშს გაუწევს. თქვენ ამბობთ, რომ ხელმძღვანელობთ საერთო მოსაზრებით, ქვეყნის ბედნიერებით. თუ ეს ასეა, თქვენ უნდა უკუაგდოთ მინისტრის მოსაზრება.

კომისარიატის კანონს სახეში ჰქონდა მთელი რეფორმა და არა მისი ერთი ნაწილი - კონფისკაცია. ცხოვრებაში არა თუ მეორე, არც პირველი ნაწილია გატარებული. თუ ფორმალურად დავაყენეთ საკითხი, თუ მივიღეთ ეს დადგენილება, ერთის მხრით გამოვა ბაზარზე სახელმწიფო და მეორე მხრით - მესაკუთრე; ამ შემთხვევაში უფრო მოსალოდნელია პირველ ხანებში გამოვა ის მემამულე, რომელსაც დაუტოვეთ ნორმა. მაშასადამე ორი მხარე მიაწვდის გლეხს მიწას, ერთი მხრით სახელმწიფო, მეორე მხრით კერძო პირი, ყოფილი მემამულე. მე თქვენ გეკითხებით, დღესაც, როდესაც აკრძალული არის ყიდვა-გაყიდვა, შინაური წესით ხდება ყიდვა-გაყიდვა, მაშინ ხომ უარესი იქნება?! როგორ ფიქრობთ თქვენ, როდესაც ორი მიმწოდებელი გამოვა ბაზარზე, მე თქვენ გეკითხებით, არ შეუშლის ეს ხელს თქვენი რეფორმის მეორე ნახევრის განხორციელებას? დიახ, შეუშლის! დღევანდელ გლეხს ურჩევნია შეიძინოს მიწა მემამულისაგან, იმიტომ კი არა, რომ გლეხი მოყვარული იყოს საკუთრებისა და მას ვერ შეელევა, გლეხი ასე ლაპარაკობს, სახელმწიფოს აქვს მიწა, მან ეს მიწა სხვას ჩამოართვა უფასოდ, დღეს კი ყიდის. ამაში ის ხედავს უკანონობას. თუ კი ყიდვა-გაყიდვა ძალაში რჩება, ბარემ ვიყიდო იმისგან, ვისგანაც ყოველთვის ვყიდულობდიო. აი, ასე მსჯელობს გლეხი. მე მგონია, ის მოტივები, რომელიც მოიყვანა მომხსენებელმა და რომელიც ამბობს, რომ ეს რეფორმა ხელს არ შეუშლისო, თვით ამ რეფორმის თვალსაზრისით მიუღებელია, რადგანაც, ორი მხარე გამოვა ბაზარზე და მიწას გამოიტანს გასაყიდად, აშკარაა, გლეხი უფრო მემამულისაგან შეიძენს. ამნაირად თქვენ იმ მიზანს ვერ მიაღწევთ, რომელიც დასახული გაქვთ - საფონდო მიწების გაყიდვას. მაშასადამე თქვენი თვალსაზრისითაც, ეს დეკრეტი მიუღებელია.

მაგრამ მე მოგახსენებთ, რომ ეს დეკრეტი უნდა შეფასდეს იმ ეკონომიურ და პოლიტიკურ პერსპექტივების თვალსაზრისით, რომელიც უნდა ჰქონდეს რევოლიუციონურ დემოკრატიას. და მე უნდა მოგახსენოთ, რომ სოც.-დემოკრატიას ასეთი პერსპექტივები არ გააჩნია.

დავიჯეროთ, რომ მართლაც ჩვენში განხორციელდა ის დიქტატურა პროლეტარიატისა, რომელზედაც ლაპარაკობდა ბ. ნოე ჟორდანია თავის მოხსენებაში. რაკი დიქტატურა იქნება, როგორ ფიქრობთ, ისევ კაპიტალიზმის გაძლიერებისაკენ უნდა წავიდეთ?! თუ კი სოც.-დემოკრატიას პერსპექტივაში აქვს, რომ ბურჟუაზია განვითარდება და სახელმწიფოს სათავეში მოექცევა, რა აზრი აქვს მთელ ჩვენ მოღვაწეობას, მაშინ ხომ სრულიად უმიზნო არის მთელი თქვენი კანონმდებლობა?!

თავმჯდომარე. პირველი მუხლის შესახებ, ბატ. ორატორო!

შენგელაია. (განაგრძობს) პირველი მუხლი, რომელიც მოითხოვს, რომ მიწის ყიდვა-გაყიდვა იყოს აღდგენილი, ხელს უშლის იმ მთავარ იდეალს, რომელიც ვითომდა თქვენ გაქვთ; პირველი მუხლი არ არის გამართლებული თქვენი მოძღვრების ეკონომიური პერსპექტივების თვალსაზრისით.

თავმჯდომარე. ბ. ორატორო! კეთილ ინებეთ, პირველი მუხლის შესახებ ილაპარაკოთ. მე ვგრძნობ, რომ თქვენ ბოროტად სარგებლობთ მოცემულ სიტყვით, იძულებული ვიქნები სიტყვა ჩამოგართვათ, თუ არ დაემორჩილებით. მეორედ გაფრთხილებთ. გთხოვთ განაგრძოთ.

შენგელაია. მაშასადამე, ყიდვა-გაყიდვის აღდგენა არ არის გამართლებული არც მომენტის და არც სხვა რაიმე მოსაზრებით. არც ის მოსაზრება არის მისაღები, რომ არ დაგვიწესებია მაქსიმუმი, კანონმა დააწესა ნორმა დატოვებისა, ორატორს უნდა დაემტკიცებინა, რომ მაქსიმუმის დაწესება საჭირო არ იყო. პირველი მუხლი, რომელიც მოითხოვს მიწის ყიდვა-გაყიდვის აღდგენას, არის ნაკარნახები არა ჩვენი ცხოვრების ინტერესებით, არამედ პირველი მუხლით დაინტერესებული არის ერთი წრე. ეს წრე გახლავთ ის მემამულეები, რომელთაც თქვენი კანონის ძალით დაუტოვეთ ნორმა მიწა. ის სწუხს, რომ მას არა აქვს უფლება, რომ ეს მიწები გაყიდოს. მათი წუხილი გასაგებია - თქვენ დაგვიტოვეთ მიწა. ჩვენ მიწას არ ვამუშავებთ, მოგვეცით უფლება, ისინი გავყიდოთო. ესენი სამინისტროშიც მოდიან, მოითხოვენ მიწების გაყიდვის უფლებას. სამინისტრო ვერ აძლევს მათ სათანადო პასუხს. ბოლოს სამინისტრო დარწმუნდა. რომ აუცილებელია რაიმე სახით, სხვა სარჩულით, ისეთი კანონის მიღება, რომელიც იმ მემამულეებს, რომელთაც უსაფუძვლოთ დაუტოვეს ნორმა, აი მათ, რომელთაც არ ჰქონიათ არავითარი მეურნეობა და არც კავშირი ამ მეურნეობასთან, მიეცეთ საშუალება გაყიდონ მიწები, აი ერთად ერთი მთავარი მოტივი, რომელიც საფუძვლად დაედვა ამ დეკრეტს. ასე რომ თქვენი საახალწლო ფეშქეში შესთავაზეთ ფეოდალებს, (ხმა: სად არიან ფეოდალები?) ისარგებლონ იმ მიწებით, რომელიც თქვენ მათ უკანონოდ დაუტოვეთ. რაც შეეხება იმას, თითქოს გლეხს მიწის გაყიდვა უნდოდეს (ხმა: ყიდვა!) ეს მართალი არ არის. მიწის ყიდვით გლეხი დაინტერესებული არის იმიტომ, რომ მას მიწა არა აქვს. როცა გლეხს მიწა ექნება, და ეს იქნება მაშინ, როდესაც ჩვენ მივიღებთ მიწის სოციალიზაციას, როცა ყოველ მოქალაქეს საშუალება ექნება მიწა დააშუშაოს, მაშინ ის არ იქნება მიწის გაყიდვით დაინტერესებული. რაც შეეხება გაყიდვას, ამ შემთხვევაში თქვენ ილაშქრებთ მშრომელი გლეხის, მიწის მუშის ინტერესების წინააღმდეგ, იმიტომ რომ ის მაშინ ყიდის მიწას, როცა დაღუპვის გზაზე ადგია. გლეხს მიწა არ მიაჩნია ვაჭრობის საგნად, მიწა მას უნდა, რომ დაამუშაოს, მიწას ის ყიდის წინააღმდეგ თავისი სურვილისა.

თავმჯდომარე. მსჯელობა გადაიდება მორიგ სხდომისთვის. გთხოვთ მოისმინოთ მომავალი დღიური წესრიგი.

მდივანი (კითხულობს).

სხდომა დახურული გახლავთ. სხდომა იხურება ნაშუადღევის 4 საათ. და 35 წუთზე.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

სესია პირველი

(81)

1920 წელი, სამშაბათი, იანვრის 27. ტფილისი. სასახლე.

შინაარსი

1. მსჯელობა დღიური წესრიგის შესახებ.

2. საბოლოო ტექსტი კანონპროექტისა გასული სახარჯთაღრიცხვო წლის დაუფარავი ხარჯების განაღდების შესახებ.

3. პროექტი დადგენილებისა - პოლიტიკურ, საერთო სისხლის სამართლისა და სამხედრო დანაშაულობათა მდგომარეობის შემსუბუქების შესახებ.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის ამხანაგი

ექვთიმე თაყაიშვილი.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

სხდომა იწყება დღის 1 ს. 52 წუთზე.

თავმჯდომარე. კრება გახსნილი გახლავთ. მანამ წესრიგს მოისმენდეთ უნდა მოგახსენოთ სამწუხარო ამბავი. ჩვენ მივიღეთ ტელეგრამა, რომ ჩვენი ამხანაგი სიცოცხლით აღსავსე ახალგაზრდა სიმონ სურგულაძე გარდაიცვალა 23 იანვარს, სოფელ ლიხაურში, ოზურგეთის მაზრისა. ვინც კარგად იცნობს მას, დარწმუნებულია, თუ რა სიცოცხლით აღსავსე თავდადებული იყო ის ჩვენი რესპუბლიკისათვის. მე თვითონ დავესწარი გურიაში, სოფელში გამოსვლის დროს, იგი თოფით ხელში გაეშურა გვარდიის დასახმარებლად, რომ გადაერჩინა ჩვენი რესპუბლიკა. ამ ახალგაზრდის გარდაცვალება სრულიად მოულოდნელი იყო. პრეზიდიუმმა თავის მხრით სამძიმრის ტელეგრამა გაუგზავნა მის ოჯახს და გთხოვთ თქვენ მის ხსოვნას ფეხზე ადგომით პატივი სცეთ. (დეპუტატები ფეხზე დგებიან) თანახმად რეგლამენტისა, ნაცვლად გარდაცვალებულის სურგულაძისა, მის ადგილს დაიჭერს სოციალ-დემოკრატიულ პარტიის სიიდან სოლოღაშვილი ოლღა.

ეხლა მოისმინეთ დღის წესრიგი.

მდივანი (კითხულობს).

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო ტექსტი კანონ-პროექტისა გასული სახარჯთაღრიცხვო წლის დაუფარავი ხარჯების განაღდების შესახებ.

2. გაგრძელება მსჯელობისა - ამიერ-კავკასიის კომისარიატის 1918 წ. თებერვლის 28-ს დადგენილების შეცვლის დეკრეტის გამო.

3. სახელმწიფო ბანკის მმართველის და საბჭოს წევრთა არჩევანი.

4. პროექტი დადგენილებისა - პოლიტიკურ, საერთო სისხლის სამართლისა და სამხედრო დანაშაულობის ჩამდენთა მდგომარეობის შემსუბუქების შესახებ.

5. დეკრეტი დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმის განკარგულებაში საპროპაგანდო კომისიის საჭიროებისათვის 1.000.000 მან. გადაღებისა.

6. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - ფინანსთა და ვაჭრობა მრეწველობის სამინისტროს დაწესებულებათა ორგანიზაციისა.

7. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - შრომის ხელშეკრულობის შესახებ.

დ ა მ ა ტ ე ბ ა:

8. დეკრეტი - საქართველოს რესპუბლიკის ბონის 800 მილ. მან. ემისიისა და ბონის ათას მანეთიან კუპიურის შემოღებისა.

9. დეკრეტი - სახელმწიფო ქაღალდების დამამზადებელ ექსპედიციისათვის ქაღალდის შესაძენად 24.000.000 მან. გადადებისა.

10. დეკრეტი ბათომ-ნატანების რკინის გზის ნაწილის 1919-1920 წწ. საექსპლოატაციო ხარჯების დასაფარავად 7.167.350 მან. და სახაზინო რკინის გზის საერთო ხარჯთაღრიცხვის დამატებად 968. 193 მან. გადადებისა.

თავმჯდომარე. გარდა ამისა შემოტანილია ორი შეკითხვა დამფ. კრების წევრის ბ-ნ ვეშაპელის მიერ. (მდივანს) გთხოვთ წაიკითხოთ.

მდივანი (კითხულობს).

„თამბაქოს მონოპოლია აფხაზეთში არა ნორმალურად ხორციელდება, რაც დიდ უკმაყოფილებას იწვევს, როგორც მრეწველთა, ისე მწარმოებელთა შორის. რა ზომებს იღებს მთავრობა ამის გამო?“.

მეორე:

„ქვეშევრდომობის კანონი (1919 წ. 16 ივლისისა) წინააღმდეგ კანონთა გამოქვეყნების წესისა გამოცხადებულია სოხუმში განსაკუთრებული წესით ამა წლის 2 იანვარს, რათა მხოლოდ ამ დღიდან ჩაითვალოს ქვეშევრდომის სურვილი განცხადების ვადა და ამით ხელოვნურად მიენიჭოს საქართველოს ქვეშევრდომობის უფლება აფხაზეთის მრავალ არა მკვიდრ მცხოვრებს.“

რა ზომებს იღებს მთავრობა ამის გამო?!

თავმჯდომარე. თანახმად თქვენ მიერ მიღებულ წესისა, ეს შეკითხვები განიხილება პარასკევს.

წინადადება გახლავთ შემოტანილი სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის მიერ წესრიგის შესახებ, შეიცვალოს დღევანდელი წესრიგი ამრიგად: მეოთხე საკითხი დაისვას მეორე საკითხად, მეორე - მეოთხედ და მეათე საკითხი - მეხუთედ. ვინ არის წინააღმდეგი ამ შესწორებისა? არავინ, მაშასადამე მიღებულია. ეხლა მოგხსენდებათ საბოლოო ტექსტი.

გრ. ნათაძე (კითხულობს დღიური წესრიგის პირველ მუხლში აღნიშნულ კანონ-პროექტის საბოლოო ტექსტს).

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი აღნიშნულ შესწორებებისა? არავინ. მაშასადამე, მიღებულია. ეხლა მოგხსენდებათ შემდეგი საკითხი:

პროექტი დადგენილებისა - პოლიტიკური, საერთო სისხლის სამართლის და სამხედრო დანაშაულობის ჩამდენთა მდგომარეობის შემსუბუქების შესახებ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. გიორგაძეს.

გრიგოლ გიორგაძე. თანახმად დამფუძნებელ კრების დადგენილებისა იურიდიულ კომისიამ განიხილა პროექტი დადგენილებისა პოლიტიკურ, საერთო სისხლის სამართლის და სამხედრო დანაშაულის ჩამდენთა მდგომარეობის შემსუბუქების შესახებ. იურიდიულ კომისიამ წარმოდგენილ პროექტის დადგენილებას შეხედა 2 მხრივ. პირველი, იურიდიული, თუ რამდენად მისაღებია დებულება, რომელიც დადგენილებაში წარმოდგენილია, იურიდიულ თვალსაზრისით. მეორე - რამდენად ის დღევანდელ ჩვენ ცხოვრების საერთაშორისო და შინაურ მდგომარეობას შეესაბამება. საერთოდ, ცნობილია ის დებულება, რომ ის საქმეები, რომელიც კერძო ინიციატივით არის აღძრული, ასეთი საქმეები, ასეთ დადგენილების ძალით არ შეიძლება მოისპოს, რადგანაც აქ კერძო პირები დაინტერესებულნი არიან. მეორის მხრივ, არ შეიძლება ამ დადგენილებით ეპატიოს ვინმეს დანაშაულობა, თუ მას დამნაშავეს ზარალი მიუყენებია კერძო პირისათვის და ეს 2 პრინციპი სავსებით დაცულია წარმოდგენილ დადგენილებაში. რჩება სისხლის სამართლის დანაშაულობა, სისხლის სამართლის ადმინისტრატიულ ხასიათისა პოლიტიკური დანაშაულობანი. ამ მხრივ სისხლის სამართლის საქმეების შესახებ, ის დებულებანი, რომელნიც პროექტში არის წარმოდგენილი, იურიდიულ კომისიის აზრით სავსებით მისაღებია, ესე იგი, ისეთი დანაშაულობა, რომლისთვის დანიშნულია მცირე სასჯელი, რომელიც არ არის ისე თავის შედეგებით საშიში საზოგადოებისთვის, ასეთი დანაშაულობა, რომლისთვის გადაწყვეტილი აქვს ციხე, ან სატუსაღო, აი, ასეთი დამნაშავე სავსებით თავისუფლდება. რაც შეეხება უფრო მძიმე დანაშაულობას, სადაც გამასწორებელ რაზმში ან კატორღა არის გადაწყვეტილი, აქ ამ პროექტით სასჯელი განახევრებულია და აგრეთვე ზოგიერთი შემთხვევაში უფლება, რომელიც ჩამორთმეული აქვთ უბრუნდებათ. მაგრამ არის სისხლის სამართლის დანაშაულობა, რომელიც ამ დადგენილების პროექტით არ ეპატიება, არ შეუმსუბუქდება, ეს არის სპეკულიაცია. აქ ცალკე მუხლია ამის შესახებ, ის ვინც სპეკულიაციას ჩაიდენს, მას არ შეიძლება არამც თუ ეპატიოს, არამედ შეუმსუბუქდეს სასჯელი. დანაშაულობა სპეკულიაციისათვის, რომელიც დღევანდელ პირობებში დიდ საშიშროებას წარმოადგენს და მავნებელია ჩვენი ცხოვრებისთვის, ეს დებულება დროებით მისაღებია და შესაფერისია. რაც შეეხება მათ, ვინც ადმინისტრატიული სასჯელით არის დასჯილი, იმას ვისაც სავალდებულო დადგენილება დაურღვევია, აი ეს ეპატიება. თქვენ გახსოვთ, რომ ჩვენ მივიღეთ კანონი, რომლის ძალით მთავრობას ადმინისტრატიულ წესით შეუძლიან დაატუსაღოს ესა თუ ის პირი და განსაზღვრულ ვადაში ამყოფოს ციხეში. იურიდიულ კომისიის აზრით ეს მდგომარეობა ასეთი, დღეს გამართლდა. იმ ადმინისტრატიულ პირებს, რომელნიც არიან მთავრობის მიერ შეპყრობილნი განსაზღვრული ვადით (რა საკვირველია უვადოთ არავის აპატიმრებენ, მათ დადგენილება მთავრობისა გამოცხადებული აქვთ, რომ ამდენი ხანით დაპატიმრებულნი არიან) ჩვენის აზრით ეს დადგენილება იმათ ხვედრის შემსუბუქებას, ან მათი განთავისუფლებას არ უნდა შეეხოს. დარჩა ისეთი კატეგორია დამნაშავეთა, რომელნიც ჩვენი დამოუკიდებლობის დემოკრატიულ წესწყობილების წინააღმდეგ იბრძოდნენ, იარაღით ხელში მოქმედებდნენ, აი აქ იურიდიული კომისია სავსებით ეთანხმება პროექტის ავტორებს, ესე იგი მთავრობას და იზიარებს მის შეხედულებას. შეხედულება ასეთია: იმ შემთხვევაში, როდესაც ბრძოლა მოქმედებს, გადამწყვეტი და დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, ვინ ხელმძღვანელობს ვინ წააქეზებს, ვინ მოამზადებს, ვინ გაავრცელებს მათ შორის სხვა და სხვა ცრუ ხმებს, რომ აჯანყებაში ჩაეხვია ბრბო; გარდა ამისა იყო შემთხვევა, როდესაც ჩვენ ომი გვქონდა სომხებთან, ზოგიერთი ჩვენ მოქალაქეს მიუღია მონაწილეობა ამ აჯანყებაში წამქეზებლების და ხელმძღვანელების მეოხებით. ჩვენ გგვგონია, რომ ეს მეთაურნი, წამქეზებელნი, სავსებით გამორიცხულნი უნდა იყვნენ, ესე იგი არავითარი შეღავათი არ უნდა მიეცეთ მათ, მაგრამ ისინი, ვინც ერთგვარათ გაიყოლია ამ ხალხმა, იარაღად გამოიყენა, ამათ შესახებ პროექტის დებულება ისეთი აზრისაა, რომ ისინი განთავისუფლებულნი უნდა იყვნენ სასჯელისაგან. იურიდიული კომისია ამ შეხედულებას იზიარებს, ჩვენ გვგონია, რომ წამქეზებლებს არ შეიძლება შეუმსუბუქდეთ მათი ხვედრი. ჩვენ გვაქვს იმედი, რომ ახლო მომავალში დადგეს ისეთი საერთაშორისო პირობები, რომ დამფუძნებელ კრებაში დაისვას ეს საკითხი მათი მდგომარეობის შემსუბუქების შესახებ, ან მთლად განთავისუფლების შესახებ. დღევანდელ პირობებში კი, როგორც ავტორებს მთავრობას, ისე იურიდიული კომისიას, არ შეუძლიანთ მიზანშეწონილად დაინახონ მათი განთავისუფლება. სანამ ჩვენი დამოუკიდებლობა გამოცხადდებოდა 26 მაისამდე 1918 წლისა, საქართველოს სახე, სახელმწიფოებრივი ერთეული არ გვქონდა, - ეს ერთი. მეორე - ამ დრომდე დიდი არევ-დარევა იყო ცხოვრებაში, მართვა-გამგეობაში ამ ხნის განმავლობაში ბევრი დანაშაულია ჩადენილი, ხშირად ძნელია მათი დანაშაულობის გამორკვევა, და ამიტომ იურიდიულ კომისიის აზრით ის დანაშაულობა, რომელიც ჩადენილია 26 მაისამდე, რომლისთვის კანონის ძალით სასჯელი არის ციხე, სატუსაღო, გამასწორებელი რაზმი, აი ეს სასჯელი სავსებით უნდა მოისპოს და შეპყრობილი სავსებით განთავისუფლებულნი უნდა იყვნენ, გარდა იმ საქმისა, რომლისთვის კანონის ძალით კატორღა არის გადაწყვეტილი, აი, ყველა ეს იურიდიული კომისიის აზრით.

გარდა ამისა იურიდიულ კომისიის აზრით საჭირო არის თვით ამ დადგენილების 1-ელ მუხლს თან უძღოდეს რამდენიმე სტრიქონი დეკლარატიულ ხასიათისა, უნდა აღნიშნულ იყვეს ამ დადგენილებაში თუ რის გამო გამოუტანიათ ესა თუ ის დადგენილება. აი, ყველა ის უმთავრესი დებულებანი, რომელზედაც შეჩერდა იურიდიული კომისია და თავის შესწორება შეიტანა და რომლის რედაქციას მოგახსენებთ მაშინ, როდესაც გადავალთ მუხლობრივ განხილვაზე.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. შენგელაიას.

ლეო შენგელაია. (ს.-რ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო!

როდესაც დამფუძნებელ კრებაში 14 იანვრის სხდომაზე სოციალ-დემოკრატიულმა ფრაქციამ აღძრა საკითხი ამნისტიის შესახებ, მე მომაგონდა ერთი ფაქტი სოციალ-დემოკრატიის პარტიულ ცხოვრებიდან: 1907, თუ 1908-ში რუსეთში გამოდიოდა რუსეთის სოციალ-დემოკრატიის ცენტრალური ორგანო გაზეთი „პრივეტი“. ამ გაზეთმა სიტყვა-სიტყვით ასე დაახასიათა სოციალ-დემოკრატია:

„ჩვენი სოციალ-დემოკრატია, სწერდა სოციალ-დემოკრატიული გაზეთი, ისე, როგორც რუსეთის ბიუროკრატია, ყოველთვის აგვიანებდა საჭირო რეფორმებსო.“

მაშინ სოციალ-დემოკრატია ვერ მუშაობდა გაშლილ ასპარეზზე, იგი იყო არალეგალური და მისი ბიუროკრატიზმიც თავს იჩენდა საორგანიზაციო და ტაქტიკურ პროგრამულ საკითხებში. მას შემდეგ სოციალ-დემოკრატიის მდგომარეობა შეიცვალა. ის განსაკუთრებით ჩვენში მმართველ ხელმძღვანელ პარტიად გადაიქცა, გაიზარდა მისი საზოგადოებრივი როლი და მასთან ერთად გაიზარდა ბიუროკრატიზმიც. მხოლოდ ამით შეიძლება ავხსნათ ის ფაქტი, რომ ამნისტიის შესახებ ჩვენ აქ დამფუძნებელ კრებაში ვმსჯელობთ მხოლოდ დამფუძნებელ კრების გახსნის მე-11 თვეზე!

სრული პოლიტიკური ამნისტია და სხვა დამნაშავეთა მდგომარეობის საგრძნობლად შემსუბუქება ჩვენ უნდა გამოგვეცხადებია არა ახლა, არამედ შარშან მარტში, როცა დამფუძნებელი კრება შეიკრიბა. იგი უნდა ყოფილიყო პირველი სიტყვა დამფუძნებელი კრებისა. იგი უნდა ყოფილიყო ერთ-ერთი მუხლი დამფუძნებელი კრებისა რევოლიუციონური მანიფესტისა. ასე იქცეოდენ არა მარტო სოციალისტები, არამედ უბრალო ლიბერალური საკანონმდებლო ორგანოებიც კი. ასე მოიქცა რუსეთის სახელმწიფო სათათბირო. მან პირველსავე სხდომაზე მოითხოვა სრული ამნისტია. ჯერ არც კი იყო თავმჯდომარე არჩეული, რომ ტრიბუნაზე ავიდა ერთ-ერთი დეპუტატი - წარმოიდგინეთ არა სოციალისტი. მან წარმოსთქვა სიტყვა, რომელიც სულ ხუთიოდე წინადადებისაგან შესდგებოდა. მას მოითხოვა სრული პოლიტიკური ამნისტია. ამ განცხადებას მთელი სათათბირო ფეხზე ადგომით და ტაშის გრიალით შეხვდა.

ჩვენ სოციალ-დემოკრატიულ დამფუძნებელ კრებას კი ამნისტია ერთი წლის შემდეგ ახსენდება!...

სოციალ-დემოკრატიას საწყენად მიაჩნია, როცა ჩვენ ვადარებთ აზერბაიჯანის მთავრობას ჩვენს მთავრობასთან. როგორ თუ ბეგების და ხანების მთავრობას გვადარებთო, მაგრამ ხშირად ეს ბეგების და ხანების მთავრობა უფრო პროგრესიულ ნაბიჯებსა სდგამს, ვიდრე ჩვენი სოციალ-დემოკრატიული მთავრობა.

მე აქ უკვე მქონდა შემთხვევა აღმენიშნა, რომ აზერბაიჯანის მმართველმა პარტიამ უფრო რადიკალური აგრარული პროგრამა მიიღო ვიდრე სოციალ-დემოკრატიამ, რომელიც ჩვენში არამც თუ არ აძლევს მიწის მუშებს მიწებს უფასოდ, არამედ მიწებს აუქციონში ყიდის.

ამასვე ვხედავთ ამნისტიის საკითხშიც. აზერბაიჯანის პარლამენტში მთავრობის წარმომადგენელმა განაცხადა, რომ მთავრობა მომხრეა სრული ამნისტიისა.

ამნისტიის პროექტის პირდაპირი საბაბი არის ის უდიდესი გამარჯვება, რომელიც წილად ხვდა ჩვენს ერს, ჩვენს დემოკრატიას და რომელიც გამოიხატა ევროპის მიერ ჩვენი რესპუბლიკის ფაქტიურ ცნობაში. და ჩვენ გვგონია, რომ ეს ამნისტია ისევე ფართო და სრული უნდა ყოფილიყო, როგორც დიდი და უსაზღვრო იყო ჩვენი სიხარული 12 იანვრის ამბებით გამოწვეული. ჩვენ, რა თქმა უნდა, იმას არ მოვითხოვთ, რომ გავაღოთ ხელაღებით ციხეების კარები, გამოუშვათ და გავათავისუფლოთ ყოველი ქურდი, ავაზაკი, კაცის მკვლელი, არა. ჩვენ მოვითხოვთ მხოლოდ სრულს პოლიტიკურ ამნისტიას, ხოლო დანარჩენთ კი უნდა შეუმსუბუქდეს სასჯელი. დეე იმათ, ვინც ებრძოდა ჩვენს დამოუკიდებლობას სიტყვით, კალმით და აჯანყებითაც, იგრძნონ, რომ საქართველო არა მარტო დამოუკიდებელია გარედან, არამედ ის თავისუფალია შიგნითაც, დეე დაინახონ მათ, რომ იმ საქართველოს, რომელმაც ასე ბრწყინვალედ გაიმარჯვა, შეიძლება წინააღმდეგ ბევრი მათგანის სურვილისა და მოქმედებისა, სურს მათთან გულწრფელად შერიგება, მათი შეთვისება.

სამწუხაროდ, ამას ვერ ვხედავთ ამნისტიის პროექტში. იგი სულ არ ეხება დამნაშავეთა მრავალ კატეგორიებს.

უპირველეს ყოვლისა, ამნისტია არ ეხება მეთაურებს, ხელმძღვანელებს. მე არ ვიცი, როგორ შეიძლება ყაჩაღი გავანთავისუფლოთ, ხოლო პოლიტიკური მოღვაწე, იდეიური მებრძოლი ციხეში დავტოვოთ?! ამის მართლება არაფრით არ შეიძლება. ეს არის მხოლოდ პოლიტიკური შურისძიება!

რუსეთის რევოლიუციამ თავის ამნისტიით გაანთავისუფლა სწორედ მეთაურები და რომ ეს ასე არ ყოფილიყო, ბევრი პოლიტიკური მოღვაწე იმ როლს ვერ ითამაშებდა, რომელიც მან რუსეთის რევოლიუციაში ითამაშა. ბევრი თქვენგანიც აქ არც კი იქნებოდენ. თქვენ შეიძლება სთქვათ, რომ ესენი, ეს მეთაურები ჩვენი დამოუკიდებლობის შეურიგებელი მტერი არიანო. მე ასე არ მგონია. პირიქით ჩვენ გვაქვს კერძო ცნობები, რომ თვით ისინიც, ვინც ჩვენს დამოუკიდებლობას თავიდან ებრძოდა, ურიგდებიან ჩვენს დამოუკიდებლობას მას შემდეგ, რაც იგი აღიარებულია ევროპის მიერ.

ამას წინედ სომხების ეროვნულმა საბჭომ გაუგზავნა ჩვენს პრეზიდიუმს და ყველა ფრაქციებს მოხსენება და ამნისტიის პროექტი იმ დამნაშავეთათვის, რომლებსაც სასჯელი ჰქონდათ მისჯილი საქართველო-სომხეთს შორის ომში საწინააღმდეგო მოღვაწეობისათვის. ჩვენი ამნისტია სრულებით არ ეხება ამ კატეგორიას, რაც შეუწყნარებელია. დღეს სომხებთან ომი არა გვაქვს, პირიქით გვაქვს შეთანხმება და თუ გსურთ, რომ ჩვენს შორის მართლაც იყოს კეთილმეზობლური განწყობილება, უნდა გაანთავისუფლოთ ესენიც.

ამნისტია არ ეხება სრულიად იმ აუარებელ პოლიტიკურებს, რომლებიც ადმინისტრატიულად არიან დაპატიმრებულნი და გადასახლებულნი. ჩვენი თვითნება ადმინისტრაცია ორი წელიწადია, რაც უცერემონიოთ იჭერს და ასახლებს ისეთ ხალხს, რომელსაც ჩვენი ერისა და რესპუბლიკის წინაშე არავითარი დანაშაული არ მიუძღვის.

თუ მათ არ შეეხო ამნისტია - ეს იქნება სანქცია ადმინისტრაციის თვითნებობისა, ეს უფრო გაათამაშებს ჩვენს ურა კომისრებს, დააკანონებს მათ თვითნებობას, აღვირახსნილობას.

მინდა მივაქციო თქვენი ყურადღება ერთ გარემოებას, თქვენ შეიძლება მიიღოთ ეს ამნისტია, დაამტკიცოთ ეს პროექტი, მაგრამ ჩვენ იმედი არა გვაქვს, რომ თუნდაც ეს არა სრული ამნისტია ცხოვრებაში გატარდება.

შეიძლება თქვენ ზოგიერთი დამნაშავენი დღეს გაანთავისუფლოთ, მაგრამ თქვენი თვითნება ადმინისტრაცია ხვალ მათ ისევ დააპატიმრებს სრულიად უდანაშაულოდ... ასეთი მაგალითები ჩვენ არა ერთი ვიცით. ჩვენ გვაქვს ფაქტები, როცა სრულიად უდანაშაულოდ ადმინისტრაციამ კაცი დააპატიმრა, შემდეგ თვით მინისტრმა მისცა ამ პირს ქაღალდი, რომ ის დამნაშავე და დასაპატიმრებელი არ არის, მაგრამ სამაზრო კომისარმა მყისვე, როცა ეს პირი პროვინციაში გაჩნდა, მოახდინა განკარგულება: несмотря ни на какიе документы арестовать и доставить.

საერთოდ სოციალ-დემოკრატ მინისტრებსა და უფროსებს ისე გაეღვიძათ ეს მადა დაპატიმრებისა, რომ მე მეშინია მათ ერთი-მეორე არ დააპატიმრონ.

ამიტომ საუკეთესო აღნიშვნა ჩვენი დამოუკიდებლობისა იქნებოდა არა მარტო ამნისტია, ამნისტია სრული - აუცილებელია, მაგრამ საჭიროა სრული ალაგმვა ჩვენი ადმინისტრაციისა, საჭიროა საქმით განმტკიცება რევოლიუციის მონაპოვართა, რათა პიროვნების თავისუფლება და ბინის ხელშეუხებლობა ჩვენში არ იქნეს ლიტონი სიტყვა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის იუსტიციის მინისტრს.

იუსტიციის მინისტრი რ. არსენიძე. მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! მე მოხარული ვარ, რომ პირველი სიტყვა, რომლის წარმოთქმა მე მიხდება, როგორც იუსტიციის მინისტრს, არის სიტყვა ამნისტიისა, რომ პირველი ნაბიჯი ჩემი ამ ახალ სახელმწიფოებრივ ასპარეზზე მოღვაწეობისა იწყება შეწყალების აქტით. მართალია დემოკრატიას უნდა ჰქონდეს არსებითად ისეთი წყობილება, ისეთი სამართალი, რომ შეწყალების აქტი საჭირო აღარ იყოს. ერთი უმთავრესი იდეალია ყოველ დემოკრატიულ წყობილებაში, სადაც სასამართლო და მისი განაჩენი იმდენად გამსჭვალულია ხალხის, ერის სარგებლობის მიზნით, რომ მას გადასინჯვა და შეკეთება აღარ ესაჭიროება. მაგრამ მოგეხსენებათ, რომ ჯერ ერთი, ჩვენ რამდენიმე რუსეთის ტრადიციით ვცხოვრობთ, რომელსაც ამნისტია ძალიან ხშირად ესაჭიროებოდა შინაგან წყობილების გამო, და მეორეს მხრივ, ამ ბოლო წლებში რევოლიუციის ქარცეცხლი, ცხოვრების ცვალებადი პირობები ჰქმნიდენ ათასნაირი დანაშაულობის შესაძლებლობას, რომელიც არ გამომდინარეობს ადამიანის ბოროტი ბუნებიდან, არამედ იმ საერთო უპასუხისმგებლობის გრძნობიდან, რომელსაც ჩვენ ყველანი განვიცდიდით. ყოველივე ეს აუცილებლად ხდის დღეს ამნისტიის გამოცხადებას, საერთოდ დამნაშავეთა ხვედრის შემსუბუქებას. მაგრამ, როდესაც ამ საკითხს მიუდგებით და მოვისურვებთ სხვა და სხვა კატეგორიის დამნაშავეთათვის ასეთი შეღავათის მინიჭებას, არ შეგვიძლიან დავივიწყოთ ეს მთავარი საზომი, მთავარი ხაზი - უპირველეს ყოვლისა ინტერესები ხალხის და რესპუბლიკისა. ეს არის მთავარი საზომი, რომლითაც ვხელმძღვანელობთ ყოველ სახელმწიფოებრივ საკითხში. ამნისტიის საკითხსაც თუ ამ თვალსაზრისით შევხედავთ, ჩვენ შეგვიძლიან შეღავათი მივანიჭოთ ისეთ პირებს, რომელთა დანაშაული გამოწვეული იყო იმ უპასუხისმგებლობის გრძნობით, რომლის მოწამენი ჩვენ ყველანი ვიყავით. მაშინ, როდესაც არ გვქონდა ჩამოყალიბებული სახელმწიფო, როდესაც არავინ იცოდა, სად იწყებოდა მთავრობა და სად თავდებოდა უბრალო მოქალაქე, როდესაც არ იყო სახელმწიფოებრივი აპარატი ამუშავებული, თვით ამ აპარატში მომუშავეც კი გრძნობდა, რომ ის დროებითი აღმასრულებელი იყო თავის მოვალეობისა, და არ იყო დარწმუნებული, ჰქმნიდა თუ არა რაიმე მკვიდრს, ასეთ პირობებში შესაძლებელი იყო მრავალი მოქმედება კანონის წინააღმდეგ.

ეს არ არის გამოწვეული ადამიანის ბოროტი ბუნებით. ეს არის შედეგი საერთო არეულობის. ასეთი პირები ჩვენ გვგონია დღევანდელ პირობებში, როცა სახელმწიფო უკვე გამაგრებულია, სასარგებლო წევრები გახდენ. ამისათვის ისინი უნდა განთავისუფლდენ ძველი დანაშაულობის შედეგებისაგან. აი, ესაა მთავარი აზრი ამნისტიისა. მართალია, როდესაც ამნისტიის სხვა და სხვა მუხლებს განვიხილავთ, დავინახავთ, რომ განთავისუფლება შეეხება ზოგიერთ ისეთ პირებს, რომელნიც მართლაც სულით და გულით ბოროტ ადამიანად არიან გადაქცეულნი, მაგრამ მათი გამორჩევა გულთა მხილავის მეტს არავის შეუძლიან, ჩვენ ასეთი გულთა მხილაობას ვერ ვიკისრებთ. ამიტომ ჩვენ ვიხელმძღვანელებთ იმ ზოგად დებულებით, რომელიც ამბობს, რომ ერთი უდანაშაულოს დასჯას სჯობია ცხრა დამნაშავის განთავისუფლება. როდესაც ჩვენ ვაძლევთ ამნისტიას დამნაშავეს, ვსარგებლობთ იმით, თუ რამდენად მძიმე სასჯელი აქვს მას მისჯილი. ეს არის ერთად ერთი ობიექტიური საზომი მათი დანაშაულობის - ნამდვილი სიდიდისა, ერთნი სრულიად თავისუფლდებიან, მეორეთ სასჯელი ნახევრათ უმსუბუქდებათ. ეს არის საერთო, ზოგადი პრინციპი, რომლითაც ვხელმძღვანელობდით ამ ამნისტიის გამოცხადების დროს და რომელიც თავიდან ბოლომდის არის გატარებული ამნისტიის პროექტში. მაგრამ გარდა საერთო სასჯელისა არის ზოგიერთი კატეგორია, რომლებისთვისაც შესაძლებელია აქ საჭიროდ დაინახეს ზოგიერთ მოწმეებმა ფართო ხასიათის შეღავათი. ასეთი არის საკითხი პოლიტიკურ დამნაშავეთა შესახებ. მაგრამ უნდა აღვნიშნო ერთი რამ: პოლიტიკურ დამნაშავეთ ესაჭიროებათ არა ამნისტია, ეს არ შეეფერება ჩემს შემეცნებაში პოლიტიკურ დამნაშავეს. იგი არაა ბოროტების ჩამდენი, არამედ პოლიტიკიური მებრძოლი. ისინი გვებრძვიან ჩვენ და ჩვენ ვდევნით მათ. აქედან ცხადია, რომ მათი საქმის ლიკვიდაცია მოხდება მაშინ, როდესაც საგანი ბრძოლისა გაუქმებული იქნება და ახალი ურთი ერთობა იქნება აღმოცენებული. მეც ამ საზომით უდგები პოლიტიკური ბრძოლის საკითხს. ამ შემთხვევაში ჩვენ გვაქს საქმე ერთგვარ პოლიტიკურ მებრძოლებთან, რომელნიც იბრძვიან ჩვენი რესპუბლიკის წინააღმდეგ საბჭოთა რუსეთის სახელით. ჩვენ ვამბობთ, მათთვის შეღავათის მინიჭება, სრული განთავისუფლება, მათთან შერიგების გამოცხადება უნდა იყოს აქტი არა ცალმხრივი, არა მხოლოდ ჩვენი მხრით, არამედ უნდა იყოს ორმხრივი. ჩვენ არ შეგვიძლიან საბჭოთა რუსეთის აგენტებს უწყალობოთ სრული ამნისტია, როდესაც არ მიგვიღია, ასე ვთქვათ, ამნისტია რუსეთის მხრივ, როდესაც არ გვაქვს ცნობა, რომ საბჭოთა რუსეთმა იცნო დამოუკიდებელი საქართველო და ხელი აიღო მის დანგრევაზე. მე ვაცხადებ, როგორც მთავრობის წარმომადგენელი, რომ ასეთი ცნობა არა გვაქვს. და თუ გვექნება საბუთი, რომ საბჭოთა მთავრობა და მისი აგენტები აიღებენ ხელს საქართველოს დანგრევაზე, მე მთავრობის სახელით ვაცხადებ, რომ არც ერთი პოლიტიკური დამნაშავე არ დარჩება ციხეში არც ერთი საათით (ტაში) და იქნებიან განთავისუფლებულნი. უბრალო რევმატიზმი იქნებოდა სახელმწიფოებრივი თვალსაზრისით, რომ ჩვენ ისინი გავანთავისუფლოთ და უთხრათ: ჩვენ აღარ გებრძვით, მობრძანდით და გვებრძოლეთ, როგორც გსურსთო. ჩვენ ვამბობთ, რომ სახელმწიფოს არ შეუძლიან ამგვარი რამ მოიმოქმედოს. ეს შეუძლიან კერძო კაცს, ეს შეუძლია წააყენოს რომელიმე პოლიტიკურმა ჯგუფმა, რომელსაც სახელმწიფოს არსებითი ინტერესი არ მოხვდება გულს, მაგრამ სახელმწიფოს არ შეუძლიან ასეთი ჯგუფური თვალსაზრისით იხელმძღვანელოს, მას არ შეუძლიან გაადიდოს შეღავათები და შეწყალებანი, გულჩვილობის საკითხი. ის უნდა ხელმძღვანელობდეს მთელ დემოკრატიის და სახელმწიფოს ინტერესებით. ეს ინტერესები კი თხოულობენ შემდეგს: აქ, სადაც ბრძოლა არის, სადაც ბრძოლის ალი არ განელებულა, იქ არ შეიძლება შეწყალებაზე და ლიკვიდაციაზე ლაპარაკი, შეიძლება მაშინ, როდესაც სადაო საგანი მოისპობა. მართალია, ჩვენ გვაქვს სრული ამნისტია პროექტში, მეორე მუხლში, რომელიც ეხება პოლიტიკურ დამნაშავეთ, რომელნიც მეთაურები არ იყვნენ და რომელთაც ჩვენ არა ვთვლით ნამდვილ პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეებად.

ამ მუხლის ძალით თავისუფლება ენიჭება იმ აუარებელ გლეხკაცობას, რომელიც, მე მგონია, ბოროტი აგიტაციით იქნა ჩათრეული ჩვენ წინააღმდეგ ბრძოლაში. მშვიდობიან ხანაში ეს ჩათრევა ძნელი იქნებოდა, მაგრამ რევოლიუციის ხანაში ძლიერ ადვილია, როდესაც ხალხმა არ იცის, რა ხდება ქვეყანაზე, როცა შეიძლება გურული გლეხის მოტყუება იმით, რომ ტფილისი აღებულიაო, მით უმეტეს შეიძლება ჩამორჩენილ გლეხობის ჩათრევა ბრძოლაში. ამ მუხლის ძალით ჩვენ ვანთავისუფლებთ არა იმათ, ვინც იყო შეგნებული მტერი და მოწინააღმდეგე ჩვენი რესპუბლიკისა, არამედ იმათ, ვინც შეცდომაში იყო შეყვანილი, ვინც ჩათრეული იყო სისხლის ღვრაში. შესაძლებელია ერთი ორი სხვაც მოხვდეს, ეს შემთხვევითი მოვლენა იქნება. ჩვენ კი პოლიტიკურ დამნაშავეებში ვაძლევთ თავისუფლებას იმათ, ვინც ჩათრეულნი იყვნენ დანაშაულობაში, მაგრამ აშკარა მოწინააღმდეგეებს ვეუბნებით: სანამ ბრძოლა სწარმოებს, ჩვენ უფლება გვაქვს ისე მოგექცეთ, როგორც მოწინააღმდეგეს კანონისას. და ჩვენ გვგონია, რომ ამის მიხედვით ჩვენი ამნისტია მათვის საჭიროც არ არის. მე არა მგონია, აი იმ ჯგუფებმა, რომელთაც მათი ამნისტია წამოაყენეს, მიიღონ რაიმე მადლობა ამ პირებისაგან. მახსოვს, როდესაც დამფუძნებელი კრება გავხსენით და როდესაც ზოგიერთმა ჯგუფებმა მოითხოვეს ფართო ამნისტია და ჩვენ კი წინააღმდეგი ვიყავით, ერთი წერილი იყო გაზეთში გამოქვეყნებული ამ გამომქომაგებელთა მიმართ. არა გვსურს თქვენი მოწოდებული ამნისტიაო. ამის შემდეგ ზოგიერთ პოლიტიკურ ჯგუფებს უნდა ჭკუა ესწავლათ მაინც, უნდა შეეგნოთ, რომ ბრძოლის დროს ამნისტია არ არსებობს. აქ იყო ნათქვამი, თითქოს რევოლიუციის პირველ დღეებში სრული ამინისტია იყო გამოცხადებული პოლიტიკურ დამნაშავეთათვის. მაგრამ ეს ამნისტია კი არ იყო, აქ პოლიტიკურმა მებრძოლებმა გაიმარჯვეს, სახელმწიფო ჩაიგდეს ხელში და გამოვიდნენ ციხეებიდან. აქ პოლიტიკურმა ბრძოლამ გაიმარჯვა და თავისი თანამებრძოლი ტყვეობიდან გაინთავისუფლა...

მაშინ ძველი მინისტრები უკვე ციხეში ისხდნენ და თავისთავად ცხადია, რომ არავითარი ამნისტია გამარჯვებულთათვის საჭირო არ იყო, ციხიდან გამოვიდა ხალხი, რომელმაც მოიგო ბრძოლა, ეს ისთივე საქმე არის, როგორც მაგალითად, როცა ჯარი შევა რომელიმე ქალაქში, და იქ თავის ტყვეებს გაანთავისულებს. ნუ თუ ესეც ამნისტია არის?! ეს იყო შედეგი გამარჯვების, რომელნიც რევოლიუციის გამარჯვების პირველ დღეებში ვიხილეთ. მე ვამბობ, რომ ამის ანალოგია არ არის, როცა ამბობენ, უნდა გავანთავისუფლოთ ყველა, იმიტომ რომ ჩვენ გავიმარჯვეთო, მე ეს ანალოგია მიუღებლად მიმაჩნია. შესაძლებელია რომელიმე პოლიტიკურ ჯგუფს ჰგონია, რომ ამ შემთხვევაში გაიმარჯვა არა ჩვენმა დემოკრატიამ, არამედ ჩვენმა მოპირდაპირემ? თუ ეს ასე ჰგონია, მაშინ თქვენ უკუღმა ხედავთ სინამდვილეს, მაშასადამე ჩვენ არავითარი საბუთი არ გვაქვს ვთქვათ, რომ ისეთი პოლიტიკური ამნისტია მივანიჭოთ იმათ, ვინც არც მოითხოვს, არც მოელის, შესაძლებელია არც მიიღოს ამნისტია, რომელიც იქნება მათთვის უბრალო მოწყალეობის ბოძება და ჩვენი რესპუბლიკისთვის კი ზიანის მომტანი. ამგვარადვე უნდა დაისვას საკითხი სომეხთა ნაციონალურ საბჭოს პროექტის შესახებ. ეს პროექტი წარმოსდგება იმ ომის გამო, რომელიც იყო წარმოებული საქართველოს და სომხეთს შორის. მაშინ ჩვენ ჯარის ზურგში მოხდა აჯანყება და მრავალმა, უმთავრესად სომხურმა ელემენტებმა, ამ აჯანყებაში მიიღეს მონაწილეობა და ამით მოღალატეობა ჩაიდინეს სახელმწიფოს წინაშე, რისთვისაც მრავალი მათგანი სამართალში არიან მიცემულნი.

შესაძლებელია დღეს დაუყონებლივი ლიკვიდაცია ამ საქმისა? ეს იგივე საკითხია, როგორც პოლიტიკური ამნისტიისა. აქ იყო ბრძოლა ჩვენსა და სომხეთს შორის. ის ხალხი, რომელიც არსებითად ჩვენი ქვეშევრდომებათ ითვლებიან, მიუდგა იმ სახელმწიფოს, რომელიც ჩვენ წინააღმდეგ იბრძოდა და რასაკვირველია შეიძლება აქაც ამნისტია; მაგრამ აქაც იგივე საფუძველი უნდა მოვნახოთ. რა წყარომ წარმოშვა ეს ბრძოლა? დაცხრა თუ არა ის დავა, რომელმაც წარმოშვა ომი? არა, დავა დღეს ისევ არსებობს, მართალია არა იარაღით - არამედ დიპლომატიური გზით, მაგრამ სანამ ის არ გადაჭრილა, ის არ დამთავრებულა, სანამ ეს ნიადაგი, რომელზედაც ეს ბოროტმოქმედება აშენებულია, კიდევ არსებობს, სანამ საკითხი ჩვენსა და სომხეთს შორის საზღვრების შესახებ მოუწესრიგებელია, ჩვენ გვგონია, ამნისტიაზე ლაპარაკი არ შეიძლება. როდესაც დამთავრდება ეს დავა, ჩვენ ამის იმედი გვაქვს, მე მთავრობის სახელით შესაძლებლად მიმაჩნია განვაცხადო, მექნება საშუალება შემოვიდე პროექტით სრული ამნისტიის შესახებ, და წინადადება მიეცეს დამფუძნებელ კრებას, რომ გაანთავისუფლონ ის პირნი, ვინც ჩათრეულნი არიან ამ ომის გამო დანაშაულში. მაგრამ ეს იქნება მხოლოდ მას შემდეგ, როცა მოისპობა, აღარ იქნება ნიადაგი, საფუძველი ბოროტმოქმედების განმეორებისა. ამით უნდა დაკმაყოფილდეს როგორც ერთი, ისე მეორე მხარე. თუ ამას ჩვენ მივიღებთ მხედველობაში, მაშინ საერთო ხასიათი ჩვენი პროექტისა და მისი აზრი სავსებით გასაგები იქნება თქვენთვის.

აქ გვისაყვედურეს - არის საბუთი ბოლშევიკების გამოსწორებისაო. დამფუძნებელი კრების წევრმა შენგელაიამ განაცხადა, რომ მას აქვს კონფიდენციალური, თუ არაკონფიდენციალური ლაპარაკი ზოგიერთ ჯგუფთან და მიუღია ისეთი შთაბეჭდილება, რომ იმ დღიდან, როდესაც იცნეს ჩვენი დამოუკიდებლობა, მოსალოდნელია სულიერი გარდატეხა მოხდეს ამ პოლიტიკურ წრეებში და ჯგუფში. მე უნდა მოგახსენოთ, რომ მთავრობას, არც მე, კერძოდ, არავითარი ცნობა და საბუთი არა გვაქვს ამის შესახებ. პირიქით, რაც ჩვენი დამოუკიდებლობა ცნობილი შეიქნა, მას შემდეგ უფრო გაძლიერებულია მუშაობა ჩვენი დამოუკიდებლობის და რესპუბლიკის წინააღმდეგ. თუ ასეთი გარდატეხა მოხდებოდა, მათ ჰქონდათ საშუალება ეს გამოეცხადებიათ, გამოემჟღავნებიათ. ისინი უენო ხალხი არ არის, რომელთაც სჭირდებოდეს მობოლშევიკო ვექილები, ესე იგი მეორე ხარისხის ბოლშევიკები.

მათ თვითონ თავის საკუთარ საშუალებით, თავისივე სახელით შეეძლოთ გამოეცხადებიათ თუ მათში მოხდა გარდატეხა. მაშინ გვექნებოდა საშუალება შესაფერისი დასკვნა გამოგვეტანა. ჩვენ კი გვქონდა განცხადება მეორე ხარისხის ბოლშევიკებისა „Рабочიй Голос“-ის, რომელმაც ჩვენ დამოუკიდებლობის ცნობას უძღვნა წერილი და აღიარა, ეს არის ევროპის იმპერიალისტების გამარჯვება და რადგანაც ეს ასეა, ჩვენ უნდა ვებრძოლოთ ასეთ დამოუკიდებლობასო. ვისაც ლოღიკა აქვს, აქედან იმ დასკვნას გამოიტანს, რომ რუსეთმა უნდა გაუწიოს წინააღმდეგობა საქართველოს.

აი, ბატონებო, როგორ არის საქმე. ჩვენ გვაქვს მათი მხრივ ენერგიული ბრძოლა. საფუძველი ამ ბრძოლისა - ჩვენი დამოუკიდებლობის წინააღმდეგობაა და არა მისი აღიარება. ამიტომ ჩვენ არ შეგვიძლია ამნისტიაზე ვილაპარაკოთ იმათთვის, ვინც ჩვენ დამოუკიდებლობას ეწინააღმდეგება.

აქ შემოიტანეს იჭვი და სთქვეს, რომ შეიძლება ეს დადგენილებაც არ გაუტარდეს ცხოვრებაშიო. მე არ ვიცი რა საფუძველი აქვს ამ განცხადების ავტორს, მაგრამ მე ვაცხადებ, რომ რასაც დამფუძნებელი კრება დაადგენს, კანონი იქნება ის თუ რაიმე დადგენილება, ის სავსებით ტარდება ცხოვრებაში. უმჯობესი იყო ესერებს დაეცადათ ერთი ორი დღე და თუ არ იქნებოდა ეს დადგენილება ცხოვრებაში გატარებული, მაშინ შეკითხვა შემოეტანათ დამფუძნებელ კრებაში. ისე კი ავანსად, ადამიანის ბოროტმომქმედად წარმოდგენა და ასე უსაფუძვლოდ იჭვის შეტანა არ შეეფერება არც დამფუძნებელ კრებას საერთოდ და არც მის წევრს კერძოდ, ვინაიდან ეჭვის შეტანა ადამიანის მოქმედებაში, ნახევრად მისი სახელის შებღალვას ნიშნავს. მე მგონია, რომ იმ მინისტრს, რომელიც თქვენს წინაშე სდგას, ჯერ არ მოუცია თქვენთვის ამის საბუთი. აქ გადაწვდნენ შინ. საქ. სამინისტროს და სთქვეს, რომ შინაგ. საქ. მინისტრი აძლევს თავისუფლების ქაღალდს ზოგიერთ პირებს, ადგილობრივად კომისარი კი მას მაინც ატუსაღებსო. მე არ ვიცი ასეთ ფაქტს ჰქონდა თუ არა ადგილი, მაგრამ მე ვიცი, რომ თუ ვინმე ბოროტმოქმედებას ჩაიდენს, მას არცერთი მინისტრის ქაღალდი არ იხსნის. თუ ბოროტმოქმედება ჩაიდინა ვინმემ, მაშინ არავითარ ასეთ ქაღალდებს არ ექმნება მნიშვნელობა. თუ სასამართლოს ექვმდებარება საქმე, მე ვამბობ, რომ არავის არ შეუძლია ის დაფაროს და მოსამართლეს არ გაარჩევინოს. მე მინდა განვაცხადო დამფუძნებელი კრების წინაშე, რომ არავითარ ქაღალდს გავლენა არ მიეცემა, თუ დანაშაული ექნება ვისმე, ის სასამართლოს ხელში იქნება მიცემული და თქვენი იუსტიციის მინისტრი შეეცდება დაიცვას კანონის მოთხოვნილება. (გვაზავა: თუ დანაშაული არ მიუძღვის?) და თუ უდანაშაულოა ვინმე, ამას სასამართლო გამოარკვევს და გაანთავისუფლებს.

ბოლოს უნდა მოგახსენოთ კიდევ ორიოდე სიტყვა: ამნისტია არ ვრცელდება ორი კატეგორიის დანაშაულობაზე: სპეკულიაციისათვის სამართალში მიცემულებაზე და ადმინისტრაციის იმ წევრებზე, რომლებმაც ანგარების მიზნით ჩაიდინეს ბოროტმოქმედება და მისთვის იქნენ სამართალში მიცემულნი. ერთნიც და მეორენიც უნდა იქნენ დასჯილნი, და მათზე ეს დადგენილება არ გავრცელდება. სპეკულიაცია ისეთი მოვლენაა, რომ სასამართლო მას ვერ გაუწევს სათანადო ანგარიშს, სასამართლო ვერ ახერხებს ყველა ამ დარგში დამნაშავეთა ხელში ჩაგდებას და ჯეროვანი განაჩენის გამოტანას. თუ ეს ასეა, თქვენ შეღავათის მიცემით კიდევ უფრო შეუშლით ხელს სასამართლოს სპეკულიაციასთან ბრძოლაში და გათამამებულს სპეკულიანტთ კიდევ უფრო გაათამამებთ: მე მგონია, რომ დამფუძნებელი კრება არ უნდა ცდილობდეს გაათამამოს სპეკულიანტების მოქმედება და ეს მუხლი, რომელიც ამბობს, რომ სპეკულიაციაში დამნაშავეთ შეღავათი არ მიეცემათო, ნიშნავს ერთგვარ სულიერ განწყობილებას კანონმდებელისა და მთავრობისა, რომ სპეკულიაციის წინააღმდეგ მომავალშიაც სასტიკი ზომები იქნება მიღებული და არავითარ შეწყალებას ადგილი არ ექნება.

ამ გვარათვე უნდა შევხედოთ იმ თანამდებობის პირთ, რომელთაც მიუძღვით დანაშაული სახელმწიფოს წინაშე, მე მგონია, რომ ეს განსაკუთრებით საჭიროა, რათა გაჯანსაღებულ იქნას ადმინისტრაცია, შემოღებულ იქნეს წესიერება, კანონიერება, რომ ყველგან და ყოველთვის თანამდებობის პირნი მეტ პასუხისმგებლობას გრძნობდნენ. ამ მხრივ ერთხელ კიდევ უნდა გაესვას ხაზი იმ გარემოებას, რომ ისინი, ვინც უკანონო მოქმედებაში შენიშნულ იქნებიან, მათ, როგორც ახლა, ისეც მომავალშიც არ მიეცემათ არავითარი შეღავათი, შეწყნარება. ეს ორი მუხლი გამომდინარეობს იმ მთავარი შეხედულებიდან, რომ ჩვენ ამნისტიის დროსაც უნდა დავიცვათ ხალხის, დემოკრატიის ინტერესები და გამოვიდეთ სახელმწიფო აპარატის, მისი გაჯანსაღების ინტერესებიდან. აი, ეს იყო მიზანი ამ ამნისტიის პროექტის და მე მგონია, რომ დამფუძნებელი კრება ამას დაადასტურებს (ტაში).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ბარათაშვილს.

იესე ბარათაშვილი. (ს.-ფ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! ჩვენს თავისუფლებას ღრმად ჩაეყარა საფუძველი. ამისთანა დღეს საზოგადოდ მიღებულია ამნისტიის გამოცხადება. წარსულში ჩვენ ვპოვებთ ამის მაგალითებს. ზოგჯერ წარსული სამაგალითოა როცა ჩვენ მომავალს უყურებთ, როცა გვწამს, რომ იგი განმტკიცებული იქნება, როცა დარწმუნებული ვართ, რომ არავითარი საშიშროება არ მოგველის, და ვიცით, რომ შინაგან ძალთა განწყობილება ჩვენს დამოუკიდებლობას და მომავალს უზრუნველყოფს, - მაშინ უნდა გადავხედოთ წარსულს და უნდა ვსთქვათ, რომ ბევრი რამ წარსულიდან დავიწყებულ უნდა იქნეს. არ არის მართალი თითქოს ამნისტიას მარტო შეწყნარების, შებრალების ხასიათი ქონდეს. ამნისტიას, ჩემის აზრით, პრინციპიალური ხასიათი აქვს. ჩვენის აზრით ეს ამნისტია, თუ დადგენილება უფრო ფართო ხასიათის უნდა იყოს, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ აქ ვიწრო ანგარიშებს ადგილი არ უნდა ქონდეს. მე ვერას გზით ვერ დავეთანხმები და არ ვიზიარებ იმ საბუთებს, რომელიც აქ მინისტრმა წამოაყენა, და თუ თქვენ ჩაუკვირდებით საქმის შინაარს, იმ დასკვნამდე მიხვალთ, რომ ამის არევა არ ეთვისება მოთხოვნილებას.

თქვენ უკვე გაიგებდით: საითკენ მივდივარ. მე უნდა მოგახსენოთ უმთავრესათ პოლიტიკურ დამნაშავეთა შესახებ. ამ პროექტში ორი აზრია. ერთის მხრივ არიან ის დამნაშავენი, რომელნიც აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ, რომელნიც არიან მონაწილენი და ფიზიკურად მოიმოქმედეს ესა თუ ის საქციელი. ამნისტიის ძალით ესენი განთავისუფლებულნი არიან. მეორეს მხრივ არიან ისეთი დამნაშავენი - წამქეზებელნი და სხვანი, რომელნიც აწყობენ საქმეს. ამათ არ შეეხება ამნისტია. გვგონია იმისთვის არ შეეხება, რომ ესენი არიან პოლიტიკური მოღვაწენი და მათ შესახებ ვერაფერს გავცემთ ვერც შეწყალებას და ვერც შეწყნარებასო. ბ. მინისტრს გონია, რომ პოლიტიკური ბრძოლა არ არის დამთავრებული და როცა დამთავრდებაო, მაშინ სხვა გვარად მოვიქცევითო. თქვენ უნდა დამეთანხმოთ, რომ ეს პრინციპიალური შეცდომა არის. ჩვენ ვიცით, რომ პოლიტიკური ბრძოლა არასოდეს არ დამთავრდება, რადგან თუ არის სახელმწიფო, დემოკრატიული წყობილება, ყოველთვის იქნება აზრთა სხვადასხვაობა, შეუთანხმებლობა და მაშასადამე, ბრძოლა. ჩვენ არ ვიცით, როდის დამთავრდება ეს ბრძოლა. მაშასადამე, არ ვიცით როდის დადგება ისეთი დრო, როდესაც მოპირდაპირე ხელს გამოგვიწვდის და შევრიგდებით. ეს ძნელი მოსალოდნელი არის. ჩვენ მაინც და მაინც ამ სფეროში საკითხს ვერ დავაყენებთ. ჩვენ უნდა ვიმსჯელოთ ისე, რომ დღევანდელი თავისუფლება არავის ნაჩუქები, ბოძებული არ არის. იგი არის ბრძოლის შედეგი, ჩვენი დემოკრატიის ცდის შედეგი და თუ ასეთი ბრძოლა წარმოებდა ჩვენს ქვეყანაში, მაშასადამე, ამ ბრძოლაში ყველა პარტიებს მიუღია მონაწილეობა. ჩვენი დამოუკიდებლობა არის შედეგი ამ ბრძოლისა და სრულიად უსაფუძვლოა იმის თქმა, რომ ბოლშევიკებს არ მიუღიათ მონაწილეობა ამ ბრძოლაში. შეიძლება მე ვცდები, მაგრამ უნდა მოგახსენოთ, რომ ეს სწორი აზრი არ არის. შეიძლება მოქმედება დადებითი და უარყოფითი. ჩვენ მხედველობაში გვაქვს ის, რომ ამ მოქმედებაში ვპოებთ მოწინააღმდეგეებს, მაგრამ ცხადია, რომ რუსეთის ბოლშევიკებმა ასე თუ ისე, ცოტა თუ ბევრად მაინც სარგებლობა მოგვიტანეს. ჩვენ ვამბობთ: რომ 26 მაისი არის რევოლიუციის მონაპოვარი... (ხმაურობა) თქვენ არ გსურთ ყური დაუგდოთ იმიტომ, რომ მე ჭეშმარიტებას მოგახსენებთ და ეს უტყუარი საბუთია. 26 მაისი, ჩვენი თავისუფლება და დამოუკიდებლობა - შედეგია რევოლიუციისა, ეს არის რევოლიუციის მონაპოვარი. ამ რევოლიუციაში ყველამ მიიღო მონაწილეობა და თუ ეს არის, ამ შემთხვევაში ბოლშევიკებმა, თუმცა მათი მოქმედება ჩვენში უარყოფითია, მაგრამ მაინც მიიღეს მონაწილეობა საერთო რევოლიუციაში და ჩვენი დამოუკიდებლობის მოპოება კი დაკავშირებულია სწორედ ამ რევოლიუციასთან (ხმა: - ომი?) ომიც იყო, სხვა მიზეზებიც, მაგრამ ყველას აქ არ ჩამოვთვლით. მე მინდა, რომ პრინციპიალური საკითხი იყოს გაშუქებული. ჩვენთვის სულ ერთი უნდა იყოს ამ შეწყალებას მიიღებენ თუ არა. ჩვენ ასე არ უნდა ვიმსჯელოთ. ჩვენ უნდა ვიქცეოდეთ ისე, როგორც ეს შეეფერება ჩვენს რწმენას, ჩვენს მიდრეკილებას. მიიღებენ თუ არა, ამას ჩვენ არ უნდა ვაქცევდეთ ყურადღებას. თუ ჩვენ ამნისტია გამოვაცხადეთ და ეს იმათ არ მიიღეს, ჩვენთვის სულ ერთია. ამნისტიას ჩვენ იმისთვის კი არ ვაცხადებთ, რომ იმათ ვისმეს ვასიამოვნოთ, არამედ იმისთვის, რომ ეს არის პრინციპიალური საკითხი, და ამ პრინციპის მიხედვით უნდა გამოვაცხადოთ ეს ამნისტია.

მოქალაქენო! როდესაც არის თქვენი პოლიტიკური მოწინააღმდეგე, მებრძოლი და იღწვის თავის პოლიტიკურ იდეალებისთვის და უნდა განახორციელოს ეს იდეალები, ეს არის მოწინააღმდეგე თქვენი, მაგრამ ისეთი მოწინააღდეგე, რომელიც იმ მოსაზრებით იღწვის, რომ განახორციელოს თვისი იდეალები. ეს მოქმედება წარსულში იყო და ამიტომ დავიწყებულ უნდა იქმნეს ამნისტიის გამოცხადების დროს. მით უმეტეს, ჩვენი მდგომარეობა დღეს სხვანაირია. თუ მათ რაიმე მონაწილეობა მიიღეს ჩვენი დამოუკიდებლობის შექმნაში, რადგან ჩვენი დამოუკიდებლობა შედეგია რევოლიუციის მონაპოვრისა, არ გვაქვს არავითარი უფლება, რომ პოლიტიკურ დამნაშავეებს მოვეპყრათ ისე, რომ შევქმნათ გამონაკლისი ამნისტიის გამოცხადების დროს. შესაძლებელია მათმა გამოსვლამ დღეს-დღეობით ვნება მოგვიტანოს, მაგრამ ეს, იქნება მათი ახალი მოღვაწეობა, ახალი მოქმედება, და მთავრობას ამის წინააღმდეგ აქვს თავისი საშუალება. მე მგონია სამინისტროს აქვს საშუალება, რომ თუ კი ის განთავისუფლებული, რომელსაც წარსულში დანაშაული ჩაუდენია, მომავალში კვლავ ჩაიდენს დანაშაულს, აღკვეცილ იყოს თავის მოქმედებაში. მთავრობას, აქვს ეს საშუალება - გადასახლების, დაპატიმრების და სხვა. და მე მგონია, რომ არც მიზანშეწონილია სხვაგვარი მოქმედება. მე მინდა მოგახსენოთ, რომ თუ კი ფიზიკური დამნაშავენი გამოვლენ და წამქეზებელნი დარჩებიან, როგორ გგონიათ, მათი სულისკვეთება მოკლული იქნება და დახშობილი? გარწმუნებთ, რომ უფრო მეტად გაიბმება სიმები მეთაურსა და მათ თანაგრძობთა შორის. თქვენ გგონიათ, რომ უფრო ადვილად გექნებათ საშუალება და შეიძლება, რომ მოსპოთ ის ასპარეზი, სადაც შესაძლებელი იქნება მათი მოღვაწეობა. მთავრობას აქვს საშუალება და ამ საშუალებას მან უნდა მიმართოს. როდესაც ასეთი საკითხი არის დაყენებული, რომ ამნისტია უნდა იყოს ფართო და უმთავრესად უნდა შეეხებოდეს პოლიტიკურ დამნაშავეებს, მე მგონია, რომ დამფუძნებელ კრებას, ამ ღვიძლ შვილს რევოლიუციისა, არ აქვს უფლება ამ საკითხს გვერდი აუხვიოს.

მაშასადამე, ის მოსაზრება, რომ ისინი არ მიიღებენ ამ ამნისტიას, რომ არ დაამთავრებენ ჩვენ წინააღმდეგ ბრძოლას, მიუღებელია იმისთვის, რომ ეს ბრძოლა პრინციპებისთვის ყოველთვის იქნება და არ შეგვიძლიან მოვსპოთ ამნაირი მოქმედება, რომელიც შეიცავს ბრძოლას საკუთარ იდეალებისა და პრინციპებისათვის. ამისთანა ნათელ დღეს, ნათელი მოქმედება უნდა. ამისთანა ნათელ დღეს გვინდა დავივიწყოთ პოლიტიკური ბრძოლა და უპირველეს ყოვლისა ისინი უნდა იქმნენ განთავისუფლებულნი, რომელნიც ღირსნი არიან განთავისუფლებისა და ვინც დაიმსახურა ეს შეწყნარება. დამფუძნებელი კრება სწორედ ამ ნიდაგზე უნდა იდგეს და ამისდა მიხედვით გვგონია, რომ ისინი უნდა იყვნენ განთავისუფლებულნი, მაგრამ სამინისტრომ უნდა მიიღოს საერთო ზომები, რომ მათი მოქმედება იყოს ნაკლები მავნებელი.

შემდეგ ჩვენ დამფუძნებელ კრებაში გვექნება მსჯელობა, რამდენად მათი მოქმედება იქნება მიზანშეწონილი. (გვაზავა: დილით დავიჭიროთ, საღამოთი გაუშვათ!) ეს თქვენი პრინციპიალური მოთხოვნილებაა! როცა ბ. მინისტრი ბრძანებდა აქედან, რომ... (არ ისმის) დაპატიმრებული უნდა იყვენო - თქვენ მას ტაში დაუკარით (კედია: ჩვენ ყველა გონიერს ტაშს უკრავთ!) მე მგონია, რომ თქვენი ტაშის დაკვრა არ გამომდინარეობს დღევანდელ მოთხოვნილებიდან. ამნისტია უნდა იყოს ფართო. ეს ამნისტია კი არ ეხება მოხელეებს, ადმინისტრაციის წევრებს, რომელთაც ბოროტმოქმედება ჩაიდინეს. აქ აღნიშნული იყო, რომ იგი არ ეხება აგრეთვე სპეკულიანტებს. მე არ ვიცი, ვინ არის პასუხისგებაში მიცემული სპეკულიანტობისათვის, მაგრამ მე ვიცი, რომ მარტო წვრილი მოვაჭრენი არიან სამართალში მიცემულნი. აი, მაგალითი: ერთმა მოვაჭრემ გაყიდა ყველი, როდესაც ნიხრი იყო დადებული და ამიტომ დააპატიმრეს. თუ გადაათვალიერებთ ამ სპეკულიაციის შესახებ საქმეებს, დაინახავთ, რომ იმდენად მცირეოდენია და იმდენად ნაკლები მნიშვნელობა აქვს, რომ შეუძლებელია ერთგვარი კატეგორია იყოს. შეუძლებელია ყაჩაღს, მკვლელს, შეუმცირდეს დანაშაულისათვის სასჯელი და სპეკულიანტს კი არა.

ასეთი შეხედულება პრინციპიალური არ არის. თუ დამოუკიდებლობას უთხრიან ძირს, უთხრიან როგორც სპეკულიანტები, ისევე ყაჩაღები. განა მოხელეების დანაშაულობა ზეციდან ჩამოვარდა? განა ეს დანაშაულობა არ არის შედეგი ჩვენი დუხჭირი ცხოვრებისა, ეკონომიურ გაჭირვებისა? ამ შემთხვევაში თუ შეწყნარების საკითხი არის დასმული, ისინიც ღირსნი არიან შეწყნარებისა. ჩვენ აქ არ ვხედავთ ამ შემთხვევაში გამონაკლისის საჭიროებას. ჩვენი აზრით, ყოველი ბოროტმოქმედება შედეგია ჩვენი დუხჭირ ცხოვრებისა. არ ვიცით ისეთი ადამიანი, რომელიც დაბადებული იყოს ბოროტმომქმედად. ამ ბოროტმოქმედებას უკარნახებს ცხოვრების უკუღმართი პირობები. დღეს ჩვენ ეს მათი ბოროტმოქმედება უნდა დავივიწყოთ და გავანთავისუფლოთ ვინც ღირსი არის ამისა. არ ვეთანხმები იმასაც, რომ პირად შეურაცხყოფის გამო მიცემულნი სამართალში, დარჩნენ დაპატიმრებულნი. განა ესეც ჩვენი ცხოვრების გარეშე ხდება? რასაკვირველია არა, და ამიტომ ამ შემთხვევაშიაც ჩვენ ვამბობთ, რომ ისინი ღირსნი არიან შეღავათისა. შეიძლება ისინი სრულიად განთავისუფლებულნი არ იყვნენ, მაგრამ შეღავათი მაინც უნდა მივანიჭოთ. ამისდა მიხედვით ჩვენ ვერ ვეთანხმებით ამ ამნისტიას, რომელიც არც ცხოვრებიდან გამომდინარეობს და არც პრინციპიალური ხასიათი აქვს. ჩვენ მოვითხოვთ სრულ პოლიტიკურ ამნისტიას.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ვეშაპელს.

გრ. ვეშაპელი (ნაციონალისტი). ბატონები! დღევანდელი დადგენილების პროექტი არის გამოწვეული ჩვენი დამოუკიდებლობის ცნობით, 12 იანვრის აქტით. იმისთვის, რომ აღინიშნოს ეს გამარჯვება საქართველოს სახელმწიფოებრივი პოლიტიკისა და ხალხმა იგრძნოს ამ გამარჯვების შედეგები - ცხადდება ამნისტია. მე მინდა ვისარგებლო ამ შემთხვევით და, რადგან შემოტანილი არის პროექტი დამნაშავეთა ხვედრის შემსუბუქებისა, მივაქციო დამფუძნებელი კრების ყურადღება იმას, რომ საერთოდ სახელმწიფოებრივ ცხოვრებაში ასეთი ბედნიერი დღე აღინიშნება არა მარტო იმით, რომ დამნაშავეთ უმსუბუქდებათ ხვედრი, არამედ იმითაც, რომ არადამნაშავეთა მდგომარეობაც უმჯობესდება.

თავისთავად ცხადია, ძნელია იმის წინააღმდეგ ბრძოლა, რომ ეს აქტი იყოს გატარებული, (თუმცა, საჭიროა ზომიერება, რომ ეს ამნისტია არ გახდეს უბრალო დეკორაციად და ცხოვრების პირობებმა არ აიძულოს მთავრობის ესა თუ ის უწყება ისევ აღადგინონ ციხეებში წინანდელი ძალთა განწყობილება.

მაგრამ ვიმეორებ, საჭიროა დამფუძნებელმა კრებამ დაადგინოს, რომ არა მარტო დამნაშავე ხალხმა იგრძნოს საქართველოს დამოუკიდებლობა, არამედ იგრძნონ არადამნაშავეებმაც, რომელნიც საბედნიეროდ ჯერ-ჯერობით მეტნი არიან საქართველოში.

მე მოგახსენებთ საერთოდ ეკონომიურ მდგომარეობის შემსუბუქებაზე, აუკრეფავ გადასახადების შესახებ.

საერთოდ მიღებული არის ამნისტიის დროს აუკრეფავ გადასახადების („ნედოიმკების“) ნაწილობრივად მაინც შემცირება ამა დადგენილების სახით.

ამ მხრივ ჩვენმა მეზობელმა აზერბაიჯანმა სწორედ ასე დააყენა საკითხი და ამნისტიასთან ერთად მუშავდება პროექტი აუკრეფავ გადასახადების შემსუბუქების შესახებ.

თქვენ შეგიძლიათ სთქვათ, რომ ეს გადასახადები არ არის მძიმე, შეგიძლიანთ სთქვათ, რომ ხალხში ფული ბევრი არის, და სხვა ასეთი, მაგრამ უნდა მოგახსენოთ, რომ გადასახადები მაინც მძიმე არის. სოფელში რამდენიმე სართულიანი გადასახადი არის და მძიმედაც იკრიბება. უკვე აკრეფილი არის უმეტესი ნაწილი, ნაწილი კიდევ არის დარჩენილი. ხალხს არ ეადვილება ამ გადასახადების გაღება. სოფლის მცხოვრებთა მასას ფული არა აქვს. ფული აქვს მხოლოდ ზოგიერთ ჯგუფებს, მდიდარ ოჯახებს, გლეხურ მასას კი ფული არა აქვს და ხშირად ამ გადასახადების აკრება იღებს ისეთს ხასიათს, როგორც ეს ძველი რეჟიმის დროს იყო.

მე მივაქცევ დამფუძნებელი კრების ყურადღებას ამ გარემოებას, მგონია ეს არ არის ისეთი საკითხი, რომ მას გვერდი აუხვიოთ.

12 იანვრის აქტი დამნაშავეთა მიერ არ ყოფილა მომზადებული. არა დამნაშავე ხალხს მეტი მნიშვნელობა მიუძღვის ამ აქტის მომზადებაში და მისი მდგომარეობა უნდა იყოს შემსუბუქებული. და ეს კი ყოველთვის საერთოდ ხდება ამ გზით - გადასახადების შემსუბუქებით.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. კირილე ნინიძეს.

კირილე ნინიძე. (ს.-დ.) მე მინდა მოგახსენოთ ორიოდე სიტყვა იმის შესახებ, თუ რას ფიქრობს ჩვენი ფრაქცია იმ საკითხის შესახებ. ბატ. შენგელაიამ გვისაყვედურა ორი რამ: ერთი - ამ საკითხში თქვენ ჩამორჩით აზერბაიჯანს და პირველ სათათბიროს და საერთოდ არ აკეთებთ იმას, რაზედაც ლაპარაკობდით და რასაც გვარწმუნებდით მაშინ, როდესაც არ იდექით სახელმწიფო წყობილების სათავეში და მეორე, რომ დღეს არსებობს ბარბაროსობის ნაშთი - სიკვდილით დასჯა. მე მგონია სადაო არ არის ერთი რამ, რომ არ უნდა არსებობდეს სიკვდილით დასჯა და არც საერთოდ ციხე... ციხეც და კატორღაც, მე მგონია, მართლაც შეიძლება იყოს რამდენიმედ ბარბაროსობის ნაშთი. ასე, რომ ამ მხრივ დიდი მზღვარის გავლება არ შეიძლება. საერთოდ, სოციალისტი წინააღმდეგი უნდა იყოს ყოველგვარ შევიწროვებისა და დასჯისა. მაგრამ ჩვენ ავღნიშნეთ, რომ ეს არის იდეალი, რომლისთვისაც ჩვენ ვიბრძვით. მაგრამ ჩვენ უყურებთ ამ საკითხს ისე, რომ თუ იდეალის მიღწევა სხვა გზით არ შეიძლება, არ შეგვიძლიან თეორეტიულ მოსაზრებით დავკმაყოფილდეთ. მე უნდა მოგახსენოთ ესერების წარმომადგენელს, რომ სოციალისტები, როგორც ასეთი, არ არიან ბრძოლის წინააღმდეგ და არც საერთოდ სიკვდილით დასჯის წინააღმდეგ (შენგელაია: რა პირობებში?) ბატონმა შენგელაიამ იცის, რომ პარიზის კომუნისტებს, მძევლები ყავდათ, და შენგელაია ვერ იტყვის, რომ ისინი არ იყვნენ სოციალისტები, ეს იყო ბრძოლა, და თავის თავად ცხადია, როდესაც ორი ძალა იბრძვის და ცდილობს ერთი მეორის დამარცხებას, აქ დათმობა შეიძლება მაგრამ უნდა სთქვათ, სთმობთ თუ არა იმ წყობილებას, რომელიც დღეს არის განმტკიცებული. და მე მგონია, თქმა იმისა, რომ სოციალისტები ყოველ შემთხვევაში წინააღმდეგნი არიან ასეთი ზომებისა, შენგელაიას არ შეუძლიან, რადგან მათი პარტია ყოველთვის ტერორსაც კი იცავდა. მაშ რაშია საკითხი? საკითხი იმაში არის, რა არის დღეს, რა პირობები არსებობს დღეს. იმის მოყვანა, რომ სათათბირო წინააღმდეგი იყო სიკვდილით დასჯისა, ამ შემთხვევას სრულიად არ ეხება. მაშინ სათათბირო მოწვეულ იყო სათათბირო ხმით, სათათბირო იყო ხალხის წარმომადგენელი, მთავრობა კი ძველი წყობილების და ამ ორ ძალთა შორის, ხალხის და მთავრობის, ბრძოლა იყო. მაგრამ დღეს სულ სხვა მდგომარეობა არის. ხალხი და მთავრობა ერთმანეთს კი არ ებრძვის, არამედ ებრძვიან იმ ხალხს, რომელიც მოდის გარედან და ცდილობს ამ მთავრობის და ხალხის ხელში ჩაგდებას. თავის თავად ცხადია, რომ აქ ლაპარაკი სათათბიროზე სრულიათ მეტია. სხვა მხრივ უდგება ამ საკითხს ბატონი ბარათაშვილი. ბარათაშვილი ბრძანებს, აქ ბრძოლა არის და თუ უყურეთ, ჩვენ არ ვიცით, როდის დათავდება ის. რასაკვირველია, ფილოსოფიურად ის მართალია, ბრძოლა მუდამ არსებობს და იქნება, მაგრამ ეს ბრძოლა ხან ჩუმია, ხან აშკარაა. დღეს ვერ წარმომიდგენია ისეთი წყობილება, რომელიც დამყარდება და მაშინვე თავის თავს გამოუცხადებს ბრძოლას. ასეთი წყობილება შეიძლება წარმოდგენილი ჰქონდეს ფილოსოფიურად ბ. ბარათაშვილს, მაგრამ მე ის ვერ წარმომიდგენია, რომ დამფუძნებელი კრება და მთავრობა თავის თავს შეებრძოლოს. ერთ უკიდურესობაში ვარდება ბ. შენგელაია, როდესაც ის ამბობს, დადგა დღე სიხარულისა. ჩვენი დამოუკიდებლობა იცნეს და არავითარ ჭმუნვას და მწუხარებას ადგილი არ უნდა ჰქონდესო, ხოლო მეორე უკიდურესობაში ვარდება ბ. ბარათაშვილი: რაკი ბრძოლა არსებობსო, კლასთა ბრძოლა, მაშასადამე მთავრობამ და დამფუძნებელმა კრებამ უნდა ებრძოლოს თავის თავსო. მართალია, ფილოსოფიურად ეს შესაძლებელია, მაგრამ პოლიტიკურ ცხოვრებაში ჯერ ერთი მებრძოლი არ არის ისეთი, რომ ებრძოლოს თავის თავს. მაგონდება ერთი ამბავი: 1905 წელში ვინმე სოციალისტმა სახელოსნო გახსნა და შემდეგ თავის წინააღმდეგ მოაწყო მუშების გაფიცვა. ამის გამო იძულებული გახდა თავისი სახელოსნო დაეკეტა. (კედია: ეშმაკები ხართ სოციალისტები!) მაშასადამე, გამოვიდეთ გავიფიცოთ ჩვენს წინააღმდეგ, შევებრძოლოთ ჩვენს წყობილებას, და ბ. შენგელაია მიხვდება, რა გამოვა აქედან. მაგრამ ჩვენ ეს არ შეგვიძლიან. მაშასადამე, უმთავრესი საკითხი ის არის, რომელ მომენტში ვიმყოფებით. გათავდა თუ არა პოლიტიკური ბრძოლა. ბ. შენგელაია ბრძანებს, რას ერჩით სიტყვით და კალმით მებრძოლებს. ეს პროექტი ასეთებს არ ებრძვის. ის ებრძვის მხოლოდ იმათ, ვინც აწყობენ აჯანყებას, მეთაურებს, და არა იმათ, ვინც იბრძვის მხოლოდ სიტყვით, კალმით და სხვა.

იდეიურ მოწინააღმდეგეთ ჩვენ არ ვერჩით. სანამ მათი სიტყვა არ გამოიხატება მოქმედებაში... ამიტომ ჩვენ გულის ტკენით უნდა აღვნიშნოთ, რომ დღეს არ შეგვიძლიან ყველა ჩვენი პოლიტიკური მოწინააღმდეგე გავანთავისუფლოთ. არ გვინდა მათ ვებრძოლოთ, მაგრამ, როდესაც ისინი მოდიან იარაღით ჩვენი დამოუკიდებლობის და დემოკრატიის წინააღმდეგ, თავის თავად ცხადია, რომ ჩვენ იარაღს ვერ დავყრით. რასაკვირველია, თუ პოლიტიკურ თამაშს მოყვებით, რომელსაც გვირჩევს ბატ. ბარათაშვილი, დღეს გაუშვით იმ აზრით, რომ ხვალ ისევ დაიჭიროთო, პოლიტიკაში თუ ასეთ თამაშს გავმართავთ, ეს მოითხოვს, მე მგონია, სხვა არ იყოს რა, ზედმეტ ხარჯს, და ბ. ვეშაპელი ტყუილად მოითხოვს ხარჯების შემსუბუქებას. მისი წინადადება შეუძლებელი გახდება.

ჩვენი იდეალი არის, რომ არავინ იჯდეს ციხეში, მაგრამ სანამ ამ პოზიციაზე ვდგევართ და მას ვიცავთ, ჩვენ არ შეგვიძლიან გავანთავისუფლოთ ისინი, ვინც არ აცხადებს თავის მხრივ ამნისტიას. აქ ბატ. მინისტრმა ბრძანა, რა არის ამნისტია, ამნისტია არ არის შეწყალება, ეს არის დავიწყება ძველისა. როდის შეიძლება ამნისტია? ეს შეიძლება მხოლოდ მაშინ, როდესაც ორივე მხარე დაივიწყებს ძველს და ასე თუ ისე შევრიგდებით. როდესაც ბოლშევიკები ხელს აიღებენ ჩვენი დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ ბრძოლაზე და აღარ წამოვლენ არც მუქარით, არც იარაღით, ამნისტიას მოგცემენ, ე. ი. ძველს დაივიწყებენ და იცნობენ ჩვენს დამოუკადებლობას, მაშინ ჩვენც დავივიწყებთ მათ დანაშაულს (ღლონტი: როდის მოხდება?) ეს მოხდება მაშინ, როდესაც თავს დაანებებენ ჩვენ წინააღმდეგ ბრძოლას. ყოველ შემთხვევაში ჩვენს ფრაქციას წინასწარმეტყველები არა ჰყავს, რომ ეს იცოდეს. რაც შეეხება სიკვდილით დასჯას, ჩვენი ფრაქცია მუდამ წინააღმდეგი არის მისი, ეს არის დროებითი ზომა და ჩვენ მოუთმენლად ველით იმ დროს, როდესაც ჩვენი მთავრობა შესძლებს იმის თქმას, რომ ამიერიდან აღარ არის არაჩვეულებრივი ზომების საჭიროება. როდესაც ეს საჭირო აღარ იქნება, მაშინ თავის თავად ცხადია ვეცდებით სიკვდილით დასჯა სულ გავაუქმოთ, და საერთოდ შემოვიღოთ ისეთი სისტემა, რომელსაც ექნება აღმზრდელობითი მნიშვნელობა და არა ადამიანის დაჩგვრა და დასჯა.

აი, ასე უყურებთ ჩვენ ამ საკითხს. ამიტომ ჩვენი სურვილი იქნებოდა, რომ რაც შეიძლება უფრო ფართო ყოფილიყო ამნისტია, მაგრამ ეს ჯერ-ჯერობით არ შეგვიძლია. თუ დადგება ისეთი მომენტი, როდესაც ეს შესაძლებელი გახდება, მაშინ დამფუძნებელ კრებას უფლება აქვს სრული ამნისტია, სრული დავიწყება გამოაცხადოს წარსულის, დღეს კი ჩვენი ფრაქცია მხარს უჭერს ასეთ შეკვეცილ ამნისტიას.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. გიორგაძეს.

გრ. გიორგაძე. ბატონებო! პირველი საყვედური, რომელიც ჩვენს წინააღმდეგ აქ გაისმა, იყო შემდეგი: რომ ჩვენში გამეფებულია ბიუროკრატიზმი, რომ უფრო ადრე საჭირო იყო წამოყენება და გატარება ამ პროექტისა, მაგრამ საქმე იმაშია, რომ თუ ჩვენ პროექტს მივიღებდით იმ რედაქციით, როგორითაც წარმოადგინეს ოპოზიციონერებმა, ე. ი. იმ მოკლე ფორმულით: „გაიღოს ციხის კარები და ყველა გამოვიდეს“, ეს ადვილი საქმეა, მაგრამ ასეთ სერიოზულ დადგენილებას დიდი დრო უნდოდა. ოპოზიციის ორატორებმა აქ ცენტრალურ საკითხად გამოიტანეს მეთაურების, წამქეზებლების განთავისუფლების საკითხი. მე უნდა მოვახსენო ოპოზიციას, რომ თუ ვისმეს ეძნელება ლაპარაკი ამ მეთაურებზე, ეს ჩვენ. ჩვენთვის და მთავრობის წევრთათვის ადვილი არ იყო იმის თქმა, რომ მეთაურები ციხეში უნდა დარჩენო. მაგრამ, როდესაც ჩვენ ამას ვლაპარაკობდით, ვხელმძღვანელობდით იმით, რომ მათ არ აქვთ არჩეული ნამდვილი, დემოკრატიული გზა. ისინი გადასცდნენ ამ გზას და შეცდომის გზით მიდიან. მაგრამ, როდესაც დადგება შესაფერი პირობები, დამფუძნებელი კრება და მისი კომისიები ამ საკითხს დასვამენ და ამ, მეთაურების ბედიც ასე თუ ისე გადაწყდება. ჩემს პირველ სიტყვაში მე ის მქონდა სახეში, რაც აქ იუსტიციის მინისტრმა მოგახსენათ. როდესაც ჩვენ შორის ბრძოლა შეწყდება, როდესაც ბრძოლის საგანი აღარ იქნება, ბოლშევიკები იცნობენ ჩვენს დამოუკიდებლობას და ის მეთაურები ისე ჩაგვიდგებიან ოპოზიციაში, როგორც სხვა პარტიები, მაშინ შესაძლებელი გახდება მათი განთავისუფლება.

მხოლოდ ჩვენი დამოუკიდებლობის ცნობა უნდა გამოვიდეს იმ ცენტრიდან, საიდანაც ბოლშევიკები იღებენ ფულს და გეგმებს. მაშინ საკითხი სხვანაირად დაისმება. მაგრამ, როდესაც არსებობს ჯგუფი, ორგანიზაცია, რომელიც ჩვენს წინააღმდეგ იარაღით ხელში გამოსვლას აწარმოებს და რომელსაც კავშირი აქვს ცენტრთან, რომელიც უცხო სახელმწიფოში იმყოფება, ასეთ შემთხვევაში უნდა ვსთქვათ, რომ ისინი ჩვენი მტერნი არიან და როგორც ერთი, ისე მეორე ორატორი, როდესაც მათ სულიერ გადატეხაზე გველაპარაკებიან და განთავისუფლებას მოითხოვენ, ორივენი სცდებიან.

ხომ წაიკითხეთ, ბატონებო, ბაქოს რადიოს ცნობები, რომ ხმები არის რუსეთში, რომ ვითომ მოკავშირენი საქართველოში აგროვებდნენ ქართველებისაგან ჯარს ბოლშევიკების საწინააღმდეგოდ. (ლ. შენგელაია: მით უფრო!) თქვენ ასე მსჯელობთ, მაგრამ ჩვენ ასე არ ვმსჯელობთ. როცა ასე აშკარად ებრძვიან ჩვენი დამოუკიდებლობის აქტს, ჩვენს მთავრობას არ შეეძლო არ შეეპყრო მათი მეთაურები. სულ სხვაა ოპოზიციის მდგომარეობა. მათ ყველაფერი შეუძლიათ მოითხოვონ, რას კარგავენ?

ბარათაშვილს თვითონ არ სჯერა, რაც სთქვა. მან სთქვა: დღეს გამოუშვათ და თუ რამეს ჩაიდენენ, მაშინ მთავრობას ხელახლა შეუძლია დაიჭიროსო. აქედან აშკარაა, რომ თქვენ არ გჯერათ, რომ ისინი ჩვენი დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ არ გაილაშქრებენ.

აქ განაცხადეს, რომ აქ არავითარ ანგარიშს ადგილი არ უნდა ჰქონდესო. მე გადაჭრით ვაცხადებ, რომ აქ არავითარ ანგარიშს ადგილი არა აქვს, აქ ვხელმძღვანელობთ მხოლოდ სახელმწიფოებრივი მოსაზრებით (ლ. შენგელაია: შურისძიებაა!) ამიტომ აშკარად ვაცხადებ და იურიდიული კომისიაც ამ აზრისაა, რომ, როდესაც მოისპობა ეს საბაბი, როდესაც მოისპობა ჩვენი დავა და ბოლშევიკები იცნობენ ჩვენს დამოუკიდებლობას და როდესაც ის მეთაურები, რომელნიც ციხეში სხედან დაემორჩილებიან ამ გადაწყვეტილებას, მაშინ დაისმება ეს საკითხი. დღევანდელ პირობებში კი ამ საკითხის დადებითად გადაჭრა ყოვლად შეუძლებელია.

ასეთივე არის საკითხი იმ მოქალაქეების შესახებ, რომელნიც ჩვენი და სომხეთის ომის დროს ხალხს აჯანყებდენ, ხალხი ჩაითრიეს ღალატში და იარაღი ააღებინეს ხელში. მე დარწმუნებული ვარ, რომ არც ჩვენი მოქალაქე სომხები, არც სომხეთის დემოკრატია არ იქნება კმაყოფილი იმით, რომ ბორჩალოს მაზრაში აჯანყების მეთაურნი განთავისუფლებულ იქნან. ამით არ იქნებიან კმაყოფილნი თვით ბორჩალოს მაზრის გლეხები, ვინაიდან მათ შეიძლება ისევ გააჩაღონ ეროვნული ბრძოლა. ამის შესახებ არა ერთი და ორი საბუთი მოგვეპოვება. არა ერთი და ორი დადგენილება სოფლებისა მოსულა, რომ აი, ეს და ეს პირი აჯანყებისაკენ მოგვიწოდებს და მოგვაშორეთო.

ესერების წარმომადგენელი შეეხო ერთ პრინციპიალურ საკითხს. მან სთქვა: თქვენ არ სპობთ სიკვდილით დასჯას, რუსეთში კი ეს მოსპესო. მე ვამბობ, რომ ბოლშევიკებს არ ჰქონიათ სიკვდილით დასჯა, როგორც ასეთი, იქ გამეფებული იყო ტერორი. ეს ტერორი მათ დათმეს მოკავშირეების მოთხოვნით. ჩვენში ასეთი მდგომარეობა არ ყოფილა. ჩვენში, დღევანდელი პირობების მიხედვით, ზოგიერთ განსაკუთრებულ შემთხვევაში, მძიმე დანაშაულობათათვის იყო სიკვდილით დასჯა. და ეს დარჩება მანამ, სანამ არ შეიქმნება ნორმალური მდგომარეობა. ისე კი, პრინციპიალურად, ჩვენ და იურიდიული კომისიის წევრები წინააღმდეგნი ვართ სიკვდილით დასჯისა. მაგრამ არის ისეთი მდგომარეობა, როდესაც სხვანაირი მოქცევა შეუძლებელი ხდება, როცა განსაცდელი მოელის მთელს ხალხს, ერს, სახელმწიფოს, ამისთანა შემთხვევაში სიკვდილით დასჯა საჭირო არის.

და ბოლოს უნდა მოგახსენოთ გადასახადების შესახებ, რომ დღეს ისეთი პირობებში ვიმყოფებით, როგორც ჩხენკელმა მოგახსენათ 14 იანვრის საზეიმო სხდომაზე. მან დაათავა თავისი სიტყვა ასე: ჩვენ გვჭირია: შრომა, შრომა და კიდევ შრომაო. მე კი დაუმატებდი: ჩვენ გვჭირია: ენერგია, ენერგია და კიდევ ენერგია. ყველა მოქალაქემ თავისი ენერგია მაქსიმუმამდე უნდა აიყვანოს. ჩვენი დამოუკიდებლობის, დემოკრატიულ წყობილების განმტკიცებაში ყველამ უნდა შეიტანოს თავისი წვლილი: ერთმა ინტელექტუალურათ, მეორემ ზნეობრივათ, მესამემ ფინანსიურათ, მეოთხემ იარაღით ხელში და სხვა. ყველა გარს უნდა შემოერტყას სახელმწიფოს და დამოუკიდებლობა უნდა შევინარჩუნოთ.

აი, ყველა ამ მოსაზრებით გადასახადებიც უნდა იქნას შეკრებილი. დასასრულ უნდა მოგახსენოთ, რომ იურიდიული კომისიის შეხედულებით ეს ჩვენი კანონი ინდულგენცია არ არის. თუ გავანთავისუფლებთ ვინმეს და მით დანაშაული ჩაიდინა, ის დაუყონებლივ დატუსაღებული იქნება. (ხმები: მართალია!) ასე, რომ ჩვენ ინდულგენციას არავის არ ვაძლევთ. თქვენ ბრძანეთ (მიმართავს შენგელაიას), რომ უვადოთ დაპატიმრებული არიანო. მე არ ვიცი ისეთი ვინმე, რომელიც უვადოთ იყოს დაპატიმრებული, ასეთები ჩვენში არ ხდებოდა. თუ იცით მის შესახებ ფაქტი, სთქვით, დაასახელეთ. (შენგელაია: აი ზუგდიდში, დეპეშა მიძევს ჯიბეში). აი, ყველა ეს მოსაზრებები, რომელიც მივიღეთ იურიდიულ კომისიაში, წარმოდგენილი პროექტი დადგენილებისა.

თავმჯდომარე. აქ შემოსულია ორი წინადადება: ერთი სოც.-რევოლიუციონერების, მეორე ს.-ფედერალისტების. გთხოვთ წაიკითხოთ. (მდივანი კითხულობს).

სოც.-რევ. ფრაქციის წინადადება:

„პროექტი დადგენილებისა დაუბრუნდეს იურიდიულ კომისიას გადასამუშავებლად და შემდეგ კრებაზე წარმოსადგენად სრული პოლიტიკური ამნისტიის პრინციპის დაცვით“.

სოც.-ფედ. ფრაქციის წინადადება:

„პროექტი დაუბრუნდეს იუსტიციის მინისტრს იმ მიზნით, რომ ამნისტია გაფართოებულ იქნეს: გავრცელდეს პოლიტიკურ დამნაშავეებზე, და გამონაკლისით გამოირიცხოს (მოხელეები და სხვები).

(კენჭის ყრით ორივე წინადადება უარყოფილი იქნა).

გრ. გიორგაძე. (კითხულობს დადგენილების ტექსტს მუხლობრივ. დადგენილებაში შეტანილ იქმნა შესწორებანი ს.-დ. ფრაქციის მიერ. პროექტი შესწორებებით მიღებულ იქნა მთლიანად, წინააღმდეგ ს.-რევ. ფრაქციისა და გადაეცა სარედაქციო კომისიას, რომელიც ამავე სხდომაზე ადგენს დადგენილების ტექსტს. საბოლოო ტექსტი დამტკიცებულ იქნა ბ-ნ გრიგოლ ნათაძის მოხსენებით).

თავმჯდომარე. შემოსულია წინადადება ქვორუმის შესახებ. (ქვესტორები ითვლიან) ქვორუმი გახლავთ. გთხოვთ მოისმინოთ, შემდეგი საკითხი გახლავთ:

დეკრეტი საქართველოს რესპუბლიკის ბონის 800 მილ. მანეთის ემისიისა და ბონის ათას მანეთიან კუპიურების შემოღებისა.

მომხსენებელია სიმ. მდივანი.

ს. მდივანი. მე წინადადება მინდა შემოვიტანო ვინაიდან, როგორც, ვატყობ, ეს საკითხი შეიძლება დღეს არ გაირჩეს - მინდა მოგმართოთ წინადადებით; დღის წესრიგში არის პატარა საკითხი სახელმწიფო ბანკის მმართველისა საბჭოს წევრების არჩევნების შესახებ. თუ შეიძლება ეს საკითხი გავარჩიოთ ახლა - ამას მოუხდება სულ რამდენიმე წამი - და პირველი საკითხი კი გადაიდოს შემდეგისათვის.

თავმჯდომარე. გნებავთ მიიღოთ ეს წინადადება? წინადადება მიღებულია. მაგრამ არის მეორე წინადადება მთავრობისა, რომ ეს საკითხი გადაეცეს საბიუჯეტო კომისიას.

მდივანი (კითხულობს მთავრობის წინადადებას).

სიმ. მდივანი. ერთგვარი გაუგებრობა მოხდა ამ საკითხის შესახებ. საბიუჯეტო კომისიას წინადადება ქონდა, რომ საბიუჯეტო და სარეკომენდაციო კომისიებს ერთად დაკისრებოდა ამ კანდიდატების არჩევანი, მაგრამ ოქმში ჩაწერილი იყო სხვა რიგათ. ვინაიდან სოც.-დემოკრატიული ფრაქციის წინადადება იყო, რომ ეს არჩევნები დავალებოდა არა მარტო სარეკომენდაციო კომისიას, ჩვენ შევუდექით მუშაობას, რამდენიმე სხდომა მოხდა, მაგრამ გამოირკვა, რომ ოქმში შეტანილია მხოლოდ სარეკომენდაციო კომისია. ამიტომ ეს კომისია შუამდგომლობს, რომ ამგვარი შესწორება იქნას შეტანილი ოქმში, ამგვარი უფლება მიეცეს ორთავე კომისიას, რომ ახლო მომავალში წარმოგიდგინოთ მოხსენება.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა წინადადების შესახებ? არავის. წინადადება მიღებულია. შემდეგი სხდომის დღის წესრიგი ის იქნება, რაც დღევანდელ წესრიგიდან დარჩა. სხდომა დახურული არის.

სხდომა იხურება 3 საათ. და 50 წუთზე.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

სესია პირველი

(82)

1920 წელი. პარასკევი, იანვრის 30. ტფილისი. სასახლე.

შინაარსი

1. დეკრეტი რვაასი მილიონი მანეთის ბონების გამოცემისა.

2. მთავრობისადმი შეკითხვა დამფუძნებელი კრების წევრის გრიგოლ ვეშაპელისა - აფხაზეთში თამბაქოს მონოპოლიის განხორციელების შესახებ.

3. შეკითხვა დამფუძნებელი კრების წევრის გრ. ვეშაპელისა მთავრობისადმი - აფხაზეთში ქვეშევრდომობის კანონის გატარების შესახებ.

4. დეკრეტი სახალხო გვარდიის შესანახად ყოველთვიურად 15 მილიონ მან. გადადებისა.

5. გაგრძელება მსჯელობისა 800 მილ. ბონის გამოცემის შესახებ.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივნის ამხანაგი

გრიგოლ ნათაძე.

პრეზიდიუმში არიან:

ექვთიმე თაყაიშვილი და

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

სხდომა იწყება ნაშუადღევის 12 საათზე და 55 წუთზე.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილია. მდივანი მოგახსენებთ დღიურ წესრიგს.

მდივანი. (კითხულობს ნუსხას და დღიურ წესრიგს).

ნუსხა დამფუძნებელი კრების კომისიებისათვის წინასწარ განსახილველად გადასაცემ საკანონმდებლო აქტების და სხვა ქაღალდებისა.

1. ფინანსთა მინისტრის პროექტი დეკრეტის რესპუბლიკის ყველა სამოქალაქო დაწესებულებების მუშა-მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატების შესახებ გადაეცეს საბ.-საფ. კომისიას.

2. იუსტიციის მინისტრის პროექტი კანონისა - სასჯელთა წესდების და სასჯელთა დებულების ჯარიმის გადიდების შესახებ. გადაეცეს იურიდიულ კომისიას.

3. იუსტიციის მინისტრის კანონ-პროექტი - მომრიგებელ მოსამართლეთა ქვემდებარეობის გაფართოებისა. გადაეცეს იურიდიულ კომისიას.

4. გზათა მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - სახაზინო რკინის გზის საოპერაციო ავანსის დამტკიცებისა, ამავე რკინის გზისთვის განსაკუთრებულ თანხის დაარსებისა და დასატრიალებელ კაპიტალის გადადების შესახებ. გადაეცეს გზათა და საბ.-საფ. კომისიას.

5. გზათა მინისტრის კანონპროექტი - სახაზინო რკინის გზის ჭიათურის შტოზე განსაკუთრებულ ტარიფის მოსპობისა, გარდა შავი ქვის ტარიფისა. გადაეცეს გზათა და საბიუჯეტო-საფ. კომისიას.

დღიური წესრიგი

1. დეკრეტი - საქართველოს რესპუბლიკის ბონის 800 მილიონ მან. ემისიისა და ბონის ათას მანეთიანი კუპიურის შემოღებისა. მომხსენებელია ს. მდივანი.

2. ამიერ-კავკასიის კომისარიატის 1918 წლის თებერვლის 23-ს დადგენილების შეცვლის დეკრეტის გამო, მომხსენებელია კირ. ნინიძე.

3. დეკრეტი - ბათუმ-ნატანების რკინი გზის ნაწილის 1919-1920 წწ.საექსპლოატაციო ხარჯების დასაფარავად 7.167.350 მან. და სახაზინო რკინის გზის საერთო ხარჯთ-აღრიხვის დამატებად 968.193 მან. გადადებისა.

4. დეკრეტი - დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმის განკარგულებაში საპროპაგანდო კომისიის საჭიროებისათვის 1.000.000 მან. გადადებისა. მომხსენებელია გრ. ურატაძე.

5. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექეტისა - ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს დაწესებულებათა ორგანიზაციის შესახებ. მომხსენებელია დ. ონიაშვილი.

6. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - შრომის ხელშეკრულობის შესახებ, მომხსენებელია ი. ფირცხალაიშვილი.

7. დეკრეტი - სახელმწიფო ქაღალდის დამმზადებელ ექსპედიციისათვის ქაღალდის შესაძენად 24.000.000 მან. გადადებისა. მომხსენებელია იოს. სალაყაია.

8. პროექტი დადგენილებისა - დამოუკიდებლობის ფონდის შექმნისათვის საყოველთაო ხელის მოწერის გამოცხადების შესახებ.

9. შეკითხვა დამფუძნ. კრეგ. წევრის გრ. ვეშაპელისა მთავრობისადმი - აფხაზეთში თამბაქოს მონოპოლიის განხორციელების შესახებ.

10. შეკითხვა დამფ. კრების წევრის გრიგ. ვეშაპელისა მთავრობისადმი - აფხაზეთში ქვეშევრდომობის კანონის გატარების შესახებ

დ ა მ ა ტ ე ბ ა:

11. დეკრეტი - სახალხო გვარდიის შესანახად ყოველთვიურად 15.000.000 მან. გადადებისა. მომხსენებელია ს. მდივანი.

თავმჯდომარე. სოც.-დემ. ფრაქციის მიერ შემოტანილია შესწორება, რათა მეშვიდე საკითხი მოიხსნას დღიურ წესრიგიდან და შემდეგ სხდომაზე დაისვას. მეორე: მეთერთმეტე საკითხი დაისვას დღიურ წესრიგის მეორე საკითხად. სიტყვას ხომ არავინ ინებებს შესწორების შესახებ? სიტყვა არავის ნებავს. წესრიგი მიღებულია.

უნდა მოგახსენოთ აგრეთვე, რომ დამფუძნებელ კრებას აქვს დადგენილება: ყოველგვარი შეკითხვა განიხილოს პარასკეობით 2 საათზე, ასე რომ ორ საათზე უნდა შეწყდეს მსჯელობა და დამფუძნებელ კრებამ განიხილოს შეკითხვები. ხომ არავინ ინებებს სიტყვას დადგენილების წინააღმდეგ? სიტყვა არავის ნებავს. დადგენილება ძალაში რჩება. სიტყვა ეკუთვნის დამფუძნებელ კრების წევრს ბატონ ს. მდივანს.

დეკრეტი 800 მილიონი მანეთის ბონების გამოცემისა.

ს. მდივანი. (სოც. ფ.) მოქალაქენო! ის დეკრეტი, რომლითაც შემოდის აქ დამფ. კრებაში მთავრობა და რომლის ძალითაც მოითხოვს იგი 800 მილიონ მანეთის ემისიის უფლებას, მესამე გახლავთ. სულ ორჯელ იყო განხილული და მიღებული დამფუძნებელ კრების მიერ ემისიის უფლება. მეორე ემისია მიიღო დამფ. კრებამ წარსულ წლის ნოემბრის 7; ამ ხნის განმავლობიდან დღევანდლამდე გამოცემულ ბონებით მთავრობამ დააკმაყოფილა რამოდენიმედ ის ხარჯები რომლებიც არის გაწეული სხვა და სხვა უწყების მიერ. თუ მთავრობას გარდა ამისა საშუალება მიეცა დაეფარა სხვა გაუთვალისწინებელი ხარჯებიც, ეს იყო იმის მიზეზი, რომ შემოსავალმა ბევრად გადაამეტა იმას, რაც ნავარაუდევი იყო საბიუჯეტო კომისიის მიერ. იმ ცნობებით, რომელიც ჰქონდა თავის განკარგულებაში საბიუჯეტო კომისიას, სჩანს ნოემბრიდან 7-15 იანვრამდის შემოსავალი ყოფილა სულ 90 მილიონ მანეთამდე, თუ ამას მიუმატებთ წინად შეკრებილ გადასახადს, გამოვა რომ ნახევარი წლის განმავლობაში შეკრებილა სულ 169 მილ. მაშინ, როცა, საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიის მიერ ნავარაუდევი იყო მხოლოდ 120 მილ. მან. იმ შემოსავალში არ შედის შემოსავალი რკინის გზისა და მიწათმოქმედების, ვინაიდან მთელი მათი შემოსავალი სჭირდება ამავე უწყებათა შტატებს და სხვა ხარჯების დაფარვას. მაშასადამე ერთი მხრით ემისიამ, მეორეს მხრივ ზემოხსენებულმა შემოსავალმა საშუალება მისცა მთავრობას დაეფარა დიდი ხარჯები, რომელიც იყო გაწერილი ამ წლის განმავლობაში ეს ხარჯები ნაწილდება შემდეგ ნაირად.

სამხედრო სამინისტროს - 67 მილიონი, სახალხო გვარდიაზე 45 მილ. მან., მომარაგების სამინისტროზე 174 მილ., სულ 352 მილ. მანეთი. ამას გარდა თქვენ მიერ დეკრეტის ძალით გაცემული არის განსაზღვრული თანხა სესხის სახით სხვა და სხვა ორგანიზაციებზე. აგრეთვე საკრედიტო დაწესებულებებსაც აძლევს მთავრობა ფულის ნიშნებს, ვინაიდან მათ არ აქვთ თანხა, რომელიც სჭირია ყოველ დღიურ ოპერაციებისათვის, ეს არის წარსულში. მომავალში, რა თქმა უნდა, ხარჯები კიდევ მეტი იქნება, იმიტომ, რომ დამფ. კრებამ მიიღო მთელი რიგი კანონებისა და დეკრეტებისა სხვა და სხვა საქონლის მონოპოლიის შესახებ. ამ სამონოპოლიო საქონლის შესყიდვას დასჭირდება აუარებელი თანხა, მარტო თამბაქოს მონოპოლიის განხორციელებას და მის შესყიდვას დასჭირდება მილიარდზე მეტი მანეთი. გარდა ამისა, მატყლი, პარკი და სხვა. არის აგრეთვე მთელი რიგი დადგენილებათა, რომელსაც დასჭირდება დიდი ხარჯი. ასეთი არის მაგალითად მიწად-მოქმედების სამინისტროს განკარგულება, რათა არ დარჩეს არცერთი ნაჭერი მიწა დაუმუშავებელი. არის მიღებული ყოველგვარი ზომები, რომ მომავალ გაზაფხულზე დათესილი იქნეს ყველა თავისუფალი მიწები. მე ვგულისხმობ უმთავრესად ყარაიაზის ველს, რომელსაც სჭირდება წყალ-სარწყავ არხების გაყვანა. თქვენივე დადგენილების ძალით ამ მოკლე ხანში უნდა გაიხსნას სახელმწიფო ბანკი. ამას უნდა დაუმატოთ ისიც, რომ ამ მოკლე ხანში თანახმად სატარიფო პალატის გადაწყვეტილებისა მოსალოდნელია ჯამაგირების მომატება.

აი, ამ რიგად მთელი ეს მოსაზრებანი გაითვალისწინა საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიამ და ამოწმებს, რომ ემისია გაგრძელებულ უნდა იქნეს. მაგრამ, როდესაც ვადასტურებდით ემისიის განგრძობის უფლებას, ჩვენ გარდა იმისა, რომ გათვალისწინებული გვქონდა, რომ შემოსავალი ორჯელ მეტი არის, ვიდრე ნავარაუდევი იყო, სახეში გვქონდა მიღებული აგრედვე ის გარემოება, რომ სამონოპოლიო საქონლის რეალიზაცია მოგვცემს დიდ შემოსავალს. ჩვენ აგრედვე მივიღეთ სარწმუნოდ ის ღრმა რწმენა უწყებებისა და სამინისტროსი, რომ ჩვენი გარეშე მდგომარეობა გაცილებით გაუმჯობესებულია - ეს უწინარეს ყოვლისა იმიტომ, რომ აღიარებული ვართ, როგორც დამოუკიდებელი სახელმწიფო.

ეხლა ეკონომიურ დახმარებას ევროპა უფრო ჩქარა და ადვილად გაგვიწევს, ვიდრე შესაძლებელი იყო წინად. მივიღებთ რა ამას ყველაფერს მხედველობაში, ჩვენ საჭიროდ ვცნობთ მიღებულ იქნეს დამფუძნებელ კრების მიერ წარმოდგენილი დეკრეტი.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ნუცუბიძე ილიას.

ილია ნუცუბიძე (სოც.რევ.) ბატონებო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! როდესაც მთავრობა ითხოვს საემისიო უფლების განგრძობას, ამ თხოვნას ყოველთვის ერთი და იმავე დებულებით ასაბუთებს: ამ ჟამად მეტი გამოსავალი არ არის. მართლაც, იმ მომენტში, როდესაც ბონები ამოიწურება, სხვა გამოსავალი არ არის, გარდა ახალი ემისიის გამოთხოვისა. მაგრამ სად იყო მთავრობა აქამდე, რატომ ვერ შესძლო მან ფინანსიური კრიზისის ოდნავ მაინც განელება?

სოციალისტ-რევოლიუციონერების ფრაქციას ეს მესამედ უხდება გამოსვლა წინააღმდეგ საემისიო უფლების განგრძობისა. მდგომარეობა მართლაც მეტად მწვავეა, მეტად კრიტიკულია, თითქმის კატასტროფიულიცაა. ამას ჩვენ სავსებით ვგრძნობთ, მაგრამ სწორედ ეს კრიტიკული მდგომარეობა გვიკარნახებს ასეთ პოზიციას. როდესაც ხალხს საფრთხე მოელის, იქნება ეს ფინანსიური, ეკონომიური თუ პოლიტიკური, ჩვენ, როგორც ხალხის ინტერესების სადარაჯოზე მდგომნი, ვალდებულნი ვართ აღვიმაღლოთ ხმა და ვამცნოთ ქვეყანას, რომ დგება ჟამი განსაცდელისა. არაჩვეულებრივი ზომებია საჭირო, რომ ეს განსაცდელი თავიდან ავიცილოთ. საფინანსო უწყების წარმომადგენელი, ვიცით, მთელ უბედურებას ობიექტიურ პირობებს გადააბრალებს, მაგრამ ის შემცდარი იქნება. მართალია, ობიექტიური პირობები მეტად ცუდია შემოქმედებითი მუშაობისათვის, მაგრამ შეუძლებელია იმის თქმა, რომ არაფრის გაკეთება არ შეიძლებოდეს. ყველაფერს ობიექტიურ პირობებს ვერ გადავაბრალებთ. ამ ობიექტიურ პირობების შემადგენელი ელემენტი ჩვენც ვართ და ბევრი რამ არის ჩვენზე დამოკიდებული. ჩვენ უნდა შევიჭრეთ ობიექტიურ პირობებში და იქ სუბიექტიური ბუხჰალტერია ვაწარმოვოთ და ჩვენ შევძლებთ ფინანსიური კრიზისის ოდნავ მაინც განელებას. თუ არა ინიციატივა, პროგრესიც შეუძლებელი იქნებოდა და ჩვენ სტიქიონის მსხვერპლი შევიქნებოდით. ჩვენ არ მოვითხოვთ გამანადგურებელ პროცესის ერთი დაკვრით მოსპობას, ეს შეუძლებელია. ჩვენ მოვითხოვთ მინიმუმი ენერგიისა მაინც გამოიჩინოთ ამ პროცესის შესაფერხებლად.

ჩვენ ვერ შეურიგდებით იმ გარემოებას, რომ ჩვენი ფინანსების დაშლის პროცესი გეომეტრიული პროგრესით ვითარდებოდეს. ჩვენ მოვითხოვთ, რომ განადგურების პროცესი თუ შეჩერებული არა, შენელებული მაინც იქნეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩვენი არსებობა მეტად პრობლემატიური ხდება. უკანასკნელ საემისიო უფლების გამოთხოვის შემდეგ ჩვენი ბონების კურსი თითქმის ორწილ დაეცა. გირვანქა სტერლინგი ჩვენი ზონებით მაშინ ღირდა 600-700 მ. დღეს კი 1200 მ. ღირს. თუ ბონების კურსის დაცემის პროცესმა ასეთი ტემპით იწარმავა, რასაკვირველია შესაფერის შედეგებს მალე მივიღებთ.

იმისათვის რომ ცოცხლათ წარმოვიდგინოთ ჩვენი ფინანსიური მდგომარეობა, მოვიგონოთ რუსეთის ფინანსები ომამდი. რუსეთში ომამდი ტრიალებდა დაახლოვებით 1.600 მილ. მან, ქაღალდის ფული. მაგრამ ამ ქაღალდის ფულთან ერთად ტრიალებდა ხალხში 500 მილ. მან. ოქროს ფული. ჩვენში კი ეხლა ამ 800 მილიონითურთ ორ მილიარდამდე იქნება ბონები. ამავე დროს ოქრო სრულებით არ მოგვეძებნება.

ეს ციფრები მაჩვენებელია იმისა, რომ ჩვენ საზღაპროდ დავცილდით ნორმალ მდგომარეობას.

ახლა შევადაროთ ჩვენი ფინანსები საფრანგეთის ფინანსებს 1789 წ.-1795 წ. და დავინახავთ, თუ როგორი სისწრაფით მივდივართ ჩვენ კატასტროფისაკენ. 1789 წ. - 1793 წლის 1 აგვისტომდე (ოთხი წლის განმავლობაში) საფრანგეთში გამოუშვეს 3,776 მილ. ფრ. ასიგნაციები. კურსი მისი ლითონის ფულზე იყო 57 პროც. 1793 წ. 1 აგვისტოდან 1795 წ. 1 აპრილამდე გამოუშვეს 4.550 მილ. ფრ. ასიგნაციები და კურსი მისი დაეცა 25 პროც. 1795 წ. 86

1 აპრილიდან ასიგნაციებას გამოშვებამ ყოველივე გონიერებას გადააჭარბა. რამოდენიმე თვის განმავლობაში გამოუშვეს 37. 251 მილ. ფრ. ამის შემდეგ ასიგნაციების კურსი სავსებით ეცემა. ასე რომ 1795 წ. ბოლოს მისი კურსი უდრის ნომინალის 0,52 პროც.

ამგვარად საფრანგეთმა გაჭირვების დროს მიჰმართა ქაღალდის ფულის გამოცემის საშუალებას და ამ საშუალებამ დიდი დახმარება გაუწია მას. ასიგნაციებს კიდევ ჰქონდათ ერთხანს ფასი, სანამ მისმა გამოშვებამ ყოველივე გონიერებას არ გადააჭარბა. საფრანგეთის ისტორია მეორდება ჩვენშიაც. ბონების გამოცემა გონიერების ფარგლებს სცილდება და მისი ფასიც სწრაფად ეცემა. თუ ასე გაგრძელდა, ვიმეორებთ მას სავსებით დაეკარგება ფასი და შემდეგ მდგომარეობის გამოკეთება ძნელი იქნება.

როდესაც უკანასკნელი ემისიის უფლებებს ითხოვდა მთავრობა, ჩვენი ფრაქციის წარმომადგენელმა დასაბუთებულ სიტყვაში აღნიშნა ის უბედურება, რომელსაც ეს დაუსრულებელი ემისიები გვიმზადებს. ფინანსთა უწყების წარმომადგენელი პატივცემული მინისტრი საპასუხო სიტყვაში ამტკიცებდა, რომ ქაღალდის ფულების გამრავლებაზე არ არის დამოკიდებული ფასების აწევა, რომ იცის ისტორიამ მაგალითი, როდესაც ქაღალდის ფულის ლითონის ფულზე დიზაჟიოც ყოფილაო და სხვა.

ავტორიტეტათ მოიყვანა ცნობილი ეკონომისტი, ავტორი მრავალ-ტომიანი წიგნის „ფასების ისტორია“.

მართალია, ტუკს აქვს ცნობილი დებულება: „საქონლის ფასები კი არაა დამოკიდებული ფულის რაოდენობაზე, არამედ ფულის რაოდენობა ტრიალში დამოკიდებულია საქონლის ფასების საერთო დონეზე“. ეს დებულება მართალი არ არის, პარადოქსია, თუმცა ეს პარადოქსი მეტად პოპულიარული შეიქნა და ბევრი გამოჩენილი ეკონომისტი იზიარებდა მას (მარქსი, ადოლფ ვაგნერი). ისტორიამ იცის იმის მაგალითები, რომ ფულის რაოდენობის გამრავლებას მოჰყვა ფასების აწევა. მე-16 საუკუნეში ამერიკის აღმოჩენის შემდეგ, როდესაც ევროპას მოაწვა დიდძალი ლითონი, მოხდა ეგრედ წოდებული „ფასების დიდი რევოლიუცია“.

რასაკვირველია, სხვა გარემოებასაც ჰქონდა გავლენა ფასების აწევაზე (კაპიტალისტური წარმოების გაჩაღება, საწარმოვო ხარჯების გაზრდა), მაგრამ ლითონის გამრავლებამაც რომ იქონია გავლენა, ეჭვი არ არის, ასე რომ არ არის სავსებით მართალი ტუკის თეორია - თითქოს ფულის ფასი დამოკიდებული იყოს მხოლოდ საქონლის ფასების საერთო დონეზე.

არ არის მართალი სავსებით არც რიკარდოს ფულის რაოდენობითი თეორია, თუმცა მისი ჩამოყალიბება მათემათიკურ ფორმულებშიც კი სცადა გამოჩენილმა ამერიკელმა ეკონომისტმა ირვინგ ფიშერმა.

უფრო მართალია რიკარდოს თეორია ქაღალდის ფულის შესახებ. თვით მარქსი, რომელიც საერთოდ ფულის თეორიაში იზიარებს ტუკის აზრს, ქაღალდის ფულის შესახებ იზიარებს რიკარდოს რაოდენობითი თეორიას.

როგორც რიკარდოს, ისე ტუკის თეორია ცალმხრივია და მეცნიერულ აზრის მოთხოვნილებას ვერ აკმაყოფილებს. მათი სინთეზი მოგვცემს ნამდვილ მეცნიერულ თეორიას. როდესაც ფული ბაზარზე გამოდის, ტრიალში ებმება, სამეურნეო ურთიერთობაში ერთნაირი ელემენტი, ერთნაირი რგოლი ხდება, უეჭველია ფულის და საქონლის ურთიერთ გავლენა, ასე რომ, როგორც ფულის, ისე საქონლის ფასები დამოკიდებულია ერთად ფულის და საქონლის ბაზრის მდგომარეობაზე.

იმის დასამტკიცებლად, რომ ქაღალდის ფული დიდი ფინანსიური უბედურება არაა, ბ. მინისტრმა სთქვა, რომ ისტორიამ ქაღალდის ფულის დიზაჟიოც კი იცისო.

მართალია, ავსტრიის ქაღალდის გულდენი მეტი ფასობდა 80-90 წ.წ. ვიდრე ვერცხლის, მაგრამ ამას ჰქონდა თავისი მიზეზები. ვერცხლის ფასი იმ ხანებში საერთოდ მეტად დაცემული იყო ევროპაში. და რომ ზედმეტ ქაღალდის ფულს გავლენა აქვს ფასებზე, ამას თვით მარქსიც კი იზიარებს, რომელიც სხვა შემთხვევაში ტუკის მომხრეა.

როდესაც ამ ტრიბუნიდან შეეხები საკითხის აკადემიურ მხარეს, მენშევიკების სკამებიდან ისმის რეპლიკები: „რა შუაშიაო“. თქვენ, ბატონებო, თუ დამიმტკიცებთ, რომ საფინანსო, აგრარული, ეკონომიური და სხვა ასეთი საკითხები მხოლოდ პოლიტიკური საკითხებია და მას არ აქვს აკადემიური მხარე, რომ ამ საკითხების მეცნიერული დასაბუთება არაა საჭირო, მაშინ, რასაკვირველია, უნდა დავანებოთ თავი საკითხების მეცნიერულათ გაშუქებას, მაგრამ თქვენ ამის დამტკიცებას ვერ შესძლებთ. ფულის ტრიალის საკითხი ურთულეს საკითხათ ითვლება პოლიტიკურ ეკონომიაში და იმისათვის, რომ ის სისწორით გადაჭრა, უწინარეს ყოვლისა უნდა გაეცნო მეცნიერების აზრს მის შესახებ, რომ თვალახვეული არ მოგვიხდეს სიარული ისეთ რთულ დარგში, როგორიცაა ფულის ტრიალის საკითხი.

იმ ქვეყანაში, სადაც რამოდენიმედ მაინც მოგვარებულია ფინანსების საქმე, ერთნაირი საფინანსო კონსტიტუცია არსებობს. ქაღალდის ფულის პროპორცია ლითონის ფულთან წინდაწინ გამოანგარიშებულია. უკანასკნელ ჟამში ფულის ტრიალის ტემპი და ხასიათი დამოკიდებულია თვით სახალხო მეურნეობის მდგომარეობაზე. ასე რომ ფაქტიურ საფინანსო კონსტიტუციას ბოლოს და ბოლოს სახალხო მეურნეობის რეალური მდგომარეობა უნდა ქმნიდეს. ჩვენში არავითარი საფინანსო კონსტიტუცია არ არსებობს, უშვებენ უსაზღვროთ ბონებს და იმას კი არ კითხულობს საფინანსო უწყება, აიტანს თუ არა ჩვენი მეურნეობა მას. ქაღალდის ფული თავისთავად არავითარ საშიშროებას არ წარმოადგენს. იცის ისტორიამ მაგალითები ქაღალდის ფულის კურსის ხანგრძლივი სიმტკიცისა. 20 წ. განმავლობაში 1892-1912 წ. ავსტრიაში ქაღალდის ფულის კურსის სიმტკიცე ურყევი იყო. საქმე იმაშია, ბატონებო, რომ საფინანსო პოლიტიკა რაციონალურათ უნდა წარმოებდეს და, როგორც მოგახსენეთ, საფინანსო კონსტიტუცია უნდა იქმნებოდეს სახალხო მეურნეობის მიხედვით.

უწინარეს ყოვლისა, ბატონებო, რასაკვირველია უნდა შევქმნათ საკუთარი ვალიუტა. მაგრამ ვალიუტა ბონების გადაჭარბებულათ გამოშვებით არ შეიქმნება. ოქრო ჩვენ არა გვაქვს. ვერც ვიშოვით. ევროპა ოქროს არ მოგვცემს, რადგან მას თვით არა აქვს საკმაო რაოდენობა ოქროსი. ამერიკას აქვს ოქრო, მაგრამ ის ამ ოქროს იოლათ არ გაუშვებს ხელიდან, რადგან მის საშვალებით ის ფიქრობს მთელი მსოფლიოს დამონებას. ამიტომ ჩვენი მთელი ყურადღება შინაურ შესაძლებლობათ უნდა მივაქციოთ. ერთად ერთი გამოსავალი ამ შემთხვევაში, კიდევ ერთხელ ხაზგასმით აღვნიშნავ, არის სახალხო მეურნეობის აღორძინება. მთელი ჩვენი ყურადღება აქეთკენ უნდა მივაქციოთ, მაგრამ იმ გზით, რომელ გზასაც სოც.-დემ. მთავრობა ადგია, ჩვენ ვერაფერს გავაკეთებთ სახალხო მეურნეობის აყვავების საქმეში. დღეს არაჩვეულებრივი მდგომარეობაა როგორც პოლიტიკაში, ისე ეკონომიკაში და არა ჩვეულებრივი ზომებია საჭირო ცხოვრების მოსაგვარებლათ. სეპარტიული, ინდივიდიალური გზით არაფერი გაკეთდება. უნდა დავადგეთ კოლექტიურ შემოქმედების გზას.

მთავრობამ უნდა აწარმოვოს აქტიური სავალიუტო პოლიტიკა. სათამასუქო კურსის რეგულიაცია სახელმწიფოს ხელში უნდა იყოს.

ბ. მომხსენებელის დებულებიდან ზოგიერთმა მიიპყრო ჩვენი ყურადღება. 1. გამოცემული ბონები დაიხარჯა, შემდეგ კიდევ მეტიც დაიხარჯებაო. უბედურებაც იმაშია, ბატონებო, რომ ფულები დაიხარჯა და მომავალში კიდევ მეტის დახარჯვას გვპირდებიან. ეს ხარჯები, რომ მიდიოდეს შემოქმედებით მუშაობაზე, მაშინ, რასაკვირველია, სათქმელი არაფერი გვექნებოდა, მაგრამ სამწუხაროდ, ფულები უმიზნოთ და უთავბოლოთ იხარჯება და დაპირება, რომ მომავალში კიდევ მეტი დაიხარჯებაო, მომავლის უბედურების სიგნალათ უნდა მიიღოთ.

2. გადასახადი ორჯერ მეტი შემოვიდაო. გადასახადი ორჯერ მეტი შემოვიდა მაგრამ... მაგრამ ფინანსიური მდგომარეობა ორჯერ გაუარესდა. დღეს ორჯერ მეტი გვჭირდება, ვინემ ერთი თვის უკან. და ეს სავსებით გასაგებია: ბონების კურსი ორჯერ დაეცა. დღეს, როგორც მოგახსენეთ, გირვანქა სტერლინგი ღირს 1200 მ. უკანასკნელი ემისიის დროს კი ღირდა 600 მ.

3. ევროპა სესხს მოგვცემს და ნასესხი ფულით შევქმნით საკუთარ ვალიუტასო. ეს ფინანსიური ცრუმორწმუნეობაა. ევროპა სახეიროთ ჩვენ არაფერს მოგვცემს. თუ რაიმე მოგვცა, ჯოჯოხეთურ პირობებში მოგვცემს. ამის გარდა განა შესაძლებელია საკუთარი ვალიუტის დამყარება უცხო ვალიუტაზე?

დღეს ევროპის ვალიუტა თვით შერყეულია. და ესეც რომ არ იყოს, საკუთარი ვალიუტის უცხო ვალიუტზე დამყარება პირდაპირ უარყოფაა საკუთარი არსებობისა, რამდენათ ეს არსებობა ნივთიერ საშვალებაზეა დამოკიდებული, რუსეთს საკუთარი ვალიუტა ჰქონდა, საკუთარ ნივთიერ ეკვივალენტზე იყო დამყარებული, მაგრამ ვიდრემდის ყოველივე უმნიშვნელო ცვალებადობა ევროპის ცხოვრებაში ვერხვის ფოთოლივით აქანებდა ამ ვალიუტას. ასე რომ რუსეთს არ ქონდა საკუთარი ვალიუტა მაშინ, სიტყვა „საკუთარის“ ნამდვილი მნიშვნელობით. და თქვენ წარმოიდგინეთ, ბატონებო, როგორი „საკუთარი“ ვალიუტა იქნება ის ვალიუტა, რომელიც დამყარებული იქნება უცხო ვალიუტაზე და იგიც მერყევზე! ვიმეორებ, პირდაპირ ფინანსიური ცრუმორწმუნოებაა ვალიუტის შექმნაზე ფიქრი ასეთი გზით.

4. თუ გადავიტანთ სტერლინგებზე 800 მილ. ძლიერ ცოტააო. ეს დებულება ბ. მომხსენებელს მოყავს ახალი ემისიის გასამართლებლათ, როდესაც დებულება ემისიის წინააღმდეგ ლაპარაკობს. ბონების კურსი ისე დაეცა, რომ უცხო ვალიუტაზე 800 მილ. არაფერი გამოდის. თუ ასე გაგრძელდა ბონების კურსის დაცემა, მალე სრული კრახის მოწამენი შევიქნებით და მაშინ ერთიღა საშვალება დაგრჩებათ: აიღეთ და დააგირავეთ მთელი საქართველო. აქეთ მივყევართ სოც.-დემ. მთავრობის მოღვაწეობას.

ბევრს არ მოვითხოვთ თქვენგან. დაგვანახეთ, რომ თქვენ გაქვთ უნარი შემოქმედებითი მოშაობისა, დაგვანახეთ, რომ განადგურების პროცესი ოდნავათ მაინც არის შენელებული და ჩვენ, დიდი სიამოვნებით მოგცემთ ახალი ემისიის უფლებას. სანამ ეს არ არის, სანამ მინიმუმის მინიმუმს არ გვაჩვენებთ იმისას, რაც მოეთხოვება სახელმწიფოს მესვეურს, ჩვენ დასტურს ვერ მიიღებთ.

თქვენ ყოველივეს ობიექტიურ პირობებს აბრალებთ. შეანათეთ, ბატონებო, ამ ობიექტიურ პირობებში თუ ელექტრონით არა, ჭრაქით მაინც და მიიხედ-მოიხედეთ შიგ. მაგრამ ჩვენ არ დაგვინახავს წარსულში თქვენი უნარი შემოქმედებითი მუშაობისა და არც მომავალში გვაქვს იმედი, რომ რაიმეს გაკეთებას შესძლებთ, ამიტომ ჩვენ წარმოდგენილ დეკრეტს წინააღმდეგ ვაძლევთ ხმას.

შეკითხვა დამფუძნებელ კრების წევრის გრიგოლ ვეშაპელისა, აფხაზეთში თამბაქოს მონოპოლიის განხორციელების შესახებ.

თავმჯდომარე. სიტყვა შეკითხვისათვის ბ. ვეშაპელს ეკუთვნის.

გრიგოლ ვეშაპელი. (ნაციონ.) ბატონებო! ოქტომბრის 24 დამფ. კრებამ მიიღო დეკრეტი ფოთოლ თამბაქოზე მონოპოლიის გამოცხადების.

მთავარი მუხლი მონოპოლიის დეკრეტისა იყო მტკიცე ფასებში საქონელი ჩამორთმეოდა, ეს მტკიცე ფასები კი შეთანხმებითი წესით უნდა დაწესებულიყო. ასეთი იყო კანონი.

რაც შეეხება იმ გეგმას, რომელიც ჰქონდა მთავრობის ფინანსიურ და მომარაგების უწყებას, ეს გეგმა იყო ძალიან ფართო. გარდა ამისა, რომ ნაგულისხმევი იყო ჩამორთმევა თამბაქოსი, მისი სახელმწიფოებრივი წესით გაეყიდა საზღვარგარეთ და შემოტანა იქიდან სამაგიერო საქონლისა, ამის გარდა მომარაგების სამინისტრო და ფინანსიური უწყება ფართო გეგმას უდებდა სარჩულად ამ მონოპოლიას. ჯერ ერთი განზრახული იყო საგანგებო ორგანიზაციის შექმნა ცენტრში ერობათა და მეთამბაქოეთა წარმომადგენლებისაგან. ამ გვარად უნდა ყოფილიყო შემათანხმებელი ორგანიზაცია, რომლის ხელშიაც გაივლიდა მონოპოლიის საკითხი...

რაც შეეხება ცალკე ზომებს, მომარაგების სამინისტროს და ფინანსიურ უწყებას მოხსენებული ქონდათ მთელი რიგი ზომებისა არა ფისკალური, არა ხაზინის სასარგებლო, თვით თამბაქოს კულტურის გაუმჯობესებისათვის მელიორაციის მხრივ. მთავრობის ორგანიზაციას ნაგულისხმევი ქონდა: გაადვილება თამბაქოს პლანტაციისათვის: აღება გრძელ ვადიან სესხის სახით, სახელმწიფო ფონდიდან მიწების დათმობა, სულიერი და უსულო ინვენტარის მოწოდება, ბეების დარიგება, ჯილდოს დაწესება თამბაქოს ხარისხის გაუმჯობესებისათვის. პირდებოდენ თამბაქოს ფასის პროგრესიულ მომატებას, იმის მიხედვით, თუ რამდენათ გაუმჯობესდებოდა თამბაქოს ხარისხი. მეთამბაქოებს პირდებოდენ თამბაქოს ქარხნების მოწყობას და გაადვილებას საქართველოში დამზადებულ ნაწარმოების გაზიდვისა. ასეთი იყო გეგმა, შეიძლება ითქვას დაპირება. ამგვარად მთავარი ყურადღება უნდა მიქცეულიყო იქითკენ, რომ ეს მონოპოლია არ გადაქცეულიყო ხაზინის მოგების უბრალო მექანიურ საშუალებათ. მაგრამ ნამდვილათ რა მდგომარეობაშია მონოპოლიის საქმე, მე მოგახსენებთ, ერთ კუთხეში მე ვგულისხმობ აფხაზეთს. არ მინდა ვილაპარაკო საერთოთ თუ როგორ სწარმოებს ეს საქმე საქართველოს ყველა კუთხეში, მე შევეხები მხოლოდ აფხაზეთის მხარეს. მე მქონდა საშუალება ადგილობრივ გავსცნობოდი თუ რა ხასიათს იღებს აფხაზეთში ეს საქმე. აფხაზეთი არის თამბაქოს მხრივ უმთავრესი ნაწილი საქართველოსი. იქ არის დაგროვილი ის თამბაქო, რომლის შესახებ იყო გამოცხადებული მონოპოლია. აფხაზეთი თავის ნიადაგით წარმოადგენს საუკეთესო ადგილს პირველი ხარისხის თამბაქოს წარმოებისათვის. უნდა მოგახსენოთ, რომ კანონი და ის მოსაზრება, რომელიც აქ იყო წარმოდგენილი, აფხაზეთში არ განხორციელებულა.

მე დამფუძნებელი კრების წევრი ვარ და ამიტომ შემიძლია მეტი ყურადღება მივაქციო კანონის განხორციელებას ოფიციალურად თუ არა ოფიციალურად, მაგრამ არ გამიგონია, რომ ეს ორგანიზაცია მოწყობილიყო, ყოველ შემთხვევაში მისი არსებობა არა სჩანს, რაც კანონში არის ნათქვამი ორგანოს მოწყობაზე; ცხადია, ასეთი ორგანო, თუ ის შედგა, უნდა ყოფილიყო ოფიციალური. მისი შედგენა, მუშაობა, გეგმები უნდა ყოფილიყო გამოცხადებული ოფიციალური საშვალებით ისე, როგორც მისი ნამუშევარი, მაგრამ ფაქტიურად ასეთი მუდმივი ორგანოს დაარსების შესახებ ცნობა არ მოიპოვება. არა ოფიციალური გამოცხადებაც კი არ ყოფილა და ეს არ შეეფერება კანონს, მაგრამ ვთქვათ ყოფილიყო ასეთი ორგანო, მაშინაც აფხაზეთში მყოფი მრეწველები, მწარმოებლები უნდა ყოფილიყვნენ მოწვეულნი ამ ორგანოში. აქ ტფილისში კიდეც, რომ დაარსებულიყო ორგანო, მონოპოლია ნორმალურად ვერ გატარდებოდა, რადგან თამბაქო, მთელი მისი სიმდიდრე არის აფხაზეთში და მონოპოლია უნდა გატარებულიყო არა აქ, სამინისტროში, არამედ ადგილობრივ, იყო საჭირო განყოფილების დაარსება იქვე აფხაზეთში, სოხუმში, იქ კი არავითარი ცდაც კი არ ყოფილა ასეთი ორგანოს შედგენისა და კანონის ასე გატარებისა. კანონი თამბაქოს მტკიცე ფასებით ჩამორთმევა უნდა ყოფილიყო შეთანხმებით გატარებული, ეს აფხაზეთში არ ყოფილა. იქ იყო მხოლოდ ინსტრუქცია, გამოცემული მთავრობის რწმუნებულის კიასიშვილის, რომელიც დანიშნულია სოხუმში ამ საქმისათვის. არა ნორმალურია ასეთი მდგომარეობა, რომ არ არის შემდგარი კოლექტიური ორგანო ასეთი დიდი საქმის წარმოებისათვის, როგორიც არის მონოპოლია; - ერთ კაცს აქვს მინდობილი ასეთი დიდი საქმე. ამით არ მინდა ვსთქვა, რომ კიასიშვილი იყოს შეუფერებელი ზნეობრივად პიროვნება, და ბოროტმოქმედობას ჩადიოდეს, მე მხოლოდ იმის თქმა მინდა, რომ ერთ პირს მონოპოლიის განხორციელება არ შეუძლია წესიერად.

ასეთი ხელოვნური დაყოფა ეკონომიურ საშუალებების გზებისა სახელმწიფოში, ასეთი სხვადასხვაობა ერთი და იგივე საქმის კეთებაში, არის ანორმალური მოვლენა და არ ვიცი რით აიხსნება იგი.

მაგრამ ბუნებრივია ის უკმაყოფილება, რომელიც მოჰყვება ხოლმე ასეთ მოქმედებას, და მე არა მგონია ჩვენი და რომელიმე მთავრობის მიზანს შეადგენდეს, რომ ისე გაუკეთოს საქმე, რომ დიდი უკმაყოფილება გამოიწვიოს.

აი ჩემი შეკითხვა ამაში მდგომარეობს. თუ გნებავთ დასკვნისათვის განსაკუთრებულ ყურადღებას მივაქცევ თქვენსას შემდეგ გარკვეულ საკითხებს. პირველი: კანონში იყო ნაგულისხმევი ცენტრალურ ორგანოს შედგენა მტკიცე ფასებისთვის. ასეთი ორგანო არავის გაუგონია. ეს ერთი, მეორე: კანონის ავტორის მიერ ნაგულისხმევი იყო ფართე შემათანხმებელ ორგანიზაციის შედგენა. ასეთი შემათანხმებელ ორგანიზაციის დაარსება არავის გაუგონია არც ოფიციალურად და არც არაოფიციალურად. მესამე: ადგილობრივად, იქ, სადაც იყო მთელი სიმდიდრე თამბაქოსი, იქ არავითარი ცდა არ ყოფილა კოლეგიალურ ორგანიზაციის შექმნისათვის, რომელიც შეათანხმებდა მთავრობის და მრეწველთა ინტერესებს. ამ საქმეში არაფერი არ ყოფილა გაკეთებული. საერთოდ თამბაქოს მონოპოლიის განხორციელების საქმეს, გარდა იმისა, რომ არ იყო კანონში ნაგულისხმევი წესი შესრულებული, ემჩნევა მეტის-მეტი ფისკალური, სახაზინო ბიუროკრატიული წესი. ამ მხრივ ამ მონოპოლიის განხორციელება გადაჭრით ეწინააღმდეგება და არ წააგავს სხვა მონოპოლიის განხორციელებას. და ასეთი ხელოვნური გაყოფა გზისა ერთ და იმავე საქმეში წარმოადგენს არა ნორმალურ მდგომარეობას. და რადგანაც ეს მონოპოლია არ არის, ჯერ განხორციელდეს იგი კანონის აზრით და სიტყვით. მე მოვითხოვ შესრულებულ იყოს კანონი და მეორე მხრით, მთავრობა საერთოდ ცდილობდეს ამ მონოპოლიის განხორციელებას იმ გზით, როგორსაც დაადგა იგი შავი ქვის განხორციელების საქმეში. ესე იგი უნდა შეადგინოს საექსპორტო საზოგადოება, თუნდაც უარეს პირობებში, როგორიც იყო მიღებული შავი ქვის მრეწველთა მიერ, და მისი საშუალებით და შეთანხმებით უნდა განახორციელოს თამბაქოს მონოპოლიის საქმე, ვიმეორებ, მონოპოლია. მიუხედავად იმისა, რომ გამოწვეულია დიდი მითქმა-მოთქმა არა მარტო აფხაზეთში, არამედ საზღვარგარედაც, ჯერ-ჯერობით არ განხორციელებულა. და რომ განხორციელდეს, უნდა დასრულდეს განხილვა 800 მილიონ მან. ემისიის საკითხისა. იქ პირდაპირ სწერია, რომ მომარაგების სამინისტროს დასჭირდება 1 მილიარდ მან. ბონის დაბეჭდვა, რათა ამ თანხით შეიძინოს სავალიუტო საქონელი. ამ საქონელში კი მთავარი ადგილი უკავია თამბაქოს, უნდა მოინახოს სხვა გზა, რომელიც არ საჭიროებს ერთ მილიარდ მანეთის დაბეჭდვას, რომ ეს მონოპოლია განხორციელდეს, შეთანხმებით, ნატურალურად, რომ თამბაქო გავიტანოთ საზღვარგარედ და მის მაგივრად კი შემოვიტანოთ ჩვენთვის საჭირო საქონელი, ამ მხრივ აგვცდება როგორც მრეწველ-ვაჭართა უკმაყოფილება, ისე თამბაქოს კულტურის ბუნებრივი კრიზისი. მეორე მხრით აგვცილდება ფულის კურსის დაცემა, იმიტომ, რომ მილიარდი, რომელიც დაიბეჭდება და რომლითაც იყიდის მთავრობა სამონოპოლიო საქონელს და გაყიდვის შემდეგ უფრო უარესად იმოქმედებს და საშინელ მდგომარეობაში ჩააყენებს ჩვენ ფინანსებს.

ამით არის გამოწვეული ადგილობრივი უკმაყოფილება. ბ. კიასოვმა გამოაქვეყნა თავისი ინსტრუქცია, მტკიცე ფასები, საჯარიმო ფასებიც კი. მან გამოაცხადა, რომ ყოველი მწარმოებელი ვალდებულია მისცეს მას, ბ. კიასოვს. ხელწერილი, რომ მწარმოებელი თავის საწყობში მყოფ თამბაქოს შეინახავს მთავრობისათვის, ისე რომ მას არაფერი დააკლდება. მწარმოებელნი წინააღმდეგნი არიან ასეთი ხელწერილების მიცემისა, მით უფრო, რომ ასეთი ხელწერილები უნდა გაცემულიყო არა მთავრობის, არამედ კიასიშვილის სახელზე. ასეთი განპიროვნება მონოპოლიის საქმისა ჩვენ არა ნორმალურად მიგვაჩნია და ამით უნდა აიხსნას ის უკმაყოფილება, რომელსაც ადგილი აქვს კიასიშვილის წინააღმდეგ. ბ. კიასოვმა დააწესებინა ადმინისტრატიული სასჯელი: ვინც აღნიშნულ ხელწერილს არ იძლეოდა, იმას ციხეში სვამდენ. შვიდი კაცი დამწყვდეული იყო, ზოგი მათგანი გაანთავისუფლეს მაშინ, როდესაც სოხუმში დამფუძნებელი კრების საარჩევნო კომისია ჩავიდა და დეპუტატებს საჩივარი მოართვეს ბ. კიასოვის თავგასულობის შესახებ.

შეიძლება, და მე დარწმუნებულიც ვარ, რომ უმრავლესობის ფრაქციის წარმომადგენელნი დააყენებენ საკითხს ჩვეულებრივ რელსებზე, - ე. ი. იტყვიან, რომ ამ საკითხის აღძვრა ნიშნავს მარტო სპეკულიანტების დაცვას და მეც მათ მფარველად გამომაცხადებენ. მაგრამ მოისმინეთ ქვევით: ბ. კიასოვმა ასეთი იურიდიულად მიუღებელი ხელწერილების ჩამორთმევის შემდეგ, გამოზიდა თამბაქო სხვისი საწყობებიდან და გადასცა ფულის გადაუხდელად იმ ფირმებს, რომელთა გემები იღებენ მთავრობის თამბაქოს. ასეთი გახლავთ - ინგლისური „კოსმოს“ და ფინლიანდიის „კროხმანი“. ამან დიდი ალიაქოთი გამოიწვია სოხუმში. მე მოგახსენეთ, რომ ბ. კიასოვი აწესებდა თავისით არა მარტო მტკიცე ფასებს, არამედ შემოიღო საჯარიმო ფასებიც იმათთვის, ვინც მის მოთხოვნილებებს არ ასრულებდა. ამ მოქმედებაში ბ. კიასოვი ეყრდნობოდა ინსტრუქციას, რომელიც ბოლოს აღმოჩნდა მისი შედგენილი და მისი ხელმოწერილი ყოფილა. ყველაფერი ზემოთქმული დიდ უკმაყოფილებას იწვევს არა მარტო ვაჭარ-მრეწველთა, არამედ თვით მწარმოებელთა შორის. საერთოდ შეუძლებელია დემაგოგიურად, ხელოვნურად თამბაქოს მრეწველთა და მწარმოებელთა ინტერესების დაპირდაპირება. საქმეს დიდად ავნებს და თამბაქოს კულტურას დასცემს ის გარემოება, თუ თქვენ ჩვეულებრივ „დემოკრატიულ“ ქურქში გახვიეთ თქვენი მოქმედება ამ მონოპოლიის საქმეში და ერთმანეთს შეაჯახეთ მწარმოებელისა და მრეწველის ინტერესი. მათ შორის მჭიდრო ეკონომიური კავშირი არსებობს. მიუხედავად იმისა, რომ მრეწველი არ თესავს, მთელი ათეული წლის ისტორია აქვს ამ კავშირსა და შეთანხმებას და მწარმოებელი თამბაქოს სულაც არ დათესავს თუ სამრეწველო ფირმები მონოპოლიის გამო განადგურდება. (ასე ხდება დღეს ქიზიყშიც). დღევანდელი თამბაქოს მრეწველნი კი აფხაზეთში რამოდენიმე ათეული წელიწადია მუშაობენ თავისი ფულით, ცოდნითა და ტეხნიკით, ამათი წყალობით განვითარდა თამბაქოს კულტურა აფხაზეთში, მაგრამ არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ეს მრეწველნი ოსმალეთიდან გამოექცნენ მონოპოლიას და შეიძლება ჩვენ მონოპოლიასაც გაექცნენ და თან წაიღონ თავის კაპიტალი და ცოდნა. მრეწველთა შევიწროებამ შეიძლება გამოიწვიოს მწარმოებელთა ემიგრაცია, მით უფრო, რომ მთავრობისაგან მწარმოებელთ არც სულიერ, არც უსულო ინვენტარით არავითარი დახმარება არ უნახავთ, გარდა მტკიცე ფასების დაწესებისა. ასეთი გარემოება დიდ კრიზისს უმზადებს როგორც აფხაზეთის, ისე ქიზიყის თამბაქოს. შეიძლება სთქვან: რატომ არ შეიძლება მწარმოებელისა და მრეწველის ინტერესის გაყოფაო. არ შეიძლება იმიტომ, რომ იქ არის მოწყობილი საწყობები, არის შემუშავებული ერთგვარი წესი თამბაქოს გადარჩევისა, მისი დამზადებისა, ბაზარზე სხვა და სხვა დროს სხვა და სხვა სორტის გატანისა, ტეხნიკური ინვენტარისა. იქ ქარხანა არ არის, მექარხნეები არ არიან, მაგრამ ფართო მრეწველობის ხასიათს იღებს თამბაქოს მოვლის საქმე; მას პურივით, ან სიმინდივით ვერ მოიყვანთ. ბ. კიასოვს რომ ჯერ კიდევ არ შეუსწავლია ეს საქმე და ისე უყურებს, როგორც სიმინდის საქმეს, სჩანს იქიდან, რომ, როცა ფინლიანდიის ფირმას თამბაქოს აძლევდენ, შეარჩიეს და მისცეს საუკეთესო თამბაქო, პატრონებს დაბალ ხარისხს უტოვებენ - ესე იგი მოსჭრეს თავი და უკრეს თავი უცხოეთში. და ეს იმიტომ ქნა ბ. კიასოვმა, რომ თამბაქო მეტ ფასში გაეყიდა.

ეს იმას ამტკიცებს, რომ მთავრობას აპარატი არა აქვს, რომლის საშუალებით შესაძლებელი იყოს მონოპოლიის მიზანშეწონილი გატარება და ასეთი პოლიტიკის ნაყოფს უფრო ნათლად შემდეგ სეზონში დავინახავთ.

გარდა იმისა, რომ ცენტრალური ორგანო თვალ-ყურს არ ადევნებდა აფხაზეთის თამბაქოს მონოპოლიას და ერთ პირს ჩააბარა ეს საქმე, გარდა ამისა, მთავრობას არც კი უცდია რაიმე შეთანხმება თამბაქოს მრეწველთა და მწარმოებლებთან.

საჭირო არ არის შეთანხმებით მტკიცე ფასების დაწესება, აგრეთვე თამბაქოს ჩამორთმევითა და მისი ექსპორტის შეთანხმებითვე მოგვარება. თუ მთავრობამ ასეთი შემათანხმებელი გზა მონახა შავი ქვის მონოპოლიის საქმეში, როდესაც მარგანეცის საქსპორტო საზოგადოება შექმნა, რატომ ასეთივე შეთანხმების გზა არ უნდა ნახოს თამბაქოს მონოპოლიის გატარებაში? შეიძლება სთქვან, რომ აქ არ არის ქარხანა და არ არის მრეწველიო, მაგრამ განა მთავრობას გაურჩევია შავის ქვის საქმეში ვინ არის მრეწველი და ვინ შუამავალი? შეიძლება ისიც სთქვან, რომ თამბაქო უმთავრესად უცხოელების ხელშია, მაგრამ განა ეკონომიურ კითხვებში ებრაელი და ელინი, ყოველ შემთხვევაში თქვენთვის, გათანასწორებული არ უნდა იყვნენ? და ესეც რომ არ იყოს, განა უცხოელები არ არიან შავი ქვის საქმეში? და განა მთავრობა არ ცდილობდა მათთან შეთანხმებას? ჩვენთვის გაუგებარია და ამასთანავე საქმისთვის მეტად მავნებელი, რომ თამბაქოს მონოპოლიის საქმეშიც მთავრობამ უარყო ეს შეთანხმების პოლიტიკა. თვით აფხაზეთის, სოხუმის მეთამბაქოე მრეწველებს არა ერთი წინადადებით მიუმართავთ მთავრობისთვის, მომარაგების სამინისტროსთვის, ასეთი შეთანხმების მოგვარების შესახებ, მაგრამ დღემდის პასუხად მხოლოდ ბ. კიასოვის ინსტრუქციები იყო, და შეთანხმებით საქმის გაკეთებას, ბიუროკრატიული წესებით მოქმედება არჩიეს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ-ნ ჭავჭანიძეს.

ივ. ჭავჭანიძე, მომარაგების მინისტრის ამხანაგი. მოქალაქენო! შეკითხვაში, რომელიც იყო წარმოდგენილი წინასწარ წერილობით, არ იყო აღნიშნული თუ რაში გამოიხატება კონკრეტიულად, ის არანორმალური პირობები, რომელშიაც ხორციელდება თამბაქოს მონოპოლია. მე ისე უნდა განვაცხადო, რომ საერთოდ მონოპოლიის გატარების შესახებ არავითარი საჩივარი არ არის. ყოფილა ერთი შემთხვევა ვინმე ბერმენის განცხადება: ნებით არ მივეცი თამბაქო და ძალით ჩამომართვაო. რა თქმა უნდა, ასეთი განცხადება სიმართლესთან შორს არის. სამინისტროს სახელზე არც ერთი საჩივარი არ არის. მიუხედავათ ამისა, როგორც კი გავეცანით შეკითხვის ტექსტს, ჩვენ იმ წუთშივე შევეკითხეთ ჩვენ რწმუნებულს აფხაზეთში და ადგილობრივ მთავრობას, რომ დაუყონებლივ წარმოადგინონ ყოველგვარი ცნონები და მასალები მონოპოლიის გატარების შესახებ. ისე კი არც ერთი ასეთი საჩივარი არ მიუღია მთავრობას. (ხმა: ტელეგრამით არ მოსულა?) ტელეგრამა დღეს მოსულა ასათიანიდან დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმის სახელზე, და მხოლოდ ახლა გადმომცეს მე იგი. ამ კვირაში უეჭველად მივიღებთ ყველა ცნობებს და მასალას, და მაშინ მოგვეცემა საშუალება შეკითხვაზე პასუხის გაცემისა. თუ აღმოჩდა, რომ კანონი ირღვევა, რომ რწმუნებული უწესოებას სჩადის, და არ ტარდება მთავრობის დადგენილება, სამინისტრო მიიღებს მკაცრ ზომებს და პასუხსაც მოგახსენებთ.

თავმჯდომარე. მაშასადამე, მთავრობა იტოვებს თავის განკარგულებაში ერთ კვირას პასუხის გასაცემად. ამის უფლება მას აქვს რეგლამენტის ძალით. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ვეშაპელს მეორე შეკითხვისათვის.

შეკითხვა გრიგ. ვეშაპელისა მთავრობისადმი - აფხაზეთში ქვეშევრდომობის კანონის გატარების შესახებ.

გ. ვეშაპელი. (ნაციონალისტი) ბატონებო! 27 მაისს დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო კანონი მოქალაქეობისა. ამ კანონში იყო გაწესებული, რომ ქვეშევრდომობა უდავოთ მინიჭებოდა იმას, ვინც 1914 წლამდე იყო მიწერილი რომელიმე ადმინისტრატიულ ერთეულს, ხოლო მეორე მუხლში იყო გამონაკლისი, რომელიც შეღავათს აძლევდა იმათ, ვინც საერთოთ არ იყო მკვიდრი საქართველოს ტერიტორიისა, მაგრამ რუსეთის ქვეშევრდომი იყო. შეიძლებოდა ისინი სამი თვის განმავლობაში საქართველოს ქვეშევრდომებად გამხადარიყვნენ. თუ რა დროიდან უნდა ყოფილიყო ნაგულისხმები ეს სამი თვე, ამისათვის საქართთველოს რესპუბლიკას აქვს კანონი, აგრეთვე დამფუძნებელი კრების მიერ მიღებული ეგრედწოდებული: „წესი დამფუძნებელ კრების მიღებულ კანონისა, დეკრეტისა და დადგენილების გამოქვეყნებისა“. ეს კანონი დამფ. კრებისა - კანონის გამოქვეყნებისა ადასტურებს პარლამენტის მიერ მიღებულ წესს, რომლითაც კანონი ძალაში შედის შვიდი დღის შემდეგ დღიდან მთავრობის გაზეთში გამოქვეყნებისა; სხვანაირი წესი კანონის გამოქვეყნებისა, ვადის ჩათვლისა, შეღავათის განსაზღვრისა, საქართველოს რესპუბლიკაში არ არსებობს. ამ მხრივ სოხუმის ოლქში, აფხაზეთში, ქვეშევრდომობის კანონს სხვა ბედი ხვდა. როგორც სჩანს, იმ ორგანიზაციას, ესე იგი მომრიგებელ მოსამართლეს, რომელსაც უნდა ეწარმოებინა კანონით ნაგულისხმევი განცხადების მიღება, თავის დროზე არავითარი ზომები არ მიუღია. და არც მასზე მაღალ უწყებას მიუღია ზომები, რომ გაეკეთებიათ თავიანთი საქმე და ახლა კი, როცა დამფუძნებელი კრების დამატებითი არჩევნები მოახლოვდა, და გამოირკვა, რომ ეს არჩევნები სულ მოკლე დროში მოხდება სოხუმის თვითმმართველობის მიერ, შემდეგ აფხაზეთის სამაზრო ერობების მიერ, აგრეთვე სოხუმის გაზეთში ოფიციალური განცხადება იყო ქვეშევრდომობის კანონის შესახებ. ეს გამოცხადდა 1920 წელს 2 იანვარს.

სოხუმისა და საერთოდ მაზრების მმართველობა, თუნდაც ავტონომიური, როგორც სჩანს, ამა თუ იმ მოსაზრებით საჭიროდ სთვლის, რომ ეს ვადა - 3 თვისა ჩვენ ტერიტორიაზე არა მკვიდრ მცხოვრებთათვის იყოს ნაანგარიშევი ამა წლის 2 იანვრიდან.

თავის თავად ცხადია, ორნაირი აზრი არ შეიძლება იყოს, რომ ეს ეწინააღმდეგება ჩვენ კანონებს, კერძოდ ეწინააღმდეგება კანონთა გამოქვეყნების წესს, დამფუძნებელ კრების მიერ მიღებულს. ასე, რომ ფორმალურად განცხადების წაღება მომრიგებელ მოსამართლეთა მიერ და ამით შეღავათთან ვადის გადაწყვეტა წარმოადგენს კანონის დარღვევას და კანონის დამრღვევი უნდა დაისაჯოს. მით უფრო, როდესაც ეს იქნება მომრიგებელი მოსამართლე.

მაგრამ შეიძლება აქ საკითხს მისცენ პოლიტიკური ხასიათი, თუმცა მე ყოვლად შეუძლებლად მიმაჩნია, რომ კანონის დარღვევა დაასაბუთონ პოლიკურ მოტივებით, მაგრამ პოლიტიკურადაც მოგახსენებთ, რომ ეს ფაქტიურად წარმოადგენს არა ნორმალურ მოვლენას, ესე იგი ხელოვნურად, თუნდაც რომ ახალი კანონი ამის მივიღოთ, კანონის დარღვევა, არა მკვიდრთათვის საშუალების მიცემა საქართველოს ქვეშევრდომობის მიღებისა, ეხლა, როდესაც ამ ქვეშევრდომობას უფრო მიმზიდველი ხასიათი აქვს, ვიდრე ჰქონდა მაშინ, როდესაც დამფუძნებელ კრებამ მიიღო მოქალაქეობის კანონი, ეს არც საქართველოს რესპუბლიკის ინტერესებს შეადგენს და არც საქართველოს ავტონომიურ ერთეულის, აფხაზეთის ინტერესს, იმიტომ, რომ ეს კანონი შეეხება არა მკვიდრებს, ხოლო არა მკვიდრთ გავლენა, გადამეტებული, არა ნორმალური, არსად არ არის ისე მწვავე, როგორც აფხაზეთში. ამიტომ არის, რომ აფხაზეთი ლაპარაკობს ავტონომიაზე, თავის მთავრობაზე, პარლამენტზე, საბჭოებზე, მაგრამ ისინი არჩეულნი არიან ისეთ დროს, როდესაც საქართველოს ქვეშევრდომობის კანონი არ ყოფილა განხორციელებული და ყველას უფლება ქონდა არჩევნებში მონაწილეობის მიღებისა.

ხელოვნურად იქნა გამრავლებული ქვეშევრდომთა რიცხვი, არა მკვიდრთა რიცხვი, ეს არავის ინტერესებს არ ეწინააღმდეგება ისე, როგორც თვით აფხაზეთის მკვიდრთა, მცხოვრებთა ინტერესებს.

ამიტომ მივაქცევთ ჩვენ ამ საკითხს ყურადღებას, პოლიტიკურადაც თუმცა, რასაკვირველია, დამფუძნებელ კრების წევრს უნდა მიექცია ყურადღება თუნდ ფორმალურ მხრით, როდესაც კანონის დარღვევას ხედავს, მაგრამ ვხელმძღვანელობ აგრეთვე პოლიტიკურ მოსაზრებით, რადგანაც ეს მდგომარეობა ეწინააღმდეგება აფხაზეთის მკვიდრთა ინტერესებს.

მე წარმოვადგინე ეს შეკითხვა და იმედი მაქვს, რომ ჯერ ერთი - დაუყონებლივ იქნება კანონის დარღვევა ფორმალურად გაუქმებული, მოსპობილი, მეორეს მხრივ დამფუძნებელ კრებამ არსებითად არ უნდა დაინახოს საჭიროდ ხელოვნურად საქართველოს არა მკვიდრთათვის, ამა თუ იმ პროვინციის არამკვიდრთათვის ქვეშევრდომობის მიღების შეღავათის ვადების გაგრძელება.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის შინაგან-საქმეთა მინისტრის ამხანაგს ბ. ჭიჭინაძეს.

პარმენ ჭიჭინაძე, შინაგან-საქმეთა მინისტრის ამხანაგი. მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! მასალა იმ შეკითხვის შესახებ, რომელიც აქ შემოტანილია ბ. ვეშაპელის მიერ, ჯერ სავსებით არ გვაქვს მიღებული მხოლოდ, რამდენათ პირადი მოლაპარაკებით გამოვარკვიეთ, ისე კერძოდ გავიგეთ, - გამოცხადებას იმ სახით, რაზედაც აქ ილაპარაკეს, - ადგილი არ ჰქონია.

თავის სიტყვაშიც ბ. ვეშაპელი ვერ ასაბუთებს იმას, რომ აფხაზეთში 2 იანვარს გამოქვეყნებულს ქვეშევრდომობის კანონს ჰქონდა მიზნათ ხელოვნურად ვადის გაგრძელება. რასაკვირველია, ჩვენც უკანონო აქტათ მივიჩნევდით, თუ მართლაც ასეთი რამ მოხდა. ჩვენ გვაქვს ერთი ცნობა, თითქოს უნდა ყოფილიყოს დაბეჭდილი, კერძო გაზეთში, არა ოფიციალურში, ტექსტი ამ კანონისა რუსულ ენაზე და უნდა ყოფილიყო გაკრული თვითმმართველობის მიერ ქუჩებში. მაგრამ ვადის გაგრძელებაზე ლაპარაკი არ ყოფილა. მაქვს აგრეთვე დოკუმენტი, რომელშიაც არის ნათქვამი შემდეგი: (კითხულობს). (ვეშაპელი: როდინდელია?) 15 января. აი. ასეთი ყოფილა განცხადება და ამაშიაც უკანონობას ვერ ვნახულობთ. მაშასადამე, სანამ არ იქნება დოკუმენტალურად დამტკიცებული, რომ უნდა ყოფილიყო ვადის გაგრძელებაზე ლაპარაკი, მანამ ჩვენთვის არ არის ისეთი საბუთი, რომ შეიძლებოდეს ამაზე ლაპარაკი. აქ არის უბრალო განცხადება, რუსულ ენაზე გადათარგმნილი და გამოკრული ქუჩებზე. აქ მე მგონია კანონის დარღვევა არ არის, და თუ ჩვენ ახალი მასალა გვექნება ამის შესახებ, მე შევეცდები მივიღო იქიდან ყოველივე მასალა დაწვრილებით და მაშინ შესაფერს პასუხს გაგცემთ. (გვაზავა: თქვენ, რომ მხარს არ უჭერთ ამას?) არა მხარს არ უჭერთ, ეს ჩვენი მხრით იქნებოდა უკანონობა. (გვაზავა: მაშასადამე, ეს საკმარისია!)

გაგრძელება მსჯელობისა 800 მილ მანეთის ბონის გამოცემის შესახებ.

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი... (ვეშაპელი: მაშ შეკითხვა გადაიდო?) გადადებული არის ერთი კვირით. ახლა დავუბრუნდეთ იმ საკითხს, რომელზედაც კამათი იყო (ხმაურობა). უკაცრავად, წინადადება არის გაგრძელდეს კრება, სანამ პირველი ორი საკითხი არ გადაწყდება. სიტყვა ბ. ღლონტს ეკუთვნის.

თედო ღლონტი (ს. ფ.) ემისიის რაოდენობა, როგორც ჩვენი ფრაქციისთვის, ისე სახელმწიფოსთვის სრულებით არ არის საშიშარი, თუ კი ემისია იქნება გამოყენებული, როგოგორც ამას მოითხოვს ჩვენი მწარმოებელი ძალის ინტერესები. ამ შემთხვევაში სოცფედერალისტთა ფრაქციას აქვს განსაცხადებელი, რომ უმთავრესად ეს ემისია იქმნეს გამოყენებული სოფლის მეურნეობის აღდგენაზე. უნდა მოგახსენოთ, რომ ჩვენი სოფლის მეურნეობა არ არის ამოძრავებული ისე, როგორც ეს შეიძლება ამოძრავებული იყოს ჩვენს ქვეყანაში. ამ მხრივ შეიძლება მივბაძოთ თუ გნებავთ ბოლშევიკებს. იმათ შესძლეს მეტის უნარის გამოჩენა და ისეთი მასის ამოძრავება, რომელიც პირდაპირ არ იყო ჩათრეული წარმოებაში. ამ მხრივ თავისი ორიგინალური მუშაობის პროცესში შეიძლება იყონ წასაბაძი. ვიცით, რომ ბოლშევიკებმა ამ ბოლო დროს, როცა დაამარცხეს კოლჩაკის და დენიკინის ბანდები, განსაკუთრებული ყურადღება მიაქციეს სოფლის მეურნეობის საქმეს. ამ მხრივ მათმა ენერგიულმა მუშაობამ დიდი აღტაცება გამოიწვია საზოგადოების ფართო მასაში და ეს აღტაცება, მე ვფიქრობ, დიდ საქმეს შესძენს მათ. (გურული: ემისიის საქმე როგორ არის?) აი, როგორ; ჩვენ არც კი დაგვესიზმრება ისეთი ემისია, როგორიც რუსეთშია. (საყვარელიძე: სოვდეპიაში?) დიახ, სოვდეპიაში, ბ. საყვარელიძე. უნდა მოგახსენოთ, რომ იქ გაცილებით მეტია იმ ემისიაზე, რომელსაც თქვენ ბეჭდავთ, ან იბეჭდებოდა. ეს არ არის სახიფათო, არ არის სრულებით საშიშარი, თუ რაციონალურ საშუალებად გამოვიყენებთ. ჩვენ ვამბობთ, რომ ეს ნაკლებ დაიხარჯოს უნაყოფოდ, ნაკლებ დაიხარჯოს ადმინისტრაციაზე, ომებზე, ბანკეტებზე და მეტი სასოფლო მეურნეობაზე. (ნინიძე: ბანკეტებზე არ ყოფილხართ?) მე ბანკეტებზე არ დავდივარ, თქვენ ხართ ბანკეტების მუდმივი სტუმრები. (რეპლიკა: წინააღმდეგი არც ჩვენ ვართ!) თქვენ არ ხართ წინააღმდეგი, მაგრამ თქვენი პროფესიონალური კავშირები არ ემხრობიან ამ ბანკეტებს და ბრძოლას აწარმოებენ მთავრობის წინააღმდეგ. ჩვენ გვინდა ისეთი მდგომარეობა შევქნათ, რომ მთავრობა და მუშათა კლასი წარმოადგენდეს ერთ ძალას. მაგრამ ასეთი მდგომარეობა არ არის სამწუხაროდ. ჩვენ ვიცით ერთი ქალაქის მდგომარეობა. იქ, რეგისტრაციით მეტი იყო მენშევიკები, მაგრამ ფარული კენჭის ყრის დროს კი ბოლშევიკებმა გაიმარჯვეს. ეს ნამდვილი ფაქტია და ამას აღვნუსხავ სამწუხაროდ და არა სიამოვნებით. დემოკრატიულ რესპუბლიკაში მთავრობასა და მუშათა კლასს შორის არ უნდა იყოს განსხვავება და თუ ეს განსხვავება ჩვენში არის, ეს თქვენი ორმაგი პოლიტიკის ბრალია.

თქვენ იცით, რომ მიწადმოქმედების მინისტრმა, როდესაც წაიკითხა თავის დეკლარაცია სამელიორაციო მუშაობის შესახებ შეგვპირდა, რომ ამ მხრივ ახლო მომავალში მოუვლითო. როცა ჩვენ წინად ამაზე ვლაპარაკობდით მენშევიკები გვიპასუხებდნენ, ეს ხომ ისეთი საქმე არ არის, რომ საჩქაროდ ვიმუშაოთო. მაგრამ უნდა მოგახსენოთ, რაც მეტი დაიხარჯება ამ საქმისათვის, მით უკეთესია. მართალია რუსეთში დიდი ნიადაგია, რომ პროფესიონალური კავშირები ჩაერიონ სასოფლო მეურნეობას, მაგრამ ყოველ შემთხვევაში ჩვენი სოფლის მეურნეობა რომ აღსდგეს ამისათვის არ არის შესაფერი მუშაობა არც მთავრობის და არც მუშების მხრივ. პრაქტიკულად ესეც, როგორც თქვენი მიწის კანონი, მეურნეობის გაუმჯობესობას ეწინააღმდეგება და ხელს უშლის მუშაობის განვითარებას.

ეხლა ჩვენ აღვნუსხავთ ბათომის როლს ჩვენს ეკონომიკაში. დროებით მაინც მიღებული უნდა იქმნეს ზომები ბათუმის მართვა-გამგეობის მიღების შესახებ. ამ ბოლო დროს ბათუმში 20.000 სტუმარი შემოვიდა მხოლოდ და მხოლოდ სპეკულიანტები, შეძლებული პირები, რუსეთიდან და უცხო ქვეყნებიდან. იქ არის განკარგულება გენერალ-გუბერნატორისა, რომ უცხოელები არ შემოუშვათო, მაგრამ ვინ ასრულებს ამ განკარგულებას? ამსრულებლები არიან დენიკინის ოფიცრები, სწორედ ისეთი ხალხი, რომლებიც დენიკინის აგენტებს შემოუშვებენ ჩვენ ქვეყანაში. არავითარი გარანტია არ გვეძლევა არც იქაური ბრძანებით, არც ჩვენი მთავრობის პოლიტიკით, რომ უცხო სპეკულიანტთა თარეშს ბოლო მოეღოს. აუცილებლად საჭიროა, რომ თუ მუდმივი არა, დროებით მართველობა მაინც მივიღოთ, რომ თავი დავიცვათ ამ სპეკულიანტთა შემოსევისაგან.

რაც შეეხება ფულის გამოცემას, ჩვენ ამას ვემხრობით, მაგრამ იმედს გამოვსთქვამთ, რომ ეს უკანასკნელი ემისია იქნება, რომ ამიერიდგან მაინც შევძლებთ ნორმალურ პირობებში გაცვლა-გამოცვლის ოპერაციების წარმოებას და საფუძველი ჩაეყაროს ჩვენ ფულის ფონდს და გადვიდეთ ნამდვილ ქართული ფულის ნიშნებზე.

სურვილი უნდა გამოვთქვათ, რომ საქონლის გატანა არ იქმნეს ლიკვიდაცია ამ არსებულ საქონლისა, რომელიც დაგროვდა საქართველოში, რომ ამ საქონლით უზრუნველყოფილი უნდა იქმნეს ჩვენი შინაური მრეწველობა.

თუ არ გავამრავლეთ საზოგადო დაწესებულებები, ფულის ნიშნებსაც ვერ შევქმნით. ერთი სიტყვით ჩვენი პროგრამული მოთხოვნილებაა ვებრძოლოთ სპეკულიაციას მეურნეობა-ვაჭრობა მრეწველობის სასარგებლოდ. არავითარი გასავალი კერძო სპეკულიაციას არ უნდა ჰქონდეს არც მრეწველობაში, არც ვაჭრობაში. მთელი ვაჭრობის საქმე და შემოტანილი საქონელი უნდა იქმნეს გამოყენებული, როგორც განაწილების ობიექტივი, კოოპერატივების, ერობების, ქალაქების და სხვა საზოგადოებრივ დაწესებულებათა საშუალებით.

რაც შეეხება კერძო ვაჭრებს, ისინი ისე მოგვექცევიან და გაგვიკეთებენ საქმეს, როგორც ელიგულაშვილის კომპანიამ გაგვიკეთა, რომელიც ჩვენთვის ხელსაყრელი არ არის. (ხმა: რომელი ელიგულაშვილი?) აი ის, კომერსანტი რომ არის, და სხვებიც ბევრი გვყავს საქართველოში მასზე უარესებიც. ამ მხრივ ყველა საზოგადოებრივი საღი ელემენტები დახმარებას გაუწევს მთავრობას და ჩვენც ამ საზოგადოებრივ ელემენტებთან ერთად, როგორც სამეურნეო ენერგიით გაჩაღებულ ძალებს დავეხმარებით შეძლებისდაგვარად.

თავმჯდომარე. ბატონებო, წინადადებაა ორატორთა სიტყვა განსაზღვრულ იქმნას 15 წ. წინააღმდეგი ხომ არავინ ბრძანდებით? კენჭს უყრი (მიღებულია). სიტყვა ეკუთვნის ბ. ავალიანს.

სიმონ ავალიანი. (შინაგან და ვაჭრობა მრეწველობის მინისტრის ამხანაგი) ჩვენ არა ერთხელ გამოვსულვართ და გვილაპარაკნია იმ საკითხთა შესახებ, რომელიც ამ ჟამადაა დასმული. არც ამ ემისიის მოწინააღმდეგეებს გამოუთქვავთ ახალი აზრი. წყარო ამოწურულია, ახალი სათქმელი აღარა ქონდათ რა, მაგრამ მიუხედავათ ამის, ჩვენ იძულებული ვარ აზრი გამოვსთქვათ აქ ნათქვამის შესახებ და აგრეთვე იმ მცირეოდენ წინააღმდეგობის შესახებ, რომელიც აქ გამოითქვა ამ ემისიის შესახებ. ბატონმა ღლონტმა ბრძანა, რომ არ იცის სად არის მიზეზი და შედეგი სპეკულიაციისა და ეკონომიურ არევ-დარევისა, რომელიც დღეს ხდება ჩვენში. აი, ამაში გახლავთ უმთავრესი მიზეზი იმისა, რომ თუ მიზეზსა და შედეგს ვერ დააშორებთ ერთი მეორეს, თუ მიზეზი და შედეგი გათვალისწინებული არ იქნება, თავის თავად ცხადია, რომ მაშინ ძნელია დიდ პრინციპიალურ საკითხებზე მსჯელობა. სპეკულიაცია, ბრძანებს ღლონტი, რომელიც არის ჩვენშიო, ამ სპეკულიაციას კუდში მოყვა მთავრობაო და ხელს უწყობს მის აყვავებასო, ადიდებს გადასახადებს, ღერბის ქაღალდების ფასს სწევს და ამნაირად მთავრობაც ჩაება სპეკულიაციაშიო. თუ მართლაც მიზეზებზე არის ლაპარაკი, ცხადია რა არის მიზეზი სპეკულიაციისა; მიზეზი ის არის, რომ ფულის ფასი ეცემა და იზრდება საქონლის ფასი. თქვენ იცით, რომ სპეკულიაცია მაშინ იზრდება, მაშინ იდგამს ფეხს და აქვს საფუძველი, როცა საქონლის რაოდენობა შემცირდება. ერთად ერთი მიზეზი ეს არის. მაშასადამე თუ მოესპობა ნიადაგი სპეკულიაციას ე. ი. თუ საქონლის ნაწარმოების რიცხვი გაგრძელდება, თუ საქონლის მოწოდება იქმნება გადიდებით, ვიდრე მოთხოვნილება არის, ფულს, იარაღს, საქონლის ტრიალს მიეცემა ღირებულობა. ფულს ფასი მაშინ აქვს, როდესაც საფუძვლად უდევს რაიმე საქონელი; ფული ეხმარება და არის შუამავალი საქონლის ტრიალის. კარგად ვიცით, რომ ის, რაც კაცობრიობამ განიცადა ამ წარსულ ოთხი წლის განმავლობაში, ომის შემდეგ, როდესაც მან გაანადგურა ყოველგვარი ღირებულება და მოსპო ის თანასწორობა მოთხოვნილებისა და მოწოდების შორის, ეს გახლავთ უმთავრესი მიზეზი. ეკონომიური მდგომარეობა მთელი ქვეყნის აირია, ამას კუდში ექცა საქართველოც, ვინაიდან ეკონომიური საქართველო უფრო სუსტი იყო, ამ შემთხვევების ზედგავლენას აქ უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვს. კურსი ეცემა, იძულებული ვართ ემისიის განგრძობა მოვითხოვოთ; ჩვენ მოქცეული ვართ იმ ტრიალში, რომელშიაც მოქცეულა მთელი კაცობრიობა.

უწყებამ კარგად იცის, რომ აუცილებლად საჭიროა მრეწველობის განვითარება, ისიც ვიცით, რომ სოფლის მეურნეობა არის ერთად ერთი დარგი, რომელიც ჯერ-ჯერობით, სანამ მრეწველობა განვითარდება, ის არის უმთავრესი სახსარი ჩვენი ცხოვრებისა, ყველა ეს ვიცით, მაგრამ ვიდრე ეს მეურნეობა განვითარდება, განმტკიცდება და ამოძრავდება - უნდა დრო, მომზადება. ცხადია, რომ თვალის დახამხამებაში ასეთი დიდი საქმე არ გაკეთდება. მაგალითად: თედო ღლონტმა მოითხოვა ერთი წლის განმავლობაში ყველა ჭაობების ამოშრობა. ცხადია ეს მოთხოვნილება არ განხორციელდებოდა. ასეთი აჩქარებით ეკონომიური ნიადაგის განმტკიცება შეუძლებელია. აღმაშენებელ მუშაობის შედეგი კი, რომელიც დღეს წარმოობს და არის, უეჭველად გამოჩნდება, მხოლოდ შემდეგ. დღეს დღეობით კი მთავრობა მუშაობას შეუდგა და ადრეა ჯერ-ჯერობით მოთხოვა, რომ ამ მუშაობას ეხლავე რაიმე ნაყოფი გამოეღო. როცა გვეუბნებიან ბოლშევიკურმა რუსეთმა ქაღალდის ბონები გამოსცა და სოფლის მეურნეობას მოახმარაო, შემცდარია ეს აზრი, ვინაიდან 60%25 ამ თანხისა სულ სხვა საქმეს მოხმარდა და, რომ მართლა სოფლის მეურნეობას მოხმარებოდა, მაშინ ხომ რუსეთის ხალხი სიმშილითაც არ ამოწყდებოდა.

დღეს ისეთი მდგომარეობა არის, რომ მრეწველობა განსაცდელს განიცდის, ვინაიდან დაგროვებული ქონება უკვე განადგურებულია და თუ ჩვენში სისწრაფით იზრდება საქონლის ფასი, ამას აქვს რთული მიზეზები. თქვენ გადაავლეთ თვალი მსოფლიოს და დაინახავთ, რომ საქონლის გასაჭირი ყველგან არის, რომ დიდ სახელმწიფოებში დარღვეულია თანასწორი ზომები მოთხოვნილებასა და მიწოდების შორის. მაგალითად საფრანგეთში ერთი წლის განმავლობაში შემოტანილი იყო 20 მილიონი ფრანკის საქონელი, ხოლო გატანილი კი 4 მილიონის.

ნივთიერად ძლიერ ინგლისში წარმოება იყო შემოტანილი 1.666.607.757 სტერლ. გატანილი - 639.597.000 სტერლ. ეკონომიური ნიადაგი დარღვეულია ყველა სახელმწიფოებში, ეკონომიური ურთიერთობა მტკიცე არ არის, უმთავრესი მიზეზი ის არის, რომ მოთხოვნილება ძლიერ დიდია, მიწოდება კი მცირე. წარმოება კი გაძნელებულია და ცუდ პირობებში იმყოფება. ეს იქ, სადაც ეკონომიური პირობები, ცოდნა და გამოცდილება შეუდარებლად უკეთესი იყო, სადაც მრეწველობა და აღებ-მიცემობა უაღრესად განვითარებული იყო.

რაც შეეხება ემისიის გადიდებას, ჩვენ კარგათ გვესმის რა მნიშვნელობა აქვს, როცა დიდძალი ქაღალდის ფული გამოდის, ტრიალებს ბაზარზე, მაგრამ ეს არის შედეგი ეკონომიურ ცხოვრების საერთო დანგრევისა. ჯერ-ჯერობით არა თუ საქართველოში, არამედ არსად, არც ერთ სახელმწიფოში არ არის ისეთი მდგომარეობა შექმნილი, რომ არ გამოდიოდეს ზორბათ ქაღალდის ფული, რომ მას ზურგი გამაგრებული ქონდეს; ეს იქნება მაშინ, როცა წარმოება და მრეწველობა ისევ ფეხზე დადგება და განვითარება. მაშინ შეიქმნება ნამდვილი ღირებულება, და ამოძრავებული სახელმწიფოებრივი ძალები. სანამ კი არ არის, ჩვენ იძულებული ვიქნებით მივმართოთ ემისიას და გამოვსცეთ ქაღალდის ფული. არც იმდენ საშინელებას წარმოადგენს ქაღალდის ფულის გადიდება თუ იგი ისევ დაუბრუნდება ხაზინას გადასახადის და სხვა სახით. ბატონი ღლონტი ბრძანებს, რომ არ არის საჭირო გადასახადების გადიდებაო, ვინაიდან ეს ნიშნავს რომ მთავრობა სპეკულიაციას მისდევსო, მაგრამ ვინაიდან დღეს დღეობით საკმარისი საქონელი არ არის და მისი ტრიალი უკუღმართად არ მოქცეულიყო, ჩვენ იძულებული ვართ ისეთი ზომები მივიღოთ რომ ის ფულის ნიშნები, რომელიც არის გასული ხალხში, დაუბრუნოთ რამდენიმეთ ხაზინას. თვით ხალხმა, რომელიც სარგებლობს სახელმწიფოებრივ აპარატით, უნდა მისცეს სახელმწიფოს საშუალება, ნაწილი ფულისა, რომელიც ტრიალებს, დაუბრუნოს სახელმწიფოს. მაშასადამე გადასახადის დაწესება არც საჭირო და მიუცილებელი ნაბიჯია, ვინაიდან უბრუნებს ზოგიერთ ნაწილს ქაღალდის ფულისას უკან სახელმწიფოს. წინეთაც მოგახსენეთ და ახლაც მოგახსენებთ, რომ ჩვენ გვაქვს კარგი მაჩვენებელი იმისა, რომ ის გზა, რომელიც აქვს მიღებული ჩვენ მთავრობას, არის მართალი. არ არის ხალხისთვის ძნელი. მაგალითად, ხაზინებში შემოსულმა გადააჭარბა იმ თანხას, რომელიც ნავარაუდევი გვქონდა ჩვენ. მაშასადამე ვიმეორებ, ხალხმა, რომლის ხელში გროვდება უნდა დაუთმოს სახელმწიფოს მისი ნაწილი.

და თუ საქონლის ფასი იზრდება, სახელმწიფომაც მას უნდა მისდიოს. ამას აიძულებს მას ობიექტიური გარეშე არსებული პირობები. რაც შეეხება ემისიის გადიდებას, რომელიც გამოწვეული არის საერთო პირობებით, ეს არ არის მარტო ჩვენი სახელმწიფოს სენი, და გამოწვეულია მით, რომ ეკონომიური საფუძველი სრულიად დაინგრა, და ამან აიძულა ყველა სახელმწიფოები მიმართონ ამ გზას, თუ თქვენ შეადარებთ, როგორ გაიზარდა ქაღალდის ფულის რაოდენობა, თქვენ შეამჩნევთ, რომ მდგომარეობა მართლაც საშინელი გახდა. მაგალითად, ამერიკა, რომელსაც ქონდა 1914 წ. 12 მილ. ფრ. - 1919 წ. 12.139 მილ. მან. აქვს ინგლისში. რომელსაც ქონდა ქაღალდის ფული 1914 წ. 133 მილ. ფრ. 1919 წ. 1912 მილ. ფრ. აქვს, და ასე სხვა სახელმწიფოებშიაც.

1000-ჯერ გაიზარდა ქაღალდის ფულის რაოდენობა თვითოეულ სახელმწიფოებს. ეს არის გამოწვეული მით, რომ ეკონომიური მრეწველობა, აღმშენებლობითი მუშაობა დანგრეულია, ეს არის მიზეზი უმთავრესად, რომ იზრდება ქაღალდის ფულის რაოდენობა და თან ეცემა მისი ფასი. რა გზა გვაქვს და რა საშვალება, რომ ვებრძოლოთ ამ მოვლენას, ეს მდგომარეობა შევამსუბუქოთ? რა საშვალება გვაქვს, რომ გავამაგროთ ჩვენი ფინანსიური მდგომარეობა? უნდა შევეცადოთ ჯერ ერთი, არ დაგვჭირდეს გამოვითხოვოთ პრალი ემისია, მეორე, საშვალება გვექნება მოვამაგროთ კურსი; ის რაც ითქვა აქ მთავრობის შესახებ, ყურადსაღებია. ჩვენ მართლაც კარგად ვიცით თუ რა მნიშვნელობა აქვს ბათომს და ის აზრი, რომელიც აქ ღლონტმა გამოთქვა, მისაღებია. მაგრამ თავის თავად ცხადია, ეს არ შეადგენს ერთი უწყების საქმეს. ამ საკითხის მოგვარებას დასჭირდება ბევრი დრო, ბევრი შრომა და აქ გადასკვნილი არის სხვა და სხვა მიმართულება და მოსაზრება. ჩვენ არ შეგვიძლია არ დავეთანხმოთ, რომ ბათომს დიდი მნიშვნელობა აქვს ჩვენი ფინანსიური მდგომარეობისთვის. მაგრამ მოგეხსენებათ, ჩვენ ამ შემთხვევაში ვერაფერს გავაკეთებთ. რა გზა გვაქვს და რა გეგმა, რომ ფულის სისტემა იქნეს შემოღებული? თავის-თავად ცხადია, რომ, როცა ჩვენი დამოუკიდებლობა აღიარებულია ევროპის მიერ, ჩვენ უნდა გადავიდეთ და შევქმნათ საკუთარი ფულის სისტემა. მაგრამ ამასთანავე აშკარაა, ნათელია, რომ საჭიროა რაიმე საფუძველი, რომელზედაც დაეყრდნობა ეს სისტემა. ის აუარებელი ფულის ნიშნები, რომელიც საზღვარ გარეთ არის დაგროვილი, დაყრდნობილია ერთნაირ საფუძველზე - ოქროზე, მაგრამ შესაძლებელია ის ოქრო ვერ ფარავს ქაღალდის ფულის რაოდენობას. მაგრამ ერთგვარი საფუძველი მაინც არის ოქრო, რომელსაც ანგარიშს უწევენ. ამით შეიძლება კურსის გამაგრება. ჯერ-ჯერობით ჩვენ ოქრო არ გვაქვს, მაგრამ ჩვენი ფულიც დამკვიდრებული უნდა იქმნეს რაიმე საფუძველზე, ნიადაგი უნდა ჰქონდეს, რაიმე რეალური ღირებულება, ამისათვის კი საჭიროა ავიღოთ სესხი და ეს სესხი, უცხოეთის ვალიუტი იქნება ის საფუძველი, რომელსაც დაეყრდნობა, დადგება საქართველოს საკუთარი ფული, მაშინ შეგვეძლება შემოვიღოთ საკუთარი ფულის სისტემა. ამას დიდი ხანია მთავრობა შეუდგა, დიდი მუშაობა სწარმოებს, იმედი გვაქვს ეს მუშაობა დაბოლოვდება და თავისი დიდი შედეგიც ექნება. დღემდის თუ ვერ მოხერხდა სესხის აღება, ეს იმიტომ, რომ საქართველო არ იყო ცნობილი სახელმწიფოდ ევროპის მიერ, მას არ ჰქონდა იურიდიული სახე, ამიტომ მას არავინ ენდობოდა და არ შეიძლებოდა ასეთ პიროვნების მოპოვება, რომელთანაც მოლაპარაკება შესაძლებელი ყოფილიყო. დღეს კი მდგომარეობა შეიცვალა: საქართველოს უკვე იურიდიული სახე აქვს, და ამიტომ უფრო ადვილად შეუძლია სესხის აღება. და როდესაც ეს ასე მოხდება, აშკარაა, ჩვენი ფულის კურსიც მტკიცე გახდება და შესაძლებელი გახდება ღირებულების გაწევა და სხვა. აშკარაა, სესხს მარტო არ შეუძლია ფულის კურსის გამაგრება. ეს არ არის საკმარისი, იგი მოითხოვს სამაგიერო სარგებელს. მაგრამ თუ სახელმწიფოს ექნება საკუთარი ფულის სისტემა, მას შეუძლია დაადგეს საკუთარ გზას ეკონომიურ და ფინანსიურ პოლიტიკაში, იგი ერევა შინაურ მრეწველობაში, აღებ-მიცემობაში და სახელმწიფოს უზენაესი ზედამხედველობა მისცემს მას მიმართულებას, ასეთი მიმართულება მიცემული აქვს ჩვენ ეკონომიურ ცხოვრებას.

ასეთ პირობებში აღორძინდება მრეწველობა, აღებ-მიცემობა, მეურნეობა, მაგრამ ამის შესახებ მე არ გავაგრძელებ დიდხანს ლაპარაკს. ვიტყვი მხოლოდ, რომ თუ რამდენად იზრდება მრეწველობა, ეს სჩანს იქიდანაც, რომ თანდათან იხსნება და არ იხურება, როგორც აქ ხშირად ლაპარაკობენ ხოლმე, ქარხნები. უკვე 7 ქარხანა გაიხსნა ამ მოკლე ხანში. გარდა ამისა არსებობს კერძო დაწესებულებები. სამწუხაროდ ეს დაწესებულებები უფრო ხშირად სპეკულიატურ მიზნებს მისდევენ, მაგრამ ყველა იმ ძალებს, რომლებსაც სურთ ხელი მოჰკიდონ მრეწველობის აღმაშენებლობით მუშაობას, მთავრობა ყოველგვარ დახმარებას აძლევს და ხელს უწყობს. და ამ მიმართულების სწარმოებს მუშაობა. ამ ახალ ემისიას, მეგონა, არ უნდა გამოეწვია წინააღმდეგობა, ვინაიდან ვინც კარგად ჩახედულია დღევანდელ ეკონომიურ ურთიერთობაში და ძალთა განწყობილებაში გაითვალისწინებს ყველა ამას, ეს არის შედეგი იმ საერთო უბედურებისა, რომელიც თავს დაატყდა მთელ მსოფლიოს.

მაშასადამე ეს ემისია უნდა იქმნეს მიღებული.

დარწმუნებული ვართ შეიძლება ახალი ემისიაც დაგვჭირდეს, მაგრამ ეს მდგომარეობა გაგრძელდება მანამ, სანამ არ განმტკიცდება ეკონომიური ნიადაგი. ამისათვის საჭიროა შეიცვალოს საზოგადო ობიექტიური საშინელი პირობები, რომელშიაც ჩვენ ვართ მომწყვდეული და რომელმაც არევ-დარევა შეიტანა ეკონომიკაში. და როდესაც ეს პირობები შეიცვლება, ეს მიზეზიც, რომელიც იწვევს არევ-დარევას, შეიცვლება. მაგრამ ვინაიდან ამას დიდი დრო და საშუალება დასჭირდება, ჩვენ იძულებული ვართ ემისიის საშუალებას მივმართოთ. ჩვენც არ გვავიწყდება, რომ ამ საშუალებით საბოლოო მიზანს არ ვაღწევთ. მაშასადამე ჩვენ ვამბობთ, რომ ფულის კურსის გაძლიერება შეიძლება, როდესაც გაძლიერდება საერთოდ ეკონომიური მდგომარეობა. ამ მიმართულებით არის მუშაობა საჭირო. აქეთ არის მიმართული მთავრობის პოლიტიკა, აქეთ არის მიმართული მთელი მისი ყურადღება. ამას დასჭირდება დიდი დრო, მანამ კი იძულებული ვართ ამ ზომას მივმართოთ.

მართალია პირდაპირ ბ-ნი მთავრობის თავმჯდომარე მოხსენებაში არ შეეხო იმ უწყებას, რომლის წარმომადგენელი მე ვარ, მაგრამ ზოგიერთი ორატორები, რომელნიც აქ გამოვიდენ საბუთით თუ უსაბუთოდ, ეს ორი უწყება ერთი-მეორეს გადააბეს. აქ კი პრინციპიალური საკითხი იყო დაყენებული. ამიტომ უწყება იძულებულია პასუხი გასცეს. ვიდრე ამ პრინციპიალურ საკითხებს მივმართავდე, საჭიროა თქვენი ყურადღება მივაქციო წვრილმანებს, რომელზედაც იყო ნათქვამი, ვინაიდან უმთავრესად წვრილმანებს შეეხენ, თორემ მთავარ საკითხს არავინ არ შეხებია.

ბ-ნმა ასათიანმა ბრძანა, რომ ძველი მომარაგების სამმართველოს მიერ წარდგენილი იყო ქაღალდი, სადაც აღნიშნული იყო ამ სამმართველოს მუშაობის ავი და კარგი - უფრო ავი, ვიდრე კარგი და სხვათა შორის, ამ ქაღალდზე ხელი მიწერია მე. იმ შინაარსის მიხედვით, რომელიც ამ ქაღალდში არის - ციხეში უნდა ჩაგვესვა. მე უნდა განვაცხადო, რომ ჩვენ, როგორც პასუხისმგებელი პირები, არ ვმალავთ იმას, რაც ხდება ჩვენ დაწესებულებებში. და თუ ხდება ის, რაც მიუღებელია, ამას არ ვმალავთ, მას ვამხელთ. და იმ დოკუმენტებშიაც, რომელიც ჰქონდა ასათიანს, მაშასადამე, დასამალი და საიდუმლო არაფერი არ არის.

რაც შეეხება მეორე საკითხს, თითქოს მომარაგების სამმართველო გადააბეს ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს და მერე გააუქმეს, ეს არის ზღაპარი და არავითარი გადაბმა და გაუქმება არ ყოფილა. ეს იყო მხოლოდ მოსაზრება და დადგენილება, მაგრამ ის სისრულეში არ ყოფილა მოყვანილი, ხოლო საიდან გამოიყვანა ეს ბ-ნმა ასათიანმა, არ ვიცი. შემდეგ ასათიანმა მიგვითითა, რომ ისეთი პირი გყავთ, როგორიც არის შრეიდერიო, ამან ეს ქნა, იმან ის ქნაო და სხვ. თუ ბ-ნ ასათიანს ასე შესტკივა გული, რატომ ერთხელ მაინც არ შემოვიდა, არ გვითხრა, რომ ეს კაცი ასეთია, რომ იგი არ ვარგა სამმართველოშიო. ამას გარდა მან ბევრი ილაპარაკა, ვიღაც ჩამოსულ შვეიცარიის წარმომადგენელზე. ვინ არის ეს შვეიცარიელი? როგორი კაცი იყო, რა გააკეთა? დაასახელეთ ბატონებო! გემი შემოიყვანა საქონლით დატვირთულიო. დაასახელეთ, ბ-ნო, ვინ არის და რა შემოიტანა. (ასათიანი: აგენტი არის გერმანისა!) ასე ლაპარაკი ყოვლად შეუძლებელია. სრულიად არ შეეფერება სიმართლეს ის განცხადება, ვითომც მომარაგების სამინისტრო შეუთანხმდა შრეიდერს. არავითარი შეთანხმება, არავითარი მოლაპარაკება არ ყოფილა. და თუ იცნობდით მას, როგორც მავნე პირს, თქვენი მოქალაქეობრივი ვალდებულება იყო, ეს განგეცხადებიათ. მაგრამ თქვენ ეს არ ქენით. არ შემიძლია არ მიუთითო, თუ შეიძლება ასე ვსთქვა, იმ იმპრესიონისტულ ეკონომიურ პოლიტიკაზე, რომელიც იყო წარმოდგენილი ღლონტის მიერ. ის ამბობს, რომ საქონელი ბევრია, ფასები კი დიდი. თუ ბევრია საქონელი და მოთხოვნილება მცირე, საქონლის ფასი კი არ გაიზრდება, დაეცემა. თუ სახეში გყავთ ამერიკა, მართალია ამერიკაში ბევრია საქონელი, მაგრამ იგი მას თვითონ არ ყოფნის და იქ საქონელიც ძვირია. იმპრესიონიზმი კარგი საქმეა, მაგრამ არა მეცნიერებაში.

ამნაირათ, ბ-ბო, გეგმა ეკონომიური და ფინანსიური გვაქვს. ეს გამოიხატება იმაში, რომ სახელმწიფომ უნდა მიიღოს მონაწილეობა ვაჭრობა-მრეწველობაში. ამას ის შეასრულებს იმდენათ, რამდენათაც ძალ-ღონე შესწევს. სახელმწიფოს პოლიტიკა მართალი და საღი არის, მაგრამ არის ისეთი პირობები, რომლის გადალახვა უწყებას არ შეუძლია. ეს არის ეკონომიური სრული არევ-დარევა. ეს პირობები გამოწვეული არის მსოფლიო ომის მიერ და ცხადია სანამ არ მოისპობა ეს ობიექტიური პირობები, ბევრი რამ არ იქნება მოსპობილი. ყოველ შემთხვევაში პოლიტიკა და ეკონომიური გეგმა გვაქვს; ვისაც სურს შეისწავლოს, მხოლოდ ვინც მარტოოდენ ოპოზიციას აწარმოებს, მით არის გატაცებული ტიპოგრაფიაში კი არა ალმასებით, რომ იყოს ჩამოსხმული ვერ შევაგნებინებთ.

თავმჯდომარე. გადავდივართ დეკრეტის მუხლობრივ განხილვაზე. გთხოვთ წაიკითხოთ სათაური და პირველი მუხლი.

ს. მდივანი. (კითხულობს).

თავმჯდომარე. სიტყვას ხომ არავინ ინებებს? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის წინააღმდეგი პირველი მუხლისა? არავინ. პირველი მუხლი მიღებულია. მეორე მუხლი, სიტყვა ეკუთვნის გ. ვეშაპელს.

გრ. ვეშაპელი. (ნაც. პარ.) თქვენ იცით, რომ ჩვენ ბონებს აწერია, რომ მათი „მიღება სავალდებულოა თანაბრად რუსეთის სახელმწიფო საკრედიტო ბილეთისა“. მე მგონია, ეს წარწერა უსათუოდ დიდ შეუსაბამობას წარმოადგენს, იმიტომ, რომ ჩვენ ვიცით, როგორ იცვლება რუსეთის ფულის კურსი, სულ ერთია, იქნება ეს დენიკინის, ნიკოლოზის, თუ კერენსკისა. მე მგონია, ამ მიზეზით კიდეც აღკრძალული იყო ჩვენი ფულის შეტანა ზოგიერთ უცხოეთის ქალაქებში, მაგალითად სტამბოლში, იმიტომ, რომ მათ ეპყრობოდნენ, როგორც რუსეთის ფულს. და ეს აკრძალვა იყო ყოველ შემთხვევაში გაგრძელებული ერთ ხანს. მე მგონია, რომ უნდა ამოიშალოს ასეთი წარწერა. შეიძლება ამაზე სთქვან, რომ ეს წარმოადგენს დარღვევას იმ წესისას, რომლითაც იწერება იგი ბანკებში. მაგრამ ეს იყო თავიდან, რომელიც ეხლა არ ხორციელდება. ბონის მანეთი უნდა ყოფილიყო დაბეჭდილი იმდენი, თუ რამდენი რუსეთის მანეთი ინახებოდა ბანკებში. ეს დაწესებული იყო მაშინ, როცა ასეთი კანონი მიღებული იყო ამიერ-კავკასიის მიერ, მაგრამ ახლა დავიწყებულია დამოუკიდებელ საქართველოში. მეორეს მხრით, ასეთი წარწერა უფრო აფუჭებს ჩვენი ბონების საქმეს, როდესაც ვადარებთ ჩვენს ფულს რუსეთის ფულთან. მე მგონია, ჩემი განცხადება შესაძლებელია ჩაწერილ იქნას დეკრეტში ცალკე მუხლად. თუ ფინანსთა უწყება განაცხადებს, რომ ამის ჩაწერა საჭირო არ არის დეკრეტში ცალკე მუხლად და ტეხნიკურად შესაძლებელია მისი ასე განხორციელება, მე არ მოვითხოვ, რომ ჩემ წინადადებას ეყაროს კენჭი. მაგრამ, იმ შემთხვევაში, თუ ფინანსთა უწყება ამას არ განაცხადებს და იტყვის ტეხნიკურად შეუძლებელია ამის განცხადებაო, მაშინ მე მოვითხოვ, რომ ჩემ წინადადებას ეყაროს კენჭი.

თავმჯდომარე. ამ რიგად აქ შემოტანილია ასეთი დამატება: (კითხულობს) ვის სურს სიტყვა ამ დამატების შესახებ? სიტყვა არავის სურს. მომხსენებლის აზრი.

ს. მდივანი. ამ საკითხის შესახებ მე ვერ მოგახსენებთ დასკვნას საბიუჯეტო კომისიისას, ვინაიდან იქ არ ყოფილა დასმული ასეთი საკითხი. მე შემიძლია მხოლოდ პირადი აზრი მოგახსენოთ. წინად იყო ეს საკითხი დასმული საბიუჯეტო კომისიაში, როდესაც საქართველოს ბონების გამოშვების საკითხი ირჩეოდა. მაგრამ მაშინ მთავრობამ და დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო ისეთი წარწერა, როგორიც არის დღეს. რაც შეეხება იმას, რომ ჩაემატოს დეკრეტში ვეშაპელის განცხადება, დღევანდელ პირობებში მე ეს შეუძლებლად მიმაჩნია, მიუხედავათ იმისა, რომ მე ვიყავი პირველად თანახმა არ ყოფილიყო ჩვენს გონზე ასეთი წარწერა, ახლა ეს ტეხნიკურად შეუძლებელია. რასაკვირველია, უნდა შეიცვალოს ექსპედიცია, ქვა არ ივარგებს და ეს შეჩერებას გამოიწვევს და 800 მილ. მან. ემისიაც დროზე არ გატარდება. ასე, რომ თუმცა თქვენი აზრი თავის თავად მართალია, მაგრამ სამწუხაროდ, განუხორციელებელია. თუ მივიღებთ მხედველობაოში იმას, რომ ამ მოკლე დროში უნდა გადავიდეთ საკუთარ ფულის სისტემაზე, მაშინ თავის თავად მოიხსნება ეს საკითხი. ჯერჯერობით კი თუ ამას საჭიროება მოითხოვს უკეთესი იქნება, რომ ეს საკითხი ცალკე დამოუკიდებელ კანონ-პროექტად შემოვიტანოთ და განვიხილოთ. მანამდე კი უნდა დარჩეს ძალაში ძველი წესი.

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი ვეშაპელის დამატებისა? წინააღმდეგია უმეტესობა. დამატება გაუქმებულია. დეკრეტი მიღებულია დამფ. კრების მიერ და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას. წინადადება არის შემოსული, რომ კრება არ შეწყდეს და გაირჩეს კიდევ მეორე საკითხი. ვინ არის ამ წინადადების მომხრე? მომხრე არის უმეტესობა, სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ვ. ჯუღელს.

დეკრეტი სახალხო გვარდიის შესანახად ყოველ თვიურად 15 მილ. მანეთის გადადებისა.

ვ. ჯუღელი (მომხსენებელი). მე ბევრ დროს აღარ წავართმევთ, ეს დეკრეტი მეტად აშკარა და მარტივი არის. შარშან, როცა პარლამენტი იშლებოდა, მან მიიღო სამხედრო უწყების ხარჯთ-აღრიცხვა და იქ თვიურად გადადებული იყო სახალხო გვარდიის შესანახად 4 მილ. მანეთი. ამ ერთი წლის განმავლობაში სახალხო გვარდია ერთი ხუთად გაიზარდა, სიძვირემ კიდევ უფრო იმატა და, ცხადია, ეს თანხა სრულიად არ არის საკმარისი. თუ შარშან ამ თანხით ვაკმაყოფილებდით გვარდიის მოთხოვნილებას, დღეს მარტო ჯამაგირებს უნდება არა ნაკლებ 7 მილიონისა. დიდძალი ხარჯი გადის აგრეთვე იმ ცხენებზედაც, რომელიც ჩვენ გვყავს. (ვეშაპელი: ავტომობილებზე?) დიახ, ავტომობილებისთვისაც გვჭირდება ფული. მაგრამ თუ ვეშაპელს შერჩენია ობიექტივობა და სუბიექტიური მოტივები არ ილაპარაკებს, უნდა იცოდეს, რომ ამ ავტომობილებით კერძო შემთხვევისათვის გვარდია სრულიად არ სარგებლობს. დღეს არის ისეთი მდგომარეობა, რომ ეს 4 მილიონი არ გვყოფნის და მოითხოვს გადიდებას, თქვენ იცით, რომ დეკემბერში დამფუძნებელმა კრებამ მოგვცა 20 მილ., ჩვენ იმედი გვქონდა, რომ სანამ ეს თანხა დაგვეხარჯებოდა, ჩვენ შევძლებდით ხარჯთ-აღრიცხვის გატარებას დამფუძნებელ კრებაში. მაგრამ სხვა და სხვა პირობებმა ეს დააბრკოლეს და დღეს ჩვენ უფულოდ ვართ. ჩვენი ხარჯთ-აღრიცხვა შემუშავებულია და გადაცემულია სამინისტროზე. დაახლოვებით ჩვენი ხარჯი უდრის წლიურად 200 მილ. მანეთს. ეს რომ გავყოთ 12 თვეზე - თვიურად გამოვა 17 მილ. მანეთი. მაგრამ შესაძლებელია საბიუჯეტო კომისიამ ეს თანხა შეამციროს, ერთნაირად შეაკვეცოს ფრთა სახალხო გვარდიის ხარჯთ-აღრიცხვას, ამიტომ ჩვენ მოვითხოვთ დღეს-დღეობით მოგვეცეს 17 მილ. მან. მაგივრად 15 მილ. ყოველ თვიურად მარტამდე. და ეს უნდა გვეძლეოდეს პირველ ოქტომრიდან. როცა სახალხო გვარდიის შტატები დააკანონა და დაადასტურა დამფუძნებელმა კრებამ. ამ რიგად, ჩვენ უნდა გვეძლეოდეს 1 ოქტომბრიდან 1 მარტამდე 15 მილიონი მანეთი. უნდა გამოვრიცხოთ ყოველ თვიურად ის 4 მილიონი, რომელსაც ვიღებდით და მასთან ერთად 20 მილიონი, რომელიც მოგვცა დამფ. კრებამ დეკემბერში. ვიმეორებ, იმდენად ნათელი და მარტივი არის ეს დეკრეტი, რომ მას ბევრი დასაბუთება არ დასჭირდება და მიღებული იქნება დამფუძნებელი კრების მიერ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ს. მდივანს.

ს. მდივანი. საბიუჯეტო და საფინანსო კომისიის სახელით ვაცხადებ, რომ მან გაითვალისწინა ყოველგვარი გარემოება და დაადგინა ეძლეოდეს 15 მილ. მანეთი 1-ლ ოქტომბრიდან პირველ მარტამდე, როდესაც თავდება საბიუჯეტო წელ.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? სიტყვა არავის სურს. გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე.

(მუხლობრივ განხილვის შემდეგ დამფ. კრება იღებს ერთხმად დეკრეტს).

თავმჯდომარე. წინადადება გახლავთ, რათა ორივე დეკრეტის საბოლოო ტექსტი ახლავე იქნეს მიღებული. ვინ არის წინააღმდეგი? მიღებულია.

ბ-ნო ნათაძე გთხოვთ.

გრ. ნათაძე. (კითხულობს საბოლოო ტექსტებს, რომელიც დამტკიცებულ იქმნენ. მდივანი კითხულობს შემდეგი სხდომის დღიურ წესრიგს. დასასრულ მდივანი კითხულობს სოც.-დემ. ფრაქც. განცხადებას: საკონსტიტუციო კომისიაში ნაცვლად რ. არსენიძისა ინიშნება პ. საყვარელიძე ხელოვნების კომისიაში, ნაცვლად რ. არსენიძისა ვლასა მგელაძე.)

სხდომა დასრულდა 4 საათ. 15 წუთზე.107

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

სესია პირველი

(83)

1920 წელი. თებერვლის 3. ტფილისი. სასახლე

შინაარსი:

გაგრძელება მსჯელობისა ამიერკავკასიის კომისარიატის 1918 წ. თებერვლის 23-ის დადგენილების შეცვლის გამო.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელი კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიმში არიან:

ექვთიმე თაყაიშვილი და

სვიმონ მდივანი.

სხდომა იწყება დღის 1 საათსა და 30 წუთზე.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილი გახლავთ. მდივანი მოგახსენებთ კომისიაში გადასაცემ კანონ-პროექტს.

მდივანი. დღევანდელი სხდომის დღის წესრიგი შემდეგია. (კითხულობს).

ნუსხა დამფუძნებელი კრების კომისიებისათვის წინასწარ განსახილველად გადასაცემ საკანონმდებლო აქტების და სხვა ქაღალდებისა.

სამხედრო მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - სამხედრო უწყების განკარგულებაში 2.118.986 მან. 40 კაპ. გადადების შესახებ - საარტილერიო საწყობის ნებით დაქირავებულ სადარაჯო გუნდის შესანახად 1919 წ. სექტემბრის 1-დან 1920 წ. მარტის 1-დე. გადაეცეს სამხედრო და საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

პრეზიდიუმის პროექტი დეკრეტით - პრეზიდიუმის განკარგულებაში ბიბლიოთეკისათვის წიგნების შესაძენად 1.500.000. მან. გადადების შესახებ გადაეცეს საბიუჯეტო - საფინანსო კომისიას.

დღიური წესრიგი:

1. გაგრძელება მსჯელობისა ამიერკავკასიის კომისარიატის 1918 წლის თებერვლის 23-ს. დადგენილების შეცლის დეკრეტის გამო. მომხსენებელია კ. ნინიძე.

2. დეკრეტი ბათომ - ნატანების რკინის გზის ნაწილის 1919-1920 წ.წ. საექსპლოატაციო ხარჯების დასაფარავად 7.167.350 მან. და სახაზინო რკინის გზის საერთო ხარჯთააღრიცხვის დამატებად 968.193 მან. გადადებისა. მომხსენებელია გრ. ურატაძე.

3. დეკრეტი დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმის კომისიის საპროპაგანდო კომისიის განკარგულებაში საჭიროებისათვის 1.000.000 მან. გადიდებისა. მომხსენებელია ი. სალაყაია და გრ. ურატაძე.

4. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონპროექტისა ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს დაწესებულებათა ორგანიზაციის შესახებ. მომხსენებელია დ. ონიაშვილი.

5. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა შრომის ხელშეკრულობის შესახებ. მომხსენებელია ი. ფირცხალაიშვილი.

6. დეკრეტი სახელმწიფო ქაღალდების დამმზადებელ ექსპედიციისათვის ქაღალდის შესაძენად 24.000.000 მან. გადადებისა. მომხსენებელია ი. სალაყაია.

7. პროექტი დადგენილებისა დამოუკიდებლობის ფონდის შექმნისათვის საყოველთაო ხელის მოწერის გამოცხადების შესახებ. მომხსენებელია ექ. თაყაიშვილი.

8. დეკრეტი-მთავრობის წევრთა და სახელმწიფო დაწესებულებების მოსამსახურეთა სამსახურის გამო მოგზაურობის დროს დღიური სარგოს და საგზაო ფულის ნორმების შეცვლისა. მომხსენებელია გრ. გიორგაძე.

9. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან საგანგებო მინდობილებათა ინჟენერის თანამდებობის დაარსების შესახებ. მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი.

თავმჯდომარე. დღის წესრიგის შესახებ გახლავთ შესწორება შემდეგი შინაარსისა: (კითხულობს) გახლავთ კიდევ მე-2 შესწორება. (კითხულობს). საკმაოა ოფიციალური განცხადება კომისიისა, რომ შესწორება უკამათოთ იქნას მიღებული. ამიტომ ეს შესწორებები მიღებულათ უნდა ჩაითვალოს და ეს ორი საკანონმდებლო აქტი უნდა დაუბრუნდეს სათანადო კომისიას შესასწორებლათ.

ხომ არავის სურს სიტყვა დღის წესრიგის შესახებ? სიტყვა არავის სურს. დღის წესრიგი მიღებულია. მაშასადამე, პირველი საგანი გახლავთ -

გაგრძელება მსჯელობისა ამიერ-კავკასიის კომისარიატის 1918 წ. თებერვლის 23-ის დადგენილების შეცვლის დეკრეტის გამო.

პირველი მუხლის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის ბ. ბარათაშვილს. (ბარათაშვილი არ არის).

სიტყვა ეკუთვნის ბ. ვეშაპელს!

გრიგოლ ვეშპელი. (ნაციონალისტი) პირველი მუხლის შესახებ, შემოტანილი იყო შესწორება, რომლითაც განზრახულია მიწების ყიდვა-გაყიდვის ნებართვა მხოლოდ ნორმის ფარგლებში.

ამ შესწორების შესახებ უნდა მოგახსენოთ, რომ საერთოდ მიწის ნორმა და კერძოთ ის ნორმა, რომელიც იყო დაწესებული აგრარული კომისიის მიღების დროს - არის მიუღებელი საქართველოს სასოფლო სამეურნეო ცხოვრებისათვის. ეს ნორმა იყო დაწესებული ხელოვნურათ; იგი არ ყოფილა დადასტურებული ცხოვრების პირობების შესწავლის გამო. არამედ წარმოადგენდა პოლიტიკურ ჯგუფთა შეთანხმების შედეგს.

და თვით ის, რაც ამ პოლიტიკურ ჯგუფთა შეთანხმებამ დაადგინა - არ გატარდა ცხოვრებაში. ნორმა უნდა ყოფილიყო 3 კატეგორიის: პირველის, მეორის და მესამის; მაგრამ, ფაქტიურათ, ჩვენში თითქმის ყველა მიწები ჩაირიცხა პირველ კატეგორიის მიწებათ, და თუ პირველ კატეგორიის მიწებად იყო ნაგულისხმები უმაღლეს კულტურის მიწები - ბოლოს ყველა სახნავ-სათესი მიწები მოექცა ამ კატეგორიაში. იყო შემთხვევა, როცა სამინისტროც იძლეოდა ინსტრუქციას, სადაც იგი უწესოდ, თავისებურად მარტავდა კანონს:

პირველი კატეგორიის მიწა არის ის, რომელიც არის არჩეული კულტურული მეურნეობისათვის. სამინისტრო კი მარტავდა - ამა და ამ მიწაზე არის შესაძლებელი კულტურული მეურნეობის დაწყებაო. მაშასადამე იგი პირველ კატეგორიისაო. ამ გვარათ, აზრი სამინისტროსი, ამ ინსტრუქციის მიხედვით, გამომდინარეობდა მხოლოდ პირველი კატეგორიის ნორმიდან, ე. ი. იმის მიხედვით, რომ საერთოდ შესაძლებელი არის ამ მიწებზე უმაღლესი კულტურის მეურნეობა მომავალში და ამიტომ შეიძლება მისი პირველ კატეგორიაში მოქცევა.

ამით მე მინდა მოგახსენოთ, რომ საერთოდ ნორმა აღმოჩნდა ჩვენში ხელოვნური და არ განხორციელდა კანონი ნორმის შესახებ.

საერთოდ კი, კანონის ნორმით შეზღუდვა სასოფლო მეურნეობისა ყოვლათ შეუძლებელია. ის ყრილობები, რომლებიც ამ დღეებში მოწვეულ იყო ტფილისში ამას ადასტურებენ. ავიღოთ მათ შორის, თუ გნებავთ ორი: მევენახეთა და მეცხვარეთა ყრილობა. პირველათ ამ ყრილობაზე ეხებოდენ ამ ნორმის საკითხს და როგორც პირველზე, ისე მეორეზე დადგენილ იქნა, რომ ნორმა ზღუდავს, ხელს უშლის სასოფლო მეურნეობის განვითარებას, ასუსტებს მის ძალებს და ამიტომ, საერთოდ, აუცილებელი არის ამ ნორმის კანონის გადახედვა. საჭირო არის გადახედვა არა მარტო პოლიტიკურათ და მეცნიერულათ - არამედ აგრეთვე ჩვენი სოფლის სამეურნეო ცხოვრების ინტერესების შეფასებით.

რაც შეეხება იმ შესწორებას, რომელიც შემოტანილი იყო სოც.-დემოკრ. ფრაქციის მიერ - იგი ლოღიკურია, ლოღიკა მოითხოვდა მას. პოლიტიკური ლოღიკა უსათუოდ მოითხოვს ამას, რადგან, წინააღმდეგ შემთხვევაში, აგრარული რეფორმა დასრულებული არ არის და უხერხული მდგომარეობა იქმნებოდა: ერთ სოფელში, სადაც საბოლოოთ არ იქნებოდა გატარებული რეფორმა და ნორმა - იქ შეუძლებელი იქნებოდა ნორმის ზევით მამულების ყიდვა, ხოლო იქ, სადაც ეს რეფორმა გატარებული იქნებოდა, შესაძლებელი იქნებოდა ნორმის ზევით ადგილების ყიდვა. ამიტომ ეს შესწორება ლოღიკურია; ის შეეფერება დღევანდელ სინამდვილეს. აქედან ცხადია, თუ ძნელი არის ნორმის შეცვლა ცალ-ცალკე - აუცილებელია საერთო ამ ნორმის კანონის საერთოდ გადახედვა. შემდეგ, მე მინდა თქვენ მოგახსენოთ იმის შესახებ, რომ ამ ყიდვა-გაყიდვის აკრძალვის ახსნას შეუძლია გამოიწვიოს ერთი შედეგი: ამ კანონით შეუძლია ისარგებლოს არა საქართველოს მკვიდრთ, არა საქართველოს მოქალაქეთ - უცხოელებს. ეს მით უფრო მოსალოდნელია, რომ ყოფილ რუსეთის საზღვრებში ანარქია არის და ყოველ კვირაში აქ რამდენიმე ათეული და ასეული უცხოელი მოდის. და რადგან არსებობს ამკრძალავი ზომები - თუმცა ეს აკრძალვა, მაინც და მაინც, არ ტარდება ცხოვრებაში, მაგრამ მაინც არის გამოცხადებული ერთგვარი პირობები ჩვენში შემოხიზნულთა ცხოვრებისათვის - ისინი, უცხოელები, შეეცდებიან, რომ მოიპოვონ უფლება დარჩენის და საბუთებისა, მოიპოვონ უფლება თავისუფალი ცხოვრებისა, ესე იგი იყიდონ და შეიძინონ მიწები. ჩვენ ვიცით, რომ ტფილისში, მას შემდეგ, რაც გამოცხადდა დეკრეტი გაწმენდისა, ჩვენი ბონების ფასი სისტემატიურად ეცემა. უცხოელნი არ დაკლებია ჩვენს სახელმწიფოს. ისინი ყოველ საშვალებას ხმარობდენ, რომ დარჩენილიყვნენ: ზოგი „პრიკაშჩიკათ“, ეწერებოდა, ზოგი „ოფიციანტათ“, ზოგი სტუდენტათ, და სხვ. ამ რიგათ ეს კანონიც განუხორციელებელი დარჩა და ჩვენი ფინანსიური კრიზისიც კიდევ უფრო გამწვავდა. ფული ამ ჩამოსულებს ბევრი აქვთ.

მართალია ჩვენს ხალხს არ უყვარს მიწის გაყიდვა, მაგრამ ამა თუ იმ მდგომარეობის გამო, როცა უჭირს კაცს ცხოვრება, ის იძულებულია ნაწილი მიწისა გაყიდოს. და აი, ეს ყოველთვის საშუალებას მისცემს უცხოელებს ჩვენი მიწა შეიძინონ, მიწის სპეკულიაცია გააძლიერონ და მაშინ, ამ მიწის ყიდვა-გაყიდვის აკრძალვის მოხსნის გამო სპეკულიატურული კაპიტალი მოეფინება ქალაქიდან სოფლად და ისედაც არეული ჩვენი ცხოვრება კიდევ უფრო აირევა და გართულდება. ამიტომ მე იმის მომხრე ვარ, რომ იმ შესწორების გარდა, რომელიც ნორმით შეზღუდვას მოითხოვს და რომელსაც ლოღიკა აქვს, მივიღოთ მეორე შესწორებაც კანონისა, რომელიც უცხოელებს, არა საქართველოს მკვიდრთ, აუკრძალავს მიწის შეძენას. ეს არ იქნება კონსტიტუციონური დადგენილება; თუმცა ზოგიერთ უცხო სახელმწიფოს კონსტიტუციაში - მაგალითად, რუმინიის კონსტიტუციაში - არის ასეთი წესი ჩაწერილი.

შესწორება უნდა იქნეს ასეთი: მიწების გაყიდვა უცხო ქვეყნის ქვეშევრდომებზე არ გავრცელდეს. ე. ი. უცხო სახელმწიფოს ქვეშევრდომთ არ ჰქონდეს უფლება ამ კანონით სარგებლობისა, თუ ისინი ამას გამოიყენებენ ამა თუ იმ მოსაზრებით.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ღლონტს.

თ. ღლონტი (სოც.-ფედ.) მოქალაქენო! ამ დეკრეტის უმთავრესი აზრი სწორედ პირველ მუხლში გამოიხატება. აგრარულ კომისიაში, როდესაც ეს საკითხი ირჩეოდა უმთავრესი ყურადღება მიქცეული იყო ამ პირველ მუხლისადმი. რას ნიშნავს ეს მუხლი, თუ რა მდგომარეობას შექმნის ჩვენს საზოგადოებაში, შეეფერება თუ არა ჩვენი გლეხ-კაცობის ცხოვრებას და რას იძლევა იგი? ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ყოველნაირი საკითხი, რომელიც მჭიდროდ არის დაკავშირებული ჩვენი გლეხ-კაცობის მდგომარეობასთან და მის მომავალთან, უნდა იყოს ისევე საინტერესო დამფუძნებელ კრებისათვის. ყველა დეკრეტის და კანონის პოლიტიკური აზრი, ეკონომიურ აზრს რომ თავი დავანებოთ, ის არის, რომ ამ დეკრეტის თუ კანონის საშუალებით უნდა განმტკიცდეს ის დემოკრატიული რესპუბლიკა, რომელსაც ასე ბეჯითად იცავს ჩვენი დამფუძნებელი კრება. აღსანიშნავია, რომ ბოლო დროს, როდესაც აგრარულ კომისიაში ორი დეკრეტი ირჩეოდა - ერთი, რომელიც შეეხებოდა ხე-ტყის და მეორე, მიწის ყიდვა-გაყიდვის ნებართვის საკითხს, სრულიად არ გამოცხადდნენ, არ იყვნენ მიწად-მოქმედების სამინისტროს წარმომადგენელნი. არც კომისიაში მსჯელობის დროს და არც ეხლა, პლენუმის სხდომაზე, მიწად-მოქმედების სამინისტროს წარმომადგენელი არ არის. ამას ვხსნით უბრალო შემთხვევით, მაგრამ თუ ჩაუკვირდებით, დავრწმუნდებით, რომ შეიძლება ეს ასე არ იყოს.

ეს კანონი ნამდვილად არ არის კომისიის. მართალია, პრესაში ამბობენ, რომ არის აგრარულ კომისიის, მაგრამ თვით კომისიის მსჯელობის პროცესში ამის წინააღმდეგი იყო კომისიის უმრავლესობა. მაგრამ ჩვეულებრივ ზედმოქმედების გამო, თითების აწევის დროს ეს კანონი გატარებული იყო. ავტორი ამ კანონისა არის კირილე ნინიძე, როგორც იმ ტყის შესახებ კანონისა, რომელზედაც მქონდა ლაპარაკი. რასაკვირველია, ამას მნიშვნელობა არ აქვს, - სულ ერთია, თუ ვინ იქნება ავტორი ამ კანონისა პერსონალურად, მაგრამ მთავარი ის არის, რომ რასაც სამინისტრო ვერ ბედავს და ვერ გაატარებს, ჩნდება პიროვნება, რომელიც ლოღიკურად ამთავრებს, მიჰყავს ლოღიკურ დასკვნამდე. ის გამბედაობა, რომელიც არ აღმოაჩნდა მიწად-მოქმედების სამინისტროს, აღმოაჩნდა ბ. ნინიძეს.

ეს რეფორმა, ბატონებო, არის რეფორმა რეაქციონური. ის მდგომარეობა, რომელიც შეიძლება ამ მუხლმა გამოიწვიოს, წინასწარ უნდა გავითვალისწინოთ. რა მდგომარეობას შექმნის სოფლად ამ მუხლის მიღება, რა მდგომარეობა არსებობდა და რა მდგომარეობასთან გვექნება საქმე? ყოველივე ეს წინასწარ უნდა გავითვალისწინოთ.

ამ მუხლის დედა-აზრი მდგომარეობს იმაში, რომ გლეხ-კაცს, რომელსაც აქვს 7 დეს. ფარგალში კერძო საკუთრება, შეეძლება ამ მუხლის ძალით ეს საკუთრება გაყიდოს და სამაგიერო იყიდოს და აწარმოვოს თავისუფალი აღებ-მიცემობა ამ მიწისა. ჩვენი მიზანი და თითქმის მთელი რევოლიუციის მიზანიც ის იყო, რომ როგორმე დაგვეკმაყოფილებინა მშრომელი გლეხ-კაცობა, მიგვეცა მისთვის ეკონომიური უფლება და ასეთი ეკონომიური უფლება არის მიწის უფლება. ეს იყო რევოლიუციის და რეფორმის დედა-აზრი. ამ მუხლით, რომელიც დამფუძნებელმა კრებამ უნდა მიიღოს, ჩვენ ვამბობთ, რომ ამით ისარგებლებს გლეხების უუმცირესი ნაწილი და თავად-აზნაურობის უმცირესი ნაწილი. მხოლოდ რაც შეეხება გლეხობის უმრავლესობას, ეს მოუტანს დიდ ზარალს, როგორც იყო რევოლიუციამდე. ის ვერ ისარგებლებს მიწის ასეთნაირად დანაწილებით. აი როგორი იყო მიწის დანაწილება: პირველი დიდი რევოლიუციის წინ ქუთაისის გუბერნიის თავად-აზნაურობას ჰქონდა: 0-1 დეს. - 5,820/ც, 1-3 დეს. - 53,59%25, 3-5 დეს. - 20,30%25, 5-10 დეს. - 54,61%25, სულ 74,32%25, ხოლო გლეხობას: 0-1 დეს. - 43,29%25, 1-3 დეს. - 37,40%25, 3-5 დეს. - 10,62%25, 5-10 დეს. - 6,31%25, სულ 97,62%25, ტფილ. გუბერნიაში თავად-აზნაურობას ჰქონდა წერილები 38,85%25-ს, ხოლო გლეხობაში წერილები შეადგენდენ - 91,58%25. აქედანვე ცხადია, რომ ყიდვა-გაყიდვის უფლებით მასსა ფაქტიურად ვერ ისარგებლებს, ამით მხოლოდ შეძლებული შეიძენს და ღარიბები კი იმასაც დაჰკარგავენ, რაც აქვთ. ჩვენ ვამბობთ, რომ თავად-აზნაურობის და გლეხობის უმრავლესობა წააგებს იმისთვის, რომ გაყიდის ამ მიწას ამ თავისუფლების პროცესში. (ს.-დ. სკამებიდან: პროლეტარები ყოფილან, მაშ!) დიახ, თავად-აზნაურობის დიდი უმრავლესობა მართლაც პროლეტარულია ჩვენში.

ამ ციფრიდან ირკვევა ის კითხვა, რომლის შესახებ საბუთი ვერ წარმოადგინა ვერც მომხსენებელმა, ვერც აგრარულმა კომისიამ. ეს ციფრი გვიჩვენებს, რომ მიწის, ტყეს მიღების უფლება მიეცემა უფრო შეძლებულებს იმიტომ, რომ უდიდეს ნაწილს ამ თავად-აზნაურობისას აქვს სახნავი... დარჩენილი %25 კი აქვს ტყეთ. ეს ტყის კანონი სრულებით არ შეეხება თავად-აზნაურობის ფართო მასას, მხოლოდ შეეხება თავად - აზნაურობის ვიწრო ჯგუფს. ეხლა კი ეს კანონი არ ეხება ფართო მასას გლეხკაცობისას, ეს ეხება მხოლოდ შეძლებულებს. გლეხებს არ ჰქონდათ რევოლიუციის წინად და არც ეხლა ექნებათ, რადგან ორთა-შუა რიცხვი რომ ავიღოთ, ეს ნორმა არ მოუვა გლეხკაცობას.

ეს იყო ტფილისის გუბერნია, რაც შეეხება ქუთაისის გუბერნიას, მას კიდევ უფრო არ შეეხება. ეს არ არის სასარგებლო მასისათვის. იქ თუ თავად-აზნაურობის პროცენტი 35 არის, წვრილი მფლობელობისა არის 4 და 5 დეს. გლეხები კი არის 97 პროც., 43 პროცენტი ისეთი, რომელთაც აქვთ საშუალო ზომის სახნავი. როდესაც აძლევთ უფლებას მიწის ყიდვა-გაყიდვისას, პირველი კითხვა, რომელიც უნდა დაისვას კანონმდებლობის წინაშე, ის იქნება, ვის აძლევთ ამის უფლებას, თუ გინდათ მიწა თავისუფალ ვაჭრობის ობიექტით გახდეს, იმისათვის, რომ აღებ-მიცემობა გაჩაღდეს, იბადება კითხვა: ვის აქვს მიწა?

ის, ვისაც მიწა არა აქვს, ის მიწას ვერ შეიძენს, იმიტომ, რომ უბრალო მოსაზრება არის, რომ გლეხკაცისათვინ მიწა ის არის, რაც ქალაქში არის რომელიმე თანხა. მიწა არის ფაქტორი შეძლებისა, ქონებისა, ეს არის ერთგვარი კაპიტალი. ამ მიწიდან სახელმწიფო სარგებლობს. ის აძლევს შემოსავალს სახელმწიფოს და გლეხკაცობას. თუ მიწა იძლევა რენტას, ე. ი. ზედმეტ შემოსავალს, აშკარა არის მიწა ისეთი დაწესებულებაა, რომელიც იძლევა ზედმეტ ღირებულობას და ზედმეტ სარგებლობას, ვისაც მიწა აქვს იმას შეუძლიან მეტი შეიძინოს და ვისაც არა აქვს შეძლება, აშკარაა, ვერ შეიძენს. (თევზაია: ხდებოდა ხოლმე ასე: ჩვენში არ ჰქონდათ და შეიძინეს სოფელში). მართალია 70 წლებში გლეხებმა მიწა შეიძინა, მაგრამ თუ შეიძინა, ბ. თევზაია, შემდეგ პირობების გამო: თქვენ იცით, როგორც შეიძინეს მიწები? დროებით ვალდებულების ინსტიტუტი რომ დამკვიდრდა, ეს იმიტომ, რომ გლეხობამ მიწა ვერ შეიძინა. თუ გაეცნობით ამ საკითხს ისე, როგორც თქვენი წარმომადგენლები სახელმწიფო სათათბიროში - კარლო ჩხეიძე და ევგენი გეგეჭკორი, ეს მოსაზრებები მათ დაბეჭდილი აქვთ და ისინი ამტკიცებდნენ, რომ მძიმე პირობები იყო და მესამოცე წლებში მთავრობამ ერთგვარი მოწყალების თვალით შეხედა გლეხ-კაცობას. თვით ბიუროკრატია იძულებული იყო გლეხებისათვის სესხი მიეცა 15-30 მანეთამდე დესეტინა მიწის სასყიდლად. აძლევდა შეღავათებს გადასახადში და სხ. ასე იყო რუსეთის ბიუროკრატიულ რეჟიმის დროს და ეხლა ეს მდგომარეობაც არ არის. ეხლა, როდესაც დემოკრატიული რესპუბლიკაა, გლეხს არ აძლევთ არც სესხს, არც ბანკს და არც არავითარ შეღავათს. (შენგელაია: ამით უნდათ, რომ გლეხმა გაყიდოს და კი არ იყიდოს!) პოპულიარიზაციას უკეთებს საკანონმდებლო აქტის შემომტან ფრაქციას ამ აქტით. (თევზაია: გლეხები უფრო შეიძენენ მიწას!) ბ. თევზაია რეპლიკით გვეკითხება, რომ გლეხკაცებს, რომელთაც მიწა არა აქვთ, დაინტერესებულები არიან შეძენაში. მაგრამ ამ კანონის ავტორს სრულიადაც არ აინტერესებს, რომ გლეხებმა მიწა შეიძინონ. ამ კანონს წმინდა პოლიტიკური მიზანი აქვს.

ვის უნდა დაეყრდნოს ჩვენი სახელმწიფო ამ საკითხში, ვინ უნდა შექმნას სოფლის ცხოვრებისათვის ხელსაყრელი პირობები, ვინ არის საფუძველი დემოკრატიული რესპუბლიკისა? ამ პრინციპიალურ, ამ მთავარ საკითხს როგორ გადასწყვეტთ. თუ გამოირკვევა კატეგორიები სოფლად.

ჩვენ ფედერალისტები ვამბობთ, რომ უნდა დავეყრდნოთ გლეხ-კაცების პროლეტარულ ელემენტებს, რომელთაც უშუამავლო კავშირი აქვთ მიწასთან. (ნინიძე: წინად ამბობდით, რომ პროლეტარები ქალაქში არის და, ახლა სოფელშიაც აღმოჩნდა?) ნუ ვიტყვით, თუ გინდა ასე, ვთქვათ ის ელემენტები, რომელნიც გროშით ცხოვრობენ, შრომის პრინციპი (ხმაურობა) უნდა გატარდეს მიწის მფლობელობაში, გლეხი დავაკავშიროთ მიწასთან, რათა არც მიწა დარჩეს ცუდად და არც გლეხი მუქთად.

სოციალიზაციის მთავარი პრინციპი ეს არ არის და ეს გვინდა ჩვენ ამ გვარად, სახელმწიფოს ინტერესები უნდა დაუკავშირდეს შრომის ინტერესს. მაგრამ სოციალ - დემოკრატები სხვანაირად სჯიან და ამას ამჟღავნებენ თავიანთ გაზეთში. (ხმაურობა) გაზეთი „ბორბა“ და გაზეთი „ერთობა“ ბოლშევიკების კრიტიკაში არიან და რასაკვირველია, ასწავლიან, თუ როგორ უნდა მუშაობდნენ ბოლშევიკები გლეხების მიმართ, რანაირი გეგმით? რანაირი პოლიტიკა უნდა აწარმოვონ სოფლად, რომ აქ ძალა უფლება შერჩეთ! (კითხულობს გაზ. „ბორბას“-ს) შემდეგ არის თუ რა მნიშვნელობა აქვს ამას, ქადაგება „სრედნიაკების“. ამ პრინციპის ქადაგებით რუსეთში თავი ისახელა სტოლიპინმა და დღეს სოციალისტების ქურქში გახვეული მენშევიკები სტოლიპინის „სრედნიაკებით“ გვიმასპინძლდებიან.

ჩვენ ვამბობთ, რომ ეს ნიშნავს ლიკვიდაციას იმ აქტებისას, რომლებსაც რევოლიუციის პირველ ხანებში ადგილი ჰქონდათ. რევოლიუციის ხანებში შეუძლებელი იყო ასეთი მუხლით გამოსვლა. რას ეტყოდით მაშინ ხალხს, გლეხკაცობის მასას? რასაკვირველია, ვერც ერთი პროპაგანდისტი ვერ გამოვიდოდა ხალხის წინაშე და ვერ იტყოდა, რომ იმ უმრავლესობას, რომელსაც მიწას ვაძლევთ, უფლება აქვს ამ მიწის გაყიდვისა, რასაკვირველია, ვერავინ გაბედავდა და ვერ ეტყოდა ამას ხალხს, იმიტომ რომ ამ შემთხვევაში სწორედ კანონმდებელი აღნუსხავდა იმას, რაც იყო სტიქია თვით ხალხისა. (რეპლიკა: არ ისმის). მაგრამ დღეს მიტინგების ხანა აღარ არის და ამიტომ თქვენ შეძლება გაქვთ რომ კაბინეთში შექმნათ ის, რაც არ შეეგუება ჩვენს სინამდვილის და რაც გამომდინარეობს (კ. ნინიძე: მარქსისტიულ გოროსკოპიდგან?) არა ბ. კირილე ნინიძე. მხოლოდ თქვენი გოროსკოპიდან ვინაიდან, ეს არ შეეფერება გლეხკაცობის ცხოვრების ინტერესებს. ბ. კირილე ნინიძეს, ჩვენ მოვსთხოვთ წარმოგვიდგინოს ცნობები, ვის ეხება ეს კანონი, ვინ ისარგებლებს იმით, როგორ არის ეს მამულები განაწილებული. შეიძლება ყიდვა-გაყიდვას ღებულობთ, რადგან შესაძლოა საჭირო იყოს რეგულიაცია.

მაგრამ ჩვენ ხომ ვიცით, რომ მიწის ჩამორთმევა ფიასკოთი დამთავრდა. (რეპლიკები, არ ისმის). ჩვენ ვიცით რომ ფეოდალურ ელემენტებს მიწა ვერ ჩამოვართვით და ვერ დაუბრუნეთ ხალხს. საინტერესო ის კი არ არის რამდენი პროცენტია ჩამორთმეული მიწა, არამედ საინტერესო ის არის - როდესაც ჩამოართვეს ფეოდალურ ელემენტებს, ვის მისცემთ თქვენ ამ მიწებს. აზრი რევოლიუციისა ის იყო, რომ მიწა გლეხკაცს მისცემოდა.

რა მნიშვნელობა აქვს პოლიტიკურ უფლებას, თუ დღეს მიწა ექნება თავად-აზნაურობას ან იმ მაგნატების ხელში, თუ შეიძლება მაგნატები უწოდოთ. მაგრამ მასა კიდევ ბოგანო არის. ამიტომ ჩვენ ვამბობთ, რომ აბსურდი არის საქართველოში ნორმის პრინციპის მიღება. შეიძლება მივიღოთ ნორმის პრინციპი ამერიკაში, რუსეთში, მაგრამ ჩვენში, სადაც მიწის სიმცირეა, ეს ნორმა აბსურდია. გერმანია, თუმცა იყო ბურჟუაზიული სახელმწიფო, მაგრამ მარკის მიწებს ხელს არავინ ახლებდა. მე მოგიყვანთ თქვენ იმის ცნობებს, რომ საფრანგეთში საკანონმდებლო აქტებით მე-80-90 წ.წ., რომლებითაც ყოველი იმათი საზოგადოებრივი ნაჭრების გაყიდვა აკრძალული იყო და შემდეგ იმ გლეხ-კაცობას, რომელსაც აქვს წვრილი მიწათ-ფლობელობა. მას არ ჰქონდა ნება მიწის გაყიდვის. ეს იყო ბურჟუაზიულ კანონმდებლობის მიერ მიღებული ევროპაში, ჩვენში კი არავითარ ანგარიშს არ უწევენ არც გლეხ-კაცის ფსიქიკას, არც გლეხკაცის ინტერესებს და შეძლებულ ელემენტებს უფლებას ვაძლევთ რაც შეიძლება მეტი მიწა შეიძინონ. თქვენ წარმოიდგინეთ, რომ მიწად-მოქმედების სამინისტროს სტატისტიკურ ცნობების მიხედვით მთელი მიწა, რომ გავანაწილოთ კომლის მიხედვით, საშუალოდ არსად არ მოდის სახნავ სათესი მიწა 7 დესიატინა. როდესაც ვაკანონებთ 7 დესიატინას და ყიდვა-გაყიდვის უფლებას ვაძლევთ ხალხს, შეიძლება იმან, ვისაც ეხლა 5 დესიატინა აქვს, 7 დესიატინამდე იყიდოს, ესე იგი ყიდვის პროცესში შეძლებულმა დაამარცხოს და გაანადგუროს შეუძლებელი. არის თუ არა პოლიტიკური თვალსაზრისით მისაღები, რომ გლეხ-კაცობის უმრავლესობა დავაყენოთ გაღატაკების გზაზე, და მისაღებია თუ არა ეს სოციალისტური თვალსაზრისით? ამ მუხლის მიღება არის რევოლიუციის ლიკვიდაცია. (ხმა: ბოლშევიზმი?) „ერთობა“ სწერს, რომ რუსეთში რევოლიუცია დამარცხდა, მაგრამ თქვენ თქვენი სინიდისის წინაშე სთქვით, რომ გლეხ კაცს რუსეთში ეხლა უფრო მეტი მიწა აქვს, თუ წინად ჰქონდა რევოლიუციამდე? (ხმაურობა) თქვენ თუ არ იცით, მეც არ ვიცი, მაგრამ რუსეთის გლეხკაცმა ეს იცის და, თუ დენიკინი დაამარცხეს, ეს იმიტომ, რომ ბოლშევიკების რეჟიმის დროს მას მიწა აქვს და დენიკინის რეჟიმის დროს მას მიწა არა აქვს. (ხმა: რა შუაშია ეს?) ეს იმ შუაში არის, რომ როდესაც თქვენ ამბობთ, რომ რუსეთში მოხდა რევოლიუციის ლიკვიდაციაო, ეს მართალი არ არის. აქ კი მართალია, რომ რევოლიუციის ლიკვიდაცია მოხდა (ხმები: არ ისმის) თქვენი ეკონომიური პერსპექტივები. მიწის ყიდვა-გაყიდვა არის - ის პერსპექტივები, რომლებიც რუსეთში დენიკინმა დაიყენა, ის პერსპექტივები, რომლებიც დაამარცხა ივლისის და ოქტომბრის რევოლიუციამ. (ხმები: არ ისმის) ჩვენი კარდინალური მოთხოვნილება არის, რომ მიწის სფეროში ყიდვა - გაყიდვა აკრძალული ყოფილიყოს. ეს პრინციპი მიიღეს ბოლშევიკებმა და რევოლიუციაც შერჩა მათ. ამას ობიექტიური მნიშვნელობა აქვს (რეპლიკები არ ისმის) აქ ჩვენ ნურც დოგმას გამოვეკიდებით და ნურც ფანატიზმს. რა მნიშვნელობა აქვს, რომ თითქმის სამი წლის განმავლობაში რუსეთში ბატონობს ბოლშევიზმი და ვერც ვერავინ შესძლო ბოლშევიკების დანგრევა. დაინგრა კერენსკის მთავრობა, ყველა დანარჩენი მთავრობაც - არაბოლშევიკური დაემხო, მაგრამ ბოლშევიკები სამი წელიწადია ვერავინ დასძლია. უეჭველია, რაღაც მიზეზები არის ამისთვის. ეს ის მიზეზი არის, რომ ბოლშევიკებმა შესძლეს ბურჟუაზიის ქონების ლიკვიდაცია და შესძლეს აგრეთვე მასის თავის მხარეზე გადმოყვანა. (კედია: რატომ თქვენ არ შეგიძლიათ ამ მასის შეძენა?) გასაგებია, რადგან ჩვენ არ გვქონდა ისეთი მოსავალი, ამას თავისი ასახსნელი მიზეზი აქვს. მთელი რუსეთის მენშევიკობა მოაწყდა საქართველოს და შექმნა ისეთი მდგომარეობა, რომ ამდენი ინტელექტუალური ძალით შესძლო ფართე საზოგადოების თავზე მოეხვია ეს თავისი აზრები. ეს ძალა მოგვეცით ჩვენ ეხლა და ხალხს ისე ავალაპარაკებთ, როგორც მას უნდა. (ხმაურობა: რეპლიკები არ ისმის. ნიკოლაძე: რატომ ვერ გაიმარჯვეს ყაზახებმა?) ბოლშევიკებმა მთელი დონი დაიპყრეს და ყუბანშიაც გაიმარჯვებენ. ჩვენ ვამბობთ, რომ ის რეფორმა, რომელსაც ჩვენ ვგულისხმობთ საქართველოსთვის წარმოადგენს ისეთს უდიდეს იარაღს, რომლითაც ჩვენ შეგვიძლია სამშობლოს ავაცდინოთ ყოველ გვარი საფრთხე.

მაშასადამე, შეძლებულ ელემენტებს ვაძლევთ ისეთს იარაღს, რომლითაც გლეხკაცი დაჰკარგავს იმ მიწას, რომელიც მას აქვს. მე მესმის, რომ არ შეიძლებოდეს გაყიდვა პატარა ნორმისა - 1 დესეტინისა და 2 დესეტინისა. ასეთი აკრძალვა რომ იყოს გაყიდვისა შრომის ნორმის მიხედვით, ასეთი დეკრეტი რომ შემოსულიყო, გასაგები იქნებოდა. (ხმაურობა. ხმები: რად არ შემოიტანთ თქვენს პროექტს?) ჩვენ სხვა გზა არა გვაქვს, გარდა მოხსენებისა. რა აზრი აქვს შემოვიტანოთ პროექტი - ჩვენ მოგახსენებთ, თქვენ არ მიიღებთ, მორჩა და გათავდა. ჩვენ სხვა გზა არა გვაქვს. (გაურკვეველი ხმები) რა აზრი აქვს რომ ჩვენ შემოვიტანოთ შესწორება, რომ აკრძალული იყოს მიწის ყიდვა-გაყიდვა, არ მიიღებთ იმიტომ, რომ თქვენ ხომ თქვენი დებულების ფანატიკოსები ხართ. აი, რატომ არ მიიღებდით. როდესაც ასეთს საკითხს ვწყვეტთ, ჩვენთვის ფრიად სამწუხარო არის სეპარატიულად გადაწყვეტა საკითხისა, რადგან არავითარი საუბარი არ იმართება გლეხკაცობასთან; ხანდახან კი ჯერ კანონს მიიღებთ და შემდეგ გლეხკაცთან მიბრძანდებით ან და აი ასე, როდესაც ტყის კანონი მიიღეთ, თქვენ წაბრძანდით ხალხთან და უთხარით: აი მივიღეთ კანონი. რომელიც დაიცავს გლეხკაცის ინტერესებსო. შეიძლება ეხლაც ასე მოხდეს (გაურკვეველი ხმები) ჩვენი ხმა არ სწვდება, გაზეთს არა კითხულობენ, მას არ სწვდება და ნამდვილად კი ამას ვაკეთებთ ჩვენ. მე ვამბობ, რომ, როდესაც გლეხკაცობა დღევანდელს პირობებში გაჭირვებულია, მეტად მძიმე არის ასეთ პირობებში მიწის ყიდვა-გაყიდვის უფლების აღდგენა. ამ შეძლებულ ელემენტებისათვინ ეს არის რევოლიუციის ყოველგვარი მნიშვნელობის დაკარგვა. ჩვენ უნდა მივიღოთ ჭეშმარიტ დებულებად, რომ გლეხკაცობა ეკონომიურად დაზარალებული არის, რომ გლეხკაცს აღარა აქვს ის აუარებელი დასაუთოებელი ფული, თქვენ რომ გეგონათ. დღეს, ეს აღარა აქვს მას, პირიქით, ჩვენ ვიცით, რომ გლეხკაცს დღეს გაცილებით ნაკლები ფული აქვს, ნაკლებ სჭამს, ვიდრე წინად. სოფლის გლეხობაში არის საშინელი სენი მოდებული და მას არა აქვს საშუალება ებრძოლოს ამას. სიძვირე აუატანელია და შემძლებლებისათვის ეს არის საშუალება გამდიდრებისა, შეუძლებლებისათვის კი აუცილებელი პირობა გაღატაკებისათვის. ჩვენ ვიცით, რომ ხალხში არ არის არც პური, არც მჭადი, არც ჩაი, არც შაქარი, არც ტანისამოსი და ასეთ სოციალურ უბედურების დროს, როდესაც არ არსებობს არავითარი საგლეხო ფონდი, არავითარი სურსათი არ არის, ასეთ პირობებში, რომლებიც პირდაპირ აუტანელი არის, ასეთი პროექტით გამოსვლა... (ხმაურობა) თქვენ გინდათ ასეთ პირობებში შექმნათ, რომ გლეხებმა გაყიდონ ის, რაც აქვთ.

ერთი მოღვაწე ამბობდა, რომ გლეხკაცს არ უნდა მიეცეს მიწის გაყიდვის უფლება ისე, როგორც ჯარისკაცს იარაღის გაყიდვის უფლებაო. თქვენ, ბატონო ვალიკო ჯუღელო, თქვენ ხომ არ მისცემთ გვარდიელებს უფლებას გაყიდონ სახაზინო იარაღი? არ მისცემთ ამის უფლებას იმიტომ, რომ ეს არის სახელმწიფოს ქონება, ეროვნული სიმდიდრე.

ჩვენ ვამბობთ - გლეხს არ უნდა მიეცეს გაყიდვის უფლება, არ უნდა მისცეთ უფლება ისეთ ელემენტებს ჰქონდეს მიწა, ვინც არ ამუშავებს მას. თუ გლეხკაცს იარაღს ცხოვრებისას მისცემთ, მას არ დასჭირდება გაყიდვა მიწის, იმიტომ, რომ თქვენი სოციალ-დემოკრატიული დებულებით ხომ გლეხ-კაცს არ უყვარს მიწის გაყიდვა.

როდესაც თქვენ ქმნით რომელიმე კანონს, ნუ თუ ეს კანონი არ უნდა იყვეს შეფარდებული რომელიმე პრინციპთან, აზრთან? რომელ პრინციპთან არის შეფარდებული ეს კანონი? როდის იყო, რომ თქვენგანი აგრარული კანონის მცოდნე გვიკარნახებდა, მიწის გაყიდვა უებარი მალამოა სასოფლო მეურნეობისათვისო. ეს არავის არ უთქვამს. ეხლა, როდესაც სახელმწიფოს სათავეში სდგეხართ რაღაც იდუმალ მოთხოვნილებით, თქვენ ასამარებთ ამას და ემხრობით ეროვნულ - დემოკრატიულ პარტიას, რომელიც ერთად-ერთი უჭერს მხარს ამ კანონ-პროექტს. (ნიკოლაძე: რომელ სახელმწიფოში არის აკრძალული მიწის გაყიდვა?) სამარკო მამულებში ყიდვა-გაყიდვა აკრძალულია გერმანიაში, რეინის პროვინციაში, ეს უნდა მოეხსენებოდეს ეროვნულ-დემოკრატიულ პარტიის წარმომადგენელს, იქ არის სისტემა „ალმენდა“. რეინის პროვინციაში საზოგადო მფლობელობის ხელში არის 16 პროცენტი და ეს არის აკრძალული... (ნიკოლაძე: იქ არის აკრძალული მარტო სოფლის საკუთრების გაყიდვა და არა იმის, რაც ეკუთვნის კერძო პირს). და გლეხს არ აქვს უფლება არც გაანაწილოს, არც გაყიდოს. (ნ. ნიკოლაძე: გერმანიაში კანონით სრული თავისუფლებაა ყიდვა-გაყიდვის). ინგლისში, ბატონებო, საგრაფოებში თვით ქალაქებმა და სახლმწიფომ შემოიღო კანონი, რომლითაც მიწას ურიგებს გლეხკაცებს და მუშებს იმ პირობით, რომ მათ არ აქვთ უფლება გაყიდონ. ისინი მართალია ავრცელებენ წვრილ მიწადმფლობელობას, ეს სისტემა არის, მაგრამ არ აძლევენ უფლებას გაყიდვისას. ჩვენი სახელმწიფო კი აძლევს უფლებას ყიდვა-გაყიდვისას. მე მოგახსენებთ, რომ ასეთი წესი არ არის არსად. ჩვენ სახელმწიფოში, როდესაც ურიგებთ მიწებს, აძლევთ უფლებას ყიდვა-გაყიდვისას. ინგლისში მთავრობა ჰყიდის მიწას, მაგრამ უკრძალავს გაჰყიდოს მიწა. (ნიკოლაძე: არ არის აკრძალული!) არის ბატონო, მე თქვენ გიმტკიცებთ, რომ არის აკრძალული ყიდვა-გაყიდვა იმ მამულებისა, რომელსაც სახელმწიფო აძლევს მუშებს და გლეხკაცობას. და თქვენ კი, რომ ჰყიდით გლეხკაცზე მამულს ფონდიდან, მას ექნება უფლება, ეს გაყიდოს და ჩვენ ვამბობთ, რომ ეს არის ეკონომიური აბსურდი.

თქვენ ევროპის ბურჟუაზიაზე უფრო შორს მიდიხართ და სოციალისტების სახელით ამას სჩადიხართ. ეს არ შეეფერება მე-20 საუკუნის დროს, ეს არ შეეფერება სოციალისტურ, დემოკრატიულ აზრს. (ურატაძე: სოციალისტური სხვაა, დემოკრატიული სხვაა!).

არ შეეფერება არც დემოერატიულ, არც სოციალისტურ აზრს. ჩვენ ვიცით აზრი, რომელიც კ. ნინიძემ დამფუძნებელ კრებაში შემოიტანა. ის უსაზღვრო ყიდვა-გაყიდვას იცავდა, იცავდა იმ აზრს, რომ მიწის ყიდვა-გაყიდვა უნდა შეეძლოს გლეხკაცს, ჩვენ ვამბობთ, რომ ეს არის ფაქტიურად ფეოდალიზმის აღდგენა, იმიტომ, რომ კაპიტალისტი შეიძლება ქალაქიდან შევიდეს სოფელში, იქ შეიძინოს მიწა და ცუდი მდგომარეობა შეუქმნას გლეხკაცობას, ამ რიგად ფინანსები გავლენ სოფლად და შექმნიან ფინანსიურ ფეოდალიზმს.

ერთ-ერთ თქვენ მასწავლებელთაგანის მთელი ტრაქტატი არის ამ ფინანსიურ ფეოდალიზმზე და თქვენ გინდათ შექმნათ ფეოდალიზმი სოფელში.

ამ მდგომარეობას შექმნის კანონი, რომელიც გაგვაცნო კირილე ნინიძემ. ის უფრო შორს წავიდოდა, მაგრამ ფრაქციამ ერთი ნაბიჯი გადადგა და შეზღუდა მისი მადა. იმიტომ, რომ მართლაც შეუძლებელი არის ისეთ ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა, სადაც მიწა მცირე არის, რომ ასე უსაზღვროდ მიწის გაყიდვის უფლება ჰქონდეს ვისმეს. როგორც გავიგეთ სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციას შეუტანია შესწორება, რომ ამ ყიდვა-გაყიდვას 7 დესიატინა დაედვას საზღვრად. 7 დესეტინა შეუძლებელია, რომ იყვევს ნორმად, მაგრამ უსაზღვრო გაყიდვას ეს მაინც სჯობიან. (ხმა: მაშინ ხომ არ შეიქნება ფეოდალიზმი?) ამით იქნება ის, რომ მიწას იყიდიან შეძლებულები (თევზაია: სრედნიაკები არა?) სწორედ იქნება სრედნიაკების სისტემა, რომელზედაც სწერდა „ბორბა“, იმიტომ, რომ არის უმრავლესობა 60 პროც. ხალხისა, რომელიც ერთ დესეტინას ფლობს. (თევზაია: რა იქნება მაინც?) 7 დესიატინა არის ზომა, საზოგადო მეურნეობის ზომა. (ხოჭოლავა: იქნება კაპიტალიზმი, ფეოდალიზმი, თუ სრედნიაკები?) ეს იქნება წვრილი კაპიტალიზმი, მეურნეობა, დამყარებული გლეხ-კაცობის გატყავებაზე; და ეს ამ მხრივ არის ფეოდალიზმი. მაგრამ, თუ თქვენი რევოლიუციის მიზანი ის იყო, რომ ფეოდალიზმი აღადგინოთ, მაშინ თქვენ სახელმწიფოს მოხსენით დემოკრატიული დროშა, იმიტომ რომ დემოკრატიულ საქართველოში არის 60 პროცენტი ხალხისა, არის დემოკრატია, რომელსაც არ აქვს ეს 7 დესიატინა და არ შეიძლება თქვენ ჰქონდეს, და თქვენ ეყრდნობით არა დემოკრატიას საქართველოსას, არამედ 20 პროცენტ ქართველ ხალხისას. ჩვენ ვამბობთ, საჭირო არის აგრარული რეფორმა, რომელიც იქნება დაკავშირებული ხალხის, მასის სურვილებთან.

ჩვენი ფრაქცია თავიდანვე იმ აზრის იყო, რომ მიწის საკითხში გამოვსულიყავით იმ პრინციპიდან, რომელსაც ვიცავდით რევოლიუციამდე. (ნიკოლაძე: უნდა გახდეთ გლეხების ოპეკუნებათ?) ჩვენი ქვეყანა უნდა გახდეს გლეხის სამშობლო, მშრომელი გლეხის სამშობლოდ.

სოფლის მეურნეობის ინტერესის მხრივ ამას რა მნიშვნელობა აქვს, რომ წაერთვას უფლება იმ ელემენტებს, რომელნიც მიწას არ ამუშავებენ და მისცენ, ვინც მიწას დაამუშავებს აუცილებელ პირობით, რომ მიწა დამუშავებული იყვეს. ჩვენ ვამბობთ, რომ გაცილებით მეტი რაოდენობა მიწისა შემუშავდება და მაშინ ის პურის სიძვირე, რომელიც გვაქვს, დღეს არ გვექნება და აუარებელი მიწა, რომელიც დღეს დაუმუშავებელი რჩება იმიტომ, რომ მისი პატრონი სოფლად არ არის - დამუშავდება. ეხლა კი გლეხს არ აქვს საშუალება ეს მიწა დაიმუშაოს და ეს ხელოვნური დეკრეტი, რომელსაც ვიღებთ, ვერ განხორციელდება ცხოვრებაში.

უეჭველად, სოფლად დარჩენილი მიწები უნდა დამუშავდეს, დაამუშაონ ერთეულებმა, კოოპერატივებმა, თუ გლეხ-კაცობამ და მისცენ შეღავათიანი პირობები, თუ ამ დეკრეტს აქვს ერთდროული ეკონომიური აზრი, გაცილებით მეტი აზრი ექნება, თუ ამ მიწას სამუდამოთ დაუკავშირებთ შრომას, მაშინ მეტი მიწა იქნება დამუშავებული, მეტი ნაყოფი იქნებოდა სახელმწიფოს მიერ მიღებული. ეს გამოიწვევდა დიდ ეფექტს, გადასახადებიც უფრო ადვილად გადახდება ხალხს: მაგრამ ყველაფერი ეს ავიწყდება პასუხის მგებელ ფრაქციას, იმიტომ, რომ მას არ უნდა ერთი მთავარი დებულება შებღალოს, რომ არ გახდეს საქართველო ისეთ ექსპერიმენტების ქვეყანად, როგორიც არის რუსეთი. მენშევიკების ნამდვილი შეგნება არის ის, რომ რუსეთი დაღუპა ბოლშევიზმმა; რაკი ამაში დარწმუნდნენ, ისინი ამ დებულების საწანააღმდეგოდ გამოდიან ჩვენში და ბოლშევიკურ ექსპერიმენტის ეშინიათ. კარგია თუ ავია, ისინი მაინც საწინააღმდეგოდ გამოდიან, რადგანაც ეს ბოლშევიკებმა გააკეთეს. მაგრამ ყოვლად შეუძლებელია ასეთი ფანატიზმით მსჯელობა. ბოლშევიკები ყველაფერში არ სცდებიან. ბოლშევიკები არ შესცდნენ, როდესაც სოციალიზაციის პრინციპი შემოიღეს; და ჩვენ არ შევცდებით, მოვახდინოთ ეფექტი, ვაგრძნობინოთ გლეხ კაცს დემოკრატიულ რესპუბლიკის დადებითი მუშაობა. (ნიკოლაძე: ჩვენ ქვეყანაში არის „ობშჩინა“?) არის „ობშჩინა“ და ამას გამრავლება უნდა. (ნიკოლაძე: სად არის?) იქ, სადაც არის, იქ უნდა შევინახოთ და სადაც არ არის, უნდა შემოვიღოთ. (ნიკოლაძე: აი, სწორედ ეს არის ექსპერიმენტი) თქვენ, ბატონო ნიკოლაძე, მოშორდით სამოციან წლების აზრების და გადაყოფითი სისტემას, ჩვენ მოგახსენებთ „ობშჩინაზე“. მოგახსენებთ არა იმას, რაც გაუგონიათ და რასაც აქედან ავრცელებენ ზოგიერთი დამფუძნებელ კრების წევრნი. ეს ეხლა ჩვენ ვერ დაგვაკმაყოფილებს და ასეთ ზღაპრებით ვერ ვისმენთ. ჩვენ არ გვინდა მოვსპოთ წვრილი მფლობელობა, ჩვენ ამას ვინახავთ. მაგრამ ზედმეტი მამული, რომელიც შეგროვდება საქართველოში იმ ელემენტებისაგან, რომლებიც მიწას არ ამუშავებენ, ჩვენ გვინდა აქედან მიღებული მამულები სოფლის ხალხის საშუალებით კოლექტიურად დავამუშაოთ. აი, ჩვენი მოთხოვნილება: არც «Черный передђелъ» არც «Община». ჩვენი მოთხოვნილება არის თანამედროვე პირობებთან შეფარდება და როდესაც გლეხი თავის კერძო მეურნეობის გვერდზე დაინახავს, რომ არის საზოგადოებრივი მეურნეობა, დაყენებული თანამედროვე ტეხნიკის საფუძველზე, მაშინ ის დაინახავს, რომ უმჯობესია მიწის დამუშავება კოლექტიურად, ვიდრე ინდივიდიალურად და ბუნებრივად ამ კოლლექტიურ პრინციპზე გადმოვა გლეხ კაცობა. ეს არის დიდი პოლიტიკურ-ეკონომიური ხასიათის აღზრდა. ეს მიგვიყვანს სოციალისტურ სამეფომდი. ამიტომ, არავითარი საფრთხობელა ჩვენს პრინციპში არ არის. ჩვენ ქვეყანაში ამას მოყვება დიდი ეფექტი; აამაღლებს მიწის დამუშავებას, გლეხის მდგომარეობას გააუმჯობესებს, გლეხს სურსათით დააკმაყოფილებს, გამოკვებავს ხალხს, გააჯანსაღებს მას, შეიტანს სოფლად კულტურას და მოახდენს ნამდვილ რეფორმას. ეს ნიშნავს რევოლიუციის განმტკიცებას სოფლად. სოციალ-დემოკრატიული დეკრეტი კი ნიშნავს რევოლიუციის დასამარებას საქართველოში. ჩვენ გვინდა, რომ რევოლიუციის დასამარება არ მოხდეს მას შემდეგ, რაც საქართველოში დამოუკიდებლობა არის შემოღებული, თორემ არავითარი გარანტია არ არის იმისა, რომ დღეს საქართველოში არ იქნება აჯანყება. (ხმაურობა. ხმა: სპარსეთი?) სპარსეთში არ არის აჯანყება, მაგრამ იქაური ხალხი არ არის იქაური მთავრობის მადლიერი. ასეთი პირობები ბევრს მისცემს აგიტაციის ნიადაგს, დიდ ბრძოლის იარაღს. როცა ჩვენ გვინდა, რომ გლეხკაცობა - დემოკრატია იყოს ჩვენთან, არ უნდა მივცეთ იარაღი ხალხის მტრებს, დემოკრატიის მტრებს. თქვენ აძლევთ ამ მტრებს იარაღს, რომ საქართველოს სახელით იბრძოლონ და ჩვენ უხერხულ მდგომარეობაში ჩაგვაყენონ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ-ნ შენგელაიას.

ლეო შენგელაია (სოც.-რევ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! პირველი მუხლი ამ დეკრეტისა ეხება ფრიად მნიშვნელოვან, არსებით საკითხს. ეს გარემოება მაიძულებს კიდევ მეორედ გამოვიდე და რამდენიმე მოსაზრება მოგახსენოთ ამ მუხლის შესახებ. 12 ივლისს რუსეთში და 23 თებერვალს ჩვენში, უეჭველია მთელი ფეოდალური არისტოკრეტია წყევა-კრულვით და ზიზღით მოიხსენიებს, რადგან ეს რიცხვია, როდესაც მშრომელმა ხალხმა პირველად მიიტანა იერიში ბურჟუაზიულ საკუთრებაზე და აკრძალა ერის ავლა-დიდების განიავება. პირველი მუხლი ამ დეკრეტისა მოითხოვს, რომ ეს უფლება ისევ დაუბრუნდეთ ფეოდალებს და ამ მხრივ, თუ გნებავთ, ეს პირველი მუხლი სრული ამნისტია არის ყოფილ ფეოდალებისა და დღევანდელ სპეკულიანტებისა. განსაკუთრებით დღევანდელ პირობებში, როდესაც ჩვენ ქვეყანას ალყა შემორტყმული აქვს უცხო და შინაურ სპეკულიანტებისაგან; სხვას რომ თავი დავანებოთ, ეს მუხლი მიუღებელი უნდა ყოფილიყო თვით თქვენთვისაც. პირველი მუხლის დამცველად გამოვიდა რამოდენიმე ორატორი. მათ შორის აღსანიშნავია ბ. ნიკოლაძე. მისი აზრით, ეს უნდა მიგვეღო უდავოდ, უკამათოდ. ის უფრო შორს წავიდა - ის გვეუბნებოდა, რომ ეს მუხლი, რომელიც არის გაუქმება 23 თებერვლის დადგენილებისა, უნდა მიგვეღო არა ეხლა, არამედ მაშინვე, როცა კანონი გამოიცა, ე.ი. 7 მარტს. რა თქმა უნდა, რაიმე სერიოზული მოსაზრება მაშინ აქ გ. ნიკოლაძეს არ მოუყვანია და არც სცდილობდა მოეყვანა, რადგან ბ. ნიკოლაძის აზრით, ზედმეტია რაიმე მოსაზრების მოყვანა აქ. მხოლოდ მან განაცხადა: საკუთრება კარგია და ამიტომ პირველი მუხლი უნდა მივიღოთო. მაგრამ ეს არის ტლანქი, პრიმიტიული სუბიექტივიზმი, რომელსაც საერთო არაფერი აქვს მეცნიერებასთან. მეორე მოსაზრება ბ. ნიკოლაძისა ამ მუხლის სასარგებლოდ ის გახლავთ, რომ ყიდვა-გაყიდვა არ არის აკრძალული ბრიუსელში და ამიტომ ჩვენშიაც არ უნდა იყოსო, ჩვენ იგი მხოლოდ მაშინ შეგვიძლიან შემოვიღოთ, როდესაც ეს ბრიუსელში მოხდებაო. ამ ლოღიკას რომ გავდიოთ, მაშინ ჩვენ ხელი უნდა ავიღოთ ბევრ რამეზე, მრავალ ისეთ საქმეზე, რომელიც უკვე გვაქვს, მაგრამ ბრიუსელში არ არის. მაგალითად, ბრიუსელში სოციალისტური დამფუძნებელი კრება არ არის და ჩვენ, მაშასადამე, ჩვენ დამფუძნებელ კრებაზე ხელი უნდა ავიღოთ. ბრიუსელში არ არის სახალხო გვარდია და ბევრი რამ სხვა და, მაშასადამე, ჩვენ ყველა ამაზე ხელი უნდა ავიღოთ. (ნ. ნიკოლაძე: იყო ბატონო დამფუძნებელი კრება იქ?) ჩვენ ქვეყანაში ბევრი რამ არის ისეთი, რაც სხვაგან არ არის. ეს იმიტომ, რომ ძალთა განწყობილება ჩვენში სხვა არის. ჩვენში ბევრი გამონაკლისი არის და ამ გამონაკლისებში იყო ის, რომ აკრძალული იყო ყიდვა-გაყიდვა. და ეს უნდა დარჩენილიყო არა დროებით, სამუდამოდ, მიწა უნდა მისცემოდა მშრომელ ხალხს, უნდა მოსპობილიყო ყიდვა-გაყიდვა, რომელიც ასაზრდოებდა სპეკულიაციას და საერთოდ ჩარჩულ ელემენტებს ჩვენი საზოგადოებისა. ეს მუხლი, როგორც მოგეხსენებათ, არის გაუქმება იმ დადგენილებისა, რომელიც კომისარიატმა გამოიტანა 23 თებერვალს და რომ იგი გავიგოთ სავსებით, ამიტომ საჭიროა ვიცოდეთ ნამდვილი შინაარსი და იურიდიული ბუნება იმ დადგენილებისა, რომელზედაც ვლაპარაკობთ. 23 თებერვალს ამიერ-კავკასიის კომისარიატმა შემდეგი დადგენილება გამოიტანა. რადგან რუსულად არის დაწერილი, ამიტომ რუსულად მომყავს. იგი ასე იწყება (კითხულობს).

როგორც ხედავთ, ამ მუხლს აქვს პირდაპირი კავშირი როგორც დროებით მთავრობის მიერ გამოცემულ დადგენილებასთან, აგრეთვე იმ დადგენილებასთან, რომელიც ამიერ-კავკასიის კომისარიატმა მიიღო 16 დეკემბერს. მე მივაქცევ ყურადღებას პირველ მუხლს ამ დადგენილებისა. აქ პირდაპირ სწერია «въ развитiе»... (კითხულობს) ეს არის მაშასადამე გაგრძელება, განვითარება 16 დეკემბრის დადგენილებისა. ამიტომ საჭიროა აგრეთვე ვიცოდეთ, რას აგრძელებს ეს კანონი. 16 დეკემბერს კომისარიატმა მიიღო შემდეგი დადგენილება... 16 დეკემბრის დადგენილების პირველი მუხლი გახლავთ შემდეგი: (კითხულობს) ერთი სიტყვით... «въ цђляхъ» (კითხულობს) აი, ბატონებო, რა იყო მიზანი 16 დეკემბრის დადგენილებისა. უზრუნველყოფა მცირე და უმიწაწყლო გლეხებისა მიწით, ეს იყო უმთავრესი მიზანი დადგენილებისა, რომელიც კომისარიატმა მიიღო 16 დეკემბერს. და როდესაც 23 თებერვლის ამიერ-კავკასიის კომისარიატის დადგენილების პირველი სტრიქონი ამბობდა, რომ იგი იცემა, როგორც გაგრძელება 16 დეკამბრისა, თავის-თავად ცხადია, რომ ამ დადგენილების მიზანი, - მშრომელი გლეხობის უზრუნველყოფა მიწით, - უნდა გაგრძელებულიყო და დაცული ყოფილიყო. მე თქვენ გეკითხებით - არის თუ არა ის მიზანი მიღწეული და არის თუ არა ეს დადგენილება სისრულეში მოყვანილი? მე მოგახსენებთ, რომ არ არის. თქვენ ამტკიცებთ, რომ მიზანი მიღწეული არის და ამიტომ ყიდვა-გაყიდვის აკრძალვა გაუქმებული უნდა იყოს. პირიქით აქ, პირდაპირ იყო ნათქვამი, რომ უმთავრესი მიზანი ამ კანონისა იყო უზრუნველყოფა მცირე მამულის მქონე გლეხ-კაცობისა და ეს მიზანი კი სრულიად არ არის მიღწეული, მაშასადამე, თუ ფორმალურ მოსაზრებას დავეყრდნობით, მაშინ ყოვლად შეუძლებელია ეს პირველი მუხლი მივიღოთ, რადგან ეს ეწინააღმდეგება იმ მიზანს, რომელსაც ისახავდა 16 დეკემბრის დადგენილება და რომლის განვითარება და გაგრძელება იყო 23 თებერვლის დადგენილება. და რამდენად ფორმალურად მართალი არ არის ის დებულება, რომელიც ამბობს, რომ რადგან მიზანი მიღწეული არის, უნდა გაუქმებული იყოს ეს დადგენილება, სჩანს იქიდან, თვით ტექსტი იმ დადგენილებისა, რომელიც გამოიტანა მთავრობამ, ეწინააღმდეგება იმ დასკვნებს, რომელსაც აკეთებს ბ. მომხსენებელი. ეს დადგენილება ამბობს (კითხულობს), აქ არის აგრეთვე ჩამოთვლილი მიზნები: ამიერ-კავკასიის კომისარიატის დადგენილება არის (კითხულობს). მე თქვენ გეკითხებით: არის თუ არა ეს მიზანი მიღწეული, თუნდაც ფორმალურად? აღარ წარმოებს ჩვენში მიწის სპეკულიაცია ეხლა და გვაქვს თუ არა უფლება აღვადგინოთ მიწის ყიდვა-გაყიდვა და გავაუქმოთ 23 თებერვლის კანონი? ვერავინ ვერ იტყვის, რომ არ იყოს სპეკულიაცია მიწაზე. პირიქით, ერთ-ერთი თქვენი არგუმენტი ის იყო, რომ გლეხები შინაურ წესით ყიდიან მიწას და ყიდულობენ და ეს იმიტომ ხდება, რომ მიწის ყიდვა-გაყიდვის აკრძალვა არისო. საკითხი უკუღმა დააყენეს. ნამდვილად კი, ის დადგენილება მიღებული იყო იმისთვის, რომ ხელი შეეშალათ მიწის სპეკულიაციისთვის. და ამიტომ ყოვლად შეუძლებელია, რომ ვინმემ დაგვიმტკიცოს, რომ მიზანი მიღწეულიაო. ეს მიზანი არ არის მიღწეული. მაშასადამე, ის დებულება, რომელსაც ეყრდნობა მომხსენებელი, და პირველი მუხლის მომხრენი, რომ რადგანაც მიზანი მიღწეული არის, ამ დადგენილებამ აზრი დაჰკარგა და უნდა გაუქმდეს, არ არის ფორმალურად დასაბუთებული და მაშასადამე, ეს პირველი მოსაზრება მიუღებელია.

მეორე მიზანი გახლავთ შემდეგი: ფაქტიურად, მიუხედავად იმისა, რომ აკრძალულია ყიდვა-გაყიდვა, მაინც ის არსებობსო. ვთქვათ ჩვენ ეს აკრძალვა მოვსპეთ და თავისუფლება მივანიჭეთ, განა მაშინ მეტი არ იქნება ეს ყიდვა-გაყიდვა, სპეკულიაცია? რასაკვირველია, იქნება! მაშასადამე ეს მეორე მოსაზრება მიუღებელია. არის კიდევ მესამე მოსაზრება, ეს აკრძალვა დროებით მთავრობის მიერ იმისთვის იყო, რომ ხელი შეეშალათ უცხოელებისთვის, რომ მათ მიწა შეეძინათ. და სწორედ სოციალ-დემოკრატებმა უკუღმა შეატრიალეს ეს დებულება და ამით სრული საშუალება ეძლევა უცხო ელემენტებს ყიდვისა და გაყიდვისა. ჩვენ გვეუბნებიან, - არიან უცხოელები, რომელთაც სურთ მიწის გაყიდვა და მათ არ აქვთ იურიდიული საშუალება გაყიდვისაო. ეს პირდაპირ ეწინააღმდეგება იმას, რაც მიზნად იყო დასახული, სწორედ იმიტომ იყო აკრძალული ყიდვა-გაყიდვა, რომ ხელი შეეშალათ ამისთვის და თქვენ კი ამ მიზანს ეწინააღმდეგებით, არც ერთი მიზანი, რომელსაც ისახავდა დროებითი მთავრობა და ამიერ-კავკასიის კომისარიატი, არ არის მიღწეული და შესრულებული ფორმალურად. და ამიტომ თქმა იმის, რომ რადგანაც მიზანი მიღწეული არის, ჩვენ თავისუფალნი ვართ და უნდა აღვადგინოთ ყიდვა-გაყიდვა, დასაბუთებული არ არის, მაგრამ იქნება სხვა საბუთი არსებობს 2 მუხლის სასარგებლოდ? როგორც მოგახსენეთ, პირველი მუხლის დასაცავად გამოვიდა რამდენიმე ორატორი და მათ შორის ბ. საყვარელიძეც, რომელიც თითქოს შეეცადა საკითხი არსებითად დაემტკიცებია, რომ ყიდვა-გაყიდვის აკრძალვის მოსპობა აუცილებელია, ის სარგებლობდა უარყოფითი მეთოდით და ამბობდა, რომ სხვა ნაირად გადაჭრა საკითხისა არ შეიძლება, თუ ასე არ გადავჭრით, ეს არევ-დარევას, ანარქიას და ანჯაყებას გამოიწვევსო. სხვათა შორის, ამ მუხლის საჭიროებას ის იმით ასაბუთებდა, რომ თუ დარჩა ძალაში ეს აკრძალვა 23 თებერვლის დადგენილებისა, იგი საშინელ არევ-დარევას, ანარქიას გამოიწვევს და გააჩაღებს სამოქალაქო ომს. ბატონებო! ნათქვამია, რომ ისე არ წვიმს, როგორც ქუხსო. თუ ჩვენ მივმართავთ ისტორიულ ფაქტებს, მაგალითებს, დავინახავთ, რომ ისტორიამ იცის ასეთი მომენტები, რომელსაც ამა თუ იმ დროს ერის ცხოვრებაში იყო აკრძალვა მიწის ყიდვა-გაყიდვისა, მაგრამ არავითარი ანარქია, არავითარი სამოქალაქო ომი არ გამოუწვევია. თუნდაც ავიღოთ იგივე რუსეთი. თქვენ იცით, ბატონებო, რომ რუსეთში, მე-17 საუკუნეში იყო მოსპობილი ყიდვა-გაყიდვა, მაგრამ არავითარი ანარქია, არავითარი სამოქალაქო ომი და ხოცვა-ჟლეტა და სხვა, რომლის შესახებ ასე სწუხდა ბ. საყვარელიძე, მას არ გამოუწვევია. ასე რომ, ეს მოსაზრებაც დაუსაბუთებელი დარჩა. ჩვენ გვეუბნებიან - თუ კი არ მოვხსნით ამ აკრძალვას, ეს აჯანყებას გამოიწვევსო, მაგრამ მე მოგახსენებთ, რომ თუ კი დღემდე არ ყოფილა ეს აჯანყება, როდესაც აკრძალული იყო ეს ყიდვა-გაყიდვა, სად არის იმის საბუთი, რომ იგი გამოიწვევს აჯანყებას შემდეგში? ბ. საყვარელიძემ მოიყვანა აგრეთვე მეორე საბუთი ამ მუხლის სასარგებლოდ: თუ ძალაში დარჩა 23 თებერვლის დადგენილება, ჩვენ გავხდებით ბოლშევიკებიო.

მე მაგონდება ერთი შემთხვევა: ერთი ებრაელი ბავშვი მიიყვანეს სკოლაში, სადაც ყველა ქრისტიანი იყო და თავზე არავის ეხურა. როცა ამ ებრაელის ბავშვს უთხრეს ქუდი მოიხადეო, ბავშვმა უპასუხა: ვერა ბატონო, ქუდი რომ მოვიხადო, გავქრისტიანდებიო. ასევე მსჯელობს ბ. საყვარელიძეც. მიწის ყიდვა-გაყიდვის აკრძალვას არავითარი კავშირი აქვს ბოლშევიკებთან. ასაბუთებენ აგრედვე ამ მუხლის საჭიროებას რუსეთის მაგალითზე მითითებით. აი ხომ ხედავთ, აკრძალეს რუსეთში ყიდვა-გაყიდვა, გატარდა თქვენი აზრი და ეხლა იქ ანარქია და უბედურება არისო. არც ეს არის მართალი. რუსეთში ანარქია რეაქციონერებმა გამოიწვიეს და არა ყიდვა-გაყიდვის აკრძალვამ! რუსეთის დამფუძნებელ კრებაში წერეთელმა და ზურაბოვმა ხმა მისცეს მიწის სოციალიზაციას. თუ მიწის სოციალიზაციამ რუსეთი დაღუპა, როგორც თქვენ ამბობთ, ცხადია, ამაში პასუხისმგებელნი თქვენც ბრძანდებით! ბოლშევიკებიც ებრძოდნენ ოცი წლის განმავლობაში ყიდვა-გაყიდვის გაუქმების იდეას, მაგრამ ისინი იძულებულნი შეიქნენ მიეღოთ ეს ყიდვა-გაყიდვის გაუქმება. იმათ ეს ვერ გაატარეს მთლიანად ცხოვრებაში, მაგრამ განა თქვენი რეფორმები გატარებულია? შემდეგ, ვსთქვათ, ეს ასეა, ამით მათი იდეა გაკოტრდა? თქვენი გადმოცემით ბოლშევიკურ რუსეთში აღარავითარი თავისუფლება არ არის, მაგრამ ამით განა ამ თავისუფლების იდეა დამარცხდა? ამას თქვენ ვერ იტყვით! თუ ლოღიკურად ვიმსჯელეთ, განა შეიძლება ვსთქვათ, რაკი იმათ ვერ გაატარეს, არც ჩვენში შეიძლება ამის განხორციელებაო? (რეპლიკა: ჩვენი ცხოვრება მოიყვანეთ მაგალითად!) ბატონებო, რაც შეეხება ჩვენს ცხოვრებას, რომ ჩვენს ცხოვრებას ეს ყიდვა-გაყიდვა არ ეგუება, ამის ფაქტები გვაქვს და თქვენც გაქვთ. თქვენი პარტიული მოღვაწეები პარტიულ ყრილობებზე აცხადებენ: ჩვენ გურიაში მიწის სოციალიზაციას ვქადაგებთო.

თუ ჩვენი ხალხისთვის მიწის სოციალიზაცია უცხო რამ არის, სად იყავით მაშინ, რად სწერდა ნ. ჟორდანია მუნიციპალიზაცია ერთადერთი ფორმაა მიწის მფლობელობისა კაპიტალისტურ საზოგადოებაშიო? მოგეხსენებათ, რომ ერთად-ერთი წრე, რომელიც ისარგებლებს ამ 1-ლი მუხლით - არის სპეკულიანტებისა და ყოფილ მემამულეთა წრე, რომელსაც კავშირი არა ჰქონია მიწასთან. მათ მიიღეს შვიდი დესეტინა და სურთ ეს მიწები გაყიდონ. აი ეს ერთად-ერთი წრე, რომელიც ისარგებლებს ამ კანონით. რაც შეეხება ჩვენს მშრომელ გლეხობას, მის ინტერესს ეს ვერ დაიცავს. გლეხს, რომელსაც მიწა არ აქვს, არც ფული აქვს. ამიტომ ეს მუხლი გლეხის ინტერესებს აბსოლუტურად ვერ იცავს. ამგვარად, თქვენ გლეხს აძლევთ უფლებას, რომელსაც იგი ერთი მხრით ვერ მოიხმარს და მეორე მხრით - არ მოიხმარს, რომ ეს მუხლი მიუღებელია, ეს სოც.-დემოკრატიამ იგრძნო. მან შეიტანა კორექტივი იმ შესწორების სახით, რომელიც გამოქვეყნებული იყო. ამ შესწორებით კანონი ასეთი იქნება: იქ, სადაც დამთავრებულია რეფორმის პირველი ნაწილი, შესაძლებელი იქნეს მიწის ყიდვა-გაყიდვა მხოლოდ ნორმის ფარგლებშიო. მაშასადამე, შესწორება თითქმის ზღუდავს ამ კანონს. ეს შესწორებაც მიუღებელია თვით ამ რეფორმის თვალსაზრისითაც. ავიღოთ თუნდაც ფაქტი - შინაური წესებით მიწის შეძენა. სპობს თუ არა ამ გარემოებას ეს კანონი? არა, პირიქით, თუ ნორმა რჩება ძალაში, რა თქმა უნდა, ერთ პირს არ შეუძლია რამდენისამე ნორმის შეძენა. მაგრამ ეს კანონის დარღვევა უფრო ხშირი იქნება იმიტომ, რომ ვისაც ფული აქვს ერთ ნორმას იყიდის, მეორეს - სხვის სახელზე და ბოროტმოქმედება მეტი იქნება და კანონის გვერდის ახვევა უფრო მეტი იქნება, ვიდრე დღეს. რაც შეეხება მეორე მიზანს, ე.ი. ხელის შეწყობას მწარმოებელ ქალებისათვის, უნდა მოგახსენოთ, რომ ეს შესწორება გარანტიას არ იძლევა იმიტომ, რომ სოფლის მეურნეობის განვითარება შეიძლება ორნაირად: კაპიტალისტურად ან არა კაპიტალისტურად.

როგორ შეიძლება კაპიტალისტური მეურნეობის აყვავება ჩვენში, თუ ნორმა 7 დესეტინა დარჩა? რომელი ასეთი წარმოება შეიძლება ამ 7 დესეტინაზე? ეს კანონი, მაშ, ხელს ვერ შეუწყობს კაპიტალის საშუალებით მეურნეობის განვითარებას. დარჩა მეორე ფორმა კოლექტიური, ამხანაგური, კოოპერატიული. ვერც ამას შეუწყობს ხელს, რადგანაც კერძო საკუთრება ძალაში რჩება. თქვენ ხედავთ ეს შესწორებაც არ არის საბუთიანი. ის ვერ შეუწყობს ხელს ეკონომიურ განვითარებას ჩვენში, ვერ მოსპობს ბოროტმოქმედებას, რომელიც ხდება ამ კანონის ნიადაგზე.

ამგვარად ეს მუხლი და შესწორება სრულებით არ არის დასაბუთებული. არის მხოლოდ ერთი საფუძველი: «Не препятствуй моему нраву» მხოლოდ ეს მოსაზრება უძევს საფუძვლად ამ შესწორებას! მე ეს არც მიკვირს, იმიტომ, რომ მას შემდეგ, რაც ს.-დემოკრატიამ მიიღო ზუბრების და ფეოდალების ორიენტაცია ჩვენში, მას უნდა მიეღო აგრეთვე „სამოდურების“ ლოღიკაც!..

თავმჯდომარე. წინადადება არის კრება გაგრძელდეს, ვიდრე ამ საკითხის გამო მსჯელობა დამთავრდებოდეს. სიტყვა ეკუთვნის ბ. გიორგაძეს.

გრ. გიორგაძე. (ს.-დ.) ბატონებო, თქვენ გაიგონეთ უკანასკნელი სიტყვა, რომელიც უკანასკნელმა ორატორმა წარმოსთქვა. მან ჩვეულებრივი საბუთებით დაახასიათა ჩვენი პოლიტიკა, ხოლო მე უნდა უპასუხო მას, რომ ეს დახასიათება სავსებით ყალბი არის და მე პროცენტებით დაუბრუნებ იმას, რომ ის იზიარებს ბოლშევიკების მსოფლ-მხედველობას (შენგელაია; რა საშინელებაა!) ეს კამათი მით არის საინტერესო, რომ ოპოზიციის წარმომადგენლებმა ერთი უმთავრესი აზრი წამოაყენეს, უმთავრესი აზრი აღნიშნეს, რომ აგრარული რეფორმა და საერთო სახელმწიფოებრივი წესწყობილება ჩვენში უკან და უკან მიდის, რეაქციონურ გზაზე ვდგევართ მაშინ, როდესაც ბოლშევიკური რუსეთი ნამდვილ სწორ გზას ადგიაო.

აი ის უმთავრესი დებულება, რომელიც ბატონმა ღლონტმა აქ აღნიშნა, და რომელსაც აშკარა არის, ბ. ლეო შენგელაიაც მხარს უჭერს, მაგრამ ის აშკარა სინამდვილე, რომელიც ჩეენ თვალწინ არსებობს, უარ-ყოფს ამ აშკარა ცრუ დებულებას.

- რაშია საქმე? რაში გამოიხატა ბოლშევიკურ რუსეთის აგრარული რეფორმა?

ბატონი ღლონტი ამბობს, რომ რუსეთში გლეხობა იმიტომ ემხრობა, იმიტომ მოჰყვება ბოლშევიკებს, იმიტომ ებრძვის სასტიკად დენიკინს, რომ იქ ეს აგრარული რეფორმა ისე იყო განხორციელებული, როგორც ეს შეეფერება რუსეთის მდგომარეობასო. მე არ გამოუდგები იმ პირობებს, რა პირობებშიაც იბრძვიან ბოლშევიკები და რა არის ამ ბრძოლის იმპულსი, მე მოგახსენებთ, რომ აგრარული რეფორმა იქ გამოიხატა დეკრეტში მხოლოდ, და არავითარი რეალური ზომები მისი ცხოვრებაში გატარებისათვის არ ყოფილა მიღებული. მხოლოდ დეკრეტის გამოცხადება მის ცხოვრებაში გაუტარებლად ძალიან ადვილი საქმეა. ჩვენ ვიცით ერთი რამ, რომ ბოლშევიკურ რუსეთში მიწა შეიქმნა საგნად დატაცებისა. და როდესაც ამ დებულებიდან ჩვენ გადავდივართ ჩვენს მდგომარეობაზე და ვადარებდით ჩვენს აგრარულ რეფორმას ამ დატაცების პოლიტიკას, მე ვამბობ, რომ ჩვენ სასტიკი წინააღმდეგი ვართ ამ დატაცებისა, ამ ანარქიისა. და მხოლოდ აიხსნება ის, რომ ჩვენ ნორმალურ პირობებში ვცხოვრობთ, სახელმწიფო ცხოვრებას ვატარებთ.

რაში გამოიხატა პირველი ნაბიჯი ჩვენი აგრარული რეფორმისა? ბატონი ღლონტი ბრძანებს, რომ ფეოდალებისათვის მიწა არ ჩამოგირთმევიათო. თქვენ იცით, ბატონებო, რომ პირველი ნაბიჯი აგრარულ რეფორმისა იყო ის, რომ ნორმებზე ზევით მიწა ჩამოგვერთმია მათთვის, ვისაც ნორმაზე მეტი ჰქონდა. და თუ კეთილ სინდისიერათ დააყენებთ ამ საკითხს, განა ეს ცხოვრებაში გატარებული არ არის? განა ეს პირველი ნაბიჯი ცხოვრებაში არ გავატარეთ? დამისახელეთ ისეთი მიწათ-მფლობელი, რომელსაც მიწა ნორმაზე მეტი ჰქონდეს და ეს მიწა არ იყოს ჩამორთმეული და სახელმწიფო ფონდში გადასული. ასეთ მაგალითს ბატონი ღლონტი ვერ დაასახელებს. მაშასადამე ის, რაც სთქვა ბატონმა ღლონტმა, სინამდვილეს არ შეეფერება. ეხლა გადავიდეთ შემდეგ ნაბიჯზე. შემდეგი ნაბიჯი იყო ის, რომ ეს მიწები უნდა დაგვერიგებინა მშრომელ გლეხ-კაცობისთვის. დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო ამის შესახებ ერთგვარი დებულება, აქტი და როდესაც ლაპარაკობთ, რომ ამ შემთხვევაში არაფერი არ გაკეთებულაო, იცით, ხელთა გაქვთ ის მუშაობა, რომელსაც ამ შემთხვევაში აწარმოებს სამინისტრო?! თქვენ გაქვთ ეს ცნობები?! თქვენ ამ ცნობებს მოისმენთ, თქვენ ამ ცნობებს მოგაწვდიან და ნახავთ, რომ არც ისე უიმედოდ არის საქმე, როგორც თქვენ გგონიათ. ამ ნაბიჯის ცხოვრებაში გატარებას უნდოდა სამზადისი, უნდოდა ცნობები; უნდოდა ერთგვარი მიზან-შეწონილი ორგანიზაცია და, რასაკვირველია, უპასუხოსმგებლო ოპოზიციისთვის ადვილი სათქმელია, რომ ეს ადვილი საქმე იყო და 24 საათში უნდა გაკეთებულიყოვო.

მაშასადამე, თუ კი ამ ნაბიჯის განხორციელებისათვის უნდა მოგახსენოთ, რომ ბევრი გაკეთდა, რომ საორგანიზაციო მუშაობა გატარებულია, ბევრ ადგილას ეს გატარებული არის (შენგელაია: მოგვახსენეთ!) მოგახსენებენ, ვისიც საკითხი სავსებით გატარებული არ არის ცხოვრებაში, ეს იმიტომ, რომ ჩვენ ვაწარმოებდით საკანონმდებლო მუშაობას, ჩვენ ვაშენებდით სახელმწიფოს და არა ვწერდით მარტო დეკრეტებს. ეს ადვილი საქმეა, მაგრამ რა ითქმება ამით? და თქვენ, რომ არ სდგახართ სახელმწიფოებრივ მუშაობის ხაზზე, ამ შემთხვევაში ეს ჩემთვის აშკარა არის. მაგრამ თქვენ განსაკუთრებით შეჩერდით არა იმ მდგომარეობაზე, როდესაც ეს დეკრეტი შემოგვაქვს და გვსურს ცხოვრებაში გავატაროთ, და ამტკიცებთ, რომ გლეხ-კაცს, რომელსაც მიწა აქვს ნორმის ფარგლებში, ნებას ვაძლევთ ეს მიწა გაყიდოს, და ამ მიწას შეიძენს სოფლის შეძლებული მცხოვრები და ამ გვარათ ხელს უწყობთ სპეკულიაციასო. უნდა მოგახსენოთ, რომ უტყუარი დებულება არის, ვინც კი იცნობს საერთოდ გლეხის ფსიხოლოგიას და კერძოდ, ჩვენი გლეხობისას, რომ გლეხი მიწას არ შეელევა. თქვენ გგონიათ, რაკი დეკრეტი გამოიცემა და უფლება მიეცემა, რომელიც დღემდის დროებით შეზღუდული იყო, ის ამ დეკრეტით ისარგებლებს და ხვალვე ბაზარზე გამოიტანს მიწას და გაყიდის. ეს თქვენ, განსაკუთრებით ესერებმა უნდა იცოდეთ, რომელნიც ტრაბახობთ, რომ იცით გლეხის ფსიხოლოგია, რომ ამ შემთხვევაში სრულიად უზრუნველ-ყოფილნი ვართ, რომ გლეხი ასე ადვილად არ შეელევა. ბატონი ღლონტი ბრძანებს, გლეხი ისე გაჭირვებულ პირობებში სცხოვრობს, ისეთ ჯოჯოხეთურ მდგომარეობას განიცდის, რომ ის იძულებული იქნება ნორმაც გაყიდოსო. ასეთი მდგომარეობა სოფლად დღეს არ არის. მართალია, საერთოდ დღეს დალხინებული არავინ სცხოვრობს და შეიძლება ჩვენს სახელმწიფოში უფრო დალხინებული ცხოვრება იყოს, ვიდრე სხვა სახელმწიფოში, მაგრამ არც ისეთი მდგომარეობა არის, რომ გლეხ-კაცობამ მიწა ბაზარზე გამოიტანოს გასაყიდად. ჩვენ გვინდა ერთი რამ, რომ როდესაც მიეცემათ უფლება ყიდვა-გაყიდვის, ამ უფლებით არ ისარგებლონ იმათ, ვისაც ნორმაზე მეტი აქვს მიწა. და ამიტომ სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციას შესწორება შემოაქვს. ჯერ ერთი, მინისტრს ნება ეძლევა, რომ ამა თუ იმ პირს, რომელსაც ნორმა შესრულებული აქვს, ნორმაზე მეტი შეძენის უფლება არ მისცეს. ეს სავსებით უზრუნველჰყოფს იმას, რომ მიწა არ გახდეს სპეკულიაციის საგნად. და ეს დებულება, როგორც დეკრეტში არის აღნიშნული, არის დროებითი. მე გეკითხებით თქვენ, რა სპეკულიაცია შეიძლება აწარმოვონ ეხლა სოფლად, ან ვის შეუძლია სპეკულიაციის წარმოება?

ვის შეუძლიან ეხლა მიწა შეიძინოს, როდესაც აუცილებელია, რომ ჰქონდეს სათანადო მოწმობა, რომ ნორმაზე მეტი მიწა არ აქვს. სად არის აქ, ბატონებო, სპეკულიაციის გაბატონება, ეს არის ერთგვარის თავისუფლების მინიჭება. ამგვარად ის უმთავრესი დებულებები, რომლითაც თქვენ აქ გამობრძანდით და ამბობთ, რომ ეს არის სპეკულიაციის გაბატონება, ეს არის ხელის წაკვრა, რომ გლეხობამ მიწა გაყიდოს, ეს ყოვლად შეუწყნარებელია და ეს ასე არ არის. თუ წინააღმდეგს დაამტკიცებთ, გამობრძანდით, ეს კათედრა თქვენთვის თავისუფალია, მაგრამ იმ დებულებიდან, რომელსაც ჩვენი ფრაქცია იცავს, ეს სრულებით არ გამომდინარეობს.

რამდენიმე სიტყვა უნდა მოგახსენოთ იმ საერთო დებულებებზე, რომელზედაც შეჩერდნენ ბ. ლეო შენგელაია და ღლონტი. იმათ სთქვეს, მიაღწია იმ კანონმა, რომელიც ჩვენ მივიღეთ, თავის მიზანს თუ ვერა? ეს მათ აინტერესებთ, და მე გიპასუხეთ, რომ მან თავის მიზანს მიაღწია. ეს იყო ის, რომ მემამულეთათვის მიწა ჩამოგვერთმია, და სახელმწიფო ფონდში გადაგვეცა. ჩვენ ვამბობთ, რომ ეს კანონი იყო დროებითი. და როდესაც ჩვენ რომელიმე დროებით დებულებას ვღებულობთ და როდესაც ამ დროებით დებულების მიზანს მივაღწევთ, ჩვენ შემდეგ ნაბიჯს ვდგამთ. თქვენ ის გაინტერესებთ, მიაღწია თუ არა თავის მიზანს? აშკარა არის, რომ ამ კანონმა თავის მიზანს მიაღწია, დღეს სახელმწიფო ფონდი არსებობს. მაშასადამე, წინააღმდეგ ლაპარაკი, წინააღმდეგ მტკიცება ჰაერზე ჰკიდია.

თქვენ გაინტერესებთ, რომ სპეკულიაციას დიდი ნიადაგი აქვს? ყოველ ცნებას ერთგვარი აზრი უნდა ჰქონდეს. თქვენ გახსოვთ, ჩვენ მივიღეთ დეკრეტი შინაური ნასყიდობით ხელშეკრულების შესახებ და ძალა მივეცით იმ შინაურ ხელშეკრულებებს, რომელნიც დადებული იყვნენ, სანამ გამოიცემოდა ეს კანონი ყიდვა-გაყიდვის აკრძალვის შესახებ, ხოლო მას შემდეგ დადებულ ხელშეკრულებებს არავითარი ძალა და მნიშვნელობა არა აქვს. ამით ჩვენ ვებრძვით იმ სპეკულიაციას, რომელზედაც თქვენ ბრძანებთ, თითქოს ჩვენ მას ხელს უწყობდეთ. ამ რიგად ყველა ის უმთავრესი დებულება, რომელიც თქვენ აქ წამოაყენეთ, სავსებით უარყოფილია და არ შეიძლება მიღებულ იყოს, მაგრამ ყოველი გამოსვლის დროს ოპოზიცია მარცხნიდან გვისაყვედურებს, რომ ხაზი, რომელსაც ატარებს სოც.-დემოკრატია, არ არის მართალი (შენგელაია: რეაქციონურია!) არა! ეს არის ხაზი დემოკრატიული, ხაზი სახელმწიფოებრივი და ამავე დროს სოციალისტური, რადგან მხოლოდ ამ ხაზის საშუალებით შეგვიძლიან მივაღწიოთ სოციალიზმს (შენგელაია: რესტავრაციას!) მხოლოდ ხაზი, რომელსაც თქვენ ატარებთ, არის ანარქიული. თქვენთვის რომ დაგვეჯერებინა, დღეს არც ასეთი მდგომარეობა გვექნებოდა, არც ჩვენი დამოუკიდებლობა გვექნებოდა, რადგანაც ვერავის ვერ დაუმტკიცებდით, რომ ჩვენ გვაქვს სახელმწიფოს შენების, დამოუკიდებლობის შენარჩუნების უნარი. ამიტომ უმთავრეს დებულებაზე, რომელიც თქვენ აქ წამოაყენეთ, ჩვენ მუდამ გიპასუხებთ, რომ თქვენი გზა არის გზა ბოლშევიზმისა და ანარქიისა. რომ ის გზა, რომელსაც თქვენ ადგიხართ, არის დამღუპველი და ეს უნდა იცოდეს იმ გლეხობამ, რომელზედაც თქვენ ბრძანებთ, რომ ის აჯანყდება, რომ თუ ის წყნარად არის, ეს არ ნიშნავს, რომ ყველაფერი კარგად არისო. ამ გლეხობამ უნდა იცოდეს, რომ ადგიხართ არა დემოკრატიულ, არა სოციალისტურ გზას, არამედ გზას ბოლშევიკურ, ანარქისტულ და რეაქციისას. (ტაში).

თავმჯდომარე. წინადადება გახლავთ შემოტანილი კამათის შეწყვეტის შესახებ. ვის სურს სიტყვა? სიტყვა არავის არ სურს. ვინ არის წინააღადეგი? წინააღმდეგი არავინ არის, მაშასადამე, კამათი შეწყვეტილი გახლავთ. უკანასკნელი სიტყვა ეკუთვნის ბ. მომხსენებელს.

კ. ნინიძე. ბატონები! ოპოზიციას სრული ნება აქვს, რომელი კითხვაც არ უნდა იყოს დასმული, გაშალოს ფართოდ თავისი პროგრამა. ამ შემთხვევაშიაც, რასაკვირველია, სრულიად ბუნებრივი იყო ის, რომ ბ. ღლონტმა და შენგელაიამ აქ ნაკლებ ილაპარაკეს ამ დეკრეტზე. სხვათა შორის ღლონტმა მოგახსენათ, რომ ხალხი დამშეულია, ათასგვარი უბედურებაა ჩამოვარდნილი და გლეხებს ჩვენ არავითარ დახმარებას არ ვაძლევთ. ეს არ შეეხება ამ დეკრეტის საგანს. ამაზე სხვა დროს შეიძლება ლაპარაკი, სხვათა შორის, ბ. ღლონტს შეუძლია ცალკე შეიტანოს თავისი წინადადება დამფ. კრებაში და თუ ის დაამტკიცებს, რომ მთავრობის ხაზინაში აუარებელი ქონება ინახება და იქ რაღაც ბოროტი სული ზის და არ უშვებს, თავის-თავად ცხადია, მაშინ დამფუძნებელი კრება გამოსცემს დეკრეტს, რომ ეს ქონება ხალხისთვის იქნეს დარიგებული და ღლონტის სოციალისტური სინიდისი დაკმაყოფილებული იქნება.

მხოლოდ უნდა აღვნიშნო, რომ არც შენგელაიას და არც ღლონტს არ მიუქცევია ყურადღება 23 თებერვლის დადგენილების შინაარსისათვის, პირიქით, მათ ეს შინაარსი დაამახინჯეს. ბ. შენგელაიამ ორი კვირის წინეთ ბრძანა, რომ რუსეთის დროებით მთავრობამ აკრძალა მიწის ყიდვა-გაყიდვა და ჩვენმა სოც.-დემოკრატიამ დაივიწყა რევოლიუციის ანდერძი და დაადგა რესტავრაციის გზასო. ეს გაიმეორა ბ. ღლონტმა თავის სიტყვაში. ბ. ღლონტს არ გაემტყუნება, ის შეცდა, ის ენდო შენგელაიას, დაუჯერა მის ავტორიტეტს. მე მეგონა, რომ შენგელაია ამ შეცდომას გაასწორებდა, მაგრამ მან დღესაც ის გაიმეორა და ხაზი გაუსვა. მან ბრძანა შემდეგი: 12 ივლისი იყო ხალხის გამარჯვება, მაშინ აკრძალულ იქნა მიწის ყიდვა-გაყიდვაო. ამით უნდოდა ბ. შენგელაიას ეთქვა, რომ კომისარიატმა ეს გზა მიიღო და ახლა დამფუძნებელი კრება უხვევს ამ გზას და არიგებს ამ მიწებს, რომელნიც ჩავარდება ფეოდალების ხელში, მაგრამ სამწუხაროდ, სადაც შენგელაიამ ეს წაიკითხა, იქავე სწერია შემდეგი: ამ მიწის ყიდვა-გაყიდვა შეიძლება ყოველ კერძო შემთხვევაში, საგუ-ბერნიო საადგილ-მამულო კომიტეტის ნებართვით. მაშასადამე, რევილიუციონურ მთავრობას ფიქრადაც არ მოსვლია აზრი, რომ აბსოლიუტურად აეკრძალა მიწის ყიდვა-გაყიდვა. მან მხოლოდ შეზღუდა ეს და სთქვა, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში შეიძლება მიწის ყიდვა-გაყიდვა, მხოლოდ ეს უნდა ხდებოდეს საადგილ-მამულო კომიტეტების ნებართვითო. და ღლონტმა კი დაუჯერა ლ. შენგელაიას შეცდომას (ღლონტი: ვინ დაუჯერა, კაცო!) ეხლა ავიღოთ თვით ამიერ-კავკასიის კომისარიატის დადგენილება, რომლის გაუქმებას ეს დეკრეტი თხოულობს. აქ ბ. შენგელაიამ მოიყვანა 1917 წ. დეკრეტის 1-ლი და მე-5 მუხლები და დაასკვნა, რომ რაკი ჯერ მიწები დარიგებული არ არის, შეუძლებელია დადგენილება გაუქმდეს. შენგელაია ძალიან ცდილობს დაამტკიცოს ის, რაც მას უნდა დაამტკიცოს, ამისათვის ის არ ერიდება ამ დადგენილების დამახინჯებას; მაგრამ ეს ამიერ კავკასიის კომისარიატის დადგენილება ცალკე დაიბეჭდა და გამოიცა და მის ყალბათ მოყვანა არ შეეფერება არც დამფუძნებელ კრებას და არც მის კერძო წევრს. აქ მეოთხე მუხლში სწერია, რომ დარიგებას შეუდგებიან მაშინ, როცა მიწები ჩამორთმეული იქნება. ეს იყო ერთნაირი დეკლარაციული განცხადება. ეს იყო განცხადება იმისი, რომ მემამულეებს მიწები ჩამოერთმევა ნორმაზე ზევით, ნორმა კი ცალკე იქნება განსაზღვრული და რა კი ნორმის გადამიჯვნა არ მომხდარა, ეს იყო უბრალო პრინციპის გამოცხადება, რომ მიწები უნდა ყოფილიყო ჩამორთმეული. მე-5-ე მუხლში ლაპარაკი იყო ტყეებზე და მადნეულობაზე, 23 თებერვლის დადგენილებას კი სახეში აქვს ჩამორთმევა და არა დარიგება, თვით დეკრეტში, როგორც მოგახსენეთ, არ იყო აღნიშნული დატოვების ნორმა, ეს მოხდა 7 მარტს. ამ 7 მარტის კანონში განსაზღვრულ იქნა ნორმა, რომლის ზევით შეიძლებოდა ჩამორთმევა. აქედან ცხადია, რომ შენგელაიას განმარტება სრულიად ყალბია და აიხსნება იმით, რომ მას უნდოდა ეთქვა, რომ ეს დაქცევაა რევოლიუციის, ღალატია რევოლიუციის და სხვა. ნამდვილად კი ამის მსგავსი არაფერი არ არის.

ამიერ-კავკასიის კომისარიატის დადგენილებაში იყო აღნიშნული ერთი რამ, რომ მიწები იქნება ჩამორთმეული. ასეთი კანონი 7 მარტს გამოიცა და არც წინასწარ ზომებს ღებულობდა კომისარიატი იმიტომ, რომ ჩამორთმევაში რამეს ხელი არ შეეშალა, მემამულეებს არ დაენაწილებინათ თავისი მიწები. და ამით ჩამორთმევა აეცილებინათ თავიდან, სხვა აზრი არ ქონია და არც შეიძლებოდა, რომ ქონოდა ამიერ-კავკასიის კომისარიატის დადგენილებას, მაშასადამე ფორმალურად, რომ ეს დადგენილება გაუქმებულ იქნას, არამცთუ მისაღებია, არამედ აუცილებელია და ამ შემთხვევაში მართალია ბ. ნიკოლაძე, რომელიც ბრძანებს, რომ ის უფრო ადრე უნდა გაუქმებულიყოვო.

იმ ადგილებში, სადაც ჩამორთმევა არ არის დამთავრებული, ფაქტიურად ძნელი იყო ამის განხორციელება. დღეს, როდესაც ჩამორთმევა მოხდა, ამ აკრძალვას არავითარი აზრი არა აქვს. აი ეს არის ფორმალურად. რაც შეეხება არსებითად, მე მეტად მიმაჩნია დავა ამაზე, რადგანაც ის დავა, როგორიც აქ ასტეხეს ღლონტმა და შენგელაიამ, ეს დავა განმეორება იყო 28 იანვრის დავისა. მაშინ იყო კითხვა დასმული იმის შესახებ, რომ ჩვენს მეურნეობაში, დღევანდელ პირობებში შეიძლება თუ არა კერძო საკუთრება დაუშვათ. ასე, რომ დღევანდელი დავა განმეორება იყო მაშინდელი კამათისა. მაშინ პარლამენტმა ეს საკითხი გადაჭრა და დაადგა იმ გზას, რომ კერძო საკუთრების აკრძალვა და სხვა ფორმის შემოღება დღევანდელ პირობებში შეუძლებელიაო. ბ. ღლონტმა ერთი მართალი აზრი სთქვა, თუ კი ეს ფაქტი მართალია, მან სთქვა: დენიკინი დამარცხდება იმიტომ, რომ გლეხებს მიწას ართმევს. ჩვენ აქედან ასეთი დასკვნა გამოგვყავს: სადაც უმრავლესობას შეადგენენ გლეხობა, არ შეიძლება ადვილათ შევეხოთ კერძო საკუთრების მოსპობას და გლეხობას ხელიდან გამოვაცალოთ ის მიწა, რომლის დასაცავათ ის სისხლს დაღვრის. უნდა მოვახსენო ბ. ღლონტს, რომ ჩვენ არ გვსურს ასეთი ნაბიჯი გადავსდგათ. თავი დავანებოთ გერმანიას და სხვა ქვეყნებს. შეიძლება იქ მართლა იყოს, მაგრამ ჩვენ ეს არ გვაძლევს საბუთს იმისათვის, რომ ავიღოთ და უსათუოდ ძალით გადმოვნერგოთ ჩვენში. ჩვენ უნდა ვმუშაობდეთ ჩვენი ცხოვრების პირობების მიხედვით, ჩვენ ცხოვრებაში კი აი რას ვხედავთ: გლეხობა დღეს კერძო საკუთრების პრინციპს ვერ დასთმობს, აი ჩვენი დეკრეტიც არ სპობს კერძო საკუთრებას. დასკვანა აქედან ერთია, ჩვენ არ ვართმევთ გლეხებს მიწას, მიზნად არ ვისახავთ სოციალიზაციას, რომლის გაბედნიერებით გვპირდებიან ბ. ღლონტი და შენგელაია. თავის თავად ცხადია, რომ თუ კერძო საკუთრება ჩვენ დაუტოვეთ პატრონს, მას უნდა ჰქონდეს უფლება, რომ მოიხმაროს ის, როგორც სურს, ამის უარყოფა არავის არ შეუძლია. რაც შეეხება დადგენილებას 23 თებერვლისა, ის იყო დროებით, განსაზღვრული მიზნით, ეს მიზანი მიღწეულია - მიწები ჩამორთმეულია და ეს დადგენილებაც თავის-თავად მექანიკურად უნდა გაუქმდეს. აქ ბ. ღლონტმა სთქვა, რომ ამ კანონით მდიდრები ისარგებლებენ, ხოლო ღარიბები არაო. ეს არ არის მართალი. რას ნიშნავს მიწის ყიდვა-გაყიდვის დაშვება? თუ გგონიათ, რომ ჩვენ მარტო ვკრძალვათ? ეს რომ ასე იყოს, მაშინ უნდა ვსთქვათ ვის უკრძალავთ, უნდა შემოვიღოთ კატეგორიები და სხვა. მაგრამ ჩვენ ვიცით, რომ მიწას არა მარტო ყიდიან, არამედ ყიდულობენ კიდევაც. ვინც ცხოვრებას იცნობს, ვინც სინამდვილეს ჩაუკვირდება, მას ეცოდინება, რომ ჩვენში გლეხობა ყოველთვის ცდილობს მიწა კი არ გაყიდოს, არამედ იყიდოს. და თუ არავის გააყიდვინებთ, მაშინ საიდან უნდა იყიდოს მცირე მიწის მქონე გლეხმა მიწა? ამ რიგად ღლონტის წინადადება ეწინააღმდეგება იმ მდგომარეობას, რომელიც ცხოვრებაში არსებობს. ამით აიხსნება ის, რომ ჩვენში ყიდვა-გაყიდვა არსებობს შინაური წესით. ამ ნიადაგზე სპეკულიაციაც კი ხდება, იმის მაგივრათ, რომ თქვენ დასძლიოთ ეს, გავირჩევთ მექანიკურათ ავკძალოთ მიწის ყიდვა-გაყიდვა. მე მგონია, რომ თუ ხალხი ასეთი ბრიყვია და დაუმწიფებელი და სჭირია ოპეკუნობა, რომელსაც ღლონტი გვირჩევს, მაშინ ის არც ღირსია, რომ იყოს ხალხი და ჩვენ რესპუბლიკასაც არ შეეფერება იყოს დემოკრატიული რესპუბლიკა.

ეს 28 იანვარს გავიგეთ ბ. ღლონტისაგან - მაგრამ მოხდა ისე, როგორც ეს შეეფერებოდა ჩვენი ხალხის მდგომარეობას და მის ინტერესებს. იმ ტომებისათვის რომ მიგვემართა - სხვას რომ თავი დავანებოთ, მაშინ ჩვენ უნდა ჩამოგვერთმია მიწა გლეხების დიდი უმრავლესობისათვის, მაგრამ ეს შეუძლებელი იყო; თუნდაც დაგვესახა მიზნათ, რომ გაგვესწორებია მიწასთან ის ფეოდალები, როგორიც იყო ყოფილი თავად-აზნაურობა - გლეხობას ვერ შევეხებოდით. მე ვფიქრობ, ამ ძველი არგუმენტის განმეორება ახლა აქ, კიდევ მეტია. რასაკვირველია, ჩვენ ახლა არ ვფიქრობთ და არც შეგვიძლია დავუბრუნდეთ და ჩამოვართვათ ეს მიწები ყველას, ვისაც ნორმაში დავუტოვეთ. დანარჩენს რაც შეეხება, ამ ნორმას ზევით - ეს ყველგან ჩამორთმეულია. რაც შეხება დარიგებას - ეს ძნელი საკითხია პრაქტიკულათ და თუ ბ. შენგელაიას და ბ. ღლონტს პრაქტიკულათ ეს ნაბიჯი აინტერესებს, უნდა მოგვცენ საშვალება განვახორციელოთ იგი. მანამ კი ის აგიტაცია, რომელსაც აქ აწარმოებენ, რომ გლეხობისათვის არაფერი არ მიგვიცია, გლეხობა დავღუპეთ და სხ., ხელს ვერ შეუწყობს ამ ჩვენს პრაქტიკულ მუშაობას და სჯობია აგიტაციის მაგიერ დაგვეხმარონ, გამოვნახოთ გზა, თუ როგორ შეიძლება მოკლე ხანში ამ ერთი წლის განმავლობაში - ამ მიწების დანაწილება.

შეიძლება კაბინეტებში მჯდომი პირი შეცდეს, მაგრამ ხალხი, როგორც ასეთი, არ შეცდება. სცდება თითო-ოროლა პირები და არა ხალხი. მისთვის კი არ არის საჭირო ყიდვა-გაყიდვის აკრძალვის გაუქმება. იგი, როდესაც ყიდვა-გაყიდვას კანონით აუკრძალავ, ფორმალურ წესს გვერდს აუხვევს და შინაურის წესით იყიდის და გაყიდის. გაჭივრებულიაო - საქმე ის არის, ეს გაჭივრება გამოაცალოთ გლეხობას, მისცეთ მას ხარ-კამეჩი, იარაღი იაფათ, და სხ. ე. ი. გახადოთ იმდენათ შეძლებული, რომ მიწის დამუშავება მოახერხოს. ამას თქვენ ვერ ახერხებთ, ამ გზას თქვენ ვერ მიყვებით და გინდათ მექანიკურათ შექმნათ რაღაც ზღუდეები. ჩვენ ამ გზაზე ვერ დავადგებით.

რაც შეეხება საყვედურს იმის შესახებ, რომ მიწების დარიგება და საზოგადოთ მიწით უზრუნველ ყოფა უმიწაწყლო და მცირე მიწის მქონე გლეხობისა არ მოხდა სრულიათ - ეს განცხადება არ შეესბამება სიმართლეს: ჯერ ერთი ჩამორთმევა მოხდა, თითქმის ყველგან დასრულდა - მართალია, ის არ მოხდა ისე და იმ გზით, როგორც ეს ბატონ ღლონტს უნდოდა, არ მოხდა ისე, რომ არავისთვის არ დაგვეტოვებინა არც ერთი დესიატინა, როგორც, სანამ ეს პრაქტიკული რჩევა არ მოგიციათ - ეს უბრალო აგიტაცია იქნება და მე გავკადნიერდები და მოგახსენებთ, რომ ასეთ აგიტაციას ბოლშევიკები აწარმოებენ, რომელთაც მიწის დარიგებას ხელი ვერ შეუწყვეს და აჯანყება კი გამოიწვიეს. მაშასადამე, საჭიროა, რომ აგიტაცია სხვა სფეროში იქნეს გადატანილი, რადგან ვერც თვით ბ. შენგელაია და ბ. ღლონტი ვერ ბრძანებენ, რომ ეს აგიტაცია, რომელიც სწარმოებს, ხელს უწყობდეს მიწის განაწილებას სოფლათ.

თ. ღლონტის განცხადება ამ სფეროში, ე.ი. მიწის დარიგების სფეროში, სრულიათ არაფერი გაკეთებულაო - სავსებით სიმართლეს არ შეეფერება, ცოტა რამ მაინც გაკეთდა. ავიღოთ, მაგალითად, თფილისის მაზრა: იქ უკვე განაწილებული არის მიწები და დამტკიცებული არის, რომ მის განკარგულებაში იქნება რამდენიმე ათასი დესიატინა. ეს თქვენ იცით. აგრეთვე ქუთაისის მაზრაში დიდი ნაწილი მიწებისა განაწილებული არის. ზოგან ფულიც შემოტანილია გლეხების მიერ და მათ სთქვეს 1.500 მანეთის მიცემა გატყავება არ არის, იმათ სთქვეს ეს არ არის გატყავება, ეს არის ძალიან კარგი პირობები მიწის შეძენისათვის. მე მაქვს ცნობები ქუთაისის მაზრიდან სადაც ყველაზე მეტია მიწის ნაკლებობა: აქ არის ცხრილები საიდანაც სჩანს, რომ უმრავლესობამ მიიღო ხუთ-ხუთი ქცევა და თავის-თავად ცხადია, რომ არც ის დებულება არის ღლონტისა მართალი, რომ სულ უმამულონი არიან ჩვენშიო. მართალია ბ. ღლონტმა ციფრები ბევრი მოიყვანა, მაგრამ სტატისტიკოსისათვის მარტო ციფრები არ კმარა, ციფრებს კიდევ თავის მოყრა უნდა. როგორც ტომარა არაფერს დაიჭერს, თუ თავი მოკრული არა აქვს, და მაგალითად, კაკალი აქეთ-იქით დაიფანტება, ისე სტატისტიკური ცნობები არ გამოდგება, თუ თავი არ მოუყარა სტატისტიკოსმა. ეს იცის ყველა სტატისტიკოსმა. თუ ამ დებულებას მივიღებთ - მაშინ უნდა ვსთქვათ, რომ თფილისის გუბერნიაში ნორმაზე მეტია მიწა, სხვაგან კი - ნორმაზე ნაკლები. რაჭაში, მაგალითად, ძალიან ცოტაა მიწა, მაგრამ არც ერთი მიწათ-მოქმედების სამინისტროს, არც ერთ მეურნეს მისი გაფართოება არ შეუძლია. ამისათვის არსებობს მეორე პოლიტიკა, გადასახლების პოლიტიკა და თუ იქ შენიშნეთ რაიმე ბოროტ-მოქმედება - ამაზე შეიძლება ვილაპარაკოთ. მაშასადამე, ეს დარიგების პროცესი, ავათ თუ კარგათ, ხდება, ეს დარიგება უკვე ფაქტია და ამიტომ ის საყვედურები, რომელიც აქ მოვისმინეთ, მიუღებელია. (ს. მდივანი: მინისტრის პროექტი როგორია? რა არის მინისტრის აზრი?) მიწად-მოქმედების მინისტრის პროექტზე აქ ბევრი ილაპარაკა წინა სხდომაზე ბ. შენგელაიამ. იგი სხვათა შორის, ამ პროექტის გამო ეკამათებოდა აგრარულ კომისიის პროექტს. მე უნდა მოგახსენოთ, რომ არც მიწად-მოქმედების მინისტრზე, არც სხვანაირ მინისტრზე, ქვეყანაზე, სადაც კი პარლამენტარული წყობილება არსებობს, არ უთქვამთ, რომ ის, რასაც მინისტრი იტყვის, უსათუოდ იმ სახითვე უნდა იყოს განხორციელებული. აგრარულ კომისიას, როგორც სხვა კომისიას, აქვს თავის ინიციატივის უფლება. რომ არის ცოტა განსხვავება მიწად-მოქმედების მინისტრის პროექტისა და კომისიის პროექტს შორის - ეს თავისთავად ცხადია. ეს განსხვავება მდგომარეობს იმაში, რომ იქ ცოტა უფრო შეზღუდვილა ეს თავისუფალი ყიდვა-გაყიდვა. მაგრამ ეს იმით აიხსნება, რომ ის დაწესებულება, რომელსაც ევალება ამ რეფორმის ცხოვრებაში გატარება, მეტის სიფრთხილით ხვდება ამ საკითხს.

გარდა ამისა, მას შემდეგ, რაც მიწად-მოქმედების მინისტრის პროექტი იყო წარმოდგენილი, საკმაო დრომ განვლო, ჩამორთმევა ბევრ ადგილას უკვე მოხდა; ეს პროექტი წარმოდგენილი იყო 4 თვის წინეთ და მაშასადამე, რაკი დრო სხვა არის, თავისთავად ცხადია, ეს განსხვავება მისაღებია მხედველობაში. და დღეს ბ. მიწადმოქმედების მინისტრიც სრულიად თანახმა არის ამ ჩვენი პროექტისა, რომელიც აგრარულმა კომისიამ წარმოადგინა. რატომ? მოგახსენებთ, იმიტომ, რომ ეს რამდენიმე თვის წინათ იყო და მინისტრიც გამოდიოდა იმ მოსაზრებიდან, რომ სანამ ჩამორთმევა არ დამთავრებულა - ძნელია ეს თავისუფალი ყიდვა-გაყიდვა დავუშვათო. 1-ლი მუხლი ამბობს: იქ, სადაც დასრულებული არის ჩამორთმევა, თავისუფალი გადაცემ-გადმოცემა შეიძლება მოხდეს, ხოლო დანარჩენ ადგილებში კი ამისათვის საჭირო არის ნებართვა მინისტრისა. ასე, რომ დღეს არავითარი განსხვავება ჩვენ პროექტსა და მიწად-მოქმედების სამინისტროს პროექტს შორის - თუ თქვენ მიიღებთ მხედველობაში ამ დროს და გარემოებას - არ არსებობს.

ეხლა მე მინდა მოგახსენოთ ორიოდე სიტყვა იმ შესწორების შესახებ, რომელიც შემოტანილი არის სოც.-დემ. ფრაქციის მიერ, რომ პირველი შენიშვნის ადგილას დაიწეროს მე-2 შენიშვნა. ჩვენ ეს მისაღებად მიგვაჩნია, რადგანაც იგი სარედაქციო ხასიათისაა და არ ეწინააღმდეგება იმას, რაც ჩვენ გვინდა და რაც არ შეაფერხებს აგრარული რეფორმის გატარებას. ჩვენ ამ შესწორების წინააღმდეგი არა ვართ. აქ არავითარი ცვლილება არ არის და უკეთესად არის გამოხატული ის, რაც ჩვენ გვინდოდა. მიწათ-მოქმედების სამინისტროს კანონს დაკისრებული აქვს კონტროლი და პასუხისმგებლობა და ეს უფრო მიზანშეწონილია.

რაც შეეხება მე-2 შენიშვნას, ის რომ იყოს შემოტანილი, როგორც სამუდამო ხასიათის შენიშვნა - ჩვენ ამის დიდი წინააღმდეგი ვიქნებოდით, მე პირადად მაინც და შეიძლება კომისიაც, თუმცა კომისიის აზრი არ ვიცი. რომ შენიშვნა ამბობდეს, რომ დაკანონდეს 7-15 დესეტინა და გახდეს ჩვენი მიწათ-მფლობელობის ბაზათ - მაშინ ამის წინააღმდეგი ვიქნებოდი. წინააღმდეგი იქნებოდა, ვფიქრობ, საერთოდ კომისიაც. მაგრამ შენიშვნაში ნათქვამია, რომ ეს იქნება დროებით, სანამ ახალი კანონი გამოიცემოდეს. ამ სახით ეს არ ცვლის დეკრეტის დედა-აზრს სრულიად. აქ არის მხოლოდ განსხვავება ტეხნიკურ მოსაზრებაში. ჩვენ გვეგონა, აგრარულ კომისიას, რომ დღესვე იყოს დაშვებული ნორმის ზევით ყიდვა - ამით არაფერი დაშავდებოდა, მაგრამ სანამ ჩვენ არ შეგვიქმნია მფლობელობის ერთნაირი ნორმა, მანამდი ეს შეიძლება თეორიულად წარმოვიდგინოთ. მანამდი დროებით ჩვენ უშვებდით, რომ იმ ნორმას ზევით, რომელიც დაწესებული იყო, მიწა არავინ შეიძინოს. აქ იყო მაშინ ფსიხოლოგიური მომენტი, რომ არავინ სთქვას, რომ ერთს ვართმევთ და იმავე დროს მეორეს ვაძლევთო. მაგრამ ამ პოლიტიკურ მოსაზრებას, რომელიც უდევს საფუძვლად ამ შესწორებას, არც დეკრეტი ეწინააღმდეგება.

ამიტომ მე თუმც მხარს არ ვუჭერ ამას - კომისიის აზრი არა მაქვს - მაგრამ მე მგონია ეს რაიმე არსებით ცვლილებას არ შეიტანს. რაც შეეხება ბ. ვეშაპელის შენიშვნას, რომ შესაძლებელია ამით უცხოელებმა ბოროტათ ისარგებლონ - ეს სიმართლეა, მაგრამ ჯერ ერთი, გარდა ჩვენი სურვილებისა, ჩვენ უნდა ანგარიში გავუწიოთ საერთაშორისო დებულებებს, სამართლის ნორმებს. 14 იანვარს მთავრობის თავმჯდომარემ განაცხადა, რომ ამიერიდან ჩვენ შევდივართ საერთაშორისო ოჯახში. მაშინ გამიკვირდა სწორედ, რომ ბ. შენგელაიამაც ინება ამ საერთაშორისო ოჯახში შესვლა, სადაც სოციალიზმის ნატამალიც არ არის და როდესაც იქ შედის, ლოღიკურია, უნდა დაემორჩილოს იმ წესებს, რომელიც იქ არის. სხვის მონასტერში შენი წესდებით ვერ შეხვალ.

აქედან, ჩვენ არ შეგვიძლია შევზღუდოთ უცხოელების უფლება. და ამიტომ ვერ გაგიზიარებთ ამ შენიშვნას. მეორე, ეს დიდი საკონსტიტუციო კითხვა არის, დეკრეტს არ შეუძლია მას შეეხოს და ასე ზერელეთ, გზა და გზა გადასწყვიტოს იგი. მე ვამბობ, შესაძლებელია ეს მივიღოთ, მაგრამ უხერხულია მისი ამ დეკრეტში შეტანა.

საერთოდ, მე მგონია, ბ. დლონტსა და შენგელაიას წინადადება პირველის მუხლის უარყოფის შესახებ უნდა თქმულიყო მაშინ, როდესაც მუხლობრივ განხილვაზე გადავდიოდით. რადგან უარყოფა ამ მუხლის, ნიშნავს საერთოდ მთელი დეკრეტის უარყოფას, მაგრამ ჩვენ დეკრეტი საერთოდ უკვე მივიღეთ.

თავმჯდომარე. შემოსული გახლავთ ორი შესწორება. ერთი ბ-ნი ვეშაპელისა და მეორე ს.-დ. ფრაქციისა. კენჭს უყრი ორივეს. ჯერ ბატონი ვეშაპელის შესწორებას უყრი კენჭს, რადგან ეს უფრო რადიკალურია. ვინ არის წინააღმდეგი ამ შესწორებისა? ვინ არის მომხრე? უარყოფილია. ეხლა კენჭს უყრი ს.-დ. ფრაქციის შესწორებას. ვინ არის წინააღმდეგი ამ შესწორებისა? ვინ არის მომხრე? შესწორება მიღებულია.

(ხდება მუხლობრივი განხილვა, რომლის შემდეგაც დეკრეტი მიღებულ იქნა და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე. ბატონებო, ვინაიდან ბევრი საკითხები დაგროვდა, პრეზიდიუმის დადგენილებით ხვალ დაინიშნება საგანგებო სხდომა რიგს გარეშე. სხდომა გაიხსნება სწორედ 12 საათზე (კედია: 12 და არა ორზე, ბატონო!) და გთხოვთ უსათუოდ დანიშნულ დროზე გამოცხადდეთ. ეხლა სხდომას ვხურავ გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი სხდომის წესრიგი. (მდივანი კითხულობს).

სხდომა იხურება 4 საათსა და 50 წუთზე.135

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

სესია პირველი

(84-85)

1920 წელი. თებერვლის 4-6. ტფილისი. სასახლე.

შ ი ნ ა ა რ ს ი:

1. დამფუძნებელი კრების წევრის ნუცუბიძის განცხადება რეგლამენტის დარღვევის შესახებ და თავმჯდომარის განმარტება.

2. დეკრეტი - რესპუბლიკის ყველა მუშა-მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატებისა.

3. დეკრეტი - გზათა უწყების მუშა-მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატებისა.

4. დეკრეტი - ბათომ-ნატანების რკინის გზის ნაწილის 1919-20 წ. საექსპლოატაციო ხარჯების დასაფარავად 7.167.350 მან. სახაზინო რკინის გზის საერთო ხარჯთაღრიცხვის დამატებად 968.193 მან. გადადებისა.

5. დეკრეტი - დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმის განკარგულებაში საპროპაგანდო კომისიის საჭიროებისათვის 1.000.000 მან. გადადებისა.136

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივნის ამხანაგი

გრიგოლ ნათაძე.

პრეზიდიუმში არის

ექვთიმე თაყაიშვილი.

სხდომა იწყება დღის 1 ს. 5 წუთზე.

დღიური წესრიგი:

1. დეკრეტი რესპუბლიკის ყველა სამოქალაქო დაწესებულების მუშა-მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატებისა.

2. დეკრეტი გზათა უწყების მუშა-მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატებისა.

3. დეკრეტი ბათომ-ნატანების რკინის-გზის ნაწილის 1919-1920 წ. საექსპლუატაციო ხარჯების დასაფარავად 7.167.350 მან. სახაზინო რკინის გზის საერთო ხარჯთაღრიცხვის დამატებად 968.193 მან. გადადებისა.

4. დეკრეტი დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმის განკარგულებაში საპროპაგანდო კომისიის საჭიროებისათვის 1.000.000 მან. გადადებისა.

5. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა ფინანსთა და ვაჭრობა მრეწველობის სამინისტროს დაწესებულებათა ორგანიზაციის შესახებ.

6. დეკრეტი სახელმწიფო ქაღალდების დამმზადებელ ექსპედიციისათვის ქაღალდის შესაძენად 24.000.000 მან. გადადებისა.

7. პროექტი დადგენილებისა დამოუკიდებლობის ფონდის შექმნისათვის საყოველთაო ხელის მოწერის გამოცხადების შესახებ.

8. დეკრეტი მთავრობის წევრთა და სახელმწიფო დაწესებულებების მოსამსახურეთა სამსახურის გამო მოგზაურობის დროს დღიური სარგოს და საგზაო ფულის ნორმების შეცვლისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის რეგლამენტის დარღვევის შესახებ კრების წევრს ნუცუბიძე ილიას.

ი. ნუცუბიძე (ს.-რ.) ბ-ბო! მე სიტყვა ავიღე რეგლამენტის დარღვევის შესახებ; ჩვენი რეგლამენტის 79 მუხლში ნათქვამია (კითხულობს). სამწუხაროდ ეს მუხლი სისტემატიურად ირღვევა. კრება დანიშნულია 11 საათზე, იწყება კი 1-ან 2 საათზე. ეს ძლიერ ხშირი მოვლენაა. მე მგონია, ასეთ მოვლენას ბოლო უნდა მოეღოს და ჩვენ მუშაობას ნორმალური ხასიათი მიეცეს. მით უმეტეს, ასეთი დარღვევა რეგლამენტისა არ არის მისაღები საქმიანობის თვალსაზრისითაც, ვინაიდან ჩვენ, როდესაც ვიკრიბებით 1-ან 2 საათზე, ვერ ვასწრებთ დღიური წეს-რიგის გარჩევას სამ საათამდის და იძულებული ვართ განვაგრძოთ სხდომა. და ხშირად გვიხდება აგრეთვე საგანგებო სხდომების დანიშვნა. ეს კი დამფუძნებელი კრების წევრთ, რასაკვირველია, ძლიერ ბევრ დროს ართმევს მაშინ, როდესაც მას ბევრი სხვა საქმეებიც აქვს. ეს არ არის მისაღები აგრეთვე უბრალო პარლამენტარული წესის თვალსაზრისითაც. შეუძლებელია კრება 11 საათზე დავნიშნოთ და ორზე კი დავიწყოთ. ამას მე ვლაპარაკობ უფრო უმრავლესობის საყურადღებოდ, ვინაიდან ისინი შეადგენენ ქვორუმს და მათზე არის დამოკიდებული სხდომის დაწყება. ჩვენი ფრაქცია მოდის დანიშნულ დროსთვის და იმისთვის, რომ უმრავლესობის ფრაქცია არ იკრიბება, ჩვენც გვიხდება ცდა, მაშინ, როდესაც ყოველი საათი ძვირფასია ჩვენთვის. პატარა რიგიანობა მაინც მოითხოვს, მოგვეცეს საშუალება ვიმუშაოთ და კარიდორებში არ უცადოთ უმრავლესობის ფრაქციას და ზედმეტი დრო არ დავკარგოთ. ეს დაინახა საჭიროდ სოციალისტ-რევოლიუციონერთა ფრაქციამ აქ განეცხადებია.

თავმჯდომარე. ბ. ნუცუბიძის განცხადება სრული სიმართლე გახლავთ. მაგრამ მე მგონია თქვენ უნდა გრძნობდეთ, რომ პრეზიდიუმი აქ არაფერ შუაშია. ერთი არის, რომ ჩვენ არ შევასრულეთ უბრალო ფორმალური მოვალეობა. არ მოვედით და არ განვაცხადეთ, რომ სხდომა არ შესდგება. ეს მაინცა და მაინც საქმიანობა არ იქნებოდა, მაგრამ პრეზიდიუმის სახელით ვაცხადებ, რომ ჩვენ ვაკეთებთ იმას, რის გაკეთებაც შეგვიძლია და რაც გვაქვს დავალებული. ის, რაც ნუცუბიძემ სთქვა, იმდენად პრეზიდიუმის ბრალი არ არის; მე მგონია მან მიმართა უმრავლესობას. თქვენ მიიღეთ ზომები და ჩვენც თქვენთან ვიქნებით. ჩვენ ერთ-ორჯერ მოუყარეთ თავი ფრაქციებს და მათ წარმომადგენლებს გაგაცანით ასეთი მდგომარეობა. სხვა ზომების მიღება ჩვენ არ შეგვიძლია. თქვენი დადგენილება არის, სხდომა 11 საათზე იწყებოდეს. რეგლამენტში ნათქვამია: თუ ნახევარი საათის განმავლობაში სხდომა არ დაიწყება, პრეზიდიუმი სხდომას დახურულად გამოაცხადებს. მაგრამ, ალბად, არის მიზეზები, რომელიც ხელს გიშლით, რომ ეს დადგენილება სისრულეში იქნეს მოყვანილი. დღეის აქეთ იმედს გამოვსთქვამ, რომ არ გამეორდება ასეთი მოვლენები. მართლაც შეუძლებელია დეპუტატმა ორი საათი იცადოს, მაშინ, როდესაც მთელი დრო მას განაწილებული აქვს. თუ ინებებთ და ყველა დანიშნულ დროზე მობრძანდებით, მაშინ ყველა თავის განაწილებულ დროს შესაფერისად მოიხმარს. შეიძლება თქვენთვის სასურველი იყოს, რომ სხდომა 1 საათზე დავიწყოთ, მაგრამ ერთი პირობით, რომ თქვენ სრულ 1 საათზე შეიკრიბოთ. ერთხელ კიდევ მოგმართავთ და გაცნობებთ, რომ პრეზიდიუმი მოიწვევს ფრაქციის წარმომადგენლებს. შეიძლება იქ უფრო რადიკალური ზომა იქნეს შემუშავებული. აი, ეს განმარტება მინდოდა გამეკეთებია თქვენთვის ბ-ნ ნუცუბიძის ფრიად სამართლიან განცხადების გამო.

სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ბ-ნ ბ. თევზაიას.

დეკრეტი რესპუბლიკის ყველა სამოქალაქო დაწესებულების მუშა- მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატებისა.

ბიქტორ თევზაია. (ს.-დემ.) საფინანსო საბიუჯეტო კომისიის სახელით მე მაქვს პატივი მოვახსენო დამფუძნებელ კრებას ის დეკრეტი, რომელიც ეხება რესპუბლიკის სამოქალაქო დაწესებულებათა მოსამსახურეების ჯამაგირების მომატებას. დამფუძნებელმა კრებამ რასაკვირველია იცის, რომ უკანასკნელ მომატების შემდეგ ჩვეულებრივ მიზეზების გამო ცხოვრება მეტის-მეტად გაძვირდა და ზოგიერთი სანოვაგე გაძვირდა თითქმის 200 პროცენტით. ასეთ მოვლენას უნდა გაეწიოს უსათუოდ ანგარიში. მაგრამ ჩვენ კიდევ ერთხელ და სამუდამოთ უნდა ვსთქვათ, რომ საერთოდ სისტემა მომატებისა არ არის ნამდვილი სისტემა ამ უბედურებასთან ბრძოლისა. ჩვენ ვიცით, რომ უმთავრესი საშვალება, რომელიც ამას ბოლოს მოუღებს, არის ერთი მხრით, ცხოვრების და განსაკუთრებით ეკონომიურ ურთიერთობის ნორმალურ კალაპოტში ჩაყენება, და მეორე მხრით, ფინანსების რაციონალურათ მოწყობა. ჩვენ იმედი გვაქვს, მთავრობა მიიღებს ყოველგვარ ზომებს, რომ ეს ორი დარგი რაციონალურ პირობებში ჩააყენოს. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ამ რამდენიმე ხნის წინეთ სატარიფო პალატამ, რომელიც ასე თუ ისე აწესრიგებს შრომის ხელფასს, მიიღო დადგენილება ხელფასის 60 პროც. მომატებისა და ამ დადგენილებას აქვს მნიშვნელობა იმდენათ, რამდენათ სატარიფო პალატა არის პარიტეტული დაწესებულება. რა საკვირველია, სახელმწიფოსაც ყავს თავისი მოსამსახურეები და ასე თუ ისე, როგორც პალატამ გაუწია ცხოვრების გაძვირებას ანგარიში ისე სახელმწიფომ უნდა გაუწიოს ანგარიში და მიიღოს ზომები თავის მოსამსახურეების ცხოვრების გაუმჯობესებისათვის. საფინანსო კომისია დღევანდელ პირობებში დაადგა ამ გზას და მიიღო მთავრობის დეკრეტი ჯამაგირების გადიდების შესახებ. მხოლოდ საფინანსო კომისია ხელმძღვანელობდა ორი დებულებით: პირველი - საერთოდ ჩვენი რესპუბლიკის მდგომარეობა ცუდია ეკონომიური მხრით და ამიტომ ყოველი მოქალაქე დიდ გაჭივრებას განიცდის, მაგრამ მეორე მხრით, ჩვენ არ შეგვიძლია 60 პროცენტი მიუმატოთ ყველას, ვინც დაქირავებულია სახელმწიფოს მიერ. ეს შექმნის მეტად არახელსაყრელ პირობებს ერთი იმით, რომ დასჭირდება რესპუბლიკას აუარებელ ბონების გამოშვება და მეორე მხრით იმით, რომ თავისთავად ეს ზომა არ არის ნამდვილი ზომა ამ ბოროტებასთან ბრძოლისა (კედია: რკინის გზის მოსამსახურეები?) ეს დღიურ წესრიგში არის მოხსენებული და როცა ამაზე გვექნება ლაპარაკი, მაშინ დამფუძნებელ კრების წევრს საშუალება ექნება სთქვას თავისი აზრი, ახლა კი ამაზე საუბარი არ არის. ჩვენმა კომისიამ მიიღო დიფერენციალური საზომი. იმან სთქვა, რომ დაქირავებულთა უმრავლესობა შეადგენს იმ კატეგორიას, რომელსაც ეძლევა 1500 მანეთი და სწორეთ ამ უმრავლესობას, რომელიც დიდ გაჭივრებას განიცდის, მიემატება 60 პროცენტი, ხოლო რაც შეეხება დანარჩენებს, იმათ მოემატებათ პროცენტებით. ვინც მცირეს ღებულობდა, იმას მოემატება მეტი პროცენტი. საერთოდ კი, 30 პროცენტზე ნაკლები არავის არ მოემატება. ჩვენ სრულიად არ ვიზიარებთ იმ აზრს, რომ ყველა მოსამსახურეს ერთნაირი ჯამაგირი ჰქონდეს. ეს არის წვრილ ბურჟუაზიული შეხედულება, ისინი ეტრფიან მას და ეს მიუღებელია. ჩვენ ვიცით, რომ განსაკუთრებით სპეციალისტებს, რომელიც არიან ჩვენი რესპუბლიკის სამსახურში, უნდა ჰქონდეთ შექმნილი ისეთი მდგომარეობა, რომ მთელი თავისი ცოდნა ნაყოფიერათ მოახმარონ რესპუბლიკას. მაგრამ ჩვენ ვიცით, რომ ყოველმა ერმა, თუ მას უნდა თავის მიზანს მიაღწიოს, უნდა გამოსცადოს გაჭივრებაც. (ხმები: პროლეტარიატი ვალდებულია, უნდა გამოცადოს!) დიახ, პროლეტარიატი ვალდებულია და, ვეშაპელო, დარწმუნდით იმაში, რაც თქვენ თვითონ ხანდახან გითქვამთ აქედან, რომ ჩვენმა პროლეტარიატმა აუარებელი მსხვერპლი მოიტანა, რომ ერი გაემაგრებია. და თუ ეს ასეა, მიუხედავათ იმისა, რომ ეს ჯამაგირი 1500 მან., რომელსაც ღებულობს უმრავლესობა რესპუბლიკის მოსამსახურეებისა და რომელიც არ შეადგენს იმ მინიმუმსაც, რომელსაც ღებულობდენ ომამდე (ხმები: გაფიცვები?) გრძნობა იმისა, რომ ჩვენი მდგომარეობა გაჭივრებულია, ავალებს ყველას ასეთი მდგომარეობის გადატანის და ჩვენი დემოკრატია ჩვენ მიგვაჩნია შეგნებულათ, მან გადაიტანა ისეთი გაჭივრება, მაგრამ გაფიცვა არ გამოუცხადებია. რა თქმა უნდა, 60 პროცენტი კიდევაც რომ მოემატოს, მაინც არ ფარავს იმას, რაც უკვე დაადვეს სპეკულიანტებმა თავის საქონელს. (კედია: კარგი ეკონომიური პოლიტიკის შედეგია!) რასაკვირველია, ჩვენი პოლიტიკა ერთ ნაწილს არ მოსწონს, (კედია: მგონია არც თქვენ მოგწონთ ახლა?!) და ჩვენ, რასაკვირველია, მოგვწონს ჩვენი პოლიტიკა, ხოლო ვაბობთ, დღევანდელ პირობებში მეტის გაკეთება არ შეიძლება. ხოლო თუ ვინმე იტყვის, რომ მე მაქვს საშვალება უკეთესათ მოვაწყო ჩვენი ცხოვრებაო, თავის თავად ის იქნება გამგე და ჩვენი ბედის გადამწყვეტიც.

მე ვიცი, რომ ამას ვერავინ ვერ იკისრებს, ეს მართალია იმისთვის, რომ მდგომარეობა საზოგადოდ გაჭირვებულია. თუ ეს ხდება სხვაგან... ლოიდ ჯორჯი რაც უნდა იყოს, ჯობია ზოგიერთ ჩვენ ლიბერალ დამფუძნებელ კრების წევრს. საღი ბურჟუაზიული პოლიტიკით მან ვერ შესძლო კალაპოტში ჩაეყენებია ეკონომიური ცხოვრება. მაგრამ დაუბრუნდეთ დეკრეტს. ჩვენ ვამბობთ და ვთქვით, ჩვენ არა ვართ გათანასწორების მომხრე, მაგრამ ჩვენ უნდა ვსთქვათ ერთი.

თუ მსხვერპლი სჭირია ჩვენ რესპუბლიკას ფრონტზე, უფრო დიდი მსხვერპლი, რომ შესწიროს თავისი თავი რესპუბლიკას, მით უფრო საჭიროა ზოგიერთი სანოვაგის დაკლებით და ზოგიერთი აუცილებელი ნივთების მოკლებით. და ვინც ამას ვერ დასთმობს, ის თავის სიცოცხლესაც ვერ დასთმობს. ჩვენ დარწმუნებული ვართ ამას ეს კატეგორიები ადვილად დასთმობენ ერის აყვავებისა და დემოკრატიის საკეთილდღეოთ. (ვეშაპელი: ასეთი სანტიმენტლისტობა როდის დაიწყეთ?). გრძნობას აქვს თავისი ადგილი სახელმწიფოს აშენების დროს. რომ არ იყოს გრძნობა სრულებით, მაშინ ვერც ერთი სახელმწიფო ვერ აშენდება. მე ვიცი სახელმწიფო, სადაც მიიღო ერთნაირი დაკლება ხალხმა, გაუარესება მიიღო მდგომარეობისა, უსათუოთ იქ იყო გრძნობა პასუხისმგებლობისა, ვინაიდან იცოდა ამით, რომ ის დასთმობს, ის ამაგრებდა მომავალ ბედ-იღბალს. ეს იყო გერმანიის ხალხი. და იქ გათანასწორდა როგორც მუშა ისე დიდი და მსხვილი წარმოების წარმომადგენელი, გარწმუნებთ, რომ გრძნობა გვაქვს ხანდახან, როდესაც ასეთ მდგომარეობაში ვიმყოფებით. გრძნობა საჭიროა და ეს აუცილებელია და ამას ჩვენ ანგარიშს უწვეთ. აქ არის სხვათა შორის კიდევ 2 დებულება. იქ სადაც არსებობს კოლექტიური ხელშეკრულება, იქ უნდა მიემატოთ 60 პროცენტი (ვეშაპელი: რატომ?), ეს იმიტომ, რომ საერთოდ ჩვენ არა ვართ დღეს ისეთ ხანაში, რომ ფუფუნებაზე ვილაპარაკოთ. გაზ. „კლდეში“ იყო სტატია ფუფუნების საგნების შესახებ. არც ერთი ფუფუნების ნივთი არ შემოვიტანოთ უცხოეთიდან და ამის წინააღმდეგ ზომები იქნას მიღებულიო. რაც უნდა იყოს, სტატია იყო სიმპტომატიური. მე ვამბობ, რომ ყველა მოქალაქე განსაკუთრებით მაღალი კატეგორიის მოსამსახურენი, იძულებული იქნებიან ზოგიერთი საერთო საჭირო საგანზე, რომელიც კულტურულ ადამიანისთვის საჭიროა, უარი სთქვან. ეს აუცილებელია და ვამბობთ, რომ დღევანდელ ეკონომიურ პირობებში ყოველი რეჟიმის დროს ამის წინააღმდეგ ვერ წავლენ. რაც უნდა მოიმოქმედონ, მოხვდებიან ამ კანონის ქვეშ. რაც შეეხება დაბალ მოსამსახურეთ, მე ვამბობ, ფუფუნების ნივთს წავართმევთ, - მაშინ ასე თუ ისე უნდა მივსცეთ აუცილებელი საჭირო სანოვაგე ფიზიკური მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად და ამას უწევს ანგარიშს ეს დეკრეტი. ჩვენ იმდენად წინააღმდეგნი ვართ ნიველიროვკისა და ერთი მდგომარეობის შეჰქმნისა (ხმები: როდის!) ასეთი აზრის ვიყავით ჩვენ ყოველთვის და არასოდეს არ ვყოფილვართ იმ წვრილ ბურჟუაზიულ შეხედულებისა, რომ ყოველი ფოთოლი ფოთოლს უნდა გავდეს და ჩვენ ადამიანზე არ გვქონია ასეთი წარმოდგენა. (კედია: ეს ბურჟუაზიული შეხედულება არის!) მესამე მუხლში ჩვენ ვსთქვით, შეიძლება სხვა პროცენტით ჯამაგირის მომატებამ გამოიწვიოს გათანასწორება უმაღლეს კატეგორიასთან, რადგან ეს მიუღებელია. ამისთვის ჩვენ ვსთქვით, - მომატება უნდა იყოს შემოღებული ისე, რომ მუშა-მოსამსახურე იღებდეს მეტს, დაბალ კატეგორიის მაღალ კატეგორიაზე მეტს. მაგრამ თანასწორობა კი არ უნდა იყოს. აი, ბატონებო, ამ პირველი დეკრეტის შინაარსი და მისი საზოგადო დებულება, ჩვენ კიდევ ვიმეორებთ იმას, საერთოდ ასეთი სისტემა მიღებულია, ბევრჯელ მითქვამს და ეხლაც განვიმეორებ სრულიად დამშვიდებით ვინუგეშებთ თავს იმით, რომ შეხედონ სხვაგან. და თუ ვხედავთ უფრო მოწყობილ პირობებს და მხოლოდ მდიდარ სახელმწიფოებს ვერ შეუქმნიათ რადიკალური ზომა, რომ ამ მდგომარეობას ებრძოლოს, მით უფრო ჩვენი რესპუბლიკა სრულიად ახალი და სრულიად ნორჩი ვერ შესძლებს ეკონომიურ ცხოვრების უცბად ნორმალურ კალაპოტში ჩააყენოს.

რკინის გზებზე მოგახსენებთ, 2 წლის უკან დიდი არევ-დარევა იყო ჯარისა და მოძრაობის გადაყვან-გადმოყვანის გამო. ზოგიერთს ეგონათ ამას ჩვენ ჯერ მოვაწესრიგებდით, მაგრამ დღეს ეს დარგი ცხოვრების ერთნაირ კალაპოტში ჩადგა.

თქვენ ხომ ევოლიუციონერები ხართ და უნდა გჯეროდეთ, რომ თანდათანობით შეიძლება ცხოვრების ნორმალურ და სათანადო კალაპოტში ჩაყენება.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგად მსჯელობისათვის? მსურველი არავინ არის. გსურთ თუ არა მუხლობრივ განხილვაზე დაგასვლა? ვინ არის წინააღმდეგი? წინააღმდეგი არავინ არის, გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე. გთხოვთ წაიკითხოთ.

მომხსენებელი. (კითხულობს მუხლობრივ. დეკრეტი მიღებულია და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

დეკრეტი გზათა უწყების მუშა-მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატებისა.

ბიქტორ თევზაია. იმავე სისტემით, როგორითაც იყო შემუშავებული პირველი დეკრეტი, არის შემუშავებული მეორე დეკრეტიც. დიფერენციალური სისტემა დაცულია. დაბალ მოსამსახურეთ ემატებათ მეტი, ვიდრე მაღალ მოსამსახურეთ. (ვეშაპელი: რატომ არის ცალკე?) იმისთვის, რომ ეს შემოვიდა ცალკე და საბიუჯეტო კომისიამ ვერ სცნო საჭიროდ შეერთებინა ორივე დეკრეტი. ამას არ მოითხოვდა არავითარი უმაღლესი მოსაზრება. როდესაც ცალკე უწყება შემოდის პროექტით, ერთგვარი ჩვეულება აქვს საბიუჯეტო კომისიას და როგორც მოგეხსენებათ, ჩვეულება რჯულზე უმტკიცესია. ხოლო აქვე უნდა ვთქვა შემდეგი: რკინის გზა არის საერთოდ განსაკუთრებულ მდგომარეობაში იმ აზრით, რომ რკინის გზა არის წარმოება, სახელმწიფოს უდიდესი წარმოება. რკინის გზას შეუძლია მასალების გაძვირებით და სხვა მიზეზებით ზედმეტი ხარჯები ტარიფის გადიდებით აინაზღაუროს. მაინც და მაინც ის არ დააწვება ჩვენ ბონებს. ამისთვის საბიუჯეტო კომისიამ დაადგინა, მთავრობას წინადადება მისცეს, რომ ტარიფი გადიდებულ იქმნას და ეთხოვოს, რომ ეს ჩვენი სურვილი იქმნას დადასტურებული. ამის შესახებ ერთი კვირის განმავლობაში კანონ-პროექტი იქნება შემოტანილი. ჩვენ აშკარად ვამბობთ, რომ მიუღებელია ისეთი მდგომარეობა, როდესაც ყველა მწარმოებელი უცბად ადიდებს საქონლის ფასს, და ის წარმოება კი, რომელიც არის უმთავრესი საძირკველი ამ საქონლის გადატან-გადმოტანისა - არ ადიდებს.

მეორეს მხრივ მიუღებელია ისეთი მდგომარეობა, რომ რკინის გზა იყოს საქველმოქმედო დაწესებულება. მაგ. სენაკიდან ხეთამდე მეორე კლასი ღირს 15 მან. ეს ისეთი მცირე რამ არის, რომლის დატოვება ყოვლად შეუძლებელია. (კედია: რამდენი ვერსია?) ოცი ვერსია. ყველა სახელმწიფოებმა გაადიდეს 100-200 პროცენტით თავისი ისედაც დიდი ტარიფი. ეს არ ქნა ჩვენმა სახელმწიფომ. ჩვენ აუცილებლად უნდა დავადგეთ ამ ზომას, რომ გავადიდოთ ტარიფი. აუცილებლად უნდა იქნას მიღებული დეკრეტი, რომელიც მოუსპობს საშუალებას იმ სპეკულიანტებს, რომელსაც ებრძვის სოც.-რევოლიუციონერი ლ. შენგელაია არ საზრდოობდეს მეურნეობის უმთავრესი დარგით. მუშები მუდმივ ხომ არ დადიან ამ რკინის გზებზე. (კედია: ხალხი დადის?) გლეხებიც დადიან, მაგრამ უმთავრესათ სპეკულიანტები დადიან და თქვენ დამერწმუნებით, მიუღებელია, რომ ასეთი შეღავათი მიიღონ. (კედია: დიფერენციაცია დაცულია?) დიახ, დიფერენციაცია დაცულია. არსებობს სხვა და სხვა კლასები... დიფერენციალური სისტემა ჯამაგირის მომატებისა ამ დეკრეტშიაც დაცულია. ჩვენს კომისიაში ამ დეკრეტს არავითარი დავა არ გამოუწვევია, იქ იყო ყველა პარტიის ფრაქციის წარმომადგენელი, მაგრამ არც ერთი არ წასულა, როგორც ამ დეკრეტის, ისე რკინის გზაზე ტარიფის გადიდების წინააღმდეგ და ამას მოითხოვდა საღი გონიერება, მიუხედავად იმისა, რომელ პარტიასაც არ ეკუთვნოდეს დეპუტატი.

აქვე უნდა ვსთქვა, რომ საერთოდ ჩვენი დეკრეტი ეხება სახელმწიფო დაწესებულებების მუშა-მოსამსახურეთ და არ გვაქვს საშუალება, რომ გამოვსცეთ კანონი ერობის და ქალაქის ბიუჯეტის განაწილების შესახებ. ერობები და ქალაქები თავის ბიუჯეტის განაწილებაში ავტონომიური უფლებით სარგებლობენ და ჩვენ ამას ვერ დავარღვევთ, მაგრამ ჩვენ გამოვთქვამთ სურვილს, რომ საერთოდ ამ დეკრეტებით და ჩვენ მიერ მიღებული წესით იხელმძღვანელონ ქალაქებმა და ერობებმა თავიანთ მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატების დროს და არ შექმნან ჩვენს და მათ მოსამსახურეთა შორის დიდი განსხვავება, რაც ერთგვარ უსიაიმოვნებას დაჰბადებს და სახელმწიფოებრივ აღმშენებლობას ხელს შეუშლის.

არც პირველ დეკრეტში და არც მეორეში ნაჩვენები არ არის სამხედრო უწყება. მე მგონია, რომ სამხედრო უწყება ცალკე დეკრეტით შემოვა დამფუძნებელ კრებაში და მაშინ ამ საკითხსაც გავარჩევთ, რადგანაც იქ მდგომარეობა განსხვავებულია, ვიდრე სხვა უწყებებში. დანარჩენი მუხლები ისეთია, როგორც პირველ დეკრეტში. რაც შეეხება იმ მუშებს, რომელთაც კოლექტიური ხელშეკრულება აქვთ, მათ დეკრეტის ძალით უნდა მიემატოს 60 პროც., ხოლო უნდა აღინიშნოს აქ, რომ თვითეულმა უწყებამ უნდა ეცადოს, რომ ჩვენ მიერ მიღებულ კატეგორიებს შორის განსხვავება აუცილებლად დარჩეს. აი, ეს არის დეკრეტის საერთო შინაარსი.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? სიტყვის მსურველი არავინაა. ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივი განხილვისა? არავინ. მაშ გადავდივართ მუხლობრივ განხილვაზე. გთხოვთ წაიკითხოთ.

მომხსენებელი (კითხულობს პირველ 5 მუხლს, რომელსაც დამფუძნებელი კრება უცვლელად ღებულობს).

თავმჯდომარე. წინადადება გახლავთ შემოსული სოც.-დემ. ფრაქციისაგან, რომ მეექვსე მუხლად დაემატოს შემდეგი (კითხულობს). ვის სურს ამის შესახებ სიტყვა? არავის. ბ. მომხსენებელის აზრი.

მომხსენებელი. საბიუჯეტო კომისია თანახმა არის. (მუხლობრივი განხილვის შემდეგ მიღებულ იქმნა დეკრეტი მთლიანად).

თავმჯდომარე. შემდეგი გახლავთ -

დეკრეტი ბათომ-ნატანების რკინის გზის ნაწილის 1919-1920 წ.წ. საექსპლოატაციო ხარჯების დასაფარავად 7.167.350 მან. სახაზინო რკინის გზის საერთო ხარჯთ-აღრიცხვის დამატებად 968.193 მან. გადადებისა.

სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ. გრიგოლ ურატაძეს.

გრიგოლ ურატაძე (მომხსენებელი). როგორც მოგეხსენებათ, ყველა უწყებას, დამფუძნებელი კრების დადგენილების თანახმად, აქვს უფლება ყოველთვიურად ხარჯოს 1/12 ნაწილი ბიუჯეტის პროექტისა, რომელიც სამწუხაროდ, დამფუძნებელ კრებას ჯერ არ განუხილავს. აი ეს 1/12 ნაწილი ამ ბიუჯეტის პროექტისა მოიხმაროს იმ ხარჯებისათვის, რომელიც ამა თუ იმ უწყებას აქვს. ასეთი უფლებით სარგებლობს რკინის გზის უწყებაც. მოგეხსენებათ, რომ როდესაც ეს პროექტი შედგენილი იყო და დადგენილება დამფუძნებელი კრების მიერ გამოტანილი, ბათუმ-ნატანების რკინის გზის ნაწილი მაშინ ჩვენ ხელში არ იყო და არ შედიოდა ბიუჯეტის პროექტში ამ ნაწილის ხარჯები. როცა ეს ნაწილი რკინის გზისა საქართველოს ხელში გადმოვიდა, ამან გამოიწვია ახალი ხარჯები. ეს ხარჯები ორი ნაწილისაგან შესდგება. ეს არის დაფარვა იმ ხარჯებისა, რომელიც გამოწვეულია ბათუმ-ნატანების ნაწილის ჩვენს ხელში გადმოსვლით ადგილობრივად და მეორე - დაფარვა იმ ხარჯებისა, რომელიც ამ ნაწილის გადმოსვლამ გამოიწვია მართვა-გამგეობის მხრივ ცენტრალურ მმართველობაში. ხარჯები ადგილობრივად შეადგენს მთელ საბიუჯეტო წლის განმავლობაში 7.167.350 მანეთს, ხარჯები ცენტრალურ სამმართველოსი იმ ნაწილის გადმოსვლით გამოწვეული შეადგენს 968.193 მან., სულ სდგება 8.135.543 მან. ხარჯები, რომელსაც ბათუმ-ნატანების ნაწილი იწვევს, შესდგება შემდეგი დარგებისაგან (კითხულობს). ამრიგად წლის დამლევამდე გამოთხოვილია სულ 8.135.543 მან.

საფინანსო კომისიამ განიხილა ყველა წარმოდგენილი საბუთები, შეამოწმა ეს ხარჯები, ადასტურებს მას და სთხოვს დამფუძნებელ კრებას თავის მხრივ ეს დაადასტუროს.

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვაზე გადავიდეთ? არავინ.

(მომხსენებელი კითხულობს ყველა მუხლებს. მუხლები უცვლელად იქმნა მიღებული. საერთოდ დეკრეტიც უცვლელად იქმნა მიღებული და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე: შემდეგი საკითხი გახლავთ -

დეკრეტი საპროპაგანდო კომისიისათვის ერთი მილიონი მანეთის გადადებისა.

სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ. ურატაძეს.

გრ. ურატაძე. (მომხსენებელი) 11 ნოემბერს დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო კანონი, რომლის თანახმად დამფუძნებელ კრების პრეზიდიუმთან დაარსდა საპროპაგანდო კომისია. ამ კომისიის უმთავრესი მიზანი იყო გაეცნო ფართო მასისათვის დამფუძნებელ კრების მუშაობა, საერთოდ პოლიტიკური მდგომარეობა და სხვა. დამფუძნებელმა კრებამ 18 ნოემბერს უკვე აირჩია ამ კომისიის სრული შემადგენლობა. კომისიას 20 ნოემბერს უკვე ჰქონდა თავისი პირველი სხდომა და შეიმუშავა სამუშაო გეგმა, რომლის თანახმად მთელი საქართველო დაყო 16 საპროპაგანდო ოლქათ. კომისიას კავშირი ექნება სამაზრო ერობებთან და მათის საშვალებით ფიქრობს აწარმოვოს მუშაობა. კომისია ცდილობს აწარმოვოს თავისი მუშაობა მხოლოდ და მხოლოდ ერობების და ქალაქების საშვალებით. პროპაგანდას, კომისიის აზრით, უნდა ჰქონდეს საუბრის ხასიათი ჩვენ დამოუკიდებლობის, დამფუძნებელ კრების მუშაობის და ჩვენი პოლიტიკური მდგომარეობის შესახებ. აგრეთვე კომისია ფიქრობს, რომ საპროპაგანდო კომისიის მოვალეობა იქნება გაიგოს ადგილობრივი პირობები, გაიცნოს და შეკრიბოს სხვა და სხვა ცნობები და გადასცეს იგი პრეზიდიუმს, რომ უკანასკლნელს საშუალება ექნეს მოიქცეს ისე, როგორც ამას მდგომარეობა მოითხოვს. ფორმა პროპაგანდისა კომისიის აზრით უნდა იყოს ერთი მხრით ზეპირი, ეს გამოიხატება დეპუტატების გამგზავრებაში და საუბრის მოწყობაში იქ, სადაც ეს შესაძლებელი იქნება. მაგრამ კომისია განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევს პროპაგანდას ფურცლებისა და წიგნაკების გავრცელების საშუალებით. კომისია ფიქრობს, რომ პროპაგანდას არამც და არამც პარტიული და არც პრაქტიკული ხასიათი არ უნდა ჰქონდეს. ჯერ-ჯერობით კომისიამ ვერ შესძლო თავისი გეგმა განეხორციელებია, თუმცა გაგზავნა წარმომადგენელი აქა იქ. დაბეჭდა თანახმად დამფუძნებელ კრების დადგენილებისა მთავრობის თავმჯდომარის სიტყვა. წარმოთქმული 15 იანვარს და მისი გავრცელება მიანდო თავის წევრებს, მაგრამ წიგნაკების და ბროშიურების გამოცემა ითხოვს დიდ ხარჯებს და ამ ხარჯების დასაფარავად კომისიის ხელში არ იყო თანხა. კომისია ითხოვდა ორ მილიონ მანეთს ამ ხარჯების დასაფარავად. კომისიას აზრად ჰქონდა წარმოედგინა სრული ხარჯთ-აღრიცხვა, თუ რაში დაიხარჯებოდა ეს ორი მილიონი. კომისიას მით უმეტესად ქონდა ეს აზრათ, რომ სხვა დანარჩენ უწყებებს სთხოვს წარმოადგინონ წინასწარ ანგარიში, რომ დამფუძნებელ კრების წევრებს ეცნობოს რაში იხარჯება ყოველი კაპეიკი და თავის და თავად ცხადია, თვით დამფუძნებელ კრების კომისიას ევალება დაასრულოს ეს მოთხოვნილება. მაგრამ სამწუხაროდ გამოირკვა, რომ შეუძლებელია წინასწარ ასეთი ხარჯთ-აღრიცხვის შედგენა. შეუძლებელია იმიტომ, რომ გათვალისწინება ხარჯებისა, რაც არის გამორკვეული, სად, როდის და რომელი დეპუტატი წავა, რა და რა წიგნაკები უნდა დაიბეჭდოს და სხვა ასეთები არ არის გამორკვეული. ერთი სიტყვით, განსაზღვრა ჯამისა შეუძლებელი იყო. ამისათვის იძულებული იყო კომისია გამოეთხოვა ავანსის სახით ორი მილიონი მანეთი. თავისი დადგენილება გადასცა საბიუჯეტო კომისიას. უკანასკნელმა სამწუხაროთ, არ გაიზიარა ეს აზრი და ორი მილიონი მანეთი ერთ მილიონზე ჩამოიყვანა. ეხლა შემოტანილია მოთხოვნილება კომისიის მიერ ორი მილიონის გადადების შესახებ და ის მაინც ფიქრობს, რომ ამ დეკრეტის სისრულეში მოსაყვანად მაინც საჭიროა ორი მილიონი მანეთი, მით უმეტეს, რომ საბიუჯეტო კომისიას არ უთქვამს, თითქოს ორი მილიონი მანეთი მეტი იყო ამ მიზნისთვის. მან სთქვა, თუ საჭირო იქნება მერე მიეცემა დანარჩენი თანხაო. საპროპაგანდო კომისია ფიქრობს, რომ დამფუძნებელი კრება გაიზიარებს მის შეხედულებას და არა საბიუჯეტო კომისიის აზრს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის შენგელაიას.

ლ. შენგელია. (ს.-რ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! ჩვენ ისე შევეჩვიეთ ათი და ასი მილიონის გაღებას, რომ ასეთ პატარა თანხაზე ლაპარაკი, როგორიც არის ერთი მილიონი მანეთი, შეიძლება ბევრს უადგილოდ და შეუფერებლად მოეჩვენოს. მართალია, თუ მივიღებთ მხედველობაში დღევანდელ სიძვირეს და იმ გარემოებას, რომ ჩვენი მანეთის კურსი ძლიერ დაეცა და აგრეთვე იმ გაჭირვებას, რომელსაც ჩვენ განვიცდით, მაშინ მართალია, ერთი მილიონი არის წვეთი ზღვაში. მაგრამ თუ მიუხედავად ამისა, მე აქ გამოვდივარ, ეს იმიტომ, რომ ეს თანხა ეხება ისეთ საქმეს, რომელსაც არსებითი მნიშვნელობა აქვს, როგორც რესპუბლიკისთვის, ისე დამფუძნებელ კრებისთვის. როგორც მომხსენებელმა მოგახსენათ, ეს თანხა უნდა მოხმარდეს საპროპაგანდო კომისიის მუშაობას. ე. ი. გადაეცეს პრეზიდიუმს და ამ ნაირათ ის გაანაწილებს ამ თანხას, როგორც საჭიროთ დაინახავს, იმისთვის, რომ სხვა და სხვა ადგილას დაგზავნოს დეპუტატები. თქვენ იცით, რომ იდეია ამ კომისიის დაარსებისა კარგა ხანია დაიბადა. აგერ უკვე ორი თვეა რაც ავირჩიეთ ეს კომისია. ეს იყო მაშინ, როცა ბ-ნი რამიშვილი ოპერებს თამაშობდა, მაგრამ მენშევიკებს კარგათ ქონდათ გათვალისწინებული მდგომარეობა. მაშინ იყო განსხვავება დღევანდელ მდგომარეობასთან შედარებით. ბოლშევიკების გამოსვლამ აიძულა მენშევიკები ამ ზომისათვის მიემართად. თავის თავად ეს მარტივი იდეა არის და ამის წინააღმდეგი არც ვყოფილვართ და მონაწილეობაც მივიღეთ მის არჩევნებში. ჩვენ ასე გვქონდა წარმოდგენილი ამ კომისიის მუშაობა: მას ქონდა მიზანი: გასულიყო ხალხში, მიეწოდებია ობიექტიური ცნობები იმისა, რაც ხდება დამფუძნებელ კრებაში, საერთოდ გაეცნო ჩვენი მდგომარეობა ფართო მასისათვის, გაეშუქებია სხვა და სხვა საკითხები, დეკრეტი, კანონები, დადგენილებები ისე, რომ ჩვენმა წარმომადგენელმა კომისიის სხდომაზე მოითხოვა ის, რაც უდაოთ და ელემენტარულად მიგვაჩნდა. თუ კი დამფუძნებელი კრება აირჩევს კომისიას და მას ისეთ დიდ საქმეს დაავალებს, როგორიც არის პოლიტიკური პროპაგანდა და სახელმძღვანელო კანონების ახსნა-განმარტება, რომელსაც იღებს დამფუძნებელი კრება, მაშინ, ჩვენთვის მაინც იგულისხმებოდა, რომ უმცირეს ფრაქციებს და მათ წარმომადგენლებს უნდა ქონდეს სრული საშვალება, რომ თუ საჭიროება მოითხოვს ფართო მასის წინაშე, სადაც გაიგზავნება დეპუტატი, აუხსნას ამ ფართო მასას რა მდგომარეობაში იმყოფება ჩვენი რესპუბლიკა. ამ ფრაქციების წარმომადგენლებს უნდა ქონდესთ უფლება გააშუქონ ესა თუ ის საკითხი ისე, როგორც უდგებოდა ამ საკითხს ეს ფრაქცია, დამფუძნებელ კრებაში. ეს მარტივი ჩვენი წინადადება კომისიის უმრავლესობის მიერ უარყოფილ იქნა, ჩვენი წინადადება ასეთი იყო, რომ თუ საჭიროება მოითხოვს სხვა და სხვა ფრაქციის წარმომადგენელს უნდა ჰქონოდა უფლება, ესა თუ ის საკითხი გაეშუქებია ისე, როგორც დამფუძნებელ კრებაში აშუქებდა და როგორც უყურებდა ამ საკითხს ესა თუ ის ფრაქცია. დიახ, ეს სრულიად უბრალო, მარტივი, სამართლიანი მოთხოვნილება უარყოფილ იქნა კომისიის უმრავლესობის მიერ. მაშასადამე, რაღა გამოდის ამის შემდეგ, გამოდის, რომ თუ ეს დეკრეტი, ამ კომისიის მუშაობას მისცემს ისეთ ხასიათს, როგორც გამოირკვა საპროპაგანდო კომისიის სხდომაზე, გამოდის ორი რამ ჩვენთვის მიუღებელი, გამოდის, რომ ჩვენ არა სოციალ-დემოკრატებმა უნდა ვიკისროთ მენშევიკების პროპაგანდისტების როლი, რაც ჩვენთვის ყოვლად მიუღებელია. მე არა მგონია, რომ თუ თქვენ სოციალ-დემოკრატები პატივის ცემით ეპყრობით უმცირესობის ფრაქციებს, თქვენთვისაც მისაღები იყოს, რომ ჩვენ გამოვიდეთ თქვენ პროპაგანდისტების როლში.

ჩვენ ვართ პროპაგანდისტები ჩვენი იდეებისა და ჩვენი შეხედულებისა. ყოვლად შეუძლებელია სოციალ-დემოკრატებმა ისარგებლონ მდგომარეობით და ჩვენ მოგვახვიონ თავზე თავის პოზიციების დაცვა. თუ ასეთი დადგენილება არ იქნა შეცვლილი, ე. ი. თუ ჩვენ არ გვექნება უფლება გავაშუქოთ ესა თუ ის საკითხი, როგორც საჭიროდ დავინახავთ, მაშინ რა გამოდის, გამოდის ის, რომ ერთი მილიონი თუ ორი მილიონი მანეთი იქნება საშუალება, რომლითაც სოციალ-დემოკრატიული პარტია გააძლიერებს თავის კასას. მე გეკითხებით თქვენ: შეიძლება კი ასეთ დეკრეტს მხარი დაუჭიროთ? ჩვენი ქვეყანა პროპაგანდისტების ქვეყანა არის, დაწყებული მილიციონერიდან და გათავებული მინისტრით - ყველა პროპაგანდისტი არის. ჯარი, გვარდია, ყველა პროპაგანდისტობს. დამფუძნებელ კრებაში არჩეული არის 105 მენშევიკი, ჩვენ 40 წევრზე მეტი არ გვინახავს, რადგან ყველა დანარჩენი წასული არის და პროპაგანდას ეწევიან სოფელში. და მიუხედავად ამისა, თუ კიდევ გჭირიათ ახალი პროპაგანდისტების გაგზავნა, მგონია, რომ ნოეს კიდობანში მართლაც ყველაფერი რიგზე არ უნდა იყოს. ორჯერ იყო სხდომა ამ საპროპაგანდო კომისიისა, როგორც მახსოვს, მცირე კომისიამ წამოაყენა თავისი გეგმა. იქ არის დაშვებული, რომ ყოველ ფრაქციის წარმომადგენელს უნდა მიეცეს საშუალება ობიექტიურად გააშუქოს ესა თუ ის საკითხი და თუ ეს მიღებული იქნება სავსებით, მაშინ მხარს დაუჭერთ ამ დეკრეტს იმ სახით, რა სახითაც შემოტანილია. მაგრამ სამწუხაროდ, როგორც სჩანს, როგორც ირკვევა იმ სხდომის ოქმიდან, როდესაც სხდომა ამ საკითხამდი მივიდა, სწორედ მაშინ შესწყდა იგი. და ერთი უმთავრესი საკითხი ღიად იქნა დატოვებული. გამოდის, რომ ჩვენ უნდა ვაქოთ და ვადიდოთ თქვენი პოზიცია და ტაში უნდა დაუკრათ თქვენ დადგენილებებს, რომელსაც შეიძლება ბევრი თქვენთაგანიც არ იზიარებს. ჩვენ ეს არ შეგვიძლია. აქ ერთი საკითხი იბადება: რისთვის უნდა სჭირდებოდეს დიდ საკანონმდებელო ორგანოს ეს პროპაგანდა? თქვენ მოგეხსენებათ, რომ საქმე საუკეთესო პროპაგანდაა, თვით საქმით უნდა იყოს პოპულიარული და ცნობილი ხალხში დამფუძნებელი კრება. მაგრამ აშკარაა, თუ პროპაგანდა გვჭირია, ეს იმას ნიშნავს, რომ ის მოღვაწეობა, რომელსაც ეწევა უმრავლესობა, არ არის ახლოს ხალხის გულთან და ამისათვის გვჭირდება ხელოვნური ზომები და გადაწყვეტილებანი, რომ ხალხთან ახლო დადგეთ. სინამდვილე ასეთია: ჩვენ ხალხში სატარიფო პალატა და მისი მდივანი უფრო ცნობილია, ვიდრე დამფუძნებელი კრება და მისი დეპუტატები. რატომ ხდება ეს? იმიტომ, რომ მთელი თქვენი მუშაობა, როგორც საკანონმდებლო, ისე ადმინისტრატიული იმნაირი არის, რომ მართლაც ყოველგვარი გავლენა დაეკარგა დამფუძნებელ კრებას. თქვენ შემოღებული გაქვთ ფაქტიური ცენზურა, ისე, რომ ჩვენ გვჭირდება დიდი ბრძოლა პრესაში, რომ ჩვენი სიტყვა ხალხთან მივიდეს თუ სავსებით არა, ყოველ შემთხვევაში შემოკლებით მაინც, საერთო აზრი მაინც. ხალხმა ისიც კი არ იცის, რა ხდება აქ, დამფუძნებელ კრებაში, ვინ რას აკეთებს, რას ლაპარაკობს. ეს უწყობს ხელს არა პოპულიარობას დამფუძნებელ კრებისას. მეორეს მხრივ, თუ კი ეს დამფუძნებელი კრება არ არის პოპულიარული, ეს იმიტომ, რომ ძალთა განწყობილება დამფუძნებელ კრებისა არ შეეფერება იმ ძალთა განწყობილებას, რომელიც არსებობს ჩვენს ქვეყანაში. თქვენ შეგიძლიათ გაიმარჯვოთ ადმინისტრაციის, გვარდიის, ჩინოვნიკების, ყველა აპარატების ამოძრავებით და დახმარებით. ეს თქვენთვის ადვილი არის, ისე როგორც ეს ადვილია ყველა გაბატონებულ პარტიისათვის, მაგალითად მუსავატისათვის ადერბეიჯანში, დაშნაკცუთიუნისთვის - სომხეთში და სხვა. მაგრამ ეს არ იქნება გამოხატულება რეალურ სინამდვილის.

ორში ერთი: თუ მართლა ჩვენი ქვეყანა არის სოციალისტური, თქვენი პოლიტიკაც სოციალისტური უნდა იყოს. თუ ჩვენი ქვეყანა სოციალისტური არ არის, თუ ის ნაციონალ-დემოკრატიული არის, როგორ მოხდა, რომ ნაციონალ-დემოკრატები 4 პროც. არის ჩვენ დამფუძნებელ კრებაში? მაგრამ უმთავრესი მიზეზი, რომ დამფუძნებელი კრება არ არის პოპულიარული და საჭირო არიან საგანგებო პროპაგანდისტები, ეს არის საქმიანობა მმართველ პარტიისა და დამფუძნებელ კრების უმრავლესობისა. საქმით უნდა გვიცნობდენ; დამფუძნებელ კრებას არ უნდა სჭირდებოდეს პროპაგანდისტები და თუ ასეთი პროპაგანდისტები სჭირდება, ეს იმიტომ, რომ ხალხს ის საქმე ვერ დაანახეთ, რომლის გაკეთება მან დაგავალათ. რაკი ამ გზას დაშორდით, და რომ დაშორდით ეს თქვენ კარგად იცით, იმიტომ, რომ არა ერთი კანონი, დეკრეტი მიიღეთ აქ, რომელიც ეწინააღმდეგება მშრომელ ხალხის ინტერესებს. აი, ავიღოთ ჩვენი კანონმდებლობა, აი თუნდაც უკანასკნელი კანონი, რომელიც ამას წინად მივიღეთ. ამით თქვენ აშკარად დაამტკიცეთ, რომ ის კანონი თქვენ მიიღეთ იმისთვის, რომ დაგეკმაყოფილებიათ მოთხოვნილება, სურვილი ყოფილ ფეოდალებისა.

ამის შემდეგ გეკითხებით თქვენ, შეგიძლიანთ სთქვათ, რომ თქვენ ხართ ნამდვილი გამომხატველი ხალხის ფართო მასის ინტერესებისა? რა თქმა უნდა არა. აშკარა არის, ბატონებო, არც ერთ დარგში არავითარი რევოლიუციური არ კეთდება უმრავლესობის ფრაქციის მიერ. დამფუძნებელმა კრებამ კარგა ხანია გაწყვიტა ყოველგვარი კავშირი რევოლიუციასთან, ამაში დამეთანხმებით მის შემდეგ, რაც თვით სასახლეს ჩამოხსენით წითელი დროშა რევოლიუციისა, არ გაქვთ უფლება თქვათ, რომ დგეხართ რევოლიუციის ნიადაგზე. მაშასადამე აი, აქ არის მთავარი მიზეზი იმის, რომ გჭირდებათ პროპაგანდისტები. ჩვენ არ ვართ წინააღმდეგი ამ იდეურ კულტურულ საქმისა, მაგრამ ორ რამეს მოგკითხავთ.

პირველი: მოგკითხავთ, რომ უმცირესობის ფრაქცია თქვენ არ მოაქციოთ პროპაგანდისტის როლში. (ხმა: ვერც შესძლებენ!) ვერ შეძლებენ, მაგრამ ცდა, სურვილიც მიუღებული და უარსაყოფი არის.

მეორე: იმას ბატონებო, რომ ყოველ ფრაქციას მაშასადამე ჰქონდეს უფლება, რომ თუ ამას საჭიროება მოითხოვს ისე გააშუქოს საკითხი, როგორც აშუქებს ამას ესა თუ ის ფრაქცია დამფუძნებელ კრებაში. თქვენ გამოხვალთ და იტყვით... (კ. ნინიძე: არ ვიტყვით!)... ძალიან კარგი, თუ არ იტყვით, იმიტომ რომ სათქმელი არაფერი გაქვთ. თქვენ გვეტყვით, რომ ჩვენ მოუწოდებთ ხალხს აჯანყებისაკენ. ამიტომ მე მინდა განვაცხადო, თავიდან ავიშორო თქვენი დემაგოგიური გამოსვლები, მინდა განვაცხადო თქვენ საყურადღებოდ, რომ ჩვენ არ შეგვიძლიან ყველა თქვენი დადგენილება და დებულება დავიცვათ და თქვენი ქება-დიდება ვიკითხოთ. ეს ყოვლად მიუღებელია, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ჩვენ აჯანყებისკენ მოუწოდებთ ვისმეს. ჩვენ თქვენთან გვაერთებს ორი რამ: დამოუკიდებლობა ჩვენი რესპუბლიკისა და რესპუბლიკანური წეს-ბრძოლა. ეს ყველას გვაერთებს, ჩვენ გვრწამს პარლამენტარიზმი და ასე რომ არ იყოს, ჩვენ აქ არ ვიქნებოდით, ქუჩაში ვიქნებოდით... აი, ეს ორი რამ საერთო სავალდებულო არის ჩვენთვის და ამას ჩვენ ყველგან დავიცავთ, ეს უნდა მოგვთხოვოთ და ჩვენ ვალდებული ვართ შევასრულოთ. მაგრამ თუ თქვენ მოგვთხოვთ ქება-დიდება შევასხათ ყველა იმას, რასაც აკეთებთ... (ხმა: არ გვჭირდება!) თუ არ გჭირდებათ, ბატონებო, რათ უარყავით ელემენტარული მოთხოვნილება, რომ პატარა ფრაქციას მიეცეს უფლება, რომ თავის აზრი, რასაც ლაპარაკობს დამფუძნებელ კრებაში, აგრეთვე სხვაგანაც სთქვას. მე მგონია, ეს თქვენ უნდა მიიღოთ, წინააღმდეგ შემთხვევაში იძულებულნი ვიქნებით, ხმა არ მივცეთ.

(მუხრან ხოჭოლავა: მიღებულ კანონს დავიცავთ თუ არა!) ჩვენ წინააღმდეგი ვართ თქვენი კანონისა, მაგრამ ეს კანონი არის მიღებული და რადგანც სახელმწიფოებრივ ნიადაგზე ვდგევართ, ვართ დემოკრატები, ამიტომ ეს ყველა ვიდრე არ შეცვლილა დემოკრატიული გზით, სავალდებულო არის ჩვენთვის.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კიკვაძეს.

თევდორე კიკვაძე. (ს.-დ.) ბ-ბო! ერთი ანდაზა ამბობს, „მელას რაც აგონდებოდა, ის ესიზმებოდაო“. შენგელაიას ასე მოსდის ყოველ კანონ-პროექტის განხილვის დროს. ის იხსენიებს თავის ფრაქციას, მას უნდა როგორმე საზოგადოების ხარჯზე გაამაგროს თავისი ფრაქცია და შექმნას თავისთვის ისეთი მომავალი, რომ შემდეგ, პარლამენტში იყოს მათი წარმომადგენელი. თორემ ეს უბრალო, სამართლიანი და კანონიერი იდეა საპროპაგანდო კომისიის დაარსებისა არ უნდა შეელახა მას. მან ისიც ინება, თითქოს საპროპაგანდო კომისიის იდეა დამფ. კრებაში ისმებოდა მაშინ, როდესაც ბოლშევიკური გამოსვლები იყო მოწყობილი. მას არ უნდა ავიწყდებოდეს ჭეშმარიტი დებულება, რომ როდესაც დეპუტატი შორდება თავის ამრჩეველს, ის ვერ დგას თავის სიმაღლეზე. ყველა პარლამენტი თავის ნამოქმედარს უნდა აცნობებდეს თავის ამომრჩევლებს. დღემდე ამას ვერ ვაკეთებდით, ეს ნაკლი იყო ჩვენი. დღეს კი ეს შევქმენით, დეპუტატს უნდა მივსცეთ საშვალება, რომ ღირსეულად შეასრულოს თავისი მოვალეობა. იაროს სოფლად და ქალაქად და რასაც აკეთებს დამფუძნებელი კრება, განუმარტოს და განუშუქოს ხალხს, რომ ამ კანონს აღსრულება უნდა. არც ერთ ქვეყანაში არ არის ისეთი პარლამენტი, რომ მისი ხარჯით სწარმოებდეს პარტიული პროპაგანდა. ეს იქნებოდა სასაცილო, რომ მან გაილაშქროს ჩვენივე კანონის წინააღმდეგ, ეს იქნებოდა დასაკლავი დანის გალესვა. მე, რომ უცხო ვინმე ვიყო და გამეგონა აზრი შენგელაიასი, ძალიან გამიკვირდებოდა ისეთი აზრი, რომ საკანონმდებლო დაწესებულებამ, როგორც ასეთმა, მისცეს ფული ამა თუ იმ ფრაქციას, რომ თავისი საკუთარი, პარტიული და ფრაქციული საქმე აკეთოს. დამფუძნებელ კრების ხმა მიყრუებულ კუთხეში განსაკუთრებულ სიშორის გამო ვერ მიდის. იმიტომ, რომ ჩვენი დემოკრატია არ სდგას განათლების იმ დონეზე, რომ გაზეთებით, სამკითხველოებით მოფენილი იყოს ყველა სოფელი და ის ამას ანგარიშს უწევდეს. ჩვენთვის უაღრესად საჭიროა და მიუცილებელია დეპუტატი დრო გამოშვებით დადიოდეს სოფლად და ქალაქად და ბაასით აცნობდეს თავიანთ ამომრჩევლებს, თუ რაც გავაკეთეთ აქ, და როგორ უნდა მოიქცეს ის ამ კანონის დასაცავათ. თუ თითეულ პარტიას ამისთვის მივსცემთ ფულს, სოც.-რევ. იქნება ის თუ ნაც.-დემოკრატი, რომ მით აწარმოვონ აგიტაცია ჩვენ წინააღმდეგ, ეს იქნება არა-ნორმალური მოვლენა. ჩვენ ვართ სახელმწიფოს კანონმდებელი დაწესებულება. ჩვენ ვართ წარმომადგენელი, არა რომელიმე პარტიისა, არამედ მთელი ერისა. ჩვენ სოფელში მივდივართ არა როგორც პარტიის კაცი, არამედ, როგორც დამფუძნებელი კრების წევრი, მიუხედავათ პარტიისა. ვაგნებინებთ მოქალაქეთ იმას, რაც ჩვენ მივიღეთ და ვურჩევთ ეს მიღებული კანონი უკრიტიკოთ მიიღონ. თქვენ კი გინდათ, ჩვენი მიღებული კანონი შეაძულოთ, ჩვენ ასე არ ვფიქრობთ და ეს არის აგიტაცია კანონების წინააღმდეგ მიმართული. ასეთი შეხედულება არ შეიძლება მიიღოს დამფუძნებელმა კრებამ და უარყოფილი იქნება. მაგრამ ჩვენ ისიც უნდა ვთქვათ, რომ ამ მიზნის განხორციელებისთვის არ არის საკმაო ერთი მილიონი. თუ ჩვენ გვინდა საპროპაგანდო მუშაობამ კვალი გაავლოს ცხოვრებას, განამტკიცოს ის კანონები, რომელიც აქ არის მიღებული, ჩვენ უნდა მივსცეთ საშვალება, რამდენიც შეიძლება დეპუტატი მიდიოდეს სოფლად და ქალაქად თავის ამომრჩეველთან და ამისთვის კი საჭიროა ზედმეტი ხარჯი. ერთი მილიონი მანეთი მარტო ქაღალდის ფასად არ ეყოფა მაშინ, როდესაც მთავრობის ქაღალდი ფასობს 600 მან. ფუთი, ხოლო ბაზარზე კი 1.200. 2000 მან. იყიდება. ჩვენ გვინდა, რომ ეს პროპაგანდის იდეა მარტო ქაღალდზე არ დარჩეს, რომ მან განხორციელება ჰპოვოს, ამისთვის კი ერთი მილიონი მანეთი სრულებით არ არის საკმარისი. მე ვამბობ, რომ ამ პროპაგანდის საჭიროებისათვის ჯერ-ჯერობით აუცილებლად უნდა გადაიდოს ორი მილიონი მანეთი.

თავმჯდომარე. ბ-ნი ვეშაპელი.

გრიგოლ ვეშაპელი (ნაციონალისტი). ბატონებო! მე სიტყვა ვითხოვეერთი მილიონი მანეთის შესახებ და ლაპარაკს ამაზე ვაპირებდი, მაგრამ, როგორც წინად მოლაპარაკე ორატორის სიტყვიდან გამოირკვა, სოც.-დემოკრატიულ ფრაქციას შესწორება შემოაქვს, რომ ერთი მილიონის ნაცვლად გადაიდოს საპროპაგანდოთ ორი მილიონი მანეთი. ამიტომ ახლა უნდა ვილაპარაკო მეტი, - ორი მილიონი მანეთის შესახებ.

ბატონებო, მე სრულებით ვეთანხმები სოც.-რევოლიუციონერთა წარმომადგენელს იმაში, რომ საჭიროა პროპაგანდის გაწევა ხალხში არა სიტყვით, არამედ საქმიანობით. მხოლოდ ესერების წარმომადგენელმა გარკვევით ვერ სთქვა, თუ რაში უნდა გამოიხატოს ეს საქმიანობა. ამიტომ მე მინდა ამ საქმიანობის ფრჩხილები გავხსნა და კონკრეტიულად ვილაპარაკო იმაზე, თუ რა საქმიანობა არის საჭირო.

პირველი საქმეა: ხალხის უზრუნველყოფა არსების პურით; მთავარი საპროპაგანდო საქმის გაკეთებაა - ხალხის პურით გაძღობა. ეს ისეთი საქმეა, ურომლისოდ სიტყვიერი პროპაგანდაც შეუძლებელია. საერთოდ ცნობილია, რომ საქმის გასაკეთებლად უკეთესია ადამიანთან მისვლა ნასადილევს, როცა კაცი გამაძღარია; თუ ხალხიც არ არის მაძღარი, ისე პროპაგანდას თავის-თავად არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს. მოგეხსენებათ სამღვთო სჯულიდან, რომ თვით ქრისტე მაშინ იცნო და იწამა ხალხმა, როდესაც მან ხალხი პურით გააძღო.

ამ ჟამად ხალხში ძალიან შიმშილობაა, ასეთ პირობებში მე ძნელად წარმომიდგენია გამოვიდეს ხალხის წინაშე დეპუტატი და ელაპარაკოს, რომ ესა და ეს გამიკეთეო.

შემდეგ, ხალხს სჭირია ტანისამოსი, ცოდნა.

უნდა ავღნიშნო, რომ თუმცა განათლების მინისტრი ბევრს ლაპარაკობს განათლების გავრცელებაზე, მაგრამ ცოდნის საქმეში ბევრი რამ არის გასაკეთებელი. თვით სკოლები ყველგან გახსნილი არ არის, სადაც გახსნილია, იქაც სწავლა ნორმალურად არ მიმდინარეობს, რადგანაც ბევრგან შუშები ყველა ჩამტვრეულია და გამკეთებელი არავინ არის. (ს. მაჭავარიანი: საიდან გაიგეთ ეს?) მე თვითონ ვნახე ეს; და მგონია, რომ ყოველი დეპუტატი დაკავშირებულია რომელიმე სოფელს და სამშობლოში ჩასასვლელად კი მილიონები საჭირო არ უნდა იყოს.

გარდა ამისა, საჭიროა სოფლად სამეურნეო, ტეხნიკური ცოდნის გავრცელება, ხალხისათვის რჩევა-დარიგების მიცემა. მიწათმოქმედების სამინისტროს ტეხნიკა არ არის ისე მოწყობილი, რომ სოფლის მეურნეს ინსტრუქტორების საშუალებით სათანადო სამეურნეო ცოდნით დახმარება აღმოუჩინოს. დღევანდელ გაჭივრებულ პირობებში, როდესაც ხალხი თვითონ ინსტიქტიურად თავისით აწყობს ქსოვას, მას საჭირო რჩევა-დარიგება არა აქვს. მან არ იცის, როგორ და საიდან მიიღოს შესაფერი სამუშაო იარაღი, მანქანა. თუმც ქ. ტფილისში არსებობს შინა-მრეწველობის განყოფილება, მაგრამ სოფლად (მაგალითად, ზემო-იმერეთში) მის არსებობას არავინ გრძნობს.

გარდა ამისა, სოფლის ხალხს აქვს ბევრი საქმეები და საკითხები, რომლის შესახებ პასუხის მიმცემი არავინაა. ასეთი პირობების გამო სოფლის ხალხი თვითონ ჩამოდის ქალაქში და თან აქვს შუამდგომლობა დაწერილი რამოდენიმე „კოპიოთი“, ერთი მინისტრს უნდა მისცეს, მეორე პარტიულ კომიტეტს, მესამე დამფუძნებელ კრებას.

თქვენ იცით, თუ რა ბედი მოელის ასეთ შუამდგომლობას; თუ გავლენიანი დეპუტატი არ მიიყვანს მინისტრთან, ის არც კი წაიკითხავს მის შუამდგომლობას. თვით მინისტრის ნახვა ძალიან ძნელი არის. ისეთი ბიუროკრატიზმია გამეფებული, რომ... (ხმები: ეს არაა მართალი!) ორი კვირა დასჭირდება ჩამოსულ პირს ცდა და მერე იქნებ ეღირსოს მინისტრის ნახვას. თუ რომელიმე დეპუტატი წაიყვანა, რასაკვირველია, რიგს გარეშე - «внђочереди» შეუშვებენ:

საერთოდ, ნამესტნიკის ნახვა უფრო ადვილი იყო ვიდრე დღეს მინისტრის. (ხმა: ეს არ არის მართალი!) მობრძანდით, ბატონებო, სამინისტროებში და თქვენ ამაში ღრმათ დარწმუნდებით.

გარდა ამისა, თქვენ ბევრ კანონებს სწერთ, მაგრამ ისინი ისე არ სრულდება, როგორც იქ სწერია. მე არ ვლაპარაკობ ისეთ სადემონსტრაციო რამეებზე, როგორიც იყო ტელეფონის ქსელის გაკეთება და სხვა. (დღეს მთელი საქართველო ტელეფონებით თითქმის მოფენილია, მაგრამ ხალხისთვის ეს ტელეფონები ისე საჭირო აღარ არის, როგორც სხვა საგნები. მშიერ ხალხს სად აქვს ტელეფონით ლაპარაკის თავი?!

მე ვლაპარაკობ სხვა უფრო არსებით კანონების შეუსრულობლობაზე.

აქ ლაპარაკობდენ ხალხთან კავშირის დაჭერაზე, თითეული დეპუტატი, მე მგონია, თუ სხვა მხრივ არა, პოლიტიკურად მაინც დაკავშირებულია რომელიმე მხარესთან და ამიტომ შექმნა დამფუძნებელი კრების წევრებისაგან ერთგვარ პროფესიონალურ პროპაგანდისტების კადრისა, რომელიც დღეს აფხაზეთშია, ხვალ სხვა მხარეს მოედება, ვფიქრობ, რომ არ არის მიზანშეწონილი და სასურველი; ამისათვის სრულიად საკმარისი იყო ისეთი წესების შემოღება, როგორიც არის გერმანიაში. იქ დეპუტატებს უფასოთ შეუძლიან იმოგზაურონ რკინის გზაზე და ამ რიგათ დაუკავშირდენ თავიანთ ამომრჩევლებს. ამიტომ, საჭიროა შემოვიღოთ რკინის გზით დეპუტატის მიერ უფასოთ სარგებლობა. მთავარი ხარჯი, ეს რკინის გზის ხარჯია. (ლ. ნათაძე არ არის მართალი: სოფლიდან სოფელში გადასასვლელათ დიდი ხარჯია საჭირო!) მართლია ჩვენი ქვეყანა ისე არ არის რკინის გზებით მოფენილი, როგორც გერმანია, მაგრამ უმთავრესი ხარჯი მაინც რკინის გზაზე მოსდის.

მაგრამ, როცა მე ვამბობ, რომ ეს დეკრეტი არ იქნას მიღებულიო, ამას ისე ვლაპარაკობ, თორემ თავისთავად ცხადია, რომ თუ უმრავლესობის ფრაქციას სურს, მაშინ, მორჩა, და კანონი მიღებულათ უნდა ჩაითვალოს; მაგრამ მე მაინც ვფიქრობ, რომ ორი მილიონი მანეთის გადადება ამ საქმისთვის არ არის საჭირო, მხოლოდ საჭიროა რკინის გზით სარგებლობა შეეძლოს დეპუტატს უფასოდ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ბ-ნ ღლონტს ეკუთვნის.

თ. ღლონტი (ს.-ფ.) ჩემთვის ძალიან გასაგები იყო ბ. გრ. ვეშაპელის სიტყვა, - მას არ მიაჩნია საჭიროდ საპროპაგანდო კომისიის მუშაობა. მას არ მიაჩნია საჭიროდ, რომ პარლამენტარიზმი ისე განმტკიცდეს, რომ პარლამენტსა და ხალხს შორის მჭიდრო კავშირი იყოს. (სპ. კედია: საიდან კაცო!) რა საჭირო არის დეპუტატი წავიდეს პროვინციაში, (გრ. ვეშაპელი: როდის ვსთქვი, კაცო!) ხალხმა თვითონ იცის, რა უნდა, რა აინტერესებს მასო და ამისთვის დამფუძნებელი კრების წევრის გაგზავნა იქ საჭირო არ არისო.

ამას აქვს ორმხრივი აზრი: ის, რომ პარლამენტარიზმის განმტკიცება არ შედის მათ პოლიტიკურ აზრში და სისტემაში. ლოღიკურად, რომ განავითაროთ, ეს ნიშნავს პარლამენტარიზმის უარყოფას, იმ მუშაობის უარყოფას, რომელიც უნდა განავითაროს დამფუძნებელმა კრებამ. საერთოდ, არა-პარლამენტარისტებს არ აინტერესებთ მჭიდრო კავშირის გაბმა ხალხთან.

ბ-ნი თ. კიკვაძე ბრძანებს, რომ ჩვენ ვართ დამფუძნებელი კრების წევრი, ერის წარმომადგენლები, რომ დამფუძნებელი კრება არ არის პარტიის პოლიტიკის მატარებელი, არამედ არის ერის, სახელმწიფოს პოლიტიკის მატარებელი, რომ საჭირო არის ხალხს გაეცნოს ის დადგენილებები, დეკრეტი, რომლებიც მიღებული არის დამფუძნებელ კრებაშიო. ეს არის სახელმწიფოს პოლიტიკა. ამიტომ პირველი მოთხოვნილება დამფუძნებელი კრებისა არის წავიდეს ხალხში, ყოველი დეპუტატის მოვალეობა არის დაადგეს ამ სახელმწიფო პოლიტიკის გზას და ეს აზრი გაატაროს თავის მუშაობაში და ხალხსაც შეათვისებინოს იგიო. ამაზე უფრო გულუბრყვილო, მე არ ვიცი, როგორ ვსთქვა, ამაზე უფრო მეტი გამარტივება საკითხისა, მართლა ნიშნავს პარლამენტარიზმის ბუნების უარყოფას. რა იქნება ჩვენი პარლამენტარიზმი, როდესაც აქ დიდ საკითხებს ვღებულობთ. აი, მაგალითად, მიწის საკითხის გარშემო ჩვენ გვაქვს დიდი ბრძოლა, ჩვენ უარვყოფთ თქვენ პოლიტიკას და როდესაც თქვენ თითების საშუალებით გადასწყვეტთ ამ საკითხს, მე უნდა წავიდე სოფელში და დავიცვა თქვენი აზრი ისე, როგორც საჭიროა თქვენი პარტიულ ინტერესებისათვის? როდესაც ჩვენ მივდივართ ხალხში და ჩვენ პოზიციას უმარტავთ, - ეს ჩვენ მიგვაჩნია სახელმწიფოს საქმედ. (რეპლიკა ადგილიდან: სახელმწიფო ფულით?) არც ერთი პოლიტიკური პარტია არ გთხოვთ, რომ ის წავიდეს და სახელმწიფო ფულით თავის პარტიული საქმე აკეთოს. თქვენ მიგაჩნიათ თქვენი პოლიტიკა და აზრი სახელმწიფოებრივ პოლიტიკად, ნება მოგვეცით ჩვენი აზრი და დებულებები სახელმწიფოებრივ პოლიტიკათ მივიჩნიოთ. მე ვამბობ, რომ, როდესაც მე წავალ პროპაგანდის გასაწევად, მე ამით სახელმწიფო საქმეს გავაკეთებ. (რეპლიკა: არის საერთო საკითხები!) დიახ, არის, რასაკვირველია, საერთო საკითხები (ხმა: დამოუკიდებლობა!) დიახ, დამოუკიდებლობა, წარმომადგენლობითი სისტემა, პარლამენტარიზმი. ამ საკითხებში ჩვენ ერთად ვიქნებით, მაგრამ გარდა ამისა, როცა თქვენ მიხვალთ სოფელში და დამოუკიდებლობაზე დაიწყებთ ლაპარაკს, რას ნიშნავს ეს? ეს იმას ნიშნავს, რომ მივა პროპაგანდისტი სოფელში და გამართავს სჯა-ბაასს დიდ პოლიტიკურ საკითხებზე. ეს იმას ნიშნავს, რომ შეიძლება ადგეს კრებაზე ჩვეულებრივი მოქალაქე და მოგცეთ მთელი რიგი საკითხებისა დამოუკიდებლობის შესახებ. და თქვენც უნდა გამოთქვათ თქვენი აზრი ამის შესახებ. ეს კი ნიშნავს იმას, რომ პოლიტიკური ბრძოლა გაცხოველდება. ნიშნავს იმას, რომ, როდესაც ჩვენ გვიყენებენ პოლიტიკურ საკითხებს, მაშინ ჩვენ იძულებული ვართ გამოვამჟღავნოთ ჩვენი პოლიტიკური შეხედულებანი. (თევზაია: ეს ჩვენც გვესმის!) თქვენ ეს გესმით, ბ-ნო თევზაია, მაგრამ თქვენ ფრაქციას ეს არ ესმის. ამ საპროპაგანდო კომისიაში ჩვენ მივიღებთ მონაწილეობას იმ პირობით, თუ ყველა ფრაქციის წარმომადგენელს ექნება საშუალება ილაპარაკონ მთელ რიგ საკანონმდებლო აქტებზე ისე, როგორც ისინი ლაპარაკობენ დამფუძნებელ კრებაში, - თუ საერთოდ დაცული იქნება ბონ ტონ. ეს არის დავა დამფუძნებელი კრების ღირსების შესახებ. (ხოჭოლავა: ხომ უნდა გამოცემულ კანონს გატარება ცხოვრებაში?) დიახ, უნდა გატარება, ბ-ნო მუხრან. მაგრამ მაგალითად, რუსეთის სახელმწიფო სათათბიროს, რომ მიეღო ასეთი დეკრეტი, სათათბიროს სოციალ-დემოკრატიული ფრაქცია გავიდოდა თუ არა ხალხში მის მიერ მიღებულ კანონების დასაცველად და განსამარტავად? (რეპლიკა: ის რუსეთი იყო!) რუსეთში კი არა სხვა უფრო დემოკრატიულ ქვეყნებშიაც ასეა: სოციალისტურ პარტიებს ასეთ კომისიებში არ მიუღიათ მონაწილეობა. მაგალითად, ინგლისის თემთა პალატაში სოციალისტები პარლამენტს არ ანგრევენ, მაგრამ არც მისგან მიღებულ კანონებს ანხორციელებენ და ატარებენ ცხოვრებაში. ჩვენ თქვენ ნაბიჯებს არ დავანგრევთ (ხოჭოლავა: ჩვენი დახმარებით ხომ არ გინდათ დაანგრიოთ?) თქვენ თუ გგონიათ, რომ დამფუძნებელი კრება არის სოციალ-დემოკრატიული, ძალიან სცდებით; ეს სახელმწიფოებრი ორგანოა, აქ ყველა სახელმწიფოებრივი ჯგუფებია წარმოდგენილი და აქ ყველა ფრაქციას ისეთივე უფლება აქვს, როგორც თქვენ ფრაქციას. თქვენ ვერ წარმოგიდგენიათ, რომ სახელმწიფო ხაზინა არ არის სოციალ-დემოკრატიული ხაზინა და ეს უნდა გაიგოთ და იქიდან რისამე დახარჯვა უმიზნოთ ყოვლად შეუძლებელია.

თავმჯდომარე. გთხოვთ რეპლიკებს თავი დაანებოთ და საკითხზე ილაპარაკოთ.

თ. ღლონტი. აქ უფრო ლოიალურათ მიუდგა საკითხს თვით მომხსენებელი. მან განაცხადა, - ჩვენ გვინდა ამ მუშაობას ექნეს წმინდა სახელმწიფოებრივი ხასიათი - განემარტოს ხალხს დამფუძნებელი კრების მნიშვნელობა და მისი მუშაობა, გარდა ამისა საპროპაგანდო კომისიის მიერ გაგზავნილი წარმომადგენელი მიაქცევს ყურადღებას რა ხდება სოფლად, შეკრებს ცნობებსა და მასალებს ადგილობრივად და გადასცემს დამფუძნებელ კრების პრეზიდიუმს სათანადო ზომების მისაღებად, რომ ის სიდუხჭირე, რომელსაც დღეს დღეობით ადგილი აქვს ჩვენ სოფლად შენელებულ მაინც იქნეს. ამას აქვს აზრი და მიზანი და ამ მუშაობაში და მოღვაწეობაში ჩვენც დაგეხმარებით და მოგეშველებით. მაგრამ ამასთანავე უნდა მოგახსენოთ, რომ ამ მიზნისთვის ცალკე საპროპაგანდო კომისიის დაარსება არც ისე საჭირო არის. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ არსებობს სხვა და სხვა კომისიები, აგრეთვე მცირე კომისიები, რომელთა მოვალეობას შეადგენს პროვინციაში სიარული და ცნობების შეკრება, და თუ მცირე კომისიის წევრები ვერ დადიან და ვერ ასრულებენ თავის მოვალეობას, თქვენ უნდა დაავალოთ და მაშინ ბევრათ უფრო გაკეთდება საქმე, ვინემ ამ გვარი საშვალებით. ამ გვარათ, თვითონ დებულება, რომ საპროპაგანდო კომისიის მოვალეობას შეადგენს მასალების ცნობების შეკრება, არ ამართლებს ხსენებულ დეკრეტს და არც არის მისი ლეიტ-მოტივი. არის მცირე კომისიები, მათი მოვალეობა არის სწორეთ ასეთი ცნობებისა და მასალების შეკრება პრეზიდიუმში წარმოსადგენად. გარდა ამისა, თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ჩვენში არსებობს მრავალგვარი საარჩევნო დაწესებულება, არსებობს ერობების არჩევნები. ქალაქების, წვრილი ერთეულების და სხვა მრავალი. ეს არჩევნები ხდება პროვინციაში; როგორ გინდათ თქვენ ასეთ დროს გამოყოთ საპროპაგანდო კომისია და დააყენოთ იგი ამ არჩევნების გარეშე. როგორ გინდათ თქვენ, იმუშაოს საპროპაგანდო კომისიამ და ამავე დროს არ შეეხოს პოლიტიკურ საკითხებს მაშინ, როდესაც დიდი პოლიტიკური ბრძოლა არის გამართული პროვინციაში ამ არჩევნების გარშემო. (რეპლიკა: არ წავა მაშინ) არ წავა? აი, ბატონებო, დიდი დეფექტი იმ დეკრეტისა, რომლის მიღებაც თქვენ გინდათ ეხლა დამფუძნებელი კრების მიერ, როგორ შეიძლება არ წავიდეს კომისია მაშინ, როცა ამ არჩევნებში მონაწილეობას ღებულობენ ისეთი პარტიები, რომლებიც უარყოფენ სახელმწიფოებრივ იდეიას, ჩვენ დამოუკიდებლობას, დამფუძნებელ კრებას და ყველაფერს ჩვენსას? საპროპაგანდო კომისიის მოვალეობა უნდა იყვეს წავიდეს პროვინციაში და ებრძოლოს ასეთ აგიტაციას. ამ საპროპაგანდო კომისიას აკისრებთ თქვენ განსაკუთრებულ მოვალეობას, მაგრამ გარწმუნებთ, ის ვერ შეასრულებს მას თუ არ იქნება შეცვლილი მისი მოქმედების ფარგლები. მაგრამ ამ დეკრეტს აქვს კიდევ მეორე მხარე - წმინდა პოლიტიკური. ეს არის პოლიტიკურათ გამოფხიზლება მასისა და იქ პოლიტიკური შეგნების შეტანა. მაგრამ უნდა იცოდეთ, რომ ჩვენ ვერ დაუახლოვდებით სწორეთ ამ მასას, თუ ეს პოლიტიკური ბრძოლა არ გადავიტანეთ ხალხში. ამიტომ საჭიროა ეს ბრძოლა გადავიტანოთ თვით ხალხში. გავმართოთ იქ სჯა-ბაასი და ხალხის წინაშე მოვაწყოთ თავისუფალი პოლიტიკური ბრძოლა. და ყოველ ფრაქციას უნდა ჰქონდეს საშვალება ილაპარაკოს ის, რასაც მას მისი სინიდისი ავალებს. აი, როდესაც თავისუფალი ბრძოლა იქნება, სწორედ ეს დააკმაყოფილებს ხალხის ბუნებრივ მოთხოვნილებას, ვინაიდან თვითონ ხალხს სწყურია ამ პოლიტიკურ ბრძოლაში ჩაბმა. აი, მხოლოდ მაშინ შეიცვლება მდგომარეობა და ხალსის პოლიტიკური გამოფხიზლებაც დაიწყება. მხოლოდ თუ ჩვენ ამას ვერ შევძლებთ, თუ ჩვენ ხალხში არ გავალთ და თავისუფალ ბრძოლას არ გავმართავთ. ამით კიდევ უფრო გავაძლიერებთ იმ მიზეზს, რომლის წყალობითაც სხვა პარტიებს, ჩვენ მტრებს საშვალება ეძლევათ შევიდენ ხალხში და თავისი მიზნებისა და მოქმედების ფართე გზა გაიხსნან. ჩვენმა საპროპაგანდო კომისიის მუშაობამ სწორედ ამ მხრივ უნდა დააკმაყოფილოს ხალხი, მაგრამ თუ ამას შევზღუდავთ და შევბოჭავთ დამფუძნებელ კრების არტახებით, მაშინ მე გეკითხებით ჩვენ რესპუბლიკაში ბოლშევიკების გამოსვლას მეტი ადგილი ექნება თუ არა? მე გარწმუნებთ, რომ მეტი ადგილი ექნება. ამიტომ თუ თქვენ გინდათ ხალხში შეიტანოთ შეგნება და გამოფხიზლება, მაშინ ამ მუშაობას საპროპაგანდო კომისიისას უნდა მივცეთ პოლიტიკური ხასიათი. ეს აუცილებელი პირობა არის საპროპაგანდო კომისიის გონივრული მუშაობისათვის. უნდა ვიზრუნოთ, რომ ხალხსა და დამფუძნებელ კრების შორის იყოს მჭიდრო კავშირი გამბული. ეს კავშირი უნდა იყოს ბუნებრივი თუ გინდ რეფერედუმის საშვალებითაც.

ასეთია პოლიტიკური როლი, ასეთი ორგანო შექმნის ისეთ ორგანიზაციას, რომელიც ორგანიულად დამფუძნებელ კრებას დააკავშირებს ხალხთან. საერთოდ, როცა ასეთი ორგანო შეიქმნება, მაშინ არ დაგვჭირდება საპროპაგანდო კომისია და ორი მილიონი მანეთი. ბოლოს უნდა მოგახსენოთ, რომ ჩვენ არ გვინდა დამფუძნებელ კრების ფულებით, როგორც კიკვაძემ აღიარა, წავიდეთ და ჩვენი პარტიული საქმე გავაკეთოთ. იმ შემთხვევაში, როდესაც ჩვენ ვიღებთ ფულს, წავალთ და ჩვენ პოლიტიკურ აზრს განვავითარებთ, ამ შემთხვევაში ჩვენ ვაკეთებთ დამფუძნებელ კრების საქმეს, ჩვენ ვაკეთებთ სახელმწიფოს საქმეს იმიტომ, რომ დამფუძნებელ კრებაში ვართ ერთი ორგანიული ერთეული და რადგანაც ეს ასე არის, არავის აქვს უფლება სთქვას, რომ ჩვენ პარტიულ ინტერესებისთვის გამოვიყენებთ. და ლაპარაკი იმაზე, რაც არავის უთქვამს დამფუძნებელ კრებაში, ამის უფლებაც არავის აქვს. ეს უნდა იცოდეს ბ. კიკვაძემ. რაც შეეხება 2 მილიონ მანეთს, რაც ნაკლებს დავხარჯავთ ასეთ კიმისიებზე, ეს მით უკეთესი იქნება ჩვენი ბიუჯეტისათვის და ჩვენი ფულების ღირებულებისათვის. ამაზე ჩვენ სხვა დროს ვილაპარაკებთ, ჩვენ გვრწამს საპროპაგანდო კომისიის მუშაობა, მისი მნიშვნელობა, თუ კი იქნება დაცული პრინციპი თავისუფალი მსჯელობისა თავისი პოლიტიკის დაცვისა, ისე როგორც ეს ესმის დამფუძნებელ კრების ყოველ ფრაქციას.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კედიას.

სპირიდონ კედია (ნ.-დ.) ბატონებო! მე გახლავართ წევრი საპროპაგანდო კომისიისა. ერთ-ერთ სხდომაზე კომისიამ დაადგინა შეემუშავებინა პროგრამა თავისი მუშაობისა და იქ მაშინ მიღებული იყო წესი, რომ საკითხი, პროექტი ფორმალურად გადაწყვეტილი იყვეს შეთანხმების პრინციპის მიხედვით. აი, ამ პრინციპის მიხედვით, კომისიამ თავისი მუშაობისთვის ორი მუხლი შეიმუშავა, რომელიც დავას არც ერთ ფრაქციაში არ გამოიწვევდა, მით უმეტეს, დამფუძნებელ კრებაში. ეს გახლავთ საქართველოს დამოუკიდებლობის დაცვა ხალხში და ამავე დროს დემოკრატიულ წესწყობილების განმტკიცება. მესამე მუხლში იქმნა წამოყენებული საკითხი იმაზე, თუ როგორ უნდა მოიქცეს დამფუძნებელი კრების წევრი ხალხში, როდესაც იგი შეეხება კანონს და საზოგადოდ მიმდინარე პოლიტიკას. ამ საკითხის გარჩევის დროს შეუძლებელი შეიქნა რაიმე ერთი გადაწყვეტილების მიღება. და მე მგონია, აქ არის სწორედ მთავარი სიძნელე. ვიდრე ეს საკითხი არ გადაიჭრება, რაიმე თანხის გამოთხოვა და მიღება და ამ საპროპაგანდო კომისიის არსებობა, როგორც აუცილებელი, ნამეტანი აჩქარებითი იქნება და შეიძლება ნაადრევიც იყვეს. ამიტომ მოვითხოვდი იმას, რომ ვიდრე მესამე მუხლს იგივე კომისია არ გადასწყვეტდა შეთანხმების პრინციპზე, მანამდის ჩვენ ნუ გამოვიტანთ ნურავითარ თანხას. მართლაც, პირადად ჩვენთვის შეუძლებელი იქნება, რომ უმრავლესობის ხმით დავავალოთ რომელიმე წევრს დამფუძნებელ კრებისა ხალხში ისე გააშუქოს საკითხი, როგორც, მაგალითად, ეს იყო გადაწყვეტილი, თუ მით უმეტეს ეს მის პარტიის პოლიტიკური შეხედულების წინააღმდეგი იყო. უნდა დავერიდოთ, რომ რაიმე ძალდატანება უმრავლესობისა უმცირესობაზე ასე თუ ისე არ იყოს, რაიმე იძულებითი მის რწმენაში. და აი, თუ საპროპაგანდო კომისია მიაღწევს იმას, რომ ამ მესამე მუხლის შესახებ რაიმე გადაწყვეტილება მიიღოს, მაშინ ყოველგვარი სიძნელე აცილებული იქნება, კომისია თავის მუშაობას შეუდგება და მე მგონია კრედიტის გამოთხოვა ჩვენ ყოველთვის შეგვეძლება და ამის წინააღმდეგიც არავინ იქნება. ამიტომ, ბატონებო, საჩქარო არ არის დღეს ამ კრედიტის გამოთხოვნაზე ლაპარაკი. უმთავრესად ამ საკითხის გადაჭრა მე მიმაჩნია საშურად და ჩემი აზრი და წინადადება არის მოვხსნათ ეს დეკრეტი, სანამ საპროპაგანდო კომისია არ შეიმუშავებს ამ მესამე მუხლს და არ მიიღებს ამა თუ იმ გადაწყვეტილებას.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. გიორგაძეს.

გრიგოლ გიორგაძე. (ს.-დ.) ბ-ო, თქვენ გთხოვთ, როდესაც საპროპაგანდო კომისია დაარსდა, ჩვენი ფრაქცია შემოვიდა წინადადებით და მას თან ახლდა განმარტების ბარათი, სადაც აღნიშნული იყო, რომ საჭირო არის ასეთ კომისიის დაარსება, რომ დავიტოვოთ კავშირი პროვინციასთან, რომ გავაცნოთ ჩვენი მოღვაწეობა ჩვენ ამომრჩევლებს თუ რა გავაკეთეთ და გავფანტოთ ყოველგვარი ცრუ ცნობები, რომელიც სოფელს აღელვებს. აქ გარკვეული იყო პროგრამა და არავინ გამოჩნდა, ვინც წინააღმდეგი იყო საპროპაგანდო კომისიისა. დღეს კი 3-მა ფრაქციამ ილაპარაკა ამ კომისიის დაარსების წინააღმდეგ. და მათ მარცხი მოუვიდათ. თუ ისინი წინააღმდეგი იყვენ კომისიის დაარსებისა, უნდა ელაპარაკნათ წინააღმდეგ მაშინ, როდესაც საკითხი წყდებოდა, ეხლა გვიანაა. ეხლა ირჩევა საკითხი გადაიდოს ამ კომისიის მუშაობისთვის თანხა თუ არა. განმარტებით ბარათში ნათქვამი იყო: დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმმა, რომელთანაც ეს კომისია დაარსდა, უნდა გამოითხოვოს აქ შესაფერი თანხა. ეს მიღებული იყო, და რაც უდავოა, მას სადავოთ ვერ გავხდით. პრინციპიალური საკითხი - უნდა არსებობდეს ეს კომისია, თუ არა - გადაწყვეტილია. ამაზე ლაპარაკი ზედმეტი და დაგვიანებულია. (ვეშაპელი: лучше поздно, чђмъ никогда). ეს თქვენ მოგივიდათ მარცხად, რადგანაც მაშინ უნდა გელაპარაკნათ ამის შესახებ.

დეპუტატები წავლენ არა პარტიულ აგიტაციისთვის, არამედ იმისთვის, რომ გააცნონ ხალხს დამფ. კრების მოვალეობა და მასთან კავშირი იქონიონ. ეს თუ იქნება, მაშინ შევთანხმდებით. მაგრამ აქ სურთ დამფუძნებელი კრების კომისია გამოიყენონ პარტიულ საქმისთვის. ამის წინააღმდეგია ჩვენი ფრაქცია. საჭიროა ხალხს უთხრათ: დამფ. კრებამ მიიღო ეს კანონი. ამ კანონის შესახებ სხვადასხვა აზრი და მიმართულება იყო. ჩვენ არ გვეშინია როგორც ესერების, ისე სოც.-ფედერალისტების დებულების წამოყენებისა და მათ წინააღმდეგ ლაპარაკისა; მაგრამ ეს უნდა იქმნას ისეთ ფარგლებში, რომ არ შეიქნეს ისეთი მდგომარეობა, რომელიც ხდება არჩევნების დროს: კეტის ტრიალი, ხელჩართული ბრძოლა. ეს იქნება უარყოფა იმ მიზნისა, რომელიც დასახული აქვს კომისიას. თუ ჩვენ ხალხს უთხარით, რომ ძალაუნებურათ უნდა მივიღოთ ეს კანონი და ვათრიოთ ეს ახალ არჩევნებამდის, ეს იქნება ნამდვილი აგიტაცია დამფუძნებელი კრების წინააღმდეგ და კრებას არ შეუძლია არც ფორმალური და არსებითათ ასე საკითხის გადაჭრა გაიზიაროს. ეს საკითხი კომისიაში არის დაყენებული და იქ გადაწყდება და ჩვენ გვგონია, ჩვენ იქ შევთანხმდებით. მაგრამ რაც შეეხება ამ ფულის გადადებას - ეს აუცილებელია, ამას წინ არაფერი უდგას, კომისია არსებობს, პირველი ნაბიჯი გადადგმულია, როცა იყო საჭირო გაგვეგზავნა, კიდეც გავგზავნეთ, განსაკუთრებით დღევანდელ პირობებში, როცა ხალხს სურს მოისმინოს თუ რა მოხდა დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ - უნდა მივიდეს დეპუტატები და განუმარტოს მას: რა არის ეს დამოუკიდებლობა და აუხსნას სოფელს უფლება და მოვალეობა ყველა მოქალაქისა და ისიც უნდა აუხსნას, მტერი სად არის. აუხსნას, რომ შუშები, ბ. ვეშაპელო, ნავთლუღში არ კეთდება; თუ ტანისამოსი არ არის, იმიტომ რომ საზღვარ გარეთიდან უნდა მოვიდეს და ამისთვის საჭირო არის ევროპასთან კავშირი და სხვა და სხვა. ეს უნდა უთხრას ყველა ხალხს და რაც შეეხება ბროშურებს და ფურცლებს, ესეც აუცილებელია. აი, ამ საქმისთვის არის საჭირო ეს კომისია და თანხა; მაგრამ თუ ვინმე მოინდომებს პარტიულ სააგიტაციოთ გამოიყენოს ის, მაშინ წინააღმდეგი ვიქნებით. შენგელაია ამბობს, ვითომ ჩვენ გვსურს სააგიტაციოთ გამოვიყენოთ ეს კომისია. ის პოზიცია, რომელიც ამ საკითხში შენგელაიას უკავია, აშკარად გვაჩვენებს, რომ ესერებს სურთ სააგიტაციოთ, პარტიულ მიზნებისათვის გამოიყენონ ეს კომისია, ჩვენ კი ეს არ გვინდა. ღლონტი ამტკიცებს, რომ მას ესმის პოლიტიკური ორგანიზაცია, სადაც აუცილებლათ ბრძოლა იქნება გაჩაღებულიო და ამისთვის მოითხოვს ფული გადაიდოს ისეთი ორგანიზაციის შეძენისთვის, რომელიც სოფელში ბრძოლას გამოიწვევს. ჩემი აზრით, ამ შემთხვევაში ისეთი შეუსაბამო აზრია, რომ მასზე კამათი ზედმეტათ მიმაჩნია. წინადადებას ვიძლევით, რომ ეს დეკრეტი მიღებული იქნას.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ურატაძეს.

გრ. ურატაძე. (მომხსენებელი) უნდა მოგახსენოთ ორიოდე სიტყვა. ის, რაც ითქვა წინა ორატორების მიერ, უნდა ჩაითვალოს ან გაუგებრობის ნაყოფათ, ან ჩადენილ შეცდომათა მონანიებათ. ყოველივე ეს უნდა თქმულიყო მაშინ, როდესაც საპროპაგანდო კომისიას ვირჩევდით. ჩვენ შეგვიძლია განა დავიჯეროთ, რომ ამას მაშინ ხმა მიეცით სრულიათ გაუგებრათ და მერე მოიფიქრეთ, რომ შეცთომა ჩაიდინეთ? მე არ ვფიქრობ, რომ ეს ასეა. სრული გაუგებრობა შეუძლებელია, სხვას, რომ თავი დავანებოთ, სასაცილო იქნებოდა - დღეს დეპუტატმა მისცა ხმა ერთს, ხვალ მოვიდა და სთქვა, რომ ეს ხმა უკან უნდა წავიღოო. ეს მოხდა დამფუძნებელ კრებაში 11 ნოემბერს, როდესაც საპროპაგანდო კომისიის მიღებას და მის არჩევნებს ყველა ფრაქციამ ხმა მისცა, და თავისი წარმომადგენელებიც დაასახელა წევრებათ. (ი. გობეჩია: ასე გვესმოდა მაშინ!) დიახ, ასე გესმოდათ და ძალიან სასიამოვნო იქნებოდა, რომ თქვენ ასევე შეგრჩენოდათ ბოლომდი, მაგრამ ახლა კი სხვანაირათ გესმით. ჩვენ ვფიქრობთ, როდესაც ვინმე იზიარებს იდეას რომელიმე კომისიისას, ან ორგანიზაციისას და გზავნის იქ წარმომადგენელს, ამით თვით კისრულობს პასუხის მგებლობას. (ხმა: მართალია!) და თუ ამას იზიარებთ - უეჭველია, ყველა ის, რაც აქ ითქვა ამ საკითხის შესახებ, უნდა ჩაითვალოს სრულ გაუგებრობათ. ამიტომ მე ვფიქრობ, რომ დამფუძნებელი კრება ამას დაადასტურებს ისე, როგორც ეს იყო წარმოდგენილი კომისიის მიერ. არ არის მისაღები აგრეთვე ბ. სპირიდონ კედიას წინადადება. ჩვენ გავიზიარებდით ბ. კედიას წინადადებას და გავიზიარებდით დიდი სიამოვნებით, რომ ის მიაღწევდეს დანიშნულებას; მაგრამ ეს არ მოხდება. შეუძლებელია ახლა, ასე ერთბაშათ, მოხდეს ასეთი საერთო შეთანხმება; ამისათვის კომისიამ ბევრი ილაპარაკა, მაგრამ დღემდი ვერაფერი გააკეთა და თუ ორი კვირის განმავლობაში კომისიამ ვერაფერი გააკეთა ამ მხრივ, და ვერ მოახდინა შეთანხმება - რა საბუთი გვაქვს ვიფიქროთ, რომ ერთი კვირის განმავლობაში შესაძლებელი იქნება, ეს საერთო ენა გამოინახოს. ამიტომ, მე ვფიქრობ, ეს წინადადება აგრეთვე მიზან-შეუწონელია და ის მიზანს ვერ მიაღწევს. ბ. ვეშაპელისათვის სრულიათ არ არის საჭირო არავითარი პროგრესი, მისი ფიქრით საჭირო არ არის არც ტელეგრაფი, არც ტელეფონი, არც რკინის გზა, მიმოსვლის გაუმჯობესობა და სხვა. მისი ფიქრით, ჩვენი ხალხისათვის საჭიროა მხოლოდ და მარტო პური. მას სურს ხალხი გააძღოს, რომ მერე წავიდეს და ნახოს ეს გამომძღარი და ჩაცმული ხალხი. მაგრამ მარტო ეს არის საჭირო? თვით ეს საქმეც მართლა ასეთი მარტივი და უბრალო საქმე არის? ჩვენც ვიცით, რომ ჩვენი ხალხისათვის საჭირო არის პური, ტანსაცმელი და სხვ. მაგრამ თქმა იმისა, რომ ამისათვის საჭიროა მხოლოდ რკინის-გზის ბილეთები, მხოლოდ რკინის-გზის ბილეთებია საჭირო, რომ ხალხთან მივიდეთ და მისი ინტერესები დავიცვათ - ეს ჩვენთვის ყოვლათ მიუღებელია, გაუგებარია. შემდეგ, აქ ბ. შენგელაიამ მოგახსენათ, რომ ის, რაც აქ ითქვა, კომისიაშიაც ვთქვითო. უნდა მოგახსენოთ, რომ კომისიაში, როდესაც ამ 2 თვის განმავლობაში სწარმოებდა ეს მუშაობა, ჩვენ, ყველა ფრაქციის წარმომადგენლებმა თითქმის, საერთო ენა მოვნახეთ და არავითარი ამის მსგავსი იქ არ ყოფილა. აი, მოგახსენებთ მე-3 მუხლს: (კითხულობს). თქვენ დამეთანხმებით, არც ერთი კითხვა აქ არ არის არც საერთოდ, სხვა პარტიული და არც სოც.-დემოკრატიული პარტიული კითხვა. ყველა ეს კითხვა - სახელმწიფოებრივი კითხვაა და ჩვენც სწორეთ ვზრუნავდით იმისთვის, რომ გამოგვენახა ისეთი ნიადაგი, რომელზედაც შესაძლებელი იქნებოდა ყველა ფრაქციის შეთანხმება, რომ ყველა ფრაქციას შესძლებოდა ლაპარაკი ამ კითხვების შესახებ, და იქ არავის აღუძრავს ისეთი საკითხი, რომელიც შეიძლება ჩაითვალოს მხოლოდ ესერების, ს.-ფედერალისტების, ერ.-დემოკრატების თუ, სხვათა საკითხათ. დღეს არის სახელმწიფოს შენების ხანა და, თუმცა ვიცით, რომ ამ შენების დროს ჩვენში არსებობენ სხვა და სხვა პარტიები, სხვა და სხვა სოციალისტური თუ არა სოციალისტური ჯგუფები, რომლებიც ერთი მეორეს ებრძვიან, ვიცით, რომ ეს ბრძოლა შეიძლება იყოს დიდი და საერთო, მაგრამ ძალიან კარგად ვიცით ისიც, რომ ამ საერთო ბრძოლაში არის ისეთი საკითხები, რომლებიც ერთნაირ ღირებულებას წარმოადგენენ ყველა ფრაქციისათვის და ერთნაირად აინტერესებს ყველას.

მაშასადამე, კომისია არ იდგა ფრაქციულ ნიადაგზე, არ იდგა პარტიულ ნიადაგზე. (ხმა მარცხნივ: შემდეგი მუხლი წაიკითხეთ!) შემდეგ, ბ-ბო, მე-5 მუხლი, რომელიც თქვენ გაინტერესებთ. (კითხულობს მე-5 მუხლს. გობეჩია: მე-6 მუხლი წაიკითხეთ!) მე-6 მუხლი არ არის, ბატონო. საქმე იმაში არის, რომ ეს მთავარი საკითხი, თუ კი მოინდომებთ, - თქვენ შეგიძლიანთ თქვენი პარტიული თვალსაზრისით გააშუქოთ და წმინდა პარტიული თვალსაზრისით გაიტანოთ. თქვენ შეგიძლიათ სთქვათ, რომ ჩვენ ვიზამთ ასე, ჩვენ ვიტყვით, რომ ყოველივე ის, რაც ჩვენში გაკეთდა, საქართველოს დამოუკიდებლობა და სხვ., - ეს ჩვენი პარტიული პოლიტიკის ნაყოფია, და ეს კი პარტიული სიმდიდრის მოგროვებააო, მაგრამ არც საპროპაგანდო კომისიას, არც ესერებს, არც ს.-ფედერალისტებს, არც ეროვ.-დემოკრატებს და არც სოციალ-დემოკრატებს ამის უფლება არა აქვთ, არ შეუძლიათ ასე მოიქცენ. (ლ. შენგელაია: მე-6 მუხლი წაიკითხეთ!).

თავმჯდომარე. გთხოვთ ხელს ნუ უშლით, დააცალეთ!

ურატაძე. მე-6 მუხლი ეს არის, ბ-ბო, მეტი აქ არაფერი სწერია (კითხულობს) ამრიგად ჩვენ ვამბობთ, რომ არც პარტიული, არც ფრაქციული ხასიათი არ უნდა მიეცეს საპროპაგანდო კომისიის მუშაობას; ჩვენ ვამბობთ, რომ 1-ელ რიგში უნდა იდგეს მაგალითად არა ის, თუ ვინ მოიპოვა დამოუკიდებლობა, არამედ თვით ეს დამოუკიდებლობა. წინააღმდეგ შემთხვევაში ეს გამოიწვევდა ფრაქციათა შეჯახებას და ჩვენ სწორედ ამისი გვეშინოდა. კომისია ფიქრობს, რომ დამფუძნებელ კრებას არა აქვს არც ზნეობრივი და არც იურიდიული უფლება, გაგზავნოს ისეთი დეპუტატი თუ ფრაქცია, რომელიც დაიწყებს ისეთ ბრძოლას, რომელიც არსებითად მიმართული იქნება თვით დამფუძნებელი კრების წინააღმდეგ. ყველა წევრს და ყველა პარტიას აქვს სრული უფლება თავისი იდეა განავითაროს ხალხში და ამისათვის თავისი კაცებიც გზავნოს, აქვს უფლება იმ ფორმაში ჩამოასხას თავისი შეხედულება, როგორც მას უნდა, მაგრამ დამფუძნებელ კრებას, როგორც საერთოდ ყველა პარტიის გამომხატველს არ შეუძლია ჯგუფური ინტერესებით იხელმძღვანელოს, მაგრამ თქვენ კომისიაში ამბობდით: სოც.-დემოკრატებს შეგიძლიათ სთქვათ ასე, რადგან უმრავლესობა ხართო - და რა ვქნათ, ბატონებო, უნდა შეურიგდეთ ერთხელ და სამუდამოთ იმას, რომ სოც.-დემოკრატები უმრავლესობა ვართ დამფუძნებელ კრებაში. (ვეშაპელი: სამუდამოთ?) სამუდამო არაფერია ქვეყანაზე და როდესაც დადგება ისეთი უბედური დღე, რომ ვეშაპელის პარტია იქნება დამფუძნებელ კრებაში უმრავლესობაში - მაშინ, უნდა შევურიგდეთ, იმიტომ, რომ ეს იქნება ფაქტი. ამიტომ, ვფიქრობთ, ის კითხვები, რომელიც კომისიამ განსაზღვრა, არ არის პარტიული, ფრაქციული, არამედ სახელმწიფოებრივი ხასიათის კითხვებია. ამ კითხვების განმარტება ამბობს, რომ პირველ რიგში არ უნდა იქნეს დასმული პარტიული თუ ფრაქციული თავმოყვარეობის საკითხები და არ უნდა დარჩეს ამ პროპაგანდის გარეშე მთავარი საგანი და მთავარი შინაარსი მოხსენებისა, ე. ი. ჩვენი დამოუკიდებლობა, ჩვენი დღევანდელი მდგომარეობა და სხვა. შემდეგ აქ არის, ბატონებო, დამფუძნებელი კრების მიერ მიღებული კანონების დაცვა და სხვა. აი, ბატონებო, კომისიაში მთელი ორი სხდომა მოვანდომეთ ამას, იმიტომ, რომ ეგრედ წოდებული ოპოზიცია ამბობდა: ჩვენ არ შეგვიძლია დაცვა იმ კანონებისა, რომელიც დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო და რომელიც ჩვენს პრინციპებს არ ეთანხმებაო. უნდა მოგახსენოთ, რომ ამ შემთხვევაში პრინციპიალურად ვერ გავიზიარებდით ამას, მაგრამ კომისიის უმრავლესობა დათმობის გზით წავიდა: არ შეგიძლიანთ - არც მოგთხოვთ. მაგრამ ჩვენ მოგთხოვთ, რომ კანონის წინააღმდეგობა მაინც სავალდებულო არ უნდა იყოს თქვენთვის! მაგრამ კომისიაში ლაპარაკის დროს გამოირკვა, რომ ოპოზიციისათვის ესეც მიუღებელია, მას ჰგონია, რომ, როდესაც დამფუძნებელი კრება გზავნის მას სალაპარაკოდ, მას უფლება აქვს ილაპარაკოს დამფუძნებელი კრების მიერ მიღებული კანონების წინააღმდეგ. (შენგელაია: ეს სიყალბეა!) ბ. შენგელაია აცხადებს, რომ ეს სიყალბეა. ბ. შენგელაია არ ყოფილა კომისიის წევრად, არ დასწრებია კომისიის სხდომებს და ის ამბობს მოჭორილს. ის, ვინაც იქ განაცხადა ეს - იყო ფრაქციის წარმომადგენელი ბ. ი. გობეჩია. ამას დაადასტურებს კომისიის ყველა წევრი. მან სთქვა, რომ ეს სიყალბეა, არ შეესაბამება სიმართლეს, მე კი მგონია, რომ მისი წამოსროლილი სიყალბეზე უყალბესია.

თქვენ მოგეხსენებათ, ბატონებო, რევოლიუციის ხანაში ყოველი კანონის დაცვა და ფორმალური ხასიათის ვალდებულება ასე თუ ისე, შერყეულია მასაში. დიდი დრო, დიდი შრომაა საჭირო, რომ ხალხში განმტკიცდეს იმის შეგნება, რომ რაკი კანონი მიღებული არის - ის მისთვის სავალდებულოა. უნდა აღვნიშნოთ, სამწუხაროდ, ეს შეგნება არ არის ისე მტკიცე ჩვენს ხალხში, რომ შეგვეძლოს ვთქვათ, რომ ყველა კანონს, რომელიც მიღებულია, ხალხი სავალდებულოდ გრძნობს. ამისათვის მუშაობა არის საჭირო. განსაკუთრებით ისინი, რომელნიც მარჯვნივ სხედან და რომელნიც სახელმწიფოებრივ ნიადაგზე დგომას თავის მონოპოლიად აცხადებენ - ყველაზე მეტად უნდა იყვნენ დაინტერესებულნი, რომ ხალხში განმტკიცდეს შეგნება კანონიერების დაცვისა. ამ მხრივ მუშაობა, ვინც არ უნდა აწარმოოს ის, ესერებმა, ესდეკებმა თუ სხვამ, - უნდა იყოს უპირველეს ყოვლისა სავალდებულო მათთვის. და როდესაც ისინი ამბობენ ამ კანონების დაცვა არ არის სავალდებულო ჩვენთვის იმიტომ, რომ ისინი უმრავლესობამ მიიღოო - მე გეტყვით, შეიძლება თქვენ გახდეთ ოდესმე უმრავლესობა და სხვა უმცირესობა, მაშინ ეს აზრი თქვენთვის მიუღებელი იქნება, ამიტომ, აქაც ლაპარაკია მხოლოდ ფრაქციულ შეგნებაზე, ფრაქციულ თავმოყვარეობაზე და არა სახელმწიფოებრივ შეგნებაზე. (შენგელაია: უკანასკნელი მუხლი წაიკითხეთ!) აი, ეს უკანასკნელი მუხლი გახლავთ. მე-5 წავიკითხე და ახლა მე-6 გახლავთ. ვაკმაყოფილებ თქვენს სურვილს (კითხულობს მე-6 მუხლს) (გობეჩია: უკანასკნელი მუხლი?) ეს არის, ბატონო, უკანასკნელი! საქმე ის არის, რომ შენგელაიას რა ეცოდინება, რა ხდება კომისიაში, როდესაც ამ კომისიის წევრმა, გობეჩიამაც არ იცის ეს. მას ჰგონია, რომ არის კიდევ რაღაც მეტი მუხლი და ეს მეტი მუხლი კი არ გახლავთ. შეიძლება თქვენ გაქვთ რაიმე მეტი მუხლი დამუშავებული, მაგრამ აქ კი არ გახლავთ.

აი, ამიტომ, ბატონებო, არავითარი მოსაზრება, ისეთი, რომელიც უარყოფდეს ამ კომისიის საჭიროებას, არავითარი მოსაზრება, რომელიც უარყოფდეს კომისიის მიერ შემუშავებულ გეგმას, არც ერთ ორატორს აქ წარმოუდგენია გარდა იმ ერთისა, რომ ისინი არ იზიარებენ იმ შეხედულებას, რომელიც ამ კომისიის მუშაობას საფუძვლად უდევს. ამიტომ ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ყოველივე ის, რაც 11 ნოემბერს გაიზიარეს აქ დღევანდელმა ჩვენმა მოწინააღმდეგებმა, რჩება ძალაში და ჩვენი, კომისიის მოთხოვნა არის დამფუძნებელ კრებამაც დაადასტუროს იგი.

თავმჯდომარე. ორი წინადადება გახლავთ შემოტანილი კედიასი და მომხსენებლის. ორივე წინადადებას კენჭს უყრი. ვინ არის მომხრე, მუხლობრივ განხილვაზე გადასვლისა? თუ ეს წინადადება გავიდა, კედიას წინადადება თავის და თავად მოხსნილათ ჩაითვლება. მიღებულია მუხლობრივ განხილვაზე გადასვლა. (მომხსენებელს) გთხოვთ წაიკითხოთ დეკრეტი.

გრ. ურატაძე. (კითხულობს დეკრეტს).

თავმჯდომარე. შესწორება არის შემოტანილი სოც.-დემოკრატიული ფრაქციის მიერ: ერთი მილიონის მაგივრად ჩაიწეროს ორი მილიონი. (ხმა მარცხ.: - სწერეთ რამდენიც გინდათ!) უმორჩილესად გთხოვთ, თავი დაანებოთ ისეთ რეპლიკებს, რომელიც გამასხარავების ხასიათს აძლევს დამფუძნებელ კრებას. მე ამას არ გაუშვებ, სანამ თავმჯდომარის ადგილზე ვზივარ. ვინ არის შესწორების წინააღმდეგი? შესწორება მიღებულია.

(მუხლობრივ განხილვის შემდეგ დეკრეტი მიღებულ იქმნა და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

თამჯდომარე: გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი დღის წესრიგი.

მდივანი: (კითხულობს წესრიგს).

თავმჯდომარე: პრეზიდიუმის სახელით უნდა განვაცხადო, რომ შემდეგ პარასკევს სხდომა გაიხსნება სრულ 11 ნახევარ საათზე, თუ ქვორუმი არ იქნა სხდომა დაიხურება და გადიდება შემდეგ დღისათვის. სხდომა დახურულია.

სხდომა თავდება 3 ს. და 10 წ.161

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

ოთხმოცდამეხუთე სხდომა

(85)

1920 წ. თებერვლის 6.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიუმში არის:

ექვთიმე თაყაიშვილი.

სხდომა იწყება 11 საათზე და 30 წუთზე.

თავმჯდომარე. სრული 12-ის ნახევარი გახლავთ. 39 კაცია, სხდომა არ შესდგა. პრეზიდიუმის სახელით ვაცხადებ, რომ კვლავაც ასე მოვიქცევით, სრულ 12-ის ნახევარზე გავხსნი სხდომას და თუ ქვორუმი არ შესდგა - დავხურავ. გარდა ამისა მოგახსენებთ, რომ ყველა ის დეპუტატი, რომელიც არ ბრძანდებოდა სხდომაზე, დაჯარიმებული იქნება თანახმად თქვენი დადგენილებისა.

სხდომა იხურება.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

სესია პირველი

(86)

1920 წელი, თებერვლის 10. ტფილისი. სასახლე.

შინაარსი

1. საბოლოო ტექსტები.

2. კანონ-პროექტი ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს დაწესებულებათა ორგანიზაციისა.

ვ. დეკრეტი სახელმწიფო ქაღალდების დამამზადებელ ექსპედიციისათვის ქაღალდების შესაძენად 24 მილიონი მანეთის გადადების შესახებ.

4. პროექტი დადგენილებისა დამოუკიდებლობის ფონდის შექმნის შესახებ.

5. დეკრეტი მთავრობის წევრთა და სახელმწიფო დაწესებულებების მოსამსახურეთა სამსახურის გამო მოგზაურობის დროს დღიური სარგოს, საგზაო ფულის ნორმის შეცვლისა.

6. კანონ-პროექტი შინაგან-საქმეთა სამინისტროს საგანგებო მინდობილობის ინჟენერის თანამდებობის დაარსებისა.

7. დეკრეტი სახაზინო და კახეთის რკინის-გზის პენსიონერთათვის დამატებითი პენსიის დანიშვნისა.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიუმში არის

ექვთიმე თაყაიშვილი.

სხდომა იწყება 11 ს. 30 წუთზე.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილი გახლავთ. მდივანი მოგახსენებთ დღიურ წესრიგს.

მდივანი (კითხულობს).

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო ტექსტი ამიერ-კავკასიის კომისარიატის 1918 წ. თებერვლის 23-ს დადგენილების შეცვლის დეკრეტისა.

2. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა რესპუბლიკის ყველა სამოქალაქო დაწესებულებების მუშა-მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატების შესახებ.

3. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა გზათა უწყების მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატების შესახებ.

4. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა ბათუმ-ნატანების რკინის-გზის ნაწილის 1919-20 წ.წ. საექსპლოატაციო ხარჯების დასაფარავად 7.167.850 მან. და სახაზინო რკინის-გზის საერთო ხარჯთ-აღრიცხვის დამატება 963.193 მან. გადადებისა.

5. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა დამფუძნებელ კრების პრეზიდიუმის განკარგულებაში საპროპაგანდო კომისიის საჭიროებისათვის 2.000.000 მან. გადადებისა.

6. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს დაწესებულებათა ორგანიზაციის შესახებ.

7. დეკრეტი სახელმწიფო ქაღალდების დამამზადებელ ექსპედიციისათვის ქაღალდის შესაძენად 24.000.000 მან. გადადებისა.

8. პროექტი დადგენილებისა დამოუკიდებლობის ფონდის შექმნისათვის საყოველთაო ხელის მოწერის გამოცხადების შესახებ.

9. დეკრეტი მთავრობის წევრთა და სახელმწიფო დაწესებულებების მოსამსახურეთა სამსახურის გამო მოგზაურობის დროს დღიური სარგოს და საგზაო ფულის ნორმების შეცვლისა.

10. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან საგანგებო მინდობილობის ინჟენერის თანამდებობის დაარსებისა.

11. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა - საპროფესიო და სატეხნიკო სკოლათა შტატისა და ხარჯთაღრიცხვისა.

დ ა მ ა ტ ე ბ ა.

12. დეკრეტი სახაზინო და კახეთის რკინის-გზის პენსიონერთათვის დამატებითი პენსიის დანიშვნისა.

თავმჯდომარე. სიტყვას ხომ არავინ ინებებს დღიურ წესრიგის შესახებ? ასეთი დღიური წესრიგი დამტკიცებულია. პირველი საკითხის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის ბ-ნ გომართელს.

ივანე გომართელი. (კითხულობს დღიურ წესრიგს 1, 2, 3, 4 და 5 მუხლში აღნიშნულ საკანონმდებლო აქტთა საბოლოო ტექსტებს, რომელიც დამფუძნებელ კრების მიერ უცვლელად იქმნა დამტკიცებული).

კანონ-პროექტი ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს დაწესებულებათა ორგანიზაციისა.

თავმჯდომარე. ამ საკითხის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს დ. ონიაშვილს.

დავით ონიაშვილი. (ს.-დ.) დამფუძნებელ კრებას მოეხსენება, რომ ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს შტატი განხილულია და დამტკიცებული იგი ჯერ კიდევ საქართველოს პარლამენტის მიერ 1918 წელს 25 ოქტომბერს. ამავე უწყების შტატები, რომელიც ეხლა თქვენ მოგეხსენებათ, არსებითად იგივე არის, რომელიც მიიღო და დაამტკიცა საქართველოს პარლამენტმა, გარდა იმ მცირე ცვლილებებისა, რომელიც თქვენ შემდეგ მოგეხსენებათ. როგორც პარლამენტის დროს, ისე ეხლა საფინანსო უწყება ხელმძღვანელობდა იმ მოსაზრებით, რომ ისეთ პატარა ქვეყანას, როგორიც არის საქართველოს რესპუბლიკა, ესაჭიროება საერთოდ ისეთი ორგანიზაცია დააწესოს, რომელიც მძიმე ტვირთად არ დააწვება სახელმწიფოს ხაზინას. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ძველი წესწყობილების დროს კონსტრუქცია ფინანსთა და საერთოდ ყველა უწყებებისა იყო დაახლოვებით ასეთი: ადგილობრივი დაწესებულება ემორჩილებოდა ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს ცენტრალურ კანცელარიას და ამ კანცელარიის საშუალებით თვით საფინანსო სამინისტროს. ამ შტატის ღირსება და დადებითი მხარე იმაში გამოიხატება, რომ ორ საფეხურიანი ორგანიზაცია ისპობა და ადგილობრივი დაწესებულება პირდაპირ და უშუალოდ ემორჩილება ფინანსთა უწყების უმაღლეს წარმომადგენელს ფინანსთა მინისტრს.

ის ცვლილებები, რომლებზედაც მე მოგახსენებთ, შეეხება ორ დარგს: პირველი არის ეგრედწოდებული გადასახადთა და სახელმწიფო ხაზინის სამმართველო. მოგეხსენებათ, რომ მას შემდეგ, რაც ჩვენ გავაუქმეთ ქუთაისის და ტფილისის სახაზინო პალატა, ამ გაუქმებულ დაწესებულებების მაგივრად ჩვენ დავაწესეთ ცენტრალური დაწესებულება ეგრედწოდებული გადასახადების და სახელმწიფო ხაზინის სამმართველო.

ამ გადასახადების და სახელმწიფო ხაზინის სამმართველოს დაეკისრა ორგვარი ფუნქციის შესრულება: ერთი საბიუჯეტო-საფინანსო ხასიათის ფუნქცია და მეორე გადასახადების საქმე. წინად ჩვენ გვეგონა, რომ ეს დაწესებულება გაუძღვებოდა ამ ორ ფუნქციის შესრულებას, მაგრამ ერთი წლის გამოცდილებამ დაგვიმტკიცა, რომ გადასახადების საქმე და აგრეთვე საფინანსო-საბიუჯეტო საქმე ისე გართულდა, რომ დღეს ეს დაწესებულება ვერ ასწრებს ამ საქმეების შესრულებას. გარდა ამისა უნდა მოგახსენოთ, რომ სახაზინო პალატა და ფინანსთა უწყება არსებითად ასრულებს ერთსა და იგივე საქმეს. ხარჯთ-აღრიცხვის შედგენა დავალებული ჰქონდა როგორც სახაზინო პალატას, ისე ფინანსთა სამინისტროს საბიუჯეტო განყოფილებას. დღეიდან საბიუჯეტო საქმეები უნდა გამოეყოს სახაზინო პალატას და გადაეცეს სრულიად ფინანსთა სამინისტროს განყოფილებას.

მაშასადამე, ამ სახაზინო პალატის ხელში დარჩება მხოლოდ გადასახადების საქმე და ისიც არა ყველა გადასახადები, არამედ პირდაპირი გადასახადები, არაპირდაპირი გადასახადების საქმე დარჩება აქციზის სამმართველოში. თავისთავად იგულისხმება, რომ ისეთი განყოფილება, როგორიც საკრედიტოა, რჩება ძველებურად. რჩება აგრეთვე მცირე კანცელარია. ამის გარდა არსებობს ორი რევიზორის თანამდებობა - ამ მხრივ ახალი არაფერი შეაქვს სამინისტროს. ეს თანამდებობა არის უკვე ფაქტიურად და ამ რევიზორების მოვალეობას შეადგენს მინისტრის განკარგულებით მოახდინონ რევიზია ადგილობრივ დაწესებულებებში. არის აგრეთვე ბანკის კომისარის თანამდებობა. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ რუსეთის სახელმწიფო ბანკი ჯერ კიდევ არ გაუქმებულა და მაშასადამე საჭიროა ბანკის კომისარის თანამდებობა.

მეორე ცვლილება შეეხება საბაჟო საქმეს. უნდა მოგახსენოთ, რომ დღევანდლამდე ტფილისის საბაჟოს უფროსი იმავე დროს მთელი რესპუბლიკის საბაჟოს უფროსი იყო. ეხლა ეს მდგომარეობა შეცვლილია იმ მხრივ, რომ საბაჟო ნაწილს გამოეყო მცირე ნაწილი, ე. ი. მთავარი საბაჟო, რომელსაც დაექვემდებარება მთელი რესპუბლიკის საბაჟოები და მათ შორის ტფილისის საბაჟოც. გარდა ამისა, სამინისტროს ემატება ვაჭრობა-მრეწველობის დარგში განსაკუთრებულ მინდობილობათა სპეციალისტი. ასეთი სპეციალისტი ორი არის: ერთი ვაჭრობის, მეორე მრეწველობის საქმეში. აი, ყველა ის ცვლილებები, რომლებიც შეაქვს ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს.

საერთოდ უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამ შტატებით ჩვენ არ ვქმნით რეორგანიზაციას, არამედ შეგვაქვს მასში ზოგიერთა მცირე ცვლილებანი.

რაც შეეხება ჯამაგირების საქმეს, უნდა მოგახსენოთ, რომ ამ მხრივ შტატები ძალიან სიფრთხილით და ეკონომიით არის შედგენილი. შტატები განხილულია წინასწარ საუწყებათაშორისო კომისიის მიერ და შემდეგ დადასტურებული საბიუჯეტო კომისიის მხრივ.

ამ შტატების დასაკმაყოფილებლად უწყება თხოულობს, რომ სახელმწიფო ხაზინამ გაიღოს 28 მილიონი მანეთი. თანახმად 1919 წლის 30 დეკემბრის დეკრეტისა სახელმწიფო ხაზინიდან უკვე გადებულია ამ მიზნისთვის 17 მილონი, ისე, რომ ფაქტიურად დაგვჭირდება - თუ ეს შტატი მიღებულ იქმნა - ხაზინიდან 10 მილიონი მანეთის გაღება.

თავმჯდომარე. ზოგადი მსჯელობისათვის ვის სურს სიტყვა? მსურველი არავინ არის. მიღებულია და გადაეცემა სათანადო განკარგულებაში. შემდეგი საკითხის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის ბ. სალაყაიას.

დეკრეტი სახელმწიფო ქაღალდების დამმზადებელ ექსპედიციისათვის ქაღალდების შესაძენად 24.000.000 გადადებისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. სალაყაიას.

იოსებ სალაყაია (ს.-დ.) ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტრო ითხოვს ქაღალდის მასალის შესაძენად, რომელიც საჭირო არის ექსპედიცისათვის, 24 მილიონ მანეთს. როგორც მოხსენებიდან სჩანს, თუ აქედანვე არ იქმნა გადადებული ეს თანხა ერთი თვის განმავლობაში, სახელმწიფო უკვე მოკლებული იქნება ფულის ნიშნებს. სულ დასჭირდება 3 მილიარდი ფულის მოსაჭრელად 590.000 ფურცელი, რომლის ღირებულება ჩვენი ფულით უდრის 24 მილიონ მანეთს. ეს ფასი გამოანგარიშებულია იმ ცნობების მიხედვით, რომლებიც მიიღო სამინისტრომ იტალიიდგან. ამ თანხით უწყება არ ფიქრობს მარტო ამ მასალის, მარტო ქაღალდის შეძენას. უწყება ფიქრობს, რომ მისთვის საჭიროა მთელი რიგი მასალისა, როგორც არის ზეთი, საღებავი და სხვა. ამ მხრივ, როდესაც უწყება ითხოვს 24 მილიონ მანეთს ექსპედიციისთვის, იგი ითხოვს სხვათა შორის, რომ შეძენილ იყოს ზეთი, საღებავი და სხვა. ეს პროექტი იყო განხილული მთავრობაში და მოწონებული იყო განსაკუთრებით იმ უწყებათა მიერ, რომლებიც ამაში არიან დაინტერესებულნი - კონტროლისა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს მიერ და საფინანსო კომისია ითხოვს, რომ ეს პროექტი მიღებულ იქმნას.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? მსურველი არავინ არის. გთხოვთ წაიკითხოთ.

სალაყაია (კითხულობს მუხლობრივ. დეკრეტი დამტკიცებულ იქმნა და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

პროექტი დადგენილებისა დამოუკიდებლობის ფონდის შექმნისათვის საყოველთაო ხელისმოწერის გამოცხადების შესახებ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ბ. თაყაიშვილს.

ექვთიმე თაყაიშვილი. ბატონებო! ჩვენ ნორჩ რესპუბლიკას ორი დიდებული დღე ჰქონდა; ეს ორი დღე აღსანიშნავია ჩვენი რესპუბლიკისათვის. პირველი გახლავთ 26 მაისი 1918 წ., მეორე - 12 იანვარი ამა წლისა. 26 მაისს ჩვენ ვიცანით ჩვენი თავი და ვაღვიარეთ სუვერენობა და დამოუკიდებლობა ჩვენი სახელმწიფოისა. 12 იანვარს ევროპამ გვიცნო თავისუფალ სახელმწიფოდ და შევედით ევროპის სახელმწიფოთა დიდ ოჯახში. ეს ისეთი შესანიშნავი მოვლენაა ჩვენი რესპუბლიკისათვის, ჩვენი მისწრაფებისათვის და იმ მუშაობისათვის, რომელსაც აწარმოებდა ჩვენი წინაპარი თაობა. ეს ისეთი შესანიშნავი მოვლენაა, რომ არ შეიძლება ეს დღე, ეს ფაქტი რაიმე განსაკუთრებული საქმით არ აღვნიშნოთ. ამიტომ პრეზიდიუმმა იმსჯელა ამის შესახებ და შემოაქვს დამფუძნებელ კრებაში პროექტი დადგენილებისა, რომ გამოცხადდეს საყოველთაო ხელის მოწერა, რათა შეიქმნას ჯეროვანი თანხა დამოუკიდებლობის ფონდის სახით. ეს პროექტი წარედგინა მთავრობას და მან ის გაიზიარა; მხოლოდ გამოსთქვა სურვილი, რომ ამ თავითვე აღნიშნულ იქნას, თუ რაში უნდა გამოიხატოს ამ დღის აღნიშვნა. მთავრობის აზრით საუკეთესო იქნება ეს დღე ძეგლის სახით აღინიშნოს; მეორე სურვილი მთავრობისა გახლავთ, რომ გამორკვეული იქნას თუ ვის განკარგულებაში იქნება ეს ფონდი. ეს, რასაკვირველია, შესაძლებელია, ხოლო რაც შეეხება იმას, თუ რა სახით, რა კონკრეტიული ფორმით უნდა აღინიშნოს ეს დღე, ამის დღესვე გამორკვევა ჩვენი აზრით ნაადრევია. ამის შესახებ პრეზიდიუმი იქონიებს მსჯელობას ხელოვნების კომისიასთან და შემდეგ საერთო აზრი მოხსენდება დამფუძნებელ კრებას, რომელიც გადასწყვეტს ძეგლი თუ სხვა რაიმე კონკრეტიული ფორმა აჯობებს ჩვენი აზრის განხორციელებისათვის. ეხლა კი საჭიროა გამოცხადებულ იყოს საყოველთაო ხელის-მოწერა. ეს იქნება, რასაკვირველია, ნებაყოფლობითი, ვინაიდან ეს უფრო შეესაბამება იმ დადებითი აზრის განხორციელებას, რომელიც ჩვენ დასახული გვაქვს.

დამფუძნებელ კრებას შეეძლო თვითონ გაეღო შესაფერი თანხა, მაგრამ ჩვენი აზრით ეს არ იქნება მიზანშეწონილი. ჩვენ გვგონია ის ძეგლი, რომელიც დედა-აზრით კონკრეტიულად განხორციელდება, ისეთი უნდა იყოს, რომ მის შექმნაში ყველას უნდა ქონდეს შეტანილი თავისი წვლილი, მთელ ერს, განურჩევლად მიმართულებისა, წოდებისა და ჰასაკისა, რათა ყველასთვის საამაყო შეიქმნეს ის. ამ სახით ხელის მოწერა უფრო მიზანშეწონილი იქნება. და როცა საჭირო თანხა დაგროვდება, პროექტიც მზათ იქნება და შემდეგ, როგორც გნებავთ, ისე განახორციელებთ მას.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? სიტყვა არავის სურს. გსურთ თუ არა შეუდგეთ მუხლობრივ განხილვას? ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. ბ-ნო მომხსენებელი, გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

მომხსენებელი (კითხულობს).

თავმჯდომარე. აქ მოგახსენესთ მთავრობის აზრი ძეგლის შესახებ, ეს შესწორება არ გახლავთ, ეს არის მხოლოდ აზრი და ნებას მივცემ ჩემ თავს მოგახსენოთ. ვის სურს სიტყვა პირველი მუხლის შესახებ? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის პირველი მუხლის წინააღმდეგი? არავინ. მიღებულია.

(იკითხება მეორე მუხლი).

თავმჯდომარე. შემოტანილია ს.-დ. ფრაქციის შესწორება შემდეგის ხასიათისა: „დამოუკიდებლობის ფონდის შექმნისათვის შემოწირულებაზე ხელის მოწერის გამოცხადების დადგენილებაში ჩაემატოს სიტყვები: დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმის განკარგულებაში“.

(კენჭის ყრით მეორე მუხლიც მიღებულია).

დეკრეტი მთავრობის წევრთა და სახელმწიფო დაწესებულების მოსამსახურეთა სამსახურის გამო მოგზაურობის დროს დღიური სარგოს და საგზაო ფულის ნორმების შეცვლისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ბ-ნ გიორგაძეს ეკუთვნის.

გრიგოლ გიორგაძე. (ს.დ.) ბატონებო! მოგეხსენებათ, რომ ძველი წეს-წყობილების დროს იყო ერთგვარი სისტემა დღიურ და სამგზავრო ხარჯების მიცემისა იმ სახელმწიფო მოსამსახურეთათვის, რომელნიც სხვა და სხვა მოვალეობის ასასრულებლად მიემგზავრებიან სხვა და სხვა ადგილებში. ეს ძნელი საქმე იყო; აქ იყო რამდენიმე დებულება. იმ პირს, რომელსაც დიდი თანამდებობა ეკავა, ეძლეოდა ცხენები, რამდენსაც მოისურვებდა. ხოლო ვინც დაბალი თანამდებობის პატრონი იყო, ის უფრო ნაკლებ ცხენებს მიიღებდა. ამიტომ ეს სისტემა თავდაპირველად შეიცვალა და ერთგვარი ნორმები იყო დაარსებული. ვინც მოდიოდა რაიმე თანამდებობაზე მას ეძლეოდა განსაზღვრული თანხა, რომლითაც ფარავდა თავის ხარჯებს და მოვალეობას ასრულებდა.

დღევანდელი პირობების მიხედვით, ცხოვრების გაძვირების გამო, როცა ახალი მომატებები მივიღეთ, საჭირო შეიქნა ამ ნორმების გადასინჯვა. ფინანსთა სამინისტრო, მთავრობასთან შეთანხმებით შემოდის დეკრეტით ამ მუხლების შეცვლის შესახებ, რომელიც არსებულ კანონთა მე-3 ტომში არის. აქ ამ შემოტანილ დეკრეტის პროექტით, ყველა ვინც იგზავნება თანამდებობის ასასრულებლად, რამდენი დღეც დარჩება, იმდენი დღიური სარგო უნდა მიიღოს. ეს არის უმთავრესი დებულება. ძველი რეჟიმის დროს გაგზავნილ მოსამსახურეს სამი თვის განმავლობაში შეეძლო შეესრულებია თავისი მოვალეობა. ეს შეიძლება სამართლიანიც იყო, რადგან რუსეთის იმპერია მეტად დიდი იყო და სამი თვე შეიძლება დასჭირებოდა კიდეც კაცს დავალებულის ასრულებისათვის. აქ, ვინაიდან ჩვენი ქვეყანა პატარაა, ამხელა დრო საჭირო არ არის და ამ დეკრეტით ეს ნორმა ორი კვირით იცვლება. რა გინდ დიდი საქმე იყოს ორი კვირის განმავლობაში მისი გათავება მაინც მოსახერხებელია. ხოლო თუ ამ ხანში თანამდებობის პირმა ვერ მოასწრო თავისი საქმის გაკეთება, სათანადო უწყებას უფლება ეძლევა ვადა კიდევ ორი კვირით გაუგრძელოს. არის ისეთი მოხელენი, რომელნიც მუდმივ მოგზაურობაში არიან და მუდმივ ასრულებენ მოვალეობას. ასეთი არიან მაგალითად კონტროლიორები, მიწის მზომელები და სხ. ასეთი დავალების შემასრულებელნი რამდენიმე თვე უნდა დარჩენ განსაზღვრულ ადგილს. ამათ შესახებ დეკრეტი ამბობს, რომ ისინი მიიღებენ დღიურის ნახევარს, იმიტომ, რომ თუ მთელი დღიური მივეცით, მაშინ ორმაგ ჯამაგირს მიიღებენ. ხოლო ვინაიდან ეს პირები დიდხანს არიან ერთ ადგილას, მათ შეუძლიათ ოჯახურათ მოეწყონ და ეს ნორმა სავსებით საკმარისია. ეს გახლავთ დღიური სარგოს შესახებ. მეორეს მხრივ სამგზავრო ხარჯებისათვის საჭიროა გადაიდოს განსაკუთრებული თანხა. ამის შესახებ დეკრეტში ასეთი ნორმებია: მინისტრს, მის ამხანაგს, სენატორებსა და დეპარტამენტის დირექტორებს ეძლევათ პირველი კლასის ბილეთი. არის კიდევ მეორე და მესამე რიგის მოსამსახურენი, მათ მიეცემათ მეორე კლასის ბილეთი, ყველა დანარჩენებს მესამე კლასისა. არის ისეთი მდგომარეობა, რომ თანამდებობის ასრულების დროს მოსამსახურეს უხთება მოგზაურობა არა რკინის გზით, მაგ. შოსეთი და ზოგან არც შოსეა; მათ მიეცემათ სრულად ნამდვილად დახარჯული. წინასწარი განსაზღვრა ხარჯისა კი დღევანდელ მიმოსვლის პირობებში ყოვლად შეუძლებელია. ყველა ამას, ბატონებო, დროებითი ხასიათი აქვს და ამიტომ ეს ნორმები შემოდის დამფუძნებელ კრებაში დეკრეტის და არა კანონ-პროექტის სახით; დადგება სხვა პირობები და სხვა ნორმები იქნება შემუშავებული. არიან მოსამსახურენი, რომელნიც საზღვარ გარეთ იგზავნებიან, ამიერ-კავკასიის რესპუბლიკებში. მათ დღიური მიეცემათ ერთი ორად. დეკრეტში არის აგრეთვე საერთოდ განსაზღვრული ეს თანხა, რომელიც უნდა გადაიღოს თითოეულ სამინისტროს განკარგულებაში; თანხა გამოანგარიშებულია იმის მიხედვით, თუ რომელი სამინისტრო რამდენ კაცს, რამდენი ხნით სად გზავნის. დეკრეტში გახლავთ ერთი მუხლი, სადაც ნათქვამია, რომ ხარჯები გაწეული 18 ენკენისთვიდან დაფარულ იქნას ამ დეკრეტით დაწესებულ ნორმების თანახმად. საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიამ განიხილა და მიიღო ეს დეკრეტი უცვლელად. მთავრობის პროექტში იყო აგრეთვე ასეთი დებულება: დღიური შეადგენს 1/30 - 1, მაგრამ მთავრობა აძლევდა ზოგან ხუთ მანეთს, ზოგან შვიდს. მაგრამ საბიუჯეტო კომისიამ დაადგინა დღიურათ 1/30-დი. ეს გახლავთ უმთავრესი დებულებანი ამ დეკრეტისა.

თავმჯდომარე: ზოგადი მსჯელობისათვის თუ ვისმეს სურს სიტყვა? არავის; ვინ არის მუხლობრივ განხილვის წინააღმდეგი? არავინ. (იკითხება პირველი მუხლი) პირველი მუხლის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის ბ. მაჭავარიანს.

ი. მაჭავარიანი. (სოც.-დემ.) - ამ დეკრეტის პირველ მუხლის ძალით სახელმწიფო მოხელეებს ეძლევათ დღიური სარგო 1/30 თვის ჯამაგირისა. სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციას შემოაქვს შესწორება, რომ მიეცეს, მოგზაურობის დროს 1/30, იმას კი ვისაც ცოტა ჯამაგირი აქვს, მიეცეს არა ნაკლებ 100 მანეთისა, რადგან ზოგიერთ წვრილ მოხელეს, ვისაც მცირე ჯამაგირი აქვს, ხვდება 60-70 მანეთი. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ეს მეტად მცირე თანხას წარმოადგენს დღევანდელ პირობებში.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა შესწორების შესახებ? არავის. ბ. მომხსენებელი.

გ. გიორგაძე. (მომხ.) საბიუჯეტო კომისიის სახელით უნდა განვაცხადო, რომ წინააღმდეგი ვარ ასეთ შესწორებისა, რადგან 1/30 ჯამაგირისა საკმაო არის ყველა მოხელეებისათვის და ამით ერთგვარი თანასწორობა იქნება ყველა მოხელესათვის.

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი შესწორებისა? შესწორება მიღებულია. ვინ არის პირველი მუხლის წინააღმდეგი? მიღებულია. გთხოვთ წაიკითხოთ შემდეგი მუხლი.

გიორგაძე. (კითხულობს მეორე მუხლს. მეორე მუხლიც კენჭის ყრით მიღებულ იქმნა).

გიორგაძე (კითხულობს მესამე მუხლს).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. მაჭავარიანს.

ი. მაჭავარიანი. მესამე მუხლში აღნიშნულია, რომ რკინის გზით მოგზაურობის დროს ბილეთის ფასები ეძლევათ მინისტრს, მინისტრის ამხანაგს და სახელმწიფო მოხელეებს. ყველა ეს მოხელეები იყოფა სამ კატეგორიად: მინისტრი, მინისტრის ამხანაგი, სენატორი, კანცელარიის დირექტორი - მათ ეძლევათ პირველი კლასის ბილეთის ღირებულება, დანარჩენს მეორე კლასის, ხოლო დანარჩენ წვრილ მოხელეებს მესამე კლასის. სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციას შემოაქვს შემდეგი შესწორება: მინისტრს, მინისტრის ამხანაგს, სენატორს და კანცელარიის დირექტორს მიეცეს პირველი კლასის ბილეთის ღირებულება, ხოლო დანარჩენთ მეორე კლასის ღირებულება.

თავმჯდომარე. შესწორება ასეთი გახლავთ. შესწორების შესახებ ხომ არავინ ინებებს სიტყვას? არავინ. ბ. მომხსენებელი.

გ. გიორგაძე. რასაკვირველია, კარგი იქნებოდა, მეორეთი კი არა, პირველი კლასით მოგზაურობა. მაგრამ ჩვენი ფინანსიური მდგომარეობა ისეთია. რომ ეს ყოვლად მიუღებელია. საბიუჯეტო კომისიის სახელით უნდა მოგახსენოთ, რომ წინააღმდეგი ვარ ამ შესწორებისა.

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი შესწორებისა? შესწორება მიღებულია. ვინ არის წინააღმდეგი მესამე მუხლისა შესწორებით? მესამე მუხლი შესწორებით მიღებულია. გთხოვთ წაიკითხოთ შემდეგი მუხლი.

გოირგაძე (კითხულობს 4, 5, 6, 7, 8 მუხლებს, რომლებიც კრების მიერ მიღებულ იქმნა).

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხები მომხსენებელი ბ-ნი იმნაიშვილის ავადმყოფობის გამო გადადებულ იქმნებიან შემდეგი სხდომისათვის. შემდეგი მომხსენებელი ბ-ნი თევზაია.

დეკრეტი სახაზინო და კახეთის რკინის გზის პენსიონერთათვის დამატებითი პენსიის დანიშვნისა.

ბიქტორ თევზაია. ბატონებო! საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიამ განიხილა დეკრეტი პენსიონერებისათვის დამატებით პენსიის დანიშვნის შესახებ. მდგომარეობა მეტად არანორმალური შეიქმნა, რადგან არის ისეთი შემთხვევა, რომ პენსიონერები იღებენ თვეში, დაახლოვებით 6 მანეთს.

1917 წელს, როდესაც დროებით მთავრობის განკარგულებით მოემატათ პენსიონერებს პენსია, ამას შემდეგ ეს მომატება არ შეცვლილა და ცხოვრების პირობები კი მის შემდეგ სიძვირის გამო ძლიერ გამწვავდა. აქ ჩვენ შევიტანეთ. ამ დეკრეტში კახეთის რკინის გზა, რომ მათ მისცენ პენსია თავის საკუთარ თანხიდან, რადგან მათ აქვთ საკუთარი, ავტონომიური ბიუჯეტი. ამასთანავე, რასაკვირველია, როგორც დეკრეტში იყო აღნიშნული, არ გამოერიცხება იმ დამატებიდან ის ვალები, რომლებიც აქვთ პენსიონერებს და სრული დამატება მიეცემათ. აქ არის ცხრილი შეთანხმებული საერთოდ დროებით მთავრობის დამატებასთან. ვინც მეტად დაკარგა მუშაობის უნარი, მას 100 პროცენტი ეძლევა, ვინც ნაკლები, ნაკლები - 25 პროცენტით. ჩვენ წინადადებას ვაძლევთ დამფუძნებელ კრებას, რომ რადგან ეს პროექტი დეკრეტისა აუცილებელია, მალე იქმნას განხორციელებული, და პენსიონერებიც სამართლიანად მოითხოვენ ამას, დღესვე იქმნას მიღებული.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისათვის? არავის. ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვისა? არავინ. გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

თევზაია (კითხულობს 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 მუხლებს, რომელნიც უკამათოდ იქმნა მიღებული).

თავმჯდომარე. განცხადება გახლავთ სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციისა.

მდივანი (კითხულობს განცხადებას):

1. საკონსტიტუციო კომისიაში ნაცვლად კ. ანდრონიკაშვილისა, გ, ფაღავასი და რ. ჩიხლაძისა ამორჩეულ იქნენ: ა. ჩხენკელი, ი. გომართელი და პ. გელეიშვილი.

2. ხელოვნების კომისიაში ნაცვლად დ. შარაშიძისა - პ. გელეიშვილი.

3. თანახმად ს.-დ. ფრაქციის დადგენილებისა სამეურნეო კომისიაში ი. ტატიშვილის ნაცვლად არჩეულ იქნეს რ. ყიფიანი.

(განცხადება მიღებულ იქმნა უკამათოდ).

თავმჯდომარე. დღის წესრიგი ამოწურულია. გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი კრების დღიური წესრიგი.

მდივანი (კითხულობს შემდეგი კრების დღიურ წესრიგს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა შემდეგი კრების დღიურ წესრიგის შესახებ? არავის. დღიური წესრიგი მიღებულია. შემდეგი სხდომა გაიხსნება სრულ 11 1/2 საათზე.

სხდომა იხურება 12 1/2 საათზე.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

სესია პირველი

(87)

1920 წელი. თებერვლის 13. ტფილისი. სასახლე.

შინაარსი:

1. საბოლოო ტექსტები.

2. კანონ-პროექტი შინაგან-საქმეთა სამინისტროსთან საგანგებო მონდობილობის ინჟინერის თანამდებობის დაარსებისა.

3. კანონ-პროექტი საპროფესიო და სატეხნიკო სკოლათა შტატისა და ხარჯთაღრიცხვის შესახებ.

4. დეკრეტი - მიწათ-მოქმედების სამინისტროს დაწესებულებათა თანამდებობის პირთა ჯამაგირის ახალი ნორმებისა.

5. შეკითხვა დამფუძნებელი კრების წევრის გრ. ვეშაპელისა მთავრობისადმი - აფხაზეთში თამბაქოს მონოპოლიის განხორციელების შესახებ.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელი კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიმში არიან:

ექვთიმე თაყაიშვილი და

ქრისტინე შარაშიძის ასული.

სხდომა იწყება დღის 11 ნახევარ საათზე.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილი გახლავთ, მდივანი მოგახსენებთ დღიურ წესრიგს და ნუსხას.

მდივანი (კითხულობს).

ნუსხა დამფუძნებელი კრების კომისიებისათვის წინასწარ განსახილვალად გადასაცემ საკანონმდებლო აქტების და სხვა ქაღალდებისა.

1. მიწათმოქმედების მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - იჯარით გაცემულ სახაზინო მამულების საიჯარო გადასახადის გადიდების შესახებ. გადაეცეს აგრარულ და იურიდიულ კომისიას.

2. ფინანსთა მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - სახელმწიფო დაწესებულებათა შესანახად ყოველ თვიურად 65.827.720 მან. გადადების დეკრეტის მოქმედების განგრძობის შესახებ. გადაეცემა საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო ტექსტი - სახელმწიფო ქაღალდების დამამზადებელ ექსპედიციისათვის ქაღალდის შესაძენად 24.000.000 მან. გადადების დეკრეტისა.

2. საბოლოო ტექსტი - დამოუკიდებლობის ფონდის შექმნისათვის საყოველთაო ხელის მოწერის გამოცხადების დადგენილებისა.

3. საბოლოო ტექსტი - მთავრობის წევრთა და სახელმწიფო დაწესებულებების მოსამსახურეთა სამგზავრო დღიურის ხარჯის და გზის ფულის ნორმების შეცვლის დეკრეტისა.

4. საბოლოო ტექსტი - სახაზინო და კახეთის რკინის გზის პენსიონერთათვის დამატებითი პენსიის დანიშვნის დეკრეტისა.

5. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა შინაგან-საქმეთა სამინისტროსთან საგანგებო მინდობილობის ინჟენერის თანამდებობის დაარსების შესახებ.

6. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა საპროფესიო და სატეხნიკო სკოლათა შტატისა და ხარჯთ-აღრიცხვის შესახებ.

7. დეკრეტი მიწათ-მოქმედების სამინისტროს დაწესებულებათა თანამდებობის პირთა ჯამაგირის ახალი ნორმებისა.

8. დეკრეტი უცხოეთიდან შემოსატან საქონელზე საბაჟო ტარიფის შეცვლისა.

9. შეკითხვა დამფუძნებელ კრების წევრის გრიგოლ ვეშაპელისა მთავრობისადმი აფხაზეთში თამბაქოს მონოპოლიის განხორციელების შესახებ.

10. შეკითხვა - დამფუძნებელ კრების წევრის გრ. ვეშაპელისა მთავრობისადმი აფხაზეთში ქვეშევრდომობის კანონის გატარების შესახებ.

11. სახელმწიფო ბანკის გამგისა და საბჭოს წევრთა არჩევანი.

დ ა მ ა ტ ე ბ ა:

12. დეკრეტი ტყიბულის მაღაროების სააქციო საზოგადოების „ნახშირა“-ს ქონების გამოყიდვისა და ტყიბულის მაღაროების ხარჯთ-აღრიცხვის დამტკიცებისა.

13. დეკრეტი ლანჩხუთის ქალაქის თვითმმართველობისა და სენაკის სამაზრო ერობის 1.000.000 მან. სესხის მიცემისა - მდინარე რიონის ნაპირების გასამაგრებლად.

14. დეკრეტი შინაგან-საქმეთა სამინისტროს შტატისა და ხარჯთ-აღრიცხვის დამტკიცებისა.

15. დეკრეტი საარტილერიო საწყობის ნებით დაქირავებულ სადარაჯო გუნდის შესანახად 2.113.986 მან. და 40 კაპ.

თავმჯდომარე. სიტყვას ხომ არავინ ინებებს დღიური წესრიგის შესახებ? დღიური წესრიგი მიღებულია. სიტყვა ბატონ გომართელს ეკუთვნის.

ივ. გომართელი (კითხულობს დღიურ წესრიგის 1, 2, 3 და 4 მუხლებში აღნიშნულ საკანონმდებლო აქტთა საბოლოო ტექსტებს, რომელნიც კრების მიერ დამტკიცებულ იქნენ).

კანონ-პროექტი შინაგან-საქმეთა სამინისტროსთან საგანგებო მინდობილობის ინჟენერის თანამდებობის დაარსების შესახებ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. იმნაიშვილს.

ნ. იმნაიშვილი (ს.-დ.) შინაგან-საქმეთა სამინისტროსთან არსებობდა სატეხნიკო თათბირი. მთავრობის დადგენილებით ეს თათბირი გაუქმდა და მის ნაცვლად მთავრობის დადგენილებით უნდა იქნეს დაწესებული საგანგებო მინდობილებათა ინჟენერის თანამდებობა. უწყება შემოდის დამფუძნებელ კრებაში შუამდგომლობით, რომ დადგენილება მთავრობის დაკანონდეს და დამტკიცებულ იქნეს ხარჯთ-აღრიცხვა და შტატები ამ საგანგებო ინჟენერის თანამდებობისა.

ამ საგანგებო მინდობილებათა ინჟენერთან იქნება დაარსებული თანამდებობა ტეხნიკისა, რომელიც იქნება იმავე დროს ინჟენერის მდივანიც. საფინანსო კომისიამ განიხილა ეს პროექტი და სავსებით დაეთანხმა უწყებას ამ თანამდებობის დაარსების საჭიროებაში, საჭიროდ დაინახა მიიღოს უცვლელად ეს შტატები და ხარჯთ-აღრიცხვა, რომელიც თან-დართული აქვს ამ პროექტს. ასეთივე დასკვნა აქვს სახელმწიფო კონტროლსაც.

თავმჯდომარე. დაასრულეთ?

იმნაიშვილი. დიახ!

თავმჯდომარე. ზოგადი მსჯელობისათვის ვინ ინებებს სიტყვას? სიტყვის მსურველი არავინაა. გსურთ თუ არა გადავიდეთ მუხლობრივ განხილვაზე? ვინ არის წინააღმდეგი? მუხლობრივი განხილვა მიღებულია. შემდეგი საკითხის შესახებ სიტყვა ბ. იმნაიშვილს ეკუთვნის.

კანონ-პროექტი საპროფესიო და სატეხნიკო სკოლათა შტატისა და ხარჯთ-აღრიცხვის შესახებ.

ნ. იმნაიშვილი (ს.-დ.) ეს კანონ-პროექტი ეხება ჩვენს რესპუბლიკაში არსებულ საპროფესიო და სატეხნიკო სკოლების შტატებსა და ხარჯთ-აღრიცხვას, სახელდობრ: ტფილისის საშუალო პოლიტეხნიკუმის, მიწის მზომელთა, საფერშლო სასწავლებლის, ბორჯომში და ხონში სახელოსნო სასწავლებელთა და ფოთის სახელოსნო სკოლისა. ზედმეტი არის დამფუძნებელი კრების ყურადღების შეჩერება იმაზე, თუ რა მნიშვნელობა აქვს ჩვენში სპეციალურ სწავლა-განათლებას და სატეხნიკო საპროფესიო ცოდნას. თუ რომელიმე ქვეყანაში ამას მნიშვნელობა აქვს, განსაკუთრებით და უპირველეს ყოვლისა ჩვენს ქვეყანაში, რომლის კულტურული და ეკონომიური წარმატება შეუძლებელია, თუ არა ამ ტეხნიკურ და საპროფესიო ცოდნის გავრცელებით. განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა აქვს ამას საქართველოში, სადაც ჩვენი მდიდარი ბუნება ამ ტეხნიკურ და საპროფესიო დარგში უსაზღვრო ასპარეზს იძლევა სამოღვაწეოდ. მაგრამ აქამდის საუბედუროდ ჩვენ დაყრდნობილი ვიყავით უცხო ძალებზე, რომლებიც, შეიძლება, ჩვენდამი საუკეთესოდ განწყობილი იყვენ, მაგრამ ფაქტიურად მაინც უცხო ელემენტს წარმოადგენენ. ეს იმიტომ რომ ჩვენ ასეთი ძალებით ღარიბნი ვართ. ამიტომ უწყებისა და დამფუძნებელი კრების სახალხო განათლების კომისიის ყურადღება იქითკენ არის მიმართული, რომ ეს დანაკლისი გამოსწორებულ იქნეს. ამიტომ იყო და ამ მოსაზრებით ამას წინად უწყების თაოსნობით ამ სპეციალურ ცოდნა-განათლების მისაღებად საზღვარ-გარედ გაიგზავნოს ახალგაზრდობა.

თვით ეს სასწავლებლები, რომელნიც კანონშია მოხსენებული და რომელთა შტატები და ხარჯთ-აღრიცხვა წარმოდგენილია დასამტკიცებლად, უნდა საფუძვლად დაედვას ჩვენს ქვეყანაში სპეციალურ ცოდნის გავრცელებას. სახალხო განათლების კომისიამ განიხილა ეს შტატები, რომელნიც წარმოდგენილია უწყების მიერ და ცოტაოდენი ცვლილებით მიიღო. აგრეთვე დაამტკიცა ის დებულებანი, რომელნიც წარმოდგენილია ამ სასწავლებელთა შესახებ. საფინანსო კომისიამ არსებითად განიხილა ხარჯთ-აღრიცხვა, რომელიც წარმოდგენილია ამ შტატებთა და დებულებათა მიხედვით და უცვლელად მიიღო ის. საფინანსო კომისიამ გაიზიარა არსებითად შეხედულება, რომელსაც ეყრდნობა სახალხო განათლების კომისია, სახელდობრ, რომ ამ სასწავლებლებში, რომელთაც აქვთ სპეციალური სწავლა-განათლებისა და ცოდნის ხასიათი, შრომა დაფასებულ უნდა იქნეს უფრო მეტად, ვიდრე ზოგად განათლების სასწავლებლებში. ეს იმ მოსაზრებით, რომ მასწავლებელთა პერსონალი, რომელიც მუშაობს ამ სასწავლებლებში, არიან ინჟენრები და ტეხნიკები. რომელნიც, რომ არ იმოღვაწეონ ამ საპედაგოგიო ასპარეზზე, უფრო მეტს სამუშაოს იშოვნიან კერძოდ; ამით იყო გამოწვეული, რომ ისინი ამ სასწავლებლებს სტოვებენ და კერძო დაწესებულებებში გადადიოდენ. რომ ეს აცილებულ იქნეს თავიდან, ერთგვარი განსხვავება უნდა იქნეს დაწესებული და მათ მიეცეთ მეტი გასამრჯელო, ვიდრე ეს ეძლევა ზოგად განათლების სასწავლებლების მასწავლებლებს. ამ აზრს დაეთანხმა საფინანსო კომისია და მიიღო სახელმძღვანელო პრინციპად ეს მოსაზრება. ამ ხარჯთ-აღრიცხვის თანახმად, რომელიც შედგენილია მთელი წლისთვის, ხაზინიდან უნდა იქნეს გაღებული ამ სასწავლებლებისთვის 1.503.050 მან., ხოლო საბიუჯეტო წლის დამლევამდე პირველ ნოემბრიდან პირველ ივლისამდე 7 თვეში 777.087 მანეთი. აგრეთვე არის გამოთხოვილი სპეციალური თანხა ტფილისის საშუალო პოლიტეხნიკური სასწავლებლისთვის 161.227 მან. ამას აქვს სპეციალური დანიშნულება, ვინაიდან ეს სასწავლებელი არის ახალი და ამ ნიადაგზე ის შარშან მოეწყო, როცა გადაკეთებულ იქნა პოლიტეხნიკურ სასწავლებლად. საჭიროა ლაბორატორიების სახელოსნოების გაფართოება. ამიტომ არის გამოთხოვილი ეს თანხა. ამას დაეთანხმა საფინანსო საბ. კომისია. სახელმწიფო კონტროლიც ეთანხმება მის დებულებებს და შტატებს მოგახსენებთ, როდესაც მუხლობრივ განვიხილავთ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ასათიანს.

ალ. ასათიანი. (ერ-დემ.) ყოველ გარემოებაში საპროფესიო და სატეხნიკო განათლება დიდი ყურადღების ღირსია. სამწუხაროდ ჩვენში ჯერ-ჯერობით სათანადო ყურადღება ვერ მივაქციეთ მას და ის კანონ-პროექტი და ის შტატები, რომელთაც დღეს ჩვენ ვღებულობთ, ოდნავადაც ვერ გააუმჯობესებს საქმეს. საზოგადოდ სკოლების რიცხვი საგრძნობლად გაფართოვდა. ეს არის დიდი ნაკლი ჩვენი განათლების პოლიტიკისა. შედარებით საპროფესიო განათლების სკოლების რიცხვი ნამეტნავად ცოტაა, სულ რამოდენიმე სკოლაა. 1916 წლის სტატისტიკას თუ გადავხედავთ, ვნახავთ, რომ ამ დარგის სკოლებში 20 პროც. არ არის მომატებული მოსწავლეთა რიცხვი იმ დროს, როცა დაწინაურებულ ქვეყნებში ასეთი დარგის სკოლებში თავს იყრის მოსწავლე ახალგაზრდობის დიდი ნაწილი. უნდა გაუწიოთ ანგარიში ეკონომიურ მდგომარეობას, თუ გვინდა ეკონომიური პირობები გაუმჯობესდეს. საჭიროა განსაკუთრებული ყურადღება მიექცეს ამ საპროფესიო და სატეხნიკო სასწავლებლებს და ამისდამიხედვით შევქმნათ გეგმა განათლების. ამიტომ საჭიროა, რომ უწყებამ არა მარტო ის სკოლები მოაწყოს, რომელიც ახლა არსებობს, არამედ მიიღოს ზომები, რომ ამ სკოლების რიცხვი გამრავლდეს. როდესაც ახალგაზრდობა გავგზავნეთ საზღვარ გარედ, იქაც არ იყო დაცული ეს პრინციპი საპროფესიო და სატეხნიკო განათლებისა და ჯეროვანი რიცხვი არ დაეთმო ამ სპეციალური სწავლის შეძენის მსურველთ.

ამის შესახებ სოც.-დემოკრატიულ პრესაში არის აღძრული საკითხი და მე ვფიქრობ, რომ ეს სამართლიანია. უწყებამ უნდა იზრუნოს, რომ მომავალში ახალი კადრი მოსწავლე ახალგაზრდობისა გაიგზავნოს საზღვარ გარედ ამ საპროფესიო და სატეხნიკო ცოდნის მისაღებად.

შეიძლება ეს დიდ ხარჯებს მოითხოვდეს, მაგრამ ეს ისეთი ხარჯი არის, რომელიც აუცილებელია და რომელიც დიდ ნაყოფს მოგვიტანს შემდეგში. მე ვფიქრობ, უწყებას უნდა დაევალოს, რაც შეიძლება დაჩქარებით გამოიმუშაოს გეგმა, თუ როგორ გაგზავნოს ევროპის სახელმწიფოებში სპეციალურ ამ დაბალ სამეურნეო, კომერციულ და სატეხნიკო სკოლებისთვის მასწავლებლების მოსამზადებლად, განსაკუთრებული კადრი ახალგაზდებისა და აგრეთვე ხელოსნებისა, სანამ ასეთი მასწავლებლები და ინსტრუქტორები არ გვეყოლება, რასაკვირველია, ჩვენ ვერ შევძლებთ ამ მცირე რიცხვის გამრავლებას, ვინაიდან ამ ჟამად ამისთანა მასწავლებლები არ მოგვეპოება. საჭირო არის დაუყონებლივ იქმნას მიღებული ზომები ასეთი ხალხი გაიგზავნოს ევროპაში მოსამზადებლად.

თავმჯდომარე. სიტყვა დასკვნისათვის ეკუთვნის მომხსენებელს ბატონ იმნაიშვილს.

ნ. იმნაიშვილი. როგორც მოგახსენეთ, თითონ ამ სპეციალურ სწავლა-განათლების საქმის მოწყობაში ჩვენ ვიმყოფებით, თუ შეიძლება ასე ითქვას, პირველ საფეხურზე. ეხლა კი იწყება ეს საქმე და ჩვენი იმედი გვაქვს, რომ ამ ასპარეზზე გაფართოვდება მუშაობა. ამას უდიდეს ყურადღებას აქცევს სახალხო განათლების კომისია, მე მგონია ის შიში, რომელიც გამოთქმული არის წინა მოლაპარაკის მიერ, ეს შიში მე მგონია, უსაფუძვლოდ დარჩება. რაც შეეხება იმას, რომ საპროფესიო სკოლებში ძალიან პატარა რიცხვია მოსწავლეებისა, ეს აიხსნება იმ გარემოებით, რომ საერთოდ ჩვენში ამ სკოლებში ძალიან ცოტა შედის მოსწავლეები. ჩვენი ხალხი უფრო ეწაფება გიმნაზიებს, ვიდრე სპეციალურ ცოდნას და სპეციალურ სწავლა-განათლების მიღებას. ბ. ასათიანი კარგს იზამდა, რომ ჩვენთან ერთად აგიტაციას გასწევდეს ხალხში, რომ ხალხი დაეწაფოს ამ საპროფესიო სასწავლებლებს. მაშინ უფრო მეტს გავაკეთებდით, ეს იქნებოდა უდიდესი დახმარება ჩვენი ამ საქმისათვის. რაც შეეხება ევროპაში გაგზავნას, ბ. ასათიანის მიერ თქმული არსებითად მისაღები არის, მე მგონია უწყება, თუ მას საშუალება ექნება, - ამას კიდევ განიმეორებს და შეიძლება მართლაც მაშინ გაგზავნოს, მიეცეს უფრო საპროფესიო ცოდნის მიღების დანიშნულება. ეს ყოველ შემთხვევაში მომავლის საქმე არის და ჩვენი სურვილი ისევე იქნება, როგორც ბ. ასათიანისა.

თავმჯდომარე. (კენჭს უყრის მუხლობრივ განხილვას). მუხ. განხ. მიღებულია და მოხსენდება სათანადო ვადის დასრულების შემდეგ. შემდეგ საკითხის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის ბ. სალაყაიას.

დეკრეტი მიწათ-მოქმედების სამინისტროს დაწესებულებათა თანამდებობის პირთა ჯამაგირის ახალი ნორმებისა.

იოსებ სალაყაია. მიწათ-მოქმედების სამინისტროს დავალებული აქვს მრავალი საქმე, როგორიც არის მაგალითად, აგრარული რეფორმის ცხოვრებაში გატარება, მეურნეობის აღორძინება. სახელმწიფო ტყეების და მამულების მოვლა-პატრონობა და სხვა ამისთვის კი დიდძალი ხარჯები და სპეციალისტები არიან საჭირონი. ის ჯამაგირები, რომლებიც ეძლეოდა ამ სპეციალისტებს, არ იყო საკმარისი, მიწად-მოქმედების სამინისტრო შევიდა მთავრობაში, რომ ზოგიერთ მოსამსახურეთათვის ჯამაგირი მომატებული ყოფილიყო, მთავრობამ გადასცა საუწყებათაშორისო კომისიას, რომელსაც დაევალა საზოგადოდ ყველა სამინისტროებისათვის ერთგვარი ჯამაგირების ნორმების შემუშავება, კომისიამ შეიმუშავა და წარუდგინა მთავრობას ეს ნორმები ყველა უწყებისათვის და მთავრობამ ის დაამტკაცა.

მიწად-მოქმედების სამინისტრომ შეასწორა თავის დაწესებულებათა მოსამსახურეთა ჯამაგირები, ამ საუწყებათაშორისო კომისიის მიერ შემუშავებულ ნორმების მიხედვით და ითხოვს ამის დამტკიცებას. რაც შეეხება შტატებს, შტატები დარჩა ძველი, გარდა ერთისა. აქ მიწათ-მოქმედების სამინისტრო ითხოვს, რომ ბუჰღალტერიის განყოფილებაში იყოს შეტანილი ბუღჰალტერიის ინსტრუქტორი, რომელსაც დაევალება სხვა და სხვა მამულების ბუჰღალტერიის საქმის კარგად დაყენება. სამინისტრო ითხოვს თანხას პირველ ნოემბრიდან, როგორც ეს იყო დაკანონებული სხვა და სხვა უწყებისათვის, მაგალითად სახელმწიფო კონტროლისათვის, მთავრობის საქმეთა მმართველისათვის და სხვა. ფაქტიურად ეს შეადგენს ერთ მილიონ მანეთს. ეს იყო განხილული საბიუჯეტო კომისიაში და უცვლელად მიღებული. გარდა ამისა, ეს იყო განხილული იმ უწყებაში, სადაც უნდა გარჩეულიყო, ესე იგი ფინანსთა სამინისტროში და იქაც იქნა დამტკიცებული. საფინანსო კომისია ითხოვს, რომ ეს ხარჯთ-აღრიცხვა იქნას დამტკიცებული დამფუძნებელ კრების მიერაც. აქვე უნდა დაუმატო, რომ ეს შტატები, რომელიც შემოტანილია აქ, თითქმის ყველა განხილულია დამფუძნებელ კრების მიერ, გარდა ერთისა, რომელიც პირველად წარუდგება დამფუძნებელ კრებას. გარდა ამისა, იმ დროს, როდესაც ფინანსთა სამინისტროში საბჭოს წევრებს ეძლევათ 4500 მანეთი, მიწად-მოქმედების სამინისტრო ითხოვდა, რომ მისცენ 5000 მანეთი. აი, ეს არის ერთად ერთი ცვლილება, რომელიც არის ამ სამინისტროს ხარჯთ-აღრიცხვის ნორმებში შეტანილი. ფინანსთა მინისტრი ამას დაეთანხმა. დაეთანხმა აგრეთვე საფინანსო კომისია. მოსაზრება იყო შემდეგი, რომ აქ არის 3-4 ისეთი პიროვნებანი, რომლების გაჩერება აუცილებლად საჭიროა სამინისტროში. იყო შემთხვევა, როდესაც ამ პირებს საქართველოში, საზღვარ-გარეთ, მაგალითად, აზერბეიჯანში აძლევენ დიდ-ძალ ფულს და ეს განსხვავება - 500 მანეთი არ არის ისეთი დიდი, რომ ეს არ მივცეთ. საფინანსო კომისიამ ეს მიიღო.

თავმჯდომარე. ზოგადი მსჯელობისათვის სიტყვა ეკუთვნის ბ. შენგელაიას.

ლ. შენგელაია. (ს.-რ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! ჩვენში არსებობს 2 სამინისტრო, 2 უწყება, რომელთა მოღვაწეობა, რომელთა საჭიროება იწვევს საერთო უკმაყოფილებას და აღშფოთებას. ესენი არიან: მიწადმოქმედების სამინისტრო და შინაგან-საქმეთა სამინისტრო. ამ სამინისტროებს, როგორც ჩვენ მთავრობას, ცხოვრებამ და გარდამავალ ხანამ დააკისრა უდიდესი მოვალეობანი. ერთ მათგანს უნდა გაემაგრებია პოლიტიკური საძირკველი ჩვენი დამოუკიდებლობისა, მეორეს უნდა ჩაეყარა ახალი და მტკიცე საფუძველი მთელი ჩვენი სოციალურ მომავლისათვის. ამ სამინისტროების მოღვაწეობა კი გარდაიქცა ნიმუშად სრული უილაჯობისა და პოლიტიკური გახრწნისა. თუ კი შინაგან-საქმეთა სამინისტრომ თავის პოლიტიკურ მეთოდებით და თავისი ურა პოლიტიკით ჩვენი ქვეყანა დაამსგავსა სატრაპიას, მიწად-მოქმედების სამინისტროს მოღვაწეობის ისტორია, არის ისტორია ჩვენი ქვეყნის ავლადიდების, მისი ქონების განიავების და გაპარტახების. წარმოდგენილ დეკრეტის, ასე ვთქვათ ფორმალური დასაბუთება და გამართლება ჩვენ უნდა ვეძიოთ იმ ანალოგიურ დეკრეტში, რომელიც ჩვენ მივიღეთ. თქვენ იცით, ბატონებო, რომ ჩვენში წინათ სხვა და სხვა დაწესებულებებში იყო ისეთი ანორმალობა, რომ ერთი და იგივე მოსამსახურე სხვა და სხვა ადგილას სხვა და სხვა ჯამაგირს იღებდა. ეს იყო ანორმალური მოვლენა. რა თქმა უნდა, დამფუძნებელ კრებამ მიაქცია ყურადღება და შეიტანა ერთგვარი წესი, ისე, რომ ეს სავსებით მიზან-შეწონილი იყო და მიღებულიც არის. შემდეგ თქვენ იცით, ცხოვრების სიძვირემ აიძულა სხვა და სხვა უწყება და დამფუძნებელი კრება, მიექცია ყურადღება მოსამსახურეთა მდგომარეობისთვის და მოემატებია ჯამაგირები. ამის შემდეგ სრულებით ბუნებრივი არის თუ კი რომელიმე უწყება ცდილობს ეს საერთო ცვლილება გაავრცელოს თავის უწყებაზედაც. მაგრამ ეს არის ასე ვთქვათ ფორმალური გამართლება ამ დეკრეტისა. არსებითად კი, მიწად-მოქმედების სამინისტრო ცდილობს უფრო სერიოზულად დაასაბუთოს ეს დეკრეტი და თავის განმარტებით ბარათში ჩამოთვალა ის დიდი საქმეები, რომელთა გაკეთება დავალებული ჰქონდა, და რომლისთვისაც ითხოვს ჯამაგირის მომატებას და ხარჯთ-აღრიცხვის დამტკიცებას. განმარტებით ბარათში ნათქვამია, რომ მიწად-მოქმედების სამინისტროს დავალებული აქვს მრავალი საქმეები, როგორც მაგალითად, აგრარული რეფორმის ცხოვრებაში გატარება, ჩვენი მეურნეობის აღორძინება, სახელმწიფო დეკრეტის მოვლა პატრონობა, ერთი სიტყვით, აქ არის ჩამოთვლილი მართლაც უმთავრესი დარგები მიწად-მოქმედების მოღვაწეობის სფეროდან. ჩვენ უნდა მივიღოთ მხედველობაში ყველა ეს, მოკლედ შევეხოთ მიწად-მოქმედობის სამინისტროს მოღვაწეობას და გადავავლოთ თვალი, თუ რამდენათ შეასრულა ეს მოვალეობა და რამდენად გაამართლა უწყებამ ის იმედები, რომელსაც მასზე ამყარებდა დამფუძნებელი კრების უმრავლესობა. როგორც განმარტებით ბარათიდან სჩანს, ერთ-ერთ უმთავრეს მოვალეობათაგანი, რომელიც დაკისრებული აქვს მიწად მოქმედების სამინისტროს, ეს იყო, აგრარულ რეფორმის გატარება ჩვენში. თქვენ იცით, რომ აგრარული რეფორმა ჩვენში თითქმის რევოლიუციის პირველ დღეებიდან იწყება და მიუხედავად იმისა, რომ მიწად-მოქმედების სამინისტრო თავის დღევანდელ ხელშეკრულებით უფრო ადრე დაიბადა, ვიდრე ჩვენი დამოუკიდებლობა, დღეს არამც თუ არ არის დაგვირგვინებული აგრარული რეფორმა, პირიქით, რაც კი გაკეთდა - ჩვენი ხალხის და რესპუბლიკის წინააღმდეგ და საზიანოდ. ჩვენი რეფორმა, ესე იგი ის რეფორმა, რომელიც მიიღო წინად პარლამენტმა, შესდგება ორი ნაწილისაგან. პირველი - მიწების მიღება - კონფისკაცია, მეორე - მიწების გაყიდვა, რომელიც 28 იანვარს პარლამენტმა სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის წინადადებით დააკანონა. და არც ერთი ნაწილი ამ რეფორმისა დღეს გატარებული არ არის ცხოვრებაში.

პირველი ნახევარი რეფორმისა, როგორც მოგახსენეთ, იყო ბინების ჩამორთმევა. იმისთვის, რომ ეს მართლა ყოფილიყო გატარებული ცხოვრებაში, ყველაფერი მზად იყო, ყველაფერი ხელს უწყობდა ამ რეფორმის გატარებას. მიუხედავად ამისა, ეს დღესაც გატარებული არ არის. 2 წელიწადი ტარდება და დღეს არც რესპუბლიკის აღმოსავლეთის და არც დასავლეთის ნაწილში სავსებით გატარებული არ არის. მაგ. გორის მაზრაში, დუშეთის მაზრაში, ახალ-ციხეში და სხვაგან ასეთივე მდგომარეობა არის.

თქვენ იცით, რომ მიწების მისაღებად არჩეული კომისიების, რომელზედაც იხარჯება აუარებელი ფულები, მუშაობამ, როგორც ირკვევა სრულიად უნაყოფოდ ჩაიარა. ამას მოწმობს მიწის მზომელთა ყრილობა, სადაც გამოირკვა, რომ ის, რაც კომისიებმა გააკეთეს, თითქმის ახლად გასაკეთებელი არის, რადგან ზოგან ნორმამდე არ მიუღიათ, ზოგან დატოვებული ნორმაზე მეტი აქვთ და ზოგან ნორმის ფარგლებში არის ჩამორთმეული და ისეა არეულ-დარეული ეს საქმე, რომ ხელახლად საჭიროა მუშაობა. ეს არის აზრი ისეთი კომპეტენტური ხალხისა, როგორიც არის მიწის მზომელთა ყრილობა. როგორც გადმომცა მიწის რეფორმის განყოფილების უფროსმა, საჭიროა გეგმების განსახორციელებლად 10 წელიწადიო. აქედან თქვენ წარმოიდგენთ, თუ როგორ მდგომარეობაში არის ეს რეფორმა. საქართველოს რომ უშველებელი ტერიტორია ეჭიროს და როგორც რუსეთში მრავალი მინდვრები, ლატიფუნდიები იყოს, მაშინ გასაგები იქნებოდა ასეთი დაგვიანება და მიწის რეფორმის ასეთი უხეირო მდგომარეობა. ჩვენში ჩამოსართმევი მიწები ისე პატარა იყო, რომ რეფორმას ადვილად გავატარებდით, ცოტა უნარი რომ გამოეჩინა ჩვენს უწყებას.

თანახმად იმ კანონისა, რომელიც პარლამენტმა მიიღო, ჩამორთმეული მიწები უნდა გაეყიდა სამინისტროს (ხმაურობა). დიახ, უნდა განაწილებულიყო. მაგრამ ეს თქვენი განაწილება ნიშნავს მიწების გაყიდვას. ეს მეორე ნაწილიც ისეთსავე უნუგეშო მდგომარეობაშია, როგორც პირველი. ჩვენ ძალიან გვაინტერესებს გავიგოთ რა ნაბიჯი არის გადადგმული ამ მეორე ნახევრის განსახორციელებლად. წინადაც ჩვენ, როდესაც აქ იდგა საკითხი 23 თებერვლის დადგენილების გაუქმების შესახებ, სათანადო განყოფილების გამგეს ვთხოვეთ ცნობა ამის შესახებ, მარა მას არავითარი ცნობა არ ჰქონდა და ვერაფერი მოგვცა. შემდეგ, თქვენ იცით, გამობრძანდა ბ-ნი გიორგაძე სოც.-დემოკრატიულ ფრაქციის სახელით და სთქვა, რომ ეს რეფორმა გატარდა ცხოვრებაში და როგორ გატარდა, ამაზე ბ-ნი მინისტრი გიპასუხებთო. მართლაც, მე მეგონა, რომ გამოვიდოდა მინისტრი და გვეტყოდა, რა მდგომარეობაშია მეორე ნახევარი რეფორმისა. მინისტრი არ გამობრძანდა, ალბად იმიტომ, რომ არა ჰქონდა რა სათქმელი ამ რეფორმის მეორე ნახევარზე. მიწად-მოქმედების სამინისტრო დიდ იმედებს ამყარებდა რეფორმის მეორე ნახევარზე. გარდა იმისა, რომ მას 28 იანვრის კანონი მიაჩნია საუკეთესო ფორმათ აგრარულ საკითხის გადაჭრისა, აქ მოიყვანეს მაშინ ზოგიერთი პრაქტიკული მოსაზრება, რომელიც მეტად ხელსაყრელი უნდა ყოფილიყო მათი აზრით, ჩვენი ეკონომიურ და ფინანსიურ მდგომარეობისათვის. არც ერთი მოსაზრება იმის შესახებ, თუ რატომ უნდა გაეყიდა სახელმწიფოს ეს მიწები, მაშინ როდესაც არც ერთი ჭკვიანი ადამიანი არ ყიდის თავის ქონებას ამ პირობებში, არ წარმოუდგენიათ. ერთ-ერთი საბუთი იყო ის მოსაზრება, რომ მიწებს გავყიდით და ეს აუარებელ ფულს შემოგვიტანს ხაზინაში, ეს მოგვცემს საშუალებას ხელი შეუწყოთ მეურნეობის განვითარებას ჩვენში, დავაშროთ ტბები, გავიყვანოთ არხები. ფიქრობდენ, რომ ამ საშუალებით ხაზინას დაუბრუნდებოდა 300 მილიონი მანეთი, ეს გაანელებს ფინანსიურ კრიზისს, ასწევს ფულის კურსსო და სხვა. მაგრამ ეს დარჩა მხოლოდ დაპირებათ! თუ რამდენად ჰქონდა გაზვიადებული წარმოდგენა ამ რეფორმის დროს ჩვენ მიწად-მოქმედების სამინისტროს მის ფინანსიურ შედეგებზე, ეს სჩანს იმ განმარტებითი ბარათიდან, რომელიც ჰქონდა ამ კანონ-პროექტს თან დართული. აქედან მოვიყვან ორიოდე ალაგს იმის საილიუსტრაციოთ, თუ როგორ გაუცრუვდა იმედები მიწად-მოქმედების სამინისტროს და შეცდომაში შეიყვანა პარლამენტი. (კითხულობს).

თავმჯდომარე. ბ-ო ორატორო, შტატებს ეხება დღევანდელი საკითხი ინებეთ შტატებზე ლაპარაკი.

შენგელაია. შტატების დასაბუთება ასე იწყება (კითხულობს). ასეთი არის ბ-ო, დასაბუთება თვით ამ დეკრეტისა. ამიტომ მე მგონია საგანს ვეხები, როცა ამას მოგახსენებთ. ჩვენ გვაინტერესებს, როცა შტატებზე არის ლაპარაკი, რას აკეთებს ის ხალხი, რომელსაც ჯამაგირს ვაძლევთ. აქ იმაზე არის ლაპარაკი და ამის საილიუსტრაციოთ მოვიყვან სხვათა შორის, რას გვპირდებოდა მიწად-მოქმედების სამინისტრო და რა შედეგები გვაქვს. იქ იყო ნათქვამი (კიხულობს). ამიტომ ეს დაპირებანი, რომელიც მოგვცა მიწად-მოქმედების სამინისტრომ და რომელიც არამც თუ არ არის განხორციელებული, არც განხორციელდება. არავითარი ცნობა იმის შესახებ, რამდენათ გატარდა ცხოვრებაში, რა დაიხარჯა და შემოვიდა თუ არა ხაზინაში ის 300 მილიონი მანეთი, რომელზედაც ასეთ იმედებს ამყარებდენ მიწად-მოქმედების და თვით ფინანსთა მინისტრები, რომელმაც ეს თანხა ბიუჯეტშიაც შეიტანა, როგორც შემოსავალი ჩვენ არა გვაქვს ეს დაპირება სრულებით გამართლებული. ამნაირად, არაფერი გაკეთებული არ არის (ხმები: შტატები?) მეორე საქმე, მოვალეობა, რომელიც ქონდა დაკისრებული მიწად-მოქმედების სამინისტროს და რომლითაც ასაბუთებენ ამ დეკრეტის საჭიროებას, არის სახელმწიფო ტყეების და მამულების მოვლა-პატრონობა. მთავრობა ვალდებულია პატრონობა გაუწიოს ტყეებს, ამისთვის სპეციალისტები არის საჭირო, მათ ფული უნდა მივცეთ და სხვა. რასაკვირველია, ფულები უნდა მივცეთ, თუ მოსამსახურეს დავიქირავებთ, მაგრამ რამდენათ შესაძლებელია ეს, მე მგონია, დამფუძნებელი კრება ვალდებულია იცოდეს, როგორ არის ტყეები მოვლილი და რა მდგომარეობაში არის ჩვენში მამულები და სხვა. აგრარულ კომისიაში მოვისმინეთ მოხსენება ტყის გამგის. მან სთქვა: ჩვენი ტყის მდგომარეობა მეტად ცუდია, ტყეები განადგურებულია. მისი მოხსენება იმდენად საინტერესო და ვრცელი იყო, რომ აგრარულმა კომისიამ დაადგინა შემდეგ სხდომაზე გაეგრძელებინა მოხსენება. ეს არ მოხდა, მაგრამ ნათქვამიდან საკმარისად გამოირკვა, რომ მდგომარეობა ტყეებისა მეტად რთულია. ჩვენ გვაქვს 2 მილიონი დესეტინა ტყე ეს უდიდესი სიმდიდრე არის. ჩვენი ტყეები თავის ხარისხით სხვა ქვეყნების არ ჩამოუვარდება და მოსალოდნელი იყო, რომ ამ ტყეების ექსპლოატაცია თუ რაციონალურ ნიადაგზე იქნებოდა დაყენებული - იქნებოდა უდიდესი შემოსავლის წყარო, მაგრამ არამც თუ არ არის უდიდესი შემოსავლის წყარო, არამედ იმდენიც არ შემოდის, რომ სადაც ეს საჭირო არის, ამ ტყეებისათვის საჭირო რიცხვი დარაჯებისა დააყენონ, გადაარჩინონ ჩვენი ტყეები განადგურებას.

სულ შემოსავალი ტყეებიდან დაახლოვებით ყოფილა 9 მილიონი, ხოლო გასავალი ყოფილა 24 მილიონი. ასე რომ, გასავალი ყოფილა სამჯერ მეტი, ვინემ შემოსავალი. აქედან თქვენ დაინახავთ, თუ რამდენად მოვლილია ჩვენი სახელმწიფო ტყეები და რამდენად საფუძვლიანია ის მოსაზრება, რომ მიწათ-მოქმედების სამინისტროს დავალებული აქვს ტყეების მოვლა და ამიტომ საჭიროა, რომ შტატები გადიდებულ იქმნესო.

ავიღოთ მამულების მოვლა-პატრონობა. ჩვენი ქვეყანა არის სამეურნეო და ამავე დროს ღარიბი ქვეყანა. და თუ მართლაც ამ მამულების ექსპლოატაცია არ იქმნა დაყენებული რაციონალურ ნიადაგზე, ჩვენ ვერ დავაღწევთ თავს საფინანსო და ეკონომიურ კრიზისს. რომ მართლაც არ არის დაყენებული ამ მამულების ექსპლოატაცია შესაფერ ნიადაგზე, ამას მოწმობს ოქმი იმ თათბირისა, რომელიც შესდგა თვით მინისტრის თავმჯდომარეობით და რომელსაც დაესწრენ სახელმწიფო მამულების გამგენი. მე მოვიყვან ზოგიერთ ადგილებს ამ ოქმიდან, რომ თქვენ დარწმუნდეთ იმაში, რომ ჩვენი მამულების მდგომარეობა საშინელია. ამ თათბირზე იყვნენ სახელმწიფო მამულების გამგენი და თქვენ მოგეხსენებათ, რომ, როცა მოხელე აბარებს ანგარიშს მინისტრის წინაშე, ის ცდილობს ისე დახატოს მდგომარეობა, რომ (ივ. გობეჩია: ასიამოვნოს!) დიახ, ასიამოვნოს მას. მაგრამ ამისდა მიუხედავად იმ კონსპექტიურ ოქმიდან, რომელიც ჩვენ ხელთა გვაქვს, სჩანს, რომ ჩვენი მამულების ექსპლოატაცია ვერ არის შესაფერ ნიადაგზე დაყენებული, ვერ არის რიგიანად მოწყობილი. ასეთია მაგ. გიაურახის მამული. შემდეგ ავიღოთ წინანდალის მამული. იქ არის პირდაპირ ნათქვამი (კითხულობს). წარმოიდგინეთ რა მდგომარეობაში იქნება მამული, როდესაც ამას ამბობს თვით გამგე. (კითხულობს).

მეტეოროლოგიური სადგური განადგურებულია. მე არ ვიცი... (ვეშაპელი: თვითონ გამგე როგორ არის?) ყოველ შემთხვევაში ცუდათ არ იქნება! შემდეგ მამულს არ ჰქონია განათება. მაგრამ გამგე ამბობს, რომ იმ ფულით რაც ეს განათება დაუჯდა მამულს, შეიძლებოდა ელექტრონის სადგურის აშენებაო.

გამგე ცდილობს მონახოს მიზეზები, თუ რატომ ჩავარდა ეს მამულები ასეთ მდგომარეობაში. ეს საჭიროა მისთვის, რომ თავიდან აიცილოს პასუხისმგებლობა სათანადო უწყებიდან. და ის ეძებს ამ მიზეზებს და ნახულობს კიდეც. თურმე ამაში დამნაშავენი ყოფილან მუშები. მუშებმა წამოაყენეს განუსაზღვრელი მოთხოვნილებანიო, ეს ისეთი ხალხია, რომლებსაც ვერ ენდობითო, ჩვენ საქმეებში ერევა პროფესიონალური კავშირებიო და სხვ. (კითხულობს).

ავიღოთ შემდეგი მამული მუკუზანის. აქ უნდა ყოფილიყო მოსავალი 25 ათასი ვედრო ღვინო. ამის მაგივრად მიუღიათ სულ 10 ათასი ვედრო. 25 ათასს მოელოდენ და 10 ათასი კი არისო, ამბობს გამგე. შემდეგ ამ მამულს ჰქონდა თავისი მიწები, მაგრამ ისიც დაუტაცნიათ. ჰქონია სულ 26 დესეტინა, მაგრამ ეხლა კი აღარ იციან თუ რამდენი შერჩა (ასათიანი: სოციალიზაცია უყვიათ!).

ეხლა შევეხოთ თუ რა მდგომარეობაშია ქართლის მამულები. მათი გამგე მეგრელიშვილი ასეთ დახასიათებას იძლევა (კითხულობს). (პ. გელეიშვილი: როდის მოხდა?).

ასეთია, ბატონებო, სახელმწიფო მამულების მდგომარეობა. საინტერესოა აგრეთვე ბაღდათის მამულების მდგომარეობა. ბაღდათის მამულში 1918 წელს მოვიდა 1000 ფუთი ყურძენი, წარსულს წელს კი მხოლოდ 700 ფუთი. (რუსია: ყურძნის მოსავალი, რომ გლახა იყოს ეს რა მინისტრის ბრალია!) სხვაგან არ ეტყობა ეს მოუსავლობა. აი, მაგალითად აფხანაურის მამული, იქ ასე არ არის. აი, ბატონებო, ასეთი არის. თითქმის ყველა გამგეს მოხსენება ამ მამულების შესახებ. ჩვენ ვიცით, რომ ბორჯომში ადგილი ჰქონდა ბოროტმოქმედებას და ამბობენ, რომ ამის შესახებ გამოძიება სწარმოებს. (გელეიშვილი: რომელ ბოროტ-მოქმედებას, დაასახელეთ?) (კითხულობს) ბოროტ-მოქმედების შესახებ იყო შეკითხვა ეროვნულ საბჭოში (გელეიშვილი: - დაასახელეთ რა ბოროტ-მოქმედება იყო?) და მე მოგახსენებთ, რომ ამის შესახებ გამოძიება სწარმოებს. (ვეშაპელი: გაღიზიანებს). აი, ბოროტ-მოქმედება მოხდა კიდევ სხვა მამულში. მე მინდა თქვენი ყურადღება შევაჩერო კიდევ ერთ მამულზე, ეს არის კოჯორის მამული. ეს თქვენ გაგიგონიათ და ამიტომ ნებას მივცემ ჩემ თავს მოგახსენოთ ამ მამულის შესახებ, მით უმეტეს, რომ მის შესახებ ბევრი მითქმა-მოთქმა იყო საზოგადოებაში, ბევრი დაიწერა პრესაში, და ბევრი ილაპარაკეს თვით თქვენ ფრაქციაში. მართლაც, რომ ყურადსაღებია ეს საქმე. კოჯორის მამული იჯარით არის გაცემული. თუ რა პირობებში მოხდა და როგორი არის ეს პირობები, ამას მოგახსენებთ. ხელშეკრულებაში შედის 13 მუხლი. იჯარით არის აღებული 7-8 აგარაკი, დაახლოვებით ამ აგარაკში არის შემდეგი შენობები (კითხულობს) აი, წარმოიდგინეთ ეს ვებერთელა მამული, რომელშიაც არის სულ 200 ოთახი და არა ნაკლები 9 აგარაკისა, აი ეს უშველებელი და საუკეთესო მამული წლიურათ გაცემულია მხოლოდ 30 ათას მანეთად. იმ დროს, როდესაც თქვენ ვერ ნახავთ ვერც ერთ ქალაქში უბრალო რესტორანსაც, რომელიც არ იხდიდეს ამდენ გადასახადს. და ეს უზარ-მაზარი ქონება კი გაცემულია 30 ათას მან. და ისიც როგორ პირობებში: არ ყოფილა შესრულებული არც ერთი ფორმალური მხარე, არ ყოფილა საჯარო შეჯიბრება. გარდა ამისა ყურადსაღებია ის გარემოება, რომ ამ მამულის აღება უნდოდა ადგილობრივ საზოგადოებრივ დაწესებულებას, როგორიც არის კოჯორის ქალაქის გამგეობა. ორჯელ მიმართა მან სამინისტროს თხოვნით, რომ გადაეცა იჯარით ეს მამული, მაგრამ უარი მიიღო. შემდეგ როცა შეიკრა ხელშეკრულება, ამ გამგეობამ მოითხოვა ამ ხელშეკრულების გაუქმება, მაგრამ ამ თხოვნასაც წააწერეს: «Оставлено безъ послђдствiй». შეიძლება თქვენ სთქვათ, რომ მართალია მამული დიდია, მაგრამ შემოსავალი არ არისო. არც ეს შეეფერება სიმართლეს. ტფილისის საკონტროლო პალატას გაუგზავნია წარმომადგენელი და უკანასკნელს შეუდგენია აქტი, და ამბობს, რომ ერთი აგარაკიდან შემოსავალი უდრის 21000 მ. აქედან დაინახავთ, თუ რამდენი შემოდიოდა 9 აგარაკიდან. და თუ მიიღებთ მხედველობაში იმასაც, რომ არენდატორს მიეცა უფლება ელექტრონის სადგურის დადგმის, მიწების დამუშავების, რესტორანის და კინემატოგრაფის გახსნის, თქვენ დაინახავთ, რომ შემოსავალი არც ისე ცოტა იყო!.

ეს მამული სულ მუქთად ჩაიგდო ხელში ისეთმა პირმა, რომელსაც არავინ არ იცნობს და არაფერი არ დაუმსახურებია რესპუბლიკის წინაშე (გელეიშვილი: - ვინ იყო? ვეშაპელი: - ალბად სფეროებში ეყოლებოდა ნაცნობები!) დიახ, ალბად რითიმე ცნობილი იქნებოდა იქ უეჭველად. და, რომ თქვენ ნათელი წარმოდგენა იქონიოთ იმაზე, თუ როგორ უვლიან ჩვენში სახელმწიფო მამულებს, მე მოგიყვანთ ერთს დამახასიათებელ ფაქტს. ერთს გამგეს სახელმწიფო მამულისას სულ დაუყიდია ქონება მამულისა და როდესაც შემდეგ ამაზე ძიება შეიქნა, დიდი ძიების შემდეგ ტფილისის ერთ-ერთ რესტორანში უნახავთ ზოგიერთი ნივთები, ჩამოუთვლიათ იგი და 24 საგანი აღმოჩენილა სწორედ იმ მამულიდან, რომლის გამგეთაც სწორედ ის ბრძანდებოდა. ამ მამულებში მუშათა მდგომარეობა პირდაპირ აუტანელია და ეს ნათლათ სჩანს იმ მოთხოვნილებიდან, რომელიც მათ წარმოადგინეს, სადაც ისინი კატეგორიულად მოითხოვდენ გამგის დათხოვნას, რომელიც აუტანელ პირობებში აყენებდა მუშებს. ასე, რომ სახელმწიფო მამულების მოვლაში არავითარი ინტერესი არც სახელმწიფოსი და არც მუშების დაცული არ არის, იქ არავის ინტერესი არ არის უზრუნველყოფილი (შ. ნუცუბიძე: რომელიმესი უსათუოდ იქნება დაცული?) დიახ, ერთის ინტერესი ყოველ შემთხვევაში დაცულია, ეს ალბად იმ მოიჯარადრის, რომელსაც აღებული აქვს ეს მამული. მოიჯარადრე ცხადია, ბევრ ფულს იღებდა, სხვანაირათ შეუძლებელია, რადგან სხვა საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს ის არ მისცეს, თუმცა ამას ისინი დაჟინებით მოითხოვდენ. ამასთან არავითარი ფორმალური მხარე იჯარის გაცემისა დაცული არ იყო და ის 30000 მანეთი, რომელთაც გაცემულია ეს მამული პირდაპირ წარმოუდგენელი რიცხვია. (შ. ნუცუბიძე: - სხვა უწყება ხომ არ არის ამაში დაინტერესებული?).

თავმჯდომარე. სიტყვა თუ ვისმეს სურს ითხოვოს და ილაპარაკოს, ადგილიდან ლაპარაკის ნებას კი არავის მივსცემ. გთხოვთ ნუ ინებებთ ამას.

შენგელაია. ასე, რომ, ბატონებო, ჩვენი მამულების მოვლა და ექსპლოატაცია და მისი პატრონობა, რომელზედაც ლაპარაკია ამ დეკრეტის განმარტებით ბარათში ეს ზღაპარია და მეტი არაფერი. ეს მამულები მოვლილი კი არა, გაპარტახებულია, ჩემთვის ძლიერ სასიამოვნო იქნებოდა, რომ აქ გამოვიდოდეს უწყების წარმომადგენელი და დაამტკიცებდეს წინააღმდეგს, დაამტკიცებდეს, რომ მამულების მოვლა რიგიანად არის დაყენებული და სხვა. ამ უწყების მოღვაწეობა არ განისაზღვრება მარტო აქ ჩამოთვლილი საქმიანობით. თქვენ იცით, რომ მას დიდი საქმეებიც აქვს გასაკეთებელი. ავიღოთ თუნდაც საძოვარი მიწები, წინედაც არ შეადგენდენ კერძო საკუთრებას და არც იყიდებოდენ. აქ მიწად-მოქმედების სამინისტრო ახალის გაკეთებას ცდილობს და უკვე აგრარულ კომისიაშიც სათანადო კანონ-პროექტია წარმოდგენილი. ეს კანონ-პროექტი მოითხოვს საძოვარი მიწების სახელმწიფოს ფონდში გადარიცხვას. თქვენ იცით რას ნიშნავს ფონდში მიწების გადარიცხვა. თქვენ იცით, რომ ამ ფონდში ეს მიწები თან და თან კერძო საკუთრებად დაიყოფა და ამ რიგად მოისპობა ერთი უმნიშვნელოვანესი დარგი ჩვენი ცხოვრებისა - მეცხვარეობა. და ამას საქმიანობად უწოდებს მიწად-მოქმედების სამინისტრო. ბატონებო! თქვენ იცით, რომ სამინისტროებს უფლება აქვსთ ინსტრუქციის გამოცემისა. მაგრამ რას ნიშნავს ინსტრუქცია. ინსტრუქცია არ არის არც გაგრძელება, არც დამატება და არც უარყოფა კანონისა, მხოლოდ ამ სამინისტროს ყველაფერი სხვანაირად ესმის და ისეთ ინსტრუქციებს სცემს, რომელიც პირდაპირ უარყოფს კანონს. ამნაირათ, ბატონებო, ჩვენი აზრი ასეთია. ჩვენ ვილაშქრებით იმ პოლიტიკის წინააღმდეგ, რომელიც არის გამეფებული ამ უწყებაში და ვამბობთ: მიწების რეფორმა არ არის დამთავრებული, საუკეთესო მამულები სპეკულიანტების ხელში ჩავარდა, ერის ავლა-დიდება გაპარტახებულია და, რომ ჩვენი შეგნება პარლამენტარობისა მეტი იყოს, რომ პასუხისმგებლობა ესმოდეთ სოც.-დემოკრატებს, მიწათ-მოქმედების მინისტრიც ისევე უნდა მოიქცეს, როგორც მოიქცა მისი ამხანაგი - ის უნდა გადადგეს!.

ნოე ხომერიკი, მიწათ-მოქმედების მინისტრი. ბ-ბო, დღეს აქ, თქვენს წინაშე წამოყენებულია ფრიად მარტივი საკითხი. უწყება ითხოვს რომ მის მოსამსახურეებზე და მოხელეებზე გავრცელებულ იყოს ის მომატება ჯამაგირების დამფუძნებელი კრების დასტურით. (ყველგან არ გატარებულა - შ. ნუცუბიძე). შეიძლება თქვენ ამ უწყებას უარყოფით უყურებდეთ, ეს თქვენი საქმეა, მაგრამ არ შეგიძლიათ ამის გულისთვის დასაჯოთ ის მუშაკნი, რომელიც ამ უწყებაში მუშაობენ, ამიტომ ჩვენ მოვითხოვეთ, რომ მათ მიეცეთ ის ჯამაგირი, რაც სხვა უწყებებში გატარდა. მხოლოდ ამ მხრით შეიძლებოდა ლაპარაკი. საკითხი სრულიად გარკვეულია, მაგრამ ის კრიტიკა, რომელიც ინება შენგელაიამ შეიძლებოდა მაშინ, როცა ბიუჯეტის განხილვა იქნება, როცა ჩვეულებრივ მიღებული არის ბიუჯეტის განხილვის დროს გადაათვალიერებენ უწყების მოქმედებას, მაგრამ შენგელაიამ ასე არ ინება და მე იძულებული ვარ ზოგიერთ დებულებებზე პასუხი გავცე. წინდაწინ უნდა მოგახსენოთ, რომ შენგელიას ლაპარაკი იყო საუბარი საქმის უცოდინარი კაცისა. ის გვისაყვედურებს, რატომ აქამდე აგრარული რეფორმა არ გატარდაო, ალბათ მას წარმოდგენა არა აქვს ამ რეფორმის ხასიათზე, როგორ შეიძლება რეფორმის გატარება, რა არის ამისთვის საჭირო, რა ძალები რა ობექტიური პირობები, რომლებშიაც შეიძლება აგრარული რეფორმის გატარება? ასე რომ დაესვა კითხვა, მაშინ მიხვდებოდა, რომ, მართალია, ჩვენ ორი წელიწადია ვატარებთ ამ რეფორმას, მაგრამ ფაქტიურათ მუშაობა შეგვეძლო მხოლოდ 11 თვე. ვინც იცის რა არის მიწის ჩამორთმევა და ერთი ხელიდან მეორეში გადაცემა, მან იცის, რომ თუ როგორი ამინდია საჭირო მიწის დაზომვისთვის, რომ აქ საქმისთვის არსებობს განსაზღვრული დრო, სეზონი, როცა ეს შეიძლება მოხდეს. როცა დარი არის, მაშინ შეიძლება მინდორზე მუშაობა, ავდარში კი ეს შეუძლებელია. ეს რომ ეკითხა ბ. შენგელაიას უბრალო მიწის მზომლისათვის, ის ამას აუხსნიდა. ჩვენ ასეთი დრო გვქონდა მხოლოდ 11 თვე და ამ ხნის განმავლობაში შეიძლება თითქმის ყველგან, ზოგიერთი გამონაკლისის გარდა, ჩამორთმევა დაგვესრულებია. სტატისტიკური ცნობებით, რომელიც ჩვენს ხელთ არის, გამოდის ამნაირად (აქ არ არის ნაანგარიშევი სოხუმის ოლქის და ზოგიერთ სხვა კუთხეების ჩამორთმეული მიწები). ჩამორთმევით ჩვენ მივიღეთ სახელწიფო ფონდში 610 ათასი დესეტინა მიწა და ჩამორთმევა ფაქტიურად, თუ სოხუმის ოლქს არ მივიღებთ მხედვლობაში, თითქმის დასრულებულია. შეიძლება ზოგიერთ მაზრაში რამდენიმე ათეული დესეტინა იყო დარჩენილი, მაგრამ უმეტესი ნაწილი, როგორც მოგახსენეთ, ჩამორთმეული არის. ეს ერთი.

გარდა ამისა, ჩვენ დავალებული გვქონდა მეორე ნაწილი ამ მუშაობისა - დარიგება მამულის უმიწა-წყლო და მცირე მამულიან გლეხობისათვის, მაგრამ ამისთვის საჭირო იყო წინასწარი მუშაობა, საჭირო იყო გამორკვევა მიწის რაოდენობისა იმ უმიწაწყლო და მცირე მიწის პატრონთა, რომელთა ხელში საფონდო მიწა უნდა გადასულიყო. კითხვა რომ ასე ყოფილიყო დასმული რომ მიწა გადასცემოდა მას, ვისაც ეს ესაჭიროებოდა და ვინც მას ხელს მოჰკიდებდა, ეს რამოდენიმე თვის განმავლობაში გაკეთდებოდა, მაგრამ კანონის მიერ დასახული გვაქვს ისეთი მიზანი, რომელიც თხოულობს დიდ წინასწარ მუშაობას. სანამდი მიწას გავანაწილებდით, ჩვენ უნდა გამოგვერკვია: ვინ არის უმიწა-წყლო, მცირე მამულიანი და მხოლოდ მათთვის გადაგვეცა ეს მიწა. ეს დიდი სამუშაო არის. გარდა ამისა, დარიგებას უნდა უსწრებდეს წინ ფონდის მიღება. თუ არ იცით რა გაქვთ დასარიგებელი, მაშინ ვერაფერს დაარიგებდით. მე მოგახსენებთ, თუ რა პირობებში ხდება ჩამორთმევის პროცესი ზოგიერთ მაზრებში, მიწის დარიგებაც დაიწყო. მაგ., ტფილისის და ქუთაისის მაზრებში, ტფილისის მაზრაში ფაქტიურად გადაეცა 23 ათას დესეტინაზე მეტი სწორეთ იმ ხალხს, რომელსაც კანონის ძალით ეკუთვნოდა მიცემა. ქუთაისის მაზრაში კი დარიგებულია 16 ათასი ქცევა მიწა. დანარჩენ ადგილებში ნაწილობრივ დაწესებულია მიწის დარიგება. აი, შორაპნის მაზრაშიც მოხდა მიწების გადაცემა და უწყება ღებულობს ზომებს თავის მხრივ, რომ ეს დააჩქაროს. ეხლა შეიძლება მხოლოდ წინასწარი მზადება და როცა შეიძლება მინდორში გასვლა სამუშაოთ, უწყება მომზადებული არის, რომ დაჩქარებული ტემპით აწარმოვოს ეს მუშაობა და მე დარწმუნებული ვარ, რომ ერობების დახმარებით ამ დარიგებას მიმდინარე წლის განმავლობაში დავასრულებთ. ეს არის ფაქტიური მხარე, ხოლო შენგელაიას კი ჰგონია, რომ საკმარისია დეკრეტები გამოვსცეთ მიწის გადაცემაზე და მიწა ხალხს გადაეცემა. ასეთ დეკრეტებს სცემენ ბოლშევიკები გლეხების დასაკმაყოფილებლად, მაგრამ ჩვენ ვიცით, რა შედეგებსაც მიაღწევს თავის ქვეყანაში. იმათ აგრარული საკითხი სრულიად არ გადაუწყვეტიათ, მხოლოდ შეიტანეს ცხოვრებაში დიდა არევ-დარევა და ნიადაგი მოუმზადეს ანარქიას და შეიძლება რესტავრაციასაც მომავალში. ასეთია აგრარული რეფორმის გატარების საქმე.

ასეთივე ცოდნა საქმის გამოიჩინა ბ. შენგელაიამ, მაშინ, როცა ის შეეხო სატყეო მეურნეობას და გვისაყვედურა, რომ ხარჯები უფრო ბევრი გაქვთ, ვინემ შემოსავალიო. მაგრამ ამის თქმა შეუძლია მხოლოდ მას, ვინც საქმეს გაუცნობელია. ბ შენგელაია ანგარიშს არ უწევს იმას, თუ როგორი იყო სატყეო მეურნეობა წინეთ, სანამდი ჩვენ გადმოგვეცემოდა. მე მოგახსენებთ, რომ მაგ. ქუთაისის გუბერნიის სატყეო მეურნეობა სახელმწიფოს ზარალს აძლევდა ნორმალურ დროსაც კი, მხოლოდ ტფილისის გუბერნიის ზოგიერთ რაიონებში აძლევდა ისეთ მცირე შემოსავალს, რომ ამაზე ლაპარაკიც შეუძლებელია და ამ საქმის გამოსწორება, სატყეო მეურნეობის სათანადო საფუძველზე დაყენება არ არის ერთი თვის საქმე, ამისთვის დიდი მუშაობა არის საჭირო. არის მთელი რიგი ისეთი ღონისძიების გაღებისა, ისეთი ნაბიჯების გადადგმა, რომელიც დღევანდელ პირობებში ფაქტიურად მთავრობას და სახელმწიფოს არც კი შეუძლიან. ჩვენ ტყეებში, მიუვალ ადგილებში და თუ გინდათ, რომ ამ ტყეებმა სახელმწიფოს შემოსავალი მოუტანონ, უნდა გაიყვანოთ გზები და რომ გაიყვანოთ რკინის გზები, გააუმჯობესოთ ტყის ექსპლოატაცია, გვაქვს ამის საშუალება? აი მოგახსენოთ რა არის და რის გაკეთება შეიძლება. თქვენ ზეპირათ ლაპარაკობთ და მე კი მინდა თქვენი ყურადღება მივაქციოთ საქმის ფაქტიურ მდგომარეობას. გამობრძანდით და გვიჩვენეთ ის ღონისძიებანი, რომელიც მოგვცემს საშვალებას დღესვე ამ ტყეებიდან მილიარდები გამოვიღოთ, ამისთვის, ვამბობ საჭიროა მილიარდების დახარჯვა, ეს ტყეები დიდი სიმდიდრე არის, მაგრამ მომავალში და არა დღეს. მხოლოდ უცოდინარმა კაცმა შეიძლება სთქვას, რომ ორი მილ.დესეტინა გვაქვს და რატომ შემოსავალს არ გვაძლევსო. იმიტომ არ გვაძლევს, რომ არ არის გზები და სხვა, რაც საჭიროა ტყის საექსპლოტაციოდ. საერთოდ უწყება ყოველგვარ საშვალებას ღებულობს, რომ შემოსავალი გადიდდეს. და თუ შევადარებთ წარსულ წლეების შემოსავალს, დავინახავთ, რომ შემოსავალი თანდათან მატულობს. (შენგელაია: კურსი?) კურსიც რომ მივიღოთ მხედველობაში, მაინც დავინახავთ, რომ დღეს მეტი შემოსავალი გვაქვს, ვინემ წინათ. მე არ ვიცოდი, რომ აქ ყველაფერს შეეხებოდით, თორემ მოვიტანდი ციფრებს. რაზე არის დამყარებული შენგელაიას განცხადება? არ არის მართალი ეს ცნობა, თითქოს ჩვენ გვქონდა შემოსავლი 9 მილ. მან., გასავალი - 24 მილიონი მანეთი, ეს მართალი არ არის. მართალია, მე აქ ციფრები არ მომიტანია, მაგრამ თუ გადავხედავთ დამფუძნებელი კრების დადგენილებას, რომლითაც ყოველ უწყებას ეძლევა 1/12 ბიუჯეტისა, დაინახავთ რომ ასეთი დიდი თანხა არ არის დახარჯული და არც შეიძლებოდა დახარჯულიყო. ეს მისი ცნობა გაუგებრობაზე არის დამყარებული.

ეხლა მამულის შესახებ. ისეთივე სურათი დახატა მამულის შესახებ ბ. შენგელაიამ. ის დაეყრდნო ახლო წარსულში მომხდარ ყრილობის ოქმებს და სხვათა შორის, სთქვა, რომ ჩვეულებრივათ მოხელე ცდილობს თავის უფროსს ასიამოვნოს და უკეთესს სურათს უდგენს, ვინემ ეს არის სინამდვილეში, ასე მოიქცეოდენ მამულების გამგენიცო.

მე უნდა მოგახსენოთ, რომ ასეთი ტრადიცია მე არ მაქვს დამყარებული უწყებაში, რომ ისეთი ცნობები მომცენ, რაც არ არის. და ყველა ამბობს საქმის ნამდვილ ვითარებას, თუ რამე ნაკლი და გასასწორებელია, მე დაინტერესებული ვარ თვითონ გავასწორო და არ მიმაჩნია საჭიროდ ვინმემ შეამსუბუქოს ეს ნაკლი. და ის სურათი, რომელიც ყრილობის მონაწილეებმა დახატეს, ნამდვილი იყო. რას ამბობს ეს სურათი?

ბ. შენგელაია რომ გარჯილიყო და ბოლომდე წაეკითხა ის ოქმები, დაინახავდა შემდეგს, რომ იყო ცუდი მდგომარეობა, იყო საქმე ცუდად დაყენებული, მაგრამ უწყება და მამულების მმართველობა ყველა მამულებში ცდილობდა, რომ საქმე გაეუმჯობესებინა და ეს დღეს საგრძნობლად ეტყობა. მაგრამ ბ. შენგელაიამ მხოლოდ ზოგიერთი ადგილები ამოგლიჯა და ისე მოიქცა, როგორც ერთი საანეგდოტო ცენზორი, რომელიც ამტკიცებდა, რომ მომეცით ნება ამოვგლიჯო „მამაო ჩვენოდან“ თავისუფლად ადგილები და დაგიმტკიცებთ, რომ მის ავტორს ჩამოხრჩობა ეკუთვნისო. რომ ეს ასე არ ექნა ბ. შენგელაიას, მაშინ ის დაინახავდა, რომ ეს მამულები დღეს უკეთესად დამუშავებულია, ვინემ არამც თუ რევოლიუციის პირველ დღეებში იყო, არამედ ომის პირველ დღეებში იყო. მე ვამბობ, რომ საქმის ინტერესი არ მოითხოვს იმას, რომ დეპუტატი ასე ეპყრობოდეს თავის სინდისს, როგორც ეს ბ. შენგელაიამ ინება.

მართალია, გევრახის მამულის გამგის მოხსენებაში იყო, რომ შენობები გაპარტახებული არის, იარაღი გაფუჭებულია და სხვა, მაგრამ რატომ არ ჰკითხა თავისთავს ბ. შენგელაიამ, როდის მოხდა ეს? რომ ეს კითხვა დაეყენებინა თავისთვის, მაშინ გაიგებდა, რომ ეს გაფუჭება იარაღისა და სხვა მოხდა მაშინ, როცა ამ მამულის პატრონი არც კი ვიყავით, როცა ის იარაღები თათართა ბანდებმა დაიტაცეს, შენობები გაანადგურეს და სხვ. როცა სამინისტრომ მიიღო ეს მამული, დაინახა რა ყველაფერი ეს, იარაღებს თავი მოუყარა, შენობები შეაკეთა და სხვ. აქაც შენგელაია მოიქცა ისე, როგორც წინეთ. (ნუცუბიძე: კოჯორის მამული?) ბორჯომის მამული თუ წინეთ ზარალს იძლეოდა, დღეს მილიონებს აძლევს ხაზინას. ამით არ მინდა ვსთქვა, რომ ბორჯომის მამულს რაიმე ნაკლი არ ჰქონდეს, მაგრამ (ნუცუბიძე: მე კოჯორის მამულზე გეკითხებით!) მოითმინეთ და ამაზე მიიღებთ პასუხს. აი, კოჯორის მამული ჩვენ გადავეცით 30 ათას მანეთად ერთი წლის ვადითო, ბრძანებს შენგელაია, და ამას ისე ლაპარაკობს, რომ გარეშე კაცი წარმოიდგენს, რომ მართლაც აუარებელი ოთახების შემოსავალი შეადგენს 30000 მანეთს. (შენგელაია: 200 ოთახია!) მაგრამ შენგელაიას უნდა მოეხსენებოდეს, რომ კოჯორი მხოლოდ სააგარაკო ადგილია და იქ მხოლოდ ორი თვით ცხოვრობენ, დანარჩენ დროს კი ცალიერია ოთახები და ამ ორი თვის განმავლობაში სარგებლობისათვის იმ კაცს 30 ათას მან. ჰქონდა გადაცემული. წინეთ ჩვენ ვცდილობდით, როდესაც ეს აგარაკი ჩავაბარეთ, მოგვეწყო საკუთარი მეურნეობა, მაგრამ ზარალი ვნახეთ 45 ათასი მანეთი და ამის შემდეგ გავეცით 30 მანეთად, ეს არის წმინდა სარგებლობა ხაზინისათვის. თუ პირობას გადახედავთ, დაინახავთ, რომ მოიჯარადრეს აწევს მთელი რიგი მოვალეობისა, რომელიც დიდ ხარჯებს მოითხოვს: შეკეთება შენობებისა, მოვლა-პატრონობა და სხვა, და თუ ხარჯთ-აღრიცხვას წაიკითხავთ, რომელიც სამინისტროს ჰქონდა წარმოდგენილი, დაინახავთ, რომ ზარალს კი არა, წმინდა შემოსავალს დიდს ვღებულობთ. ეს იყო გაცემული წინეთ, ეხლა კი რომ გავცეთ, იქნება არა 30 ათასი მანეთი, არამედ რამდენიმეჯერ 30 ათასი მანეთი, რადგანაც ჩვენი ფულის კურსი მას შემდეგ დაეცა. (კედია: აუქციონი მართლა არ ყოფილა?) არ ყოფილა. უწყებას აქვს უფლება გასცეს აუქციონის გარეშე ზოგიერთი ასეთი შემოსავლის წყარო. (შენგელაია: რომელ კანონში სწერია?) ეს იმ კანონში სწერია, რომელიც დამფუძნებელ კრებას ჯერ არ გაუუქმებია, რომელიც დამფუძნებელმა კრებამ აღიარა თავისთვის სავალდებულოდ და როცა გაუქმდება და დადგენილი იქნება, რომ ყველა შემოსავლის წყარო საჯაროდ იქნეს გაცემული, მაშინ ჩვენც ასე მოვიქცევით. როდესაც ეს უფლება გვაქვს და არსებითად ხაზინისთვის ზარალი არ მოგვიტანია და, პირიქით, შეგვიძლიან ამით სარგებლობა მოუტანოთ. ჩვენ მხოლოდ არსებითად ვლაპარაკობთ და არა ფორმალურ მხარეზე. ბ. შენგელაიმ სთქვა: მამულებში მოსავალი ისეთი არ იყო, როგორც მოელოდნენო. მას დაავიწყდა, როგორი დარები იყო წელს, როგორ იმოქმედა ამ მიზეზებმა ამ მოსავალზე. (შენგელაია: „ობიექტიური პირობები“?) დიახ, ობიექტიური პირობები! თქვენ რომ მთავრობა ყოფილიყავით, წვიმას ვერ დაუშლიდით, როცა ის მოდიოდა, და ვერ მოიყვანდით, როცა საჭირო იყო. ობიექტიური, ბუნებრივი პირობები ისეთი იყო, რომ ცოტა მოსავალი იყო, თუმცა ჩვენ გაცილებით მეტს მოველოდით და როგორ შეგიძლიათ ეს დანაშაულად ჩაგვითვალოთ? თუ დაგვიმტკიცებთ იმას, რომ უწყებას ჰქონდა საშუალება მეტი მოეყვანა, მაშინ მართალი იქნებოდით, მაგრამ უსამართლობა იქნება მოსთხოვოთ უწყებას ის, რაც მისგან არ არის დამოკიდებული. ეს უსამართლობა არის.

ის ყოფილი საუფლისწულო მამულები, სადაც უმთავრესად მევენახეობა იყო, ის მოძველებული არის, რომ სწორედ იმ ყრილობამ, რომელიც მე მოვიწვიე საერთო მუშაობის გასათვალისწინებლად და ახალი ღონისძიების მისაღებად, ერთხმად დაადგა იმ აზრს, რომ ვენახები ყველა მოძველებულია და არ შეიძლება ამ ვენახებზე მევენახეობა ვაწარმოვოთ და უნდა შევუდგეთ მათ განახლებასო. ამით აიხსნება ის, რომ შემოსავალი ისეთი არ არის, როგორც ეს უნდა იყოს. ეს ძველი ვენახები არის, და თუ გაეგება რამ შენგელაიას მევენახეობისა, ვენახებს 30 წლის შემდეგ სჭრიან და ამის შემდეგ თქვენ მოითხოვთ, რომ რატომ 80 ვედრა ღვინო მოგცათ და არა 300-400 ვედრაო. ეს დაუშვებელია. ჩვენის მხრით უნდა განვაცხადო, რომ ყველა მამულები დამუშავებული იყო და არც ერთი ვენახი არ დარჩენილა დაუმუშავებელი. ყველა თავის დროზე დასხლილი, დაბარული და სხვა, რაც ამ მხრივ საჭირო არის, გაკეთებული იყო.

ასეთია ჩვენი მუშაობა. რასაკვირველია, არის ნაკლი, არის ხელშემშლელი პირობები, არ ვამბობთ იმას, რომ ყველა, რაც გავაკეთეთ სულ დროზე გავაკეთეთ, მხოლოდ იმას ვერავინ იტყვის, რომ შეიძლებოდა უწყებას, მით უფრო იმ უწყებას, რომლის ხელში არის მრავალი სამეურნეო საქმის წარმოება, გაეკეთებინა დღევანდელ ობიექტიურ პირობებში, რომელიც შენგელაიას სასაცილოდ მიაჩნია, ყველაფერი ის, რაც საჭირო იყო. აი, თუ გინდ ის მეტალურგიული სადგური კი არ დანგრეულა, არამედ ინსტრუმენტები არა გვაქვს. (შენგელაია: გაიტაცეს?) არა. არავის არ გაუტაცნია, ინსტრუმენტი ცვდება, განახლებას საჭიროებს და ამის საშუალება კი არ გვქონდა და ამით აიხსნება ის, რომ მამულის გამგე ლაპარაკობდა, მეტალურგიული სადგური არ მუშაობსო. ვერ გავმართეთ ელექტრონები ზოგიერთ ალაგას, რადგანაც ელექტრონებს ჩვენში არ აკეთებენ, უცხოეთიდან მოდის, ამის შეძენის და მოტანის საშუალება ჩვენ არ გვქონდა.

ბ. შენგელაიამ თავისი სიტყვა დაიწყო იმით, რომ არის ორი უწყება, რომელსაც საქმე აურევ-დაურევია, არაფერი გაუკეთებიაო და სხვ. მე ვიტყვი, რომ დამფუძნებელ კრებაში არის ერთი ფრაქცია, რომელიც ყოველთვის, რაზედაც არ უნდა იყოს ლაპარაკი, მისწვდება სწორედ ამ უწყებებს, რომელიც მის განზრახვებს ფრთას კვეცს და მის იდეალებს, შეხედულებას არ ანხორციელებს. მე მესმის შენგელაიას გულის წყრომა. ის ექსპერიმენტები, რომლითაც მათმა ამხანაგებმა რუსეთში ვერაფერი მიიღეს და მათ აქ ამ ექსპერიმენტების განმეორების საშუალებას არ მივსცემთ, თავისთავად ცხადია, გასაგებია, ასეთი მოქცევა ამ უწყებისადმი, მაგრამ ვისაც უნდა საქმის ნამდვილი ვითარების გამორკვევა და არ უნდა მთელი საქმის დაწვრილმანება, ვინც დაინტერესებული არის სახელმწიფოს ინტერესებით და არა ვიწრო ჯგუფურ ინტერებით, არ იტყვის იმას, რაც აქ ინება ბ. შენგელაიამ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ბ. გელეიშვილს ეკუთვნის

პეტრე გელეიშვილი. (ს.-დ.) უნდა მოგახსენოთ, რომ ბ. შენგელაიას გამოსვლამ მოიგონა რუსული თქმულება: «Гора родила мышь» მან თავისი სიტყვა დაიწყო ასეთი სიტყვებით: ამ ორი სამინისტროს: მიწად-მოქმედების და შინაგან-საქმეთა მოღვაწეობა იწვევს აღშფოთებას, ეს სამინისტროები რაღაც საშინელებას წარმოადგენენო. განცხადებამ ძლიერ დამაფრთხო. მართალია, მე დღეს არ გახლავართ მიწათმოქმედების სამინისტროში, მაგრამ დღესაც მასთან სრულიად ვარ შეკავშირებული. ბატ. შენგელაიას სიტყვიდან სჩანს, ვითომ მომხდარა რაღაც თავზარ დამცემი ამბავი - დაღუპულია მთელი რესპუბლიკა, ის დაუღუპავს მიწათ-მოქმედების სამინისტროს, რომელსაც აქვს ჩაბარებული მთელი ჩვენი სიმდიდრე - მიწა, წყალი, ტყე, მადანი და სხვა და, რასაკვირველია, თუ ყოველი ეს დაიღუპა, მართლა დაღუპულა ჩვენი ქვეყანა, მაგრამ თვით შენგელაიას ბოლო სიტყვებიდანა სჩანს, რომ ამის მსგავსი არაფერი მომხდარა. სამწუხაროდ მიწათ-მოქმედების მინისტრის შემდეგ მომიხდა ლაპარაკი და მან ფაქტიური მხარის არაფერი აღარ დამიტოვა. მე გაბედულად ვლაპარაკობ, არა როგორც მინისტრის ამხანაგი, არამედ როგორც საქართველოს რესპუბლიკის მოქალაქე, როგორც წევრი დიდი საკანონმდებლო ორგანოსი, რომ ამ სამინისტროში ბევრი რამ გაკეთდა, რასაკვირველია, კრიტიკა საჭიროა. მე იმას კი არ ვამბობ, რომ რაც გაკეთდა, ყოველივე ის კრიტიკის მაღლა იდგეს. მე ის კი არ მაკვირვებს, რომ სამინისტრომ ყოველისფერის გაკეთება ვერ შესძლო, რომ გაკეთდა ის, რაც გაკეთდა. როგორ პირობებში გვიხდებოდა მუშაობა, თქვენ უნდა გახსოვდეთ. რა მდგომარეობაში იყო ახალციხის მაზრა და ბორჯომის მხარე თქვენ კარგათ გახსოვთ. ოქრო და ვერცხლის გამოტანაც კი ვერ მოვახერხეთ აბასთუმნიდან, ყოლისფერი გარეშე მტერმა წაგვართვა. მთელი მხარე ცეცხლში იყო, რესპუბლიკის უმეტესი ნაწილი ანარქიას მოეცო და ამ პირობებში გვიხდებოდა მუშაობა. თქვენ ლაპარაკობთ, რომ რეფორმის პირველი ნაწილი ცხოვრებაში ვერ გაატარეთო. ვერ გავატარეთ მხოლოდ ჯავის ხეობაში. მაგრამ თუ თქვენ შეგწევსთ მოქალაქეობრივი გამბედაობა, ბრძანეთ, რატომ ვერ შევძელით რეფორმის გატარება ჯავის ხეობაში? განა არ იცით? იცით და თქვენი მოქალაქეობრივი სინდისი უნდა გიკარნახებდეთ, რომ იქ არ შეიძლებოდა არა შეიარაღებულ ძალით მუშაობა. მაგრამ თქვენი მეთოდი, ბ. დეპუტატო, ნამდვილი ობივატელური, მეშჩანური მეთოდი გახლავს, ჩვენც კრიტიკის ხალხი გახლავართ, პირადათ მე არასოდეს არ გავურბოდი კრიტიკას, მაგრამ თქვენი ობივატელური მეთოდის კრიტიკის წინააღმდეგი ვარ. კრიტიკა ფაქტებზე უნდა იყოს დამყარებული. თქვენ კი ყურ-მოკრულ ჭორებზე ამყარებთ კრიტიკას. შედიხართ კანცელარიებში და ვიღაც ჩინოვნიკებს ეკითხებით და მათ ნალაპარაკებზე აშენებთ თქვენს გამოსვლებს. ნუ დაგავიწყდებათ, რომ თქვენ ხართ უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანოს წარმომადგენელი, შეგიძლია გაიგოთ ციფრებიც კი, სადაც ჯერ არს. და რა საჭიროა ამისთვის უპასუხისმგებლო ჩინოვნიკების ნალაპარაკების მოყვანა? თქვენ ეკითხებით ჩინოვნიკებს: რატომ ასე ცუდათ მიდის საქმეო? ისინიც გეუბნებიან ჩვენ ძალიანი ბიჭები ვართ, მაგრამ მინისტრი და მისი ამხანაგი არ გვიჯერებენ და საქმე ამიტომაც კარგათ ვერ მიდისო. - თქვენ, როგორც დეპუტატს შეგიძლიათ მიმართოთ თვით მინისტრს, ან იმის ამხანაგს და ციფრებზე დამყარებული ფაქტები მიიღოთ. მაგრამ თქვენ ამას არ ღებულობთ და ობივატელურ მეთოდს ირჩევთ. ვიღაც ჩინოვნიკების ნალაპარაკებზე აშენებთ თქვენ გამოსვლებს... თქვენ ჩვეულებრივათ მიწათ-მოქმედების სამინისტროში არავინ მოგწონსთ, ეს თქვენი უფლებაა. მე მესმის, რომ ამ სამინისტროს მოქმედება არ მოსწონდეს თავად-აზნაურობას, რომელიც თავ-ზარდაცემულია ჩვენი რეფორმით, მაგრამ თქვენ რამ აღგაშფოთათ?.. თქვენ ილაპარაკეთ, ვითომც რაღაც ბოროტ-მოქმედება მომხდარიყოს, ამიტომ მე შეგეკითხეთ ადგილიდან, მაგრამ ეს არ დაასახელეთ. აი, თავისუფალი ტრიბუნა, გამობრძანდით და დაასაბუთეთ, რომ მიწათ-მოქმედების სამინისტროში ბოროტ-მოქმედება ხდება. თქვენ ამას ვერ იქთ. ამიტომაც მე ვაცხადებ, რომ თქვენი ასეთი განცხადება სიყალბეა.

თქვენ კარგათ უნდა გახსოვდეთ, თუ რა მოხდა ბორჯომში, როცა გლეხობამ რევოლიუციის პირველ დღეებშივე ტყეები დაინაწილეს, როცა მათ ცულს მოჰკიდეს ხელი შესანიშნავი ვარანცოვკას პარკი დაინაწილეს. სამინისტრომ ამისთვის გლეხები ციხეში ჩასვა და ბორჯომის თვალი პარკი გადაარჩინა. ბორჯომის ბოროტ-მოქმედებაზე ბრძანებთ. მე ვიტყვი, რომ იქ დაიკარგა მხოლოდ ორი ძველი აბრეშუმის ფანჯარაზე ჩამოსაკიდი, მე შემიძლიან განვაცხადო, რომ იქ მეტი არაფერი არ დაკარგულა და არავითარი ბოროტ-მოქმედება არ მომხდარა. თუ ვინმემ რამე მოიპარა, ჩვენ ზომები მივიღეთ და დავიჭირეთ ის ხალხი. მე ვამბობ ამას, როგორც დეპუტატი და მინისტრის ყოფილი ამხანაგი. ამნაირად, აქ არავითარ ბოროტ-მოქმედებას ადგილი არ ჰქონია. თქვენ ამბობთ, რომ ფონდში გადადის საძოვარი მიწები და ამით იღუპება საქართველო! მაგრამ იკითხეთ, რისთვის გადადის? ორში ერთი: ან არ წაგიკითხავთ ის ოქმი ბოლომდის, ან და არ გინდათ სთქვათ, რაშია საქმე. ის განყოფილება, რომელსაც შეეხება გადასახადების საქმე და რომელსაც ჩაბარებული აქვს ამის მოწყობა თქვენ აგიხსნიდა ამის მიზეზებს, მაგრამ იმასთან არ ინებეთ ლაპარაკი.

ეს ჩამორთმეული მიწები გადადის ფონდში, რომ უმიწაწყლო გლეხობა დავასახლოთ. ჩვენ ზოგიერთ მაზრებში საძოვარი მიწები ამ ფონდში გადავრიცხეთ და გვინდა იქ გლეხების დასახლება. ასეთია მაგალითად ელდარის ველი, რომელიც თუ მოვრწყავთ, შეიძლება გლეხები დავასახლოთ. ასეთია ბორჩალოს მაზრაშიც, ეს ყველა ადგილები, ეს იმისთვის გვაქვს, რომ უმიწა-წყლო გლეხობა დავასახლოთ, განა ეს სასაყვედურო არის? ამას თქვენ ვერ იტყვით, ჩვენ უმიწა-წყლო გლეხობას მიწა უნდა მივსცეთ, მაშ გეკითხებით რა საჭიროა დემაგოგიის გაწევა? უნდა იცოდეთ, რომ თქვენს დემაგოგიაზე ყოველთვის დასაბუთებულ პასუხს გაგცემთ. თქვენ ბრძანებთ ტყეების მოვლა პატრონობაზე. სად იყო ტყეების მოვლა, როცა ისინი რუსეთს ეკუთვნოდა? მაშინ დაახლოვებით 3-5 კაპეიკამდე იყო შემოსავალი დესიატინაზე, ხოლო იხარჯებოდა 13 კაპეიკი. თუ დიდმა რუსეთმა დიდი აპარატით ხელში ვერ შესძლო ამის მოწესრიგება, თქვენ გინდათ, რომ სულ რამდენიმე თვის განმავლობაში ჩვენ ისე მოვაგვაროთ საქმე, რომ დიდი შემოსავალი მივიღოთ? ბრძანებთ, 9 მილ. იყო შემოსავალი, ხოლო 24 მილ. გასავალია; ეს არ არის მართალი. დაახლოვებით 12 მილ. შემოსავალი, მაგრამ დამისახელეთ, რომელ დარგში შემოსულა გადასახადი სავსებით, რომ სატყეო განყოფილებას შემოსვლოდა. თქვენ იცით, რომ გლეხების დიდი ნაწილი გადასახადის გადახდას გაურბის და რასაკვირველია, რომ მიწათ-მოქმედების სამინისტროს 12 მილ. მეტი არ შემოსვლია. ვერ გავიყვანეთ რკინის გზები, ვერ მოვახდინეთ ტყის რაციონალური ექსპლოატაცია, ამ რევოლიუციის ხანაში, ეს არ შეიძლებოდა. მაშასადამე, თუ სხვა დარგებში არ იყო შემოსავალი, ჩვენც არ გვექნებოდა, რადგან მთელი ქვეყანა მტაცებლობითი პსიქოლოგიით არის განმსჭვალული. (ასათიანი: კარგი დახასიათებაა რევოლიუციონების!) სპეკულიანტები არიან მტაცებლები და შეიძლება რომელიმე ფრაქცია მათ უფრო კარგათ იცნობს, ვიდრე ჩვენ, რადგან ჩვენ მათ ვებრძვით და ვიღებთ მათ წინააღმდეგ ზომებს. მაშასადამე, ეს ტყეების საქმე მხოლოდ იმიტომ იყო აქ გამოტანილი, რომ დემაგოგია გაგეწიათ.

ეხლა მამულების მოვლა-პატრონობაზე, აქ მინისტრმა განაცხადა, რომ ყოველი საუფლისწულო მამულები უფრო უკეთეს პირობებში არის, ვიდრე წინად იყო. მეც ვიმეორებ და რადიკალურათ გამომაქვს ეს განცხადება. მიბრძანდით და დაათვალიერეთ ეს ადგილები, გაეცანით და ნახავთ, რომ დღეს უკეთესი არის ამ მამულების მდგომარეობა, ვიდრე იყო წინად. რა უყოთ, რომ კახეთში ვენახები ფილოქსერამ დააზიანა, რადგან ისინი ამერიკულ ვაზზე არ არის დამყნილი, მაშასადამე მოსავალიც ნაკლები იყო. ბ. დეპუტატმა უნდა იცოდეს, რომ სეტყვამ გააფუჭა, და ნაკლები მოსავალი იყო, მაგრამ გამოცდილები ამბობენ, რომ თუმცა ცოტა იყო, მაგრამ ღირსებით უკეთესია და ამაში ერთგვარი კომპენსაცია არის. ამით შეგიძლიათ ინუგეშოთ. ეს ნუგეში არ არის ლიტონი სიტყვა; მობრძანდით და გაიგეთ, მიმართეთ პატიოსან გზას და არა მეშჩანურ ობივატელურს. (შენგელაია: ოქმები?) იქონიეთ მოქალაქეობრივი გამბედაობა. წაიკითხეთ ეს ოქმები ბოლომდე და იქ დაინახავთ. ახლა უბრუნდები იმ მოხსენებას, რომელიც აქ მოისმინეთ. აქ არაფერი იმისთანა არ მომხდარა, რაც სხვა სამინისტროებში არ იყო. მთავრობა ძალიან კრიტიკულად შეეხო ამას, საუწყებათაშორისო კომისიამ 3-4 სხდომა მოანდომა ამის განხილვას, გააკეთა ერთგვარი ნიველიროვკა. აქ არის 3 კაცისთვის 500-500 მანეთის თვეში მომატება. მომხსენებელმა მოგახსენათ, რომ სხვა მინისტრთა საბჭოს წევრები იღებენ 4500 მანეთს თვეში და მიწად-მოქმედების სამინისტროს მიერ წარმოდგენილი 3 წევრისთვის ითხოვს ხუთას-ხუთას მანეთის მეტს, ეს სულ 1500 მანეთის მეტი გასავალია თვეში. მაგრამ ეს სამი კაცს არჩევს, მე მგონია, მომატებას, იმიტომ, რომ თუ მოინდომებენ ხუთჯერ მეტს მიიღებენ სხვაგან.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ნუცუბიძეს.

შ. ნუცუბიძე. (ს.-ფ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! სოციალისტ-ფედერალისტთა ფრაქციას სრულიად ბუნებრივად მიაჩნია ის ვრცელი კამათი, რომელიც გაიმართა მიწად-მოქმედების სამინისტროს მიერ წარმოდგენილ დეკრეტის გამო. მას საზოგადოდ წესიერად მიაჩნია ეს მოვლენა და ფიქრობს, რომ ეს არის ერთგვარ საქმიანობის ნიადაგზე დადგომა, მაშინ როდესაც ისმება საკითხი ამა თუ იმ უწყებისათვის ჯამაგირის გადიდების შესახებ. ამიტომ ჩვენ ვფიქრობთ, რომ მეტი მასალა არის საჭირო იმ საკითხის გარკვევისათვის, რომელიც არის წარმოდგენილი და სწორედ ამიტომ, ჩვენ წინადადებას მივცემდით დამფუძნებელ კრებას გადაიღოს არსებითად გარჩევა გეგმისა, მანამდის, სანამ დამფუძნებელი კრება არ ისარგებლებს ერთ-ერთ თავის უფლებით, რომელიც მას აქვს მიკუთვნილი თავის საკუთარი კონტროლიორის ყოლის სახით.

მოგეხსენებათ, დამფუძნებელ კრებას ჰყავს თავისი კონტროლიორი, რომელიც თვალ-ყურს ადევნებს მთავრობის საქმიანობას, მის, ასე ვთქვათ, მეურნეობის თვალ-საზრისით, წესებს. (პ. გელეიშვილი: დასკვნა არის?)

ბატონებო! როდესაც კონტროლიორი ვახსენე, რატომ ალაპარაკდა ყოფილი წარმომადგენელი მიწად-მოქმედების სამინისტროსი? (გელეიშვილი: არის დასკვნა, არის?) არავის შეაშინებს, ჩვენ არ ვფიქრობთ და ამ შემთხვევაში ტყუილად იქცევა თანახმად დედაენის გმირისა, სხვა და სხვა უწყების წარმომადგენელი, როდესაც თავზედ ხელს იტაცებს. (ხმაურობა. თავმჯდომარის ზარი).

ჩვენ არავითარი წინასწარი აზრი არ გვქონია და არც საკამათოდ გამოვსულვარ (ხმაურობა ცენტრში) დამშვიდდით. ერთხელ კიდევ უნდა მოგახსენო, ბატონო რუბენ, (მიმართავს დეპუტატ რუბენ ყიფიანს), რომ თქვენ მინისტრი არ ბრძანდებით და თქვენ გამინისტრებას დიდი ხანი უნდა. ის „ოჩერედი“, რომელიც არის გამართული, თქვენამდე იმდენად გრძელია, რომ ჯერ სხვები უნდა გამინისტრდნენ. (ჯუღელი: ჩემამდის როდის მოაწევს რიგი?) ყოველ შემთხვევაში, ბატონი ჯუღელი მეკითხება ჩემამდის როდის მოაწევსო, მგონია ის კი ნელ-ნელა ეპარება მინისტრობას, იმიტომ, რომ წინათ იქ უკან იჯდა და ეხლა კი სისტემატიურად წინ მოიწევს და ლიდერების ადგილზე ჯდება.

ბატონებო! დროს ნუ მაკარგვინებთ, მოწოდებული ხართ, მთელ სახელმწიფოს საქმეებს უხელმძღვანელოთ. ამიტომ ჩვენ სრულიად სერიოზულად ვადგენთ წინადადებას, რომელიც პირველ შეხედვით არ მოგეწონებათ.

მაგრამ ნუ დავკარგავთ უფლებას, რომელიც თქვენი, როგორც ხალხის წარმომადგენლების, მოვალეობას შეადგენს. ჩვენ უნდა მოვისმინოთ სახელმწიფო კონტროლიორის აზრი ამ მიწად-მოქმედების სამინისტროს მოღვაწეობის შესახებ. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ამისთვის გამოდგება ის მუხლი რეგლამენტისა, სადაც ნათქვამია, რომ დამფუძნებელ კრებას აქვს კითხვის უფლება, გარდა შეკითხვისა. ამასთან ერთად მოვაგონებ დამფუძნებელ კრებას, რომ მას პრაქტიკაში არ გამოუყენებია ეს უფლება. მას ყავს საკუთარი კონტროლიორი, რომელიც მთავრობის წევრი არ არის და სრულიად შეცდომით ჯდება მთავრობის სკამებზე; ის უნდა იჯდეს სხვაგან; ის გვერდში კი არ უნდა უჯდეს მთავრობას, არამედ უნდა დაუპირდაპირდეს და ოთხი თვალით უნდა უყურებდეს მის მოქმედებას.

ჩვენ წინადადებას ვაძლევთ დამფუძნებელ კრებას, გადადოს გარჩევა აქ წარმოდგენილ გეგმისა, მანამდე, სანამ არ განახორციელებს იმ უფლებას, რომელიც სახელმწიფო კონტროლიორის აქ კათედრაზე გამოთხოვაში მდგომარეობს, და რომელიც თხოულობს მისგან განმარტებას. თქვენ ხედავთ, ბატონებო, რომ აქ მთელი კამათი იმაზედ არის დამყარებული, რომ თქვენ ცნობები არ გაქვთ, ეჩურჩულებით ვიღაცებს და არა ჰკითხავთ იმ კაცს, რომელიც ვალდებულია გვითხრას სისწორე და მოწოდებულია იცოდეს საქმის ვითარება ყველაზე უკეთესად. ამნაირად ჩვენ წინადადებას ვიძლევით, მოეთხოვოს სახელმწიფო კონტროლიორს მიწად-მოქმედების სამინისტროს დღევანდელ მდგომარეობაზე აქ ჩვენ ვრცელი ანგარიში წარმოგვიდგინოს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. შენგელაიას.

ლ. შენგელაია. ბატონებო, იმ ორატორებს, რომლებიც აქ ჩემს წინააღმდეგ გამოვიდნენ, სრულიად ეუცხოვათ ჩემი გამოლაშქრება იმ დეკრეტის წინააღმდეგ, რომელიც ჩვენ წინ არის განსახილველად დასმული. მართალია ჩვენ წინაშე არის განსახილველი შტატები, მაგრამ თქვენ მოგეხსენებათ რას ნიშნავს შტატები, ეს ნიშნავს იმ პირთა მოღვაწეობაზე ლაპარაკს, მსჯელობას, რომლებსაც ეს შტატები უნდა დაუმტკიცოთ და უნდა გაუდიდოთ ჯამაგირები.

ამიტომ ის გაკვირვება, რომელიც გამოთქვა მინისტრის ყოფილმა ამხანაგმა, რომ საჭირო არ იყო ლაპარაკი, ვინაიდან ჩვენ წინაშე დგას უბრალო საკითხი, რომ ჩვენ უნდა გავაგრძელოთ ისეთივე პოლიტიკაო, (ვიტყვი მის მიერ ნახმარი ტერმინით) ეს არის, ბატონებო, სრული უცოდინარობა საქმისა, ვინაიდან ჩვენ წინაშე მართლაც მეტად მნიშვნელოვანი და საპასუხისმგებლო უწყება სდგას. ეს გახლავთ მიწად-მოქმედების სამინისტრო, რომელსაც მართლაც ყველაფერი აბარია. და თუ ის დაიქცა, მაშინ ქვეყანაც, თუ სავსებით არა, ნახევრად მაინც დაიქცევა, ამაში მეთანხმება თვით ბ. გელეიშვილიც. სწორედ ამიტომ გამოვდივართ აქ, რათა თქვენი ყურადღება მივაქციო იმ გარემოებას, რომელიც შეიქმნა ამ უწყებაში, გვინდა გამოვარკვიოთ რა გაკეთდა ამ ორი წლის განმავლობაში. განმარტებითი ბარათში, რომელიც დართული აქვს შტატებს, ნათქვამია, რომ მიწად-მოქმედების სამინისტროს ჰქონდა დავალებული მრავალი საქმე. ეს არის: მიწის რეფორმის გატარება, მოვლა-პატრონობა ტყეებისა და სხვ. და მე სწორედ ამ მხრივ მიუდექი ამ საკითხს და უნდა მოგახსენოთ, რომ ყველა ის, რაც მოვისმინე, იყო ცალიერი სიტყვები. მე მესმის, შეიძლება ეს მოულოდნელი იყო ბ. მინისტრისათვის, იმიტომ რომ, კიდევ ვიმეორებ, პასუხისმგებლობის გრძნობა ჩვენში სრულიად არ არის, განსაკუთრებით უმრავლესობის ფრაქციაში, რადგანაც თქვენ იცით, რომ უმრავლესობის ფრაქცია მხოლოდ თავის წინაშე აგებს პასუხს და მათი მინისტრებიც თავის წინაშე აგებენ პასუხს. ამიტომ, რა თქმა უნდა, მათთვის ასეთი შესაძლებლობა არც კი არსებობს თუ თეორიაში არა, პრაქტიკაში მაინც. ჩვენ არ შეგვიძლია ასე იოლად ავიღოთ ხელი ჩვენ უფლებაზე და არ ვილაპარაკოთ იმ მრავალ საკითხებზე, რომელთა მოგვარება დაკისრებული აქვს მიწად-მოქმედების სამინისტროს.

არც პირველი და არც მეორე ნაწილი აგრარულ რეფორმისა არ არის გატარებული ცხოვრებაში. აქ მოგვთხოვეს, დაასახელეთ სად არ არის გატარებულიო და მეც მოგახსენებთ. ტფილისის გუბერნიაში მიწების მიღება არ არის დამთავრებული, გორის, დუშეთის, ახალქალაქის მაზრებში, არ არის განხორციელებული სოხუმის ოლქში და სხვაგან. ეს ფაქტები გახლავთ. ამის უარყოფა სცადეს მინისტრმა და მისმა ყოფილმა ამხანაგმა, მაგრამ ამაოდ. მათი ჩვეულება გახლავთ ტრაფარეტული: იყო ობიექტიური პირობები, იყო ომი, რევოლიუცია. ეს არის, ბატონებო, ის პირობები, რომლითაც მათ სურთ ყურები გამოგვიჭედონ, მაგრამ უნდა მოგახსენოთ, რომ ამ მიზეზებით ახსნა და დასაბუთება მათ სუბიექტიურ სიგლახისა და უუნარობისა - შეუძლებელი არის.

ავიღოთ ანარქია. იყო მართალია ანარქია, მაგრამ კიდევ გაგვიგონია ერთი რამ; აქ არა ერთხელ თქმულა სოციალ-დემოკრატ მინისტრების მიერ, რომ საქართველოში ისეთი წესებია, რომელიც არსად ქვეყანაზე არ არის (ხმა: შედარებით!) ისეთი ზომები მივიღეთ ცხოვრების გაუმჯობესებისათვის, რომელიც არ არის მიღებული არსად დედამიწის ზურგზე, (ხმა: მართა196

ლია!) არის სიტყვის თავისუფლებაო, არის ბინების თავისუფლებაო და თუ ეს ყველაფერი არის, ეს ნიშნავს იმას, რომ საქართველოში არის ნორმალური პირობები და თუ ამ ნორმალურ პირობებში ვერაფერი გააკეთეთ ცხოვრებაში ამ ორი წლის განმავლობაში, თქვენ ბატონებო, ვერ შესძელით ეს პაწია მიწები ჩაგებარებიათ გლეხობისათვის, განა ობიექტიურ პირობების ბრალი არის? ხომერიკმა ბრძანა და გელეიშვილმა გაიმეორა, რომ ჩვენ მართლა ორი წელიწადი გვქონდა, მაგრამ 11 თვე ვიმუშავეთო. აი, სწორედ ამაში არის თქვენი დანაშაული, რომ ორი წლის განმავლობაში თქვენ გიმუშავიათ 11 თვე; ამის შემდეგ თქვენ გვეუბნებით ჯამაგირი მოგვიმატეთო? ანარქია ჩვენ რესპუბლიკაში ყველგან არ ყოფილა. ეს ერთი და მეორე არ ყოფილა ერთ და იმავე დროს მთელ რესპუბლიკაში; როცა ერთ მაზრაში იყო ანარქია, შეიძლებოდა მუშაობა მეორე მაზრაში.

მაგალითად, ზუგდიდის მაზრაში შარშანწინ იყო ანარქია, შარშან არ ყოფილა არავითარი გამოსვლა. რა უშლიდა ხელს სოც.-დემოკრატიას, მე არ ვიცი. თქვენ ამბობთ, ომები გვქონდა და ამიტომ ვერ მოვახერხეთო, მაგრამ უნდა მოგახსენოთ, რომ ომის წარმოება დაკისრებული აქვს არა მიწად-მოქმედების მინისტრს. რაც შეეხება მიწების მიღებას, ომის დროსაც შესაძლებელი იყო ეს; აქ საჭირო იყო უნარის გამოჩენა, ხელების განძრევა. ჩვენ თუ ომს უყურეთ, ომი ვინ იცის როდის გათავდება! თუ შიგნით ომი არის, ეს იმიტომ, რომ თქვენმა პოლიტიკამ არა ერთი ფრონტი შექმნა. თვით თქვენი მოღვაწეობა იწვევდა ანარქიას, თვით უწესოებას.

თავმჯდომარე. უკაცრავად, ბ-ო ორატორო, უკვე ორი საათია, და შეკითხვაზე უნდა გადავიდეთ. სიტყვა ეკუთვნის მომარაგების მინისტრის ამხანაგს ჭავჭანიძეს.

შეკითხვა დამფუძნებელ კრების წევრის გრ. ვეშაპელის მთავრობისადმი აფხაზეთში თამბაქოს მონოპოლიის განხორციელების შესახებ.

ივ. ჭავჭანიძე, მომარაგების მინისტრის ამხანაგი. მოქალაქენო! ამ 2 კვირის წინად თქვენ მოისმინეთ ბ-ნ ვეშაპელის მიერ შემოტანილი შეკითხვა. თავის შეკითხვაში ვეშაპელი ცდილობს დაამტკიცოს, რომ თამბაქოს მონოპოლიის კანონი არა ნორმალურად ტარდება აფხაზეთში და კანონი დარღვეული არისო. ე. ი. არ კეთდება საქმე ისე, როგორც მოითხოვს ამას კანონი და საქმის ინტერესი, სხვათა შორის მან თავისი ყურადღება ყველაზე უწინარეს შეაჩერა იმ ორგანიზაციაზე, რომელიც მონოპოლიის კანონის ძალით უნდა დაეწესებინა მთავრობას. ამ ორგანიზაციას ევალებოდა მტკიცე ფასების შედგენა და დამტკიცება. ვეშაპელის განცხადებით ასეთი ორგანიზაცია არ შესდგა და თუ შესდგა, რაღაც არაოფიციალური ორგანო უნდა იყოს. არ ვიცი რას უწოდებს ვეშაპელი ოფიციალურს, მაგრამ ვფიქრობ, რომ ის ორგანო, რომელიც შეადგინა მომარაგების სამინისტრომ, სწორედ ოფიციალური და კანონიერი ორგანო იყო. მონოპოლიის კანონში მეორე მუხლის შენიშვნაში ნათქვამი არის (კითხულობს). და აი, სწორეთ 4 დეკემბერს მომარაგების სამინისტრომ მოიწვია ასეთი ორგანო და ამ ორგანოს სხდომას დაესწრენ შემდეგი პირები: ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს წარმომადგენელი ავალიანი, საქციზო უწყების წარმომადგენელი და სხვ. ასე, რომ როგორც ხედავთ თქვენ, ამ ორგანოში მოწვეული ყოფილან ყველა საზოგადოების წარმომადგენელი. სავაჭრო პალატის წარმომადგენელი დაესწრო ამ სხდომას, და ამათთან ერთად იყო შემუშავებული ის მტკიცე ფასები, რომელსაც გულისხმობდა დეკრეტი და მიღებული კანონი. და ეს ორგანო არის კანონიერი ორგანო. ოქმი ამ სხდომისა და ფასები, რომელიც მიღებული იქნა მონოპოლიის გატარებისათვის აქ მაქვს და თუ საჭირო იქნება, მოგახსენებთ. ასე, რომ ოფიციალური ორგანო, რომელზედაც ვეშაპელი ბრძანებდა, შედგენილი იქნა და მაშასადამე, მთავრობას არ დაურღვევია კანონი, არამედ ეს მოხდა ისე, როგორც ამას მოითხოვდა კანონი. სხვათა შორის, ბ-მა ვეშაპელმა ამ ორგანოს დაკავშირებას ხაზი გაუსვა და სთქვა, ასეთ ორგანოში მონაწილეობა უნდა მიეღო აფხაზეთის წარმომადგენელსო, თორემ რა ორგანოა ის ორგანო, რომელიც თამბაქოზე მცირე ფასებს აწესებს და იმავე დროს აფხაზეთის მეთამბაქოეთა წარმომადგენელი არ არის. ჩემის აზრით და საერთოთ, სამინისტროს აზრით იმათ, თუ, რომ ამ დროს აფხაზეთის წარმომადგენელი არ იყო და არ მიიღო მონაწილეობა მტკიცე ფასების დაწესებაში, დიდი დანაშაული არ ჩაუდენიათ, კანონი არ დაურღვევიათ. რომ ისინიც ყოფილიყვნენ, რასაკვირველია კარგი იყო, მაგრამ თუ არ დაესწრენ, ამითი არც კანონი დარღვეულა და არც საქმე გაფუჭებულა; ეს იქიდან სჩანს, რომ თუ კი აფხაზეთის წარმომადგენელი ამ მცირე ფასებით კმაყოფილი არ არის და მოითხოვს ფასების გადახედვას და აწევას, შეიძლებოდა მათი სურვილის დაკმაყოფილება, თუ ეს არ არღვევდა სახელმწიფოს ინტერესებს. როცა ჩვენი რწმუნებული ჩავიდა სოხუმში, აღმოჩნდა, რომ ამ ფასების დაწესების დროს ყოფილა დავიწყებული ერთი გარემოება - ფასი უნდა ყოფილიყო დამტკიცებული ცოტა მეტი დასტებად შეკონილ თამბაქოზე, ვინემ მიიღო ამ ორგანომ და ჩვენმა რწმუნებულმა დაუყოვნებლივ აცნობა ეს სამინისტროს. სამინისტრომ მიიღო მხედველობაში რწმუნებულის მოხსენება და სურვილი მეთამბაქოეთა და ამით საქმე სრულიად არ გაფუჭდა. (ვეშაპელი: როდის იყო ეს?) როდესაც რწმუნებული ჩავიდა სოხუმში. ამნაირად დასტებად შეკონილ თამბაქოს მიემატა ფასი 5 თუმანი. (ვეშაპელი: როდის მოუმატეს ეს ფასები?) პირველ კვირაში, როდესაც კიასოვი ჩავიდა სოხუმში.

შემდეგ ბ. ვეშაპელმა აღნიშნა სხვათა შორის, რომ კიასოვმა გამოაცხადა მაგარი ფასები და მან ეს დანაშაულად ჩაუთვალა. მაგრამ ეს ფასები გამოაცხადა არა მარტო კიასოვმა, არამედ კომისარიატმაც და მას ევალება ტეხნიკური ხელმძღვანელები, როგორც ფასების გამოცხადებაში ისე მონოპოლიის გატარების საქმეში. ფასები, რომელიც გამოცხადდა, არის უკვე შესწორებული, 5 თუმნით გადიდებული ფასები. აი, ხელთ მაქვს განცხადება, რომელიც იქ იყო გამოკრული. აქ არის აღნიშნული, რომ პირველი ხარისხის თამბაქო (კითხულობს) და ასე ბოლომდის. შემდეგი ბრალდება, რომელიც ვეშაპელმა წამოაყენა და რომელშიაც დიდი უკანონობა ყოფილა, ის არის, რომ კიასოვი ართმევს მეთამბაქოებს ხელწერილებს, როგორც კერძო პირი და ეს არის გაპიროვნება იმ დიდი საქმისა, როგორიც არის მონოპოლია. ის ართმევდა ამ ხელწერილს არა როგორც კიასოვი, არამედ როგორც სამინისტროს წარმომადგენელი. მე მაქვს ხელში ასლი იმ ქაღალდების, რომელსაც კიასოვი ართმევდა მეთამბაქოებს მას შემდეგ, რაც თამბაქოს მიიღებს (ვეშაპელი: ნაძალადევათ!) აი, ეს ხელწერილი: (კითხულობს). (ვეშაპელი: სულ წაიკითხეთ!) სულ წაგიკითხავთ. მე არ ვიცი რა არის აქ კრიმინალური, ან ისეთი, რომელზედაც შეიძლებოდეს თქმა იმისა, თითქოს დანაშაულს ჩადიოდეს კიასოშვილი. (ვეშაპელი: ეს თამბაქო ვისია?) მას შემდეგ, რაც კიასოშვილი მიიღებს, არის მთავრობის წარმომადგენელი, ღებულობს იმ თამბაქოს არა როგორც კერძო პირი, არამედ, როგორც რწმუნებული მთავრობისა. და განცხადება, გაპიროვნება მოხდა, ნაძალადევათ ართმევდეს ხალხს თავის თამბაქოსო, ეს განცხადება უსაფუძვლოა, რადგან ასეთ ფაქტს ადგილი არ ჰქონია. შემდეგი ბრალდება ის არის, რომ კიასოშვილმა ადმინისტრაციის წესით შეიპყრო 7-8 კაცი და დაატუსაღა კიდეც. არც ასეთ რამეს ჰქონია ადგილი. მას არავინ არ დაუტუსაღებია და არც შეეძლო დაეჭირა. ადმინისტრაციულ სასჯელს იქ მართლაც ჰქონდა ადგილი, დაატუსაღეს იქ ადმინისტრატიულის წესით. მაგრამ დაატუსაღა არა კიასოშვილმა, არამედ ადგილობრივმა ადმინისტრაციამ, კომისარიატმა, დაატუსაღეს ისე, როგორც დაატუსაღებენ ყველას, ვინც ხელს შეუშლის მთავრობის მოთხოვნილებას, ხელს შეუშლის კანონის აღსრულების დროს. ასეთ ფაქტს ადგილი ჰქონდა სოხუმშიც.

როდესაც მივიდენ მეთამბაქოესთან და მოსთხოვეს გაეხსნა თავისი საწყობები, რომ ეჩვენებინა და ჩაებარებინა თამბაქო, ამ მეთამბაქოემ კატეგორიული უარი განაცხადა ასეთ მოთხოვნილების შესრულებაზე. შემდეგ როგორც იყო გახსნა საწყობი და დაიწყეს თამბაქოს მიღება. მხოლოდ მეორე დღეს მეთამბაქოე გაქრა. რასაკვირველია, კომისარიატმა მიიღო ზომები მის წინააღმდეგ და დაიჭირა კიდეც. აღნიშნული მეთამბაქოე იძახოდა, რომ საქონელი კონსტანტინოპოლში გავგზავნეო, მაგრამ ეს სიცრუე აღმოჩნდა. ცხადია, ასეთ ურჩობისათვის იგი დაისჯება. (ხმები: გატეხეთ ბოქლომი არა?) დიახ, გატეხეს ბოქლომი იმ საწყობისა, რომლის პატრონიც გაიქცა და მიიმალა. და თუ ბოქლომის გატეხაც არ შეიძლება, მაშინ როგორ უნდა განახორციელოს მთავრობის წარმომადგენელმა მასზე დაკისრებული მონოპოლია? იქ ზღვა ახლოს არის და ყველას შეუძლია იქ გადაყაროს თავისი საწყობების კლიტეები. მთავრობამ ძალით უნდა გაატაროს მონოპოლია იქ, სადაც ნებით გატარება არ შეიძლება. ასე, რომ თუ კი ვინმე დაატუსაღეს, დაატუსაღეს ისეთი, რომელიც ურჩობას სწევდა და დაატუსაღა არა კიასოვმა, არამედ ადგილობრივმა კომისარიატმა. თქვენ ვერ მოიყვანთ ერთ მაგალითსაც, რომ ყოფილიყოს ისეთი შემთხვევა, რომ კიასოვს დაეპატიმრებინოს ვინმე. და თუ იყო ერთი შემთხვევა, ეს იყო ბერულავას დაჭერა, რომელიც უდიერად ეპყრობოდა მეთამბაქოებს და მწარმოებლებს. კომისარიატმა დაითხოვა ეს მთავრობის მოხელე ასეთი უდიერი მოპყრობისათვის. კომისარიატი საერთოდ თვალ-ყურს ადევნებს თავის მოხელეების მოქმედებას და თუ რომელიმე ისე არ ექცევა მწარმოებლებს და თამბაქოს პატრონებს როგორც ეს საჭიროა, მას იმ წუთშივე ითხოვს სამსახურიდან. (რეპლიკა: კიდევ რა მიზეზები იყო?) მე მოგახსენებთ იმ მიზეზებს, რომლებმაც გამოიწვია, ბერულავას დათხოვნა, მაგრამ შეიძლება სხვა მიზეზებიც იყო, მე ეს არ ვიცი. შემდეგი, რაზედაც ბატონმა ვეშაპელმა მიუთითა დამფ. კრებას, ეს ის იყო, რომ თითქოს უცხო ფირმების და განსაკუთრებით „კოსმოსის“ წარმომადგენელს და ფინლიანდიის ფირმის წარმომადგენელს, მთავრობის წარმომადგენელმა მისცა მხოლოდ საუკეთესო ხარისხის თამბაქო. მე უნდა მოგახსენოთ, რომ ეს ასე არ არის. სულ „კოსმოსმა“ ჩაიბარა 20 ათასი ფუთი თამბაქო, ფინლიანდიის ფირმამ კი - 2500 ფუთი. სოხუმის ოლქში სულ მოიპოვება 900 ათასი ფუთი თამბაქო. ასე რომ, მართლაც რომ მარტო პირველი ხარისხის თამბაქო მიგვეცა ამ ფორმებისათვის ეს მაინც არაფრად დაემჩნეოდა. მაგრამ არც ერთ ფირმას, არც „კოსმოსს“ და არც ფინლიანდიისას არ მიუღია მხოლოდ პირველი ხარისხის თამბაქო.

არსებობს ხელშეკრულება, სადაც ნათქვამია, თუ რამდენი უნდა მიეცეს პირველი, მეორე, მესამე და სხ. ხარისხის თამბაქო და ამ პროპორციით ჩაებარება თამბაქო „კოსმოსსაც“, ასევე მოიქცა ჩვენი რწმუნებული. და რომ კიასოვს არ ჩაუბარებია მეტი არავისათვის, არ ჩაუბარებია მხოლოდ პირველი ხარისხის თამბაქო, ეს იქიდანაც სჩანს, რომ „კოსმოსისაგან“ მოგვივიდა აუარებელი საჩივრები იმის შესახებ, რომ თქვენი წარმომადგენელი ნაკლებ და ცუდი ხარისხის თამბაქოს მოცემას ცდილობსო, თქვენ პირობებს არ ასრულებსო. ასე, რომ ვერც «კოსმოსი» და ვერც ვეშაპელი დაამტკიცებს, თითქოს ჩვენმა რწმუნებულმა მიდგომილება გამოიჩინა და მათ საუკეთესო თამბაქო გადასცა. იმის მტკიცება, რომ რაღაც მოხდა, რომ ზარალს აყენებთ სახელმწიფოსო - სრულიად უსაფუძლოა. ბატონმა ვეშაპელმა ხაზი გაუსვა იმ მდგომარეობას, რომ ამ მონოპოლიის უხეირო გატარებამ გამოიწვია საჩივრები, და სხვაო. მე შეკითხვის შემოტანის დღესაც განვაცხადე, რომ სამინისტროს არ მიუღია არც ერთი საჩივარი კანონის დარღვევის შესახებ. ეხლაც ვიმეორებ იმასვე. მხოლოდ ერთი მეთამბაქოედან მოუვიდა მთავრობის თავმჯდომარეს ასეთი საჩივარი, მაგრამ ისიც არ არის ყურადსაღები იმიტომ, რომ ისეთი პირისაგან იყო, რომელიც ურჩობისათვის იყო დასჯილი და ამიტომ მისი საჩივარიც უსაფუძლო იყო. თუ კი იყო საჩივარი, ეს უნდა მოსვლოდა მომარაგების სამინისტროს, ან და მთავრობის თავმჯდომარეს, რომ ესა თუ ის უკანონობა არის ჩადენილიო. მაგრამ ასეთი საჩივარი არ იყო შემოსული მხოლოდ თუ კი ვინმე ჩიოდა, ეს ისეთები, რომელთაც არ ესიამოვნებოდათ მონოპოლია, ეს ის სკუპჩიკები იყო, რომელნიც ფიქრობდნენ ამ თამბაქოდან დიდი მოგების მიღებას. აი, ისინი დარჩნენ უკმაყოფილონი მონოპოლიით, და ყოველივე ზომებს ღებულობდენ ხელი შეეშალათ მის გატარებისთვის და ქუჩებში სწევდენ პროვოკაციას, ცდილობდენ მთავრობის წინააღმდეგ აემხედრებიათ ხალხი. თორემ ის, ვინც ნამდვილი მწარმოებელი არის, ის არ ყოფილა ამ მონოპოლიის წინააღმდეგი. ეს სჩანს იმ რეზოლიუციიდან, რომელიც მიიღო პლანტატორების ყრილობამ 25 იანვარს. 25 იანვარს გაიმართა ყრილობა პლანტატორებისა სოხუმში. ამ ყრილობას ძალიან ბლომად დაესწრენ პლანტატორები. აქ სხვათა შორის, ჩვენმა რწმუნებულმა წაიკითხა მოხსენება მონოპოლიის შესახებ. მე ხაზს უსვამ, რომ ყრილობა მოხდა 25 იანვარს. ერთი თვის შემდეგ, როცა გამოცხადდა მონოპოლია და მისი გატარებაც დაიწყო სოხუმის ოლქში. ასე, რომ ერთი თვის პრაქტიკა ქონდათ ამ პლანტანტორებს და ისინი ხედავდენ, როგორ ტარდებოდა ეს მონოპოლია. ამის შემდეგ ამ ყრილობას გამოაქვს რეზოლიუცია, რომლითაც იწონებს მონოპოლიას და ესალმება მთავრობას. ეს რეზოლიუცია გაიგო და იცის ყველამ. სხვათა შორის ამ ყრილობაზე იყვნენ დამფუძნებელი კრების წევრნი და მათ შორის იყო ასათიანიც, რომელიც მეთაურობდა იმ ჯგუფს, რომელიც წინააღმდეგია ამ მონოპოლიისა. მეორე რეზოლიუცია იყო წამოყენებული ამ ჯგუფის მიერ. იმ რეზოლიუციამ, რომელიც ადასტურებს მთავრობის მიერ გადადგმულ ნაბიჯებს და ესალმება მას, მიიღო 69 ხმა, მხოლოდ მეორე რეზოლიუციამ, რომელიც წამოყენებული იყო ასათიანის ჯგუფის მიერ - მიიღო 5 ხმა, ხუთმა კი თავი შეიკავა. ასე, რომ ეს რეზოლიუცია მიიღო დიდმა უმრავლესობამ. (ვეშაპელი: ისეთი განწყობილება ყოფილა, როგორც დამფ. კრებაშია!) დიახ, ეს ძალიან კარგია. ეს ამტკიცებს იმას, რომ სოც.-დემოკრატებს მარტო დამფუძნებელ კრებაში კი არ აქვთ ასეთი გავლენა, არამედ მის გარეშეც. ასე, რომ ის, ვინც მწარმოებელი და პლანტატორი არის, ის იწონებს, სიამოვნებით იღებს მონოპოლიას, მხოლოდ მას ებრძვის სკუპჩიკები, რომლებიც დაინტერესებულნი არიან თავისი ჯიბით. სწორედ ამ რეზოლიუციის შემდეგ დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარემ მიიღო ასათიანიდან შემდეგი დეპეშა: (კითხულობს). ასე, რომ მას შემდეგ რაც სასტიკად დამარცხდა ასათიანი, მას შემდეგ იგი მიმართავს თავმჯდომარეს და სთხოვს, რომ შეაჩეროს მონოპოლიის გატარება, მანამ სანამ ეროვნულ დემოკრატების ფრაქცია შემოიტანს თავის პროექტსო. მართალი უნდა გითხრათ, რომ დიდი გამბედაობა უნდა ჰქონდეს კაცს, რომ ასეთი სასტიკი დამარცხების შემდეგ ასეთი თხოვნით მიმართოს დამფუძნებელ კრებას. მაგრამ ვის ინტერესებს დაიცავს ის პროექტი, რომელსაც ეროვ.-დემოკრატი შემოიტანს? აშკარაა იმ სპეკულიანტებისას, რომელიც ებრძოდა მონოპოლიას და არა იმ 90%25 პლანტატორებისას, რომლებმაც მიიღო ეს რეზოლიუცა. ჩვენ კი ანგარიშს უწევთ სწორედ ამ 90%25 და არა სპეკულიანტებს. (ვეშაპელი: სპეკულიანტები თქვენ გახვევიათ!) შემდეგ, მართალია აყალ-მაყალი ხშირად ხდება ამ მონოპოლიის გარშემო. ამ მონოპოლიას ებრძვის სკუპჩიკები და ცდილობენ ხელი შეუშალონ ამ მონოპოლიის ცხოვრებაში გატარებას. სხვათა შორის, ადგილი აქვს ასეთ პროვოკაციულ აგიტაციას. სკუპჩიკებს დაუსახავთ მიზნათ აამხედრონ თვით პლანტატორები მთავრობის წინააღმდეგ. იმ ცნობების მიხედვით, რომელიც გვაქვს, სკუპჩიკები ამ პლანტატორებს ეუბნებიან: თქვენ გართმევენ თამბაქოს და მაგიერს კი არაფერს გაძლევენო. მოვიდა საქონლით დატვირთული გემი, დასცალეს და ახლა ცარიელი გემი მოგაყენეს, რომ თქვენი ქონება გაიტანოსო. ასეთ გამოსვლებს მე პროვოკაციას უძახი, იმიტომ, რომ მართალია მოვიდა, მაგრამ საქონელს უნდა მიღება, აღწერა და მხოლოდ შემდეგ გავანაწილებთ. მაშინ გაიგებთ, რომ უმთავრესად ეს საქონელი გაიგზავნება აფხაზეთში. აქ ბ-ნი ვეშაპელი სხვათა შორის შეეხო ამ წარმოების საკითხსაც, თუ როგორ უნდა მოეწყოს მომავალში იგიო. მან განაცხადა: მათი ინტერესები ისე გადამბულნი არიან ერთმანეთში, რომ წარმოების დაცვა ყოვლად შეუძლებელი გახდებაო. შესაძლებელია სპეკულიანტებმა სცადონ ხელში ჩაიგდონ ის, რაც პლანტატორებს ამ ჟამად მოეპოვებათ, ვინც ცდილობს ძლიერ იაფად ჩაიგდოს ის ხელში. მე ვფიქრობ, ეს პლანტატორების ინტერესს ეწინააღმდეგება და ამ მხრით შეთანხმება პლანტატორების და სპეკულიანტების ინტერესებისა შეუძლებელია. განსხვავება აქ, მხოლოდ ერთშია. ეს ის არის, რომ სპეკულიანტები წინ და წინ აძლევენ ბეს პლანტატორებს, რომ მათ საშუალება მიეცესთ კვლავ განაგრძონ მუშაობა და მასალის დამუშავება. მაგრამ ხშირად ესეც საბედისწერო ხდება პლანტატორებისათვის, რადგან შემდეგში სხვა და სხვა შექმნილი, ისევ მათგან, პირობების გამო, იძულებულნი ხდებიან ჩალის ფასად მისცენ თამბაქო მათ, ვისგანაც მიიღეს ბე. მაგრამ მიუხედავათ ამისა, ეს მაინც საჭირო საკითხია და მთავრობაც იღებს საამისო ზომებს, რომ როდესაც ჩამოართმევს მათ ფოთოლ თამბაქოს, იმის საშვალებაც მისცეს, რომ შემდეგისათვის მას შეეძლოს წარმოების გაგრძელება. ამ მხრივ ჩვენ განსაკუთრებული რწმუნებული დავიქირავეთ, რომელიც გავგზავნეთ იმისთვის, რომ შეესწავლა ეს პირობები, შეეკრიბა ადგილობრივ მასალები, რომლის მიხედვითაც მთავრობას საშვალება ეძლეოდა ბეების გაცემისა. ამ ჟამად ჩვენ ეს რწმუნებული, შეკრებილი მასალებით, დავიბარეთ. ის უკვე ჩამოვიდა და ამ დღეებში მუშავდება ის გეგმა, რომლითაც ვიხელმძღვანელებთ ამ საკითხში. (ვეშაპელი: როდის ითესება თამბაქო?) უკაცრავად, როდის ითესება თამბაქო? აი, მე თქვენ მოგახსენებთ. თქვენ, რომელიც ყველას უკიჟინებთ უცოდინარობას, და თქვენი თავი მიგაჩნიაო ყველაფრის მცოდნეთ, მე თქვენ გეკითხებით, შეიძლება ორი თვის განმავლობაში ამხელა დიდი საკითხის, სერიოზული საკითხის ასე სწრაფად ცხოვრებაში გატარება? ან შესაძლებელია ავანსის დარიგება? ზეპირათ ავანსის დარიგება შეუძლებელია და როდესაც ამის შესაძლებლობას სამინისტრო გამოარკვევს, ის კიდევაც დაურიგებს ამას თავის დროზე და დააკმაყოფილებს მათ. ასე, რომ თქვენ მტკიცებას ამ მონოპოლიის სისტემის უვარგისობაზე და სხვა, არავინ დაიჯერებს. ასე, რომ როგორც, ხედავთ ბატონებო, ის დარღვევა კანონისა, რომელზედაც აქ თქვენ ბატონი ვეშაპელი მოგახსენებდათ, სიმართლეს არ შეესაბამება. ჩვენ მოვაწყეთ ის ორგანო, სადაც მოწვეულ იყვნენ ვაჭრობა-მრეწველობისს პლანტატორებისა და სხვა დაინტერესებულ პირთა წარმომადგენლები, სადაც შემუშავებული იყო სწორედ ფასები თამბაქოზე და მიღებული იყო ზომები, რათა ერთის მხრით არ შელახულიყო ინტერესები სახელმწიფოსი და პლანტატორებისა. მთავრობა, კერძოდ სამინისტრო, უფრო შორს წავიდა და როცა წარმოდგენილი იყო მოთხოვნილება პლანტატორებისა ფასის აწევაზე, სამინისტრომ ეს სურვილი დააკმაყოფილა და 15 თუმანი მოუმატა იმ თამბაქოზე პლანტატორებს, რომელნიც წვრილი მესაკუთრენი არიან ამისა. და დღეს პლანტატორი, რომელიც თამბაქოს აძლევს მთავრობას, 15 თუმანს ზედმეტს იღებს. (ვეშაპელი: კმაყოფილნი არიან კი?) დიახ კმაყოფილნი არიან და ყველაზე უკეთესად სჩანს იმ რეზოლიუციდან, რომელიც ამ პლანტატორების საერთო კრებამ მიიღო. და რადგან არ იყვენ კმაყოფილნი, მაშინ არ მოიტანდენ თამბაქოს და არ დაეხმარებოდენ მთავრობას ამ საქმეში, ისე, როგორც ამას სჩადიან მრავალი სპეკულიანტები, რომელნიც პროვოკაციის საშვალებით ცდილობენ ისინიც კი აამხედრონ მთავრობის წინააღმდეგ. (სამსონ დადიანი: რა ფასი აქვს თამბაქოს?) გლეხისთვის გახდა 900 მან. თქვენ გვეკითხებით, რა ფასი აქვს ევროპის ბაზარზეო. ევროპის ბაზარზე 6-5 სტერლინგამდის ფასობს. (ხმები: სპეკულიანტებს გააგებინეთ?) სპეკულიანტებს თქვენ ეხმარებით შეიძლება ამ გაზიდვაში, თორემ ის ყოველ შემთხვევაში, ვერ დაეხმარება ვინც მათ ებრძვის. (ვეშაპელი: მომარაგების სამინისტრო ეხმარება მათ!) ეს ცარიელი განცხადებაა და არაფერს არ ამტკიცებს, პირიქით თქვენ ეხმარებით და იცავთ მათ. ამ რიგათ აქ არც კანონი დარღვეულა. ამის საბუთები მოგახსენეთ, ავანსებსაც დაურიგებთ, ადმინისტრაციის თვითნებობას არსად ადგილი არ ჰქონია, კიასოვს არავითარი ძალადობა არ უხმარია, და ამ მხრით შეკითხვას არავითარი მიზანი არ ჰქონია. მას სხვა მიზანი ჰქონდა; ეს თვით შემკითხველმა განაცხადა თავის პირველ სიტყვაში. მან სთქვა - შეიძლება მე ეს ვინმემ ჩამომართვას დემაგოგიის მიზნებითო და მართლაც, ის სწორეთ ამ მიზნით გამოვიდა. თქვენ იცით, რომ ამ მოკლე ხანში მოხდება არჩევნები სოხუმის ოლქში და ბ-ნ ვეშაპელს სურს ამ შეკითხვით თავის პარტიული კაპიტალი შეიძინოს. მაგრამ მე მრწამს, რომ ის დემოკრატია, რომელიც მთავრობას გვერდში უდგას (ვეშაპელი: ესერებს მიყვება?) შეიძლება მათ გაყვეს, მაგრამ თქვენ არ გაგყვებათ ბ-ნო ვეშაპელო. მან იცის კარგისა და ავის გარჩევა და ვინც სპეკულიანტების ინტერესების დაცვას ცდილობს, მას არასოდეს არ გაყვება.

გრ. ვეშაპელი (ნაც. პარ.) ბატონებო! მე მოგახსენებთ მოკლედ პასუხს შესახებ მინისტრის ამხანაგის განცხადებისა. ჯერ რაც შეეხება იმ ორგანოს, რომლის მთავარი დანიშნულება ფასის შემუშავება იყო, მე ვამბობდი, რომ როდესაც კანონი არის გამოქვეყნებული, მისი ასრულება-გატარება სავალდებულო უნდა იყვეს ყველასათვის-მეთქი. და ორგანოს შედგენა კი ისე, როგორც ეს თქვენ ჩაიდინეთ, არ შეიძლება. თქვენ ამბობთ, რომ კრება მოიწვიეთ, მაგრამ თქვენ შეგეძლოთ კრება ჩუმათ მოგეწვიათ თქვენთვის, რომ ეს არავინ იცოდეს. მაგრამ ორგანოს შედგენა უნდა ხდებოდეს ფართოდ, ყველასათვის საცოდნელად, გაზეთებში განცხადებანი უნდა იყვეს, რომ იცოდენ დაინტერესებულმა პირებმა საქმის გარემოება. თქვენ ეს არ ჰქენით. და ყოველი მოქალაქის კანონიერი და სამართლიანი მოთხოვნილებაა მოვთხოვოთ პასუხი, თუ რატომ არ მოხდა ამ ორგანოს ახდილად მოწვევა და არა ისე ჩუმად, როგორც იყო. თქვენ თვითონა სთქვით, - ორგანო შესდგა ფასების შესამუშავებლად, მაგრამ ცოტა შეცდომა შეგვეპარა ფასების დაწესებაშიო. და აი, სწორედ საქმეც მაგაშია. ეს შეცდომები ამ მიზეზების ბრალია, ვინაიდან თქვენ ფასებს აწესებდით ფიქტიურად მაშინ, როდესაც ნამდვილი სახე საქმისა თქვენ არ იცოდით. და ეს მხოლოდ 5 თებერვალს გაასწორეთ, როგორც თქვენ ამბობთ. და ესეც ხუთ თებერვალს მოხდა და მანამდის კი სწორედ სწარმოებდა პლანტატორების ამხედრება და აჯანყება ამ დეკრეტის წინააღმდეგ. და როდესაც აქ ბ-ნ მინისტრის ამხანაგი აცხადებს, რომ 15 თუმნამდის დამატებით პლანტატორები დღესდღეობით სრულებით კმაყოფილნი არიანო; - მე შემიძლია აქედან სრული პასუხისმგებლობით განვაცხადო, რომ არც ერთი პლანტატორი ამ ზომას კმაყოფილებით არ იღებს. რაც შეეხება მოხსენებას, რომელზედაც აქ ბ-ნ მინისტრის ამხანაგი ლაპარაკობდა, რომელიც წაკითხული იყო ჩიკოლინის მიერ მეთამბაქოეთა ყრილობაზე, იქ ბ-ნი ჩიკოლინი ამბობდა (კითხულობს). ასეთი რედაქცია იყო მიუღებელი და ასეც მოხდა. რეზოლიუციაში კი შემდეგია მოყვანილი (კითხულობს), მეც ამას გეუბნებოდით. სანამ არ შედგება ისეთი ორგანო, რომელიც მოარიგებს ამ ფასებში მთავრობასა და მრეწველებს, მანამდის დადებულ ფასებს არავითარი რეალური შედეგი არ მოჰყვება. და თუ არ იღებენ ამას ამდენხანს, მხოლოდ და პირდაპირ მთავრობის მიერ შედგენილ ორგანოს შეფასების გამო, თუნდაც იგი შემდეგ ყრილობას მიეღო, რომელიც თქვენი პარტიის გავლენის ქვეშ იყო მოწყობილი. და როდესაც ამ ყრილობამ მომარაგების მინისტრს დეპეშა გამოუგზავნა, ამ დეპეშას ბ-ნმა ერაძემ შემდეგი დეპეშით უპასუხა (კითხულობს). ამას ფრანგულად ჰქვია - „კარგი ბინა გლახა სასმელის მიღების დროს“. და თითქოს სანამ არ იქნებოდა ეს შუამდგომლობა, მანამ საჭირო და სავალდებულო არ იყო სამართლიანი ზომებისა და ფასების გამონახვა ამ დიდი საქმის დასაბოლოვებლად. ჩვენ გვაინტერესებს ეს საკითხი იმიტომ, რომ მონოპოლიის გატარებამ თამბაქოს გაშენება არ მოსპოს (კითხულობს ქვევით). აი საქმეც ამაშია. ვიმეორებ, ეს იყო ჯერ თებერვალში. ყრილობის შემდეგაც ასეა. ამითი ბ-ნი ერაძე სავსებით უარყოფს მთელ კანონ-პროექტს. და თუ ის ორგანო უბრალო თათბირი არ იყო, რათ გამოარჩია მან კლასები და ზოგიერთებს უპირატესობა მისცა, გლეხებს? უნდა მოგახსენოთ, რომ აფხაზეთში თავად-აზნაურობა ბევრია ძლიერ და დააწესა განსხვავებითი ფასები.

აი, საქმე ამაშია, მოასწრეს თუ არა (კითხულობს). თუ ის ორგანიზაცია ფიქტიური არ იყო, უბრალო კრება არ იყო, როგორ შეუძლია ბ. მინისტრს თავის ნებაზე ფასი ასწიოს და ან დასწიოს, აგრეთვე შეიტანოს წოდებრივი საკითხი - «крестьянамъ»-ო, სწეროს და დააწესოს 15 თუმანი მეტი მაგარ ფასებზე. მე ვამბობ, მინისტრს არ შეუძლია ორგანიზაციის დადგენილების წინააღმდეგ ნაბიჯი გადადგას. მაგრამ ის ორგანიზაცია არ იყო, ის იყო ფიქცია და ამიტომ მინისტრს უფლება ჰქონდა ტაქტიკურის მოსაზრებით ასეთი ნაბიჯები გადაედგა მონოპოლიის საქმეში. მით უფრო, ბ. მინისტრმა განაცხადა, რომ თუ აფხაზეთის წარმომადგენელი არ მოვიწვიეთ, ამით საქმე არ გაფუჭებულაო. მით უფრო ეს განცხადება არ შეეფერება მდგომარეობას, რომ პლანტატორები მოითხოვენ იმდენს, რამდენიც ღირს დღეს ფუთი თამბაქოს მოყვანა. ცხადია, თუ ისინი ახლა თავნზე წააგებენ, შემდეგში თამბაქოს აღარ მოიყვანენ. დღეს კი დაახლოვებით ფუთი თამბაქოს მოყვანა ღირს 1500 მანეთი.

რაც შეეხება დატუსაღებას, ცხადია კიასოვს არ შეეძლო თვითონ დაჭერა. მაგრამ საქმე იმაში კი არ არის, ვინ დაიჭერს. საქმე იმაშია, რომ ეს იყო ამ მონოპოლიის გამო: ჯერ დაიჭირეს, შემდეგ კი გაუშვეს. რაც შეეხება საჩივრებს, ბ. მთავრობის თავმჯდომარეს ცოტა სხვანაირი პასუხი მიუცია, ალბად ეს იყო არა ჩვენი ქვეშევრდომის, რომელიც საერთოდ მომთმენი უნდა იყოს, არამედ უცხო ქვეშევრდომის.

რაიცა შეეხება „კოსმოსსა“ და სხვა ფირმებს, ამათზე შემდეგ მოგახსენებთ. ეს არის, რაც უნდა თქმულიყო ბ. მინისტრის სიტყვის შემდეგ.

ახლა მოგახსენებთ ზოგიერთ დამატებას, რომელიც ახალი არის, რადგან გამოირკვა შეკითხვის შემოტანის შემდეგ, უკანასკნელ დღეებში. მე ვამბობ, რომ ნამდვილი ფასი ფუთი თამბაქოს არის 1500 მანეთი. სანამ ეს არ იქნება განაღდებული, თქვენ გარანტია არა გაქვთ, რომ თამბაქო ვინმემ მოიყვანოს. ამას ამტკიცებს სტატისტიკა (კითხულობს). მით უმეტეს, რომ სეზონი გადის. (ჭავჭანიძე: იანვარში?) იანვარში კი არა, მარტში. აქ იყო რეპლიკები ფასის შესახებ, - რა ღირსო? თქვენ გგონიათ, რომ სახელმწიფო იგებს იმით, რომ თავისი სიმდიდრის - პროდუქტის ფასს სცემს? ამას გარდა გლეხს ერთს ფასს აძლევს და სხვას კიდევ სხვას.

ბ. კიასოვის შესახებ მინდა ცნობა მოგაწოდოთ, თუ რამდენად უწევს ანგარიშს თამბაქოს კულტურას. ბ. ჭავჭანიძე ბრძანებს, რომ ჩვენ ორ თვეში ვერ შევისწავლეთ თამბაქოს წარმოებაო. ყოველ შემთხვევაში სოხუმის ოლქში ამ მონოპოლიის განსახორციელებლად საჭიროა თამბაქოს საქმის მცოდნე პირი.

კიასოვს აქვს ტაბლიცა-სკალა, რომელშიაც თამბაქო არის დაყოფილი 4 სორტად. განსხვავება ამ სორტებს შორის ფასში ხუთ-ხუთი თუმანია, ასეთი ტაბლიცა მდგომარეობას არ შეეფერება. ჯერ ერთი, რომ თამბაქოს 4 სორტად გაყოფა არის ხელოვნური და სინამდვილეს არ შეეფერება. იმ სორტში, რომელიც, მაგალითად, მესამედაა ჩათვლილი, მოიძებნება მეტი ღირებულების, ვინემ პირველში, მაგალითად, განსხვავება კი არის, როგორც ვთქვით, 5 თუმანი. ეს კი თამბაქოს წარმოებისთვის დამღუპველია. თუ ნაკლები თვისების მხოლოდ 5 თუმნითაა ნაკლები კარგი თვისების თამბაქოზე და იგი უფრო ადვილი მოსაყვანია უკანასკნელზე, ცხადია, რომ კარგი თამბაქოს მოყვანის იმპულსი ეცემა. ეს კი არის თამბაქოს დემოკრატიზაცია და ადვილი შესაძლებელია, ამ დემოკრატიზაციამ მახორკამდისაც მიგვიყვანოს.

კიასოვმა გამოსცა ინსტრუქცია, ტელეგრამა გამოგზავნა, თუმცა უალაგობის გამო ეს ტელეგრამა „კლდეში“ ვერ დაიბეჭდა. ის სწერს, რომ ინსტრუქცია მე არ გამომიციაო, ის მთავრობისა იყოვო და მეც იმ ინსტრუქციის ძალით ვმოქმედობო, მაგრამ, როცა კაცი თავს იმართლებს, რომ ჩემი მოქმედება შეესაბამება ინსტრუქციასო, ცხადია ის მოქმედობს თავისი ინსტრუქციის თანახმად. (ჭავჭანიძე: კომისარი აწერს ხელს?) მე ვიცი, რომ აფხაზეთის კომისარი არ არის მომხრე ამ მონოპოლიის განხორციელებისა.

აი, ინსტრუქციაში არის შემდეგი ადგილი: (კითხულობს) სპეციალისტების ფიქრით ეს ადგილი ამტკიცებს, რომ კიასოვმა თამბაქოსი არაფერი არ იცისო, რადგან ასეთი თამბაქო არ შეიძლება მეთამბაქოებს ჰქონდეს, თუ იგი არ იქნა შენახული განსაკუთრებულ საწყობებში, თამბაქო გაფუჭდება, როგორც ღვინო, თუ არ დადუღდა. ხოლო არ შეიძლება, რომ დადუღება მოხდეს პლანტატორის ხელში, თუ კი მოხდა, ის უსათუოდ გაფუჭდება. დადუღება შეიძლება მოხდეს მხოლოდ განსაკუთრებულ საწყობებში, რომ არ გაფუჭდეს თამბაქო.

კიასოვი კი ეუბნება მეთამბაქოეთ, გადაადუღეთ თქვენ და მერე მივიღებო. ეს პირდაპირ სისულელეა, იმიტომ რომ პლანტატორებს საწყობი არ აქვთ თამბაქოს დასადუღებლად, მათ აქვსთ მხოლოდ დროებითი საწყობები; ამიტომ მათ არ შეუძლიათ თამბაქოს დადუღების მთელი პროცესი თავის საწყობებში გაატარონ, სანამ გასაყიდად გამოიტანდნენ.

წარსული შეკითხვის დროს მე არ ვახსენე ის გარემოება, - მე არ ვიცი, ბატონი იუსტიციის მინისტრი აქ ბრძანდება და თუ ის გაამართლებს იმ წესს ხელშეკრულებისას და იტყვის თუ არის სამართლიანი, რომ ჩემგან ვისმე მიჰქონდეს რამე, ხოლო მე არაფერს არ მაძლევდეს, მაგრამ შეიძლება სამოქალაქო უფლებაც რევოლიუციას განიცდის?! მთავარი ის არის, რომ ის ფულს არავის არ აძლევს. თბილისში ცხოვრობს ერთი დიდი თამბაქოს მწარმოებელი ოსტან ჯგიგლო, რომელსაც ბოქლომი გაუტეხეს და თამბაქოც წაართვეს, ფული არ მიუციათ. (ჭავჭანიძე: რომ გაიპარა?) ეგ არ ვიცი თუ არა, მაგრამ ის კი აი ცხოვრობს თბილისში. ოსტან ჯგიგლო არ არის უცხოეთის ქვეშევრდომი და ალბად იმიტომ მოექცნენ ასე სასტიკად. ხოლო რაიცა შეეხება უცხოელებს, აქ ტაქტიკურად მოქმედობს მთავრობა. ბოლოს და ბოლოს მთელი თამბაქოს 3/4 აღმოჩდა უცხოელის საწყობებში. ინგლისელებს კიასოვმა გაუტეხა ბოქლომი და მოინდომა საქონლის წაღება, მაგრამ ინგლისელებმა მავთული აამუშავეს და მიიღეს განკარგულება, რომ ეს შეჩერებულიყო, - ეს არ შეეფერება მთავრობის პრესტიჟს.

მე ფაქტს ვამბობ, რომ უცხო ქვეშევრდომნი თავის უფლებას იცავენ, ხოლო თუ ჩვენმა ქვეშევრდომებმა მოიმდომეს დაცვა, მათ სპეკულიანტებს ეძახიან, იჭერენ და აჯარიმებენ, ყოველ შემთხვევაში, არ ექცევიან ისე, როგორც შეჰფერით საქართველოს მოქალაქეებს. (ს. კედია: uaire bonne mine) დიახ, საერთოდ ეხლა აქ თითქმის გაყოფა მოხდა ყველა მწარმოებლისა; ერთის მხრივ უცხო ქვეშევრდომები, მეორეს მხრივ ჩვენი ქვეშევრდომები. უცხო ქვეშევრდომებმა თავი დაანებეს ყოველგვარ პროფესიულ ზრუნვას, თავის ინტერესის დაცვისათვის მათ პირდაპირ მიმართეს დიპლომატიურ საერთაშორისო წესს. თქვენ იცით, იქ თამბაქოს მწარმოებელნი არიან უცხო ქვეშევრდომებიც, საბერძნეთის ქვეშევრდომები. რაც შეეხება ამ ქვეშევრდომებს, ისინი არიან თავის თავზე მინდობილნი და თუ მათზე ვინმემ ხმა ამოიღო, ისინი არიან სპეკულიანტები.

ეხლა თქვენ მოგეხსენებათ, რამდენად თქვენ საერთოდ იცავთ სახელმწიფოს ინტერესს, ზრუნავათ მხოლოდ სპეკულიაციის მოსპობაზე.

კიასოვმა ბრძანა, მე უნდა სპეკულიაცია მოვსპოო. თქვენ ასე ექცევით, ვიმეორებ მე, მხოლოდ ჩვენ ქვეშევრდომებს წართმევის საქმეში. თქვენ ისეთ საზარალო მდგომარეობაში აყენებთ მათ საერთოდ ყოველ შეთანხმების დროს, რომ თუმც მოელით, რომ სახელმწიფომ უნდა განახორციელოს ეს მონოპოლია, ფაქტიურად კი აუარებელი მასალა გადადის უცხო ფირმების ხელში და გადავიდა კიდეც აფხაზეთში. არც ერთი პირობა ამ უცხო მრეწველთა მიერ არ არის წარმოდგენილი ისეთი, რომ ადგილობრივმა მრეწველებმა არ მიიღონ ისინი, წინააღმდეგი იყვეს ამის სხვა და სხვა აქციონერული საზოგადოება. სოხუმის მრწეველთა საბჭო თანახმა იყო ყოველნაირ პირობებისა, რომელსაც შეიმუშავებდა მთავრობა, მაგრამ ბოლოს მაინც საქმე არ მოხერხდა, ამავე დროს კოლექტიური, ან ცალკე ფირმები იღებდენ ასეთ პირობებს და გაჰქონდათ ჩვენი თამბაქო და რასაკვირველია მთავარი ის არის, რომ ეს თამბაქო არ არის ახალი მოყვანილი, ჩვენ ვასაღებთ იმას, რაც წინად დაგროვილი იყო, ახლის იმედი არა გვაქვს. ჩვენ განსაკუთრებით სიფრთხილით უნდა მოვექცეთ ძველად დაგროვილ მასალას და საქმემ არ უნდა მიიღოს ისეთი ხასიათი, რომ ეს მასალა გაიფლანგოს და დავრჩეთ ისე, როგორც პუშკინის გმირს დარჩა გატეხილი გობი. არის მაგალითად „კოსმოსთან“ დადებული ხელშეკრულობა.

თავმჯდომარე. უკაცრავად, ბატონო ორატორო! უკვე 3 საათი გახლავთ, როგორ ინებებთ, ბატონებო, თანახმად რეგლამენტისა, თუ როგორ? (ხმები: დაიხუროს... დაამთავროს სიტყვა... კენჭის ყრით ვეშაპელს ეძლევა ნება დაამთავროს სიტყვა).

გ. ვეშაპელი. აი, ბატონებო! „კოსმოსთან“ მთავრობას აქვს დადებული ხელშეკრულობა. მე არ წავიკითხავ მთლად მას, მხოლოდ რამდენიმე მუხლს მოვიყვან, რომ დაგიმტკიცოთ ის აზრი, რომ მეტის-მეტ შეღავათიან პირობების გაცემა უცხო ფირმებზე არ ჩერდება არც „სიბუნიონ“-ის შემდეგ. და ამავე დროს ჩვენი რესპუბლიკის წრეებს არავითარი საშუალება არა აქვთ გამონახონ საერთო ენა იმ სამინისტროსთან, რომელიც ასეთ ხელშეკრულობებს უდებს უცხოელებს. აი „კოსმოსი“-ს დაახლოვებით პირობები ასეთი არის: მთავრობა ყიდულობს „კოსმოსისაგან“ 80 ათასი გირვანქა სტერლინგის საქონელს, ამავე დროს მთავრობა ვალდებულია გამოარჩიოს 70 პროცენტი ერთნაირ საქონლისა და დანარჩენის კი, რასაკვირველია, უფლება აქვს „კოსმოსს“ გაყიდოს, როგორც საქართველოში, ისე საქართველოს გარეთ; ის ამ შემთხვევაში ტრანზიტის უფლებით სარგებლობს. ამ ნაყიდ საქონელში მთავრობა ფულს არ იხდის, ეს ეწერება ვალად მთავრობას, მაგრამ იმდენივე თანხის ოდენ ნედლი მასალის ყიდვის უფლება ეძლევა მთავრობისაგან „კოსმოსს“ თავის ფულით. მერმე კი ეს საქონელი უნდა გაასაღოს ევროპაში. თავის-თავად ცხადია, რომ „კოსმოსი“ ამ მოტანილ საქონლის ოდენა თანხის ნედლ მასალაში იხდის არა სტერლინგებს, არამედ ჩვენ ქართულ ბონებს, რომლებსაც თავის-თავად ცხადია აქედანვე მიიღებს. ეს საქონელი მიდის ევროპაში და იქ საღდება. არის სხვა და სხვა პირობები ამ საქონლის გასაღებისა, არის ნათქვამი, რომ თუ, მაგალითად, ორი თვის განმავლობაში ეს საქონელი არ გასაღდა, მაშინ მთავრობა იხდის 16 პროცენტს ყოველ თვეში მთელ საქონელზე. არის კიდევ სხვა მუხლები, რომელნიც უზრუნველყოფენ, ყოველ შემთხვევაში, მხოლოდ „კოსმოსს“ და არავითარი შეთანხმება არ სჩანს მთავრობის ინტერესების უზრუნველსაყოფად. თუ ოცი დღის განმავლობაში არ იქნა გატანილი საქონელი, მაშინ მთავრობას ედება ვალად 500 გირვანქა სტერლინგი, ყოველდღიურად გემის გაცდენისათვის და სხვა ასეთი. როცა გასაღდება, რაც ფული იქნება მიღებული, აქედან „კოსმოსი“ მიიღებს მთავრობისაგან ფულით მთელ თანხას. მერმე ყველა თანხებს, რომელიც „კოსმოსს“ დაეხარჯა ნედლი მასალის ზიდვაში, ყოველნაირი დამატებითი ხარჯები, რომელიც შეეხება დატვირთვას, ფრახტს და სხვას და ამ თანხებს, განსაკუთრებით უკანასკნელ თანხას, ნედლ მასალაში მიცემულ თანხას, „კოსმოსი“ იღებს სტერლინგებით 670 მანეთის კურსით. ცხადია, რომ ეს ალაგი ძალიან ხელსაყრელი არის ამ უცხო ფირმისათვის. მარტო ამისთვის ყოველი ფირმა შეუკრავდა ხელშეკრულობას, იმიტომ რომ მაშინაც სტერლინგი მეტი ღირდა და როდესაც რეალიზაციის ხანა მოვა, მაშინ თავის-თავად ცხადია, ორჯერ-სამჯერ მეტი ეღირება სტერლინგი, ვიდრე აქ არის აღნიშნული. და ამგვარად, ქართულ ბონების მაგიერ, რომელიც „კოსმოსმა“ დახარჯა, ის მიიღებს ორმაგ კურსით უცხო ვალიუტას. ამას რომ თავი დავანებოთ, ამის გარდა „კოსმოსი“ მიიღებს 6 პროცენტ საკომისიოს, მერმე კიდევ 15 პროცენტს წმინდა მოგებიდან, რომელიც დარჩება ნედლ მასალის რეალიზაციის შემდეგ. ამის გარდა მიიღებს 16 პროცენტს საწარმოვო მოგებისა იმ საქონელში, რომელიც მოიტანა 15 პროც. წმინდა მოგებისა, 16 პროც. საწარმოო მოგებისა, 6 პროც. საკომისიო, შემდეგ აქ ქართული ბონებით ნაყიდ საქონელში მიიღებს უცხო ვალიუტით. შემდეგ ის შესძლებს, როგორც უნდა, ისე დააწესოს ფასები საქონელზე ფაქტიურის მხრივ. შემდეგ შესძლებს მოგებას დამატებით ხარჯებში, განსაკუთრებით ფრახტის ხარჯებში, იმიტომ, რომ გემი არის „კოსმოსისა“ და ეს ყველაფერი თავდება იმით, რომ ეს უცხო ფირმა აფრთხილებს ჩვენ მთავრობას (კითხულობს რუსულ ტექსტს „კოსმოსთან“ დადებულ ხელშეკრულების მე-21-ე მუხლს).

ბატონებო! ასეთი მუხლის შეტანა საერთოდ ზედმეტია იმიტომ, რომ ეს იურიდიული ხელშეკრულება არის. თავის-თავად ცხადია, რომ „კოსმოსი“ აინაზღაურებდა ამას, მაგრამ, როდესაც წინდაწინ უწერენ ხელშეკრულებაში, რომ მოგვეცით ნედლი მასალა და გვეუბნებიან, რომ თქვენ მოგებას ვერ მიიღებთ, რადგან ვერ აანაზღაურებთ იმ ხარჯს, რომელიც მოგივათ და იმ ფულს, რომელიც გატანილ საქონელში გაქვთ და იძულებული იქნებით ახალი ნედლი მასალა მოგვცეთ, როდესაც ამას გიწერენ ხელშეკრულებაში, თავის-თავად ცხადია პერსპექტივაში გაქვთ გატეხილი გობი. ამ გატეხილ გობს კი შემდეგ მოჰყვება ახალი სამინისტროს დაარსება.

მე ამით არ მინდა ვსთქვა, რომ უცხო ფირმებთან ხელშეკრულობის დადება დამფუძნებელ კრების რომელიმე ორგანოს დაუკითხავათ მომხდარიყოს. ვთქვათ, უწყების დაუკითხავათ არ უნდა დადებულიყო ხელშეკრულება, იმიტომ, რომ რაც „სიბუნიონი»-ს ამბავი მოუვიდა მომარაგების სამინისტროს, მთავრობამ დაადგინა, ეს საქმე არ განმეორებულიყოს. აი, მიუხედავათ ამისა, როდესაც გრძელდება ხელშეკრულობის დადება ძალიან დიდ თანხაზე, როდესაც ისეთ პირობებს სდებთ, რომ ამ პირობების 1/4 რომ მიგეცათ, ყოველი ფირმა საქართველოში მომქმედი, ყოველი მეპატრონე ამ ნედლი მასალისა დაგეთანხმებოდით ამაზე და როდესაც მკვიდრ მრეწველთ საერთოდ საქართველოში არა აქვთ საშვალება არა თუ ასეთი ხელშეკრულება დასდონ, არამედ ამის მეოთხედიც და საერთოდ არ აქვთ საშვალება რაიმე ხელშეკრულობა დასდოს მთავრობასთან საერთო წესით (მე ვლაპარაკობ გამონაკლისზე). აი, როდესაც ჩვენი მოქალაქე მრეწველი მოკლებულია ამის საშვალებას, მიუხედავად იმისა, რომ დელეგაციებს უგზავნიან და ესეც უნაყოფოდ რჩება. ისინი ყველა კარებში შედიან და მაინც პასუხს ვერ იღებენ - შეიძლება თუ არა მონაწილეობის მიღება იმ საქმეში, რომელიც შეეხება ხალხის სპეციალობას, ამის შემდეგ თავის თავად ცხადია ბ. მომარაგების მინისტრის ამხანაგის განცხადება, რომ ჩვენ მონოპოლიით სპეკულიაციას მოვსპობთო, არ არის მართალი. შეიძლება მოსპოთ საერთოდ კომერცია, შეიძლება, ერთი ორი კაცი დაიჭიროთ, დასაჯოთ, მაგრამ ამით არაფერი გამოვა. ამავე დროს უცხო ფირმები, შეიძლება ასე ითქვას, დაახლოვებით სპეკულიაციურ პირობებს უდებენ ჩვენ მთავრობას. მე არ მინდა ვთქვა, რომ ეს ხელშეკრულება არის ისეთი, როგორც „სიბუნიონთან“ დადებული, მაგრამ მისი ბიძაშვილი კი არის რამდენიმედ. რასაკვირველია, მე ვიცი რას ნიშნავს „ლიმიტედი“, მაგრამ ნათესაობა არის ამ უცხო ფირმათა შორის. აი, ამ არა ნორმარულმა მდგომარეობამ მაიძულა მე ამეძრა ეს საკითხი.

საერთოდ მონოპოლიის საქმეში უპირატესობა უნდა მისცეთ იმათ, ვინც გააკეთებს, ვინც პატრონი არის, მით უფრო, რომ ისინი თანახმანი არიან 25%25 მოგებით პირობაზე. თამბაქოს მრეწველთ აქვთ გამოგზავნილი მთავრობის თავჯდომარესთან მოხსენება. ისინი თანახმანი არიან ამ პირობებზე და არ მოითხოვენ სტერლინგებით ამ 25%25, არამედ ჩვენი ბონებით. (ჭავჭანიძე: არ არის მართალი?) მე ვიმეორებ კატეგორიულად, რომ ეს ასეა და თუ წინააღმდეგი იქნება ვინმე დაამტკიცოს.

საერთოდ ვიმეორებ, რომ ამ საქმეში ჩვენ უნდა შევუთანხმდეთ არა რომელიმე ფირმას, არამედ ჩვენში მოქმედ სამრეწველო წრეებს. სპეციალობას ამ შემთხვევაში დიდი მნიშვნელობა აქვს. თუნდაც „კოსმოსის“ წარმომადგენელი, რომელსაც სპეციალური დამოკიდებულება არ აქვს და კერძოდ კი, თამბაქოს საქმესთან. და ის კაცი, რომელიც მრეწველობას აწარმოებს და აქვს რაიმე დამოკიდებულება, უკეთეს პირობებში მოახერხებს თამბაქოს გასაღებას, ვიდრე ისეთი ფირმა, რომელიც სპეციალურად არ არის დაკავშირებული ამ თამბაქოსთან.

საერთოდ, მე ვთქვი, როდესაც თქვენ ვერ ახერხებთ საკუთარ ძალებით განახორციელოთ ეს მონოპოლია, მიმართეთ სპეციალისტებს. არიან ისეთი პირები, რომელთაც სურთ ამ საქმის ხელში აღება, მაგრამ პასუხიც ვერ მიუღიათ.

კონკრეტიული ხასიათი რომ მივცე იმას, რასაც მე მოვითხოვ, მე ვამბობ, ჩვენში უნდა დამყარდეს ისეთი წესი, როდესაც მრეწველი მოისურვებს ასეთ ნორმალურ გზაზე დააყენოს და თავის ხელში აიღოს მონოპოლიის განხორციელების საქმე. ასეთი წესი უნდა ყოფილიყო ნახმარი სხვა დარგებში და კერძოთ, თამბაქოს საქმეში. ამის მაგიერ თამბაქოს მონოპოლია გადაიქცა ერთგვარ ფისკალურ ექსპედიციათ, რითაც მეტი თამბაქო უვარდებათ ხელში უცხოელ ფირმებს, მათ გააქვთ საზღვარგარეთ, გვაძლევენ ჩვენსავე ბონებს და თანაც წინდაწინ ანუგეშებენ მთავრობას, შეიძლება ისე გავასაღო, რომ შენ მოგებაც ვერ ნახოვო. და ამგვარად ხდება არა ახალი მასალის, არამედ ძველი მოსავლის მონოპოლია, რომლის წყალობით დამყარდა ჩვენში ფულის კურსი.

ყოველი დღე, როდესაც ეს საქონელი გააქვთ, ერთის მხრივ ახდენს ლიკვიდაციას ძველი ნაწარმოებისას. წლევანდელი მოსავლის იმედი კი არ გვაქვს და მეორეს მხრივ, სამონოპოლიო საქონელს ისეთ პირობებში გზავნის მთავრობა ევროპაში, რომ თავის საკუთარ პერსპექტივებზე კი არ არის დამყარებული... აი, ეს არის მთავარი ნაკლი მონოპოლიის საქმეში.

თავმჯდომარე. სანამ კრებას დავხურავდე, გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი კრების დღიური წესრიგი. (მდივანი კითხულობს).

კრება დახურულია 3 ს. და 20 წ.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(88)

1920 წ. თებერვლის 17.

შინაარსი:

1. ოსმალეთის პარლამენტის პრეზიდიუმის მოლოცვა.

2. თავმჯდომარის მისალმება იტალიის დელეგაციისადმი.

3. დეკრეტი დამფუძნებელ კრების არჩევნების დებულების დამატებისა.

4. განგრძობა მსჯელობისა მიწათ-მოქმედების სამინისტროს დაწესებულებათა თანამდებობის პირთა ჯამაგირის ახალ ნორმების დეკრეტის შესახებ.

5. დეკრეტი ტყიბულის მაღაროების სააქციო საზოგადოება „ნახშირას“ ქონების გამოყიდვისა და ტყიბულის მაღაროების ხარჯთ-აღრიცხვის დამტკიცება.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიუმში არიან:

ექვთიმე თაყაიშვილი და

ქრისტინე შარაშიძის ასული.

სხდომა იწყება დღის 12 საათზე.

თავმჯდომარე. გთხოვთ დაბრძანდეთ. მდივანი მოგახსენებთ დღიურ წესრიგს.

მდივანი (კითხულობს).

დღიური წესრიგი:

1. განგრძობა მსჯელობისა მიწად-მოქმედების სამინისტროს დაწესებულებათა თანამდებობის პირთა ჯამაგირის ახალი ნორმების დეკრეტის შესახებ. მომხსენებელია ი. სალაყაია.

2. დეკრეტი - უცხოეთიდან შემოსატან საქონელზე საბაჟო ტარიფის შეცვლისა. მომხსენებელია კ. ნინიძე.

3. პროექტი დადგენილებისა - სახელმწიფო ბანკის გამგის და გამგეობის წევრთა ჯამაგირის შესახებ. მომხსენებელია ბ. თევზაია.

4. სასელმწიფო ბანკის გამგისა და საბჭოს წევრთა არჩევანი.

5. დეკრეტი - ტყიბულის მაღაროების სააქციო საზოგადოების „ნახშირას“ ქონების გამოყიდვისა და ტყიბულის მაღაროების ხარჯით-აღრიცხვის დამტკიცებისა. მომხსენებელია ბ. თევზაია

6. დეკრეტი - ლანჩხუთის ქალაქის თვითმმართველობისა და სენაკის სამაზრო ერობის 1.000.000 მან. სესხის მიცემისა - მდინარე რიონის ნაპირების გასამაგრებლად მომხსენებელია ი. სალაყაია.

7. დეკრეტი - შინაგან საქმეთა სამინისტროს შტატისა და ხარჯთ-აღრიცხვის დამტკიცებისა. მომხსენებელია ი. სალაყაია.

8. დეკრეტი - საარტილერიო საწყობის ნებით დაქირავებულ სადარაჯო გუნდის შესანახად 2.113.986 მან. და 40. კაპ. მომხსენებელია ს. მდივანი.

9. მეორე: (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს დაწესებულებათა ორგანიზაციის შესახებ. მომხსენებელია დ. ონიაშვილი.

10. დეკრეტი - დამფუძნებელ კრების არჩევნების დებულების დამატებისა. მომხსესენებელია ი. ფირცხალაიშვილი.

11. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა საგვარეულო უძრავი ქონების გამოყიდვის უფლების გაუქმების შესახებ. მომხსენებელია მ. რუსია.

დ ა მ ა ტ ე ბ ა:

12. დეკრეტი - საერობო სამკურნალო დაწესებულების მოსამსახურეთა ახალი შტატის დამტკიცებისა. მომხსენებელია ი. სალაყაია.

13. დეკრეტი - გარეშე-საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში 3.000.000 მ. გადადებისა სხვა და სხვა საადმინისტრაციო და მოულოდნელი ხარჯებისათვის. მომხსენებელია ს. მდივანი.

14. დეკრეტი - სახაზინო რკინის გზის საოპერაციო ავანსის დამტკიცებისა, ამავე რკინის გზისათვის განსაკუთრებულ თანხის დაარსებისა და სატრიალებელ კაპიტალის გადიდებისა. მომხსენებელია ს. მდივანი.

თავმჯდომარე. შემოტანილი გახლავთ ს.-დ. ფრაქციის წინადადება, რომ მეხუთე საკითხი მეორე საკითხად იქმნას დასმული. არის აგრეთვე პრეზიდიუმის წინადადება: საარჩევნო დებულების პროექტის განხილვა პირველ რიგში მოხდეს. (წინადადებანი მიღებულია). ეხლა გთხოვთ მოისმინოთ მოლოცვა ოსმალეთის პარლამენტის პრეზიდიუმისაგან.

მდივანი (კითხულობს).

თავმჯდომარე. მოქალაქენო! ნება მომეცით თქვენი სახელით მხურვალე სალამი მიუძღვნა სტუმრებს, - იტალიელ ეკონომიურ დელეგაციას, რომელიც აქ არის დღეს (ტაში). ვუსურვოთ ნაყოფიერი მუშაობა და მოვესწრათ იმ დღეს, რომ იტალიისა და საქართველოს ხალხთა შორის რაც შეიძლება მჭიდრო კავშირი დამყარებულიყოს (ტაში).

ი. ფირცხალაიშვილი (ს.-დ.) ბატონებო! მაშინ, როდესაც ჩვენ დამფუძნებელი კრების არჩევნების დებულება შევიმუშავეთ სოხუმის ოლქისათვის, ამ დებულებაში ჩვენ შევიტანეთ სამი მუხლი, რითაც უნდა შეგვექმნა სოხუმის ოლქის საარჩევნო კომისია. იმ დროს სოხუმის ოლქი არ იყო დაყოფილი მაზრებად. მას შემდეგ მოხდა ცვლილება; სოხუმის ოლქი გაიყო 4 მაზრად და დღეს იქ არსებობს 2-4 მაზრამდე. თქვენ იცით, ახლა იქ არჩევნების მოსაწყობად გაიგზავნა მცირე კომისია. ცენტრალ კომისიამ გადასწყვიტა სოხუმის ოლქში შესდგეს 4 სამაზრო საარჩევნო კომისია. ამიტომ ის მუხლები უნდა იქნეს ამოშლილი დებულებიდან, რათა ამით მოუსპოთ საშუალება იმ პირთ, რომელნიც, შეიძლება, არ დარჩნენ კმაყოფილნი არჩევნებით და გაასაჩივრონ. ეს დეკრეტი, რომელიც ეხლა შემოვა, შესდგება 2 მუხლისაგან. პირველი მუხლის ძალით ჩვენ შეგვაქვს შესწორება დებულებაში და მეორე მუხლის ძალით მოვითხოვთ დამფ. კრებისაგან, რომ მან მისცეს ცენტრალ საარჩევნო კომისიას თავის განკარგულებაში კიდევ 6 თვე, რათა ამ ხნის განმავლობაში უკეთ მოაწყოს არჩევნების საქმე. სოხუმის ოლქში არჩევნები მარტში მოხდება, მაგრამ ეს 6 თვე შესაძლოა საჭირო დარჩეს სხვა კუთხეებისათვის, სადაც არ მომხდარა არჩევნები. ეს არის შინაარსი წარმოდგენილ პროექტისა.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა ზოგადი მსჯელობისთვის? არავის. ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივი განხილვისა? არავინ. გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

(ფირცხალაიშვილი კითხულობს დეკრეტს).

თავმჯდომარე. წინადება გახლავთ ს.-დ. ფრაქციისა (კითხულობს). სიტყვას ხომ არავინ ინებებს? არავინ. თქვენი აზრი?

ფირცხალაიშვილი. მე საწინააღმდეგო არაფერი მაქვს.

(დეკრეტი შესწორებებით მიღებულია).

დეკრეტი მიწად-მოქმედების სამინისტროს დაწესებულებათა თანამდებობის პირთა ჯამაგირის ახალის ნორმების შესახებ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. შენგელაიას.

ლ. შენგელაია. მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! მიწათ-მოქმედების სამინისტრომ წარმოადგინა თავისი შტატები. ის მოითხოვს ამ შტატების დადასტურებას, ის მოითხოვს ჩვენგან განსაზღვრულ თანხის გაღებას. სოციალ-დემოკრატიას ეს საკითხი მეტად მარტივ საკითხად მიაჩნია, მისი აზრით აქ სადაო და საკამათო არც კი არის რამე: ჯამაგირების მომატება უკვე გატარდა სხვა და სხვა უწყებებში, ასევე უნდა მოხდეს მიწათ-მოქმედების სამინისტროშიაც. მიწათ მოქმედების სამინისტრო, მისი მოღვაწეობა აქ არაფერ შუაშია. ასე ფიქრობს სოციალ-დემოკრატია. გამოდის თითქოს მიწად-მოქმედების სამინისტრო თავისთვის არსებობდეს, ხოლო მისი შტატები - თავისთვის, თითქოს შტატები არ იყოს ის აპარატი, რომლის საშუალებით მიწად-მოქმედების სამინისტრო აწარმოებს თავის მუშაობას და ატარებს ცხოვრებაში თავის პოლიტიკას. ჩვენ, როგორც ხალხის წარმომადგენელნი და როგორც მოქალაქენი, უაღრესად ვართ დაინტერესებულნი ვიცოდეთ, რა გააკეთა ამ სამინისტრომ, რას აკეთებს იგი და რის გაკეთება შეუძლია.

მართალია, ცხოვრება გაძვირდა, მაგრამ მარტო ცხოვრების სიძვირით და ეკონომიურ-ფინანსიურ კრიზისის გაძლიერებით ჩვენ არ შეგვიძლია ამ შემთხვევაში ვიხელმძღვანელოთ. თუ რომელიმე უწყება თავის დანიშნულების სიმაღლეზე ვერ დგას, თუ ის ვერ აკეთებს, ან ცუდად აკეთებს იმ საქმეს, რომელიც მას დაკისრებული აქვს, ჩვენ არა გვაქვს არავითარი უფლება, არც იურიდიული და არც ზნეობრივი ასეთი უწყების შტატები დავამტკიცოთ და მასში მოსამსახურეებს ჯამაგირები მოუმატოთ.

ჩვენი ქვეყანა არ არის ინდუსტრიალური ქვეყანა, ჩვენში არ არის განვითარებული ვაჭრობა და მრეწველობა, ჩვენი არსებობის მთავარი წყარო არის მიწად-მოქმედება. ჩვენი მთავარი სიმდიდრე არის ის მიწა-წყალი, რომელიც მიწად-მოქმედების სამინისტროს აბარია. თუ მიწად-მოქმედების სამინისტრო გამოიჩენს საჭირო უნარს, თუ ის აიღებს სწორ გეზს - ეს იქნება უდიდესი გარანტია ჩვენი თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობის გასამტკიცებლად. ასე გვესმის ჩვენ მიწად-მოქმედების სამინისტროს როლი და დანიშნულება. ამიტომაც შევეხეთ წარსულ სხდომაზე მის მოღვაწეობას ასე ვრცლად, ასე დაწვრილებით.

მიწად-მოქმედების სამინისტროს დაკისრებული ჰქონდა მრავალი მოვალეობა, როგორიც არის მიწის რეფორმის ცხოვრებაში გატარება, ტყეების მოვლა-პატრონობა, მამულების მოვლა და რაციონალური ექსპლოატაცია და სხვ. არც ერთი ეს საქმე მოწესრიგებული და ჯეროვანად მოგვარებული არ არის. დავიწყოთ ისევ მიწის რეფორმით. არც პირველი და არც მეორე ნაწილი ამ რეფორმისა ცხოვრებაში გატარებული არ არის. მიწების კონფისკაცია არ არის დამთავრებული მრავალ მაზრებში, როგორიც არის გორის, დუშეთის, სიღნაღის, ზუგდიდის, ახალქალაქის. არ არის ის დამთავრებული სოხუმის ოლქში და სხვ.

ბ. მიწად-მოქმედების მინისტრი ამ ფაქტს ვერ უარყოფს, მაგრამ ის ცდილობს ობიექტიური დაბრკოლებებით გაიმართლოს თავი. მე მინდა სწორედ შევეხო იმ მიზეზებს, რომლებსაც შეუძლია აგრარული რეფორმის ცხოვრებაში გატარებას ხელი შეუშალოს. უპირველეს ყოვლისა მიწების კონფისკაცია რომ ცხოვრებაში გატარდეს, საჭიროა, რომ ქვეყნის სათავეში იყოს გამარჯვებული მშრომელი ხალხი. მთელი ძალა-უფლება უნდა იყოს ამ მშრომელი ხალხის ხელში. თუ ეს ასე არ არის, თუ ქვეყნის სათავეში დგას ფეოდალური არისტოკრატია, თქვენ იქ მიწების კონფისკაციას ვერ მოახდენთ. ყოვლად შეუძლებელია, რომ ქვეყნის სათავეში იყოს მემამულეთა კლასი და ამავე დროს მას ხელი ააღებინოთ მის საკუთრებაზე, მის საუკუნოებრივ პრივილეგიებზე.

იყო თუ არა ჩვენში ასეთი პირობები? - რა თქმა უნდა, არა, არ ყოფილა. რევოლიუციის პირველ დღეებიდან მთელი ძალა-უფლება ჩვენში ფორმალურად მაინც მშრომელი ხალხის ხელშია. მაშასადამე, არ ყოფილა ჩვენში ეს მთავარი პოლიტიკური დაბრკოლება აგრარული რეფორმის გატარებისათვის.

მეორე დაბრკოლება, რომელსაც შეუძლია შეაფერხოს მიწის რეფორმა, არის მემამულეთა კლასის შეკავშირება, სიძლიერე, მისი წინააღმდეგობა. თუ ეს კლასი ძლიერია, თუ ის შეკავშირებულია და სასტიკ წინააღმდეგობას უწევს მიწის რეფორმის გატარებას, თუ ის სახელმწიფოს სხვა და სხვა კუთხეებში აჯანყებებს ახდენს, ეს მეტად ხელს შეუშლის აგრარულ რეფორმას, და მისი გატარებაც შეიძლება შეუძლებელი გახდეს. მე თქვენ გეკითხებით. იყო თუ არა ასეთი პირობები ჩვენში? - არა, არ ყოფილა. თუ მხედველობაში არ მივიღებთ განჯის გუბერნიას, ფეოდალურ კლასს არსად არ გაუწევია საგრძნობი წინააღმდეგობა, არსად მოუხდენია აჯანყება მიწის რეფორმის ჩასაშლელად.

მესამე დაბრკოლება მიწის რეფორმისათვის არის ფინანსიური მხარე, თუ უწყებას საჭირო თანხები არა აქვს, მას არ შეუძლია მოაწყოს საჭირო აპარატი, დაგზავნოს სხვა და სხვა კუთხეებში თავისი აგენტები და მიწები ჩაიბაროს. მაგრამ მიწად-მოქმედების სამინისტროს ეს არ ეთქმის, ვინაიდან მას ყოველთვის მიქონდა არამც თუ რაც საჭირო იყო, ზედმეტი თანხებიც კი. დამფუძნებელ კრებას მიწად-მოქმედების სამინისტროსათვის კრედიტების გახსნაზე უარი ჯერ არ უთქვამს. მაშასადამე, მას ჰქონდა საკმაო სახსარი, საკმაო ფინანსები, რომ გასძღოლოდა, თუ უნარს გამოიჩენდა თუ სურვილი ექნებოდა.

შემდეგი მთავარი დაბრკოლება შეიძლებოდა ყოფილიყო ადმინისტრატიული აპარატის უქონლობა.

მართლაც თუ მიწად-მოქმედების მინისტრს და მის ორგანოებს არ ეხმარება ადმინისტრაცია, მეტად ძნელია და ხშირად შეუძლებელიც, რომ მიწების მიღების საქმე ნორმალურად ჩატარდეს. ეხმარებოდა თუ არა ადმინისტრაცია მიწათ-მოქმედების სამინისტროს ორგანოებს, მიმღებ კომისიებს და სხვ.?

ჩვენ გვგონია, რომ ამ მხრითაც არ ყოფილა დაბრკოლება, ყოველ შემთხვევაში ჩვენ არ მოგვისმენია არც ერთხელ მიწათ-მოქმედების მინისტრის განცხადება, რომ ადმინისტრაცია მას საჭირო დახმარებას არ უწევდა.

მე ვიცი, შინაგან-საქმეთა მინისტრი რომ ვინმე სხვა პარტიის წევრი ყოფილიყო, მაშინ სოც.-დემოკრატები ყველაფერს მას გადააბრალებდენ, მაგრამ ორივე სამინისტრო მათს ხელშია და უეჭველია ისინი ერთი-მეორეს დაეხმარებოდენ.

აი, ბატონებო, რას შეეძლო ჩვენთვის მიწის რეფორმისათვის ხელი შეეშალა, მაგრამ როგორც დაინახეთ, არც ერთ ამ დაბრკოლებას, ამ მიზეზს ჩვენში ალაგი არ ჰქონია.

ბ. მინისტრი ფიქრობს ყველაფერი ობიექტიური პირობების ბრალიაო. ობიექტიურ პირობებს დიდი მნიშვნელობა აქვს, მაგრამ ნუ თუ ის ფაქტი, რომ თქვენ ხშირად მაღალ პოსტებზე აყენებთ ისეთ პირებს, რომლებმაც ხელის მოწერა არ იციან, ობიექტური პირობების ბრალია?!

ნუ თუ ობიექტიური პირობების შედეგია, რომ ბევრს თქვენგანს უბრალო ზრდილობა აკლია?!

თქვენ ამბობთ: ომმა შეგვიშალა ხელიო. ჯერ ერთი ომი რევოლიუციამდინაც იყო, მაგრამ ეს მამულები მაშინ განადგურებული არ ყოფილა. მართალია, ჩვენ ომს ვაწარმოებდით, მაგრამ ომთან მიწად-მოქმედების სამინისტროს ყველაზე ნაკლები კავშირი ჰქონდა!..

თქვენ აგრეთვე ასახელებთ ანარქიას. ბ. მინისტრმა ბრძანა: ანარქია გვიშლიდა ხელსო. გამოდის, რომ ანარქია იყო მიზეზი იმისა, რომ რეფორმა გატარებული არ არის. მე კი მოგახსენებთ, რომ ანარქიის მიზეზი ჩვენში არის სწორედ ეს რეფორმა და მთელი ის პოლიტიკა, რომელსაც თქვენ აწარმოებთ.

მშრომელი გლეხობა მიწას უფასოდ მოელოდა. თქვენ ეს შეპირდით ხალხს, მერე კი არ შეასრულეთ დაპირებანი, მოატყუეთ ხალხი. აი ამან შექმნა ნიადაგი ანარქიისათვის.

მაშ რა იყო ნამდვილი მიზეზი იმისა, რომ თქვენ ორი წლის განმავლობაში მიწის რეფორმის პირველი ნახევარიც ვერ გაატარეთ?!

იმის მიზეზი, რომ თქვენ მიწის რეფორმის პირველი ნაწილი ვერ გაატარეთ ცხოვრებაში, უპირველეს ყოვლისა არის ის ბიუროკრატიზმი, რომელმაც ასე ძალუმად თავი იჩინა ყველა დაწესებულებებში. სოციალ-დემოკრატიული პრესა ამას ვერ მალავს. ის იძულებულია აღიაროს გაკვირვებით, რომ ჩვენში ბიუროკრატიზმი საშინელ სახეს ღებულობს.

შემდეგი მიზეზია სოციალ-დემოკრატიის საერთო უილაჯობა, უუნარობა; რომ საქმეს გაუძღვე, რომ დააგვირგვინო რეფორმა, უნდა გწამდეს იგი. სოციალ-დემოკრატიას არა აქვს რწმენა. მიწის და გლეხების საკითხი მისთვის ყოველთვის იყო უცხო საკითხი და როგორ შეუძლია მას ამ საქმეს ჯეროვანად გაუძღვეს, იგი მოაგვაროს?!

ერთი მთავარი მიზეზი არის აგრეთვე ისიც, რომ სოციალ-დემოკრატია და მისი მთავრობა მთელს თავის ენერგიას და დროს ანდომებენ პარტიულ საქმეს, ხოლო სახელმწიფოს საქმეს სხვათა შორის ეკიდებიან, მშრომელი ხალხის საქმისათვის მათ დრო არ რჩებათ. ეს გახლავთ მთავარი მიზეზი იმისა, რომ დღემდის ამ ორი წლის განმავლობაში მიწების ჩამორთმევაც არ არის დამთავრებული. ბ. მინისტრმა ბრძანა: ვენახი ძველი იყო, შენობებიც ძველი და ამიტომ დაინგრაო. გასაკვირველია, რატომღაც ყველაფერი ახლა ინგრევა: ვენახიც, შენობაც და თუ ეს მართალი არის, თუ მართლა ყველაფერი ახლა ინგრევა და იქცევა, მადლობა ღმერთს, რომ ბ. მინისტრი გადარჩა!

რეფორმის მეორე ნაწილის შესახებ ბ. მინისტრმა ბრძანა: მეორე ნაწილი ვერ გავატარეთ იმიტომ, რომ ჯერ დამთავრებული არ არის პირველი ნაწილიო. ამით ბ. მინისტრი ადასტურებს ჩვენს ორივე დებულებას. ჩვენ ვამბობდით: არ არის ცხოვრებაში გატარებული რეფორმის არც პირველი და არც მეორე ნაწილიო.

ახლა ბ. მინისტრი ბრძანებს: მეორე ნახევარი იმიტომ ვერ გავატარეთ, რომ პირველი დამთავრებული არ არისო. სწორედ ამას მოგახსენებდით ჩვენ, სწორედ ეს იყო დასამტკიცებელი!..

მიწის რეფორმის მეორე ნახევარი თქვენ ვერ გაატარეთ და ვერც გაატარებთ, ვინაიდან ის ეწინააღმდეგება მშრომელი ხალხის ინტერესებს, ის არ არის ჩვენი ცხოვრების სინამდვილით ნაკარნახევი, თქვენ აძალებთ მას ცხოვრებას. განა მშრომელი გლეხობა ამას მოელოდა? თქვენ არ იყავით, რომ მიწის მუშებს მიწებს უფასოდ პირდებოდით? უმიწაწყლო და მცირე მიწის პატრონი გლეხობა მიწებს ვერ ყიდულობს, რადგანაც ფული არა აქვს. თქვენ წინეთ ამბობდით: მიწის მუშას ბევრი ფული აქვს, ის მიწებს დიდი სიამოვნებით იყიდისო, მარა ეს მართალი არ გახლავთ. ღარიბი გლეხობა ვერ ყიდულობს მიწას, რადგანაც ამის საშუალება არ აქვს. სადაც კი მიწის მუშებს და მათ წარმომადგენელთ აქვთ საშუალება თავისი აზრი თავისუფლად გამოსთქვან, იქ ჩვენ ვხედავთ, რომ მიწის მუშები წინააღმდეგნი არიან მიწის რეფორმის მეორე ნაწილისა, რომელიც საფონდო მიწების გაყიდვას მოითხოვს. მე ხელთ მაქვს აფხაზეთის სახალხო საბჭოს რეზოლიუცია. ამ საბჭოში 40 დეპუტატიდან 27 სოციალ-დემოკრატი გახლავთ. თავმჯდომარე, მისი ამხანაგი, მდივანი - ყველა სოციალ-დემოკრატი არიან, მაგრამ მიუხედავად ამისა, საბჭო თავის დეკლარაციაში მოითხოვს მიწის მუშებისათვის მიწების უფასოდ გადაცემას. (ორატორი კითხულობს აფხაზეთის საბჭოს დეკლარაციას მიწის საკითხის შესახებ).

მე თქვენ გეკითხებით: როგორ მოიქცევით თქვენ ახლა? როგორ ფიქრობთ, გაატარებთ თუ არა თქვენი რეფორმის მეორე ნაწილს აფხაზეთში, სადაც ოთხი მაზრა შედის? ორში ერთი: თქვენ ან ხელი უნდა აიღოთ მიწის რეფორმის მეორე ნახევარზე, ან იარაღით უნდა შეებრძოლოთ აფხაზეთის სახალხო საბჭოს.

ტყეები განადგურებულია. გასავალი მეტია, ვიდრე შემოსავალი. კოჯორის მამული გაცემულია საჯარო შეჯიბრების გარეშე. მამულში 200 საცხოვრებელი ოთახია. მე არ ვყოფილვარ, მაგრამ ამბობენ, რომ კოჯორი ერთი საუკეთესო აგარაკია, რასაც სხვათა შორის ისიც მოწმობს, რომ ჩვენში არ დარჩენილა არც ერთი მინისტრი, რომელიც სააგარაკოთ იქ არ ყოფილიყო. მე თქვენ გეკითხებით, ნუ თუ ასეთ აგარაკში ერთი ოთახი თვეში 100 მანეთი არ ღირს? მე მგონია, ეს მინიმუმია. სამ თვეში ერთი ოთახი ეღირება და 300 მანეთი ახლა გაამრავლეთ 300X200 და მიიღებთ სულ მცირედ 60.000 მანეთს. ეს სამ თვეში, ხოლო მთელი მამული, სადაც სადგომი ოთახების გარდა მრავალი შენობებია, მთელი წლის განმავლობაში 30.000 მანეთად არის გაცემული. რა არის ეს, თუ არა ბოროტმოქმედება?

თავმჯდომარე. სიტყვა ბ-ნ მინისტრს ეკუთვნის.

ნოე ხომერიკი (მიწათმოქმედების მინისტრი). ბატონებო! მე იძულებული ვარ მეორეჯელ გამოვიდე ამ საკითხის შესახებ არა იმისთვის, რომ დავაჯერო რამეში ოპოზიცია, ვინაიდან მან შეითვისა ისეთი მეთოდი კრიტიკისა, რომ მისი დაჯერება არ შეიძლება. ის გამოდის არა იმიტომ, რომ ღირსეულად შეაფასოს უწყების ნამუშევარი, და მიუდგომლად გაარჩიოს მისი ნაკლი და ღირსება, არამედ იმისთვის, რომ ზეპირად ილაპარაკოს. მე მსურს მხოლოდ ზოგიერთი ფაქტები და ცნობები მოგაწოდოთ. ბ. შენგელაიამ ჯერ კიდევ პირველი გამოსვლის დროს განაცხადა, რომ უწყებაში საქმე არეულ-დარეულია, მამულები - განადგურებულია, ტყეებიც ასეთივე ბედშია, ნავარაუდევი ხარჯ-აღრიცხვა არ არის გამართლებული, შემოსავალი არ არის იმდენი, რამდენის მიღებას ფიქრობდა უწყება და გასავალი მეტია. ერთი სიტყვით, დაგვიხატა საშინელი სურათი, რომლიდანც ადამიანს ისეთი დასკვნა უნდა გამოეყვანა, როგორიც მან თვითონ გამოიყვანა, ნამდვილად კი არავითარი ამისი მსგავსი სამინისტროში არ ხდება და ფაქტიური მდგომარეობა მამულებში და წარმოებაში სულ სხვანაირი არის. მე წინედაც მოგახსენეთ, რომ აქ არის ნაკლი, ბევრი რამ ჯერ კიდევ გასაკეთებელია, მაგრამ მიუხედავად ამისა, ვიმეორებ, უწყებამ, რასაც ფიქრობდა და აღნიშნული ქონდა ხარჯთ-აღრიცხვაში, არამც თუ გაამართლა, არამედ მოლოდინსაც გადააჭარბა. მოვიყვან ზოგიერთ ცნობებს. მაგალითად, საიჯარო განყოფილებიდან ნავარაუდევი იყო შემოსავალი 24 მილიონი მანეთი, ხოლო შემოსულია პირველ იანვრამდი 14 მილ., მოსალოდნელია კიდევ 21 მილიონი. ეს უმთავრესათ ღალის ფულია, რომლის შესახებ ცნობები გვაქვს ერობებიდან. სატყეო განყოფილებაში, რომლის შესახებ ბევრი ილაპარაკა ბ. შენგელაიამ, და რომელმაც ვერ გაიგო ის, რაც მას გადასცა ტყის ინსპექტორმა, ნავარაუდევი იყო შემოსავალი შვიდი მილიონი მანეთი, ეს წლის ბოლომდე, მარა ეს ფული უკვე პირველ იანვრამდე შემოვიდა. ბ. შენგელაიამ ვერ გაიგო ჩვენი ხარჯთ-აღრიცხვა, სადაც განზრახული იყო საოჯახო წესით დაგვემზადებინა შეშა და სხვა მასალა და რომელიც ჩვენ არ განგვიხორცილებია, ამ საქმეზე უნდა დაგვეხარჯა 17 მილ. მან., შემოსავალი უნდა ყოფილიყო 21 მილ. მან., მაგრამ რაკი ეს არ განგვიხორციელებია - არც ხარჯი გაგვიწევია და არც შემოსავალი ყოფილა. და თუ ბ. შენგელაიას უნდა გაეგო საქმის ნამდვილი ვითარება, მას დაკვირვებით უნდა გასცნობოდა, მაგრამ მან ეს არ ინება. 24 მილ. მანეთს, რომელიც მან ამოიკითხა ფინანსიურ უწყების მიერ დაბეჭდილ წიგნში, გამოაკლო ნამდვილი შემოსავალი და ასე მოგაწოდათ ყალბი ცნობა. აი რატომ ვურჩევდი მე დეპუტატ შენგელაიას ცნობები მიეღო ოფიციალურათ. უწყებაში ყურმოკრული ამბები აქ არ უნდა მოიტანოთ. (შენგელაია: ფაქტები!) ჩემს ხელთ არის ოფიციალური ცნობები (შ. ნუცუბიძე: რომელზედაც ცენზურას აწესებთ!) თუ ეს ცენზურაა, მას იმისთვის ვაწესებთ, რომ საქმის უცოდინარ პირმა გაიგოს სინამდვილე და მერე მოვიდეს აქ მოსახსენებლად. ეს ცენზურა კი არაა, ეს აუცილებელი რამ არის ბ. შენგელაიასათვის, რომ მან ასეთი ტლანქი შეცდომა არ დაუშვას. (შენგელაია: მაგალითად?) შინა-მრეწველობის განყოფილებაში შემოსავალი ნავარაუდევზე მეტია. 1 იანვრამდე წმინდა შემოსავალმა გადააჭარბა ნახევარ მილიონს. სახელმწიფო მამულებს და სარდაფებს უნდა მოეტანათ 16 ნახევარი მილ. მანეთი; დღევანდელ ფასებს თუ ავიღებთ, შემოვიდა ნამდვილად 46 მილიონი. გადააჭარბა ჩვენს მოლოდინს 28754000 მანეთი. (შ. ნუცუბიძე: თქვენს მოლოდინს!) არა მარტო ჩვენს მოლოდინს, თქვენს მოლოდინსაც, ბატონო! პროფესორი ბრძანდებით და ციფრების მომატება და გამოკლება უნდა იცოდეთ. ბორჯომის მამულში ნავარაუდევი იყო მთელი წლის შემოსავალი 16 მილ. მანეთი, მაგრამ 1 იანვრამდე დაგვრჩა 6 მილ. მანეთი წმინდა მოსაგები. (შენგელაია: როცა გაანადგურეთ!) დიახ, როცა გავანადგურეთ, შემდეგ მოხდა ეს საკვირველი ამბავი! ასეთია ფაქტიური მდგომარეობა მამულისა.

მე ვიმეორებ, მეტის გაკეთება შეიძლება და უწყება თითონ არ არის კმაყოფილი. იგი ფიქრობს საქმე გააუმჯობესოს. ამისთვის ვართ მოწოდებულნი, ამისთვის ვმუშაობთ. მე პირველ სიტყვაში განვაცხადე, რომ იყო ისეთი მდგომარეობა და პირობები, როცა არ შეგვეძლო შეგვესრულებინა ჩვენი ჩვეულებრივი მოვალეობა. ბ. შენგელაიამ დღეს ბევრი ილაპარაკა და სთქვა, ობიექტიური პირობები რა შუაშია, მიწად-მოქმედების სამინისტრო ხომ ომს არ აწარმოებდაო. მართალია, ის არ აწარმოებდა ომს, მაგრამ როცა სხვა აწარმოებს ომს, როცა რომელიმე ოლქში, ან მაზრაში ომი ხდება, ბ. შენგელაიამ უნდა იცოდეს, რომ იქ წესიერი მუშაობა არ შეიძლება. ომი და ანარქია ყოველთვის გავლენას ახდენს მეურნეობაზე და ეკონომიურ საქმიანობაზე, ეს ისეთი ანბანური ჭეშმარიტებაა, რომ ამის მტკიცება ზედმეტად მიმაჩნია. ვინ იქნება ისეთი პიროვნება, რომ გაილაშქროს ამის წინააღმდეგ? მხოლოდ ის, ვისაც წარმოდგენა არა აქვს საქმის ვითარებაზე, პრაქტიკულ საქმიანობაზე.

კიდევ აგრარული რეფორმის შესახებ. ჩვენ, სხვათა შორის, ვსთქვით, თუ რა პირობები გვიშლიდა ხელს რეფორმის დაჩქარებით გატარების საქმეში. თუ ზოგიერთ ალაგას, მაგალითად გორის მაზრაში, ჯავის ხეობაში და სხვ. დაუსრულებელია ეს მუშაობა, ეს აიხსნება იმით, რომ დიდი ხნის განმავლობაში იქ წესიერება დარღვეული იყო. (ხმა: ვისი ბრალია?) ეგ თქვენ გამოიკვლიეთ! ყოველ შემთხვევაში მიწად-მოქმედების სამინისტროს ბრალი არ არის, იმიტომ, რომ მიწად-მოქმედების სამინისტრო ომს არ აწარმოებს და არ შეუძლიან სამხედრო ძალა შეიყვანოს., მას ტეხნიკური მუშაობა ეკისრება, მისი ჯარი მიწის მზომლებია. მიწად-მოქმედების სამინისტროს არ შეეძლო იქ შესვლა და მუშაობის წარმოება სანამ ჩვენი მთავრობის სამხედრო ძალა იქ მას არ დაეპატრონებოდა და სანამ ადმინისტრაცია არ შეიქმნებოდა. ამან შეუშალა ხელი გორის მაზრაში მუშაობას. რესპუბლიკის სხვა ადგილებში 600 ათას დესეტინაზე მეტი არის ჩამორთმეული. ეს ისეთი ციფრი არის, რომ ამას ანგარიში უნდა გაეწიოს.

მე მოგახსენებთ აქ ფაქტებს. თუმცა, მართალია ორი წელიწადია, რაც 7 მარტის კანონი ხორციელდება, ორი წელიწადი გავა მალე, მაგრამ ფაქტიურად ჩვენ ვმუშაობდით მხოლოდ თერთმეტი თვის განმავლობაში (შენგელაია: მით უარესი!) ჩვენ შეგვეძლო მუშაობა მხოლოდ თერთმეტი თვის განმავლობაში, ვინაიდან გარედ მუშაობა, მიწის აზომვა, ჩამორთმევაც კი ისე არ შეიძლება, თუ ნორმა არ დაუტოვეთ მიწის პატრონს და დანარჩენი მიწა არ გადავრიცხეთ ფონდში, აი ეს მუშაობა შეუძლებელია, გარედ თუ დარი არ არის. ეს არამც თუ მიწის მზომელებმა, არამედ უბრალო ტეხნიკებმაც იციან და, რომ ჰკითხოთ მათ, ისინი აგიხსნიან. ამ რიგად ჩვენ მხოლოდ თერთმეტი თვე ვიმუშავეთ და ამ ხნის განმავლობაში სახელმწიფო ფონდში მივიღეთ (არ ისმის) დესიატინა მიწა. თელავის, გორის, ახალციხის, ტფილისის, ქუთაისის, ოზურგეთის, სენაკის მაზრებში, ლეჩხუმის და რაჭის მაზრებში თითქმის დათავებულია, მცირედის გამონაკლისით, ეს ჩამორთმევა. ბატონი შენგელაია ამტკიცებს აქ, რომ მიწათ-მოქმედების სამინისტრომ ვერ შეასრულა დამფუძნებელ კრების დავალება. არ ვიცი, რაში გამოიხატება ეს. შეიძლება იმაში, რომ ჩვენ დღემდის ვერ განვახორციელეთ სავსებით ეს მიწის რეფორმა. მაგრამ დამფუძნებელ კრებას და არც არავითარ სხვა კრებას არ დაუდგენია, რომ მიწათ-მოქმედების სამინისტრომ განსაზღვრულ ვადაში შეასრულოს ეს რეფორმა. მას მინდობილი აქვს ამ რეფორმის ცხოვრებაში გატარება, მიწათ-მოქმედების სამინისტოს დავალება აქვს ყოველგვარი ზომა იხმაროს, რომ ეს რეფორმა დროზე გატარდეს ცხოვრებაში, და თუ ობიექტიურ პირობებზე მიგითითეთ, გეტყვით, რომ... ომი, ანარქია, აი, ის პირობები, რომელნიც მუდმივ გვიშლიდნენ ხელს ამ რეფორმის შესრულების დროს. მაგალითად, ქუთაისის გუბერნიაში ამ 18 თვის განმავლობაში შეგვეძლო მუშაობა მხოლოდ შორაპნის მაზრაში, დანარჩენი მაზრები დახურული იყო. არც ხალხის სულიერი განწყობილება და არც სხვა პირობები არ იყო ისეთი, რომ ხელი შეეწყო ამ რეფორმის გატარებისთვის. მხოლოდ 1918 წლის დასასრულს და 1919 წლის დასაწყისში ჩვენ შევძელით სერიოზული და სისტემატიური მუშაობის დაწყება. და თუ ყველა ამას მხედველობაში მიიღებთ, მაშინ არ გაგიკვირდებათ, რატომ ვერ განვახორციელეთ ეს რეფორმა სავსებით. ლაპარაკი შეიძლება ყოველთვის შედარებით და თუ ავიღებთ მაგალითებს რა გაკეთდა სხვა დროს და სხვა ხალხის მიერ, მაშინ დარწმუნდებით, რომ მიწად-მოქმედების სამინისტრომ დიდი მუშაობა გასწია ამ დარგში.

ეხლა მოგახსენებთ ტყის მდგომარეობის შესახებ. რასაკვირველია, ჩვენ არ გვაკმაყოფილებს ის მდგომარეობა, რომელიც ეხლა არის და მიწად-მოქმედების სამინისტრო და მისი სატყეო განყოფილება იღებენ ზომებს, რომ ტყის განადგურებას, გაჩეხვას ბოლო მოუღოს, სწორედ იმ არა სასურველ მდგომარეობაზე მოგახსენათ ჩვენმა წარმომადგენელმა, რომელსაც ადგილი ჰქონდა რევოლიუციის დროს და მის შემდეგ. თუ ავიღებთ ეხლა ციფრებს ტყიდან შემოსავლის შესახებ, დავინახავთ, რომ ამ დარგში თანდათან წესრიგი მყარდება და თანდათან მატულობს შემოსავალიც. აი ხელთა მაქვს ზოგიერთი ციფრები: 1918 წელს პირველ ნახევარში შემოსავალი იყო (კითხულობს) მანეთი, თვეობით რომ ავიღოთ, გამოვა (კითხულობს) მანეთი. შემდეგ იმავე წლის მეორე ნახევარში შემოსავალი თანდათან მატულობს (კითხულობს ნუსხას).

როგორც ვხედავთ, მდგომარეობა აქაც თანდათან უმჯობესდება. შემოსავალი სისტემატიურად მატულობს, და ეს გვიმტკიცებს იმას, რომ სატყეო დარგში თანდათან მყარდება წესრიგი და იმედი მაქვს, ეს გადაიქცევა სახელმწიფოსთვის შემოსავლის უდიდეს წყაროთ, თუ ადგილი არ ექნებათ უპასუხისმგებლო აგიტაციას, თუ გასავალი არ ექნებათ იმ ჯგუფებს, რომელნიც ანტი-სახელმწიფოებრივ მოღვაწეობას ეწევიან, მაშინ მიწათ-მოქმედების სამინისტრო გაამართლებს მოლოდინს და ეს ტყე გადაიქცევა უძვირფასეს შემოსავლის წყაროდ სახელმწიფოსთვის. მე მიკვირს, რომ ამის შესახებ ლაპარაკობს ბატონი შენგელაია, როდესაც თვითონ ის და მთელი მისი პარტია სისტემატიურ აგიტაციას ეწევა, რომ მიწაზე და ტყეზე არავითარი გადასახადი არ უნდა არსებობდესო, რომ მიწა და ტყე უფასოდ უნდა მივცეთო (შენგელაია: თქვენ სპეკულიანტებს მიეცით!) როდესაც შენგელაიას პარტია წინააღმდეგია გადასახადებისა.

დამფუძნებელმა კრებამ ალბად იცის ის დადგენილება, რომელიც ზუგდიდის ერობამ გამოიტანა ბ. შენგელაიას პარტიის მეთაურობით, და რომელიც კანონით დადასტურებულ, მიღებულ გადასახადს უარყოფს. შეიძლება სხვა ვინმემ გვისაყვედუროს, რატომ სახელმწიფოს მეტ შემოსავალს არ აძლევთო, მაგრამ იმ პარტიას, რომელიც პრინციპიალურად წინააღმდეგია შემოსავლისა, არა აქვს ზნეობრივი უფლება ამაზე ილაპარაკოს, (შენგელაია: თქვენ სპეკულიანტებს აძლევთ!) ჩვენ მცხოვრებლებს დიდძალ მასალას ვაძლევ ტყუილად, თითქმის უფასოდ. ორი მიზნისთვის მზადდება ტყის მასალა: ერთი ბაზარზე გასაყიდად და მეორე თვით მცხოვრებთათვის მოსახმარად. და დღეს, როდესაც ბაზარზე ერთი კუბიკური საჟენი შეშისა ფასობს (კითხულობს) მ. მცხოვრებლებს ეძლევათ (არ ისმის) მან. ამრიგად მთელი იმ მასალის სამი მეოთხედი, რომელიც სახელმწიფო ტყიდან გამოდის, მცხოვრებლებს მიაქვთ და ამ სამ მეოთხედში ცხრაჯერ ნაკლებს ვიღებთ, ვიდრე დაწესებულია. აქ ამბობენ, სპეკულიანტებს აძლევთო. რასაკვირველია, სპეკულიანტებსაც შეუძლიანთ ამ ტყეებში იმუშავონ. არსებობს საჯარო ვაჭრობა და რა კი არსებობს ეს გზა, ცხადია, სპეკულიანტსაც შეუძლიან მოიქმედოს და არა სპეკულიანტსაც. ჩვენი პოლიტიკა იმაში მდგომარეობს, რომ მცხოვრებლებს შეშა მივაწოდოთ ხელ-მისაწდომ ფასებში, ხოლო მეორე მხრივ, რაც შეიძლება შევამციროთ კერძო პირთა მუშაობა და ცენტრი სიმძიმისა გადავიტანოთ საზოგადოებრივ ორგანიზაციებში. ჩვენ მივეცით უკვე კონცესიები, თუ ასე შეიძლება ითქვას, ქალაქთა კავშირს. მოლაპარაკება, გვაქვს ერობათა კავშირთან, და რამდენადაც ეს დაწესებულებანი გამოიჩენენ პრაქტიკულ უნარს, იმდენად მიწად-მოქმედების სამინისტრო მათ დაეხმარება და ხელს შეუწყობს. ასეთია საქმის მდგომარეობა. მაგრამ ყოველივე ამას კავშირი არა აქვს იმ საკითხთან, რომელიც დღეს აქ წამოყენებული არის. თქვენ არ უარჰყოფთ მიწად-მოქმედების სამინისტროს არსებობას, მაშასადამე თქვენ ვერ უარჰყოფთ, რომ მას უნდა ჰყავდეს მოსამსახურენი. ამიტომ მოვდივართ და გეუბნებით, მიეცით მათ ის ჯამაგირები, რომელსაც სხვა უწყების მოსამსახურეთ აძლევთ, გაუთანასწორეთ მისი მოხელეები სხვა უწყების მოხელეებს. კითხვა სწორედ ამას შეეხება.

როცა ლაპარაკი იქნება უწყებებზე, როცა საკითხი დასმული იქნება, რომ უწყებამ უნდა გადაცვალოს თავისი პრაქტიკული გეგმა, მაშინ მოვალთ უფრო მეტი საბუთებით, უფრო მეტი ციფრებით და შეძლება გვექნება დავამტკიცოთ, რომ ასეთი ხელ-აღებითი კრიტიკა გამოწვეულია არა საქმის ინტერესებით, არამედ პარტიული გაბრაზებით. ასეთი კრიტიკა არ შეეფერება საქმის ინტერესს, ეს კრიტიკა არ არის საქმისთვის სასარგებლო. ის არ გვაძლევს იმას, რაც უნდა მოგვცეს საღმა კრიტიკამ. ჩვენ კრიტიკისა არ გვეშინიან. პირველ სიტყვაშივე მე განვაცხადე, რომ მიწად-მოქმედების სამინისტროს არ ეშინიან კრიტიკისა. მაგრამ მიწად-მოქმედების სამინისტრო ვალდებული არ არის ანგარიში გაუწიოს ისეთ კრიტიკას, რომელსაც არა აქვს არავითარი საფუძველი და რომელიც ცრუ ცნობებზე და სიყალბეზე არის თავიდან ბოლომდე დამყარებული.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთნის ბ. გიორგაძეს.

გრ. გიორგაძე (ს.-დ.) ბატონებო! მე სიტყვა იმიტომ ავიღე, რომ ამ კერძო საკითხის შესახებ კამათის დროს აქ ბ. შენგელაიამ წამოაყენა ისეთი დებულება, რომელზედეც არ შეიძლება პასუხი არ გავცეთ: „თქვენ რა გააკეთეთ, მმართველმა პარტიამ რა გააკეთა? მან სრული უილაჯობა გამოიჩინა. თქვენი პოლიტიკა შემცდარი პოლიტიკა იყო და ეხლა ობიექტიურ პირობებს აფარებს თავს და ამ პირობების მეოხებით გინდათ დაფაროთ ის ნაკლი, რომელიც აშკარა არისო“. მე მინდა გიპასუხოთ, რა გააკეთეთ თქვენ და რა გავაკეთეთ ჩვენ ამ რევოლიუციის დროს. როდესაც ერთის მხრივ უნდა დაგვეცვა რევოლუციის მონაპოვარი და მეორე მხრივ, უნდა მტკიცე საფუძველი ჩაგვეყარა ჩვენი დამოუკიდებლობისთვის და საქართველოს სახელმწიფოებრივობისათვის... (შ. ნუცუბიძე: მძიმე მოვალეობა აგიღიათ თქვენ თავზე!) მოითმინეთ, ბატონებო, მძიმეა, როდესაც სიმართლეს ამახინჯებს, მაგრამ სიმართლის თქმა ადვილია და მე მას მოგახსენებთ. ანარქია, რომელიც ჩვენში არსებობდა, რომელმაც შთანთქა ჩვენი აუარებელი ფიზიკური და ზნეობრივი ენერგია, აი ამ ანარქიის შესახებ თქვენ ბრძანებთ, ეს რა ისეთი ობიექტიური პირობები იყო, რომელსაც შეეძლო ხელის შეშლაო. მე მესმის, როდესაც ამას ბ-ნი შენგელია ბრძანებს, რადგან ის მომაგონებს ისეთ პიროვნებას, რომელიც რევოლიუციის დროს ჭურში ცხოვრობდა და ეხლა ამოვიდა. იყურება, თვალს ავლებს გარშემო, ათვალიერებს წეს-წყობილებას და ამბობს: რატომ ეს არ გაკეთებულა, რატომ ეს აკლია და სხვა. თქვენ რომელნიც ბრძანებთ, რომ ჩვენ პროგრამა არ გვაქვს, კარგად იცით, რომ ჩვენ გვაქვს პროგრამა, მაგრამ თქვენ რომ ამ რევოლიუციის დროს უპროგრამობას და უპრინციპობას იჩენთ და ერთი თვალი აქ საქართველოში გაქვთ, ხოლო მეორე თვალით შორს ჩრდილოეთს მისჩერებიხართ, ეს ჩვენ კარგად ვიცით. თქვენთვის ანარქია და არევ-დარევა არაფერს წარმოადგენს. იმიტომ, რომ მთელმა ისტორიის პროცესმა თქვენს გვერდზედ აიარა. ამ დღევანდელი და წინანდელი გამოსვლებიდანაც სჩანს, რომ მას თქვენ გვერდი აუხვიეთ და არაფერი მონაწილეობა არ მიგიღიათ ამ პროცესში. რას აკეთებდით მაშინ თქვენ, ესერები, როდესაც ჩვენი რევოლიუციის მონაპოვარს და ჩვენს დამოუკიდებლობას საფრთხე მოელოდა? თქვენ ან განზედ იდექით, ან ხელს იბანდით, ან ხელს უწყობდით ანარქიას. მე მოგახსენებთ ფაქტებს. (შენგელაია: ბრძანეთ, ბრძანეთ!) მე კარგად მახსოვს, რომ თქვენი თანამოაზრენი ამ დარბაზში შეკითხვით შემოვიდნენ, როდესაც ჩვენმა მთავრობამ ჩეკალინს ბატარეა ჩამოართვა და სახალხო გვარდიას გადასცა. მაშინ ესერებმა მთავრობის ამ მოქმედების შესახებ, როგორც ვთქვი, შეკითხვაც შემოიტანეს და ეს ჩეკალინი დღეს, როგორც ამბობენ, დენიკინთან მსახურობს. ეს ვაჟბატონი თქვენი თანამოაზრე გახლდათ. ეს იყო იმ დროს, როდესაც გამოცხადებული იყო ამიერკავკასიის დამოუკიდებლობა. ეს ის დრო იყო, როდესაც აქ ფაჩი-ფუჩი ისმოდა რაღაც შეთქმულების მზადებისა, და აი ამ დროს იყო, რომ ეს ბატარეა არსენალთან იმყოფებოდა და რაღაცას ფათურობდა. ჩვენ იძულებული ვიყავით ეს ბატარეა მისთვის ჩამოგვერთმია და მეორე ბატარეა ბოტანიკურ მთაზე გამოგვეწვია. ეს თქვენი საქმე იყო. და ასეთ პირობებში ხელსაყრელია თქვენთვის თქმა, რომ აქ არაფერი ყოფილა. დიახ, თქვენთვის არაფერი არ ყოფილა, მაგრამ იმათთვის, ვინც მაშინ მოქმედებდა და მდგომარეობას იცავდა, მათთვის დიდი ფაქტორი იყო ასეთი გარემოებანი.

ბატონებო, კიდევ მოგაგონებთ თქვენ პარტიულ მოღვაწეობას. გახსოვთ თუ არა, როდესაც ანარქიის ჩასაქრობად საჭირო იყო შეიარაღებულ ძალების მოკრეფა, მობილიზაცია?! გახსოვთ თუ არა თქვენი პროკლამაციები იმის შესახებ, რომ სამხედრო ბეგარა არ მოეხადნათ. (შენგელაია: ტყუილია მაგი, ტყუილი!) ეს მოხდა ქუთაისის გუბერნიაში და აშკარა სინამდვილეა! (გვაზავა: საქმეზედ ილაპარაკეთ!) მე ვლაპარაკობ იმ საკითხზედ, რომელზედაც აქ ილაპარაკეს. თუ ეგ საკითხი არ გინდოდათ თქვენ, ბატონო გვაზავა, ეგ რეპლიკა მაშინ უნდა გეთქვათ, როდესაც აქ ბ. შენგელაია ლაპარაკობდა, რომ მმართველი პარტია ეფარება ობიექტიურ პირობებსო. (ტაში. ხმები: მართალია!) ეს რეპლიკა მაშინ უნდა გებრძანებინათ და ჩემს გამოსვლას ადგილი არ ექნებოდა, მაგრამ, როდესაც ესერები ასეთ გამოსვლებს აკეთებენ, მაშინ იძულებულნი ვართ, რომ ეს გამოძახილი... (შენგელაია: „სიბუნიონზედ“ ბრძანეთ! ვეშაპელი: მცირე კომისიის ანგარიშები... დანარჩენი არ ისმის). ბ. ვეშაპელო, შემიძლიან ბევრი რამ მოგახსენოთ იმის შესახებ, თუ როგორ უწყობდით ხელს იმ პირობებს, რომელთაც ჩვენ ვებრძოდით. (შ. ნუცუბიძე: მიწად-მოქმედების სამინისტროზედ ილაპარაკეთ!) თქვენ, ბ. შალვა ნუცუბიძე, ყოველ შემთხვევაში, არ გეთქმით. მე ვლაპარაკობ საკითხზედ, რომელზედაც აქ ილაპარაკეს. თქვენ კი არასდროს საგანზედ არ ლაპარაკობთ. მე მგონია, რომ მე საგანს არ ვცდები და ვლაპარაკობ იმაზედ, რაზედაც აქ ილაპარაკეს. თქვენ ამბობთ, რომ მმართველ პარტიას და მთავრობას, ყოველ სფეროში, და ამ შემთხვევაში მიწად-მოქმედების სამინისტროს სფეროში უნდა გაეკეთებინა ბევრი რამ, უფრო გაცილებით მეტი, ვიდრე გაკეთებული არისო, და არ უკვირდებით იმ მდგომაროებას, რომელშიაც მთავრობისა და მმართველი პარტიის მოქმედება მიმდინარეობს და, ამიტომ, როდესაც მე გითითებთ იმ ადგილებზე, რომელიც თქვენ გამარცხებთ, მაშინ თქვენ ყვირით, ჯავრობთ, მაგრამ მე მაინც მოგახსენებთ ზოგიერთ გარემოებას თქვენი პარტიული მოღვაწეობისას. (შენგელაია: სიმართლე სთქვით, სიმართლე!) დიახ, სიმართლეს მოგახსენებთ, მე აქ სიყალბე არაფერი მითქვამს; თუ თქვენ... (ხმაურობა). დაწყნარდით ბატონო, მიწათ-მოქმედების სამინისტროს შესახებ მოგახსენებთ, და ჩემ აზრს ჩვენი საქმიანობის შესახებ... (ნუცუბიძე: ვიცით თქვენი აზრები! ვეშაპელი: მცირე კომისიის ანგარიშები! თავმჯდომარე: (ზარი) დაწყნარდით!) ჩვენ ქუთაისის ცეიხგაუზი ესერებს ჩავაბარეთ დასაცავათ, რომელშიც იყო რამდენიმე ათასი თოფი და აუარებელი ტყვია. როდესაც ჩვენ ცეიხგაუზთან მივედით, იქ არც ერთი თოფი აღარ აღმოჩნდა, ასე იცავდით თქვენ საწყობებს! აი რაში გამოიხატებოდა თქვენი საქმიანობა! (შენგელაია: სიყალბეა! სირცხვილია!) რაც უნდა ილაპარაკოთ ფაქტი ფაქტათ დარჩება, რომ თქვენ ზუგდიდის ერობას, ამა თუ იმ სახით გადასახადებზედ ხელი ააღებინეთ. თქვენ სხვა და სხვა რამით ახსნით ამას, რომ ერობამ დაადგინა, რომ მიემართა დამფუძნებელი კრებისათვის, რომ გადასახადების საკითხი გადაესინჯთ სხვა და სხვა მოტივით ახსნით, მაგრამ ფაქტი ფაქტათ რჩება და ეს არის ნიმუში თქვენი მოღვაწეობისა, (ასათიანი: ნამდვილი სოციალისტები ყოფილან!) თქვენი მოქმედებისა და რა უფლება გაქვთ, რომ გამოდიხართ და ბრძანებთ, რომ თქვენ არაფერი გაგიკეთებიათო! რომ არავითარი ობიექტიური პირობები არა ყოფილაო. ჩვენ რა გავაკეთეთ ეს თქვენც იცით!.. (შენგელაია: ანიავებთ ქონებას!) მაგრამ უეჭველია, მთელი ჩვენი რევოლიუციის ისტორია დაგავიწყდათ და მე მოგაგონებთ. იყო თუ არა ნორმალურად მდგომარეობა მუშაობისათვის მაშინ, როდესაც თბილისზე რამოდენიმე ვერსზე რუსის ეშელონები იდგნენ? თუ თქვენ ეს დაგავიწყდათ შეგიძლიანთ... მიწად-მოქმედების სამინისტროს, ან თუნდა მმართველ პარტიას, ან მთელ მთავრობას შეეძლო ეზრუნა თავის პროგრამის განხორციელებისათვის?.. (შ. ნუცუბიძე: გვახსოვს მაგრამ...) საით იყო მაშინ მიბრუნებული თქვენი ზარბაზნები... (ხმაურობა. ზარი: ორატორის ხმა არ ისმის). (ვლ. მგელაძე, მქუხარე ხმით: ეს როდესაც არსენალში იდგა და იცავდა ჩვენთან ერთად არსენალს! ჩვენთან იყო ის, ის ჭლექიანი კაცი. თავმჯდომარე: ბ. ნუცუბიძე შალვა, გთხოვთ თავი დაანებოთ არევ-დარევის შეტანას. შ. ნუცუბიძე: მენშევიკები არიან დამნაშავენი...) (თავმჯდომარე: მენშევიკები თუ ესერები, თუ სხვა ვინმე, გთხოვთ წესიერება დაიცვათ!) ბ. შ. ნუცუბიძე, ჩვენი ზარბაზნები მუდამ მტრებისკენ იყვნენ მიმართულნი და მათ ერთხელაც არ უღალატნიათ. (ხმები: მართალია!) (შ. ნუცუბიძე: მიწათმოქმედების სამინისტრო ხომ არ იბრძოდა!) ვაი, ჩვენი სტუდენტების ბრალი თქვენისთანა პროფესორების ხელში! ასე ფართოთ მსჯელობთ თქვენ ლექციების დროს? (შ. ნუცუბიძე; თქვენ ფართოთ მსჯელობთ?) აი აქ რამდენიმე ვერსის მანძილზედ საშიშროება გველოდა! (გელეიშვილი: ბორჯომის, ბორჯომის!) ბორჯომის, ბაკურიანის მიდამოებში ლტოლვილები ეყარენ, გამოქცეულნი, უბინონი. თქვენ ეს იცით, მაგრამ მალავთ. ნუ თუ ეს იყო ნორმალური პირობები მუშაობისა? როდესაც ოზურგეთის მაზრაში მტერი შემოიჭრა, როდესაც იქ ეს ამბავი ხდებოდა ჩვენ აქ ტაბახმელაზედ ომი გვქონდა, ანარქია შიგნით, მტერი გარეშე თავს გვესხმოდა! ნუ თუ ეს ისეთი მდგომარეობა იყო, რომ მიწათ-მოქმედების სამინისტროს შეეძლო ნორმალურათ ემოქმედნა და ემუშავა? ბატონო შ. ნუცუბიძე, ნუ თუ თქვენი პარტიის რაზმი არ იყო, თქვენი ამხანაგები არ იყვნენ, რომ ამ ანარქიასთან და მტერთან ბრძოლაში ფრონტზედ დაიღუპნენ? (ნუცუბიძე; გვახსოვს, ბატონო, გვახსოვს, დაიღუპნენ!) დაიღუპნენ და თქვენ ნუ შეურაცყოფთ მათ სახელს; მაშინ სწარმოებდა ბრძოლა და როდესაც აფასებთ ჩვენი პოლიტიკის შედეგებს, ეს უნდა მიიღოთ მხედველობაში. როდესაც თქვენ ამას მხედველობაში არ იღებთ, მაშინ თქვენ სიმართლეს ღალატობთ. როდესაც ოსმალეთი მოდიოდა აქ და ჩვენი ოკუპაცია სწადდათ, არ გახსოვთ?! ნუ თუ არ გახსოვთ, როდესაც მთელი რკინის გზა ხელში უნდოდა ჩაეგდო... (დადიანი: ახლა გერმანელები გაიხსენეთ!) ნუ თუ არ გახსოვთ ის ანარქიული დრო, როდესაც გერმანელების ჯარი იდგა აქ და წინადადებას აძლევდა მთავრობას: აი ჩემი ზარბაზნები, აი ჩემი პულემიოტები, გაიყვანეთ თქვენი ხალხის დასამშვიდებლათო. მაგრამ მთავრობა იძულებული არ იყო მხოლოდ თავისი საკუთარი ძალებით აღედგინა წესიერება?! და როდესაც ჩვენი ქვეყანა ამ მდგომარეობაში იმყოფებოდა, როდესაც შინაური და გარეშე მტერიც ერთნაირად ებრძოდა ჩვენ სახელმწიფოს დამოუკიდებლობას და რევოლიუციის მონაპოვართა, როდესაც ხალხი, ერი ასეთ მდგომარეობიდან გამოვიყვანეთ და ამ მდგომარეობამდის მივიყვანეთ ამ პოლიტიკის მეოხებით, თქვენ რა უფლება გაქვთ გამოხვიდეთ აქ და გვითხრათ, რომ თქვენ ქვეყნისათვის არაფერი გაგიკეთებიათო?.. (ვეშაპელი: მცირე კომისიის ანგარიში!) ამის წინააღმდეგ სასტიკ პროტესტს ვაცხადებთ. რაც შეეხება იმას, რომ არის შეცდომები, ამას არავინ არ უარყოფს. როდესაც ოპოზიცია გამოდის და ამ შეცდომებზედ მიგვითითებს, ეს სავსებით მისაღები არის; მაგრამ როდესაც ყოველივე მორალურ პრინციპს მოკლებული გამოსვლებით ამტკიცებენ, რომ არაფერი გაგიკეთებიათო, ასეთი მტკიცებით თქვენ დებულებას ყოველივე ფასს და ღირებულებას აკარგვინებთ. ყველა უწყების შესახებ გექნებათ დაწვრილებითი სჯა-კამათი, როდესაც ჩვენ ბიუჯეტს განვიხილავთ... (გრ. ვეშაპელი: მცირე კომისიის ანგარიში!) არსებობს მცირე კომისია, დიახ, ბ. ვეშაპელო, მცირე კომისიის ანგარიშიც არსებობს და ჩვენ არაფრისა არ გვეშინიან. ისე, რომ ამ მცირე კომისიის შესახებ სიტყვა სადემაგოგიოდ არის წარმოსროლილი! (ვეშაპელი: ველით, ველით მოხსენებას!) ამიტომ, როდესაც თქვენ რომელიმე სამინისტროს ამა თუ იმ ნაკლს აღნიშნავთ, ჩვენ არა თუ გვეშინია ამისი, პირიქით, აუცილებელ საჭიროებათ მიგვაჩნია, მაგრამ როდესაც თქვენ მხოლოდ ნაკლზე შეჩერდებით და დამალავთ ყველაფერს, რასაც დადებითი ხასიათი აქვს, როდესაც გააზვიადებთ უბრალო შეცდომას და პირველ ადგილზე გამოგაქვთ - ეს უკვე სრულიად შეუფერებელი გახლავთ დეპუტატისათვის და აქ გამოსვლა ბ. შენგელაიასი პარტიული ინტერესით რომ არ ყოფილიყო გამოწვეული, უფრო რიგიანი და დასაბუთებული იქნებოდა. მაგრამ მან საკითხი ისეთ პირობებში დააყენა, რომ გვაიძულებს ვთქვათ, რომ მიწად-მოქმედების სამინისტრომ გააკეთა ის, რის გაკეთებაც შეიძლებოდა იმ პირობებში, რომლის შესახებ თითონ მინისტრი მოგახსენებდათ. ჩვენ გავაკეთეთ ის, რომ ხალხი ვიხსენით ფიზიკურ განადგურებისაგან, შევინარჩუნეთ დამოუკიდებლობა. ამ დიდ საქმეში მონაწილეობას იღებდა ყველა პარტია გარდა სოციალ-რევოლიუციონერებისა; ამ პარტიას ჩვენი დამოუკიდებლობის, ჩვენი დემოკრატიის დაცვაში არავითარი ღვაწლი არ მიუძღვის. აი, ჩემი პასუხი იმაზე, თუ რა გააკეთეთ თქვენ, ან ჩვენ.

ბატონებო, აქ მოვისმინეთ ერთი წინადადება ბ. შ. ნუცუბიძისა, რომ გადაიდოს ეს საკითხი, მოუსმინოთ კონტროლიორს და შემდეგ გადავსწყვიტოთ გავადიდოთ ჯამაგირები თუ არა. ჯერ ერთი, უნდა ვსთქვათ, რომ ამ კერძო საკითხის შესახებ კონტროლიორმა თავისი აზრი წარმოადგინა, რომელიც დადებითი იყო, ეს განიხილა საბიუჯეტო კომისიამ. რაც შეეხება საერთოდ ამა თუ იმ სამინისტროს მოღვაწეობას, თქვენ მოგეხსენებათ, რომ კონტროლიორმა გაუკეთა დამფუძნებელ კრებას ერთი მოხსენება და, მე მგონია, როცა სესია დამთავრდება, მეორე მოხსენებასაც წარმოადგენს. ყოველ შემთხვევაში, დამფუძნებელ კრებას შეუძლია, თუ არა ჩვეულებრივი მდგომარეობა არის, დააყენოს საკითხი ისე, როგორც დააყენა ბ. ნუცუბიძემ, მაგრამ დღეს არ არის ისეთი არა ჩვეულებრივი მდგომარეობა, რომ შეიძლებოდეს რაიმე მიზეზით ამ დეკრეტის გადადება და სახელმწიფო კონტროლიორის მოწვევა. ამიტომ ჩვენი აზრით ეს წინადადება მიუღებელია. საერთოდ კი დამფუძნებელმა კრებამ უნდა იცოდეს კონტროლიორის საშვალებით რა კეთდება ამა თუ იმ უწყებაში. ეს სავსებით მისაღებია. პრინციპიალურად ჩვენ არ ვართ წინააღმდეგნი მოვისმინოთ კონტროლიორის აზრი, როცა საიმისო პირობები და დრო არის; მაგრამ ამ შემთხვევაში ამ დეკრეტის უარყოფა, ან გადადება არც ერთი მოსაზრებით არ გამართლდება და მიუღებელია. ასეთია ჩვენი აზრი; ეს დეკრეტი მიღებულ უნდა იქნეს ისე, როგორც წარმოდგენილია საბიუჯეტო კომისიის მიერ.

თავმჯდომარე. ბატონებო, ს.-დემოკრ. ფრაქციისაგან შემოსულია წინადადება შეწყდეს კამათი; სიტყვას თუ ვინმე ინებებს წინადადების საწინააღმდეგოთ? სიტყვა ეკუთვნის ბ. შენგელაიას.

შენგელაია. ბატონებო, თქვენ იცით, რომ როდესაც მმართველ პარტიას რაიმე არ მოსწონს, ან ჩავარდება ისეთ უხერხულ მდგომარეობაში, საიდანაც გამოსვლა ძნელია, მას ყოველთვის შემოაქვს წინადადება - მოვითხოვთ კამათის შეწყვეტასო, ეს ჩვეულებრივი მეთოდი არის, რომლის საშვალებით მმართველი პარტია, უმრავლესობის ფრაქცია ებრძვის უმცირესობას. ჩვენ მოვითხოვთ რომ უმრავლესობის ფრაქცია ამ შემთხვევაში მაინც ნუ დაადგება თავის ჩვეულებრივ გზას, ვინაიდან აღძრულია მთელი რიგი ისეთი საკითხებისა, რომელთაც მნიშვნელობა აქვთ მთელი სახელმწიფოსათვის და არა ფრაქციისათვის. ამიტომ ჩვენ წინააღმდეგი ვართ კამათის შეწყვეტისა, შეიძლება სავსებით დავათავეთ ერთი საკითხი, მაგრამ რომ ავიღოთ საკითხი ექსპლოატაციის შესახებ, აქ უკვე ჩვენ შეუძლებლათ მიგვაჩნია ასე ხელაღებით კამათის შეწყვეტა. მართალია ბევრი ითქვა, მაგრამ ბევრი კიდევ არ თქმულა და თუ თქვენ სახელმწიფოს ინტერესების თვალსაზრისით მიუდგებით ამ კითხვას, უნდა დავეთანხმოთ, რომ კამათი გაგრძელდეს. ჩვენ მოვითხოვთ გაგრძელდეს კამათი ვიდრე საკითხი სავსებით არ გამოირკვევა.

თავმჯდომარე: სიტყვა ეკუთვნის ბ. თევზაიას.

თევზაია: ჩვენ კი წინადადებას ვაძლევთ დამფუძნებელ კრებას შესწყდეს კამათი; ორი დღე არის რაც კამათი არსებობს ამ შედარებით უბრალო საკითხზე და რამდენიმე დეპუტატმა უკვე სამჯერ მოასწრო სიტყვის თქმა. ერთი მოსაზრება მოიყვანა შენგელაიამ: თურმე ექსპლოატაცია ქონებისა კარგად არ არის მოწყობილი. შენგელაიას აქვს საშვალება შეიტანოს შეკითხვა იმის შესახებ, თუ რა მდგომარეობაშია ეს საქმე და მას შეუძლია მიიღოს განსაზღვრული პასუხი. ეს გახლავთ პარლამენტალური წესი და გზა. რომ კამათი გაგრძელდეს, მე ვეჭვობ, რაიმე ახალი ითქვას; ორატორები გაიმეორებენ ერთსა და იგივეს; აქ რთული საკითხი არ არის, რაც შეეხება არსებით კითხვას, თუ სად რა კეთდება, ამისთვის, მოგახსენებთ არსებობს შეკითხვა, რომლითაც ბ. შენგელაიას შეუძლია ისარგებლოს.

თავმჯდომარე. (წინადადებას კენჭს უყრის) კამათი შეწყვეტილი გახლავთ. (სამსონ დადიანი ადგილიდან: ეს ბრძოლის ველიდან გაქცევას ნიშნავს!) სიტყვა მომხსენებელს ეკუთვნის.

სალაყაია. ამ პროექტის შესახებ სთქვეს, რომ კამათი თითქოს არც კი უნდა ყოფილიყო. მე კი მგონია რომ შენგელაიას ძალა უნებურათ უნდა გაემართა კამათი, მისი იდეოლოგია იმდენათ სუსტია, რომ ადვილათ ავიწყდება ამომრჩეველს ბ. შენგელაია; და სწორედ იმიტომ გამოდის იგი აქ ხშირად, რომ ამომრჩეველს თავი მოაგონოს. ახალი ბ. შენგელაიას არა უთქვამს რა; რაზე არ იმუშავეთო, ამბობს შენგელაია; დიდი მოუსავლობა იყო და აქ ისეთი მიზეზები და დაბრკოლებანი არის, რომ არავის არ მოუვა აზრათ სთქვას, რომ იმ რაიონში, სადაც შენგელაიას ასეთი თუ ისეთი გავლენა აქვს მოუსავლობა მიტომ იყო, რომ იქ შენგელაია მუშაობდა. მაგრამ ერთი კი არის: მოგეხსენებათ ზუგდიდის მაზრა ისეთი მაზრაა, საიდანაც არავითარი გადასახადი არ შემოდის და ისიც მოგეხსენებათ რომ ამ რაიონში ბ. ს.-რევოლიუციონერები ბატონობენ და მოქმედებენ. აქ სთქვეს - რა გააკეთა მამულების განყოფილებამო? ამ განყოფილებამ გვიან დაიწყო მუშაობა, მაგრამ უკვე პირველ თებერვალს შემოსავალი აჭარბებდა გასავალს. მე მგონია, ეს საკმარისია იმ სახელმწიფოსათვის, რომელიც მხოლოდ ეხლა იწყებს დამოუკიდებელ ცხოვრებას. რომ არ ყოფილიყო მრავალი ხელის შემშლელი პირობები და ისეთი პირები, რომელნიც აწარმოებენ ანტისახელმწიფოებრივ პოლიტიკასა და მოქმედებას, უნდა დარწმუნებული ვიყოთ, მეტი შემოსავალი იქნებოდა. აქ, ბატონებო, ყველაფერზე ითქვა, მხოლოდ სიტყვა კანონპროექტის შესახებ კი - არა. ბ. შ. ნუცუბიძეს ალბათ დრო არ ქონდა წაეკითხა კანონპროექტი. მხოლოდ, მე ვფიქრობ, იმ უწყებაში, სადაც მუშავდებოდა ნორმების საკითხი, ის პრინციპი გატარებული იყო. მეორე საყურადღებო ადგილი ნუცუბიძის სიტყვაში გახლდათ ის, თუ სად უნდა იჯდეს კონტროლიორი; საქმე, ბატონებო, იმაში კი არ არის, სად დაჯდება კონტროლიორი - იქ, სადაც მთავრობა ზის, თუ იქ, საიდანაც იგი ოთხი თვალით იცქირება, რომ ამოიკითხოს მთავრობის ცუდი განზრახვები, ამას მნიშვნელობა არა აქვს. ყველა საკითხი წინასწარ არის განხილული საბიუჯეტო კომისიისა და კონტროლის მიერ. უკანასკნელ თვეების განმავლობაში მაინც არ ყოფილა არც ერთი საკითხი, რომ დადასტურებული არ ყოფილიყო კონტროლიორის მიერ და ყველა მომხსენებელი ამაზე ლაპარაკობს ყოველთვის. ის ნორმები, რომელიც აქ არის წარმოდგენილი, უნდა მოგახსენოთ, მეტად ზომიერია და ნაკლებიც სხვა დაწესებულებებთან შედარებით. თქვენ გაინტერესებთ, გინდათ მიწის რეფორმის გატარება და, უნდა გითხრათ, მიწის მზომელის თანაშემწე წარმოდგენილი ნორმებით იღებს 2,000 მან., როცა ისეთივე დიდი სამუშევარი აქვს დაკისრებული, როგორც მიწის მზომელს. თუ გვინდა ეს რეფორმა კარგათ გატარდეს, შემოსული პროექტი დეკრეტისა უნდა მიღებულ იქნას და დღესვე უნდა გავადიდოთ ჯამაგირები.

თავმჯდომარე: როგორც მოგეხსენებათ, წინადადება არის შემოტანილი სოციალისტ-ფედერალისტთა ფრაქციისაგან. (კითხულობს): „მიეცეს წინადადება სახელმწიფო კონტროლს დეკრეტის მუხლობრივ განხილვამდე წარმოუდგინოს დამფუძნებელ კრებას მის განკარგულებაში მყოფი მასალა შესახებ მიწათ-მოქმედების სამინისტროს მოღვაწეობისა და საქმიანობისა“. (კ. ნინიძე: საბოტაჟია დეკრეტის წინააღმდეგ თუ რა არი?) წინადადება აშკარაა, გასაგებია. მე მგონია, განმარტება არაა საჭირო. (ს.-დემ. ადგილებიდან: მართალია!) მე კენჭს ვუყრი. ვინაა მომხრე ამ წინადადებისა? (შ. ნუცუბიძე: სიტყვა მოგვეცით წინადადების შესახებ!) ბატონო, მე შევეკითხე ამის შესახებ პლენუმს. განმარტება მეტია. ახლა მე კენჭს ვუყრი. ვინაა წინააღმდეგი შემოტანილი წინადადებისა? ვინაა მომხრე? (შ. ნუცუბიძე: განმარტებისათვის!) ბატონო, მე შევეკითხე პლენუმს და მან უარყო ეს განმარტება. (ილ. ნუცუბიძე: წინადადებისათვის, ბატონო, არ გვაძლევ სიტყვას?!) დაწყნარდით, ბატონებო, ხელს ნუ გვიშლით, ეს პლენუმის საქმეა. (შ. ნუცუბიძე: რას ნიშნავს სოც.-დემოკრატი თავმჯდომარე!) ბატონებო! მე მგონია, თქვენს თავმჯდომარეს არ დაუმსახურებია ის რეპლიკა, რომელიც შალვა ნუცუბიძემ ახლა აქ ინება და წამოიძახა. მე ასე მგონია და ეს საკმარისია ამ რეპლიკის საპასუხოდ. (გვაზავა: მართალია!) ყოველ შემთხვევაში დიდი უმრავლესობა დამფუძნებელი კრებისა, ბ. შალვა ნუცუბიძის გარდა, მე მგონია, რომ ასე ფიქრობს. (ტაში სოც.-დემ. ადგილებიდან. შ. ნუცუბიძე: თქვენ ტაშს ყველას დაუკრავთ!) ბ. ნუცუბიძე! უკანასკნელად გაფრთხილებთ, დაწყნარდეთ; თუ არ დაწყნარდებით, მე მივმართავ იმ ზომას, რომელიც რეგლამენტის ძალით ჩემს განკარგულებაში არის. თუ კიდევ დაარღვევთ წესიერებას, მე იძულებული ვიქნები ეს ზომა ვიხმარო! (რუსია: (ს.-ფედერალისტებს) ხმა ჩაიკმინდეთ! სამსონ დადიანი: მე პროტესტს ვაცხადებ ამ სიტყვის გამო!) დაწყნარდით ბატონებო! გთხოვთ დაწყნარდეთ. ვინაა წინააღმდეგი, რომ დეკრეტი განხილულ იქნეს მუხლობრივ? მიღებული გახლავთ. გთხოვთ წაიკითხოთ. (მომხსენებელი კითხულობს. დეკრეტი მუხლობრივი განხილვით მიღებულ იქნა თავის შტატით).

დეკრეტი ტყიბულის მაღაროების სააქციო საზოგადოების „ნახშირას“ ქონების გამოყიდვისა და ტყიბულის მაღაროების ხარჯთ აღრიცხვის დამტკიცებისა.

თავმჯდომარე: სიტყვა ბ-ნ თევზაიას ეკუთვნის.

გ. თევზაია: ბატონებო! გზათა უწყებამ წარმოადგინა პროექტი დეკრეტისა ტყიბულის მაღაროების სააქციო საზოგადოების - „ნახშირას“ ქონების გამოყიდვისა და ტყიბულის მაღაროების ხარჯთაღრიცხვის დამტკიცებისა. საბიუჯეტო კომისიამ განიხილა ეს დეკრეტი და წინადადებას აძლევს დამფუძნებელ კრებას მიიღოს იგი. მივაქცევ თქვენს ყურადღებას, რომ უწყებას გადაწყვეტილი აქვს, შეისყიდოს სააქციო საზოგადოების „ნახშირას“ მთელი ქონება და იმავე დროს გადაწყვეტილი აქვს განაახლოს ზოგიერთი ინვენტარი მაღაროებისა. ამ მიზნით თხოულობს 12 მილიონ მანეთს. თუ მივიღებთ მხედველობაში იმ ქონებას, რომელიც იქ არის - სხვა და სხვა სახლები, შენობები, რკინის გზა, ელექტრონის სადგური და სხვა - მაშინ, ჩვენის აზრით, მეტათ ხელსაყრელი არის ჩვენი რესპუბლიკისათვის ამ ქონების შეძენა. ამას აქვს აგრეთვე ის მნიშვნელობაც, რომ ამ „ნახშირას“ პატრონი და გამგენი ვიქნებით ჩვენ, სახელმწიფო. ამასთან ერთად, უწყება ადგენს ნუსხას ხარჯთაღრიცხვისას ამ მაღაროებისას. გამოანგარიშებული არის ის საერთოდ 38 მილ. 573 ათასი მანეთი.

მე უნდა ვსთქვა, სახელმწიფო კონტროლმა ზოგიერთი ხარჯების შემცირება ან გამორიცხვა მოითხოვა. მაგრამ თუ რამდენიმე შენიშვნა მისი მიღებულ იქნა მხედველობაში, - უმთავრესი შენიშვნები უარყოფილ იქნა. და ეს აქვე უნდა აღვნიშნო თქვენს წინაშე. მაგალითად, უწყება მოითხოვს განსაზღვრულ თანხას შენობების შესაკეთებლათ. თქვენ იცით, რომ შენობები, მუშების საცხოვრებელი შენობები, ცუდ მდგომარეობაში არის. ამ შენობების შეკეთება მოითხოვს რამდენიმე მილ. მანეთს. სახელმწიფო კონტროლიორი მოითხოვს ამის შემოკლებას და ისეთ ხარჯის გაღებას, რომელიც მინიმუმამდი იქნება დაყვანილი ამ შემთხვევაში. თუ იქ წარმოებას თავისი მუშები არ ეყოლა, მუდმივი არ შეიქნა და შეიქნა დროებითი მუშები - მაშინ წარმოება უსათუოდ შეფერხდება და არ ექნება უწყებას გათვალისწინებული, რამდენის გატანა შეიძლება უცხოეთში ან აქ. და, უმთავრესათ, ამ ადგილობრივი მუშების დასაინტერესებლათ არის მათთვის დამზადებული შესაფერი შენობა. და ესეც რომ არ იყოს, მაინც ყოველ დარგში უნდა ვეცადოთ შენობები კარგ, ჰიგიენურ პირობებში იყოს და ამ საქმეზე ეკონომიის აზრი, სახელმწიფო კონტროლის მიერ წარმოდგენილი, საბიუჯეტო კომისიამ ვერ გაიზიარა.

არის მე-2 სერიოზული მოსაზრება, რომელიც აგრეთვე სახელმწიფო კონტროლმა უარყო, ეს არის ახალი შენობის აგება. უწყება ფიქრობდა ამის გაფართოებას და გაუმჯობესებას. ეს მოითხოვს მუშების რიცხვის მომატებას და მათთვის ახალი შენობის აგებას. კონტროლი ფიქრობს, რომ თუ ახალი შენობის აგება საჭიროა წარმოების გასაფართოებლათ - უნდა ვიცოდეთ ამ წარმოების ბაზარი და მაშინ შეიძლება მისი გაფართოება. ეს მოსაზრება ეკონომიის თვალსაზრისით მისაღებია; მაგრამ, არსებითად, საბიუჯეტო კომისიამ ეს აზრი ვერ გაიზიარა. ჩვენ დარწმუნებული ვართ, ქვა-ნახშირს დიდი გასავალი ექნება ევროპაში; ევროპა დღეს დამშეულია უნახშირობით და, თუ შესაფერი პირობები იქნება, თუ გზები იქნება -პირობები კი წინდაწინ უნდა იქნეს ჩვენ მიერ შექმნილი, რომ არ დავკარგოთ ის ბაზარი, რომელიც მისთვის იყო მომზადებული, მაშინ ეს ნახშირი უსათუოდ გავა და გაუსაღებელი არ დარჩება...

ვამბობ, რომ ზოგიერთი შენიშვნა კონტროლისა მიღებულ იქნა, მხოლოდ უმთავრესი შენიშვნები კი, საბიუჯეტო კომისიის მიერ უარყოფილ იქნა, რომელიც მე აქ პატივი მქონდა მომეხსენებია. საერთოდ, ეს მთელი ექსპლოატაციის ხარჯთაღრიცხვა უდრის 33 მილ. მანეთს დაახლოებით. ასეთია ამ დეკრეტის შინაარსი.

თავმჯდომარე. დაასრულეთ? ბატ. ნუცუბიძე ილია.

ილია ნუცუბიძე. ბატონებო! წარმოდგენილი დეკრეტი შესდგება ორ ნაწილისგან. პირველი ნაწილი დეკრეტისა შეეხება ტყიბულის სააქციო. საზოგადოება „ნახშირა“-ს მთელი ქონების გამოყიდვას, მეორე ნაწილი დეკრეტისა კი შეეხება მაღაროების საექსპლოატაციო ხარჯთ-აღრიცხვის დამტკიცებას 19 წლის 1 ნოემბრიდან საბიუჯეტო წლის დამლევამდე. სოც.-რევოლიუციონერთა ფრაქცია მომხრე არის დეკრეტის მე-2 ნახევრისა, მაგრამ კატეგორიულად წინააღმდეგია დეკრეტის 1-ლი ნახევრისა. ჩვენს ფრაქციას შეუწყნარებლად მიაჩნია, რომ სააქციო საზოგადოება „ნახშირას“ მიეცეს რაიმე სასყიდელი მის ქონებაში. თუ ჩვენ მოვიგონებთ მოკლე ისტორიას, თუ როგორ ჩაუვარდა აი, ამ საზოგადოება „ნახშირა“-ს მთელი ეს ქონება - მაშინ უფრო აშკარა იქნება თქვენთვის ჩვენი პოზიცია. ნაქერალას მთის გასწვრივ მდებარეობს ის ადგილი, სადაც ნახშირი არის. დიდი ნაწილი ამ ადგილებისა ეკუთნოდა ადგილობრივ გლეხობას; მცირე ნაწილი ამ ადგილებისა კი ეკუთვნოდა ხაზინას. ის ნაწილი, რომელიც გლეხობას ეკუთნოდა, რამდენიმე ათეული წლის წინათ, ადგილობრივმა მემამულეებმა აგიაშვილებმა წაართვეს გლეხობას და მიყიდეს „ნახშირას“ საზოგადოებას. ომის დაწყებისას ძველმა მთავრობამ ამ საზოგადოებას ჩამოართვა ეს ქონება და შემდეგ, როდესაც დამოუკიდებლობა გამოცხადდა - ეს ქონება ავტომატიურათ გადმოვიდა ჩვენი მთავრობის ხელში. დღეს დეკრეტი არის წარმოდგენილი, რომელიც მოითხოვს ამ ქონებაში მიეცეს „ნახშირას“ 2 მილ. მანეთი, ე. ი. ქონებაში, რომელიც დიდი ხანია უკვე ავტომატიურათ გადავიდა ჩვენი მთავრობის ხელში. თუ ფული არის ვისმესთვის მისაცემი ამ ადგილებში უნდა მიეცეს არა იმ საზოგადოებას, რომელსაც კონფისკაციის წესით ჩაუვარდა ეს ქონება ხელში, არამედ აი იმ გლეხობას, რომელსაც რამდენიმე წლის წინათ წაართვეს ხსენებული ადგილები (ვეშაპელი: პრინციპიალურათ მომხრე ხართ გამოსყიდვისა?) ამაზეც მოგახსენებთ. ამას გარდა, ბატონებო ჩვენთვის გამოსყიდვის საკითხი პრინციპიალურ საკითხს შეადგენს, უწინარეს ის პრინციპიალური საკითხია. და როდესაც ისმება საკითხი - გამოსყიდვა თუ არა კაპიტალისტების ქონების, ჩვენ, რასაკვირველია კატეგორიულად და ურყევად ვაცხადებთ, რომ ყოვლად შეუწყნარებელია პრინციპიალურის მოსაზრებით სოციალისტისთვის, რევოლიუციონერისთვის მათი ქონების გამოყიდვა, (შენგელაია: მართალია!) მაგრამ გარდა ამ პრინციპიალურ მოსაზებისა, არის კიდევ ფინანსიური მოსაზრება. დღეს, როდესაც ჩვენი სახელმწიფო კასა ცარიელია, როდესაც ჩვენი მთავრობა გლეხობიდან გროშებს აგროებს, რომ კასა შეავსოს, განა დასაშვებია, რომ ამ სახალხო კასიდან ჩვენ მილიონები გავიღოთ და ორიოდე კაპიტალისტს ჩაუგდოთ ხელში. საზოგადოება „ნახშირა“-ს აქციები სულ 8-9 კაპიტალისტის ხელშია მოგროვილი, და აი მათ უნდა მიეცეს ეს 12 მილიონი მანეთი. ეს ყოვლად შეუწყნარებელია (გ. გვაზავა: მაშ წავართვათ?) ბ-ბო, მე მესმის რეპლიკები მემარჯვენეებიდან: წავართვათო, მაგრამ ლოგიკა ყოველთვის ერთი უნდა იყოს და თუ ამ ნიადაგზე დავადგებით, აშკარაა, რომ ექსპროპრიატორთა ექსპროპრიაცია მისაღებია. (გვაზავა: ლენინის სიტყვებს ნუ იმეორებთ, თქვენი სიტყვებით ილაპარაკეთ!) აშკარაა,რომ კაპიტალისტები მხოლოდ ექსპროპრიაციით სცხოვრობენ. (ვეშაპელი: სოციალისტები რით ცხოვრობენ? მენშევიკები? გვაზავა: კიდევ ექსპროპრიაციით!) მე მოგახსენებთ, ბატონებო, რომ, საკითხი სერიოზულად არის დაყენებული. ფინანსიური მხრივ ეს ყოვლად მიუღებელია: მე კიდევ ხაზ-გასმით ავღნიშნავ, რომ ჩვენი კასა ცარიელია და ასეთ დროს კასიდან 12 მილიონი მანეთის გაღება მიუღებელია, რომ ეს 12 მილიონი მანეთი მივცეთ კაპიტალისტებს.

მე, ბატონებო, მივაქცევ თქვენს ყურადღებას შემდეგ გარამოებაზე: დღეს ჩვენ თუ უნდა ფული გავიღოთ კასიდან, უწინარეს ყოვლისა, ის უნდა გავიღოთ იმისთვის, რომ მივაწოდოთ საზრდო დამშეულ ხალხს სენაკის ზუგდიდის, ახალციხის, ახალქალაქის და ბორჩალოს მაზრებში. დღეს ეს მაზრები დამშეულია და ჩვენ მათთვის ვერ მიგვიწოდებია საზრდო, რადგან ფული არ მოგვეპოვება კასაში. ჩვენი სტუდენტობა ნივთიერ უსახსრობის გამო ფიზიკურ გადაგვარების გზას ადგია, რადგან მთავრობას არ მოეძებნება საშვალება, რომ მას დახმარება აღმუჩინოსს და აი, ამ დროს გამოდიან და მოითხოვენ სახელმწიფო კასიდან მილიონების გადადებას და ისიც ვისთვის? რამდენიმე კაპიტალისტისთვის ჯიბეში ჩასაჩხრიალებლად.

ეს უსამართლოა და მიუღებელია. მაგრამ საქმე იმაში არის, რომ ეს უბრალო შემთხვევითი მოვლენა არ არის. აქ დამფუძნებელ კრებაში აშკარად არის გამოხატული ორი პოლიტიკა. ერთი მენშევიკ-ნაციონალ დემოკრატიული ბურჟუაზიულ-რეაქციონური, ხოლო მეორე რევოლიუციონური, სოციალისტური. აი ამიტომ ამ ტრიბუნაზე ხშირად ხდება მენშევიკების, და ნაციონალ-დემოკრატების შეხმატკბილება მთავარ საკითხებში, როგორც არის ეს საკითხი, მიწის საკითხი და მრავალი სხვა.

აი, ამ ბურჟუაზიულ-რეაქციონერ პოლიტიკის ერთი აქტთაგანია ფულის გაღება გაღარიბებულ სახელმწიფო სალაროდან კაპიტალისტების სასარგებლოდ. (კ. ნინიძე: წავართვათ!) და ამ ბურჟუაზიულ-რეაქციონურ პოლიტიკის შინაგანი უკუღმართობა იმით ასკეცდება, რომ ამ პოლიტიკას აწარმოებენ ხალხის სახელით და ხარჯით. ჩვენ ვამბობთ, რომ ასეთ პოლიტიკას ვერ შეეგუება მუშათა კლასი. ის ან უნდა განთავისუფლდეს, უნდა გაბატონდეს ეკონომიურად, როგორც გაბატონდა პოლიტიკურად, ან უნდა დაუთმოს ადგილი ბურჟუაზიას. სხვა გამოსავალი გზა არ არსებობს, ან ერთი, ან მეორე. ასეთ ანომალიას, რომელიც დღეს არის, რომ მუშათა ხალხის სახელით აქ წამოსკუპდნენ მენშევიკები და ამავე დროს აკეთებენ რეაქციის საქმეს, მუშათა კლასი ამას ვერ მოითმენს და თუ დღეს გაჩერებული არის კიდევ, ეს იმიტომ, რომ ნდობით უყურებს ამ მენშევიკებს (ხმა: მართალია!) და ჰგონია „დღეს თუ არა, ხვალ, დღეს თუ არა, ხვალ მაინც“. და როდესაც დაინახავს, რომ ეს „ხვალაც“ ამოიწურება, როდესაც მენშევიკების პოლიტიკა მისთვის აშკარა გახდება, მაშინ ზურგს შეაქცევს მათ (ხმა: მაშინ ალბად თქვენ გამოგყვება მუშათა კლასი!). აიღეთ, მაგალითად, მიწის საკითხი, აიღეთ სხვა საკითხები, სად გადადგით ისეთი ნაბიჯი, რომელიც გვაახლოვებდეს საბოლოო მიზანს! თქვენ განამტკიცეთ მიწის კერძო საკუთრების ინსტიტუტი, რომელიც ადუნებს რევოლიუციონურ შემოქმედებას. რევოლიუციონური მოღვაწეობა კი უნდა წვრთნიდეს ხალხს, მოყავდეს ის რევოლიუციონურ აღტკინებაში.

ეს ანბანური ჭეშმარიტებაა ყველა სოციალისტისათვის და რევოლიუციონერისათვის. ამ ნიადაგზე ვდგევართ ჩვენ და ამ დეკრეტის პირველი ნახევრის, რომელიც რეაქციონური პოლიტიკით არის ნაკარნახევი, წინააღმდეგი ვართ. მე კიდევ ვიმეორებ, როდესაც დგება საკითხი, კონფისკაცია თუ გამოყიდვა ბურჟუაზიის ქონებისა, ჩვენ ურყევად მოვითხოვთ კონფისკაციას (გვაზავა: რა არის კონფისკაცია? ქართულად კონფისკაცია არის ძარცვა-გლეჯა და ყაჩაღობა!) ბატონო გვაზავა, თუ რა არის კონფისკაცია, მობრძანდით ჩემთან სახლში და აგიხსნით. ბ. ასეთი დიდმნიშვნელოვანი დეკრეტი შემოაქვთ დამფუძნებელ კრებაში, რომლის ძალით უნდა გაღებულ იქნას 12 მილიონი მანეთი, და პირველ მუხლს არ ახლავს განმარტებითი ბარათი, არ არის ცნობები იმ ქონების შესახებ, რომელსაც ყიდულობენ, განა დასაშვებია, რომ ასეთი დაუმუშავებელი დეკრეტი წარმოდგენილ იქნას დამფუძნებელ კრებაში, თუ თქვენ ცოტაოდენი პატივისცემა მაინც გაქვთ დამფუძნებელ კრებისა?! არავითარი განმარტებითი ბარათი არ ახლავს ამ დეკრეტს და დეპუტატს საშუალება არა აქვს გაიგოს, ღირს თუ არა თორმეტი მილიონი მანეთი ის ქონება, რომელსაც ყიდულობენ, ეგებ საჭიროა ნაკლები. ასე დაუმუშავებელია ეს დეკრეტი. ამის გარდა; მე მივაქცევ თქვენს ყურადღებას ერთ გარემოებაზე, რომელიც ერთის შეხედვით უმნიშვნელოა, მაგრამ, როდესაც შეაფასებ, დიდად მნიშვნელოვანია. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ფაქტიურად მთავრობა ბრძანებლობს და ხელმძღვანელობს დამფუძნებელ კრებას და არა დამფუძნებელი კრება მთავრობას. უნდა იყოს კი, რომ დამფუძნებელი კრება უკარნახებდეს მთავრობას და არა მთავრობა დამფუძნებელ კრებას. მაგრამ, რადგანაც დამფუძნებელ კრებაში სოციალ-დემოკრატია არის გაბატონებული, უკუღმართად დატრიალდა საქმე, და მთავრობა უკარნახებს დამფუძნებელ კრებას. ამ ფაქტიური მდგომარეობის გამოხატულება სჩანს იმ განმარტებიდან (ხმა ადგილიდან: აკი არ არისო?) ეს განმარტება ეხება არა მთელ დეკრეტს, არამედ მხოლოდ საექსპლოატაციო ხარჯებს, აი აქ სწერია მეტად კურიოზული და საკვირველი რამ. (კითხულობს)...

ეს უბრალო ენაა. აქ სწერია რომ უნდა მისწეროს მთავრობამ დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმს (ხმაურობა) ბატონებო, მე თქვენთვის არ ვლაპარაკობ, მე ხალხისთვის ვლაპარაკობ. (კ. ნინიძე: ჩვენ ხალხი არა ვართ?) ეს არის სახალხო ტრიბუნა და ხალხისათვის ვლაპარაკობ მე აქედან. აი, ბატონებო, ამ ბარათში სწერია: „მიეწეროს დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმს“. ეს ულამაზოც არის, ფორმალურ მხარეს რომ თავი დავანებოთ. დასასრულ: მე ვიმეორებ, ჩვენთვის სოციალისტ-რევოლიუციონერებისთვის კაპიტალისტების ქონების გამოყიდვა ყოვლად შეუწყნარებელია უწინარეს ყოვლისა პრინციპიალურის მოსაზრებით და ეხლანდელ ჩვენს მდგომარეობაში ფინანსიური მოსაზრებითაც, ამიტომ პირველ მუხლს ჩვენ ხმას არ მივცემთ, პირველ მუხლს ასე ვასწორებთ (კითხულობს).

თავმჯდომარე: შესწორება წარმოადგინეთ მაშინ, როდესაც მუხლობრივ განვიხილავთ დეკრეტს.

თავმჯდომარე: გზათა დეპარტამენტის დირექტორი!

ჭიჭინაძე (გზ. დ. დ.) პირველად ყოვლისა, მაქვს პატივი მოგახსენოთ განმარტებითი ბარათის შესახებ, რომელსაც აქ შეეხნენ. უნდა მოგახსენოთ, რომ როდესაც წარმოდგენილი იყო მთავრობაში მოხსენება ტყიბულის მაღაროების შესახებ, იმ დროს არ იყო დამთავრებული საკითხი ამ მაღაროების გამოსყიდვის შესახებ, ამიტომაც დეკრეტი შეიცავდა მხოლოდ იმ ნაწილს, რომელიც შეეხებოდა იმ თანხას, რომელიც უნდა გაღებულიყო ამ მაღაროების საექსპლოატაციოთ. ამიტომ ის განმარტებითი ბარათი, რომელიც წარედგინა მთავრობას, როგორც ორატორი ამაში დარწმუნდებოდა, ამ გამოსყიდვის შესახებ ბარათი არ არის; იქ იყო მოხსენება მხოლოდ ხარჯთ-აღრიცხვის დამტკიცების შესახებ. ამის შემდეგ საბედნიეროდ მოხდა მორიგება გამოყიდვის შესახებ. სრული განმარტება ამ საკითხის შესახებ წარდგენილი იყო, როგორც მთავრობაში, აგრეთვე სპეციალიურ იურიდიულ კომისიაში. განხილული იყო თვით ამ მაღაროების ღირებულება და მთავრობა დარწმუნდა, რომ შესყიდვა ხელსაყრელ პირობებში ხდება. ამის შემდეგ ასეთივე განმარტება იყო მიცემული საბიუჯეტო კომისიაში, რომელმაც ერთხმად, ერთის წინააღმდეგ მიიღო საკითხი ამ მაღაროების გამოყიდვის შესახებ.

მე მინდოდა მომეხსენებინა იმის გამო, რომ განმემარტებია, რატომ არ იყო განმარტებითი ბარათი. ეს მოხდა იმიტომ, რომ საქმე ძლიერ საჩქარო იყო და ეხლაც საჩქარო არის.

მდგომარეობა მაღაროებისა ასეთია: 1917 წ. რუსეთის დროებითმა მთავრობამ ეს მაღაროები იძულებითი რეკვიზიციით ჩაიბარა და აწარმოებდა ამ მაღაროებს. განსაკუთრებული ჯილდო უნდა მისცემოდა ამ განკარგულების თანახმად იმ საზოგადოებას, რომელსაც ჩამოერთვა მაღაროები დროებით საექსპლოატაციოთ. მას უნდა მისცემოდა განსაზღვრული რაოდენობა კაპეიკებისა თითო ფუთ მოთხრილ ნახშირზედ. შემდეგ, როდესაც გამოქვეყნდა ჩვენში მიწადმფლობელობის კანონი, რასაკვირველია, მაღაროების ტერიტორია გახდა სახელმწიფოს საკუთრებად. ამიტომ დეკრეტით საზოგადოებას არაფერი ეძლევა არც მაღაროების ტერიტორიის, არც თვით ქვანახშირის შეძენაში. სახლები, ელექტრონის სადგური, სხვა და სხვა ტეხნიკური მოწყობილობა მაღაროებისა და სხვა სამთამადნო ინვენტარი არის საკუთრება ამ სააქციო საზოგადოებისა. უნდა მოვახსენო დამფუძნებელ კრებას, რომ აქ ჩვენ წინადადებით შემოვდივართ, ეს ქონება შესყიდული იყოს. არავითარ მაღაროების შესყიდვაზედ აქ ლაპარაკი არ არის. ეს შეცდომა არის. აქ მოგახსენებთ მხოლოდ იმ ინვენტარის შესყიდვის შესახებ, რომელიც მაღაროებზედ არის და ეკუთვნის „ნახშირა“-ს საზოგადოებას. (მაჭავარიანი: ნუ თუ ეს ასეთი ძნელი გასაგებია?) ჩვენი კანონების მიხედვით ეს ასე უნდა მომხდარიყო და მთავრობა დარწმუნებულია, რომ ფასი არის ხელსაყრელი სახელმწიფო ინტერესების მიხედვით და მთავრობა ჰფიქრობს, რომ ეს უპირატესობას მიანიჭებს ხალხს. გარდა ამისა უნდა მოგახსენოთ, რომ შესაძლებელია ორი სახით შესყიდვა. შეიძლება შესყიდვა წარმოების, შეიძლება შესყიდვა ქონების. წარმოდგენილი პროექტით გადაწყვეტილია შესყიდვა ქონებისა. მთელი ქონება, რომელიც ეკუთვნის საზოგადოებას, გადავა მთავრობის განკარგულებაში, რისთვისაც სააქციო საზოგადოებამ უნდა მიიღოს განსაზღვრული საფასური და ამ ფულით უნდა გაასწოროს ყველა ანგარიშები, გაანაღდოს ყველა ვალდებულებანი, რომელიც საზოგადოებას აქვს.

ასეთია პრინციპი გამოსყიდვისა. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს სავსებით ეთანხმება იმ კანონებს, რომლებიც მოქმედებენ ჩვენ რესპუბლიკაში და სავსებით აკმაყოფილებს რესპუბლიკის ინტერესებს. მოკლედ რომ გავიმეოროთ, ჩვენ გვინდა შევიძინოთ ის სპეციალური ინვენტარი, რომელიც კანონიერად ეკუთვნის ამ საზოგადოებას. (მაჭავარიანი: მართალია!) რაც შეეხება ხარჯთ-აღრიცხვას, მე უნდა მოგახსენოთ ის, რაც უკვე ბრძანა მომხსენებელმა. აგება ახალ ყაზარმების მუშებისათვის აუცილებელია, თუ გვინდა, რომ ჩვენ სავსებით გამოვიყიდოთ ის ტეხნიკური ინვენტარი, რომელიც მაღაროებზედ არის. მოთხოვნილება დიდი არის ქვანახშირზედ და უბინობის გამო ჩვენ მოკლებულნი ვართ საშუალებას მოვუმატოთ მუშების რიცხვი და გავაძლიეროთ მუშაობა.

ეხლა მაღაროებზედ ქვანახშირი არ არის მომარაგებული, ის რაც მოითხრება, იმავ წუთს იგზავნება. ამიტომ ჩვენ შევიტანეთ ხარჯთ-აღრიცხვაში კრედიტი შენობის შეკეთებისა, რომლებიც იქ არის და ძალიან ცუდ მდგომარეობაში იმყოფება და აგრეთვე ორ კაზარმის აშენებისათვის.

ასეთია მდგომარეობა ამ საკითხისა და ეს სრულიად ნათლად არის განმარტებული ყველა დოკუმენტში და იმ განმარტებით ბარათში, რომელიც იყო წარდგენილი ყველა ინსტანციებში და განხილული იყო სათანადოდ.

თავმჯდომარე: სიტყვა ბ. მომხსენებელს ეკუთვნის.

ბ. თევზაია: ბატონმა დამფუძნებელი კრების წევრმა პატივცემულმა ილია ნუცუბიძემ გაილაშქრა ამ დეკრეტის პირველი მუხლის წინააღმდეგ. ის საერთოდ მომხრეა, როგორც ეტყობა, საზოგადოება „ნახშირას“ ქონება გადავიდეს ხაზინის ხელში, მხოლოდ ის წინააღმდეგია ამ გადასვლაში გაწეული იქნეს რაიმე ხარჯი. უბრალოდ რომ ვსთქვათ, მომხრეა, რომ ხარჯის გაუღებლად გადავიდეს ხაზინის ხელში. რასაკვირველია, როგორც ყველა მოქალაქეს, უფლება აქვს იქონიოს თავის აზრი ამა თუ იმ რიგით რეფორმაზე. ყოველივე დამფუძნებელი კრების წევრის მოვალეობა არის არგუმენტები არ გადააჭარბოს; არა სთქვას ის, რომ ასეთი პრაქტიკა გამოსყიდვისა მიუღებელია პრინციპიალურად, არ არის სოციალისტური. 1919 წლის აპრილში საფრანგეთის სოციალისტურმა ფრაქციამ შეიტანა კანონპროექტი იქაურ კერძო რკინის გზის გამოყიდვის შესახებ. (შენგელაია - მენშევიკები არიან იქაც!) ის უდავო არის, რომ იქ საფრანგეთის პარტია უფრო მემარცხნეა, ვინემ ჩვენი ნორჩი, პატარა ბურჟუაზიის წარმომადგენელი ესერების პარტია. თავის წარსულის და მომავალ მდგომარეობით უფრო განვითარებულ აზროვნებით, უფრო მემარცხენე არის, ვინემ სამეურნეო, საგლეხო და ჩამორჩენილი საქართველო. იქ დავაა არა იმიტომ, გამოსყიდვა მოხდეს თუ არა, არამედ მუნიციპალიტეტის ხელში იყოს ეს საქმე, თუ კერძო კაცების ხელშიო. მე მაკვირვებს, როგორ მოხდა, რომ ვიქტ. ჩერნოვის მოწაფე (ლეო შენგელია) ასე აბუჩად იგდებს თავის მასწავლებლის ნათქვამს. (კედია. მოწაფემ გაუსწრო მასწავლებელს!) ის 1918 წ. «Дело Народа»-ში სწერდა: „ჩვენი პოლიტიკა უნდა იყოს დემოკრატიზმის განმტკიცება რუსეთში და უცხო კაპიტალისტების მოწვევა რუსეთში, განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს ამერიკის კაპიტალისტებს“. ეს კიდევ არაფერი. როცა ჩერნოვი დროებით მთავრობაში იყო ამბობდა: „რასაკვირველია მესაკუთრეთ მიწა უნდა ჩამოერთვას, მაგრამ, ამა თუ იმ სახით, პენსია უნდა დაენიშნოთ“. შენგელაია: ტყუილია, ეს არ უთქვამს!) უკაცრავად. ჩვენ ტყუილს არ ვართ ჩვეული, ჩვენ ფაქტებს ვამბობთ, ამისთვის ვამბობთ, შეიძლება დავა ამ საგანზე, მაგრამ იმ საბუთებით და მეთოდით, რომლითაც ილია ნუცუბიძემ მოისურვა, ეს არის ბოროტად მოხმარება ამ სასალხო ტრიბუნისა. მეორე დებულება ბ. ნუცუბიძემ სთქვა: აქ ორი პოლიტიკა არის - ერთი სოციალისტური, მეორე რეაქციონური, ფეოდალური, ბურჟუაზიული.

მე მგონია, ამ მუხლში ორი პოლიტიკა არის: ერთი საქმის ცოდნისა, მეორე საქმის უცოდინარობისა. რასაკვირველია ი. ნუცუბიძემ იცის - შეიძლება აქციები გაიპაროს ევროპაში ისე, რომ ვერც გაიგოს ბ. ნუცუბიძემ. მაშინ შეიძლება ჩვენი მაღაროების პატრონი გახდეს ისეთი ხალხი, რომელთა შესახებაც მან სთქვა: ჩვენ ყოველთვის საერთაშორისო ცხოვრებით გამოწვეულ ვალდეუბულებას ვღებულობთ. ამ ვალდებულების ბრალია, რომ ამის ექსპლოატაცია არ უნდა იყვეს. თქვენი მეთოდი რომ მივიღოთ, ეს მაღაროები გახდება უცხოელების საკუთრება, ეს კარგათ იცის ბ. ნუცუბიძემ, ფინანსიურ კომისიის წევრმა. ის ამბობს კიდევ, ჩვენი ხაზინა ძალიან ღარიბიაო. მე პირველად მესმის საკანონმდებლო დაწესებულებებში ასეთი ფინანსიური მოსაზრება. საქმე იმაშია, რისთვის მიდის ფული? თუ ეკვივალენტი არის, შეიძლება ფულის გაღება.

როდესაც მან სთქვა - ხაზინიდან ფული გააქვთ, ხაზინა ცარიელდებაო, შეიძლება მას გონია, რომ ფული მხოლოდ ბონებია და ქონება მასში იხატება. ჩვენ კი გვგონია რომ უდიდესი ქონება არის უძრავი ქონება და ასეთი არის სადგური, რკინის გზა, რომელიც ეკუთვნის „ნახშირას“ საზოგადოებას. აქედან ცხადია, ფული გადის და მის მაგივრად ჩვენში შემოდის უფრო ხელსაყრელი და დიდძალი საქონელი, მაგ. ამბობენ გვჭირდება ბრინჯი, გვინდა პურიო, მაგრამ რათ უნდა გავიდეს ხაზინიდან ფული, ვქნათ ისე, როგორც შვრება ზოგიერთი სახელმწიფო. თუ ასეა, შევქმნათ ჩვენ ჩვენი „ოტრიადები“, მივსცეთ იარაღი, წავიდენ და მოაგროვონ ქონება, პური - მაშინ ერთი კაპეიკიც არ დაიხარჯება. მისი აზრით კი, საქონელი უნდა შემოვიტანოთ, მაგრამ ფული ხაზინიდან არ უნდა გავიღოთ. როცა გვეწინააღმდეგებიან, ალბათ ფიქრობენ წვრილ ბურჟუაზიას, გლეხობას, უფასოდ ჩამოვართვათ ყველაფერი. ამას ალბათ არ იზიარებს ბ. ნუცუბიძე, ჩვენ ვამბობთ, რომ ეს გაღება პირიქით ფრიად მიზანშეწონილია. სხვა მოსაზრება აქ არ მოუყვანიათ. რაც შეეხება იმ უსამართლო შენიშვნას, რომ თურმე მთავრობას მიუწერია დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმისათვის დააჩქაროს ამ საკითხის გადაჭრა - ეს სრულიად უსაფუძვლო საყვედურია. მთავრობას შემოაქვს პროექტი და მან იცის რომელია უფრო საჩქარო - ეს ცხადია, ბატონებო, და ამაზე ლაპარაკით არ შეგაწუხებთ.

თავმჯდომარე: ვინ არის მუხლობრივ განხილვის წინააღმდეგ? არავინ, ბ. მომხსენებელო, გთხოვთ.

(დეკრეტი მიღებულ იქნა სოც.-დემ. შესწორებით და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე. უკვე სამი საათი გახლავთ, მაგრამ სულ ორი წუთით შევაჩერებ თქვენ ყურადღებას. მოგეხსენებათ, დეპუტატები ჯარიმის სახით იხდიდენ ფულს; ეს ფული კასაში ინახება. გახლავთ ასეთი წინადადება, რომ ეს ფული მოხმარდეს განსვენებული დეპუტატების ქვრივ-ობლებს; სიტყვას თუ ვინმე ინებებს ამის შესახებ? არავინ. ვინ არის წინადადების წინააღმდეგი? არავინ, მიღებულია.

გარდა ამისა, გახლავთ ს.-დ. ფრაქციის წინადადება; ჩვენ გვაქვს დადგენილება, რომ სხდომა იწყება დილის 11 საათზე. ს.-დ. ფრაქციას შემოაქვს წინადადება 12 საათზე გაიხსნას სხდომა; პრეზიდიუმი კი ფიქრობს, რომ უფრო კარგი იქნება, თუ თორმეტის ნახევარ საათს მივიღებთ; სხდომა გაიხსნება სრულ თორმეტ საათზე, ეს ნახევარი საათი კი საშეღავათო დროთ იქნება. (კენჭის ყრით მიღებულია პრეზიდიუმის წინადადება). გახლავთ კიდევ ერთი წინადადება ს.-დ. ფრაქციისა - არჩეულ იქნას მომარაგების კომისია. (წინადადება მიღებულია). გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი სხდომის წესრიგი (მდივანი კითხულობს).

სხდომა იხურება 3 ს. და 5 წ.234 235

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

სესია პირველი

(89)

1920 წელი. თებერვლის 20. ტფილისი. სასახლე.

შინაარსი:

1. საბოლოო ტექსტები.

2. დეკრეტი - საერობო სამკურნალო დაწესებულების მოსამსახურეთა ახალი შტატის დამტკიცებისა.

3. დეკრეტი - უცხოეთიდან შემოტანილ საქონელზე საბაჟო ტარიფის შეცვლისა.

4. პროექტი დადგენილებისა - სახელმწიფო ბანკის გამგისა და გამგეობის წევრების ჯამაგირის შესახებ.

5. სახელმწიფო ბანკის გამგისა და გამგეობის წევრთა არჩევნები.

6. გაგრძელება მსჯელობისა დამფუძნებელი კრების წევრის გრ. ვეშაპელის მთავრობისადმი შეკითხვის გამო აფხაზეთში, თამბაქოს მონოპოლიის განხორციელების შესახებ.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივნის ამხ.

ქრისტინე შარაშიძის ასული.

პრეზიდიუმში არიან:

ექვთიმე თაყაიშვილი და

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

სხდომა იწყება დღის 12 საათზე.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილი გახლავთ, გთხოვთ მოისმინოთ დღიური წესრიგი.

მდივანი (კითხულობს).

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო ტექსტები დეკრეტისა - დამფუძნებელი კრების არჩევნების დებულების დამატებისა. მომხსენებელია ივ. გომართელი.

2. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა - მიწათ-მოქმედების სამინისტროს დაწესებულებათა თანამდებობის პირთა ჯამაგირების ახალი ნორმის დეკრეტის შესახებ. მომხსენებელია ივ. გომართელი.

3. საბოლოო ტექსტი დეკრეტისა - ტყიბულის მაღაროების სააქციო საზოგადოების „ნახშირა“-ს ქონების გამოყიდვისა და ტყიბულის მაღაროების ხარჯთ-აღრიცხვის დამტკიცებისა. მომხსენებელია ივ. გომართელი.

5. დეკრეტი - უცხოეთიდან შემოსატან საქონელზედ საბაჟი ტარიფის შეცვლისა. მომხსენებელია კ. ნინიძე.

4. პროექტი დადგენილებისა სახელმწიფო ბანკის გამგის და გამგეობის წევრთა ჯამაგირების შესახებ. მომხსენებილია თევზაია.

6. სახელმწიფო ბანკის გამგისა და საბჭოს წევრთა არჩევანი.

7. დეკრეტი - ლანჩხუთის ქალაქის თვითმმართველობისა და სენაკის სამაზრო ერობის 1.000.000 მან. სესხის მიცემისა მდინარე რიონის ნაპირების გასამაგრებლად. მომხსენებელია სალაყაია.

8. დეკრეტი - შინაგან-საქმეთა სამინისტროს შტატისა და ხარჯთ-აღრიცხვის დამტკიცებისა. მომხსენებელია სალაყაია.

9. დეკრეტი - საარტილერიო საწყობის ნებით დაქირავებულ სადარაჯო გუნდის შესანახად. - 2.113.986 მან. და 40 კაპ. მომხსენებელია ს. მდივანი.

10. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონპროექტისა ფინანსთა და ვაჭრობა მრეწველობის სამინისტროს დაწესებულებათა ორგანიზაციის შესახებ. მომხსენებელია დ. ონიაშვილი.

11. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა საგვარეულო უძრავი ქონების გამოყიდვის უფლების გაუქმების შესახებ. მომხსენებელია მ. რუსია.

12. დეკრეტი - საერობო სამკურნალო დაწესებულების მოსამსახურეთა ახალი შტატის დამტკიცებისა. მომხსენებელია. ი. სალაყაია.

13. დეკრეტი - გარეშე საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში 3.000.000 მან. გადადებისა სხვა და სხვა საადმინისტრაციო და მოულოდნელი ხარჯებისათვის. მომხსენებელია ს. მდივანი.

14. დეკრეტი - სახაზინო რკინის გზის საოპერაციო ავანსის დამტკიცებისა ამავე რკინის გზისათვის განსაკუთრებულ თანხის დაარსებისა დასატრიალებელ კაპიტალის გადიდებისა. მომხსენებელია ს. მდივანი. (დღიური წესრიგი დამტკიცებულ იქნა უცვლელად).

თავმჯდომარე: სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ-ნ ი. გომართელს.

ი. გომართელი: (ს.-დ.) (კითხულობს დღიურ წესრიგის 1 მუხლში აღნიშნულ პროექტის საბოლოო ტექსტს, რომელიც დამფუძნებელ კრების მიერ, თანახმად სარედაქციო კომისიის შესწორებისა მიღებულ იქნა).

დეკრეტი საერობო სამკურნალო დაწესებულების მოსამსახურეთა ახალი შტატის დამტკიცებისა.

თავმჯდომარე: სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ-ნ სალაყაიას.

ი. სალაყაია: (ს.-დ.) ეს პროექტი სავსებით შეეხება სამკურნალო დაწესებულებათა შტატებს, როგორც მაგალითად მიხეილის საავადმყოფოს, დავრდომილთა საავადმყოფოს. ოლღას სახელობის საბებიო ინსტიტუტს და ტფილისისა და ქუთაისის სულით ავადმყოფთა თავშესაფარის შტატებს. ყველა ეს დაწესებულებანი დღეს-დღეობით იმყოფებიან შინაგან-საქმეთა სამინისტროს უწყებაში. აღძრული იყო საკითხი, რათა ეს დაწესებულებანი გადასულიყვნენ ერობათა და ქალაქთა თვითმმართველობის ხელში, მხოლოდ სამწუხაროდ ჯერ-ჯერობით ეს ვერ მოხერხდა, რადგან იურიდიული სახე ერობათა ცენტრს იმ ჟამად არ ჰქონდა და მასთან, არც მატერიალურად იყვნენ უზრუნველყოფილნი. ამიტომ ეს დაწესებულებანი დროებით ისევ შინაგან-საქმეთა სამინისტროს ხელში დარჩნენ. და აი, აქ დღეს წარმომადგენელია ხსენებულ დაწესებულებათა შტატები. ვინც დაახლოვებით მაინც გაეცნობა ამ დაწესებულებათა შტატებს, ის იტყვის, რომ არც ერთ დაწესებულებაში, არც სახელმწიფოებრივში და არც კერძოში არ იღებენ ისე მცირე გასამრჯელოს, როგორც ამ დაწესებულებებში და არავის არ ეძლევა ისე მცირე ჯამაგირი. როგორც აქ. შინაგან-საქმეთა სამინისტრომ აღძრა შუამდგომლობა, რათა გადიდებული ყოფილიყო ეს ჯამაგირები. მთავრობამ ხსენებული ჯამი ჯამაგირების გადიდებისა მიიღო და გადასცა დამფუძნებელ კრებას. მხოლოდ საბიუჯეტო საფინანსო კომისიამ, რომელიც საერთოდ ძლიერ ფრთხილად ეპყრობა ჯამაგირების გადიდების საკითხს, მიუცილებელ საჭიროდ სცნო ამ განზრახული ჯამაგირის გადიდება. ეს ჯამაგირების მომატება უფრო გავრცელებულ იქნა ისეთ მსახურებზე, რომელნიც მეტ კულტურულ და ფიზიკურ მუშაობას ეწევიან, როგორც მაგალითად, უფროს ორდინატორებზე, უმცროს ორდინატორებზე და ზოგიერთ დანარჩენ მოხელეებზე. დანარჩენ მოსამსახურეთა ჯამაგირები კი დარჩა ისეთი, როგორც ეს განზრახული იყო სამინისტროს პროექტით და საბიუჯეტო-საფინანსო კომისია ითხოვს დამფუძნებელ კრებისგან ხსენებულ დეკრეტის დამტკიცებას.

თავმჯდომარე: ზოგადი მსჯელობისათვის ხომ არავინ ინებებს სიტყვას? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვაზე გადასვლისა? წინააღმდეგი არავინაა. მომხსენებელს ვთხოვ წაიკითხოს დეკრეტი.

მომხსენებელი. (კითხულობს დეკრეტს მუხლობრივ; დეკრეტი მიღებულ იქნა დამფუძნებელ კრების მიერ და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე: გადავდივართ შემდეგ საკითხზე. (კითხულობს) სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ-ნ კ. ნინიძეს.

დეკრეტი უცხოეთიდან შემოტანილ საქონელზე საბაჟო ტარიფის შეცვლისა.

კირილე ნინიძე. (ს.-დ.) ბატონებო! ეს დეკრეტი პროექტისა შეეხება უცხოეთიდან შემოტანილ საქონელზე ბაჟის გადიდებას. დღეს-დღეობით არსებობს ჩვენში რუსეთში მომქმედი საბაჟო ტარიფი - დამტკიცებული 1906 წლის თებერვლის 16-სა. და აი, საჭირო გახდა ამ ტარიფის გადასინჯვა, რადგან ზოგიერთ საქონელზე, როგორც არის მაგალითად, პირველ მოთხოვნილების საგნები, დატოვებული იყო ძველი ბაჟები და მეორეს მხრით, სხვა საგნებზე, თუ ვიანგარიშებთ საქონლის დღევანდელ გაძვირებას, ძლიერ მცირე ბაჟები არის დატოვებული. ამიტომ ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტრო შემოვიდა სათანადო წინადადებით დამფუძნებელ კრებაში, რათა ერთი, სრულიად გაეუქმებიათ ბაჟები ისეთ საქონელზე, როგორიც არის სასურსათო და პირველ მოთხოვნილების საგნები და მეორე, ძალიან გადიდებულ იქნას ბაჟები ისეთ საქონელზე, როგორიც არის მაგალითად, ფუფუნების საგნები და მესამე, საშვალოთ იქნას გადიდებული ბაჟები სხვა დანარჩენ საქონელზე. როგორც განმარტებითი ბარათიდან სჩანს, სამინისტროს ამაზე ჰქონია მოლაპარაკება სავაჭრო-სამრეწველო პალატასთან და ეს ახალი ტარიფი მიღებულია მათი თანხმობით. ამასთან, უნდა დავძინო, ეს ტერმინოლოგია საბაჟო ტარიფისა ჯერ ისევ რუსულად არის შედგენილი, რადგან მისი თარგმნა, ჯერ ერთი, ძალიან დიდ დროსა და ხარჯებს მოითხოვდა და ამასთან, ამ ჟამად სათანადო ტერმინებიც არა გვაქვს შემუშავებული. ამიტომ მისი გადმოთარგმნა სავსებით შეუძლებელი გახდა. მაგრამ ამას თან ახლავს შედარებითი ქაღალდი, სადაც აღნუსხულია სათანადო საქონელზე ბაჟის ტარიფის გადიდების რიცხვი და მოხელე ბაჟის აკრეფის დროს სწორედ იხელმძღვანელებს ამ ქაღალდით და ისე მოახდენს ბაჟის აკრეფვას. თვით ტექსტი ამ დეკრეტისა შემდეგია: (კითხულობს) და უწყება ითხოვს დამფუძნებელ კრებისგან ამ დეკრეტის დამტკიცებას.

თავმჯდომარე. ზოგადი მსჯელობისათვის სიტყვა ბ. ვეშაპელს ეკუთვნის.

გრიგოლ ვეშაპელი. (ნაციონალისტი) ბატონებო! თუმცა დამფუძნებელ კრებას არა აქვს სათანადო სულიერი განწყობილება, რომ დაწვრილებით ვიქონიოთ მსჯელობა ამ საგანზე, მაგრამ მე მაინც მინდა მცირე რამ მოგახსენოთ ამ საკითხზე. ბ-ნმა მომხსენებელმა ისე, როგორც ეს ფინანსთა სამინისტროს განმარტებითი ბარათშია ნათქვამი, გვითხრა, რომ ეს დეკრეტი შედგენილია სავაჭრო პალატასთან შეთანხმებითო. მე არ ვიცი რამდენად სამართლიანად იყო დადასტურებული სავაჭრო პალატის მიერ ფინანსთა სამინისტროს აზრი, მაგრამ თუნდაც რომ ყოფილიყო ასეთი დადასტურება, მაშინაც ჩვენი აზრით, არ კმაროდა მარტო სავაჭრო პალატის დასტური. საჭირო იყო ფინანსთა უწყება სხვა დაწესებულებათაც დაკითხოდა და სავსებით გამოერკვია ხსენებული საკითხი. ასეთია, მაგალითად, სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოება. შეიძლება ჩვენში ვაჭრობა არც თუ გავრცელებულია, მაგრამ ერთი რამ უდავოა, - ჩვენში მეურნეობა არსებობს, საქართველო მეურნეობის ქვეყანაა და ამისათვის უნდა გაეწია ანგარიში ფინანსთა უწყებას. ამ მხრით შეიძლება გვითხრან, რომ ეს კანონ-პროექტი დროებითია, მაგრამ უნდა ვსთქვათ, რომ ამ დროებითი კანონის შემუშავებაც ვერ არის იმ რიგზე დაყენებული, როგორც ამას მოითხოვს საქმის გარემოება. საქმე იმაშია, რომ ჩვენ არც კი გვაქვს შემუშავებული სათანადო ნომენკლატურა და მოხელე ვალდებული ხდება იხელმძღვანელოს იმ შედარებითი ქაღალდით, სადაც აღნუსხული იქნება ბაჟის გადიდების ტარიფი. და როდესაც ასეთი საკითხის მოგვარება უძნელდება სამინისტროს, მაშინ, როდესაც უწყებას მრავალი სპეციალისტი ჰყავს, მაშინ ცხადია მას უფრო გაუძნელდება ამ საკითხზე მუდმივათ მომქმედი კანონ-პროექტის შედგენა და ეს დროებითი კანონ-პროექტი დარჩება მუდმივ კანონ-პროექტათ. ამასთან დეკრეტს ახლავს დაბრკოლებანი უფრო სხვაგვარი, ვიდრე ფორმალური.

არის კიდევ სხვა მოსაზრებაც. კანონ-პროექტში არის ნომენკლატურა რუსული, რომელიც სრულებით არ შეეფერება ჩვენ ეკონომიურ მდგომარეობას. ჩვენის თვალსაზრისით უსათუოდ, აუცილებლად ხდება მისი გაყოფა. თუნდა ბონებზე და ზოგიერთ რამეზე შეიძლება ლაპარაკი, რომ უნდა აიკრძალოს, ზოგი რამ იაფად შემოვიდეს, ზოგი გარედ გავიდეს.

ეს სატარიფო კლასიფიკაცია შედგენილია რუსეთის მიერ ევროპისათვის. ცხადია, როდესაც რუსეთი ადგენდა ამ კლასიფიკაციას, თუ ის გულისხმობდა კავკასიის გეოგრაფიულ მდებარეობას, ის ეხებოდა შავი ზღვის საზღვრებს. ხოლო რაიცა შეეხება აზიის საზღვრებს, - ეს არ არის შიგ მოხსენებული. ჩვენთვის კი ამ უკანასკნელს აქვს მნიშვნელობა.

აი, ამ ფორმალური უხერხულობის აღნიშვნის შემდეგ, მოგახსენებთ არსებითად ორ რამეზე: ერთი - სასოფლო-სამეურნეო თვალსაზრისით ზოგიერთი დაბაჟვისა და მეორე - ფუფუნების საგნების აკრძალვის შესახებ.

რაიცა შეეხება სასოფლო-სამეურნეო დარგს, ჩვენი შეხედულება ასეთია: არ უნდა ვიხელმძღვანელოთ მარტო ჭამის თვალსაზრისით, არამედ იმით, რომ ჩვენში განვითარდეს ის, რაც არის, და მოეწყოს ის, რაც ჯერ კიდევ არ არის. ცხადია, დღეს ჩვენში სასოფლო მეურნეობის თითქმის ყველა დარგი არის და შეიძლება მოეწყოს ისე, რომ არც ერთი სასოფლო-სამეურნეო დარგის საქონელი არ უნდა იქნეს უბაჟოდ შემოსული ჩვენში, რადგან ეს სამეურნეო დარგის განვითარებას ხელს შეუშლის. გარდა ამისა, როცა ამას ისე განვავითარებთ, რომ ჩვენთვის საკმაო იქნება, მაშინ არამც თუ დაბაჟული, არამედ სრულიად აკრძალული უნდა იქნეს. სრულიად იმიტომ, რომ არავითარი აზრი არა აქვს იმ საქონლის შემოტანას, რომელიც ჩვენშიაც ბევრია და კარგიც არის.

თავის-თავად ცხადია, რომ ზოგიერთ სასოფლო-სამეურნეო დარგებს ჩვენ ვერ შევეხებით. ასეთია, მაგალითად, სურსათ-ხორბლეულობის საკითხი, თუმცა ნორმალურ პირობებში ჩვენ საკმარისი ეს უკანასკნელიც კი მოგვივა. მაგრამ დღეს ფსიქოლოგიურად ისეთი მდგომარეობაა, რომ ცხადია, ამაზე ლაპარაკიც კი არა ღირს.

ხოლო რაიცა შეეხება სასოფლო-სამეურნეო ისეთ დარგებს, როგორიცაა, მაგალითად, მეღვინეობა, მეხილეობა, მესაქონლეობა, ამათ შესახებ ფინანსთა სამინისტროს დეკრეტის მიღება შეუძლებელია.

მე მინდა შევეხო მეღვინეობას და მეხილეობას ჩვენში. ჩვენში, როგორც მოგეხსენებათ, ღვინო მოდის ბლომად და ხარისხითაც კარგისაა. მაგრამ ამავე დროს ისიც იცით, რომ კახურსა და იმერულ ღვინოს კონკურენციას უწევს ადერბეიჯანის და სომხეთის ღვინო, რომელიც იქ მეტი მოდის და ხარისხით ჩვენს ღვინოზე ცუდია. ჩვენი მთავრობის მოვალეობაა ჩვენი მეღვინეობა განავითაროს და, თუ უკეთესში არა, სომხეთის და ადერბაიჯანის ღვინოსთან თანაბარ მდგომარეობაში მაინც ჩააყენოს.

ჩვენში შემოაქვთ ცუდი ღვინო, მას აკეთებენ და გააქვთ საზღვარ-გარედ. ეს კი სპობს კარგი ღვინის განვითარებას და, მე მგონია, რომ მთავრობა, თუ ის არ არის გატაცებული დღევანდელი სპეკულიატიური ფსიქოზით, არ არჩევს ცუდი ღვინის შემოტანას და შემდეგ არ იწყებს თავის მართლებას, რომ ჩვენში შეურევენ კარგ ღვინოს და ისე გაიტანენ საზღვარ-გარეთო. სასოფლო-სამეურნეო მთავრობას არ შეუძლია ასეთ თვალსაზრისს დაადგეს. მე ვამბობ, დღეს არ არის საჭირო, რომ ჩვენში უცხო ღვინო შემოდიოდეს.

მეორე საკითხი გახლავთ მეხილეობის საკითხი: თქვენ იცით, ქართლში როგორ არის განვითარებული მეხილეობა. ახლაც თითქმის ყოველ დღე ემატება ხილი ბაღებს. ამავე დროს ისიც იცით, რომ ქართლის ხილს კონკურენციას უწევს ზაქათალის ოლქის ხილი, ე. წ. ლეკური ხილი. ეს ოლქი რომ ჩვენს სა ზღვრებს შიგნით იყოს, მაშინ ცხადია იქნებოდა ბუნებრივი შინაგანი კონკურენცია სხვა და სხვა პროვინციის ნაწარმოებთა შორის, მაგრამ დღეს ეს ოლქი ადერბეიჯანის ხელშია. თქვენ ისიც იცით, რომ ადერბეიჯანს სხვაც ბევრი აქვს, რომელიც ჩვენთვის საჭიროა სურსათის სახით, მაგრამ მას არ უშვებს, ხილს - კი. მთავრობა კი აწესებს ხილზე ისეთ ბაჟებს, როგორიც იყო ძველ რუსეთში, რომელიც არ იყო მეხილეობის ქვეყანა. ასეთი ბაჟები ხილზე ხელს შეუწყობს ზაქათალის ხილის შემოსვლას ჩვენში, ხოლო ქართლის ხილი კი ბაღებში დალპება. ვიმეორებ, ამ შემთხვევაში სავაჭრო პალატის თვალსაზრისი არ არის საკმარისი.

თუ ფინანსთა მინისტრმა არ იცოდა მისამართი იმ ორგანიზაციების, რომელთაც შეჰქმნეს სასოფლო მეურნეობა-მევენახეობა, მეხილეობა, მესაქონლეობა და სხ. მას შეეძლო მის კოლეგა მიწით-მოქმედების მინისტრს დაჰკითხოდა. მე მგონია, მიწათ-მოქმედების სამინისტრო მოახერხებდა ამ საკითხზე ლაპარაკს, მიუხედავად იმისა, რომ ამ შემთხვევაში იქნებოდა ბიუროკრატიული შეხედულება და არა საზოგადოებრივი თვალსაზრისი. ცხადია, ჩვენ სასოფლო-სამეურნეო ქვეყანაში სამინისტრო უნდა ადგენდეს ასეთ პროექტს ბაჟებზე, მაგრამ ყოველ შემთხვევაში, ეს არის საქმე მიწათ-მოქმედეგის სამინისტროსი და მას შეუძლია ეს. და თუ არ შეუძლია, მაშინ მან უნდა მიმართოს იმათ, ვისაც ეს საქმე აინტერესებს და ვისაც შეუძლია პასუხი გასცეს ამაზე, თუმცა სხვა საკითხების გადაწყვეტის დროს, როგორიცაა ფაქტიურად მონოპოლიის გატარება, იციან ამ ორგანიზაციების მისამართი.

მეორე საკითხი არის ფუფუნების საგნების შემოზიდვის საკითხი. ფინანსთა მინისტრი ამბობს, რომ ჯერ ვერ ავკრძალავთ ამ საგნების შემოზიდვას და აკრძალვის მაგიერ დავაკანონეთ ამკრძალველი ბაჟების შემოღება ე. ი. გადიდება. ჯერ ერთი, რომ ეს შეხედულება ეწინააღმდეგება განცხადებას მთავრობისას - კერძოდ მომარაგების სამინისტროსას, რომელმაც კრებაზე განაცხადა, რომ მომარაგების სამინისტროს, ბოლოს და ბოლოს, მთავრობის ერთ-ერთ ზომად იქნება ფუფუნების საგნების შემოტანის სრული აკრძალვაო. შემდეგ, შეიძლება მომარაგების სამინისტროს არ სცალია და დაავიწყდა თავისი ნათქვამი, მაგრამ სხვა ორგანიზაციებს შეუძლია მოაგონონ მას ეს საკითხი.

თუ ევროპას ვადევნებთ თვალ-ყურს, ამ დღეებშიც იყო ცნობა, თუ როგორ აბრკოლებს გერმანიის კულტურის საქმეს ის გარემოება, რომ კაპიტალი უფრო ეტანება ფუფუნების საგნების შემოზიდვას, ვიდრე საჭირო საგნების შემოტანას, რადგან ფუფუნების საგნების გასაღება უფრო მეტ მოგებას იძლევა. ეს გერმანიის მაგალითი. შემდეგ შედარებით ნაკლებად დემოკრატიული და მით უფრო ნაკლებად სოციალისტური ადერბეიჯანი. ადერბეიჯანის ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტრომ მოხსენება წარუდგინა მინისტრთა საბჭოს, რომ აიკრძალოს ფუფუნების საგნების შემოზიდვა და ამით აიძულონ ვაჭრები, რომ მათ საჭირო საგნები შემოზიდონ. ეს ადერბეიჯანის აზრი. რაიცა შეეხება ქართველებს, აქ იყო უკანასკნელ დროს ერობათა თათბირი, რომელმაც დაადგინა, როგორც ერთად-ერთი ზომა, რომ აკრძალულ იქმნეს ფუფუნების საგნების შემოზიდვა, რომელიც მძიმე ლოდად აწევს ჩვენს სავაჭრო ბალანსს.

აი, ბატონებო, გერმანიის მაგალითი, ადერბეიჯანის, ასეთია აზრი ერობათა კავშირის და მათი დადგენილება. აგრეთვე დაპირება მომარაგების მინისტრის ერაძის. ყველა ეს ეწინააღმდეგება იმას, რაც დეკრეტში არის მოხსენებული. ფინანსთა სამინისტრო თითქოს დიპლომატიური მოსაზრებით იმართლებს თავს, თითქოს საერთაშორისო მდგომარეობაში ჩვენს განმტკიცებას შეუშლის ხელს, რომ საქართველომ არ შემოიტანოს ფუფუნების საგნებიო. მე არ ვიცი, რატომ უფრო სხვა დიდ საკითხებში არ არის მოკრძალება ევროპის წრეების წინაშე. ადერბეიჯანის სამინისტრომ, რომელიც უფრო მონათესავეა ევროპის წრეების, ვიდრე ჩვენი სამინისტრო, - მე მგონია, უფრო იცის, თუ რა შეუშლის ხელს ევროპის სახელმწიფოთა თვალში ჩვენი პრესტიჟის განმტკიცებას. მე მგონია, სავაჭრო დამოკიდებულების დროს არავითარ წრეებს არ შეუძლია უკმაყოფილება გამოსთქვან ფუფუნების საგნების შემოზიდვის აკრძალვის შესახებ. ეს შეუძლია მხოლოდ სპეკულიანტებს, რომელთა მოსპობით თქვეს ამართლებთ თქვენს მოქმედებას და თუ თქვენ გნებავთ სპეკულიაციის მოსპობა, პირველი ზომა არის ფუფუნების საგნების შემოზიდვის აკრძალვა. მაგრამ თქვენ ეს გავიწყდებათ, ხათრით ეკიდებით და საწინააღმდეგო ნაბიჯებს კი სდგამთ.

ვიმეორებ, რომ არც საფრანგეთის, არც იტალიის და არც-ერთ ქვეყნის სახელმწიფოებრივ წრეებს არ შეუძლიათ უკმაყოფილება გამოსთქვან, თუ საქართველოს რესპუბლიკაში ფუფუნების საგნების შემოტანა იქნება აკრძალული. უკმაყოფილონი დარჩებიან მხოლოდ ის ავანტიურისტულ ფირმების წარმომადგენელნი, რომელნიც ხშირად მოადგებიან ხოლმე ჩვენი რესპუბლიკის ნაპირებს, ხოლო ასეთ ავანტიურისტულ ფირმებს არავითარი დამოკიდებულება არა აქვთ ევროპიულ სახელმწიფოებრივ ვაჭრობასთან, მათ მხოლოდ თავისი კაპიტალის მოგება აინტერესებთ, ან კიდევ მათი აგენტები, რომელთაც შემოაქვთ ჩვენში სიგარები, კოსმეტიური საქონელი, ტყავეულობა და სხვა ამისთანეები, რომ ამ საქონელში ჩაყრილ ფულზე დიდი მოგება ნახონ. ამ წრეებმა შეიძლება მართლაც გამოსთქვან უკმაყოფილება, რომ საქართველოში ფუფუნების საგნების შეტანა აიკრძალოს. საყურადღებოა ბ-ნებო ერობათა თათბირის დადგენილება და ის ქალაქთა თათბირი, სადაც დადასტურებული იყო ეს საკითხი, რომ არ არის საკმარისი ფუფუნების საგნების დაბაჟვა, არამედ საჭიროა პირდაპირი აკრძალვა მათი შემოტანისა, იმიტომ, რომ რაც მეტ ბაჟს დაადებთ ამ საგნებს, მით უფრო ხელსაყრელია სპეკულიანტებისათვის, რადგან გაძვირების მიზეზით ისინი ორზომა ფასს დაადებენ და კიდეც მეტ მოგებას ნახავენ. ყველა ამ მოსაზრებით მე მგონია, ფინანსთა სამინისტრო კარგს იზამდა, თუ უკან დაიბრუნებდა ამ კანონ-პროექტს და მიწად-მოქმედების სამინისტროსთან ერთად გადაიმუშავებდა მას. და თუ ეს არ იქნება საერთოდ მისაღები მთავრობისა და დამფუძნებელ კრებისათვის, მაშინ ყოველ შემთხვევაში ის პარაგრაფები, რომლებიც შეეხებიან მეღვინეობას, მეხილეობას და ფუფუნების საგნებს, უნდა იქნეს შესწორებული იმ ნაირად, რომ პირდაპირ აკრძალულ იქნეს მათი შემოტანა.

თავმჯდომარე: სიტყვა ეკუთვნის ფინანსთა მინისტრს ბ-ონ კანდელაკს.

კ. კანდელაკი. ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრი. ამ დეკრეტს, როგორც მომხსენებელმა აღნიშნა, სამი საფუძველი აქვს დადებული. უპირველეს ყოვლისა, ფინანსთა უწყებას აზრათ აქვს, რომ ის გადასახადები, რომლებიც ახლა არსებობენ და სრულიად არ შეესაბამებიან დღევანდელ საქონლის ფასებს, შეცვლილი იქმნას და ცოტათი თუ ბევრად შეუფარდდეს დღევანდელ მდგომარეობას. ამას გარდა, უწყებას მხედველობაში ჰქონდა ის გარდამავალი ხანა, რომელშიაც ჩვენ ვცხოვრობთ და ამის მიხედვით სანოვაგე და სასურსათო საგნები, რომელნიც ძველ რუსეთის კანონით იბეგრებოდენ, ახლა აუცილებლად განთავისუფლებულ უნდა ყოფილიყვნენ ბაჟისაგან. ეს შეეხება არა მარტო ხორბლეულობას, არამედ იმ პირველ მოთხოვნილების საგნებს საზოგადოთ, რომლებიც რაც შეიძლება იაფ ფასებში უნდა მივაწოდოთ საზოგადოებას, მაგალითად ესეთი საგნები, როგორც არის ფქვილი, მედიკამენტები და სხვ. ამ ფაქტიურ მდგომარეობის მიხედვითვე საჭიროდ მიგვაჩნია ზოგიერთი ტეხნიკური საშუალებანი, რომელთა შემოტანა შეიძლება შეფერხებულიყო იმ ბაჟების მიხედვით, რომელიც რუსეთში არსებობდა, ჩვენ საჭიროდ ვცანით გაგვენთავისუფლებია შემოსატან ბაჟებისაგან.

მეორე რიგი ბაჟებისა, ასე ვსთქვათ, საშუალოთ სახმარ საგნებზე, ავსწიეთ საშუალოთ, იმის მიხედვით, თუ რომელი საგნები რამდენ ბაჟს იტანდენ ნორმალურ პირობებში. აქვე შევიტანეთ ისეთი საქონელი, რომელიც ცოტად თუ ბევრად არ წარმოადგენს საშუალო მოქალაქის აუცილებელ მოთხოვნილებას და იმაზედ ბაჟი 20-30-ჯერ გავადიდეთ. უკანასკნელ რიგში კი დავაყენეთ ფუფუნების საგნები, რომელნიც მეტის-მეტად დავბაჟეთ.

არ ვიცი რა მოსაზრებით, ბატონმა ვეშაპელმა აქ ბევრი ილაპარაკა სავაჭრო პალატასთან შეთანხმებაზე, თითქოს კანონ-პროექტი პალატის ზედგავლენით იყოს შემუშავებული. იგი სცდება, თუ ფიქრობს, რომ ეს ტარიფიკაცია, რომელიც შეიცავს რამდენიმე ათასს სახელწოდებას, შეიძლება გატარდეს ისე, რომ კაბინეტში შემუშავდეს, დიდი მოსაზრებებისა და აწონ-დაწონვის გარეშე; თუ გნებავთ არ შეიქმნეს ისეთი უკუღმართი მდგომარეობა, რომ საქონელი, რომელიც განსხვავდება თავის სპეციფიკული ხასიათით სხვა მის გვარ საქონლისგან და უფრო მეტს მოთხოვნილების საგანს წარმოადგენს და ნაკლებ ბაჟს აიტანს, უფრო ძლიერ არ დაბეგროთ, ვინემ მისი მსგავსი, მაგრამ ნაკლებად სახმარი საქონელი. ნუ თუ თქვენ ამ შემთხვევაში არ მიმართავთ ისეთ დაწესებულებებს, რომლებიც პრაქტიკულად იცნობენ ამ საქმეს? ეს ხომ ყოვლად შეუძლებელი იქნება. და სწორედ ეს პრაქტიკული მხარე ამ საქმისა მივანდეთ იმ დაწესებულებას, რომლის შემადგენლობა მუდმივ ამ საქმეში იყო და არის ჩაბმული.

მაგრამ შემდეგ თვით ეს ნორმები გატარებული იყო მინისტრის საბჭოშიც, სადაც არიან წარმომადგენლები სხვა და სხვა ჯგუფთა და მცოდნე პირებისა და მხოლოდ ამის შემდეგ იგი წარუდგა საკანონმდებლო დაწესებულებას. რასაკვირველია, აქ შეტანილი იყო ბევრი ისეთი ცვლილებები, რომელიც ჯერ უწყებამ და მერე მთავრობამ სცნო შესატანად. მეორე შენიშვნა, რომელიც ვეშაპელმა გააკეთა ის არის, რომ ჩვენ მცირედ დაგვიბეგრავს ხილეულობა და ღვინო. აქ თითქმის აღკრძალვითი ბაჟები იყო საჭიროვო და ამას გეტყოდენ სოფლის მეურნენი, რომ იმათთვის ისე გეკითხათ, როგორც სავაჭრო პალატას დაეკითხეთო. ჯერ უნდა მოგახსენოთ, რომ საბჭოში არიან შეიძლება ბ-ნ ვეშაპელზედ არა ნაკლები მცოდნენი სოფლის მეურნეობისა. მერე ნუ თუ მართლა რაციონალურად მიაჩნია ბ-ნ ვეშაპელს აიღკრძალოს ხილის შემოტანა ჩვენში. მართალია, ჩვენი ქვეყანა მეხილეობის ქვეყანა არის, მაგრამ ხილი ჩვენში მაინც ისე ძვირია, რომ საშუალო ქონების პატრონისთვის იგი ჩვენში, მეურნეობის ქვეყანაში, ფუფუნების საგნად ითვლება. არავის შეუძლია ხილი ყოველ დღე სუფრაზე იქონიოს, მაშინ როცა იგი მეტად მარგებელია და აუცილებელ კუთვნილებას შეადგენს უბრალო მუშის სუფრისას იმ ქვეყნებშიაც კი, სადაც ხილი სრულებით არ მოდის. დეე, შემოვიდეს იაფ-ფასიანი ხილი ყველასთვის ხელმისაწდომათ და ჩვენი ძვირფასი ხილეულობა კი უცხოეთში გავიტანოთ.

ესევე ითქმის ღვინის შესახებაც. ღვინოს კაი მოზრდილი ბაჟი დავადეთ - 40 მან., მაგრამ არ აღგვიკრძალავს, რადგან ვფიქრობთ, რომ შემოსული ღვინო მაინც ვერ გაუწევს კონკურენციას ჩვენებურ ღვინოს. ჩვენში ხალხი ღვინოს მიჩვეულია, იგი ღვინოს ხმარობს. ამიტომ კარგი იქმნება, თუ ჩვენი მომხმარებელი დასჯერდება შემოტანილს იაფ-ფასიან და მდარე ღვინოს, ხოლო ძვირფასს თავის ღვინოს უცხოეთის ბაზარზე გაიტანს. ასეთ პოლიტიკას ადგას, მაგალ. სოფლის მეურნეობის კლასიკური ქვეყანა დანია, რომლის სასოფლო-სამეურნეო ამხანაგობათ საუცხოვო საკუთარი ნაწარმოები ერბო ინგლისის ბაზარზე გააქვთ სავსებით, დანია კი შინ შემოტანილს უფრო იაფ ციმბირის ერბოს და მარგარინსაც კი სჯერდება.

ფუფუნების საგნების შემოტანა სულ უნდა აღეკრძალათო. ამის წინააღმდეგი არა ვართ, და განა ბაჟი 10-15 მან. მაგიერ 10-15 ათასი მანეთი აღკრძალვას არ უდრის? აღკრძალვა ორი გზით შეიძლება: პირდაპირ - რაც დღე-დღეობით არ ვცანით მიზან-შეწონილად, და არაპირდაპირ - აღკრძალვითი ბაჟების საშუალებით. ჩვენ უკანასკნელი გზა ვარჩიეთ, როგორც ფორმა აღკრძალვისა, და ამით თითქოს იმ სახელმწიფოებსაც კი, რომელთაც მხოლოდ ფუფუნების საგნების შემოტანა შეუძლიანთ, იმათ ვეუბნებით: ჩვენ არა ვართ თქვენი ვაჭრობის წინააღმდეგი ჩვენთან, თუ ბაზრის მოთხოვნილება იქნება-თქო. და მე არ ვფიქრობ, ასეთმა ბაჟებმა შეჰქმნან ბაზარზე ასეთ ძვირი საქონლის მოთხოვნილება; ან სად იქმნება ისეთი ვაჭარი, რომელმაც ასეთ საეჭვო საგანზე, რომელსაც ასეთი უზომო ბაჟი აწევს, ფული დააბანდოს. ეს ბაჟები იმავე აღკრძალვის პრინციპს ემსახურება. ხოლო პირდაპირ აღკრძალვას კი შეიძლება კონტრაბანდის გავრცელებისთვის შეეწყო ხელი.

დასასრულ საყვედური იყო იმის შესახებ, რომ დავტოვეთ ძველი კლასიფიკაცია და არც კი წარმოუდგინეთ დამფუძნებელ კრებას ეს კანონპროექტი იმ სახით, როგორითაც მიღებულია პროექტის წარმოდგენა. ეს სრული სიმართლე გახლავთ. საჭირო იყო წარმოდგენა განახლებულ კლასიფიკაციისა და ვრცელი პროექტისა ისე, რომ დაგენახათ, სახელდობრ რა საქონელი, რამდენად იყო დაბაჟული, საჭირო იყო ქართული აღნუსხვა და სხვ. სამწუხაროდ კანონპროექტის ასე დამუშავება მოითხოვდა ძლიერ დიდს მუშაობას და ისედაც დიდხანს გაჩერებული კომისიაში იგი სულ დიდხანს ვერ მოაღწევდა დამფუძნებელ კრებამდის. ჩვენ კი ძლიერ გვჭირია შემოსავლის გადიდება. კლასიფიკაციის შეცვლაც სასურველია, მაგრამ არამც თუ ჩვენ ახალგაზრდა ტეხნიკით, არამედ დიდ, ძლიერ და გამოცდილ ტეხნიკურ აპარატის პატრონ ქვეყნებშიაც უძნელდებათ ამის მალე განხორციელება. მაგალითად, თვით დიდი და ძველი რუსეთიც სამ წელიწადს ამუშავებდა საბაჟო ტარიფებს და მხოლოდ ექვსი წლის შემდეგ დღიდან მისი დამუშავების დაწყებისა შესძლო მისი ძალაში მოყვანა, იმდენად რთული საკითხია სატარიფო საკითხი. ჩვენ ვერ შევსძელით ორი-სამი თვის განმავლობაში ეს საკითხი, რომელიც შეეხება ძირითად საფუძველს მთელი ჩვენი ეკონომიური პოლიტიკისას, ასე ადვილად შეგვემუშავებია.

გარდა ამისა, როგორც მოგეხსენებათ, თვით ტეხნიკური მხარე ამ საქმისა: დაბეჭვდა, გადათარგმნა, შესწორება, ტერმინების მოძებნა დიდ დროს მოითხოვს და, რასაკვირველია, ისე მალე არ მოხერხდებოდა, როგორც საჭირო იყო. ახლა ჩვენი უმთავრესი მიზანი იყო, რაც შეიძლებოდა დაჩქარებით გატარებულიყო ცხოვრებაში ეს კანონ-პროექტი, რომ მალე მოგვემატოს შემოსავალი; ხოლო ძირითად საკითხების შესახებ, როგორიცაა კლასიფიკაცია, გადმოთარგმნა და სხვ., ჩვენი უწყება მუშაობას განაგრძობს ამ მხრივაც.

(თავმჯდომარის ალაგს იკავებს ბ-ნი ექვ. თაყაიშვილი).

თავმჯდომარე. რიგს გარეშე განცხადება აქვს მთავრობას. სიტყვა ბ-ნ გეგეჭკორს ეკუთვნის.

ევგენი გეგეჭკორი. (გარეშე საქმეთა მინისტრი). მთავრობის დავალებით ნებას ვაძლევ ჩემს თავს გავაცნო დამფუძნებელი კრება იმ უბედურებას, რომელიც ეწვია გორს და გორის რაიონს მიწის ძვრისგან. გორში და მის რაიონში დიდი მიწის ძვრა მოხდა, რომელმაც გასტანა 1/2 საათს, ხოლო მიწა დილის 7 საათამდე ქანობდა. მიწის ძვრისგან ძლიერ დაზიანდა და დასკდა რკინის გზის შენობები, რის გამო რკინის გზის მოსამსახურენი და მათი ოჯახები იძულებული იყვნენ გარედ გამოსულიყვნენ. გორის ახლო ჩამოწვა მიწა რკინის გზის ლიანდაგზე და ამიტომ მატარებლის მიმოსვლა დროებით შესწყდა. მოსამსახურეთათვის დაუყონებლივ იქმნა გაგზავნილი ვაგონები, რათა დროებით შიგ მოთავსებულიყვნენ. 7 საათზე გავიდა მატარებელი მუშებით გზის გასაწმენდად და ახლა მიმოსვლა აღდგენილია.

გორის ქალაქის თავის ცნობით ბევრი სახლები დაინგრა, არის ადამიანის მსხვერპლიც. მცხოვრებლები 8 საათამდე გარედ იყვნენ.

სოფ. ხიდის-თავი ძლიერ დაზარალდა. მარტო ხიდისთავში რამოდენიმე ათეული ადამიანის მსხვერპლია. დაზარალდა აგრეთვე სხვა სოფლებიც. დილით ადრე თბილისიდან გავიდა კატასტროფის დასათვალიერებლად შინაგან-საქმეთა მინისტრის ამხანაგი ჭიჭინაძე, რათა გაეცნოს ადგილობრივ ამ უბედურებას. აგრეთვე მთავრობა მიიღებს ყოველ-გვარ ზომებს, რომ დაუყონებლივ დახმარება აღმოუჩინოს დაზარალებულთ. აი, ასეთი ცნობები გვაქვს ჯერ-ჯერობით. შემდეგ თუ რაიმე ცნობები გვექნება, რასაკვირველია, პრესის საშუალებით გაიგეთ.

თავმჯდომარე. ცნობების შესახებ ბ. გიორგაძეს ეკუთვნის სიტყვა.

გრ. გიორგაძე. (ს.-დ.) ამ სამწუხარო სტიქიურ მოვლენის შესახებ მთავრობა არ დააყოვნებს, რომ მიიღოს შესაფერი ზომები და აღმოუჩინოს დახმარება მიწის ძვრისაგან დაზარალებულთ. მაგრამ ჩვენი აზრით საჭიროა, რომ დამფუძნებელმა კრებამ პრეზიდიუმის სახელით გაგზავნოს დეპუტატებისაგან შემდგარი კომისია, რომელიც ადგილობრივ გაეცნობა ამ ამბებს, შეჰკრებს ცნობებს და, თუ საჩქარო ზომები იქნება მისაღები, შეატყობინებს მთავრობას, და ამ შეკრებილი ცნობების შესახებ, როცა კომისია დაბრუნდება, მოხსენებას გაუკეთებს დამფუძნებელ კრებას; და თუ საჭირო იქნება ამა თუ იმ პრაქტიკულ ნაბიჯების გადადგმა და დახმარება, დამფუძნებელი კრებაც ამ პრაკტიკულ ზომებს მიიღებს.

ასეთ წინადადებას ვიძლევით ჩვენ.

თავმჯდომარე. სიტყვას ხომ არავინ ინებებს? სოც.-დემ. წინადადება ასეთია, რომ „პრეზიდიუმის მიერ გაგზავნილი იქნენ კატასტროფის ადგილას დამფუძნებელი კრების წევრები მდგომარეობის შესატყობათ.

როგორ ინებებთ, რამდენი კაცი იქნეს არჩეული? თუ პრეზიდიუმს მიანდობთ ამ საქმეს? (ხმები: პრეზიდიუმს მიენდოს). მაშ კარგი, ეს საქმე მინდობილი აქვს პრეზიდიუმს. ახლა ნება მიბოძეთ პირველ საკითხს დაუბრუნდეთ. სიტყვა მომხსენებელს ეკუთვნის.

კირილე ნინიძე. (ს.-დ.) მე ვფიქრობ, რომ ბ. ვეშაპელის მოხსენება, თუ პრაქტიკულად შევხედავთ საქმეს, არ არის საფუძვლიანი, იმიტომ რომ, მართალია, შეიძლება იყოს ამ ტარიფში დეფექტები, მაგრამ ამის შემუშავებას არამც თუ თვეები, წლებიც უნდა. რუსეთში, სადაც უფრო მოწესრიგებული იყო ეს საკითხი, რადგან სახელმწიფოს ბევრი დრო ჰქონდა, ეს ტარიფი გამომუშავდა 1903 წ., ხოლო ძალაში შევიდა 1906 წ., ცხადია, ჩვენს სურვილებს გარდა ყურადღება უნდა მივაქციოთ გარეშე პირობებს და მაგალითებს. ვთქვათ, რომ მივიღეთ ბ. ვეშაპელის რჩევა - ავკრძალეთ ღვინის შემოტანა; ეს გამოიწვევს მეზობელთა სახელმწიფოთა მხრივ საწინააღმდეგო ზომებსა და დაიწყება ე.წ. სატარიფო ბრძოლა. ამიტომ ასეთი ზომების დაწესება და გატარება ახლა ყოველ შემთხვევაში შეუძლებელია, ამიტომ დაეთანხმა საბიუჯეტო კომისია, რომელმაც მიიღო ეს პროექტი იმ სახით, რომლითაც დღეს არის აქ წარმოდგენილი.

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი, რომ მუხლობრივ განხილვაზე გადავიდეთ? წინააღმდეგი არავინაა, გთხოვთ.

ნინიძე: (კითხულობს).

თავმჯდომარე: ბ. ვეშაპელის ასეთი შესწორებაა: „მუხლი 6 შეიცვალოს ასე: დაწესდეს ნიხრი ორჯერ მეტი არსებულისა“.

თქვენი აზრი? (მომხსენებელი: წინააღმდეგი ვარ) ვინ არის მომხრე? შესწორება უარყოფილია. (დეკრეტი მიღებული იქმნა უცვლელად). შემდეგი საკითხის შესახებ ბ. თევზაიას ეკუთვნის სიტყვა.

სახელმწიფო ბანკის გამგის და გამგეობის წევრთა არჩევნები.

ბ. თევზაია. (ს.-დ) ბატონებო! საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიამ განიხილა კითხვა, თუ რამდენი ჯამაგირი დაენიშნოს ბანკის გამგეს, მის ამხანაგს და გამგეობის წევრებს ერთის მხრივ, ხოლო მეორეს მხრივ, კითხვა იმის შესახებ, თუ რამდენი ჯამაგირი დაენიშნოს საბჭოს თავმჯდომარეს და საბჭოს წევრებს, რომელნიც დამფუძნებელი კრების მიერ იქნებიან არჩეული. კომისია წინადადებას აძლევს დამფუძნებელ კრებას დაუნიშნოს ბანკის გამგეს თვიურად 18.000 მან., მის ამხანაგს - 16.000., ხოლო გამგეობის წევრებს - 15000; რაიც შეეხება ბანკის საბჭოს თავმჯდომარეს, დაენიშნოს (არ ისმის), ხოლო საბჭოს წევრებს თითოს 300 მანეთი თვითვეულ სხდომისთვის, რომელსაც იგი დაესწრება. ასეთია ბატონებო, კომისიის წინადადება.

თავმჯდომარე: ვის სურს სიტყვა საზოგადო მსჯელობისთვის? სიტყვის მსურველი არავინ არის. გსურთ თუ არა მუხლობრივ განხილვაზე გადავიდეთ? მუხლობრივი განხილვა მიღებულია. (მომხსენებელს) გთხოვთ, მუხლობრივ წაიკითხოთ.

თევზაია. (მუხლობრივ კითხულობს დეკრეტს).

თავმჯდომარე. უკვე ორი საათია, როგორ ინებებთ, შეკითხვაზე გადავიდეთ, თუ შემდეგ საკითხს შეუდგეთ? ბ-ნი გიორგაძე.

გრ. გიორგაძე. მე მგონია, ჩვენ უნდა მოვათავოდ საკითხი, რომელიც არის დასმული დღიურ წესრიგში, ე.ი. ბანკის თავმჯდომარის და წევრების არჩევის საკითხი. არჩევნებიც მოვახდინოთ და შემდეგ გადავიდეთ შეკითხვებზე. ეს ბევრ დროს არ წაგვართმევდა, ფრიად საჭირო საქმე კი არის.

თავმჯდომარე. არჩევნებზე სიტყვა ინებეთ, ბატონო თევზაია.

ბიქტორ თევზაია. დამფუძნებელმა კრებამ აირჩია სარეკომენდაციო კომისია, რომელიც საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიასთან ერთად შეიმუშავებდა იმ კანდიდატთა სიას, რომელნიც უნდა იქმნენ არჩეულნი ბანკის საბჭოს წევრებად და ამასთანავე დაასახელებდა ბანკის გამგესაც. ამაზე იყო შეერთებული კრება ამ ორ კომისიისა; საქმის ყოველ მხრივ შესწავლის შემდეგ კომისია წინადადებას აძლევს დამფუძნებელ კრებას და ასახელებს თავის მხრივ კანდიდატთ ბანკის გამგის თანამდებობაზე იასონ ლორთქიფანიძეს. რასაკვირველია, ღებულობს მხედველობაში მის შრომის უნარს, პრაქტიკულ ცოდნას და საქმიანობას. რაც შეეხება საბჭოს წევრებს, კომისია ამყარებს თავის არჩევნების საფუძველს შემდეგს პრინციპზე: მან სასურველად დაინახა არჩეულ იქმნენ საბჭოს წევრებად სხვა და სხვა დარგის წარმომადგენლები, რომელთაც ასე თუ ისე კავშირი ექმნებათ ბანკთან. პირველია ამ მხრივ ვაჭარ-მრეწველთა წრეები, კომისიამ დაასახელა რამდენიმე პირი, რომელსაც შესწევს უნარი და ცოდნა და თან ერთგვარი მორალური წარმომადგენლები არიან ამ წრეებისა. აგრეთვე უნდა ყოფილიყვენ იმ საზოგადოებრივ ორგანიზაციების წარმომადგენელნი, რომელთაც ეკონომიურად და პოლიტიკურადაც დიდი გავლენა აქვთ ჩვენ საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე. ასეთი არის ქალაქთა კავშირი და საერთოდ ქალაქები, ერობათა კავშირი და საერთოდ, ერობები. კომისიამ დაასახელა წარმომადგენლები ამ ორ საზოგადოებრივ ორგანიზაციების წრეებიდგანაც. აგრეთვე არის ერთი ორგანიზაცია, უკვე საკმაოდ ფეხმოდგმული და ცნობილი ჩვენი ხალხის მიერ, - ეს არის ჩვენი კოოპერაცია და კომისიამ მიიღო შესაფერი ზომები, რათა კოოპერატივთა ორგანიზაციაში გამონახოს შესაფერი პირები. და ბოლოს, კომისიის აზრით, უსათუოდ, დღეს დამფუძნებელ კრებას, მომავალში კი - პარლამენტს, ერთი წარმომადგენელი უნდა ყავდეს ამ საბჭოში. ამ უმაღლეს დაწესებულებათა ერთი წევრი მაინც უნდა იყოს შიგ, რომელიც ასე თუ ისე საერთო აზრს განმარტავს სახალხო წარმომადგენლებისას და საერთო ინტერესს დაიცავს. ამისათვის კომისიას ამორჩეული ყავს ერთი წევრი დამფუძნებელ კრებისა, როგორც საბჭოს წევრი. მართალია, იყო ერთი უხერხულობა, ის, რომ დამფუძნებელ კრების წევრი იმავე დროს არ უნდა იყოს წევრი სხვა რომელიმე სახელმწიფოებრივ დაწესებულებისა, რომელსაც სახელმწიფოებრივი ხასიათი აქვს და სახელმწიფო ბანკს ხომ, ასე თუ ისე, ასეთი ხასიათი აქვს; შეიძლება დამფუძნებელმა კრებამ გამონახოს გამონაკლისი და საჭიროდ დაინახოს, რომ დამფუძნებელ კრების წევრს და პარლამენტის წევრს უფლება ექმნება დარჩეს დამფუძნებელ კრების წევრად და იმავე დროს იყოს ბანკის საბჭოს წევრადაც.

როგორც უკვე მოგახსენეთ, ბანკის გამგეთ დასახელებულია ბ-ნი იასონ ლორთქიფანიძე. რაც შეეხება საბჭოს წევრებს, დამფუძნებელი კრება ირჩევს ცხრა კაცს, ორს კი ფინანსთა მინისტრი თავის უფლების ძალით ასახელებს. მაშასადამე, სულ ირჩევა 11 კაცი. უკვე დასახელებულია ცხრა მათგანი: 1. ვასილ ბერელაშვილი (ლასხიშვილი: კომისიამ: ადამ ბერელაშვილი დაასახელა!) მე, როგორც კომისიის მომხსენებელი, მოხსენებას ვაკეთებ იმ საბუთების მიხედვით, რომელნიც ხელთა მაქვს და რომელიც მე გადმომცა კომისიის თავმჯდომარემ. 2. გიორგი ჟურული, 3. ნიკოლოზ ჯაყელი, 4. ადამ ფორაქაშვილი (ხმა: არა, მეორე ფორაქაშვილია დასახელებული), 5. კონსტანტინე მესხი, 6. პარმენ ჭიჭინაძე, 7. ნიკო ელიავა, 8. სიმონ მდივანი, 9. ივანე ცაგარელი. ამასთანავე კომისიის წინადადება არის, საბჭოს თავმჯდომარედ არჩეულ იქმნას ნიკო ელიავა, ხოლო მის ამხანაგად სიმონ მდივანი, რასაკვირველია, თუ დამფუძნებელი კრება ამაზე თავის დასტურს დართავს.

თავმჯდომარე. ჩვენ ხელთ არის ოფიციალური ქაღალდი, სადაც სახელები არ არის ჩამოვთვლილი, არის მხოლოდ პირველი ასოები სახელებისა და აი ისინი: გ. ჟურული, ნ. ელიავა, ნ. ჯაყელი, ა. ფორაქაშვილი, კ. მესხი, პ. ჭიჭინაძე. ამას გარდა, აქ წინასწარი საკითხი დაისვა, რასაც, რასაკვირველია, ყურადღებას მიაქცევდით. მოგეხსენებათ, ჩვენ კანონი გვაქვს შეუთავსებლობის შესახებ, სადაც კატეგორიულად ნათქვამია, რომ დამფუძნებელ კრების წევრს არ შეუძლიან იმსახუროს სხვა სახელმწიფო დაწესებულებაში. ამაში გამონაკლისს შეადგენენ: მინისტრები და მათი ამხანაგები, სახელმწიფო კონტროლიორი და მისი ამხანაგი, პროფესორები და დოცენტები. თუ ამ კანონს მოიგონებთ და აგრეთვე მიიღებთ მხედველობაში იმ უდავო გარემოებას, რომ სახელმწიფო ბანკი და მისი საბჭო სახელმწიფო დაწესებულებანი არიან და მოიგონებთ მოხსენების იმ ადგილს, სადაც სხვათა შორის, კანდიდატათ დასახელებულია დამფუძნებელ კრების წევრიც, პრეზიდიუმს ჰგონია, რომ უნდა გამოითქვას აზრი ამის შესახებ, დასაშვებად მიგაჩნიათ თუ არა, დამფუძნებელ კრების წევრი, როგორც გამონაკლისი ამ შამთხვევაში, არჩეულ იქმნეს ამ თანამდებობაზე? მე უნდა მოგახსენოთ, რომ მოხსენებაში არის სათანადო ადგილი და გთხოვთ ამის შესახებ აზრი გამოთქვათ.

გ. გვაზავა. (ნ.-დ.) ბატონებო! აქ იგივე პრინციპია, რომელიც ჩვენ მივიღეთ. მართლაც პარლამენტის წევრობა შეუთავსებელია ისეთ თანამდებობასთან, როგორიც არის ბანკში სამსახური. ეს ზოგადი პრინციპია, ეს ჩვენ მივიღეთ და თუ დაუკვირდებით საკითხს, ნათლად დავინახავთ, რომ ეს მართლაც შეუთავსებელია. დამფუძნებელი კრება, ან პარლამენტი როგორც ასეთი, არის უმაღლესი საკანონმდებლო დაწესებულება, რომლის ერთი უმთავრესი უფლებათაგანი არის კონტროლი აღმასრულებელი ძალისა. ჩვენა ვართ უმთავრესი მეთვალყურე, რომ ყოველივე კანონიერად გატარდეს სახელმწიფოში. თუ ჩვენი წევრი იქნება ბანკის სამსახურში, იმას არ შეეძლება წესიერად აასრულოს თავის მოვალეობა ე.ი. არ შეიძლება თითონვე, თავის თავს გაუწიონ კონტროლი და მეთვალყურეობა. თუ, ვთქვათ, მოხელე ახდენს რაიმე ბოროტმოქმედებას, შეუძლებელია ის იმავ დროს იყოს დამფუძნებელი და მსაჯულიც თავის თავისა. სწორეთ ამ მხრივ, შეუთანხმებელია ეს ორი თანამდებობა. ჩვენ წინათ პროფესორთა და მინისტრთა შესახებ გამონაკლისი დაუშვით. მაგრამ ამ გამონაკლისის გაფართოება კი შეუძლებელია და ყოვლად მიუღებელი. მაშინ ისეთი აზრი ტრიალებდა, რომ არა თუ ორი სახელმწიფო სამსახურის მიღება შეუძლებელია, არამედ, ისიც როცა პარლამენტის წევრი სხვაგან მსახურებს და ჯამაგირს იღებს, მარტო ჯამაგირიც კი ქმნის ერთგვარ ინტერესს, რომელიც ზღუდავს თავისუფლებას. ამ პირობაში, რასაკვირველია, დამფუძნებელ კრების წევრი არ იქნება სრულიად ზნეობრივად თავისუფალი, არ შეეძლება სწორეთ, და სინდისიერათ აწარმოოს მუშაობა, და დაიჭიროს ის გეზი, რომელიც საჭირო არის ჩვენთვის, როგორც ხალხის წარმომადგენლობისთვის. მე იმ აზრისა ვარ, რომ დამფუძნებელ კრების, ან პარლამენტის წევრი, შეუძლებელია იმავე დროს იყოს ბანკის, ან სხვა რაიმე სახელმწიფო დაწესებულების მოსამსახურე, იგი ან დამფუძნებელი კრების წევრი უნდა იყოს, ან აქედან გავიდეს თუ სურს სხვაგან სამსახური. ვისაც აქ მუშაობა უნდა - თავისუფალი იყოს ყოველგვარ ზედგავლენისაგან. ზედგავლენა კი იქნება ერთის მხრივ უფლებრივი, მეორეს მხრივ კი მატერიალური. ამ ორივე ზედგავლენიდან თავისუფალი უნდა იყოს პარლამენტის წევრი; ეს კი შესაძლებელია მხოლოდ შეუთავსებლობის პრინციპის გატარებით.

მე ვიზიარებ იმ პრინციპიალურ დებულებას, რომელიც ჩვენ მიღებული გვქონდა; ჩვენ უფლება არა გვაქვს შევსცვალოთ ადრე მიღებული კანონი, ვინაიდგან კანონის შეცვლა შეიძლება მხოლოდ კანონის ძალით.

თავმჯდომარე. სიტყვა ბ. ვეშაპელს ეკუთვნის.

გრ. ვეშაპელი. (ნაციონალისტი) მე არ მინდა პრინციპიალურად ამ საკითხს შევეხო, ხოლო რადგანაც თავმჯდომარემ წინასწარი საკითხი დააყენა, რომ დამფუძნებელმა კრებამ უნდა გადაწყვიტოს, იყოს თუ არა ეს გამონაკლისიო, - მე მიმაჩნია საჭიროდ განვაცხადო, რომ რეგლამენტის ძალით, და საერთოდ, პარლამენტის ჩვეულების ძალით არ შეიძლება ამნაირად გამონაკლისის დაწესება. ეს ბ. გვაზამაც ახსენა, მაგრამ მან მთავარი ყურადღება პრინციპიალურ საკითხს მიაქცია. მე კი მინდა ფორმალურ მხარეს მივაქციო თქვენი ყურადღება, იმას, რომ დღემდის ეს წინადადება ჩვენ არ გვქონია ხელში. მართალია, ჩვენ პრესის საშუალებით ვიცოდით ვის ირჩევდნენ, ვიცოდით, რომ მათ რიცხვში დამფუძნებელ კრების წევრებიც იყვნენ, მაგრამ რაც შეეხება ამ წინასწარ საკითხს, ამის შესახებ არაფერი არ გვცოდნია. თუ საქმე არის წინად მიღებულ კანონზე და ძირითად კანონში გამონაკლისის გაკეთებაზე - მე მგონია, ამ შემთხვევაში უნდა ხელმძღვანელობდეთ რეგლამენტის ძალით, რომელიც ამბობს, რომ არც ერთი საკითხი არ შეიძლება გადაწყდეს, თუ ამის შესახებ საერთოდ წინადადება არ იყო შემოტანილი ჩვეულებრივი წესით, და ეს საკითხი კი იყო შემოტანილი დღევანდელ დღის წესრიგში, და თუ ამას იღებთ როგორც აუცილებელს, მაშინ, მე მგონია, მთელი ეს საკითხი უნდა გადიდვას და ის, კომისია, რომელმაც დაასახელა დამფუძნებელ კრების წევრი ბანკის საბჭოს წევრად, ამ საკითხში, მე მგონია, დაგეთანხმებათ და უნდა დააწესოთ ჩვეულებრივ კანონის წესით და არა ასე ნაჩქარევად. შეიძლება ჩვენ პირადად, დღეს ამ საკითხში არაფერი წავაგოთ, მაგრამ უნდა ვიხელმძღვანელოთ იმით, რომ შეიძლება უარეს მდგომარეობაში ჩავარდეთ, შეიძლება ვინმემ მოინდომოს ამ პრეცედენტით ისარგებლოს, თითქოს კენჭის ყრის დროს შეიძლებოდეს რაიმე კანონის დაწესება.

თავმჯდომარე. ბ-ნ ვეშაპელის განცხადების შესახებ უნდა მოგახსენოთ შემდეგი: მან განაცხადა, რომ კანდიდატებში მოხსენებულია დამფუძნებელი კრების წევრი და მათი არჩევის საკითხი პრეზიდიუმს არ უნდა დაეშვათ. ეს რეგლამენტის დარღვევააო. მე რომ დამეყენებია ის საკითხი, თუ ვის ირჩევთ, მაშინ დანაშაულს ჩავიდენდი, რადგან ჩემ ხელთ არის კანონი გამონაკლისების შესახებ, სადაც პირდაპირ არის ნათქვამი, რომ დამფუძნებელ კრების წევრს შეუძლია იყოს მინისტრი, მისი ამხანაგი, პროფესორი, ელჩი, გვარდიის შტაბის წევრი და აგრეთვე ადგილობრივ თვითმმართველობის წევრი. მაშასადამე, ჩემი მოვალეობა იყო, რომ მე, როგორც თავმჯდომარეს, დამესვა საკითხი წინდაწინ შეუთავსებლობის შესახებ. მომხსენებელმა აქ თავისი აზრი მოგახსენათ. ვეშაპელი სცდება. მე დავსვი საკითხი და რა მიმართულებას მისცემთ მას ეს თქვენი საქმეა. ჩვენ აქ არაფერს ვწყვეტავთ. მე განვმარტე, თუ როგორ იყო დაყენებული საკითხი და აქედან თქვენ ხედავთ, რომ რეგლამენტი სრულებითაც არ ყოფილა დარღვეული და ეს განცხადება ვეშაპელისა არ შეეფერება სინამდვილეს. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ბ. ნუცუბიძე შალვას.

შალვა ნუცუბიძე. (ს.-ფ.) ბ-ბო, სოციალისტ-ფედერალისტთა ფრაქციას ჰგონია, რომ ის საკითხი, რომელიც ახლა არის დაყენებული დამფუძნებელი კრების წინაშე, არ შეიძლება გადაწყდეს იმ წესით, რა წესსაც აქ იძლევიან სოც.-დემოკრატები, რადგან იგი დარღვევა არის იმ კანონისა, რომელიც მიღებულია თვით დამფუძნებელი კრების მიერ. ჩვენ შესაძლებლად მიგვაჩნია მხოლოდ იმ პირის არჩევა, რომელიც იქნება ბანკის გამგე. ეს ცალკე საკითხია, სრულებით განსაკუთრებული. რაც შეეხება მეორე კითხვას - ბანკის საბჭოს წევრებად დამფუძნებელი კრების წევრების არჩევისას, ჩვენ ახლაც ვიზიარებთ იმ აზრს, რომელიც აქ იყო დაყენებული, სახელდობრ - გადაიდვას ამ საკითხის განხილვა მანამდის, სანამ არ იქნება ძირითადი საკითხი განხილული: შეუძლია თუ არა დამფუძნებელი კრების წევრს იყვეს იმავ დროს ბანკის საბჭოს წევრიც. ამიტომ ამ მეორე საკითხის გადადებას ვითხოვთ ჩვენ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. გიორგაძეს.

გრ. გიორგაძე (სოც.-დემ.) ჩვენ გვგონია, რომ რაკი ეს საკითხი დღეს აქ წამოყენებულია და მასზე კამათიც გაიმართა, დამფუძნებელ კრებას შეუძლია მის შესახებ ერთი დადგენილება გამოიტანოს. და ჩვენის აზრით დადგენილების გამოტანა შესაძლებელია. ეს მომხსენებელმაც მოგახსენათ, რომ მთელი აზრი ამ დადგენილებისა იქნება იმაში, რომ დამფუძნებელი კრების წევრს უფლება ექნება ბანკის საბჭოს წევრობისაც. მართალია, დამფუძნებელ კრების მიერ მიღებულ კანონში ნათქვამია, რომ დამფუძნებელ კრების წევრს შეუძლია იყოს მხოლოდ მინისტრად, მის ამხანაგად, ელჩად, პროფესორად და თვითმმართველობათა გამგეობის წევრად, მაგრამ თუ ჩვენ ამ დადგენილებას მივიღებთ ამ საკითხის შესახებ, მაშინ ჩვენ ჩვენ აზრს ვიტყვით, რომ შეიძლება ესა და ეს ადგილი დაიკავოს დამფუძნებელი კრების წევრმა. მიღებულ კანონში გამოტოვებულია ეს და ჩვენ ამ გამონაკლისით შევავსებთ მას. ეს ფორმალური დადგენილება იქნება და ეს ფორმალური გზაა. არის მეორე გზაც, ეს საკანონმდეობლო გზით, წესით, - კანონის მიღებისა და შეცვლისა. ეს მეორე გზაა - დამატებითი კანონის გამოტანისა. ეს ჩვენ ვიცით, მაგრამ ჩვენ გვგონია, რადგანაც ეს სასწრაფო საქმეა და მასთან, ამის შესახებ დადგენილებაც იქნება დამფუძნებელი კრებისა, შესაძლებელი იქნება ასეთი დადგენილების მიღება და ჩვენ ეს შეგვიძლია. ეს დადგენილება კი დასკვნა იქნება იმ მსჯელობისა, რომელიც ამის შესახებ გაიმართა აქ. ვიმეორებ, არის მეორე გზაც, კანონმდებლობითი წესი; მაგრამ ფორმალურად ჩვენ დადგენილების სახით ეს შეგვიძლია და ამიტომ ჩვენი ფრაქცია მომხრეა ამისი.

თავმჯდომარე. ბ-ნი მესხიშვილი.

შალვა მესხიშვილი (სოც.-ფედ.) როგორც გადასწყვტს დამფუძნებელი კრება იმ კითხვას, შეიძლება თუ არა დამფუძნებელი კრების წევრი იყოს ბანკის საბჭოს წევრიც, ეს დამფუძნებელი კრების საქმეა, მაგრამ თუ ჩვენვე არ დავიცავით ის კანონი, რომელიც ჩვენ მიერვე არის მიღებული, მაშინ შეუძლებელია მოვთხოვოთ მისი ასრულება და დაცვა სხვას. ყოვლად შეუძლებელია კონსტიტუციონალურ ქვეყანაში ასე უბრალოთ, შემთხვევით სწყდებოდეს ისეთი საკითხები, რომელიც შესაძლებელია მხოლოდ საკანონმდებლო გზით იქნეს გატარებული. შეიძლება მე ამ შემთხვევაში არავითარ საშიშროებას არ ვხედავდე იმაში, რომ ეს დადგენილება დღეს მიიღოს დამფუძნებელმა კრებამ მისი წევრის საბჭოს წევრად ყოფნის შესახებ, მაგრამ მე მაშინებს სწორედ ის გარემოება, რომ ამ გვარი წესით, ასეთი სახის დადგენილების მიღებით შევქმნით ისეთ პრეცედენტს, რომლის გამეორებაც სხვა შემთხვევაში პირდაპირ საოცარ მდგომარეობაში ჩააგდებს დამფუძნებელ კრებას. ამიტომ კონტრაბანდათ ასეთი დადგენილების გატარება ყოვლად წარმოუდგენელია.

ბ. გიორგაძემ ბრძანა, რომ იმ კანონში არის რაღაც გამოტოვებულიო. მე არ ვიცი იქ რა არის გამოტოვებული, პირიქით იქ ყველაფერია ნათქვამი და თუ ამ მხრით მიუდგებით ამ საკითხს, უნდა ვსთქვათ, რომ ასეთი დადგენილების გამოტანა ყოვლათ შეუძლებელია ამ გვარი წესით. ამიტომ ჩემი წინადადება კონკრეტიულათ გახლავთ შემდეგში: ასეთი სახის დადგენილება უნდა ხდებოდეს ყოველთვის კანონიერი გზით, კანონმდებლობის წესით. თუ თქვენ გინდათ შეცვალოთ, ან ცვლილება შეიტანოთ კანონში, - ეს უნდა ხდებოდეს კანონიერი გზით, თუ არა და თვით თქვენვე შეიტანთ არევ-დარევას საკანონმდებლო სისტემაში, ხოლო თუ თქვენ ამ გზას არ გადაუხვევთ, ამით თქვენ განამტკიცებთ კანონიერებას და საკანონმდებლო სისტემასაც.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს (ასათიანი ადგილიდან - პრეზიდიუმის აზრი?) პრეზიდიუმის აზრი თუ გნებავთ, უნდა მოგახსენოთ, რომ ასეთი საკითხის გადაწყვეტა ამ გზით პრეზიდიუმს არ მიაჩნია მისაღებად, იგი შესაძლებლად სთვლის დღეს მხოლოდ ბანკის გამგის არჩევას.

თევზაია (ს.-დ.) კარგია იმის თქმა, რომ დეპუტატი არსად არ მსახურებდეს და არსად არ იღებდეს ჯამაგირს დამფუძნებელი კრების გარდა, მე ამას ვეთანხმები, მაგრამ მაშინ ინებეთ და თქვით, რომ შეუძლებელია დეპუტატი იყოს ერთსა და იმავე დროს დამფუძნებელი კრების წევრი და ადვოკატი, არა მარტო ადვოკატი, არამედ რომელიმე დაწესებულების იურისტ-კონსულტი (ვეშაპელი: მთავრობის თავმჯდომარე და მდივანი?) ეს არის სრული ილიუზია, სრული ფანტაზია, თითქოს დამფუძნებელი კრების წევრი დამოუკიდებელი ხდებოდეს ამა თუ იმ ჯგუფის, ან დაწესებულებისგან. ბატონებო, მე ვალდებული ვარ, როგორც მომხსენებელმა, პასუხი გავსცე ყოველ დეპუტატს. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ჩვენ მიერ წარმოდგენილ კანდიდატებს შეუძლიათ იყვნენ დამფუძნებელი კრების წევრები. ბატონ გვაზავას ეს შეუძლებლად მიაჩნია და მე მინდა გავაბათილო გვაზავას აზრი. (დადიანი: არ არის კანონიერი!) მოითმინეთ, ბატონო, ჯერ ერთს გავცემ პასუხს და შემდეგ მეორეს. მე არ მესმის, რამ აგაღელვათ აგრე, ჩვენში, კამათი ხომ ჩვეულებრივი მოვლენაა, მაშ რითი აიხსნება თქვენი აღელვება? (დადიანი: რეგლამენტი დარღვეულია!) არის ორი დებულება: დამფუძნებელი კრების წევრს არ შეუძლია იყოს რომელიმე სახელმწიფო სამსახურში გარდა კანონში ჩამოთვლილ მოვალეობათა. მე კი მგონია, რომ დამფუძნებელ კრებას, რომელსაც შეუძლია უდიდესი დადგენილება გამოიტანოს, სავალდებულო მთელი რესპუბლიკისთვის, რომელიც შეეხება არა მარტო რომელიმე კანონის მუხლს, არამედ მთელი რესპუბლიკის წეს-წყობილებასაც კი, და შეუძლია მას ერთი დადგენილებით გააუქმოს ყველა კანონები, ამ შემთხვევაშიც შეუძლია მას თვით მისგან დაწესებულ კანონს ერთნაირი განმარტება მისცეს. ეს არის უდიდესი ორგანო და მას შეუძლია დააკანონოს: რომ დამფუძნებელი კრების წევრს შეუძლია იყოს სახელმწიფო ბანკის საბჭოს წევრადაც.

თავმჯდომარე. როგორ ინებებთ? გსურთ მარტო გამგის არჩევა? ეს თქვენზეა დამოკიდებული. მე კენჭს უყრი. ვის სურს დღევანდელ სხდომაზე გამგის არჩევა, მხოლოდ გამგის? (ხმები: გადავდოთ!) თუ გნებავთ გადავდოთ. ვის სურს გამგის არჩევა? (ს.-ფ. და ერ.-დემ.) ვინ არის წინააღმდეგი? (ქვესტორს) გთხოვთ დაითვალოთ. უმეტესობა წინააღმდეგია, რომ დღეს იქნეს გამგე არჩეული. ამიტომ ეს საკითხი მოხსნილია. ახლა როგორ ინებებთ, დრო არის შეკითხვაზე გადავიდეთ. (ხმები: გადავიდეთ!) სიტყვა ბ. სამსონ დადიანს ეკუთვნის.

სამსონ დადიანი (ს.-ფ.) ბატონებო! ჩვენთვის აშკარაა მიზანი ამ შეკითხვისა. ბ. ვეშაპელი და აგრეთვე ფრაქცია ეროვნულ-დემოკრატებისა პრინციპიალური მოწინააღმდეგენი არიან თვით მონოპოლიისა და თავიდანვე ებრძოდნენ მას. ჩვენთვის, სოციალისტ-ფედერალისტებისათვის ისიც აშკარაა, რომ სამსჭვალი ამ საკითხისა სრულიადაც იქ არ არის, სადაც ეს უნდათ მოგვაჩვენონ შემკითხველმა და ეროვნულ-დემოკრატებმა. ისინი ებრძვიან თვით იდეას მონოპოლიისას და მის უვარგისობას ამტკიცებენ. ისინი ამტკიცებენ, რომ მონოპოლია მოსპობს ჩვენს მეურნეობას, მრეწველობას, ჩაჰკლავს კერძო ინიციატივასო და სხ., მაგრამ ჩვენ ვიცით, რომ საქმე თვით მონოპოლიის უვარგისობაში კი არ არის, არამედ მის შემსრულებელთა უვარგისობაშია.

ეს იდეა, მონოპოლიის გზა, ეს ჩვენი ნაჩვენები გზაა. ჩვენ იმ თავითვე ურჩიეთ მთავრობას ამისთვის მოეკიდნა ხელი, მაგრამ მაშინ ამ აზრებს ებრძოდნენ ეროვნულ-დემოკრატებთან ერთად თვით სოციალ-დემოკრატებიც, გვეკამათებოდნენ, დაგვცინოდნენ, მეოცნებეს გვეძახოდნენ; აქაც ცხოვრებამ მაინც თავისი გაიტანა და სოციალ-დემოკრატები იძულებულნი შეიქმნენ მონოპოლიის გზას დასდგომოდნენ, დღეს მთავრობა და მმართველი პარტია ანხორციელებს მონოპოლიას, მაგრამ ჩვენდა სამწუხაროდ, ძლიერ ცუდად, ძლიერ უხეიროდ. და აი, ბატონებო, მე მინდა რამოდენიმე ნიმუში გიჩვენოთ იმისა, თუ როგორ ცუდად მიდის, როგორ ცუდად აკეთებენ ამ საქმეს.

სოხუმის ოლქში თამბაქოს კულტურა შედარებით მაღალ დონეზე იდგა და ეს დარგი მეურნეობისა, იყო საფუძველი თითქმის მთელი ოლქის კეთილდღეობისა. მონოპოლიის მიზანიც ის უნდა იყოს, რომ ეს კულტურა კიდევ უფრო განავითაროს და ასწიოს. მთავრობას ჰქონდა საშუალება, შეეკავშირებინა თამბაქოს მწარმოებელნი, შეეკრა მათი ამხანაგობანი, კოოპერატივები და მთელი ის ექვსას ათას ფუთამდე თამბაქო თავის ხელში აეღო და თითონ დაინტერესებულ სპეციალისტთა შემწეობით მოეხდინა რეალიზაცია ამ ძვირფასი სავალიუტო საქონლისა. ამით მოიგებდა როგორც მწარმოებელი, აგრეთვე რესპუბლიკაც, ვინაიდან ღირსება სოხუმის თამბაქოსი უფრო აიწევდა და დიდს ფასებშიაც გასაღდებოდა საზღვარ-გარედ.

მოგეხსენებათ, რომ თამბაქო ერთობ კაპრიზიანი და სათუთი საქონელია. მის მოვლას და მის გატანასაც უეჭველად მცოდნე ხალხი უნდა. თამბაქო მარტო ერთი თვისებით, ან მისი წარმოშობის ადგილის მიხედვით კი არ ლაგდება, არამედ იგი უნდა დაეწყოს, სორტიროვკა მისი მოხდეს, მისი ხარისხის, ადგილის, ღირსების, არომატის და სხ. თვისებათა მიხედვით. თუ თამბაქო ზედმიწევნით ასე არ დაალაგეთ, არ შეჰკარით, ისე მას სპეციალისტი, მექარხნე ხელს არ მოჰკიდებს. მწარმოებელნი და აგრეთვე შემსყიდველებიც კი, ჩვენი მოქალაქენი, რომელნიც ამით ცხოვრობენ და მცოდნე არიან ამ საქმისა, უაღრესად დაინტერესებულნი არიან პრესტიჟი სოხუმის თამბაქოსი არ დაეცეს. წინად სოხუმის თამბაქო მეტოქეობას უწევდა სხვა ქვეყნების თამბაქოს და მომავალშიაც, თუ ეს ღირსება არ შერჩა, იგი ბაზარზე დამარცხდება.

სპეკულიანტი, თამბაქოს საქმის არა მცოდნე სრულიადაც არ არის დაინტერესებული თამბაქოს ღირსების და სახელის შენარჩუნებაში. იგი ყველაფერს ჰკიდებს ხელს და თუ დღეს თამბაქოსაც ეპოტინება, ეს იმიტომ, რომ იგი სუნით გრძნობს, რომ მას ეს საქმე იოლს და დიდს მოგებას მისცემს. ამიტომ იგი სრულიადაც არა ზრუნავს თამბაქოს წესიერად გატანისთვის, - სულ ერთია, ჩვენი მთავრობის მიერ ისეთს მცირე ფასებშია შეფასებული და საზღვარ-გარედ კი ისეთი მაღალი ფასებია, რომ სპეკულიანტი მაინც მოიგებს, რაც უნდა დომხალივით არეული თამბაქო გაიტანოს. მაქსიმუმი თამბაქო შეფასებულია მთავრობისაგან 900 მან. და საზღვარ-გარედ კი ფუთი ღირს ექვსიდან ოთხ გირვანქა სტერლინგამდე, ე.ი. ექვსიდან ოთხი ათას მანეთამდე. ასეთი შემცირებული შეფასება სრულიადაც არ არის სასარგებლო არა თუ მეურნეობისათვის, არამედ რესპუბლიკისათვისაც.

სპეკულიანტი არ დაგიდევთ, თუ თამბაქოს ბაზარზე სახელი გაუტყდება და სამერმისოდ მის ადგილს სხვა ქვეყნის თამბაქო დაიჭერს, იგი მოგებას ეძებს, დღეს აქ, ხვალ იქ და სხვ.

ჩვენი მოქალაქენი და მეურნენი კი არსებითად დაინტერესებულნი არიან ამ საქმით და სრულიად საფუძვლიანად გული ეწვით, როგორ იღუპება ეს საქმე უვიცობის გამო.

მთავრობასთან მოლაპარაკება ჰქონდა ერთს ჯგუფს „სოხუმის მეთამბაქოეთა ამხანაგობის“ სახით, მათ წარუდგინეს მთავრობას პირობათა პროექტი და თითქმის ყოველს პირობებზე თანხმდებოდნენ, ოღონდ მთავრობას გაეწოდა მათთვის ხელი და ისინიც დაეხმარებინა ამ საქმეში. ამ ამხანაგობაში ჯერ-ჯერობით ოცდაათი კაცია თურმე, აქვთ თამბაქო ასი ათას ფუთამდე და რომ მთავრობას შესძლებოდა მათი გამოყენება, ამ ამხანაგობაში იძულებულნი შეიქნებოდნენ შემოსულიყვნენ ყველა სხვებიც მთელი თამბაქოთი. მთავრობას ეს სპეციალისტები გამოადგებოდნენ საქონლის წესიერად გატანაში და ღირსება თამბაქოსა არ დაეცემოდა.

დღეს კი მთავრობას საქმე აქვს არა სპეციალისტებთან, ფირმებთან, რომელნიც მხოლოდ მოგებაში არიან დაინტერესებულნი და თამბაქოს გატანა მეტის მეტად უწესოდ ხდება.

ყოველს ქვეყანას, ყოველს ბაზარს და ყოველს მექარხნეს უნდა და ეძებს განსაზღვრულს თამბაქოს. სერიოზული მექარხნე ხელს არ მოჰკიდებს არეულს თამბაქოს, რადგან მისი დახსნა და ხელახლა დალაგება, სორტიროვკა ერთობ ძვირად დაუჯდება. რომ ეს ასეა, ამას ისიც ამტკიცებს, რომ სოხუმის ბაზარზე იძენდა თამბაქოს წინად საფრანგეთი, გერმანია, პოლონეთი, ეგვიპტე და სხვა. და თითოეული ეს ქვეყანა, თითოეული ქარხანა აქ იძენდა მხოლოდ განსაზღვრულის ხარისხის, არომატის, ღირსების თამბაქოს, იმის მიხედვით, თუ მისი მომხმარებელი როგორს თამბაქოს იყო მიჩვეული.

სპეკულიანტი ამით დაინტერესებული არ არის, იგი კმაყოფილია, რომ ასე იაფად აქ თამბაქოს შოულობს და იქ კი ისეთს დიდს ფასებში გაასაღებს.

უნდა ავღნიშნო, რომ არც ის პირობები, რომელთაც ამხანაგობა იძლეოდა იყო საუკეთესო, ვინაიდგან მონოპოლიას აზრი მაშინ აქვს, როდესაც მთავრობა თითონ თავისი ძალებით აკეთებს ამას და მოგებასაც თითონ იტოვებს, მაგრამ შედარებით იმ პირობასთან, რომლითაც მთავრობა შეეკრა ერთს ფირმას, გაცილებით უფრო სასარგებლოა. სხვათა შორის, იმ ამხანაგობასთან რომ საქმე დაეჭირა მთავრობას, მას საშუალება ექნებოდა საზღვარ-გარედ საქონელი უმეშვეოდ მექარხნისაგან შეეძინა; მთავრობა შეიძენდა მხოლოდ საჭირო საქონელს და ისიც Lოცო. ეხლა კი მთავრობა სხვა მდგომარეობაშია ჩავარდნილი: მთავრობამ არ მოისურვა ამ ადგილობრივ ძალებთან საქმის მოგვარება, საზოგადოებრივს ნიადაგზე საქმის მოწყობა და ხელშეკრულება დასდო საზოგადოება „კოსმოსთან“. მაინცა და მაინც ხელსაყრელი ხომ არც ის პირობები იყო, რომელსაც „სოხუმის ამხანაგობა“ იძლეოდა, მაგრამ იმასთან შედარებით „კოსმოსის“ ხელშეკრულება სრულიად მიუღებელია. მე მეტს მოგახსენებთ: ეს ხელშეკრულება თითქოს ბოროტ-მოქმედებაა ჩვენი რესპუბლიკის წინაშე. მე მუხლობრივ განვიხილავ ამ პირობას და ვეცდები დამახასიათებელი ადგილები განვმარტო.

ეს პირობა დადებულია ერთის მხრით, მომარაგების მინისტრის ერაძისა და მეორეს მხრით, „კოსმოსის“ წარმომადგენელის ბერიძის შორის.

ამ პირობის ძალით მთავრობა ყიდულობს „კოსმოსისაგან“ მისი გემით მოტანილ საქონლიდან ოთხმოც ათასი გირვანქა სტერლინგის, ე. ი. დაახლოვებით ორმოც მილიონ მანეთის საქონელს. ამაზე მეტი შეუძლია იყიდოს, ხოლო ნაკლები კი...

(ამ დროს ხდება მიწის ძვრა. დარბაზში არეულობა ხდება. საზოგადოება გარეთ გარბის. დეპუტატები ფეხზე დგებიან. ორატორი სწყვეტს სიტყვას და თავმჯდომარის სიტყვების შემდეგ - ბ-ნებო კრება გადაიდოო - დარბაზი ცალიერდება).

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

სესია პირველი

(90)

1920 წელი. თებერვლის 24. ტფილისი. სასახლე

შინაარსი

1. დეკრეტი საქართველოში მიწისძვრისაგან დაზარალებულთა დახმარებისათვის 20 მილიონი მანეთის გადადებისა და სხვა გვარი შემწეობისა.

2. დეკრეტი - სამხედრო საჭიროებისათვის 40 მილიონი მანეთის გადადებისა.

3. დეკრეტი - სამხედრო უწყებათათვის დამატებით 58.026.622 მან. გადადებისა და მასვე შესანახად ყოველთვიურად 36.609.671 მ. დანიშვნისა.

4. დეკრეტი - გარეშე-საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში სამი მილიონ მანეთის გადადებისა.

5. საბოლოო ტექსტები დღიური წესრიგის 1, 2, 3, 18, 19 და 20 მუხლში აღნიშნულ საკანონმდებლო აქტთა.

6. დეკრეტი - სახაზინო რკინის გზის საოპერაციო ავანსის დამტკიცებისა.

7. დეკრეტი - ლანჩხუთის ქალაქის თვითმმართველობისა და სენაკის სამაზრო ერობისათვის ერთი მილიონი მანეთის სესხის მიცემისა, მდინარე რიონის ნაპირების გასამაგრებლად.

8. დეკრეტი - შინაგან საქმეთა სამინისტროს კანცელარიის შტატის და ხარჯთაღრიცხვის დამტკიცებისა.

9. კანონპროექტი - ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს და წესებულებათა ორგანიზაციის შესახებ.

10. დეკრეტი - საარტილერიო საწყობის ნებით დაქირავებულ სადარაჯო გუნდის შესანახად 2.118.982 მ. და 40 კ. გადადებისა.

11. პირველი განხილვა კანონ-პროექტისა - საგვარეულო უძრავ ქონების გამოყიდვის უფლების გაუქმებისა.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის ამხანაგი

ექვთიმე თაყაიშვილი.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიუმში არიან:

ქრისტინე შარაშიძის ასული და

სიმონ მდივანი.

სხდომა იწყება დღის 12 საათზე და 5 წ.

თავმჯდომარე. გთხოვთ დაბრძანდეთ. მდივანი მოგახსენებთ დღიურ წესრიგს.

მდივანი (კითხულობს).

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო ტექსტი უცხოეთიდან შემოსატან საქონელზე საბაჟო ტარიფის შეცვლის დეკრეტისა. მომხსენებელია ი. გომართელი.

2. საბოლოო ტექსტი დადგენილებისა - სახელმწიფო ბანკის გამგის და გამგეობის წევრთა ჯამაგირის შესახებ. მომხსენებელია ი. გომართელი.

ვ. საბოლოო ტექსტი საერობო-სამკურნალო დაწესებულებების მოსამსახურეთა ახალი შტატის დამტკიცების დეკრეტისა. მომხსენებელია ი. გომართელი.

4. სახელმწიფო ბანკის გამგისა და საბჭოს წევრთა არჩევანი.

5. დეკრეტი ლანჩხუთის ქალაქის თვითმმართველობის და სენაკის სამაზრო ერობისათვის 1.000.000 მან. სესხის მიცემისა-მდინარე რიონის ნაპირების გასამაგრებლად. მომხსენებელნი მ. რუსია. და ი. სალაყაია.

6. დეკრეტი-შინაგან-საქმეთა სამინისტროს შტატისა და ხარჯთაღრიცხვის დამტკიცებისა. მომხსენებელია ი. სალაყაია.

7. დეკრეტი-საარტილერიო საწყობის ნებით დაქირავებულ სადარაჯო გუნდის შესანახად 2.113.986 მან. და 40 კაპ. მომხსენებელია ს. მდივანი.

8. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს დაწესებულებათა ორგანიზაციის შესახებ.

9. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა საგვარეულო უძრავ ქონების გამოყიდვის უფლების გაუქმების შესახებ. მომხსენებელია მ. რუსია.

10. დეკრეტი-გარეშე-საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში 3.000.000 მ. გადადადებისა სხვა და სხვა მოულოდნელი ხარჯისათვის.

11. დეკრეტი-სახაზინო რკინის გზის საოპერაციო ავანსის დამტკიცებისა, ამავე რკინის გზისათვის განსაკუთრებულ თანხის დაარსებისა და სატრიალებელ კაპიტალის გადიდებისა. მომხსენებელია ს. მდივანი.

12. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა შინაგან-საქმეთა სამინისტროსთან საგანგებო მინდობილობის ინჟენერის თანამდებობის დაარსების შესახებ. მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი.

13. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა კანონ-პროექტისა საპროფესიო და სატეხნიკო სკოლათა შტატისა და ხარჯთ-აღრიცხვის შესახებ. მომხსენებელია ნ. იმნაიშვილი.

14. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა შრომის სამინისტროს შტატისა და ხარჯთ-აღრიცხვის დამტკიცების შესახებ. მომხსენებელია ი. ნუცუბიძე.

15. დეკრეტი-მიწათმოქმედების სამინისტროს ერთდროულ სამ-სემესტრიან უმაღლესი სასოფლო-სამეურნეო კურსების ოთხ-სემესტრიანად განმეორებითი კურსებად გადაკეთებისა და კურს დამთავრებულთათვის აგრონომის წოდების მინიჭებისა. მომხსენებელია თ. კიკვაძე.

16. პირველი (ზოგადი) განხილვა კანონ-პროექტისა ქუთაისში მე-2 ხარისხის საბაჟოს დაარსების შესახებ. მომხსენებელია ი. სალაყაია.

17. დეკრეტი საქართველოსა და სომხეთის შორის ნეიტრალური ზონის მილიციას შტატის შემოღებისა. მომხსენებელია დ. ონიაშვილი.

დ ა მ ა ტ ე ბ ა:

18. დეკრეტი - საქართველოში მიწისძვრისაგან დაზარალებულთა დახმარებისათვის 20.000.000 მან. გადადებისა და სხვა გვარი შემწეობისა. მომხსენებელია ა. ლომთათიძე.

19. დეკრეტი - სამხედრო საჭიროებისათვის 40.000.000 მან. სამხედრო ფონდად გადადებისა. მომხსენებელია ს. მდივანი.

20. დეკრეტი - სამხედრო უწყებისათვის დამატებით 58.026.622 მან. გადადებისა და მისვე შესანახად ყოველთვიურად 36.609671 მან. დანიშვნისა ამ 1920 წლ. თებერვლის 1-დან ივნისის 1-მდე.

თავმჯდომარე. შემოსულია წინადადება, რომ პირველათ განხილულ იქნას დეკრეტი გორში და მის რაიონში დაზარალებულთათვის 20 მილ. მანეთის გადადების შესახებ. შემდეგ სამხედრო უწყების განკარგულებაში 40 მილ. მანეთის გადადებისა და მე-3-მე საკითხათ - სამხედრო უწყებისათვის დამატებით 58 მილ. მანეთის და ყოველთვიურად 1 თებერვლიდან 1 ივნისამდე 36.609.761 მანეთის მიცემისა. შემდეგ კი საბოლოო ტექსტები. გარდა ამისა დღესვე უნდა იქნას მიღებული საბოლოო ტექსტები იმ სამი დეკრეტისა, რომელიც პირველ რიგში იქნება განხილული.

წინააღმდეგი არავინ არ არის? მაშ ამ სახით დღიური წესრიგი დამტკიცებულია. პირველი საკითხის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის ბ. ალ. ლომთათიძეს.

ალ. ლომთათიძე. მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! თქვენ მოგეხსენებათ, რომ მთავრობის განცხადების შემდეგ დამფუძნებელმა კრებამ აირჩია კომისია, რომელიც უნდა წასულიყო გორში, დაეთვალიერებინა დაზარალებული ადგილები და მოხსენება გაეკეთებინა აქ თქვენს წინაშე შესახებ იმისა, თუ რამდენათ დიდი არის ზარალი, და რა დახმარება და რა სახით უნდა აღმოუჩინოს ამ დაზარალებულით. კომისია, რომელშიაც შედიოდენ ყველა ფრაქციის წარმომადგენელნი, გარდა ერთისა, რომელმაც ვერ მოახერხა წარმომადგენლის გაგზავნა, და პრეზიდიუმის ორი წევრი, გაემგზავრა გორში, და სამწუხაროდ უნდა აღვნიშნო, რომ მხოლოდ მეორე დღეს, შაბათ დილით კომისიამ შესძლო განადგურებულ ადგილების ახლო დათვალიერება და ყველაფრის დანამდვილებით გაგება. მე მგონია, რომ არაა საჭირო ბევრი ლაპარაკი იმის შესახებ, თუ რა მდგომარეობაში არის ქალაქი გორი, ეს დიდი ქალაქი ქართლისა, უძველესი ქალაქი, ეკონომიური და კულტურული ცენტრი დიდი პროვინციისა და აგრეთვე ის სოფლები, რომელნიც ქალაქ გორს აკვრიან გარშემო. შეიძლება, ჩემის აზრით, თამამად ითქვას, რომ უდიდესი ფანტაზია ადამიანისა ვერ წარმოადგენს იმ საშინელებას, რომლის სამოსელში გახვეულია გორი და მის ახლო-მახლო მდებარე სოფლები. ჩვენ იქ, გორში, მეტადრე ხიდისთავში, ნამდვილი თვალნახული ჯოჯოხეთი ვნახეთ. არ არის ხიდისთავში არც ერთი ქოხი, რომელშიც შესაძლებელი იყოს თავის შეფარება. გორში არც ერთი შენობა არ არის, რომ შეიძლებოდეს კაცმა სთქვას: ეს შენობა გადაურჩა უბედურებას და შეიძლება რომელიმე სახელმწიფოებრივ ორგანიზაციამ თავი შეაფაროს და იქ თავისი სახელმწიფოებრივი ფუნქციები აასრულოს. არც ფოსტა-ტელეგრაფი, არც სამაზრო ერობა, არც ქალაქის გამგეობა, არც ერთი ამათგანი არ მუშაობს იმიტომ, რომ თავშესაფარი არა აქვთ და თუნდაც, რომ ჰქონდეთ, იმისთანა საშინელი ჯოჯოხეთი ახვევიათ გარს, რომ, რასაკვირველია, ძნელია იფიქრონ და იმუშაონ იმაზე, რაზედაც ფიქრობენ და მუშაობდენ ნორმალურ პირობების დროს.

ყველაზე უფრო დაზარალებული არის სოფ. ხიდისთავი. კომისია გორიდან წამოვიდა შაბათს, საღამოს 6 ს. და ამ დროსთვის ჩვენ ხელთ გვქონდა შემდეგი დანამდვილებითი ცნობები; ხიდისთავში და იქვე მდებარე პატარა უბან სოფ. ოხერაში 59 დაჭყლეტილი მცხოვრები იყო დათვლილი, შიგ გორში - 9, სკრაში (სოფელში) - 17, სულ - 84 მკვდარი იყო. ეს განსხვავება ხიდისთავის და გორის შუა აიხსნება იმით, რომ ხიდისთავი განადგურებული არის პირველი მიწის ძვრისაგან ღამით. გორში კი იმ ღამეს იმოდენა ზარალი არ ყოფილა, მაგრამ მეორე დღეს 2 ნახ. საათზე, რომ იძრა მიწა, ეს მსხვერპლი მაშინ მოჰყვა ნანგრევებ ქვეშ. განადგურებულია შემდეგი სოფლები: სკრა, გორი ჯვარი, უფლის ციხე, ქარელი, თორტიზა, ბერგი და დოესი. დანარჩენი სოფლების შესახებ დაწვრილებითი ცნობები ჩვენს ხელთ არ იყო მაშინ. ამბობდენ ატენის ხეობის შესახებ, რომ მთელი ხეობა, და უმთავრესად შუაგული ატენის ხეობისა და მისი სოფლები, სრულიად განადგურებულ იქნა მე-2 მიწის ძვრის დროსო. ჩვენს მისვლამდე ამ ჯოჯოხეთში გახვეული ხალხი პირდაპირ უმწეო მდგომარეობაში იყო. არსაიდან არავითარი დახმარება მას არ ჰქონია. კომისიამ პირველად ხიდისთავი დაათვალიერა, იქ ვენახში, თოვლში ბავშვები, მოხუცები, ავადმყოფები, ნახევრათ გაგიჟებულნი ეყარნენ ღვთის ანაბარათ. იყო ასეთი სურათიც: ფეხშიშველი, თოვლში ჩამჯდარი დედაკაცი რაღაცაზე ქვითინებს და ბუტბუტებს, ჩვენ ვამხნევებთ, მისგან გვესმის: ერთად ერთი ჩემი იმედი ეს იყო, მის მეტი არავინ მყოლია; ესეც აქა მყავსო! გადმოქექავს თოვლსა და ჩვენ ვხედავთ 9-10 წლის ვაჟიშვილი ნანგრევებ ქვეშ მოყოლია და გაჭყლეტილა. აი, აგერ, ხანშიშესულ ცოლქ-მართ ოთხი შვილი რომ დაუმარხავთ ნანგრევებ ქვეშ. ამისთანა შემთხვევები ხიდისთავში ხშირი იყო და შედეგი იმისა იყო 59 მკვდარი, როგორც წინეთ მოგახსენებთ კომისიამ, დაუყონებლივ შემდეგი დახმარება აღმოუჩინა: ჩვენთან ერთად მოვიდა გორში შაბათ დილას სანიტარული მატარებელი, სამასი ფუთი პური, შაქარი, საექიმო პერსონალი, მედიკამენტები; უპირველეს ყოვლისა ხიდისთავში გაიგზავნა ჩვენი განკარგულებით კარვები და მესანგრეები, რომლებიც ჩვენთან ერთად მოვიდნენ გორში, და რომელნიც მთავრობის განკარგულებით იყვნენ იქ გამოგზავნილნი და პირველ დახმარების აღმოჩენას შეუდგნენ: კარვების გამართვას, საკვები პუნქტების გახსნას, ნანგრევების გათხრას და ქვეშმოყოლილების გამოტანას. გორისკენ რომ წავედით, შემოგვხდენ ერობის და ქალაქის წარმომადგენელნი: „როგორ არის საქმე, არის თუ არა რაიმე ზომები მიღებული?“

„ჩვენ მხოლოდ ერთ რამეს ვაკეთებთ: დავდივართ ხალხში, ვამხნევებთ და ვანუგეშებთ, მაგრამ რა მნიშვნელობა აქვს სიტყვას, როდესაც წამდა უწუმ ქანაობს მიწა 2-3 საათის განმავლობაში და იწყებს ხალხი წივილ-კივილს, ხალხი ეხეთქება აქეთ იქით, რა უნდა გავაკეთოთ ასეთ პირობებში!“ - და მართლაც რის გაკეთება შეიძლება!

აღსანიშნავია ის თავგანწირვა და მოქალაქეობრივი ერთგულება, რომელიც ამ საშინელების დროს გამოუჩენია ჩვენს შეიარაღებულ ძალას ნორჩი ჯარის და გვარდიის სახით; მიუხედავათ იმ შიშისა და სიკვდილისა, რომელიც ყოველ ფეხის გადადგმაზე მოსალოდნელი იყო, ეს ძალა თავის ადგილას იყო ამ საშინელების დროსაც და მხოლოდ ერთ რამეზე ფიქრობდა, რომ დახმარებოდა რითიმე იმ ტანჯვაში და საშინელებაში მყოფ ხალხს. მთელი ღამე და დღე ჯარასავით ტრიალებდენ, მუშაობდენ, ამხნევებდენ და ზომებს იღებდენ, რომ თუ ვინიცობაა, „მაროდიორები“ გაჩნდებოდენ, დაუყონებლივ დაეხვრიტათ, მაგრამ უნდა აღვნიშნო თქვენს წინაშე, რომ ჩვენს წამოსვლამდე არც ერთი შემთხვევა მაროდიორობისა, მტაცებლობისა, არ ყოფილა. თუმცა თქვენ ხშირად შეხვდებოდით ასეთ სურათს: სახლი ჩანგრეულია, ეტყობა სასადილო ოთახი არის; ხედავთ ჭიქებს, ძვირფას სამოვარს, სხვადასხვა საოჯახო ნივთებს, მაგრამ ყველა ეს ხელუხლებელია. კომოდი ნახევრად ჩამტვრეული არის, უჯრაში სჩანს ძვირფასი ნივთეულობა, მაგრამ მიუხედავად ასეთი სურათისა, მარადიორობას და მტაცებლობას ადგილი არ ჰქონია.

სახელმწიფო და საზოგადოებრივი დაწესებულებების შენობები რომ გადარჩენილიყო, ამ საშინელების დროს დიდი ბედნიერება იქნებოდა. თქვენ წარმოიდგინეთ, ყაზარმები, რომლებსაც ეტყობათ, რომ ყველაზე მკვიდრი შენობა ყოფილა, ნახევრათ დანგრეულია, კედლები დახეთქილია, ჭერი ჩამოწოლილია. ეკლესია ყაზარმებთან რომ იყო, ნახევრათ დანგრეულია; შიგ ქალაქის ეკლესია, სობორო, ნახევრათ დანგრეულია. შიგ გორში არის აგრეთვე სომხების ძველი ეკლესია, რომ დახედოთ თითქოს სდგას ტაძარი, რომ მიხვალთ ხედავთ მოხრილია და ჩანგრეულია, გიკვირთ, რითი სდგას, რომ შეინძრეს ცოტა, გადმოვარდება და საშიშროებას წარმოადგენს. ბევრი შენობა არის ასეთ მდგომარეობაში.

რა კი ასეთი მდგომარეობა იყო დამფუძნებელი კრების კომისია უპირველეს ყოვლისა ამნაირი საკითხის წინაშე დადგა: რაიმე უნდა მოეწყოს სახელდახელოთ, რომელიც გასწევს ხელის უფლებით შემოსილ ძალის მაგივრობას. თათბირის დროს გამოირკვა, რომ შესაძლებელია მოწყობა დროებითი ხასიათის კომიტეტის. ეს კომიტეტი მოვაწყეთ კიდეც. მასში შევიდნენ შემდეგი ორგანიზაციის წარშომადგენელნი: ერობის, გვარდიის, ჯარის და ქალაქის თითო წარმომადგენელი. ჩვენი წრიდან დამფუძნებელ კრების წევრს დ. ონიაშვილს დავავალეთ თავმჯდომარეობა და მთელს კოლეგიას დავავალეთ დროებით, მანამ მთავრობა გაგზავნის თავის ერთ-ერთ წევრს უფლებით მოსილ, ამ კომიტეტს განეგრძოს მუშაობა, რომელიც უპირველეს ყოვლისა, უნდა გამოიხატოს სწრაფ დახმარებაში ავადმყოფებისა და დაჭრილებისათვის საჭირო სურსათის მიწოდებაში და ქალაქის ევაკუაციის მოხდენაში. ამ საკითხს ჩვენ ამნაირათ შევხედეთ: სამი ადგილი იყო, საითკენაც შეიძლებოდა მათი მიმართვა: ტფილისი, ბორჯომი და სურამი. ჩვენ ვფიქრობდით, რომ სჯობია ბორჯომსა და სურამში გაგვეგზავნა იმიტომ, რომ ზამთარია და ბევრი სააგარაკო შენობა თავისუფალია, მაგრამ გამოირკვა, რომ სურსათი თითქმის სულ არ მოიპოვება არც ბორჯომში და არც სურამში და მარტო თავ-შესაფარი რომ მისცეთ ასეთ დიდ უბედურებისაგან დასჯილ ხალხს და რიგიანათ პური ვერ მიაწოდოთ, ეს მიზანშეწონილი არ იქნება. ამიტომ ჩვენ გადავწყვიტეთ: არ შეგვეშალა ხელი მცხოვრებელთათვის, სადაც უნდა წასულიყვნენ, უმეტესობა ტფილისს მოაწყდა. საღამოს 5 საათზე პირველი მატარებელი მზათ იყო, ამ მატარებელში მოთავსდა დიდი ნაწილი იმათგანიც, ვინც სადგურზე იყო თავმოყრილი. ამ დროს მოგვისწრო მეორე მატარებელმა, რომელიც გრაკალში იყო და რომელსაც ჩვენ უცდიდით. ამგვარათ პირველ სანიტარულ და მეორე სახალხო მატარებელში ჩვენ შევძელით მოგვეთავსებინა როგორც ავათმყოფები, ისე იქედან წამოსვლის მსურველნი.

მოქალაქენო, მართალი არის, რომ საშინელი სურათი გადაიშალა ჩვენს წინაშე. მთელი ეს სივრცე, ქალაქი გორი რომ ავიღოთ ცენტრათ, შვიდ ვერსის მანძილის გარშემო, ამ საშინელების მსხვერპლათ შეიქნა. მაგრამ იმედი გვაქვს, რომ ჩვენი ერი, რომელსაც არა ერთხელ განუცდია ასეთი საშინელი დღეები, შესძლებს რომ ეხლაც მოიკრიფოს ძალ-ღონე, გამჭრიახობა, სიმხნევე, ნივთიერი ძალა და ამ უბედურებისაგან ის გამარჯვებული გამოვიდეს. კომისიის გადაწყვეტილება ასეთია: ჯერ-ხნობით, მას ჰგონია, რომ სწრაფად სახელდახელო დახმარებისათვის რესპუბლიკის ხაზინამ უნდა დასდოს ოცი მილიონი მანეთი, ეს, რასაკვირველია, წვეთია ზღვაში. მხოლოდ იმ ერთი დღის განმავლობაში, როცა ჩვენ იქ ვიყავით, მარტო პური 500 ათასი მანეთისა დაიხარჯა; შაქარი, ხორცი, საექიმო დახმარება და სხვა, რასაკვირველია, მთელი გორის აღდგენა და დანგრეულ სოფლების აშენება რომ შევსძლოთ, მილიარდობით უნდა ვიანგარიშოთ. მაგრამ პირველი დახმარება აუცილებელი არის. ჩვენ გვგონია, რომ ოცი მალიონი ამ პირველ დახმარებისათვის უნდა გადიდვას. გარდა ამისა, ეჭვს გარეშე არის ის, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ხალხი გაიძახის და დარწმუნებულია, რომ აქ უთუოდ ვულკანმა უნდა ამოხეთქოსო, მიუხედავად იმისა, რომ ხალხი ამნაირ სულიერ განწყობილებაში არის, კომისიას ჰგონია, რომ პირიქით, ხალხს უნდა ჩავუნერგოთ უღრმესი რწმენა იმისა, რომ იქვე უნდა დაბრუნდეს, იქვე გააჩაღოს ცხოვრება, კერა დანგრეული ხელახლა ააშენოს და მკვდრეთით აღადგინოს ქალაქი გორი. ის კარვები, რომელიც ხალხს აქვს, მართალია ეხლა იურტებიც მიუვიდათ, მაგრამ მაინც ძნელია ამ ყივნისა, სიცივისა და ქარის დროს, რომელიც ჩვეულებრივი მოვლენაა გორში, იცხოვროს ხალხმა. ამისთვის საჭირო არის დროებითი ხასიათის თავშესაფარი მოეწყოს გორში და აგრეთვე სოფლებში.

ამისთვის საჭირო ხე-ტყის მასალა, ჩვენის აზრით, მთავრობამ უფასოდ უნდა მიაწოდოს ხალხს. აუცილებლად საჭირო არის თბილი ტანთ-საცმელი მივაწოდოთ ჩვენი საწყობებიდან უფასოდ. საექიმო დახმარება, მედიკამენტები და სანოვაგეც უფასოდ უნდა მივაწოდოთ ხალხს და ამგვარად ცოტაოდნათ მომაგრებული თვითონვე შესძლებს გააჩაღოს თვისი კერა და ცხოვრებას შეუდგეს. და მთავრობა, დამფუძნებელი კრება, მთელი ერის დახმარებით ადვილათ შესძლებს გააკეთოს ეს საქმე: აღადგინოს გორი და დაზარალებული სოფლები, მაგრამ, მოქალაქენო, რაც გინდა გულუხვნი ვიყვეთ ჩვენ, რაც გინდა მთელმა ერმა მოიკრიბოს მთელი თავისი ძალა, ჩვენ, რასაკვირველია, საკუთარ ძალით ვერ შევძლებთ ამ ძნელ და მძიმე საქმის გაკეთებას და მის სასურველად დაგვირგვინებას. ამის შეძლება სამწუხაროდ, არა გვაქვს. ამიტომ ჩვენ გვგონია, რომ დღესაც მთელი ერი ძაძებშია გახვეული და კომისიას ჰგონია, რომ მართლაც ეროვნულ გლოვის დრო დაგვიდგა. მეზობლები, მეზობელი სახელმწიფოები და მათი ხალხები ამას ჯეროვან ყურადღებას მიაქცევენ და შეძლებისდაგვარად, ძმურ, კეთილმეზობლურ ხელს გამოუწვდიან ჩვენს ხალხს. ჩვენ გვგონია, რომ უნდა მოეწყოს ფართო ინფორმაცია და ეს ეროვნული უბედურება უნდა ფართო მასშტაბით ვამცნოთ არა მარტო აქ, მეზობლებს, არამედ დასავლეთ ევროპის სახელმწიფოებსაც, მის ხალხებსაც და ამერიკასაც. ჩვენ დარწმუნებული ვართ, რომ ჩვენი ხალხი არ დარჩება განმარტოებული ამ საშინელების და კაცობრიობის საუკეთესო ნაწილი ჯეროვან ყურადღებას მიაქცევს და დახმარებას გაუწევს მას. ამის მაგალითები ვიცით ჩვენ. და ამ დღეებშიაც უკვე ვხედავთ, რომ უყურადღებოდ არ სტოვებენ ჩვენ გაჭივრებას და სათანადო დახმარების ნიშნები უკვე გვაქვს ხელთ. ასეთი არის ბატონებო, დამფუძნებელ კრების წევრნო; მოკლედ ყველაფერი ის, რის მოწმედ გახდა თქვენ მიერ გაგზავნილი კომისია გორში და მის მიდამოებში და რაც გამოარკვია მან ამ ცოტა ხნის განმავლობაში და რა ზომების მიღება გონია მას აუცილებელ საჭიროდ. მაშასადამე, ჩვენ ჯერ-ჯერობით უნდა გავიღოთ 20 მილიონი მანეთი სახელდახელო დახმარებისათვის, შემდეგ ჩვენ უნდა დავავალოთ მთავრობას, რომ ჩვენი საწყობებიდან მისცეს დაზარალებულთ საშუალება შედარებით თბილად ჩაცმისა, გამოკვებისა და დროებით ხასიათის თავშესაფარების მოწყობისა. შემდეგ უნდა მოვაწყოთ ფართო ინფორმაცია ამ უბედურების შესახებ. დანარჩენი ორი ზომა იყო გადაწყვეტილი კომისიის მიერ, მაგრამ როდესაც ჩამოვედით, უკვე გავიგეთ, რომ მთავრობას ეს ორივე ზომა გაუტარებია ცხოვრებაში და მიუღია სათანადო ზომები. ჩვენ გადაწყვეტილი გვქონდა, რომ დაუყონებლივ უნდა გაგვეგზავნა გორში და ახლო-მახლო სოფლებში ფოტოგრაფიის და სინემატოგრაფის აპარატები, რომ გადაგვეღო ის საშინელი სურათები, რომ უფრო ადვილი გასაგები ყოფილიყო ყველასთვის მთელი სურათი ამ საშინელებისა. მთავრობამ ეს აპარატები გაგზავნა, ისე, რომ ჩვენი გადაწყვეტილება უკვე მოუყვანიათ სისრულეში. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ კომისიაში, რომელიც ადგილობრივ იქნება, უნდა შედიოდეს მთავრობის წევრი, რომელიც ადგილობრივ მივა და იქ უხელმძღვანელებს დახმარების საქმეს. მაგრამ ესეც გაკეთებული ყოფილა ჩვენ ჩამოსვლამდე.

იმედს გამოვსთქვამთ, რომ არც ერთი მიყრუებული კუნჭულიც კი ჩვენი სამშობლოსი არ დარჩება, რომ თავისი წვლილი არ გამოიღოს და თავისი გამოძახილი არ გვამცნოს ამა თუ იმ სახით ამ ეროვნულ უბედურების გამო ფულით თუ ნატურით, ეს სულ ერთია. ჩვენ დარწმუნებულნი ვართ, რომ ჩვენს უბედურებას სათანადო ანგარიშს გაუწევენ, როგორც ახლო მეზობლები, ისე შორს მყოფნი, მეტადრე ამერიკის და ევროპის ხალხნი. და ასე, ამგვარად, მათი დახმარებით და ჩვენი ენერგიით და თავგამოდებით, ჩვენ კვლავ ვიხილავთ ქართლის დედა ქალაქს მკვდრეთით აღდგენილს და იმ სოფლებს, რომლებიც ამ უბედურების მსხვერპლად შეიქმნენ, ვიხილავთ კვლავ აშენებულს.

თავმჯდომარე. მოვისმინეთ რა მოხსენება კომისიისა იმ უბედურების შესახებ, რომელიც თავს დაატყდა გორს, გთხოვთ პატივი სცეთ იქ დახოცილთ ფეხზე ადგომით (დეპუტატები ფეხზე დგებიან).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის იუსტიციის მინისტრს არსენიძეს.

რ. არსენიძე. იუსტიციის მინისტრი. მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! მივიღეთ თუ არა ცნობა გორში საშინელი უბედურების დატრიალებისა, ერთ-ერთი მთავრობის წევრი შინაგან-საქმეთა მინისტრის ამხანაგი ჭიჭინაძე იმავე საათში გაემგზავრა ადგილობრივ ამ ცნობების შესაკრებად, და უკვე პარასკევს, ოც თებერვალს, საღამოს გვქონდა მიღებული დეპეშა იმ საშინელების შესახებ, რომელიც დატრიალდა გორში და მის ახლო-მახლო სოფლებში. შესდგა საგანგებო სხდომა მთავრობისა, რომელმაც აირჩია კომიტეტი დაზარალებულთა დასახმარებლად. და ამ კომიტეტის თავმჯდომარეობა დავალებული მქონდა და დღესაც მაქვს მე, და რა კი ეს დავალება მივიღე იმავე წუთს შევუდექ ამ კომიტეტის შედგენას იმ სამინისტროების წარმომადგენელთაგან, რომელთა დახმარებაც ამ შემთხვევაში აუცილებელი იყო და იმ უმთავრეს საზოგადო დაწესებულებათა წარმომადგენელთაგან, ურომლისოდაც ამის გაძღოლა შეუძლებელი იყო. ესენი არიან სამინისტრო მომარაგებისა, გზათა სამინისტრო, შინაგან-საქმეთა სამინისტროს სანიტარული განყოფილება, ქალაქთა კავშირი და ერობათა კავშირი. ყველა ამ წარმომადგენელთაგან შესდგება კომიტეტი დაზარალებულთა დასახმარებლად. პირველი ნაბიჯი, რომელიც ამ კომიტეტმა გადასდგა, შეიკრიბა და მოიყარა თუ არა თავი, იყო ის, რომ გადასწყვიტა მთელი რიგი საკითხებისა დახმარების შესახებ და გადაწყვიტა ასე: ჩვენ ვფიქრობთ, რომ უპირველეს ყოვლისა, ხალხს ესაჭიროება საკვები, სურსათი და ევაკუაციის მოწყობა. დანარჩენი საკითხები კი უნდა ადგილობრივ ყოფილიყო გამორკვეული და მოწესრიგებული. ამისთვის საჭიროდ დავინახეთ გაგზავნა როგორც ტეხნიკური, ისე საექიმო ძალებისა და საგანგებო რწმუნებულისა. გორში ასეთ რწმუნებულად დანიშნული იქნა ექიმი ზანდუკელი და მეც მასთან ერთად იმავე დღეს გავემგზავრე გორში. ის პირველი სურათი, რომელიც ვნახეთ, უკვე აგიწერათ წინანდელმა ორატორმა და მე ამის განმეორებას არ შეუდგები და არც მინდა ეს საშინელი და პირდაპირ შემაძრწუნებელი სურათი გადავშალო თქვენს თვალ წინ. მხოლოდ შემიძლია ვთქვა, რომ მთელს გორში, ტეხნიკური კომისიის დათვალიერების შემდეგ, ჩვენ გავბედავდით გვეთქვა მხოლოდ ოთხი ბინის შესახებ, რომ ძალიან თამამ კაცს შეუძლიან იქ ღამე გაათიოსო. მხოლოდ 50 ბინიდან მივეცით ნებართვა ხაბაკისა და ქონების გამოტანისა. ხოლო დანარჩენ ადგილებში ასეთ ნებართვას ვერ ვაძლევდით. და თუ შედიოდნენ ქურდულათ და ნაპარევათ, რომ იქიდან გამოეტანათ თავისი ხაბაკი, ნივთები, ჩვენ იძულებული ვართ მათ შევებრძოლოთ. ზოგიერთ ქუჩებში ისე დაზნექილია სახლები, რომ იქ გავლაც აკრძალულია, ვინაიდან მოსალოდნელია რომ სახლი ჩამოწვება და მიმავალ მგზავრს ქვეშ მოიტანს. გარდა იმ მიცვალებულებისა, რომელნიც უკვე ამოღებულნი არიან დღევანდლამდე, არის კიდევ რამდენიმე ადგილი, სადაც ჩვენ გვიჩვენეს, რომ იქ არიან ქვეშ მოტანებულნი, იქ მუშაობა უკვე დაიწყო. ჯერ მუშაობა არ იყო დამთავრებული და ამიტომ არ შეგვიძლიან ვსთქვათ, რამდენი მსხვერპლი აღმოჩნდება.

მეორე დღესვე დაიწყო დენა სოფლებიდან, უმთავრესად თემის წარმომადგენლებისა, რომელნიც თხოულობდენ დახმარებას, მათი მოსვლა უმთავრესად იმით აიხსნება, რომ გორიდან ხალხი გავიდა და ყოველგან გაიტანა ცნობები, რომ გორში უკვე ჩამოვიდა მთავრობის წარმომადგენელი და დახმარებას იძლევა. კვირას ჩვენ მოგვივიდა 25 სოფლის წარმომადგენელი, გუშინ, 23 თებერვალს, ერთი ამდენი კიდევ დაემატა მათ, უმთავრესად ატენის ხეობიდან, სადაც უმეტესი ნაწილი სოფლებისა დაზარალებულია; საერთო რიცხვი დაზარალებულ სოფლებისა არის 50. ამ სოფლების რაიონი იწყება აქედან გრაკალით და თავდება იქით სკრათი. ამ რაიონში 35-40 ვერსის მანძილზე ყველა სოფელი საშინლად დაზარალებულია, ქვის შენობები სულ დანგრეულია, არც ერთი არ დგას მიწაზე, განსაკუთრებით სოფლის სახლები, რომელნიც არ იყო ისე აშენებული, როგორც ამას მოითხოვს ტეხნიკური ცოდნა. მხოლოდ გომურები, ხის სახლები და წნულები გადარჩა და ხალხს იქა აქვს თავშესაფარი.

საერთო რიცხვი გარდაცვალებულთა აღწევს 200 კაცამდე. ამათში უმეტესი ნაწილი დახოცილია ხიდისთავში და ოხერაში, დანარჩენი სხვა და სხვა სოფლებში. არ ყოფილა ისეთი სოფლები, რომ თვითეულში 4-5 მიცვალებულზე ნაკლები ყოფილიყო. უფლისციხეში კი 24 მკვდარი დაესაფლავებინათ უკვე კვირამდე. ზოგიერთი სასტიკად გაჩეჩქვილი გამოიტანეს ნანგრევებიდან, მაგრამ, რადგანაც სასტიკი ყინვები იყო და არ შეგვეძლო მაშინვე ყველასათვის მიგვეცა თავშესაფარი, გარდაიცვალნენ, ასე რომ მთელ რიგ დაზარალებულთათვის ვერ მოასწრეს დახმარების აღმოჩენა.

ასეთია საერთო სურათი. უკვე 200 მძიმე დაჭრილი და დაავადმყოფებული გამოიგზავნა ტფილისის სხვა და სხვა საავადმყოფოში. რაც შეეხება დანარჩენ ადგილებს - დღეს კიდევ გრძელდება დაჭრილების და დაავადმყოფებულების გამოგზავნა. არის ისეთი პირები, რომელნიც არა ნორმალურ მდგომარეობაში იმყოფებიან. პანიკა იმდენად დიდია, რომ ადამიანს დაკარგული აქვს გრძნობა შთაბეჭდილების მიღებისა და თითქმის ლაპარაკისაც. შეგიძლიანთ დაიაროთ ქალაქი და თუ არ გამოელაპარაკებით, იშვიათია რაიმე გთხოვონ, გკითხონ, ან დაგელაპარაკონ. სხედან მიყუჩებულნი და თითქმის გაბრუებულნი არიან. ეს არის საერთო სურათი ყველგან, როგორც სოფლად, ისე ქალაქში. მაგალითად, ჩვენ ვნახეთ ზოგიერთი სოფელი, მე პირადად არ მქონდა საშუალება ყველა მენახა, მე სხვა მოვალეობაც მაწვა, მაგრამ ზოგიერთმა წევრებმა, რომლებიც თან მახლდენ, ისეთი ცნობები მოიტანეს, რომ სოფლები დანგრეულია, ხალხი გულხელდაკრეფილი ზის და უცდის, რომ ვიღაც მოვა და ეტყვის: აი ეს ქვა გადააბრუნე და პური ამოიღეო. თითონ კი ეს ვერ მოუხერხებია. ასეთ პარალიჩის მდგომარეობაში არის ხალხი. ასეთი არის სურათი მთელ ამ რაიონებში. დიწვრილებით არ შეიძლება ითქვას რამდენი მცხოვრები არის დაზარალებული ამ რაიონში, მაგრამ მე მგონია, 70.000 ნაკლები არ უნდა იყოს. რასაკვირველია ამ ნგრევის დროს ყველაზე უფრო საშინლად დაზარალდა სანოვაგე, საქონელი და ხარ-კამეჩი და რაც გადარჩა, დამფრთხალი გაქცეულა, დღემდის პატრონს ვერ მოუძებნია და არ იციან სად არის. შესაძლებელია ყინვამ დაათაოს ის, რაც მიწის ძვრამ დააკლო. ამ ჟამად ძალიან მცირე რიცხვი არის დარჩენილი საქონლისა და სანოვაგისა. იმ სოფლებში, რომლებსაც ბლომად ჰქონდათ სანოვაგე, იძულებულნი ვიყავით აქედგან მიგვეწოდებინა პური და საზრდო. თვით ქალაქში თავზარი პირველ დღეებში იმდენი ძლიერი იყო, რომ თხოულობდნენ აქედგან მიგვეწოდებინა შეშა, მაშინ, როდესაც კომისიამ სხვა და სხვა დაწესებულების ეზოებში აღმოაჩინა რამდენიმე საჟენი შეშა. მაგრამ ისიც კი ვერ მოეხერხებინათ ეთქვათ და გაეხსენებინათ, სად ჰქონდათ შენახული ესა თუ ის მათთვის საჭირო საგნები. უპირველეს ყოვლისა, პირველი დახმარება, რომელიც ტფილისიდგან იქნა გაგზავნილი, იყო წითელი ჯვრის რაზმი, ქალაქთა კავშირის და აგრეთვე რაზმი იტალიელებისა, რომელნიც, როგორც გამოცდილნი ასეთ საქმეებში, წავიდნენ ყველაზე უფრო მოწყობილნი იმით, რაც ასეთ შემთხვევაში საჭირო არის. 90-დე პალატკა გამართეს, ჰქონდათ თბილი ტანსაცმელი, წყლის ასადუღებელი, რაც დაუყონებლივ დარიგებულ და განაწილებულ იქნა მცხოვრებლებში. ჩვენც ჩავიტანეთ რამდენიმე ასეული პალატკა, მაგრამ ყველა ეს ქალაქის მცხოვრებლებს ქალაქში მაინც ვერ აჩერებს. სურსათის მიწოდების საქმე რამდენიმედ მოწესრიგებულია. გამომცხვარი პური, ჩაი, შაქარი - უკვე რამდენიმე მილიონ მანეთად ღირებული ლაგდება და იგზავნება იქ. ყველას ეძლევა გირვანქა, გირვანქა-ნახევარი პური, ჩაი, შაქარი. პირველ დღეს 2 გირვანქა ეძლეოდათ, რადგან ძალიან დამშეულები იყვნენ. ცხრა პუნქტი არის გახსნილი ქალაქში, ხიდისთავში ორი და დანარჩენ დაზარალებულ სოფლებში დაიგზავნა პატარ-პატარა სანიტარული რაზმები ხალხში პურის, ჩაის და შაქრის გასანაწილებლად. სრული იმედი გვაქვს, რომ ყველა სოფლებიდან მოგვივა ცნობები, ისე, რომ ამ ორი დღის განმავლობაში არც ერთი სოფელი არ დარჩება მოუვლელი, რომ პირველი საჭიროების დახმარება არ აღმოუჩინონ, როგორც საექიმო, ისე სურსათის მხრივ. მეორე საკითხი იყო მთავარი. ეს არის ევაკუაცია. აქ განსხვავება არის ქალაქის და სოფლის შორის. ქალაქი სრულიად ცარიელდება და მიდის, სოფლიდგან კი არც ერთი ადამიანი ფეხს არ იცვლის. მათ კატეგორიულად განაცხადეს, რომ მამა-პაპეულს ადგილს არ მოშორდებიან, ოღონდ რაიმე დახმარება იქვე აღმოუჩინოთ. ამგვარად, ქალაქი თითქმის დაცალიერებულია, ხოლო სოფელს არ უნდა ევაკუაცია. ძალიან დიდი ქალაქში იყოს 4-5 ათასი მცხოვრები, ისიც იმიტომ, რომ ოჯახის უფროსები მამაკაცები ბრუნდებიან, რომ თავის ქონებას უთვალყურონ. ასე, რომ ქალაქში იქნება 2000-მდე, მხოლოდ დანარჩენი გაიხიზნა ერთის მხრით სოფლებში, საიდანაც მიაწყდა დიდძალი ურმები, ზოგი თემის თაოსნობით, ზოგიც დაბარებული მცხოვრებლებისაგან. და ის ხალხი, ვისაც ნათესავები ჰყავდა მაზრაში, გაიხიზნა. გარდა ამისა, ყოველი მატარებელი ივსებოდა მცხოვრებლებით და იგზავნებოდა აქეთ. ბოლოს ჩვენ მოვაწყვეთ სამარშრუტო მატარებელი და გავგზავნეთ სურამში და ბორჯომში, სადაც სახლები არის დაქირავებული მათთვის. სურამში არის შექმნილი ერთგვარი განყოფილება მთავარ კომიტეტისა, ასეთივე განყოფილება არის თითონ გორში, სადაც ეძლევათ მცხოვრებლებს დახმარება. ასეთივე განყოფილება არის ბორჯომშიაც. ამის შემდეგ ჩამოვიდა სანიტარული და საექიმო რაზმები თელავიდან, დუშეთის მაზრიდან და ყველა ერობის ძალები ჩვენ განკარგულებაში გადმოვიდენ და ისინი დაუყოვნებლივ გავგზავნეთ ყველა სოფლებში, რომ ავადმყოფები ჩამოეყვანათ და დახმარება აღმოეჩინათ. მეორე მთავარი ყურადღება საექიმო სანიტარულ დახმარებას ჰქონდა მიქცეული იმისთვის, რომ თუ შენობის დანგრევა, ან აშენება იქნებოდა საჭირო, რაიმე გეგმა ყოფილიყო შემუშავებული. ამ მიზნით გაგზავნილი არის ქალაქთა კავშირის და სხვა დაწესებულებათა მიერ 4 ინჟენერი და 12 ტეხნიკოსი.

ესენი ხელმძღვანელობენ მცხოვრებლებს, დანგრევა თუ დაშლა იქნება საჭირო სახლებისა, უჩვენებდა ხალხს, როგორ შეიძლება იქ მოტანებულ საქონლის და ნივთების ამოღება და ამგვარად უხელმძღვანელებენ ამ საქმის მოგვარებას. უნდა ითქვას, რომ 10 ან 15 პროც. ამ სახლებისა თუ გამოდგება შესაკეთებლად. ასეთი არის შეხედულება გამოცდილ ინჟენრებისა. დანარჩენთ დასჭირდებათ დანგრევა, სრულიად დარღვევა და ახალი სახლების აშენება. ჩვენგან არის განზრახული შემდეგი ღონისძიების მიღება: გაიგზავნოს კომისია ინჟენრებისა და გეოლოგებისა, რომელნიც გამოარკვევენ ნიადაგის ვითარებას, შესაძლოა რამდენიმეთ მაინც გამოარკვევენ რა ხასიათისა და რით არის გამოწვეული ეს მიწის ძვრა, დაასკვნის რა გზით და რის გაშენება შეიძლება იქ. მეორე კომისია იგზავნება, რომელიც შეადგენს დაწვრილებით ნუსხას დაზარალებულ ოჯახებისას, ვის რამდენი ზარალი მოუვიდა და რა სახის დახმარება სჭირია. იქვე არის შედგენილი ტეხნიკური კომისია, რომელიც თანახმად გეოლოგიური კომისიის დასკვნისა, შეიმუშავებს სოფლის გაშენების გეგმას ისე, რომ მომავალში ასეთი უბედურების განმეორებისაგან ამნაირივე ზარალი არ მოგვივიდეს. შენიშნულია ერთი გარემოება, რომ სოფელში სახლები ტყუპ-ტყუპად არის აშენებული. და მაღლებმა დაბლები დაიტანა. შეიძლება ეს დაბალი სახლები არ დაზარალებულიყო და ხალხი ქვეშ არ მოყოლოდა. აი, ეს არის საერთო მდგომარეობა საქმისა, რომელზედაც მოგახსენებთ ამ ორი დღის ნამუშავარზე. რაც შეეხება იმ თანხას, რომელზედაც აღნიშნეს მცირე იქნებაო, მართლაც რომ მცირეა. ის ნივთიერი დახმარება, რომელიც სხვა და სხვა უწყებამ გაუწია დაზარალებულთ, აღემატება ამ პროექტის თანხას თავის ღირებულებით. უნდა აღვნიშნო, რომ ის ნივთიერი დახმარება აღემატება სამჯერ გადასაღებ ფულს; ისე რომ, ამ შემთხვევაში უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვს ამ დეკრეტის მეორე მუხლს, ე. ი. სანოვაგეს. ეს თანხა წვეთია ზღვაში, მაშინ, როდესაც ამ ნივთიერ დახმარებას დიდი მნიშვნელობა აქვს. მაგალითად, მიღებული გვაქვს 8 ვაგონი დახერხილი ხის მასალისა, რომელიც დავგზავნეთ სოფლად ბარაკების ასაშენებლად. აგრედვე მთელი რიგი სხვა მასალებისა მივიღეთ: რკინეულობა, ლურსმანი და სხვა.

შუშეული რომელიც უკვე გაიგზავნა, ყოველივე ეს აუარებელ ფულად ღირს. ეს გაცილებით მეტად ღირს, ვიდრე ის თანხა, რომელიც ჩვენ გავიღეთ.

ეს დეკრეტი შეადგენს არა ოც მილიონ მანეთის გაღებას, არამედ იმ დახმარებას, რომელიც აღმოჩენილია, იგი უდრის 60-80 მილიონ მანეთს, ასეთი დახმარება შეგვიძლიან პირველად. ამ უკანასკნელ დღეებში ხალხს ეტყობა გამოფხიზლების ნიშნები, ერთგვარი მუშაობა. ეს იმით აიხსნება, რომ კვირასა და ორშაბათს ხალხმა მუშაობა დაიწყო. ზოგმა თემმა თავისი ინიციატივით დიდი დახმარება აღმოუჩინა დაზარალებულთ. ამ დღეებში ცხინვალმა 140 ურემი გამოგვიგზავნა ევაკუაციისათვის. ყველა ეს იყო საერობო, ბეგარის, სახით. მხოლოდ ვაძლევდით ვერსზე ურემს 5-10 მანეთს სახარჯოდ. თავისთავად ცხადია, ეს დიდ დახმარებად უნდა ჩაითვალოს. აგრეთვე გომის თემმა გამოგზავნა ერთი ვაგონი ხორბალი, დანარჩენი ხალხიც დაგვპირდა მუშა-ხელის მოხმარებას. ამნაირად, ყოველმა მეზობელმა რაიონმა, რომელიც არ დაზარალებულა, დახმარება აღმოგვიჩინა იმ სახით, რა სახითაც ყველაზე უფრო აუცილებელი იყო გორისათვის, დაგვპირდენ ფიზიკურ მუშა ხელსაც. მე იმედი მაქვს, თუ ასეთი თანაგრძნობა გაგრძელდება, თუ ყველა დახმარებას აღმოგვიჩენს, შესაძლო იქნება ამ ქალაქის აღდგენა. დარწმუნებული ვარ, მახლობელი სოფლები დახმარებას აღმოგვიჩენენ ყველა იმ საშუალებით, რომელიც მათ ხელში არის, ამის ნიშნები უკვე სჩანს. პირველი ნაბიჯი გადადგმულია. საჭირო არის დახმარება სახელმწიფოსი. ეს დახმარება უნდა გამოიხატოს არა ათეულ, არამედ ასეულ მილიონებით, ვინაიდან ამ ქალაქის აღდგენა ბოლოს და ბოლოს დღევანდელ კურსით მილიარდებათ დაჯდება.

ასეთი დახმარების გაღება ერთს სახელმწიფოს მარტოდ-მარტო არ შეუძლიან. მხოლოდ ფართო დახმარება მოგვცემს საშუალებას, ეს ქალაქი ისე აღვადგინოთ, რომ იქ ადამიანს არამც თუ შრომა შეეძლებოდეს, არამედ წარმატებაც შესძლოს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. ჩხენკელს.

აკაკი ჩხენკელი (ს.-დ.) მოქალაქენო! მას შემდეგ, რაც აქ ითქვა მომხსენებელისა და მინისტრის მიერ, მე აღარაფერი დამრჩენია სათქმელი. და საზოგადოდ, რა უნდა ვსთქვათ: მოხდა უბედურება და ამ უბედურებას სათანადო ანგარიში უნდა გავუწიოთ.

ეს ღა გვაკლდა...

ჩვენ ამ უკანასკნელ წლებში ისეთი უბედურება გამოვიარეთ, ისეთ რთულ პირობებში ვიმყოფებოდით და ჩვენ ხალხს დასჭირდა იმდენი ენერგიის დახარჯვა, რომ მართლაც ის უბედურება, რომელიც გვეწვია, ერთობ დამაღონებელია. მე ვფიქრობ, ჩვენთვის საკმარისი იყო იმ ძალებთან შებრძოლება, ასე ვთქვათ, საზოგადოებრივ ძალებთან შებრძოლება, რომელიც ადგილობრივ და საერთაშორისო ასპარზზე გვაქვს, და სტიქიასთან ბრძოლა ჩვენ არ უნდა შეგვხვედროდა. სტიქიას სტიქია უნდა დაუპირდაპიროთ. სტიქია უნდა იყოს ჩვენს არსებაში, ჩვენს თანაგრძნობაში ჩვენი ხალხისადმი. ეს ძალა იმდენად მტკიცე და მძლავრი არის, რომ შესძლებს სტიქიისებური სიძლიერით ამ ბუნებრივ სტიქიის მიერ გამოწვეული უბედურების დაძლევას. ამაში ყველანი ერთნი ვართ. აქ არ შეიძლება ლაპარაკი, როდესაც სტიქიას ეხება საკითხი, ერთი კლასის, ან წოდების, ან სოციალ მდგომარეობაზე. ვფიქრობ, რომ ყველამ ერთად განურჩევლად წოდებისა, კლასობრივ მდგომარეობისა, განურჩევლად რწმენისა და ეროვნებისა, ვინც ცხოვრობს ჩვენს ტერიტორიაზე, გაუწოდოთ ხელი და აღმოუჩინოთ დახმარება იმათ, ვისაც დახმარება სჭირია.

მარტო დახმარება არ არის ჩვენი საქმე. ქართლის გული დაინგრა ჩვენ თვალწინ და გვსურს, რომ აღდგეს. როდესაც ამბობენ, რომ გორი აღარ არისო, მე ვამბობ, გორი იქნება, ეს არის უძლიერესი ნებისყოფა ქართველი ერისა და მე იმედს გამოვსთქვამ, რომ რაკი არის ეს, მისი წარმომადგენლები აქ სათანადო ზომებს მიიღებენ, რომ სძლიონ ეს უბედურება. მე იმედს გამოვსთქვამ, რომ ყოველი საზოგადოებრივი წრე, რა ორგანიზაციაც უნდა იყვეს იგი, მეცნიერული, კულტურული, ხელოვნური თუ სხვა, გამოიღებენ ხელს და თავის წვლილს შეიტანენ ამ საერთო საქმეში. მე ვფიქრობ აგრეთვე, რომ ჩვენი დღევანდელი სულის კვეთება, რომლითაც მთელი საქართველო არის გამსჭვალული, ეს თანაგრძნობის სულისკვეთება არ იქნება ხანმოკლე, პირიქით იქნება ხანგრძლივი და მძლავრი, ვინაიდან საქმე არის ხანგრძლივი. ერთი დღის, და თვის საქმე არ არის ქალაქის და სოფლების აშენება და ჩვენ კი გვინდა ისინი ავაშენოთ.

ჩვენ იმედს გამოვსთქვამთ, რომ მთავრობა თავის მხრივ გამოიჩენს ნამდვილ ორგანიზატორულ ნიჭს და უნარს ამ საქმის გაძღოლაში, ეს დიდი საქმეა. მთავრობამ კიდეც დაარსა ორგანო განსაკუთრებით ამ საქმის გასაძღოლად. იმედი მაქვს, ეს ორგანო გააფართოებს თავის მუშაობას, რომ მთავრობა დააყენებს საღ დონეზე ამ მუშაობას, რომ იქნება გამოყენებული თანამედროვე ტეხნიკური, მეცნიერული, კულტურული ძალები, რომ ის ნივთიერი დახმარება, რომელსაც გამოიღებს უეჭველად საქართველოს ხალხი და არა მარტო საკანონმდებლო დაწესებულება, იმ ქონებრივ დახმარებას ისე მოიხმარს მთავრობა, როგორც ეს შეეფერება მომენტს, დღევანდელ ჩვენს მდგომარეობას, მომავალს.

ჩვენი ფრაქცია უერთდება იმ წინადადებათ, რომელიც შემოსულია დეკრეტის სახით. ამასთანავე წინადადება შემოგვაქვს დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმმა გამოსცეს მოწოდება დამფუძნებელი კრების სახელით, რომელშიაც უნდა იყოს გამოხატული ყველა ის აზრები, რომელიც აქ წარმოითქვა, ან წარმოითქმება. მე ვფიქრობ, ყველა აზრები ერთი და იგივე იქნება არსებითად. გარდა ამისა, ფრაქცია ფიქრობს, რომ თვით დამფუძნებელი კრების წევრებმა ერთდროულად უნდა გაიღონ რაიმე წვლილი. ამაზე რა თქმა უნდა, ვერ შეჩერდებით, მაგრამ დღესდღეობით მაინც უნდა გავიღოთ. მე მგონია, რომ ეს თანხა იქნება 130 ათასი მან., რომელიც დამფუძნებელი კრების წევრებმა დღესვე უნდა გამოიღონ თავის დიეტიდან. შემდეგ, რა თქმა უნდა, ლაპარაკიც არ შეიძლება, მე მგონია დაეხმაროს იმაზე, რომ იმ რაიონებში, სადაც უბედურება მოხდა, რაიმე გადასახადები გადაეხადოს დაზარალებულ ხალხს. ეს უნდა იქნეს უეჭველად შეჩერებული და ჩვენ დიდი მუშაობა მოგველის. ამ მუშაობაში, იმედი მაქვს, აქტიურ მონაწილეობას მივიღებთ და ჩვენ პირადად ვიმუშავებთ. დახმარებას გაუწევთ მთავრობას და აგრეთვე იმ ორგანიზაციებს, რომელნიც უეჭველად გვექნება ჩვენს ტერიტორიაზე ამ მიზნისთვის და ამ საერთო ძალით, ვფიქრობთ და იმედი გვაქვს, დავძლევთ ჩვენზე მოვლინებულ სტიქიურ უბედურებას.

თავმჯდომარე: სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს დასკვნისათვის.

ალ. ლომთათიძე: ორიოდე სიტყვა მხოლოდ, მოქალაქენო! ბ. მინისტრმა განაცხადა, რომ ეს თანხა ძალიან ცოტა არისო. ეს ახალი არ არის ჩვენთვის. მეც მოგახსენეთ წეღან, რომ ძალიან ცოტა არის და მთელი ჩვენი ყურადღება მიქცეული გვაქვს მეორე მუხლზე, სადაც არის ნათქვამი: „გაეწიოს დაზარალებულთ ყოველგვარი დახმარება სახელმწიფო საწყობებიდან - საკვებისა, ტანსაცმელისა, წამლისა, სააღმშენებლო მასალისა და სხვა საგნების უფასოდ მიცემით“. რასაკვირველია, ეს არის უმთავრესი, მაგრამ ამასთანავე საჭირო არის ეს 20 მილიონი. თუ გნებავთ, ეს 20 მილიონი ერთგვარი წვრილი ფული იქნება, რომელიც საჭიროა სახელდახელოდ ამ მუშაობის დროს. მე მოგახსენეთ, რომ რაიმე ორგანიზაცია არ იყო მოწყობილი, იმ მასშტაბით, როგორც საჭიროა ასეთ შემთხვევაში. და იმ დღეს, შაბათს, მარტო პური 5000 მანეთისა დაიხარჯა. და როდესაც ყველა დაზარალებულ სოფლებს მოუნდება დახმარება, თავისთავად ცხადია, რომ ეს წვეთი იქნება ზღვაში. მაშასადამე, ჩვენ ამ აზრის ვართ, მაგრამ დღეს გვგონია, რომ ეს ჯერ-ჯერობით საკმაო არის. რაც შეეხება ჩხენკელის მიერ აქ შემოტანილ წინადადებას, მოწოდების შესახებ, შესახებ იმისა, რომ დამფუძნებელ კრების დეპუტატებმა ერთდროულად გაიღონ 130 ათასი მანეთი, და აგრეთვე მესამე წინადადებას, რომ დაზარალებულთაგან გადასახადების აკრეფა შეჩერებულ იქნას, მე, როგორც მომხსენებელს, არაფერი მაქვს ამის საწინააღმდეგო. ეს უსათუოდ ასე უნდა მოხდეს.

თავმჯდომარე. გსურთ თუ არა გადავიდეთ დეკრეტის მუხლობრივ განხილვაზე? ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. გთხოვთ წაიკითხოთ.

ს. მდივანი (კითხულობს მუხლობრივ).

თავმჯდომარე: კენჭს უყრის დეკრეტს. დეკრეტი საერთოდ მიღებულ იქნა და გადაეცა სარედაქციო კომისიას სასწრაფოთ, საბოლოო ტექსტის წარმოსადგენად.

დეკრეტი სამხედრო უწყებისათვის დამატებით 58.026.622 მან. გადადებისა და მისვე შესანახად ყოველთვიურად 30.609.671 მან. დანიშვნისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. მდივანს.

ს. მდივანი. მოგეხსენებათ, რომ სამხედრო უწყებას აქვს რეორგანიზაციის შემდეგ დამფუძნებელი კრების მიერ მიღებული შტატები და ამის მიხედვით მას აქვს გახსნილი სათანადო კრედიტი.

მას აქვს მეორე ნაწილი ხარჯთაღრიცხვისა, რომელიც შეეხება გამოკვებას, ტანთსაცმელს და ჯარის მოწყობას. აი, ამგვარად დღიდან ჯარის რეორგანიზაციისა ერთგვარი შეუსაბამობა იყო.

დამფუძნებელი კრება ყოველთვიურად იღებდა ერთგვარ თანხას ამ საჭიროების დასაკმაყოფილებლად, და ის უდრიდა ძველი ხარჯთ-აღრიცხვით 250 მილ., მაგრამ ეს თანხა ჯარის რეორგანიზაციის და ცხოვრების გაძვირების შემდეგ, მეტად გაიზარდა. პირველ ენკენისთვიდან დამფუძნებელი კრება იღებდა ყოველ თვიურად ამ ფულს, თუმცა გაცილებით მეტი იხარჯებოდა, თანახმად შტატებისა და იმ პირობებისა, რომელშიაც ჩვენ ვიმყოფებოდით. ამისთვის საჭირო შეიქნა, რომ ერთგვარად ეს საქმე ნორმალურ კალაპოტში ჩადგეს, განსაკუთრებით მომარაგების და საკვების მხრივ და ის უთანასწორობა გასწორდეს, რომელიც არსებობს ძველ ხარჯთ-აღრიცხვის მიხედვით. ამგვარივე უთანასწორობა არსებობს გვარდიაში და იქ 20 მილიონის მაგივრად მივიღეთ თვიურად 16 მილიონი. ამის შესახებ შესაფერისი დეკრეტი იქნება წარმოდგენილი. და ამ დაწესებულებისთვის, როგორც იმ დაწესებულებისთვის, რომელსაც ხარჯი აქვს სხვა მხრივადაც, აუცილებელი საჭიროება შეიქმნა, რომ ეს დამატებითი ხარჯები იქნას გაღებული პირველ ენკენისთვიდან. რასაკვირველია ეს დამფუძნებელ კრებას არ დასჭირდებოდა, თუ კი ხარჯთ-აღრიცხვა მიღებული იქნებოდა, მაგრამ როგორც მოგეხსენებათ, ხარჯთ-აღრიცხვა არ არის განხილული და მიღებული დამფუძნებელ კრების მიერ. სანამ ეს მოხდებოდეს ჯარისთვის, განსაკუთრებით დღეს, აუცილებელ საჭიროებას შეადგენს, რომ ასეთი დამატებითი ხარჯები იქნას დაკანონებული და ამით საშუალება მიეცეს სამხედრო უწყებას, ამ მხრივ მაინც ერთგვარათ დამშვიდებით იმუშაოს.

ეს 58 მილიონი იქნება ზედმეტი ხარჯების დაფარვა პირველ თებერვლამდე, ხოლო ამის შემდეგ ჯარს დასჭირდება ყოველ თვიურად 86 მილიონი. ეს განხილული იყო, როგორც სამხედრო კომისიაში, ისე საფინანსო კომისიაში. ორივე კომისია დაეთანხმა ამ წინადადებას და შუამდგომლობს თქვენ წინაშე, რომ ეს დეკრეტი იქნას მიღებული იმავე სისწრაფით, რა სისწრაფითაც იყო მიღებული პირველი.

თავმჯდომარე. გსურთ თუ არა გადავიდეთ მუხლობრივ განხილვაზე? ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. გთხოვთ წაიკითხოთ.

(მუხლობრივ წაკითხვის შემდეგ დეკრეტს უცვლელად ამტკიცებს).

დეკრეტი გარეშე-საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში 3 მილიონი მანეთის გადადებისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ს. მდივანს.

ს. მდივანი. დეკრეტი 3 მილიონი მანეთის გადადებისა გარეშე საქმეთა სამინისტროს საგანგებო ხარჯებისათვის.

არის მთელი რიგი კითხვების, რომელიც მოითხოვს ჩვენგან პასუხს და გადაჭრას იმის და მიხედვით, თუ როგორი მდგომარეობა არის ამა თუ იმ საზღვრებზე. თვით სამინისტროს ამ ხარჯებისათვის წინათ ჰქონდა თქვენ მიერ მიცემული 3 მილიონი მანეთი, მაგრამ ეს ფული დღეს როგორც ეს გამოირკვა ბ. მინისტრის მოხსენების შემდეგ, საგარეო და საფინანსო კომისიის სხდომაზე - ამოწურულია. და დღეს დღეობით არის მთელი რიგი საქმეებისა, რომელიც დაუყონებლივ უნდა მოწესრიგდეს. ეს ხარჯი დაკავშირებულია იმ საკითხთან, რომელიც, განსაკუთრებით სამხრეთ საზღვარს შეეხება და სწორედ ამისთვის ორივე კომისიამ დაადგინა ეშუამდგომლა დამფუძნებელ კრების წინაშე, რომ ეს 3 მილიონი მანეთი იქნას გაღებული ხაზინიდან და გადაეცეს გარეშე-საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში.

(კრება გადადის დეკრეტის მუხლობრივ განხილვაზე და იღებს მას უცვლელად).

საბოლო ტექსტები.

(ქ-ნ ქრისტინე შარაშიძის მოხსენებით დამფუძნებელ კრების მიერ უცვლელად იქნა მიღებული დღიური წესრიგის 1, 2, 3, 18, 20 და 10 მუხლში აღნიშნულ დეკრეტთა საბოლო ტექსტები).

დეკრეტი სახაზინო რკინის გზის საოპერაციო ავანსის დამტკიცებისა, ამავე რკინის გზისათვის განსაკუთრებული თანხის დაარსებისა და სატრიალებელ კაპიტალის გადიდებისა.

თავმჯდომარე. მომხსენებელი ბ-ნი გაგლოევი.

გ. გაგლოევი (ს.დ.) „დეკრეტი სახაზინო რკინის გზების საოპერაციო ავანსების დამტკიცებისა, ამავე რკინის გზისათვის განსაკუთრებულ თანხის დაარსებისა და სატრიალებელ კაპიტალის გადიდებისა“.

ეს დეკრეტი შესდგება 4 მუხლისაგან. პირველ მუხლში არის მოხსენებული ეგრედწოდებულ საოპერაციო ავანსების შესახებ. საოპერაციო ავანსები უნდა იყოს რკინის გზის სამმართველოს განკარგულებაში სხვა და სხვა სამეურნეო და სასწრაფო ხარჯებისათვის. მაგ. ავადმყოფებისათვის, სურსათის ნაღდ ფულზე შესაძენად და სხვა ასეთ საგნებისათვის, რომლებიც სასწრაფოდ დასჭირდება რკინის გზას. წინეთ, ამიერ-კავკასიის რკინის გზას ამ საოპერაციო ავანსის სახით ეძლეოდა 1 1/2 პროც. საერთო წლიური ხარჯისა. 1913 წ. და 1920 წ. ეს ავანსი უნდა ყოფილიყო ამიერ-კავკასიაში 4-6 მილიონამდე. სხვათა შორის, ამ საგნისათვის იყო შედგენილი კომისია ვაჭრობა-მრეწველობის და ფინანსთა მინისტრის თავმჯდომარეობით. ამ კომისიამ გადასწყვიტა და შემდეგ მთავრობამ დაამტკიცა, რომ საოპერაციო ავანსში იყოს გადადებული 1/2 პროც. საერთო წლიურ ხარჯაღრიცხვისა. თუ რამდენად საჭიროა ეს საოპერაციო ავანსი რკინის გზისთვის, ამას ნახავდით იმ ხარჯთაღრიცხვიდან, რომელიც წარმოდგენილი იყო რკინის გზის სამმართველოდან. რკინის გზას არავითარი თანხა არ ჰქონდა თვის განკარგულებაში და საჭირო იყო სწრაფად დაეფარა ის ხარჯები, რომლებიც მოსდიოდა მას. პატარა, წვრილმანი ხარჯთაღრიცხვით შემოდიოდა მუდამ დამფუძნებელ კრებაში და ეს კი აფერხებდა რკინისგზის მუშაობას და დიდ დროს ართმევდა დამფუძნებელ კრებას.

აი, ეს მუხლი იხსნის რკინის გზის უწყებას იმ არანორმალურ მდგომარეობიდან, რომელშიაც ის იყო ჩაყენებულო. რკინის გზის სამართველოს განკარგულებაში იქნება ეს თანხა 1/2%25 მთელი წლიური ხარჯთ-აღრიცხვისა და ამით დაფარავს იმ არაჩვეულებრივ და სწრაფ ხარჯებს, რომლებიც მოუვა რკინის გზას.

მეორე მუხლი დეკრეტისა ეხება რკინის გზისთვის განსაკუთრებულ თანხის დაარსებას. ეს თანხა საჭიროა, რომ ნორმალური ანგარიში სწარმოებდეს რკინის გზაზე. საჭიროა ეს იმიტომ, რომ ხშირად რკინის გზა ფუჭდება ხოლმე სხვა და სხვა სტიქიონურ მოვლენებისაგან. აგრეთვე ხშირად სჭირდება რკინის გზას გაფართოება, სათბობი მასალის და სხვა მასალების შეძენა; მუშა ხელის გაძვირების გამო შეიძლება იყოს ისეთი მოულოდნელი ხარჯები, რომელთა წინასწარ გათვალისწინება ხარჯთ-აღრიცხვაში შეუძლებელია. ძველად, რუსეთის მთავრობა ამიერ კავკასიისათვის საოპერაციო ფონდისთვის სდებდა 15 პროც. მთელი წლის კრედიტებისა და 5 პროც. გაუთვალისწინებელ ხარჯებისათვის. მთავრობამ მიიღო ეს 15 პროც. და 5 პროც., მაშასადამე, სულ 20 პროც. საქართველოს სახაზინო რკინის გზების ასეთი ხარჯების დასაფარავად. სამინისტრო ამ ხარჯებს აგროვებს და აძლევს დასამტკიცებლად დამფუძნებელ კრებას. რადგან რკინის გზის სამმართველოს განკარგულებაში ამ ხარჯების დასაფარავად არ იყო გადადებული ფული. გზათა უფროსი ხელმძღვანელობდა ინსტრუქციის 84 მუხლით და ხარჯებს ფარავდა რკინის გზის კასებიდან შემოსულ ფულით; ეს კი ეწინააღმდეგება საკასო დებულებას. ასე რომ, როცა საქართველო გამოეყო რუსეთს, რკინის გზის განკარგულებაში ასეთი განსაკუთრებული თანხა არ არსებობდა და ნორმალური მდგომარეობა რკინის გზისა დარღვეული იყო. ეს ფონდი რკინის გზისთვის აუცილებლად უნდა შექმნილიყო და სწორედ ამიტომ დააარსა მთავრობამ კომისია. კომისიამ, როცა განიხილა, ეს მუხლიც მიიღო ისე, როგორც დეკრეტში არის მოხსენებული.

მესამე მუხლი ეხება სატრიალებელ კაპიტალს. ეს სატრიალებელი კაპიტალი არის ის კაპიტალი, ან ქონება, რომელიც რკინის გზას ყველა საწყობში უწყვია. რკინის გზას ყოველთვის უნდა ჰქონდეს მასალა, რომლითაც შეაკეთებს, ან გააფართოებს რკინის გზას. რასაკვირველია, რკინის გზის მოძრაობა შეფერხებულ იქნება და უწყება ვერ შეაკეთებს რკინის გზას, თუ საჭირო მასალები არ ექნება საწყობებში. ასეთი მასალები რკინის გზას აქვს საწყობებში და როცა საჭირო იქნება, მაშინ გამოაქვთ. და შემდეგ, ეს საწყობები ივსება. ასე, რომ ეს მუდმივი სატრიალებელი თანხა უნდა იყოს ყოველთვის რკინის გზის უწყების განკარგულებაში. ამიერ-კავკასიას სატრიალებელ კაპიტალად ეძლეოდა 1915 წელს 16 მილიონი მანეთი. საქართველოს რკინის გზის საჭიროებისათვის საჭირო იქნება 60 მილიონი მანეთი ამ საწყობებისათვის და მასალისათვის. ამ სატრიალებელ კაპიტალიდან ეს 60 მილიონი მანეთი უნდა გადატრიალებულ იქმნეს ამ ფონდისათვის.

მეოთხე მუხლში არის აღნიშნული კრედიტები ამ მეორე და მესამე მუხლების დასაკმაყოფილებლად და შემდეგ მეხუთე მუხლი ეხება იმას, რომ დეკრეტი შედის ძალაში დღიდან მისი მიღებისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიის წარმომადგენელს სიმონ მდივანს.

ს. მდივანი. ბატონებო! საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიის სახელით უნდა განვაცხადო, რომ აუცილებლობა ამ თანხისა უკვე დაკანონებული იყო ცხოვრების მიერ და საბიუჯეტო კომისია ეთანხმება როგორც უწყებას, ისე რკინის გზის კომისიას და ფიქრობს, რომ ეს თანხები უეჭველად უნდა შევსებულ იქმნას სათანადო კრედიტის გახსნით.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვისა. წინააღმდეგი არავინ არის. გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

სალაყაია. (კითხულობს 1, 2, 3, 4, 5, მუხლებს. დამფუძნ. კრება ყველა მუხლებს იღებს უცვლელად).

დეკრეტი ლანჩხუთის ქალაქის თვითმართველობისა და სენაკის სამაზრო ერობისათვის 1.000.000 მანეთის სესხის მიცემისა მდინარე რიონის ნაპირების გასამაგრებლად.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ-ნ რუსიას.

მ. რუსია. წყალ-დიდობის დროს რიონი გადადის ნაპირებიდან და ლეკავს ორივე ნაპირებს-მარჯვნივ და მარცხნივ რამდენიმე ვერსის მანძილზე და აფუჭებს იმ ყანებს, რომლებიც რიონის ნაპირებზე არის გაშენებული. მათ გადასარჩენად ოზურგეთის და ლანჩხუთსს მაზრები შეთანხმდნენ და თხოულობენ უპროცენტო სესხად 5 მილიონ მანეთს, რომ ნაპირები გაამაგრონ ნატურალურ ბეგარის მოწყობით. თვითმმართველობის კომისიამ განიხილა ეს პროექტი დკკრეტისა და მიიღო უცვლელად, მაგრამ, როდესაც საფინანსო კომისიაში მოხსენება წარმოადგინეს, აღიძრა საკითხი სენაკის ერობის მიერ, რომ მასაც მოუნდება მარჯვენა და მარცხენა ნაპირების გამაგრება და ამისთვის სულ საჭიროა 5 მილიონი მანეთი. თვით კომისიას ამის საწინააღმდეგო არაფერი აქვს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის სალაყაიას.

ი. სალაყაია. (ს.-დ.) როდესაც ეს საკითხი გადავიდა საფინანსო კომისიაში, იქ აღიძრა კითხვა. ერთს მხარეს, რომ ნაპირი გამაგრდეს, მოუტანს თუ არა ეს ვნებას მეორე მხარეს, ამისთვის იყო გამოწვეული სამაზრო ერობის წარმომადგენელი და გამოირკვა, რომ იქ წყალდიდობას დიდი ზიანი მოაქვს, მიუხედავად იმისა, აშენდება თუ არა რომელიმე მხარეს ჯებირი. უკვე ამ ზამთარში დაიწყეს მუშაობა და შუამდგომლობა აღძრეს მეორე მხარესაც აშენდეს და საბიუჯეტო კომისიამ გადასწყვიტა მათაც მიეცეთ, სენაკის ერობასთან ერთად ეს 5 მილიონი მანეთი და ეხლა შუამდგომლობს დამფუძნებელ კრების წინაშე მის დადასტურებას.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? სიტყვა არავის სურს. ვინ არის წინააღმდეგი მუხლობრივ განხილვისა? გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

სალაყაია (კითხულობს მუხლობრივ. ყველა მუხლები მიღებულ იქნა უცვლელად).

დეკრეტი შინაგან-საქმეთა სამინისტროს კანცელარიის შტატის და ხარჯ-აღრიცხვის დამტკიცებისა.

თავმჯდომარე. სიტყვა სალაყაიას ეკუთვნის.

ი. სალაყაია. საქართველოს რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის გამოცხადების დღიდან შინაგან-საქმეთა სამინისტროს კანცელარიის შტატები, რომელიც დროებით იყო მიღებული დღემდე დარჩა და საქართველოს მთავრობას ჯერაც არ დაუმტკიცებია; ეს შტატები 65 კაცს შეიცავდა. საქართველოს მთავრობამ დაადგინა, რომ ყველა უწყებას შეემცირებინა შტატები და შეეფარდებინა საქართველოს ტერიტორიისთვის. შინაგან-საქმეთა სამინისტროს უწყება ითხოვდა, რომ მთელი რიგი ადგილობრივ დაწესებულებათა დაარსდა, როგორც მოგეხსენებათ - ერობები და სხვა...

თავმჯდომარე. უკაცრავად, წინადადება გახლავთ სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციისა, რომ ეს კანონის სახით შემოვიდეს. თუ ეს მიიღეთ, მაშინ აღარ იქნება საჭირო ამ დეკრეტის ეხლა განხილვა, ხომ არავინ ინებებს სიტყვას? სიტყვის მსურველი არავინ არის?

სიტყვა ეკუთვნის ბ. გიორგაძეს.

გრ. გიორგაძე. (ს.-დ.) ამ დეკრეტის დაბრუნება საჭირო არ არის. მხოლოდ ჩვენი ფრაქცია წინადადებას იძლევა, რომ ეს დეკრეტი განხილული იქნას კანონ-პროექტის სახით, ე. ი. ზოგადი მსჯელობა იყოს დღესვე, ხოლო მისი მუხლობრივი განხილვა მოხდეს ერთი კვირის შემდეგ. ამაზე მოგახსენებდით, როდესაც შემოვიტანეთ წინადადება, რომ ეს განხილულ იქნას კანონ-პროექტის სახით.

თავმჯდომარე. თუ კანონ პროექტის სახით უნდა შემოვიდეს, მაშინ უნდა მოიხსნას იგი. მე კენჭს უყრი. ვინ არის მომხრე, რომ ეს დეკრეტი კანონ პროექტის სახით იყოს შემოტანილი? ვინ არის წინააღმდეგი? მაშასადამე, გადაიდება და კანონ-პროექტის სახით იქნება შემოტანილი.

ეხლა მოგხსენდებათ შემდეგი საკითხი. მომხსენებელია ბ. მდივანი. (ხმა ადგილიდან: აქ არ არის) მაშ მოგხსენდებათ:

მეორე მუხლობრივი განხილვა კანონ-პროექტისა ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის სამინისტროს დაწესებულებათა ორგანიზაციის შესახებ.

მომხსენებელია ბ. იმნაიშვილი. (ხმა ადგილიდან: აქ არ არის).

სალაყაია. მე მოგახსენებთ!

თავმჯდომარე. იკისრებთ? გთხოვთ მოახსენოთ.

ი. სალაყაია. (კითხულობს კანონ-პროექტს მუხლობრივ. 1, 2, 3, 4, 5, 6 და 7 მუხლები კანონ-პროექტი კენჭის ყრით მიღებულ იქმნა).

თავმჯდომარე. აქ შემოვიდა წინადადება, რომ ქვორუმი არ არის და კრება დაიხუროსო. ვთხოვ ბ. ქვესტორს დაითვალოს. იქნებ დეპუტატები კულუარებში იყვნენ, გთხოვთ მიიღოთ ზომები, რომ შემობრძანდნენ დარბაზში. ძალიან ბოდიშს ვიხდი, მაგრამ არ ეკადრება დამფუძნებელ კრებას, რომ კრება შევსწყვიტოთ, როდესაც აუარებელი საქმეები არის მოგროვილი. პრეზიდიუმი იძულებული იქნება დააჯარიმოს არა მარტო ისინი, ვინც არ ესწრებიან კრებას, არამედ ისინიც, ვინც ბოლომდის არ რჩებიან. ქვორუმი არის, ბატონებო. (სალაყაიას) გთხოვთ განაგრძოთ.

სალაყაია (კითხულობს შემდეგ მუხლებს. კანონ-პროექტი მთლიანათ თავის შტატებითურთ მიღებულ იქნა).

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხია -

დეკრეტი საარტილერიო საწყობის ნებით დაქირავებულ სადარაჯო გუნდის შესანახად 2.113.986 მანეთი და 40 კ. გადადებისა.

სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელ ბ. მდივანს.

ს. მდივანი. (ს.-ფ.) ბატონებო! საარტილერიო საწყობების მოდარაჯე გუნდის ხარჯების დასაფარავად სამხედრო უწყება ითხოვს 2.113.986 მანეთს. მოგეხსენებათ, რომ ეს საწყობები უნდა იქნას დაცული იმ სადარაჯო ათასეულის მიერ, რომელიც შეყვანილი არის ჩვენს სათადარიგო ჯარში. მაგრამ ეს სადარაჯო ათასეული ჯერ სათანადოდ მომზადებული არ არის, რომ მთელი სადარაჯო ადგილი დაიკავოს. ამიტომ საჭირო იყო, სანამ ეს სადარაჯო ათასეული შესძლებდა თავის მოვალეობის აღსრულებას, შეგვექმნა ჯარისკაცთა ისეთი გუნდი, რომელიც ამ საწყობებს დაიცავს. ეს გუნდი არის ნებით დაქირავებული სადარაჯო გუნდი, რომელზედაც აქამდისაც იხარჯებოდა განსაზღვრული თანხა სამხედრო სამინისტროს მიერ.

ეს ხარჯები უნდა დაიფაროს. ამისათვის სამხედრო უწყებას არავითარი კრედიტი არ ჰქონდა და ამიტომ იძულებული იყო სხვა კრედიტებიდან ესარგებლა. ვინაიდან პირველი მარტიდან სადარაჯო ათასეული უკვე შეუდგება თავის მოვალეობის ასრულებას და ეს გუნდი დათხოვნილი იქნება, რასაკვირველია სალიკვიდაციო თანხა არის საჭირო. დაწვრილებით გამოანგარიშებული არის, რამდენ ხარჯს ითხოვს ეს. ეს თანხა შეადგენს 2,113.986 მანეთს. ეს წინადადება სამხედრო უწყებისა იყო განხილული როგორც სამხედრო კომისიაში, ისე საბიუჯეტო კომისიაში. რასაკვირველია, აქ ერთგვარი უხერხულობა იყო იმით, რომ სამხედრო უწყებას არ ქონდა კრედიტი ამ ხარჯების დასაფარავად და ის იძულებული იყო სულ სხვა დანიშნულების კრედიტებით ესარგებლა. ამას მიექცა სათანადო ყურადღება და წინადადება მიეცა სამხედრო უწყებას, რომ ასეთი ხარჯები თავის დროზე იყოს წარმოდგენილი. თუმცა სამხედრო უწყება არ არის დამნაშავე ამაში, ვინაიდან ათასგვარ ინსტანციაში არის გატარებული ეს დეკრეტი, ყველას თავის დასკვნა დაურთავს და ამის გამო ის დაგვიანებული არის. არსებითად, როგორც სამხედრო კომისია, ისე საბიუჯეტო კომისია შუამდგომლობს, რომ ეს დეკრეტი მიღებულ იქნას.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? სიტყვა არავის არ სურს. ვინ არის წინააღმდეგი, რომ მუხლობრივ განვიხილოთ ეს დეკრეტი? წინააღმდეგი არავინ არის. გთხოვთ წაიკითხოთ სათაური და პირველი მუხლი.

მდივანი (კითხულობს სათაურს და პირველ მუხლს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. მიღებულია. შემდეგ -

მდივანი (კითხულობს მეორე მუხლს).

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. მიღებულია. ვინ არის წინააღმდეგი საერთოდ დეკრეტისა? წინააღმდეგი არავინ არის. მაშასადამე, მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას.

პირველი განხილვა კანონ-პროექტისა საგვარეულო უძრავ ქონების გამოყიდვის უფლების გაუქმებისა.

თავმჯდომარე. მომხსენებელია ბ-ნი რუსია.

მელიტონ რუსია (ს.-დ.) საგვარეულო უძრავი ქონების გამოსყიდვის ინსტიტუტი გახლავთ გამოწვეული ძველი სოციალური პირობებით. დღეს უკვე ეს პირობები აღარ შეესაბამება ახალ ცხოვრებას და ამიტომ იურიდიულ კომისიას შემოაქვს კანონ-პროექტი, რომლითაც ეს ინსტიტუტი უნდა იქნას გაუქმებული. ამის შესახებ იურიდიულ კომისიაში აზრთა განსხვავება არ ყოფილა. მხოლოდ დავა გამოიწვია იმან, თუ როგორ მოვეპყრათ იმ საქმეებს, რომელნიც დაწყებულნი არიან სასამართლოში, მაგრამ დამთავრებულნი კი არ არიან. ორი აზრი გამოითქვა ამის შესახებ. პირველი იყო ის, რომ საზოგადოდ, არ არის მისაღები კანონის უკან გავრცელება. და ამიტომ ამ ინსტიტუტის მოსპობასთან უნდა დამთავრდეს სასამართლოში ყველა ის საქმეები, რომელნიც ამ კანონის ძალაში შესვლამდე იქნებოდნენ დაწყებული. მეორენი ამბობდნენ, რომ ეს იქნებოდა უსამართლობა. მაგალითად, ვისმეს სურს გამოისყიდოს უძრავი საგვარეულო ქონება, როდესაც მისმა ფაქტიურმა მფლობელმა, რომელმაც ის იყიდა, უკვე ერთი-ორი წელიწადი იცხოვრა იქ. როდესაც გამომყიდველი, ლამობს დღეს რამდენიმე მილიონ მანეთად ღირებული, დღევანდელ ფასებში ქონება გამოისყიდოს რამდენიმე ათას მანეთად, ეს იქნება ყოვლად შეუწყნარებელი და უსამართლო. იყო მოყვანილი ციფრები ტფილისის საოლქო სასამართლოდან, რომელიც ამბობს, რომ ასეთი გამოსყიდვა საგვარეულო ქონებისა წინად იშვიათად ხდებოდა. მაგალითად 1917 წელში მხოლოდ ერთი საქმე ყოფილა დაწყებული, მაშინ, როდესაც რამდენადაც უახლოვდებით სპეკულიაციის ხანას, ეს საქმეები მრავლდებიან. ეს აიხსნება, რასაკვირველია, სპეკულიაციით, რადგან ნათესავებს უნდათ დღეს მრავალ მილიონ მანეთად ღირებული ქონება ხელში ჩაიგდონ რამდენიმე ათას მანეთად სასამართლოს წესით. ამიტომ იურიდიული კომისია დაადგა იმ აზრს, რომ მოისპოს ყველა ის საქმეები, რომელნიც დაწყებულნი არიან ამ უკანასკნელ ორი წლის განმავლობაში. დატა, რომელზედაც გაჩერდა იურიუდიული კომისია, არის ჩვენი დამოუკიდებლობის გამოცხადების დღე, - 26 მაისი 1918 წელი. და ყველა ის საქმეები, რომელნიც დაწყებულნი არიან 26 მაისის შემდეგ და არ არიან დამთავრებულნი, უნდა მოისპოს. მაშასადამე ჩვენი კანონ-პროექტი მოითხოვს ამ ინსტიტუტის გაუქმებას და ყველა იმ საქმეების მოსპობას, რომელნიც დაიწყეს 1918 წ. 26 მაისის შემდეგ.

თავის-თავად ცხადია, როდესაც საქმე მოისპობა, ყველა ის ფული, რომელიც შეტანილი იყო სასამართლოში, უკან დაუბრუნდებათ შემტანელთ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. მესხიშვილს.

შ. მესხიშვილი (ს.-ფ.) ის კანონ-პროექტი, რომელიც წარმოდგენილი არის თქვენი ყურადღებისათვის, პრინციპიალურად მართლაც მისაღებია. საგვარეულო ქონების გამოსყიდვის ინსტიტუტი შეიქმნა ძველ დროში მხოლოდ იმიტომ, რომ წოდებრივი და უმთავრესად თავად-აზნაურობის ინტერესები ყოფილიყო დაცული და მამულები მათი ხელიდან არ გადასულიყო უცხო წოდების ხელში და თუ გადავიდოდა, შეძლება ჰქონოდათ იმავე გვარეულობას ეს მამული უკან დაებრუნებინათ. რასაკვირველია, დემოკრატიულ სახელმწიფოს ასეთი ინსტიტუტი არა სჭირდება. ეს ინსტიტუტი არის მხოლოდ ანაქრონიზმი. ამიტომ ეს უფლება უნდა მოსპობილ იქნას ჩვენგან. ამგვარად, სადავო პრინციპიალურ საკითხში არ არის. არის მეორე საკითხი, რომელიც დავას გამოიწვევს. ეს გახლავთ შემდეგი: შეიძლება თუ არა იურიდიულ ნორმას, რომელსაც აქვს ხასიათი კერძო დამოკიდებულების სამოქალაქო ინტერესების დაცვისა, შეიძლება თუ არა ამისთანა ნორმას მიეცეს ძალა იმის წინ, სანამ კანონი გამოიცემოდა? შეიძლება თუ არა დღეს ჩვენ გამოვცეთ კანონი და ამ კანონის ძალით გავაუქმოთ ის დამოკიდებულება, რომელიც სამოქალაქო წესით არსებობს რამდენიმე ხანი? საერთო დებულება შემდეგია: ყოველ იურიდიულ ნორმას, სამოქალაქო მატერიალურ უფლებრივ ნორმას, რომელიც ცხოვრებაში შედის, უეჭველად ძალა აქვს დღიდან მისი მიღებისა ან კანონში აღნიშნულ ვადიდან, და ყოვლად შეუძლებელია, მისცეთ კანონს, რუსები რომ იტყვიან «обратную силу» ჩვენ ეხლა შევედით საერთაშორისო ოჯახში და წარმოუდგენელია, რომ ერთის ხელის დაკვრით გავაუქმოთ, გავაბათილოთ ყველა ის, რაც შეუქმნია საერთაშორისო უფლებრივ შემეცნებას, რაც იურიდიულ მეცნიერებას შეუქმნია მრავალ საუკუნეთა განმავლობაში. მე თქვენ გეკითხებით, ვისთვის გჭირდებათ ეს? შეიძლება რევოლიუციისთვის, ფართო დემოკრატიის ინტერესებისთვის?

როდესაც თქვენ ღებულობთ კანონს და ლაპარაკობთ, რომ ყველა ის საქმე, რომელიც დაწყებულია 26 მაისის შემდეგ, უნდა მოსპობილი იყოსო, გეკითხებით: ვისთვის გინდათ ეს? ვის ინტერესებს იცავთ თქვენ? თქვენ იცავთ 17 სპეკულიანტის ინტერესებს, რომელთა საქმეებიც არის საოლქო სასამართლოში. მერე ვინ გახლავან ესენი? რევოლიუციის დროს მამულები შეიძინა არა დემოკრატიამ, არამედ მხოლოდ სპეკულიანტებმა, რომელთაც ისარგებლეს ანარქიით, აუარებელი ფული შეიძინეს და შემდეგ ამ ფულით შეიძინეს მამულები. ამ კანონის მიღებით ვის ინტერესებს იცავთ თქვენ, როდესაც საერთაშორისო უფლებასაც კი არღვევთ? თქვენ იცავთ იმ რამდენიმე გასუქებული სპეკულიანტის ინტერესებს, რომელთა გვარებსაც მე შემდეგ კრებაზე ჩამოგითვლით. და მე ვამბობ, თუ გინდათ მოსპოთ ყველა საქმეები 26 მაისის შემდეგ დაწყებულნი, უნდა მოსპოთ ყველა საქმეები უგამონაკლისოთ, ან უნდა დარჩეს ყველა. რა განსხვავებაა მათ შორის? ავიღოთ თუნდა მირზოევის საქმე, რომელიც სასამართლომ უკვე დაამთავრა. მან ეს ქონება უკან დაიბრუნა, რადგან სასამართლომ საქმე ჩქარა აწარმოვა. რატომ არ ავრცელებთ ამ ნორმას მირზოევის საქმეზედ? და თუ არ ავრცელებთ, მე გეკითხები თქვენ, საიდან გაქვთ უფლება გააბათილოთ ის საქმეები, რომელნიც ვექილებმა ვერ მოასწრეს და ვერ დაამთავრეს? სად არის აქ ლოღიკა?

დღევანდლამდი თქვენ გქონდათ კანონი. ეს კანონი სავალდებულო იყო.

მე, თქვენი მოქალაქე, ვკითხულობ ამ კანონს. შეიძლება საძაგელია, მიუღებელია ეს კანონი, მაგრამ შეიძლება კარგიც იყოს. ეს სულ ერთია. კანონია და სავალდებულო ჩვენთვის. დღეს არსებობს გამოსყიდვის უფლება. მე, თქვენმა მოქალაქემ, დავაგირავე სხვა მამული და შევიტანე საქმე სასამართლოში. მე გეკითხებით თქვენ: რა უფლების ძალით ადამიანს, რომელიც ეყრდნობა თქვენს კანონს, მართმევთ ამ უფლებას? საიდან გაქვთ უფლება არ ამინაზღაუროთ ის ხარჯი, რომელიც გაწეულია? მე ვლაპარაკობ: როდესაც ამისთანა იურიდიულ ნორმებს არღვევთ, მესმის თუ ამით დემოკრატიის ინტერესებს იცავთ; იყოს მაგალითად, გლეხობის, ან სხვა რამ ფართო საკითხი, რომელიც დემოკრატიის ფართო მასას შეეხებოდეს. მაშინ ამისთანა კანონის შელახვას მხარს დაუჭერდი, მაგრამ თავის დღეში მხარს ვერ დავუჭერ იმ კანონს, რომელიც იცავს მხოლოდ ჯგუფურს და სპეკულიანტების ინტერესს. ამას ერთხელ კიდევ ხაზი უნდა გაუსვა. ეს შეუძლებელია. მე თქვენ გეკითხებით რატომ უსპობთ, ან თუ უსპობთ იმათ, ვისაც ხარჯი აქვს გაწეული. თუ ლოღიკა გინდა დაიცოთ, გამოიტანეთ შემდეგი დადგენილება: ყველა საქმეები, რომელიც დაწყებული იყო დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ, ე. ი. 26 მაისის შემდეგ, მიუხედავად იმისა პატრონმა მოიგო თუ არა საქმე, გაბათილებული უნდა იქნას. (ხმა: ძალაში შესული?) რას ნიშნავს ძალაში შესული? განა ძალაში შესული არ არის ის საჩივარი, რომელიც დამყარებულია კანონზე და სასამართლოში არის? სად გინახავთ ისეთი კანონი, რომელიც სასამართლოში დაწყებულ საქმეს აბათილებს? სად გინახავთ ასეთი კანონი? და თუ გინახავთ, ლოღიკურად მირზოევის საქმეც უნდა მოსპოთ. მე პირდაპირ ვასახელებ მირზოევის საქმეს. მე ვიცი, ვის ინტერესებს ემსახურება ეს კანონი. არიან წრეები, რომელნიც დაინტერესებულნი არიან ეს კანონი ისე მიაღებინონ დამფუძნებელ კრებას, როგორც შემოტანილია. ბ. სერგო ჯაფარიძე აქ არ ბრძანდება, თორემ იტყოდა, რომ ისინი ამ საქმეს არ მალავენ და რომელნიც არ დაერიდებიან ფულის დახარჯვასაც. (ხმები: ვინ არის, დაასახელეთ!) რომელიმე ბანკი, რომელმაც ბ. სერგო ჯაფარიძეს 50 ათასი მანეთი გაუგზავნა და ეს ჰონორარი თავში მიახალა უკან ბ. ჯაფარიძემ (ხმები: კარგი ჩაუდენია!) დიახ! და მე ურჩევ ყველას, ამ მაგალითს მიჰბაძოს. (თოფურიძე: უნდა სთქვათ ბოლომდე!) მე მგონია, ძალიან ნათლადა ვთქვი, რაც სათქმელი იყო. მე კიდევ გისვამთ საკითხს: ვერ წარმომიდგენია ასეთი უფლების შელახვა ჯგუფისათვის, ვერ წარმომიდგენია ასეთი ულოღიკობა, რომ ისე ლახავთ პრინციპს, რომ ერთისთვის სტოვებთ და მეორესთვის კანონს აძლევთ ისეთ ძალას, რომ ეს გაბათილებული უნდა იყოს. რას უშვრებით იმ მოქალაქეს, რომელიც შეიტანს საჩივარს და დღეს ამას აბათილებთ. რომელ სოციალ მოთხოვნილების განსახორციელებლად გჭირდებათ თქვენ ეს კანონი? აქ ამბობენ, სპეკულიაცია არსებობს და უნდა მოვსპოთო. რაშია საქმე? მომხსენებელმა აქა სთქვა, ამისთანა საქმეები წინად არა ყოფილა ხშირი, ახლა კი გამრავლდაო. დიახ, მაგრამ მათი რიცხვი ტფილისის საოლქო სასამართლოში მხოლოდ 17 არის. ამ სპეკულიანტების დასაცავად თქვენ გინდათ შელახოთ თქვენივე მოქალაქის უფლება და ინტერესი. ვერც ერთი იურისტი, ვერც ერთი უცხო ქვეყნის მოქალაქე ვერ შეიგნებს ამას. ამიტომ გეკითხებით თქვენ, ვისთვის, რისთვის დაგჭირდათ ამ კანონის შემოტანა? ეს შენიშვნა, რომელსაც ამ კანონ-პროექტის ძალით ავრცელებთ 26 მაისიდან საქმეებზე, რომელიც არ არის დამთავრებული, შეეხება მხოლოდ 17 კაცს. რაშია საქმე? იმაში, რომ დაუთმოთ სპეკულიანტებს, რომელთაც ფული მოიხვეჭეს, შეიძინეს ქონება. სამწუხაროდ, გვარები არ წამომიღია, თუმცა შეიძლებოდა ყველა გვარების წამოღება. იმათ შეიძინეს ქონება, ნათესავებმა ისარგებლეს ამით და დღეს უნდათ გამოყიდვა. შეიძლება ეს ქონება ღირდეს მეტად, მაგრამ ეს უფლება ჰქონდა და ცდილობს ეს მამული გამოიყიდოს. როდესაც ამ კანონს აძლევთ მნიშვნელობას, რომ დღეს უნდა დაარღვიოთ ამ ნათესავების უფლება, მე კიდევ გეკითხებით თქვენ: ვის ინტერესებს იცავთ? იმათ ინტერესებს, ვინც არც დემოკრატიის წარმომადგენლები არიან და უკვე გაყვლიფეს ჩვენი საზოგადოება, თუ ვის?

ჩვენი წინადადება ასეთია: ეს კანონ-პროექტი მისაღებია. ეს ინსტიტუტი უსამართლოა, იგი იცავდა თავად აზნაურების ინტერესებს. მაგრამ, როგორც სამოქალაქო კანონი, რომელიც იცავდა დამოკიდებულებას ერთი მოქალაქისას მეორე მოქალაქესთან, ძალაში უნდა შევიდეს დღიდან მისი მიღებისა დამფუძნებელ კრების მიერ. როდესაც მოქალაქემ უკვე გაიღო ხარჯი, საქმე სასამართლოში შეიტანა, შეუძლებელია დამფუძნებელმა კრებამ ისეთი კანონი მიიღოს, რომელიც მოსპობს უკვე არსებულ საქმეებს. ეს პირდაპირი შელახვა იქნება უფლებებისა. ეს მხოლოდ 17 სპეკულიანტის დაცვა იქნება და მეტი არავისი.

ჩემი წინადადება: პრინციპიალად კანონ-პროექტი მისაღებია, ხოლო რაც შეეხება შენიშვნას, იგი მიუღებელია. თუ ამას მიიღებთ, ულოღიკობა უნდა დაიცოთ და 26 მაისის შემდეგ ყველა საქმეები მოსპობილი უნდა იყოს, მიუხედავად იმისა, საქმის განაჩენი ძალაში შევიდა თუ არა და მირზოევის საქმეც უნდა მოისპოს, გადავიდა თუ არა მისი სახლი იმის ხელში, ვისაც უნდა ეკუთვნოდეს.

თავმჯდომარე. ბატონი გიორგაძე.

გრიგოლ გიორგაძე. (ს.-დ.) ეს კანონ-პროექტი შემუშავებული და დამუშავებულია მთავრობის მიერ. იურიდიული კომისიის ინიციატივა ამ კანონ-პროექტს არ უძღვის. მთავრობის კანონ-პროექტში იყო ეს შენიშვნა, რომელზედაც კამათი არის. ნამდვილათ კანონ-პროექტი მთავრობისა იყო. მხოლოდ, რომ იყო ნათქვამი, რომ ძალა ეძლევა ამ კანონს ან და მოისპობა ის საქმეები, რომელნიც აღძრულნი არიან 1-ლ იანვრიდან, იურიდიულმა კომისიამ კი პირველი იანვარი შესცვალა 26 მაისათ, მან აიღო ის დატა, რომელიც ყველასათვის გასაგები არის. ამ გვარად უნდა განვაცხადო, რომ ეს ინიციატივა იურიდიულ კომისიისა არ იყო. იურიდიულ კომისიასაც და მთავრობასაც მოსდიოდა განცხადებები სხვა და სხვა ადგილებიდან, მაგალითად ქუთაისიდან, რომ არა ნორმალური მდგომარეობა არსებობს, კურსის დაცემით სარგებლობენ, და უნდათ ქონება დაიბრუნონო. აი აზრი კანონ-პროექტისა და იმ შენიშვნისა, რომელიც აქ საკამათო არის.

ბ. მესხიშვილი არ უარყოფს იმ დებულებას, რომ რადგანაც კურსი დაეცა ფულისა, ამიტომ მეპატრონე სცდილობს მამული უკან დაიბრუნოს, ეს ფული მისცენ ე. ი. ის ჯამი მისცენ მათ, რომელიც წინათ გადახდათ. აშკარა არის, რომ ამას აქვს ერთგვარი სპეკულიატიური ხასიათი და ამ ნიადაგზე იდგა ჩვენი დამფუძნებელი კრება, როდესაც სთქვა, რომ წინააღმდეგობა უნდა გაუწიოთ ამ მოვლენებსო. დამფუძნებელმა კრებამ თავისი აზრი, თავისი პრინციპიალური შეხედულება გამოსთქვა, როდესაც შინაურ პირობებზედ ჰქონდა ლაპარაკი. თქვენი ლოღიკური დასკვნაა, რომ შემდეგი ნაბიჯი უნდა გადაგვედგა, რომ ფრთები შეგვეკვეცა სპეკულიაციისათვის. შეიძლება ამ შემთხვევაშიაც რამე უსამართლობა მოხდეს. ერთი, ან ორი დაიჩაგროს, მაგრამ ობიექტიურ პირობებს რომ აიღებთ, რომ ასეთი სპეკულიაცია არსებობს, მაშინ ეს შენიშვნა ნამდვილად არის მისაღები. თუ ეს კანონი მიმართული არის ამ სპეკულიაციურ მოვლენების წინააღმდეგ და თუ თეორიულად და იურიდიულად დავაყენებთ საკითხს, მაშინ კანონს უკუმოქმედებითი ძალა არ უნდა ჰქონდეს, მაგრამ პრაქტიკულად განხორციელება ამ იურიდიულ ნორმას არ უნდა ექნეს და სარგებლობა მითი, რომ სპეკულიაციური საშუალებით ისარგებლოს ვისაც სურს, იმიტომ, რომ ფულის კურსი დაწეული არის. მაშასადამე, ამ მოსაზრებით ეს შენიშვნა მისაღები არის, რომ სპეკულიაციის მოვლენებთან გვაქვს საქმე. ეს პირველი, მაგრამ არის მეორე დებულება. ბ. მესხიშვილი ამ დებულებას მხედველობაში იღებს და ამბობს, რომ დამფუძნებელმა კრებამ უნდა მოსპოს ყველა საქმეები, რომელიც 26 მაისამდის არის დადებულიო, მაგრამ, არის ძალაში შესული საქმეები, არის განჩინება, რომლის შესახებ სასამართლომ სთქვა თავისი სიტყვა და ამა თუ იმ პიროვნებას გასცა ბრძანება, რომ შეასრულოს ესა თუ ის დადგენილება. ამ მხრით იურიდიულ კომისიას უხერხულად მიაჩნია, რომ ის საქმეები, დამთავრებული, - იურიდიულ გაუქმდეს. ეს სასამართლოს პრესტიჟს დასცემს. მხოლოდ ის საქმეები, რომლებიც დაუმთავრებელი არის, რომლის შესახებ სასამართლოს თავისი სატყვა არ უთქვამს, ამ შემთხვევაში ეს სასამართლოს პრესტიჟს არ დასცემს. (მდივანი: სენატის ბრძანებით ჰქონდათ დამტკიცებული მიწები, ხომ ჩამოართვი?) რომელი სენატის, პეტროგრადის სენატის: მე ჩვენ სასამართლოზედ ვლაპარაკობ, რომლის პრესტიჟი არ უნდა დავწიოთ და რომლის განჩინებას მოქალაქე ისე უნდა უყურებდეს, როგორც ურყეველს. (მესხიშვილი: რეპლიკა არ ისმის). მე არ მოგახსენებთ ძველ სენატზედ. იურიდიული კომისიის აზრით უნდოდა გამოეყო ის საქმეები, რომელნიც 26 მაისის შემდეგ არის დაწყებული.

მე მგონია, თუ კი გვინდა განვახორციელოთ ის დედა აზრი, რომელიც დადებულია საფუძვლად ამ კანონ-პროექტში, ესე იგი თუ ის მიმართულია სპეკულიაციის წინააღმდეგ, ისე არ უნდა მოვიქცეთ, ისეთი ნაბიჯი არ უნდა გადავდგათ, რომ არაფერს ანგარიში არ გაუწიოთ. ამ შემთხვევაში ჩვენ ვმსჯელობთ ასე: შეიძლება კერძო ინტერესი 1-2 კაცისა შეილახოს, მაგრამ სასამართლოს პრესტიჟი, ყოველ შემთხვევაში, ამ კანონპროექტით, არ უნდა შევლახოთ. ასეთი არის ჩვენი შეხედულება. მესხიშვილმა გაკვრით სთქვა, ვითომ ვინმე არის ამ საქმეში დაინტერესებული. თუ კი რამეს გაკვრით იტყვიან, მას მნიშვნელობა არა აქვს, უფრო აშკარად უნდა იყვეს ნათქვამი. საერთოდ უნდა ვთქვა, რომ ასეთი გაკვრით თქმა შეუფერებელია, მაშინ როდესაც თვით კანონ-პროექტი გამოდის მთავრობისაგან, მაშინ როდესაც იურიდიულ კომისიაში ეს მთავრობის დებულება, სადაც 1 იანვარი იყო ნახმარი, 26 მაისი მივიღეთ. იურიდიულ კომისიამ თავისი მოვალეობა შეასრულა და მე მგონია, რომ ის დებულება, რომელიც წამოყენებულია, პრინციპიალურად მისაღებია და მიზანშეწონილი. რაც შეეხება იმას, თეორიულად რომ შევხედოთ ამ კანონის უკუმოქმედებას, რასაკვირველია, თეორეტიულად იურისტისათვის მისაღები არ უნდა იყვეს. მაგრამ დამფუძნებელ კრებისათვის მიზანშეწონილობით მისაღები არის. აი, ეს გახლავთ მთელი ის მოსაზრება, რომელიც ჩვენ გვქონდა ამ საკითხის შესახებ. ჩვენ ამაზე გვქონდა მსჯელობა. ზოგიერთი იყო იმ აზრის, როგორისაც მესხიშვილი, მაგრამ ბოლოს და ბოლოს ჩვენ გავიზიარეთ ის აზრი, რა აზრისაც იყო მთავრობა.

თავმჯდომარე. უკვე სამი საათია, როგორ ინებებთ, გავაგრძელოთ თუ შევწყვიტოთ? (ხმები: ეს საკითხი დავამთავროთ!) სიტყვა ეკუთვნის ბ. ნიკოლაძეს.

ნიკო ნიკოლაძე (ნ.-დ.) მინდა მოგახსენოთ, რომ არსებითად საკითხი იმის შესახებ, რომ მამაპაპეულ მამულების გამოსყიდვა უნდა მოისპოს ამიერიდან უდავო არის ყველასათვის: თვითონ კანონში იყო განმარტებული, რომ ეს შეეხებოდა მარტო თავად-აზნაურობის მამულებს მამაპაპურად გადმომავალთ. რადგანაც ამისთანა მიწადმფლობლობა თითქმის მოისპო ჩვენში, საჭირო აღარ არის შეინახოთ ის კანონი, რომლის მოსასპობად არის შემოტანილი ეს კანონ-პროექტი. რაც შეეხება უკუმოქმედებას, 25 მაისიდან დაწყებული, იმ შენიშვნის მიღება, რომელიც ავრცელებს კანონ-პროექტის ძალას ყველა საქმეებზე, რომელიც კი სწარმოებენ ეხლა სასამართლოებში, სრულიად სამართლიანი იქნება. თუ ეს შენიშვნა არ მივიღეთ აი, რა უსამართლობა მოხდება: დაბრუნება დღეს იმავე ფულისა, რომელიც მიღებული იყო ამ 12 წლის წინათ, იქნება გაგლეჯა მყიდველისა. თუ გნებავთ რომ დაცული იყოს ის, რასაც ეხლა ბ. მესხიშვილი ეძებს, როცა ბრძანებს, რომ პრინციპიალურად უსამართლობა იქნება ეს უკუქცევა კანონისაო, მაშინ სიმართლე იმას მოითხოვს, რომ დააფასოს სასამართლომ, რა ღირს დღეს დღევანდელ ფულათ, ის ფული, რომელიც გაღებული იყო შარშან, მამულის ყიდვის დროს. შარშან, იმ მამულის მაგიერ, იმავე ფულით მყიდველი იყიდდა სრულებით სხვა რაოდენობას საქონლისას, ვინემ დღეს იმავე ფულით შეიძენს. შარშან 100 მანეთად ის იყიდდა ორ ფუთ სიმინდს, წრეულს კი ვერ იყიდის ერთ მეხუთედსაც ფუთისას. თუ გინდათ დაიცვათ სიმართლე, აი ამ დონეზე უნდა დააყენოთ საკითხი. როცა სპობთ კანონს ამ მამაპაპეურ მამულების დაბრუნებისას, თქვენ უსათუოდ უნდა განმარტოთ - რა რაოდენობა ფულისა უნდა მიეცეს იმას, ვისაც აიძულებთ გამყიდველის ნათესაობას დაუბრუნონ მისგან ნაყიდი მამული. სპეკულიაცია იმაში კი არ მდგომარეობს, რაზედაც ათითებს ბ. მესხიშვილი, ვითომ მარტო 17 ახლად გამდიდრებულ სპეკულიანტებმა იყიდონ მამულები და მარტო იმათ კი არ ვართმევთ... (მესხიშვილი: 15 სპეკულიანტი და ორი ბანკი). 15 იქნება, თუ ერთი, რამდენადაც ჩვენ გვესმის, სიმართლე იმაში კი არ მდგომარეობს, რომ 17 კაცს შეეხოს თუ ერთს, სიმართლე ყველასათვის ერთი უნდა იყვეს. ერთი კაცისათვისაც კი თუ დაირღვა სიმართლე, ის სიმართლეთ აღარ დარჩება. იმას მოგახსენებდით, რომ ნამდვილი სპეკულიაცია სწარმოებს იმ პირებისაგან, ვინც არღვევს გაყიდულების პირობას, არა იმისთვის, ვითომ მამაპაპეური მამული დაიბრუნოს, არამედ იმ მიზეზით, რომ ჩვენი ფული დღითი დღე კარგავს თავის ღირებულებას და მას შეუძლია ათჯერ უფრო იაფათ დაიბრუნოს გაყიდული მამული. ფულის გაიაფებამ გააჩინა ახალი სპეკულიაციისაკენ მისწრაფება. არღვევენ გაყიდულობას არა მარტო დიდი სახლების, ან მამულების შესახებ, არამედ ძალიან მცირე მიწის ნაჭრებისას, ეხლა სწორედ ამ მიზეზით, ამ ნიადაგზე მტრობა დიდი არსდება, სისხლის ღვრაც ხდება ამ ნიადაგზე, ამის გამო ჩვენ ან უნდა მივიღოთ კანონ-პროექტი, რომელიც წარმოადგინა მთავრობამ, ნამდვილ სიმართლის დასაცავად, იმნაირად, როგორც ეს წარმოდგენილია, ან და თუ მაინც და მაინც გნებავთ, რომ ეს უკუქცევა უკუ ვაგდოთ, მაშინ უნდა დააწესოთ, რომ სასამართლონი, რომელნიც არჩევდნენ ამ გვარ საქმეებს, ღებულობდენ მხედველობაში ფულის ღირებულების დაცემას, და ამ ანგარიშს იღებდნენ სახელმძღვანელოთ, თუ დაბრუნების დროს რა ეღირება ყიდვის დროს გაცემული ფასი. უამისოთ გამოყიდვა იქნება ცარცვა-გლეჯა იმ პირებისა, ვინც მამული გულწრფელათ იყიდა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ბ. მესხიშვილს ეკუთვნის.

შ. მესხიშვილი. (ს.-ფ.) ბ. ნიკოლაძე რომ ამ აზრს დაადგებოდა, მე ეს ვიცოდი, და როდესაც ნიკოლაძე იცავს ამ შეხედულობას, ამ შეხედულობის და მის საერთოდ მსოფლმხედველობის შორის არის ერთგვარი შეთანხმება. მაგრამ ვერც დემოკრატიული დამფუძნებელი კრება და ვერც ერთი ნამდვილი დემოკრატიის წარმომადგენელი ამას ვერ გაიზიარებს. მე ვეკითხები დამფუძნებელ კრებას, სამართლიანი არის თუ არა, მაგალითად რომ ავან-იუზბაშევის სახლი ქალაქის თვითმმართველობამ 397 ათას მანეთად ჩამოართვას და თუ იგი (იუზბაშევი) არ შეუთანხმდა ქალაქის თვითმმართველობას, მაშინ მას ეს სახლი ძალით ჩამოერთმევა? სამართლიანია ეს ჩამორთმევა თუ არა, როდესაც ეს ქონება ღირს მრავალ მილიონათ, რადგანაც იგი შეფასებულია ამ 10 წლის წინათ მრავალ ათას მანეთად, სამართლიანია თუ არა? რასაკვირველია, ნიკოლაძისათვის სამართლიანი არ არის, მაგრამ ჩვენთვის არამც თუ სამართლიანი, აუცილებელიც არის. და ჩვენ ქალაქის თვითმმართველობას არ გადაუდგამს ისეთი მიზანშეწონილი ნაბიჯი, როგორც ამ შემთხვევაში, იმიტომ რომ იგი საჭირო არის ქალაქისათვის, სახელმწიფოსათვის. კარლინსკის სახლი რომ ჩამოართვეს, სამართლიანი არის თუ არა? სამართლიანია, იმიტომ რომ ჩვენ გვაქვს კანონი მიდებული, როდესაც ერობას, ქალაქის თვითმმართველობას სჭირდება შენობა საზოგადო ინტერესისათვის, ამ კერძო ქონების ჩამორთმევა დასაშვებია.

კერძო საკუთრების პრინციპის გადალახვა სამართლიანი არის თუ არა? მე ვლაპარაკობ, რომ სამართლიანი არის და აშკარა არის, რომ ეროვნულ დემოკრატების შეხედულობით ეს სამართლიანი არ უნდა იყვეს. მე ვერ გამიგია, როდესაც ამას იზიარებს სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის წარმომადგენელი, რა საკვირველია, ნიკოლაძე პირველი იტყვის უარს ამ კანონის ხელის მოწერაზე. (ნიკოლაძე: არ ვიტყვი!) იტყვით. (ნიკოლაძე: არ ვიტყვი, სცდებით!) რომელიმე ბანკს მიმართეთ, რომ წინათ შეტანილი ფული დაგიბრუნონ დღევანდელი კურსით, მაშინვე მოგართმევენ სწორედ, გახურებულ უარს გეტყვიან და დღევანდელი გონებით დაგიბრუნებენ. თუ ეს პრინციპი სამართლიანი არის, როდესაც თქვენ ლაპარაკობთ რომ 17, - თუ ერთი კაცის უფლებას შელახავთ სულერთიაო, - ეს მართალია. როგორც იცით, ჩვენ ყოველთვის ამ უფლებრივ ნიადაგზე ვიდექით: არსებობს კანონი, მოქალაქე დაეყრდნო ამ კანონს, ამის გამო გასწია ხარჯები, უკანასკნელი სახლი დააგირავა, შეიტანა სასამართლოში საქმის გასაწევი ხარჯები და რა უფლების ძალით უსპობთ თქვენ იმას სასამართლოში დაწყებულ საქმის დამთავრებისას? მე მოგახსენებთ, დემოკრატიის ინტერესისათვის რომ ყოფილიყო საჭირო ამ პრინციპის დარღვევა, მაშინ გეტყოდით, რომ ეს სამართლიანი არის. მე გეკითხებით თქვენ, ვისთვის არღვევთ ამ კანონს, ლახავთ უფლებას 17 კაცისას, რომელმაც დაიწყო საქმე მეორე 17 კაცისათვის. ვინ არიან ისინი, 15 იმათაგანი არის ამ ომიანობის და ჩვენ ჭირ-ვარამის დროს გასუქებული ვაჟბატონები და ორი ბანკი, რომელმაც, რასაკვირველია, დიდი ფული შეიძინა, იმიტომ რომ დიდ ძალი ფული ქონდა ძველი კურსით აღებული და დღეს კი უბრუნებენ ახალი კურსით, და ესენი არიან ის 17 კაცი, ვისთვისაც გინდათ 17 კაცის ინტერესის დარღვევა, მე ეს ისე არ მაწუხებს, როგორც ის, რომ ყველგან იტყვიან, რომ საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში კანონს მისცეს უკუმსვლელობითი მნიშვნელობაო.

იურისტისათვის ეს წარმოუდგენელია, ამისთვის სერიოზული საფუძველი უნდა გქონდეთ, ამას უნდა მოითხოვდეს ფართო მასის, დემოკრატიის ინტერესი. მაშინ დაგეთანხმებით, მაგრამ, როდესაც ამისთანა სერიოზულ შემეცნებას არღვევთ, მე გეკითხებით თქვენ, რისთვის და ვისთვის არღვევთ ამას? რა მხრიდანაც არ უნდა მიუდგეთ ამ საკითხს, ეს საკითხი ყოვლად მიუღებელია. ალბად ამაზე მსჯელობა კიდევ იქნება დღევანდელ კრების შემდეგ.

ერთი გარემოება კიდევ არ იყო დღეს მხედველობაში მიღებული. საქართველოს რესპუბლიკის ხაზინას შემოუვა უკანასკნელი 2 მილიონი მანეთი. როდესაც ეს საქმე სასურველად იქნება დამთავრებული, მაშინ ხელახლა უნდა იქმნას ნოტარიუსის წესით ბაჟი. ახლა მე თქვენ გეკითხებით, როდესაც ამ ორ მილიონ მან. გადასახადს ასე ადვილად უკუაგდებთ, ვისთვის, ან რისთვის უკუაგდებთ? 17 კაცისთვის? რა გახდა ეს 17 კაცი! (ხმაურობა) არ ვიცი როგორ ვსთქვა, რომ არ მითხრან - გადაკვრით ლაპარაკობთ, გადაკვრით მე არაფერი მითქვამს, და თუ გნებავთ სახელებს მოგიყვანთ. არსებობს აზოვო-დონის ბანკი, რომლის წარმომადგენელს განუცხადებია, რომ რათაც უნდა დამიჯდეს, მაინც გავატარებ ამ კანონსო. მე არაფერი ვიცი ამის შესახებ: მე არ ვიცი როგორ დაუჯდათ ეს, მხოლოდ ამით იმის თქმა მინდა, რომ ვიცი ერთი ასეთი შემთხვევა, რომ ერთ სერიოზულ იურისტის, დამფუძნებელ კრების წევრის თავის მხარეზე გადაბირება მოისურვეს. (ხმაურობა. ზარი. ხმები: - დაასახელეთ ვინ?) მე გადაკვრით არ ვლაპარაკობ, მესხიშვილი ყოველთვის პირდაპირ ლაპარაკობს. ეს გახლდათ აზოვო-დონის ბანკი და იურისტი კი სერგი ჯაფარიძე. ამიხსენით: რატომ გსურთ თქვენ გაატაროთ ეს შენიშვნა ბ. გიორგაძე? თუ თქვენ ეს სპეკულიაციის წინააღმდეგ ბრძოლად მიგაჩნიათ, უნდა მოგახსენოთ, რომ დიდი შეცდომაა. ერთი ქართული ანდაზაა: „ქურდის ქურდი ცხონებულიაო“. (ხმა: თქვენ ვის ინტერესებს იცავთ?) მე უფრო იმის ინტერესს დავიცავ, ვინც სახლს უკან დაიბრუნებს, ვიდრე სპეკულიანტის ინტერესს. აქ შეიძლება აზრთა სხვადასხვაობა და თვალსაზრისთა განსხვავება იყოს, შეიძლება თქვენ ამას - 17 კაცის ინტერესის დაცვას სპეკულიაციასთან ბრძოლას ეძახოდეთ, მე კი ამას 17 სპეკულიანტის ინტერესის დაცვას ვეძახი. (ხმაურობა. რეპლიკები არ ისმის. თავმჯდომარის ზარი). ეხლავე მოგახსენებთ რაშია საქმე.

1918 წლის 26 მაისიდან ბევრი საქმე არის დაწყებული, ზოგი მათგანი გათავდა, მაგალითად, მირზოევის საქმე. წინედ მირზოევმა ამ კანონით უკვე ისარგებლა: მან უკან მიიღო დოკუმენტი და სახლი, რომელიც შედარებით ძალიან იაფ ფასებში იყო გაყიდული. უკან დაიბრუნა იმავ ფასად და საქმე ამით გათავდა. არის ამავ დროს დაწყებული სხვა საქმეები. სამოქალაქო საქმე კი ისეთი რამ არის, რომ თუ დოკუმენტები არ არის დროზე შეყენებული, ეს საქმე არ გათავდება თუ მოწინააღმდეგეს მომზადების საშუალება არ ჰქონდა. რა განსხვავებაა მირზოევის და იმათ მდგომარეობას შორის, რომელთა საქმე ჯერ არ გათავებულა? ჩვენ გვეუბნებიან, რომ ვერ გადაუხვევთ სასამართლოს გადაწყვეტილებასო. რასაკვირველია, მე დიდი მოთაყვანე ვარ, მისი პრესტიჟი მაღლა უნდა იყოს აწეული, მაგრამ არა ასეთ ზომებით. რასაკვირველია, სასამართლოს პატივისცემა არის საჭირო. მაგრამ, როდესაც პრინციპიალურად უყურებთ საკითხს, მაშინ სულ სხვაგვარი მდგომარეობა იქმნება: ყოველი დაწყებული საქმე შეიძლება დამთავრდეს მხოლოდ სასამართლოს წესით. ეს არის პრინციპი. როდესაც რომელიმე საქმე არის სასამართლოში შესული, არც ერთს ძალას არ შეუძლიან, არ აქვს უფლება მოსპოს, თუ არა თვით სასამართლოს მიერ არ მოისპობა კანონიერის წესით. რა უფლება გაქვთ თქვენ, როდესაც მე, მოქალაქეს, ყოველგვარი ხარჯები გამიწევია, ოჯახი შემივიწროებია, ერთის ხელის დაკვრით მომისპოთ საშუალება საქმის კანონიერ გზით წაყვანისა? თუ თქვენ გსურთ ლოღიკა დაიცვათ, მაშინ შეუძლებელია ისეთი რამ დააკანონოთ, რომ რადგან ერთმა ადრე გაათავა თვისი საქმე, მას მიეცეს უპირატესობა და მეორეს ინტერესი კი, რომელმაც გვიან გაათავა, ამ გვარივე საქმე, - შეილახოს. თუ თქვენ მართლა ლოღიკა გსურთ დაიცვათ, მაშინ ყველა საქმეები, რომლებიც 26 მაისიდან არის დაწყებული, უნდა მოსპოთ. ამ აზრს რომ დაადგეთ, ეს თქვენთვის იქნებოდა ერთგვარი ლოღიკური გამოსავალი. ჩვენთვის კი, პირველი და მეორეც მიუღებელია. მე ვერ შეურიგდები იმას, რომ სამოქალაქო კანონს უკუმოქმედებით ძალა მისცეთ, რადგანაც ყოველი ნორმა სამოქალაქო უფლებისა, რომელიც ახალ დამოკიდებულებას ქმნის, სავალდებულოა ყველა მოქალაქისათვის იმ დროიდან, რა დროიდანაც კანონი არის შემოსული. მაშინ ეს ყოველ მოქალაქეს ეცოდინება და აღარ დაიწყებს ახალ საქმეს. (კედია: სახლი თუ იაფად წაართვით, ვიღა აგიშენებთ?) ამიშენებს თუ არა, ჩემთვის სულ ერთია, რადგან ამ წართმევით მე ვემსახურები ფართო მასას. (გვაზავა: ეს იურიდიული აზრი არ არის!) მოგახსენეთ, რომ ჩემსა და თქვენს შორის პრინციპიალური განსხვავება არის. იურიდიული ნორმების შეცვლა, დარღვევა შეიძლება მაშინ, როდესაც სერიოზული მომენტი არის, როდესაც ამას რევოლიუციის და სოციალიზმის, ფართო მასის, დემოკრატიის ინტერესები მოითხოვს.