ბალი

ბლის ხე

ბალი ანუ ჩიტის ალუბალი - ლათ. Prúnus avíum.

კულტურის ზოგადი დახასიათება

ბოტანიკური ოჯახი - Rosaceae (ვარდისებრნი)

სიცოცხლის ხანგრძლივობა – 2035 წელი

ჰაერის ოპტიმალური ტენიანობა – 60-65%, მაღალმა ტენიანობამ და წვიმებმა კრეფის პერიოდში შეიძლება გამოიწვიოს ნაყოფის დასკდომა

ნიადაგის ოპტიმალური ტენიანობა – 70-80%, ვერ იტანს წყლის დადგომას და გრუნტის წყლების მაღალ დონეს

ნიადაგის არეს ოპტიმალური რეაქცია pH – 6,0-7,0

კრიტიკული ტემპერატურული მინიმუმი – -23-27 ⁰C (მოსვენების პერიოდში, დამოკიდებულია საძირე)

კრიტიკული ტემპერატურული მაქსიმუმი – 40-42⁰C (ვითარდება ნაყოფის ამწვრობა, ფოთლის დაწვა)

არასასურველი წინამორბედი კულტურა – პომიდორი, ბადრიჯანი, კარტოფილი

ჩიტის ალუბალი მისი უძველესი ფორმაა. ის ჯერ კიდევ ჩვ. წ აღ.–მდე 8000 წლით ადრე იყო ცნობილი ევროპაში – დანიისა და შვეიცარიის თანამედროვე ტერიტორიაზე.

ფოთოლი მოკლე წვეტიანი, ელიფსურ–კვერცხისებური ფორმის, დაკბილული, ოდნავ ნაოჭიანი, ფირფიტები, დაახლოებით 18 სმ.–მდე

ყვავილედი ქოლგისებური, ჯამის და ყვავილის ფოთოლი ხუთი, მტვრიანა ბევრი, ბუტკო ერთი.

ნაყოფი – ტკბილი, მრგვალი ან ოდნავ გულისებური ყვითელი ან მოწითალო კურკა. ბალი ყვავის მარტის ბოლოდან – აპრილის დასაწყისში, ნაყოფს ისხამს მაისის შუა რიცხვებიდან.

ბალის კულტურა საქართველოს თითქმის ყველა რაიონშია გავრცელებული, სამრეწველო მნიშვნელობა კი აქვს თბილისის, ქუთაისის, გორისა და ლუქსემბურგის რაიონებში.

გავრცელების არეალისა და სამრეწველო მნიშვნელობის მიხედვით ბალს კურკოვან კულტურათა შორის მესამე ადგილი უჭირავს. მთლიანი ბლის ნარგავებს ვხვდებით თბილისის, გორის, ქუთაისის და სამტრედიის რაიონებში. უფრო ხშირად კი ბლის ხეები დარგულია საკარმიდამო ნაკვეთებზე სხვა ხეხილთან ერთად, ან ღობის მოყოლებაზე, ამ ბაღებისა და ვენახების ირგვლივ.

გავრცელებული ჯიშები – ძირითადი ინფორმაცია

დასახელება	ზოგადი აღწერა	სიმწიფის პერიოდი
მაისის საადრეო	წითელი, საშუალო ზომის, ნაკლებად მკვრივი	მაისი-ივნისის I ნახევარი
ხარისგულა (გოგრა ბალი)	წითელი, მსხვილი ზომის, გულის ფორმის, მკვრივი	ივნისის II ნახევარი
თათრული შავი	წითელი, მსხვილი ზომის, მკვრივი	ივნისის II ნახევარი
დროგანა ყვითელი	ყვითელი, საშუალო მსხვილი ზომის, ნაკლებად მკვრივი	ივნისის II ნახევარი-ივლისი
კორდია	წითელი, მსხვილი ზომის, გულის ფორმის, მკვრივი	ივნისის II ნახევარი

გამოყენებული საძირეები – ძირითადი ინფორმაცია

ბალს მყნობით ამრავლებენ. გამონაკლისს შეადგენს ადგილობრივი ჯიშები, რომლებსაც უფრო ხშირად ამონაყარის საშუალებით ამრავლებენ.

დასახელება	ზოგადი აღწერა	ხის საშუალო სიმაღლე
ბალამწარა, კულტურული ჯიშების ნათესარი	ძლიერი, არ მოითხოვს საყრდენს, სტანდარტული ბაღისთვის	4,0-6,0 მეტრი
ბალღოჯი	საშუალო-ძლიერი, არ მოითხოვს საყრდენს, სტანდარტული ბაღისთვის	4,0-5,5 მეტრი
კოლტი, გიზელა 6	საშუალო, არ მოითხოვს საყრდენს, ნახევრად ინტენსიური	3,5-4,5 მეტრი
გიზელა 5	ნაგალა, მოითხოვს საყრდენს, ინტენსიური	2,5-3,5 მეტრი

საძირედ ბლისათვის იყენებენ ბალამწარას და ბალღოჯს–მაჰალებს (Pr. Mahaleb).

ბლის სხვადასხვა ჯიში მაჰალების საძირეზე, მსხმოიარობაში შესულნი, კარგ აფინიტეტს არ იჩენს, რის გამოც ახალგაზრდა ბლის რომელიმე ჯიში კარგად არ უხორცდებოდეს ბალღოჯს–მაჰალებს. უკანასკნელ ხანებში მებაღეთა შორის გავრცელდა აზრი, რომ ამის მიზეზი უნდა იყოს საძირე მაჰალები. ლიტერატურაშიაც არის მითითებული ზემოაღნიშნულ მოვლენაზე და მაჰალები დასახელებულია მსხმოიარე ბლის ხეების უეცრად გახმობის მიზეზად. საკითხი ჯერჯერობით არ არის სრულად შესწავლილი და ამიტომ საბოლოო დასკვნის გამოტანა მაჰალების საძირის ვარგისობის შესახებ ნაადრევია. მხოლოდ კვლევა–ძიების შედეგად შეიძლება ზემოაღნიშნული მოვლენი8ს ნამდვილი სურათი იქნეს დადგენილი.

უნდა აღინიშნოს, რომ უკანასკნელ ხანებში სანერგეებში ბალამწარას უფრო მეტად ხმარობენ, როგორც ბლის ჯიშების უკეთეს საძირეს.

ბალის ყვავილი

სანერგიდან უშვებენ ბლის 1–წლიან ნამყენებს. ბლის ნამყენებს ზრდიან საშუალო შტამბიანებს.

ბლის ჯიშები ბუნებრივად ინვითარებენ ფხვიერ (თხელ) იარუსებიან ვარჯს.

ბლის ხეები პლანტაციებში ირგვება მაჰალებზე დამყნილი 6X6 მ.–ზე და ბალამწარაზე დამყნილი კი 8X8 მ.–ზე.

საბაზისო აგროკალენდარი

აგროღონისძიება	თვე
გაშენება	XI,II,III
გასხვლა	XI,II,III
რიგთაშორისების გათიბვა, დამუშავება	IV–VIII
მწვანე გასხვლა	კრეფის შემდეგ
მცენარეთა ინტეგრირებული დაცვის ღონისძიებების წამლობა	III-VII
მორწყვა	V-VIII
მოსავლის აღება	V-VII

ნიადაგის მომზადება გასაშენებლად

ზაფხულის ბოლოს, შემოდგომაზე, საბაღე ნაკვეთზე ტარდება საპლანტაჟო მოხვნა 60-80 სმ სიღრმეზე, ან ნახევრად საპლანტაჟო ხვნა 40-60 სმ. სიღრმეზე, დასაშვებია ასევე „რიპერების“ ან ღრმა „ჩიზელების“ გამოყენება, გვიან შემოდგომით ან გაზაფხულზე მოხდება გადახვნა 4 ფრთიანი გუთნით, შემდეგ მძიმე დისკებით გაფხვიერება, ბოლოს – როტაციული კულტივატორით „ფრეზირება“.

დარგვის წესები და ნორმირება

გაშენება შეიძლება მოხდეს 40X30-40 სმ სიდიდის ორმოებში, ნამყენი ადგილი უნდა მოექცეს ნიადაგიდან 4-5 სმ. სიმაღლეზე.

დარგვის სქემები. ძლიერ საძირეებზე (ბალამწარა, კულტურული ნათესარი) 8,0-7,0X7,0-5,0. საშუალო საძირეზე (ბალღოჯი) – 6,0-5,0X5,0-3,0 მეტრი. საშუალო საძირეზე (კოლტი, გიზელა 6). ნაგალა საძირეზე – 4,0მX1,25; 1,50; 2,00 (აუცილებელია საყრდენი სისტემა).

სხვლა-ფორმირების მეთოდები

ძლიერ-საშუალო საძირეებზე გამოიყენება ცენტრალურ-ლიდერული ფორმირება, ნაგალა საძირეებზე – ცენტრალურ ლიდერული, შპინდელი.

მორწყვა

მორწყვის საორიენტაციო ჯერადობა დამოკიდებულია კლიმატურ პირობებზე, ნიადაგის ტენიანობაზე ნაყოფის განვითარების ფაზების გათვალისწინებით, საშუალოდ: წვეთოვანი მორწყვით – 15-20-ჯერ/ სეზონი, მოღვარვით – 4-5ჯერ/სეზონი.

მორწყვის მეთოდი: წვეთოვანი, მოღვარვიღ, კვალში მიშვებით. მორწყვის საორიენტაციო ნორმა 1 ჰა-ზე: 50-60 მ3 წვეთოვანი მორწყვა, 400-500მ3 მოღვარვით ან კვალში მიშვებით.

ტენზე მოთხოვნის მაქსიმუმი: ყვავილობის დასასრული, ნაყოფის დამსხვილება.

ბლის განოყიერების საორიენტაციო სისტემა

ზოგადი ინფორმაცია: რეკომენდებული განოყიერება უნდა ჩატარდეს ფოთლის ანალიზის მიხედვით. ფოთლებში საკვები ელემენტების ოპტიმალური შემცველობაა: N – 2,5-3,0; P – 0,17-0,22; K – 1,5-1,7; Mg 0,24-0,45; Ca – 1,3-1,9 (%/მშრალ ნიადაგზე)

განოყიერების საორიენტაციო სქემა

(მოქმედი ნივთიერება, კგ.)

საკვები ნივთიერება	შეტანის ნორმა კგ.	შეტანის ვადა
N – აზოტი	100-120	ვეგეტაციის პერიოდში, კვირტების დაბერვა, მოსავლის აღების შემდეგ
P – ფოსფორი	80-100	ხსნადი ფორმა – ვეგეტაციის პერიოდში, უხსნადი ფორმა – შემოდგომა, გვიანი ზამთარი
K – კალიუმი	80-100	იგივე რაც ფოსფორის შემთხვევაში
კომპოსტი	20-30 ტონა	შემოდგომა, ადრე გაზაფხული

მავნე ორგანიზმების წინააღმდეგ ინტეგრირებული დაცვის ზოგადი სქემა

ბლის კულტურას საქართველოს პირობებში მნიშვნელოვნად აზიარებს სოკოვანი დაავადებანი. ამ დაავადებებიდან ბლის ხეს და მოსავალს განსაკუთრებით ზიანს აყენებს ბლის ხეს და მოსავალს განსაკუთრებით აზიანებს სიდამპლე – Monilia.

გავრცელებულია აგრეთვე „ფისის დენა“, რომელიც გამოწვეულია უმთავრესად იმ არანორმალური კვების პირობებით, რომელშიაც ჩაყენებულია ხოლმე ბლის ხე (წყლის რეჟიმი, ძლიერი გასხვლა და სხვა).

მავნებლებიდან ყველგან გავრცელებულია ფოთლის ტილი (Aphis cerasi D.), რომელიც იწვევს ფოთლების დახუჭუჭებას და ზოგჯერ ყლორტების ზრდის შეჩერებასაც. იგი ზოგჯერ შესამჩნევ ზიანს აყენებს ნამყენებს სანერგეში, თუ არ იქნა მიღებული ამ მავნებლის საწინააღმდეგო ზომები.

მავნე ობიექტი	რეკომენდებული მოქმედი ნივთიერება	გამოყენების პერიოდი
დაავადებები – კლასტეროსპოროზი, მონილიოზი, და სხვა	დიფენოკონაზოლი, ციპროდინილი*ფლუდიოქსოლინი, კრეზოქსიმ მეთილი, პროპინები, პროპიკონაზოლი და სხვა	IV,V,VI,VII,VIII
მავნებლები – აღმოსავლური ნაყოფჭამია და სხვა	დელტამეტრინი, ქლორპირიფოსი, დიმეტოატი და სხვა.	IV,V,VI,VII
მავნებლები – ბუგრები	იმიდაკლოპრიდი, აცეტამიდიპრი და სხვა	V,VI,VII,VIII

ბრძოლა სარეველების წინააღმდეგ

განვითარების ფაზა	ჰერბიციდის ტიპი	რეკომენდებული მოქმედი ნივთიერება	შენიშვნა
სარეველების ამოსვლამდე		პენდიმეტალინი და სხვა	ხის ვეგეტაციის დაწყებამდე
სარეველების ამოსვლის შემდეგ	ტოტალური	გლიფოსატი, ამონიუმის გლიფოსინატი და სხვა	არ უნდა შეეხოს ხის მწვანე ორგანოებს, ახალშენ ბაღში არ იყენებენ

მოსავლის აღება და შენახვა

წითელი ბალი

ბლის ხე იწყებს მოსავლის მოცემას მე–5, მე–6 წელს. მოსავლის რაოდენობა დიდად მერყეობს ჯიშისა და დასამუშავებლად საკონსერვო ქარხნებში. ბლის ნაყოფი საუკეთესო მასალაა კომპოტებისა და მურაბებისათვის.

მოსავლის აღება ჯიშების მიხედვით ხდება დამახასიათებელი ფერის, ზომის და გემოს შემდეგ.

საორიენტაციო მოსავალი (15-18 ტონა/ჰა)

შენახვის ოპტიმალური პირობები

შენახვის ოპტიმალური ტენიანობა: 90-95% შენახვის ოპტიმალური ტემპერატურა: 00C შენახვის ვადა მოცემულ პირობებში: 10-30 დღე

ბალი კურკოვანი კულტურების ერთ-ერთი საუკეთესო წარმომადგენელია. როგორც ადრეული საზაფხულო ხილი, წარმატებით მოჰყავთ მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში, როგორც სამხრეთ, ასევე ჩრდილოეთ ნახევარსფეროებში. ბლის ბაღების ფართობები მსოფლიოში 150 000 ჰა-ს აღწევს, ხოლო წლიური გლობალური წარმოება შეადგენს 2,4-2,5 მილიონ ტონას (FAOSTAT, 2016). ბლის მთავარი მწარმოებელი ქვეყნებია: თურქეთი (494325 ტონა), აშშ (301205 ტონა), ირანი (200000 ტონა) და იტალია (131175 ტონა). საქართველოში ბლის წარმოება 2700 (2015) – 5600 (2013) ტონის ფარგლებშია.

ბალი მდიდარია ადამიანისთვის სასარგებლო სხვადასხვა სახის საკვები ელემენტებით. ნაყოფში ხსნადი მშრალი ნივთიერების შემცველობა 10,8-16,8%-ს ფარგლებში მერყეობს, შაქრების შემცველობა კი, 7,0-10,0%-ს აღწევს. ბლის ნაყოფები შეიცავს პექტინებს, კაროტინს, კაროტინოიდებს, ანთოციანებს და ა.შ. ნაყოფში დიდი რაოდენობით აღმოჩენილია მინერალური ნივთიერებებიც – კალიუმი, ასევე, მაგნიუმი. მისი ნაყოფი სასარგებლოა ანთებითი პროცესების, ალცჰეიმერის დაავადებების, გულ-სისხლძარღვოვანი დაავადებების პროფილაქტიკისა და მკურნალობისათვის.

წყარო

• საქართველოს კულტურული ფლორის ატლასი = Атлас культурной флоры Грузии = Atlas for the cultivated Flora of Georgia / ნ. ხომეზურიშვილი და ელ. ერისთავი ; საქართველოს სსრ მიწსახკომი. ლ.პ. ბერიას სახელ. სას.-სამ. ინსტიტუტი. - თბილისი : ტექნიკა და შრომა, 1939-1951. - 30 სმ[MFN: 51572] თემატიკა: - საქართველოს კულტურული ფლორის ატლასები; ტ. 2 : საქართველოს სამრეწველო ხილის ჯიშები = Промышленные сорта плодов Грузии = Varietes of commercial Georgian Fruits. - 1941. - 217, LIV გვ. : ილ., 71 ჩართ. ფურც. ფერ. ილ.. - დამატებითი თავფურცელი რუსულ, ინგლისურ ენებზე. - ტექსტი ქართულ, რუსულ, ინგლისურ ენებზე. - 73მ., ყდა 7მ., 2500ც.[MFN: 52879] UDC: 634.1/7:631.526.32 თემატიკა: - ხილის ჯიშები საქართველოში;
• საქართველოს ფერმერთა ასოციაცია
• ჟურნალი "აგრო ბაზისი" 2016; №5. სტატია: ბალი – ახალი არჩევანი ხეხილის ბაღების გაშენების დროს; ავტორი: ზვიად ბობოქაშვილი.