დოდაშვილი სოლომონ

სოლომონ დოდაშვილი

დოდაშვილი სოლომონ – (17 მაისი (29) 1805, სოფ. მაღარო, ახლანდ. სიღნაღის რ-ნი, – 20. აგვისტო (1 სექტემბერი). 1836, ვიატკა). განმანათლებელი, ფილოსოფოსი, ლიტერატორი, ჟურნალისტი, პედაგოგი.

ცხოვრება და მოღვაწეობა

1818-იდან სწავლობდა სიღნაღის სასულიერო სასწავლებელში, 1820-იდან – თბილისის სასულიერო სემინარიაში, 1823 სწავლა განაგრძო პეტერბურგის უნივერსიტეტის ფილოსოფიურ-იურიდიულ ფაკულტეტზე. უნივერსიტეტის დამთავრებისას (1827) ქართულად დაწერა ნაშრომი „ფილოსოფიის კურსი, ნაწილი I. ლოგიკა“, რომელიც იმავე წელს დაიბეჭდა რუსულ ენაზე სანქტ-პეტერბურგში. ნაშრომში ძირითადად ჩამოყალიბებულია დოდაშვილის ფილოსოფიური შეხედულებები. იგი სწორად განსაზღვრავდა ფილოსოფიის საგანს და თვლიდა, რომ ფილოსოფიამ უნდა შეისწავლოს რეალური ადამიანი. ეს იყო მეტად გაბედული ნაბიჯი მაშინდელი გაბატონებული დოგმების წინააღმდეგ.

1827 წელს დოდაშვილი საქართველოში დაბრუნდა და დაინიშნა მასწავლებლად თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებელში, რომელიც შემდეგ გიმნაზიად გადაკეთდა (1830). ასწავლიდა ქართულ სიტყვიერებას, რიტორიკას, ლოგიკასა და გეოგრაფიას. 1828 წ-იდან იყო რედაქტორი ახალდაარსებული გაზ. ტფილისის უწყებანის ქართული გამოცემისა, 1830-იდან კი – ამ გაზეთის გამომცემელი. 1832 გაზეთს დამატების სახით დაერთო ჟურნალი „სალიტერატურონი ნაწილნი ტფილისის უწყებათანი“, რომლის რედაქტორიც ისევ დოდაშვილი იყო. გამოვიდა ჟურნალის მხოლოდ ხუთი ნომერი. ეს იყო პირველი ქართული ლიტერატურული ჟურნალი, რომლის მიზანი იყო გაეღვიძებინა ქართველთა შორის „სურვილი და სიყვარული ბუნებითისა ენისა და სიტყვიერებისა“, დაენერგა საზოგადოებაში „თავისუფალი აზრები“, გამოექვეყნებინა „თავისუფლების მოყვარეობით აღბეჭდილი თხზულებანი“ აქ დაიბეჭდა. დოდაშვილის „მოკლე განხილვა ქართულისა ლიტერატურისა ანუ სიტყვიერებისა“ (1832, №1, 2). მასში დოდაშვილმა განიხილა მშობლიური ენისა და ლიტერატურის ისტორიის საკითხები, წარმოაჩინა ქართ. ენის სიმდიდრე და ქართული სიტყვიერი ხელოვნების უდიდესი მნიშვნელობა. ჟურნალის მე-3 ნომერში გამოქვეყნდა დოდაშვილის კრიტიკული სტატია გ. ს. გორდეევის წერილზე „Погребальные обряды последних царей Грузунских“, „Тифлисские Ведомости“, 1932 №1). ავტორმა ამხილა ის უვიცობა და შეცდომები, რომლებიც დაუშვა გორდეევმა საქართველოს ისტორიის საკითხებზე მსჯელობისას. ამავე ჟურნალში გამოქვეყნებული ისტორიული მასალებიდან აღსანიშნავია დოდაშვილის მეორე ნაშრომიც – „მეფობა ირაკლი მეორისა“ (№ 3, 4), მხატვრული ლიტერატურიდან – მოთხრობა „ელენა“ (№ 4, 5), „ჟინევრა“ (№ 1), რომლის ქართული ტექსტი და მისი ფრანგული თარგმანი დაბეჭდა (1837) მ. ბროსემ პარიზში. დოდაშვილმა დატოვა მდიდარი ეპისტოლური მემკვიდრეობა.

დოდაშვილმა დაწერა ქართულად და თარგმნა რუსულად სპეციალური ნაშრომი „რიტორიკა“ (1928), აქ ესთეტიკის ზოგად პრობლემატიკასთან ერთად ავტორი განიხილავს თეორიულ-ლიტერატურულ საკითხებს, აქვე ეხება გრამატიკის, სტილისტიკისა და მეტყველების კულტურის საკითხებსაც. ერის პროგრესულობისა და კულტურუს ერთ-ერთ მთავარ სასომად იგი მიიჩნევდა ლიტერატურისა და ენის განვითარებას. დიდ შეფასებას აძლევდა ქართულ ენას, აღნიშნავდა მის სიძველეს, ლექსიკური მარაგის სიმდიდრეს, შესაძლებლობას, გამოხატოს აზრის ყოველი უმცირესი მოძრაობა, გრძნობის ყოველი ნიუანსი. დოდაშვილი მოითხოვდა ენის სიწმინდის დაცვას, შესწავლასა და დაფასებას. დოდაშვილს ჯერ კიდევ 1827 წელს ჰქონია დაწერილი ქართული გრამატიკა, რომელიც 1830 წელს დაბეჭდა კიდეც სათაურით: „შემოკლებული ქართული ღრამმატიკა“. ეს არის პრაქტიკული სახელმძღვანელო, რომლის მიზანია შეასწავლოს მსმენელს „კანონიერი უბნობა და წერა ქართულად”. „ღრამმატიკა“ 3 ნაწილისაგან შედგება: 1 – ლექსთწარმოებისათეის (მორფოლოგია), II – ლექსთთხზულებისათვის (სინტაქსი), III – მართლწერისათვის (ორთოგრაფია), ახლავს შესავალი – „შეყვანილებისათვის“, სადაც განხილულია გრამატიკის დანიშნულება, დახასიათებულია ქართული ანბანი, სიტყვა, მარცვალი, ასო, ჩამოთვლილია მეტყველების ნაწილები. თავისი აგებულებითა და შედგენილობით იგი ძირითადად მისდევს წინამორბედ სახელმიძღვეანელოებს, მაგრამ, ამაეე დროს, განსხვავდება კიდეც მათგან: თავისებურია და ახლებური ლექსისა (სიტყვის) და ასოს განმარტებები, სახელებში ცალკე ჯგუფადაა გამოყოფილი აბსტრაქტული („გონებითნი“) საგნები, „რომელთა ხილვა არა ძალგვიძს“ (სული, სიტკბოება, სიცოცხლე და ა. შ.), თავისებურადაა დაყოფილი რიცხვითი სახელები – „რაოდენობითნი“ (ერთი, ორი, ათი…), „წესებითნი“ (პირველი, მეორე, მეათე…), „დანაწევრებითნი“ (ნახევარი, მესამედი…), „შემკრებელობითნი“ (წყვილი, სამკეცი…). ნაცვალსახელის განსაზღვრა უფრო დახვეწილია, განმარტებებიც შეცვლილია. ავტორი ზმნას არსებითად ისევე განიხილავს, როგორც ადრინდელი გრამატიკოსები, თუმცა ზოგჯერ შეცვლილი აქვს მასალის ტრადიციული განლაგება და ტერმინებიც, განსაზღერებებიც უფრო დასუსტებულია და გასაგები. სახელზმნებს ავტორი მოკლედ ეხება. უდეტრების განხილვისას საინტერესოა თანდებულზე მსჯელობა. აქ თანდებულიანი სახელის ფუნქციაზეა მინიშნება. ზმნიზედებისა და კავშირების შესახებ მოსაზრებები, წინა გრამატიკოსებთან შედარებით, უფრო მართებულია და ნათელიც. ავტორის შეხედულებათა საბუთიანობა, სისუსტე და სიცხადე განსაკუთრებით გრამატიკის მეორე ნაწილში ჩანს. სხვათაგან დამოუკიდებელია დოდაშვილის მსჯელობა „საზოგადოთა კანონთათვის“. ეს კანონები რიტორიკიდან მომდინარეობს. „პერიოდთა“ შესახებ მსჯელობისას იგრძნობა რუს გრამატიკოსთა გავლენა.

1832 წელს დოდაშვილი დააპატიმრეს რუსეთის თვითმპყრობელობის წინააღმდეგ შეთქმულებაში მონაწილეობისათვის. შეთქმულების ერთ-ერთი სულისჩამდგმელი და მეთაური დოდაშვილი, შეთქმულთა უმრავლესობისაგან განსხვავებით, ოცნებობდა არა მეფის ხელისუფლების აღდგენაზე საქართველოში, არამედ, თავისი დემოკრატიული მსოფლმხედველობიდან გამომდინარე, რესპუბლიკური წყობის დამკვიდრებაზე. 1834 წელს დოდაშვილი გადაასახლეს რუსეთის შორეულ გუბერნიაში –ვიატკაში, სადაც ჭლექით გარდაიცვალა.

ე. ნიკოლაიშვილი

ლიტერატურა

• გოცაძე მ., სოლომონ დოდაშვილი (ცხოვრება და მოღვაწეობა), თბ., 1955;
• კუკავა თ., სილომონ დოდაშვილი და მისი მსოფლმხედეელობა, თბ., 1955;
• სოლომონ დოდაშვილი. ბიობიბლიოგრაფია (1825–1966), შემდ.გ. ნ. დოლიძე და ნ. ფირცხალაევა, ს. ხუციშეილის რედ. და წინასიტყვაობით, თბ., 1967;
• ფოცხიშვილი ა. ქართული ენათმეცნიერების ისტორია, I, თბ. 1995.

იხილე აგრეთვე

სოლომონ დოდაშვილი