ენობრივი ნორმა

ენობრივი ნორმა

1. ენობრივ საშუალებათა საყოველთაოდ მიღებული სამეტყველო ხმარება და მისი მომწესრიგებელი წესების ერთობლიობა;

2. ენა, როგორც სისტემა (ინვარიანტი), რომელიც უპირისპირდება მეტყველებას (ვარიანტს). არსებობს ნორმა საწარმოთქმო (ორთოეპიული), მართლწერისა (ორთოგრაფიული), გრამატიკული (ენობრივი პრაქტიკიდან გამომდინარე გრამატიკული წესების ერთობლიობა, რომელიც აწესრიგებს ამა თუ იმ ენობრივი კოლექტივის მეტყველებას) და ლექსიკური (ამა თუ იმ ენაში მიღებული სიტყვათხმარების ნორმა). გამოყოფენ სტილისტიკურ ნორმასაც. ენობრივ ნორმათა დადგენას ნორმალიზაცია ეწოდება.

ნორმის საკითხი მხოლოდ სალიტერატურო ანუ სამწერლობო ენის მიმართ დაისმის. რამდენადაც სალიტერატურო ენა უმეტესწილად ერთია, დიალექტი კი – რამდენიმე მაინც, ნორმა ინვარიანტად, ანუ ერთადერთ ვარიანტად ითვლება, სხვა დანარჩენი პარალელური ფორმები (დიალექტური, ჟარგონული თუ სხვა ხასიათისა) კი ვარიანტებია. ერთიანი და ნორმირებული ენა იმიტომ არის საჭირო, რომ თავიდან აიცილოს ცოცხალი დიალექტური მეტყველებისათვის დამახასიათებელი ისეთი ნაირგვარობა, რომელიც ენას აჭრელებს და აძაბუნებს (შდრ. ლიტერატურული ფორმა „იმათ თქვეს“ და კუთხური: „იმათმა თქვეს“ და „იმგენმა თქვეს“).

ენობრივი ნორმის დადგენა

ენობრივი ნორმის დადგენა ფილოლოგიის მეცნიერების განვითარების ადრეულ საფეხურზე გრამატიკას ეკისრებოდა, ვინაიდან გრამატიკა ნორმატიული დისციპლინა იყო. მასში, ეტიმოლოგიასა და სინტაქსთან ერთად, აუცილებელ ნაწილად შედიოდა მართლწერა (ორთოგრაფია). ეს ტრადიცია მომდინარეობდა ძვ. ბერძნული და ლათინური გრამატიკებიდან. მხოლოდ XIX ს-ში, როცა შეიქმნა მეცნიერული ლინგვისტიკა, გრამატიკის მიზანი შეიცვალა. ამ პერიოდიდან მოყოლებული, გრამატიკას ენობრივი ფაქტორების კანონზომიერებათა გამოვლენა და ენობრივ მოვლენათა ახსნა დაეკისრა. სიტყვისა თუ ფორმის ცვალების ისტორიის დადგენის შემდგომ გასარკვევია, თუ რა ვარიანტებია) მხატვრულ ლიტერატურაში გავრცელებული. დასასრულ, უნდა შეფასდეს, რომელ ვარიანტს მიენიჭოს უპირატესობა ლიტ. სიტყვათხმარებაში, ე. ი. რომელი ფორმაა სწორი (მაგ., ბავშვი და ბავში? წავიდნენ, წავიდენ თუ წევიდენ?).

ენა, როგორც ისტორიული მონაცემი, ცვალებადია. ასევე ცვალებადია სალიტერატურო ენაც (თუკი ის ცოცხალია და იხმარება), თუმცა არასამწერლობო ენასთან შედარებით ის უფრო ნელა იცვლება. არც სალიტერატურო ენის ნორმაა ერთხელ და სამუდამოდ დადგენილი. ამიტომ ხშირად ის, რაც სწორი იყო ენის განვითარების ძველ საფეხურზე, თანამედროვე ენისათვის შეიძლება ხელოვნური და უმართებულო აღმოჩნდეს (მაგ., ისტორიულად სწორმა ფორმებმა – დაჯედი, დაწევი… სახე იცვალა და მოგეცა: დაჯექი, დაწექი-. ძველი თავ-ყანის-ცემა, ორმეოცი, ათერთმეტი… შეიცვალა და ამჟამად გვაქვს: თაყვანისცემა, ორმოცი, თერთმეტი და მისთ…

მიუხედავად ნორმის ცვალებადობისა, რაც ნორმალიზატორული მუშაობის ერთ-ერთ ძირითად სირთულეს წარმოადგენს, ნორმა სალიტერატურო ენისათვის მაინც საჭიროა. ამასთან, ნორმის გამომუშავება ენობრივი სისტემის კანონზომიერებათა და ენის ისტორიის გათვალისწინებას მოითხოვს. ნორმის დადგენა მეცნიერების, ობიექტურ საფუძველს უნდა ემყარებოდეს, სუბიექტური მომენტი კი (კეთილხმოვანება, პირადი გემოვნება..) უნდა გამოირიცხოს.

ქართული სალიტერატურო ენის ნორმები

15-საუკუნოვანი დამწერლობის ტრადიციების მქონე ქართული სალიტერატურო ენის ნორმათა დადგენის მეცნიერული პრინციპები პირველად I910-იან წლებში იქნა შემუშავებული არნ. ჩიქობავას მოხსენების მიხედვით (გამოქვეყნდა 1936), რომლებიც თითქმის უცვლელად დაედო საფუძვლად „თანამედროვე ქართული სალიტერატურო ენის ნორმებს“ (I, 1970, რედ. ი. გიგინეიშვილი), დამტკიცებულს საქართველოს მინისტრთა საბჭოსთან არსებული თანამედროვე ქართული სალიტერატურო ენის ნორმათა დამდგენი სახელმწიფო კომისიის მიერ (1995-იდან იგი ფუნქციონირებს საქართველოს პრეზიდენტთან არსებული სახელმწიფო ენის კომისიის სახით). ამ პრინციპების საყრდენი დებულებებია:

1. ქართული სალიტერატურო ენის ნორმების შემუშავების დროს მაქსიმალურად უნდა იქნეს გათვალისწინებული ქართული ლიტერატურის კლასიკოსების ენა, არ უნდა შეიქმნას ცოცხალი ენისაგან დაშორებული ხელოვნური ნორმები.

2. გადასინჯვას არ მოითხოვს და უცვლელი უნდა დარჩეს ისეთი ლექსიკური, მორფოლოგიური თუ სინტაქსური მონაცემები, რომლებიც სალიტერატურო ქართულში მხოლოდ ერთი სახით გვხვდება, მაშინაც კი, როცა ის სავსებით უმართებულოა ქართული ენის გრამატიკული სისტემის თვალსაზრისით. რასაც უყოყმანო სოციალური სანქცია აქვს, ის საკითხად ვერ იქცევა.

3. როცა სალიტერატურო ქართულში ორი ან მეტი მოცილე მორფოლოგიურ-სინტაქსური მოვლენა იჩენს თავს, საკითხი უნდა გადაწყდეს იმის სასარგებლოდ, თუ რომელია
ა) უფრო გავრცელებული კლასიკოსთა ენაში და ეგუება სალიტერატურო ენის შინაგანი განვითარების ტენდენციას;
ბ) გამართლებული ქართული ენის დღევანდელი გრამატიკული სისტემით, ე. ი. გრამატიკულად კანონიერია და არ არღვევს ამ სისტემით ნაგულისხმებ თანამიმდევრობას;
გ) სხვა თანაბარ პირობებში წარმოების პრინციპის მიხედეით უფრო მარტივი;
დ) სხვა თანაბარ პირობებში მნიშვნელობის მიხედვით უფრო ნათელი. იშვიათ შემთხვევაში, როცა ერთმანეთის მოცილედ გამოდის ორი ან მეტი პარალელური ფორმა, რომლებიც თანაბრად კანონიერია გრამატიკული თვალსაზრისით, მაგრამ ხმარების მიხედვით კლასიკოსების ენაში არც ერთს არ ენიჭება უპირატესობა, შესაძლებელია, ისინი პარალელურად დარჩნენ.

4. ორთოგრაფიული საკითხების მოგვარებისას სავალდებულოა, დარჩეს ერთი ფორმა. ამ შემთხვევაში მოცილე მოვლენათაგან უპირატესობა უნდა მიეცეს იმას, რომელიც
ა) უფრო გავრცელებულია სალიტერატურო ქართულში;
ბ) გამართლებულია ეტიმოლოგიურად და მორფოლოგიურად;
გ) მისაღებია ქართული ენის ბუნებრივ კომპლექსთა თვალსაზრისით.

შ. აფრიდონიძე

ლიტერატურა

• ჯანაშია ს. რით უნდა ვიხელმძღვანელოთ მართლწერის სალიტერატურო ენის ნორმების დადგენისას (პრინციპები), – იხ. მისი: შრომები, ტ. 3, თბ., I959;
• თანამედროვე ქართული სალიტერატურო ენის ნორმები, კრებ. 1, თბ. 1970 (1986);
• ჩიქობავა არნ, სალიტერატურო ენა და ნორმა. – კრ.: „ქართული სიტყვის კულტურის საკითხები“, წგ. 2, თბ. 1979;

წყარო

ქართული ენა: ენციკლოპედია