მეტონიმია

მეტონიმია – (ბერძნ. metonymia, სიტყვასიტყვ. – გადარქმევა) – ტროპის სახე, რომელიც გულისხმობს სახელწოდების რეგულარულ ან ოკაზიონალურ გადატანას ერთი ობიექტიდან სხვა, მასთან ფიზიკური სიახლოვის (მეზობლობის) ან რაიმე სახის ასოციაციებით დაკავშირებულ ობიექტზე. მეტონიმიას ზოგჯერ განიხილავენ როგორც ლოგიკური კატეგორიის შეცვლას, სადაც ერთმანეთს ენაცვლება გარეგანი სახე და რეალობა. მეტაფორისაგან განსხვავებით, რომლის საფუძველიც ობიექტებს შორის მსგავსებაა, მეტონიმიის საფუძველი შეიძლება იყოს საგნებს, მოვლენებს, პროცესებს და ა. შ. შორის არსებული სივრცითი, დროული, სიტუაციური, ცნებითი, სინტაგმატური, სემანტიკური, ლოგიკური და მისთ. მიმართებები. ხშირად მეტონიმია ჩნდება წინადადებიდან სიტყვის ამოვარდნის შედეგად. მჭიდრო სემანტიკური კონტაქტის გამო სინტაგმის დარჩენილი წევრი თავის თავში მოიცავს და გულისხმობს ამოვარდნილი სიტყვის მნიშვნელობას.

მეტონიმიის დროს, სინეკდოქისაგან განსხვავებით ობიექტები შეიძლება განვიხილოთ ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად, როგორც სხვადასხვა კლასის წევრები, რომელთა მიმართ მეტონიმია მაიდენტიფიცირებელი ფუნქციით გვევლინება. მეტონიმია გვაქვს, როდესაც ენაცვლება:
ა) მიზეზი – შედეგს, ან პირიქით („მის სახეზე გრძნობები ერთმანეთს ენაცვლებოდნენ“. გრძნობები მიზეზია, რომელიც იწვევს სახის გამომეტყველების შეცვლას); ბ) მთელი – ნაწილს („ეზოში ვაშლი დგას“. იგულისხმება ვაშლის ხე);
გ) მოქმედება – შედეგს („ავტობუსის გაჩერება“. იგულისხმება ადგილი, სადაც ავტობუსი ჩერდება);
დ) ადგილი – იქ მყოფ ხალხს, დაწესებულებას („პენტაგონი“ – შენობის სახელწოდება გამოყენებულია იმ უწყების აღსანიშნავად, რომელიც მასშია განთავსებული. მაგ. „პენტაგონის გეგმები“);
ე) ავტორის სახელი – მის ნაწარმოებს, ან პირიქით („ვკითხულობ გალაკტიონს“, ე. ი. გალაკტიონის ნაწარმოებებს);
ვ) მეცნიერების დარგი – მისი შესწავლის საგანს (შდრ. ფონეტიკა – მეცნიერება ბგერების შესახებ და ფონეტიკა – ენის ბგერითი მხარე); ზ) აბსტრაქტული– კონკრეტულს, ან პირიქით („ლუარსაბი ახლაც ცოცხალია“ – იგულისხმება ის ზოგადი მოვლენა, რომელსაც ლუარსაბ თათქარიძე განასახიერებს);
თ) სიმბოლო – საგანს, რომლის სიმბოლოცაა („ყიზილბაში“ – თურქ. „წითელთავიანი“, წითელი თავსაბურავის გამო შეერქვათ სპარსელ დამპყრობლებს: „ჭერახივით ეყარა ჩახოცილი ყიზილბაში“, ვ. ბარნოვი) და ა. შ.

მეტონიმია ჩვეულებრივ, მეტყველების ფაქტია და, როგორც სიტუაციური მოვლენა, ლექსიკონში არ აისახება, მაგრამ, თუ მეტონიმიური ჩანაცვლება რეგულარულია და მას შედეგად მოჰყვება ჩამნაცვლებელი ფუძის პოლისემიურობა ან მისი მნიშვნელობის მთლიანად შეცვლა, იგი ხდება ენის ფაქტი. მაგ., ფრანგ. „ბიურო“ თავდაპირველად ნიშნავდა საწერ მაგიდაზე გადასაფარებელ ნაჭერს, შემდეგ – თვით მაგიდას, ბოლოს კი სააგენტოს: ასევე, ძველ ქართულში „ცხედარი“ ნიშნავდა საწოლს, ახლა კი გამოიყენება „მიცვალე-ბულის“ მნიშვნელობით (ე. ი. აღნიშნავს იმას, ვინც საწოლზე ასვენია).

ც. ბარბაქაძე

წყარო

ქართული ენა: ენციკლოპედია