რეკონსტრუქცია (ენათმეცნიერება)

რეკონსტრუქცია – (<ლათ. re – ხელახალი + construction – აგება), ისტორიულ-შედარებით ენათმეცნიერებასა და შედარებით ფილოლოგიაში გამოყენებული დიაქრონიული ანალიზის მეთოდი, რომლის საშუალებითაც შესაძლებელი ხდება ამა თუ იმ ენის, ენათა ჯგუფის, ოჯახის წინაისტორიული მდგომარეობის აღდგენა, რეკონსტრუქციის პროცედურა გულისხმობს ისტორიულად დამოწმებულ მონათესავე ენობრივი სისტემების შედარებითი რეტროსპექტიული ანალიზით ადრეული (ისტორიულად დაუმოწმებელი) სტადიების პოსტულირებას, არქეტიპების დადგენას. რეტროსპექტიული სვლა გაგრძელდება მანამ, სანამ მიღწეული არ იქნება ის ენობრივი მდგომარეობა, წინარე ენა, რომლიდანაც შეიძლება გამოყვანილ იქნეს ყველა ისტორიულად დამოწმებული მონათესავე ენობრივი სისტემა. რაც მეტია შესადარებელი მასალა, მით უფრო მეტია აღდგენილი ენობრივი მდგომარეობის სანდოობის ხარისხი და მით უფრო სრული იქნება წინარე ენის სტრუქტურული მოდელის (რეკონსტრუქტის) შესახებ ინფორმაციაც. თავის მხრივ, წინარე ენა ანალიზის პროსპექტული მსვლელობის გზით შესაძლებელს ხდის წინაენობრივი მდგომარეობიდან მომდინარე ისტორიულად დამოწმებული ენების ჩამოყალიბებისა და განვითარების პროცესთა გათვალისწინებას.

შედარებით მეთოდთან ერთად დიაქრონიულ კვლევაში წარმატებით გამოიყენება ე. წ. შინაგანი რეკონსტრუქციის მეთოდი. ამ მეთოდით ხდება როგორც უმწერლობო მონათესავე ენათა წინაისტორიის აღდგენა, ისე ცალკე მდგომ, იზოლირებულ ენათა წინაისტორიის აღდგენაც. შინაგანი რეკონსტრუქცია ორიენტირებულია ცალკეული ენის (ენათა ჯგუფის) ფარგლებში გარკვეული სტრუქტურული სქემების უნიფიცირებისა და მათი სავარაუდო უძველეს სტრუქტურულ ტიპებზე დაყვანის პროცედურებზე. ამ პროცედურაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება როგორც ტიპოლოგიური (სინქრონიული კანონზომიერებებისა და დიაქრონიული ტრანსფორმაციების), ისე ენობრივ უნივერსალიათა კვლევის მონაცემებს.

სინქრონიული და დიაქრონიული ტიპოლოგიის მონაცემთა მიხედვით მოხდა ინდოევროპულ ხშულთა სისტემის რეინტერპრეტაცია, რეკონსტრუქციის შედეგად სავარაუდო სისტემა „ლინგვისტური რეალურობის“ უფრო მაღალ ხარისხს ავლენს, ვიდრე ტრადიციულად რეკონსტრუირებული სისტემა. რამდენადაც ეს უკანასკნელი წინააღმდეგობაში აღმოჩნდა სინქრონიული ტიპოლოგიის მონაცემებთან, იგი რეინტერპრეტირებულ იქნა სისტემის დიაქრონიული გამოყვეანადობის პრინციპის საფუძველზე (თ. გამყრელიძე, ე. ივანოვი). ასეთი რეინტერპრეტაციის შედეგად ინდოევროპულ ხშულთა სისტემა დალაგდა სამ სერიად გლოტალიზაციისა და მჟღერობა-სიყრუის მიხედეით: I – გლოტალიზებულები (p')t'k'k'k', II – მჟღერი, ფშვინვიერები b"/ d b"/d gh/ gg"/gg"/g": ყრუ ფშვინეიერები (p"/p t"/t k"/k k"/k", ამგვარად აღდგენილი სისტემა სტრუქტურულ-ტიპოლოგიურად ძალიან ახლოს დგას ქართველურ ენათა ხშულების სამსერიან სისტემასთან. საერთო ინდოევროპული კონსონანტიზმის წარმოდგენილი რეკონსტრუქცია, რომელიც თანამედროვე ინდოევროპულ შედარებით ენათმეცნიერებაში ცნობილია გლოტალური თეორიის სახელწოდებით, შეიძლება განხილულ იქნას როგორც ახალი პარადიგმა ინდოევროპულ შედარებით-ისტორიულ ენათმეცნიერებაში.

ლ. ენუქიძე
ი. ქობალავა

ლიტერატურა

• გამყრელიძე თ. თანამედროვე დიაქრონიული ლინგვისტიკა და ქართველური ენები. – „ენათმეცნიერების საკითხები“, 2000, № I;
• გამყრელიძე თ. კიკნაძე ზ. შადური, შენგელაია ნ. თეორიული ენათმეცნიერების კურსი, თბ., 2003.

წყარო

ქართული ენა: ენციკლოპედია