XX საუკუნის ქანდაკება
XX საუკუნის ქანდაკება - ყველა ეპოქაში ქანდაკების ნიმუშების უდიდესი რაოდენობა (უმეტესად ეს მრგვალ ქანაკებას ეხება) ადამიანს, უფრო იშვიათად კი − ცხოველს წარმოგვიდგენს, რაც განპირობებულია ქანდაკების, როგორც სახვითი ხელოვნების დარგის სპეციფიკით: ძალზე ძნელია ქვაში, ხეში ან ლითონში გამოისახოს რაღაც ისეთი, რისი შეხებაც შეუძლებელია. ამისდა მიუხედავად, XX საუკუნეში შეეცადნენ გაეფართოებინათ ქანდაკების თემატური ფარგლები, გამოეყენებინათ ფორმები, რომლებიც არაფერს გამოხატავს და მაინც ზემოქმედებს ადამიანებზე თავისი ჰარმონიული მოხაზულობის ან გამომსახველობითი ძალის მეშვეობით.
XX საუკუნის ქანდაკების იერსახეზე გავლენა იქონია აგრეთვე გარესამყაროსა და ადამიანის ცხოვრების წესში მომხდარმა ცვლილებებმა. ასე მაგალითად, სადა და სწორხაზოვანი თანამედროვე შენობები ითხოვდნენ განზოგადებული ფორმის ქანდაკებებს. ფეხით მოსიარულეს ან ეტლში მჯდომ ადამიანს დიდი დრო ჰქონდა შენობების შემამკობელი ქანდაკებების ან მონუმენტის დეტალების დასათვალიერებლად. თანამედროვე ქანდაკებები კი, როგორც წესი, დიდი ზომისაა და უბრალო, განზოგადებული ფორმები აქვს. ამგვარად, ისინი შესამჩნევი და აღქმადია, იმ ადამიანებისთვისაც კი, რომლებიც მათ ავტომობილით ჩაუქროლებენ.
XX საუკუნეში ქანდაკების განვითარებამ ძირითადად, ფერწერისაგან დამოუკიდებლად მიმდინარეობდა და მათში გაცილებით რთულია ცალკეული მიმართულებების განსაზღვრა, ამდენად დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ცალკეული ოსტატების შემოქმედებას, რომელთა უდიდესი ნაწილი პარიზში ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა. ამ მრავალფეროვან, ჭრელ ოჯახში ერთ პოლუსს ქმნიან ოსტატები, რომლებმაც შეინარჩუნეს ერთგულება რეალისტური, მხატვრული ტრადიციისადმი. ესენი არიან ფრანგი არისტიდ მაიოლი (1861-1944) თავისი შიშველი, გლეხურად კუნთმაგარი ქალების ფიგურებით. მისი თანამემამულე ემილ ანტუან ბურდელი (1861-1929) − მკაფიოდ აგებული, დრამატიზმით აღსავსე ნამუშევრების ავტორი. მეორე პოლუსზე ვხედავთ მოქანდაკეებს, რომლებიც ძალზე განზოგადებულ, წმინდა აბსტრაქტულ ნამუშევრებს ქმნიან.
„რეალისტ” ოსტატებთან შედარებით ახლოს იდგა გერმანელი მოქანდაკის ერნს ბარლახის (1870-1938) შემოქმედება, რომელიც დეფორმირებულ ფიგურებს ქმნიდა მეტი გამომსახველობითობის, ემოციური ჟღერადობის მისაღწევად. მისი ამაღელვებელი, ღრმად ტრადიციული სახეები ომის წინააღმდეგ მიმართული პროტესტის გამოხატულება იყო.
ადამიანის სხეულის ფორმები შთააგონებდა XX საუკუნის ისეთ ცნობილ მოქანდაკეს, როგორიც იყო ინგლისელი ჰენრი მური (1898-1986), თუმცა კი იგი ძლიერ ამარტივებდა ამ ფორმებს, რადგან პლასტიკის „საწყის ფორმულამდე” დაყვანას ესწრაფვოდა. მურის ნამუშევრებისათვის დამახასიათებელია ხვრელები ფიგურებში. იგი ხშირად აქანდაკებდა გვერდზე მწოლიარე და იდაყვზე დაყრდნობილ ქალებს. ერთ-ერთი ასეთი, მონუმენტური და მძიმე ფორმების მქონე, ფიგურა პარიზში, იუნესკოს შენობის წინ დგას.
იტალიელებმა მარინო მარინიმ და ჯაკომო მანსუმ II მსოფლიო ომის შემდეგ დაიწყეს ადამიანის ნატიფი, მეტყველი ფიგურების შექმნა. მარინის საყვარელი თემაა ცხენი და მხედარი, საყვარელი მასალა კი − ორიგინალურად დამუშავებული ზედაპირის მქონე ლითონი. გარდასული დროის საოცარი არომატი იგრძნობა მანცუს ჰარმონიულად აგებულ ნამუშევრებში − რენესანსის ოსტატების მსგავსად, მას შექმნილი აქვს რელიეფით შემკული, ბრინჯაოსგან ჩამოსხმული ეკლესიის კარები, მათ შორის რომის წმ. პეტრეს ტაძრისთვის.
შვეიცარიელი მოქანდაკე, ალბერტო ჯაკომეტი (1901-1966) პარიზში მუშაობდა და ძირითადად ადამიანების ფიგურებს ქმნიდა. მისი ნამუშევრები ძალზე სუსტი აგებულების, მარტოხელა და დათრგუნულ არსებებს წარმოგვიდგენს.
მრავალი ოსტატი თავის შემოქმედებაში შეგნებულად უარყოფდა რეალურ ფორმებს. ამგვარი დისტანცირება რეალობისგან შეიმჩნევა პარიზში მცხოვრები რუმინელი მოქანდაკის, კონსტანტინ ბრანკუზის (1876-1957) ქანდაკებებში, რომელთა ლაკონიური ფორმები მხოლოდ მოგვაგონებს ადამიანის ფიგურის, გაფრენილი ჩიტის ან თევზის სილუეტს.
XX საუკუნის პირველ ათწლეულებში შეიქმნა აგრეთვე კუბისტი მოქანდაკეების ჯგუფი, რომლებიც თავიანთ ნამუშევრებს კუბებისგან და სხვა გეომეტრიული ფიგურებისგან აგებდნენ. ისინი იყვნენ პირველები, რომელთაც უარი თქვეს მთლიანი, მონოლითური ქვის ლოდების გამოყენებაზე, ერთიან შეკრულ ფორმებზე. ასე მაგალითად, კუბისტები ლითონის ღეროებით აღნიშნავდნენ ფიგურების კონტურებს და ცარიელს ტოვებდნენ შიდა სივრცეს, რაც ძალზე წააგავდა ჰაერში ხატვას. საოცარია, მაგრამ ადამიანის თვალი ასეთ ლითონის კონტურით შემოსაზღვრულ სივრცეს ქანდაკების ძირითად ნაწილად აღიქვამს. კუბისტი მოქანდაკეებიდან ყველაზე ცნობილნი არიან: ანრი ლორანი (1885-1954) და ლიტვაში დაბადებული ჟაკ ლიპშიცი (1891-1973). 1910-იანი წლების მოსკოვში ყველაზე განსაცვიფრებელი მცდელობები განახორციელეს ნაუმ გაბომ (1890-1977) და ანტონ პევზნერმა (1886-1962). ლითონისაგან და სხვადასხვა გამჭვირვალე მასალისაგან ისინი ქმნიდნენ არნახულ მოწყობილობებს, რომლებიც ზოგჯერ მანქანებს მოგვაგონებს, მაგრამ არავითარი ფუნქცია არ გააჩნიათ. გამჭვირვალე ლარტყებისაგან ისინი რელიეფურ „პორტრეტებს” აქანდაკებდნენ. მათ შემოქმედებას მოგიანებით მრავალი მიმდევარი გამოუჩნდა.
ქანდაკების შექმნის ტექნოლოგიაში საუკუნის დასაწყისში განხორციელებული ცდებიდან განსაკუთრებულად სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა ლითონის საჭრების შედუღება. მოგვიანებით შედუღებიდან დარჩენილ ნაწიბურებს ხელუხლებლად ტოვებდნენ იმ მიზნით, რომ ფიგურის ზედაპირი უფრო მრავალფეროვანი გაეხადათ. ამ ნოვატორულ მანერაში ხშირად მუშაობდა ოსიპ ცადკინი (1890-1967). განსაკუთრებით ცნობილია მისი ნამუშევარი „დანგრეული ქალაქი”. ესაა ფიგურა ცისკენ აწვდილი, გადატეხილი ხელებითა და ამოჭრილი გულით, რომელიც მეორე მსოფლიო ომისდროინდელ საშინელებებს მოგვაგონებს.
საუკუნის დასაწყისში არაერთხელ შეეცადნენ მოძრავი ფიგურების შექმნასაც. ქანდაკებები მოძრაობაში მოჰყავდათ ან ხელით, ან მოტორის მეშვეობით, მაგრამ, როგორც წესი, ყველა მათგანი საკმაოდ მოუქნელი იყო. სრულებით ახლებურად მიუდგა ამ ე. წ. „მობილების” შექმნას ამერიკელი ალექსანდრ კოლდერი (1898-1976). მისი კომპოზიციები, შექმნილი მავთულისაგან და წვრილი ლითონის ფირფიტებისაგან, ერთ წერტილშია ჩამოკიდებული და ქარის დაბერვისთანავე იწყებს მოძრაობას. კოლდერის პირველი ცნობილი „მობილი” − „ვერცხლისწყლის წყარო” მოძრავ შადრევანს წარმოადგენდა, საიდანაც წყლის ნაცვლად ვერცხლისწყალი გადმოედინებოდა. 1937 წელს ეს ქანდაკება, რომელიც სინამდვილეში ვერცხლისწყლის რეკლამას წარმოადგენდა, პარიზის მსოფლიო გამოფენაზე გამოფინეს. მოგვიანებით „მობილები” უფრო მრავალფეროვანი გახდა: მაგალითად, ზოგიერთი მათგანი თვითონვე იმტვრევა ნაწილებად, გამოსცემს ხმებს, სხვები კი მრავალფეროვანი სხივებითაა განათებული. ამგვარი კომპოზიციის წინ დახურული შუშის ეკრანის მოთავსების დროს წარმოიქმნება ფერადი, მოძრავი აბსტრაქტული სურათები, რაც ხელოვნების სხვადასხვა დარგის აღრევის მაგალითს გვაძლევს.
