ამირანიანი
| ხაზი 1: | ხაზი 1: | ||
| − | „'''ამირანიანი'''“ – | + | „'''ამირანიანი'''“ – [[ამირანი]]ს ხალხური თქმულების პირობითი სახელწოდება, ლიტერატურული ტერმინი. |
| − | + | ზეპირსიტყვიერებაში ამ შესანიშნავ ძეგლს ხან „ამირანის ამბავი” ჰქვია, ხან „ამირანის ზღაპარი“. „ამირანის თქმულება“; ზოგჯერ ძირითადი გმირების სახელებითაც აღინიშნება: „ამირანი“ „ამირანი და ამბრი“, „ამირანი და ჩრდილოელი“, „ამირანი და მეცხვარე“... | |
| − | + | ჟანრობრივად „ამირანიანი“ კლასიკურ თქმულებას წარმოადგენს რომელსაც თანამედროვე საფეხურზეც თქმულების ფორმა აქვს. ძველი ტრადიციის კვალი დღემდეა შემონახული ზეპირსიტყვიერებაში, [[ფშავი|ფშავში]], მაგალითად, ამბობენ: „ამბავი ბადრისა უსიპისა და ამირანისა“. იგივე ლექსად ითქმის: „გიამბობთ ამირანისასა თუ ზღარად მოგეწონებათ; ბადრის, უსიპის ამბავი მალი-მალ მოგეგონებათ,. ამრიგად, „[[ამბავი]]“ ადრინდელი ფოლკლორული [[ჟანრი]]ა, რომელმაც ასახვა შუასაუკუნების ქართულ მწერლობაში ჰპოვა შესაბამის [[სიუჟეტი|სიუჟეტებთან]] ერთად. | |
| + | |||
| + | დიდი ხნის განმავლობაში „ამირანიანი“ ზეპირად ვრცელდებოდა და მისი წმინდა ფოლკლორული ჩანაწერები არ მოიპოვებოდა. მდგომარეობა შეიცვალა XIX საუკუნის დასაწყისში. ყველაზე ადრინდელი ჩანაწერი ამ საუკუნის ათიან წლებში მონასმენის მიხედვით მესულია თ. ბაგრატიონის წიგნში „ისტორია დაწყებითგან ივერიისა, 1846 წელს გაზ. „კავკაზში“ გამოქვეყნდა ი. ცისკარიშვილისეული თუშური ვარიანტი და ა. შ. ამჟამად. „ამირანიანის“ ვარიანტების რიცხვი 150 აჭარბებს. „ამირანიანის“ ძირითადი სიუჟეტური ვარიანტები დაბეჭდილია ან ცალკე ჩანაწერის ანდა სრული კორპუსის სახით (1947 წ). ამირანის თქმულების შეკრებასა და პუბლიკაციაში ბევრ გამოჩენილ მოღვაწეს მიუღია მონაწილეობა [[საქართველო]]ში და მის გარეთ. შემკრებთა რიცხვი რამდენიმე ათეულს აღწევს. მათ შორის არიან მწერლები და მეცნიერები – [[ილია ჭავჭავაძე|ი. ჭავჭავაძე]], [[ერისთავი რაფიელ|რ. ერისთავი]], [[ვაჟა-ფშაველა]], [[გაბაშვილი ეკატერინე|ეკ. გაბაშვილი]], პ. უმიკაშვილი, [[რაზიკაშვილი თედო|თ. რაზიკაშვილი]], ვ. მილერი, [[ხახანაშვილი ალექსანდრე|ა. ხახანაშვილი]], [[კოტეტიშვილი ვახუშტი|ვ. კოტეტიშვილი]] და სხვ. | ||
| + | ხალხური თქმულებების ჩანაწერების ზრდასთან ერთად დგინდებოდა „ამირანიანის“ სიუჟეტის გავრცელების არეალი. ყველაზე მასობრივი ვარიანტები მოპოვებულია [[ქართული ენა|ქართულ ენაზე]] ათეულობით ჩანაწერები შესრულებულია [[ქართლი|ქართლსა]] და [[კახეთი|კახეთში]] [[ფშავი|ფშავ]]-[[ხევსურეთი|ხევსურეთში]], მესხეთ-[[ჯავახეთი|ჯავახეთში]], [[გურია]]-[[იმერეთი|იმერეთში]], [[რაჭა]]-[[ლეჩხუმი|ლეჩხუმში]] [[სამეგრელო]]სა და [[სვანეთი|სვანეთში]], ჩრ. [[კავკასია]]ში. დროთა განმავლობაში „ამირანიანის“ გავრცელების არე თანდათან გასცილდა ქართული და ქართველური ენების არეალს. ახლა სიუჟეტი ფიქსირებულია აფხახურ, ოსურ, ლაკურ, ჩერქეზულ, უბიხურ, სომხურ ენებზე. „ამირანიანის“ გავრცელების არის გაფართოება მისი პირველი ბირთვის შემქმნელი ხალხის კულტურულ მსოფლიობასა და თვალსაჩინო ისტორიულ როლზე მიუთითებს კავკასიის მკვილრთა შორის. | ||
| + | |||
| + | მიჯაჭვული ამირანის სიუჟეტის ვარიანტების შექმნა საუკუნეების მანძილზე მიმდინარეობდა თავდაპირველად ჩამოყალიბდა | ||
| + | „ამირანიანის“ იბერიული და კოლხური ვერსიები რაც უძველეს „ამირანის ტომის“ ნაანდერძევ მთლიან სიუჟეტს ემყარებოდა. ამ ვერსიების გაფორმება საუკუნეებით წინ უსწრებდა ანტიკურ ხანას, შემდეგში, საზოგადოებრივი ცხოვრებისა და ენთოგენეზისის პროცესების გართულებასთან ერთად, თვითონ „ამირანიანის“ ეპოსიც გამრავალფეროვნდა და გაფართოვდა თავდაპირველ ბირთვსა და მის ვარიანტებს კვლავ ახალი ვარიანტები და ვერსიები გაუჩნდა. ასე წარმოიშვა დასავლეთ საქართველოში კოლხური ვერსიის | ||
| + | გურული, იმერული, რაჭა-ლეჩხუმური, სვანური, მეგრული და აფხაზური ვარიანტები ხოლო აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოში იბერიული ვერსიის ქართლური, კახური, ფერეიდნული, ფმავ-ხევსურელი, მესხეთ-ჯავახური, მთიულურ-მოხეური, სომხური, ოსური, ჩერქეზული, ლაკური, უბიხური და სხვა ვარიანტები. დამახასიათებელია, არაქართველურ ენებზე ჩაწერილი ვარიანტები უშუალოდ იმ ქართული ვარიანტებიდან და ვერსიებიდან იღებენ სათავეს რომლებიც გავრცელებულია ამ ენების ტერიტორიულად მომიჯნავე საქართველოს რაიონებში. ასე მაგალითად, ოსური დარეძანტთა ამირანისეული ვარიანტები უფრო | ||
| + | მეტ სიუჟეტურ და ფორმისეულ ნათესაობას ამჟღავნებენ ქართლში გაგრცელებულ ვარიანტებთან. მაშასადამე „ამირანიანის“ სხვადასხვა | ||
| + | ენაზე გავრცელებას სათანადო ენებზე მოლაპარაკე მოსახლეობის უშუალო კონტაქტი უდევს საფუძვლად. | ||
| + | |||
| + | ამირანის თქმულება შინარსობრივად ორ ნაწილად იყოფა: ერთია „მიჯაჭვული ამირანი“, მეორე „განთავისუფლების ცდები“, მათ შორის განსხვავება ისაა, რომ მეორე ნაწილში გადმოცემულია კეთილი გმირის გამოხსნის ეპიზოდები, რომელიც უცნობ მონადირეს, მწყემსს ან გუთნისდედას მიეწერება და ლოგიკურ დასასრულამდე ვერ აღწევს ადამიანთა შემბოჭველი ბნელი ძალების წყალობით. „ამირანიანი“ მონადირეთა წრეში ჩამოყალიბდა მატრიარქატის ეპოქაში. მასში ასახულია მომდევნო საზოგადოებრივი ფორმაციების დამახასიათებელი ყოფაც. „ამირანიანი“ რამდენიმე პლასტისაგან შედგება. იდეოლოგიურად მასში მკვეთრად წარმოდგენილია [[წარმართობა|წარმართობისა]] და [[ქრისტიანობა|ქრისტიანობის]] ბრძოლა. ძველი დარგობრივი ღვთაებანი ქართლის მოქცევის შემდეგ მე-4-5 სს ახალი სარწ�უნოებრივი პერსონაჟებით შეიცვალა: მიმჯაჭველი [[პირიმზე|პირიმზის]] ფუნქციამ [[ქრისტე]]ზე გადაინაცვლა, ინიციაციის ეპიზოდი მონათვლად იქცა და სხვ „ამირანიანის“ ეპოსის ქრისტიანიზაცია შორს წავიდა, მაგრამ | ||
| + | ხალხში მის გარეშე მდგომი ვარიანტებიცაა შემორჩენილი. | ||
| + | |||
| + | „ამირანიანი“ გვხვდება პროზის, ლექსნარევი პროზისა და ლექსის ფორმით. მათ მორის უძველესია პროზაული სახე. საუკუნეებში შესრულების ტრადიციის კვალობაზე „ამირანიანის“ გალექსვა მიმდინარეობდა; პირველად რიტმული პროზა ჩამოყალიბდა, ბოლოს იგი ლექსში გადაიზარდა, თუმცა მთელი სიუჟეტის გალექსვა არ დასრულებულა. სიუჟეტურად „ამირანიანს“ მრავალი მსგასსი ეპიზოდი აკავშირებს მსოფლიო ფოლკლორსა და ლიტერატურასთა. ღვთისურჩი და მიჯაჭვული გმირის სახეები გვხვდება როგორც [[ევროპა]]ში (ძვ. საბერძნეთი, ბალკანეთი), ისე [[აზია]]ში ([[კავკასია]], ტიბეტი, [[ინდონეზია]], [[ფილიპინები]]) ერთსა და იმავე სიუჟეტზე დამყარებული მსგავსი მარადიული სახეები ფოლკლორში ორეულებს ქმნია. ამირანის ყველაზე პოპულარულ ორეულს [[პრომეთე]] წარმოადგენს. ქართლური თქმულების თავდაპირველი ბირთვი ძვ. წ. მესამე ათასეულის დასასრულსა და მეორე ათასეულის დასაწყისში ჩამოყალიბდა ამგვარი დათარიღების მტკიცე საფუძველს საქართველოში მოპოვებული არქეოლოგიური (მცხეთა-სამთავრო, ყაზბეგი თრიალეთი) და ბერძნული წერილობითი წყაროები წარმოადგენს. | ||
| − | |||
| − | |||
01:12, 17 აგვისტო 2023-ის ვერსია
„ამირანიანი“ – ამირანის ხალხური თქმულების პირობითი სახელწოდება, ლიტერატურული ტერმინი.
ზეპირსიტყვიერებაში ამ შესანიშნავ ძეგლს ხან „ამირანის ამბავი” ჰქვია, ხან „ამირანის ზღაპარი“. „ამირანის თქმულება“; ზოგჯერ ძირითადი გმირების სახელებითაც აღინიშნება: „ამირანი“ „ამირანი და ამბრი“, „ამირანი და ჩრდილოელი“, „ამირანი და მეცხვარე“...
ჟანრობრივად „ამირანიანი“ კლასიკურ თქმულებას წარმოადგენს რომელსაც თანამედროვე საფეხურზეც თქმულების ფორმა აქვს. ძველი ტრადიციის კვალი დღემდეა შემონახული ზეპირსიტყვიერებაში, ფშავში, მაგალითად, ამბობენ: „ამბავი ბადრისა უსიპისა და ამირანისა“. იგივე ლექსად ითქმის: „გიამბობთ ამირანისასა თუ ზღარად მოგეწონებათ; ბადრის, უსიპის ამბავი მალი-მალ მოგეგონებათ,. ამრიგად, „ამბავი“ ადრინდელი ფოლკლორული ჟანრია, რომელმაც ასახვა შუასაუკუნების ქართულ მწერლობაში ჰპოვა შესაბამის სიუჟეტებთან ერთად.
დიდი ხნის განმავლობაში „ამირანიანი“ ზეპირად ვრცელდებოდა და მისი წმინდა ფოლკლორული ჩანაწერები არ მოიპოვებოდა. მდგომარეობა შეიცვალა XIX საუკუნის დასაწყისში. ყველაზე ადრინდელი ჩანაწერი ამ საუკუნის ათიან წლებში მონასმენის მიხედვით მესულია თ. ბაგრატიონის წიგნში „ისტორია დაწყებითგან ივერიისა, 1846 წელს გაზ. „კავკაზში“ გამოქვეყნდა ი. ცისკარიშვილისეული თუშური ვარიანტი და ა. შ. ამჟამად. „ამირანიანის“ ვარიანტების რიცხვი 150 აჭარბებს. „ამირანიანის“ ძირითადი სიუჟეტური ვარიანტები დაბეჭდილია ან ცალკე ჩანაწერის ანდა სრული კორპუსის სახით (1947 წ). ამირანის თქმულების შეკრებასა და პუბლიკაციაში ბევრ გამოჩენილ მოღვაწეს მიუღია მონაწილეობა საქართველოში და მის გარეთ. შემკრებთა რიცხვი რამდენიმე ათეულს აღწევს. მათ შორის არიან მწერლები და მეცნიერები – ი. ჭავჭავაძე, რ. ერისთავი, ვაჟა-ფშაველა, ეკ. გაბაშვილი, პ. უმიკაშვილი, თ. რაზიკაშვილი, ვ. მილერი, ა. ხახანაშვილი, ვ. კოტეტიშვილი და სხვ. ხალხური თქმულებების ჩანაწერების ზრდასთან ერთად დგინდებოდა „ამირანიანის“ სიუჟეტის გავრცელების არეალი. ყველაზე მასობრივი ვარიანტები მოპოვებულია ქართულ ენაზე ათეულობით ჩანაწერები შესრულებულია ქართლსა და კახეთში ფშავ-ხევსურეთში, მესხეთ-ჯავახეთში, გურია-იმერეთში, რაჭა-ლეჩხუმში სამეგრელოსა და სვანეთში, ჩრ. კავკასიაში. დროთა განმავლობაში „ამირანიანის“ გავრცელების არე თანდათან გასცილდა ქართული და ქართველური ენების არეალს. ახლა სიუჟეტი ფიქსირებულია აფხახურ, ოსურ, ლაკურ, ჩერქეზულ, უბიხურ, სომხურ ენებზე. „ამირანიანის“ გავრცელების არის გაფართოება მისი პირველი ბირთვის შემქმნელი ხალხის კულტურულ მსოფლიობასა და თვალსაჩინო ისტორიულ როლზე მიუთითებს კავკასიის მკვილრთა შორის.
მიჯაჭვული ამირანის სიუჟეტის ვარიანტების შექმნა საუკუნეების მანძილზე მიმდინარეობდა თავდაპირველად ჩამოყალიბდა „ამირანიანის“ იბერიული და კოლხური ვერსიები რაც უძველეს „ამირანის ტომის“ ნაანდერძევ მთლიან სიუჟეტს ემყარებოდა. ამ ვერსიების გაფორმება საუკუნეებით წინ უსწრებდა ანტიკურ ხანას, შემდეგში, საზოგადოებრივი ცხოვრებისა და ენთოგენეზისის პროცესების გართულებასთან ერთად, თვითონ „ამირანიანის“ ეპოსიც გამრავალფეროვნდა და გაფართოვდა თავდაპირველ ბირთვსა და მის ვარიანტებს კვლავ ახალი ვარიანტები და ვერსიები გაუჩნდა. ასე წარმოიშვა დასავლეთ საქართველოში კოლხური ვერსიის გურული, იმერული, რაჭა-ლეჩხუმური, სვანური, მეგრული და აფხაზური ვარიანტები ხოლო აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოში იბერიული ვერსიის ქართლური, კახური, ფერეიდნული, ფმავ-ხევსურელი, მესხეთ-ჯავახური, მთიულურ-მოხეური, სომხური, ოსური, ჩერქეზული, ლაკური, უბიხური და სხვა ვარიანტები. დამახასიათებელია, არაქართველურ ენებზე ჩაწერილი ვარიანტები უშუალოდ იმ ქართული ვარიანტებიდან და ვერსიებიდან იღებენ სათავეს რომლებიც გავრცელებულია ამ ენების ტერიტორიულად მომიჯნავე საქართველოს რაიონებში. ასე მაგალითად, ოსური დარეძანტთა ამირანისეული ვარიანტები უფრო მეტ სიუჟეტურ და ფორმისეულ ნათესაობას ამჟღავნებენ ქართლში გაგრცელებულ ვარიანტებთან. მაშასადამე „ამირანიანის“ სხვადასხვა ენაზე გავრცელებას სათანადო ენებზე მოლაპარაკე მოსახლეობის უშუალო კონტაქტი უდევს საფუძვლად.
ამირანის თქმულება შინარსობრივად ორ ნაწილად იყოფა: ერთია „მიჯაჭვული ამირანი“, მეორე „განთავისუფლების ცდები“, მათ შორის განსხვავება ისაა, რომ მეორე ნაწილში გადმოცემულია კეთილი გმირის გამოხსნის ეპიზოდები, რომელიც უცნობ მონადირეს, მწყემსს ან გუთნისდედას მიეწერება და ლოგიკურ დასასრულამდე ვერ აღწევს ადამიანთა შემბოჭველი ბნელი ძალების წყალობით. „ამირანიანი“ მონადირეთა წრეში ჩამოყალიბდა მატრიარქატის ეპოქაში. მასში ასახულია მომდევნო საზოგადოებრივი ფორმაციების დამახასიათებელი ყოფაც. „ამირანიანი“ რამდენიმე პლასტისაგან შედგება. იდეოლოგიურად მასში მკვეთრად წარმოდგენილია წარმართობისა და ქრისტიანობის ბრძოლა. ძველი დარგობრივი ღვთაებანი ქართლის მოქცევის შემდეგ მე-4-5 სს ახალი სარწ�უნოებრივი პერსონაჟებით შეიცვალა: მიმჯაჭველი პირიმზის ფუნქციამ ქრისტეზე გადაინაცვლა, ინიციაციის ეპიზოდი მონათვლად იქცა და სხვ „ამირანიანის“ ეპოსის ქრისტიანიზაცია შორს წავიდა, მაგრამ ხალხში მის გარეშე მდგომი ვარიანტებიცაა შემორჩენილი.
„ამირანიანი“ გვხვდება პროზის, ლექსნარევი პროზისა და ლექსის ფორმით. მათ მორის უძველესია პროზაული სახე. საუკუნეებში შესრულების ტრადიციის კვალობაზე „ამირანიანის“ გალექსვა მიმდინარეობდა; პირველად რიტმული პროზა ჩამოყალიბდა, ბოლოს იგი ლექსში გადაიზარდა, თუმცა მთელი სიუჟეტის გალექსვა არ დასრულებულა. სიუჟეტურად „ამირანიანს“ მრავალი მსგასსი ეპიზოდი აკავშირებს მსოფლიო ფოლკლორსა და ლიტერატურასთა. ღვთისურჩი და მიჯაჭვული გმირის სახეები გვხვდება როგორც ევროპაში (ძვ. საბერძნეთი, ბალკანეთი), ისე აზიაში (კავკასია, ტიბეტი, ინდონეზია, ფილიპინები) ერთსა და იმავე სიუჟეტზე დამყარებული მსგავსი მარადიული სახეები ფოლკლორში ორეულებს ქმნია. ამირანის ყველაზე პოპულარულ ორეულს პრომეთე წარმოადგენს. ქართლური თქმულების თავდაპირველი ბირთვი ძვ. წ. მესამე ათასეულის დასასრულსა და მეორე ათასეულის დასაწყისში ჩამოყალიბდა ამგვარი დათარიღების მტკიცე საფუძველს საქართველოში მოპოვებული არქეოლოგიური (მცხეთა-სამთავრო, ყაზბეგი თრიალეთი) და ბერძნული წერილობითი წყაროები წარმოადგენს.
