ზედა წელი
ზედა წელი – ძველ ქართულ წერილობით ძეგლებში მუსლიმური წელთაღრიცხვის (ჰიჯრის) აღმნიშ ვნელი ტერმინი. ყველაზე ადრე დასტურდება ატენის სიონში სტეფანოს მამფალის საღებავით შესრულებუელ ეპიტაფიაში (739), ხოლო ყველაზე გვიან – უბისის სამონასტრო კომპლექსის ერთ-ერთ ნაგებობაზე, „სუეტზე“ ბასილი ჭყონდიდლის საამშენებლო ლაპიდარულ წარწერაში (1141). როგორც წესი, ზედა წელი ყოველთვის გვხვდება ქართული ქრონიკონით ან ქართული დასაბამითგან დათარიღებასთან ერთად: ატენის სიონის გუარამაერ დედოფლის ეპიტაფიაში აღნიშნულია, რომ იგი „ზედა წელსა სკგ, ქრონიკონსა ნზ აღესრულა“ (817); ხოლო სუმბატ მამფალის ეპიტაფიაში ატენის სიონიდან ნათქვამია: „ზედა წელსა [სობ], ქრონიკონსა რე-სა აღესრულა კურთხეული მამფალი სუმბატ, ძᲱ აშოტისი“ (885), თუმცა შეიძლება თარიღი მხოლოდ ზედა წლით იყოს აღნიშნული, როგორც ეს „ცხრა ნეტარების“ ტექსტის ბოლოსაა ატენის სიონის კიდეე ერთ წარწერაში: „ღაიწერა ზედა წელსა სკვ“ (840-841). ზედა წლის მნიშენელობის გარკვევით შესაძლებელი გახდა ერთი ადგილის სწორად წაკითხეა ატენის სიონის 853-ით დათარიღებულ წარწერაში ბუღა თურქის შემოსევის შესახებ. კერძოდ, ადრე მიღებული წაკითხვის ქრონიკონსა ოგ-სა, ისმაიტელსა წელსა სლთ-სა“ (ი. ჯავახიშვილი) ნაცვლად უნდა წავიკითხოთ „ქრონიკონსა ოგ-სა, ზედა წელსა სლთ-სა“ (853): ასევე. კონსტანტი კახის მარტვილობაში“ კოსტანტის სიკედილით დასჯის თარიღი ნაცვლად სხედაწერილსა ისმაიტელთასა ორას ოცდაათორმეტსა“ (853), უნდა წავიკითხოთ, როგორც „ზედა წელსა ისმაიტელთასა ორას ოც და ათურამეტსა” (853).
ტერმინი ზედა წელის ზუსტი მნიშვნელობა საბოლოოდ გარკვეული არ არის. სავარაუდოდ, იგი უნდა აღნიშნავდეს ასტრონომიული წლის იმ მონაკვეთს. რომელშიც ერთმანეთს ფარავს ქრისტიანული და მუსლიმანური წელთაღრიცხვებით აღნიშნული თარიღი. მაგ. თუ ტექსტში გვაქვს „ქრონიკონი იყო ტია, ზედა წელი სარკინოსთას ფლე“ (უბისის სვეტის წარწერა), სადაც ქორონიკონითი თარიღი აღნიშნავს 114) წლის 1 იან-დან 31 დეკ-მდე, ხოლო ჰიჯრის 535 – 17 აგვ. 1140 – 5 აგვ. 1141, მაშინ, აღნიშნული ვარაუდის მიხედეით, ზესა წელი იქნება 3 იან.-5 აგვ. 1141. ამ ვარაუღის შემოწმება შეიძლება იმ შემთხვევაში, როდესაც წარმოდგენილია თარიღის თვე, დღე და რიცხვიც. მაგ. ბუღა თურქის ქართლში შემოსევის თარიღი ატენის სიონის წარწერაში ასეა გადმოცემული: „თუესა აგუსტოსა ე-სა, დდღესა შაბათსა, ქრონიკონსა ოგ-სა, ზედა წელსა სლთ-სა“; ქრონიკონი უდრის 1 იან.– 31 დეკ. 853, ჰიჯრით თარიღი – 12 ივნ. 853 – 1 ივნ. 854, ზედა წელი იქნება 12 ივნ. – 31 დეკ. 853. მართლაც, 5 აგვისტო, შაბათი, ქრონიკონით აღნიშნული თარიდის ამ მონაკეეთშია მოქცეული.
ვ. სილოგავა
ლიტერატურა
- სილოგავა ვ. ქართული ქრონოლოგიური ტერმინოლოგიიდან (ზედა წელი. – «მაცნე» (ენისა და ლიტ. სერია), 1974, №4.
