ჰიპერკინეტიკური აშლილობა

ჰიპერკინეტიკური აშლილობა - ბავშვების დაახლოებით ერთ მესამედს მათი მშობლები, ხოლო სკოლის მოსწავლეების 5-20%-ს პედაგოგები ახასიათებენ, როგორც ზედმეტად აქტიურებს. ეს დახასიათება ვარირებს ნორმალური აწეული გუნებ-განწყობიდან უფრო მწვავე პერსისტენტულ აშლილობამდე. ზედმეტი აქტიურობა სხვადასხვა სიტუაციაში სხვადასხვაა. ჰიპერკინეტიკური აშლილობა ზედმეტი აქტივობის მწვავე გამოვლინებაა, რომელსაც თან ახლავს გამოხატული ყურადღების დაქვეითება, რაც ასახულია ამ მდგომარეობის განმსაზღვრელ ტერმინში - „ყურადღების დეფიციტითა და ჰიპერატიურობით მიმდინარე აშლილობა” DSM-IV კლასიფიკაციის მიხედვით. ICD-10-ში გამოყენებულია ტერმინი „ჰიპერკინეტიკური აშლილობა” და დიაგნოსტიკურ კრიტერიუმებს შორის მცირე განსხვავებიდან გამომდინარე, შემთხვევები, რომლებიც დიაგნოსტირდება ჰიპერკინეტიკურ აშლილობად, უფრო მწვავეა, ვიდრე ჰიპერაქტიურობითა და ყურადღების დეფიციტით მიმდინარე მდგომარეობები.

კლინიკური ნიშნები

• აშლილობის კარდინალური ნიშნებია:
• გამოხატული და პერსისტენტული მოუსვენრობა;
• შეუსვენებელი და ხანგრძლივი მოტორული აქტივობა;
• ყურადღების კონცენტრაციის შეუძლებლობა;
• იმპულსურობა და კითხვაზე პასუხის მყისიერად გაცემისგან თავის შეკავების უუნარობა.

ეს არის პერვერზიული ნიშნები, რომლებიც თავს იჩენენ ყველა სიტუაციაში, თუმცა, შესაძლებელია, სხვადასხვა სიტუაციაში ხარისხობრივად განსხვავდებოდნენ. ამიტომ მშობელმა და პედაგოგმა ბავშვის საქციელი შეიძლება სხვადასხვაგვარად აღწეროს.

ამ აშლილობის მქონე ბავშვები ხიფათიანები არიან და ხშირია უბედური შემთხვევები. მათ აღენიშნებათ სწავლის პრობლემები, რაც ნაწილობრივ განპირობებულია ყურადღების დაქვეითებით და, ასევე, გულდასმით საქმის კეთების უუნარობით. მდგომარეობის გახანგრძლივებასთან ერთად, ზოგ ბავშვს შეიძლება ჩამოუყალიბდეს მსუბუქად გამოხატული ანტისოციალური ქცევა, კერძოდ, ურჩობა, რისხვის შეტევები და აგრესია. ასეთი ბავშვები სოციალურად განმუხრუჭებულები არიან და თანატოლებს შორის ნაკლები პოპულარობით სარგებლობენ. დამახასიათებელია გუნება-განწყობის მერყეობა. ასევე, საკმაოდ ხშირია დაქვეითებული გუნება-განწყობა და დეპრესია.

მოუსვენრობა, ზედმეტი აქტიურობა და სხვა, ამასთან დაკავშირებული ნიშნები ხშირად სკოლის ასაკამდე ვლინდება. ზოგჯერ ჰიპერაქტიურობა აღინიშნება ჩვილ ბავშვებშიც, რაც უფრო შესამჩნევი ხდება სიარულის დაწყების შემდეგ. ასეთი ბავშვები მუდმივ მოძრაობაში არიან, ყველაფერში ერევიან და საშინლად ღლიან მშობლებს.

დიაგნოსტიკური კრიტერიუმები

ორივე კლასიფიკაციის - როგორც ICD-10-ის, ასევე DSM-IV-ის მიხედვით, აშლილობის ძირითადი ნიშნებია: ყურადღების დარღვევები, ჰიპერაქტიურობა და იმპულსურობა. ეს ნიშნები ბავშვობაშივე ვლინდება და, სულ ცოტა, ექვსი თვის მანძილზე გრძელდება. ეს გამოვლინებები დეზადაპტაციურია და არ შეესაბამება ბავშვის განვითარების ასაკს. თუმცა, ზოგიერთი დიაგნოსტიკური კრიტერიუმის მიხედვით, კლასიფიკაციებს შორის გარკვეული განსხვავებებიც არსებობს:

• ICD-10-ის მიხედვით, აშლილობისთვის დამახასიათებელი ნიშნები 6 წლის ასაკამდე უნდა გამოვლინდეს, ხოლო DSM-IV კლასიფიკაციაში 7 წლამდე ასაკია მითითებული;

• ICD-10-ის მიხედვით, დიაგნოზის დასმისთვის ორივე ნიშნის, ყურადღების დეფიციტისა და ჰიპერაქტიურობის, არსებობა აუცილებელია, DSM-IV-ის მიხედვით კი, უნდა იყოს ყურადღების დეფიციტი ან ჰიპერაქტიურობა იმპულსურობასთან ერთად;

• ICD-10-ის მიხედვით, აშლილობის ნიშნები უნდა ვლინდებოდეს როგორც სახლში, ისე სკოლაშიც, ხოლო DSM IV-ის მიხედვით, ზოგი ნიშანი შეიძლება გამოვლინდეს ერთ სიტუაციაში და ზოგი კი - სხვა გარემოში.

ამ განსხვავებებიდან გამომდინარე, ბავშვს, რომელსაც ICD-10-ის მიხედვით აქვს დასმული დიაგნოზი, უფრო მძიმე აშლილობა აღენიშნება, ვიდრე იმას, ვისი მდგომარეობაც DSM-IV-ის კრიტერიუმებს აკმაყოფილებს.

ICD-10კლასიფიკაციაში გამოყოფილია:

1. აქტიურობისა და ყურადღების დარღვევები;
2. ქცევის ჰიპერკინეტიკური აშლილობა.

უკანასკნელი ტერმინი გამოიყენება მაშინ, როდესაც ორივე აშლილობის - ჰიპერკინეტიკური და ქცევის - კრიტერიუმები დაკმაყოფილებულია (ამის ცალკე გათვალისწინებას განაპირობებს ის, რომ აგრესიულობა, დელიქვენტობა და ანტისოციალური ქცევა ცუდ გამოსავალთანაა დაკავშირებული.

კომორბიდობა

ბავშვების ნახევარზე მეტს სხვა აშლილობების ნიშნებიც აღენიშნება. ყველაზე ხშირია ქცევის დარღვევები, დეპრესიული და შფოთვითი აშლილობები. შესაძლებელია დასწავლისა და მეტყველების დარღვევების არსებობაც. აუტისტი ბავშვებიც ხშირად უყურადღებონი და ჰიპერაქტიურები არიან, თუმცა ეს თავად ბავშვთა აუტიზმის სინდრომის დამახასიათებელი ნიშნებია; ამიტომ ჰიპერკინეტიკური აშლილობის დიაგნოზი, დამატებით აუტიზმის დიაგნოზთან ერთად, არ დაისმება.

ეპიდემიოლოგია

ჰიპერკინეტიკური აშლილობის გავრცელების სიხშირე დამოკიდებულია გამოყენებულ დიაგნოსტიკურ კრიტერიუმებზე. DSM-IV-ის მიხედვით ჩატარებული ეპიდემიოლოგიური კვლევები 3-5%-ს გვიჩვენებს (APA, 1994a), ხოლო ICD-10-ის მიხედვით ჩატარებულ კვლევებში კი, სკოლის მოსწავლეებს შორის, მისი გავრცელების სიხშირეა 1.7%. ეს მაჩვენებლები იზრდება, რაც, სავარაუდოდ, აშლილობის უკეთეს ამოცნობასა და დროულ დიაგნოსტირებასთანაა დაკავშირებული. ჰიპერკინეტიკური აშლილობა 3-ჯერ უფრო ხშირია ბიჭებში, ვიდრე გოგონებში (Taylor et al., 2004). მათი გავრცელების სიხშირე მცირდება ასაკთან ერთად; უფრო გავრცელებულია სოციალურად დეპრივირებულ მოსახლეობასა და ბავშვთა სახლების აღსაზრდელებს შორის.

ეტიოლოგია

ეტიოლოგია ცნობილი არაა, თუმცა მონაცემთა უმრავლესობა მიუთითებს უმაღლესი კოგნიტური აღმასრულებელი ფუნქციების დარღვევებზე, რომლებიც პრეფრონტალურ კორტექსსა და სუბკორტიკულ სტრუქტურებში ნეიროტრანსმისიის ანომალიასთან არის დაკავშირებული. ასევე, მნიშვნელოვანია როგორც გენეტიკური, ასევე გარემო ფაქტორები.

ნევროლოგიური ნიშნები

ჰიპერკინეტიკური აშლილობის მქონე ბავშვებში დაფიქსირებულია ნიშნები, რომლებიც ნეიროგანვითარების შეფერხებას ან დარღვევებზე მიუთითებენ. მაგ., მეტყველების განვითარების ჩამორჩენა, მოტორული სიტლანქე და ზეპირი მეტყველების დარღვევები (Schachar, 1991). ზოგადად, ეს ნიშნები მშობიარობის გართულებებთან არის დაკავშირებული, თუმცა, შესაძლებელია გამოწვეული იყოს იმ ფაქტორებით, რომლებიც თავის ტვინის ადრეულ განვითარებაზე ახდენენ გავლენას. ეს აშლილობა აღენიშნება ბავშვების ერთ მეოთხედს, რომლებსაც ქალა-ტვინის ტრავმა აქვთ მიღებული (Max et al., 2004).

ნეიროვიზუალური კვლევები

ნეიროვიზუალური კვლევებით დაფიქსირებულია ფუნქციური დარღვევები პრეფრონტალურ და სხვა აღმასრულებელ ფუნქციებთან ასოცირებულ უბნებსა და ნათხემში (Roth and Saykin, 2004).

გენეტიკური კვლევები

ოჯახების, ნაშვილები ბავშვების, მონოზიგოტური და დიზიგოტური ტყუპების გამოკვლევამ აჩვენა გენეტიკური ფაქტორის მნიშვნელობა 70% (და მეტი) მემკვიდრეობითობის მაჩვენებლით. ყურადღების დეფიციტისა და ჰიპერაქტიურობის აშლილობის მქონე პრობანდებს, მნიშვნელოვნად მეტი იმავე აშლილობის მქონე პირველი რიგის ნათესავი ჰყავთ, ვიდრე ჯანმრთელ კონტროლებს (Biederman et al., 1992). გაცილებით მეტია კონკორდანტობა მონოზიგოტურ ტყუპებს შორის, დიზიგოტურ ტყუპებთან შედარებით (Eaves et al, 1997). აყვანილი ბავშვების კვლევებმა აჩვენა, რომ ბავშვის ბიოლოგიურ მშობლებს უფრო ხშირად აღენიშნებათ იგივე ან სხვა ფსიქიკური აშლილობები, ვიდრე მიმღებ მშობლებს (Van den Oord et al., 1994).

გამოვლენილია კავშირი ყურადღების დეფიციტითა და ჰიპერაქტიურობით მიმდინარე აშლილობასა და დოფამინერგულ ტრანსმიტერულ სისტემაში მონაწილე გენებს შორის, დოფამინის D4 რეცეპტორის გენისა (Smalley et al., 2004) და დოფამინის ტრანსპორტერის გენის (Heiser et al., 2004) ჩათვლით. ეს აღმოჩენა შესაბამისობაშია იმ ფაქტთან, რომ დოფამინურ სისტემაზე მოქმედი მედიკამენტებით მკურნალობა აუმჯობესებს მდგომარეობას. სავარაუდოდ, დაავადების განვითარებაში მრავალი, მაგრამ მცირე ეფექტის მქონე გენი მონაწილეობს. მათი მნიშვნელობის შესაფასებლად დამატებითი კვლევების ჩატარებაა საჭირო.

სოციალური ფაქტორები

სოციალური ფაქტორები ზრდის ბავშვის თანდაყოლილ ტენდენციას ჰიპერაქტიურობისადმი. ამიტომაც, როგორც აღვნიშნეთ, ჰიპერაქტიურობა უფრო ხშირია სოციალურად წარუმატებელ და ინსტიტუციურ გარემოში. ტყუპების კვლევამ აჩვენა, რომ, როგორც გაზიარებულ, ასევე არაგაზიარებულ გარემო მოვლენებს თავიანთი წვლილი შეაქვთ დაავადების ეტიოლოგიაში (Eaves et al., 1997).

სხვა მიზეზები

ადრეული კვლევების თანახმად ჰიპერკინეზური სინდრომის მიზეზად ტყვიით მოწამვლა ითვლებოდა (Needleman et al., 1979). უფრო მოგვიანებით, ცინკის ნაკლებობაზე გაამახვილეს ყურადღება. თუმცა, არ არსებობს არც ერთი და არც მეორე მოსაზრების დამამტკიცებელი საკმარისი მონაცემები. ზოგი მშობელი ფიქრობს, რომ სხვადასხვა საკვები პროდუქტი აძლიერებს ჰიპერაქტიურობას, მაგრამ ეს არ შეიძლება დაავადების ზოგად მიზეზად მივიჩნიოთ (Schachar and Ickowicz, 2000).

პროგნოზი

ჰიპერაქტიურობა ასაკთან ერთად იკლებს, განსაკუთრებით, თუ ის ზომიერადაა გამოხატული და ყველა სიტუაციაში არ ვლინდება. ჩვეულებრივ, თანდათან სუსტდება პუბერტულ პერიოდში. თანმხლები დასწავლის პრობლემებისა და, განსაკუთრებით, ანტისოციალური ქცევის შემთხვევაში, გამოსავალი უფრო ცუდია. თუ ჰიპერაქტიურობა მწვავეა და მას თან ახლავს განვითარების ჩამორჩენა ან დაბალი ინტელექტი, მაშინ პროგნოზი არაკეთილსაიმედოა; შესაძლოა, მოზრდილ ასაკშიც გაგრძელდეს და ჰიპერაქტიურობის ნაცვლად, ანტისოციალური ქცევითა და ნარკომოხმარებით გამოვლინდეს. დღეისთვის უცნობია, რამდენად ხშირია მოზრდილ ასაკში გუნებ-განწყობისა და შფოთვითი აშლილობების განვითარება.

მხარდაჭერა და ფსიქოლოგიური მკურნალობა

ჰიპერაქტიური ბავშვი მშობლებისგან დიდ ენერგიას მოითხოვს. რათა თავიდან აიცილონ გადაღლილობა და ჩაერთონ მკურნალობის პროცესში, მათ თანადგომა სჭირდებათ, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ ბავშვის ქცევის მოწესრიგება გაძნელებულია. სპეციალური განათლება და მხარდაჭერა პედაგოგებისთვისაც მნიშვნელოვანია. ფსიქოსოციალური ინტერვენცია, ჩვეულებრივ, მედიკამენტურ მკურნალობასთანაა კომბინირებული. მსუბუქი შემთხვევების გარდა, პაციენტს ენიშნება სტიმულანტები. მკურნალობის პროცესში გამოიყენება სხვადასხვა თერაპია (ოჯახური, ჯგუფური ან ბიჰევიორული); თუმცა, ეს მედიკამენტურ მკურნალობასთან შედარებით, ნაკლებად ეფექტურია. ბიჰევიორული ტექნიკა მიზნად ისახავს ქცევითი დარღვევების კორექციას და ხშირად ეს პედაგოგებისა და მშობლების საპასუხო რეაქციის მოდიფიცირებას გულისხმობს.

იხილე აგრეთვე

ჰიპერაქტიური აშლილობა თანმხლები გონებრივი ჩამორჩენილობით და სტერეოტიპული მოძრაობებით

წყარო

ოქსფორდის მოკლე სახელმძღვანელო ფსიქიატრიაში