ანჩის ეპარქია

ანჩის ეპარქია — საქართველოს სამოციქულო, მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთ-ერთი უძველესი ეპარქია სამხრეთ საქართველოში, ისტორიული კლარჯეთში (ახლანდელი ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქია), დაარსებულია VI-VII სს. ეპარქიის ცენტრი იყო ანჩა, ანუ ანჩი (დღევანდელი ანჩლი, თურქეთის რესპუბლიკა), რომლის კათედრალური ტაძარი აგებულია მაცხოვრის სახელზე. მისი უმთავრესი სიწმინდე იყო მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატი, ე.წ. ანჩის ხატი, რომელიც VI-VII სს. თარიღდება. მოგვიანებით ანჩის ეპარქიის შემადგენლობაში შევიდა მურვან ყრუს შემოსევების შედეგად განადგურებული ახიზისა და ფორთის საეპისკოპოსოთა ტერიტორიაც.

საზღვრები

ანჩის ეპარქია მოიცავდა არტანუჯის მხარეს, კლარჯეთის მონასტრების ტერიტორიას, ლიგანის ხევის გაღმა-გამოღმა ადგილებს გონიომდე და მდინარე ფორჩხისხევის ხეობას. XVI ს. დასაწყისში შედგენილ საბუთში „კათალიკოზის ხელქვეშეთი მღვდელმთავარნი და სამწყსონი სამცხე-საათაბაგოში“ ანჩის ეპარქიის საზღვრები ასეა დადგენილი: „სამწყალს აქეთი ხანძთას და ოპიზას შუა დახატულა. იმას ქვემოთ ნიგალის-ხევი, გაღმა და გამოღმართი, გონიის სამზღვრამდი“. ვახუშტი ბატონიშვილი აანჩის ეპარქიის საზღვრებს შემდეგნაირად წარმოგვიდგენს: „ხოლო ფორჩხის ჴეობას ზევით არს მცირე ჴევი; გამოსდის ისპირის მთას, მოდის სამჴრიდამ ჩრდილოთ, მიერთვის ჭოროხს. ამ ჴევზედ, აღმოსავლით და ჭოროხის დასავლით არს ეკლესია ღვთაებისა ანჩა,...კარგს ადგილს, იჯდა ეპისკოპოსი, მწყემსი ლიგანის ჴევისა გაღმა-გამოღმართისა გონიამდე, ფორჩხის ხეობისა და აჭარისა“.

ისტორია

საისტორიო წყაროების მიხედვით, ანჩელ ეპისკოპოსებს ყოველთვის ფრიად საპატიო ადგილი ეკავათ როგორც სამცხე-საათაბაგოს, ისე სრულიად საქართველოს მღვდელმთავრებში. მეფის კურთხევის დროს გამართულ დარბაზობაზე აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოს 36 მღვდელმთავარს შორის ანჩელი ეპისკოპოსი მე-11 ადგილზეა დასახელებული: „შემოვიდეს ანჩელი არქიმანდრიტი და დაჯდეს ნინოწმიდელსა ქვემოთ“. ანჩელი აქ მოიხსენიება იშხნელსა და მტბევარს შორის, თუმცა ადგილს იკავებს ნინოწმინდელი არქიმანდრიტის (9 ადგილი) შემდეგ.

ანჩელ ეპისკოპოსს მეტად მაღალ პატივს მიაგებენ სამეფო კარზედაც. „ხელმწიფის კარის გარიგების“ მიხედვით, სამეფო კარზე დარბაზობის დროს: „სწორად ეპიკოპოზნი მოვიდნენ იმიერით-იშხნელი, მაწყვერელი, ანჩელი, მტბევარი და გოლგოთელნი, – მათ რა ეთაყვანენ, ჴნი მეფემან ნოხთა ზედა დასხნეს“. ამ ცნობის მიხედვით, ანჩელი სამცხის მღვდელმთავრებში მესამე ადგილზეა მოხსენიებული, ამასთანავე, დარბაზში ეპისკოპოსთა შემოსვლის დროს მეფემ „ხელნი ნოხთა ზედა დასხნეს“, მაშინ, როდესაც სამეფო კარის ორი დიდმოხელის – მეჭურჭლეთუხუცესისა და მსახურთუხუცესის შემოსვლის დროს მეფემ მხოლოდ „თითნი ნოხსა ზედა დასხნეს“.

ანჩელის მაღალ პატივს ადასტურებს XVI ს. დასაწყისში შედგენილი ერთ-ერთი საბუთიც, რომლის მიხედვითაც, ანჩელი ეპისკოპოსი ამ მხარის მღვდელმთავრებში მე-4 ადგილზეა მოხსენიებული მაწყვერელის, კუმურდოელისა და იშხნელის შემდეგ.

ანჩელი ეპისკოპოსები იმავდროულად კლარჯეთის უდაბნოთა არქიმანდრიტებად იწოდებოდნენ, რაც მათ მაღალ სტატუსს განაპირობებდა, „ვინალთგან აღეშენნეს კლარჯეთისა დიდებულნი უდაბნონი, მღვდელნი და დიაკონნი მათნი ანჩელთა ეპისკოპოსთაგან იკურთხებიან“.

გამორჩეული იყო ანჩელ ეპისკოპოსთა კურთხევის პროცედურაც – ანჩის კათედრაზე კათოლიკოსი ეპისკოპოსს მხოლოდ მონასტერთა თანხმობისა და წერილობითი დასტურის შემდეგ აკურთხებდა: „ოდეს ეპისკოპოსთა აკურთხევდიან“ უკუეთუ სწორად ყოველთა მათ უდაბნოთა წამებაჲ არა აქუნ და წიგნი ყოველთალ ჭეშმარიტი საწამებელი, კათალიკოსმან საეპისკოპოსოჲსა მის ჴელთა დასხმაჲ ეპისკოპოსად არა ინებოს“. მათი მაღალი პატივი იმით აიხსნებოდა, რომ ანჩის საყდარი აგებულია „სახელსა ზედა წმიდისა ქრისტწჱს ღმრთისა ხატისა“. „ფრიად ურიცხუნი ჟამნი ჰქონიან საყდარსა მას ანჩისასა უწინარეს აღშენებისანი და ეპისკოპოსნიცა მრავალნი კეთილად სასწაულთა მოქმედნი ყოფილ არიან“, – აღნიშნულია გიორგი მერჩულის თხზულებაში. ბუნებრივია, ასეთ ძველ ეპარქიას IX ს-მდეც მრავალი გამოჩენილი ეპისკოპოსი ეყოლებოდა, მაგრამ, სამწუხაროდ, ბევრი მათგანის ვინაობა დღეისათვის უცნობია.

ანჩელი ეპისკოპოსები

პირველი ეპისკოპოსი, რომლის ვინაობაც ცნობილია, IX ს. მოღვაწე მღვდელმთავარი ზაქარია ანჩელია. გიორგი მერჩულის „გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრებაში“ რამდენიმე მნიშვნელოვანი ცნობაა დაცული მის სახელთან დაკავშირებული სასწაულების თაობაზე. ზაქარია ანჩელის გარდა, კიდევ სამი ანჩელი ეპისკოპოსი იხსენიება: ცქირი, ეზრა, მაკარი.

ცქირი – „დიაკონობასა შინა ტფილისს აღზრდილი“ – თბილისის ამირა საჰაკ ისმაილის ძემ გარკვეული დიპლომატიური დავალებით მოციქულად გაგზავნა აშოტ კურაპალატთან. ისე მოხდა, რომ ცქირის ჩასვლის დროს არტანუჯში, აშოტ კურაპალატის რეზიდენციაში, ანჩის საეპიკოპოსო კათედრა დაქვრივებული იყო. ამის მხილველმა ცქირმა საჰაკის შემწეობით „მძლავრებით დაიპყრო ანჩი“. მან მრავალი უკეთური საქმე ჩაიდინა: „შესძინა ძჳრი ძჳრსა მრავალი“, – აღნიშნავს გიორგი მერჩულე. იმის გამო, რომ მის უკეთურ საქმიანობას ამხელდნენ, გრიგოლ ხანცთელსა და „სხვა წმინდა მამათა და მორწმუნე ერისკაცთაც“ მრავალი ბოროტი შეამთხვია. ბოლოს იძულებული გახდნენ, მიემართათ აშოტ კურაპალატისათვის. მისი ბრძანებით წერილი მისწერეს ქართლის კათოლიკოსს, რომელმაც გამოგზავნა „ეპისკოპოსნი ღირსნი“ და საეკლესიო კრებაზე ცქირი განკვეთეს. მაგრამ ცქირი წავიდა თბილისში „საჰაკ ამირისა პატრონისა თჳსისავე“ და მისი შემწეობით „კუალად მძლავრებით დაიპყრა ანჩისა საყდარი“. გაბოროტებულმა ცქირმა „შეკრიბა ერი ანჩისაჲ და წარავლინა დარღუევად ხანცთისა“, მაგრამ ბოლოს და ბოლოს „საღმრთოჲ შურისგებაჲ“ ეწია ცქირს. ტაძრის დასანგრევად მისულ ხალხთან მივიდა მაცნე, რომელმაც შეატყობინა ცქირის დაღუპვის ამბავი: „ნუღარა იკადრებთ დარღუევად დიდებულსა ხანცთასა, რამეთუ დამარღუეველი მაგისა მოკვდა“. საისტორიო წყაროდან არ ჩანს, ცქირი უშუალოდ ზაქარია ანჩელის შემდეგ იყო თუ არა ანჩის კათედრაზე. მისი ეპისკოპოსობა 853 წლამდე, მისი მფარველის – თბილისის ამირა საჰაკის – დასჯამდე (853) პერიოდით უნდა განისაზღვროს.

ეზრას დროს მოღვაწეობდა „ძჱ დიდისა ადარნერსე კურაპალატისაჲ (899-923), ბაგრატ ერისთავთა ერისთავი (937-945), „ძალითა ღმრთისჲთა დიდი ჴელმწიფჱ“. მაშასადამე, ეზრა ანჩელის ეპისკოპოსობის ზედა თარიღია X ს. 40-იანი წლების I ნახ., ხოლო ქვედა თარიღი – 30-იანი წლები. ეზრა ანჩელი შემოქმედი პიროვნებაც იყო – მიქაელ მოდრეკილის „საწელიწდო იადგარში“, ეფთვიმე პალესტინელის სახელზე შეტანილი 20 იანვ. საგალობელი, მას მიეწერება. რაც შეეხება მაკარი ანჩელს, გიორგი მერჩულე ასახელებს იმ ისტორიულ პირთა შორის, რომელთა დროსაც დაუწერია „გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრება“, გრიგოლის გარდაცვალებიდან (861) 90 წლის შემდეგ, ანუ 951 წ. მაშასადამე, მაკარი ანჩელი X ს. შუა ხანების მოღვაწე იყო და ანჩის კათედრაზე იგი უშუალოდ ეზრა ანჩელის მომდევნო ეპისკოპოსად შეიძლება მივიჩნიოთ.

მაკარის შესახებ გიორგი მერჩულე დამატებით შენიშნავდა, რომ ის იყო „დიდებულთა აზნაურთა დაფანჩულთა“ შვილი. ფორთის, ანუ ხანცთის მონასტერში, ნ. მარის მიერ მიკვლეულ ფრაგმენტულ წარწერაში, რიც X ს-ით თარიღდება, ნ. შოშიაშვილმა აღადგინა თევდორე ანჩელი ეპისკოპოსის სახელი. წარწერის მიხედვით, იგი ტაძრის „მიღების“ (ყიდვა-გაყიდვის აქტის) მონაწილე ყოფილა. ვ. სილოგავამ არ გაიზიარა ეს მოსაზრება და აღდგენა პირობითად მიიჩნია. ამდენად, თევდორეს ეპისკოპოსობაც სავარაუდოა. შემდეგი ანჩელი ეპისკოპოსი, რომელიც საისტორიო წყაროებში ჩანს, ესაა XI ს. 20-იანი წწ. მოღვაწე ეზრა ანჩელი, ამ სახელის მატარებელი მეორე ცნობილი ეპისკოპოსი ანჩის კათედრაზე. 1028 წ., როდესაც ბიზანტიის იმპერატორმა ქვეყნის ასაოხრებლად ჯარი გამოგზავნა, სამხრეთ საქართველოს აზნაურთა ნაწილი ბიზანტიის მხარეს გადავიდა. ეზრა ანჩელმა უერთგულა ბაგრატ IV-ს და საბა მტბევარის მიერ აგებულ ციხეში გამაგრდა. „შემოვიდა მასვე ციხესა შინა ეზრა ანჩელი ეპისკოპოსი“, – წერს XI ს. ავტორი სუმბატ დავითის ძე; ამასვე აღნიშნავს „მატიანე ქართლისაჲს“ ავტორი: „შემოვიდა მასვე ციხესა შინა ეზრა ანჩელი, და რომელნი აზნაურნი გამოჩნდეს ერთგულად, შევიდეს მასვე ციხესა შინა და გამაგრდეს ფრიად“.

XII ს. II ნახ. მოღვაწეა იოვანე ანჩელი მთავარეპისკოპოსი, რომლის შესახებ ცნობები შემოუნახავს რამდენიმე წერილობით წყაროს: ტბეთის სახარების ანდერძს, ბექა ოპიზრის მიერ შესრულებულ ანჩის ხატის მოჭედულობის წარწერას, იოვანეს მიერ შედგენილ ანჩისხატის საგალობელს.

ტბეთის სახარების ანდერძში იოვანე მტბევარ-საფარელი, რომელიც ყოფილა გაზრდილი დავით IV აღმაშენებლის ძის, დემეტრე I-ისა, წერს, რომ მას ჰყავს დისწულები: ნიკოლოზ ქუთათელი მთავარეპისკოპოსი, არსენი ქუთათელი მთავარეპისკოპოსი, იოვანე ანჩელი მთავარეპისკოპოსი, ანტონი – ოპიზისა წინამძღვარი და არსენი – დიმიტრი მეფისა მწირველი.

იოვანე ანჩელს დიდი ღვაწლი გაუწევია ანჩის კათედრალის მთავარი სიწმინდის – მაცხოვრის ხატის – წინაშე და იგი ბექა ოპიზრისათვის თამარ მეფის მიერ გაღებული საფასით მოუჭედვინებია. ხატის ცენტრალურ ნაწილსა და ჩარჩოს შორის დაფერდებაზე მოთავსებულია ორ სტრიქონად შესრულებული ასომთავრული რელიეფური წარწერა: „†“ ბრძანებითა და ნივთისა ბოძებითა ღმრთივგჳრგჳნოსნისა დიდისა დედოფალთა დედოფლისა თამარისითა მე, იოვანე ანჩელმან, რკინაელმან, ჴელ ვყავ საშინელისა ამის ხატისა პატივით მოჭედად; მფარველმცა არს მეფობისა მათისა აქა და საუკუნესა. მოიჭედა ჴელითა ბექასითა. ქრისტე, შეიწყალე“.

იოვანე ანჩელს შეუდგენია „გალობანი ანჩისხატისანი“. საინტერესოა, რომ საგალობლის სტროფების პირველი ასოები ქმნიან წინადადებას: „საშინელსა ანჩისა ხატსა უგალობ უნდოჲ იოვანე ანჩელი“.

XII ს. დასასრულისა და XIII ს. დასაწყისის, ე.ი. თამარ მეფის დროის, მეორე ანჩელ ეპისკოპოსად ჩანს თეოდორე ანჩელი, რომელიც ე.წ. წალკის სახარების მინაწერში მოიხსენიება. XIII ს. ბოლოს მეფე დემეტრე II თავდადებულის (1271-1289) თანამედროვე ჩანს მთავარეპისკოპოსი იოვანე ანჩელი, რომლის ფრესკული გამოსახულებაც შემორჩენილია გარეჯის მრავალმთის უდაბნოს მონასტრის ხარების ეკლესიაში. აქ, ეკლესიის ჩრდკედელზე, წარმოდგენილია ახალგაზრდა დემეტრე II-ის ფრესკული გამოსახულება, ხოლო მის მოპირდაპირედ, ეკლესიის სამხრეთ კედელზე – იოვანე ეპისკოპოსის გამოსახულება ეკლესიის მოდელით ხელში, ე.ი. ქტიტორის პოზაში. გ. ჩუბინაშვილი, რომელმაც საგანგებოდ შეისწავლა ეს მხატვრობა, ერთმანეთთან აკავშირებს აქ გამოსახულ იოვანეს და დემეტრე II-ის მიერ გაცემული საბუთის დამამტკიცებელ „ათორმეტ უდაბნოთა არქიმანდრიტს“, ანჩელ მთავარეპისკოპოს იოვანეს. იგი თვლის, რომ იოვანე იყო დემეტრე მეფის სულიერი მოძღვარი, მან დემეტრეს ახალგაზრდობაში მოახატვინა უდაბნოს ხარების ეკლესია, ხოლო 1289 წ. მონღოლთა კარზე მეფის გამგზავრების წინ მოინახულა იგი და დაამტკიცა მის მიერ გაცემული უკანასკნელი საბუთი. იოვანე ანჩელის სახელს უკავშირდება კიდევ ერთი საეკლესიო ნივთი, ე.ი. „ცაიშის ომოფორი“, რომელიც ამჟამად დაცულია საქართველოს ეროვნულ მუზეუმში და რომელზედაც მნიშვნელოვანი წარწერებია ამოქარგული. მასზე მოთავსებული სამი წარწერიდან ორში ანჩელი მღვდელმთავრები – იოვანე და თეოფანე – იხსენიებიან. ამ წარწერების მიხედვით, 1312 წ. წარჩინებულ მესხ მანდილოსანს, თამარ ხერხემლისძის ასულს, იოვანე ანჩელისათვის ოლარი დაუმზადებია, რაც მასზე ამოქარგულ საგანგებო წარწერაში აღუნიშნავს. ხერხემლისძეები რომ მესხეთის წარჩინებულ ფეოდალთა გვარს მიეკუთვნებიან, ეს კარგად ჩანს XVI ს. საბუთიდან – „კათალიკოსის სამწყსონი თავადნი და სოფელნი სამცხე-საათაბაგოში“. 1358-1360 წწ. მეორე წარჩინებულ მესხ მანდილოსანს, „ამირსპასალარისა და სამცხის სპასალარის“, ყვარყვარეს ასულ, ნათელს იოვანე ანჩელისათვის 1312 წ. მიძღვნილი, მაგრამ ამ დროისათვის უკვე დაძველებული ოლარი ომოფორად გადაუკეთებია. ამ მიზნით მისთვის ვედრების გამოსახულებით ნაქარგობა დაუმატებია, მასზე შესაბამისი წარწერა მოუთავსებია და თეოფანე ანჩელისათვის მიურთმევია. ასე შემოინახა კიდევ ერთი ანჩელი ეპისკოპოსის – თეოფანეს – სახელი. სხვა ცნობები მის შესახებ არ გაგვაჩნია. რადგან ანჩელი მღვდელმთავრებისათვის დამზადებულ შესამოსელზე გაკეთებული წარწერები დაახლოებით 30-წლიანი ინტერვალითაა შესრულებული, არ არის გამორიცხული, რომ თეოფანე ანჩელი ამ კათედრაზე იოვანე ანჩელის მომდევნო ეპისკოპოსი ყოფილიყო.

XV ს. დამდეგს სამცხის ათაბაგი იოვანე (1391-1444) თავის გაზრდილ ერთიანი საქართველოს მეფე ალექსანდრე I-ს (1412-1442) განუდგა. 1415 წ. კოხტასთავის ბრძოლაში იოვანე დამარცხდა და კვლავ მეფეს დაემორჩილა. ათაბაგს პოლიტიკურ დამოუკიდებლობასთან ერთად ქართლის საკათოლიკოსოსაგან სამხრეთ საქართველოს ეპარქიების გამოყოფა ჰქონდა განზრახული. ცნობილია, რომ მისი ეს ცდაც მარცხით დამთავრდა, ისევე, როგორც მომდევნო ათაბაგების – ყვარყვარესი (1451-1496) და მზეჭაბუკისა (1500-1515). მაგრამ იოვანეს სეპარატისტულ მისწრაფებებში სამხრეთ საქართველოს ზოგიერთ მღვდელმთავართან ერთად გვერდში ამოსდგომია ანჩელი ეპისკოპოსი იოსები. იოსებ ანჩელის მოღვაწეობა XIV ს. დასასრულითა და XV ს. 40-იან წლებამდე პერიოდით შეიძლება განისაზღვროს. საეკლესიო სეპარატიზმის აღკვეთის მიზნით ქართლის კათოლიკოსები მღვდელმთავრებისაგან მოითხოვდნენ, მცხეთის ეკლესიისადმი ერთგულება საგანგებო იურიდიული დოკუმენტით წერილობით გაეფორმებინათ. ასეთი საბუთები, როგორც სამცხე-საათაბაგოს, ისე საქართველოს სხვა კუთხეების მღვდელმთავრებისა, მრავლადაა მოღწეული. ერთ-ერთი მათგანია ქერობინე აბელის ძე ანჩელ არქიმანდრიტის ერთგულების წიგნი დავით კათოლიკოსისადმი. მართალია, ქერობინე არქიმანდრიტად იწოდება, მაგრამ საბუთის ტექსტიდან ჩანს, რომ იგი ანჩელი ეპისკოპოსთა. დავით IV (ჭავჭავაძე) საქართველოს კათოლიკოსი იყო 1443-1459 წწ. მან საფარის „თავზე“ კრება მოიწვია და სამცხის გამდგარ ეპისკოპოსებს განკვეთით დაემუქრა, სამცხის მღვდელმთავრებმა კათოლიკოსს მორჩილება გამოუცხადეს და მის მხარეს დადგნენ. როგორც საბუთიდან ჩანს, მათ შორის ყოფილა ანჩელი ქერობინეც. ზემოაღნიშნული მონაცემების მიხედვით, ანჩელი ქერობინე ეპისკოპოსის კათედრაზე, სავარაუდოდ, XV ს. შუა ხანებამდე მოღვაწეობდა.

XV-XVI სს. მოღვაწის – იოაკიმე ანჩელის – მოსახსენიებელი შეტანილია გერგეტის სულთა მატიანეში, სადაც ვკითხულობთ: „ანჩელ მთავარეპისკოპოზსა და ათორმეტ უდაბნოთა არქიმანდრიტსა, ბარამის ძესა – უღირსსა იოაკიმს, შეუნდვენ ღმერთმან ცოდვანი“.

ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცულია XIII ს. ნუსხურით გადაწერილი საეკლესიო თხზულებების კრებული – A 182, რომელსაც ახლავს მხედრულით შესრულებული 30—ზე მეტი მინაწერი. XVIII-XIX სს. რამდენიმე მინაწერიდან ჩანს, რომ ბოლოს ხელნაწერი გარეჯის მრავალმთის დოდოს მონასტრის საკუთრება ყოფილა, მაგრამ მანამდე, რამდენიმე მინაწერის მიხედვით, ხელნაწერი ანჩის ტაძართან ყოფილა დაკავშირებული; უფრო მეტიც, იგი მისი საკუთრება უნდა ყოფილიყო. კერძოდ, ხელნაწერის მეშვიდე მინაწერში რომელიც XV-XVI სს. მხედრულითაა შესრულებული, მოხსენიებულია ვინმე იოანე/იოვანე, რომელსაც ხელნაწერი „ახლად შეუკაზმავს“, რაც ხელნაწერის რესტავრაციასა და ყდაში ჩასმას ნიშნავს. ანჩის ტაძართან ხელნაწერისა და იოვანეს კავშირი ჩანს ერთ-ერთი მინაწერიდან, რომელშიც იოვანე მიმართავს ანჩისხატს („ღმერთო და ანჩის ხატო, შეიწყალე სულითა და ჴორცითა აქა და მას საუკუნესა ამა წიგნისა ახლად შემკაზმავი იოანე და მისთა დედ-მამანთა შეუნდვენ ღმერთმან“). ამ ხელნაწერისმეცხრე მინაწერში მოხსენიებულია ანტონი ანჩელი („სულსა ანჭელსა ანტონის შეუნდვნეს ღმერთმან“).

1555 წ. ირანსა და ოსმალეთს შორის დადებული ამასიის ზავით სამცხე-საათაბაგოს დიდი ნაწილი და ანჩის ეპარქიის ტერიტორიაც თურქ. მფლობელობაში მოექცა, რამაც მისი დაკნინება და დაქვეითება გამოიწვია. XVII ს. შუა ხანებში კი ა.ე. საერთოდ გაუქმდა.

ანჩელ ეპისკოპოსთა ქრონოლოგიური რიგი

ამგვარად, საისტორიო წყაროების მიხედვით, ანჩელ ეპისკოპოსთა ქრონოლოგიური რიგი IX-XVI სს-ისათვის შემდეგნაირია:

• 1. ზაქარია – IX ს. I ნახ.
• 2. ცქირი – IX ს. 40-იანი წწ.
• 3. ეზრა I – X ს. 30-40-იანი წწ.
• 4. მაკარი – X ს. 50-60-იანი წწ.
• 5. ეზრა II – XI ს. 20-იანი წწ.
• 6. იოვანე I რკინაელი – XII ს. II ნახ.
• 7. თევდორე – XII ს. დასასრ. – XIII ს. დასაწ.
• 8. იოვანე || – დაახლ. 1280-1312 წწ.
• 9. თეოფანე – XIV ს. 50-60-იანი წწ.
• 10. იოსები – XIV ს. ბოლო – XV ს. 40-იანი წლები
• 11. ქერობინე აბელის ძე – XV ს. შუა ხანები
• 12. იოაკიმე ბარამის ძე – XV–XVI ხს.
• 13. ანტონი – XV-XVI სს.

ანჩელ ეპისკოპოსთა ქრონოლოგიური რიგის შესახებ არსებობს სხვა მოსაზრებაც (ნ. ხიზანიშვილი), კერძოდ:

• 1. ცქირი – IX ს. 10-იანი წლების ბოლო – 20-იანი წლების დასაწყისი.
• 2. უცნობი ანჩელი ეპისკოპოსი – დაახლოებით IX ს. 20-იანი წლები.
• 3. ზაქარია – IX ს. II მეოთხედი.
• 4. ეზრა I – X ს. 30-40-იანი წწ.
• 5. მაკარი – X ს. 50-60-იანი წწ.
• 6. ეზრა II – XI ს. 20-30-იანი წწ.
• 7. იოვანე I რკინაელი – XII ს. II ნახ.
• 8. თევდორე – XII ს. დასასრ. – XIII ს. დასაწ.
• 9. იოვანე II – XIII ს. 80-ანი წწ. – 1312 წწ.
• 10. თეოფანე – XIV ს. 50-60-იანი წწ.
• 11. იოსები – XIV ს. ბოლო – XV ს. 40-იანი წწ.
• 12. ქერობინე აბელის ძე – XV ს. შუა ხანები, სავარაუდოდ, 50-60-იანი წწ.
• 13. ანტონი – XV-XVI სს.
• 14. იოაკიმე ბარამის ძე – XVI ს. II მეოთხედი.

ღვთისმშობლის შობის ტაძარი

1664 წ. 3 დეკემბრით დათარიღებული საბუთის მიხედვით, თბილისელ ვაჭარს, ამირჯანა იევანგულაშვილს, ანჩის კარედი ხატი 10 სხვა ხატთან ერთად თბილისში ჩამოუტანია და კათოლიკოს დომენტი III-თვის (1660-1675) მიუყიდია 2000 მარჩილად. როგორც ცნობილია, დომენტი კათოლიკოსმა იგი დაასვენა პატრიარქის უძველეს, VI ს. აგებულ, თბილისის ღვთისმშობლის შობის ტაძარში, რომელიც იმ დროიდან „ანჩისხატის“ სახელითაა ცნობილი.

XVIII ს. I ნახევარში ვახუშტი ბატონიშვილი ანჩის შესახებ წერდა: „გუმბათიანი, დიდ-შუენიერად ნაგები, და აწ ცალიერ არს“.

XIX ს. II ნახ-ში, როდესაც პირველად დაიწყო მისი მეცნიერულად შესწავლა, ანჩის საყდრისგან ბევრი არაფერი იყო დარჩენილი. 1879 წ. დიმიტრი ბაქრაძეს უკვე ტაძრის ნანგრევები დახვდა. განადგურების მიზეზი ის იყო, რომ ადგილობრივ მცხოვრებლებს მეჩეთისა და თავიანთი საცხოვრებელი სახლების ასაგებად ტაძრისთვის მოსაპირკეთებელი ქვები შემოუძარცვავთ. 1904 წ. 4 აგვისტოს ანჩის ტაძრის ნანგრევები დაათვალიერა ნ. მარმა. ამ დროს ჯერ კიდევ იდგა ქვის პერანგისაგან მთლიანად შემოძარცვული ტაძრის ნაწილები. 2002 წ. ვ. სილოგავას მხოლოდ ნანგრევებისაგან წარმოქმნილი ბორცვიღა დახვდა.

საუკუნეთა განმავლობაში ა.ე. წარმოადგენდა ქართული კულტურის უმნიშვნელოვანეს კერას. კლარჯეთის მონასტრებში მოღვაწეობდა მრავალი ჰიმნოგრაფი, კალიგრაფი, ოქრომჭედელი, რომელთაც შექმნეს ქართული კულტურის არაერთი უძვირფასესი ძეგლი (ხელნაწერი, ჯვარი, ხატი). ოპიზამი 913 წ. გრიგოლ ოპიზელს გადაუნუსხავს ცნობილი ოპიზის სახარება; 1093 წ. ათანასე ოპიზელს გადაუნუსხავს (გადაუწერია) პარაკლიტონი, თარგმნილი გიორგი მთაწმინდლის მიერ. აქ მოღვაწეობდნენ ბექა და ბეშქენ ოპიზრები, რომელთა შექმნილიცაა ბერთის სახარების მოჭედილობა, ანჩისხატის ჩარჩო; წყაროსთავის სახარების ვედრება და ჯვარცმა; ხანცთიდან დაიწყო თავისი სამონასტრო მოღვაწეობა წმ. გრიგოლ ხანცთელმა. აქვე დაიწერა „გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრება“; ხანძთაში აღიზარდა ეფრემ დიდი (მაწყვერელი), რომელმაც მირონის ადგილზე კურთხევის უფლება მოუპოვა ქართულ ეკლესიას; მაკარი ლეთეთელი, რომელმაც მონაწილეობა მიიღო პირველი ქართული ხელნაწერის (სინური მრავალთავის, 864) გადაწერაში. შატბერდში მოღვაწეობდა დიდი სოფრონ შატბერდელი, რომლის მოგებულიცაა ადიშის ოთხთავი (897); გაბრიელ შატბერდელი, რომელმაც გრიგოლ მირდატის ძის დაკვეთით 936 წ. გადაწერა ჯრუჭის სახარება; იოანე ბერაი, რომელმაც გადაწერა შატბერდის კრებული და პარხლის ოთხთავი.

ნ. გურგენიძე

ლიტერატურა

• ამირანაშვილ ი შ., ბექა ოპიზარი, თბ., 1956;
• დავითაშვილი ქ., ქართული ნაქარგობის უძველესი ნიმუში, „ძეგლის მეგობარი“, 1970, №22;
• ინგოროყვა პ., გიორგი მერჩულე, თბ., 1954;
• კეკელიძე კ., ეზრა, ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. 1, თბ., 1960;
• კლდიაშვილი დ. სინას წმინდა ეკატერინეს მონასტრის ქართველთა ეკლესიის სულთა მატიანე, თბ., 2008;
• მენაბდე ლ., ძველი ქართული მწერლობის კერები, ტ. 1, ნაკვ. 2, თბ., 1962;
• ნათელი ქრისტესი საქართველო, წ.1, თბ., 2003;
• რამიშვილი რ. არქეოლოგიური კვლევა-ძიება არაგვის ხეობაში, მნათობი, 1986, №8;
• საქართველოს ისტორია ტოპონიმიაში (საქართველოს ისტორიული ტოპონიმების კორპუსი), ტ. 1,თბ., 2010;
• სილოგავა ვ. წარწერები გარეჯის მრავალწყაროდან (IX-XIII სს.), თბ., 1999;
• სილოგავა ვ., შენგელია კ., ანჩის ეპარქია, ტაო-კლარჯეთი, თბ., 2006;
• სიხარულიძე ე. ერთი ცნობა თბილისის ამირა ისაკ იბნ ისმაილის შესახებ, თსუ შრომები, 1976, ტ.180;
• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 1, თბ., 1975;
• შარაშიძე ქ., სამხ. საქართველოს ისტორიის მასალები (XV-XVI სს.), თბ., 1961;
• ჯობაძე ვ., ადრეული შუა საუკუნეების ქართული მონასტრები ისტორიულ ტაოში, კლარჯეთსა და შავშეთში, თბ., 2007;
• Бакрадзе Д. З., Археологическое путешествие по Гурии и Адчарии, СПБ., 1878;
• егоже., Об археологической поездке, совершённой в 1879 г. По поручению Академии наук//ЗИАН, 1880, т. 37, 1889: Картвелишвили Т., Гургенидзе Н., Сургуладзе М., Анчийская епархия, православная энциклопедия, под редакцией Патриарха Московского и всея Руси Алексея ,т. 3 М., 2001;
• Марр Н. Я., Дневник поездки в Шавшию и Кларджию//тексты и разыскания по АРМ.груз. филологии, СПБ 1911, т. 7 Чубинашвили Г.Н., Пещерные монастыри Давид-Гареджи. Очерк по истории искусства Грузии, Тб., 1948.

წყარო

• საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია:ენციკლოპედია