ლურჯწვერა ჰერცოგის ციხე-დარბაზი (ოპერა)
„ლურჯწვერა ჰერცოგის ციხე-დარბაზი“ – (უნგრ. A kékszakállú herceg vára), ბელა ბარტოკის ერთაქტიანი ოპერა ბელა ბალაჟის ამავე სახელწოდების პიესის მიხედვით, op. 11 (Sz 48). ოპერის პრემიერა შედგა ბუდაპეშტის ოპერაში 1918 წლის 24 მაისს.
ოპერას – „ლურჯწვერა ჰერცოგის ციხე-დარბაზი“ – საფუძვლად უდევს შარლ პეროს ზღაპრის მოტივებზე შექმნილი უნგრელი პოეტის ბელა ბალაჟის დრამა. აღსანიშნავია, რომ საუკუნეების მიჯნაზე პეროს ზღაპრის სიუჟეტი მეტად პოპულარული აღმოჩნდა. იგი საფუძვლად დაედო მორის მეტერლინკის დრამას. სწორედ მის მოტივებზეა შექმნილი ბალაჟის ლიბრეტო. ამავდროულად, პოეტს სურდა ლექსთაწყობით უნგრული ბალადების სულის აღორძინება, ანუ ბარტოკის მსგავსი მიზნები ჰქონდა – ხელოვნების განახლება ძირძველ ტრადიციაზე დაყრდნობით.
ოპერა „ლურჯწვერა ჰერცოგის ციხე-დარბაზი“ ერთაქტიანი დრამაა, რომელსაც წინ უძღვის პროლოგი – მკითხველის მიმართვა პუბლიკას. ამის შემდეგ იწყება საკუთრივ ოპერა, რომელიც ორი პერსონაჟის – ჰერცოგის (ბანი) და მისი ახალგაზრდა ცოლი იუდითის (მეცო-სოპრანო) ვრცელ რეჩიტატიულ დიალოგს წარმოადგენს. ბარტოკის მუსიკაში თავისუფლადაა გაერთიანებული რამდენიმე სტილური შრე: რთული, ფერადოვანი, უწყვეტ განვითარებაზე აგებული საორკესტრო პარტია ავლენს მსგავსებას დებიუსის სტილთან; ოპერის ინტონაციური წყობა უნგრული ფოლკლორიდანაა აღმოცენებული, კერძოდ, ეპიკური ბალადების parlando rubato-ს გამომსახველი ინტონაციებიდან. ორივე გმირის მუსიკალური პორტრეტები გამოირჩევა მკვეთრი ფსიქოლოგიური კონტრასტებით პასიური უნებისყოფობიდან მგზნებარე ნევროზულობამდე, რაც, ნაწარმოების საერთო იდუმალ პირქუშ ატმოსფეროსთან ერთად მას ექსპრესიონისტულ ელფერს ანიჭებს.
ოპერის მრავალფეროვან მუსიკალურ მასალას აერთიანებს ლაიტმოტივები, თუმცა ბარტოკი მხოლოდ ერთ გამჭოლ თემას იყენებს, ესაა „სისხლის თემა“, დანარჩენები კი ლოკალური მნიშვნელობისაა და მხოლოდ ერთი სცენის ფარგლებში მოქმედებენ. თითოეული ლაიტმოტივი დახურული კარის მიღმა არსებულ საიდუმლოებას განასახიერებს, მაგალითად, ძალაუფლებას, განძს, ცრემლების ტბას და ა. შ.
ოპერა ლურჯწვერა ჰერცოგის ციხე-დარბაზი XX საუკუნის მუსიკის ზოგადად და, ასევე, უნგრული მუსიკალური კულტურის განვითარების მნიშვნელოვანი ეტაპია.
